Book Title: Ashtpahud
Author(s): Kundkundacharya, Shrutsagarsuri, Pannalal Sahityacharya
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004241/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THITI PIRHITIES DAHALARISRORTATION MARRESERTELHAR TARATHIRAIAADHANE HISCHOLDERESTHAHARIBIHARNSSIP DMISSIBUDAUSARHATARIATIHARITRA FARRUNCATNAINNERARMER EPARASHARMAHARAHARMAULI ASHEARSINHHATTARAILEPHANAGAR ENAHATHEDALLEVANSHASTRHITTHALI ANANDARI SHILLIONYMESH For Personal & Private Use Only bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad VAAAAKANPRASARASHTRA Nitilit FREELAHARINHINDISEDilit D HARATI HARitikHDINARMADEMALELIMIRATAALI SISTRiilionialiSIRTAITATiranSIDHIRDERED STRUTHORIRHIHARIRCULAHANIANTHRHITRIKA ABHINADIATRE HEADRASIRIRAMODAMASTRAMAHARASHTRIAGRAARAARAHARICHHAHUNECHENERADER HORSHAN SHADUSHARDESH [ zrutasAgara sUrikRta saMskRta TIkA] aSTapAhuDa zrImad kundakundAcArya kRta RANULODA ANDREHRA MARHAR TETHHTHAARAMHHATTIME PRAITHER DARKARIHARANASIHDITIATMHAI NitinANHRIHARMATool HAA MANEECTIHARMA DISTRATIMADHEER HERHHANUARASIA MATHRATORS HARMARA PAREDHAMAKORNER MAITHITION THMANDAR LEARNATION BHARA HIRHA HINESHEESHABANARAMINATA IMPRATNAHAAKKA HARSE LSALI MAHARAHAMANARTHANI THURNAL PATALATHARTULASINIMALS AHILDALITHURAIPUR THATANSHIP RANTARAKHA TETAPAARATHI UITELUOTE Didi AARUSHIURVETALIMIRRITADIAN THURSHITENIELateuIOHNHA HTAHARANPATIAHHH SAHARAPAHARI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTapAhuDa For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad kundakundAcArya kRta aSTapAhuDa [ zrI zrutasAgara sUri kRta saMskRta TIkA ] hindI anuvAdaka paM0 pannAlAla sAhityAcArya, sAgara saujanya se zrI rAjakumAra jI nirmalA devI pAMDyA jayapura koTA, bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad puSpa saMkhyA-10 . AzIrvAda : AcAryazrI bharatasAgara jI mahArAja nirdezikA : gaNinI AryikA syAdvAdamatI mAtAjI saMyojana : bra0 prabhA pATanI B.Sc.,L.L.B. grantha : aSTapAhuDa praNetA : AcArya kundakunda hindI anuvAdaka : paM0 pannAlAla sAhityAcArya saMskaraNa : tRtIya saMskaraNa vIra nirvANa saM0. 2530 san 2004 prakAzaka : bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad pustaka prApti sthAna : (1) AcArya zrI bharatasAgara jI mahArAja saMgha (2) digambara jaina mahAsabhA kAryAlaya, aizabAga, lakhanara (3) bIsapaMthI koThI zrI sammedazikharajI (4) anekAnta siddhAMta samiti lohAriyA, ... jilA bA~savAr3A (rAjasthAna) mUlya :0-00 rupaye Rs 100.00 mudraka : varddhamAna mudraNAlaya - javAharanagara kAlonI, vArANasI-10 For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI vimalasAgarajI mahArAja For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI bharatasAgarajI mahArAja For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNinI AryikAzrI syAdvAdamatI mAtAjI For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa parama pUjya sanmArga divAkara AcArya zrI 108 vimalasAgara jI mahArAja ke paTTa ziSya maryAdA ziSyottama jJAna- divAkara prazAntamUrti vANIbhUSaNa bhuvanabhAskara samatAmUrti gurudeva parama pUjya AcAryazrI 108 bharatasAgara jI mahArAja ke kara kamaloM meM sAdara samarpita For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nava devatA stavana dohA parameSThI pA~coM na, jinavANI uralAya / jina mAraga ko dhArakara, caitya caityAlaya dhyAya / / . (tarja - aho jagat guru deva suniyo .........) arihanta prabhu kA nAma, hai jaga meM sukhdaaii| ghAti catu kSayakAra, kevala jyoti pAI / / vItarAga sarvajJa, hita upadezI kahAye / Rddhi-siddhi saba pAya, jo nita bhakti sudhyAve / / 1 / / siddha prabhu guNakhAna, siddhi ke ho pradAtA / karma ATha saba kATa, karate mukti vAsA / / zuddha buddha avikAra, ziva sukhakArI nAthA / Rddhi-siddhi saba pAya, jo nita nAve mAthA / / 2 / / AcAraja guNakAra, paJcAcAra ko paale| zikSA dIkSA pradhAna, bhavijana ke dukha TAle / / anugraha nigraha kAja, mukti mAraga clte| Rddhi siddhi saba pAya, jo AcAraja bhajate / / 3 / / jJAna dhyAna lavalIna, jinavANI rasa pIte / adhyayana zikSA pradAna, saMgha meM jo nita karate / / ratnatraya guNadhAma, upadezAmRta dete| Rddhi siddhi saba pAya, jo nita uvajjhAya bhajate / / 4 / / For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana jJAna cAritra, mukatI mArga khaaye| tinaprati sAdhana rUpa, sAdhu digambara bhAye / / viSayAzA ko tyAga, nija Atama cita paage| Rddhi-siddhi saba pAya, jo nita sAdhu dhyAve / / 5 / / tattva dravya guNa sAra, vItarAga mukha niksii| gaNadhara ne guNadhAra, jinamAlA ika gUMthI / / 'syAdvAda' cinha sAra, vastu anekAnta gaaii| Rddhi-siddhi saba pAya, jo jinavANI dhyAI / / 6 / / . samyak zraddhA sAra, deva zAstra guru bhaaii| .... samyak tattva vicAra, samyak jJAna khaaii|| samyaka hoya AcAra, samyak cArita gaaii| Rddhi siddhi saba pAya, jo jina mAraga dhAI // 7 // vItarAga jinabimba, mUrata ho sukhadAI / darpaNa sama nijabimba, dikhatA jisameM bhAI / / karma kalaMka nazAya, jo nita darzana pAte / Rddhi siddhi saba pAya, jo nita caitya ko dhyAte / / 8 / / vItarAga jinabimba, kRtrimAkRtrima jitane / zobhata haiM jisa deza, . haiM caityAlaya utane / una sabakI jo sAra, bhaktI mahimA gAve / Rddhi siddhi saba pAya, jo caityAlaya dhyAve / / 9 / / dohA nava devatA ko nita bhaje, karma kalaMka nazAya / bhava sAgara se pAra ho, ziva sukha meM rama jAya / / noTa-pratidina prAta: pATha karane se jIvana sukha, zAnti aura samRddhi ko prApta hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA DaoN0 phUlacandra jaina premI adhyakSa, jaina darzana vibhAga sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI aba se kucha dazaka pUrva taka prAyaH bhAratIya aura pAzcAtya vidvAn bhAratIya saMskRti, dharma-darzana aura sAhitya kA mUla vedoM meM dekhane ke abhyasta the kintu jaba se mohana jodar3o har3appA se prApta sAmagrI Adi sAkSyoM ke adhyayana ke pazcAt cintakoM ke cintana kI dizA hI badala gaI aura aba yaha pramANita ho cukA hai ki zramaNa-saMskRti-vaidika saMskRti se pRthak aura prAcIna hai| vastutaH zramaNadhArA bhArata meM atyanta prAcInakAla se hI pravahamAna hai| purAtAttvika sAkSyoM, bhASAvaijJAnika, sAhityika evaM zilAlekhIya Adi anveSaNoM ke AdhAra para aneka vidvAn aba yaha mAnane lage haiM ki AryoM ke Agamana se pUrva bhArata meM jo saMskRti thI vaha zramaNa yA AIt-saMskRti honI cAhie / zramaNa saMskRti apanI jina-vizeSatAoM ke kAraNa garimA-maNDita rahI hai, unameM zrama, saMyama aura tyAga jaise AdhyAtmika AdarzoM kA mahattvapUrNa sthAna hai| yaha saMskRti sudUra atIta meM jaina dharma ke Adi tIrthakara vRSabha yA RSabhadeva dvArA pravartita huI / RSabhadeva kA ullekha zramaNa aura vaidika ina donoM hI saMskRtiyoM meM svayaM-siddha hai| ye isa avasarpiNI kAla ke prathama susaMskRta puruSa the, jinhoMne sarvaprathama vividha jJAna-vijJAna aura kalAoM kI zikSA dI thii| manuSya ko jIvanopayogI asi, masi, kRSi, zilpa, vANijya aura vidyA kA upadeza dekara samAja-vyavasthA sthApita kii| inake prathama cakravartI putra bharata ke nAma se isa puNyadeza kA "bhAratavarSa" yaha nAma prasiddha huaa| - prathama tIrthaMkara RSabhadeva se lekara antima evaM caubIsaveM tIrthakara mahAvIra taka kI isa gauravazAlI tIrthakara paramparA se prApta tattvajJAna aura Atma kalyANakArI upadezoM ke AdhAra para zramaNa saMskRti ke amara gAyaka aura unnAyaka sahasroM jaina-AcAryoM ne prAyaH sabhI prAcIna bhAratIya bhASAoM evaM sabhI vidhAoM meM apane zreSTha sAhitya ke mAdhyama se bhAratIya sAhitya aura cintana paramparA meM dhIvRddhi kI hai| For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 10 - AcArya kundakunda aura unakA divya avadAna tIrthaMkara mahAvIra aura gotama gaNadhara ke bAda kI uttaravartI jaina AcAryoM . kA vizAla paramparA meM aneka mahAn AcAryoM kA nAma zraddhApUrvaka liyA jAtA hai| jinake anupama vyaktitva aura kartRtva se bhAratIya cintana anuprANita hokara . caturdik prakAza kI kiraNeM phailAtA rahA hai, kintu ina sabameM aba se do hajAra varSa pUrva yugapradhAna AcArya kundakunda aise prakhara prabhApuJja ke samAna mahAn AcArya hue jinake mahAn AdhyAtmika cintana se sampUrNa bhAratIya manISA prabhAvita huI. . aura usane eka adbhuta mor3a liyaa| yahI kAraNa hai ki inake paravartI sabhI AcAryoM ne apane ko unakI paramparA kA AcArya mAnakara unakI sampUrNa virAsata se jur3ane meM apanA gaurava mAnA tathA unakI mUla-paramparA tathA jJAna-garimA ko eka svara se zreSTha mAnya karate hue kahA maMgalaM bhagavado vIro maMgalaM godamo gaNI / maMgalaM koNDakUdAi, jeNha dhammotthu maMgalaM // [maGgalaM bhagavAnvIro maGgalaM gautamo gaNI / maGgalaM kundakundAoM jainadharmo'stu maMgalam // ] arthAt tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra-vardhamAna maMgalasvarUpa haiM / inake prathama gaNadhara gautama-svAmI ( tIrthaMkara mahAvIra kI divyadhvani ke vivecanakartA tathA dvAdazAMga AgamoMke racayitA ) maMgalAtmaka haiN| AcArya kundakunda jaise samartha AcAryoMkI AcArya-paramparA maMgalamaya hai tathA prANimAtrakA kalyANa karane vAlA jainadharma sabhIke lie maMgalakAraka hai| zilAlekhoM ke anusAra inakA janmasthAna koNukunde pracalita nAma koMgkundI (kundakundapurama ) tahasIla guNTUra hai jo ki Andhrapradezake atantapura jile meM koNDakundapura aparanAma kurumaraI mAnA jAtA hai| inakA janma zArvarI nAma saMvatsara mAgha zuklA 5 ImApUrva 108 (bI0 sI0) meM huA thaa| inhoMne 11 varSa kI alpAyu meM hI zramaNa dIkSA lI tathA 33 varSa taka munipada para rahakara jAna aura cAritra kI satat sAdhanA kii| 44 varSa kI Ayu ( IsA pUrva 64 ) caturvidha sagha ne inheM AcArya pada para pratiSThita kiyA / 51 varSa 10 mAha aura 15 dina taka unhoMne AcAryapada ko suzobhita kiyaa| isa taraha inhoMne kula 95 varSa 10 mAha 15 dinakI dIrghAyu pAyI aura IsA pUrva 12meM samAvimaraNa pUrvaka mRtyu pAkara svargArohaNa kiyaa|' 1. samayasAra : purovAk ( munnuDi ) pR0 304 : saM0-balabhadra jaina, prakAzana kundakunda bhAratI, dillI 1978 / For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 e0 ena upAdhye ne bhI inakA samaya IsavI sanke prArambhameM mAnate hue. likhA hai "I am inclined to believe, after this long survey of the available material, that kundakunda's age lies at the beginning of thc Christian era'', kucha vidvAn A0 kundakundako pAMcavI-chaThI zatIkA bhI siddha karanemeM prayatnazIla haiM / 2 lagatA hai mUla digambara paramparAke mahAn poSaka honeke kAraNa AcArya kundakunda jaise anupama vyaktitva aura kartRtvake dhanI AcAryakI utkRSTa maulikatA evaM kotiko kucha vidvAn sahana nahIM kara pA rahe haiM, isIlie unheM paravartI siddha karaneke lie tathya-rahita AdhAra batalAkara apaneko santuSTa mAna rahe haiN| vastutaH AcArya kundakunda yA anya jainAcArya dvArA zreSTha sAhityake nirmANakA uddezya sva-para kalyANa karanA thA, na ki Atma-pradarzana yA laukika yazakI prApti / isIlie Aja anekoM aise utkRSTa ajJAtakataka grantha upalabdha haiM jinameM usake lekhakane apanA nAma taka likhanA ucita na samajhA / AcArya amRtacandrAcArya ( 8-9vIM zatI ) ke pUrva taka kundakundake sAhitya para kisI dvArA TIkA Adi na likhe jAne kA yaha artha nahIM ki ve 5-6vIM zatIke the, apitu kAphI sAhityakA naSTa honA, bhASAyI AkramaNa aura sAtha hI Aja jaise prAcIna kAlameM vividha samparka aura sAdhanoMkA abhAva kAraNa haiM / .... AcArya kundakundake grantha hI unako prAcInatA, prAmANikatA aura maulikatAko kaha rahe haiN| unhoMne apane granthoMmeM "suyagANibhaddabAhu gamayagurU bhagavao jayao'-kahakara apaneko bAraha aMgoM aura caudaha pUrvoke vipula vistArake vettA, gamakaguru ( prabodhaka ) bhagavAn zrutajJAnI-zrutakevalI bhadrabAhukA ziSya kahA hai| bhadrabAhuko apanA gamakaguru kahanekA yahI artha hai ki zrutakevalo bhadrabAhu kundakundako prabodha karane vAle guru the| isIlie samayasArako bhI unhoMne "zrutakevalI bhaNita" kahA hai / yathA 1. Pravacansara : Introduction p. 21. 2. zramaNa bhagavAn mahAvIra : pR0 306 lekhaka paM0 kalyANa vijayagaNI, (vizeSa lekhakane isa pustakameM dasa pramANoM ( pvAiMToM ) se AcArya kundakundako chaThI zatIkA mAnA hai| 3. bodha pAhara gAthA 60-61. For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12 - vaMdittu savvasiddhe dhuvamacalamaNopamaM gaI patte / vocchAmi samayapAhuDamiNamo suyakevalI bhaNiyaM ||-smysaar 1. zravaNabelagolakI candragiri parvata para mahanavamI maNDapameM dakSiNa mukha stambha para zaka saM0 1085' ke lekha saMkhyA 40meM zrutakevalI bhadrabAhu bhaura candraguptake bAda AcArya kundakunda inake bAda A0 umAsvAtikA ullekha karake inheM bhadrabAhake anvayakA hI batalAyA hai / isa lekhakA mukhyAMza isaprakAra hai zrIbhadraH sarvato yo hi bhadrabAhuriti zrutaH / zrutakevali nAtheSu caramaH paramo muniH // candraprakAzojvalacandrakIrtiH zrIcandragupto'jani tasya ziSyaH / yasya prabhAvAda vanadevatAbhirArAdhitaH svasya gaNo munInAm / / "tasyAnvaye bhU-vidite babhUva yaH padmanandiprathamAbhidhAnaH / zrIkoNDakundAdi-munIzvarAkhyassatsaMyamAdudgata-cAraNAddhiH // abhU dumAsvAti munizvaro'sAvAcArya zabdottaragaddhapicchaH / tadanvaye tatsadRzo'sti nAnyastAtkAlikAzeSa-padArtha vedI // padmanandi kundAkundAcAryakA hI apara nAma hai / TIkAkAra jayasenAcArya tathA brahmadevane kumAranandi siddhAntadevako bhI kundakundAcAryakA guru batalAyA hai, jabaki nandisaMghakI paTTAvalImeM jinacandrako guru batalAyA hai| kintu bhadrabAhuko bhAcArya kundakundane gamakaguruke rUpameM jisa taraha smaraNa kiyA hai usase A0 bhAbAhuko hI unakA guru mAnanA adhika upayukta hai| kalikAla-sarvajJa AcArya kundakundake aneka nAma . sAhitya aura zilAlekhoMmeM inake vibhinna nAmoMkA ullekha milatA hai jinameM koNDakunda ( kundakunda ), padmanandi, vakragrIva, elAcArya, mahAmuni, gRDhapiccha pramukha nAma haiN| nandisaMghase sambaddha vijayaganarake 1386 I0 ke eka zilAlekhameM tathA nandisaMgha paTTAvalImeM isa taraha nAmoMkA ullekha hai 1. zaka saMvatmeM 78 jor3a dene para usakA IsavI san nikala AtA hai, 605 jor3a dene para vIra nirvANa saMvat tathA 135 saMkhyA jor3a dene para vikrama saMvat nikAla liyA jAtA hai| 2. (ka) samayaprAbhRta bhUmikA pR0 4. (kha) paJcAstikAya para brahmadeva ( 12vIM sadI ) kI TIkAko utthAnikA. 3. jaina siddhAnta bhAskara varSa 1 aMka 4 pR0 78. For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 13 - zromUlasaM(gha)'jani nandisaMghastasmin balAtkAragaNe'tiramya / tatrApi sArasvatanAmnigacche svacchAzayo'bhUdiha padama nandI / ___ AcAryaH kundakundAkhyo vakragrIvo mahAmuniH / elAcAryoM gadapiccha iti tannAma pNcdhaa||' vi0 saM0 990 meM racita AcArya devasenane apane 'darzanasAra' granthameM mAtra 'padmanandI' nAmase unakA ullekha kiyA hai| vi0 saM0 16vIM zatIke SaTprAbhRtake TIkAkAra zrutasAgara sUrine unake pAMca nAmoMkA ullekha karate hue unheM AkAzameM gamana karanevAlA (cAraNaRddhidhArI), videhakSetra jAkara sImaMdhara svAmIkI divyadhvani sunane vAlA tathA 'kalikAla-sarvajJa' rUpa vizeSatAoMse yukta batalAyA hai / prAyaH pratyeka prAbhRtake antameM isa tarahakI puSpikA pAI jAtI hai zrIpadmanandi kundakundAcArya vakragrovAcAyalAcAryagRddhapicchAcAryanAmapaMcakavirAjitena caturaMgulAkAzagamanadinA pUrvavidehapuNDarIkiNInagaravanditasImandharAparanAma svayaMprabhajinena tacchutamAnasambodhita bharatavarSabhavyajIvena zrIjinacandrasUribhaTTArakapaTTAbharaNabhUtena kalikAlasarvazena viracite SaTprAbhRtagranthe sarvamunimaNDalI. maNDitena kalikAlagautamasvAminA zrImallibhUSaNena bhaTTArakeNAnumatena sakalavidvajjanasamAjasammAnitenobhayabhASAkavicakravartinA zrIvidyAnandiguva'ntevAsinA. sUrivarazrIzrutasAgareNa viracitA bodhaprAbhUtasya TokA prismaaptaa|' zrutasAgarasUri dvArA A0 kundakundake lie 'kalikAlasarvaza' vizeSaNa bhI. vizeSa mahattvapUrNa hai| videhakSetra gamana aura cAraNaRddhi sambandhI ullekha .. aneka granthoM aura zilAlekhoMmeM A0 kundakundake videhagamana aura cAraNaRddhi sambandhI ullekha milate haiM / yadyapi Ajake kucha vidvAnoMne videhagamana aura vahA~ sImaMdhara svAmIke samavazaraNameM pahu~cakara divyadhvani zravaNa kI isa ghaTanAko sahI nahIM mAnA hai| kintu sadiyoM prAcIna ina ullekhoMko najara-andAja bhI kaise kiyA jA sakatA hai ? videha gamanakI ghaTanAkA sarvaprathama ullekha AcArya devasenane kiyA hai jai paumaNaMdiNAho somaMgharasAmidimvaNANeNa / Na vibohai to samaNA kahaM sumaggaM payANaMti // 1. jaina siddhAnta bhAskara ( ArA ) bhAga 1 kiraNa 4 pR0 90. 2. darzanasAra 43. 3. aSTapAhuDa : pRSTha 205. zrI zAntivIranagara, zrImahAvIrajI, 1968 4. nisAra : gAthA 43. For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 14 - -isa gAthAmeM kahA hai ki padmanandi (kundakunda ) svAmIne sImandhara svAmI se divyajJAna prAptakara anya muniyoMko prabodhita kiyaa| yadi ve prabodhana kArya na karate to zramaNa sumArga kisa taraha prApta karate ? jayasenAcAryane paMcAstikAyakI TIkAmeM ukta videhagamana vAlI ghaTanAko "prasiddha kathA" kahA hai| aneka zilAlekhoMmeM bhI unheM cAraNaRviSArI arthAt pRthvIse cAra aMgula Upara AkAzameM aneka yojana taka gamana karane vAlA kahA hai|' zravaNavelagola nagarake maThakI uttara gozAlAmeM zaka saM0 1041 ke zilAlekha saMkhyA 139 meM isa taraha likhA hai svasti zrI vardhamAnasya varddhamAnasya zAsane / . zrIkoNDakunda nAmAbhUccaturaGgulacAraNaH // 2 arthAt vaddha mAnake zAsanameM paripUrNa rUpase niSNAta cAra aMgula Upara jamInase calane vAle kundakundAcArya hue| mahanakmI maNDapake uttarameM eka stambha para zaka saM0 10.99 ke lekha saM? 42 meM nAgadeva mantrI dvArA apane guru zrI nayakIrti yogIndrakI vistRta guru-paramparAkA ullekha hai jisameM AcArya padmanandI (kundakunda ), umAsvAti-gRddhapiccha, balAkapiccha, guNanandi Adi AcAryoMke nAmollekha haiM / isameM bhI A0 kundakundako cAraNaRddhidhArI batalAyA hai / yaSA zrI padmanandotyanavadyanAmA hyAcArya zabdottarakoNDakundaH / . dvitIyamAsIdabhidhAnamudyAccaritrasaJAtasucAraddhiH // 4 // yahI zloka cAmuNDarAya vastike dakSiNakI ora maNDapake prathama stambha para zaka saM0 1045 ke lekha saM0 43 meM likhA hai| zravaNabelagolake vindhyagiri parvata para siddharabastImeM uttarakI ora eka stambha para zaka saM0 1320 ke lekha saM0 105 meM spaSTa rUpase AcArya kundakundako aneka vizeSaNoM sahita bhUmise cAra aMgula Upara gamana karane vAlA kahA hai1. jaina zilAlekha saMgraha bhAga 1, zilAlekha saM0 40, 41, 42, 105, 139, 287 2. vahI pRSTha 286 3. li saMgraha bhAma.10 42. 4. vahI : lekha saM0 43 evaM 47. For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrAdhAreSu puNyAdajani sajagatAM koNDakundo yatIndraH // 13 // rajobhiraspRSTatamatvamantarbAhaye'pi saMvyaJjayitu yatIzaH / . rajaH padaM bhUmitalaM vihAya cacAra manye caturaGgulaM saH // 14 // ' arthAt yatIndra kundakundAcArya rajaHsthAna pRthvItalako chor3akara cAra aMgula Upara gamana karate the, jisase yaha spaSTa hotA hai ki ve antaH aura bAhya raja (ghUla) se atyanta aspRSTatA vyakta karate the| vividha saMgha aura AcArya kundakunda evaM kundakundAnvaya : AcArya kundakundakA vyaktitva aura kartRtva itanA anupama thA ki digambara jaina paramparAke prAyaH sabhI saMghoMne apaneko kundakundAnvayakA mAnanemeM gauravazAlI anubhava kiyaa| yahI kAraNa hai ki mUlasaMghake aneka bheda-prabheda ho jAne athavA svatantra anyAnya saMgha bana jAneke bAvajUda sabhI saMgha AcArya kundakunda yA kundakundAnvayakI paramparAkA apaneko saccA anuyAyI mAnate hue bhAvanAtmaka ekatA, jaina zAsanako abhyunnati evaM AtmakalyANake lakSyameM ekajuTa hokara lage rahe / aura yahI kAraNa hai ki jaba hama usa lambe samayake jaina sAhitya, saMskRti, dharma-darzana aura AcAra-vicAroMko zreSThatA tathA jainadharmako zAzvatatA pradAna karane hetu unake tyAgakI ora dRSTipAta karate haiM to hamArA mastaka gauravase UMcA uTha jAtA hai aura hameM apane andara apUrva Ananda prApta hotA hai ki hama apane bhAratakI isa mahAn dharoharake uttarAdhikArI aura anuyAyI haiN| kintu hama sabhIko bhI isa bar3e uttaradAyitvakA bodha hone aura isake vikAsake lie ceSTA karate rahaneke viSayameM bhI nirantara socate rahane kI bar3I AvazyakatA hai / - jaisA ki yahAM kahA gayA hai ki digambara jaina paramparA ke prAyaH sabhI saMghoM ne kundakunda kI paramparA ke antargata apane ko ghoSita kiyaa| inameM draviDasaMgha, nandi, sena aura kASThAsaMgha-ye cAra pramukha haiN| ina sabhI ke kundakunda anvaya se sambandhita hone ke zilAlekhAdi meM ullekha prApta hote haiN| aMgadi se prApta zilAlekha saMkhyA 166 meM dravir3asaMgha koNDakundAnvaya likhA hai| zilAlekha saM. 538 meM senagaNa ke sAtha kundakundAnvaya juga huA hI hai| aura nandisaMgha to mUlasaMgha kundakundAnvaya, deziyagaNa, pustakagaccha se sambaddha thA hii| mUlasaMgha digambara paramparA meM pramukhatA se bhAnya rahA hai| mUlasaMgha kA sarvaprathama ullekha 1. jaina zilAlekha saMgraha bhAga 1, pR0 197-198. 2. jaina zilAlekha saMgraha bhAga. 3. zi0 saM0 538, jaina siddhAnta bhAskara bhAga ... 1. ki04 pR. 90. For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 16 - gaMgavaMza ke mahArAjA mAdhavavarmA dvitIya aura unake putra avinIta / san 400... 425 ke karIba ) ke lekhoM meM pAyA jAtA hai / isI mUlasaMgha kundakundAnvaya kA ullekha mUrtilekhoM Adi meM karanA vartamAna kAlameM bhI pracalita hai| kundakundAnvaya kA svataMtra - ullekha AThavIM-nauvIM zatI ke zilAlekha meM dekhA gayA hai tathA mUlasaMgha koNDakundAnvaya kA eka sAtha sarvaprathama prayoga lekha saM0 180 (lagabhaga 1044 I0 ) meM isa prakAra pAyA gayA hai-"zrImUlasaMgha, deziyagaNa, pustaka-gaccha koNDakundAnvaya iGgalezvarada baliya""zubhacandradevara"2 anyAnya zilAlekhoM ke ullekha bhI dRSTavya haiM / zravaNavelagolameM katile bastIke dvArese dakSiNakI orake pUrvamukha para zaka saM0 1022 ke lekha saM0 55 para bhI likhA hai ki zrImatovarddhamAnasya vaddhamAnasya zAsane / / zrI koNDakunda-nAmAbhUnmUlasaMghAgraNI gaNI // 3 // zravaNabelagola ke mahanavamI maNDapa meM zaka saM0 1235 ke lekha saM0 41 meM kahA hai zrI mUlasaMgha-dezIgaNa-pustakagaccha koNDakundAnvaye / gurukulamiha kathamiti cedbravImi saMkSepato bhuvane // 2 // kuppuTarU ( kannar3a ) ke lekha saM0 209 zaka saM0 997 meM bhI kahA hai" Atakya-guNa-jaladhikuNDakundAcAryyar / . A-koNDakundAnvayadolu / zrI kunnddkundaanvy-muulsNghe""| vindhyagiri parvatapara siddharabastImeM uttarakI ora eka stambhapara zaka saM0 1. jaina zilAlekha saMgraha 2 kI prastAvanA. 2. jaina zilAlekha saMgraha bhAga 3. zi0 saM0 180 pR0 220, yaha lekha doDDa___kaNagAlumeM gaur3ake khetake dUsare pASANapara utkIrNa hai| 3. jaina zi0 saMgraha bhAga 3. lekha saM0 307, 313, 314, 335, 352, 356, 364, 372, 377, 384, 389, 394, 402, 411, 439, 449, 466-6, 478, 514, 521, 524, 526, 538, 547, 551, 561, 571, 580, 582, 584, 585, 590, 600, 621, 673, 702, 755, 834,836. 4. vahI bhAga 1 pR0 115. 5. jaina zilAlekha saM0 bhAga 2 pR0 269. For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 17 - 1320 ke vistRta lekha saMkhyA 105 meM aneka AcAryoMke nAmollekha sahita yaha utkIrNa hai yaH puSpadantena ca bhUtabalyAkhyenApi ziSya-dvitayena reje| phalapradAnAya jagajjanAnAM prApto'GkarAmyAmivakalpabhUjaH // 25 // arhabalissaGghacaturvidhaM sa zrIkoNDakuNDAnvayamUlasaGaghaM / kAlasvabhAvAdiha jAyamAnadveSatarAlpIkaraNAya cakre // 26 // ' isa taraha AcArya kundakunda aura kundakundAnvayakA ullekha anekoM zilAlekhoMmeM hai| upayukta ullekhoMke atirikta mahArASTra, maisUra, bihAra, madhyapradeza, rAjasthAna, uttarapradeza, gujarAta, dillI Adi sthAnoMke zilAlekhoMmeM A0 kundakundakA aura inake anvayakA ullekha hai| ina zilAlekhoMko jaina zilAlekha saMgraha bhAga 5 meM dekhA jA sakatA hai| kundakundAcArya ke nAmollekha tathA unakI yazogAthAse sambandhita zilAlekha dRSTavya hai yaha zravaNabelagolake candragiri parvatapara pArzvanAtha bastimeM eka stambhalekha saM0 54, jo ki zaka saM0 1050 kA hai, isameM kahA hai vandyovibhumbhuvi na kairiha kauNDa kundaH / kunda-prabhA-praNayi-koti-vibhUSitAzaH / , yazcAru-cAraNa-karAmbujavaJcarIkazcakre zrutasya bharate prayataH pratiSThAm // 5 // ___arthAt kundapuSpakI prabhA dhAraNa karanevAlI jinakI kIti dvArA dizAyeM vibhUSita huI haiM, jo cAraNoMke-cAraNa RddhidhArI mahAmuniyoMke sundara karakamaloM ke bhramara the aura jina pavitrAtmAne bharatakSetrameM zrutakI pratiSThA kI, ve vibhu kundakundAcArya isa pRthvIpara kisake dvArA vandya nahIM haiM ? vindhyagiri parvatapara siddharabastImeM dakSiNa orake eka stambhapara zaka saM0 1335 ke lekha saM0 108 meM kahA hai tadIyavaMzAkarataH prasiddhAdabhUdadoSA yatiratnamAlA / babhau yadantamaNibanmunIndrasya kuNDakundodita caNDadaNDaH // 10 // 1. vahI bhAga 1. pR0 199. 2. vahI bhAga 5. pR0 35, 38, 54, 56, 57, 58, 63, 72, 73, 75, 84, 92, 102, 105, 110, 112, 114. 3. vahI bhAga 1. 10 102. For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 verAbala ( saurASTra ) meM 12 vIM sadIke eka saMskRta lekha saM0 287meM likhA hai ' - babhUvuH kuMdakuMdAkhyA sAkSAtkRtajagattrayAH // 13 // yeSAmAkAzagAmitvaM vyAta paMcakamujvalaM / isa prakAra zatAdhika zilAlekhAdimeM AcArya kundakundakI yazogAthA ullikhita hai / kintu maiMne yahA~ kucha pramukha udAharaNa hI prastuta kiye haiM / yadyapi yahA~ sarvaprathama markarAke usa tAmrapatravAle lekhakA ullekha honA cAhie thA jo AcArya kundakundake ullekhavAlA sarvaprAcIna lekha hai kintu isakI prAmANikatA vivAdagrasta hai / phira bhI kucha aMza isa prakAra haiM- svasti jitaM bhagavatA gataghanagagananAbhena padmanAbhena zrImad jAhmabIya kulAmalavyomAvabhAsanabhAskaraH vibhUSaNavibhUSita kANvAyana sagotrasya vidvatsu prathamagaNya zrImAn koGgaNimahAdhirAja avinIta nAmadheya dattasya desiga gaNaM koNDa kundAnvaya guNacandra bhaTAraziSyasya abhayaNandi / 3. isa taraha AcArya kundakunda aura unake anvayako gauravazAlI paramparA do hajAra varSoMse abataka nirantara cala rahI hai / tathA kundakundAnvaya ke rUpameM jisakA ullekha Aja bhI sabhI pratiSThita mUrtiyoMke mUrtilekhoM meM anivAryataH pracalita hai / jinake paripekSya meM hama unake mahAn vyaktitva aura kartRtvake sAthahI bhAratIya manISAko unake anupama yogadAnako parakhakara sakate haiM / ' AcArya kundakundakI bhASA aura sAhitya AcArya kundakundakI kRtiyoMmeM tAttvika, AdhyAtmika aura AcAra jaise duruha viSayoMke pratipAdanameM bhI bhAvoM aura bhASAkI praur3hatA tathA prasanna, sarala evaM gambhIra zailIkA jo svarUpa dikhalAI par3atA hai vaha anyatra durlabha hai / inhoMne bhAratIya AryabhASA ke prAcIna svarUpako dhyAnameM rakhakara tatkAlIna bolacAlakI 1. jaina zilAlekha saM0 bhAga 4. 2. dekhie jaina zi0 saM0 bhAga 2 kI prastAvanA pR0 3 meM DaoN0 hIrAlAlajIne banAvaTI kahA hai / 3. marka kA yaha saMskRta kannar3a lekha zaka saM0 388 ( 466 I0) kA hai / avinIta koGkaNikA markarA patra ( markarAke khajAne meMse prApta tAmrapatra) lekhameM aura rAjAoMkI vaMzAvalI isa dAnapatra meM do gaI hai| istemeM desiMga ( dezIya ) gaNa koNDakunda avayake guNacandra bhaTAra ( bhaTTAraka ) ke ziSya abhayanaMdi bhaTAra AdikI paramparAkA ullekha hai / For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASA ( janabhASA) ke rUpameM pracalita zaurasenI prAkRta bhASAko mAdhyama banAkara vizAla sAhityakA sRjana kiyaa| kucha bhASA vaijJAnikoMne inakI kRtiyoMkI isa bhASAko "jaina zaurasenI" kahA hai / AcArya kundakundake uttaravartI aneka AcAryoMne bhI inakI paramparAko Age bar3hAte hue isI bhASAmeM sAhitya sRjana kiyaa| isa sandarbha meM yazasvI vidvAn balabhadra jainakA yaha kathana sarvathA upayukta hai ki 'hameM yaha nahIM bhUlanA cAhiye ki kundakunda kevala siddhAnta aura AdhyAtmake hI marmajJa vidvAn nahIM the, apitu ve bhASAzAstrake bhI adhikArI aura pravartaka vidvAn the| unhoMne apanI praur3ha racanAoM dvArA prAkRtako naye AyAma diye, usakA saMskAra kiyA, use saMvArA aura nayA rUpa diyA / isIlie ve jaina zaurasenIke Adya kavi aura racanAkAra mAne jAte haiN|' ___prAkRta bhASAoMke kramika vikAsa evaM parivartanoMke adhyayanameM hameM kundakunda ke granthoMse bar3I sahAyatA prApta hotI hai, isase hama unake kAlakA nirNaya bhI kara sakate haiN| prAkRta bhASA-zAstrake vidvAn prAkRtabhASAke kramika vikAsakA vizleSaNa karate hue isa niSkarSapara pahuMce haiM ki 't' aura 'th' meM parivartana hote-hote prathama to ve 'd' aura 'dh' hue, phira kramazaH 'da' kA lopa ho gayA aura 'dha' ke sthAnameM 'ha' kA prayoga hone lgaa| aitihAsika dRSTise bhASA-zAstriyoMne isa vikAsa-kAlako IsA pUrva prathama zatAbdIkA sthira kiyA hai / kundakundakRta samayasAra meM hameM 'ratha' ke sthAnapara 'ratha' aura 'raha' donoM hI parivartita rUpoMkA prayoga milatA hai / zrutaparamparAke saMrakSaka aura pAhuDa sAhityake anupama sraSTA yadyapi zruta-vicchedake bAda aura kundakundase pUrva 'zrutarakSA' ke lie prayatna to hote rahe, kintu mAnyatAoMke AdhArapara jo matabheda utpanna ho gaye the unapara sAdhikAra likhanekA prayatna kisIne nahIM kiyaa| yaha kArya AcArya kundakundane apane Upara liyaa| aMtaH 'yuga pratiSThApaka' honekA zreya kundakundako prApta honA svAbhAvika hai| yahI kAraNa hai ki usa samaya aura bAdakI paramparAne - AcArya kundakundako vaha sthAna diyA jo anyako prApta nahIM huaa| kyoMki yuga . 1. samayasAra : munnuDi : 10 10. saM050 balabhadra jaina. 2. samayasAra : vahI gAthA 98. pR0 77. . 3. vahI pR0 6. For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 20 - pratiSThApaka honeke nAte kundakundako mahattA bar3hatI ho gaI / aura isIlie . kundakundake mUlasaMghakA dUsarA nAma hI kundakundAnvaya prasiddha ho gyaa|' AcArya kundakundake samaya bauddhadharmakA nairAtmavAda, kSaNikavAda aura zUnyavAda rAjyAzraya pAkara janamAnasako udvelita kara rahA thaa| isake kAraNa janamAnasameM AtmA aura AtmAke kalyANake lie kiye jAnevAle tapazcaraNa aura cAritrapara anAsthA utpanna hone lagI thii| isa anAsthAko sAMkhyamatake kUTastha nityavAdane aura havA dii| kula milAkara usa samaya janatAko dhArmika AsthAyeM caMcala ho. . rahI thIM aura janatAmeM dizAhInatAkI bhAvanA vyApta thI / aise kAlameM kundakundane janatAko sahI dhArmika mArgadarzana karAne aura tIrthaGkaroMko vANIke anAdi-nidhana satyako pracArita karanekA dAyitva apane Upara le liyA aura apane tapaHpUta vyaktitva, avirata sAdhanA evaM gambhIra AgamajJAnake dvArA satyadharmako punaH sthApanA kii| munidharmake andara vyApta vikRtiyoMkA parimArjana kiyA aura adhyAtmakI gaMgA bahAkara AtmAke prati vyApta anAsthAko dUra kiyaa| isalie ve yugapravartaka, yugapuruSa aura krAntadRSTAke rUpameM sarvAdhika vikhyAta hue / maMgalapAThameM tIrthaMkara mahAvIra aura gautama gaNadharake bAda AcArya kundakundake nAma-smaraNakA, unake nAmapara mUlasaMgha kundakundAnvaya pracalita hone evaM paravartI AcAryoM dvArA apane Apako kundakundAnvayI mAnanekA yaho rahasya hai / AcArya kundakunda ke sabhI grantha 'pAhuDa' kahe jAte haiM / pAhuDa arthAt prAmRta jisakA artha hai 'bheMTa' / AcArya jayasena ne samayasAra ko tAtparyavRtti meM kahA hai ki jaise devadatta nAma kA koI vyakti rAjA kA darzana karane ke lie koI "sArabhUta vastu" rAjA ko detA hai to use prAbhRta yA bheMTa kahate haiM, usI prakAra paramAtmA ke ArAdhaka puruSake lie nirdoSa paramAtmA rUpI rAjA'kA darzana karAne ke lie yaha zAstra bhI prAmRta ( bheMTa ) hai| kasAyapAhaDa para cUNi sUtroM ke racayitA AcArya yativRSabha ke anusAra "jamhA padehi pudaM ( phuDa ) tamhA pAhuDa' arthAt jo padoM se sphuTa ho use pAhuDa kahate haiM / jayaghavalAkAra AcArya vIrasena ke anusAra-prakRSTena tIrthakareNa 1. AcArya kundakunda aura unakA samayasAra-pR0 22. 2. NiyamasAro : prastAvanA pR0 4. saM0 balabhadra jaina, kundakunda bhAratI dillI, 1987. 3. samayasAra tAtparya vRtti : gApA 1. 4. kasAyapAhara bhAga-1 pRSTha 386. For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 21 - AbhRtaM prasthApitaM iti prAbhRtam / prakRSTarAcAryavidyAvittadbhirAbhRtaM dhArita dhyAkhyAtamAnItamiti vA prAbhRtam / ' jo prakRSTa arthAt tIrthakara ke dvArA prAbhUta athavA prasthApita kiyA gayA hai vaha prAbhUta hai / athavA jinakA vidyA hI dhana hai aise prakRSTa AcAryoM ke dvArA jo dhAraNa athavA vyAkhyAna kiyA gayA hai athavA paramparA rUpa se lAyA gayA hai vaha prAbhRta hai| isa taraha tIrthakaroMke upadeza rUpa dvAdazAMga vANIse sambaddha jJAnarUpa granthoM ko hama pAhuDa kahate haiM / AcArya kundakunda ne apane prAyaH sabhI granthoM kI racanA mUla dvAdazAMgake tatsaMbaMdho sthaloMke AdhAra para kI hai / yathA bArahaveM aMga dRSTivAda ke antargata caudaha pUrvomeM paMcama pUrva jJAnapravAdake bAraha vastu adhikAroMmeM se dazama vastu adhikAra ke 'samaya pAhuDa' ke AdhAra para samayasAra grantha ko racanA kI gii| inhoMne apane granthoMko prAmANikatAkA AdhAra prAyaH sabhI granthoMke prArambhika maMgalAcaraNoMmeM kahA hai ki zratakevaliyoMne jo kahA hai maiM vahI kahU~gA / arthAt zrutakevaliyoM dvArA prarUpita tatvajJAnakA maiM vaktA mAtra haiM, svayaM kartA nahIM / arthAt samayapAhuDa Adi vahI grantha hai, jinakI dezanA bhagavAn mahAvIrane aura jinakI prarUpaNA gautama gaNadhara tathA zrutakevaliyoMne kI thI vahI AcArya paramparAse surakSita rUpameM AcArya kundakundako prApta huii| sAkSAt gaNadhara kathita yA pratyekabuddha kathita sUtragranthoM kI kevala maukhika paramparA calI A rahI thI, siddhAnta granthoM ke nAma para gRhasthoMko par3hanekI anumati nahIM thI / zruta prAyaH itanA vicchinna aura vismRta-sA ho gayA thA ki sarvasAdhAraNa vidvAn-sAdhuoMko una viSayoM para lekhanI calAnekA sAhasa na hotA thaa| kintu isa sthitiko AcArya kundakundane bar3I kuzalatAke sAtha samhAlA aura sAhitya sRjana karake janatAko udbodhana karaneke lie ve Age bar3he tathA apane anubhavakI bAjI lagAkara unhoMne 1. paMcatthikAya, 2. samayapAhuDa 3. pavayaNasAra, 4. NiyamasAra, 5. aTThapAhuDa (dasaNapAhuDa, cArita. pAhuDa, suttapAhuDa, bodhapAhuDa, bhAvapAhuDa, mokkhapAhuDa, sIlapAhuDa tathA liMgapAhuDa) 6. bArasa aNuvekkhA aura 7. bhattisaMgaho-(siddha, suda, cAritta, joi ( yogI ) Airiya, NivvANa, paMcaguru tathA titthayarabhatti nAmaka bhaktisaMgraha) jaise mahAn granthoMkI racanA kii| inake atirikta rayaNasArako bhI kucha vidvAn 1. vahI bhAga-1, pRSTha 325. 2. (ka) vocchAmi samayapAhuDamiNamo sudakevalI bhaNidaM-samayasAra 1.1. (kha) vocchAmi NiyamasAraM, kevali-sudakevalI bhaNidaM-niyamasAra 1.1. For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 22 - inakI kRti mAnate haiN| tamila-vedake rUpameM suvikhyAta "tirukkurala" (kurala kAvya ) nAmaka nItigrantha bhI inakI kRti mAnA jAtA hai| aisI mAnyatA hai ki AcArya kundakundane caurAsI 'pAhuDa' granthoMkI racanA kI thI / upalabdha pAhuDoMke atirikta aba ina caurAsImeMse kucha pAhuDoMke nAmoMke ullekha bhI milate haiN| prAkRta evaM jaina sAhityake suprasiddha manISi DaoN0 e0 ena0 . . upAdhye ne nimnalikhita taitAlisa pAhuDoM kI sUcI prastuta kI hai'-. 1. AcAra pAhuDa, 2. AlApa pAhuDa, 3. aMga ( sAra ) pAhuDa, 4, ArAhaNA ( sAra ) pAhuDa, 5. baMdha ( sAra ) pAhuDa, 6. buddhi yA bodhi pAhue, .. 7. caraNa pAhuDa, 8. cUliyA pAhuDa, 9. cUNi pAhuDa, 10. divva pAhue, 11. dravya ( sAra ) pAhuDa, 12. dRSTi pAhuDa, 13. iyanta pAhuDa, 14. jIva pAhuka, 15. joNi ( sAra ) pAhuDa, 16. karmavipAka pAhuDa, 17. karma pAhuDa, 18... kriyAsAra pAhuDa, 19. kSapaNAsAra yA kSapaNa pAhuDa, 20 labdhi ( sAra ) pAhuDa, 21. loya pAhuDa, 22. naya pAhuDa, 23. nitya pAhuDa, 24. nokamma pAhuDa, 25. paMcavarga pAhuDa, 26. payaDDha pAhuDa, 27. paya pAhuDa, 28. prakRti pAhuDa, 29. pramANa pAhaDa, 30. salamI pAhuDa (?), 31. saMThANa pAhuDa, 32. samavAya pAhue, 33. SaTdarzana pAhuDa, 34. siddhAnta pAhuDa, 35. sikkhA (zikSA) pAhue, 36. sthAna pAhue, 37. tattva ( sAra ) pAhuDa, 38. toya (tIya ) pAhura, 39. oSata pAhura, 40. utpAda pAhaDa, 41. vidyA pAhuDa, 42. vastu pAhuDa, 43. vihiya yA vihaya paahudd|' 'saMyama prakAza' nAmaka granthameM upayukta pAhuDoM ke atirikta nAmakamma pAhuDa, yogasAra pAhuDa, nitAya pAhuDa, udyota pAhuDa, zikhA pAhuDa Nyanna pAhuDa nAma prApta hote haiN| ___ AcArya kundakundakI upalabdha kRtiyoMmeMse paJcatthikAya, samayapAhuDa aura pavayaNasArako nATakatraya yA prAbhRtatraya kahA jAtA hai| samayasArameM hI jIva-ajIva tattvoMkA saMsArarUpI raMgabhUmimeM apanA-apanA pATha ( rola ) adA karane vAlA nirUpaNa kiyA gayA hai / ataH samayasArako nATaka kahA jA sakatA hai| parantu yaha tIna grantha milakara "prAbhUtatrayo" kahalAte 1. pravacanasAra : aMgrejI bhUmikA : pRSTha 25. saMpA0 DaoN0 e0 ena0 upAdhye, prakAzaka-rAyacaMda granthamAlA, san 1935. 2. saMyama prakAza : pRSTha 453, prakA0-AcArya sUryasAgara di0 jaina granthamAlA samiti jayapura, vI0ni0 saM0 2474. For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 haiN| isI kAraNa ina tInoM kA ikaTThA nAma 'nATakatrayI' par3a gyaa| vaise amRtacandrAcArya hI ne samayasArako nATakakI saMjJA dI, kyoMki inhoMne jIva-ajIva Adi tattvoMkA nirUpaNa aisA kiyA hai jaise nATakake sabhI pAtra Ate-jAte hoM aura isa kAraNa apanI TIkAmeM isa graMthako nATakakA svarUpa diyA hai / kavivara banArasIdAsane to isIke AdhAra para prAcIna hindI meM kavittabaddha 'nATaka samayasAra' nAmaka mahattvapUrNa grantha kI racanA kI / samayasAra ke mAdhyamase AcArya kundakundane AdhyAtmika kSetra meM Atmatatva aura AdhyAtmika rUpakI jisa U~cAIko chuA hai vaha sampUrNa vizva sAhityameM durlabha hai / isa dRSTise yaha anupama grantharatna hai / yaha kathana ThIka hI hai ki samayasArameM pAramArthika dRSTise hI sArI carcAkI gaI hai, ataeva adhikAra sAdhAraNa janako usakA koI-koI bhAga sAmAjika aura naitika vyavasthAko ulaTa-palaTa kara dene vAlA pratIta ho sakatA hai / " paM0 balabhadrajI ne bhI ThIka hI likhA hai ki AtmAke zuddha svarUpakA varNana karane vAle samayasArakI samatA anya koI grantha nahIM kara sakatA / isa dRSTise ise grantharAja, Atma dharmakA pratinidhi-grantha aura jenadharmakA ekamAtra prANa-grantha kahA jAye to atyukti nahIM hogI / isa granthakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki Atmadharma jaise gUr3ha viSayako isameM atyanta sarala aura subodha rItise pratipAdita kiyA gayA hai| durUha viSayako bho dRSTAntoM ke mAdhyama se sahaja banAyA gayA hai / paMcAstikAya ko " saMgraha" arthAt "paMcatthisaMgraho" kahA gayA hai| isameM samyagdarzana ke viSayabhUta jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza - ina pA~ca astikAya dravyoMkA vivecana hai / samayasArameM samyagjJAna ke AdhArabhUta svadravya -paradravya kA vivecana hai aura pavayaNasArameM samyag cAritra kI vyAkhyA hai / isa taraha AcArya kundakundane ina tInoM hI granthoMmeM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakA * Avazyaka vistAra ke sAtha susambaddha vivecana karake mumukSujanoMke lie sAkSAt mokSamArga pradarzita kiyA / pravacanasAra suvyasthita racanA vAlA eka dArzanika granthake sAtha-sAtha sAdhaka zramaNoMke AcAra-vicAra saMbaMdhI upayogI zikSAoMkA 1. kundakundAcAryake tIna ratna : upodghAta pRSTha 22. 2. samayasAra : saM0 paM0 balabhadra jaina, prakAzaka kundakunda bhAratI, 1978. 3. samayasArakI 76 gAthAoMmeM 37 dRSTAntoM dvArA viSayako samajhAyA gayA hai / For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 24 - pratipAdaka eka mahAn grantha bhI hai jisameM dIkSArthI sAdhakake lie upayogI tathA atyAvazyaka upadeza bharA huA hai / NiyamasAra meM bhI isI ratnatrayako mokSa-prAptikA mArga pratipAdita kiyA gayA hai| bArasa-aNuvekkhAmeM adhruva, anitya Adi vairAgyavardhaka bAraha bhAvanAoMkA varNana hai| upadeza-pradhAna ATha pAhuDoMmeM jo upadeza A0 kundakundane diyA hai usakA pradhAna lakSya zramaNoMko sacce AcArameM sudRr3ha karanA hai| AcArya kundakundake dvArA racita granthoMmeM cAhe hama paMcatthisaMgraha par3heM, . samayapAhuDa yA pavayaNasAra par3he-unake dvArA vastutatvakA jo pratipAdana kiyA gayA hai vaha apUrva hI hai| ___ aTThapAhuDa, bArasa aNuvekkhA aura bhatti saMgaho-inameM kramazaH ratnatraya, vairAgya aura bhakti Adi viSayoMkA pratipAdana bejor3a hai| samayapAhuDa Adi granthoMmeM A0 kundakundane parase bhinna tathA svakIya guNa-paryAyoMse abhinna AtmA kA jo varNana kiyA hai vaha anyatra durlabha hai| unhoMne ina granthoMmeM AdhyAtmika sukha prAptikI dhArA rUpa jisa apUrva mandAkinIko pravAhita kiyA hai usameM avagAhana kara mumukSu zAzvata zAntikI prAptike yogya banate haiN| tabhI to kavivara vRndAvanadAsane kahA haijAsake mukhAravindateM prakAza bhAsavRnda syAdvAda jaina vaina iMda kundakunda se, tAsake abhyAsatai vikAsa bheda jJAna hota, mUDha so lakhai nahIM kubuddhi kundakunda se / deta haiM azIsa zIsa nAya inda caMda jAhi mohi mAra khaMDa mArataNDa kundakunda se, vizuddhi buddhi vRddhidA, prasiddha Rddhi siddhidA, hue, na haiM, na hoMhige muniMda kundakunda se // isa taraha sAhityake kSetrameM A0 kundakundakI alaukika vidvattA, zAstragrathana-pratibhA evaM siddhAnta granthoMke sArakA AdhyAtmika aura dravyAnuyogake rUpameM prastuta karanekA apanA alaga hI vaiziSTya hai| mahAvIra aura gautama gaNadharake bAda yaha pahalA hI avasara thA, jabaki jJAnAbhyAsiyoMko tattvacintana kI eka vyavasthita dizA milI / yahI kAraNa hai ki digambara jaina paramparAmeM bhagavAn mahAvIra aura gautama gaNadharake bAda AcArya kundakundakA nAma yugapratiSThApakake rUpameM bar3I zraddhA aura bhaktike sAtha liyA jAtA hai, aura yugoM-yugoM taka ve isa rUpameM jIvita raheMge / AcArya kundakundake granthoMke vyAkhyAkAra AcArya amRtacaMdra, A0 jayasena, zrutasAgarasUri, kanaDI vRttikAra adhyAtmI bAlacandra,paM0 banArasIdAsa, pAMDe rAjamalla, paM0 jayacandrajI Adi tathA bIsavIM zatIke aneka manISiyoMkA hama For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 upakAra kabhI nahIM bhUla sakate jinhoMne kundakundake sAhityakA gahana cintana, avagAhana evaM svAnubhava karake hama logoM taka sarala rUpameM pahu~cAyA tAki hama Atma-kalyANake dvArA isa jIvavako saphala banA sakeM / prastuta grantha prastuta 'aTTha pAhuDa' (aSTapAhuDa) meM upadeza pradhAna AcaraNamUlaka tathA tattvacintana yukta ATha pAhuDa grantha nibaddha haiM / inameM AcArya kundakundake "AcAryatva" arthAt vizAla zramaNa saMghake anuzAstA rUpake sarvatra darzana hote haiM / isa granthakA prakAzana kucha saMsthAoMse huA bhI hai kintu SaTprAbhRtapara zrutasAgara sUrikI saMskRta TIkA sahita prastuta saMskaraNa kI prathamAvRtti jainadharma-darzana evaM sAhitya ke vikhyAta evaM udbhaTa vidvAn, aneka granthoMke praNetA, sampAdaka evaM anuvAdaka sAgara ( ma0pra0) nivAsI DaoN0 paM0 pannAlAlajI sAhityAcAryake anuvAda sahita zrI zAntivIra digambara jaina saMsthAna, zrI mahAvIrajI ( rAjasthAna) se vIra nirvANa saM0 2494, I0 sana 1968 meM prakAzita huA thaa| yaha saMskaraNa durlabha ho jAnese ise aba isI anuvAda sahita anekAnta vidvat pariSad sonAgira se naye rUpameM prakAzita karake bahuta hI prazaMsanIya kArya kiyA gayA hai| solahavIM sadI ke bahuzruta vidvAn bhaTTAraka zrutasAgarasUriko sambhavataH chaha pAhuDa hI upalabdha rahe hoMge, tabhI unhoMne liMga pAhuDa aura sIla: pAhuDako chor3a daMsaNa, cArita, sutta, bodha, bhAva aura mokkha - ina chaha pAhuDoMpara vidvattApUrNa, vistRta TIkA likhI / " " SaTprAbhRtAdi saMgraha " ke nAmase zrutasAgarasUrikI TIkA sahita paM0 pannAlAlajI sonI dvArA sampAdita yaha grantha jaina sAhityake mahAn uddhAraka vidvAn paM0 nAthUrAmajI premIke sadprayatnase mANikacaMdra granthamAlA, bambaIse san 1920 meM prakAzita huA thaa| bAda meM do pAhuDa aura upalabdha hone para aSTapAhuDakA prakAzana huA / aSTa pAhuDapara bhASA vacanikA ( DhUMDhArI bhASA) meM paM0 jayacandrajI chAvar3A dvArA likhita TIkA bhI kAphI lokapriya hai / "aTTha pAhuDa" meM kula pA~ca sau tIna gAthAyeM haiM / isameM granthakArane ATha pAhuDoMke mAdhyama se jainadharma-darzanakA hArda ratnatrayadharma, zramaNAcAra aura sacce zrAmaNya Adi viSayoMkA bar3I hI spaSTatAse vivecana karate hue zithilAcArase satat sAvadhAna rahaneke lie bArambAra AgAha kiyA hai tAki vizuddha vItarAga 1. Amera zAstra bhaNDAra granthasUcI ( pRSTha 159 ) ke ullekhAnusAra yahA~ SaTpAhuDa para paM0 manohara kI bhI saMskRta TIkA vAlI pANDulipi upalabdha hai, jisakA lipi 0 1790 hai / For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 - jainadharma dvArA pratipAdita AtmakalyANake vizuddha mArgapara jIva sadA agrasara raheM / isa dRSTise yaha grantha eka Adarza jIvanako prakAzita karane vAlI vaha mahAn amarakRti hai jo jIvoMko yugoM-yugoM taka Alokita karatI rahegI / yahA~ aSTa pAhuDameM saMgrahIta pratyeka pAhuDakA saMkSipta viSaya paricaya prastuta hai-- 1. daMsaNa pAhuDa - chattIsa gAthAoM dvArA isa pAhuDameM samyagdarzanakI mahattA - kA vivecana hai / isameM batalAyA hai ki samyaktvarUpI ratnase bhraSTa manuSya bhale hI. aneka prakArake zAstroMko jAnate ho to bhI jinavacanoMkI zraddhAse rahita hone ke kAraNa vahIM ke vahIM ghUmate rahate haiM / ' jisa taraha jar3a (mUla) ke naSTa ho jAnepara usa vRkSake parivAra arthAt skandha, zAkhA, patra, puSpa, phalAdikI vRddhi nahIM hotI usI prakAra samyagdarzana rUpa mUlake naSTa honepara cAritrakI vRddhi nahIM hotI / ataH jo manuSya jinadarzana (jinamata ) se bhraSTa haiM ve jar3a (samyagdarzana) se rahita honese mokSa prApta nahIM kara sakate / isIlie jo kArya kiyA jA sakatA hai vaha avazya karanA cAhie aura jisakA karanA zakya nahIM hai usakA zraddhAna karanA cAhie / kyoMki kevalajJAnI jinendra bhagavAn ne zraddhAna karanevAle puruSako samyagdarzana kahA hai arthAt zraddhAn karane vAle puruSake samyaktva hotA hai / isa prakAra isa sampUrNa pAhuDako pratyeka gAthA samyagdarzanakI mahimAke vivecana se otaprota hai / 2. cArita pAhuDa - isa pAhuDa meM paiMtAlIsa gAthAyeM haiM, jinameM mukhya rUpase samyak cAritrakA svarUpa aura isake bheda-prabhedoMkA vivecana kiyA gayA hai| isameM zramaNa aura zrAvaka donoMke AcArakA pratipAdana 'gAgara meM sAgara' kI taraha milatA hai / isa pAhuDa meM kahA hai ki jo jJAna-mArga arthAt samyagjJAnake dvArA samyaktva AcaraNa meM utsAha rakhatA hai, usIkI bhAvanA karatA hai, AtmAko zarIra aura karmase pRthak samajhatA hai, arhata Adi stuti aura suguru AdikI sevA karatA hai, sAtha hI vaha samyagdarzana meM zraddhA rakhatA haiM vaha jina- samyaktvako nahIM chor3atA 4 isIlie jo jJAnI puruSa cAritrakA pAlana karatA huA AtmAke sivAya anya 1. daMsaNa pAhuDa gAthA 4. 2 . vahI gAthA 10. 3. jaM sabakai taM kIrai jaM ca Na sakkei taM ca saddahaNaM / kevalijiNehi bhaNiyaM saddahamANassa sammattaM | vahI, gAthA 2. 4. cArita pAhuDa gAthA 13. For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 padArthakI icchA nahIM karatA vaha zIghra hI anupama sukhako prApta karatA hai - yaha nizcaya jAno / ' 3. sutta pAhuDa --- sattAIsa gAthAoMse yukta isa pAhuDake prArambha meM graMthakArane arahaMta dvArA prarUpita gaNadhara devoM dvArA acchI tarahase jisakA gumphana kiyA hai| tathA zAstrakA artha khojanA hI jisakA prayojana hai use sUtra kahA hai / aise hI sUtra se zramaNa apanA paramArtha sAdhate haiN| Age sUtrako mahattA varNita karate huye kahA hai ki jisa prakAra sUtra ( dhAgA yA DorA ) se rahita suI naSTa (guma ) ho jAtI hai usI taraha zAstra rahita manuSya bhI naSTa ho jAtA hai aura jaise - sUtra : dhAgA ) sahita suI khotI nahIM hai, usI taraha sUtra ( Agama zAstra) sahita arthAt AgamoMke adhyayana, manana aura tadanusAra AcaraNase yukta puruSa naSTa nahIM hotA arthAt bhaTakatA nahIM hai / apitu usakA caturgati bhramaNa rUpa saMsArakA jaldI anta ho jAtA hai / 3 - yaha pAhuDe muniyoMke AcAra-vicArakA saMkSepameM pratipAdana karanevAlA mahattvapUrNa prAmANika tathA prAcIna dastAveja hai / yahA~ sakAraNa strI pravrajyA takakA niSedha kiyA gayA hai| isI taraha muniyoMko vastradhAraNakA sarvathA niyedha kiyA gayA hai / yahA~ yaha bhI batalAyA gayA hai ki jinasUtroM meM tIna liMga (veSa ) pratipAdita hai / inameM prathama hai sarvazreSTha nagna digambara sAdhukA, dUsarA utkRSTa zrAvakakA aura tRtIya hai AryikAoMkA / ina tInoMke atirikta aisA koI veSa ( liMga ) nahIM hai jo mokSamArga meM grAhma ho / 4. boSa pAhuDa - isameM bAsaTha gAthAyeM haiM jinameM Ayatana, caityagRha, jinapratimA, darzana, jinabimba, jinamudrA, AtmajJAna, deva, tIrtha, arhanta aura pravajyAina gyAraha sthAnoM ke mAdhyamase digambara dharma aura municaryAkA svarUpa bahuta hI utkRSTa rUpameM pratipAdita kiyA gayA hai / aitihAsika dRSTise isa pAhuDakI aMtima do gAthAyeM atimahatvakI haiM jinameM AcArya kundakundane apane gamakagurU bhagavAn... zrutakevalI bhadrabAhukA jayaghoSa kiyA hai tathA apaneko unakA ziSya batalAyA hai / 5. bhAva pAhuDa - eka sau tresaTha gAthAoM vAle isa pAhuDameM "bhAvazuddhi " kI mahimAkA utkRSTa pratipAdana karate huye bhAvako hI guNa aura doSakA kAraNa 1. cAritra gAthA 42.. 2. suttapAhuDa gAthA 1. 3. sutaM hi jANamANo bhavassa bhavaNAsaNaM ca so kurNAdi / sutaM jahA asuttA NAsadi sute sahA No vi // / vahI : gAthA 3. For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 batalAyA gayA hai / yahA~ karma, bhAvaliMga, aparigraha saMbaMdhI aneka viSayoMkA gahana vivecana hai | samyagdarzana sahita hI vrata dhAraNakI preraNA dI gaI hai| 6. mokkha pAhuDa - isameM 106 gAthAyeM hai jinameM bandha aura mokSakA svarUpa, - bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA - AtmAke ina tIna bhedoMkA nirUpaNa tathA mokSake kAraNa rUpa paramAtyAke dhyAnakI AvazyakatA aura mahattA batalAI hai / bhaTTAraka zrutasAgarasUrine upayukta chaha pAhuDoM para hI saMskRta bhASAmeM TIkA likhI hai / 7. liMga pAhuDa - vastutaH isa pAhuDakA nAma " samaNaliMga pAhuDa" honA caahie| jaisAki granthakArane prathama gAthAmeM sUcita bhI kiyA hai / isa pAhuDameM zramaNake liGga (veSa) ko lakSya karake usake niSiddha AcaraNoMke prati sAvadhAna kiyA gayA hai| 8. sIla pAhuDa - zIlakA mahatva pratipAdana karane vAle aSTa pAhuDake isa aMtima pAhuDameM cAlIsa gAthAyeM haiM / isameM kahA hai ki zIlakA jJAnake sAtha koI virodha nahIM hai kintu zIla ke binA viSayavAsanAse jJAna naSTa ho jAtA hai / zIla viSayoMkA zatru hai aura mokSakA sopAna hai / yahA~ jIvadayA, satya, acaurya, brahmacarya, indriyadamana, samyak darzana-jJAna tathA tapa Adiko zIlake antargata mAnA gayA hai / upayukta ATha pAhuDoMke adhyayanase yaha bAta spaSTa hotI hai ki ina AThoMkA apanA-apanA svataMtra aura maulika granthoMke rUpameM mahattva hai / yadyapi " SaTpAhuDa" nAmase zrutasAgarIya saMskRta TIkA sahita aneka prAcIna pANDulipiyA~ prApta hotI haiM kintu kucha pADulipi eka-eka pAhuDakI bhI upalabdha haiM / vastutaH SaTprAbhRta yA aTTha pAhuDa koI eka alaga graMtha nahIM hai apitu pRthak-pRthak choTe-bar3e chaha yA ATha pAhuDa granthoMko SaTprAbhRta yA aTTha pAhuDa nAma dekara eka sAtha saMgrahIta kara diyA gayA pratIta hotA hai / zodhakI dRSTise inameM itanI mahatvapUrNa sAmagrI hai ki pratyeka para pRthak-pRthak zodha prabandha likhe jA sakate haiM / vizvavidyAlayoMke pAThyakramameM inakA nirdhAraNa karake bhI inake vyApaka adhyayana evaM anusaMdhAnake naye kSetra udghATita kiye jA sakate haiM / bhaTTAraka zrutasAgarasUri aura unako prastuta TokA yaha vidita hI hai ki 'SaTprAbhRta' para prastuta saMskRta TIkAke lekhaka 16vIM zatIke vidvAn bhaTTAraka zrutasAgara sUri haiM / ye mUlasaMgha, sarasvatI gaccha balAtkAra 1. prAkRta vidyA akTUbara 1988 pR0 33. For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 - gaNameM hue haiM / inake gurukA nAma vidyAnandi thA / vidyAnanda devendra kIrtike aura devendrakIti padmanandike ziSya aura uttarAdhikArI the / vidyAnandike bAda mallibhUSaNa aura unake bAda lakSmIcandra bhaTTAraka hue / mallibhUSaNako unhoMne apanA gurubhAI likhA hai| zrutasAgarane lakSmIcandrako gurjara dezake siMhAsanakA bhaTTAraka likhA hai | zrutasAgarake aneka ziSya the / ' zrutasAgara ne apaneko dezavratI, brahmacArI yA varNI likhA hai tathA svayaMko aneka upAdhi-vizeSaNoMse alaMkRta batalAyA hai / yathA - navanavatimahAvAdivijetA, tarka- vyAkaraNa - chandaalaMkAra-siddhAnta-sAhityAdi zAstra nipuNa, prAkRtavyAkaraNAdi aneka zAstracaJcu, ubhayabhASA kavicakravartI, tArkikaziromaNi, paramAgamapravINa, kalikAlasarvajJa Adi / zrutasAgarasUri vastutaH apane 'zrutasAgara' nAmako sArthaka karane vAle vidvAn. the| inakI TIkAoM meM uddhRta vibhinna zAstroMke uddharaNoMko dekhane se hI jJAta ho jAtA hai ye vividha bhASAoM aura zAstroMke jJAtA the / inakA sampUrNa jIvana jaina sAhityake lie samarpita thA / inakI abataka nimnalikhita 38 kRtiyA~ upalabdha haiM / 1 1. yazastilaka candrikA, 2. tattvArthavRtti, 3 tatvatraya prakAzikA, 4. jina sahasranAma TIkA, 5. mahAbhiSeka TIkA, 6. SaTpAhuDaTIkA, 7. siddhabhaktiTIkA, 8. siddhacakrASTakaTIkA, 9. jyeSThajinavarakathA, 10. ravibratakathA, 11. saptaparamasthAnakathA, 12. mukuTasaptamIkathA, 13. akSayanidhikathA, 14. SoDaSakAraNa kathA, 15. meghamAlAvrata kathA, 16. candanaSaSThIkathA, 17. labdhividhAnaher, 18. purandara vidhAnakathA, 19. dazalAkSaNI vratakathA, 20. puSpAJjalivratakathA 21. AkAzapaMcamIvratakathA, 22. muktAvalIvratakathA, 23. nidu : khasaptamIvratakathA, 24. sugandhadazamIkathA, 25. zrAvaNadvAdazIkathA, 26. ratnatrayavratakathA, 27. anantavratakathA, 28. azokarohiNIkathA, 29. tapolakSaNa paMkti kathA, 30. merupaMktikathA, 31. vimAnapaMktikathA, 32. pallividhAnakathA, 33. zrIpAlacarit, 34. yazoSaMra carit, 35 audArya cintAmaNi, 36. zrutaskandhapUjA, 37. pArzvanAthastavana, 38. zAntinAthastavana / inameM 8 TIkA grantha, caubIsa kathAgrantha, zeSa chaha vyAkaraNa aura kAvya grantha hai / 3 1. jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 371 ( paM0 nAthUrAma premI ) 2. sAyaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA : bhAga 3. pR0 391. 3. vahI pU0 3940 For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH kisI kavike antarmanako pUrI taraha samajhanA tathA usakI bhAvagrAhI vyAkhyA karake dUsaroMko samajhAnA AsAna nahIM hotA / phira bhI yadi vaha isameM pravRtti karatA hai to yaha usakA gurutara dAyitva hai ki mUla racayitAke pUre bhAvoM aura vAgvyavahArakI samIcIna vyAkhyA kare tathA usameM antarnihita bhAvoM aura guNoMko prakAza meM lAye / yadyapi prastuta grantha ke TIkAkAra zrutasAgarasUrikI vidvattAkA darzana isa TIkAmeM pade pade hotA hai kintu kucha mUla gAthAoMke artha meM vibhinnatA pAI jAtI hai / kucha apanI orase bhI aisI bAteM jor3IM jinheM AgamAnukUla bhI nahIM kahA sakatA / mUla gAthAgata bhAvoMke atirikta aise aprAsAMgika prasaMga Avazyaka bhI nahIM the / paramata-khaNDana aura svamata- poSaNakI ziSTa paramparA to prAyaH sabhI matoMke zAstroM meM ullikhita hai| kucha sImA taka isa paramparAkA isameM pAlana bhI kiyA gayA hai kintu kucha prasaMgoM meM isakA isa TIkAmeM atikramaNa bhI dekhaneko milatA hai, jisase TIkAkArase kucha aMzoM taka asahiSNutA aura kaTTaratAke, bhAva jhalakane lagate haiM / jabaki anekAntavAdI jaina paramparAmeM aisI sambhAvanA - kA avakAza hI nahIM hai / isIlie jayapura ke zAstra bhaNDAroMmeM saMgrahIta zrutasAgarIya TIkA sahita SaTprAbhRtakI pANDulipiyoMmeM 'yA TIkA jhUThI hai, gAthA sA~cI hai' tathA 'yA TIkA apramANa jhUThI hai, kumArgI kiyA hai' -- jaisI TippaNiyoM sahita pratikriyAyeM uddhRta dekhaneko milatI haiM / " siddhAntakI dRSTise ina TippaNiyoM ke mUla meM antarnihita bhAvanAko isa TIkAkA gahana adhyetA apane-Apa samajha sakatA hai / kintu itane mAtrase isa TIkAkI mahattAMmeM kamI nahIM AtI, apitu prAkRta bhASAkI mUla gAthAoM para saMskRta meM khaNDAnvaya rUpameM likhita prAkRta zabdAnusArI isa TIkA dvArA mUlagranthakArake bhAvoM aura zabdoMko sarala aura vistRta rUpameM samajhane meM bahuta sahAyatA milatI hai| jaina siddhAntake pAribhASika zabdoMkI sarala paribhASAyeM, unakI nirukti tathA vyutpatti mUlaka vyAkhyAyeM fear bhI adhyetA ke AkarSaNakA kAraNa bana jAtI haiM / prastuta TIkAkI yaha bhI apanI vizeSatA hai ki isameM zrutasAgarasUrine jaina sAhityake cAroM anuyogoMse sambandhita granthoM aura AcAryoMke saikar3oM durlabha uddharaNoM, pramANoM, zlokoMko viSayakI puSTi evaM unake pratipAdana hetu prasaMgAnusAra saMkalita kiyA hai, jo anyatra durlabha haiM / isameM unakI vizAla jJAna-garimA 1. 'prAkRta vidyA' ( udayapurase prakAzika traimAsika zodha patrikA) akTUbara 1988 ke ameM pRSTha 30-35 para DaoN0 kastUrabanda kAsalIvAlake "kundakundake granthoMkI pramukha pANDulipiyA~" nAmaka kelase uddhRtaH For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 31 ke darzana hote haiM | apane prakRta abhiprAyako puSTa karaneke lie jina aneka graMthoMke isa TIkAmeM uddharaNa diye gaye haiM unameM prAkRta, saMskRta tathA apabhraMza bhASA ke bhI uddharaNa haiM / kucha to aise haiM jinake mUlagrantha yA sandarbha bhI Aja upalabdha nahIM hote / samantabhadrAcAryakI ratnakaraNDa zrAvakAcArakI prabhAcandrIya saMskRta TIkAkA anusaraNa karate hue isa TIkAmeM bhI aneka kathAyeM dI haiM jisase sAmAnya pAThaka bhI rucipUrvaka isakA adhyayana kara letA hai / isa taraha aneka dRSTiyoMse prastuta TIkA mahattvapUrNa hai / - zrutasAgarasUri dvArA prastuta isa granthake pratyeka pAhuDake aura inake anyAnya graMthoMke Adi, madhya aura antakI puSpikAoM, prazastiyoM AdimeM AcAryoM AdikI nAmAvalI tathA anyAnya sUcanAyeM bhI atyadhika mahattvapUrNa aura prazaMsanIya haiM, jinake dvArA jaina itihAsakI bikharI kar3iyoM ko jor3anekA kArya kiyA jA sakatA hai / isa taraha bahumukhI vyaktitvake dhanI zrutasAgarasUri dvArA racita vividha aura vizAla vAGmaya se spaSTa hai ki ve prAkRta, saMskRta, apabhraMza Adi bhASAoM tathA dharmazAstra, darzana, nyAya, vyAkaraNa, sAhitya Adi viSayoMke pratibhAzAlI vidvAn the| isase apane lie vibhUSita vizeSaNoM aura upAdhiyoM kI caritArthatA bhI pUrNa siddha ho jAtI hai / unake lie prayukta "kalikAla - gautama " vizeSaNase yaha pratIta hotA hai ki jisa prakAra gautama gaNadharane zrutakA bIjarUpameM pracAra aura prasAra kiyA, usI prakAra paramAgamapravINa, tArkika ziromaNi zrutasAgarane aneka vAdiyoM ko parAjita karake jainadharmakI apUrva prabhAvanA bhI kI / bhAdrapada zuklA paMcamI payuSaNa parva zubhArambha vIranirvANa saMvat 2516 For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA dasaNapAhuDa maGgalAcaraNa aura pratijJA vAkya dharma darzana mUlaka hai darzana bhraSTa ko nirvANa nahIM hai samyaktva se bhraSTa jIva saMsAra meM bhramaNa karate haiM samyaktva se bhraSTa jIvoM ko bodhi kI prApti durlabha hai 5 utkRSTa jJAnI kauna hote haiM ? bhraSToM meM bhraSTa kauna hai ? doSavAdI cAritra se patita hai caurAsI lAkha guNoM kA varNana zIla kI daza virAdhanAeM AlocanA ke daza doSa mUla vinaSTa jIva siddha nahIM ho sakate 10-11 samyagdRSTi jIvoM kI pAda vandanA na karane kA 19-20 23-27 13 28 ___ 29 15 samyagdarzana ke medoM kA varNana samyaktva se rahita jIvoM kI pAda vandanA kA kuphala kauna se muniyoM ko samyaktva rahatA hai ? bAha aura anyantara parigraha ke bheda samyaktvavAn jIva ho zreya aura azreya ko jAnatA hai nirvANa kona prApta karatA hai? jina vacana rUpa boSadha kI mahimA vinadharma meM tIna hI liGga viSa) haiM samyagdRSTi kA lakSaNa vyavahAra aura nizcaya se samyagdarzana kA lakSaNa samyaktva hI mokSa kI prathama sIr3hI hai mahAlavAn jIva ko samyaktva hotA hai / pApaNA karane yogya kauna hai? For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha . 24 42 26 27 ... 50 52-53 55-57 . 58 . gAthA nagna mudrA se IrSyA rakhane vAlA mithyAdRSTi hai gaurava karane vAle samyaktva se bhraSTa haiM 25 asaMyamI kI vandanA nahIM karanA cAhiye guNahIna vandanA ke yogya nahIM hai vandanIya puruSoM ke guNoM kA varNana 28-29 mokSa kA kAraNa kyA hai ? 30 samyagdarzanAditrika nirvANa ke sAdhana haiM / cAra ArAdhanAeM mokSa kA kAraNa hai samyaktva kI mahimA '33-34 sthAvara pratimA kyA hai jinendra ke 1008 lakSaNa tathA atizayoM Adi kA varNana nirvANa ko kauna prApta hote haiM ? cArita pAhu maGgalAcaraNa aura grantha pratijJA darzana, jJAna aura cAritra jIva ke avinAzI bhAva hai 3 jJAna darzana, aura cAritra ke lakSaNa cAritra ke do bheda-samyaktvAcaraNa aura saMyamAcaraNa samyaktvAcaraNa kA varNana jina samyaktva ke ArAdhaka kI pahicAna 10-11 jina samyaktva ko kauna chor3atA hai ? 12 jina samyaktva ko kauna nahIM chor3atA hai ? ajJAna tathA mithyAtva Adi ko chor3ane kA upadeza vizuddha dhyAna kaba hotA hai bandha ko kauna prApta hote haiN| aritra sambandhI doSoM ko kauna chor3atA hai ? ye tInoM bhAva kisake hote haiM ? saMskhAtaguNI aura asaMkhyAtaguNI nirjarA ke dRSTAnta saMghamAcaraNa kA varNana, usake do bheda, sAgAra aura 65-69 For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgAra saMyamAcaraNa ke 11 bheda aNuvrata, guNavrata aura zikSAvrata pA~ca aNuvrata tAna guNavrata cAra zikSAvrata - 35 - anAgAra saMyamAcaraNa kA varNana mahAvrata kA nirukta artha ahiMsA vrata kI pA~ca bhAvanAe~ satya vrata pA~ca bhAvanAe~ acauryavrata kI pA~ca bhAvanAe~ brahmacarya vrata kI pA~ca bhAvanAe~ parigraha tyAga vrata kI pA~ca bhAvanAe~ pA~ca samitiyoM kA varNana Atma jJAna svarUpa hai samyagjJAnI kA lakSaNa darzana, jJAna, cAritra kI mahimA sutta pAhuDa sUtra kA artha jo do prakAra ke sUtra ko jAnatA hai vaha bhavya hai| sUtra kA jJAtA saMsAra kA nAza karatA hai| sUtra sahita manuSya nAza ko prApta nahIM hotA yaha suI ke dRSTAnta se spaSTa hai jina sUtra kA jJAtA hI samyagdRSTi hai jina sUtra vyavahAra aura nizcayarUpa hai zruta kI zraddhA se rahita midhyAdRSTi hai: sUtrArtha se bhraSTa manuSya karor3oM bhava taka bhramaNa kastA hai svacchanda vihAra karane vAlA mithyAtva ko prApta hotA hai nivela muni kA pANipAtra AhAra lenA mokSa kA mArga hai zeSa amArga hai gAthA 21 22 23. 24 25 26-29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39-44 d For Personal & Private Use Only 2585 85 85 86 88-91 92 93 94 95 96. 97 97 99 100 101-104 106 107 1.08. 109 110 110 112 113 114 115 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA . 22 128 129 24-27 130-134 vandanIya kauna hai ? vandanA kise karanA cAhiye icchAkAra kise karanA cAhiye ? zrAvaka dharma kA phala AtmazraddhAna se rahita jIva saMsArI hI hai AtmadhyAna kI preraNA muni ko pANipAtra hI AhAra lenA cAhiye tila tuSamAtra parigraha kA dhArI muni nigoda kA pAtra hotA hai parigrahavAn muni garhaNIya hai pAMca mahAvata hI nirgrantha mokSa mArga haiM aura vahI vandanIya hai dUsarA liGga utkRSTa zrAvakoM kA hai striyoM kA utkRSTa liGga-AryikA kA pada vastradhArI jIva siddhi ko prApta nahIM hotA hai strI ko dIkSA kyoM nahIM dI jAtI ? bodha pAhuDa maGgalAcaraNa aura pratijJA vAkya Ayatana Adi gyAraha adhikAroM ke nAma Ayatana kA lakSaNa caityagRha kA svarUpa jina pratimA kA varNana jaGgama pratimA kA varNana siddha pratimA kA varNana darzanAdhikAra kA varNana jina bimbAdhikAra jina mudrAdhikAra jJAnAdhikAra devAdhikAra dharmAdhikAra tIparvAdhikAra 143-146 148-150 12-13 14-15 16-18 19 20-23 24 158 159-161 162-163 164-167 168 170-173 174 26-27 10-179 For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA pRSTha 28-30 183-186 35 ahaMtastrarUpAdhikAra nAmAdi nikSepoM kI apekSA arhanta kA varNana guNasthAnAdi kI apekSA arhanta ke varNana kii| pratijJA guNasthAna kI apekSA ahaMnta kA varNana cauMtIsa atizaya tathA pratihAryoM kA varNana mArgaNA kI apekSA arhanta kA varNana paryApti kI apekSA arhanta kA varNana prANoM kI apekSA arhanta kA varNana jIva sthAnoM kI apekSA arahanta kA varNana dravya kI apekSA arahanta kA varNana bhAva nikSepa kI apekSA arhanta kA varNana pravrajyA kA varNana bodha prAbhUta kI cUlikA bhAva pAhuDa maGgalAcaraNa aura pratijJA vAkya bhAvaliGga kI pramukhatA Abhyantara parigraha se yukta manuSya kA bAhya tyAga 'niSphala hai bhAva rahita ko siddhi nahIM hotI bhAva ke azuddha rahate hue bAhya kA tyAga kyA kara sakatA hai ? bhAva liGga prathama liGga hai bhAva rahita jova ne aneka bAra nigraMnya mudrA dhAraNa kI hai bhAva ke binA jIva ne naraka gati ke bhISaNa duHkha 197 198 199-202 202-203 204-233 241-243 40-41 42-59 60-62 245 246 41 249 250 251 sahe haiM 8-11 252-256 12-16 157-264 zubha bhAvanA se rahita jIva suraloka meM bhI duHkha prApta karatA hai bhAva ke binA manuSyagati ke duHkha sahana karane par3ate haiM 17-20 264-266 For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva ke binA tribhuvana meM bhramaNa kiyA hai tathA kSudhA tRSA Adi ke duHkha sahana kiye haiM aura kSudrabhava dhAraNa kiye haiM ratnatraya kA lakSaNa bhAva ke binA prApta hone vAle kramaraNoM kA nirUpaNa dravya liGgI muni sarvatra bhramaNa karatA hai bhAva rahita jIva ananta kAla se janma maraNa Adi ke duHkha bhoga rahA hai bhAva ke binA jIva ne ananta pudgala grahaNa kiye bhAva ke binA samasta loka meM yaha jIva bhramA hai bhAva ke binA aneka roga, garbhavAsa ke duHkha tathA bAlya Adi avasthAoM ke duHkha bhoge haiM bhAva se mukta jIva hI mukta kahalAtA hai kaSAya se bAhubalI kaluSita rahe madhupiGga muni kI kathA vasiSTha muni kI kathA bhAva ke binA yaha jIva caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakA hai mAtra dravya liGga kyA kara sakatA hai ? bAhumuni kI kathA 38 pAnI thA bhAvaliGgI zivakumAra kI kathA ( tadantargata jambUsvAmI kI kathA ) bhavya sena muni kI kathA zivabhUti muni kI kathA bhAva se hI nagna hotA hai bhAva rahita nagnatva akAryakArI hai bhAvaliGgI kauna hotA hai| bhAvaliGgI kI bhAvanA bhAvapUrvaka vizuddha AtmadhyAna kI preraNA zuddha jIva svabhAva kI bhAvanA karane vAlA zIghra hI nirvANa ko prApta hotA hai gAthA 21- 30 31 32 33 34 35 36 37-42 43 44 45 46 47. 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57-59 60 61 For Personal & Private Use Only pRSTha 267-274 275 276 284 285 287 289 290 - 295 296 297 298- 325 326-344 345 346 347-348 349-352 353-372 374-377 378-379 379 380 382 383-385 386 280 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 39 - paSTha 390 391 392 393 394 395 396 399 401 402 404 405 - 407 gAthA zuddha jIva svabhAva ko jAnane kI preraNA jIva kA sadbhAva mAnane vAle hI siddha hote haiM AtmA kA lakSaNa pAMca prakAra ke jJAna kI bhAvanA karane kA upadeza bhAvarahita zruta kisa kAma kA hai ? dravya se sabhI nagna hai bhAva rahita nagnatva duHkha kA kAraNa hai mAtra nagnatva se kyA hone vAlA hai ? abhyantara doSoM kA tyAga kara yathArtha jinaliGga ko prakaTa karane kI preraNA sadoSa muni naTa zramaNa hai dravyaliGgI muni bodhi ko prApta nahIM hotA bhAvaliGga-pUrvaka dravyaliGgI prakaTa hotA hai bhAva rahita muni tiryaggati ke duHkha kA pAtra hotA hai| bodhi ko durlabhatA bodhi ko kauna prApta hotA hai ? tIrthaMkara prakRti kA bandha kauna karatA hai ? bAraha prakAra ke tapa kA varNana kauna sA jinaliGga nirmala hotA hai ? udAharaNa pUrvaka jinadharma kI zreSThatA puNya aura dharma kI paribhASAe~ puNya, bhoga kA nimitta hai, karma kSaya kA nahIM AtmA hI dharma hai AtmA kI bhAvanA ke binA puNya siddhi kAraNa nahIM hai 84-85 zAlimatsya kI kathA bhAvarahita jIvoM kA bAhya tyAga nirarthaka hai .87-89 zrutajJAna kI bhAvanA kI preraNA 90-91 parISaha aura upasarga sahana karane kI preraNA 92-93 anuprekSAoM tathA bhAvanAoM kI bhAvanA karo nau padArtha tathA sAta tasva Adi kI bhAvanA tathA jIva samAsa aura guNasvAnoM kA varNana 408 409 438 439 440-441 444-446 448-449 451-452 453 For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 464 466 477-478 479 480 481 482-484 490 491 111 nau prakAra kA brahmavata dhAraNa karane kA upadeza bhAva sahita muni hI cAra ArAdhanA ko prApta . karatA hai bhAva zramaNa hI kalyANa ko prApta karate haiM AhAra ke 46 doSoM kA varNana sacitta bhakta pAna tIvra duHkha kA kAraNa hai 100-101 pAMca prakAra kI vinaya kA upadeza 102. jinabhakti aura vaiyAvRtya kA upadeza AlocanA kA varNana 104 kSamA kA varNana 105-107 dIkSA kAla ke bhAva kA smaraNa karane kA varNana bhAva rahita jIvoM kA bAhyaliGga akAryakArI hai ahArAdisaMbhAoM kI Asakti kA phala 110 bhAvazuddhi pUrvaka uttaraguNoM kA pAlana kara tattva kI bhAvanA karane kA upadeza 112-113 pariNAma hI bandha aura mokSa kA kAraNa hai 114-117 zIla ke aThAraha hajAra bhedoM kA tathA caurAsI lAkha uttaraguNoM kA varNana dharmya aura zukladhyAna kA varNana bhAva zramaNa hI dhyAnakuThAra ke dvArA saMsAra rUpI vRkSa ko chedate haiM rAgarUpI vAyu se rahita hokara dhyAna rUpI dIpaka jalatA hai paJcaparama guruoM ke dhyAna kI preraNA jJAna salila kI mahimA bhAvazramaNoM kA bhAvAMkura naSTa ho jAtA hai 124 bhAvazramaNa banane kI preraNA 125-126 bhAvabhramaNa dhanya haiM 127 bhAvamuni RddhiyoM meM mohita nahIM hote 128-129 bAtma hita karane kI preraNA 130--131 492-493 495-500 . 118 500 506 508 513 515 516 517-519 521 522-523 523-525 For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhoga sukha ke kAraNa jIva ne ananta bhavasAgara bhramaNa kiyA hai prANivadha ke kAraNa jIva caurAsI lAkha yoniyoM meM ghUmA hai abhayadAna kI preraNA 363 mithyAmatoM kA varNana mithyAdRSTi jIva apane svabhAva ko nahIM chor3atA abhavya jIva ko jinadharma nahIM rucatA kutsita dharma ke sevana kA phala tIna sau tiresaTha pAkhaNDI mataM chor3ane kA upadeza samyagdarzana se rahita jIva calavaza hai samyagdRSTi kI prazaMsA jinaliGga kI prazaMsA samyagdarzana dhAraNa karane kA upadeza 41 - jIva kA svarUpa bhavya jIva jJAnAvaraNAdi karmoM kA nAza karatA hai ghAtiyA karmoM ke naSTa hone para prakaTa hone vAle guNa samyagdarzana se jIva paramAtmA banatA hai jinavara kI caraNa vandanA kA phala satpuruSa kaSAyarUpI viSa se lipta nahIM hotA satpuruSa kA lakSaNa dhIra vIra puruSoM kA lakSaNa viSaya rUpI sAgara ke pAra karane vAle bhagavAna dhanya haiM jJAnarUpI zastra ke dvArA mAyA rUpI bela kA nAza cAritrarUpI khaDga ke dvArA pApa rUpI stambha nAza hotA hai gAthA 132 133 134 135 136 137 138-139 140 141 142-143 144 145 146 147 148 149-150 151 152 153 154 155 156 157 For Personal & Private Use Only pRSTha 526 527 528 529 530 531 532-533 533 534 535-536 537 538 539 540 541 544-545 547 548 - 549 551 552 553 553 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA . pRSTha muni rUpI candramA kA varNana vizaddha bhAvoM kA phala 158 159-163 555-558 mokSa pAhuDa .560-561 562-563 564 565 . 569 570-574 574 578 579 . 580 18 11 maGgalAcaraNa aura pratijJA vAkya . . 1-2 Atmatattva kI mahimA aura usake tIna bheda 3-4 bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ke lakSaNa siddhoM kA varNana paramAtmA ke dhyAna kA krama bahirAtmA kA varNana deha se nirapekSa puruSa hI nirvANa ko pAtA hai bandha aura mokSa viSayaka jinopadeza svadravya meM rata jIva samyagdRSTi hai paradravya meM rata jIva mithyAdRSTi hai paradravya aura svadravya kI rati kA phala paradravya kA lakSaNa svadravya kA lakSaNa svadravya ke dhyAna kA phala 19-23 kAlAdi labdhi se AtmA hI paramAtmA hotA hai . 24 vrata aura tapa se svarga kI prApti honA acchA hai 25 zuddha AtmA se dhyAna kI preraNA AtmA kA dhyAna kisake hotA hai ? 27-28 nirjalpa dhyAnI kA vicAra dhyAnastha muni karma kSaya karatA hai vyavahAra meM sonevAlA svakArya meM jAgatA hai 31-32 dhyAna aura adhyayana kA upadeza ArAdhaka kA lakSaNa aura ArAdhanA kA phala 34-37 ratnatraya kA lakSaNa 37-38 darzana zuddha manuSya hI nirvANa ko pAtA hai samyaktva kA lakSaNa 40 samyagjJAna kA lakSaNa 582-585 586 587 589 589-592 593 594 595 596 596-599 600 601 602 For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 43 - 603 604 605 606 47 607 607-620 620 621-622 622 624 625 626 627-632 634 samyakcAritra kA lakSaNa ratnatraya yukta tapa kA phala kaisA yogI paramAtmA kA dhyAna karatA hai kaisA jIva uttama sukha ko prApta karatA hai viSaya kaSAya se yukta jIva siddhi sukha ko prApta nahIM hotA rudra kI kathA 46 jina mudrA siddhi sukha kA kAraNa hai paramAtmA ke dhyAna kA phala 48-49 cAritra hI AtmA kA dharma hai 50 jIva svabhAva se rAgAdi rahita hai ___ 51 kaisA yogI dhyAnarata hotA hai ? . 52 jJAnI jIva karmoM kA alpa kAla meM kSaya karatA hai| 53 ajJAnI aura jJAnI kA lakSaNa 54-58 tapa rahita jJAna aura jJAna rahita tapa vyartha hai 59 tIrthakara bhI tapa se hI siddhi ko prApta karate haiM mAtra bAhya liGga kA dhAraka muni mokSamArga kA nAza karane vAlA hai sukhiyA svabhAva ke chor3ane kA upadeza kaisA AtmA kA dhyAna karanA cAhiye AtmA kA jAnanA sarala nahIM viSayoM se virakta manuSya hI AtmA ko jAnatA hai viSaya mUDha jIva caturgati saMsAra meM ghUmate haiN| viSayoM meM virakta jIva saMsAra se mukta hote haiM / para dravya meM paramANu pramANa rAga karane vAlA ajJAnI hai niyama se nirvANa kinheM prApta hotA hai ? para dravya kA rAga saMsAra kA kAraNa hai samabhAva se hI cAritra hotA hai yaha paMcama kAla dhyAna ke yogya nahIM hai isa mAnyatA kA nirAkaraNa ___73-75-77 jinaliGga dhAraNa kara pApa karane vAle mokSamArgI nahIM haiM 78-79 62-63 638-639 640 641 642 642 644 646 647 608-652 653-654 For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA pRSTha mokSamArgI kauna hai isakA varNana 80-88 655-662 dhanya tathA kRtakRtya kauna haiM ? samyaktva kA svarUpa 90-91 663-666 mithyAdRSTi kauna hai ? tathA mithyAtva kA phala 92-97 667-671 bAhya karma karane vAle sAdhu siddhi sukha nahIM pAte 98-100 672-676 saccA sAdhu kaisA hotA hai ? 101-102 672-676 Atma tattva kyA hai ? 103 . 677 paMcaparameSThI rUpa AtmA hI zaraNa hai 104-106 678-680 liGga pAhu maGgalAcaraNa aura pratijJA vAkya 1 683 dharma se liGga hotA hai, liGga mAtra se dharma nahIM hotA - 2 , 683 liGga dhAraNa kara liMga bhAva kI ha~sI karane kA phala 683 zramaNAbhAsoM kA varNana 4-22 684-692 zola pAhara maMgalAcaraNa aura pratijJA vAkya 693 zIla aura jJAna kA virodha nahIM hai 693 jJAna kI prApti kaThinAI se hotI hai viSayAsakta jIva jJAna ko nahIM jAnatA cAritra hIna jJAna, darzana rahita liGga aura saMyama rahita tapa kI nirarthakatA cAritra se zuddha jJAna Adi kI mahimA viSayI jIva caturgati meM bhramaNa karate haiM viSaya se virakta jJAnI jIva caturgati bhramaNa ko chedate haiM jJAna rUpI jala se jIva zuddha hotA hai jJAna se garvita jIva viSayoM meM rakta hote haiM isameM jJAna kA aparAdha nahIM hai 696 nirvANa kI prApti kinako hotI hai 11-12 697 693 694 695 695 For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 14 698 698 699-700 700 701 701 702 702 703 703 704 iSTadarzI manuSyoM ko mArga prApta hai parantu unmArgadarzI manuSyoM kA jJAna nirarthaka hai ArAdhaka kauna nahIM hai ? zIla kI mahimA 15-18 zIla kA parivAra kyA hai? gola kyA-kyA hai ? viSaya rUpI viSa kI dAruNatA 21-22 viSayAsakta jIvoM ko prApta hone vAle duHkha tapa aura zIla se yukta manuSya viSaya ko viSa ke samAna chor3a dete haiM saba aMgoM meM zola hI uttama aMga hai viSayoM ke lobhI manuSya arahara kI ghar3I ke samAna saMsAra meM bhramaNa karate hai karma kI gAMTha ko kauna chedate haiM ! zIla yukta manuSya hI utkRSTa nirvANa ko prApta hotA hai zIla ke binA mokSa nahIM hotA 29-31 viSayoM se virakta manuSya hI naraka kI bhArI vedanA ko naSTa karatA hai atIndriya mokSa pada zIla se prApta hotA hai samyaktva, jJAna, darzana, tapa aura vIrya paJcAcAra purAtana karmoM ko agni ke samAna bhasma karate haiM viSayoM se virakta manuSya hI siddhi ko prApta hote haiM zIlavAna kauna hai ? jinazAsana meM bodhi ko kauna prApta hote haiM ? zIlarUpI salila meM snAna karane vAle jIva siddhi sukha ko prApta hote haiM ArAdhanAoM ko prakaTa kauna karate haiM ? samyaktva, zIla tathA jJAna kA lakSaNa 704 705-706 706 706 707 708 708 708 708 709 709 For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTapAhuDa For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaH siddhebhyaH zrImatkundakundAcArya - viracitam SaTprAbhRtam zrI zrutasAgara sUri- viracitayA TIkayA sahitam dRgvRttasUtrabodhAkhyaM bhAvamokSasamAhvayam / SaTprAbhUtamiti prAhuH kundakundagurUditam // 1 // atha 'zrIvidyAnandibhaTTAraka paTTAbharaNabhUtazrI mallibhUSaNabhaTTArakANAmAdezAdadhyeSaNAvazAd bahuzaH prArthanAvazAt kalikAlasarvajJavirudAvalIvirAjamAnAH zrIsaddharmopadezakuzalA nijAtmasvarUpaprAptiM paJcaparameSThicaraNAn prArthayantaH sarvajagadupakAriNa uttamakSamApradhAnataporatnasaMbhUSitahRdayasthalA bhavyajanajana katulyAH zrI darzanaprAbhRta, cAritraprAbhRta, sUtraprAbhRta, bodhaprAbhRta, bhAvaprAbhRta aura mokSaprAbhRtaM isa prakAra kundakunda svAmIke dvArA kathita SaTprAbhRta kahe jAte haiM // [ vizeSa - zrI kundakunda svAmIke dvArA racita liGgaprAbhRta aura zIlaprAbhRtaye do prAbhRta aura haiM jinakI bhASA TIkA SaTprAbhUta ke anantara isI grantha meM Age dI jAvegI / jAna par3atA hai ki saMskRta TIkAkAra zrI zrutasAgara sUriko TIkA karate samaya ve upalabdha nahIM hoMge, isaliye unhoMne SaTprAbhRtake nAmase darzanaprAbhRta Adi chaha prAbhRtoMkI hI TIkA kI hai / ] athAnantara jo 'kalikAlasarvajJa' isa virudAvalIse suzobhita haiM, zrIsampanna Arhata dharma ke upadeza meM kuzala haiM, paJca parameSThI ke caraNoM se jo nija AtmasvarUpa kI prArthanA karate haiM, sarva jagat kA upakAra karane - vAle haiM, uttama kSamA kI pradhAnatA liye hue taparUpI jJAna se jinakA hRdaya vibhUSita hai, jo bhavya jIvoMke liye pitAke samAna haiM tathA AtmasvarUpa kI zraddhA se jinheM samyagdarzana upalabdha huA hai aise zrI zrutasAgara sUri, zrI vidyAnandibhaTTAraka sambandhI paTTa ke alaMkArasvarUpa zrI malli 1. zrIvidyAnandipadAbharaNa - ma0 / For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [1.1zrutasAgarasUrayaH zrIkundakundAcAryaviracitaSaTprAbhRtagranyaM TIkayantaH svaruciviracitasadRSTayaH samyagdarzanaprAbhRtasyAdau parAparagurupravAhamaGgalaprasiddhiprArthanaparA . nAndIsUtrasya 'viracanamAhu kAUNa NamukkAraM jiNavaravasahassa vaDDhamANassa / dasaNamaggaM vocchAmi jahAkarma samAseNa // 1 // kRtvA namaskAraM jinavaravRSabhasya vardhamAnasya / . .. darzanamArga vakSyAmi yathAkramaM samAsena // 1 // aSTapadA naandii| (vocchAmi) vakSyAmi kathayiSyAmi / kaH kartA ? ahaM zrI-kundakundAcAryaH / kaM karmatApannam ? (daMsaNamagga) samyagdarzanasvarUpam / kathaM vakSyAmi ? (jahAkama) yathAkramamanukrameNa / kena kRtvA ? (samAseNa) saMkSepeNa / kiM kRtvA pUrvam ? (vaDDhamANassa) varddhamAnasya priyakAriNIvallabha-zrIsiddhArthamahArAja-nandanasyAntimatIrthakaraparamadevasya bharatakSetrasthavidehadezasambandhizrIkuNDapurapattanotpannasya suvarNavarNazarIrasya kiJcidadhikadvAsaptativarSaparamAyuSaH saptahastonnatazarIrasya nirbhayatvaraJjitasaMgamanAmadheyadevakRtastavanasya vIsvarddhamAna-mahAvIramahatimahAvIra-sanmati-nAmapaJcakaprasiddhasya / (NamukkAra) namo'stviti vacanena manasA kAyena vacasA sASTAGgapraNAmam / (kAUNa) kRtvA / kathaMbhUtasya vardhamAnasya ? (jiNavaravasahassa) jinavarANAM zrIgotamAdigaNagharadevAdInAM madhye vRSabhasya bhUSaNa bhaTTAraka kI AjJA se, preraNA se aura aneka jIvoM kI prArthanA ke vaza se zrI kundakundAcArya dvArA racita SaTprAbhRta grantha kI TIkA karane ke liye udyata hue haiM so parApara gurupravAha se maGgala siddhi kI prArthanA karate hue darzanaprAbhRta ke prArambha meM maGgalasUtra kI vyAkhyA karate haiM____gAthArtha-karmarUpa zatruoM ko jItanevAle gautamAdi gaNadharoMmeM vRSabhazreSTha zrI vardhamAna bhagavAn ko, athavA jJAnAdi guNoM se vardhamAna-niraMtara vRddhi ko prApta honevAle jinavaravRSabha-bhagavAn RSabhadeva-prathama tIrthaMkara athavA samasta tIrthaMkaroM ko namaskAra kara maiM anukrama se saMkSepapUrvaka samyagdarzana kA svarUpa kahU~gA // 1 // vizeSArtha-grantha ke prArambha meM maGgalAcaraNa, pratijJAvAkya aura pratipAdana kI zailI kA nirUpaNa karate hue zrI kundakundAcArya mahArAja ne kahA hai ki maiM priyakAriNI mahArAzI ke prANanAtha siddhArtha mahArAja ke 1. vivrnn-m0| For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.2] darzanaprAbhRtam zreSThasya / ityanena vizeSaNena prathamatIrthakara-zromadAdinAthAdonAmapi sarvatIrthaMkarasamudAyasyApi namaskAraH kRto bhavatIti veditavyam / daMsaNamUlo dhammo uvaiTTho jiNavarehiM sissANaM / taM soUNa sakaNNe desaNahINo Na vaMdivvo // 2 // putra, antima tIrthakara, bharatakSetra meM sthita videha deza sambandhI kuNDapura nagara meM utpanna, suvarNa ke samAna varNavAle, kucha adhika bahattara varSa kI utkRSTa Ayu se yukta, sAta hAtha U~ce, nirbhayatA se prasanna saMgama nAmaka deva dvArA stuta; tathA vIra, vardhamAna, mahAvIra, mahatimahAvIra aura sanmati ina pA~ca nAmoM se prasiddha zrI vardhamAna bhagavAn ko mana-vacana-kAya se namaskAra kara saMkSepapUrvaka pUrvAcAryoM ke krama kA ullaMghana na kara samyagdarzana kA svarUpa khegaa| gAthA meM AyA haA jiNavaravasahassa zabda vizeSaNa aura vizeSya donoM haiN| isaliye vizeSaNa pakSa meM baDDhamANassa kA vizeSaNa mAnakara usakA artha aisA karanA cAhiye ki jo vardhamAna svAmI karmarUpa zatruoM ko jotanevAle gautamAdi gaNadharoM meM bRSabha-zreSTha haiM unheM namaskAra kara, aura vizeSya pakSa meM baDDhamANassa ko vizeSaNa mAnakara aisA artha karanA cAhiye ki jo ( vaddhate-jJAnAdiguNaiH samedhate vRddhi prApnotIti vardhamAnaH) jJAnAdi guNoM se nirantara vRddhi ko prApta ho . rahe haiM aise prathama jinendra zrI vRSabha deva ko athavA vRSabha-ajita Adi caubIsa tIrthaMkaroM ke samUha ko namaskAra kr| kyoMki kaTapayapuraHsthavarNeH' isa niyama ke anusAra 'vara' kA artha 24 hotA hai, ataH jinavaravaSabhasya kA artha zreSTha caubIsa jinendra bho hotA hai| ___ gAthArtha-jinendra bhagavAn ne ziSyoM ke liye samyagdarzanamUlaka dharma 1. kaTapayapurasthavarNairnava-nava-paJcASTakalpitaiH kramazaH / svaraanazUnyaM saMkhyA mAtroparimAkSaraM tyAjyam // arthAt ka Ta pa aura ya ke Age krama se 995 aura 8 akSaroM se utane aMkoM ko kalpanA karanA cAhiye svara, a aura na se zUnya samajhanA cAhiye aura mAtrA tathA saMyukta akSara tyAjya mAnanA cAhiye, arthAt unase kisI aGka kA bodha nahIM hotaa| isa niyama ke sAtha 'aGkAnAM vAmato gatiH' aMkoM kI gati ulTI hotI hai yaha niyama bhI dhyAna meM rakhanA caahiye| ullikhita krama ke anusAra va se 4 aura rase 2 akUliye jAte hai, tathA donoM ko viparIta gati se par3hanepara 'vara' kA artha 24 nikalatA hai| . For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [1.2darzanamUlo dharma upadiSTo jinavaraiH ziSyANAm / taM zrutvA svakarNe darzanahIno na vanditavyaH / / 2 / / ( daMsaNamUlo dhammo ) darzanaM samyaktaM mUlamadhiSThAnamAdhArA prAsAdasya gartApUravat vRkSasya pAtAlagata-jaTAvat pratiSThA yasya dharmasya sa darzanamUla evaMguNaviziSTo dharmo dayAlakSaNaH ( jiNavarehiM ) tIrthakaraparama-devaraparakevalibhizca ( uvaiTTho ) upadiSTaH pratipAditaH / keSAmupadiSTaH ? ( sissANaM ) ziSyANAM gaNaghara-cakradhara-vajradharAdInAM bhavyavarapuNDarIkANAm / (taM soUNa saMkaNNe ) taM dharma zrutvA''karNya svakarNe nijazravaNe Atmazabdagrahe / ( desaNahINo Na vaMdivvo) darzanahInaH samyaktvarahito na vanditavyo naiva vandanIyo na mAnanIyaH / tasyAnnadAnAdikamapi na deyam / uktaM ca mithyAdRgbhyo dadaddAnaM dAtA mithyAtvavardhakaH / / atha ko'sau darzanahIna iti cet ? tIrthakaraparamadevapratimAM na mAnayanti, na puSpAdinA pUjayanti / kimiti na pUjayanti ? mithyAdRSTayaH kilaivaM vadantikA upadeza diyA hai, so use apane kAnoM se sunakara samyagdarzana se rahita manuSya ko vandanA nahIM karanA cAhiye // 2 // vizeSArtha-jisa prakAra mahala kA mUla AdhAra nIva hai aura vRkSa kA mUla AdhAra pAtAla taka gaI huI usakI jar3eM haiM usI prakAra dharma kA mUla AdhAra samyagdarzana hai| samyagdarzana binA dharmarUpI mahala athavA dharmarUpI vRkSa Thahara nahIM sakatA hai| jIvarakSArUpa AtmA ko pariNati ko dayA kahate haiM, vaha dayA hI dharmakA lakSaNa hai / tIrthaMkara paramadeva tathA anyAnya kevaliyoM ne apane gaNadhara, cakravartI tathA indra Adi ziSyoM ko dharma kA yahI svarUpa batAyA hai| ise apane kAnoMse sunakara samyagdarzanase hIna manuSya ko namaskAra nahIM karanA cAhiye / dharmako jar3asvarUpa samyagdarzana hI jisake pAsa nahIM hai vaha dharmAtmA kaise ho sakatA hai ? aura jo dharmAtmA nahIM hai vaha vandanA yA namaskAra kA pAtra kisa taraha ho sakatA hai ? aise manuSya ko to AhAradAna Adi bhI nahIM denA cAhiye, kyoMki kahA hai mithyeti-mithyAdRSTiyoM ke liye dAna denevAlA dAtA mithyAtvako bar3hAnevAlA hai| aba prazna yaha hai ki vaha samyagdarzana se rahita manuSya kauna hai jise namaskAra nahIM karanA cAhiye / to usakA uttara yaha hai ki jo tIrthaMkara paramadeva kI pratimA ko nahIM mAnate haiM, puSpa Adi sAmagrI se usakI pUjA nahIM karate haiM ve mithyAdRSTi haiN| For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1.2] darzanaprAbhRtam tIrthaMkaraparamadevaH kiM pUjayati devAn ? tathA vayamapi na pUjayAmaH / paJcamakAle kila munayo na vartante / tadayuktam / uktaM ca bhartAraH kulaparvatA iva bhuvo mohaM vihAya svayaM ratnAnAM nidhayaH payodhaya iva vyAvRttavittaspRhAH / spRSTAH kairapi no nabhovibhutayA vizvasya vizrAntaye santyadyApi cirantanAntikacarAH santaH kiyanto'pyamI ' // mithyAdRSTayaH kila vadanti - vrataiH kiM prayojanam ? Atmaiva poSaNIyaH, tasya duHkhaM na dati mayUrapicchaM kila ruciraM na bhavati, sUtrapicchaM ruciram, mayUrapicchena AbheTanaM bautirbhavati (?) / tadasatyam / uktaM ca bhagavatyArAghanAgrantherajasedANamagahaNaM maddava sukumAladA lahuttaM ca / jatthe paMca guNA taM paDilihaNaM pasaMsaMti // prazna- kyoM nahIM pUjA karate haiM ? uttara - mithyAdRSTi loga aisA kahate haiM ki tIrthaMkara paramadeva kyA kinhIM devoM kI pUjA karate haiM ? jisa prakAra tIrthaMkara paramadeva kisI kI pUjA nahIM karate usI prakAra hama bhI pUjA nahIM karate / mithyAdRSTi kahate haiM ki paJcama kAla meM muni nahIM hote / parantu unakA aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki kahA hai-- bhartAra iti -- jo svayaM moha ko chor3akara kulaparyaMtoM ke samAna pRthivI kA uddhAra karanevAle haiM, jo samudroMke samAna svayaM dhana kI icchA se rahita hokara ratnoM ke svAmI haiM, tathA jo AkAza ke samAna vyApaka hone se kinhIM ke dvArA spRSTa na hokara vizva kI vizrAnti ke kAraNa haiM; aise apUrva guNoM ke dhAraka prAcIna muniyoM ke nikaTa meM rahanevAle kitane sAdhU Aja bhI vidyamAna haiN| arthAt paJcama kAla meM sAdhuoM kI viralatA to ho sakatI hai, para unakA sarvathA abhAva saMbhava nahIM hai / 'mithyAdRSTi kahate haiM ki vratoM se kyA prayojana hai ? AtmA hI poSaNa karane yogya hai, use duHkha nahIM denA cAhiye / mayUra ke paMkhoM se banI pichI sundara nahIM hotI, kintu sUta se banI pichI sundara hotI hai / mayUra ke paMkhoM se banI pichI se to hiMsA hotI hai / " ityAdi kahanA asatya hai, kyoMki bhagavatI ArAdhanA grantha meM kahA gayA hai / .... rajasedANamiti - dhUli aura pasInA kA grahaNa nahIM karanA, mRdutA, 1. AtmAnuzAsane zloka saMkhyA 33 | 2. chotirbhavati - ma / For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprabhR [ 1.2 zAsanadevatA na pUjanIyAH, Atmaiva devo vartate / aparaH ko'pi devo nAsti, vIrAdanantaraM kila kevalino'STa jAtA na tu trayaH, mahApurANAdikaM kilaM vikathA ityAdi ye utsUtra N manvate te mithyAdRSTayazcArvAkA nAstikAH / te yadi jinasUtramullaGghante tadAstikaiyu ktivacanena niSedhanIyAH / tathApi yadi kadAgrahaM na muJcanti tadA samarthairAstikairupAnadbhigU thaliptAbhimukhe tADanIyAH, tatra pApaM sti // 2 // 6 sukumAratA aura laghutA arthAt vajana meM halakA honA; jisameM ye pAMca guNa hoM vahI pichI prazaMsA ke yogya hai | mithyAdRSTi yaha bhI kahate haiM ki 'zAsanadevatA pUjanIya nahIM haiM, AtmA hI deva hai, usake sivAya anya koI deva nahIM hai; bhagavAn mahAvIra ke bAda ATha kevalI hue haiM, na ki tIna mahApurANa Adika vikathAe~ haiM / ityAdi prakAra se jo zAstra ke viruddha mAnate haiM ve mithyAdRSTi cArvAka athavA nAstika haiM / ve yadi jinasUtra kA ullaMghana karate haiM to Astika ---samyagdRSTi manuSyoM ko yuktipUrNa vacanoM dvArA unheM manA karanA caahiye| kyoMki prabhAvazAlI - samartha dharma ke samUla manuSya vinAza ko sahana nahIM karate / dharma-prabhAvanA meM kucha sAvadya pravRtti hotI hI hai usake binA vaha saMbhava nahIM hai / dharma hI prANiyoM kI mAtA hai, dharma hI unakA pitA hai, dharma hI rakSaka hai, dharmaM hI vRddhi karanevAlA hai aura dharma hI unheM nirmala evaM nizcala parama pada meM pahu~cAnevAlA haiM, dharma kA nAza hone para sat puruSoM kA bhI nAza ho jAtA hai / ataH jo dharmadrohI nIca puruSoM kA nivAraNa karate haiM unhIM ke dvArA sajjanoM ke jagat kI rakSA hotI hai // 2 // 1. samyagdRSTi jIva jinazAsana kI prabhAvanA meM sahAyaka hone se zAsanadevatAoM kA sanmAna karatA hai, parantu jinendra deva ke samAna unakI pUjA nahIM karatA aura na unheM deva mAnatA hai / usakI zraddhA vItarAga sarvajJa aura hitopadezI deva -- arahanta - siddhameM hI rahatI hai / bhaya, AzA, sneha tathA lobha ke vazIbhUta hokara vaha rAgI dveSI devoM ko nahIM pUjatA hai / 2. dharmaM-nirmUlavidhvaMsa sahante na prabhAvakAH / nAsti sAvadyalezena vinA dharmaprabhAvanA / / 416 // dharmo mAtA pitA dharmo dharmastrAtAbhivardhakaH / gharmo bhavabhRtAM dharmo nizcale nirmale pade / / 417 // dharmadhvaMse satAM dhvaMsastasmAddhamaM druho'ghamAn / nivArayanti ye santo rakSitaM taiH satAM jagat // 498 // - uttarapurANa parva 7. For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanaprAbhUtam daMsaNabhaTThA bhaTThA daMsaNabhaTussa Natthi NivvANaM / sijjhati cariyabhaTThA daMsaNabhaTThA Na -1. 3 ] darzanabhraSTA bhraSTA darzanabhraSTasya nAsti nirvANam / sidhyanti caritrabhraSTA darzanabhraSTA na sidhyanti // 3 // sijyaMti // 3 // ( daMsaNabhaTThA bhaTThA) samyagdarzanAtpatitAH patitA ucyante / ( daMsaNabhaTThassa gutthi NivvANaM) samyagdarzanAt patitasya sarvakarmakSayalakSaNo mokSo na bhavati, kintu samyagdarzanAtpatitA narakAdigatiSu parito dIrghakAlaM paryaTanti / ( sijjhati cariyabhaTThA ) sidhyanti Atmopalabdhimanubhavanti prApnuvanti / ke te ? cariyabhaTThA cAritrAtpatitA yati-zrAvakalakSaNabrahmacarya - pratyAkhyAnAbhyAM skhalitAH, sAmagrI prApya zreNika maharAjAdivat stokena mokSaM prApnuvanti / ( daMsaNabhaTThA Na gAthArtha - samyagdarzana meM bhraSTa prANI bhraSTa kahe jAte haiM, samyagdarzana se bhraSTa prANI ko nirvANa nahIM prApta hotA / cAritra se bhraSTa prANI to siddha ho jAte haiM - mokSa prApta kara lete haiM, para samyagdarzana se bhraSTa prANI siddha nahIM ho sakate - mokSa prApta nahIM kara sakate // 3 // vizeSArtha - jo manuSya samyagdarzana se patita ho jAte haiM ve hI yathArtha meM patita kahalAte haiM / samyagdarzana se patita manuSya ko samasta karmoM kA kSaya ho jAnA jisakA lakSaNa hai aisA mokSa prApta nahIM ho sakatA / samyagdarzana se patita manuSya narakAdi gatiyoM meM dIrgha kAla taka - arddha pudgalaparAvartana kAla taka paribhramaNa karatA rahatA hai| isake viparIta jo cAritra se bhraSTa haiM arthAt zrAvaka aura muni pada ke yogya brahmacaryaM tathA cAritra se bhraSTa haiM ve anukUla sAmagrI ko pAkara zreNika mahArAja Adi ke samAna thor3e hI samaya meM mokSa prApta kara lete haiM / samyagdarzana se patita manuSya bhavyasena Adi muniyoM athavA vaziSTha Adi RSiyoM ke samAna mokSa prApta nahIM karate, kintu saMsAra-sAgara meM nimagna rahate haiM / aisA jAna kara rAjA zreyAMsa Adi yazasvI evaM prAmANika puruSoM ke dvArA calAye hue dAna-pUjA Adi prazasta kAryoM kA niSedha nahIM karanA cAhiyeunameM sadA zraddhA bhAva rakhanA cAhiye || [ isa gAthA kA vivecana karate samaya kitane hI loga " cAritra se bhraSTa manuSya siddha ho jAte haiM, parantu samyagdarzana se bhraSTa manuSya siddha nahIM hote" isakA yaha phalitArthaM nikAla kara vivecana karate haiM ki mokSa For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 1. 4 sijjhati ) samyagdarzanAtpatitA na sidhyanti mokSaM na prApnuvanti, bhavyasenAdivat vaziSTharSyAdivacca saMsAre nimajjanti, iti jJAtvA zrutakIrtizreyAMsAdipramANapuruSarupa pravartitaM dAna - pUjAdisatkarma na niSedhanIyam | AstikabhAvena sadA sthAtavyamityarthaH // 3 // sammattarayaNabhaTThA jANaMtA bahuvihAI satthAI / ArAhaNAvirahiyA bhamaMti tattheva tattheva // 4 // samyaktvararatnabhraSTA jAnanto bahuvidhAni zAstrANi / ArAdhanAvirahitA bhramanti tatraiva tatraiva // 4 // ( sammattarayaNabhaTThA) samyaktvaratna bhraSTAH samyaktvameva ratnaM sarvebhyo bhAvebhya uttamaM vastu trailokyapastyasamudyotakatvAt, tasmAd bhraSTAH paricyutA dAna-pUjAdikaniSedhakAH (jANaMtA bahuvihAI satthAiM ) jAnanto'pi bahuvidhAni zAstrANi tarka - ke liye cAritra Avazyaka nahIM hai, samyagdarzana hI Avazyaka hai; aura isa vivecana ke anurUpa mokSamArga meM samyakcAritra ko goNa kara dete haiM / so unakA yaha vivecana AgamasaMgata nahIM hai / isa gAthA meM to kundakunda mahArAja ne yahI bhAva prakaTa kiyA hai ki jo zrAvaka yA muni apane cAritra se bhraSTa hote samaya samyagdarzana se bhI bhraSTa ho gayA hai arthAt apanI zraddhA ko bhI chor3a cukA hai vaha nirvANa se bahuta dUra ho gayA hai arthAt vaha ardhapudgalaparAvartana pramANa kAla taka saMsAra meM bhaTaka sakatA hai, parantu jo mAtra cAritra se bhraSTa huA hai - samIcIna zraddhA ko surakSita rakhe hue hai - vaha zIghra anukUla sAmagrI pAkara vizuddha cAritra ko dhAraNa karatA huA nirvANa ko prApta ho sakatA hai| mokSa prApti ke liye samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra meM se kisI ko gauNa yA pradhAna nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki tInoM hI anivArya Avazyaka kAraNa haiM ] ||3|| gAthArtha - samyaktvarUpI ratnase bhraSTa manuSya bhale hI aneka prakArake zAstroM ko jAnate hoM to bhI jinavacanoMkI zraddhAse rahita honeke kAraNa vahIM ke vahIM arthAt uso caturgaMtirUpa saMsAra meM paribhramaNa karate rahate haiM ||4|| vizeSArtha - tona lokarUpa bhavanakA prakAzaka honese samyaktvarUpaM ratna hI samasta padArthoM meM uttama vastu hai / isa samyaktvarUpo ratnase patita hokara jo dAna-pUjA Adi prazasta kAryoMkA niSedha karate haiM ve tarka For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.5] darzanaprAbhRtam vyAkaraNa-chando-'laGkAra-sAhitya-siddhAntAdIn granthAn jAnAnA api ( ArAhaNAvirahiyA ) jinavacanamAnanalakSaNAmArAvanAmakurvANA lauMkA; pAtakinaH (bhamaMti tattheva tatyeva ) tatraiva tatraiva narakAdiSveva durgatiSu bhrAmyanti, na kadAcidapi mokSaM labhanta ityarthaH // 4 // sammatavirahiyA NaM suThTha vi uggaM tavaM caraMtA NaM / Na lahaMhi bohilAhaM avi vAsasahassakoDohiM // 5 // samyaktvavirahitA NaM suSThu api ugra tapazcarantaH NaM / na labhante bodhilAbhaM api varSasahasrakoTibhiH / / 5 / / (sammattavirahiyA NaM ) samyaktvavirahitAH samyaktvAt ye virahitAH patitAH / Namiti vAkyAlaGkAre / ( suThTha vi uggaM tavaM caraMtA NaM ) suSThu api atIvApi ugraM tapaH kurvanto'pi mAsopavAsAdikaM tapovizeSamAcaranto'pi / Namiti vAkyAlaGkAre / (lahaMhi bohilAhaM ) te puruSA bodhilAbhaM samyagdarzanajJAna-cAritralakSaNopalakSitA yA vyAkaraNa-chanda-alaMkAra-sAhitya aura siddhAnta Adi granthoM ko jAnate hue bhI jinendra deva ke vacanoM ko zraddhArUpa ArAdhanA se rahita hone ke kAraNa, narakAdi durgatiyoM meM hI ghUmate haiM-kabho mokSa prApta nahIM krte| [jinAgama meM zrAvakoM aura muniyoM kI apane apane pada ke anurUpa aneka prazasta kriyAoM kA varNana kiyA gayA hai| jo loga una kriyAoM kA niSedha karate haiM ve jinAgama kI zraddhA se rahita haiM aura phalasvarUpa samyaktvarUpI ratna se cyuta haiN| aise jIva tarka-vyAkaraNa Adi laukika grantha to dUra rahe, gyAraha aGgoM aura nau pUrvo ko bhI jAnate hoM, to bhI samyaktva se rahita hone ke kAraNa mithyAdRSTi ho kahe jAte haiM / mithyAdRSTi jIvoM kA saMsAraparibhramaNa nizcita hI hai| jinAgama meM samyaktva rahita nAnA zAstroM ke jJAna ko niHsAra evaM samyaktva sahita mAtra aSTa pravacana-mAtRkA ke jJAna ko sArapUrNa batAyA gayA hai| ] ||4|| ___ gAthArtha-samyagdarzana se rahita manuSya acchI taraha kaThina tapazcaraNa karate hue bhI hajAra karor3a varSoM meM bhI ratnatrayarUpa bodhiko nahIM prApta kara pAte haiM / / 5 / / - vizeSArtha-jo manuSya samyagdarzana se patita haiM ve bhale hI atizaya kaThina mAsopavAsa Adi viziSTa tapoM kA AcaraNa karate hoM to bhI For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [1.6bodhistasyA lAbhaM na labhante / kiyatkAlaparyantaM bodhilAbhaM na labhante ityAha( avi vAsasahassakoDIhiM ) api varSasahasrakoTibhiH varSasahasrakoTibhirapi anantakAlamapi gamayitvA te mukti na gacchantItyarthaH / iti jJAtvA dAna-pUjAdikaM vyavahAradharma nizcayadharme pradhAnabhUtaM na varjanIyamiti bhAvArthaH / / 5 / / sammatta-NANa-daMsaNa-bala-bIriya-baDDhamANa je savve / kali-kalusapAvarahiyA varaNANI hoti aireNa // 6 // samyaktvajJAnadarzanabalavIryavarddhamAnA ye sarve / . . kalikaluSapAparahitA varajJAnino bhavanti acireNa / / 6 / / ( sammattaNANadasaNabalavIriyavaDDhamANa ) samyaktva-jJAna-darzana-bala-vIryavarddhamAnAH / (je savve ) ye sarve bhavyajIvAH / samyaktvena jinavacanarucirUpeNa, jJAnena paThana-pAThanAdinA, darzanena sattAvalokanamAtreNa, balena nijavIryAnigRhanarUpeNa, vIryeNAtmazaktyA, ye puruSA varddhamAnAH / vartamAnA vA vaTTamANapAThena / te puruSAH / (varaNANI hoMti ) kevalajJAnino bhavanti / vara-zabdena tIrthakaratvaM prApnuvantItyarthaH / kadA ? ( aireNa ) acireNa stokakAlena, tRtIyabhave mokSaM yAntItyarthaH / te puruSAH hajAra karor3a varSoM meM bhI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa lakSaNa se yukta bodhi ko nahIM prApta kara sakate haiM arthAt samyaktva ke binA ananta kAla vyatIta karake bhI mukti ko prApta nahIM ho sakate haiM / aisA jAna kara nizcaya dharma meM pradhAnabhUta dAna-pUjA Adika vyavahAra dharma kA tyAga nahIM karanA cAhiye / / 5 / / gAthArtha-jo samasta bhavya jIva samyaktva, jJAna, darzana, bala aura vIrya se nirantara vRddhi ko prApta hote haiM ve zIghra hI ghAtiyA karmoM se rahita ho utkRSTa jJAnI hote haiM arthAt kevalajJAna prApta kara tIrthaMkara hote haiM // 6 // vizeSArtha-jinavacana arthAta jinAgama meM zraddhA rakhanA samyaktva hai| jinAgama kA paThana-pAThana Adi karanA jJAna hai| padArtha kI sAmAnya sattA kA avalokana honA darzana hai| apanI zArIrika zakti ko nahIM chipAnA bala hai| aura AtmA kI zakti ko vIrya kahate haiM / jo bhavya jIva ina samyaktva, jJAna, darzana, bala aura vIrya guNoM se vardhamAna haiM arthAt jinake ye guNa nirantara vRddhi ko prApta ho rahe haiM; athavA 'vaDDhamANa' ke sthAna para 'vaTTamANa' pATha hone ke kAraNa jo ina samyaktva Adi guNoM se For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1.7 ] darzanaprAbhRtam kathaMbhUtAH ? ( kalikalusapAvarahiyA ) kaliSu karmasu yAni kaluSANi duSTAni pApAni mohanIya-jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIyAntarAyalakSaNAni duritAni tai rahitA:kSayaMnItaghAtikarmANa ityarthaH / athavA kalau paJcamakAle kaluSAH kazmalinaH zaucadharmarahitAH varNAn lopayitvA yatra tatra bhikSAgrAhiNaH mAMsabhakSigRheSvapi prAsukamannAdikaM gRhNantaH kalikaluSAH, te ca te pApAH pApamUrtayaH zvetAmbarAbhAsAH laukAMyakAparanAmAno mlecchazmazAnAspadeSvapi bhojanAdikaM kurvANAstaddharmarahitAH kalikaluSapAparahitAH zrImUlasaMghe paramadigambarA mokSaM prApnuvanti lokAstu narakAdI patanti, deva -guru-zAstrapUjAdivilopakatvAdityarthaH // 6 // sammatta salilapavaho NiccaM hiyae pavaTTae jassa / kammaM vAluyavaraNaM baMdhucciya NAsae tasma // 7 // samyaktva salilapravAho nityaM hRdaye pravartate yasya / karma vAlukAvaraNaM baddhamapi nazyati tasya ||7|| yukta haiM ve kali arthAt karmoM meM atizaya duSTa pApa prakRtirUpa mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAya ina cAra ghAtiyA karmoM se rahita ho zIghra hI arthAt usI bhava meM athavA dUsarA bhava deva paryAya meM vyatIta kara tRtIya bhava meM utkRSTa jJAnI hote haiM arthAt kevalajJAna prApta kara tIrthaMkara pada prApta karate haiM / 11 yahA~ saMskRta TIkAkAra zrI zrutasAgara sUri ne 'kali- kaluSapAparahitA: ' isa pada kA dUsarA artha aisA kiyA hai ki jo kali arthAt paJcama kAla meM kaluSa haiM - malina haiM, zocadharma se rahita haiM, brAhmaNAdi varNoM kA lopa kara cAhe jahA~ bhikSA grahaNa karate haiM, mAMsabhojI logoM ke gharoM meM bhI prAsu anna Adi grahaNa karate haiM, pAparUpa haiM, mlecchoM tathA zmazAnavAsI logoM ke ghara bhI bhojana karate haiM tathA dharma se rahita haiM, aise zvetAmbarAbhAsa lauMkAyaka nAmadhArI lauMka kalikaluSapApa kahalAte haiM / unheM chor3a parama digambara mudrA ke dhArI manuSya hI kevalajJAnI hokara mokSa prApta karate haiM, kintu lauMkA deva guru zAstra kI pUjA kA vilopa karane ke kAraNa narakAdi kugatiyoM meM par3ate haiM ||6|| gAthArtha - jisake hRdaya meM samyaktvarUpI jala kA pravAha nirantara pravAhita rahatA hai usakA karmarUpI bAlU kA bA~dha baddha hone para bhI naSTa ho jAtA hai ||7|| For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte - [1.8( sammattasalilapavaho ) samyaktvasalilapravAhaH samyaktvameva salilaM nirmalazItala-sugandha-susvAdupAnIyaM saMsArasaMtApanivArakatvAt pApamalakalaGkaprakSAlakatvAcca samyaktvasalilam, tasya pravahaH pravAhaH pUraH / ( NiccaM hiyae pavaTTae jassa ) nityaM hRdaye vartate yasya, jalapUravadvahatItyarthaH ( kammaM vAluyavaraNaM) hiMsAdi paJcapAtakapApaM vaalukaapaalii| (baMdhacciya ) baddhamapi / ( NAsae tassa) nazyati tasya / samyagdRSTelagnamapi pApaM 'bandhanaM na yAti kauraghaTe sthitaM raja iva na bandhaM yAti / paradevakRtanamaskAro'pi pApamAyAti / uktaJca sakRdvAre namaskAre paradeva kRte sati / paradAreSu lakSeSu tasmAtpApaM caturguNam // . je saNesu bhaTThA NANe bhaTThA carittabhaTThA y|| ede bhaTThavibhaTThA sesaM pi jaNaM viNAsaMti // 8 // ye darzaneSa bhraSTA jJAne bhraSTAzcaritrabhraSTAzca / / ete bhraSTavibhraSTAH zeSamapi janaM vinAzayanti / / 8 / / vizeSArtha-saMsArarUpI saMtApa kA nivAraka tathA pApamalarUpI kalaGka kA prakSAlaka hone se samyagdarzana, nirmala zItala sugandhita aura svAdiSTa pAnI ke samAna hai| jisa manuSya ke hRdaya meM jalapUra ke samAna samyagdarzana sadA pravAhita rahatA hai-nirantara vidyamAna rahatA hai, usakA hiMsAdi pA~ca pApoM se utpanna karmarUpI bAlU kA bA~dha cira kAla se nibaddha hone para bhI naSTa ho jAtA hai / jisa prakAra kore ghar3e para sthita dhUli bandhana ko prApta nahIM hotI hai usI prakAra samyagdaSTi jIva ke lagA huA pApa karma bandha ko prApta nahIM hotaa| paradeva ko namaskAra karanA bhI pApa hai, kyoMki kahA hai-sakRditi lAkha parastriyoM ke sevana se jo pApa hotA hai kudeva ko eka bAra namaskAra karane para usase caugunA pApa hotA hai| arthAt mithyAtva, hiMsAdi pA~ca pApoM kI apekSA, bhayaMkara pApa hai // 7 // gAthArtha-jo manuSya samyagdarzana se bhraSTa haiM, jJAna se bhraSTa haiM, aura cAritra se bhraSTa haiM ve bhraSToM meM viziSTa bhraSTa haiM arthAt atyanta bhraSTa haiM tathA anya manuSyoM ko bhI bhraSTa kara dete haiM / // 8 // 1. bandhaM na yAti ma. 2. paradeva namaskAropi ma. 3. ekavAraM ma. For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.9] darzanaprAbhUtam 13 ( jaM daMsaNesu bhaTThA ) ye puruSA darzaneSu samyaktveSu dvividha-trividha- dazavidheSu bhraSTAH patitAH, athavA darzane suSThu bhraSTAH / tathA ( NANe bhaTThA) aSTavidhAcArajJAnAdapi bhraSTAH / ( caritabhaTThA ya ) trayodazaprakArAccAritrAd bhraSTAH / ( ede bhaTThavibhaTThA ) ete bhraSTA vizeSeNa bhraSTAstribhraSTatvAt / ( sesaM pi jaNaM viNAsaMti ) zeSamapi janamabhraSTamapi lokaM viNAsaMti vinAzayanti bhraSTaM vikurvanti // 8 // jo ko vi dhammasIlo saMjamatavaNiyamajoyaguNadhArI / tassa ya dosa kahaMtA bhaggA bhaggattaNaM diti // 9 // yaH ko'pi dharmazIlaH saMyamataponiyama yogaguNadhArI / tasya ca doSAn kathayanto bhagnA bhagnatvaM dadati // 9 // vizeSArtha - nisargaja aura adhigamaja athavA nizcaya aura vyavahAra ke bheda se samyagdarzana do prakArakA hai; aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ke bheda se tIna prakArakA hai; tathA AjJA, mArga, upadeza, sUtra, bIja, saMkSepa, vistAra, artha, avagAr3ha aura paramAvagADha ke bheda se daza prakArakA hotA hai | zabdAcAra, arthAcAra, tadubhayAcAra, kAlAcAra, upadhAnAcAra, vinayAcAra, anihnavAcAra aura bahumAnAcAra ke bheda se jJAna ke ATha bheda haiM / pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti tathA tIna gupti ke bheda se cAritra ke teraha bheda haiM / jo manuSya uparyukta bhedoM se yukta samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke viSaya meM bhraSTa haiM arthAt unase rahita haiM ve bhraSToM meM atyanta bhraSTa haiM tathA anya abhraSTa manuSyoM ko bhI bhraSTa kara dete haiM / tAtparya yaha hai ki jo samyagdarzanAdi ratnatraya meM se kisI eka do guNoM kI apekSA bhraSTa hai vaha kAraNa pAkara zIghra sudhara jAtA hai, para jo tInoM kI apekSA bhraSTa ho cukA hai arthAt mithyAdRSTi bana kara apane lakSya se cyuta ho cukA hai vaha svayaM to bhraSTa huA hI hai, sAtha meM rahanevAle anya logoM ko bhI bhraSTa kara detA hai ||8|| gAthArtha - jo dharmazIla - dharmake abhyAsI saMyama, tapa, niyama, yoga aura caurAsI lAkha guNoM ke dhArI mahApuruSoM ke doSa kahate haiM - unameM mithyA doSoM kA Aropa karate haiM ve cAritra se patita haiM tathA dUsaroM ko bhI pati karate haiM // 9 // 1. assin pakSe darzane subhraSTA iti chAyA yojanIyA / For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 SaprAbhRte [1.9(jo ko vi dhammasIlo ) yaH ko'pi dharmazIlo dharme AtmasvarUpe uttamakSamA'didazalakSaNe ca dharme, paJcaprakAre trayodazaprakAre cAritre ca prANinAM rakSaNalakSaNe vA dharme zIlamabhyAsaH samAdhirabhyAso yasya sa dharmazIlaH / uktaM ca 'dhammo vatthusahAvo khamAdibhAvo ya dasaviho dhammo / cArittaM khalu dhammo jIvANaM rakkhaNaM dhammo / ( saMjamatavaNiyamajoyaguNadhArI ) tathA yaH ko'pi saMyama-taponiyama-yoga-guNadhArI vartate / saMyamazca SaDindriya-SaTprakAraprANirakSaNalakSaNaH / tapazca dvAdazaprakAram / niyamazca niyatakAlavatadhAraNam / uktaM ca- ... niyamo yamazca vihitau dvedhA bhogopabhogasaMhArAt / niyamaH parimitakAlo yAvajjIvaM yamo ghiyate // vizeSArtha-vastusvabhAva ko dharma kahate haiM, isa lakSaNa ke AdhAra para AtmA ko vItarAga pariNati dharma kahalAtI hai| athavA uttama, kSamA, mAdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiJcanya aura brahmacarya ye daza dharma kahalAte haiM / athavA cAritra hI dharma hai, isa lakSaNa ke anusAra sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta ke bheda se pAMca prakAra kA; athavA pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna gupti ke bheda se teraha prakAra kA cAritra dharma kahalAtA hai / athavA jovoM kI rakSA karanA dharma hai, isa lakSaNa ke anusAra jIvadayA ko dharma kahate haiN| ina saba lakSaNoM kA saMgraha karanevAlI nimnalikhita prAcIna gAthA prasiddha hai-'dhammo vatthu' ityAdi / vastu kA svabhAva dharma hai, kSamA Adi daza dharma haiM, cAritra dharma hai, athavA jIvoM kI rakSA karanA dharma hai| pAMca indriyoM evaM mana ko vaza meM karanA tathA pA~ca sthAvara aura eka trasa isa taraha chaha kAya ke jIvoM kI prANarakSA karanA saMyama hai / anazana, Unodara, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana aura kAyakleza ye chaha prakAra ke bAhya; tathA prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna ye chaha prakAra ke antaraGga; donoM milA kara bAraha prakAra ke tapa haiN| kisI nizcita kAla taka vrata dhAraNa karanA-bhogopabhoga kI vastuoM kA tyAga karanA niyama hai / jaisA ki kahA gayA hai niyamo ityAdi-bhoga ( eka bAra bhoga meM AnevAle bhojana Adi ) aura upabhoga ( bAra bAra bhoga meM AnevAle vastra Adi) ke tyAga meM niyama 1. svAmikArtikeyAnuprekSAyAm / 2. ratnakaraNDazrAvakAcAre samantabhadrasya / For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.9] darzanaprAbhRtam 15 yogazca varSAdikAlasthitiH / athavAtmadhyAnaM yoga ucyate / uktaM ca vIra nandiziSyeNa padmanandinA - 'sAmyaM svAsthyaM samAdhizca yogazcetonirodhanam / zuddhopayoga ityete bhavantyekArthavAcakAH // guNAzcaturazItilakSasaMkhyAH / ke te caturazItiguNA iti ceducyante hiMsAnRtasteya-maithuna - parigraha- kroSa - mAna-mAyA - lobha - jugupsA-bhaya- ratyarataya iti trayodaza doSAH, manovacana - kAyaduSTatvamiti SoDaza, mithyAtvaM pramAdaH pizunatvamajJAnamindriyANAmanigraha etaiH paJcabhirmelitA ekaviMzatirdoSA bhavanti / teSAM tyAgA ekaviMzatiguNA bhavanti / atikrama vyatikramAticArAnAcAratyAgaizcatubhiguNitA aura yama ye do vidhiyAM batalAI gaI haiM / jo kisI nizcita samaya taka tyAga hotA hai use niyama kahate haiM aura jIvana paryanta ke liye jo dhAraNa kiyA jAtA hai use yama kahate haiM / yoga kA artha - varSAyoga -- varSA Rtu meM vRkSoM ke nIce baiThakara AtmA kA dhyAna karanA, ziSirayoga - zIta Rtu meM khule maidAna athavA nadiyoM ke kinAre baiThakara dhyAna karanA, athavA grISmayoga -- garmI meM parvata kI caTTAnoM para baiThakara dhyAna karanA; ye tIna yoga kahalAte haiM / athavA Atma dhyAna ko yoga kahate haiM / jaisA ki voranandI ke ziSya padmanandI ne kahA hai sAmya, svAsthya, samAdhi, yoga, cetonirodha aura zuddhopayoga ye ekArthavAcaka zabda haiM / guNa caurAsI lAkha hote haiM jo isa prakAra haiM--hiMsA, asatya, corI, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, jugupsA, bhaya, rati aura arati; ye teraha doSa haiM / ina teraha meM manoduSTatA, vacanaduSTatA aura kAyaduSTatA ye tIna doSa milA dene se solaha doSa hote haiM / ina solaha meM mithyAtva, pramAda, pizunatA - cugalI, ajJAna aura indriyoM kA nigraha nahIM karanA ye pAMca milA dene se ikkIsa doSa hote haiM / ina ikkIsa doSoM kA tyAga karanA ikkIsa guNa haiN| vaha tyAga atikrama, vyatikrama, aticAra aura anAcAra ke tyAga se cAra prakAra kA hotA hai / ataH una ikkIsa meM cAra kA guNA karane para caurAsI (84) bheda hote haiN| ina caurAsI meM pRthivI 1. ekatvasaptatI padmanandyAcAryasya / For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [1.9zcaturazItiguNA bhavanti / te pRthivyAdizatajIvasamAsaMguNitAzcaturazItizatAni / guNA bhavanti / te dazazIlavirAdhanaguNitAzcaturazItisahasrANi guNA bhavanti / kAstAH zIlavirAdhanAH ? strIsaMsargaH 1, sarasAhAraH 2, sugandhasaMskAraH 3, komalazayanAsanaM 4, zarIramaNDanaM 5, gIta-vAditrazravaNaM 6, arthagrahaNam 7, . kuzIlasaMsargaH 8, rAjasevA 9, rAtrisaMcaraNam 10, iti daza zIlavirAdhanAH / te AkampitAdidazAlocanAdoSatyAgairdazabhirguNitAH catvArizatsahasrAdhikASTalakSANi guNA bhavanti / uttamakSamAdidazadharmaguNitAzcaturazItilakSANi guNA bhavanti / athAtikramAdayazcatvAraH ke ? 'atikramastAva dviziSTamatityAgaH / vyatikramaH zIlavRtilaGghanam / aticAro viSayeSu pravartanam / anAcAro viSayeSvatyAsaktiH / ke te dazAlocanAdoSAH ? tadarthanirUpikA gAtheyam___ Akapia aNumANia jaM diTU bAdaraM ca suhamaM ca / channaM sadAulayaM bahujaNamanvatta tassevI // asyA ayamartha:-Akampia-Akampo bhayamutpadyate mA bahudaNDaM dAsIdAcArya: kAyikAdi sau jIvasamAsoM kA guNA karane para 8400 guNa hote haiM / inameM zIla ko daza virAdhanAoM kA guNA karane para 84000 guNa hote haiN| inameM Akampita Adi AlocanA ke daza doSoM ke tyAga kA guNA karane se 8,40000 ATha lAkha cAlIsa hajAra guNa hote haiM aura inameM uttama kSamA Adi daza dharmoM kA guNA karane para 8400000 caurAsI lAkha guNa hote haiN| ___ strIsaMsarga 1 sarasAhAra 2 sugandhasaMskAra 3 komalazayanAsana 4 zarIramaNDana 5 gIta-vAditrazravaNa 6 arthagrahaNa 7 kuzIlasaMsarga 8 rAjasevA 9 aura rAtrisaMcaraNa 10 / ye zola kI daza virAdhanAeM haiN| viziSTa buddhi arthAt mAnasika zuddhi kA tyAga karanA atikrama hai| zIla rUpI vAr3a kA ullaghaMna karanA vyatikrama hai| viSayoM meM pravRtti karanA aticAra hai| aura viSayoM meM atyanta Asakta ho jAnA anA. cAra hai| AlocanA ke daza doSoM kA nirUpaNa isa gAthA meM kiyA gayA hai 1, kSatiM manaHzuddhividheratikramaM vyatikramaM zolavRtevilar3a dhanam / prabho'ticAraM viSayeSu vartanaM vadantyanAcAramihAtisaktatAm // 9 // -dvAtriMzatikAyAm amitgtH| 2. mUlArAdhanAyAM zivakoTyAcaryasya / For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.9] darzanaprAbhRtam 1, ( aNumANiya ) anumAnaM ityetAvatpApaM kRtaM bhaviSyati nirdhAro nAsti 2, (jaM diTTha) yatkenacid dRSTaM tatprakAzayati 3, ( bAdaraM ) sthUlaM pApaM prakAzayati 4, ( suhumaM ) alpaM pApaM kathayati, na mahApApaM prakAzayati 5, (chaNNaM ) pracchannaM AcAryAgne kathayati, na prakaTaM 6, ( saddAulayaM ) saMghAdikRtakolAhale sati kathayati pApam 7, ( bahujaNeM ) bahuH saGgho milati tadA pApaM prakAzayati 8. ( avvattaM ) avyaktaM prakAzayati sphuTaM na kathayati 9, ( tassevI ) yatpApaM prakAzitaM tadeva punarapi karoti' 10, iti dazAlocanAdoSAH / daza kAyasaMyamAH ke ? paJcendriyanirjayaH paJcaprANarakSA iti daza / etAn saMyama-taponiyama-yoga-guNAn gharatItyeva Akapia ityAdi-(1) guru ke sammukha doSa prakaTa karane ke pUrva isa bAta kA bhaya utpanna honA ki kahIM AcArya adhika daNDa na de athavA aisI mudrA banA kara doSa kahanA ki jisase ziSya kI dayanIya avasthA dekha kara AcArya kar3A daNDa na de skeN| (2) dUsare ke dvArA anumAnitasaMbhAvanA meM Aye hue pApa kA nivedana krnaa| (3) jo doSa kisI ne dekha liyA ho usI kI AlocanA karanA, binA dekhe doSa ko AlocanA nahIM karanA / (4) sthUla doSa kI AlocanA karanA, sUkSma doSa kI nhiiN| sAtha hI yaha bhAvanA rakhanA ki jaba yaha sthUla-bar3e doSa nahIM chipAtA to sUkSma doSa kyA chipAvegA? (5) sUkSma doSa kI AlocanA karanA, sthala ko nahIM; aura sAtha hI aisA abhiprAya rakhanA ki jaba yaha sUkSma doSoM ko nahIM chipAtA to bar3e doSoM ko kyoM chipAvegA ? (6) AcArya ke Age aparAdha ko svayaM prakaTa nahIM krnaa| (7) saMgha Adi ke dvArA kiye hae kolAhala ke samaya apane doSa prakaTa krnaa| (8) jisa samaya pAkSika-cAturmAsika Adi pratikramaNoM ke samaya saMgha ke samasta sAdhu apane apane doSa prakaTa kara rahe hoM usI samaya kolAhala meM apane doSa pragaTa karanA (9) avyakta rUpa se aparAdha kahanA arthAt svayaM mujhase yaha aparAdha huA hai, aisA na kaha kara kahanA ki bhagavan ! yadi kisI se asuka aparAdha ho jAya to usakA kyA prAyazcitta hogA; isa taraha avyakta rUpa se aparAdha prakaTa kara prAyazcitta lenA / (10) aura jisa pApa ko guru ke sammukha prakaTa kara prAyazcitta liyA hai usa aparAdha ko punaH punaH karanA athavA jo aparAdha huA hai uso aparAdha ko karanevAle 1. AzAparastu 'samAttatsevitaM tvNso'| AtmasadRzAtpAzvaMsthAt yatprAyazcita. grahaNaM tat tatsevitam-ityAha / For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 SaTprAbhUte [ 9.9 mavazyaM saMyama saponiyama -- yoga - guNadhArI / ( tassa ya dosa kahatA) tasya ca doSAn kathayantaH AropayantaH kecitpApiSThAH / ( bhaggA bhaggataNaM diti) svayaM AcArya se prAyazcita lenA aura sAtha hI yaha abhiprAya rakhanA ki jaba AcArya svayaM yaha aparAdha karate haiM to dUsare ko daNDa kyA dekheMge ? sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu ora karNaM ina pA~ca indriyoM ko jotanA tathA ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya ina pA~ca, prakAra ke jIvoM kI prANarakSA karanA; daza prakAra kA kAyasaMyama hai / isa prakAra jo koI AtmasvabhAva, uttama kSamAdi dazalakSaNa, pA~ca athavA teraha prakAra ke cAritra, athavA prANirakSaNarUpa dharma kA nirantara abhyAsa karatA hai, bAraha prakAra kA saMyama, bAraha prakAra kA tapa, yama aura niyama rUpa bhogopabhoga kA parimANa, varSAdiyoga athavA AtmadhyAna rUpa yoga tathA caurAsI lAkha uttaraguNoM ko dhAraNa karatA huA nirdoSa : cAritra pAlatA hai phira bhI mAtsaryavaza use yadi koI doSa lagAte haiMusakI nindA karate haiM - to ve cAritra se svayaM bhraSTa haiM aura dUsare logoM ko bhI cAritra se bhraSTa kara dete haiN| [upagUhana aGga kI rakSA karatA huA samyagdRSTi jIva jaba kisI ke vidyamAna doSoM ko bhI nahIM kahanA cAhatA taba avidyamAna -- kalpita doSoM kI kaise kahegA ? kisI ke doSa kahane ke pahale yadi manuSya AtmanirIkSaNa kara le arthAt yaha doSa mujhameM to nahIM haiM, isa prakAra kA cintana kara le to usakI paradoSa kathana kI pravRtti sahaja hI chUTa sakatI hai / Aja dUsare ke doSa kahanevAle manuSya apanI ora to dekhate hI nahIM haiM mAtra dUsare ke hI doSa dekhA karate haiM / AcArya samantabhadra ne aise logoM ke viSaya meM kitanA acchA kahA hai ye paraskhalitonnidrAH svadoSebhanimolinaH / tapasvinaste kiM kuryu rapAtraM tvanmatazriyaH ' // arthAt jo dUsaroM ke choTe choTe se doSa DhUMDhane meM sadA jAgRta rahate haiM aura apane hAthI jaise bar3e bar3e doSoM ke prati netra banda kara lete haiM ve mokSa-mArga meM kyA kara sakate haiM ? he bhagavan ! ve Apake mata-dharmavI 2. svayaMstotre / For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 10] darzanaprAmRtam 19 bhagnAzcAritrAt patitA bhraSTA anyeSAmapi praSTatvamAropayanti, te nindanIyA ityarthaH // 9 // jaha mUlammi viNaDhe dumasta parivAra patthi parivaDDhI / taha jiNadaMsaNabhaTThA mUlaviNaTThA Na sijhati // 10 // yathA mUlaM vinaSTe drumasya parivArasya nAsti privRddhiH| tathA jinadarzanabhraSTA mUlavinaSTA na sidhyanti // 10 // (jaha mUlammi viNa? dumasta parivAra gatyi parivaDDhI ) yathA mUle 'pAtAle gAMdhAre vinaSTe vinAzaM prApte drumasya vRkSasya parivArasya nAsti parivRddhiH zAkhApatra-puSpa-phalAdevRdinAsti vRddhinaM bhavati / parivAra ityatra SaSThIluk "lukveti" vacanAt / dRSTAntaM datvA dASTantiM dadAti / (taha jiNadasaNabhaTThA) tathA tena mamUlaprakAreNa jinadarzanabhraSTA ArhatamatAtpatitAH / (mUlaviNaTThA) zrImUlasaGghAt pracyutAH / ( na simati ) na siMkhapanti na mokSaM prApnuvanti-canmazatasahasraSvapi saMsAre paripramantIti bhAvArthaH // 10 // lakSmI ke apAtra haiN| jainadharma kA aMza bhI unakI AtmA meM jAgRta nahIM hanA hai ||9|| ' gAvA-jisa prakAra jar3a ke naSTa ho jAne para vRkSa ke parivAra kI vRddhi nahIM hotI [usI prakAra samyaktva ke naSTa ho jAne para cAritrarUpI vRkSa kI vRddhi nahIM hotI] | jo manuSya jinadarzana--arhanta bhagavAn ke mata se bhraSTa haiM ve malavinaSTa haiM arthAt jar3a rahita haiM--samyagdarzana se zUnya haiM aura aise loga mokSa prApta nahIM kara sakate // 10 // . vizeSArtha-pAtAla-bahuta gaharAI taka nIce phailI huI jar3a hI vRkSa ko vRddhi kA kAraNa hai| usake naSTa ho jAne para jisa prakAra vRkSa meM na naI naI zAkhAeM nikalatI haiM; na patte, phUla, phala Adi kI vRddhi hotI hai usI prakAra jinadarzana-jinamata athavA jinendra deva kI gADha zraddhA hI dharma ko jar3a hai| jo manuSya isase bhraSTa haiM-patita haiM ve mUla se naSTa I-jar3a rahita haiM / aise jIva siddha avasthA ko prApta nahIM ho sakatelAkhoM janmoM taka saMsAra meM ho bhramaNa karate rahate haiN| saMskRta TIkAkAra ne mUla kA artha mUlasaMgha karate hue likhA hai ki jo mUlasaMgha se cyuta haiM arthAt mUlasaMgha ko AmnAya se bhraSTa hokara naye naye panya calAte haiM ve mokSa ko prApta nahIM hote, isI saMsAra meM lAkhoM janmoM taka bhaTakate rahate // 10 // .1. pAtAlagatAbAre For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 SaTprAbhUte jaha mUlAo khaMdho sAhAparivAra bahuguNo hoI / taha jiNadaMsaNamUlo NidiTTho mokkhamaggassa // 11 // yathA mUlAt skandhaH zAkhAparivAro bahuguNo bhavati / tathA jinadarzanaM mUlaM nirdiSTaM mokSamArgasya // 11 // [1.11 ( jaha mUlAo ) yathA mUlAd 'vRkSamUlAt kAraNAt / ( khaMgho ) skandhaH zAkhA - aft prakANDa: / ( bahuguNo hoi ) pracuraguNo vRddhyAdyatizayavAn bhavati / tathA : ( sAhAparivAra ) zAkhAparivArazca latAsvarUpI kaTaprazca bahuguNo bhavati patra-puSpaphalAdimAn bhavati / dRSTAnto gataH / idAnIM dAntamAha - ( taha mUlo NiddiTTho mokkhamaggassa ) tathA tenaiva vRkSamUlaprakAreNaiva mokSamArgasya mUlaM samyagdarzana -jJAnacAritralakSaNasya mokSamArgasya mUlaM kAraNam, ( jiNadaMsaNaM ) jinadarzanaM mUlaM nirdiSTaM zrIgautamasvAminA kathitam / zrImUlasaMgho mokSamArgasya mUlaM kathitam, na tu jainAbhAsAdikam / kiM tat ? paJcaite jainAbhAsAH - gopucchikaH zvetavAsA drAviDo yApanIyakaH / niSpicchazceti paJcate jainAbhAsAH prakIrtitAH // te jainAbhAsA AhAradAnAdike'pi yogyA na bhavanti / kathaM mokSasya yogyA bhavanti ? gopucchikAnAM mataM yathA, uktaJca gAthArtha - jisa prakAra mUla arthAt jar3a se vRkSa kA skandha aura zAkhAoM kA parivAra vRddhi Adi atizaya se yukta hotA hai usI prakAra jinadarzana - Arhata mata athavA jinendra deva kA pragADha zraddhAna mokSamArga kA mUla kahA gayA hai / isa jinadarzana se hI mokSamArgaM vRddhi ko prApta hotA hai // 11 // vizeSArtha - jisa prakAra mUla se vRkSa kA tanA vRddhi ko prApta hotA hai aura mUla se hI vRkSa kI zAkhAoM aura upazAkhAoM kA samUha patra, puSpa tathA phala Adi se yukta hotA hai usI prakAra jinadarzana ho samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra rUpI mokSamArga kA mUla kAraNa hai - isI se mokSamArga vRddhi ko prApta hotA hai, aisA zrI gautama svAmI ne kahA hai / saMskRta TIkAkAra ne mUlasaMgha ko mokSamArga kA mUla kahA hai tathA anya jainAbhAsoM kA niSedha kiyA hai / ve jainAbhAsa kauna haiM ? isa prazna 1. vRkSasya mUlAt ma0 / 2. ki tajjainAbhAsaM ? uktaJca ma0 / For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1. 11 ] darzanaprAbhRtam 'itthINaM puNa dikkhA khullaya loyassa vIracariyattaM / kakkasakesaggahaNaM chaTuM ca guNavvadaM nAma // zvetavAsasaH sarvatra bhojanaM gRha Nanti prAsukam, mAMsabhakSiNAM gRhe doSo nAstIti varNalopaH kRtaH / tanmadhye zvetAmbarAbhAsA utpannAste tvatIva pApiSThAH devapUjAdikaM kila pApakarmedamiti kathayanti maNDalavatsarvatra bhANDa prakSAlanodakaM pibanti / ityAdibahudoSavanta: / ( drAviDA : ) sAvadyaM prAsukaM ca na manyante, udbhabhojanaM nirAkurvanti / yApanIyAstu vesarA gardabhA ivobhayaM manyante, ratnatrayaM pUjayanti kalpaM ca vAcayanti; strINAM tadbhave mokSam, kevalijinAnAM kavalAhAram, parazAsane , kA uttara dete hue unhoMne 'gopucchika' - gopucchika, zvetAmbara, drAviDa, yApanIyaka aura niSpiccha; ina pAMca ko jainAbhAsa kahA hai / ye jainAbhAsa AhAradAna Adi ke bhI yogya nahIM haiM, phira mokSa ke yogya kaise ho sakate haiM ? gopucchikoM ke mata kA digdarzana karAte hue unhoMne nimna gAthA uddhRta kI hai-- itthINaM - striyoM ko dIkSA dI jAtI hai, kSullaka loga bhI vIracaryA karate haiM, kar3e kezoM kI grahaNa kiyA jAtA hai, aura chaThavA~ guNavrata hotA hai // 21 zvetAmbaroM kI samIkSA karate hue kahA hai ki zvetAmbara saba jagaha prAka bhojana grahaNa karate haiM / 'mAMsabhakSiyoM ke ghara meM bhI bhojana karane 1.meM. doSa nahIM hai' aisA kaha kara zvetAmbaroM ne varNavyavasthA kA lopa kiyA hai| unhIM zvetAmbaroM meM zvetAmbarAbhAsa utpanna hue haiM / ve atyanta pApI haiN| ve devapUjA Adi pApakArya haiM, aisA kahate haiM tathA zvAna ke samAna sarvatra saba gharoM meM bartana dhone kA pAnI pIte haiM, ityAdi aneka doSoM se yukta haiN| drAvir3oM kI samIkSA meM unhoMne likhA hai ki ve sacitta aura acitta ke bheda ko nahIM mAnate haiM tathA khar3e hokara bhojana karane kA niSedha karate haiN| yApanIyoM kI samIkSA meM likhA hai ki yApanIya khaccaroM ke samAna donoM ko mAnate haiM / ve ratnatraya kI pUjA karate haiM, kalpa kA vAcana karate [1. darzanasAre / 2. besarA ivobhayaM ma0 / For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 SaTprAbhRte [ 1.12 - sagranthAnAM mokSaM ca kathayanti / niSpicchikA mayUrapicchAdikaM na manyante / uktaM ca DhADhasIgAthAsu picche Na hu sammattaM karagahie moracamaraDaMbaraye / appA tArai appA tamhA appA vi zAyavvo / tathA ca sitapaTamatam -- seyaMbaro ya AsaMbaro ya buddho ya taha ya aNNo ya / samabhAvabhAviyappA laheya mokkhaM Na saMdeho // jaimini - kapila-kaNacara - cArvAka - zAkya - matAni tu prameyaka malamArtaNDAdizAstrAt jJAtavyAni // 11 // je daMsaNesu bhaTThA pAe Na paDaMti daMsaNadharANaM / te hoMti lalla - mUA bohI puNa bullahA tesi // 12 // ye darzaneSu bhraSTAH pAde na patanti darzanadharANAm / te bhavanti lallamUkA bodhiH punadullabhA teSAm ||12|| haiM, striyoM ko usI bhava meM mokSa hotA hai, kevalo bhagavAn kavalAhAra karate haiM tathA anya mata meM parigrahI manuSyoM ko mokSa hotA hai, aisA kahate haiM / niSpicchakoM kI AlocanA karate hue kahA hai ki niSpicchika loga mayUrapiccha Adi ko nahIM maante| jaisA ki DhADhaso gAthAoM meM kahA gayA hai picche - hAtha meM liye hue mayUrapiccha athavA surA gAyake bAloM meM samyaktva nahIM hai / AtmA hI jIva ko tAra sakatA hai, isaliye AtmA kA dhyAna karanA cAhiye || seyaMbaro - zvetAmbara ho cAhe digambara, buddha ho cAhe anya dharmAva - lambI, jisakI AtmA samabhAva - mAdhyasthya bhAva -- se vibhUSita hai vaha mokSa ko prApta hotA hai, isameM saMdeha nahIM hai / jaimini, sAMkhya, kaNAda, cArvAka aura bauddhoM ke mata prameyakamalamArtaNDa Adi zAstroM se jAnanA cAhiye // 11 // gAthArtha - jo samyagdarzana se bhraSTa hokara samyagdRSTiyoM ke caraNoM meM nahIM par3ate haiM-- unheM namaskAra nahIM karate haiM--ve avyaktabhASo athavA gUMge hote haiM tathA unheM ratnatraya kI prApti durlabha rahato hai // 12 // For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1. 12 ] darzanaprAbhRtam 23 ( je daMsaNesu bhaThThA) ye puruSA darzaneSu bhraSTA nisagaMjAdhigamajalakSaNAd dvividhAt samyagdarzanAt, aupazamika - vedaka - kSAyikalakSaNAt trividhAtsamyaktvaratnAspracyutAH / vizeSArtha -- utpatti kI apekSA samyagdarzana ke do bheda haiM- nisagaMja aura adhigamaja / pUrvabhava ke saMskAra ke kAraNa jo samyagdarzana svayaM ho jAtA hai use nisagaMja samyagdarzana kahate haiM aura jo para ke upadeza se hotA hai use adhigamaja samyagdarzana kahate haiM / antaraGga kAraNa kI pradhAnatA se samyagdarzana ke tIna bheda haiM1. aupazamika, 2. vedaka ( kSAyopazamika ) aura 3. kSAyika / mithyAtva, samyagmithyAtva, samyaktva prakRti tathA anantAnubandho krodha - mAna-mAyAlobha ina sAta prakRtiyoM ke upazama se jo samyaktva hotA hai use aupazamika samyagdarzana kahate haiM / yadi yaha samyagdarzana anAdi mithyAdRSTi ke hotA hai to midhyAtva aura anantAnubandhI krodha - mAna-mAyA-lobha ina pA~ca prakRtiyoM ke hI upazama se hotA hai, kyoMki anAdi mithyAdRSTi jIva ke samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti kI sattA nahIM rahatI aura sattA na rahane kA kAraNa yaha hai ki darzanamohakI mithyAtva Adi tIna prakRtiyoM meM se kevala mithyAtva prakRti kA hI bandha hotA hai, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti kA nahIM / samyagdarzana ke ho jAne para usake prabhAva se mithyAtva prakRti ke tIna khaNDa hote haiM - mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti / sAdi mithyAdRSTi jIva ke hI samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti kI sattA rahatI hai, anAdi mithyAdRSTi jIva ke nahIM / sAdi mithyAdRSTi jIva ke bhI mithyAdRSTi avasthA meM adhika kAla taka rahane para saMkramaNa Adi ke ho jAne se samyagmithyAtva aura samyaktvaprakRti kI sattA samApta ho jAtI hai, ataH sAdi midhyAdRSTi jIva ke pA~ca yA sAta prakRtiyoM ke upazama se samyagdarzana hotA hai / mithyAtva, samyagmithyAtva aura anantAnubandhI krodha - mAna-mAyAlobha ina chaha sarvaghAtI prakRtiyoM ke vartamAna kAla meM udaya AnevAle niSekoM kA udayAbhAvI kSaya tathA unhIM ke AgAmI kAla meM udaya AnevAle niSekoM kA sadavasthArUpa upazama aura samyaktva prakRti nAmaka dezadhAti prakRti kA udaya hone para jo tastvazraddhAna hotA hai use kSAyopa* zamika samyagdarzana kahate haiN| samyayasva prakRti ke udaya kA vedana For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 1. 12'AzAmArgasamudbhavamupadezAtsUtrabIjasaMkSepAt / vistArArthAbhyAM bhavamava-paramAvAdigADhe ca // ityAryAkathitadazavidhasamyaktva-ratnAtpatitAH / asyA AryAyA ayamarthaH sUkSmaM jinoditaM vAkyaM hetubhi va hanyate / / AjJAsamyaktvamityAhurnAnyathAvAdino jinaaH|| evaM jina-sarvajJa-vItarAgavacanameva pramANaM kriyate tadAjJAsamyaktvaM kathyate (1) / nirgranthalakSaNo mokSamArgoM na vastrAdiveSTitaH pumAn kadAcidapi mokSaM . prApsyati, evaMvidho manobhiprAyo ninthalakSaNo mokSamArge rucirgisamyaktvaM anubhavana karane kI apekSA isI kSAyopazamika samyagdarzana ko vedaka samyagdarzana bhI kahate haiN| yaha samyagdarzana sAdi mithyAdRSTi ke ho hotA . hai, anAdi mithyAdRSTi ke nhiiN| mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti tathA anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha ina sAta prakRtiyoM ke kSaya se jo tattvazraddhAna hotA hai use kSAyika samyagdarzana kahate haiM / yaha kevalI yA zrutakevalI ke sannidhAna meM hotA hai athavA svayaM ko zrutakevalo avasthA hone para hotA hai| isakA mAhAtmya sarvopari hai, yaha hokara kabhI nahIM chuutttaa| isako . utpatti karmabhUmi ke manuSya ke ho hotI hai| isa samyaktva kA dhAraka jIva cAra bhava se adhika bhava dhAraNa nahIM karatA hai| bAhya nimitta kI pradhAnatA se samyagdarzana ke dasa bheda hote haiM AjJAmArga ityAdi-1. AjJAsamudbhava, 2. mArgasamudbhava, 3. upadezasamudbhava, 4. sUtrasamudbhava, 5. bIjasamudbhava, 6. saMkSepasamudbhava, 7. vistArasamudbhava, 8. arthasamudbhava, 9. avagADha aura 10 paramAvagADha | inakA svarUpa nimna prakAra haiM sUkSma-jinendra bhagavAn ke dvArA kahA huA sUkSma vAkya hetuoM dvArA khaNDita nahIM hotA, aisA zraddhAna karanA AjJA-samyaktva hai; kyoMki jinendra bhagavAn anyathA kathana nahIM karate / / mokSamArga nirgranthalakSaNa hai, vastrAdi se veSTita puruSa kabhI mokSa ko 1. AtmAnuzAsane guNabhadrAcAryasya / 2. yahI zloka anyatra isa prakAra upalabdha hotA hai sUkSmaM jinoditaM tattvaM hetubhi va hanyate / AzAmAtreNa tad grAhya nAnyathAvAdino jinAH // For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 12 ] darzanaprAbhUtam 25 dvitIyamucyate (2) / triSaSThilakSaNamahApurANasamAkarNanena bodhi-samAdhi- pradAnakAraNena yadutpannaM zraddhAnaM tadupadezanAmakaM samyagdarzanaM bhaNyate (3) / munInAmAcArasUtraM mUlAcArazAstraM zrutvA yadutpadyate tatsUtrasamyaktvaM kathyate ( 4 ) / upalabdhivazAd dura'bhinivezavidhvaMsAnnirupamopazamAbhyantara kAraNAdvijJAtadurvyAkhyeyajIvAdipadArthabIja - bhUtazAstrAdyadutpadyate tad bIjasamyaktvaM prarUpyate ( 5 ) / tattvArthasUtrAdisiddhAnta - nirUpita jIvAdidravyAnuyogadvAreNa padArthAn saMkSepeNa jJAtvA ruci cakAra yaH sa saMkSepasamyaktvaH pumAnucyate (6) / dvAdazAGgazravaNena yajjAyate tadvistAra samyaktvaM pratipAdyate (7) / aGgabAhyazrutoktAt kutazcidarthAdaGgabAhyazrutaM vinApi yatprabhavati tatsamyaktvamarthasamyaktvaM nigadyate ( 8 ) / aGgAnyaGgabAhyAni ca zAstrANyadhItya yadutpadyate samyaktvaM tadavagADhamucyate ( 9 ) / yatkevalajJAnenArthAnavalokya prApta nahIM hogA; aisA mana kA abhiprAya rakhate hue nigranyalakSaNa mokSamArga meM ruci rakhanA so dUsarA mArga - samyaktva kahA jAtA hai / ratnatraya evaM AtmadhyAna ko pradAna karanevAle zaTha zalAkApuruSa sambandhI mahApurANa ke sunane se jo zraddhAna utpanna hotA hai vaha upadeza nAma kA samyagdarzana kahA jAtA hai / muniyoM ke AcAra kA nirUpaNa karanevAle mUlAcAra Adi zAstroM ko suna kara jo zraddhAna utpanna hotA hai vaha sUtra - samyaktva kahA jAtA hai| kAlalabdhi vaza mithyA abhiprAya ke naSTa hone para, darzanamoha ke asAdhAraNa upazama rUpa Abhyantara kAraNa se kaThinAI se vyAkhyAna karane yogya jIvAdi padArthoM ke bIjabhUta zAstra se jo utpanna hotA hai vaha bIjasamyaktva kahalAtA hai| tattvArthasUtra Adi siddhAnta granthoM meM nirUpita jIvAdi dravyoM ke prarUpaka anuyoga ke dvArA saMkSepa se padArthoM ko jAna kara jo zraddhA karatA hai vaha saMkSepa- samyaktva kA dhAraka, puruSa kahA jAtA hai / dvAdazAGga ke sunane se jo samyaktva utpanna hotA hai vaha vistArasamyaktva kahalAtA hai / aGgapraviSTa aura aGgabAhya zruta ke binA hI aGgabAhya zruta meM kahe hue kisI padArtha se jo samyaktva utpanna hotA hai vaha artha - samyaktva kahalAtA hai / aGga aura aGgabAhya zAstroM ko par3ha kara jo samyaktva utpanna hotA hai vaha avagAr3ha samyadarzana kahalAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAbhRte ' [ 1. 12sadRSTibhavati tasya paramAvagATha sabhyatvaM kathyate (10) tathA coktaM guNabhadreka gaNinA'AzAsamyaktvamuktaM yaduta virucitaM vItarAgAzayava tyaktagranthaprapaJcaM zivamamRtapayaM shrdddhnmohshaanteH| mArgazraddhAnamAhuH puruSavarapurANopadezopajAtA . yA saMjJAnAgamAbdhiprasRtibhirupadezAdirAdezi dRSTiH // 1 // AkarSyAcArasUtra municaraNavidheH sUcanaM zraddadhAnaH / sUktAsau sUtradRSTiduMradhigamagaterarthasArthasya . biijaiH| kaizcijjAtopalabdherasamazamavazAd bIja dRSTiH padArthAn saMkSepeNava buddhvA rucimupagatavAn sAdhu saMkSepadRSTiH // 2 // kevalajJAna ke dvArA samasta padArthoM ko dekha kara jo zraddhAna hotA hai vaha paramAvagar3ha-samyaktva kahalAtA hai| jaisA ki guNabhadrAcArya gaNI ne kahA hai AjJAsamyaktva-darzanamoha ke upazAnta hone se granthazravaNa ke binA mAtra vItarAga bhagavAn kI AjJA se hI jo tattvazradAna hotA hai vaha mAjJA-samyaktva hai / darzanamoha kA upazama hone se granthavistAra ke binA hI kalyANakArI mokSamArga kA jo zraddhAna hotA hai use mArga-samyaktva kahate haiN| vezaTha zalAkApuruSoM ke purANa ke upadeza se jo utpanna hotA hai use samyagjJAna utpanna karanevAle AgamarUpI samudra meM avagAhana karanevAle gaNadhara deva ne upadeza-samyaktva kahA hai // __AkAcAra-muniyoM ke cAritra kI vidhiko sUcita karanevAle AcArasUtra ko suna kara jo tattvazraddhAna karatA hai vaha sUtra-samyagdRSTi hai| jinakA jAnanA atizaya kaThina hai aise padArthasamUha ko kinhIM bIjapadoM se jAnanevAle bhavya puruSa ko darzanamoha ke asAdhAraNa upazama se jo tattvazraddhAna hotA hai vaha bIja-samyagdarzana hai| jo puruSa saMkSepa se hI padArthoM ko jAnakara acchI taraha zraddhA ko prApta huA hai vaha saMkSepadRSTi puruSa hai| 1. AtmAnuzAsane zlokasaMkhyA 12. 2. mAtmAnuvAsane lokasaMkhyA 13. For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1.12] darzanaprAbhRtam 'yaH zrutvA dvAdazAGgIM kRtaruciratha taM viddhi vistAra dRSTi saMjAtAryAtkutazcitpravacana vacanAnyantareNAyaMdRSTiH / dRSTiH sAGgAGgabAhya pravacanamavagAhyotthitA yAvagADhA kaivalyAlokitArthe ruciriha paramAvAdigADheti rUDhA // 3 // IdRzadarzaneSu bhraSTAstyaktamayUrapiccha- kamaNDalu - paramAgamapustakAH santo gRhasthaveSadhAriNaH saMyamagharANAM saMyaminAM sadRSTInAm / ( pAe Na paDaMti) pAde caraNayugale na patanti naiva namo'stviti kurvanti, abhimAnitvAnmusalavattiSThanti / te kiM bhavanti ? ( te hoMti lallamUA ) te bhavanti lallA asphuTavAco mUkA vaktu zrotumazikSitAH / ( bohI puNa dullahA ) bodhiH khalu ratnatrayaprAptiH punarjanmazatasahasreSvapi durlabhA kaSTenApi labghumazakyA (tesiM) teSAM jainAbhAsa - tadAbhAsAnAM ca mithyAdRSTInAmiti zeSaH // 12 // yaH zrutvA - jo puruSa dvAdazAGga ko sunakara tattvazraddhAnI hotA hai use vistaradRSTi jAne / aGgabAhya pravacanoM ko zravaNa kiye binA hI kiso kAraNa se zraddhA utpanna hotI hai vaha arthadRSTi- artha- samyagdarzana hai / aGga tathA aGgabAhya pravacanoM kA avagAhana karane se jo zraddhA utpanna hotI hai vaha avagAr3ha - samyagdarzana hai aura kevalajJAna ke dvArA dekhe hue padArthoM kI jo zraddhA hai vaha paramAvagADha samyagdarzana nAma se prasiddha hai / 27 * isa prakAra ke samyagdarzanoM se jo bhraSTa haiM tathA mayUrapiccha, kamaNDalu aura paramAgama - zAstroM ko chor3akara gRhasthaveSa ko dhAraNa karate hue saMyama ke dhArI samyagdRSTi muniyoM ke caraNoM meM nahIM par3ate haiM, unheM namo'stu nahIM karate haiM aura abhimAna ke vaza mUsala ke samAna yoM hI khar3e rahate haiM aspaSTabhASa gUMge hote haiM arthAt bolane aura sunane meM asamartha hote haiM / aise logoM ko lAkhoM janma meM bho ratnatraya kI prApti durlabha rahatI hai| 1 1. AtmAnuzAsane zlokasaMkhyA 14. 2. paM0 jayacandrajI ne 'sarala' ke sthAnapara 'lulla' pATha rakha kara 'jhUle nahIM cala sakane vAle' artha kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAbhRte [ 1. 13 je pi paDaMti ca tesi jANaMtA ljjgaarvbhyenn| tesi pi Natthi bohi pAvaM aNumoamANANaM // 13 // yepi patanti ca teSAM jAnanto lajjA-garva bhayena / teSAmapi nAsti bodhiH pApamanumanyamAnAnAm / / 13 / / (je pi paDaMti ca tesi ) ye samyagdarzanAdabhraSTA api puruSAH tesa teSaparityaktajinamudrANAM mayUrapiccha-zaucopakaraNa-jJAnopakaraNarahitAnAM pAde kAyagharayugale patanti namaskAraM kurvanti pUrvamudrAdharA iti / ( jANaMtA) vidanto'pi jinahAvirAdhakA ete ityavagacchanto'pi / (lajjA-gArava-bhayeNa) lajjayA trapayA, gAraveNa rasaddhi-sAtagaNa, bhayenAyaM rAjamAnyo'smAkaM kamapyupadravaM kArayiSyatItyAdibhItyA ca / ( tesi pi Natthi bohI ) teSAmapi bodhirnAsti te ratlatrayaM prapAlayanto'pi ratnatrayAd bhraSTA iti jJAtavyA iti bhAvaH / kathaMbhUtAnAM teSAm ? ( pAvaM aNumoyamANANaM ) jinadarzanabhrazAdyadutpannaM pApaM pAtakaM tadanumanyamAnAnA miti zeSaH / uktaM ca samantabhadreNa gaNinA-. . gAthArtha-jo jAnate hue bhI lajjA, garva aura bhaya ke kAraNa una mithyAdRSTiyoM ke caraNoM meM par3ate haiM unheM-'namo'stu' Adi karate haiM, pApa kI anumodanA karanevAle una logoM ko bhI ratnatraya kI prApti nahIM hotI // 13 // vizeSArtha-jo puruSa svayaM samyagdarzana se bhraSTa na hone para bhI, una jinamudrA ke tyAgI evaM mayUrapiccha, kamaNDalu aura zAstra se rahita kuliGgiyoM ke caraNayugala meM par3ate haiM-unheM namaskAra karate haiM aura sAtha hI yaha jAnate bhI haiM ki ye sAdhu honepara bhI pUrvamudrA-gRhasthaveSa ko hI dhAraNa karanevAle haiM tathA jinamudrA-vItarAga nimrantha mudrA kA vighAta karanevAle haiM, ataH namaskAra ke yogya nahIM haiM; mAtra lajjA; rasa, Rddhi aura sAta ina tIna garyo se athavA 'yaha rAjamAnya hai, namaskAra na karane para kucha upadrava karA degA' ityAdi bhaya se namaskAra karate haiM ve unake usa pApa kI anumodanA karanevAle haiM; ataH unake ratnatraya kI prApti nahIM hotI arthAt ve ratnatraya ke pAlaka hokara bhI ratnatraya se bhraSTa haiN| jaisA ki svAmI samantabhadra ne kahA hai For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 14 ] darzanaprAmRtam 'bhayAzAMsnehalobhAcca kudevAgamaliGginAm / praNAmaM vinayaM caiva na kuryuH zuddhadRSTayaH // duvihaM pi gaMthacAyaM tIsu vi joesu saMjamo ThAdi / NANammi karaNasuddhe ubbhasaNe daMsaNaM hoI // 14 // dvividhamapi granthatyAgaM triSvapi yogeSu saMyamastiSThati / jJAne karaNazuddhe udbhazane darzanaM bhavati // 14 // (duvihaM pi gathaMcAyaM ) dvividho'pi granthatyAgaH / ( tIsu vi joesu) triSvapi yogeSu manovacana-kAyazuddhiSu / ( saMjamo ThAdi ) saMyamazcAritra tiSThati bhayAzA-samyagdRSTi manuSya bhaya, AzA, sneha athavA lobha se kudeva, kuAgama aura kuliGgiyoM ko na praNAma kareM aura na unakI vinaya kreN| [samyagdRSTi manuSya, vItarAga, sarvajJa aura hitopadezI rUpa lakSaNa se yukta jinendra deva ko chor3a kisI anya rAgI-dveSI deva ko; vItarAgasarvajJa jinendra kI AmnAya meM likhita, syAdvAda siddhAnta se otaprota evaM ahiMsAmaya siddhAnta ke samarthaka zAstra ko chor3a anya rAgI-dveSI logoM ke dvArA likhita ekAntarUpa evaM hiMsAdi pApoM ke samarthaka zAstra ko; aura viSayoM kI AzA se rahita evaM jJAna-dhyAna meM lIna nirgrantha guru ko chor3a kara anya rAgI-dveSo guru ko; bhaya, AzA, sneha aura lobha ke vazIbhUta ho svapna meM bhI namaskAra nahIM karatA / usako dRSTi se mohajanya vikAra dUra ho jAtA hai, ataH vaha vastu ke zuddha svarUpa ko samajha kara vAstavika pravRtti karatA hai| . gAthArya-jo muni donoM prakAra ke parigraha kA tyAga karate haiM, tInoM yogoM para saMyama rakhate haiM arthAt mana vacana kAya kI pravRttipara niyantraNa * rakhate haiM, jJAna ko indriyoM ke viSayoM se zuddha rakhate haiM arthAt indriyoM ke vazIbhata ho jJAna ko malinaM nahIM karate athavA kRta kArita anumodanA se jJAna ko nirmala rakhate haiM aura khar3e hokara bhojana karate haiM unhIM muniyoM ke samyaktva hotA hai // 14 // vizeSArtha-bahiraGga aura antaraGga ke bheda se parigraha ke do bheda haiN| muniyoM ko ukta donoM parigrahoM kA tyAga karanA Avazyaka hai| manoyoga, 1. ratnakaraNDazrAvakAcAre zlokasaMkhyA 30. For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .30 SaTprAbhUte [ 1. 14 bhavati / ( NANammi karaNasuddhe ) samyagjJAne kRta-kAritAnumodanirmale sati / ( ubbhasaNe ) udbhabhojane ca sati / ( daMsaNaM hodi ) samyaktvaM bhavati / munInAmiti zeSaH / atha ko'sau dvividho grantha ityAha - bAhyAbhyantarabheda iti / tatra bAhyaH parigrahaH kathyate-- kSetra vAstu dhanaM dhAnyaM dvipadaM ca catuSpadam / 'kupyaM bhANDaM hiraNyaM ca suvarNa ca bahirdaza // kSetra sasyAdhikaraNam / vAstu gRham / dhanaM dravyAdi / dhAnyaM godhUmAdi / dvipadaM dAsI dAsAdi / catuSpadaM go-mahiSI - vesara- gajAzvAdi / kupyaM kArpAsacandana - kuGa, kumAdi / bhANDaM taila-ghRtAdibhRtaM pAtram / hiraNyaM tAmrarUpyAdi / vacanayoga aura kAyayoga ke bheda se yogake tIna bheda haiM / ina tInoM yogoM meM zuddhi hone para hI saMyama arthAt cAritra hotA hai; isaliye muniyoM ko ukta tInoM yogoM para niyantraNa rakhakara unakI zuddhi banAye rakhano cAhiye / samyagjJAna ke kRta kArita anumodanA se nirmala rahane para tathA khar3e khar3e bhojana lene para muniyoM ke samyaktva hotA hai arthAt samyagdRSTi muni apane jJAna ko sadA nirmala rakhate haiM aura khar3e-khar3e pANipAtra meM AhAra karate haiN| [ yahA~ AcArya mahArAja ne yaha bhAva prakaTa kiyA hai ki jo sAghu hokara bhI vastrAdi parigraha rakhate haiM, jinake mana vacana kAya kI pravRtti maiM koI prakAra kI zuddhi nahIM hai, jo indriyoM ke vazIbhUta hokara apane jJAna ko nirmala nahIM rakha pAte haiM arthAt use viSayasAmagrI kI prApti ke liye AtmasvarUpa ko chor3a anyatra bhramAte haiM athavA yantra-mantra Adi laukika kAryoM meM use prayukta karate haiM aura gRhastha ke ghara khar3e khar3e AhAra na lekara gocarI dvArA lAye hue AhAra ko eka jagaha baiThakara sukha-suvidhA se grahaNa karate haiM unheM samyaktva nahIM hai aura samyaktva se hIna hone ke kAraNa ve vandanIya nahIM haiM ] bAhya parigraha ke daza bheda isa prakAra haiM- kSetra - kSetra, vAstu, dhana, dhAnya, dvipada, catuSpada, kupya, bhANDa, hiraNya, aura suvarNa ye bahiraGga parigraha ke daza bheda haiN| jisameM anAja utpanna hotA hai aise leta ko kSetra kahate haiM; makAna ko vAstu kahate haiM, dravya Adi ko mana kahate haiM, gehU~ Adi dhAnya kahalAte haiM; dAso dAsa Adi vipada 6. 'yAnaM zayyAsanaM kupyaM bhAga dehi For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.15] panitrAmRtam ghaTitApaTitaM suvarNa zrIniketana hATakaM kanakamiti yAvat / babhyantaragranthakca turdazabhedaH mithyAtva-veda-hAsyAdiSaT-kaSAyacatuSTayam / rAga-dveSau ca saGgAH syurantaraGgAzcaturdaza // sammattAdo NANaM NANAdo savvabhAva uvlddhii| uvaladdhapayatthe puNa seyAseyaM viyANedi // 15 // samyaktvAt jJAnaM jJAnAt sarvabhAvopalabdhiH / -, upalabdhapadArthe punaH zreyo'zreyo vijAnAti // 15 // ( sammattAdo NANaM) samyaktvAjjJAnaM bhavati, yasya samyaktvaM nAsti sa pumAnajJAna evetyarthaH / ( NANAdo sambabhAvauvalI ) jJAnAt sarvapadArthAnAmupamaka jIvArikatAnA jIvasya parikSAnaM bhavati / ( ukladdhapayatthe puNa) upalabdha padArthe punaH upalabdhazcAsau padArthaH payasvasminnupalabdhapadArthe sati / ki kahalAte haiN| gAya, bhaiMsa, U~Ta, hAtho, ghor3A Adi catuSpada kahalAte hai, vastra, candana tathA kezara Adi kupya kahe jAte haiN| taila, ghI Adi se bhare hue bartana pAtra kahalAte haiM, tAMbA cAMdI nAdi dhAtueM hiraNya kahalatI haiM aura jevara rUma se ghar3A huA athavA binA ghar3A huA suvarNa kahalAtA hai| isI suvarNa ko zrIniketana ( lakSmIkA ghara ), hATaka aura kanaka bhI kahate haiN| Abhyantara parigraha ke nimnalikhita caudaha bheda haiM-- mithyAtva-mithyAtva eka, veda eka, hAsyAdi chaha nokaSAya, krodha mAdi cAra kaSAya, rAga aura dveSa eka-eka, isa prakAra antaraGga parigraha .. ke caudaha bheda haiN| . gAthArtha-samyaktva se jJAna hotA hai, jJAna se samasta padArthoM kI upalabdhi hotI hai, aura samasta padArthoM ko upalabdhi hone para yaha jIva kalyANa aura akalyANa ko vizeSa rUpa se jAnatA hai // 15 // vizeSArtha-samyagdarzana se jJAna hotA hai, jisake samyagdarzana nahIM hai vaha puruSa ajJAnI hai| zAna se ho mokSamArgopayogI jIvAdi tatvoM kA parijJAna hotA hai tathA padArthoM kA parikhAna hone para yaha manuSya puNya 1. mithyAtvavedarAgAstava hAsyAtyAta para doSAH / nAraca bAyAna turdatAmmatarA IImmigranla For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAmRte bhavati ? ( seyAseyaM viyANedi ) zreyaH puNyaM viziSTatIrthakara-nAmakarma, bhazreyaH pApa caturgatiparibhramaNakAraNaM vizeSeNa jAnIte / uktaJca na samyaktvasamaM kiJcit kAlye trijagatyati / zreyo'zreyazca mithyAtva samaM nAnyattanUbhRtAm // seyAseyavidaNhU udbudadussIla sIlavaMto vi / solaphaleNabbhudayaM tatto puNa lahai NivvANaM // 16 // zreyo'zreyovettA uddhRtaduHzIlaH shiilvaanpi| zolaphalenAbhyudayaM tataH punaH labhate nirvANam // 16 // ( seyAseyavidahU ) zreyasaH puNyasya, azreyasaH pApasya vidaNhU vettA pumAn / : (udghadadussIla ) unmUlita duHzIla bhavati / ( solavaMto vi ) zIlavAn. pumAn ( sIlaphaleNa ) zolaphalena kRtvA / ( anbhudayaM lahai ) abhyudayaM sAMsArika sukhaM prApnoti / ( tatto puNa Ni NvANaM lahai) tataH punanirvANaM labhate mokSa prApnoti // 16 // arthAt sAtizaya tIrthaMkara nAmakarma aura pApa arthAt caturgati ke paribhramaNa ke kAraNa ko vizeSarUpa se jAnatA hai / jaisA ki kahA hai nasamyaktva-tInoM kAla aura tInoM lokoM meM samyagdarzana ke samAna prANiyoM kA dUsarA hitakArI nahIM hai aura mithyAtva ke samAna ahitakArI nahIM hai| gAthArtha-kalyANa aura akalyANa ko jAnanevAlA manuSya duSTa svabhAva ko unmUlita karatA hai tathA uttama zIla-zreSTha svabhAva se yukta hotA huA zIla ke phala svarUpa sAMsArika sukha ko prApta hotA hai aura usake bAda mokSa prApta karatA hai // 16 // vizeSArtha-jisane zreya-samyaktva aura azreya-mithyAtva ko samajha liyA hai vaha duHzIla-duSTa svabhAva viSaya-kASayAdirUpa pariNati ko ukhAr3a kara dUra kara detA hai aura zIla se-AtmapariNati se yukta manuSya zIla ke phalasvarUpa pahale to abhyudayadeva tathA cakravartI Adi ke sAMsArika sukha ko prApta hotA hai aura usake bAda nirvANa ko prApta hotA hai // 16 // 1. ralakaraNazrAvakAcAre samantabhadrasya zlokasaMkhyA 34. For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 17] darzanaprAbhRtam jiNavayaNamosahamiNaM visayasuhavireyaNaM amivabhUyaM / jara-maraNa-vAhiharaNaM khayakaraNaM savvadukkhANaM // 17 // jinavacanamauSadhamidaM viSayasukhavirecanamamRtabhUtam / jarAmaraNavyAdhiharaNaM kSayakaraNaM sarvaduHkhAnAm // 17 / / (jiNavayaNamosahamiNaM ) jinavacanamauSadhamidam idam pUrvoktalakSaNaM jinavacanaM sarvajJa-vItarAgabhASitaM hetu-hetumadbhAvasahitaM auSadhaM vartate / kathaMbhUtaM jinavacanaM auSadham ? (visayasuhavireyaNaM) viSayANAM paJcendriyArthAnAM sparza-rasagandha-varNa-zabdAnAM sambandhitvena yatsukhaM viSayasukhaM tasya virecanaM dUrIkaraNam / ( amidabhUdaM ) amRtabhUtaM avidyamAnaM mRtaM maraNaM yatra yasmAdvA bhavyAnAM tadamRtabhUta ____ gAthArtha-yaha jinavacanarUpI auSadhi viSayasukha ko dUra karanevAlI hai, amRtarUpa hai, jarA aura maraNa ko vyAdhi ko haranepAlI hai, tathA saba duHkhoM kA kSaya karanevAlI haiM // 17 // vizeSArtha-kArya-kAraNabhAva se sahita sarvajJa-vItarAga kI vANI ko yahA~ auSadhi kI upamA dI gaI hai-jisa prakAra uttama auSadhi zarIra ke bhItara vidyamAna mala kA virecana kara vyAdhi ko dUra karatI hai tathA manuSya ke asAmayika maraNa ko dUra kara usake saba duHkhoM kA kSaya kara detI hai usI prakAra kArya-kAraNabhAva-mitta naimittikabhAva se sahita jinavANIrUpI auSadhi manuSya kI AtmA meM vidyamAna paJcendriyoM ke viSayabhUna sparza, rasa, gandha, varNa aura zabdoM ke sambandha se honevAle viSayasukha kA virecana karanevAlI hai; amRtarUpa hai-pIyUSatulya hai, bur3hApA aura maraNa rUpI roga ko haranevAlI hai aura zArIrika, mAnasika tathA Agantuka duHkhoM kA kSaya karanevAlI hai arthAt jar3a se ukhAr3a kara unakA vidhvaMsa karanevAlI hai // 17 // .... [ yahA~ saMskRta-TokAkAra ne jinavacana kI vyAkhyA karate hue use 'sarvajJa-votarAgabhASita' aura 'hetu-hetumadbhAva sahita' ina do vizeSaNoM se vibhUSita kiyA hai / tathA ina vizeSaNoM se yaha abhiprAya sUcita kiyA hai ki cUMki jinavacana sarvajJa-vItarAga ke dvArA pratipAdita haiM, ataH pramANabhUta haiM / anyathA kathana karane meM ajJAna aura kaSAya ye do hI kAraNa hote haiM, parantu jinendra bhagavAn ke jJAnAvaraNa karma kA kSaya hone se kevalajJAna prakaTa ho cukA hai ataH ajJAna ke sadbhAva kI aMza mAtra bho kalpanA nahIM ho sakatI tathA moha karma kA sarvathA kSaya ho jAne se kaSAya For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaprAbhUte [ 1. 18amRtopamam / ata eva ( jaramaraNavAhiharaNaM ) jarA-bharaNavyAdhiharaNaM vinAzakam / ( khayakaraNaM savvadukkhANaM) kSayakaraNaM mUlAdunmUlakaM sarvaduHkhAnAM zArIra-mAnasAgantuduHkhAnAM vidhvaMsakamityarthaH // 17 // ekkaM jiNassa evaM bIyaM ukkiTusAvayANaM tu / avaraTriyANa taiyaM cautthaM puNa liMgadaMsaNaM gatthi // 18 // ekaM jinasya rUpaM dvitIyamutkRSTazrAvakANAM tu / avarasthitAnAM tRtIyaM caturthaM punaH liGgadarzanaM nAsti / / 18 / / ( ekkaM jiNassa evaM ) ekamadvitIyaM jinasya rUpaM nagnarUpam / (bIyaM ukkiTTha sAvayANaM tu ) dvitIyamutkRSTazrAvakANAM tu / uktaM ca AdyAstu SaD jaghanyAH syumaMdhyamAstadanu trayaH / zeSo dvAvuttamAvuktau jaineSu jinazAsane // bhI-rAga-dveSarUpa pariNati bhI vidyamAna nahIM hai, ataH kaSAyajanya anyathAkathana kI bhI alpatama saMbhAvanA nahIM hai / isa prakAra jinavacana pramANarUpa haiM--vastu ke satyasvarUpa - kA pratipAdana karanevAle haiN| dUsare vizeSaNa se yaha bhAva sUcita kiyA hai ki nimitta ko upekSA kara mAtra upAdAna kI zakti se kArya kA samarthana karanevAle vacana jinavacana nahIM haiM, kyoMki kArya kI siddhi meM upAdAna aura nimitta donoM sAdhaka haiN| ] // 17 // gAthArtha-eka jinendra bhagavAna kA nagna rUpa, dUsarA utkRSTa zrAvakoM kA, aura tIsarA AryikAoM kA; isa prakAra jinazAsana meM tIna liGga kahe gaye haiN| cauthA liGga jinazAsana meM nahIM hai / / 18 / / vizeSArtha-sakala aura vikala ke bheda se cAritra ke do bheda haiN| inameM se sakalacAritra muniyoM ke hotA hai| unakA liGga arthAt veSa nagna digambara mudrA hai| parigrahatyAga mahAvrata ke dhAraka hone se unake zarIra para eka sUta bhI nahIM raha sakatA hai| vikalacAritra ke dhArakoM ke darzanika 1, pratika 2, sAmayiko 3, proSadhopavAsI 4, sacittatyAgI 5, rAtribhuktivirata 6, brahmacArI 7, Arambhavirata 8, parigrahavirata 9, anumativirata 10, aura uddiSTavirata 11; ye gyAraha bheda hote haiM / inameM se prArambha ke 6 zrAvaka jaghanya zrAvaka, unake pazcAt tIna madhyama zrAvaka, aura zeSa ke do utkRSTa zrAvaka kahe jAte haiN| jinAgama meM dUsarA For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.19] darzanaprAbhRtam 35 tena "daMsaNa-vaya-sAmAiya-posaha sacitta - rAyabhatte ya" iti gAthAddha kathitAH zrAvakAH SaD jaghanyAH kathyante / " baMbhAraMbha pariggaha" iti gAthApAdoktAstrayaH zrAvakA madhyamA ucyante / zeSau dvAvuttamAvuktau jaineSu jinazAsane / " aNumaNamuddi TThadesavirado ya" anumatAduddiSTAdvirato dezaviratazca kathyate - utkRSTaH zrAvakaH ucyate iti / ( avaraTThiyANa taiyaM ) avarasthitAnAmAyikANAM tRtIyaM darzanam ( cautthaM puNa liMgadaMsaNaM Natthi ) caturthaM punaliGgadarzanaM nAsti / trINyeva jinazAsane liGgadarzanAni proktAni na nyUnAni nApyadhikAnIti zeSaH // 18 // chaddavva NavapayatthA paMcatthI satta tacca NiddiTThA / saddahaha tANa rUvaM so saddiTThI muNeyabvo // 19 // SaD dravyANi nava padArthAH paJcAstikAyAH sapta tattvAni nirdiSTAni / zradadhAti teSAM rUpaM sa saddRSTiH mantavyaH || 19|| ( chaddavva ) SaD dravyANi jIva- pudgala - dharmAdharma- kAlAkAzAH SaD dravyANi bhavanti / vartamAnakAle dravantIti dravyANi bhaviSyati kAle droSyanti, atIta 1 liGga utkRSTa zrAvakoM kA batalAyA gayA hai| dazama pratimA ke dhAraka anumativirata zrAvaka eka dhotI, eka cAdara tathA kamaNDalu rakhate haiM / ekAdaza pratimA ke dhAraka uddiSTavirata zrAvakoM ke ailaka aura kSullaka ko apekSA do bheda haiN| ailaka kaupIna, pichI aura kamaNDalu rakhate haiM tathA kSullaka eka choTI cAdara bhI rakhate haiM; isa taraha jinAgama meM dUsarA liGga utkRSTa zrAvakoM kA hai / AryikAe~ upacAra se sakalacAritra kI dhAraka kahalAtI haiM / ve solaha hAtha kI eka sapheda dhotI tathA pichI rakhatI haiN| kSullikAeM gyArahavIM pratimA kI dhAraka kahalAtI haiM / ve solaha hAtha kI dhotI ke sivAya eka cAdara bhI rakhatI haiN| isa prakAra jinAgama meM tIsarA liGga sakalacAritra ke dvitIya bheda meM sthita AryikAoM kA hotA hai / na to liGgoM ke sivAya jinAgama meM cauthA liGga nahIM hai--usameM tIna ho liGga batalAye haiM, honAdhika nahIM / [ isa gAthA meM zrI kundakunda svAmI ne zvetAmbara sAdhuoM ke usa liGga ko jinAgama se asammata batAyA hai jisameM parigrahatyAga mahAvrata kI pratijJA lekara bhI vastra dhAraNa kiyA jAtA hai ] ||18|| gAyArtha - chaha dravya, nau padArtha, pA~ca astikAya ora sAta tattva kahe gaye haiM / unake svarUpa kA jo zraddhAna karatA hai use samyagdRSTi jAnanA cAhiye // 19 // For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhUte [1. 19kAle'du vaniti dravyANi jIva-pudgala-dharmAdharma-kAlAkAzanAmAni / (gava payatyA ) nava padArthA jiivaajiiv-punny-paapaasv-bndh-sNvr-nirjraa-mokss-naamaanH| . (paMcatthI ) paJcAstikAyA jIva-pudgala-dharmAdharmAkAzanAmAnaH paJcAstikAyA ucyante ( satta tacca NiTThiA ) sapta tatvAni nirdiSTAni kathitAni jIvAjIvAlava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSanAmAni / (sadahai tANa evaM ) zraddadhAti teSAM svarUpam / ( so saddiTThI muNeyavvo) sa pumAn sadRSTiriti mantavyo mAtavyaH / teSu dravyAdiSu jIvaH sacetanaH / pudgalo dharmo'dharmaH kAla AkAzazca paJcA- . cetanAH / SaDviSo'pi pudgalo mUrtaH / itare paJcAmUrtAH / jIva-pudgalayorgataH kAraNaM dharmaH / sarveSAM sthiteH kAraNamadharmaH sarveSAmAdhAramAkAzaH / vartanAlakSaNaH kAlaH ratnAnAM rAzivad bhinnaparamANukaH / dharmAdharmAkAzA akhaNDapradezAH / kAlapudgalayorjIvAnAM ca pradezeSu khaNDatvam, natvekajIvasya pradezAnAM khaNDatvam / dharmAdharma-kAlAkAzAzcatvAro gmnaagmnrhitaaH| gamanAgamane jIva-pudgalA vizeSArtha-jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla aura AkAza ye chaha dravya haiM / dravya zabda kA niruktyartha isa prakAra hai-jo vartamAna kAla meM gaNa aura paryAyoM ko prApta ho rahe hoM, jo bhaviSyat kAla meM guNa aura paryAyoM ko prApta hoMge, aura jo bhUta kAla meM guNa tathA paryAyoM ko prApta hote the ve dravya haiN| jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye no padArtha haiN| jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ye pAMca astikAya kahalAte haiN| jova, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva kahe gaye haiN| unake svarUpa kA jo zraddhAna karatA hai vaha samyagdRSTi hai| una dravyAdika meM jIva sacetana hai; pudgala, dharma, adharma, kAla aura AkAza ye pAMca acetana haiN| bAdarabAdara, bAdara, bAdara-sUkSma, mUkSma-bAdara, sUkSma aura sUkSma-sUkSma; yaha chahoM prakArakA pudgala mUrtika hai; bAkI pA~ca dravya amRtika haiN| jova aura pudgala dravya ko gati kA kAraNa dharma dravya hai / saba dravyoM kI sthiti kA kAraNa adharma dravya hai| saba dravyoM kA AdhAra AkAza dravya hai| kAla dravya vartanA lakSaNa se yukta hai tathA ratnoM ko rAzi ke samAna bhinna bhinna paramANu rUpa hai / dharma, adharma aura AkAza akhaNDapradezI haiM / nAnA kAlANu, pudgalANu aura nAnA jIvoM ke pradeza sakhaNDa haiM; parantu eka jIva ke pradeza sakhaNDa nahIM hai| dharma, adharma, kAla aura AkAza ye cAra dravya gamanAgamana se rahita haiN| gamanAgamana siddha jIvoM ko chor3a kara saba saMsArI jIvoM aura pudgala dravyoM meM hI hote haiM, anya dravyoM meM nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.20] darzanaprAmRtam nAmanyatra siddhajIvebhyaH / dharmA-dharmakajIvAnAmasaMkhyeyAH prdeshaaH| saMkhyeyAsaMkhyeyAnantapradezaH AkAzaH [ pudgalaH ] / pudgalo [ AkAzo ]'nantapradezazca [ zaH] / sarvANi dravyANyekato militAnyapi nija-nijaguNAn na jahati / evaM tattvAstikAyapadArthA-nAmapi svarUpa jJAtavyam // 19 // jIvAdI saddahaNaM sammattaM jiNavarehi paNNattaM / vavahArA Nicchayado appANaM havai sammattaM // 20 // jIvAdInAM zraddhAnaM samyaktvaM jinavaraiH praNItam / vyavahArAt nizcayataH Atmano bhavati samyaktvam / / 20 / / (jIvAdIsaddahaNaM) jIvAdInAM zraddhAnaM ruciH ( sammattaM ) samyaktvamiti (jiNavarehi paNNatta ) jinavaraH praNItam / tattu samyagdarzanaM ( vavahAra ) vyavahArAjjAtavyam / ( Nicchayado appANaM havai sammatta) nizcayato nizcayanayAdAtmaiva bhavati samyaktvaM rucisAmAnyatvAdityarthaH // dharma, adharma aura eka jIva dravya ke asaMkhyAta pradeza haiN| pudgala dravya ke saMkhyAta, asaMkhyAta, tathA ananta pradeza haiM; arthAt koI skandha saMkhyAtapradezI haiM, koI asaMkhyAtapradezo haiM, aura koI anantapradezI haiN| AkAza anantapradezI hai / yadyapi sabhI dravya ekarUpa se mile hue haiM tathApi ve apane apane guNoM ko nahIM chor3ate haiN| isI prakAra tattva, astikAya aura padArthoM kA bhI svarUpa jAnanA cAhiye // 19 // gAvArtha-vyavahAra naya se jIvAdi tattvoM kA zraddhAna karanA samyaktva hai aura nizcaya naya se AtmA kA zraddhAna karanA samyaktva hai athavA guNa aura guNI kI abheda vivakSA se AtmA svayaM samyaktva hai, aisA jinendradeva ne kahA hai // 20 // vizeSArtha-jIva Adi sAta tattvoM, jIva Adi nau padArthoM, jIva bAdi chaha dravyoM athavA jIva Adi pAMca astikAyoM kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| yaha lakSaNa guNa-guNI kI bhedavivakSA se kahA gayA hai, ataH vyavahAra naya se jAnanA cAhiye; kyoMki guNa-guNI kA bheda vyavahAra maya kA viSaya hai| nizcaya naya abheda ko viSaya karatA hai, ataH usakI apekSA para padArtha se bhinna AtmA kA hI zraddhAna karanA samyagdarzana hai| athavA 'AtmA kA zraddhAna samyagdarzana hai' yahA~ bhI guNa-guNI kA bheda dRSTigocara hotA hai, isaliye AtmA hI samyagdarzana hai| nizcaya naya se samyagdarzana kA yaho lakSaNa mAnanA cAhiye, aisA jinendra deva ne kahA hai // 20 // For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 SaTprAbhRte - [1. 21evaM jiNapaNNattaM dasaNa-rayaNaM ghareha bhaavenn| sAraM guNarayaNattaya sovANaM paDhama mokkhassa // 21 // evaM jinapraNItaM darzanaratnaM dharata bhAvena / - sAraM guNaratnatrayeSu sopAnaM prathamaM mokSasya // 21 // ( evaM ) pUrvoktaprakAreNa / ( jiNapaNNattaM ) jinaH praNItam jinaiH kathitam / / (daMsaNarayaNaM) darzana-ratna samyaktva-mANikyam / (ghareha bhAveNa ) gharata yUyaM .. bhAvena vItarAga-sarvajJasya bhaktyA / uktaJca ekApi samartheyaM jinabhaktirdurgati nivArayitum / puNyAni ca pUrayituM dAtu muktizriyaM kRtinaH / / kathaMbhUtaM darzana-ratnam ? (sAram ) utkRSTam / keSu sAram ? (guNa-rayaNattaya) guNeSu uttamakSamAdiSu tathA ratnatraye samyagdarzana-jJAna-cAritraSu / uktaJca 'darzanaM jJAna-cAritrAt sAdhimAnamupAznute darzanaM karNadhAraM tanmokSamArge pracakSate // gAthArSa-isa prakAra jinendra bhagavAn ke dvArA kahe hue samyagdarzanarUpI ratna ko he bhavyajIvo! bhAvapUrvaka dhAraNa kro| yaha samyagdarzanarUpI ratna uttama kSamAdi guNoM tathA samyagdarzanAdi tIna ratnoM meM zreSTha hai aura mokSa kI pahalI sIr3hI hai // 21 // vizeSArtha-isa prakAra vItarAga sarvajJa deva ne jisa samyagdarzanarUpI mANikya kA nirUpaNa kiyA hai vaha uttama kSamA Adi guNoM meM tathA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrarUpo ratnatrayoM meM utkRSTa hai tathA mokSarUpI mahala kI pahalI sIr3hI hai| ise Apa loga votarAga sarvajJa deva kI bhakti se dhAraNa karo, kyoMki kahA hai ekApi-he kuzala jana ho ! yaha eka hI jinabhakti kugati kA nivAraNa karane ke, puNya ko pUrNa karane aura muktirUpI lakSmI ko dene ke liye samartha hai // darzanaM-cUki samyagdarzana, jJAna aura cAritra kI apekSA zreSThatA ko 1. ratnakaraNDazrAvakAcAre samantabhadrasya 31 / 2. prApnoti-sevate (ka. tti.)| 3. kIdRzaM darzanaM karNadhAraM 'karNadhArastu nAvikaH' ityamaravacanAt bhavavAriSI pAraM prApayitu adaH darzanam / bhASAyAM 'khevaTiyA' iti jJAtavyam / (ka. Ti.) For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1.22 ] darzanaprAbhRtam 39 punarapi kathaMbhUtaM darzana - ratnam ? ( sovANaM ) sopAnaM pAdAropaNasthAnam / katisaMkhyopetam ? ( paDhama ) prathamaM advitIyam / kasya ? ( mokkhassa ) mokSasya paramanirvANasya // 21 // jaM sakkaitaM kIrai jaM ca Na sakkei taM ca saddahaNaM / kevalijiNehiM bhaNiyaM sahamANassa sammataM // 22 // yat zakyate tat kriyate yacca na zakyeta tasya ca zraddhAnam / kevalajinaMrbhaNitaM zraddadhAnasya samyaktvam // 22 // ( jaM sakkai taM kIrai ) yacchaknoti tat kriyate vidhIyate / ( jaM ca Na sakkei ) yacca na zaknuyAt yat kartuM na zaknoti / ( taM ca saddahaNaM) tasya zraddhAnaM tasya prApta hai, ataH use mokSamArga kA kA nAma hai| ataH samyagdarzana vAlA hai| karNadhAra kahate haiM / karNadhAra khevaTiyA saMsArarUpI sAgara meM pAra lagAne 1 gAthArtha - jo kArya kiyA jA sakatA hai vaha kiyA jAtA hai aura jisakA kiyA jAnA zakya nahIM hai usakA zraddhAna karanA cAhiye / kevalajJAnI jinendra bhagavAn ne zraddhAna karanevAle puruSako samyagdarzana kahA hai ||22|| vizeSArtha - jo jJAnAcAra athavA cAritrAcAra kiyA jA sakatA hai usakA pAlana karanA cAhiye, aura jo nahIM kiyA 'sakatA hai arthAt zArIrika saMhanana aura tAtkAlika paristhiti kI anukUlatA ke abhAva meM jisakA kiyA jAnA saMbhava nahIM hai usakI zraddhA karanI cAhiye; kyoMki zraddhAna karanevAle puruSa ke samyaktva hotA hai, aisA kevalajJAnI tIrthaMkara parama deva ne kahA hai / tIrthaMkara ke sAtha kevalI vizeSaNa dene kA khAsa prayojana yaha hai ki tIrthaMkara bhagavAn kevalajJAna ke binA upadeza nahIM karate haiM / dIkSA lene ke bAda kevalajJAna kI prApti paryanta kA kAla chadmastha kAla kahalAtA hai / isa chadmastha kAla meM tIrthaMkara bhagavAn mauna se rahate haiM / ve kevalajJAna prApta hone para samavasaraNa meM hI divyadhvani dvArA dharmopadeza karate haiM / tIrthaMkara kevalI ke sivAya jo anya muniyoM kA upadeza hai use 'anuvAda rUpa hI jAnanA cAhiye arthAt kevalajJAnI 1. artha jJAtvA pazcAdvadanam anuvAda:, (ka0 Ti0 ) For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAbhRte [1. 22 jJAnAcArAde rocanaM kartavyam / ( kevalijiNehiM bhaNiyaM ) kevalajJAnibhijinaNitaM . pratipAditam / kevalajJAna vinA tIrthakaraparamadevA dharmodezanaM na kurvanti / anyamunImAmupadezastvanuvAdarUpo jJAtavyaH / athavA kevalibhiH samavasaraNa-maNDitakevalajJAnasaMyukta-tIrthakara-paramadevarbhaNitaM, jinaranagArakevalibhirbhaNitaM / kiM bhaNitaM ? (sadahamANassa sammatta) zraddadhAnassa puruSasya rocamAnasya jIvasya samyaktvaM samyagdarzanaM bhavati // 22 // www tIrthakara apanI divyadhvani dvArA jo upadeza karate haiM anya muni usIkA kathana karate haiM / athavA mUla gAthA meM jo 'kevalijiNehiM pada hai usakA 'kevalinazca te jinAzca' aisA karma-dhAraya samAsa na karake 'kevalinazca jinAzca' aisA dvandva samAsa karanA cAhiye usase ukta padakA yaha artha ho sakatA hai ki kevalI arthAt samavasaraNameM suzobhita kevalajJAnase saMyukta . tIrthaMkara paramadeva aura jina arthAt anagAra kevaliyoM-sAmAnya kevAlayoM ne kahA hai| (Aja kala kitane hI manuSya cAritra pAlana karane meM apanI azakti dekha cAritra ko DhoMga yA pAkhaNDa Adi nindanIya zabdoM dvArA vyavahRta karate dekhe jAte haiM tathA cAritra ke dhAraka jIvoM ko nindA karate hue pAye jAte haiM unake prati AcArya kundakunda mahArAja kA upadeza hai ki jitanA AcAra pAlana karane kI kSamatA hai use apanI zakti na chipA kara pAlana karanA cAhiye kyoMki mokSamArga meM apanI zakti ko chipAnA AtmavaJcanA hai aura jisa cAritra kA pAlana karanA azakya hai usakI zraddhA karanA cAhiye tathA apanI zaktihInatAkA pazcAttApa karate hue yaha bhAvanA rakhanA cAhiye ki hama meM vaha zakti kaba pragaTa ho jisase meM bhI isa cAritrako dhAraNa kara skuu| jo manuSya isa prakAra cAritra ke prati apanI zraddhA rakhatA hai vaha samyagdRSTi hai-samyagdarzanakA dhAraka hai aura usakA vaha samyagdarzana use cAritra ko prApti meM pUrNa sahAyatA karatA hai / gAthA kA ukta bhAva kavivara dyAnatarAya jI ne eka soraThA meM bhI vyakta kiyA hai| kIje zakti samAna zakti vinA saradhA dhre| dhAnata saradhAvAna ajara amara pada bhogave // arthAt zakti ke samAna kArya karanA cAhiye aura zaktike vinA usakI zraddhA karanA caahiye| kyoMki zraddhA rakhanevAlA puruSa bhI ajaraamara padako prApta hotA hai / ) // 22 // For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 23] darzanaprAmRtam dasaNaNANacaritte tavaviNaya NiccakAla' supstyaa| ede du vaMdaNIyA je guNavAdI guNadharANaM // 23 // darzana jJAna cAritre tapovinaye nityakAla suprasvasthAH / ete tu vandanIyA ye guNavAdino guNadharANAm // 23 // (dasaNaNANacaritte ) darzanajJAnacAritre darzanaM ca jJAnaM ca cAritraM ca darzanazAnacAritraM samAhAro dvandvaH tasmin darzanajJAnacAritre etatritaye tathA (taviNae ) tapo vinaye caturvidhArAdhanAyAmiyetyarthaH ( NiccakAla supasatthA ) nityakAlasuprasvasthA nityameva prakarSaNa svasthA ekalolIbhAvaM prAptAH / gAthArya-jo muni darzana, jJAna, cAritra aura tapo vinaya meM sadA lIna rahate haiM tathA anya guNI manuSyoMke guNoMkA varNana karate haiM ve vandanIya hai-namaskAra karane ke yogya haiM // 23 // vizeSArtha-darzana, jJAna, cAritra aura tapake bhedase ArAdhanA ke cAra bheda haiM / jo muni ina cAroM prakAra ko ArAdhanAoM meM nirantara prakRSTatA se svastha rahate haiM arthAt mukhyapane se inhIM meM eka lolIbhAva *satRSNatA ko prApta rahate haiM athavA sthiratA ko prApta hote haiM tathA samyagdarzanAdi ArAdhanAoM ko ArAdhanA karane vAle anya guNI manuSyoMke guNa varNana karate haiM unameM kisI prakArakA mAtsaryabhAva nahIM rakhate haiM, ve vandanA ke yogya haiM // 23 // ___ [yahA~ saMskRta TokAkAra ne 'eka lolIbhAvaM prAptAH' isa padakA prayoga kiyA hai jisakA artha "kisI padArthameM atyanta utsukatAke sAtha lIna honA hotA hai|' isI zabdake sthAna para 'ka' prati kI TippaNI meM 'ekalaulyAbhAvaM prAptAH' isa pATha kA bhI saMketa kiyA hai aura usakI saMgati baiThAte hue likhA hai ki 'eka laulyaM capalatvaM tasya abhAvaH sa ekalaulyAbhAva staM prAptA ityarthaH' isakA artha capalatA kA abhAva arthAt sthiratA prApta karane vAle aisA hotA hai| vAstava meM lola zabdake koSa meM caJcala-capala aura satRSNa utsuka donoM artha svIkRta kiye gaye haiN| 1. NiccakAlapasatyA m0| 2. koSThakAntargataH pAThaH 'ka0' pustake nAsti, ma pustake tvasti / 3. ekalolyAbhAvaM prAptAH kathaM tad dRzyatAm-eka lolyaM capalatvaM tasya abhAvaH sa eka lolyAbhAvaH taM praaptaaH| .. 4. 'lolava satRSNayoH' ityamaraH / For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [1. 24___ (ede du vaMdaNIyA ) ete puruSA mahAmunayo vandanIyA namaskartavyAH / ete ke ? ( je guNavAdI guNagharANaM ) ye munayaH svayaM samyagdarzanAdInAmArAdhakA apareSAM guNadharANAmArAdhanArAdhakAnAM / ye munayo guNavAdino guNavarNanazIlA na matsariNaste vandanIyA namaskAraNIyA ityarthaH // 23 // sahajuppaNNaM rUvaM dahra jo maNNae Na mcchrio| so saMjamapaDivaNNo micchAiTThI havai eso // 24 // sahajotpannaM rUpaM dRSTvA yo manyate na mtsrikH| sa saMyamapratipanno mithyAdRSTirbhavatyeSaH // 24 // ( sahajuppaNNaM evaM ) sahajotpannaM svabhAvotpannaM rUpaM nagnaM rUpaM / ( ) dRSTvA vilokya / ( jo maNNae Na ) yaH pumAn na manyate nagnatve'ruciM karotinagnatve kiM prayojanaM pazavaH kiM nagnA na bhavantIti vrate / ( macchario) pareSAM zubha karmANi dveSI / ( so saMjama paDivaNNo) sa pumAn saMyama-pratipanno dIkSAM prApto'pi (micchAiTaThI havai eso) mithyAdRSTirbhavatyeSa / apavAdaveSaM gharannapi isa gAthA meM kundakunda svAmI ne vyatireka rUpase yaha bhAva pratiphalita kiyA hai ki jo sAdhu, samyagdarzanAdi cAra ArAdhanAoM meM lIna na rahakara idhara udhara kI bAtoMmeM saMlagna rahate haiM tathA IrSyA-vaza anya guNo manuSyoMkI prazaMsA na karake ulTI nindA karate haiM ve sAdhu vandanA karane yogya nahIM haiM ] // 23 // gAthArya-jo svAbhAvika nagna rUpako dekhakara use nahIM mAnatA hai, ulaTA IrSyAbhAva rakhatA hai vaha saMyama ko prApta hokara bhI mithyAdRSTi hai // 24 // vizeSArtha-nagna-digambara mudrA sahajotpanna svAbhAvika mudrA hai use dekhakara jo puruSa usakA Adara nahIM karatA hai pratyuta nagna-mudrA meM aruci karatA huA yaha kahatA hai ki nagnatva meM kyA rakhA hai ? kyA pazu nagna nahIM hote ? sAtha hI dUsaroMke zubha kArya meM dveSa rakhatA hai, vaha dIkSAko prApta hone para bhI mithyAdRSTi hai| aisA puruSa apavAda veSa ko dhAraNa karatA huA bhI mithyAdRSTi hai / vAstava meM munimArga meM koI bhI apavAda veSa svIkArya nahIM hai, paristhiti-vaza use jo dhAraNa karatA hai vaha apane gRhItacAritra se cyuta hone ke kAraNa mithyAdRSTi hI hai| vaha apavAda veSa kyA hai ? isakA uttara dete hue saMskRta TIkAkAra ne spaSTa kiyA hai For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 -1. 25] darzanaprAbhRtam mithyAdRSTitivya ityrthH| ko'pavAdaveSaH ? kalau kila mlecchAdayo nagna dRSTvopadravaM yatInAM kurvanti tena maNDapadurge zrI vasantakIrtinA svAminA caryAdivelAyAM taTTIsAdarAdikena zarIramAcchAdya caryAdikaM kRtvA puna stanmuJcantItyupadezaH kRtaH saMyaminAmityapavAdaveSaH / tathA nRpAdivargotpannaH paramavairAgyavAn liGgazuddhirahitaH utpannamehanapuTa-doSaH lajjAvAn vA zotAdyasahiSNurvA tathA karoti so'pyapavAda-liGgaH procyate / utsargaveSastu nagna eveti jJAtavyam / 'sAmAnyoktI vidhirutsargo vizeSokto vidhirapavAdaH' iti paribhASaNAt // 24 // amarANa vaMdiyANaM rUvaM daLUNa solasahiyANaM / je gAravaM karaMti ya sammattavivajjiyA hoMti // 25 // amarANAM vanditAnAM rUpaM dRSTvA zIlasahitAnAm / ye garva kurvanti ca samyaktvavijitA hoti // 25 / / ( amarANa vaMdiyANaM ) amarANAM bhavanavAsivyantara-jyotiSka-kalpavAsikalpAtItadevAnAM vanditAnAM tIrthaMkaraparamadevAnAM ( evaM daLUNa ) rUpaM veSaM dRSTvA ki kalikAla meM mleccha Adi puruSa nagna rUpa dekha kara muniyoM para upadrava karate haiM isaliye maNDapadurga meM zrI vasantakIrti svAmI ne saMyamiyoM ko yaha upadeza diyA ki caryA Adi ke samaya caTAI Adike dvArA zarIrako Dhaka leM, bAda meM caryA Adi karake use chor3a deN| dUsarA apavAda veSa yaha ki rAjA Adi viziSTa varga se utpanna huA manuSya yadi utkRSTa vairAgya se yukta hotA hai parantu liGga-zuddhi rahita hone athavA liGgake agrabhAgameM doSa honeke kAraNa nagna hone meM lajjA kA anubhava karatA hai to vaha vastra dhAraNa kara sakatA hai athavA koI zota Adike kaSTako sahana nahIM kara sakatA hai to vaha vastra dhAraNa karatA hai| ina apavAda veSoMko kundakunda svAmI sarvathA asvIkArya mAnate haiM / unakA abhiprAya hai ki munikA veSa sahajotpanna digambara mudrA hI hai jisane hiMsAdi pA~ca pApoMkA nava koTise tyAga kiyA hai vaha mlecchAdi duSTa * puruSoMke upasarga se bhayabhIta hokara kisI prakArake AvaraNako svIkRta nahIM kara sakatA / upasarga Ane para samatA bhAvase use sahana karanA ho munikA kartavya hai| isI prakAra jise zota Adi kA pariSaha sahana nahIM hotA tathA jo liGgAdi meM vikAra hone se dIkSA dhAraNa ke yogya nahIM hai vaha utkRSTa zrAvaka ailaka kSullakake pada meM raha kara hI saMyama dhAraNa karatA hai| bhAvanAke atireka se caraNAnuyogakI vyavasthA ko bhaGga kara For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 1.25 vilokya / kathaMbhUtAnAM ? ( sIlasa hiyANaM ) vratarakSAsahitAnAM / ( je gAravaM kati ba) ye puruSA jainAbhAsAstathAnye ca garvaM kurvanti cakArAtsevAM na kurvanti / ( sammattavivajjiyA hoMti ) samyaktvarahitA bhavanti, mithyAdRSTayo bhavanti, - samyaktvaratnacyutA bhavanti, mahApAtakino bhavanti, dIrghakAle saMsAramadhye paryaTanti / uktaM ca 44 ye guruM naiva manyante tadupAsti na kurvate / andhakAro bhavetteSAmudite'pi divAkare / / munipada dhAraNa nahIM karatA aura na apane zithilAcArase use kalaGkita hI karatA hai / kundakunda svAmIne apavAda veSake rUpa meM pIchI kamaNDalu zAstra tathA zarIra kI sthiratAke nimitta dinameM eka bAra zuddha AhAra grahaNa karanA batalAyA hai // 24 // gAthArtha - jo devoMse vandita tathA zIlase sahita tIrthaMkara paramadevake ( dvArA Acarita muniyoM ke nagna ) rUpako dekhakara garva karate haiM ve samyaktva se rahita haiM / / 25 / / vizeSArtha - tIrthaMkarakA nagnarUpa bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoMke dvArA vandanIya hai tathA zola arthAt vratako rakSAse sahita haiN| vaise muniyoMke nagna rUpako dekhakara jo jenAbhAsa athavA anya dharmI loga garva karate haiM tathA unako upAsanA nahIM karate haiM ve samyagdarzana yAnI samyaktvarUpI ratnase rahita haiM, midhyAdRSTi haiM, samyaktvaratnase cyuta haiM, mahApAtakI haiM aura dorghakAla taka saMsArake madhya bhramaNa karate haiN| kahA bhI hai ye guru-jo guruko nahIM mAnate haiM, aura na unakI upAsanA karate haiM unake sUryodaya hone para bhI andhakAra banA rahatA hai [ yahA~ mithyAtva ko andhakAra kahA hai| sUryodaya honepara loka kA bAhya andhakAra naSTa ho sakatA hai para mithyAtva rUpa abhyantara andhakAra naSTa nahIM ho sakatA / use naSTa karane ke liye samyaktva rUpo sUryodaya kI AvazyakatA rahatI hai aura vaha taba taka nahIM ho sakatA jaba taka nagna-digambara mudrAdhArI - nigrantha guruoMke prati AsthA nahIM hotI | ] // 25 // For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.26] darzanaprAmRtam 'assaMjadaMga vaMde vacchavihINovi so ga baMdijja / duNivi hoti samANA ego viNa saMjado hodi // 26 // asaMyataM na vandeta vastravihIno'pi sa na vanyeta / dvAvapi bhavataH samAnau eko'pi na saMyato bhavati // 26 // (assaMjadaM Na ) vaMde asaMyataM gRhasthaveSadhAriNaM saMyama pAlayantamapi na vandeta / (bacchavihINo vi so Na baMdijja) vastra-vihIno'pi nagno'pi saMyamarahito na vandheta na namaskriyet / ( duNNivi hoMti samANA ) dvitIye'pi samAnA saMyamarahitA bhavanti / ( ego vi Na saMjado hodi ) 'eko'pi na saMyato bhavati / gRhasthaH saMyama pratipAlayannapyasaMyamI jJAtavya iti bhAvaH // 26 // gAcArya--asaMyamI ko namaskAra nahIM karanA cAhiye aura jo vastra-- rahita hokara bhI asaMyamI hai vaha bhI namaskAra ke yogya nahIM hai / ye donoM hI samAna haiM, donoMmeM eka bhI saMyamI nahIM hai // 26 // vizeSA-jo sayama kA pAlana karatA huA bhI asaMyata hai arthAt savastra honese gRhastha ke veSa ko dhAraNa karatA hai use vandanA nahIM karanA cAhiye aura jo vastra-rahita arthAt nagna hokara bhI saMyama se rahita haimAtra dravya-liGga ko dhAraNa karatA hai vaha bhI namaskAra ke yogya nahIM hai kyoMki tatva-dRSTi se donoM hI eka samAna haiM, unameM eka bhI saMyamI nahIM hai| (jinAgama meM pUjyatA saMyamase batalAI gaI hai| saMyama mahAvratI ke hotA hai aura mahAvratI nirganya honese nagna hI rahatA hai| jo sAdhu mahA. vrata rUpa saMyama kA niyama lekara bhI vastra dhAraNa karatA hai, vaha gRhastha hai, ataH asaMyamI honese vandanA ke yogya nahIM hai| isI prakAra jo nagna hokara bhI vAstavika saMyama se rahita hai vaha bhI asaMyamI hai, ataH namaskAra * * karaneke yogya nahIM hai| yadyapi saMyamAsaMyama ke dhAraka ailaka kSullaka brahmacArI Adi bhI gRhastha ke dvArA vandanIya hote haiM tathApi yahA~ guru kA prakaraNa honese unakI vivakSA nahIM ko gaI hai| yahAM yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki paMcama guNasthAnavartI zrAvaka apane padake anusAra jo 1. asaMjada k0| 2. voSNivi m| 1. barya pAThaH ka pustake nAsti / For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAbhRte 61. 27Na vi deho vaMdijjai Na vi ya kulo Na vi ya jaaisNjutto| . . ko vaMdami guNahINo Na hu savaNo Neva sAvao hoi // 27 // nApi deho vandyate nApi ca kulaM nApi ca jaatisNyuktH| kaM vande guNahInaM na hi zramaNo naiva zrAvako bhavati // 27il (Na vi deho vaMdijjai) nApi deho vandyate / ( Na vi ya kulo ) nApi ca kulaM pitRpakSo vandyate / ( Na viya jAisaMjutto ) na ca jAtisaMyukto mAtRpakSazuddhaH pumAn vandyate / ( ko vaMdami guNahINo) kaM vande guNahInam apitu guNahInaM na niyama letA hai usakA pAlana karatA hai ataH vastra-sahita honepara bhI use asaMyamI nahIM kahA jAtA kintu saMyamAsaMyamI kahA jAtA hai| para jo paMca mahAvrata kA niyama lekara bhI vastra dhAraNa karatA hai vaha apane gRhIta saMyama se cyuta honeke kAraNa asaMyamI kahA jAtA hai| isa gAthA meM kundakunda svAmI ne dravyasaMyama aura bhAvasaMyama donoM ko upAdeya batalAyA hai / apanI mAnyatA ke anusAra kathita saMyamakA dhAraka honepara bhI savastra honese jisake dravyasaMyama nahIM hai vaha avandranIya hai, sAtha hI vastra-rahita honese dravya-saMyama kA dhAraka honepara bhI jisake bhAva-saMyama nahIM hai vaha bhI avandanIya hai / mokSaprAptike liye dravya-zuddhi aura bhAvazuddhi donoM hI Avazyaka haiM / ] // 26 // gAthArtha-na zarIra kI vandanA kI jAtI hai, na kula ko vandanA kI jAtI hai kisa guNahIna kI vandanA karUM ? kyoMki guNa-hIna manuSya na mani hai aura na zrAvaka hI hai // 27 // . ___ vizeSArtha-na to kisI kA zarIra pUjA jAtA hai, na kula-pitRpakSa pUjA jAtA hai aura na jAti-mAtRpakSa pUjA jAtA hai kintu saMyamarUpa guNa hI pUjA jAtA hai / jisameM saMyama nahIM hai vaha sundara svastha zarIra, uccakula aura uccajAtivAlA hokara bhI apUjanIya hI rahatA hai / kundakunda svAmI kahate haiM ki maiM kisa guNa-hIna kI vandanA karUM ? arthAt maiM kisI bhI guNahIna ko vandanA nahIM kara sktaa| kyoMki saMyama guNa se bhraSTa puruSa, na muni hI hai aura na zrAvaka hI hai / tAtparya yaha hai ki guNavAn muni hI vandanIya haiM-namaskAra karane ke yogya haiN| [ isa gAthA meM kundakunda svAmI ne pragaTa kiyA hai ki mAtra sundara vastra, zarIra, uccakula aura uccajAti se yukta honeke kAraNa hI kiso manuSyakI pUjA nahIM hotI kintu guNoM se yukta honepara hI zarIrAdi pUjA For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 28] darzanaprAbhRtam . 47 'kamapi vande / ( Na hu savaNo Neva sAvao hoi ) guNahInaH pumAn na' zramaNo digambaro bhavati naiva zrAvako bhavati dezavratI ca na bhavati / 3 guNavAneva munivandanIya iti bhAva // 27 // vaMdAmi tavasamaNNA solaM ca guNaM ca baMbhaceraM ca / siddhigamaNaM ca tesiM sammattega suddhabhAveNa // 28 // vande tapaH samApannAn zIlaM ca guNaM ca brahmacarya ca / siddhigamanaM ca teSAM samyaktvena zuddhabhAvena // 28 // (vaMdAmi tavasamaNNA ) vande'haM kundakundAcAryaH / kAn ? munInityupaskAraH / kathaMbhUtAn munIn ? ( tavasamaNNA ) tapaH samApannAn / tathA tesi teSAM munInAm (sIlaM ca ) pUrvotta-maSTAdaza-sahasra-saMkhyaM zIlaM ca vande / (guNaM ca ) pUrvokta caturazotilakSa-saMkhyaM guNaM cAhaM vande / tathA teSAM munInAM (baMbhacaraM ca ) pUrvoktaM navavidhaM brahmacarya ca vande / tathA teSAM munImAM (siddhigamaNaM ca ) AtmopalabdhilakSaNaM siddhigamanaM muktiprApti vande / kena kRtvA vande ? ( sammatteNa ) samyaktvena ke nimitta hote haiM isaliye pUjA kA mukhya aGga jo saMyama hai use prApta karanA caahiye| utkRSTa saMyama ko pratijJA lekara usase bhraSTa huA manuSya na muni kahalAtA hai aura na zrAvaka / vaha to sodhA asaMyamI hai, ataH asaMyamI honese vandanA ke yogya nahIM hai ] // 27 // gAthArtha-maiM una muniyoM ko namaskAra karatA hU~ jo tapa se sahita haiN| sAtha hI unake zIlako, guNako, brahmacarya ko aura mukti-prAptiko bhI samyaktva tathA zuddhabhAva se vandanA karatA hU~ // 28 // - vizeSArtha-anazana Unodara Adi ke bhedase tapake bAraha bheda haiN| * zIlake aThAraha hajAra bheda hote haiN| guNoMke caurAsI lAkha bheda haiM aura ... brahmacarya navagAr3ha kI apekSA nau prakArakA hai / jo tapa zIla, guNa aura brahmacaryase sampanna haiM una maniyoMko meM namaskAra karatA hai| aise mani ho apanI sAdhanA se siddhi-karma-nokarma aura bhAvakarma se rahita svasvarUpa 1. kimapi k0| 2. zravaNo m0| 3. guNavAn muni k0| For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhUte [ 1.29 zraddhayA rucirUpeNa samyagdarzanena vande / na kevalaM sammatteNa vande kintu ( suddhabhAveNa ) nirmala pariNAmena akuTilatayA nirmAyatveneti tAtparyam // 28 // 48 causaTThicamarasahio cautIsahi aisaehiM saMjutto / aNuvarabahutattahio kammakkhaya kAraNanimitto // 29 // catuHSaSTicamarasahitaH catustriMzadbhiratizayeH saMyuktaH / anucarabahusattvahitaH karmmakSyakAraNanimitte // 29 // ( causaTThicamarasahio ) catuHSaSTicAmarasahitastIrthakara - paramadevo bhavati taM vande iti viSamavyAkhyA jJAtamyA ( cautIsahi aisaehi saMjutto ) catustriMzadatizayaiH saMyuktastIrthaMkara-paramadevo bhavati, taM vande / ( aNuvara bahusattahio ) anucara - bahusatvahitaH svAminA saha ye pRSThato gacchanti te'nucarAH sevakAH tathA bahusatvA apare'pi jIvAstebhyo hitaH svargamokSadAyaka ityarthaH / ( kammakkhayakAraNanimitte ) karmaNAM kSayakAraNaM zukla-dhyAnaM tasya nimitte prAptyarthaM vande iti kriyAkArakasambandhaH / / 29 / / kI upalabdhi ko prApta hote haiN| yaha svasvarUpopalabdhi hI jIvanakA sarvoparilakSya hai, ise meM zraddhApUrvaka zuddhabhAvase namaskAra karatA hU~ ||28|| gAthArtha - jo causaTha camaroM se sahita haiM, cautIsa atizayoMse yukta haiM aura vihAra kAlameM pIche calane vAle sevaka tathA anya aneka jIvoMke hita karane vAle haiM una tIrthaMkara paramadeva ko maiM karmakSaya meM kAraNabhUta zukladhyAnakI prApti ke liye namaskAra karatA hU~ ||29|| vizeSArtha -- tIrthaMkara bhagavAna 'causaTha camara rUpa prAtihArya se sahita hote haiM / daza janmake, daza kevalajJAna ke aura caudaha deva racita isa prakAra cautIsa atizayoM se yukta hote haiN| sAtha hI vihAra kAlameM pIche calane vAle sevakoM tathA anya aneka jIvoMko svargaM mokSake dAyaka haiM / una tIrthaMkara bhagavAna ko namaskAra karanemeM usa zukladhyAna kI prApti hotI hai jo ki karmakSayakA sAkSAt kAraNa hai| usa zukladhyAnakI prApti ke liye hI maiM namaskAra karatA hU~ // 29 // 1. bhavanavAsinaH 20 vyantarAH 16 kalpavAsinaH 24 candrI sUryo 4 iti catuHSaSThi 64 ( ka0 Ti0 ) For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.30] darzanaprAbhRtam atha kAni tAni karmakSayakAraNAni zukladhyAnahetava iti prazne gAthAmimAM cakAra zrIkundakundAcAryaH NANeNa daMsaNeNa ya taveNa cariyeNa saMjamaguNaNa / cauhi pi samAjoge mokkho jiNasAsaNe diTTho // 30 // jJAnena darzanena ca tapasA cAritreNa saMyamaguNena / caturNAmapi samAyoge mokSo jinazAsane dRSTaH (diSTaH ) // 30 // (NANeNa ) jJAnena / (dasaNeNa ya ) darzanena ca ( taveNa ) tapasA / ( cariyeNa ) caritena cAritreNa / ( saMjamaguNeNa ) saMyamaguNena etaccatuSTayaM saMyamaguNa ucyate / (cauhi pi samAjoge ) caturNAmapi samAyoge sati ekatra sAmagrathAm ( mokkho jiNasAsaNe diTTho) mokSo jinazAsane dRSTaH kathitaH / samastena mokSo bhavati na tu vyastena / uktaJca vIranandiziSyeNa padmanandinA * 'vanazikhini mRto'ndhaH saMcaran vADhamahi-(ghri ) dvitaya-vikalamUrtirvIkSamANo'pi khnyjH| api sanayanapAdozraddadhAnazca tasmAd dRgavagamacaritra: saMyutaireva siddhiH // aba Age karmakSaya ke kAraNa tathA zukladhyAna ke hetu kyA kyA hai ? yaha prazna hone para zrI kundakundAcArya nimnalikhita gAthA likhate haiM / gAthArtha-samyagjJAna, samyagdarzana, samyaktapa aura samyakcAritra ye cAroM saMyamaguNa kahalAte haiN| ina cAroM ke ekatrita hone para hI jinazAsana meM mokSa kahA hai // 30 // vizeSArtha-samyagjJAna, samyagdarzana samyakatapa aura samyakcAritra ina cAroM ke samAyoga se hI jina-zAsana meM mokSa kI prApti batalAI gaI hai| ina cAroM ke samAyoga ko saMyama guNa kahA jAtA hai, ataH saMkSepa se saMyama guNa ke dvArA mozna hotA hai, aisA bhI kahA jA sakatA hai / jJAna, darzanAdi milakara hI mokSa ke mArga haiM, bhinna bhinna nahIM / jaisA ki zrI voranando ke ziSya padmanandi muni ne kahA hai banazikhini-andhA manuSya acchI taraha calatA huA, donoM pairoM se rahita laMgar3A manuSya dekhatA huA aura 'yaha agni hai' isa zraddhA se rahita manuSya netra aura pairoM se sahita hotA huA bhI cU~ki dAvAnala meM jala kara 1. papanandipaJcaviMzatikAyAm / Jain Education Internation For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAmRte [1. 31gANaM Narassa sAro sAro vi garassa hoi sammattaM / .. sammattAo caraNaM caraNAo hoi NivvANaM // 31 // jJAnaM narasya sAraM sAramapi narasya bhavati samyaktvam / samyaktvataH caraNa caraNato bhavati nirvANam // 31 // . (NANaM Narassa sAro ) jJAnaM narasya jIvasya saarH| ( sArovi Narassa hoi sammattaM ) samyagjJAnAdapi jIvasya samyaktvaM sArataraM bhavati / 'tasmAt ( sammattAoM caraNaM) samyaktvAt caraNaM cAritra bhavati tasmAt samyaktvaM vinA cAritra maratA hai isase siddha hotA hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra ina tInoM ke milane para hI mokSa prApta hotA hai / [ kArya kI siddhi ke liye darzana, jJAna aura cAritra tInoM kA milanA Avazyaka hai| inake pRthak pRthak rahane para kArya ko siddhi nahIM hotii| eka bAra vana meM tIna manuSya pahuMce-1. andhA, 2. paMgu aura 3 saMzayAlu / vana meM Aga lagane para andhA manuSya bhAgane kI ceSTA karatA hai parantu sahI sahI mArga kA jJAna nahIM hone se bhAga nahIM pAtA / paMgu manuSya yadyapi sahI sahI rAstA dekhatA hai parantu donoM pairoM se rahita hone ke kAraNa bhAga nahIM sakatA aura saMzayAla manuSya yahI nizcaya nahIM kara pAyA ki yaha Aga laga rahI hai yA palAza-phUla rahe haiM ataH vaha bhAgane ko ceSTA hI nahIM krtaa| isa taraha tonoM manuSya Aga meM jala kara mara jAte haiM / isa dRSTAnta se darzana, jJAna aura cAritra tInoM kI upayogitA siddha hai| kundakunda svAmI ne darzana, jJAna, cAritra aura tapa ina cAroM ke samA. yoga ko mokSa kA kAraNa mAnA hai jaba ki tattvArtha-sUtrakAra umAsvAmI tathA pamanandI Adi AcAryoM ne darzana, jJAna aura cAritra ina tIna ke samAyoga ko mokSa kA kAraNa mAnA hai| isameM siddhAntabheda nahIM hai kyoMki tapa cAritra kA hI viziSTa aGga hai, ataH umAsvAmo Adi AcAryoM ne use samyakcAritra meM hI antarnihita kara diyA hai| ] // 30 // ____ gAthArtha-jJAna jIva ke sArabhUta hai aura jJAna ko apekSA samyaktva sArabhUta hai kyoMki samyaktva se hI cAritra hotA hai aura cAritra se nirvANa kI prApti hotI hai // 31 // 1. kasmAt m0| 2. yasmAt m.| For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.32] darzanaprAbhRtam pratipAlayannapi pumAnacAritro bhavati / ( caraNAo hoi NivvANaM ) caraNAccArivAnnirvANaM sarvakarmakSayalakSaNo mokSo bhavati / tena sarvebhyo darzanamutkRSTamiti jJAtavyam // 31 // NANammi daMsaNammi ya taveNa carieNa smmshienn| 'cauNhaMvi samAjoge siddhA jIvA Na saMdeho // 32 // jJAne darzane ca tapasA cAritreNa samyaktvasahitena / caturNAmapi samAyoge siddhA jIvA na saMdehaH // 32 // ( NANammi ) jJAne sati / ( daMsaNammi ya ) darzane ca sati ( taveNa ) tapasA kRtvA / ( carieNa ) caritena cAritraNa kRtvA / ( sammasahieNa) samyaktvasahitena / jJAnaM tapazcAritraM ca vyathaM samyaktvaM vinA / tena (caraha~pi samAjoge ) caturNA samAyoge melApake sati / (siddhA jIvA Na sadeho) jIvAH siddhA mukti gatA atra sandeho naasti| vizeSArtha-gAthA meM Aye hue nara zabda se manuSya artha na lekara jIva sAmAnya liyA hai / jIvamAtra ke jIvana meM jJAna eka sAra-pUrNa guNa hai, usa jJAna kI apekSA sArapUrNa guNa samyaktva hai kyoMki samyaktva se cAritra hotA hai, binA samyaktva ke cAritra kA pAlana karatA huA bhI puruSa cAritra se rahita kahA jAtA hai aura cAritra se samasta karma-kSayarUpa lakSaNa se yukta mokSa hotA hai / isaliye samyagdarzana sabase utkRSTa hai, aisA jAnanA cAhiye // 31 // gAthArtha-samyagjJAna, samyagdarzana, samyaktapa aura samyakcAritra ina cAroM ke milane para jIva siddha hote haiM isameM saMdeha nahIM hai // 32 // . .vizeSArya-samyaktva arthAt yathArthatA se sahita jJAna, darzana, tapa aura cAritra ina cAroM kA samAyoga-mela hone para hI jIva siddha hote haiM muMkti ko prApta hote haiN| samyaktva se rahita jJAna darzanAdi mukti ke kAraNa nahIM haiM aura na pRthak pRthak hI mukti ke kAraNa haiM kintu cAroM kA mela hone para hI mukti prApta hotI hai, isameM sandeha nahIM hai / aisA hI . kahA hai 1. gopi m0| For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 SaTprAbhRte [ 1. 33 tathA coktaM hataM jJAnaM kriyA zUnyaM hatA cAjJAninaH kriyA / dhAvannapyandhako naSTaH pazyannapi ca paGa guruH // tathA cArhatA : jJAnaM paGgI kriyA cAndhe niHzraddhe nArthaMkRdvayam / tato jJAna-kriyA- zraddhAtrayaM tatpadakAraNam / / kallANaparaMparayA lahaMti jIvA visuddha sammattaM / sammadaMsaNa rayaNaM agghedi surAsure loe // 33 // kalyANaM paramparayA labhante jIvA vizuddhasamyaktvam / samyagdarzana - ratnaM arghyate surAsure loke // 33 // ( kallANaparaMparayA lahaMti jIvA visuddha sammattaM ) kalyANAnAM garbhAvatAra - janmAbhiSeka - niSkramaNa - jJAnanirvANAnAM paramparayA zreNyA saha jIvA bhavyaprANino vizuddha-samyaktvaM niraticAra - samyaktvaM prApnuvanti / yadaiva jIvaH sadRSTirbhavati hataM jJAnaM -- kriyA arthAt cAritra se zUnya jJAna naSTa hai aura akAryakArI hai aura jJAna- zUnya manuSya kI kriyA naSTa hai --akArya-kArI hai, andhA manuSya daur3atA huA bhI naSTa hotA hai aura laMgar3A manuSya dekhatA huA bhI agni meM naSTa ho jAtA hai / aisA hI Arhata- jaina kahate haiM- jJAnaM paGgau--laMgar3e manuSya kA jJAna, andhe manuSya kI kriyA aura zraddhA hIna manuSya kI donoM hI vastueM kAryakArI nahIM haiM / isaliye kriyA, jJAna aura zraddhA ina tInoM kI ekatA hI mokSapada kA kAraNa hai ||32|| gAthArtha - bhavya jova kalyANoM ke samUha ke sAtha nirdoSa samyaktva ko prApta hote haiM / devadAnavoM ke bhuvana meM samyagdarzana rUpa ratna sabake dvArA pUjA jAtA hai ||33|| bhI prApta hote haiM / vizeSArtha -- garbhAvatAra, janma, tapa, jJAna aura nirvANa ye pA~ca kalyANaka haiM / bhavya jIva niraticAra samyaktva ko prApta hote haiM, aura usake sAtha hI garbhAvatAra Adi pA~ca kalyANakoM ko ukta kalyANaka tIrthaMkara parama deva ke hote haiM / tAtparya yaha hai ki jaba tabhI tIrthaMkara paramadeva hote haiN| tIrthaMkara banane honA atyanta Avazyaka hai / deva aura dAnavoM jIva samyagdRSTi hote haiM ke liye darzana - vizuddhi kA For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 34] darzanaprAbhRtam 53 tadaiva tIrthakara-paramadevo bhavatIti bhAvaH / ( sammaiMsaNa rayaNaM ) samyagdarzana-ratnaM (agdhedi surAsure loe ) arghyate pUjyate bahumUlyaM bhavati devdaanvbhuvne| etad ratnamUlyaM ko'pi kartuM na zaknoti karoti cenmUlyaM tadA sadyaH kuSThI mukhe bhavet // 33 // ThUNa ya maNuyattaM sahiyaM taha uttameNa gutteNa / labhrUNa ya sammattaM akkhaya sukkhaM ca mokkhaM ca // 34 // dRSTvA ca manujatvaM sahitaM tathA uttamena gotreNa / labdhvA ca samyaktvaM akSayasukhaM ca mokSaM ca // 34 // (ThUNa ya ) dRSTvA ca jJAtvA / kiM ? / maNuyatta) manujatvaM manuSya-janma anekadRSTAntai durlabhaM vicArya mahAsamudre-karacyuta-ratnamiva / ( sahiaM taha uttameNa guttaNa ) uttamena gotreNa kulena sahitaM saMyuktaM / ( laddha Na ya sammattaM ) samyaktvaM gha lbvaa| ( akkhaya sukkhaM ca mokkhaM ca ) etatsAmagrayaM prApya akSayasaukhyaM nija-zuddha-buddha paramAtma-zraddhAna-jJAnAnucaraNasvabhAvotthaM paramAnandalakSaNaM sukhaM bhavati, na kevalamakSayasukhaM bhavati mokSaM ca dravyakarmanokarmarahitaM UrdhvagamanalakSaNaM paramanirvANaM ca cakAsti // 34 // se yukta isa saMsAra meM samyagdarzana, sabake dvArA pUjA jAtA hai / isa ratna kA mUlya koI bhI karane ko samartha nahIM hai| yadi usakA koI mUlya karatA bhI hai to vaha muhameM zIghra hI kuSTho ho jAtA hai| arthAt apane upadeza ke dvArA jo samyagdarzana ke mahatva ko kama karatA hai usake mukha meM kuSTha hotA hai // 33 // gAthArya-jo uttama gotra se sahita manuSya janmako atyanta durlabha vicAra kara samyaktva ko prApta hotA hai vaha avinAzI sukha tathA mokSako prApta hotA hai // 34 // * vizeSArtha-jisa prakAra hAthase chaTa kara mahA samadrameM girA hA ratna pAnA atyanta durlabha ho jAtA hai usI prakAra uttama gotrase yukta manuSya janmakA pAnA atyanta durlabha hai| isa taraha aneka dRSTAntoMke dvArA manuSya janmako durlabhatAkA vicAra karake jo samyaktva-samyagdarzanako prApta hotA hai vaha nija zuddha buddha arthAt sarvajJa vItarAga svabhAvase yukta paramAtmAke zraddhAna jJAna aura cAritra svabhAvase utpanna paramAnanda--lakSaNa sukhako prApta hotA hai / na kevala avinAzI sukhako prApta hotA hai kintu dravyakarma, nokarma aura bhAvakamase rahita Urdhvagamana lakSaNase yukta nirvANako bhI prApta hotA hai / / 34 // For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAbhRte [1. 35viharadi jAva jiNiMdo sahasadRsulakkhahi sNjutto| cautIsa aisayajudo sA paDimA thAvarA bhaNiyA // 35 // viharati yAvajjinendraH sahasrASTasulakSaNaiH sNyuktH| catustrizadatizayayutaH sA pratimA sthAvarA bhaNitA / / 35 // ( viharadi jAva jiNido ) viharati paryaTati AryakhaNDe yAvatsambodhanaM karoti jinendrastIrthakara-paramadevaH / sa kathaMbhUtaH ( sahasaTThasulakkhaNehiM saMjutto) aSTAdhika-sahasralakSaNaH saMyuktaH / ( cautIsa aisayajudo) catustrizadatizayayutaH ( sA paDimA thAvarA bhaNiyA ) sA pratiyAtanA prativimbaM pratikRtiH sthAvarA bhnnitaa| iha madhyaloke sthitatvAt sthAvarapratimetyucyate / mokSagamanakAle ekasmin samaye jina-pratimA jaGgamA kathyate / vyavahAreNa tu candana kanaka-mahAmaNisphaTikAdi-ghaTitA pratimA sthAvarA / samavasaraNa-maNDitA jaGgamA jinapratimA prtipaadyte| atha kAni tAni jina lakSaNAni aSTAdhikasahasrasaMkhyAnIti ceducyante gAthA-eka hajAra ATha zubha lakSaNoMse yukta tathA cauMtIsa atizayoM se sahita tIrthakara bhagavAn jaba taka yahAM vihAra karate haiM taba taka unako sthAvara pratimA kahA gayA hai // 35 // vizeSArtha-tIrthaMkara parama deva zrIvRkSa Adi 108 lakSaNoM aura tila masA Adi nau sau vyaJjanoM se sahita hote haiM tathA daza janmake, daza kevalajJAna ke aura caudaha devakRta isa taraha cauMtIsa atizayoM se sahita hote haiM / ina saba se yukta tIrthakara jinendra jaba taka AryakhaNDa meM bhavyajIvoM ko saMbodhate hue vihAra karate rahate haiM jaba taka unheM sthAvara pratimA kahA jAtA hai aura jaba ve samasta karmoMkA kSaya karake eka samaya meM siddhazilA kI ora agrasara hote haiM taba unheM jaGgama pratimA kahate haiM / pratimA, pratiyAtanA, pratibimba aura pratikRti ye saba pratimAoM ke nAma haiM / vyava. hAra kI apekSA candana, suvarNa, mahAmaNi tathA sphaTika Adi se nirmita pratimA sthAvara pratimA kahalAtI hai aura samavasaraNa meM suzobhita vihAra karane vAlI jina-pratimA-tIrthakara paramadeva kA zarIra jaGgama pratimA kahI jAtI hai| aba tIrthakara ke zarIra meM pAye jAne vAle eka hajAra ATha lakSaNa kona kona haiM yaha prakaTa karate haiM-zrIvRkSa, hAtha aura pairoMmeM zaba, kamala, For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 35 ] darzanaprAbhRtam 55 'zrIvRkSaH / karacaraNeSu shngkhH| ambhojam / svastika / aGkuzaH / toraNaM / cAmaraM / zvetAtapatraM / siMhAsanaM / dhvajaH / matsyau / kumbhau / kacchapaH / cakraM 1 samudraH / sarovaraM / vimAnaM / bhavanaM / gajaH / naranAyauM / siMhaH / vANavanuSI / meruH / indraH / parvataH / nadI / puraM / gopuraM / candraH / sUryaH / jAtyazvaH / vyajanaM / veNuH / vINA / mRdaGgaH / puSpamAle dve / paTTakUlaM / haTTa: / kuNDalAdi SoDazAbharaNAni / svastika, aMkuza, toraNa, cAmara, saphedachatra, siMhAsana, dhvaja, do maccha, do kalaza, kachuA, cakra, samudra, sarovara, vimAna, bhavana, hAthI, strI puruSa, siMha, dhanuSavANa, meru, indra, parvata, nadI, pura, gopura, candra, sUrya uttama ghor3A, vyajana, bA~surI, vINA, mRdaGga, do puSpamAlAe~, rezamovastra, bAjAra, kuNDala Adi solaha AbhUSaNa, phaloMse yukta upavana, acchI taraha pakA huA dhAnakA kheta, ratnadvIpa, vajra, pRthivI, lakSmI, sarasvatI, kAmadhenu, baila, cUDAmaNi, mahAnidhi, kalpabela, suvarNa, jambUvRkSa, garuDa, nakSatra, 1. vibhuH kalpatarucchAyAM babhArAbharaNojjvalaH / // 37 // zubhAni lakSaNAnyasmin kusumAnIva rejire // 36 // tAni zrI - vRkSazaGkhAbjasvastikAMkuzatoraNam / prakIrNakasitacchatrasiMhaviSTaraketanama zaSau kumbhau ca kUrmazca cakramabdhiH sarovaram / vimAnabhavane nAgau naranAryoM mRgAdhipaH // 38 // vANavANAsane meruH surarAT suranimnagA / puraM gopuramindvarko jAtyazvastAlavRntakam / / 39 / / veNurvINA mRdaGgazca srajau paTTAMzukApaNI / sphurantikuNDalAdIni vicitrAbharaNAni ca // 40 // udyAnaM phalitaM kSetraM supakvakalamAJcitam / ratnadvIpazca vajra N ca mahI lakSmIH sarasvatI // 41 // surabhi: saurabheyazca cUDAratnaM mahAnidhiH / kalpavallI hiraNyaM ca jambUvRkSazca pakSirAT // 42 // uDUni tArakAH soghaM grahAH siddhArthapAdapaH / prAtihAryANyahAryANi maGgalAnyaparANi ca // 43 // lakSaNAnyevamAdIni vibhoraSTottaraM zatam / vyaJjanAnyaparANyAsan zatAni nava saMkhyayA // 44 // For Personal & Private Use Only mAdipurANa parva 15 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAbhRte - [1.35phalinamudyAnaM / supakvakalamakSetraM / ratnadvIpaH / vajra / mahI / lakSmIH / sarasvatI / surabhiH / vRSabhaH / cUDAratnaM / mahAnidhiH / klpvllii| hiraNyaM / jambUvRkSaH / garuDaH / nakSatrANi / tArakAH / rAjasadanaM grahAH / siddhArthapAdapaH / aSTaprAtihAryANi / aSTa maGgalAni / evamAdIni aSTottarazataM lakSaNAni / tilaka masakAdIni navazatavyaJjanAni tAnyapi lakSaNazabdenocyante / atha ke te catustrizadatizayAH ? niHsvedatA, nirmalatA, kSIragaurarudhiratA, samacaturasrasaMsthAnaM, vajravRSabhanArAcasaMhananaM, surUpatA, sugandhatA; sulakSaNatA, . anantavIrya, priyahita-vAditvam, ityete dazAtizayA janmana Arabhya bhavanti, tathA pAtikarma-kSayajA dazAtizayAH santi, te ke ? guvyUtizatacatuSTaya-subhikSatA, gaganagamanaM, prANivadhAbhAva, bhukterabhAvaH upasargAbhAvaH, caturmukhatvam , sarvavidyA prabhutvam, pratibimba-rahitatvam, locanapakSmaniHspandaH, nakhakezAnAmavRddhiH, iti ghAtikarmakSayajA dazAtizayAH, devopanItAzcaturdazAtizayAH, tathAhi-sarvArdhamAgadhIkA bhASA, ko'yamarthaH ? arddha bhagavadbhASA 'magadhadezabhASAtmakaM arddha ca sarvabhASAtmakaM, kathamevaM tArakA, rAjabhavana, graha, siddhArthavRkSa, aSTa prAtihArya tathA aSTa maGgala dravya inheM Adi lekara ekasau ATha lakSaNa hote haiM aura tila, masA Adi nausI vyaJjana hote haiN| ye saba milakara eka hajAra ATha lakSaNa kahalAte haiN| aba cauMtIsa atizaya kahate haiMpasInA nahIM AnA, malamUtra rahita zarIra kA honA, dUdhake samAna sapheda rudhira, samacaturasrasasthAna, vajraSabhanArAcasaMhanana, sundararUpa, sugandhatA, uttama lakSaNoM yuktapanA, ananta vIrya aura priya tathA hitakArI vacana bolanA ye daza atizaya janma se hI hote haiN| inake sivAya ghAti karmoke kSayase honevAle nimnalikhita daza atizaya aura hote haiM cArasaukoza taka subhikSa rahanA, AkAza meM gamana honA, prANivadhakA abhAva honA, kavalAhAra kA abhAva, upasarga kA na honA, cAroM dizAoMmeM mukha dikhanA, saba vidyAoM kA svAmIpanA, chAyAkA nahIM par3anA, netroMke palaka nahIM laganA, aura nakha tathA kezoMkA nahIM bar3hanA; ye kevalajJAna ke daza atizaya haiM / aba devopanIta caudaha atizaya kahate haiM sarvArthamAgadhI bhASAkA honaa| isakA abhiprAya yaha hai ki divyadhvanimeM ardha bhAga to bhagavAn ko bhASA hai jo magadha dezakI bhASA svarUpa 1. bhamakAmAkyA m0| For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 35] darzanaprAbhRtam devopanItatvamiti cet ? magadhadevasannidhAne tathA pariNAmatayA bhASayA saMskRtabhASayA pravartate // 1 // maitrI ca sarvajanatA-viSayA sarve janasamUhAH mAgadhaprItikaradevAtizayavazAt mAgadha-bhASayA bhASante paraspara mitratayA ca vartante iti dvAvatizayo // 2 // sarvanAM phalastavakAH, sarvapnAM pallavAH, sarvanAM puSpANi sarvAdInA bhavanti // 3 // AdarzasadRzI ratnamayI bhUmirbhavati, vAyuH pRSThata Agacchati // 5 // sarvalokasya paramAnando bhavati // 6 // agre'gre yojanamekaM 'sugandhagandhavahA bhUmibhAgaM pramArjanti dhUlikaNTakakhaTakITaka karkara pASANAdikaM ca dUrIkurvanti // 7 // tadbhUmyupari medhakumArA gandhodakaM varSanti // 8 // suvarNapatrapadmarAgamaNikesara-virAjitaM yojanamekaM kamalaM tAdRzacaturdazakamalaveSTitaM svAminaH pAdAdho bhavati tAdRzAni padmAni saptAgre bhavanti sapta pRSThatazca bhavanti // 9 // aSTAdaza dhAnyAni bhUmI niSpadyante // 10 // diza AkAzazca rajodhUmikAdigdAhAdirahitA bhavanti // 11 // hotA hai aura AdhA bhAga samasta bhASAoMkA rahatA hai isaliye unako bhASAko sarvArthamAgadhI bhASA kahate haiN| bhASAmeM vaha ukta prakArakA pariNamana mAgadhadevoMke sannidhAnameM hotA hai isaliye usameM devopanItapanA bana jAtA hai / dUsarA atizaya saba janatAmeM maitrIbhAva kA honA hai mAgadhadevoMke atizaya ke kAraNa saba loga paraspara mAgadha bhASAse bolate haiM aura prItikara devoMke atizaya se saba loga parasparameM mitratA se rahate haiN| isa . taraha donoM atizaya devakRta atizaya siddha haiN| saba RtuoMke phala aura phUloMke gucche prakaTa honA yaha tIsarA devakRta atizaya hai isameM vRkSa Adi vanaspatiyoMke saba RtuoMke pallava aura saba RtuoMke puSpa Adi pragaTa hote haiM / caturtha atizayameM pRthivI darpaNake samAna ratnamayI ho jAtI hai / pAMcaveM atizayameM vAyu pIThakI orase bahato hai| chaThaveM atizayameM saba logoM ko parama Ananda hotA hai / sAtaveM atizaya meM sugandhita vAyu Age Age eka yojana takako bhUmiko sApha karatI rahatI hai arthAt dhUlo kaMTaka . Adiko dUra karatI rahatI hai| AThaveM atizaya meM usa sAphakI huI bhUmipara meghakumAra deva gandhodaka-sugandhita jalako varSA karate haiM / nauveM atizaya meM suvarNakI kalikAoM aura padmarAgamaNimaya kesarase suzobhita eka yojana vistAra vAlA kamala aise ho caudaha kamaloMke sAtha bhagavAnke pairake noce hotA hai arthAt eka kamala bhagavAnke pairake nIce aura sAta sAta kamala . Age pIche hote haiN| sAta sAta kamaloM kI 32 paktiyAM hotI haiN| tathA 1. sugandhagandhA vahA m0| For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 1. 36 jyotirdevA vyantaradevA bhavanavAsinazca devAH saudharmendrAjJayA sarveSAM devAdInAM samAhvAnaM kurvanti ||12|| agre'gre dharmacakraM gagane gacchati cakravaticakravat // 13 // caturdazo'tizayo'STamaGgalAni // 14 // bhRGgAraH - suvarNalukA, tAlo - maJjIraH, kalaza: kanakakumbhaH, dhvajaH patAkA / suprItikA - vicitracitramayI pUjAdravyasthApanArhA stambhAdhArakumbhI, zvetacchatraM, darpaNaH, cAmaraM ca etAni pratyekamaSTottara - zatasaMkhyAni / evaM caturdazAtizayA devopanItAH, aSTa prAtihAryANi ca bhavanti 58 azokavRkSaH surapuSpavRSTidivyadhvanizcAmaramAsanaM ca / bhAmaNDalaM dundubhirAtapatraM satprAtihAryANi jinezvarANAm // vArasavihatavajuttA kammaM khaviUNa vihibaleNa ssaM / vosaTTacattadehA NivvANamaNuttaraM pattA // 36 // dvAdazavidha tapoyuktAH karma kSapayitvA vidhibalena svIyam / vyutsargaM tyakta - dehA nirvANamanuttaraM prAptAH // 36 // * bIca kA eka kamala / isa prakAra 3247 + 1- 225 kamala kula hote haiM / dazaveM atizayameM pRthivI para aThAraha prakArake anAja utpanna hote haiM / gyArahaveM atizayameM dizAe~ aura AkAza dhUlI, dhUmikA tathA digdAha Adi doSoMse rahita hote haiM / bArahaveM atizaya meM jyotiSka, vyantara tathA bhavanavAsI deva saudharmendrakI AjJAse saba devoMkA AhvAna karate haiM / terahaveM atizaya meM cakravartIke sudarzana cakrake samAna bhagavAnke Age AkAzameM dharmacakra calatA hai aura caudahaveM atizaya maiM aSTa maGgaladravya dRSTigocara hote haiN| suvarNaM-maya jhArI, tAlapatra, suvarNa kalaza, patAkA, suprItikA ThaunA, sapheda chatra, darpaNa aura camara ye ATha maGgala dravya haiM pratyeka maGgala dravya ekasau ATha eka sau ATha rahate haiM / isa prakAra caudaha atizaya devopanIta haiM / aba ATha pratihAryaM kahate haiM azoka vRkSa - azoka vRkSa, devakRta puSpavRSTi, divyadhvani, cAmara, siMhAsana, bhAmaNDala, dundubhi aura chatratraya ye jinendra devake ATha pratihArya haiM // 35 // gAthArtha - bAraha prakArake tapase yukta muni cAritra ke balase apane karmoMkA kSaya karake padmAsana aura kAyotsargaM ina do prakArake vyutsargause zarIrakA tyAga karate hue sarvotkRSTa nirvANako prApta hue haiM // 36 // For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 36] darzanaprAbhRtam ( vArasa viha tavajuttA ) dvAdaza-vidhatapo-yuktA munayaH / ( kammaM khaviUNa) karmASTavighaM ksspyitvaa| ( vosaTTacattadehA ) padmAsanakAyotsargalakSaNa-dvividhavyutsargeNa tyaktazarIrA munayaH / ( NivvANamaNuttaraM pattA ) nirvANaM mokSamanuttaraM sarvavargamya uttama prAptA gatAH siddhA ityarthaH / samyaktva-mAhAtmyametajjJAtavyamiti siddham / iti zrI padmanandi kundakundAcArya vakragrIvAcAryalAcArya gRddhapicchAcArya nAma paJcaka-virAjitena sImandhara svAmijJAna-sambodhitabhavyajanena zrI jinacandra sUri bhaTTArakapaTTAbharaNabhUtenaM kalikAla sarvajJena viracite SaT prAbhRtagranthe sarvamunimaNDalI maNDitena kalikAla-gautama svAminA zrI mallibhUSaNena bhaTTArakeNAnumatena sakalavidvajjana-samAja-sammAnitenobhaya-bhASA-kavicakravatinA zrI vidyAnandi gurvantevAsinA sUrivara zrI zrutasAgareNa viracitA darzanaprAbhRta TIkA sampUrNA / vizeSArtha-anazana, Unodara, vRtti-parisaMkhyA, rasa-parityAga, vivikta zayyAMsana aura kAya-kleza ina chaha bAhya tathA prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna ina chaha antaraMgake bhedase bAraha prakArake tapoM se yukta muni, parama yathAkhyAtacAritra balase apane karmokA kSaya karake padmAsana yA khar3e Asanase zarIrakA tyAga karate hue saba vargAse uttama nirvANa ko prApta hue haiN| yaha saba samyagdarzanakA mAhAtmya jAnanA cAhiye // 36 // ___ isa prakAra zrI padmanandI, kundakundAcArya, vakragrIvAcArya, elAcArya aura gRddhapicchAcArya ina pAMca nAmoMse suzobhita, somandhara svAmoke jJAnase bhavya jIvoMko sambodhita karane vAle, zrI jinacandra sUribhaTTArakake paTTake AbharaNa svarUpa, kalikAla sarvajJa kundakundAcAryake dvArA viracita SaT pAhuDagrantha meM samasta muniyoMke samUhase suzobhita, kalikAla ke gautama svAmI zrI mallibhUSaNa bhaTTArakake dvArA anumata, sakala vidvatsamAja ke dvArA sanmAnita, ubhaya bhASA sambandhI kaviyoMke cakravartI, zrI vidyAnanda guruke ziSya sUrivara zrI zrutasAgarake dvArA racita darzana pAhur3akI TIkA sampUrNa huii| For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra prAbhRtam cAritra prAbhRta ke prArambha meM saMskRta TIkAkAra zrI zrutasAgara sUri maGgalAcaraNa karate hue pratijJA vAkya kahate haiM sarvArtha-siddhipradamahaMdIzaM vidyAdinandaM vRSasasyakandam / mando'pi natvA vivRNomi bhaktyA cAritrasAraM zRNutAryamukhyAH // savvaNhU savvadaMsI NimmohA vIyarAya prmetttthii| ... vaMdittu tijagavaMdA arahaMtA bhavvajIvehiM // 1 // gANaM daMsaNa sammaM cArittaM sohi kAraNaM tesiM / mukkhArAhaNa-heuM cArittaM pAhuDaM vocche // 2 // sarvajJAn sarvadarzinaH nirmohAn vItarAgAn parameSThinaH / vanditvA trigadvanditAn arhataH bhavyajIvaiH / / 1 // jJAnaM darzanaM samyakcAritraM zuddhikAraNaM teSAm / mokSArAdhana-hetu cAritra prAbhate vakSye // 2 // ( savvaNhU ) sarvajJAn / ( vaMditta ) vanditvA / ( cAritta pAhuDaM bocche) cAritraM nAma prAbhRtaM cAritraprAbhRtaM cAritrasAraM nAma granthaM vakSye / kaH kartA ? ahaM TIkAkArakA maMgalAcaraNa artha-he AryajanoM meM pramukha puruSa ho ! yadyapi meM mandabuddhi hU~ tathApi samasta prayojanoMkI siddhike dAtA arhanta bhagavAn ko tathA dharmarUpo dhAnyakI utpattike mUla kAraNa vidyAnanda guruko bhaktipUrvaka namaskAra karake caritramAra-cAritraprAbhRta grantha ko TokA likhatA hU~ so zravaNa kro| aba zrI kundakundAcArya granthake prArambhameM maGgalAcaraNa karate hue pratijJAvAkya likhate haiM gAthArtha-sarvajJa, sarvadarzI, nirmoha vItarAga, parama-padameM sthita, tInoM jagata ke dvArA vandita evaM bhavya jIvoMke dvArA vandanIya arahanta bhagavAna ko tathA unakI vizuddhatAke kAraNa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako namaskAra karake mokSa prApti ke kAraNabhUta cAritra-pAhuDako kahatA huuN|| 1.2 // For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 1-2] cAritraprAbhRtam kundakundAcAryaH / kathaMbhUtAn ? sarvajJAn / ( samvadaMso ) sarvadarzino lokAlokAvalokanazIlAn, aparaM kiMviziSTAn ? sarvajJAn / ( NimmohA ) nirmohAn mohanIya-karma-rahitAn / bhUyo'pi kiMrUpAn ? ( vIyarAya ) vItarAgAn vItaH kSayaM gato rAgo yeSAM te vItarAgAstAn / 'aja kSepaNe' iti tAbaddhAtu 'ajervIH' iti sUtraNa vIyAdezaH / niSThAkta pratyaye vIta iti niSpadya te / vIyarAya ityatra zasa lopaH / bhUyo'pi ki vizeSaNAJcitAn ? (parameTThI ) parameSThinaH / ko'rthaH ? parame indra candranarendra-pUjite pade tiSThatIti parameSThIti vyutpatteH samavasaraNasampatpramaNDitAnityarthaH / aparaM kathaMbhUtAn sarvajJAn ? ( tijagavaMdA ) trijagadvanditAn tribhuvanasthitabhavyajanapUjitAnityarthaH / punarapi kathaMbhUtAn ( arahaMtA ) [a] arirmohaH, rakAreNa rajo labhyate tattu jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-karmadvayaM labhyate tathA tenaiva prakAreNa rahasyamantarAyaH kathyate tena ghAti-karma-catuSTaya-hananAdindrAdi vizeSArtha-jo samasta dravyoM aura unakI kAlatrayavartI samasta paryAyoMko eka sAtha vizeSarUpa se jAnate haiM unheM sarvajJa kahate haiN| jo samasta loka aura aloka ko sAmAnya rUpase jAnate haiM unheM sarva-darzI kahate haiN| jo mohanIya kama se rahita haiM unheM nirmoha kahate haiN| jinake rAga dveSa Adi doSa naSTa ho gaye haiM ve votarAga kahalAte haiN| 'aja dhAtu kA kSepaNa-naSTa karanA artha hotA hai, niSThA-saMjJaka 'kta' pratyaya hone para aja dhAtuke sthAna meM 'ajervIH' isa sUtrase vI Adeza ho jAtA hai, isa taraha jinake rAga dveSa Adi vikAra naSTa ho gaye haiM ve vItarAga kahalAte haiN| jo indra candra narendra Adike dvArA pUjita parama padameM sthita haiM unheM parameSThI kahate haiN| jo tInoM lokoMke dvArA vandanIya haiM unheM trijagadvandita kahate haiM / jinake samyagdarzanAdi guNa pragaTa hone kI yogyatA hai unheM bhavya kahate haiM / arahanta bhagavAna sarvajJa Adi vizeSaNoMse viziSTa haiN| arahaMta zabda kA artha lagAte hue saMskRta TokAkArane 'a' se ari arthAt mohanIya karmako liyA aura 'ra' se raja tathA rahasya kA grahaNa kiyA hai / rajakA artha jJAnAvaraNa darzanAvaraNa karma hai aura rahasya se antarAyakA bodha hotA hai, isa prakAra ara arthAt cAra ghAtiyA karmokA jinhoMne ghAta kiyA hai ve arahaMta kahalAte haiM / athavA prAkRtakA arahanta zabda saMskRtako 'arha' dhAtu se niSpanna hotA hai jisakA artha pUjAke 1. vizeSeNa itA gatA naSTA rAgA yasya sa vItarAgaH / vIta zabdaH 'vi' upasarya pUrvaka 'iNa matau' dhAtutaH niSThA pratyaye satyapi sidhyti|| For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "62 SaTprAbhRte [2. 3kRtAmananyasambhavinImahaNAM pUjAmahantItyahantastAnahataH / tayA ( bhanyajIvahiM ) bhavyajIvairvandyA iti sambandhaH / ( NANaM daMsaNaM samma cAritta sohikAraNaM teMsi ) teSAM sarvajJAnAM ghAti-saMghAtaghAtanalakSaNAyAH zuddhaH kAraNaM hetu naM darzanaM samyakcAritraM ca kAraNaM / sammaM iti zabda ekatra gRhIto'pi tribhiryojyaH tenAyamarthaH . samyagjJAnaM samyagdarzanaM samyakcAritraM ca sarveSAmapi karmaNAM kSayakAraNaM mUlAdunmUlanasya heturiti bhAvaH / tena ( mukkhArAhaNa heuM ) tena kAraNena mokSArAdhanAhetu kAraNaM / kim ? ( cAritta) cAritra / pAhuDaM prAbhRtaM sArabhUtaM zAstramahaM vakSye iti kriyA kArakasambandhaH / jugalaM etadgAthAdvayaM yugalaM yugmaM vartate / / 1-2 // ee tiNNi vi bhAvA havaMti jIvassa akkhyaameyaa| . tiNhaM pi sohaNatthe jiNabhaNiyaM duviha cAritaM // 3 // ete trayo'pi bhAvA bhavanti jIvasya akSayA ameyaaH|| trayANAmapi zodhanArthaM jinaNitaM dvividhaM cAritram // 3 // . ( ee tiNi vi bhAvA ) ete trayo'pi bhAvA jJAna-darzana cAritra-padAstriyaH pariNAmAH / ( havaMti jIvassa ) jIvasyAtmanaH sambandhino bhavanti na tu pudgala yogya hotA hai| isa taraha cAra ghAtiyA karmoM ke naSTa honese jo anya puruSoM meM na pAI jAne vAlI arhaNA-pUjAko prApta haiM ve arahanta (arhat) kahalAte haiN| kitanI hI jagaha 'arahaMta' ke sthAna para 'arihaMta' pATha bhI. bolA jAtA hai jisakA sIdhA artha karma rUpa zatruoM kA ghAta karane vAlA hotA hai / arahanta bhagavAnkI isa vizuddhatA kA kAraNa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra hai arthAt inake prabhAva se unake ghAticatuSka naSTa hote haiM / cAritra-pAhuDake prArambhameM kundakunda svAmI arahanta parameSTho tathA ukta ratnatrayako namaskAra kara mokSa prApti kA pramukha kAraNa jo samyakcAritra hai, usakA nirUpaNa karane vAle bhAva pAhuDa grantha ko kahane kI pratijJA karate haiM // 1-2 // __gAthArtha-ye tInoM bhAva jovake avinAzI aura aparimeya bhAva haiN| ina tInoM bhAvoM ko zuddhike liye jinendra bhagavAn ke dvArA kahA huA do prakArakA cAritra hai // 3 // vizeSArtha-jJAna, darzana aura cAritra ye tInoM bhAva jIva arthAt AtmA ke pariNAma haiM, pudgalake nahIM haiM / ye tInoM bhAva akSaya-avinazvara aura ameya-amaryAdita-anantAnanta haiN| yadi yahA~ koI kahe kizAnameM anantapanA to ThIka hai kyoMki vaha loka aura alokameM vyApta hai parantu For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2.4] cAritraprAbhRtam syeti bhAvaH / kathaMbhUtAstrayo'pi bhAvAH ? ( aksayAmeyA ) akSayA avinazvarAH ameyA amaryAdIbhUtA anantAnantA ityarthaH / jJAnasya tAvadAnantyaM bhavatyeva lokAlokavyApakatvAt / samyaktvacAritrayoH kathamanantatvaM niyatAtmapradeza-sthitatvAditi cenna tayorapi tatsahacAritvAt / yAvanmAtra jJAnaM tAvanmAtraM samyagdarzanaM samyakcAritraM ca teSAmekIbhAvanizcayAt ( tiNhaM pi sohaNatthe ) trayANAmapi samyagdarzanajJAna-cAritrANAM zodhanArthe zodhananimitta / (jiNabhaNiyaM duviha cAritta) jinaiNitaM pradipAditaM dvividhaM cAritraM darzanAcAra-cAritrAcAra lakSaNaM tad vakSyate // 3 // jaM jANai taM gANaM jaM picchai taM ca daMsaNaM bhaNiyaM / NANassa picchiyasya ya samavaNNA hoi cArittaM // 4 // yad jAnAti tad jJAnaM yat pazyati tacca darzanaM bhaNitam / jJAnasya darzanasya ca samApannAt bhavati cAritram // 4 // (jaM jANai taM gANaM) yajjAnAti tajjJAnaM / (jaM picchai taMca daMsaNaM bhaNiya ) yatpazyati tacca darzanaM bhaNitaM / "kRtyayuTo'nyatrApi ca" iti samyagdarzana aura samyak cAritra meM anantapanA kisa prakAra ho sakatA hai ? kyoMki ve niyata Atma-pradezoM meM ho sthita rahate haiM ? to usakA yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki samyagdarzana aura samyakcAritra bhI jJAna ke hI sahacArI haiN| jitanA vistRta jJAna hai utane hI vistRta samyagdarzana aura samyakcAritra haiM, isa taraha unameM ekIbhAvakA nizcaya hai arthAt tInoM eka rUpa haiN| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko zuddhikA nimitta jinendra bhagavAnke dvArA kahA huA darzanAcAra aura cAritrAcAra yaha do prakAra kA cAritra hai| . (yahAM jo jJAnako lokamaloka-vyApI kahA hai usakA tAtparya itanA hai ki jJAna loka tathA alokake padArthoMko jAnatA hai| pradezoM kI apekSA . zAna Atma-dravyake vistAra ke barAbara hai, AtmAko chor3akara vaha loka alokameM vyApta nahIM ho sktaa|) ___gAthArtha-jo jAnatA hai vaha jJAna hai aura jo pratIti karatA hai vaha darzana kahA gayA hai / ina donoMke saMyogase samyakcAritra hotA hai // 4 // .. vizeSArtha-kRtya saMjJaka pratyaya tathA yuT pratyaya kAraNa aura adhi. karaNa ke sivAya anya artha meM bhI dekhe jAte haiM isa niyamase yahAM zAna .. aura darzana kA yuT pratyaya kA artha meM huA hai isaliye zAna zabdakA For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAbhRte [2.5vacanAt kartari yuT prtyyH| ( NANassa dasaNassa ya samavaNNA hoi cArita) jJAnasya darzanasya ca samApannAt samAyogAccAritraM bhavati / jiNaNANadiTThisuddhaM paDhamaM smmttcrnncaarittN| . vidiyaM saMjamacaraNaM jiNaNANasadesiyaM taM pi // 5 / . jinajJAnadRSTizuddha prathamaM samyaktvacaraNacAritram / . dvitIyaM saMyamacaraNaM jinajJAnasaMdezitaM tadapi // 5 // ... ( jiNaNANa diTThisuddha paDhamaM sammattacaraNa cAritaM ) jinasya sarvajJa vItarAgasya sambandhi yajjJAnaM dRSTidarzanaM ca tAbhyAM zuddhaM paJcaviMzati-doSa-rahitaM prathamaM tAvadekaM samyaktvacaraNacAritra darzanAcAracAritraM bhavati / (vidiyaM saMjamacaraNaM ) dvitIyaM saMyamacaraNaM cAritrAcAralakSaNaM cAritraM bhavati (jiNaNANa sadesiyaM taM pi ) jinasya sambandhi yatsamyagjJAnaM tena sandezitaM samyaG nirUpita tadapi cAritraM bhavati / uktaJca mUDhatrayaM madAzcASTau tathAnAyatanAni SaT / aSTau zaGkAdayazceti dRgdoSAH paJcaviMzatiH // 5 // nirukta artha hai jo padArthoMko jAne aura darzana zabdakA nirukta artha hai jo padArthoMko pratIti kare / yahA~ darzana zabdase pratoti artha hI grAhya hai| jaba samyagdarzana, samyagjJAnakA samAyoga hotA hai taba samyakacAritra pragaTa hotA hai / / 4 // gAthArtha-cAritra ke do bheda haiM unameM se pahalA jinendra-vItarAga sarvajJadevake jJAna aura darzana se zuddha samyaktvacaraNa cAritra hai aura dUsarA jinendra devake samyagjJAna ke dvArA nirUpita saMyama caraNa cAritra hai // 5 // vizeSArtha-samyaktvacaraNa cAritrakA dUsarA nAma darzanAcAra cAritra hai| yaha darzanAcAra cAritra sarvajJa vItarAgake dvArA pratipAdita jJAna aura darzana se zuddha hai arthAt Age kahe jAne vAle paccIsa doSoMse rahita hai| tathA saMyamacaraNa cAritrakA dUsarA nAma cAritrAcAra hai / yaha cAritrAcAra cAritra jinendra deva ke samyagjJAnake dvArA acchI taraha nirUpita hai| paccIsa doSa isa prakAra haiM mar3ha-trayam-tIna mUDhatA, ATha mada, chaha anAyatana aura zaGkA Adi ATha doSa va samyagdarzana paccIsa doSa haiM // 5 // For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2.6] cAritraprAbhRtam evaM ciya NAUNa ya sabbe micchattadosasaMkAI / parihari sammattamalA jiNabhaNiyA tivihajoeNa // 6 // evaM caiva jJAtvA ca sarvAn mithyAtvadoSAn zaGkAdIn / parihara samyaktvamalAn jinabhaNitAn trividhayogena / ( evaM ciya NAUNa ya ) evaM caiva jJAtvA ca / ( savve micchattadosa saMkAI ) sarvAn mithyAtvadoSAn zaGkAdIn / (parihari ) parihara he jIva ! tvaM parityaja / kathaMbhUtAn ? ( sammattamalA) samyaktvamalAn pUrvoktazlokakathitAn paJcavizatidoSAn / kathaMbhUtAn ? ( jiNabhaNiyA) sarvajJabhaNitAn zrImadbhagavadahatsarvajJavItarAgapratipAditAn (tivihajoeNa) manovacanakAyalakSaNakarmayogena kRtvA / kiM tanmUDhatrayam ? lokamULe, pAkhaNDimUDhaM devatAmUDhaM ceti / tatra lokamUDhaM sUryA? grahaNasnAnaM saMkrAntau draviNavyayaH / sandhyAsevAgnisatkAro dehagehAcanA ( gehadehArcanA ) vidhiH // 1 // gopRSThAntanamaskArastanmUtrasya niSevaNam / ratnavAhanabhUvRkSazastrazailAdisevanam // 2 // 'ApagAsAgarasnAnamuccayaH sikatAzmanAm / . giripAto'gnipAtazca lokamUDhaM nigadyate // 3 // gAthArtha-aisA jAnakara he bhavya jIvo ! jinendra bhagavAn ke dvArA kahe hue tathA samyaktva meM mala utpanna karane vAle zaMkA Adi mithyAtva ke doSoMkA tInoM yogoM se parityAga karo // 6 // vizeSArtha--zrImAn bhagavAn arahanta sarvajJa vItarAga deva ne pUrva zloka meM samyagdarzanake jina paccIsa doSoMkA nirUpaNa kiyA hai unheM manoyoga, vacanayoga aura kAya yoga ina tInoM yogoMse chor3o / loka . mUDhatA, pAkhaNDi mUDhatA aura deva-mUDhatAke bhedase mUDhatAke tIna bheda haiN| unameM se lokamUDhatA kA svarUpa yaha hai- sUryA?-sUrya ko argha denA, grahaNa ke samaya snAna karanA, saMkrAnti meM dhanakA kharca karanA, sandhyA sevA, agnikA satkAra karanA, dehalI kI pUjA karanA, gAya ke pRSTha bhAgako namaskAra karanA, usake mUtrakA sevana karanA, ratna savArI, pRthivI, vRkSa, zastra tathA parvata Adi kI sevA karanA, 1. ratnakaraNDazrAvakAcAre samantabhadrasya / Jain Education Internatio * For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 SaTprAbhRte 'varopalipsayAzAvAn rAgadveSamalImasAH / devatA yadupAsIta devatAmUDhamucyate // 4 // 2 sagranthArambhahiMsAnAM saMsArAvartavartinAm / pASaNDinAM puraskAro jJeyaM pASaNDimohanam // 5 // aSTau madAH ke te ? jJAnaM pUjAM kulaM jAti balamRddhi tapo vapuH / aSTAvAzritya mAnitvaM smayamAhurgatasmayAH // 6 // nAyatanAni kAni tAni ? kudevaguruzAstrANAM tadbhaktAnAM gRhe gatiH / SaDanAyatanamityevaM vadanti viditAgamAH // prabhAcandrastvevaM vadati - mithyAdarzanajJAnacAritrANi trINi trayazca tadvantaH puruSAH SaDanAyatAni / athavA asarvajJaH 1 asarvajJAyatanaM 2 asarvajJajJAnaM 3 nadiyoM aura samudra meM snAna karanA, bAlU aura pattharoMkA Dhera karanA, pahAr3a se giranA aura agni meM par3anA Adi lokamUr3hatA kahalAtI hai / sagranthA - parigraha tathA Arambhase sahita evaM saMsAra rUpI bhaMvara meM par3e hue pASaNDiyoM - kuguruoM kA satkAra karanA pASaNDimUr3hatA jAnanA cAhiye / * [2.6 bala, aba ATha mada kauna haiM ? isakA uttara dete hue kahate haiM-- jJAnaM - jJAna, pUjA, kula, jAti, ATha ko lekara ahaMkAra karanA so ATha prakArakA mada hai| aba chaha anAyatana kauna haiM ? isakA uttara kahate haiM kudeva - kuguru, kudeva, kuzAstra aura unake bhaktoMke ghara jAnA ina chahako Agama ke jJAtA puruSa chaha anAyatana kahate haiM / parantu prabhAcandra chaha anAyatanakA isa prakAra nirUpaNa karate haiM / mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra ye tIna tathA tona inake dhAraka puruSa isa prakAra chaha anAyatana haiM / athavA asarvajJakA Ayatana, asarvajJakA jJAna, asarvajJake jJAnase yukta puruSa, asarvajJakA anuSThAna aura asarvajJa ke anuSThAnase sahita puruSa ye chaha anAyatana haiM / 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAre samantabhadrasya / 2. vahI / 3. vaho / Rddhi, tapa aura zarIra ina For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2.7] cAritraprAbhRtam asarvajJAnasamavetapuruSaH 4 asarvajJAnuSThAnaM 5 asavajJA'nuSThAnasamavetapuruSazceti 6 zaGkAdayo'STa yathA-zaGkA 1 kAMkSA 2 vicikitsA 3 mUDhadRSTiH 4 anupagRhana 5 asthitIkaraNaM 6 avAtsalyaM 7 aprabhAvanA ceti 8 aSTau zaGkAdayaH // 6 // NissaMkiya NikkaMkhiya NividigichA amUDhadiTThI ya / uvagRhaNa ThidikaraNaM vacchalla pahAvaNAya te atttth||7|| niHzaGkitaM niHkAMkSitaM nivicikitsA amUDhadRSTizca / / upagUhanaM sthitokaraNaM vAtsalyaM prabhAvanA ca te aSTau // 7 // (NissaMkiya) ityAdi / niHzatiM nirbhayatvaM paradarzane jainAmAse cAmuktimAnanatvaM, aJjanacoravajjinavadhanamAnanaM ca / (Nikaksiya ) niSkAMkSitaM samyaktvavratAdiphalena rAjyadevatvehabhava-sukheSTajana-melApakatvAdinidAnasyAkaraNaM / sItA. nantamatisutArAdivad vratadADhyaM ca ( NividigichA) nirvicikitsA ratnatraya zaGkAdika ATha doSa nimna prakAra haiM-1. zaGkA 2. kAMkSA 3. vicikitmA 4. mUDhadRSTi 5. anupagRhana 6. asthitIkaraNa 7. avAtsalya aura aprabhAvanA // 6 // gAthArtha-niHzaGkita 1. niHkAMkSita 2. nirvicikitsA 3. amUDha-dRSTi 4 upagRhana 5. sthitIkaraNa 6. vAtsalya 7. aura prabhAvanA 8. ye ATha samyaktva ke guNa haiM // 7 // vizeSArtha-samyaktvakA pahalA guNa niHzaGkita hai / saptabhayase rahita honA athavA bauddha Adi anya darzana aura jainAbhAsa matase muktiko nahIM mAnanA tathA aJjana corake samAna jinendra devake vacanoMmeM dRDha pratIti rakhanA niHzaGkita guNa kahalAtA hai| dUsarA guNa niHkAMkSita hai| samyaktra aura vrata Adike phala svarUpa rAjya, devaparyAya, aihalaukika sukha tathA iSTa janoMke milane AdikA nidAna nahIM karanA evaM sItA, anannamati tathA sutArA Adike samAna vratameM dRr3hatA rakhanA nikAMkSita - guNa kahalAtA hai| tIsarA guNa nivicikitsA hai| ratnatrayase pavitra muni janoM ke zarIra sambandho mala Adike dekhane se uddAyana mahArAjake samAna glAni nahIM karanA nirvicikitsA kahalAtI hai| cauthA guNa amaDha dRSTi hai| revatI mahAdevI ke samAna jinendra bhaga. vAnke vacanoMmeM zithilatA nahIM karanA amUDhadRSTi guNa kahalAtA hai| 1. sarva mAnAnujana m| For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [2.8pavitrapAtrajana-zarIramalAdidarzanena zUkAyA akaraNaM uddAyana-mahArAjavat / ( amUDhadiTThI ya ) amUDhadRSTizca jinavacane'zithilatvaM revatI mahAdevIvat / ( uva- . gRhaNa ) upagRhanaM jinadharmastha-bAlAzaktajanadoSajhampanaM jinendrabhakta-zreSThivat / (ThidikaraNaM ) sthitokaraNaM samyaktvavratAdebhraMzyajjanasya tatra sthApanaM puSpadantaviprasya vAriSeNavat / ( vacchalla ) vAtsalyaM dharmasthajanopasarganivAraNaM akampanAdeviSNukumAramunivat (pahAvaNA ya ) prabhAvanA ca jinadharmodyotanaM paradharmaprabhAvavidhvaMsanaM ca vajrakumAravidyAdharamunivat / ( te aTTha ) te samyaktvaguNA aSTaH bhavanti // 7 // taM ceva guNavisuddhaM jiNasammattaM sumukkhtthaannaay| jaM carai gANajuttaM paDhamaM sammattacaraNacArittaM // 8 // taM caiva guNavizuddhaM jinasamyaktvaM sumokSasthAnAya / yaccarati jJAnayuktaM prathamaM samyaktvacaraNacAritram / / 8 // . (taM ceva guNa visuddha) taccaiva samyaktvaM muNavizuddha niHzaGkitAdibhiraSTaguNavizuddha nirmalaM / ( jiNasammattaM) jina samyaktvaM jagatpatizrImadbhagavadarhatsapA~cavA~ guNa upagUhana hai / jinendra bhakta seThake samAna jinadharma meM sthita bAlaka tathA vRddha Adi asamartha janoMke doSa chipAnA upagrahana guNa kahalAtA hai / chaThavAM guNa sthitokaraNa hai / jisa prakAra puSpadanta brAhmaNa ko vAriSeNa ne dRr3ha kiyA thA usI prakAra samyaktva aura vrata Adi se bhraSTa hote hue manuSyako phirase usImeM sthira kara denA sthitikaraNa guNa kahA hai / sAtavA~ guNa vAtsalya hai| jisa prakAra akampana Adi muniyoM kA upasarga viSNukumAra muni ne dUra kiyA thA usI prakAra dharmAtmA manuSya kA upasarga dUra karanA vAtsalya guNa kahalAtA hai / AThavA~ guNa prabhAvanA hai / vajakumAra nAmaka vidyAdhara munike samAna jinadharmakA udyota karanA tathA anya dharmake prabhAvakA vidhvaMsa karanA prabhAvanA guNa kahalAtA hai / isa taraha niHzaGkita Adi samyaktva ke ATha guNa haiM / / 7 / / ___ gAthArtha-niHzaGkitAdi guNoMse vizuddha vaha samyaktva hI jinasamyaktva kahalAtA hai tathA jina-samyaktva hI uttama mokSa rUpa sthAna kI prAptike liye nimittabhata hai| jJAna sahita jina-samyaktva kA jo muni AcaraNa karate haiM vaha pahalA samyaktva-caraNa nAmakA cAritra hai // 8 // vizeSArtha-Upara ke zloka meM samyagdarzana ke jina niHzaGkita Ada ATha guNoM kA varNana kiyA gayA hai unase samyagdarzana nirmala hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2.9] cAritraprAbhRtam javItarAgasya sambandhinI zraddhA rudrAdizraddhAna-rahitaM jinasamyaktvamucyate / rudrAdisamyaktvaM kim ? taduktaM agnivatsarvabhakSyo'pi bhavabhaktiparAyaNaH / bhukti jIvannavApnoti mukti tu labhate mRtaH // bhavabhakti-parAyaNo rudrabhaktiparAyaNaH / ( sumukkhaThANAya ) sumokSasthAnAya tIrthakaraparamadevo bhUtvA sarvakarmakSayalakSaNaM mokSasthAnaM prApnoti sumokSasthAnaM tasmai sumokSasthAnAya prmnirvaann-praaptyrthmityrthH| ( jaM carai ) yaccarati yatpratipAla yatiH / ( NANajuttaM ) jJAnayuktaM samyaktvaM jJAna-sahitaM samyaktvaM / athavA kriyAvizeSaNamidaM / tenAyamarthaH jJAnayuktaM yathA bhavatyevaM carati / ( paDhamaM sammatta-caraNacArittaM ) dvayordarzanAcAracAritrAcArayormadhye samyaktvAcAracAritraM paDhamaM prathama bhavati // 8 // sammatacaraNasuddhA saMjamacaraNassa jai va supsiddhaa| NANI amUDhadiTThI acire pAvaMti NivvANaM // 9 // yaha nirmala samyagdarzana hI jina-samyaktva kahalAtA hai| jina-samyaktva meM jagatpati-zrImAn-bhagavAn-arahanta-sarvajJa vItarAga deva kI hI zraddhA rahatI hai| rudra Adi devoMkI zraddhA nahIM rhtii| jisameM rudra Adi devoMko zraddhA rahatI hai vaha rudrAdi-samyaktva kahalAtA hai| rudra-samyaktvakA dhAraka jIva aisA mAnatA hai- agnivat-bhava arthAt rudrakI bhaktimeM tatpara rahane vAlA manuSya agnike samAna sarvabhakSI hone para bhI jIvita rahatA huA saba prakArake bhogoMko prApta hotA hai aura marane para mukti ko prApta hotA hai / jinasamyaktvakA dhAraka puruSa tIrthaMkara paramadeva hokara samasta karmoMke kSaya rUpa mokSa sthAnako prApta hotA hai| samyaktvake sAtha jJAna avazya hotA hai / usa jJAna sahita jinasamyaktva kA jo AcaraNa hotA hai vaha darzanAcAra aura cAritrAcAra ina do prakArake cAritroM meM pahalA samyaktvAcAra nAmakA cAritra hotA hai / athavA 'jJAnayukta' yaha kriyAvizeSaNa hai| isa pakSa meM gAthAke uttarArdha kA aisA artha samajhanA cAhiye-jo jJAna-pUrvaka jina-samyaktvakA AcaraNa karatA hai vaha pahalA samyaktvacAritra hai // 8 // mAvArtha-jo samyaktva-caraNa se zuddha haiM arthAt nirdoSa samyagdarzana ke dhAraka haiM, saMyamavaraNa se atizaya prasiddha hai arthAt atyanta nirdoSa For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [2. 10-11samyaktvacaraNazuddhAH saMyamacaraNasya yadi vA suprsiddhaaH| jJAninaH amUDhadRSTayaH aciraM prApnuvanti nirvANam // 9 // ( sammattacaraNa suddhA ) samyaktvacaraNe samyaktvacAritre ye sUrayaH zukhAH . samyaktvadoSarahitAH samyaktvaguNasahitAzca bhavanti / ( saMjamacaraNassa jai va supasiddhA ) saMyamacaraNasya yadi vA suprasiddhAH cAritrAcAre ca suprasiddhAH suSThu atizayena prakarSaNa siddhaM cAritraM yeSAM te suprasiddhA sarvaloka viditA vA samyaktvapUrvakacAritrapratipAlakA ityarthaH ( NANI amUDhadiTThI ) jJAnino'mUr3hadRSTayazca / (acire pAvaMti NivvANaM ) acire stokakAle nirvANaM prApnuvanti / atra cAritrasya mukhyatve'pi samyaktvajJAnayorapi sAmagrayamuktamiti bhAvaH // 9 // vacchallaM viNaeNa ya aNukaMpAe sudaanndcchaae| ... maggaNaguNasaMsaNAe avagRhaNa rakkhaNAe ya // 10 // eehiM lakkhaNehiM ya lakkhijjai ajjavahiM bhAvehiM / jIvo ArAhato jiNasammattaM amoheNa // 11 // vAtsalyaM vinayena ca anukampayA sudaandkssyaa| mArgaguNasaMzanayA upagRhanaM rakSaNena ca // 10 // etaiH lakSaNaH ca lakSyate AjavaiH bhAvaH / jIva ArAdhayan jinasamyaktvamamohena // 11 // cAritra ke dhAraka haiM, samyagjJAnI haiM aura amUDhadRSTi haiM arthAt vivekapUrNa dRSTise yukta haiM, ve zIghra hI nirvANa ko prApta hote haiM // 9 // vizeSArtha-jo puruSa Upara kahe hue samyaktva ke paccIsa doSoMseM rahita haiM tathA niHzaGkita Adi ATha guNoM se sahita haiN| saMyamAcaraNa arthAt cAritrAcAra ke viSayameM atizaya prasiddha haiM athavA sarvalokameM vikhyAta haiM, samyagdarzana-pUrvaka cAritrake pAlana karane vAle haiM, jJAnI haiM arthAt svapara-bheda-vijJAna se sahita haiM aura amUDhadRSTi haiM ve alpa samaya meM nirvANa ko prApta hote haiM / yadyapi isa gAthAmeM cAritra ko mukhyatA batalAI hai tathApi samyagdarzana aura samyagjJAnakI samagratA bhI prakaTa kI gaI hai| mokSa prApti ke liye samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra tInoMkI anivAryatA Avazyaka hai // 9|| gAcArya-amoha-moha rahita athavA amogha yAnI-saphala janmakA dhAraka manuSya, vAtsalya, vinaya, uttamadAna denemeM samartha anukampA, mokSa. For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 10-11] . cAritraprAbhRtam (eehi lakkhaNehiM ya ) etalaMkSaNaH / jinasamyaktvam / ( ArAhato ) ArAghayan / ( jIvo lakkhijjai ) jIva AtmA lakSyate jJAyate / na kevalametarbhAvarapitu ( ajjavehiM bhAvahiM ) AjavaibhavizcAkuTilapariNAmazcopalakSyate / kena kRtvA lakSyate ? ( amoheNa ) amohenAnajJAnatayA jJAnena vicakSaNatayA / vicakSaNaM vinA samyaktvArAdhakaM puruSaM ko'pi na jAnAti samyaktvapariNAmasyAtisUkSmatvAt / athavA amoheNa amoghena saphalajanmanA puruSeNa / etaiH kairityAha-vicchallaM) ekaM tAvadvAtsalyaM dharmiSThajaneSu snehalatvaM sadyaH prasUtagauriva vatse vatsalatvena saddRSTivicakSaNairjAyate / ( viNaeNa ya ) vinayena ca vinayaguNena gurujaneSvabhyutthAnasammukhagamana-karamoTanapAdavandanAdibhiguNaiH sadRSTivicakSaNayite / (aNukaMpAe) anukampayA dukhitaM janaM dRSTvA kAruNyapariNAmo'nukampA tayA sadRSTivicakSaNayite / kathaMbhUtayAnukampayA ? ( sudANadacchAe ) zobhanadAna dakSayA duHkhitajanayogyadAna-viziSTayA / ( maggaguNa saMsaNAe ) mArgaguNazaMsanayA nirgrantha-lakSaNo mArga ke guNoMko prazaMsA, upagRhana, sthitIkaraNa aura akuTila pariNAma; ina lakSaNoM ke dvArA jinapratipAdita samyaktvakI ArAdhanA karanevAle puruSa ko pahicAnatA hai // 10-11 / / vizeSArtha-ina gAthAoM meM kundakunda svAmI ne jina-pratipAdita samyaktva ko ArAdhanA karane vAle jova ko pahicAna batAte hue likhA hai ki samyaktvarUpa pariNAma atyanta sUkSma haiM, ataH unheM amoha-ajJAna se rahita vicakSaNa-catura manuSya hI jAna sakatA hai athavA prAkRta meM gha ke sthAna meM ha hojAne ke kAraNa amohena kA paryAya amoghena liyA jAtA hai, ataH amogha-saphala janma vAlA manuSya hI samyagdRSTi jIvako jAna sakatA hai / jina lakSaNoM ke dvArA samyagdRSTi jIva kI pahicAna hotI hai unameM vAtsalya, vinaya, uttamadAna dene meM dakSa, anukampA, mArgaguNa prazaMsA, upagRhana, rakSaNa aura Arjava bhAvoMkA ullekha kiyA hai| ina vAtsalya AdikA svarUpa isa prakAra hai-jisaprakAra tatkAla prasUtA gAya apane bachar3e para sneha rakhatI hai usI prakAra dharmAtmA jIvoM para sneha rakhanA vAtsalya hai| gurujanoM ke Anepara uTha kara khar3e honA, sammukha jAnA, hAtha jor3anA, caraNa-vandanA karanA Adiko vinaya kahate haiN| dukhI manuSyako dekhakara karuNAbhAva utpanna honA anukampA kahalAtI hai| yaha anukampA dukhI manuSyoMke yogya dAna denemeM tatpara rahatI hai| nigranthatA hI mokSamArga hai, parigraha sahita evaM vastrAdi se veSTita koI bhI manuSya mokSako prApta 'For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [2. 12mokSamArgaH sagrantho vastrAdiveSTitaH ko'pi mokSaM na gacchati iti mokSamArgastavanena sadRSTivicakSaNairjJAyate / ( avagRhaNa ) upagUhana bAlAzakta jana janita doSAcchAdanena sadRSTivicakSaNairjJAyate ( rakkhaNAe ya ) mArgAdmazyajjanasthitikaraNena sad dRSTivicakSaNayite iti kriyAkArakasambandhaH / ucchAhabhAvaNA saMpasaMsasevA kudaMsaNe sddhaa| aNNANamohamagge kuvvaMto jahadi-'jiNasamma // 12 // utsAhabhAvanA saMprazaMsAsevAH kudarzane zraddhAM / ajJAnamohamArge kurvan jahAti jinasamyaktvam / / 12 // (ucchAhabhAvaNA saMpasaMsasevA ) mithyAdRSTikathitAcAre yo'sAvutsAha udyamastaM, saMpasaMsa-samyaGmanasA vacasA ca prazaMsanaM stutivacanaM, sevA-mithyAdRSTeH karAdinA sparzanaM (kudasaNe saddhA) mithyAdarzane zraddhAM ruci / ( aNNANamohamagge ) na vidyate jJAnaM yeSAM te'jJAnAsteSAM mogho niSphalo moho vA saMzayAdi rUpaM yo'sau mArgaH nahIM hotA; isa prakAra mokSamArgakI stuti karanA mArgaguNa-prazaMsA hai / bAlaka tathA asamartha manuSyoM ke dvArA utpanna doSoM ko chipAnA upagrahana hai, mArgase bhraSTa hote hae manuSyoMkA sthitIkaraNa karanA rakSaNa hai aura sarala pariNAmI honA Arjava bhAva hai| ina vAtsalya Adi lakSaNoM se samyagdRSTi jIva ko pahicAna hotI hai / / 10-11 // .. gAthArtha-jo manuSya mithyAtvAcaraNa meM utsAha rakhatA hai, usIkI bhAvanA karatA hai, mana vacana se usakI prazaMsA karatA hai, hAtha Adise mithyAdRSTi kI sevA karatA hai, tathA ajJAnI jovoMke mogha-niSphala athavA moha-saMzayAdi-pUrNa mArgameM zraddhA karatA hai vaha jina-samyaktva ko chor3a detA hai / / 1 / / vizeSArtha-kauna jIva jinasamyaktva ko chor3a detA hai isakA nirUpaNa karate hue kahA gayA hai ki jo mithyAdRSTi ke kathita AcAra meM utsAha athavA udyama karatA hai, mana aura vacana se usakI stuti karatA hai, mithyAdRSTi guru Adi kI hAya Adi se sevA karatA hai, mithyAdarzana meM ruci rakhatA hai, tathA jJAna-hIna jIvoMke mogha arthAt niSphala athavA moha arthAt saMzayAdirUpa mArgameM zraddhA karatA hai, vaha jinasamyaktva ko 1. jiNamaggaM ka0 / For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --2. 13 ] cAritraprAbhRtam 73 saMsAraduHkhakArI dharmastasminnajJAnamohamArge zraddhAM ruci kurvan / ( jahadi jiNasammaM ) jinasamyaktvaM jahAti muJcati // 12 // ucchAhabhAvaNA saMpasaMsasevA sudaMsaNe saddhA / Na jahadi jiNasammattaM kuvvaMto NANamaggeNa // 13 // utsAhabhAvanAsaM prazaMsAsevAH sudarzane zraddhAm / na jahAti jinasamyaktvaM kurvan jJAnamArgeNa // 13 // ( ucchAhabhAvaNA saMpasaMsasevA sudaMsaNe saddhA Na jahadi jiNasammatta ) - utsAha - udyamastaM kurvanniti sambandhaH / bhAvaNA zarIrAtkarmaNazcAtmA pRthagvartate iti bhedabhAvanA tAM / saMpasaMsa-samyak prakAreNa manovacanakarmabhiH prazaMsAmarhadAdInAM stuti kurvan tayA sevAM snapana pUjana stavana japanAdi gurvAdi pAda saMvAhanAdikaM ca kurvan sudaMsaNe samyagdarzane ratnatrayalakSaNamokSamArge tatvArthe ca zraddhAM ruci kurvan jinasamyaktvaM na jahAti na tyajati utsAhAdikaM / kena kRtvA kurvan ? ( NANamaggeNa ) jJAnamArgeNa samyagjJAnadvAreNa / / 13 / / chor3a detA hai / arthAt jina pratipAdita samyaktvase bhraSTa ho jAtA hai // 12 // gAthArtha - jo jJAna-mArga arthAt samyagjJAna ke dvArA samyaktva-caraNameM utsAha rakhatA hai, usIkI bhAvanA karatA hai, AtmAko zarIra aura karma - se pRthak samajhatA hai, arhanta Adi kI stuti karatA hai, suguru AdikI sevA karatA hai, aura samyagdarzana meM ruci rakhatA hai vaha jina samyaktvako nahIM chor3atA hai // 13 // vizeSArthaM - kona jIva jinasamyaktva ko nahIM chor3atA hai isakI carcA karate hue kahA gayA hai ki jo samyagjJAnake dvArA samyagdRSTi jIvake AcArameM utsAha rakhatA hai, zarIra aura karma se AtmA pRthaka hai, aisI bhAvanA karatA hai, samyak prakArase mana vacana aura kAya kI ceSTAke dvArA arhanta AdikI stuti karatA hai, snapana, pUjana, stavana, japana tathA guru Adike pAdamardana Adise unakI sevA karatA hai aura samyagdarzana, ratnatraya rUpa mokSamArga athavA tattvArthakI zraddhA karatA hai, vaha jina samyaktva ko nahIM chor3atA hai // 13 // For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 SaTprAbhRte [ 2. 14-15aNNANaM micchattaM vajjahi gANe visuddhsmmtte| aha mohaM sArambhaM parihara dhamme ahiMsAe // 14 // ajJAnaM mithyAtvaM varjaya jJAne vizuddhasamyaktve / atha mohaM sArambhaM parihara dharme'hiMsAyAm / / 14 // ( aNNANaM micchattaM vajahi NANe visuddhasammate ) ajJAnaM varjaya durIkuru, kasmin sati ? NANe jJAne samyagjJAne sati, ajJAnasya jJAnaM pratyanIkaM ttH| mithyAtvaM varjaya, kasmin sati ? samyaktve sati, mithyAtvasya samyagdarzanaM pratibandhakaM yataH / ( aha ) athAnantaraM / ( mohaM parihara ) parityaja / kathaMbhUtaM mohaM ? (sAraMbha ) sevAkRSivANijyAdyArambhasahitaM / kasmin sati ? (dhamme ) dharme sati cAritre sati / tathArambhaM parihara / kasyAM satyAm ? ( ahiMsAe ) ahiM- .. sAyAM satyAM paJcamahAvratAni rAtribhojanavajaMnaSaSThAni, sarvANyahiMsAnimitta kathitAni yataH // 14 // pavvajja saMgacAe payaTTa sutave susaMjame bhAve / hoi suvisuddhamANaM Nimmohe vIyarAyatte // 15 // pravrajyAyAM saGgatyAge pravartasva sutapasi susaMyame bhAve / bhavati suvizuddhadhyAnaM nirmohe vItarAgatve // 15 // gAthArya- he bhavya ! samyagjJAnake hone para ajJAnako, vizuddha samyagrzanake hone para mithyAtvako aura ahiMsA dharmake honepara Arambha sahita mohako chor3o // 14 // vizeSArtha--samyagjJAna ajJAnakA virodhI hai ataH samyagjJAna ke hone para ajJAna ko dUra kro| samyagdarzana mithyAtvakA pratibandhaka hai ataH samyagdarzana ke hone para mithyAtvakA parityAga karo aura ahiMsA-dharma cAritra rUpa hai ataH usake hone para sevA, kRSi, vANijya Adike Arambhase sahita mohako chodd'o| ahiMsAke hone para pAMca mahAvrata tathA rAtribhojana-tyAga nAmaka chaThavAM aNuvrata svayaM ho jAte haiM kyoMki ye saba ahiMsA ke nimitta kahe haiM // 14 // gAthArtha- he jIva ! tU vastrAdi parigrahakA tyAga hone para dIkSAmeM pravRtta ho aura uttama saMyama bhAvake hone para sutapa meM pravRtti kara / jo manuSya nirmoha hotA hai usIke vItarAgatAke hone para uttama vizuddha dhyAna hotA hai // 15 // For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 15 ] cAritraprAmRtam ( pavvajja saMgacAe payaTTa ) he jIva ! tvaM pravrajyAyAM praktasva, kasmin sati ? saMgacAe-saMgasya vastrAdiparigrahasya tyAge sati / tathA he Atman ! svaM (sutave payaTTa ) sutapasi pravartasva / kasmin sati ? (susaMjame bhAve ) zobhanasaMyamapariNAme sati / asaMyamino mAsopavAsAdi-yuktasyApi sutapo'sadbhAvAt / tathA ( hoi suvisuddhazANaM Nimmohe voyarAyatte ) bhavati suvizuddhadhyAnaM nirmohe putrakalabamitradhanAdivyAmohavajite puruSe, yastu putrAdimohasahito bhavati tasya viziSTaM dharmyadhyAnaM zukladhyAna lezo'pi na bhavati yataH tathA vItarAgatve sati suvizuddhadhyAna bhavatIti tAtparyam / uktaM ca yogIndradeva nAmnA bhaTTArakeNa jasu hariNacchI hiyavaDai tAsu na baMbhu vicAri / ekkahi kema samaMti baDha ve khaMDA SaDiyAri // vizeSArya-yahA~ dIkSA, sutapa aura vizuddhadhyAna kI utpattike mUla kAraNoM para prakAza DAlate hue kahA gayA hai ki he jIva ! tU vastrAdi parigrahakA tyAga honepara munidIkSA meM pravRtta ho kyoMki vastrAdike rahate hue muni dIkSA saMbhava nahIM hai| isI prakAra antaraGga meM uttama saMyamarUpa pariNAmakeM hone para hI sutapa dhAraNa kara kyoMki asaMyamI puruSake mAsopavAsa Adise yukta hone para bhI sutapakA sadbhAva nahIM rhtaa| sAMsArika bhogoMko AkAMkSAse rahita hokara kevala karma-nirjarA ke uddeza se jo tapa hotA hai vaha sutapa kahalAtA hai / aisA sutapa saMyama bhAvake pragaTa hone para ho ho sakatA hai| viziSTa dharmyadhyAna aura zukladhyAnakA prArambhika aMza suvizuddhadhyAna kahalAtA hai| yaha nirmohapUtra strI mitra tathA dhana Adike vyAmoha se rahita puruSake hotA hai, isake viparIta jo puruSa putrAdi ke mohase sahita hotA hai usake vaha saMbhava nahIM hai| nirmoha manuSya ke hone vAlA vaha suvizuddha dhyAna bhI vItarAga bhAvake hone para hI hotA hai| yadyapi pUrNa vItarAgatA dazama guNasthAnake bAdameM hotI hai tathApi ApekSika vItarAgatA chaThaveM guNa-sthAnase ho svIkRta kI gaI hai| rAgI manuSyake suvizuddhadhyAna nahIM hotaa| isa viSaya meM yogIndra deva bhaTTAraka ne paramAtma-prakAza meM kahA hai jasu-are mUrkha ! jisake hRdayameM mRganayanI strI vidyamAna hai usake brahma-AtmadhyAna nahIM ho sakatA, aisA vicAra kara, kyoMki eka myAnameM do talavAreM kaise raha sakatI haiM ? For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [2. 16-17'mUDhasya nAliya baDhau' iti prAkRtavyAkaraNasUtram / micchAdasaNamagge maliNe aNNANamohadosehiM / bajhaMti mUDhajIvA micchattA buddhiudaeNa // 16 // mithyAdarzanamArge maline'jJAnamohadoSAbhyAm / . . vadhyante mUDhajIvAH mithyAtvAbuddhi-udayena // 16 // .. ( micchAdasaNamagge maliNe) mithyAdarzanamArge maline pAparUpe sati / kaiH kRtvA ? ( aNNANamohadosehiM ) ajJAnaM paJcamithyAtva-lakSaNaM, mohaH paMca jainAbhAsa- ' lakSaNaH, ajJAnaM ca mohazcAjJAnamohau tAveva doSau tAbhyAmajJAnamohadoSAbhyAM ( bajhaMti ) badhyante pApaiH veSTyante / ke te ? ( mUDha jIvA ) ajJAninaH / kena kRtvA ? (micchattAbuddhiudaeNa) mithyAtvasyAbuddhazcAjJAnasyodayena prAdu-.. bharbhAvena // 16 // sammaiMsaNa passadi jANadi gANeNa dvvpjjaayaa| sammeNa ya sahadi ya pariharadi caritje dose // 17 // samyagdarzanena pazyati jAnAti jJAnena dravyaparyAyAn / samyaktvena ca zraddadhAti ca pariharati cAritrajAn doSAn // 17 / / www dohA meM jo baDha zabda AyA hai usakA artha mUrkha hotA hai kyoMki 'muDhasya nAliya baDhau' isa prAkRta vyAkaraNake sUtraseM mUDha zabdake sthAna meM mAliya aura baDha Adeza hote haiM // 15 // gAthArtha-ajJAna aura moharUpI doSoM se malina mithyAmArgameM vicaraNa karane vAle maDhajIva-ajJAnI prANI, mithyAtva aura ajJAnake udayase bandhako prApta hote haiM / / 16 // vizeSArtha-ekAnta, viparIta, saMzaya, ajJAna aura vainayika yaha pAMca prakArakA mithyAtva ajJAna kahalAtA hai tathA pA~ca prakArake jainAbhAsoM kI pravRtti karAnevAle vikArabhAvako moha kahate haiN| ina donoM doSoM se mithyAdarzana rUpI mArga malina ho rahA hai| isameM vicaraNa karanevAle ajJAnI jIva mithyAtva aura abuddhi-ajJAna rUpa doSoM ke udaya honeke kAraNe pApoMse baddha hote haiM // 16 // gAthArtha-samyagdRSTi manuSya, darzana aura jJAnake dvArA dravya tathA unakI paryAyoMkA acchI taraha dekhatA aura jAnatA hai / samyaktva guNase unako zraddhA karatA hai aura cAritra sambandhI doSoMko dUra karatA hai||| 17 // For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 17] cAritraprAbhRtam 77 ( sammaiMsaNa gassadi ) samyagdarzanena sattAvalokana-rUpeNa vizeSamakRtvA / nirAkArarUpeNa pazyati vilokate / ( jANadiNANeNa ) jJAnena vizeSarUpeNa sAkArarUpeNa jJAnenAtmA jAnAti / kAn pazyati ? kAn jAnAti ? (davva pajjAyA ) dravyANi jIvapudgala-dharmAdharmakAlAkAzAMstathA paryAyAMzca / jIvasya naranArakAdayaH krodha, mAna, mAyA, lobha, moha, sneha puNyapApAdayazca paryAyAstAn pazyati jAnAti ca / tathA pudgamya dvayaNukatryaNukacaturaNukapaJcANukAdimahAskandhatrailokyaparyantAH paryAyAstAn pazyati jAnAti ca / dharmasya yena rUpeNa jIvapudgalau gati kurutastadrUpAH paryAyAH / tathA'dharmasya paryAyAH sthitirUpA jIvAdInAM jJAtavyAH / kAlasya samayAvaliprabhRtayaH paryAyAH, uktaJca 'AvaliasaMkhasamayA saMkhejjAvalihiM hoi ussaaso| __ sattussAsA thoo sattatthoo lavo bhaNio // 1 // vizeSArtha-isa gAthAmeM samyagdRSTi manuSyake darzana, jJAna aura cAritra guNake kAryoMkA ullekha kiyA gayA hai / yaha ghaTa hai, yaha paTa hai, isa prakArakI vizeSatA na karake nirAkAra rUpase sattA mAtrake avalokana ko darzana kahate haiM / yaha ghaTa hai, yaha paTa hai isa prakAra kI vizeSatA ko liye hue sAkAra savikalpa rUpase padArthako jAnanA jJAna hai| samyagdRSTi manuSya apane darzana aura jJAna guNake dvArA jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla aura AkAza ina dravyoMko tathA unakI paryAyoMko acchI taraha jAnatA hai| jAva kI nara nArakAdika tathA krodha mAna mAyA lobha moha sneha puNya aura pApa Adi paryAya haiN| samyagdRSTi manuSya unheM sAmAnya aura vizeSa rUpase dekhatA tathA jAnatA hai| dvayaNuka, tryaNuka aura paJcANaka ko Adi lekara tIna lokarUpa mahAskandha-paryanta aneka paryAya haiM samyagdRSTi una sabako acchI taraha dekhatA aura jAnatA hai / dharmadravyake jisa rUpase jIva aura pudgala gamana karate haiM, vaha dharma dravyakI paryAya haiM, samyagdaSTi unheM acchI taraha dekhatA aura jAnatA hai| jIva Adika dravyoMkA jo sthiti rUpa pariNamana hai vaha adharma dravyakI paryAya haiM / samyaradRSTi jIva unheM acchI taraha jAnatA hai / samaya tathA Avali Adi kAla dravyako paryAya hai / jaisA ki kahA gayA hai Avali-asaMkhyAta samayakI eka Ali hAtI hai, saMkhyAta AvaliyoMkA eka ucchvAsa hotA hai, sAta ucchvAsakA eka stoka hotA hai, 1. jovakANDe 573, 574 tamau zloko / For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [2. 18'aThThattIsaddhalavA nAlo do nAliyA muhattaM tu / .. samaUNaM taM bhiNNaM aMtamuhuttaM aNeyavihaM // 2 // ekena samayena nyUno muhUrto bhinnamUhUrtaH kathyate / antarmuhartastvanekaprakAraH / ke te'nekaprakArA antarmuhUrtasyetyAha-Avalyupari ekaHsamayo'dhiko yadA bhavati tadA jaghanyA'ntarmuhUrto bhavati / evamAvalyupari yAdayaH samayAzcaTanti te sarve'pyantarmuhUrtA bhavanti yAvatsamayono muhuurtH| evamahorAtrapakSamAsatvayanavarSa pUrvapalyopamasAgaropamAvasapiNyutsapiNyAdayaH kAlasya paryAyA jJAtavyAH / AkAzasya tu paryAyA / ghaTAkAzaH paTAkAzaH stambhAkAza ityAdaya / ( sammeNa saddahadi ya pariharadi carittaje dose ) samyaktvena ca zraddadhAti rocate, na kevalaM zraddhatta pariharadi yapariharati ca / kAn ? carittaje dose cAritrajAn doSAniti saMbandhaH // 17 // ee tiNi vi bhAvA havaMti jIvassa moharahiyassa / NiyaguNamArAhato acireNa vi kamma pariharai // 18 // ~~~rrammmmmmm sAta stoka kA eka lava hotA hai, sAr3he ar3atosa lavakI eka nAlI hotI hai, do nAliyoMkA eka muhUrta hotA hai, eka samaya kama muhUrtako bhinnamuhUrta kahate haiM / antarmuhUrta aneka prakAra kA hotA hai| __ve antamahUrtake aneka prakAra kauna haiM ? isa bAtakA spaSTIkaraNa karate hue saMskRta TIkAkAra kahate haiM ki jaba Avali ke Upara eka samaya adhika hotA hai taba jaghanya antamUhUrta hotA hai| isI prakAra Avalike Upara do Adi samaya car3hate haiM ve sabhI antamuharta kahalAte haiM / yaha krama eka samaya kama eka muhUrta taka calatA rahatA hai / isa prakAra dina, rAta, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, varSa, pUrva, palyopama, sAgaropama, avasarpiNI tathA utsarpiNI Adi kAla dravyake paryAya jAnanA caahiye| AkAza ke paryAya ghaTAkAza, paTAkAza tathA stambhAkAza Adi haiN| samyagdRSTi jova apane samyaktva guNake dvArA ina dravya tathA paryAyoM kI zraddhA karatA hai tathA cAritra meM lage hue doSoMkA parihAra bhI karatA hai // 17 // gAvArtha-ye tInoM bhAva-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrarUpa pariNAma moha rahita jIvake hote haiN| nija guNakI ArAdhanA karane vAlA puruSa alpa kAlameM hI karmoM kA kSaya kara detA hai / / 18 // 1. jIvakANDe 573, 574 tamau zlokI / For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 19] cAritrAmRtam ete trayo'pi bhAvA bhavanti jIvasya moharahitasya / nijaguNamArAdhayan acireNApi karma pariharati // 18 // (ee tiNi vi bhAvA havaMti jIvassa moharahiyassa ) ete trayo'pi bhAvAH samyagdarzanajJAnacAritralakSaNAH pariNAmA bhavanti jIvasyAtmanaH / kathaMbhUtasya jIvasya ? moharahitasya cAritramohAtpaJcaviMzatibhedAdahitasya varjitasya / ( NiyaguNamArAhato acireNa vi kamma pariharai ) nijaguNaM zuddhabuddha kasvabhAvamAtmaguNaM zAnadhyAnasvarUpamArAdhayannacireNa stokakAlena karma pariharati siddho bhavati // 18 // saMkhijjamasaMkhijjaguNaM ca saMsArimerumittA nnN| sammattamaNucaraMtA karati dukkhakkhayaM dhIrA // 19 // saMkhyeyAmasaMkhyeyaguNAM sarSapamerumAtrAM nnN| samyaktvamanucarantaH kurvanti duHkhakSayaM dhIrAH // 19 // ( saMkhijja) saMkhyeyaguNAM nirjarAM samyaktvaM pratipAlayanto dhIro yogIzvarAH prApnuvantIti / ( asaMkhijjaguNaM ) asaMkhyeyaguNAM nirjarAM ( aNucaraMtA ) cAritra pAlayanto dhorA yogIzvarAH / (karaMti ) kurvanti tadanaMtaraM ( dukkhakkhayaM karaMti ) vizeSArtha-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM AtmAke svabhAva haiM tathA tona prakAra ke darzana-moha aura paccIsa prakArake cAritra-mohase rahita jIvake hote haiN| jo puruSa apane eka zuddha buddha svabhAvako liye hue jAnadhyAna svarUpa AtmaguNa kI ArAdhanA karatA hai vaha zIghrako karmokA kSaya karake siddha hotA hai / / 18 // gAthArya-samyaktvakA pAlana karane vAle dhora vIra yogIzvara koko saMkhyAta-guNI nirjarA karate haiM aura cAritrakA pAlana karanevAle dhIravIra yogozvara karmoko asaMkhyAta guNI nirjarA karate haiN| isa nirjarAke bAda ve duHkhoMkA kSaya karate haiM / saMkhyAta-guNI nirjarA sarasoM ke barAbara hai to asaMkhyAta guNo nirjarA meru parvata ke barAbara hai // 19 // vizeSArtha-guNazreNI nirjarAke kAraNa samyagdarzana tathA cAritra guNa haiM / sAtizaya mithyAdRSTi jovake jitano nirjarA hotI hai usase saMkhyAta-guNI nirjarA samyagdRSTi jIvake hoto hai aura isase asaMkhyAta guNo nirjarA cAritra guNake pratipAlaka dhora vIra yAgIzvaroMke hotI hai| pAritra guNake pratipAlaka jovoMke zrAvaka, virata, anantAnubandho kI visaMyojanA karane vAle, darzanamohakA kSaya karanevAle, asana zreNIvAle, For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte " [2. 20sarvakarmakSayAdanantaraM mokSaM prApnuvantItyarthaH / kathaMbhUtAM saMkhyeyaguNAmasaMkhyeyaguNAM ca nirjarAM ( sAsArimeru mittANaM ) sarSapamerumAtrAm / samyaktvanirjarAyAH sakAzAta cAritranirjarA bahutareti bhAvaH / NaM iti vAkyAlaMkAre // 19 // duvihaM saMjamacaraNaM sAyAraM taha have NirAyAraM / sAyAraM saggaMthe pariggahA-rahiya khalu NirAyAraM // 20 // . dvividhaM saMyamacaraNaM sAgAraM tathA bhavet nirAgAram / .. sAgAra sagranthe parigrahAdrahite nirAgAram // 20 // ( duvihaM saMjamacaraNaM ) dvividhaM saMyamacaraNaM dviprakArazcAritrAcAraH / ko to dvau prakAro ? ( sAyAraM taha have nirAyAraM) sAgAraM tathA bhannirAgAraM / sAgAraM kutra bhavati ? ( sAgAraM saggaMthe ) sAgAra cAritra sagranthe gRhasthe bhavati / tarhi nirAgAraM cAritraM kasmin bhavati ? ( pariggahArahiya khalu nirAyAraM ) parigrahAdrahita nigranthe nirambare nirAgAraM cAritra veditavyamityarthaH / upazAnta moha, kSapakazreNI vAle, kSINamoha aura jina;, isaprakAra aneka bheda haiN| ina saba sthAnoM meM uttarottara asaMkhyAta gaNI nirjarA hotI hai| isa nirjarAke prabhAvase yogIzvara samasta karmokA kSaya kara duHkhoMkA kSaya karate haiM arthAt mokSa prApta karate haiN| saMkhyAtaguNo aura asaMkhyAta guNI nirjarA kA anupAta batalAte hue kahA hai ki saMkhyAta guNI nirjarA sarasoM ke barAbara hai aura asaMkhyAta guNI nirjaga meruke barAbara hai arthAt samyagdarzanake prabhAva se hone vAlI nirjarAkI apekSA cAritrase hone vAlI nirjarA bahuta hai / gAthAmeM AyA huA 'Na' zabda vAkyAlaMkAra meM prayukta huA hai // 19 // ___ gAthArtha-cAritrAcAra ke do bheda haiM sAgAra aura nirAgAra / sAgAra cAritrAcAra parigraha-sahita gRhastha ke hotA hai aura nirAgAra cAritrAcAra parigraha-rahita munike hotA hai // 20 // vizeSArtha-hiMsA, asatya, corI, kuzIla aura parigraha ina pAMca pApoMse virakti honeko saMyama kahate haiN| yaha virakti eka deza aura sarvadezake bhedase do prakAra kI hotI hai| eka deza viraktise vikala saMyama prakaTa hotA hai aura sarva-deza viraktise sakala sNym| vikala saMyama parigrahake dhAraka gRhasthake hotA hai aura sakala saMyama parigrahake tyAgI muni ke hotA hai // 20 // For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 21] cAritraprAbhRtam atha sAgAracAritrAcAraM nirUpayanti zrIkundakundAcAryAHdasaNa vaya sAmAiya posaha sacitta rAyabhatte ya / baMbhAraMbha pariggaha aNumaNa uddiTTha desavirado ya // 21 // darzanaM vrataM sAmAyikaM proSadhaM sacittaM rAtribhuktizca / brahmacarya ArambhaH parigrahaH anumatiH uddiSTaH dezaviratazca // 21 // aSTau mUlaguNAH / 'ke te ? vaTa phalAnAmabhakSaNaM 1 pippalaphalavarjanaM 2 'plakSo jaTI parkaTI syAt' tatphalanivAraNaM 3 udumbaro jaghanephalAmalayuH 'gUlara' iti dezyAt tatphala-niSedhaH 4 kaThaMjara kaThumbara 'ajora' iti dezyAt tatphalAnAmabhakSaNaM 5 madya-mAMsa-madhuniSedha 6-7-8 ityaSTau mUlaguNAH / athavA aba Age zrI kundakundAcArya sAgAra cAritrAcArakA nirUpaNa karate haiM.. gAthArtha-darzana 1 vrata 2 sAmAyika 3 proSadha 4 sacitta tyAga 5 rAtribhuktityAga 6 brahmacarya 7 Arambha tyAga 8 parigRhatyAga 9 anumatityAga 10 uddiSTatyAga 11 yaha saba dezavirata athavA sAgAra cAritrAcAra haiM / / 21 // vizeSArtha-apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSayopazama kI hInAH dhikatAse dezavirata athavA sAgAra cAritrAcArake darzana Adi gyAraha bheda haiM / inhIM ko zrAvakakI gyAraha pratimAeM kahate haiM / sAmAnyarUpase darzana pratimA-dhArI zrAvakako ATha mUla-guNa dhAraNa karane par3ate haiM, sAta vyasanoMkA tyAga karanA hotA hai aura samyagdarzana kI bhale prakAra rakSA karanI hotI hai / ATha mUla guNa kauna haiM ? isa prazna kA uttara dete hue saMskRta TIkAkAra ne do matoMkA ullekha kiyA hai prathama matake anusAra bar3a, pIpala, pAkara, Umara aura aMjIra ina pA~ca phaloMkA tathA madya, mAMsa aura madhu ina tIna makAroMkA tyAga karanA ATha mUlaguNa haiN| aura dvitIya malake anusAra madyapAnakA tyAga 1 mAMsatyAga 2 madhutyAga 3 rAtribhojanatyAga 4 paJcaphalotyAga 5 paJcaparameSThI kI nuti-devadarzana 6 jovadayA 7 aura pAnI chAnanA 8; ye ATha mUla guNa batalAye haiN| sAta vyasanoMkA ullekha karate hue likhA hai 1. te0 ke0 m0| . 2. baTaphala nAmaphalaM ka0 / For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 SaTprAbhRte madyapalamadhunizAzanapaJcaphalI virati paMcakAptanutI:' / jIvadayA lagAlanamiti ca kvacidaSTamUlaguNAH // 1 // saptavyasanavarjanaM / uktaM ca dyUtamAMsasurAvezyAkheTacauryaparAGganAH mahApApAni saptaiva vyasanAni tyajed budhaH // 2 // samyaktvapratipAlanaM parazAstrANAmazravaNamiti vizuddhamatiH / mUlakanAlikA - padminIkanda lazunakanda-tumbakaphalakusumbha- zAka-kaliGgaphala-sUraNakandaM-tyAgazca / araNI - puSpaM varaNapuSpaM zobhAJjana kusumaM karIrapuSpaM kAJcanAra puSpamiti paJcapuSpatyAgaH / lavaNatailaghRtayuktaM phalaM sandhAnakaM muhUrtadvayopari navanItaM tyAjyam / mAMsAdisevinAM bhANDabhAjanavarjanaM, carma sthitajala-sneha- higuparihAraH / asthi - [ 2.21 dyUtamAMsa - juA, madya, mAMsa, vezyA, zikAra, corI aura parastrI sevana ye mahApApa rUpa sAta vyasana haiM, vidvAn ko inakA tyAga karanA cAhiye / samyaktvako rakSA karane ke liye anya mata-matAntaroM ke zAstroMkA zravaNa na karake apanI buddhiko vizuddha-nirmala rakhanA cAhiye / Upara kahe hue sAmAnya AcaraNa ke atirikta darzana pratimAndhArI zrAvaka ko nimnalikhita bAtoMpara bho dhyAna rakhanA Avazyaka hotA hai - mUlI, nAlI, mRNAla, lahasuna, tumbIphala, kusumbhakI zAka, tarabUja aura sUraNakandakA bhI tyAga karanA caahiye| araNI, varaNa, sohajanA, karIra aura kaMcanAra, ina pA~ca prakArake phaloMkA tyAga hotA hai| namaka, tela, aura ghRtameM rakhe hue phala, AcAra-murabbA, do muhUrtake bAdakA makkhana, tathA mAMsAdikA sevana karane vAle logoMke banAne aura khAne ke vartanoM kA tyAga karanA par3atA hai| camar3e meM rakhe hue jala, tela aura hIMgakA tyAga hotA hai / bhojana karate samaya haDDI, madirA, camar3A, mAMsa, khUna, pIva, mala, mUtra aura mRta prANIke dekhanese, tyAgI huI vastuke sevanase, cANDAlAdi ke dekhane aura unake zabda sunanese bhojana kA tyAga karanA cAhiye / ghune, bhakU De ( phUlanase yukta ) aura calita svAdavAle annakA tyAga karanA 1. nuto ma0 / 2. kando ka0 / 3. lavaNatailaghRtaghRtaphalasandhAnakamUhUrtadvayopari navanItamAMsAdisevibhANDabhAjana varjanaM ma0 / For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1.21] cAritraprAbhRtam burAcarmamAMsaraktapUyamalamUtramUtAGgidarzanataH pratyAkhyAtAnnasevanAccANDAlAdidarzanAttacchandazravaNAcca bhojanaM tyajet / sulalita - puSpita-svAdacalitamantaM tyajet / SoDaza praharAdupari takraM dadhi ca tyajet / dvidalAnnamizraM daghi takra svAditaM samyaktvamapi malinayet / tAmbUlauSavajalaM rAtrI tyajet / eSa sarvo'pi ( daMsaNa ) darzana - pratimAcAraH / ( vaya ) dvAdazavratAni, ahiMsA sthUlavaghAdviramaNaM, satyaM; sthUlasatyavacanaM, sthUlamacaurya, brahmacaryaM svadAra saMtoSaH paradAranivRttiH, kasyacit sarva strInivRttiH parigrahaparimANavrataM digvidikparimANaviratiH, anarthadaNDaparihAraH, bhogopabhogaparimANamiti guNavratatrayam, sAmAyikaM proSadhopavAsaH, atithisaMvibhAgaH, sallekhanAmaraNaM ceti zikSAvratacatuSTayam / ( sAmAiya ) trikAlasAmA 83 cAhiye / solaha praharake bAdake takra aura dahIkA tyAga karanA cAhiye / dvidalAnnake sAtha milAkara khAye hue dahI aura takra samyagdarzana ko bhI malina kara dete haiM ataH inakA tyAga karanA cAhiye / pAna, auSadha aura pAnIkA bhI rAtri meM tyAga karanA caahiye| yaha sabhI darzana pratimAkA AcAra hai| dUsarI pratimAkA nAma vrata pratimA hai isameM nimna likhita bAraha vratoMkA pAlana karanA hotA hai / pA~ca aNuvrata - ahiMsANuvrata arthAt sthUlahaMsA kA tyAga karanA, satyANuvrata arthAt sthUla satya vacana bolanA, acauryANuvrata arthAt sthUla corIkA tyAga karanA, brahmacaryANuvrata arthAt apanI eka strI meM saMtoSa rakhanA, athavA apanI aneka striyoMmeM saMtoSa rakhate hue parastrIkA tyAga karanA, athavA gRhavirata zrAvaka kI apekSA saba prakAra kI striyoMkA tyAga karanA, parigraha parimANANuvrata arthAt AvazyakatAnusAra parigrahakI sImA nizcita karanA / tonaguNavratadigvrata arthAt dizAoM aura vidizAoM meM Ane jAne kI sImA nirdhArita karanA, anartha - daNDa- parihAra arthAt apadhyAna, duHzruti, hiMsAdAna, pApopadeza aura pramAda - caryA ina pA~ca nirarthaka kAryoMse virata rahanA aura bhogopabhoga parimANa arthAt bhoga tathA upabhoga kI saMkhyA nizcita karanA aura cAra zikSAvrata - sAmAyika, arthAt nizcita samaya taka paJca pApoMkA syAga karake samatAbhAva dhAraNa karanA, proSadhopavAsa arthAt aSTamI caturdazIke dina upavAsa karanA atithisaMvibhAga arthAt atithiyoMke liye cAra prakAra kA dAna denA, aura sallekhanAmaraNa arthAt antima samaya sallekhanA dhAraNa karanA tathA nirantara usakI bhAvanA rakhanA / For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhUte [ 2. 22 yikaM / ( posaha ) parvopavAsaH / ( sacita ) sacittasyA bhakSaNaM, ( rAyabhatte ya ) rAtribhojana parihAro divA brahmacarya, ( baMbha ) sarvathA brahmacaryaM / ( AraMbha ) sevAkRSivANijyAdiparihAraH / ( pariggaha ) vastramAtraparigraha svIkAraH suvarNAdivarjanaM / ( aNumaNa ) vivAhAdikarmAnupadezaH / ( uddiTTha ) udRSTAhAra parihAraH / ( desa virado ya ) evaM sAgAra cAritram // 21 // 84 paMcaivaNuvvayAiM guNavvayAiM havaMti taha tiSNi / sikkhAvaya cattAri saMjamacaraNaM ca sAyAraM // 22 // paJcaivANuvratAni guNavratAni bhavanti tathA trINi // zikSAvratAni catvAri saMyamacaraNaM ca sAgAraM / / 22 / / ( paMcevaNuvvayAi ) paMcaivANuvratAni bhavanti / ( guNavvayAI havaMti taha tiSNi ) guNavratAni bhavanti tathA trINi / ( sikkhAvaya cattAri ) zikSAvratAni tIsarI sAmAyika pratimAmeM pratidina prAtaH madhyAhna aura sAyaMkAla : sAmAyika karanA cAhiye / cauthI proSadha pratimA meM pratyeka aSTamI aura caturdazo ko zaktianusAra upavAsa karanA cAhiye / pA~cavIM sacitta tyAga pratimA meM sacita vastuoM ke bhakSaNakA tyAga hotA hai| chaThavIM rAtribhakti-virati pratimAmeM rAtrike samaya bhojana karanekA tyAga karanA athavA dinameM brahmacarya kI rakSA karanA Avazyaka hai / sAtavIM brahmacarya pratimAmeM strI mAtrakA tyAga hotA hai / AThavIM Arambha-tyAga pratimA meM sevA, kRSi tathA vyApAra AdikA parityAga hotA hai / nauvIM parigraha tyAga pratimA meM vastramAtra parigraha rakhA jAnA hai tathA suvarNAdika dhAtukA tyAga hotA hai| dazavIM anumati tyAga pratimA meM vivAha Adi kAryoM ko anumatikA tyAga hotA hai / gyArahavIM uddiSTa tyAga pratimA meM apane uddezya se banAye hue AhArakA parityAga hotA hai / isa prakAra yaha dezavirata arthAt sAgAra cAritrakA varNana hai // 21 // gAthArtha - - pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ye bArahavrata gRhastha ke saMyamAcaraNa haiM // 22 // For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 22-24] blismuuh catvAri bhavanti / ( saMjamacaraNaM ca sAyAraM ) saMyamacaraNaM ca sAgAraM bhavati / etAni dvAdazavatAni pUrvameva sUcitAni // 22 // thUle tasakAyavahe thUle mose titikkhathUle y| parihAro parapimme pariggahAraMbhaparimANaM // 23 // sthUle trasakAyavadhe sthUlAyAM mRSAyAM titikSAsthUle ca / parihAraH parapremNi parigrahArambhaparimANam / / 23 // (thUle tasakAyavahe ) sthUle trasakAyavadhe / parihAra iti zabdazcatuSa sambadhyate / ( thUle mose ) sthUlamRSAvAde parihAraH / ( titikkhathUle ya ) titikSAsthUle cauryasthUle parihAraH / ( parihAro parapimme ) parihAraH kriyate, kasmin ? parapremNi prdaare| (pariggahArambhaparimANaM ) parigrahANAM suvarNAdInAmArambhANAM sevAka Si-vANijyAdInAM parimANaM kriyate / disividisimANa paDhama aNatthadaMDassa vajjaNaM vidiyaM / bhogopabhogaparimA iyameva guNavvayA tiNi // 24 // . * vizeSArtha-pA~ca pApoMse virata honA vrata hai / vaha vrata eka deza aura sarva dezako apekSA do prakArakA hotA hai| loka meM jinheM pApa samajhA jAtA hai aise hiMsA Adi sthUla pApoMse virata honeko aNuvrata kahate haiM ve pAMca hote haiN| jo aNuvratoMkA upakAra kareM unheM guNavrata kahate haiM / guNavrata tIna hote haiN| jinase munivrata dhAraNa karanekI zikSA mile unheM zikSAvata kahate haiN| saba milAkara gRhastha ke bAraha vrata hote haiM inakA svarUpa pahile kaha cuke haiM // 22 // .. gAthArtha-sthUla vasavadha, sthUla asatya kathana, sthUla corI aura parastrokA parihAra tathA parigraha aura ArambhakA parimANa ye pAMca aNuvrata haiM / / 23 // vizeSArtha-sthUla rUpase trasa jIvoM kI hiMsAkA tyAga karanA ahiMsANuvrata hai / sthUlarUpase asatya kathanakA tyAga karanA satyANuvrata hai| sthUla rUpase corIkA tyAga karanA acauryANuvrata hai| para-priyAkA tyAga karanA brahmacaryANuvrata hai aura suvarNAdi parigraha tathA sevA, khetI aura vyApAra ... AdikA parimANa karanA parigraha parimANANuvrata hai // 23 // gAthArtha-dizAoM aura vidizAoMkA pramANa karanA pahalA guNavata hai| anarthadaNDakA tyAga karanA dUsarA guNavata hai aura bhoga tathA upabhoga For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 2. 25digvidigmANaM prathamaM anarthadaNDasya varjanaM dvitIyam / ... bhogopabhogaparimANaM idameva guNavratAni trINi // 24 // (disividisimANa paDhamaM ) digvidiGmAnaM parimANaM prathamaM guNavataM jJAtavyam / ( aNatthadaMDassa vajjaNaM vidiyaM ) anarthadaNDasya varjanaM dvitIyaM guNavataM bhavati / ( bhogopabhoga-parimA ) bhogopabhogaparimANaM tRtIyaM guNavataM bhavati / bhojanAvika bhogaH / vastrastrIpramukhamupabhoga ityarthaH / ( iyameva guNavvayA tiNNi ) idamevAcaraNaM trINi guNavratAni bhavanti // 24 // sAmAiyaM ca paDhamaM vidiyaM ca taheva posahaM bhaNiyaM / taiyaM atihipujjaM cauttha sallehaNA aMte // 25 // sAmAyikaM ca prathama dvitIyaM ca tathaiva proSadho bhaNitaH / tRtIyamatithi-pUjyaM caturtha sallekhanA ante // 25 // ( sAmAiyaM ca paDhama) sAmAyikaM ca prathamaM shikssaavtN| caityapaJcagurubhaktisamAdhilakSaNaM dina prati eka vAraM dvivAraM trivAra vA vrata-pratimAyAM sAmAyika bhavati / yattu sAmAyikapratimAyAM sAmAyika proktaM tattrIn vArAn nizcayena karaNIyamiti kA parimANa karanA tIsarA guNavrata hai| isa prakAra ye tIna guNavata haiM // 24 // vizeSArya-pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara ye cAra dizAeM haiM tathA aizAna, Agneya, naiRtya, vAyavya, Urdhva aura adho ye chaha vidizAe~ haiN| inameM Ane jAnekI sImA nizcita karanA so pahalA digvata nAmakA guNavata hai| dUsare guNavatakA nAma anarthadaNDa tyAgavata hai isameM apadhyAna, duHzruti, pApopadeza, hiMsAdAna aura pramAdacaryA ina pAMca nirarthaka kAryoM kA tyAga karanA hotA hai| bhogopabhogaparimANa nAmakA tIsarA guNavrata hai / jo vastu eka bAra bhogane meM AtI hai use bhoga kahate haiM jaise bhojana Adika tathA jo vastu bAra-bAra bhoganemeM AtI hai use upabhoga kahate haiM jaise vastra tathA strI Adi / inakI sImAeM nirdhArita karanA bhogopabhogaparimANavata hai / ye tIna guNavrata haiM // 24 // gAthArtha-pahalA sAmAyika, dUsarA proSadha, tIsarA atithi-pUjya aura cauthA maraNa kAlameM sallekhanA dhAraNa karanA ye cAra zikSAvrata haiM // 25 // vizeSArtha-sAmAyika nAmakA pahalA zikSAvata hai| isameM caityabhakti, paJcaparameSThI bhakti aura samAdhi bhakti karanA cAhiye / vrata For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 25] cAritraprAbhUtam jJAtavyam / ( vidiyaM ca taveha posahaM bhaNiyaM ) dvitIyaM ca tathaiva proSadhopavAsaM zikSAvrataM bhaNitaM pratipAditaM aSTamyAM caturdazyAM ca / tadapi trividhaM, catuvidhAhAraparivarjanamutkRSTaM, jala-sahitaM madhyamaM, AcAmlaM jaghanyaM proSadhopavAsaM bhavati yathAzakti kartavyam / ( taiyaM ca atihipujja) tRtIyaM cAtithipUjyaM, na vidyate tithiH pratipadAdikA yasya so'tithiH athavA 'saMyama-yAtrArthamatati gacchati uddaNDacayA~ pratimA meM jo sAmAyika hotA hai vaha dinameM eka bAra, do bAra athavA tIna bAra hotA hai| parantu sAmAyika pratimAmeM jo sAmAyika kahA gayA hai, vaha niyamase tIna bAra karanA cAhiye / dUsarA zikSA-vrata proSadhopavAsa kahA gayA hai| pratyeka aSTamI aura caturdazoko yaha vrata karanA par3atA hai| proSadhopavAsa zikSAvrata utkRSTa, madhyama aura jaghanyake bhedase tIna prakArakA kahA gayA hai| anna-pAnakhAdya aura lehya ina cAroM prakArake AhArakA tyAga karanA utkRSTa proSadhopavAsa hai| jisameM parvake dina jala liyA jAtA hai, vaha madhyama proSaghoSavAsa hai aura jisameM AcAmlAhAra kiyA jAtA hai vaha jaghanya proSa dhopavAsa hai| tIsarA zikSAvrata atithipUjya athavA atithi saMvibhAga hai| jise pratipadA Adi tithiyoMkA vikalpa na ho use atithi kahate haiM athavA saMyamako prAptike liye jo bhramaNa karate haiM arthAt anuddiSTa AhAra kI prAptike liye jo zrAvakoMke ghara caryA karate haiM una muniyoMko atithi kahate haiN| jisameM navadhA bhakti aura sAta guNoMse sahita zrAvaka ke dvArA ukta atithi kI pUjA kI jAtI hai-use AhArAdise santuSTa kiyA jAtA hai, vaha atithi pUjya nAmakA zikSAvata hai| cauthA zikSAbata sallekhanA hai / maraNa samaya kAya aura kaSAyako kRza * karanA sallekhanA hai| .. [guNavata aura zikSAvratake nAmoMmeM vibhinna mata pAye jAte haiM / sarva prathama kundakunda svAmI ne digvrata, anarthadaNDavata aura bhogopabhogaparimANa ina tonako guNavrata mAnA hai| isI matakA ullekha samantabhadra svAmI ne 1. saMyamalAbhArtha ma0 / 2. pratigraha, uccAsana, caraNaprakSAlana, pUjana, praNAma, mana-vacana-kAya-bhojana kI shuddhi| For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 2. 26 karotItyatithiH yati sa pUjyo nava 'puNya - saptaguNa - samanvitena zrAvakeNa yasmin zikSAvrate tadatithi - pUjyaM / ( cauttha sallehaNA ante ) catuthaM zikSAvratamante maraNakAle sallekhanA kAyakaSAyatanUkaraNamiti tAtparyam // 25 // evaM sAvayadhammaM saMjamacaraNaM udesiyaM sayalaM / suddhaM saMjamacaraNaM jaidhammaM NikkalaM bocche // 26 // evaM zrAvakadharmaM saMyamacaraNaM upadezitaM sakalam / zuddhaM saMyamacaraNaM yatidharmaM niSkalaM vakSye // 26 // ( evaM sAvayadhammaM saMjamacaraNaM udesiyaM sayalaM ) evamamunA prakAreNa zrAvakadharmalakSaNaM saMyamacaraNaM cAritrAcAraH, upadezitaM bhavantaH kurvantviti pratipAdita, sakalaM samagraM paripUrNaM, kiMcid vizeSarUpaM tu na pratipAditamityarthaH / uktaJca - kiyA hai parantu tatvArtha sUtrakAra umAsvAmI ne digvrata dezavrata aura anarthatus - vratako guNavrata mAnA hai / prAyaH yahI mAnyatA uttaravartI AcAryoMne svIkRta kI hai| zrI kundakunda svAmI ke matAnusAra cAra zikSAvratoMke nAma isa prakAra haiM - sAmAyika - proSadhopavAsa, atithi saMvibhAga aura sallekhanA / samantabhadra svAmI ne dezAvakAzika, sAmAyika, proSadhopavAsa aura vaiyAvRtyako zikSAvrata mAnA hai / tathA umAsvAmI mahArAja ne sAmAyika, proSadhopavAsa, bhogopabhoga parimANa aura atithi saMvibhAgako zikSAvrata kahA hai / kundakunda svAmI ne dezavrata kA ullekha guNavratoM meM kiyA hai aura kundakunda svAmIkI sallekhanAko zikSAvrata sambandhI mAnyatA anya AcAryoM ko sammata nahIM huI kyoMki sallekhanA maraNa kAla hI dhAraNa kI jA sakatI hai aura zikSAvrata sadA dhAraNa karanA par3atA hai / isa dRSTi se anya AcAryoMne sallekhanA kA bAraha vrata ke atirikta varNana kiyA hai / isake sthAna para umAsvAmIne atithisaMvibhAga ko aura samantabhadra svAmI ne vaiyAvRtyako zikSAvrata svIkAra kiyA hai / vaiyAvRtya zabda atithi saMvibhAgakA hI vistRta rUpa hai / ] gAthArtha - isa prakAra samasta zrAvakadharma-sambandhI saMyamAcaraNa caritrAcArakA kathana kiyA, aba zuddha aura niSkalaGka munidhamaM sambandhI cAritrAcAra kA kathana karUMgA // 26 // 1. nava guNa ma0 / For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2: 26 ] cAritraprAbhRtam vilvAlAbuphale ca tribhuvanavijayI zilIdhrakaM na sevet'| A paJcadazatithibhyaH payo'si vatsodbhavAtsamArabhya // 1 // tathA ca dRtiprAyesu pAnIyaM snehaM ca kutupAdiSu / vratastho varjayennityaM yoSitazcAvatocitAH // 2 // tribhuvanavijayoti bhaMgA tadupalakSaNaM sUkSmakaNatvacAhiphenAdInAm / zilodhraka gomayacchatraM ketakIpuSpadaNDikA ca / carmatulAdidhRtaM guDAdikaM nAdeyam / abhyu vizeSArtha-yahAM zrAvakake bAraha vratoMkA sAmAnya varNana kiyA hai vizeSarUpa se varNana nahIM kiyA hai| zrAvaka-sambandhI vizeSa kriyAoM ko isa prakAra jAnanA cAhiye vilbAlAbu-zrAvakako bela, tumbIphala, bhAMga, zilodhraka-barasAtameM gobarake Upara utpanna hone vAlI chatrAkAra vanaspati jise kukaramuttA kahate haiM, nahIM khAnA cAhiye / isI prakAra bachaDA utpanna honeke dinase pandraha dina taka bhaiMsa AdikA dUdha bhI nahIM pInA cAhiye tribhuvana-vijayo bhAMgako kahate haiM use yahA~ upalakSaNa mAtra samajhanA cAhiye isaliye khasa khasa dAneke vakala tathA aphIma Adi nazIlI vastuoMkA sevana zrAvaka ko nahIM karanA cAhiye / ketakI kevaDA ke phUla bho zrAvakako varjanIya haiM / ___ dRti-camar3ekI mazaka Adi meM rakhA huA pAnI, aura camar3ekI choTI choTI kuppiyoM meM rakhA huA tela bhI vratI manuSyako chor3anA cAhiye / vratI manuSya avratI manuSyoM ke yogya dharmahIna striyoMkA sevana bhI nahIM kara sakatA hai / camar3e kI tarAjUse tolA huA gur3a Adi bhI vratI manuSya ko grAhya nahIM hai / vratI puruSa ko sAmAyika yA pUjA Adike prArambhameM anya logoMke samAna abhyukSaNa arthAt apane Upara jalake chIMTe denA tathA Acamana arthAt cullU meM jala bhara kara cATanA Adi kriyAeM nahIM karanI cAhiye / - abhyukSaNa aura Acamana AdikA vyAkhyAna vizeSa zAstroMse jAnanA caahiye| isa prakAra zrAvaka kA dharma-zrAvaka-sambandhI cAritrAcArakA varNana karaneke bAda zrI kundakunda svAmI paripUrNa vizuddhise sahita evaM niSkalaGka 1. sevate m0| 2. kutapAdiSu ka0 ma0 'kutH kRteH snehapAtraM savAlpA kutupaH pUmAn' ityamaraH / For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAmRte 2 27kSaNAca manAdikaM ca vizeSazAstroktaM jJAtavyam / ( suddhaM saMjamacaraNa jaidharma NikkalaM bocche ) zuddha paripUrNavizuddhisahitaM yatidharma niSkala vakSye katha. yiSyAmi iti vacanAcchrAvakadharmasya ca tAratamyenotkRSTatA sUcitA bhavatIti jJAtavyam // 26 // paMcidiyasaMvaraNaM paMcavayA pNcviNskiriyaas| paMcasamidi tayaguttI saMjamacaraNaM nirAyAraM // 27 // paJcendriyasaMvaraNaM paJcavratAH pnycviNshtikriyaasu| paJcasamitayaH tisro guptayaH saMyamacaraNaM nirAgAram // 27 // (paMcidiyasaMvaraNaM) paJcAnAmindriyANAM saMvaraNaM kUrmavatsaMkocanaM / (paMcavayA) pnycvrtaaH| vrata zabdasya punnapuMsakatvamuktamasti tenAtra puMstvaM sUcitaM / tAMstu vivariSyati / ( paMcaviMsa kiriyAsu ) paJcaviMzato kriyAsu satISu / te paJca vratA bhavantIti bhAvaH / ( paMca samidi ) paMca samitayo bhavanti / ( taya gRttI ) tisro guptayaH ( saMjama caraNaM nirAyAraM ) nirAgAramanagAraM cAritrAcAro bhavatIti dvAragAvA veditavyA // 27 // munidharmake kahanekI pratijJA karate haiN| unake isa kathanase zrAvaka tathA munidharmakA tAratamya-honAdhikabhAva anAyAsa prakaTa ho jAvegA // 26 / / Age paMcendriyasaMvarakA svarUpa kahate haiM gAthArtha-paJcendriyoMko vaza meM karanA, paccIsa kriyAmoMke rahate hue paJca mahAvrata dhAraNa karanA, paJca samitiyoMkA pAlana karanA aura tIna guptiyoMko dhAraNa karanA muniyoMkA saMyama-cAritra hai / / 27 / / vizeSArtha-sparzana Adi paJca indriyoMko kachuekI taraha saMkucita karanA arthAt jisa taraha vipatti dekha kachuA apane saba avayavoM ko saMkucita kara poThake nIce kara letA hai usI prakAra muni bhI apanI sparzanAdi indriyoMko saba ora se haTA kara Atma-svarUpa meM saMkucita kara lete haiN| paccIsa kriyAoM, pA~ca mahAvrata tathA tIna guptiyoMkA varNana kundakunda svAmI svayaM AgekI gAthAoM meM kreNge||27|| For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 28-29] cAritraprAbhRtam amaNugNe ya maNuNe sajIvadavve ajovadavve ya / Na karei rAyadose paMcediyasaMvaro bhaNio // 28 // amanojJe ca manoje sajIvadravye ajovadravye ca | na karoti rAgadveSo paMcendriyasaMvaro bhaNitaH // 28 // ( amaNuNNe ya ) amanojJe cAsundare ca ( maNuNNe ) manojJe manohare / ( sajIva dabve ) iSTavanitAdI / ( ajIva danve ya ) ajIva dravye cAcetanadravye azana-vasanakanaka kAcAdike (Na karei rAyadose ) na karoti raagdvesse| manojJe rAgaM na karoti / amanojJe dveSaM na karoti / (paMcidiyasaMvaro bhaNio) paMcendriyasaMvaro bhaNitaH pratipAditaH // 28 // atha paMcavayA ityetatpadavivaraNArthamAhahiMsAvirai ahiMsA asaccaviraI adattaviraI ya / turiyaM abaMviraI paMcama saMgammi viraI ya // 29 // hiMsAviratirahiMsA asatyaviratiradattaviratizca / turIyamabrahmaviratiH paJcamaM saMge viratizca // 29 // gAcArya-manojJa aura amanojJa cetana tathA acetana padArthoMmeM rAgadveSa nahIM karanA paJcendriya-saMvara kahA gayA hai / / 28 // vizeSArya-sparzanendriya ke viSaya-ATha prakAra ke sparza haiM-1 zIta 2 uSNa 3 snigdha 4 rukSa 5 komala 6 kar3A 7 laghu aura 8 bhArI / rasanA indriyake viSaya pAMca prakArake rasa haiN| 1 khaTTA 2 moThA 3 kaDuA 4 kaSAyalA aura 5 cpraa| ghrANendriyake viSaya do gandha haiM-1 sugandha aura 2 durgandha | cakSurindriyake viSaya pA~ca prakArake varNa haiM-1 kAlA 2 pIlA 3 nIlA 4 lAla aura 5 sapheda / karNendriyake viSaya sAta prakArake svara haiM1SaDja 2 RSabha 3 gAndhAra 4 madhyama 5 paJcama 6 dhaivata aura 7 nissaad| ye saba viSaya iSTa aniSTa ke bhedase do do prakArake haiN| iSTa viSayoM meM rAga nahIM karanA aura aniSTa viSayoMmeM dveSa nahIM karanA; paJcendriya saMvara athavA paJcendriyadamana kahalAtA hai / / 28 / / Age pA~cavatoMkA varNana karate haiM gAthArtha-hiMsAvirati arthAt ahiMsA, asatyavirati, adattavirati, babrahmavirati aura saGgavirati ye pAMcavrata haiM / / 29 // For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [2. 30-. ( hiMsAvirai ahiMsA ) hiMsAviratirahiMsA prANAtipAtaviratibhavati / (asa- . ccaviraI) asatyaviratidvitIyaM mahAvrataM bhavati / ( adattaviraI ya ) adatta viratizcAdattAdviratiradattaviratistRtIyaM mahAvrataM bhavati / ( turiyaM abaMbhaviraI ) abrahmavirati maithunAdviramaNaM turiyaM-caturthaM mahAvrataM jJAtavyam / "caturo yadIyau calopazceti" sUtrasAdhutvAt / (paMcamasaMgammi viraI ya ) paMcamaM mahAvrataM bhavati / kA ? saGga parigrahe viratizca parigrahAdviramaNamityarthaH // 29 // ... sAhati ja mahallA AyariyaM jaM mahallapuvvehiM / jaM ca mahallANi tado mahallayA ittahe tAI // 30 // sAdhayanti yanmahAntaH AcaritaM yanmahatpUrvaiH / yacca mahAnti tataH mahAvratAni etasmAddhetoH tAni // 30 // ( sAhati ja mahallA ) sAdhayanti yadyasmAtkAraNAt pratipAlayanti / ke te? . mahallA-mahAnto gurUNAmapi guravaH puruSaH / ( AyariyaM jaM mahallapuvvehi ) AcaritamAdRtaM vA yadyasmAt kAraNAt mahallapuvvehi-mahadbhiH gurubhiH pUrvaiH cirantanAcAryaH vRSabhAdibhimahAvIra-paryantaiH vRSabhasenAdigautamAtta-gaNadharazca jambU vizeSArtha-trasa aura sthAvara-donoM prakArake jIvoMke prANaghAtase virata honA so ahiMsA mahAvrata hai| asatya vacana se virata honA so satyamahAvata hai| vinA dI huI vastuke grahaNa se virata honA adattatyAga athavA acaurya mahAvrata hai| strIsevana se virati honA so abrahmatyAga athavA brahmacarya mahAvata hai aura parigraha kA sarvathA tyAga honA so parigrahatyAga mahAvrata hai // 29 // Age mahAvrata nAmakI sArthakatA batalAte haiM gAthArtha-cUMki mahApuruSa inakA sAdhana karate haiM, pUrvavartI mahApuruSoM ne inakA AcaraNa kiyA hai, aura svayaM hI ye mahAn haiM ataH unheM mahAvrata kahate haiM // 30 // vizeSArtha-ahiMsA Adiko mahAvrata kyoM kahate haiM ? isa praznakA uttara dete hue kundakundasvAmIne tona hetu diye haiM / prathama hetu meM unhoMne kahA hai ki cUMki mahApuruSa arthAt guruoM ke bhI guru zreSTha jana inakA sAdhana karate haiM isaliye inheM mahAvrata kahate haiN| dUsare hetu meM unhoMne kahA hai ki cUMki pUrvavartI bar3e bar3e AcAryoM ne, bhagavAn vRSabhadeva ko Adi For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2.31] cAritraprAbhRtam svAmi-paryantazca / ( jaM ca mahallANi ) yacca yasmAtkAraNAt mahallANi-svayaM mahAnti gurutarANi / ( tado mahallayA ittahe ) tatastasmAtkAraNAt ittaheetasmAddhetoH ( tAI ) tAni mahAvratAnItyucyante / / 30 // vayaguttI maNaguttI iriyAsamidI sudaannnnikkhevo| avaloyabhoyaNAe hiMsAe bhAvaNA hoti // 31 // vacoguptiH manoguptiH IryAsamitiH sudAnanikSepaH / avalokya bhojanena ahiMsAyA bhAvanA bhavantiH // 31 // ( vayaguttI ) vcoguptirekaa| (maNaguttI ) manoguptidvitIyA bhaavnaa| (iriyAsamidI ) IryAsamitistRtIyA bhAvanA / ( sudANaNikkhevo ) AdAnanikSepaH pustakakamaNDalvAdikamupakaraNaM pUrva vilokya mRdunA mayUrapicchena pratilikhya gRhyate priyate ca sudAna-nikSepa ucyate / ( avaloyabhoyaNAe ) avalokya punaH punaH dRSTvA bhojanaM kriyate'valokya bhojanaM tena vilokya bhojanena / prAkRte liGgabhedaH napusakasya strotvaM etA ahiMsAmahAvratasya paMcabhAvanA bhavantIti veditavyam // 31 // mimmmmmmmmmmmmmm lekara mahAvIra paryanta tIrthaMkaroM ne, vRSabhasena ko Adi lekara gautamAnta gaNadharoM ne tathA jambUsvAmI paryanta sAmAnya kevaliyoM ne inakA AcaraNa kiyA hai, inakA Adara kiyA hai isaliye inheM mahAvrata kahate haiN| aura tIsare hetu meM kahA hai ki ve svayaM mahAn haiM-atyanta zreSTha haiM isaliye mahAvrata kahe jAte haiM // 30 // gAthArtha-vacana-gupti, mano-gupti, IryA-samiti AdAna-nikSepa * samiti aura Alokita-pAna ye pA~ca ahiMsAvrata kI bhAvanAeM haiM // 31 // ___vizeSArtha-vacana gupti arthAt vacanako rokanA, manogupti arthAt manako rokanA, IryA samiti arthAt cAra hAtha bhUmi dekhakara calanA, sudAnanikSepa arthAt pustaka kamaNDalu Adi upakaraNoM ko pahale dekha kara . tathA mayUrapicchI se sApha kara uThAnA dharanA aura avalokya bhojana arthAt bAra bAra dekha kara bhojana grahaNa karanA ye pA~ca ahiMsA mahAvrata kI bhAvanAeM haiM // 31 // For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 SaTprAbhRte Age satya mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ kahate haiMkohabhayahAsa lohAmohA vivarIyabhAvaNA caiva / vidiyassa bhAvaNAe e paMceva ya tahA hoMti ||32|| krodhabhayahAsalobhamohA viparItabhAvanAH caiva / dvitIyasya bhAvanA imAH paJcaiva ca tathA bhavanti // 32 // ( kohabhayahAsa lohAmohA ) krodhazca bhayaMca hAsazca lobhazca mohazca krodhabhayahAsalobhamohA: / ( vivarIya bhAvaNA ceva ) viparItabhAvanAzcaiva / eteSAM paJcAnAM viparItabhAvanAH akrodhanaH, abhayaH, ahAsaH, alobhaH amoharaceti / uktaM ca gautamena bhagavatA - [ 2.32 koNa aoho bhayahassavivajjido / aNuvIcI bhAsakusalo vidiyaM vadamassido || 1 || atrAmoha - zabdenAnuvIcI bhASAkuzala iti labhyate / vIcI vAglaharI tAmanukRtya yA bhASA vartate sAnuvIcIbhASA, jinasUtrAnusAriNI bhASA anuvIcIbhASA pUrvAcAryasUtra paripATImanullaGghaya bhASaNIyamityarthaH / uktaM umAsvAmibhaTTArakeNa - gAthArtha - akrodha, abhaya, ahAsa, alobha aura amoha ye dvitIya-satya mahAvrata kI pA~ca bhAvanAeM haiM // 32 // vizeSArthaM -asatya bolane ke kAraNa nimna prakAra haiM- kodha, bhaya, hAsya lobha aura moha / inase viparIta akrodha, abhaya, ahAsya, alobha aura amoha kI bhAvanA honA satya mahAvrata kI pA~ca bhAvanAeM haiN| bhagavAna gautama ne bhI aisA hI kahA hai| akohaNa - dvitIya satya mahAvrata ko dhAraNa karane vAlA puruSa akrodhana - krodha se rahita, alobha- lobha rahita, bhaya-vivarjita, hAsya vivarjita aura anuvIcI bhASA meM kuzala hotA hai| mUla gAthA meM jo amoha zabda hai usI se anuvocI - bhASA - kuzala yaha artha prApta hotA hai / vIcI pUrvAcAryoM ko vacana rUpa taraGga ko kahate haiM usakA anusaraNa karate hue jo bhASA bolI jAtI hai vaha anuvIcI bhASA kahalAtI hai / anuvIci - bhASAkA spaSTa artha yaha hai ki jinAgamake anusAra vacana bolanA / satya mahAvrata ke dhAraka puruSako sadA pUrvAcAryoMke dvArA likhita zAstra - paramparA kA. ullaGghana na karake hI vacana bolanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritraprAbhUtam 95 "kroghalobhabhIrutvahAsyapratyAkhyAnAnyanuvIcI bhASaNaM ca paJca" ( vidiyassa bhAvaNA ) dvitIyasya mahAvratasya bhAvanAH / ( e paMcaiva ) imA: paMcabhAvanAH / ( hoMti ) bhavanti ||32|| Age AcaryamahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ kahate haiMsuNNAyAraNivAso vimocitAvAsa jaM paroSaM ca / esaNasuddhisauttaM sAhammI saMvisaMvAdo // 33 // zUnyAgAranivAso vimocitAvAso yat parodhaM ca / sadharma samavisaMvAdaH // 33 // eSaNAzuddhisahitaM ( suSNAyAranivAso ) zUnyAgAreSu giriguhAta rukoTarAdiSu nivAsaH kriyate tathA sati acaurya vratabhAvanA prathamA bhavati / ( vimocitAvAsa ) udvasagrAmAdiSu vimocitAvAseSu ghATyAdibhirudvaseSu kRteSu nivAsaH kriyate'caryavratasya bhAvanA dvitIyA bhavati / ( jaM parodhaM ca ) pareSAmuparodho na kriyate bhATakAdyadhikaM 'svAminovatvAM svayaM na niruSyate'cauyaMvrata -bhAvanA tRtIyA bhavati paroparodhasyAkaraNamityarthaH ( esaNasuddhisaM uttaM) eSaNAzuddhimaMyuktaM sahitaM, AgamAnusAreNa -2.34 ] umAsvAmI bhaTTAraka ne bhI kahA hai kroSa -- krodhatyAga, lobhatyAga, bhayatyAga, hAsyatyAga, aura anuvIcIbhASaNa ye pA~ca satyavrata kI bhAvanAeM haiM // 32 // gAthArtha - zUnyAgAra nivAsa, vimocitAvAsa, paroparodhAkaraNa, eSaNAzuddhi sahitatva aura sadharmAvisaMvAda ye pA~ca acIryaM mahAvrata kI bhAvanAe~ haiM // 33 // vizeSArtha - zUnyAgAra arthAt parvatoM kI guphAoM aura vRkSoM kI koTaroM Adi meM nivAsa karanA acauryaMvrata kI pahalI bhAvanA hai| jo gA~va rAjAoM ke AkramaNa Adise ujar3a ho jAte haiM - vahA~ ke nivAsI loga apanA svAmitva chor3a anyatra cale jAte haiM unheM vimocitAvAsa kahate haiM, aise AvAsoM meM nivAsa karanA acauryamahAvrata ko dUsarI bhAvanA hai| paroparodhAkaraNa Thaharate samaya dUsaroM ko rukAvaTa nahIM karanA, mAlika ko adhika bhAr3A Adi dekara svayaM kisI sthAnako na gheranA yaha acaurya mahAvrata kI tIsarI bhAvanA hai eSaNAzuddhise sahita honA arthAt caraNAnuyoga ke anusAra bhikSA kI zuddhi rakhanA usameM kisI prakAra ke doSa nahIM lagAnA acauryamahAvrata ko cautho bhAvanA hai| aura saharSamayoMke sammukha 1. svAminA ma0 / For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [2. 35bhaikSyazuddhiracauryavratabhAvanA caturtho bhavati / ( sAhammIsaMvisaMvAdo) sadharmANAM saMmukho bhUtvA samyakaprakAreNa visaMvAdo vigatasaMvAdo vivAdo na kriyate'cauryavratabhAvanA paJcamI bhavati // 33 // Age brahmacarya mahAvratakI pA~ca bhAvanAe~ kahate haiM mahilAloyaNapuvvarai saraNasasattavasahi vikahAhi / puTTiyarasehiM virao bhAvaNa paMcAvi turiyammi // 34 // mahilAlokanapUrvaratismaraNasaMsaktavasati vikathAbhiH / puSTarasaiH virataH bhAvanAH paJcApi turye / / 34 // (mahilAloyaNa ) mahilAyA Alokana strI-manoharAGga-nirIkSaNaM tasmAdvirataH parAGmukhaH / ( puvvaraisaraNa ) pUrvarata smaraNaM pUrva yA strIbhiH krIr3A tasyAH smaraNaM cintanaM tasmAdvirataH / ( saMsattavasahi ) strINAM samIpatare yA vasatinivAsaH tasmAdvirataH nijazarIrasaMskAra-rahita ityarthaH / ( vikahAhi ) vikathAyA virataH strIrAgakathA vivarjita ityarthaH ( puThThiya rasehiM virao ) puSTikararasasya sevA-rahitaH vRSyarasasyAnAsvAdaka ityarthaH yasmin rase sevite 'vRSavat zaNDavat kAmI bhavati sa raso vRSyaH kathyate vAjIkaraNarasaM na sevate / ( bhAvaNa paMcAvi turiyammi ) etAH paMcApi bhAvanAsturIye caturtha brahmacaryavrate bhavanti // 34 // hokara samyak prakArase visaMvAda kA abhAva karanA arthAt 'yaha vastu hamArI hai' 'yaha tumhArI hai' isa prakAra vivAda nahIM karanA acauryamahAvrata kI pAMcavIM bhAvanA hai // 33 // gAthArtha-mahilAlokana virati, pUrvaratismaraNavirati, saMsaktavasati virati, vikathA virati aura puSTirasa sevana-virati ye pAMca brahmacarya mahAvratakI bhAvanAeM haiM // 34 // vizeSArtha-striyoMke manohara aGgoMke dekhane se virata honA, pahale striyoMke sAtha jo krIDA kI thI usake smaraNase virata rahanA, striyoM ke atyanta nikaTavartI vasatikA meM rahanekA tyAga karanA aura apane zarIrakI sajAvaTase dUra rahanA, striyoM meM rAga bar3hAne vAlo kathAoMkA tyAga karanA, aura jisa rasake sevana karane para vRSa arthAt sAMDake samAna manuSya kAmI ho uThatA hai aise puSTi-kAraka rasa rasAyana Adike sevanakA tyAga manAhAna kI bhAvanA For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 -2. 35-36 ] cAritraprAbhRtam Age parigraha tyAga mahAvrata kI pAMca bhAvanAeM kahate haiMapariggaha samaNuNNesu saddaparisarasarUvagaMdhesu / rAyaddosAINaM parihAro bhAvaNA hoti // 35 // aparigrahe samanojJaSu zabdasparzarasarUpagandheSu / rAgadveSAdInAM parihAro bhAvanA bhavanti // 35 / / ( apariggahasamaNuNNesu ) aparigrahavrate, atra luptavibhaktika padam / samaNuNNesu-samanojJeSu manojJasahiteSu amanojJeSu ceti zeSaH / ( saddaparisarasarUvagaMdhesu ) zabdasparzarasarUpagandheSu paJcendriyaviSayeSu / (rAyabosAINaM) rAgadveSAdInAM rAgasya dveSasya ca / AdizabdAtpAdapUraNameva / manojJeSu viSayeSu rAgo na kriyate'manojJeSu viSayeSu dveSo na kriyate / iti rAgadveSaparihAraH paJca bhAvanA bhavantIti jJAtavyam // 35 // Age pAMca samitiyoMkA varNana karate haiMiriyAbhAsA esaNa jA sA AdANa ceva nnikhevo| saMjamasohiNimitte khaMti jiNA paMca samidIo // 36 // IryA bhASA eSaNA yA sA AdAnaM caiva nikSepaH / saMyamazodhinimittaM khyAnti jinaH paJca samitIH // 36 // ( iriyA ) IryA samitiH cturhstviikssitmaarggmnm| ( bhAsA ) bhASAsamitiH AgamAnusAreNa vacanaM ( esaNa ) eSaNA samitiH carmaNA'spRSTasyod gAthArtha-manojJa aura amanojJa bhedase yukta zabda, sparza, rasa, rUpa aura gandha ina paJca indriyoMke viSayoMmeM rAga-dveSakA tyAga karanA parigraha tyAgavatakI pAMca bhAvanAeM haiM // 35 // ' vizeSArtha-zabda Adi paJca indriyoMke iSTa viSayoM meM rAga nahIM karanA aura aniSTa viSayoMmeM dveSa nahIM karanA ye pAMca aparigraha vratakI bhAvanAeM haiN| gAthAmeM AyA huA 'apariggaha' zabda luptavibhakti vAlA pada hai, isaliye usakA saptama vibhakti rUpa artha karanA caahiye| isI prakAra 'rAyadosAINaM' meM jo Adi pada hai vaha pAda-pUrtikA hI kAraNa hai // 35 // pApA-jinendra bhagavAn ne saMyama kI zuddhike nimitta IryA, bhASA, eSaNA, AdAna aura nikSepa ina pAMca samitiyoMkA varNana kiyA hai / / 36 / / For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaprAMbhRte [ 2. 35-36gamAtpAdidoSa-rahitasya bhojanasya punaH punaH zodhitasya prAsukasya bhojanasya .. grahaNaM yA samitirbhavati sA tRtIyA samitiH / ( AdANa ceva ) AdAnaM caiva yatpustakakamaNDaluprabhRtikaM gRhyate tatpUrva nirIkSyate pazcAnmRdunA mayUrapicchena pratilikhyate pazcAt gRhyate caturthI samitirbhavati / (Nikhevo ) yatkicid vastu pustakakamaNDalumukhyaM kvacinnikSipyate mucyate dhriyate tannikSepa-sthAnaM dRSTvA tathaiva pratilikhya ca priyate / mayUra--picchasyAsannidhAne mRduvastreNa kadAcittathA kriyate nikSepaNA nAmnI paMcamI samitirbhavati / ( saMjama sohi Nimitte ) etatsa- . mitipaMcakaM saMyamasya mahAvrata-paJcakasya zodhinimittaM bhavati / yo mayUrapicchaM varjitaH sAdhuH sa mAsopavAsAdikaM kurvannapi na zuddhayatIti zrI kundakundabhagavadabhiprAyaH / (khaMti jiNA paMca samidIo ) khyAnti prakathayati ke ? jiNA-tIrthaMkara paramadevAH sAmAnyakevalinaH zrutakevali nazceti bhAvaH / kiM khyAnti ? paMca sami vizeSArtha-cAra hAtha taka dekhe hue mArga meM gamana karanA IryAsamiti hai| Agamake anusAra vacana bolanA bhASAsamiti hai / camar3ese vinA chue : tathA udgama aura utpAdAdi doSoMse rahita prAsuka AhArako bAra bAra zodhakara grahaNa karanA eSaNAsamiti hai| pustaka kamaNDalu Adi jisa upakaraNa ko grahaNa karanA hai use pahale acchI taraha dekhA jAtA hai aura phira bAdameM mayUra-pIchose usakA mArjana kiyA jAtA hai, yaha cauthI AdAnasamiti hai| aura pustaka kamaNDalu Adi jo vastu chor3I tathA rakhI jAtI hai use rakhanekA sthAna dekhakara tathA mayUrapochIse mArjana kara rakhanA pA~cavIM nikSepaNAsamiti hai| kadAcit mayUrapochI pAsameM na ho to ( samIpameM vidyamAna kSullaka ke ) komala vastrase bhI parimArjana hotA hai parantu yaha kAdAcitka arthAt kisI khAsa paristhiti meM hai / sAmAnya rUpase sAdhuko mayUra picchIse yukta honA hI cAhiye / jo sAdhu mayUra picchIse rahita hai vaha mAsopavAsa Adi karatA huA bhI zuddha nahIM hotA hai, yaha kundakunda bhagavAn kA abhiprAya hai / ye pA~ca samitiyAM, pAMca mahAvratoM kI zuddhi ke nimitta haiM isaliye jina arthAt tIrthaMkara paramadeva, sAmAnya kevalI aura zruta kevalI inakA kathana karate haiN| yahAM pAMca samitiyoMkA saMkSepa se varNana kiyA hai, inakA vistAra zrI vaTTakera tathA vIranaMdo Adi AcAryoMke dvArA viracita AcAra granthoMmeM--mUlAcAra, cAritrasAra Adi granthoMmeM jAnanA cAhiye / (anya granthoMmeM IryA 1 bhASA 2 eSaNA 3 AdAnanikSepaNa 4 aura utsarga 5 isa prakAra pAMca samitiyAM batalAI haiM parantu yahA~ kunda kunda For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 37 ] cAritraprAbhRtam 99 dIo paJcasamitIriti tAtparyArthaH / vistarastu vaTTakera 'vIranandyAdiviracitA - cAra grantheSu jJAtavyaH / / 36 // Age 'jJAnarUpa AtmA hai' yaha kahate haiM bhavvajaNa bohaNatthaM jiNamagge jiNavareha jaha bhaNiyaM / gANaM NANasarUvaM appANaM taM viyANehi // 37 // bhavyajana bodhanArthaM jinamArge jinavarairyathA bhaNitam / jJAnaM jJAnasvarUpaM AtmAnaM taM vijAnIhi // 37 // ( bhavvajaNa bohaNatthaM ) samyagdarzana - jJAna - cAritra - ratnatrayaprApti-yogyA ye te bhavyajanAsteSAM boghanArthaM sambodhananimittaM / ( jiNamagge ) jinasya zrImadbhagavadahaMtsarvajJasya mArge samyagdarzanajJAnacAritralakSaNopalakSite mokSamArge / ( jiNavareha jaha bhaNiyaM ) zrImadbhagavadarhatsarvajJairyathA bhaNitaM pratipAditaM / kiM tadbhaNitam ? ( gANaM NANasarUvaM ) jJAnaM vyavahAranayena samyagjJAnaM tathA jJAnasya svarUpaM svabhAvaH / uktaM ca samantabhadreNa kavinA jJAnasya svarUpam - svAmI ne AdAna aura nikSepa ko pRthak pRthak samiti mAnakara usane samitiko nikSepa samiti meM garbhita kara diyA hai / gAthArtha - bhavya jIvoM ko samajhAneke liye jina-mArga meM jinendra devane jJAnakA jaisA svarUpa kahA hai usa jJAna svarUpa AtmAko jAne ||37|| vizeSArtha - z2o samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrarUpa ratnakI prApti ke yogya hote haiM, ve bhavya kahalAte haiM / una bhavya jIvoM ko samajhAne ke liye zrImAn bhagavAn arhanta sarvajJadeva ke mArga meM arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa lakSaNase yukta mokSamArga meM zrImAn sarvajJa bhagavAn ne vyavahAra nayase samyagjJAnakA jaisA svarUpa kahA hai usa jJAnasvarUpa AtmA kA he bhavya ! tU acchI taraha vicAra kara / samyagjJAnakA svarUpa kavi zrI samantabhadra svAmI ne kahA hai 1. vaTTakerala ma0 / 2. mahAkavinA ma0 / Jain Education' International For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 SaTprAbhRte 'anyUnamanatiriktaM yAthAtathyaM vinA ca viparItAt / veda yadAhustajjJAnamAgaminaH / / niHsandehaM IdRgvidhaM jJAnaM jJAnasvarUpaM ca nizcayanayena ( appANaM taM viyANeha ) AtmAnaM tajjJAnaM jJAnasvarUpaM ca he bhavya ! tvaM vijAnIhi samyagvicArayeti kriyAkArakasambandhaH / / 37 / / Age samyagjJAnI kA lakSaNa kahate haiMjIvAjIvavihattI jo jANai so havei saNNANI / rAyAdidosara hio jiNasAsaNe mokkhamaggutti // 38 // jIvAjIvavibhakti yo jAnAti sa bhavetsaMjjJAnaH rAgAdidoSarahito jinazAsane mokSamArga iti ||38|| [ 2.38 ( jIvAjIva vihattI ) jIvasyAtmadravyasya, ajIvasya pudgala - dharmAdharmaM kAlAkAzalakSaNasya paJcabhedasya vibhakta vibhaJjanaM vicanamiti dezyAt / ( jo jANai so havei saNNANI ) yo jAnAti sa bhavet sajjJAna: / ( rAyAdidosa rahio ) sa jJAnI kathaMbhUtaH ? rAgAdidoSarahitaH rAgadveSamohAdidoSarahitaH / ( jiNasAsaNemokkha maggutti ) jinazAsane mokSamArga iti ||38|| anyUna - jo padArthako nyUnatA rahita, adhikatA-rahita, jyoMkA tyoM viparota bhAva tathA sandeha ke vinA jAnatA hai use Agamake jJAtA samyajJAna kahate haiM / nizcaya nayase guNa aura guNImeM abheda rahatA hai ataH AtmA ukta samyagjJAna rUpa hI hai aisA jAnanA cAhiye ||37|| gAthArtha - jo jIva aura ajIvake vibhAgako jAnatA hai vaha samyamjJAnI hai, rAgAdi doSoMse rahita hai aura jina zAsana meM mokSamArga rUpa kahA gayA hai // 38 // vizeSArtha - Atmadravyako jIva dravya kahate haiM, pudgala tathA dharma, adharma, kAla aura AkAzake bhedase ajIva pA~ca prakAra kA hai| jo ina donoMke bheda--pArthakyako jAnatA hai vaha samyagjJAnI hai / vaha samyagjJAnI rAga, dveSa aura moha Adi doSoMse rahita hai tathA abheda nayase vaha svayaM mokSamArga hai ||38|| 1. 20 ka0 samantabhadrasya / For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 39.40] cAritraprAbhRtam 101 daMsaNaNANacarittaM tiNNivi jANeha prmsddhaae| jaM jANiUNa joI aireNa lahaMti NivvANaM // 39 // darzanajJAnacAritraM trINyapi jAnIhi prmshrddhyaa| yadjJAtvA yogino acireNa labhante nirvANam // 39 // (dasaNaNANacaritaM ) darzanajJAnacAritraM ( tiNNivi jANeha paramasaddhAe ) trINyapi jAnIhi paramazraddhayA prkRssttrucyaa| ( jaM jANiUNa joI ) yaddadarzanajJAnacAritraM jJAtvA yoginH| ( aireNa lahaMti NivANaM ) acireNa stokakAlena labhante prApnuvanti / kiM tat ? nirvANaM sarvakarmakSayalakSaNaM mokSamiti / / 39 / / pAUNa NANasalilaM NimmalasuvisuddhabhAvasaMjuttA / hoti sivAlayavAsI tihuvaNacUDAmaNI siddhA // 40 // prApya jJAnasalilaM nirmalasuvizuddhabhAvasaMyuktAH / bhavanti zivAlayavAsinaH tribhuvanacUDAmaNayaH siddhAH // 40 // (pAUNa NANasalilaM) prApya jJAnasalilaM labdhvA samyagjJAnapAnIyaM ( NimmalasuvisuddhabhAvasaMjuttA) nirmalo niraticAraH, suvizuddho rAgadveSamohAdirahitaH, bhAvo nijAtmapariNAmastena saMyuktAH sahitAH puruSaH / ( hoti sivAlayavAsI ) bhavanti zivAlayavAsinaH sarvakarmakSayalakSaNanirvANapadanivAsino bhavanti / (tihuvaNacUDA - gAthArtha-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoMko paramazraddhA se jaano| kyoMki inheM jAnakara yogI zIghra hI nirvANako prApta ho jAte haiM / / 39 // vizeSArtha-kundakunda svAmI bhavyajIvoMko preraNA karate haiM ki he bhavya jIvo! samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoMko utkRSTa ruci-pUrvaka jAno kyoMki inheM jAnakara yogI-munirAja thor3e hI samayameM sarva karma kSayarUpa mokSako pA lete haiM // 39 // . gAvArtha--samyagjJAna rUpI jalako pAkara nirmala aura vizuddhabhAva se sahita puruSa mokSa-mahalake vAsI, tribhuvanake cUDAmaNi siddha hote haiM // 40 // vizeSArtha-jo manuSya samyagjJAna rUpI balako pAkara niraticAra evaM rAgadveSa mohAdise rahita svakIya Atma pariNAmase yukta hote haiM ve samasta kokA kSayakara nirvANa rUpI prAsAda meM nivAsa karate haiN| tIna For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte _ [2.41maNI siddhA) tribhuvanacUDAmaNayastrailokyaziroratnAni te puruSAH siddhA bhavantiAtmopalabdhivanto bhavanti // 40 // NANaguhiM vihINA Na lahaMte te suicchiyaM laahN| iya gAuM guNadosaM taM saNNANaM viyANehi // 41 // jJAnaguNaivihInA na labhante te sviSTaM lAbham / .. . iti jJAtvA guNadoSau tat sajjJAnaM vijAnAhi // 41 // ( NANa guNehi vihINA ) jJAnameva guNo jIvasyopakArakaH padArthastena vihInA rahitAH / ( Na lahaMte te suicchiyaMlAhaM ) na labhante na prApnuvanti te suSThu iSTa lAbhaM mokSaM / uktaJca 2NANavihINahaM mokkhapau jIva ma kAsu vi joi / bahuyaI salilaviroliyaI kala coppaDau na hoi // 1 // . ( iya gAuM guNadosaM ) itipUrvoktaprakAreNa guNaM doSaM ca jJAtvA jJAnasya guNaM, ajJAnasya doSaM vijJAya / (taM saNNANaM viyANehi ) tattasmAtkAraNAt, sat samIcInaM, jJAnaM vijAnIhIti tAtparyArthaH // 41 // lokake agrabhAgameM nivAsa karanese cUDAmaNike samAna jAna par3ate haiM aura Atmopalabdhise yukta honeke kAraNa siddha kahalAte haiM / / 40 // gAthArtha-jJAna guNase hIna jIva atyanta iSTa lAbhako prApta nahIM kara sakate / isa prakAra guNa aura doSako jAnakara usa samyagjJAnako acchI taraha jAno / / 41 // vizeSArya-jJAna guNa hI jIvakA upakAraka padArtha hai usase rahita manuSya atizaya iSTa jo mokSa rUpI lAbha hai use nahIM prApta kara sakate / jaisA ki kahA hai__NANa-jJAnase hIna manuSya mokSako prApta nahIM ho sakate so ThIka hI hai kyoMki pAnIke vilone se hAtha cIkanA nahIM hotaa| isa prakAra jJAnake guNa aura ajJAnake doSa jAnakara samyagjJAnako acchI taraha jaano| 1. 'siddhiH svAtmopalaldhiH praguNaguNagaNocchAdidoSApaharAt / yogyopAdAnayuktyA dRSada iha yathA hemabhAvopalibdhaH |'-siddhbhktii pUjyapAdaH / 2. paramAtmaprakAze yogIndradevasya / For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 42-43] cAritraprAbhRtam cArittasamArUDho appAsu paraM Na Ihae nnaannii| pAvai aireNa suhaM aNovamaM jANa Nicchayado // 42 // cAritrasamArUDha AtmanaH paraM na Ihate jnyaanii| prApnotyacireNa sukhamanupamaM jAnIhi nizcayataH // 42 // ' ( cArittasamArUDho ) cAritrasamArUDhazcAritra pratipAlayan pumAn / ( appAsu paraM Na Ihae NANo) AtmanaH sakAzAt paramiSTaM sragvanitAdikaM na Ihate na vAJchati, ko'sau ? jJAnI jJAnavAn pumAn / uktaJca , samasukha zolitamanasAmazanamapi dveSameti kimu kAmAH / sthalamapi dahati jhaSANAM kimaGga punaraGgamaGgArAH // 1 // ( pAvai aireNa suhaM ) prApnotyacireNa stokakAlena sukhamanantasaukhyam / ( aNovamaM jANa Nicchayado) kathaMbhUtaM sukham ? anupamamupamArahitaM jAnIhi he bhavya ! tvaM Nicchayado-nizcayataH niHsandehAnnizcayanayAdvA // 42 // evaM saMkhaveNa ya bhaNiyaM NANeNa vIyarAyeNa / sammattasaMjamAsayaduNhaM pi udesiyaM caraNaM // 43 // gAthArtha-jo jJAnI puruSa cAritra kA pAlana karatA haA AtmA ke sivAya anya padArtha kI icchA nahIM karatA vaha zIghra hI anupama sukha ko prApta hotA hai, aisA nizcaya se jAno // 42 // vizeSArya-cAritra para ArUDha huA arthAt cAritrakA pAlana karatA huA jJAnI puruSa AtmAse atirikta mAlA tathA strI Adi anya iSTa padArthoM kI icchA nahIM karatA so Thoka hI hai kyoMki kahA hai samasukha-jinakA mana samatA bhAvarUpI sukhase suvAsita ho rahA hai unheM bhojana bhI rucikara nahIM hotA phira kAmabhoga kaise rucikara ho sakate haiN| jaise ki machaliyoM ke zarIrako jaba khAlI jamIna bhI jalAtI hai taba 'aGgAroMkA to kahanA hI kyA hai ? aisA jJAnI jIva thor3e hI samaya meM . anupama sukha ko prApta hotA hai yaha nizcayase-sandeha rahita athavA nizcaya nayase jAno / / 42 // .. gAthArya-isaprakAra jJAnasvabhAvase yukta sarvajJa vItarAga devane samyaktva aura saMyamake Azrayase sahita donoM AcAroM-darzanAcAra aura cAritrAcArakA cAritra saMkSepa se kahA hai // 43 // For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte evaM saMkSepeNa ca bhaNitaM jJAnena vItarAgeNa / samyaktvasaMyamAzrayadvayorapiuddezitaM caraNam ||43|| ( evaM saMkheveNa ya) evamamunA prakAreNa saMkSepeNa ca / ( bhaNiyaM NANeNa vIyarAeNa ) bhaNitaM pratipAditaM NANeNa jJAnena jJAnarUpeNa jJAnasvabhAvena kevalajJAninA sarvajJena vItarAgeNa rAgadveSamohAdibhiraSTAdazadoSa rahitena / kiM bhaNitaM ? ( sammatta saMjamAsaya-. duhaM pi) samyaktvasaMyamAzrayayordvayorapi darzanAcAracAritrAcArayordvayorapi / ( uddesiyaM caraNaM ) uddezitamudde zamAtra saMkSepeNa cAritra pratipAditaM / vistareNa'vaTTakerAdI jJAtavyam // 43 // 104 bhAveha bhAvasuddhaM phuDu raiyaM caraNapAhuDaM ceva / lahu caugai caiUNaM acireNa'puNanbhavA hoI ||44 || bhAvayata bhAvazuddha sphuTaM racitaM caraNaprAbhRtaM caiva / laghu catugatastyaktvA acireNApunarbhavA bhavata ||44 || ( bhAveha bhAvasuddhaM ) bhAvayata bhAvanAviSayIkuruta yUrya he bhavyAH / ( phuDu raiyaM caraNapAhuDaM ceva ) sphuTaM prakaTArthaM racitaM caraNaprAbhRtaM cAritrasAraM / caiva vizeSArtha - cAritra - prAbhRtakA upasaMhAra karate hue zrI kundakunda svAmI kahate haiM ki isa prakAra jJAnasvabhAvase saMpanna kevalajJAnI - sarvajJa aura rAga dveSa moha Adi aThAraha doSoMse rahitaM vItarAga devane yahA~ samyaktva aura saMyamakA Azraya rakhanevAle donoM AcAroM kA - darzanAcAra aura cAritrAcArakA uddeza rUpa - nAmollekha rUpa cAritrakA saMkSepase varNana kiyA hai| inakA vistAra vaTTakera Adike mUlAcAra Adi granthoM meM jAnanA cAhiye ||43|| [ 2. 44 gAthArtha - he bhavya jIvo ! zuddhabhAva se spaSTa race hue caraNaprAbhRta tathA darzana prAbhRtakA khUba cintana karo aura usake phala-svarUpa zIghra hI caturgatiyoM kA tyAga kara svalpa kAlameM punarbhava se rahita siddha ho jAo // 44 // vizeSArtha - kundakunda svAmI kahate haiM ki he bhavya jIvo ! hamane caraNaprAbhRta grantha ko racanA zuddhabhAva se ko hai - rUpAti-lAbha-pUjAdi ko icchAse rahita hokara kI hai tathA isameM pratipAdya padArthoMkA spaSTa nirUpaNa kiyA hai / ataH isakI acchI taraha bhAvanA karo - isakA khUba 1. vaTTakeralAdI ma0 / For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2.44] cAritrAmRtam 105 zabdAddarzanAvaraNaM coddezitaM / ( lahu caugai caiUNaM ) laghu zIghra caturgatIstyavatvA narakatirya manuSyadevagatIzcatasraH parihAya / ( acireNa puNabbhavA hoha ) acireNa stokakAlena itastRtIye bhave'punarbhavAH siddhA bhavata yUyam / siddhigati paJcamoM gatiM prApnuta yUyamiti bhadram // 44 // iti zrI padmanandi kundakundAcArya vakraprovAcAryalAcAryagRddhapicchAcArya nAmapaJcakavirAjitena sImandharasvAmi jJAnasamboSita-bhavya-jIvena zrI jinacandrasUri bhaTTAraka-paTTAbharaNabhUtena kalikAla-sarvajJena viracite SaTprAbhRte granthe sarvamunimaNDalImaNDitena kalikAla gautamasvAminA zrImallibhUSaNena bhaTTArakeNAnumatena sakalavidvajjanasamAjasammAnitenobhayabhASA-kavi-cakravartinA zrIvidyAnandigurvantevAsinA sUrivarazrIzrutasAgareNa viracitA caraNaprAbhRtaTIkA dvitIyA' / sampUrNA cintana-manana karo aura isake phalasvarUpa naraka-tiryaJca-manuSya tathA deva ina cAroM gatiyoMko chor3akara isa bhavase tIsare bhavameM hI punarjanmase rahita ho jAo // 44 // isa prakAra zrI padmanandI, kundakundAcArya, vakragrIvAcArya, elAcArya aura gRddhapicchAcArya ina pAMca nAmoMse suzobhita, sImandhara svAmIke jJAnase bhavyajIvoMko sambodhita karane vAle zrI jinacandrasUri bhaTTAraka ke paTTake AbharaNasvarUpa, kalikAla sarvajJa kundakundAcArya ke dvArA viracita SaTpAhuDa granthameM samasta muniyoMke samUhase suzobhita, kalikAlake gautamasvAmI zrI mallibhUSaNa bhaTTAraka ke dvArA anumata, sakala vidvatsamAjake dvArA sanmAnita, ubhaya-bhASA-sambandhI kaviyoMke cakravartI zrI vidyAnanda guruke ziSya sUrivara zrIzrutasAgara ke dvArA viracita cAritra-pAhuDa kI TIkA sampUrNa huii| -- 1. ma pratI 'dvitIyA' nAsti / 2. smaaptaam| For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraprAbhRtam arahaMtabhAsiya tthaM gaNaharadevehi gaMthiyaM sammaM / suttatthamaggaNatthaM savaNA sAhaMti paramatthaM // 1 // arhadubhASitArthaM gaNadhara devairgrathitaM samyak / sUtrArthamArgaNArthaM zramaNAH sAdhayanti paramArtham // 1 // 1 ( arahaMtabhAsiyatthaM ) arhadbhistIrthakaraparamadevairbhASito'rthaH sUtra bhavati / ( gaNaharadeveha gaMthiyaM sammaM ) gaNadharadevaizcaturbhirjJAnaiH sampUrNairaSTamahAprAtihArya sahitaistIrthakara yuvarAjaH gaMdhiyaM padaM racitaM sammaM samyak pUrvApara - virodharahitaM zAstraM sUtraM bhavati / ( suttatthamaggaNatthaM ) sUtrArthamArgaNaM sUtrArthaM vicAraH so'rthaH prayojanaM yasmin sUtre tatsUtrArthamAgaMNArthaM / tena zukladhyAnadvayaM bhavati / tena ( savaNA sAhaMti paramatthaM ) sUtrArthena zravaNA ( zramaNAH ) sadRdRSTayo digambarAH gAthArtha -- jisakA artha arahanta bhagavAnake dvArA pratipAdita hai, gaNadhara devoM ne jisakA acchI taraha gumphana kiyA hai tathA zAstra ke arthakA khojanA hI jisakA prayojana hai, use sUtra kahate haiN| aise sUtrake dvArA samyagdRSTi digambara sAdhu apane paramArthako sAdhate haiM // 1 // vizeSArtha - arahanta tIrthaMkara paramadeva ne jisakA arthaM rUpase pratipAdana kiyA hai aura cAra jJAnake dhArI, ATha mahARddhiyoM se sahita, tIrthaGkaroM ke yuvarAja svarUpa samasta gaNadharoM ne jisakI dvAdazAGga rUpa racanA kI hai use sUtra kahate haiM / yaha sUtra arthAt zAstra pUrvA-para virodhase rahita hotA hai / sUtra- pratipAdita artha kI khoja karanA hI zAstrakA prayojana hai / isake cintana se pRthaktva - vitarka - vIcAra aura ekatva - vitarka ye do zukladhyAna hote haiM / sUtrArthaMke cintana se samyagdRSTi nirgrantha sAdhu paramArthaM rUpa mokSako sAdhate haiM, apane vaza karate haiM / isa taraha sUtra mokSakA kAraNa hai / yadyapi isa gAthA meM 'sUtra' isa vizeSya padakA grahaNa nahIM hai tathApi Upara se usakI yojanA kara lenI cAhiye // 1 // ( bhAva-sUtra aura dravya-sUtra kI apekSA sUtrake do bheda haiM, isa gAthAmeM kundakunda svAmI ne donoM ke lakSaNa kahe haiN| tIrthaGkara paramadeva ke dvArA pratipAdita jo artha hai vaha bhAvasUtra athavA bhAvazruta hai aura gaNadhara devoMke For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3.2 ] sUtraprAbhRtam 107 paramArthaM mokSaM sAdhayanti - Atmavaze kurvanti, tena kAraNena sUtra mokSa heturiti bhAvArthaH // 1 // suttammijaM sudiTThe AyariyaparaMpareNa maggeNa / NAUNa duvihasuttaM vaTTa sivamagga jo bhavvo // 2 // sUtre yat sudRSTaM AcArya parampareNa mArgeNa / jJAtvA dvividhasUtra N vartate zivamArge yo bhavyaH ||2|| ( suttammi jaM sudiTTha ) sUtre yat suSThu atizayenAvAghitatayA vA dRSTaM pratipAditaM / ( Airiya parampareNa maggeNa ) AcAryANAM paramparA zreNiyaMtra mArge sa AcAryaparamparaH AcAryapravAhamukto mArgastena mArgeNa / ko'sau mArga iti ceducyate - zrImahAvIrAdanantaraM zrIgotamaH sudharmo jambUzceti trayaH kevalinaH / viSNuH nandimitraH aparAjitaH govardhanaH bhadrabAhuzceti pnycshrutkevlinH| tadanantaraM, vizAkhaH proSThilaH kSatriyaH jayasenaH nAgasenaH siddhArthaH dhRtiSeNa: vijayaH buddhilaH gaGgadevaH dharmasenaH ityekAdaza dazapUrviNa: / nakSatra: jayapAlaH pANDuH dhruvasenaH kaMsAzcetipaJcaikA dazAGgagharAH / subhadraH yazobhadraH bhadrabAhuH lohAcAryaH ete catvAra ekAGgadhAriNaH / jinasenaH arhadvaliH dvArA dvAdazAGga rUpa jo racanA huI hai vaha dravya sUtra athavA dravyazruta hai / donoM prakArake zrutoM kA prayojana paramArtha sAdhana arthAt mokSa prApti hai | ) gAthArtha - Agama meM jisakA acchI taraha pratipAdana kiyA gayA hai| aise dvividha sUtra - dravyazruta aura bhAva zrutako jo AcAryoMkI paramparA se yukta mArgake dvArA jAna kara mokSa - mArga meM pravRtta hotA hai, vaha bhavya hai ||2|| vizeSArtha - zAstrameM atyanta avAdhitarUpa se jisa dravya - zruta aura bhAvazruta kA pratipAdana kiyA gayA hai use AcArya - paramparAse prApta mArgake dvArA acchI taraha jAnakara jo mokSamArga meM pravRtta hotA hai vaha bhavya hai / AcArya paramparAse prApta mArga kyA hai ? isake uttara meM kahate haiM ki bhagavAn mahAvIra svAmIke anantara tIna kevalI hue 1 zrI gautama svAmI 2 sudharmAcArya aura jambU svAmI / inake bAda 1 viSNu, 2 nandimitra, 3 aparAjita 4 govardhana aura 5 bhadrabAhu ye pA~ca zrutakevalI hue / tadanantara 1 vizAkha 2 proSThila 3 kSatriya 4 jayasena 5 nAgasena 6 siddhArthaM 7 dhRtiSeNa 8 vijaya 9 buddhila 10 gaGgadeva aura For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Poe SaTprAbhRte [3. 3mAdhanandI dharasenaH puSpadanta bhUtabali: jinacandraH kundakundAcAryaH umAsvAmI samantabhadrasvAmI zivakoTiH zivAyanaH pUjyapAdaH elAcAryaH vIrasenaH jinasenaH nemicandraH rAmasenazceti -prathamAGgapUrvabhAgajJAH / akalaGkaH anantavidyAnandI mANikyanando prabhAcandraH rAmacandra ete sutAkikAH / vAsavacandraH guNabhadra etau nagnau ante vIrAGgajazca / ( NAUNa duvihasutta) jJAtvA dvividhaM sUtraM arthataH zabdatazca dvividhaM sUtraM / ( vaTTAi sivamagge jo bhabvo) vartate zivamArge yo muniH sa bhavyo ratnatrayayogyo bhavati mokSaM prApnotIti bhAvaH // 2 // suttaM hi jANamANo bhavassa bhavaNAsaNaM ca so kudi| sUI jahA asuttA NAsadi sutte sahA govi // 3 // sUtraM hi jAnAno'bhavasya bhavanAzanaM ca sa karoti / ... sUtrI yathA asUtrA nazyati sUtreNa saha nApi // 3 // ( suttaM hi jANamANo bhavassa ) sUtraM zAstrAnukramaM hi nizcayena jAnAno jAnan, kasya sUtraM, ( a ) bhavassa-'abhavasya sarvajJavItarAgasya / (bhavaNAsaNaM ca ~~~~~~~~~~~~~~~~~ 11 dharmasena ye gyAraha dazapUrvake dhAraka hue| tadanantara 1 nakSatra 2 jayapAla 3 pANDu 4 dhruvasena aura 5 kaMsa ye pA~ca gyAraha aMga ke dhAraka hue| tadanantara 1 subhadra 2 yazobhadra 3 bhadrabAhu aura 4 lohAcArya ye cAra eka aMma dhAraka hue / tadanantara jinasena, ahaMdvali, mAghanandI, dharasena, puSpadanta, bhUtabali, jinacandra, kundakundAcArya, umAsvAmI, samantabhadrasvAmI, zivakoTi, zivAyana, pUjyapAda, elAcArya, vIrasena, jinasena, nemicandra aura rAmasena ye prathama aMgake pUrvabhAgake jJAtA he| akalaGka, ananta vidyAnando, mANikyanandI, prabhAcandra aura rAmacandra ye saba uttama tArkika arthAt nyAyazAstrake ucca koTike vidvAna hae haiN| vAsavacandra aura guNabhadra ye do digambara sAdhu hae aura antameM vIrAMgaja nAmaka sAdhu hue* | jo artha aura zabdakI apekSA do prakArake sUtrako jAnatA hai tathA mokSamArgameM prApti karatA hai vaha muni bhavya hai ratnatraya ke yogya hai tathA mokSa prApta karatA hai // 2 // gAthArtha-jo manuSya yathArthameM sarvajJa devake zAstrako jAnatA hai vaha saMsArakA nAza karatA hai| jisa prakAra sUtra arthAt DorAse rahita suI naSTa ho jAtI hai-guma jAtI hai, usI prakAra sUtra arthAt zAstrase 2. na vidyate bhavo janma yasya tasya / *AcAryoM ke ye nAma kAlakrama se nahIM haiN| For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 4 ] sUtraprAbhRtam 109 so kurNAdi ) bhavasya saMsArasya nAzanaM vinAzaM sa pumAn karoti vidadhAti tIrthaMkaro bhUtvA''tmAnaM prakaTayati mukto bhavatItyarthaH / amumevArtha dRSTAntena dRDhayati - ( sUI jahA asuttA NAsadi) sUcI lohasUcikA vastradarakA rikA asUtrA davarakarahitA nazyati na labhyate / ( sutte sahA No vi) sUtreNa saha vartamAnA sUtreNa doreNa sahitA No vinApi nazyati haste caTati // 3 // puriso vi jo sasutto Na viNAsaha so gao vi saMsAre / saccayaNapaccakravaM NAsadi taM so avissamANo vi // 4 // puruSo'pi yaH sasUtraH na vinazyati sa gato'pi saMsAre / svacetanApratyakSeNa nAzayati taM so'dRzyamAno'pi // 4 // ( puriso vi jo sasutto ) puruSo'pi jIvo'pi yaH sasUtro jinasUtrasahitaH / ( NaviNAsaha so gao vi saMsAre ) na vinazyati sa pumAn gato'pi naSTo'pi saMsAre. patito'pi punarujjIvati mukto bhavati / ( sacceyaNapaccavakhaM ) AtmAnubhavapratyakSeNa / ( NAsadi taM so adissamANo vi ) NAsadi - nazyati, antaranartho'yaM rahita manuSya bhI naSTa ho jAtA hai-- caturgati rUpa saMsAra meM guma jAtA hai // 3 // vizeSArtha - jo bhava arthAt punarjanma se rahita haiM ve abhava arthAt sarvajJa jinendra kahalAte haiM / una sarvajJa- vItarAga jinendrake sUtra - Agamako jo jAnatA hai vaha bhava arthAt saMsArakA nAza karatA hai - tIrthaGkara hokara apane Apako pragaTa karatA hai - mokSa ko prApta hotA hai / isI bAta ko suIke dRSTAntase dRr3ha karate haiN| jisa prakAra vastrameM cheda karane vAlI lohe - kI suI asUtrA- DorAse rahita honepara naSTa ho jAtI hai usI prakAra sUtra - zAstra se rahita manuSya naSTa ho jAtA hai || 3 || gAthArtha - jo puruSa sasUtra hai - jinAgamase sahita hai vaha saMsArameM par3a kara bhI naSTa nahIM hotA hai - zIghra muktiko prApta ho jAtA hai / vaha svayaM aprasiddha honepara bhI AtmAnubhava ke pratyakSase usa saMsArako naSTa kara detA hai // 4 // vizeSArtha - jo jIva jinAgama kI zraddhA aura jJAnase yukta hai vaha yadi kadAcit baddhAyuSka honese naraka tiryaJca Adi gati rUpa saMsAra meM par3a bhI jAtA hai athavA samyak, darzanase bhraSTa hokara ardhaMpudgalaparivartana kAla taka nAnA gatiyoM meM paribhramaNa bhI karatA rahatA hai to bhI vaha naSTa For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 SaTprAbhRte [3. 5-6 prayogaH tenAyamarthaH nAzayati taM saMsAraM sa AsannabhavyajIvaH / kathaMbhUtaH ? adissamANovi-adRzyamAno'pi caturvidhasaMghamadhye'prakaTo'pyaprasiddho'pi // 4 // 'suttatthaM jiNa bhaNiyaM jIvAjIvAdi bahuvihaM atthaM / heyAheyaM ca tahA jo jANai so hu saTThiI // 5 // sUtrArthaM jinabhaNitaM jIvAjIvAdi bahuvidhaM artham / / heyAheyaM ca tathA yo jAnAti sa hi sadRSTiH / / 5 / / ( suttatthaM jiNabhaNiyaM ) sUtrasyAtha jinena bhaNitaM pratipAditaM / ( jIvAjIvAdibahuvihaM atthaM ) jIvAjIvAdikaM bahuvidhamartha karmatApannaM vastu / ( heyAheyaM ca tahA ) heyaM pudgalAdikaM paJcaprakAraM, aheyamAdeyaM nijAtmAnaM tathA tenaiva SaDvastuprakAreNa / ( jo jANai so hu saddiTThI ) yaH pumAn jAnAti vetti sa pumAn hu-.. sphuTaM sadRSTiH samyagdRSTirbhavati // 5 // jaM suttaM jiNauttaM vavahAro taha ya jANa prmtyo| taM jANiUNa joI lahai suhaM khavai malapuMjaM // 6 // nahIM hotA, punaH sumArgapara Akara mokSako prApta karatA hai| jo manuSya adRzyamAna hai-caturvidha saMghameM aprakaTa athavA aprasiddha hai vaha bhI AtmAnubhavake pratyakSa dvArA usa saMsArako naSTa kara detA hai.|| 4 / / gAthArtha-jo jinendra bhagavAn ke dvArA kahe hue sUtrake arthako, jIva ajIva Adi nAnA prakArake padArtha ko tathA heya aura upAdeya tatvako yathArtharUpase jAnatA hai vaha samyagdRSTi hai // 5 // . vizeSArtha-sarvajJa vItarAga jinendra ne Agama kA jaisA artha pratipAdita kiyA hai, jIva ajIva Adi padArthoMkA jaisA svarUpa batalAyA hai tathA heya-chor3aneyogya pudgalAdi pA~ca dravyoMkA tathA aheya-grahaNa karane yogya nija-AtmAkA jaisA svarUpa kahA hai use jo vaisA hI jAnatA hai vaha spaSTa hI samyagdRSTi hai / / 5 // gAthArtha-jinendra bhagavAn ne jo sUtra kahA hai use vyavahAra aura nizcaya rUpa jAno / use jAnakara yogI Atmasukha ko prApta hote haiM tathA pApa-puJjako naSTa karate haiM / / 6 // 1. sUtatvaM / 2. sUtaM m0| For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3.6] sUtraprAbhRtam yat sUtraM jinoktaM vyavahAraM tathA ca jAnIhi paramArtham / tat jJAtvA yogI labhate sukhaM kSipate malapuJjam // 6 // (jaM suttaM jiNautta) yatsUtraM jinoktaM / ( vavahAro taha ya jANa paramatyo ) tatsUtra vyavahAra jAnIhi tathA paramArthaM nizcayarUpaM ca jAnIhi he bhadhya ! tvaM cetthaM 'jAnIhi / ( taM jANiUNa joI ) tatsUtra vyavahAra nizcayarUpaM jJAtvA yogI dhyAnI pumAn / ( lahai suhaM khavai malapuMja ) labhate sukhaM nijAtmotthaM paramAnandalakSaNaM kSipate-nirmUlakASaM kaSate malasya pApasya puja rAzi triSaSTiprakRtisamUhaM / ghAtisaMghAtaghAtanaM kRtvA kevalajJAnamutpAdayatIti bhAvaH / yathA [ naTo] vaMzAvaSTambhaM kRtvA'bhyAsavazena rajjUpari calati pazcAdatyabhyAsa vazena vaMzaM tyaktvA nirAdhAratayA rajjUpari gacchati tathA vyavahArAvaSTambhena nizcayanayamavalambate / tadanantaraM vyavahAramapi tyaktvA nizcayamevAlambate iti bhAvaH // 6 // vizeSArtha-jinendra bhagavAn ne jisa AgamakA varNana kiyA hai vaha vyavahAra aura nizcayanaya rUpa hai arthAt donoM nayoMke dvArA padArthakA nirUpaNa karane vAlA hai| jo yogI usa ubhayanayAtmaka Agamako jAnatA hai vaha nijAtmA se utpanna hone vAle paramAnandarUpa sukhako prApta hotA hai tathA vesaTha prakRtiyoM ke samUha ko naSTa kara kevalajJAnako utpanna karatA hai| jisa prakAra naTa pahale bAMsakA sahArA lekara abhyAsa karatA huA rassIke Upara calatA hai pIche pUrA abhyAsa ho jAne para vaha bAMsa chor3akara nirAdhAra ho rassIpara calane lagatA hai, usI prakAra se yaha manuSya pahale vyavahAra nayake Alambana se nizcayanayakA Alambana karatA hai, pIche vyavahAra ko bhI chor3akara eka nizcayakA hI Alambana karatA hai / / 6 // . . [jinAgamakA upadeza vyavahAra aura nizcaya donoM naya-rUpa hai, ataH pAtrakI yogyatAko dekhate hue jahAM jisakI AvazyakatA dokhe usako mukhya karake upadeza denA caahiye| jisa samaya eka nayako mukhya kiyA jAtA hai usa samaya dUsare nayako gauNa to kiyA jA sakatA hai parantu aparamArtha samajha kara sarvathA tyAjya nahIM mAnA jA sktaa|] 1. vetya m0| 2. nirmUla m0| 3. sUtatya For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 SaTprAbhRte [ 3.7 'suttatthapaya viNaTTho micchAdiTThI hu so muNeyavvo / kheDevi Na kAyavvaM pANippattaM sacelassa // 7 // sUtrArtha pada vinaSTo midhyAdRSTiH hi sa jJAtavyaH / khele'pi na kartavyaM pANipAtraM sacelasya // 7 // ( suttattha paya viTTo ) sUtrArthapada vinaSTaH pumAn / (micchAdiTThI hu so muNeyavvo ) mithyAdRSTiriti hu sphuTaM sa pumAn munitavyo (?) jJAtavyaH / ( kheDe ). gAthArtha - jo Agamake pada aura arthase vinaSTa hai arthAt dravyazruta kI zraddhAse rahita hai use mithyAdRSTi jAnanA cAhiye / vastradhArI - gRhasthako krIDAmeM bhI pANi--pAtrase AhAra nahIM karanA cAhiye aura na sAdhu samajha - kara use pANipAtra AhAra denA cAhiye ||7|| 1 vizeSArtha - jo jinAgamake artha aura pada donoMse bhraSTa hai arthAt unakI zraddhAse rahita hai vaha spaSTa hI mithyAdRSTi hai / jinAgama kI AjJA kA anAdara kara icchAnusAra vastrAdi dhAraNa karate hue bhI apane Apako jo muni mAnatA hai vaha Agama kI zraddhAse rahita tathA gRhasthake tulya hai / 1. 'vyavahAro hi vyavahAriNAM mlecchabhASeva mlecchAnAM paramArtha - pratipAdakatvAdaparamArtho'pi tIrtha pravRttinimittaM darzayituM nyAyya eva / tamantareNa tu zarIrAjjIvasya paramArthato bheda - darzanAt trasa - sthAvarANAM bhasmana iva niHzaGkamupamardanena hiMsA'bhAvAdbhavatyeva bandhasyAbhAvaH / tathA rakto dviSTo vimUDho jIvo badhyamAno mocanIya iti rAgadveSamohebhyo jIvasya paramArthato bhedadarzanena mokSopAyaparigrahaNAbhAvAt bhavatyeva mokSasyAbhAvaH' / - AtmakhyAti samayasAra, gAthA 46 / 'yadyapyayaM vyavahAranayo bahirdravyAvalambanatvenAbhUtArthastathApi rAgAdibahivyAvalambanarahitavizuddhajJAnadarzanasvabhAvasvAvalambanasahitasya paramArthasya prati-pAdakatvAddarzayitumucito bhavati / yadA punavrvyavahAranayo na bhavati tadA zuddhanizcayanamena sasthAvarajIvA na bhavantIti matvA niHzaGkopamardanaM kurvanti janAH / tatazca puNyarUpa - dharmAbhAva ityekaM dUSaNaM tathaiva zuddhanayena rAgadveSamoharahitaH pUrvameva mukto jIvastiSThatIti muktvA mokSArthamanuSThAnaM ko'pi na karoti tatazca mokSAbhAva iti dvitIyaM ca dUSaNaM / tasmAd vyavahAranayavyAkhyAnamucitaM bhavatItyabhiprAyaH / - zrI jayasenAcArya-kRta tAtparyavRtti TIkA samayasAra, gAthA 46 / For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3.8 ] sUtraprAbhRtam 113 khele'pi krIDAyAmapi ( Na kAyavvaM pANippattaM ) na kartavyaM pANipAtreNa bhojanaM na vighAtavyam / kasya ? ( sacelasya ) gRhasthasya // 7 // hariharatullo vi Naro saggaM gacchei ei bhavakoDI / tahavi Na pAvai siddhi saMsArattho puNo bhaNido // 8 // hariharatulyo'pi naraH svargaM gacchati eti bhavakoTIH / tathApi na prApnoti siddhi saMsArasthaH punarbhaNitaH // 8 // ( hariharatullo vi Naro ) harizca nArAyaNo harazca rudrastAbhyAM tulyaH samAnaH RddhimAnityarthaH / naraH prANI manuSyaH / ( saggaM gacchei ei bhavakoDI ) dAnapUjopavAsAdikaM kRtvA svagaM devalokaM gacchati pazcAdbhavAntarANAM koTIrasaMkhyAni - bhavAntarANi anantAni vA bhavAntarANi prApnoti duHkhI bhavati saMsArI syAt / ( taha vi. pAva siddhi ) tathApi bhavakoTI : paryaTanaprakAreNApi na prApnoti siddhi mokSaM na labhate / . kiM tarhi bhavatItyAha ( saMsArattho puNo bhaNido ) saMsArasthaH saMsArI punarbhaNitaH siddhAnte pratipAditaH / jinasUtrAbhAvAnmithyAdRSTiH san saMsAraduHkhaM sahate sukhI na bhavatIti bhAvaH // 8 // use pANipAtra AhAra nahIM karanA cAhiye aura na vivekI manuSyoMko use muni samajhakara - - kautUhala buddhise bhI pANipAtra AhAra denA cAhiye // // gAthArtha - sUtra ke artha aura padase bhraSTa huA manuSya viSNu aura rudrake tulya hAne para bhI -- unake samAna RddhimAn honepara bhI svarga jAtA hai vahA~se Akara karor3oM bhava dhAraNa karatA hai parantu mokSako prApta nahIM kara sakatA, vaha saMsArI hI kahA gayA hai // 8 // vizeSArtha - jinAgamakI zraddhAse rahita manuSya hari hara Adike samAna kitanI hI RddhiyoM - sampattiyoMkA svAmI kyoM na ho vaha dAna pUjA upavAsa Adi karake pahale svarga jAtA hai pIche asaMkhyAta athavA ananta bhavoMko dhAraNa karatA huA saMsAra meM dukhI hotA rahatA hai / yadyapi vaha asaMkhyAta yA ananta bhavoMko prApta hotA hai tathApi mokSako prApta nahIM ho sakatA, saMsArI hI kahalAtA rahatA hai // 8 // 8 For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 SaTprAbhRte [ 3.9 ukkisIhacariyaM bahupariyammo ya guruyabhAro ya / jo viharai sacchaMda pAvaM gacchedi hodi micchataM // 9 // utkRSTasihacaritaH bahuparikarmA ca gurukabhArazca / yaH viharati svacchaMda pApaM gacchati bhavati mithyAtvam // 9 // ( ukkiTThasohacariyaM ) utkRSTaM sarvayatibhyo'dhikaM siMhavannirbhayatvena caritaM cAritraM yasya sa pumAnutkRSTasihacaritaH / prAkRtatvAdatra napuMsakatvaM / athavA viharatIti kriyAvizeSaNatvAd dvitIyaikavacanaM napuMsakatvaM ca / ( bahupariyammo ya guruya bhAro ya ) bahuparikarmA cAnekatapovidhAna- maNDita-zarIrasaMskArazca munigurutarabhArazca rAjAdibhayanivArakaH ziSyANAM paThanapAThanasamartho yAtrA - pratiSThAdIkSAdAnAyurvedajyotiSkazAstra nirNayakArakaH SaDAvazyakakarmakarmaTho dharmopadezanasamarthaH sarveSAM yatInAM ca naizcintyakArako gurubhAra ucyate IdRgvidho'pi gacchanAyako yatiH / ( jo viharai sacchaMda ) yo yatiH svacchandaM viharati - jinasUtraM na pramANayati (pArva gacchedi hoi micchataM ) sa muniH pApaM gacchati prApnoti - mithyAtvaM tasya bhavatIti tAtparyArthaH // 9 // gAthArtha - jo muni siMhake samAna nirbhaya raha kara utkRSTa cAritra dhAraNa karate haiM, aneka prakArake parikarma vrata upavAsa Adi karate haiM, tathA AcArya Adi padakA gurutara bhAra saMbhAlate haiM parantu svacchanda pravRtti karate haiM, Agama kI AjJA kA ullaGghana karake manacAhI pravRtti karate haiM, ve pApako prApta hote haiM evaM mithyAdRSTi kahalAte haiM ||9|| vizeSArtha - jo siMhake samAna nirbhaya rahakara saba muniyoMse utkRSTa cAritra dhAraNa karate haiM, aneka prakArake tapoMse jinakA zarIra maNDita hai, jo gurutara bhArako dhAraNa karate haiM, arthAt rAjA Adike bhayakA nivAraNa karate haiM, ziSyoMke paThana pAThanameM samartha haiM, yAtrA-pratiSThA dIkSA-dAna Ayurveda aura jyotiSa zAstra ke nirNaya karane vAle haiM, chaha Avazyaka kAryoMmeM karmaTha haiM, dharmopadeza dene meM samartha haiM, saba muniyoM ko nizcintatA pradAna karane vAle haiN| aise gacchake nAyaka hokara bhI jo muni svacchanda vihAra karate haiM arthAt jinasUtrako pramANa nahIM mAnate, ve pApako prApta hote haiM tathA unakI mithyAtva avasthA hotI hai ||9|| 1. garuma ma0 / For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 10-11] sUtraprAbhRtam 115 NiccelapANipattaM uvaiTuM parama jiNavAradehi / ekko hi mokkhamaggo sesA ya amaggayA savve // 10 // nizcelapANipAtramupadiSTa prmjinvrendraiH| -- eko mokSamArgaH zeSAzca amArgAH sarve // 10 // ( NiccelapANipatta) nizcalasya muneH pANipAtraM karayoH puTe bhojanamuktaM / ( uvaiTheM parama jiNavaridehiM ) upadiSTaM paramajinavarendraistIrthakaraparamadevaiH / ( ekko hi mokkhamaggo ) eka eva mokSamArgo nigranthalakSaNaH ( sesA ya amaggayA savve ) zeSA mRga carma valkala-karpAsapaTTa kUla-romavastra-taTTa-goNItRNa-prAvaraNAdisarve, raktavastrAdi pItAmbarAdayazca vizve, amArgAH saMsAraparyaTana hetutvAnmokSamArgA na bhavantIti bhavyajanAtavyam // 10 // jo saMjamesu sahio AraMbhapariggahesu virao vi / so hoi baMdaNoo sasurAsuramANuse loe // 11 // yaH saMyameSu sahitaH ArambhaparigraheSa virataH api / sa bhavati vandanIyaH sasurAsuramAnuSe loke // 11 // (jo saMjamesu sahio ) yo munirna tu gRhasthaH saMyameSu sahitaH indriyaprANana saMyamavAn bhavati / ( AraMbhapariggahesu virao vi ) ArambhAH sevAkRSivANijya gAvArtha-tIrthakara paramadeva ne nagnamudrAke dhArI nigrantha muniko hI pANipAtra AhAra lenekA upadeza diyA hai| yaha eka nigrantha-mudrA hI mokSamArga hai, isake sivAya saba amArga haiM-mokSaka mArga nahIM haiM // 10 // vizeSArtha - tIrthaMkara paramadeva ne nizcela-vastra mAtrake tyAgI-nirgrantha muniko hI kara-puTameM AhAra lenekA upadeza diyA hai| jisameM muni nagna . .mhakara karapuTa meM hI AhAra karate haiM, vaha eka nirgrantha-veSa hI mokSamArga hai| isake sivAya mRgacarma, vRkSoMke valkala, kapAsa, rezama aura romase bane vastra, TATa tathA tRNa Adike AvaraNa ( caTAI Adi ) ko dhAraNa karane vAle sabhI sAdhu, tathA lAla vastra aura pIle vastrako dhAraNa karane vAle sabhI loga amArga haiM-saMsAra, paribhramaNake hetu honese mokSamArga nahIM haiM, aisA bhavya jIvoM ko jAnanA cAhiye // 10 // . gAthArSa-jo muni saMyama se sahita hai tathA Arambha aura parigraha se virata hai vahI sura asura aura manuSyoM se yukta lokameM vandanIya hai // 11 // For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [3. 12pramukhAH, parigrahAH kSetravAstvAdayasteSu virato virakto bhavati / api zabdaH samuccaye vartate / tena brahmacaryAdayo gRhyante tasmAd 'brahmacaryadharo yati' riti / vacanAt / ( so hoi vaMdaNIo) sa munirvandanIyo bhavati / kva vandanIyo bhavati ? ( sasurAsuramANuse loe) loke tribhuvane vandanIyo bhavati / kathaMbhUte loke ? sasurAsuramAnuSe devadAnavamAnavasahite // 11 // je vAvosaparIsaha sahati sattIsaehiM sNjuttaa| te hoMti vaMdaNIyA kammakkhayaNijjarAsAhU // 12 // ye dvAviMzatiparISahAn sahante zaktizataiH saMyuktAH / te bhavanti vandanIyAH karmakSayanirjarAsAdhavaH // 12|| (je vAvIsaparIsaha sahati ) ye dvAviMzati parISahAn sahante / ( sattIsaehi saMjuttA ) zaktInAM zataiH saMyuktAH / ( te hoMti vaMdaNIyA ) te bhavanti vandanIyA namo'stu zabda-yogyAH / ( kammakkhayaM nijjarAsAhU ) karmakSayanirjarAsAghavaH ye karmakSaye nirjarAyAM ca sAdhavaH kuzalA bhavanti yogyA bhavantIti bhAvaH // 12 // vizeSArtha-indriya-saMyama aura prANa-saMyamake bhedase saMyamake do bheda . haiN| sevA, kRSi, vANijya Adiko Arambha kahate haiM tathA kSetra, makAna Adiko parigraha kahate haiM / jo muni indriyasaMyama aura prANo-saMyama se sahita hai tathA Arambha aura parigrahoM se virata hai| sAtha hI brahmacarya Adi guNoM se yakta hai vahI deva dAnava aura manuSyoM se sahita loka meM vandanA karane ke yogya haiN| isake sivAya asaMyamI, Arambha aura parigraha ke jAlameM phaMse hue anya sAdhu samyagdRSTi ke dvArA vandanA karane yogya nahIM hai / / 11 // gAthArtha-jo bAIsa pariSaha sahana karate haiM, saikar3oM zaktiyoM se sahita haiM, tathA karmoMke kSaya aura nirjarA karane meM kuzala haiM, aise muni vandanA karane yogya haiM // 12 // vizeSArtha kSudhA-tRSA-zota-uSNa-daMzamazaka nAgnya-arati-strI-caryAniSadyA-zayyA-Akroza-vadha-yAcanA-alAbha-roga-tRNasparza- mala-satkArapuraskAra-prajJA-ajJAna aura adarzana ye bAIsa pariSaha haiN| jo mani samatA bhAvase ina bAIsa pariSahoM ko sahate haiM, pakSopavAma mAsopavAsa Adi ugra tapazcaraNa kI zakti se yukta haiM aura karmoMke kSaya tathA nirjarA meM kuzala haiM, ve muni vandanIya haiM arthAt unheM 'namo'stu' kahakara namaskAra karanA cAhiye // 12 // For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 13-14 ] sUtraprAbhatam avasesA je liMgI daMsaNaNANeNa sammasaMjuttA / celeNa ya parigahiyA te bhaNiyA icchaNijjAya // 13 // avazeSA ye liGgino darzanajJAnena samyaksaMyuktAH / celena ca parigRhItAste bhaNitA icchAkArayogyAH // 13 // ( avasesA je liMgI) avazeSA ye liGginaH kSullakaguravaH / ( daMsaNaNANeNa sammasaMjuttA ) darzanajJAnena samyaksaMyuktAH / ( celeNa ya parigahiyA ) vastra kArAH sakaupInAzca, vastramapi sIvita na bhavati, kiM tahi ? khaNDavastra gharanti te vastraparigRhItAH / ( te bhaNiyA icchaNijjAya ) te bhaNitA icchAkArayogyA namaskArayogyAH // 13 // 117 icchAyArama hatthaM suttaThio jo hu chaMDae kammaM / ThANe dviyasammattaM paraloyasuhaMkaro hoI // 14 // icchAkAramahArthaM sUtrasthitaH yaH sphuTaM tyajati karma / sthAne sthitasamyaktvaH paralokasukhakaro bhavati ||14|| ( icchAyAraM mahatthaM ) icchAzabdena nama ucyate / kArazabdastu adhaHsthaH kriyate, tena namaskAra iti bhavati / kSullakAnAM vandanam / ( suttaThio jo hu gAthArtha - munimudrA ke sivAya jo anya liGgI haiM, samyagdarzana aura samyagjJAnase sahita haiM, tathA vastrake dhAraka haiM aise kSullaka-ailaka icchAkArake yogya kahe gaye haiM arthAt unheM 'icchAmi' kahakara namaskAra karanA cAhiye / / 13 / / vizeSArtha - digambara muni mudrA ke sivAya anyaliGgadhArI-ailaka kSullaka, samyagdarzana aura samyagjJAnase saMyukta haiM / ailaka ekavastrakopIna dhAraka haiM aura kSullaka kopInake sivAya eka vastra atirikta bhI rakhate haiM / inakA yaha vastra silA huA nahIM hotA, khaNDavastra kahalAtA hai arthAt itanA choTA hotA hai ki zira Dhake to paira nahIM DhakaeN aura paira DhakeM to zira nahIM Dhake / aise ailaka aura kSullaka icchAkara ke yogya kahe ye haiM arthAt unheM namaskAra karate samaya 'icchAmi' yA icchAkAra' zabda kA uccAraNa karanA cAhiye // 13 // gAthArtha - jo icchAkAra ke mahAn arthako jAnatA hai, sUtra- Agama sthita hotA huA Agamako jAnatA humA gRhasvake Arambha Adi kAryo For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 SaprAbhRte [3. 15chaMDae kammaM ) suttaDhio-sUtrasthitaH samayaM jAnan yaH pumAn karma tyajatigRhasthakarma na karoti-vaiyAvRtyaM vinA svayaM randhanAdikaM na karoti / (gaNe (TThiyasammatta) ekAdazasvapi sthAneSu samyakatvapUrvako bhavati / ( paraloyasuhaMkaro hoi ) svargasaukhyaM sAdhayati-SoDazasu svargeSvanyatamasvarge utpadyate tatazcyutvA nignantho bhUtvA mokSa gacchati // 14 // aha puNa appA Nicchadi dhammAI karedi nirvsesaaii| tahavi Na pAvadi siddhi saMsAratyo puNo bhaNido // 15 // atha punarAtmAnaM necchati dharmAn karoti niravazeSASAn / tathApi na prApnoti siddhi saMsArasthaH punarbhaNitaH // 15 // (aha puNa appA Nicchadi ) atha athavA punarAtmAnaM necchati AtmabhAvanAM na karoti / (dhammAI karei niravasesAI) dharmAn karoti niravazeSAn dAnapUjA / ko chor3atA hai aura zrAvakake gyArahaveM sthAnameM samyaktva-pUrvaka sthita hai| vaha paralokameM sukhako karane vAlA hotA hai / / 14 / vizeSArtha-icchA zabda se namaH artha kahA jAtA hai / kAra zabda usase nIce prayukta hotA hai arthAt kAra zabdakA prayoga icchA zabdake Age kiyA jAtA hai, isaliye samasta icchAkAra zabdakA artha namaskAra hotA hai / isaprakAra gAthA kA artha yaha huA ki jo icchAkAra zabdake mahAn arthako jAnatA huA kSullaka-ailaka Adiko icchAkAra karatA haiicchAmi yA icchAkAra karatA huA vandanA karatA hai, zAstrako jAnatA huA pada ke viruddha Arambha Adi kAryoM kA spaSTa rUpase tyAga karatA hai arthAt vaiyAvRtyako chor3akara svayaM rasoI Adi nahIM banAtA, tathA zrAvakake gyArahaveM sthAnameM samyagdarzana ke sAtha sthita hai arthAt samyagdarzana-pUrvaka zrAvakake gyAraha sthAnoMkA pAlana karatA hai, vaha svargake sukhako sAdhatA hai arthAt solaha svargoM meM se kisI eka svargameM utpanna hotA hai aura vahA~ se cyuta ho nimrantha hokara mokSako prApta hotA hai / / 14 / / gAthArtha-jo AtmA ko nahIM icchatA arthAt AtmA ko bhAvanA nahIM karatA hai, vaha bhale hI samasta dharma kAryoMko karatA ho to bhI mukti ko prApta nahIM hotA / vaha saMsArI ho kahA gayA hai / / 15 / / vizeSArtha-'icchAkAra' zabda kA pradhAna artha AtmA kI icchA karanA hai arthAt para padArthase bhinna zuddha Atma-tattvakI upalabdhi mujhe ho aisI bhAvanA karanA hai| jo puruSa ukta prakArase AtmAko icchA nahIM For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 16 ] sUtraprAbhRtam tapaH-zIlAdikAni niravazeSANi samastAni puNyAni karoti / ( taha viga pAvadi siddhi ) tathApi puNya karma prakAreNApi siddhi mukti na prApnoti / ( saMsArattho puNo bhaNido ) saMsArasthaH punarbhaNitaH saMsArI bhavatIti siddhAnte pratipAditam / uktaJca devasenena bhagavatA ai kuNau tavaM pAleu saMjamaM paDhau sylstthaaii| jAma Na jhAvaI appA tAma Na mokkhaM jiNo bhaNaI // 1 // eeNa kAraNeNa ya taM appA saddaheha tiviheNa / jeNa ya laheha mokkhaM taM jANijjai payatteNa // 16 // etena kAraNena ca tamAtmAnaM zradatta trividhena / yena ca labhedhvaM mokSaM taM jAnIta prayatnena // 16 // (eeNa kAraNeNa ya ) etena pratyakSIbhUtena kAraNena hetunA / cakAra uktasamuccayArthaH, bahistatvabhUtapaJcaparameSThikAraNasUcanArtha ityrthH| (taM aNyA saddaheha tiviheNa ) tamAtmAnaM zuddhabuddha kasvabhAvamAtmatatvaM zraddhatta yUyaM rocata yUyam, karatA vaha dAna pUjA tapazIla Adi samasta puNya kArya karatA huA bhI siddhiko prApta nahIM hotaa| use Agama meM saMsArI hI kahA gayA hai| aisA hI bhagavAn devasena ne kahA hai bai kuNaha-atizaya tapa karo, saMyama pAlo aura samasta zAstra paDho parantu jaba taka AtmAkA dhyAna nahIM kiyA jAtA hai taba taka mokSa prApta nahIM hotA, aisA jinendradeva kahate haiN| (Atma zraddhAnake binA dAna pUjA tapa zIla Adi samasta puNya kArya zubhabandhake kAraNa haiM jinake phalasvarUpa yaha jIva deva Adi gatiyoM meM paribhramaNa karatA hai| ataH mukti prApta karaneke liye sarvaprathama AtmasvarUpakI prAptikA puruSArtha karanA cAhiye ) // 15 // ..gAyAyaM-isa kAraNa usa AtmAkA mana vacana kAyase zraddhAna karo tathA usIko prayatna pUrvaka jAno jisase ki mokSa prApta kara sako // 16 // . vizeSArtha-gAthAmeM Aye hue 'eeNa kAraNeNa' isa padase pUrva gAthAoM meM prayukta saMsArabhramaNa AdikA ullekha kiyA gayA hai| tathA cakArase bAhya tatvabhUta paJcaparameSThI rUpa kAraNa ko sUcanA dI gaI hai isaliye gAthAkA artha yaha huA ki cUMki Atma zraddhAna ke binA dAna pUjA Adi samasta puNya kArya karane para bhI tathA paJcaparameSThI Adi bAba nimitta milane para bhI yaha jIva siddhiko prApta nahIM hotA, saMsArI hI kahalAtA. For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [3. 17 trividhena manovacanakAyaprakAreNa / ( jeNa ya laheha mokkhaM ) yena cAtmatatvena labhedhvaM mokSa sarva-karma-kSaya-lakSaNaM paramanirvANaM prApnuta yUyam / atrApi cakAra ukta samuccayArthaH / tena svargasaukhyaM yathAsaMbhavaM sarvArthasiddhiparyataM pUrva labdhvA pazcAnmokSa labhedhvam / (taM jANijjaha payattaNa ) tamAtmAnaM na kevalaM zraddhatta api tu jAnIta vidAMkuruta ceti / katham ? prayatnena sAvadhAnatayA sarvatAtparyeNetyarthaH // 16 // vAlaggakoDimittaM parigahagahaNaM Na hoi sAhUNaM / bhujei pANipatte diNNaNaM ikkaThANammi // 17 // vAlAgrakoTimAtraM parigrahagrahaNaM na bhavati sAdhUnAm / bhuJjIta pANipAtre dattamannaM eka sthAne // 17 // ( vAlaggakoDimatta) vAlasya romNo'nakoTimAtra agrAgramAtra atIvAlpamapi / (parigahagahaNaM Na ho sAhUNaM ) parigrahasya grahaNaM svIkAro na bhavati sAdhUnamaM rahatA hai, ataH zuddha-vItarAga aura buddha-sarvajJa rUpa pramukha svabhAvase yukta usI AtmA kI mana vacana kAyase zraddhA karo, tathA pUrNa prayatnase sAvadhAnatA-pUrvaka pUrNa laganase usI AtmAko jAno jisase sarva karma-kSaya rUpa lakSaNase yukta parama nirvANako prApta kara sko| yahA~ jeNa ya-yena ca zabdake sAtha jo cakArakA prayoga kiyA hai vaha Upara kahI haI bAtakA samuccaya karaneke liye hai| usase yaha artha dhvanita hotA hai ki pahale sarvArthasiddhi takake svarga sukhako prApta kara pazcAt mokSa ko prApta kara sko| [ Atma-zraddhAna hone para bhI jaba taka cAritra moha-janya rAgakA sadbhAva rahatA hai taba taka yaha jIva devAyakA bandha karake prathama svargase lekara sarvArtha siddhi takake sukha bhogatA hai aura pIche karmabhUmija manuSya paryAyameM utpanna hokara cAritra moha-janya rAgakA abhAva hone para samasta karmokA kSaya karake mokSa prApta karatA hai ] || 16 // __gAthArtha-nigrantha sAdhuoMke romake agrabhAga kI anIke barAbara bhI parigraha kA grahaNa nahIM, ataH unheM yogya zrAvakake dvArA diye hue annakA hastarUpa pAtra meM bhojana karanA cAhiye aura vaha bhI eka hI sthAna para // 17 // 1. svIkAro na karoti na bhavati ka0 / For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 18] sUtraprAbhRtam 121 nirambara yatInAm / ( bhuMjei pANipatte ) bhuJjIta bhojanaM kurvIta kuryAt pANipAtre nijakarapuTe / ( diNNaNaM ikkaThANammi) zrAvakeNa datta natvavratInA datta bhujIta, prAsukabhojanaM kila sarvatra gRhyate iti jainAbhAsA bra vanti tadanena vizeSavyAkhyAnena 'parityaktaM bhavatIti bhAvitavyam / ikkaThANammi-udbho bhUtvA ekavAraM bhuJjIteti, yo bahuvAraM bhuGkte sa vandanIyo na bhavatIti bhAvArthaH // 17 // jahajAyakhvasariso tilatusamittaM Na gihadi hatthesu / jai lei appabahuyaM tatto puNa jAi NiggodaM // 18 // yathAjAtarUpasadRzaH tilatuSamAtraM na gRha NAti hstyoH| yadi lAti alpabahukaM tataH punaryAti nigodam // 18 // ( jahajAirUvasariso ) yathAjAtarUpaH sarvajJavItarAgastasya rUpasadRzo nagnazarIraH / ( tilatusamettaNa gihadi hatthesu ) tilasya pitRpriyakaNasya tuSastvaGmAtra na gRha NAti hastayorityutsargavyAkhyAnaM pramANameva kintu vizeSArya-digambara mudrAke dhArI sAdhuoMke vAlake agrabhAga kI anIke barAbara atyanta alpa bhI parigraha nahIM hotA, ataH unheM apane kara-puTameM hI AhAra grahaNa karanA caahiye| vaha AhAra bhI zrAvaka ke dvArA diyA huA, na ki avratI manuSya ke dvArA diyA huA, aura vaha bhI eka sthAna para khar3A hokara eka hI bAra, na ki aneka bAra / zvetAmbara kahate haiM ki prAsuka AhAra saba jagaha liyA jAtA hai, cAhe vaha vratIzrAvaka ke dvArA diyA huA ho aura cAhe avratI ke dvaaraa| parantu isa vizeSa vyAkhyAna se aise AhAra kA tyAga hotA hai, aisA samajhanA cAhiye / muni khar3e hokara eka hI bAra bhojana karate haiM, bAra-bAra nhiiN| jo jainAbhAsa ghara-ghara se bhikSA lAkara aneka bAra khAtA hai vaha vandanA ke yogya nahIM hai // 17 // - gAthArtha-nagna-mudrAke dhAraka muni tilatuSa mAtra bhI parigraha apane hAthoMmeM grahaNa nahIM karate / yadi thor3A bahuta grahaNa karate haiM to nigoda jAte haiM // 18 // vizeSArtha-'yathA-jAta' tatkAla utpanna hue bAlaka ko kahate haiM usake samAna jinakA rUpa hai ve sarvajJa vItarAga haiN| unake sadRza nagna zarIrako dhAraNa karane vAle nirgantha sAdhu apane hAthoMmeM tilako bhusI 1. pratyuktaM m0|| For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 SaTprAbhRte [3. 18kvacitkAlAnusAreNa sUridravyamupAharet / . gacchapustakavRddhayarthamayAciMtamathAlpakam // itIndranandibhagavatoktaM tvapavAda vyaakhyaanm| tatrApi svahastena na spRzya kintu zrAvakAdihastena sthApanIyama / ( jai lei appabahuyaM ) yadi lAti barAbara bhI parigraha nahIM rkhte| yadi kadAcit apane udara poSaNa kI buddhise thor3A bahuta rakhate haiM to usake phalasvarUpa nigoda ko prApta .. hote haiN| yahA~ saMskRta TIkAkAra ne likhA hai ki yaha utsarga vyAkhyAnasAmAnya kathana pramANa rUpa hI hai kintu indranandI bhagavAn ne jo yaha ullekha kiyA hai ki kvacit-"kahIM AcArya kAlakI paristhiti ke anusAra gaccha tathA pustakoM kI vRddhike liye usa dravyako bhI grahaNa karate haiM jo binA yAcanA ke prApta huA ho tathA atyanta alpa ho|" yaha apavAda vyAkhyAna hai| isa apavAda mArgakA kathana karate hue unhoMne kahA hai ki AcArya usa ayAcita aura alpa dravyako apane hAtha se na chue, zrAvaka Adi ke hAtha meM hI rkkheN| arthAt usake svAmitva ke bhAgI na baneM // 18 // [prazna-jaba ki muni ke zarIra hai, AhAra hai, kamaNDalu hai, pochI hai, zAstra hai, taba tila-tuSa mAtra parigraha kA abhAva kisa prakAra saMbhava hai ? samAdhAna-mithyAtva-sahita rAgabhAva se, apanA mAnakara viSaya kaSAyako puSTi ke liye jisa vastuko rakhA jAtA hai use parigraha kahate haiN| aise parigraha kA alpa yA bahuta rakhanekA niSedha kiyA hai| saMyama, zuci aura jJAnake upakaraNoM kA niSedha saMbhava nahIM hai| zarIra, icchA karane para bhI Ayuparyanta chUTa nahIM sakatA hai isaliye usake mamatva bhAvake tyAgakA hI upadeza diyA hai / yahI zarIra rUpa parigraha kA chor3anA hai| jaba taka zarIra hai taba taka usakI sthiratA ke liye AhAra Avazyaka hai, ataH usakA sarvathA tyAga nahIM ho sktaa| saMyama kA sAdhana zarIra se hotA hai aura zarIra kI sthiratA AhAra se hotI hai, ataH caraNAnuyogake anusAra zuddha AhAra muni grahaNa karate haiN| mayUra-piccha saMyamakA upakaraNa hai usake binA jIva jantuoM kI rakSA nahIM ho sakatI, ataH use grahaNa karanA Avazyaka batAyA hai| kamaNDalu zucitA kA kAraNa hai usake binA mala mUtrAdi visarjana ke samaya zarIra kI zuddhi nahIM ho sakatI For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 18] sUtraprAbhRtam 123 gRhNAtyalpaMbahukaM vA nijodarapoSaNabuddhayA c| ( tatto puNa jAi niggodaM ) tataH punati nigodaM prazaMsanIyagati na gacchatItyarthaH // 18 // aura zarIrako zaddhi ke binA zAstrakA sparza varjita hone se svAdhyAya bhI nahIM bana sakatA, ataH kamaNDalu rakhanA munike liye Avazyaka hai| aba rahA zAstra so yaha jJAnakA upakaraNa hai, ataH ise muni sAtha rakhate haiM itanA avazya hai ki svAdhyAya pUrNa ho jAne para ve use binA kisI mamatva bhAvake chor3a dete haiM tathA eka do-somita zAstra hI sAtha rakhate haiM / viziSTa adhyayana ke liye mandira yA sarasvatI bhavana Adike aneka zAstroMkA bhI upayoga hotA hai parantu unake prati svAmitvakA bhAva na hone se ve parigraha kI koTi meM nahIM aate| prazna-muni ke liye parigraha tyAgakA jo upadeza hai, vaha utsarga mArga hai parantu apavAda mArgameM vastrAdika upakaraNa rakhe jA sakate haiM, aisA jainAbhAsa kA kahanA hai / ve kahate haiM ki jisa prakAra pIchI kamaNDalu aura zAstra dharmopakaraNa haiM usI prakAra vastrAdika bhI dharmopakaraNa haiM / jisa prakAra AhArake dvArA kSadhAkI bAdhA meTakara zarora dvArA saMyamakA sAdhana kiyA jAtA hai usI prakAra vastrAdike dvArA zIta AdikI bAdhA dUra kara saMyamakA sAdhana kiyA jAtA hai, ataH vastra aura AhArAdi parigrahameM koI vizeSatA nahIM hai ? samAdhAna-vizeSatA kyoM nahIM hai ? zarIra kI sthiratAke liye jisa prakAra AhAra aparihArya hai usa prakAra vastrAdi aparihArya nahIM hai| vastrAdikake binA manuSya jIvita raha sakatA hai parantu AhAra ke binA nahIM raha sakatA, ataH vastrAdika aura AhArako samAnatA nahIM hai| vastrakA grahaNa manuSya apanA vikAra bhAva chipAne ke liye karatA hai, ataH jisake vikAra bhAvakI saMbhAvanA hai use vastra dhAraNa kara gRhasthake veSameM hI rahanA cAhiye parigraha-tyAgIkA utkRSTa veSa rakha kara apanI durbalatA ko chipAne ke liye apavAda mArga kI kalpanA karanA ucita nahIM hai| phira apavAda mArga to vaha hai jisake apanAne para bhI munipada kI rakSA banI rahe kintu isake viparIta jisake apanAne para muni pada hI chUTa jAya vaha apavAda mArga kaisA ? jinAgama meM saba pravRtti ko chor3a dhyAnastha ho zuddhopayoga meM lIna hone ko utsarga mArga kahA hai aura digambara mudrA rakha kara pIchI kamaNDalu sahita AhAra vihAra tathA upadezAdika meM pravRtti For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhUte [ 3. 19 jassa pariggahagahaNaM appaM bahuyaM ca havai liMgassa / so garahiu jiNa vayaNe parigaharahio nirAyAro // 19 // yasya parigrahagrahaNamalpaM bahukaM ca bhavati liMgasya / sagarhaNIyo jinavacane parigraharahito nirAgAraH || 19|| ( jassa pariggaha gahaNaM ) yasya muneH zvetAmbarAdeH parigrahagrahaNaM zAsane bhavati ( appaM bahuyaM ca havai liMgassa ) alpa- arddha phAlikAdika 'bahuyaM - caturviMzatyA - varaNAdikaM bhavati liGgasya kapaTakapaTasitapaTAderveSe / ( so garahiu jiNavayaNe ) talliGgaM sa veSo nindito'prazaMsanIyo bhavati / kva ? ( jiNavayaNe ) - zrIvarddhamAnagautamAdipratipAdita siddhAntazAstre / tathA coktaM samantabhadreNa guruNA tvamasi surAsuramahito granthikasatvAzayapraNAmA mahitaH / lokatrayaparamahito'nAva raNajyotirujjvaladhAmahitaH || 124 karane ko apavAda mArga batalAyA hai| isake viparIta anya apavAda mArgakI kalpanA karanA zAstra sammata nahIM hai / ] // 18 // gAthArtha - jisa veSa meM thor3A yA bahuta parigraha kA grahaNa hotA hai vaha nindanIya hai kyoMki jinavacana meM parigraha rahita ko hI muni batAyA hai // 19 // vizeSArtha - jisa zvetAmbara Adi munike parigrahakA grahaNa batAyA hai tathA jisa kapaTa karpaTa yA zvetAmbara Adike veSa meM arddhaphAlAdika alpa tathA caturviMzatiAvaraNAdika adhika parigrahaM pAyA jAtA hai vaha veSa zrI bhagavAn mahAvIra aura gautama Adi gaNadharoM ke dvArA pratipAdita zAstrameM nindanIya kahA gayA hai| jaisA ki samantabhadra guru ne kahA hai / tvamasi he vIra jina ! Apa suroM tathA asuroMse pUjita haiM, kintu parigrahI prANiyo ke hRdaya se prApta hone vAle praNAma se pUjita nahIM haiN| Apa tInoM lokoMke prANiyoMke liye parama hita rUpa haiM, AvaraNa-rahita kevalajJAna rUpa jyoti se sahita haiM tathA daidIpyamAna teja se hitakArI haiN| yahA~ 'granthikasatva' zabdase zvetAmbaroM kA grahaNa karanA cAhiye kyoMki prabhAcandra ne kriyAkalApa kI TIkA meM aisI hI vyAkhyA kI hai / una zvetAmbaroM meM zvetAmbarAbhAsa lauMkA gaccha ke sAghu atyanta nindya haiM 1. bahuyaM ca ma0 / 2. svayaMbhasto samantabhadrasya / For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 -3. 20] sUtraprAbhRtam atra granthikasatvAH sitapaTAH prabhAcandreNa kriyAkalApaTIkAyAM vyAkhyAtAH, sitapaTAbhAsAstu -'laukAyatikA atIva nindyA azaucavyavahArochiSTAnnabhojitvAt / ( parigaharahio nirAyAro) parigraharahito hi muninirAgAro'nagAro yatirbhavati yasmAtkAraNAditi zeSaH // 19 // paMcamahavvayajutto tihiM guttihiM jo sa saMjado hoii| NigaMthamokkhamaggo so hodi hu vaMdaNijjo ya // 20 // paJcamahAvratayuktaH tisRbhiguptibhiryaH sa saMyato bhavati / nigranthamokSamArgaH sa bhavati hi vandanIyazca // 20 // ( paMcamahanvayajutto) paJcamahAvratayuktaH prANAtipAtAnRtAdattaparigraharahitaH pumAn paJcamahAvratayukta ucyate / yastu stokamapi parigRhItaM karoti so'NuvrataH kyoMki ve nIca logoMke bhI ucchiSTa annako grahaNa kara lete haiM / yathArtha meM parigraharahita muni hI muni kahalAte haiM / [bhagavAn mahAvIra svAmI svayaM nirgrantha the tathA sAdhuoMke liye unhoMne nigrantha veSakA hI pratipAdana kiyA thA parantu kAladoSa se muniyoM ke nirgrantha veSa meM dhIre-dhIre grantha-parigraha kA praveza hotA gyaa| sarva prathama arddhaphAlika rUpa se muniyoM meM parigrahakA praveza huA arthAt kucha mani AhAra ke liye jaba nagaroM meM jAte the taba kaTise nIce kA bhAga eka vastra se AcchAdita kara lete the, AhAra ke bAda use alaga kara dete the| ina sAdhuoM ko kapaTakapaTa kahA hai| isake anantara kucha muni spaSTa rUpa se zveta vastra dhAraNa karane lage, ve sitapaTa yA zvetAmbara kahe jAne lge| ye sAdhu hokara bhI vastra pAtra tathA daNDa Adi parigraha rakhane lge| Age cala kara inhIM zvetAmbaroM meM laukA gaccha ke sAdhu hae jo sitapaTAbhAsa yA zvetAmbarAbhAsa kahalAte the inakA AcAra prazasta nahIM thaa| zrI kundakunda svAmI ne parigrahI jIvoM kA sAmAnya ullekha karate hue kahA hai ki jisa liGga-sAdhu ke veSa meM thor3A yA bahuta parigrahakA grahaNa hai vaha veSa garhaNIya hai aprazaMsanIya hai kyoMki jinAgama meM sAdhu ko parigraha rahita hI batAyA hai| ] // 19 / / ___ gAthArtha-jo pA~ca mahAvrata aura tIna guptiyoMse sahita hai vahI saMyata-sayamo-muni hotA hai aura jo nirgrantha mokSamArga ko mAnatA hai vahI vandanA karaneke yogya hai // 20 // 1. lokAyatikAH m0| For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 SaTprAbhRte [3. 21 sAgAro'vato vA kathyate / tena vastrAdau parigrahe sati tatra yUkAlikSAdayastrIndriyA jIvA utpadyante / yadi tato'panIyAnyatra kSipyante tato niyante kathaM prANAtipAtakarahito nirAgAro bhavati / alamiti vistareNa, parigrahavAn mahAvratI na bhavati / ( tihi guttihi jo sa saMjado hoi ) tisRbhiguptibhiyukto yo muniH sa saMyataH saMyamavAn bhavati / (NiggaMtha mokkhamaggo) nimranthamokSamArga yA manyate / ( so hodi hu vaMdaNijjo ) sa bhavati hu-sphuTaM vandanIyaH / ( yaH ) sagranthamokSamArga manyate sa mithyAdRSTijeMnAbhAsazcAvandanIyo bhavatIti bhAvArthaH / / 20 // duiyaM ca uttaligaM ukkiTu avarasAvayANaM ca / bhikkhaM bhamei patto samidibhAseNa moNeNa // 21 // dvitIyaM coktaM liGgamutkRSTamavarazrAvakANAJca / bhikSAM bhramati pAtraH samitibhASeNa maunena // 21 // . . vizeSArtha-jo puruSa, prANAtipAta-hiMsA, anRta-asatyabhASaNa, adatta-corI, surata-strIsaMbhoga aura parigraha-antaraGga bahiraGga parigraha ina pA~ca pApoM se sarvathA virata hotA hai vaha paJcamahAvratakA dhArI kahalAtA hai| isake viparIta jo thor3A bhI parigraha svIkRta karatA hai vaha aNuvratI gRhastha athavA avato kahalAtA hai| jaba sAdhu vastra Adi parigrahako svIkRta karatA hai taba una vastra Adi meM cIlara tathA jueM Adi trIndriya jIva utpanna ho jAte haiN| yadi una jIvoMko vastra Adi se alaga karake dUsare sthAna para DAlA jAtA hai to ve mara jAte haiM aura unake marane para sAdhu hiMsAse rahita kaise ho sakatA hai ? adhika vistAra se kyA lAbha hai, saMkSepase yahI samajhanA cAhiye ki parigrahI manuSya mahAvratI nahIM ho sktaa| kAyagupti, vacanagupti aura manogupti ye tIna guptiyA~ haiM / jo muni Upara kahe hue pA~ca mahAvratoM tathA tIna guptiyoMse yukta hotA hai vaha saMyamI kahalAtA hai| sAtha hI jo muni nimranthaniSparigraha avasthA ko hI mokSamArga mAnatA hai vaha spaSTa rUpa se vandanA karaneke yogya hai / isake viparIta jo sagrantha-saparigraha avasthAko mokSamArga mAnatA hai vaha mithyAdRSTi hai, jainAbhAsa hai tathA vandanA ke ayogya hai // 20 // gAthArtha-dUsarA liGga utkRSTa zrAvakoMkA kahA gayA hai| yaha utkRSTa zrAvaka bhikSAke liye bhramaNa karatA hai, pAtra sahita hotA hai 1. paMDita jayacandrajI ne apanI bhASA vacanikAmeM patte pATha svIkRta kiyA hai / For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 --3. 21 ] sUtraprAbhRtam ( duiyaM ca vuttaliMgaM ) dvitIyaM coktaM liGga veSaH / ( ukkiTThe avarasAvayANaM ca ) utkRSTaM liGgamavarazrAvakANAM cAgRhasthazrAvakANAm / so'varazrAvakaH / ( bhikkhaM bhamei patto ) bhikSAM bhramati pAtrasahitaH kambhojI vA / ( samidibhAseNa moNeNa ) IyAsamitisahitaH maunavAMzca, utkRSTazrAvako daza maikAdazapratimAH prAptaH / uktaJca samantabhadreNa yatinA / AdyAstu SaDjaghanyAHsyurmadhyamAstadanu trayaH / zeSo dvAvuttamAvuktau jaineSu jinazAsane // 1 // ekAdazake sthAne hya utkRSTaH zrAvako bhaved dvividhaH / vastra gharaH prathamaH kaupInaparigraho'nyastu // 2 // athavA hAtha meM bhI bhojanA karatA hai aura bhikSAke liye bhramaNa karate samaya bhASAsamiti rUpa bolatA hai athavA mauna rakhatA hai // 21 // vizeSArtha - muniliGga ke sivAya dUsarA liGga utkRSTa zrAvakakA kahA gayA hai / pratimAoM kI apekSA zrAvakoM ke gyAraha bheda haiM unameM prArambha kI chaha pratimAoM ke dhAraka manuSya gRhastha zrAvaka kahalAte haiM aura Age kI pA~ca pratimAoMke dhAraka agRhastha zrAvaka mAne jAte haiM / agRhastha zrAvakoM meM dazavIM aura gyArahavIM pratimAke dhAraka utkRSTa zrAvaka kahalAte haiM / parantu dazamapratimAdhArI zrAvakakA koI liGga-veSanahIM hotA ataH yahA~ utkRSTa zrAvaka se gyArahavIM pratimA ke dhAraka kA hI grahaNa samajhanA cAhiye / gyArahavIM pratimA kA dhAraka utkRSTa zrAvaka kSullaka athavA ailaka bhikSA ke liye bhramaNa karatA hai yaha pAtra se sahita hotA hai arthAt pAtra meM bhojana karatA hai aura ailaka kI apekSA hasta puTameM hI bhojana karatA hai| mUla gAthA ke anusAra bhASA samitise bolatA hai athavA mauna pUrvaka bhramaNa karatA hai / parantu saMskRta TIkA ke anusAra yaha utkRSTa zrAvaka IryA samiti se calatA hai aura mauna rakha kara hI bhramaNa karatA hai / zravakoM ke bhedoM kA varNana karate hue zrI mahAkavi samantabhadra ( ? ) somadeva ne kahA bhI hai * AdyAstu - jina zAsana meM prArambha ke chaha zrAvaka jaghanya, usake bAdake tIna zrAvaka madhyama tathA anta ke do zrAvaka uttama kahe gaye haiM // 1 // ekAdazake - yArahaveM sthAna meM jo utkRSTa zrAvaka hai vaha do prakAra 1. asma svAve somadeveneti yuktaM bhAti (ma0 Ti0 ) For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAbhRte [3. 22kopIno'sau rAtripratimAyogaM karoti niyamena / locaM picchaM dhRtvA bhuGa kte hya pavizya pANipuTe // 3 // vIracaryA ca sUryapratimA traikAlyayoganiyamazca / siddhAntarahasyAdiSvadhyayanaM nAsti dezaviratAnAm // 4 // liMga itthINaM havadi bhujai piDaM sueyakAlammi / ajjiya vi ekkavatthA vatthAvaraNeNa bhujei // 22 // liGga strINAM bhavati bhuGa kte piMDa svekkaale| AryApi ekavastrA vastrAvaraNena bhuGkte // 22 // (liMga itthINaM havadi ) tRtIyaM liGga veSaH strINAM bhavati / ( bhuMjai piu~ sueyakAlammi ) bhukte piNDamAhAraM suSchu nizcalatayA ekakAle divasamadhye ekavAram / ( ajjiya vi ekkavatthA ) AryApi ekavastrA bhavati api zabdAt / / kA hotA hai 1 kSullaka aura ailaka / pahalA eka vastra tathA kaupIna ko dhAraNa karatA hai aura dUsarA koponamAtra hI rakhatA hai // 2 // kopIno'sau-mAtra kopIna ko dhAraNa karane vAlA ailaka rAtri meM pratimA yoga dhAraNa karatA hai, niyama se kezaloMca karatA hai, pIchI rakhatA hai aura baiTha kara hasta-puTameM AhAra karatA hai // 3 // boracaryA-vIra caryA-muniyoM kI taraha ca ke liye nikalanA, sUrya pratimA-dina meM nagna hokara pratimAyoga dhAraNa karanA, zIta, uSNa aura grISma RtumeM yogadhAraNa karanA aura siddhAnta tathA prAyazcitta Adi zAstroMkA adhyayana karanA zrAvakoM ke liye niSiddha hai // 4 // // 21 // gAthArtha-tIsarA liGga striyoM kA hai isa liGga ko dhAraNa karane vAlI strI dinameM eka hI bAra AhAra grahaNa karatI hai| vaha AryikA bhI ho to eka ho vastra dhAraNa kare aura vastra ke AvaraNa sahita bhojana kre||22|| vizeSArtha--striyoMmeM utkRSTa veSako dhAraNa karane vAlI ArthikA aura kSullikA do haiN| donoM hI dina meM eka bAra AhAra letI haiN| AryikA mAtra eka vastra-solaha hAtha kI eka sapheda sAr3I rakhatI hai aura api zabdase dhvanita hotA hai ki kSullikA eka sAr3I ke sivAya eka or3hane kI caddara bhI rakhatI haiN| bhojana karate samaya eka sAr3I rakha kara For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 23 ] sUtraprAbhRtam 129 kSullikApi saMvyAnavastreNa sahitA bhavati / ( vatthAvaraNeNa bhujei ) bhojanakAle eka zATakaM dhRtvA bhuGkte saMvyAnamuparitanavastramutAyaM bhojanaM kuryAdityarthaH // 22 // Na vi sijjhai vatthadharo jiNasAsaNe jai vi hoi titthayaro / Naggo vimokkhamaggo sesA ummaggayA savve // 23 // nApi sidhyati vastradharo jinazAsane yadyapi bhavati tIrthakaraH / nagno vimokSamArgaH zeSA unmArgakAH sarve // 23 // ( Na vi sijjhai vatthadharo ) nApi siddhayati naiva siddhimAtmopalabdhilakSaNaM mukti labhate vastradharo muniH / ( jiNasAsaNe jai vi hoi titthayaro ) jinazAsane zrIvardhamAna svAmino mate yadyapi bhavati tIrthaMkaraH tIrthaMkaraparamadevo'pi yadi bhavati / garbhAvatArAdipaJcakalyANavAnapi siddho na bhavati, AstAM tAvadanyoSagAra kevalyAdikaH / ( Naggo vimokkhamaggo ) nagno vastrAbharaNarahito vimokSa hI donoM bhojana karatI haiM / arthAt AryikA ke pAsa to eka sAr3I hai para kSullikA Upara kA vastra ( caddara) utAra kara bhojana karatI hai // 22 // gAthArtha - jina zAsana meM kahA hai ki vastradhArI puruSa siddhi ko prApta nahIM hotA bhale hI vaha tIrthaMkara bhI kyoM na ho ? nagna veSa hI mokSa - mArga hai zeSa saba unmArga haiM, mithyA mArga haiM ||23|| vizeSArtha - zrI antima tIrthaMkara zrIvardhamAna svAmI ke mata meM kahA gayA hai ki yadi tIrthaMkara bhI ho arthAt garbhAvataraNa Adi paJca kalyANakoM ke dhAraka tIrthaMkara parama deva bhI hoM to bhI vastra ke dhAraka muni svAtmopalabdhi rUpa lakSaNase mukta - siddhi ko prApta nahIM ho skte| jaba tIrthaMkara bhI savastra avasthA meM siddha nahIM ho sakate taba anya anagAra kevalI AdikI bAta to dUra ho rahI / vastrAbhUSaNase rahita nagna veSa hI viziSTa mokSakA mArga hai aisA jAnanA cAhiye / zeSa zvetAmbarAdikoM ke mata unmArga rUpa haiM, nindanIya haiM aura mithyA rUpa haiM, aisA vidvAnoMko jAnanA cAhiye // 23 // [ tIrthaMkara bhagavAn niyama se mokSagAmI haiM parantu jaba taka ve gRhastha avasthA meM rahate haiM - vastrAbhUSaNa Adi parigraha dhAraNa karate haiM taba taka mokSa nahIM prApta kara skte| jaba tIrthaMkara jaise mahApuruSoM ko bhI mokSaprApti ke uddezya se nagna honA par3atA hai - samasta parigraha kA tyAga karanA par3atA hai, taba sAdhAraNa puruSoM kI to bAta hI kyA hai ? nagna honA bAhyAbhyantara parigraha ke tyAga kA upalakSaNa hai, ataH parigraha ke rahate For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte 130 [3. 24mArgaH jJAtavyaH / ( sesA ummagayA savve ) zeSAH sitapaTAdInAM mArgAH sarve'pi unmArgakAH kutsitA mithyArUpA mArgA -'jAnIyA vidvadbhi rityarthaH // 23 // . ligammi ya itthINaM yathaNaMtare nnaahikkkhdesesu| . bhaNio suhumo kAo tAsaM kaha hoi pavvajjA // 24 // . liGge ca stroNAM stanAntare nAbhikakSAdezeSu / bhaNitaH sUkSmaH kAyastAsAM kathaM bhavati pravrajyA // 24 // ... (liMgammi ya itthINaM ) liGga yonimadhye strINAM yoSitAm / ( thaNaMtare NAhikakkhadesesu ) stanAntare dvayoH stanayormadhye vakSaH pradeze, nAbhikakSAdezeSu nAbhI tundikAyAM, kakSAdezayorbAhyAH mUlayordvayoH sthAnayAH ( bhaNio suhumo kAo) bhaNita Agame pratipAditaH, koso bhaNitaH ? sUkSmaH kAyaH sUkSmajIvazarIra locanAdhagocaraH sUkSmaH paJcendriyaparyanto jIvavargaH ( tAsaM kaha hoi pavvajjA) tAsAM strINAM kathaM bhavati pravrajyA dIkSA api tu na bhavati / yadi pravrajyA ma bhavati tahiM kathaM paJca mahAvratAni dIpante ? satyametat sajjAti jJApanArtha mahApratAni upacaryante sthApanA nyAsaH kriyate ityarthaH / tathA coktaM zubhacandreNa mahAkavinA hue mokSa kI prApti sambhava nahIM hai| itanA spaSTa hote hue bhI jo zvetA. mbara, savastra sukti mAnate haiM unakA vaisA mAnanA unmArga ho hai / ] gAthArtha-striyoM kI yoni meM, stanoM ke bIca meM, nAbhi aura kAMkha meM sUkSma zarIra ke dhAraka jIva kahe gaye haiM ataH unake dIkSA kaise ho sakatI hai // 24 // vizeSArtha-striyoM ke liGga arthAt yoni meM, donoM stanoMke bIca vakSa-sthalameM, nAbhi aura bahumUla meM sUkSma-dRSTi-agocara paJcendriya paryanta taka ke jIva Agama meM kahe gaye haiM / ataH unake dIkSA nahIM ho sakatI hai| prazna-yadi striyoMke dIkSA nahIM hotI to unheM paJca mahAvrata kyoM diye jAte haiM ? uttara-yaha satya hai kintu sajjAti ko batalAne ke liye mahAvratoMkA upacAra hotA hai, yathArtha meM mahAvrata na hone para bhI unakI sthApanA kI jAtI hai| 1. mArgA zeyA jAnIyA m0| For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 25 ] sUtraprAmRtam 131 -'maithunAcaraNe mUDha ! priyante jantukoTayaH / yonirandhrasamutpannA liGgasaMghaTTapIDitAH // 1 // kiyanto jantavo mriyanta iti cet ? ghAte ghAte asaMkhyeyAH koTayaH / "pAe ghAe asaMkhejjA" iti vacanAt / jai daMsaNeNa suddhA uttA maggeNa sA vi sNjuttaa| ghoraM cariya carittaM itthIsu Na pavvayA bhaNiyA // 25 // yadi darzanena zuddhA uktA mArgeNa sApi saMyuktA / ghoraM caritvA cAritraM strISu na pravrajyA bhaNitA / / 25 // jaisA ki mahAkavi zubhacandra ne kahA hai maithunAcaraNe-are mUrkha prANI ! striyoM ke sAtha maithuna karane meM unake yonirUpa chidra meM utpanna hue karor3oM jIva liGgake AghAta se pIr3ita hokara marate haiN| . prazna-kitane jIva marate haiM ? uttara-pratyeka AghAta meM asaMkhyAta krodd'| kyoMki AgamakA vacana hai 'ghAe ghAe asaMkhejjA' arthAt liGga ke pratyeka AghAta meM asaMkhyAta karor3a jIva marate haiM // 24 // ___ gAvArtha-yadi strI samyagdarzanase zuddha hai to vaha bhI mArga se yukta 1. jJAnArNave zubhacandrasya / 2. ga pratI evaM TippaNI vartate-'yadi darzanena samyaktvena zuddhA nirmalA sA strI mArge saMyuktA uktA kathitA ghoraM una caritra caritvA AzrayitvA, strISu niHpApA bhnnitaa'| . paM0 jayacanda jI ne bhI hindI vacanikAmeM 'pAvayA' ko chAyA 'pApakA' svIkRta kara gAthAkA yaha artha kiyA haistrIni viSaM jo strI, darzana kahiye yathArtha jinamata kI zraddhA kari zaddha hai so bhI mArgakara saMyukta kahI haiN| jo ghora cAritra tIvra tapazcaraNAdika AcaraNa kara pApate rahita hoya hai tAteM pApa-yukta na khiye| bhAvArthastrIni virSe jo strI samyaktva kari sahita hoya aura tapazcaraNa kara to pApa-rahita hoya svarga * prApta hoya tAtai prazaMsA yogya hai ara strI paryAya mokSa maahiiN| For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 SaTprAbhRte [3. 25(jai daMsaNeNa suddhA ) yadi darzanena samyaktvaratnena zuddhA nirmalA bhavati / (uttA maggeNa sA vi saMjutA ) tadA mArgeNa samyagdarzanajJAnacAritralakSaNena sApi . strI ca saMyuktA bhavati-paJcamaguNasthAnaM prApnoti, strIliGga chitvA svargAne devo bhavati, tatazcyutvA manuSyabhavamuttamaM prApya mokSaM labhate / uktaM ca / samyagdarzanasaMzuddhamapi mAtaGgadehajam / devA devaM vidurbhasmagUDhAGgArAntarojasam / / avi ya vadho jIvANaM mehuNasaNNAe hodi bahugAvaM / tilaNAlIe tattAyasappaveso vva joNIe // 35 // trailokyaprajJapti 40 hiMsyante tilanAlyAM taptAyasi vinihite tilA yadvat / bahavo jIvA yonI hiMsyante maithune tadvat // 10 // puruSArtha kahI gaI hai| vaha kaThina cAritrakA AcaraNa karake svarga meM utpanna hotI hai, ataH striyoM ke dIkSA nahIM kahI gaI hai // 25 // .. vizeSArtha-yadi strI samyagdarzana rUpI ratna se zuddha hai to vaha samyagdarzana-samyagjJAna aura samyakcAritra rUpI mArga se yukta hotI huI paJcama guNasthAna ko prApta hotI hai tathA strIliGga cheda kara svarga ke agrabhAga meM deva hotI hai, vahAM se cyuta hokara uttama manuSya bhava prApta kara mokSa ko prApta hotI hai / jaisA ki kahA hai samyagdarzana-samyagdarzana se zuddha cANDAlako bhI gaNadharAdika deva, bhasma se chipe hue aGgAra ke samAna abhyantara tejase yukta deva kahate haiN| strI yadi svarga bhI jAtI hai to strI liGga ko prApta nahIM hotii| yaha bhI mahAkavi samantabhadra ne kahA hai 3. 'yamibhirjanma niviNNardUSitA yadyapi striyaH / tathApyekAntatastAsAM vidyate nAghasaMbhavaH // 56 // nanu santi jIvaloke kAzcicchamazIlasaMyamopetAH / nijavaMzatilakabhUtAH zrutasatyasamAnvitA nAryaH // 57 // satItvena mahatvena vRttane vinayena ca / vivekena striyaH kAzvid bhUSayanti dharAtalam // 54 // bhAvArNake zubhacandrasya For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 -3. 26] sUtraprAbhRtam svarge'pi gatAH punaH strIliGga na labhate / tadapyuktaM samantabhadreNa mahAkavinA 'samyagdarzanazuddhA nArakatiryaGnapuMsaka strItvAni / duSkulavikRtAlpAyudaridratAM ca vrajanti nApyavatikAH // 1 // (ghoraM cariya caritta ) ghoraM kAtarajanabhItijanakaM caritraM caritvA SoDazasu svargeSvanyatamaM svarga yAnti ahamindratvamapi strIbhave na labhante kathaM mokSaM strIbhave prApnuvanti / tena kAraNena ( itthIsu Na pAvayA bhaNiyA ) strISu na pravrajyA nirvANayogyA dIkSA bhaNitA / ityanayA gAthayA sitapaTAnAM mataM strImuktiprAptilakSaNaM - parityaktaM bhavati / marudevI-brAhmI-sundarI-yazasvatI-sunandA-sulocanA sItA-rAjImatI-candanA-anantamati draupadItyAdikAH striyaH svargaM gatA na tu mokSamiti / cittAsohi Na tesi DhillaM bhAvaM tahA sahAveNa / vijadi mAsA tesi itthIsu Na saMkayA sANaM // 26 // cittAzodhina tAsAM zithilo bhAvastathA svabhAvena / vidyante mAsAstAsAM strISu nAzaGkayA dhyAnam // 26 // samyagdarzana zukhA-samyagdarzana se zuddha manuSya vrata-rahita hone para bhI maraka, tiryaJca napusaka, strI-paryAya, nIca-kula, vikalAGga-avasthA, alpa vAyu aura daridratA ko prApta nahIM hote| strI, bhoru-manuSya ko bhaya utpanna karane vAle cAritrakA AcaraNa karake solaha svargoM meM se kisI svarga ko prApta hotI hai| striyAM strIbhava meM jaba ahamindrapada ko prApta nahIM kara sakatIM taba mokSa kaise prApta kara sakatI haiM ? isI kAraNa se striyoM meM nirvANa prApti ke yogya dIkSA nahIM kahI gaI hai| isa gAthA se zvetAmbarIya strI-muktimata kA nirAkaraNa ho jAtA hai / marudevI, brAhmI, sundarI, yazasvatI, sunandA, 'sulocanA, sItA, rAjImati, candanA, anantamati tathA draupadI Adi striyA~ svarga gaI haiM, mokSa nahIM gaI haiM // 25 // - gAvArtha-striyoMke cittakI zuddhatA nahIM hai, unake pariNAma svabhAvase hI zithila rahate haiM, pratyeka mAsameM unake rudhirasrAva hotA hai aura nirbhayatA pUrvaka unake dhyAna nahIM hotA // 26 // 1. rlkrnnshraavkaacaare| 2. pratyuktaM ma.ka. For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 SaTprAbhRte [ 3.27 ( cittAsohi tasi ) cittasya manasaH A samantAcchordhinirmalatA na vidyate tASAM strINAm / ( DhillaM bhAvaM tahA sahAveNa ) zithilo bhAva: pariNAmastathA svabhAvena prakRtyaiva, kasmizcid vratAdAvatidADharyaM na vartate / ( vijjadi mAsA tesi ). vidyante mAsA - mAse mAse rudhirasrAvastAsAM strINAm / ( itthIsu Na saMkayA jhANaM ) strISu na vartate, kiM tat ? azaGkayA nirbhayatayA dhyAnamekAgra cintAnirodha lakSaNamiti bhAvaH / " lukca" iti prAkRtavyAkaraNasUtreNAkAralopaH / mAheNa appagAhA samuddasalile sacelaattheNa / icchA jAhu NiyattA tAha NiyattAiM savvadukkhAI // 27 // grAhyeNa alpagrAhAH samudrasalile svacelArthena / icchA yebhyo nivRttA teSAM nivRttAni sarvaduHkhAni ||27|| (gAheNa appagAhA ) grAhyeNa AhArAdinA ye munayo'lpagrAhAH stokaM gRha Nanti / ( samuddasalile sacelaattheNa ) yathA samudrasalile pracurajalAzaye satyapi svacela vizeSArtha - yahA~ strIko dIkSA kyoM nahIM hai / isake kucha anya kAraNoM para prakAza DAlA gayA hai / strIke manameM saba ora se zuddhatA kA abhAva rahatA hai arthAt nirmalatA kA pUrNa abhAva rahatA hai| usake pariNAmoM meM svabhAva se DhIlApana rahatA hai arthAt kisI vrata Adi meM usake atyanta dRr3hatA nahIM rahatI hai / pratyeka mAsameM rudhirassrAva hotA hai tathA bhIru prakRti honeke kAraNa niHzaGkarUpase ekAgracintAnirodha rUpa lakSaNase yukta dhyAna bhI nahIM hotA / gAthA meM jo 'Na saMkayA' pATha hai vahA~ Na azaGkayA aisA pATha samajhanA cAhiye kyoMki 'lukca' isa prAkRta vyAkaraNa ke anusAra 'asaMkayA' yahA~ para akArakA lopa ho gayA hai ||26|| gAthArtha - jisa prakAra samudrake samAna bahuta bhArI jalake vidyamAna rahane para bhI apane vastrako dhone kI icchA karane vAlA manuSya thor3A hI jala grahaNa karatA hai usI prakAra muni bhI gRhasthoM ke ghara bahuta bhArI sAmagrI rahane para bhI AvazyakatAke anusAra AhArA dikI apekSA alpa hI grahaNa karate haiM / yathArtha meM jinakI icchA dUra ho gaI hai unake saba duHkha dUra ho gaye haiM ||27|| vizeSArtha - jisa prakAra pracura jalAzayake rahate hue bhI apane vastrako dhoneke liye thor3A hI jala liyA jAtA hai, adhika jala grahaNa se kyA prayojana hai ? arthAt kucha nahIM / usI prakAra muni bhI zrAvakoM se AhAra For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 -3. 27] sUtraprAbhRtam prakSAlanArthamalpameva jalaM gRhyate kiM kriyate'dhikajalagrahaNena / ( icchA jAhu NiyattA) icchA tRSNA lobhalakSaNA yebhyo munibhyo nivRttA gtaa| (tAha NiyattAI sabvaduHkhAI ) teSAM nivRttAni naSTAni sarvaduHkhAni zArIramAnasAgantUni kaSTAni naSTAnyeva' samIpatarasiddhi-sukhasaMbhavAditi bhAvaH // 27 // iti zrI padmanandi kundakundAcArya vakragrIvAcAryalAcArya guddhapicchAcArya nAmapaJcakavirAjitena zrI sImandharasvAmi-jJAnasambodhita-bhavyajanena zrI jinacandrasUri-bhaTTArakapaTTAbharaNabhUtena kalikAlasarvajJena viracite SaTnAbhRta granthe sarvamunimaNDala-maNDitena kalikAlagautasvAminA zrI mallibhUSaNena bhaTTArakAnumatena sakalavidvajjanasamAjasammAnitenobhayabhASAkavicakravartinA zrI vidyAnandi-gurvantevAsinA sUrivara zrI zrutasAgareNa viracitA sUtraprAbhRtaTokA samAptaH / Adi alpa padArtha hI grahaNa karate haiM, adhika nhiiN| vAstava meM jinakI lobha rUpa icchA naSTa ho cukI hai unake zArIrika, mAnasika aura Agantuka samasta duHkha naSTa hI ho jAte haiM tayA mokSa sukhakI prApti atyanta samopa ho jAtI hai // 27 // isa prakAra zrI padmanandI, kundakundAcArya, vakragrovAcArya, elAcArya aura gRddhapicchAcArya ina pAMca nAmoMse suzobhita, sImaMdharasvAmIke jJAnase bhavyajIvoMko sambodhita karane vAle, zrI jinacandrasUri bhaTTArakake paTTake AbharaNabhUta, kalikAlake sarvajJa kundakundAcAryake dvArA viracita SaTpAhuDa granyameM samasta muniyoMke samUha se suzobhita kalikAla ke gautamasvAmI zrI mallibhUSaNa bhaTTAraka ke dvArA anumata, sakala vidvatsamAja ke dvArA sammAnita, ubhaya bhASA sambandhI kaviyoM ke cakravartI zrI vidyAnanda guruke ziSya sUrivara zrI zrutasAgara ke dvArA viracita sUtraprAmRta ko TokA sampUrNa huii| For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhaprAbhRtam bahusattha atthajANe sNjmsmmttsuddhtvyrnne| vaMdittA Ayarie kasAyamalavajjide suddhe // 1 // ... sayalajaNabohaNatthaM jiNamagge jiNavarehi jhbhnniyN| vucchAmi samAseNa ya -'chakkAyahiyaMkaraM suNasu // 2 // bahuzAstrArthajJAyakAn saMyamasamyaktvazuddhatapazcaraNAn / . vanditvAcAryAn kaSAyamalavarjitAn zuddhAn // 1 // sakalajanabodhanArtha jinamArge jinavairaryathA bhaNitam / vakSyAmi samAsena ca SaTkAyahitaMkaraM zRNu // 2 // (bucchAmi ) vakSyAmi kathayiSyAmi / kaH ? kartA ahaM zrI kundakundAcAryaH / kiM tat karmatApannaM ? ( chakkAyahiyaMkaraM ) SaTkAyahitaMkaraM pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasakAyahitakAraka zAstraM bodhaprAbhRtAbhidhAnaM shaastr| kena kRtvA vakSyAmi ? ( samAseNa ) saMkSepeNa / ( suNaSu ) zRgu tvaM he bhavya ! "vidhyAdisu trayANAmekatra - gAthArtha--meM aneka zAstra tathA unake arthake jJAtA, sayama samyaktva aura zuddha tapazcaraNa ke dhAraka, kaSAya rUpI malase rahita tathA nirmala AcAryoM ko namaskAra karake samasta manuSyoM ko saMbodhane ke liye jinamArga meM jinendrabhagavAn ke dvArA kahe anusAra saMkSepa se chaha kAyake jIvoMkA hita karane vAlA "bodhaprAbhUta" nAmaka grantha kahaMgA, he bhavya jIvo! use suno // 12 // vizeSArtha-bodhaprAbhRta nAmaka granyake maGgalAcaraNa ora pratijJAvAkyako kahate hue kundakundAcArya kahate haiM ki maiM una AcAryoMko 1. sakAya suhaMkaraM ka0 kha0 g00| For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 1-2 ] bodhaprAbhRtam 137 dusuyuzca" ityanena prAkRtavyAkaraNasUtreNa hi sthAne surAdezaH, bahuvacane tu paJcamyAH suNaha ityevaM bhavati madhyamasya / kathaMbhUtaM bodhaprAbhRtaM ? ( jiNamagge jiNavareha jaha bhaNiyaM ) jinamArge jinazAstre jinavara : kevalibhiryathA yena prakAreNAyatanAdibhirbhaNitaM pratipAditaM / kimarthaM jinairbhaNitaM ? (sayalajaNabohaNatthaM ) sarvabhavyajIva - sambodhananimittaM / kiM kRtvA pUrvaM vucchAmi ? ( vaMdittA Ayarie ) vanditvA''cAryAn tRtIyaparameSThipadasthAn gurUn / kathaMbhUtAnAcAryAn bahu sattha attha jANe aneka zAstra jJAyakAn / punaH kathaMbhUtAnAcAryAn ( saMjama sammattaMsuddha tavayaraNe ) saMyamazca cAritra, samyaktvaM ca samyagdarzanaM zuddhaM niraticAraM tapazcaraNaM ca dvAdazavidhaM tapo yeSAM te saMyamasamyaktvazuddhatapazcaraNAstAn saMyamasamyaktvazuddhatapazcaraNAn / bhUyo'pi kathaMbhUtAnAcAryAn ? ( kasAyamalavajjide ) krodha, mAna, mAyA, lobha, lakSaNacatuSkaSAyamalavarjitAn kaSAyotpannapAparahitAnityarthaH / aparaM kathaMbhUtAnAcAryAn ? (suddhe ) zuddhAn SaTtriMzadguNapratipAlanena nirmalAn niSpApAn / ke te SaTtriMzadguNA ityAha , namaskAra karake jo ki aneka zAstra tathA unake artha ke jJAtA haiM, samyakacAritra, samyagdarzana aura niraticAra bAraha prakArake tapake dhAraka haiM, krodha mAna mAyA lobha nAmaka cAra kaSAya rUpI malase rahita haiM aura chattIsa guNoMke pAlaka honese nirmala haiM - niSpApa haiM; samasta bhavya jIvoM ko saMbodhane ke liye bodhaprAbhRta nAmaka granthako saMkSepa se khuuNgaa| yaha grantha pRthivI, jala, agni vA aura vanaspati ina pAMca sthAbaroM tathA eka trasa isa prakAra chahakAya ke jIvoMke liye hitakArI hai, tathA jinamArga - jinazAstra meM kevalajJAna se yukta jinendrabhagavAn ne jaisA kahA hai usIke anusAra kahA gayA hai / AcAryoMke chattIsaguNa isa prakAra haiM 'AcAravatvAdi ATha, sthitikalpa daza, tapa bAraha aura Avazyaka chaha, isa prakAra kula milAkara AcAryake chattIsa guNa mAne gaye haiM / saMskRta TIkAkAra ne 'AcAravAn' Adi zlokoMmeM unhIM kA nAmollekha kiyA hai 1. aSTAvAcAravatvAdyAstapAMsi dvAdaza sthiteH / kalpA vazAvazyakAni SaT SatrizadguNAH gurAH // 76 // For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 SaTprAbhUte AcAravAn zrutAghAraH prAyazcittAsanAdidaH / AyApAyakathI doSAbhASako'srAvako'pi ca // 1 // AcAravAn - 'AcArya ko AcAravAn zrutAdhAra, prAyazcittada, AsavAdida, AyApAya kathI, doSAbhASaka, asrAvaka aura saMtoSakArI honA cAhiye arthAt AcArya meM AcAravattva, zrutAdhAratva, prAyazcitta-dAtRtva, AsanAdi- dAtRtva, AyApAyakathitva, doSAbhASakatva, asrAvakatva aura saMtoSakAritva ye ATha guNa hote haiM / inakA khulAsA isa prakAra hai 1. AcAravatva-darzana, jJAna, cAritra, tapa aura vIryaM ina pA~ca AcAroM kA svayaM pAlana karanA tathA dUsaroM se karAnA AcAravatva guNa hai / 2. zrutAdhAravatya - jisakI zrutajJAna rUpI saMpatti kI koI tulanA na kara sake use zrutadhArI athavA zrutajJAnI kahate haiN| nau pUrva, dazapUrva yA caudaha pUrva taka zruta jJAnako athavA kalpa vyavahAra ke dhAraNa karane ko AdhAravattva kahate haiM / 3. prAyazcittava - prAyazcitta viSayaka jJAnake rakhane vAle ko prAyazcittada kahate haiM jinhoMne anekabAra prAyazcitta ko dete hue dekhA hai aura jinhoMne svayaM bhI aneka bAra usakA prayoga kiyA ho, svayaM prAyazcitta grahaNa kiyA ho athavA dUsareko dilavAyA ho vaha prAyazcittada arthAt prAyazcittako dene vAlA hai| dUsare granthoMmeM isa guNako vyavahArapaTutA kahA hai| 4. AsanAvida - samAdhi-maraNa karane meM pravRtta hue sAdhaka sAdhuoM ko Asana Adi dekara jo unakI paricaryA karate haiM ve AsanAdida-AsanAdiko denevAle kahalAte haiM / inheM paricArI athavA prakArI kahate haiM / 5. AyApAyakathI - AlocanA karane ke liye udyata hue kSapakasamAdhi-maraNa karane vAle sAdhu ke guNa aura doSoM ke prakAzita karane vAle ko Aya pAyakathI kahate haiM / arthAt jo kSapaka kisI prakAra kA aticAra Adi na lagAkara sarala bhAvoMse apane doSoM kI AlocanA karatA hai usake guNa ko prazaMsA karate haiM aura AlocanA meM doSa lagAne vAle ke doSa batalAte haiM, ve Aya-lAbha aura apAya-hAni kA kathana karane vAle haiM / 1. AcArI sUrirAdhArI vyavahArI prakArakaH / AyApAryAdigutpIDosparisrAvI sukhAvahaH // 77 // [ 4. 1-2 -dhananAradharmAmRta adhyAya 9 For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 1-2 ] bodhaprAbhRtam santoSakArI sAdhUnAM niryApaka ime'STa ca / 'digambaraveSyanuddiSTabhojI ( jya) zayyAzanoti ca // 2 // 6. doSAbhASaka - doSa chipAne vAle ziSya se doSa kahalavAne kI sAmarthyaM rakhane vAle AcArya ko doSAbhASaka kahate haiM / isakA dUsarA nAma utpIDaka hai / jisa prakAra catura cikitsaka braNa ke bhItara chipe hue vikAra ko poDita kara bAhara nikAla detA hai usI prakAra AcArya bhI ziSya ke chipAye hue doSako apanI kuzalatAse pragaTa karA letA hai| 7. asrAvaka - jo kisI ke gopya doSa ko kabhI pragaTa nahIM karatA vaha asrAvaka hai / jisa prakAra saMtapta tave para par3I pAnI kI bU~da vahIM zuSka ho jAtI hai isI prakAra ziSya dvArA kahe hue doSa jisameM zuSka ho jAte haiM arthAt jo kisI dUsare ko nahIM batalAte haiM, ve asrAvaka haiM / 8. saMtoSakArI - jo sAdhuoM ko santoSa utpanna karane vAlA ho arthAt kSudhA, tRSA Adi kI vedanA ke samaya hitakara upadeza dekara sAdhuoM ko saMtuSTa karatA ho use saMtoSakArI kahA hai| isakA dUsarA nAma sukhAvaha bhI hai| 13: isa prakAra niryApaka arthAt sallekhanA karAnevAle AcAryameM ye ATha guNa hote haiM / aba Age sthiti-kalpa rUpa daza guNoM ko kahate haiM 9. digambara - Acelakya - ' athavA nagna mudrAko dhAraNa karane vAle hoM unheM digambara kahate haiM / yaha niSparigrahatA aura nirvikAratA kI paricAyaka mudrA hai| 10. anuddiSTa bhojI - muniyoM ke uddezya se banAye hue bhojana pAna ko jo grahaNa nahIM karatA hai vaha anuddiSTa bhojI hai / 11. azayyAzanI -- vasatikA banavAne vAlA aura usakA saMskAra karane vAlA tathA vahA~ para vyavasthA Adi karanevAlA ye tInoM hI zayyA 1. digambaro'tyanuddiSTa ma0 ga0 / 2. AcelakyoddezikazayyAghara rAjakIyapiNDojjhAH / kRtikarzana tAropaNayogyatvaM jyeSThatA pratikramaNam // 80 // mAsaikavAsitA sthitikalpo yogazca vArSiko dazamaH / taniSThaH pRthukIrtiH kSapakaM niryApako vizodhayati // 81 // -- anagAradharmAmRta adhyAya 9 For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [4. 1-2'arAgabhuk [arAjabhuk] kriyAyukto vratavAn jyeSThasadguNaH / pratikramI ca SaNamAsayogI tadviniSadyakaH // 3 // dhara zabda se kahe jAte haiM / jo zayyA arthAt zayyAdhArake azana-bhojanako grahaNa nahIM karate unheM azayyAzano kahate haiM / 12. 'arAjabhuk--jo rAjAoM ke gharameM bhojana grahaNa na karatA ho / athavA rAjapiNDa kA tyAgI ho use arAjabhuk kahate haiN| ... 1. Arogabhuk ma / 2. Arogabhuk ma0 / ArAgabhukka0 / / 3. rAjapiNDa tyAgakA abhiprAya anagAradharmAmRta meM isa prakAra spaSTa kiyA hai- . . -aise gharoMmeM jahAM nAnA prakAra ke bhayaMkara kutte Adi jAnavara svacchanda rUpase phirate rahate haiM unake dvArA una gharoM meM praveza karane para saMyamIkA apaghAta ho sakatA hai / muni ke svarUpa ko dekhakara vahAM ke ghor3e gAya bhaiMsa Adi pazu vijuka sakate haiM aura vijuka kara svayaM trAsako prApta ho sakate haiM athavA dUsaroM ko bhI trAsa de sakate haiM / yadvA saMyamI ko bhI unase trAsa ho sakatA hai| garva se uddhata hue vahAM ke naukara cAkaroM ke dvArA sAdhukA upahAsa ho sakatA hai| athavA mahaloM meM rokakara rakhI huI aura maithuna saMjJA-ramaNa karane kI icchA se pIDita rahane vAlI, yadvA putra Adi saMtati kI abhilASA rakhane vAlI striyAM apane sAtha upabhoga karane ke liye usa saMyamI ko jabardastI apane gharameM le jA sakatI hai| suvarNa ratna athavA unake bane hue bhUSaNa jo idhara udhara par3e hoM unako koI svayaM curAkara le jAya aura hallA kara de ki yahAM para muni Aye the aura to koI AyA nhiiN| aisI avasthA meM munike Upara corI kA Aropa upasthita ho sakatA hai| yahAM para ye sAdhu Ate haiM so kahIM aisA na ho ki mahArAja ina para vizvAsa kara baiThe aura inakI bAtoM meM Akara rAjyako naSTa kara deM, aise vicAroM se krodhAdika ke vazIbhUta hue dIvAna-maMtrI Adike dvArA saMyamIkA vadha baMdhAdika bhI ho sakatA hai / inake sivAya aise sthAnoM meM AhArakI vizuddhi milanA kaThina hai, dUdha Adi vikRti kA sevana aura lobhavaza amUlya rala Adi kI corI tathA para-striyoM ko dekhakara rAgabhAva kA udreka evaM vahAM kI lokottara vibhUtiko dekhakara usake liye nidAna bhAvakA ho jAnA bhI saMbhava hai ityAdi aneka kAraNa haiM / ki jinake nimitta se rAjapiNDako vayaM batAyA hai| ata eva jahAM para ye doSa saMbhava na hoM athavA dUsarI jagaha AhAra kA For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 1-2] bodhaprAmRtam 13. kriyAyukta-jo kRtikarmase yukta ho use kriyA-yukta kahate haiN| chaha AvazyakoM kA pAlana karanA athavA gurujanoMkA vinaya karma karanA kRti-karma kahalAtA hai| 14. vratavAn jo vrata dhAraNa karane kI yogyatA se sahita ho use bratavAn kahate haiN| jo Acelakya-nagna-mudrA ko dhAraNa karane vAlA ho, auddezika Adi doSoM ko dUra karane vAlA ho, gurubhakta ho tathA atyanta namra ho vahI sAdhu vrata dhAraNa ke yogya mAnA gayA hai| . 15. jyeSTha sadguNa-jinameM utkRSTa sadguNoM kA nivAsa ho unheM jyeSTha-sadguNa kahate haiN| jo jAti aura kula kI apekSA mahAn hoM, jo vaibhava, pratApa aura kIrti kI apekSA gRhasthoMmeM bhI mahAn rahe hoM, jo jJAna aura caryA AdimeM upAdhyAya tathA AryikA Adi se bhI mahAna haiM evaM kriyA-karma ke anuSThAna dvArA bhI jinameM zreSThatA pAI jAtI hai ve jyeSThatA guNa se yukta haiN| 16. pratikramI-jo vidhipUrvaka devasika, rAtrika, pAkSika, cAtusika aura vArSika pratikramaNa karate-karAte hoM unheM pratikramI kahate haiN| ... 17. SaNamAsayogI-jo vasanta Adi chaha RtuoM meM eka eka mAsa taka eka sthAna para yoga dhAraNa karate haiM, anya samaya vihAra karate haiM ve SaNamAsa-yogI kahalAte haiN| isakA dUsarA nAma mAsika-vAsitA bhI hai| jo varSameM do bAra siddhakSetrakI yAtrA karane vAlA ho| 18. tadviniSaSaka-isakA dUsarA nAma anyatra pAdya diyA hai jisakA artha varSA Rtu ke cAra mAsa meM eka sthAna para caturmAsa yoga dhAraNa karanA hotA hai| lAbha saMbhava na ho, to zruta meM viccheda na par3e isake liye rAjapiNDa kA bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai arthAt aisI avasthA meM saMyamI jana apane tapa saMyama aura dhyAna svAdhyAya Adi ke sAdhana ko kAyama rakhane ke liye rAjapiNDa ko bhI grahaNa kara sakate haiM kyoMki usako vayaM jo mAnA hai so upayukta doSoMkI saMbhAvanA se hI mAnA hai / adhyAya 9 zloka 80-81 / 1. Acelakke ya Thido uddesAdIya pariharadi dose / gurubhattimaM viNIdo hodi vadANaM sa ariho du / -anagAra0 a09 2. varSa varSa do vArI titikSetrayAtrAM karoti (10 Ti0) For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAbhRte [4. 3-4- dviSaTtapAstathA SaT cAvazyakAni guNA guroH / AyadaNaM viharaM jiNapaDimA daMsaNaM ca jibibaM / bhaNiyaM suvIyarAyaM jiNamuddA gANamadatthaM // 3 // arahateNa sudir3ha jaM devaM titthamiha ya arhtN| . pAvajja guNavisuddhA iya NAyavvA jahAkamaso // 4 // AyatanaM caityagRhaM jinapratimA darzanaM ca jinabimbam / ... bhaNitaM sUvItarAgaM jinamudrA jJAnamAtmastham // 3 // arhatA sudiSTaM yo devaH tIrthamiha ca arhan / pravrajyA guNavizuddhA iti jJAtavyA yathAkramazaH // 4 // (AyadaNaM ) AyatanaM jJAtavyam / ( cediharaM ) caityagRhaM dvitIyaM jJAtavyam / (jiNapaDimA ) jina pratimA tatIyo'dhikAro bodhaprAbhate jJAtavyaH / (dasaNaM ca) darzanaM ca caturtho'dhikAro bodhakaro mantavyaH / ( jiNabiMbaM) jinavimbaM paJcamo'dhikAro boSajanako vijJa yH| kathaMbhUtaM jinavimbaM? ( bhaNiyaM suvIyarAyaM) bhaNitamAgame pratipAditaM suSchu atizayena vItarAgaM na tu lakSmInArAyaNavadrAmasahitam / (jiNamuddA ) jinamudrA bodhakarI SaSTho'dhikAro veditavyaH / ( NANamAdatthaM ) jJAnamAtmasthaM saptamI niyogo bodhaprAmRtasya boddhavyaH / ( arahateNa ) 19-30. dviSaTtapAH-anazana, Unodara, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, vivikta zayyAzana aura kAyakleza ye chaha bAhya tathA prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna ye chaha antaraGga isa prakAra bAraha tapa dhAraNa karane vAlA ho| 31-36. SaDAvazyaka-samatA, vandanA, stuti, pratikramaNa, svAdhyAya aura kAyotsarga ina chaha AvazyakoM kA pAlana karane vAlA ho / Age bodhaprAbhRta ke gyAraha adhikAroM ke nAma likhate haiM / gAthArtha-Ayatana, caityagRha, jinapratimA, darzana, atyanta vItarAga jinavimba, jinamudrA, AtmasambandhI jJAna, arahanta bhagavAn ke dvArA pratipAdita deva, tIrtha, arahanta aura guNoMse vizuddha pravrajyA ye gyAraha adhikAra kramase isa bodhaprAbhUtameM jAnanA cAhiye / 3-4 / vizeSArtha-pahalA Ayatana, dUsarA caityagRha, tIsarA jinapratimA, cauthA darzana, pAMcavAM Agama meM pratipAdita atyanta vItarAga jinavimba, chaThavAM jinamudrA, sAtavAM Atmastha zAna, AThavAM arahanta-vItarAga sarvatra For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ boSaprAbhRtam sudiTuMjaM devaM arhatA sarvajJavItarAgeNa -'sudiSTamavAdhaM pratipAdita jaM devaH yo devaH prAkRte liGgabhedatvAdatra devazabdasya napusakatvaM, so'yaM devAdhikAro boSajanako'STamo'vagantavyaH / (titthamiha ya ) tIrthamiha ca navamo dhikArastIrthamiha bodhaprAbhRtezvetavyaH / ( arahataM ) arhatsvarUpa-nirUpako'dhikAro dazamaH pratyetavyaH / ( pAvajja guNavisuddhA ) pravrajyA ekAdazo'dhikAro bodhaprAbhRtasya smartavyaH / kathaMbhUtA pravrajyA ? guNavizuddhA guNarujjvalA / ( iya NAyavvA jahAkamaso ) ete ekAdazAdhikArA bodhaprAbhRtasya cintanIyAH / __ gAthAdvayena dvAraM bodhaprAbhRtasya kRtam / idAnoM tadvivaraNa kurvanti zrImanto gRddhapicchAcAryAstatrAyatanaM nirUpayanti maNavayaNakAyadavvA AsattA jassa iMdiyA visyaa| AyadaNaM jiNamagge NiddiSTuM saMjayaM evaM // 5 // manovacanakAyadravyANi AsaktA yasya aindriyA viSayAH / AyatanaM jinamArga nirdiSTaM sAMyataM rUpam // 5 // ( maNavayaNakAyadavvA ) manovacanakAyadravyANi hRdayamadhye'STadalakamalAkAraM mAnasadravyaM yasya mano bhavati / uraHprabhRtyaSTa sthAnAzritaM yasya vacanaM vacanazaktikaM vAradravyaM bhavati / aSTAvaGgAni anekopAGgAni yasya muneH kAyadravyaM devake dvArA acchI taraha pratipAdita deva, nauvAM tIrtha, dazavAM arhatsvarUpa kA nirUpaNa karane vAlA arahaMta, aura gyArahavA~ guNoMse ujjvala prabrajyA isa prakAra isa bodha prAbhRta meM gyAraha adhikAra jAnanA cAhiye // 3-4 // - gAthArtha-mana vacana kAya rUpa dravya tathA indriyoMke viSaya jisase sambandha ko prApta haiM athavA jisake adhIna haiM, aise saMyamI muni kA zarIra jinAgama meM Ayatana kahA gayA hai // 5 // 1. sudaha ma0 k0| 2. paM0 jayacandajI ne apanI bhASA vacanikA meM 'AyattA' pATha svIkRta kiyA hai| g0| 3. kamalAkAra mAnasa-dravyaM ma0, kamalAkAraM mAMsadravyaM kha0 / 4. akuhavisarjanIyAnAM kaNThaH, icuyazAnAM tAluH, upUpAdhmAnIyAnAmoSThI, RTuraSANAM mUrdhA, lutulasAnAM dantAH, jihvAmUlIyasya jihvAmUlam, anusvArasya nAsikA, evaitIH kaNThatAlu, odautoH kaNThoSTham, vakArasya dantoSThI (ka0 Ti0). For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 SaTprAbhRte [4.6bhavati / ( AsattA jassa iMdiyA visayA) AsaktAH sambandhamAyAtA yasya mune aindriyA viSayAH, indriyeSu sparzanarasanaghrANacakSuHzrotralakSaNeSu hraSIkeSu bhavA aindriyA. te ca te viSayAH sparzarasagandharUpazabdalakSaNA yathAsaMbhavaM zaktirUpA vyaktirUpAzca bhavanti / ( AyadaNaM jiNamagge ) AyatanaM jinamArge / ( NiddiSTuM saMjayaM rUvaM ) nirdiSTamAgame pradipAditaM sAMyataM rUpaM saMyaminaH sacetanaM zarIram // 5 // maya rAya dosa moho koho loho ya jassa aayttaa| paMca mahavyadhArI AyadaNaM maharisI bhaNiyaM // 6 // . mado rAgo dveSo mohaH krodho lobhazca ysyaayttaaH| . . paJcamahAvratadharA AyatanaM maharSayo bhaNitAH // 6 // (maya rAya dosa moho ) mado'STavidhaH / uktaM samantabhadreNa mahAkavinA jJAnaM pUjAM kulaM jAti balamRddhi tapo vapuH / / aSTAvAzritya mAnitvaM smayamAhurgatasmayAH // 1 // vizeSArtha-hRdaya ke madhya meM ATha pAMkhurI ke kamala ke AkAra vastusvarUpake vicAra meM sahAyaka jo mAnasa dravya hai vaha mana kahalAtA hai| hRdaya Adi ATha sthAnoMke Azrita jo vacana haiM athavA vacana-zakti se yukta jo pudgala hai ve vacana dravya kahalAte haiM ATha aGga aura aneka upAGgoM se yukta munikA jo zarIra hai vaha kAya dravya hai| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa ye pAMca indriyA~ haiM inake sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda ye pAMca viSaya haiN| ye viSaya yathAsaMbhava zakti-rUpa tathA vyaktirUpa hote haiN| isa prakAra mana vacana kAya rUpa dravya tathA sparza Adi indriyasambandhI jinake apane Apake sambandha ko prApta haiM arthAt para-padArtha se haTa kara AtmA se sambandha rakhate haiM athavA 'AyattA' pATha ko apekSA ye saba jinake svAdhIna haiM, aise saMyata arthAt saMyamo munikA sacetana zarIra jinAgama meM Ayatana kahA gayA hai / / 5 / / gAthArtha-mada rAgadveSa moha krodha aura lobha jisake adhIna haiM tathA jo paJca mahAvratoMko dhAraNa karane vAle haiM, aise maharSi Ayatana kahe gaye haiM // 6 // vizeSArtha-mada ATha prakArakA hotA hai jaisA ki zrI samantabhadra mahAkavine kahA hai jhAna-jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, RSi, tapa aura zarIra ina AThakA Azraya kara ahaMkAra karane ko nirmada RSi mada kahate haiN| rAga For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhaprAmRtam rAgaH prItilakSaNaH / doSo'prItisvabhAvaH / mohaH kalatraputramitrAdi-snehaH / (koho loho ya jassa AyattA ) krodho roSasvabhAvaH lobho mUrchA parigrahagrahaNasvabhAvaH, ckaaraatprvnycnprkRtirmaayaa| ete padArthA yasya maharSestrividhamuni samUhasyAyattA nigrahaparigrahanAthavanto bhavanti / (paMca mahamvadhArA ) paJcamahAvratagharA ahiMsA satyAcauryabrahmacaryAkiJcanyAni rAtribhojanavarjanaSaSThAni pratipAlayantaH / ( AyadaNaM maharisI bhaNiyaM ) AyatanaM maharSayo bhaNitAH / ete'bhigamanayogyA bhavanti darzanasparzana-vandanAzci bhavanti / anye viliGgino jaTinaH pAzupatAH, ekadaNDatridaNDadharA mithyAdRSTimuDinaH zikhinaH paJcacUlAH bhasmoThUlanA nagnANDakA carakanAmAno digambarasaMjJakAH haMsaparamahaMsAbhidhAnAH pazuyAjJikAH dIkSitA adhvaryavaH udgAtAro hotAra AtharvaNAH vyAsAH smArtA jainAbhAsAzca nAbhigamyA na darzanIyA nAbhivAdanIyAzca bhavanti / atha ke te jainAbhAsAH ? pUrvamapyuktAH . prItiko kahate haiM / dveSa aprIti svabhAvako kahate haiN| strI putra tathA mitra Adi ke sneha ko moha kahate haiN| roSa rUpa svabhAvako krodha kahate haiM, mULa rUpa pariNAma arthAt parigraha ko grahaNa karanekA jo svabhAva hai use lobha kahate haiN| cakAra se mAyA kA grahaNa hotA hai, dUsare ko ThaganekA jo svabhAva hai, use mAyA kahate haiM / ye saba mada Adi vikAra jisa maharSi ke-AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina tIna bheda rUpa munike adhIna haiMsvIkAra athavA asvIkAra karaneke yogya haiN| jo ahiMsA, satya, acaurya brahmacarya aura aparigraha ina pAMca mahAvratoMko athavA rAtribhojana tyAga ke sAtha chaha mahAvratoM ko dhAraNa karane vAle haiM, aise maharSi Ayatana kahe gaye haiN| ye maharSi hI saMmukha-gamana karane ke yogya haiM, tathA darzana, sparzana, aura vandanA ke yogya haiN| . ... inake sivAya anya liGgoM ko dhAraNa karane vAle jaTAdhArI, pAzupata, . ekadaNDa athavA tIna daNDako dhAraNa karanevAle, mithyAdRSTi hokara - zira mur3AnevAle, eka zikhA rakhane vAle, pAMca coTiyAM rakhane vAle, zarIra meM bhasma ramAne vAle, aNDakoSoMko khulA rakhane vAle, caraka nAmadhArI, digambara nAmadhArI, haMsa, paramahaMsa nAmake dhAraka, pazuyajJa karanevAle, dolita, adhvayu, udgAtA, hotA, atharvavedake jJAtA, vyAsa, smArta tathA nAbhAsa Adi sAdhu na sAgane jAneke yogya haiM, na darzana karaneke yogya hai aura na abhivAdana namaskAra karane yogya haiM For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhUte mopucchika: zveta 'vAso drAviDo yApanIyakaH / niSpicchazceti paJcaite jainAbhAsAH prakIrtitAH // 1 // mayUrapiccharA api na vandanIyAH saMzayamithyAdRSTitvAt / tathA ca bauddhamate AyatanalakSaNam 46 paJcendriyANi zabdAdyA viSayAH paJca mAnasam / dharmAyattanametApi dvAdazAyatanAni ca // 1 // dharmAyatanaM zarIram / siddhaM jassa sadatthaM visuddhajhANassa NANajuttassa / siddhAyadaNaM siddhaM muNivaravasahassa muNidatthaM // 7 // siddhaM yasya sadarthaM vizuddhadhyAnasya jJAnayuktasya / siddhAyatanaM siddha munivaravRSabhasya jJAnArtham ||7|| ( siddha N jassa sadatthaM ) siddha labdhimAyAtaM yasya munivaravRSabhasya / ki siddham ? sadatthaM--nijAtma-svarUpam / kathaMbhUtasya ? ( visuddhajhANassa gANa [ 4.7 prazna - jainAbhAsa kauna hai ? uttara - yadyapi inheM pahale kaha Aye the, tathApi phira bhI kahate haiMgopucchika - gopucchika, zetavAsas, drAviDa, [yApanIyaka aura niSpaccha--ye pA~ca jainAbhAsa kahe gaye haiM / yadyapi ye mayUrapiccha ke dhAraka haiM to bhI saMzaya midhyAdRSTi honeke kAraNa namaskAra karaneke yogya nahIM haiN| kyoMki saMzaya mithyAdRSTi honeke kAraNa mithyAdRSTi hI mAne jAte haiN| bauddhamata meM Ayatana kA lakSaNa isa prakAra hai paJcendriyANi - sparzana Adi pA~ca indriyAM, zabda Adi pA~ca viSaya, mana tathA dharmAyatana--zarIra ye bAraha Ayatana kahe jAte haiM // 6 // AyadaNaM -- ityAyatanasvarUpaM samAptam ||7|| gAthArtha - vizuddhadhyAna se sahita evaM kevalajJAnase yukta jisa zreSTha munike nijAtmasvarUpa siddha huA hai, athavA jinhoMne chahadravya, sAtatatva, navapadArthaM acchI taraha jAna liye haiM unheM siddhAyatana kahA hai| vizeSArtha - vizuddhadhyAna se sahita arthAt AtaM aura raudra ina do dhyAnoMse rahita aura dharmyaM tathA zukla ina do dhyAnoM se sahita, evaM jJAnase 1. zvetavAso ma0 / For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 7 ] bodhaprAbhRtam mRtassa ) vizuddhadhyAnasya AtaMraudradhyAnadvayarahitasya dhamyaMzukladhyAnadvayasahitasya gaNadharakevalino 'mUDha-kevalinastIrthaMkaraparamadevakevalino vA / kathaMbhUtasyaitattrayasya ? jJAna yuktasya sakalavimala kevalajJAna yuktasya / ( siddhAyadaNaM siddha ) siddhAyatanaM siddha N siddhAyatanaM pratipAditam / kasya ? ( muNivaravasahassa ) munivaravRSabhasya munivarANAM madhye vRSabhasya zreSThasya / kathaMbhUtamAyatanam ? ( muNidatthaM ) munitA ( ?) yathAvadvijJAtA arthAH SaDdravyANi paJcAstikAyAH saptatatvAni nava padArthAH / jIvapudgaladharmAdharma kAlAkAzA iti SaDdravyANi / kAlarahitAni SadravyANi paJcAstikAyA bhavanti / jIvAjIvAsrava bandhasaMvaranirjarAmokSAstatvAni / santa tAnyeva puNyapApadvayasahitAni nava padArthA veditavyAH / yukta arthAt samasta padArthoko viSaya karanevAle nirmala kevalajJAnase yukta gaNadhara kevalI, sAmAnya kevalI athavA tIrthaMkara parama deva kevalIsvarUpa jima zreSTha munivara ko sadartha - nijAtmasvarUpa siddha huA hai--upalabdha huA hai, usake siddhAyatana kahA gayA hai| zreSTha munikA yaha siddhAyatana rUpa jJAtArtha hai arthAt chaha dravya, paJcAstikAya, sAta tatva aura nava padArthoM ko jAnanevAlA hai / jIva pudgala dharmaM adharmaM AkAza aura kAla ye chaha dravya haiM / inhIM meM se kAla ko chor3akara zeSa pAMca dravya paJcAstikAya haiN| jova ajIva Asrava bandha saMvara nirjarA aura mokSa ye sAta tatva haiN| puNya aura pApa ina do ko milA dene para sAta tatva hI nava padArtha kahalAte haiN| isaprakAra Ayatana adhikAra samApta huA ||7| 147 [ yahA~ tIna gAthAoM meM Ayatana kA svarUpa kahA hai| pahalI gAthAmeM mana, vacana, kAya ina tIna yogoM tathA paJca indriyoM aura unake viSayoMko svAdhIna rakhanevAle sAmAnyamuniyoM ke rUpa ko Ayatana kahA hai / dUsarI gAthA meM krodhAdi vikAroM para pUrNa vijaya prApta karane vAle, paJca mahAvratoM ke dhAraka maharSiyoM RddhidhAraka muniyoM ko Ayatana kA - hai aura tIsarI gAthA meM nirmaladhyAna se sahita kevalajJAna se yukta gaNadhara kevalI, sAmAnya kevalI athavA tIrthaMkara kevalI ko siddhAyatana kahA hai / Ayatana sthAnako kahate haiM / jo sadguNoMkA sthAna hai vahI jinAgama meM Ayatana nAmase prasiddha hai / parama vairAgya se yukta sadguruoMke sivAya 1. muNDa - ma0, mUDha ka0, gaNadharakevalajJAnayuktasya kha0 asyAM pratI gaNadhara - ityagra e ( kevalino mUDha - kevalina stIthaMkaraparamadevakevalino vA, kathaMbhUtasyaitattrayasya jJAnayuktasya sakalacimala ) iti pATho nAsti / For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4.8 148 SaTnAbhRte athedAnI caityasvarUpaM nirUpayanti zrI kundakundAcAryAH buddhaM jaM vohaMto appANaM ceiyAiM aNNaM ca / paMcamahavvayasuddhaM gANamayaM jANa cediharaM // 8 // buddhaM yat bodhayan AtmAnaM caityAni anyacca / paJcamahAvratazuddhaM jJAnamayaM jAnIhi caityagRham // 8 // .. - ( buddhaM jaM vohato ) buddhaM karmamalakalaMkarahitaM kevalajJAnamayaM, ja-yat, bohaMto . bodhayan / ( appANaM ceiyAI aNNaM ca ) AtmAnaM zuddhabuddha kasvabhAvaM nijajIva-' svarUpaM bodhayannayaM AtmA caityagRhaM bhavati / he jIva ! taM caityagRhaM jAnIhi / na kevalaM AtmAnaM bodhayantaM AtmAnaM caityagRhaM jAnIhi kintu ceiyAI-caityAni karmayaM. tApannAni bhavyajIvavRndAni bodhayantamAtmAnaM caityagRhaM nizcayacaityAlayaM he jIva! tvaM jAnIhi nizcayaM kuru na kevalamAtmAnaM caityagRhaM jAnIhi kintu aNNaM cavyavahAranayena nizcayacaMtyAlayaprAptikAraNabhUtenAnyacca duSadiSTikA-kASThAdiracitaM zrImadbhagavadarhatsarvajJa-cItarAgapratimAdhiSThitaM caityagRhaM he Atman ! nAnA veSoM ko dhAraNa karane vAle pAkhaNDI sAdhu 'Ayatana nahIM hai, ve namaskArake yogya nahIM haiN| ] aba Age zrIkundakundasvAmI caitya-svarUpakA nirUpaNa karate haiM gAthArya-jo jJAnayukta AtmAko jAnatA ho, dUsare bhavya jIvoMko usakA bodha karAtA ho, pA~ca mahAvratoMse zuddha ho tathA svayaM jJAnamaya ho aise muniko caityagRha jAno / 8 / vizeSArtha-kamala kalaGkase rahita kevalajJAnamaya AtmAko buddha kahate haiM / isa taraha eka zuddha buddha svabhAvavAle nija svarUpako jAnanevAlA AtmA caityagRha hai, aisA he bhavya jIva ! tU jAna / na kevala AtmasvarUpa. ko jAnanevAlA caityagRha hai kintu bhavya jIvoMke samUhako bhI jo nija AtmAkA bodha karAtA hai use bhI tU nizcaya caityagRha jAna / na kevala AtmAko caitya-gRha jAna, kintu nizcaya caityagRhako prAptike kAraNabhUta vyavahAra nayase patthara IMTa tathA kASTha Adise racita zrImAn arhanta sarvajJa vItarAgakI pratimAse yukta jo jina mandira haiM unheM bhI tU caityagRha jAna / vaha caitya-gRha rUpa AtmA paJca mahAvratoMse zuddha hai arthAt ahiMsA Adi 1. dRSadiSTakA m0| 2. zrImadbhagavatsarvajJamaH / For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 8 ] bodhaprAmRtam he jIva ! tvaM jAnIhi / kathaMbhUtaM caityagRhaM ? ( paMcamahavvayasuddha ) paJcabhirmahAvrataiH kRtvA zuddha samUlakASaM kaSita karmamalakalaGkasamUhaM / aparaM kathaMbhUtaM caityagRhaM ? ( NANamayaM ) kevalajJAna - kevaladarzanAbhyAM nirvRttaM niSpannamityarthaH / vyavahAra caityagRhaM tu sthApanAnyAsena paJcamahAvratazuddha sthApanAnyAsabalena kevaladarzanamayamityarthaH sa vyavahAranayo mukhyo nizcayanayasta gauNa iti jJAtavyam / ye tu lauGkAryAtakAdimatAnusAriNo durAtmAnaH zvetapaTAbhAsA nizcayacaityamaspRzanto'pi vyavahAracaityagRha na mAnayanti 'te ubhayato'pi bhraSTAH sarvatra bhojanabhikSAgrAhakA jinadharmavirAdhakAH pUrvAcAryopadiSTajinapUjAdikamamAnayanto na jAne kAM ninditAM gatiM gamiSyanti // 8 // pA~ca mahAvratoMke dvArA karmamala rUpI kalaGkake samUhako samUla naSTa kara zuddha huA hai tathA jJAnamaya hai kevalajJAna aura kevaladarzanase tanmaya hai / vyavahAra nayake Alambanase jaba jina mandirako caityagRha kahate haiM taba 'paJca mahAvratazuddha' aura 'jJAnamayaM' ina donoM vizeSaNoM kI saMgati sthApanA nikSepake balase baiThAnI caahiye| isa pakSameM vyavahAra naya mukhya hai aura nizcaya naya gauNa hai| lauMkAgacchake matakA anusaraNa karanevAle jo duSTa zvetAmbarAbhAsa nizcaya caityakA sparza na karate hue bhI vyavahAra caityagRhajinamandirako nahIM mAnate haiM ve donoM orase bhraSTa haiM, saba jAtiyoMke ghara bhojanake lie bhikSA grahaNa karate haiM, jinadharmakI virAdhanA karate haiN| pUrvAcAryoMke dvArA upadiSTa jina-pUjA Adiko na mAnanevAle ye loga na jAne kisa durgati ko prApta hoMge ? // 8 // 1. nizcayama budhyamAno yo nizcayatastameva saMzrayate / nAzayati karaNacaraNaM sa bahiHkaraNAlaso bAlaH // 149 picchayamAlambatA Nicchayado NicchyaM ayANaMtA / NAsaMti caraNakaraNaM bAharicaraNalasA hoI // - paJcAstikAye uddhRtA prA0 gA0 / 2. ye'pi kevalanizcayanayAvalambinaH santo'pi rAgAgivikalparahitaM paramasamAdhirUpaM zuddhAtmAnamalabhamAnA api tapodhanA caraNayogyaM SaDAvazyakAdyanuSThAnaM zrAvakAcaraNayogyaM dAnapUjAdyanuSThAnaM ca dUSayante te'pyubhayabhraSTAH santo nizcayavyavahArAnuSThAnayogyAvasthAntaramajAnantaH pApameva baghnanti / paJcAstikAye tAtparyavRttiH / - gAthA 172 / For Personal & Private Use Only - puruSArtha0 / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 SaTprAbhRte [ 4.9 ceiya baMdhaM mokkhaM dukkhaM sukkhaM ca appayaM tassa / ceiharaM jiNamagge chakkAya hiyaMkaraM bhaNiyaM // 9 // cetyaM bandhaM mokSaM duHkhaM sukhaM ca arpayataH / caityagRhaM jinamArge SaTkAryAhitaMkaraM bhaNitam / / 9 / / ( ceiya baMdhaM mokkhaM ) caityaM caityagRhaM bandhaM aSTakarmabandhaM karoti / pApakarmopArjanaM kArayati / punazca kiM karoti ? mokSaM sarvakarmakSayalakSaNaM mokSaM ca karoti / ( dukkhaM sukkhaM ca appayaMtassa ) caityaM caityagRhaM duHkhaM zArIramAnasAgantulakSaNaM duHkhamasAtaM bandhaphalaM karoti / sukkhaM ca sukhaM ca mokSaphalaM paramAnandalakSaNaM karoti kasyaitadvayaM karoti ? appayaMtassa - arpayataH puruSasya / yaH caityagRhasya duSTaM karoti tasya pApabandha utpadyateyazcaityagRhasya suSThu karoti zobhanaM vidadhAti tasya puSpa - mutpadyate tadAdhAreNa mokSo bhavati, tatphale yathAsaMkhyaM duHkhaM sukhaM ca bhavatIti bhAvanIyam / ( ceiharaM jiNamagge ) caityagRhaM jinamAMgeM zrImadbhagavadahaMtsarvajJa- vIta gAyArtha - jo caityagRhake prati duSTa pravRtti karatA hai use vaha bandha tathA usake phala svarUpa duHkha utpanna karatA hai aura jo caityagRhake prati uttama pravRtti karatA hai use vaha mokSa tathA usake phalasvarUpa sukha pradAna karatA hai / jina mArgameM caityagRhako SaTkAyika jIvoMkA hitakArI kahA gayA hai // 9 // vizeSArtha - aba vyavahAra nayase caityagRhakA artha kahate haiM cetyakA artha upalakSaNase caityagRha hai / yaha caityagRha bandha arthAt aSTakarmoke bandhako karanevAlA hai / mokSa arthAt aSTa karmoke kSayako karanevAlA hai tathA usake phalasvarUpa duHkha arthAt zArIrika mAnasika aura Agantuka ina tIna prakArake duHkhoMko karatA hai evaM sukha arthAt mokSa ke phalasvarUpa paramAnandako utpanna karatA hai / bhAva yaha hai ki jo manuSya caityagRhake prati duSTabhAva karatA hai usako pApa-bandha hotA hai aura jo caityagRhake prati uttama bhAva rakhatA hai usake puNya utpanna hotA hai tathA usIke AdhAra para vaha mokSako prApta hotA hai / bandhake phalasvarUpa duHkha aura mokSake phalasvarUpa sukhako prApta hotA hai, aisI bhAvanA karanI caahiye| jinamArgabhagavAn arahanta sarvajJa vItarAga devake mArga meM caityagRha - jinamandira hai hI, atyanta pApI kauna mithyAdRSTi usakA lopa karatA hai ? jo pratimA For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 9 ] bodhaprAbhUtam 151 rAgazAsane vartate eva, ko mithyAdRSTiH pApIyAMstallopayati ? yazcaitya caityagRhaM ca na mAnayati sa mahApAtakI bhavati / ataeva coktaM gautamena bhagavatA - yAvanti jinacaityAni vidyante bhuvanatraye / tAvanti satataM bhaktyA triH parItya namAmyaham // ( chakkA hiyaMkaraM bhaNiyaM ) caityagRhaM SaTkAyAnAM hitaGkaraM svargamokSakArakaM bhaNitaM jinAgame pratipAditam / caityagRhArthaM yA mRttikA khanyate sA kAyayogenopakAraM caityagRhasya kRtvA zubhamupArjayati tena tu pAramparyeNa svargamokSaM labhate / yajjalaM caityagRhasya kAryamAyAti tadvattadapi zubhabhAg bhavati / yattejo'gniH caityagRhanimittaM prajvAlyate tadapi tadvacchubhaM labhate / yo vAyuzcaityagRha - nimittaM vahnisaMdhukSaNAdyarthaM virAdhyate dhUpAGgArahaviH pAkArthaM cotkSepanikSepaNaM prApyate so'pi tadvacchubhaM prApnoti / yo vanaspatiH puSpAdikazcaityagRhapUjAdyarthaM lUyate so'pi kAyayogena puNyamupArjayati tasyApi zubhaM bhavati / uktaJca - * phulla pukArai vAgiyahi kahiyo jiNahaM caDesi | dhammI ko vina Aviyau kaMpiya dharaNi paDesi // 1 // aura jinamandira ko nahIM mAnatA hai vaha mahAn pApI hai / isaliye bhagavAna gautama ne kahA hai yAvanti - tInoM lokoM meM jitane caityAlaya haiM maiM sadA bhakti - pUrvaka tIna pradakSiNA dekara unheM namaskAra karatA hU~ / caityagRha -- jinamandira ko jinAgama meM SaTkAyika jIvoM kA hitakAraka -svarga aura mokSako prApta karAne vAlA kahA hai| caityagRha ke nirmANa ke liye jo miTTI khodI jAtI hai vaha kAyayoga ke dvArA caityagRha kA upakAra karake puNya karmakA upArjana karatI hai aura usa puNyakarma ke dvArA paramparAse svargaM tathA mokSako prApta hotI hai| jo jala caityagRha ke kAma AtA hai vaha bhI miTTI kI taraha puNyako prApta hotA hai / jo agni caityagRhake nimitta jalAI jAtI hai vaha bhI usI taraha puNyako prApta hotI hai / jo vAyu caityagRha ke nimitta agni ko pradIpta karane ke liye virAdhita hotI hai athavA dhUpake aGgAra aura naivedya ke pAkake liye utkSepa - nikSepako prApta hotI hai U~cI-nIcI ko jAtI hai vaha bhI usI taraha puNya ko prApta hotI hai| jo puSpa Adi vanaspati cetyagRha kI pUjAke liye chedI jAtI hai vaha bhI kAya yogake dvArA puNya upArjana karatI hai, ataH usakA bhI bhalA hotA hai| kahA bhI gayA hai phulka -- bAgavAn phUlase kahatA hai ki phUla ! tuma jinendra bhagavAn For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 anyaJca - SaTprAbhRte kerya vADI vAIyA keNaya vINiya phulla / hra jigaha caDAviyA e tiSNi va samatulla // 2 // ' tathA sAnAmapi yathAsaMbhavaM puNyopArjanamamuyA dizA jJAtavyam / ceiyaharaM -- caityagRhAdhikAraH samApta ityarthaH // 3 3 // - ko kaise caDhAye jAoge kyoMki koI dharmAtmA jIva nahIM A rahA hai, tuma yU hI kaMpita hokara pRthivI para gira jAoge / aura bhI kahA hai hNaya - kisI ne vATikA lagavAI, kisI ne phUla cune aura kisI ne jinendra bhagavAn ko caDhAye / ye tInoM hI puruSa eka samAna haiM--eka samAna hI puNyako prApta hote haiM / [ 4. 9 isI paddhati se sajIvoM ke bhI yathAsambhava puNyakA upArjana hotA hai aisA jAnanA cAhiye / isa prakAra caityagRha nAmakA dUsarA adhikAra samApta huA / 2 SaT prAbhRta kI eka saMskRta TokA anya saMkSipta hai Adi anta patra na hone se AcArya kRta hai, jo atyanta kartA kA nAma vidita nahIM ho 1. ma0 pratI ayaM pATho nAsti / 2. isa gAthAke pUvA meM Aye hue 'appayaMtassa' pATha kI chAyA paM0 jayacandra jI ne 'AtmakaM tasya' aisA svIkRta kara gAthA kA artha nimna prakAra kiyA hai-- 'jAkai baMgha ara mokSa bahuri sukha aura duHkha ye AtmA ke hoMya, jAke svarUpa meM hoMya so caitya kahiye jAtai cetanA svarUpa hoya tAhI ke baMdha mokSa sukha duHkha saMbhava aisA jo caitya kA gRha hoya so caityagRha hai / jo jinamArga viSai aisA caityagRha chaha kAyakA hita karane vAlA hoya, so aisA muni hai, so pA~cathAvara arasa meM vikalatraya ara asainI paMcendriya tAMI kevala rakSA hI karane yogya haiM tAteM tinakI rakSA karane kA upadeza kare hai, tathA Apa tinikA ghAta na kareM haiM tinikA yahI hita hai, bahuri sainI paJcendriya jIva haiM tinikI rakSA bhI kareM haiM, tathA tinakU saMsAra te nivRtti rUpa mokSa honekA upadeza kareM haiM, aise munirAja ko caityagRha kahiye / For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 4. 10 ] bodhaprAbhRtam Age jina - pratimA kA varNana karate haiM saparA jaMgamadehA daMsaNaNANeNa suddhacaraNANaM' / NiggaMtha vIyarAyA jiNamagge erisA paDimA // 10 // svaparA'jaGgamadehA darzanajJAnena zuddhacaraNAnAm / nirgranthavItarAgA jinamArge IdRzI pratimA // 10 // ( saparA jaMgamadehA) svakIyA ahaMcchAsana sambandhinI / parA parakIyazAsanasambandhinI pratimA bhavati / svakIyazAsanasya yA pratimA sA upAdeyA jJAtavyA / yA parakIyA pratimAsA heyA, na vandanIyA / athavA saparA svakIyazAsane'pi yA 153 kA hai| zrI atizaya kSetra cAMdakheDI ko prati hai, saMpAdana kI pratiyoM meM 'ga' nAmase upayukta hai / usameM isa gAthA kI TIkA isa prakAra dI huI hai 'caityaM 'badhaM mokSaM duHkhaM ca punaH saukhyaM alpakaM tasya jinamArge caityagRhaM SaTkAryAhitakaraM bhaNitaM kathitaM " isakA artha aisA jAna par3atA hai ki jisa muni ke bandha, bandhana, mokSachUTanA alpa hai atyanta tuccha hai, harSaM viSAdake kAraNa nahIM haiM, usa samabhAvI -muni kI AtmA caityagRha hai yaha caityagRha jinAgama meM chaha kAya ke jIvoMkA hitakArI kahA gayA hai / merI buddhimeM 'appayaM tassa' ko chAyA 'aprayAtaH' AtI hai aura usake AdhAra para gAthA kA artha aisA jAna par3atA hai ' bandhana aura mokSake prati viSAda aura harSa ko prApta na hone vAle muni kI AtmA caityagRha hai / caityagRha jinAgama meM chaha kAyake jIvoMkA hitakAraka kahA gayA hai | gAthArtha - samyagdarzana aura samyagjJAnake dvArA zuddha-nirdoSa cAritrako dhAraNa karanevAle tIrthaMkarakI pratimA svazAsana aura para - zAsanakI apekSA do prakArako hai, ajaGgama rUpa hai-- gatirahita hai, nirgrantha tathA vItarAga hai / jinamArga meM aisI pratimA mAno gaI hai // 10 // vizeSArtha - vyavahAra nayase jina pratimAkA nirUpaNa karate haiM-samyagdarzana aura samyagjJAna ke dvArA zuddha cAritra ko dhAraNa karane vAle tIrtha 1. suddhacaraNeNa ga0 / For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 SaTprAbhRte [ 4. 10 pratimA parA utkRSTA bhavati sA vandanIyA, na tu anutkRSTA / kA utkRSTA kA vA'nutkRSTA iti ceducyante'1 - yA paJcajanAbhAsairaJcalikArahitApi nagnamUrtirapi pratiSThitA bhavati sA na vandanIyA, na cArcanIyA ca / yA tu jainAbhAsarahitaiH sAkSAdArhatasaMdhaiH pratiSThitA cakSuH stanAdiSu vikAra - rahitA nandisaMgha -senasaMgha - devasaMgha-siMhasaMdhe samupanyastA sA vandanIyA / tathA coktaM indranandinA bhaTTArakeNa - catuH saMghasaMhitAyA jaina - vimbaM pratiSThitam / namennAparasaMghIyaM yato nyAsaviparyayaH // 1 // kara paramadeva kI pratimA 'svaparA' sva aura parake bhedase do prakAra kI hai | unameM arhanta bhagavAn ke zAsana se sambandha rakhane vAlI pratimA sva pratimA hai aura zvetAmbara Adi para zAsana se sambandha rakhane vAlI pratimA para pratimA hai / jo pratimA sva-zAsana kI hai vaha upAdeya hai-bhakti vandanA Adi karane ke yogya hai aura jo para-zAsana se sambandha rakhane vAlI hai vaha heya hai-- chor3ane yogya hai, vandanA karaneke yogya nahIM hai / athavA svaparA zabdakA yaha bhI artha ho sakatA hai ki jo pratimA sva arhantadeva ke zAsana meM parA utkRSTa hai, pratiSThA siddhAnta ke anusAra nirmita hai, vahI vandanA karaneke yogya hai, anutkRSTa pratimA vandanA karane yogya nahIM hai| kauna pratimA utkRSTa hai aura kauna anutkRSTa ? isakA uttara yaha hai ki pA~ca prakArake jainAbhAsoM ne jo pratimA pratiSThita kI hai vaha aJcalikA-laMgoTI se rahita nagnarUpa hone para bhI na vandanIya hai aura na arcanIya / kintu isake viparIta jainAbhAsoM se rahita sAkSAt ArhatasaMgha ke logoMke dvArA jo pratiSThita hai, netra aura stana Adi meM vikAra se rahita hai arthAt ina sthAnoM meM jisameM koI vikAra nahIM kiyA gayA hai, nandisaMgha, senasaMgha, devasaMgha, aura siMhasaMghake dvArA jo pratiSThApita hai vaha vandanIya hai| jaisA ki bhaTTAraka indranandIne kahA hai catuH - cAra saMgha kI saMhitA se jisa jainabimba kI pratiSThA huI hai use hI namaskAra karanA cAhiye anyasaMgha kI pratimA ko nahIM kyoMki usake nyAsa - sthApanA nikSepa meM viparItatA hai // 1 // 1. ducyante ma0 0 2. catuH saMgha ma0 / 3. nAparasaMghAyA maM0 / For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhaprAmRtam 155 'catuHsaMdhyAM naro yastu vidadhyAbhedabhAvanAm / / samyagdarzanAtItaH saMsAre saMsaratyaram // 2 // nyAsaviparyayastu guruvacanAdevAvagantavyaH / tathA coktaM zrI vIranandiziSyaiH zrIpadmanandibhirAcAryaH / vimbAdalonnatiyavonnatimeva bhaktyA ye kArayanti jinasadma jinAkRti ca / puNyaM tadIyamiha vAgapi naiva zaktA . vaktu parasya kimu kArayitu yasya // 1 // catuHsaMdhyA-jo manuSya ukta cAra savoM meM bheda bhAvanA karatA hai vaha samyagdarzana se rahita hai tathA zoghra hI saMsAra meM paribhramaNa karatA hai // 2 // nyAsa sthApanA kI viparItatA guruke vacanase jAnanA caahiye| jaisA ki zrIvoranandike ziSya zrI padmanandi AcArya ne kahA hai vivAdalo-jo manuSya bhaktipUrvaka [ adhika nahIM to kama se kama] bimbAdala kundarU ke patrake samAna UMce jina mandira aura jo ke barAbara U~cI jaina pratimA ko banavAtA hai usake puNyakA kathana karane ke liye sarasvatI bhI samartha nahIM haiM phira jo adhika U~ce jina-mandira aura jinapratimAko banavAtA hai usake puNyakA to kahanA hI kyA hai| 1. zrI bhadrabAhupaTTe guptiguptAcAryastasya trINi nAmAni guptiguptAcAryaH, ahaM dvalpAcAryaH vizAkhAcAryaH / tasya catvAraH ziSyAH yena siMhaguhAyAM varSAyogo ghRtaH sa siMhakItiH tena siMhasaMghaH sthApitaH / nandivRkSamUle yena varSAyogo dhRtaH sa mAghanandI, tena nandisaMghaH sthApitaH / yena sena nAma tRNatale varSAyogo ghRtaH sa vRSasenaH tena senasaMghaH sthApitaH / yo devadattA vezyAgRhe varSAyogaM sthApitavAn sa devacandraH devasaMgha cakAra / siMhasaMghe candra kavATagacche 'kANUragaNe catvAri nAmAni-siMhaH kumbhaH AsravaH saagrH| nandisaMghe pArijAtamucche balAtkAragaNe catvAri nAmAni-nandi, candraH, kItiH, bhUSaNaH, tathA nandi-saMdhe sarasvatI-gacche senasaMghe puSkaragacche sUrasthagaNe catvAri nAmAni___ sanaH, rAjaH, vIraH, bhadraH, devasaMdhe pustakagacche dezIgaNe catvAri nAmAni devaH, dattaH, nAgaH, tuGgaH / (ka0 Ti0) 1. kaaryituNm| For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 SaTnAbhRte [4. 10ye tu pratimAyAM vastrAbharaNAdi kurvanti pratiSThAvelAyAM daghisaktumukhe baghnanti tanmatanirAsArtha zrI gautamena mahAmuninA pRthvIvRttamuktamnirAbharaNabhAsuraM vigatarAgavegodayA nirambaraM manoharaM prkRtiruupnirdosstH| nirAyudhasunirbhayaM vigatahisya-hisAkramA nirAmiSasutRptimadvividhavedanAnAM kSayAt // 1 // ikkahi phullahi mATidei ju sura nara riddhddii| ehI karai kusATivapu bholima jiNavara taNI // 1 // .. ekkahiM phullahiM phullasau vIe phulla sahAsu / jibajiba jiNavara pujjiyai timbatimba duriyaha nAsu // 2 // tathA coktaM samantabhadrasvAminA munivareNa AryAdvayam devAdhidevacaraNe paricaraNaM sarvaduHkhaniharaNam / kAmaduhi kAmadAhini paricinuyAdAdRto nityam // 1 // aura jo pratimA ke Upara vastra tathA AbhUSaNAdi dhAraNa karate haiM tathA pratiSThA ke samaya dahI aura sattU pratimA ke mukha meM rakhate haiM unake matakA nirAkaraNa karaneke liye mahAmuni zrI gautama ne pRthvI chanda kahA hai nirAbharaNa-rAgake vegakA udaya dUra ho jAnese jinendra devakA zarIra AbharaNoMke binA hI dedIpyamAna rahatA hai, svAbhAvika rUpakI nirdoSatA ke kAraNa vastrake binA hI manohara dikhatA hai, hiMsya aura hiMsAkA krama naSTa ho jAnese zastroM ke binA hI atyanta nirbhaya hai aura nAnA prakAra ko vedanAoM kA kSaya ho jAnese bhogya vastuoM ke binA hI tRptise yukta rahatA hai| jaisA jinendra devakA zarIra hotA hai vaisI hI unakI pratimA hotI hai| __ ikkahi-jinendra bhagavAn ko eka phUla car3hAnA deva aura manuSyoM kI Rddhi ko detA hai tathA kSudra-honaparyAyoM ko dUra karatA hai // 1 // ekkahi-jo bhagavAn ko eka phUla car3hAtA hai use samavazaraNa meM aneka phUla prApta hote haiM arthAt vaha puSpavRSTi nAmaka prAtihArya ko prApta hotA hai| yaha jIva jyoM-jyoM jinendra bhagavAn kI pUjA karatA hai tyoM-tyoM usake pApa naSTa hote jAte haiM // 2 // isI prakAra munivara samantabhadra svAmI ne do AryA kahe haiMdevAdhideva-manorathoM ko pUrNa karane vAle evaM kAmako bhasma karane For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 -4. 10] bodhaprAbhRtam ahaMccaraNasaparyA mahAnubhAvaM mahAtmanAmavadat / bhekaH pramodamattaH kusumenakena rAjagRhe // 2 // ajaMgamadehA-suvarNamarakatamaNighaTitA, sphaTikamaNighaTitA, indranIlamaNinirmitA, padmarAgamaNiracitA, vidruma-kalpitA, candana-kASThAnuSThitA vA ajaGgamA pratimA kathyate / IdRzI pratimA keSAM bhavati ? ( dasaNaNANeNa suddhacaraNANaM ) darzanena jJAnena nirmalacAritrANAM tIrthaMkaraparamadevAnAm / kathaMbhUntA pratimA ? ( NiggaMthavIyarAyA ) nirgranthA vastrAbharaNajaTAmukuTAyudharahitA, vItarAgo-rAgarahitabhAve'vatAritA / ( jigamagge erisA paDimA ) jinamArge sarvajJavotarAgamate IdRzI pratimA bhavati // 10 // M vAle devAdhideva-jinendra devake caraNoMko zuzrUSA samasta duHkhoMko harane vAlI hai, isaliye nirantara use karanA cAhiye // 1 // arhaccaraNa-rAjagRha nagara meM harSa se matta hue meMDhaka ne mahAtmAoM ke Age eka phala ke dvArA arhanta bhagavAna ke caraNoM kI pUjAkA mAhAtmya pragaTa kiyaa| bhagavAnakI vaha pratimA ajaGgamadeha hotI hai-calane phirane kI kriyA se rahita hotI hai / suvarNa aura marakatamaNi se banI sphaTika maNise racita, indranIlamaNi se nirmita, padmarAgamaNi se racita, maMge se banI tathA candana kI lakar3I se nirmita pratimA ajaMgama pratimA kahalAtI hai| aisI pratimA kinakI hotI hai ? isa praznakA uttara kahate haiM-vaha pratimA darzana aura jJAna ke dvArA nirmala cAritra ko dhAraNa karane vAle tIrthaMkara paramadeva kI hotI hai| yaha pratimA nirgranya arthAt vastra AbhUSaNa, jaTA, mukuTa tathA zastroMse rahita hotI hai aura vItarAga arthAt rAga rahita bhAvake utpanna karane meM samartha rahatI hai| sarvajJa votarAgake mata meM aisI hI pratimA hotI hai| * ralakaraNDa zrAvakAcAre* zrI paM0 jayacandra jI ne isa gAthA kI vacanikA isa prakAra likhI haidarzana jJAna kari zuddha nirmala hai cAritra jinakai tina kI svaparA kahiye apanI ara parakI cAlatI deha hai so jinamArga virSe jaMgama pratimA hai| athavA sva parA kahiye AtmA te para kahiye bhinna hai aisI deha hai, so kaisI hai nirgrantha svarUpa hai, jAkai kichu parigrahakA leza nAMhI aisI digambaramudrA, bahuri kaisI hai-vItarAga For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 SaTprAbhUte [4.11Age jaGgama pratimA kA varNana karate haiMjaM caradi suddhacaraNaM jANai picchei suddhasammattaM / sA hoi vaMdaNIyA NiggaMthA saMjadA paDimA // 11 // yazcarati zuddhacaraNaM jAnAti pazyati zuddhasamyaktvam / sA bhavati vandanIyA nirgranthA sAMyatA pratimA // 11 // (jaM caradi suddhacaraNaM ) yo munizcarati pratipAlayati / kim ? zuddhacaraNaM . niraticAra-cAritram / ( jANai picchehe suddhasammattaM ) jinazrutaM jAnAti svayogyaM vastu pazyati ca / zuddha paJcaviMzati-doSa-rahitaM yasya sUreH samyaktvaM bhavati / ( sA hoi vaMdaNIyA ) sA bhavati vandanIyA namaskaraNIvA / ( NiggaMthA saMjadA paDimA ) ninthA caturviMzati-parigraha-rahitA saMyatAnAM munInAM disambarANAM pratimA AkAraH, jaMgamA pratimA munayo bhavantItyarthaH // 11 // mmmmmmmmmmmmwwwwww gAthArtha-jo niraticAra cAritra kA pAlana karate haiM, jinazruta ko jAnate haiM, apane yogya vastuko dekhate haiM, tathA jinakA samyaktva zuddha hai, aise muniyoMkA nintha zarIra jaMgama pratimA hai| vaha vandanA karaneke yogya hai // 11 // vizeSArtha-jo caraNAnuyoga ke anusAra zuddha niraticAra cAritrakA pAlana karate haiM / jo jinendra-praNIta zAstra-jinAgama ko jAnate haiM, apane yogya vastuko dekhate haiM aura jinakA samyaktva paccIsa doSoM se rahita hai, aise saMyamI muniyoM ke caubIsa prakAra ke parigraha se rahita jo zarIra haiM ve jaMgama-calatI phirato pratimA hai / tathA vandanA-namaskAra karane ke yogya hai / / 11 // svarUpa hai, jAkai kAhU vastu sauM rAgadveSa moha nAhI, jinamArga virSe aisI pratimA kahI hai| darzana jJAna kara nirmala cAritra jinake pAiye aise munini kI guru ziSya apekSA apanI tathA para kI cAlatI deha nimrantha vItarAga mudrA svarUpa hai so jinamArga viSa pratimA hai, anya kalpita hai| ara dhAtu-pASANa Adi kari digambara mudrA svarUpa pratimA kahiye so vyavahAra hai so bhI bAhya prakRti aisI hI hoya so vyavahAra meM mAnya hai // 10 // 1. zaGkA Adi ATha doSa, ATha mada, chaha anAyatana aura tIna mUDhatAeM ye samyagdarzana ke 25 doSa haiN| For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4 12] boSaprAbhRtam aba siddhapratimA kA varNana karate haiMdasaNa aNataNANaM aNaMtavoriya aNaMtasukkhAya / sAsayasukkha adehA mukkA kammaTThabaMdhehiM // 12 // darzanAnantajJAnaM anantavIryA anantasukhAzca / zAzvatasukhA adehA muktAH karmASTabandhaH // 12 / / ( saNa aNaMta NANaM) darzanamanantaM kevaladarzanaM sattAvilokanamAtralakSaNaM / kAkAkSigolakanyAyenAnantazabda ubhayatrAbhisambandhate / tenAnantajJAnaM vastu yathAvatsvarUpagrAhaka kevalajJAnaM lokAlokavyApakaM dvayam / tadyogAddarzanAnantajJAnaM anantadarzanamanantajJAnaM ca siddhA bhavanti / uktaM cAzAghareNa mahAkavinA sattAlocanamAtramityapi nirAkAraM mataM darzanasAkAraM ca vizeSaMgocaramiti jJAnaM pravAdIcchayA / te netre kramavatinI sarajasAM prAdezike sarvataH sphUrjantI yugapatpunavirajasAM yuSmAkamaGgAtigAH tathA ca nemicandrasiddhAntacakravatinA coktam dasaNapuvvaM gANaM chadumatthANaM Na doNi uvaogA / jugavaM jamhA kevaliNAhe jugavaM tu te do vi // 1 // gApArya-jo ananta darzana tathA anantajJAna-rUpa haiM, anantavIrya aura ananta sukha se yukta haiM, avinAzI sukhase sahita haiM zarIra-rahita haiM aura ATha karmoke bandhanase chUTa cuke haiM, aise siddha parameSThI siddha pratimA haiM // 12 // vizeSArtha-vastukI sattAmAtrake avalokana ko darzana kahate haiM / yahA~ ananta darzana se kevala darzanakA grahaNa hotA hai| kAkAkSigolakanyAya se ananta zabdakA darzana aura jJAna donoMke sAtha sambandha hotA hai isaliye ananta darzana aura ananta jJAna ye donoM zabda siddha hote haiN| yahAM ananta jJAnakA athaM vastuke yathArtha svarUpa ko grahaNa karanevAlA kevalajJAna hai| kevaladarzana aura kevalajJAna ye donoM hI loka tathA aloka meM vyApaka haiM / una donoM ke sAtha tAdAtmya sambandha honese siddha parameSThI anantajJAna aura ananta darzana rUpa haiM / jaisA ki mahAkavi AzAdhara ne kahA hai sattA-jo sattA mAtrakA avalokana karatA hai aisA darzana nirAkAraghaTapaTAdike vikalpa se rahita mAnA gayA hai aura jo ghaTapaTAdi vizeSako 1. he siyAH (0 Ti) For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 SaTprAbhRte [ 4 12 ( anaMtavIriya anaMtasukkhA ya) anantavIryAzca siddhA bhavanti lokAlokasvarUpAvalokane jJAtRtve ca yA zaktistadanantavIryaM jJAtavyam / anantasaukhyAzca siddhA bhavanti / sarvavastu svarUpaparijJAne sati teSAM sukhamutpadyate / tathA coktaM nemicandreNa trilokasAragranthe vaimAnikAdhikAraparyante - eyaM satyaM savvaM satyaM vA sammametya jANaMtA / tivvaM tussaMtiNarA kiM Na samatthattha taccaNhA // 1 // cakki kuruphaNisuridesahamide jaM suhaM tikAlabhavaM / tatto anaMtaguNidaM siddhANaM khaNasuhaM hodi ||2|| viSaya karatA hai aisA jJAna sAkAra - savikalpaka mAnA gayA hai| ye jJAna aura darzana netrake samAna haiM tathA chadmasthajJAnAvaraNa-darzanAvaraNa se yuktaM jIvoM ke kramase pravRtta hote haiM / chadyastha jIvoMke jJAna aura darzana prAdezika haiM arthAt sImita sthAna kI bAtako jAnate haiM parantu he zarIra rahita siddha parameSThI ! yatazca Apa jJAnAvaraNAdi raja se rahita haiM ataH Apake ye donoM loka- aloka meM sarvatra vyApta haiM tathA eka sAtha prakAzamAna haiM // 1 // aisA hI zrI nemicandra siddhAnta cakravartIne kahA hai daMsaNa - chadmastha jIvoMkA jJAna, darzana-pUrvaka hotA hai unake donoM upayoga eka sAtha nahIM hote parantu kevalI jinendra meM donoM eka sAtha hote haiM / anantajJAna aura anantadarzana ke samAna siddha parameSThI ananta vIyaM aura ananta sukha se yukta bhI haiN| loka aura alokakA svarUpa dekhane tathA jAnane kI jo zakti hai use ananta vIryaM jAnanA cAhiye | samasta vastuoM ke svarUpakA parijJAna honepara siddha parameSThI ko sukha utpanna hotA hai isaliye ve ananta sokhya se yukta kahe jAte haiM / jaisA ki zrI nemicandrAcArya ne trilokasAra grantha ke vaimAnikAdhikAra ke antameM kahA hai eyaM satyaM - jaba ki loka meM eka zAstra athavA samasta zAstroM ko yathArtha rIti se jAnane vAle manuSya atyadhika santuSTa hote haiM-sukhI hote haiM taba samasta padArthoMke svarUpa ko jAnane vAle manuSyoM kI to bAta hI kyA hai ? cakki -- cakravartI, bhogabhUmijaAyaM, dharaNendra, surendra tathA ahamindra For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 13] bodhaprAbhRtam ( sAsaya sukkha adehA ) zAzvatasukhA avinazvarasukhAH, adehA deharahitAH mAnamayAmUrtaya ityarthaH / ( mukkA kammaTThabaMdhehi ) muktAH karmASTabandhanaiH // 12 // Age inhIM siddhoMkA aura bhI varNana karate haiMNiruvamamacalamakhohA nimmiviyA jaMgameNa sveNa / siddhaThANammi ThiyA vosarapaDimA dhuvA siddhA // 13 // nirupamA acalA akSobhA nirmApitA ajaGgamena rUpeNa / siddhasthAne sthitA vyutsargapratimA dhruvAH siddhAH // 13 // (NirukhamamacalamakhohA) nirupamA upmaarhitaaH| idRzaH pumAn ko'pi nAsti yena siddhA upamIyante acalAH svasthAnAdAsurokoTitamaM bhAgamapi na parato gacchanti / akhohA-akSobhAH na kSobhaM prApnuvanti / uktaM ca samantabhadreNotsarpiNIkAle AgAmini bhaviSyatIrthakaraparamadevena-- kAle kalpazate'pi ca gate zivAnAM na vikriyA lkssyaa| utpAto'pi yadi syAtvalokyasaMbhrAntikaraNapaTuH // 1 // ko tIna kAla meM jitanA sukha hotA hai siddhaparameSThI ke eka kSaNakA sukha usase anantaguNA hotA hai| siddha parameSThI zAzvata--sukha haiM-avinAzI sukha se sahita haiM, zarIra rahita haiM jJAnamayamUrti ke dhAraka haiM aura ATha karmoke bandhana se yukta haiN| aise siddha bhagavAn siddha pratimA kahalAte haiM // 12 // gAvAce siddhaparameSThI nirupama haiM, acala haiM, kSobha rahita hai, (saMsArAvasthA ke antimakSaNarUpa upAdAna se ) nirmApita haiM, ajaMgamasma se siddhasthAna meM sthita haiM, kAyotsarga athavA padmAsana mudrA meM sthita haiM aura zAzvata haiM // 13 // vizeSArya-siddha bhagavAn nirupama haiM-upamArahita haiN| aisA koI puruSa nahIM jisase siddhoMkI upamA ko jA sake / acala haiM-apane sthAna se sarasoMkI anI ke eka bhAga bhI idhara udhara nahIM jAte haiM / akSobha haiMkSobhase rahita haiM / jaisA ki AgAmI utsarpiNI kAlameM tIrthakara paramadeva hone vAle samantabhadrAcArya ne kahA hai kAle yadi tInoM lokoM meM hala-cala macA dene meM samartha utpAta bhI , ho to bhI saikar3oM kalpakAla vyatIta ho jAne para bhI mukta jIvoMmeM vikAra dRSTigocara nahIM hotaa| ve siddha bhagavAna sthira rUpase nirmApita haiM, For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 SaTprAbhRte [4. 14(nimmiviyA jaMgameNa rUveNa ) sthirarUpeNa nirmApitAH saMsArAntyakSaNe niSpAditA ekasamayena trailokyazikharaM prAptA dharmAstikAyAbhAvAtparato na gacchanti / ajaGgamena rUpeNa sthirarUpeNa tiSThanti nizcayasthirapratimAbhidhAnAH / ( siddhaTTANammi ThiyA ) siddhAnAM muktAtmanAM sthAne tribhuvanAne tanuvAtavalaye sthitAH muktizilAmISadUnagavyU timadho muktvA AkAze nirAdhArAH sthitAH (vosarapaDimA dhuvA siddhA) vyutsargapratimAH kAyotsargeNa padmAsanena vA sthitA dhruvAH zAzvatAH siddhAH pratimA bhavanti / te'pi vandanIyA bhavanti // 13 // .. paDimA--pratimAdhikArastRtIyaH samAptaH // 3 // aba zrI kundakundAcArya do gAthAoM dvArA darzanAdhikAra kahate haiMdaMsei mokkhamaggaM sammattaM saMjamaM sudhamma ca / NiggaMthaM NANamayaM jiNamagge daMsaNaM bhaNiyaM // 14 // darzayati mokSamArga samyaktvaM saMyamaM sudharma ca / nirgranthaM jJAnamayaM jinamArge darzanaM bhaNitam // 14 // ( daMsei mokkhamaggaM ) darzayati prakaTayati mokSamArga samyagdarzana-jJAna cAritralakSaNaM yattadarzanam / "kRtyayuTo'nyatrApoti" vacanAt kartari yuT pratyayaH / saMsArAvasthA ke antima kSaNarUpa upAdAna se siddha avasthA ko prApta hue haiM aura eka samaya meM tIna loka kI zikhara ko prApta hue haiM, dharmAstikAya kA abhAva hone se Age nahIM jAte haiM kintu ajaMgama-sthira rUpase vahIM sthira ho jAte haiM / siddhasthAna-tIna lokake Upara tanu vAta-valaya meM sthita rahate haiN| siddhazilA ko kucha kama gavyUti pramANa nIce chor3akara AkAza meM nirAdhAra sthita haiM / vyutsargapratimA rUpa haiM-kAyotsarga athavA padmAsanase sthita haiM kyoMki mokSa jAne vAloM ke yahI do Asana nizcita haiM / dhruva haiM-apanI isa siddhatva-paryAya se dhruva haiM, zAzvata haiN| pUrva tathA isa gAthA meM batAye hue vizeSaNoM se yukta siddha parameSThI siddha pratimAyeM haiM, inhIM ko sthira pratimA bhI kahate haiM // 13 // ____ isa prakAra pratimA nAmaka tRtIya adhikAra samApta huA / / 3 / / ....gAthArtha-jo samyaktva, saMyama aura sudharma rUpa mokSamArga ko dikhalAtA hai tathA svayaM nirgrantha-parigraha-rahita aura jJAnamaya hai vaha jinamArga meM darzana kahA gayA hai // 14 // .. vizeSArtha-jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa - mokSamArga ko dikhalAtA hai vaha darzana hai| yahA~ "kRtyayuTo'nyatrApi" For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 26 ] bodhaprAmRtam 163 ko'sau mokSamArgo yaM darzanaM kartRtayA darzayati / ( sammattaM ) samyaktvaM tttvaarthshrddhaanlkssnnN| tathA ( saMjama) cAritraM paJcamahAvrata-samiti-trigupti-lakSaNaM darzayati ( sudhammaca ) sudharma cAnazanAdidvAdazavidhaM tapazca darzayati / kathaMbhUta darzanaM ? (NiggaMthaM ) bAhyAbhyantaraparigraharahitaM / bhUyo'pi kathaMbhUtaM darzanaM ? ( NANamayaM ) samyagjJAnena nivRttam / (jiNamagge daMsaNaM bhaNiyaM ) jinamArge sarvajJavItarAgapratipAdite mArga darzanaM bhaNitaM yatizrAvakAdhAraM pratipAditaM, aviratasamyagdRSTyAdhArabhUtaM ca // 14 // jaha phullaM gaMdhamayaM bhavadi hu khoraM sa ghiyamayaM cAvi / taha daMsaNaM hi sammaM gANamayaM hoI rUvatyaM // 15 // yathA puSpaM gandhamayaM bhavati sphuTaM kSoraM taghRtamayaM cApi / tathA darzanaM hi samyagjJAnamayaM bhavati rUpastham // 15 // (jaha phuleM gaMdhamayaM ) yathA puSpaM gandhamayaM bhavati / ( bhavadi hi khIraM saM ghiyamayaM cAvi ) bhavati hu-sphuTaM kSIraM dugdhaM, sa-tat ghRtamayaM ghRtayuktaM cApi / - vyAkaraNa ke isa vacana se kartRvAcya meM yuT pratyaya hokara darzana, zabda siddha huA hai / vaha mokSamArga kyA hai jise darzana kartA bana kara dikhalAtA hai ? isa prazna ke uttara svarUpa mokSamArga ko dikhalAte haiN| tatvArtha-zraddhAna rUpa samyaktva, pAMca mahAvrata, pA~ca samiti aura tona guptiyoM rUpa cAritra, tathA anazanAdi bAraha prakAra ke tapa rUpa sudharma, yaha mokSamArga hai| vaha darzana nigraMnya hai-bAhya aura Abhyantara parigraha , se rahita hai, tathA jJAnamaya hai-samyagjJAna se racA huA hai| jinamArgasarvajJa vItarAga devake dvArA pratipAdita mArgameM darzanako samyaktva rUpa kahA hai| yaha samyaktva rUpa darzana, muni aura zrAvakoM kA tathA avirata samyagdRSTi kA AdhArabhUta kahA gayA hai // 14 // - gAthArtha-jisaprakAra phUla gandhamaya aura dUdha ghRtamaya hotA hai usI prakAra darzana bhI nizcayase samyagjJAnamaya hotA hai| yaha samyagdarzana yati zrAvaka aura asaMyata samyagdRSTike rUpa meM sthita hai / / 15 // vizeSArtha-jisa prakAra puSpa gandhamaya hotA hai arthAt puSpake pratyeka kaNameM gandha vidyamAna rahatA hai aura dUdha ghRtamaya hotA hai arthAt dUdhake pratyeka kaNameM ghRTha vyApta rahatA hai usIprakAra darzana arthAt samyaktva bhI For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 SaTprAbhRte [ 4. 16 api zabdAdanye'pi kanaka- pASANa - kASThAgni-prabhRtayo dRSTAntA jJAtavyAH / ( taha daMsaNaM hi sammaM ) tathA darzanaM samyaktvaM hi nizcayena ( NANamayaM hoi ) samyagjJAnamayaM bhavati / rUvatthaM yatizrAvakA saMyatasadRSTimUrtisthitaM darzanaM jJAtavyamityarthaH / darzanAdhikAra ekAdazAdhikareSu boghaprAbhRte caturthaH samAptaH // 15 // athedAnIM jinavimbasvarUpaM nirUpayanti zrIgRddhapicchAcAryA bhagavantaHjiNavimbaM NANamayaM saMjamasuddhaM suvIyarAyaM ca / jaM deha dikkhasikkhA kammakkhayakAraNe suddhA // 16 // jinavimbaM jJAnamayaM saMyamazuddhaM suvItarAgaM ca / yad dadAti dIkSAzikSe karmakSayakAraNe zuddhe // 16 // ( jiNabimbaM NANamayaM ) jinasya vimbamAkArI jJAnamayaM matijJAnazrutajJAnaMyathA-saMbhavAvadhijJAna yathAsaMbhava - mana:paryaya-jJAnamayaM bhavati, tRtIyaH parameSThI AcAryasaMzako jinavimbaM jJAtavya ityarthaH / ( saMjamasuddha suvIyarAya ca ) taduktalakSaNaM jinavimbaM kathaMbhUtaM bhavatItyAha -- saMyamayuddha saMyamena niraticAracAritreNa zuddha nirmala, suSThu atizayena vItarAgaM vItaH kSayagato rAgaH prItilakSaNo yasmAditi nizcaya se samyagjJAna hotA hai / yahA~ 'ghiyamayaM cAvi' meM jo api zabda diyA hai usase suvarNa pASANa tathA kASThAgni Adi anya dRSTAnta bhI jAnane yogya haiM yaha darzana rUpastha hai arthAt muni zrAvaka aura asaMyata samyagdRSTike rUpa meM sthita hai // 15 // isa prakAra bodhaprAbhRta ke gyAraha adhikAroM meM darzanAdhikAra samApta huA / / 4 / / aba isa samaya zrI kundakundAcArya bhagavAn jinavimba kA svarUpa dikhalAte haiM gAthArtha - jo jJAnamaya hai, saMyama se zuddha hai, atyanta vItarAga hai tathA karmakSaya meM kAraNabhUta zuddha dIkSA aura zikSA dete haiM aise AcArya parameSThI jinabimba haiM // 16 // vizeSArtha - tIsare AcArya parameSThI jinavimba haiM - jinake AkArako dhAraNa karane vAle haiM / ve matijJAna zrutajJAna aura yathAsaMbhava avadhijJAna tathA yathAsaMbhava mana:paryayajJAna se yukta hone ke kAraNa jJAnamaya haiN| saMyama - 1. suddha gha0 / For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 17 ] bodhaprAbhRtam 165 vItarAgaM / 'aja kSepaNe' iti dhAtoH prayogAt / "ajervI : " iti canAdajerdhAtovarAdezaH cakArAttadguNAdhikAropaNA niSedhikA ca jinavimbaM bhavati / ( jaM deha divakha sikkhA ) yajjinavimbamAcAryaH dadAti dIkSAM vratAropaNalakSaNAM, zikSAM ca dvAdazAnuprekSA lakSaNAM dadAti / ( kammakkhaya-kAraNe suddhA ) karmakSayakAraNe zuddhAM nirmalAM / jIvanmuktajinavadAcAryo' - mAnanIya iti bhAvArthaH / uktaM ca somadevena sUriNA - jJAnakANDe sUrirdeva ivArAdhyaH tassa ya karaha paNAmaM savvaM pujjaM ca viNaya vacchallaM / jassa ya daMsaNa gANaM asthi dhuvaM ceyaNAbhAvo // 17 // tasya ca kuruta praNAmaM sarvAM pUjAM vinayaM vAtsalyaM / yasya ca darzanaM jJAnaM asti dhruvaM cetanAbhAvaH // 17 // ( tassa ya karaha paNAmaM ) tasya ca jinavimbasya jinavimbamUrte rAcAryasya praNAmaM namaskAraM paJcAGgamaSTAGga vA kuruta yUyaM he bhavyajIvAH ! cakArAdupA kriyAkANDe cAturvarNyapuraHsaraH / saMsArAbdhitaraNDakaH // 1 // niraticAra cAritra se zuddha haiM aura atizaya vItarAga haiM - prItirUpa rAgase rahita haiM / yahA~ 'suvIyarAyaM ca' pada meM jo cakAra diyA hai usase AcArya parameSThI ke guNoM ko adhika rUpase bar3hAne vAlI siddha bhUmiko bhI jinavimba jAnanA cAhiye | AcArya parameSThI karmakSaya meM kAraNa nirmala vratadhAraNa rUpa dIkSA aura bAraha anuprekSA rUpa zikSAko dete haiM / tAtparya yaha hai ki AcArya jIvanmakta haiM ataH jinendrake samAna mAnanIya haiN| jaisA ki somadeva sUri ne kahA hai jJAnakANDe - jo jJAnakANDa aura kriyAkANDa meM zikSA aura dIkSA meM RSi, yati, muni aura anagAra ina cAra prakAra ke muniyoM ke agrasara haiM tathA saMsArarUpI samudrase pAra karane ke liye naukA ke samAna haiM aise AcAryaM parameSThI devake samAna ArAdhanA karane ke yogya haiM // 1 // gAthArtha - una jinavimbarUpa AcArya parameSThI ko praNAma karo, saba prakAra kI pUjA karo unake prati vinaya aura vAtsalya bhAva pragaTa karo jinake ki samyagdarzana tathA nizcita rUpase cetanAbhAva vidyamAna hai // 17 // vizeSArtha - yahA~ jinavimba zabdase jinavimbake samAna mudrAke dhAraka AcArya parameSThIkA grahaNa hai / he bhavya jIvo ! tuma unheM paJcAGga 1. jIvanmuktajinavarA ma0 / For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 SaTprAbhRte [ 4. 17 dhyAyasya sarvasAghozca praNAmaM kuruta tayorapi jina vimbasvarUpatvAt ( savvaM pujjaM ca vijaya vacchallaM ) sarvAM pUjAmaSTavidhamarcanaM ca kuruta yUyamiti, tathA vinayaM hastayoTanaM pAdapatanaM sanmukhagamanaM ca kuruta, vAtsalyaM bhojanaM pAnaM pAdamardanaM zuddhatailAdinAGgAbhyaJjanaM tatprakSAlanaM cetyAdikaM karma sarva tIrthaGkara nAma karmopArjana - hetubhUtaM vaiyAvRtyaM kuruta yUyam / uktaM ca samantabhadreNa mahAmuninA - 'vyApattivyapanodaH padayoH saMvAhanaM ca guNarAgAt vaiyAvRtyaM yAvAnupagraho'nyo'pi saMyaminAm // 1 // tathA cakArAtpASANAdighaTitasya jinavimbasya paJcAmRtaiH snapanaM, aSTavidhaiH pUjAdravyaizca pUjanaM kuruta yUyam / vandanAM bhaktiM ca kuruta / yadi tathAbhUtaM jinavimbaM na mAnayiSyatha gRhasthA api santastadA kumbhIpAkAdinarakAdI patiSyatha yUyam / tathA coktaM somadevena svAbhinA - athavA aSTAGga praNAma karo / 'ca' zabda se sUcita hotA hai ki upAdhyAya aura sarvaM sAdhu ko bhI praNAma kro| kyoMki ve donoM bhI jinavimba svarUpa hI haiM / saba prakAra kI athavA aSTa dravya se hone ke kAraNa aSTa prakAra kI pUjA karo, isake sivAya vinaya hAtha jor3anA, paira par3anA tathA sammukha jAnA Adi bhI karo / vAtsalya sneha, bhojana, pAna, pAdamardana, zuddha tela Adi ke dvArA zarIra kA mAliza karanA, tathA dhonA Adi saba kArya tIrthaMkara nAmakarma ke bandha meM kAraNabhUta vaiyyAvRtya bhAvanA meM zAmila haiM so inheM bhI karo / jaisA ki mahAmuni samantabhadra svAmo ne kahA haivyApatti--saMyamI janoMkI vyApatti-vighna bAdhAko dUra karanA, paira dAbanA tathA guNoM meM rAga honeke kAraNa unakA jitanA bhI upakAra hai vaha saba vaiyAvRtya hai / 1 mUla gAthA meM 'tassa' padake Age jo cakAra kA grahaNa kiyA hai usase yaha artha sUcita hotA hai ki Apa loga pASANa Adi se nirmita jina pratimA kA paJcAmRta se abhiSeka aura ATha prakArakI pUjA sAmagrIse pUjA karo, vandanA tathA bhakti bhI karo / yadi tuma loga gRhastha hote hue bhI tathAbhUta jinapratimA kI mAnyatA nahIM karoge to kumbhIpAka Adi narakoM meM pdd'oge| jaisA ki somadeva svAmI ne kahA hai 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAraH / 2. somadeva sUrisvAminA ka0 / For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 18 ] bodhaprAbhRtam 'apUjayitvA yo devAn munInanupacarya ca / yo bhuJjIta gRhasthaH san sa bhuJjIta paraM tamaH / / 1 / / paraM tama iti ko'rthaH ? kumbhIpAkanarakaH, saptame narake paJca vilAti teSAM nAmAni yathA - rauravamahArauravAsipatrakUTazAlmalo kumbhIpAkA iti saptame narake yAni caturdikSu catvAri vilAni vartante tAnyardhaM rajjupramANAni santi, teSAM madhye yatkumbhIpAkasaMjJakaM paJcamaM vilamasti tadekayojana-lakSa-pramANaM vartate paJcabhirapirajjurekA bhUmI ruddhA vartate / ( jassa ya daMsaNa NANaM ) yasya pUrvoktalakSaNasya jina vimbasya darzanaM jJAna ca vartate / ( asthidhuvaM ceyaNAbhAvoM ) asti vidyate dhruvaM nizcayena cetanAbhAva AtmasvarUpaM sthApanAnyAsenApIti tAtparyam / tavavayaguNeha suddho jANadi picche suddhasammattaM / arahaMtamudda aisA dAyArI dikkhasikkhA ya // 18 // tapovrataguNaiH zuddhaH jAnAti pazyati zuddha samyaktvam / arhanmudrA eSA dAtro dIkSA zikSANAM ca // 18 // 167 apUjayitvA - jo manuSya gRhastha hotA huA bhI devoM kI pUjA aura muniyoM ko paricaryA kiye vinA bhojana karatA hai vaha parama tama ko prApta hotA hai / prazna - parama tama, isakA kyA artha hai ? uttara -- kumbhIpAka naraka / sAtaveM naraka ke pA~ca bila haiM unake nAma isa prakAra haiM 1 raurava 2 mahAraurava 3 asipatra 4 kUTa zAlmalI aura 5 kumbhIpAka / sAtaveM naraka kI cAroM dizAoM meM jo cAra bila haiM ve AdhI rajju pramANa haiM aura una cAroM biloMke bIca meM jo kumbhIpAka nAmakA pA~cavA~ bila hai vaha eka lAkha yojana pramANa hai / ina pA~coM biloM ke dvArA eka rAja pramANa bhUmi rukI huI hai / jisakA lakSaNa pahale kahA jA cukA hai aise jina - vimba rUpa AcArya parameSThI ke darzana tathA jJAna vidyamAna rahatA hai aura nizcaya se cetanA bhAva arthAt AtmasvarUpakI upalabdhi rahatI hai / pASANa Adi se nirmita jinavimbameM cetanAbhAva sthApanA- nikSepa se hotA hai // 17 // 1 gAthArtha - jo tapa vrata aura guNa se zuddha haiM, vastu svarUpa ko jAnate 1. yazastilake / For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 SaTprAbhRte [4. 19 (tapa vayaguNehiM suddho ) tapobhirvAdazabhedaH, vratarahiMsAsatyAsteyabrahmAparigrahaiH paJcabhiH guNaiH pUrvoktalakSaNaizcaturazItilakSaH zuddho nissklngkH| ( jANadi picchei suddhasammattaM) jAnAti samyagjJAnavAna pazyati svarUpaM vetti, kasya ? zuddhasamyaktvasya paJcaviMzatimalarahitasya ( arahaMtamudda aisA ) zrImadbhagavarhatsarvazavItarAgasya mudrA AkAra eSA dharmAcAryalakSaNA pASANaghaTita-vimbasvarUpA yantramantrArAdhanagamyA ca jinavimbaM bhavati / ( dAyArI dikkhasikkhA ya) kathaMbhUtA mudrA ? dAtrI dAyikA, kAsAm ? dIkSAzikSANAm / cakArAdyAtrApratiSThAdi- . karmaNAM ca prvrtikaa| jiNavivaM-iti zrI bodhaprAbhRteH jinabiMvAdhikAraH paMcamaH samAptaH / / 5 / / athedAnImekayA gAthayA jinamudrAM nirUpayanti zrImadelAcAryaH- .. daDhasaMjamamuddAe idiyamuddA ksaaydddhmuddaa|| muddA iha NANAe jiNamuddA erisA bhaNiyA // 19 // haiM, tathA zuddha samyaktva ke svarUpa ko dekhate haiM aise AcArya hI arahanta mudrA hai-jinavimba hai / yaha arahanta mudrA dIkSA aura zikSA ko denevAlI hai // 18 // vizeSArtha-tapake anazana Adi bAraha bheda haiM, ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ke bhedase vratake pAMca bheda haiM tathA guNoMke caurAsIlAkha bheda pahale kahe jA cuke haiM jo ina tapa Adise zuddha haiMniSkalaGka haiM-jinake tapa AdimeM kabhI doSa nahIM lagate, jo vastu-svarUpako jAnate haiM-samyagjJAna se yukta haiM, tathA jo paccIsa mala se rahita samyaktva ke svarUpa ko dekhate haiM-jAnate haiM aise AcArya parameSThI arahanta mudrA haiM, sarvajJa vItarAga arhanta bhagavAna kI mudrA-AkRti ko dhAraNa karane vAle haiN| inake sivAya yantra aura mantra se jinakI ArAdhanA hotI hai aisI pASANa nirmita pratimAeM bhI jinavimba kahalAtI haiN| yaha arahanta mudrA dIkSA aura zikSA ko denevAlI hai aura cakAra se yAtrA tathA pratiSThA Adi kAryoMko pravartAne vAlI hai // 18 // isaprakAra bodhaprAmRta meM jinavimba nAmakA pAMcavA adhikAra samApta humA // 5 // gAvArtha-jo saMyama kI dRDhamudrA se sahita hai, jisameM indriyoMkA For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --4. 19 ] bodhaprAbhRtam dRDhasaMyamamudraya indriyamudrA kaSAyadRDhamudrA / mudrA iha jJAnena jinamudrA IdRzI bhaNitA // 19 // ( daDha saMjamamuddAe) dRDhayA vaccaghaTitaprAyayA saMyamamudrayA SaDjIvanikAya - rakSaNa - lakSaNayA Sar3indriyasaMkocasvarUpayA ca mudrayA veSeNa jinamudrA bhavati / ( iMdiyamuddA kaSAyadaDhamuddA ) indriyANAM sparzana - rasana-prANa-cakSuH zrotrANAM dravye - ndriyANAM yatra mudraNaM kUrmavatkaraNa' - saMkocanamindriyamudrocyate sA jinamudrA bhavati / ( kasAyadaDha muddA ) kaSAyANAM dRDhaM gADhaM mudraNAM kaSAyadRDhamudrA / ( muddA ii NANAe ) mudrA iha jinazAsane jJAnena bhavati, arhanazaM paThanapAThanAdinA jinamudrA bhavati / ( jiNamuddA erisA bhaNiyA ) jinamudredRzI bhaNitA / munInAmAkAro jinamudrA / brahmacAriNAmAkArazcakravartimudrA te ubhaye api mAnanIye / yadi kazciddurabhi - nivezena tAM na mAnayati sa pumAn jinamudrAdroho viziSTe daNDanIya iti bhAvArthaH / 169 mudraNa - saMkoca hai, jisameM kaSAyoMkA dRr3ha mudraNa- niyantraNa hai aura jo samyagjJAnase sahita hai, aiso munimudrA hI jinamudrA hai / jina zAsana meM yaho jinamudrA kahI gaI hai| vizeSArtha - chahakArya ke jIvoMkI rakSA karanA tathA chaha indriyoM ko saMkucita karanA saMyama mudrA hai / jisameM yaha saMyamamudrA vajra se nirmita ke samAna atyanta dRDha hotI hai vaha muni-mudrA jina-mudrA kahalAtI hai / jisa munimudrA meM sparzana rasana ghrANa cakSu aura zrotra ina dravyendriyoMkA kachue ke samAna saMkoca kiyA jAtA hai tathA krodhAdi kaSAyoMkA acchI taraha niyantraNa hotA hai vaha jinamudrA kahalAtI hai| jisa munimudrA meM rAta dina paThana pAThana Adi ke dvArA jJAna kA pracAra hotA hai vaha jinamudrA hai| jinazAsana meM jinamudrA aisI kahI gaI hai| muniyoM ke AkArako jinamudrA aura brahmacariyoM ke AkArako cakravarti mudrA kahate haiM / ye donoM hI mudrAeM mAnanIya haiM - padake anukUla Adara ke yogya haiN| yadi koI duSTa abhiprAya usa jinamudrAkA sanmAna nahIM karatA hai to vaha jinamudrAkA drohI hai tathA viziSTa janoM ke dvArA daNDanIya hai / zira dAr3hI aura T mUcha ke kezoMkA loMca karanA, mayUra-piccha dhAraNa karanA, kamaNDalu hAtha meM rakhanA aura nIce ke bAla rakhanA yaha jinamudrA muni-mudrA hai / 1. karacaraNasaMkocanaM ma0, Ga0 pratI 'kUrmavatkaraNaM saMkocanamindriyamudrocyate sA jinamudrA bhavati iti pATho nAsti' / For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 SaTprAbhUte [ 4. 20 ziraH - kUcaMzmazrulAcA mayUrapicchagharaH kamaNDalukaro'dhaH kezarakSaNaM iti jinamudrA sAmAnyate / taduktamindranandinA pratiSThAcAryeNa mudrA sarvatra mAnyA syAnnirmudro naiva mAnyate / rAjamudrAgharo 'tyantahIna vacchAstranirNayaH jiNamuddA - iti zrI bodhaprAbhRte jinamudrAdhikAraH SaSThaH samAptaH / . athedAnIM jJAnAdhikAraH prArabhyate saMjamasaMjuttassa ya sujhANajoyassa mokkhamaggassa / gANeNa lahadi lakkhaM tamhA jANaM ca NAyavvaM // 20 // saMyamasaMyuktamya ca sudhyAnayogasya mokSamArgasya / jJAnena labhate lakSyaM tasmAt jJAnaM ca jJAtavyam // 20 // ( saMjama saMjuttassa ya ) saMyamenendriyajayaprANarakSaNalakSaNena saMyuktasya sahitasya / ( sujhANajoyassa mokkhamaggassa ) suSThu -dhyAna-yogasya Arta- raudra dhyAnadvaya rahitasya dhyAnasya dharmyadhyAnazukladhyAna dvayasya yogena saMyogena sahitasya, evaM vizeSaNadvayaviziSTasya mokSamArgasya sambandhitvena / ( NANeNa lahadi lakkhaM ) jJAnena karaNa // 1 // www isakA sammAna kiyA jAtA hai / jaisA ki indranandI pratiSThAcArya ne kahA hai mudrA - saba jagaha mudrA mAnanIya hotI hai, mudrA-rahitakA sanmAna nahIM hotA / jisa prakAra rAjamudrA ko dhAraNa karane vAlA atyanta hIna manuSya bhI mAnya hotA hai / zAstrakA yahI nirNaya hai ||19|| isa prakAra zrI bodhaprAbhRta meM jinamudrAdhikAra nAmakA chaThavA~ adhi-kAra samApta huA / aba Age jJAnAdhikAra prArambha kiyA jAtA hai / gAthArtha - saMyamase sahita aura uttamadhyAna ke yoga se yukta mokSamArgakA lakSya jJAna se hI prApta hotA hai, ataH jJAnako jAnanA cAhiye // 20 // vizeSArtha - jo mokSamArga indriya-saMyama tathA prANisaMyama se yukta hai| evaM Artaraudra rUpa khoTe dhyAnoM se rahita hokara dhayaM aura zukla nAmaka uttama dhyAnoMse sahita hai, usake lakSya nijAtma-svarUpako yaha java For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 21 ] bodhaprAbhRtam 171 bhUtena labhate / kiM karmatApannaM ? lakSyaM nijAtma svarUpam / ( tamhA NANaM ca NAyavvaM ) tasmAtkAraNAjjJAnaM ca jJAtavyaM, na kevalamAyatanAdi'-SaTkaM jJAtavyaM kintu jJAnaM ca jJAtavyaM / ca zabdaH parasparasamuccayArthaH / / / jaha Navi lahadi hu lakkhaM rahio kaMDassa vejjyvihiinno| taha gavi lakkhadi lakkhaM aNNANI mokkhamaggassa // 21 // yathA nApi lakSayati sphuTa lakSyaM rahitaH kANDasya vedhyakavihIna / tathA nApi lakSati lakSyaM ajJAnI mokSamArgasya ||21|| (jaha Na vi lahadi hu lakkhaM ) yathA yena prakAreNa nApi naiva labhate, hu-sphuTaM, lakSyaM vedhyaM / ko'so vedhyaM na labhate ? ( rahio kaMDassa vejjayavihINo) rahito'bhyAsarahitaH, kANDassa vANasya, vedhyakavihono'nabhyastavedhyavyadhanaH pumAn / ( taha Na vi lakkhadi lakkhaM ) tathA tena prakAreNa nApi lakSayati jAnAti lakSyaM paramAtmAnaM / ( aNNANo mokkhamaggasa ) ajJAnI jJAnarahitaH pumAn mokSamArgasya samyagdarzanajJAnacAritralakSaNasya lakSyaM nijAtmasvarUpaM na lakSayati // 21 // jJAnake dvArA prApta karatA hai isaliye jJAnako jAnanA caahye| sAdhuke mAtra Aya-na Adi chaha padArthoM ko ho nahIM jAnanA cAhiye kintu jJAnako bhI jAnanA caahiye| ca zabda paraspara samuccaya karane vAlA hai // 20 // gAthArtha-jisa prakAra nizAnA vedhane ke abhyAsa se rahita puruSa vANa ke lakSya nizAnAko nahIM prApta karatA hai usI prakAra . ajJAnI puruSa mokSamArgake lakSya nijAtma-svarUpa ko nahIM prApta karatA hai // 21 // vizeSArtha-nizAnA vedhane ke abhyAsa se rahita puruSa jisa prakAra vANake nizAnA ko nahIM prApta kara pAtA hai, usI prakAra ajJAnI-AtmasvarUpa ke cintanake abhyAsa se rahita puruSa mokSamArga ke lakSya-nija AtmasvarUpa ko nahIM prApta kara sakatA hai| mokSamArga samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra rUpa hai // 21 // 1. AyatanAbhiSaTakaM ka0 / For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 SaTprAbhUte [4. 22NANaM purisassa havadi lahadi supuriso vi vinnysNjutto| NANeNa lahadi lakkhaM lakkhaMto mokkhamaggassa // 22 // jJAnaM puruSasya bhavati labhate supuruSo'pi vinayasaMyuktaH / jJAnena labhate lakSyaM lakSayan mokSamArgasya // 22 // . (gANaM purisassa havadi ) jJAnaM zrutajJAnaM puruSasyAsannabhavyajIvasya bhavati saMtiSThate / (lahadi supuriso vi viNayasaMjutto) labhate prApnoti jJAnaM supuruSo'-. tyAsannabhavyajIvaH / api zabdAd brAhmI-sundarI rAjamati' candanAdivat ekAdazAGgAni labhante, mRgalocanA api strIliGga chittvA svargasukhaM bhuktvA rAjakulAdiSUtpadha mokSaM tRtIye'pi bhave labhante / puruSAstu / sakalaM zrutaM labdhvA tadbhave'pi mokSaM yAnti / IdRzaM jJAnaM kaH prApnoti ? viNaya-saMjuto-vinayasaMyukto gurucaraNareNuH raJjitabhAlasthala iti bhAvArthaH ( NANeNa lahadi lakkhaM ) jJAnena zrutajJAnena labhate lakSyaM nijAtmasvarUpaM / ( lakkhaMto mokkhamaggassa ) lakSayan dhyAyan lakSyaM labhate, kasya lakSyaM ? mokSamArgasya ratnatrayasya // 22 // gAthArtha-jJAna puruSa ke hotA hai, arthAt vinaya se saMyukta satpuruSa hI jJAna ko prApta hotA hai aura jJAnake dvArA cintana karatA huA vaho satpuruSa mokSamArgake lakSya nijAtmasvarUpa ko prApta hotA hai // 22 // vizeSArtha-yahAM jJAna se zrutajJAna vivakSita hai vaha zrutajJAna nikaTabhavya jIvake hotA hai tathA vinaya se saMyukta nikaTa-bhavya jIva hI usa zrutajJAnako prApta hotA hai / 'supuruSo'pi' ke sAtha jo api zabda diyA hai usase yaha sUcita hotA hai ki brAhmI, sundarI rAjimatI tathA candanA Adike samAna striyA~ bhI gyAraha aGga taka zrutajJAna prApta karatI haiM aura ve bhI strIliGga chedakara svarga sukhakA upabhoga kara rAjakula Adi meM utpanna ho tRtIyabhava meM mokSa ko prApta hotI haiN| parantu puruSa sampUrNa zrutajJAna prApta kara usI bhava meM mokSa jA sakate haiN| prazna-aise jJAnako kona puruSa prApta hotA hai ? / uttara-vinaya se sahita arthAt guruoM kI caraNa-raja se jisakA mastaka raMgA huA hai aisA satpuruSa hI prApta hotA hai| vaha vinayI manuSya, zrutajJAna ke dvArA ratnatraya rUpa mokSamArga kA cintana karatA huA lakSyanijAtmasvarUpako prApta hotA hai| 1. rAjimati ma0 0 0 / For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4.23] bodhaprAbhRtam maidhaNu jassa thiraM sadguNa bANA suatthi rayaNattaM / paramatyabaddhalakkho Na vi cukkadi mokkhamaggassa // 23 // matidhanuryasya sthiraM zrutaguNo vANAH susanti ratnatrayam / paramArthavaddhalakSyo nApi skhalati mAkSamArgasya || 23 || munerdhanuzcApaM sthiraM nizcalaM / ( maighaNu jassa thiraM ) matirmatijJAnaM yasya ( sadguNa ) zrutajJAnaM guNaH pratyaJcA | ) ( bANA suatthi rayaNattaM ) vANAH zarAH suSThu atizayavantaH santi vidyante ki ? ratnatrayaM bhedAbhedalakSaNaM ratnatrayaM / ( paramatthabaddhalakkhoM) paramArthe nijAtma-svarUpe baddhalakSyaH / nizcalIkRtAtmasvarUpo muniH / ( Na vi cukkadi mokkhamaggassa ) na skhalati mokSamArgasya lakSye iti sambandhaH / tathA coktaM zrIvIranandiziSyeNa padmanandinAcAryeNa - , preritAH zrutaguNena zemuSIkAmu keNa zaravaddgAdayaH / bAhyavedhyaviSaye'kRtazramAzcidraNe prahatakarmazatravaH // 1 // tathA ca somadevasvAminApi zrutajJAnasya guNastutiH kRtA wwww 173 gAthArtha - matijJAna jisakA majabUta dhanuSa hai, zrutajJAna jisakI DorI hai, ratnatraya jisake vANa haiM aura paramArtha meM jisane nizAnA bA~dha rakkhA hai, aisA puruSa mokSamArga meM nahIM cUkatA hai || 23 // vizevArtha - jisa munike pAsa matijJAna rUpI nizcala dhanuSa hai, zrutajJAna rUpI DorI hai, bhedAbheda ratnatraya rUpa vANa haiM, aura nijAtmasvarUpa paramArthameM jisane apanA lakSya bA~dha rakkhA hai, aisA muni mokSamArgake lakSya meM kabhI nahIM cuuktaa| jaisA ki zrI vorananda ke ziSya padmananda AcArya ne kahA haiM- preritA- jinhoMne zrutajJAna rUpI DorI se yukta matijJAna rUpI dhanuSa ke dvArA vANoM kI taraha samyagdarzana Adi ratnatraya ko prerita kiyA haicalAyA haiM aura jo bAhya padArtha rUpa nizAne ke viSaya meM akRtazrama - anabhyasta haiM arthAt nijAtmasvarUpa rUpI lakSya ke vedhane meM hI jinhoMne zrama kiyA hai, aise muni AtmaraNa meM karma-rUpI zatruoM ko naSTa kara pAte haiN| isa prakAra somadeva svAmIne bho zrutajJAna ke guNoMkI stuti kI hai For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 SaTprAbhRte [4. 24atyalpAyatirakSajA matiriyaM bodho'vadhiH sAvadhiH, sAzcaryaH kvacideva yogini sa ca svalpo mnHpryyH| duSprApaM punaradya kevalamidaM jyotiH kathAgocaraM, mAhAtmyaM nikhilArthage tu sulabhe ki varNayAmaH 'zrute // 1 // NANaM-iti zrI bodhaprAbhRte jJAnAdhikAraH saptama samAptaH / 7 // athedAnI gAthAdvayena devasvarUpaM nirUpayanti zrIkundakundAcAryA :so devo jo atthaM dhamma kAmaM sudei gANaM ca / . . . so dei jassa atthi du attho dhammo ya pavvajjA // 24 // . sa devo yo'thaM dharma kAmaM sudadAti jJAnaM c| . sa dadAti yasya asti tu arthaH dharmazca prabrajyA // 24 // (so devo jo atyaM) sa devo yo'rtha dhanaM nidhi-ralAdika dadAti / (dhamma kAmaM sudei gANaM ca ) dharma cAritralakSaNaM dayAlakSaNaM vastu-svarUpamAtmopalabdhilakSaNamuttamakSamAdidazabhedaM sudadAti suSchu atizayena dadAti / kAma-adhaMmaNDalika maNDalika mahAmaNDalika baladeva vAsudeva cakravatIndra-dharaNendra bhogaM tIrthaMkara atyalpA-indriyoMse hone vAlA yaha matijJAna atyanta alpa hai, avadhijJAna avadhi-sImA se sahita hai, Azcarya se yukta manaHparyayajJAna kisI munike hotA hai phira bhI atyanta alpa hai aura yaha kevala jJAnarUpa jyoti isa samaya atyanta durlabha hone se mAtra kathA kA viSaya hai parantu zrutajJAna samasta padArthoM ko. viSaya karatA hai tathA sulabha bhI hai ataH usake mAhAtmya kA kyA varNana kareM? arthAt usakA mAhAtmya varNanAtIta hai| isa prakAra bodha-prAbhRta meM sAtavA~ jJAnAdhikAra samApta huA // 7 // ... gAthArtha-deva vaha hai jo artha, dharma, kAma aura jJAnako acchI taraha detA hai| loka meM yaha nyAya hai ki jisake pAsa jo vastu hotI hai vahI use detA hai| devake pAsa artha hai, dharma hai ( cakAra se ) kAma hai aura pravrajyA-dIkSA athavA jJAna hai // 24 // . vizeSArtha-artha, nidhi-rala Adi dhanako kahate haiN| dharmakA lakSaNa cAritra, dayA, vastu-svabhAva, Atmopalabdhi, athavA uttama kSamA Adi dazabheda haiM / kAmakA artha ardhamaNDalika, maNDalika-mahAmaNDalika, balabhadra, 1. zruteH m0p070| For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 4.25 ] bodhaprAbhRtam 175 bhogaM ca yo dadAti sa devaH / suSThu dadAti jJAna ca kevalaM jyotiH dadAti / ( so dei jassa atthidu ) sa dadAti yasya puruSasya yadvastu vartate asatkathaM dAtuM samarthaH / ( attho dhammo ya pavvajjA ) yasyArtho vartate so'rthaM dadAti yasya dharmo vartate sa dharmaM dadAti yasya pravrajyA dIkSA vartate sa kevalajJAnahetubhUtAM pravrajyAM dadAti yasya . , , sarva sukhaM vartate sa sarva-saukhyaM dadAti / uktaM ca guNabhadreNa gaNinA"sarva: prepsati satsukhAptimacirAtsA sarvakarmakSayAt sadvRttAssa ca tacca - boghaniyataM so'pyAgamAtsa zruteH / sA cAptAt sa ca sarvadoSarahito rAgAdayaste'pyata - staM yuktyA suvicArya sarvasukhadaM santaH zrayantu zriye // 1 // dhammo dayAvisuddho pavvajjA savvasaMgaparicattA / devo vavagayamoho udayayaro bhavvajIvANAM // 25 // 'dharmo dayAvizuddhaH prabrajyA sarvasaGgaparityaktA / devo vyapagata mohaH udayaka se bhavyajIvAnAm ||25|| nArAyaNa, cakravartI, indra, dharaNendra aura tIrthaMkara ke bhoga haiM aura jJAnakA artha kevalajJAna rUpa jyoti hai / jo ina artha dharma Adi ko detA hai vaha deva haiM / jisa puruSa ke pAsa jo vastu hotI hai use hI vaha detA hai / avidyamAna vastu ko dene ke liye koI kaise samartha ho sakatA hai| isa taraha yaha siddha huA ki jisake pAsa artha--dhana hai vaha detA hai jisake pAsa dharma hai vaha dharma detA hai, jisake pAsa pravrajyA dokSA hai vaha kevalajJAna kI prApti meM kAraNabhUta pravrajyA ko detA hai aura jisake pAsa saba sukha hai vaha saba sukha pradAna karatA hai / jaisA ki guNabhadrAcArya ne kahA hai sarvaH prapsati - samasta prANI zIghra hI samIcIna sukha prAptiko icchA karate haiM, sukhakI prApti samasta karmoM ke kSaya se hotI hai samasta karmoM kA kSaya sadavRtta - samyak cAritrase hotA hai, sadvRtta samyakcAritra jJAnake adhIna hai, jJAna Agama se hotA hai, Agama zrutise hotA hai, zruti Apta hota hai, Apta samasta doSoM se rahita hotA hai aura doSa rAgAdi haiM ataH satpuruSa lakSmI ke liye yuktipUrvaka vicAra kara sarva sukhadAyI usa AptakI upA sanA kreN| gAthArtha - dayA se vizuddha dharma, sarvaparigraha se rahita prabrajyA 1. AtmAnuzAsane / For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 SaTprAbhRte [4. 25. (dhammo dayAvisuddho ) dharmo dayayA vizuddho nirmalaH, yo dayAM kurvannapi carmajalaM . pibati, ajina-tailamAsvAdayati, kutupaghRtaM bhukta, bhUtanAzanamatti, tasya puso dhoM vizuddhI na bhavati sa -'yativeSadhAryApi mleccho jJAtavyaH / ( pavvajjA savvasaMgaparicattA) pravrajyA sarvasaGgaparityaktA bhavati, yo daNDaM kare karoti, kambalamupadadhAti, zaGkhakaranArIspRSTamannamaznAti sa kathaM pravrajyAvAn bhavati / ( devo vavagayamoho ) devo vyapagatamohaH, yA devo'rdhAge vanitAM dadhAti, yo devo hRdayasthale lakSmImupavezayati, yo devo daNDaM dharati, yo devo vezyAM copabhuMkte, vaziSThapitA bhavati sa kathaM devaH / ( udayayaro bhavvajIvANaM ) bhavya-jIvAnAmudayakaraH utkRSTatIrthakaranAmazubhadAyakaH sa devo jJAtavyaH // 25 // devaM iti zrI bodhaprAbhRte devAdhikAro'STamaH samAptaH // 8 // aura moha se rahita deva, ye tInoM bhavya jIvoMkA kalyANa karane vAle. haiM // 25 // vizeSArtha-dharma dayA se vizuddha-nirmala hotA hai| jo dayA karatA hA bhI camar3e ke pAtrakA jala pItA hai, camar3e ke pAtrakA tela khAtA hai, camar3e ke vartanakA ghI khAtA hai, tathA bhAMga khAtA hai usa puruSakA dharma vizuddha nahIM hotA, use muniveSa kA dhArI hone para bhI mleccha jAnanA cAhiye / pravajyA sarvaparigraha se rahita hotI hai, jo hAtha meM daNDa rakhatA hai, kambala rakhatA hai, tathA zUdrA stroke hAthakA chuA anna khAtA hai vaha pravrajyA dIkSAkA dhAraka kaise ho sakatA hai ? deva mohase rahita hotA hai / jA deva ardhAGga meM strIko rakhatA hai, jo deva hRdaya sthala para lakSmI ko baiThAtA hai, jo deva hAtha meM daNDa dhAraNa karatA hai, jo deva vezyAkA upabhoga karatA hai, aura jo vasiSThakA pitA hotA hai vaha deva kaise ho sakatA hai ? dayAse vizaddha dharma, sarvaparigrahase rahita prabrajyA aura moha se rahita deva ye tInoM bhavya jIvoMke udayako karane vAle haiM arthAt utkRSTa tIrthaMkara nAmaka zubha padake dene vAle haiM // 25 // ___ isa prakAra zrI bodhaprAbhRta meM devAdhikAra nAmakA AThavAM adhikAra samApta huA ||8|| 1. sa yativeSa m000| / For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 26 ] bodhaprAbhRtam 177 athedAnI gAthAdvayena tIrtha nirUpayanti zrIpadmanandidevAHvayasammattavisuddhe pA~cadiyasaMjade NirAvekhe / vhAeu muNI titthe dikkhAsikkhAsuNhANeNa // 26 // vratasamyaktvavizuddhe paJcendriyasaMyate nirapekSe / snAtu munistIrthe dIkSAzikSAsusnAnena // 26|| ( vayasammattavisuddhe ) vratairahiMsAsatyAsteyabrahmAparigrahalakSaNaH paJcabhirmahAvata: samyaktvena ca paJcarahiviMzatimalaharIhitena tatvArthazraddhAnalakSaNena, vizuddha vizeSeNa nirmale carmajalAdyAsvAdanarahitatayASkazmale tIrthe / (pacidiyasaMjade NirAvevakhe ) pacendriyasaMyate paMcendriyANi sparzanarasanghrANacakSuHzrotralakSaNAni saMyatAni baddhAni aba Age zrI kuMdakuMda deva do gAthAoM dvArA tIrtha kA nirUpaNa karate haiN| ___ gAthArtha-muni, vrata aura samyaktva se vizuddha, paJcendriyoM se niyantrita aura bAhya padArthoM kI apekSA se rahita zuddhAtmasvarUpa tIrthameM dIkSA tathA zikSA rUpa uttama snAna se snAna kare // 26 // ___ vizeSArtha-yahA~ jisa zuddha buddhakasvabhAva rUpa lakSaNa se yukta evaM saMsAra samudrase tAranemeM samartha nijAtmasvarUpa tIrtha-jalAzaya meM muniko snAna karaneko preraNA kI gaI hai, vaha vrata tathA samyaktva se vizuddha hai| ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ye pAMca vrata athavA mahA. vrata haiM zaGkA, kAMkSA, viAcakitsA, mUDhadRSTi, anupagRhana, asthitIkaraNa, avAtsalya aura aprabhAvanA nAmaka ATha doSa, jJAnamada Adi ATha mada. lokamUr3hatA Adi tIna mUDhatAeM aura kudeva Adi chaha anAyatana ina paccIsa maloMse rahita tattvArthakA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| ina donoM * ke dvArA vaha tIrtha vizuddha hai-atyanta nirmala hai, sAtha hI carmapAtra meM rakhe hue jake sevana Adi se rahita hAneke kAraNa akazmala hai-ujjvala hai| * vaha tItha paJcendriyoM se saMyata hai-sparzana rasana ghrANa cakSu aura zrotra ye pA~coM indriyA~ jisameM saMyata haiM-baddha haiM-sparza rasa gandha rUpa aura zabda ina pAMca viSayoMse rahita haiM, isake sivAya vaha tIrtha nirapekSa hai-bAhya vastuoM kI apekSAse rahita hai khyAti, lAbha Adiko AkAMkSAoMse rahita hai aura mAyA mithyAtva tathA nidAna ina tIna zalyoMse varjita hai / iso tIrtha meM pratyakSa aura parokSa jJAna se yukta, mahAtmA, mahAnubhAva muni ko snAna For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . SaTnAbhate 178 [4. 26sparza-rasagandharUpazabdalakSaNapaMcaviSayarahitAni yasmistIrthe tattathoktastasmin paMcendriyasaMyate / punaH kathaMbhUte tIrthe ? nirapekSe bAhyavastatvapekSArahite AkAMkSArahite mAyA-mithyAnidAna zalyatrayAvivarjite / ( hAeu muNI titthe ) snAtu snAnaM karotu-aSTa-karmamalakalaGka-prakSAlanaM karotu-kevalajJAnAdyananta catuSTaya saMyukto bhavatu / ko'sau ? muniH pratyakSaparokSajJAnasaMyukto mahAtmA mahAnubhAvo jIvaH, torthe zuddhabujhekasvabhAvalakSaNe nijAtmasvarUpe saMsAra-samudratAraNasamarthe. tIrthe snAtu vizuddho bhavatu / kena kRtvA snAtu ? ( dikkhA-sikkhA-suvhANeNa ) dIkSA paMcamahAvrata-paMcasamiti-paMcendriyaroghaloca-SaDAvazyaka-kriyAdayo'STAviMzatimUlaguNA uttamakSamAmardavArjavasatyazaucasaMyama tapastyAgAkicanyabrahmacaryANi dazalakSiko dharmo'STAdazazIlasahasrANicaturazItilakSaguNAstrayodazavidhaM cAritraM dvAdazaviSa tapazceti sakalasampUrNadIkSA bhavati, strIprasaGgavarjanaM dvAdazAnuprekSAcintanaM zikSA jinanAthasya, sustAnena karmakiTTikaraNa kiTTinirlopanalakSaNena snAnena snAtu // 26 // karanA cAhiye arthAt aSTa karma mala rUpa kalaGkakA prakSAlana karanA cAhiye athavA kevalajJAna Adi ananta catuSTaya se saMyukta honA caahiye| prazna-kisake dvArA snAna karanA cAhiye ? uttara-dIkSA aura zikSArUpa uttama snAna ke dvaaraa| prazna-dIkSA kyA hai ? uttara-pAMcamahAvrata, pA~casamiti, paJcendriyarodha, loca, tathA SaDA. vazyaka kriyA Adi aTThAisa mUlaguNa, uttama kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga, AkiJcanya aura brahmacarya ye daza dharma, aThAraha hajArazIlake bheda, caurAsIlAkha guNa, teraha prakArakA cAritra aura bAraha prakAra kA tapa ye saba milakara dokSA kahalAtI hai| prazna-zikSA kyA hai ? uttara-strI prasaGgakA tyAga karanA aura anitya Adi bAraha bhAvanAoMkA cintana karanA jinendradeva ko zikSA hai| prazna-susnAna kyA hai ? . uttara-jisameM karma rUpI kiTTi-kAlimAkA abhAva ho jAya // 26 / / 1. kiTTikara ka0 / For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhaprAbhUtas jaM NimmalaM sughammaM sammattaM saMjamaM tavaM gANaM / taM tityaM jiNa magge havei jabi saMtibhAveNa // 27 // -4.27 ] yannirmalaM sudhamaM samyaktvaM saMyamastapaH jJAnam / tattIrthaM jinamArge bhavati yadi zAntabhAvena ||27| ( jaM NimmalaM sudhammaM ) yannirmalaM niraticAraM suSamaM suSThu zobhanaM cAritra tattIrtha jJAtavyam | ( sammattaM saMjamo tavaM NANaM ) samyaktvaM tattvArthazraddhAnalakSaNaM tIrthaM bhavati / saMyama indriyANAM manasazca saMkocanaM pRthivyaptejovAyuvanaspatikAyasthAvarajIva - rakSaNamavirAdhanam / dvIndriyAdipaJcendriyatrasajIvadayA karaNaM kvacit gAthArtha - jo niraticAra, dharmaM, samyaktva, saMyama, tapa aura jJAna hai vaha jinamArga meM tIrtha hai, vaha bhI yadi zAntabhAva se sahita hoM / [ yadi yaha dharma samyaktva Adi bhAva krodha se sahita haiM to tIrtha nahIM kahalAte haiM / ] 179 vizeSArtha - nirmala - aticAra se rahita jo uttama dharma -- cAritra hai yaha tIrtha hai, tattvArthaM zraddhAna rUpa samyaktva tIrtha hai, indriyoM aura mana ko vaza meM karanA, pRthivI jala agni vAyu aura vanaspati ina pA~ca sthAvara jIvoM kI rakSA karanA arthAt nirAdhanA nahIM karanA aura dvIndriyAdi paJcendriyAnta trasa jIvoM kI dayA karanA, yadi kahIM pramAda ke doSa se virAdhanA ho bhI jAya to zAstroktavidhi se prAyazcitta karanA saMyama kahalAtA hai| yaha saMyama bhI saMsAra samudrase tArane vAlA honese tIrtha hai| tapakA lakSaNa icchAoM kA nirodha karanA hai, vaha anazana, avamaudarya, vRtti parisaMkhyAna, rasaparityAga, vivikta zayyAsana, kAyakleza, prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna ke bheda se bAraha prakArakA hotA hai / tatvArtha sUtra - mokSazAstra ke navama adhyAya meM vistAra se tapa kA nirUpaNa kiyA gayA hai vahA~se use jAnanA caahiye| yaha tapa tIrtha hai / isake sivAya jJAna bhI tIrtha hai| jinamArga meM nizcayanayase yahA~ saba tIrtha kahalAte haiM / vyavahAra nayase jagat prasiddha, nizcayatIrtha kI prApti meM kAraNa tathA mukta avasthAko prApta hue muniyoM ke caraNoM se spRSTaUrjayanta ( giranAra ) zatruJjaya, lATadezakA pAvAgiri AmIra deza kI 1. nimmalaM ka0 gha0 ma0 / 2. hIndriyANi (?) ka0 gha0 40 // For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte 180 [4. 27pramAdadoSeNa virAdhanAyAM zAstrokta-prAyazcitta-karaNaM saMyama ucyate so'pi saMsArasamudratArakatvAtIthaM bhavati / tapa icchA-nirodhalakSaNaM dvAdazavidhaM tattvArthamokSa-zAstra-navamAdhyAye vistareNa nirUpitatvAjjJAtavyam / jJAnaM ca tIrtha bhavati / ( taM titthaM jiNamagge ) tajjagatprasiddhaM nizcayatIrthaprApti-kAraNaM muktamunipAdaspRSTaM tIrthaM Urjayanta zatruJjayalATadeza-pAvAgiri-AbhIradezatuMgogirinAsikyanagara samIpavatigajadhvajagajapantha-siddhakUTa-tArApura-kailAzASTApada-campApurIpAvApura-vArANasI-nagarakSetra hastinAga pattana sammedaparvata-sahyAcalameDhagiri-himAcala RSigiri-ayodhyA-kauzAmbI vipulagiri-vaibhAragiri rUpyagiri-suvarNagiri-ratnagiri-zauryapura-cUlAcala-narmadAtaTa-droNagiri-kunthugiri-koTika-zilAgiri jambUkavana calanAnadItaTa tIrthakarapaJcakalyANasthAnAni cetyAdi 'jinamArge yAni tIrthAni vartante tAni karmakSayakAraNAni vandanIyAni ye na vandante te mithyAdRSTayo jJAtavyAH / tIrthabhramaNaM vinA'nante saMsAre pramiSyanti, anumodanAcca taM taranti / uktaM ca pUjyapAdena bhagavatA ikSovikAra rasapRkta guNena loke piSTo'dhikaM madhuratAmupayAti yadvat / tadvacca puNyapuruSaruSitAni nityaM - jAtAni tAni jagatAmiha pAvanAni // 1 // tuGgIgiri nAsika nagara ke samIpa meM sthita gajakI patAkAoMse yukta gajapanthA, siddhavarakUTa, tArApura, kailAza, aSTApada, campApuge, pAvApura, bArANasI nagarakA kSetra, hastinAgapura; sammedazikhara, muktAgiri, himAcala, RSigiri, ayodhyA, kauzAmbo, vipulagiri, vaibhAragiri, rUpyagiri, suvarNagiri, ratlagiri, zauryapura, cUlagiri, narmadAnadIkA taTa, droNagiri, kunthugiri, koTizilAgiri, jambUkavana, celanA nadIkA taTa, tathA tIrthaMkaroMke paJcakalyANakoM ke sthAnako Adi lekara jinamArga meM jo tIrtha kSetra prasiddha haiM ve karmakSaya ke kAraNa haiM tathA vandanA karaneke yogya haiM, jo ina tIrthoMkI vandanA nahIM karate haiM unheM mithyAdRSTi jAnanA cAhiye / tIrtha-bhramaNake binA ve ananta saMsArameM bhramaNa kareMge aura tIrthabhramaNakI anumodanAse saMsArako pAra kareMge / jaisA ki bhagavAn pUjyapAdane kahA hai-- ikSora-jisa prakAra lokameM gur3a yA zakkara ke rasase cUrNa adhika 1. bhArge m0| For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 27 ] bodhaprAbhRtam 181 jinamArga- bAhya' yattIrthaM jalasthAnAdikaM tanna mAnanIyaM / tatkim ? gaGgAyamunA-sarayU-narmadAtApI-mAgadhIgomatIkapIvatIravazyAgaMbhIrAkAlatoyA kauzikI kAlamahI to grA'ruNA' nibhurA lohitya samudra kandhukAzoNanada bIjAmekhalodumbarI panasAtamasA prabhRzA zuktimatI pampAsa razchatravatI citravatI mAlyavatI veNumatI vizAlAnAlikA sindhupArA niSkundarI bahuvacAramyA sikatinIkuhAsamatoyAkaJjA kapivatI nivindhyA jambUmatI - vasumatyazvagAminI - zarkarAvatI - siprAkRtamAlA pariJjApanasA'vantikAmA hastapAnIkA gandhunI vyAghrI carmaNvatI zatabhAgAnandAkarabhaveginI-kSullatApIrevA-saptapArA - kauzikI pUrvadezanadyaH / uktaM ca brAhmaNamate prAgudIccI vibhajate haMsaH kSIrodakaM yathA / viduSAM zabdasiddhayarthaM sA naH pAtu zarAvatI // atha dakSiNe - tailA - ikSumatI nakraravA caGgA svasanA vaitaraNI bhASavatI mahindrA zuSkanadI saptagodAvaraM godAvarI mAnasasaraH suprayogA kRSNavarNA sannIrA praveNI kubjA dhairyA cUrNI velA zUkarikA ambarNA / madhuratA ko prApta hotA hai usI prakAra puNya puruSoM se nirantara adhiSThita tIrtha jagat ko pavitra karane vAle hote haiN| jinamArgase bAhya jo jalasthAna - nadI sarovara Adi tIrthasthAna haiM ve mAnanIya nahIM haiM / jaise gaGgA, yamunA, sarayU, narmadA, tAptI, mAgadhI, gomatI, kapIvatI, avazyA, gambhIrA, kAlatoyA, kauzikI, kAlamahI, togrA, aruNA, nibhurA, lohitya, samudra, kandhukA zoNanada, bIjA, mekhalA, udumbarI, panasA tamasA prabhRzA, zuktimatI, pampAsarovara, chatravatI, citravatI, mAlyavatI, veNumatI, vizAlA, nAlikA, sindhu pArA, niSkundarI, bahuvajjA, ramyA, sikatinI, UhA, samatoyA, kajjA, kapIvatI, pivindhyA, jambUmatI, vasumatI, azvagAminI, zarkarAvatI, siprA, kRtamAlA, parijjA, panasA, avantikAmA, hastipAnI, kAgaMdhunI, vyAghrI, carmaNvatI, zatabhAgA, nandA karabhaveginI, kSullatApI, revA, saptapArA, . kauzikI Adi pUrvadeza kI nadiyA~ / brAhmaNamata meM kahA bhI hai prAgu- jisa prakAra haMsa dUdha aura pAnIkA vibhAga karatA hai usI prakAra jo pUrva aura uttara dezoM kA vibhAga karatI hai tathA jo vidvAnoM kI zabdasiddhikA kAraNa hai vaha zarAvatI nadI hama sabakI rakSA kare / 1. togvA ma0 / 2. sikatanImyUhA ma0 / 3. hasti ma0 / For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 SaTprAbhRte [4. 27 atha pazcime deze-bhaimarathI dAraNA nIrA mUlA bANA ketA svAkarIrI praharA murarA madanA godAvarI tApI lAGgalA khAtikA kAverI tuGgabhadrA sAbhravatI mahIsAgarA sarasvatItyAdayo nadyo na tIrthaM bhavanti pApahetutvAt, tanmate'pi viruddhatvAt / gaGgAdvAre kuzAvarte vilvake nIlaparvate / . snAtvA kanakhale tIrthe saMbhavenna punarbhave // 1 // kimatra virodhaH ? duSTamantargataM citta tIrthasnAnAnna zuddhayati / zatazo'pi jalaMdhItaM surAbhANDamivAzuci // 1 // tityaM iti zrIbodhaprAmRte tIrthAdhikAro navamaH samAptaH // 9 // aba dakSiNa dizAko nadiyAM batalAte haiM-tailA, ikSumatI, nakaravA, cAGgA, zvasanA, vaitaraNI, mASavatI, mahindrA, zuSkanadI, saptagodAvara, godAvarI, mAnasasara, suprayogA, kRSNavarNA, sannIrA, praveNI, kubjA, dheryA, cUrNI, velA, zUkarikA, ambrnnaa| ___ aba pazcima dezakI nadiyAM kahate haiM-bhemarathI, dAruveNA, norA, mUlA, ketA, svAkarIrI, praharA, murarA, godAvarI, tApI, lAGgalA, khAtikA, kAverI, tuGgabhadrA, sAbhravatI, mahIsAg2arA, sarasvatI Adi nadiyA~ tIrtha nahIM haiM kyoMki ye pApake kAraNa haiN| sAtha hI isa viSaya ko lekara brAhmaNa matameM viruddha kathana bhI pAyA jAtA hai| jaise eka sthAna para kahA hai gaGgA-gaGgAdvAra, kuzAvarta, vilvaka, nIlaparvata, aura kanakhala tIrthameM snAna kara manuSya punaH saMsAra meM utpanna nahIM hotA arthAt mukta ho jAtA hai| to dUsare sthAna para kahA hai duSTa-jisa prakAra madirA kA vartana saikar3oM bAra jalase dhone para bhI azuddha hI rahatA hai usI prakAra manuSya kA antarvartI citta duSTa hI rahatA hai, tIrtha snAnase zuddha nahIM hotA // 27 // isa prakAra zrI bodha-prAbhUta meM tIrthAdhikAra nAmakA nauvAM adhikAra samApta huA // 9 // For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 28 ] boSaprAbhRtam 183 athedAnIM caturdazabhirgAthAbhirahaMtsvarUpamahAdhikAraM prArabhante zrI kundakundA cAryA:-- NAme ThavaNe hi ya saMvve bhAvehi saguNapajjAyA / cauNAdi saMpadimaM bhAvA bhAvaMti arahaMtaM // 28 // nAmni sthApanAyAM hi ca dravye bhAve ca svaguNaparyAyAH / cyavanamArgatiH saMdimaM bhabyA bhAvayanti arhantam ||28|| ( NAme ) nAmanyAse sati / ( ThavaNe ) sthApanAnyAse sati / (hi) sphuTaM / cakAraH pAdapUraNArtha: / ( saMdavve ) samIcIne dravyanyAse sati ( bhAve ) ya bhAvanyAse ca sati ( saguNapajjAyA ) svaguNA anantajJAnAnantavIryAnantasukhasaMjJA arhanto bhavantItyupaskAraH / svaparyAyAH divyapara maudArikazarIrASTamahAprAtihArthasamavazaraNalakSaNA: paryAyA arhanto bhavantItyupaskartavyaH / ( cauNaM ) svargAnnarakAdvA cyavanaM / ( ArgAdi . ) bharatAdikSetreSvAgamanaM ( saMpat ) garbhAvatArAtpUrvameva SaNmAsAn ratna aba Age caudaha gAthAoM dvArA zrI kundakundAcArya ahaMtsvarUpa nAmaka mahAdhikArakA prArambha karate haiM gAthArtha - nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ye cAra nikSepa, svakIyaguNa, svakIyaparyAya, cyavana, ArgAta, aura saMpadA ina nau bAtoMkA Azraya karake bhavya jIva arahaMta bhagavAn kA cintana karate haiM ||28|| vizeSArthaye - guNa jAti kriyA aura dravya kI apekSA na rakhakara kisI vastu ke nAma rakhane ko nAma nikSepa kahate haiM / tadAkAra aura atadAkAra vastu meM kisI kI kalpanA karaneko sthApanA nikSepa kahate haiN| bhUta bhaviSyat kAlakI mukhyatA se padArtha ke varNana karaneko dravya nikSepa kahate haiM aura jo padArtha vartamAna meM jisarUpa hai usI rUpa usake kathana kahane ko bhAva nikSepa kahate haiN| ina cAroM nikSepoM kI apekSA arahantakA kathana hotA hai / anantajJAna, anantadarzana, anantavIryaM aura anantasukha ye ahaMta ke svakIya guNa haiN| divya paramodArika zarIra, aSTa mahAprAtihAryaM aura samavazaraNa ye arahanta bhagavAn ko svakIya paryAya haiM / arhanta bhagavAna -- tIrthaMkara bhagavAna svarga athavA naraka gatise cyuta hokara utpanna hote haiM / bharata, airAvata aura videhakSetra meM unakA Agamana hotA hai arthAt svarga yA naraka se cyuta hokara ina kSetroM meM utpanna hote haiN| unake garbhAvataraNa ke chahamAsa 1. saMpadiye ga0 / For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [4. 29suvarNapuSpagandhodakavarSaNaM mAturaGgaNe bhavati, avatIrNe sati navamAsaparyantaM suvarNaratnavRSTi mAturaGgaNe saudharmendrAdezAtkuveraH karoti kanakamaya-pattanaM bhavati / eta. tsarvaM mahApurANAtsampadvivaraNamahato jJAtavyam / ( imaM ) arhantaM / ( bhAvA ) bhavyajIvA Asannatarabhavyavara-puNDarIkAH / ( bhAvaMti ) bhAvayanti nijahRdaya-kamale nizcalaM dharanti / kam ? ( arahataM ) zrImadbhagavatsarvajJavItarAgaM / tathA cokta . NAmajiNA jiNaNAmA ThavaNajiNA taha ya tAha pddimaao| davvajiNA jiNajIvA bhAvajiNA samavasaraNatthA // 1 // ... dasaNa aNaMtaNANe mokkho gttttkmmbNdhenn| NiruvamagaNamArUDho arahaMto eriso hoI // 29 // darzane anantajJAne mokSo naSTASTakarmabandhena / 'nirupamaguNamArUDhaH arhan IdRzo bhavati // 29 // pUrva lagAtAra mAtA ke aGgaNa meM suvarNa aura ratnoM kI varSA hotI hai tathA garbhAvataraNa ho cukane para nau mAsa paryanta mAtAke aGgaNa meM saudharmendra kI AjJAse kuvera suvarNa aura ratnoMkI varSA karatA hai tathA unakA nagara suvarNamaya ho jAtA hai, arahanta bhagavAn ko isa samasta saMpattikA varNana mahApurANa se jAnanA caahiye| ina nau bAtoM kA Azraya lekara atyanta nikaTa zreSTha bhavya jIva arahanta bhagavAna kI bhAvanA karate haiM arthAt unheM apane hRdaya-kamala meM nizcala rUpase dhAraNa karate haiN| jaisA ki kahA hai NAmajiNA-arahantabhagavAna ke jo nAma haiM ve nAmajina haiM, unako pratimAeM sthApanA jina haiM, arhanta bhagavAnakA jIva dravya jina hai / aura samavazaraNa meM sthita bhagavAna bhAvajina haiM // 1 // isa zloka meM nAmAdi cAra nikSepoMkI apekSA arahanta kA varNana kiyA gayA hai // 28 // gAthArtha-jinake anantadarzana aura anantajJAna vidyamAna haiM, 'AThoM karmokA bandha naSTa ho jAne se jinheM bhAvamokSa prApta huA hai tathA jo anupama guNoMko prApta haiM aise arahanta hote haiM // 29 // 1. arahanta bhagavAn ke sAtAvedanIya kA bandha vidyamAna rahane se yadyapi AThoM karmoke bandhakA abhAva siddha nahIM hotA tathApi sAtAvedanIya meM sthiti anubhAga bandha na par3ane se abandha ko hI vivakSA kI gaI hai| For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 -4. 29] bodhaprAmRtam (dasaNa aNataNANe mokkho ) anantadarzane sattAvalokanamAtralakSaNe sati / tathA anantajJAne vizeSagocarasAkAre sati mokSo bhavatIti tAvadveditavyam / kena kRtvA ? ( NaTTakammabaMdheNa ) naSTASTakarmabandhena / nanu 'mohakSayAjJAnadarzanAvaraNAM* tarAyakSayAcca kevalam' ityumAsvAmivacanAt catvAryeva karmANyarhate naSTAni kathaM naSTASTakarmabandhenetyucyate ? sAdhUktaM bhavatA, yathA sainyanAyake patite sati jIvatyapi zatruvRnde tanmRtavatpratibhAsate vikRtikArakatvabhAvAbhAvAttathA sarveSAM karmaNAM mukhyabhUte mohanIyakarmaNi naSTe sati vedanIyAyurnAmagotrakarmacatuSTaye satyapi bhagavato vividha-phalodayAbhAvAdaghAtInyapi karmANi naSTAnItyucyate / (Niruvama guNamArUDho) nirupamaM guNamanantacatuSTaya-lakSaNamArUDho'hanaSTa-karmarahita ucyate / ( arahaMto eriso hoi ) arhannIdRzo bhavatIti mukta evopacayaMta iti bhAvArthaH // 29 // vizeSArtha-padArthakI sattA mAtrakA avalokana honA darzana hai aura vizeSatAko liye hue vikalpa-sahita jAnanA jJAna kahalAtA hai / jJAnAvaraNa ke kSaya se anantajJAna aura darzanAvaraNa ke kSaya se anantadarzana arahanta bhagavAnake pragaTa hotA hai| ina donoM guNoMke rahate hue unake AThoM karmokA bandha naSTa ho jAne se mokSa--bhAvamokSa hotA hai| prazna-'mohakSayAjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam' mohanIya tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ke kSaya se kevalajJAna hotA hai-umAsvAmI ke isa vacana se siddha hai ki arahanta bhagavAna ke cAra karma hI naSTa hue haiM phira unheM 'naSTASTakarma-bandha' kyoM kahA jAtA hai ? uttara-Apane ThIka kahA hai, parantu jisa prakAra senApati ke naSTa ho jAne para zatrusamUha ke jIvita rahate hue bhI vaha mRta ke samAna jAna par3atA hai kyoMki vikAra utpanna karane vAle bhAva kA abhAva ho jAtA hai usI prakAra saba karmoM ke mukhyabhUta mohanIya karma ke naSTa ho jAne para yadyapi arahanta bhagavAna ke vedanIya Ayu nAma aura gotra ye cAra adhAti karma vidyamAna rahate haiM tathApi nAnA prakAra ke phalodaya kA abhAva hone se ve bhI naSTa ho gaye, aisA kahA jAtA hai / upamA-rahita ananta-catuSTaya rUpa guNoMko prApta hue arahanta aSTa karma se rahita kahe jAte haiM / Upara kahI vizeSatAoM se yukta puruSa hotA hai tathA upacAra se use mukta hI kahate haiM // 29 // For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAmRte [4. 30jaravAhijammamaraNaM caugaigamaNaM ca puNNapAvaM ca / haMtUNa dosakamme huMu NANamayaM ca arahaMto // 30 // jarAvyAdhijanmamagNaM caturgatigamanaM ca puNyapApaM ca / hatvA doSakarmANi bhUtaH jJAnamayo'rhan // 30 // ( jara ) jarAM hatvA / ( vAhi ) vyAdhi hatvA, etena padena yatmahAvIrasvAminaH SaNmAsikamatIsAraM roga kevalinaH kathayanti tanmataM nirastaM bhavati / (jamma) janma garbhavAsaM hatvA, idamapi padametat sUcayati yaddevanandAyA brAhmaNyA udarAdvIra niSkAsya kSatriyAyA udare pravezitavAnindrastadapyayuktaM / gatidAtA indraeveti (cet ? na ) jIvasya karmAdhInatvaM vRthA bhavatIti doSa-sadbhAvAt / tathA ( maraNaM ) hatvA / ( caugai gamaNaM ca ) caturgatigamanaM ca hatvA / ( puNNapAvaM . gAthArtha-buDhApA, roga, janma, maraNa, caturgati-gamana, puNya-pApa, aThAraha doSa, tathA ghAtiyA karmoM ko naSTa karake jo jJAnamaya hue haiM ve arahanta haiM // 30 // vizeSArya-jarA kA artha buDhApA hai, vyAdhi bImArI ko kahate haiN| inheM naSTa karane se ho arahanta-avasthA prApta hotI hai arthAt arahanta bhagavAna ke paramaudAdika zarIra meM na buDhApA pragaTa hotA hai aura na koI bImArI ho / yahA~ khAsa kara vyAdhi ko naSTa karake arahanta hote haiM, isa kathana se zvetAmbaroMke usa matakA khaNDana ho jAtA hai jisameM ve kahate haiM ki bhagavAna mahAvIra svAmIko kevalajJAnI avasthAmeM chaha mAsake liye atIsAra nAmaka bImArI ho gaI thii| janmakA artha garbhavAsa hai, arahanta bhagavAn ise naSTa karake arahanta hote haiM arthAt arahanta bhagavAn arahanta banane ke bAda mokSa hI prApta karate haiM, garbhavAsako prApta nahIM karate / isa pada se bhI yaha sUcita hotA hai ki "bhagavAna mahAvIra pahale to devanandA nAmakI brAhmaNIke garbha meM avatIrNa hue the bAda meM indra ne unheM brAhmaNI ke udara se nikAla kara kSatriyA ke mabhaM meM praviSTa karAyA thA" zvetAmbaroM kA yaha kathana ayukta hai| yadi yaha kahA jAya ki indra hI jIva ko gati detA hai to yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki aisA mAnane para jIva kI karmAdhInatA vyartha ho jAtI hai / arahanta bhagavAna maraNa ko tathA cAroM gatiyoM ke gamanako naSTa kara arahanta banate haiM arthAt arahanta bhagavAna kA na maraNa hotA hai aura na narakAdi cAroM gatiyoM meM unakA For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 4.30 ] boprAbhRtam 187 ca) puNyaM pApaM ca hatyA | ( haMtUNa dosakamme ) hatvA vinAzya doSAnaSTA daza-doSAn / ke te ?-- -'kSutpipAsAjarAtaGkajanmAntaka bhayasmayAH / na rAgadveSamohAzca yasyAptaH sa prakItyaMte // cakArAccintArati--nidrA-viSAdasveda - kheda - vismayA gRhyante / kamme ghAtikarmANi tUNa hatvA ( u NANamayaM ca arahaMto ) bhUtaH saMjAtaH / kIdRza: ? NANamayaM-jJAnamayaH kevalajJAnavAn / arhan, indrAdikRtAmarhaNAM pUjAmananyasaMbhavinImahaMtItyarhan sarvajJaH vItarAgaH // 30 // gamana hotA hai / ve puNya pApako bhI naSTa kara cukate haiM, kaSAyodaya kI mandatA meM hone vAle zubha pariNAma puNya aura kaSAyodaya kI tovratA meM hone vAle azubha pariNAma ko pApa kahate haiM kaSAyodayakA abhAva hone se arahanta bhagavAna ke puNya aura pApa donoMkA abhAva rahatA hai | arahanta bhagavAna doSoM tathA karmoMko naSTa karake arahanta banate haiM / prazna-doSase kyA abhiprAya hai ? uttara - aThAraha doSa / jaise-- kSutpipAsA - kSudhA, pyAsa, buDhApA, roga, janma, maraNa, bhaya, garva, rAga, dveSa, moha aura cakArase cintA, arati, nidrA, viSAda, sveda, kheda, aura vismaya ye aThAraha doSa haiM jisa puruSa meM ye aThAraha doSa nahIM hote haiM, vaha Apta kahalAtA hai / prazna - karmase kyA abhiprAya hai ? uttara - ghAtiyA karma 1 jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra ghAtiyA karmoM ko naSTa karane se hI arahanta avasthA pragaTa hotI hai / ina saba jarA, vyAdhi Adiko naSTa karake jaba yaha jIva jJAnamaya -- kevalajJAna rUpa ho jAtA hai taba arahanta kahalAtA hai| ise prAkRta bhASAmeM 'arahaMta' aura saMskRta bhASA meM 'arhat' kahate haiM / arhat zabda 'ahaM' dhAtu siddha hotA hai / usakA niruktArtha hai-- jo dUsare jIvoM meM na pAI jAne vAlI indrAdikRta arhaNA -- pUjAko prApta karanekI yogyatA rakhatA ho vaha 'arhat' hai / samasta padArthoM ke jJAtA hone se inheM sarvajJa tathA rAgadveSa se rahita hone ke kAraNa vItarAga bhI kahate haiM ||30|| 1. ratnakANDa zrAvakAcAre / For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 4. 31 guNaThANamaggaNehiM ya pajjattIpANajIvaThArNoha / ThAvaNa paMcavihehi paNayavvA aruhapurisassa // 31 // guNasthAnamArgaNAbhizca paryAptiprANajIvasthAnaiH / sthApanA paJcavidhaH praNatavyA arhatpuruSasya ||31|| ( guNaThANamaggaNe hi ya) guNasthAnenArhan praNetavyo yojanIyaH / kAni tAni - guNasthAnAni ? tannirdezo gAthAdvayena kriyate - 188 'micchA sAsaNa misso avirayasammo ya desavirao ya / virayA pamatta iyaro aputra aNiyaTTi sumo ya // 1 // uvasaMtakhINamoho sajoga kevalijiNo ajogrI ya / caudasa guNaThANANi ya kameNa siddhAya NAyavvA // 2 // mAgaMNAzcaturdaza nirdekSyati / ( pajjattI ) SaDbhiH paryAptibhirarhan praNetavyaH / tA api nirdekSyati / ( pANajIvaThANeha ) prANairdazabhirarhan praNetavyaH / tAnapi nirdekSyati / jIvasthAnAni caturdazasu guNasthAneSu jIvA ye santi tAni jIvasthA - nAni / tAni guNasthAna nirdezena jJAtavyAni / ( ThAvaNa paMcavihehi ) evaM guNasthAnamArgaNA paryApti prANajIvasthAna-sthApanA paMcavidhaH sthApanA yojanA gAthArtha - guNasthAna, mArgaNA, paryApti, prANa aura jIvasthAna ina pA~ca prakAroM se arahaMta bhagavAn kI sthApanA karanA cAhiye ||31|| vizeSArtha - guNasthAna ke dvArA arahanta kI yojanA karanA cAhiye / ve guNasthAna kauna haiM ? isakA nirdeza do gAthAoM dvArA kiyA jAtA hai micchA -1 mithyAdRSTi 2 sAsAdana 3 mizra 4 aviratasamyagdRSTi 5 dezavirata 6 pramattavirata 7 apramattavirata 8 apUrvakaraNa 9 anivRttikaraNa 10 sUkSmasAmparAya 11 upazAntamoha 12 kSINamoha 13 sayoga kevali jina aura 14 ayogakevalijina / mArgaNA ke dvArA arahanta kI yojanA karanA cAhiye / mArgaNAe~ caudaha haiM unakA nirdeza Age kreNge| chaha paryAptiyoMke dvArA arahanta kA nirUpaNa karanA caahiye| una paryAptiyoM kA bhI Age nirdeza kareMge / daza prANoMke dvArA arahanta bhagavAn kA varNana karanA caahiye| una prANoM kA bhI Age nirdeza kreNge| jIvasthAnoM ke dvArA arahantakI yojanA karanA cAhiye / caudaha guNasthAnoM meM jo jIva rahate haiM vahI jIvasthAna haiM / 1. jIvakANDe nemicandrasya / For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 32] bodhaprAbhRtam 189 paMcaprakAraiH / (paNayavvA aruha purisassa ) praNetavyA yojanIyA arhatpuruSasya arhajjIvasyeti // 31 // terahame guNaThANe sajoikevaliya hoi arhNto| cautIsa aisayaguNA hoti hu tassada paDihArA // 32 // trayodaze guNasthAne sayogakevaliko bhavati arhan / catustrizadatizayaguNA bhavanti hu tasyASTa prAtihAryANi // 32 // ( terahame guNaThANe ) trayodaze guNasthAne / ( sajoya kevaliya hoi arahaMto ) sayoga-kevaliko bhavatyahan / ( cautIsagaisayaguNA ) catustrizadatizayaguNAH / (hoti hu tassaTu paDihArA ) bhavanti hu-sphuTaM tasyAhatparamezvarasyASTaprAtihAryANi / ke te catustrizadatizayA iti ceducyante-nityaM niHsvedatvaM, nirmalatA malamUtrarahitatA, tatpitustanmAtuzca malamUtraM na bhavati / uktaM ca muNasthAnoMkA nirdeza Upara kara Aye haiM usIse jovasthAnoMko jAnanA cAhiye / isaprakAra guNasthAna-mArgaNA-paryApti-prANa-aura jIvasthAna; sthApanAke ina pAMca prakAroM se arahantako yojanA karanA caahiye|||31|| aba Age guNasthAnakI apekSA arahanta kA varNana karate haiM gAthArtha-terahaveM guNasthAna meM vidyamAna sayogakevali jinendra arahanta kahalAte haiM unake cauMtIsa atizaya aura ATha pratihArya hote haiM // 32 // vizeSArtha-isa jIvakI arahanta avasthA terahaveM guNasthAnameM prakaTa hotI hai / usa guNasthAnakA nAma sayogakevalI hai| yahA~ kevalajJAna prakaTa ho jAtA hai aura sAtha meM yoga vidyamAna rahate haiM isaliye isa guNasthAna- vartI jIvako sayoga-kevalo kahate haiN| jo manuSya tIrthaMkara hokara arahaMta banate haiM unake cauMtIsa atizaya tathA ATha pratihArya hote haiM aura jo * sAmAnya arahaMta hote haiM unake yathA-saMbhava kama bhI atizaya hote haiM / aba yahAM cauMtIsa atizaya kauna haiM ? isa praznakA uttara deneke liye unakA varNana kiyA jAtA hai| cauMtIsa atizayoM meM daza janma ke, daza kevalajJAna ke aura 14 devakRta atizaya hote haiM / janmake daza atizaya isa prakAra haiM nitya niHsvedatA arthAt kabhI pasInA nahIM aanaa| 2 nirmalatA arthAt malamUtrase rahita zarIra kA honA / na kevala tIrthaMkara arahantake malamUtra kA abhAva hotA hai kintu unake mAtA pitA ke bhI malamUtra kA abhAva hotA hai / jaisA ki kahA gayA hai For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAbhRte [4.32titthayarA tappiyarA halahara cakkI ya addhacakkI ya / devA ya bhUyabhUmA AhAro asthi patthi nniihaaro| tathA tIrthakarANAM zmazruNI kUrcazca na bhavati, zirasi kuntalAstu bhavanti / tathA coktam devA vi ya neraiyA halaharacakkI ya taha ya titthayarA / sabve kesavarAmA kAmA nikkuMciyA hoti // kSIragaurarudhiramAMsatvaM, samacaturasrasaMsthAnaM, varSabhanArAca-sahananaM, surUpatA, sugandhatA, sulakSaNatvam, anantavIrya, priyahitavAditvaM, ceti dazAtizayA janmato'pi svAminaH zarIrasya / ___ gavyUtizata-catuSTayasubhikSatA / gaganagamanam / aprANivadhaH / kavalAhAro na bhavati-bhojanaM nAsti / upasargoM na bhavati / kevalinAmupasarga bhukti ca ye kathayanti te -'pratyuktA bhavanti / caturmukhatvam / sarvavidyAnAM paramezvaratvam / acchAyatvaMdarpaNe mukha-prativimbaM na bhavati zarIracchAyA ca na bhavati / cakSuSi meSonmeSo na bhavati / nakhAnAM kezAnAM ca vRddhinaM bhavati / ete dazAtizayA pAtikarmakSayajA bhavanti / titthayarA-tIrthakara unake mAtA pitA, balabhadra, cakravartI, addhacakravartI, deva aura bhogabhUmiyA inake AhAra to hotA hai parantu nohAra nahIM hotaa| isI prakAra tIrthaMkaroMke DADho aura mUcha nahIM hotI kintu zira para dhundhurAle bAla hote haiM / jaisA ki kahA gayA hai devAvi ya-deva, nArakI, haladhara-balabhadra, cakravartI, ardhacakravartI, saba nArAyaNa aura kAmadeva ye DAr3hI mUcha se rahita hote haiN| __3 dUdhake samAna sapheda khUna aura mAMsakA honA 4 samacaturasra-saMsthAna kA honA 5 vajrarSabhanArAca saMhananakA honA 6 sundara rUpakA honA 7 sugandhita zarIrakA honA 8 uttama lakSaNoMkA honA 9 ananta bala honA aura 10 priya tathA hitakara vacana bolnaa| ye daza atizaya tIrthaMkara bhagavAnke zarIra meM janmase hI hote haiN| aba kevalajJAna-sambandhI daza atizaya kahate haiM 1 cArasau gavyUti paryanta subhikSakA honA 2 AkAza meM gamana honA 3 prANIkA vadha nahIM honA 4 kavalAhAra kA na honA 5 upasarga nahIM honaa| 1. ka pratI 'pratyaktA' iti saMzodhita kenApi / For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 32] bodhaprAbhRtam sarvArdhamAgadhIyA bhASA bhavati / ko'rthaH ? argha bhagavadbhASAyA magadhadezabhASAtmakaM, argha ca sarvabhASAtmakaM, kathamevaM devopanItasvaM tadatizayasyeti cet ? magadha deva-sannidhAne tathA pariNatayA bhASayA saMskRtabhASayA pravartate / sarvajanatA-viSayA maitrI bhavati sarve hi janasamUhA mAgadha-prItikara-devAtizayavazAnmAgadhabhASayA bhASante'nyonyaM mitratayA ca vartante dvaatishyo| sarvatUMnAM phalaglucchAH pravAlAH puSpANi ca bhUmau taravo bhavanti / AdarzatalasadRzo bhUmimanoharA ratnamayo bhavati / vAyuH pRSThata Agacchati zIto mandaH surabhizca / sarvalokAnAM paramAnando bhavati / eka yojanamagre'ye vAyavo bhUmi sammAjayanti svayaM sugandha mizrA dhUlikaNTaka-tRNakoTakAn kakarAn pASANAMzca pramArjanti / stanitakumArA gandhodakaM varSanti / pAdAgho'mbujamekaM, agrataH saptakamalAni, pRSThatazca saptapamAni yojaneka-pramANAni, (jo manuSya kevaliyoM ke upasarga tathA kavalAhAra kA varNana karate haiM unakA isa kathana se nirAkaraNa ho jAtA hai|) 6 cAroM dizAoM meM mukha dikhanA 7 saba vidyAoM kA IzvarapanA 8 chAyAkA abhAva, (darpaNa meM tIrthaMkara ke mukhakA prativimba nahIM par3atA hai aura na unake zarIrakI chAyA par3atI hai) 9 netroMke palaka nahIM jhapakanA aura 10 nakha tathA kezoMkI vRddhi nahIM honA; ye daza atizaya ghAtiyA karmoke kSayase utpanna hote haiN| aba devakRta caudaha atizaya kahate haiM 1 sarvArdhamAgadhIyA bhASA-bhagavAna ko sarvAdha mAgadhI bhASA hotI hai| prazna-isakA kyA artha hai ? uttara-bhagavAn kI bhASA meM AdhA bhAga bhagavAn kI bhASAkA hotA hai jo ki magadha dezakI bhASA rUpa hotA hai aura AdhA bhAga sarvabhASA rUpa hotA hai| prazna-yadi aisA hai to usa atizayameM devopanItapanA kisa prakAra siddha hotA hai ? uttara-magadha devoMke sannidhAna meM saMskRta bhASA usa bhASA rUpa pariNamana karatI hai isaliye atizayakA devopanItapanA siddha ho jAtA hai / . saba janatA meM maMtrI-bhAva hotA hai arthAt samasta jana-samUha mAgadha aura prItikara devoMke atizaya ke vaza mAgadhI bhASA meM bolate haiM aura paraspara meM mitratA se rahate haiM-ye do atizaya haiM / 3 pRthivI para aise vRkSa For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 SaTprAbhRte [4.32pratyekaM sahasrapatrANi padmarAgamaNikesarANi ardhayojanakAni bhavanti / sarvasasya - niSpattiyutA bhUmirbhavati / zaratkAlasarovarasadRzamAkAzaM nirmalaM bhavati / dizaH sarvA api timirakAM dhUmratAM tyajanti tamo muJcanti zalabhA api dizo nAcchAdayanti dhuulinoddddiiyte / jyotiSkAn vyantarAn kalpavAsidevAn bhavanavAsina Ahvayanti mahApUjArthaM tvaritamAgacchantu bhavanta iti / arasahasraM ratnamayaM ravitejastiraskArakaM dharmacakraM agre'gre gagane nirAdhAraM gacchati / aSTa maGgalAni bhavanti / tAni kAni ? chatra-dhvaja-darpaNa-kalazacAmara bhRGgAra-tAla-supratiSTaka ityaSTamaGgalAni caturdazo'tizayAH / ete caturdazAtizayA devopanItA bhavanti / tathASTaprAtihAryANi bhavanti / kAni tAnItyAha prakaTa hote haiM jinameM saba RtuoMke phaloMke gucche, kisalaya aura phUla dikhAI dete haiN| 4 bhUmi darpaNatala ke samAna manohara aura ratnamayI ho jAtI hai 5 pIcheko orase zItala manda aura sugandhita vAyu AtI hai / saba logoMko parama Ananda hotA hai| 7 Age Age eka yojana taka sugandha se mizrita vAyu pRthivI ko svayaM jhAr3atI hai aura dhUli, ,kaNTaka, tRNa, kor3e, kaMkar3a aura pattharoMko sApha karatI rahatI hai| 8 stanita kumAra deva gandhodaka kI varSA karate haiM, 9 bhagavAn ke pAMvake nIce eka, Age sAta aura pIche sAta / ye kamala eka yojana pramANa hote haiN| ye saba kamala pamarAga maNimaya kezarase yukta tathA AdhAyojana vistAra vAle hote haiN| 10 bhUmi saba prakArake anAjoMkI utpatti se sahita hotI hai| 11 AkAza zarad Rtuke sarovarake samAna nirmala hotA hai / 12 saba dizAeM timirikAdhunda, dhamratA aura andhakAra ko chor3akara nirmala ho jAtI haiM, TiDDiyAM bhI dizAoM ko AcchAdita nahIM karatI aura na dhali hI ur3atI hai| saba dizAeM jyotiSka, vyantara, kalpavAsI aura bhavanavAso devoMko yaha kahakara bulAtI haiM ki Apa loga zIghra hI bhagavAn kI mahApUjAke liye AveM / 13 Age-Age AkAza meM hajAra AroMse yukta, ratnamaya, tathA sUryake tejako tiraskRta karanevAlA dharma-cakra AkAzameM nirAdhAra calatA hai| 14 chatra, dhvajA, darpaNa, kalaza, cAmara, jhArI, tAlapatra, aura ThaunA ye ATha maGgala dravya hote haiM, yaha caudahavAM atizaya hai| ye caudaha atizaya devopanIta hote haiM / inake sivAya tIrthakara-arahanta bhagavAnke ATha pratihArya hote haiN| prazna-ve ATha pratihArya kauna haiM ? uttara-kahate haiM For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4.33 ] bodhaprAmRtam azokavRkSaH surapuSpadhRSTidivyadhvanizyAmaramAsanaM ca / . bhAmaNDalaM dundubhirAtapatraM satprAtihAryANi jinezvarANAm // aba mAgaMNA kI apekSA arahantakA varNana karate haiMgaiIdiyaM ca kAe joe vee kasAyaNANe y| saMjamadaMsaNalessA bhaviyA sammatta saNNi AhAre // 33 // gatau indriye ca kAye yoge vede kaSAye jJAne ca / .. saMyame darzane lezyAyAM bhavyatve samyaktve saMjJini AhAre // 33 // __ ( gai ) nArakatiryaGmanuSyadevagatInAM madhye'rhato manuSyagatiH / ( iMdiyaM ca ) sparzana-rasana-ghrANa cakSuHzrotra paJcendriya-jAtInAM madhye'rhan paJcendriyajAtiH / ( kAe ) pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasakAyAnAM madhye'haMn trasakAyaH / ( joe ) satyamanoyogAsatyamanoyogobhayamanoyogAnubhayamanoyogAnAmahaMtaH satyAnubhayamanoyogI, satyavacanayogAsatyavacanayogobhayavacanayogAnubhayavacanayogAnAM madhye'rhataH satyAnu mmi __azoka-1 azoka vRkSa, 2 devoMke dvArA puSpa-vRSTi honA, 3 divyadhvani, 4 cAmara, 5 siMhAsana, 6 bhAmaNDala, 7 dundubhi bAjA 8 chatratraya; ye jinendradevake ATha prAtihArya haiM // 32 // __gAyArtha-gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, saMjJitva, aura AhAraka ina caudaha mArgaNAoM meM yathAsaMbhava aghanta kI yojanA karanA cAhiye // 33 // vizeSArtha-gati mArgaNA kI apekSA gati ke nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva ye cAra bheda haiM, inameM se arahanta ke manuSya gati hai| indriyamArgaNA kI apekSA indriyoM ke sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra isa prakAra pA~ca bheda haiM, ina pAMca jAtiyoM meM arahanta bhagavAna paJcendriya jAti haiN| kAyamArgaNA ke pRthivI-kAyika, jala-kAyika, agni-kAyika, vAyukAyika, vanaspati-kAyika aura trasa kAyika isa prakAra chaha bheda haiM inameM se arahanta bhaMgavAna trasakAyika haiN| yogamArgaNAmeM manoyogake satya manoyoga, asatya manoyoga, ubhaya manoyoga, aura anubhaya manoyoga ye cAra bheda haiM inameMse arahanta ke satya manoyoga aura anubhayamanoyoga ye do manoyoga haiN| vacana-yogake satyavacanayoga, asatya vacanayoga, ubhayavacana yoga aura anubhaMya vacana-yoga ye cAra bheda haiM, inameMse arahantake satyavacana yoga aura anubhaMya vacanayoga ye do vacana yoga haiM / kAya-yogake audArika kAya-: : yoga, audArika mizrakAryayoga, vaikriyika kAryayoga vaikriyikamizra kAya For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 SaTprAbhRte . [4. 33bhayavacanayogI, audArikakAyayogaudArikamizrakAyayoga-vaikriyikakAyayogavaikriyikamizrakAya-yogAhArake-kAyayogAhAraka-mizrakAyayoga-kArmaNakAyayogAnAM madhye hataH audArikakAyayogaudArikamizrakAyayoga-kArmaNakAyayoga iti triyogAH / satyamanoyogo'nubhayamanoyogaH satyavacanayogo'nubhayavacanayoga audArikakAyayoga audArikamizrakAyayogaH kArmaNakAyayogazceti sptyogaaH| ( vee ) strInnapusakavedatrayamadhye'haMtaH ko'pi vedo nAsti / ( kasAya ) paJcaviMzatikapAyANAM madhye:haMtaH ko'pi kaSAyo nAsti / ( NANe ya ) paJcajJAnAnAM madhye'rhataH kevalajJAnamekam / ( saMjama ) saptAnAM saMyamAnAM madhye'rhataH saMyama eka eva yathAkhyAtacIritram / / daMsaNa ) caturNA dazanAnAM madhye darzanamekameva kevaladarzanam ( lessA) SaNNAM lezyAnAM madhye'hato lezyA ekakazuklalezyA / ( bhaviyA ) bhavyAbhavyadvayamadhye'han bhavya eva / ( sammatta ) SaNNAM samyaktvAnAmahaMtaH samyaktvamekameva yoga, AhAraka kAyayoga, AhAraka mizra kAyayoga aura kArmaNa kAyayoga ye sAta bheda haiM isameM se arahanta ke audArika kAyayoga tathA samudghAtako apekSA audArika mizrakAyayoga aura kArmaNa kAyayoga ye tIna kAyayoga haiN| isa taraha arahanta ke saba milAkara sAtayoga hote haiM jo isa prakAra haiM-1 satyamanoyoga 2 anubhayamanoyoga, 3. satyavacanayoga 4 anubhaya vacana yoga 5 audArikakAyayoga 6 audArikamizrakAyayoga aura 7 kArmaNakAya yog| vedamArgaNAke strI veda, puruSaveda aura napusaka veda ye tIna bheda haiM,, inameM se arahantake koI bhI veda nahIM hai. / kaSAyake anantAnubaMdhI Adi paccIsa bheda haiM unameM se arahantake koI bhI kaSAya nahIM hai| jJAnake matijJAna Adi pA~ca bheda haiM inameM se arahantake eka kevalajJAna hai| saMyama mArgaNA ke sAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya, yathAkhyAta, saMyamAsaMyama aura asaMyama ko apekSA sAta bheda haiM, inameM se arahantake eka yathAkhyAta cAritra hai / darzana ke cakSurdarzana, acakSu. darzana, avadhidarzana aura kevaladarzana ye cAra bheda haiM inameM se arahantake eka kevaladarzana ho haiM / lezyAke kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla ye chaha bheda haiM inameM se arahanta ke eka zukla lezyA hI hai| bhavyatva mArgaNAke bhavya aura abhavya ye do bheda haiM inameM se arahanta bhavya hI haiM | samyaktva mArgaNAke aupazamika samyaktva,kSAyopazamika samyaktva, kSAyika samyaktva, mizra, sAmAdana aura mithyAtva isa prakAra chaha bheda haiM inameMse arahantake eka kSAyika samyaktva hI hotA hai| saMjJI mArgaNA ke saMjJI aura asaMjJI ye do bheda haiM inameM se arahanta eka saMdhI hI haiN| aura mAhAra mArgaNA ke For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 34 ] bodhaprAmRtam 195 kSAyikasamyaktvam / ( saNNi ) saMjJidvayamadhye'rhan saMjJI hyeka eva / ( AhAre ) AhArakAnAhArakadvayamadhye'rhata AhArakAnAhArakadvayam // 33 // AhAro ya sarIro' taha iMdiya ANapANabhAsA ya / pajjattiguNasamiddho uttamadevo havai araho // 34 // AhArazca zarIraM tathA indriyAnaprANabhASAzca / payAptiguNasamRddhaH uttama devo bhavati arhan ||34|| ( AhAro ya sarIro ) AhAra: samayaM samayaM pratyanantAH paramANuvo'nanyajanasAdhAraNAH zarIrasthiti hetavaH puNyarUpAH zarIre sambandhaM yAnti, nokarUpA ahaMta AhAra ucyate natvitara manuSyavadbhagavati kavalAhAro bhavati tasmAnnidrA glAnirutpadyate kathaM bhagavAnarhan devatA kathyate / kavalAhAraM bhuJjAno manuSya eva / tathA coktaM samantabhadreNa bhagavatA - AhAraka anAhAraka kI apekSA do bheda haiM inameM se arhanta ke donoM bheda sambhava haiM | terahaveM guNasthAna meM sAmAnyarUpa se AhAraka haiM aura samudghAta kI apekSA anAhAraka haiM tathA caudahaveM guNasthAna meM anAhAraka hI haiM / / 33 / / Age paryApti kI apekSA arahanta kA varNana karate haiM gAthArtha - AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mana ye chaha paryAptiyA~ haiM / arahanta bhagavAna ina paryAptiyoM ke guNa se samRddha tathA uttama deva haiM || 34 // vizeSArtha - dUsare manuSyoM meM na pAye jAne vAle zarIra kI sthiti ke kAraNa, puNya rUpa, nokarma vargaNA ke ananta paramANu pratisamaya arahanta . bhagavAn ke zarIra ke sAtha sambandhako prApta hote haiM vahI AhAra kahalAtA hai, aisA AhAra hI arahanta bhagavAna ke hotA hai anya manuSyoM ke samAna kavalAhAra nahIM hotA kyoMki usase nidrA aura glAni utpanna hotI hai / yadi bhagavAna arahanta kavalAhAra grahaNa karate haiM to ve devatA kaise kahe jA sakate haiM kyoMki kavalAhAra khAne vAlA manuSya hI hotA hai| jaisA ki bhagavAn samaMtabhadra ne kahA hai Gend 1. sarIro indriyamaNa Aga ga0 / For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 SaTprAbhRte 'mAnuSIM prakRtimabhyatItavAn devatAsvapi ca devatA yataH / tena nAtha paramA'si devatA zreyase jinavRSa ! prasIda naH // kSudvedanAyAM kavalAhAraM bhuJjAno bhagavAn kathamanantasaukhyavAnucyate vedanAyAM sukhacchedatvAdityAdi prameyakamalamArtaNDAdiSu kavalAhArasya niSiddhatvAt strImukterapi / zarIra-paryAptiH / ( taha iMdiya ANapANa bhAsA ya ) tathA indriyaparyAptiH, AnaprANa paryAptiH ko'thaH ? ucchvAsa niHzvAsaparyAptiH bhASA, paryAptiH cakArAnmanaH paryAptiH, evaM kAyavAGmanasAM sattAyAM satyAmapi bhagavataH karmabandho nAsti jIvanmuktatvAttasya / tathA coktam -- 2kAyavAkyamanasAM pravRttayo nAbhavaMstava munezcikIrSayA / nAsamIkSya bhavataH pravRttayo dhIra ! tAvaka macintyamIhitam // mAnuSIM - he nAtha ! he jinendra ? Apa cUMki ( AhAra Adi ke viSaya meM ) manuSya kI prakRti kA ullaMghana kara cuke haiM, ataH devatAoM meM bhI devatA haiM / Apa utkRSTa devatA haiM, isaliye hamAre kalyANa ke liye prasanna hUjiye / [ 4. 34 kSudhA kI vedanA hone para yadi bhagavAna kavalAhAra karate haiM to ve anantasukhase sahita kyoM kahe jAte haiM ? kyoMki vedanA hone para sukha kA ghAta ho jAtA hai / ityAdi rUpase prameya-kamala-mArtaNDa Adi granthoM meM kavalAhAra kA niSedha kiyA gayA hai tathA strImukti kA bhI khaNDana kiyA gayA hai| , AhAra paryApti ke sivAya zarIra paryApti, indriya paryApti, zvAso - cchvAsa paryApti, bhASA paryApti aura cakAra se manaHparyApti bhI arahanta ke hotI haiN| isa prakAra kAya vacana aura manakI sattA rahate hue bhI bhagavAn ke karmabandha nahIM hotA kyoMki ve jovanmukta ho cuke haiN| jaisA ki kahA gayA hai kAyavAkya - munIndra ! Apake zarIra vacana aura manakI pravRttiyA~ karane kI icchA se pravRtta nahIM hotI haiM, kintu svayaM hoto haiM, yaha Thoka hai, phira bhI ApakI pravRttiyA~ vasturUpako yathAvata jAne binA nahIM hotii| isa taraha he dhora vIra bhagavan ! ApakI ceSTA acintya hai / 1. bRhatsvayaMmbhU stotre / 2. bRhatsvayaMbhU stotre / For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 35 ] bodhaprAbhRtam 197 ( pajjattiguNasamiddho ) SaTparyAptiguNasamRddhaH saMyuktaH / ( uttamadevo havai araho ) uttamadevo bhavatyarhan na tu hariharahiraNyagarbhAdaya uttamadevA bhavanti teSAM doSasadbhAvAt / uktaJca druhiNAghokSaje zAnazAkyasUrapuraHsarAH / yadi rAgAdyadhiSThAnaM kathaM tatrAptatA bhavet // 1 // rAgAdidoSasaMbhUtirjJeyAmISu tadAgamAt / asataH paradoSasya gRhotau pAtakaM mahat // 2 // ajastilottamAcittaH zrIrataH zrIpatiH smRtaH / ardhanArIzvaraH zambhustathApyeSu kilAptatA // 3 // Age prANoM kI apekSA arahanta kA varNana karate haiM - paMcavi iMdiyapANA maNavayakAeNa tiSNi balapANA / ANappANappANA AugapANeNa hoMti daha pANA // 35 // paJcApi iMndriyaprANA manovacaH kAyaiH trayo balaprANAH / AnapAnaprANAH AyuSkaprANena bhavanti daza prANAH // 35 // ( paMca vi iMdiyapANA ) iMdriyaprANAH paJca bhavanti / ( maNavayakAeNa tiSNi balapaNA ) manovacaH kAyairbalaprANAstrayo bhavanti / ( ANappANapANA ) arahanta bhagavAna Upara kahI huI AhAra Adi chaha paryAptiyoM ke guNase samRddha haiM - saMyukta haiM tathA uttama deva haiM / harihara brahmA Adi uttamadeva nahIM haiM kyoMki unameM doSoMkA sadbhAva hai / jaisA ki kahA hai duhiNA - brahmA, viSNu, maheza buddha tathA sUrya Adi deva yadi rAga Adike AdhAra haiM arthAt inameM yadi rAga Adi doSa pAye jAte haiM to * unameM AptapanA kaise ho sakatA hai ? rAgAdi - ina sabameM rAga Adi doSoMkA sadbhAva unake zAstroM se jAnane yogya hai kyoMki dUsare ke avidyamAna doSa ke grahaNa karane meM mahAna pApa hai / ajas - brahmA kA citta tilottamA meM lagA thA, viSNu lakSmI meM Asakta the aura zambhu ardhanArIzvara the phira bhI inameM AptapanA haiinheM Apta mAnA jAtA hai yaha Azcarya kI bAta hai ||34| gAthA - pA~ca indriya prANa, mana, vacana aura kAryake bhedase tIna bala prANa, zvAsocchvAsa prANa tathA AyuprANa ye daza prANa haiM / arahanta ke ye dazoM prANa hote haiM ||35|| For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 SaTprAbhRte [ 4. 36 AnaprANaprANA ucchvAsaniH zvAsalakSaNa ekaH prANaH / ( AugapANeNa hoMti dahapANA ) AyukaprANena kRtvA daza prANA bhavanti / yathA cAyuH zabdaH sAnto napuMsaka - liMge vartate tathA Ayu ityukArAnto'pi napuMsake vartate / evaM daza prANA bhavantIti jJAtavyam / / 35 / / Age jIvasthAna kI apekSA arahantakA varNana karate haiM maNuyabhave pA~cadiya jIvaTThANesu hoi caudasameM / ede guNagaNajutto guNamArUDho havaha araho // 36 // manujabhave paJcendriyo jIvasthAneSu bhavati caturdaze / etadguNagaNayukto guNamArUDho bhavati arhan || 36 || ( maNuyabhave paMcidiya) manujabhave'rhan kathyate paJcendriyo'haMnnucyate / ( jIvaTThANesu hor3a caudazame ) jIvasthAneSu madhye caturdaze sthAne'rhan bhavati / vizeSArtha - indriya prANa pA~ca haiN| mana-vacana-kAyake bhedase bala prANa tIna hote haiN| zvAsa kA khIMcanA aura chor3anA yaha aniprANa nAmakA prANa hai / ina sabako AyuprANa ke sAtha milAne para daza prANa hote haiM / jisa prakAra sakArAnta AyuS zabda napuMsaka liGgameM vidyamAna hai usI prakAra 'Ayu' yaha ukArAnta zabda bhI napuMsaka liGga meM vidyamAna hai / isa prakAra arahanta ke daza prANa hote haiM, yaha jAnanA cAhiye / / 35 / / gAthArtha - 'jIvasthAna kI apekSA arahanta, paJcendriya manuSya kahalAte haiM / arahanta pada caudahaveM jIvasthAna - guNasthAna meM bhI hotA hai / ina saba guNoM ke samUha se yukta manuSya jaba taka guNasthAnoM meM ArUr3ha rahatA hai taba taka arahanta kahalAtA hai, guNasthAnoM se pAra hone para siddha kahalAtA hai / / 36 / / vizeSArtha - manuSya bhava meM hI arahanta kahalAtA hai aura vaha bho paJcendriya hI / jIvasthAna ke jo caudaha bheda pahale batAye gaye haiM unameM se caudahaveM jIvasthAna meM bhI arahanta hotA hai / arthAt terahaveM guNasthAna meM vidyamAna sayogakevalI to arahanta haiM hI caudahaveM guNasthAna -vartI 1. manuSyabhave paJcendriyajIve caturdazamaM guNasthAnaM bhavati / etaiguNagaNaiH samUhaiH yukta guNaM na bhavati ( kha x TI ) / 2. isa gAthAkA artha paNDita jayacandra jI ko vacanikAmeM anya prakAra kiyA gayA hai / For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 37 ] bodhaprAbhRtam 199 ayogakevalyapyarhan bhavatIti bhAvaH / ( ede guNAgaNajutto ) etadguNagaNayuktaH / ( guNAmArUDho havai araho ) guNasthAnamAruDho'rhan bhavati guNasthAnAtparataH siddha ucyate iti bhAvaH // 36 // Age dravya kI apekSA arahanta kA varNana karate haiM jaravAhidukkharahiyaM AhAraNihAravajjiyaM vimalaM / siMhANa khela seo Natthi dugaMchA ya doso ya // 37 // jarAvyAdhiduHkha rahitaH AhAranohAravarjito vimalaH / siMhANa: khela: svedo nAsti durgandhazca doSazca // 37 // ( jara vAhidukkha ra hiyaM ) jarArahito vyAdhirahitaH zArIramAnasAgantudu.kharahito'rhan bhavati / prAkRte liGgabhedatvAt jaravAhidukkhara hiyaM iti napuMsakaliGga ayoga-kevalI bhI arahanta hote haiN| ina saba guNoM ke samUha se yukta manuSya yadi guNasthAna meM ArUDha hai arthAt terahaveM caudahaveM guNasthAna meM vidyamAna hai to arahanta hotA hai aura yadi guNasthAnoMse pare ho gayA hai to siddha kahalAne lagatA hai / [ zrI paM0 jayacandra chAvar3A ne isa gAthAkA artha yoM kiyA hai-- artha - 'manuSya bhava viSai paJcendriya nAmA caudamAM jIvasthAna kahiye jIvasamAsa tA viSai itane guNani ke samUha kari yukta terahameM guNasthAna kU prApta arahaMta hoya hai / bhAvArtha - jIva samAsa caudaha kahe haiM ekendriya sUkSma, vAdara, 2 be indriya teindriya cauindriya aise vikalatraya 3, paJcendriya asainI, sainI 2 aiseM sAta bhaye te paryApta aparyApta kari caudaha bhaye tini meM caudahamAM sainI paJcendriya jIvasthAna arahanta ke hai / gAthA meM saino kA nAma na liyA ara manuSya bhavakA nAma liyA so manuSya senI hI hoya hai, asainI na hoya tAteM manuSya kahane taiM sainI hI jAnanA ||36|| ] gAthArtha - arahanta bhagavAna buDhApA vyAdhi aura duHkha se rahita haiM, AhAra aura nIhArase rahita haiM, mala-rahita haiM / arahanta bhagavAna meM nAka kA mala, thUka, pasInA, glAni utpanna karane vAlI ghRNita vastu tathA vAta vitta kapha Adi doSa nahIM haiM ||37|| vizeSArtha - arahanta bhagavAna buDhApA se rahita haiM, zvAsa kAsa Adi bImAriyoM se rahita haiM, zArIrika mAnasika aura Agantuka duHkhoM se For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 SaTprAbhRte [4. 38nirdezo jJAtavyaH, evamuttaratrApi / ( AhAraNihAravajjiyaM ) AhAranihAravarjitaH kavalAhArarahito'haMna bhavati nIhAra-rahito bahirbhUmivAdhArahitaH / anena vAkyena zvetapaTamataM nirAkRtam / ( vimalaM ) zarIre malamahato na bhavati / ( siMhANa khela seo ) siMhANaH nAsAyAM malo na bhavati / khelo niSThIvanamarhati nAsti, svedazca zarIre prasvedo'rhati na vartate / ( Natthi dugaMchA ya doso ya ) anyadapi jugupsAhetubhUtaM kimapi piTakAdikaM arhati na vartate doSazca vAtapittazleSmANo'haMti na vartante // 37 // dasa pANA pajjattI aTThasahassA ya lakkhaNA bhaNiyA / gokhIrasaMkhadhavalaM maMsaM ruhiraM ca savvaMge // 38 // daza prANAH paryAptayo'STAdhikasahasrANi ca lakSaNAni bhaNitAni / gokSIrazaGkhadhavalaM mAM rudhiraM ca sarvAGa / 38 / / ( da pANA pajjattI ) daza prANAH pUrvoktalakSaNA arha ti bhavanti, SaT paryAptayazcAhati bhavanti / ( aTThasahassA ya lakkhaNA bhaNiyA ) aSTAdhikaM sahasra mekaM marawww rahita haiM / prAkRta meM liGga bheda hone se 'jaravAhi dukkharahiyaM, yahA~ napusakaliGgakA nirdeza jAnanA caahiye| isI prakAra kA liGga bheda Age bhI jAnanA caahiye| arahanta bhagavAna AhAra aura nihAra se rahita haiM arthAt unake kavalAhAra nahIM hotA aura na nIhAra-malamUtra kI bAdhA hotI hai| isa vAkya se zvetAmbara matakA nirAkaraNa ho jAtA hai / arahanta ke zarIra meM maila nahIM hotA hai| nAkakA mala, thUka tathA pasAnA unake zarIra meM nahIM hotA hai| isake sivAya glAni ke kAraNa bhUta anya pAtra Adi bhI arahanta ke nahIM hote haiN| vAta pitta aura kapha ye doSa bhI arahanta meM nahIM rahate haiM // 3 // gAthArtha-amhanta bhagavAna ke daza prANa, chaha paryAptiyA~ aura eka hajAra ATha lakSaNa kahe gaye haiN| unake samasta zarIra meM gAya ke dUdha aura zaGkha ke samAna sapheda mAMsa aura rudhira hotA hai / / 38 // vizeSArtha-arahanta bhagavAna ke pA~ca indriya, tona bala, Ayu aura zvAsocchavAsa isa prakAra daza prANa, AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchavAsa, bhASA aura mana ye chaha paryAptiyA~ tathA eka hajAra ATha lakSaNa kahe gaye haiM / ina eka hajAra ATha lakSaNoM meM tila masaka Adi nau sau For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 38 ] bodhaprAbhRtam 201 lakSaNAnAM bhaNitam / tatra navazatAni tilamasakAdIni vyaJjanAni bhavanti, aSTAdhikaM zataM lakSaNAnAM bhavati / tathA coktam- 'prasiddhASTasahakheddhalakSaNaM tvAM girAM patim / nAmnAmaSTasahasreNatoSTumo'bhISTasiddhaye 11211 J teSAM lakSaNAnAM madhye kAniciducyante / tathAhi - zrIvRkSaH, zaGkhaH, abjaM, svastikaH, aMkuzaH, toraNaM, cAmaraM, zvetacchatraM, siMhAsanaM, dhvajaH jhaSau, kumbhauH, kUrmaH, cakra, samudraH, sarovaraM vimAnaM bhavanaM, nAgaH, nara-nAryo, siMhaH, vANaH, dhanu:, meruH indraH, gaGgA, pura, gopuraM candrasUryau, jAtyazvaH, vyaMjanaM, veNuH, vINA, mRdaGgaH, srajau, paTTAMzukaM, ApaNaH, kuNDalAdIni vicitrAbharaNAni, udyAnaM phalinaM, supakva kalamakSetra, ratna dvIpa:, vajra, mahI, lakSmI, sarasvatI, surabhiH, saurabheyaH, cUDAratnaM mahAnidhiH kalpavallI, hiraNyaM jambUvRkSaH, garuDaH, nakSatrANi, tArakAH, saudhaH, grahAH, siddhArthapAdapAH, prAtihAryANi, maGgalAni evamAdIni aSTottaraM zataM lakSaNAni / ( gokhIra saMkha dhavalaM ) gokSIravacchaGkhadhavalamujjvalaM / ( maMsaM ruhiraM ca savvaMge ) mAMsaM gokSIra vaddhavalaM, rudhiraM gokSIra baddhavalaM sarvAGga sarvasmin zarore ||38|| " vyaJjana hote haiM aura eka sau ATha lakSaNa hote haiM / jaisA ki kahA gayA hai prasiddhASTa - he bhagavan ! Apake eka hajAra ATha dedIpyamAna lakSaNa prasiddha haiM tathA Apa vacanoM ke svAmI haiM / abhISTa siddhi ke liye hama eka hajAra ATha nAmoMke dvArA ApakI stuti karate haiM / una lakSaNoM ke madhya meM kucha lakSaNa kahe jAte haiM / jaise zrIvRkSa, zaGkha, kamala, svastika, aMkuza, toraNa, cAmara, saphedachatra, siMhAsana, dhvajA, do mIna, do kalaza, kachuA cakra, samudra, sarovara, vimAna, bhavana, nAga, strIpuruSakA yugala, siMha, vANa, dhanuSa, meru, indra, gaGgA, pura, gopura, candramA aura sUrya, kulIna ghor3A, paGkhA, vAMsurI, vINA, mRdaGga, do mAlAyeM pATakA vastra, dukAna, kuNDala Adi nAnA AbhUSaNa, phalA huA bagIcA, pake dhAna kA kheta, ratnadvIpa, vajra, pRthivI, lakSmI, sarasvatI, kAmadhenu, baila, cUDAmaNi, mahAnidhi, kalpalatA, suvarNa, jambUvRkSa, garur3a, nakSatra, tArA, pakkA mahala, graha, siddhArthavRkSa, prAtihArya aura maGgaladravya ityAdi ekasau ATha lakSaNa hote haiM / bhagavAna ke samasta zarIra meM gAya dUdha aura zaGkha ke samAna sapheda mAMsa aura rudhira rahatA hai ||38|| 1. mahApurANAntargate sahasranAmastotre / For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [4: 39-40erisaguNehi savvaM aisayavaMtaM suparimalAmoyaM / orAliyaM ca kAyaM NAyavvaM arahapurisassa // 39 // IdRzaguNaH sarvaH atizayavAn suparimalAmodaH / audArikazca kAyaH jJAtavyaH arhatsuruSasya // 39 // (erisaguNehiM savvaM ) IdRzaguNaiH saMyuktaH sarvaH kAyo'rhatpuruSasya jJAtavya iti sambandhaH / ( aisayavaMtaM suparimalAmoyaM ) atizayavAn suSTha atizayena pari... malena vimardotthagandhena karpUrAdinA sadRza Amodo gandhavizeSo yatra kAye sa suparimalAmodaH / ( orAliyaM ca kAyaM ) paramaudArikaH kAyaH zarIramahatpuruSasya bhavati sthiraH sthUlarUpazcakSurgamya audArika ucyate / ( NAyavvaM arahapurisassa ) jJAtavyo veditavyaH kAyo'rhatpuruSasya zrImadbhagavadarhatsarvajJavItarAgasya zarIraM. jJAtavyamityarthaH // 39 // Age bhAva-nikSepa kI apekSA arahanta kA varNana karate haiMmayarAyadosarahio kasAyamalavajjio ya suvisuddho| cittapariNAmarahido kevalabhAve muNeyavvo // 40 // madarAgadoSarahitaH kaSAyamalavajitazca suvizuddhaH / cittapariNAmarahitaH kevalabhAve jJAtavyaH / / 40 // ___ gAthArtha-arahata bhagavAn kA audArika zarIra aise guNoMse yukta, atizayoM se sahita aura uttama sugandhi se paripUrNa jAnanA caahiye| dravya-nikSepa kI apekSA ukta guNaviziSTa audArika zarIra hI arahanta haiM / / 39 / / vizeSArtha-zrImAn bhagavAn arahanta sarvajJa vItarAga devakA paramo. dArika zarIra pUrvokta guNoMse saMyukta, atizayoM se sahita tathA saMmadanamor3ane se utpanna hone vAlI kapUra Adi ke samAna uttama gandha se paripUrNa jAnanA caahiye| unakA yaha zarIra sthira, sthUlarUpa tathA netroMke dvArA gamya hotA hai-dikhAI detA hai| [37, 38 aura 39 vIM mAthA meM arahanta bhagavAna ke zarIra kA varNana kiyA gayA hai / yahA~ dravyanikSepa kI apekSA zarora ko hI arahanta kahA hai| ] // 39 // ___ gAthArtha-bhAva-nikSepa kI apekSA arahanta bhagavAn ko madarahita, rAga-rahita, doSa-rahita, kaSAya-rahita, no-kaSAya--rahita atizaya vizuddha, manovyApAra-rahita aura kSAyika bhAvoMse yukta jAnanA cahiye / For Personal & Private Use Only - Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 41] bodhaprAbhRtam 203 (mayarAyadosarahio) madarahito rAgarahito doSarahitaH / ( kaSAyamalavajjio ya suvisuddho ) kaSAyAH krodhamAnamAyAlomAH, malA hAsyaratyarati-zokabhayajugupsAstrIpunnapuMsaka-lakSaNA nokaSAyAstairvajito rahitaH, suvizuddhaH zAntamUrtiH / ( cittapariNAmarahido ) mano-vyApAra rhitH| ( kevalabhAve muNeyamvo) kSAyikabhAve munitavyo ( 1 ) jJAtavyo'rhanniti // 40 // sammaiMsaNi passai jANadi gANeNa dvvpjjaayaa| sammattaguNavisuddho bhAvo arahassa NAyavvo // 41 // samyagdarzanena pazyati jAnAti jJAnena dravyaparyAyAn / samyaktvaguNavizuddho bhAvaH arhataH jJAtavyaH / / 11 / / ( sammaiMsaNi passai ) samyagdarzanena pazyati samya nistuSatayA darzanena sattArUpalakSaNena pazyati vastusvarUpaM gRhNAti / ( jANadi NANeNe davyapajjAyA) jAnAti jJAnena kevalajJAnena vizeSagocareNa sAkArarUpeNa samyagjAnAti dravyANi jIvapudgaladharmAdharmakAlAkAzalakSaNAni / ( sammatta guNavisuddho) samyaktvaguNena vizeSArtha-arahanta bhagavAna jJAna Adi ATha madoMse rahita haiM, mamatA pariNAma rUpa rAgase rahita haiM, kSudhA tRSNA Adi aThAraha doSoMse rahita haiM, krodha mAna mAyA lobha rUpa kaSAyoM tathA hAsya rati ati zoka bhaye jugupsA strIveda puruSaveda nasaka veda rUpa no-kaSAyoM se rahita haiM, atyanta vizuddha-zAntamUrti haiM, manake vyApAra se rahita haiM aura kevalajJAna Adi kSAyikabhAvoMse yukta haiM, aisA jAnanA cAhiye // 40 // . gAthArtha--jo kevaladarzana ke dvArA samasta dravya aura unakI paryAyoM ko acchI taraha dekhatA hai, kevalajJAna ke dvArA unheM bhalIbhAMti jAnatA hai, tathA samyaktva guNase vizuddha hai / usa AtmAko ho arahanta kA bhAvasvarUpa jAnanA cAhiye athavA bhAva nikSepa kI apekSA vaha AtmA ho arahanta hai, aisA jAnanA cAhiye // 46 / / vizeSArtha-jo sattA mAtra rUpa padArtha ko grahaNa karane vAle darzanakevala darzana guNa ke dvArA niStuSarUpase-nirmala rUpase vastu-svarUpako grahaNa karatA hai, jo vizeSako grahaNa karane vAle sAkArarUpa kevalajJAna ke dvArA jova, pudgala, dharma, adharma, kAla aura AkAza dravyoM ko acchI taraha jAnatA hai aura kSAyika samyagdarzana se jo vizuddha hai-nirmala hai For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 4. 42 kSAyikasamyaktvena vizuddho nirmala: / ( bhAvo arahassa NAyavvo ) bhAvaH svarUpaH arhataH sarvajJasya jJAtavyo veditavyaH // 41 // arahaMta - iti zrI bodhaprAbhUte'rhadadhikAro dazamaH samAptaH // 10 // aba Age zrIkundakundAcArya sattaraha gAthAoM dvArA pravrajyA - dIkSAke svarUpakA nirUpaNa karate haiM - 204 suSNahare taruhiTThe ujjANe taha masANavAse vA / giriguhagirisihare vA bhImavaNe ahava vasite vA // 42 // zUnyagRhe tarumUle udyAne tathA mazAnavAse vA / giriguhAgirizikhare vA bhImavane athavA vasatI vA // 42 // ( suSNahare taruhiTThe ) zUnyagRhe nivAsaH kartavyaH pravrajyAvatetyupaskAraH / taru hiTThe- vRkSamUle sthAtavyam ( ujjANe ) udyAne kRtrimavane sthAtavyam / ( taha masANavAse vA ) tathA zmazAnavAse vA pitRvanasthAne sthAtavyam / ( giriguhagirisihare vA ) giriguha gireguhAyAM sthAtavyam, girizikhare vA parvatopari sthAtavyam / ( bhImavaNe ahava vasite vA ) bhImavane bhayAnakAyAmaTavyAM sthAtavyam / athavA vasite vA grAmanagarAdI vA sthAtavyaM, nagare paJcarAtre sthAtavyaM, grAme vizeSeNa na sthAtavyam / / 42 / / vaha AtmA ho arahanta sarvajJa devakA bhAva svarUpa hai athavA bhAvanikSepa se vaha AtmA hI arahanta hai, aisA jAnanA cAhiye // 41 // isa prakAra bodhaprAbhRtameM arhadadhikAra nAmakA dazavA~ adhikAra samApta huA / / 10 / / gAthArtha - dIkSA ke dhAraka muniko zUnyaghara meM, vRkSake mUlameM, udyAnameM, zmazAna meM, parvata kI guphA meM, parvatakI zikhara para, bhayaMkara vanameM athavA vasatikA meM nivAsa karanA cAhiye / 42 // vizeSArtha - gAyA meM 'pravrajyAvatA nivAsaH kartavya:' ina padoMkA Upara se sambandha milAnA cAhiye / isa taraha gAthAkA yaha artha huA ki pravrajyA - dIkSA ke dhAraka muniko zUnyagRha meM - svAmihIna ujar3e makAnameM, vRkSake nIce, udyAna - kRtrimavana- bagIcA meM, zmazAnavAsa- maraghaTa meM, parvata kI guphA meM, athavA parvata kI zikhara para, bhayAnaka aTavI meM, athavA vasatikAmeM-nagarake bAhara bane hue maTha AdimeM yA grAma nagara AdimeM rahanA cAhiye nagara meM muniko pA~ca rAta taka rahanA caahiye| grAma meM adhika nivAsa na karanA cAhiye // 42 // For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 -4. 43] bodhaprAmRtam savasA sattaM titthaM vacacaidAlattayaM ca vRttohaiN| jiNabhavaNaM aha vejhaM jiNamagge jiNavarA viti // 43 // svavazAH satvaM tIrthaM vacaJcaityAlayazca uktaiH / jinabhavanaM atha vedhyaM jitamArge jinavarA vidanti // 43 // ( savasA sattaM titthaM ) ete pradezAH svavazAH parAdhInatvarahitAH svAdhyAyadhyAnayogyAH / tatra sthitvA ki kartavyamityAha-satta-chidyamAne bhidyamAne'pi zata gAthArtha--zUnyaghara Adi sthAna svavaza haiM-svAdhIna haiN| inameM raha kara maniko sattva, tIrtha, jinAgama aura jinamandira inakA dhyAna karanA cAhiye; aisA jinamArga meM jinendradeva jAnate haiM-kahate haiM // 43 / / vizeSArtha-42 vo gAthA meM zanya ghara Adi sthAnoM meM maniyoM ko nivAsa karane kA Adeza diyA gayA hai, usakA kAraNa batAte hue kahate haiM ki ye pradeza svavaza haiM parAdhInatA se rahita haiM, munike svAdhyAya aura adhyayana ke yogya haiM / isa gAthA meM kahate haiM ki ukta sthAnoM meM sthita raha kara kyA karanA cAhiye? muniyoMko ukta sthAnoMmeM sthita raha kara satva, tIrtha, vacazcaityAlaya-jinAgama aura jinabhavana-akRtrimacaityAlayoM kA dhyAna karanA caahiye| aba satva Adi kA svarUpa spaSTa karate haiMapane zarIra ke chidajAne bhidajAne athavA sau Tukar3e kiye jAne para bhI vratako khaNDita nahIM karanA, cAritra ko nizcala rakhanA aura brahmanarya kI rakSA rakhanA hamArA kartavya hai, isa prakArake sAhasa ko satva kahate haiN| dvAdazAGga ko tIrtha kahate haiM athavA Urjayanta-giranAra Adi kSetra tIrtha kahalAte haiN| vacazcaityAlaya kA artha paramAgama, zabdAgama aura 1. ahavojhaM ga0 / ( ahava ujjhaM tyAjyaM viti kathayanti, yat sa sarvairapi ... kumatikaH AsaktaM vyAptaM ) ga0 Ti. 2. paM0 jayacandrajI ne 'vaca caidA lattayaM ca' kI chAyA 'vacazcatyAlatrikaM ca' mAnakara aisA artha kiyA hai-'bahuri vaca, caitya, Alaya aisA trika je pUrva ukta kahiye Ayatana Adika paramArtharUpa, saMyamI muni arahanta siddha svarUpa tinikA nAmake akSara rUpa mantra tathA tinikI AjJA rUpa vANI so to vaca, ara tinike AkAra dhAtu pASANa ko pratimA sthApana so caitya, ara so pratimA tathA akSara maMtra vANI jAmeM sthApiye aisA Alaya mandira yantra pustaka aisA vaca caitya Alaya kA trika' / For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 . SaTprAbhRte [4.43khaNDaM kriyamANe'pi nijazarIre satvamakhaNDitavratatvaM nizcalacAritra brahmacaryatvaM rakSaNIyamiti satvaM sAhasaH vedhyaM bhavati, tathA tIrthaM dvAdazAGga UrjayantAdi vedhyaM dhyAnIyaM dhyAtavyaM jJAtavyam / ( vaca caidAlattayaM ca buttehiM ) vacazcatyAlayazca paramAgama-zabdAgamayuktyAgamapustakaM ca vedhyaM dhyAtavyaM bhavati / tathA coktaM vAraha aMgagijjA daMsaNatilayA caritta vcchhraa| caudasa puvAharaNA ThAvedavvA ya suadevI / / ukta-jinavacanapramANatayA / ( jiNabhavaNaM ahaveja ) jiNabhavanaM jinacaMtyAlayaH, atha maMgalabhUtaM sarvabhavyajIvamaGgalakaraM kRtrimamAkRtrima ca vedhyaM dhyAtavyam / tathA coktaM nemicandreNa cAmuNDarAyarAjamalla-devaguruNA trilokasAragranthe - bhavavitarajoisa vimANaNaratiriyaloya jiNabhavaNe / savvAmaridaNaravai saMpUjiya vaMdie vade // sarvAkRtrimacaityAlayasaMkhyAparijJAnArtha zrI pUjyadevarAyaryA cakre yuktyAgama rUpa jina zAstra hai| (siddhAnta zAstrako paramAgama, vyAkaraNa sAhityako zabdAgama aura nyAyazAstra ko yuktyAgama kahate haiM / ) jaisA ki kahA hai vAraha-dvAdazAGga jisakA zarIra hai, samyagdarzana jisakA tilaka hai, cAritra jisakA vastra hai, aura caudaha pUrva jisake AbharaNa haiM, aisI zruta devIko sthApanA karanA caahiye| jinabhavana zabda se maGgalabhUta tathA samasta bhavya jIvoMkA maGgala karane vAle kRtrima akRtrima caityAlaya samajhanA cAhiye / jina vacana pramANa haiM aura unameM akRtrima caityAlayoMkA varNana hai isaliye vartamAna meM dRSTi-gocara na hote hue bhI unakA astitva svIkArya hai jaisA ki cAmuNDarAya aura rAjamalla devake guru nemicandrAcArya ne trilokasAra grantha meM kahA hai bhavaNa-bhavana-vAsI, vyantara, jyotiSI, vaimAnika deva tathA niratiyaMgloka-madhyaloka meM samasta indroM aura rAjAoMke dvArA pUjita aura vaMdita jo jinabhavana haiM, maiM unakI vandanA karatA huuN| samasta akRtrima caityAlayoM kI saMkhyAkA parijJAna karAneke liye zrI . pUjyapAda svAmIne AryA chanda likhA hai For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhaprAbhRtam navanavacatuHzatAni ca sapta ca navatiH sahasrAguNitA SaT ca 1 paMcAzatpacaviyatprahRtAH punaratra koTayo'STau proktAH // -8.88] akRtrima caityAlayAnAM saMkhyA yathA -- ekAzItyadhika catvAri zatAni saptanavatisahasrANi SaTpaJcAzallakSANi aSTau koTayo bhavanti / ekaikacaityAlaye'STAdhikaM zataM pratimAnAM bhavati / tAsAM saMkhyA yathA rakoDisayA paNavIsA lakkhA tevaNNa sahasasagavIsA / navatisaya taha aDayAlA jiNapaDima akiTTimaM vaMde || 207 navazatakoTayaH paMcavizati koTayazca trizallakSA saptaviMzatisahasrAzcavAri zatAni aSTacatvAriMzadadhikAni bhavanti / jyotiSAM vyantarANAM ca caityAlayAnAM saMkhyA nAsti / ( jiNamagge jiNavarA viti ) jinamArge jinazAsane jina - varA vidanti jAnanti / satvaM, tIthaM, zAstraM, pustakaM, jinabhavanaM, pratimAzca etatsavaM vedhyaM munInAM zrAvakANAM ca samyagdRSTonAM vedhyaM dhyAnAvalambanIyaM vastvarhantaH kathayanti / tadye na mAnayanti te mithyAdRSTayo bhavantIti bhAvArthaH // 43 // paMcamahavvayajuttA paMcidiyasaMjayA NirAvekkhA / sajjhAyajhANajuttA muNivaravasahA Niicchanti // 44 // paJca mahAbratayuktA paJcendriyasaMyatA nirapekSAH / svAdhyAyadhyAnayuktA munivaravRSabhA nocchanti // 44 // navanava-ATha karor3a tirepana lAkha saMttAnave hajAra cArasau ikyAsI akRtrima caityAlayoM kI saMkhyA hai| eka eka cetyAlaya meM ekaso ATha, kasau ATha pratimAe~ hotI haiM saba caityAlayoMkI pratimAoM kI saMkhyA isa prakAra hai- . navakoDi - nau sau paccIsa karor3a chappana lAkha sattAIsa hajAra cAra so ar3atAlIsa / jyotiSI aura vyantara devoMke caityAlayoMkI saMkhyA nahIM hai kyoMki unake yahA~ asaMkhyAta caityAlaya AgamameM batalAye haiM / jinamArga - jinazAsana meM arahanta deva aisA kahate haiM ki satva, tIrtha, zAstra, pustaka, jinabhavana aura jina pratimA ye saba, muniyoM, zrAvakoM aura avirata samyagdRSTi jovoMke dhyAnake Alambana haiM arthAt ve inakA dhyAna karate haiM / jo inheM nahIM mAnate haiM ve mithyAdRSTi haiM // 43 // gAthArtha - jo pA~ca mahAvratoMse sahita haiM, jinhoMne pA~ca indriyoMko vaza kara liyA hai, jo pratyupakAra kI vAJchAse rahita haiM aura jo svA For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 SaTprAbhUte [ 4. 44 ( paMcamahanvayajuttA) paJca mahAvratayuktAH pUrvoktapaJca mahAvratayuktAH sarvajIvadayA - pratipAlakA RSayaH satyavacaso'cauryavratadhAriNaH brahmacaryavratopetA niSpari: grahA 'AzravaNa - prAyogya - parigrahaparityaktA rajanibhojanavajina etadvedhyaM vastu nizcayenecchanti mAnayanti jinavacanapramANa - kAritvAt ( paMcidiya saMjayA girA - vekkhA ) paJcendriyANi saMyatAni baddhAni nija-viSayeSu pravartitu vyAvRttAni niSiddhAni yaiste paJcendriyasaMyatAH / nirapekSAH pratyupakAravAJchA rahitA bhavyajIva-sambodhanaparA etad vedhyaM nIcchanti / ( sajjhAya jhANajuttA ) svAdhyAya-. dhyAnayuktAH / svAdhyAyaH paJcaprakAraH, vAcanA - ziSyANAM vyutpattinimittaM zAstrArthakathanaM pRcchanA anuyogakaraNaM, anuprekSA - paThitasya vyAkRtya ca zAstrasya punazcetasi cintanam, AmnAyaH -zuddha paThanaM, dharmopadezaH -- mahApurANAdizAstrasya munInAM zrAvakAdInAmagrato vyAkhyAnavidhAnaM / dhyAnaM ArtadhyAna raudradhyAnadvayaM pari dhyAya tathA dhyAnase sahita haiM, aise zreSTha munirAja uparyukta satva-tIrthaM Adi veyoMkI atyanta icchA karate haiM // 44 // vizeSArthaM - jo pahale kahe hue pA~ca mahAvratoM se sahita haiM arthAt saba jIvoMkI dayA pAlate haiM, satya vacana bolate haiM, acauryavratako dhAraNa karate haiM, brahmacaryavrata se sahita haiM, niSparigraha haiM, Asrava ke yogya parigraha se rahita haiM aura rAtribhojana ke tyAgI haiM aise RSi dhyAna karane yogya sattva tIrthaM Adi vastuoM ko nizcayase mAnate haiM kyoMki ve jinavacanako pramANabhUta svIkRta karate haiM / jinhoMne sparzanAdi pA~ca indriyoM ko saMyata kara liyA hai arthAt apane apane viSayoM meM pravRtta honese roka liyA hai tathA jo pratyupakAra kI icchA se rahita ho bhavya jIvoM ke sambodhane meM sadA tatpara rahate haiM aise RSi ukta vedhyoM kI atyadhika icchA rakhate haiM / isI prakAra jo svAdhyAya tathA dhyAna se yukta haiM / svAdhyAya pA~ca prakArakA hotA hai - 1 vAcanA, 2 pRcchanA, 3 anuprekSA, 4 AmnAya aura 5 dharmopadeza / ziSyoM kI vyutpatti ke liye zAstra ke arthakA kathana karanA vAcanA hai| ajJAta vastuko samajhane ke liye athavA jJAta vastuko dRr3ha karane ke liye prazna pUchanA pRcchanA hai / paThita athavA vyAkhyAta zAstrakA cittameM punaH punaH cintana karanA anuprekSA hai| zuddha pATha karanA AmnAya hai aura muniyoM tathA zrAvakoM ke Age mahApurANAdi zAstroM kA vyAkhyAna karanA 1. azravaNaprAyogya ka0 ma0 ka0 pratI api pazcAt kenacit AzravaNa iti saMzoSitam For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ boSatrAmRtam 209 hatya dhamya'dhyAnazukladhyAnadvaye pravartanaM vidhiniSedharUpaM / (muNivaravasahA NiicchaMti) munivaravRSabhAH sarvapASaNDinyo'dhikazreSThAH sarvaloka-prazaMsanIyAH paramArthayatayaH digambarA ni-atizaye necchanti vedhyaM vAJchanti punaH punaramyAsaM kurvanti // 44 // gihagaMthamohamukkA vAvIsaparIsahA jiyksaayaa| pAvAraMbhavimukkA pavvajjA erisA bhaNiyA // 45 // gRhagranthamohamuktA dvaaviNshtipriisshjitkssaayaa| pApArambhavimuktA pravrajyA IdRzI bhaNitA // 45 // ( gihagaMthamohamukkA ) gRhasya nivAsasya, granthasya parigrahasya bAhmasya dazaprakArasya mohena muktA mamedaMbhAvarahitA pravrajyA dIkSA bhvti| ke te daza bAhma parigrahAH ? kSetra sasyAdhikaraNaM / vAstu gRhaM / hiraNyaM rUpya' dradhyAdi / suvarNa kAJcanaM / dhanaM gomahiSyAdi / dhAnyaM vrIhyAdi / dAsI karmakarI / dAsaH punapuMsakavargaH karmakaraH / kupyaM kSauma-kArpAsa-kauzeya-candanAgurvAdi / caturdazAbhyantaraparigraharahitA' ke te caturdazAbhyantaraparigrahAH ? dharmopadeza hai| ArtadhyAna aura raudradhyAna ko chor3akara dharmyadhyAna tathA zukladhyAna meM pravRtti karanA isa taraha vidhi niSedha rUpa dhyAna hai| aise digambara sAdhu, saba sAdhuoMse adhika zreSTha haiM, saba logoM ke dvArA prazaMsanIya haiM tathA paramArtha yati haiM vAstavika sAdhu haiM, ve ina vedhyoM-dhyAnayogya vastuoM kI atizaya icchA rakhate haiM-bAra bAra inakA abhyAsa karate haiM / 44 // gAthArtha-jo nivAsa sthAna aura parigraha ke mAhase rahita hai, bAIsa parISahoMko jItanevAlI hai, kaSAyase rahita hai tathA pApake Arambha se athavA pApapUrNa khetI Adike Arambha se mukta hai aisI dIkSA kahI gaI hai // 45 // ' vizeSArtha-gRhagranthamohamuktA-gRha kA artha nivAsa-sthAna hai, grantha parigraha ko kahate haiM, vaha parigraha bAhya aura abhyantara ke bheda se do prakAra kA hai| unameM bAhya parigrahake daza bheda haiM-1 kSetra-jahA~ anAja paidA hotA hai, 2 vAstu-makAna, 3 hiraNya-cAMdI se nirmita padArtha, 4 suvarNasonA 5 dhana-gAya bhaiMsa Adi, 6 dhAnya-dhAna gehU~ Adi anAja 7 dAsIkAma karane vAlI strI 8 dAsa kArya karane vAlA puruSa athavA napusakoM 1. parIsahAji akasAyA m0| 2. rUpyadrammAdi ka0 ma0 / rUpyadrumAdi u0 / 3. rahitA ka.sa. ga. 0 0 m0| For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 SaTprAbhUte [4.45mithyAtvavedI hAsyAdiSaT kaSAyacatuSTayam / .. rAgadveSau ca saGgAH syurantaraGgAzcaturdaza // ( vAvIsaparIsahajiyakaSAyA) dvAviMzati-pariSahajit pravrajyA bhavati / ke te dvAviMzati parISahAH ? kSudhAjayaH, pipAsA-tRSAjayaH, zItajayaH uSNajayaH, daMzamazaka sarvopaghAtasahanaM, nagnatvasahanaM, aratijayaH, strIpariSahajayaH, caryA-gamanaM tasya jayaH, niSadyA-upavezanaM tasya jayaH, zathyAsahanaM, AkrozajayaH, aniSTavacanasahanaM, vadhasahana, yAcanasahanaM-na kimapi yAcate, alAbhasahanamantarAya-sahanaM . . rogasahana, tRNasparza sahanaM, malasahanaM, locasahanaM ca, satkArapuraskAraH-pUjAyA kA varga, 9 kupya-rezamI sUtI kozA Adike vastra tathA 10 candana aguru Adi sugandhita padArtha / abhyantara parigraha ke caudaha bheda haiM mithyAtva-mithyAdarzana, veda hAsyAdi chaha no-kaSAya, krodhAdi cAra kaSAya-rAga aura dveSa ye caudaha antaraGga parigraha haiN| jina dIkSA, nivAsa sthAna aura bAhyAbhyantara bhedavAle caubIsa prakArake parigraha se rahita haiN| bAIsa parISahoM ko jItane vAlI hai tathA kaSAya se rahita haiN| ve bAIsa paroSaha kauna haiM ? isake uttara meM bAIsa paroSahoM ke nAma ginAte haiM kSudhAjaya-bhUkhakI bAdhAko jItanA, 2 pipAsAjaya-pyAsa kI bAdhAko jotanA, 3 zItajaya-zItako bAdhA ko jItanA, 4. uSNajaya-garmI kI bAdhA ko jItanA, 5 daMzamazaka sarvopaghAta sahanaDAMsa macchara Adike saba upadrava sahana karanA, 6 nagnatva-sahana-nagna raha kara vikArIbhAva nahIM lAnA, 7 aratijaya-aprIti ko sahana karanA, 8 strIpariSahajaya-striyoM ke dvArA kiye hue hAva bhAva Adi upadravoM ke hote hue nirvikAra rahanA, 9 caryA-paidala calanekA duHkha sahana karanA, 10 niSadyA-bahuta dera taka eka hI Asana se baiThane kA duHkha sahana karanA, 11 zayyA-kakarIlI patharIlI zayyA para zayana karane kA duHkha sahana karanA, 12 Akroza jaya-aniSTa vacanoMko sahana karanA, 13 vadha sahana-mArapITa AdikA duHkha sahana karanA, 14 yAcana sahana-yAcanA nahIM karanA, 15 alAbha sahana-AhAra Adi meM antarAya Ane para duHkha nahIM karanA, 16 roga sahana-rogoMkI pIr3A sahana karanA, 17 tRNasparzasahana-kAMTe AdikA duHkha sahana karanA, 18 malasahana-locasahana-zarIrapara lage hue malakA sahana karanA tathA kezaloMca kA duHkha uThAnA, 19 satkArapuraskAra-pUjA na karane aura sanmAna pUrvaka agrAsana na denekA duHkha sahana karanA, 20 prajJAparISahajaya-jJAnakA garva dUra karanA, 21 ajJAnaparISaha jaya-yaha For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -] bodhaprAbhUtas 211 akaraNasya sanmAnAgrAsanAdAnasya ca sahanaM satkAra - puraskArajayaH, prajJAparIpahajayo, jJAnamadanirAsaH, ajJAno'yamiti vacanasahanamajJAnaparISahajayaH, adarzanaparISahajayoH labdhyabhAvasahanaM / tathA coktamumAsvAminA - kSupti pAsAzItoSNadaMzamazakanAgnyAratistrocaryAniSadyAzayyAkrozavaghayA canAlAbha rogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJA'jJAnAdarzanAni / akasAyA - kaSAyarahitA pravrajyA bhavati / ( pAvAraMbha vimukkA ) pApArambha - vimuktA sevA kRSivANijyAdipApArambhastasmAdvimuktA / etena kimuktaM bhavati ? yad drAviDasaMghA jainAbhAsA vadanti tatpratyuktamvIesu Natthi jIvo unbhasaNaM Natthi phAsugaM Natthi / sAvajjaM Na hu maSNai Na gaNai giha kappiyaM aTTha // 1 // kacchaM khettaM vasaha vANijjaM kAriUNa jIvaMto / vhaMto sIyalanIreM pAvaM pauraM samajjedi // 2 // ( pabvajjA erisA bhaNiyA ) pravrajyA - dIkSA IdRzI bhaNitA // 45 // ajJAnI hai, isa prakArake vacanoMkA sahana karanA, aura 22 adarzana parISaha jaya - Rddhi Adike na hone para bhI gRhIta mArgake prati azraddhA na hone denA / jaisA ki umAsvAmI mahArAja ne kahA hai I kSut-sudhA, pipAsA, zota, uSNa, daMzamazaka, nAgnya, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, Akroza vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkAra, puraskAra, prajJA, ajJAna aura adarzana ye bAIsa parISaha haiM / akasAyA - jinadIkSA kaSAyase rahita hotI hai| isake sivAya pApArambha vimukkA - sevA, kRSi tathA vyApAra Adi pApake Arambhase rahita hotI hai / isa vizeSaNa se drAviDa - saMghake jainAbhAsa jo yaha kahate haiM ki boe - bIjoM meM jIva nahIM haiM, khar3e hokara bhojana karanA Avazyaka nahIM hai, prAsu kA vikalpa nahIM hai, sAvadha - pApapUrNa kriyAke tyAgako dharma nahIM mAnate, gRha kAryoM meM jo AttaMdhyAna hotA hai vaha nahIM ginA jAtA, isakA nirAkaraNa ho jAtA hai / kachaM - drAviDa saMghoya jainAbhAsa kachavAr3A, kheta, vasatikA tathA vyApAra karAkara jIvita rahate haiM, ThaNDe pAnI meM nahAte haiM, isa taraha pracura pApakA saMcaya karate haiN| 7 jinazAsana meM dIkSA aisI kahI gaI hai // 45 // For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 SaTuprAbhUte [ 4.46 ghaNaghaNNavatthadANaM hiraNNasayaNAsaNAi chattAI / kuddANaviraharahiyA pavvajjA erisA bhaNiyA // 46 // dhanadhAnyavastradAnaM hiraNyazayanAsanAdi chatrAdi / kudAnaviraharahitA pravrajyA IdRzI bhaNitA ||46 || ( ghaNaghaNNavatthadANaM ) ghanaM gavAdi, dhAnyaM godhUmAdi vastra paTTAmbarAdi, eteSAM dAnaM vizrANanaM munayo na kurvanti / ( hiraNNasayaNAsaNAi chattAi ) hiraNyaM rUpyaghaTitaM nANakaM suvarNaghaTitaM nANakaM tAmrarUpya mizra-ghaTitaM nANakaM kevalatAmrAdighaTitaM nANakaM hiraNyamucyate, taddAnaM munayo na kurvanti / zayanaM aSTazalyA khaTvA palyaGkaH taddAna munayo na kurvanti / AsanaM pIThaM AdizabdAt paTTalaM, chatramAtapatraM AdizabdAd dhvajAcAmarAdikaM munayo na dadAti / ( kuddANaviraharahiyA ) kutsitadAnasya vizeSeNa rahastyAgastena rahitA ( pavvajjA erisA bhaNiyA ) prabrajyA dIkSedRzI bhaNitA zrIgautama - svAminA vIreNa tIrthaM kRtA pratipAditA / ityanena ye'nanta-sarasvatI- narasiMha--bhAratI - vAsudeva sarasvatI - prabhRtayaH sAMnyAsikA api santaH kutsitAni dAnAni dadati tanmataM nirAkRtamiti bhAvaH // 46 // gAthArtha - dhana dhAnya tathA vastrakA dAna, cA~dI sonA AdikA sikkA tathA zayyA Asana aura chatra Adi khoTI vastuoMke dAnase jo rahita hai, aisI dIkSA kahI gaI hai // 46 // vizeSArtha- - gAya Adiko dhana kahate haiM, gehU Adi ko dhAnya kahate haiM, pATa Adi ke vastrako vastra kahate haiM, muni inakA dAna nahIM karate haiM / cA~dI se banA sikkA, suvarNa se banA sikkA, tAMbA aura cA~doke mela se banA sikkA aura kevala tAmbA Adise banA sikkA hiraNya kahalAtA hai, muni inakA dAna nahIM karate haiM / ATha lakar3iyoM ko salAkara banAI huI khATa tathA palaMga ko zayyA kahate haiM, muni isakA dAna nahIM karate haiM / poTha tathA Adi zabdase pATalA Adiko Asana kahate haiM / ghAma se rakSA karane vAlA chatra tathA Adi zabda se dhvajA aura cAmara AdikA dAna muni nahIM dete haiM / isa prakAra jo uparyukta khoTo vastuoMke nAnA prakArake dAna se rahita haiM, vaha dIkSA hai, aisA zrI gautama svAmI tathA tIrthaMkara vIra bhagavAna ne kahA hai / isa kathana se jo ananta sarasvatI narasiMha, bhAratI, aura vAsudeva sarasvatI Adi saMnyAsI hote hue bhI kutsita dAna dete haiM unake matakA nirAkaraNa ho jAtA hai // 46 // For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4 47-48] bodhaprAmRtam 213 sattamitte va samA pasaMsaNidA aladdhiladdhisamA / taNakaNae samabhAvA pavvajjA erisA bhaNiyA // 7 // zatrumitre ca samA prazaMsAnindA'labdhilabdhisamA / tRNakanake samabhAvA pravrajyA IdRzI bhaNitA // 47 // ( sattUmitte va samA) zatrau vairiNi, mitre suhRdi samA rAgadveSa-rahitA / (pasaMsaNiMdA aladdhiladdhisamA ) prazaMsAyAM guNastutI, nindAyAmavarNavAde, labdhI nirantarAya-bhojane, alabdhau bhojanAdyantarAye ca samA sadRzI pravrajyA bhavati / (taNakaNae samabhAvA) tRNe kanake suvarNe ca samabhAvA anAdarAdara-rahitA / (pavvajjA erisA bhaNiyA ) pravrajyA IdRzI bhaNitA cirantanAcAryaH pratipAditA // 47 // . uttamamajjhimagehe dAride Isare NirAvekkhA / samvattha gihipiMDA pavvajjA erisA bhaNiyA // 48 // uttamamadhyamagehe daridre Izvare nirapekSA / sarvatra gRhItapiNDA pravrajyA IdRzI bhaNitA // 48 // ( uttamamajjhimagehe ) uttamagRhe uttuGgatoraNAdi-sahite rAjasadanAdau, madhyamagehe nIcahe, tRNaparNAdinirmite, nirapekSA ucargRhaM gacchAmi nIcaigRhaM ahaM na gAthArtha-jo zatru aura mitra meM sama hai, prazaMsA, nindA, alAbha aura lAbha meM sama hai, tathA tRNa aura suvarNa meM samabhAva rakhatI hai, aisI dIkSA kahI gaI hai / / 47|| vizeSArtha-zatru aura mitra meM jo sama hai arthAt rAga dveSa se rahita hai, prazaMsA arthAt guNoM kI stuti, nindA arthAt avarNavAda-mithyAdoSa kahanA, labdhi nirantarAya bhojana honA aura alabdhi arthAt bhojana Adi meM antarAya ho jAnA inameM jo sama hai, tathA tRNa aura suvarNa meM jo samabhAva hai-anAdara aura Adara se rahita hai, aisI jinadIkSA prAcIna AcAryoM ke dvArA kahI gaI hai // 47|| gAthArtha-jo uttama madhyama gharoM evaM nirdhana aura dhanavAn ke viSaya meM nirapekSa hai, tathA jisameM samasta yogya gharoMmeM AhAra grahaNa kiyA jAtA hai aisI dIkSA kahI gaI hai // 48 // vizeSArtha-Uce toraNa Adi se sahita rAjamahala uttamugraha kahalAte haiM, aura tRNa tathA patte Adise nirmita gRha nIcagRha kahalAte haiN| bIcake / For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 SaTprAbhRte [ 4. 48 vrajAmi, na pravizAmItyapekSA rahitA pravrajyA bhavati ( dAridde isare NirAvekkhA ) daridrasya nirghanasya gRhaM na pravizAmi, Izvarasya dhanavato gRhe pravizAmyahaM niveze ityapekSArahitA pravrajyA bhavati / ( samvattha gihidapiMDA ) sarvatra yogyagRhe gRhItapiNDA svIkRtAhArA pravrajyA IdRzI bhavati / ki tadayogyaM gRhaM yatra bhikSA na gRhyate ityAha 'gAyakasya takArasya nIcakarmopajIvinaH / mAlikasya viliGgasya vezyAyAstai likasya ca // 1 // asyAyamartha:- : - gAyakasya gandharvasya gRhe na bhujyate / talArasya koTapAlasya, nIcakarmopajIvinaH 'dharmajalazakaTAdervAhakAdeH zrAvakasyApi gRhe na bhujyate / mAlikasya puSpopajIvinaH, viliGgasya bharaTasya, vezyAyA gaNikAyAH, tailikasya mAMcikasya / dInasya sUtikAyAzca chimpakasya vizeSataH / madyavikrayiNo madyapAyisaMsargiNazca na // 2 // madhyama gRha haiM jo dIkSA inake viSaya meM nirapekSa rahatI hai arthAt sAdhu aisA vikalpa nahIM karatA hai ki maiM bhikSA ke liye uccagRha meM jAtA hU~ aura nIMcagRha meM praveza nahIM karatA huuN| jo dIkSA dAridraya aura dhanasampannatA ke viSaya meM nirapekSa rahatI hai arthAt kabhI aisA abhiprAya nahIM rakhatI hai ki maiM bhikSAke liye daridra nirdhana ke ghara meM praveza nahIM karUM aura Izvara - dhanADhya ke ghara meM praveza karU~, jo samasta yogya gRhoMmeM mahAra karatI hai vaha pravrajyA - dIkSA hai / prazna - vaha ayogya gRha kauna haiM jinameM bhikSA nahIM lI jAtI hai ? uttara- gAyaka - gAne bajAne vAle gaMdharva, talAra - koTavAra, nIcakarmopajIvI, camar3e kI mazaka se jala bharane vAle, mAlika-phUloMkA kAma karane vAle, viliMga-bharaTa-bhAr3a calAne vAle, vezyA aura tailika-telI ke ghara munibhikSA grahaNa nahIM karate haiM // 1 // bonasya - dIna - jo zrAvaka hokara bhI dIna bhASaNa karatA hai, sUtikAjo bAlakoM kA janma karAtI hai, chipaka- jo kapar3e chApatA hai, madyavikrayI 1. nItisAre indranandinaH / 2. dhAnikasya ma0 / 3. motisAre indranandinaH / For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 boSaprAmRtam dInasya zrAvakopi san yo dInaM bhASate / sUtikAyAH-yA bAlakAnAM jananaM kArayati / anyatsugamam / 'koliko mAlikazcaiva kumbhakArastilaMtudaH / nApitazceti vijJeyAH paJcate paJcakAravaH // 3 // rajakastabhakazcaiva ayaHsuvarNakArakaH / daSatkArAdayazceti kAravo bahavaH smRtAH // 4 // kriyate bhojanaM gehe yatinA moktumicchunA / evamAdikamapyanyaccintanIyaM svacetasA // 5 // varaM svahastena kRtaH pAko nAnyatra durdazAm / mandire bhojanaM yasmAt sarvasAvadyasaMgamaH // 6 // NiggaMthA NissaMgA NimmANAsA arAya nnihosaa| Nimmama jirahaMkArA pavvajjA erisA bhaNiyA // 49 // nirgranthA nissaGgA nirmAnAzA arAgA nirdoSA / nirmamA nirahaGkArA pravrajyA IdRzI bhaNitA // 49 // jo madirA becatA hai, aura madyapAyIsaMsargI-jo madirA pIne vAloMke sAtha saMsarga rakhatA hai, usake ghara khAsa kara sAdhu AhAra nahIM lete haiM // 2 // ____ koliko-kolika-kapar3A bunane vAlA-julAhA mAlAkAra, kumbhakAra, telI aura nAI ye pAMca spRzya kAru kahalAte haiM // 3 // rajakas-dhobI, bar3haI, lohAra, sunAra aura silAvaTa ityAdi bahutase kAra mAne gaye haiM // 4 // kriyate-mokSakA abhilASI muni inake ghara bhojana nahIM karatA hai| inhIMke samAna anya logoMkA bhI apane manase vicAra kara lenA cAhiye / / 5 / / ..' vara svahastena apane hAthase rasoI pakA lenA acchA hai parantu mithyAdRSTiyoM ke ghara bhojana karanA acchA nahIM hai kyoMki usase samasta sAvadhoMpApoMkA saMgama hotA hai // 6 // gAthArtha-jo nirgrantha ho-parigraha se rahita ho athavA nigrantha ho ni-atizayapUrNa granthoM se sahita ho, niHsaGga ho-strI Adike saMparka se 1. nItisAre indrnndinH| 2. zAsikA m0| For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 SaTprAbhRte [ 4. 49 ( NiggaMthA ) parigraha - rahitA, athavA ni- atizayavadbhiH granthaiH zAstraiH sahitA nirgranthA ( NissaMgA ) strIpramukha saMgarahitA, athavA nizcitaiH zobhanaiH aMgairdvAdazAMgaiH saMyuktA nissaGgA, athavA nizcitairaMgairaSTabhiH zarIrairupAMgaizca sahitA / 'prAjJena jJAtalokavyavahRtimatinA tena mohojjhitena / prAgvijJAtaH sudezo dvijanRpativaNigvarNa vaGgapUrNaH / / rahita ho athavA nizcitazobhamAna bAraha aGgoM se sahita ho athavA nizcita ATha aGgoM aura upAGgoM se sahita ho, nirmAnAzA ho - nirmAnAATha meM se rahita ho tathA nirAzA AzAse rahita ho, athavA nirazvAghor3A hAthI baila Adi vAhana se rahita ho, arAgA-rAga rahita ho athavA arAjA-rAjA Adike sAtha snehase rahita ho, nirdoSA ho -dveSase rahita ho athavA vAta pittAdi doSoMse rahita ho, nirmama ho - mamatA bhAvase rahita ho, athavA ma- tIna makAra aura mA-lakSmI se rahita ho aura nirahaMkArA - ahaMkAra se rahita ho athavA niSpApa hokara nija zuddha svarUpa ke nikaTa ho - usameM lIna ho vaha dIkSA kahI gaI hai || 49|| sahita hoM vizeSArtha prAkRta ke 'NiggaMthA' zabda kI saMskRta chAyA nirgranthA athavA nigranthA hotI hai ataH donoM rUpoMko dRSTimeM rakhakara artha kiyA gayA hai ki jo granthebhyo nirgatA arthAt parigrahoM se rahita ho, athavA ni- nitarAM atizayapUrNa granthoM - zAstroM se ( nitarAM atizaya - pUrNAH granthAH zAstrANi yasyAM sA ) / prAkRta ke 'NissaMgA' zabdakI nissaGgA, niHsvaGgA athavA niHsvAGgA chAyA hai usake AdhAra para usakA artha hai ki jo nissaGgA - strI Adike saMsargase rahita ho, athavA nizcita uttama aGgoM - dvAdazAGgoM se sahita ho - jisameM dvAdazAMgoM kA paThana pAThana hotA ho ( nizcitAni suSThu - zobhanAni aMgAnidvAdazAMgAni yasyAM sA) athavA zarIra ke nizcita ATha aMgoM aura upAMgoMse sahita ho ( nizcitAni svasya svazarIrasya aGgAni yasyAM sA ) / dIkSA kauna le sakatA hai ? isakA varNana AcArasAra meM zrI voraMnando AcArya ne isa prakAra kiyA hai prAjJena - lokavyavahAra aura loka buddhike jJAtA, nirmoha AcArya jise - 1. AcArasAre / 2. varmAGga ma0 / For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhAmRtam bhUbhRllokAviruddhaH svajanaparijanonmocito vItamoha"zcintApasmAraroga dyapagata iti ca jJAtisaMkIrtanAdyaH // iti vIranandibhiruktatvAt / atha kAni tAnyaSTAvaGgAnIti cet ? yA bAhUya tahANiyaMbapuThThI uraM ca sIsaM ca / aTTheva du aMgAI sesa uvaMgAi dehassa || kurUpiNo hInAdhikAGgasya kuSThAdirogiNazca pravrajyA na bhavati / ( NimANAsA) nirmAnA aSTamada rahitA, nirAzA AzA rahitA / uktaJca --4. 49 ] ' AzAgartaH pratiprANi yasmin vizvamaNUpamam / kasya ki kiyadAyAti vRthA vo viSayaiSitA // pahalese jAnate hoM, jo uttama dezakA rahane vAlA ho, brAhmaNa, kSatriya aura vaizya varNa meM se kisI varNakA ho, aGgoMse pUrNa ho - vikalAGga athavA adhikAGga na ho, rAjAkA aparAdhI na ho, svajana aura parijana ke logoMne jise chor3a diyA ho- dIkSA lene kI anumati de dI ho, moharahita ho, cintA tathA apasmAra ( mUrcchAvizeSa ) Adi rogoMse rahita ho / aba ve ATha aGga kauna haiM jinakI pUrNatA sAdhuko Avazyaka hai / isakA uttara dete haiM jalayA - do paira, do bhujA, nitamba, pRSTha, chAtI aura zira ye zarIra ke ATha aGga haiM aura zeSa upAGga kahalAte haiM / 217 kurUpI honAGga, adhikAGga aura kuSThAdirogase yukta manuSya kI dIkSA nahIM hotI hai| prAkRta ke 'Ni mANAsA' zabdakI nirmAnAzA aura nirmAnAzvA ye do saMskRta chAyA hotI haiM ataH donoM ko dRSTimeM rakhate hue artha kiyA gayA hai ki jo nirmAnA-ATha madase rahita ho, aura nirAzA tRSNAse rahita ho ( mAnazca AzA ca mAnAze, nirgate mAnAze yasyAH sA nirmAnAzA ) / AzA bahuta duHkhadAyI hai jaisA ki kahA gayA hai - AzAgartaH - pratyeka prANIke sAmane aisA AzA rUpI gaDDhA khudA huA hai jisameM samasta saMsAra aNuke samAna hai / phira kisake liye kitanA 1. zcitA ma0 / 2. karmakANDe nemicandrasya / 3. AtmAnuzAsane guNabhadrasya / For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 SaTprAbhUte [4. athavA AzA dAsIkRtA yena tena dAsIkRtaM jagat / AzAyA yo bhaveddAsaH sa dAsaH sarvadehinAm / nirazvA azvarahitA tadupalakSaNaM gajavRSAdInAm / (arAya) rAgarahitA, athavA pravrajyAyAM rAjabhiH saha snehAdikaM na kartavyam / tadupalakSaNaM manyAdInAM pratyakSanarakapAtavadvyAkhyAtatvAt / kecicca jinadharmaprabhAvanAthaM munInAM susthityathaM ca tanniSedhaM na kurvanti, mlecchAdi pIDAnirAkaraNahetutvAt / (giddosA) aprIti prApta ho sakatA hai ? arthAt sabakI mano'bhilASA pUrNa nahIM ho sakatI, isaliye he saMsArI prANiyoM ! tumhArI viSayoMkI icchA karanA vyartha hai| aura bhI kahA haimAzA-jisane AzAko dAsa banA liyA usane saMsArako dAsa banA liyA aura jo AzAkA dAsa hai, vaha saba prANiyoMkA dAsa hai| _ 'nirmAnAzvA' chAyAke pakSameM artha isa prakAra hai ki jo nirmAnA-ATha madase rahita ho tathA nirazvA-azva Adise rahita ho / yahA~ azva zabda hAthI tathA baila AdikA upalakSaNa hai| digambara sAdhudIkSA ina ghor3A hAthI Adi vAhanoMke parikarase rahita hotI hai| ___ 'arAya' isa prAkRta zabdakI saMskRta chAyA arAgA aura arAjA hotI hai / 'arAgA' kA artha hai jo rAgase rahita ho aura 'arAjA' kA artha hai jo rAjAse rahita ho| sAdhudIkSAmeM rAjAoMke sAtha sneha nahIM karanA cAhiye / yahA~ rAjA zabda upalakSaNa hai isaliye mantrI AdikA bhI grahaNa samajhanA caahiye| sAdhuoMke liye rAjA tathA mantrI AdikA samparka pratyakSa narakapAtake samAna batalAyA gayA hai| koI loga jinadharmakI prabhAvanAke liye tathA muniyoMkI acchI sthiti banI rahe isa uddezyase isakA niSedha nahIM karate haiN| kyoMki mleccha Adike dvArA muniyoMko pIr3A pahuMcAI jAnepara usake nirAkaraNa karaneke liye rAjA tathA mantrI AdikA samparka Avazyaka hotA hai| - 'NidoSA' prAkRta zabdakI saMskRta chAyA nirvRSA aura nirdoSA hotI hai jinakA artha isa prakAra hai-jo niSA-aprIti rUpa dveSase rahita ho athavA nirdoSA-vAta pitta kapha Adi doSoMse rahita ho| . 'Nimmama' prAkRta zabdakI chAyA nirmamA hai jisakI vyAkhyA isa prakAra hai 'mama' yaha mamatA vAcI avyaya zabda hai (nirgataM mama yasyA sA nirmamA) For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 49 ] bodhaprAbhUtam 219 lakSaNa dveSarahitA athavA vAtapittazleSmAdidoSarahitasya pravrajyA bhavatIti nirdoSA / ( Nimmama ) nirmamA mameti zabdo'vyayaH nirgataM mameti yasyAM pravrajyAyAM sA nirmamA, athavA mazca mA ca mame nirgate mame dveyasyAH sA nirmamA madyamAMsamadhu makAratrayarahitA lakSmIsvokArarahitA cetyarthaH / tathA coktam -- akiJcano'hamityAssva trailokyAdhipatirbhaveH / yogigamyaM tava proktaM rahasyaM paramAtmanaH // 1 // ( NirahaMkArA) ahaMkArarahitA karmodayapradhAnA sukhaM vA duHkhaM vA jIvasya karmodayena bhavati mayedaM kRtamityahaGkAro na kartavya ityarthaH / tathAcoktaM samantabhadreNa tAkikaziromaNinA - jisameM se mama mamatA bhAva nikala gayA ho vaha nirmamA hai| jina dIkSA meM kisI bAhya padArtha ke sAtha mamatA nahIM rahatI hai| athavA nAmake eka dezase sarva dezakA grahaNa hotA hai isaliye 'ma' se madyamAMsa aura madhu ina tInoM kAkA grahaNa hotA hai aura 'mA' kA artha lakSmI hai isaliye ma aura mA zabdakA dvandva samAsa kara nir zabdake sAtha vahuvrIhi samAsa karane para nirmAkA artha hotA hai ki jo tIna makArake sevana tathA lakSmI ke svIkAra se rahita ho ( mazca mA ca mame, nigate mame yamyAH sA nirmamA ) / jina dIkSA meM raJcamAtra lakSmIkA svIkAra karanA sarvathA niSiddha hai / jaisA ki kahA hai akiMcano'ha - 'maiM akiJcana hU~' - merA kucha parigraha nahIM, aisI bhAvanA karatA huA tU cupacApa baiTha / isa bhAvanAse tU tIna lokakA adhipati bana sakatA hai / he sAdho ! maiMne tere liye paramAtmAkA vaha rahasya batalAyA hai jise yogI hI jAna sakate haiN| 'NirahaMkArA' isa prAkRta padakI chAyA 'nirahaGkArA' aura 'niraghaM 'kArAt' kI hai isaliye isakA artha isa prakAra hai jo nirahaGkArA ahaMkAra se rahita hai / jina dIkSA karmodayako pradhAna mAnatI hai arthAt jIvako jo sukha athavA duHkha hotA hai vaha karmodaya se hI hotA hai isaliye 'maiMne yaha kiyA' isa prakArakA ahaMkAra nahIM karanA caahiye| jaisA ki tArkika - ziromaNi zrI samantabhadrAcArya ne kahA hai 1. AtmAnuzAsane guNabhadrasya / 2. kartavyamityarthaH ma0 / For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAmRte [4.49'alaGkapazaktirbhavitavyateyaM hetudvayAviSkRtakAryaliGgA / anIzvaro janturahakriyAtaH saMhatya kAryeSvitiM sAdhvasvAdi // 1 // . saMhatya kAryeSviti ko'rthaH ? sukhAdi-kAryotpAdakeSu mantra-tantrAdi-sahakArikAraNeSu militvA / athavA NirahaMkArA-Niraha-niraha-niraghaM niSpApaM sarvasAvadyayogarahitatvaM yathA bhavatvevaM-kArAt / kasya zuddhabuddhakasvabhAvasya nijAtmasvarUpasya ArAtsamIpato vartate kArAt, ciccamatkAra-lakSaNa-jJAyakaika-svabhAvaTakotkIrNanijAtmani tallInA pravrajyA bhavatIti jJAtavyam / 'pApakriyAviramaNaM caraNaM / alaya-antaraMga aura vahiraMga-upAdAna aura nimitta donoM kAraNoM se pragaTa hue kArya hI jisakI pahicAna hai, aisI yaha bhavitavyatA-honahAra alaGghayazakti hai, isakI sAmarthyako koI lA~gha nahIM sakatA hai| ahaMkAra se pIr3ita huA yaha prANI milakara bhI kAryoMke viSayameM asamartha rahatA haijaba taka jisa kAryako bhavitavyatA nahIM A pahuMcI hai taba taka yaha prANI akelA nahIM aneka ke sAtha milakara bhI kArya karanemeM asamartha hI rahatA hai| he bhagavan ! aisA Apane ThIka hI kahA hai| ' prazna-'saMhatya kAryeSu' isa padakA kyA artha hai? uttara-sukha Adi kAryoMke utpAdaka mantratantra Adi sahakArI kAraNoMmeM mila kr| aba 'niraghaM kArAt' chAyAke anusAra vyAkhyA karate haiM / prAkRta meM 'gha' ke sthAna meM 'ha' ho jAtA hai isaliye 'Niraha' kI chAyA 'niragha' kI gaI hai / aura kArAt zabdake anta halakA prAkRtameM lopa kara kArA zabda banA thA use saMskRtameM 'kArAt' svIkRta kiyA gyaa| isa taraha niraghaM aura kArAt ye do zabda haiM inameM niraghaM zabda kriyA-vizeSaNa hai jisakA artha hotA hai niraghaM arthAt niSpApa / 'ka' zabdakA artha hai zuddhabuddha-vItarAga aura sarvajJatA svabhAvako liye hae nija AtmAkA svarUpa / ArAt avyaya samIpa arthameM AtA hai isaliye 'kasya ArAt kArAt' isa samAsa ke anusAra kArAt kA artha huA AtmasvarUpake samIpa-vartI / isa taraha niraghaM kArAt zabdakA sAmUhika artha yaha huA ki jo samasta pApa sahita yogoMkA tyAgakara AtmasvarUpa ke nikaTa hai arthAt AtmasvarUpa kI prApti kA pramukha kAraNa hai| jinadIkSA, ciccamatkAra lakSaNa mAtra jJAyaka 1. vRhtsvyNbhuustotre| 2. sAdhvavAdIH k0| For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 59 ] bodhaprAbhRtam 221 kileti' vacanAt / ( pavvajjA ) pravrajyA dIkSA / ( erisA ) IdRzI uktalakSaNA / ( bhaNiyA ) gautamasvAminA pratipAditA // 49 // NiNNehA jillohA NimmohA NivviyAra NikkalusA / Nibbhaya NirAsabhAvA pavvajjA erisA bhaNiyA // 50 // niHsnehA nillabhA nirmohA nirvikArA niSkaluSA / nirbhayA nirAzabhAvA pravrajyA IdRzI bhaNitA // ( NiNehA ) niHsnehA putrakalatramitrAdisneharahitA, athavA tailAdyabhyaGgarahitA niHsnehA / ( NillohA ' ) he mune ! he tapasvin ! tavedaM vastu vastrAdikaM dAsyAmi mama gRhe bhikSA gRhyatAM bhavateti lobharahitA, athavA suvarNarajatatAmrAyastrapurAMgAdibhAjanavivarjitA nirlobhA / ( NimmohA ) darzana moho mithyAtvaM svabhAva se nirantara yukta nijasvarUpa meM lona hotI hai / zAstroM meM aisA kahA bhI hai ki 'pApakriyA se virata honA cAritra hai " gautamasvAmI ne jina -dIkSA kA svarUpa aisA kahA hai ||49|| gAthArtha - jo sneha rahita ho, lobha rahita ho, moha rahita ho, athavA nizcita pramANa ke tarkase sahita ho, vikAra rahita ho athavA nizcita vicAra se sahita ho, kaluSatA-rahita ho, nirbhaya ho aura nirAza bhAva se sahita ho, AgAmI AzA se rahita ho vaha jinadIkSA kahI gaI hai // 50 // vizeSArtha - snehakA artha putra strI tathA mitra AdikA prema aura taila AdikA mardana hai | jinadIkSA niHsneha hotI hai - putra strI mitra Adike sneha se rahita hotI hai athavA tela Adi sacikkaNa padArthoM ke mAlizase zUnya hotI hai / jinadIkSA nirlobha - lobha rahita hotI hai arthAt he munirAja ! he tapasvin! maiM tumhAre liye yaha vastrAdika dUMgA Apa hamAre ghara para bhikSA grahaNa kIjiye, isa prakAra ke lobha se rahita hai athavA sonA, cA~dI, tAmbA, lohA rA~gA Adike pAtroMse hita honeke kAraNa nirlobha hai| jinadIkSA nirmoha hai- mohase rahita hai| darzana-mohako 1. ni0 TI0 / 2. hisAnRtacIryebhyo pApapraNAlikAko viratiH saMjJasya cAritram // maithuna se vAparigrahAbhyAJca / - ratnakaraNDa zrAvakAcare samantabhadrasya For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 SaTprAbhUte [ 4.50 travidhaM cAritra mohaH paMcaviMzatiprakArastadvAbhyAmapi rahitA nirmohA, athavA nizcitAyA akalaMkadeva samantabhadravidyAnandiprabhAcaMdrAdibhistAkikanirdhAritAyA mAyA pratyakSa parokSalakSaNopalakSitAyA pramANadvayasya Uho vitaka vicAraNA yasyAM pravrajyAyAM sA nirmohA / ( NibviyAra) nirvikArA vastrAbharaNAdiveSavikArarahitA nirvikArA, athavA nizcito vicAro viveko bhedajJAnaM yasyAM sA nirvicArA AtmA pRthak karma pRthak iti vivekopetA uktaM ca mAnuSyaM satkule janma lakSmIbuddhiH kRtajJatA / vivekena vinA sarva sadapyetanna kiMcana // 1 // anyaJca - AtmA bhinnastadanugatimatkarma bhinnaM tayoryA pratyAsatterbhavati vikRtiH sApi bhinnA tathaiva / kAlakSetrapramukhamapi yattacca bhintaM mataM me / bhinnaM bhinnaM nijaguNakalAlaMkRtaM sarvametat // 1 // mithyAtva kahate haiM usake gRhIta agRhIta aura sAMzayikake bhedase tIna bheda haiM athavA mithyAtva, samyakmithyAtva aura samyaktva prakRtike bheda se tIna bheda haiM / cAritra moha paccIsa prakArakA hai jinadIkSA donoM prakArake mohoM se rahita hai / athavA 'nizcitA mA nimA, tasyA Uho yasyAM sA nimohA' isa samAsa ke anusAra akalaMka deva samantabhadra, vidyAnanda aura prabhAcandra Adi tArkika vidvAnoMke dvArA nirdhArita pratyakSa parokSa bhedoM se yukta donoM pramANoMke Uha-vitarka athavA vicAraNAse sahita hai| nirvikAra haivastra AbhUSaNa Adise nirmita veSake vikArase rahita hai athavA 'nizcito vicAro yasyAM sA' isa samAsa ke anusAra nizcita vicAra - viveka athavA bhedajJAnase sahita hai| kyoMki jina-dIkSA 'AtmA pRthak hai aura karma pRthak hai|' isa viveka se sahita hotI hai| kahA bhI hai mAnuSyaM - manuSya paryAya, uttamakula meM janma, lakSmI, buddhi aura kRtajJatA ye saba rahate hue bhI eka viveka ke binA kucha nahIM hai / aura bhI kahA hai AtmA - AtmA bhinna hai, usake sAtha lagA huA karma bhinna hai, donoMkI nikaTatA se jo vikAra hotA hai vaha bhI bhinna hai, kAla kSetra Adi jo kucha hai vaha bhI bhinna hai, tathA apane apane guNoMkI kalA se pralaMkRta yaha saba kucha bhinna-bhinna hai / For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 -4.51] boSaprAmRtam (NikkalusA ) niSkaluSA nisspaapaa| (Ninbhaya ) nirbhayA saptabhayarahitA / (NirAsabhAvA ) nirAzabhAvA AzArahitasvabhAvA / ( pavvajjA erisA bhaNiyA) pravrajyA IdRzI bhaNitA zrIbRSabhanAtheneti zeSaH / jahajAyakhvasarisA avalaMbiyabhua NirAuhA sNtaa| parakiyaNilayaNivAsA pavvajjA erisA bhaNiyA // 51 // yathAjAtarUpasadRzA avalambitabhujA nirAyudhA zAntA / parakRtanilayanivAsA pravrajyA IdRzI bhnnitaa|| ( jahajAyarUvasarisA ) yathAjAtarUpasadRzA nagnarUpA ityrthH| ( avalaMbiyabhua ) avalambitabhujA prAyeNa kAyotsargasthitA padmAsanAdisthitA vA / padmAsanaM ki ? 'saMnyastAbhyAmadho'hnibhyAmUrvorupari yuktitaH / bhavecca samagulphAmyAM padmavIrasukhAsanaM // 1 // jinadIkSA niSkaluSa hai-pApa se rahita hai| nirbhaya hai-aihalaukika, pAralaukika, vedanA, maraNa, atrANa, agupti aura Akasmika ina sAta bhayoM se rahita hai| aura nirAzabhAva-AzArahita svabhAvase yukta hai| isa prakAra bhagavAn vRSabha nAtha ne jina dIkSAkA svarUpa kahA hai // 50 // ' jahajAya-gAthArtha-jo tatkAla utpanna hue bAlaka ke samAna nagna sahita rUpase hai, jisameM bhujAe~ nIce kI ora laTakI rahatI haiM, jo zastra se rahita hai athavA prAsUka pradezoM para jisameM gamana kiyA jAtA hai, jo zAnta hai tathA dUsare ke dvArA banAye hue upAzraya meM jisameM nivAsa kiyA jAtA hai, vaha jinadIkSA kahI gaI hai // 51 // vizeSArtha-jisa prakAra tatkAla kA utpanna huA bAlaka nirvikAra aura nagna rahatA hai usI prakAra jina dokSAmeM nirvikAra nagna rUpa dhAraNa kiyA jAtA hai| jinadIkSAmeM bhujAe~ nIce ko ora laTakI rahatI haiM arthAt dhyAnake liye prAyaH kAyotsarga mudrA meM khar3A huA jAtA hai aura papAsana Adi AsanoM se bhI baiThA jAtA hai| .. prazna-papAsana kyA hai ? uttara-saMnyastAbhyAM pairoMko jAMghoMke nIce rakhane para padmAsana, jA~ghoM 1. pakSastilakAmyAM somadevasya / For Personal & Private Use Only . Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 tatra sukhAsanasyevaM lakSaNaM- SaTkAbhUte 'gulpho tAnakarAMguSTha rekhAromAlinAsikAH / samadRSTiH samAH kuryAnnAtistabdho na vAmanaH 2 // 1 // ( NirAuhA ) nirAyudhA daNDAdyAyugharahitA, athavA nirAyuha prAsukAn pradezAn hanti gacchatIti nirAyurhA / ( saMtA ) zAntarUpA akrUrasvabhAvA / ( para [ 4,51 ke Upara rakhane para vIrAsana aura usa taraha milAkara rakhane para jisameM ki donoM ko gA~TheM samabhAga rahe sukhAsana hotA hai ||1|| unameM sukhAsana kA yaha lakSaNa hai gulphottAna - sukhAsana se baiThA huA manuSya na jyAdA tAnakara baiThe aura na jyAdA jhukakara | kintu samadRSTi hotA huA pairoM kI gAMThoM para rakhe hue uttAna (citta) hAtha ke aMgUThe kI rekhAoM ko nAbhike nIce sthita romAvalI ko aura nAsikA ko sama rakhe arthAt hAthake a~gUThe ko vakra na kare, adhika jhukakara romAvalI ko vakra na kare aura na Upara nIce tathA AjU dekha kara nAsikA ko viSama kare // 1 // jina dIkSA nirAyudhA hotI hai - daNDa Adi AyudhoM se rahita hotI hai athavA 'nirAyurhA' saMskRta chAyA mAna kara yaha artha bhI ho sakatA hai ki jinadIkSA nirAyuH-nirjIva prAsuka sthAnoM para hI gamana karatI hai| saMskRta vyAkaraNa meM 'han' dhAtukA hiMsA aura gati ina donoM arthoM meM prayoga hotA hai| jina dIkSA zAnta hai - krUra svabhAvase rahita hai aura jinadIkSA meM kisI dUsare ke dvArA banAye hue upAzraya meM nivAsa kiyA jAtA hai / jisa prakAra sarpa apanA bila svayaM nahIM banAtA, apane Apa bane hue athavA kisI ke dvArA banAye hue bilameM nivAsa karatA hai usI prakAra jinadIkSA kA dhAraka sAdhu apanA upAzraya svayaM na banAkara parvatakI 1. yazastilakacampvAM somadevasya / 2. ArAghanAsAraTIkAyAM bhAsanAnAM lakSaNAni yathA - "syAjjaGghayo raghobhAge pAdopari kRte sati / paryaGko nAbhigottAna dakSiNottarapANikaH / / " ayamevaikajaMGghAyA adhobhAge pAdopari kRte'rdhaparyaGkaH "vAmo'Gghri dakSiNorUrdhvaM vAmorUpari dakSiNaH / mriyate yatra tadvIrocitaM vIrAsanaM smRtam // " jaGghAyAmadhyabhAgeSu saMzleSo yatra jaGghayA / padmAsanamiti proktaM tadAsanavicakSaNaH // " For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 -4.52] boSaprAmRtam kiyAnalayanivAsA) pareNa kenacikRte nilaye upAzraye nivAsaH sthitiyasyAM sA pararutanilayanivAsA sarpavat / ( pavajA erisA bhaNiyA) prajyA dIkSedazI bhaNitA pratipAditA priyakAriNIputreNeti zeSaH / uvasamakhamadamajuttA sarIrasakkAravajjiyA rukkhA / mayarAyadosarahiyA pavvajjA erisA bhaNiyA // 52 // upazamakSamAdamayuktA zarIrasaMskAravajitA rukSA / madarAgadoSarahitA prvrjyaa| IdRzI bhnnitaa|| ( usamakhamadamajuttA) upazamena karmakSayeNa nirjarayA saMvareNa akrUraparipAmena vA yuktA, kSamayA uttamakSamayA yuktA / uktaM ca zubhacandreNa yoginA 'AkRSTo'haM hato naiva hato vA na dvidhAkRtaH / mArito na hato dharmo madIyo'nena bandhunA // 1 // damena yuktA jitendriyA vratopapannA vaa| ( sarIrasakkAravajjiyA) zarIrasaMskAravajitA dntnkhkaishmukhaadyvyshRnggaarrhitaa| (rukkhA) tailAdyabhyaMga guphA tathA vRkSako koTara Adi apane Apa bane hue athavA kisI anya dharmAtmA ke dvArA banavAye hue maTha Adi meM nivAsa karatA hai| priyakAriNI ke putra bhagavAn mahAvIra ne jinadIkSA kA svarUpa aisA kahA hai // 51 // gAcArya-jo upazama, kSamA aura dama se sahita hai, zarIrake saMskAra se rahita hai, rukSa hai, aura mada, rAga, dveSa athavA doSoMse rahita hai, vaha jinadIkSA kahI gaI hai // 52 // vizeSA--jina-dokSA, upazama arthAt karmoke kSaya, nirjarA, saMvara athavA dayA rUpa pariNAma tathA uttama kSamA se yukta hai / jaisA ki zubhacandra yogI ne kahA hai bAkRSTo'haM-kisI dUsareke dvArA upasarga kiye jAnepara munirAja isa prakAra vicAra karate haiM ki isa bhAIne mujhe khIMcA hI to hai mArA nahIM hai, athavA mArA hI to hai mere do Tukar3e to nahIM kiye, athavA do Tukar3e kara mArA hI to hai merA dharma to nahIM naSTa kiyA // 1 // * damakA artha indriyoMko jItanA athavA vrata dhAraNa karanA hai / jinadIkSA damase sahita hai-indriyoM ko jItane vAlI athavA ahiMsA Adi 1. yazasti lakacampyAm / For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 SaTprAbhUte [4.53rahitA / ( mayarAyadosarahiyA ) madarahitA mAyArahitA vA, prItilakSagarAgarahitA, aprItilakSaNadveSa' rahitA doSo vA vratAdiSvatIcArastena rahitA / . (pavvajjA erisA bhaNiyA ) pravrajyA dIkSedRzI bhaNitA pratipAditA siddhArthanandane neti shessH| vivarIyamUDhabhAvA paNaTukammada gttumicchttaa| sammattaguNavisuddhA panvajjA erisA bhaNiyA // 53 // viparItamUDhabhAvA praNaSTakarmASTA nssttmithyaatvaa| / ' samyaktvaguNavizuddhA pravrajyA IdRzI bhnnitaa|| (vivarIyamUDhabhAvA ) viparItamUDhabhAvA vizeSeNa pari samantAt ito gato naSTo mUDhabhAvo jaDatAsvarUpaM yasyAH sA vipriitmuuddhbhaavaa| ( paNaTTakammaTTha gaTThamicchattA') praNaSTAni karmANyaSTau yasyAM sA praNaSTakarmASTA naSTamithyAtvA paMcamithyAtvarahitA / uktaM ca 'eyaMta buddhadarisI vivarIo baMbha tAvaso vinnyo| iMdo vi ya saMsayido makkaDiyo cetra aNNANI // 1 // vratoM se yukta hai / jinadIkSA, zarIra ke saMskAra se rahita hai arthAt danta, nakha, keza aura mukha Adi avayavoM ko sajAvaTa se rahita hai / tela Adike mardana se rahita honeke kAraNa rukSa hai, mada athavA mAyA se rahita hai, aproti rUpa dveSa se rahita hai athavA vrata AdimeM aticAra lagane rUpa doSa se rahita hai| rAjA siddhArtha ke putra-bhagavAn mahAvIra ne jinadIkSA kA aisA svarUpa kahA hai // 52 // gAthArya-jisameM mUDhatAeM naSTa ho cukatI haiM, jisameM ATha karma naSTa ho jAte haiM, jisameM mithyAtva naSTa ho cukatA hai aura jo samyaktvarUpa guNase vizuddha hai, vaha jinadIkSA kahI gaI hai // 53 // .. - vizeSArtha-jinadokSA meM mUDhabhAva-jar3atA vizeSa rUpa se naSTa ho cukatI hai, jJAnAvaraNAdi ATha karma naSTa ho jAte haiM aura ekAnta Adi pAMca prakArakA mithyAtva naSTa ho cukatA hai| pAMca prakAra ke mithyAtva aura unameM prasiddha puruSoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai eyaMta-ekAnta mithyAtva meM bauddha, viparIta mithyAtva meM brahmavAdI, 1. doSa m| 2. jIvakANDa memicandrasya / For Personal & Private Use Only . Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 53 ] boSaprAbhUtam 227 asyA ayamarthaH sarvathA kSaNavinAzavAdI buddhaH / brahmavAdI viparIta; AtmanaM zAzvatamevaikAntena manyate / tApaso vainayikaH sarvavinayena mokSaM manyate guNadoSavicAraNA tanmate nAsti / indra candranAgendravAdI saMzayamidhyAdRSTiH caturaparajainAbhAsAzca / saMzayavAdI kilevaM manyate ExYout "seyaMbaro ya AsaMbaro ya buddho ya taha ya samabhAvabhAviyappA lahei mokkhaM Na maskarapUraNaH khalvevaM vadati - aNNoya / aNNANAdo mokkhaM gANaM Natyitti mukkajIvANaM / puNarAgamaNaM bhramaNaM bhave bhave Natthi jIvANaM // 1 // ( sammatta guNavisuddhA ) samyaktvameva guNastena vizuddhA nirmalA, athavA samyaktvaguNainaH zaMkitaniSkAMkSitanirvicikitsitAmUDhadRSTiupagUhana sthitIkaraNavAtsalyaprabhAvanAlakSaNairaSTabhiH samyaktvaguNaivizuddhA vizeSeNa nirmalA paMcavizatidoSarahitA maskarapUraNa aisA kahatA haiaNNANAdo saMdeho // 1 // venayika midhyAtva meM tApasa, saMyama mithyAtva meM indra nAmakA zvetAmbara guru aura ajJAna mithyAtva meM maskarI prasiddha huA hai ||1|| isa gAthAkA spaSTa artha yaha hai - 'samasta padArthoM kA saba prakAra se kSaNakSaNa meM vinAza hotA hai' isaprakAra ekAntase samasta padArthoMko kSaNika mAnane vAlA buddha ekAnta mithyAdRSTi hai / brahmavAdI viparIta mithyAdRSTi hai vaha AtmAko ekAnta se nitya ho mAnatA hai| tApasa- vainayika mithyAdRSTi hai vaha saba ko vinaya se mokSa mAnatA hai usake matameM guNa doSakA vicAra nahIM hai / indracandra 'nAgendra' nAmakA vAdo saMzaya mithyAdRSTi hai, iso prakAra zeSa cAra jainAbhAsa bhI saMzaya mithyAdRSTi haiM / saMzaya-vAdI mithyAdRSTi aisA mAnatA hai ki seyaMbaro - zvetAmbara ho cAhe digambara, buddha ho cAhe anya koI, yadi usakI AtmA samabhAvase susaMskRta hai to vaha mokSa prApta kara sakatA hai, isameM saMzaya nahIM hai // 1 // - ajJAna se mokSa hotI hai, mukta jIvoMke jJAna nahIM hai / mukta jIvoM kA punarAgamana aura bhavabhava meM bhramaNa nahIM hotA hai / jina dIkSA samyaktva rUpa guNase vizuddha rahatI hai athavA samyagdarzana ke niHzaGkana niHkAMkSita, nirvicikitsita, amUDhadRSTi, upagUhana, sthiti - karaNa, vAtsalya aura prabhAvanA ina ATha guNoMke dvArA vizuddha-vizeSarUpa 1-2. jI kANDe nemicAsya / For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rara8 SaTnAmRta samyaktvaguNavizuddhA / ( pancajjA erisA bhaNiyA ) pravrajyA dIkSA IdRzI bhaNitA pratipAditA caturvizatitamena tIrthakRteti zeSaH / jiNamagge pavvajA chahasaMghayaNesu bhaNiya nniggNthaa| bhAvaMti bhavvapurisA kammakkhayakAraNe bhaNiyA // 54 // jinamArge pravrajyA SaTsahananeSu bhaNitA nimrnthaa| bhAvayanti bhavyapuruSAH karmakSayakAraNe bhaNitA || (jiNamagge pavvajjA ) jinamArge AhetazAsane pravrajyA dIkSA / (chahasaMghayaNesu) SaTasaMhananeSu varSabhanArAcavajanArAcanArAcArdhanArAcakIlikAprAptAsRpATikanAmasu SaTsu saMhananeSu / ( bhaNiya NiggaMthA ) bhaNitA pratipAditA zrIndrabhUtinAmagaNadharadeveneti zeSaH / kathaMbhUtA bhaNitA, -nigranthA yathAjAtarUpadhAriNI yato'smin kSetre'ntyo nimrantho vIrAGgajo yo bhaviSyati paMcamakAlasyAnte sa kilAprAptAsapATiko saMhanano bhaviSyati tena SaSThe'pi. saMhanane nigranthapravrajyA jJAtavyA / ( bhAvaMti bhamvapurisA) bhAvayanti mAnayanti etadvacanaM, ke ? bhavyapuruSA AsannabhavyajIvAH / ( kammakkhayakAraNe bhaNiyA ) pAramparyeNa karmakSayakAraNe mokSaprAptinimitta bhaNitA prtipaaditaa| se nirmala hotI hai| tInamUDhatA, chaha anAyatana, zaGkAdi ATha doSa aura AThamada ina paccIsa doSoM se rahita honese vizuddha hai| caubIsaveM tIrthaMkara zrI mahAvIrasvAmI ne jina dIkSAkA isa prakAra svarUpa batalAyA hai // 53 // . gAthArtha-arahanta bhagavAn ke zAsana meM jinadokSA chahoM saMhananoM meM kahI gaI hai| jina-dIkSA nimrantha hai-parigraha-rahita hai aura karmakSaya ke kAraNoM meM kahI gaI hai, aisA bhavya puruSa cintana karate haiM // 54 // vizeSArtha-jina mArga-arahanta bhagavAna ke zAsana meM jinadIkSA barSabhanArAca, bajanArAca, nArAca, ardhanArAca, kolaka aura asaMprAptAsapATikA ina chaha saMhananoMke dhAraka jIvoMke kahI gaI hai| kyoMki isa kSetra meM paJcama kAlake antameM jo vIrAGgaja nAmakA antima nirgranthamuni hogA vaha asaMprAptAsRpATikA saMhanana kA dhAro hogA isase chaThe saMhanana meM bho nirgantha-dIkSA hotI hai, yaha jAnanA cAhiye / jina dokSA ninanya hotI hai samasta parigrahoM se rahita hAto hai, tathA karmakSaya kAraNoM meM kahI gaI hai arthAt jinadokSA paramparA se mokSa prAptikA nimitta hai, aisA nikaTa-bhavya jIva. mAnate haiM // 54 // 1. nigranthA ka0 m0| For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 55-56] boSaprAmRtam 229 tilaosattanimittaM samavAhiragaMthasaMgaho ptthi|| pAvajja havai esA jaha bhaNiyA savvadarisIhi // 55 // tilakozatvamAtra samabAhyagranthasaMgraho nAsti / pravrajyA bhavati eSA yathA bhaNitA sarvadarzibhiH // (tila osattanimittaM ) tilasya pitRpriyabIjasya kozatvamAnaM tirutuSamAtramapi azramaNaparigrahaH / ( samabAhiragaMthasaMgaho Natyi ) tilatuSamAtrasamo'pi bAhyagranthasya saMgraho nAsti na vidyate / ( pAvajja havai esA ) pravrajyA bhavatyeSA / (jaha bhaNiyA savvadarisIhiM ) yathA bhaNitA sarvadarzibhiH sarvajJadevairiti / uvasaggaparisahasahA NijjaNadese hi Nicca atyei / sila kaDe bhUmitale savve Arahai samvattha // 56 // upasargaparISahasahA nirjanadeze hi nityaM tiSThati / zilAyAM kASThe bhUmitale sarvANi Arohati sarvatra // 56 // ( uvasaggaparisahasahA) upasargAzca tiryagmAnavadevAcetanabhavAzcatuHprakArAH, parISahAzca pUrvoktA dvAviMzatiH upasargaparISahAstAn sahate teSu vA sahA samarSA upasargaparISahasahA / ( NijjaNadese hi Nicca atthei ) nirjanadeze manuSyarahita , gAthArtha-jisameM tila tuSake agrabhAgake barAbara bhI bAhya parigraha kA saMgraha nahIM hai vahI jina dIkSA hai, aisA sarva-darzI-jinendra bhagavAna ne kahA hai // 55 // :: vizeSArtha-tilakA dAnA atyanta choTA hotA hai usake tuSake agra* bhAgake barAbara bhI bAhya parigraha kA saMgraha munike nahIM hotA hai aisA sarvajJa devane kahA hai // 55 // . gAthArtha--jina dIkSA upasarga aura parISahoM ko sahana karatI hai, isake dhAraka nirantara nirjana sthAna meM rahate haiM tathA sarvatra zilA, kASTha athavA bhUmitala para ArUDha hote haiM-baiThate athavA zayana karate haiM // 56 // vizeSArtha-tiryaJca, manuSya, deva aura acetana padArthose utpanna honeke kAraNa upasargake cAra bheda haiN| parISahake bAIsa bheda pahale kahe jA cuke haiN| jina dIkSA una upasarga aura parISahoMke sahana karane meM samartha haiN| jina dIkSA-jina dokSAke dhAraka muni nizcayase nirantara nirjana deza manuSyarahita vanameM rahate haiM aura sarvatra zilA kAThake pATe, bhUmitala athavA * tRNa-samUha para Arava hote haiM-baiThate haiM tathA zayana karate haiN| yahAM For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 SaTnAbhUte _ [4.57pradeze vane hi sphuTaM nityaM tiSThati / (sila kaTTe bhUmitale ) zilAyAM dRSadi, kALe dAruphalake, bhUmitale bhUmau 'tRNAyAM vA / ( sambe Alhai savvatya ) etAni sarvANi, Arohati upavizati zete ca sarvatra vane grAmanagarAdau vA // 56 // pasumahilasaMDhasaMgaM kusIlasaMgaM Na kuNai vikhaao| samAyamANajuttA pavvajjA erisA bhaNiyA // 57 // pazumahilASaNThasaMga kuzIlasaMgaM na karoti vikthaaH| svAdhyAyadhyAnayuktA pravrajyA IdRzI bhaNitA ||57 // (pasumahilasaMDhasaMgaM ) yatra pazavo bhavanti tatra na 'sthIyate, yatra mahilA . bhavanti, yatra paMDhA napuMsakAni bhavanti tatra na sthIyate / (kusolasaMgaM Na kumAra vikahAno) kuzIlasya kutsitAcArasya sAdhulokazikSAparAGmukhasya saMgaM na karoti-tatsaMgato durdhyAnamutpadyate, na karoti vikathAzca rAjakathAstrIkathAbhojanakathAcorakathAzceti / (sajjhAyamANajuttA ) svAdhyAyena vAcanApracchanAnuprekSAmnAyadharmopadezalakSaNena paMcavidhena yuktA pravrajyA bhavati, dhyAnena ghaHdhyAnazukladhyAnayena yuktA aartraudrdurdhyaandvyrhitaa| (pabvajjA erisA bhaNiyA) pravrajyA savvattha ( sarvatra ) zabdase sUcita hotA hai ki muniyoMkA nivAsa vana athavA grAma nagara AdimeM bhI hotA hai / 56 // gAthArya-jo pazuoM, mahilAoM, napuMsakoM aura kuzIla manuSyoMkA saMga nahIM karatI hai, vikathAeM nahIM karatI hai tathA svAdhyAya aura dhyAnameM yukta rahatI hai vaha jina dIkSA kahI gaI hai / / 57 // vizeSA-jisameM, jahAM pazu hote haiM vahAM nahIM baiThA jAtA hai, jahA~ striyAM tathA napuMsaka rahate haiM vahA~ bhI nahIM baiThA jAtA hai, khoTe AcArake dhAraka athavA munijanoMkI zikSAse parAGmukha manuSyakI saMgati nahIM kI jAtI hai kyoMki usakI saMgati meM khoTA dhyAna utpanna hotA hai| jisameM rAjakathA, strI kathA, bhojana kathA aura cora kathA ye vikathAe~ nahIM kI jAtI haiM aura jo vAcanA, pracchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza ina pAMca prakArake svAdhyAya se yukta rahatI haiM tathA dharmyadhyAna aura zukladhyAna ina do dhyAnoMse sahita evaM AtaM aura raudra ina do khoTe 1. tRNAyAM m0| 2. satsaMgate m0| For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4.58] boSaprAmRtam jaina dIkSA IdRzI etallakSaNavirAjamAnAM bhaNitA pratipAditA akalakudeveneti zeSaH // 57 // tavavayaguNehi suddhA saMjamasammattaguNavisuddhA ya / suddhA guhiM suddhA pavvanjA erisA bhaNiyA // 58 // tapovrataguNaiH zuddhA saMyamasamyaktvaguNavizuddhA ca / zuddhA guNaiH zuddhA pravrajyA IdRzo bhaNitA // 58 / / ( tavavayaguNehiM suddhA ) tapobhiricchAnirodhalakSaNaidazabhiH, vratairahiMsAdibhiH paMcabhiH rAtribhojanaparihArabataSaSThaH, guNazcaturazItilakSalakSaNaiH zuddhA ujvalA / ( saMjamasammattaguNavisuddhA ya ) saMyamA indriyaprANasaMyamalakSaNA dvAdaza, samyaktvAni dazaprakArANi dvitriprakArANi ca, te ca te guNA AtmopakArakAH pariNAmavizeSAstavizuddhAM nirmalA pravajyA bhavati / nisargajamadhigamajaM samyaktvaM dvividhaM, upazamavedakakSAyikabhedAtsamyaktvaM trividhaM / dhyAnoMse rahita hotI hai vaha jina dIkSA hai, aisA akalaGka deva-votarAga jinendra devane kahA / / 57 // gAthArya-jo tapa, vrata aura guNoMse zuddha hai, saMyama aura samyaktva - rUpI guNoMse vizuddha hai aura mUlaguNoM se nirdoSa hai vahI zuddha dIkSA kahI gaI hai / / 58 // vizeSArtha-icchA-nirodha rUpa lakSaNa se yukta tapake anazana-avamaudarya Adi bAraha bheda haiM, vratake ahiMsA Adi pAMca aura rAtribhojana tyAga nAmakA chaTavAM isa prakAra chaha bheda haiM, guNoMke caurAsI lAkha bheda haiN| saMyamake chaha indriya-saMyama aura chaha prANasaMyama isa prakAra bAraha bheda haiN| samyaktva ke daza, do athavA tIna bheda haiN| nisargaja aura adhigamaja kI apekSA samyaktva do prakArakA hai| upazama, vedaka aura kSAyika ke bhedase tIna prakArakA hai tathA 'AjJAmArga' isa AryAmeM kahe hue 1 AjJAsamudbhava, 2mArgasamudbhava, 3 upadezabhava, 4 sUtrabhava, 5 bIjabhava, 6 saMkSepabhava, 7 vistArabhava, 8 arthabhava, 9 avagADha aura 10 paramAvagADhake bhedase daza prakArakA hai / ina daza bhedoMke svarUpa kA varNana karane vAle tIna padya isa prakAra hai For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte "AzAmArgasamudbhavamupadezAtsUtrabIjasaMkSepAt' / vistArArthAbhyAM bhavamavaparamAvAdigADhaM ca" ityAryAkathitAH samyaktvasya dazaprakArA jJAtavyAH / tadvivaraNaM vRttatrayaM yathAAjJAsamyaktvamuktaM yaduta virucitaM vItarAgAjJayaiva tyaktagranthaprapaMcaM zivamamutapathaM zraddadhanmohazAnteH / mArgazraddhAnamAhuH puruSavarapurANopadezopajAtAyA sadjJAnAgamAbdhiprasRtibhirupadezAdirAdezi dRSTiH // 1 // AkarNyacArasUtraM municaraNavidheH sUcanaM zraddadhAnaH sUktAsau sUtradRSTirduradhigamagaterartha sArthasya bIjaiH / kaizcijjAtopalabdherasamazamavazAddbIjadRSTiH padArthAn sakSepeNaiva buddhvA rucimupagatavAn sAdhu saMkSepadRSTiH // 2 // yaH zrutvA dvAdazAGgIM kRtaruciriha taM viddhi vistAradRSTi saMjAtArthAtkutazcitpravacanavacanAnyantareNArthadRSTiH / dRSTiH sAGgAGgabAhya pravacanamavagAhyotthitA yA'vagADhA kaivalyAlokitArthe rUciriha paramAvAdigADheti rUDhA // 3 // 232 AjJAsamyaktva - 1 vItarAga sarvajJa deva kI AjJA mAtrase jo zraddhA hotI hai use AjJA samyaktva kahate haiM / 2 graMthoMke vistAra ko chor3akara darzana moha-karmake upazamase AnandadAyI mokSamArga kI jo zraddhA hotI hai use mArga-samyaktva kahate haiM / 3 zalAkA puruSoMke purANakeM upadeza se jo samyaktva hotA hai use samyagjJAnake vardhaka Agama rUpa sAgarakA prasAra karane vAle muni upadeza samyaktva kahate haiM / 4 muniyoM ke cAritra kI vidhikA varNana karane vAle AcAra sUtrako sunakara jo zraddhA hotI hai use sUtra samyaktva kahate haiM / 5 anupama prazama guNake kAraNa kinhIM bIjoM ke dvArA durjJeya artha ko jo zraddhA hotI hai use boja dRSTi kahate haiM / 6 saMkSepa se hI padArthoM ko jAnakara jo zraddhAko prApta hotA hai vaha saMkSepa dRSTi hai / 7 dvAdazAGga ko sunakara jo zraddhAko prApta hotA hai use vistAra dRSTi kahate haiM / 8 jo zAstra ke vacanake binA kisI arthase zraddhAna hotA hai vaha artha samyaktva hai / 9 aGga tathA aGga bAhya zAstroMkA avagAhana karanese jo zraddhA utpanna hotI hai use avagADha samyaktva kahate haiM aura 10 kevalajJAnake dvArA dekhe hue padArthoM meM jo zraddhA hotI hai use paramAvagADha samyaktva kahate haiM / . 1-2. AtmAnuzAsane guNabhadrasya / [ 4.58 For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 59 ] boSaprAbhRtam -233 ( suddhA guNehi suddhA ) yA pravrajyA guNaiH kRtvA zuddhA sA zuddhA kathyate na tu veSamAtreNa zuddhocyate / ( pavvajjA erisA bhaNiyA ) pravrajyA dIkSedRzI bhaNitA pratipAditA zAntinAtheneti zeSaH || 58 || evaM AyattaNaguNapajjattA bahuvisuddha sammatte / NiggaMthe jinamagge saMkheveNaM jahAkhAdaM // 59 // evaM AtmatatvaguNaparyAptA bahuvizuddhasamyaktve / nigranthe jinamArge saMkSepeNa yathAkhyAtam ||19|| ( evaM ) pUrvoktaprakAreNa / ( AyattaNaguNapajjattA ) ' AtmatatvaguNaparyAptA paripUrNA, AtmaguNabhAvanArahiteyaM pravrajyA paripUrNA na bhavati, AtmaguNabhAvanAsahitA tu stokApi pravrajyA paryAptA sampUrNA bhavatIti bhAvArtha: / ( bahuvisuddha - samma) bahuvizuddha samyaktve munau pravrajyA paryAptA bhavati mithyAtvadUSite tu nagne'pi muno dIkSA adIkSA bhavati saMsAravicchedarahitatvAt / utkRSTatayA isa prakAra jo anazanAdi bAraha tapoM, ahiMsA Adi chaha vratoM aura caurAsI lAkha uttara guNoMse zuddha hai| bAraha saMyamoM, tathA do tIna athavA daza prakArake samyagdarzana rUpI guNoMse vizuddha hai aura aTThAIsa mUlaguNoM se 'zuddha hai -- niraticAra hai vahI jinadIkSA hai aisA zrI zAntinAtha bhagavAn ne kahA hai / yahA~ yaha bhAva spaSTa kiyA gayA hai ki jo dIkSA guNoMse zuddha hai vahI zuddha dIkSA kahalAtI hai, mAtra veSase dIkSA zuddha nahIM kahI jAtI // 58 // gAthArtha -- isa prakAra atyanta vizuddha samyaktvase yukta muni meM pravrajyA AtmaguNoM kI bhAvanA se paripUrNa hotI hai / [ kundakunda svAmI kahate haiM ki maiMne] nirgrantha jaina mArga ke viSaya meM jo kahA hai vaha saMkSepa se hI kahA hai // 59 // vizeSArtha - pUrvokta vivecana se spaSTa hai ki jo pravrajyA Atmatatva ke guNoMse paripUrNa hai vahI pUrNaM pravrajyA hai / jo pravrajyA Atma- guNoM kI bhAvanA se rahita hai vaha paripUrNa nahIM hotii| isake viparIta jo pravrajyA AtmaguNoM kI bhAvanA se sahita hai vaha choTI honepara bhI paripUrNa hotI hai| yaha pravrajyA atyanta vizuddha samyaktva se yukta muni meM pUrNatAko prApta 1. Atmatva ma0 gha0 / 2. AtmabhAvanA guNa ka0 ma0 / For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 SaTprAbhUte [ 4.590 'navamagra vaiyakapadaM labdhvApi mithyAdRSTayastapasvinaH punaH saMsAre patantIti jJAtvA punaH punaH bhaNAmi samyaktvavatA muninA bhavitavyaM / uktaM cAnenaiva bhagavatA kundakundAcAryeNa sammaM ceva ya bhAve micchAbhAve taheva boddhavyA / caUNa micchabhAve sammammi uvaTThide vaMde // 1 // ( NiggaMthe ) nigranthe / ( jiNamagge) jainamArge nagne jinamArge, vastrasahitastu mokSaM prApnotIti mithyAdRSTimArga: / ( saMkheveNa ) saMkSepeNa samAsena / ( jahAbAda yathA mayA kathita pravrajyAlakSaNaM sa sarvo'pi saMkSepa iti jJAtavyamiti bhAvaH / vistarastu gautamasvAmisUtre boddhavyaH / pavvajjA -- pravrajyAsvarUpaM nirUpitam / pravrajyA ko'rthaH ? parivrAjyaM tasya sUtrapadAni saptaviMzatijinasenAcAryai - ruktAni / tathA hi hotI hai / mithyAtvase dUSita muni bhale hI nagna rahatA ho usakI dIkSA' dIkSA nahIM hotI kyoMki vaha saMsArake viccheda se rahita hai / yadyapi mithyAdRSTi muni utkRSTa rUpase navama graiveyakake padako bhI prApta karalete haiM to bhI punaH saMsAra meM hI par3ate haiM aisA jAnakara meM bAra-bAra kahatA hU~ ki muniko samyagdRSTi honA caahiye| jaisA ki inhIM bhagavAn kundakundA cArya ne kahA hai sammaM - jisa prakAra samyaktva rUpa bhAva haiM usI prakAra mithyAtva rUpa bhI bhAva hote haiM / unameM se mithyAtva rUpa bhAvoMko chor3akara jo samyaktva bhAva ko prApta hue haiM, maiM unheM vandanA karatA hU~ / jinamArga parigraha se rahita hai-nagna rUpa hai| 'vastra sahita manuSya mokSako prApta hotA hai' yaha mithyAdRSTiyoM kA mArga hai| isa jainamArga meM jaisA kucha pravrajyA kA lakSaNa maiMne kahA hai vaha saMkSepa se hI kahA hai, aisA jAnanA cAhiye / isakA vistAra zrI gautama svAmIke paramAgama meM jAnanA cAhiye / isa prakAra pravrajyA ke svarUpakA nirUpaNa kiyA / prazna - pravrajyA isakA kyA artha hai ? uttara - pravrajyA kA artha pAribrajya hai| usake sattAIsa sUtra zrI jinasenAcAryaMne kahe haiM / jo isa prakAra haiM 1. navavaiveyaka gha0 / For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 -4.59] bodhaprAmRtam jAtimUrtizca tatrasthaM lakSaNaM sundarAGgatA / prabhAmaNDalacakrANi tathAbhiSavanAthate // 1 // siMhAsanopaghAne ca chatracAmaraghoSaNAH / azokavRkSanidhayo gRhazobhAvagAhane // 2 // kSetrAjJe tatsamA kotivaMdhatA vAhanAni ca / bhASAhArasukhAnIti jAtyAdiH saptaviMzatiH // 3 // iti tribhiH zlokaiH saptaviMzatiH pravrajyAsUtrapadAni jJAtavyAni / eteSAM vivaraNaM taireva kRta vartate tathA hi jAtyAdikAnimAn saptaviMzati parameSThinAm / guNAnAhu jedIkSAM sveSu teSvakRtAdaraH // 1 // jAtimAnapyanusiktaH saMbhajedahatAM kramau / yato jAtyantare jAtyAM yAti jAti catuSTayIM // 2 // jAtI bhavA jAtyA tAM jAtyAM uttamAM jAti muniryAti / kasmin jAtyantare catuHprakArajAtibhede / kiM kurvANaH ? ahatkramo bhajamAnaH / ___ jAti-jAti, mUrti, usameM rahane vAle lakSaNa, zarIrako sundaratA, prabhA, maNDala, cakra, abhiSeka, nAthatA, siMhAsana, upadhAna, chatra, cAmara, ghoSaNA, azoka vRkSa, nidhi, gRhazobhA, avagAhana, kSetrajJa, AjJA, sabhA, koti, vandanIyatA, vAhana, bhASA, AhAra aura sukha ye jAti Adi .. sattAIsa sUtrapada kahalAte haiM // 1-3 // ina tIna zlokoMke dvArA pravrajyA ke sattAIsa sUtra pada jAnanA caahiye| inakA varNana unhIM jinasenAcArya ne kiyA hai jo isa prakArAhai.. jAtyAvikA-ye jAti Adi sattAIsa sUtra pada parameSThiyoM ke guNa kahalAte haiN| usa bhavya puruSa ko apane jAti Adi guNoMse Adara na karate hue dIkSA dhAraNa karanA caahiye| (ye jAti Adi guNa jisa prakAra parameSThiyoM meM hote haiM usI prakAra dIkSA lene vAle ziSya meM bhI yathAsaMbhava rUpase hote haiM parantu ziSyako apane jAti Adi guNoM kA sanmAna 1. kSetrasAzAsabhAH mahApurANe / 2. mahApurANe parva 39 / 3. steSu m0| 4. mahApurANe 166-167 parva 39 For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4.59 ...paTnAbhUte 'jAtirandrI bhavedivyA cakriNAM vijavAzritA / paramA jAtirAhaMntye svatmotyA siddhimIyuSAm // 3 // mUAdiSvapi netavyA kalpaneyaM catuSTayo / purANaharasaMmohAtkvacicca tritayI matA // 4 // karzayan mUtimAtmIyAM rakSan mUrtIH zarIriNAM / tapo'dhitiSTheddivyAdimUrtIrAptumanA muniH // 5 // svalakSaNamanirdezyaM manyamAno jinezinAM / lakSaNAnyabhisaMdhAya tapasyetkRtalakSaNaH // 6 // mlApayan svAGgasaundayaM munirugra tapazcaret / vAJchan divyAdisaundaryamanivArya paraM paraM // 7 // nahIM kara parameSThiyoM ke hI jAti Adi guNoMkA sanmAna karanA cAhiye kyoMki aisA karane se vaha ziSya ahaMkAra Adi duguNoM se bacakara apane : ApakA utthAna zIghra hI kara sakatA hai)| svayaM uttama jAti vAlA honepara bhI ahaMkAra-rahita hokara arahanta devake caraNoM ko sevA karanI cAhiye kyoMki aisA karanese vaha bhavya dUsare janma meM utpanna honepara divyA, vijayAzritA, paramA aura svA ina cAra uttama jAtiyoM ko prApta hotA hai // 1-2 // __jAtirendrI-indrake divyA jAti hotI hai, cakravatiyoM ke vijayAzritA, arahanta devake paramA aura mokSako prApta hue jIvoMke apane AtmA se utpanna honevAlI svA jAti hotI hai // 3 // . . ina cAroM ko kalpanA mUrti Adi meM kara lenI cAhiye arthAt jisaprakAra jAtike divyA Adi cAra bheda haiM usI prakAra mUrti Adike bhI samajha lenA cAhiye / parantu purANoM ko jAnane vAle AcArya moha-rahita honese kisI-kisI jagaha tIna hI bhedoMkI kalpanA karate haiM arthAt siddhoMmeM svA mUrti nahIM mAnate haiM // 4 // jo muni divya Adi mUrtiyoMko prApta karanA cAhatA hai use apanA zarIra kRza karanA cAhiye tathA anya jIvoM ke zarIroM kI rakSA karate hue tapazcaraNa karanA cAhiye // 5 // isI prakAra aneka lakSaNa dhAraNa karane vAlA vaha puruSa apane lakSaNoM ko nirdeza karane ke ayogya mAnatA haA jinendra devake lakSaNoMkA cintavana kara tapazcaraNa kare // 6 / / jinako paramparA anivArya hai aise divya Adi saundaryo kI 1. mahApurANe / parva 39 zloka 168-200 / For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ boSanAmRtam 2377 malImasAGgo vyutsRssttsvkaayprbhvprbhH| .. prabhoH prabhAM muniyA'yan bhavetkSipraM prabhAsvaraM // 8 // svaM maNisnehadIpAditejo'pAsya jinaM bhajan / . tejomayamayaM yogI syAttejovalayojvalaH // 9 // tyaktvA'stravastrazastrANi prAktanAni prazAntabhAk / jinamArAdhya yogIndro dharmacakrAdhipo bhavet // 10 // tyaktasnAnAdisaMskAraH saMzritya snAtakaM jinaM / mani meroravApnoti paraM. janmAbhiSecanaM // 11 // svaM svAmyamaihikaM tyaktvA paramasvAminaM jinaM / .. sevitvA sevanIyatvameSyatyeSa jagajjanaH // 12 // svocitAsanabhedAnAM tyAgAttyaktAmbaro muniH / siMha viSTaramavyAsya tIrthaprakhyApako bhavet // 13 // svopadhAnAdyanAdRtya yo'bhUnnirupadhimuniH / .... zayAnaH 'sthaNDile bAhumAtrArpitazirastaTaH // 14 // icchA karatA huA vaha muni apane zarIra ke saundarya ko malina karatA huA kaThina tapazcaraNa kare // 7 // jisakA zarIra malina ho gayA hai, jisane apane zarIrase utpanna honevAlI prabhAkA tyAga kara diyA hai aura jo arahanta devakI prabhA kA dhyAna karatA hai aisA sAdhu zIghrahI dedIpyamAna ho jAtA hai arthAt divya-prabhA Adi prabhAoM ko prApta karatA hai ||8|| jo muni apane maNi aura tela ke dIpaka AdikA teja chor3akara tejomaya jinendra bhagavAn kI ArAdhanA karatA hai vaha prabhAmaNDala se ujjvala ho uThatA hai // 9 // jo pahale ke astra, vastra aura zastra Adiko chor3akara atyanta zAnta hotA huA jinendra bhagavAn kI ArAdhanA karatA hai vaha yogirAja dharmacakrakA adhipati hotA hai // 10 // jo muni snAna AdikA saMskAra chor3akara kevalI jinendra kA Azraya letA hai arthAt unakA cintavana karatA hai vaha meru parvatake mastaka para utkRSTa janmAbhiSeka ko prApta hotA hai||11|| jo muni apane isa loka-sambandhI svAmIpaneko chor3akara paramasvAmI zrI jinendra devako sevA karatA hai vaha jagat ke jIvoMke dvArA sevanIya hotA hai arthAt jagat ke saba jIva usako sevA karate haiM // 12 // jo muni apane yogya aneka AsanoM ke bhedoMkA tyAga karake digambara ho jAtA hai vaha siMhAsana para ArUDha hokara tIrthako prasiddha karane vAlA ... arthAt sodhakara hotA hai / / 13 / / jo muni apane takiyA AdikA anAdara For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 SaTprAbhUte sa mahAbhyudayaM prApya jino bhUtvA''ptasatkriyaH / devaviracitaM dIpramAskandatyupadhAnakaM / / 15 // // 18 // tyaktazItAtapatrANasakalAtmaparicchadaH 1 tribhizchatraH samudbhAsiratnairudbhAsate svayaM / / 16 / / vividhavyajanatyAgAdanuSThitatapovidhiH 1 cAmarANAM catuHSaSTyA vIjyate jinaparyaye // 17 // ujjhitAnakasaMgItaghoSaH kRtvA tapovidhaM / syAdyudundubhinirghoSaiSu SyamANajayodayaH udyAnAdikRtAM chAyAmapAsya svAM tapo vyaghAt / yato'yamata evAsya syAdazokamahAdrumaH // 19 // svaM svApateyamucinaM tyaktvA nirmamatAmitaH / svayaM niSibhirabhyetya sevyate dvAri dUrataH // 20 // gRhazobhAM kRtArakSAM dUrIkRtya tapasyataH / zrImaNDapAdizobhAsya svato'bhyeti purogatAM // 21 // kara parigraharahita ho jAtA hai aura kevala apanI bhujA para sirakA kinArA rakhakara pRthivI ke U~ce nIce pradeza para zayana karatA hai vaha mahA - abhyuda ko pAkara jina hojAtA hai / usa samaya saba loga usakA Adara-satkAra karate haiM aura vaha devoMke dvArA bane hue dedIpyamAna takiyA ko prApta hotA hai / / 14-15 / / jo muni zItala chatra Adi apane samasta parigraha kA tyAga kara detA hai vaha svayaM dedIpyamAna ratnoMse yukta tIna chatroMse suzobhita hotA hai || 16 || aneka prakArake paGkhAoMke tyAgase jisane tapazcaraNa kI vidhikA pAlana kiyA hai aisA muni jinendra paryAya meM cauMsaTha camaroMse vIjita hotA hai arthAt usa para cauMsaTha camara DhulAye jAte haiM ||17|| jo muni nagAr3e tathA saMgIta Adi kI ghoSaNA kA tyAgakara tapazcaraNa karatA hai usake vijayakA udaya svarga ke dundubhiyoM ke gaMbhIra zabdoMse ghoSita kiyA jAtA hai ||18|| cU~ki pahale usane apane udyAna Adike dvArA kI huI chAyA kA parityAga kara tapazcaraNa kiyA thA isaliye hI aba use ( arahanta avasthA meM ) mahA azoka vRkSa kI prApti hotI hai // 19 // jo apanA yogya dhana chor3akara nirmamatvabhAva ko prApta hotA hai vaha svayaM Akara dUra daravAje para khar3I huI nidhiyoMse sevita hotA hai arthAt samavasaraNa bhUmi meM nidhiyA~ daravAje para khar3e rahakara usakI sevA karatI haiM // 20 // jisakI rakSA. saba orase kI gaI thI aisI gharakI zobhAko chor3a [X43 For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 -4.59] bodhaprAmRtam tapo'vigAhanAdasya gahanAnyadhitiSThataH / trijagajjanatAsthAnasahaM syAdavagAhanaM // 22 // kSetravAstusamutsargAtkSetrajJatvamupeyuSaH / svAdhInaM trijagatkSetramezyamasyopajAyate // 23 // AjJAbhimAnamutsRjya maunamAsthitavAnayaM / prApnoti paramAmAjJAM surAsurazirodhRtAM // 24 // svAmiSTabhRtyabandhvAdisabhAmutsRSTavAnayaM / paramAtmapadaprAptAvaghyAste trijagatsabhAM // 25 // svaguNotkIrtanaM tyaktvA tyaktakAmo mhaatpaaH| stutinindAsamo bhUpaH kIrtyate bhuvanezvaraiH // 26 // vanditvA vandya mahantaM yato'nuSThitavAMstapaH / tato'yaM vandyate vandyairanindyaguNasannidhiH // 27 // kara isane tapazcaraNa kiyA isIliye zrImaNDapa kI zobhA apane Apa isake sAmane AtI hai // 21 // jo tapa karaneke liye saghana vanameM nivAsa karatA hai use tInoM jagat ke jIvoMke liye sthAna de sakanevAlI avagAhana zakti prApta hojAtI hai arthAt usakA aisA samavasaraNa racA jAtA hai jisameM tInoM lokoMke jIva sukhase sthAna pA sakate haiM // 22 // jo kSetra makAna AdikA parityAga karake zuddha AtmAko prApta hotA hai use tInoM jagatke kSetrako apane adhIna rakhane vAlA aizvarya prApta hotA hai / / 23 / / jo muni AjJA denekA abhimAna chor3akara mauna dhAraNA karatA hai use sura aura asuroMke dvArA zira para dhAraNa kI huI utkRSTa AjJA prApta hotI hai arthAt usakI AjJA saba jIva mAnate haiM // 24 // cUMki isa munine apane iSTa sevaka tathA bhAI Adiko sabhAkA tyAga kiyA thA isaliye utkRSTa arahanta padakI prApti honepara vaha tInoM lokoM kI sabhA arthAt samavasaraNa bhUmimeM virAjamAna hotA hai // 25 / / jo saba prakAra kI icchAoM kA parityAga kara apane guNoMkI prazaMsA karanA chor3a detA hai aura mahAtapazcaraNa karatA huA stuti tathA nindA meM samAna bhAva rakhatA hai vaha tInoM lokoMke indroMke dvArA prazaMsita hotA hai arthAt saba loga usakI stuti karate haiM // 26 // cUMki isa munine vandanA karane yogya arahanta devakI vandanAkara tapazcaraNa kiyA thA isIliye yaha vandanA karane ke yogya pUjya puruSoM ke dvArA vandanA kiyA jAtA hai tathA prazaMsanIya uttama guNoMkA bhaNDAra huA hai // 27 // For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 SaTprAbhUte pAdacArI vivAhanaH / tapo'yamanupAnatkaH kRtavAn padmagarbheSu caraNanyAsaMmarhati // 28 // vAggupto hitavAgvRtyA yato'yaM tapasi sthitaH / tato'sya divyabhASA syAtprINayantyamakhilAM sabhAM // 29 // anAzvAnniyatA'hArapAraNo'taptayattapaH 1 tadasya divyavijayaparamAmRtatRptayaH // 30 // tyaktakAmasukho bhUtvA tapasyasthAcciraM yataH / tato'yaM sukhasAdbhUtaH paramAnandathu bhajet / / 31 / / kimatra hunoktena yadyadiSTaM yathAvidhaM / tyajenmunirasaMkalpastattat sUte'sya tattapaH // 32 // prAptotkarSaM tadasya syAttapazcintAmaNeH phalaM / yato'haMjjAti mUrtyAdiprAptiH saiSAnuvarNitA // 33 // jainezvarIM paramAjJAM sUtroddiSTAM pramANayen / tapasyAM yadupAdatte pArivrAjyaM tadAJjasaM // 34 // jo jUtA aura savArIkA parityAga kara paidala calatA huA tapazcaraNa karatA hai vaha kamaloM ke madhyameM caraNa rakhane ke yogya hotA hai arthAt arahanta avasthA meM devaloga usake caraNoMke nIce kamaloMkI racanA karate haiM ||28|| cUMki yaha muni vacana guptiko dhAraNa kara athavA hita mita vacana rUpa bhASA samitikA pAlana kara tapazcaraNa meM sthita huA thA isaliye hI ise samasta sabhA ko saMtuSTa karane vAlI divyadhvani prApta huI hai ||29|| isa munine pahale upavAsa dhAraNakara athavA niyamita AhAra aura pAraNAeM kara tapa tapA thA isaliye hI ise divya tRpti, vijaya tRpti paramatRpti aura amRta tRpti ye cAroM hI tRptiyA~ prApta huI haiM // 30 // cUMki yaha muni kAma janita sukhako chor3akara cira kAla taka tapazcaraNa meM sthira rahA thA isaliye hI yaha sukhasvarUpa hokara paramAnanda ko prApta huA hai ||31|| isa viSaya meM bahuta kahanese kyA lAbha hai ? saMkSepameM itanA hI kaha denA ThIka hai ki muni saMkalpa - rahita hokara jisa jisa vastukA parityAga karatA hai usakA tapazcaraNa usake liye vahI vahI vastu utpanna kara detA hai ||32|| jisa tapazcaraNa rUpI cintAmaNikA phala utkRSTa padakI prApti Adi milatA hai aura jisase arahanta devakI jAti tathA mUrti AdikI prApti hotI hai aisI isa pArivrajya nAmakI kriyA kA varNana kiyA ||33|| jo Agama meM kahI huI jinendradevakI AjJAko pramANa mAnatA [ 4.19 For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 60 ] bodhaprAbhRtam anyacca bahuvAgjAle nibaddhaM yukti bAdhitaM / pArivrAjyaM parityAjyaM grAhyaM cedamanuttaraM / / 35 / / paMcatrizacchlokaiH pravrajyA varNitA / iti zrIbodhaprAbhRte pravrajyAdhikAra ekAdazaH samAptaH // 11 // athedAnIM bodhAprAbhRtasya cUlikAM gAthAtrayeNa nirUpayanti -- rUvatthaM suddhatthaM jiNamagge jiNavareha jaha bhaNiyaM / bhavvajaNabohaNatthaM chakkA hiyaMkaraM uttaM // 60 // huA tapasyA dhAraNa karatA hai arthAt dIkSA grahaNa karatA hai usIke vAstavika pArivrajya hotA hai ||34|| aneka prakAra ke vacanoM ke jAla meM nibaddha tathA yukti se bAdhita anya logoMke pArivrajya ko chor3akara isI sarvotkRSTa pArivrajya ko grahaNa karanA cAhiye || 35 || isa prakAra paiMtIsa zlokoM ke dvArA pravrajyA kA varNana kiyA gayA hai* // 59 // isa taraha zrI bodhaprAbhRta meM pravrajyAdhikAra nAmakA gyArahavA~ adhikAra samApta huA / Age tIna gAthAoMke dvArA bodhaprAbhRtakI cUlikAkA nirUpaNa karate haiM gAthArtha - jinamArga meM jinendra devane jisa prakAra varNana kiyA hai usI 241 * paM0 jayacandrajI ne 'AyattaNa guNapajjattA' kI chAyA 'AyatanaguNaparyAptA' svIkRta kI hai tathA 'bahuvisuddha sammatta' ise 'jiNamagge' kA vizeSaNa mAnA hai / aisA mAna kara unhoMne isa gAthAkA artha nimna prakAra kiyA haiaise pUrvokta prakAra Ayatana jo dIkSA kA ThikAnA nigrantha muni tAke guNa je te haiM tinakari pajjattA kahiye paripUrNa, bahuri anya bhI je bahuta dIkSA meM cAhiye te guNa jAmeM hoMya aisI pravrajyA jinamArga meM jaise khyAta kahiye prasiddha hai taise saMkSepa kari kahI, kaisA hai jinamArga, vizuddha hai samyaktva jA aticAra rahita samyaktva jAmeM pAiye hai, bahuri kaisA hai jinamAga nirgrantharUpa hai maiM bAhya antaraparigraha nahI hai / bhAvArtha - aisI pUrvokta pravrajyA nirmala samyaktva sahita nirgrantha rUpa jinamArga viSai kahI hai, anya naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya, vedAnta, mImAMsaka, pAtaMjali bauddha Adika matameM nAMhI hai, bahuri kAla doSa taiM jainamata taiM cyuta bhaye ara jainI kahAveM aise zvetAmbara Adika tinimeM bhI nahIM haiM // 159 // 16 For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 SaTprAbhRte rUpasthaM zuddhayarthaM jinamArge jinavareyathA bhaNitam / bhavyajanabodhanArthaM SaTkAryAhitaMkaraM uktam // ( rUvatthaM suddhatthaM ) rUpasthaM nirgrantharUpasthitamAcaraNaM mayoktamiti sambandhaH / kimarthaM bhaNitaM, suddhatthaM zuddhayarthaM karmakSayanimittaM / ( jiNamagge jiNavarehi jaha bhaNiyaM ) jinamArge jinazAsane jinavarairtIrtha karaparamadevairgautamAntagaNadhara devaizca yathA yena prakAreNa bhaNitaM / ( bhavvajaNa bohaNatthaM ) Asanna bhavya jIva sambodhanArthaM / ( chakkAya hiyaMkaraM utta ) SaTukAya hitaMkaraM sarvajIvadayApratipAlanArtha uktaM nirUpitam / / 60 / / suttesu jaM jiNe kahiyaM / sIseNa ya bhadda bAhussa // 61 // sadda viyAro huo bhAsA so taha kahiyaM NAyaM zabdavikAro bhUtaH bhASAsUtreSu yat jinena kathitam / tat tathA kathitaM jJAtaM ziSyeNa ca bhadrabAhoH // ( saddaviyAro hUo ) zabdavikAro bhUto'rhadhvanirgataH ( bhAsAmuttesu jaM jiNe kahiyaM ) sarvArdhamAgadhIbhASAsUtreSu yajjinena kathitaM zrIvIreNArtharUpaM zAstraM [ 4. 61 prakAra chaha kAya ke jIvoMkA hita karane vAlA yaha nigrantha rUpakA AcaraNa karmakSaya ke nimitta maiMne bhavyajIvoMko saMbodhane ke liye kahA hai // 60 // vizeSArtha - jina zAsana meM tIrthaMkara paramadeva apanA gautamAnta gaNadharoM ne jisa prakAra kahA hai usI prakAra nikaTa bhavya jIvoMko sambodhane ke liye chahakAya ke jIvoMkA hita karane vAlA yaha nirgranthamudrAdhArI munikA AcaraNa maiMne karmakSaya rUpa zuddhike prayojana se kahA hai || 60 || gAthArtha - zabda vikAra rUpa pariNata bhASA sUtroM meM jinendra bhagavAn ne jo kahA thA bhadrabAhuke ziSya ne use vaisA hI kahA tathA jAnA hai / / 61 / / vizeSArtha - arahanta bhagavAn kI divyadhvani se jo padArtha nikalA thA vaha zabda vikAra rUpa pariNata huA arthAt gaNadharoM ne usakI zAstra rUpa racanA kI / bhagavAn kI divyadhvani sarvArdhamAgadhI bhASA rUpa thI / usameM jinendra bhagavAn ne ( vartamAna kI apekSA antima tIrthaMkara zrI mahA 1. kutte ga0 / 2. mArNa ma0 / For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 62 ] bodhaprAbhRtam 243 kathitaM / ( so taha kahiyaM NAyaM ) tattathA kathitaM jJAtamavagataM / ( sIseNa ya bhaddabAhussa ) kena jJAtaM ? ziSyeNAntevAsinA bhadrabAhuziSyeNa advaliguptiguptA paranAmadvayena vizAkhAcArya nAmnA dazaturvacAriNAmekAdazAnAmAcAryANAM madhye prathamena jJAtaM / vArasaaMgaviyANaM caudasapubvaMgaviulavittharaNaM / suyANibhaddabAhU gamayagurUbhayavao jayao // 62 // dvAdazAGgavijJAna: caturdazapUrvAGgavipulavistaraNaH / zrutajJAnibhadrabAhuH gamakaguruH bhagavAn jayatu // ( vArasaaMgaviyANaM ) dvAdazAGgavijJAnayuktaH / caudasapubvaMgavi ulavittha raNaM caturdazAnAM pUrvAGgAnAM vipulaM pRthu vistaraNaM yasya sa caturdazapUrvAGgavipulavistaraNaH / ( suyaNANibhaddabAhU ) paMcAnAM zrutakevalinAM madhye'ntyo bhadrabAhuH / ( gamayagurUbhayavao jayaoM ) yAdRzaH sUtre'rthastAdRzo vAkyArthastaM jAnantIti gamakAsteSAM gururupAdhyAyo bhagavAn indrAdInAmArAdhyo jayatu sarvotkarSeNa vartatAM tasmAyasmAkaM namaskAra ityarthaH / vIra bhagavAn ne ) jo artha rUpa zAstra jisaprakAra kahA thA use bhadrabAhu ke ziSya ne usI prakAra kahA tathA jAnA hai / yahA~ bhadrabAhuke ziSyase vizAkhAcArya kA grahaNa hai / ina vizAkhAcArya ke 'arhadvali aura 'gupti gupta' ye do nAma aura bhI haiM, tathA ye daza pUrvake dhAraka gyAraha AcAryoM ke madhya prathama AcArya the || 61 // gAthArtha - jo dvAdazAGga ke jJAnase yukta the, jinhoMne caudaha pUrvokA atyanta vistAra kiyA thA tathA jo gamakoM vyAkhyAkAroMke a bhagavAna zrutajJAnI bhadrabAhu jayavaMta hoM || 62 || guru vizeSArtha - isa padya meM zrI kundakunda svAmI ne antima zrutakevalI zrIbhadrabAhu prati vinaya pragaTa karate hue kahA hai ki jo bAraha aMgoM ke jJAtA the, caudaha pUrvokA jinhoMne bahuta vistAra kiyA thA, jo pUrNa zrutajJAnI the - pA~ca zruta kevaliyoM meM antima zrutakevalI the, jo gamakoMke guru arthAt upAdhyAya the aura indra Adike dvArA ArAdhanA ke yogya hone se bhagavAn the, ve bhadrabAhu mahArAja jayavaMta raheM unake liye hamArA namaskAra hai / zAstrake zabda aura usake anurUpa arthako jo jAnate haiM ve gama kahalAte haiM // 62 // For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhUte iti zrIpadmanandikundakundAcAryavakragrIvAcAryailAcAryagRddhapicchAcAryanAmapaMcaka virAjitena zrIsImandharasvAmijJAna saMbodhitabhavyajanena zrI jinacandrasUribhaTTArakapaTTAbharaNabhUtena kalikAlasarvajJena viracite SaTprAbhRtagranye sarvamunimaNlImaNDitena kalikAlagautamasvAminA zrImallibhUSaNena bhaTTArakeNAnumatena sakalavidvajjanasamAjasammAnitenobhayabhASA kavicakravartinA zrIvidyAnandigurvantevAsinA sUrivarazrIzrutasAgareNa viracitA boghaprAbhRtasya TIkA parisamAptA / 244 isa prakAra zrI padmanandI, kundakundAcArya, vakragrIvAcArya, elAcArya aura gRddhapicchAcArya ina pA~ca nAmoMse virAjita, zrIsImandhara svAmIke jJAnase bhavyajanoM ko sambodhita karane vAle, zrIjinacandra sUri bhaTTAraka ke paTTake AbhUSaNa, kalikAlasarvajJa zrI kundakundake dvArA viracita SaTprAbhRta grantha meM samasta muniyoM kI maNDalI se suzobhita, kalikAla ke gautamasvAmI, zrImallibhUSaNa bhaTTArakake dvArA anumata, samasta vidvajjanake samUhase sanmAnita ubhayabhASA ke kaviyoM meM zreSTha zrIvidyAnanda guruke ziSya sUrivara zrI zrutasAgara ke dvArA viracita, bodhaprAbhRta kI TIkA samApta huI / [ 4. 62 For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva prAbhRtam athedAnIM bhAvaprAbhRtaM kurvantaH zrI kundakundAcAryA iSTadevatAM namaskurvanti - NamiUNa jiNarvAriMde NarasurabharvANadabaMdie siddhe / vocchAmi bhAvapAhuDamavasese saMjade sirasA // 1 // namaskRtvA jinavarendrAn narasurabhavanendravanditAn siddhAn / vakSyAmi bhAvaprAbhRtaM - avazeSAn saMyatAna zirasA // 1 // ( NamiUNa jiNavariMde ) namaskRtya, kAn ? jinavarendrAna saptaprakRtikSayeNa kRtvaikadezena jinAH sadRSTayaH zrAvakAdaya ekAdazaguNasthAnavartinaH kSINakaSAyAca sayogakevaliparyanta jinA ucyante gaNadharadevAzca teSAM madhye varAH zreSThA aparakevalinazca teSAmindrAH svAminastIrthaMkaraparamadevA jinavarendrAH kathyante tAn natvA / kathaMbhUtAn jinavarendrAn ( Nara surabhavaNidavaMdie ) narendra surendra bhAvane - ndravaMditAn / ( siddha e ) tAdRgvizeSaNaviziSTAn siddhAzca natvA ( vocchAmi bhAvapAhuDe vakSyAmi ) kathayiSyAmi kiM tadbhAvaprAbhRtaM / na kevalamarhatsiddhAn aba isa samaya bhAva prAbhRta kI racanA karate hue zrI kundakundAcAryaM iSTa devatAko namaskAra karate haiM gAthArtha - manuSya, deva aura bhavanavAsiyoMke indroMse vandita tIrthaMkara paramadeva, siddha parameSThI tathA anya saMyamI muniyoMko zirase namaskAra kara maiM bhAvaprAbhRtako kahU~gA // 1 // vizeSArtha - mithyAtva, samya mithyAtva, samyaktva prakRti tathA anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha- ina sAta prakRtiyoMke kSaya kI apekSA se avirata samyagdRSTi, zrAvaka paJcama guNasthAnako Adi lekara gyArahaveM guNasthAna taka ke jIva, kSINakaSAya, saMyogakevalI aura gaNadhara deva jina kahalAte haiM / inameM vara-zreSTha apara kevalI haiM, unake indrasvAmI tIrthaMkara paramadeva jinavarendra kahe jAte haiM / ye jinavarendra narendra surendra aura bhAvanendroM ke dvArA vandita hote haiM / jinake samasta karmoMkA kSaya ho cukA hai ve siddha kahalAte haiM, siddha bhI narendra surendra aura bhAvanendroM ke dvArA bandita haiM / ina arahanta aura siddhake sivAya AcArya upAdhyAya aura sarva sAdhu nAmaka tIna prakArake saMyamI aura haiN| isa taraha ina pAMcoM parameSThiyoM For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 SaTprAbhRte [ 5.2 vanditvA'pi tu ( avasese saMjade ) avazeSAn saMyatAn AcAryopAdhyAya sarvasAdhUn trividhAn munIn natvA kena, (sirasA) uttamAMgena jAnukUrparaziraH paMcakena - praNipatyetyarthaH / bhAvo ya paDhamaligaM Na davvaliMgaM ca jANa paramatthaM / bhAvo kAraNabhUdo guNadosANaM jiNA viti // 2 // bhAvazca prathamaliMgaM na dravyaliMgaM ca - jAnIhi paramArtham / bhAvaH kAraNabhUtaH guNadoSANAM jinA vidanti // 2 // ( bhAvo ya paDhamaliMga ) bhAvazca prathamaliMgaM dIkSAcinhaM bhAvo bhavati / cakArAddravyaliMgaM dhRtvA bhAvaligaM pragaTaM kriyate yathA'patyotpAdanena puruSazaktiH prakaTIbhavati tathA dravyaliMgino munerbhAvaligaM prakaTaM bhavati puruSazakterbhAvasya ca locanAnAmagocaratvAt / uktaM cendranandinA bhaTTArakeNa samayabhUSaNapravacanedravyaliMgaM samAsthAya bhAvaliMgI bhavedyatiH / vinA tena na vandyaH syAnnAnAvratadharo'pi san // 1 // ne ko zirase arthAt do ghuTane do kohanI aura zira ina pA~ca aGgoM se namaskAra kara maiM bhAvaprAbhRta granthako kahU~gA / aisA zrIkundakunda svAmI maGgalAcaraNa ke sAtha pratijJA vAkya ko pragaTa kiyA hai // 1 // Age bhAva-liGgakI pramukhatA kA varNana karate haiM - gAthArtha - bhAva hI prathama liGga hai, dravya-liGga paramArthaM nahIM hai, athavA bhAvake binA dravyaliGga paramArtha kI siddhi karane vAlA nahIM hai, guNa aura doSoMkA kAraNa bhAva hI hai, aisA jinendra bhagavAn jAnate haiM // 2 // vizeSArtha - bhAva prathama liGga hai arthAt dIkSAkA prathama cihna hai / 'bhAvo ya' bhAvazca' yahA~ 'ca' zabda se yaha sUcita kiyA hai ki dravya-liGga dhAraNa karake bhAvaliMga pragaTa kiyA jAtA hai| jisa prakAra santAna kI utpatti se manuSya kI puruSatva zakti pragaTa hotI hai usI prakAra divyaliMgI munike bhAvaliGga prakaTa hotA hai kyoMki manuSya kI puruSatva zakti aura bhAva netroM ke viSaya nahIM haiM - A~khoM se dikhAI nahIM dete haiM / jaisA ki zrIindranandI bhaTTAraka ne samayabhUSaNa pravacana meM kahA hai dravyaliGga - muni dravyaliGga dhAraNa kara bhAvaliGgI hotA hai kyoMki nAnA vratoM kA dhAraka hone para bhI muni dravyaliGga ke binA vandanIya nahIM - namaskAra karaneke yogya nahIM hai // 1 // isa dravyaliGgako bhAvaliGga For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.2] bhAvaprAbhRtam dravyalagamidaM jJeyaM bhAvaliMgasya tadadhyAtmakRtaM spaSTaM na netraviSayaM kAraNaM / yataH // 2 // mudrA sarvatra mAnyA syAnnimudro naiva mAnyate / rAjamudrAdharo'tyantahInavacchAstra nirNayaH // 3 // ( Na davvaliMgaM ca jANa paramatthaM ) dravyaliMge sati bhAvaM vinA paramArthasiddhinaM bhavati tena kAraNena dravyilaMgaM paramArthasiddhikaraM na bhavati mokSaM na prApayati, tena kAraNena dravyaliMgapUrvakaM bhAvaliMgaM ghartavyamiti bhAvArthaH / ye tu gRhasthaveSadhAriNo'pi 247 kA kAraNa jAnanA cAhiye kyoMki bhAvaliGga AtmA ke bhItara hone se spaSTa hI netroMkA viSaya nahIM hai // 2 // saba jagaha mudrA mAnya hotI hai, mudrA - hIna manuSya kI mAnyatA nahIM hotI / jisa prakAra rAjamudrA ( caparAsa) ko dhAraNa karane vAlA atyanta hIna vyakti bhI loka meM mAnya hotA hai, usI taraha dradhyaliGga nagnadigambara mudrAko dhAraNa karane vAlA sAdhAraNa puruSa bhI mAnya hotA hai, yaha zAstrakA nirNaya hai || 3 || dravya - liMga honepara bhI yadi bhAva-liMga nahIM hai to vaha dravya - liMga para - mArtha kI siddhi karane vAlA nahIM hai isaliye dravya-liMga pUrvaka bhAva-liMga dhAraNa karanA cAhiye / isake viparIta jo gRhastha veSake dhAraka hokara bhI 'hama bhAvaligI haiM kyoMki dokSAke samaya hamAre antaHkaraNa meM munivrata dhAraNa karane kA bhAva thA' aisA kahate haiM unheM mithyAdRSTi jAnanA cAhiye, kyoMki ve viziSTa jina liMgake virodhI haiM-usase dveSa rakhanevAle haiM yuddha kI icchA karate hue kAyara kI taraha svayaM naSTa hote haiM aura dUsaroM ko bhI naSTa karate haiM / mukhya vyavahAra dharmake lopaka honeke kAraNa ve viziSTa puruSoM dvArA daNDanIya haiN| kevala jJAna Adi guNoMkA aura narakapAta Adi doSoMkA kAraNa bhAva hI hai / yadi koI muni dravyaliMga-nagnamudrA ko dhAraNa karake rAgadveSa moha Adi meM par3atA hai to usakA vaha bhAva saMsAra kA kAraNa hotA hai / aura yadi dravyaliMga dhAraNa kara meM 'nIrAga hU~' - rAga rahita hU~, nidveSa hU~- dveSa rahita hU~ evaM nirmoha hU~moha rahita hU~ aisI bhAvanA bhAtA hai to vaha kevala jJAna Adi guNoMko utpanna karatA hai tathA muktiko prApta hotA hai / isa arthako kevalIjinendra jAnate haiM // 2 // [ yahA~ kundakunda svAmIne prakaTa kiyA hai ki bhAvaliMga hI pramukha liMga hai / bhAvaliMga ke binA mAtra dravya-liMga paramArtha nahIM hai / jisake bhAva For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAbhRte [5.2vayaM bhAvaliMgino vartAmahe dImAyAmantarbhAvatvAtte mithyAdRSTayo jJAtavyA viziSTajinaliMgavidveSitvAt, yoddhamicchavaH kAtaravatsvayaM nazyanti, aparAnapi nAzayanti, te mukhyvyvhaardhrmlopktvaadvishissttdnnddniiyaaH| ( bhAvo kAraNabhUdo ) bhAvaH paramamuktikAraNabhUtaH / ( guNadosANaM ) guNAnAM kevalajJAnAdInAM, doSANAM narakapAtAdInAM ca kAraNabhUto bhAva eva / yadi dravyaliMgaM dhRtvA rAgadveSamohAdiSu patati liMga hotA hai usake dravya liMga hotA.hI hai para jisake dravya-liMga hai usake / bhAvaliMga hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai| jinendra bhagavAn ne mokSaprApti ke liye donoM liMgoM ko Avazyaka batalAyA hai / dravya-liMga ke binA mAtra bhAvaliMga se mokSa prApta nahIM ho sakatA aura bhAva-liMgake binA mAtra . dravya-liMga se AtmAkA kalyANa nahIM ho sktaa| yahA~ bhAva-liMga pahale hotA hai / isakA yaha artha nahIM samajhanA cAhiye ki saptama guNasthAnakA bhAva pahale hotA hai aura vastra-tyAga rUpa dravyaliMga pIche hotA hai kyoMki aisA mAnane se savastra avasthAmeM saptama guNasthAna mAnanA par3egA, para aisA mAnanA zAstra-sammata nahIM hai| isaliye prathama bhAvaliMga hotA hai, isakA artha yaha hai ki saMsAra kI moha-mamatAmeM lIna prANI prathama usase virakti kA dRr3ha nizcaya karatA hai-maiM parigraha tyAga kara daigambarI dIkSA dhAraNa karU~, aisA bhAva hRdaya meM utpanna karatA hai| isa bhAvanA se pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya uttarottara mandase mandatara hotA jAtA hai, usI manda mandatara avasthAmeM vaha kezaloMca tathA vastra-tyAga AdikI kriyA karatA hai aura usake bAda saptama guNasthAna ko prApta hotA hai| tadanantara saptama guNasthAna se girakara chaThaveM gaNasthAna meM hotA hai| isakA yaha chaThaveM sAtaveM guNasthAnakA krama hajAroM bAra calatA rahatA hai| saMskRta TIkAkAra ne jo yaha likhA hai ki 'dravyaliMga dhAraNa kara bhAvaliMga prakaTa kiyA jAtA hai' vaha isI abhiprAya se likhA hai ki kezaloMca tathA vastra-tyAga AdikI kriyA pahale hAto hai, saptama guNasthAna kA bhAva pIche hotA hai / karaNAnuyoma kI apekSA bhAvoM kI gati kA pahicAnanA pratyeka vyaktike liye zakya nahIM hai, ataH muni yA zrAvakake AcArako vyavasthA caraNAnuyogake AdhAra para hI zAstrakAroM ne kI hai, karaNAnuyoga ke AdhAra para nhiiN| isa sthiti meM jo anya sAdhu vastra dhAraNa kara gRhastha ke veSa meM rahate hue bhI yaha kahate haiM ki hama bhAva-liMga kI apekSA muni haiM, dravya-ligako apekSA nagna nahIM hue. to kyA huA ? so unakA vaisA For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --5. 3-4 ] bhAvaprAbhRtam 249 munistadA sa tasya bhAvaH saMsArakAraNaM bhavati / yadi dravyaligaM dhRtvA nIrAganirdoSanirmohabhAvanAM bhAvayati tadA kevalajJAnAdInAM guNAnutpAdayati mukti gacchati : etadarthaM ( jiNa viti) kevalino jAnanti / bhAvavisuddhiNimittaM vAhiragaMthassa korae cAo / vAhiracAo vihalo abbhantaragaMthajuttassa // 3 // bhAvavizuddhinimittaM bAhyagranthasya kriyate tyAgaH / bAhyatyAgo viphalaH abhyantaragranthayuktasya || 3 || ( bhAvavisuddhinimittaM ) bhAvasthAtmano vizuddhinimittaM kAraNaM / ( bAhira - gaMthasa kIrae cAo ) bAhyagranthasya kriyate tyAgaH vastrAdermocanaM vidhIyate / ( bAhiracAo. vihalo ) bAhyatyAgo viphalo'ntargaDurbhavati / ( abbhaMtaragaMtha juttassa ) abhyantaraparigrahayuktasya nagnasyApi vastrAderAkAMkSAyuktasyeti bhAvaH / tathA coktaM - bAhyagranthavihInA daridramanujAH svapApataH santi / yaH punarantaH saMgatyAgI loke sa durlabhaH sAdhuH // 1 // bhAvarahio na sijjhai jai vi tavaM carai koDikoDIo / jammaMtarAI bahuso laMbiyahattho galiyavattho // 4 // kahanA ThIka nahIM hai ve jina-liGga ke dveSI haiM tathA karma rUpI zatruoM se yuddhake icchuka hote hue bhI kAyara manuSyoM ko taraha svayaM naSTa hote haiM aura apane zithilAcAra se dUsaroM ko bhI naSTa karate haiM / vivekI manuSya bhAvaliMgake anusAra vyavahAra dharmakA avazya pAlana karate haiM / ] gAthArtha - bhAvoMkI vizuddhi ke liye bAhya parigrahakA tyAga kiyA jAtA hai / jo antaraGga parigraha se sahita hai usakA bAhya tyAga niSphala hai // 3 // vizeSArtha - bhAva - AtmAkI vizuddhatA ke nimitta vastra aura bAhya parigrahakA tyAga kiyA jAtA hai, para jo bAhya meM nagna hokara bho antaraGgaparigraha se yukta hai - vastra Adi kI AkAMkSA rakhatA hai usakA vaha bAhyatyAga niSphala hai| kahA bhI hai bAhya - daridra manuSya apane pApake kAraNa bAhya parigraha ke sthAgI to svayaM hai parajo antaraGga kA tyAgI hai, aisA sAdhu lokameM durlabha hai // 1 // gAthArtha - bhAvarahita sAdhu yadyapi koTI koTI janmataka hAthoMko nIce For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 SaTprAbhUrte [5.50 bhAvarahito na siddhyati yadyapi tapazcarati koTakoTI / janmAntarANi bahuzaH lambitahasto galitavastraH // 4 // ( bhAvarahio na sijjhai ) bhAvarahita AtmasvarUpabhAvanArahito viSayakaSAyabhAvanAsahitastapasvI api na siddhayati na siddhi prApnoti / ( jai vi tavaM caras koDikoDIo ) yadyapi tapazcarati karoti koTa koTI ( jammaMtarAI ) janmAntarANi / ( bahuso ) bahuzo'neka koTIkoTIjanmAntarANi / kathaMbhUtaH san ( laMbiyahattho ) adhomukta bAhudvaya: ( galiyavattho ) nagnamudrAgharo'pi san / pariNAmammi asuddha gaMdhe muccei bAhare ya jaI / bAhiragaMthaccAo bhAvavihaNassa ki kuNai // 5 // pariNAme azuddhe granthAn muJcati bAhyAn ca yadi / bAhyagranthatyAgo bhAvavihInasya kiM karoti // 5 // ( pariNAmammi asuddhe ) pariNAme manovyApAre'zuddhe'pi viSayakaSAyAdibhi:-- line sati / (gaMdhe mucce bAhire ya jaI ) granthAn muJcati parigrahAn vastrAdIn tyajati yatijinaliMgadhArI muniH / ( bAhira gaMthaccAo ) bAhyagranthatyAgo vastrAdityajanaM / ( bhAvavihaNassa ki kuNai ) bhAvavihInasyAtmabhAvanArahitasya bahi laTakA kara tathA vastrakA parityAga kara tapazcaraNa karatA hai to bhI siddhiko prApta nahIM hotA hai // 4 // vizeSArtha - bhAva - Atma-svarUpakI bhAvanA se rahita aura viSaya kaSAya kI bhAvanA se sahita sAdhu tapasvI honepara bhI siddhi ko prApta nahIM hotA hai bhale hI vaha aneka koTI koTI janma taka donoM bhujAoMko nIcekI ora laTakA kara tathA nagna mudrAkA dhArI hokara tapazcaraNa bhI karatA rahA ho // 4 // gAthArtha - bhAvake azuddha rahate hue yadi koI bAhya parigraha kA tyAga karatA hai to usa bhAvavihIna manuSyakA vAhya parigraha tyAga kyA kara degA ? arthAt kucha nahIM // 5 // vizeSArtha --- pariNAma arthAt manovyApAra ke azuddha honepara bhI viSaya kaSAya Adi se malina rahane para bhI yadi koI jina-liGga dhArI muni vastrAdi bAhya parigrahakA tyAga karatA hai to usakA vaha bAhya tyAga bhAva-vihIna arthAt AtmA kI bhAvanA se rahita bahirAtmA jIvakA kyA For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 6-7 ] bhAvaprAbhRtas 251 rAtmano jIvasya kiM karoti, na kimapi karmasaMvaranirjarAlakSaNaM kArya karotIti bhAvArthaH / jANahi bhAvaM paDhamaM kiM te liMgeNa bhAvarahieNa / paMthiya sivauripaMthaM jiNauvaiTTu payatteNa // 6 // jAnIhi bhAvaM prathamaM ki te liMgena bhAvarahitena / pathika ! zivapurIpathaH jinopadiSTaH prayatnena ||6|| ( jANahi bhAvaM paDhamaM ) jAnIhi bhAvamAtmasvarUpabhAvAnAM prathamaM mukhyaM / (fi te liMgeNa bhAvarahiNa ) kiM tava liMgena bhAvarahitena kiM na kimapi saMvaranirjarAdilakSaNaM kAryaM, api tu na kimapi kAryaM bhavati ligena vastrAdityajanalakSaNenAtmasvarUpabhAvanArahitena / ( paMthiya ) he pathika ! mokSamArgamArgaka ! (sivaripaMtha ) mokSanagarImArgaH / ( jiNauvaiTTha ) jinopadiSTa: / ( payatteNa ) prayatnena yataH kAraNAditi zeSaH / bhAvarahieNa saurisa aNAikAlaM anaMta saMsAre / gahiujjhiyAiM bahuso bAhiraniggaMtharUvAI ||7|| bhAvarahitena satpuruSa ! anAdikAlaM anantasaMsAre / gRhotojjhitAni bahuzaH bAhyanigrantharUpANi ||7|| kara sakatA hai ? arthAt karmoMke saMvara aura nirjarA rUpa kucha bhI kArya nahIM kara sakatA hai // 5 // gAthArtha - bhAvako pramukha jAna, bhAva-rahita liGga se tujhe kyA prayojana hai-usase terA kaunasA kArya siddha honevAlA hai ? he pathika ! mokSa nagarakA mArga jinendra bhagavAnne bar3e prayatna se batAyA hai ||6|| vizeSArtha - bhAva - AtmasvarUpa kI bhAvanA ko pramukha jAno athavA sabase pahale bhAvako pahicAno, bhAva-rahita liGga se - mAtra dravya-liGgase tujhe kyA prayojana hai ? usase saMvara nirjarA Adi rUpa kucha bhI kArya nahIM * hotA hai / hai pathika ! tU mokSamArga kI khoja kara rahA hai / so mokSapurI kA mArga jinendra bhagavAn ne bar3e prayatna se - batalAyA hai / tU usI mAgaM para cala ||6|| gAthArtha - he satpuruSa ! tU ne bhAva-rahita hokara anAdi kAla se isa ananta saMsAra meM bahuta bAra bAhya nirgrantha mudrA ko grahaNa kiyA tathA chor3A hai ||7|| For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 SaTprAbhUte [ 5.8 ( bhAvarahieNa saurisa ) bhAvarahitena satpuruSa ! bhAvavivarjitenAtmarUpabhAvanArahitena tvayA / ( aNAikAlaM anaMtasaMsAre ) anAdikAlamanantasaMsAre / ( gahiujjhiyAi' bahuso ) gRhItAnyujjhitAni ca bahuzo'nekavArAn / ( bAhiraniggaMthakhvAi' ) bahirnirgrantharUpANi AtmarUpabhAvanArahitAnIti bhAvArtha: / bhosaNaNarayagaIe tiriyagaIe kudevamaNugaie / pattosi tivvadukkhaM bhAvahi jiNabhAvaNA jIva' // 8 // bhISaNa narakagatau tiryaggatI kudevamanuSyagatau / prApto'si tIvraduHkhaM bhAvaya jinabhAvanAM jIva // 8 // ( bhISaNaNa rayagaIe) bhISaNA bhayAnakA yA narakagatistasyAM bhISaNa narakagatyAM / ( tiriyagaIe ) tiryaggatyAM ( kudevamaNugaie ) kutsitadevakutsita manuSyagatyorviSaye / ( pattosi tivvadukkhaM ) prApto'si tIvraduHkhaM ekAntena duHkhaM / ( bhAvahi jiNabhAvaNA jIva ) yayA vinA tva tIvraM duHkhaM prAptazcaturgatiSu tAM bhAvaya jinabhAvanAM jinasamyaktvabhAvanAM he jIva ! he Atmana ! bahirAtmatvaM midhyAdRSTitvaM parityajya samyagdRSTirbhava tvaM / tena tava caturgatiduHkhaM vinaMkSyati stokena kAlenAlpabhavAntareNa tIrthaMkaro bhUtvA mukti yAsyasi / tathA coktaM vizeSArtha - he satpuruSa ! AtmasvarUpa ko bhAvanA se rahita hokara tU ne anAdi kAlase isa ananta saMsAra meM anekoM bAra bAhya nigrantha mudrA ko dhAraNa kiyA tathA chor3A para usase terA kucha bhI kalyANa nahIM huA ||7|| gAthArtha - he jIva ! jisa jina bhAvanA ke binA tU bhayaMkara naraka gatimeM, tiryaJca gati meM, kudevagati meM aura kumAnuSa gati meM tIvra du:kha ko prApta huA hai, aba usa jinabhAvanA kA cintana kara ||8|| vizeSArtha - bhayAnaka naraka gati, tiryaJca gati, bhavanatrika Adi kutsita devagati tathA kutsita manuSyagati meM tU ne ekAnta rUpa se tIvra duHkha, jisa jina - bhAvanA - jina samyaktva bhAvanA ne binA prApta kiye haiM, he jIva ! he Atman ! aba to usa jinabhAvanA kA cintana kara arthAt bahirAtmA-mithyAdRSTi avasthA kA parityAga kara, samyagdRSTi ho jA / usase tere caturgati ke duHkha thor3e hI samaya meM naSTa ho jAyeMge aura tU thor3e hI bhAvoM ke bAda tIrthaMkara hokara mokSako prApta kara legA / jaisA kahA hai 1. jIvA ga / jIvo gha0 / For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 5.8 ] bhAvaprAbhRtam ekApi samartheyaM jinabhaktidu gati nivArayituM / puNyAni ca pUrayituM dAtu mukti zriyaM kRtinaH // 1 // kAsI jinabhAvanA ? lokaprasiddha dodhakamidam jiNa pujjahi jiNavaru thuNahi jiNahaM ma khaMDahi ANa | je jiNaghammisu rattamaNa te jANijjai jANa // ekkahi phullAha mATidei ju suranarariddhaDI / ehI karai kusATivapu bholima jiNavarataNI // anyacca -- "sukhayatu sukhabhUmiH kAminaM kAminIva sutamiva jananI mAM zuddhazIlA bhunaktu / kulamivaM guNabhUSA kanyakA saMpunItA - janapatipadapadmaprekSiNI dRSTilakSmIH // 1 // ekApi samartheyaM - yaha eka hI jina bhakti, durgati ko dUra karane, puNya ko pUrNa karane tathA kuzala manuSyako mokSa-lakSmI pradAna karane ke liye samartha hai ||1|| prazna - vaha jina bhAvanA kyA hai ? uttara- isa loka prasiddha dohA meM jinabhAvanA kA svarUpa spaSTa hai / jiNapujjahi- jinendra bhagavAnko pUjA karo, jinendra deva kI stuti karo, jinendra devakI AjJA kA khaNDana na kro| jo jina dharmake dhArakoM meM raktacitta haiM-saha-dharmI janoM se vAtsalya bhAva rakhate haiM ve hI jJAnI haiM, aisA jAna / 253 ekkahi-jo bhagavAnko eka phUla car3hAtA hai use samavasaraNameM aneka phUla prApta hote haiM arthAt vaha puSpavRSTi nAmaka prAtihArya ko prApta hotA hai| vaha jIva jyoM jyoM jinendra bhagavAn kI pUjA karatA hai tyoM tyoM 'usake pApa naSTa hote jAte haiM / aura bhI kahA hai - sukhayatu - jisa prakAra vaiSayika sukhakI bhUmi-svarUpa strI apane pati sukhI karatI hai usI prakAra Atma-janya sukhakI bhUmi, jinendra devake caraNa kamaloM kA avalokana karane vAlI samyagdarzana rUpI lakSmI mujhe sukhI kii| jisa prakAra zuddhazolA -- pAtivratya dharmase yukta mAtA putra kI 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAre samantabhadrasya / For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 SaTprAbhRte evamartha jJAtvA ye jinapUjanasnapanastavananavajIrNacaityacaityAlayoddhAraNayAtrApratiSThAdikaM mahApuNyaM karmavidhvaMsakaM tIrthaMkaranAmakarma dAyakaM viziSTaM nidAnarahitaM prabhAvanAGga N gRhasthAH santo'pi niSedhanti te pApAtmano mithyAdRSTayo narakAdiduHkhaM cirakAlamanubhavanti anantasaMsAriNo bhavantIti bhAvArthaH / [ 5.9 sattasu narayAvAse dAruNabhIsAiM asahanIyAI / bhutAI suirakAlaM dukkhAI' niraMtaraM sahiyAI // 9 // saptasunarakavAse dAruNabhISmANi asahanIyAni / bhuktAni sucirakAlaM duHkhAni nirantaraM svahita ||19|| . ( sattasunarayAvA se ) saptAnAM sunarakANAM mahAnarakANAM vAse nivAse sati he jIva ! ( dAruNabhIsAI ) dAruNAni tIvrANi, bhISmANi bhayAnakAni / ( asahaNIyAI ) asahanIyAni asahyAni soDhumazakyAni / ( bhuttAi ) bhuktAni anubhUtAni / ( suirakAlaM ) suSThu atIva cirakAlaM dIrghakAlaM eksaagrmaarbhy| rakSA karatI hai usI prakAra zuddhazIlA niraticAra zIlavratoM se yukta samyagdarzana rUpI lakSmI merI rakSA kare aura jisa prakAra guNabhUSA--guNarUpI AbhUSaNoM se yukta kanyA kulako pavitra karatI hai usI prakAra mUlaguNa athavA prazama saMvega Adi guNoMse yukta samyagdarzanarUpI lakSmI mujhe pavitra karo // 1 // isa taraha artha ko jAnakara jo jina pUjana jinAbhiSeka, jinastavana, navIna athavA jIrNa mUrti aura mandiroM kA nirmANa athavA jIrNodvAra, yAtrA tathA pratiSThA Adi mahAn puNya karmakA aura karmoMko naSTa karane vAle, tIrthaMkara nAma karma ke dAyaka, nidAna rahita viziSTa prabhAvanA aGgakA gRhastha hote hue bhI niSedha karate haiM, ve pApI mithyAdRSTi cira kAla taka narakAdi duHkha ko bhogate haiM aura ananta saMsArI hote haiM arthAt ananta kAlataka saMsArameM bhramaNa karate rahate haiM ||8|| gAthArtha - he svahita ! he Atma-hita ke vAJchaka bhavya puruSa ! tUne sAta narakoMke nivAsa meM atyanta kaThora bhayaMkara asahanIya duHkha cirakAla taka nirantara bhoge haiM ||9|| vizeSArtha - he jIva ! tUne sAta mahAnarakoMke nivAsameM tIvra bhayAnaka, asahanIya dukha dIrghakAla taka arthAt utkRSTa AyukI apekSA ekasAgarase 1. mahApuNyaM karma ma0 / For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 5.10 ] bhAvaprAbhRtam 255 zrayastrizatsAgaropamaparyantamutkRSTAyaSkaM / ( dukkhAI nirantaraM ) duHkhAnyasAtAni kaSTAni bhuktAni nirantaramavicchinnaM / ( sahiya ) he svahita ! he Atmahita ! kiM tvayA Atmano hitaM kRtamityAkSepaH / khaNaNuttA vaNavAlaNaveyaNaviccheyaNANirohaM ca / pattosi bhAvarahio tiriyagaIe ciraM kAlaM // 10 // khananottApanajvAlanavyajanavicchedanA nirodhaM ca / prApto'si bhAvarahitaH tiryaggatau ciraM kAlam ||10|| ( khaNaNa ) pRthivIkAyastvaM yadA jAtastadA khananaM kuddAlAdinA'vadAraNaduHkhaM tvayA soDhaM / ( uttAvaNa ) aSkAyastvaM yadAbhUtastadA'gnyuparyu tApanaduHkhaM tvayA kSamitaM / ( vAlaNa ) agnikAyiko jIvo yadA tvaM jAtastadA jvAlanaduHkhaM tvayA - bhUtaM / (veNa ) vAyukAyiko jIvo yadA tvaM jAtastadA vyajanAdinAvIjanaduHkhaM tvayA titikSitaM / ( viccheyaNA ) he jIva ! vanaspatikAyiko jIvo yadA tvaM utpannastadA vicchedanA kuThArAdinA - 'kartanaM duHkhaM tvayA mRSitaM / ( girohaM ca ) zaGkhazuktivRzcikagomibhramara makSikAvalIvardamahiSAdikastvaM samutpannastadA nirodhAdiduHkhaM tvayA bhuktaM / iti sthAvaratrasaduHkhAni anukrameNa sUcitAni bhavantIti jJAtavyaM / ( pattosi bhAvarahio ) prApto'si bhAvarahito jinabhaktibhraSTa Atma lekara tetosa sAgara taka nirantara - lagAtAra bhoge haiM / he svahita ! he Atmahita abhilASI prANI ! tUne apanA hita kyA kiyA ? || 9 || gAthArtha - he jIva ! tU bhAva -- rahita hokara tiryaJca gati meM cirakAla taka khodA jAnA, tapAyA jAnA, jalAyA jAnA, paGkhAkA jhalA jAnA, chedA jAnA tathA rokA jAnA Adike duHkhako prApta huA hai // 10 // vizeSArtha - he jova ! jaba tU pRthivo- kAyika huA taba tUne kudAlI Adike dvArA khode jAnekA duHkha sahA / jaba jalakAyika huA taba agni Upara tapAye jAnekA duHkha sahA / jaba agnikAyika huA taba jalAye jAnekA duHkha bhogA / jaba vAyukAyika huA taba paMkhA Adi ke dvArA prerita honekA duHkha sahA / jaba vanaspati kAyika jIva huA taba kuThAra Adike dvArA chede jAnekA duHkha sahana kiyA aura jaba zaMkha, zukti, vicchu, gobhI, bhramara, makkhI, baila tathA bhaiMsA Adika trasa meM utpanna huA taba nirodha-rokA jAnA AdikA duHkha tUne bhogA hai / isa prakAra jina 1. gharSaNaM ma0 / For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 SaTprAbhUte [5.11bhAvanAdUrIkRtazca / ( tiriyagaIe ciraM kAlaM ) tiryaggatI dIrgha kAlaM asaMkhyAtavarSaparyantaM vanaspatikAyApekSayAnantakAlaM cetyAgamAnusAreNa jJAtavyam / AgaMtuka mANasiyaM sahajaM sArIriyaM ca cattAri / dukkhAi maNuyajamme pattosi aNaMtayaM kAlaM // 11 // AgantukaM mAnasikaM sahajaM zArIrikaM ca ctvaari| duHkhAni manujajanmani prAptosi anantakaM kAlam // 11 // ( AgaMtuka ) AgantukaM duHkhaM vidyutpAtAdikaM / ( mANasiyaM ) mAnasikaduHkha strIkaTAkSAditADane sati tadaprAptau bhavati / tathA coktaM saMsAre narakAdiSu smRtipathe'pyudvegakArINyalaM, duHkhAni pratisevitAni bhavatA tAnyevamevAsatAm / tattAvatsmarami smarasmita-sitApAGgaranaGgAyudha rvAmAnAM himadagdhamugdhataruvadyatprAptavAnnirdhanaH // 1 // ( sahajaM ) vyAdhivedanotpannaM duHkhaM / ( sArIriyaM ) chedanabhedanAdikaM duHkhaM / bhakti se bhraSTa hokara arthAt AtmA kI bhAvanA se dUra rahakara tUne tiryaJca gatimeM dIrgha kAla taka-asakhyAta varSoM taka athavA vanaspati-kAyika kI apekSA ananta kAlataka duHkha prApta kiye haiM / / 10 // gAthArtha-Agantuka, mAnasika, sahaja aura zArIrika isa taraha cAra prakArake duHkha tUne manuSya janma meM ananta kAla taka prApta kiye haiM // 11 // vizeSArtha-bijalI-vajra Adike girane se jo dukha prApta hotA hai se Agantuka duHkha kahate haiM / strI ke kaTAkSa Adise tAr3ana hone tathA usakI prApti na honepara jo duHkha hotA hai vaha mAnasika duHkha hai / jaisA ki kahA gayA hai saMsAre saMsAra meM, narakAdi gatiyoMke kAla meM smaraNa Ate hI atyanta udvega karane vAle jo duHkha Apane sevana kiye haiM ve isI taraha raheM unakA isa samaya smaraNa nahIM hai kintu nirdhana avasthA meM striyoMke kAmase khile sapheda kaTAkSa rUpI kAmake vANoM se tuSAra se jalakara mUchita khar3e vRkSakI bhAMti jo duHkha prApta kiyA hai usakA smaraNa to hai / ___ bImArI kI vedanAse jo duHkha utpanna hotA hai vaha sahaja duHkha hai aura chedana bhedana AdikA duHkha zArIrika duHkha hai| yahA~ 'cakAra' zabda ukta 1. zitA m0| For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 12] bhAvanAmRtam 217 kAra uktasamuccayArthastena khalajanoktamithyAkcanazravaNe yaduHkhaM bhavati tat kenApi soDhuM na zakyate / taduktaM rudraTena mahAkavinA zalyamapi skhaladantaH soDhuM zakyeta hAlAhAladigdhaM / dhIrairna punarakAraNakupitakhalAlIkadurvacanaM // 1 // (cattAri) etAni catvAri / ( duHkhAI) duHkhAni / ( maNuyajamme ) manujajanmani manuSyabhave / ( pattosi ) prApto'si he jIva ! tvaM prAptavAnasi bhavasi / ( aNaMtayaM kAlaM ) anantakaM kutsitamanantaM kAlaM samayamiti / suranilaesu suraccharavioyakAle ya mANasaM tivvaM / saMpattosi mahAjasa duHkhaM suhabhAvaNArahio // 12 // suranilayeSu surApsarAviyogakAle ca mAnasaM tIvram / saMprApto'si mahAyazaH ! duHkhaM zubhabhAvanArahitaH // 12 // ( suranilaesu ) svargeSu / ( suraccharavioyakAle ) devIviyogAvasare (ya) cakArAtvaM devI jAtA tadA devaviyogakAle / ( mANasaM tivvaM ) indravibhUtiM dRSTvA samuccayArthaka hai arthAt kahane se jo zeSa raha gayA hai usakA saMgraha karane vAlA hai, isaliye duSTa manuSyoMke dvArA kahe hue mithyAvacana sunane se jo / duHkha hotA hai vaha kisIke dvArA nahIM sahA jA sakatA / jaisA ki mahAkavi rudraTa ne kahA hai... zalyamapi dhairyazAlI manuSyoMke dvArA bhItara gar3I huI viSalipta . zalya bhI-vANako anI bhI sahI jA sakatI hai parantu akAraNa kruddha duSTa manuSyoMkA mithyA durvacana nahIM sahA jA sktaa| ina Agantuka Adi cAroM prakAra ke duHkhoM ko he jIva ! tU manuSya bhavameM ananta kAla taka prApta huA hai / yahA~ nAnA bhavoMkI apekSA ananta kAla kahA hai, eka bhava ko apekSA nhiiN| anantakaM zabdameM jo 'ka' pratyaya huA hai vaha kutsita arthameM huA hai // 11 // ___ gAthArya he mahAyazake dhAraka jIva ! tUne zubha-bhAvanAse rahita hokara svargAmeM deva athavA devAGganAoMke viyogake samaya athavA anya kAlameM tIvra mAnasika duHkha prApta kiyA hai // 12 // vizeSA-svargomeM yadi deva huA to devIke viyogake samaya aura devI huA to devake viyogake samaya he jIva ! tUne tIvra mAnasika duHkha For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 SaTprAbhRte [512 mAnasaM manasi bhavaM duHkhaM tvaM prAptaH, tadduHkhaM tIvramatyutkRSTaM, hA ! mayA manuSyabhave prApte'pi nirmalaM cAritraM na pAlitaM anena tU niraticAraM cAritraM pratipAlitaM tenAyaM mama kilviSAderAdezaM dadAti sa tu duratikramaH kathaM mayA nAnuSThIyate ityAdi mAnasaM tIvraM duHkhaM he jIva ! tvaM ( saMpattosi ) samyakprakAreNa prApto'si anubhUtavAsi / ( mahAsa) mahat trailokyavyApanazIlaM yazaH puNyaguNAnukIrtanaM yasya sa bhavati mahAyazAH tasya sambodhanaM kriyate kundakundAcAryeNa he mahAyazaH / ( dukhaM suhabhAvaNAra hio ) IdRgvidhaM duHkhaM kasmAtprAptamityAha - suhabhAvaNAra hio-zubhasya viziSTapuNyasya bhAvanArahitaH / kAsI zubhabhAvanA ? darzanavizuddhayAdayaH SoDaza - bhAvanAH zubhAstIrthakara nAmakarmopArjanahetutvAt / atizayena zubhAtra jinasamyaktva - bhAvanA, mithyAtvabhAvanA tvatIva pApIyasI / tathA coktaM samantabhadreNa mahAkavinA prApta kiyA hai| isI prakAra yadi tU sAmAnya deva huA to indrakI vibhUti dekhakara tUne tIvra mAnasika duHkha prApta kiyA hai| usa samaya tU vicAra karatA hai ki hAya manuSya bhava prApta honepara bhI maiMne nirmala cAritra kA pAlana nahIM kiyA thA aura isa indrane nirmala cAritrakA pAlana kiyA isIliye yaha isa samaya mujhe kilviSa Adi hona devoMkA Adeza de rahA hai / isakA yaha Adeza anullaGghanIya hai, maiM isakA kisa taraha pAlana karU~ ityAdi tIvra mAnasika duHkhako he jIva ! tUne acchI taraha prApta kiyA hai - bhogA hai / yahA~ zrokundakundAcArya isa jIvako 'mahAyaza' padase sambodhana karate hue usake svarUpa kI smRti dilAte haiM - he jIva !! tU to mahAyaza kA dhAraka hai, terA yaza tonaloka meM phailane kI kSamatA rakhatA hai, tU tIrthaMkara ho sakatA hai aura taba tere puNyaguNoM kA varNana tInoM lokoM meM vyApta ho sakatA hai, phira zubha bhAvanA ko chor3akara kahA~ bhaTaka rahA hai ? yaha saba duHkha tU zubha bhAvanAse rahita hokara ho uThA rahA hai| zubhakA arthaM viziSTa puNya hai, tu usakI bhAvanAse rahita ho rahA hai / yaha artha 'zubhasya bhAvanA' isa SaSThI tatpuruSa samAsako dRSTimeM rakhakara kiyA gayA hai| darzana vizuddhi Adi solaha bhAvanAeM zubha bhAvanAeM haiM ki ve zubhatIrthaMkara nAmakarma ke bandhakI kAraNa haiN| ina saba bhAvanAoM meM jina samyaktva bhAvanA - darzana-vizuddhi bhAvanA atyanta zubha hai aura mithyAtva bhAvanA atyanta pApa rUpa hai--azubha hai| jaisA ki mahAkavi samantabhadra ne kahA hai For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 13 ] bhAvaprAbhRtam na samyaktvasamaM kicitraikAlye trijagatyapi / zreyo'zreyazca mithyAtvasamaM nAnyattanUbhRtAm // 1 // samyaktvabhAvanayA ekayApi tIrthakaranAmakarma baddhayate paMcadazAparabhAvanA vinApi / tasya samyaktvasya zuddhatA carmajalaghRtatailahiguvarjanena bhavati / anyenAyupAsakAdhyayanAdizAstreNoktenAcAreNa vistareNa jJAtavyA / tathA coktaM zivakoTinAcAryeNa - carmapAtragataM toyaM ghRtaM tailaM pravarjayet / 'navanItaMprasUnAdizAkaM nAdyAtkadAcana // 1 // kaMdappamAiyAo paMca vi asuhAdibhAvaNAI ya / bhAUNa davvaliMgI pahINadevo dibe jAo // 13 // kAndarpItyAdayaH paMca api azubhAdibhAvanAzca / bhAvayitvA dravyaliGgI prahINadevaH divi jAtaH || 13|| 259 . ( kaMdappamAiyAo ) kAndarpI ityevamAdikAH / ( paMca vi asuhAdibhAvaNAI ya) paMcApi azubhazabdAdayo bhAvanAzca kAndapaprabhRtayaH paMcAzubhabhAvanA ityarthaH / . na samyaktva - tInoM kAla aura tInoM lokoMmeM jIvoMkA samyaktvake samAna kalyANa kAraka aura mithyAtvake samAna akalyANa-kAraka dUsarA nahIM hai| zeSa pandraha bhAvanAoMke na honepara bhI eka samyaktva bhAvanA se hI tIrthaMkara nAma karmakA bandha ho jAtA hai / usa samyaktvakI zuddhatA camar3e ke pAtra meM rakhe hue jala, ghI, tela tathA hIMgake chor3anese hotI hai, sAtha hI upAsakAdhyayana Adi zAstroM meM kahe gaye anya vistRta AcArase bhI hotI hai aisA jAnanA cAhiye / jaisA ki zivakoTi AcAryaMne kahA hai carmapAtra - camar3e ke pAtra meM rakhA huA pAnI, ghRta tathA tailakA tyAga karanA cAhiye / navanIta tathA phUla Adi kA zAka kabhI nahIM khAnA cAhiye // 1-12 // gAthA - darjI Adi pA~coM azubha bhAvanAoMkA cintavana kara tU dravyaliGgI rahA aura marakara svarga meM atyanta hIna deva huA || 13 || vizeSArtha - kAndarpI Adi pA~ca azubha bhAvanAe~ haiM inakA cintavana 1. navanIta prasUnAdi ma0 / For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 SaTprAbhRte [ 5. -14 ( bhAUNa dayilaMgI) tAstvaM bhAvayitvA dravyaliMgaH san / ( pahINadevo dive jAo ) prahINadevo - hInadeva : prakarSeNa nIcadevaH kilviSAdiko devaH dive-svarge he jIva ! tvaM jAta utpannaH / kAstAH paMcAzubhabhAvanA ityAha- kAndarpI, kailviSI, AsurI, sAMmohI, AbhiyogikI ceti etAsAM nAmAnusAreNAthaMzcintanIyaH / uktaM ca zubhacandreNa yoginA-- kandarpI kaeNlviSI caiva bhAvanA cAbhiyogikI | dAnavI cApi sAmmohI tyAjyA paMcatayI ca sA // 1 // pAsatthabhAvaNAo aNAikAlaM aNeyavArAo / bhAUNa duhaM patto kubhAvaNAbhAvabIehiM // 14 // pArzvastha bhAvanA anAdikAla anekavArAn / bhAvayitvA duHkhaM prAptaH kubhAvanAbhAvabIjaiH || 14 || | ( pAsatyabhAvaNAo ) pArzvasthabhAvanAH / ( aNAikAlaM aNeyavArAo ) anAdikAlamAdirahitakAlaparyaMntaM anekavArAnanantavArAn / ( bhAUNa duhaM patto ) bhAvayitvA duHkhaM he jIva ! tvaM prAptavAn / ( kubhAvaNAbhAvagrIehi ) kubhAvanAnAM karake he jova ! tU dravya-liGgI rahA tathA antameM marakara svarga meM kilviSaka Adi jAtikA atyanta nIca deva huA / prazna - ve pA~ca azubha bhAvanAe~ kauna haiM ? uttara - 1 kAndarpI, 2 kelviSI, 3 AsurI 4 sAMmohI aura 5 abhi-yogikI | inakA artha nAmake anusAra cintana karanA cAhiye / zubhacandra munine bhI kahA hai kAnvarSI - kandarpI, kelviSI, AbhiyogikI, dAnavo aura sAmmoho ye pA~ca prakAra kI bhAvanAe~ chor3ane yogya haiM // 1- 13 // gAthArtha - he jIva ! tU anAdi kAlase aneka bAra pArzvastha bhAvanAoMkA cintana kara khoTI bhAvanAoMke bhAvarUpa bojoMke dvArA duHkhako prApta huA hai || 14 || vizeSArtha - he jIva ! tUne anAdikAla se anantoMbAra pArzvastha bhAvanAoMkI bhAvanA karake kubhAvanAoM khoTo bhAvanAoMke pariNAmarUpI bIjoM dvArA duHkha prApta kiyA hai / 1. tAsAM paJcatayI ca sA0 ka0 kha0 ga0 gha0 / For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 14] bhAvaprAbhRtam 261 bhAvAH pariNAmAsta eva bIjAnyaMkurotpattihetavastaiH kubhAvanAbhAvabIjaiH / kAstAH pAvasthapaMcabhAvanAH ? yo vasatiSa pratibaddha upakaraNopajIvI zravaNAnAM pAveM tiSThati sa pArzvasthaH / krodhAdikaSAyakaluSitAtmA vrataguNazIlaiH parihInaH saMghasyAvinayakArI kuzIla ucyate / vaidyakamaMtrajyotiSopajIvI rAjAdisevakaH saMsaktaH kathyate / jinavacanAnabhijJo muktacAritrabhAro jJAnacaraNabhraSTaH karaNAlaso'vasanna AbhASyate / tyaktagurukula ekAkitvena svacchandavihArI jinavacanadUSako mRgacAritraH parilapyate svachanda iti vA, ete paMcazravaNA jinadharmabAhyA na vandanIyAH / teSAM kAryavazAt kimapi na deyaM jinadharmopakArArthamiti / prazna-ve pAzvastha Adi pA~ca bhAvanAeM kauna haiM: uttara-jo muni vasatikAoM meM niyamabaddha nivAsa karatA hai tathA yantra mantra Adi upakaraNoM se upajIvikA-AhArAdi prApta karatA huA sAdhuoMke pArzva-samIpa meM sthita rahatA hai, vaha pArzvastha hai / krodha Adi kaSAyoMse jisako AtmA kaluSita hai, jo vrata guNa aura zIlase rahita hai tathA munisaMghakI avinaya karatA hai-ahaMkAra-vaza uddaNDa AcaraNa karatA hai, vaha kuzIla kahalAtA hai| jo vaidyaka mantra aura jyotiSa dvArA upajIvikA karatA hai tathA rAjA Adiko sevA karatA hai-adhikatara unake saMparka meM rahatA hai vaha saMsakta kahalAtA hai| jo jina-vacana-jana zAstroM se anabhijJa hai, cAritrakA bhAra chor3a karake jo jJAna aura cAritrase bhraSTa ho cukA hai tathA kriyAoMke karanemeM AlasI rahatA hai vaha avasanna kahA jAtA hai aura jo gurukulako chor3akara akelA vihAra karatA hai tathA jinendra devake vacanoMmeM doSa lagAtA hai vaha magacAritra athavA svacchanda kahalAtA hai| ye pAMca prakArake muni jinadharma se bAhya haiM, ataH vandanA karaneke . yogya nahIM haiM / jinadharmake upakArake liye inheM kAryavaza kucha bhI nahIM denA cAhiye kyoMki bhraSTa maniyoMko AhAra Adi dene tathA unakI bhakti vandanA Adi karanese jinadharmakA apavAda hotA hai / ina pA~ca prakArake muniyoMse sambandha rakhanevAlI pArzvanAtha Adi pA~ca bhAvanAeM haiN| isa jIvane anAdi kAlase anantoM bAra inakI bhAvanA kI hai tathA usake phalasvarUpa bahuta duHkha prApta kiyA hai // 14 // 1. kimapi deyaM m0p0| For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAbhRte - devANa guNavihUI iDDhI mAhappa bahuvihaM dtttth| ... hoUNa hoNadevo patto bahumANasaM dukkhaM // 15 // devAnAM guNavibhUti Rddhi mAhAtmyaM bahuvidhaM dRSTvA / bhUtvA hInadevaH prApto bahumAnasaM duHkham / / 15 / / ( devANa guNavihUI ) devAnAM guNAn aNimA mahimA laghimA garimAntaddhanakAmarUpitvaM / prAptikAmyavazitvezitvApratihatatatvamiti vaikriyikAH // 1 // ityAryoktalakSaNAna guNAna dRSTvA ( iDDhI ) Rddhi. iMdrANIpramukhaparivAra / uktaM ca zacI padmA zivA zyAmA kAlindI sulasA kaa| . bhAnvAkhyA dakSiNendrANAM vizveSAmapi kIrtitAH // 1 // udIcAM zrImatI rAmA susImA ca prabhAvatI / jayasenA suSeNA ca sumitrA ca vasundharA // 2 // gAthArtha he jIva ! tUne hIna deva hokara dUsare devoMko guNa vibhUti, Rddhi tathA bahuta prakArakA mAhAtmya dekhakara bahuta mAnasika dukha prApta kiyA hai // 15 // vizeSArtha-devoMmeM aneka guNa hote haiM jaise aNimA-aNimA, mahimA, laghimA, garimA, antardhAna, kAmarUpitva, prAptikAmya, vazitva, Izitva aura apratihatatva ye devoMke vikriyA janya guNa haiN| inake sivAya devoM kA jo indrANI AdikA pramukha parivAra hai vaha saba Rddhi kahalAtA hai / jaisA ki kahA gayA hai / zacI-svargoMke indra dakSiNendra tathA uttarendrake bhedoMmeM vibhAjita haiN| dakSiNendroM kI pramukha deviyAM isa prakAra haiM zacI padmA-zacI, padmA, zivA, zyAmA, kAlindI, sulasA, aJjukA aura bhaanu| uttarendroMko pramukha devAGganAeM isa prakAra haiM zrI udIcAM-zrImatI, rAmA, suSomA, prabhAvatI, jayasenA, suSeNA, sumitrA aura vsundhraa| For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 15 ] bhAvaprAbhRtam SoDazAdye sahasrANi vikriyotthAH pRthakca tAH / dviguNA dviguNAstasmAtparatra samamAtmanA // 3 // 16000-32000-64000- 128000 256000 - 512000 - 1024000 1 kramAdvAtriMzadaSTa dve sahasrAH paMcazatyatha / arghArghAraca triSaSThizca saptasthAneSu vallabhAH ||4|| saptasthAnAni kAni ? saudharmezAnI 1, sAnatkumAramAhendrI 2, brahmabrahmottarI 3, lAntavakASiSThI, 4, zukramahAzukrau 5, zatArasahasrArI 6, AnataprANatAraNAcyutAzcatvAraH svargA eka sthAnamiti saptasthAnA ni ityAdi devyAdiddhi dRSTvA / ( mAhamma bahuvihaM daTTu ) indravAcA dIrghAyurapi mriyate alpAyuSo'pyAyurna 'truTayate ityAdi mAhAtmyaM bahuvidhaM dRSTvA / ( hoUNa hINadevo ) honadevo bhUtvA / ( patto vahumANasaM duHkhaM ) prApto'si bahutaraM pracuraM manasi bhavaM mAnasaM duHkha he jIva ! tvamiti kAraNAt jinabhakti kurviti bhAvArthaH / 1 SoDazAdye- - prathama svarga meM solaha hajAra deviyoMkA parivAra hai| vikriyA se aneka rUpa banAne vAlI devAGganAe~ inase pRthak haiM / Age Age ke svargoM meM inakI saMkhyA kramase dUnI dUnI hotI jAtI hai, jo isa prakAra hai 16000, 32000, 64000, 128000, 256000, 512000, * 1024000 kramAd nIce likhe sAta sthAnoM meM indroM ke kramase battIsa hajAra, AThahajAra, do hajAra, pA~caso, DhAisau, savAsau aura tirezaTha, balla bhikAe~ yAnI- atyanta priya devAGganAe~ hotI haiM / sapta sthAna isa prakAra haiM 1 saudharmezAna, 2 sAnatkumAra mAhendra, 3 brahmabrahmottara, 4 lAntava kApiSTha, 5 zukramahAzukra, 6 zatArasahasrAra aura 7 Anata prANata AraNa acyuta ina cAra svargoMkA eka sthAna / 263 devoM kA mAhAtmya bhI nAnA prakArakA hotA hai jaise indrake kahane se dIrghAyu manuSya bhI mara jAtA hai aura alpa Ayu vAlekI bhI Ayu jaldI samApta nahIM hotI / he jIva ! anya hIna deva hokara devoMkI guNa rUpa vibhUti, Rddhi tathA bahuta prakArakA mAhAtmya dekha kara tUne bahuta mAnasika duHkha prApta kiyA hai isaliye aba tU jina bhakti kara, jisase hIna devakI avasthA punaH prApta na ho // 15 // 1. trudayati ma0 / For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 SaTprAbhRte [ 5. 16-17 cavihavikahAsatto mayamatto asuhabhAvapayaDatyo / hoUNa kudevattaM pattosi avArAo // 16 // catuvidhavikrathAsaktaH madamattaH azubhabhAva prakaTArthaH / bhUtvA kudevatvaM prApto'si anekavArAn ||16|| ( cauvihavikahAsatto ) caturvidhavikathAsaktaH AhArakathA - strIkathA - rAjakathA - caurakathAlakSaNAsu vikathAsu caturvidhAsvAsakta: / ( mayamatto ) aSTamadairma to garvitaH / ( asuhabhAva paDattho ) azubhabhAvaH pApapariNAmaH prakaTaH sphuTI bhUto'rthaH prayojanaM yasya sa azubhabhAvaprakaTArthaH / ( hoUNa kudevattaM ) azubhabhAvapra kaTArtho bhUtvA kudevattaM kutsitadevatvaM / ( pattosi ) prApto'si / he jIva ! asurAdiku deva - gatIranekavArAn prApto'si / asuIvAhatthehi ya kalimalabahulA hi gabbhava sahIhi / vasiosi ciraM kAlaM aNeyajaNagINa muNipavara // 17 // azucivabhatmAsu kalimalabahulAsu garbhavasatiSu / uSitosi ciraM kAlaM anekajananInAM munipravara ||17|| ( asuIvIhatyehi ya) azuciSu apavitrAsu bIbhatsAsu ca virUpakAsu / ( kalimalabahulAhi ) pApabahulAsu / ( gabbhava sahIhi ) garbhagRheSu udaravasatiSu / gAthArtha - he jIva ! cAra vikathAoM meM Asakta hokara, madase matta hokara tathA azubha bhAvako hI prayojana banAkara tU aneka vAra kudeva - nIca devakI paryAya ko prApta huA || 16 || vizeSArtha - he jIva ! tU AhAra kathA, strIkathA, rAjakathA aura cora- kathA ina cAra prakArakI vikathAoM meM Asakta rahA hai| jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi, tapa aura zarIra ina ATha padArthoM ke madase sadA matta rahA hai / tathA pApa-rUpI pariNAmako hI tUne apanA prayojana banAyA hai / isakAraNa tU kudeva-asura Adi nIca devoM kI gatiko aneka vAra prApta huA hai / / 16 / gAthArtha - he munipravara ! tUne aneka mAtAoMkI apavitra, ghRNita aura pApa rUpa malase paripUrNa garbha vasatikAoM meM cirakAla taka nivAsa kiyA hai ||17|| vizeSArthaM - yahA~ AcAryane muniyoMko upadeza dete hue unheM 'munipravara' isa sambodhanase sambodhita kiyA hai jisakA artha hotA hai hai| For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 -5.18] bhAvaprAbhRtam (vasiosi ciraM kAlaM ) uSito'si sthito'si ciraM dIrghakAlamanantakAlamanAdikAlaM ( aNeyajaNaNINa muNipavara ) garbhavasatiSu anekA anantA jananyo jAtAH, he munipravara ! he munInAmuttama / pIosi thaNacchoraM aNaMtajammaMtarAiM jaNaNINaM / aNNaNNANa mahAjasa sAyarasalilAdu ahiyayaraM // 18 // pIto'si stanakSIraM anantajanmAntarANi jananInAm / anyAsAmanyAsAM mahAyazaH! sAgarasalilAdadhikataram // 18 // (pIosi thaNacchIraM ) pIto'si pItavAn dhayitavAnasi stanakSIraM apavitra vakSoruhakSIraM stanadugdhaM / ( aNaMtajammatarAI ) anantajanmAntarANi anantabhavAntareSu / ( jaNaNINaM ) jananInAM anantamAtRNAM / ( aNNaNNANa ) anyAsAmanyAsAM / mahAjasa ) mahat trailokyavyApakaM yazo yasya bhavati mahAyazAstasya sambodhanaM kriyate he mahAyazaH / ( sAyarasalilAdu ahiyayaraM ) sAgarasalilAdapyadhikataraM atizayenAdhikataramanantasAgarajalasamAnaM / muniyoMmeM uttm| ve kahate haiM ki munipravara ! tumhArA yaha muni pada to kakSayakA kAraNa thA para mAtra dravyaliGga dhAraNa karake tuma saMsArameM hI bhaTakate rhe| pahale vikAra Adi meM Asakta hokara hIna deva-paryAyako prApta kiyA tadanantara vahA~ se cyuta hokara mAnuSI ke apavitra evaM ghRNita garbhavAsa meM tumane nivAsa kiyA hai, vaha bhI ekAdha vAra nahIM kintu aneka vAra / anAdi kAlase yaho karate A rahe ho| isa bIcameM tumhArI aneka mAtAeM ho cukI haiM / / 17 // gAthArtha he mahAyaza ke dhAraka muni ! tUne ananta janmoMmeM anya* anya mAtAoMke stanakA itanA dUdha piyA hai jo samudrake jalase bhI atyanta : adhika hai-anantaguNita hai // 18 // vizeSArtha-he mahAzaya ! he trailokya-vyApaka yazake dhAraka muni ! tUne dravyaliGga dhAraNa karake, manuSyake ananta janma dhAraNa kiye aura unameM anya anya mAtAoMke apavitra stana ke dUdhako itanA adhika piyA ki vaha samudra ke jalase bhI atizaya adhika hai arthAt ananta samudroM ke jalake samAna hai // 18 // For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [5. 19-20tuha maraNe dukkheNaM aNNaNNANaM aNeyajaNaNINaM / rugNANa NayaNaNIraM sAyarasalilAdu ahiyayaraM // 19 // tava maraNe duHkhena anyAsAmAnyAsAM anekajananInAm / ruditAnAM nayananIraM sAgarasalilAt adhikataram // 19 // ( tuha maraNe dukkheNaM ) tava maraNe sati duHkhena kRtvA "DasA di de i e tu te uya ubbha tubbha tamha tumAi tumo tume tuva tuhaM tai tuhAH" iti prAkRtavyAkaraNasUtreNa tava zabdasya tuha ityAdezaH / ( aNNaNNANaM ) anyAsAmanyAsAM mAnuSIsiMhIvyAghrImArjArImRgIgogarIbaDavAkareNuprabhRtInAM / ( aNeyajaNaNINaM ) anekajananInAM pratyekamanantamAtRNAM (ruNNANa ) ruditAnAM / ( NayaNaNAraM ) locanabAppajalaM / ( sAyarasalilAdu ahiMyayaraM ) sAgarasalilAdadhikataraM pratyekaM samudratoyadapyadhikataramanantasAgarasalilaparimANaM bhavati / bhavasAyare aNaMte chinnnnujjhiykesnnhrnnaaltttthii| puMjei jai ko vijae havadi ya girisamadhiyA rAsI // 20 // bhavasAgare anante chinnojjhitakezanakharanAlAsthIni / puJjayati yadi kazcit devo bhavati ca girisamadhikA rAziH // 20 // ( bhAvasAyare aNate ) bhAvasAgare'nante saMsArasamudre'ntarahite / (chiSNujhiyakesaNaharaNAlaThThI ) chinnAni ujjhitAni muktAni areNa nakhalunA churikayA gAthArtha he jIva ! terA maraNa honepara duHkha se rotI huI anya anya aneka mAtAoM kA azrujala samudrake jalase atyanta adhika hai // 19 // vizeSArtha he jIva ! tUne dravya liGgake kAraNa nAnAyoniyoMmeM bhramaNa karake mAnuSI, siMho, vyAghrI, mArjArI, mRgI, gau, bhaiMsa, ghor3I tathA hastinI Adiko mAtA banAyA hai tathA apanA maraNa honepara duHkhase ina ananta mAtAoMko itanA rulAyA hai ki unake A~sU samudrake jalase bhI bahuta adhika haiM arthAt ananta samudroMke jalake barAbara haiN| gAthA meM saMskRta 'tava' zabdake sthAnameM 'GasAdi de'-Adi prAkRta vyAkaraNake sUtrase 'tuha' Adeza ho gayA // 19 // __ gAthArtha-he jIva ! tUne ananta saMsAra sAgara meM jina keza, nakha, nAbhinAla aura haDDiyoMko kaTane ke pazcAt chor3A hai yadi koI yakSa unheM ikaTThA kare to unakI rAzi parvata se bhI adhika ho jAya // 20 // vizeSArtha-he jIva ! isa ananta saMsAra sAgara meM majjanonmajjana For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.21 ] bhAvaprAbhRtam 267 pUrvaM chinnAni pazcAdujjhitAni kezanakharanAlAsthIni / ( pujei jai ko vijae ) puMjayati rAzIkaroti yadi cet ko'pi zakrasantAnAgataH kazciddevaH | ( havadi ya girisamadhiyA rAsI) bhavati ca giremaMrorapi samadhikA rAziH kezAdInAM pratyekamanantamerusamA rAzayo bhavantIti bhAvArthaH / jalathalasihipavaNaMbaragirisaririkuruvaNAI savvatto / vasiosi ciraM kAlaM tihuvaNamajjhe aNappavaso // 21 // jalasthalazikhipavanAMvara girisarige kuruvanAdiSu sarvatra / uSitosi ciraM kAlaM tribhuvanamadhyenAtmavazaH ||2 // he jIva ! he cetanAnAtha ! ( jala ) tvaM jale udake uSito'pi nivAsaM cakartha / ( thala ) thale bhUmyAM / ( sihi ) zikhini hutAzane / ( pavaNa ) pavane jhaMjhAmAru ( aMbara ) ambare vihAyasi / ( giri) parvate / ( sari ) sariti nadyAM dari daryAM guhAyAM / ( kuruvaNAi ) devakurUtarakurUttamabhogabhUmi kalpavRkSavane / AdizabdAdbharata haimavata harivideha ramyaka hairaNyavattairAvatAdayo labhyante / ( savvatto ) ki bahunA sarvataH sarvatra / ( vasiosi ciraM kAlaM ) uSito'si ciraM dIrghamanantaM karate hue tUne itane adhika janma dhAraNa kiye haiM aura unameM keza, nakha, nAbhikA nAla tathA haDDiyoMko itanA adhika kSurA, nakha-bhaJjikA tathA kSurI Adise kATa kATa kara chor3A hai - jahA~ tahA~ pheMkA hai yadi indrakI AjJA se AyA huA koI deva unheM ikaTThA kare to keza AdikI vaha rAzi sumeru parvata se bhI adhika arthAt ananta sumeru parvatoM ke barAbara ho sakatI hai // 20 // gAthArtha - he jIva ! tUne anAtma-vaza hokara - AtmasvabhAvase bhinna vastuoMke vazIbhUta hokara tInoM lokoMke madhya jala, sthala, agni, vAyu, AkAza, parvata, nadI, guphA tathA devakuru uttarakuru Adi sthAnoM meM saba jagaha cirakAla taka nivAsa kiyA hai / / 21 / / vizeSArtha - he cetanAnAtha ! tUne anAtmavaza hokara nija zuddha buddha rUpa eka svabhAva se yukta caitanyacamatkAra mAtra TaGkotkIrNa eka jJAyaka svabhAva vAle Atma-tatvako bhAvanA athavA jinendra devake dvArA pratipAdita samyaktvakI bhAvanA se bhraSTa hokara jalameM, sthalameM, agnimeM, vAyumeM, AkAza meM, parvata meM, nadImeM, guphAmeM, deva kuru uttara kuru nAmaka uttama bhogabhUmisambandhI kalpavRkSoMke vana meM tathA Adi zabdase bharata, haimavata, hari, For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 SaTprAbhUte [ 5. 22-23 kAlamanantotsarpiNyavasarpiNIkAlasamayaparyantaM / ( tihuvaNamajjhe aNappavaso) tribhu nijazuddhabuddha kasvabhAvacicca matkAralakSaNaTaMkotkIrNajJAyakaMka vanamadhye'nAtmavazaH svabhAvAtmabhAvanAjinasvAmisamyakatva bhAvanA bhraSTa ityarthaH / gasiyAI puggalAI bhuvaNoda ravattiyA savvAi' / pattosi to Na titti puNarUvaM tAi bhujaMto // 22 // grasitAH pudgalA bhuvanodaravartinaH sarve / prAptosi tanna tRpti punArUpaM tAn bhuMjAnaH ||22|| ( gasiyAI puggalAI ) grasitAH pudgalAH sarve'pyaNavaH / ( bhuvaNodaravattithAI sabvAi' ) bhuvanodaravartinaH sarve'pi / ( pattosi to Na titti ) prApto'si tadapi na tRpti dhRti / ( puNarUtraM tAi bhujaMto ) punArUpaM punarnavamiti tAn pudgalAn bhujAnaH / uktaM ca pUjyapAdena gaNinA bhuktojjhitA muhurmohAnmayA sarve'pi pudgalAH / ucchiSTeSviva teSvadya mamaM vijJasya kA spRhA // tihuyaNasalilaM sayalaM pIyaM tihAeM poDieNa tume / to viNa tinhAcheo jAo citeha bhavamahaNaM // 23 // tribhuvanasalilaM sakalaM pItaM tRSNayA poDitena tvayA / tadapi na tRSNAchedo jAtaH cintayaM bhavamathanam ||23|| videha, ramyaka, hairaNyavata aura airAvata Adi kSetroM meM adhika kyA kaheM tInoM lokoM meM sarvatra cirakAla taka - ananta utsarpiNI aura avasarpiNIke kAlaparyanta nivAsa kiyA hai // 21 // gAthArtha - he jIva ! tUne saMsArake madhya vartamAna samasta pudgaloM ko yadyapi grasA hai -- khAyA hai tathApi tRptiko prApta nahIM huA / aba unheM nayA samajha kara phirase khA rahA hai // 22 // vizeSArtha - he prANin ! tona lokake andara anantAnanta paramANu vyApta haiM tUne una saba paramANuoMko yadyapi grahaNa kiyA hai tathApi tU saMtoSako prApta nahIM huA / punaH unhIM gRhItojjhita pudgala paramANuoM ko navIna samajha kara grahaNa kara rahA hai| pUjyapAda AcArya ne kahA bhI hai bhuktojjhitA - maiMne mohake kAraNa sabhI pudgaloMko bhogakara chor3A hai so aba jUThe kI taraha sthita una pudgaloM meM mujha jJAnoko kyA icchA ho sakatI hai ? arthAt kucha nahIM // 22 // gAthArtha - he jIva ! tUne pyAsase pIr3ita hokara tIna lokakA samasta For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 -5. 24] bhAvaprAbhRtam (tihayaNasalilaM sayalaM ) tribhuvanasalilaM sakalaM / pIyaM pItaM tvyaa| (tihAe ) tRSNayA / ( pIDieNa ) pIDitenAvagADhena ! (tume ) tvayA bhavatA / "tumai tumAi tume tumae tumaM tu i tu e te di de bhe TayA" iti vyAkaraNasUtreNa TAvacanena saha yuSmadaH tume AdezaH / ( to vi ) tadapi / ( Na ) naiva / ( tihAcheo) tRSNAcchedaH ( jAo ) jAtaH / (citeha bhavamahaNaM ) he jIva ! tvaM cintaya anveSasva bhavasya saMsArasya mathanaM vinAzanaM samyagdarzanajJAna cAritratrayamiti bhAvArthaH / gahiujhiyAI muNivara kalevarAI tume anneyaaii| tANaM Natthi pamANaM aNantabhavasAyare dhIra // 24 // gRhItojjhitAni munivara ! kalevarANi tvayA anekAni / teSAM nAsti pramANaM anantabhAvasAgare dhIra ! // 24 // (gahiujjhiyAI) gRhItojjhitAni / ( muNivara ) he munivara munizreSTha ! ( kalevarAI) kalevarANi zarIrANi / (tume aNeyAi) tvayA'nekAnyanantAni / pAno po DAlA to bho pyAsa kA nAza nahIM huA ataH saMsAra ko naSTa karane vAle ratnatraya kA cintavana kara // 23 // vizeSArtha he Atman ! tUne svarUpa se bhraSTa hokara ananta bhava dhAraNa kiye haiM aura una bhavoMmeM tRSNA-pyAsa se pIDita hokara yadyapi tane tona lokakA samasta pAnI piyA hai to bhI tero tRSNA-pyAsakA nAza nahIM huaa| yahA~ zleSase tRSNAkA dUsarA artha aprApta vastu kI icchA bhI hai to usa tRSNAse pIr3ita hokara tUne tIna lokakI samasta vastuoMko grahaNa kiyA para unase terI tRSNA zAnta nahIM huI, aba aisA prayatla kara ki jisase bhava dhAraNa ho na karanA pdd'e| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra bhavako saMsArako naSTa karane vAle haiM ataH inhIMkA cintavana kara / gAthA meM AyA huA 'tume' zabda yuSmad zabdake tRtIyA kA eka vacana hai / TApratyaya ke sAtha sAtha yuSmad zabdake sthAna meM 'tumai tumAi' Adi prAkRta vyAkaraNa ke sUtrase 'tume' Adeza huA hai / / 23 // ____ gAthArya he dhora vora ! munivara ! isa ananta saMsAra sAgarake bIca tUne jina aneka zarIroM ko grahaNa kara kara chor3A hai unakA pramANa nahIM hai / / 24 / / vizeSArtha-jo muniyoM meM zreSTha hai use munivara kahate haiM tathA jo . dhyeya-dhyAna karane yogya padArthakI ora buddhiko prerita kare use dhIra kahate For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 SaTprAbhRte [ 5.25 ( tANaM Natthi pamANaM ) teSAM kalevarANAM nAsti na vidyate pramANaM gaNanamanantatvAt / (aNantamavasAyare dhIra ) anantabhavasAgare'ntAtIta saMsArasamudre he dhIra ! dhyeyaM prati dhiyamariyatIti dhIrastasya sambodhanaM kriyate he dhIra ! he yogIzvara ! bhAvacAritraM vineti zeSaH / visaveyaNarattakkhayabhayasatthaggahaNasaM kilesANaM AhArussAsANaM NirohaNA khijjae AU // 25 // viSavedanA raktakSayabhayazastragrahaNasaMklezAnAm / AhArocchavAsAnAM nirodhanAt kSIyate AyuH // 25 // ( visaveyaNarattakkhayabhayasatthaggahaNasaMkilesANaM ) viSavedanAraktakSaya bhayazastragrahaNasaMklezAnAM / ( AhArussAsANaM ) AhArocchavAsAnAM / ( NirohaNA ) niro-: dhanAt / ( khijjae AU ) kSoyate AyuH / haiM | gAthA meM AcAryane munivara aura 'dhIra' donoM padoMkA sambodhana meM prayoga karate hue kahA hai ki he dhIra vIra ! munizreSTha ! tUne bhAvacAritra - ke binA mAtra dravyaliGga dhAraNa kara ananta saMsAra sAgara meM jo aneka zarIra dhAraNa kiye tathA chor3e haiM unakA pramANa nahIM hai arthAt tUne ananta zarIra dhAraNa kara chor3e haiM ||24|| Age Ayu kSINa honeke kAraNa batalAte haiM gAthArtha - viSakI vedanA, raktakSaya, bhaya, zastra ko coTa, saMkleza tathA AhAra aura zvAsocchvAsa ke nirodhase Ayu kSINa ho jAtI hai | 25 | vizeSArtha - he jIva ! mAtra dravya - liGgako dhAraNa kara tUne aise aneka bhava prApta kiye haiM jinameM viSajanita vedanA, raktakSaya, bhaya, zastra-grahaNa, saMkleza tathA AhAra aura zvAsocchvAsake ruka jAnese asamaya meM hI Ayu kSINa huI hai arthAt akAla-maraNa huA hai / [ jahA~ Ayu karmake niSeka, apano niSeka-racanA ke svAbhAvika kramako chor3akara ekadama khira jAte haiM use akAla -maraNa kahate haiM / yaha akAlamaraNa upapAda janmavAle deva aura nArakiyoMke, caramazarIrI manuSyoMke, bhogabhUmi meM utpanna hue asaMkhyAta varSakI AyuvAle manuSya aura tiryaJcoM ke nahIM hotA hai / karmabhUmike avaziSTa manuSya aura tiryaJcoMke hI hotA hai / Aja kala kucha loga aisA kahane lage haiM ki kevalajJAnI ke jJAna meM jIvoMkI jitanI Ayu dikhatI hai utanI hI Ayu pUrI kara unakA maraNa hotA hai, ataH akAlamaraNa nAmakI koI cIja nahIM hai, sabakA kAla For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --5. 26 ] bhAvaprAbhUtam himajalaNasalilaguruyarapavvayata ruruhaNa paDaNabhaMgehi / rasavijjajoyadhAraNaaNayapasaMgehi vivihi // 26 // himajvalanasalilagurutaraparvatata rurohaNapatanabhaGgaiH / rasavidyAyogadhAraNAnaya prasaMgaiH vividhaiH ||26|| 271 ( hima ) keSAM cijjantUnAM mAnavAnAM ca zItenApamRtyurbhavati / ( jalaNaM ) keSAMcijjvalanenAgninApamRtyurbhavati ( salila ) kaSAMcitsalilena samudrAdijalenApamRtyurbhavati / ( guruyarapavtrayataruruhaNapaDaNabhaMgehi ) gurutarA atyunnatazikharAste ca te parvatAstu MgIgiryAdayaH, tathA taravo vRkSA gurutaraparvatataravasteSAM rohaNeNa patanena ca kRtvA ye bhaMgAH zarIrAmardanAni te tathA taiH himajvalanasalilagurutaraparvatataru maraNa hI hotA hai / parantu unakA aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki akAlamaraNa kI paribhASA Upara dI jA cukI hai, usake anusAra jina jIvoMke Ayu karma niSeka apane svAbhAvika kramako chor3a eka sAtha khirate haiM unakA akAla-maraNa kahalAtA hai / kevala jJAnameM bhI yahI bAta AtI hai ki isa jIva kI Ayu itanI hai parantu usake niSeka amuka samaya meM amuka kAraNa se eka dama khira jaaveNge| jinAgama meM apavartyAyuSka aura anapavayuka donoM prakAra ke jIvoM kA ullekha hai, ataH sabako anapayayuSka kahanA Agama sammata nahIM hai / [ koI koI loga yaha kahate dekhe jAte haiM ki nizcayanaya se akAla maraNa nahIM hai, vyavahAra nayase hai, para ve yaha bhUla jAte haiM ki nizcaya nayase jIvakA na maraNa hotA hai aura na janma hotA hai / ] janma aura maraNa donoM kA ullekha vyavahAra nayakA hI viSaya hai / ] ..Age Ayu kSINa hone ke kucha kAraNa aura batAte haiM gAthArtha - he jIva ! hima, agni, pAnI, bahuta U~ce parvata athavA vRkSoMke Upara car3hane aura girane ke samaya hone vAle aGga bhaGga se tathA rasavidyAke yoga dhAraNa aura anItike nAnA prasaGgoMse Ayu kSINa hotI hai // 26 // vizeSArtha - kitane hI jantuoM aura manuSyoM kI zItase apamRtyu hotI hai, kinhIM kI agni se apamRtyu hotI hai, kinhIM kI samudrAdi ke jalase mRtyu hotI hai, kinhIM kI atyanta U~cI zikharavAle tu gIgiri Adi parvata tathA vRkSoMke Upara car3hane aura giraneke kAraNa utpanna aGgabhaGgase For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 paTuprAbhUte [5.20 rohaNapatanabhaMga H ( rasa vijjajoyadhAraNaaNayapasaMgehi ) rasasya viSasya yA vidyA vijJAnaM tasyA yogo'nekauSaghamelanaM tasya dhAraNaM sevanamAsvAdanaM anayaprasagazcAnyAyakaraNaM te rasavidyAyogadhAraNAnayaprasaMgAstaM rasavidyAyogadhAraNAnayaprasaMgaiH / (vivihehi) vividhairnAnAprakArai: / tathA coktaM lakSmIghareNa bhagavatA - 'aNNANa dAliddiyaha are jiya duhu Avaggu / lakkaDiyaI viNu khoDayahaM maggu sacivakhalu duggu // 1 // iya tiriyamaNuyajamme suiraM uvavajjiUNa bahuvAraM / avamincumahAdukkhaM tivvaM pattosi taM mitta // 27 // iti tiryaGmanuSyajanmani suciraM upapadya bahuvAram / apamRtyumahAduHkhaM tIvra prApto'si tvaM mitra // 27 // ( iya tiriyamaNuyajamme ) iti pUrvoktaprakAreNa tiryaGmanuSyajanmani / (suiraM ) suciraM suSThu dIrghakAlaM / ( uvavajjiUNa vahuvAraM ) upapadya utpadya janma gRhItvA bahuvAramanekavAraM / ( avamiccumahAdukkhaM ) apamRtyumahAdu:kha ( tivvaM pattosi ) tIvra duHkhamasahanIyamasAtaM prApto'si / ( taM mitta ) tvaM bhagavan he mitra ! he aat ! he suhRt / - aura kinhIMkI rasa arthAt viSavidyAke yogase aneka auSadhiyoM ke melase, kinhIM viSa nirmita auSadhiyoM ke sevanase tathA kinhIM kI nAnA prakArake anaya prasaGgase arthAt anyAya karanese apamRtyu hotI hai / jaisA ki bhagavAn lakSmodharane kahA hai aNNAeNa - he jIva ! anyAya ke kAraNa daridra puruSoMko sadA duHkha hI duHkha prApta hotA hai, so ThIka hI hai kyoMki khoTe puruSoMke to lakar3Ike sahAreke binA kIcar3a vAlA mArga durgama hI hotA hai| gAthArtha - he mitra ! isa prakAra tiryaJca aura manuSya janmameM cirakAla taka aneka vAra utpanna hokara tU apamRtyu ke tIvra mahAduHkhako prApta huA hai ||27|| vizeSArthaM - yahA~ AcArya jIvako premapUrNa sambodhana dvArA sambodhita karate hue kahate haiM ki he mitra ! tUne AtmasvabhAvase cyuta ho tiyaMJca aura manuSya gatimeM bAra-bAra utpanna hokara dIrghakAla taka apamRtyukA bhArI duHkha uThAyA hai / aba to AtmasvabhAvakI ora dRSTi de ||27|| 1. sAvayadhamma dohA // 148 // For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.28-29 ] chattIsaM tiNi sayA chAvadvisahatsavAramaraNANi / aMtomuhuttamajjhe pattosi nigoyavAsamma // 28 // SaTtrizataM trINi zatAni SaTSaSThi sahasravAramaraNAni / anta hattaMmadhye prApto'si nikovAse // 28 // ( chattIsaM tiNisayA ) SaTtriMzadadhikatrizatAni / ( chAvaTTisa hassavAramaraNAni ) SaTSaSThisahasravArAn maraNAni 66336 / ( antomuhuttamanjhe ) antarmu hUtaMmadhye / ( pattosi nigoyavAsamma ) prApto'si nikotavAse / bhAvaprAbhUtam 273 viyaladie asodI saTThI cAlIsameva jANeha / paMcidiya cauvIrsa khuddabhava'to muhuttassa // 29 // vikalendriyANAmazIti SaSThi catvAriMzadeva jAnIta | paJcendriyANAM caturviMzati kSudrabhavAn antarmuhUrttasya // 29 // ( viyaladie asIdI saTTI cAlIsameva jANeha ) vikalendriyANAM dvIndriyazrIndriyacaturindriyajIveSu anukrameNa maraNasaMkhyAmantarmUhUrtasya karoti / tathAhi / dvIndriyA jIvA antarmuhUrtena azItivArAn mriyante / trIndriyA jIvA antarmuhUrtena gAthArtha - tU nikota - vAsameM antarmuhUrtake bhItara chyAsaTha hajAra tInasI chattIsa vAra maraNako prApta huA hai ||28|| vizeSArtha - gAthAmeM Aye hue 'nigoya vAsammi' zabda kI saMskRta chAyA nikota vAse' hai / nigoda zabda ekendriya vanaspati kAyika jIvoMke sAdhAraNa medameM rUTha hai, jaba ki nikota zabda pAMcoM indriyoMke sammUrcchana janmase utpanna honevAle labdhyaparyAptaka jIvoM meM prayukta hotA hai| isaliye yahA~ jo 66336 bAra maraNakI saMkhyA hai vaha pAMcoM indriyoMkI sammilita samajhanA cAhiye ||28|| gAthArtha - vikalendriya jIvoMke antarmuhUrtasambandhI kSudrabhava kramase assI, sATha aura cAlIsa jAno tathA paJcendriyoMke caubIsa samajho ||29|| vizeSArtha - dvIndriya, trIndriya aura caturindriya ye vikalatraya kahalAte haiM / inameM do indriyoMke assI, tIna indriyoMke sATha aura caturindriyoMke cAlIsa zudrabhava hote haiM / paJcendriya jIvoMke caubIsa hote haiM / tAtparyaM yaha hai ki hIndriya jIva antarmuhUrtameM assI bAra marate haiM, tIna indriya jIva antarmuhUrta meM sAThavAra marate haiM, cI indriya jIva cAlIsa bAra ora 18 For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 SaTnAbhRte [5. 30SaSThivArAn mriyante / caturindriyA jIvA antarmuhUrtena catvAriMzataM vArAn niyante / ( paMciMdiya cauvIsaM ) paMcendriyA jIvA antarmuhUrtena caturvizati vArAn mriyante / ( khuddabhavatomuhuttassaM ) kSudrabhavA antarmuhUrtasya krameNa jJAtavyAH / rayaNate sualaddhe evaM bhamiosi dohasaMsAre / iya jiNavarehi bhaNiyaM taM rayaNataM samAyaraha // 30 // paJcendriya jIva caubIsa bAra marate haiN| ukta jIvoMke antarmuhUrta kAlameM Upara batAe hue maraNa hote haiM aura itane hI kSudra bhava hote haiN| // 29 // gAthArtha he jIva ! ratnatrayake prApta na honese tU isa taraha dIrgha 1-antarmuhUrtameM kisa jIvake kitane kSudrabhava hote haiM isakA spaSTa varNana gommaTasAra jIvakANDameM isa prakAra diyA hai tiNNisayA chattIsA chAvaTThisahassagANi maraNANi / antomuhuttakAle tAvadiyA ceva khuddabhavA / / 122 // artha-eka antamuhUrta meM eka labdhyaparyAptaka jIva chayAsaTha hajAra tInaso chattIsa maraNa aura itane hI bhavoM ( janma ) ko bhI dhAraNa kara sakatA hai arthAt eka labdhyaparyAptaka jIva yadi nirantara bhavoMko dhAraNa kare to 66336 janma aura itane hI maraNoM ko dhAraNa kara sakatA hai, adhika nahIM kara sktaa| sodI saTThI tAlaM viyale cauvIsa hoMti paMcakkhe / ___ chAvaSTiM ca sahassA sayaM ca vattosa meyakkhe // 123 / / artha-vikalendriyoMmeM drIndriya labdhyaparyAptakake 80 bhava, trIndriya labdhyaparyAptakake 60, caturindriya labdhyaparyAptaka ke 40 aura paJcendriya labdhyaparyAptaka ke 24 tathA ekendriyoMke 66132 bhavoM ko dhAraNa kara sakatA hai, adhikako nhiiN| puDhavidagAmaNimAruda sAhAraNathUla suhumptteyaa| __edesu apuNNesu ya ekkekke vAra khaM chakkaM / / 124 / / artha-pRthivI kAyika, jala kAyika, agni kAyika, vAyu kAyika aura sAdhAraNa vanaspati kAyika ina pA~cake sthUla tathA sUkSma kI apekSA do-do bheda aura eka pratyeka vanaspati kAyika ina gyAraha prakArake labdhyaparyAptaka jIvoMmeM pratyeka ke 6012 kSudrabhava hote haiN| isaprakAra ekendriya ke 66132, dvIndriyake 80, trIndriyake 60, caturindriyake 40 aura paJcendriyake 24, kula milAkara 66336 hote haiM // 124 // For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvaprAmRtam ratnatraye svalabdhe evaM bhramito'si diirghsNsaare| iti jinavarairbhaNitaM tat ratnatrayaM samAcara // 30 // ( rayaNatte sualaDhe ) ratnatraye suSThu alabdhe sati / ( evaM bhamiosi dIhasaMsAre ) evamamunAprakAreNa bhramito'si paryaTitavAn dIrghasaMsAre'nAdau saMsAre bhave / ( iya jiNavarehiM bhaNiyaM ) ityetadvacanaM jinavaraistIrthakaraparamadevabhaNitaM pratipAditaM / (taM rayaNattaM samAyaraha ) tattasmAtkAraNAt tajjagatprasiddha vA tat tvaM vA ratnatrayaM thA samAcara samyagAdriyasva vaa| taM rayaNatayaM kerisaM havadi / taM jahA / tadratnatrayaM kodRzaM bhavati ? tadyathAtadeva nirUpayati appA apammi rao sammAiTThI havei phuDu jiivo| jANai taM saNNANaM caraviha cArittamaggoti // 31 // AtmA Atmani rataH samyagdRSTiH bhavati sphuTa jIvaH / jAnAti tat saMjJAnaM caratIha cAritramArga iti // 31 // (appA appammi rao) AtmA Atmani rata AtmanaH zraddhAnaparaH / (sammAiTTI saMmArameM bhramaNa karatA rahA hai aisA jinendra devane kahA hai ataH ratnatraya kA AcaraNa kara // 30 // . vizeSArtha-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako ratnatraya kahate haiM / ratnatrayake vyavahAra aura nizcayakI apekSA do bheda haiM inameM se vyavahAra ratnatraya to isa jIvako kaIbAra prApta huA parantu nizcaya ralatraya prApta nahIM ho skaa| usI nizcaya ratnatraya ko ora saMketa karate hue gAthAmeM 'su aladdho' likhA gayA hai jisakA artha hotA hai ratnatrayake samyak prakArase prApta na hone se arthAt nizcaya ratnatraya kI prApti na honese yaha jIva anAdi saMsAra meM bhaTakatA rahatA hai, aisA tIrthakara parama devane kahA hai ataH he bhavya prANI! tU usa nizcaya ratnatrayakA acchI taraha AcaraNa kara athavA usakA acchI taraha Adara kara // 30 // * Age vaha ratnatraya kaisA hotA hai ? vahI nirUpaNa karate haiM gAthArtha-AtmAmeM lIna huA jIva samyagdRSTi hai, jo AtmAko jAnatA hai vaha samyagjJAna hai aura jo AtmA meM caraNa karatA hai vaha cAritra mArga hai // 31 // 1. maggutti m0| For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 SaTprAbhUte [ 5.32 haveha phuDa jIvo) samyagdRSTibhavati sphuTaM nizcayanayena, vyavahAranayena tu tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM bhavati, jIva AtmA samyagdRSTiriti jJAtavya: 1 ( jANai taM saSNANaM) jAnAti taM AtmAnaM tatsadRzAnaM samyagjJAnaM bhavati, vyavahAreNa tu saptatattvAni jAnAti tatsamyagjJAnaM bhavati / ( caradiha cAritamaggotti ) tamAtmAnaM jIvo yaccarati tanmayo bhavati AtmanyekalolIbhAvo bhavati, ihAsmin saMsAre, cAritramArga iti, vyavahAreNa tu pApakriyAviramaNaM caraNaM bhavati / aSNa kumaraNamaraNaM aNeyajammaMtarAI mariosi / bhAvahi sumaraNamaraNaM jaramaraNaviNAsaNaM jIva // 32 // anyasmin kumaraNamaraNaM anekajanmAntareSu mRto'si / bhAvaya sumaraNamaraNaM janmamaraNavinAzanaM jIva ||32|| ( aNNe kumaraNamaraNaM) anyasmin bhavasamUhe kumaraNamaraNaM kutsitamaraNamaraNa yathA bhavasyevaM / tathA ( aNeya jammatarAI ) anekajanmAntarANyanantabhavAntareSu / "anyArthe anyA" iti prAkRtavyAkaraNasUtreNa saptamyarthe dvitIyA / ( mariosi ) mRto'si maraNaM prApto'si / ( bhAvahi sumaraNamaraNaM ) bhAvaya sumaraNamaraNaM paMDitapaMDitamaraNaM / kathaMbhUtaM sumaraNamaraNaM ( jaramaraNaviNAsaNaM ) jarAmaraNavinAzanaM paramamokSadAyakaM / he (jIva ) jIva he cetanasvabhAva ! Atmanniti / vizeSArtha - Atma-zraddhAna meM tatpara jIva nizcaya se samyagdRSTi hai aura vyavahAra nayase jIvAdi tatvoMkA zraddhAna karane vAlA samyagdRSTi hai / jo AtmAko jAnatA hai vaha nizcayase samyagjJAna hai aura vyavahAranaya se jo sAta tatvoM ko jAnatA hai vaha samyagjJAna hai / jo AtmA meM caraNa karatA hai arthAt usImeM lona hotA hai vaha nizcaya se cAritrakA mArga hai aura pApakriyAse virata honA vyavahArase cAritrakA mArga hai // 31 // gAthArtha - he jIva ! tU anya aneka bhavoMmeM kumaraNa karake mRtyuko prApta huA hai, aba janma aura maraNako naSTa karanevAle sumaraNa maraNa paNDitapaNDita maraNako bhAvanA kara ||32|| vizeSArtha he Atman ! tU anya aneka janmAntaroM bhavAntaroM meM Artta raudradhyAna se marakara kumaraNa ko prApta huA hai, ataH aba jarA aura maraNa ko naSTa karanevAle parama mokSadAyaka sumaraNa maraNako bhAvanA kara / nirantara aisA ho cintavana kara ki merA paNDitapaNDitamaraNa ho / 'aNeya jammaMtarAi' yahA~ para 'anyArthe anyA' isa prAkRta vyAkaraNa ke sUtrase saptamo ke artha meM dvitIyA vibhaktikA prayoga huA hai / For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 32] bhAvaprAmRtam 277 samudrAdikallolavatpratisamayamAyustruTyati tavAvIcikAmaraNaM sthitiprdeshviicikaabhedaattdvividhmpyekvidhN| bhavAntaraprAptiranantaropasRSTapUrvabhavavigamanaM tadbhavamaraNamucyate / tattvanantazaH prAptaM jIveneti jJAtavyaM, tena tadbhavamaraNaM na durlabhaM / avadhimaraNaM nAma kathyate-yo yAdRzaM maraNaM sAmpratamupaiti tAdRzameva yadi maraNaM bhaviSyat tadavadhimaraNaM, tadvividhaM dezAvadhimaraNaM sarvAvadhimaraNaM ceti / tatra sarvAvadhimaraNaM nAma yadAyuryathAbhUtamudeti sAmprataM prakRtisthityanubhAgapradezaistathAbhUtamevAyuH prakRtyAdiviziSTaM punarbaghnAtyudeSyati ca yadi sarvAvadhimaraNaM / yatsAmpratamudetyAyuryathAbhUtaM tathAbhUtameva badhnAti dezato yadi taddezAvadhimaraNaM / etaduktaM Age maraNa ke sattaraha bhedoM kA saMkSipta svarUpa kahate haiM 1 AvIcikA maraNa, 2 tadbhava maraNa, 3 avadhi maraNa, 4 Adyanta maraNa, 5 bAlamaraNa, 6 paNDita maraNa, 7 Asanna maraNa, 8 bAlapaNDita maraNa, 9 sazalya maraNa, 10 palAya maraNa, 11 vazAttaM maraNa, 12 viprANasa maraNa, 13 gRDhapRSTha maraNa, 14 bhakta-pratyAkhyAna maraNa, 15 prAyopagamana maraNa, 16 iGginI maraNa aura 17 kevlimrnn| inakA svarUpa isa prakAra hai 1. AvIcikA maraNa-samudrAdi kI laharoM ke samAna jo Ayu pratisamaya kama hotI jAtI hai vaha AvIcikA maraNa hai / yaha maraNa sthiti vIcikA aura pradeza vocikA ke bhedase yadyapi do prakArakA hai tathApi sattaraha bhedoM meM eka sAmAnya bheda hI liyA gayA hai| . . . 2. tadbhava-bharaNa-bhavAntara kI prApti honA arthAt AgAmI anantara zarIra ke dvArA upasRSTa honepara pUrva bhavakA chUTa jAnA tadbhava maraNa hai| yaha tadbhavamaraNa isa jovane ananta bAra prApta kiyA hai isaliye durlabha .. 3 avadhi-maraNa-jo prANI jisa prakArakA maraNa vartamAna kAlameM prApta karatA hai vaisA hI maraNa yadi AgAmI kAlameM ho to usa maraNa ko avadhi-maraNa kahate haiM / yaha avadhi-maraNa 1 dezAvadhi maraNa aura 2 sarvAbapi maraNa ke bheda se do prakArakA hai| jo Ayu vartamAna meM prakRtisthiti-anubhAga aura pradeza sahita jaisI udaya meM AtI hai vaisI hI Ayu phira prakRtyAdi viziSTa baMdhakara yadi udayameM AvegI to usakA sarvAvadhi 1. bhaviSyati m0| 1. maraNANi sattarasa desidANi tityaMkareMhi jiNavayaNe / tatva vi ya paMca iha saMgaheba maravANi bojaami| -prathama bAvAsa manAtI baaraapnaa| For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 SanAbhRte [5.32 bhavati-dezataH sarvato vA sAdRzyenAvadhIkRtena vizeSitaM maraNamavadhimaraNamiti / sAmpratena maraNenAsAdRzyabhAvi yadi maraNamAdyantamaraNamucyate / Adizabdena sAmprataM prAthamikaM maraNamucyate, tasyAnto vinAzabhAvo yasminnuttaramaraNe / tadetadAdyantamaraNamucyate / prakRtisthityanubhavapradezairyathAbhUtaiH sAmpratamupaiti mRti tathAbhUtAM yadi sarvato dezato vA nopaiti tadAdyantamaraNaM / bAlamaraNamucyate bAlasya maraNaM bAlamaraNaM / sa ca bAlaH paMcaprakAro'vyaktabAlo vyavahAravAlo jJAnabAlo darzanabAlazcAritrabAlaH / dharmArthakAmakAryANi na vetti na tadAcaraNasamarthazarIro'vyaktabAlaH / lokavedasamayavyavahArAn na vetti zizu vyavahArabAlaH / mithyAdRSTayo darzanabAlAH / vastuyAthAtmyapAhijJAnahInA jJAnabAlAH |acaaritraashcaaritrvaalaa| darzanabAlamaraNaM dvividha maraNa kahate haiM aura jo Ayu vartamAna kAlameM prakRtyAdi viziSTa hokara jaisI udaya AtI hai, vaisI hI Ayu yadi kisI aMza meM sadRza hokara baMdhegI aura bhaviSyat kAlameM udaya AvegI to use dezAvadhi maraNa kahate haiM / abhiprAya yaha hai ki kucha aMza meM athavA pUrNa rUpase sAdRzya jisameM pAyA jAtA hai aisA avadhise viziSTa arthAt jisameM pUrNa sAdRzya maryAdita huA hai athavA kucha hissemeM sAdRzyakI maryAdA hai aura kucha hissemeM nahIM hai aise maraNako avadhi maraNa kahate haiN| 4. Acanta maraNa-vartamAnakAlameM jaisA maraNa jIvako prApta huA hai vaisA arthAt sadRza maraNa Age prApta na honA Adyanta-maraNa kahA jAtA hai| yahAM Adi zabda se vartamAnakAlika prathama kahA jAtA hai usakA anta arthAt vinAza jisa AgAmI maraNa meM ho vaha Adyanta maraNa kahalAtA hai ( AdeH anto yasmistat AdyantaM tacca tanmaraNaJceti AdyantamaraNam ) / tAtparya yaha hai ki vartamAna meM jIva, jisaprakArake prakRti, sthiti, anubhava aura pradezake dvArA jaisI mRtyuko prApta hotA hai vaisI mRtyuko eka-deza athavA sarva-deza rUpase bhaviSyat meM prApta na ho to vaha Adyanta maraNa kahA jAtA hai| 5. bAlamaraNa-aba bAlamaraNa kahA jAtA hai| bAlakakA maraNa so bAlamaraNa hai| vaha bAla pAMca prakAra kA hai-1 avyakta bAla, 2 vyavahAra bAla, 3 jJAna bAla, 4 darzana bAla aura 5 cAritra bAla / jo dharma artha aura kAmake kAryako nahIM jAnatA hai aura na unake AcaraNa meM jisakA zarIra samartha hai vaha avyakta bAla kahalAtA hai| jo loka veda aura samayake vyavahAra ko nahIM jAnatA hai athavA zizu avasthA vAlA hai For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 32] bhAvaprAbhRtam 279 icchApravRttamanicchApravRttaM ceti / tatrecchApravRttamagninA ghUmena zastreNa viSeNodakena marutprapAtenocchvAsarodhena zItapAtenogNapAtena rajvA kSudhA tRSA jivhotpATanena viruddhAhArasevanena ca maraNamicchAmaraNaM / kAle'kAle vA'dhyavasAnAdinA vinA jijIviSomaraNamanicchApravRttaM / paMDitamaraNamucyate-paMDitazcaturghA vyavahArapaMDitaH samyaktvapaMDito jJAnapaMDitazcAritrapaMritazceti / lokaveda samayagatavyavahAranipuNo vyavahArapaMDitaH, athavAnekazAstrajJaH zuzrUSAdibuddhiguNasamanvito vyavahArapaMDitaH / trividhAnyatamasamyaktvaH darzanapaMDitaH / paMcavidhajJAnapariNato jJAnapaMDitaH / paMcavidhacAritrAnyatamacAritrapariNatazcAritrapaMDitaH / narakeSAbhavaneSu vimAneSu jyotiSkeSu vAnavyantareSu dvIpasamudreSu ca jJAnapaMDitamaraNaM / 'manaHparyayamaraNaM manuSyaloka eva use vyavahAra bAla kahate haiM / mithyAdRSTi jIva darzana bAla haiM / jo vastuke yathArtha svarUpa ko grahaNa karane vAle jJAnase rahita haiM ve jJAna-bAla haiM aura jo cAritrase rahita haiM ve cAritra-bAla kahalAte haiN| inameM se darzana bAlamaraNa do prakArakA hai-1 icchA pravRtta aura anicchA pravRtta / unameM icchA pUrvaka agni, dhuvA~, zastra, viSa, pAnI, parvatase giranA, zvAsarokanA, zItameM par3anA, uSNameM par3anA, rassI, bhUkha, pyAsa, jihvAkA ukhAr3anA aura viruddha AhArake sevana se jo maraNa hotA hai, vaha icchA maraNa kahalAtA hai| yogya kAla athavA akAla meM maraneke abhiprAya ke binA jIvita rahaneke icchuka prANIkA jo maraNa hai vaha anicchA pravRtta maraNa hai| 6. paNDita maraNa-aba paNDita maraNa kahA jAtA hai| paNDita cAra prakArake hote haiM-1 vyavahAra paMDita, 2 samyaktva paNDita, 3 jJAna paNDita aura 4 cAritra-paNDita / loka, veda aura samayAnukUla vyavahArameM jo nipuNa hai vaha vyavahAra paNDita hai athavA jo aneka zAstroM kA jAnakAra hai aura zuzrUSA-zravaNa karane kI iccha: Adi buddhike guNoMse sahita hai vaha vyavahAra paNDita hai / jo aupazamika, kSAyika athavA kSAyopazamika ina tIna samyagdarzanoM meM se kisI eka samyagdarzana se sahita hai vaha darzanapaNDita hai / jo mati, zruta, avadhi, manaparyaya aura kevala ina pA~ca prakArake samyagjJAnoM se pariNata hai vaha jJAna-paNDita hai aura jo sAmAyika, chedopasthApanA, parihAra vizuddhi, sUkSma-sAmparAya aura yathAkhyAta ina pA~ca prakArake cAritroM meM se kiso eka cAritrase sahita hai vaha cAritra paNDita hai| narakoMmeM, bhavanavAso devoMke bhavanoMmeM, svargake vimAnoMmeM 1. manuSyaloka eva kevalamanaHparyayajJAnapaNDitamaraNaM bhavati-bhagavatI ArAdhanA / For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 SaTprAMbhRte - [5. 32maraNaM / AsannamaraNamucyate-nirvANamArga prasthitasaMyatasArthAt pracyutaH Asanna ucyate, tadupalakSaNaM pArzvasthasvacchandakuzIlasaMsaktAnAM / RddhipriyA raseSvAsaktA duHkhabhIravaH sadA duHkhakAtarAH kaSAyapariNatAH saMjJAvazagAH pApa-zrutAbhyAsakAriNaH trayodazakriyAsvalasAH sadA saMkliSTa cetasaH bhakte upakaraNe ca pratibaddhA nimittamaMtrauSadhayogopajIvinaH gRhasthavayAvRtyakarA guNahInA guptisamitiSvanudyatA mandasaMvegA dazadharmAkRtabuddhayaH zabalacAritrA AsannA ucyante / te yadyante Atmazuddhi kRtvAniyante tadA prazastameva maraNaM / bAlapaMDitamaraNaM zrAvakasya / sazalyabharaNaM sugamaM / palAyamaraNamucyate vinayavaiyAvRtyAdAvakRtAdaraH prazastakriyodvahanAlasaH trayodazacAritreSu vIryanigRhanaparo dharmacintAyAM nidrApUrNita iva dhyAnanamaskArAdeH palAyate palAyamaraNaM / indriyavedanAkaSAyanokaSAyArtamaraNaM vazArtamaraNaM apratisiddhe'nanujJAte ca maraNe vippANasamaraNaM, viprANasamaraNamucyate-gRdhrapRSThimiti saMjJite jyotiSka devoMmeM, vyantara devoMmeM tathA dvopa samudroMmeM jJAna-paNDita maraNa hotA hai, parantu manaH paryaya jJAna maraNa manuSya loka ( aDhAI dvopameM ) hI hotA hai| 7. AsannamaraNa-aba Asanna maraNakA svarUpa kahA jAtA hai| mokSamArgameM calane vAle saMyamIjanoMke samUhase jo cyuta ho gayA hai, use Asanna kahate haiN| yaha Asanna zabda upalakSaNa hai, ataH pArzvastha, svacchanda, kuzIla aura saMsakta ina bhraSTa muniyoMkA bhI usIse grahaNa samajhanA caahiye| jinheM RddhiyA~ priya hoM, jo rasoMmeM Asakta hoM, duHkhase Darate hoM sadA duHkhake samaya dInatA dikhalAne vAle hoM, kaSAya bhAvase yukta hoM, AhArAdi saMjJAoMke vazIbhUta hoM, pApake samarthaka zAstroMkA abhyAsa karane vAle hoM, teraha prakArakI kriyAoMke pAlana karane meM AlasI hoM, jinakA citta sadA saMkleza se yukta rahatA hai, jo AhAra tathA upakaraNoMmeM sadA upayukta rahate haiM, nimitta jJAna, mantra, auSadha tathA viSazodhanakI kalA Adise AjIvikA karate haiM arthAt ina kAryoMke dvArA gRhasthoM ko AhAra deneke nimitta apanI ora AkRSTa karate haiM, gRhasthoMkI vayAvRtya karate haiM, guNoMse hona haiM arthAt mUlaguNoMkA jo nirdoSa pAlana nahIM karate haiM, gupti aura samitiyoMke viSayameM anudyamI haiM, jinakA saMvega 1. pApazrutyAbhyAsa0 m0| 2. aprasiddha m| For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. . 32 ] bhAvaprAbhRtam 281 kRte pravartate / durbhikSe kAntAre duruttare pUrvaMzatrubhaye dRSTanupabhaye stenabhaye tiryagupasarge ekAkinaH soDhumazakye brahmabratanAzAdicAritradRSaNe ca jAte saMvignaH pApabhIruH alpa hai arthAt jinheM saMsAra se pUrNa bhaya nahIM hai / athavA jo dharmaM aura dharma phalake viSaya meM anutsAho haiM, jinako buddhi uttamakSamAdi daza dharmoM nahIM lagatI hai tathA jo doSayukta cAritrake dhAraka haiM ve Asanna kahalAte haiM / 've Asanna muni yadi antima samaya Atmazuddhi karake marate haiM to unakA maraNa prazasta hI kahalAvegA / 8. bAlapaNDita maraNa - bAlapaNDita samyagdRSTi zrAvaka ko kahate haiM kyoMki vaha pUrNa cAritrakA dhAraka na honese bAla hai aura samyagdRSTi ho jAne ke kAraNa paNDita hai / usakA jo maraNa hai use bAlapaNDita maraNa kahate haiM / 9. sazalya maraNa - sazalya maraNakA svarUpa sugama hai / [mithyAdarzana, 1. evaMbhUtAH santo mRtvA varAkA bhavasahasreSu bhramanti / duHkhAni bhuktvA bhuktvA pAvaMrUpeNa suciraM vihRtyAnta AtmanaH zuddhi kRtvA yadi mRtimupaiti prazastameva maraNaM bhavati / bhagavatI ArAdhanA / 2. sazalyamaraNaM dvividhaM yato dvividhaM zalyaM dravyazalyaM bhAvazalyamiti / mithyAdarzana-mAyA-nidAna-zalyAnAM kAraNaM kama dravyazalyam / dravyazalyena saha maraNaM paJcAnAM sthAvarANAM bhavati asaMjJinAM trasAnAM ca / nanu dravyazalyaM sarvatrAsti tatkimucyate sthAvarANAmiti / bhAvazalya - vinirmuktaM dravyazalyamapekSyate / etaduktaM -- samyaktvAticArANAM darzanazalyatvAtsamyagdarzanasya ca sthAvareSu abhAvAt traseSu ca vikalendriyeSu / idameva syAdanAgatakAle iti manasaH praNidhAnaM nidAnaM / na ca tadasaMjJiSviti / mArgasya dUSaNaM, mArganAzanaM, unmAgaM prarUpaNaM, mArgAprarUpaNaM, mArgasthAnAM bhedakaraNaM mithyAdarzanazalyAni / tatra nidAnaM trividhaM prazastamaprazastaM bhogakRtaM ceti / paripUrNa saMyamamArAdhayitu. kAmasya janmAntare puruSAdi - prArthanA prazastaM nidAnaM, mAnakaSAya- preritasya kularUpAdi - prArthana manAgatabhavaviSayaM aprazastaM nidAnaM / athavA krodhAviSTasya svazatruvagha- prArthanA vaziSThasyevograsenonmUlane / iha paratra ca bhogA api ityaM* bhUtA asmAd vratazolAdikAdbhavantviti manaH praNidhAnaM bhoganidAnaM / asaMyata-samyagdRSTeH saMyatAsayatasya vA nidAnazalyaM bhavati / pArzvasthAdirUpeNa ciraM vihRtya pazcAdapi AlocanAmantareNa yo maraNamupaiti tanmAyAzalyaM maraNaM tasya bhavati / etatsaMyate, saMyatAsaMyate, avirata samyagdRSTAvapi bhavati / - bhagavatI ArAdhanA gAthA 25 prathamAzvAsa vijayodayA TokA For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhUte [ 5.32 karmaNAmudayamupasthitaM jJAtvA soDhumazaktaH tannistaraNasyAsavyupAye sAvadha karaNabhIruH virAghanamaraNabhoruzca etasmin - 'kAraNe jAte kAle'muSmin kiM bhavetkuzalamiti gaNayatA yadyupasargatrAsito'haM saMyamAdbhrazyAmi tataH saMyamabhraSTo darzanAdapi na 2 vedanAsaM kliSTaH soDhuM pravrajyAmutsahe / tato ratnatrayArAdhanAcyutirmameti nizcita 282 nidAna aura mAyAke bhedase zalyake tIna bheda haiM / zalya sahita jIvakA maraNa sazalyamaraNa kahalAtA hai / ] 10. palAya maraNa - jo vinaya tathA vaiyAvRtya AdimeM Adara nahIM karatA hai, prazasta kriyAoMke karanemeM AlasI rahatA hai, teraha prakArake - cAritra meM apanI zakti chipAtA hai, dharmake cintana meM mAno nidrAse jhUmane lagatA hai aura dhyAna tathA namaskAra Adise dUra bhAgatA hai, use palAya kahate haiM / palAya ke maraNako palAyamaraNa kahate haiM / 11. vazAta maraNa -- indriya, vedanA, kaSAya aura no kaSAyase pIDita vyakti ke maraNako vazAta maraNa kahate haiM / 12. viprANasa maraNa -- viprANasamaraNa aura gRdhrapRSTha maraNa nAmavAle do maraNoMkA jainAgama meM niSedha nahIM hai aura anujJA bho nahIM hai / inameM viprANasa maraNakA svarUpa kahate haiM - duSkAlake par3ane para, jisakA pAra karanA kaThina hai aise jaGgala meM pha~sa jAne para, pUrvazatru kA bhaya, duSTarAjAkA bhaya athavA corakA bhaya upasthita honepara, jisakA akele sahana karanA asambhava hai, aisA tiryaJca - kRta upasarga upasthita honepara, tathA brahmacaryaM vratakA nAza Adi cAritra kA doSa utpanna honepara saMsArase bhayabhIta tathA pApase DaranevAlA muni vicAra karatA hai ki mere karmakA jo udaya AyA hai use sahana karane ke liye maiM asamartha hU~, tathA isa upadravase pAra honekA kucha upAya bhI nahIM hai, maiM pApakArya ke karane se DaratA hU~ tathA cAritra kI virAdhanA kara asaMyamI avasthA meM maranese bhI bhayabhIta haiM, aise kAraNa upasthita honepara isa samaya merI kuzala kisa taraha ho sakatI hai isa prakArakA vicAra karatA huA vaha punaH socatA hai ki yadi maiM upasargase bhayabhIta ho saMyama se cyuta hotA hU~ to saMyamase bhraSTa kahalAU~gA aura saMbhava hai samyagdarzanase bhI bhraSTa ho 1. karaNe ma0 ka0 / 2. vedanAmasaMkliSTaH ma0 / For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 -5. 32] bhAvaprAmRtam matirnimAyaH caraNadarzanavizuddhaH dhRtimAn jJAnasahAyo'nidAno'haMdantike AlocanAmAsAdya 'kRtazuddhilezyaH prANApAnanirodhaM karoti yattadvippANasamaraNamucyate / zastragrahaNena yadbhavati tadgadhrapRSThamityucyate / maraNavikalpasaMbhavapradarzanamidam sarvatra kartavyatayopadizyate / bhaktapratyAkhyAnaM, prAyopagamanamaraNaM, iMginImaraNaM, kevalimaraNaM ceti / ityetAnyevottamAni pUrvapuruSaH pravatitAni / saptadazasumadhye trINyuttamAni sumaraNAni / prAyopagamanaM darbhAsane sthitaH svayamupasarga na nivArayati, jAUM, maiM bedanA se saMkliSTa hokara dIkSAkA nirvAha karanemeM samartha nahIM hU~, ina saba kAH mero ratnatrayakI ArAdhanA chaTane vAlI hai"isa prakAra kA jise nizcaya huA hai jisane aparAdhako chipAne rUpa mAyAkA tyAga kara diyA hai, jo cAritra aura darzanameM vizuddhatA rakhatA hai, dharyase sahita hai, jJAna hI jisakA sahAyaka hai, aura jo nidAna se rahita hai, arahanta bhagavAnke samIpa AlocanA ko prApta kara jisane apanI lezyAko zuddha kara liyA hai, aisA muni jo zvAsocchavAsakA nirodha karatA hai, vaha viprANasa maraNa kahalAtA hai| 13. gRdhrapRSThamaraNa-uparyukta kAraNa upasthita honepara zastra grahaNa karake jo maraNa kiyA jAtA hai vaha gRdhrapRSTha maraNa hai| - isaprakAra maraNake jitane vikalpa sambhava hosakate haiM unakA pradarzana kiyA gayA hai| aba sarvatra karane yogya maraNoMkA upadeza kiyA jAtA hai| bhakta-pratyAkhyAna, prAyopagamana, iGginImaraNa aura kevali-maraNa / ye maraNa ho uttama-maraNa haiM tathA pUrva-puruSoM ke dvArA pravartita haiN| 14. bhakta pratyAkhyAnamaraNa--eka sAtha jIvana paryantake liye athavA krama kramase kucha samayako avadhi lete hue AhArakA tyAga karake jo samAdhimaraNa kiyA jAtA hai, use bhakta-pratyAkhyAna kahate haiN| upayukta sattaraha maraNoMmeM prAyopagamana, iGginImaraNa aura kevali-maraNa ye tIna .maraNa uttama maraNa kahalAte haiN| 15. prAyopagamana maraNa-prAyopagamana maraNameM kuzAsana para baiThA huA muni svayaM upasargakA nivAraNa nahIM karatA hai, yadi koI dUsarA karatA hai to karane detA hai| 1. kRtazuddhilezya m0| 2. kevala m0| *** For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 SaTprAbhUte [ 5.33 cetkopi nivArayati tadA nivArayituM dadAti / iMginImaraNe nivArayitumapi na dadAti / kevalimaraNaM tIrthaMkaragaNagharAnagArakevalimaraNaM jJAtavyaM / etanmaraNatrayaM sumaraNaM he jIva ! tvaM bhAvaya / so Natthi davvasavaNo paramANupamANamettao jilao / jattha Na jAo Na mao tiyaloyapamANio sabbo // 33 // sa nAsti dravyazramaNaH paramANupramANamAtro nilayaH / yatra na jAto na mRtastrilokapramANakaH sarvaH ||33|| ( so Natthi ) sa nAsti na vidyate / ( jilao ) gRhaM sthAnaM / kathaMbhUto nilaya:, ( paramANupamANamettao ) paramANu pramANamAtraH avibhAgI paramANuryAvantaM pradezaM ruNaddhi tanmAtro'pi nilayo nAsti / sa kaH pradezaH / ( jattha ) yaMtra pradeze / ( davvasavaNo ) dravyadigambara: midhyAdRSTistapasvI / ( Na jAo ) na jAto nItpanna: / ( Na mao) na mRto na maraNaM prAptaH / sa nilayaH kiyAn, (tilomANio ) tribhuvanena mApita: / ( sanco ) samasto'pi / C 16. iGginI maraNa - iGginI maraNa meM dUsare ko bhI nivAraNa nahIM karane detA / 17. kevala maraNa - tIrthaMkara gaNadhara aura anagAra - kevaliyoM kA maraNa kevala maraNa jAnanA caahiye| yaha tIna prakArakA maraNa sumaraNa hai / he jIva ! tu inhIM ko bhAvanA kara ||32|| gAthArtha - aisA paramANu pramANa bhI sthAna nahIM hai jahA~ dravya-liGgI muni na utpanna huA ho aura na marA ho / samUcA tIna loka usakA sthAna hai ||33|| vizeSArtha - dravya liGgI munikA munipada muktikA kAraNa nahIM hai kintu saMsArakA hI kAraNa hai, yaha batAte hue zrI kundakunda svAmI darazAte haiM ki paramANuke barAbara bhI aisA sthAna nahIM hai jahA~ dravyaliGgI sAdhumithyAdRSTi tapasvI na utpanna huA ho aura na maraNako prApta huA ho, usakA sthAna to samUcA tona loka hai arthAt tInoM lokoMmeM aisA eka bhI pradeza nahIM hai jahA~ dravyaliGgI muni na utpanna huA ho aura na marA ho // 33 // For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.34 ] bhAvaprAbhRtam kAlamaNaMtaM jIvo jammajarAmaraNapIDio dukkhaM / jiNalageNa vi patto paraMparAbhAvarahiNa // 34 // kAlamanantaM jIvaH janmajarAmaraNapIDitaH duHkham / jinaliGgena api prAptaH paramparAbhAvarahitena ||34|| ( kAlamaNaM taM jIvo) kAlaM samayamanehasamiti yAvat, anantamantarahitaM karmatApannaM jIva AtmA duHkhaM prApta iti kriyAkArakasambandhaH / kAlAdhvadezabhAvAnAM karmasaMjJA siddhaiva vartate / kathaMbhUto jIvaH, ( jammajarAmaraNapIDio ) janmajarAmaraNapIDitaH campitaH / ( jiNaliMgeNa vi ) arhadrUpaviziSTo'pi / api zabdAdaviziSTopi kathaMbhUtena jinaliMgena ( paramparAbhAvarahieNa ) paramparA AcArya - pravAhastadupadiSTaM zAstraM ca paramparA zabdena labhyate tatra bhAvarahitena pratotivarjitena 285 gAthArtha - isa jIvane jinaliGga bhI dhAraNa kiyA parantu AcAryapravAhake dvArA upadiSTa tatva athavA zAstra kI prIti se rahita hokara dhAraNa kiyA isaliye ananta kAla taka janma jarA aura maraNase pIDita hotA huA yaha duHkhako prApta huA hai // 34 // vizeSArtha - isa jIvave yadyapi anantavAra jinaliGga bhI dhAraNa kiyA hai - nagna digambara mudrA rakhakara ghora tapazcaraNa bhI kiyA hai tathApi usane vaha jinaliGga paramparA bhAvase rahita hokara dhAraNa kiyA / paramparAkA artha AcArya pravAha hai| AcArya pravAhane jo upadeza diyA hai vaha tathA unakI AmnAyameM jo zAstra likhe gaye haiM ve saba paramparA zabda se vyavahRta hote haiM usa paramparAmeM bhAva arthAt pratIti-- dRr3ha zraddhAse rahita hokara isane jirnAliGga dhAraNa kiyA hai, ataH jinaliGga dhAraNa karake bhI anantakAla taka janmajarA aura maraNase pIr3ita hokara isane duHkha prApta kiyA hai| jaba jina liGga dhAraNa karake bhI duHkha prApta kiyA taba binA jinaliGga dhAraNa kiye duHkha prApta karanekI to bAta hI kyA hai ? kAla, mArga deza aura bhAva-vAcaka zabdoMkI karma saMjJA vyAkaraNase siddha hai ataH 'aNataM kAla' yahA~ atyanta saMyoga artha meM kAlazabda kI karmasaMjJA huI hai aura usI kAraNa usameM dvitIyA vibhaktikA prayoga huA hai / prazna - vaha paramparA kyA hai ? samAdhAna -- isa avasarpiNI yugake tRtIya kAlake antameM zrI bhagavAn vRSabhanAthane artha rUpase zAstrakA upadeza diyA thA aura vRSabhasena gaNadhara ne For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 SanAbhRte [5. 34mithyAdRSTinA jIvenetyarthaH / kAsI paraMparA ? asyAmavasapiNyAM tRtIyakAlaprAnte zrIvRSabhanAthenArthazAstramukta, vRSabhasenagaNadhareNa granthaH kRtaH, tatparamparayA vIreNa bhagavatArthaH prakAzitaH gautamena gaNinA granthitaH, tadanukrameNa paMcamakAle pramANabhUnirambarAcAryarArAtIyarupadiSTaM tacchAstraM pramANIkartavyaM visaMghAdibhimithyAdRSTibhiH kRtaM zAstra na pramANanIyaM / atha ke te AcAryA yaiH kRtaM zAstra pramANIkriyate ityAha zrIbhadrabAhuH zrIcandro jinacandro mhaamtiH| . gRdhrapicchaguruH zrImAllohAcAryoM jitendriyaH // 1 // elAcAryaH pUjyapAdaH siMhanandI mhaakviH| vIraseno jinaseno guNanandI mahAtapAH // 2 // samantabhadraH zrIkubhaH zivakoTiH zivakaraH / ., zivAyano viSNuseno guNabhadro guNAdhikaH // 3 // akalako mahAprAjJaH somadevo vidAMvaraH / prabhAcaMdro nemicandra ityAdimunisattamaiH // 4 // yacchAstraM racitaM nUnaM tadevA'deyamanyakaiH / visaMgha racitaM naiva pramANaM sAdhvapi sphuTaM // 5 // use grantharUpase pariNata kiyA thA, usI paramparAmeM bhagavAn mahAvIrane arthakA prakAza kiyA aura gautama gaNadharane use grantha rUpameM pariNata kiyA arthAt dvAdazAGga kI racanA kii| usI anukramase paJcama kAlameM prAmANabhUta digambara AcAryoMne upadeza diyA hai so unhIM AcAryoMke dvArA upadiSTa zAstra ko hI pramANa mAnanA cAhiye / mUlasaMghako vighaTita karake viruddha athavA vividha saMghoMkI sthApanA karane vAle mithyAdRSTi logoMke dvArA racita zAstrako pramANa nahIM mAnanA caahiye| aba ve AcArya kauna haiM ? jinake dvArA racita zAstra pramANa kiye jAte haiM ? isakA uttara dete hue kucha AcAryoM nAma prakaTa kiye jAte haiN| zrIbhadrabAhu-zrIbhadrabAhu, zrIcandra, jinacandra, mahAmati, gRddhapicchaguru, indriyoMko jItanevAle lohAcArya, elAcArya, pUjyapAda, mahAkavi siMhanandI, vIrasena, jinasena, mahAtapasvI guNanandI, samantabhadra, zrIkumbha, kalyANakArI zivakoTi, zivAyana, viSNusena, adhika guNoMke dhAraka guNabhadra, mahAbuddhimAn akalaha, vidvAnoMmeM zreSTha somadeva, prabhAcandra bora For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 -5.35 ] bhAvaprAbhRtam paDidesasamayapuggalaAugapariNAmaNAmakAlaTuM / gahiumiyAI bahuso aNaMtabhavasAyare jIva // 35 // - pratidezasamayapudgalAyupariNAmanAmakAlastham / ___ gRhItojjhitAni bahuzaH anantabhavasAgare jIva // 35 // (paDidesa ) yAvantaH pradezA lokAkAzasya vartante ekakaM pradezaM prati zarIrANoti pUrvoktameva grAhya gRhatojjhitAni / tathA (samyapuggala) pratisamaya-samayaM samayaM nemicandra' ityAdi zreSThamuniyoMne jo zAstra race haiM yathArthameM ve hI zAstra grahaNa karane yogya haiN| anya vividha athavA viruddha saMghavAloMke dvArA racita zAstra ThIka honepara bho pramANa nahIM mAnanA cAhiye // 1-5 // ___ gAthArya-he jIva ! tUne bhAva-liGgake binA ananta saMsAra sAgarameM pratyeka deza, pratyeka samaya, pratyeka pudgala, pratyeka Ayu, pratyeka pariNAma, 1. yahAM AcAryokI jo nAmAvalI dI hai usameM kAla-kramakI apekSA nahIM kI gaI : hai tathA anya jina prAmANika AcAryoMke nAma raha gaye haiM unakA 'ityAdi munisattamaH' padameM die hue ityAdi padase saMkalana jAnanA caahiye| 2. 34 vIM gAyAkA bhAva paM0 jayacandrajone apanI bhASA vacanikAmeM isaprakAra spaSTa kiyA hai artha-yaha jIva yA saMsAra virSe jAmeM paramparA bhAvaliGga na bhayA saMtA anantakAla paryanta janmajarA maraNa kara pIDita duHkha hI kU prApta bhayA / ___bhAvArtha-dravyAlaGga dhArayA ara tAmaiM paramparA kari bhI bhAva liGgakI prApti na bhaI yAta dravyaliGga niSphala gayA, muktikI prApti nahIM bhaI, saMsAra hI maiM bhrmyaa| yahA~ Azaya aisA jo dravyaliGga hai so bhAvaliGgakA sAdhana hai parantu kAlalabdhi binA dravyaliGga dhAre bhI bhAvaliGgakI prApti na hoya yAteM dravyaliGga niSphala jAya hai aise mokSamArga pradhAnakari bhAvaliMga hI hai| yahA~ koI kahai hai aiseM hai to dravyaliMga pahale kAhe . dhAraNA ? tApU kahiye aise mAneM to vyavahArakA lopa hoya hai tAteM aiseM mAnanA jo dravyaliMga pahale pAraghA, aisA na jAnanA jo thAhI te siddhi hai, bhAvaliMga phU pradhAna mAni . tisakaM sanmukha upayoga rAkhanAM, dravyaliMga phU yatna ta sAdhanA, aisA zradAna bhalA hai // 34 // For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 SaTprAbhRte [5.35prati pratisamayaM zarIrANi gRhItomitAni / pratipudgalaM pratiparamANu-paramANu paramANu prati pratiparamANu anantAni zarIrANi gRhItojjhitAni / (AugaM) pratyAyu AyuH AyuH prati pratyAyuH anantAni zarIrANi gRhItomitAni / (pariNAma ) pariNAmaM pariNAma prati pratipariNAmaM krodhamAnamAyAlobhamoharAgadveSAdipariNAmAn prati pratipariNAma anantAni zarIrANi gRhItojjhitAni / (NAma) . nAma nAma prati pratinAmaM napuMsakaM ceti vacanAdvA'danto nipAtaH, yAvanti nAmAni gatijAtyAdIni vartante tAvanti prati anantAni zarIrANi gRhItojjhitAni / ( kAlaTuM) pratikAlasthaM utsapiNyavasarpiNIkAlasthaM yathA bhavatyevaM tatsamayAMzca prati pratikAlasthaM anantAni zarIrANi gRhItomitAni ( gahiujjhiyAi bahuso) gRhItojjhitAni bahuzo'nantavArAn / ( aNaMtabhavasAyare jIva ) anantabhavasAgarenantAnantasaMsArasamudre he jova ! he Atmanniti / jinasamyaktvaM vineti bhAvArthaH / jinasamyaktvabhAvena tvanantasaMsAra ucchidyate stokakAlena mukto bhavati / pratyeka nAmakarma aura pratyeka kAla meM sthita ho ananta zarIra dhAraNa kiye tathA chor3e haiM / / 35 // vizeSArtha he Atman ! samyaktvarUpa bhAvaliGgake vinA tUne lokAkAzake jitane pradeza haiM, eka eka kara una saba pradezoM para sthita hokara ananta zarIra dhAraNa kiye tathA chor3e haiM / pratyeka samayameM tUne ananta zarIra dhAraNa kiye tathA chor3e haiN| pudgalake pratyeka paramANu para sthita ho tUne ananta zarIra dhAraNa kiye tathA chor3e haiN| pratyeka AyumeM tUne ananta zarIra dhAraNa kara chor3e haiM arthAt jaghanya Ayuse lekara utkRSTa Aya taka Ayuke jitane vikalpa haiM una sabameM utpanna hokara tUne ananta zarIra dhAraNa kiye tathA chor3e haiN| krodha, mAna, mAyA, lobha, moha, rAga, dveSa Adi samasta pariNAmoMkI apekSA tUne ananta zarIra dhAraNa kiye tathA chor3e haiM / gati jAti Adi nAma karmake jitane vikalpa haiM una sabakI apekSA tune ananta zarIra dhAraNa kiye tathA chor3e haiN| aura utsapiNo tathA avasarpiNI kAlameM sthita ho usake pratyeka samayakI apekSA tUne ananta zarIra dhAraNa kiye tathA chor3e haiN| isa taraha anantAnanta saMsAra sAgara ke bIca he jova! tUne dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ina pAMca parivartanoMko anantavAra pUrA kiyA hai| tere isa paribhramaNakA kAraNa jina-samyaktvakA abhAva rahA hai / jinasamyaktvarUpa bhAvake dvArA ananta saMsArakA cheda ho jAtA hai tathA alpa kAlameM jIva mukta ho jAtA hai||35|| For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 -5. 36] bhAvaprAmRtam teyAlA tiNNisayA rajjUNaM loyakhettaparimANaM / muttUNaTupaesA jattha Dhurudallio jIvo // 36 // tricatvAriMzattrINi zatAni rajjUnAM lokakSetraparimANaM / muktvA'STau pradezAn yatra na bhramitaH jIvaH // 36 / / ( teyAlA tiNNi sayA rajjUNaM ) tricatvAriMzadadhikatrizatarajjUghanAkArarajjUnAM ca ( loyakavettaparimANaM) lokakSetraparimANaM bhavati ( muttUNaTupaesA ) muktvA'STau pradezAn merukaMde gostanAkAraNa ye'STapradezA vartante tanmadhye jIvo nottanno na mRtaH anyatra sarvatra jAto mRtazcArya jIvaH / te'STau pradezA nijAtmazarIramadhye gAthArtha-tInasau tetAlIsa rAja loka kSetrakA parimANa hai| isake ATha madhya pradezoM ko chor3a kara, aisA koI pradeza nahIM jisameM yaha jIva nahIM ghUmA ho // 36 // vizeSArtha-yaha loka caudaha rAju U~vA hai| lokake noce pUrva se pazcima taka sAta rAju caur3A hai, phira kramase ghaTatA ghaTanA madhya loke yahA~ eka rAju caur3A hai, phira kramase bar3hatA bar3hatA pAMcavaM brahmasvarga ke yahAM pA~ca rAju caur3A hai, phira kramase ghaTatA ghaTatA antameM eka rAju cauDA hai| uttarase dakSiNa taka saba jagaha sAta rAju vistAra vAlA hai| ina saba kA kSetraphala nikAlane para sampUrNa lokakA kSetra tIna sau tetAlosa ghana gaju pramANa hotA hai / meru parvata kI jar3ameM gostanake AkAra lokake jA ATha madhya pradeza haiM unameM yaha jIva na utpanna huA hai aura na maga hai, zeSa saba jagaha utpanna huA tathA marA hai| una ATha pradezoMkA isa ja vane apane zarIrake madhya grahaNa to kiyA hai parantu unameM utpanna nahIM huA aisA vaddhajanoM kA kathana hai| isa taraha gAthAkA artha isa prakAra hotA hai ki 1. atra 'ca' zabdo'dhikaH pratibhAti / 2. jIvake sarva jaghanya zarIrako avagAhanA dhanAMgulake asaMkhyeya bhAga pramANa hotI hai| yaha avagAhanA lokake ATha madhyapradezoM se bahuta bar3I hotI hai isaliye unameM samUce jIvakI na utpatti ho sakatI hai aura na maraNa ho sakatA hai kintu kSetra parivartana ko pUrA karate samaya jIva una ATha madhyapradezoMko apane zarIrake madhya pradeza banAkara ananta bAra utpanna huA tathA marA hai| zrIkundakundasvAmI ne isa gAthAmeM -muttaNaThThapaesA'-ATha pradezoMko chor3akara anyatra saba jagaha bhramaNa karanekI bAta likhI hai parantu unhIM kundakunda For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 SaTprAbhRte [ 5.37 gRhItAstanmadhye notpanna iti vRddhA / ( jattha Na buruhullio jIvo) yatrAtmA na paryaTitaH sa ko'pi pradezo nAsti / " para parI busa tuma kum gum bhuma jhaMpa ruMTa talayaMTa bhamADa bhamaDa bhammaDa cakkamma DhaMDhalla DhuDhulla TiriTilla DhurudullabhrameH" iti prAkRtavyAkaraNasUtreNa bhramadhAtoH durudula ityAdezaH / ghanapAlakRtadezIlakSmyAM tu "ghAliya 'bulliyAi bhamiyatthe " sUtraM / ekkkaMgulivAhI chaSNavadI hoMti jANamaNuyANaM / avasese ya sarIre royA bhaNa kittiyA' bhaNiyA // 37 // tIna sau tetAlIsa ghanarAju pramANa lokakSetra meM ATha pradezoMko chor3akara aisA eka bhI pradeza nahIM hai jahA~ isa jIvane bhramaNa na kiyA ho / 'durudullio' yahA~ para 'para parI Dhusa Dhuma' - Adi prAkRta vyAkaraNa sUtrake dvArA bhrama dhAtuke sthAna meM 'duru dulla' Adeza ho gayA hai parantu dhanapAla kRta dezI lakSmI meM gholiya DhuMDhuliyAi bhamiyatthe' yaha sUtra hai || 36 // gAthArtha - he jIva ! manuSyoMke eka eka aMgula meM chiyAnaveM roga hote haiM phira samasta zarIra meM kitane roga kahe gaye haiM so kaha / / 37 / / svAmI ne vArasapekkhA kI saMsAra bhAvanA meM nimnalikhita gAthA dvArA samasta lokakSetra meM bhramaNa karanekA nirUpaNa kiyA hai samvamhi loyakhette kamaso taNNatthi jaNNa uppaNaM / uggAhaNeNa bahuso paribhamido khettasaMsAre ||36|| artha - samasta loka kSetrameM vaha sthAna nahIM hai jahA~ yaha jIva kramase utpanna na huA ho / apanI avagAhana ke dvArA isa jIvane kSetrameM anekabAra bhramaNa kiyA hai / yahI gAthA zrI pUjyapAda svAmIne sarvArthasiddhimeM bhI jyoM kI tyoM uddhRtakI hai tathA likhA hai ki yaha jIva lokake ATha madhya pradezoMko apane zarIrake madhya pradeza karake utanI bAra utpanna hotA hai jitane ki ghanAMgulake asaMkhyeyabhAga pramANa avagAhanA ke pradeza hote haiM / saMskRta TIkAkAra zrI zrutasAgara sUrine donoM kathanoMkI saMgati baiThAne kA prayatna kiyA hai| 1. paMcaiva ya koDIyo taha ceva aDasaTThilakkhANi / NavaNaudi ca sahassA pacasayA hoMti culasIdI || * artha - samasta zarIra meM pAMca karor3a aThasaTha lAkha ninyAnaveM hajAra pAMcasI caurAsI roga haiN| For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.38 ] bhAvaprAbhRtam 291 ekaikAGa gulau vyAdhayaH SaNNavatiH bhavanti jAnAhi manuSyAnAm / avazeSe ca zarIre rogA bhaNa kiyanto bhaNitAH ||37|| NavadI hoMta jANa ( ekkekkaM gulivAhI ) ekaMkAMgulI vyAghayo rogAH / mANaM ) SaNNavatirbhavanti he jIva ! tvaM jAnIhi manujAnAM manuSyANAM zarIre / ( avasese ya sarIre ) avazeSe ca zarIre ekAGagule ruddharitAdavaziSTe zarIre / ( royA bhaNa - kittiyA bhaNiyA ) rogA vyAdhayastvaM bhaNa kathaya kiyanto bhaNitA iti / te royA viya sayalA sahiyA te paravaseNa puvvabhave / evaM sahasi mahAjasa kiMvA bahuehi laviehi // 38 // terogA api ca sakalAH soDhA tvayA paravazena pUrvabhave / evaM sahase mahAyazaH ! ki vA bahubhiH lapitaiH // ( te royA vi ya sayalA. ) te rogAH sakalA api sarve'pi / ( sahiyA te paravaseNa punvabhave ) soDhAstvayA paravazena karmAdhInatayA pUrvabhave pUrvajanmAntarasamUde / ( evaM sahasi mahAjasa ) evamamunAprakAreNa tvaM sahase'nubhavasi he mahAyazaH ! | ( ki vA bahue hi laviehi ) ki vA bahubhirlapitairjalpitaiH / vizeSArtha - he Atman ! manuSyoMkA zarIra rogoMkA ghara hai usake eka eka aMgula meM chiyAnave chiyAnave roga hote haiM, taba samasta zarIrameM kitane roga hoMge, isakA anumAna tU svayaM lagA ||37|| gAthArtha - he mahAyazasvI muni ! tUne ve hokara sahana kiye haiM aura isI prakAra isa * kahane se kyA lAbha hai // 38 // saba roga para bhavameM para-vaza samaya bhI saha rahA hai, adhika vizeSArtha - yahA~ AcArya isa jIvako 'mahAjasa' - mahAyazake dhAraka pada se sambodhita karate hue kahate haiM ki he jIva ! tU to mahAyazakA dhAraka Adi guNoMkA dhAraka hai phira kyoM karmake cakra meM pha~sa rahA hai| pUrva bhavameM tUne karmoM ke adhIna ho pUrvokta aneka rogoMko sahana kiyA hai aura vartamAnameM bhI sahana kara rahA hai| adhika kyA kaheM ? itanA nizcaya kara ki yadi bhAvakI ora dRSTi na do suHkhoMko sahana karanA par3egA / / 38 // to isI taraha bhaviSya meM bhI aneka For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAbhUte [5.39pittaMtamattaphephasakAlijjayarahirakharisa kimijaale|| uyare vasiosi ciraM navadasamAsehiM pattehiM // 39 // pittAtranmUtraphephasayakRdrudhirakharisakRmijAle / udare vasitosi ciraM navadazamAsaiH pUrNaiH // 39 // .. (pittaM ) ca mAyuH / atrANi ca parItaMti / ( mUtraM ) ca pranAvaH / (phephasazca ) plIhA / ( kAlijjaya ) yakRt "udaryo jalAdhAro hRdayasya dakSiNe yakRt kAlakhaNDaM kloma vAme plIhA 'puSpasazceti" vaidyAH / varahala iti dezyAM / ( ruhira ) rudhiraM ca / ( kharisa ) kharisazca, apakvaviTamizrarudhirazleSmA kharisaH kathyate / khauriya iti dezyAt / ( kimi ) kRmayazca dvIndriyA jovAsteSAM (jAlaM ) samUho yatrodare tat pittAntramUtrapuSpasakAliyakarudhira kharisayakRmijAlaM tasmin / ( uyare vasiosi ciraM ) udare kukSimadhye uSito'si nivAsaM kRtavAnasi tvaM ciraM dIrghakAlaM, anantagarbhagrahaNApekSayA ciramiti vizeSaNaM / ( navadasamAsehiM pattehiM ) navabhirdazabhirvA mAsaH prAptaiH paripUrNataH tanmadhye tadupari ca kiyAn kAlo labhyate prAptazabdeneti / gAthArya-pitta, AMta, mUtra, plIhA, yakRt, rudhira, kharisa aura kRmike samUhase yukta mAtAke udara meM tUne pUre nau dasa mAsa cirakAla taka nivAsa kiyA hai // 39 // vizeSArtha-pitta, A~ta aura mUtrakA artha prasiddha hai / phephasa plohAko kahate haiN| yakRt lIvara ko kahate haiM yaha peTameM jalakA AdhAra hai tathA hRdayake dAhinI ora hotA hai, ise yakRta, kAlakhaNDa athavA kloma kahate haiM / hRdaya ke bAMI ora jo jalAdhAra hai use plohA athavA puSpasa kahate haiM, aisA vaidyoMkA kahanA hai| dezI zabdoMmeM use 'varahala' kahate haiM ( kahIM kahIM tillI yA vAuTa bhI kahate haiM ) apakva malase milA huA rudhira aura kapha kA jo samUha hai use kharisa kahate haiN| dezI zabdoMmeM ise 'khauriya' kahate haiM ( kahIM kahIM AMva bhI kahate haiM ) sUkSma laTake AkAra do indriya dhovoMko kRmi kahate haiN| ina sabase bhare hue mAtAke peTameM isa jovane cirakAla taka nivAsa kiyA hai arthAt anantavAra garbha dhAraNa kara nau nau daza daza mAsa taka mAtAke garbhameM nivAsa kiyA hai isaliye he muni ! yadi garbhavAsake ina duHkhoMse bacanA cAhatA hai to bhAvaliGga ko dhAraNa * kara // 39 // 1. puSas ka0 / duSpa0 kh0| For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 40 ] bhAvaprAbhRtam diyasaMgaTTiyamasaNaM AhAriyaM mAyabhuttamaNNaMte / chaddikharisANa majjhe jaThare vasiosi jaNaNIe // 40 // dvijasaGgasthita mazanamAhRtya mAtRbhuktamannAnte / chadikharisayomadhye jaThare uSitoSi jananyAH // 40 // he jIva ! tvaM jananyA mAtu: / ( jaThare ) udare ( vasiosi ) uSito'si nivAsaM cakarthaM / kathaMbhUte jaThare, ( chaddikharisANamajjhe ) chardizca vAntamannaM, khari - sazca apakvaM dardara malaM rudhiraliptaM teSAM chaddikharisANaM tayoH chardikharisayo madhye madhyaviziSTe / athavA jaThare uSito'si kutroSito'si chardikharisayormadhye tvamuSito'si / kiM kRtvApUrva, ( asaNaM AhAriyaM ) azanaM bhojanaM AhRtya AhAra kRtvA / kathaMbhUtamazanaM, ( diyasaMgaTTiyaM ) dvijAnAM dantAnAM asthyaGkurANAM saMge sthitaM carvaNavelAyAM mAtRmukhe dantAnAM samIpe sthitaM asthibhiH spRSTaM ucchi STIkRtaM / kva uSito'si ( mAyabhuttamaNNaMte ) yanmAtrA bhuktaM tasyAnnasyAnte madhye uSito'si / athavA mAtrannaM bhuktaM bhuktaM tetvayA / tathA coktaM " 1 293 gArtha he jIva ! tU mAtAke udarameM usake dvArA khAye hue anna madhya tathA vamana aura apakva malake bIca nivAsa kiyA hai aura mAtAke dvArA khAye tathA usake dAMtoMke saMgase dale hue bhojana ko grahaNa kiyA // 40 // vizeSArtha - he jIva ! bhAva - liGgake binA garbhavAsake duHkha uThAte hue tUne mAtA ke udarameM nivAsa kiyA hai vaha bhI vamana tathA AmAzaya athavA mAtA ke dvArA khAye hue annake madhya nivAsa kiyA hai aura cabAte samaya mAtA ke dA~toM ke saMga meM sthita arthAt dAntoMse chUkara jUThe hue AhArako grahaNa kiyA hai / athavA 'mAyannaM bhuttaM te ' aisA bhI pATha hai usakA artha hotA hai ki isa jIvane mAtAke dvArA khAyA huA tathA usake dA~toMse carvita jUThA anna hI khAyA hai| jaisA ki kahA gayA hai prANI ! tUne karmo ke adhIna ho cirakAla taka mAtAke udarameM sthita malake madhya nivAsa kiyA hai / vahA~ bhUkha pyAsa se pIr3ita hokara bar3I tRSNAse tUne mukha vivara meM bhItara par3ate hue annakI icchA kI hai| garbhAzaya meM sikur3e rahane ke kAraNa tU nizceSTa rahA hai tathA kRmi - kulake sAtha sUne nivAsa kiyA hai| isa taraha janma ke samaya jo kleza uThAnA par3atA hai usase bhayabhIta hokara hI tU janmake kAraNabhUta maraNase DaratA hai| For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAmRte [5.41'antarvAntaM vadanavivare kSuttRSAtaH pratIcchan . karmAyattaH suciramudarAvaskare vRddhgRdyaa| niSpandAtmA kRmisahacaro janmani klezabhIto manye janminnapi ca maraNAtannimittAdvibheSi // 1 // sisukAle ya ayANe asuImamammi loliosi tumaM / asuI asiyA bahuso muNivara bAlattapatteNa // 41 // zizukAle ca ajJAne azucimadhye luThitosi tvam / azuciH azitA bahuzaH munivara ! bAlatvaprAptena // 41 // (sisukAle ya ayANe ) garbharUpakAle stanandhayAvasare'zAne nirviveke / ( asuImajAmmi loliosi tuma ) azucimadhye gUthamadhye lolito luThitastvaM bhavAn / (asuI asiyA bahuso ) azuciviSTA amedhyamazitA bhakSitA bahuzo'nekavArAn / (muNivara bAlatapatteNa ) he munivara ! yativarANAM zAninAM madhye zreSTha ! parama prazasya bAlatvaprAptena avyaktabAlatvaM gatena / tathA cokta bhAvArtha-yaha jIva maraNase isIliye DaratA hai ki maraneke bAda phira janma dhAraNa karanA par3egA aura usake bhArI duHkha sahana karane par3eMge // 40 // gAvArya he munivara! tU jJAna-rahita zizukAlameM viSThA Adi apavitra vastuoM ke madhya leTA hai tathA usI bAlya-avasthA kI prAptike kAraNa tUne aneka bAra azuci vastukA bhakSaNa kiyA hai // 41 // vizeSArtha-bAlakakI stanandhaya-dUdha pIneke avasthAko zizukAla kahate haiM / usa samaya ise pavitra tathA apavitrakA kucha bhI jJAna nahIM rahatA hai / usa dazAmeM yadi bAlaka azuci karaletA hai aura mAtA pitA Adi iSTa jana nahIM dekha pAte haiM to vaha usI azuci padArthase lipta par3A rahatA hai itanA hI nahIM kadAcit usa azuci kA bhakSaNa bhI karaletA hai / he munivara ! he yatiyoM-jJAniyoMmeM zreSTha parama prazaMsanIya! sAdho ! bAlyaavasthAke prasaGgase yaha saba tumane kiyA hai| athavA bAlatva-mithyAdarzana se.yukta dravya liGgake prApta honese yaha saba dazA tumane bhogI hai| jaisA ki kahA hai 1. pAlAnusAsane gunnmaasy| For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.42] bhAvaprAmRtam 'bAlye vetsi na kiMcidapyaparipUrNAGgo hitaM vAhita / kAmAndhaH khalu kAminIdrumadhane bhrAmyan vane yauvane / madhye buddhatRSAjitu vasu pazuH kliznAsiM kRSyAdibhi varSiye'mRtaH kva janmaphalite dharmo bhavennirmalaH // 1 // maMsadvisukkasoNiyapittaMtasavattakuNimaduggaMdhaM / kharisavasapUyakhinbhisabhariyaM citehi dehauDaM // 42 // mAMsAsthizukrazoNitapittAntrasravatkuNi madurgandham / kharisavasApUkilbiSabharitaM cintaya dehakuTam // 42 // he jIva ! zuddhabuddha kasvabhAva Atman ! tvaM ( dehauDa ) kAyakuTaM zarIraghaTaM / (citehi ) cintaya vicArayaM paryAlocayasva / kathaMbhUtaM dehakuTaM, masetyAdi mAMsaM ca pizitaM, asthIni ca haDDAni, zukraM ca saptamo ghAtuH bIjaM vIyaM ceti mAvat, zoNitaM rudhiraM rakta lohitamiti yAvat, pittaM ca uSNavikAro mAyuriti, atrANi ca purItaMti, etaH sravadgalat ( kuNimaM ) zaTitamRtakaM tadvadurgandhamasurabhi / punaH kathaMbhUtaM dehakuTaM svaM cintaya, kharisazca apakvamalarudhiramizritaM dravyaM / vasA ca bAlye he jIva ! bAlya-avasthAmeM aGgoMkI pUrNatA na honese tU hita aura ahitako kucha bhI nahIM jAnatA hai| yauvana avasthAmeM kAmase andhA hokara strIrUpa vRkSoMse saghana vanameM bhramaNa karatA hai / madhyaavasthAmeM bar3hIhuI tRSNAse dhana-upArjana karaneke liye pazukI taraha ajJAnI ho khetI Adike dvArA kleza uThAtA hai aura bur3hApemeM ardhamRtakake samAna hojAtA hai phira terA janma saphala ho to kahA~ ho ? aura terA dharma nirmala ho to kahA~ ho // 41 // . gAyArtha he jIva ! tU aisA cintana kara ki yaha zarIra rUpI ghar3A mAMsa, haDDI, vIrya, rudhira, pitta aura AMtoMse nikalatI huI sar3e murade kI bhA~ti durgandhase yukta hai tathA kharisa, carvI, popa aura viSThA Adi vastuoMse bharA huA hai // 42 // vizeSArtha-he jIva ! he zuddha buddha eka svabhAvake dhAraka Atman ! terA yaha zarIra rUpI ghaTa kaisA hai ? thor3A isakA cintavana to kara / yaha mAMsa haDDI vIrya rudhira, pitta aura A~toM se jharatI huI sar3e murade jaisI 1. vAtmAnusAsane mugabhAsya / For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 SaTprAbhUte [ 5. 43 vapA bheda iti yAvat zuddhamAMsasveda ityarthaH / pUyaM ca vinaSTarudhiraM / pUi iti pAThe'pavitraM / kilviSaM ca kazmalaM etairbharitaM pUritaM / bhAvavimutto mutto Na ya mutto vaMdhavAimiteNa / iya bhAviUNa ujjhasu gaMdhaM abbhaMtaraM dhIra // 43 // bhAvavimukto muktaH na ca muktaH bAndhavAdimitreNa / iti bhAvayitvA ujjhaya gandhamabhyataraM dhIra // 4 // " ( bhAvavimukto mutto ) bAndhavAdInAM premalakSaNena bhAvena vimukto rahito munivimuktaH kathyate / ( Na ya mukto bandhavAimitteNa ) na ca naiva mukto yatirucyate kIdRza: ? bAndhavAdikuTumbena muktastyakto mukta ucyate bAndhavAdimAtreNa mukto munirnAcyate kiM tarhi ucyate gRhastha evocyate iti bhAvArtha: / ( iya bhAvi UNa ujjhasu ) itIdRzamarthaM bhAvayitvA samyagvicArya ujjhasu - parityaja parihara / kaM ( gaMdha abbhaMtaraM dhIra) gandhaM parimalaM vAsanAM bhAvanAM / kathaMbhUtaM gandhaM, abhyantaraM manasi sthitaM bAndhavAdisnehaM / he ghIra ! he yogIzvara ! dhyeyaM prati dhiyaM buddhimIrayati prerayatIti dhIra iti vyutpatteH / durgandha se yukta hai tathA kharisa - apakvamala aura rudhirase mizrita dravya - A~va, carvI, pU- bigar3A khUna- pIpa aura kazmala viSTA Adi padArthoMse bharA huA hai / aise ghRNita zarIrako prApti bhAvako pahicAna na honese hI huI hai || 2 || gAthArtha -- jo muni bhAvase mukta hai vahI mukta kahalAtA hai, bAndhavAdi iSTajanoM se mukta 'mukta' nahIM kahalAtA, aisA vicAra kara he yogozvara ! tU Abhyantara gandha-sneha ko chor3a ||43|| vizeSArtha - dhyeyake prati jo dhI- buddhiko prerita kare vaha dhIra hai, isa vyutpattise dhorakA arthaM yogIzvara hotA hai| yogIzvarako sambodhita karate hue AcArya kahate haiM ki aho yogIzvara ! jo muni bAndhava Adi kuTumbI janoMke premarUpa bhAvase chUTA hai. yathArtha meM vahI chUTA huA kahalAtA hai, mAtra bAndhava Adi kuTumbI janoMse chUTA muni, chUTA nahIM kahalAtA hai kintu gRhastha hI kahalAtA hai / isa arthakA acchI taraha vicAra kara, tU Abhyantara gandhako - mana meM sthita bAndhavAdike sambandha athavA snehako chor3a // 43 // For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.44 ] bhAvaprAbhRtam dehAvicattasaGgo mANakasAeNa kalusio dhIra / attAvaNeNa jAdo bAhuvalI kittiyaM kAlaM // 44 // dehAdityaktasaGgaH mAnakaSAyena kaluSito dhIra / AtApanena jAto bAhubali : kiyaMtaM kAlam ||44 // ( dehAdicattasaMgo ) dehaH zarIraM, AdizabdAddhastyazvarathapadAtisamUhaH putrakalatrAdivargazca labhyate tasmAtyaktasaMgo niSparigrahaH ( mANakasAeNa kalusio dhIra ) saMjvalana mAneneSatkaSAyeNa kaluSito malinitaH he dhIra ! ( attAvaNeNa jAdo ) AtApanena yogena udbhakAyotsargeNa ( bAhuvalI kittiyaM kAlaM ) zrIbAhuvalisvAmI kitaM kAlaM varSaparyantaM kAlaM kaluSita iti sambandhaH / tathA coktaM 'cakra' vihAya nijadakSiNabAhu saMsthaM yatprAvrajannanu tadaiva sa tena mucet / klezaM kilApa sa hi bAhubalI cirAya mAno manAgapi hati mahatIM karoti // 1 // gAthArtha - aho yativara zarIrAdise sneha chor3a denepara bhI bAhubalI svAmI mAna kaSAyase kaluSita rahe, ataH AtApana yogake dvArA unheM kitane samaya taka kaluSita rahanA par3A || 44 || 297 - vizeSArtha - zarIra tathA Adi zabdase hAthI ghor3A ratha padAtiyoMkA samUha tathA putra strI AdikA vargaM liyA jAtA hai una sabase snehakA tyAga 'kara bAhubalI bhagavAn vRSabhadevake putra yadyapi bharata cakravartIke dvandvase virakta ho niSparigraha bana cuke the tathApi ve saMjvalana mAna-sambandhI kiJcit kaSAyase - ( maiM bharatako bhUmi para khar3A hU~ ) isaprakAra kI avyakta kaSAyase kaluSita rahe, ata: kitane hI kAla taka arthAt eka varSa taka unheM AtA pana yogase kaluSita rahanA par3A / jaisA ki kahA gayA hai 1. AtmAnuzAsane guNabhadrasya / cakra vihAya - apanI dAhinI bhujA para sthita cakra ratnako chor3akara * bAhubalIne jo dIkSA lI thI usase ve uso samaya mukta ho sakate the parantu cirakAla taka kleza pAte rahe / so ThIka hI hai kyoMki thor3A bhI mAna bahuta bhArI hAni karatA hai // 44 // For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 SaTzAbhUte [5.45mahupiMgo gAma muNI dehaahaaraavicttvaavaaro| savaNattaNaM Na patto NiyANamittaNa bhaviyaNuya // 45 // madhupiMgo nAma muniH dehaahaaraadityktvyaapaarH| zramaNatvaM na prAptaH nidAnamAtreNa bhavyanuta // 49 // ( muhupiMgo NAma muNI ) madhupiMgo nAma muniH| ( dehAhArAdicattavAvAro) shriiraahaaraadityktvyaapaarH| ( savaNattaNaM Na patto) zramaNatvaM digambaratvaM ka prAptaH dravyaliMgI bbhuuvetyrthH| (NiyANamitteNa bhaviyaNuya ) nidAnamAtreNa sagaraM sakuTumba kSaya neSyAmIti nidAnamAtreNeti he bhavikanuta ! bhavyajIvastutamune ! iyaM kathA mahApurANAdiSu vizrutA vartate / tathA hi / atheha bharatakSetre cAraNayugalanagare rAjA suyodhanaH, rAjJI atithiH, sutA sulasA / tasyAH svayaMvare sarvatra dUtA gtaaH| sarve nRpA cAraNayugale pure militaaH| ayodhyApatistatra sagara AgantumudyamaM cakAra / pazcAtsnAne sati tailopalepinA sagareNa rAjJA palitaM kezaM ____ gAthArtha he bhavya-nuta ! he bhavya jIvoMke dvArA stuta munirAja ! dekho, madhupiGga nAmaka munine yadyapi zarIra tathA AhAra Adi samasta vyApArakA parityAga kara diyA thA tathApi ve nidAna mAtrake kAraNa zramaNapaneko-bhAvase muni avasthA ko prApta nahIM hue the| vizeSArtha-madhupiGga nAmaka munine dIkSA dhAraNa kara zarIra tathA AhAra Adi vyApArakA parityAga kara diyA thA phira bhI ve isa nidAnase ki 'maiM sagarako sakuTumba naSTa kara dUMgA' bhAva-muni avasthAko prApta nahIM hue arthAt dravyaliGgo bane rhe| he muni ! tU bhavya jIvoMke dvArA stuta ho rahA hai arthAt bhavya jIva terI stuti karate haiM so itane mAtra se tU apane Apako kRta-kRtya mata samajha, bhAva zuddhikI ora lakSya de yaha kathA mahApurANa AdimeM prasiddha hai jo ki isa prakAra hai ___ madhupiGga muniko kathA athAnantara isI bharata kSetrake cAraNa yugala nagarameM eka rAjA suyo. dhana rahatA thaa| usakI strIkA nAma atithi thaa| una donoMkI sulasA nAmakI putrI thii| sulasAkA svayaMvara nizcita huA, ataH saba ora dUta bheje gye| saba rAjA cAraNa-yugala nagarameM ekatrita hue / ayAdhyAke rAjA sagarane bhI vahAM jAnekA udyama kiyaa| pIche snAna kara jaba sagara rAjA tela lagA rahA thA taba zirameM sapheda bAla dekhakara vaha yahA~ For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 45 ] bhAvaprAbhRtam 299 dRSTvA tatra gamane viraktena babhUve / tadrAvasare mandodarI ghAtrI rAjAnamuvAca / deva ! navaM palitamidaM tavApUrvadravyalAbhaM vadati tatraiva vizvabhUH maMtrI kathayati / he rAjan ! sulasA paranRpAn muktvA tvAmeva varayiSyati tathAhaM kuzalatayA kariSyAmi / tatzrutvA hRSTvA rAjA tatra caturaGgasainyena cacAla / tatra keSuciddivaseSu gateSu mandodarI sulasAntikaM gatvA he putrI ! kularUpasaundaryavikramanayavinayavibhavabandhusampadAdayo ye guNAvare vilokyante te sarve'pi sAketapato sagare santItyuvAca / tat zrutvA sA tatra raktA babhUva / atithistajjJAtvA yuktivacanaistaM dUSayitvA he putri ! suramyadeze podanApure bAhubalikule sarvarAjasu jyeSTho mama bhrAtA tRNapiMgalaH rAjJI sarvayazAstatputro madhupiMgalaH sarvairvaraguNairADhyo - ' nave vayasi vartate sa tvayA varamAlayA madAkSepeNa mAnanIyaH / sAketapatinA sapatnIduHkhadAyinA kiM jAne meM virakta huA / usI samaya mandodarI nAmaka dhAyane rAjAse kahA-- deva ! yaha navIna sapheda bAla Apako apUrva dravyakA lAbha batalA rahA hai| vahIM vizvabhU nAmakA mantrI thA, vaha bhI kahane lagA ki he rAjan ! sulasA saba rAjAoM ko chor3akara tumheM hI varegI aisA maiM caturAI se udyama kruuNgaa| yaha sunakara harSita ho rAjA caturaGga senAke sAtha cala pdd'aa| vahA~ kitane hI dina vyatota ho jAnepara eka dina mandodarI. sulasA ke pAsa jAkara bolI ki he putri ! kula, rUpa, saundarya, rAjanIti, vinaya, vibhava, bhAI bandhu aura sampatti Adi jo guNa varameM dekhe jAte haiM ve sabhI guNa ayodhyA ke svAmI sagarameM vidyamAna haiN| yaha sunakara sulasA usameM anurakta ho gaI / parAkrama, jaba sulasA kI mAtA atithiko isa bAtakA patA cala gayA taba usane yukti- pUrNa vacanoMse rAjA sagarako dUSita kara arthAt usameM aneka doSa dikhAkara kahA ki he putra ! suramyadeza ke podanApura nagara meM bAhubalIke kulameM saba rAjAoM meM zreSTha tRNapiGgala nAmakA merA bhAI hai / usakI strIkA nAma sarvayazA hai / una donoMkA madhupiGgala nAmakA putra hai jo varake samasta guNoMse sahita hai tathA naI avasthAmeM vidyamAna hai / tujhe mere kahanese varamAlA ke dvArA use hI sanmAnita karanA cAhiye / sautake duHkhako denevAle ayodhyAke rAjA sagarase tU kyA karegI ? mAtAne yaha saba kahA parantu sulasAne usake anurodha ko svIkRta nahIM kiyA / tadanantara atithine kisI upAyase sulasA ke pAsa mandodarI dhAyakA praveza 1. yukta iti sa0 pustake | For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 SaTaprAbhUte [ 5. 45 kariSyasi ? ityavadat / sulasA tu taduparodhaM nAmanyata / atithirupAyena maMdodarI - pravezaM tatra nivArayAmAsa / sA nijasvAminaM naSTaM kAryaM jagAd / rAjAha he vizvabhUmantrin ! idaM mama kAryaM tvayA sarvathA kAryaM / tatzrutvA tena vizvabhuvA svayaMvara - vidhAnaM nAma sAmudrika zAstraM navInaM racayitvA tatpustakaM maMjUSAyAM nikSipya yathA ko'pi na jAnAti tathA vanamadhye bhU- tirohitaM nidadhe / tatrodyA nabhUzodhanaM kAra - yan halAne lagnAM maMjuSAM samAnIya mayA labdheyaM cirantanazAstrasaMyuktA maMjUSA / svayamajAnanniva rAjaputrANAmagragre vAcitavAn / varakadambake kanyA piGgAkSaM mAyA na saMbhAvayet / saMbhAvayeccettarhi sA kanyA mriyate / piGgAkSeNa sabhAmadhye na praveSTavyaM / pApabhayAllajjitavyaM ca pradhAnAnna bibheti ca na lajjate / tadA sa pApI nirdhATanIyaH / satsarvaM zrutvA tadguNatvAllajjayA nirgatya hariSeNagurupAdamUle dIkSAM jagrAha / tajjJAtvA sagaro vizvabhUzca mudaM prApatuH / anye ca kuTilA mudaM 1 roka diyA / mandodarI ne apane svAmI rAjA sagarase kaha diyA ki kArya naSTa ho gayA hai / rAjAne vizvabhUmantrI se kahA ki he mantrin ! tumheM merA yaha kArya saba tarahase siddha karanA cAhiye / yaha sunakara vizvabhUmantrI ne svayaMvara - vidhAna nAmaka eka navIna sAmudrika zAstra kI racanA kara usakI 'pustaka ko eka peTImeM rakkhA aura jisa taraha koI na jAna sake isa taraha peTIko vana madhya pRthivI ke andara chipA diyA / 1 tadanantara mantrIne usI sthAnapara bagIcAke liye bhUmi ko sApha karAnA zurU kiyaa| vaha peTI hala ko noMka meM A lagI / mantrIne usa peToko lAkara prakaTa kiyA ki mujhe prAcIna zAstrase yukta yaha peTI milI hai / tathA svayaM anajAna jaisA banakara rAjaputroMke Age usane vaha pustaka bNcvaaii| usameM likhA thA ki varoMke samUha meM kanyA aise varako varamAlAse sammAnita na kare jisake netra pole hoM / yadi karegI to vaha kanyA mara jAvegI / pIle netra vAleko sabhAke bIca praveza nahIM karanA cAhiye tathA pApake bhaya se use lajjita honA cAhiye / itane para bhI yadi vaha sabhA ke pradhAnase bhayabhIta na ho tathA lajjita na ho to usa pApoko nikAla denA cAhiye / yaha suna kara apanemeM vaha guNa honese arthAt pole netra honese madhupiGgala lajjAke kAraNa sabhAse svayaM bAhara nikala gayA aura vahA~ usane hariSeNa guruke pAdamUla meM dIkSA grahaNa kara lI / yaha jAnakara sagara rAjA tathA vizvabhUmantrI harSako prApta hue / inake sivAya anya kuTila pariNAmI manuSya bho harSako prApta hue / satpuruSa aura unake For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 45 ] bhAvaprAbhRtam 301 prApuH / satpuruSAstadvAndhavAzca viSAdaM prApuH / vaJcanAkRtaM pApamarthino na pazyanti / athASTadinAni mahApUjAM jinezinAmabhiSekaM ca kRtvA snAtAlaMkRtAM zuddhatithivArAdisannidhau kanyAM purohito rathamAropya nItvA subhaTaparivRtAn bhadrAsanArUDhAn nRpAn svayaMvaramaNDape yathAkramaM pRthakkulajAtyAdikaM vinirdizya virarAma / sA tu samAsaktA sagaraM varamAlayA varayAmAsa / nirmatsaraM rAjamaNDalaM tu tutoSa / anayoranurUpaH saMgamo vidhAtrA kRta iti / vivAhavidhau ca jAte sagaraH sulasAsahitastatra kAniciddinAni tatra sukhena sthitvA sAketaM gataH / bhogasukhamanubhavan sthitaH / madhupiMgalastu sAdhuH kasmizcitpure bhikSArthaM pravizan kenacijjainena naimittikena dRSTaH / rAjyAhalakSaNo'yaM bhikSAzI kilakSaNazAstraNeti nininda / tadAkarSyApara evaM bbhaasse| rAjalakSmI bhujAna eSa sagaramaMtriNA vRthA duSitaH kRtrimaM sAmudrika iSTa jana viSAdako prApta hue / ThIka hI hai svArthI manuSya vaJcanAke dvArA kiye hue pApako nahIM dekhate haiM / tadanantara lagAtAra ATha dina taka jinendra bhagavAn kI mahApUjA aura abhiSeka kiyA gyaa| tathA zaddha tithi aura zaddha vAra Adike upasthita honepara jise snAna karAkara uttamottama alaMkAra pahinAye gaye the aura jo uttama yoddhAoMse ghirI thI aisI usa kanyA ko ratha para baiThA kara purohita svayaMvara maNDapameM le AyA aura uttamottama AsanoM para baiThe hue rAjAoMko lakSya karake krama kramase unake alaga alaga kula tathA jAti AdikA nirdeza karake cupa ho rhaa| kintu kanyA to sagara rAjAmeM Asakta thI isIliye usane varamAlAse use vara liyaa| vahA~ jo rAjA IrSyA-rahita the ve 'vidhAtAne inakA yogya sambandha juTAyA hai' yaha kahate hue santuSTa hue| vivAha vidhike ho jAne para sagara sulasAke sAtha vahA~ kucha dina taka sukhase rahakara ayodhyA calA gayA aura bhoga sambandhI sukhakA anubhava karatA huA rahane lgaa| ..udhara madhupiMgala muni bhikSAke liye kisI nagarameM praveza kara rahe the| praveza karate samaya kisI jaina nimitta-jJAnIne unheM dekhaa| unheM dekhakara vaha yaha kahakara sAmudrika zAstra ko nindA karane lagA ki yaha puruSa to rAjya-prAptike yogya lakSaNoMse sahita hai parantu bhikSA-bhojI ho rahA hai lakSaNa zAstra se kyA prayojana hai ? arthAt lakSaNa zAstra mithyA hai| nimitta jJAnIko bAta sunakara dUsarA AdamI isa prakAra kahane lagA ki yaha to rAjyalakSmIkA hI upabhoga karatA thA parantu sagara rAjAke mantrIle For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 SaTprAbhUte [ 5.45 1 racayitveti lajjitastapo jagrAha sulasA sagaraM ca / tatzrutvA kopAgnidopito nidAnaM cakre tapaH phalena sagarakulaM sarvaM janmAntare nirmUlayiSyAmIti / tato'sau mRtvA'surendrasya prathamamahiSAnIke catuHSaSThisahasrAsurasvAmI babhUva / sa mahAkAlAsuratAmA nijadevairveSTito vibhaMgena pUrvAbhavasambandhaM jJAtvA pApI cetasA maMtriNi tatprabhau sagare ca prarUDhavairo'pi tau hantumanicchannatyugraM pApaM tayoricchan tadupAyaM sahAyAMzca saMcintya sthitaH / mama mahApApaM bhaviSyatIti nAcintayat ghigmUDhatAM / tadabhiprAya sAdhanamidamatrAnyatprakRtaM / tathA hi atra bharate dhavaladeze svastikAvatipure harivaMzajo rAjA vizvAvasuH / devI zrImatI putro vasuH / tatraiva kSIrakadambanAmA sarvazAstrajJo brAhmaNo'dhyApakottamaH pUjyo vikhyAtazca / tatputraH parvato dezAntarAgato nArado vizvAvasuputro vasuzca ete trayo'pi vidyAnAM pAraM prApuH / kRtrima sAmudrika zAstra racakara ise vyartha hI dUSita ThaharA diyA isaliye lajjita hokara isane tapa grahaNa kara liyA aura sulasA ne rAjA sagarako / yaha sunakara madhupagala munine krodha-rUpo agnise pradIpta ho nidAna kiyA ki maiM tapake phala se anya janma meM sagarake samasta kulako nirmUla kara dU~gA, jar3ase naSTa kara dU~gA / tadanantara vaha marakara asurendrakI prathama mahiSa senA meM cauMsaTha hajAra asuroMkA svAmI huaa| vaha mahAkAla nAmaka asura apane devoMse parivRta ho vibhaMgAvadhi jJAnase pUrva bhavakA saba sambandha jAna gayA / vaha pApI yadyapi hRdayase mantrI aura usake svAmI rAjA sagara para atyadhika vera dhAraNa kara rahA thA tathApi unheM mAranA nahIM cAhatA thA / vaha unase kisI bhayaMkara pApako karAnA cAhatA thA isaliye usake yogya upAya aura sahAyakoMkA vicAra karatA huA cupa raha gayA / isa vicArase mujhe mahApApa lagegA aisA usane vicAra nahIM kiyaa| so ThIka hI hai kyoMki mUr3hatA ko dhikkAra hai / aba Age jo kathA likhI jAtI hai vaha isI abhiprAya ko sAdhane vAlI hai / isa bharata kSetrake dhavala deza- sambandhI svastikAvatI nAmaka nagara meM harivaMzameM utpanna huA rAjA vizvavasu rahatA thA / usakI strIkA nAma zrImatI thA aura putrakA nAma vasu thA / uso nagarameM eka kSIra-kadamba nAmakA brAhmaNa rahatA thA jo saba zAstroMkA jJAtA thA, adhyApakoM meM zreSTha thA, pUjya thA aura atizaya prasiddha thA / kSIra kadambakakA putra parvata, dUsare dezase AyA huA nArada aura rAjA vizvavasukA putra vasu ye tInoM usake pAsa par3hakara vidyAoMke pArako prApta ho cuke the / una tInoM For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvaprAbhRtam 303 seSu 'parvato'kItiviparItArthagrAhI vasunAradI ythopdissttaarthgraahinnii| te trayo'pi sopAdhyAyA darbhAdikaM cetu vanaM gatAH / tatra girizilopari sthitaH zrutagharaguruH / munitrayaM tasmAdaSTAGganimittaM papATha / tatsamAptau stutiM kRtvA sukhaM tasthau tasya nipuNatAparIkSArtha guruH papraccha / bho munitraya ! adhIyAnasya chAtratrayasyAsya kiM nAma, kasya kiM kulaM ko bhAvaH prAnte kasya kA gatirbhaviSyatItyukte ekaH prAha-asmatsamIpago vasuH, rAjJaH sutaH, tIvrarAgAdi ziSyoMmeM parvata kI kIrti ThIka nahIM thI, vaha viparIta arthako grahaNa karatA thA parantu vasu aura nArada jaisA upadeza diyA gayA thA vaisA hI artha grahaNa karate the| eka dina ve tInoM ziSya upAdhyAya ke sAtha kuzA Adi ikaTThA karaneke liye vanako gaye the / vahA~ parvata kI zilAke Upara eka zrudhira guru virAjamAna the tathA tIna muni unase aSTAMga nimitta zAstra par3ha rahe the| pAThakI samApti honepara stuti karake tInoM muni sakhase baiThe the| unakI caturAI kI parIkSA karaneke liye gurune pUchAhe munitraya ! ye jo tIna chAtra par3ha rahe haiM inameM kisakA kyA nAma hai, kyA kula hai, kyA bhAva hai, aura antameM kisakI kyA gati hogI ? guruke aisA kaha cukane para eka muni bolA ki hamAre pAsa jo baiThA hai isakA nAma vasu hai, yaha rAjAkA putra hai, tIvra rAga Adise dUSita hai aura hiMsA dharma hai, aisA nizcaya kara nArakI hogaa| dUsarA muni bolA-jo bIca meM baiThA hai vaha parvata hai, brAhmaNakA lar3akA hai, durbuddhi tathA krUra pariNAma vAlA hai, mahAkAlake upadezase atharvaNa (atharva veda ) nAmaka pApa zAstrako par3hakara khoTe mArgakA upadeza karegA, tathA 'hiMsA ho dharma hai' isa prakArake rodradhyAnameM tatpara ho bahuta janoMko naraka bhejakara svayaM bhI naraka jaavegaa| tIsarA muni bolA--yaha jo pIche baiThA hai isakA nAma nArada hai, yaha brAhmaNa hai, buddhimAn hai, dharmadhyAnameM tatpara rahatA hai, Azrita manuSyoMko ahiMsA dharmakA upadeza detA hai, yaha giritaTa nagarakA svAmI hogA aura antameM dIkSA lekara sarvArtha siddhi jaavegaa| una tInoM muniyoMke dvArA kahe hue uttara ko sunakara zrutadhara guru 'ApalogoMne nimitta zAstrako acchI taraha par3hA hai' yaha kahate hue saMtuSTa hue| 1. akItiviparItArthagrAhI ch| 2. sthitaM munitrayaMka0 / 3. zrutagharamuniH ch| For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 SaTprAbhRte [ 5.45 dUSitaH, hisAdharmaM vinizcitya nArako bhAvI / dvitIyo muniH prAha-madhyasthito parvataH, dvijaputraH, 'durbuddhiH krUraH, mahAkAlopadezAdatharvaNaM pApazAstraM paThitvA durmArgadezako hisaiva dharma iti raudradhyAnaparAyaNo bahUn narake pravezya svayamapi narakaM yAsyati / tRtIyo muniruvAca eSa pazcAtsthito nAradaH, dvija, ghImAn, dharmadhyAnaparAyaNo'hasAlakSaNaM dharma zritAnAM vyAkurvANo bhAvI giritaTAkhyapuramya svAmI bhUtvA dIkSitvA sarvArthasiddhi yAsyati / tanmunitrayoktaM kSutadharaH zrutvA sAMghu paThitaM nimittaM bhavadbhiriti tuSTAva / kSIrakadamba upAdhyAyaH samIpataratarusamAzrayastadAkarNya tadatadvidhiceSTitamazubhaM dhigiti bhaNitvA kimatra mayA kriyate iti vicintya tatrasthita eva munInabhivandya vaimanasyena ziSyaiH saha nagaraM praviveza / tadanantaramekavarSeNa 'zAstre bAlatve pUrNe jAte vizvAvasurvasave rAjyaM datvA dIkSAM mmmmm kSIra-kadamba upAdhyAya nikaTavartI eka vRkSake nIce baiThA-baiThA yaha saba suna rahA thA sunakara yaha saba vidhiko ceSTA hai, vidhiko isa azubha veSTAko dhikkAra hai' aisA kahakara vaha vicAra karane lagA ki isa viSaya maiM kyA kara sakatA hU~ ? tadanantara vahA~ baiThe-baiThe hI muniyoMko namaskAra kara vaha bemanase ziSyoMke sAtha nagara meM praviSTa huA / tadanantara eka varSa meM jaba vasukA zAstra viSayaka bAlya avasthA pUrNa ho gaI arthAt usakA jaba zAstrAdhyayana samApta ho gayA taba vizvavasune usake liye rAjya dekara dIkSA grahaNa kara lI / vasu niSkaNTaka rAjya karane lagA / eka dina vaha krIr3A karaneke liye vanameM gayA / vahA~ kucha pakSI ur3a 1 rahe the / ve pakSI acAnaka rukakara nIce gira gaye, unheM dekha vasu vicAra karane lagA ki pakSI AkAza meM ur3ate-ur3ate gira jAte haiM usameM kucha kAraNa avazya hogA, aisA vicAra karake usane usa sthAnapara apanA vANa chor3A / parantu vaha vANa bho vahIM ruka gayA / tadanantara vasune sArathike sAtha vahIM svayaM jAkara vahA~ kA sparza kiyA / yaha AkAza sphaTikakA stambha hai, yaha jAnakara vasu use le AyA tathA isakA kisIko hAla mAlUma nahIM hone diyaa| usane usake cAra bar3e-bar3e pAye banavAkara siMhAsanakA nirmANa kraayaa| vaha usa siMhAsana para baiThA, rAjA Adi usakI sevA karane lage / rAjA vasu satyake mAhAtmyase antarikSa siMhAsana para baiThA hai, isa prakAra Azcarya karate hue logoMne usakI unnati kI ghoSaNA zurU kara dI / 1. mandabuddhiH ka0 / 2. zAstreNa ma0 / For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.45 ] bhAvaprAbhRtam 305 jagrAha / vasuniSkaNTakarAjyaM kurvannekadA vanaM krIDituM gataH tatrAkAze uDDIyamAnAH [ uDDIyamAnAn ] pakSiNaH skhalitvA patitAn dRSTvA cintayAmAsa / AkAze uDDIyamAnA yatpakSiNaH patanti tatra kimapi kAraNaM bhaviSyatIti tasmin pradeze vANaM mumoca | so'pi tatra skhalitaH, tatra svayaM jagAma sArathinA saha tatra pasparza / AkAzasphaTikastaMbhaM vijJAya paraMraviditaM tamAnayAmAsa / tasya pAdacatuSTayaM pRthu nirmApya tatsiMhAsanamAruhya nRpAdibhiH sevyamAnaH satyamAhAtmyAt khe siMhAsane sthito vasuriti vismayamAnena lokena 'ghoSitonnatistasthau / evamasya kAle gacchati paryaMtanAradAvekadA samitpuSpArthaM vanaM gatau / tatra nadItaTe mayUrA jalaM pItvA gatAstanmArgadarzanAnnAradaH prAha-ye mayUrAH pAnIyaM pItvA gatAsteSveko mayUraH sapta mayUryo vartante / tat zrutvA parvataH prAha- mRSA vArtAsau / manasya sahamAnaH paNita isa prakAra vasukA samaya vyatIta ho rahA thA / eka dina parvata aura nArada samidhA tathA phUloM ke liye vana gye| vahA~ nadIke taTapara pAnI pIkara kucha mayUra jA cuke the / unakA mArga dekhakara nAradane kahA ki jo mayUra pAnI pokara gaye haiM unameM eka mayUra hai aura sAta mayUro haiM / yaha suna kara parvata ne kahA ki yaha bAla mithyA hai| tathA manameM sahana na karate hue usane eka zarta bAMdhalI / tadanantara kucha dUra jAkara nArada ke kathanako satya jAnakara vaha vismaya karane lagA / pazcAt Age jAnepara unhoMne hAthiyoM kA mArga dekhA / use dekha nArada ne kahA- yahAMse jo hastinI gaI hai vaha bA~yeM netrase andhI thI, usake Upara rezamI vastra pahine hue eka garbhiNI strI baiThI thI tathA Aja usane putra utpanna kiyA hai / isake uttara meM parvatane kahA ki jisa prakAra kabhI acAnaka andhA sarpa apane vilameM praveza kara jAtA hai usI prakAra acAnaka tumhArA pahalekA vacana satya hogayA parantu yaha to mithyA hai| mere dvArA avidita-ajJAta kyA hai ? aisA kauna padArtha hai jisa meM jAna na sakU N / isa prakAra manda hAsya karake usane ISyi sAtha hRdayameM vismaya prApta kiyA aura nAradake kathana ko asatya karane ke liye hastinIke pIche calatA huA vaha nagara meM jA pahu~cA / vahA~ jAkara nAradane jaisA kahA thA vaisA hI parvata ne dekhA / ghara Akara parvata ne mAtAke Age kahA ki he mAtaH ! mere pitAne jisa prakAra nAradako par3hAyA hai usa prakAra mujhe nahIM pddh'aayaa| inake 1. poSito'treti ma0 / 20 For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 SaTprAbhRte [ 5.45 bandhanaM babandha / tatra kiMcidantaraM gatvA nAradoktaM sadbhUtaM jJAtvA vismityAgra e gatvA kareNumAgaM dadarza / dRSTvA nArada uvAca - eSA hastinI gatA sA vAmalocanenAndhA, tAmArUDhA garbhiNI strI, paTTAmbarasahitA, adya putramajIjanat / andhasarpavilapravezavat pUrvoktaM tava vacanaM yAdRcchikaM satyamabhUt, idaM tu mithyA mayA - viditaM kimastIti smitvA sa sAsUyaM vismayaM citte prApya tadasatyaM kartuM hastinI - manugataH puraM praviveza / nAradoktaM tathaiva dadarza / gRhametya parvato mAtura jagAda / kiM jagAda ? mAtaH ! me pitA yathA nAradaM zikSitavAMstathA mAM nApIpaThat asya cetasi nArado vartate nAhamiti / tena vacanena viprAyA hRdayaM vidAritaM / pApodayAdviparItaM tathA vicAritaM / zokaM ca brAhmaNI cakAra / kSIrakadambastu snAtvA agnihotrAdikaM kRtvA bhuktvA ca sthitaH / taM prati brAhmaNyuvAca tvayo putro na zikSitaH, loko vyutpAditaH / kSIrakadamba uvAca - priye ! ahaM nivizeSopadezaH hRdaya meM nArada hai, maiM nahIM / putrake isa vacanase brAhmaNokA hRdaya vidIrNa hogayA / pApake udayase usane viparIta vicAra kiyA / brAhmaNIne zoka kiyA / jaba kSIrakadamba snAna, homa tathA bhojana kara baiThA taba brAhmaNI bolI ki tumane saMsArako to vyutpanna banAyA, para putra ko zikSita nahIM kiyA / kSIrakadamba bolA- priye ! maiM eka samAna upadeza detA hU~ parantu pratyeka puruSa meM buddhi bhinna-bhinna hoto hai isaliye nArada kuzala hogayA / priye ! tumhArA putra svabhAvase hI mUrkha hai tathA nAradase IrSyA rakhatA hai, kyA kiyA jAya ? itanA kahakara usane strIko vizvAsa utpanna karAneke liye parvata ke sAmane nAradase pUchA / he nArada! tumane vanameM ghUmate hue kisa kAraNa parvatako bahuta Azcarya meM DAla diyA thA ? nArada bolA - svAmin ! parvata ke sAtha jAtA huA meM hAsya kathA kara rahA thaa| usI samaya pAnI pI cukane vAle mayUrokA eka jhuNDa nadIse lauTa rahA thaa| unameM eka mayUra apane candraka samUhako pAnIke madhya DUbajAne se bhArI honeke kAraNa bhayabhIta ho lauTakara ulTe paira rakhatA huA gayA thA / zeSa mayUra thor3e jalase bhogane ke kAraNa paMkhoMko phar3aphar3A kara gaye the / vaha dekhakara maiMne anumAnase kahA thA ki una mayUroMmeM eka to puruSa thA aura bAkI striyA~ thiiN| tadanantara vanake madhyase Akara koI puruSa nagarake samIpa hastinI para baiThI strAko nagarakI ora liye jA rahA thA / Thaharane ke sthAna para hastinIne pezAba kI thI / vaha pezAba usake pichale pA~voMse saTatI huI girI thI isaliye maiMne use hastinI kaha diyA thA / vaha hastinI jisa mArgase AI thI usake dA~yeM bhAgake vRkSa tathA latAe~ bhagna huI thIM isa For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 45 ] bhAvaprAbhRtam 307 puruSaM puruSaM prati 'matayastu bhinnAH santi / tena nArado kuzalo babhUva / priye ! tvatputraH svabhAvena mando nArade'sUyate kiM kriyate / ityuktvA striyA vizvAsamutpAdayitu' parvatasamIpe nAradaM papraccha / he nArada ! tvaM vane bhrAmyan kena kAraNena parvatasya bahuvismayaM kAritavAn / nArada uvAca svAmin ! parvatena saha vanaM gacchana narmakathAparaH pItavArAM mayUrANAM saMgho nadyA nivartane svacandraka kalApAmbumadhyamajjanagauravAt bhItvA vyAvRtya vimukhaM kRtapazcAtpadasthitiH zikhI ca gatavAnekaH / zeSAstvoSajjalArditA patrabhAgaM vidhUya aguH / taM dRSTvAhamuktavAn-pumAnekaH zeSAH striya ityanumAnAt / tato vanAntarAtkazcidAgatya purasamIpe kariNyArUDhAM striyaM nayan puraM prati pazcimapAdAbhyAM prayANake svamUtra ghaTTanAt kariNImakathayaM / dakSiNe bhAge tarutrIrubhaMgena vAmalocane'ndhAM jagAda | mArgAtpracyutya zramAdArUDhayoSitaH zItacchAyAbhilASeNa pulinasthale suptAyAM udarasparzamArgeNa garbhiNIM gulmalagnadazayA striyaM ca veda / kareNuzritamArge gRhodyatsitaketudarzanena putrajanmoktavAn / tatzrutvA vipro nijAparAdhAbhAvaM bhAryAyAM akathayat / tadA parvatamAtA prasannA jAtA / priye ! liye maiMne use bA~yeM netrase andhI kahA thA / usapara baiThI huI strIne thakAvaTa ke kAraNa mArgase kucha dUra haTakara zItala chAyA kI icchAse nadI ke taTapara zayana kiyA thaa| usake peTakA sparza honese vahA~ jo cihna banagaye the unase use garbhiNI tathA jhAr3I meM lage hue vastra ke chorase strI jAnA thA / hastinI jisa mArga se gaI thI vahIM gRhake Upara sapheda patAkA phaharA rahI thI isaliye putra janma huA hai, aisA kahA thaa| nArada kA uttara sunakara brAhmaNa strIse kahA ki isameM merA aparAdha nahIM hai / jaba parvata kI mAtA prasanna hogaI taba brAhmaNane yaha kahA ki priye ! munine kahA thA ki parvata naraka jAvegA / munike kathana kI pratotike liye bhAryA tathA svayaM brAhmaNane ekAnta meM jAkara cuna ke do bakare banAye aura putra tathA chAtrake bhAva kI parIkSA ke liye brAhmaNane eka bakarA putrake liye aura dUsarA ziSya ke liye diyaa| sAtha hI yaha Adeza diyA ki tuma loga jahA~ koI dekha na sake aise sthAna meM jAkara gandha, puSpa tathA maGgala dravyoMse inakI pUjA karo aura kAna kATakara donoM bakaroMko Aja hI vApisa lAo / * una donoMmeM pApI parvatane 'isa vana meM koI nahIM hai' yaha vicArakara bakare donoM kAna kATa liye aura Akara pitAse kaha diyA ki pUjya ! 1. prati matamastu madhye dadAni pAThaH ma0 / 2. veda ka0 40, viveda ma0 / For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 SaTprAbhUte [ 5.45 muninA bhASitaM yatparvato narakaM yAsyati / tatprItyarthaM bhAryA svayaM ca ekAnte gatvA piSTena dvau vastI nirmAya putracchAtrabhAvaparIkSaNArthaM dvijottama ekaM putrAya dvitIyaM chAtrAya dadau / parAdRzyapradeze gatvA gandhapuSpamaMgalecitvA karNacchedaM kRtvA etAvadyavAnayataM yuvAM / tatra parvataH pApI asmin vane na ko'pi vartate iti karNI chedayitvA pitaramAgatya pUjya ! yathA tvayoktaM mayA tathaiva kRtamityavadat / nAradastu vanaM gatvA vicArayati guruNoktamadRzyapradeze'sya karNau chedanIyAviti / candraH pazyati / ravirnirIkSate / nakSatrANi vilokante / grahAstArakAMzca pazyanti / devatA nirIkSante / sannihitAH pakSiNo mRgajAtayazca niSeddhuM na zakyante iti vicAya karNayozchedamakRtvA gurusamIpamAgato nAradaH / yato'yaM bhavyAtmA vane'dRSTadezasyAsaMbhavAt, nAmasthApanAdravyabhAvAnAM vicAracaturaH pApApakhyAti kAraNakriyANAmakartavyatvAdahamimaM chAgaM vicchinnAvayavaM nAkArSamityuvAca / tatzrutvA kSorakadambaH Apane jaisA kahA thA vaisA maiMne kara diyA hai / parantu nArada vanameM jAkara vicAra karatA hai ki guru ne kahA thA - adRzya sthAna meM jAkara isake kAna kATanA cAhiye / yahA~ candramA dekha rahA hai, sUrya dekhatA hai, nakSatra dekhate haiM, pakSI aura nAnA prakArake mRgoMko nahIM rokA jA sakatA, yaha vicAra kara nArada kAnoMko binA kATe hI guruke pAsa AgayA kyoMki vaha bhavya jIva thA / usane kahA ki vanameM aise sthAnakA milanA asambhava thA jise koI nahIM dekha rahA ho / maiM nAma, sthApanA, dravya aura bhAva nikSepake vicAra karanemeM catura hU~, pApa aura apakortiko kAraNa jo kriyAe~ haiM unheM nahIM karanA cAhiye, isa vicArase maiMne isa bakareko chintAMga nahIM kiyA hai arthAt isake kAna nahIM kATe haiN| nAradakA uttara sunakara kSIrakadamba apane putrakI mUrkhatA ko jAna gayA / vaha vicArane lagA ki mithyAdRSTi ekAnta se kahA karate haiM ki kArya kI siddhi kAraNa se hotI hai, vaha asatya hai | yahA~ kAraNa guru hai aura ziSya kI buddhikA utkarSa honA kArya hai parantu vaha niyamase nahIM hotA kyoMki mere par3hAne para bhI merA putra mUrkha hai / isaliye ekAnta matako dhikkAra hai / Akhira vaha kumata hI hai / kAraNa ke anusAra kAryaM kahIM hotA hai aura kahIM nahIM hotA hai 'aisA anekAnta mata hI satya hai' isa taraha usane anekAnta matakI aneka bAra stuti kii| nArada ko yogyatA ko jAnakara kSIrakadamba ne kahA - he nArada ! tumhIM sUkSma buddhi aura yathArtha jJAtA ho, Ajase maiM tumheM upAdhyAya pada para sthApita karatA hU~, tumheM saba zAstroMkI vyAkhyA karanI For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 45 ] bhAvaprAbhRtam 309 svaputrasya jaDatvabhAvaM jJAtvA vicArayAmAsa / yanmithyAdRSTaya ekAntena bruvanti kAraNAtkAryasiddhiriti tadasatyaM atra kAraNaM guruH kAryaM ziSyabuddhayutkarSaH tattvekAntena na bhavati yato mayi pAThayatyapi matputro jaDa iti tena ghigekAntaM mataM tatkumatameva / kAraNAnugataM kAryaM kvacidbhavatyeva kvacinna bhavatyevetyanekAntamataM satyamityanekazastuSTAva / nAradasya yogyatvaM jJAtvA nArada ! tvameva sUkSmabuddhiryathArthajJAtA / adya prabhRtyupAdhyAyapade tvaM mayA sthApitaH / sarvazAstrANi tvayA vyAkartavyAni iti taM prapUjya prAvardhayat / dhImatAM sarvatra guNaireva prItiH / nijasanmukhaM sthitaM putraM jagAda-tvaM vivekamantareNaiva etadvirUpakaM cakathaM, zAstrAdapi tava kAryAkAryaviveko nAsti, maccakSuH parokSe tvaM are kathaM jIviSyasi mUrkha / evaM zokena dattazikSo nArade vaddhavairo babhUva / kudhiyAmodRzI gatirbhavati / cAhiye / isa prakAra usakA satkAra kara use khUba bar3hAvA diyA / buddhimAnoM ko saba jagaha guNoMse hI prema hotA hai / apane sAmane baiThe hue putra se usane kahA ki tUne viveka ke binA hI yaha viruddha kArya kiyA hai / zAstra se bhI tujhe kArya tathA akArya kA viveka nahIM huA / are mUrkha ! mere netroMke pIche arthAt mere marane ke bAda tU kaise jIvita rahegA ? isa prakAra pitA ne to use zikSA dI parantu zoka ke kAraNa vaha nArada para vera bA~dha baiThA / so ThIka ho hai kyoMki durbuddhi manuSyoM kI aisI hI gati hai / eka dina kSIrakadamba gRha AdikA tyAga karatA huA vasuke pAsa jAkara bolA ki yadyapi parvata aura usakI mAtA donoM hI manda-buddhi haiM. tathApi bhadra ! mere pIche unakI saba taraha se rakSA karanA / vasune kahAhe pUjyapAda ! Apake upakAra se maiM prasanna huuN| yaha kArya to binA kahe hI siddha thA, isa kArya meM mujhase yaha kyA kahanA thA ? isameM sandeha nahIM karanA cAhiye | Apa yathAyogya apanA paraloka sudhAriye / isa prakAra kI manohara vArtA rUpI amlAna mAlAke dvArA rAjA vasune brAhmaNa kI pUjA kI kSIrakadamba upAdhyAya ne samIcIna saMyama ko prApta kara antameM saMnyAsa - maraNake dvArA uttama svarga loka prApta kiyaa| idhara parvata pitAkA sthAna prApta karake saba dizAoMse Agata ziSyoMke liye zAstroMkA vyAkhyAna karane lagA / sUkSma - buddhi nArada bhI usI nagara meM sthAna banAkara vidvAnoMke sAtha rahane lagA aura vyAkhyAse yazako dhAraNa karane lagA arthAt zAstroMkI vyAkhyA se usakA yaza saba ora phailane lagA / 1 For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhUte [ 5.45 upAdhyAyastvekA gRhAdikaM tyajan vasuM garabovAca- parvatastanmAzA ca dvAnapi mandaSiyo tathApi matparokSe tvayA sarvathA bhadra ! pAlanIyAviti / vasuruvAca - he pUjyapAda bhavadanugrahAvahaM prIto'smi / etadanuktameva siddhaM / asmin kArye mamedaM ki vaktavyaM / atra sandeho na karttavyaH / yathocitaM paralokaM kartumarhati bhavAn / iti manoharakathA' mlAnamAlayA dvijottamaM nRpa AnacaM / kSorakadamba upAdhyAyastu samyaksaMyamaM prApya saMnyAsaM kRtvottamaM svargalokamavApa / parvatastu pitRsthAnamadhyAsya 2 vizvaviziSyANAM vyAkatu rati cakAra / tasminneva nagare nArado vidvajjanAnvitaH sUkSmabuddhivihitasthAno vyAkhyAyA yazo babhAra / evaM tayoH kAle gacchati satyekadA vidvatsabhAya "ajeyaM STavyamiti" vAkyasyArthaprarUpaNe mahAn vivAdo babhUva / nAradaH prAha - akurazaktirahitaM yavabIjaM trivarSasthaM ajamiti kathyate tadvikAreNa vanhimukhe devArcanaM vidvAMso yajJaM vadanti / parvata upanyasati sma ajazabdena pazuvastadvikAreNa hiraNyaretasi hotraM 'yajJo vidhIyate / iti tayoH 310 isa taraha parvata aura nArada donoMkA samaya bIta rahA thaa| eka dina vidvAnoMko sabhAmeM "ajeyaMSTavyam" isakA artha nirUpaNa karane meM vivAda uTha khar3A huA / nArada kaha rahA thA ki aMkura kI zaktise rahita tona varSake purAne jI 'aja' kahalAte haiN| unase bane hue sAkalya ke dvArA agnikuNDa meM deva pUjA karaneko vidvAn loga yajJa kahate haiM aura parvata kahatA thA ki aja zabdase pazukA eka bheda arthAt bakarA liyA jAtA hai usake dvArA nirmita sAmagrIse agni meM homa karanA yajJa kahalAtA hai| isa prakAra una donoM vidvAnoMke vyAkhyAna ko sunakara sAdhu svabhAvavAle zreSTha brAhmaNa bole ki prANi-vadha dharma nahIM hotA / nAradake Upara IrSyAlu honeke - kAraNa yaha duSTa parvata pRthivI para adharma calAneke liye aiso vyAkhyA kara rahA hai| yaha pApI hai tathA sAtha sAtha vArtAlApa karane Adi kAryoMke ayogya hai arthAt isa pApIke sAtha vArtAlApa bhI nahIM karanA cAhiye / aisA kaha kara logoMne use cA~ToM se pITA aura apamAnita kara lokameM ghoSita kara diyA ki yaha pApI hai| durbuddhikA yahI aisA phala hotA hai| 1. mlAnaM mAlAyA Da0 / 2. vizvadika zikSANAM ma0 vizva zikSANAM Ga0 / 3. vyAkatu miti cakAra ka0 / 4. ( yazo'bhidhante ) For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.45 ] bhAvaprAbhRtam 311 sughopradhyorupanyAsaM zrutvA brAhmaNamukhyAH sAdhavaH prAhuH prANivaSAddharmo na bhavati / nArade matsaritvAt parvato'vanyAmadhamaM pravartayituM durAtmopanyAsthat / patito'yamayogyaH sahasaMbhASaNAdiSu ityuktvA capeTAbhistADitaH nirbhatsato'yaM pApAtmA loke ghoSitaH / durbuddheH phalamatraive dRzaM bhavati / evaM sarvairapi bahiSkRto mAnabhaMgAdvanaM jagAma tatra brAhmaNaveSeNa kRtAntArohaNAsannasopAnapadavImiva balIrudvahatA andhacakSuSeva muhuH skhalatA viralenAM sitena mUrdhajena tataM rAjataM zirastrANaM samIpayama'jAdubhayAdiva daghatA jarAGganAsamAsannasukheneva mIlancakSuSA calacchinnakareNa kariva kupitasarpeNeva UrdhvazvAsinA rAjavallabhenevA'grato' sphuTaM pazyatA bhagnapRSThena apaTujalpitena 'samena yogyadaNDena rAjJeva triguNIkRtamupavItaMghArayatA vizvabhUnRpa - sulasAsu nijaM baddhakrodhaM vaktumiva svAbhimatAraMbhasiddhigaveSiNA paryaMte paryaTan parvato mahAkAlA sureNa dRSTaH san tamabhigamyAnamya cAbhivAdanamabhyadhAt / mahAkAlastaM " isa prakAra sabake dvArA bahiSkRta hokara mAna bhaMgake kAraNa parvata vanameM calA gyaa| vahIM vanameM madhupiGgala munikA jIva mahAkAla nAmakA asura ghUma rahA thaa| vaha brAhmaNake veSameM thA, yamarAjake car3haneke liye nikaTavartI sIr3hiyoMke mArga ke samAna aneka baliyoM sikur3anoMko dhAraNa kara rahA thA, andhe manuSya kI taraha vAra vAra gira rahA thA / usake zira para virala tathA sapheda bAla vyApta the jisase aisA jAna par3atA thA mAno samIpavartI yamarAja se honevAle bhayake kAraNa cA~dIkA zirastrANa hI dhAraNa kara rahA ho / usake netra kucha kucha banda the unase aisA jAna par3atA thA ki mAnoM vRddhAvasthA rUpI strIke AliGganase utpanna sukhase hI usake netra banda ho gaye the / vaha usa hAthIke samAna jAna par3atA thA jisakI kaTI sUMDa hila rahI ho / kruddha sA~pake samAna Upara ko zvAsa khIMca rahA thA, rAjA ke priya manuSyake samAna Age spaSTa nahIM dekhatA thA, usakI pITha zukI huI thI. vArtAlApa aspaSTa thA, hAtha meM yogya daNDa liye hue thA isaliye yogya daNDa- senAse sahita rAjAke samAna jAna par3atA thA / vizvabhU mantro, sagara rAjA aura sulasA strI para apane baddha krodhako prakaTa karaneke liye hI mAnoM tIna lar3a kA yajJopavIta dhAraNa kara rahA thA aura apane iSTa kAryake Arambha sambandhI saphalatA kI khoja kara rahA thA / 1. manataH sphuTaM ka0 / 1. asamena yogyabaNDena ma0 / For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 . SaTprAmRte [5. 45samAzvAsya. sAdaraM tava svastyastvityuvAca / tamavijJAtapUrvatvAtprAha tvaM kutastyo vane paryaTanaM kasmAditi / parvatastu nijvRttaantmaaditH| prAha / tatzrutvA mahAkAlazcintayAmAsa / mama zatru sagaraM nivaMzIkartuM samartha eSa syAt / bhoH parvata ! tava pitA sthaMDila:'ahaM viSNurUpamanyuH / etau dvAvapi bhaumopAdhyAyaziSyau zAstrAbhyAsamakAriSAtAM / tvatpita mama dharmabhrAtA tamahaM dRSTumAgataH mamA gamanaMtvantargaDu jAtaM / putra parvata! mA tvaM bhaiSIH tava zatruvidhvaMse'ha sahAyo bhaviSyAmi / iti kSIrakadamba puDheSTArthasyAnugatA atharvaNagatAH SaSThisahasrapramitAH pRthak Rco vedarahasyAnIti svayamutpAdya parvatamadhyApya zAntipuSTyabhicArAtmakriyAH pUrvoktamaMtraNanizitAH pavanopetAgnijvAlAsamA iSTeH phalamutpAdayiSyanti, pazu hiMsanAtpra parvata bhI vahIM eka parvata para ghUma rahA thaa| mahAkAla asurane use dekhaa| parvata ne saMmukha jAkara tathA namaskAra karake abhivAdana kA uccAraNa kiyaa| mahAkAla ne use AzvAsana dekara kahA ki tumhArA kalyANa ho aura pahalese paricita na honeke kAraNa kahA ki tuma kahA~se Aye ho aura vanameM kisa liye ghUma rahe ho? parvatane prArambhase apanA saba vRttAnta khaa| use sunakara mahAkAla ne vicAra kiyA ki mere zatrusaMgarako nirvaMza karaneke liye yaha samartha ho sakatA hai| usane kahA ki he parvata ! tumhAre pitA sthaNDila (kSIrakadamba ) aura maiM viSNa rUpa manya, ye donoM hI bhauma nAmaka upAdhyAyake ziSya the tathA unake pAsa zAstrakA abhyAsa karate the / tumhAre pitA mere dharma bhAI the, isalie maiM unheM dekhaneke liye A rahA thA parantu merA AnA vyartha haa| beTA parvata ! tuma Daro mata, tumhAre zatruke nAzameM maiM sahAyaka houuNgaa| isa prakAra kSIrakadamba ke putra ( parvata ) ke abhilaSita arthase sambandha rakhanevAlI atharvaveda sambandhI sATha hajAra pRthak RcAe~ pUrvokta mantroMse tIkSNa-zaktizAlinI hotI haiM aura 'ye vedake rahasyako batalAne vAlI haiM,' aisA kaha kara usa mahAkAla asurane svayaM banAI tathA parvata ko par3hAI aura kahA ki zAntika, pauSTika tathA abhicArAtmaka (balidAnAtmaka) kriyAe~ yadi pazu-hiMsAke sAtha prayogameM lAyI jAtI haiM to vAyu se yukta agni kI jvAlAke samAna yajJakA phala utpanna karatI haiM / isake bAda usane parvatase yaha bhI kahA ki hama sAketa-ayodhyA 1. kSIrakadambasya dvitIya nAma ( ka x ttii)| 2. SaTsahasra Rco vartante pUrva / ekA mekAM RcaM prati zataM zataM RcaH prakSepita vAn tena paSTisahasrAntiA aso vAtA. (k+tto)| For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 45 ] 313 yuktAH satya iti / tataH sAketapuramadhyAsya zAMtikAdiphalapradaM hiMsAyogaM samAramya prabhAvaM vayaM kurmahe / iti parvatamuktvA vairivinAzArthaM nijatIvradaityAn sagararASTrasya bAdhAM jvarAdibhiH yUya kurudhvamiti sampreSya parvatena yutaH sAketaM mahAkAlAsu ro gataH / parvato maMtragabhitAzIva dinAlokyaM sagarasya svaprabhAvaM prakAzitavAn / he rAjan ! svadeza prAptaM triSamamazivaM ahaM 'sumitreNa yajJena laghu zeSayiSyAmi / bhAvaprAbhRtam "yajJArthaM pazavaH sRSTAH svayameva svayaMbhuvA / yajJo hi vRddha sarveSAM tasmAdyajJe vadho'vadhaH // " iti kAraNAt svargamahAsukhasAdhanaM puNyameva bhaviSyatIti pApI pratyAyya taM jagAda / he rAjan yAgasiddhyarthaM pazUnAM SaSThisahasrANi tadyogyamanyaddravyaM ca saMgRhANa / sagaro'pi sarvaM melayitvA tasmai samarpitavAn / parvato yAgaM prArabhya pazUnabhimaMtrayAmAsa mahAkAlAsurastAn vaSaTkRtAn zarIreNa saha svargaM gato'yaM svargaM gato'yamiti vimAnArUDhAnAkAze nIyamAnAn darzayAmAsa / dezasyAzivopasargaM tadaiva nagarI meM raha kara vahA~ zAntika Adi phalako denevAlA hiMsAyajJa prAraMbha kareMge aura usakA prabhAva dikhalAveMge / isa prakAra parvatase kaha kara vairiyoM kA vinAza karaneke liye usane apane tIvra AjJA-kArI daityoM ko 'tuma loga sagara ke deza meM jvara Adi se vAdhA karo' aisI AjJA dekara sagarake dezameM bhejA aura svayaM bhI parvata ke sAtha ayodhyA jA pahu~cA / parvatane maMtra-bhita AzIrvAda dekara rAjA sagarakA darzana kiyA tathA usake sAmane apanA prabhAva prakAzita karate hue kahA ki he rAjan ! tumhAre dezapara jo bahuta bhArI aniSTa AyA hai, maiM use sumitra nAmaka yajJase zIghra hI samApta kara dU~gA / yajJArtha - yajJa ke liye pazu vidhAtAne svayaM banAye haiM / cUki yajJa sabakI vRddhike liye hai, isaliye yajJameM huI hiMsA, nahIM hai / isa kAraNa yajJase svargake mahAn sukhako denevAlA puNya hI hogA isa prakAra vizvAsa dilAkara pApI parvata ne rAjA sagara se kahA- he rAjanM ! yajJakI siddhike liye sATha hajAra pazu aura usake yogya anya dravyakA saMgraha kro| sagara ne bho saba sAmagrI ikaTThI kara usake liye sauMpa dI / parvata ne yajJa prArambha kara pazuoMko mantrita kiyA / mahAkAla asura home 1. yasmin yajJe catuHSaSTisahasrANAM pazUnAM vadhaH kriyate sa sumitro yajJaH kathyate / 2. zoSayiSyAmi ma0 / For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 SaTprAbhUte [ 1.45 mirAcakAra / tad dRSTvA mugdhAH prANinastadvacanayA mohitAH santaH svargagataye spRhayanto yAgamUrti bhRzamAcakAMkSuH / sumitrayajJAvasAne jAtyazvamekaM vidhipUrvakaM hutavAn, rAjAjJayA sulasAM ca khalo vaSaTcakAra / priyakAntAviyogaduHkhadAvAnalajvAlAbhiH pluSTakAyo rAjA nagaraM praviSTaH, zayyopari zarIraM nicikSepa / prANihiMsamaM mahadidaM vRttaM kimayaM dharmaH kimadharmaH iti saMzayAnaH sthitaH anyasminnahani yativaranAmAnaM munimabhivandya vijJaptavAna / bhaTTAraka ! mayArabdhaM karma puNyaM pApa vA samyakkathaya / yativaraH prAha dharmazAstrabAhyamidaM karma kartAraM saptamaM naraka prApayet / svAminnasti tatrAbhijJAnaM / munirAha - rAjan saptame dine tava masta dAvAnala kI sagara nagara meM saMzaya uThA ki gaye una pazuoM ko 'yaha zarIra ke sAtha svarga gayA, svarga gayA' isa prakAra kahatA huA vimAna meM baiThe AkAzameM le jAte hue logoM ko dikhAtA thA / dezake Upara jo aniSTakArI upasarga AyA thA use bhI usane usI samaya dUra kara diyaa| yaha dekha bhole prANI usakI mAyAse mohita ho svarga jAne kI icchA karate hue yajJa meM marane kI tIvra AkAMkSA karane lage / sumitra nAmaka yajJake anta meM usane eka uttama jAtike ghor3eko vidhipUrvaka homa diyaa| yahI nahIM, usa duSTane rAjAkI AzAse usakI rAnI sulasA kA bhI homa diyaa| priya strIke viyoga - -janya duHkha rUpI jvAlAoM se jisakA zarIra jala gayA thA, aisA rAjA praviSTa huA aura zayyAke Upara leTa rhaa| usake manameM yaha bahuta bhArI prANihiMsA huI hai yaha dharma hai yA adharma ? dUsare dina usane yativara nAmaka muniko vandanA karake nivedana kiyA ki svAmin ! mere dvArA prArambha kiyA kAryaM puNyarUpa hai yA pApa rUpa ? ThIka ThIka kahiye / munirAja bole- yaha kAryaM dharma-zAstrase bAhya hai tathA karane vAleko sAtaveM naraka pahu~cA sakatA hai / sagarane kahA - svAmin ! isakA kucha pari cAyaka hai ? munirAja ne kahA- rAjan ! sAtaveM dina tumhAre mastaka para vajra giregA, isa paricAyaka cihnase tuma sAtaveM naraka jAoge / yaha suna kara rAjAne bhayabhIta ho parvata se kahA / pavaMtane kahA- rAjan ! yaha nagna sAghu kyA jAnatA hai ? phira bhI yadi tumheM zaGkA hai to isakI bhI zAnti karate haiM, isa prakArake vacanoMse usake manako sthira karake zithila kara diyA / punaH usane sumitra nAmakA hI yajJa prArambha kiyA / tadanantara sAtaveM dina pApI asura kI mAyA se AkAza meM khar3I sulasA kara rahI thI ki maiM deva padako prApta huI huuN| pahale jo pazu mAre For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 45 ] bhAvaprAbhRtam 315 ke'zaniH patiSyati ityabhijJAnena tvaM 'saptamaM narakaM yAsyasi / tadAkaNya rAjA bhItvA parvatAya nivedayAmAsa / parvataH prAha - rAjannasau nagnaH kSapaNakaH kiM vetti tathApi yadi tava zaMkA vartate tadatra zAntividhIyate iti vacanastasya manaH samdhArya zithilIcakAra / punaH sumitrameva yajJaM prArabdhavAn / tataH saptame dine pApAsurasya mAyayA sulasA AkAze sthitA devatvaM prAptA pUrvaM pazcagresarI yAgamRtyuphalenaiSA mayA devagatirlabdhA ? taM pramodaM tava nirUpayitumahaM vimAnenAgatA tava yajJena devAH pitarazca proNitA ityabhASata / tadvacanAtpratyakSaM yAgamRtyuphalaM dRSTaM, jainamunervAkyamasatyaM jAtaM / tadanu rAjA tattIvra eNa hisAnurAgeNa saddharmadveSeNa saMjAtaduSpariNAmena mUlottaravikalpitAt tatprAyogya samutkRSTaduSTasaM kleza sAghanAt narakAyurAdyaSTakarmasvocitasthiteH anubhAgabandhanikAcitabandhane sati bhISaNAzanirUpeNa kAlAsureNa tamastake patite sati yAgakarmAsaktanikhilaprANibhiH saha sagaraH saptame narake papAta / sa kAlAsurastatkSaNena mahAkrodhastaM daNDayitu tRtIyanarakaparyantaM pRSThato jagAma / tamadRSTvA sAketamAgataH vizvabhU prabhRtivairivargamAraNArtha 4 niHzUkaH sulasA saMyuktaM sagaraM vimAnamArUDhaM vyomni darzayAmAsa / parvataprasAdena yajJapuNyenAhaM gaye the maiM una saba meM agre saro hU~ -- pradhAna hU~ / yajJa meM mRtyu hone ke phala svarUpa hI mujhane yaha deva gati pAI hai / usa Ananda ko tumheM batalAne ke liye maiM vimAna se AI hU~ / tumhAre yajJase saba deva tathA pUrva puruSa prasanna hue haiN| sulasAke kahane se yajJameM maranekA phala pratyakSa dikha gayA, isaliye jaina muni kA kahanA asatya hogayA / tadanantara rAjA sagarako tIvra hisAke anurAga, samIcIna dharmake sAtha honevAle dveSa tathA mUla prakRti aura uttara - prakRti ke vikalpase yukta usa paryAya meM hone yogya sarvAdhika duSTa saMklezake kAraNoM se utpanna honevAle khoTe pariNAmoM se narakAyu Adi ATha karmoMkA apane yogya sthiti bandha tathA anubhAga bandhakA nikAcita bandha hogayA / usI samaya bhayaMkara vajrarUpa kAlAsura (yamarAja) mastaka para girA jisase yajJa kArya meM lage samasta prANiyoM ke sAtha rAjA sagara sAtaveM naraka meM jA par3A / mahAkrodhase bharA kAlAsura use daNDa deneke liye usI samaya tIsare naraka taka pIche pIche gayA parantu use vahA~ na dekhakara ayodhyA ko lauTa AyA / vahA~ Akarake usa duSTane vizvabhU mantrI Adi 1. saptame ma0 / 2. rAjA tIvraNa 10 3. kAkAtureNa ka0 / 4. nirNaya: ( ka0 Ti0 ) / For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 SaTprAbhRte [ 5.45 svargaM gataH sukhaM prAptavAniti prazazaMsa / sagaraparokSe vizvabhUsacivo rAjA jAtaH / mahAmeghe udyamaM cakAra / mahAkAlAsureNa vimAnagatA devAH pitarazcAkAze sarveSAM vyaktaM dazitAH / te UcuH - bho vizvabhUstvayA mahAmeghaH kRtaH puNyavatA tvatprasAdena vayaM sarve'pi vaSaTkRtAH svargasukhaM prAptA iti stuti cakruH nAradastApasAzca tat zrutvAnena durAtmanA eSa durbhArgo'dhikRto lokasya prakAzitaH, dhik parvataM nivAraNIyo'yamupAyena kenacit pApapaNDito'yamiti sAketamAgatAH / yathAvidhi vizvabhuvaM vilokya UcuH - ye pApino narA bhavanti te'pi arthArthaM kAmArthaM ca prANinAM varSa na kuryuH / ke'pi kvApi dharmArthaM prANinAM ghAtakAH kiM santi / aho parvata ! vedavidbhirbrahmanirUpite vede ' ahiMsaka eva veda uktaH / ahiMsA tu mAteva sakhIva kalpavallIva jagate hitoktA iti pUrvaSivAkyasya prAmANyaM tvayecchatA karmanibandhanaM karmetadvaghaprAyaM tyAjyameveti tApasairuktaM / te tApasAH sarvaprANihitaiSiNaH / vizvabhUruvAca - bhostApasAH ! sAkSAtsvargasAdhanaM dRSTaM karma kathaM tyAjyaM mayeti / nArado vizvabhuvaM pratyAha-sacivottama ! tvaM vidvAn kimidaM karma svargasAghanaM bhavati ? saparivAra sagaraM nirmUlayituM kAMkSatA kenacitkuhakenAyamupAyaH kRto mugdhAnAM mohakAraNaM / tataH zIlopavAsAdikaM karma svargasAdhanamArSAgamoktaM tvayApyAcaryatAM / zatruoM ke samUhako mAraneke liye sulasA se sahita rAjA sagara ko vimAna meM baiThA huA AkAza meM dikhalAyA / vimAnameM baiThA sagara prazaMsA kara rahA thA ki maiMne parvatake prasAdase jo yajJa kiyA thA usIke puNya se svarga pahu~ca kara sukhako prApta huA hU~ / sagarake pIche vizvabhU mantrI rAjA huA / usane bhI mahAyajJa kA udyama kiyA | mahAkAla nAmaka asurane vimAnoM dvArA Aye hue deva tathA pitara ( pUrva puruSa ) AkAza meM sabako dikhAye / ve kahane lage ki he vizvabhU ! tujha puNya - zAlIne mahAmedha ( mahAyajJa ) kiyA hai usameM tumhAre prasAda se home gaye hama sabhI svarga-sukhako prApta hue haiN| isa taraha una devoM tathA pitaroMne vizvabhU mantrI kI stuti kii| idhara nArada tathA anya tApasoMne jaba yaha sunA taba ve yaha vicAra karake ayodhyA Aye ki isa duSTane yaha khoTA mArga apanA kara logoM ko batalAyA hai, isa parvatako dhikkAra hai, ise kisI upAya se rokanA cAhiye, yaha pApa paNDita hai arthAt pApake calAne meM nipuNa hai / ve saba 1. vidye ka0 / 2. zItopa ma0 / For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.45 ] bhAvaprAbhRtam vizvabhU: parvataM prAha - parvata ! nAradaH kilevaM vakti tattvayA zrutaM ? parvato'suroktena zAstreNa mohito durmatiH prAha- haMho sacivottama ! idaM zAstraM nAradaH kiM na zuzrAva ? mama gururasya ca mama pitaivAsIt / na cAnyaH ko'pi eSa nAradaH / tadApi mayi samatsaraH idAnIM ki vocyate 'madgurodharma bhrAtA sthaviranAmA jagati vikhyAtaH / so'pi zrautaM rahasyaM yAgamRtyuphalameva pratipAditavAn / mayApi sAkSAtprakaTIkRtaM / yadi tava pratyayo nAsti tahi vizvavedasamudrapAragaM vasuM pRccheH / yaH satyena gagane sthito vartate / tatzrutvA nArada uvAca - ko doSaH sa eva pRcchayatAM / idaM tAvadvicArAhaH cedvagho'tra dharmasAdhanaM tahi ahisAdAnazIlAdi pApaprasAdhanaM bhavet / evaM cedasti tarhi 'dAzAdInAM paramA gatirastu satyadharmatapobrahmacAriNAM adhogatirastu / yajJa pazuvadhAddharmo vartate nAnyatreti cenna vadhasya duHkhapratyayatve ubhayatra sAdRzyAt phalenApi sadRzena bhAvyaM / atha tvaM evaM vakSi, pazUnAM sRSTiH svayaMbhuvA yajJArthaM kRtA vizvabhUko dekhakara bole- jo pApI manuSya hote haiM ve bhI dhana tathA kAmake liye prANiyoM kA vadha nahIM krte| kyA kahIM bhI koI bhI dharmake artha prANiyoM kA ghAta karane vAle haiM ? vedake jAnane vAle vidvAnoM ne brahmanirUpita vedameM ahiMsaka vedako hI veda kahA hai / 'ahiMsA mAtAke yA sakhIke athavA kalpalatAke samAna jagat ke hita karane ke liye kahI gaI hai' pUrva RSiyoM ke isa vAkya ko yadi tuma pramANa mAnate ho to karmakA bandha karane vAlA tathA adhikatara hiMsAse paripUrNa yaha kArya chor3a hI denA cAhiye, aisA tApasoM ne kahA / ve tApasa saba prANiyoM kA hita cAhane vAle the / vizvaMbhU ne kahA ki tApaso ! jo kAma sAkSAt svargakA sAdhana dekha liyA gayA hai use maiM kaise chor3a sakatA hU~ ? nArada ne vizvabhU se kahAhe mantri zreSTha ! tuma to vidvAn ho, kyA yaha kArya svargakA sAdhana hai ? parivAra sahita sagarako nirmUla naSTa karanekI icchA rakhane vAle kisI kapaTIne bhole logoMko bhrAnti meM DAlane vAlA yaha upAya racA hai / isaliye zIla tathA upavAsa Adi kAryaM svargake sAdhana haiM, aisA ArSaAgamameM kahA gayA hai, tuma bhI use mAnya karo / vizvabhU parvatase bolAparvata ! nArada jo aisA kaha rahA hai use tumane sunA? kAlAsura ke dvArA kahe hue zAstrase mohita durbuddhi parvata bolA- aho mantri zreSTha ! yaha 1. mama guro ma0 / 2. dAsAdInAM ma0 ka0 / 'kaivarte dAzadhIvarI' ityamaraH / 3. tvameva vakSi ka0 / 317 For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 SaTprAbhUte [ 5.45 tanna, anyathA viniyogasyAgacchamAnatvAt / ayamAgamo'timugdhAbhilASaH viduSAM garhitaH / yadyadarthaM sRSTaM tato'nyatra viniyoge'rthakRta kathaM syAt / zleSmadizamanauSadhaM tato'nyatra kathamupayogi syAt / krayavikrayAdI halAnobhAra 'vAhanAdI mahAdoSaH syAt 2he durbalaM ! tvAM vAdinaM dRSTvA sanmukhamapyAgatya brUmaH / yathA zastrAdibhiH prANighAtI pApena badhyate tathA maMtrAdinApi ghAtakRtpApena badhyate evAvizeSatvAt / haMho parvata ! pazvAdilakSaNA sRSTirvyajyate'thavA kriyate ? cetkriyate tarhi vapuSpAdikamapyavidyamAnaM kathaM na kriyate / atha vidyamAnaiva sRSTiryajJArthaM vyajyate tarhi sarvavacanaM karaNapratipAdakamanarthakaM svAt " pradIpajvalanameva ghaTAdeH pUrvamandhakAraprarUpakaM zAstra kyA nAradane nahIM sunA hai ? mere tathA isake guru mere pitA hI the / yaha nArada koI dUsarA nahIM hai / usa samaya bhI yaha mujhapara samatsara thA arthAt mujhase IrSyA rakhatA thA phira aba to kahanA hI kyA hai ? 'mere gurukA dharma bhAI sthavira nAmakA vidvAn thA jo ki jagat prasiddha thA usane bhI yajJameM mRtyu prApta karanA hI zrutikA rahasya batalAyA thA tathA maiMne bhI sAkSAt prakaTa kiyA hai arthAt logoM ko spaSTa dikhalAyA hai ki yajJa meM mare hue prANI svargaM gaye haiM / yadi tumheM vizvAsa nahIM hai to samasta veda rUpI samudra ke pAra - gAmI rAjA vasuse pUcha lo jo satyake kAraNa 1. vAhanAdo bha0 / 2. durbalaM tvAM ma0 / 3. sanmukhamAgasya ma0 / 4. pUrva vacanaM ma0 / 5. itaH pUrva 'athAbhivyajyate tasya vAcyaM prAk pratibandhakam' iti bhAvanirUpakeNa gadyAMzena bhavitavyaM, kintupalabdha- pratiSu na dRzyate saH / 6. isa gadyakA mUla guNabhadrAcArya ke uttara purANake nimna zloka haiM 'sazruto madgurordharma - bhrAtA jagati vizrutaH / sthavirastena ca zrautaM rahasyaM pratipAditam / / 398 / / yAgamRtyuphalaM sAkSAnmayApi prakaTIkRtam / na ce te pratyayo vizvavedAmbhonidhipAragam / / 399 // parva 67 / ina zlokoMmeM batAyA gayA hai ki mere guruke dharmabhAI jagat - prasiddha sthavira nAmake vidvAn the unhoMne 'ajairyaSTavyam' isa zrutikA rahasya mujhe batalAyA thA arthAt bakaroMse yajJa karanA cAhiye yaha zrutikA gUDha arthaM mujhe batalAyA thaa| tathA maiMne bhI yajJameM mRtyukA kyA phala hotA hai use sAkSAt prakaTa karake dikhAyA hai / parantu yahA~ gadya meM padavinyAsa kucha asta-vyasta ho gayA hai For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 45 ] bhAvaprAbhRtam 319 yataH / anAvRtasyaiva vyaktiH kriyate iti cetahi sRSTivAdo bhavadbhiH pUrvaM kriyatAM ? iti nAradena kRtamupanyAsamAkarNya sarve'pi sabhAsthAstaM tuSTuvuH / atha sabhyA UcuH - dvayorvivAdo vasunA cecchedyate tarhi sa eva abhigamyatAM / iti zrutvA tAbhyAM nAradaparvatAbhyAM [ samaM ] sarvApi saMsat svastikAvatImuccacAla | tatra parvataH sarvaM vRttAntaM svamAtre nivedayAmAsa / sA tena yutA vasu N dadarza / putra vaso ! parvato'pariNItaH / tapoyujA guruNApi tavAyamarpitaH / nAradena saha tava pratyakSe vAdo bhaviSyati, tatra yadyasya bhaMgo bhaviSyati tadAsya yamagRhapravezo bhaviSyatIti nizcinu / asya zaraNamanyo na vartate / vasuruvAca / mAtaH ! guruzuzrUSako'haM varte / AkAza meM sthita rahatA hai / yaha sunakara nArada ne kahA- kyA hAni hai ? usIse pUcha liyA jAya / vicArane yogya bAta to yaha hai ki - 1 yadi hiMsA dharmakA sAdhana hai to ahiMsA, dAna, zola Adiko pApakA sAdhana honA cAhiye / yadi aisA hai to dhIvara AdikI utkRSTa gati ho aura satya dharma, tapa tathA brahmacAriyoM kI adhogati ho / yadi tumhArA yaha kahanA hai ki yajJa meM pazu vadhase dharma hotA hai anyatra nahIM, to yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki vadha yajJameM ho cAhe yajJake bAhara ho -- donoM sthAnoM para duHkhakA kAraNa hai, ataH sadRzatA ke kAraNa phala bhI samAna honA cAhiye / yadi tuma yaha kaho ki pazuoMkI sRSTi vidhAtA ne yajJake liye kI hai, to yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki phira anya prakArase pazuoM kA upayoga saMgata nahIM hotA arthAt yajJa vadha ke sivAya khetI Adike hi unakA upayoga nahIM honA cAhiye, yaha Agama arthAt 'yajJArthaM pazavaH sRSTA:-' ityAdi zAstra atyanta mUrkha janoMkI icchA mAtra haiM tathA vidvAnoM ke liye nindanIya haiM / jo jisake liye racA jAtA hai usase anya kArya meM usakA upayoga honepara vaha sArthaka kaise ho sakatA hai ? kapha Adiko zAnta karane vAlI auSadhi dUsare rogameM upayogI kaise ho sakatI hai ? kharIdanA becanA AdimeM tathA hala, gAr3I aura bojhA DhonA AdimeM mahAn doSa honA cAhiye / he durbala ! tujhe vAdI dekha sanmukha Akara hama kahate haiM 1 1. ' bhavadbhiH kriyatAm' ityatra 'bhavadbhirUrIkriyatAm' iti pAThaH suSThu pratibhAti UrI kriyatAmsvIkriyatAm ityarthaH / 2. sabhAstArAstaM ma0 sabhAvastArA 30 / 3. tapomatA ma0 / For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 SaTprAbhUte [5.45"guruvadguruputra gurukalatraM ca pazyet" ityahaM nItijJA'sya jayaM kariSyAmi / tvaM bhaSIrmA / athAnyeAste tathAvidhaM siMhAsanamArUDhaM vasu dadRzuH / tatra vizvabhUprabhRtayaH saMpapracchuH / he rAjan ! tvattaH pUrvamapi ahiMsAdharmarakSaNe tatparA atra catvAro rAjAno himagirimahAgirisamagirivasugirinAmAno harivaMzajAH purA ca sNjaataaH| tatrava vaMze vizvAvasumahArAjaH saMjAtaH / tatazca bhavAn saMbabhUva / tatrAhiMsAdharmarakSitve kimucyate / tvameva satyavAdIti praghoSastribhuvane vrtte| vastusaMdehe tvaM viSavat vanhivat tulAvat vartase / pratyayotpAdI tvameva, tenAsmAkaM prabho ! saMzayaM chiddhi / nAradaH khalvahiMsAlakSaNaM dharma pakSaM kakSIcakAra / parvatastu tadviparItamAcikSepa / tatkathayatu bhavAnupAdhyAyasyopadezamityabhyathitaH / gurupalyA purA prArthita upAdhyAyopadezaM jAnannapi rAjA mahAkAlotpAditamahAmoho duHSamakAlanikaTavartitvAt viSayasaMrakSaNAnandanAmaraudradhyAnatatparaH parvatoktaM tatvaM vartate / pratyakSe vastujisa prakAra zastra Adike dvArA prANIkA ghAta karane vAlA pApase baddha hotA hai usI prakAra mantra Adike dvArA ghAta karane vAlA puruSa bhI pApase baddha hotA hai kyoMki donoMmeM koI vizeSatA nahIM hai / he parvata ! yaha bhI to kaho ki pazu Adi kI sRSTi vidhAtAke dvArA prakaTa kI jAtI hai yA navIna racI jAtI hai ? yadi navIna racI jAtI hai to AkAzake phUla Adi avidyamAna vastu bhI kyoM nahIM racI jAtI hai ? yadi yaha kahate ho ki pahale se vidyamAna sRSTi hI yajJake liye prakaTa kI jAtI hai to 'sRSTi kI jAtI hai' isa arthako pratipAdana karane vAle sabhI vacana nirarthaka ho jAveMge / yadi yaha mAna liyA jAya ki vidyamAna sRSTi hI vidhAtA ke dvArA prakaTa kI jAtI hai to phira usakA pratibandhaka kyA hai ? kyoMki dIpakakA jalanA hI yaha batalAtA hai ki pahale ghaTAdi padArtha andhakArase AcchAdita the / arthAt jisa prakAra pahale andhakArase AcchAdita ghaTAdi ko dIpaka prakaTa karatA hai, usI prakAra yahA~ batalAnA cAhiye ki sRSTi pahale kisase AcchAdita thI? isa doSase bacane ke liye yadi yaha kahate ho ki sRSTi kisAse AvRta nahIM thI, anAvRta sRSTi hI prakaTa kI jAto hai to phira Apako sRSTivAda hI svIkRta karanA cAhiye / isa prakAra nAradake dvArA kiye hue prastAvako sunakara sabhAmeM baiThe hue saba loga usakI stuti karane lge| __ tadanantara sabhAsadoMne kahA ki yadi donoMkA vivAda vasuke dvArA samApta hotA hai to usIke saMmukha calA jAya / yaha sunakara sabhI sabhA una nArada aura parvata ke sAtha svastikAvatI ko cala pdd'o| vahA~ jAkara For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '-5. 45] bhAvaprAmatam 321 nyanupapannatA kaa| parvatoktayAgena sastrIkaH sagaraH svargamavApa / jvalantaM pradIpa ko'nyo dIpo yastaM prakAzayet / tena parvatoktaM yajJa svargasAdhanaM bhayaM tyaktvA yUya kurudhvaM / iti hiMsAnRtAnandabaddhanArakAyumithyApApAdapavAdAccAbhIrurjagAda / tadA brahmANDaM sphuTitamivAkAze dhvaniH saMjAtaH, AkAzaH khalvityAkrozaM'cakAreva / kimAkrozayadAkAzaH aho nArada ! aho tApasAH ! pRthivIpatermukhAdIdRzamapUrva ghoraM vacanaM saMjAtamiti / nadyaH pratikUlajalasravAH saMjAtAH / sarAMsi sadyaH zuSkANi / rudhiravarSaNamanArataM babhUva / sUryAMzavo mandAH sNjaataaH| sarvA dizo malImasAH sampadyante sma / bhayavihvalAH prANinaH kampaM dadhuH / tadA bhUmidvidhA bhakti gtaa| tasmin mahArandhra vasoH siMhAsanaM mmjj| AkAze sthitA devavidyAdharezA ityUcuH-aho vasunarendra mahAbuddhe ! dharmavidhvasanaM mArga mA tvamIdRzaM vAdIrityaghoSayan / siMhAsane nimagne sati parvato vasuzca parvatane saba vRttAnta apanI mAtAse kahA / mAtA putrake sAtha vasuse milI aura usase bolI beTA vasu ! parvata avivAhita hai, tapa dhAraNa karate hue gurune bhI ise tumhAre liye sauMpA thaa| nAradake sAtha tumhAre sAmane isakA vAda hogA, usameM yadi isakI parAjaya hogI to isakA yamake gharameM praveza hogA / aisA nizcaya kro| tumhAre sivAya isakA aura zaraNa nahIM hai| vasune kahA-'mAtA ! meM gurukA sevaka huuN| guruke putra aura gurukI strIko samAna hI dekhanA caahiye| meM isa nItiko jAnatA hU~ ataH isakI jIta karUMgA, tuma Daro mata / ' tadanantara dUsare dina saba logoMne usa tarahake arthAt antarIkSa dikhane vAle siMhAsana para ArUr3ha rAjA vasuke darzana kiye / vahA~ vizvabhU Adine pUchA ki he rAjan ! Apa se pUrva bhI yahAM ahiMsA dharmakI rakSA karane meM tatpara rahane vAle himagiri, mahAgiri, samagiri aura vasugiri nAmake cAra rAjA pahale ho cuke haiN| ye saba harivaMza meM utpanna hue the usI harivaMza meM vizvAvasU mahArAja bhI hue the aura unase Apa utpanna hue haiN| usa vaMzameM ahiMsA dharmako rakSA sadAse hotI AI hai isa viSayameM kyA kahanA hai / 'ApahI satyavAdI haiN| isa prakAra kI joradAra ghoSaNA tonoM lokoMmeM ho rahI hai / vastumeM saMdeha upasthita honepara Apa viSake samAna, agnike samAna athavA tulAke samAna vidyamAna haiN| he prabho! cUMki vizvAsako utpanna karane vAle Apa hI haiM, ataH hama logoMkA saMzaya dUra 21 For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 SaTprAbhRte [ 5.45 parimlAnamukhau babhUvatuH / tau tAdRzI nirIkSya mahAkAlasya kiMka rAstApasAkAraM gRhItvA samUcuH -- he parvata he vaso ! yuvAM bhIti mA kASTamityuktvA svayamutthApitaM siMhAsanaM dazayAmAsuH / tatra sthito vasuruvAca / ahaM tatvavit kathaM bibhemi parvatasya satyavacanaM jAnanniti bruvANaH kaNThaparyantaM nimagnavAn / tad dRSTvA sAdhavo jagaduH / anena mithyAvAdena bhUpateriyamavasthA saMjAtA / he rAjan ! adyApi mithyAmAgaM tyajeti sAdhubhiH prArthito'pi tathApi mUrkho yajJameva sanmArga kathitavAn / bhUmyA kupitayA sarvAGgo'pi nigIrNaH saptamaM narakaM jagAma / tadA kAlAsuro lokapratyayanimittaM gagane sthitaM sagaravasurUpadvayaM divyaM darzayAmAsa / AvAM kro| nArada ne ahiMsA lakSaNa dharmakA pakSa svIkAra kiyA hai aura parvata usake viparIta AkSepa kara rahA hai| ataH Apa gurukA upadeza kahiye arthAt yaha batAiye ki guru-kSorakadamba kA kyA upadeza thA / isaprakAra vizvabhU mantrI Adine rAjA vasu se prArthanA kii| gurupatnI arthAt parvata kI mAtA jisase pahale prArthanA kara cukI thI, mahAkAla asurane jisa mahAmoha - to mithyAtva utpanna karAyA thA tathA jo viSaya saMrakSaNAnanda nAmaka raudra dhyAna meM tatpara thA aisA rAjA vasu guru dvArA pradatta upadezako jAnatA huA bhI duHSamakAla -- paMcama kAlake nikaTavartI honese lagA ki jo tatva parvatane kahA hai, vahI ThIka hai / pratyakSa vastu meM anupapatti kyA hai ? parvata ke dvArA kahe hue yajJake dvArA sagara patno sahita svargako prApta ho cukA hai| jalate hue dIpakako dUsarA kauna dIpaka hai jo prakAzita kara sake ? isaliye Apa loga parvata ke dvArA kahe hue yajJako svargakA sAdhana samajha, bhaya chor3akara kro| isa prakAra hiMsAnanda aura mRSAnanda raudradhyAna ke dvArA jise narakAyu kA bandha par3a gayA thA tathA jo mithyA pApa aura apavAdase nahIM Dara rahA thA aise vasune kahA / usa samaya AkAzameM aisA zabda huA mAnoM brahmANDa phaTa gayA ho| aisA jAna par3ane lagA mAno AkAza hI cillA cillA kara kaha rahA ho - aho nArada ! aho tApaso ! rAjAke mukha se aisA apUrvaM bhayaMkara vacana utpanna huA hai| nadiyoMke jalakA pravAha ulTA bahane lagA, tAlAba zIghra sUkha gaye, raktakI varSA nirantara hone lago, sUryakI kiraNeM phIkI par3a gaIM, saba dizAe~ malina ho gaIM, prANI bhayase vihvala hokara kA~pane lge| usI samaya pRthivI phaTa gaI aura usa mahAchidra meM vasukA siMhAsana dha~sa gayA / AkAzame sthita deva aura vidyAdharoMke adhipati yaha kahane lage - aho mahAbuddhimAn ! rAjA vasu ! tuma isa taraha dharmakA vidhvaMsa karane vAle mArgakA For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 45] bhAvaprAbhRtam 323 yAgazraddhayA divamavApAva / yUyaM nAradasya vacanaM mA mAnayateti procya antardadhI kAlAsuraH / atha zokAzcaryayuktena janena vasuH svagaM gato, na hi na hi naraka gata iti visaMvadamAnena saha vizvabhUH prayAgaM gatvA rAjasUyavidhi vidadhe / mahApurAdhipapramukhA lokasya mUDhatvaM nindantaH paramabrahmanirdiSTamArge manAk sthitAstasthuH / nAradena dharmamaryAdA rakSiteti taM prazasya giritaTanAmnI puraM tasya daduH / tApasAstu dayAdharmanAzasya kAraNaM kalikAlaM kalayantI yathAsthiti vidhurAzayA jagmuH / athAnyedhunArado dinakaradevaM vidyAdharaM nijamabhISTaM pratyavAca-parvatasya viruddhAcaraNaM tvayA nivAryatAmiti / so'pi tathA kariSyAmIti nAgAntaM gatvA kathana mata kro| siMhAsana ke dhaMsa jAne para parvata aura vasu mlAna-mukha ho gye| unheM vaisA dekha mahAkAlake kiMkara tApasoMkA AkAra rakha kara arthAt tApasoMke veSameM Akara kahane lage-he parvata ! he vasu ! tuma donoM bhaya mata kro| isa prakAra kaha kara unhoMne vasuke siMhAsana ko Upara uThA huA dikhalAyA / usa siMhAsana para baiThA huA vasu kaha rahA thA'maiM tatvakA jAnane vAlA kaise bhayabhIta ho sakatA huuN| maiM parvata ke vacanoMko satya jAnatA hai' isa prakAra kahatA huA vasu kaNTha paryanta pRthivImeM dhaMsa gyaa| yaha dekha sAdhuoMne kahA-isa asatya kathana se vasu rAjAko yaha dazA huI hai / he rAjan ! aba bhI mithyAmArga chor3a do "isa prakAra yadyapi sAdhuoMne usase prArthanA kI thI tathApi vaha mukha yajJako hI sanmArga kahalA gyaa| kupita pRthivI ne use sarvAGga nigala liyA tathA mara kara vaha sAtaveM naraka gyaa| usa samaya kAlAsurane logoM ko vizvAsa dilAne ke liye AkAzameM sthita sagara aura vasuke do divya rUpa dikhalAye / ve kaha rahe the ki hama donoM yajJako zraddhAse svargako prApta hue haiM, tuma saba nAradakA vacana mata mAno"isa prakAra kaha kara kAlAsura antahita ho gyaa| tadanantara zoka aura Azcarya meM nimagna logoMmeM koI to kahatA thA ki vasu svarga gayA hai aura koI kahatA thA ki nahIM nahIM naraka gayA hai / isa prakAra vivAda karate hue logoMke sAtha vizvabhUne prayAga jAkara rAjasaya yajJako vidhi kii| mahApUra ke rAjA Adi jo pramukha puruSa the ve logoMkI mUr3hatA ko nindA karate hue paramabrahma jinendra devake dvArA nirdiSTa mArgameM hI sthita rhe| 'nArada ne dharmamaryAdA kI rakSA kI hai' isa taraha usakI prazaMsA kara usake liye giritaTa nAmako nagarI dii| For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 SaTprAbhUte [ 5. 45 nijavidyayA dhArapannagAna hUya tatprapaMcaM nivedayAmAsa / dhArapannAgAstu saMgrAme kAlAsuraM bhaMktvA yAgavighnaM cakruH / vizvabhUparvatau tad dRSTvA zaraNAnveSaNau yAvedAsatAM tAvatmahAkAlamagrataH sthitaM dadRzatuH tadagre taM vRttAntaM nivedayAJcakratuH / kAlAsura uvAca - asmadveSiNo nAgAstairayamupadravo vihitaH / vidyAnupravAdoktA nAgavidyAstAsAM vijRMbhaNaM jinabimbAnAmupari na bhavati tataH surUpAn jinAkArAn caturSu dikSu nivezya pUjayitvA ca yajJavidhi yuvAM kurutamiti / tamupAyaM zrutvA tau tathA cakratuH / punavidyAdharAdhipo yAgavighnaM kartuM mAgatAH / jinabimboni dRSTvA nAradAya kathayati sma yanmevidyA atra na krAmantIti svasthAnaM jagAma / tadanantaraM yajJo nirvighno babhUva / tadanu vizvabhUH parvatazca saptamaM narakaM gatau / dIrghakAlaM mahAduHkhamanubabhUvatuH / atha mahAkAlo'bhipretaM sAdhayitvA nijarUpa I tApasa loga kalikAla ko dayAdharmake nAzakA kAraNa samajhate hue duHkhitahRdayase yathA-sthAna cale gaye / tadanantara kisI dina nAradane dinakara deva nAmaka vidyAdharase apane manakI bAta kahI - Apake dvArA parvatake viruddha AcaraNakA nivAraNa kiyA jAnA cAhiye / dinakara devane 'vaisA karUMgA' isa taraha apanI svIkRti de dii| usane nAga jAtike devake pAsa jAkara apanI vidyA ke dvArA dhArapannaga nAmaka devoMko bulAyA aura parvatakA yaha saba prapaJca kaha sunAyA / dhArapannaga devoMne saMgrAma meM kAlAsurakoM parAjita karake yajJa meM vighna utpanna kara diyA / vizvabhU aura parvata usa vighnako dekhakara jaba zaraNa kI khoja karate haiM taba sAmane khar3e hue mahAkAla ko dekhate haiM / unhoMne mahAkAla ke Age saba vRttAnta khaa| kAlAsura bolA - nAga deva hamAre dveSI haiM unhoMne yaha upadrava kiyA hai| vidyAnupravAda meM nAga vidyA kI gaI haiM unakA prabhAva jina pratimAoM para nahIM hotA isaliye cAroM dizAoM meM sundara jina pratimAeM rakhakara pUjA karo, isa prakAra yajJa kI vidhiko tuma donoM pUrA kro| usa upAya ko sunakara vizvabhU aura parvata ne vaisA ho kiyA / vidyAdharoM kA rAjA phira se yajJa meM vighna karane ke liye AyA parantu jina pratimAoM ko dekhakara nArada se bolA ki merI vidyAeM yahA~ nahIM calatI haiN| aisA kahakara vaha apane sthAna para calA gayA tadanantara yajJa nirvighna samApta ho gayA / pazcAt vizvabhU aura parvata saptama naraka gaye tathA dIrgha kAla taka mahA duHkha bhogate rahe / For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.46] bhAvaprAbhRtam 325 ghRtvA lokAn pratyAha - podanApure pUrvabhave'haM madhupiGgalo nAma rAjA AsaM / sulasAnimittaM mayA mahatpApamupArjitaM ahiMsAlakSaNo dharmo jinendraH kathitaH sa bhavadbhiH kartavyo dharmiSThairiti saMprocya antadaghI / punardayArdradhIH san suduzceSTApApasya prAyazcittaM svayaM cakAra / kiM prAyazcittaM ? sammohAtkRtasya pApasya nivRttireva prAyazcittaM tAmasau cakAra / atha divyabodhairmunibhirityuktaM vizvabhUpramukhA hiMsApravartakA nArakA babhUvuH / tatzrutvA parvatoddiSTa durmArgaM kecit pApa* bhIravo nAzizriyaH / kecittu dIrghaMsaMsAriNastasminneva durmArge sthitA iti / iti zrIbhAvaprAbhRte madhupiMgaladravyaliginaH kathA sAmAptA' / aNNaM ca vasiTThamuNI patto dukkhaM niyANadoseNa / so Natthi vAsaThANo jatya na durudullio jIva // 46 // anyacca vaziSThamuniH prAptaH duHkhaM nidAnadoSeNa / tannAsti bAsasthAnaM yatra na bhrAnto jIva ! // 46 // punaH tadanantara mahAkAla ne iSTa kArya siddha kara apanA asalI rUpa dhAraNa kiyA aura logoM se kahA ki maiM pUrvaM bhava meM podanapurameM madhu-piMgala nAmakA rAjA thA / sulasA ke nimitta maiMne yaha mahApApa upArjita kiyA hai / jinendra devane jo ahiMsA lakSaNa dharma kahA hai Apa aba dharmAtmAoM ko usIkA pAlana karanA caahiye| aisA kaha kara vaha antarhita Adra - buddhi hokara usane atyanta duSTa ceSTA rUpa pApakA svayaM prAyazcitta kiyaa| kyA prAyazcitta kiyA ? ajJAna se kiye hue pApakA chor3a denA hI prAyazcitta hai, isI prAyazcitta ko usane kiyA / tadanantara divya jJAna ke dhAraka avadhijJAnI muniyoM ne kahA ki hiMsA dharma kI pravRtti karAne vAle vizvabhU Adi nArakI hue haiM arthAt naraka meM gaye haiM / yaha sunakara pApase Darane vAle kitane hI logoM ne parvata dvArA upadiSTa mArga kA Azraya nahIM liyA arthAt use chor3a diyA aura kitane hI dIrghaM saMsArI jIva usI kumArga meM sthita raha Aye / isa prakAra madhupiGgala kI kathA samApta huI / gAthArtha -- aura bhI, vasiSTha muni nidAna ke doSase duHkha ko prApta huA so ThIka hI hai kyoMki he Atman ! aisA koI sthAna nahIM hai jahA~ yaha jIva na ghUmA ho // 46 // 1. parisampUrNA ka0 / For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 SaTprAbhRte [5.46(aNNaM ca vasiTThamuNI ) anyacca bhAvarahitadravyamunidRSTAntakathAnakaM vartate / . tatki vshisstthmuniH| (patto dukkhaM niyANadosaiNa ) prApto duHkhaM nidAnadoSeNa zatrubadhaprArthananidAnadoSeNatavamena viSNunA yaH kaMsanAmA nRpo mAritaH sa vaziSThamunicaro mallayuddhe maraNaduHkha prAptaH / (so Natthi vAsaThANo ) tannAsti vAsasthAnaM janmamaraNasthAnaM / ( jattha na lurukSullio jIva ) he jIva ! he Atman ! yatra tvaM na jAto notpannazca duruDhullio bhrAnta iti / vaziSThasya kathA yathA___ gaMgAgandhavatyo dyoH saMgame jaTharakauzikaM nAma tApasAnAM pallI babhUva / 'tatra vaziSTho nAyakaH paMcAgnivrataM carannAste sma / tatra guNabhadravIrabhadranAmacAraNamunivarau jagadatuH-ajJAnakRtamidaM tapa iti / tatva tvA vaziSThaH kudhIH sakrodhaM tayoH purataH sthitvA papraccha-kasmAnme'jJAnateti / tatra guNabhadro bhagavAnAha yataH vizeSArtha-bhAva rahita dravya munikA dUsarA dRSTAnta bhI hai| vaha yaha ki vasiSTha nAmakA muni jo Age calakara kaMsa huA thA, zatru ke mArane kI abhilASA rUpa nidAna ke doSase nauveM nArAyaNa zrI kRSNa ke dvArA malla yuddha meM maraNa ke duHkhako prApta huaa| vaha janma-maraNa kA sthAna koI aisA nahIM hai jahA~ he jIva ! tU na utpanna huA ho, athavA na ghUmA ho / vaziSTha munikI kathA isa prakAra hai__gaGgA aura gandhavato nadiyoM ke saMgama sthAna para jaThara kozika nAmakI tApasiyoM kI vasati thii| usakA nAyaka vaziSTha nAmakA sAdhu thA jo paJcAgni vratakA AcaraNa karatA huA rahatA thaa| eka vAra vahA~ guNabhadra aura vIrabhadra nAmaka cAraNa Rddhi dhArI munirAja phuNce| unhoMne vaziSTha se kahA ki tumhArA yaha tapa ajJAna ke dvArA kiyA huA hai| yaha sunakara dubuddhi vaziSTha ne kruddha ho unake Age khar3A hokara pUchA ki merI ajJAnatA kisa kAraNa hai ? unameM bhagavAna guNabhadra ne kahA kyoMki satpuruSa hitabhASI hote hI haiN| unhoMne jaTAoM ke samUha meM utpanna jueM tathA lIkhoMke nirantara ghAta ko, jaTAoM ke madhyameM lagI huI choTo choTI lokhoMko tathA jalate hue kAThake madhyameM sthita kIr3oMko dikhA kara samajhAyA ki tumhArA ajJAna yaha hai| kAlalabdhi pAkara usa vaziSTha sAdhune buddhimAna ho nimrantha tapa arthAt digambaro dIkSA dhAraNa kara lI aura upavAsa ke sAtha AtApana yoga grahaNa kiyaa| usake mahAn tapake mAhAtmya se sAta vyantara devatAoM ne Age khar3e hokara kahA-munirAja ! 'AjJA deo' / munine kahA isa samaya merA koI prayojana nahIM hai isaliye tuma For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.46 ] bhAvaprAbhRtam 327 satpuruSA hi hitabhASiNo bhavanti / jaTAkalApasaMjAtayUkAlikSAbhighaTTanaM satataM snAnena jaTAmadhyalagnamRtamInakAn dahyamAnakASThamadhyasthitakITakAn pradarzya idaM tavAjJAnAmati prAbodhayat kAlalabdhimAzritya sa vaziSThaH suvIrbhUtvA guNabhadracaraNAnte tapo nigrantha gRhItvA sopavAsamAtApanayogaM jagrAha / tattapomAhAtmyAt saptavyantaradevatA agrataH sthitvA bruvanti sma - mune ! AdezaM dehIti / munirAha - idAnIM mama prayojanaM nAsti gacchata yUyaM / janmAntare macchiSTi kariSyatha / evaM tapaH kurvan vaziSThaH krameNa mathurApurImAjagAma / tatra mAsopavAsI sannAtApanayoge sthitavAn / sa ugrasenena rAjJA dRSTaH / bhaktivazena puryAM ghoSaNAM kArayAmAsa -- ayaM munimaMdgRhe eva bhikSAM gRhNAtu nAnyatreti / so'pi pAraNAdine mathurAM jagAma / tatrAgni saba jAo / janmAntara meM merA zeSa kArya pUrA karanA / ipa prakAra tapa karate hue vaziSTha muni krama kramase mathurApurI meM Aye / vahA~ eka mAsake upavAsakA niyama lekara ve AtApana yoga meM sthita ho gaye / rAjA ugrasena ne unake darzana kiye tathA bhakti-vaza nagara meM ghoSaNA karA dI ki ye muni mere ghara hI bhikSA grahaNa kareM, anyatra nahIM / pAraNA ke dina munirAja bhI mathurA gaye parantu vahA~ uThatI huI agniko dekha lauTakara vanameM vApisa Agaye aura eka mahIne ke upavAsa kA niyama lekara dhyAnArUDha hogaye / mAsopavAsa samApta hone para ve punaH pAraNA ke nimitta nagara meM gaye, parantu yAga hastIkA kSobha dekhakara vana * meM lauTa Aye, punaH eka mAsake upavAsa kara pAraNA ke liye nagara gaye parantu usa dina jarAsandha kA patra dekhakara rAjA vyagracitta thA isaliye muni phira lauTa aaye| jaba atyanta durbala zarIra ke dhAraka vasiSTha muni lauTa rahe the taba unheM dekha kisI manuSya ne kahA ki yaha rAjA muni ko mAre DAlatA hai, svayaM bhikSA detA nahIM hai aura dUsaroM ko rokatA hai, na jAne isakA kyA abhiprAya hai ? yaha sunakara vaziSTha munine pApake udaya se nidAna kiyA ki maiM apane duSkara tapake phala-svarUpa isa rAjA kA putra hoU~ aura isakA nigraha kara isakA rAjya grahaNa karU~ / isa khoTe pariNAma se marakara vaha rAjA ugrasena kI padmAvatI rAnI ke garbha meM putra rUpase sthita huA / garbhasthita bAlaka kI krUratA se use dohalA huA ki maiM rAjA ke hRdaya kA mAMsa khAU~ / usa mAMsako na pAne se vaha durbala ho gii| yaha jAna kara mantriyoMne kRtrima mAMsa dekara usakA dohalA pUrA kara divA so ThIka hI hai vidvAn kyA nahIM kara sakate haiM ? manoratha pUrNa honepara For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 SaTprAbhRte [5. 46mutthitaM dRSTvA vyAghuTaya vanamAjagAma / punarmAsopavAsa jagrAha / punaH pAraNArtha mAsopavAsAvasAne puraM gtH| tatra yAgahastinaH kSobhaM dRSTvA vanamAgataH / punarmAsopavAsapAraNAyAM nagaraM gataH / tadA jarAsandhapatrakaM dRSTvA rAjani vyagracitte sati punarvalitaH / tadA kSINazarIraM vaziSThamuni dRSTvA loko jagAda-anena rAjJA munirmAritaH, svayaM bhikSAM na dadAti parAn vArayatIti na jJAyate kobhiprAyo nRpasyeti / tatzru tvA vaziSTho muniH pApodayAnnidAnaM cakAra / mama duSkaratapaHphalAdasya rAjJaH putro bhUtvA amunigRhya asya rAjyaM gRhyAsamahamityanena duSpariNAmena mRtvA padmAvatIgarbhe putratayA sthitH| sA garbhikakrauryeNa dohadaM cakArarAjJo hRdayamAMsamagrImoti / tadaprApnuvantI durbalA babhUva / tajjJAtvA maMtriNaH rAnIne pApI patrako utpanna kiyaa| jaba vaha utpanna haA taba apanA oTha Dasa rahA thA, bhauMhakI bhaGgase sahita thA aura madro bAMdhe thaa| use dekha mAtA-pitA ne vicAra kiyA ki yaha pAlana-poSaNa karane yogya nahIM hai, ataH use chor3ane kA upAya kiyaa| eka kAMse kI peTI lAkara usameM saba samAcAra ke sAtha kaMsako ( usa bAlakako ) rakha diyA tathA yamunA ke pravAha meM chor3a diyaa| kauzAmbI nagarI meM mandodarI nAmako eka kalpapAlI ( kalArana ) rahatI thI usane pravAha ke bIca kA~sekI peTI meM rakhe hue usa bAlaka ko dekhA aura putra rUpase usakA pAlana kiyA / AcArya kahate haiM ki tapasviyoM ke hIna koTike puNya bho kyA nahIM karate haiM ? arthAt unase bhI viziSTa lAbhakI prApti hotI hai / kitane hI dinoM meM vaha bAlaka ulAhanA Adiko sahana karane vAlI avasthAko prApta hogyaa| khelatA huA vaha vinA kAraNa hI samasta bAlakoM ko cA~TA, ghusA tathA daNDa Adise mAra detA thA tathA hiMsAkA pApa bA~dhatA thaa| usake durAcAra ke ulAhanoM ko jaba mandodarI nahIM saha sakI taba usane usa pUtra ko chor3a diyaa| aba vaha kaMsa zauryapura jAkara vasudevakA sevaka bana karake unakI sevA karane lgaa| __ isI bIca meM tIna khaNDa pRthivI ke adhipati rAjA jarAsandhakA eka kArya vAkI raha gayA thA usakI pUrti ke liye usane samasta rAjAoM ke samUha ke pAsa isa Azayake patra bhijavAye ki suramyadeza meM podanapurake svAmI siMharathako yuddha meM bAMdhakara jo lAvegA usake liye maiM AdhA deza tathA kAlinda senA se utpanna apanI jIvadyazA nAmakI putrI dUMgA usa patra ko lekara vasudeva ne bacavAyA aura apane ghor3oMko siMhake mUtrase saMskArita For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.46 ] bhAvaprAbhRtam 329 prayogeNa vihitaM dohada pUrayanti sma / vidvAMsaH kinna kuryuH / tadA sA pUrNamanorathA sutapAtakamasUta / mAtApitarau daSToSThaM sabhrUbhaMgaM baddhamuSTiM taM dRSTvA na poSaNe yogyo'yamiti vicintya dadvisarjanopAyaM cakratuH / kaMsamayIM maMjUSAmAnIya savRttakaM kaMsaM tasyAM nighAya yamunApravAhe mumucatuH / kozAmbIpure mandodarI nAma kalpapAlI, tayA pravAhe maMjUSAmadhye sa dRSTaH putratayA pAlitazca / tapasvinAM hInAnyapi puNyAni kiM na kuryuH / kaizciddinailaMbhanAdisahaM vayaH prApa / AkrIDamAno niSkAraNa sakalabAlakAn capeTayA muSThinA daNDAdinA ca prahAraM dadAti vadhapApaM badhnAti / taddurAcAropalaMbhAn asahamAnA mandodarI taM tatyAja putraM so'pi zauryapuraM gatvA vasudevapadAtirbhUtvA tatsevAM karoti yAvat atrAntare jarAsandho rAjA trikhaNDa - medinIpatirapi kAryazeSavAn vavRte / suramyadeze podanApurAdhIzaM siMharathaM yuddhe baddhvA ya Anayati tasmai vezAtraM matsutAM kAlidasenAsaMjAtAM 'jIvadyazonAmAnaM dadAmIti patramAlAM rAjJAM samUhAn prati preSayAmAsa / tatpatraM vasudevo gRhItvA pravAcitavAn / nijAzvAn sahamUtreNa bhAvayitvA tairbAhya rathamAruhya saMgrAme taM jitvA kaMsena kara unheM ratha meM jotA tathA usa ratha para ArUDha ho saMgrAma meM siMha - rathako jItA tathA apane sevaka kaMsase baMdhavAkara use jarAsaMdha ko sauMpa diyA / jarAsaMgha saMtuSTa hokara apanI putrI aura AdhA deza dene lagA parantu vasudeva ne usa kanyAko khoTe lakSaNoM vAlI dekhakara kaha diyA ki he deva ! maiMne siMharathako nahIM bAMdhA hai, yaha kArya kaMsane kiyA hai isaliye Apake pAsa bhejane vAle isa kaMsake liye hI kanyA dI jAve / yaha sunakara jarAsaMdha ne kamakA kula jAnane ke liye mandodarI ke pAsa dUta bhejA / use dekha mandodarI 'kyA mere putrane vahA~ bhI aparAdha kiyA hai ?' isa bhayase usa maMjUSAko sAtha lekara vahA~ gaI / jarAsaMdha ke Age maMjUSA rakhakara mandodarI ne kaha diyA ki yaha isakI mAtA hai| kAMsakI maMjUSA meM rakhA huA yaha bAlaka yamunA ke jala meM bahatA AyA thA maiMne prApta karake ise pAlA-poSA aura bar3hAyA tathA kAMse kI maMjUSA meM milane ke kAraNa maiMne isakA kaMsa nAma rakkhA / ise svabhAva se ho apanI zUratA kA ghamaNDa hai yaha bAlya avasthA meM bhI nirargala svacchanda thA / pIche logoM ke saikar3oM ulAhane Ane lage, taba maiMne ise chor3a diyA / yaha sunakara maMjUSA se patra lekara jorase bacavAyA tathA use rAjA ugrasena aura padmAvato kA putra jAnakara usake liye putrI aura AdhA rAjya de diyA / 1. jIvAzA nAmAnaM ka0 / For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 SaTprAbhUte [5.46nijabhRtyena bandhayitvA siMharathaM rAjJe arpayAmAsa / jarAsandhastu tuSTvA nijasutAM dezAdhaM ca dadau / vasudevastu tAM kanyAM duSTalakSaNAM dRSTvovAca-deva ! nAhaM siMharathaM baddhavAn, karmedaM kaMsaH kRtavAn, bhavatpreSaNakAriNe'smai kanyA pradIyatAM / tatzrutvA jarAsandhaH kaMsasya kulaM vijJAtu mandodarI prati dUtaM prajighAya / ta dRSTvA mandodarI mama putraH kiM tatrApi kRtAparAdha iti bhItvA samaMjUSA tatra jagAma / jarAsandhAne maMjUSAM nikSipya iyamasya mAtetyuvAca / deva ! 'kasamaMjUSAmadhiSThAyA'rbhaka Agato yamunAjale mayA labdhaH pratipAlya badhitazca tata eva nAmnA kaMsaH kRtaH / ayaM svabhAvena zauryarpiSThaH zizutve'pi nirargalaH pazcAdupAlaMbhazatairlokAnAM mayA vajitaH / tattha tvA maMjUSAyAH patraM gRhItvA uccaciyAmAsa / ugrasenapadmAvatyAH sutaM vijJAya sutAmadharAjyaM ca tasmai vitatAra / kaMso'pi jAtamAvo'haM nadyAM pravAhita iti krodhena mathurApuraM svayamAdAya mAtarapitarau bandhasthI kRtvA gopure dhRtavAn / vicAravikalAH pApIyAMsaH kupitAH kiM kiM na kuryuriti / atha vasudevaM mahIpatiM puramAnIya nijAnujAM devakI datvA tatra taM sthApitavAn mahAvibhUtimantaM taM cakAra evaM sukhena kaMsasya kAle gacchati satyekadA'timuktako __ kaMsa ne bhI 'mujhe utpanna hote hI inhoMne nadI meM bahA diyA thA' isa krodhase mathurApuro Akara tathA svayaM mAtA-pitAko bandhana meM DAlakara gopura ke Upara rakha diyA so ThIka hI hai kyoMki vicAra-hIna pApI manuSya kruddha hokara kyA kyA nahIM kara baiThate haiM ? tadanantara kaMsane rAjA vasudeva ko apane nagara lAkara unheM apanI choTI bahina devakI dI tathA unheM vahIM rakhakara mahA vibhUti se yukta kara diyaa| isa prakAra kasakA samaya sukhase bIta rahA thA ki eka dina atimuktaka nAmakA munirAja bhikSAke liye rAjabhavana meM praviSTa hue unheM dekha harSita hotI huI jIvadyazA ne hAsya bhAvase kahA ki muni ! devako nAmaka tumhArI choTo bahina apanA yaha Rtu-kAlIna vastra tumheM dikhalAtI hai aura apanI ceSTA ko prakaTa karato hai| vaha suna munine krodha karake tathA vacana-guptiko tor3akara kahA ki mUrkhe ! kyoM harSita hotI hai, devakI kA jo putra hogA vaha tere bhartAko avazya maaregaa| yaha suna jIvadyazA ne usa vastrake do Tukar3e kara diye / munine phira kahA ki mUrkha ! na kevala tumhAre patiko hI mAregA kintu tumhAre pitAko bho mAregA / itanA kahane para usane kupita hokara usa vastrako pairoM se rauMda diyA / yaha dekha munine phira kahA ki mUrkha ! terI 1. kaMsasya tRNavizeSasya maMjUSA tAM / For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvaprAbhRtam munibhikSArtha rAjamandiraM praviSTaH / taM dRSTvA jIvadyazA harSamANA 'taM hAsyenovAca-he mune ! devakI tava laghubhaginI puSpajAnandavastraM tavataddarzayati vastraNa svaceSTitaM prakAzayatIti / tatazru tvA muniH kopaM kRtvA vAggupti mitvA jagAda-mugdhe ! kiM hRSyasi devakyA yo bhaviSyati putraH sa tava bhartAramavazyaM haniSyati / tatzrutvA jIvadyazA kopena tadvastraM dvidhA cakre / munirAha-mugdhe! na kevalaM tava patimeva haniSyatyanena pitaramapi tava haniSyati / ityukte sA kupitvA tadvastraM pAdAmyAmamardayat / tadRSTavA munijaMgAda-mugdhe ! anena sAgarAvadhi pRthvI nArImiva pAlayiSyati / jIvadyazAstatzrutvA gatva kAntaM bharne nivedayAmAsa / kaso bhItvA hAsyenApi proktaM muneH saphalaM bhaviSyatIti isa ceSTA se siddha hotA hai ki vaha sAgarAnta pRthivI kA strI kI taraha pAlana kregaa| jIvadyazA ne yaha suna ekAnta meM jAkara patise saba samAcAra khaa| muni hAsyabhAvase yadi kucha kahade to vaha saphala-satya hotA hai yaha socakara kaMsa Dara gyaa| usane rAjA vasudeva ke pAsa jAkara sneha ke sAtha yaha yAcanA ko ki pUrva-datta vara-dAnase devako hamAre gharake bhItara hI prasUti kre| kaMsake uparodha meM Akara vasudevane 'tathAstu' aisA ho ho, kaha diyA so ThIka hI hai kyoMki avazya honahAra kAryoMmeM muni bhI bhUla kara jAte haiN| - tadanantara unhIM munine eka dina bhikSA ke liye devakoke ghara meM praveza kiyaa| vasudeva aura devakI ne unheM par3igAha karake AhAra kraayaa| pazcAt hama donoM kyA dIkSA dhAraNa kara sakeMge? isa taraha chalase putrotpattike viSaya meM pUchA / muni unakA abhiprAya jAnakara bole-tuma donoMke sAta putra hoMge, unameM chaha putra dUsareke sthAna meM vRddhiko prApta kara mokSa jAveMge parantu mAtavAM putra apane chatra kI chAyA dvArA pRthivoko saMtuSTa kara cakravartI (nArAyaNa) hotA huA usakA pAlana kregaa| tadanantara devakI ne tIna yugala putra prApta kiye arthAt kramase tIna bAra yugala putra utpanna kiye| jJAnI indrane una sabako carama zarIrI jAnakara negamarSa nAmaka devase kahA ki inakI tuma rakSA karo / usa devane bhadrilapura meM alakA nAmakI vaNika putrI ke Age una putroMko rakhakara tathA usake usa samaya hue mRta yugala putroMko lAkara devakI ke Age rakha diyA / kaMsa -una yugala putroMko marA dekhakara ye merA kyA kareMge? isa taraha munikA 1. tava ceSTitena / For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 SaTprAbhRte [ 5.46 vasudevaM rAjAnaM gatvA sasnehamidamayAcata devakI mama gRhAntare prasUti 'kuryAnmatAditi / vasudevastenoparuddhaH saMstathAstviti jagAda avazyaMbhAvikAryeSu munirapi muhyati / athaikadA sa munirdevakIgehaM bhikSArthaM praviveza / vasudevo devakI ca taM pratigRhya `bhojayitvovAca--AvayordIkSA bhaviSyatIti chadmanA jagadatuH / munistadiGgitaM jJAtvovAca yuvayoH sapta putrA bhaviSyanti teSu SaT putrAH parasthAne vRddhimitvA mokSaM yAsyanti saptamastu putro nijacchatracchAyayA pRthvIM nirvApya cakravartI dIrghakAlaM pAlayiSyati / devakI tatastriyamalAn lebhe / tAn jJAnavAn zakrazcaramAGgAn jJAtvA naigamarSa devaM provAca etAMstvaM rakSa / sa ca bhadrilapure alakAyA vaNikputryAH puro nikSipya tatputrAMstadA bhUtAt gRhItvA mRtAn yamAn devakyagre nicikSepa | kaMsastAn mRtAn yamAn dRSTvA kimamI me mRtAH kariSyantIti vacana jhUTha hogayA' yaha kahane lagA phira bhI kucha AzaGkA se yukta ho unheM zilA para pachAr3atA gayA / pazcAt devakI ne sAtavAM putra sAtaveM hI mAsa meM apane ghara meM hI utpanna kiyA / vaha putra mahAzukra svarga se cyuta hokara AyA thA tathA ninAmaka munikA jIva thA / vasudeva aura balabhadra nIti ke jAnakAra the, ataH unhoMne devakI ko saba samAcAra batalAkara usase bAlaka le liyA / bhadra ne bAlaka ko uThAyA aura pitAne chatra lagAyA tathA rAtrimeM hI use bAhara nikAla diyA / putrake puNya se nagara devatA bailakA rUpa rakha apane sIMgoM para rakhIM maNimaya dIpikAoM se prakAza karatA huA mArga dikhAtA jA rahA thA / usa bAlaka ke parake sparza se gopura ke kivAr3a zIghra hI khula gye| vahA~ bandhana meM par3e ugrasena bole ki kivAr3oMkA udghATana kauna kara rahA hai ? baladeva ne kahA- jo tumheM bandhana se mukta karegA, ataH cupa raho / 'aisA hI ho' isa prakAra AzIrvAda ke dvArA usakA abhinandana kara ugrasena cupa ho gaye / aba baladeva aura vasudeva yamunA nadI ke pAsa pahu~ce / honahAra cakravartI ke prabhAvase yamunAne bhI do bhAgoM meM vibhAjita ho mArga de diyA so ThIka hI hai kyoMki samAna varNa vAlA [ putrakI kAnti thI tathA yamunA kA pAnI bhI kAle raGgakA thA isaliye putra aura 1. pUrvadattavaradAnAt ( ka0 Ti0 ) 1 2. ma pratI uvAca nAsti / 3. triyaMmAn ma0 / For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 46 ] bhAvaprAbhRtam 333 munervAkyamasatyamabhUditi procya sAzaMka : zilAyAmAsphAlayAmAsa / pazcAddevakI saptamaM putraM saptama eva mAse janitavatI nijagRhe eva mahAzukrAccyutaM nirnAmakacaraM munivaraM / vasudevo balabhadrazca nItimantI, devakIM jJApayitvA gRhItavantau, balena bAla udghRtaH, pitA ghRtacchatro rAtrAveva niSkAsitaH / tatpuNyena puradevatA vRSabharUpeNAgra e'gra e nijazTaGgAmaNidIpikAkRtodyotA mArga darzayAmAsa / 'tadvAlapAdasparzAdgopuramudghATitAraraM sadyo jAtaM / tatra bandhanasthita ugrasena uvAca kapATodghATanaM kaH karoti ? baladeva uvAca - yastvAM bandhAnmocayiSyatIti tUSNIM tiSTheti / ugrasena evaM bhavatvityAzIbhirabhinandya sthitaH / tau tu yamunAmitau / sA bhaviSyaJca kriprabhAvena dvidhA bhUtvA mArga dadau / savarNaH kA vA putra prApti ke liye gandha yamunA meM kavine savarNatA batalAI hai ] aisA kauna sArdra - dayAlu (yamunApakSa meM jalase sahita ) hai jo sahAyatA na kare / Azcarya se yukta baladeva aura vasudeva yamunA ko pAra kara jaba Age gaye to unhoMne bAlikAko lekara Ate hue nandagopa ko dekhA / use dekhakara unhoMne kahA ki he bhadra ! tuma akele rAtri meM yahA~ kisa liye Aye ho ? nanda gopane praNAma kara kahA ki merI priyAne jo ki ApakI sevikA hai Adi se devatA ko pUjA kara yAcanA kI thI- he devi ! tU mereliye putra de| merI usa priyA ne Aja rAtri putrI prApta kI / vaha bolI ki yaha strIrUpa santAna unhIM devatAoM ke liye de Ao / he svAmin ! zokase yukta priyA ke kahane se yaha strI rUpa santAna devatAoM ko deneke liye merA yaha prayAsa ho rahA hai, aisA nandagopane kahA / usake vacana suna baladeva aura vasudeva 'hamArA kArya siddha ho gayA' isaliye harSita hote hue usase bole tuma hamAre abhISTa ho isaliye tumase eka gUr3havAta kahI jAtI hai / yaha bAlaka cakravartI hogA tuma isakA pAlana karo aura yaha bAlikA hamAre liye de do / bAlikA ko lekara baladeva aura vasudeva gupta rUpase nagara kI ora cala diye tathA nandagopa ghara jAkara apano strIseM bolA - priye ! devatAoM ne saMtuSTa hokara tumheM mahA puNyavAn putra diyA hai ve bahuta prasanna haiM, yaha kaha kara nandagopa ne vaha putra strI ke liye sauMpa diyaa| - idhara kaMsane jaba sunA ki devakI ne putrIko janma diyA hai to usane vahA~ jAkara usa putroko bhagnanAsA kara diyA arthAt usakI nAka vikRta 4. kapATa / For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 SaTprAbhRte [ 5. 46 bandhutAM sArdrA na kuryAt / tau vismitau yamunAM vyatikramya bAlikAmuddhRtyAgacchantaM nandagopati dadRzatuH / taM dRSTvA tAvUcatuH - bhadra ! tvamasahAyo rAtrAvatra kimityAgataH / sa praNamyovAca -- mama priyA yuSmatpracArikA putrArthaM gandhAdibhiH pUjitvA devatAM yAcitavatI - devi ! putraM me dehIti / 'sAdya rAtrI putrIM lebhe / sovAceti stryapatyaM tAbhya eva dehi / tasyAH sazokAyA vacanAdidaM stryapatyaM devatAbhyo dAtu N mama prayAso'yaM svAminniti jagAd / tadvacanaM tau zrutvA'smatkAryaM siddhimiti prahRSya tamUcatuH -- tvamasmAkamabhISTastena tava guhyaM kathyate, ayaM bAlazcakrI bhaviSyati tvaM pAlayeti / iyaM tu bAlikA'smabhyaM dIyatAmiti / tAM gRhItvA gUDhatayA puraM gatau / nandagopastu gRhaM gatvA priyAM prAha-priye ! devatA tuSTA mahApuNyaM putraM tubhyaM daduH prasannA iti procya taM putraM tasyai samarpayAmAsa / kaMsastu devakI putrI prasUtavatIti zrutvA tatra gatvA tAM sutAM bhagnanAsAM cakAra / mAtrA tu sA bAlikA bhUmigehe vardhitA prauDhayovanA nAsAvikRti vilokya ArthikApArzve kara dI / mAtAne usa putrI kA bhUmi-gRha-talaghara jaise gupta sthAnameM usakA pAlanapoSaNa kiyaa| jaba vaha proDhayauvanavatI huI to nAsA kI vikRtiko dekha usane zokavaza AryikA ke pAsa uttama vratoM se yukta dIkSA grahaNa kara lI / tathA vindhya parvata para sthAna kA yoga lekara arthAt yahA~ se anyatra na jAU~gI aisA niyama lekara rahane lgii| kucha vanavAsI loga 'yaha devatA hai' aisA samajha usakI pUjA kara gaye hI the ki rAtri meM vyAghrane use khA liyA tathA marakara vaha svargaloka gaI / tadanantara dUsare dina una vanavAsiyone usake hAthakI tIna aMguliyAM dekhiiN| usa dezake avivekI nivAsiyoMne una tIna a~guliyoM ko dUdha tathA kezara Adi se pUjA kara usa AryA ko vindhyavAsinI devI rUpase pramANika kiyA / tadanantara usa nagara meM bar3e-bar3e utpAta hone lage / unheM dekha kaMsane varuNa se pUchA ki inakA phala kyA hai ? vaha bolA ki tumhArA bar3A bhArI zatru utpanna ho cukA hai / nimitta jJAnI ke vacana sunakara rAjA kaMsa cintA - nimagna ho gayA / usI samaya pUrvokta devatAoM ne Akara pUchA ki kyA kArya karane ke yogya hai ? kaMsane kahA - merA pApI zatru kahIM utpanna ho cukA hai so use khojakara tuma loga mAra ddaalo| yaha sunakara sAtoM hI devatA 'tathAstu' kahakara cala diye| una devatAoM meM eka pUtanA nAmakI devI thI / vaha vibhaGgAvadhijJAna se vAsudevako jAna gaI tathA use mArane ke 1. yazodA / For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 46 ] bhAvaprAbhRtam 332 suvratAM dIkSAM jagrAha zokeneti / vindhyaparvate sthAnayogaM gRhItvA sthitA / vanavAsiSu deveteti pUjayitvA gateSu rAtrau vyAghreNa bhakSitA svargalokaM jagAma / athAparasmin dine vyArdhairhastAGgulitrayaM dRSTaM / kSIrakuMkumAdibhiH pUjita dezavAsi - bhirvimUDhAtmabhirasAvAryA vindhyavAsinI devateti pramANitA / atha tasmin pure mahotpAtAH prasRtAH / tAn dRSTvA kaMsena varuNaH pRSTaH kimeSAM phalamiti sa Aha-tava zatruH samutpanno mahAna iti / naimittikavacanaM zrutvA rAjA cintAvastho babhUva tadA pUrvoktA devatAH samAgatAH kiM kartavyamiti papracchuH / sa Aha - mama zatru pApiSThaM kvacidutpannamanviSya mArayata yUyaM tatzrutvA saptApi gatAstathAstviti / tatra pUtanA vibhaMgAt jJAtvA vAsudevaM mArayituM yazodAttanmAtRrUpaM gRhItvA viSastanapAnopAyena duSTA mAraNaM cikIkitA / tadvAlapAlanodyuktA kAcidanyA devatA stanadA - nAvasare balavatpIDAM cakAra / tatpIDAM soDhumasamarthA mRtAhamityAkrozaM kRtvA palAyitA ( 1 ) / dvitIyA devatA zakaTAkAraM gRhItvA zizupari dhAvantI tena tADitA naSTA (2) / aparedyurnandagopI kaTyAmudkhalaM badRddhvA jalamAnetu N gatA tathApi zizuranvagamat / tadA taM bAlaM mArayituM dve devate arjunatarU bhUtvA tadupari patantyau mUlAdunmUlayAmAsa ( 3-4 ) / viSNozcaMkramaNa'velAyAmekA tAlata bhUsvA tanmastake phalAni dRSado'pi niSThurANi pAtayitumudyatA (5) / aparA liye usane bAlaka kI mAtA yazodA kA rUpa grahaNa kiyaa| vaha duSTA viSa mizrita stana pilAne ke upAya se bAlaka ko mArane kI icchA karatI huI AI / usa bAlaka kI rakSA karane meM tatpara kisI dUsarI devI ne stana dene ke samaya usake stana meM bahuta jora kI pIr3A pahu~cAI / pUtanA devo usa por3A ko sahana karane ke liye asamartha ho 'maiM marI' isa prakAra cillA kara bhAga gaI ( 1 ) dUsarI devo zakaTa -- gAr3I kA AkAra rakha * bAlaka ke Upara daur3atI A raho thI ki bAlaka ne use pairoM kI Thokara se * naSTa kara diyA ( 2 ) dUsare dina nandagopa kI strI arthAt yazodA bAlaka kI kamara meM eka ukhalA bA~dhakara pAnI bharane ke liye gaI thIM phira bhI vaha usaka poche pAche calA gyaa| usa samaya do deviyA~ arjuna vRkSa kA rUpa rakha kara usa bAlakake Upara giranA cAhato thIM ki bAlaka ne unhe jar3a se ukhAr3a diyA ( 3-4 ) / java viSNu ghUma rahe the taba eka devI tAr3akA vRkSa banakara unake mastaka para kaThora phala aura patthara girAne ko huI ( 5 ) tathA dUsarI devo gadho bana kara unheM kATane ke 2. saMkramaNa ka0 / For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 SaTprAmRte [5.41rAsabhI bhUtvA taM dssttumaagtaa| tAM rAsabhI dharaNe dhRtvA tayaiva taM vRkSamatADayat (6) / anyasmin dine'nyA devatA turaMgamo bhUtvA taM mArayitumAgatA / tasya vadanaM muSTinA jaghAna ( 7) / evaM saptava devatAH kaMsamAgatyocuH-vayaM tava zatrumAhantuM na samarthAH sma iti / vidyuta iva viliinaaH| devatAnAmapi zaktayaH puNyavajjane na samarthAH zakravarizastrANIva / anyasmin dine'riSTanAmA devastatparAkrama dRSTu tatpuramAgataH kRSNavRSAkAraH, tasya grIvAbhaMjane sa udyamaM cakAra / tanmAtA yazodApi taM tarjayati sma-putra ! evamAdita evAphalaceSTitAt klezAntarasampAdakAdvirameti punaH punarnivArito'pi madotkaTastacceSTitaM cakAra / mahaujasopadAne nivArayituM na zakyante / tatpauruSaM khyAtaM lokavacanAdAkarNya devakIvasudevau taddarzana liye aaii| viSNu ne usa gadhIkA paira pakar3a kara usIse usa vRkSako tAr3ita kiyA ( 6 ) / kisI dUsare dina eka devI ghor3A banakara unheM mArane ke liye AI to unhoMne ghUse ke dvArA usakA mukha tor3a diyaa| isa taraha sAtoM hI deviyA~ kaMsake pAsa Akara kahane lagI ki hama loga tumhAre zatrako mArane ke liye samartha nahIM haiN| isa prakAra kaha kara ve bijalI kI taraha vilIna ho gii| so ThIka hI hai kyoMki jisa prakAra indrake vajra para zatruoM ke zastra asamartha rahate haiM usI prakAra puNyavAn manuSya para devatAoM kI zaktiyA~ bhI asamartha rahatI haiN|| kiso eka dina ariSTa nAmakA deva usakA parAkrama dekhane ke liye usa nagara meM AyA aura eka kAle bela kA rUpa rakhakara ghUmane lgaa| bAlaka zrIkRSNa usakI gardana tor3ane kA udyama karane lagA / mAtA yazodA ne use manA bhI kiyA ki beTA! isa taraha prArambha se hI anya klezoM ko utpanna karane vAlI niSphala ceSTA se dUra raho / bAra bAra manA karane para bhI gavase bharA kRSNa apanI usa ceSTA ko karatA hI rahA so ThIka hI hai kyoMki tejasvI manuSya parAkrama ke kArya meM roke nahIM jA sakate / isa prakAra zrIkRSNa ke parAkrama kI carcA sarvatra phaila gii| logoMke kahane se jaba devakI aura vasudeva ne yaha kathA sunI to ve bhI use dekhane ke liye utkaNThita ho, gomukhI nAmaka upavAsa ke bahAne ve balabhadra tathA anya parivAra ke sAtha bar3e ThATa bATa se godAvana ( gokula ) gaye usI samaya kRSNa gavase bhare vRSabhendra kI gardana tor3a kara bahuta bhArI parAkrama kA avalambana kara baiThe the| unheM usa prakAra kA dekha devakI tathA vasudevane candana aura mAlA Adi se sanmAnita kara vibhUSita kiyA / tadanantara pradakSiNA karatI huI devakI ke svarNa kalazake sadRza stanoM se dUdha mArale For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 46 ] bhAvaprAbhRtam 337 utkaNThitau / gomukhInAmopavAsamiSeNA / sIriNA saha mahatyA vibhUtyA godAvanaM goSThaM parivAreNa saha gatau / tasminneva darpavadvRSabhendragrIvAbhaMgAvasare kRSNaM mahAbalaM samAlambya sthitaM dRSTvA 'gandhamAlyAdisanmAnAnantaraM bhUSayAmAsatuH tadanantaraM pradakSiNaM kurvatyA devakyAH zAtakuMbhakuMbhasadRzayoH stanayoH kSIraM susrAva kRSNasyAbhiSekaM kurvatyA iva / balastadvIkSya maMtrabhedabhayAdupavAsaparizrAntA mAtA mUrcchiteti * jalpan sudhIH ku bhapUrNapayobhistAM samantato'bhyukSitavAn / tato goSThavRkSAdInAmapi tadyogyaM pUjanaM kRtvA gopAlakumAraiH saha kRSNaM bhojayitvA svayaM ca bhuktvA mAtA pitA ca vikurvANo puraM pravivizatuH / kadAcinmahAvaSaMpAte jAte govardhanAkhyaM - parvatamuddhRtya harigaMvAmAvaraNaM cakAra / tena jyotsneva tatkItirakhilaM jagat vyApnoti sma zatrumukhakamalasaMkocakAriNI / tannagarasthApanAhetubhUtajinAlayasamIpe lagA mAnoM vaha kRSNA abhiSeka hI kara rahI ho / yaha dekha buddhimAna baladeva ne mantra bhedake bhaya se 'upavAsa ke kAraNa thaka kara mAtA mUcchita huA cAhatI hai' yaha kahate hue ghar3e bhara dUdha se usakA abhiSeka kara diyA arthAt usa para ghar3A bhara dUdha ur3ela diyA / tadanantara gokula ke vRkSa Adi kA bhI yathAyogya pUjana kara mAtA-pitA ne gopAla kumAroM ke sAtha kRSNa ko bhojana karAyA aura svayaM bhI bhojana kara harSita hote hue nagara meM praveza kiyaa| * kisI samaya jora kI varSA huI, usa samaya zrI kRSNane govardhana nAmaka parvata ko uThA kara gAyoMko chAyA kI / isa ghaTanA se zatru ke mukha kamala ko saMkucita karane vAlI cAMdanI ke samAna unakI kIrti samasta jagat meM phaila gii| usa nagara kI sthApanA ke hetubhUta jinAlaya ke samIpa pUrva dizA meM eka devatA ke gRha meM zrIkRSNa ke puNyAtizayase nAgazayyA, dhanuSa aura zaGkha ye tIna ratna prakaTa ho gaye, jo ki devatAoM ke dvArA rakSita the tathA nArAyaNa kI honahAra lakSmI ko sUcita karane vAle the / unheM dekha kasane bhayabhIta ho varuNase pUchA ki inakI utpattikA kyA phala hai ? varuNa ne kahA- he rAjan ! ina tIna ratnoM ko zAstrokta vidhise jo siddha kara letA hai vaha cakravartI hogaa| yaha suna kaMsa svayaM hI una tInoM ratnoM ko 1 1. sanmAnAnantara ka0 / 2. vRSA0 khu / 3. harSamANI / 4. pratizazatuH ka0 / pravizatuH khu / 22 For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 SaTprAbhRte [5.46pUrvadizi devatAgRhe haripuNyAtirekAt nAgazayyA dhanuH zaMkhazca trINi ralAni devatArakSitAni nArAyaNasya bhaviSyallakSmIsUcakAni samutpannAni / tAni dRSTvA kaMso varuNaM sabhayaH papraccha-eteSAM prAdurbhUtaH kiM phalamiti / sa prAha hai rAjan ! etAni trINi ratnAni zAstrokta vadhinA yaH sAdhayati sa cakravartI bhavijvatIti / tatzrutvA kaMsaH svayaM tattritayaM sAdhayitumicchurapi sAdhayitumazakto manAk khinnaH sAdhanAdvirarAma / uktavAMzca yo nAgazayyAmAruhya kena hastena zaMkha pUrayati dvitIyena kareNa dhanurAropayati yugapatkAryatrayaM karoti tasmai nirjaputrIM dAsyAmIti svazatru parijJAtu sAzaMkaH pure ghoSaNAmacIkarat / tadvArtA zrutvA sarve rAjAna AgatAH / rAjagRhAt kaMsazyAlakaH svarbhAnunAmA bhAnunAmAnaM svaputraM bhAnusadRzamAdAyAjagAma / nivezaM cikIrSugoMdAvanasamIpe mahAsapanivAsasarovarataTe siddha karane kI icchA karane lagA parantu siddha karane meM samartha nahIM ho sakA, ataH kucha khedakhinna ho cupa ho rahA / usane kahA ki jo nAgazayyA para car3hakara eka hAtha se zaGkha ko pUregA aura dUsare hAtha se dhanuSa ko car3hAvegA arthAt tInoM kAma eka sAtha karegA usake liye maiM apanI putrI ,gaa| isa prakAra AzaGkA se yukta kaMsa ne apane zatru kA patA calAne ke liye nagara meM ghoSaNA kraaii| isa bAta ko sunakara saba rAjA vahAM A phuNce| rAjagRha se kaMsa kA sAlA svarbhAnu, sUrya ke samAna apane bhAnu nAmaka putrako lekara A gyaa| Ate samaya vaha godAvana (gokula ) ke samIpa mahAsarpa nivAsa (jisameM bar3e bar3e sAMpoM kA nivAsa - thA) sarovara ke taTa para apanA par3Ava DAlanA cAhatA thaa| usane gopAla kumAroM se sunA ki kRSNa ke binA aura koI isa sarovara se jala nahIM lA sakato ataH usane zrIkRSNa ko bulavAkara yathAsthAna para apanA par3Ava ddaalaa| kRSNa ne kahA-rAjan ! Apa kahAM jA rahe haiM ? uttara meM svarbhAnune zrIkRSNako apanA mathurA jAne kA prayojana btlaayaa| kRSNa ne phira kahA-rAjan ! yaha kArya kyA hamAre-jaise logoMke dvArA bhI kiyA jA sakatA hai ? yaha sunakara svarbhAnu vicAra karane lagA ki yaha kevala bAlaka hI nahIM hai, sAtizaya puNyAtmA bhI hai| kRSNa se usane kahA ki yadi tuma usa kArya ke karane meM samartha ho to aao| isa prakAra subhAnu jisakA dUsarA nAma thA aisA svarbhAnu kRSNa ko apane putra ke samAna sAtha lekara mathurA phuNcaa| vahAM jAkara usane kaMsa ke yathA yogya darzana kiye| usa kArya ke karane meM jisakA mAna khaNDita ho cukA thA aise bahuta se For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 46 ] bhAvaprAbhRtam 339 nivAsaM kartuM manA gopAlakumArebhyaH zrutvA kRSNaM vinA'sya saraso jalamAnetuM parairna zakyamiti tamAhUya yathAsthAnaM skandhAvAraM nivezayAmAsa / kRSNa uvAca-rAjan ! tvayA kutra gamyate iti / svarbhAnurmathurAgamanaprayojanaM tasyoktavAn / kRSNa uvAcarAjan ! etatkarma kimasmadvidhairapi kartuM bhavet tatzrutvA svarbhAnuzcintayAmAsa aso zizuH puNyAdhikaH kevalo na vartate iti / tasya karmaNaH zaktizcedAgaccheti nijaputramitra taM gRhItvA subhAnvaparanAmA svarbhAnurmathurAM jagAma / yathAhaM kaMsaM dadarza tatkarmakaraNe bahUn bhannamAnAn dRSTvA kRSNaH svarbhAnusutaM bhAnuM samIpagaM kRtvA kamaMtraya samakAlaM cakAra / tataH subhAnunA diSTacAdiSTaH kRSNo goSThaM jagAma / kaizcitpuruSaH kaMso bhaNitaH " tatkama bhAnunA kRtaM " / kaizcittadrakSakairuktaM "na bhAnunA tatkarma kRtaM anyena " mallena kumAreNeti" / tatzrutvA kaMsaH prAha - so'nyA'nvaSyAnIyatAM tasmai kanyA pradIyate iti / sa kasya, ki kula, kasminniti / tAvannandagopena samyagvijJAtaM anena matputreNa tatkarma. samyakkRtamiti bhItvA gomaNDalaM nIrA palAyAMbabhUve zilAstaMbhamuddhatuM tatra sarve janAH prAptAste nAzaknuvan / kRSNena kevalenaiva samuddhRtaH / tatsAhatAt sarve janA vismitya jahaSuH / parArthyAMzukAbharaNAdidAnena pUjayAmAsuH / nandagopastu mamAsya putrasvaprabhAveNa kuto'pi bhayaM rAjAoM ko dekha kRSNa ne svarbhAnu ke putra bhAnuko apane pAsa hI khar3A kara ukta tInoM kArya eka sAtha sampanna kara diye / tadanantara subhAnu kA Adeza pA kara kRSNa usI samaya goSTha - gokula cale gaye / idhara kitane hI puruSoMne kaMsa se kahA ki yaha kArya bhAnu ne kiyA hai aura usake kitane hI rakSakoM ne kahA ki bhAnu ne vaha kAma nahIM kiyA hai kintu kisI anya malla kumAra ne kiyA hai| yaha sunakara kaMsane kahA ki usa dUsare kumAra ko khojakara lAyA jAya, usake liye yaha kanyA dI jAtI hai| vaha kisakA lar3akA thA, usakA kyA kula hai aura kahA~ rahatA hai ? isakA patA lagAyA jAya / jaba nandagopa ko acchI taraha mAlUma ho gayA ki vaha kArya mere isa putra ne hI kiyA hai to bhaya se vaha apane gomaNDala ko lekara bhAga gyaa| gokula meM eka patthara kA bar3A bhArI * khambhA lagA thA use ukhAr3aneke liye loga pahu~ce parantu samartha na ho sake. parantu kRSNane use akele ho ukhAr3a diyA / kRSNake isa sAhasase saba loga vismaya karate hue harSita ho utthe| unhoMne zreSTha vastra AbhUSaNa 1. mallena, ya prato nAsti / 2. putraprabhAvena ma0 / For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 SaTnAmRte [5.46nAstIti prAktanameva sthAnaM gokulaM ninAya / anveSakaistu nandagopasutenaitatkarma kRtamiti rAje nivedyate sma / tathApi tadanizcaye sahasradalaM kamalamahIzarakSitaM preSyatAmiti rAjJA nandagopa AjJApitaH zojijJAsayA tatva tvA nandagopaH zokAdAkulo babhUva "rAjAnaH kila prajAnAM pAlakA bhavanti ruSTametat te'dya mArakAH saMjAtA iti / " nirvidya putra ! tvaM yAhi rAjaviSTirIdRzI vartate iti / tvayaMvoasaparakSitAni kamalAni rAjJaH pradAtavyAnIti jagAda / kRSNaH prAha-ko'pi padArthaH kiM duSkaro mama vartate ityapUrvatejA nAgasaro jagAma / tvaritaM tatra niHzaMka praviveze ca / taM jJAtvA kopena vepamAno lelihAnaH svaHnizvAsasamudbhU jvalajjvAlAkaNAn kiran phaNAratnaprabhAbhAsiphaNAprakaTATopabhayAnakaH pracaladrarasanAyugalo dekara kRSNakA sanmAna kiyA / nandagopa ne vicAra kiyA ki mujhe isa putra ke prabhAva se kisI se bhaya nahIM hai yaha soca kara vaha apane gomaNDala ko pUrvasthAna para hI le aayaa| yadyapi khoja karane vAloM ne rAjA se kahA thA ki yaha kArya nandagopa ke putra ne kiyA hai tathApi usakA pUrNa nizcaya nahIM ho sakA ataH rAjA ne zatru ko jAnane kI icchA se nandagopa ko AjJA bhejI ki tuma nAgendra ke dvArA rakSita sahasra dala kamala bhejo| yaha AjJA sunakara nandagopa zokase AkUla ho gyaa| vaha kahane lagA ki rAjA to prajA ke rakSaka hote haiM parantu kheda hai ki ve Aja mArane vAle ho gye| bar3I udAsInatA ke sAtha nanda ne kRSNa se kahA-putra ! tuma jAo rAjA kI AjJA aisI hai bhayaMkara so se rakSita kamala tumhAre dvArA hI rAjA ke liye diye jAnA cAhiye / kRSNa ne kahA-mere liye kyA koI bhI padArtha duSkara hai ? isa prakAra kaha kara apUrva teja se yukta kRSNa nAga sarovara kI ora cala par3A aura zIghra ho niHzaGka hokara usameM jA ghusaa| yaha jAnakara jo kroSa se kA~pa rahA thA apano zvAsa ke sAtha nikalI huI dedIpyamAna jvAlAoM ke kaNoM ko saba ora bikhera rahA thA, phaNA para sthita ratna kI kAnti se suzobhita phaNA ke prakaTa vistAra se jo atyanta bhayAnaka thA, jisakI do jihvAeM lapalapA rahI thIM, khule hue netroM se jo atyanta bhayaMkara dikha rahA thA, tathA yamarAja ke samAna jisakA AkAra thA aisA nAgendra kRSNa ko nigalane ke liye udyata huaa| parantu kRSNa yaha merA vastra hai isake pachAr3ane ke liye yaha khAso acchI zilA hai, aisA kaha apanA gIlA pItAmbara kholakara phaNA para 1. AjJA ( ka. Ti ) vegAra iti / For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 46 ] bhAvaprAbhUtam 341 visphuradvIkSaNA'tyugravIkSaNaH pratyutthAya kRtAntAkArastaM nigaritumudyataH / kRSNastu mama vasanamidamasya tADane zuddhazilA bhavatviti jalArdra pItavastraM muktvA phaTAyAM taM niSThuraM tADayAmAsa / tasmAdvastrapAtAdvajrapAtAdapi durgharAt pUrvaM puNyodayAcca bhItaH kAliyAriH phaNIndro'dRzyatAM jagAm / hariryatheSTaM kamalAni gRhItvA zatroH samIpaM prApayAmAsa / tAni dRSTvA kaMso nijazatru dRSTavAniva nandagopasamIpe mama zatruvartate iti nizcikAya / ekadA nandagopAlamAdiSTavAn mallayuddhamIkSituM nijamalle: sahA''gaccheriti / sa ca tatsandezaM zrutvA kRSNAdibhirmallaiH saha praviveza / tatra mattagaNaM vItabandhanaM kRtAntAkAraM 'madagandhAkRSTaruvadbhramarasevitaM niyamacyutarAjakumAravat niraMkuzaM dantamuzalAghAtanirbhinnasudhAmandiram dhAvantaM vilokya kazcit saMmukhaM praDhokya dantamekamutpATaya tenaiva taM tADayAmAsa / gajo'pi bhIto dUraM jagAma / taddRSTvA haribhRzaM tuSTaH sannuvAca -----anena nimittena kuTumbaprakRTIkRto jayo'smAkaM bhaviSya - tIti gopAn samutsAhya kaMsasaMsadaM viveza / vasudevo'pi rAjA kaMsAbhiprAya viditvA nijasenAM sannAhyaM katra sthitaH balabhadro'pi kRSNena saha raMgaM praviSTa iva dodaNDAsphAlanaSvani kRtvA samantAt paribhramat kaMsavinAze'dya tava samaya iti samAkhya ya nirjagAma / tadA kaMsAdezena viSNuvidheyA gopakumArAH pradarpavantaH bhujAnAsphAlya use bar3I niSThuratA se pachAr3ane lage / unake usa pItAmbara se jo ki vajrapAta se bhI kahIM durdhara thA tathA pUrva puNya ke udaya se bhayabhIta huA kAliyA nAga nAmaka nAgendra adRzyatA ko prApta ho gayA / kRSNa ne icchAnusAra kamala lAkara zatru ke pAsa pahu~cA diye| unheM dekha kaMsa ko aisA lagA mAno maiM apanA zatru hI dekha rahA hU~ / usane nizcaya kara liyA ki merA zatru nandagopa ke samIpa hai / eka dina kaMsa ne nandagopa ko Adeza diyA ki tuma apane malloM ke sAtha malla yuddha dekhane ke liye Ao / nandagopa usa saMdeza ko sunakara kRSNa Adi malloM ke sAtha praviSTa huA / usI samaya eka madonmatta hAthI jisane bandhana tor3a diyA thA, jisakA AkAra yamarAja ke samAna thA, mada kI gandha se khice evaM gunagunAte bhramara jisakI sevA kara rahe the, jo niyama se cyuta rAjakumAra ke samAna nirakuMza thA aura danta rUpI muzaloM ke AghAta se jisane bar3e-bar3e makAna girA diye the, sAmane se daur3atA calA A rahA thA, use dekha kisI ne sAmane jAkara usakA eka dA~ta ukhAr3a liyA aura usI dA~ta se use pITanA zurU kara diyA 1. manda ma0 / For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 SanAmRte gRhItamallaparicchadAH karNAnandakArivArigala dhvanibhirekatrIbhUtvA [ya] caraNotkSepavinikSepAH pronnatabhujadvayotkaTAH paryAvatitaprekSaNIyabhU bhaMgabhayAnakazabdAnivartanazatAvartanasaMbhramaNavalAnapatvanasamavasthAnarazca sphuTaH karaNaH raMgasamIpamalaMkRtya nayanamanoharAstasthivAMsaH / kaMsamamAzca provRttAzcANUrapramukhA vikramaikarasA raMgAmyaNaM samAkramya sthitavantaH viSNuzca raMgasya madhye samudAttamanAH prasaro vIra urumallAgraNIH pratimallayuddhavijayaM prAgeva prApta iva dIptatejA 'devo'vatIrNo'dhunA mallatvaM prApto bhAsvAniva ahaM jeSyAmIti pravRddhaparAkramakarasaH svayaM saMbhAvayan niviparigRhItaparidhAnaH prabaddhakozaH svabhAvena masRNAGgo vikUrcazcittavRttivitto'pratimalla gopamalla nirantarAbhyastaniyuddhatvAda-vikala jisase bhayabhIta hokara hAthI dUra bhAga gyaa| yaha dekha kRSNa bahuta saMtuSTa hote hue bole ki isa nimitta se kuTumba ko prakaTa karane vAlI hamArI jIta hogI / isa prakAra gopoM ko utsAhita kara kRSNa ne kaMsa ko sabhA meM praveza kiyaa| rAjA vasudeva bhI kaMsa kA abhiprAya jAnakara apanI senA ko taiyAra kiye hue eka ora baiThe the| balabhadra bhI kRSNa ke sAtha raGgabhUmi ( akhAr3e ) meM praviSTa hue kI taraha bhujadaNDa ke AsphAlana kA zabda kara saba ora ghUmane lage aura dhore se 'Aja tumhArA kaMsa ko mAranekA samaya hai' yaha kaha kara bAhara nikala gye| usa samaya kaMsa kI AjJA se kRSNake AjJAkArI gopakumAra raGgabhUmike samIpa hI baiThe the / ve gopakumAra garva se bhare the, bhujAoMkA AsphAlana kara malla kA veSa dhAraNa kiye the| kAnoMko Ananda dene vAlI bAjoM kI caJcala dhvani se ekatrita hokara pairoMko Upara uThAte aura nIce paTakate the, Upara uThI huI donoM bhujAoMse bhayaMkara dikhAI dete the, kramase nacAI gaI dekhane yogya bhohoM ke bhaGga se bhayAnaka ho rahe the tathA zabdoMke anivartana, zatAvartana, saMbhramaNa, balAna, plavana samavasthAna tathA anya-anya prakArake AsanoMse raGgabhUmi ke samIpavartI pradeza ko alaMkRta kara rahe the evaM netra aura manako harane vAle the| pUre U~ce tathA parAkrama se paripUrNa cANUra Adi kaMsa ke malla bhI raGgabhUmike nikaTa adhikAra kara jame hue the| 1. devodravatIrNa m0| 2. suSTha ayaH svayaH tam / 3. prabarakozaH ma0 pravRddhakozaHka0 / 4. ma pratI gopamallaH nAsti / For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 46 ] labdhajayalAbhaH sarvairapi saMbhAvitotsAhaH sthiratarapAdanivezo vajrasArAsthibandho bhujAgaMlAparavibAghI muSTisaMmAyimadhyapradezaH kRtAnekakaraNasamUho laghusaMcaraMgapravINo'tikaThinavistIrNavakSaHsthalo bRhannIlaparvatotuGgo darpapravRddhitriguNitanijamUrtijvalitavalitanetratva dadurnirIkSyasAMmukhyo'tizayenAzanipAtavadugro nandanandanaH sthitaH san yamasyApyuccairbhayamasahanIyamutpAdayan varamakhilaM zauyaM mUrtimanmilitamiva . samastaM raMho manuSyAkAramAgatamiva siMhAkAraH sahasAkRtasihadhvaniH raMgAdaMgaNamiva nabhoGgaNamalaMghata punarAkAzAdazanivadavanimApatya AtmapAdapAtAbhighAtacalitAcalasandhibandho muhUrbalgan parisaraMzca pratij bhamANasadUraraMjitabhujadaNDI samudagrI kruddhaH bhAvaprAbhRtam 343 idhara jinake manakA prasAra bahuta bhArI thA, jo vIra the, bar3e-bar3e malloM meM agresara the, jo pratidvandvI mallase yuddha meM vijaya ko pahale hI prApta hue ke samAna dedIpyamAna tejase yukta ho rahe the tathA aise jAna par3ate the mAnoM 'AkAza se utara kara sUrya ho mallapaneko prApta huA ho 'maiM jItUMgA' isa bhAvanA se jinakA parAkrama - sambandhI advitIya utsAha khUba vRddhi ko prApta ho rahA thA, jo uttama bhAgya kI sarAhanA kara rahe the, jinhoMne vastra ko acchA kasakara pahinA thA, bAloMko acchI taraha bA~dha rakkhA thA, jinakA zarIra svabhAva se hI cikanA thA, jo dAr3hI-mUMcha se rahita the, jinako citta vRtti atyanta prasiddha thI, advitIya gopamalloM ke sAtha bAhuyuddha kA nirantara abhyAsa karaneke kAraNa jinheM pUrNa vijaya prApta hone vAlI thI, sabhI loga jinake utsAha ko sarAhanA karate the, jinake paira bar3I majabUtI ke sAtha rakhe jAte the, jinakI haDDiyoM kA bandhana vajrake samAna sudRr3ha thA, jo apane bAhurUpI argalAke dvArA dUsaroM ko bAdhA pahuMcAte the, jinakI kamara muSTimeya arthAt atyanta patalI thI, jo aneka AsanoM ke samUha ko karane vAle the, jo bar3I tejI ke sAtha raGgabhUmi ke saba ora saMcAra karane meM pravINa the, jinakA vakSaHsthala atyanta kaThora aura caur3A thA, jo bar3e bhArI nola parvata ke samAna U~ce the, garva kI vRddhi se. jinakA zarIra tigunA sA jAna par3atA thA, dedIpyamAna sabala netroMse sahita * hone ke kAraNa jinake sAmaneM dekhanA bhI kaThina thA, aura jo vajrapAta ke samAna atyanta ugra the aise nandaputra zrIkRSNa raGgabhUmike madhya meM khar3e hue| usa samaya ve yamarAjako bho bahuta bhArI asahanIya bhaya utpanna kara rahe the| aisA jAna par3atA thA mAnoM samasta utkRSTa zUravIratA hI mUrtidhArI hokara ikaTThI A milI ho, athavA samasta vega hI manuSya ke AkAra ko prApta huA ho, ve siMha ke AkAra the aura siMha ke samAna For Personal & Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5.46 344 SaTprAbhRte pravalayan zroNidvitayabhAgavilaMbipItavastro niyuddhakuzalaM parvatazikharonnataM pratimallaM cANUramAhatya sahasA siMhavadAvabhAse / taM dRSTvA rudhirod mogralocanaH kaMsaH svayaM mallatAM prApyAgacchati sma / tamugrasenatanayaM janmAntaradveSAt kareNa caraNe saMgRhyAkAze bhrAmayannalpANDamiva yamarAjasya samIpa upAyanIkRtumiva sa kRSNo bhUmAvAsphAlayAmAsa / tadA kRSNamastake vyAmnaH kusumAni prapetuH devaduMdubhayo dhvani cakruH / vasudevasenAsamudre prakSobhaNAt kolAhaladhvaniruttasthe / muzalIvIravaro viruddha. nRpatInAkramya raMge sthitaH / svAnuja svIkRtya gajitaM cakAra / viSNustrikhaNDalakSmyA kaTAkSitaH / iti zrIbhAvaprAbhRte dravyaliMgino vaziSThamuneH kathA prismaaptaa| garjanA kara raGgabhUmi se AkAza meM aise uchale mAnoM gharake aGgaNa meM hI jA pahu~ce hoN| punaH AkAza se vajrake samAna pRthivI para A par3e / usa samaya unhoMne pRthivI para paira itane jorase paTake ki unake AghAta se parvatoMke sandhi bandhana bhI vicalita ho gaye / ve bAra-bAra uchalate the, raGgabhUmi meM cAroM ora cakkara lagAte the, bar3hate hue sindUra se raMge donoM bhujadaNDoM ko krodha-pUrvaka ghumAte the, tathA unako kamara ko donoM ora pItAmbara laTaka rahA thaa| ve dekhate-dekhate bAhayuddha meM kuzala tathA parvatake zikhara ke samAna U~ce pratidvandvI cANara mallako mAra kara siMhake samAna suzobhita hone lge| cANara ko marA dekha rudhira ke nikalane se bhayaMkara netroMko dhAraNa karanevAlA kaMsa svayaM malla banakara aayaa| kRSNa ne janmAntara ke dveSa se usa ugrasena ke putra-kaMsakA paira apane hAthase pakar3a use choTe aNDeke samAna AkAza meM ghumA diyA aura yamarAja ke bheMTa bhejane ke liye hI mAnoM unhoMne use pRthivI para pachAr3a diyaa| usa samaya kRSNa ke mastaka para AkAza se puSpa barase aura deva dundubhiyoMne zabda kiye / vasudeva ko senArUpI samudra meM kSobhake kAraNa kolAhala kA zabda uThA / voraziromaNi baladeva bhI viruddha rAjAoM para AkramaNa kara maidAna meM khar3e ho gaye / baladeva ne apane choTe bhAI ko svIkAra kara garjanA kI arthAt sabake sAmane paricaya dete hue prakaTa kiyA ki kRSNa hamArA choTA bhAI hai| tIna khaNDa kI lakSmI ne zrIkRSNa kI ora kaTAkSapAta kiyaa| isa prakAra bhAvaprAbhRtameM dravyaliGgI vaziSThamunikI kathA samApta huI / 1. grjk| 2. prisNpuurnnaak0| For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 47 ] so Natthi taM paeso caurAsIlakkhajoNivAsammi / bhAvavirao vi savaNo jattha Na durudullio jIva // 47 // sa nAsti tvaM pradezaH caturazItilakSayonivAse / bhAvavirato'pi zramaNo yatra na bhrAntaH jIva ||47|| padakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate / he jIva ! he cetanasvarUpAtman ! ( jattha ) yatra pradeze / ( taM ) tvaM bhavAnM / ( Na durudullio ) na bhrAntaH sa pradeza H saMsAre nAsti / kasmin, ( caurAsIlakkhajoNivAsammi ) caturazItilakSayonivAse sthAne / kathaMbhUtastvaM, ( bhAvavirao vi samaNo ) zramaNo digambaro - 'pi san bhAvavirato jinasamyaktvarahitaH / uktaM ca 'gummaTasAragranthe nemicandreNa maNinA - bhAvaprAbhRtam NincidaraghATu sattaya taru dasa viyaladiesu chacceva / suranarayatiriyacaduro caudasa maNueM sadasahassA // 1 // asyA ayamarthaH - nityanikotajIvAnAM saptalakSA jAtayaH 700000 / itaranigodajIvAnAM jAtamaH saptalakSAH 700000 / dhAtUnAM pRthivIkAyajIvAnAM apkAyajIvAnAM tejaHkAyajIvAnAM vAyukAyajIvAnAM jAtayaH caturNAM pratyekaM saptalakSAH / pRthvI 700000 / apa 700000 / tejaH 700000 / vAyu 700000 / taru daha -- vanaspatikAyajIvAnAM jAtayo dazalakSA 1000000 / viryAlidiesu chandeva -- dvIndriyatrIndriyacaturindriyajIvAnAM jAtayaH samudAyena SaDlakSAH / dvIndriya www 345 gAthArtha - he jIva ! caurAsI lAkha yoniyoM ke nivAsa meM vaha pradeza nahIM hai jahA~ tU bhAvarahita sAdhu hokara na ghUmA ho ||47 || vizeSArtha - he cetana svarUpa Atman ! yaha saMsAra caurAsI lAkha yoniyoMkA nivAsa sthAna hai / itane bar3e saMsAra meM aisA eka bhI pradeza nahIM hai jahA~ tU bhAva-rahita - jina samyaktva se rahita digambara sAdhu hokara bho nahIM ghUmA ho / bhAvarahita digambara mudrA saMsAra se pAra karane vAlI nahIM hai / caurAsI lAkha yoniyoM kA varNana karate hue nemicandra AcArya ne gommaTasAra grantha meM kahA hai Nicchivara - isa gAthAkA artha yaha hai - nityanigoda jIvoMkI sAta lAkha, itara nigoda jIvoMkI sAta lAkha, dhAtu arthAt pRthivI kAyika, julakAyika, agnikAyika aura vAyu kAyika jIvoM meM pratyeka sAta sAta lAkha, vanaspati kAyika jIvoMkI daza lAkha, vikalendriya arthAt dvIndriya, 1. gommaTasAra iti pracalitaM nAma / For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAmRte. 346 [5. 48200000 / zrIndriya 200000 / caturindriya 200000 / suranarayatirivadrosurANAM jAtayazcatasro lakSAH 400000 / nArakANAM jAtayazcatamro lakSAH 400000 / tirazcAM jAtayazcatasro lakSAH 400000 coddasa maNue-caturdaza lakSA jAtayo manuje manuSyajIvAnAM 1400000 sadasahassA-zatasahasrAH / . bhAveNa hoi liMgI Na hu liMgI hoi davamitteNa / tamhA kuNijja bhAvaM ki korai daligeNa // 48 // .. bhAvena bhavati liGgI na hu bhavati dravyamAtreNa / tasmAt kuryAH bhAvaM kiM kriyate dravyaliMgena // 48 // ( bhAveNa hoi liMgI) bhAvena nidAnAdirahitatayA jinasamyaktvasahitatayA liMgI san liMgI bhavati nidAnAdisahito jinasamyaktvarahito liMgI muniliMgI jinaliMgI satyaliMgI na bhavati / (Na hu liMgI hoi davvamitteNa ) na hu-sphurTaliMgI sannapi liMgI na bhavati dravyamAtreNa zirolocamayUrapicchakamaNDalugrahaNavastratyajanamAtreNa liMgI sannapi liMgI na bhavati punaH saMsArapatanahetutvAt / (tamhA kuNijja bhAvaM ) tasmAtkAraNAt kuryAstvaM / ke bhAva-jinasamyaktvanirmalaparigAmaM / ( kiM korai davaliMgeNa ) pUrvoktadravyaliMgena kiM kriyate na kimapi mokSasukhaM kriyata iti bhaavH| zrIndriya aura caturindriya jIvoMkI sabakI milAkara chaha lAkha deva nArakiyoM aura tiryaJcoMkI cAra cAra lAkha tathA manuSyoM kI caudaha lAkha isa taraha saba milAkara caurAsI lAkha yoniyAM haiM // 47 // gAthArya-manuSya bhAvase hI liGgakA dhAraka muni hotA hai dravya mAtrase liGgo muni nahIM hotA ataH bhAvako prApta karanA cAhiye mAtra dravya liGgase kyA kiyA jA sakatA hai ? vizeSArtha-bhAva arthAt nidAna Adise rahita tathA jina samyaktva se sahita honeke kAraNa hI yaha manuSya liGgI arthAt sAdhu hotA hai jina samyaktva se rahita muni, muniliGgI, jinaliGgI athavA satyaliGgI nahIM hotA / dravya mAtra arthAt kezaloMca, mayUra piccha aura kamaNDalu kA grahaNa tathA vastra ke tyAga rUpa bAhyaveSa se muni hotA huA bhI pAramArthika muni nahIM hotA kyoMki bhAvake binA mAtra dravya veSa saMsAra patana kA hetu hai| isa kAraNa he Atmana! tU bhAvako kara arthAt jina samyaktva se nirmala pariNAma ko prApta kara / mAtra dravyaliGga se kyA kiyA jAtA hai arthAt kucha bhI mokSa sukha nahIM kiyA jAtA // 48 // For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.49 ] bhAvaprAbhRtam daMDayaNayaraM sayalaM DahiuM abbhaMtareNa doseNa 1 jiNaliMgeNa vi bAhU paDio so rauravaM narayaM // 49 // daNDakanagaraM sakalaM dagdhavA abhyantareNa doSeNa / jinalagenApi 'bAhuH : patitaH sa roravaM narakam ||49|| ( daMDayaNayaraM sayalaM ) daNDakasya rAjJo nagaraM sakalaM / ( DahiuM abbhaMtareNa - doseNa ) dagdhvA abhyantareNa doSeNa krodhena kRtvA / (jiNaliMgeNa vi bAhU ) jinaligenApi jinaliMgasahito'pi bAhurnAmamuniH / ( paDio so rauravaM narayaM ) patito gataH rauravaM nAma narakaM / asya kathA - dakSiNApathe bharatadeze kumbhakArakaTanagare daNDako nAma rAjA / tanmahAdevI subratA / bAlako nAma maMtrI / tatra abhinandanAdayaH paMcazatamunayaH samAgatAH / khaNDakena muninA bAlako maMtrI vAde jitaH / tato ruSTena tena bhaMDo munirUpaM kArayitvA subratayA samaM ramamANo darzinaH / bhaNitaM ca tena deva / 347 gAthArtha - bAhu muni jina liGga se sahita hone para bhI krodha kaSAya rUpa Abhyantara doSa se rAjA daNDaka ke samasta nagarako bhasma kara svayaM raurava nAmaka naraka meM par3A // 42 // vizeSArtha - mAtra vAhya liGga manuSya kA kucha upakAra nahIM kara sakatA isake samarthana ke liye yahA~ bAhu munikA dRSTAnta diyA gayA hai / yadyapi ve bAhya meM jinaliGga se sahita the, digambara mudrAke dhArI the tathApi antaraGga meM krodha kaSAya kI prabalatA ho jAne ke kAraNa unakA bhAvaliGga naSTa ho gayA, mAtra dravya-liGga raha gayA / usI samaya rAjA daNDaka ke samasta nagarako bhasmakara ve raurava naraka meM jA par3e - inakI kathA isa prakAra hai bAhu munikI kathA dakSiNApathake bharata deza meM eka kumbhakArakaTa nAmaka nagara thA usameM daNDaka nAma kA rAjA rahatA thA / usakI strIkA nAma suvratA thA aura mantrIkA nAma bAlaka thA / vahA~ eka bAra abhinandana Adi pA~caso muni aaye| una muniyoM meM eka khaNDaka nAmake muni the / unhoMne bAlaka nAmaka mantrI ko vAda meM parAsta diyA / usase ruSTa hokara usane eka bhA~Dako munikA rUpa rakhA kara use suvratA rAnI ke sAtha ha~sI karate dikhAyA tathA rAjA se jAkara kahA ki he deva ! Apa digambara sAdhuoMkI bhakti karane meM cUMki bahuta pramukha ho isaliye unheM apanI strI bhI denA cAhate ho / For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 SaTprAbhRte [5.50 digambareSu bhaktyAtimukhyo'si yena bhAryAmapi tebhyo dAtumicchasi / tato ruSTena rAjJA munayo yaMtre niSpIlitAH / te tamupasagaM prApya paramasamAdhinA siddhi gatAH / pazcAttannagaraM bAhUrnAma munirAgataH / sa lokairvAritaH / atra nagare rAjA duSTo vartate tena paMcazatamunayo yantre pIDitA bhavantamapi tathA kariSyati / tadvacanena bAhU ruSTaH / tejo'zubhasamudghAtena rAjJA maMtriNA ca saha sarva nagaraM bhasmIcakAra / svayamapi mRtaH / raurave narake patitaM rAjAnaM maMtriNaM cAnveSTumiva tatra gataH / ko nAma rauravo naraka iti cet ? saptame narake paMca vilAni vartante teSu pUrvadizi rauravaH / dakSiNe'tirauravaH / pazcime'sipatraH / uttare kUTazAlmaliH / madhye kuMbhIpAka iti / 'avarotti davvasavaNo daMsaNavaraNANacaraNapabbhaTTho / dIvAyaNutti NAmo anaMtasaMsArio jAo // 50 // apara iti dravyazramaNo darzanavarajJAnacaraNaprabhraSTaH | dvIpAyana iti nAmA anantasaMsAriko jAtaH ||50|| isa ghaTanA se ruSTa hue rAjA ne matra muniyoM ko ghAnI meM pilavA diyA / ve saba muni usa bhArI upasarga ko prApta kara utkRSTa samAdhi se siddhi ko prApta hue | pazcAt eka bAhu nAmaka muni usa nagara meM Aye / logoM ne use rokA bho ki isa nagara meM rAjA duSTa hai usane pA~ca sau muniyoMko ghAnI meM pilavA diyA hai Apako bhI vaisA hI karegA / una logoMke vacana suna kara bAhu muni ruSTa ho gaye jisase unhoMne azubha taijasa samudghAta ke dvArA rAjA aura mantrI sahita samasta nagara ko bhasma kara DAlA aura svayaM bhI mara gayA / marakara vaha raurava nAmaka naraka meM jA par3A mAnoM usa naraka meM par3e hue rAjA aura mantrI ko khojaneke liye hI vaha vahA~ gayA thA / prazna - raurava nAmakA naraka kauna hai ? uttara - sAtaveM naraka meM pA~ca bila haiM unameM se pUrva dizAmeM raukha, dakSiNa dizA meM ati raurava, pazcima dizAmeM asipatra, uttara dizA meM 'kUTa zAtmali aura bIca meM kumbhI pAka nAmakA bila hai // 49 // gAthArtha- dvIpAyana nAmakA eka dUsarA sAdhu bhI dravya zramaNa huA hai jo ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra se bhraSTa hokara ananta saMsArI huA hai ||50|| 1. avarovi ka0 / For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.50] bhAvaprAmRtam (avarotti davvasavaNo ) apara iti dravyazramaNo bhAvarahito munijinavacanapratItirahitaH / (dasaNavaraNANacaraNapanbhaTTho ) darzanena jinasamyaktvena varaM zreSTha yajJAnaM caraNaM ca cAritraM tebhyastribhyApi prabhraSTaH patitaH samyagdRSTInAM munInAmapAGakteyaH / ( dovAyaNutti NAmo ) dvIpAyana iti nAmA / ( aNaMtasaMsArio jAo ) anantasaMsArikaH anante saMsAre niyuktaH niyogavAn karmaparavaza ityarthaH, jAto bhavati sma / dvIpAyanasya kathA yathA-zrIneminAtho balabhadraNa pRSTaH svAmin ! iyaM dvAravatI purI kiM kAlAntare samudra nimaMkSyati kAraNAntareNa vA vinaMkSyati bhagavAnAha-rohiNIbhrAtA dvIpAyanakumArastava mAtulo'myAH puryA ruSA dAhako bhaviSyati dvAdaze varSe madyahetutvAt / tatzru tvA dvIpAyanakumAra idaM jainavacanamasatyaM vikIrdIkSA gRhItvA pUrvadezaM gataH / dvAdazavidhipUraNArthaM tapaH katumArabdhavAn / jaratkumAreNa kRSNamaraNamAkarNya balabhadrAdayo neminAthaM namaskRtya sarve'pi yAdavA dvAravatI vivizuH / tataH kRSNo balabhadrazca puryA ghoSaNAM madya vizeSArtha-dUsarA dravya zramaNa dvIpAyana hai / bhAva rahita arthAt jinendra bhagavAn ke vacanoM kA zraddhA se rahita muni dravya zramaNa kahalAtA hai / vaha jina samyaktva, samyagjJAna tathA samyakcAritra se patita thA arthAta samyagdRSTi muniyoM kI paMkti meM baiThane ke ayogya thA aura isI kAraNa ananta saMsArI huA thaa| isako kathA isa prakAra hai . dvIpAyana muni kI kathA ... balabhadra ne neminAtha bhagavAna se pUchA svAmin ! yaha dvArikA nagarI kAlakA anta honepara arthAt pralaya kAla Ane para samudra meM nimagna hogI athavA kisI dUsare kAraNa se naSTa hogI? bhagavAn ne kahA-rohiNIkA bhAI dvopAyana kumAra hai jo tumhArA mAmA hotA hai vaha krodha se bArahaveM varSa meM isa nagarokA jalAne vAlA hogA aura usakA kAraNa hogA mdiraapaan| yaha. sunakara dvopAyana kumAra jinendradevake isa vacana ko . asatya karane ko icchA se dokSA lekara pUrva dezakI ora calA gyaa| bAraha varSako avadhi pUrNa karane ke liye usane tapa karanA prArambha kiyaa| neminAtha bhagavAn ne yaha bhI batAyA ki jaratkumAra ke dvArA kRSNa ka maraNa hogA / use sunakara balabhadra Adi sabhI yAdava neminAtha bhagavAn ko namaskAra kara dvArikA meM praviSTa ho gye| ... tadanantara kRSNa aura balabhadrane nagarI meM madyaniSedha kI ghoSaNA krvaaii| usa ghoSaNA se madya-pAyI logoMne piSTa kiNva Adi madirA banAneke For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 SaTprAbhUte [5. 50niSedhinI kArayAmAsatuH tato madyapairmadyAGgAni piSTakiNvAdIni madyAni ca kadambavane girigahvare zilAbhANDAni AsphAlitAni / sA madirA kadambavanakuNDeSu gtaa| karmavipAkahetutvenAvasthitA / zrI neminAthaH pallavadeze gtH| jinena saha bhavyaloka uttraapthmucclitH| dvIpAyanastu dvAdazaM varSa bhrAntyA'tItaM manvAno jinAdezo vyatikrAnta iti dhyAtvA samyaktvahIno dvAravatImAgatya mirenikaTanagarabAhyamArge AtApanayoge sthitaH / vanakrIDAparizrAntAstRSNayA vyAkulIbhUtAH kAdambakuNDeSu jalamiti jJAtvA zaMbha vAdayastAM surAM pibanti sma kadambavanasthitAM kadamba . . katayA sthitAM visRSTAM kAdambarIM pItvA kumArA vikArAMzca prApuH / sA purANApi vAruNI paripAkavazAt taruNIvattaruNAn vaze'karot / te kumArA asaMbaddha gAyanto nRtyantazca skhalitapAdAH pramuktakuntalAH puSpakRtAvataMsAH kaNThAlambitapuSpamAlAH sarve puraM samA gacchantaH sUryapratimAsthitaM dvIpAyanamuni dRSTvA ghUrNamAnanayanA ityUcuH so'yaM dvIpAyano yatiyoM dvAravatI pakSyati so'smAkamagrataH kva yAsyati varAka iti procya sarvato loSTubhiH pASANAMzca tAvatprajaghnuryAvad bhUmI papAta / . sAdhanoM ko, madirA ko tathA patthara ko kuNDI Adi vartanoMko kadamba vanasambandhI parvata ko eka guphA meM pheMka diyaa| vaha madirA kadambavanake kuNDoM meM jA pahuMcI aura karmodaya ke kAraNa vahA~ avasthita rahI aaii| zrI neminAtha bhagavAn kA vihAra pallava deza meM ho rahA thA tathA bhavya loga jinendradevake sAtha uttarApatha kI ora cala rahe the| idhara dvIpAyana munine bhrAntise bArahaveM varSa ko pUrNa huA mAna yaha samajha liyA ki abato jinendradevakI AjJA nikala cuko hai ataH samyaktva se hIna dvIpAyana dvArikA Akara parvatake nikaTa nagara ke bAhara mArga meM AtApana yoga dhAraNa kara sthita ho gyaa| __ vana krIr3A se thake tathA pyAsase pIr3ita zaMbhava Adi kumAroM ne kadambavanake kuNDoM meM 'yaha jala hai' aisA jAnakara usa madirAko pI liyaa| kadambavana meM sthita tathA ikaTThI hokara sAmUhika rUpase sthita usa chor3I haI madirAko pokara kumAra vikArako prApta ho gye| yadyapi vaha madirA purAnI par3a gaI tho tathApi karmodayase usane taruNIke samAna una taruNoMko apane vazameM kara liyA thA / ve saba kumAra nazAke kAraNa asambaddha gAnA gA rahe the, lar3akhar3Ate pairoMse nAca rahe the, unake bAla bikhare hue the, phUloM ke karNaphUla banAkara pahane hue the aura kaNTha meM phUloM kI mAlAeM laTakAye hue the| isa taraha saba mastI karate hue nagara kI ora A rahe the| usI For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.50 ] bhAvaprAbhRtam 351 evaM tainisa 'kaistADita utpannAtrikakrodho daSToSTho yadUnAM svatapAsazca vinAzAya bhrukuTi cakAra kumArAstu purIM prati gamanaM cakraH kaizcittaddurAcAro viSNorbalasya laghu niveditaH / tatzrutvA dvAravatyA pralayaM jinoktaM prAptaM tadApi menAte pariccheda rahito munisamIpaM gatau / agnimiva jvalantaM krodhena saMkliSTaSiyaM bhrUbhaMga - viSamavaktraM danirIkSyekSaNaM kSINakaNThagataprANaM vibhISaNasvarUpaM dahazatuH kRtAJjalipuTau mahAdarAtpraNipatya yAcanAM vandhyA jAnantAvapi mohAdyAcitavantau / he sAdho ! ciraM parirakSitastapobhAra H kSamAmUlaH krodhAgninA dhakSyate mokSasAdhanaM parirakSyatAM parirakSyatAM / mUDhaiH pramAdabahalaMdu viceSTitaM bhavataH kRtaM tatkSamyatAM kSamyatAM / krodhazcaturvaM zatruH krodhaH svaparanAzakaH, asmabhyaM prasAdaH kiyatAM mune ! iti priyavAdinau tau pAdayorlagitvA prArthitavanto tathApi so'nivartakaH saMjAtaH / samaya unakI dRSTi AtApana yogameM sthita dvIpAyana munikI ora pdd'ii| nazAke kAraNa netroM ko ghumAte hue ve kahane lage ki yaha vahI dvIpAyana muni hai jo dvArikA ko jalAvegA / aba yaha dIna hamalogoM ke Agese kahIM jAyagA ? isa prakAra kahakara saba ora se Dhele tathA pattharoMse ve use taba taka mArate rahe jaba taka pRthivI para na gira pdd'aa| isa prakAra nirdaya kumAroM ke dvArA tADita honese dvIpAyana ko atyadhika krodha utpanna ho gayA / oMTha Dasate hue usane yAdavoM aura apane tapake vinAza ke liye bhauMha car3hAlI / kumAra dvArikA kI ora cale gaye / kinhIM logoMne kumAroMke isa durAcAra ko sUcanA balabhadra aura kRSNako zIghra hI dii| vaha sunakara unhoMne usI samaya mAna liyA ki jinendradevane jo dvArikA kA pralaya kahA thA vaha A pahu~cA hai / ve usI samaya parikarase rahita ho munike samIpa gaye / usa samaya dvIpAyana muni krodhase agnike samAna jala rahA thA, usakI buddhi atyanta saMkleza se yukta thI, bhauhoM ke bhaGgase usakA mukha atyanta viSama ho rahA thA, usake netroMkI ora dekhanA kaThina thA / usake prANa kSINa hokara kaNThagata ho rahe the tathA usakA svarUpa atyanta bhayaGkara thA / aise muniko balabhadra aura kRSNane dekhA / dekhate ho unhoMne hAtha jor3a kara bar3e Adara se zukakara namaskAra kiyA aura yaha jAnate hue bhI ki hamArI yAcanA niSphala hogI, moha vaza isa prakAra yAcanA ko / he sAdho ! cirakAla se 1. nirdayaH / 2. tadapi ka0 / 3. bhrUbhaGga viSama ma0 / For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 SaTprAbhUte 4.50sarvaprANisaMyuktadvAravatI dAhe pApadhI kRtanizcayaH yuvAmeva na pakSyAmItyaG gulidvayena saMjJAM cakAra / anivartakakroghaM jJAtvA viSaNNo vyAdhuTya kiM kartavyatAmUDhI purIM praviSTau / tadA zaMbhavAdyAzcaramAGgakA yAdavAH puryA niSkramya dIkSAM gRhItvA giriguhAdiSu tasthivAMsaH / dvIpAyanastu krodhazalyena mRtvA bhavanAmaro babhUva / so'gnikumAranAmA vibhaMgena pUrvavaraM smRtvA dvAravatI bAlavRddhastrIpazusametAM viSNubalau muktvA dadAha / tau dakSiNApathe vanAM praviSTau / tatra viSNurjaratkumArabhillena pAde vANena tADito mRtaH tRtIyaM narakaM jagAma / dvIpAyanastu anantasaMsArI bbhuuv| jisakI Apane rakSA kI hai, kSamA hI jisakI jar3a hai tathA jo mokSakA sAdhana hai aise tapake samUha ko rakSA ko jAya / mUrkha tathA pramAdase bhare kumAroM ne Apake prati jo khoTo ceSTA ko hai use kSamA kiyA jAya / krodha caturvarga kA zatra hai, krodha nija aura para ko naSTa karane vAlA hai| he muni ! hama logoMke liye prasannatA kiijiye| isa prakAra priya vacana kahate hue kRSNa aura balabhadrane yadyapi unake caraNoM meM lagakara prArthanA kI tathApi vaha pIche nahIM httaa| jisakI buddhi pApa-pUrNa thI tathA samasta prANiyoM se saMyukta dvArikA ke jalAne kA jo nizcaya kara cukA thA aise usa dvopAyana ne do aMguliyAM uThAkara saMketa kiyA ki mAtra tuma donoMko nahIM jlaauuNgaa| 'inakA kroSa dUra nahIM kiyA jA sakatA' aisA jAnakara kheda se bhare kRSNa aura baladeva Adi kiMkartavya-vimUr3ha ho lauTakara nagarI meM praviSTa hue| usI samaya zaMbhavakumAra Adi parama-zarorI yAdava nagara se nikala kara tathA dIkSA lekara parvata kI guphAoM Adi meM sthita ho gaye / aura dvIpAyana kroSa kI zalyase marakara bhavana-vAsI deva huaa| vaha agnikumAra nAmakA bhavanavAsI huA thaa| usane vibhaGga avadhi jJAnake dvArA pUrva vera kA smaraNa kara bAla vRddha aura pazuoM se sahita dvArikAko bhasma kara diyA, mAtra kRSNa aura baladeva ko chodd'aa| ve donoM dvArikA se calakara dakSiNApatha ke vanameM praviSTa hue / bholake veSa ke dhAraNa karane vAle jaratkumAra ne kRSNa ke paira meM vANase prahAra kiyA jisase marakara ve tosare naraka gaye aura dvIpAyana ananta saMsAra kA pAtra huA // 50 // 1. prathamaM ma0 . For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.51] bhAvaprAmRtam bhAvasavaNo ya dhoro juvaIyaNabeTio visuddhamaI / NAmeNa sivakumAro parittasaMsArio jAdo // 51 // bhAvazramaNazca dhoro yuvatijanaveSTito vizuddhamatiH / nAmnA zivakumAraH parItasaMsAriko jAtaH // 51 // ( bhAva samaNo ya dhIro ) bhAvazramaNazca jinasamyaktvavAsitaH dhIro dRDhasamyaktva : avicalitAmalinamanAH / ( juvaIyaNa veDhio visuddhamaI ) yuvatIjanaveSTitaH hAvabhAvavibhramavilAsopeta rAjakanyAtmayuvatisamUha parivRto'pi vizuddhamatiH nirmalabrahmacaryaM niSkaluSacittaH / ( NAmeNa zivakumAro ) nAmnA kRtvA zivakumAro narendraputraH / ( parittasaMsArio jAdo ) alpasaMsArikaH parityaktasaMsAra Asanna - 353 gAthArtha - zivakumAra nAmaka bhAva zramaNa yuvatijanoM se veSTita hone para bhI nirmala buddhikA dhAraka dhIra, saMsArako pAra karane vAlA huA / / 51 / / vizeSArtha - jo bhAva zramaNa the arthAt jina samyaktva se sahita the, dhIra the arthAt dRr3ha samyaktva se yukta the vikaTa paristhiti meM bhI jinakA mana vicalita tathA malina nahIM huA thA, jo hAva bhAva vibhrama tathA vilAsa se sahita rAja - kanyAoM rUpa apanI taruNa striyoM ke samUha se parivRta hokara bhI vizuddha buddhise yukta rahe arthAt nirmala brahmacaryaM se jinakA citta kaluSita nahIM huA aise zivakumAra nAmA rAjaputra saMsArakA parityAga kara nikaTa bhavya hue / arthAt isa bharata kSetra meM jambU nAmaka antima kevalI hue / zivakumArakI kathA isa prakAra hai zivakumArakI kathA * athAnantara rAjA zreNika ne vipulAcala para sthita zromahAvIra bhagavAn ko praNAma kara zrI gautama svAmI se kahA - he bhagavan ! isa bharata kSetrameM antima kevalI kauna hogA ? tadanantara zrI gautama svAmI jyoMhI kathA kA nirUpaNa karaneke liye udyama karate haiM tyoM hI vahA~ usI samaya brahmasvarga kA svAmI brahma hRdaya nAmaka vimAna meM utpanna huA vidyunmAlI deva jisakA ki mukuTa dedIpyamAna tejase suzobhita thA, jo nAma aura apane darzana se priya thA tathA vidyutprabhA aura vidhudvegA Adi apanI deviyoM se ghirA huA thA, A pahuMcA aura jinendra devakI vandanA kara yathA-sthAna baiTha gayA / use dekha 23 For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 SaTprAbhUte [-5. 51 bhavyo jAtaH, iha bharatakSetre jambUnAmAntyakevalI babhUveti kriyAkArakasambandhaH / zivakumArasya kathA yathA-atha zreNikaH zrIvIraM vipulagirI samavasthitaM praNamya zrIgautamasvAminaM pratyAha-atha bharatakSetre pazcimakevalIkobhaviSyati bhagavanniti / tataH kathAM yAvannirUpayitu zrIgautama udyamaM karoti sma tasminnevAvasare brahmakalpAdhIzo brahmahRdayAhvavimAnajo vidyunmAlIjAjvalyamAnatejovirAjamAnamukuTaH svanAmnA svadarzanena ca priyA vidyutprabhAvidyudvegAdinijadevIbhita Agatya jinaM vanditvA yathAsthAnaM sthitaH / taM dRSTvA rAjan ! anena kevalajyotiSaH parisamA gautama svAmIne rAjA zreNika se kahA-rAjan ! isI vyakti ke dvArA kevala jJAna rUpI jyoti kI samApti hogii| vaha kisa taraha ? yadi yaha jAnanA cAhate ho to kahatA huuN| Ajase sAtaveM dina yaha brahmendra svarga se Akara isa rAjagRha nagara meM arhadAsa seTha kI priya bhAryA jinadAsI ke yahA~ hAthI, sarovara, zAlivana, prajvalita jvAlAoM se yukta nirdhUma agni tathA devakumAroM ke dvArA lAye gaye jAmuna ke phala svapna meM dikhA kara jambU nAmakA mahAn kAntimAn, atizaya prasiddha aura vinIta putra hogA / anAvRta deva usakI pUjA kregaa| tathA yauvana ke prArambha meM bhI vaha nirvikAra rhegaa| jaba jambUsvAmI kA yauvana kAla rahegA tabhI zrI vardhamAna bhaTTAraka-bhagavAn mahAvIra svAmI pAvApura meM mokSa prApta kareMge / usI samaya mujhe kevala jJAna utpanna hogA / sudhamaM gaNadhara ke sAtha sasAra rUpI agni se saMtapta bhavya prANiyoM ko dharmAmRta rUpa jalase AhlAda karate hue hama isI rAjagRha nagarameM Akara isI vipulAcalapara sthita hoNge| yaha samAcAra sunakara celanI rAnI kA putra kuNika rAjA samasta parivArake sAtha Akara merI tathA sudharma gaNadhara kI pUjA kara dAna zIla upavAsa Adika svarga aura mokSake sAdhaka dharma ko grahaNa kregaa| kuNika ke sAtha AyA huA jambUkumAra bhI vairAgya ko prApta kara dIkSA grahaNa karaneke liye utsuka hogaa| usake kuTumbake loga usase kaheMge ki kucha varSoMke vyatIta ho jAne para hama saba bhI tumhAre sAtha dIkSA grahaNa kreNge| kuTumba ke logoMne jo kahA jambakumAra na to use sahana karane ke liye samartha hogA aura na nirAkaraNa karane ke liye / anta meM vaha nagara meM vApisa aavegaa| vahAM use moha utpanna karaneke liye kuTumbI janoMke dvArA sukhakArI bandhana vivAha prArambha kiyA jaavegaa| yathArtha meM bAndhava jana, kuTumba parivAra kalyANake bAdhaka haiN| anta meM vaha sAgara datta aura For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 51 ] bhAvaprAbhRtam ptirbhaviSyati / tatkathaM cetkathayiSyAmi / asmAddinAt saptame dine'yaM brahmendraH svargAdamyetyAsmin rAjagRhe nagare'haddAsebhyasya priyabhAryAjinadAsyAM gajaM sarovara zAlivanaM nighU mAnalaM prajvalajjvAlaM svargakumArasamAnIyamAnajambUphalAni ca svapne darzayitvA mahAdyutijaMmbanAmA'nAvR tadevAptapUjo'tivikhyAto vinItaH suto bhavi - Syati / yauvanArambhe'pi nirvikriyo bhAvI / tasmin jambUsvAmiyauvanakAle zrIvIrabhaTTArakaH pAvApure mukti yAsyati tasminneva samaye mama kevalajJAnamutpatsyate sudharma - gaNa ghareNa saha saMsArAgnitaptAnAM bhavyaprANinAM dharmAmRtAdakenAlhAdaM kariSyannidameva rAjagRhapattanamAgatyAsminneva vipulAcale'haM sthAsyAmi / tatsamAkarNya celanIsutaH kuNiko nRpaH sarvaparivAreNa samAgatya mAM sudhamaM ca pUjayitvA dAnazIlopavAsAdikaM dharmaM grahISyati / tena sahAgatA jambUnAmA nirvedaM prApya dIkSAgrahaNotsuko bhaviSyati / taM kuTumbaM vadiSyati stokeSu varSeSu gateSu svayA saha vaya sarve'pi dIkSAM grahISyami iti / tena proktaM soDhumazaktuvannirAkartuM ca tadakSamaH puramAyAmyati / tasya mohamutpAdayituM sukhabandhanaM vivAha Arapsyate tena kuTumbavargeNa bAndhavA hi zreyaso vighnAH / sAgaradattapadmAvatyoH sutA zriyotkRSTA sulakSaNA padmazrI, kuveradattakana mAlayoH sutA sulocanA kanakazrIH vaizravaNadattavinayavatyobUMdA padmAvatI kI putrI, lakSmI se utkRSTa, acche lakSaNoM vAlI padma zrI kubera datta aura kanaka mAlAkI putrI sundara locanoMse yukta kanaka zrI, vaizravaNa datta aura vinayavatIkI putrI, mRga netrI tathA sundarI vinaya zrI aura usI vaizravaNa datta kI dUsarI strI dhana zrI kI putrI rUpa - zrI ina cAroMko vidhipUrvaka vivAha kara samIcIna ratnoMmaya dIpoMko kAntise andhakArarahita zayanAgAra meM nAnA ratnoM ke samocIna cUrNa nirmita raGgAvalI se suzobhita evaM nAnA prakAra ke phUloM ke upahAra se sahita pRthivI tala para baiThegA / se 355 suramyadeza sambandhI podanapura ke rAjA vidyudrAja aura usakI rAnI vimalamati kA putra vidyutprabha kisI kAraNa apane bar3e bhAI se kupita hokara pAMcasau yoddhAoM ke sAtha apane nagara se nikala par3A thA aura usane apanA vidyuccora nAma rakkhA thA / vaha pApo manuSyoM meM sabase Age. smaraNIya thA, duSTa logoMke dvArA vandanA karane yogya thA, durguNI thA, * anutsuka thA evaM svabhAva se tIkSNa thaa| caura zAstra ke upadeza se vaha mantratantra ke saba vidhAna sIkha gayA thA ataH zarIra ko adRzya banAnA tathA banda kivAr3oM ko kholanA Adi kAryoMkA acchA jAnakAra thA jisa samaya bamba kumAra zayanAgAra meM apanI nava vivAhita striyoMke sAtha baiThA usA For Personal & Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTtrAbhUte [ 5.51 mRgalocanAvalokanIyA vinayazrIH, tasyaiva vaizravaNadattasya dhanazriyAH sutArUpIH etAzcatastrA vidhipUrvakaM pariNIya sodhAgAre samIcInaratnadopadIptirbhirnirastAndhakAre nAnAratnasamIcInacUrNaraMgavallIsaMzobhite vicitra puSpopahArasahite jagatItale sthAsyati / etasya mAtA ayaM me suto rAgeNa preritaH smitahAsakaTAkSekSaNAdinA vikRti bhajan kiM bhavenna vA bhavedityAtmAnaM tirodhAya pazyantI sthAsyati / tasminnavasare suramyadezapodanApurezavidyudrAjavimalavatyoH sutaH pApiSThAnAM dhuri smaryo durAtmanAM vandanIyo'muNavAnutsukazca tIkSNo vidyatprabhanAmA kenApi kAraNena nijajyeSTha bhrAtre kupitvA paMcazatasubhaTainirgato vidyuccoranAmAnamAtmAnaM kRtvA caurazAstropadezena maMtrataMtravidhAnAdRdRzyazarIratvakapATIdghATanAdikaM jAnannarhaddAsa gRhAbhyantararanadhAnAdikaM corayitu N pravizya jinadAsInRpanidrAM vilokyayAnaM nivedya kimarthaM vinidrA tvamevamiti prakSyati ? mama eka eva putra prAtarevAhaM tapovanaM gamiSyAmIti saMkalpAsthitI varttate tenAhaM zokinI satI jAgama / tvaM buddhimAn dRzyase yadi tvamiyamAgrahAdupAyairvArayasi tattvabhIpsitaM dhanaM sarvamahaM dAsyAmIti vadiSyati / so'pi tatpratipadyevaM sampannabhogo'yaM kila 'viraMsyati, iha dhanamAhatu praviSTaM mAM vigiti svanindanaM kurvanniHzaMkaM tadantikaM prApya taM tAsAM kanyakAnAM sAdhyatayAtiSThitaM kumAraM prasaratsadbuddhi paMjaragataM pakSiNamiva, 356 samaya vaha vidyuccora jambUkumAra ke pitA ahaMddAsa seTha ke ghara ke bhItara ratna tathA dhana Adi ko curAne ke liye ghusegA / usa samaya jambU kumArakI mAtA jina dAsI jAga rahI hoMgI - putrake vairAgyakI bAta sunakara use nidrA nahIM AvegI / use jAgatI dekha vidyuccora pUchegA ki tU isa taraha kyoM jAga rahI hai ? jinadAsI kahegI ki 'mere eka hI putra hai aura vaha bhI 'maiM prAtaHkAla hI tapovana ko jAU~gA' aisA saMkalpa karake baiThA hai, isI kAraNa zokase yukta ho maiM jAga rahI huuN| tuma buddhimAn dikhAI dete ho yadi tuma ise upAyoM dvArA isa haThase nivRtta kara sako to maiM tumhArA mana cAhA saba dhana de dUMgI' / jinadAsI kI ukta bAta ko sunakara vidyuccora vicAra karegA ki yaha isa taraha bhogoM se sampanna kumAra to virakta hogA aura maiM yahA~ dhana haraneke liye praviSTa huA hai, mujhe dhikkAra ho, isa prakAra apano nindA karatA huA vaha niHzaGka bhAva se jambUkumAra ke pAsa phuNcegaa| una 1. kila visati gha0 / 2. ka pratIkeApacitAyAM madhye tapo'ciSThitaM / For Personal & Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.51] bhAvaprAmRtam 357 jAlalagna musabAlakamiva, apArakardamemagnaH bhadrajAtigatAdhipatimiva, lohapaja niruddhaM siMhamiva pratyAsannasaMsArakSayaM samprAptanirvedaM samIkSya vidyuccoraH sudhIrASTAlyAnaM vadiSyati he kumAra ! tvayA zrUyatAM-kazcitkramelaka; svecchayA carannekadA girerunnatapradezAt tRNa khAdannetanmadhurasonmitraM sakRdAsvAdyotsukastAdRzamevAhamAhariSyAmIti madhupAnAbhivAJchayA tRNAntaracaraNagatiparAGmukhastasthau bhrame ca tathA tvamapyetAnupasthitAn bhogAnanicchan svargabhogArthI buddhirahitaH kramelakAvasthAM prApsyasi (1) iti caurapratipAditaM zrutvA kumAraH pratyuttaraM dAsyati-kazcitpumAn mahAdAhakareNa raviNA paripIDito nadIsarovarataDAgAdipAnIyaM punaH punaH pItvA tathApi na vinaSTatRSNastuNAgrasthitajalakaNaM piban ki tRpti yAti tathAyaM jIvo'pi cirakAlaM divyasukhaM bhuktvApyatRpto'nena manuSyabhavajAtena svalpena rAjakarNAsthireNAsvAdunA tRpti yAyAt-api tu na yAyAta (2) iti tadvAcaM zrutvA sa ekAgArikaH kathayiSyati kathAM-ekasmin vane kirAta kanyAoM ke sAdhyabhAva se sahita arthAt pUrvokta kanyAe~ jise vaza karane ke liye gherakara baiThI hoMgI tathA jisako samIcIna buddhi vistRta ho rahI hogI aise jambU kumAra ko vaha vidyuccora aisA dekhegA jaise piMjar3e meM par3A pakSI ho, athavA jAlameM phaMsA mRgakA bAlaka ho, athavA apAra kocaDa meM phaMsA bhadrajAtikA gajarAja ho athavA loheke piMjar3oM se rukA siMha ho / pazcAt jisake saMsArakA kSaya atyanta nikaTa hai tathA jise pUrNa rUpase vairAgya prApta ho cukA hai aise jambU kumAra ko dekhakara vaha buddhimAn vidyuccora ATha kathAe~ kahegA- (1) he kumAra ! suno, eka UMTa apanI icchAse caratA huA eka bAra kisI parvata ke pAsa phuNcaa| vahAM parvata ke UMce pradeza se madhu kI kucha bUMde Tapaka kara ghAsa para par3a gaI thIM, madhu rasase mizrita usa ghAsa ko ekabAra khA kara vaha UMTa itanA utsuka ho uThA ki maiM to sadA aisI hI ghAsa khaauuNgaa| isa taraha madhupAna kI icchAse dUsarI ghAsa khAne se vimukha ho nirAhAra baiThA rahA tathA mara gyaa| isI prakAra tuma bhI ina upasthita bhogoMko na cAhate hue svargake bhogoMkI icchA kara rahe ho so tuma buddhi-rahita ho, UMTakI avasthA ko prApta hooge| ___isa prakAra cora ke dvArA kahI kathA ko sunakara jambU kumAra uttara (2) eka puruSa ne mahA saMtApa utpanna karane vAle sUryase pImita hokara For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 SaTprAbhRte [4.48 caNDo mahAtarumAghAraM kRtvA gaNDAntaM dhanarAkRSya vANena vAraNaM jaghAna / tarukoTarasthitasarpadaSTastaM sarpaM mArayitvA svayaM ca mRtaH / atha tAn trIn kirAtasarpagajAn mRtAn dRSTvA kroSTA'ti lubdhastAvadetAMstrInnAdmi pUrva dhanumaurvI prAntasthitAM ca snuMsAM bhakSayAmIti kRtodya mastacchedaM vaidheyazcakAra / sadyo dhanuragranibhinnagalaH so'pi mRtaH / tato'tigRdhnutA tvayA tyAjyA (3) / iti zrutvA kumArazcintayitvA sUktaM pravakSyati caturmArgasamAyogadezamadhye sugrahaM ratnarAzi prApya pathiko mUrkhastadAt- ' manA dAyakenApi kAraNena gataH punarvanAdAgatya taM dezaM taM ratnapuMjaM ki punarlabhate tathA guNamANikyasaMcayaM duSprApamagRha Nan saMsArasamudre kathaM punaH prApnuyAt ( 4 ) / tadA malimluco'nyadanyAyasUcanamupAkhyAnaM vadiSyati kazcitzRgAlo mukhasthitaM mAM 1 nadI sarovara tAlAba AdikA pAnI bAra-bAra piyA phira bhI usakI pyAsa naSTa nahIM huI / vaha aba kyA tRNake agra bhAga para sthita jalake kaNako pItA huA kyA tRptiko prApta ho jAvegA ? usI prakAra yaha jIva bhI cira kAla taka svargake sukha bhogakara bhI tRpta nahIM huA / aba kyA manuSya bhava meM utpanna honevAle, atyanta alpa aura hAthI ke kAna ke samAna asthira amanojJa sukha se kyA tRpti ko prApta ho sakatA hai arthAt nahIM ho sakatA / jambUkumAra ke vacana sunakara cora phira kathA kahegA(3) eka vana meM caNDa nAmakA athavA atyanta krodha karane vAlA eka bhola rahatA thA / usane eka vAra kisI mahAvRkSa ko AdhAra banA kara arthAt usa para car3hakara gAla paryanta dhanuSa khIMca vANa dvArA hAthI ko maaraa| usI vRkSa kI koTara meM eka sA~pa rahatA thA usa sA~pane bhIlako kATa khAyA | bhIla ne badale meM sA~pako mAra diyA aura vaha svayaM mara gayA / tadanantara kirAta, sA~pa aura hAthIko marA dekha kara lobhI zRgAla vahA~ AyA / vaha kahane lagA ki maiM tInoM ko abhI khAtA hU~, pahale dhanuSa ke chora para lagI tA~tako khAtA huuN| aisA vicAra kara usa mUrkha ne tA~ta ko kATane kA udyama kiyA / phalasvarUpa dhanuSa ke agrabhAga se usakA galA phaTa gayA aura vaha mara gayA / isaliye tumheM adhika lobhakA tyAga karanA cAhiye / yaha suna jambUkumAra vicAra karake eka subhASita kahegA(4) eka pathika ko caurAhe para aisI ratnoM kI rAzi milI jise 1. dAtamanA ma0 / For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 51] bhAvaprAbhRtam 359 piNDaM muktvA saMkrIDamAnaM mInaM bhakSitu jale papAta / jalavegavahatpravAheNa preryamANo mRtaH / monastu dIrghAyujalamadhye sukhaM tsthau| evaM zRgAlavadatilubdho mariSyati (5) / evaM mukhyataskaravAcaM zrutvA pratyAsannamuktiH kumAro bhaNiSyati-kazcinidrAluko vaNik nidrAsukharataH parAdhyaratnagarbhanijakacchapuTaH suptaH / caurairapahRte mANikyasacaye taduHkhena durmRtimRti praap| tathAyaM jIvo viSayAlpasukhAsakto rAgacaurakairdarzanajJAnacAritraratneSvapahRteSu nirmUlaM nazyati (6) / dasyustha gadiSyatisvamAtulAnI-durvacanakopena kAcitkanyA tarutale sarvAbharaNamaNDitA sthitA / maraNopAyamajAnatI vyAkulamanAH suvarNahArakeNa pApinA mArdaGgikeNa dRSTA / tadAbharaNAni jighRkSaNA tasyA 'lambanopAyo darzayAmAse / svakIyaM mardalaM vRkSatale samudbha saMsthApayAMbabhUva / tasyA galapAzadAnazikSaNArtha madalopari pAdau dhRtvA gale pAzaM cakAra / kenApi kAraNena mardale patite mArdaGgikasya gale pAzo lagnastanA - www.mmmmmmmmmmm vaha acchI taraha grahaNa kara sakatA thA parantu vaha mUrkha use uThAye binA kisI kAraNa se vanako calA gayA / pIche lauTakara usa sthAna para AyA to use vaha ratnarAzi kyA mila sakatI thI? isI prakAra yaha jIva atyanta durlabha guNa rUpI maNiyoMke samUha ko yadi abhI grahaNa nahIM karatA hai to saMsAra samudra meM phira kaise prApta kara sakatA hai ? tadanantara cora anyAya ko sUcita karane vAlI eka dUsarI kathA kahegA- . (5) koI eka zRgAla mukha meM sthita mAMsa-piNDako chor3akara krIr3A karatI huI machalI ko khAneke liye pAnI meM gira par3A aura jalake vegase bahate hue pravAha se prerita hotA huA mara gayA parantu dIrgha Ayu vAlI machalI pAnIke madhya meM sukha se rahI aaii| isa prakAra atizaya lobhI tumaHzRgAlake samAna mroge| ___ isa prakAra mukhya corake vacana suna atyanta nikaTa muktiko prApta karane vAlA jambU kumAra kahegA ' (6) nidrA sukhameM nimagna rahanevAlA koI eka nidrAlu vaNik thA vaha apanI kAMchameM zreSTha maNiyoMko chipA kara so gyaa| parantu coroMne usakA maNiyoM kA samUha curA liyA usake duHkhase kumaraNa ko prApta hotA 1. kambamopAya nayAbAsa 01. For Personal & Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 padmAbhRte [551 khalIbhUtakaNThaH prodgatalocanaH zamanamandiraM prApa / kanyA taddRSTvA maraNabhayAt gRhamAgatA tathA kumAra tvayA lobho heya: ( 7 ) / iti tasya vAgjAlamAkarNya jambUnAmA kumAro'sahamAnastaM prati bhaNiSyati kasyacidrAjJo mahAdevI lalitAGganAmadheyaM dhUrtaviTaM dRSTvA madanavihvalA saMjAtA / tasya viTasyA - nayana nirantaropAyaniyuktA taddhAtrI taM guptamAnItavatI / sA mahAdevI yathA bhartA na jAnAti tathaikAntapradeze yatheSTaM taM ramamANA sthitA bahubhirdinaiH zuddhAntarakSakaiH jJAtA rAjJo jJApitA ca / upapatyapanayopAya majAnatyaH parisArikAstaM khalaM nItvA vaskara - gRhe nikSiptavatyaH / sa tatrAtidurgandhena tatkITaizca dukhaM prApa / pApodayenAtraiva narakAvAsaM prAptaH / tadvadalpasukhAbhilASiNo jIvasya nighoranarakAdiSu mahApado bhavanti ( 8 ) / kumAraH punarapyekaM prapaMcaM kathayiSyati yena zrutena satAM laghu saMsAranirvego bhavati / jovo'yaM pathikaH saMsArakAntAre bhrAmyan mRtyu mattagajena jighAM huA mara gyaa| isI prakAra yaha jIva viSaya rUpI alpa mukha meM Asakta ho rahA hai / rAga rUpI coroMke dvArA darzana jJAna cAritra rUpI ratnoM ke curA liye jAne para vaha naSTa ho rahA hai / isake bAda cora kahegA (7) samasta AbharaNoM se suzobhita koI eka kanyA apanI mAmI ke kaTuka vacanoM se utpanna hue krodhake kAraNa vRkSa ke nIce sthita thI / vaha marane kA upAya nahIM jAnatI huI mana hI mana bahuta vyAkula ho rahI thii| suvarNako harane vAle kisI pApo mRdaGga-vAdaka ne use dekha liyA / yaha usake AbhUSaNa lenA cAhatA thA isaliye usane usake liye vRkSa se laTakane kA upAya batalAyA / usane apanA mRdaGga vRkSake nIce khar3A rakkhA / phira usa lar3akI ko gale meM phA~sI denekI zikSA deneke liye usane mRdaGga para donoM paira rakhakara apane gale meM phAMsI lgaaii| itane meM kisI kAraNa mRdaGga gira par3A jisase usake galemeM phAMsI kA phaMdA pakkA laga gayA / isase usakA kaNTha pha~sa gayA aura A~kheM nikala AI tathA vaha yamarAja ke gRhako prApta hogayA arthAt mara gayA / yaha dekha kanyA maraNa ke bhaya se tumheM lobha chor3anA cAhiye / ghara A gaI / he kumAra ! isI taraha sunakara jambU kumAra sahana na karatA isa prakAra corake vAgjAla ko huA usake prati kahegA (8) kisI rAjA kI mahArAnI lalitAGga nAmake eka dhUrta viTako dekhakara kAma se vihvala hogii| usa briTako lAneke liye sanIne eka For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 51] bhAvaprAmRtam sunA ruSAnuyAto'tibhIruH palAyamAno manuSyatvataruvarAntarahitastanmUle kulagotrAdi vicitra ballIsamAkule janmakUpe patita AyurvallIlagnakAyaH sitAsitadivasAnekamUSikocchidyamAnatadvallIkaH saptanarakaprasAritamukhasaptasarpanikaTaH / tavRkSeSTArthapuSpotpannasukhamadhurasalAlasastadgrahaNotthApitasamagrA panmakSikAbhakSitaH tatsevAsukhaM jJAtvA sarvo'pi viSayalaMpaTo dubuddhirjIvati tathA dhImAn durvahaM tapo'kurvannatyaktasaMgaH kathaM vartate ? iti tasya vacanamAkarNya mAtA kanyAzcaurazca saMsArazarIrabhogeSvativirAyatvaM yAsyanti / tadAndhakAraM nirAkRtya kokaM priyayA kumAra dokSayeva yojayan nijakaraH samAkramya kumArasya manaHkamalamiva raMjayannudayAdreH zikhare ravistapasi kumAra dhAyako niyukta kiyaa| so vaha dhAya gupta rUpase use le AI / mahArAnI, jisa taraha rAjA ko patA na cala sake usa taraha ekAnta meM usake sAtha ramaNa karatI huI rahane lgii| bahuta dina bAda antaHpurake rakSakoM ko isa bAtakA patA cala gayA aura unhoMne rAjAse kaha bhI diyaa| rAnI kI sevikAeM upapati ko alaga karane kA upAya nahIM jAna sakI isaliye unhoMne usa duSTako lejAkara azauca gRha meM girA diyaa| vaha vahA~ atyanta durgandha tathA usake kIr3oM se duHkha ko prApta huaa| pApake udaya se usane yahIM para naraka kA nivAsa prApta kara liyaa| isI ke samAna alpa sukha kI icchA karane vAle jIvako atyanta bhayaMkara naraka Adi meM bahuta bhArI duHkha prApta hote haiN| * kumAra phira bhI eka kathA kahegA jisake sunane se satpuruSoM ko zoghra hI saMsAra se vairAgya ho jAtA hai- yaha jIva eka pathika hai, saMsAra rUpo aTavo meM ghUma rahA hai, ghAta karanekA icchuka mRtyu rUpI matta hAthI krodhase usakA pIchA kara rahA hai, atyanta bhayabhIta ho bhAgatA huA vaha manuSya paryAya rUpI vRkSa para car3ha gayA, usa vRkSake nIce kula gotra Adi nAnA prakArako latAoM se vyApta saMsAra rUpI kuA~ hai usI kueM meM vaha gira gayA, parantu Ayu rUpI latA meM usakA zarIra saMlagna hokara raha gayA, zukla pakSa aura kRSNa pakSa ke dina rUpI aneka cUhe usa latA ko kATa rahe haiM, usa saMsAra rUpa kue~ meM sAta naraka rUpI sAta sarpa mukha phailAkara baiThe hue haiM, usa vRkSake Upara iSTa artha rUpI puSpa se utpanna sukha rUpI madhu lagA huA hai usake rasako lAlasA usa pathika ko laga rahI hai, sUkha rUpI madhako prApta karane ke kAraNa ur3I huI aneka Apatti rUpa madhu makkhiyAM use kATa rahI haiM phira For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 SaTprAbhUte - [5. 51 ivodaSyati / sarvasantApakArI tIkSNakaro'navasthitaH krUro divAkuvalayadhvaMsI tadA sUryaH kunRpasyopamAM dhariSyati / nityAdayo budhAdhIzo'khaNDa vizuddhamaNDalaH pravRddhaH padmAlhAdI surAjanaM vA'yaMmAjeSyati / asya kumArasya bAndhavA bhavavaimukhyaM vijJAya 'kuNikamahArAjazreNayo'STAdazApi devo'nAvRtazca sarve saMgamya maMgalajalarabhiSeka kariSyanti / atha kAstA aSTAdazazreNayaH-senApatirgaNako rAjazreSThI daNDAdhipo maMtrI mahattaro balavattaraH catvAro varNaH caturaMga balaM purohito'mAtyo mahAmAtya bhI usakI prAptiko sakha jAna kara sabhI viSaya laMpaTa dubaMddhi manuSya jIvana vyatIta karate haiM parantu jo buddhimAn hai vaha kaThina tapa kiye tathA parigraha ko chor3e binA kaise raha sakatA hai ? __isa prakAra jambU kumAra ke vacana suna usakI mAtA, cAroM kanyAe~ aura cora saMsAra zarIra tathA bhogoM se atyanta vairAgya ko prApta ho jaaveNge| usa samaya andhakAra ko naSTa kara cakavA ko cakavo ke sAtha milAnA aura apanI kiraNoM se kamala ko anuraJjita karatA huA sUrya udayAcala para usa taraha udita hogA jisa taraha ki tapa para jambU kumaar| vaha sUrya cakavA ko cakavI ke sAtha isa taraha milA rahA thA, jisa taraha ki kumArako dIkSAke sAtha aura apanI kiraNoM se kamala ko usa taraha anuroJjata kara rahA thA jisa taraha jambU kumArake manako / usa samaya sUrya khoTe rAjAkI upamA ko dhAraNa kara rahA thA kyoMki jisa prakAra khoTA rAjA sarva-saMtApakArI hotA hai-sabako duHkha dene vAlA hotA hai usI prakAra sUrya bhI sarva saMtApa-kArI thI-sabako garmI pahuMcAne vAlA thA, jisa prakAra khoTA rAjA tIkSNa kara-atyadhika Taiksa lagAne vAlA hotA hai usI prakAra sUrya bhI tIkSNa kara-uSNa kiraNoM vAlA thA, jisa prakAra khoTA rAjA anavasthita hotA hai-caJcala-buddhi hotA hai usI prakAra vaha sUrya bhI anavasthita thA-sadA ekasA na rahane vAlA thA, jisa prakAra khoTA rAjA kara-svabhAva kA duSTa hotA hai usI prakAra sUrya bhI karaatyanta uSNa prakRti vAlA thA aura jisa prakAra khoTA rAjA divA kuvayaladhvaMsodina meM pRthivI bhaNDala ko naSTa karane vAlA hotA hai usI prakAra sUrya bhI divA kuvalayadhvaMso dina meM nIlakamaloM ko nimolita karane 1. kuNika ma0 k0| 2. dAnAdhyakSaH (ka0 Ti0) 3. talavaraH (ka. tti.)| For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5 51] bhAvanAmRtam 363 iti / asau kumArastatkAlocitaveSo devanirmitAM zivikAmAruhya bhUri bhUtyA uccavipulAcalazikhare sthitaM mAM mahAmunibhiniSevitaM samabhyaitya bhaktyA triHparItya yathAvidhi praNamya varNatrayasamutpannabhUyobhivineya vidyuccaureNa tatpaMcazatasevakaizca samaM sudharmagaNadharapA damUle samacittaH saMyamaM grahISyati / dvAdazavarSAnte mayi mokSaM gate sudharmA kevalI bhaviSyati jambUnAmA zrutakevalI bhaviSyati tato dvAdazavarSaparyante sudharmaNi nirvANaM gate jambUnAmnaH kevalajJAnamutpatsyate / jambU nAmnaH ziSyo bhavo wmmmm vAlA thaa| athavA vaha sarya kisI uttama rAjA ko jItane vAlA hogA kyoMki jisa prakAra uttama rAjA nityodaya hotA hai-nirantara abhyudaya se yukta hotA hai usI prakAra sarya bhI nityodaya pratidina udita honevAlA hotA hai| jisa prakAra uttama rAjA budhAdhIza-vidvAnoM kA svAmI hotA hai| usI prakAra sUrya bhI badhAdhIza-budha nAmaka grahakA svAmI thA, jisa prakAra uttama rAjA akhaNDa vizuddha maNDala akhaMDita aura vizuddha rASTra ke sahita hotA hai usI prakAra sUrya bhI nirdoSa maNDala pUrNa tathA nirdoSa paridhi se sahita thaa| jisa prakAra uttama rAjA pravRddha-atyanta vistAra se yakta rahatA hai usI prakAra sarya bhI pravRddha-atyanta vRddha hogA aura jisa prakAra uttama rAjA padmAhlAdIlakSmIko harSita karane vAlA hotA hai usI prakAra sUrya bhI padmAhlAdIkamaloM ko harSita karane vAlA hogaa| isa kumAra ko saMsAra se vimukhatA jAna isake kuTumbI jana, kuNika mahArAja ko aThAraha zreNiyA~ tathA anAvRta deva saba milakara maGgala jalase isakA abhiSeka kareMge / aba ve aThAraha zreNiyA~ kauna haiM ? isakA uttara dete haiM-senApati, gaNaka, rAja zreSThI, daNDAdhikArI, mantrI, mahattara, balavattara, brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ye cAra varNa, hAthI, ghor3A, ratha aura piyAdA-ye cAra caturaGga senA, purohita, amAtya aura mahAmAtya ye aThAraha zreNiyA~ haiN| . usa samaya ke yogya veSa ko dhAraNa karanevAlA vaha kumAra deva-nirmita pAlako meM savAra hokara bar3I vibhUti ke sAtha unnata vipulAcala kI zikhara para sthita tathA bar3e bar3e muniyoM se sevita mere sAmane AvegA, bhaktipUrvaka tIna pradakSiNAeM dekara vidhipUrvaka praNAma karegA aura trivarNa meM utpanna bahuta se ziSyoM vidyuccara cora aura usake pAMca sau sevakoM ke 1. vinaya m0| For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 padmAbhRte [ 5.51 nAma catvAriMzadvarSANIha bharatakSetre vihariSyati / tadAkayaM zra NikaM sthite'nAvRtoM devo madIyavaMzasyedaM mAhAtmyamuddhRtamodRzamanyatra na dRSTamityucca rAnandanATakaM [ kRtavAn taM ] dRSTvA zreNika uvAca - kasmAdanenabandhutvamasya devasyeti ? bhagavAn gautamo babhANa--jambUnAmno vaMze pUrvaM dharmapriya zreSThI guNadevI zreSThinI / tayorarhaddAsaH suto dhanayauvanamadena pituH zilAmagaNayan karmavazAt saptavyasaneSu niraMkuzo babhUva / nijadurAcAreNa daridrI saMjAtaH / pazcAdutpannapazcAttApo matpituH zikSA mayA na zrutA, utpannazamabhAvaH kiMcitpuNyamupArjyAna vRtanAmA sAtha sudharma gaNadhara ke caraNa mUla meM samacitta hokara saMyama grahaNa karegA / bAraha varSa ke bAda jaba maiM mokSa calA jAU~gA taba sudharmAcAryaM kevalI hoMge aura jambUsvAmI zruta kevalI hoMge tadanantara bAraha varSa ke bAda jaba sudharmAcArya mokSa ko prApta hoMge taba jambU svAmI kevalI hoMge / jambU svAmI kA eka ziSya jisakA ki nAma bhava hogA vyAlIsa varSa taka isa bharata kSetra meM vihAra karegA / yaha sunakara rAjA zreNika ke rahate hue anAvRta, deva kahegA ki isane ( jambU kumAra ne ) hamAre vaMzakA mAhAtya bar3hAyA hai aisA anyatra nahIM dekhA, aisA jorase kahakara vaha harSa se nRtya karane lagegA / use dekha rAjA ne kahA ki jambakumArake sAtha isa devakI bandhutA kisa prakAra hai ? bhagavAn gautama svAmI kahane lage - jambU kumAra ke vaMza meM pahale dharmapriya nAmakA eka seTha thA usakI guNadevI nAmakI strI thI / una donoM arhaddAsa nAmakA putra thA, vaha dhana aura yauvana ke madase pitAkI zikSA ko na ginatA huA karmavaza sAta vyasanoM meM svacchanda ho gayA / apane isa durAcArake kAraNa vaha daridra ho gayA / pIche use isa bAta kA pazcAtApa huA ki maiMne apane pitA kI zikSA ko nahIM sunA / isa taraha zamabhAva utpanna honepara kiJcit puNyakA upArjana kara vaha anAvRta nAmakA vyantara deva huA / vahA~ ise samyagrUpI sampatti utpanna huI hai isaliye jambU kumAra ke prati ise bandhutA ke kAraNa prIti utpanna huI hai| tadanantara zreNika ne kahA- he svAmin ! yaha vidyunmAlI kisa kAraNa AyA ? isane pUrva bhava meM kyA puNya kiyA thA ? isakI prabhA Ayu ke anta taka anAhata hai | zreNika ke upakAra kI buddhi se hI bhagavAn gautama svAmI kahane lage isa jambUdvIpa ke pUrva videha kSetra sambandhI puSkalAvato dezameM eka bItazoka nAma kA nagara hai usameM mahApadma nAmakA rAjA rahatA thA usakI For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.51] bhAvazamRtam vyantaro jAtaH, tatra samutpannasamyaktvasampaditi bandhutAprItirasya / atha zreNikaH prAha-svAminnayaM vidyunmAlI devaH kasmAdAgataH, kiM puNyaM pUrvabhave kRtavAn, asya prabhA Ayurante'pyanAhateti / tadanugrahabuddhadhaiva bhagavAn gautamaH prAha-atra jambUdvIpe pUrva videhe puSkalAvatIviSaye vItazokapattane mahApadmo rAjA tanmahAdevI vanamAlA / tayoH sutaH zivakumAraH navayauvanasampannaH sarvayobhivanaM vihRtya punarAgajchan gandhapuSpAdimaMgaladravyottamapUjayA saha janAnAgacchato dRSTvA samutpannavismayo buddhisAgaramaMtriNaH putraM kimetaditi papraccha / sa prAha-kumAra! zRNu-sAgaradattanAmA munIndraH zrutakevalI dIptatapomaNDito mAsopavAsapAraNAya puraM praviSTa / kAmasamudro nAma zreSThI vidhipUrvakaM bhaktyA dAnaM datvA paMcAzcayaM prApa tenotpanna rAnI kA nAma vanamAlA thaa| una donoM ke zivakumAra nAmakA putra thaa| ekadina navayovana se sampanna zivakumAra apane mitroM ke sAtha vana vihAra ke liye gayA thaa| jaba vahAM se vApisa A rahA thA, taba gandha puSpa Adi maGgala dravya rUpo uttama pUjA kI sAmagrI ke sAtha logoMko Ate dekha use Azcarya utpanna huaa| usane apane buddhi sAgara mantrI ke putra se pUchA ki yaha kyA hai ? mantrI ne kahA-kumAra ! suno, sAgaradatta nAmake munirAja jo ki zruta kevalI tathA dIpta tapase suzobhita haiM eka mAMsake upavAsa ke bAda pAraNA ke liye nagara meM praviSTa hue the| kAmasamudra nAmaka seThane vidhipUrvaka bhaktise dAna dekara paMcAzcarya prApta kiye haiN| isase jinheM kautuka utpanna huA hai aise nagaravAsI loga manohara nAmaka udyAna meM nivAsa karane vAle ukta munirAja kI pUjA kara vandanA karane ke liye parama bhakti se jA rahe haiN| zivakumArane kahA ki ina munirAja ne sAgaradattanAmaka, zruta kevalI avasthA tathA aneka RddhiyoM ko kisa kAraNa prApta kiyA ? mantri putra ne bhI jaisA suna rakkhA thA * vaisA kahanA prArambha kiyA puSkalAvatI deza meM puNDarIkiNI nAmakI nagarI hai / usake rAjA kA nAma cakravartI vajradatta thA usakI strI kA nAma yazodharA thA jaba vaha garbhiNI huI to use dohalA utpanna huaa| dohalA kI pUrti ke liye vaha jahA~ sItA nadI samudra meM milatI hai vahA~ bar3e vaibhava ke sAtha gaI aura 1. buddhisAgara putra ka0 / 2. prApya m0| For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 SaTprAbhRte [ 5.51 kautukAH paurAstaM manoharodyAnavAsinaM pUjayitvA vanditu N paramabhaktyA yAntIti / zivakumAraH prAha - ayaM sAgaradattAkhyAM 'sazrutatAM vividhaddhazca kathaM prApa / maMtriputro'pi yathA zrutaM tathA prAha - puSkalAvatIviSaye puNDarIkiNI nagarI, tasyAH patizcakrI vajradattaH / tasya mahAdevI yazodharA garbhiNI samutpannadauhRdA / sA sItAsAgarasaMgame mahAvibhUtyA gatvA mahAdvAreNa samudraM praviSTA / jalakelIvidhAne jalajAnanA AsannanirvRti putraM prApa / tena hetunAsya sanAbhayaH sAgAradattAkhyAM cakra: / atha sAgaradattaH pariprAptayauvanaH svaparivAramaNDito harmyatale sthito nATakaM pazyannanukUlAkhyanAmnA ceTakenoktaH / he kumAra ! tvamAzcaryaM pazya mervA - kAro'yaM meghastiSThati / taM meghaM locanapriyaM sonmukho nirIkSitumahiSTa / sa meghasta mahAdvAra se samudra meM praviSTa huI / jala-krIDA ke samaya hI usa kamala mukhI ne nikaTa mokSagAmI putrako utpanna kiyA isI kAraNa isake kuTumbI janoMne isakA sAgaradatta nAma rakkhA / tadanantara eka bAra taruNa sAgaradatta apane parivAra ke sAtha mahalakI chata para baiThakara nATaka dekha rahA thA usI samaya anukUla nAmaka sevaka ne unase kahA kumAra ! tuma yaha Azcarya dekho, meru parvata ke AkAra yaha megha sthita hai| usa sundara megha ko dekhane ke liye jyoM hI vaha Upara kI ora mu~ha uThAkara dekhane kI ceSTA karatA haityoM hI vaha megha tatkAla naSTa ho gyaa| sAgaradatta vicAra karane lagA ki jisa prakAra yaha meghavinazvara hai usI prakAra yauvana, dhana, zarIra jIvana tathA anya samasta padArthaM vinazvara haiN| isa prakAra vicAra kara vaha vairAgya ko prApta ho gyaa| dUsare dina vaha manohara nAmaka udyAna meM dharma tIrthaM ke nAyaka amRta sAgara nAmaka tIrthaMkara ko vandanA karane ke liye apane pitA vajradatta ke sAtha gayA / vahA~ dharmakA zravaNa kara isane sarvasthiti kA nizcaya kiyA tathA samasta bandhu janoM ko vidA kara bahuta se rAjAoM ke sAtha saMyama grahaNa kara liyA / manaHparyaya Rddhi rUpI saMpattiko prApta kara dharmopadeza dvArA aneka dezoM meM vihAra kara ve yahA~ vItazoka nagara meM padhAre haiM / isa prakAra mantriputrake vacana sunakara zivakumAra bahuta prasanna huA aura svayaM jAkara munirAja kI stuti kara tathA unase dharmAmRta kA pAna kara kahane lagA bhagavan ! Apake darzana kara mujhe bar3A harSa huA hai isakA kyA kAraNa hai ? bhagavAn sAgaradatta kahane lage 1. zrutAM ma0 ka0 / 2. gotriNaH / For Personal & Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 51] bhAvaprAbhatam 367 skAla eva naSTaH / sAgaradattazcintayAmAsa yauvanaM dhanaM zarIraM jIvitamanyacca sarva vastu vinazvaraM vartate yathAyaM megha iti nirvegaM gataH / aparevumanoharodyAne dharmatIrthanAyakamamRtasAgaraM nAma tIrthakaraM vajradattena nijavaptA saha vanditumitaH / tatra dharma zrutvA nizcitasarvasthitiH sarvabandhuvisarjana kRtvA bahubhI rAjabhiH samaM saMyama jagrAha / manaHparyayadvisampadaM prApya dharmopadezena dezAn vihRtyAtra vItazokapuramAgataH / iti maMtriputravacanAni zrutvA zivakumAraH prItamanAH svayaM ca gatvA munivaraM stutvA dharmAmRtaM tataH pItvA jagAda bhagavan ! bhavantaM dRSTvA mama mahAna snehaH saMjAtaH / tatra kaH pratyaya ityapRcchat / bhagavAn sAgaradattaH prAha atra jambUdvIpe bharatakSetre magadhadeze vRddhagrAme rASTrakUTo nAma vaNik / tasya bhAryA revatI / tayoI putrI bhagadattabhavadevI / tayAmadhye bhagadattaH susthitanAmaguruM natvA dIkSAM jagrAha / vinayAnvito guruNA saha nAnAdezAn vihRtya svajanmagrAmamAjagAma / tadA tadvAndhavAH isI jambUdvIpa meM bharata kSetra sambandho magadhadeza ke vRddha grAma meM rASTrakUTa nAmakA eka vaNik rahatA thaa| usakI strI kA nAma revatI thaa| una donoMke bhagadatta aura bhavadatta nAmake do putra hue| unameM bhagadatta ne susthita nAmaka guruko namaskAra kara dokSA dhAraNa karalI / vinayI bhagadatta guruke sAtha nAnA dezoM meM vihAra kara apane janmake grAma aayaa| taba usake sabhI kUTambo janoM ne harSita ho milakara susthita nAmaka munirAja ko pradakSiNA dekara pUjA kI / pUjA karane ke bAda saba loga vApisa Ane ko udyata he| usI grAma meM eka dumarSaNa nAmakA vezya rahatA thaa| usakI nAgavasU nAmakI strI thii| una donoM kI nAmazrI nAmakI putrI thii| unhoMne vaha putrI bhagadatta ke bhAI bhavadeva ke liye dI thii| bhagadatta kA Agamana sunakara bhavadeva bhI kucha vikAra karatA huA vahA~ AyA aura bhagadattako vinaya-pUrvaka praNAma kara baiTha gyaa| bhagadatta ne AzIrvAda diyA jisase usakA mana Ardra ho gyaa| bhagadatta ne dharma kA svarUpa aura saMsAra kI virUpatA kA upadeza dekara bhavadatta kA hAtha ekAnta meM pakar3a kara ekAnta meM kahA-bhAI ! tujhe saMyama grahaNa karanA cAhiye / bhavadeva ne kahA-nAgazrI se chuTTI lekara ApakA kahA kruuNgaa| bhagadatta ne kahAhe bhAI ! saMsAra meM strI Adike jAla meM baMdhA huA jIva AtmA kA hita kaise kara sakatA hai ? isa moha ko chodd'o| taba koI uttara na dekha bhavadeva ne bar3e bhAIke anurodha se dIkSA lenekA vicAra kara liyaa| bhagadatta ne use apane guru susthita munirAja ke pAsa le jAkara saMsArakA cheda karane ke For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 bajhAbhUte [5.51 sarve'pi harSamANAH sametya muni susthitaM pradakSiNIkRtya saMpUjya caagntumudytaaH| tatraiva grAme durmarSaNo nAma gRhapatiH / tasya nAgavasurbhAryA / tayoH putrI nAgazrIH / sA vidhipUrvakaM bhavadevAya tAbhyAM dade / bhagadatta gamanaM zrutvA bhavadevo'pi vikurvANo'trAgatvA bhagadattaM vinayAtpraNamya taddattAzIrvAdenAdritamanAstasthivAn / bhagadatto dharmasvarUpaM saMsAravarUpyaM vyAkhyAya gRhItakara ekAnte bhrAtaH / tvayA saMyamo gRhItavya ityAha / bhavadeva-uvAca-nAgazrImokSaNaM vidhAya bhavata uditaM kariSyAmi / bhagadatta uvAca-he bhrAtaH ! saMsAre jAyAdipAzavaddho jIvaH kathamAtmahitaM karoti parityaja mohametamiti / tadA bhavadeva uttaramapazyan jyeSThAnurodhena dIkSAyAM mati viddhau| bhagadattaH svaguru susthitasamIpaM taM nItvA saMsAracchedanArtha mokSIM dIkSAM mA grAhayAMbabhUva / satAM saudaryamIdRgbhavati / bhavadevo dravyasaMyamI bhUtvA gurubhiH samaM dvAdazavarSANi vihRtyAparedhurvidhIrasahAyo nijaM vRddhagrAmaM gatvA subratAM gaNinIM samIkSya tAM prAha-he'mba ! 'kAcinnAgazrI mA kAcidasti / sA tasyeGgitaM jJAtvA jagAda-mune ! tadudantamahaM samyagna vedeti / tadovAsInyaM prAptaM taM saMyame sthirIkatuM guNavatyAyikAM prati arthAkhyAnakaM jagAda / sarvasamRddhanAmA vaizyaH, liye zIghra hI mokSa kI dIkSA dilA dI so ThIka hI hai kyoMki satpuruSoM kA bhAI-cArA aisA hI hotA hai| bhavadatta dravyasaMyamI hokara guruoM ke sAtha bAraha varSa taka vihAra karatA rahA / kisI samaya vaha ajJAnI akelA hI apane vRddhagrAma AyA / vahA~ suvratA nAma kI gaNinI ko dekhakara bolAhe mAtaH! kyA yahA~ koI nAgazrI nAmakI strI hai ? vaha usake abhiprAyako jAnakara bolI he mune ! maiM nAgazrI ke vRttAnta ko acchI taraha nahIM jaantii| yaha suna kara bhavadatta muni udAsInatA ko prApta ho gayA use saMyama meM dRr3ha karane ke liye suvratA nAmakI gaNino guNavato AryikA ko lakSya kara eka kathA kahane lagI (1) eka sarva samRddha nAmakA vaizya thA, usakI dAsIkA eka lar3akA thA jo nirantara ghinAvanA rahatA thA tathA dAruka usakA nAma thA / apanI mAtA arthAt vaizyako strIne usase kahA ki tujhe hamAre seThakA jUThA bhojana khAnA pdd'egaa| haTha kara usase kahA, khilA bhI diyA / parantu dAruka 1. kAvinnAmaMtrI mA kAcidasti ma0 / ka pratI nAmAsti, kAcit padaM kenApi niHsAritam / 2. sutratA kAmA gaNinI asmiAna guNapatI prati jagAva iti pUrvApara sambandhaH / (0.ttii.)| For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvaprAbhRtam 369 taddAsIsuto'zucirdArukAbhidheyaH svamAtrA proce - asmatzreSThyucchiSTabhojanaM tu tvayA'zanIyamiti / nibaMndhAdbhojitaH / sa jugupsayA vAntavAn / tat kaMsapAtreNa dhRtvA''cchAdya dhRtaM / dArukaH punarbubhukSuH svamAtaraM bhojanaM yayAce / tayA tatkaMsapAtraM vAntabhRtamupaDhaukitaM / kSutpIDito'pi sa AtmavAntaM na jagrAha / so'zucirapi cettAdRzastahi sAdhuH kathaM tyaktamabhIpsatIti ( 1 ) / guNavati ! punarekamarthAkhyAnakaM nijaM mano nizcalaM kRtvA tvaM zRNu / narapAlanAmA narendra ekaM zvAnaM kutUhalena mRSTAnnena saMpoSya kanakAbharaNabhUSitaM sadA vanakrIDAdI suvarNaracitAM zivikAmAropyaiva mandamatistamapAlayat / ekadA zivikArUDhaH saramAsuto gacchana bAlaviSTAmAlokya tAmAleDhumApapAta / taddRSTvA rAjA lakuTItADanena tamapAcakAra / tathA putri ! sAdhuH sarveSAM pUjanIyaH pUrvaMtyaktaM punarvAJchan parAbhavaM prApnoti ( 2 ) / he guNavati ! punarekAM kathAM zRNu kvacitkopi pathikastadvanAntare sugandhiphalapuSpAdisevayA yutastaM taruM tyaktvA sanmArga vihA mahATavIsaMkaTe patitaH / tatra jighAMsukaM -5.51] mUraM dRSTvA tato bhItvA ghAvannekasmin bhIme kUpe bimyat papAta / tatraya pApAcchItAdibhirdoSatrayasaMbhave vAgdRSTi tigatiprabhRtihInaM sarpAdibAgha nikaTaM tasmA ne use glAni-vaza ugala diyA / seThAnI ne usa vamana ko kAMse ke pAtrameM rakhakara kapar3e se DhA~ka kara rakha diyA / dAruka ko punaH bhUkha lagI taba usane apanI mAtA se bhojana mA~gA / mAtA ne vamana se bharA vaha hI kA~sekA pAtra use de diyA thaa| dAruka ne bhUkhase pIDita hone para bhI apane vamanako nahIM khaayaa| usa dAruka ne ghinAvanA hone para bhI jaba apanA vamana nahIM khAyA taba sAghu apanI chor3I vastuko kaise icchA kara sakatA hai ? 1 (2) he guNavati ! apanA mana nizcalakara eka kathA aura suna / narapAla nAma kA eka rAjA thA usane eka kutteko miThAI khilA-khilAkara pAlA thA vaha use suvarNa ke AbhUSaNoM se vibhUSita kara sadA vana - krIDA Adike samaya suvarNanirmita pAlakI meM baiThAkara sAtha le jAtA thA / isa taraha vaha mUrkha rAjA usa kutte kA pAlana karatA thA / eka dina pAlakI para car3hA kuttA jA rahA thA so bAlaka kI viSThA dekha use cATaneke liye kUda pdd'aa| rAjA ne yaha dekha use DaNDe se pITa kara bhagA diyA / he putra ! isI taraha sabakA pUjanIya sAdhu yadi pahale chor3I huI vastukI icchA karatA hai to tiraskArako prApta hotA hai / (3) he guNavati ! eka kathA aura sun| kahIM koI eka pathika kisI nameM eka vRkSake nIce ThaharA thA usake sugandhita phala aura phUla AdikA 24 For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 5.51 nnirgamanopAyamajAnantaM taM ko'pi bhiSagvaro yadRcchayA gacchan dRSTvA dayArdracittaH kenApyupAyena mahodarAnniSkAsya maMtrauSadhi prayogeNa vihitacaraNaprasAraNaM sUkSmarUpasamAlokanonmIlitanetraM sphuTAkaNane vijJAnanijazaktikarNayugalaM vyakta vAkprasarasaMyukta jivhaM sa cakAra / punaH sarvaramaNIyaM puraM tanmArgadarzanena prasthApayAmAsa / nirmalahRdayAH kasyopakAraM na vidadhyuH / punaH sa viSayAktamatiH pathikadurmatiH prakaTIkRtadigbhAgamAhaH prAktanakUpakaM samprApya tasmin punaH patitaH tathA kvacitsaMsAre mithyAtvAdikapaMcogravyAdhayo dIptyupAgatA janmakUpe kSudhAdAhAdyA taMmaGginaM vIkSya guruH sanmatirvedyo dayAlutvAddharmAkhyAnopAyapaNDitastasmAnnigamayya jinavAgauSadhi - niSevanA (NA) t samyaktvalocanamunmIlya samyagjJAna tiyugalamudghATayya sadvRttapAdau prasArita vidhAya dayAmayIM jihvAM vyaktAM vidhAya vidhipUrva paMcaprakArasvAdhyAyavacanAni taM vAdayitvA svargApavagayormAgaM sudhIH sAdhvagamayat / tatra keciddIrghasaMsArAH svapApodayAt bhramarA iva sugandhivandhu rodbhinnacampakasamIpavartanastatso 370 upabhoga karatA huA rahatA thaa| vaha usa vRkSako chor3a Age gayA to sanmArgako bhUla saghana jaMgalameM jA pdd'aa| vahA~ eka cItA use khAne ke liye AyA use dekha bhayabhIta hotA huA vaha bhAgA aura bhAgatA bhAgatA eka bhayaMkara kueM meM jA pdd'aa| vahA~ pApake kAraNa zIta Adi laganese use tridoSa kI bImArI ho gaI / usakI bolane dekhane sunane tathA calane Adi kI zakti naSTa hogaI, sarpa AdikI bAdhA usake nikaTa hI thI, vaha vahA~se nikalane kA upAya bhI nahIM jAnatA thA, bhAgyavaza svecchAse koI vaidya vahA~se nikalA, usane use dekhA, dekhate ho usakA citta dayAse Ardra ho gayA, ataH usane kisI upAya se use usa mahA kUpase nikAlA tathA mantra aura auSadhi prayogase ThIka kiyA / calane meM usake paira pasarane lage, sUkSma rUpake dekhane meM usake netra khula gaye, acchI taraha sunane meM usake donoM kAna apanI zakti se yukta ho gaye, tathA usakI jihvA bhI spaSTa vacana bolane lagI / vaidya ne use Thoka kara usake saba sundara nagarako usakA mArga dikhAkara ravAnA kara diyA, so Thoka hI hai kyoMki nirmala hRdaya vAle manuSya kisakA upakAra nahIM karate ? parantu vaha durbuddhi pathika viSaya Asaktacitta ho digbhAga meM mUDhatAko prakaTa karatA huA usI pahale kueM meM jA pdd'aa| usI prakAra kahIM saMsAra meM mithyAtva Adi paJca bhayaMkara bImAriyA~ prabalatAko prApta ho rahI haiM, aura yaha jIva saMsArarUpa kueM meM par3A par3A kSudhA kI dAhase dukhI ho rahA hai use dekha sadbuddhike 1 For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 51] bhAvaprAbhRtam 371 gandhyAvabodharahitAH pArzvasthAkhyAH samyagdarzanajJAnacAritrasamIpavartanAt, krodhAdikaSAyasparzAdiviSayalaukikajJAnacikitsAdikujJAnAH jihvAyAmaSTayA sparzeSu ca lampaTA durAzayAH kuzIlanAmAnaH niSiddheSu dravyeSu bhAveSu ca lolupAH saMsaktAhvayA, hIyamAnajJAnAdikA avasAnasaMjJAH, samAcArabahibhUtA mRga-caryAnAmadheyakA mahAmohAnivRtyA kRtvA 'AjarvajavAgastadandhakUpe peturnipatanti ca ( 3 ) bhavadeva iti zrutvA samprAptazAntabhAvo babhUva / subratA gaNinI sarvAryAgrasarI tadvijJAya dAridropAditadausthityAM nAgazriyamAnAyya taM darzayAmAsa / bhavadevo'pi tAM dRSTvA saMsArasthiti smRtvA dhigiti ninditvA punaH saMyama gRhItvA''yuHprAnte bhrAtrA bhagadattena saha ArAdhanAM zivAya / samAdhinA mRtvA mAhendrakalpe balabhadra vimAne sAmAniko dhAraka guru rUpI vaidya jo ki dharmopadezarUpI upAyake jAnane meM nipuNa haiM, dayAlu honese use usa saMsAra kUpase bAhara nikalavAte haiM, jinavANI rUpI auSadhikA sevana karAkara usake samyaktva rUpI locanako kholate haiM, samyagjJAna rUpI kAnoMke yugalako kholate haiM, sadAcAra rUpI pairoMko pasArate haiM, dayA rUpI jihvAko pragaTa karate haiM, vidhipUrvaka pA~ca prakArake svAdhyAya ke vacana usase bulavAte haiM, aura yaha saba kaha kara buddhimAn vaidya use svarga tathA mokSake mArgameM acchI taraha ravAnA karAtA hai| unameM kitane hI dIrghasaMsArI jIva apane pApake udayase una bhramaroM ke samAna jo sugandhise yukta khile hue campAke samIpavartI hokara usakI sugandhike jJAna se rahita haiM, pArzvastha nAma dharAte haiM, kyoMki ve samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritrake samIpameM rahate haiM / kitane hI loga krodhAdi kaSAya tathA spargAdi viSayoMke laukika jJAna aura auSadha Adi ke mithyAjJAna se yukta ho jihvA indriya ke tathA ATha prakAra ke sparzIka viSayameM lampaTa hokara kuzIla nAma dharAte haiM, inakA abhiprAya khoTA rahatA hai| kitane hI loga niSiddha dravya aura bhAvoMmeM lubhAkara saMsakta kahalAne lagate haiN| kitane ho loga jinake jJAna Adika nirantara ghaTe rahate haiM, avasAna nAma rakhAte haiM aura kitane hI samocona AcArase bAhya hokara mRgacaryA nAma pAte hue mahAmoha ke dUra na honeke kAraNa saMsAra patana ke kAraNa aparAdha ko karate haiM tathA andhakUpa meM par3e haiM aura vartamAna meM par3a rahe haiN| bhavadeva ina saba kathAoM ko sunakara zAntabhAva ko prApta hogyaa| tadanantara samasta AryikAoM kI pradhAna subratA gaNinI ne daridratA se 1. AjavaMjavAstAdhakUpe m050| For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 SaTprAbhRte [ 5.51 devaH saptasAgaropamAyurbabhUva / ahaM bhagadattacaraH sAgaradattazcakrisutaH saMjAtaH / tvaM bhavadevacaraH zivakumAro'tra babhUvitha / sa iti zrutvA saMsArAdvirato dIkSAM gRhItumudyato babhUva / vanamAlayA mAtrA mahApadmena pitrA ca vArito vItazokaM nagaraM pravizya saMjAtasaMvit aprAsukAhAraM nAhariSyAmIti vrataM gRhItvA sthitaH / etAvatIdIkSAM vinA prAkAhAraH kutaH ? bhUpastadvArtAM zrutvA prAha - yaH ko'pi zivakumAraM bhojayati tasmai samprArthitamahaM dAsyAmIti sabhAyAM ghoSayAmAsa / tadvijJAya saptasthAnasamAzrayo dRDhadharmanAmA zrAvakaH samAgatya zivakumAraM prAha / atha kAni tAni saptasthAnAnIti cet sajjAtiH sadgRhasthatvaM parivrAjyaM surendratA / sAmrAjyaM paramArhantyaM nirvANaM ceti saptadhA // 1 // atha dRDhadharmA kiM prAheti cet ? he kumAra ! tava jJAtayaH tava zatravaH pApasya jisakI kharAba dazA ho rahI thI aisI nAgazrI ko bulAkara dikhalAyA / bhavadeva bhI use dekhakara tathA saMsArakI sthitikA smaraNa kara dhikkAra detA huA apanI nindA karane lagA / usane punaH saMyama dhAraNa kiyA aura Ayu ke anta meM bhAI bhagadatta ke sAtha ArAdhanA kA Azraya liyA / samAdhi se mara kara vaha mAhendra svarga meM balabhadra vimAnameM sAta sAgarakI Ayu vAlA sAmAnika jAti kA deva huA maiM bhagadattakA jIva cakravartIkA putra sAgaradatta huA hU~ aura tU bhavadevakA jIva zivakumAra huA hai| isa prakAra sunakara zivakumAra saMsArase virakta ho dIkSA lene ke liye udyata ho gayA / vanamAlA mAtA aura mahApadma pitA ne use dIkSA lene se manA kiyA to vaha vItazoka nagara meM praveza kara Atma-jJAnase yukta ho yaha niyama lekara rahane lagA ki meM aprAsuka AhAra nahIM karUMgA / itanI dIkSA vinA use prAka AhAra kaise prApta hotA thA ? isakA uttara yaha hai ki rAjAne usa bAtako suna kara sabhAmeM aisI ghoSaNA karA dI thI ki jo koI zivakumArako AhAra karAvegA maiM usake liye mana cAhI vastu duuNgaa| yaha jAnakara sapta sthAnoMke AzrayabhUta dRDhadharma nAmaka zrAvaka ne Akara zivakumAra se kahA / ve sapta sthAna kauna haiM yadi yaha jAnanA cAhate ho to usakA uttara isa prakAra hai sajjAti-sajjAti, sadgRhastha, pAribrajya, surendratA, sAmrAjya, utkRSTa Arhantya pada aura nirvANa ye sAta parama sthAna haiM / dRr3hadharma zrAvaka ne zivakumAra se kahA thA ki he kumAra! tumhAre For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 51 ] bhAvaprAbhRtam 373 kAraNaM svaparaghAtakA vartante / tena tvaM bhAvasaMyamamaghAtamakRtvA tava prAsukAzanaM saMpAdya paryupAsanamahaM kurve / bandhuviyogaM vinA saMyame pravRtistavApi durlabheti hitaM vacanaM jagAda c| so'pi tadviditvA AcAmlanirvikRtira sarahitabhojanaH san divyastrIsannidhau sthitvApi sadA vikArarahitamanAH striyAstRNAya manyamAnaH khaGgatIkSNadhArAyAM saMvartamAno dvAdazasaMvatsarAMstapaH kRtvA saMnyAsaM gRhItvA jIvitAnte brahmendranAmni kalpe vidyunmAlI dehadIptivyAptadivataTo devo babhUva / vidyunmAlina evASTadevyo'trAgatya jambUnAmnaH tatra catasro bhAryAH padmakanakavinayarUpazriyo bhUtvA nijabhartrA saha dIkSitvA'cyutakalpaM gatvA strIliMgacyutA devA bhUtvA pazcAdatrAgatya mokSaM yAsyanti / sAgaradattanAmA svargaM gatvAtrAgatya nirvANaM yAsyati / iti jambUsvAmiari zrutvA zreNiko jaharSa / iti zrIbhAvaprAbhRte zivakumArakathA samAptA / gharake loga tumhAre zatru haiM, pApake kAraNa haiM tathA svaparakA ghAta karane vAle haiN| isaliye tuma bhAva saMyamakA ghAta kiye binA pravRtti karo arthAt saMyama dhAraNa karane kA jaisA tumhArA bhAva hai usake anusAra pravRtti karo, maiM prAka AhAra dekara tumhArI sevA karatA hU~ / gharake logoMko chor3e binA saMyama meM tumhArI bhI pravRtti durlabha hai, isa prakArake hitakArI vacana khe| zivakumAra ne bhI yaha jAna kara AcAmla, nirvikRti tathA nIrasa bhojana kA niyama le liyA / vaha sundara striyoMke pAsa raha kara bhI sadA nirvikAra citta rahatA thA aura striyoMke tRNNa ke samAna tuccha mAnatA huA khaGga tIkSNa dhArA vratakA lagAtAra bAraha varSa taka pAlana karatA rahA / anta meM saMnyAsa dhAraNa kara brahmendra nAmaka svarga meM zarIra kI prabhAse dizAoM ko vyApta karatA huA vidyunmAlI nAmaka deva huA / vidyunmAlI devakI jo ATha deviyA~ thIM unameM cAra deviyA~ jambU kumAra kI padmazrI, kanakazrI, vinayazrI aura rUpazrI nAmakI striyA~ hokara apane pati ke sAtha dIkSA leveMgI aura acyuta svarga jAkara strI liGga cheda deva hoMgI pIche yahA~ Akara mokSa jAveMgIM / sAgaradatta nAmaka muni pahale svarga jAveMge phira yahA~ Akara nirvANa ko prApta hoMge / isa prakAra jambUsvAmIkA cAritra sunakara rAjA zreNika harSita huA / isa taraha bhAvaprAbhRta meM zivakumAra kI kathA samApta huI / For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 SaTprAbhate [5. 5aMgAI dasa ya duNNi ya caudasapuvvAiM sylsuynnaannN| . paDhio a bhavvaseNo Na bhAvasavaNataNaM ptto||52|| aGgAni daza ca dve ca caturdazapUrvANi sakalazrutajJAnam / paThitazca bhavyasenaH na bhAvazramaNatvaM prAptaH // 52 // ( aMgAI dasa duNi ya ) aMgAni daza ca dve ca aMge / ( caudasapubvAI ) catu. dazapUrvANi ( sayalasuyaNANaM ) sakalazrutajJAnaM / ( paDhio a.) paThitazca / (bhabvaseNo ) bhavyasenanAmA muniH / ( Na bhAvasavaNattaNaM patto ) bhAvazramaNatvaM na prAptaH / jainasamyaktvaM vinA'nantasaMsArI babhUveti bhAvArthaH / atra bhavyaseno munirekAdazAGgAni / zabdato'rthatazca paThitastadvalenaiva dvAdazasyAGgasya caturdazapUrvANAM cArthaparijJAyakatvAt zrI kundakundAcAryeNa sakalazrutemadhImaM proktamiti jJAtavyaM sakalazrutewwwimmmmmmmmmmm gAthArtha-bhavyasena munine bAraha aGga tathA caudaha pUrva rUpa samasta zrutajJAna ko par3hA phira bhI vaha bhAva zramaNa avasthA ko prApta nahIM ho sakA // 52 // vizeSArtha-bhavyasena nAmaka muni, dvAdazAGga tathA caturdaza pUrva rUpa sakala zrutakA pAThI hone para bhI bhAva-muni nahIM ho sakA arthAt jaina samyaktva ke binA ananta saMsAra kA pAtra rhaa| yahAM bhavyasena muni ne gyAraha aGgoMko to zabda tathA artha donoM rUpase par3hA thA aura caudaha pUrvo ko vaha artha mAtrase jAnatA thA isI dRSTise kundakunda svAmI ne use sakala zrutakA pAThI kaha diyA hai, aisA jAnanA caahiye| kyoMki samasta zrutako par3hane vAlA puruSa saMsAra meM nahIM par3atA, aisA AgamakA vacana hai / bhavyasenakI kathA isa prakAra hai bhavyasena kI kathA vijayAdha parvata kI dakSiNa zreNImeM megha-kUTapattana nAmakA nagara hai. usameM sumati mahAdevIkA pati candraprabha nAmakA rAjA rahatA thaa| vaha candrazekhara nAmaka putrake liye rAjya dekara paropakAra ke artha tathA jinadeva aura jina muniyoM kI vandanA evaM bhaktike abhiprAya se kucha vidyAoMko dharatA huA dakSiNa mathurAmeM Akara muni guptAcAryake samIpa kSullaka ho gyaa| vaha eka samaya jina muniyoMkI vandanA aura bhaktike liye uttara mathurA kI ora jAne lge| calate samaya unhoMne zrImuni gupta AcAryase pUchA ki kisase kyA kahanA hai ? guptamunirAja ne kahA ki subrata munike For Personal & Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 52 ] bhAvaprAbhRtam uvAca dhotI saMsAre na patatItyAgamaH / bhavyasenasya kathA yathA - vijayArddhagirI dakSiNazreNI meghakUTapattane rAjA candraprabhaH sumatimahAdevI kAntazcandrazekharAya rAjya datvA paropakArAyaM jinamunivandanA bhaktyarthaM ca kAMzcana vidyAM dadhAno dakSiNamadhurAmAgatya muniguptAcAryasamIpe kSullako jAtaH / sa ekadA jinamunivandanA bhaktyarthaM - muttaramathurAM calitaH san zrImuniguptamAcAryaM prapaccha ki kasya kathyata iti / gupta - subratamunernamo'stu varuNamahArAjamahAdevyA revatyA dharmavRddhiriti vaktavyaM tvayA / evaM trIn vArAn pRSTo munistadevovAca kSullakaH svagataM ekAdazAGgadhAriNo bhavyasenAcAryasyAnyeSAM ca nAmApi bhagavAn nAdattaM tatra pratyayena bhavi - tavyamiti vicArya tatra gataH / suvratamunerbhaTTArakIyAM vandanAM kathayitvA tadIyaM viziSTaM vAtsalyaM ca dRSTvA bhavyasenavasatiM jagAma / tatra bhavyasenena saMbhASaNamapi na kRtaM / kuNDikAM gRhItvA bhavyasenena saha bahirbhUmi gatvA vikurvaNAM kRtvA haritakomalatRNAMkuracchanno mArgo darzitaH / taM mArga dRSTvA bhavyasena Agame kilate liye namostu aura mahArAja varuNakI mahAdevI revatIse dharmavRddhi kahanA / isa taraha kSullakane tIna bAra pUchA aura muni ne tIna hI bAra vahI uttara diyA | kSullaka ne apane manameM vicAra kiyA ki gyAraha aGgake dhArI bhavyasenAcAryaM tathA anya muniyoMkA bhagavAn nAma bhI nahIM lete haiM usameM kucha kAraNa avazya honA cAhiye aisA vicAra kara ve cale gaye / subrata munike liye bhagavAn muni guptAcArya kI vandanA kaha kara tathA unakA viziSTa vAtsalya dekhakara kSullaka bhavyasena kI vasatikA ko gaye / vahA~ bhavyasena ne unake sAtha saMbhASaNa bhI nahIM kiyA / kSullaka kamaNDalu lekara bhavyasena ke sAtha bAhyabhUmi meM gaye aura vikriyA kara unhoMne hare komala tRNa kuroMse AcchAdita mArga dikhaayaa| usa mArgako dekhakara bhavyasena Agama meM ye jIva kahe jAte haiM, aisA kaha AgamameM azraddhA karatA huA tRNoMke Upara calane lagA / jaba bhavya sena zaucake liye gayA taba kSullaka ne kamaNDalukA jala sukhA kara kahA - bhagavan ! kamaNDalu meM pAnI nahIM hai tathA pAsameM kahIM IMTa Adi padArtha bhI nahIM dekha rahA hU~ ataH isa nirmala sarovara meM miTTI se zuddhi kara lIjiye / tadanantara vahA~ bhI usane 'tathAstu' kaha kara zuddhi kara lii| ina saba ghaTanAoMse kSullakane dravyaliMgI mithyAdRSTi jAnakara bhavyasenakA 'yaha to abhavyasena hai' isaprakAra dUsarA nAma rakha diyA / madanantara kisI dina usa kSullaka ne pUrva dizA meM brahmA kA rUpa dikhAyA / usa samaya vaha padmAsana se baiThA thA, cAroM dizAoMmeM usake cAra mula 375 For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 SaTprAbhUte [ 5.52 jIvAH kathyante iti bhaNitvA Agame'ca kRtvA tRNAnAmupari gataH / zaucasamaye kuNDikAjalaM zoSayitvA kSullaka uvAca -- bhagavan! kuNDikAyAmudakaM nAsti tathA vikRtI zceSTikAdikAH kvApi nAhabhIkSe / ato'tra nirmalasarovare mRtsnayA zaucaM kuru tatastatrApi tathaiva bhaNitvA zaucaM cakAra / tatastaM mithyAdRSTi dravyalaginaM jJAtvA bhavyasenasyAbhavyaseno'yamiti nAmAntaraM cakAra / tato'nyadine pUrvasyAM dizi padmAsanasthaM caturvaktramupavItadarbhamuMjI daNDakamaNDaluprabhRtisahitaM devadAnavavandyamAnaM brahmarUpaM darzayAmAsa / tatra rAjAdayo bhavyasenAdayazca gatAH / revatI ko'yaM brahmanAma deva iti bhaNitvA lokaiH preritApi tatra na gatA / anyasmin dakSiNasyAM dizi garuDArUDhaM caturbhujaM cakrazaMkhagadAdighArakaM vAsudevarUpaM darzayAmAsa / pazcimadizi vRSabhArUDhaM sAdhaMcandrajaTAjUTagaurIgaNopetaM zaMkararUpaM, uttarasyAM dizi samavasaraNamadhye prAtihAryASTakamahitaM suranaravidyAdharamu nivRndavandyamAnaM paryakastha tIrthaMkararUpaM darzayati sma / tatra sarve lokA gacchanti sma / revato tu lokaiH preryamANApi na gatA / navaiva vAsudeva:, ekAdazaiva rudrA, caturviMzatireva tIrthaMkarA jinAgame pratipAditAste tu srve'pytiitaaH| ko'pyayaM mAyAvo vartate iti vicintya sthitA / brahmA tu ko'pi nAsti / uktaM ca dikhAI dete the, yajJopavIta darbha, mUMja, daNDa tathA kamaNDalu Adi sahita thA, aura deva dAnavoM ke dvArA vandanIya thA / rAjA Adi tathA bhavyasena Adi saba loga vahA~ gaye / parantu revatI rAnI 'yaha brahmA nAmakA kauna deva haiM, aisA kahakara logoM ke dvArA prerita hone para bhI nahIM gaI / dUsare dina kSullakane dakSiNa meM nArAyaNakA rUpa dikhAyA / vaha nArAyaNa garur3a para baiThA thA, usake cAra bhujAeM thIM aura cakra, zaMkha tathA, gadA AdikA dhAraka thA / isI prakAra eka dina pazcima dizAmeM vRSabha para baiThe, adhaMcandra, jaTAjUTa pArvatI tathA gaNoM sahita zaGkara kA rUpa dikhAyA tathA eka dina uttara dizA meM samavasaraNa ke bIca ATha prAtihAryo se sahita, sura, nara, vidyAdhara aura muniyoMke samUha se vandanIya padmAsana se sthita tIrthakara kA rUpa dikhAyA / vahA~ bhI saba loga gaye parantu revatI rAnI logoMke dvArA prerita honepara bhI nahIM gaI / vaha yaha soca kara apane ghara sthita rahI ki nArAyaNa nau hI rudra gyAraha hI hote haiM aura tIrthaMkara caubIsa hI jinAgama meM gaye haiM tathA ve saba ho cuke haiM yaha koI mAyAvI hai / aura brahmA nAmaka koI devatA to hai hI nahIM kyoMki kahA hai hote haiM, batalAye For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.53] bhAvaprAmRtam 377 Atmani mokSe zAne vRtte tAte ca bharatarAjasya / brahmeti gIH pragItA na cAparA vidyate brahmA // 1 // anyasmin dine caryAvelAyAM vyAdhipIDitakSullakarUpeNa revatIgRhasamIpapratolImArge mAyAmUrcchayA ptitH| revatI tadAkarNya bhaktyotthApya nItvopacAraM kRtvA pathyaM vidhApayitumArebhe / sa ca sarvamAhAraM bhuktvA durgandhavamanaM cakAra tadapanIya hA! virUpakaM pathyaM mayA dattamiti revatIvacanamAkarNya pratoSAnmAyAmupasaMhRtya tAM devIM vanditvA gurorAzIrvAdaM pUrvavRttAntaM ca kathayitvA lokamadhye tasyA amUDhadRSTimuccaiH prazasya svasthAnaM candraprabhA jagAma / varuNamahArAjastu zivakIrtaye nijaputrAya rAjyaM datvA dIkSAmAdAya mAhendrakalpe devo babhUva / revatI tu tapaH kRtvA brahmakalpe devI babhUva / iti zrI bhAvaprAbhRte bhavyasenamunikathA smaaptaa|| tusamAsaM ghosaMto bhAvavisuddho mahANubhAvo ya / NAmeNa ya sivabhUI kevalaNANI phuDa jAo // 53 // tuSamASaM ghoSayan bhAvavizuddho mahAnubhAvazca / nAmnA ca zivabhUtiH kevalajJAnI sphuTa jAtaH / / 53 // Atmani-brahmA isa prakAra kA zabda AtmAmeM, jJAna meM, cAritrameM tathA bharatake pitA bhagavAna vRSabhadevameM prasiddha hai aura koI dUsarA nahIM hai| : dUsare dina vaha kSullaka caryAke samaya eka bImAra kSullaka ke veSameM revatI ke ghara ke samIpa nikalA aura gopUrake mArgameM mAyA-mayI mAse gira pdd'aa| yaha suna revatI rAnI bhakti se daur3I gaI aura uThAkara tathA sevA suzrUSA kara pathya karAne ke liye tatpara huii| kSullaka ne saba prakAra kA AhAra kara durgandhita vamana kara diyaa| usa vamana ko dUra kara revatI kahane lagI hAya! mujhase koI ayogya pathya diyA gayA hai| revatI ke vacana suna saMtoSase mAyAko saMkoca kara candraprabha kSullaka ne devIkI vandanA kI tathA gurukA AzIrvAda aura pUrva vRttAnta kaha kara logoMke madhya usake amUDhadRSTi aGga kI khUba prazaMsA ko| tadanantara vaha apane sthAna para calA gyaa| varuNa mahArAja zivakIti nAmaka nija putrake liye rAjya dekara dIkSA dhAraNa kara mahendra svarga meM deva hue aura revato rAnI tapa kara brahmasvarga meM deva huii| - isa prakAra zrI bhAvaprAbhRta meM bhavyasena munikI kathA samApta huii| gAvArSa-bhAvase vizuddha zivabhUti muni, tuSamASa zabda kA bAra bAra For Personal & Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 SaTprAbhRte [ 5.53 ( tusamAsaM ghosaMto ) tuSamASazabdaM ghoSayan punaH punaruccArayan mA vismRti yAsIditi kAraNAt / ( bhAvavisuddho ) bhAvavizuddha: / ( mahANubhAvo ya ) mahAnubhAvazca mahAprabhAvayuktazca / ( NAmeNa ya sivabhUI ) nAmnA ca zivabhUtiH cakArAdarthena ca zivabhUtiH zivAnAM siddhAnAM bhutiraMzvayaM anantacatuSTayalakSaNaM trailokyanAyakatvaM yasya sa bhavati zivabhUtiH / (kevalaNANI phuDa jAo) kevalajJAnI kevalajJAnavAn lokaprakAzakapaMcamajJAnavAn sphuTaM zakrAdidevaiH prakaTIkRtaghAtikSayajAtizayadazakaH sarvaprasiddhaH saMjAta iti / asya kathA yathA-- kazcicchivabhUtinAmA - sannabhavyajIvaH paramavairAgyavAn kasyacidguroH pAdamUle dIkSAM gRhItvA mahAtapazcaraNaM karoti SaT pravacanamAtrAmAtraM jAnAti paraM vaiduSyaM kimapi tasya nAsti / uccAraNa karate hue mahA prabhAva ke dhAraka kevala jJAnI ho gaye, yaha sarva prakaTa hai // 53 // vizeSArtha - bhUla na jAU isa bhAvanA se tuSamASa zabda kA bAra bAra uccAraNa karate, bhAva se vizuddha aura mahA prabhAva se yukta zivabhUti nAmaka muni kevala jJAnI ho gaye lokAloka ko prakAzita karane vAle paMcama jJAna se yukta ho gaye, yaha sarva prakaTa hai / indrAdidevoMne ghAtiyA karmoM ke kSayase hone vAle unake daza atizaya prakaTa kiye / isa taraha ve sarva prasiddha ho gaye / gAthA meM NAmeNa ya ( nAmnA ca ) yahA~ nAma ke sAtha ca zabdakA bhI prayoga huA hai usase yaha siddha hotA hai ki ve muni nAmase hI zivabhUti nahIM kintu artha se bhI zivabhUti the| ziva arthAt siddhoM kI bhUti arthAt ananta catuSTaya rUpa athavA trailokyAMdhipati rUpa aizvaryaM jinake pAsa hai ve zivabhUti kahalAte the| yaha zivabhUti zabdakI sArthakatA hai| inakI kathA isa prakAra hai zivabhUti muni kI kathA koI eka zivabhUti nAma ke atyanta nikaTa - bhavya jIva the / parama vairAgya se yukta hokara unhoMne kisI guruke pAdamUla meM dIkSA le lI aura ghora tapazcaraNa karane lage / ve zAstra ke sirpha 'tuSamASa bhinna' ina chaha akSaroMko jAnate the / isase adhika kucha bhI pANDitya unameM nahIM thA / ve AtmAko zarIra tathA karmoMke samUhase bhinna jAnate the / unheM AgamakA vaha vAkya nahIM AtA thA, mAtra guruke dvArA kahe hue isa dRSTAnta ko ki For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 54 ] bhAvaprAmRtam 379 AtmAnaM zarIrakarmacayAdbhinna jAnAti / tadgranthaM nAyAti guruNA proktaM dRSTAntaM punaH punastIkSNIkaroti tuSAnmASo bhinna iti yathA tathA zarIrAdAtmA bhinna iti / taM zabdaM ghoSayannapi kadAcidvismRtavAn / artha jAnannapi zabdaM na jAnAti / ekAkI virahati ca / zabdavismaraNaklezAvartI kAMcidyuvati vaTakAdikapacanArtha mASAn sUpIkRtAn jalamadhyeplAvitAMstuSebhyo bhinnAn kurvantIM dRSTvA pRSTavAn ki kuruSe bhavati ! iti / sA prAha-tuSamASAn bhinnAn kromi| sa Aha-mayA prAptamiti kvacidgataH / tAvanmAtradravyabhAvazrutenAtmanyekalolIbhAvaM prApto'ntamuhUrtena kevalajJAnaM prApya navakevalabdhimAn dezAn vihRtya bhavyajIvAnAM mokSamArga pradarzya mokSaM gata iti / iti zrIbhAvaprAbhate zivabhUtimunyupAkhyAnaM samAptaM / bhAveNa hoi jaggo bAhiraliMgeNa kiM ca naggeNa / kammapayaDINa NiyaraM NAsai. bhAveNa daveNa // 14 // bhAvena bhavati nagnaH bahiligena kiM ca nagnena / karmaprakRtInAM nikaraM nazyati bhAvena dravyeNa / / 54 / / .. jisa prakAra tuSa se mASa ur3ada bhinna hai, usI prakAra zarIra se AtmA bhinna hai, bAra bAra uccAraNa kara pakkA karate rahate the| usa zabdakA uccAraNa karate rahane para bhI ve kadAcit use bhUla gaye / aba ve arthako to jAnate the parantu zabda nahIM jAnate the| akele hI vihAra karate the isaliye ( kiso se pUchanekA avasara bhI nahIM milatA thaa)| zabda ke bhUla jAne kA kleza unheM bAra bAra uThA karatA thaa| unhoMne eka bAra kisI strI ko bar3e Adi banAne ke liye dAla rUpa pariNata ur3adoM ko pAnI ke madhya DubAkara tuSoM se pRthaka karatI huI dekhA aura dekhakara pUchA ki Apa yaha kyA kara rahI haiM ? usa strI ne uttara diyA ki maiM taSoM aura ur3adoMko alaga alaga kara rahI huuN| muni bole ki maiMne 'pA liyaa| itanA kaha kara ve kahIM cale gye| utane mAtra dravya aura bhAva zrutajJAnake dvArA ve AtmA meM itanI tallonatA ko prApta hae ki antamahartameM kevalajJAna ko prApta kara nau kevala labdhiyoM se yukta ho gaye tathA dezoM meM vihAra kara bhavya jIvoMko mokSamArga dikhalAte hue mokSa gye| isa prakAra zrIbhAvaprAbhRta meM zivabhUti muniko kathA samApta huii| * gAthArtha--bhAvase nagna hotA hai bAhya liGga rUpa nagna veSase kyA sAdhya hai ? arthAt kucha nahIM bhAvasahita dravyaliGga ke dvArA hI karmaprakRtiyoMkA samUha naSTa hotA hai // 54 // For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 SaTprAbhRte [ 5.55 ( bhAveNa ) jinarAjasamyaktvena / ( hoi Naggo ) bhavati nagno nirgranthasvarUpaH / ( bAhiraliMgeNa kicanaggeNa ) bahiligena kiM ca bAhyanagnatayA na kimapi mokSalakSaNaM kAryaM siddhayati pazUnAmiva / ( kammapayaDINa giyaraM ) karmaprakRtInAM nikaraM samUhaH aSTacatvAriMzadadhikazatsaMkhyAnAM vRndaM ( NAsaha bhAveNa davveNa ) nazyati bhAvena dravyeNa ceti / ye mithyAdRSTayo gRhasthA api santo'smAkaM bhAvo vidyate iti vadanti strIbhiH saha brahmacaryaM ca bhajanti te 'laukA: cArvAkasadRzA nAstikAstanmatanirAsArthamidaM vacanamuktaM zrI kundakundAcArya svAmibhiH. ( NAsai bhAveNa davveNa ) bhAveNa - karmakSayo bhavati bhAvapUrvaka dravyaligena gRhItena bhAvadravyalagAbhyAM karma prakRtinikaro nazyati na tvekena bhAvamAtreNa dravyamAtreNa vA karmakSayo bhavati / iti vyAkhyAnabalena te nAstikA pUrvavacchikSaNIyA bhAvArtha: / NaggattaNaM akajjaM bhAvaNarahiyaM jirNohi paNNattaM / iya NAUNa ya NiccaM bhAvijjahi appayaM dhIra // 55 // nagnatvaM akArya bhAvarahitaM jineH prajJaptam / iti jJAtvA ca nityaM bhAvayeH AtmAnaM dhIra // 55 // vizeSArtha - bhAva arthAt jina samyaktva se hI nirgrantha rUpa prApta hotA hai| pazuoM ke samAna kevala bAhya- liGga rUpa nagna mudrA dhAraNa karanese mokSa rUpa kArya siddha nahIM hotA karmoMkI ekasau ar3atAlIsa prakRtiyoMkA 'samUha bhAva aura dravya donoM liGgoMke dhAraNa karanese hI naSTa hotA hai| jo mithyAdRSTi gRhastha hote hue bhI kahate haiM ki hamAre munikA bhAva vidyamAna hai, tathA striyoM ke sAtha rahate hue brahmacarya kA sevana karate haiM ve lauMka loga cArvAkoMke samAna nAstika haiM unake matakA nirAkaraNa karane ke liye zrI kundakundAcArya svAmI ne yaha vacana kahA hai 'NAsai bhAveNa davveNa ' arthAt bhAvapUrvaka dravyaliGga ke grahaNa karane meM hI karma prakRtiyoM kA samUha naSTa hotA hai, kevala bhAvase athavA kevala dravyase naSTa nahIM hotA / isa vyAkhyA ke balase ve nAstika pahale kI taraha zikSA dene yogya haiM // 54 // gAthArtha - jinendra bhagavAn ne bhAva rahita nagnatvako akArya - kArya - rahita kahA hai aisA jAna kara he dhIra puruSa ! nirantara AtmA kI bhAvanA karanA cAhiye // 55 // 1. laukA ka0 / For Personal & Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 55 ] bhAvaprAbhRtam 381 1 ( NaggattaNaM akajjaM ) nagnatvaM savaM bAhyaparigraharahitatvaM akAryaM sarvakarmakSayalakSaNamokSakAryarahitaM / kathaMbhUtaM nagnatvaM ( bhAvaNarahiyaM jiNehi paNNattaM ) bhAvanArahitaM paMcaparameSThibAhyabhAvanArahitaM nijazuddhabuddha kasvabhAvAtmAntaraGgabhAvanArahitaM ca jinaistIrthaMkaraparamadevairanagArakevalibhirgaNadhara devaizca prajJaptaM praNItaM pratipAditaM kathitaM bhaNitamiti yAvat / ( iya NAUNa ya NiccaM ) iti jJAtvA vijJAya nityaM sarvakAlaM / ( bhAvijjahi appayaM dhIra) bhAvayestvaM AtmAnaM bahistatvaM ca he vIra ! yogIzvara ! iti sambodhanapadena dhyeyaM prati ghiya mIranti prerayanti iti dhIrA yogIzvarA eva grAhmA na tu gRhasthaveSadhAriNaH pApiSThalaukA. gRhasthAnAM samyaktva pUrva kamaNuvrateSu dAnapUjAdilakSaNeSu gurUNAM vaiyAvRtyaphaleSu niyogo jJAtavya iti / tathA coktaM lakSmIcandreNa guruNA 3 vijjAvacceM virahiyahaM vaya giyaro vi Na ThAi / sukka sarahu kiha haMsa kulu jaMtau gharaNahaM jAi // vizeSArtha - paMcamaparameSThiyoMkI bAhya bhAvanA se rahita tathA zuddhabuddha-vItarAga sarvajJatA rUpa eka svabhAvase yukta nija AtmAkI antaraGga bhAvanAse rahita jo nagnatA hai arthAt sarvaM bAhya parigraha se rahita avasthA hai vaha saba karma kSaya rUpa mokSa kArya se rahita hai / aisA tIrthaMkara parama devane, anagAra kevaliyoM ne athavA gaNadhara devoM ne kahA hai / aisA jAnakara hai dhIra! he yogIzvara ! tU AtmA tathA bAhya tattvakI bhAvanA kara / yahA~ AcArya mahArAja ne jo 'dhIra' yaha sambodhana pada diyA hai usase dhyeya ke prati buddhiko prerita karane vAle muniyoMkA hI grahaNa karanA cAhiye / gRhastha 'veSako dhAraNa karane vAle pApo lauMkoM kA nahIM / dAna pUjA Adi jinake lakSaNa haiM tathA guruoM kI vaiyAvRttya jinakA phala hai aise samyaktvapUrva aNuvrata dhAraNa karanA gRhasthoM kA kAryaM jAnanA cAhiye / jaisA ki lakSmIcandra gurune kahA hai vaiyAvRtya se - vaiyAvacca - jo puruSa nahIM ThaharatA, so ThIka hI hai kyoMki sUkhe kula kisa prakAra rokA jA sakatA hai ? 1. lokAH ka0 / 2. vaiyAvRtyasakAleSu ma0 / 3. sAvaya dhamma dohA / rahita haiM unake vratoMkA samUha sarovarase jAtA huA haMsoM kA For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [5.56taM bhAvaliMga kerisaM havadi taM jahAtadbhAvaliMga kIdRzaM bhavati tadyathA-tadeva nirUpayanti bhagavantaHdehAdisaMgarahio mANakasAehi sylprictto| appA appammi rao sa bhAvaliMgI have sAhU // 56 // dehAdisaMgarahitaH mAnakaSAyaiH sklprityktH| - AtmA Atmani rataH sa bhAvaliGgI bhavet sAdhuH // 56 // . ( dehAdisaMgarahio ) dehaH zarIraM sa AdiryeSAM pustakakamaNDalupicchapaTTaziSyaziSyAchAtrAdInAM karmanokarmadravyakarmabhAvakarmAdInAM saMgAnAM cetanAcetanabahiraMgAntaraMgaparigrahANAM te dehAdisaMgA / athavA''gamabhASayA kSetraM vAstu dhanaM dhAnyaM dvipadaM ca catuSpadaM / hiraNyaM ca suvarNa ca kupyaM bhAMDaM vahirdaza // 1 // mithyAtvavedahAsyAdiSaT kaSAyacatuSTayaM / rAgadveSo ca saMgA'syurantaraGgAzcaturdaza // 2 // iti zlokadvayakathitakrameNa caturviMzatiparigrahAstebhyo rahito dehAdisaMgarahitaH / vaha bhAvaliGga kaisA hotA hai ? yahI zrI kundakunda bhagavAna nirUpaNa karate haiM gAthArtha-jo zarIra Adi parigraha se rahita hai, mAna kaSAyase pUrNatayA nima kta hai tathA jisakI AtmA AtmasvarUpameM lIna hai vaha sAdhu bhAvaliGgI hotA hai / 56 // vizeSArtha-deha zarIrako kahate haiM use Adi lekara pustaka kamaNDalu picchI paTaTa ziSya, ziSyA tathA chAtra Adi, athavA karma, nokarma, dravyakarma, bhAvakarma Adi athavA cetana acetana bahiraGga parigraha ye saba dehAdisaMga kahalAte haiM / athavA Agamako bhASAse kSetraM vAstu-kheta, makAna, dhana, dhAnya, dvipada-dAsI dAsa, catuSpadagAya bhaiMsa ghor3e Adi pazu, cA~dI, suvarNa, vastra tathA vartana ye daza bAhya parigraha haiN| mithyAtva-mithyAtva, veda, hAsyAdi 6 nokaSAya, cAra kaSAya, rAga aura dveSa ye caudaha antaraGga parigraha haiM / jo muni pUrvokta donoM zlokoM meM kahe gaye caubIsa prakAra ke pariprahase dUra rahatA hai use dehAdi saMga-rahita batalAyA gayA hai| isake sivAya jo For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.57 ] bhAvaprAbhRtam 383 ( mANakasAehiM sayalaparicatto) mAnakaSAyaiH sakalaparityaktaH manovacanakAryaM rahitaH / ( appA appammi rao) AtmA Atmani rataH / ya evaM vighaH ( sa bhAvaliMgI have sAhU ) sa sAghurbhAvaliMgI bhavet / mamatta parivajjAmi nimmamattibhuvaTTido / AlaMbaNaM ca me AdA avasesAI vosare // 57 // mamatvaM parivarNAmi nirmamatvamupasthitaH / AlambanaM ca me AtmA avazeSANi vyutsRjAmi // 57 // ( mamata parivajjAmi ) mamatvaM mamatAM mamedamahamasyeti bhAvaM parivarjAmi pariharAmi / ( nimmamattamuvaTThido ) nirmamatvamiti bhAvamupasthita AzritaH / ( AlaMbaNaM ca meM AdA ) yadyevaM mamatvaM pariharasi niSedhaM karoSi tahi kaM vidhi zrayasi "ekasya niSedhosparasya vidhiH" iti vacanAt dvayamatrati pRSTe uttaraM dadAti AlambanaM cAzrayo me mama AdA AtmA nijazuddhabuddha kajIvapadArthaM iti vidhiH / saba prakArake mAna kaSAyoM se mukta ho tathA jisakI AtmA AtmA meM hI lIna rahI hai, vaha sAghu bhAvaliGgI kahA jAtA hai / [ yahA~ anya parigrahoMke tyAgake sAtha zarIra ke tyAgakA bhI ullekha kiyA hai so zarIra vastra Adi ke samAna sarvathA bhinna parigraha to hai nahIM taba isakA tyAga kisa prakAra ho sakatA hai / isa praznakA uThanA svAbhAvika hai parantu usakA uttara yaha hai ki zarIrase mamatA bhAvakA chor3anAhI zarIra rUpa parigrahako tyAganA hai / ] gAvArtha - meM nirmamabhAva ko prApta hokara mamatA bhAvako chor3atA hU~ / aba cUMki merA Alambana mero hI AtmA hai ataH anya samasta bhAvoMko chor3atA hU~ // 57 // vizeSArtha - 'yaha merA hai aura maiM isakA hU~' isa prakAra ke bhAvako mamatva kahate haiN| maiM isa mamatva bhAvako chor3atA hU~ aura nirmamatva bhAvako prApta hotA hU~ / yadi isa prakAra mamatva bhAvako chor3ate ho arthAt isakA niSedha karate ho to phira kisa vidhikA Azraya lete ho kyoMki 'eka kA niveSa hotA hai aura dUsare ko vidhi hotI hai, aisA Agama kA vacana hai ? ataH yahA~ vidhi aura niSedha donoM kA samanvaya kyA hai ? aisA prazna hone para AcArya mahArAja uttara dete haiM ki merA Alambana merA zuddha buddha svabhAva vAlA AtmA hai arthAt yaha vidhi huI aura AtmA se atirikta For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5.58 SaTnAbhRte ( avasesAI vosare ) avazeSANi Atmana uddharitAni rAgadveSamohAdIni vyutsRjAbhi prihraami| AdA khu majma NANe AdA me daMsaNe caritte ya / AdA paccakkhANe AdA me saMvare joge|| 58 // AtmA khala mama jJAne AtmA me darzane caritre ca / AtmA pratyAkhyAne AtmA me saMvare yoge|| 58 // .. (AdA khu majjha NANe ) AtmA nijacaitanyasvarUpo jIvapadArthaH kha sphuTaM mama jJAne jJAnakArya, jJAnanimittaM mamAtmaiva vartate nAtyatkimapi jJAnopakAraNAdikaM pustakapaTiTakAdikamiti bhAvaH / ( AdA me daMsaNe caritte ya ) AtmA me darzane samyaktve samyagdarzanakArye nAnyatkimapi tIrthayAtrAjinapratiSThAzAstrazravaNavandanastavanAdikaM ityAdi samyaktvotpattikAraNaM / caritre ca mamAtmaiva-cAritrakArye mamAtmaiva vartate na tu nAnAvikalparUpaM vratasamitiguptidharmAnuprekSAparISahajayAdikamAsravani rAgadveSa moha Adiko chor3atA hU~, yaha niSedha huaa| parama bheda-vijJAna ke dvArA yahA~ nija zuddha buddha AtmA ko upAdeya tathA rAgAdi vikAra bhAvoM. ko heya batalAyA hai / / 57 // . ___ gAthArtha-nizcaya se mere jJAnameM AtmA hai, samyagdarzana meM AtmA hai, cAritra meM AtmA hai, pratyAkhyAna meM AtmA hai, saMvara meM AtmA hai aura yoga-dhyAna meM AtmA hai / / 58 // vizeSArtha-yahAM nizcayanaya kI apekSA guNa aura guNI kA abheda kathana karate hue kahA gayA hai ki jJAna guNa meM nija caitanya svarUpa merA AtmA hI vidyamAna hai / athavA jJAna rUpa kArya kI utpatti meM merA AtmA hI nimitta hai, jJAnake upakaraNAdika jo pustaka tathA paTTI Adi haiM ve kAraNa nahIM haiM / darzana arthAt samyaktva meM merA AtmA hI vidyamAna hai athavA samyaktva rUpa kArya kI utpatti meM merA AtmA hI kAraNa hai anya tIrthayAtrA, jina-pratiSThA, zAstra-zravaNa, vandanA tathA stavana Adi samyaktva kI utpatti ke kAraNa nahIM haiN| cAritra meM bhI merA AtmA hI vidyamAna hai athavA cAritra rUpa kArya kI utpatti meM merA AtmA ho kAraNa hai, anya nAnA vikalpa rUpa vrata samiti gupti dharma anuprekSA aura parISahajayAdika kAraNa nahIM haiM / AgAmI doSoMkA nirAkaraNa karanA pratyAkhyAna hai / isa pratyAsthAna meM merA AtmA hI vidyamAna hai athavA pratyAkhyAna kI utpatti meM merA AtmA hI kAraNa hai, anya guru ziSyAdi For Personal & Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 59] bhAvaprAmRtam 385 rosslkssnnbhaavsNvrnimittN| (mAdA paccakmANe ) AgAmidoSanirAkaraNalakSaNaM pratyAkhyAnaM pratyAkhyAnanimittaM mamAtmaiva vartate / ( AdA me saMvaro joge ) AtmA me mama saMvare saMvaranimittaM karmAsavanirodhalakSaNasaMvarakAyeM mamAtmaiva vartate / yogasya dhyAnasya kArya mamAtmaiva vartate iti bhAvaH / ego me sassado appA nnaannsnnlkssnno| sesA me bAhirA bhAvA savve saMjogalakkhaNA // 59 // eko me zAsvata AtmA jnyaandrshnlkssnnH| zeSA meM bAhyA bhAvAH sarve saMyogalakSaNAH // 59 / / ( ego me sassado appA) eko me zAzvata AtmA anyatsarva vinazvaramityarthaH / sa AtmA kathaMbhUtaH ( NANadaMsaNalakkhaNo) nizcayena kevalajJAnakevaladarzanalakSaNaH, vyavahAreNASTavidhajJAnacatuvidhadarzanacinhaH, matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni samyagjJAnaM paMcavidhaM kumatikuzrutavibhaMgalakSaNaM mithyAjJAnaM trividhaM, ityaSTa kAraNa nahIM haiM / Asrava kA nirodha hojAnA saMvara hai| isa saMvara meM merA AtmA hI vidyamAna hai athavA karmAnavanirodha lakSaNa saMvara rUpa kArya meM merA AtmA hI kAraNa hai, anya padArtha nhiiN| yoga dhyAna ko kahate haiN| yoga meM merA AtmA hI vidyamAna hai athavA yoga-dhyAna rUpa kArya meM merA AtmA hI kAraNa hai| [ yahA~ para TokAkAra ne upAdAna kAraNa ko apekSA AtmA ko jJAna, darzana hI cAritra, pratyAkhyAna, saMvara aura yoga kA kAraNa kahA hai kyoMki AtmA hI jJAnAdi rUpa pariNamana karatA hai| bAhya kAraNoM kA sarvathA niSedha nahIM samajhanA cAhiye kyoMki vyavahAra nayase unakI bhI upayogitA hotI hai ] // 56 // mAthArya avinAzI aura jJAna darzana rUpa lakSaNa se yukta eka AtmA hI merA hai karmoke saMyoga se hone vAle anya sabhI bhAva mujha se bAhya haiM mere nahIM haiM // 59 // vizeSArya-nizcayanaya se kevala jJAna aura kevala darzana lakSaNa vAlA tathA vyavahAranaya se ATha prakAra ke jJAna tathA cAra prakAra ke darzana rUpa lakSaNa se yukta eka avinazvara AtmA hI merA hai, karmodaya se mile hue putra strI tathA mitra Adi padArtha mere nahIM haiM, spaSTa hI mujha se bAhya bhAva haiN| mati,zrata, avadhi, manaHparyaya aura kevala ye pAMca samyagjJAna tathA kumati, . 25 For Personal & Private Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 SaTprAbhRte [5. 60bhedA jJAnasya / cakSurdarzanamacakSudarzanamavadhidarzanaM kevaladarzanaM ceti caturvidhaM darzanaM, iti dvAdazabheda upayogo jIvasya vyavahArabhUtaM lakSaNaM / ( sesA me bAhirA bhAvAH) zeSA jJAnarzanadvayAbahibhUtAH putrakalatramitrAdayaH padArthA vAhyA bhAvAH padArthA bhavanti / ( savve saMjogalakkhaNA ) sarve saMyogena karmodayena militA ityarthaH / / bhAveha bhAvasuddhaM appA suvisuddhaNimmalaM cev| .. lahu caugai caiUNaM jai icchaha sAsayaM sukkhaM // 60 // bhAvayata bhAvazuddha AtmAnaM suvizuddhanirmalaM caiv| . laghu caturgatiM tyaktvA yadi icchata zAzvataM sukham / / 60 / / ( bhAveha bhAvasuddha) bhAvayata yUyaM kathaM ? yathA bhavati bhAvasuddha-bhAvazuddhaM pariNAmasya niSkuTilatvaM mAyAmithyAnidAnazalyatrayarahitatvaM yathA bhavatyevaM AtmAnamarhatsiddhAdikaM ca he bhavyAH ! bhAvayata / 'hajitthA madhyamasya' iti sUtreNa tasthAne h| (appA suvisuddhanimmalaM ceva ) AtmAnaM suvizuddhanirmalaM caiva / AtmAnaM kathaMbhUtaM, suvizuddhanirmalaM suSThu atizayena vizuddha karmamalakalaMkarahitaM nirmala rAgadveSamohamalarahitaM / (lahu caugai caiUNaM ) laghu ,zIghra caturgatiM tyaktvA pramucya / ( jai icchaha sAsayaM sukkhaM ) yadi cet, icchata yUyaM zAzvatamavinazvaraM saukhyaM paramAnandalakSaNamiti / kuzruta aura kuavadhi ye tIna mithyAjJAna isa prakAra jJAna ke ATha bheda haiM aura cakSurdarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana ye darzana ke cAra bheda haiM / donoM milAkara upayoga ke bAraha bheda hote haiN| yaha bAraha prakAra kA upayoga jovakA vyavahAra nayAzrita lakSaNa hai / / 59 // / ___ gAthArtha he munivara ! yadi tuma cAroM gatiyoM ko chor3akara avinAzI sukhakI icchA karate ho to zuddha bhAva-pUrvaka atyanta vizuddha aura nirmala AtmA kA dhyAna karo // 6 // vizeSArtha-he bhavya ! yadi tU laghu arthAt zIghra hI caturgati se chUTa kara zAzvata avinazvara sukha kI icchA karatA hai to bhAvoMko zuddha banAkara mAyA mithyA aura nidAna ina tInoM zalyoM se mukta hokara AtmA kA athavA arhanta siddha AdikA cintana kro| yaha atyanta vizuddha arthAt karma mala kalaGka se rahita tathA rAgadveSa aura moha rUpI malase rahita hai / 'bhAveha' yahA~ para 'hajitsA madhyamasya, isa sUtrase ta ke sthAnameM 'ha' hogayA hai // 6 // For Personal & Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 -5.61-62] bhAvaprAbhRtam jo jIvo bhAvato jIvasahAvaM subhaavsNjutto| so jaramaraNaviNAsaM kuNai phuDaM lahai NivvANaM // 61 // yo jIvo bhAvayan jIvasvabhAvaM subhAvasaMyuktaH / sa jarAmaraNavinAzaM karoti sphuTa labhate nirvANam / / 61 // ( jo jIvo bhAvaMto ) yo jIva AsannabhavyaH bhAvaMto-bhAvayan bhavati / kaM bhAvayan bhavati ( jIvasahAvaM ) jIvasvabhAvamAtmasvarUpaM anantajJAnAnantadarzanAnantavIryAnantasukhasvarUpaM kevalaM kevalajJAnamayaM vA AtmAnaM / kathaMbhUtaH san / (subhAvasaMjutto) zobhanapariNAmasaMyukto rAgadveSamohAdivibhAvapariNAmarahitaH / ( so jaramaraNaviNAsaM sa kuNai phuDaM ) jIvo'ntarAtmA bhedajJAnabalena jarAmaraNavinAzaM karoti punarjarAjIrNo na bhavati na ca kathaM ? mriyate phuDa-sphuTaM nizcayena tIrthakaro bhavati / ( lahai NivvANaM ) labhate kiM nirvANaM sarvakarmakSayalakSaNaM mokSaM anantasukhaM prApnotItyarthaH / jIvo jiNapaNNatto NANasahAo ya ceynnaashio| so jovo NAyavyo kammakkhayakAraNaNimitto // 62 // - jIvo jinaprajJaptaH jnyaansvbhaavshcetnaashitH| sa jIvo. jJAtavyaH karmakSayakAraNanimitte // 62 // gAthArtha-jo jIva uttama bhAvoM se yukta hokara AtmasvabhAva kA cintana karatA hai vaha jarA aura maraNakA nAza karatA hai tathA spaSTa hI nirvANako prApta hotA hai / / 61 // : vizeSArtha-jo prANI subhAva-uttama pariNAmoM se yukta tathA rAgadveSa moha Adi vibhAva pariNAmoM se rahita hotA huA jIvasvabhAvakA arthAt ananta jJAna, ananta darzana, ananta vIyaM aura ananta sukha svarUpa athavA mAtra kevala jJAnamaya AtmA kA dhyAna karatA hai vaha antarAtmA bhedajJAna ke bala se jarA aura maraNa kA nAza karatA hai arthAt phira na jarA se jIrNa hotA hai aura na maratA hai kintu nizcaya se tIrthakara hotA hai aura sarva karma kSaya rUpa lakSaNa se yukta evaM anantasukha-sampanna mokSa ko prApta hotA hai / / 61 // ".. gAthArtha-jinendra bhagavAn ne jJAna svabhAva vAle evaM cetanA se sahita "jIvakA nirUpaNa kiyA hai kokA kSaya karaneke liye vaha jIva avazya ho jAnane yogya hai / / 62 / / . . For Personal & Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 SaTprAmRte [5. 62(jIvo jiNapaNNato ) jIva vAtmA jinaprajJaptaH zrImadbhagavadarhatsarvajJavItarAgeNa praNItaH kathitaH / jIvo nAstIti ye cuvAkkuziSyA vadanti tanmatamanena padena nirastaM bhavatIti jJAtavyaM / tathA coktaM tadahaMjastanehAto rakSodRSTebhavasmRteH / bhUtAnanvayanAjjIvaH prakRtijJaH sanAtanaH // 1 // . kathaMbhUtaH praNItaH, ( NANasahAo ya ) jJAnasvabhAvo jJAnasvarUpaH / tathA * coktaM vibhAvasorivoSNatvaM careNyoriva cApalaM / zazAGkasyeva zItatvaM svarUpaM jJAnamAtmanaH // 1 // vizeSArtha-zrImAn-bhagavAn-arhanta-sarvajJa vItarAga deva ne jova. padArtha kA nirUpaNa kiyA hai isaliye 'jIva nahIM haiM' aisA jo cArvAka kahate haiM isa padase unake isa mata kA nirAkaraNa ho jAtA hai / aisA hI kahA hai___tavarhaja-yaha jJAna svabhAva jIva sanAtana hai-anAdi-siddha hai| pRthivI jala agni aura vAyu isa bhUta catuSTaya se. navIna utpanna nahIM huA hai kyoMki usI dina utpanna hue bAlaka kI stana pone kI ceSTA dekhI jAtI hai yadi jIvako pUrva bhavakA saMskAra na hotA to vaha eka dina kI avasthA meM hI mAtA kA stana na piitaa| isake sivAya preta pUrva bhava kI vArtA sunAte dekhe jAte haiM aura kinhIM ko apane pUrva bhavoMkA smaraNa bhI hotA dekhA jAtA hai isase bhI siddha hotA hai ki isa jIva kA pUrvabhavoM se sambandha rahatA hai, sarvathA navIna hI utpanna nahIM hotA hai| jo jisase utpanna hotA hai usakA anvaya-sambandha usake sAtha avazya rahatA hai parantu bhUta-catuSTaya kA jIvake sAtha kucha bhI anvaya nahIM dekhA jAtA, isase siddha hotA hai ki jIvakI utpatti bhUtacatuSTaya se nahIM hotii| prazna-yaha jIva kasA hai ? uttara-yaha jIva jJAna svabhAva vAlA hai, aisA hI kahA haivibhAvaso-jisa prakAra agnikA svarUpa uSNatA hai, vAyukA svarUpa capalatA hai, aura candramA kA svarUpa zItalatA hai usI prakAra AtmA kA 1. yazastilake somadevasya / 2. prameyaralamAlamyAM jIva; ityAsya sthAne siddhaH pAThaH / 3. vareNyo ma / For Personal & Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 62] bhAvaprAmRtam 389 ityanena ye sAMkhyAH kApilAH satkAryAparanAmAno mithyAdRSTayo vadanti jIvaH khalu muktaH n bAhyagrAhyarahito bhavati" tanmataM nirAkRtaM bhavatIti veditavyaM / tathA coktaM kapilo yadi vAJchati vittimaciti suragurugIgu pheSveva patati / caitanyaM bAhyagrAhyarahitamupayogi kasya vada tatra vidita // 1 // (ceyaNAsahio ) cetanAsahitaH pratipadvirAjamAna ityanena lokAyatamataM nirastamiti jJAtavyaM / evaM guNaviziSTena jIvena kiM kArya bhavatIti paryanuyoge satIdaM prAhuH-( so jIvo NAyavyo ) sa jIvaH sa AtmA jJAtavyaH / (kammakkhayakAraNaNimitte ) karmakSayakAraNanimitte karmaNAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyunarnAmagotrAntarAyANAM samUlakASaM kaSaNe jIvapadArtha eva samartha iti jJAtavyaM / anantasaukhyadAnaheturAtmeti bhAvaH / svarUpa jJAna hai| isa kathana se satkArya isa dUsare nAmako dhAraNa karane vAle mithyAdRSTi sAMkhya jo yaha kahate haiM ki 'jIva mukta hotA huA bAhya padArthoM ke grahaNa se rahita ho jAtA hai usakA khaNDana ho jAtA hai| jaisA ki kahA hai kapilo-yadi sAMkhya acetana prakRti meM hI jJAnako cAhatA hai arthAt jJAna puruSa kA dharma na hokara acetana prakRti kA dharma hai, aisA mAnatA hai to vaha cArvAka ke vacana jAla meM hI A par3atA hai arthAt jisa prakAra cArvAka jJAnako acetana bhUta-catuSTaya kA dharma mAnate haiM usI prakAra sAMkhya bhI jJAnako acetana prakRtikA kArya mAnate haiM, isa taraha sAMkhya aura cArvAkoMkA kahanA eka sadRza hotA hai| sAMkhya caitanya ko bAhya grAhya se rahita mAnate haiM arthAt use jJeyAkAra pariccheda se parAGa mukha svIkAra karate haiM so aisA caitanya kisake liye upayogo hai tumhI kaho ? prazna-pUnaH jIva kaisA hai ? - uttara-cetanA se sahita hai, arthAt jJAna se zobhAyamAna hai| isa kathana se cArvAkoM ke matakA nirAkaraNa hotA hai| isa prakAra ke gaNoMse viziSTa jIvake dvArA kyA kArya hotA hai ? aisA prazna upasthita honepara kahate haiM-vaha jIva jJAtavya hai-jAnane ke yogya hai| kisa liye ? karmakSaya ke liye| kyoMki jJAnAvaraNa darzanAvaraNa vedanIya mohanIya Ayu nAma gotra aura antarAya ina ATha karmoMkA samUla kSaya karane meM jIva padArtha hI samartha hai / tAtparya yaha hai ki AtmA ananta sukhako denevAlA hai| For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 SaTprAbhRte [ 5.63 jaoNsa jIva sahAvo Natthi abhAvo ya savvahA tattha / te hoMti bhiNNadehA siddhA vacigoyaramatIdA // 63 // yeSAM jIvasvabhAvo nAsti abhAvazca sarvathA tatra / te bhavanti bhinnadehAH siddhA vacogocarAtItAH ||62 // OM ( jesa jIvasahAvo ) yeSAmAsannabhavyAnAM jIvasvabhAva AtmasvabhAva Atmano'stitvamasti ( Natthi abhAvo ya savvahA tattha ) nAstyabhAvazca sarvathA taMtra | tatrAtmani abhAvazca nAsti " astyAtmAnAdibaddhaH" iti vacanAt / ( te hoMti bhiNNadehA ) te puruSA bhavanti bhinnadehAH zarIra rahitA: ( siddhA vacigoyaramatIdA ) te puruSAH kiM bhavanti siddhAH siddhiH svAtmopalabdhividyate yeSAM te siddhAH prajJAditvAdastyarthe 'NpratyayaH / kathaM bhUtAH siddhAH vacogocarAtItA vAcAM 9 gAthArtha - jinake jIvakA sadbhAva hai, usakA sarvathA abhAva nahIM haiM, ve hI zarIra se rahita tathA vacana ke viSaya se atIta siddha hote haiM ||63 || vizeSArtha - jina nikaTa bhavya jIvoM ke AtmA kA astitva hai arthAt jo AtmA kA sadbhAva svIkAra karate haiM tathA usakA sarvathA abhAva nahIM mAnate ve hI zarIra ko naSTa kara azarIra avasthAko prApta hote haiM, siddha kahalAte haiM tathA unakI mahimA vacanake agocara hotI hai / 'astyAtmAnAdi-baddhaH' Adi vacanoM se AtmA kA astitva Agama se siddha hai / "siddhiH svAtmopalabdhi:' Adi vacanase siddhikA artha svAtmasvarUpakI prApti hai| vaha siddhi jinake hai ve siddha kahalAte haiM / siddhi zabdase asti artha meM prajJAdigaNI honese aN pratyaya hokara siddha zabda niSpanna hotA hai [ athavA sighu, dhAtu se kta pratyaya honepara siddha zabda niSpanna hotA hai / ] siddha bhagavAn vacanoMke gocara nahIM haiM arthAt unakI 1. nAbhAvaH siddhiriSTA na nijaguNahatistattapobhinaM yukte, - rastyAtmAnAdibaddhaH svakRtaja--phalabhuk tatkSayAnmokSabhAgI / jJAtA dRSTA svadeha pramitirupasamAhAravistAradharmA / provyotpattivyayAtmA svaguNayuta - ito nAnyathA sAdhyasiddhiH si0 bha0 / asti puruSazcidAtmA virvAjitaH sprshgndhrvrnnaiH| guNa-samavetaH samAhitaH samudayavyadhIvyaiH // pu0 si0 / 2. siddhiH svAtmopalabdhiH praguNaguNagaNocchAdidoSApahArAt / yogyopAdAnayuktyA vRSada iha yathA hemabhAvopalabdhiH // si0 bha0 / For Personal & Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 64] bhAvaprAbhRtam 391 gocaratve gamyatve'tItA agamyA vaktuM na zakyante-tatsadRzAnAM kevalajJAninAM gamyA ityarthaH / 'arasamarUvamagaMdhaM avvattaM ceyaNAguNasamadaM / jANamaliMgaggahaNaM jIvamaNihiTThasaMThANaM // 6 // arasamarUpamagandhamavyaktaM cetanAguNasamAnra / jAnIhi aliGgagrahaNaM jIvamanirdiSTasaMsthAnaM // 64 / / ( arasaM ) madhurAmalakaTutiktakaSAyapaMcarasarahitaM he jIva ! tvaM jIvaM jAnIhi / ( arUvaM) zvetapItaharitAruNakRSNalakSaNapaMcarUparahitaM jIvamAtmAnaM jAnIhoti dIpakaM sambandhanIyaM (agaMdhaM ) surabhidurabhilakSaNagandhadvayajitaM jIvapadArtha jAnIhi / ( anvattaM) avyaktaM indriyAnindriyANAmagocaratvAdasphuTaM, kevalajJAninAM vyaktaM sphuTaM jIvatatvaM he jIva ! bhedajJAnasamRddhAntarAtman ! jAnIhi / niSedhaM kRtvA vidhi darzayanti-( ceyaNAguNasamadaM ) cetanAguNena jJaptimAtreNa samyakaprakAreNAdra pariNataM / samiddhamiti pAThe cetanAguNena jJAnaguNena samRddhamiti vyAkhyeyaM / ( jANamaligaggahaNaM ) jANa jAnIhi tvaM he jIva ! aliMgagrahaNaM strIpunapuMsakaliMgatrayasya mahimA vacanoM se nahIM kahI jA sakatI kintu unhIM ke samAna kevala jJAniyoM ke dvArA jAnI jA sakatI hai // 63 // ___ gAthArtha he Atman ! tU jIvako rasa rahita, rUpa rahita, gandha * rahita, avyakta, cetanA guNase yukta, strI puruSAdi liGgase rahita aura saMsthAna se zUnya jAna // 64 // vizeSArtha-kisI bhI padArtha kA svarUpa varNana karane ke liye do paddhatiyA~ apanAI jAtI haiM eka svarUpa ke upAdAna kI aura dUsarI pararUpa ke apohana-nirAkaraNa kii| yahAM svarUpa ke upAdAna kI paddhati ko daSTi meM rakhakara jIvakA lakSaNa kahA gayA hai-cetanA guNa samA arthAt jo cetanA guNa se samyak prakAra Ardra hai-tadrUpa pariNata hai athavA jo cetanA guNa se samRddha hai-sampanna hai, vaha jIva hai| aura pararUpa-apohana kI paddhati ke anusAra kahA gayA hai jo arasa-rasAdi se rahita ho, vaha jIva hai| arasa Adi vizeSaNoMkA bhAva isa prakAra hai / madhura, khaTTA, kaDuA, ciraparA aura kaSAyalA ye rasa ke pAMca bheda haiM tathA pudgala ke pariNamana haiM, ataH jIva isase rahita hai, sapheda, pIlA, harA, lAla aura kAlA ye 1. samayasAre niyamasAre pAlI mAvA dasyate / For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 SaTprAbhRte [5. 65grahaNa svokArastena rahitaM jIvamAtmAnaM vidaaNkuru| vyavahAranayena yadyapIyaM strI ayaM pumAn idaM napuMsakamiti bhaNyate tathApi nizcayanayenAtmA zuddhabuddha kasvabhAvoM na liMgatrayavAniti / ( jIvamaNihiTThasaMThANaM ) jIvamAtmAnaM, anidiSTasaMsthAnaM na nirdiSTAni jinAgame pratipAditAni saMsthAnAni SaDAkRtayo yasyeti anirdiSTasaMsthAnastaM jAnIhi / atha kAni tAni saMsthAnAni yAtyAtmano nizcayanayena naiva vartante iti cet ? tannAmanirdezaH kriyate-samacaturasrasaMsthAnaM (1) nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnaM (2) svAtyaparanAma-vAlmikasaMsthAnaM (3) kubjakasaMsthAnaM (4) vAmanasaMsthAnaM (5) huMDakasaMsthAnaM ceti / (6) nAmAnusAreNa zarIrAkAro jJAtavyaM iti tAtparya / bhAvahi paMcapayAraM gANaM aNNANaNAsaNaM sigcha / bhAvaNabhAviyasahio divasivasuhabhAyaNo hoi // 65 // pA~ca rUpa ke bheda haiM tathA pudgala ke pariNamana haiM ataH jIva inase rahita hai| sugandha aura durgandha ke bhedase gandha do prakAra kA hai tathA donoM hI pudgala ke pariNamana haiM ataH jIva inase rahita hai / jIva avyakta hai arthAt indriya aura manake agocara honeke kAraNa avyakta hai-aspaSTa hai, yaha jIva kevala-jJAniyoM ko spaSTa hai| liGga ke tIna bheda haiM-strIliGga, puliGga aura napusaka liGga / ye tInoM ho liGga pudgala dravya ke pariNamana haiM isaliye jovakA inake dvArA grahaNa nahIM hotA hai| yadyapi vyavahAranaya se yaha strI hai, yaha puruSa hai aura yaha napuMsaka hai, aisA kahA jAtA hai tathApi nizcayanaya se AtmA eka zuddha buddha svabhAva vAlA ho hai, tIna liGgase yukta nahIM hai| saMsthAna zarIra ko AkRti ko kahate haiM aura vaha AkRti spaSTa ho pudgala dravyakA pariNamana hai ataH AtmA unase rahita hai| jinAgamameM pratipAdita chaha saMsthAnoMmeM se jIvake eka bhI saMsthAna nahIM hai, ataH jIva anirdiSTa saMsthAna hai| prazna-ve saMsthAna kauna haiM jo nizcayanayase AtmAke nahIM haiM ? uttara-(1) samacaturasra saMsthAna (2) nyagrodha parimaNDala saMsthAna (3) svAti athavA vAlmika saMsthAna (4) kubjaka saMsthAna (5) vAmana saMsthAna aura (1) huNDaka saMsthAna / ina saMsthAnoM meM inake nAmake anusAra hI zarIrako AkRti hotI hai // 64 // gAvArtha-he jIva ! tU zIghra hI ajJAnako naSTa karane vAle pA~ca For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 66] bhAvaprAmRtam 393 bhAvaya paJcaprakAraM jJAnaM ajJAnanAzanaM zIghram / bhAvanAbhAvitasahitaH dizivasukhabhAjanaM bhavati // 65 // (bhAvahi paMcapayAraM ) bhAvaya tvaM he jIva ! paMcaprakAraM paMcavighaM / kiM ? (NANaM) samyagjJAnaM / kathaMbhUtaM jJAnaM, (aNNANaNAsaNaM) ajJAnanAzanaM ajJAnasyAvivekasya nAzanaM vidhvaMsakaM / kathaM bhAvaya, ( sigdhaM ) zIghra lghutyaa| ( bhAvaNabhAviyasahio ) bhAvanA ruciH tasyA sAvitaM vAsitaM tena sahitaH saMhitaH pumAn saMyukto jiivH| (divasivasuhabhAyaNo hoi ) divaH svargasya, zivasya mokSasya, sukhasya paramAnandalakSaNasya, bhAjanamamatraM, bhavati saMjAyate paMcajJAnavistarastatvArthatAtparyavRttau prathamAdhyAye jJAtavyaH / matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnamiti naamnirdeshH| paDhieNavi kiM korai kiM vA suNieNa bhaavrhienn| bhAvo kAraNabhudo sAyAraNayArabhUdANaM // 66 // paThitenApi ki kriyate kiM vA zrutena bhAvarahitena / bhAvaH kAraNabhUtaH sAgArAnagArabhUtAnAm // 66 // (paDhieNa vi kiM kIrai ) paThitena jJAnena kiM kriyate-kiM svargamokSaM 'vidhIyate-api tu na kriyate ityrthH| api zabdAdapaThitenApi anabhyastenApi jihvAgre'kRtenApi jJAnena svargo mokSazca kriyate ityarthaH / (kiM vA sunieNa) prakAra ke jJAnako bhAvanA kr| kyoMki bhAvanAoM ke saMskAra se sahita jova svarga aura mokSake sukhakA pAtra hotA hai // 65 / / vizeSArtha-he jIva ! tU ajJAna-aviveka ko naSTa karane vAle mati zrata avadhi manaHparyaya aura kevala ina pA~ca prakArake samyagjJAnoMkI bhAvanA kara arthAt inheM samyagdarzana ke saMskAra se susajjita kara kyoMki bhAvanAke saMskArase sahita jIva svargake sAMsArika aura mokSake paramAnanda rUpa sukhakA pAtra hotA hai| matijJAna Adi pA~ca jJAnoMkA vistAra tattvArtha sUtrakI tAtparya vRttike prathamAdhyAyase jAnanA cAhiye / yahA~ mAtra nAmoMkA nirdeza kiyA hai // 65 // ... gAthArtha bhAva-rahita zAstroM ke par3hane athavA sunane se kyA hotA hai ? kyoMki gRhastha athavA muni dharmakA kAraNa bhAva hI hai // 66 // . vizeSArtha-bhAvakA artha Atma-ruci arthAt para-padArtha se bhinna AtmAkI zraddhA honA hai yaha Atma zraddhA hI jina samyaktva kA kAraNa For Personal & Private Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [5.67vA athavA zrutenAkaNitena jJAnena kiM ? na kimapi, svargazca mokSazca na bhavatItyarthaH / kathaMbhUtena paThitena zrutena ca ( bhAvarahieNa ) bhAvarahitena / ( bhAvo kAraNabhUdo ) bhAva AtmaruciH jinasamyaktvakAraNabhUto hetubhUtaH / ( sAyAraNayArabhUdANaM ) sAgArAnAgArabhUtAnAM zrAvakANAM yatInAM ceti tAtparya / davveNa sayalaNaggA NArayatiriyA ya sylsNghaayaa| pariNAmeNa asuddhA Na bhAvasavaNattaNaM pattA // 6 // dravyeNa sakalanagnA nArakatiryaJcazca sakalasaMghAtAH / pariNAmena azuddhA na bhAvazravaNatvaM prAptAH // 67|| ( davveNa sayalanaggA) dravyeNa bAhyakAraNena sakalAH sarve jIvA nagnA vstraadirhitaaH| ke te, ( nAraya ) nArakAH saptAdhobhUmisthitacaturazItizatasahasravilasaMjAtasatvAH / ( tiriyA ya) tiryaMcazca pazavo jIvA nagnA eva bhavanti / tathA ( sayalasaMghAyA ) nArakANAM tirazcoM sarve samUhAH / athavA sakalasaMghAtAH strIbhiH saha militAH kamanIyakAminIbhirAliMgitAH sarve puruSasamUhA api dravyeNa nagnA nirvastrAdikA bhavanti / kathaMbhUtAste. (pariNAmeNa asuddhA) pariNAmena manovyApAreNAzuddhA raagdvessmohaadikshmlitaaH| (Na bhAvasavaNattaNaM hai| isake binA zAstroM ko par3hA bhI jAya athavA sunA bhI jAya to usase kyA hotA hai ? arthAt svarga mokSakI prApti usameM nahIM hotii| yathArtha meM gRhastha-dharma athavA munidharmakA mUla kAraNa bhAva arthAt samyaktva hI hai // 66 // __gAthArtha-dravya arthAt zarIrarUpa vAhya kAraNakI apekSA sabhI jIva nagna haiN| nArako aura tiryaMca to samudAya rUpase nagna hI rahate haiM parantu bhAvase azuddha haiM, ataH bhAva zramaNapaneko prApta nahIM hote // 67 / / vizeSArtha-mAtra vastrAdi bAhya padArthoMke tyAga se hI zramaNa-panA prApta nahIM hotA kintu usake sAtha bhAva-zuddhike hone para hI hotA hai yaha siddha karate hue AcArya mahArAja nirdeza karate haiM ki mAtra zarIrakI apekSA to sabhI jIva nagna haiN| pRthivIke nIce sAta narakoMke caurAsI lAkha viloMmeM rahane vAle nArakI tathA samasta tiryaJca to niyama se nagna hI rahate haiM / aura rati Adike samaya puruSa bhI nagna rahate haiM parantu ye saba pariNAmoMse azuddha haiM arthAt rAga dveSa moha Adi vikAroMse malina haiM, mataH nagna hone para bhI bhAva zramaNa ko arthAt digambara muni avasthAko For Personal & Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 -5. 68] bhAvaprAbhRtam pattA) bhAvabhramaNatvaM pariNAmadigambaratvaM na prAptA, na karmakSayalakSaNamokSanirIkSA babhUvuriti pUrvasambandhaH / jaggo pAvai dukkhaM jaggo saMsArasAyare bhamaI / gaggo Na lahai bohiM jiNabhAvaNavajjio suiraM // 68 // nagnaH prApnoti duHkhaM nagnaH saMsArasAgare bhramati / nagno na labhate bodhiM jinabhAvanAvajitaH suciram // 68 / / ( naggo pAvai dukkhaM ) nagnaH pumAn prApnoti labhate, kiM ? duHkhaM chedanabhedanazUlAropaNayaMtrapIlanakrakatravidAraNabhrASTakSepaNataptalohaputtalikAliMganavaitaraNInadIvizeSamajjanakUTazAlmaligharSaNAsipatravanacchAyAnivezana zArIramAnasAgantvasAtaM narakeSu tiryakSu kumanuSyeSu kudeveSu ca duHkha prApnAtItyabhiprAyaH zrIkundakundAcAryANAM (nagno saMsArasAyare bhamai ) nagnaH saMsArasAgare bhrAmyati majjanonmajjanaM karoti / (naggo na lahai bohiM ) nagno jIvo vodhi ratnatrayaprApti na labhate-anantAnantasaMsAre paryaTito'pi janmazatasahasrakoTibhirapi samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSakAraNAni na prApnotItyarthaH / kathaMbhUto nagnaH, ( jiNabhAvaNavajjio suiraM) prApta nahIM hote| kahanekA tAtparya yaha hai ki bhAva-zuddhike binA mAtra nagnatA kAryakArI nahIM hai // 67 // gAthArya-jinabhAvanA-jina samyaktvase rahita nagna puruSa duHkha prApta karatA hai / jina-bhAvanA se rahita nagna puruSa saMsAra sAgara meM bhramaNa karatA hai aura jina bhAvanAse rahita nagna puruSa cirakAla taka ratnatrayako prApta nahIM hotA // 6 // vizeSArtha-jinabhAvanA kA artha samyaktva hai, usase rahita nagna puruSa.naraka, tiryaJca kumanuSya aura kudevoM meM chedA jAnA, bhedA jAnA, zUlIpara car3hAyA jAnA, kolhU meM pelA jAnA, karoMtase vidArA jAnA, bhAr3ameM pheMkA jAnA, tape lohakI putaliyoMse lipaTAyA jAnA vaitaraNI nAmako vizeSa nadImeM DubAyA jAnA, vikriyAkRta semarake vRkSapara ghasITA jAnA, asipatra vanakI chAyAmeM baiThAyA jAnA, zArIrika mAnasika tathA Agantuka Adi aneka duHkhoMko prApta hotA hai / jinasamyaktva se rahita nagna manuSya saMsAra sAgara meM bhramaNa karatA hai arthAt majjana aura unmajjana karatA hai tathA jina-samyaktva se rahita nagna manuSya cirakAla taka ratnatrayako prApta nahIM hotA hai arthAt anantAnanta saMsArameM ghUmatA For Personal & Private Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 SaTprAbhUte [ 5.69 'jinasya zrImadbhagavadarhatsarvajJavItarAgasya sambandhinI yA bhAvanA samyaktvaM tayA - vajjio-varjitaH / kathaM, suiraM suciramatidIrghakAlaM tathA coktaM "kAlu aNAi aAi jiu bhavasAyaru vi aNaMtu / jIveM veNNi na pattAiM jiNu sAmiusamattu // 1 // iti vyAkhyAnaM jJAtvA samyagdarzanena dRDhabhAvanA kartavyeti bhAvArthaH / asANa bhAyaNeNa ya kiM te NaggeNa pAvamaliMNeNa / pesuSNahAsamaccharamAyAbahuleNa savaNeNa // 69 // ayazasAM bhAjanena ca ki te nAgnyena pApamalinena / paizunyahAsyamatsara mAyA vahulena sravaNena // 69 / / ( ayasANa bhAyaNeNa ya ) ayazasAmapakIrtInAM bhAjanenAmatreNAdhArapAtreNa / ( ki te NaggeNa pAvamaliNeNa ) he jIva ! te tava nAgnyena nagnatvena kina kimapi, huA lAkhoM karor3oM janmameM bhI mokSake kAraNabhUta samyagdarzana samyagjJAna aura samyak cAritrako nahIM prApta hote haiM / jaisA ki kahA gayA hai kAlu aNAi - kAla anAdi hai, jIva anAdi hai aura bhavasAgara ananta hai| isameM bhramaNa karate hue jIva ne Ajataka do vastueM prApta nahIM kIM, eka to jinadeva aura dUsarI samyaktva | isa prakAra vyAkhyAna ko jAnakara samyagdarzana dvArA bhAvanAko dRr3ha karanA cAhiye ||68 || gAthArtha - he jova ! tujhe usa nagna veSase kyA milane vAlA hai jo apayazakA pAtra hai, pApase malina hai, cugalI, hAsya, mAtsarya aura mAyAse paripUrNa hai tathA sravaNa-dharmake nAnA srotoMse dravyakA upArjana karane vAlA hai athavA savana - vanavAsa se sahita hai // 69 // vizeSArtha - jo nagna digambara mudrAke dhAraka hokara bhI Agama-viruddha kAryaM karate haiM unheM saMbodhate hue AcArya kahate haiM ki jIva ! tUne yadyapi nAgnya veSa dhAraNa kiyA hai tathApi tU yantra mantra tantra, jAdU, jyotiSa, vaidyaka Adi laukika kAryoM meM ulajha kara usa nagna veSako apayazakA pAtra banA rahA hai so usase tujhe kyA milane vAlA hai ? jisa svargaM yA mokSake uddezya se tUne yaha pavitra veSa dhAraNa kiyA thA usakI pUrti tere isa veSa 1. sAvayadhamma dohA / 2. samyagdarzane dRDhabhAvanA ma0 / For Personal & Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 69 ] bhAvaprAmRtam 397 svargamokSakAyarahitena vRthetyabhiprAyaH / kathaMbhUtena nAgnyena pApamalinena pApavanmalinena kazmalinA / athavA pApeti pRthakpadaM tenAyamarthaH re pApa ! pApamUrte digambaraveSAjIvaka ! malinena aticArAnAcArAtikramavyatikramasahitena nAgnyena ki ? na kimapi / tathA coktaM samAsoktinA guNabhadreNa bhagavatA - 'he candramaH ! kimiti lAJchanavAnabhUstvaM, tadvAn bhaveH kimiti tanmaya eva nAbhUH / ki jyotsnayA malamalaM tava ghoSayantyA svarbhAnuvannanu tathA sati nAsi lakSyaH // 1 // kathaMbhUtena tava nAgnyena, (pesuNNahAsamaccharamAyAbahuleNa savaNeNa ) paizUnya -- hAsyamatsaramAyAbahulena / paizUnyaM paradoSagrahaNaM / uktaM ca se nahIM ho sakatI hai / terA yaha nAgnya veSa pApa malina hai arthAt pApake samAna malina hai athavA pApa yaha svatantra sambodhana pada hai isaliye aisA bho artha ho sakatA hai ki are pAMpa ! are pApa-mUrti ! terA yaha nAgnyapada aticAra anAcAra atikrama aura vyatikramase sahita honeke kAraNa malina hai / isase tujhe kyA prApta hogA ? arthAt kucha bhI nahIM / jaisA ki samAsokti anyoktike dvArA guNabhadrAcArya ne kahA hai he candramaH--he candra ! tU lAJchana- kalaGka se yukta kyoM huA ? yadi tujhe kalaGka se yukta hI honA thA to sarvathA kalaGkase tanmaya kyoM nahIM ho gayA ? terI usa malinatA ko atyanta pragaTa karane vAlI cAMdanI se tujhe kyA lAbha hai ? yadi tU sarvathA kalaGka se tanmaya huA hotA to vaisI. avasthA meM rAhuke samAna dRSTigocara nahIM hotA jisa prakAra ujjvala candramA meM choTAsA kalaGka spaSTa dikhalAI detA hai, usI prakAra munipadameM thoDAsA doSa bhI spaSTa dikhAI detA hai ataH munipada dhAraNa kara sadA nirdoSa pravRtti hI karanA cAhiye / / jIva ! terA yaha nAgnya pada paizunya, hAsya, mAtsarya aura mAyAse paripUrNa hai pezunyakA artha para doSa-grahaNa hai| dUsareke doSoM kI ora dRSTi rakhanA bahuta burA hai aura dUsare ke doSoMko na kahanA uttama bAta hai / kahA bhI hai 1. AtmAnuzAsane / For Personal & Private Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 [5. 69 SaTnAbhRte mA bhavatu tasya pApaM parahitaniratasya puruSasiMhasya / yasya paradoSakathane jihvA maunavrataM carati // 1 // . hAsyaM ca varkaraH / matsarazca pareSAM zubhadveSaH / uktaM ca udyuktastvaM tapasvinnadhikamabhibhavaM tvayyagacchan kaSAyAH prAbhadvodho'pyagAdho jalamiva jaladhau kiM tu durlakSyamanyaH / nivyUDhepi pravAhe salilamiva manAgnimnadezeSvavazyaM . mAtsarya te svatulye bhavati paravazAdurjayaM tajjaM hIhi // 1 // mAyA ca paravaMcanA / uktaM ca yazo mArIcIyaM kanakamRgamAyAmalinitaM hato'zvatthAmoktyA praNayiladhurAsIdyamasutaH / sa kRSNaH kRSNo'bhUtkapaTabaTuveSeNa nitarA. mapi cchadmAlpaM tadviSamiva hi dugdhasya mahataH // 1 // mA bhavatu-para-hitameM tatpara rahane vAle usa zreSTha puruSakA kabhI bhI ahita na ho, jisakI ki jihvA dUsare ke doSa kahane meM maunavrata dhAraNa karatI hai| apanA bar3appana batAneke liye dUsaroMkI ha~sI ur3AnA hAsya kahalAtA hai / dUsaroMke zubha kAryose dveSa rakhanA matsara kahA jAtA hai| yaha matsara bhAva prAyaH bar3e-bar3e logoM meM bhI pAyA jAtA hai| kahA hai__ udyuktastvaM - he tapasvin ! yadyapi tU adhika sAvadhAna hai, kaSAyeM bhI tujhameM parAbhava ko prApta haiM arthAt tUne kaSAyoM ko prabhAva-hIna kiyA hai, aura samudra meM jalake samAna agAdha jJAna bhI tujha meM prakaTa huA hai tathApi jisa prakAra pravAha ke nikala jAne para kitane ho nIce sthAnoM meM pAnI bharA raha jAtA hai aura vaha dUsaroM kI dRSTi meM nahIM AtA usI prakAra kaSAya Adi rUpa pravAha ke nikala jAne para bhI jo dUsaroM kI dRSTi meM nahIM AtA, aisA apanI samAnatA rakhane vAle jIvoM meM terA mAtsarya bhAva zeSa raha gayA hai, bhale ho vaha dUsaroM ke vazase huA hai aura durjaya hai to bhI tU use avazya chodd'| mAyA kA artha dUsare ko ThaganA hai| kahA bhI hai yazo mArIcIyaM-mArIca kA yaza suvarNa mRga kI mAyA se malina ho . 1. AtmAnuzAsane / 2. tapasyadhika mudritAtmAnuzAsane / 3. mudritAtmAnuzAsane 'vAmagacchana' iti paatthH| For Personal & Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 70] bhAvaprAmRtam 399 paizUnyahAsyamatsaramAyAbahulaM tena tathoktena / punaH kathaMbhUtena / nAnyena, sravaNena nirantarasambandhinA nAnAdharmamiSopArjitadravyeNa athavA savanena vanavAsasahitena / tathA coktaM vane'pi doSAH prabhavanti rAgiNAM gRhe'pi paMcendriyanigrahastapaH / akutsite vartmani yaH pravartate vimuktarAgasya gRhaM tapovanaM // 1 // payahi jiNavaraliMgaM abhitrbhaavdosprisuddho| bhAvamaleNa ya jIvo vAhirasaMgammi mayaliyaI // 70 // prakaTaya jinavaraliGga abhyantarabhAvadoSaparizuddhaH / bhAvamalena ca jovo bAhyasaGge malinaH / / 70 // gyaa| 'azvatthAmA' mArA gayA yaha kahane se yudhiSThira snehI janoM meM laghutA ko prApta hue aura kRSNa kapaTa pUrNa bAlakakA veSa rakhanese atyanta malina hue| so ThIka hI hai kyoMki jisa prakAra thor3A sA viSa bahuta bhArI dugdha ko dUSita kara detA hai, usI prakAra thor3A sA chala bhI bar3e-bar3e puruSoM ko dUSita kara detA hai| mAroca, yudhiSThira aura kRSNa ke vAmanAvatAra kI kathAe~ loka meM prasiddha haiN| he jIva ! terA yaha nAgnya pada paizunya, hAsya, mAtsarva aura mAyA se bahula hai-paripUrNa hai / sAtha hI sravaNa hai arthAt nAnA dharmoke bahate dravyako upArjita karane vAlA hai| athavA savaNeNa kI saMskRta chAyA savanena mAnakara vanavAsase sahita hai, yaha eka artha bhI kiyA jA sakatA hai arthAt terA yaha nAgnya pada vanavAsa se sahita hai parantu antaraGga kA vikAra naSTa hue binA mAtra vanavAsa kucha kAryakArI nahIM hai / jaisA ki kahA hai banepi-rAgI manuSyoM ke vanameM bhI doSa utpanna hote haiM aura rAgarahita manuSyoM ke ghara meM bhI paJcendriyoM kA nigraha rUpa tapazcaraNa hotA hai| jo manuSya nirdoSa mArga meM pravRtti karatA hai usa vItarAga ke liye ghara ho tapovana hai| .. - [yahA~ antaraGga kI paramArthatA se rahita mAtra nagna-veSa ko nindA kI gaI hai / nirdoSa AcaraNa karane vAle munikA nagna veSa to mokSa-mArga kA aparihArya aGga hai, ataH usakI nindA kisI bhI taraha nahIM kI jA skto|] - gAthArtha he jIva ! antarvartI bhAva doSa se rahita hotA huA tU jinaliGga-nirgrantha digambara mudrAko dhAraNa kara kyoMki antaraGga ke doSa se yaha jIva bAhya padArthoM ke saMparka meM par3akara malina ho jAtA hai // 70 // For Personal & Private Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 paMTprAmRte [5.70( payahiM jiNavaraligaM ) he jIva! he Atman ! prakaTaya jinavaraliMgaM pUrva jinavaraliMga tvaM ghara nagno bhava ! pazcAtkathaMbhUto bhava, ( abhitarabhAvadosaparisuddho ) abhyaMtarabhAvena jinasamyaktvapariNAmena kRtvA doSaparizuddho doSarahito bhava / idamatra tAtparya dravyaliMgaM vinA bhAvaliMgI sannapi mokSaM na labhata ityarthaH zivakumAro bhAvaliMgI bhUtvApi svarga gato na tu mokSaM, jambUsvAmibhave dravyaliMgI atikaSTena saMjAtastasmizca sati bhAvaliMgena mokSa prApa ! ( bhAvamaleNa ya jIvo) bhAvamalenAparizuddhapariNAmena jinsmyktvrhittyaa| ( bAhirasaMgammi mayaliyai) bAlasaMge sati mailiyai-malino bhavati samyaktvaM vinA nirgrantho'pi sagrantho bhavatIti bhAvArthaH / syAdbhAvena mokSo dravyaliMgIpekSatvAt, syAdvyaligena mokSo bhAvaliMgApekSatvAt, syAdubhayaM kramApitobhayatvAt, syAdavAcyaM yugapadvaktumazakya vizeSArtha-saMskRta TIkA-kAra isa gAthAkA bhAva nimna prakAra prakaTa karate haiM / he Atman ! tU pahale jinaliGga ko dhAraNa kara arthAt pahale nagna ho pIche abhyantara bhAva arthAt jina samyaktvake pariNAma se doSa rahita ho| yahA~ tAtparya yaha hai ki dravyaliGga ke binA bhAvaliGgI hone para bhI arthAt samyagdRSTi honepara bhI yaha jIva mokSako nahIM prApta kara sakatA hai / kyoMki zivakumAra muni bhAvaliGgI arthAt samyagdRSTi hokara bhI svarga gaye the, na ki mokSa / aura jambUsvAmIke bhavAntara varNanameM bhava-deva bar3e kaSTase, dravya-liGgI huA thA aura usake honepara bAda meM bhAvaliGga ke dvArA mokSa ko prApta huA thaa| bhAvamala arthAt aparizuddha pariNAma ke dvArA jina-samyaktva se rahita honeke kAraNa yaha jIva bAhya padArthokA saMga honepara malina ho jAtA hai arthAt samyaktva ke binA nigraMntha bhI sagrantha ho jAtA hai / yahA~ dravya-liGga aura bhAvaliGga ke viSaya meM ekAntakA pakSa chor3akara syAdvAda kI paddhati para sAta bhaGgoM kI yojanA karanA caahiye| 1 kathaMcit bhAva-liGga se mokSa hotA hai kyoMki usameM dravya liGgakI bhI apekSA rahatI hai, 2 kathaMcit dravya-liGga se mokSa hotA hai kyoMki usameM bhAva-liGga kI bhI apekSA rahatI hai, 3 kathaMcit donoM liGgose mokSa prApta hotA hai kyoMki kramase donoM kI apekSA rahatI hai, 4 kathaMcit mokSakA kAraNa avaktavya hai kyoMki eka sAtha donoMkA kathana nahIM ho sktaa| 5 kathaMcit mokSakA kAraNa bhAvaliGga hai tathA avaktavya bhI hai, 6 kathaMcit mokSakA kAraNa dravya liGga bhI hai tathA avaktavya bhI hai aura 7 kathaMcit mokSakA kAraNa dravya-liGga, bhAva-liGga donoM haiM tathA avaktavya bhI hai| For Personal & Private Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 -5.71] bhAvaprAmRtam tvAt, syAdbhAvaliMga cAvaktavyaM ca, syAdravyaliMgaM cAvaktavyaM ca, syAdubhayaM cAvaktavyaM ceti saptabhaMgI yojniiyaa| dhammammiNippavAso dosAvAso ya ucchuphullsmo| NipphalaNigguNayAro paDasavaNo jaggarUveNa // 7 // dharme nipravAso doSAvAsazca ikSupuSpasamaH / niSphalanirguNakAro naTazramaNo nagnarUpeNa // 71 / / (dhammamminippavAso ) dharme dayAlakSaNe cAritralakSaNe AtmasvarUpe uttamakSamAdidazalakSaNe ca taduktaM dhammo vatthusahAvo khamAdibhAvo ya dasaviho dhmmo| cArittaM khalu dhammo jIvANa ya rakkhaNo dhammo // 1 // mUla meM dravya-liGga, bhAvaliGga aura avaktavya ye tIna dharma haiM unake saMyoga-vaza ukta sAta bhaGga ho jAte haiN| __ gAthArtha-jisakA dharma meM nivAsa nahIM hai, arthAt jo dharmase dUra hai, jisameM doSoM kA AvAsa hai aura jo Ikhake phUla ke samAna niSphala tathA niguNa hai vaha nAgnya veSa se naTa zramaNa-munikA veSa rakhane vAle naTa ke samAna jAna par3atA hai // 71 // vizeSArtha-dharmakA lakSaNa dayA hai, dharmakA lakSaNa cAritra hai, dharmakA lakSaNa AtmasvarUpa hai, aura dharmakA lakSaNa uttama kSamAdi daza dharma haiN| jaisA ki kahA gayA hai- pammo vatyusahAyo-vastu svabhAvako dharma kahate haiM athavA kSamA Adi daza dharmoko dharma kahate haiM athavA cAritra ko dharma kahate haiM athavA jIvarakSAko dharma kahate haiN| isa taraha ukta lakSaNa vAle dharmake viSaya meM jo atyanta pravAsa hai-udrasa hai arthAt dUravartI hai, jo doSoM arthAt aticAroM kA nivAsa hai aura jo ikSuke phUlake samAna niSphala arthAt mokSa rUpa phalase rahita tathA nirguNa-jJAnase rahita hotA hai| jisa prakAra ikSukA phUla phala rahita aura nirgandha honese niguNa hotA hai usI prakAra jo muni niSphala-mokSa rahita aura nirguNa-jJAna-hIna hotA hai athavA dUsaroM kA niguNa kara detA hai, vaha nagna rUpake kAraNa naTa zramaNa hI hai arthAt muniveSI naTa zramaNa hai| vaha mAtra lokoMko anuraJjita karane ke liye nagna hotA hai, yathArtha meM nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 SaTnAbhRte . [5.72evamuktalakSaNe dharme nippavAso-niratizayena pravAsaH pragatavAsaH udvasa ityarthaH / ( dosAvAso ya ) doSANAM malAticArANAmAvAso nivAsaH / ( ucchaphallasamoM) ikSupuSpasamaH ikssupusspsdRshH| (nipphalanigguNayAro) niSphalo mokSarahitaH, nirguNo jJAnarahitaH / yathA ikSupuSpaM niSphala phalarahitaM bhavati sasyavivajitaM syAt tathA nirguNaM gandhahInaM bhavati tathA paramArtharahito digambaro jJAtavyaH / tathA nirguNakAraH pareSAM guNakArako na bhavati sambodhako na syAt / ( naDasavaNo naggarUveNa ) nagnarUpeNa kRtvA naTazravaNaH narmasacivasa dRshH| sa lokaraMjanArtha nagno bhavati tathAyamapi / iti vyAkhyAnaM jJAtvA samyaktve jJAne cAritre tapasi ca dRDhatayA sthAtavyaM / je rAyasaMgajuttA jinnbhaavnnrhiydvvnniggNthaa| Na lahaMti te samAhi vohi jiNasAsaNe vimale // 72 // ye rAgasaMgayuktA jinabhAvanarahitadravyanigranthAH / na labhante te samAdhi vodhiM jinazAsane vimale // 72 / / ( je rAyasaMgajuttA) ye munayo rAgeNa strIprItilakSaNena, saMgena parigraheNa yuktA bhavanti / athavA rAgeNa saMgaM strIgamanaM kurvanti / athavA rAjasaMgaH ahaMbhAvanAM tyaktvA rAjasevAM kurvanti rAjasevAyuktA bhavanti (jiNabhAvaNarahiyadanvaniggaMthA ) jinabhAvanArahitadravyanigraMthAH, jine bhAvanA ruciryeSAM nAsti te jina isa taraha isa vyAkhyAna kA sArAMza yaha hai ki samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samIcIna tapa meM sadA dRr3ha rahanA cAhiye / / 71 // gAthArtha-jo muni rAga rUpa parigraha se yukta haiM tathA jina bhAvanA se rahita hokara mAtra dravya kI apekSA nagna-mudrAko dhAraNa karate haiM, ve nirmala jina zAsana meM samAdhi aura bodhi-ratnatraya rUpa sampatti ko nahIM prApta hote haiM / / 72 / / vizeSArtha-saMskRta TIkA-kAra ne 'rAya-saMga-juttA' isa pada kI saMskRta chAyA rAga-saMga-yuktA aura rAja-saMga-yuktA svIkRta kI hai / 'rAgasaMga-yuktA' isa chAyA meM rAgazca saMgazca rAga-saMgo tAbhyAM yuktA aisA samAsa karake ukta padakA artha kiyA hai ki jo muni strI-prIti rUpI rAga aura parigraha-rUpa saMga se yukta haiN| athavA rAgeNa saMgaH rAgasaMgaH tena yuktAH aisA samAsa kara dUsarA artha kiyA hai ki jo rAgase saMga arthAt strI gamana karate haiM-striyoMse adhika saMparka rakhate haiN| athavA 'rAjasaMga For Personal & Private Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.72] bhAvaprAbhRtam 403 bhAvanArahitAste ca te dravya-nigranthA nagnarUpadhAriNo jinabhAvanArahitadravyanirgranthAH / athavA jinasya bhAvanA tIrthakaranAmakarmopArjanapratyayabhUtA darzanavizuddhapAdayo bhAvanAH SoDaza tAmyo rahitAH / jinasamyaktvasahitA vyastAH samastA vA bhAvanAstIrthakaranAmakarmadAyikA bhavanti / darzanavizuddhirahitA aparAH paMcadazApi bhAvanAstIrthakaranAmakarma nArpayanti / tathA coktaM ekApi samartheyaM jinabhaktidurgati nivArayitu / puNyAni ca pUrayitu dAtu muktizriyaM kRtinaH // 1 // athavA dravyanigranthAH bahuvidhadharmamiSeNa dravyamupArjayanti ye te dravyanigranthAH kathyante / na ( lahaMti te samAhiM ) te munayaH samAdhi ratnatrayaparipUrNatAM dhayaMzukladhyAnadvayaM vA na labhante na prApnuvanti / ( vohiM jiNasAsaNe vimale ) bodhi samyagdarzanazAnacAritralakSaNAM na labhante na prApnuvanti jinazAsane zrImadbhagavada yuktA' isa chAyA ke anusAra eka artha yaha bhI kiyA hai ki jo muni arhanta bhagavAn kI bhAvanA ko chor3a kara rAja-sevA karate haiM-rAjadarabAra meM AnA jAnA Adi kAryoM meM vyAsakta rahate haiN| isake sivAya jo jina-bhAvanA jina-zraddhA se rahita hokara mAtra dravya-nigraMntha haiM-nagna rUpako dhAraNa karane vAle haiM athavA jina bhAvanA kA artha tIrthaMkara nAma karma ke bandhameM kAraNabhUta darzana-vizuddhi Adi solaha bhAvanAeM bhI haiM so jo ina bhAvanAoM se rahita hokara mAtra dravya se nirgrantha hue haiM-mAtra nagna rUpako dhAraNa karane vAle haiM athavA jo ina bhAvanAoM se rahita hokara mAtra dravya-dhanake liye nagna mudrA dhAraNa karate haiM arthAt nagna-mudrA dhAraNa kara nAnA prakAra ke dharmake miSa se dravyakA upArjana karate haiM ve muni samAdhi arthAt ratnatraya ko pUrNatA aura athavA dharmya-dhyAna aura zukladhyAna ina do uttama dhyAnoMko evaM samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritra rUpI bodhiko nahIM prApta hote haiN| jinendra bhamavAn kA zAsana vimala hai, pUrvA-para virodha se rahita hai athavA karma mala kalaGka ke kSayakA kAraNa hai| Upara darzana vizuddhi Adi jina solaha bhAvanAoM kA ullekha huA hai ve darzana-vizuddhi arthAt jina-samyaktva se sahita sabakI saba ho athavA pRthak-pRthak ho tIrthaMkara prakRti nAmaka nAma karmakA bandha karAne vAlI haiN| kintu darzanavizuddhi se rahita zeSa pandraha bhAvanAe~ bhI hoM to bhI tIrthakara prakRti kA bandha nahIM karAtI haiN| jaisA ki kahAgayA hai ekApi-yaha eka jina-bhakti darzana-vizuddhi kuzala manuSya kI For Personal & Private Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 paTprAmRte [5.73hatsarvazavItarAgamate / kathaMbhUta, vimale pUrvAparavirodhavijite karmamalakalavRkSayahetubhUtaM vaa| bhAveNa hoi gaggo micchattAI ya dosa caiUNaM / pacchA davveNa muNI payaDadi liMgaM jiNANAe // 73 // 'bhAve-bhavati nagnaH mithyAtvAdIMzca doSAn tyktvaa| pazcAdravyeNa muniH prakaTayati liMgaM jinAjJayAM // 73 // .... ( bhAveNa hoi naggo ) bhAvena paramadharmAnurAgalakSaNajinasamyaktvena bhavati, kIdRzo bhavati ? nagnaH vastrAdiparigraharahitaH ? kiM kRtvA pUrva, ( micchattAI ya dosa caiUNaM ) mithyAtvAdIMzca doSAMstyaktvA mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogalakSaNAsravadvArANi tyaktvA / (pacchA davveNa muNI ) pazcAt bhAvaliMgadharaNAdanantaraM munidigambaraH ( payadi liMgaM jiNANAe ) prakaTayati sphuTIkaroti, ki tat ? liMga-jinamudrAM, kayA jiNANAe-jinasyAjJayA jinasamyaktvena samyaktvazraddhAnarUpeNeti bIjAMkuranyAyenobhayaM saMlagnaM jJAtavyaM / bhAvaliMgena dravyaliMga, dravyaligena bhAvaliMgaM bhavatItyubhayameva pramANIkartavyaM / ekAntamatena tena sarva naSTa bhavatIti veditavyaM / alaM durAgraheNeti / durgati kA nivAraNa karane ke liye, puNya kI pUrti karane ke liye aura mukti lakSmI ko deneke liye samartha hai| gAthArya-muni pahale mithyAtva Adi doSoM ko chor3a kara bhAvase nagna hotA hai, pIche jinendra devakI AjJAnusAra dravya se liMga prakaTa karatA hai-nagna veSa dhAraNa karatA hai| vizeSArtha-yahAM bhAvakA artha parama dharmAnurAga rUpa jina-samyaktva hai / muni pahale mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya tathA yoga rUpa Asrava dvAroM ko chor3akara bhAvase nagna hotA hai poche jinendra deva kI AjJAnusAra dravyaliMga ko prakaTa karatA hai vastrakA tyAgI hotA hai pIche jinendra devakI AjJAnusAra dravya-liMgako prakaTa karatA hai arthAt vastra kA parityAga kara digambara mudrA dhAraNa karatA hai| yahA~ dravya-liMga aura bhAva-liMgako bIjAMkuranyAya se paraspara saMlagna jAnanA caahiye| arthAt jisa prakAra bIjake binA aMkura aura aMkura ke binA bIja nahIM hotA, usI prakArase bhAva-liMgake binA dravya-liMga aura dravya liMgake binA bhAvaliMga nahIM hotaa| ekAnta matase saba siddhAnta naSTa ho jAtA hai isaliye dravya-liMga aura bhAvaliMga donoM ko pramANa mAnanA caahiye| inameM pahale kauna hotA hai aura pIche kona ? isakA durAgraha karanA vyartha hai // 73 // For Personal & Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 -5.74] bhAvaprAbhRtam bhAvo vi divvasivasukkhabhAyaNo bhAvavajjio svnno| kammamalamaliNacitto tiriyAlayabhAyaNo pAvo // 7 // bhAvopi divyazivasukhabhAjanaM bhAvavarjitaH zramaNaH / karmamalamalinacittaH tiryagAlayabhAjanaM pApaH / / 74 // ( bhAvo vi divvasivasukkhabhAyaNo ) iti vipulAnAma-gAthAlakSaNaM / bhAvo'pi, apizabdAdravyaliMgamapi / divya-divi bhavaM divyaM saudharmazAnadevIratikramyA gAthArtha-bhAva tathA dravya donoM liGgoM kA dhAraka muni svarga aura mokSa-sambandhI sukhoMkA bhAjana hotA hai tathA bhAvaliGga se rahita pApI muni karma rUpI malase malina citta hotA huA tiryaJca gatikA pAtra hotA hai / / 74 // vizeSArtha-bhAvo vi-bhAvo'pi yahA~ api zabdase dravya-liGga kA bhI samuccaya hotA hai ataH gAthAkA artha isa prakAra nikalatA hai ki bhAva tathA dravya donoM liGgoM ko dhAraNa karane vAlA muni svarga aura mokSake sukhakA bhAjana hotA hai aura bhAvase rahita arthAt mAtra dravya liGgakA dhAraka pApI muni karma rUpI mala se malina-citta hotA huA tiryaJca gatikA pAtra hotA hai| yahAM itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki saudharma svarga se lekara acyuta svarga takake sukha to muniliGga ke binA bhI prApta ho sakate haiM kyoMki gRhastha samyagdRSTi jIvakA utpAda saudharma svarga se lekara acyuta svarga taka hotA hai usameM bhI saudharma aura aizAna svarga ko deviyoM ko chor3akara anya mahaddhika devoM meM ho gRhastha samyagdRSTi utpanna hotA hai / yahA~ mAtra saudharma aura aizAna svarga kI deviyoM meM isakA utpAda nahIM batAyA hai isakA yaha artha nahIM hai ki AgAmI svarga ko deviyoM meM hotA hai. kyoMki samasta svargoM kI deviyoM kI utpatti saudharma aura aizAna svarga meM hI hotI hai ataH ina do svargoM kI deviyoM meM hI saba svargoM kI deviyoM kA antarbhAva ho cukatA hai| samyagdRSTi jIvakA utpAda kisI bhI prakAra striyoM meM nahIM hotA hai| acyuta svarga se Upara utpanna honeke liye muni liGgakA honA Avazyaka rahatA hai isaliye bhAva liGga sahita dravya liGga ke dvArA yaha jIva saudharma svarga se lekara sarvArtha-siddhi takake sukha prApta karatA hai| isameM bhI vizeSatA yaha hai ki yadi koI abhavya jova munivrata dhAraNa karatA hai to usake bhAvaliGga nahIM ho sakatA, sadA dravya-liGga hI rahatA hai aura usa dravya- liGga ke prabhAva se For Personal & Private Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 SaTnAbhRte - [5.74nyataramahardikadevasukhaM saudharmAdyacyutasvargaparyantaM sukhaM dravyaliMgama ntareNa bhAvanIyaM / tadyuktadravyaliMgena sarvArthasiddhiparyantaM sukhaM jJAtavyaM / kasyacidabhavyasya bhAvaliMgamantareNa draSyaliMgena navaveyakaparyantaM punaH punarbhavapAtahetubhUta sukhaM jJAtavyaM / tenAsya pAdasya punararthaH prakAzyate / bhAvo'pi divyazivasaukhyabhAjanaM svargamokSasaukhyabhAjanaM / ( bhAvavajjio savaNo ) bhAvavarjitaH zravaNo jinasamyaktvarahito digambaraH / (kammamalamaliNacitto) karmamalena aticArAnAcArAtikramavyatikramavyatikramaceSTito pArjitapApena doSeNa malinacittaH malinaM maladUSitaM cittamAtmA yasya sa bhavati karmamalamalinacittaH / ( tiriyAlayabhAyaNo pAvo ) tiryagAlayabhAjanaM tiryaggatisthAna bhavati, pApaH pApAtmA vicitramatinAmamaMtriputravat / / bhI vaha nauveM greveyaka takake sukha prApta kara sakatA hai| abhavya jIvakA yaha svarga-sambandhI sukha punaH saMsAra meM patana kA hI kAraNa hai, aisA jAnanA cAhiye / isa pAdakA dUsarA artha. aisA bhI ho sakatA hai ki bhAva-liMgI muni hI svarga aura mokSa sukhakA pAtra hotA hai| bhAva-liMgI munikI yadi sarAga cAritra dazA meM mRtyu hotI hai to vaha marakara svarga meM hI utpanna hotA hai, mokSa nahIM jA sakatA kyoMki mokSajAne ke liye pUrNa vItarAga cAritrakI AvazyakatA hotI hai aura pUrNa vItarAga cAritra dazA meM paryAya samApta hotI hai to mokSa jAtA hai isa taraha bhAva-liMgI muni svarga tathA mokSa donoM jagaha jAte haiM parantu bhAvase. rahita pApI tiryaJca gatikA pAtra hotA hai| yahA~ bhAva-rahita honeke sAtha-sAtha pApI vizeSaNa bhI diyA hai usase siddha hotA hai ki jo dravyase munipada rakhakara svacchanda pravRtti karate hue pApopArjana karate haiM ve tiryaJca gatike pAtra hote haiMnigoda taka meM utpanna hote haiN| vaise karaNAnuyoga kI apekSA samyaktva na honeke kAraNa jo bhAva-liMgI nahIM kahalAte phira bhI caraNAnuyoga kI paddhati ke anusAra samIcIna AcaraNa karate haiM aise dravya-liMgI muni nauveM graiveyaka taka utpanna hote hI haiN| bhAva arthAt jina-samyaktvase rahita sAdhu jaba caraNAnuyoga meM varNita munike AcAra vicAra meM bhI zraddhA nahIM rakhatA tathA aticAra anAcAra atikrama aura vyatikrama rUpa ceSTAoMke dvArA pApa karmakA upArjana karane lagatA hai taba usakA citta sadA malina rahatA hai| usa dazA meM vaha pApI kahalAtA hai aura vicitramati nAmaka mantrIke putrake samAna tiryaJca gatikA pAtra hotA hai / isa gAthA meM vipulA nAmaka AryA chanda hai / / 74|| For Personal & Private Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 75 ] bhAvaprAbhRtam khayarAmara maNuyakaraMja limAlAhiM ca saMthayA viulA / cakkahararAyalacchI labbhei bohI Na 'bhavvaNu // 75 // khacarAmara manujAnAmaJjalimAlAbhiH saMstutA vipulA / cakradhararAjalakSmIH labhyate bodhi na bhavyanutA // 75 // ( khayarAmaramaNuyakaraMjalimAlAhi ca ) iyamapi vipulA gAthA jJAtavyA / asyA ayamarthaH--khacarAmaramanujakarAJjalimAlAbhizca khe carantyAkAze gacchantIti khacarA vidyAgharA ubhayazreNisambandhinaH, na mriyante bahukAlena pracyavante gAthArtha - vidyAdhara deva aura manuSyoM kI hastAJjaliyoM ke samUha se jisakI acchI taraha stuti kI gaI hai aisI cakravartI tathA anya rAjAoM kI bhArI lakSmI to isa jIvake dvArA kaI bAra prApta kI jAtI hai parantu bhavyajIvoM ke dvArA stuta ratnatraya kI lakSmI prApta nahIM kI jAtI arthAt ratnatrayako prApti durlabha hai / / 75 / / vizeSArtha - jo AkAza meM calate haiM ve vidyAdhara haiM, ye vidyAdhara vijayArdha parvata kI uttara tathA dakSiNa zreNiyoM para nivAsa karate haiM / jo bahuta kAla taka marate nahIM haiM arthAt dIrghAyuSka hote haiM aise vyantara deva amara kahalAte haiN| tathA prati zruti Adi manuoM- kulakaroM se jinakI 1. subhAveNeti pAThAntaraM jayacandreNApi svIkRte asmAdgAthAsUtrAdagre / zrI paM jayacandreNApi svIkRte / bhAvaM tivihapayAraM suhAsuhaM suddhameva nAdavvaM / asuraM aTTaraudaM suha dhammaM jiNavaridehi // 1 // bhAvaH trividhaprakAraH zubho'zubha: zuddha eva jJAtavyaH / azubha : ArttaraudraH zubhaH dharmyaM jinavarendraH // TIkA - bhAvaM trividhaprakAraM zubhaM azubhaM zuddhaM eva nizcayena jJAtavyaM / azubhaM Artaraudra / zubhaM dharmadhyAnaM jinavarendraH kathitam / 407 suddhaM suddhasahAvaM appA appammi taM ca NAyavvaM 1 idi jiNavarehiM bhaNiyaM jaM seyaM taM samAyarai // 2 // zuddhaH zuddhasvabhAvaH AtmA Atmani sa ca jJAtavyaH / iti jinavara : bhaNitaH yaccheyaH tat samAcara // TIkA - he mune ! zuddha nirmalaM zuddhasvabhAvaM taM AtmAnaM Atmani jJAtavyaM / iti jinavarairbhaNitaM kathitaM / yaccheyaM kalyANakAri tat samAcAra kurviti / For Personal & Private Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 SaTprAbhRte [5.76'marA vyantaradevAH, maNuya-pratizrutyAdibhyo jAtA manujAH, khacarAmaramanujAsteSAM karAJjalayaH karakuDmalAni teSAM mAlAbhiH zreNibhizca / ( sNthuaa)-sNstutaaH| cakravartinAM ca tathA maNDalezvaramahAmaNDalezvarArdhamaNDalezvarANAM rAjJAM lakSmIH cakradhararAjalakSmI / ( labbhei bohI Na bhavvaNuA ) etAdRzI lakSmIvibhUtirlabhyate prApyate jIveneti, bohI Na-paraM bodhinaM labhyate / kathaMbhUtA boSiH, bhavyanutA bhavyavarapuNDarIkaiH stutA prazaMsanIyA / athavA he bhavyanuta ! AsannabhavyajIva! tvamidaM jAnIhIti zeSaH / paryAlayamANa kasAo pyliymicchttmohsmcitto| pAvai tihuyaNasAraM bohI jiNasAsaNe jIvo // 76 // pragalitamAnakaSAyaH prglitmithyaatvmohsmcittH| .. prApnoti tribhuvanasArAM bodhi jinazAsane jIvaH / / 76 / / (paliyamANakasAo ) pragalitamAnakaSAyo mAnakaSAyarahitaH / ( payaliyamicchattamohasamacitto) pragalitamithyAtvamohasamacitto yadviparItaM tanmithyAtvaM, moho vaicityaM nivivekatA putramitrakalatrAdisnehaH, pragato vinAzaM prAptau mithyAtvamohI yasya sa pragalitamithyAtvamohaH, samaM sarvatra tRNasuvarNa-sarpasraka zatrumitra utpatti huI hai ve manuja haiN| ina sabake kara-kuDmaloM ko mAlAoM se jisakI samyak prakAra stuti kI jAtI hai arthAt vidyAdhara vyantara deva tathA manuSya jise hAtha jor3akara namaskAra karate haiM aisI cakravartiyoM, maNDa. lezvara, mahA maNDalezvara, tathA ardha maNDalezvara rAjAoM kI vipula-bahuta bhArI lakSmI to jIvake dvArA prApta kI jAtI hai parantu zreSTha bhavya jIvoMke dvArA stuta bodhi-ratnatraya rUpa vibhUti prApta nahIM kahI jaato| arthAt cakravartI Adi kI lakSmI kA milanA to sarala hai parantu ratnatraya rUpa vibhUti kA milanA kaThina hai| athavA bhavvaNuA isa vizeSaNa ko bohI ke sAtha na lagAkara svatantra sambodhana pada mAnA jA sakatA hai isa pakSa meM 'bhavvaNuA' padakA artha hogA-he bhavya jIvoMke dvArA stuta nikaTa bhavyajIva ! tuma aisA jaano| isa gAthAmeM bhI vipulA nAmaka AryA chanda hai // 7 // gAthArtha-jisakI mAna kaSAya gala cukI hai, jisake mithyAtva aura moha naSTa ho cuke haiM tathA jisakA citta samatA bhAvako prApta huA hai aisA jIva hI jinazAsana meM triloka zreSTha bodhi-ratnatraya rUpa vibhUtiko prApta hotA hai // 76|| For Personal & Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 77 ] bhAvaprAbhRtam 409 sukhaduHkha-vanbhavana-purAraNyAdiSu samAnaM cittaM mano yasya smcittH| ( pAvai tihuyaNasAraM ) prApnoti lbhte| kAM, ( bohI ) bodhi ratnatrayaprApti / kathaMbhUtAM bodhiM, tihuyaNasAraM-trailokyottamA ( jiNasasaNe jIvo ) jinazAsane sarvajJavItarAgasvAmino mtte| mAnamithyAtvamoharahito jIvo bodhi prApnotIti jinavacanaM jnyaatvymimte| visayaviratto samaNo chaddasaMvarakAraNAI bhAUNa / titthayaraNAmakammaM baMdhai aireNa kAleNa // 77 // viSayaviraktaH zramaNaH SoDazavarakAraNAni bhAvayitvA / tIrthakaranAmakarma badhnAti acireNa kAlena // 77 // (visayaviratto samaNo ) viSayebhyaH sparzarasaganvavarNazabdebhyaH paMcendriyArthebhyo viraktaH parAr3a mukhaH zramaNo digambaraH, na tu zvetAmbarAdikaH pratyAkhyAnAdihInaH tapaHklezasaddaH zramaNa ucyate na tu bahuvAra jalasya pAtA bhojanasya bhoktA ca ( chaDsavarakAraNAI bhAUNaM ) SoDazasaMvarakAraNAni bhAvayitvA / ( titthayaranAma vizeSArtha-mAnakA artha ahaMkAra hai, mithyAtva viparIta abhiprAya ko kahate haiM moha, vaicittya, nivivekatA athavA putra mitra strI AdikA sneha kahalAtA hai| samacitta kA artha tRNa aura suvarNa, sarpa aura mAlA, zatru aura mitra, sukha aura duHkha, vana aura bhavana tathA nagara aura aTavI meM samabhAva rakhanA hai isa taraha jisakI mAna kaSAyaM gala cukI hai, jisake mithyAtva aura moha naSTa ho cuke haiM tathA jo tRNa suvarNa Adi meM samacita hai-harSa viSAda se rahita hai vahI tona loka meM sArabhUta ratnatraya rUpa vibhUti ko prApta hotA hai, aisA jinazAsana-votarAga sarvajJa devakA vacana gAthArya-viSayoM se virakta rahane vAlA sAdhu solaha kAraNa bhAvanAoM kA cintavana kara thor3e hI samaya meM tIrthaMkara nAma karmakA bandha kara letA hai / / 77|| vizeSArtha-sparza, rasa, gandha, varNa aura zabda ye paJcendriyoM ke viSaya haiM / digambara sAdhu ina viSayoM se sadA virakta rahate haiN| tapazcaraNasambandho kleza sahana karaneke kAraNa digambara sAdhu zramaNa kahalAte haiM / anya zvetAmbarAdika sAdhu pratyAkhyAna se rahita haiM tathA aneka bAra jala pIte evaM bhojana grahaNa karate haiM isaliye unheM zramaNa saMzA nahIM hai / jo For Personal & Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 SaTnAmRte ' [5.77kammaM baMdhai) tIrthakaranAmakarma badhnAti trinavatimI prakRti svIkaroti yayA lAkyaM saMcalayati pAdAdhaH karoti / ( aireNa kAleNa ) acireNa kAlena anta- . muhUrtasamayena, yayA paMcakalyANalakSmI prApnoti, ananta-kAlamanantasukhamanubhavati, anAyAsena mokSaM prApnoti / atha kAni tAni SoDazakAraNANi yastIrthakaranAmakarma badhyate iti ceducyate "'darzanavizuddhivinayasampannatA zIlavateSvanaticAro'bhIkSNajJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapaso sAdhusamAdhiyAvRtyakaraNamahaMdAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazya- .. kAparihANirmArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvasya" / ___ ityumAsvAmisUriNA proktaM sUtraM / asyAyamarthaH-ihalokabhaya-paralokabhayavedanAbhaya-maraNabhaya-AtmarakSaNopAyadurgAdyabhAvAguptibhayaH-atrANabhayArakSaNabhayavidyutpAtAdyAkasmikabhayaM iti saptabhayarahitasvaM niHzaMkitatvaM nigraMnthalakSaNo mokSamArga iti jinamataM tatheti vA niHzakitatvaM (1) ihalokaparalokabhogopabhogAkAMkSA zramaNa-muni paJcendriyoMke viSayoM se virakta hotA huA solaha kAraNa bhAvanAoM kA cintavana karatA hai vaha alpa hI samaya meM usa tIrthaMkara nAmakI prakRtikA bandha karatA hai jisase paJcakalyANa rUpa lakSmoko prApta hotA hai, ananta kAla taka ananta sukhakA anubhava karatA hai aura anAyAsa hI mokSa ko prApta hotA hai| prazna-ve solaha kAraNa bhAvanAeM kauna haiM jinase tIrthakara nAma karmakA bandha hotA hai ? . uttara-zrI umAsvAmI sUrine tattvArthasUtra meM nimnalikhita solaha kAraNa bhAvanAeM kahI haiM-1 darzanavizuddhi, 2 vinayasaMpannatA, 3 zIlavrateSvanaticAra, 4 abhIkSNajJAnopayoga, 5 saMvega, 6 zaktitastyAga, 7 zaktitastapa 8 sAdhusamAdhi 9 vaiyAvRtyakaraNa, 10 arhadbhakti, 11 AcAryabhakti, 12 bahuzru tabhakti, 13 pravacanabhakti 14 AvazyakAparihANi 15 mArgaprabhAvanA aura 16 pravacanavatsalatva / ( 1 ) inameM prathama bhAvanA darzana vizuddhi hai jisakA pramukha artha aSTAGga samyagdarzana dhAraNa karanA hai / 1 niHzaGkita 2 niHkAMkSita 3 nivicikitsita 4 amUDhadRSTi 5 upagRhana 6 sthitikaraNa 7 vAtsalya aura 8 prabhAvanA ye samyagdarzana ke ATha aGga haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai 1. niHzaMkita aMga-iha lokabhaya, paralokabhaya, vedanAmaya, maraNa 1. tattvArthasUtre bkaannyaaye| For Personal & Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 77 ] bhAvaprAbhRtam nivRttiniSkAMkSitvaM (2) zarIrAdI zucIti mithyAsaMkalparahitatvaM nirvicikitsatA, munInAM ratnatrayamaMDitazarIramaladarzanAdau nizukatvaM tatra samADhokya vaiyAvRtyavidhAnaM vAvicikitsatA (3) paratatveSu mohojjhakatvamamUDhadRSTitvaM (4) uttamakSamAdibhirAtmano dharmavRddhikaraNaM saMghadoSAcchAdanaM copavRMhaNamupagUhanaM (5) kaSAyaviSayAdibhirdhamavidhvaMsa kAraNeSu satsvapi dharmapracyavana rakSaNaM sthitikaraNaM ( 6 ) jinazAsane sadAnurAgatA vAtsalyaM (7) samyagdarzanajJAnacAritratapobhirAtmaprakAzanaM zAsanodyotakaraNaM vA prabhAvanA ( 8 ) etairaSTabhiguNairyuktatvaM carmajalataila bhaya, AtmarakSA ke upAyabhUta durgaM Adike abhAva meM hone vAlA agupti bhaya. rakSakoM ke abhAva meM honevAlA atrANa athavA arakSaNa bhaya aura vidyutpAta Adi Akasmika bhaya ina sAta bhayoMkA abhAva honA niHzaGkita aMga hai athavA mokSamArga nirgrantha lakSaNa hai- mokSa digambara mudrAse hI sAdhya hai aisA jinendra bhagavAn kA mata hai so vaha yathAtha hai, isaprakAra kA aTala zraddhAna honA so niHzaGkita aMga hai / 2. ni:kAMkSita aGga - isa loka aura paraloka sambandhI bhogopabhoga kI AkAMkSA kA abhAva honA niHkAMkSita aMga hai / 3 nirvicikitsita aGga - zarIrAdi meM 'yaha pavitra hai' isa prakAra kA mithyAsaMkalpa na honA' nirvicikitsita aMga hai / athavA muniyoM ke ratnatraya se suzobhita zarIra sambandhI mala Adike dikhane para glAni rahita avasthA ko prApta ho vaiyAvRtya karanA nirvicikitsita aMga hai / 4 amUDhadRSTi aGga - mithyA dRSTiyoMke kalpita tatvoMmeM moha chor3anA amUDhadRSTi aMga hai / 411 5 upavahaNa athavA upagUhana aGga - uttama kSamA Adike dvArA apane dharmakI vRddhi karanA athavA saMghake doSoMko chipAnA upabRMhaNa athavA upagUhana aMga hai / 6. sthitIkaraNa aGga - kaSAya tathA viSaya Adi dvArA dharma-ghAtakA kAraNa upasthita honepara bhI kisI ko dharmaMghAta se bacAnA sthitIkaraNa aMga hai / 7 vAtsalya aMga -- jinazAsana meM sadA anurAga dikhAnA vAtsalya aMga hai / 8 prabhAvanA aMga - - samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritra aura samyaktapake dvArA AtmAkA prakAza karanA athavA jina zAsana kA udyota phailAnA so prabhAvanA aMga hai / For Personal & Private Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 SaTprAbhRte ghRtabhUtanAzanA'prayogatvaM mUlakagAjarasUraNakandaguMjajanapalANDuvipradogdhikakaliMgapaMcapuSpasaMdhAnaka kausu 'bhapatrapatra zAkamAMsAdibhakSakabhAjanabhojanAdipariharaNaM darzana vizuddhi: (1) jJAnadarzanacAritreSu tadvatsu cAdaro'kaSAyatA vA vinayasampannatA (2) niravadyA vRttiH zIlavrateSvanaticAraH ( 3 ) satataM jJAnasyopayogo'bhyAsaH abhIkSNajJAnopayogaH (4) saMsArAdbhIrutvaM saMvegaH ( 5 ) svazaktyanurUpaM dAnaM ( 6 ) mArgAviruddhaH kAlaklezastapaH (7) munigaNatapaH sandhAraNaM sAdhusamAdhiH (8) guNavatAM duHkhopanipAte niravadyavRtyA tadapanayanaM vaiyAvRtyaM ( 9 ) arhatsu kevaliSu anurAgI bhaktiH (10) AcAryeSvanurAgo bhaktiH ( 11 ) bahuzruteSvanurAgo bhaktiH ( 12 ) [ 5.77 ina ATha guNoMse yukta honA tathA camar3e meM rakhe hue taila ghI aura tant prayoga nahIM karanA evaM mUlI, gAjara, sUraNa kanda gujjana, pyAja, mRNAla, dudhI, tarabUja, paJcapuSpa, acAra murabbA, kusumbha patra, pattoMvAlI zAka aura mAMsa bhakSI manuSyoM ke vartana tathA bhojana Adi kA tyAga karanA darzanavizuddhi bhAvanA hai / ca (2) darzana jJAna aura cAritra tathA inake dhArakoM meM Adara aura akaSAya bhAvake dhAraNa karaneko vinaya sampannatA kahate haiM / (3) zola tathA vratoM meM nirdoSa pravRtti karanA zola-vrateSvanatIcAra bhAvanA hai / ( 4 ) nirantara jJAnamaya upayoga rakhanA abhIkSNa jJAnopayoga bhAvanA hai / (5) saMsAra se bhayabhIta rahanA saMvega bhAvanA hai / (6) apanI zakti ke anusAra dAna denA zaktitastyAga bhAvanA hai| (7) mArga se aviruddha kAyakleza karanA zaktitastapa bhAvanA hai| (8) muni-samUha ko tapameM dhAraNa karanA arthAt unake tapazcaraNa meM Aye hue vighnoM kA dUra karanA sAdhu-samAdhi hai / (9) guNI manuSyoM ko duHkha upasthita honepara nirdoSa vRttise use dUra karanA vaiyAvRtya bhAvanA hai / (10) arhanta kevalI bhagavAn meM anurAga honA arhadbhakti hai / (11) AcAryoM meM anurAga honA AcArya - bhakti hai / (12) aneka zAstroMke jJAtA upAdhyAya AdimeM anurAga honA bahuzruta bhakti hai / For Personal & Private Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.78] bhAvaprAmRtam pravacane jinasUtre'nurAgo bhaktiH (13) sAmAyika sarvajIveSu samatvaM, caturvidhAtijinAnAM stutiH stavaH kathyate, ekajinasya stutirvandanAbhidhIyate, kRtadoSanirAkaraNaM pratikramaNa, AgAmidoSanirAkaraNaM pratyAkhyAnaM / ekamuhUrtAdiSu zarIravyutsarjanaM kAyotsargaH eteSAM SaNNAmAvazyaka nAmaparihANirekA caturdazI bhAvanA (14) jJAnAdinA dharmaprakAzanaM mArgaprabhAvanA (15) sadharmaNi snehaH pravacanavatsalatvaM (16) etAH SoDazabhAvanAH samastAstIrthakaranAmakAraNaM darzanavizuddhisahitA vyastA api tIrthakaranAmakAraNaM bhavantIti jJAtavyaM / vArasavihatavayaraNaM terasakiriyAu bhAva tiviheNa / dharahi maNamattaduriyaM NANAMkusaeNa muNipavara // 7 // dvAdazavidhatapazcaraNaM trayodazakriyAH bhAvaya trividhena / dhara manomattaduritaM jJAnAGkuzena munipravara ! // 78 // ( vArasavihatavayaraNaM ) dvAdazavighaM tapazcaraNaM anazanamupavAsaH, avamaudaryamekagrAsAdiralpAhAraH, vRttiparisaMkhyAnaM gaNitagRheSu bhojana vastusaMkhyA vA, rasaparityAgaH SaDrasavivarjanaM, vivikteSu jantustrIpazunapuMsakarahiteSu sthAneSu zUnyAgArAdiSu AsanaM upavezanaM zayyA nidrA-sthAna avasthAnaM vA viviktazayyAsanaM, kAyaklezaH (13) pravacana-jinAgamameM anurAga honA pravaJcanabhakti hai| (14) sAmAyika saba jIvoM meM samatA bhAva honA, stava arthAt caubIsa tIrthakaroMkI stuti karanA, vandanA arthAt eka tIrthaMkara kI stuti karanA, pratikramaNa arthAt lage hue doSoMkA nirAkaraNa karanA, pratyAsyAna arthAt AgAmI doSoMkA nirAkaraNa karanA aura kAyotsarga arthAt eka muhUrta Adike liye zarIra se mamatva bhAva chor3anA ina chaha Avazyaka kAryoMko nahIM chor3anA AvazyakAparihANi bhAvanA hai| (15) jJAna Adike dvArA dharmakA prakAza karanA mArga-prabhAvanA hai| (16) sahadharmI bhAiyoM meM sneha karanA pravacana-vatsalatva bhAvanA hai| ye solaha bhAvanAe~ saba milakara athavA darzana-vizuddhike sAtha pRthak-pRthak bhI tIrthakara nAma karma ke bandha ke kAraNa haiM / / 77 // gAthArtha he munipravara ! tuma bAraha prakArake tapazcaraNa aura teraha kriyAoMkA mana vacana kAryase pAlana karo tathA jJAnarUpI aMkuzake dvArA mana rUpI matta hAthIko vaza kro| ..vizeSArtha-tapake bAraha bheda haiM jinameM chaha bAhya tapa haiM aura chaha antaraGga tapa / anazana arthAt cAra prakArake AhAra kA tyAga kara upa For Personal & Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 5.78 'jalaudanabhojanAdiH ida SaDvidhaM bAhyaM tapaH / bAhya kasmAditi cet ? bAhya bhojanAdikamapekSya pravartate, parapratyakSaM vA pravartate, paradarzane pASaMDigRhasthaizca kriyate tato bAhyamucyate / etasmAt tapasaH karmadahanaM indriyatApakAritvaM ca bhavati / [saMyamo rAgacchedaH karmanAzo dhyAnAdiH AzAnivRttiH zarIratejohAniH brahmacaryaM duHkhasahanaM sukhAnabhiSvaGga AgamaprabhAvanAdikaM ca phalaM jJAtavyaM / SaDvidhamabhyantaraM tapaH, yataH paratIrthairanAlIDhaM svasaMvedyaM bAhyadravyAnapekSyaM tato'bhyantaraM tapa ucyate / tatki ? prAyazcitavinayavaiyAvRtyasvAdhyAyavyutsargaMdhyAnalakSaNaM / tatra navavidhaM prAya 414 vAsa karanA, avamaudaryaM arthAt eka grAsa Adi alpAhAra lenA, vRttiparisaMkhyAna arthAt ginatIke gharoM meM bhojana karanA athavA bhojana kI vastuoM kI saMkhyA nizcita karanA Adi rasa parityAga arthAt ghI-dUdha dahI mIThA tela aura namaka ina chaha rasoM meM se kisI kA tyAga karanA, vivikta zayyAsana arthAt jantu, strI pazu aura napuMsakoM se rahita zUnyAgAra Adi sthAnoM meM Asana lagAnA - baiThanA, zayyA - sonA athavA ThaharanA aura kAyakleza arthAt mAtra jala aura bhAta Adi kA bhojana kara zarIra ko kleza pahu~cAnA, athavA AtApanAdi yoga dhAraNa karanA ye chaha bAhya tapa haiN| ye tapa bAhya bhojana Adi kI apekSA rakhakara pravRtta hote haiM, dUsaroM ke dekhane meM Ate haiM athavA anya matameM pASaNDi gRhasthoM ke dvArA bhI kiye jAte haiM isa liye bAhya tapa kahalAte haiM / isa bAhya tapase karmoMkA bhasma honA, indriyoMko tApa karanA, saMyama, rAgakA nAza, karmanAza, dhyAna Adi, AzAkA nivRtta honA, zarIra ke tejakA hrAsa honsa, brahmacarya, duHkha sahana karane kA abhyAsa honA, sukha meM Asakti kA na honA tathA Agama kI prabhAvanA honA Adi phalakI prApti hotI hai / aba chaha prakArake abhyantara tapakA varNana karate haiM cUM ki yaha tapa anya matAvalambiyoM ke azakya hai, svasaMvedana se hI isakA anubhava hotA hai, aura bAhya padArthoM kI isameM apekSA nahIM rahatI, isaliye yaha antaraGga tapa kahalAtA hai / prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsargaM aura dhyAna ye chaha antaraGga tapake bheda haiN| inameM prAyazcitta ke nau, vinaya ke cAra, vaiyAvRtya ke daza, svAdhyAya ke pA~ca, vyutsarga ke do aura dhyAnake cAra bheda haiN| chaha bAhya aura chaha abhyantara donoM milAkara bAraha prakArakA tapa hai| 1. iti ka pratI kenApi saMzodhitaM / For Personal & Private Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 78 ] bhAvaprAbhRtam vita, caturvidho vinayaH, dazavidhaM vaiyAvRtyaM paMcavidhaH svAdhyAyaH, dvividho vyutsargaH, catuvidhaM dhyAnaM ceti SaDvidhamabhyantaraM tapa iti dvAdazavidhaM tapaH / kiM tannaafai prAyazcittamiti cet ? guroragre svapramAdanivedanaM dazadoSarahitamAlocanaM / ke te daza doSA AlocanAyA iti cet ? - 'AkaMpiya aNumaNi jaM diTTha bAaraM ca suhamaM ca / channaM saddAula bahujaNamavvatta tassevI // 1 // puruSasyaikAnte dvayAzrayamAlocanaM, striyAstu prakAze dhyAzrayamAlocanaM mahadapi tapazcaraNamAlocanarahitaM tatprAyazcittamakurvato vA abhISTaphaladaM na bhavatIti jJAtavyaM / doSamuccAryoccArya mithyA meM duSkRtamastu ityevamAdirabhipretaH pratIkAraH pratikramaNaM etatpratikramaNamAcAryAnujJayA ziSyeNaiva karttavyaM / AlocanaM pradAya prati 415 prazna - prAyazcitta tapake nau bheda kauna haiM ? uttara - AlocanA, pratikramaNa tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra aura upasthApana ye prAyazcitta ke nau bheda haiM / inakA svarUpa isa prakAra hai guru ke Age daza doSa rahita hokara apanA aparAdha nivedana karanA AlocanA hai / AkaMpia - Akampita anumAnita, dRSTa, vAdara, sUkSma, channa, zabdAkulita, bahujana avyakta aura tatsevI ye AlocanA ke daza doSa haiM / inakA vivecana darzana prAbhRtakI gAthA 9 meM kiyA jA cukA hai| puruSa ko ekAnta do janoM ke samakSa aura strIko prakAza meM tIna janoMke samakSa AlocanA karanA cAhiye / AlocanA se rahita bahuta bar3A bhI tapazcaraNa prAyazcitta na karane vAle sAdhu ko iSTa phala nahIM detA hai, aisA jAnanA cAhiye / doSa kA bAra-bAra uccAraNa kara merA pApa mithyA ho isa prakAra kaha kara apanI icchAnusAra usakA pratikAra karanA pratikramaNa kahalAtA hai / yaha pratikramaNa AcArya kI AjJA se ziSya ko hI svayaM karanA cAhiye / jisameM guruke liye AlocanA deneke bAda pratikramaNa svayaM ziSyako karanA par3atA hai vaha tadubhaya kahalAtA hai / jahA~ zuddha vastumeM bhI azuddhapanekA saMzaya athavA viparyaya jJAna hotA hai athavA azuddha vastu meM zuddhapane kA nizcaya hotA hai athavA chor3I huI vastu pAtra meM A jAtI hai athavA mukha meM pahu~ca jAtI hai athavA jisa vastu ke grahaNa karane para kaSAyAdika 1. asyA gAthAyA garyo darzana-prAbhRtasya navamagAthAyAM dRSTavyaH / For Personal & Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 baTuprAbhUte [ 5.78 kramaNamAryeNaiva kartavyaM tattadubhaya mucyate / zuddhasyApyazuddhatve yatra sandehaviparyayo bhavataH, azuddhasya zuddhatvena nizcayo vA yatra, pratyAkhyAtaM yattadvastu bhAjane mukhe vA prAptaM yasmin vastuni gRhIte kaSAyAdikamutpadyate tasya sarvasya tyAgo vivekaH / niyatakAlakAyavAGmanasAM tyAgo vyutsargaH / tapo bAhya kathitameva / dinapakSamAsAdivibhAgena dIkSAhApanaM chedaH / divasAdivibhAgenaiva dUrataH parivarjanaM parihAraH / mahAvratAnAM mUlacchedanaM kRtvA punardIkSAprApaNamupasthApanA / AcAryamapRSTvA AtApanAdikaraNe pustakapicchAdiparopakaraNagrahaNe paraparokSe pramAdataH AcAryAdivacanA karaNe saMghanAthamapRSTvA svasaMghagamane dezakAlaniyamenAvazyakartavyavrata vizeSasya dharmakathAdivyAsaMgena vismaraNe sati punaH karaNe anyatrApi caivaMvidhe Alocanameva prAyazcitta N / SaDindriyavAgAdiduSpariNAme, AcAryAdiSu hastapAdAdisaMghaTTane vratasamiti vikAra utpanna hotA hai, usa sabakA tyAga karanA viveka kahalAtA hai| kisI nizcita samaya taka zarIra vacana aura manakA tyAga karanA arthAt inakI pravRtti ko rokanA vyutsarga hai / bAhya tapa Upara kahA hI jA cukA hai / dina pakSa tathA mAsa Adi ke vibhAga se dIkSA kama karanA cheda hai / dina Adi ke vibhAga dvArA arthAt kisI nizcita avadhi taka ke liye dUra chor3anA parihAra hai / aura mahAvratoM kA mUlaccheda karake phira se naI dIkSA denA upasthApanA hai / AcArya se pUche vinA AtApana Adi yoga dhAraNa karanA, binA pUche pustaka pIchI Adi dUsaroM ke upakaraNa grahaNa karanA, dUsare ke parokSa meM arthAt yadi koI dekhane vAlA na ho aisI sthiti meM pramAda se AcArya Adi ke vacanoM kA pAlana nahIM karanA, saMghake svAmI se pUche binA apane saMghase calA jAnA, deza aura kAlake niyamAnusAra avazya hI karane yogya vrata- vizeSa kA dharma - kathA Adi meM laga jAnese bhUlajAnA tathA bAda meM usakA karanA, ina kAryoMmeM tathA isI prakArake anya kAryoM meM bhI AlocanA hI prAyazcita hotA hai / mana sahita sparzanAdi chaha indriyoM aura vacana Adi kI duSpravRtti honA, AcArya Adi pUjya janoMko apane hAtha tathA pA~va AdikA dhakkA laga jAnA, vrata samiti aura guptiyoM meM thor3A aticAra laga jAnA, cugalI tathA kalaha Adi karanA, vaiyAvRtya aura svAdhyAya Adi meM pramAda karanA, AhAra ke liye gaye hue sAdhuke liGgakA uThanA tathA dUsareko saMkleza karane vAlI pravRttakA honA Adi kAryoMke samaya pratikramaNa nAmakA prAyazcitta For Personal & Private Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.78 ] 417 guptiSu svalpAticAre, paizunyakalahAdikaraNe, vaiyAvRtyasvAdhyAyAdipramAde, gocaragatasya liMgotthAne, anyasaMklezakaraNAdau ca pratikramaNaM prAyazcittaM bhavati / divasAnte rAtryante bhojanagamanAdau ca pratikramaNaM prAyazcittaM / locanakhacchedasvapnendriyAticArarAtribhojaneSu pakSamAsasaMvatsarAdidoSAdau ca ubhayaM AlocanapratikramaNaprAyazcita' 'maunAdinA [ maunAdvinA ] locakaraNe udarakRminirgame, himamazakAdimahAvAtAdi saMgharSAticAre, snigdhabhU harita tRNapaMkoparigamane, jAnumAtrajalapravezakaraNe, anya nimittavastusvopayogakaraNe, nAvAdinadItaraNe, pustakapratimApAtane, paMcasthAvara vaghAte, adRSTadezatanumalavisargAdo, pakSAdipratikramaNakriyAyAM, antarvyAkhyAnapravRttyantAdiSu kAyotsarga eva prAyazcitaM / uccAraprasravaNAdau ca kAyotsargaH prasiddha eva / anazanAdikaraNasthAnamAgamAdvoddhavyaM / navavidhaprAyazcitte kiM phalaM ? bhAvaprAsAdo'navasthA zalyAbhAvadADharghAdikaM phalaM veditavyaM / bhAvaprAmRtam hotA hai / dinake antameM, rAtrike anta meM aura bhojana tathA gamana ke prArambha meM bhI pratikramaNa nAmaka prAyazcitta hotA hai / kezaloMca, nakhaccheda tathA svapna meM jananendriya-sambandhI aticAra laganA svapna meM hI rAtri bhojana karanA, pakSa, mAsa tathA varSaM Adi ke doSoM kI samIkSA ke samaya AlocanA aura pratikramaNa donoM hI prAyazcitta hote haiN| binA maunake loca karanA, udarase kRmikA nikala AnA, hima, macchara Adi tathA tIvra AMdhI Adike samaya saMgharSa se aticAra laganA, tela tathA ghI Adi se snigdha bhUmi, hare tRNa aura kIcar3a para calanA, ghuTane mAtra gahare jalameM praveza karanA dUsare ke nimitta rakhI huI vastukA apane Apake liye upayoga karanA, nAva Adike dvArA nadI kA pAra karanA, pustaka tathA pratimA kA nIce gira jAnA pAMca prakAra ke sthAvara jIvoMkA ghAta honA, binA dekhe sthAna meM zarIrakA mala chor3anA, pakSa Adike pratikramaNa kI kriyA aura vyAkhyAna ke prArambha tathA anta Adi ke samaya kAyotsarga karanA hI prAyazcitta hai / dIrgha zaGkA tathA laghuzaGkA Adi ke samaya kAyotsarga karanA prasiddha hI hai / anazana Adi tapoMke karanekA sthAna Agama se jAnanA cAhiye / 1. anagAradharmAmRte tu maunAdinA vinAlocanakaraNe / sarvapustakeSu IdRgeva pAThaH / 2. saMharSA ma0 ka0 / 27 For Personal & Private Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [5.78 analasena dezakAlAdivizuddhi vidhAnajJena sabahumAno yathAzakti kriyamANo mokSArthaM jJAnagrahaNAbhyAsasmaraNAdi jJAnavinayaH / tatvazraddhAne niHzaMkitatvAdirdarzanavinayaH / jJAnadarzanavato 'duzcaracaraNe tadvati ca jJAne'tibhaktirbhAvatazcaraNAnuSThAnaM caraNavinayaH / pratyakSeSvAcAryAdiSvabhyutthAnavandanAnugamanAdirAtmAnurUpaH parokSeSvapi teSvaJjalikriyAguNakIrtanasmaraNAnujJAnuSThAyitvAdizca kAyavAGa, manobhirupacAravinayaH / vinayasya ki phalaM ? jJAnalAbhaH AcArazuddhiH samyagArAdhanAdizca vinayasya phalaM veditavyaM / iti caturvidho vinayaH / 418 prazna - no prakAra ke prAyazcitta kA kyA phala hai ? uttara - bhAvoMkI nirmalatA, anavasthA, asthitA aura zalyakA abhAva tathA dRr3hatA Adi prAyazcitta kA phala jAnanA cAhiye / vinaya tapake cAra bheda haiM-1 jJAna vinaya, 2 darzana vinaya, 3 cAritra vinaya aura 4 upacAra vinaya / inakA svarUpa isa prakAra hai deza kAla Adi kI zuddhi vidhAna ko jAnane vAlA muni - Alasya rahita ho mokSa kI prAptike liye bahuta sanmAna ke sAtha zakti anusAra jo jJAnakA grahaNa, abhyAsa tathA smaraNa Adi karatA hai vaha jJAna - vinaya hai / tatva zraddhAna meM niHzaGkita Adi guNoM kI pravRtti honA darzana - vinaya hai| jJAna aura darzanase yukta munikA atizaya kaThina cAritra tathA cAritra yukta jJAna meM atizaya bhakti honA aura bhAva-pUrvaka cAritra kA pAlana karanA cAritra vinaya hai / AcArya Adi ke pratyakSa honepara Ate samaya uThakara khar3e honA, vandanA karanA aura jAte samaya pIche calakara pahu~cA denA tathA unake parokSa meM bhI hAtha jor3anA, guNoMkA kIrtana karanA, smaraNa karanA aura kAya vacana tathA manase unakI AjJAnusAra pravRtti karanA upacAra vinaya hai / prazna - vinaya tapakA kyA phala hai ? uttara--jJAna, lAbha, AcAra, zuddhi tathA samIcInaM ArAdhanA Adi kI prApti honA vinaya tapakA phala hai / isaprakAra cAra taraha kI vinaya kA varNana huA / Age daza prakAra kI vaiyAvRtya kA varNana karate haiM-- A 1 AcArya kA vaiyAvRtya, 2 upAdhyAya kA vaiyAvRtyaM, 3 mahopavAsa Adike karane vAle tapasvI kA vaiyAvRtya, 4 zAstra kA abhyAsa karanevAle 1. duzcaraNe ma0 / For Personal & Private Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.78 ] bhAvaprAbhRtam 419 dazavidhaM vaiyAvRtyaM / tathA hi / AcAryasya vaiyAvRtyaM, upAdhyAyasya vaiyAvRtyaM, mahopavAsAdyanuSThAyitapasvino vaiyAvRtyaM zAstrAbhyAsI zaikSyastasya vaiyAvRtyaM, rujAdikliSTazarIro glAnastasya vaiyAvRtyaM sthavirasantatirgaNastasya vaiyAvRtyaM dIkSAkA - cArya ziSyasaMghaH kulaM tasya vaiyAvRtyaM, RSimuniyatyanagAranivahaH saMghaH, athavA RSyAyikA zrAvakazrAvikAnivahaH saMghastasya vaiyAvRtyaM cirapravrajitaH sAdhustasya vaiyAvRtyaM, vidvattAvaktRtvAdilokasamma to'saMyatasamyagdRSTirvA manojJastasya vaiyAvRtyaM / ki tadvaiyAvRtyaM ? eteSAM dazavidhAnAmAcAryAdInAM vyAdhiparISahamithyAtvAdeH prAsukoSa bhaktAdipratizrayasaMstarAdibhighaM mapakaraNaiH samyaktvapratisthApanaM ca pratIkAro vaiyAvRtyaM bAhyadravyAbhAve svakAye ( na ) zleSmAdyantarma lApakarSaNAdistadAnukUlyAnuSThAnaM ca vaiyAvRtyaM / vaiyAvRtyakaraNe kiM phalaM ? samAdhAnaM ( ' samAdhyAdhAnaM ) / " zaikSyakA vaiyAvRtya 5 roga Adi se jinakA zarIra kliSTa ho rahA hai aise glAna muniyoM kA vaiyAvRtya, 6 vRddhamuniyoM kI santati-rUpa gaNakA vaiyAvRtya, 7 dIkSA dene vAle AcArya ke ziSya samUha rUpa kula kA vaiyAvRtya, 8 RSi yati muni aura anagAra ina cAra prakAra ke muniyoMke samUha rUpa saMghakA athavA muni AryikA zrAvaka aura zrAvikA rUpa caturvidha saMghakA vaiyAvRtya, 9 cirakAla ke dIkSita sAdhukA vaiyAvRtya aura 10 vidvattA tathA vaktRtva kalA Adi ke kAraNa lokapriyatAko prApta manojJa sAdhukA athavA ukta guNa - viziSTa asaMyata samyagdRSTi kA vaiyAvRtya karanA so daza prakAra kA vaiyAvRtya hai / ina AcArya Adi daza prakArake muniyoM ko vyAdhi, parISaha athavA mithyAtva AdikA prasaGga upasthita honepara prAMsuka auSadha, AhAra Adi, rahane ke liye upAzraya tathA saMstara Adi dharma ke upakaraNoM se unakI vyAdhi AdikAM pratIkAra karanA aura unheM samyaktva meM phirase sthita karanA vaiyAvRtya kahalAtA hai / bAhya padArtha ke na honepara apane hAtha Adi zarIra para hI unheM thukA denA, hAtha se ho kapha Adi bhItarI malakA nikAlanA Adi tathA unake anukUla ceSTA karanA vaiyAvRtya hai / vaiyAvRtya karanese samAdhAna svasthatA rUpa phala kI prApti hotI hai / aba pA~ca prakArake svAdhyAya kA varNana karate haiMsvAdhyAyake pahale bhedakA nAma vAcanA hai jisakA artha hotA hai 1. samAdhyAdhAna vicikitsAbhAvapravacanavAtsalyAdyabhivyaktyarthaM tatvArtharAjavArtike a0 9 sU0 24 // For Personal & Private Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAmRte [5 78vAcanA, saMzayacchedAya nizcitabalAdhAnAya vA granthArthobhayasya paraM pratyanuyogaH / AtmonnatiparAtisandhAnosahasAdivajitaH pracchanA / adhigatArthasyakAprayega mnsaabhyaaso'nuprekssaa| ghoSazuddhaM parivartanamAmnAyaH / dRSTAdRSTaprayojanAnapekSamanmArganivartanasandehacchedApUrvArthaprakAzanAdyartho dharmakathAnuSThAnaM dharmopadezaH / paMcavidhasya svAdhyAyasya kiM phalaM ? prajJAtizayaprazastAdhyavasAyapravacanasthitisaMzayocchedaparavAdizaMkAdyabhAvasaMvegatAvRddhacaticAravizuddhaghAdyarthaH paMcavidhaH svAdhyAyaH / niyatakAlo yAvajjIvaMvAkA yasyAmamatvatyAgo'bhyantaropadhivyutsage. bAhyastvanekaprAyo vyutsargaH / niHsaMgatvanirbhayatvajIvitAzAvyudAsadoSocchedamokSamArgabhAvanAparatvAdi vyutsargaphalam / atha dhyAnaM nAma dvAdazaM tapa ucyate tadamidaM sUtramumAsvAmibhiH kRtaM- . "uttamasaMhanasyakAgracintAniroSo dhyAnamAntamuhUrtAt // " ... nirdeSi grantha artha aura prantha artha donoMkA pratipAdana karanA / dUsarA bheda pracchanA hai-saMzaya ko naSTa karane tathA nizcita artha ko sudRr3ha karane ke liye dUsaroM se grantha artha athavA donoMkA pUchanA so pracchanA nAmakA svAdhyAya hai| pUchate samaya Atma-prazaMsA, para-pratAraNA athavA upahAsa Adi kA abhiprAya nahIM honA caahiye| tIsarA bheda anuprekSA hai-jAne hue padArtha kA ekAgratA pUrvaka manase abhyAsa karanA so anuprekSA nAmakA svAdhyAya hai / cauthA bheda AmnAya hai-uccAraNa kI zuddhatApUrvaka zloka AdikA pATha karanA AmnAya hai / pAMcavAM bheda dharmopadeza hai-dRSTa athavA adRSTa-pratyakSa athavA parokSa prayojanako apekSA na rakhakara unmArgako nivRtti, sandeha kA cheda tathA apUrva artha ko prakAzita karane Adike uddezyase dharmakathA kA karanA dharmopadeza nAmakA svAdhyAya hai / prazna-pAMca prakAra ke svAdhyAya kA kyA phala hai ? uttara-buddhikA atizaya, prazasta nizcaya, Agama kI sthiti, saMzaya kA uccheda, paravAdiyoM kI zaGkA AdikA abhAva saMvegatA kI vRddhi tathA aticAroM kI vizaddhi Adi ke liye pAMca prakAra kA svAdhyAya kiyA jAtA hai| __ Age vyutsarga tapa kA varNana karate haiM niyata kAla athavA jIvana paryanta ke liye zarIra kA tyAga karanA abhyantaropadhi vyutsarga hai| bAhyopadhi vyutsarga ke aneka bheda haiM / niHsaatA-niSparigrahatA, jIvita rahane kI AzA kA tyAga, doSoMkA uccheda aura mokSamArga ko bhAvanA meM tatpara rahanA Adi vyutsarga tapakA phala hai| For Personal & Private Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.78 ] bhAvaprAbhRtam 421 asyAyamarthaH -- vajra RSabhanArAcasaMhananaM, vajranArAca saMhananaM nArAcasaMhananaM saMhananatrayamuttamaM saMhanana mokSAdikAraNatvAt / prathamaM saMhananaM mokSyasya hetuH / ghyAnasya hetustritayamapi bhavati / ardhanArAcasya kI likAyA asaMprAptAspATikAyAzca saMhananatrayasyAntarmuhUrtakAlaM yAvaccintAni roghadhAraNAyAmasamarthatvAt / gamanabhojanAdikriyAvizeSeSvaniyamena pravartamAnasyAtmana ekasyAH kriyAyAH kartR venAvasthAnaM nirodhaH - kriyAntaravyavadhAnAbhAvena ekakriyAyAH sAtatyena pravRttinirodha ityarthaH / ekA ekArthe ekasminnagra pradhAne vA vastuni cintAnirodhaH -- ekasmin dravye paryAye tadubhayAtmake sthUle sUkSme vA cintAnirodha ityarthaH / athavA saddhyAna agra mukhaM, ekamagra yasya sa ekAgraH sa cAso cintAnirodhazcaikAgracintAnirodhaH / ekasminnarthe vartamAnacintAnirodhaH ekamukhaH saddhyAnaM, anekatrAkSasUtrAdI anekamukhaH Age dhyAna nAmaka bArahaveM tapakA varNana kiyA jAtA hai| usake liye umAsvAmI mahArAja ne isa sUtra kI racanA kI hai -- 'uttama saMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnamAntamuhUrtAt ' - - isakA artha hai--uttama saMhanana vAle jIvakA kisI eka padArtha meM antarmuhUrta ke liye cintA kA ruka jAnA dhyAna kahalAtA hai| vajrarSabha-nArAca saMhanana, vajranArAca saMhanana aura nArAca saMhanana, ye tIna saMhanana uttama saMhanana haiM kyoMki ye mokSa Adi kI prApti ke kAraNa haiM / inameM se prathama saMhanana mokSakA kAraNa hai kintu dhyAna ke kAraNa tInoM saMhanana haiM / ardha nArAca, kIlikA aura asaMprAptAsRpATikA ina tIna saMhananoM meM antarmuhUrta taka cintA ke nirodha karanekI sAmarthya nahIM hai / gamana, bhojana Adi kriyA vizeSovibhinna vibhinna kriyAoM meM aniyama pUrvaka pravRtti karane vAle AtmA kA kisI eka kriyA kA kartA rakhanA nirodha kahalAtA hai / arthAt bIca meM dUsarI kriyA kA vyavadhAna na kara eka kriyA kA hI nirantara pravRtti karanA nirodha hai / ekAgra arthAt eka padArtha meM athavA kisI eka pradhAna vastu meM cintAkA nirodha karanA -- eka dravya, eka paryAya athavA donoM rUpa sthUla aura sUkSma padArtha meM cintA kA nirodha karanA ekAgra cintA nirodha kahalAtA hai / athavA dhyAna sad rUpa hai, agra kA artha mukha hai / eka hai agra jisameM use ekAgra kahate haiM aura jo ekAgra hai vahIM cintA nirodha hai, isa taraha ekAgra aura cintA nirodhakA vizeSya vizeSaNa athavA karmadhAraya samAsa karanA cAhiye / isa pakSa meM ekAgra cintA nirodha kA artha eka mukha cintA nirodha hotA hai / eka padArtha meM vartamAna cintAkA niroSa ho jAnA eka mukha cintA -nirodha hai / yahI saddhyAna arthAt samIcIna For Personal & Private Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 SaTprAbhRte - [-5.78 sayAnaM na bhavati / 'yathA pradIpazikhA anirAbAdhena, parispandata tathA'nirAkulatAyAM dhyAna na syAt / guptisAmatidharmAnuprekSAparISahajayacAritrAdika yatsaMvarakAraNaM tadeva dhyAnakAraNamiti jJAtavyaM / AnturmuhUrtAt muhUrtamadhye dhyAna bhavati / na cAdhikaH kAlo dhyAnasyAsti, kasmAt ? cintAnAM durdharatvAt aticapalatvAcca / etAvatyapi kAle jvaladacalaM dhyAnaM karmadhvaMsAya bhavati pralayakAlamArutavat samudrajalazoSaNavat / tadadhAnaM heyamunAdeya ca / tatra heyamAtaM raudraM ca / upAdeyaM dhamyaM zuklaM ca / Rtau duHkhe bhavamAta / rudraH krU rAzayaH prANI tatkarma raudraM / dharmo vastusvarUpaM tasmAdanapetaM AzritaM dhayaM / malarahitAtmapariNAmodbhavaM zuklaM / tatra dhayaM zuklaM ca dvayaM mokSakAraNaM / saMsArakAraNamanyavayamAtaraudramiti jJAtavyaM / ArtamamanojJasya saMprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAro vAraM vAraM cintanaM / manojJasya viparItaM cintanaM tadviparItaM / vedanAcintanaM / nidAnasya cintanaM / hiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudraM dhyAnamutpadyate / Atamaviratadeza dhyAna hai / aneka indriyoM tathA aneka zAstra Adi meM jo dhyAna pravartamAna rahatA hai, vaha aneka-mukha dhyAna kahalAtA hai aneka mukhadhyAna saddhyAna nahIM hai / jisa prakAra anirAvAdha arthAt vAyuke saMcAra sahita sthAna meM dIpaka kI zikhA sphurita nahIM hotI, usI prakAra anirAkulatA arthAt Akulita dazA meM dhyAna nahIM hotaa| gupti, samiti, dharma, anuprekSA paroSaha-jaya aura cAritra-Adi jo saMvara ke kAraNa haiM ve hI dhyAna ke kAraNa, haiM aisA jAnanA caahiye| AntamuhUrtAt isa padakA artha hai ki dhyAna antamuhUrta ke bhItara hotA hai| antamuhUrta se adhika dhyAnakA kAla nahIM hotA hai kyoMki cintAeM atyanta dudhara aura atyanta capala hotI haiN| parantu itane thor3e samayameM bhI yadi avicala dhyAna ho jAya to vaha koke dhvaMsa-kSayakA kAraNa hotA hai jaise ki pralaya kAlakI vAyu aura samudra ke jalako sukhAne vAlI bdd'vaanl| vaha dhyAna heya bhI hai aura upAdeya bhii| AttaM aura raudra dhyAna heya haiM tathA dharmya aura zukladhyAna upAdeya haiN| Rta kA artha duHkha hotA hai, duHkha meM jo hotA hai vaha ArtadhyAna hai| rudra krUra pariNAma vAle jIvako kahate haiM usakA jo karma hai vaha raudradhyAna hai / dharmakA artha vastu svarUpa hai, vastu 1. vIryavizeSAtpradIpa zikhAvat // 6 // yathA pradIpazikhA nirAdhAdhe prajvalitA na parispandate tathA nirAkule deze, vIrya vizeSAdavavadhyamAnA cintA vinA vyAzepeNa / ekAtraNAvaniSThate / ta0 pA0 a0 9 sUtra 27 For Personal & Private Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.78] bhAvaprAmRtam viratapramattasaMyateSu saMbhavati / raudraM aviratadezavirateSu saMbhavati / AjJApAyavipAka saMsthAnavicayaiSamyadhyAnamutpadyate / tatpUrvavido muneH zreNyArohaNAtpUrva bhavati / zreSyorapUrvakaraNAyupazAntAntAnAM prathamaM zuklaM bhavati / kSINakaSAyasya dvitIyaM zuklaM / tRtIyaM zukla caturtha ca zuklaM kevalinAM bhavati / tatra saMyogasya tRtIyaM caturthamayogasyeti / pRthaktvavitakavIcAraM prathamaM zukla / ekatvavitarkAvIcAraM dvitIyaM zuklaM / sUkSmakriyApratipAtinAmakaM tRtIyaM zuklaM / vyuparatakriyAnivartinAmadheyaM caturtha zuklaM / tatra pRthaktvavitarkavIcAraM triyogasya bhavati manovAkkAyAvaSTasbharAtmapradezapariSpandAn trIn yogAnavalambya avaSTabhyaM utpadyate ityarthaH / ekatvavitarkAvIcAraM triSu yogeSu madhye ekasya calanadvAreNAtmaparispande sati samutpadyata ityarthaH / kAyayogasya kevalinaH sUkSmakriyApratipAti zuklaM bhavati / atra kAyAvaSTambhenaivAtmanazcalanaM / ayogakevalinoM vyuparatakriyAnivati zukladhyAnaM yato'tra svarUpase sahita jo dhyAna hai vaha dhaya'dhyAna hai| AtmAke nirmala pariNAmoM se jo utpanna hotA hai vada zukladhyAna hai| inameM dharmyadhyAna aura zukladhyAna ye do dhyAna mokSake kAraNa haiM aura zeSa do ArtadhyAna tathA raudradhyAna saMsAra ke kAraNa haiN| ArtadhyAna ke cAra. bheda haiM-1. amanojJa-saMprayoga, 2. manojaviprayoga, 3. vedanA cintana aura 4. nidAna cintana / amanojJa arthAt aniSTa padArthakA saMyoga honepara usake viyoga ke liye bAra bAra vicAra karanA amanojJa-saMprayoga nAmakA AtadhyAna hai| manojJa arthAt iSTa padArtha kA viyoga honepara usake saMyogake liye vAra vAra vicAra karanA manojJa viprayoga nAmakA AttadhyAna hai| rogAdi kI vedanA hone para vAra vAra usIkA cintana karanA vedanA-cintana nAmakA ArtadhyAna hai aura AgAmI bhogoMkI AkAMkSA karanA nidAna cintana nAmakA ArtadhyAna hai| hiMsA'jhUTha corI aura viSaya sAmagrI (parigraha ) ke saMrakSaNa se raudradhyAna hotA hai| isake bhI 1. hiMsAnanda, 2. mRSAnanda, 3. cauryAnanda aura 4. viSaya saMrakSaNananda (parigrahAnanda ) ke bheda se 4 bheda haiM / inakA svarUpa nAmase hI spaSTa hai| ArtadhyAna, avirata arthAt pahale se cauthe guNasthAna taka dezavirata, aura pramattavirata guNasthAnoM meM hotA hai parantu nidAna nAmakA ArtadhyAna pramattavirata guNasthAna meM nahIM hotaa| raudradhyAna, avirata aura deza-virata arthAt pahale se pAMcaveM guNasthAna taka hotA hai| AjJAvicaya, apAya For Personal & Private Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 SaTprAbhUte [ 5.78 kAyAdyavaSTambhenAtmapradezacalanaM na bhavati / pRthaktvavitakaMvIcAramekatvavitarkavIcAraM dhyAnadvayaM pUrveSvaghotina eva / vitarkavIcArasahitaM pUrvaM / dvitIyaM tu vIcArarahitaM / vIcAraH kiM ? arthavyaJjanayogasaMkrAntivacAraH parivartanabhityarthaH / arthasaMkrAntiH kA ? dravyaM vimucya paryAyaM gacchati paryAyaM vihAya dravyaM samupetItyarthasaMkrAntiH / vyaJjanasaMkrAntiH kA ? ekaM vacanaM tyaktvA vacanAntaramavalambate tadapi tyaktvA'nyadvavacanamavalambate iti vyaJjanasaMkrAntiH / yogasaMkrAntiH kA ? kAyayogaM tyaktvA yogAntaraM gacchati tadapi tyaktvA kAyayogaM vrajatIti yogasaMkrAntiH / evaM zrutajJAnena vitarkyaM samUhya dravyaM tatparyAye paryAyAn vittakyaM tato dravye parivartane vIcAre sati pRthaktvena bhedena arthaparyAyayovaM canayogayorvA zrutajJAnaparyAlocanena saMkrAntiH pRthaktvavitarkavIcAraH zukladhyAnaM bhavati ! yadyapyarthaM vyaJjanAdisaMkrAnti vicaya, vipAka vicaya aura saMsthAna vicaya se dharmyaM dhyAna hotA hai aura vaha pUrvake jJAtA munike zreNI car3hane ke pahale pahale taka hotA hai| donoM zreNiyoM meM apUrva karaNa se lekara upazAntamoha guNasthAna taka prathama zukladhyAna hotA hai / kSINa kaSAya guNasthAnavartI 'munike dUsarA zukladhyAna hotA hai / tIsarA aura cauthA zukladhyAna kevaliyoM ke hotA hai / unameM se saMyoga kevalo ke tIsarA aura ayoga kevalI ke cauthA zukladhyAna hotA hai / pRthaktva-vitarka vicAra pahalA zukladhyAna hai, ekatva vitarka avIcAra dUsarA zukladhyAna hai, sUkSma kriyA-pratipAti tIsarA zukladhyAna hai aura vyuparata kriyA nirvAta cothA zukladhyAna hai| unameM se pRthaktva vitarka vicAra nAmakA zukladhyAna tInoM yoga vAle jIvake hotA hai / mana vacana aura kAyake avalambana se AtmA ke pradezoM meM jo parispanda hote haiM unheM tIna yoga kahate haiM / pRthaktva vitarka vicAra nAmakA zukladhyAna ina tInoM yogoMke avalambana se utpanna hotA hai / ekatva - vitarkaavicAra nAmakA zukladhyAna tIna yogoM meM se kisI eka yoga ke kampana se Atma pradezoM meM parispanda hone para utpanna hotA hai / kevalI bhagavAn ke jaba manoyoga aura vacana yoga naSTa hokara jaba mAtra kArya yoga raha jAtA hai taba unake sUkSma- kriyA-pratipAti nAmakA zukladhyAna hotA hai / isa dhyAna meM mAtra kAyayoga ke avalambana se AtmAkA parispanda hotA hai / ayoga kevalI ke vyuparata kriyA-nivarta nAmakA zukladhyAna hotA hai kyoMki yahA~ kAyayoga ke avalambana se bhI Atma- pradezoM meM halana calana nahIM hotA / pRthaktva vitarka-vicAra aura ekatva vitarka avicAra For Personal & Private Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.78] bhAvaprAmRtam rUpatayA calanaM vartate tathApi idaM dhyaan| kasmAt ? evaMvidhasyaivAsya vivabhitatvAt / vijAtIyAnekavikalparahitasya arthAdisaMkrameNa cintAprabandhasyaiva etadvacAnatveneSTatvAt / athavA dravyaparyAyAtmano vastuna ekatvAt sAmAnyarUpatayA vyaJjanasya yogAnAM caikIkaraNAdekArthacintAnirodho'pi ghaTate / dravyAtparyAyaM vyaJjanAvyaJjanAntaraM yogAyogAntaraM vihAya anyatra cintAvRto anekArthatA na dravyAdeH paryAyAdI pravRttau / tathA zrutajJAnena ekArtha vitarkayannavicalitacittaH pravRttaH kSINakaSAya ekatvavitarkavAn bhavati / vAGamanoyogaM bAdarakAyayogaM ca parihApya sUkSmakAyayogAlambano'ntarmuhUrtazeSAyurvedyanAmagotraH sUkSmakriyApratipAtibhAgbhavati / ye do dhyAna pUrvoke pAThIke hI hote haiN| pahalA zukladhyAna vitarka aura vicAra se sahita hai kintu dUsarA zukladhyAna vicAra se rahita hai| prazna-vIcAra kyA hai ? | uttara-artha, vyaJjana aura yogoMko saMkrAnti arthAt parivartana ko vIcAra kahate haiN| prazna-artha-saMkrAnti kyA hai ? . uttara-dhyAnastha jIva dravya ko chor3akara paryAyako prApta hotA hai aura paryAyako chor3akara arthako prApta hotA hai, isa taraha arthake parivartanako artha-saMkrAnti kahate haiM / / prazna-vyaJjana-saMkrAnti kyA hai ? uttara-eka vacana ko chor3akara dUsare vacanakA Alambana letA hai aura dUsare ko chor3akara anya vacanakA Alambana letA hai, isa taraha zabdoM ke parivartana ko vyaJjana-saMkrAnti kahate haiN| prazna-yoga-saMkrAnti kyA hai ? kAya yogako chor3akara anya yogako prApta hotA hai aura use chor3akara kAya yogako prApta hotA hai, isa taraha yogoMke parivartana ko yoga-saMkrAnti kahate haiN| . isa prakAra zrutajJAna ke dvArA kisI dravyakA vicAra kara usakI paryAyoMkA vicAra karatA hai aura paryAyoMkA vicAra kara dravyakA vicAra karatA hai isa taraha dravyake parivartana honese vicAra hotA hai aura vicArake rahate hue pRthaktva arthAt bhedake dvArA artha aura paryAya kA tathA zabda aura 1. yaha kathana utkRSTatA kI apekSA hai anyathA bArahaveM guNasthAna meM jaghanya jJAna aSTa-pravacana mAtRkA nahIM sikha ho skegaa| For Personal & Private Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 . SaTprAmRte - [5.78yadA punarAyuSo'dhikaM vedyAvitritayaM tadA daNDakapATAdikaM catuHsamayaH kRtvA punastAvatsamayaH samupahRtya samIkRtakarmacatuSTayaH sUkSmakriyApratipAtidhyAnaM dhyAyati / tato'yoginaH samucchinnakriyAnivartivyuparatakriyAnivartiparanAmakaM dhyAnaM bhavati / tasmin sthAne sthitasya sarvAMnavanirodhAt sarvazeSakarmavidhvaMsanasamathaM sampUrNa yathAkhyAtacAritra sAkSAnmokSakAraNaM saMjAyate / antye zukladhyAnadvaye cintAnirodhAbhA: ve'pi dhyAnavyavahAraH dhyAnakAryasya, yogApahArasya aghAtighAtasya copacAranimittasya sadbhAvAt / tathA sAkSAtkRtasamastavastAvahati na kiMciddhyeyamasti / dhyAnaM tu tatra asamAnakarmaNAM samAnatvakaraNArtha yA ceSTA, karmasAmye tatkSayayogyasamayA yA alokikA manISA tadeva / saukhyaM mohakSayAjjJAnAvaraNadarzanAvaraNakSayAcvAtmano darzanaM yogakA zrutajJAna ke paryAlocana se parivartana hotA hai isaliye pahalA bheda pRthaktva vitarka vicAra kahalAtA hai yadyapi artha aura vyaJjana (zabda) Adi kI saMkrAnti honeke kAraNa caJcalatA rahatI hai tathApi yaha dhyAna mAnA jAtA hai kyoMki isI prakAra kI isa dhyAnameM vivakSA hotI hai| vijAtIya aneka vikalpoM se rahita artha Adike saMkramaNa se jo cintA kI santati hotI hai, usa sabako eka dhyAna rUpase mAnA gayA hai| athavA dravya aura paryAyAtmaka vastuko eka vastu mAnA jAtA hai aura sAmAnya rUpase vyaJjanoM tathA yogoMmeM bhI eka-rUpatA hai, ataH vyaJjana artha aura yogoMkA parivartana honepara bhI ekAgra cintA nirodha ghaTita ho jAtA hai| dravyase paryAya ko, vyaJjanase vyaJjanAntara ko aura yogase yogAntara chor3akara yadi anya dravya yA usako anya paryAyoM meM cintA pravRtta hotI hai to usameM aneka-rUpatA hotI hai, na ki eka dravyase usakI paryAya meM cintAke pravRtta hone meN| usI prakAra (pRthaktva vitarka vicAra kI taraha ) zrutajJAna ke dvArA eka arthakA cintana karatA huA kSINa kaSAya guNasthAnavartI muni yadi usI artha para avicalita-citta rahatA hai to vaha ekatva vitarka nAmaka dvitIya zukladhyAnakA dhAraka hotA hai| [vacanayoga, manoyoga aura vAdara kAyayogako chor3akara sUkSma-kAyayogakA avalambana karane vAle sayoga kevalo ke jaba Ayu, vedanIya, nAma aura gotra karma kI sthiti antarmuhUrta mAtra zeSa raha jAtI hai taba ve sUkSma kriyA-pratipAti nAmaka tRtIya zukladhyAnake dhAraka hote haiN| yadi kadAcit vedanIya Adi tIna koMkI sthiti Ayu kama se adhika zeSa For Personal & Private Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.78 ] bhAvaprAmRtam 427 jJAnaM ca bhavati / antarAyavinAzAdanantavIrya jIvasya syAt / AyukarmavidhvaMsanA. cetanasya janmamaraNAbhAvo bhavati / nAmakarmanirmUlanAnarasyAmUrtatvaM jAyate / nIcoccagotravimAsanAtkuladvayavinAzo bhavati / vedanIyakarmanimUlakASaM kaSaNAt jIvasyendriyotpannasukhAbhAvaH sNjaayte| ekasminniSTe vastuni nizcalA matirdhyAna / ArauidradhApekSayA tu matizcaMcalA azubhA zubhA vA sA bhAvanA kathyate, cittaM cintanaM anekanayayuktAnuprekSaNaM khyApanaM zrutajJAnapadAlocanaM vA kathyate na tu dhyAnaM / rahI ho to cAra samayoM meM daNDa, kapATa, pratara aura loka-pUraNa samudghAna kI kriyA karake aura utane hI samayoM meM Atma-pradezoM ko saMkucita kara pahale cAroM aghAtiyA karmoM kI sthiti barAbara karate haiM arthAt vedanIya Adi tIna karmokI sthiti ko ghaTA kara Ayu karma kI sthiti ke barAbara karate haiM pazcAt sUkSma-kriyA-pratipAti nAmaka zukladhyAna ke dhAraka banate haiM / kahane kA tAtparya yaha hai ki sUkSma-kriyA-pratipAti nAmakA zukladhyAna terahaveM guNasthAna ke antima antarmuhUrta meM hotA hai / vihAra yA divyadhvani Adike samaya unake koI dhyAna nahIM hotaa|]. tadanantara ayoga kevalI ke sasucchinna-kriyA-nivati nAmaka cauthA zukladhyAna jisakA dUsarA nAma vyuparata-kriyA-nivati bhI hai, hotA hai| usa dhyAna meM sthita ayoga kevalI bhagavAn ke samasta karmoMkA Asrava ruka jAnese zeSa samasta karmoMke kSaya karane meM samartha vaha saMpUrNa yathA-khyAta cAritra hotA hai jo ki mokSakA sAkSAt kAraNa hotA hai / antima do zukladhyAnoM meM cintA-nirodhakA abhAva honepara bhI dhyAnakA vyavahAra hotA hai kyoMki unameM dhyAna kA kArya jo yogoMkA abhAva aura aghAti. karmokA kSaya hai usakA sadbhAva pAyA jAtA hai aura yaho yogoMkA abhAva tathA aghAti karmoMkA kSaya unake dhyAna vyavahAra meM nimitta bhUta haiN| dUsarI bAta yaha hai ki samasta vastuoM ko sAkSAt jAnane vAle arhanta bhagavAn ke kucha dhyeya bhI to nahIM haiM unake jo dhyAna kahA hai vaha asamAna karmoko sthiti meM samAnatA karane ke liye jo ceSTA hai usa rUpa hai athavA karmokI sthiti samAna honepara unake kSayaM karane ke yogya samaya meM honevAlI jo alaukika manoSA-jJAna kI pariNati hai, usa rUpa hai| aba kisa karmake kSayase kauna guNa prakaTa hotA hai yaha kahate haiM-mohake kSayase jIvake sukha tathA jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ke kSaya se jJAna aura darzana guNa prakaTa hote haiM / antarAya ke nAza se ananta vIrya hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 SaTprAbhUte [5.78 atra saMhananalakSaNaM yathA yadudayAdasthibandhanavizeSastatsaMhananaM SaTprakAraM / vajrA - kArobhayAsthimadhye savalayabandhanaM sanArAcaM vajravRSabhanArAcasaMhananaM / tadeva valayarahitaM vajranArAcasaMhananaM / vajjAkAravalayavyapetaM sanArAcaM nArAcasaMhananaM / ekamasthi sanArAcaM aparamanArAca arddhanArAcasaMhananaM / ubhayAsthiprAnte sakIlakaM kIlikAsaMhananaM / antaraprAptaparasparAsthisandhibahiH zirAsnAyumAMsaveSTitaM asaMprAptAsupATikAsaMhananaM ceti / aSTasaptatitamyAM gAthAyAM bArasavihatavayaraNaM ityasya pAdasya vyAkhyAna samAptaM / terasakiriyAo bhAvi tiviheNa trayodazakriyA bhAvaya svaM trividhena trikaraNazuddhayA paMcanamaskArAH SaDAvazya kAni, caityAlayamadhye pravizatA Ayukarmake kSaya se janma maraNa kA abhAva hotA hai / nAma karmake nAza se amUrtikapanA utpanna hotA hai / nIca gotra aura uccagotra ke kSaya se noca tathA ucca donoM kuloMkA nAza hotA hai aura vedanIya karmakA nirmUla nAza honese jIvake indriyajanya sukhakA abhAva hotA hai / kisI eka iSTa vastu meM jo buddhi sthira ho jAtI hai vahI dhyAna kahalAtI hai / AttaM, raudra aura dharmya dhyAnakI apekSA. jo jo azubha athavA zubha vikalpako liye hue caJcala asthira buddhi hotI hai vaha bhAvanA kahalAtI hai, usIko citta, cintana, aneka nayoMse yukta anuprekSaNa, khyApana athavA zrutajJAnake padakA Alocana kahate haiM, na ki dhyAna / aba yahA~ saMhananakA lakSaNa aura usake bhedoMkA varNana karate haiMjisake udaya se haDDiyoM kA bandhana - vizeSa hotA hai use saMhanana nAma karma kahate haiM / isake chaha bheda haiM-1 vajraSaMbhanArAca saMhanana, 2 vajranArAca saMhanana, 3 nArAca saMhanana, 4 arddhanArAca saMhanana, 5 kIlaka saMhanana aura 6 aprApta pATikA saMhanana / jisameM vajrake AkAra do haDDiyoMke bIca meM aah hI veSTana hoM aura vajrakI hI kIleM hoM use vajrarSabha nArAca saMhanana kahate haiM / jisameM sirpha vajrake veSTana na ho bAkI saba pUrvavat ho use vajranArAca saMhanana kahate haiM / jo vajrAkAra haDDI aura vajrAkAra veSTana se rahita ho mAtra sAdhAraNa haDDI kIloMse sahita ho use nArAca saMhanana kahate haiM / jisameM eka haDDI kIla se sahita ho aura dUsarI kIlase rahita ho use arddhanArAca saMhanana kahate haiM / jisameM donoM haDDiyoM ke anta meM kIleM hoM use kIlikA saMhanana kahate haiM jisameM haDDiyoM kI sandhiyA~ bhItara paraspara eka dUsare se na milI hoM sirpha bAhyameM naseM tA~ta athavA mAMsa veSTita ho use asaM prApta - supATikA saMhanana kahate haiN| isa tarahase aTha For Personal & Private Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 578] bhAvaprAbhRtam 429 nisihI nisihI nisihI iti vAratrayaM hRdyuccAyaMta jinapratimAvandanAbhakti kRtvA bahinirgacchatA bhavyajIvena asihI asihI asihI iti vAratrayaM hRdyuccAryate iti trayodazakriyA he bhavya ! tvaM bhAvaya / tathA coktaM 'niHsaMgo'haM jinAnAM sadanamanupamaM triH parItyetya bhaktyA sthitvA gatvA niSiddhayuccaraNapariNato'ntaH zanairhastayugmaM / bhAle saMsthApya buddhayA mama duritaharaM kIrtaye zakravandyaM nindAdUraM sadAptaM kSayarahitamamuM jJAnabhAnu jinendraM // 1 // are lokA durAtmAno ! yadi bhavadbhijinapratimA caityAlayazca na mAnyate tadedaM vRttaM pUjyapAdaijinavandanAvidhiH kathamuktaH / tena durAgrahaM vimucyAstikatvaM bhAvanIyaM bhavadbhiH / athavA paMcamahAvratAni paMcasamitayastisro guptayazceti trayodazakriyAstrayodazavidhaM cAritraM he bhavyavarapuNDarIkamune ! tvaM bhAvaya / ( dharahi - hattaravI gAthA meM 'bArasa vihatavayaraNaM' isa padakA vyAkhyAna huA / aba 'terasa kiriyAo bhAvi tiviheNa' isa padakA vyAkhyAna karate haiM / he bhavya ! tU teraha prakAra kI kriyAoM kI mana vacana kAya se bhAvanA kara / paJcaparameSThiyoMke pA~ca namaskAra, samatA, vandanA Adi chaha Avazyaka caityAlaya ke bhItara praveza karate samaya 'nisihI nisihI, nisihI' isa prakAra tIna vAra uccAraNa karanA aura jina pratimAkI vandanA tathA bhakti Adi karake bAhara nikalate hue jIvanake dvArA 'asihI asihI asihI' isa prakAra tIna bAra kahanA ye teraha kriyA haiM / he bhavya ! tU inakA cintana kara / jaisA ki kahA gayA hai niHsaMgo'haM- maiM niHspRha ho anupama jinendra mandira ko jAtA hU~, vahA~ bhakti pUrvaka tIna pradakSiNAe~ dekara tathA nisihI-nisihI nisihI isa prakAra tIna bAra uccAraNa karatA huA mandirake bhItara praveza karatA hU~, pazcAt donoM hAtha jor3a mastaka para rakha apane pApako harane vAle una jinendra bhagavAn kI stuti karatA hUM jo indroMke dvArA vandanIya haiM, nindAse dUra haiM, satpuruSoM ke dvArA zaraNya buddhi se prApta haiM, kSayase rahita haiM aura jJAna ke sUrya haiM / are durAtmAoM lauMka jano ! yadi Apa loga jina pratimA aura jina caityAlayoM ko nahIM mAnate ho to pUjyapAdAcArya ne jina-vandanA ko ukta vidhi kyoM kahI ? isaliye Apa logoM ko durAgraha choDakara Astika 1. IryAyazuddhI / For Personal & Private Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 SaTprAbhRte [5. 79maNamattadurayaM) viSayakaSAyAn gacchantaM manomattaduriyaM mattagajaM tvaM dhara rakSa / (NANaMkusaeNa munipavara) jJAnAGkazena niSThuramastakaprahAreNa he munipravara ! mahAmunimatallika ! iti zeSaH / paMcavihacelacAyaM khidisayaNaM duvihasaMjamaM bhikkhU / / bhAvaM bhAviya puvvaM jiliMgaM 'NimmalaM suddh||79|| paJcavidhacelatyAgaM kSitizayanaM dvividhasayamaM bhiksso!| ... bhAvaM bhAvayitvA pUrva jinaliMgaM nirmalaM zuddham // 79 // (paMcavihacelacAyaM ) paMcavidhAni paMcaprakArANi celAni vastrANi teSAM tyAgaH parihAro yasmin jinaliMge jinamudrAyAM tatpaMcavidhacelatyAgaM / uktaM ca gautamena gaNinA pratikramaNasUtre "aMDajaM vA kozajaM tasaricoraM ( 1 ) voDajaM vA karpAsavastraM (2) romajaM vA UrNAmayaM vastraM eDakoSTrAdiromavastraM ( 3 ) vakkajaM vA valka vRkSAditvagbhaMgAdichallivastraM taTaTAvikaM cApi ( 4 ) dharmajaM vA mRgacarmavyAghracarmacitrakacarmagajacarmAdikaM na paridhAnIyaM ( 5)" . bhAvakI bhAvanA karanA cAhiye / athavA pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna guptiyAM ye teraha prakArakI kriyAe~ haiN| yahI teraha prakAra kA samyakcAritra hai so he bhavya puruSa ho! tuma isakI bhAvanA kro| viSaya kaSAya kI ora jAte hue mana rUpI matta hAthIko tuma jJAna rUpI aMkuza se vaza karo // 7 // gAthArya-jisameM pAMca prakArake vastroMkA tyAga kiyA jAtA hai, pRthivI para zayana kiyA jAtA hai, do prakArakA saMyama dhAraNa kiyA jAtA hai, bhikSA-bhojana kiyA jAtA hai, bhAvakI pahale bhAvanA kI jAtI hai tathA zuddha-nirdoSa pravRtti kI jAtI hai vahI jinaliGga nirmala kahA jAtA hai // 79 // vizeSArtha-pratikramaNa sUtrameM gautama gaNadharake kahe anusAra vastra pAMca prakArake hote haiM-1 aNDajakozA tathA rezamI vastra, 2. boMDajasUtI vastra, 3. romaja-bher3a tathA U~Ta Adi ke romoMse utpanna UnI vastra, 4. valkaja-vRkSa Adi kI tvacA athavA chAla Adise utpanna phaTTI Adi aura 5. carmaja-magacarma, vyAghracarma, citrakacarma tathA gajacarma Adi / 1. uttama / For Personal & Private Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --5. 79 ] bhAvaprAbhRtam (khidisayaNaM duvihasaMjamaM bhikkhU ) kSitizayanaM bhUmizayanaM tRNakASThazilAsthaMDilazayanaM, dvividhaH saMyamo yasmin jinalage tadvividhasaMyamaM / iMdriyasaMyamaH paMceMdriyasaMkoco manaHsaMkocazceti SaDvidhaH saMyamaH prANasaMyamaH pRthivyaptejovAyuvanaspatilakSaNapaMcasthAvararakSaNaM dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaMcendriyacatuHprakAratrasajIvarakSaNalakSaNaH SaDvidhaH prANasaMyamaH / bhikkhU he bhikSo ! aho tapasvin ! athavA bhikSAbhojanaM kurvan uddaNDacaryAyAM paryaTan bhikSujinaliMgamucyate / sA bhikSA paMcavidhA - 431 jina liGga meM ukta pA~coM prakArake vastroMkA tathA upalakSaNa se anya kisI bhI prakAra ke vastroMkA tyAga hotA hai / bhUmi, tRNa, kASTha, zilA tathA cabUtarA Adi para zayana kiyA jAtA hai, indriya-saMyama aura prANa - saMyama ke bheda se do prakAra ke saMyama kA pAlana kiyA jAtA hai / pA~ca indriyoM aura manakA saMkoca karanA chaha prakAra kA indriya saMyama hai tathA pRthivI kAyika, jala kAyika, agni kAyika, vAyukAyika, vanaspati kAyika pA~ca sthAvaroM aura dvIndriyAdi trasa jIvoMkI rakSA karanA chaha prakAra kA prANa saMyama hai / bhikkhU pada sambodhanAnta hai isaliye he bhikSo ! he tapasvin aisA artha karanA cAhiye / athavA prathamAnta mAnakara aisA artha karanA cAhiye ki jisameM bhikSu uddaNDacaryA se bhramaNa karatA huA bhikSA bhojana karatA hai / vaha bhikSA pA~ca prakAra kI hotI hai- 1 akSamrakSaNa, 2 garta pUraNa, 3 bhrAmarI, 4 gocarI aura 5 udarAgni vidhyApana | inakA svarUpa isa prakAra hai jisa prakAra koI vaizya ratna Adi se bharI huI gAr3I ko kisI prakAra kI cikanAI se oMga kara use apane iSTa sthAna taka le jAtA hai usI prakAra muni samyagdarzanAdi ratnoM se bharI huI zarIra rUpI gAr3Iko sarasa athavA nIrasa AhAra se svastha kara mokSa sthAna taka le jAtA hai| isa vRttiko akSa- prakSaNa kahate haiM / jisa prakAra gRhastha apane makAna ke bhItara ke gartako kisI bhI vastu se bharakara sama kara letA hai usI prakAra muni bhI apane udara rUpI gartako sarasa athavA nIrasa kisI bhI prakAra ke zuddha AhAra se bharakara sama kara lete haiM, isa vRtti ko garta pUraNa vRtti kahate haiM / jisa prakAra bhramara phUloM se rasa letA hai parantu unheM kisI prakAra kI pIr3A nahIM pahu~cAtA, isI prakAra muni gRhastha dAtAoMse AhAra letA hai parantu unheM kisI prakArakI pIr3A nahIM pahuMcAtA, isa vRttiko bhrAmarI - For Personal & Private Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 SaTprAbhRte [5.79'akSamrakSaNaM, gartapUraNaM, 'bhrAmarI, gocarI, "udarAgnividhyApanaM ceti / ( bhAvaM bhAviya puvvaM ) bhAvaM AtmarUpaM bhAvayitvA jinasamyaktvaM ca bhAvayitvA parva jinaliMgaM bhavati / (jiliMga NimmalaM suddha) jinaliMgaM nagnarUpamahanmudrAmayUrapiccha vRtti kahate haiN| jisa prakAra alaMkAroM se alaMkRta strI kisI gAyako . ghAsakA pUlA DAlaneke liye jAtI hai to gAya usa strI kI ora na dekhakara ghAsake pUlA kI ora dekhatI hai, isI prakAra muni AhAra dene vAlI strIke rUpa Adiko athavA gRhasthoM ke mahaloM kI sAja-sajAvaTa ko na dekhakara sirpha mAhAra kI ora dekhate haiM, yaha gocarI vRtti hai| jisa prakAra makAnameM Aga lagane para gRhastha use khAre yA mIThe kisI bhI prakAra ke pAnIse bujhAnekA prayatna karatA hai, isI prakArase muni apane 1. snigdhena kenavidyadakSalepaM vidhAya bhoH|. nayeddezAntaraM vaizyaH zakaTIM ratnapUritAm // 1 // guNaratlabhRtAM tadvaccharIrazakaTIM muniH| .. svalpAkSamrakSaNenAsmAtprApayecchivapattanam // 2 // yathA svagehamadhyasthaM gRhI gattaM prapUrayet / yena kenApi nItena kalavAreNa nAnyathA // 3 // tathodaragataM zvanaM pUrayetsaMyamI kvacit / yAdA tAdRk vidhAnena na ca miSTAzatAdinA // 4 // 3. bhramaroja yayA padmAdgaMdhaM gRha NAti tadbhavam / ghrANena na manAktasya bAdhAM janayati sphuTam // 5 // tathAharati cAhAraM dattaM dAtRjanayaMtiH / na manAk pIDayed dAtRna jAtvalAbhAlpalAbhataH // 6 // 4. yathopanIyamAnaM tRNAdikaM divyayoSitA / gauzcAmyavaharatyatra na tadanaM nirIkSate // 7 // tathAlaGkAradhAriNyA divyanAyaoNpaDhaukitam / piNDaM gRhANAti sadyogI tasyA rUpaM na pazyati // 8 // 5. samutthitaM yathA vahni bhANDAgAre bhRte vaNik / / ratlAyaH zamayecchIghra zucyazacyAdivAriNA // 9 // tayosthitaM kSuSAvanhimudare zamayedyamI / sarasetarabhaktena dRgAdiratnahetave // 10 // mUlAdhAra prAptI (ka.Ti.) For Personal & Private Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 79 ] bhAvaprAbhRtam 433 kamaNDalusahitaM nirmalaM kathyate tadvayarahitaM liMgaM kazmalamityucyate / anyatra tIrthaMkara - paramadevAttaptaddhavinA avadhijJAnAdRte cetyarthaH, zuddhaM camaMjalatailaghRtabhUtanAzanAsvAdarahitamuddaNDacaryamantarAyamalarahitaM zuddhamityabhiprAyaH / udara meM kSudhAkI bAdhA rUpI agni lagane para use sarasa yA nIrasa kisI bhI prakAra ke AhAra se bujhAnekA prayatna karate haiM, isa vRttiko udarAgnividhyApana kahate haiM / bhAvakA artha Atma-svarUpa athavA jina samyaktva hai / jisa liGga ke dhAraNa karane ke pUrva ukta bhAva kI bhAvanA kI jAtI hai vaha jina-liGga nirmala hotA hai / jinaliGga meM nagna rUpa dhAraNa kiyA jAtA hai pochI aura kamaNDalu sAtha rakhanA par3atA hai, isIko arhanmudrA kahate haiM / jo nagna rUpa pochI aura kamaNDalu se rahita hotA hai, vaha sadoSa kahA jAtA hai / ' vizeSatA yaha hai ki jinake zarIra meM mala-mUtra kI bAdhA nahIM rahatI aise tIrthaMkara parama deva tapta Rddhike dhAraka muni aura avadhi jJAnase yukta 1. isa kathana kA mUla AdhAra jayasena pratiSThApAThakA nimnalikhita vAkya mAlUma hotA hai / 'atra kamaNDalu picchikA dAnaM tIrthaMkarasya zaucakriyAjIvaSAtAmAvAcca, na katu prabhavati, kevalaM sAdhutve upayogI, na tu pratimAyAmarhati cetyAmnAyavidaH / parantu isa vAkya meM pratimA tathA arhanta avasthA meM picchI aura kamaNDalu kA niSedha kiyA hai / sAdhu avasthA meM nahIM / tIrthaMkara ke tathA tapta Rddhi ke dhAraka munike yadyapi mala-mUtra kI bAdhA nahIM hotI tathApi caryA ke anantara bAhya zuddhi ke liye kamaNDalu kI AvazyakatA rahatI hai / avadhi jJAnI muni sabake saba mala mUtra se rahita nahIM ` hote, ataH unheM kamaNDalu Avazyaka hai / aura caraNAnuyoga kI pravRtti meM avadhi jJAna kA prayoga na honese picchI bhI Avazyaka rahatI hai / picchI kA upayoga vibhinna prakArake mArga badalane para ghUli ko mArjana karane meM bhI hotA hai / jJAna kevala jIva jantuoMke dUra karanemeM / ' sAtha hI bhAvasaMgrahakA nimna zloka bhI vicAraNIya hai / muniko mayUra picchakA grahaNa karanA Avazyaka batalAyA hai avadhi jJAna ke bAda nahIM / picchI kamaNDalu ke sandarbha meM muni vidyAnanda jI dvArA likhita picchI, kamaNDalu nAmaka pustaka kA dazava nibandha picchi kamaNDalu dekhanA cAhiye / ' 28 For Personal & Private Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 SaTprAbhRte [5.80 jaha rayaNANaM pavaraM vajjaM jaha tarugaNANa gosIraM / taha dhammANaM pavaraM jiNadhammaM bhAvi bhavamahaNaM // 80 // yathA ratnAnAM pravaraM vajra yathA tarugaNAnAM gozIram / tathA dharmANAM pravaraM jinadharmaM bhAvaya bhavamathanam ||80|| ( jaharayaNANaM pavaraM ) tathA yena prakAreNa ratnAnAM madhye pravaraM uttamaM ratnaM kiM 'vajra' hIrakaM SaTkoNaM mauktika gomedapuSparAgapulaka pravAla candrakAntaravikAnta jalakAntahaMsagarbhamasAragarbharucakapadmarAgendranIlamahA -- nIlanIlama rakatavaiDUryalazunakarketanetyAdInAM ratnAnAM madhye ( vajjaM ) vajra hIrakaM hi sarvottamaM tasya devAdhiSThitatvAt / ( jaha tarugaNANa gosIraM ) tarugaNAnAM madhye yathA gozIrSa tailapaNikaM paramottamacandanaM pravaraM / ( taha dhammANaM pavaraM ) tathA dharmANAM madhye jinadharma pravaraM / he mune ! tvaM ( bhAvi bhavamahaNaM ) bhAvaya rocaya bhavamathanaM saMsAravicchedakam / muniyoM ko inakI AvazyakatA nahIM rahatI / jina-liGga zuddha hotA hai aura zuddha kA artha hai camar3e meM rakhe hue jala taila ghI tathA hIMga kA jisameM sevana nahIM kiyA jAtA, jisameM uddaNDacaryA arthAt bhikSAvRttise bhojana kiyA jAtA hai / battIsa antarAya aura caudaha mala rahita jisameM bhojana kiyA jAtA hai || 79|| gAthArtha - jisa prakAra ratnoM meM hIrA aura vRkSoM ke samUha meM candana utkRSTa hai usI prakAra dharmoM meM saMsAra ko naSTa karane vAlA jina-dharma utkRSTa hai // 80 // vizeSArtha - jisa prakAra mauktika, gomeda, puSparAga, pulaka, pravAla, candrakAnta, sUryakAnta, jalakAnta, haMsagarbha, masAragarbha, rucaka, padmarAga, indranIla, mahAnIla, nola, marakata, vaiDa yaM, lazuna aura karketana Adi ratnoM meM SaTkoNa horaka maNi sarvottama hotA hai kyoMki deva use dhAraNa karate haiM aura vRkSoMke samUha meM jisa prakAra gozIrSa nAmakA candana sarvottama hotA hai usI prakAra saba dharmoM meM jaina dharma sarvottama dharma hai kyoMki vaha saMsAra ko naSTa karane vAlA hai| he mune ! tuma isI jina dharma ko bhAvanA karo, usI kI ruci zraddhA karo ||80|| For Personal & Private Use Only Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 -5. 81] bhAvaprAbhRtam 435 taM dhamma kedisaM havadi taM tahAsa dharmaH kIdRzo bhavati tadyathA-tameva nirUpayanti zrIkundakundAcAryAHpUyAdisu vayasahiyaM puNNaM hi jiNehi sAsaNe bhaNiyaM / mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo dhammo // 41 // __pUjAdiSu vratasahitaM puNyaM hi jinaH zAsane bhaNitam / ... mohakSobhavihInaH pariNAmaH Atmano dharmaH / / 8 / / (pUyAdisu vayasahiyaM ) pUjAdiSu vratasahitaM pUjA AdiryeSAM karmaNAM tAni pUjAdIni teSu pUjAdiSu vratasahitaM zrAvakavratasahitaM / ( puNNaM hi jiNehi sAsaNe bhaNiyaM ) puNyaM svargasaukhyadAyakaM karma jinastIrthakaraparamadevaraparakevalibhizca hi sphuTa zAsane Ahatamate upAsakAdhyayananAmnyaGga bhaNita kartRtayA pratipAdita-idaM karma karaNIyamityAdiSTaM / tathA coktaM jinasenapAdaH- . puNya jinendracaraNAcanasAdhyamAcaM puNyaM supAtragatadAnasamutthametat / puNyaM vratAnucaraNAdupavAsayogAt puNyArthinAmiti catuSTayamarjanIyam // 1 // Age vaha dharma kaisA hai isIkA zrI kundakundAcArya nirUpaNa karate haiM gAthArya-pUjA Adi zubha kAryoM meM vrata sahita pravRtti karanA puNya hai, aisA jina-mata meM jinendradevane kahA hai aura moha tathA kSobha se rahita AtmAkA jo pariNAma hai vaha dharma hai / / 81 // vizeSArtha-vItarAga jinendradeva kI pUjA karanA, nirgrantha guru Adi satpAtroM ke liye dAna denA tathA zrAvakoM ke vrata pAlana karanA Adi zubha kArya puNya kahalAte haiM tathA svarga sukha ke denevAle haiM, aisA tIrthaMkara paramadeva evaM anya kevaliyoM ne bhI kahA hai| jinazAsanake upAsakAdhyayana nAmaka aGgameM isa puNyako karanA cAhiye, aisA Adeza diyA hai / jaisA ki jinasena svAmI ne kahA hai puNyaM --jinendra bhagavAn ke caraNoM ko pUjA se prApta hone vAlA pahalA puNya hai, satpAtra ke liye diye hue dAnase utpanna hone vAlA dUsarA puNya hai, vratoMkA pAlana karane se utpanna honevAlA tIsarA puNya hai tathA upavAsa karane se honevAlA cauthA puNya hai puNyake abhilASI manuSyoM ko ukta cAra prakAra ke puNyakA upArjana karanA cAhiye / 1. cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samotti NihiTTho / mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu smo|| 2. mhaapuraanne| For Personal & Private Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 SadmAbhUte [5.81tathA samantabhadrasvAmyAcArapyabhihitaM-- 'devAdhidevacaraNe paricaraNaM sarvaduHkhaniharaNaM / kAmaduhi kAmAdAhinI paracinuyAdAdRto nitya // 1 // arhaccaraNasaparyA mahAnubhAvaM mahAtmanAmavadat / / bhekaH pramodamattaH kusumenaikena rAjagRhe // 2 // yadIdaM sarvajJavItarAgapUjAlakSaNaM tIrthakaranAmagotrabandhakAraNaM viziSTa ninidAnaM puNyaM pAramparyeNa mokSakAraNaM gRhasthAnAM zrImadbhirbhaNitaM tahiM sAkSAnmokSahetubhUto dharmaH ka ityAha--( mohakkhohavihINo ) ( pariNAmo appaNo dhammo ) mohaH putrakalatramitradhanAdiSu mamedamiti bhAvaH, kSobhaH parISahopasarganipAte cittasya calanaM tAbhyAM vihIno rahitaH mohakSobhavihIna evaM guNaviziSTa AtmanaH zuddhabuddha kasva isI prakAra AcArya samantabhadra svAmI ne bhI kahA hai devAdhideva-manorathoM ko pUrNa karane vAle evaM kAmako bhasma karane vAle devAdhideva jinendra bhagavAn ke caraNoM ko upAsanA-pUjA vandanA Adi samasta duHkhoM ko dUra karane vAlI hai isaliye zrAvaka ko bar3e Adara ke sAtha nitya prati karanA cAhiye // 1 // arhaccaraNa-rAjagRha nAmaka nagara meM harSa se matta hue meNDaka ne mahAtmAoM ke Age arhanta bhagavAn ke caraNoM ko pUjA kA mahAn phala prakaTa kiyA thA // 2 // yadi tIrthaMkara nAmakarma ke bandhakA kAraNa, evaM nidAna-rahita yaha sarvajJa vItarAga devakI pUjA rUpa sAtizaya puNya gRhasthoM ke paramparA se mokSakA kAraNa hai aisA Apane kahA hai to sAkSAt mokSakA kAraNa bhUta dharma kyA hai ? isa prazna kA uttara dete hue gAthA ke uttarArdha meM kahate haiM ki moha aura kSobha se rahita AtmAkA pariNAma dharma hai| putra strI mitra tathA dhana Adi meM 'yaha merA hai' isa prakAra kA jo bhAva hai vaha moha kahalAtA hai| parISaha tathA upasarga ke Ane para cittakA vicalita honA kSobha hai, una donoM se rahita zuddha buddhaka-svabhAva vAle AtmA kA jo ciccamatkAra athavA cidAnanda rUpa pariNAma hai, vaha dharsa kahalAtA hai / 1-2. rtnkrnnddshraavkaacaare| For Personal & Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.81] bhAvaprAbhRtam 437 bhAvasya ciccamatkAralakSaNazcidAnandarUpaH pariNAmo dharma ityucyate / sa pariNAmo gRhasthAnAM na bhavati paMcasUnAsahitatvAt tathA coktaM khaNDanI peSaNI cullI udakuMbhaH pramArjanI / paMcasUnA gRhasthasya tena mokSaM na gacchati // 1 // .yadi mokSaM na gacchati tadA jinasamyaktvapUrvakaM dAnapUjAdilakSaNaM viziSTaguNamupArjayan [ puNyaM ] gRhasthaH svarga gacchati paraMparayA jinaliMgena mokSamapi prApnoti / aisA pariNAma gRhasthoM ke nahIM hotA hai kyoMki ve paJca sUnAoM se sahita rahate haiM / jaisA ki kahA gayA hai___ khaNDano--kUTanA, pIsanA, cUlA silagAnA, pAnI bharanA aura buhArI denA ye pA~ca hiMsAke kArya gRhasthake hote haiM, ataH vaha mokSa nahIM jAtA hai, yadyapi gRhastha sAkSAt mokSa nahIM jAtA hai to bhI jinasamyaktva pUrvaka dAna pUjAdi rUpa viziSTa puNyakA upArjana karatA huA svarga jAtA hai aura paramparAse jinaliGga dhAraNa kara mokSako bhI prApta hotA hai // 81 // __ [isa gAthA meM zrI kundakunda svAmI ne pUNya aura dharmakI paribhASAe~ spaSTa karate hue donoM meM pArthakya siddha kiyA hai pUjA dAna tathA vratAcaraNa Adiko puNya batAyA hai tathA unheM sAkSAt svarga kI prAptikA kAraNa kahA hai| puNya zubhopayoga kA kArya hai aura moha arthAt mithyAtva aura kSobha arthAt rAgadveSa se rahita AtmA kI nirmala pariNati ko dharma kahA hai| yaha nirmala pariNati zuddhopayoga meM hotI hai aura sAkSAt mokSakA kAraNa hai / gRhastha apane padake anukUla puNya rUpa AcaraNa karatA hai aura dharmake vAstavika svarUpa kI zraddhA rakhatA hai / zuddhopayoga rUpa pariNati ke honepara zubhopayoga rUpa pariNati svayaM chUTa jAtI hai, zubhopayoga kA kArya honese yadyapi puNya bandha kA kAraNa hai tathApi gRhastha kI usameM pravRtti hotI hai / zuddhopayoga kI apekSA zubhopayoga heya hai aura azubhopayogakI apekSA upAdeya hai| gRhastha kI zuddhopayoga kI prApti ho nahIM sakatI, isaliye azubhopayoga se bacakara zubhopayoga meM pravRtti karane kI AcAryoM ne use preraNA dI hai| jina AcAryoM ne puNya ko dharma mAnakara usake karane ke liye Adeza diyA hai vaha pAtrakI yogyatA ko lakSya kara diyA hai|] For Personal & Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte 438 [5.82iti puNyadharmayoH svarUpamuktvedAnoM nirvikalpasamAdhilakSaNaM karmakSayakAraNa kathayanti bhagavantaH saddahadi ya pattedi ya rocedi ya taha puNo vi phAsedi / puNaM bhoyaNimittaM Na hu so kammakkhayaNimittaM // 82 // .. zraddadhAti ca pratyeti ca rocate ca tathA punarapi spRzati / puNyaM bhoganimittaM na hutat karmakSayanimittam / / 82|| ( saddahadi ya ) zraddadhAti ca tatra viparItAbhinivezarahito bhavati / ( pattedi ya ) pratyeti ca mokSahetubhUtatvena yathAvattatpratipradyate / ( rocedi ya ) rocate ca mokSakAraNatayA tatraiva ruci karoti / taha (puNo vi phAsedi) mokSArthitvAttatsAdhanatayA spRzati avagAhayati (puNaM bhoyanimitta) etatpUjAdilakSaNaM puNyaM mokSArthitayA kriyamANaM sAkSAdbhogakAraNaM svargastrINAmAliMganAdikAraNaM tRtIyAdibhave mokSakAraNaM nirgligen| (Na hai so kammakkhayanimittaM ) na bhavati hu-sphuTaM nizcayena sAkSAttadbhave gRhasthaliMgena karmakSayanimittaM tadbhave kevalajJAnapUrvakamokSanimitta puNyaM na bhavatIti jJAtavya / isa prakAra puNya aura dharmakA svarUpa kahakara aba bhagavAn kundakunda nirvikalpasamAdhirUpa karmakSayakA sAkSAt kAraNa batalAte haiM gAthArtha-mokSakA abhilASI jIva puNya kI zraddhA karatA hai, puNya kI pratIti karatA hai, puNya kI ruci karatA hai aura puNyakA sparza karatA hai parantu puNya bhogakA nimitta hai, karmakSaya kA nimitta nahIM hai // 82 // vizeSArtha-mokSArthI jIva puNyako mokSakA kAraNa mAnakara usakI zraddhA karatA hai arthAt apanI samajhake anusAra usameM viparIta abhiniveza se rahita hotA hai| usakI pratIti karatA hai arthAt mokSakA hetu mAnakara use yathAyogya svokAra karatA hai| usakI ruci karatA hai arthAt mokSakA kAraNa mAnakara usameM apanI icchA prakaTa karatA hai aura usokA sparza karatA hai arthAt use mokSakA sAdhana samajha kara use prApta karane kA pUrNa prayatna karatA hai parantu yaha spaSTa hai ki mokSArthI jIvake dvArA kiyA jAne vAlA yaha pUjAdi pravRtti rUpa puNya sAkSAt to bhogakA hI kAraNa hai arthAt devAGganAoM ke AliGgana kA kAraNa hai aura tRtIya bhavameM nirgrantha mudrA dhAraNa karane para mokSakA kAraNa hai| yaha puNya nizcaya se sAkSAta arthAt usI bhava meM gRhastha liGga dvArA karmakSayakA nimitta nahIM haiusI bhavameM kevala-jJAna-pUrvaka mokSakA nimitta puNya nahIM hai, yaha jAnanA cAhiye / / 82 // For Personal & Private Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.83 ] bhAvaprAbhRtam 439 appA appammi rao rAyAdisu syldosprictto| saMsArataraNahedu dhammotti jiNehi NiDhi // 43 // AtmA Atmani rataH rAgAdiSu skldossprityktH| saMsArataraNahetuH dharma iti jinaiH nirdiSTaH / / 83 // ( appA appammi rao ) AtmA ata sAtatyagamane atatyUdhvaM brajyAsvabhAvanordhvameva gacchatItyAtmA zuddhabuddha kasvabhAva Atmani rato nijazuddhabuddha kasvabhAve ekalolIbhAvabhUtaH / (rAyAdisu sayaladosaparicatto) rAgAdiSu rAgAdibhyaH sakaladoSaparityaktaH rAgadveSamohalobhAdisakaladoSarahita ityarthaH / ( saMsArataraNahedu) saMsArasya taraNahetuH kAraNabhUtaH / (dhammotti jiNehiM NihiTTha) dharma iti jinanirdiSTaM pratipAditaM jinapUjA dikaM puNyamiti shessH| tena kAraNena jinapUjAdiSu dveSo na kartavyaH / uktaM ca yogIndradevaiH devahaM satthahaM muNivarahaM jo viddesu karei / niyami pAu havei tasu jeM sasAru bhamei // 1 // gAthArtha-AtmA meM lIna tathA rAgAdi samasta doSoM se rahita yaha AtmA hI saMsAra sAgara se pAra honekA kAraNa dharma hai, aisA jinendra bhagavAn ne kahA hai| [ yahA~ abheda nayase guNa guNI meM abheda kara AtmA ko hI dharma kahA hai| // 83 // vizeSArtha-Atman zabda 'ata sAtatyagamane' dhAtUse siddha hotA hai ataH atati iti AtmA isa vyutpatti ke anusAra jo UdhvaM-gamana svabhAva honese Urdhva hI gamana karatA hai, vaha AtmA hai [ athavA gatyarthaka dhAtue~ jJAnArthaka bhI hotI haiM isa niyama se jo nirantara padArthoM ko jAne vaha AtmA hai ] zuddha nizcayanaya se AtmA zuddha buddhaka svabhAva hai arthAt rAgAdi-rahita jJAyaka mAtra hai / jo AtmA apane isI zuddha buddha ka svabhAva meM lIna hai-tanmayI bhAvako prApta hai aura rAgadveSa moha lobha Adi samasta doSoM se rahita hai vaha AtmA hI saMsAra se pAra honekA kAraNa-bhUta dharma hai, aisA jinendradevane kahA hai| jina pUjA Adika puNya haiM aura paramparA se mokSake kAraNa haiN| ataH unameM dveSa nahIM karanA cAhiye / yogIndra devane kahA bhI hai...devaha-jo deva zAstra aura zreSTha muniyoM se dveSa karatA hai usake niyama se vaha pApa-bandha hotA hai jisase saMsAra meM bhaTakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 5.84 asya dohakasyAyaM bhAvaH--devazAstragurUNAM pratimAsu niSedhikAdiSu ca puSpA - dibhiH pUjAdiSu ca lauMkA dveSa kurvanti teSAM pApaM bhavati tena pApena te narakAdI patantIti jJAtavyaM / 440 aha puNa appA Nicchadi puNNAI karedi NiravasesAI / taha viNa pAvadi siddhi saMsArattho puNo bhaNido || 84 // atha punaH AtmAnaM necchati puNyAni karoti niravazeSANi / tathApi na prApnoti siddhi saMsArasthaH punarbhANitaH // 84 ( aha puNa appA Nicchadi ) atha punarAtmAnaM necchati na bhAvayati ( puNNAI karedi niravasesa iM ) puNyAni karoti niravazeSANi pUjAdAMnAdIni sarvANi bhogA - kAMkSAnidAnakhyAtipUjAlAbhAdikamabhilASukatayA karoti viddhAti paraM jinasamyaktve nAntaH-zUnyo nirvivekaH bahirAtmA jIvaH / ( taha viNa pAvadi siddhi ) tathApi nAnApuNyAni kurvannapi jIvo na prApnoti na labhate kAM ? siddhi Atmopalabdhi - lakSaNAM muktimiti jinasamyaktvarahito dUrabhavyo'bhavyA vA sa jJAtavya ityarthaH / yadi siddhi na prApnoti tarhi kodRzo bhavati ? ( saMsAratyo, puNo bhaNido ) saMsArastho'nantasaMsArI punarbhaNita Agame pratipAditaH / 2 isa dohAkA bhAva yaha hai ki devazAstra guruoMkI pratimAoM tathA niSedhikA Adi dharmAyatanoM ko puSpa Adi pUjA Adi karane meM lauMkA loga dveSa karate haiM, ataH unheM pApa bandha hotA hai aura usake phala svarUpa ve narakAdi meM par3ate haiM // 83 // gAthArtha - yadi koI AtmA kI bhAvanA nahIM karatA hai aura samasta puNya karatA hai to vaha puNya karatAhuA bhI siddhiko prApta nahIM hotA hai, saMsArI hI kahA gayA || 84 // vizeSArthaM - kitane hI jIva aise haiM ki ve AtmA ko ora lakSya nahIM dete, mAtra bhogoMko AkAMkSA rUpa nidAna, khyAti pUjA lAbha Adi icchA rakha pUjA dAna Adi samasta puNya karma karate rahate haiM unheM AcAryaM mahArAja ne jina samyaktva se antaraGga meM zUnya, nirviveka bahirAtmA kahA hai| aise jova nAnA prakArake puNya karate hue bhI Atmopalabdhi rUpa siddhiko nahIM pAte haiN| jina samyaktva se rahita jIvako dUra bhavya yA abhavya jAnanA caahiye| ina jIvoMko AgamameM ananta saMsArI kahA gayA hai // 84 // For Personal & Private Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 -5.85-86] . bhAvaprAbhRtam eeNa kAraNeNa ya taM appAM saddaheha tiviheNa / jeNa ya laheha mokkhaM taM jANijjaha payatteNa // 85 // etena kAraNena ca tamAtmAnaM zraddhatta trividhena / yena ca labhadhvaM mokSaM taM jAnIta prayatnena // 85 // (eeNa kAraNeNa ya ) etena kAraNena Atmano mokSahetutvena / ( taM appAM sadaheha tiviheNa ) tamAtmAnaM zraddhatta tatra viparItAbhinivezarahitA bhavata yUyaM trividhenaM manovacanakAyayogaprakAreNa / ( jeNa ya laheha mokkhaM ) yena ca kAraNenAsmazraddhAnahetunA labhadhvaM mokSaM savakarmaprakSayalakSaNaM mokSaM prApnuta yUyaM / ( taM jANijjaha payatteNa ) tAmAtmAnaM jAnIta jJAnaguNena bhedajJAnena budhyadhvaM yUyaM, prayatnena cAritraguNenakalolIbhAvatayA tatra tiSThata yUyaM / maccho vi sAlisittho asuddhabhAvo gao mahANarayaM / iya NA appANaM bhAvaha jiNabhAvaNA NiccaM // 86 // matsyopi zAlisiktho'zuddhabhAvo gataH mahAnarakam / iti jJAtvA AtmAnaM bhAvaya jinabhAvanAM nityam // 86|| ( maccho vi sAlisittho ) matsyopi monajAtiralpajIvaH tandulasikthapramANazarIratvAnnAmnA zAlisikthaH / ( asuddhabhAvo gao mahAnarayaM ) azuddhabhAvaH san isa kAraNa usa AtmA ko hI mana vacana kAyase zraddhA karo tathA usIko prayatna pUrvaka jAno jisase mokSa prApta kara sako / / 85 // vizeSArtha-AtmA hI mokSakA kAraNa hai isaliye viparIta abhiniveza se rahita hokara usI AtmA kI mana vacana kAyase zraddhA karo aura prayatna-pUrvaka arthAt cAritra guNake sAtha ekalolIbhAvako prApta hokara usI AtmA ko jAno, jJAna guNa athavA bheda jJAnake dvArA use samajho jisase samasta karma-kSaya rUpa mokSako prApta ho sako // 85 // - gAthArtha-azuddha bhAvoMse yukta zAlisiktha maccha bhI mahA naraka gayA yaha jAna kara nirantara AtmA kI bhAvanA karo AtmasvarUpa kA cintana karo kyoMki yahI jina-bhAvanA hai athavA jina-samyaktva hai / / 86 // . vizeSArtha-rAghavamaccha ke kAna meM eka choTI avagAhanAkA maccha rahatA hai cAvala ke sIthake samAna zarIrakA pramANa honese vaha zAlimaccha athavA taNDula-maccha kahalAtA hai / vaha yadyapi rAghavamaccha ke samAna bAhya hiMsA nahIM kara pAtA hai parantu bhAva-hiMsAke kAraNa rAghavamacchake hI For Personal & Private Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTnAbhUte 442 [5.86gataH prAptaH mahAnarakaM saptamaM naraka gtH| ( iya NA appANaM ) iti jJAtvAtmAnaM zuddhabuddha kasvabhAvarUpaM TaMkotkIrNasphaTikavibopama ciccamatkAralakSaNaM muktigatasiddhasamAnaM zuddhanizcayanayena siddha jJAyakakasvabhAvaM he jIva ! he Atman ! ( bhAvaha jiNabhAvaNA NiccaM ) bhAvaya tvaM bhAvanAviSayaM kuru iyaM jinabhAvaneti jJAtvA, athavA jinabhAvanAM jIvAdisaptatatvazraddhAnaM ca nityaM sarvakAlaM bhAvaya rocasva tasmAditi apadhyAnaM parihRtya antastatvaM vahistatvaM cAzrayeti bhAvArthaH / ki tapadapadhAnaM?-- 'vaghabandhacchedAde rAgadveSAcca prkltraadeH| AdhyAnamapadhyAnaM zAsati jinazAsane vizadAH // 1 // "padasthaM maMtravAkyasthaM piNDasthaM svAtmacintanaM / rUpasthaM sarvacidrUpaM rUpAtItaM niraMjanaM // " samAna sAtaveM naraka meM utpanna hotA hai isaliye AcArya sAvadhAna karate hue kahate haiM ki dekho azuddhabhAvoM ke kAraNa zAlisiktha matsya sAtaveM naraka gyaa| ataH he Atman ! tU nirantara zuddha buddhaka-svabhAva, TotkIrNa sphaTika bimbake tulya, ciccamatkAra lakSaNa, muktiko prApta siddha ke samAna, zuddhanizcayanaya se siddha evaM eka svabhAvase yukta AtmA kI bhAvanA kara-use hI bhAvanAkA viSaya banA tathA yahI jina bhAvanA hai-- Atmacintana hI jinacintana hai aisA samajha / athavA AtmabhAvanA rUpa nizcayasamyaktva aura jina-bhAvanA-jIvAdi saptatatvake zraddhAnarUpa vyavahAra samyaktvakA sadA cintana kara / arthAt apadhyAna ko chor3akara antastatva aura bahistatvakA Azraya grahaNa kara / prazna--vaha apadhyAna kyA hai ? uttara-dveSa-vaza kisIke vadha bandhana aura cheda AdikA tathA rAgavaza parastrI AdikA nirantara dhyAna karanA apadhyAna hai, aisA jinazAsana ke jJAtA AcArya kahate haiN| padasthaM-mantra vAkya rUpa padastha, svAtma-cintana rUpa piNDastha, sarvacaitanya rUpa, rUpastha aura karma kAlimA se rahita siddha parameSThI rUpa rUpAtota isa prakAra sadhyAna ke cAra bheda haiN| 1. rtnkrnnddshraavkaacaare| 2. dveSAdrAgAti pAThAntaramanyatra / For Personal & Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.86] bhAvaprAbhRtam 443, iti padyoktaM caturvidha dhyAnaM bhAvaya he jIva ! / atha zAlisikthamatsyakathA yathA-zrIpuSpadantajinajanmabhUmau kAkandIpure zrAvakakulajanmA sauraseno rAjA babhUva / sakaladharmAnurodhena mAMsavrataM jagrAha / punavedavaidyarudramatamohitamatiH mAMsabhakSaNamatiH saMjAtaH, aGgIkRtavastunirvAhanakAraNAllokApavAdAcca mAMsaM jugupsamAnaH manovizrAmahetu karmapriyanAmaketu sUpakAraM svAhUryakAnte nijAbhilASaM tamajijJapat / bilacara-sthalacara-jalacarajIvAnAM mAMsamAnAyannapi anekarAjakAryAkulacittatayA mAMsabhakSaNAvasaraM na prApa / karmapriyo'pi nRpAdezaM ahanizaM kurvannekadA sarpabAlakena daSTo mRtaH svayaMbhUramaNasamudre mahAmatsyo babhUva / bhUpaH sauraseno'pi cirakAlena mRtvA mAMsabhakSaNAzayAnubandhA he Atman ! isa padyameM kahe hue cAra prakArake saddhyAnakA tU nirantara cintana kr| aba zAlisiktha matsya ko kathA likhate haiM zAlimatsya kI kathA zrI puSpadanta bhagavAn kI janma bhUmi kAkandIpura meM zrAvaka kulameM utpanna huA saurasena nAmakA rAjA thaa| usane munirAjake anurodhase mAMsa-tyAga vrata grahaNa kiyA parantu pIche vedavidyA ke jJAtA rudramata se mohita-buddhi honeke kAraNa usako mAMsa khAnemeM ruci ho gii| gRhIta vrata ke nirvAha ke kAraNa tathA lokApavAda ke bhayase vaha pratyakSa to mAMsa se ghRNA karatA thA parantu antaraGga meM usakI icchA lagI rahatI thii| eka dina usane mAnasika vizrAmake kAraNa karma-priya-ketu nAmaka rasoiyA ko ekAnta meM bulAkara usase apanI abhilASA prakaTa kii| vilameM rahane vAle, sthala meM rahane vAle aura jalameM rahane vAle jIvoMke mAMsako vaha bulavAtA to thA parantu rAjyasambandhI aneka kAryoM meM vyagracitta honeke kAraNa use khAnekA avasara nahIM prApta kara pAtA thaa| karmapriya rasoiyA bhI rAjAke Adeza kA pAlana karatA huA pratidina mAMsa taiyAra karatA thaa| eka dina sA~pake baccene use Dasa liyA jisase vaha mara gayA aura marakara svayaMbhU ramaNa samudra meM mahAmatsya huaa| idhara saurasena rAjA bhI cirakAla bAda marakara mAMsa-bhakSaNa ke abhiprAya kA saMskAra rahane se usI samudra meM usI mahAmatsya ke kAna rUpa vilake malako khAnevAlA zAlisiktha pramANa zarIra kA dhAraka matsya huaa| pazcAt jaba isakI dravyendriya aura bhAvendriyoM pUrNa ho gaI taba vaha mukha kholakara sote hue, For Personal & Private Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 5.85 SaTprAbhRte [5.87tasminneva samudre tasyaiva mahAmatyasya karNabilamalAzanazIlaH zAlisikthapramANazarIro matsyo babhUva / tadanveSa paryAptadravyabhAvendriyaH tasya mahAmatsya--mukhaM jyAdAya nidrAyato velAnadIpravAhe iva galaguhe'nekajalacarasamUhaM pravizya niSkrAmantaM nirIkSya zAlisikthazcintayati-ayaM pApakarmA mahAmatsyo nirbhAgyo yanmukhe patantyapi yAdAMsi bhakSayituM na zaknoti / mama devenaMtAvaccharIraM yadi bhavati tadA sakalamapi samudra satvasaMcArarahitaM karomIti cetazcintAbalAtkSudramatsyo nikhilanakaMcakrabhakSaNapApAcca mahAmatsyo'pi dvAvapi mRtvA saptamanarake saMjAtau / tatastrayastriMzatsAgaropamAyuSau tau dvAvapi parasparamAlApaM cakratuH / aho kSudramatsya ! mahApApakarmaNo mamAtrAgamanaM saMgacchata eva / tvaM tu matkarNamalajIvanaH kathamatrAgataH / zAlisikthacaranArakaH prAha-mahAmatsyaceSTitAdapi durantaduHkhaM saMbandhanAdurbhAvanAvazAt / iti zrIbhAvaprAbhRte zAlisikthamatsyopAkhyAnaM samAptaM / bAhirasaMgaccAo girisaridarikaMdarAi aavaaso| sayalo NANajjhayaNo Niratthao bhAvarahiyANaM // 87 // bAhyasaGgatyAgaH girisridrikndraadyaavaasH| sakalaM jJAnAdhyayanaM nirarthakaM bhAvarahitAnAm // 8 // mahAmatsya ke velA nadIke pravAhake samAna kaNTha rUpa guhA meM praveza kara nikalate hue aneka jalacaroM ke samUha ko dekhakara cintA karatA hai ki yaha pApI mahAmatsya bar3A abhAgA hai jo mukhameM par3e hue bhI jala jantuoM ko khAne meM samartha nahIM hai, bhAgyavaza yadi merA zarIra itanA bhArI hotA to meM samasta samadra ko jIvoMke saMcAra se rahita kara detaa| isa prakAra mAnasika vicAra ke balase kSudramatsya aura samasta magaramacchoM ke khAnese utpanna pApake kAraNa mahAmatsya donoM hI marakara sAtaveM naraka meM utpanna hue / vahA~ tetosa sAgarako unako Ayu huii| donoM milane para paraspara vArtAlApa karane lge| mahAmacchake jIvane kahA ki aho kSudramatsya ! mahApApa karane vAle merA yahA~ AnA to saMgata hai para tuma to kAnakA mala khAkara jIvita rahate the tuma yahA~ kaise A gaye ? zAlisiktha ke jIva nArakI ne kahA ki maiM mahAmatsya ko ceSTA se bhI adhika bhayaMkara duHkha denevAlI khoTI bhAvanAke vazase yahA~ utpanna huA hai| - isa prakAra zrI bhAvaprAbhRta meM zAlisiktha matsya kI kathA samApta huI // 86 // gAvArtha-bAhya parigraha kA tyAga karanA, parvata nadI guphA aura For Personal & Private Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.88 ] bhAvaprAbhRtam 41 , ( bAhirasaMgacAo ) bAhyasaMgatyAgaH nirarthaka iti sambandha: ( girisaridarikaMdarAi AvAso ) girA AvAsAH parvatopari AtApanayogaH parvate sthitirvA, sarit--nadItaTe tapazcaraNaM bhagIrathavat, darI guhAyAmAvAsaH kandaro giryAdivivaraM tatrAvAsa, AdizabdAt zmazAnodyAnAdo AvAsa: sthitiH / ( sayalo NANajjhayaNo ) sakalaM vAcanApracchanAnuprekSAmnAyadharmopadezalakSaNaM jJAnAdhyayanaM zAstrapaThanaM / ( niratthao bhAvarahiyANaM ) bhAvarahitAnAM jinasamyaktvavivarjitAnAM nijazuddha buddha kasvabhAvAtmabhAvanApracyutAnAM yatInAM uktaM ca- bAhyagranthavihInA daridramanujAH svabhAvataH santi / yaH punarantaH saMgatyAgI loke sa durlabho jIvaH // 1 // bhaMjasu iMdiyaseNaM bhaMjasu maNomakkaDaM payatteNa / mA jaNaraMjaNakaraNaM bAhiravayavesa taM kuNasu // 88 // bhadhi indriyasenAM bhagdha manomarkaTaM prayatnena / mA janaraJjanakaraNaM bahi taveSa ! tvaM kArSIH // 88 // kandarA AdimeM nivAsa karanA tathA samasta zAstroMkA par3hanA bhAvarahita jIvoMke nirarthaka hai ||87 // vizeSArtha - bhAvakI mahimA batalAte hue AcArya kahate haiM ki bhAvarahita arthAt jina samyaktva se vivarjita athavA zuddha buddheka-svabhAva se yukta jina AtmA kI bhAvanA se cyuta muniyoMkA bAhya parigraha kA tyAga karanA nirarthaka hai, parvatake Upara AtApana yoga dhAraNa karanA athavA parvata para rahanA, bhagIratha ke samAna nadI taTa para tapasyA karanA, guhA meM rahanA tathA kandarA zmazAna udyAna Adi meM nivAsa karanA nirarthaka hai aura vAcanA pracchanA anuprekSA AmnAya tathA dharmopadeza rUpa saba prakAra . kA jJAnAdhyayana - zAstra svAdhyAya karanA nirarthaka hai / jaisA ki kahA gayA hai / bAhya grantha - daridra manuSya to bAhya parigrahase rahita svayaM hotA hI hai| arthAt bAhya parigraha ke tyAgI manuSya durlabha nahIM haiM kintu jo antaraGga parigraha kA tyAgI hai loka meM vahI durlabha hai ||87 // gAthArtha - he bAhya vrata veSake dhAraka sAdho ! tU indriyoM kI senAko bhagna kara, prayatna pUrvaka mana rUpI vAnarako naSTa kara tathA janatA ke anurAga ko utpanna karane vAlA kArya mata kara // 88 // For Personal & Private Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 SaTprAbhRte [ 5.89 ( bhaMjasu iMdiyaseNaM) tvaM bhaMgdhi, kAM ? indriyasenAM / ( bhaMjasu maNamakkaDaM payatteNa ) bhaMjasu-tvaM bhanvi Amadeya viSayakaSAyebhyo gacchantaM niruNaddhi, kaM ? maNamakkaDaM -- manomarkaTaM capalasvabhAvatvAnmana eva markaTastaM manovAnaraM prayatnena strIsaMgaparityAgat / ( mA jaNaraMjaNakaraNaM ) mA-naiva janAnAM lokAnAM raJjanakaraNa anurAgotpAdakaM kAryaM / he ! ( bAhiravayavesa ) bahivrataveSa ! he bAhyAkAradIkSA - cinhadvAhaka ! | ( ) tvaM / ( mA kuNasu ) mA kArSIH / NavaNokasAyavaggaM micchattaM cayasu bhAvasuddhIe / ceiyapavayaNaguruNaM karehi bhattiM jiNANAe // 89 // navanokaSAyavargaM mithyAtvaM tyaja bhAvazuddhayA / caityapravacanagurUNAM kuru bhakti jinAjJayA // 89 // ( NavaNokasAyavaggaM) navanokaSAyavarga hAsyaratyaratizokabhayajugupsAstrISu napusaMkavedalakSaNAn nokaSAyAn ISatkaSAyAn yathAkhyAtacAritraghAtakAn / cayasu tyajeta saMbandhaH / tathA ( micchattaM cayasu bhAvasuddhIe ) mithyAtvaM paMcaprakAraM cayasu tyaja- 'eyaMta buddhadarisI vivarIo baMbha tAvaso viNao / indo vi ya saMsayido makkaDio ceva aNNANI // 1 // vizeSArtha - he sAdho ! viSaya aura kaSAya kI ora bar3hatI huI indriyoM kI senAko tU naSTa kara de, mana rUpI caJcala vAnara ko prayatna pUrvaka roka tathA logoM ko prasanna karane vAle yantra-mantra-tantra Adi kAryoMko chor3a, sirpha vAhya veSako dhAraNa karane vAlA na banA raha, bhAvakI ora lakSya de ||88|| gAthArtha - he jIva ! bhAva- zuddhipUrvaka nau nokaSAyoM ke samUha aura mithyAtva kA tyAga karo tathA jinendra devako AjJAnusAra jinapratimA, jinazAstra tathA guruoM kI bhakti karo ||89 // vizeSArtha - hAsya rati arati zoka bhaya jugupsA strIveda puruSaveda aura napuMsaka veda ye nau nokaSAya athavA ISat kaSAya haiM, yathAkhyAta cAritrakA ghAta karane vAlI haiM inheM tU chor3a / ekAnta, viparIta, vinaya, saMzaya aura ajJAna ye pA~ca prakArake mithyAtva haiM, bhAvazuddhi pUrvaka tU inakA tyAga kara / eyaMta -- ekAnta midhyAtvameM bauddha, viparIta mithyAtvameM brAhmaNa, vinaya 1. gommaTasAre jo vakANDe / For Personal & Private Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 89] bhAvaprAbhRtam 447 ekAntena kSaNikakAntena mokSaM bauddho vadati viparItena hi yA mokSaM baMbhabrAhmaNo vadati tApaso vinayena mokSaM vadati / indra-indracandronAgendragacchaH saMzayena mokSaM manyate / api ca zabdAdgopucchiko drAviDo yApanIyAbhidho niSpicchazca saMzayamokSo jJAtavyaH / maskarapUraNo mAkaTiko'jJAnAnmokSaM manyate / etanmahApAtakaM mithyAtvapaMcakaM cayasu tyaja he jova ! tvaM / tathA ca samantabhadraH prAha 'na samyaktvasamaM kiMcita kAlye trijagatyapi / - zreyo'zreyazca mithyAtvasamaM nAnyattanUbhRtAm // 1 // bhAvasuddhIe-tatvArthazraddhAnalakSaNayA bhAvazuddha yA jinasamyaktvena lauMkapApasaMbhASaNasaMgamaparihAreNa zuddhabuddhakasvabhAvAtmarucipariNAmeneti bhAvArthaH / ( ceiyapavayaNaguruNaM ) caityAnAM arhatsiddha prabhRtipratimAnAM pravacanasya jinanAthasUtrasya tatheti mastakoparyAropaNena sarasvatIpratimApUjanena. gurUNAM nigranthadigambarANAM bhavyajIva mithyAtva meM tApasa, saMzaya mithyAtva meM indra nAmaka zvetAmbara aura ajJAna mithyAtva meM maskarI prasiddha huA hai bauddha, sarvathA kSaNika ekAnta se mokSa kahate haiM / 'hiMsA se mokSa hotA hai' isa prakAra brAhmaNa viparIta mithyAtvakA nirUpaNa karate haiN| 'saba dharma tathA saba devoM kI vinaya se mokSa hotA haiM' aisA tApasa kahate haiN| indra-candra-indra arthAt nAgendra gacchakA pravartaka indracandra saMzaya se mokSa mAnatA hai / 'indoviya' yahAM jo 'apica' zabda diyA hai usase gopucchika, drAviDa, yApanIya tathA niSpiccha logoMkA bhI . saMzaya mithyAtva meM samAveza karanA cAhiye kyoMki ye bhI saMzaya se mokSa mAnate haiN| tathA mArkaTika athavA maskara pUraNa ajJAna se mokSa mAnatA hai| ye pAMcoM mithyAtva mahApApa haiM isaliye he jIva ! tU inakA tyAga kara / samantabhadra svAmI ne kahA bhI hai___ na samyaksva-tonoM kAla aura tInoM lokoM meM samyaktva ke samAna jIvoMkA kalyANakArI aura mithyAtva ke samAna akalyANakArI dUsarA kucha bhI nahIM hai| . . bhAva-zuddhikA artha tattvArthazraddhAna rUpa jina-samyaktva athavA zuddha buddhaka-svabhAva se yukta AtmA ko ruci rUpa pariNAma samajhanA caahiye| caityakA artha ahaMnta siddha Adi kI pratimA hai tathA pravacana se jinAgama kA grahaNa hotA hai| jina-pratimA aura jinAgama ko mastaka para dhAraNa kara tathA sarasvatI kI pratimAko pUjA kara unakI bhakti karanA caahiye| 1. rtnkrnnyaavkaamaare| For Personal & Private Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [5.90 bhaktajana vineyamAtRpitRsadRzahitopadezakAnAM / ( karehi bhatti jiNANAe ) kuru tvaM bhakti paMcAmRtajalekSurasahaiyaMgavIna gomahiSokSIragandhodakakalazasnapanena jalacandanakSata puSpaca rudIpadhUpaphalArghadAnena stavanena japena dhyAnena zrutadevatArAdhanena nityaM prAtarutthAya sarvajJavItarAgapratimAsarvAGgAvalokanena bhakti kuru, tathA zrutabhakti zrutoktaprakAreNa kuru, tathA gurUNAM pAdamardanena vaiyAvRttyayathAsaMbhavAhAradAnA tasamarpaNoSaghapradAnavasatyarpaNAbhayadAnAdibhiryathAyogyaM bhakti kuru / etatsarvaM bhaktilakSaNaM karma jinAjJayA mahApurANazravaNena tvaM kuru he jIva ! svargaM mokSaM ca prApsyasi / kAnAM mahApAtakinAM vacanaM mA mAnayasva / 448 titthayarabhAsiyatthaM gaNaharadevaha gaMthiyaM sammaM / bhAvahi aNudiNu atulaM visuddha bhAveNa suyaNANaM // 90 // tIrthaMkarabhASitArthaM gaNadharadevaH granthitaM samyak / bhAvaya anudinaM atulaM vizuddhabhAvena zrutajJAnam // 90 // ( titthayarabhAsiyatthaM ) tIrthaMkareNa zrImadbhagavadahaMtsarvajJavItarAgeNa bhASitaH kathito'rtho yasya zrutajJAnasya tattIrthaMkara bhASitArthaM / ( gaNaharadevehi gaMthiyaM sammaM ) isI prakAra bhavya jIva, bhaktajana tathA ziSyoMko mAtA pitA ke samAna hitakA upadeza denevAle nirgrantha digambara guruoMkI bhI bhakti karanA cAhiye | he jIva ? tU jinendra deva kI AjJAnusAra jina - pratimAoM kI paJcAmRta-jala, ikSu, rasa, ghI, gAya bhaiMsake dUdha tathA gandhodaka se bhareM kalazoM dvArA abhiSekase jala candana, akSata, puSpa, caru, dIpa, dhUpa, phala aura arghaM ke denese, stavana se, japase, dhyAna se, zruta devatA kI ArAdhanA se aura nitya prAtaHkAla uThakara sarvajJa vItarAga kI pratimAoM ke sarvAGga darzana se bhakti kara / zruta ko bhakti zAstra meM kahI huI vidhi se kara tathA guruoM kI bhakti unake paira dAvanA, vaiyAvRtya, yathAsaMbhava AhAra dAna, zAstra samarpaNa, auSadhadAna, vasatikArpaNa evaM abhayadAna Adi ke dvArA yathA yogya rIti se kara / yaha saba bhakti rUpa kAryaM tU jinAjJAse arthAt mahApurANa ke zravaNa se kara / isa bhakti ke dvArA tU svarga aura mokSako prApta hogA // 89 // gAthArtha - tIrthaMkara bhagavAn ne jisake arthakA nirUpaNa kiyA hai tathA gaNadhara devoMne jise bhalIbhA~ti gUMthA hai - dvAdazAMGga rUpa nibaddha kiyA hai aise anupama zrutajJAna kA tU pratidina vizuddha bhAvase cintana kara ||10|| For Personal & Private Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 91] bhAvaprAmRtam gaNagharadevegautamasvAmyAdibhinthitaM dvAdazAdhikazatakoTivyazItilakSASTApaMcAzatsahasrapacAdhikapadairAnItamiti granthita / caturdazaprakoNakarapyAnItaM zrutajJAnaM / ( samma) samyakprakAreNa pUrvAparavirodharahitaM / ( bhAvahi ) bhAvaya / ( aNudiNu ) anudinamahanizaM / ( atulaM ) anupamaM ( visuddhabhAveNa suyaNANaM) calamalinapariNAma. rahitatayA / ekasya padasya zlokA yathA-510884621 akSara 16, uktaM ca zrutaskandhazAstre ekkAvanakoDIo lakkhA advaiva shsculsiidii| sayachakkaM gAyabvaM saDDhAigavIsapayagaMthA // 1 // pAUNa gANasalilaM NimmahatisaDAhasosaummukkA / hoti sivAlayavAsI tihUvaNacUDAmaNI siddhA // 11 // 'prApya jJAnasalilaM nirmathyatRSAdAhazoSonmuktAH / bhavanti zivAlayavAsinaH tribhuvanacUDAmaNayaH siddhAH // 91 // - vizeSArtha-tIrthakara arthAt aSTa prAtihArya rUpa lakSmI se sahita bhagavAn arhanta sarvajJa vItarAga deva ne apanI divyadhvani ke dvArA jisakA artha rUpase nirUpaNa kiyA hai aura gautama svAmI Adi gaNadhara devoMne jisakI grantha racanA kara ekasau bAraha karor3a terAsI lAkha aTa ThAvana hajAra pA~ca padoM dvArA jisakA vistAra kiyA hai, yahI nahIM caudaha prakogaMkoM ke dvArA bhI jise suvistRta kiyA hai, aise pUrvApara virodha se rahita anupama zrRMta jJAna kI tU he jIva ! pratidina bhAvanA kara / cala, malina rUpa pariNAmoM se rahita hokara pratidina usIkA cintavana kara / dvAdazAGga ke eka pada meM ikyAvana karor3a ATha lAkha caurAsI hajAra chaha sau sAr3he ikkIsa zloka batalAye haiM, 16 akSara zeSa rahate haiN| jaisA ki zrutaskandha zAstra meM kahA hai ekkAvana-ikyAvana karor3a ATha lAkha caurAsI hajAra chaha sau sAr3he ikkIsa zloka eka pada ke batalAye gaye haiM // 10 // - gAthArya-jJAna rUpI jalako prApta kara ye jIva, dunivAra tRSA dAha aura zoSase rahita ho zivAlaya ke vAsI evaM tIna loka ke car3AmaNi siddha hote haiM / 91 // 1. pItvA iti samyak pratibhAti / For Personal & Private Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [5.91__ (pAUNa gANasalilaM ) prApya labdhvA kiM ? jJAnasalilaM samyagjJAnapAnIyaM siddhA bhavantIti sambandhaH kathaMbhUtAH siddhAH ( nimmahatisaDAhasosaummukkA ) nirmathyA mayitumazakyA sa cAso tRSA viSayAbhilASaH dAhazca zarIraparisantApaH zoSazca rasAdihAniH nirmathatRSAdAhazoSAH tairunmuktAH parityaktA nirmathatRDdAhazoSonmuktAH nimmalasuvisuddhabhAvasaMjuttA iti ca kvacitpAThaH tatrAyamarthaHnirmalo dravyakarmabhAvakamanokarmarahitaH yo'sau suvizuddhabhAvaH karmamalakalaGkarahitaH kSAyiko bhAvaH pariNAmaH niSkevala AtmA vA tena saMyuktAH sahitA nirmalasuvizuddhabhAvasaMyuktAH / (hoti sivAlayavAsI) bhavanti saMjAyante, ke te ? AsannabhavyajIvAH, kIdRzAH saMjAyate ? zivAlayavAsina iSatprAgbhAranAmnyAM zilAyAM vasantIti muktiziloparitiSThantItyevaM zIlAH zivAlayavAsinaH, athavA zivAnAM siddhAnAmAlayaH zivAlayaH paMcacatvAriMzallakSayojanavistAramuktizilAyAupari tanu vizeSArya-zruta jJAna kI bhAvanA kA phala batalAte hue zrI kundakunda deva kahate haiM ki ye jIva jJAna rUpI jalako pAkara siddha hote haiM siddha honeke pUrva ye jIva jisakA naSTa karanA 'azakya hai aiso tRSA arthAt viSayoMkI abhilASA, dAha arthAt zArIrika saMtApa aura zoSa arthAt rasAdi hAni se unmukta ho jAte haiM-chUTa jAte haiN| athavA kahIM para "jimmaha tisaDAha sosa ummakkA' isa pAThake sthAna para nimmala suvi. suddha--bhAva saMjuttA' aisA pATha pAyA jAtA hai usakA artha isa prakAra hotA hai ki ye jIva, dravyakarma, bhAvakarma aura no karma se rahita suvizuddhabhAva arthAt kama-mala-kalaGka se rahita mAtra kSAyika bhAva rUpa pariNAma se saMyukta hote haiN| siddha parameSThI zivAlaya vAsI hote haiM arthAt ISatprAgbhAra nAmaka zilA para jo ki mukti zilA athavA siddhazilA kahalAto hai nivAsa karate haiN| athavA siddhoM kA jahAM nivAsa hai vaha zivAlaya kahalAtA hai / siddhoMkA nivAsa paiMtAlIsa lAkha yojana vistAra vAlo siddha zilA ke Upara tanuvAta valaya ke antima pAMca sau paccIsa dhanuSa 1. pAUNa kI chAyA 'prApya' na hokara pItvA Thoka jAna par3atI hai aura nirmathya kA artha 'mathayitumazakyA ke badale 'niHzeSeNa mathitvA' ucita jAna par3atA hai / isa dazA meM nirmathya kA karma tRSA hai / sAmUhika rUpase gAthAkA artha yaha saMgata pratIta hotA hai-'ye jIva jJAnarUmo jalako pokara tathA viSayAbhilASA rUpI tRSA-pyAsa ko bilakula naSTa kara dAha aura zoSa se rahita hote hue zivAlayavAsI evaM tIna lokake cUDAmaNi sira hote hai| For Personal & Private Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 92] bhAvaprAbhRtam 451 vAtanAmavAtavalaye nirAdhArA AkAze tiSThantIti bhAvaH / punaH kathaMbhUtAH siddhAH, (tihuvaNacUDAmaNI ) trailokyaziroratnasadRzAH / dasa dasa do suparIsaha sahahi muNI sayalakAla kaaenn| sutteNa appamatto saMjamaghAdaM pamotUNa // 92 // . daza daza dvau suparISahAn sahasva mune ! sakalakAlaM kAyena / sUtreNa apramattA saMyamaghAtaM pramucya / / 12 / / ( dasa dasa do ) daza ca punardaza ca dvau ca dvAviMzatirityarthaH ke te, ( suparIsaha ) suSThuatizayena parisamantAt sahante ye te suparISahAH "mArgAcyavananirjarAthaM parisoDhavyAH parISahAH" te tu pUrvoktavarNanA jJAtavyAH / (sahahi) sahasva / (muNI) he mune ! haMho tapasvin ! ( sayalakAla) sakalakAlaM sarvakAlaM, kAyena zarIreNa vAgmanazcAtmani sthApyate iti bhAvaH / ( sutteNa) sUtreNa jinavacanena kRtvA / kiM tajjinavacanaM ? __ "mArgAcyavananirjarAthaM parisoDhavyAH pariSahAH" iti / ( appamattA ) apramattAH pramAdarahitAH ityarthaH / (saMjamaghAdaM pamottUNa) saMyamasya ghAtaM pramucya / . pramANa kSetra meM hai| siddha parameSTho vahIM nirAdhAra AkAza meM sthita rahate haiM / ve siddha parameSTho tIna lokake Upara cUDAmaNi ke samAna suzobhita hote haiM / / 91 // gAthArya-he mune ! tU jinadeva ke sUtrAnusAra-jina-zAstra kI AjJA pramANa pramAda rahita ho saMyama ke ghAtako chor3akara sadA zarIra se bAIsa parISahoM ko sahana kr| vizeSArtha-he tapasvin ! jinendra devane apane Agama meM AjJA do hai'mArgAcyavana-nirjarArthaM parisoDhavyAH parISahAH' arthAt gRhIta-mArgase cyuta na hone tathA karmoMkI nirjarA ke liye parISaha sahana karanA cAhiye, so isa jinAjJA ke anusAra tU sadA pramAda rahita hotA huA saMyama meM jo bAdhA AtI hai usakA bacAva kara tathA sadA zarIra se kSudhA tRSA Adi bAIsa parISahoM ko sahana kara // 92 / / 1. "sISUsaho''soH" iti zAkaTAyanIyena "soDha" iti jainendrIyeNa pANinIyena .. ca sUtreNa SatvaniSedhaH / For Personal & Private Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 SaTprAbhRte 5.-93 jaha pattharo Na bhijjai paridio dohkaalmuvenn| taha sAhU Na vibhijjai uvasaggaparIsahehiMto // 13 // yathA prastaro na bhidyate paristhito dIrghakAlaM udakena / tathA sAdhuna vibhidyate upasargaparISahebhyaH // 13 // ( jaha pattharo Na bhijjai ) yathA prastaraH pASANo na vibhidyate na pariNamati antarArdo na bhavati / (pariTThio dIhakAlamudaeNa ) pASANaH kathaMbhUtaH, paristhitaH vaDita udake iti sautrasamvandhAt / kathaM paristhitaH, dIrghakAla pracurakAlaM, kena na vibhidyate ? udakena vAriNA / ( taha sAhU Na vibhijjai ) tathA sAdhurmunI ratnatrayasAdhakaH samyagdarzanajJAnacAritramaNDito na vibhidyate nAntaHkSubhito bhavati / ( uvasamgaparIsahehito ) devamAnavatiryagacetanopadravebhya upasargebhyaH paroSahebhyaH kSudhApipAsAdimyo drAvizaterapi / "sunto hinto hi du dotto myasaH" iti prAkRtavyAkaraNasUtreNa paMcamIvahuvacanabhyasaH sthAne hito AdezaH / isisthAne ca "lukca hito hi du do to useH" iti sUtreNa bhavati / "vyAkhyAnato vizeSapratipattinaM hi sandehAdalakSaNaM" iti paribhASayAna bahuvacanasya myasoM hinto Adezo sAtavya iti / gAcArya-jisa prakAra dIrghakAla taka pAnI meM DUbA patthara pAnIke dvArA bhedako prApta nahIM hotA usI prakAra upasarga aura parISahoM ke dvArA sAdhu vibheda ko prApta nahIM hotA arthAt antaraGga se kSubhita nahIM hotA / / 93 // vizeSArtha-upasarga upadrava ko kahate haiN| tathA devakRta manuSyakRta tiryakRta aura acetana kRtake bhedase cAra prakAra kA hotA hai / kSudhA Adiko prAkRtika bAdhAko paroSaha kahate haiM tathA usake kSudhA taSA zIta uSNa Adi bAIsa bheda haiN| ina upasarga aura parISahoM se jaina sAdhu kabhI vicalita nahIM hotA, yaha dRSTAntapUrvaka samajhAte hue zrI kundakundAcArya deva kahate haiM ki jisa prakAra dIrgha kAla taka pAnIke bhItara rahatA huA bhI patthara pAnI se bheda ko prApta nahIM hotA arthAt golA nahIM hotA athavA TUTatA nahIM hai, usI prakAra ratnatrayakA sAdhaka sAdhu bho upasarga aura paroSahoMse bhedako prApta nahIM hotA arthAt kSubhita hokara saMyama se cyuta nahIM hotA // 93 / / For Personal & Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 94-95 ] bhAvaprAbhRtam bhAvahi aNuvekkhAo avare paNavIsabhAvaNA bhAvi / bhAvarahieNa kiM puNa bAhiraliMgeNa kAyavvaM // 94 // bhAvaya anuprekSA aparAH paJcaviMzati bhAvanA bhAvaya / bhAvarahitena kiM punaH bahiliGgena kAryam // 94 // bhAvahi aNuvekkhAo ) bhAvaya punaH punazcintaya anuprekSA anityAdIH / ( avare paNavIsabhAvaNA bhAvi ) aparA: paMcavizatibhAvanA bhAvaya / ( bhAvarahi - eNa ki puNa ) bhAvarahitena punaH kiM na kimapi ityAkSepaH / ( bAhiraliMgeNa kAya ) bahiliGga ena nagnaveSeNa ki sAdhyaM karmakSayazUnyamidaM / savvavirao vibhAvahi NavayapayatthAI satta taccAI | jIvasamAsAI muNI caudasaguNaThANaNAmAI // 95 // sarvaviratopi bhAvaMya navakapadArthAn saptatatvAni / jIvasamAsAn mune ! caturdazaguNasthAnanAmAni // 95 // 453 gAthArtha - he sAdho ! tU bAraha anuprekSAoM aura paccIsa bhAvanAoM kA cintana kara kyoMki bhAvase rahita mAtra bAhyaliGgase kyA kiyA jA sakatA hai ? arthAt kucha nahIM // 94 // vizeSArtha - 'anubhUyobhUyaH prakarSeNa IkSaNam anuprekSA' isa vyutpatti ke anusAra padArthake svarUpakA bAra-bAra zreSThatA ke sAtha vicAra karanA anuprekSA hai / anuprekSAoM ke bAraha bheda haiM-1 anitya 2 azaraNa 3 saMsAra 4 ekatva 5 anyatva 6 azucitva 7 Asrava 8 saMvara 9 nirjarA 10 loka 11 bodhi durlabha aura dharma | he mune ! tujhe ina bhAvanAoM kA nirantara cintana karanA cAhiye kyoMki vairAgyako utpanna karaneke liye ye mAtAke samAna kahI gaI haiM / inake sivAya ahiMsAdi pA~ca vratoM kI pA~ca-pA~ca ke parigaNana se paccIsa bhAvanAoM kA bhI nirantara cintana karanA cAhiye kyoMki ve vratoMko sthiratAko karanevAlI haiM / ina bhAvanAoM kA varNana pahale A cukA hai / ina donoM prakArakI bhAvanAoM ke cintana se tU apane bhAvakI samhAla pahale kara / kyoMki bhAvake binA bAhya liGga - nagnamudrA dhAraNa karane se kyA lAbha hai ? mAtra bAhyaliGga karmakSayakA kAraNa nahIM hai / / 94 / / gAvArtha - he mune ! sabase virata hone para bhI tU nava padArtha, sAta For Personal & Private Use Only Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 SaTprAbhRte ( samvavirao vi bhAvahi ) sarvavirato'pi he jIva ! svaM mahAvatyapi san bhAvaya / (NavayapayatthAI sattataccAI) navapadArthAn jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSapuNyapApapadArthAn / cetanAlakSaNo jIvaH / pudgaladharmAdharmakAlAkAzA ajIvAH / AtmapradezeSu karmaparamANava Agacchanti sa Asravo mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogarUpaH / AtmapradezeSu AsravAnantara dvitIyasamaye karmaparamANavaH zliSyanti sa bandhaH prakRtisthityanubhAgapradezabhedAccaturvidhaH / Asravasya nirodhaH tatva, caudaha jIva samAsa aura caudaha guNa sthAnoM kA cintana avazya kara' / / 95 // vizeSArtha-he mune ! yadyapi tU hiMsAdi samasta pApoMse virakta hokara mahAvratIM huA hai tathApi jIva ajIva Asrava bandha saMvara nirjarA mokSa puNya aura pApa ina nau padArthoMkA tathA puNya aura pApako chor3a jIva ajIva Adi sAta tattvoMkA caudaha jIvasamAsoMkA tathA caudaha guNasthAnoMkA cintavana avazya kara-inake svarUpakA vicAra avazya kara / jisameM cetanA pAI jAtI hai use jIva kahate haiN| jisameM cetanA nahIM hai use ajIva kahate haiM / pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla kI apekSA ajIva ke pAMca bheda haiM / Atma-pradezoM meM karma paramANu Ate haiM yaho Asrava hai| yaha mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga rUpa hotA hai| Asrava ke bAda dvitIya samaya meM karma paramANu AtmapradezoM meM zleSa ko prApta ho jAte haiM yahI bandha kahalAtA hai isake prakRti, sthiti, anubhAga, aura pradeza ke bhedase cAra bheda hote haiM / Asrava kA ruka jAnA saMvara kahalAtA hai| vaha saMvara 'gupti-samiti-dharmAnu-prekSA-parISahajaya-cAritraiH' isa sUtra ke anusAra 3 gupti 5 samiti 10 dharma 12 anuprekSA 22 parISaha jaya aura 5 cAritroM se hotA hai| [jo AtmAko pavitra kare use puNya kahate haiM 1. yahA~ gAthA meM jaisA pATha hai usake AdhAra para gAthAke uttarArdhakA artha hotA hai 'guNasthAna nAma vAle caudaha jIva-samAsoM kI bhAvanA kara' parantu TIkAkArane jIva samAsa aura guNasthAnoMkA alaga-alaga varNana kiyA hai| guNasthAnoM ko bhI jIva-samAsa zabdase kahA jAtA rahA hai jaise ki jIva kANDa meM 'misso sAsaNa miccho'-Adi gAthAoMke anta meM likhA hai-'caudaha jIvasamAsA kameNa siddhAya nnaadvvaa'| yahAM TIkAkAra ne jIva kANDake usa pAThako badala kara 'cakSudasa guNaThAcANi ya' aisA pATha rakhA hai| For Personal & Private Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.95] bhAvaprAmRtam saMvara ucyate / sa saMvaraH 'sa guptisamitidazadharmAnuprekSAparISahajayacAritrabhavati / tapasA nirjarA ca bhavati sarvarazca bhvti| sarvakarmakSayo mokSaH kathyate ete navapadArthAH, eteSAM vistara AgamAdveditavyaH / saptatatvAni puNyapAparahitAni jJAtavyAni / ( jIvasamAsAI muNI ) he mune ! jIvasamAsAn caturdazasaMkhyAn tvaM bhAvaya / atha ke te caturdazajIvasamAsA iti cet ? bAdarasuhamagidiya viticauridiya asaNi saNNI yaM / pajjattApajjattA bhUdA iya cohasA hoti // 1 // vistarabhedairjIvasamAsA aSTAnavatirbhavanti / tatreyaM gAthA thAvara veyAlIsA do sura do naraya tiriya cautIsA / nava viule nava maNue aDaNaudI jIvaThANANi // 1 // aura jo zubha kAryoM se AtmA kI rakSA kare arthAt dUra rakkhe use pApa kahate haiM ] karmoke eka-deza kSayako nirjarA kahate haiM, tapase nirjarA aura saMvara donoM hote haiM / samasta karmokA kSaya mokSa kahalAtA hai / ye nau padArtha haiM inakA vistAra AtmA se jAnanA cAhiye / inhIM nau padArthoM meM se puNya aura pApa ko alaga kara denepara zeSa sAta padArtha sAta tatva kahalAte haiN| isa vivakSA meM puNya aura pApakA Asrava tathA bandha tatva meM samAveza ho jAtA hai, ataH unakI alaga se gaNanA nahIM kI gaI hai / saMkSepa se jIvoMkI samasta jAtiyoM ke parigaNana ko jIva-samAsa kahate haiN| saMkSepa se usake caudaha bheda hote haiM, jo isa prakAra haiM... bAvara suhume-1 bAdara ekendriya, 2 sUkSma ekendriya, 3 doindriya, 4 tIna indriya 5 cAra indriya, 6 asainI paJcendriya aura 7 sainI paJcendriya isa sAta yugaloMke paryApta aura aparyApta kI apekSA do bheda hote haiM, ataH sabake milAkara caudaha jovasamAsa hote haiN| vistAra kI apekSA aThAnave jIvasamAsa hote haiN| unake parigaNana ke liye yaha gAthA upayukta hai. thAvara-sthAvaroMke 42, devoMke 2, nArakiyoM ke 2, paJcendriya tiryaJcoM ke 34, vikalatraya ke 9 aura manuSyoM ke 9 saba milAkara 98 jIvasamAsa hote haiN| 1. sarvapratiSu sa zabdo vartate / 2. sarvapratiSu puNyapApayolakSaNaM nAsti tadanena prakAreNa zeyaM / punAnyAtmAnaM tatpuNyaM / pAti rAti bhAvAtmAnaM sattApaM / For Personal & Private Use Only Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhUte [5. 95asyA vivaraNaM-pRthvIkAyikasUkSma-bAdara-paryApta aparyApta labdhyaparyApta 6 / tathA ap 6 / teja 6 / vAyu 6 evaM 24 / vanaspatikAyikabheda 2 pratyeka sAdhAraNa sAdhAraNabheda 12 nityanigodasUkSma-bAdara-paryApta aparyApta labdhyaparyApta 6 tathA itara-nigoda-sUkSma bAdara paryApta aparyApta-labdhyaparyApta 6 evaM 12 / pratyeka bheda 6 sapratiSThitapratyekavATikAdau, apratiSThitAH svayameva te ca paryApta-aparyAptalabdhyaparyApta / evaM thAvaraveyAlIsA / surabheda 2 paryApta-aparyApta / nArakabheda 2 pryaapt-apryaapt| paMcendriyatiryagbheda 34 / jalacarabheda 2 garbhaja-sammUrcchana garbhajabheda 2 paryApta-aparyApta / sammUrcchanabheda paryApta-aparyApta-labdhyaparyApta 5 / tathA nabhazcara 5 / sthalacara 5 / evaM 15 saMjJibhedAH / tathA 15 asaMjJi - isa gAthAkA spaSTa vivaraNa isa prakAra hai-... pRthivIkAyika jIvoMke sakSma aura vAdarakI apekSA do bheda haiM aura unake pratyeka ke paryApta aparyApta tathA labdhyaparyAptakI apekSA tIna-tIna bheda haiM, isa taraha pRthivIkAyika ke chaha bheda hue| isI prakAra jalakAyika agni kAyika aura vAyu-kAyika ke pratyeka ke chaha-chaha bheda hue | cAroMke milAkara caubIsa bheda hue| vanaspatikAyika malameM pratyeka aura sAdhAraNa isa prakAra do bheda haiM / inameM sAdhAraNa vanaspatike bAraha bheda hote haiM jo isa prakAra haiM-sAdhAraNa vanaspatike nitya nigoda aura itara nigodake bhedase mUla meM do bheda hai, phira donoM ke sUkSma aura bAdara ko apekSA do-do bheda haiM, isa taraha cAra bheda hue phira cAroM ke paryApta aparyApta aura labdhyaparyAptakI apekSA tIna bheda haiM isaprakAra sAdhAraNa vanaspatike bAraha bheda hue| pratyeka vanaspatike sapratiSThita pratyeka aura apratiSThita pratyeka ko apekSA mUla meM do bheda haiM, phira donoM ke paryApta aparyApta aura labdhyaparyApta kI apekSA tIna-tona bheda haiM, isa taraha chaha bheda hote haiM / isa prakAra pRthivI Adi ke cAra ke 24, sAdhAraNa vanaspati ke 12 aura pratyeka vanaspati ke 6 saba milAkara ekendriya ke viyAlIsa jIvasamAsa haiN| devoMke paryApta aura aparyApta kI apekSA do jIvasamAsa haiN| nArakiyoMke bhI paryApta aura aparyApta kI apekSA do jIva-samAsa haiM / paJcendriya tiryaJcoM ke cauMtIsa bheda haiM jo isa prakAra haiN| paJcendriya tiryaJcoMke mUlameM sainI aura asaino kI apekSA do bheda haiM unameM donoM ke jalacara sthalacara aura nabhazcara kI apekSA tona-tIna bheda haiM aura tInoM garbhaja tathA sammUrcchanako apekSA do-do bheda haiN| inameM se garbhaja ke paryAptaka aura aparyAptaka kI apekSA do-do For Personal & Private Use Only Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 95] bhAvaprAbhRtam 457 bhedAH / bhogabhUmijatiryagbheda 4 sthalacara paryApta aparyApta / nabhazcara paryApta-aparyApta / evaM 4 / evaM paMcendriyatiyaMgbheda 34 / vikalatrayebheda 9 / dvIndriyaparyApta aparyApta layaparyApta, trIndriyaparyApta aparyApta labdhyaparyApta, caturindriyarpApta - aparyApta labdhyaparyApta / evaM 9 / manuSya bheda 9 / bhogabhUmijabheda 2 paryApta - aparyApta, kubhogabhUmijamanuSya paryApta aparyApta, mlecchakhaNDa manuSya paryApta - - aparyApta, AryakhaNDa manuSya paryApta aparyAptalabdhyaparyApta / evaMbheda 9 / evaM jIvasamAsA aSTAnavatiH ( caudasaguNaThANaNAmAI ) caturdazaguNasthAnanAmAni / yathA "micchA sAsaNa misso aviradasammo ya desavirado ya / viradA pamatta iyaro aputra aNiyaTTi suhamo ya // 1 // bheda aura saMmUrcchanake paryAptaka aparyAptaka tathA labdhyaparyAptakakI apekSA tIna bheda hote haiM / isa taraha garbhajake bAraha aura saMmUrcchanake aThAraha donoMke milAkara tIsa bheda hote haiM unameM bhogabhUmija tiryaJca ke cAra bheda aura jor3anese paJcendriya tiryaJcoMke cauMtIsa bheda ho jAte haiM / bhogabhUmi meM sthalacara aura nabhazcara ye do hI bheda hote haiM, jalacara bheda nahIM hotA / tathA sthalacara aura nabhazcarake paryAptaka tathA aparyAptaka kI apekSA do do bheda hote haiM, ata. cAra bheda hote haiM / vikalendriya jIvoMke nau bheda haiM jo isa prakAra haiM- dvIndriya ke paryAptaka aparyAptaka aura labdhyaparyAptakako apekSA tIna bheda, trIndriya ke paryAptaka, nivRtyaparyAptaka aura labdhyaparyApta kakI apekSA tIna bheda aura caturindriyake paryAptaka, aparyAptaka tathA labdhyaparyApta ko apekSA tIna bheda isa taraha tInoMke milAkara nau bheda hote haiN| manuSyoMke nau bheda haiM jo isa prakAra haiM- bhogabhUmija manuSya ke paryApta aura aparyAptake bheda se do bheda, kubhoga bhUmija manuSya ke paryAptaka aura aparyAptaka kI apekSA do bheda, mlecchakhaNDaja manuSya ke paryAptaka aura aparyAptaka kI apekSA do bheda tathA AryakhaNDaja manuSyoM ke paryAptaka, aparyApta tathA labdhyaparyAptaka kI apekSA tIna bheda, saba milAkara nau bheda hote haiN| isa taraha jIvasamAsake kula bheda aThAnave hote haiM / aba caudaha guNasthAnoM ke nAma kahate haiM * micchA - midhyAtva, sAsAdana, mizra, aviratasamyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata, apramattavirata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya, 1. anayoH chAyA pUrva gatA / jIvakAcye / For Personal & Private Use Only Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 SaTprAbhRte uvasaMta khINamoho sajogakevali jiNo saguNaThANANi ya kameNa siddhA [5.95 ajomI ya / muNeavvA // 2 // upazAntamoha, kSINamoha, sayogakevalijina aura ayogakevali jina ye caudaha guNasthAna haiM, inakA vivaraNa Agama se jAnanA caahiye| he jIva ! tU ina sabakI bhAvanA kara, inakA zraddhAna kara / prakRta grantha meM guNasthAna zabda kA prayoga kaI jagaha AyA hai isaliye usake svarUpa tathA bhedoM para dRSTipAta karanA Avazyaka hai moha aura yogake nimitta se AtmA ke pariNAmoM meM jo tAratamya hotA hai use guNasthAna kahate haiM / guNasthAna ke mithyAdRSTi Adi caudaha bheda haiM / inameM se prArambha ke 12 guNasthAna mohake nimitta se hote haiM aura anta ke 2 guNasthAna yoga ke nimitta se / moha karma kI 1 udaya, 2 upazama, 3 kSaya aura 4 kSayopazama aisI cAra avasthAeM hotI haiM, inhIM ke nimitta se jIvake pariNAmoM meM tAratamya utpanna hotA hai / udaya - AvAdhA pUrNa honepara dravya kSetra kAla bhAvake anusAra karmoMke niSekoM kA apanA phala dene laganA udaya kahalAtA hai / upazama - antarmuhUrta ke liye karma-niSakoM ke phala denekI zaktikA antarhita ho jAnA upazama kahalAtA hai| jisa prakAra nirmalI yA phaTakalI ke sambandha se pAnI kI kIcar3a nIce baiTha jAtI hai aura pAnI svaccha ho jAtA hai, usI prakAra dravya kSetrAdi kA anukUla nimitta milane para karmake phala dene kI zakti antarhita ho jAtI hai| kSaya-karma prakRtiyoM kA samUla naSTa ho jAnA kSaya hai, jisa prakAra malina pAnI meM se kIcar3a ke paramANu bilkula dUra ho jAne para usameM sthAyI svacchatA A jAtI hai usI prakAra karma - paramANuoM ke bilkula nikala jAne para AtmA meM sthAyI svacchatA udbhUta ho jAtI hai / kSayopazama - vartamAna kAla meM udaya AnevAle sarvaghAti sparddhakoM kA udayAbhAvI kSaya aura unhIM ke AgAmI kAla meM udaya Ane vAle niSekoM kA sadavasthA rUpa upazama tathA dezaghAti prakRtikA udaya rahanA ise kSayopazama kahate haiM / karma - prakRtiyoM kI udayAdi avasthAmeM AtmAke jo bhAva hote haiM unheM kramazaH audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika bhAva kahate haiN| jisameM karmokI ukta avasthAeM kAraNa nahIM hotIM unheM For Personal & Private Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 95] bhAvaprAbhRtam 459 mithyAtvaguNasthAnaM ( 1 ) sAsAdanaguNasthAnaM (2) mizraguNasthAnaM (3) aviratasamyagdRSTi guNasthAnaM (4) dezavirataguNasthAna (5) pramattasaMyataguNapAriNAmika bhAva kahate haiM / aba guNasthAnoM ke saMkSipta svarUpakA nidarzana kiyA jAtA hai 1. mithyAdRSTi-mithyAtva, samyamithyAtva, samyaktvaprakRti tathA anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, ina sAta prakRtiyoM ke udaya se jisako AtmA meM atatvazraddhAna utpanna rahatA hai use mithyAdRSTi kahate haiM / isa jovako na svaparakA bheda-vijJAna hotA hai. na jina praNota tatvakA zraddhAna hotA hai aura na Apta, Agama tathA nirgrantha guru para vizvAsa ho hotA hai| 2. sAsAdana samyagdRSTi-samyagdarzana ke kAla meM eka samaya se lekara chaha AvalI taka kA kAla bAkI rahane para anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha meM se kisI eka kA udaya AjAneke kAraNa jo caturtha guNasthAnase nIce A par3atA hai parantu abhI mithyAdRSTi guNasthAna meM nahIM A pAyA hai use sAsAdana guNasthAna kahate haiN| isakA samyagdarzana anantAnubandhIkA udaya AjAneke kAraNa sAsAdana arthAt virAdhanAse sahita ho jAtA hai| .. 3. mitra-samyagdarzana ke kAlameM yadi mizra arthAt samyamithyAtva prakRti kA udaya A jAtA hai to yaha caturtha guNasthAna se girakara tIsare mitra guNasthAna meM A jAtA hai / jisa prakAra mile hue dahI aura gur3akA svAda mizrita hotA hai usI prakAra isa guNasthAnavI jIvakA pariNAma bhI samyaktva aura mithyAtva se mizrita rahatA hai| anAdimithyAdRSTi jIva caturtha guNasthAna se gira kara hI tRtIya guNasthAna meM AtA hai parantu sAdi mithyAdRSTi jIva prathama guNasthAna se bhI tRtIya guNasthAna meM pahuMca jAtA hai| ... ___4. asaMyata samyagdRSTi-mithyAtva, samyagamithyAtva, samyaktva prakRti tathA anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, ina sAta prakRtiyoMke upazamAdi honepara jisakI AtmA meM tatva zraddhAna to prakaTa huA hai parantu apratyAkhyAna-AvAraNAdi kaSAyoM kA udaya rahane se saMyama bhAva jAgRta nahIM huA hai use asaMyata samyagdRSTi kahate haiN| . 5. dezavirata-apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udayAbhAvI kSaya aura sadavasthA rUpa upazama pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya honepara jisake For Personal & Private Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [5. 95sthAnaM ( 6 ) apramattasaMyataguNasthAnaM ( 7 ) apUrvakadaNaguNasthAnaM ( 8) anivRtti ekadezacAritra prakaTa hojAtA hai use dezavirata kahate haiN| yaha trasa hiMsA se virata hojAtA hai isaliye virata kahalAtA hai aura sthAvara hiMsA se virata nahIM hotA hai isaliye avirata kahalAtA hai / isake apratyAkhyAnA- . varaNa kaSAya ke kSayopazama aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya meM tAratamya honese darzanika Adi gyAraha avAntara bheda hote haiN| 6. pramattavirata-pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udayAbhAvI kSaya aura sadavasthA rUpa upazama tathA saMjvalana kA tIvra udaya rahane para jisako AtmA meM pramAda sahita saMyama prakaTa hotA hai, use pramattasaMyata kahate haiN| isa guNasthAna kA dhAraka nagna-mudrA meM rahatA hai| yadyapi yaha hiMsAdi pApoMkA sarva-deza tyAga kara cukatA hai tathApi saMjvalana catuSka kA tIvra udaya sAtha meM rahane se isake cAra vikathA, cAra kaSAya, pA~ca indriya, nidrA tathA sneha ina pandraha pramAdoM se isakA AcaraNa citrala-dUSita banA rahatA hai| 7. apramattavirata-saMjvalanake tIvra udaya kI avasthA nikala jAneke kAraNa jisake AtmA se Upara kahA haA pandraha prakAra kA pramAda naSTa ho jAtA hai, use apramatta-virata kahate haiN| isake svasthAna aura sAtizaya ko apekSA do bheda haiN| jo chaThaveM aura sAtaveM guNasthAna meM ho jhUlatA rahatA hai vaha svasthAna kahalAtA hai aura jo uparitana guNasthAnoM meM car3hane ke liye adhaHkaraNa rUpa pariNAma kara rahA hai vaha sAtizaya apramatta virata kahalAtA hai| jisameM sama-samaya athavA bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma sadRza tathA visadRza donoM prakAra ke hote haiM use adhaHkaraNa kahate haiN| 8. apUrvakaraNa-jahA~ pratyeka samaya meM apUrva-apUrva navIna-navIna ho pariNAma hote haiM use apUrvakaraNa kahate haiN| isameM samasamayavartI jIvoMke pariNAma sadRza tathA visadRza donoM prakAra ke hote haiM aura bhinna samayavartI jIvoMke pariNAma visadRza hI hote haiM / 9. anivRttikaraNa-jahA~ sama-samaya-vartI jIvoMke pariNAma sadRza ho aura bhinna samaya-vartI-jIvoMke pariNAma visadRza hI hote haiM use anivRttikaraNa kahate haiN| yaha apUrvakaraNAdi pariNAma uttarottara vizuddhatAko liye hue hote haiM tathA saMjvalana catuSka ke udaya ko mandatA meM kramase prakaTa hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 -5.95] bhAvaprAbhUtam karaNaguNasthAnaM (9) sUkSmasAMparAyaguNasthAnaM (10) upazAntakaSAyaguNasthAnaM (13) 10 sakSamasAmparAya-jahA~ kevala saMjvalana lobhakA sUkSma udaya raha jAtA hai use sUkSma-sAmparAya kahate haiN| aSTama guNasthAna se upazama zreNI aura kSapaka zreNI ye do zreNiyA~ prakaTa hotI haiN| jo cAritra mohakA upazama karane ke prayatnazIla haiM ve upazama zreNI meM ArUDha hote haiM aura jo cAritra mohakA kSaya karane ke liye prayatnazIla haiM ve kSapaka zreNI meM ArUDha hote haiM / pariNAmoM kI sthiti ke anusAra upazama yA kSapaka zreNo meM yaha jIva svayaM ArUDha ho jAtA hai, buddhipUrvaka ArUDha nahIM hotaa| kSapaka-zreNI para kSAyika samyagdRSTi hI ArUDha ho sakatA hai parantu upazamazreNIpara aupazamika aura kSAyika donoM samyagdRSTi ArUDha ho sakate haiN| [yahA~ vizeSatA itanI hai ki jo aupazamika samyagdRSTi upazama zreNI para ArUDha hogA vaha zreNI para ArUDha honeke pUrva anantAnubandhI kI visaMyojanA kara use sattA se dUra kara dvitIyopazamika samyagdRSTi ho jaaygaa|] jo upazama zreNI para ArUDha hotA hai vaha sUkSma-sAmparAya guNasthAnake anta taka cAritra mohakA upazama kara cukatA hai aura jo kSapaka zreNI para ArUDha hotA hai vaha cAritra moha kA kSaya kara cukatA hai| 11 upazAntamoha-upazama-zreNI vAlA jIva dasaveM guNasthAna meM cAritra mohakA pUrNa upazama kara gyArahaveM upazAnta moha guNasthAna meM AtA hai| isakA moha pUrNa rUpa meM zAnta ho cukatA hai aura zarada Rtu ke sarovara ke samAna isakI sundaratA hotI hai antamuhavaM taka isa guNasthAna meM Thaharane ke bAda yaha jIva niyama se nIce gira jAtA hai| . 1. Agama meM AcArya mata-bhedakI apekSA dvitIyopazama samyagdRSTi ko moha karma kI 28 aura 24 prakRtiyoM kI sattA vAlA batalAyA gayA hai jo anantA. nubandhI kI visaMyojanA karatA hai usake 24 prakRtiyoM ko sattA rahatI hai aura jo anantAnubandhI kI visaMyojanA nahIM karatA hai usake 28 prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| isa pakSameM dvitIyopazama samyagdarzana kA lakSaNa yahI rahatA hai ki jo upazama samyaktva kSayopazama-samyaktva ke bAda ho vaha dvitI. yopazama samyaktva hai| For Personal & Private Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 SaTnAbhRte [5. 96kSINakaSAyaguNasthAnaM ( 12 ) saMyogakevaliguNasthAnaM (13 ) ayogakevaliguNasthAnaM ( 14 ) ceti / caturdazaguNasthAnAnAM vivaraNamAgamAdveditavyaM / tAni tvaM he jIva ! bhAvaya-rucimAnaya zraddhAnaM kurviti / . NavavihababhaM payahiM abbabhaM dasavihaM pamottUNa / mehuNasaNNAsatto bhamiosi bhavaNNave bhIme // 16 // navavidhabrahmacarya prakaTaya abrahma dazavidhaM pramucya / ____ maithunasaMjJAsaktaH bhramitosi bhavArNave bhIme // 16 // ( NavavihabaMbhaM payaDahi ) navavidhaM navaprakAra brahmacarya he jIva ! tvaM prakaTaya sarvakAlamAtmapratyakSaM kuru / manovacanakAyAnAM pratyekaM kRtakAritAnumatAni trINi troNIti navavidhaM brahmocyate / athavA 12 kSINamoha-kSapakazreNI vAlA jIva dasaveM guNasthAna meM cAritra mohakA pUrNa kSaya kara bArahaveM kSINamoha guNasthAna meM AtA hai| yahAM isakA moha bilakula hI kSINa ho cukatA hai aura sphaTikake. bhAjanameM rakhe hue svaccha jalake samAna isakI svacchatA hotI hai / 13 sayogakevalI-bArahaveM guNasthAnake antameM zukladhyAnake dvitIya pAdake prabhAva se jJAnAvaraNAdi karmoMkA yugapat kSaya kara jIva terahaveM guNasthAnameM praveza karatA hai| yahA~ ise kevalajJAna prakaTa ho jAtA hai isaliye kevalI kahalAtA hai aura yogoMkI pravRtti jArI rahane se saMyoga kahA jAtA hai| donoM vizeSatAoMko lekara isakA sayogakevalI nAma pracalita hai| 14 ayogakevalI-terahaveM guNasthAnake antameM zukladhyAna ke tRtIya pAdake prabhAva se karma prakRtiyoM kI nirjarA honese jinakI yogoMko pravRtti dUra ho jAtI hai unheM ayogakevalI kahate haiM / yaha jIva isa guNasthAna meM 'a i u R lu' ina pAMca laghu akSaroM ke uccAraNa meM jitanA kAla lagatA hai utane hI kAla taka ThaharatA hai| anantara zukladhyAna ke caturtha pAdake prabhAvase sattA meM sthita pacAsI prakRtiyoM kA kSaya kara eka samaya ke bhItara siddha kSetra pahuMca jAtA hai| ___ gAthArtha-he jIva ! tU daza prakAra ke abrahma kA tyAga kara nau prakAra ke brahmacaryako prakaTa kr| maithunasaMjJAmeM Asakta huA tU isa bhayaMkara bhavasAgara meM bhaTakatA A rahA hai // 96|| vizeSArtha-mana vacana kAya aura kRta kArita anumodanA ina nau koTiyoMse brahmacarya dhAraNa karanA nau prakArakA brahmacarya hai athavA For Personal & Private Use Only Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.96] bhAvaprAmRtam 'ityivisayAhilAso aMgavimokkho ya paNidarasasevA / saMsattadavvasevA tahidiyAloyaNaM ceva // 1 // sakkArapurarakkAro atIdasumaraNAgadahilAso / iTThavisayasevA vi ya navabhedamidaM ababhaM tu // 2 // iti navabhedamavaha tadvarjanAM navabheda brahmacayaM jJAtavyamityarthaH / ( abbaMbhaM dasavihaM pamottUNa ) abrahmacarya dazavidhaM pramucya parihRtya / kiM taddazavidhamabrahmeti cet ? cintA didRkSA niHzvAso jvaro dAhorucistathA / mUrdhonmatto'susandeho maraNaM dazadhA smaraH // 1 // ( mehuNasaNNAsatto ) maithunasya kamanIyakAmityA AliGganacumvanacUSaNAMdisaMjJAyAmAsakto laMpaTo he jIva ! / ( bhamiosi bhavaNNave bhIme ) bhramito'si bhrAnto'si payaMTino'sicchedanabhedanAdiduHkhAni bhujAno bhavArNave saMsArasamudra caturgatilakSaNe bhIme bhayAnake raudrasvabhAve, anantakAlaM duHkhI babhUvitheti / ithiviSayA-1 strI viSayaka abhilASA karanA, 2 aGgakA chor3anA arthAt indriyako uttejita karanA liMgako kar3A karanA, 3 gariSTha rasakA sevana karanA, 4 striyoM se sambaddha vastrAdikA sevana karanA, 5 striyoMke aMgopAMga AdikA dekhanA, 6 striyoMkA satkAra puraskAra karanA, 7 pUrvakAlameM bhoge hue bhogoMkA smaraNa karanA, 8 AgAmI bhogoMkI icchA karanA aura 9 iSTa viSayoMkA. sevana karanA ye nau prakArake brahmacarya haiN| ___isa taraha nau prakAra ke brahmacaryakA vivecana karake aba daza prakArake abrahmacaryakA varNana karate haiN| cintA-1 strI viSayaka cintA karanA, 2 dekhane kI icchA rakhanA, 3 niHzvAsa calanA, 4 jvara AnA, 5 dAha par3anA, 6 bhojanAdi meM aruci honA, 7 mUrchA, 8 unmata 9 prANa sandeha aura dazA maraNa ye kAmakI daza avasthAeM haiM / yahI daza prakArakA abrahmacarya hai / he jIva ! tU isakA tyAga kara nau prakAra ke brahmacaryako prakaTa kara / maithuna saMjJA meM arthAt sundara striyoM ke AliMgatAdi kAryoM meM Asakta hokara hI tU isa bhayaMkara saMsAra sAgara meM anantakAla se bhaTakatA calA A rahA hai / / 16 / / 1. bhagavatI ArAdhanA 879, 880 / 2. bhagavatI ArAdhanAyAM 'aMgavimokkho' ityasya sthAne vacchivimokkho iti ' pATho vartate 'vacchivimokkho' ityasya 'mehanavikArAnivAraNam' saMskRta TIkAyAm / For Personal & Private Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 SaTprAmRte bhAvasahido ya mugiNo pAvai ArAhaNAcaukkaM ca / bhAvarahido ya muNivara bhamaha ciraM dohasaMsAre // 97 // bhAvasahitazca munInaH prApnoti ArAdhanAcatuSkaM c| . bhAvarahitazca munivara ! bhramati ciraM dIrghasaMsAre // 17 // ( bhAvasahido ya muNiNo) bhAvena jinasamyaktvalakSaNena sahido sahitaH saMhitaH saMyuktaH zrImadbhagavadarhatsarvajJavItarAgacaraNakamalacaMcarIkaH, athavA bhAvaH . . pUrvoktalakSaNaH 'svazuddhabuddhakasvabhAva AtmA hito yasya yasmai vA sa bhAvasaM hitaH / cakArAnna 'mUneranyeSAmapi bhavyajIvAnAM hitaH trailokyalokatAraNasamarthatvAt / yo bhAvasahitaH sa pumAn muNiNo-munInAminaH svAmI munInaH sa munimunicakravartI / ( pAvaha ArAhaNAcaukkaM ca ) prApnoti labhate, ki tat ? ArAdhanAcatuSkaM samyagdarzanajJAnacAritratapasAmArAdhakatvaM prApnoti / (bhAvarahido ya muNivara ) bhAvarahitazca jinasamyaktvAtIto veSadhArI muniH he munivara ! he gAthArSa-he munivara ! bhAva-sahita zreSTha muni cAra ArAdhanAoM ko prApta karatA hai aura bhAva rahita muni cirakAla taka dIrgha saMsAra meM bhramaNa karatA hai / / 97 // vizeSArtha-bhAvakA artha jinasamyaktva arthAt jinendra devakI aTUTa zraddhA hai| jo muni bhAva-jinasamyaktvase sahita hotA hai vaha zrImAnbhagavAn-arhanta sarvajJa-vItarAga devake caraNa kamaloMkA bhramara hotA hai| athavA bhAvakA artha zuddha buddhaka-svabhAva vAlA AtmA hai usa AtmAse jo sahita hai vaha bhAva sahita kahalAtA hai| yahA~ 'bhAva sahido ya (bhAvasahitazca ) isa pATha meM jo 'ca' diyA hai usase yaha artha sUcita hotA hai ki bhAva sahita muni, munike liye hI hitakArI nahIM hai kintu anya bhavya jIvoM ke liye bhI hitakArI hai, kyoMki vaha tIna lokake prANiyoM ko tArane meM samartha hotA hai / jo muni Upara kahe hue bhAva jinasamyaktva athavA zuddha buddhaka-svabhAva AtmA se sahita hai arthAt vyavahAra aura nizcaya samyaktva se yukta hai vaha munIna-muniyoM kA ina svAmI hai, muniyoM kA cakravartI hai / aisA zreSTha muni samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa, ina cAra ArAdhanAoM ko prApta hotA hai tathA 1. svaH zukaH m0| 2. muniranyeSA m0| For Personal & Private Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.98] bhAvaprAmRtam munizreSTha (bhamai) prAmyati paryaTati / (ciraM ) dIrghakAlaM anantakAlaMyAvatkAlaM siddhasvAmino muktau tiSThanti tAvatparyantaM sa mithyAdRSTimunibhramati / kva ? ( dIhasaMsAre ) dIrghasaMsAre'nantabhavasaMkaTe saMsArasamudre majjanomajjanaM karotIti bhaavaarthH| pAvaMti bhAvasavaNA kallANaparaMparAi sokkhaaii| dukkhAI davvasavaNA garatirikudevajoNIe // 98 // prApnuvanti bhAvazramaNAH kalyANaparamparANi sukhAni / duHkhAni dravyazramaNA naratiryakkudevayonau / / 98 / / ( pAvaMti bhAvasavaNA ) prApnuvanti labhante, ke te ? bhAvazramaNAH samyagdRSTayo digambarAH / ( kallANaparaMparAi sokkhAI) kalyANAnAM garbhAvatArajanmAbhiSekaniSkramaNajJAnanirvANalakSaNA ( nAM ) paraMparA zreNiryeSu saukhyeSu tAni kalyANaparamparANi evaMvidhAni saukhyAni bhAvabhramaNAH prApnuvanti tIrthakaraparamadevA bhavanti ( dukkhAI davvasamaNA ) duHkhAni prApnuvanti, ke te ? davyasamaNA-dravyazramaNA jinasamyaktvarahitA nagnAH pazusamAnAH digambarA iti bhAvArthaH / kva duHkhAni dravyazramaNAH prApnuvantIti cet ? ( naratirayakudevajoNIe ) narAzca manuSyAH, tiyaMcazca pazavaH, kutsitA devAzca bhAvanAmarA vyantarA jyotiSkAzca teSAM yonau utpattisthAne / isake viparIta jo bhAva se rahita hai vyavahAra aura nizcaya-samyaktva se rahita hai, mAtra bAhya nagna veSako dhAraNa kara muni banA hai vaha dIrghakAla taka arthAt jaba taka siddha parameSThI mukti meM nivAsa karate haiM taba taka ( ananta kAlataka ) dIrghasaMsArameM ananta janma, maraNase yukta saMsAra sAgarameM majjanonmajjana karatA rahatA hai // 97 / / gAthArtha-bhAva-muni kalyANoM kI paramparA se yukta sukhoM ko prApta hote haiM arthAt tIrthakara hokara garbha janmAdi kalyANakoMse yukta parama sukhako prApta hote haiM aura dravya muni manuSya tiryaJca tathA kudeva yoni meM duHkhoM ko prApta hote haiM / / 98 // vizeSArtha-yahAM bhAva zramaNa kA artha samyagdRSTi digambara sAdhu hai| bhAva zramaNa garbha-janma-tapa-jJAna aura nirvANa ina paJcakalyANakoM kI santati se yukta sukhoM ko prApta hote haiM arthAt tIrthaMkara hote haiM aura dravya zramaNa arthAt mithyAdRSTi sAdhu jo ki pazuke samAna mAtra zarIra se nagna haiM, manuSya tiryaJca tathA bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSka nAmaka kudevoMkI yoni meM nAnA duHkhoMko prApta hote haiM / / 98 // For Personal & Private Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 SaTprAmRte [5. 99chAyAladosadUsiyamasaNaM gasiuM asuddhbhaavenn| pattosi mahAvasaNaM tiriyagaIe aNappavaso // 19 // SaTcatvAriMzaddoSadUSitamazanaM grasitvA'zuddhabhAvena / prAptosi mahAvyasanaM tiyaMggato anAtmavazaH // 99 // (chAyAladosadUsiyaM ) SaTcatvAriMzaddoSardUSitaM malinIkRtaM / ( asaNaM gasiu asuddhabhAveNa ) azanaM piNDaM grasitvA azuddhabhAvena mithyAdRSTipariNAmena khyAtipUjAlAbhakazmalinA pariNAmena / ( pattosi mahAvasaNaM ) prApto'si he jIva ! mahAvyasanaM mahAduHkhaM / kasyAM ? ( tiriyagaIe aNappavaso ) tiryaggatyAmanAtmavazo jivhopasthAdiSarindriyaparAdhIna iti bhAvaH / ___ atha ke te SaTcatvAriMzadazanadoSA azanasyeti cet ? SoDazasaMkhyA udgamadoSAH, tathA SoDazotpAdanadoSAH, dazavidhA eSaNAdoSAH, saMyojanApramANAGgAradhUmadoSAzcatvAra iti SaTcatvAriMzadazanadoSAH prANinaH prANavyaparopa Arambha ucyate ( 1 ) prANinaH upadravaNaM upadrava kathyate (2 ) prANino'GgacchedAdinidrAvaNamabhidhIyate ( 3 ) prANinaH santApakaraNaM paritApanaM vyAhriyate ( 4 ) etaizcatubhirdoSaniSpannamannamatininditamavaHkarma prapipAdyate / tadadhaHkarma manovacanakAyAnAM trayANAM pratyekaM kRtakAritAnumatabhedainavavidhaM bhavati / tenAdhaH-karmaNA rahitA gAthArtha--he jova ! tU azuddha bhAvase chayAlIsa doSoM ke dUSita bhojana ko grahaNa kara tiryaJca gati meM parAdhIna bana karake mahA duHkha ko prApta huA hai // 29 // vizeSArtha-yahAM azuddha bhAvase mithyAdRSTi pariNAma athavA khyAti lAbha pUjA Adi se malina pariNAma lenA hai / he jova ! tU isa azuddha bhAvase chayAlIsa doSoM se dUSita AhAra ko grahaNa kara tiryaJcagati meM utpanna huA hai aura vahAM tUne jihvA tathA upastha Adi chaha indriyoM ke parAdhIna hokara bahuta bhArI duHkha ko prApta kiyA hai| aba AhAra ke ve chayAlIsa doSa kauna haiM ? isakA varNana karate haiM solaha udgama doSa, solaha utpAdana doSa, daza eSaNA doSa aura cAra saMyojana, apramANa, aGgAra tathA dhUma doSa, isa prakAra saba milAkara AhAra-sambandhI chayAlIsa doSa hote haiN| prANoke prANoMkA vighAta karanA Arambha kahalAtA hai, kisI prANoko upadrava karanA upadrava kahA jAtA hai, prANoke aGgokA cheda Adi karanA vidrAvaNa kahalAtA hai aura prANoko saMtApa karanA paritApana kahA jAtA hai / ina cAra doSoMse taiyAra huA anna For Personal & Private Use Only Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 -5. 99] bhAvaprAbhRtam udgamAkhyaSoDazadoSavarjitA utpAdanaSoDazadoSaH parityaktA eSaNAdazadoSaH parihRtAH saMyojanApramANAGgAraghUmanAmabhizcatubhidauSarujjhitA jJAnAmyAsadhyAnadharmopadezamokSaprAptyAdikAraNopetA eSaNAsamitiproktakramaprAptAzanasevA bhikSAzuddhiguNasamUharakSAdakSA veditavyA tasyAM udRiSTAdayaH SoDazadoSA varjanIyAH / te ke ? tannAmanirdezaH kriyate / uddiSTaH (1) adhyavadhiH (2) pUti ( 3 ) mizraM ( 4 ) sthApitaM (5) baliH ( 6 ) prAbhRtaM (7) prAviSkRtaM (8) krItaM (9) prAmRSyaH (10) parivartaH ( 11 ) abhihataM ( 12) ubhinna (13 ) mAlikArohaNaM ( 14 ) AcchedyaM (15 ) anisRSTaM ( 16 ) ceti SoDazodgamadoSAH / athoddiSTAdInAM SoDazAnAmarthavizeSa ucyate-yadannaM svamuddizya niSpannaM taduddiSTaM, athavA saMyatAnuddizya niSpanna, athavA pASaMDinaM uddizya niSpannaM, athavA durbalAnu atinindita adhaH karma kahalAtA hai| vaha adhaHkarma mana vacana kAya aura kRta kArita anumodanA ke bheda se nau prakAra kA hotA hai| jo AhAra Upara kahe hue adhaHkarma se rahita hai, udgama ke solaha, utpAdana ke solaha, eSaNA ke daza tathA saMyojana apramANa aGgAra aura dhUma nAmaka cAra doSoM se rahita hai, jJAnAbhyAsa, dhyAna, dharmopadeza tathA mokSa prApti Adi kAraNoMse sahita hai evaM eSaNA samiti meM kahe hue kramase prApta hai usakA sevana karanA bhikSA zuddhi hai| yaha bhikSA-zuddhi guNa samUha ko rakSA karane meM dakSa hai / bhikSA-zuddhi meM uddiSTa Adi solaha udgama doSa chor3aneke yogya haiM / aba una solaha udgama doSoM ke nAma likhate haiM-- 1 udiSTa, 2 adhyavadhi, 3 pUti, 4 mizra, 5 sthApita, 6 bali, 7 prAbhRta, 8 prAviSkRta, 9 krIta, 10 prAbhRSya, 11 parivarta, 12 abhihaMta, 13 udbhinna, 14 mAlikA-rohaNa, 15 Acchedya aura 16 anisRSTa / ... Age ina uddiSTa Adi solaha udgama doSoMkA vizeSa artha kahA jAtA hai. jo anna apane uddezyase banAyA gayA hai vaha uddiSTa hai athavA jo muniyoM ko lakSya kara banAyA gayA hai athavA jo pAkhaNDiyoM ko lakSya kara banAyA gayA hai, athavA jo durbala manuSyoM ko lakSya kara banAyA gayA hai vaha saba uddiSTa kahalAtA hai / jisameM se prANa nikala cuke haiM vaha prAsuka kahalAtA hai, jo anna prAsuka hai tathA camar3e meM rakhe hue jala Adi se nahIM chaA gayA hai aisA anna bhI yadi apane liye taiyAra kiyA gayA hai to vaha muniyoM ke lene yogya nahIM hai| isa viSaya meM dRSTAnta hai-jisa prakAra For Personal & Private Use Only Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 SaTprAbhUte [ 5.99 ddizya niSpannaM tadannamuddiSTamucyate / pragatA asavaH prANA yasmAttatprAsukaM carmajalAdibhiraspRSTamapyannamAtmArthaM kRtaM tatsaMyatainaM sevyaM / atra dRSTAntaH - yathA madanoda matsyanimittaM kRte matsyA eva mAdyanti na tu durdurA bhekA mAdyanti tathA yatirapi doSasahitamannamuddiSTaM na sevate (1) athAdhyavadhirnAma doSo dvitIya ucyate yatInAM - pAke kriyamANe AtmanyAgate ca sati tatra pAke tandulA ambu cASikaM kSipyate so'vyavadhirdoSa ucyate, athavA yAvatkAlaM pAko na bhavati tAvatkAlaM tapasvinAM roghaH kriyate so'dhyavadhirdoSa utpadyate ( 2 ) atha pUtinAma tRtIyaM doSamAheyatprAsukaM pAtraM kAMsyapAtrAdikaM midhyAdRSTiprAtivezaimithyAgurvarthaM dattaM tatpAtrasthamannAdikaM mahAmunInAmayogyaM pUtyucyate (3) 'yarvaprAsukena mizraM tanmizraM ( 4 ) pAkabhAjanAdgRhItvA yadannaM svagRhe'nyagRhe vA sthApitaM, athavAnyasmin bhAjane bhANDe'nnAdikaM niSpannaM dvitIye kAMsyapAtrAdvau kSiptvA zodhanAdyarthaM tRtIye bhAjane mucyate tadannaM munInAmayogyaM kintu bhANDAnmunibhojanapAtre eva mucyate tasmAdgRhItvA munaye kisIne matsyoM ke nimitta mAdaka jala taiyAra kiyA to usame matsya ho madako prApta hote haiM meNDaka nahIM, usI prakAra muni bho doSa sahita uddiSTa anna kA sevana nahIM krte| yaha pahalA uddiSTa nAmakA doSa hai 1 / aba adhyadhi nAmaka dUsarA doSa kahA jAtA hai - jahA~ teyAra hote hue bhojana meM muni pahu~cane para aura adhika cAvala tathA jala DAla diyA jAtA hai vaha adhyadhi nAmakA doSa kahalAtA hai athavA jaba takaM bhojana paka kara taiyAra nahIM ho jAtA hai taba taka muniko uccAsana para ho roke rakhanA adhi nAmakA doSa hai 2 / Age pUti nAmakA tIsarA doSa kahate haiM - kA~se AdikA jo prAsuka pAtra mithyAdRSTi par3osiyoMne mithyAguruoM ke liye diyA thA usa pAtra meM rakkhA huA anna Adika mahAmuniyoM ke ayogya hotA hai aisA anna pUrti kahalAtA hai / bhAvArtha - mithyAdRSTi par3osI kA~se Adi se nirmita jina pAtroM meM bhojana rakha kara mithyA guruoM ko diyA karate hoM unhIM pAtroMko par3oso ke yahA~ se lekara usameM AhAra rakha muniyoM ko denA pUrti doSa kahalAtA hai 3 / jo aprAsuka AhArase milA ho vaha mizradoSa se dUSita hai jaise adhika garma jalako zItala jalake sAtha milA kara pIne ke yogya banAnA 4 / pakAne ke bartana se nikAla kara jo anna apane ghara meM athavA dUsare ke ghara meM anya bartana meM rakhA jAtA hai vaha sthApita nAmakA doSa hai athavA anya bartana meM jo bhojana banA ho use kAMse Adi ke dUsare 1 1. yatprAsukena ma0 / For Personal & Private Use Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 99] bhAvaprAbhRtam 469 dIyate, anyathA sthApitaM nAma doSaH (5) yakSAdInAM balidAnoddhRtaM annaM balirucyate, saMyatAgamanAthaM balikaraNaM baliH kathyate (6) asyAM velAyAM dAsyAmi asmin divase dAsyAmi, asmin mAse dAsyAmi, asyAmRtau dAsyAmi, asmin varSAdau dAsyAmIti niyamena yadanna munibhyo dIyate tatprAbhRtaM kathyate (7) bhagavannidaM madIyaM gRhaM vartate yatraivaM gRhaprakAzakaraNaM bhavati nijagRhasya gRhiNA prakaTanaM kriyate, athavA bhAjanAdInAM saMskAraH bhAjanAdInAM sthAnAntaraNaM vA prAviSkRtamucyate (8) vidyayA krotaM dravyavastrabhAjanAdinA vA yatkrotaM tatkrItaM kathyate (9) kAlAnta. reNAvyAjena vA stokamaNaM kRtvA yatInAM dAnAthaM yadarjitaM tatprAmRSyaM 'kathyate (10) kasyacidgRhasthasya brIhIn datvA zAlayo gRhyante, athavA nijaM kUraM datvA parakUro pAtra meM rakkhA aura phira zodhane athavA ThaNDA Adi karane ke liye tIsare pAtra meM rakhA jAtA hai vaha anna muniyoM ke ayogya hai kintu vanAne ke vartana se nikAla kara sIdhA usa bartana meM rakhanA jisameM se munike liye AhAra diyA jA rahA ho aisA anna muniyoMke yogya hotA hai anyathA sthApita nAmakA doSa hotA hai 5 / yakSa Adiko bali deneke liye jo anna nikAla kara rakkhA hai vaha bali kahalAtA hai athavA hamAre ghara muni Age to unake liye yaha anna dUMgara isa abhiprAya se vartana se pRthak rakkhA huA anna bali kahalAtA hai 6 / 'maiM isa samaya AhAra dUMgA, isa dina dUMgA, isa mAsa meM dUMgA, isa Rtu meM dUMgA athavA isa varSa meM dUMgA, isa prakAra ke niyama se muniyoM ke lie jo anna diyA jAtA hai vaha prAbhUta kahalAtA hai 7 / 'bhagavan ! yaha merA ghara hai' isa prakAra gRhastha dvArA jisameM apane gharakA prakAza-prakaTo-karaNa kiyA jAtA hai athavA jahAM bartanoM ko saphAI athavA sthAnAntaraNa-eka sthAna se dUsare sthAna para le jAnA kiyA jA rahA ho jisase muniko patA calajAve ki amuka vyaktikA ghara yaha hai vaha prAviSkRta doSa kahA jAtA hai 8 / jo bhojana vidyA ke dvArA arthAt nRtya dikhAkara, gAnA sunAkara yA bAjA bajAkara kharIdA gayA ho athavA dravya, vastra yA bartana Adi dekara liyA gayA ho vaha krIta nAmakA doSa hai 9 / tuma mujhe amuka vastu de do maiM itane samaya bAda vApisa de dUMgA, mujhe muni ko dAna deneka liye isa vastu kI AvazyakatA hai, aisA kaha kara athavA kucha prayojana binA batAye hI thor3A RNa kara muniyoM ko deneke liye jo anna ikaTThA kiyA jAtA hai vaha prAmRSya doSa kahalAtA hai 10 / jahA~ 1. mRSyate m0| For Personal & Private Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhUte [ 5.99 gRhyate nijAmyUSAn datvA pareSAmabhyuSA gRhyante evaM yatparivartyate yatibhyo dIyate dAsyate vA sa parivartaH kathyate (11) grAmAt pATakAt gRhAntarAdyadAyAtaM tadabhihita kathyate tadyogyaM na bhavati / kuto'pyAyAtaM yogyaM bhavatIti cet ? bhavati yogyaM yadi Rjuta AsannAdAsamAdgRhAdAyAtaM tat yogyaM / paMktibaddhAt SaSThAdgRhAdyadAyAtaM tatkalpate saptamAdgRhAt yadupaDhaukitaM tanna kalpate ityarthaH (12) vimudrAdika yadannAdikaM bhavati tadudbhinnamucyate -- udghATitaM na bhujyate ityarthaH (13) mAlikAdisa - mArohaNena yadAnItaM tanmAlikA rohaNamucyate -- uparitanabhUmeryadvRtAdikamaghastanabhUmI samAnItaM tanna kalpate ityarthaH (14) 'rAjabhayAccaurabhayAdyaddIyate tadAcchedya mudyate (15) IzAnIzAnabhimatena svAmyasvAmyanabhimatena yaddoyate tadanisRSTaM kathyate (16) ityete SoDazodgamadoSA bhavanti / 470 kisI gRhastha ko moTI dhAna dekara usake badale mahIna dhAna lI jAtI hai athavA apanA moTe cAvaloM kA bhAta dekara dUsare se mahIna cAvaloM kA bhAta liyA jAtA hai athavA apane moTe anAja ke mAMDe dekara dUsare se acche anAja ke mAMDeliye jAte haiM, isa prakAra parivartana kara muniyoM ke liye jo diyA jAtA hai athavA diyA jAvegA vaha parivarta doSa kahalAtA hai 11 / jo AhAra dUsare grAma, dUsare muhallA athavA dUsare ghara se lAyA gayA ho vaha abhihita kahalAtA hai / aisA AhAra muniyoM ke yogya nahIM hai / prazna - kahIM se AyA huA yogya bhI hotA hai ? uttara - yogya hotA hai, yadi sIdho paMkti meM sthita nikaTavartI sAtaveM ghara se pahale-pahale taka ke gharoMseM lAyA gayA ho / arthAt eka paMkti meM sthita chaThaveM ghara se jo AhAra lAyA gayA hai vaha muniyoM ko deneke yogya hai kintu sAtaveM gharase jo lAyA gayA hai vaha deneke yogya nahIM hai 12 / jo annAdika vimudrita ho arthAt ughar3A par3A ho vaha udbhinna kahalAtA hai / aise AhAra ko lenA ubhinna doSa kahalAtA hai 13 / jo vastu AhAra ke samaya Upara aTArI Adi para car3hakara noce lAI gaI ho vaha mAlA rohaNa doSa kahalAtA hai jaise nIce kI bhUmimeM AhAra ho rahA ho AvazyakatA dekha Upara jAkara ghI Adi nikAla lAnA / isa taraha se lAI huI vastu munike yogya nahIM hai 14 / rAjAke bhaya se athavA corake bhaya se jo vastu chipakara dI jAtI hai vaha Acchedya kahalAtI hai (15) gharake svAmI athavA anya sadasyoM ko saMmatike binA jo AhAra diyA jAtA hai vaha anisRSTa 1. corabhayAdibhayAt ka0 / For Personal & Private Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 99 ] bhAvaprAbhRtam 471 athotpAdanadoSAH SoDaza ucyante -- tannAmanirdezo yathA / dhAtrIvRttiH (1) dUtatvaM (2) bhiSagvRttiH (3) nimittaM ( 4 ) icchAvibhASaNaM (5) pUrvastuti: ( 6 ) pazcAtstuti: (7) kroSacatuSkaM ( 8- 9-10-11) vazyakarma (12) svaguNastavanaM (13) vidyopajIvanaM (14) maMtropajIvanaM (15) cUrNopajIvanaM (16) / bAlalAlanazikSAdirghAtrItvaM (1) dUrabandhujanAnAM vacanAnAM nayanamAnayanaM ca dRtatvaM (2) gajacikitsA viSacikitsA jAMgulyaparanAmA bAlacikitsA tAdRzAnyacikitsAbhirazanArjanaM bhiSagvRttiH (3) svarAntarikSa bhaumAGgavyaJjanacchinnalakSaNasvapnASTAGganimittairazanArjanaM nimitta (4) kazcitpRcchati he mune ! dInahInAdInAmannAdidAnena puNyaM bhavenna vA bhavet ? munirannAthaM vadati puNyaM bhavedevetyabhyupagama icchAvibhASaNa kahalAtA hai (16) / ye solaha udgama doSa haiM, AhAra- deya padArtha se sambaddha haiM tathA zrAvaka ke Azrita haiM arthAt inakA dAyitva zrAvaka ke Upara hai | atra Age solaha utpAdana doSa kahe jAte haiN| sabase prathama unake nAma nirdiSTa karate haiM - dhAtrI vRtti 1 dUtatva 2, bhiSagvRtti 3, nimitta 4, icchAvibhASaNa 5, pUrva stuti 6, pazcAt stuti 7, krodha catuSka (8-910-11) vazyakarma 12, svaguNastavana 13, vidyopajIvana 14, mantropajIvana 15, cUrNopajIvana 16 / inakA svarUpa isa prakAra hai bAlakoM ke lAlana-pAlana tathA zikSA Adike dvArA gRhasthoM ko prabhAvita kara jo AhAra prApta kiyA jAtA hai vaha dhAtrItva doSa hai 1 / dUravartI bandhujanoM athavA sambandhiyoMke saMdeza vacana le jAnA athavA le AnA aura isa vidhi se gRhasthoM ko AkRSTa kara AhAra prApta karanA dUtatva doSa hai 2 / gaja cikitsA, viSacikitsA, jhAr3anA, phU~kanA Adi bAla cikitsA tathA isI prakAra kI anya cikitsAjoM ke dvArA gRhasvoM ko prabhAvita kara AhAra prApta karanA bhiSagvRtti nAmaka doSa hai, 3 svara, antarikSa (jyotiSa), bhauma, aGga, vyaJjana, chinna, lakSaNa aura svapna ina aSTAGga nimittoM se zrAvakoM ko AkRSTa kara AhAra lenA nimitta nAmakA doSa hai, 4 koI pUchatA hai ki munirAja ! dIna hIna Adi logoM ko anna AdikA dAna dene se puNya hotA hai yA nahIM ? isake uttara meM AhAra prApta karane ke uddezya se muni kahatA hai ki avazya hI hotA hai isa taraha ke uttara se zrAvaka ko prabhAvita kara AhAra prApta karanA icchA vibhASaNa For Personal & Private Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [5.99mucyate (5) aho jinadatta ! tvaM jagati visthAto dAtA vartase ityAdibhirvaca gRhasthasyAnandajananaM bhukteH pUrva tatpUrvastavanaM (6) evaM bhukteH pazcAt stavanavidhAnaM pazcAtstutiH ( 7 ) krodhaM kRtvA'nnopArjanaM krodhaH (8) mAnenAnnArjanaM mAnaH (9) mAyayA'nnArjanaM mAyA (10) lobhenAnnArjanaM lobhaH (11 ) vazIkaraNamaMtrataMtrAdyupadezena yadannopArjanaM tadvazyakama ( 12 ) svakIyatapaHzrutajAtikulAdivarNanaM svaguNastavanaM ( 13 ) siddhavidyAsAdhitavidyAdonAM pradarzanaM vidyopajIvanaM. ( 14 ) aGgazRGgArakAriNaH puruSasya pAThasiddhAdimaMtrANAmupadezanaM maMtropajIvanaM (15) evaM cUrNAderupadezanaM cUrNogajIvanaM ( 16 ) ete SoDazotpAdanadoSA veditavyAH / athaSaNAdazadoSA kathyante / teSAmayaM nAmanirdezaH / zaMkitaM ( 1 ) mrakSitaM ( 2 ) nikSiptaM ( 3 ) pihitaM ( 4 ) ujjhitaM (5) vyavahAraH ( 6 ) dAtR doSa kahA jAtA hai 5 / 'aho jinadatta ! tuma jagat meM prasiddha dAtA ho' ityAdi vacanoM ke dvArA AhAra pUrva gRhastha ko harSa utpanna karanA pUrva stuti nAmakA doSa hai 6 / isI prakAra AhArake pazcAt stuti karanA pazcAtstuti nAmakA doSa hai 7 / krodha dikhAkara AhAra prApta karanA krodha doSa hai 8 / mAna dikhA kara AhAra prApta karanA mAna doSa hai 9 / mAyA dikhAkara anna prApta karanA mAyA doSa hai 10 / lobha dikhAkara AhAra prApta karanA lobha doSa hai 11 / vazIkaraNake mantra tathA tantra AdikA upadeza dekara jo AhAra prApta kiyA jAtA hai vaha vazyakarma nAmakA doSa hai 12 / apanA tapa, zAstra jJAna, jAti tathA kUla AdikA varNana karanA svaguNa-stavana nAmakA doSa hai 13 / svayaM siddha athavA anuSThAna dvArA siddhakI huI vidyAoMkA pradarzana karanA vidyopajIvana nAmakA doSa hai 14 / zarIrakA zRGgAra karanevAle puruSako pAThasiddha Adi mantroM kA arthAt aise mantroMkA jo par3hane ho ke sAtha siddha ho jAte hoM upadeza denA mantropajIvana nAmakA doSa hai 15 / isI taraha cUrNa Adi banAnekA upadeza denA cUrNopajIvana nAmakA doSa hai 16 / ye solaha utpAdana doSa haiM arthAt AhAra prApta karaneke upAyoM se sambaddha haiM aura munike Azrita haiM arthAt inakA dAyitva munipara hai| aba Age eSaNA sambandhI dasa doSa kahe jAte haiMprathama unake nAma nirdeza karate haiM-zakhita (1) prakSita (2) nikSipta (3) For Personal & Private Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.99] bhAvaprAbhRtam 473 { 7 ) mizra (8) apakkaM (9) lipta (10) ceti etadanna sevyamasevyaM veti zaMkita (1) sasnehahastapAtrAdinA yaddatta tanmrakSitaM (2) sacittapadmapatrAdau yatkSiptaM tannikSiptaM ( 3) sacittena padmapatrAdinA yatpihitaM tadannaM pihitaM ( 4 ) yaccUtaphalAdikaM vahu tyaktvAlpasevanaM tadujjhitaM, athavA yatpAnAdikaM doyamAnaM bahutareNa galanenAlpasevanaM tadujjhitaM ( 5 ) yadyatInAM saMbhramAdAdaratayA celapAtrAderasamIkSyAkarSaNaM sa Agame vyavahAra ucyate ( 6 ) dAtRdoSaH kathyantenirvastraH zauNDaH pizAcaH andhaH patitaH mRtakAnugaH tIvrarogI vraNI liMgI nIcasthAnasthitaH uccasthAnasthita AsannabhiNI ko'rthaH ? nikaTajanitApatyA vezyA pihita (4) ujjhita (5) vyavahAra (6) dAtR (7) mizra (8) apakva (9) aura lipta (10) / __ aba inakA svarUpa kahate haiM-'yaha anna sevana karane yogya hai athavA ayogya hai' aisI zaGkA jisameM ho gaI ho vaha zaGkita nAmakA doSa hai 1 / cikane hAtha athavA pAtra Adise jo AhAra diyA jAtA hai vaha mrakSita nAmakA doSa hai 2 / sacita kamala patra Adi para rakha kara jo diyA jAtA hai vaha nikSipta doSa hai 3 / sacitta padmapatra Adise Dhakakara jo diyA jAtA hai vaha pihita nAmakA doSa hai 4 / jisa Amraphala Adika AhAra meM se bahata bhAga chor3akara thor3e bhAgakA grahaNa hotA ho athavA jo zarabata AdikaM peya padArtha lete samaya nIce adhika gira jAte haiM aura grahaNa meM thor3e * Ate haiM unakA lenA ujjhita nAmakA doSa hai 5 / muniyoMke A jAnese utpanna saMbhrama-har3abar3AhaTa athavA Adara kI adhikatA se vastra tathA vartana Adiko binA dekhe jaldI ghasoTanA vyavahAra nAmakA doSa hai 6 / aba dAtA ke doSa kahate haiM-aisA dAtA dAna denekA adhikArI nahIM hai jo nirvastra ho-vastrarahita ho athavA eka vastrakA dhAraka ho, madyapAyo ho, pizAca kI bAdhA se pIr3ita ho, andhA ho, jAtikA patita ho, mRtaka kI zava-yAtrA meM gayA ho, tIvrarogI ho, jise koI ghAva ho rahA ho, kuliGgI-mithyA sAdhukA veSa rakhe ho, jahA~ muni khar3e hoM vahA~ se bahuta nIce sthAna meM khar3A ho athavA dAtAse UMce sthAna para khar3A ho, Asanna gabhiNo ho arthAt jisake pA~ca mAsase adhika kA garbha ho, baccA janane vAlI ho, vezyA ho, dAso ho, paradAke bhItara chipakara khar3I ho, apavitra 1. vyapahAra iti doSa nAma anyatra / 2. mUlAcAra mASA 5. / For Personal & Private Use Only Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 SaTprAbhUte [5.99vAsI kANDapaTAdinAntaritAH azuciH kimapi bhakSayantI ityAdayo doSA dAtRgA jJAtavyAH (7 ) SaDjIvasammizra mizraH (8) pAvakAdidravyairaparityaktapUrvasvakIyavarNagandharasamapakvaM (9) liptakirAdyardIyamAnamazanAdikaM liptaM tathA'.. prAsukajalamRttikolmukAdibhiliptaiyaddIyate talliptaM ( 10) / svAdanimittaM yatsaMyojanaM zIte uSNaM uSNe zItamityAdimelanaM tadanekarogANAmasaMyamasya ca kAraNaM jJAtavyaM 1 kukSeradhamaMzamannena pUrayet tRtIyamaMzaM kukSeH pAnena pUrayet kukSezcaturthamaMzaM vAyoH sukhapracArArthamavazeSayet riktaM rakSet asmAtpramANA. vatireko'dhikagrahaNaM apramANadoSaH / pramANAtikrameNa kiM bhavati ? dhyAnabhaMgaH, adhyayanavinAzaH, atyutpattiH, nidrotpattiH AlasyAdikaM ca syAt 2 iSTAnnapAnAdiprAptI rAgeNa sevanaM aMgAradoSaH 3 aniSTAnnapAnAdiprAptI dvaSeNa sevA ho arthAt mUtra Adi ko bAdhAse nivRtta hokara zuddhi kiye binA AI ho, athavA cAhe jo ( abhakSya ) bhakSaNa karane vAlI ho| ityAdi dAtA se sambandha rakhane vAle doSa haiN| aise sadoSa dAtA se AhAra lenA dAta doSa hai 7 / jisa AhAra meM chaha kAyake jIva mila gaye hoM vaha mizra nAmakA AhAra hai use lenA so mizra nAmakA doSa hai 8 / agni Adi dravyoMse jinake pahaleke rUpa gandha tathA rasameM parivartana nahIM huA ho arthAt jo apakva ho vaha apakva nAmakA doSa hai 9 / aura ghI Adise lipta karachalI (cammaca ) Adike dvArA jo AhAra diyA jAtA hai athavA jo aprAsuka jala, miTTo tathA rAkha Adise lipta vartanoMke dvArA diyA jAtA hai lipta AhAra hai isakA lenA so lipta nAmakA doSa hai / 10 // svAda ke nimitta bhojana ko jo eka dUsare ke sAtha milAyA jAtA hai vaha saMyojana nAmakA doSa hai jaise zIta vastumeM uSNa aura uSNa meM zIta vastu ityAdikA milaanaa| yaha saMyojana aneka rogoM aura asaMyama kA kAraNa hai, aisA jAnanA cAhiye 1 / peTakA AdhA bhAga annase bhare tRtIya aMzako pAnIse bhare aura cauthe bhAgako vAyuke sukha-pUrvaka saMcArake liye khAlI chor3a de / isa pramANakA yadi ullaGghana kiyA jAtA hai arthAt adhika AhAra grahaNa kiyA jAtA hai to apramANa nAmakA doSa hotA hai / prazna-pramANakA ullaMghana karane se kyA hotA hai ? uttara-dhyAnabhaGga, adhyayana meM bAdhA, pIr3A kI utpatti, nidrAkI utpatti aura AlasyAdika doSa utpanna hote haiM / 2 iSTa anna pAna Adike milane para rAga bhAvase sevana karanA aGgAra doSa hai| 3 aura aniSTa bhanna pAnake milane para dveSa-pUrvaka sevana karanA dhUma doSa hai| For Personal & Private Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 99 ] bhAvaprAbhRtam 475 dhUmadoSaH 4 atha kimarthamAhAro gRhyate iti cet ? AhAragrahaNe munInAM guNAH santi / uktaM ca vIranaMdibhaTTArakeNa kSucchAntyAvazyakaprANa-rakSAdharmayamA muneH / vaiyAvRtyaM ca SaDbhukteH kAraNAnIti yanmatam // 1 // tvataH zarIrasaMvRddhadha tattejobalavRddhaye / svAdArthamAyusaMvRddhayaM naiva bhuMjIta saMyataH // 2 // mahopasargAtaGkAGgasaMnyAsAGgidayAtapobrahmacaryANi bhikSoH SaTkAraNAnyazanojjhane / / 3 / / etaddoSavihInAnnabhukterantarakAriNaH / antarAyAH kriyanto'tra vaNyaMnte vaNinAmime // 4 // rasapUyAsthimAMsAsUkcarmAmevyAdivIkSaNaM / kAkAdyameSyapAto'Gge vamanaM svasya rodhanaM // 5 // prazna - AhAra kisaliye kiyA jAtA hai ? uttara - AhAra lene meM muniyoMke aneka guNa haiM-- aneka lAbha hai / jaisA ki vIranandibhaTTAraka ne kahA hai sutchAntyA tataH zarIra-kSudhA kI zAnti, AvazyakoM kA pAlana, prANarakSA, dhama, cAritra aura vaiyAvRtya ye chaha muni ke bhojana karanake kAraNa haiN| cUMki yaha siddhAnta hai ataH sAdhukA zarIrako vRddhi, usaka teja aura balakI vRddhi, svAda tathA AyukI vRddhi ke liye bhojana nahIM karanA cAhiye // 1-2 // mahopasarga - mahopasarga, bhaya, zarIrakA saMnyAsa, jIvadayA, anazanAdi tapa aura brahmacaryaM ye chaha munike bhojana chor3ane ke kAraNa haiM arthAt ina chaha kAraNoMse muni AhAra kA parityAga karate haiM / / 3 // etaddoSa- ina doSoM se rahita AhAra ke upabhoga meM bAdhA karane vAle antarAya kitane haiM ? isa prazna ke samAdhAna ke liye aba yahA~ muniyoM ke nimnalikhita antarAyoM kA varNana kiyA jAtA hai // 4 // rasapUyA - AhAra karate samaya gIle pIva haDaDI mAMsa rakta camar3A tathA viSThA Adi padArtha dekhane meM A jAveM, zarIra para kauA Adi pakSI bITa kara de apane Apako vamana ho jAve, koI AhAra karane se roka de, duHkhake kAraNa azru pAta ho jAve, hAtha se grAsa mira jAve, kauA Adi For Personal & Private Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 SaTprAbhRte azrupAtaraca duHkhena piMDapAtazca hastataH / kAkA dipiNDaharaNaM patanaM tyaktasevanam ||6|| pAdAntarAlA paMcAkSa' jAtipaMcendriyAtyayaH / svodarakRmiviNmUtraraktapUyAdinirgamaH niSThIvanaM sadaMSTrAGgi darzanaM copavezanaM / pANivaktre'tra sAGgAsthinakharomAdidarzanam // 8 // prahAro grAmadAho'zubhograbIbhatsavAkzrutiH / upasargaH patana pAtrasyAyogya gRhavezanam // 9 // 1. jAtiH ka0 / 2. dazanaM darzanaM ma0 gha0 ka0 / 3. sAGgayasvika0 / 11611 pakSI jhapaTakara hAtha se grAsa uThA le jAve, AhAra lenevAlA durbalatA Adi ke kAraNa gira par3e, chor3I huI vastu sevana meM AjAve, munike pairoM ke bIca se koI paJcendriya jIva nikala jAve, apane udara se kRmi, viSThA, mUtra, rakta tathA popa Adi nikala Ave, thUka denA, DAr3hoM vAle kuttA Adi prANI kATa khAveM, durbalatA ke kAraNa baiTha jAnA par3e, hAtha athavA mukhameM kisI mRta jantu haDaDI, nakha athavA roma Adi dikha jAve, koI kisI ko mAra de, gA~va meM Aga laga jAve, azubha, kaThora aura ghRNita zabda sunane meM AjAve, upasarga AjAve, dAtA ke hAtha se pAtra gira par3e, ayogya manuSyake ghara meM praveza ho jAya aura ghuTane se nIce bhAgakA sparza ho jAye, ityAdi aneka antarAya mAne gaye haiM / ina antarAyoMmeM kitane hI antarAya loka rIti se utpanna hote haiM jaise grAma dAha Adi / yadi isa samaya muni AhAra nahIM chor3ate haiM to loka meM apavAda ho sakatA hai ki dekho gA~va ke loga vipatti meM par3e haiM aura ye bhojana kiye jA rahe haiM / kucha saMyama kI apekSA utpanna hote haiM jaise bhojana jIvajantuoMkA nikalanA Adi / kucha vairAgya ke nimitta se hote haiM jaise sAdhukA gira par3anA Adi / isa samaya sAdhu socate haiM ki dekho yaha zarIra itanA azakta ho gayA ki svavaza khar3A nahIM rahA jAtA aura maiM AhAra kiye jA rahA hU~ / kucha antarAya jugupsA arthAt glAnikI apekSA hote haiM jaise peTase kRmi tathA malamUtrake nikala Ane para glAni kA bhAva utpanna hotA hai / aura kitane hI aMtarAya saMsArake bhayase utpanna hote haiM jaise kAka Adi pakSiyoMke dvArA 1 [ 5.99 For Personal & Private Use Only Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 5. 100 ] bhAvaprAbhRtam 'jAnudezAdadhaHsparzazcetyevaM bahavo matAH / lokasaMyamavairAgyajugupsAbhavabhItijAH // 10 // jJAtvA yogyamayogyaM ca dravyaM kSetratrayAzrayaM / caratyevaM prayatnena bhikSAzuddhiyuto yatiH // 11 // saccittabhattapANaM giddhI dappeNa'dhI pabhuttUNa | pattosa tibvadukkhaM aNAikAleNa taM citta // 100 // sacittabhaktapAnaM gRddhyA darpeNa adhIH prabhujya / prAptosi tIvraduHkhaM anAdikAlena tvaM citta ! // 100 // ( saccittabhattapANaM ) sacittabhaktapAnamaprAsukabhojanajalAdikaM / ( giddhI ) dappeNagRddhaghAtikAMkSayA darpeNa utkaTatvena / ( aMdhI ) buddhihIna: / ( pabhuttUNa ) prakarSeNa bhuktvA ( pattosi tivvadukkhaM ) prApto'si prApto bhavasi kiM tat ? tibvadukkhaM - tIvramasAtaM narakAdiduHkhamityarthaH / kiyatparyantaM duHkhaM prApto'si ? ( aNAikAle ) anAdikAlena AsaMsAraM yAvat / kaH prApto duHkhaM ? ( taM ) tvaM bhavAn / he ( citta ) he Atman ! | hAthakA grAsa jhapaTa le jAnA / isa samaya sAdhu vicAra karate haiM ki dekho saMsAra kitanA duHkhamaya hai jahA~ kSudhA se pIr3ita hue jantu AhAra kI ghAta meM nirantara lIna rahate haiM / / 5- 10 // jJAtvA - kSetra kAla athavA bhAvake Azraya rahane vAlA yaha dravya yogya hai athavA ayogya hai aisA jAnakara bhikSA zuddhise yukta muni prayatna- pUrvaka apanI caryA karatA hai || 11 || 477 gAthArtha - he Atman ! tUne buddhi se hIna hokara - viveka chor3akara AhArakI tIvra icchA athavA ahaMkArake vaza sacitta anna pAna grahaNa kiyA hai isIliye anAdi kAlase tIvra duHkhako prApta ho rahA hai || 100 // vizeSArtha - he Atman ! tUne ajJAnI dazAmeM bhojanakI laMpaTatA aura apanI baliSTatA ke garvase aprAsuka bhojana tathA jala AdikA bAra-bAra upabhoga kara anAdi kAlase narakAdi gatiyoM meM tIvra duHkha prApta kiyA hai, aba muni avasthA meM viveka pAkara bhI terA ukta doSa dUra nahIM huA to tujhe phira usI prakAra ke duHkha uThAne par3eMge, ataH sacitta annapAnakA doSa mata lagA // 100 // 1. dehA ma0 / For Personal & Private Use Only Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 SadmAbhRte [5. 101kaMdaM mUlaM bIyaM puphphai pattAdi kiMci sccittN| asiUNa mANagavvaM bhamiosi aNaMtasaMsAre // 101 // kandaM mUlaM bIjaM puSpaM patrAdi kiMcit sacittam / azitvA mAnagarve bhramitosi anantasaMsAre // 101 / / kaMdaM sUraNaM lazunaM palANDu kSudravRhanmustAM zAlukaM-utpalamUlaM zRGgaveraM ArdravaravarNinI Arda haridretyarthaH / ( mUlaM ) hastidantakaM mUlakamityarthaH nAraMgakaMTakaM . gAjaramityarthaH / (bIya) caNakAdika / (puphpha) puSpaM sevatrIpuSpaM karaNabIjapUrapuSpaM / gAthArtha he jIva ! tUne mAnyatA ke garva-vaza sacitta kanda, mUla, bIja, puSpa tathA pattA Adiko khAkara ananta saMsArameM bhramaNa kiyA hai // 101 // vizeSArtha-kanda zabdase sUraNa, lahasuna, pyAja, choTA bar3A mothA, . zAlUka arthAt utpaloM-nIlakamaloMkI jar3a, adaraka tathA golI haldI Adi kA grahaNa hotA hai / mUlazabdase mUlI tathA gAjara Adiko lenA cAhie / bIjakA artha canA gehU~ Adi hotA hai| puSpa se gulAbakA phUla tathA karaNa aura bIjapUra AdikA phula liyA jAtA hai| patra Adise tAmbUla Adike pattA grAhya haiM / inake sivAya sacittaM kimapi yahA~ par3e hue kimapi zabda se kakar3I AdikA grahaNa hotA hai / inameM kandamUla to spaSTa ho anantakAya haiM inake khAnese anantAnanta. sthAvara jIvoMkA vighAta hotA hai / phUloMmeM trasa jIvoMkA nivAsa hotA hai| pattoM meM sAdhAraNa aura pratyeka donoM prakArake patte hote haiM aura canA gehU~ Adi boja harI avasthA meM to sacitta haiM hI parantu sUkha jAne para bhI yonibhUta honeke kAraNa sacitta mAne jAte haiM / inake sivAya harI kakar3I Adi anya padArtha bhI grahaNa meM Ate haiN| he Atman ! maiM bar3A hU~ lokamAnya hU~, saba kucha khA sakatA hU~ isa prakArake garvameM Akara tUne bhakSya abhakSyakA vicAra kiye binA ukta vastuoM ko khAkara ananta sthAvara athavA aneka trasa jIvoMkA ghAta kiyA hai usIke phalasvarUpa tU ananta saMsAra meM bhaTaka rahA hai| tUne yaha saba pahale ajJAna dazA meM kiyA hai parantu aba tujhe viveka jAgRta huA hai isaliye usa orase apanI pravRtti haTA / / 101 // __ [anya matAvalambI sAdhuoM meM jamIkanda Adi khAkara rahanA tapasyA kA aGga mAnA jAtA hai| usakA nirAkaraNa karate hue yahAM kahA gayA hai For Personal & Private Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 102] bhAvaprAbhRtam 479 ( pattAdi ) nAgavallIdalaM / ( kiMci sacittaM ) kimapi airvArvAdikaM / ( asiUNa mANagavve ) azitvA bhakSayitvA mAnena mAnyatayA garve sati / ( bhUmiosi anaMtasaMsAre ) bhramitastvaM he jIva ! anantasaMsAre aparyantabhavasaMkaTe iti bhAvaH / viNayaM paMcapayAraM pAlahi maNavayaNakAyajoeNa / aviNayaNarA suvihiyaM tatto mutti Na pArvati // 102 // vinayaM paMcaprakAraM pAlaya manovacanakAyayogena / avinatanarAH suvihitAM tato mukti na prApnuvanti // 102 // ( vijayaM paMcapayAraM ) vinayaM yathAyogyaM karayoTana - pAdapatana-abhyutthAna svAgatabhASaNAdikaM paMcaprakAraM jJAnasya darzanasya, cAritrasya tapasazca vinayaM vinItatvaM, upacAralakSaNaM paMcamaM vinayaM / he Atman ! he mune ! he jIva ! he Asannabhavya ! 7 ki jina cIjoM ke khAne meM ananta jIvoMkA vidhAta hotA hai ve tapasyA ke aGga nahIM ho sakate / jaina zAstroMmeM abhakSya padArthoMke pA~ca vibhAga kiye haiM- ( 1 ) jinake khAne meM anantAnanta sthAvara jIvoMkA vighAta hotA hai ) jinake khAne meM sa jIvoMkA vighAta hotA hai ( 3 ) jo pramAda nazA utpanna karane vAlI hoM ( 4 ) jo zarIra kI prakRtike anukUla na honese aniSTa hoM aura ( 5 ) jo kulIna manuSyoM ke sevana karane yogya na hone se anupasevya hoM / jaina muni athavA jaina vratI zrAvakake ina pA~coM prakAra ke abhakSyoM kA jIvana paryanta ke liye tyAga rahatA hai aura bhakSya padArthoM kA bhI ve sacitta avasthA meM sevana nahIM karate / jaina suni athavA zrAvaka kA lakSya rahatA hai ki apanA peTa bharane ke liye dUsare jIvoMko bAdhA na dI jAve / yaha bhAva taba taka prakaTa nahIM hotA jaba taka ki jIvoMkI nAnA jAtiyoM kA jJAna aura apane hRdaya meM unakI rakSAkA abhiprAya jAgRta nahIM hotA / ] gAthA - he jIva ! tU mana vacana kAya rUpa tInoM yogoMse pA~ca prakAra kI vinaya kA pAlana kara kyoMki vinaya-rahita manuSya tIrthaMkara prakRti ke bandharUpa abhyudaya aura mukti ko prApta nahIM hote haiM // 102 // vizeSArtha - jJAna darzana, cAritra, tapa aura upacAra ke bhedase vinayake pAMca bheda haiN| pUjya puruSoM ke prati yathA yogya hAtha jor3anA, unake pairoM 1. airvAdikaM ka0 vAsukA ( ka0 Ti0 ) kakar3I iti hindI / For Personal & Private Use Only Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 SaTnAbhRte [5. 103sarvopakAristvaM / ( pAlahi ) pratipAlaya kurviti / ( maNavayaNakAyajoeNa) , manovacanakAyayogena AtmavyApAreNa ( aviNayaNarA suvihiyaM ) avinayanarA avinatanarA vA suvihitAM tIrthakaranAmakarma pUrvakabandhaviziSTAM / ( tatto mutti na pAvaMti ) tataH kAraNAnmukti sarvakarmakSayalakSaNopalakSitAM na prApnuvanti naiva lbhnte| NiyasattIe mahAjasa bhattIrAeNa nnicckaalmmi| taM kuNa jiNabhattiparaM vijjAvaccaM dasaviyappaM // 13 // nijazaktyA mahAzayaH ! bhaktirAgeNa nityakAle / tvaM kuru jinabhaktiparaM vaiyAvRtyaM dazavikalpam / / 103|| (NiyasattIe mahAjasa) ekArasyoccAralAghavAdatra pAde dvAdazava mAtrA veditavyAH / anyathA trayodazamAtrAsadbhAvAdgAthAchandobhaMgaH syAt / meM par3anA, unheM Ate dekha uThakara khar3e honA tathA 'bhale padhAre' Adi svAgata ke zabda kahanA ye saba vinaya ke prakAra haiN| he nikaTa bhavya ! tU mana vacana kAyase vinayake ina saba bhedoMkA acchI taraha pAlana kara / vinaya kA bar3A mAhAtmya hai| vinaya-sampannatA tIrthakara prakRtike bandhakA kAraNa hai aura jo tIrthakara ho gayA vaha muktiko avazya hI prApta hotA hai / isa prakAra vinaya abhyudaya aura mokSa donoMkA kAraNa hai| isake viparIta vinaya rahita manuSya na sAMsArika abhyudaya ko prApta hote haiM aura na mukti ko prApta hote haiM // 10 // __ gAthArtha he mahAyaza ! tU apanI zaktike anusAra bhakti ke rAgase nirantara jinabhaktimeM utkRSTa daza prakAra kA vaiyAvRtya kara // 10 // vizeSArtha-AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSya, glAna, gaNa, kula, saMgha, sAdhu aura manojJake bhedase muniyoM ke daza bheda haiN| ina daza prakArake muniyoMkI vaiyAvRtya karanA daza prakArakA vaiyAvRtya hai| yaha vaiyAvRtya jinabhakti meM utkRSTa hai isaliye he mahAyaza ke dhAraka mune ! tU apanI zakti-anusAra bhakti-pUrvaka daza prakArakI vaiyAvRtyako nirantara kara | __gAthAke prathama pAda meM 'NiyasattIe' meM ekArakA uccAraNa laghurUpa honese bAraha mAtrAe jAnanA cAhiye anyathA saMskRta ko taraha ekArakA mAtra dIrghoccAraNa mAnane se teraha mAtrAeM ho jAveMgI aura usa dazA meM For Personal & Private Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 104 ] bhAvaprAbhRtam 481 taduktaM prAkRtavyAkaraNe"uccAralaghutvamedotovyaMjanasthayoH" nijazaktyA he mahAyazaH ! | ( bhattIrAeNa NiccakAlammi ) bhaktirAgeNa nikAle / ( taM kuNa ) tvaM kuru / ( jiNabhattiparaM ) jinabhaktau paramutkRSTaM / ( vijjAvaccaM ) vaiyAvRtyaM / ( dasaviyappaM ) dazavikalpaM dazamekaM AcAryAdInAM pUrvoktAnAm / jaM kici kathaM dosaM maNavayakAehi asuhabhAveNa / taM garahi gurusayAse gArava mAyaM ca mottUNa 1 // 104 // yaH kazcit kRto doSaH manavacanakAyaiH azubhabhAvena / taM garha gurusakAze gAvaM mAyAM ca muktvA // 104 // ( jaM kiMci kathaM dosaM ) ya: kazcitkRto doSa: vratAdiSvatIcAraH / ( maNavayakAehi asuhabhAveNa ) manovacakAyairazubhabhAvena rAgadveSamohAdiduSpariNAmena / ( taM ) doSamatIcArAdikaM garha - prakAzaya / ( gurusayAse ) gurusakAze gurupArzve AcArya chandobhaGga ho jAvegA kyoMki AryA yA gAthA chandake prathama pAda meM bAraha mAtrAe~ hotI haiM / prAkRta vyAkaraNa kA sUtra bhI hai uccAra--vyaJjanastha ekAra aura okAra ke uccAraNa meM laghutva hotA hai // 103 // gAthArtha - he mune! tUne azubha bhAvase mana vacana kAyake dvArA jo koI doSa kiyA ho usakI gArava aura mAyAko chor3a kara guruke samIpa -AlocanA kara // 104 // vizeSArtha - rAga, dveSa, moha Adi khoTe pariNAma ko azubha bhAva kahate haiM / he mune ! azubha bhAvase prerita hokara yadi mana-vacana aura kAya se tUne koI doSa kiyA hai arthAt apane gRhIta vratameM aticAra lagAyA hai to use guru pAdamUla meM rasa, Rddhi, zabda aura sAtake bhedase cAra prakAra ke garva ko tathA mAyAcArako chor3a kara prakaTa kara unakI AlocanA kara / bhagavatI ArAdhanA meM jo Akampita Adi AlocanA ke daza doSa batalAye haiM unheM bacAkara AlocanA karanA cAhiye / jaisA ki kahA gayA hai 1. 'tumatuANatUNAzcatuSkaM ktvAyAH / ityanena mottRNa ityatra ktvAyAH tUNA deza: / 31 For Personal & Private Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 5. 105 bAlAcAryapAdamUle / ( gArava mAyaM ca mottUNa ) gAravaM 'rasaddhizabdasAta gavaM muktvA, mAyAM ca muktvA kapaTaM parihRtya / AlocanAdazadoSAn bhagavatyArAghanAkathitAn vihAya / taduktaM - 482 tassevI // 1 // AkaMpiya aNumaNiya, jaM diTTha bAdaraM ca suhamaM ca / channaM saddAulayaM, bahujaNamavvattaM dujjaNavayaNacaDavakaM NiTThara kaDuyaM sahati sappurisA / kammamalaNAsaNaTTa bhAveNa ya NimmayA savaNA // 105 // durjanavacanacapeTAM niSThurakaTukaM sahante satpuruSAH / karmamalanAzanArthaM bhAvena ca nirmamAH zravaNAH || 105 || ( dujjaNavayaNacaDakaM ) durjanAnAM gurudevanindakAnAM mithyAdRSTInAM nAmazrAvakANAM ca vacanameva capeTA tAM / kathabhUtAM (giTTharakaDuyaM ) niSThurA- nirdayA, kaTukA-karNazUlaprAyA niSThurakaTukA tAM niSThurakaTukAM / ( sahati sappurisA) sahante AkaMpiya--1 Akampita, 2 anumAnita 3 dRSTa, 4 vAdara, 5 sUkSma, 6 channa, 7 zabdAkulita, 8 bahujana, 9 avyakta aura 10 tatsevI ye AlocanAke daza doSa haiM / inakA svarUpa pahale kahA jA cukA hai // 104 // gAthArtha - bhAva arthAt jina samyaktvakI vAsanA se nirmamatA ko prApta hue satpuruSa digambara mahAmuni, karma rUpI mala athavA jJAnAvarNAdi karma aura aticAra rUpI malako naSTa karaneke liye kaThora vacanarUpa thaper3oM ko sahana karate haiM ||105 || durjanoMke nirdayatApUrNa vizeSArtha - guru aura devakI nindA karane vAle duSTa mithyAdRSTi tathA nAma mAtra ke zrAvaka atyanta kaThora zabdoM dvArA muniyoM kI nindA karate haiM / unake ve nirdayatA pUrNa zabda kAnoM meM zUla kI taraha cubhate haiM to bhI digambara mahAmuni athavA samyagdRSTi gRhastha apane karma malako bhAvase sahate haiM, citta meM kisI prakArakA usakA kAraNa hai ki ve mahAmuni athavA 1. anyatra trINi gAravANi prasiddhAni prathamamRddhigAravaM zikSAdIkSAdisAmagrI mama hva vartate natvamISAM yatInAm / dvitIyaM zabdagAravaM ahaM varNoccAraM ruciraM karomi vA jAnAmi natvanye yatayaH / tRtIyaM sAtagAravaM ahaM yatirapi san indrasukhaM tIrthaMkarasukhaM bhuJjAno varte natvime yatayastapasvino varAkAH ( ka0 Ti0 ) / naSTa karane ke liye unheM zAnta kSobha utpanna nahIM hone dete| For Personal & Private Use Only Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 -5. 106 ] bhAvaprAbhRtam satpuruSA mahAmunayo digambarAH sadRSTayo gRhasthAzca / kimartha sahante ? (kammamalanAsaNa- ) karmANi jJAnAvaraNAdoni malAni-aticArAzca teSAM nAzanArtha kSayArtha paramanirvANaprAptyartha ca / ( bhAveNa ya NimmamA savaNA) bhAvena jinasamyaktvavAsanayA nirmamA mametyakArAntamavyayazabdaH mamatvarahitAH zravaNA digambarA mahAmunayaH / pAvaM khavai asesaM khamAe parimaMDio ya munnipvro| kheyaraamaraNarANaM pasaMsaNoo dhuvaM hoI // 106 // pApaM kSapati azeSaM kSamayA parimaNDitazca munipravaraH / khecarAmarANAM prazaMsanIyo dhruvaM bhavati // 106 // (pAvaM khavai asesaM ) pApaM triSaSThiprakRtilakSaNaM kSipate azeSaM dvAsaptatitrayodazaprakRtirUpamaghAtikarmalakSaNaM ca prakRtisamudAyaM ca kssipte| kayA, ( khamAe) kSamayA pArzvanAthavat uttamakSamAlakSaNapariNAmena / (parimaMDiyo ya) pari samantAnmanovacanakAyaprakAreNa maMDitaH zobhitazca / ( maNipavaro) munipravaro munInAM zreSThaH / cakAra uktasamuccayArthaH / tenAnyo'pi ko'pi gRhastho'pi kSamApariNAmena svarga gatvA pAraMparyeNa mokSaM yAti iti jJAtavyaM / ( kheyaraamaranarANaM ) khecarANAM vidyAdharANAM amarANAM bhAvanavyantarajyotiSkakalpavAsinAM kalpAtItAnAM * samyagdaSTi satpuruSa jina samyaktva kI bhAvanA se itane nirmamatva ho cukate haiM ki unakA usa ora lakSya hI nahIM jaataa| jise apane mahaMtapanakA garva hotA hai use hI dUsaroM ke kuvacana sunakara krodha utpanna hotA hai parantu jo mahantapanese sarvathA mamakAra-mamatAbhAva chor3a cukatA hai use krodha utpanna honekA avasara nahIM AtA // 10 // ___ gAthArya-kSamA se suzobhita zreSTha muni samasta pApoMkA kSaya karatA hai aura vidyAdhara deva tathA manuSyoM meM nizcaya se prazaMsanIya hotA hai // 106 // vizeSArtha-jo zreSTha muni zrIpArzvanAtha bhagavAnke samAna uttama kSamA rUpa pariNAma se parimaNDita hai arthAt mana vacana kAya sambandho tIna prakAra kI kSamA se suzobhita hai vaha muni avasthA meM presaTha karma prakRti rUpa pApakA kSaya karatA hai aura arahanta avasthA meM caudahaveM guNasthAna ke upAntya samaya meM bahattara tathA anta samaya meM teraha karma prakRti rUpa pApako naSTa karatA hai tathA samasta vidyAdhara, caturNikAya ke deva aura bhUmigocarI manuSyoM meM saMskRta prAkRta Adi bhASAoM meM nibaddha gadya padya rUpa For Personal & Private Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 SaTprAbhRte [5. 107ca, narANAM bhUmigocaranRpAdInAM ca / ( pasaMsaNIyo) prazaMsanIyaH stavanIyaH stotavyaH saMskRta prAkRta-apabhraMza-saurasenI-mAgadhI paizAcI-cUlikApaizAcIbaddhagadyapadyAnavadyastutibhivizeSeNAbhivAdanIyaH ( dhuvaM hoi ) dhruvaM nizcayena bhavati / atra saMdeho nAsti / kSamAvAn munistIrthaGkaro bhavatIti bhaavaarthH| . iya NAUNa khamAguNa khamehi tiviheNa sayalajIvANaM / cirasaMciyakohasihi varakhamasalileNa siMceha // 10 // iti jJAtvA kSamAguNa ! kSamasva trividhena sakalajIvAn / cirasaMcitakrodhazikhinaM varakSamAsalilena siJca // 10 // ( iya NAUNa ) iti pUrvoktatIrthaMkarapadaprAparka kSamAphalaM jJAtvA vijJAya / (khamAguNa ) he kSamAguNa ! caturazItizatasahasraguNAnAM madhye pradhAnakSamAguNa he mune ! ( khamehi ) kSamasva / (tiviheNa ) manovacanakAyalakSaNatriprakAreNa ! ( sayalajIvANaM ) sakalajIvAn ekendriyAdipaMcendriyaparyantAn / ( cirasaMciyakohasihiM ) ciraM dIrghakAlaM saMcitaH puSTitaH puSTi nItaH krodha eva zikhI vaizvAnaraH dAhasantApakArakatvAt taM krodhazikhinaM kopAgni / ( varakhamasalileNa siMha ) varA uttamA kSamA sarvasahanadharmaH saiva salilaM pAnIyamudakaM AyuHsthirIkaraNamanaHprasAdajanakatvAt tena varakSamAsalilena kRtvA siMcatvaM vidhyApaya / uktaM ca nirdoSa stutiyoM ke dvArA prazaMsanIya hotA hai| tAtparya yaha hai ki kSamAvAn manuSya tIrthaGkara hotA hai / parimaMDio ya (parimaNDitazca ) yahA~ jo 'ca' zabda AyA hai usase yaha sUcita hotA hai ki yadi koI gRhastha bhI kSamAbhAva dhAraNa karatA hai to vaha bho usa kSamAbhAva se svarga jAkara paramparA se mokSa ko prApta hotA hai / 106 / / gAthArtha he kSamA gaNake dhAraka mune ! isa taraha kSamAkA phala jAnakara tuma samasta jIvoMko mana vacana kAya se kSamA karo aura cira-kAla se saJcita krodha rUpI agniko utkRSTa kSamA rUpI jala se sIMco // 107|| vizeSArtha-kSamA toyaMkara padako prApta karAne vAlI hai aisA jAnakara he kSamA ke dhAraka mune ! tuma ekendriya se lekara paMcendriya paryanta ke samasta jIvoMko mana vacana kAya se kSamA karo-kabhI kisI ke prati kaluSita bhAva na kro| cirakAla se saMcita ko huI krodha rUpI agniko tuma kSamA rUpI jalake dvArA sIMco / jaisA ki kahA hai For Personal & Private Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 -1.108] bhAvaprAbhRtam 'AkruSTo'haM hato naiva hatto vA na dvidhAkRtaH / mArito na hato dharmo madIyo'nena bandhunA // 1 // cittasthamapyanavaburAyA hareNa jADyAt kruddhvA bahiH kimapi dagdhamanaGgabuddhyA / ghorAmavApa sa hi tena kRtAmavasthA krodhodayAdbhavati kasya na kAryahAniH // 2 // dikkhAkAlAIyaM bhAvahi aviyAra daMsaNavisuddho / uttamabohiNimittaM asArasaMsAramuNiUNa // 108 // dokSAkAlAdIyaM bhAvaya avicAra ! drshnvishuddhH| uttamabodhinimitta asArasArANi jJAtvA // 108 / / (dikkhAkAlAIyaM ) dIkSAkAle khalu jIvasya paramavairAgyaM bhavati, dIkSAkAlaM Adiryasya rogotpattiprabhRtikAlasya sa dIkSAkAlAdiH dIkSAkAlAdo bhavo dIkSAkAlAdIyo bhAvastaM dIkSAkAlAdIyaM nijapariNAmavizeSa he jIva Atman ! he .. AkaSTo'haM-dUsareke dvArA gAlI diye jAnepara muni vicAra karate haiM ki isa bhAIne mujhe gAlI dI hai mArA to nahIM hai| pITe jAnepara vicAra karate haiM ki pITA hI hai mere do Tukar3e to nahIM kiye arthAt mujhe jAna se to nahIM mArA hai aura mAre jAnepara vicAra karate haiM ki mujhe mArA hI hai merA dharma to nahIM naSTa kiyaa| - 'cittastha-citta meM sthita kAmako na samajha kara mahAdeva ne krodha-vaza bAhara sthita kisI padArthako kAma samajha jalA diyaa| pIche usI kAmake dvArA kI huI bhayaMkara durdazAko prApta he| so ThIka hI hai kyoMki krodha se kisa kI kArya-hAni nahIM hotI ? // 107 / / gAthArtha he vicArahIna ! sAdho ! tU uttama ratnatraya kI prAptike nimitta asAra aura sArako jAna kara samyagdarzana se vizuddha hotA huA dIkSA Adike samaya honevAle bhAvakA smaraNa kara // 108 // vizeSArtha-dIkSA lete samaya isa jIvake pariNAmoM meM bar3I nirmalatA hotI hai / usa samaya yaha socatA hai ki Ajase lekara aba meM strIkA mukha nahIM dekhUgA kyoMki striyoM meM rAgI hokara hI maiM anAdi kAlase saMsArameM 1. yazastilake AkRSTo'haM ma / 2. vaatmaanushaasne| For Personal & Private Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 SaTprAbhRte [5.108 caitanya ! he mune ! tvaM / (bhAvahi ) - bhAvaya taM pariNAmaM tvaM smara / yadahamadyaprabhRti vanitAmukhaM na pazyAmi vanitAsu rakto'hamanAdikAle saMsAre paryaTato'vAJchitameva , duHkhaM prAptaH, arhanazamAkAMkSannapi sukhalezaM na labdhavAn / taduktaM - 'ajAkRpANIyamanuSThitaM tvayA vikalpamUDhena bhavAditaH purA / yadatra kiMcitsukhalezamApyate tadAryaM ! viddhayantrakavartakIyakam // 1 // anyacca saMsAre narakAdiSu smRtipathe'pyudvegakArI pyalaM duHkhAni pratisevitAni bhavatA tAnyevamevAsatAm / tattAvat smara smarasmita 4 sitApAGgaranaGgAyurvAmAnAM himadagdha mugdhata ruvadyatprAptavAnnirdhanaH // 1 // hai bhramaNa karatA huA anacAhe duHkhoMko prApta huA hU~ aura nirantara cAhatA huA bhI sukhake aMza mAtrako nahIM prApta ho sakA hU~ / jaisA ki kahA haiajA-- he Atman ! tU ne vikalpoM meM mUDha hokara janmake prArambha se hI pahale ajAkRpANIya nyAya kA anusaraNa kiyA arthAt jisa prakAra koI hiMsaka ajA bakarI ko mAraneke liye zastra khoja rahA thA parantu zastrake na milane se vivaza thaa| isI bIcameM usa bakarI ne apane pairoMse dhUli haTAkara usameM chipI talavArako prakaTa kara diyA aura usa talavAra se hiMsaka ne bakarIkA ghAta kara diyA / soM jisa prakAra bakarIkA prayAsa usIkA ghAta karane vAlA huA usI prakAra isa jIvakA bhogopabhogakI sAmagrIko ekatrita karanekA prayAsa use hI kugati meM DAlane vAlA hotA. hai / haiM Arya ! isa saMsAra meM prathama to sukha hai hI nahIM, phira bhI jo kucha sukhakA aMza prApta hotA hai use andhaka-vartakIya nyAya samajha arthAt jisa prakAra andhe manuSya ke hAtha akasmAt baTera laga jAtI hai usI taraha isa jIvako akasmAt kucha sukhakA aMza prApta ho jAtA hai / tere puruSArthase prApta nahIM hotA hai ||1|| aura bhI kahA hai saMsAre- saMsArake madhya narakAdi gatiyoMmeM jo tU ne aise aise duHkha ki 1. AtmAnuzAsane / 2. AtmAnuzAsane / 3. tattAvatsmarasi ma0 / 4. zitA0 ma0 / For Personal & Private Use Only Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 108] bhAvaprAbhRtam 487 AtaGkapAvakazikhAH sarasAvalekhAH svasthe manAGmanasiM te laghu vismaranti / tatkAlajAtamativisphuritAni pazcA jjIvAnyathA yadi bhavanti kuto'priyaM te // 1 // ( bhAvahi aviyAra daMsaNavisuddho ) dIkSAkAle dAridrayakAle rogAdikAle ca ye bhAvAstvayA bhAvitA dharmAzrayaNapariNAmAstAn bhAvAn he jIva ! sadAkAlamapi tvaM bhAvaya, he ( aviyAra ) he avicAra nirvivekajIva ! / athavA he avikAra rAgadveSamohAdiduSpariNAmavajitajIva ! / kathaMbhUtaH san bhAvaya, ( savisuddho) samyaktvakaustubhazobhitanirmalahRdayaH san bhAvaya / athavA aviyAradaMsaNavisuddho ityakameva padaM / tatrAyamarthaH-avikAraM paMcaviMzatidoSarahitaM jo smaraNa meM Ate hI atyanta udvega karane lagate haiM. bhoge haiM ve yoM hI raheM unakI carcA chor3a abhI tU usI eka duHkhakA smaraNa kara jo tUne nirdhana avasthA meM kAmako bAdhA se yukta striyoM ko mandamusakAna aura zuklakaTAkSa rUpI kAmake zastroM dvArA himase dagdha-tuSArase zobhita bAla vRkSakI taraha prApta kiyA hai // 1 // AtaMka he jIva ! mana ke kucha svastha hote hI tU duHkha rUpI agni ko lapalapAtI jvAlAoM ko zIghra bhUla jAtA hai / duHkhake samaya terI buddhi meM jo sadvicAra prasphurita hue the ve yadi pIche bho-duHkha dUra ho jAne ke bAda bhI sthira rahate to tujhe duHkha hotA hI kaise ? // 1 // ___isa prakAra dIkSA lete samaya, daridratA ke samaya athavA roga Adike samaya yaha jIva jinadharma rUpa pariNAmoMkA Azraya letA hai pIche calakara una pariNAmoM ko bhUlA detA hai aura vicAra-zUnya hokara punaH viSayoM kI ora AkRSTa hone lagatA hai / AcArya aise hI jovoMko saMbodhate hue kahate haiM ki he avivekI jIva ! yadi tU uttama ratnatraya prApta karanA cAhatA hai to apane viveka ko tilAJjali na de| usa viveka ke dvArA tU sAra-zreSTha aura asAra azreSTha vastuoM kA nirdhAra kara, samyagdarzana ko zuddha rakha tathA dIkSA Adike samaya hone vAle sadvicAroMkA smaraNa kara unheM bhUla mata jaa| gAthA meM Aye hue 'aviyAra' isa prAkRta zabdakI saMskRta chAyA 'avicAra' aura 'avikAra' donoM ho sakatI haiN| Upara 'avicAra' chAyAko svIkRta kara artha kiyA hai, 'avikAra' chAyAke pakSa meM artha hotA hai hai For Personal & Private Use Only Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 [5. 108 SaTprAbhRte yaddarzanaM samyaktvaralaM tena vizuddho'nantabhavapAparahitaH / kimartha bhAvaya, (uttamavohinimittaM ) uttamA gaNagharacakradharakulizagharabhavyavarapuNDarIkaiH pUjyatvAta uttamA cAsau bodhiH tannimittaM uttamabodhinimitaM / ( asArasArAi muNiUNa ) asArANi sArANi ca munitvA jJAtvA / uktaM ca athireNa thirAmaliNeNa nimmalA nigguNeNa gunnsaaraa| . kAraNa jA viDhappai sA kiriyA kiM na kAyavvA // 1 // .... anAlocitaM asAraM, AlocitaM sAraM / paranindA asAraM, nijanindA sAraM / AtmadoSANAM guroraNe'prakathanaM asAraM, gurvagre nijadoSakathanaM sAraM, apratikramaNaM asAraM / pratikramaNaM sAraM virAdhanaM asAraM ArAdhanaM sAraM ajJAna asAraM samyagjJAnaM sAraM / mithyAdarzanaM asAraM,samyagdarzanaM sAra |kucritr asAraM,saccaritraM sAraM |kutpH asAraM, sutapaH sAraM / akRtyaM asAraM, kRtyaM sAraM / prANAtipAto'sAraM, abhayadAnaM sAraM / mRSAvAdo'sAraH, satyaM sAraM / adattAdAnaM asAraM, dattaM kalpyaM ca sAraM / maithunaM asAraM, brahmacarya sAraM / parigraho'sAra, nagranthyaM sAraM / rAtribhojanamasAraM, divAbhojanamekabhaktaM pratyutpanna prAsukaM sAraM / AtaMraudradhyAnamasAraM, dhayaM zukladhyAnaM sAraM / kRSNanIlakapotalezyA asAraM, tejaHpaprazuklalezyAH sAraM / AraMbho'sAraM, anAraMbhaH sAraM / asaMyamA'sAraM, saMyamaH sAraM / sagrantho'sAraM, nimranthaH saarN| rAgadveSa moha Adi khoTe pariNAmoMse rahita jIva athavA 'aviyAra' padako sambodhanAnta pRthak pada na mAnakara 'aviyAra daMsama visuddho' isa taraha eka hI samasta pada mAnanA cAhiye / isa pakSa meM aviyAra zabda jIvakA sambodhana na hokara darzanakA vizeSaNa ho jAtA hai aura taba 'aviyAra daMsaNa visuddho' padakA artha hotA hai paccIsa doSa rahita samyagdarzana se zobhita hotA huA / samyagdRSTimanuSya ko asAra tathA sAra vastu kI parakha kara sAra vastuko prApta karane kA prayatna avazya karanA caahiye| jaisA ki kahA hai adhireNa-yadi asthira zarIra se sthira, malina se nirmala aura niguNase saguNa kriyA ko jAtI hai to use kyA nahIM karanA cAhiye ? arthAt avazya karanA cAhiye / yaha zarIra yadyapi asthira, malina aura niguNa hai tathApi isase ratnatraya ko prApti kara mokSa prApta kiyA jA sakatA hai / vaha mAkSa jo ki sthira, nirmala aura ananta guNoM se zreSTha hai, Age kyA asAra hai ? aura kyA sAra hai ? isako carcA saMskRta TokA-kArane vistAra se kI hai jo isa prakAra hai For Personal & Private Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1. 108 ] bhAvaprAbhRtam 489 sacelo'sAraM nizcelaH sAraM / aloco'sAraM, locaH sAraM / snAnaM asAraM, asnAnaM mAraNaM sAraM / abhUmizayanaM asAraM, bhUmizayanaM sAraM / dantadhAvanaM asAraM, adantagharSaNaM sAraM / upavizya bhojanaM asAraM, udbhabhojanaM sAraM / bhAjane bhojanaM asAraM, pANipAtre bhojanaM sAraM / krodho'sAraM, kSamA sAraM / mAno'sAraM, mArdavaM sAraM / mAyAssAraM, ArjavaM sAraM / lobho'sAraM, santoSaH sAraM / atapo'sAraM, dvAdazavidhaM tapaH sAraM / mithyAtvaM asAraM, samyaktvaM sAraM / azIlaM asAraM, zIlaM sAraM / sazalyo'sAraM, nizalyaH sAraM / avinayo'sAraM vinayaH sAraM / anAcArI'sAraM, rAtribhojana asAra hai, AlocanA nahIM karanA asAra hai, AlocanA karanA sAra hai / paranindA karanA asAra hai, nija nindA karanA sAra hai / guruke Age apane doSoM kA nahIM kahanA asAra hai, guruke Age apane doSa kahanA sAra hai / pratikramaNa nahIM karanA asAra hai, pratikramaNa karanA sAra hai / virAdhanA karanA - gRhIta vrata meM doSa lagAnA asAra hai, ArAdhanA karanA - vratakA nirdoSa pAlana karanA sAra hai / ajJAna aMsAra hai, samyagjJAna sAra hai / mithyAdarzana asAra hai, samyagdarzana sAra hai / mithyAcAritra asAra hai, samyakcAritra sAra hai / kutapa asAra hai, sutapa sAra hai / akRtya-ayogya kAryaM asAra hai, kRtya yogya kAryaM sAra hai / prANa ghAta asAra hai, abhaya dAna sAra hai / asatya bhASaNa asAra hai, satya bhASaNa sAra hai, adatta vastu kA grahaNa karanA asAra hai, yogya dI huI vastukA svIkAra karanA sAra hai / maithuna asAra hai, brahmacaryaM sAra hai / parigraha asAra hai, nigranthapanA sAra hai| dinameM ekabAra prAsuka bhojana karanA sAra hai| Artta raudra dhyAna asAra haiM, dha aura zukladhyAna sAra haiM / kRSNa nIla aura kApota lezyA asAra hai, teja, padma aura zukla lezyA sAra hai / Arambha asAra hai, anArambha sAra hai / asaMyama asAra hai, saMyama sAra hai / parigrahavAn asAra hai, parigraha rahita sAra hai / vastra sahita asAra hai, vastra rahita sAra hai / kezaloMca nahIM karanA' asAra hai, kezaloMca karanA sAra hai / snAna asAra hai, asnAna arthAt mala dhAraNa karanA sAra hai / pRthivI para nahIM sonA asAra hai, pRthivI para sonA sAra hai| dAMtona karanA asAra hai, dAMtona nahIM ghisanA sAra hai / baiThakara AhAra karanA asAra hai, khar3e-khar3e AhAra karanA sAra hai / pAtra meM bhojana karanA asAra hai, hasta-rUpI pAtrameM bhojana karanA sAra hai / koSa asAra hai, kSamA sAra hai| mAna asAra hai, mArdava dharma sAra hai / mAyA asAra hai, Arjava sAra hai| lobha asAra hai, saMtoSa sAra hai / atapa asAra haiM, bAraha prakArakA tapa sAra hai| mithyAtva asAra hai, samyamatva sAra hai| For Personal & Private Use Only Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 'SaTprAbhRte [5. 109AcAraH sAraM / unmArgo'sAraM jinamArgaH sAraM / akSamA asAraM, kSamA sAraM / / aguptiH asAraM, guptiH sAraM / amuktiH asAraM, muktiH sAraM / asamAdhiH asAraM, samAdhiH saarN| mamatvaM asAraM, nirmamatvaM sAraM / yadbhAvitaM tadasAraM, yanna bhAvitaM tatsAraM / iti sArAsArANi jJAtavyAni / sevahi cauvihaliMgaM abhNtrliNgsuddhimaavnnnno| bAhiraliMgamakajjaM hoi phuDaM bhAvarahiyANaM // 109 // sevasva caturvidhaliGga abhyNtrlinggshuddhimaapnnH| ... vAhyaliGgamakAyaM bhavati sphuTaM bhAvarahitAnAM // 109 / / ( sevahi cauvihaliMga ) sevasva he mune ! caturvidhaM ligaM ziraHkezamukhazmazruloco'dha kezarakSaNaM caturvidhamidaM liMgaM picchakuNDIdvayagrahaH / ( abhaMtaraliMgasuddhimAvaNNo ) abhyantaraliMgaM jinasamyaktvaM tasyazuddhimApannaH prAptaH / ( bAhiraliMgamakajja ) bahiliMgaM pUrvoktaM caturvidhaliMgamakArya mokSadAyakaM na bhavati / ( hoi phuDaM azIla asAra hai, zIla sAra hai / zalya sahita honA asAra hai, zalya rahita honA sAra hai / avinaya asAra hai, vinaya sAra hai| anAcAra asAra hai, AcAra sAra hai / mithyAmArga asAra hai, jinamArga sAra hai| akSamA asAra hai, kSamA sAra hai / agupti asAra hai, gupti sAra hai| amukti saMsAra asAra hai, mukti sAra hai| asamAdhi asAra hai, samAdhi sAra hai| mamatva asAra hai, nirmamatva sAra hai / jisa viSaya sukhakA upabhoga kiyA hai vaha asAra hai aura jisakA upabhoga nahIM kiyA vaha sora hai / isa prakAra sAraasArake svarUpako jAnanA cAhiye // 108 // gAthArtha-he mune ! tU bhAvaliGga ko zuddhiko prApta hotA huA bAha cAra prakAra ke liGga ko dhAraNa kara / bhAva rahita muniyoM kA dravya liGga nizcita hI akArya-kara hai-mokSa dAyaka nahIM hai // 109 // vizeSArtha-abhyantara liGgakA artha jina-samyaktva hai, muniko sarva prathama usakI saMbhAla karanA cAhiye / pazcAt bhAva zuddhi pUrvaka cAra prakArakA bAhya liGga dhAraNa karanA cAhiye / 1 zirake kezaloMca karanA 2 DAr3Ike kezaloMca karanA 3 machake kezaloMca karanA aura 4 nIce ke keza rakhanA arthAt unakA loca nahIM karanA yaha cAra prakAra kA bAhya liGga hai| pIchI kamaNDalu dhAraNa karanA bhI bAhya liGga hai| bhAva-rahita arthAt mithyAdRSTi muniyoMkA bAhya liGga nizcaya se akAryakara hai arthAt mokSa. ko dene vAlA nahIM hai / yadyapi dravyaliGgo muni nava praveyaka taka utpanna For Personal & Private Use Only Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 110-111] bhAvaprAbhRtam bhAvarahiyANaM ) akArya bhavati sphuTamiti nizcayena bhAvarahitAnAM mithyAdRSTInAM digambarANAM / AhArabhayapariggahamehuNasaNAhi mohiosi tumaM / bhamio saMsAravaNe aNAikAlaM aNappavaso // 110 // AhArabhayaparigrahamaithunasaMjJAbhiH mohitosi tvam / bhramitaH saMsAravane anAdikAlamanAtmavazaH / / 110 // ( AhArabhayapariggahamehuNasaNNAhi mohiosi tuma ) AhArabhayaparigrahamaithunasaMjJAbhirmohita AtmarUpAccalitaH pracalitaH pracyutaH, asi-bhavasi, tuma-tvaM he jova / ( bhamio saMsAravaNe ) bhrAntaH paryATIstvaM saMsAravane narakatiryakkumanuSyakutsitadevagahane / (aNAikAlaM) anAdikAlaM pUrvakAle / ( aNappavaso ) anAtmavazaH na AtmA mano vaze yasya so'nAtmavazaH viSayakaSAyAnyAyaraJjitahRdaya ityarthaH / / bAhirasayaNatAvaNatarumUlAINi uttaraguNANi / pAlahi bhAvavisuddho pUyAlAhaM na IhaMto // 111 // bahiHzayanAtapanatarumUlAdIn uttaraguNANi / pAlaya bhAvavizuddhaH pUjAlAbhaM anAhamAnaH // 111 / / hote haiM tathApi deva pada pAnA munikA lakSya na honese usakI yahA~ vivakSA nahIM kI gaI hai // 109 // _ gApA he jIva ! tU AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ina cAra saMjJAoMse mohita ho parAdhIna haA saMsAra rUpI aTavI meM anAdi kAlase bhramaNa kara rahA hai / / 110 // vizeSArtha-saMjJAkA artha abhilASA hai / ye abhilASAeM AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ke bhedase cAra prakAra kI haiN| inase mohita huA jova 'sva svarUpa se cyuta hokara bAhya padArthoM meM ramane kI icchA karane lagatA hai / inase pIr3ita hue jIvakA mana svAdhIna nahIM rahatA kintu viSaya kaSAya aura anyAya se anurajita hokara parAdhIna ho jAtA hai| yahA~ AcArya, muniko saMbodhate hue kahate haiM ki he mune ! ina saMjJAoMke cakrameM par3akara tUne anAdi kAlase naraka tiryaJca kumanuSya aura nIca deva gati rUpI bohara baTavI meM paribhramaNa kiyA hai aba tero muni avasthA hai ataH unakI orase sarvathA manakI pravRtti ko dUra haTA // 110 / / . gAcArya-he sAdho ! tU bhAvase zuddha hotA havA svAti, lAma gADi For Personal & Private Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 SaTnAmRte - [5. 112-. (bAhirasayaNattAvaNatarumUlAINi uttaraguNANi ) bahiHzayanAtapanatarumUlAvAn uttaraguNAn pAlayeti sambandhaH / zItakAle'nAvRtasthAne sthiti kuru / uSNakAle AtapanayogaM ghara / varSAkAle tarumUle tiSTha / vRkSaparNopari patitvA yajjala yatyupari patati tasya prAsukatvAdvirAdhanA'pkAyikAnAM jIvAnAM na bhavati dviguNavarSAkaSTaM ca bhavatIti kAraNAt varSAkAle tarumUlasthiterupayogaH, anyathA kAtaratvaprasakteH / ete trayo'pi yogA uttaraguNAH kathyante / ( pAlahi bhAvavisuddho ) ( pAlaya bhAvavizuddhaH ) tatvabhAvanAnirmalamanAH sanniti bhAvaH / ( pUyAlAhaM na Ihato ) pUjAlAbhakhyAtyAdikamanIhamAno'nicchanniti zeSaH / / bhAvahi paDhamaM taccaM vidiyaM tadiyaM cautthapaMcamayaM / tiyaraNasuddho appaM aNAiNihaNaM tivaggaharaM // 112 // bhAvaya prathamaM tatvaM dvitIyaM tRtIyaM caturthapaJcamakam / trikaraNazuddhaH AtmAnaM anAdinidhanaM trivargaharam / / 112 / / ( bhAvahi paDhamaM taccaM ) bhAvaya he jIva | tvaM zraddhehi, kiM tat ? prathamaM tatvaM jIvatatvaM / ( vidiyaM ) dvitIyaM tatvamajovasaMjJaM pudgaladharmAdharmakAlAkAzalakSaNaM / ko icchA na kara, bAhyazayana AtApana yoga ora vRkSa mUla nivAsa Adi guNoMkA pAlana kara // 111 // vizeSArtha-zIta kAlameM khule sthAna para zayana karanA abhravAsa yoga hai| uSNa kAlameM parvatakI zikhara Adi saMtapta sthAnoM para baiThakara dhyAna karanA AtApana yoga hai aura varSAkAla meM vRkSa ke nIce baiThakara dhyAna karanA varSAyoga hai / vRkSake nIce baiThane para munike zarIra para jo pAnIko bUdeM par3atI haiM ve prAsuka hotI haiM ataH usase jala-kAyika jIvoMkA vighAta nahIM hotA tathA thor3A thor3A pAnI par3anese varSAkA kaSTa dUnA hotA hai isaliye varSAkAla meM vRkSake nIce baiThakara varSAyoga karane kI vidhi hai anyathA munike kAtara-panekA prasaGga AtA hai| ye tInoM yoga uttara guNa kahalAte haiN| he mune ! pUjA lAbha-laukika mAna pratiSThA Adiko icchA na rakhatA huA tU vizuddha bhAvase ina uttara guNoMkA pAlana kara // 111 // gAthArtha-he jIva ! tU prathama-tatva-jIva, dvitIyatatva-ajIva, tRtIyasatva-Asrava caturtha tatva-bandha, paJcamatatva-saMvara, SaSTha tatva-nirjarA aura saptamatatva-mokSa ina sAta tatvoMko zraddhA kara tathA mana vacana kAyase zuddha hotA huA, dharma artha evaM kAma rUpa trivarga ko harane vAle-mokSa svarUpa anAdi nidhana AtmA kA dhyAna kara // 11 // For Personal & Private Use Only Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 113] bhAvaprAbhRtam ( tadiyaM ) tRtIyaM tatvaM AsravanAmadheyaM / ( cautthapaMcamayaM ) caturtha bandhanAmadheyaM, paMcamakaM tatvaM saMvarAbhidhAnaM nirjarA SaSThaM tatvaM, mokSaH saptamaM tatvaM / ( tirayaNasuddho appaM ) trikaraNazuddhaH sannAtmAnaM bhAvahi bhAvaya, alpaM vA stokakAlaM antarmuhUrtakAlaM / kathaMbhUtamAtmAnaM, (aNAiNihaNaM ) anAdinidhanaM AdyantarahitaM / ( tivagaharaM ) dharmArthakAmavargatrayajitaM sarvakarmakSayalakSaNamokSasahitaM nizcayAt / jAva Na bhAvai taccaM jAva Na citei citaNIyAI / tAva Na pAvai jIvo jaramaraNavivajjiyaM ThANaM // 113 // .. yAvanna bhAvayati tatvaM yAvanna citayati ciMtanIyAni / tAvanna prApnoti jIvaH jaramaraNavivajitaM sthAnaM // 11 // (jAva Na bhAvai taccaM) yAvatkAlaM na bhAvayati, kiM ? tatvaM saptasaMkhyaM jIvAjIvAsavabandhasaMvaranirjarAmokSalakSaNaM, tanmadhye nijAtmatatvaM mokSakAraNaM apare . vizeSArtha yahA~ AcArya ne gAthAke pUrvArdhameM samyagdRSTi jIvakI bahirmukhI pravRtti kA varNana karate hue kahA hai ki tU jIva ajIva Adi sAta tatvoMkI bhAvanA kara aura antarmukhI pravRtti kA varNana karate hue uttarArdha meM kahA hai ki tU mana vacana kAyase zuddha hokara arthAt tInoM yogoM ke nimittase honevAlI bahirmukhI pravRtti se nivRtta hokara anAdi nidhana eka AtmA kI bhAvanA kara / terI yaha AtmA dharma, artha aura kAma isa trivarga se rahita hokara apavarga rUpa hai-mokSa rUpa hai| * jisameM cetanA pAI jAtI hai vaha jIva hai| cetanA se rahita ajIva tatva hai / isake pudgala dharma adharma AkAza aura kAla ye pA~ca bheda haiN| ina pAMca bhedoM meM dharma adharma AkAza aura kAlase isa jIvakA kacha advita nahIM hotA parantu pudgala dravyake bheda karma-vargaNA aura no karma vargaNAke saMyogase isa jIvakI saMsAra dazA bana rahI hai| AtmA aura karma kA saMyoga jina bhAvoM se hotA hai vaha Asrava hai| AtmA aura karma-pradezoM kA kSIra nIra ke samAna eka kSetrAvagAha honA bandha hai| navIna Asrava kA ruka jAnA saMvara hai| sattA meM sthita karmoMkA ekadeza kSaya honA nirjarA hai aura samasta karma paramANuoMkA sadA ke liye Atma-pradezoM se sambandha chuTa jAnA mokSa hai / / 112 // gAthArtha-jaba taka yaha jIva na tatva kI bhAvanA karatA hai aura na cintanIya padArthoM kA cintavana karatA hai taba taka jarA aura maraNa se rahita parama nirvANa pada ko nahIM prApta hotA hai // 113 // For Personal & Private Use Only Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 SaTprAbhRte [ 5.113 jIvAH zuddhabuddha kasvabhAvA nijAtmA ca / ajIvatatva pudgalo dharmo'dharmaH kAla AkAzazca / tatraSTasragvanitAdirUpaH pudgalaparyAyo mohotpAdako rAg2ajanakaH, zastraviSakaNTakazatruprabhRtidveSakArakapudgalaparyAyaH / so'pyAstravanimittaH karmabandhakAraNaM, zuddhaAhArAdigRhItaH zuddhadhyAnAdhyayanakAraNatvAt saMvara nirjarAkAraNatvAt so'pi mokSapratyayaH, azuddha AhAro gRhItaH carmAdispRSTatayA durSyAnotpAdakatvAdAsravabandhakAraNaM / ityAdi pudgalasya heyopAdeyayuktitayA vicAro jJAtavyaH / athavA pudgaladravyameva jIvasya bandhakAraNatvAduHkhakAraNaM paramArthatayA heya eva / dharmastu narakAdigati sahAyakArakatvAddheyaH svargamokSagatikArakatvAdupAdeyaH / adharmastu svargamokSasthAnAdau munInAM dhyAnAdhyayanAdikAle sthitihetutvAdupAdeyaH / narakaniko vizeSArtha - tatva sAta haiM- 1 jIva, 2 ajIva, 3 Asrava, 4 bandha, 5 saMvara, 6 nirjarA aura 7 mokSa / ina sAta tatvoMmeM nija Atma-tatva mokSa kA kAraNa hai kyoMki vahI AdAna kAraNa honese mokSa paryAya rUpa pariNamana karatA hai / nimitta kAraNa kI apekSA zuddha buddheka svabhAva se yukta anya jIva tathA apanI pUrva paryAya gata AtmA bhI mokSakA kAraNa hai| ajIva tatvake pudgala, dharma, adharma, kAla aura AkAza ye pA~ca bheda haiN| inameM iSTa mAlA tathA strI Adi rUpa pudgala paryAya mohako utpanna karane vAlI tathA rAga kI janaka hai aura zastra viSa kaNTaka tathA zatru Adi rUpa pudgala paryAya dveSa - janaka hai| vaha pudgala dravya Asrava kA nimitta tathA karma-bandhakA kAraNa hai / yadi zuddha AhAra Adi rUpa pudgala dravya grahaNa meM AtA hai to vaha zuddha dhyAna tathA adhyayana kA kAraNa honese saMvara aura nirjarA kA kAraNa hotA hai tathA paramparA se mokSa kA bhI kAraNa hotA hai / yadi camar3e Adi ke sparza se dUSita azuddha AhAra rUpa pudgala dravya grahaNa meM AtA hai to vaha khoTe dhyAnakA utpAdaka honese Asrava aura bandha kAhI kAraNa hotA hai / ityAdi rUpa se pudgala dravya kI heyatA aura upAdeyatAkA vicAra karanA cAhiye / athavA paramArthase pudgala dravya hI bandha kA kAraNa honese jIvake duHkhakA kAraNa hai, ataH vaha heya hI hai ] dharma dravya narakAdi gatiyoM kI prApti meM sahAyatA karatA hai isaliye heya hai aura svarga tathA mokSa kI prApti meM sahAyaka honese upAdeya hai / adharma dravya svarga tathA mokSa sambandhI sthitikA tathA dhyAna adhyayana Adike kAla meM muniyoM kI sthiti kA hetu honese upAdeya hai tathA naraka aura nakota Adi kI sthiti kA kAraNa honese heya hai| kAla dravya svarga aura mokSa Adi meM honevAlI vartanAkA kAraNa honese upAdeya hai aura narakAdi For Personal & Private Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 114 ] bhAvaprAbhRtam 495 tAdisthitikAraNatve heyaH / kAlastu svargamokSAdau vartanApratyayatvAdupAdeyaH, narakAdiparyAyavartanAkAraNatvAddhayaH / AkAzaH samavasaraNasvargamokSAdAvavakAzadAyakaguNatvAdupAdeyaH / narakanigodAdisthAnAvakAzavAnadAyakatvAddhayaH / ninidAnaviziSTatIthaMkaranAmakarmAsrava upAdeyo mokSahetutvAt / narakAdigartAdinipAtahetutvAdanya Asravo heyaH / tIrthakaranAmakarmahetuzcaturvidho'pi bandha upAdeyaH, saMsAraparyaTanakArItaro bandho heyaH / saMvara upAdeyaH / nirjarA copAdeyA munInAM sambandhinI / mokSaH sarvathApyupAdeyo'nantajJAnAdicatuSTayakAraNatvAditi saptatatvAni yAvanna bhAvayati / ( jAva Na citei citaNIyAI) yAvanna cintayati cintanIyAni dharmyazuklaghyAnAni anuprekSAdIni ca / ( tAva Na pAvai jIvo) tAvanna prApnoti jIva AtmA / (jaraNamaraNavivajjiyaM ThANaM) jarAmaraNavijitaM sthAnaM paramanirvANapadamiti zeSaH / pAvaM 'payai asesaM puNNamasesaM ca payai prinnaamo| pariNAmAdo baMdho mukkho jiNasAsaNe diTTho // 114 // pApaM pacati azeSaM puNyamazeSaM ca pacati pariNAmaH / pariNAmAbandhaH mokSo jinazAsane diSTaH // 114 // paryAyoM kI vartanAkA kAraNa honese heya hai / AkAza dravya samavasaraNa svarga tathA mokSa Adi meM avakAza denevAle guNa se yukta honeke kAraNa upAdeya hai aura naraka nigodAdi sthAnoM meM avakAza dAna deneke kAraNa heyaM hai / mokSakA kAraNa honese nidAna rahita tIrthakara prakRti nAmaka sAtizaya puNya prakRti kA Asrava upAdeya hai aura naraMkAdi garta meM patana kA kAraNa honese anya Asrava heya hai| tIrthaMkara nAma karma kA hetu honese cAroM prakAra kA bandha upAdeya hai tathA saMsAra paribhramaNa kA kAraNa honese anya bandha heya hai| saMvara upAdeya hai| muniyoM kI. nirjarA bhI upAdeya hai, aura ananta jJAnadarzana Adi catuSTayakA kAraNa honese mokSa sabhI prakAra se upAdeya hai|] . isa taraha se jaba taka yaha jIva sAta tatvoM kI bhAvanA nahIM karatA hai tathA dharmya dhyAna, zukla dhyAna aura anitya Adi anuprekSA kA cintavana nahIM karatA hai taba taka jarA aura maraNa se rahita sthAnako arthAt parama nirvANa padako nahIM prApta hotA hai // 113 // __gAthArtha bhAva ho samasta pApa ko pacAtA hai arthAt nirjIrNa 12. 50 jayacandreNa svakRta-vacanikAyAM 'payai' sthAne 'havA' pAThaH svIkRtaH / For Personal & Private Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 paTjhAmRte [5. 114(pAvaM payaha asesaM ) pApaM pacati azeSa, sarva pApaM pariNAmaH pacati nibarapati nijAtmapariNAmo bhAvanA niHzeSaH pApaM dUrIkaroti / ukta pa nAmamAtrakathayA parAtmano bharijanmakRtapApasaMkSayaH / bodhavRttarucayastu tadgatAH kurvate hi jagatAM pati naram // 1 // (puNNamasesaM ca payai pariNAmo) puNyaM azeSaM sarvaM ca sarvamapi pacati vistArayati melayati, ko'sau ? pariNAmaH nijazuddhabuddha kasvabhAvAtmabhAvanA jinasamyaktvaM ca / tathA coktaM ekApi samartheyaM jinabhaktirdurgati nivArayitum / puNyAni ca pUrayitu dAtu muktizriyaM kRtinaH // 1 // karatA hai, bhAva hI samasta puNya ko pacAtA hai arthAt vistIrNa karatA hai, jina--zAsanameM bhAvase hI bandha aura bhAva se hI mokSa kahA gayA hai / / 114 // vizeSArtha-pariNAma kA artha bhAva hai aura bhAvase nija zuddha buddhakasvabhAva AtmA kI bhAvanA athavA jina-samyaktva kA grahaNa hotA hai| nija zuddha-buddhaka-svabhAva kI bhAvanA se samyagdarzana kA bodha hotA hai bhAvakI mukhyatAse kathana karate hue AcArya kahate haiM ki bhAva hI samasta pApako pacAtA hai arthAt nijAtma pariNAma rUpa bhAvanA hI samasta pApako. dUra karatI hai / jaisA ki kahA gayA hai nAmamAtra-paramAtmAke nAma mAtra kI kathA se aneka janmoM meM kiye hue pApa kA kSaya ho jAtA hai phira paramAtmA-sambandhI jJAna cAritra aura zraddhA ho to ve isa manuSyako jagat kA nAtha banA detI haiM arthAt yaha jIva siddha padako prApta ho jAtA hai| pariNAma arthAt bhAva hI isa jovake samasta puNyako pacAtA hai arthAt 'vistRta karatA hai athavA puNya kI prApti karatA hai| jaisA ki kahA gayA hai ekApi-yaha eka jina-bhakti hI durgati kA nivAraNa karane ke liye 1. saMskRta TIkAkAra ne 'pacati kA artha' vistRta karatA hai, kiyA avazya hai parantu paci vistAre dhAtukA rUpa paJcayati hotA hai, pacati nhiiN| ataH jo artha 'pApaM pacati azeSa' meM lagAyA hai vahI yahA~ bhI lagAnA caahiye| arthAt puNya karmakI nirA bhI pariNAma se hI hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 114 ] savedya zubhAyurnAmagotralakSaNaM tIrthaMkaranAmakarmAsAdhAraNapuNyaM pariNAmenaivopA jyaMta ityarthaH / tathA coktaM bhAvaprAbhRtam pariNAmameva kAraNamAhuH khalu puNyapApayonipuNAH / pApApacayazca suvidheyaH // 1 // tasmAtpuNyopacayaH 497 tathA ca samayasAraH 'AtmakRtaM pariNAmaM nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena // 1 // ( pariNAmAdo baMdho ) pariNAmAbandhaH prakRtisthityanubhAgapradezalakSaNazcatu vidho bandhaH puNyasambandhI pApasambandhI ca bandhaH saMjAyate / uktaM caparyADaTThi diaNubhAgappadesabaMdhA du caduvidho bNdho| jogA paryApadesA ThidiaNubhAgA kasAyado hoMti // 1 // samartha hai, jina bhakti hI puNya kI pUrNatA karane meM samartha hai aura jinabhakti hI kuzala manuSyako mokSa lakSmI pradAna karane meM samartha hai| 'sadvedyazubhAyurnAmagotrANi puNyam' isa ullekha ke anusAra sAtAvedanIya zubha AyuzubhanAma aura zubhagotra puNyakarma kahalAte haiM, tIrthaMkara nAmakarma bhI asAdhAraNa - lokottara puNyakarma hai isakI prApti bhI pariNAma arthAt bhAvase hI hotI hai / jaisA ki kahA gayA hai| pariNAmameva - nizcaya se kuzala manuSya puNya aura pApakA kAraNa pariNAma-bhAva ko hI kahate haiM isaliye puNyakA saMcaya aura pApakA apacaya karanA cAhiye / yahI Agama kA sAra hai-- dhAtmakRta -- AtmA ke dvArA kiye hue rAgAdi pariNAma ko nimitta mAtra pAkara pudgala dravya svayaM hI karmarUpa pariNama jAte haiM arthAt pudgala dravya-karmarUpa pariNamana karanemeM AtmAkA rAgAdi bhAva nimittakAraNa aura pudgaladravya svayaM upAdAna kAraNa hai prakRti sthiti anubhAga aura pradeza ke bheda se bAraha prakArakA athavA puSya aura pApake bhedase do prakArakA bandha pariNAma - bhAvase hI hotA hai / jaisA ki kahA gayA hai 1. puruSArtha siddhayupAye / ba paryAdivi - prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se bandha cAra prakArakA hotA hai| inameM se prakRti aura pradezabandha yoga ke For Personal & Private Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [5.115 ( mukkho jiNasAsaNe diTThI ) mokSaH sarvakarmaprakSa yalakSaNopalakSitaM paramanirvANa jinazAsane zrImadbhagadarhatsarvajJavItarAgama zAsane nirdiSTaH pratipAditaH pariNAmAdeveti nizcayaH, sa mokSakAraNabhUtaH pariNAma AtmanyekalolIbhAva iti bhAvArtha: / micchatta taha kasAyA'saMjamajogehi asuhalesaha / baMdhai asuhaM kammaM jiNavayaNaparamho jIvo // 115 // mithyAtvaM tathA kaSAyA asaMyamayogairazubhalezyeH / nAti azubhaM karma jinavacanaparAGmukho jIvaH // 115 // ( micchata taha kasAyA ) mithyAtvaM paMcavidhaM tathA tenaiva paMcaprakAra mithyAtvaprakAreNa kaSAyAH paMcaviMzatibhedAH / ( asaMjamajogehi asuhalesehi ) asaMyamo dvAdvazaviSaH, yogAH paMcadazabhedAH, evaM saptapaMcAzatkarmabandhapratyayAH kAraNAni AsravabhedA bhavantIti saMkSepArthaH / kathaMbhUtairetairAsravaH, azubhalezyaiH kRSNanIlakApotalezyAbalena saMjAtaiH / ( baMdhai asuhaM kammaM ) badhnAti azubhaM karma / ( jiNavayaNaparammuho jIvo ) jinavacanaparAGmukho jIvo midhyAdRSTirAtmA / 498 ke nimitta se hote haiM aura sthiti tathA anubhAga bandha kaSAya se hote haiN| samasta karmoM ke kSayase prApta hone vAlA jo parama- nirvANa hai vaha bhI pariNAma se hI hotA hai, aisA vItarAga sarvajJa devake zAsana meM kahA gayA hai / yahA~ pariNAma zabda se AtmA meM ekalolIbhAva - tanmayIbhAvakA grahaNa karanA cAhiye kyoMki aisA bhAva hI parama yathAkhyAMtacAritra hI mokSakA sAkSAt kAraNa hai // 114 // gAthArtha - jina-vacana se parAGamukha jIva, mithyAtva, kaSAya, asaMyama, yoga aura azubha lezyA ke dvArA azubha karma kA bandha karatA hai // 115 // vizeSArtha - mithyAtva ke pAMca bheda haiM, kaSAya ke paccIsa bheda prasiddha haiM, asaMyama arthAt avirati ke bAraha bheda haiM aura yoga ke pandraha bheda haiM / ye saba milAkara Asrava ke sattAvana bheda haiM / kaSAyake udayase anuraJjita yogakI pravRtti ko lezyA kahate haiM usake kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla ke bhedase 6 bheda hote haiM inameM prArambhake tona bheda azubha lezyAe~ haiM / jinavANIkI zraddhA aura jJAnase vimukha huA jIva mithyAdRSTi kahalAtA hai tathA vaha Upara kahe hue sattAvana AsravoM athavA kRSNa nIla aura kApota rUpa tIna azubha lezyAoM se pApakarmakA bandha karatA hai // 115 // For Personal & Private Use Only Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 116] bhAvaprAbhRtam 499 tavivarIo baMdhai suhakammaM bhaavsuddhimaavnnnno| duvihapayAraM baMdhai saMkheveNeva 'vajjariyaM // 116 // tadviparItaH badhnAti zubhakarma bhaavshuddhimaapnnH| dvividhapracAraM badhnAti saMkSepeNaiva kathitaM // 116 // ( taM vivarIo baMdhai ) tasmAjjinavacanaparAGmukhAnmithyAdRSTijIvAdviparItaH samyagdRSTijIvaH badhnAti, kiM ? zubhakarma-puNyakarma savaidyazubhAyurnAmagotralakSaNaM tIrthakaratvaM / kathaMbhUto jIvaH, ( bhAvasuddhimAvaNNo ) bhAvazuddhimApannaH pariNAmazuddhi prAptaH sadRSTijIva ityarthaH ( duvihapayAraM baMdhai) dvividhapracAraM dvayorbhedayoH pracAraM badhnAti / ( saMkheveNeva vajjariyaM ) saMkSepeNaiva kathitaM pratipAditam / gAthArya-mithyAdRSTise viparIta arthAt samyagdRSTi jIva bhAvoMkI . zuddhiko prApta hotA huA zubhakarmakA bandha karatA hai| isa prakAra yaha jova zubha-azubha donoM prakArake karmoMko bAMdhatA hai yaha saMkSepa se hI kahA hai / / 116 // vizeSArtha-UparakI gAthAmeM jina-vacanase parAGa mukha mithyAdRSTi jIvakA kathana kiyA thA, usase viparIta jina-vacanakA zraddhAlu samyagdRSTi * hotA hai / samyagdRSTi jIva bhAvoM kI zuddhiko prApta hotA huA puNya karmakA bandha karatA hai| sAtAvedanIya, zubhAyu-zubhanAma aura zubhagotra tathA tIrthaMkara prakRti ye puNya karma haiN| isa prakAra puNya aura pApa karmake bandha .. karane vAloM kA saMkSepase kathana kiyA hai // 116 / . (athavA isa gAthAkA yaha bhAva dhvanita hotA hai ki mithyAdRSTi se viparIta--samyagdRSTi jIva to zubha karma-puNya karmako bAMdhatA hai aura bhAvazuddhi arthAt zuddhopayoga ko prApta huA jIva puNya aura pApa donoM prakArake karmoke pracArako arthAt Asrava ko rokatA hai| azubhopayogakA dhAraka jIva, azubha karmakA bandha karatA hai, zubhopayogakA dhAraka jIva puNya karmakA bandha karatA hai aura zuddhopayogakA dhAraka jIva donoM prakArake karmoke pracAra ko rokatA hai / yadyapi gyArahaveM se terahaveM guNasthAna taka sAtAvedanIya kA bandha hotA hai tathApi sthiti aura anubhAga bandhase rahita honeke kAraNa vaha bandha nahIM ke barAbara hI hai|) 1. "kathebajjara-pajjara-sagdha-sAsa-sAha-cava-jappa-pisuNa-bolojvAlAH / " ityanena / eteSu pazAdeza kaSayatervajjarAdezo prAtaH / - For Personal & Private Use Only Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 SaTprAmRte [5. 117118NANAvaraNAvIhi ya aTThavikammehi veDhio ya ahaM / uhiUNa ihi payADami aNaMtaNANAiguNacittAM // 117 // zAnAvaraNAdibhizca aSTabhiH karmabhiH veSTitazcAham / dAdhvedAnIM prakaTayAmi anantajJAnAdiguNacetanAM / / 117 // . (pANAvaraNAdIhi ya ) mAnAvaraNAdibhizca jJAnAvaraNamAniryeSAM darzanAvaraNa-. vedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyANAM tAni jJAnAvaraNAdIni tainiAvaraNAdibhiH / cakArAduttaraprakRtibhiraSTacatvAriMzadadhikazataprakRtibhiH / tathA uttarottaraprakRtibhirasaMkhyAtAbhiraha veSTita iti sambandhaH / ( aTThavikammehi veDio ya ahaM ) aSTabhirapi karmabhirveSTitazcAhaM / apizabdAdanantAnantakarmabhirahaM veSTito varte / (uhiUna iNhi payaDami) dagdhvA bhasmIkRtya tAni karmANi ityupskaarH| iNhi idAnIM, prakaTayAmi / ( aNaMtaNANAigugacitA ) anantajJAnAdiguNacetanAmiti tAtparyam / / solasahassaTThArasa caurAsIguNagaNANa lkkhaaii| bhAvahi aNudiNu NihilaM asappalAveNa kiM bahuNA // 11 // zIlasahasrASTAdaza caturazItiguNagaNAnAM lakSANi / bhAvaya anudinaM nikhilaM asatpralApena kiM bahunA // 118 // ( sIlasahassaTThArasa ) zIlasahasrASTAdaza zIlAnAM sahasrANi maSTAdaza bhavanti tAni tvaM bhAvayeti smbndhH| (caurAsIguNagaNAma lakkhAI) catura gAvArya-samyagjJAnI muni vicAra karatA hai ki meM jJAnAvaraNAdi ATha karmose veSTita ho rahA hai so aba inheM bhasma kara ananta anAdi guNarUpa cetanAko prakaTa karatA hU~ // 117 // vizeSArya-jJAnAvaraNa darzanAvaraNa vedanIya mohanIya Ayu nAma gotra aura antarAyake bhedase karmokI mUla prakRtiyAM ATha haiN| inakI uttara prakRtiyA~ ekasau ar3atAlIsa haiM tathA uttara prakRtiyoM ko uttara prakRtiyAM asaMkhyAta haiN| ina saba karmoMse meM anAdikAla se veSTita calA A rahA hai aba apane puruSArtha se inheM bhasma kara meM ananta jJAnAdi guNoM kA svAmI banUMgA, aisA samyagjJAnI jIva vicAra karatA hai / / 117 // gAcArya he mune! atyadhika asatpralApa karane se kyA lAbha hai ? tU pratidina zIla ke aTThAraha hajAra tathA uttaraguNoMke caurAsI lAkha bhedoMkA bArabAra cintavana kara // 18 // For Personal & Private Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 118 ] bhAvaprAbhRtam 501 zItiguNagaNAnAM lakSANi / ( bhAvahi aNudiNu NihilaM ) bhAvaya anudinaM arhanazaM samagra 1 (asappalAveNa kiM bahuNA ) asatpralApena mithyAnarthakavacanena bahunA bahutareNa kiM na kimapi / aSTAdazazIlasahasrANAM vivaraNaM yathA - azubhamanovacanakAyayogAH zubhena manasA hanyante iti trINi zIlAni / azubhamanovacanakAya yogA zubhena vacasA hanyante iti SaT zIlAni azubhamanovacanakAyayogaH zubhena kAyayogena hanyante iti nava zolAni / tAni catasRbhiH saMjJAbhiguNitAni SatrizacchIlAni bhavanti / tAni paMcabhirindriyajayaiguM NitAni azItyagrazataM bhavanti / pRthvyaptejovAyuvanaspatihIndriyatrIndriyacaturindriyapaMcendriyasaMzyasaMzidayAbhirdazabhiguNitAni aSTAdazazatAni bhavanti / uttamakSamAdibhirdazabhiguNinAni aSTAdazasahasrANi bhavanti / athavA 1 vizeSArtha - AcArya kahate haiM ki nirarthaka vistArase lAbha nahIM / tU aTThAraha hajAra zIla aura caurAsI lAkha uttaraguNoM kA cintavana kara / aba zolake aTThAraha hajAra bhedoM kA varNana karate haiM mana vacana aura kAyake bheda se yogake tIna bheda haiM ye tInoM yoga zubhaazubhake bheda se do prakArake hote haiM tathA paraspara meM mizrita rahate haiM isaliye inake nau bheda ho jAte haiN| jaise azubha mana, vacana, kAya yoga, zubha manase ghAte jAte haiM isaliye tIna bheda hue / phira ve hI tIna azubha yoga, zubha vacana se ghAte jAte haiM isaliye tIna bheda hue aura phira ve hI tIna azubha yoga, zubha kAyase ghAte jAte haiM isaliye tIna bheda hue, saba milAkara yoga ke 9 bheda hue [ kahIM kahIM kRta kArita anumodanA aura mana vacana kAya ina tIna yogoMke saMmizraNa se zIlake nau bheda siddha kiye ] ina nau bhedoM meM cAra saMjJAoMkA guNA karane para chattIsa bheda hote haiN| una chattIsa bhedoM meM pA~ca indriya-jayoMkA guNA karane para ekasau assI bheda hote haiN| unameM pRthivI kAyika, jalakAyika, tejaskAyika, vAyu- kAyika, vanaspati- kAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, sainI paJcendriya aura asainI paJcendriya ina dasa prakArake jIvoMkI dayAke dasa bhedoMkA guNA karane para aTThArahasI bheda hote haiM / unameM uttama kSamA Adi dasa dharmokA guNA karane para aTThAraha hajAra bheda hote haiM / t * athavA ina aTThAraha hajAra bhedoMmeM sataraha hajAra do sau assI cetana sambandhI aura sAtaso bIsa acetana sambandhI bheda haiM / aba a sambandhI bhedoMkA kathana karate hai - For Personal & Private Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 SaTprAbhRte [5. 118azItyAdvizatAdhikasaptadazasahasrANi caitanyasambandhIni bhavanti viMzatyadhikasaptazatAni acetanasambandhIni bhavanti / tatrAcetanakRtabhedAH kathyante-kASTha-pASANa. lepa-kRtAH striyo manaHkAyakRtaguNitAH sstt| kRtakAritAnumataguNitA aSTAdaza / sparzAdipaMcaguNitA navatiH / dravyabhAvaguNitA azotyA zataM / kaSAyazcatubhiguNitA viMzatyadhikAni saptazatAni / caitanyasambandhIni azItyadhikadvizatAgrasaptadazasahasrANi, tadyathA-devI mAnuSI tirazcI ceti striyastisraH kRtakAritAnumataguNitA nava bhavanti / manovacanakAyaguNitAH saptaviMzatibhavanti / sparzarasagandhavarNazabdaguNitAH paMcatriMzadadhikaM zataM / dravyabhAvaguNitAH saptatyadhikadvezate / AhArabhayamaithunaparigrahacatasRsaMjJAbhiHguNitA azotyadhika sahasra / anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanacatuSkaSoDazakaSAyaguNitA azItyadhikadvizatAgrasaptadazasahasrANi bhavantIti cetanasambandhibhedAH / 720 + 17280-18000 / wwwmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm kASTha, pASANa aura lepase nirmita honeke kAraNa striyoMke tIna bheda haiN| ina tIna prakArakI striyoM meM manoyoga tathA kAyayoga kA guNA karane para chaha bheda hue / ina chaha bhedoMmeM kRta, kArita aura anumodanAkA guNA karane para advAraha bheda hue| ina aTThAraha bhedoM meM sparza Adi pAMcakA guNA karane para nabbe bheda hue inameM dravya aura bhAvakA guNA karane para ekasau assI bheda hue aura inameM cAra kaSAyoMkA guNA karane para sAta sau bIsa bheda hote haiN| Age cetana-sambandhI sataraha hajAra do sau assI bheda kahate haiM cetana strIke devI, mAnuSI aura tirazcIkI apekSA tIna bheda haiM unameM kRta, kArita aura anumodanA ke tIna bhedoMkA guNA karane para nau bheda hue| unameM mana, vacana, kAya ina tIna yogoMkA guNA karane para sattAIsa bheda hue, unameM sparza rasa gandha varNa aura zabda ina pAMcakA guNA karane para ekasau paiMtIsa bheda hue / unameM dravya aura bhAvakI apekSA do kA guNA karane para do sau sattara bheda hue / unameM AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ina cAra saMjJAoMkA guNA karane para eka hajAra assI bheda hue| unameM anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalana sambandhI solaha kaSAyoMkA guNA karane para satraha hajAra do sau assI bheda hote haiM / isa taraha acetana strIke 720 aura cetana stroke 17280, donoMke milAkara 18000 bheda hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 118 ] bhAvaprAbhRtam 503 'atha caturazItilakSaguNA vivriyante / tadyathA - hiMsA, anRtaM steyaM, maithunaM, parigrahaH, krodhaH, mAnaH, mAyA, lobhaH, jugupsAH, bhayaM, aratiH, ratiH, manoduSTatvaM, vacanaduSTatvaM, kAyaduSTatvaM, midhyAtvaM, pramAda pizunatvaM ajJAnaM, indriyAnigrahatvaM, ekaviMzatidoSA varjanIyAH / atikramavyatikramAticArAnAcArA ete catvAro doSA varNyante / 2 atikramo mAnasazuddhahAnirvyatikramo yo viSayAbhilASaH / tathAticAraH karaNAsatvaM bhaMgo hyanAcAra iha vratAnAM // 1 // guNAnAM caturazItirbhavati / sA caturazIti dazakAya saMyamairguNitA caturazItizatAni bhavanti / te dazazIlAvirAdhanaMguNitAH caturazItisahasrANi guNA bhavanti / kAstAH zIlavirAdhanAH ? strIsaMsargaH 1, sarasAhAraH 2, sugandhasaMskAraH 3, komalazayanAsanaM 4, zarIramaNDanaM 5, gItavAdizravaNaM 6, arthagrahaNaM 7, aba caurAsI lAkha uttaraguNoM kA varNana karate haiM- 1 hiMsA, 2 jhUTha, 3 corI, 4 maithuna, 5 parigraha, 6, krodha, 7 mAna, 8 mAyA, 9 lobha, 10 jugupsA, 11 bhaya, 12 arati, 13 rati, 14 manoduSTatA, 15 vacana duSTatA, 16 kAyaduSTatA, 17 mithyAtva, 18 pramAda, 19 pizunaMtA, 20 ajJAna aura 21 indriyAnigraha ye ikkIsa doSa chor3ane ke yogya haiM / inakI atikrama, vyatikrama, aticAra aura anAcAra ina cAra doSoM dvArA pravRtti hotI hai ataH ikkIsa meM cArakA guNA karane para caurAsI bheda hote haiN| atikramo -- mana kI zuddhikA naSTa honA atikrama hai, viSayoMkI abhilASA honA vyatikrama hai, kriyA karanemeM Alasya karanA aticAra hai aura vratoMkA bhaGga karanA anAcAra hai| Upara kahe caurAsI bhedoMmeM daza kAya sambandhI, daza saMyamoM arthAt sau kA guNA karane para caurAsI so bheda hote haiM / unameM zolakI daza virAdhanAoM kA guNA karane para caurAsI hajAra bheda hote haiM / prazna - zIla kI daza virAdhanAeM kauna kauna haiM ? uttara - 1 strI saMsarga, 2 sarasAhAra, 3 sugandhasaMskAra, 4 komala zayanAsana, 5 zarIra maNDana, 6 gIta vAditra zravaNa, 7 arthaM grahaNa, 2. darzanaprAbhUtasya navamagAthAyAH TIkAyAmapi varNanamasti / 1. dazakAyasaMyamabhedaiH pRthivyAkti jIvasamAsairityarthaH / For Personal & Private Use Only Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 SaTprAbhRte [5. 118kuzIlasaMsargaH 8, rAjasevA 9, rAtrisaMcaraNaM 10 / te AkampitAdidazAlocanAparihatibhirdazabhiguNitAH catvAriMzatsahasrAdhikASTalakSANi bhavanti / te dazabhidharmaH guNitAzcaturazItilakSA guNA bhavanti / atha dazakAyasaMyamAH ke ? ekendriyAdipaMcendriyaparyantAnAM jIvAnAM rakSA prANasaMyamaH paMcaviSaH / sparzanAdInAM paMcAnAmindriyANAM prasaraparihAra indriyasaMyamaH paMcavidhaH / ete dazakAyasaMyamA jJAtavyAH / dazAlocana doSA yathA Arkapiya aNumANiya jaM diLaM vAyaraM ca suhamaM ca / channaM sadAulayaM bahujaNamavvatta tassevI // 1 // asyA ayamarthaH-AlocanAM kurvan zarIre kampa utpadyate bhayaM karotItyAkampitadoSaH / aNumANiya-anumAnena doSaM kathayati yathoktaM na kathayatItyanumAna 8 kuzIla saMsarga, 9 rAjasevA aura 10 rAtri saMcaraNa, ye zolako dasa virAdhanAeM haiN| caurAsI hajAra bhedoM meM Akampita Adi AlocanA ke daza doSoM ke parihAra sambandhI daza bhedoMkA guNA karanese ATha lAkha cAlIsa hajAra bheda hote haiM tathA ina bhedoM meM daza dharmoMkA guNA karane para caurAsI lAkha bheda ho jAte haiN| prazna-daza prakArakA kAyasaMyama kauna hai ? uttara-pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika, ye pA~ca sthAvara tathA dvIndriya, trIndriya, caturira ndriya saMjJi paJcendriya aura asainI paJcendriya ina daza kAyake jIvoMkA daza prakArakA prANi-saMyama aura daza prakArakA indriya saMyama ye daza kAyasaMyama haiM, inake paraspara guNA karane para 100 bheda ho jAte haiN| prazna-AlocanA ke daza doSa kauna haiM ? uttara-Akampita, anumAnita, dRSTa, bAdara, sUkSma, channa, zabdAkulita, bahujana, avyakta aura tatsevo ye AlocanA ke daza doSa haiM / inakA vivaraNa isa prakAra hai Akampita-AlocanA karate samaya zarIra meM kampana honA arthAt kahIM adhika daNDa na de deM isa bhayase zarIrakA kAMpane laga jAnA Akampita doSa hai / athavA aisI dayanIya mudrA banAkara AlocanA karanA jisase AcArya aparAdhI sAdhuko durbala samajha adhika daNDa na de deN| ...... For Personal & Private Use Only Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 118] bhAvaprAbhUtam 505 doSaH / jaM diTuM-yatpApaM kenacidRSTaM takathayati, anyajAnannapi na kathayatIti yadRSTadoSaH / vAyaraM ca-sthUlaM pApaM prakAzayati sUkSma na kathayatIti bAdaradoSaH / suhamaMca-sUkSmaM alpaM pApaM prakAzayati sthUlaM pApaM na prakAzayatIti sUkSmadoSaH / channaM yadA ko'pi na bhavatyAcAryasamIpe tadakAnte pApaM prakAzayatIti channadoSaH / saddAulayaM yadA vasatikAdau kolAhalo bhavati tadA pApaM prakAzayatIti zabdAkuladoSaH / bahujaNaM-yadA vahavaH zrAvakAdayo militA bhavanti tadA pApaM prakAzayatIti bahujanadoSaH / avvatta-avyakta prakAzayati doSaM sphuTaM na kathayatItyavyaktadoSaH / tassevI-tatpApaM gurvagre prakAzitaM tatsarvathA na muMcati punarapi tadeva kurute sa tatsevI kathyate / athavA ya AcAryastaM doSaM karoti tadane pApaM prakAzayati nirdoSAcAryAne pApaM na prakAzayatIti tasevI doSaH daza dharmAstu prasiddhA vartante tena na vyaakhyaataaH| 2 anumAnita-jisameM muni, anumAna se doSa kahatA hai yathArtha nahIM kahatA, vaha anumAna yoga hai| 3 jo pApa kisI ne dekha liyA hai use hI kahatA hai anyadoSako jAnatA huA bhI nahIM kahatA hai, yaha dRSTa doSa hai| 4 sthUla pApako kahatA hai sUkSma pApako nahIM kahatA hai, yaha bAdara .doSa hai| ___5 sUkSma pApako hI kahatA hai sthUla ko nahIM, yaha sUkSma doSa hai / - 6 jaba AcArya ke pAsa koI nahIM hotA hai taba ekAnta meM pApako prakaTa karatA hai, yaha channa doSa hai| 7 jisa samaya vasatikA Adi meM mahAn kolAhala ho rahA ho usa samaya doSa kahanA zabdAkulita doSa hai / 8 jisa samaya bahuta se zrAvaka Adi ikaTThe hue hoM usa samaya doSa kahanA bahujana doSa hai| . 9 avyakta rUpa se doSa kahatA hai spaSTa nahIM kahatA yaha avyakta doSa hai| ___ 10 jo pApa guruke Age prakAzita kiyA hai use sarva prakArase chor3atA nahIM bAra bAra use hI karatA hai yaha tatsevI doSa hai, athavA jo AcArya usa doSakA svayaM sevana karatA ho vaha tatsevI hai / daza dharma prasiddha haiM ataH unakA kathana nahIM kiyA hai // 118 // ....... For Personal & Private Use Only Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .506 SaTprAbhRte [5. 119-- jhAyahi dhamma sukkaM aTTaraudaM ca sANa muttUNa / ruddaTTa jhAiyAI imeNa jIveNa cirakAlaM // 119 // dhyAya dhamyaM zuklaM AtaM raudra ca dhyAnaM muktvA / Artaraudre dhyAte anena jIvena cirakAlam // 119 // (jhAyahi dhamma sukkaM ) dhyAya-ekAgreNa cintaya / kiM ? karmatApannaM dharmya dharmAdanapetaM dhayaM / AjJApAyavipAkasaMsthAnalakSaNaM caturvidhaM dhayaM 'dhyAnamityumAsvAmisUcanAt / tathA zrIgautamasvAmivacanAddhayaM dhyAnaM dazavidhaM / tdythaa| apAyavicayaH 1, upAyavicayaH 2, vipAkavicayaH 3, virAgavicayaH 4, lokavicayaH 5, bhavavicayaH 6, jIvavicayaH 7, AjJAvicayaH 8. saMsthAnavicayaH .9, saMsAravicayazceti 10 / tathA zukladhyAnaM dhyAya pRthaktvavitarkavIcAraM 1, ekatvavitarkAvI - gAthArtha-isa jIvane AttadhyAna tathA raudradhyAna cirakAla se dhyAye haiM aba inheM chor3akara dharmyadhyAna aura zukladhyAnakA cintavana / kara // 119|| vizeSArtha-AttadhyAna aura raudradhyAna ye donoM khoTe dhyAna haiM / yaha jIva inakA cirakAla se cintavana karatA A rahA hai / AcArya kahate haiM ki mune ! aba tU AttaM aura raudra ina do dhyAnoM ko chor3akara dharmyadhyAna aura zukladhyAna kA cintavana kr| umAsvAmI ke kahe anusAra dharmyadhyAna ke AjJA-vicaya, apAya vicaya, vipAka vicaya aura saMsthAna vicaya ye cAra bheda haiM tathA gautama svAmI ke kahe anusAra dhabadhyAna ke daza bheda haiM jaise 1 apAya vicaya, 2 upAyavicaya, 3 vipAkavicaya, 4 virAgavicaya, 5 lokavicaya, 6 bhavavicaya, 7 jIvavicaya, 8 AjJAvicaya, 9 saMsthAnavicaya aura 10 saMsAra vicaya / inakA saMkSipta svarUpa isa prakAra hai-jIvakI vartamAna meM duHkha-pUrNa avasthA hai, isakA vicAra karanA apAya vicaya hai| isa duHkhase bacane ke upAya samyagdarzanAdikA cintavana karanA upAya vicaya hai| kisa karmake udaya se kyA phala milatA hai aisA vicAra karanA so vipAkavicaya hai| rAgI jIva sadA duHkha pAtA hai tathA rAga se ho bandha hotA hai, AtmA kA svabhAva rAgase rahita hai, aisA cintavana karanA so virAga vicaya hai| yaha caudaha rAjU pramANa loka, jIvoMse khacAkhaca bharA huA hai isameM eka bhI sthAna aisA nahIM jahA~ meM 1. "AjJApAyavikasaMsthAnaviSayAya bamya" iti sUtrasUcanAt / For Personal & Private Use Only Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 119] bhAvaprAbhRtam 507. cAraM 2, sUkSmakriyApratipAti 3, vyuparatikriyAniti 4 ceti / ( aTTarauI ca jhANa muttUNa ) AttaM raudraM ca dhyAnadvayaM muktvA parityajya / tatrArtadhyAnaM caturvidhaM iSTaviyogaH 1, aniSTasaMyogaH 2, pIDAcintanaM 3, nidAnaM ceti 4 / raudradhyAnaM caturvidhaM hisA utpanna na huA hU~ isa prakAra lokakA cintavana karanA loka vicaya hai / jIvake caturgati rUpa bhavoM kA vicAra karanA so bhavavica ya hai / jIvoM kI bhinna bhinna jAtiyoMkA cintavana karanA so jIva vicaya hai| bhagavAn vItarAga sarvajJa haiM, ataH unakI vANI meM asatyatA kA kucha bhI kAraNa nahIM hai vaha AjJA mAtra se grAhya hai, aisA cintavana karanA AjJA vicaya hai / loka athavA chahoM dravyoM kI AkRtikA cintana karanA yahA~ sasthAnavicaya dharma dhyAna hai tathA paJca parAvartanoMkA svarUpa cintavana karanA saMsAra vicaya hai| ___ zukladhyAna ke cAra bheda haiM-pRthaktva vitarka vIcAra, ekatva vitarka avIcAra, sUkSmakriyApratipAtI aura vyuparatakriyAniti jisameM Agama ke kisI pada, vAkya yA artha kA tIna yogoMke Alambanase cintana kiyA jAtA hai vaha pRthaktvavitarka vIcAra nAmakA zukladhyAna hai| isa dhyAnameM artha, vyaJjana (zabda) aura yogoMmeM saMkramaNa-parivartana hotA rahatA hai tathA yaha aSTama guNasthAna se prArambha hokara gyArahaveM guNasthAna taka calatA hai| jisameM Agama ke kisI pada, vAkya yA arthakA tIna yogoM meM se kisI eka yogake Alambana se cintana hotA hai use ekatvavitarka zakladhyAna kahate haiM / isameM artha, zabda aura yogoMkA saMkramaNa nahIM hotA hai / jisa pada vAkya yA artha ko lekara jisa yogake dvArA dhyAna prArambha kiyA thA usIse antarmuhUrta taka cAlU rahatA hai| yaha bArahaveM guNasthAna meM prakaTa hotA hai / terahaveM guNasthAna ke antima antama'harta meM jaba manoyoga aura vacana yoga pUrNarUpase naSTa ho cukate haiM tathA kAya yoga bhI atyanta sUkSma dazA 'meM zeSa raha jAtA hai taba sUkSma kriyA pratipAti nAmakA zukladhyAna prakaTa hotA hai aura caudahaveM guNasthAna meM jaba kAya yoga bhI naSTa ho cukatA hai tathA saba prakAra kI halana calana rUpa kriyAe~ samApta ho jAtI haiM taba vyuparatakriyAnivarti nAmakA zukladhyAna prakaTa hotA hai| dharmyadhyAna paramparA se aura zukladhyAna sAkSAt mokSakA kAraNa hai parantu zukladhyAna kA jo prathama pAyA upazama zreNIvAle jIvake hotA hai usameM mokSakI anivArya kAraNatA nahIM hai kyoMki aisA jIva maraNa honepara svarga For Personal & Private Use Only Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 SaTprAbhUte [ 5.120 nandaH 1, anRtAnandaH 2, steyAnandaH 3, saMrakSaNAnandazceti 4 / (ruhaTTa jhAiyAI) raudrA dve dhyAne dhyAtAni ( dhyAte ) ( imeNa jIveNa cirakAlaM ) imena pratyakSI - bhUtena jIvenAtmanA cirakAla anAdikAlaM / dharmyaM zuklaM ca dhyAnadvayaM na dhyAtamiti bhAvArtha: / je ke vi davvasavaNA iMdiyasuhaAulA Na chiti / chidaMti bhAvasavaNA jhANakuThArehi bhavaruktvaM // 120 // yepi dravyazravaNA indriyasukhAkulA na chindanti / chindanti bhAvazravaNA dhyAna kuThAreNa bhavavRkSam // 120 // (je ke vi davvasavaNA) ye ke'pi dravyazravaNAH zarIramAtreNa digambarA antajinasamyaktvazUnyAH / ( iMdiyasuhaAulA Nachidati) indriyANAM sparzanarasanaprANacakSuH zrotralakSaNAnAM viSayANAM sukheSu AkulAH / kadA urvorupari vivakSitavanitAyAH pAdau vinyasya stanakanakakalazopari karapallavI vidhRtya sukhacumbanamadhurapAnamahaM kariSyAmIti spazanendriyasukhalampaTAH dhRtapAnapakvAnnavyaJjanazAlyannAdisvAdamahaM AttaMdhyAna cAra prakArakA hai - 1 iSTa viyoga, 2 aniSTa saMyoga, 3 pIDA cintana ( vedanA janya ) aura 4 nidAna / raudradhyAna ke bhI cAra bheda haiM- 1 hiMsAnanda, 2 mRSAnanda, 3 coryAnanda aura 4 saMrakSaNAnanda (parigrahAnanda) / ina sabake arthaM nAmase spaSTa haiM tathA pahale inakA vivecana bhI cukA hai // 119 // gAthArtha - jo koI dravya zramaNa haiM arthAt zarIra mAtra se digambara haiM ke tathA indriyasambandhI sukhoM se Akula rahate haiM ve dhyAna rUpI kuThAra dvArA saMsAra rUpI vRkSako nahIM chedate haiN| isake viparIta jo bhAva zramaNa haiM tathA indriya-sambandhI sukhoM se nirAkula haiM ve dhyAnarUpI kuThAra se saMsAra rUpI vRkSako chedate haiM // 120 // vizeSArtha - jo muni antaraGga meM jinasamyaktva se zUnya haiM tathA sparzana rasanA ghrANa cakSu aura zrotra ina pA~ca indriyoM ke viSaya - sambandhI sukhoMkI AkulatA meM nimagna rahate haiM / muni honepara bhI pUrvaM saMskAra vaza striyoM ke AliGganAdi kI icchA rakhate haiM, ghRta, peya padArtha, pakvAnna, athavA dhAna Adi anAja ke svAda kI abhilASA rakhate haiM, kapUra, kastUrI, candana, aguru tathA phUla Adi kI sugandhi ke sevana kI icchA rakhate haiM, striyoMke sundara aGgopAGgoM ko dekhane kI abhilASA rakhate haiM aura vINA For Personal & Private Use Only Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 509 -5. 120] bhAvaprAbhRtam grahISyAmi, kapUrakastUrIcandanAgurupuSpAdiparimalapAnaM vighAsyAmi, stanajaghanavadanavilocanavilokanaM praNeSyAmi, vINAvaMzasvaramaNDalanavayauvanakAminIgItamiraM rakheM zroSyAmIti paMcendriyaviSayamAkAMkSan vyAkulo'yaM jIvo bhavati / tatsarvaM pUrvamanantazo'nubhUtameva saMsAre, na kimapi durlabhaM vartate anyatrAtmasvarUpasamutpannasukhAmRtapAnAt / tathA coktaM adRSTaM ki kimaspRSTaM kimanAghrAtamazrutaM / kimanAsvAditaM yena punarnavamivekSyate // 1 // tathA cokta aGga yadyapi yoSitAM pravilasattAruNyalAvaNyavad bhUSAvattadapi pramodajanaka mUDhAtmanAM no satAm / 'ucchUnahubhiH zavaratitarAM kIrNazmazAnasthala labyA tuSyati kRSNakAkanikaro no rAjahaMsabrajaH // 1 // bAMsurI ke svara tathA nava yauvana se yukta striyoMke gIta mizrita zabdoMko sunane kI bhAvanA rakhate haiM ve nirantara vyAkula rahate haiN| paJcendriyoM ke ... ye saba viSaya isa jIvane saMsAra meM pahale ananta bAra bhoge haiM, ina viSayoM meM kucha bhI durlabha nahIM hai yadi durlabha hai to AtmasvarUpa se samutpanna sukha . . rUpI amRta kA pAna karanA hI durlabha hai / jaisA ki kahA bhI hai adRSTaM-isa saMsAra meM aisA koI padArtha nahIM hai jise isa jIvane pahale na dekhA ho, na chuA ho, na sUghA ho, na sunA ho aura na khAyA ho jisase navInake samAna dikhAI de / ... aisA hI aura bhI kahA hai... aGga-yauvana aura saundarya se yukta striyoMkA alaMkRta zarIra yadyapi mUrkha manuSyoM ke liye Ananda utpanna karane vAlA hai tathApi satpuruSoM ke liye nhiiN| kyoMki sUjakara phUle hue bahuta se murdose atyanta vyApta zmazAna ko pAkara kAle kauoM kA samUha hI saMtuSTa hotA hai, rAjahaMsoMkA samUha nhiiN| ... ucchanaH m0| For Personal & Private Use Only Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 SaTprAbhRte [5. 120tathA ca samasukhazIlitamanasAmazanamapi dveSameti kimu kaamaaH| sthalamapi dahati jhaSANAM kimaGga! punaraGgamagArAH // 1 // ityamRtacaMdraH / tathA ca zubhacaMdrabhagavAn varamAliGgitA kruddhA calallolAtra sapiNI / na punaH kautukenApi nArI narakapaddhatiH // 1 // tathA ca zubhacaMdraH mAlatIva mRdUnyAsAM viddhi cAGgAni yoSitAM / dArayiSyanti marmANi vipAke jJAsyasi svayaM // 1 // kAkaH kRmikulAkIrNe karake kurute ratim / yathA tadvadvarAko'yaM kAmI strIguhyamanthane // 2 // tathA ca somadevasvAmI cUrNigayena vairAgyabhAvanAmAhayuvajanamRgANAM bandhAyAnAya iva vanitAsu kuntalakalApaH / punarbhavamahIruhArohaaura bhI kahA haisamasukha-jinakA mana samatA sukhase sampanna hai unheM bhojana bhI dveSako prApta hotA hai taba kAma bhogoMkI bAta hI kyA hai ? machaliyoM ke liye jaba sthala bhI jalAtA hai taba aGgAroM kI kyA bAta hai ? yaha amRtacandra svAmI kA vacana hai| isI prakAra zubhacandra bhagavAn ne bhI kahA hai varamAliGgitA-kruddha evaM caJcala nAgina kA AliGgana kara lenA acchA parantu kautuka se bhI strIkA AliGgana karanA acchA nahIM hai kyoMki vaha naraka kA mArga hai| aura bhI zubhacandra bhagavAn ne kahA hai mAlatIva-ina striyoM ke zarIra ko tU mAlatI ke samAna komala mAnatA hai so bhale hI mAnatA raha parantu ye vipAka kAla meM tere marma ko vidIrgha kara deMge, yaha tU svayaM jAna jaaygaa| kAka-jisa prakAra kauA kIr3oM ke samUha se vyApta nara paJjara meM prIti karatA hai usI prakAra yaha becArA kAmI manuSya strIke guhya bhAgake manthana meM prIti karatA hai| isI prakAra somadeva svAmIne caNi gadya dvArA vairAgya bhAvanA kA varNana kiyA hai yuvajana-striyoM ke zarIra meM jo kezoMkA samUha hai vaha taruNa manuSya For Personal & Private Use Only Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 120] bhAvaprAmRtam 511 gopAya iva dhUlatollAsaH / saMsArasAgaraparibhramAya nauyugmamiva locanayugalaM / duHkhATavIvinipAtakaramiva vAci mAdhurya / mRtyugajapralobhanakavala ivAyamadharapallavaH / sparzaviSakandobheda iva payodharavinivezaH / yamapAzaveSTanamiva bhujalatAliGgana / utpattijarAmaraNavatmava balInAM trayaM / AlaMbhanakuNDamiva naabhimnnddlN| akhila. guNavilopanakharekheva romarAjIvinirgamaH / kAlavyAlanivAsabhUmiriva mekhalAsthAnaM / vyasanAgamanatoraNamivoranirmANaM / api ca bhrUrSanurdRSTayo vANAstrizUlaM ca balitrayam / hRdayaM kartarI yAsAM tAH kathaM na nu caNDikAH // 1 // guNagrAmavilopeSu sAkSAddItayaH striyaH / svargApavargamArgasya nisargAdargalA iva // 2 // . gUthakITo yathA gUthe rati kuruta eva hi / tathA svyameSyasaMjAtaH kAmI strIviDato bhavet // 3 // rUpI mRgoM ko bAMdhane ke liye mAnoM jAla hI hai / bhrakuTIrUpI latA kA jo ullAsa hai vaha punarjanma rUpI vRkSa para car3hane ke liye mAnoM upAya hI hai| netra yugala saMsAra rUpI sAgara meM ghumAne ke liye mAnoM do naukAe~ hI haiN| vacanoM kI madhuratA mAnoM duHkha rUpI aTavI meM girAne kA eka sAdhana hI hai| striyoMkA yaha adhara pallava mRtyu rUpI hAthI ko lubhAne ke liye mAnoM grAsa hI hai| stana maNDala sparza viSa ( jisake chUneke sAtha hI mRtyu ho jAya, aisA viSa ) ke kandakA mAnoM prAdurbhAva ho hai| bhujalatA kA AliGgana mAnoM yamarAjakA pAza veSTana hI ho arthAt bAMdhane kI rassI (leja) hI ho / nAbhike nIce vidyamAna tIna rekhA rUpa balitraya mAnoM janma jarA aura maraNa kA mArga hI ho| nAbhimaNDala mAnoM hatyAkA kuNDa ho ho / romarAjI ko utpatti mAnoM samasta gaNoM ko naSTa karane ke liye nakha ko rekhA hI hai| nitamba maNDala mAnoM yama rUpI sarpa kI nivAsa bhUmi hI hai aura jAMghoM kI racanA mAnoM duHkhoMke Agamana ke liye nirmita toraNa hI hai / aura bhI kahA hai bhUSanu-jinakI bhauMha dhanuSa hai, dRSTi bANa hai, valitraya trizUla hai aura hRdaya kaiMcI hai ve striyA~ caNDikA kaise nahIM haiM arthAt avazya haiM / guNagrAma-striyAM guNoMke samUha ko lupta karane ke liye sAkSAt durnIti svarUpa haiM aura svarga tathA mokSake mArgako rokane ke liye Armala haiN| .... gRSakITo-jisa prakAra viSThA kA kIr3A viSThA meM hI prIti karatA For Personal & Private Use Only Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhUte [5. 121evamindriyasukhAkulA indriyasukhavihvalA na chindanti bhavavRkSamiti sambandhaH / (chidaMti bhAvasavaNA) chindanti dvidhAkurvanti khaNDayanti bhavavRkSamiti sambandhaH / ke chindanti ? bhAvazravaNA jinasamyaktvaratnamaNDitahRdayasthalAH / ( mANakuDAreNa bhavarukkhaM ) dhyAnaM ghaHdhyAnaM zukladhyAnaM ca tadeva kuThAraH kuThAn vRkSAn iyati gRha,NAtIti kuThAraH, dhyAnameva kuThAro dhyAnakuThAraH karmataruskandhavidAraNatvAt / bhavavRkSaM saMsAratarumiti zeSaH / jaha dIvo gambhahare mAruyavAhAvivajjio jalai / taha rAyANilarahilo prANapaIvo vi pajjalaI // 121 // yathA dIpaH garbhagRhe mArutabAdhAvijito jvalati / tathA rAgAnilarahito dhyAnapradIpo'pi prajvalati // 121 // (jaha dIvo ganbhahare ) yathA dIpo jyotiH garbhagRhe'pavarake sthitaH san / . (mAjhyavAhAvivajjio jalai ) mArutasya sambandhinI mArutotpannA vAyoH saMjAtA, bASA pracalAciHkaraNalakSaNA pIDA tasyA vivajito jvalati jvalanakriyAM kurvANa udyotaM karoti / (taha rAyAnilarahio ) tathA rAgAnilarahito vanitAliMganAdiprItilakSaNarAgAnilarahito rAgajhaMjhAvAtavivarjito munAnapradIpaH prajvalati-ucotaM karoti / uktaM ca hai usI prakAra strI ke apavitra sthAna-yoni se utpanna huA kAmI puruSa strI ke amedhya sthAna meM prIti karatA hai| . isa taraha jo muni indriya sukha se vihvala haiM ve saMsAra rUpI vRkSako nahIM chedate haiN| kintu jo bhAvabhramaNa haiM jinakA hRdaya samyaktvarUpI ratnase alaMkRta hai ve dhaya'dhyAna aura zukladhyAna rUpI kuThAra se saMsAra rUpI vRkSa ko chedate haiN| gAcArya-jisa prakAra garbha gRhameM sthita dIpaka vAyu kI bAdhA se rahita hokara prajvalita hotA rahatA hai usI prakAra rAga-rUpI vAyu se rahita dhyAna-rUpI dIpaka bhI prajvalita hotA rahatA hai / / 121 // vizeSArtha-jisa gharameM vAyu kA saMcAra nahIM hotA hai usameM dIpaka kI lau sthira hokara jalatI rahatI hai| usI prakAra jisa munike hRdaya meM rAga rUpI vAyukA praveza nahIM hotA usameM dhyAna rUpI dIpaka acchI taraha prajvalita rahatA hai| isaliye he mune ! apane hRdaya ko rAga rUpI saMzA. vAyuse bcaao| kahA bhI hai For Personal & Private Use Only Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 513 -5. 122] bhAvaprAbhRtam jasu hiraNacchI hiyavaDai tAsu na baMbhu viyAri / ekkahi kema samaMti vaDha ! ve saMDA paDiyAri // 1 // uktaMca vRSTayAkulazcaNDamarujhaMjhAvAtaH prakIrtitaH / jhAyahi paMca vi gurave mNglcusrnnloypriyrie| parasurakheyaramahie ArAhaNaNAyage vIre // 122 // dhyAya paJcApi gurUn maGgalacatuHzaraNalokaparikaritAn / narasurakhecaramahitAn ArAdhanAnAyakAn vorAn // 122 // ( zAyahi paMca vi gurave ) dhyAya tvaM he mune ! he Atman ! paMcApi arhatsidAcAryopAdhyAyasavaMsAdhUna paMcaparameSThinaH kathaMbhUtAn paMcApi gurun, ( maMgalacausaraNaloyapariyarie ) maMgalalokottamazaraNabhUtAnityarthaH / malaM pApaM gAlayanti mUlAdunmUchayanti nimUlakASa kaSantIti maMgalaM / athavA maMgaM sukhaM paramAnandalakSaNaM lAnti dadatIti maMgalaM / ete paMcaparameSThino maMgalamityucyante / lokeSu bhUrbhuvaH svarlakSapeSu uttamA utkRSTA lokottmaaH| ete paMcaguravaH sarvebhyo'pi varyA ucyante / tathA jasu-jisake hRdaya paTa meM mRganayanI vidyamAna hai usake hRdaya meM brahmacarya kA vicAra nahIM raha sakatA kyoMki are mUrkha ! eka myAna meM do talavAreM nahIM rahatI haiN| jhaMjhAvAyukA lakSaNa koSakAroM ne kahA hai vRSTayAkula-varSAke sAtha jo teja vAyu calatI hai use jhaMjhAvAyu kahate haiM / yahA~ AcArya ne rAgako jhaMjhAvAyu kI upamA dI hai| gAthArya he Atman ! tU una pAMcoM parameSThiyoM kA dhyAna kara jo cAra maGgala, cAra zaraNa aura cAra lokottama rUpa haiM, manuSya deva aura vidyAdharoM se pUjita haiM, ArAdhanAoM ke svAmI haiM tathA karma rUpa zatruoM ko naSTa karane meM vIra haiM / / 122 // ..vizeSArtha-arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarvasAdhu ye pA~ca parameSThI haiN| ye ho pAMca guru kahalAte haiM / ye saba maGgala rUpa haiM, lokottama kama haiM aura zaraNabhUta haiM / jo mam arthAt pApako galA de, jar3ase ukhAr3a kara naSTa kara de, vaha maGgala hai athavA jo maGga arthAt paramAnanda rUpa sukhako deve vaha maGgala hai| paJca parameSThI ina donoM lakSaNoMse maka rUpa haiN| ye paJcaparameSThI adholoka va madhyaloka tathA Uvaloka For Personal & Private Use Only Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 SaTprAbhRte [5. 122zaraNaM-atimathanasamarthA ime paMcaguravo jIvAnAM zaraNaM pratipAdyante, causaraNazabdenAmI, arhanmaMgalaM ahallokottamAH arhaccharaNaM / siddhamaMgalaM siddhalokottamA siddhazaraNaM / sAdhumaMgalaM sAdhulokottamAH sAdhuzaraNaM / sAdhuzabdenAcAryopAdhyAyasarvasAdhavo labhyante / tathA kevalipraNotadharmamaMgalaM dharmalokottamAH dharmazaraNaM ceti dvAdazamaMtrAH sUcitAH catuHzabdeneti jJAtavyaM / ete dvAdazamaMtrAH praNavapUrvamAyAbIjabrahmA tabIjAkSarapUrvA lalATapaTTe gokSIravarNA likhitAzcintyante tathA coktaM maMtradvandve zravaNayugale nAsikAne lalATe vaktre nAbhI zirasi hRdaye tAluni bhrU yugAnte / dhyAnasthAnAnyamalabhatibhiH kIrtitAnyatra dehe teSvekasmin vigataviSayaM cittamAlambanIyam // 1 // ina tInoM lokoM meM uttama arthAt utkRSTa haiM / isaliye lokottama kahalAte haiN| tathA jIvoMkI pIr3A ke naSTa karane meM samartha haiM isaliye zaraNa kahe jAte haiM / AcAryoM ne paJca parameSThiyoMkA nimnalikhita bAraha mantroM meM samAveza kiyA hai 1 arhanmaGgalam, 2 arhallokottamA, 3 arhaccharaNam, 4 siddhamaGgalam, 5 siddha-lokottamA, 6 siddha-zaraNam, 7 sAdhu maGgalaM, 8 sAdhulokottamAH, 9 sAdhuzaraNam, 10 kevalipraNIta dharmamaGgalaM, 11 dharma lokottamAH, 12 dharma-zaraNam / ina bAraha mantroM kA cattAri daNDaka ke sAtha nimna prakAra pATha hotA hai 'cattArimaGgalaM arahaMtA maGgalaM siddhA maGgalaM sAhU maMgalaM kevali paNNatto dhammo maMgalaM / cattAri loguttamA arahaMtA loguttamA siddhAloguttamA sAhuloguttamA kevalipaNNatto dhammo loguttamo / cattAri saraNaM pavajjAmi arahate saraNaM pavanjAmi siddha saraNaM pavajjAmi sAhusaraNaM pavajjAmi kevali paNNatta dhamma saraNaM pavajjAmi / ' ___ isa mantroM meM sAdhu zabda se AcArya upAdhyAya aura sarvasAdhukA grahaNa hotA hai / ina mantroMko praNava bIja arthAt OM, mAyA boja arthAt hrIM aura brahmaznuta bIja arthAt zrIm ina bIjAkSaroM ke sAtha gAyake dUdhake samAna sapheda varNa dvArA lalATa taTa meM likha kara dhyAyA jAtA hai / jaisA ki kahA gayA hai netradvandve-nirmala buddhike dhAraka AcAryoMne isa zarIra meM netra yugala, karNayugala, nAsiko kA agrabhAga, lalATa, mukha, nAbhi, zira, hRdaya, tAlu For Personal & Private Use Only Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 123] bhAvaprAbhRtam 515 loyapariyarie-lokottamamaMtrasahitAnityarthaH / tathA cAnAdisiddhamaMtro gurUpadezAnmantavyaH / sUriNA tu sUrimaMtraH tilakamaMtro vRhallaghuzca nijagurusamIpAdupadezAt dhyAtavya iti bhAvArthaH / ( parasurakheyaramahie ) kathaMbhUtAn paMcagurUn, narasurakhecaramahitAn narANAM nRpAdInAM, surANAM saudharmendrAdInAM, khecarANAM vidyAdharacakravartinAM, mahitAn aSTavidhapUjAdravyarbhAvapUjAbhizca pUjitAn / punaH kathaMbhUtAn paMcagurUn, ( ArAhaNANAyage ) ArAdhanAyA nAyakAn svAmin ityarthaH / (vIre ) vIrAn karmazatrukSayakaraNasamarthA niti bhAvArthaH / NANamayabimalasIyalasalilaM pAUNa bhaviya bhAveNa / vAhijaramaraNaveyaNaDAhavimukkA sivA hoMti // 123 // jJAnamayavimalazItalasalilaM prApya bhavyA bhAvena / vyAdhijarAmaraNavedanAdAhavimuktAH zivA bhavanti / (pApamayabimalasIyalasalila ) jJAnena nivRttaM jJAnamayaM samyagjJAnameva vimalaM karmamalakalaMkarahitaM. zItalaM paramAlhAdalakSaNasukhotpAdaka etadvizeSaNatrayaviziSTaM aura bhrakuTiyugala kA anta bhAga ye dhyAna ke sthAna kahe haiN| inameM se kisI eka sthAna meM dUsarI orase haTAkara citta ko lagAnA caahiye| , ina mantroMke sAtha anAdi siddha mantrako guruupadeza se jAnakara usakA dhyAna karanA cAhiye / isI taraha sUrimantra aura choTA bar3A tilaka mantra nija guruke pAsase prApta kara usakA bhI dhyAna karanA caahiye| ye pAMcoM 'parameSTho manuSya deva aura vidyAdhara rAjAoM ke dvArA pUjA kI ATha dravyoM aura bhAva pUjA ke dvArA pUjita haiN| caturvidha ArAdhanA ke nAyaka haiM aura karma rUpa zatru oMkA kSaya karane meM samartha haiM / / 122 // - gAthArtha-bhavya jIva, jJAnarUpI nirmala jalako prApta kara jina bhaktike prabhAvase jarA aura maraNa rUpa rogako vedanA tathA dAhase mukta hote hue siddha ho jAte haiM / / 12 / / vizeSArtha jo ratnatrayako prApta karanekI yogyatA rakhate haiM ve bhavya kahalAte haiN| aise bhavya jIva, bhAva arthAt jina bhakti athavA jinasamyaktva se jJAna rUpI nirmala-rAgAdi karmamala kalaGkase rahita aura zItala-paramAlhAda rUpa sukhake utpAdaka jalako prAptakara vyAdhirUpa jarA maraNako vedanA tathA dAhase mukta hote hue siddha ho jAte haiM / yathArtha meM samyaktva rUpI lakSmI saMba sukhako denevAlI hai jaisA ki kahA - gayA hai For Personal & Private Use Only Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhUte salilaM jalamiti rUpakaM / ( pAUNa ) jJAnapAnIyaM prApya labdhvA / ke te, ( bhaviyaH) ralatrayayogyA bhavyajIvAH ( bhAveNa ) bhAvena jinabhaktyA / uktaM ca 'sukhayatu sukhabhUmiH kAminaM kAminIva sutamiva jananI mAM zuddhazIlA bhunaktu / kulamiva guNabhUSA kanyakA sapunItA jjinapatipadapadmaprekSiNI dRSTilakSmIH // 1 // ( vAhijaramaraNaveyaNaDAhavimukkA sivA hoMti ) vyAdhijarAmaraNavedanAdAhavimuktAH zivA bhavanti / jJAnajalaM pItvA jJAnajalamAkarNya tanmadhye buDitvA tadavagAhya paramamaMgalabhUtAH zivAH siddhA bhavanti / iti samyagjJAnamAhAtmyaM bhagavatA zrIkundakundAcAryeNa sUriNodbhAvita bhavatIti bhAvArthaH / jaha vIyammi ya daDDhe Na vi rohai aMkuro ya mahivIDhe / taha kammavIyadaDDhe bhavaMkuro bhAvasavaNANaM // 124 // yathA boje dagdhe naiva rohati aMkurazca mhiipotthe| tathA karmabIje dagdhe bhavAMkuro bhAvazravaNAnAM // 124 // (jaha bIyammi ya daDDhe) yathA yenaprakAreNa bIje dagdhe bhasmIkRte / (Na vi rohai aMkuro ya mahivI?) nApi naiva rohati prAdurbhavati / ko'sau ? aMkuraH abhinava sukhayatu-jisa prakAra sukhakI bhUmi strI kAmo puruSako sukhI karatI hai uso prakAra sukhakI bhUmi tathA jinendra bhagavAn ke caraNa kamaloMko avalokana karane vAlI samyagdarzana rUpI lakSno mujhe sukhI kare / jisa prakAra zuddha zola vratase yukta mAtA pUtrako rakSA karatI hai usI prakAra niraticAra zolavratoM se yukta samyagdarzana rUpo lakSmI mero rakSA kare aura jisa prakAra guNa rUpo AbhUSaNoM se yukta kanyA kulakA pavitra karatI hai usI prakAra mUlaguNa rUpo AbhUSaNoMse suzobhita samyagdarzana rUpo lakSmo mujhe pavitra kare / jJAna jala ko pokara, jJAna jalako sukara aura jJAna jalameM DUbakara bhavya jova ziva-paramamaGgala-bhUta-siddha hote haiM / isa prakAra bhagavAn kundakunda AcAryane samyagjJAnakA mAhAtmya prakaTa kiyA hai / / 123 // gAthArtha--jisa prakAra bIjake jala jAnepara pRthivI para nayA aMkura utpanna nahIM hAtA hai usI prakAra karma rUpo bojake jala jAne para bhAva munike saMsAra rUpI aMkura utpanna nahIM hotA // 124 // 1. rtnkrmshraavkaacaare| For Personal & Private Use Only Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 125] bhAvaprAbhUtam udbhijja udbhid, mahIpIThe bhUmitale / cakAra uktasamuccayArthaH, tena rAgadveSamohAdayo bhAvakarmazAkhAdayo'pi na rohanti / ( taha kammabIyadaDDhe ) tathA karmabIje dagdhe bhasmIkRte / ( bhavaMkuro bhAvasavaNANaM) bhavAGkaraH saMsArAMkuro janmalakSaNo nApi rohati na prAdurbhavati / keSAM, bhAvasavaNANaM samyagdRSTinirambarANAM durlakSyaparamAtmabhAvanAbhAvitAnAM bhedajJAnavatAM / uktaM ca durlakSyaM jayati paraM jyotirvAcAM gaNaH kavIndrANAM / / jalamiva vaje yasminnalabdhamadhyo bahiTuMThati // 1 // bhAvasavaNo vi pAvai sukkhAI duhAI davvasavaNo ya / iya gAuM guNadose bhAveNa ya saMjudo hoi // 125 // bhAvazravaNopi prApnoti sukhAni duHkhAni draSyazravaNazca / iti jJAtvA guNadoSAn bhAvena ca saMyuto bhava // 125 // va // 125 // vizeSArtha-bhAva muniyoMkI mahimA batalAte hue kundakunda svAmI kahate haiM ki jisa prakAra bIjake bhasma ho jAne para pRthivI ke pRSTha para navIna aMkura utpanna nahIM hotA hai usI prakAra karma rUpI bojake bhasma ho jAne para bhAva muniyoMke arthAt samyaktva sahita digambara mudrAke dhAraka athavA bar3I kaThinAI se lakSyameM Ane vAle paramAtmA kI bhAvanAse sahita bheda-vijJAnI muniyoMke saMsArarUpI aMkura utpanna nahIM hotA arthAt unheM phira janma dhAraNa nahIM karanA par3atA ve niyama se siddha ho jAte haiN| yathArtha meM paramAtmA kI bhAvanA atyanta durlakSya hai jaisA ki kahA bhI hai durlakSya-vaha durlakSya parama jyoti jayavaMta rahe jisameM bar3e-bar3e kaviyoMke vacanoM kA samUha vajra meM jalakI taraha bhItara praveza na pAkara bAhara hI lauTatA rahatA hai| ... isa gAthAmeM aMkuro ya ke sAtha jo cakAra diyA hai vaha samuccayArthaka hai ataH usase yaha artha sUcita kiyA hai ki dravyakarmarUpI bIjake bhasma ho jAne para rAgadveSa moha Adi bhAva-karmako zAkhA-prazAkhAeM bhI nahIM utpanna hotI haiM / / 124 // gAvArtha-bhAva zramaNa-samyagdRSTi muni sukhoMko prApta hotA hai aura dravya zramaNa mithyAdRSTi muni duHkhoMko prApta karatA hai isa prakAra donoMke guNa aura doSoMko jAnakara bhAva saMyukta hoo // 125 / / For Personal & Private Use Only Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51.8 SaTprAbhRte [ 5.125 ( bhAvasavaNo vi pAvai ) bhAvazravaNa: samyagdRSTi digambaro'piM nizcayena prApnoti labhate / kAni prApnoti ( sukkhAiM ) nijAtmotthaparamAnandalakSaNanikulatAsahitaparamAnantasaukhyAni ( duhAI davvasavaNo ya ) prApnotIti dIpakodyatAt duHkhAni zArIramAnasAgantukalakSaNopalakSitAnyasAtAni dravyazravaNo mithyAdRSTidigambaraH prApnoti / ca zabdAdgRhastho'pi sAvadyasaMyukto dhanapUjAsnapanarahitaH parvopavAsakAtaraH calamalinAGgarahita samyagdarzanadurvidho vratAticArabhagnapuNyapAdo dUrabhavyatayA gurucaraNanindaka Atmahito na bhavati / lauMkastu mahApApI jinaprati mAcchedako nArakI bhavati / tathA cAktaM - " savaM dharmamayaM kvacitkvacidapi prAyeNa pApAtmakaM kvApyetaddvayavat karoti caritaM prajJAdhanAnAmapi / tasmAdetadihAndharajjuvalanaM snAnaM gajasyAthavA mattonmattaviceSTitaM na hi hito gehAzramaH sarvathA // 1 // vizeSArtha - jo bhAva zramaNa hai arthAt jisane samyagdarzana ke sAtha digambara mudrA dhAraNa ko hai vaha nija AtmAse utpanna paramAnanda rUpa nirAkulatA se yukta utkRSTa ananta sukhoMko prApta hotA hai aura jo dravya zramaNa hai arthAt mithyAtva sahita digambara mudrAko dhAraNa karane vAlA hai vaha zArIrika, mAnasika aura Agantuka duHkhoM ko prApta hotA hai / 'davva savaNo ya' yahA~ jo 'ca' zabda diyA hai usase sUcita hotA hai ki jo gRhastha bhI sAvadya - pApa pUrNa kAryoMse sahita hai, dAna pUjA aura abhiSeka se rahita hai, parva ke dina upavAsa karane meM kAyara hai, sarvathA nirmala to dUra rahA cala malina aura aGgahIna samyaktva se bhI rahita hai, vratoM meM aticAra lagane se jisakA puNya rUpI paira bhagna ho gayA hai aura dUra bhavya hone se jo guru caraNoM kI nindA karatA hai vaha Atma- hitakArI nahIM hai / jina pratimA kA khaNDana karane vAlA loka mahApApI hai aura isa mahApApake phalasvarUpa marakara naraka gatikA pAtra hotA hai| gRhasthAzrama kI nindA karate hue kahA gayA hai - sarva dharmamayaM - gRhasthAzrama meM nirbuddhi manuSyoM kI bAta jAne do kintu prajJArUpI dhanake dhAraka buddhimAn manuSyoM kA bhI samasta caritra kahIM to dharmamaya hotA hai, kahIM pApamaya hotA hai aura kahIM ubhaya rUpa hotA 1. AtmAnuzAsane / For Personal & Private Use Only Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 126 ] bhAvaprAbhRtam ( iya gAuM guNadose ) iti jJAtvA guNadoSAn / ( bhAveNa ya saMjudo hoha ) bhAvena jinabhaktinijAtmabhAvanApaMcagurucaraNareNuraMjitabhAlasthalaH saMyuto bhava / evaM sati zaM sukhaM tena yukto bhava he mune ! he joveti sambodhanaM / titthayaragaNaharAI anbhudayaparaMparAI sokkhaaii| pAvaMti bhAvasahiyA saMkhevi jirNohi vajjariyaM // 126 // tIrthakaragaNadharAdIni abhyudayaparamparANi saukhyAni / prApnavanti bhAvasahitAH saMkSepena jinaiH kathitaM // 126 // (titthayaragaNaharAI ) tIrthakaragaNadharAdIni saukhyAnIti sambandhaH / tIrthakarANAM dharmopadezakAle tIrthakarAH kamalopari pAdau nyasyanti, azokavRkSacchAyAyAmupavizati, teSAmupari dvAdazayojanamabhivyApya devAH puSpavarSaNaM viracayanti, tAni hai| isaliye gRhasthoM kA caritra andhe puruSako rassI baTane ke samAna hai athavA hAthoke snAnake samAna hai athavA nazA meM masta yA pAgala manuSya ko ceSTAke samAna hai / yathArtha meM gRhasthAzrama sarvathA hitakArI nahIM hai| isa prakAra guNa aura doSoM ko jAnakara he mune! tU bhAvase saMyukta ho arthAt jina-bhakti aura nija AtmAkI bhAvanAse sahita hotA huA paJca guruoM kI caraNaraja se apane lalATataTa ko suzobhita kr| aisA karane se hI tU zaMyukta arthAt sukhase sahita ho sakegA // 125 // __ gAthArtha-bhAva sahita muni, tIrthaMkara aura gaNadhara Adike abhyudayoM kI paramparA rUpa aneka sukhoMko prApta hotA hai aisA saMkSepa se jinendra bhagavAn ne kahA hai // 126 // ___jinakI hRdaya-sthalI samyaktva rUpI cintAmaNi se alaMkRta hai aise bhAva muni tIrthaMkara aura gaNadhara Adike sukhoMko prApta hote haiN| dharmopadeza . . ke samaya tIrthaMkara kamaloM ke Upara paira rakhate haiM,' azoka vRkSakI chAyA meM virAjamAna hote haiM, unake Upara bAraha yojana taka kI bhUmiko vyApta kara deva puSpa-varSA karate haiM, una puSpoM ke mukha Upara kI ora, boMr3iyAM nocekI ora rahatI haiM / ye puSpa ghuTanoM paryanta barasate haiM, jaba muniyoMkA Agamana hotA hai taba muniyoM ko unameM mArga milatA rahatA hai, bhramaroM se sahita hote haiM, kamala utpala, kairava, indIvara, rAjacampaka, jAti, muktabandhana, 1. kamaloM ke Upara paira rakhanA vihAra ke samaya saMgata hotA hai / upadeza ke samaya ...to siMhAsana para antarIkSa padamAsana meM hI virAjamAna rahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 SaTprAbhRte [ 5. 126 tu puSpANi upari mukhAni adhovRntAni avatiSThante, jAnuparyaMtaM patati, munIna mAgamane munipuGgavA mArgaM labhante, bhramaraparItAni kamalotpalakairavendIvararAjacaM paMkajA - timuktabaMghanATTahAsavakulaketakamaMdArasundaraname rupArijAtasantAnakakalhArazuklaraktasevatrakamucukundavRndAni patanti, paMcAzallakSadvAdazakoTipaTahA aparANi ca vAditrANi veNuvallakipaNavamRdaMgatrivilatAlakAhalakambuprabhRtIni saMkhyAtItAni amba - racarakumArakarAsphalitAni 'samurvantarikSalakSANi dhvananti, sajalajaladharagarjitamiva svAmino yojanaikaM yAvaddhvanibhavyajanairAkarNyate, haMsAMsojjvalAni catuHSaSThicAmarANi patantyutpatanti ca, paMcazatadhanurunnataM siMhaviSTaraM bhavati, yojanakapramANaM sabhAmabhivyApya koTibhAskarayugapadudyo' tizarIratejo bhavati, tacca zAradenduparipUrNamaNDalamiva locanAnAM priyatamaM bhavati, ekadaNDAni uparyupari trINicchatrANi mastakopari saMbhavanti / ityAdIni catustrizadatizayapaMcakalyANAdIni jinottamAnAM sukhAni bAhyAni bhavanti, anantajJAnAnantadarzanAnantavIryAnantasukhAni cAbhyantarasukhAni bhagavatAM bhavanti / tathA bhAvazravaNA ( nAM ) gaNadharadevAnAM tIrthaMkarayuva rAjya saukhyAni bhavanti / ( abbhudayaparaMparAi sokkhAi ) indrapada - tIrthaMkara kalyANatrayalakSaNAni kalyANaparamparANi saukhyAni bhAvazravaNA abhyantara aTTAsa bakula ketakI mandAra sundara namerU pArijAta santAnaka kalhAra, sapheda gulAba, lAla gulAba aura mucukunda Adi phUloMke samUha barasate haiN| sAr3he bAraha karor3a dundubhi tathA bA~surI vINA paNava mRdaGga trivila tAla kAhala aura zaGkha Adi asaMkhyAta bAje devakumAroMke hAthoMse tAr3ita hote. hue pRthivI aura AkAza zabda karate haiN| jala sahita meghakI garjanA ke samAna bhagavAnkI divyadhvani eka yojana taka bhavyajIvoM ke dvArA sunI jAtI hai| haMsake paGkhoM ke samAna ujjvala cauMsaTha camara Dhore jAte haiM / pAMca saudhanuSa U~cA siMhAsana hotA hai| eka yojana taka sabhAko vyApta karake karor3oM sUryake eka sAtha phailane vAle prakAzake samAna bhagavAn ke zarIra kA teja hotA hai unakA vaha teja ( bhAmaNDala ) zarad Rtuke pUrNa candramaNDala ke samAna netroMko atyanta priya hotA hai / eka daNDa arthAt cAra hAtha kI U~cAI vAle tIna chatra Upara-Upara mastaka para lage hote haiM / ina sabako Adi lekara cauMtosa atizaya tathA paJcakalyANaka Adi bAhya sukha 1. 'samurvyantarikSalakSyANi' iti pAThaH samyak pratibhAti samantAt uvyaMntarikSayoH pRthivyAkAzayoH lakSyANi iti tadarthaH / 2. dudyoti ma0 / For Personal & Private Use Only Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 127] bhAvaprAmRtam 521 mahAmunayo bhujata iti bhAvArthaH / ( pArvati bhAvasahiyA) prApnuvanti labhante, ke te ? bhAvasahitA, samyaktvacintAmaNimaNDitamanaHsthalAH khalu digambarAH ( saMkhevi jiNehi vajjariyaM ) saMkhevisamAsenoktamidaM vacanaM jinaH kathitamiti bhaavaarthH| te dhaNNA tANa Namo daMsaNavaraNANacaraNasuddhANaM / bhAvasahiyANa NiccaM tiviheNa paNaTumAyANaM // 127 // te dhanyAstebhyo namaH darzanavarajJAnacaraNazuddhe bhyaH / bhAvasahitebhyo nityaM trividhena praNaSTamAyebhyaH // 127 / / ( te ghaNNA tANa Namo) te munipuGgavA dhanyAH puNyavantaH tebhyo'smAkaM zrIkundakundAcAryANAM namo namaskAro bhavatu namo'stu syAt / (daMsaNavaraNANacaraNasuddhANaM ) samyagdarzanasamyagjJAnasamyakcaraNAni zuddhAni niraticArANi yeSAM, samyagdarzanajJAnacAritrairvA ye zuddhAH karmamalakalaGkarahitA darzanavarajJAnacaraNazuddhA ye munipuGgavAH tebhyo namaH / kathaMbhUtebhyastebhyaH, ( bhAvasahiyANa ) bhAvena zuddhAtmapariNAmena jinasamyaktvena ca sahitAnAM saMyuktebhyaH ityarthaH / nanu namaHsvastisvAhAsvaSAlaMrvaSaDyoge caturtho bhavati tatkathamatra SaSThInirdezaH satyaM, saMskRte tadyoge caturthI proktA, na tu prAkRte / kathaM (Nicca ) nityaM sarvakAlaM namo-namostu ityasya vizeSaNamidaM kena kRtvA namaH, (tiviheNa ) manovAkkAyalakSaNena tIrthaMkara bhagavAn ke hote haiN| aura anantajJAna, anantadarzana, anantavIrya tathA anantasukha ye Abhyantara sukha tIrthaMkara bhagavAn ke hote haiN| bhAvazramaNa gaNadharoM ke bho sukhoMko prApta hote haiM, gaNadhara kyA haiM mAnoM tIrthaMkara rUpa rAjAke yuvarAja hI haiM / isake sivAya bhAvazramaNa indra pada Adi abhyudaya ko prApta hote haiN| aisA zrI jinendra bhagavAn ne saMkSepa se kahA hai // 126 / / gAvArtha-ve bhAvamuni dhanya haiN| darzana jJAna aura cAritra se zuddha tathA mAyAcArase rahita una bhAvamuniyoM ko merA manavacana kAyase nirantara namaskAra ho / / 127 // vizeSArtha-bhAvamuniyoM ke prati zraddhA prakaTa karate hue kundakunda svAmI kahate haiM ki ve bhAvaliMgI muni dhanya-bhAga haiM-bar3e puNyazAlI haiM jo niraticAra samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakvAritra se zuddha For Personal & Private Use Only Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 baTuprAbhUte [ 5.128 namaskAretra namo tu hAsyena / kathaMbhUtAnAM teSAM (paNaTThamAyANaM ) praNaSTA vinAza prAptA mAyA paravaMcanA yeSAM te praNaSTamAyAsteSAM / iDmitulaM viuvviya kiNNarakipurisaamarakhayarehi / tehi viNa jAi mohaM jiNabhAvaNabhAvio dhIro // 128 // RddhimatulAM vikRtAM kinarakimpuruSAmarakhacaraH / tairapi na yAti mohaM jinabhAvanAbhAvito dhIraH // 128 // ( iDimatulaM viuntriya ) RddhiH pUrvoktalakSaNA, atulA anupamA, vikurvitA vikriyAkRtA nijatadbhavAnyabhavatapomahimasaMjAtA / tathA ( kiNNarakipurisa amarakhayarehi ) kinnaraiH, kimpuruSaH amaraiH kalpavAsiprabhRtibhizca vihitA RddhiH / ( tehi viNa jAi mohaM ) tairapi kinnarakimpuruSAmarakhacarairapi mohaM na yAti lobha na gacchati / kosI, ( jiNabhAvaNabhAvio dhIro ) jinabhAvanayA nirmalasamyaktvena bhAvito vAsito dhIro yogIzvaraH / dhyeyaM prati dhiyamIrayatIti dhIraH / haiM, jo zuddha Atma-pariNAma athavA jina samyaktva se sahita haiM tathA jinakA mAyAcAra --para-pratAraNAkA bhAva naSTa ho cukA hai una bhAva-liMgI muniyoM ko merA manavacana kAyase nirantara namaskAra ho // 127 // gAthArtha - muniko tapa ke mAhAtmya ke atula RddhiyA~ svayaM prApta hotI haiM aura kinnara kimpuruSa svarga ke deva tathA vidyAdhara bhI vikriyA se aneka RddhiyA~ dikhalAte haiM parantu jinabhAvanA se vAsita ghora vIradRr3ha zraddhAnI muni una sabhI se moha ko prApta nahIM hotA hai || 128 || vizeSArtha - apane usI bhava tathA anya bhavake tapake mAhAtmya se ' muniko aneka anupama RddhiyA~ svayaM prApta hotI haiM tathA kinnara, kimpuruSa, kalpavAsI deva aura vidyAdhara bhI vikriyA zakti se atulya RddhiyA~ dikhalAte haiM parantu jo jina-bhAvanA arthAt nirmala samyaktva se vAsita hai aisA dhIra muni una sabase mohako prApta nahIM hotA arthAt lobhake vazIbhUta nahIM hotA jo dhyeya - cintanoya padArtha kI ora apanI dhI buddhi ko prerita kare vaha dhIra hai "dhyeyaM prati ghiyamIrayatIti dhIraH " tAtparya yaha hai ki samyagdRSTi muni apane svarUpa meM sadA niHzaMka rahatA hai, vaha bAhya pralobhanoM meM nahIM AtA // 128 // For Personal & Private Use Only Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 129-130] bhAvaprAbhRtam 523 kiM puNa gacchai mohaM parasurasukkhANa appasArANaM / jANaMto passaMto citaMto mokkha muNidhavalo // 129 // kiM punaH gacchati mohaM narasurasukhAnAmalpasArANAm / jAnan pazyan cintayan mokSaM munidhavalaH / / 129 / / (kiM puNa gacchai mohaM ) kiM punargacchati moha lobhaM / ( parasurasukkhANa appasArANaM ) narANAM nRpAdInAM sambandhinaH surANAmindrAdInAM devAnAM sambandhinAM saukhyAnAM mohaM lobhaM kiM gacchati-api tu na gacchati / kathaMbhUtAnAM saukhyAnAM, alpasArANAM stokaprazasyAnAM vA alpasvAdAnAmityarthaH / ( jANato passaMto) jAnannapi anubhUya dRSTvA jAnannapi, passaMto-pazyan pratyakSaM cakSubhyAM nirIkSamANo'pi / (citaMto mokkhamuNidhavalI ) cintayannapi vicArayannapi, kiM ? mokSaM sarvakarmakSayalakSaNaM mokSaM paramanirvANasukhaM anantasaukhyadAyakaM paramanirvANasukhaM jAnannapItyAdisambandhaH, munighavalaH munInAM muniSu vA dhavalo nirmalacAritrabharoddharaNadhuraMdharo vRSabhaH zreSTha ityarthaH / uttharai jA Na jarao royaggI jA Na Dahai dehaDi / iMdiyabalaM na viyalai tAva tumaM kuNahi appahiyaM // 130 // Akramate yAvanna jarA rogAgniH yAvanna dahati dehakuTom / indriyabalaM na vigalati tAvat tvaM kuru Atmahatam // 130 // gAthArtha-jo sarva karma-kSayarUpa mokSako jAna rahA hai, dekha rahA hai tathA usAkA cintana kara rahA hai aisA zreSTha muni, manuSya aura devoMke tuccha sukha meM mohako kaise prApta ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA / / 129 // vizeSArtha-jo ananta sukhako denevAle mokSako jAnatA hai, dekhatA hai aura cintavana karatA hai aisA cAritra ke bhArako dhAraNa karane vAlA - muni-vRSabha-zreSTha muni manuSya aura devoMke alpa svAda se yukta sukhoMke lobhako kyA phira prApta hotA hai ? arthAt nahIM hotaa| mokSake AtmIya sukhake samakSa viSaya-janya alpa-tama sukha vivekI manuSyako pralubdha nahIM kara sakatA hai| tAtparya yaha hai ki samyagdRSTi sAdhu sAMsArika sukhase sadA niHzaMka rahatA hai / / 129|| gAcArSa-he Atman ! jabataka bar3hApA AkramaNa nahIM karatA hai, ..abataka roga rUpI agni zarIra rUpo jhopar3I ko nahIM jalAtI hai aura For Personal & Private Use Only Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 SaTnA te [5. 130( uttharai jA Na jarao) Akramate yAvanna jraa| "chudotyArohAvA AkramaH" iti prAkRtavyAkaraNasUtreNa AkramaghAtorutthAra ityAdezaH / tahi utthAraha itIdRzaM rUpaM syAt ? prAkRte hrasvadIrghA mithaH bhavataH "acAmacaH prAyeNa" iti sUtreNa, tava nAsti doSaH "ADo jyotirudgameH" iti rucAdipAThAdAtmanepadaM / athavA utthArai jA Na jarA iti ca kvacit pAThaH ( royaggI jA Na uhai dehA~Da) rogAgniryAvanna dahati na bhasmIkaroti, kAM ? dehakuTI shriirprnnshaalaaN| ( idiyabalaM na viyalai ) indriyANAM cakSurAdInAM balaM sAmarthya yAvatkAlaM na .. vigalati / iMdiyabalaM na viyalaM iti pAThe indriyabalaM yAvadvikalaM hInaM na bhavati / ( tAva tumaM kuNahi appahiyaM ) tAvattvaM he munipuGgava ! kuru vidhehi, ki ? AtmahitaM mokSa sAdhayetyarthaH / uktaM ca jaba taka indriyoM kA bala kSINa nahIM ho jAtA hai taba taka tU Atma-hita / kara le // 130 // vizeSArtha-'uttharai' kI saMskRta chAyA Akramate hai| AG upasarga pUrvaka krama dhAtuke sthAna meM 'chandotthA rohA vA AkrameH' isa prAkRta vyAkaraNa ke sUtrase utthAra Adeza ho jAtA hai / 'acAmacaH prAyeNa' isa prAkRta vyAkaraNa sUtrake anusAra prAyaH hrasva ke sthAna meM dIrgha aura dIrgha ke sthAna meM hrasva svara kA prayoga hotA rahatA hai, isaliye utthArai ke sthAna para uttharai prayoga sadoSa nahIM hai athavA utthArai jANa jarA aisA bhI kahIM pATha hai, ataH isa pAThameM hrasva dorghakA prazna hI nahIM uThatA hai| 'AGo jyotirudgameH' isa sUtrase AkramatemeM Atmane padakA prayoga huA hai| bur3hApA manuSya ke zarIrako jarjara kara detA hai, roga rUpI agni zarIra rUpI parNazAlA ko kSaNabharameM jalA detI hai aura anta-anta taka manuSya kI indriyA~ zaktihIna ho jAtI haiM, usa dazA meM manuSya kucha karanA bhI cAhatA ho to nahIM kara sakatA, isaliye AcArya mahArAja bar3e karuNAbhAva se sambodhita karate hue kahate haiM ki he munipuGgava ! he muni zreSTha ! jaba taka bur3hApe ne AkramaNa nahIM kiyA hai, jaba taka roga rUpI agnine tumhAre zarIra rUpI parNazAlA ko nahIM jalAyA hai aura jaba taka iMdriyabala kama nahIM huA hai taba taka tU Atmahita krle| AtmA kA hita mokSa hai, use prApta karale / yaha mokSa manuSya zarIra ko chor3a anya zarIra se sAdhya bhI nahIM hai / kahA bhI hai For Personal & Private Use Only Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 131 ] bhAvaprAbhRtam 'palitacchalena dehAnnirgacchati zuddhireva tava buddheH / kathamiva paralokArthaM jarI varAkastadA smarasi || 1 || AtazokabhayabhogakalatraputraM - ryaH khedayenmanujajanma manorathAptaM / nUnaM sa bhasmakRtadhIriha ratnarAzi - muddIpayedatanumohamalImasAtmA // 2 // 2 azrotrIva tiraskRtA paratiraskArazrutInAM zruticakSurvIkSitumakSama tava dazAM dUSyAmivAndhyaM gataM / bhItyevAbhimukhAntakAdatitarAM kAyo'pyayaM kaMpa 3 niHzaGkhatvamaho pradIptabhavane'pyAse jarAjarjaraH 4 // 3 // chajjIva chaDAyadaNaM NiccaM maNavayaNakAyajoehi / kuru daya parihara muNivara bhAvi apuvvaM mahAsatta // 131 // SaT jIvaSaDAyatanAnAM nityaM manovacanakAyayogeH / kuru dayAM parihara munivara ! bhAvaya apUrvaM mahAsatva ! // 131 // palitacchalena - he satpuruSa ! jisa bur3hApemeM sapheda bAloMke bahAne terI buddhikI zuddhatA hI zarIra se nikala jAtI hai usa bur3hApe meM tU becArA paraloka ke prayojana kA kaise smaraNa karegA ? AtaMka - jo puruSa, bahuta bhArI manArathoM se prApta manuSya janmako roga zoka bhaya bhoga strI aura putroMke dvArA khinna karatA hai - naSTa karatA hai nizcita hI mahAmoha se malina manako dhAraNa karanevAlA vaha puruSa bhasmakI icchA se ratnarAziko jalAtA hai / 5.25 adhotrIva - mujhe dUsaroM ke tiraskAra ke zabda na sunane par3eM isa icchA se hI mAnoM kAna badhira ho gaye haiM / tumhAro isa dUSita dazAko dekhane ke liye asamartha honese hI mAnoM netra andhe ho gaye haiM aura sAmane khar3e hue yamarAja se Darakara hI mAnoM zarIra atyanta kA~pa rahA hai parantu jarA se jarjara isa jalate hue bhavana me tU niHzaGka hokara baiThA hai, yaha Azcarya kI bAta hai / gAthArtha - he munivara ! he mahAsatva ! tU manavacana kAya ina tInoM yogoM 1. AtmAnuzAsane / 2. AtmAnuzAsane / 3. niSkampastvaM ma0 / 4. jarAjarjara ma0 / For Personal & Private Use Only Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 SaTprAbhRte [5. 132( chajjIvachaDAyadaNaM ) SaDjIvAnAM dayAM kuru, SaDanAyatAni parihara kathaM, ( NiccaM ) sarvakAlaM / ( maNavayaNakAyajoehiM ) mnovcnkaayyogaiH| (kuru daya parihara muNivara ) he munivara munonAM zreSTha ! ( bhAvi apuvvaM mahAsatta ) bhAvaya apUrva AtmabhAvanaM he mahAsatva mahAprasannadharmapariNAma ! / / "abhAviyaM bhAvemi bhAviyaM na bhAvemi," iti zrIgautamojatvAt ! . dasavihapANAhAro aNaMtabhavasAyare bhamaMteNa / bhoyasuhakAraNaTuMkado ya tiviheNa sayalajIvANaM // 132 // dazavidhaprANAhAraH anantabhavasAgare bhrmtaa| ' bhogasukhakAraNArtha kRtazca trividhena sakalajIvAnAm // 132 / / ( dasavihapANAhAro) dazavidhAnAM prANAnAmAhAraH paMcendriyANi mAnavAnAM tirazcAM ca tvayA kavalitAni, manovacanakAyalakSaNAstrayo balaprANAstvayA he se chaha kAyake jIvoMpara dayA kara, chaha anAyatanoM kA parityAga kara aura apUrva Atma-tatvakI bhAvanA ko kara // 131 // vizeSArtha-pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura basa ye chahakAya ke jIva haiM / he munivara ! tU sadA mana vacana kAyase inapara dayA kara-inakI rakSA kr| kuguru, kudeva, kudharma, kugurusevaka, kudeva sevaka aura kudharma sevaka ye chaha anAyatana haiMbhakti vandanA Adike asthAna haiM / he mahAsatva ! he nirmala dharma pariNAma ke dhAraka mune ! tU ina chaha anAyatanoM kA mana vacana kAya se parityAga kara aura jisa Atma-bhAvanA kA tUne Ajataka cintana nahIM kiyA hai usakA cintana kara / zrI gautama ne bhI kahA hai abhAviyaM-jisa Atma-svarUpa kI aba taka bhAvanA nahIM kI usakI bhAvanA karatA haiM aura jisa viSaya bhoga ko nirantara bhAvanA kI usako bhAvanA nahIM karatA huuN| gAthArtha-he jova ! ananta bhavasAgara meM bhramaNa karate hue tUne bhoga-sukhake nimitta mana vacana kAyase samasta jovoMke daza prANoMkA AhAra kiyA hai // 132 // vizeSArtha-yaha jIva anAdi kAlase anantAnanta bhava dhAraNa kara cukA hai| una saba bhavoMmeM isane apane bhoga sukhake liye samasta jIvoMke For Personal & Private Use Only Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 133 ] bhAvaprAbhRtam 527 jIva ! bhakSitAH, ucchvAsaprANo'pi tvayA cavitA, Ayu prANazcoda rAgnibhAjanaM kRtaH / ( aNaMtabhavasAyare bhamaMteNa ) anantAnantasaMsArasamudre bhramatA paryaTatA ( bhoyasuhakAraNaTTha N ) bhogasukhakAraNArthaM jihvopasthasaMjAtasukhahetave / ( kado ya tividveNa sayalajIvANaM ) dazaprANAnAM tvayA AhAraH kRtaH trividhena manasA vAcA vapuSA ceti sakalajIvAnAM cAturgatika prANinAM / pANivahehi mahAjasa ghau rAsIlakkhajoNimajjhammi / niraMtaraM uppajjatamaraMto pattosi prANivadheH mahAyazaH ! caturazItilakSa yonimadhye / utpadyamAnazriyamANaH prAptosi nirantaraM duHkham // 133 // ( pANivahehi mahAjasa ) prANinAM badheH kRtvA he mahAyazaH ! | ( caurAsIlakkha joNimajjhammi ) caturazItilakSayonInAM madhye / ( uppajjaMtama raMto ) utpamAno yamANazca / ( pattosi niraMtaraM dukkhaM ) prApto'si labdhavAnasi nirantaramavicchinnaM dukha zArIramAnasAgantukalacaNaM / caturazItilakSayonInAM trivaraNanirdezaH pUrvokta eva jJAtavyaH / dukkhaM // 133 // utkRSTa rUpase zarIra ko mana vacana kAyase apanA AhAra banAyA hai / jIvoMke pA~ca indriya, tIna bala, Ayu aura ucchvAsa ye daza prANa hote haiM / deva aura nArakiyoM ke zarIra kisI ke grahaNa meM nahIM Ate mAtra manuSya aura tiryaJcoM ke zarIra hI grahaNa meM Ate haiN| AcArya kahate haiM ki he jIva ! isa anantAnanta saMsAra meM bhramaNa karate hue tUne samasta manuSyoM aura tiryaJcoM ke pA~ca indriya rUpa prANoMko kabalita kiyA hai, mana, vacana, kAya, rUpa tIna baloMkA khAyA hai, zvAsocchvAsa prANako cabAyA hai aura Ayu prANako jaTharAgnikA pAtra banAyA hai ora vaha bhI kisalaye ? sirpha jihvA aura jananendriyake sukhake nimitta / aba ceta aura SaTjovanikAya para dayA dhAraNa kara // 132 // gAthArtha - he mahAyaza ! ukta prANivadhake kAraNa tU caurAsI lAkha yoniyoM me utpanna hotA huA, maratA huA nirantara duHkha ko prApta huA hai / / 133 / / vizeSArtha - isa gAthA ma pUrvokta prANivadhakA phala batAte hue AcAya kahate haiM ki he mahAyaza ke dhAraka ! munivara ! prANi vadhake kAraNa tUne cArAsA lAkha yoniyoM meM bAra bAra janma maraNa kara nirantara zArArika mAnasika ora Agantuka duHkha uThAyA hai aba sAvadhAna hokara jovoMkI rakSA kara / / 133 / / For Personal & Private Use Only Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 5. 134 jIvANamabhayadANaM deha muNI pANabhUdasattANaM / kallANasuhaNimittaM paraMparA tivihasuddhI // 134 // jIvanAmabhayadAnaM dehi mune ! prANabhUtasatvAnAm / kalyANasukhanimittaM paramparA trividhazuddhayA // 134 // ( jIvANamabhayadANaM ) jIvAnAmabhayadAnaM / ( deha muNI pANabhUdasattANaM ) he mune ! tvaM dehi prayaccha na kevalaM jIvAnAM abhayadAnaM dehi-api tu prANabhUtasatvAnAM kimarthamabhayadAnaM dehi ? ( kallANasuhanimittaM ) tIrthaMkara nAmakarmabandhanArthaM garbhAvatArajanmAbhiSekaniSkramaNajJAnanirvANapaMcakalyANasukha paraMparAnimittaM sukhazreNikAraNaM abhayadAnamityarthaH / ( tivihasuddhIe ) trividhazuddhadhA manovacanakAryAnirmalatayA abhayadAnaM dehi uktaM ca abhayadANu bhayabhIruhaM jIvahaM diSNu Na Asi / vAravAramaraNahaM Darahi kemva cirAu suhosi // 1 // tathA coktaM 'ekA jIvadayaikatra paratra sakalAH kriyAH / para phalaM tu pUrvatra kRSezcintAmaNeriva // 1 // 528 gAthArtha -- he mune ! tU kalyANaka sambandhI sukhakI paramparA ke nimitta, mana vacana kAyako zuddhise jIva, prANI, bhUta aura satvoMko abhaya dAna de ||134|| vizeSArtha - he jova ! tIrthaMkara nAma karmakA bandha karaneke liye tathA usake phalasvarUpa garbhAvatAra, janmAbhiSeka, niSkramaNa, jJAna aura nirvANa kalyANa ina paJca kalyANakoM-sambandhI sukhakI paramparAke nimitta ta mana vacana kAyako nirmalatA se samasta jIva prANI, bhUta aura satyoMko abhayadAna de / abhayavANu - he Atman ! tUne bhayabhIta jIvoMko abhayadAna nahIM diyA isIliye bAra bAra ma rajase Dara rahA hai| tU dIrghAyu kaise ho sakatA hai.? ||1|| aura bhI kahA hai ekA - eka ora akelI jIva dayA aura dUsarI ora samasta kriyAe~ rakhI jAveM parantu utkRSTa phala jIva dayAkA hI hogA, usa taraha, jisa 1. yazastilake iti padaM nAsti / 2. sarvatra ma0) For Personal & Private Use Only Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 135] bhAvaprAmRtam 'AyuSmAn subhagaH zrImAn surUpaH kiirtimaannrH|| ahiMsAvatamAhAtmyAdekasmAdeva . jAyate // 2 // uktaM ca dvitricaturindriyAH prANA bhUtAste taravaH smRtaaH| jIvAH paMcendriyA jJeyAH zeSAH satvAH prkiirtitaaH||1|| asiyasaya kiriyavAI akkiriyANaM ca hoi culsiidii| sattaTThI aNNANI veNaiyA hoti battIsA // 135 // azItizataM kriyAvAdinAmakriyANAM ca bhavati caturazItiH / saptaSaSTirajJAninAM vainayikAnAM bhavanti dvAtriMzat // 135 / / ( asiyasaya kiriyavAI ) azItyagraM zataM kriyAvAdinAM zrAddhAdikriyAmanyamAnAnAM brAhmaNAnAM bhavati / (akkiriyANaM ca hoi culasIdI) akriyAvAdinAM taraha ki eka ora akelA cintAmaNi ratna rakhA jAve aura dUsarI ora samasta khetI rakhI jAve parantu utkRSTa phala cintAmaNi kA hI hotA hai| AyuSmAn-eka ahiMsAvata ke mAhAtmya se hI yaha manuSya dIrghAyuSka, bhAgyazAlI, lakSmImAn, sundara aura kIrtimAna hotA hai / aura bhI kahA haidvitri-do indriya, tIna indriya aura cAra-indriya prANa kahalAte haiM, vanaspatikAyika bhUta kahalAte haiM, paJcendriya jIva kahalAte haiM aura zeSa satva kahalAte haiN| gAthA-kriyA-vAdiyoM ke ekasau assI, akriyA-vAdiyoM ke caurAsI, ajJAniyoM ke sar3asaTha aura venayikoM ke battIsa bheda hote haiN||135 // * * vizeSArtha-zrAddha Adi kriyAoM ko mAnane vAle brAhmaNa Adi - kriyA-vAdI haiN| inake ekasau assI bheda haiN| indra candra nAgendra gaccha meM 1. yshstilke| 2. iyaM gAthA anyatra tvevaM prasiddhA asidisarva kiriyANaM akkiriyANaM ca hoi culsiidii| satanyAnI veNaiNANaM tu vattIsa // ... to gaahmnnaanaaN'| For Personal & Private Use Only Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 SaTprAbhRte [5. 136indracandranAgendragacchotpannAnAM tandulodakakAthodakAdisamAcArIsamAyiNAM zvetapaTAnAM prAyaHkapaTAnAM mAyAbAhulyAnAM caturazItiH saMzayinAM mithyAtvabhedA bhavanti / ( sattaTThI aNNANI ) saptaSaSTirajJAnena mokSaM manvAnAnAM maskarapUraNamatAnusAriNAM bhavati / (veNaiyA hoMti battIsA ) vinayAt mAtRpitRnRpalokAdivinayena 'mokSAkSepiNAM tApasAnusAriNAM dvAtriMzanmatAni bhavanti / evaM triSaSTyagrANi trINi zatAni mithyAvAdinAM bhavanti tAni tyAjyAnItyarthaH / 180 + 84+ 67 + 32 = 363 / Na muyai payaDi abhavvo suThTha vi 'AyaNiUNa jiNadhamma / guDaduddhaM pi pivaMtA Na paNNayA NinvisA hoti // 136 // na muJcati prakRtimabhavyaH suSThu api AkarNya jinadharmam / guDadugdhamapi pibantaH na pannagA nirviSA bhavanti / / 136 / / (Na muyai payaDi abhabvo ) na muJcati prakRti mithyAtvaM abhavyo dUrabhavyo vA lauMkAdimithyAdRSTiH pApiSThaH / ( suThu vi AyaNNiUNa jiNadhamma ) suSTha api AkaNyaM zrutvA jinadharma digambarazAstra / ( guDaduddhaM pi pibaMtA ) guDena mitraM utpanna, cAvaloM kA dhovana tathA anya prAsuka jala Adiko gocarI meM lenevAle prAyaH mAyA-pUrNa vyavahAra ke dhAraka zvetAmbara akriyAvAdI haiM inake caurAsI bheda haiM / ajJAna se mokSa mAnane vAle maskara pUraNa ke matA. nuyAyI ajJAna-vAdI haiM, inake sar3asaTha bheda haiM aura mAtA pitA tathA rAjA Adiko vinaya se mokSakI prApti mAnane vAle tApasa-matAnuyAyI vainayika haiM, inake battIsa bheda haiM / cAroM mithyA-vAdiyoM ke milAkara 180 + 84 + 67 +32 = 363 tIna sau vezaTha bheda hote haiM, ye saba bheda tyAgane yogya haiM // 135 / / gAthArtha-abhavya jIva jinadharma ko acchI taraha sunakara bhI apane svabhAva ko nahIM chor3atA hai, so ThIka hI hai kyoMki sAMpa gur3a aura dUdhako pIte hue bhI nirviSa nahIM hote haiM // 136 / / vizeSArtha-jisa prakAra gur3ase mizrita dUdhako pone para bhI sAMpa apanA viSa nahIM chor3ate haiM uso prakAra abhavya yA dUra bhavya pApI mithyAdRSTi / 1. mokSakSepiNAM m0| 2. samayasAre 'AyaNNi UNa jiNadhamma' ityasya sthAne 'ajmAi UNasatyANi' iti paatthH| For Personal & Private Use Only Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 137] bhAvaprAbhRtam 531 dugdhaM guDadugdhaM pibanto'pi / ( Na paNNayA NinvisA hoti ) na pannagAH sarpA nirviSA viSarahitA bhavanti saMjAyante / tathA coktaM bahusatthaI jANiyai dhammu Na carai muNevi / diNayara sau jai uggamai ghUhaDu aMghau to vi // 1 // micchattachaNNadiTThI buddhI rAgagahagahiyacittehi / dhammaM jiNapaNNattaM abhabvajIvo Na rocedi // 137 // mithyAtvachannadRSTiH durdI raaggrhgRhiitcittH| dharma jinapraNItaM abhavyajIvo na rocayati // 137 // (micchattachaNNadiTThI ) mithyAtvena channA AvRtA dRSTinilocanaM yasya sa mithyAtvacchannadRSTiH / ajJAnI mithyAdRSTiH / (duddhI ) duSTA dhorbuddhiryasya sa durSIH dubuddhiH / ( rAgagahagahiyacittehi ) rAgagrahagRhItacittaiH rAgo durmArgAzritA prItiH sa eva grahaH pizAcaH tena gRhItAni cittAni abhiprAyA rAgagrahItacittAni taiH rAgagrahagRhItacittaH karaNabhUtaiH nAnAnayaduSTapariNAmarityarthaH / (dhammaM jiNapaNNattaM ) dharma jinena ke valinA praNItaM / ( abhavvajIvo Na rocedi ) abhavyajIvo ratnatrayAyogyo jIva AtmA na rocayati na zraddadhAti / jova jinadharmako acchI taraha sunakara bhI apanA svabhAva nahIM chor3ate haiN| jaisA ki kahA hai bahusatthaI-bahuta zAstroM ko jAnakara bhI abhavya jIva dharmakA AcaraNa nahIM karatA hai so Thoka hI hai kyoMki yadi saikar3oM sUrya udita hote haiM tA. bho ullU andhA hI rahatA hai / / 136 // gAthArtha-jisakI dRSTi mithyAtva se AcchAdita ho rahI hai aisA dubaiddhi abhavya jIva rAgarUpI pizAca se gRhIta-citta honeke kAraNa jinapraNota dharma-jaina ko zraddhA nahIM karatA / / 137 // . vizeSArtha-ratnatraya kI prApti kI yogyatA se rahita abhavya jIvako dRSTi sadA mithyAtva se AcchAdita rahatI hai, usakI buddhi arthAt vicArazakti dUSita rahatI hai tathA usakA citta sadA rAga rUpI pizAca se grasta rahatA hai, iso kAraNa vaha kevali jinendrake dvArA upadiSTa jinadharma kI akhA nahIM karatA hai // 137 // For Personal & Private Use Only Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 SaTprAbhRte [5. 138kucchiyadhammammi rao kucchiypaasNddibhttisNjutto| .. kucchiyatavaM kuNaMto kucchiyagaibhAyaNaM hoI // 138 // kutsitadharme rataH kutsitapASaNDibhaktisaMyuktaH / kutsitatapaH kurvan kutsitagatibhAjanaM bhavati // 138 // (kucchiyadhammammi rao) kutsitadharme hiMsAdharme ratastatparo'nurAgavAn / ( kucchiyapAsaMDibhattisaMjutto) kutsitA RSipatnIpAdapadmasaMlagnamastakA ye pArSaNDino vaziSThadurvAsaHpArAzarayAjJavalkyajamadagnivizvAmitrabharadvAjagautamagargabhArgavaprabhRtaya upaniSatprAnte uktAzca atItA vartamAnAzca teSAM pArSaDinAM 'bhaktisaMyuktaH karayoTanapAdapatanabhojanadAnAditatparamanAH / (kucchiyatavaM kuNaMto ) kutsitaM tapaH ekapAdenobhIbhUtordhvahastajaTAdhAraNatrikAlajalasnAnapaMcAgnisAdhanAdikutsitaM tapaH kurvan / (kucchiyagaibhAyaNo hoi) kutsitagate rakatiryagyonimalinAsuravyantarajyotiSkakilviSikavAhanadevAdigarbhAjanaM sthAnaM bhavati-anantasaMsArI ca syAt / "brahmaNe brAhmaNamAlabheta" ityAdi kutsito dharmo jJAtavyaH / gAthArtha-jo kutsita dharma meM anurAgI hai, kutsita pASaNDiyoM ko bhaktise sahita hai aura kutsita tapa karatA hai, vaha kutsita gatikA pAtra hotA hai / / 138 // vizeSArtha-jo kutsita dharma-hiMsA dharma meM tatpara rahatA hai, jo kutsita arthAt RSi hokara bhI striyoM ke caraNa kamaloM meM mastaka jhukAne vAle vaziSTha durvAsA parAzara yAjJavalkya jamadagni vizvAmitra bharadvAja gautama garga tathA bhArgava Adi upaniSadoM meM kahe hae atIta aura vartamAna kAla-sambandhI pASaNDI sAdhuoM kI bhakti se sahita hai-hAtha jor3anA caraNoM meM par3anA tathA bhojana denA Adi kAryoMmeM tatpara rahatA hai aura jo kutsita tapa arthAt eka perase khar3e rahanA, eka hAtha UMcA rakhanA, jaTA dhAraNa karanA, tonoM kAla meM snAna karanA tathA paJcAgni tapanA Adi mithyA tapa karatA hai vaha kutsita gati arthAt naraka tiryaJca yoni, malina asurakumAra vyantara jyotiSka kilviSika tathA vAhana jAti ke deva Adi khoTo gatiyoMkA pAtra hotA hai-ananta saMsArI hotA hai // 138 // 1. bhaktisaMyuktAH m0| For Personal & Private Use Only Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 533 -5. 139-140] bhAvaprAmRtam iya micchattAvAse kuNayakusatyahi mohio jiivo|| bhamio aNAikAlaM saMsAre dhora citehi // 139 // iti mithyAtvAvAse kunayakuzAstraH mohito jIvaH / bhrAntaH anAdikAlaM saMsAre dhIra! cintaya // 139 // ( iya micchattAvAse ) iti amunA prakAreNa mithyAtvAvAse mithyAtvAspade prAyeNa mithyAtvabhRte saMsAre iti sambandhaH / (kuNayakutsatthehi mohio jIvo) kunayaH kutsitanayaH sarvathakAntarUpaiH, kuzAstraH caturvedASTAdazapurANASTAdazasmRtyubhayamImAMsAdizAstraH mohito bhrAnti prApto jIva aatmaa| (bhamio aNAikAla) bhrAnto'yaM paryaTito jIvo'nAdikAlaM utsapiNyavasarpiNIkAlabahulaM ( saMsAre dhIra citehi ) he dhIra! he yogIzvara ! saMsAre bhave bhrAnta iti cintaya vicAraya / pAsaMDI tiNNisayA tisaTThibheyA umagga muttUNa / raMbhahi maNu jiNamagge asappalAveNa kiM bahuNA // 140 // pASaNDinaH trINi zatAni triSaSThibhedA unmArga muktvA / runddhi mano jinamArga asatpralApena kiM bahunA // 14 // (pAsaMDI tiNNisayA) pASaNDinastrINi zatAni / (tisaTThibheyA umagga muttUNa ) tathA triSaSThibhedA unmArga muktvA / ( ruMbhahi maNu jiNamagge ) rundhi' gAthArtha-isa prakAra mithyAtva ke AvAsa svarUpa saMsAra meM mithyAnaya * aura mithyAzAstroM se mohita huA yaha jIva anAdi kAlase bhaTaka rahA hai, aisA he dhora muni ! tU cintavana kara // 139 / / vizeSArtha-yaha saMsAra aneka prakAra ke mithyAtvoM kA nivAsa sthAna hai arthAt aneka mithyAtvoM se bharA huA hai isameM yaha jIva sarvathA ekAnta rUpa kunaya tathA cAra veda, aThAraha purANa aThAraha smRtiyA~ tathA donoM prakAra kI mImAMsA Adi kuzAstroM se bhrAnti ko prApta hotA huA anAdikAla se lagAtAra bhaTaka rahA hai / he yogIzvara ! tU aisA cintavana kara // 139 // gAthArtha he sAdho ! pASaNDiyoM ke tIna sau tresaTha unmArgoM-kumArgoM ko chor3akara tU jinamArgameM apanA mana roka, bahuta adhika nirarthaka vacana kahanese kyA lAbha hai // 14 // vizeSArtha-pASaNDiyoM ke tIna sau tresaTha matoMkA varNana pahale mA kukA hai| ye mata unmArga haiM arthAt kaNTakAkIrNa bIhar3a pagaDaNDiyA~ haiM / he For Personal & Private Use Only Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 SaTprAbhRte [ 5.141 mano jinamArge jinadharme tvaM sthApaya / ( asappalAveNa ki bahuNA ) asatpralApenAnakena vacasA bahunA pracuratareNa ki ? na kimapItyAkSepaH / jIvavivako savao daMsaNamukko ya hoha calasavao / savao loyaapujjo louttarayammi calasavao // 141 // jIvavimuktaH zavaH darzanamuktazca bhavati calazavakaH / zavako lokApUjyaH lokottare calazavakaH / / 141|| ( jIvavimukko savao ) jIvavimukto jIvena rahitaH kAyo loke zava ucyate / ( daMsaNamukko ya hoi calasavao ) darzanamuktaH pumAn samyaktvahIno jIvazca bhavati calazavakaH kutsitaM mRtakaH / ( savao loyaapujjo ) jIvarahitaH zavako lokAnAmapUjyaH, apUjyatvAdeva bhUmau nikhanyate, agninA bhasmIkriyate vA ( louttarayammi calasavao ) lokottare loke jainaloke calasavao saceSTitamRtakvo mithyAdRSTirmuniH lokottarANAM samyagdRSTilokAnAM apUjyo'mAnanIyo bhavati / iti bhAvaprAbhRtasya gopyatatvaM yatsaddRSTinA jIvena bhavitavyamiti / lauMkAstu pApiSThA jIva ! tU inheM chor3a aura jinadharmaM rUpo rAjamArga meM apane manako roka / adhika kahane se kyA lAbha hai ? arthAt kucha nahIM || 140 // > gAthArtha - jIva se rahita zarIra zava kahalAtA hai aura samyaktva se rahita zarIra calazava - calatA phiratA zava kahalAtA hai / zava isa loka meM apUjya hotA hai aura cala zava maraNa ke bAda prApta honevAle uttaraloka meM apUjya hotA hai athavA calazava lokottaraloka--jaina loka meM apUjya hotA hai // 141 // vizeSArtha - zarIra kA sanmAna jIvase hai jisa zarIra se jIva nikala jAtA hai vaha zarIra zava arthAt murdA kahalAne lagatA hai / isI prakAra manuSya kA sammAna samyagdarzana se hai jo manuSya samyagdarzana se rahita hai vaha calazava arthAt calatA phiratA murdA kahalAtA hai / zava loka meM apUjya mAnA jAtA hai, isIliye vaha jamIna meM gAr3A jAtA hai athavA agni dvArA bhasma kiyA jAtA hai / calazava, mithyAdRSTi muni hai / vaha lokottara arthAt samyagdRSTi logoMke apUjya hotA hai use koI sanmAna nahIM detA hai / athavA lokottara kA arthaM paraloka bhI hotA hai isaliye dUsarA artha yaha bhI hotA hai ki mithyAdRSTi manuSya paraloka meM hona dazA ko prApta hotA hai, isa prakAra bhAva prAbhRtakA gopya tatva yaha hai ki jIvako samyagdRSTi honA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 142 ] bhAvaprAbhRtam 535 mithyAdRSTayo jinasnapanapUjana pratibandhakatvAt teSAM saMbhASaNaM na kartavyaM tatsaMbhASaNe mahApApamutpadyate / tathA coktaM kAlidAsena mahAkavinA "nivAryatAmAli ! kimapyayaM vaTuH punavavakSuH sphuritottarAdharaH / na kevalaM yo mahattAM vibhASate zRNoti tasmAdapi yaH sa pApabhAk // 1 // tena jinamuninindakA laukAH parihartavyAH / tathA coktaMkhalAnAM kaMTakAnAM ca dvidhaiva hi pratikriyA | upAnanmukhabhaMgo vA dUrataH parivarjanam // 1 // jaha tArayANa caMdo mayarAo mayaulANa savvANaM / ahio taha sammatto risisAvayaduvihadhammANaM // 142 // tathA tArakANAM candraH mRgarAjo mRgakulAnAM sarveSAm / adhikaH tathA samyaktvaM RSizrAvaka dvividhadharmANAm // 142 // laka loga jinAbhiSeka tathA jina pUjAke niSedhaka honese atizaya pApI mithyA dRSTi haiM unake sAtha saMbhASaNa nahIM karanA cAhiye / unake sAtha saMbhASaNa karanemeM mahApApa utpanna hotA hai / jaisA ki mahAkavi kAlidAsa ne kahA hai I nivAryatA - pArvatI apanI sakhI se kahatI hai ki sakhi ! isa brAhmaNa ko yahA~ se haTAo, isake hoTha kAMpa rahe haiM isaliye jAna par3atA hai ki yaha phira bhI kucha kahanA cAhatA hai| jo mahApuruSoM kI nindA karatA hai, kevala vahI pApI nahIM hotA kintu jo usase nindA ke vacana sunatA hai. vaha bhI pApI hotA hai / isaliye jina muniyoM kI nindA karane vAle loka dUra se hI chor3a dene ke yogya haiM / kahA bhI hai khalAnAM - duSTa puruSa aura kAMToM kA pratikAra do prakAra se hotA hai| yA to jUtoM se unakA mukha bhaGga kara diyA jAya yA dUra se chor3a diyA jAya / . gAthArtha - jisa prakAra samasta tArAoM meM candramA aura samasta vanya1. kumArasaMbhave / 2. parIkSA karane ke liye mahAdevajI eka brahmacArI kA veSa banAkara pArvatI ke pAsa gaye aura mahAdeva kI nindA karane lage / pArvatI ne usake nindA vacanoM kA samAdhAna kiyA parantu vaha phira bhI kahane ke liye utsuka huA taba salIke prati pArvatI ne upayukta vacana kahe / For Personal & Private Use Only Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 SaTnAbhRte [5. 143 (jaha tArayANa caMdo) yathA tArakANAM tArANAM madhye candro'dhika iti sambandhaH / ( mayarAo mayaulANa savvANaM ) mRgarAjaH siMhaH mRgakulAnAM madhye sarveSAmapi adhikaH pradhAnabhUtaH ( ahio taha sammatto) adhikaM tathA samyaktvaM / keSAM madhye samyaktvamadhikaM, (risisAvayaduvihadhammANaM ) RSINAM digambarANAM zrAvakANAM ca dezayatInAM dvividhadharmANAM madhye samyaktvamadhikaM pradhAnabhUtamityarthaH asya SaTprAbhRtagranthasya prAraMbhaparisamAptiparyataM samyaktvameva prazaMsitamiti tAtparyArtho jJAtavya iti bhaavH| jaha phaNirAo rehai phaNamaNimANikkakiraNa vissphurio| taha vimaladaMsaNadharo jiNabhattIpavayaNe jIvo // 143 // yathA phaNirAjo rAjate phnnmnnimaannikykirnnvisphuritH| tathA vimaladarzanadharaH jinabhaktipravacano jIvaH // 143 / / (jaha phaNirAo rehai ) yathA maNirAjo dharaNendro rAjate zobhate / kathaMbhUtaH san rAjate, ( phaNamaNimANikkakiraNavipphurio) phaNAnAM sahasrasaMkhyaphaTAnAM pazuoM meM siMha pradhAna hai usI prakAra muni-dharma aura zrAvaka-dharma ina donoM dharmomeM samyaktva pradhAna hai // 142 / / - vizeSArtha-yahAM upamAlaMkAra dvArA AcArya samyagdarzana ko mahimA batalAte hue kahate haiM ki jisa prakAra candramA samasta tArAoM meM pradhAna hai aura siMha samasta magoM ke samUha meM pradhAna hai, usI prakAra samyaktva muni aura zrAvaka-donoM dharmoM meM pradhAna hai, ataH samyaktva ko sarva prathama prApta karanA caahiye| isa SaTprAbhata grantha meM prArambha se lekara samApti paryanta samyaktva kI hI prazaMsA kI gaI hai, yaha isa gAthAkA tAtparya hai|| 142 // __gAthArtha-jisa prakAra hajAra phaNAoM para sthita maNiyoM ke bIca meM vidyamAna mANikya kI kiraNoMse dedIpyamAna zeSanAga zobhita hotA hai usI prakAra jinabhakti rUpa siddhAnta se yukta nirmala samyagdarzana kA dhAraka jIva zobhita hotA hai / / 143 / / vizeSArtha-padmAvatI devIkA pati dharaNendra nAmakA zeSanAga pAtAlasambandhI svargaloka kA svAmI hai| zrI bhagavAn pArzvanAtha kA upasarga dUra karane ke liye usa dharaNendra ne vikriyA se eka aise nAgakA rUpa banAyA 1. paM0 jayacandrakRta vacanikAyAM 'rehai' sthAne 'sohai' pATho vidyate / For Personal & Private Use Only Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 144] bhAvaprAmRtam 537 sambandhino ye maNayasteSu madhye yanmANikyaM parAgamaNiH madhyaphaNAyA upari sthitaM yallAlaratnaM tasya sarvottamaratnasya ye kiraNA razmayastavisphurito dharaNendraH zeSanAgAnAmA padmAvatIdevIprANavallabhaH pAtAlasvargalokasvAmI yathA zobhate / ( taha vimaladasaNadharo) tathA tena prakAreNa vimaladarzanagharo nirmalasamyaktvamaMDito muniH zrAvako vaa| (jiNabhattIpavayaNo jIvo ) jinabhaktireva pravacanaM gopyatatvasiddhAntaH, jIva AtmA cAturgatiko'pi paMcendriyasaMjJijIvaH zobhate / tathA coktaM samyagdarzanasampannamapi mAtaGgadehajaM / devA devaM vidurbhasmagUDhAGgArAnta jasaM // 1 // jaha tArAyaNasahiyaM sasaharabiMbaM khamaMDale vimle| bhAviya tavavayavimalaM jirNAlagaM daMsaNavisuddhaM // 144 // - yathA tArAgaNasahitaM zazadharavimbaM khamaMDale vimale / bhAvitaM tathA vratavimalaM jinaliMgaM darzanavizuddham // 144 // (jaha tArAyaNasahiya ) yathA yena prakAreNa tArAgaNasahitaM / ( sasaharabiMba khamaMDale vimale ) zazadharabiMbaM candramaNDalaM khamaNDale gaganamaNDale / kathaMbhUte, vimale thA jisake hajAra phaNa the, eka eka phaNa para eka eka maNi camaka rahI thI aura boca ke phaNa para mANikya arthAt lAla raGgakA padmarAgamaNi dedIpyamAna ho rahA thA una saba maNiyoM aura mANikya kI kiraNoM se usa nAga ko zobhA adbhuta jAna par3atI thI usI nAgakI upamA dete hae yahA~ AcArya samyagdarzana kI mahimA kA varNana karate haiM, ve kahate haiM ki jisa prakAra una maNiyoM kI kiraNoM se zeSanAga zobhita hotA hai usI prakAra nirmala samyagdarzana kA dhAraka muni suzobhita hotA hai| samyagdarzana cAroM gatiyoM ke saMjJo paJcendriya bhavya jIva ko ho sakatA hai tathA samyagdarzanake prabhAva se usakI mahimA bar3ha jAtI hai / jaisA ki kahA hai. samyagdarzana-jisakA Abhyantara teja bhasmameM chipe hue aGgArake samAna dedIpyamAna hai gaNadharAdika, aise samyagdRSTi cANDAla ko bhI deva gAthArtha-jisa prakAra nirmala AkAza meM tArAgaNa se sahita candramA kA bimba suzobhita hotA hai usI prakAra niraticAra vratoM se sahita evaM samyagdarzanase vizuddha jinaliGga suzobhita hotA hai / / 144 // For Personal & Private Use Only Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 SaTprAbhRte [5. 145bhrapaTalAdirahite / ( bhAviya taha vayavimalaM ) tathA tena prakAreNa bhAvitavrata vratamaMNDitaM niraticAravratasahitaM / ( jinaliMgaM desaNavisuddha) jinaliMgaM nirgranthamunipuGgavaveSaHdarzanena samyaktvena vizuddha nirmalaM jinazAsane zobhate iti zeSaH / iya gAuM guNadosaM daMsaNarayaNaM dhareha bhAveNa / sAraM guNarayaNANaM sovANaM paDhama mokkhassa // 145 // iti jJAtvA guNadoSaM darzanaratnaM dharata bhaaven| sAraM guNaratnAnAM sopAnaM prathamaM mokSasya // 145 / / . (iya gAuM guNadosa) ityamunA prakAreNa jJAtvA samyagvicArya guNadoSa, samyaktvaguNaratnamaNDitaH pumAn guNavAn-mithyAtvena duSito jIvo mahApAtakoti vijJAya / (dasaNarayaNaM ghareha bhAveNa ) darzanaratnaM samyaktvaratna gharata yUyaM bhAvena zuddhapariNAmena kapaTaM parityajyetyarthaH / ( sAraM guNarayaNANaM ) sAraM uttama guNaratnAnAM madhye vratasamitiguptyAdInAM madhye dAnapUjopavAsazIlavatAdInAM ca madhye samyaktvaratnaM sAraM uttamaM dharata mathaM yaM he bhavyAH ! / kathaMbhUtaM, (sovANaM paDhama mokkhassa ) sopAnaM ArohaNaM pAdAropaNasthAnaM pddhm-prthmN| kasya, mokSasya sarvakarmakSayalakSaNopalakSitasya mokSaprAsAdasyoparitanabhUmyuparigamane, siddhaparyAyaprApaNamityarthaH / vizeSArtha-meghapaTala tathA dhali Adi se rahita AkAza nirmala kahalAtA hai jisa prakAra nirmala AkAza meM tArAoM ke samaha se sahita candramaNDala suzobhita hotA hai usI prakAra vimala arthAt pUrvApara virodha se rahita jinazAsana meM niraticAra vratoM se yukta evaM samyaktvase vizuddhanirdoSa jinaliGga-nirgrantha munikA veSa suzobhita hotA hai // 144 / / gAthArtha-isa prakAra guNa aura doSa ko jAnakara he bhavya jIvo ! tuma usa samyagdarzana rUpI ratnako bhAvase dhAraNa karo jo ki guNarUpI ratnoM meM zreSTha hai tathA mokSa mahala kI pahalI sIr3hI hai // 145 // vizeSArtha-samyaktvaguNarUpI ratna se maNDita puruSa guNavAn hai aura mithyAtva se dUSita jIva mahApApI hai, aisA jAnakara he bhavya jIvo ! tuma usa samyaktva-rUpI ratna ko bhAva arthAt zuddha pariNAma se dhAraNa karo, jo ki muniyoM kI apekSA vrata samiti gupti Adi guNa rUpI ratnoM ke madhya sArabhUta hai tathA zrAvakoM ko apekSA dAna pUjA upavAsa zIla vrata Adi gaNa rUpI ratnoMke bIca sarvottama hai aura sarva karma-kSaya rUpa mokSa mahala ke uparitana bhAga meM jAne ke liye pahalI sIr3hI hai // 145 // For Personal & Private Use Only Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 539 -5. 146 ] bhAvaprAbhRtam kattA bhoi amutto sarIramitto aNAiNihaNo ya / dasaNaNANuvaogo NiviTTho jiNavaridehi // 146 // kartA bhogI amUrtaH zarIramAtraH anAdinidhanazca / darzanajJAnopayogaH nirdiSTo jinavarendraH // 146 // (kattA bhoi amutto ) jovazabdaH pUrvokta eva grAhyaH / tena jIva AtmA kartA vartate na kevalaM kartA puNyasya pApasya ca api tu bhogI puNyasya pApasya ca phalasya bhoktA AsvAdaka iti vyavahAraH, nizcayena tu kevalajJAnasya kevaladarzanasya ca kartA vartate / tathA anantasukhasya bhoktA anantavIryasya ca / amUrto mUrteH zarIrAdrahita iti nizcayaH, vyavahAreNa tu karmabandhaprabandhAt zarIrasaMyuktatvAcca mUrta ityucyate / ( sarIramitto aNAiNihaNo ya ) zarIramAtra zarIrapramANa AtmA vataMta iti . vyavahAraH tatsukhaduHkhAdyAvedakatvAt, nizcayena tu asaMkhyAtapradezasvAllokapramANaH / anAdinidhanazca jIvasyAdirnAsti nidhana vinAzazca na vartate / (dasaNaNANuvayogo ) darzanajJAnopayogaH vyavahAreNa catvAri darzanAni aSTajJAnAni ubhayAbhyAM dvividhopayogaH, nizcayena tu kevalajJAnakevaladarzanAmyAM dvividhopayogaH gAcArya-jinendra deva ne jovako kartA, bhoktA, amUrta, zarIrapramANa, anAdinidhana, tathA darzanopayoga aura jJAnopayoga se yukta kahA // 146 // vizeSArtha-yaha jIva vyavahAra nayase puNya pApakA kartA hai tathA puNya pApake phalako bhogane vAlA hai aura nizcayanaya se kevala jJAna tathA kevaladarzana kA kartA hai aura anantasukha tathA anantavIryakA bhoktA hai| mUrti arthAt zarIrase rahita honeke kAraNa amUrta hai, yaha nizcaya nayakA kathana hai aura karmabandha tathA zarIra se saMyukta honeke kAraNa mUrta hai, yaha vyavahAra nayakA kathana hai| kyoMki AtmA zarIra-sambandhI sukha duHkha AdikA vedana karatA hai isaliye vyavahArako apekSA zarIra-pramANa hai tathA nizcayako apekSA asaMkhyAta-pradezI honese loka-pramANa hai| yaha jIva dravya dRSTi se anAdi ananta hai [ aura paryAyadRSTi se sAdi sAnta hai ] vyavahAra nayakI apekSA cAra prakArake darzanopayoga aura ATha prakAra ke jJAnopayoga se sahita hai| nizcayanaya kI apekSA kevalajJAna aura kevaladarzana ina do upayogoM se sahita hai aura parama nizcaya nayakI apekSA tanmaya hone ke For Personal & Private Use Only Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 ___SaTnAbhRte [5. 147paramanizcayena tu AtmA kevalajJAnameva tanmayatvAt / ( Nidivo jiNavaridehi ) nirdiSTaH pratipAditaH kathita AtmA jinavarendraH sarvajJavItarAgairiti tAtparyArthaH / dasaNaNANAvaraNaM mohaNiyaM aMtarAiyaM kammaM / Niduvai bhaviyajIvo sammaM jiNabhAvaNAjutto // 147 // .. darzanajJAnAvaraNaM mohanIyamantarAyaM krm| niSThApayati bhavyajIvaH samyagjinabhAvanAyuktaH // 147 // ( dasaNaNANAvaraNaM ) darzanAvaraNaM navavidha, tatra cakSurdarzanAvaraNaM acakSurdarzanAvaraNaM avadhidarzanAvaraNaM kevaladarzanAvaraNaceti caturvidhaM darzanAvaraNaM nidrAnidrAnidrA-pracalA-pracalA-pracalA styAnagRddhizceti paMcavidhA nidrA evaM navavidha darzanAvaraNaM / matijJAnAvaraNaM zrutajJAnAvaraNaM avadhijJAnAvaraNaM manaHparyayajJAnAvaraNa kevalajJAnAvaraNaM ceti paMcavidhaM jJAnAvaraNaM / ( mohaNiyaM aMtarAiyaM kamma) mohanIyaM karma aSTAviMzatibhedaM, antarAyaM karma pNcbhede| tatrASTAviMzatibhedaM mohanIyaM karma yathA-tatra trividhaM darzanamohanIyaM samyaktvaM mithyAtvaM samyagmithyAtvaM ceti / cAritramohanIyaM paMcaviMzatibhedaM, akaSAyabhedA nava hAsyaM ratiH arati zoko bhayaM jugupsA strovedaH puvedo napuMsakavedazceti nava nokaSAyA akaSAyA ucyante 07 // kAraNa AtmA kevala jJAnarUpa hI hai, aisA vItarAga sarvajJa devane kahA hai // 146 / / . gAthArtha-samyak jinabhAvanA se yukta arthAt jinasamyaktva kA ArAdhaka bhavya jIva, jJAnAvaraNa mohanIya aura antarAya karmakA kSaya karatA hai // 147 // vizeSArtha-cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa ye cAra darzanAvaraNa tathA nidrA, nidrA-nidrA pracalA, pracalA, pracalA aura styAnagRddhi ye pA~ca nidrAeM donoM milAkara darzanAvaraNa karma nau prakArakA hai| matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa ye pA~ca jJAnAvaraNa ke bheda haiM / mohanIya ke aTThAIsa bheda haiM jinameM samyaktva, mithyAtva aura samyagamithyAtva ye tIna darzana mohanIya ke bheda haiN| cAritra mohanIya ke paccIsa bheda haiM jinameM hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strI-veda, puruSaveda aura napusakaveda, ye no kaSAya athavA akaSAya kahalAtI haiM kyoMki ye yathAkhyAtacAritra kI ghAtaka For Personal & Private Use Only Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 148] bhAvaprAbhRtam 541 yathAkhyAtacAritraghAtakatvAt / SoDaza kaSAyAH / tathAhi-anantAnubandhI krodho'nantAnubandhI mAno'nantAnubandhinI mAyA'nantAnubandhI lobhazceti catvAraH kaSAyAH samyaktvaghAtakAH pUrvoktaM trividhaM darzanamohanIyaM ca / apratyAkhyAnakrodho'pratyAkhyAnamAno'pratyAkhyAnamAyA'pratyAkhyAnalobhazceti catvAraH kaSAyAH shraavkvtghaatkaaH| pratyAkhyAnakrodhaH pratyAkhyAnamAnaH pratyAkhyAnamAyA pratyAkhyAnalobhazceti catvAraH kaSAyA mahAvratapAtakAH / saMjvalanakrodhaH saMjvalanamAnaH saMjvalanamAyA saMjvalanalobhazceti canAraH kaSAyA ythaakhyaat-caaritrghaatkaaH| antarAyaH paMcavidho dAnAntarAyo lAbhAntarAyo bhogAntarAya upabhogAntarAyo vIryAntarAyazceti / etatsarva karma (NiTThavai bhaviyajIvo ) niSThApayati kSayaM nayati, ko'sau ? bhavikajIvo bhavyajanaH / ( sammaM jiNabhAvaNA jutto ) samyagjinabhAvanAyukto jinasamyaktvArAdhaka ityrthH| balasokkhaNANadasaNa cattAri vi pAyaDA guNA hoti / gaLe ghAicaukke loyAloyaM payAsedi // 14 // balasaukhyajJAnadarzanaM catvAropi prakaTA guNA bhavanti / naSTe ghAticatuSke lokAlokaM prakAzayati // 148 // (balasokkhaNANadaMsaNa ) bala cAnantavIyaM kevalajJAnadarzanAbhyAmanantAnantadravyaparyAyasvarUparicchedakatvalakSaNA zaktiranantavIryamucyate na tu kasyacidghAtakaraNe . bhagavAn balaM vidadhAti sUkSmaguNAbhAvaprasakteH tathA coktamAzApareNa mahAkavinA hai| zeSa solaha kaSAya kahalAtI haiM jinameM anantAnubandhI krodha mAna mAvA aura lobha ye cAra kaSAya tathA pahale kahA huA tIna prakAra kA parzanamohanoya ye sAta prakRtiyAM samyaktva kA ghAta karane vAlI haiN| bapratyAkhyAna krodha mAna mAyA aura lobha ye cAra kaSAya zrAvaka ke vratoMkarapAta karane vAlI haiN| pratyAkhyAna krodha mAna mAyA aura lobha ye cAra kaSAya mahAvrata kI ghAtaka haiM tathA sajvalana krodha mAna mAyA aura lobha . meM pAra kaSAya yathAkhyAtacAritra ko ghAtaka haiN| antarAya pAMca prakAra hai-dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya / samyag jina bhAvanAse yukta bhavya jIva ina saba karmokA kSaya karatA hai| ... basasoksa-samyagdarzana ke prabhAva se cAra ghAtiyA koMke naSTa hone para isa jIva ke bala, sukha, jJAna aura darzana ye cAra guNa prakaTa hote haiM tathA maka bora aloka ko prakAzita karane lagatA hai // 148 // For Personal & Private Use Only Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 SaTprAbhUte [5. 148yadvyAhaMti na jAtu kicidapi na vyAvahanyate kenacid / yanniSpItasamastavastvapi sadA kenApi na spRzyate / yatsarvajJasamakSamapyaviSayastasyApi cAdigirAM / . tadvaH sUkSmatamaM 'svatatvamabhayA bhAvyaM bhavocchittaye // 1 // tathA anantasaukhyaM bhagavataH siddhasya bhavati tadapyanantajJAnaguNasadbhAvAt paramAnandotpattilakSaNaM vastusvarUpaparicchedakatvameva veditavyaM / tathA coktaM vimAnapaMktyupAkhyAnaparyante / tathA hi zAstraM zAstrANi vA jJAtvA tIvaM tuSyanti sAdhavaH / sarvatatvArthavijJAnA na2 siddhAH sukhinaH kathaM // vizeSArtha-yahA~ balakA artha ananta vIrya hai| kevalajJAna aura kevaladarzanake dvArA anantAnanta dravya aura unake paryAyoMke svarUpa ko jAnanekI jo zakti hai vaha anantavIrya kahalAtI hai| bhagavAn kisI kA vyAghAta karane meM apane balakA prayoga nahIM karate anyathA unake sUkSmatva guNake abhAva kA prasaGga A jaaygaa| jaisA ki mahAkavi AzAdhara jI ne kahA hai yavyAhanti-jo kabhI kisI kA vyAghAta nahIM karatA aura na kabhI kisI ke dvArA vyAghAta ko prApta hotA hai| jo samasta vastuoM ke AkAra ko sadA svayaM niSpIta kiye haiM arthAt apane ApameM pratibimbita kiye hai parantu svayaM kisI anyake dvArA spRSTa nahIM hotaa| jise sarvajJa pratyakSa jAnate haiM to bhI jo vANIkA viSaya nahIM hai vaha atyanta sUkSma tatva hI tumhArA nijakA tatva hai| he saptabhaya se rahita samyagdRSTi puruSoM! saMsArakA uccheda karane ke liye tuma usIkA cintavana kro| isI prakAra siddha parameSThI ke jo ananta sukha nAmakA guNa hai vaha bhI ananta jJAna guNa ke sadbhAva se paramAnanda kI utpatti rUpa vastu svarUpa ko jAnane kI jo yogyatA hai tadpa hI jAnanA caahiye| jaisA ki vimAna paMktivrata kI kathAke anta meM kahA gayA hai zAstraM-jaba eka yA cAra chaha zAstroMko jAnakara sAdhu atyanta saMtuSTa hote haiM-sukhI hote haiM, taba samasta tatvArtha ko jAnane vAle siddha bhagavAn sukhI kyoM nahIM hoMge ? avazya hoMge // 1 // 1. mabhavA m0| 2. vijJAna ma For Personal & Private Use Only Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 543 5. 148] bhAvaprAbhRtam cakriNAM kurujAtAnAM nAgendrANAM marutvatAm / anantaguNitaM saukhyamuttarottaravatinAM // 2 // tastrikAlabhavAt saukhyAdanantaguNitaM sukhaM / siddhAnAM tu kSaNArdhena te vo yacchantu tacchivaM // 3 // tathA jJAnaM kevalajJAnaM lokAlokavastuparijJAyakaM, darzanaM cAnantadarzanaM jJAnakSaNa eva vastusattAsvarUpeNa grahaNalakSaNaM boddhavyaM ( cattAri vi pAyaDA guNA hoti ) catvAro'pi guNAH prakaTA bhavanti / kasmin sati, ( NaTTha ghAicaukke ) naSTe vinAzaM prApte ghAicaukke-mohajJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyAtmakevalajJAnasAmrAjyavidhvaMsakArake karmazatrucatuSTaye / (loyAloyaM payAsedi ) lokAlokaM prakAzayati / lokyante dRzyante jIvapudgaladharmAdharmakAlAkAzA yasminniti lokaH / te na cakriNAM-cakravartI, bhogabhUmija, manuSya, nAgendra aura deva inake uttarottara ananta-guNA sukha hotA hai / / 2 / / tastrikAla-aura ina sabako tInakAlameM jitanA sukha hotA hai usase ananta guNa sukha siddha bhagavAn ko Adhe kSaNa meM prApta hotA hai / ve siddha bhagavAn tuma sabako mokSa pradAna kareM // 3 // - isI prakAra jJAna zabda se loka tathA alokakI vastuoMko jAnane vAlA kevalajJAna lenA cAhiye aura darzana zabda se ananta darzana arthAt kevala-darzanakA grahaNa karanA caahiye| yaha kevaladarzana jJAnake sAtha hI vastuke sattA svarUpako grahaNa karanevAlA hotA hai| moha, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ye cAra karma, AtmAke kevalajJAna rUpa sAmrAjya kA vidhvaMsa karane vAle karma zatru haiM / inakA kSaya honepara hI Upara kahe hue kevala jJAnAdi guNa prakaTa hote haiN| jisameM jIva, pudgala, dharma, adharma, bAkAza aura kAla ye chaha dravya dikhAI dete haiM-vaha loka hai aura jisameM saba ora anantAnanta jIva Adi padArtha nahIM dikhAI dete haiM vaha aloka 1. trilokasArasya nimnAGkitAH gAthA eteSAM zlokAnAM mUlAdhAraH pratItAH evaM satyaM savvaM satyaM vA samma mettha jANaMtA / tivvaM tussati garA ki Na samatthatthataccavhA // 1 // sakki kuru phaNi suriMde saha midejaM suhaM tikAlabhavaM / tato aNaMta guNidaM siddhANaM rANasuI hodi // 2 // For Personal & Private Use Only Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paprAmRte [5.149- . lokyante na dRzyante yasmin saMsAre sarvato'nantAnantajIvAdayaH padArthAH so'lokaH' . lokazcAlokazca lokAlokastaM lokAlokaM prakAzayati jAnAti pazyati cetyarthaH / NANI siva parameTThI savvaNhU viNhu caimuho buddho| appo vi ya paramappo kammavimukko ya hoi phuDaM // 149 // jJAnI zivaH parameSThI sarvajJo viSNuH caturmukho buddhaH / / AtmApi ca paramAtmA karmavimuktazca bhavati sphuTam / / 149 / / . . . samyagdarzanaprabhAveNAyaM saMsArI jIvaH siddho bhavatIti na kevalaM bhavatItyapi shbdsyaarthH| sa siddhaH kathaMbhUtaH tasya nAmamAlAM pratipAdayannAha bhagavAn kundakundAcAryaH-( NANI siva parameTThI ) jJAnI zAnamanantakevalajJAna vidyate yasya sa bhavati jnyaanii| zivaH paramakalyANabhUtaH zivati lokAgre gacchatIti zivaH / 'nAmyupadhaprIkRgRjJAM kaH" / parameSThI indracandradharaNendravaMdita pade tiSThatIti parameSThI / auNAdiko'yaM prayogaH / ( savvaNhU viNhU caumuho buddho) sarva lokAlokaM jAnAti vettIti sarvajJaH / veveSTi kevalajJAnena lokAloka vyApnotiti viSNuH "viSeH kicca" ityanena yupratyayaH sa ca kit kAnubandhatvAnna guNaH / ctuhai| pAticatuSka ke naSTa hone para yaha jIva loka aura aloka ko prakAzita karane lagatA hai arthAt jAnane dekhane lagatA hai // 148 // gAthArtha-samyagdarzana ke prabhAva se yaha saMsArI jIva bhI jJAnI, ziva, parameSThI, sarvajJa, viSNu, caturmukha, buddha aura paramAtmA ho jAtA hai tathA nizcaya-pUrvaka karmoM se mukta ho jAtA hai // 149 / vizeSArva-samyagdarzanake prabhAvase yaha saMsArI jIva siddha ho jAtA hai, mAtra itanI hI bAta nahIM hai kintu sarvajJa Adi bhI hotA hai, yaha api zabdakA artha hai| vaha siddha kaisA hotA hai ? usako nAmAvalI kA pratipAdana karate hue zrI bhagavAn kundakundAcArya kahate haiM-vaha siddha jJAnI hai arthAt ananta-kevalajJAnase yukta honeke kAraNa jJAnI hai| parama kalyANa bhUta honese ziva hai athavA 'zivati lokAgre gacchaMtIti zivaH' isa vyutpatti se lokAgra ko prApta honese ziva hai| ziva zabda meM 'nAbhyupadhaprokRgRjJAM kaH' isa sUtra se ka pratyaya huA hai| indra candra tathA dharaNendra se vandita parama pada-utkRSTa padameM sthita honese parameSTho haiN| parameSThI zabda uNAdi prakaraNa se siddha hotA hai| samasta lokAloka ko 1. padArthAzyAlokaH m00| For Personal & Private Use Only Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 545 -5. 150] bhAvaprAbhRtam mukhaH bhUtapUrvanayApekSayA caturmukhaH caturvikSusarvasamyAnAM sanmukhasya dRzyamAnatvAt siddhAvasthAyAM tu sarvatrAvalokanazIlatvAt caturmukhaH / budadhate sarva jAnAtIti buddhaH / "JyanubandhamatibuddhipUjArthebhyaH ktaH" ityanena sUtreNa vartamAnakAle ktapratyayaH / ( appo vi ya paramappo ) AtmApi ca saMsArI jIvo'pi ca paramAtmA ahaMna siddhazca bhavati / kathaMbhUtaH siddhaH, ( kammavimukko ya hoi phuDaM ) karmabhyo vimukto rahito bhavati saMjAyate sphuTaM nizcayeneti shessH| etat samyagdarzanasya mahAn mahimA jJAtavya iti bhAvArthaH / iya ghAikammamukko aTThArahadosavajio sylo| tihuvaNabhavaNapadIvo deu sama uttamaM bohi // 15 // iti ghAtikaryamuktaH aSTAdazadoSavajjitaH sakalaH / tribhuvanabhavanapradIpaH dadAtu mahyamuttamaM bodham // 150 // ( iya ghAikammamukko ) iti pUrvoktalakSaNaghAtikarmabhyo muktaH / ( aTThArahadosavajjio sayalo ) aSTArazadoSavajito rahitaH, sakalaH saha kalayA zarIreNa vartate iti sakalaH tena tasya dharmopadezo'pi ghaTate zarIrasaMyuktaparamAptatvAt / ete. nedaM vacanaM pratyuktaM bhavatijAnatA hai isaliye sarvajJa hai| kevalajJAnake dvArA lokAloka ko vyApta karatA hai isaliye viSNu hai| viSNu zabda meM 'viSeH kicca' isa sUtra se nu pratyaya huA hai tathA kit honeke kAraNa guNa nahIM huA hai| bhUtapUrva nayakI apekSA arthAt samavazaraNa meM cAroM dizAoM meM baiThe hue sabhyoM ko sanmukha darzana hote the isa vivakSAse caturmukha kahalAtA hai aura siddhAvasthA meM saba ora ke padArthoM ko jAnatA dekhatA hai isaliye caturmukha kahalAtA hai / samasta padArthoM ko jAnatA hai isaliye buddha hai| buddha zabda meM 'jyanubandha-mati-buddhi-pUjArthebhyaH ktaH' isa sUtra se vartamAna kAla meM kta pratyaya huA hai| arhanta aura siddha honese paramAtmA kahalAtA hai tathA nizcaya se jJAnAvaraNAdi karmose vimukta hotA hai| yaha saba samyagdarzana kI mahAn mahimA jAnanA cAhiye // 149 // ___ gAvA-isa prakAra jo ghAtiyA karmoMse mukta ho cuke haiM, aThAraha doSoM se rahita haiM tathA tIna loka rUpI bhavana ko prakAzita karane ke liye zreSTha dIpaka ke samAna haiM ve sakala arthAt paramaudArika zarIrake dhAraka arhanta bhagavAn mujhe uttama jJAna-kevalajJAna deveM // 150 // - vizeSArtha-arhanta bhagavAn pUrvokta cAra ghAtiyA kose rahita haiN| aThAraha doSoM se rahita haiM aura sakala arthAt kalA-paramaudArita zarIra For Personal & Private Use Only Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte 'adRSTavigrahAcchAntAcchivAtparamakAraNAt / nAdarUpaM samutpannaM zAstraM paramadurlabhaM / azarIrasya zAstrotpattirna saMgacchate kUrma romavat baMdhyAstanandhayavat zazaviSA - Navat viSNupadalatAMtavat marumarocikodakavat " aSTau sthAnAni varNAnAM " iti zabdAnAM karaNakAraNatvAt / ( tihuvaNabhaNavapaIvo ) trailokyagRhasya dIpaH pradyotakaH tribhuvanapradIpaH / ( deu mama uttamaM bohaM ) dadAtu mama mahyaM uttamaM boSaM kevalajJAnaM / itISTaprArthanA zrIkundakundAcAryANAM zAstrakaraNasya phalAbhilaSitvAt / atha ke te aSTAdaza doSA iti ceduktA apyucyante 546 kSutpipAsAjarAtaGkajanmAntakabhayasmayAH / na rAgadveSamohAzca yasyAptaH saH prakIrtyate // 1 // se sahita haiM / yahA~ sakala vizeSaNa dene se arhanta bhagavAn ke zarIra saMyukta paramAtma-panA prakaTa kiyA hai isIse unake dharmopadeza bhI ghaTita ho jAtA hai / arhanta parameSThI ko zarIra sahita mAna lenese nimnAGkita kathana khaNDita ho jAtA hai 1. yazastilake / adRSTa - 'jisakA zarIra adRSTa hai, jo zAnta hai tathA jo parama kAraNa rUpa hai, usa ziva se parama durlabha nAda rUpa zAstra utpanna huA hai|' jisa prakAra kachue se roma kI, bandhyA se putrakI, zaza se sIMga ko, AkAza se puSpa ko aura mRgamarIcikA se jala kI utpatti asaMgata hai usI taraha zarora-rahita ziva se zAstra kI utpatti asaMgata hai| kyoMki, aSTau sthAnAni varNAnAm varNoM kI utpatti kaNTha tAlu Adi ATha sthAnoM se hotI hai, isa niyama ke anusAra zabdoM kI utpatti kA kAraNa karaNa zarIra hI ho sakatA hai / arhanta bhagavAn tona loka rUpI ghara ko prakAzita karaneke liye uttama dIpa-svarUpa haiM | zrI kundakundAcArya zAstra - racanA ke phalakI abhilASA rakhate hue iSTa prArthanA karate haiM ki ve arahanta bhagavAn mere liye uttama jJAna- kevalajJAna pradAna kareM / aba una aThAraha doSoMko kahate haiM jo arahanta bhagavAn meM nahIM hote / kSutpipAsA - bhUkha, pyAsa, bur3hApA, roga, janma, maraNa, bhaya, garva, rAga ratnakaraNDa zrAvakAcAre / [ 5.150 For Personal & Private Use Only Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 547 -5. 151] bhAvaprAbhRtam __cakArAccintA'ratinidrAviSAdasvedakhedavismayA gRhyante / nirdoSaparamAptavicAro'STasahasronyAyakumudacandrodayaprameyakamalamArtaNDAptaparIkSAtatvArtharAjavAtikatatvArthazlokavArtikanyAyavinizcayAlaGkArAdiSu mahAzAstreSu vistareNa jJAtavyaH / jiNavaracaraNaMburuhaM NamaMti je prmbhttiraaenn| te jammavellimUlaM khaNaMti varabhAvasattheNa // 151 // jinavaracaraNAmburuhaM namanti ye paramabhaktirAyeNa / te janmavallImUlaM khananti varabhAvazastreNa // 151 // (jiNavaracaraNaMburuha ) jino'nekaviSamabhavagahanavyasanaprApaNahetUna karmArAtIn jayatIti jinaH "iNajikRSibhyo 'nk"| janazcAsau varaH zreSTho jinavaraH / athavA jinAnAM gaNagharadevAdInAM madhye varaH zreyaskaro jinavarastasya caraNAvevAmburahaM jinavaracaraNAmburuhaM zrImadbhagavadarhatsarvajJavItarAgapAdapadma / ( NamaMti je parama dveSa, moha aura cakAra se saMgRhIta cintA arati nidrA viSAda pasInA kheda aura AzcayaM ye aThAraha doSa jisameM nahIM hote haiM vaha Apta kahA jAtA hai| nirdoSa Apta kA vicAra aSTa-sahasrI, nyAya kumudacandrodaya, prameyakamalamArtaNDa, AptaparIkSA, tattvArtharAjavArtika, tattvArthazlokavArtika tathA nyAyavinizcayAlaGkAra Adi zAstroM meM vistArase jAnanA cAhiye // 150 // gAthArtha-jo utkRSTa bhaktisambandhI rAgase jinendradevake caraNa kamaloM ko namaskAra karate haiM ve uttama bhAva rUpI zastrake dvArA saMsArarUpI latAke mUlako ukhAr3a dete haiM // 151 // vizeSArtha-'jayatIti jinaH' isa vyutpatti ke anusAra jo saMsAra rUpI saMghana vana meM aneka viSaya kaSToMko prApta karAne vAle karmarUpI zatruoM ko jItatA hai vaha jina kahalAtA hai| 'iN jikRSibhyonak' isa sUtra se 'z2i jaye' dhAtu se nak pratyaya hone para jina zabda siddha hotA hai| jo jina hokara zreSTha hai vaha jinavara hai athavA jina zabda se gaNadhara deva AdikA grahaNa hotA hai unameM jo vara-zreSTha hai ve jinavara-tIrthaMkara paramadeva kahalAte haiM / una tIrthaMkara sarvajJa arhanta devake caraNa kamaloM ko nikaTa bhavya jIva paramabhakti rUpa anurAga arthAt akRtrima sneha se namaskAra 1. ityanena ji jaye na ityasya dhAtornagAdezaH ka it kitvAnnaiG / For Personal & Private Use Only Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhUte [ 5.152 bhattirAeNa ) namanti namaskurvanti ye AsannabhamyAH paramabhattirAgeNa paramabhaktyanurAgeNAkRtrimasnehena / ( te jammabellimUlaM ) te puruSA janmavallImUlaM khanantIti sambandhaH, janmaiva vallI saMsAravIt anantAnantaprasAratvAt tasyA mUlaM kandaM vanaMti utpATayanti uddharanti samUlakArSa kaSantItyarthaH mohasya vicchedakatvAt, saMsAravallImUlaM mithyAtvamohaH tasyaH mUlaM khananti samyagdRSTayo bhavanti / uktaM ca zrIbhojarAjamahArAjena 548 'suptotthitena sumukhena sumaMgalAya dRSTavyamasti yadi maMgalameva vastu / anyena kiM tadiha nAtha ! tavaiva vaktraM trailokyamaMgala niketanamIkSaNIyaM // "1 ( khaNaMti varabhAvasatyeNa ) sananti nimUlakASaM karSAnti, kena kRtvA ? varabhAvazastreNa viziSTabhAvanAkuddAlena drAtrAdinA vA / jaha salileNa Na lippai kamalaNipattaM sahAvapayaDIe / taha bhAveNa Na lippa kasAyavisaehi sampuriso // 152 // yathA salilena na lipyate karmAlinopatraM svabhAvaprakRtyA / tathA bhAvena na lipyate kaSAyaviSayaH satpuruSaH // 152 // (jaha salileNa Na lippai ) yathA yena prakAreNa salilena jalena na lipyate na spRzyate / kiM tatkarmatApanna, ( kamalaNipattaM sahAvapayaDIe) kamalinIpatraM padmanIcchadaH svabhAvaprakRtyA nijasvabhAvena / (taha bhAveNa Na lippai) tathA tena prakAreNa karate haiM ve janmavallI arthAt saMsAra rUpI latA ke mUla ko - jar3ako khoda DAlate haiM / saMsAra rUpI latA kA mUla mithyAtva rUpa moha hai use jo viziSTa bhAvanA rUpI kudAlo ke dvArA khodate haiM ve samyagdRSTi haiM / jaisA ki bhoja mahArAja ne kahA hai suptotthitena - sokara uThe hue satpuruSa ko yadi sumaGgala ke koI mAGgalika vastu dekhane yogya hai to he nAtha ! aura dUsarI vastu kI kyA AvazyakatA hai ? use tIna loka ke maGgaloMkA ghara svarUpa Apake zrI mukhakA hI darzana karanA cAhiye / gAthArtha - jisa prakAra kamalinI kA pattA svabhAva se hI jalase lipta nahIM hotA usI prakAra satpuruSa - samyagdRSTi manuSya svabhAva se hI kaSAya aura viSayoM se lipta nahIM hotA // 152 // 1. jina caturavizatikA stotre bhRpAla kabeH / 2. na lippar3a ka0 60 / For Personal & Private Use Only Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 5. 153 ] 549 bhAvena jinacaraNakamalabhaktilakSaNasamyaktvena karaNabhUtena kRtvA / kaiH kartRbhUtaiH na lipyate, ( kasAyavisa ehi sappuriso) kaSAyaiH krodhamAnamAyAlobhaH, viSayaiH viSayasukhaiH sparzarasagandha varNazabdaH satpuruSaH samyagdRSTijIvaH / tathA coktaMghAtrIbAlA'satInAthapadminIdalavArivat 1 dagdharajjuvadAbhAsaM bhuJjan rAjyaM na pApabhAk // 1 // te cciya bhaNAmihaM je sayalakalAsIlasaMjamaguNeha / bahudosANAvAso sumaliNacitto Na sAvayasamo so // 153 // tAneva bhaNAmi ahaM ye sakalakalAzIlasaMyamaguNaiH / bahudoSANAmAvAsaH sumalinacittaH na zrAvakasamaH saH // 153 // ( te cciya bhaNAmihaM je ) tAneva satpuruSAnahaM kundakundAcAryo bhaNAmi kathayAmi / tAn kAn, ye puruSAH ( sayalakalAsIlasaMjamaguNeha ) sakalakalAH paripUrNa bhAvaprAbhRtam vizeSArtha - jisa prakAra nijasvabhAva ke kAraNa kamalinI kA pattA pAno se lipta nahIM hotA hai usI prakAra satpuruSa samyagdRSTi jIva, jinendra devake caraNa kamaloMkI bhakti rUpI samyaktva ke kAraNa krodhAdi kaSAyoM tathA sparzAdi viSayoM se lipta nahIM hotA / jaisA ki kahA hai dhAtrIbAlA - samyagdRSTi manuSya dhAtrIbAla, asatInAtha, kamalinIpatra para sthita jala aura jalI huI rassI ke samAna rAjyakA upabhoga karatA huA bhI pApI nahIM hotA hai / bhAvArtha - jisa prakAra dhAya bAlaka kA lAlana-pAlana karatI huI bhI use apanA bAlaka nahIM mAnatI hai, jisa prakAra puruSa apanI duzcaritrA stro se sambandha rakhatA huA bhI usase virakta rahatA hai, jisa prakAra kamalinIke patra para par3A huA pAnI usa para rahatA huA bhI usase bhinna rahatA hai aura jalI huI rassI jisa prakAra Upara se bhako liye huI dikhatI hai parantu bhItara se atyanta nirbala rahatI hai isI prakAra samyagdRSTi jIva rAjya AdikA upabhoga karatA huA bhI antaraGga se Asakta nahIM hotA, ataH pApI nahIM kahalAtA / gAthArtha - maiM unhIM ko satpuruSa athavA muni kahatA hU~ jo zIla saMyama tathA guNoM ke dvArA paripUrNa haiM / jo aneka doSoMkA sthAna tathA atyanta malina citta hai vaha to zrAvaka ke bhI samAna nahIM hai / / 153 / / vizeSArtha - zrI kundakunda svAmI kahate haiM ki jo zIla saMyama tathA guNoM ke dvArA sakala kalA haiM arthAt samIcIna rIti se parIkSA dene vAle For Personal & Private Use Only Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 SaTprAbhRte [ 5. 153kalanAH samyakparIkSAdAyinaH, kaiH ? zIlasaMyamaguNaiH zIlanikaSakSamAH saMyamanikapakSamA guNanikaSakSamA bhavanti / tathA coktaM yathA catubhiH kanakaM parIkSyate nigharSaNacchedanatApatADanaH / tathaiva dharmo viduSA parIkSyate zrutena zolena tapodayAguNaiH // 1 // tathA coktaM saMjamu sIlu sauccu tavu jasu sUrihi guru soi / dAhachedakasaghAyakhamu uttamu kaMcaNu hoi // 1 // ( bahudosANAvAso ) bahUnAM doSANAmatIcArAdInAmAvAso gRhaM, athavA vadhUnAM strINAM doSNAM bAhUnAM AvAsa AliMgako muniH| ( sumaliNacitto Na sAvayasamo so ) suSThu atIva malinacitto rAgadveSamohakazmalacetA muniH munina bhavatyevaM, tarhi kiM bhavati ? Na sAvayasamo so-na zrAvakasamaH zrAvakeNApi gRhasthenApi samaH sadRzaH .. sa na bhavati / tasya dAnapUjAdilAbhasaMyuktatvAduttamatvaM / tathA coktaM varaM gArhasthyamevAdya tapaso bhAvijanmanaH / / svaHstrokaTAkSalu ThAkalopyavairAgyasampadaH // 1 // haiM-jinake zIla saMyama aura guNoMmeM kabhI kamI nahIM AtI ve hI muni haiN| jaisA ki kahA hai yathAcatubhiH-jisa prakAra ghisanA, chedanA, tapAnA aura tAr3anA ina cAra upAyoM se suvarNa kI parIkSA kI jAtI hai usI prakAra zruta zIla tapa aura dayA rUpa guNake dvArA dharma kI parIkSA ko jAtI hai // 1 // jaisA ki kahA hai saMjamu-jisameM saMyama zIla zauca tathA tapa vidyamAna haiM vahI guru ho sakatA hai, kyoMki tapAnA chedanA ghisanA tathA coTa khAnA Adi kAryoM meM jo samartha hai vahI suvaNa ho sakA hai| isake viparIta jo aneka doSoM athavA aticAroMkA AvAsa ho athavA jo striyoM ko bhujAoM ke AliGgana kI icchA rakhatA ho tathA jisakA citta atyanta malina ho vaha muni nahIM hai vaha to zrAvaka ke bhI samAna nahIM hai| kyoMki zrAvaka dAna pUjA Adi lAbha se saMyukta honeke kAraNa uttama hai / jaisA ki kahA -- varagAhastha--Age honevAle usa tapakI apekSA to jisameM ki devAGganAoM ke kaTAkSa rUpa luTeroM ke dvArA vairAgya rUpI saMpadA luTa jAtI hai, Aja gRhastha rahanA bhI acchA hai| For Personal & Private Use Only Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.154] bhAvaprAbhRtam 551 "citra cema asmadIyastyAnasthANumUkatUSNIkadavaikamRdukasevAnakhanIDanihitavyAhRtakutUhalasthUlavyAkuleSu vA" ityanena prAkRtavyAkaraNasUtreNa cima ityasya vA dvisvaM / citra iti ko'rthaH "avadhAraNe Nai cca citra ceaaH|" anyacca te cciA dhaNNA te ciya sAurisA te jiyaMti jiyaloe / voddahadahammi paDiyA taraMti je cciya laM loe // 1 // boddaha iti ko'rtho yauvanam / te dhoravIrapurisA khamadamakhaggeNa vipphurateNa / dujjayapabalabaluddhara kasAyabhaDaNijjiyA jehiM // 154 // - te dhIravIrapuruSAH kSamAdamakhaDgena visphurtaaH| : / durjayaprabaloddharakaSAyabhaTA nijitA yaiH // 154 // (te dhoravIrapurisA) te puruSA dhorA anivartakAH saMyamasaMgrAmAt karmazatrUNAM pAtamakRtvA na pazcAdvyAghuTaMti, vIrA viziSTAM kevalajJAnasAmrAjyalakSmI rAnti sIkurvantIti viiraaH| ( khamadamasaggeNa vipphurateNa ) kSamA prakRSTaprazamaH, damo citendriyatvaM kSamayopalakSito damaH kSamadamaH sa eva khaGgaH kauleyaH karavAlo'simastrizaH pAtikarmazatrasaMghAtaghAtakatvAt tena kSamAdamakhaDgena / kiM kurvatA ? vikkaratA bapratihatavyA pAratayA camatkurvatA / ( dujjayapabalabalubara) duHkhena / 'gAthA meM "cciya' zabda diyA hai use cija ceJja Adi prAkRta vyAkaraNa ke sUtra se dvitva ho gayA hai cija kA artha avadhAraNa hai| aura bhI kahA hai tendhiya-saMsAra meM ve hI dhanya haiM, ve hI satpuruSa haiM aura ve hI jIvita hai jo yauvana rUpI gahare hrada meM girakara bhI lIlAse use pAra kara bhAvArya-ve dhIra vIra puruSa haiM jinhoMne kSamA aura jitendriyatA rUpI bamakatI talavAra se durjeya tathA pracura balase utkaTa kaSAya rUpI yoddhAoM ko jIta liyA hai / / 154 // vizeSA-dhIra ve haiM jo saMyama rUpI saMgrAma se karmarUpI zatruoM kA cata kiye binA pIche nahIM lauTate aura vIra ve haiM jo vi-viziSTa, ImAla-bAna-rUpI lakSmI ko, ra-svIkRta karate haiN| lokottara prazamabhAvakapamA kahate haiM tathA indriyoM ko jItanA dama kahalAtA hai| kundakunda svAmI kahate haiM ki isa saMsArameM dhIra vIra puruSa ve hI haiM jinhoMne kSamA For Personal & Private Use Only Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 SaTprAbhRte [5. 155 mahatA kaNTena jetumazakyA durjayAH, prabalaM pracuraM, balaM sAmarthya tena uddharA utkaTA ye kaSAyabhaTAH krodhamAnamAyAlobhasubhaTAH / ( kasAyabhaDaNijjiyA jehiM ) evaMvidhA kaSAyabhaTA yanirjitA bhAritA bhUmo pAtitAH / / dhaNNA te bhayavaMtA daMsaNaNANaggapavarahatyahi / visayamayaraharapaDiyA bhaviyA uttAriyA jehiM // 155 // dhanyAste bhagavanto darzanajJAnAgrapravarahastAbhyAm / viSayamakaradharapatitA bhavyA uttAritA yaiH // 155 / / (dhaNNA te bhayavaMtA ) dhanyAH puNyavantaH te bhagavantaH indrAdipUjitAH athavA bhayaM vAMtaM tyaktaM yaste bhayavantA nirbhayAH saptabhayarahitAH (dasaNaNANaggapavarahatyahiM ) darzanajJAne eva pravarau balavattarau hastau karau darzanajJAnapravarAgrahastau tAbhyAM dvAbhyAM hastAbhyAM karaNabhUtAbhyAM / ( visayamayaraharapaDiyA) viSaya eva makaradharaH samudraH tatra patitA budditaaH| ( bhaviyA uttAriyA jehiM ) bhavyajIvA uttAritA hastAvalambanaM datvA uttAritAH saMsArasukhakSArasamudrasya pAraM nItAH, ya:ravarddhamAnazrIgautamasvAmyAdibhiriti maMgalAbhiprAyaH / se yukta jitendriyatA rUpa dedIpyamAna talavAra se durjeya-bahuta bhArI kaSTase jItane ke ayogya evaM pracura balase durdhara kaSAya rUpI bhaToMko-krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpI yoddhAoM ko mArakara bhUmi para girA diyA hai| sabase prabala zatru kaSAya hI haiM inheM kSamA aura jitendriyatA ke dvArA hI jItA jA sakatA hai jinhoMne inheM jIta liyA hai ve hI dhora vIra puruSa haiM / / 154 // gAthArtha-ve bhagavAn dhanya haiM jinhoMne jJAna darzana rUpI zreSTha agragAmI hAthoM ke dvArA viSaya rUpI samudra meM par3e hue bhavya jIvoM ko utAra kara pAra lagAyA hai / / 155 // vizeSArtha-indra Adi ke dvArA pUjita ve bhagavAn dhanya haiM-atizaya puNyavAna haiM athavA 'bhayavantA' chAyA mAna kara zaGkA Adi sAta bhayoM se rahita haiM jinhoMne darzana aura jJAna rUpI baliSTha hAthoM ke dvArA viSayarUpI makarAkara-samudra meM par3e hue bhavya jIvoMko nikAla kara pAra lagA diyA hai| yahA~ maGgala kAmanA se zrI vardhamAna bhagavAn tathA gautama svAmI Adi kI stuti kI gaI hai / / 155 // For Personal & Private Use Only Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 156-157] bhAvaprAbhRtam 553 mAyAvelli asesA mohamahAtaruvarammi ArUDhA / visayavisapuSphaphulliya lugaMti muNi gANasatyahi // 156 // mAyAvallomazeSAM mohamahAtaruvare AruDhAm / viSayaviSapuSpapuSpitA lunanti munayaH jJAnazastraiH // 156 / / ( mAyAvelli asesA ) mAyA paravaMcanasvabhAvA saiva vallI pratAninI tAM mAyAvallI, azeSAM anantAnubandhiprabhRticaturbhedasamagrAM / ( mohamahAtaruvarammi ArUDhA) moha eva taruvaraH putrakalatramitrAdisnehamahAvRkSastamArUDhAM caTitAM / (visayavisapupphaphulliya) viSayA eva viSapuSpANi taiH puSpitA viSayaviSapuSpapuSpitA tAM / ( luNaMti muNi gANasatyehiM ) lunanti cchindanti, ke te ? munayaH samyagjJAnasamupetA digambaragurava ityarthaH / kena, jJAnazastreNa samyagjJAnazastreNa parazunA iti zeSaH / mohamayagAravehi ya mukkA je karuNabhAvasaMjuttA / te savvaduriyakhaMbhaM harNati cArittakhaggeNa // 157 // mohamadagAravaiH ca muktA ye krunnbhaavsNyuktaaH| te sarvaduritastaMbhaM dhvanti cAritrakhaDgena / / 157 / / gAMdhArtha-moharUpI mahAvRkSa para car3hI aura viSaya rUpI viSa puSpoMse phUlI, mAyA rUpI sampUrNa latAko munigaNa jJAnarUpI zastra ke dvArA chedate haiM // 156 // - vizeSArtha-strI putrAdi ke sneha meM par3a kara manuSya nAnA prakAra kI mAyA karatA hai / mAyAkA svabhAva dUsaroM ko ThaganA hai / yaha mAyA anantA. nubandhI Adike bheda se cAra prakAra kI hai mAyA ke dvArA manuSya viSayoM ko prApta kara prasanna hotA hai| yahA~ AcArya mahArAja ne strI-putrAdi ke sneharUpI mohako mahAn U~ce vRkSa kI upamA do hai, mAyAko latA kI * sapamA dI hai, viSaya ko viSapuSpa ko upamA do hai tathA jJAnako zastra kI upamA dI hai / isa prakAra gAthA kA artha hotA hai ki moharUpI U~ce vRkSa para car3ho evaM viSayarUpI viSa puSpoM se phUlI mAyA rUpI latAko / sampUrNa rUpase muni jJAnarUpI zastra ke dvArA chedakara-kATakara dUra pheMka dete haiM // 156|| gAcArSa-jo moha mada aura gArava se rahita tathA karuNA bhAva se mukta haiM aise muni cAritra rUpI khar3agake dvArA samasta pApa rUpI stambhako bhakara naSTa karate haiM / / 157 // ...... For Personal & Private Use Only Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 SaTnAbhRte [5. 158( mohamayagAravehi ya ) mohaH kalatraputramitrAdiSu snehaH, mado jJAnAdiraSTaprakAro nijonnatyaM, gAravaM zabdagAraddhigAraksAtagAravabhedena trividha / tatra zabdagArava varNoccAragarvaH, RddhigAravaM ziSyapustakakamaNDalupicchapaTTAdibhirAtmodbhAvanaM, sAtagAravaM bhojanapAnAdisamutpannasaukhyalIlAmadastairmohamadagAravaiH / cakAra uktasamuccayArthastena nijapakSIyasaghanarAjamAnya shraavkaadibhirbhimaanH| ( makkA je karuNabhAvasaMjuttA) pUrvoktohAdibhirye muktAH, karuNabhAvaH kAruNyaM dayApariNAmastena saMyuktAH / ( te savvaduriyakhaMbhaM ) te munayaH sarvaduritastaMbhaM samastamalA- : .. ticArAdisamutpannaM pApastaMbha (haNaMti cArittakhaggeNa) ghnanti cAritrakhaDgena chindanti nijanirmalasavRttanistrizeneti zeSaH / guNagaNamaNimAlAe jiNamayagayaNe nnisaayrmnnido| tArAvalipariyario puNimaiMduvva pavaNapahe // 158 // guNagaNamaNimAlayA jinamatagagane nizAkaramunIndraH / tArAvaliparikalitaH pUrNimenduriva pavanapathe // 158|| . ( guNagaNamaNimAlAe ) guNA aSTAviMzatimUlaguNAH daza dharmAH tisro guptayaH aSTAdazazolasahasrANi dvAviMzatiparISahANAM jaya ete uttaraguNAH, guNAnAM gaNAH samUhA guNagaNAsta eva maNayo ratnAni teSAM mAlA muktAphalahArastayA guNagaNa vizeSArtha-strI-putra tathA mitra Adi meM jo sneha hai vaha moha kahalAtA hai, jJAna pUjA Adi ke bheda se mada ATha prakAra kA hai| zabda gArava, Rddhi gArava aura sAta gArava ke bheda se gArava ke tIna bheda haiN| hamAre varNokA uccAraNa sApha aura sundara hotA hai isa prakArakA garva honA varNoccAra gArava hai / ziSya, pustaka, kamaNDalu, pIchI tathA pATe Adi bAhya sAmagrI se apane mahatva kA prakaTa karanA Rddhi gArava hai aura bhojana pAna Adi se samutpanna sukhakA garva honA sAta gArava hai| cakAra ukta samuccayArthaka hai arthAt kahane ke jo bAkI raha gaye haiM unakA samuccaya karane vAlA hai isaliye apane pakSake zrAvaka dhanavAn athavA rAja-mAnya hoM isa bAtakA garva karanA / jo muni ina moha, mada aura gAravoM se mukta haiM tathA karuNA bhAva-dayA bhAvase saMyukta haiM ve saba prakAra ke doSa athavA aticAra Adi se samutpanna pApa rUpI khambheko cAritrarUpI khaDgake dvArA naSTa kara dete haiN| yathArtha meM nirmala cAritra ke dvArA hI pApakA nAza hotA hai // 157 // gAthArtha-jisa prakAra AkAzameM tArAoMkI paMktise sahita pUrNa candramA suzobhita hotA hai usI prakAra jinamata rUpI AkAza meM guNa For Personal & Private Use Only Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 159 ] bhAvaprAbhRtam 555 mAlayA muniH zobhate ityupskaarH| (jiNamayagayaNe NisAyaramuNido ) jinamatamAhatazAsanaM tadeva gaganaM AkAzaH pApaleparahitatvAt jinamatagaganaM tasmin jinamatagagane sarvajJazAsanAkAze, nizAkarazcandraH nizAM karoti udyotayaMti nizAkaro munIndraH tatra munIndro digambaraH nizAkaraH pApAndhakAravicchedakatvAt ( tArAvalipariyario) tArAvaliparikalitA nakSatramAlApariveSTito nakSatramaNDalopetaH / ( puNNimaiduvva pavaNavahe ) pUrNimenduriva pUrNimAcandravacchobhate, pavanagathe gaganamArge iti zeSaH / cakkahararAmakevisuravarajiNagaNaharAi sokkhaaii| cAraNamuNiriddhIo visuddhabhAvA jarA pattA // 159 // cakradhararAmakezavasuravarajinagaNadharAdisaukhyAni / cAraNamanyaddhoH vizuddhabhAvA narAH prAptAH // 159 / / (cakkahararAmakesavasuravarajiNagaNaharAisokkhAI) cakradharAzca bharatAdayaH sakalacakravartinaH, rAmazca baladevAH, kezavAzcArdhacakravartinaH, suravarAzca saudharmendrAghacyutendraparyantA ahamindrAntAH, jinAzca vRSabhAdivIrAntAH, gaNadharAdayazca vRSabhasenAdayaH zrIgautamAntAsteSAM saukhyAni mahApurANAdizAstravaNitAni samUha rUpo maNiyoM ko mAlAse yukta muni-rUpI candramA suzobhita hotA hai // 158 // vizeSArtha-aTThAIsa mUlaguNa haiM, tathA daza dharma, tIna guptiyA~, aThAraha hajAra zIlake bheda aura bAIsa paroSahoM ko jotanA Adi uttaraguNa haiM / ina saba guNoMke samUha rUpa maNiyoM kI mAlA se alaMkRta muni rUpI candramA, jinamata-ahaMnta sarvajJa devake zAsana rUpo AkAza meM usa prakAra suzobhita hotA hai jisa prakAra ke nirmala AkAza meM nakSatroM ko paMkti se ghirA huA pUrNa candramA suzobhita hotA hai / / 158 / / gAthArtha-vizaddha bhAvoMke dhAraka manuSya, cakravartI balabhadra nArAyaNa surendra jinendra aura gaNadharAdike sukhoMko tathA cAraNa muniyoM ko RddhiyoM ko prApta hue haiM / / 159 // - vizeSArtha-cakraratna ke dhAraka bharata Adi sakala cakravartI, rAma arthAt baladeva, kezava arthAt ardha cakravartI-nArAyaNa, suravara arthAt saudharmendra se lekara acyutendra taka athavA ahamindra taka jina arthAt RSabhAdi tIrthakara, gaNadharAdi arthAt vRSabhasena ko Adi lekara gautamAnta magara ina sabake sukhoMko jinakA ki mahApurANa Adi zAstroM meM varNana For Personal & Private Use Only Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 SaTprAbhRte [5] 160-161 ( cAraNamuNiriddhIo ) cAraNamunInAM AkAzagAminAmRSINAM RddhI: akSINamahAnasAlayaprabhRtiH / ( visuddhabhAvA NarA pattA ) vizuddhabhAvA narA jIvAH prAptA labhante sma / sivamajarAmaliMgamaNovamamuttamaM paramavimalamatulaM / pattA varasiddhisuhaM jiNabhAvaNabhAviyA jIvA // 160 // zivamajarAmara liGgamanupamamuttamaM paramavimalamatulam / prAptA varasiddhisukhaM jinabhAvanAbhAvitA jIvAH // 160 // ( sivamajarAmaraliMgaM ) zivaM paramakalyANaM paramaMmaMgalabhUtaM karmamalakalaMkarahitatvAt, ajarAmaraliMgaM jarAmaraNarahitacinhaM / ( aNovamaM ) upamArahitaM / ( uttamaM ) paramamukhyaM ( paramavimalaM ) dravyakarmabhAvakarma nokarmarahitaM / ( atulaM ) anantamityarthaH / ( pattA varasiddhisuhaM ) etadvizeSaNaviziSTaM varaM zreSThaM siddhisukhaM paramanirvANasaukhyaM prAptAH labhante sma / ( jiNabhAvaNabhAviyA jIvA ) jinabhAvanayA nirmalasamyaktvena bhAvitA vAsitA jIvA AsannabhavyAH / te me tihuvaNa mahiyA siddhA suddhA NiraMjaNA NiccA / vitu varabhAvasuddha daMsaNaNANe carite ya // 161 // te me tribhuvanamahitAH siddhAH zuddhA niraMjanA nityAH / dadatu varabhAvazuddhi darzanajJAne cAritre ca / / 161 / / hai tathA AkAzagAmI cAraNa RSike dhAraka muniyoM ko akSINa mahAnasaakSINa mahAlaya Adi aneka RddhiyoM ko zuddhasamyaktva ke dhAraka manuSya hI prApta hue haiM / / 159 // gAthA - jana bhAvanA, arthAt nirmala samyaktva se vAsita Asanna bhavya jIva parama maGgala bhUta jarA aura maraNa ke cihnoM se rahita hone ke kAraNa jo ajarAmara liMga haiM, ve anupama, uttama, atyanta vimala aura atula - ananta utkRSTa siddhi ke sukhako prApta hue haiM / / 160 / / vizeSArtha - karmamala kalaGka se rahita honeke kAraNa jo ziva arthAt mokSa parama kalyANa evaM parama maGgala bhUta hai, upamA rahita honese anupama hai, parama mukhya hai, dravya karma bhAvakarma aura no-karma se rahita hone ke kAraNa atyanta vimala hai, atulya arthAt ananta hai, aise utkRSTa siddhi sambandhI parama nirvANa sukhako jina bhAvanA arthAt nirmala samyaktva se bhAvita arthAt vAsita nikaTa bhavya jova prApta karate haiM // 160 // gAthArtha - jo tribhuvana ke dvArA pUjita haiM, zuddha haiM, niraJjana haiM aura For Personal & Private Use Only Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 162 ] bhAvaprAbhRtam " ( te me tihuvaNamahiyA ) te jagatprasiddhAH me mama zrI kundakundAcAryasya, tribhuvanamahitAstrailokyapUjitAH / ( siddhA suddhA NiraMjaNA NiccA) siddhA muktistrIvallabhAH, zuddhAH karmamalakalaMkarahitAH, niraMjanA nirupalepAH, nityAH zAzvatAH / ( biMtu varabhAvasuddhi ) dadatu prayacchantu, varabhAvazuddhi viziSTapariNAmazuddhi / kasmin, ( daMsaNaNANe carite ya ) samyagdarzane samyagjJAne samyakcAritre cetyarthaH / ki jaMpieNa bahuNA attho dhammo ya kAmamokkho ya / aNNevi ya vAvArA bhAvammi pariTTiyA savve // 162 // ki jalpitena bahunA artho dharmazca kAmamokSazca / " anyepi ca vyApArA bhAve paristhitAH sarve / / 162 / / ( ki jaMpieNa bahuNA ) bahunA pracuratareNa, jalpitena ki ? na kimapi / ( atyo dhammo ya kAmamokkho ya ) artho dhanaM, dharmo yati zrAvakagocaraH kAmaH paMcendriyasukhadAyinI iSTavanitA tasyA bhogaH, mokSaH sarvakarmakSayalakSaNaH / ( aNNe vi ya vAvArA) anye'pi ca vyApArA vidyAdevatAsAghanAdaya: / ( bhAvammi pariTThiyA sabve ) bhAve zuddhapariNAme paristhitA bhAvAdhInA bhavantIti bhAvArtha: / uktaM ca nitya haiM, ve jagatprasiddha siddhabhagavAn hamAre darzana jJAna aura cAritra meM utkRSTa bhAva zuddhiko pradAna kareM / / 161 // vizeSArtha--kundakunda svAmI iSTa prArthanA ke rUpa meM kahate haiM ki jo tIna lokake dvArA pUjita haiM, karmamala kalaMka se rahita hone ke kAraNa zuddha haiM, bhAva karma se rahita hone ke kAraNa niraJjana haiM aura nitya haiM - zAzvata haiM - sAdi ananta paryAya se yukta haiM ve jagatprasiddha siddhaparameSThI hamAre darzana jJAna aura cAritrameM utkRSTa bhAvazuddhiko kareM / / 161 // 557 gAthArtha - adhika kahane se kyA ? dharma artha kAma aura mokSa tathA anya jitane vyApAra haiM ve saba bhAva meM hI - pariNAmoM kI vizuddhatA meM hI sthita haiM / / 162 // vizeSArtha - AcArya kahate haiM ki adhika kahane se kyA lAbha hai ? artha - dhana, dharma-muni dharma, zrAvaka dharma, kAma - paJcendriya sambandhI sukha dene vAlI iSTa strIkA bhoga aura mokSa sarva karma kSaya tathA vidyA devatA kA sAdhana karanA Adi sabhI kArya zuddha pariNAmoM para nirbhara haiM isaliye pariNAmoM kI sunatA para dhyAna denA caahiye| kahA bhI hai For Personal & Private Use Only Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [5. 163na devo vidyate kASThe na pASANe na mRnmye| . bhAveSu vidyate devastasmAdbhAvo hi kAraNaM // 1 // bhAvavihUNau jIva tuhaM jai jiNu vahahi sireNa / patthari kamalu kiM nippajai jai siMcahi amieNa // 2 // sIsu namaMtaha kavaNu guNu bhAu kusuddhau jAhaM / pAradIdUNau namai Dhukkatau hariNAhaM // 3 // aghnannapi bhavet pApI nighnannapi na pApabhAk / pariNAmavizeSeNa yathA dhIvarakarSakau // 4 // iya bhAvapAhuDamiNaM savvaM buddhehi desiyaM sammaM / jo paDhai suNai bhAvai so pAvai avicalaM ThANaM // 163 // iti bhAvaprAbhatamidaM sarvaM buddhaH dezitaM samyak / yaH paThati zRNoti bhAvayati sa prApnoti avicalaM sthAnam // 163 // ( iya bhAvapAhuDamiNaM ) iti-evaM prakAra, bhAvaprAbhRtamidaM bhAvaprAbhRtanAma zAstraM ( savvaM buddhahi desiyaM sammaM ) sarva buddhaH sarvajJaH dezitaM kathitaM samyaG nizcayena / yathA mayA kathitaM sarva buddha rapyevamevoktamiti bhAvArthaH / ( jo paDhai na devI-deva na kASTha meM haiM, na pASANa meM haiM, na miTTI ke piNDa meM haiM kintu bhAvoM meM haiM isaliye bhAva hI kAraNa hai| . bhAvavihaNaU-he jIva ! yadi tU bhAvase vihIna hokara zirase jina bhagavAn ko dhAraNa karatA hai to isase kyA honevAlA hai ? kyA amRta se sIMcane para patthara para kamala utpanna ho sakatA hai ? sIsu-jisakA bhAva-abhiprAya kuzuddha khoTA hai usake zira jhukAne se kaunasA lAbha honevAlA hai arthAt koI bhI nahIM / hariNoM ko mArane ke liye zikArI bahata namrIbhUta hotA hai| aghnannapi-pariNAma vizeSa ke kAraNa dhIvara ghAta na karatA huA bhI pApI hai aura kheta jotane vAlA kisAna jovoMkA ghAta karatA huA bhI pApI nahIM hotaa| ___ gAthArtha-sarvajJa devake dvArA kathita isa samasta bhAva pAhar3a ko jo par3hatA hai, sunatA hai tathA usakI bhAvanA karatA hai vaha avicalasthAna ko prApta hotA hai // 163 // vizeSArtha-jo nikaTa bhavya muni zreSTha, sarvajJa deva ke dvArA kahe hue isa samapra bhAvapraprabhRtakA paThana karatA hai, sunatA hai aura cintavana karatA For Personal & Private Use Only Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 163 ] bhAvaprAbhRtam 559 suNai bhAvai ya ) Asannabhavyo jIvaH paThati gurvagre'nuzIlayati abhyasyati, suNai etadarthamAkarNayati, bhAvai-zrutvA zraddadhAti / ( so pAvai avicalaM ThANaM ) sa Asannabhavyo munipuMgavaH, prApnoti labhate, avicalaM nizcalaM, sthAnaM mokSapadamiti siddham / ___ iti zrIpadmanandikundakundAcAryavakragrIvAcAryalAcAryagRdhrapicchAcAryanAmapaMcakavirAjitena zrIsImandharasvAmisamyagbodhasaMbodhitabhavyajanena zrIjinacandrasUribhaTTArakapaTTAbharaNabhUtena kalikAlasarvajJena viracite SaTprAbhRtabhAvanAgranthe sarvamunimaNDalImaNDitena kalikAlagautamasvAminA zrImallibhUSaNena bhaTTArakeNAnumatena sakalavidvajjanasamAjasammAnitenobhayabhASAkavicakravartinA zrIvidyAnandigurvantevAsinA zrIdevendrakotipraziSyeNa sUrivara zrIzrutasAgareNa viracitA bhAvaprAbhRtaTIkA parisampUrNA' hai vahI zreSTha muni avicala sthAna ko prApta hotA hai arthAt mokSa jAtA - isa prakAra zrI padmanandi kundakundAcArya vakragrovAcArya, elAcArya, gRddhapicchAcArya, ina pAMca nAmoMse suzobhita zrI somandhara svAmIke samyagjJAna se bhavyajIvoM ko saMbodhita karane vAle zrI jinacandra sUri bhaTTAraka ke paTTa ke AbharaNa-bhUta kalikAla sarvajJa zrI kundakundAcArya ke dvArA viracita SaTprAbhRta bhAvanA nAmaka grantha meM samasta muni maNDalI se suzobhita kalikAla ke gautama svAmI zrI mallibhUSaNa bhaTTAraka ke dvArA anumata sakala vidvajjana samAja ke dvArA sammAnita ubhaya bhASA ke kaviyoM meM pramukha zrI vidyAnandi guruke ziSya aura zrI devendrakIti ke praziSya sUrivara zrI zrutasAgara ke dvArA viracita yaha bhAvaprAbhUta kI TIkA samApta huii| 1. prismaaptaam| For Personal & Private Use Only Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSaprAmRtam atha devendrayazoguruvidyAnandIzvarasya ziSyeNa / muktipriyAmukhAmbujadidRkSuNA zikSitena guNe // 1 // zrutasAgareNa kavinA vinApi buddhadhA viracyate rucidaa| mokSaprAbhRtavivRtiSTIkA'lokapramuktena // 2 // yAcakajanakalpataruH 'svarurapi mithyAmatAdrizaGga / bhavyajanajanakatulyo vivekavAn mallibhUSaNo jayati // 3 // gItirAryA NANamayaM appANaM uvaladdhaM jeNa maDiyakammeNa / . caiuNa ya paradavvaM Namo gamo tassa devassa // 1 // jJAnamaya AtmA upalabdho yena kSaritakarmaNA / tyaktvA ca paradravyaM namo namastasmai devAya // 1 // baya devena-tadanantara devendra-koti jinake guru haiM, aise vidyAnandI mahArAja ke ziSya, mukti rUpI vallabhA ke mukha kamala ke dekhaneke icchuka samyagdarzanAdi guNoMke viSaya meM acchI taraha zikSita evaM mithyA vacana se rahita zrI zrutasAgara kavike dvArA buddhi ke binA hI, ruciko utpanna karane vAlI mokSaprAbhUta ko yaha TIkA racI jAtI hai| jo yAcaka janoMke liye kalpavRkSa rUpa haiM, mithyAmata rUpI parvatoM kI zikharoM para vajra rUpa haiM, bhavyajanoMke liye pitAke samAna haiM aura parama viveko haiM ve zrImallibhUSaNa guru jayavanta raheM // 1-3 // ___ aba mokSa pAhuDa grantha ke prArambha meM maGgalAcaraNakI icchAse zrI kundakunda svAmI devako namaskAra karate haiM gAcArya-jinhoMne karmokA kSaya karake tathA para-dravyakA tyAga karake jJAnamaya AtmA ko prApta kara liyA hai una zrI siddhaparameSThI rUpa devake liye bArabAra namaskAra ho // 1 // 1. hrAdinI vajamastrI syAt kulizaM bhiduraM paviH / zatakoTiH svaruH zambo dabholirazaniyoH / 2. basbhAvane OM namaH simyaH iti paatthk| For Personal & Private Use Only Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.2] mokSaprAmRtam (NANamayaM appANaM ) jJAnamaya AtmA / ( uvaladdha' jeNa praDiyakammeNa ) upalabdho yena kSaritakarmaNA / (caiUNa ya paradavvaM ) tyakvA ca paradravyaM zarIraM karma ca parityajya namo namaH-punaH punarnamaH / tasya devasya tasmai devAyeti bhAvArthaH / gamiUNa ya taM devaM aNaMtavaraNANasaNaM suddh| 'vocchaM paramappANaM paramapayaM paramajoINaM // 2 // natvA ca taM devaM anantavarajJAnadarzanaM shuddh| vakSye paramAtmAnaM paramapadaM paramayoginAm // 2 // (NamiUNa ya taM devaM) natvA ca taM devaM sarvajJavItarAgaM / kathaMbhUtaM devaM, (aNaMtavaraNANadaMsaNaM suddha) anantavarajJAnadarzanaM zuddhaM anantajJAnamanantadarzanamanantavIryamanantasaukhyamityarthaH, zuddha ghAtikarmasaMghAtanena nirmalasvarUpaM aSTAdazadoSarahitamityarthaH / (voccha paramappANaM ) vakSyAmi kathayiSyAmi / kaH kartA ? ahaM zrIkundakundAcAryaH, ke vakSye ? paramAtmAnaM zuddhanayena paramAtmAnaM arhatsibasamAnaM / kathaMbhUtaM paramAtmAnaM, vizeSArSa-jinhoMne jJAnAvaraNAdi karmoMkA Atyantika kSayakara mAnasvarUpa AtmA ko prApta kara liyA hai tathA karma, nokarma rUpa paravyakA tyAga kara diyA hai, una 'siddha bhagavAn ko bAra-bAra namaskAra gAvArtha-ananta utkRTa jJAna tathA ananta utkRSTa darzana se yukta, nirmala svarUpa una sarvajJa vItarAga devako namaskAra kara maiM parama yogiyoM ke liye parama pada rUpa paramAtmA kA kathana karUMgA // 2 // . 1. vizeSA-isa gAthA meM zrI kundakunda svAmI ne maGgala aura pratimA pAkya donoM kA ullekha karate hue kahA hai ki meM anantajJAna, anantadarzana jyA sahacara sambandha se anantavIrya aura ananta-sukha se yukta evaM pAtiyA kokA nAza honese nirmala svarUpa arthAt aThAraha doSoM se rahita vItarAga devako namaskAra kara muniyoM ke liye usa paramAtmA kAmahanta siddha parameSThI kA nirUpaNa karUMgA jo ki parama pada rUpa hai-utkRSTa paraspa hai / arthAt arahanta kI apekSA indrAdi deva, narendra Adi manuSya aura gaNadharAdi mahAmuniyoMse saMyukta samavazaraNarUpa pada-sthAnase maNDita Ibora siddhikI apekSA trilokAgra rUpa pada-sthAna para samAsIna haiM / 1. yuccha kacit / 1. vahAM bhAva mokSa to barahaMta ke, ara dravya bhAva kari do prakAra sika parameSThI hai yAteM boLakU namaskAra jAnanA / (paM0 jayacandra jI kRta vacanikA ) / For Personal & Private Use Only Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 SaTprAbhRte (paramapayaM) paramapadaM paramaM utkRSTaM indrAdideva-narendrAdimAnava-gaNadharAdimahAmunIzvarasaMyuktasamavasaraNasthAnamaNDitaM / atha keSAM paramAtmAnaM vakSyAmi ? (paramajoINaM) paramayoginAM digambaragurUNAM / ityanena munInAmeva paramAtmadhyAnaM ghaTate / taptalohagolakasamAnagRhiNAM paramAtmadhyAnaM na saMgacchate / teSAM dAnapUjAparvopavAsasamyaktvapratipAlanazIlavatarakSaNAdikaM gRhasthadharma evopadiSTaM bhavatIti bhAvArthaH / ye gRhasthA api santo manAgAtmabhAvanAmAsAdya vayaM dhyAnina iti bruvate .. te jinadharmavirAdhakA mithyAdRSTayo jJAtavyAH / ayatyAcArA gRhasthadharmAdapi patitA ubhayabhraSTA veditavyAH / te lokAH, tannAmagrahaNaM tanmukhadarzanaM prabhAtakAle na kartavyaM iSTavastubhojanAdivighnahetutvAt / te binasnapanapUjAdAnAdisarmaghAtakA jnyaatvyaaH| jaM jANiUNa joI jo 'atyo joiUNa aNavarayaM / avvAvAhamaNaMtaM aNovamaM havai NivvANaM // 3 // yadjJAtvA yogI yamarthaM dRSTvA'navaratam / avyAvAdhamanantaM anupamaM bhavate nirvANam // 3 // , meM parama yogiyoM arthAt digambara guruoM ke liye yaha kathana karUMgA, isa pratijJA vAkya se yaha sUcita hotA hai ki paramAtmA kA dhyAna muniyoM ke hI ghaTita hotA hai tape hue loheke gole ke samAna gRhasthoM ke paramAtmA kA dhyAna saMgata nahIM hotaa| unake liye to dAna, pUjA, parvake dina upavAsa karanA, samyaktva kA pAlana karanA tathA zIlavrata kI rakSA karanA Adi gRhastha dharmakA upadeza hI kArya-kArI hotA hai| jo gRhastha hote hue bhI tathA raMca mAtra AtmAko bhAvanA ko na pAte hue bhI yaha kahate haiM ki hama to AtmA kA dhyAna karate haiM ve jina dharmako virAdhanA karane vAle mithyAdRSTi haiN| aise jIva muniyoMke AcAra se to rahita haiM hI, gRhastha dharma se bhI patita hokara ubhaya bhraSTa-donoMse patita ho jAte haiN| gAthArtha-jisa Atma-tatva ko jAnakara tathA jisakA nirantara sAkSAt kara yogI dhyAnastha muni, bAdhA-rahita, ananta, anupama nirvANa ko prApta hotA hai / / 3 // 1. joyatyo yogastho dhyAnastha ityarthaH / iti pustakAntare pATha tatpakSe yogasthaH iti tsy| For Personal & Private Use Only Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.4 ] mokSaprAbhRtam 563 ( jaM jANiUNa joI ) yaM athaM AtmatatvaM jJAtvA he yogin ! ( jo attho joUNa aNavarayaM (yaM ) ) athaM tattvaM, joiUNa -- dRSTvA jJAnena sAkSAdvIkSya yogI dhyAnavAn muniH / ( avvAbAhamaNaMtaM ) anyAbAdhaM bAdhArahitaM, anantamavinazvaraM / ( aNovamaM havai NivvANaM) anupamaM upamArahitaM bhavate prApnoti / "bhUprAptAvAtmanepadI" iti vacanAt / kiM ? nirvANaM zuddhasukhaM mokSasthAnaM / uktaM ca- 'janmajarAmayamaraNaiH zokadu : khairbhayaizca parimuktaM / nirvANaM zuddhasukhaM niHzreyasamiSyate nityaM // 1 // tipayAro so appA parabhitarabAhiro du heUNaM / tattha paro zAijjai aMtobAeNa cayahi bahirappA // 4 // triprakAraH sa AtmA paramanto bahiH tu hitvA / tatra paraM dhyAyate antarupAyena tyaja bahirAtmAnam // 4 // (tipayAro so appA ) triprakAraH sa AtmA trividhaH / ( parzabhataravAhiro du heUNaM ) paramAtmA-antarAtmA bahirAtmA ceti / tatra bAhiro du heUNaM bahirA - vizeSArtha - dUsarI gAthA kI 'voccha' kriyA ke sAtha sambandha jor3ate hue kundakunda svAmI kahate haiM ki maiM usa paramAtma-tattvakA kathana karUMgA jisako jAnakara tathA jisakA nirantara avalokana kara yogI - dhyAnastha muni, avyAvAdha - bAdhA rahita ananta - avinAzI aura anupama - upamArahita nirvANa - zuddha sukha rUpa mokSa sthAnako prApta hote haiM / kahA bhI hai janmajarAmaya - jo janma jarA roga maraNa zoka duHkha aura bhaya se rahita hai, zuddha sukha se yukta hai tathA nitya hai aisA nirvANa - mokSa niHzreyasa kahalAtA hai / gAthA meM AyA huA 'havai' pada bhUprApto dhAtukA rUpa hai / bhUprAptAvAtmanepadI. isa kathana se usakA Atmanepada meM prayoga hotA hai // 3 // gAthArtha - vaha AtmA paramAtmA, abhyantarAtmA aura bahirAtmA ke bheda se tIna prakAra kA hai| inameM se bahirAtmA ko chor3akara antarAtmA ke upAya se paramAtmA kA dhyAna kiyA jAtA hai / hai yogin ! tuma bahirAtmA kA tyAga karo ||4|| 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAre / 2. 'paramaMtara bAhiro du dehoNaM' iti pATha: paM0 jayacandra vacanikAyAM svIkRta: suSThuH ca pratibhAti / For Personal & Private Use Only Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte 564 [6.5tmAnaM hitvAparityajya / (tattha paro mAijjai) tatra paramAtmA dhyAyate kathaM paramAtmA dhyAyate ? ( aMtobAeNa) antarAtmopAyena bhedajJAnabalenetyarthaH ( cayahi bahirappA ) tyaja parihara tvaM he mune vahirappA vahirAtmAnaM-zarIramevAtmeti mata manyate vahirAtmA tamabhiprAyaM tvaM tyajeti taatpryaarthH| akkhANi bAhirappA aMtaraappA hu appsNkppo| kammakalaMkavimukko paramappA bhaNNae devo // 5 // akSANi bahirAtmA antarAtmA sphuTaM aatmsNklpH| .. karmakalaMkavimuktaH paramAtmA bhaNyate devaH // 5 // (akkhANi bAhirappA ) akSANi indriyANi bahirAtmA bhavati / ( aMtaraappA hu appasaMkappo) antarAtmA hu-sphuTaM mAtmasaMkalpaH zarIrakarmarAgadveSamohAdiduHkhapariNAmarahito'yaM mamAtmA vartate zarIre tiSThannazuddhanizcayanayena zarIraM na spRzati, karmabandhanabaddhopi san karmabandhanabaMdo na bhavati nalinIdalasthitajalavadi. tIdRzaM bhedajJAnaM AtmasaMkalpa ucyate sa vAtmasaMkalpo yasya jIvasya vartate so'nta vizeSArtha-AtmA ke tIna bheda haiM 1 paramAtmA 2 antarAtmA 3 bahi: rAtmA / ina tInoMke lakSaNa Age svayaM kundakunda svAmI kaheMge / inameM se bahirAtmA ko chor3akara antarAtmA ke upAya se-bhedajJAna ke balase paramAtmA kA dhyAna kiyA jAtA hai| he mune! tU bahirAtmA ko chor3a arthAt zarIra hI AtmA hai isa abhiprAya kA tyAga kara ||4|| . gAcArya-indriyA~ bahirAtmA haiM, AtmA kA saMkalpa antarAtmA hai aura karma-rUpI kalaMka se rahita AtmA paramAtmA kahalAtA hai| paramAtmA ko deva saMjJA hai // 5 // vizeSArtha-yaha jova indriyoM ke dvArA padArtha kA sparza Adi karatA hai isaliye indriyoM ko bahirAtmA kahA hai| zarIra karma rAgadveSa moha Adi duHkha rUpa pariNAmoM se rahita merA AtmA azuddha nizcayanaya se yadyapi zarIra meM nivAsa kara rahA hai tathApi zarIra kA sparza nahIM karatA hai, karma-bandhana se baddha honepara bhI baddha nahIM hai, jaise kamalino ke patra para sthita pAnI usa para sthita hotA haA bho nilipta hone se usase payaka mAnA jAtA hai isI prakAra mero AtmA bho zarIra meM rahato haI bhI nilipta honese usase pRthak hai, isa prakAra kA bheda-jAna Atma-saMkala kahalAtA hai jisake yaha Atma-saMkalpa hotA hai vaha antarAtmA kahalAtA For Personal & Private Use Only Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.6] mokSaprAmRtam 565 rAtmA veditavyaH / ( kammakalaMkavimukko paramappA bhaNNae devo) karmakalaGkavimukto dravyakarmabhAvakamanokarmarahitaH siddhaparamezvaro devaH paramAtmA bhaNyate arhan paramezvaraH sAmAnyakevalI ca paramAtmA kathyate tasya jIvanmuktatvAt / uktaM ca AtmannAtmavilopanAtmacaritairAsIrdurAtmA ciraM svAtmA syAH paramAtmanInacaritarAtmIkRtarAtmanaH / AtmetyAM paramAtmatAM pratipatan pratyAtmavidyAtmakaH svAtmotthAtmasukho niSIdavi' lasannadhyAtmamadhyAtmanA // 1 // malarahio kalacatto aNidio kevalo visuddhppaa| parameTThI paramajiNo sivaMkaro sAsao siddho||6|| malarahitaH kalatyaktaH anindriyaH kevalo vizuddhAtmA / parameSThI paramajinaH zivaGkaraH zAzvataH siddhaH // 6 // ( malarahio kalacatto) malarahitaH karmamalakalaMkarahitaH, kalayA zarIreNa tyaktaH kalatyaktaH / yAkArI strIkRtI hrasvau kvacit yathA iSTakaSitaM iSIkatUla hai| aura jo dravyakarma bhAvakarma tathA nokama se rahita siddha paramezvara hai ve paramAtmA kahalAte haiN| arahanta paramezvara tathA sAmAnya kevalI bhI paramAtmA kahalAte haiM, kyoMki unakI jIvanmukta avasthA hai| kahA bhI hai ___AtmannAtma-Atman ! tU AtmAko lupta karane vAle apane AcAra se cirakAla taka durAtmA (duSTa svabhAvase yukta bahirAtmA) rahA, aba AtmasvarUpa kiye hue paramAtmA ke carita se arthAt paramAtmA ke dhyAna se svAtmA ( uttama svabhAva se yukta-antarAtmA ) ho jA / jise AtmavidyA-AtmajJAna prApta ho cukA hai, aisA tU AtmA ke dvArA prApta karane yogya paramAtma-dazAko prApta hotA huA apanI AtmA se hI utpanna hone vAle Atma-sukhase sampanna ho adhyAtmakI bhAvanAse suzobhita hotA huA AtmAmeM lIna ho jA // 5 // gAvArtha-vaha paramAtmA mala rahita hai, kalA arthAt zarIra se rahita hai, atIndriya hai, kevala hai, vizuddhAtmA hai, parameSThI hai, parama jina hai, zivakara hai, zAzvata hai aura siddha hai // 6 // 1. nisIbasI lasanna m| For Personal & Private Use Only Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 SaTprAbhRte [ - 6. 6 miti / ( aNidio kevalI visuddhappA ) anindriya indriyajJAnarahitaH kevalajJAnena dravyaparyAyasvarUpaM jAnannityarthaH / uktaM ca puSpadantena mahAkavinA sarvahaNu aNadio NANamao jo mayamuTu na pattiyai | so Nidio paMcidiyanirao vaitaraNihi pANiu piyai // 1 // athavA -- aNidio - anaMdita indradharaNendranarendra khagendrAdInAM stutya ityarthaH / uktaM ca sulocanAkAntena- tuccho'pyupayAtyatucchatAM / zucizuktipuTe'mbu ghRtaM nanu muktAphala prapadyate // 1 // zamitAkhilavighnasaMstavastvayi vizeSArtha - isa gAthA meM zrI kundakunda svAmIne daza vizeSaNoM ke dvArA paramAtmAkA nirUpaNa kiyA hai, jinakA bhAva yaha hai- paramAtmA malase rahita hai arthAt karmamala kalaMka se rahita hai, kalA arthAt zarIra se rahita honeke kAraNa kalatyakta athavA niSphala hai, IkAra aura AkAra strIliGga meM kahIM kahIM hrasva bhI hote haiM jaise 'iSTaka cittam' yahA~ para iSTikA ke badale iSTakacitaM prayukta hotA hai aura 'iSIkA tulam' yahA~ para iSIkA ke sthAna para hrasvAnta ISIka zabdakA prayoga huA hai| paramAtmA atIndriya hai arthAt indriya jJAnase rahita hai kyoMki vaha kevalajJAna ke dvArA dravya aura paryAya ke svarUpa ko jAnatA hai / jaisA ki mahAkavi puSpadanta ne kahA hai savvaNhu - paramAtmA sarvajJa atIndriya aura jJAnamaya hai, aisA jo mUDhamati manuSya zraddhAna nahIM karatA hai vaha nindita hai, paMcendriyoM meM nirata hai tathA marakara vaitaraNI nadI kA pAnI pItA hai arthAt naraka jAtA hai| athavA 'aNidiyo' kI chAyA 'aninditaH' hai, isa pakSa meM yaha artha hotA hai ki vaha paramAtmA anindita hai--nindita nahIM hai arthAt indra dharaNendra narendra tathA vidyAdharendra AdikA stutya hai / jaisA ki sulocanA - kAnta-jayakumAra ne kahA hai zamitA - Apake viSaya meM kiyA huA samasta vighnoMko zAnta karane vAlA choTA sA bhI stavana atucchatA - vizAlatA ko prApta hotA hai, so ThIka ho hai, kyoMki ujjvala sIpa ke bhItara rakhA huA pAnI nizcaya se muktAphalapane ko prApta hotA hai / 1. vighRtaM ma0 / For Personal & Private Use Only Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.6 ] mokSaprAbhRtam ghaTayanti na vighnakoTayo nikaTe tvatkramayonivAsinAm / paTavo'pi padaM davAgnibhirbhayamastva 'mbuSi madhyavartinAm // 2 // hRdaye tvayi sannidhApite ripavaH ke'pi bhayaM vidhitsavaH / amRtAziSu satsu santataM viSabhedApitaviplavaH kutaH // 3 // upayAnti samastasampado vipado vicyutimApnuvantyalam / vRSabhaM vRSamArgadezinaM jhaSaketudviSa mAnuSAM satAm // 4 // itthaM bhavaMtamatibhaktipathaM ninISoH, prAgeva bandhakalayaH pralayaM vrajanti / pazcAdanazvaramayAcitamapyavazyaM, saMpatsyate'sya vilasadguNabhadrabhadram // 5 // 567 kevalosahAyaH kevalajJAnamayo vA ke parabrahmaNi nijazuddhabuddhaikasvabhAve Atmani balamanantavIryaM yasya sa bhavati kevalaH, athavA kevate sevate nijAtmani ekalolI ghaTayanti -- bar3e bar3e karor3oM vighna bhI Apake caraNoM ke samIpa nivAsa karane vAle logoM meM apanA sthAna nahIM banA pAte so ThIka hI hai kyoMki aisA hone para phira samudra ke madhya vAsa karanevAle logoM ko bhI dAvAnalase bhaya utpanna ho ? hRdaye - hRdayameM Apake sthApita kiye jAne para bhaya utpanna karane vAle zatru kauna hote haiM ? arthAt kucha bhI nahIM / so ThIka hI hai kyoMki amRtabhojI janoMke rahate hue kisI bhI prakAra ke viSase utpanna hone vAlA upadrava kaise ho sakatA hai ? upayAnti -- jo isa taraha dharmakA mArga batAnevAle tathA kAmake dveSI bhagavAn vRSabhadeva ko prApta hue haiM-- unake zaraNAgata hue haiM unheM samasta sampadAe~ prApta hotI haiM aura vipattiyAM acchI taraha naSTa hotI haiM / itthaM - zobhAyamAna guNoM se kalyANa karane vAle jinendra isa prakAra * apane Apako apane bhakti ke mArga meM le jAne ke icchuka manuSya ke bandhasambandhI kalaha pahale hI naSTa ho jAte haiM aura pIche avinAzI pada binA yAcanA kiye avazya hI prApta hotA hai / paramAtmA kevala arthAt asahAya haiM - dUsare padArthoM kI sahAyatA se - AlambanatA rahita haiM athavA kevala jJAna maya haiM athavA 'ke' parabrahmaNi 1. mastyambudhi ma0 / 2. dviSamevamAyuSAM ka0 dviSamAyuSAM ma0 / 3. etat zlokapaJcakaM mahApurANasya 44 tame parvaNi 358-362 saMkhyAnaM vartate / jayakumAroktiriyama | For Personal & Private Use Only Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 SaTprAbhUte 6.6bhAvena tiSThatIti kevalaH / vizuddhAtmA vizeSeNa zuddhaH karmamalakalaMkarahita AtmA / svabhAvo yasya sa vishuddhaatmaa| (parameTThI paramajiNo ) parameSThI paramajinaH, parame indradharaNendranarendramunIndrAdivaMdite pade tiSThatIti parameSThI paMcaparameSThirUpaH, paramajiNo parA utkRSTA pratyakSalakSaNopalakSitA mA pramANaM yasyeti paramaH, athavA pareSAM bhavyaprANinAM upakAriNI mA lakSmIH samavasaraNavibhUtiryasyeti paramaH, anekaviSamabhavagahanaduHkhaprApaNahetUn karmArAton jayati samUlakASaM kaSatIti jinaH paramazvAsI jinaH paramajinaH tIrthaMkaraparamadevaH / ( sivaMkaro ) ziva paramamaMgalaM karoti zivaMkaraH, athavA zivaM mokSaM karoti bhaktabhavyajIvAnAM mokSaM vidadhAtIti zivaMkaraH zivatAtiraparaparyAyaH / nija zuddha-buddhava-svabhAve Atmani balamanantavoyaM yasya sa bhavati kevalaH isa vyutpatti ke anusAra jinakI ke arthAt zuddha buddhaka svabhAva AtmA meM ananta bala vidyamAna hai usa rUpa hai athavA 'kevate sevate nijAtmani ekalolIbhAvena tiSThatIti kevalaH' isa vyutpatti ke anusAra nija Atma-svarUpa meM lIna haiN| __ vaha paramAtmA vizuddhAtmA hai arthAt unakA Atma-svabhAva karmamalakalaMkase rahita hone ke kAraNa atyanta zuddha hai| indra dharaNendra narendra aura manIndroM ke dvArA vandita parama utkRSTa padameM sthita honese paramAtmA parameSThI kahalAtA hai| arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarvasAdhu ke bheda se parameSThIke pA~ca bheda haiM, paramAtmA unhIM paMca parameSThI rUpa haiN| pratyutpanna-grAhI negamanaya kI apekSA arahanta aura siddha parameSThI rUpa haiM tathA bhUtaprajJApana naigamanaya kI apekSA AcArya upAdhyAya aura sAdhu rUpa bhI haiN| paramAtmA parama jina haiM 'parA-utkRSTA pratyakSalakSaNopetA mA-pramANaM yasya saH' isa samAsa ke anusAra jo pratyakSa pramANa se yukta haiM vaha parama haiM athavA 'pareSAM bhavyaprANinAmupakAriNI mA lakSmIH samavasaraNavibhUtiryasyeti paramaH' isa samAsa ke anusAra jo bhavya jIvoMkA upakAra karane vAlI lakSmI se sahita haiM vaha parama haiN| 'karmArAtIn jayatIti jinaH' isa vyutpatti ke anusAra jo saMsAra ke gahana duHkhoM ko prApta karAne vAle karma rUpI zatruoM ko jItatA hai vaha jina hai| isa taraha parama-jinakA artha tIrthakara parama deva hai| vaha paramAtmA zivaMka hai arthAt paramamaGgala athavA mokSako prApta karAnevAlA hai, zAzvata hai, avinAzI hai athavA 'sAso' ke sthAna para For Personal & Private Use Only Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.7] mokSaprAbhRtam 569 sAsabo zazvadbhavaH zAzvato'vinazvaraH / ( sAsao) iti ca kvacit pATho dRzyate tatrAyamarthaH-sAzapaH bhaktabhavyAnAM AzApUraNasamartha ityarthaH / (siddho) siddhiH svAtmopalabdhividyate yasya sa siddhaH paramanirvANapadamArUDha ityrthH| 'taduktaM--tasya trividhasyAtmanaH svarUpaM zAstrAntare'pi proktamastIti zrIkundakundAcAryA nirUpayanti Aruhavi aMtarappA bahirappA chaDiUNa tiviheNa / jhAijjai paramappA uvai8 jiNavaridehi // 7 // Aruhya antarAtmAnaM bahirAtmAnaM tyaktvA trividhena / dhyAyate paramAtmA upadiSTaM jinavarendraH // 7 // ( Aruhavi aMtarappA ) Aruhya prAdurbhAvya Azrityeti, kiM ? aMtarappA-- antarAtmAnaM bhedajJAnAvalambanaM kRtvetyrthH| (bahirappA chaMDiUNa tiviheNa ) trividhena manovacanakAyabaMhirAtmAnaM tyaktvA / (jhAijjai paramappA) ghyAyate 'sAsavo' pATha bhI kahIM dekhA jAtA hai usa pAThakI apekSA 'sAzapa' hai arthAt bhakta bhavya jIvoMkI AzAoM ko pUrNa karane meM samartha haiN| paramAtmA siddha hai arthAt svAtmopalabdhi rUpa siddhi use prApta ho cukI hai| ____ isa taraha tIna prakArake jovoMkA svarUpa anya zAstroM meM bhI kahA gayA hai // 6 // gAthArya-mana vacana kAya ina tInoM yogoM se bahirAtmA ko chor3akara tathA antarAtmA para ArUr3ha hokara arthAt bhedajJAnake dvArA antarAtmA kA Alambana lekara paramAtmA kA dhyAna kiyA jAtA hai, aisA jinendra devane upadeza diyA hai // 7 // vizeSArtha-jo zarIra ko hI AtmA mAnatA hai vaha bahirAtmA hai, mithyAdRSTi hai| isa avasthA ko trividha yoga se chor3akara antarAtmA 1. samasta pratiyoM meM 'tattaM' pATha hai parantu usake Age koI gAthA udghata nahIM hai / aisA jAna par3atA hai ki 'Aruhavi'--Adi gAthA hI uddhRta gAthA hai kyoMki yaha gAthA na04 kI gAthAse gatArtha ho jAtI hai / saMskRta TIkAkAra ne ise mUla grantha samajha kara isakI TIkA kara dI hai| isaliye yaha mUla meM zAmila ho gii| yaha gAthA kahAM kI hai, isakI khoja Avazyaka hai| For Personal & Private Use Only Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 SaTprAbhUte [ 6.8 aharnizaM cityate, kau'sau ? paramAtmA nizcayanayena karmamalakalaGkarahitaH siddhasvarUpaH nijaparamAtmA dhyAyate arhatsiddhasvarUpo'valokyate dvividhamabhyAsaM kurvANo muniH paramAtmAnameva prApnoti - - arhatsiddhasadRzo bhavati / tathA coktaM'AtmA manISibhirayaM tvadabhedabuddhyA ghyAto jinendra ! bhavatIha bhavatprabhAvaH / pAnIyamapyamRtamityanucintyamAnaM kiM nAma no viSavikAramapAkaroti // 1 // ( uvaTTha' jiNarvAridehi ) upadiSTaM pratipAditaM / kaiH, jinavarendraH zrImadH bhagadahaMtsarvajJavItarAgeriti zeSaH / bahiratye phuriyamaNo iMdiyadAreNa NiyasarUvacuo / NiyadehaM appANaM ajjhavasadi mUDhadiTThIo // 8 // bahirarthe sphuritamanA indriyadvAreNa nijasvarUpacyutaH / nijadehaM AtmAnamadhvasyati mUDhadRSTistu // 8 // bananA cAhiye arthAt bhedajJAnakA Alambana kara zarIrase bhinna AtmAkA anubhava karanA cAhiye, antarAtmA samyagdRSTi hai / isa taraha antarAtmA banakara paramAtmA kA dhyAna karanA cAhiye / nizcayanaya se paramAtmA karmamala kalaMka se rahita siddha svarUpa hai / jo arhanta aura siddhakA svarUpa hai vahI merA svarUpa hai, isa prakAra dhyAna karanA caahiye| aisA dhyAna karane vAlA muni paramAtmA ko prApta kara letA hai arthAt svayaM arhanta siddha svarUpa ho jAtA hai / . jaisA ki kahA gayA hai-- AtmA - he bhagavan ! vidvAnoMke dvArA Apase abhinna mAnakara dhyAna kiyA huA AtmA Apake hI samAna prabhAva vAlA ho jAtA hai so ThIka hI hai kyoMki 'yaha amRta hai' isa prakAra dhyAna kiyA huA pAnI bhI kyA viSake vikAra ko dUra nahIM kara detA ? arthAt avazya kara detA hai / paramAtma- avasthA ko prApta karane kA yaha mArga jinendra bhagavAn vItarAga sarvajJa devane kahA hai // 7 // gAthArtha - bAhya padArthoM meM jisakA mana sphurita ho rahA hai tathA indriya rUpa dvArake dvArA jo nija svarUpa se cyuta ho gayA hai aisA mUDhadRSTi - bahirAtmA puruSa apane zarIra ko hI AtmA samajhatA hai ||8|| 1. kalyANamandirastotre kumadacandrasya / For Personal & Private Use Only Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.9] mokSaprAbhRtam 571 ( bahiratthe phuriyamaNo ) bahirarthe iSTavanitAsutasvApateyAdau sphuritaM camatkRtaM mano yasya sa iSTArthe sphuritamanAH / ( iMdiyadAreNa NiyasarUvacuo ) indriyadvAreNa indriyeSu pravizya, nijasvarUpacyuta AtmabhAvanAyAH prabhRSTaH / ( NiyadehaM appANaM ) nijadehaM svakIyazarIraM AtmAnamadhyavasyatIti sambandhaH - zarIramAtmAnaM jAnAtItyarthaH / ( ajjhavasadi mUDhadiTThIo ) adhyavasyati mUDhadRSTistu mamAyaM kAya Atmani jAnAti mUDhadRSTihirAtmetibhAvArtha: / NiyadehasarissaM picchiUNa paraviggahaM payajJeNa / acceyaNaM pi gahiyaM jhAijjai 'paramabhAe // 9 // nijadehasadRkSaM dRSTvA paravigrahaM prayatnena / acetanamapi gRhItaM dhyAyate paramabhAvena / / 9 / / ( NiyadehasarissaM picchiUNa ) nijadehasadRkSaM sadRzaM picchiUNa dRSTvA / ( paraviggahaM payatteNa ) paravigrahaM iSTavanitAdizarIraM payatteNa -- prayatnena malamUtra - zukrarudhiramAMsakIkasacarmaromAdidurgandhApavitrAdipariNAmabhAvena / ( acceyaNaM pa gahiyaM ) acetanamapi AtmanA gRhItaM jovena svIkRtaM / ( jhAijjai paramabhAeNa ) vizeSArtha - isa gAthAmeM bahirAtmA jovakI pravRttikA varNana karate hue zrI kundakunda svAmI likhate haiM ki jisakA mana iSTa strI putra tathA dhana AdimeM camatkAra ko prApta ho rahA hai tathA indriya-sambandhI viSayoM meM Asakta hokara jo nija rUpase cyuta ho gayA hai arthAt AtmAkI bhAvanA se bhRSTa ho gayA hai aisA mUr3ha dRSTi manuSya nija zarIrako hI AtmA mAna baiThatA hai // 8 // gAthArtha - jJAnI manuSya nija-zarIra ke samAna para zarIra ko dekhakara bheda jJAna pUrvaka vicAra karatA hai ki dekho isane acetana zarorako bhI prayatnapUrvaka grahaNa kara rakkhA hai // 9 // vizeSArtha - jJAnI jIva bheda jJAna -pUrvaka aisA vicAra karatA hai ki jisa prakAra merA zarIra mala mUtra zukra rudhira mAMsa haDDI carma roga Adi durgandha yukta apavitra padArthoM se bharA huA hai tathA acetana hai, usI prakAra para kA zarIra bhI apavitra vastuoM se bharA tathA jar3a rUpa hai parantu moho jIva use prayatnapUrvaka grahaNa kiye hue hai / yahA~ saMskRta TIkAkAra ne 'paramabhANa' kI chAyA 'paramabhAgena' svIkRta kI hai aura usakA artha 'zarIra bhinna hai tathA AtmA bhinna hai' aisA jJAna liyA hai| 1. micchabhAveNa, ga0 gha0 anyatra ca / For Personal & Private Use Only Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 ___SaTprAmRte [6.10dhyAyate zarIrasvarUpaM cintyata paramabhAgena pRthaktayA bhedajJAnena-zarIra bhinna AtmA bhinnI vartate iti bheda kRtvetyarthaH / tathA cokta AtmA bhinnastadanugatimat karma bhinnaM tayoryA pratyAsatterbhavati vikRtiH sApi bhinnA tathaiva / kAlakSetrapramukhamapi yattacca bhinna mataM me / bhinna bhinnaM nijaguNakalAlaGkRtaM sarvametat // 1 // ... saparajjhavasAeNaM dehesu ya avididatthamappANaM / . suyadArAIvisae maNuyANaM vaDDhae moho // 10 // svaparAdhyavasAyena deheSu ca aviditArthamAtmAnam / sutadArAdiviSaye manujAnAM vardhate mohaH // 10 // ( saparajjhavasAeNaM ) svaparAdhyavasAyena paravastuzarIrAdikaM svamAtmAnaM manyate svaparAdhyavasAyaH / keSu padArtheSu, ( dehesu ya) zarIreSu ca, cakrarAdvanitAdiSu ca, . zarIraM vanitAsutasvApateyAdikaM vastu khalu parakIyaM vartate ttr| (avididatthaM ) jaisA ki kahA hai AtmA-AtmA bhinna hai, usake sAtha lage hue karma bhinna haiM, AtmA aura karma kI pratyAsatti-eka kSetrAvagAha se jo vikAra utpanna huA hai vaha bhI bhinna hai / AtmAkA kAla tathA kSetra Adi bhinna haiM tathA AtmaguNoM kI kalA se alaMkRta jo kucha hai vaha saba bhinna bhinna hai| [ isa gAthAke 'paramabhAeNa' pAThakI chAyA paM0 jayacandra jI ne 'paramabhAvena' svIkRta kI hai aura usakA artha parama bhAva liyA hai| anya kitano hI pratiyoM meM 'paramabhAeNa' ke sthAna para 'micchabhAveNa' pATha hai / isa pATha se gAthA kA abhiprAya hI dUsarA ho jAtA hai usase gAthA meM jJAnI jIva ke vicAra ko carcA na hokara ajJAnI jIva kI carcA dikhane lagatI hai| yaha jIva mithyA bhAvake kAraNa bahirAtmA banakara apane zarIra ke samAna iSTa strI Adi parake zarIrako bhI AtmA mAnatA hai tathA prayatnapUrvaka unameM rAga bhAva karatA hai ] gAthArtha-sva-parAdhyavasAya ke kAraNa arthAt parako AtmA samajhane ke kAraNa yaha jova ajJAna-vaza zarIrAdiko AtmA mAnatA hai| isa viparIta abhiniveza ke kAraNa hI manuSyoM kA putra tathA strI Adi viSayoM meM moha bar3hatA hai // 10 // For Personal & Private Use Only Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 10] mokSaprAbhRtam 573 aviditArtha yathAvatsvarUpaparijJAnarahitArtha yathA bhavatyevaM vartamAna AtmA / (appANaM) iti jIvaH AtmAnaM jAnIte tacca dehAdikaM vastu AtmA na bhavati / tena viparItAbhinivezena (suyadArAIvisae) sutadArAdiviSaye putrakalatrAdiSu / ( maNuyANaM vaDDhae mohI ) manujAnAM mAnavAnAM vardhate mohaH-snehenAjJAnamUlaM moho vaicittyaM vRddhi yAti, mohena pariNato jIvo bahirAtmA punaH karmANyaSTau badhnAti / uktaM ca 'jIvakRtaM pariNAma nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalA karmabhAvena // 1 // vizeSArtha-'svam iti parasmin adhyavasAyaH svaparAdhyavasAyaH' isa vyutpatti ke anusAra 'yaha AtmA hai' isa prakAra para padArthoM meM jo nizcaya hotA hai vaha svaparAdhyavasAya kahalAtA hai / 'avidito'rtho yasmin karmaNi tat aviditArtha yathAvat svarUpa parijJAnarahitArthaM yathAsyAt tathA' isa samAsa ke anusAra aviditArtha kriyA-vizeSaNa hai| 'jIvaH' isa kartR padako ora 'jAnIte' isa kriyA pada kI Upara se yojanA karanI cAhiye / isa taraha gAthA kA artha hotA hai ki yaha jIva para padArtha meM Atma-buddhi honeke kAraNa ajJAnI hotA huA zarIrAdi para vastuoMkA AtmA jAnatA hai| isI viparItAbhi-niveza-mithyA abhiprAyase manuSyoM kA putra tathA strI Adi meM moha bar3hatA hai| moha rUpa pariNata huA jIva bahirAtmA kahalAtA hai tathA bahirAtmA hokara yaha jIva ATha karma bAMdhatA hai| jaisA ki kahA hai jIvakRta-jIvake dvArA kiye hue rAgAdi pariNAma ko nimitta mAtra prApta karake jIvase bhinna pudgala dravya svayaM hI karma-rUpa pariNata hojAte hai| yahA~ pudgala dravya svayaM karma rUpa pariNata hojAte haiM, isase AcArya ne yaha bhAva sUcita kiyA hai ki karmakA upAdAnakAraNa pudgala dravya hai kyoMki vaha svayaM karma rUpa pariNata hotA hai parantu pudgala dravyakA karma rUpa pariNamana animittaka na hokara jIvake rAgAdi pariNAma-nimittaka hai| eka dravya dUsare dravyakA upAdAna kAraNa nahIM ho sakatA kyoMki eka avyakA dUsare dravya meM atyantAbhAva hotA hai parantu nimitta naimittika sambandha do bhinna dravyoM meM bhI hotA hai isIliye puruSArthasiddhayupAyake isa zlokameM zrI amRtacandra svAmI ne pudgala dravyake karma rUpa pariNamana meM jIvake rAgAdi bhAvoMko nimitta kAraNa mAnA hai aura 'pariNamamAnasya yA sidhupaaye| ...... .......... .:. For Personal & Private Use Only Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 6. 11-12 micchANANesa rao micchAbhAveNa bhAvio saMto / mohodaeNa puNaravi aMgaM saM mavNae maNuo // 11 // mithyAjJAneSu rataH mithyAbhAvena bhAvitaH san / mohodayena punarapi aGgaM svaM manyate manujaH / / 11 / / ( micchANANeSu rao) mithyAjJAneSu rato'yaM manujo jIvaH / ( micchAbhAveNa bhAvio saMto) mithyApariNAmena kugurukudevabhaktyA bhAvito vAsitaH sanaH / ( mohodaeNa puNaravi ) mohodayena mithyAmohasya trividhasyodayena vipAkena, punarapi bhUyo'pi / ( aMgaM saM maNa maNuo ) aMgaM zarIraM, svamAtmAnaM manyate jAnAti, manuja manuSyo mithyAdRSTijIva ityarthaH / jo dehe Niravekkho NihaMdo Nimmamo NirArambho / AvasahAve surao joI so lahai NivvANaM // 12 // yo dehe nirapekSaH nirdvandvaH nirmamaH nirArambhaH / AtmasvabhAve surataH yogI sa labhate nirvANam // 12 // 574 citazcidAtmakaiH svayamapi svakairbhAvaiH / bhavati hi nimittamAtraM paudgalika karma tasyApi / isa padya meM jIvake rAgAdi rUpa pariNamana meM paudgalika karma ko nimitta kAraNa mAnA hai / ekAnta se mAtra upAdAna kA pakSa lekara varNana karanese loka- pracalita-nimitta naimittika bhAva tathA zAstra-varNita SaTdravyoMkA upakArya upakAraka bhAva viruddha jAna par3ane lagatA hai / ataH anekAnta kI dRSTi se hI padArtha kA varNana karanA saMgata hai // 10 // 1 gAthArtha - yaha manuSya mohake udaya se mithyAjJAna meM rata hai tathA mithyAbhAva se vAsita hotA huA phira bhI zarIra ko AtmA mAna rahA hai // 11 // vizeSArtha - mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti ke bhedase mohake tIna bheda haiM / isa tIna prakArake mohake udayase yaha jIva mithyAjJAnameM rata ho rahA hai - mithyAzAstroM ke adhyayanAdi meM pravRtta ho zuddhabuddheka-svabhAva AtmajJAna se vimukha ho rahA hai tathA kuguru kudeva Adi kI bhakti rUpa mithyA pariNAma kI bhAvanA se vAsita hotA huA zarIra ko phira bhI AtmA mAna rahA hai arthAt isa jIvakI mithyAbuddhi haTa nahIM rahI hai| gAthArtha - jo zarIra meM nirapekSa hai, dvandva-rahita hai, mamatA rahita hai, For Personal & Private Use Only Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 paTnAbhUte [5. 12(AdasahAve surao) AtmasvabhAve TaMkotkIrNajJAyakaikasvabhAvaciccamatkAralakSaNanijazuddhabuddhakapariNAme jIvatatve suSThu-atizayena rata ekalolIbhAvaH / ( joI so lahai NivvANaM) ya evaMvidho yogI zuddhopayogarato muniH sa labhate nirvANaM, sarvakarmakSayalakSaNopalakSitaM mokSaM labhate prApnoti / athavA joI so yogo dhyAnaM vidyate yasya sa yogI yoginAmIzo yAgIza ityanena gRhasthasya striyAH paraliMge ca muktinaM bhavatIti sUtritaM jJAtavyaM / uktaM ca sAmyaM svAsthyaM samAdhizca yogazcintAnirodhanam / zuddhopayoga ityete bhavantyekArthavAcakAH // 1 // kathaM gRhasthasya muktinaM bhavatIti cet ? khaNanI peSaNI cullI udakumbhaH pramArjanI / paMca sUnA gRhasthasya tena mokSaM na gacchati // 1 // aura jo TotkIrNa eka-mAtra jJAyakasvabhAva, caitanya-camatkAra lakSaNa se yukta, nija zuddha-buddhaka pariNAma jIva tatva meM atizaya se lIna hai vaha yogI zuddhopayoga meM rata hotA huA sarva karmakSaya lakSaNase sahita mokSako prApta hotA hai| athavA 'yogo dhyAnaM vidyate yasya sa yogI yoginAmIzo yogIzaH' isa samAsa ke anusAra dhyAnI muniyoM kA svAmI-utkRSTa muni hI mokSako prApta hotA hai, aisA artha lenA caahiye| aisA artha karanese gRhastha ke strI ke tathA digambara mudrA ke sivAya anyaveSa ke dhAraka sAdhu ke mokSa nahIM hotA hai yaha bhAva sUcita hotA hai / kahA bhI hai sAmyaM-sAmya, svAsthya, samAdhi, yoga, cintA-nirodha aura zuddhopayoga ye saba ekAthaM ke vAcaka haiN| prazna-gRhastha ke mukti kyoM nahIM hotI hai ? uttara-gRhastha ke kUTanA, pIsanA, cUlA sulagAnA, pAnI ke ghaTa bharanA aura buhArI lagAnA ye pA~ca hiMsA ke kArya hote haiM ataH vaha mokSa ko prApta nahIM hotaa| iso prakAra striyoM kI bhI mukti nahIM hotI kyoMki unake mahAvratakA abhAva hai| prazna-striyoM ke mahAvrata kA abhAva kyoM hai ? uttara-kyoMki unakI kokhariyoM meM, stanoM ke bIca meM, nAbhi meM aura yoni meM jovoM kI utpatti tathA vinAza rUpa hiMsA hotI rahatI hai, unake niHzaGkapanekA abhAva hai tathA vastra rUpa parigraha kA tyAga bhI nahIM For Personal & Private Use Only Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 12 ] mokSaprAbhUtam 575 ( jo dehe Niravekkho ) yo yogI dehe zarIre nirapekSa udAsIno mamatvena cyutaH / ( hiMdI nimmamo nirAraMbho ) nirdvandvo niSkalahaH kenApi saha kalahara - hita / athavA nirdvandvo niyugmaH strIbhogarahitaH "dvandvaM kalahayugmayoH" iti vacanAt / nirmamo mamatvarahitaH, mameti adanto'vyayazabdaH nirgataM mameti pariNAmo yasyeti nirmamaH / uktaM ca 'akiMcano'hamityAsva trailokyAdhipatirbhaveH / yogigamyaM tava proktaM rahasyaM paramAtmanaH // 1 // nirAraMbha: sevAkRSivANijyAdikamaMrahitaH / uktaM ca AraMbhe Natthi dayA mahilAsaMgaeNa NAsae baMbhaM / saMkAe sammattaM pavvajjA atthagahaNeNa // 1 // Arambha rahita hai aura Atma-svabhAva meM surata hai - saMlagna hai, vaha yogI nirvANako prApta hotA hai // 12 // | vizeSArtha - jo yogI zarIra meM nirapekSa hai - udAsIna hai / nirdvandvakalaha rahita hai athavA 'dvandvai kalahayugmayo:' isa kozake vacana ke anusAra dvandvakA artha strI puruSakA yugala bhI hotA hai, ataH nirdvandva hai - arthAt strI bhoga rahita hai / nirmama hai arthAt mamatA bhAva se rahita hai / 'mama' yaha adanta avyaya zabda hai usakA artha 'yaha merA hai' isa prakAra kA pariNAma hai| yogI nirmama hotA hai arthAt mama pariNAmoM se sabaMdhA rahita hai jaisA ki kahA hai--- akacino'haM - he Atman ! 'maiM akiJcana hU~ - merA mere pAsa kucha nahIM hai' yaha vicAra kara tuma cupacApa baiTha jAo kyoMki aisA karane se tuma tIna loka adhipati ho sakate ho| maiMne paramAtmA kA yaha yogigamya rahasya tere liye kahA hai / 4 jo yogI nirArambha hai arthAt sevA kRSi vANijya Adi kAryoMse rahita hai| kahA hai| AraMbha - Arambha meM dayA nahIM hai, striyoM kI saMgati se brahmacaryaM naSTa ho jAtA hai, zaGkA se samyaktva naSTa ho jAtA hai aura dhana ke grahaNa karane se pravrajyA - dIkSA naSTa ho jAtI hai ! bAsmAnuzAsane / For Personal & Private Use Only Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 12] mokSaprAbhRtam 577 tathA strINAmapi muktirna bhavati mahAvratAbhAvAt / tadapi kasmAnna bhavati ? kakSayoH stanayorantare nAbhau yonau ca jIvAnAmutpattivinAzalakSaNahiMsAsadbhAvAt, niHzaMkatvAbhAvAt, vastraparigrahAtyajanAt, ahamindrapadamapi na labhante kathaM nirvANamiti hetozca / yadi ca striyomuktA bhavanti tarhi tatparyAyamUrtayaH kathaM na pUjyante / sarvathA durmataM vihAya puruSasyaiva muktimantavyeti bhAvaH / paraliMge ca muktinaM bhavati mithyAtvadUSitatvAt, daNDakamaNDalumRgacarmakarmAzarmakAraNAt / tadvistareNa prameyakamalamArtaNDAdiSu zAstreSu jJAtavyaM / sajjAtijJApanArtha strINAM mahAvratAnyupacaryante na paramArthatastAsAM mahAvratAni santi tena munijanasya striyAzca parasparaM vandanApi na yuktA / yadi tA vandante tadA munibhirnamo'stviti na vaktavyaM, kiM tahi vaktavyaM ? samAdhikarmakSayostviti / ye tu parasparaM matthaeNa vaMdAmIti AryAH prativandanti te'pyasaMyamino jJAtavyAH / digambarANAM mate yA nItiH kRtA sA pramANamiti mantavyaM / uktaM ca varisasadikkhiyAe ajjAe ajja dikkhio sAhU / / abhigamaNa vaMdaNa namasaNeNa viNaeNa so pujjo // 1 // hotA hai / eka hetu yaha bhI hai ki striyA~ ahamindra pada bhI nahIM prApta kara sakatI haiM phira mokSa kaise prApta kara sakatI haiM ? yadi striyAM mukta hotI haiM to usa paryAyakI mUtiyA~ kyoM nahIM pUjI jAtI haiM ? ataH saba prakArake durAgraha ko chor3akara puruSa kI hI mukti hotI hai, aisA mAnanA cAhiye / - anya liGga meM bhI mukti nahIM hotI kyoMki vaha mithyAtva se dUSita hai .: tathA daNDa kamaNDalu mRgacarma aura Arambha Adike kAryoM se duHkha kA kAraNa hai| isakA vistAra se varNana prameya-kamala-mArtaNDa Adi zAstroM meM : jAnanA caahiye| sajjAtitva batalAne ke liye striyoM ke mahAvratoM kA upacAra hotA hai, - paramArtha se unake mahAvrata nahIM hote| isaliye muni aura AryikA ko paraspara vandanA karanA yukta nahIM hai / yadi AryikAeM vandanA karatI haiM to muniyoM ko 'namo'stu' nahIM kahanA cAhiye kintu 'samAdhikarmakSayo'stu'samAdhi ke dvArA karmoMkA kSaya ho, aisA kahanA caahiye| itanA hone para bhI jo paraspara 'matthaeNa vaMdAmi'-mastakase vandanA karatA hU~, yaha kaha kara AyikAoM ko badale meM vandanA karate haiM ve bhI asaMyamI haiM, aisA jAnanA caahiye| digambaroM ke mata meM jo nIti pracalita hai use hI pramANa mAnanA cAhiye / kahA bhI hai parisalaya-AryA sau varSa kI bhI dIkSita ho aura sAdhu Aja hI For Personal & Private Use Only Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte iti gAthA apramANaM bhavati yadi strINAM muktiH syAt / paradavvarao bajjhai virao muccei vivihammehi / eso jiNauvaeso samAsao bandhamokkhassa // 13 // 578 [ 6.13 paradravyarataH badhyate virataH muJcati vividhakarmabhiH / eSa jinopadeza: samAsataH bandhamokSasya // 13 // ( paradavvarao bajjhai ) paradravyaM zarIrAdikaM tatra rato badhyate bandhanaM prApnoti cauravat, yathA cauraH paradravyaM corayan pumAn rAjalokairbadhyate yo na paradravyaM corayati sa na badhyate / ( virao muccei vivihakammehi ) virataH paradravyaparAGamukhaH pumAn mucyate - mukto bhavati vividhairnAnAprakAraiH karmabhirjJAnAvaraNAdibhi: / ( eso jiuvaeso ) eSa jinopadezaH / ( samAsao baMdhamokkhassa ) samAsataH saMkSepAt, bandhamokSasya bandhenopalakSito mokSo bandhamokSaH tasya bandhamokSasya / athavA bandhazca mokSazca bandhamokSaM samAhAradvandvastasya / dIkSita huA ho to bhI AryA ke dvArA sAdhu saMmukha gamane karanA, vandanA, namaskAra aura vinaya ke dvArA pUjanIya hotA hai| yadi yaha gAthA apramANa hai to striyoM kI mukti ho sakatI hai // 12 // gAthArtha - para - dravyoM meM rata puruSa nAnA karmoMse bandhako prApta hotA hai aura para-dravyoM se virata puruSa nAnA karmoM se mukta hotA hai, bandha aura mokSa ke viSaya meM jinendra bhagavAn kA yaha saMkSepa se upadeza hai || 13|| vizeSArtha - jisa prakAra para dravya ko curAne vAlA cora puruSa rAjapuruSoM ke dvArA baddha hotA hai - bA~dhA jAtA hai aura jo para- dravyako nahIM curAtA hai vaha baddha nahIM hotA, usI prakAra zarIrAdi para dravyameM lIna rahane vAlA puruSa nAnA prakAra ke jJAnAvaraNa Adi karmoMse bandha ko prApta hotA hai aura para-dravya se parAGamukha rahane vAlA puruSa nAnA prakAra ke jJAnAvaraNAdi karmoM se mukta hotA hai, bandha aura mokSake viSaya meM jinendra bhagavAn kA yaha saMkSepa se upadeza hai / prazna - - yahA~ 'bandhazca mokSazca bandhamokSau tayoH ' isa prakAra itaretara yoga dvandva samAsa karane para dvivacana honA cAhiye ekavacana kA prayoga tayoM huA ? uttara-- yahA~ itaretara yoga na karake 'bandhena mokSaH bandhamokSaH tasya' isa prakAra madhyama pada lopo tatpuruSa samAsa karane se dvivacana rakhane kI For Personal & Private Use Only Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 579 -6. 14-15] mokSaprAbhRtam saddavvarao savaNo sammAiTThI havei NiyameNa / sammattapariNado uNa khavei dudRTThakammANi // 14 // svadravyarataH zramaNaH samyagdRSTirbhavati niyamena / samyaktvapariNataH pUnaH kSiyate duSTASTakarmANi // 14 // ( saddavvarao savaNo ) svadravyarataH zravaNa AtmasvarUpe tanmayabhUto digambaraH / ( sammAiTThI havei NiyameNa ) samyagdRSTirbhavati niyamena nizcayena, atra sandeho nAsti / samyagdarzanasya AtmapariNAmatvena sUkSmatvAt, cakSurAdIndriyANAmagocaratvAt / ( sammatapariNado uNa ) samyaktvapariNataH punaH / (khavei duTThakammANi) kSipate duSTAni aSTakarmANi jJAnAvaraNAdIni / jo puNa paradavvarao micchAdiTTI havei so sAhU / micchattapariNado uNa bajjhadi duTThakammehi // 15 // yaH punaH paradravyarataH mithyAdRSTirbhavati sa sAdhuH / mithyAtvapariNataH punaH badhyate duSTASTakarmabhiH // 15 / / ( jo puNa paradavvarao ) yaH punaH sAdhuH paradravyarata iSTavanitAdirataH stanajaghanavadanalocanAdi vilokanAdilampaTaH / (micchAdiTThI havei so sAhU ) mithyAdRSTirbhavati saMjAyate sAdhuH jinaliMgopajIvI / (micchattapariNado uNa ) mithyAtva-- AvazyakatA nahIM hai athavA 'bandhazca mokSazca anayoH samAhAraH' isa prakAra samAhAra dvandva karane se napuMsakaliGga tathA ekavacana kA prayoga . vyAkaraNa se siddha hai // 13 // gAthArtha--svadravya meM rata sAdhu niyama se samyagdRSTi hotA hai aura samyaktvarUpa pariNata huA sAdhu duSTa ATha karmoko naSTa karatA hai // 14 // . vizeSArtha-Atma svarUpa meM tanmaya rahane vAlA digambara sAdhu nizcaya se samyagdRSTi hotA hai isameM saMzaya nahIM hai| samyagdarzana AtmA kI pariNati honese sUkSma hai tathA cakSurAdi indriyoM kA aviSaya hai| samyaktvarUpa pariNata huA sAdhu jJAnAvarANAdi ATha duSTa karmoko khipAtA hainaSTa karatA hai / / 14|| - gAyArtha-jo sAdhu paradravya meM rata hai vaha mithyAdRSTi hotA hai aura mithyAtva rUpa pariNata huA sAdhu duSTa ATha karmoMse bandhana ko prApta hotA hai // 15 // .. 1. locanAdikAyAdivilokana maH / For Personal & Private Use Only Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 SaTprAbhRte [ 6. 16pariNataH punaH mithyAdarzane vAsito muniH ( vajjhadi duTThakammehiM ) badhyate duSTASTakarmabhiH / uktaM ca kammaiM diDhaghaNacikkaNaI garuyaI vjjsmaaii| NANaviyakkhaNajIvaDau uppahi pADahi tAI // 1 // iti kAraNAt karmANi duSTatvavizeSaNaviziSTatvaM labhante / paradavvAdo dugaI saddavvAdo hu suggaI havai / iya NAUNa sadavve kuNaha raI virai iyarammi // 16 // paradravyAt durgatiH svadravyAt sphuTaM sugatiH bhavati / iti jJAtvA svadravye kuruta rati viratimitarasmin // 16 // . . (paradavvAdo dugaI ) paradravyAdurgatiH paramAtmadhyAnaM parihatya paradravye parigamanAnnarakAdiSu catasRSu gatiSu patanaM he jIva ! tava bhavati / ( sahavvAdo hu suggaI havai) svadravyAdAtmadravye ekalolIbhAvAt samyaktradAnajJAnAnucaraNAt sugatirbhavati muktirbhavati / ( iya NAUNa sadanve ) iti jJAtvA idRzamayaM parimAya svadravye Atmatatve / (kuNaha raI birai iyarammi) kuruta yUyaM rati bhAvanAM, virati viramaNaM, itarasmin paradravye, mA rajyata yUyamiti / vizeSArtha jo sAdhu iSTa strI Adi para-dravya meM rata hai arthAt unake stana jaghana mukha netra Adi ke dekhane meM lampaTa hai vaha mithyAdRSTi hai arthAt jinalina dhAraNa kara mAtra AjIvikA karatA hai aura miSyAtva rUpa pariNata arthAt mithyAdarzana kI vAsanA rakhane vAlA sAghu ATha duSTa karmose baidhatA hai| kahA bhI hai kammaI-karma atyanta majabUta cikane, bhArI aura vaz2a ke samAna haiM ve isa mAnI jIvako bhI kumArga meM DAla dete haiN| isI kAraNa karma duSTa vizeSaNa ko prApta haiM // 15 // gAthArya-paradravya se durgati aura svadravya se nizcita hI saMgati hotI hai aisA jAnakara svadravya meM rati karo aura paradravya meM virati kro||16|| vizeSArtha-paramAtma-dravyako chor3akara paradravyameM pariNamana karane seunameM tallInatA bar3hAne se jIva ! terA narakAdi cAroM gatiyoMmeM patana hotA hai aura svadravya arthAt Atma-dravya meM tanmayo bhAva rUpa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakvAritrase sugati hotI hai-mukti ko prApti hoto hai aisA jAtakara tU AtmadravyameM rati kara aura paradUvyase virati kara arthAt usameM rAga mata kara // 16 // For Personal & Private Use Only Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 17-18] mokSaprAbhRtam 581 ta paradavvaM sadavvaM ca kerisaM havadi / taM jahAtatparadravyaM svadravyaM ca kIdRzaM bhavati / tadyathA-tadeva nirUpayaMtyAcAryAH AdasahAvAdaNaM saccittAcittamissiyaM havadi / taM paradavvaM bhaNiyaM avitatthaM savvadarasohi // 17 // AtmasvabhAvAdanyat sacittAcattimizritaM bhavati / tat paradravyaM bhaNitaM-avitathaM sarvadarzibhiH // 17 // ( AdasahAvAdaNNaM ) AtmasvabhAvAdanyat pudgalAdidravyaM / ( saccitAcittamissiyaM havadi ) sacittaM vidyamAnacetanaM iSTavanitAdikaM acittaM acetanaM ghanakanakavasanAdikaM, mizritaM AbharaNavastrAdisaMyuktaM kalatrAdikaM bhavati / ( taM paradavaM bhaNiyaM ) tatparadravyaM bhaNitaM-Agame pratipAditaM / ( avitatthaM savvadarisIhiM ) avitathaM satyarUpaM sarvadarzibhiH zrImadbhagavatsarvajJavItarAgairiti zeSaH // duTukammarahiyaM aNovamaM NANaviggahaM NiccaM / suddhaM jiNehi kahiyaM appANaM hadi saddavvaM // 18 // duSTASTakarmarahitaM anupamaM jJAnavigraha nityam / / zuddhaM jinaH kathita AtmA bhavati svadravyam // 18 // (dudrukammarahiyaM ) duSTASTakarmarahitaM duSTAni pApiSThAni yAni aSTakarmANi durgatisaMpAtahetutvAt taiH rahitaM vajitaM ( aNovamaM NANaviggahaM NicaM) anupamaM upamArahitaM, jJAnavigrahaM jJAnazarIraM kevalajJAnamayaM, nityaM zAzvataM avi Age vaha paradravya aura svadravya kaisA hotA hai yaha batAte haiM- gAthArtha-AtmasvabhAva se atirikta jo sacitta acitta athavA mizra dravya hai vaha saba para-dravya hai, aisA yathArtha rUpa se samasta padArthoM ko jAnane vAle sarvajJa devane kahA hai // 17 // . vizeSArtha--AtmasvabhAva se bhinna sacitta-iSTa strI Adika, acitta-dhana suvarNa vastra Adika aura mizra-AbharaNa tathA vastra Adi se yukta strI Adika jo bhI padArtha haiM ve saba paradravya haiM, aisA Agama meM satyarUpa se samasta padArthoM ko dekhane vAle sarvajJa deva ne kahA hai // 17 / / - gAthArtha-ATha duSTa karmoMse rahita, anupama, jJAnazarIrI, nitya aura zuddha jo Atmadravya hai use jinendra bhagavAn ne svadravya kahA hai // 18 // vizeSArtha-jo durgati meM girAneke hetu honese atyanta pApI kahe jAnevAle jJAnAvaraNAdi karmoMse rahita hai, upamA-rahita hai, kevalajJAna rUpa zarIra se yukta hai, avinazvara hai tathA karmamala-kalaMka se rahita honeke For Personal & Private Use Only Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 SaTprAbhRte [ 6. 19-20 nazvaraM / ( suddhaM jiNehi kahiyaM ) zuddha niSkevalaM karmamalakalaGkarahitaM rAgadveSamohAdivibhAvapariNAmavarjitaM, jinaiH sarvajJavItarAgaH kathitaM - Agame pratipAditaM / ( appANaM havadi saddavvaM ) AtmA bhavati svadravyaM AtmarUpaM svadravyaM nijadravyaM jJAtavyamiti / je jhAyaMti sadavvaM paradavvaparammuhA du sucaritA / te jiNavarANa maggaM aNulaggA lahadi NivvANaM // 19 // ye dhyAyanti svadravyaM paradravyaparAGmukhAstu sucaritrAH / te jiNavarANAM mArgamanulagnA labhante nirvANam ||19|| ( je jhAyaMti sadavvaM ) ye munayo dhyAyanti cintayanti svadravyaM AtmatatvaM / ( paradavvaparammuhA du sucaritA ) paradravyAt parAGmukhAH paradravye zarIrAdau rAgarahitAH, tu punaH sucaritrAH zobhanaM cAritraM anaticAracAritrasahitAH ( te jiNavarANa maggaM aNulaggA ) te munayo, jinavarANAM sarvajJavItarAgANAM mArga ratnatraya - lakSaNaM, anulagnAH pRSThato lagnA bhavanti -- jinamArgArAdhakA bhavanti / ( lahadi NivvANaM ) nirvANamananta sukhaM paramamokSaM labhante prApnuvanti / jiNavaramaeNa joI jhANe jhAei suddhamappANaM / jeNa lahai NivvANaM Na lahai ki teNa suraloyaM // 20 // jinavaramatena yogI dhyAne dhyAyati zuddhamAtmAnam | yena labhate nirvANaM na labhate ki tena suralokam ||20|| kAraNa athavA rAgadveSa moha Adi vibhAvapariNAmoM se zUnya hone ke kAraNa zuddha hai vaha Atmadravya hI svadravya hai, aisA sarvajJa vItarAga jinendra Agama meM kahA hai || 18 || gAthArtha - jo svadravyakA dhyAna karate haiM, paradravyase parAGmukha rahate haiM aura samyak cAritrakA niraticAra pAlana karate hue jinendra devake mArga meM lage rahate haiM ve nirvANako prApta hote haiM ||19|| vizeSArtha - jo muni pUrva gAthA meM kathita svadravyakA dhyAna karate haiM zarIrAdi paradravya se parAGmukha rahate haiM tathA aticAra rahita samyakcAritrakA pAlana karate hue * sarvajJa vItarAga jinendra devake ratnatraya rUpa mArga meM saMlagna haiM arthAt z2inamArga ke ArAdhaka haiM ve ananta sukha-sampanna nirvANa ko prApta karate haiM ||19|| gAthArtha - jo yogI dhyAna meM jinendradevake matAnusAra zuddha-AtmAkA For Personal & Private Use Only Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 20] mokSaprAbhRtam 583 (jiNavaramaeNa joI ) jinavaramatena jinazAsanena samyakzraddhAnajJAnAnubhavanalakSaNena ratnatrayena yogI digaMbaro muniH / ( jhANe jhAei suddhamappANaM) dhyAne ekAgracintAnirodhalakSaNe, dhyAyati cintayati, zuddha rAgadveSamohAdirahitaM karmamalakalaMkarahitaM TaMkotkIrNasphaTikamaNiviMbasadRzaM jJAyakaikasvabhAvaM ciccamatkArasvarUpaM, AtmAnaM nijAtmatatvaM / ( jeNa lahai NivvANaM ) yenAtmadhyAnena labhate nirvANaM sarvakarmakSayalakSaNamokSamanantasaukhyaM / (Na lahai kiM teNa suraloyaM ) tanAtmadhyAnena na labhate ki na prApnoti suralokaM svargabhogaM ? tathA coktaM tRSNA bhogeSu cedbhikSo ! sahasvAlpaM svareva te / 'pratIkSpa pAkaM kiM pItvA peyaM bhukti vinAzayaH // 1 // dhyAna karatA hai vaha svarga loka ko prApta hotA hai so ThIka hI hai kyoMki jisa dhyAna se nirvANa prApta ho sakatA hai usase kyA svarga loka prApta nahIM ho sakatA ? // 20 // ... vizeSArtha-jo digambara muni jinavarake matAnusAra arthAt samyakzraddhAna, samyagjJAna aura samyakcAritra ke anubhavana rUpa ratnatraya ke anusAra dhyAna meM rAgadveSa mohase rahita TaMkotkIrNa sphaTikamaNike vimbake samAna jJAyaka-svabhAva ciccamatkAra rUpa nija Atma-tatvakA dhyAna karatA hai, vaha svarga-lokako prApta hotA hai| so ThIka hI hai kyoMki jisase sarva karmakSaya rUpa lakSaNa se yukta mokSa prApta hotA hai usase kyA svargaloka prApta nahIM hogA ? avazya hogaa| jaisA ki kahA hai.. tRSNAhe mune ! yadi bhogoM meM hI terI icchA hai to kucha kAla taka svargake vilamba ko sahana kara le| bhojana ke pAkakI pratIkSA kara arthAt bhojana taiyAra ho jAne de kSudhA kI adhikatAse mAtra-peya-pAnIko pIkara .. bhojana ko kyoM naSTa karatA hai ? 'peyAm' pATha meM use mukti vizeSaNa lagAnA cAhiye / 1. pratIccha iti pAThaH zuddho bhAti 'pratIkSya' iti pATho'nupamayogI, pratIkSasva iti .. pAThaH zuddhaH kintu chndobhnggaavhH| 2. peyAM m0| 3. AtmAnuzAsane / For Personal & Private Use Only Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 . SaTprAbhRte - [6. 21-22jo jAi joyaNasayaM diyaheNekkeNa levi gurubhAraM / so kiM kosaddhaM pi hu Na sakkae jAhu bhuvaNayale // 21 // yo yAti yojanazataM dinenaikena lAtvA gurubhAram / sa kiM krozAdhamapi hu na zakyate yAtu bhuvanatale // 21 // (jo jAi joyaNasayaM ) yo yAti yaH pumAn yAti gacchati, kiM ? yojanazataM sahasrayojanadazamabhAgaM / ( diyaheNekakeNa levi gurubhAraM ) divasenakena levi lAtvA gRhItvA, ke ? gurubhAraM mahAbhAraM / ( so kiM kosaddha pi hu ) sa pumAn ( kiM) krozArdhamapiha hu sphuTaM / ( Na sakkae jAhu bhuvaNayale ) na zaknoti na samartho bhavati yAtu bhuvanatale pRthivImaNDale api tu gajyUticaturthamaMzaM yAtu zaknotyeva / jo koDie Na jippai suhaDo saMgAmaehiM savvehi / so ki jippai ikki pareNa saMgAmae suhaDo // 22 // yaH koTayA na jIyate subhaTaH saMgrAmikaiH sarvaiH / sa kiM jIyate ekena nareNa saMgrAme subhaTaH / / 22 / / ( jo koDie Na jippai ) yaH subhaTaH subhaTAno koTyA na jIyate na parAbhUyate / ( suhaDo saMgAmaehi savehi ) subhaTaH saMgrAmakaiH sarvairapi / ( so kiM jippai Age isI bAtako dRSTAnta se siddha karate haiM-- . gAthArtha-jo manuSya bahuta bhArI bhAra lekara eka dina meM sau yojana jAtA hai vaha kyA pRthivI tala para AdhA kosa bhI nahIM jA sakatA? avazya jA sakatA hai // 21 // vizeSArtha-jisa jinadharma ke dvArA nirvANa prApta ho sakatA hai usa dharma se svarga kA prApta honA duSkara nahIM hai, isI bAtako yahA~ dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai ki jo puruSa eka dina meM bahuta bhArI bojhA lekara sau yojana cala sakatA hai use AdhA kosa calanA kyA kaThina ho sakatA hai ? arthAt nahIM / yathArthameM samyagdarzana, jJAna, cAritra rUpa ratnatraya mokSake hI kAraNa haiM parantu inake sAtha rahane vAlA jo rAgAMza hai vaha devAyu ke bandhakA kAraNa hai isa rAgAMzako prabalatAse kitane ho jova devAyukA bandhakara svarga bhI jAte haiM // 21 // gAthArtha--jo subhaTa saMgrAma meM karor3oM kI saMkhyA meM vidyamAna saba yoddhAoM dvArA milakara bhI nahIM jotA jAtA vaha kyA eka yoddhA ke dvArA jItA jA sakatA hai ? arthAt nahIM jItA jA sakatA // 22 // For Personal & Private Use Only Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 23] mokSaprAbhRtam 585 ikkiM ) sa subhaTaH kiM jIyate ekena subhaTena-api tu na jIyate ( NareNa saMgAmae suhaDo ) nareNa ekena puruSeNa saMgrAmake ekasmin saMgrAme / saggaM taveNa savvo vi pAvae tahi vi jhANajoeNa / jo pAvai so pAvai paraloe sAsayaM sokkhaM // 23 // svarga tapasA sarvo'pi prApnoti tatrApi dhyAnayogena / yaH prApnoti sa prApnoti paraloke zAzvataM saukhyam / / 23 / / ( saggaM taveNa sambo vi pAvae ) svarga tapasA kRtvA upavAsAdinA kAyaklezena sarvo'pi bhavyajIvo'bhavyajIvo'pi prApnoti labhate / ( tahi vi jhANajoeNa) tatrApi sarveSvapi jIveSu madhye dhyAnayogena kRtvA / ( jo pAvai so pAvai ) yaH prApnoti svarga na pumAn prApnoti / ( paraloe sAsayaM sokkhaM) paraloke AgAmini bhave zAzvatamavinazvaraM saukhyaM paramanirvANamiti zeSaH / parabhAve iti ca kvacitpAThaH tatrAyamarthaH-parabhAve bhavanaM bhAvo janmocyate tasmin parabhAve parajanmanItyarthaH / vizeSArtha--jisa prakAra atizaya zaravIra yoddhA saMgrAmameM ajeya hotA hai usI prakAra jinavara matakA anuyAyI muni bho parISahoM dvArA ajeya hotA hai isI bAtako yahA~ dRSTAnta dvArA spaSTa kiyA hai ki jise karor3oM yoddhA milakara nahIM jIta sakate use eka yoddhA ke dvArA jItanA azakya hai isI prakAra jo sAdhu aneka indriyoM ke viSayoM se nahIM jItA jA sakatA vaha kyA eka indriya ke viSaya se jotA jA sakatA hai ? arthAt nahIM jItA jA sakatA // 22 // gAthArtha-tapase svarga sabhI prApta karate haiM, para jo dhyAna se svarga prApta karatA hai usakA svarga prApta karanA kahalAtA hai, aisA jIva para-bhava * meM zAzvata-avinAzI-mokSa sukhako prApta hotA hai / / 23 / / vizeSArtha--upavAsa Adi tapake dvArA svarga to bhavya-abhavya-sabhI jIva prApta kara lete haiM parantu una sabhI jIvoM meM dhyAna ke yogase jo svarga prApta karate haiM ve yathArtha meM svarga prApta karane vAle kahe jAte haiM kyoMki aise jIva svarga se Akara AgAmI bhava meM avinAzI sukha-mokSa sukha ko prApta kara sakate haiM / jo sAdhAraNa kAyakleza se svarga jAte haiM unakA mokSa jAnA nizcita nahIM hai / abhavya jIva bho munivrata dhAraNa kara tapake prabhAva se nauveM greveyaka taka utpanna ho jAtA hai parantu usake mokSakA kabhI ThikAnA nahIM hai / yahA~ paraloe' ke sthAna meM 'parabhAve' aisA For Personal & Private Use Only Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 SaTprAbhRte [6. 24aisohaNajoeNaM suddha hemaM havei jaha taha ya / / kAlAIladdhoe appA paramappao havadi // 24 // atizobhanayogena zuddhaM hemaM bhavati yathA tathA ca / kAlAdilabdhyA AtmA paramAtmA bhavati // 24 // ( aisohaNajoeNaM ) atizobhanayogena sAmagrayA anandhapASANAdikaM agnimadhye pacitaM garUpadiSTauSadhayogena / ( suddha hemaM havei jahaM taha ya ) zuddha SoDazavaNika hemaM suvarNaM bhavati yathA taha ya-tathA ca tathaiva ca ( kAlAIladdhIe) kAlAdilabdhyA kRtvA kAlAdilabdhyAM satyAM vaa| ( appA paramappao havadi ) .. AtmA saMsArI jIvaH paramAtmA bhavati-arhan siddhazca saMjAyate / uktaM ca nAgaphaNIe mUlaM nAgiNitoeNa gabbhaNAeNa / nAga hoi suvaNNaM dhammaM taha puNNajoeNa // 1 // bhI pATha saMskRta TokAkArako kahIM milA hai usake artha kI saMgati unhoMne 'parabhAva kA para-janmani' artha karake baiThAI hai // 23 // gAthArtha-jisa prakAra atyanta zubha sAmagrI se-zodhana sAmagrI se athavA suhAgAse suvarNa zuddha hojAtA hai usI prakAra kAla Adi labdhiyoM se AtmA paramAtmA ho jAtA hai| vizeSArtha--andha pASANa se suvarNa nahIM nikala sakatA ataH usake sivAya jo anandha pASANa Adi padArtha haiM ve agni ke madhya meM pakAye jAne para guruke dvArA upadiSTa auSadhake prayoga se zuddha-solahabAnI ke suvarNa bana jAte haiM, iso dRSTAntako lekara AcArya AtmAke zuddha honekA mArga dikhalAte haiM--jisa prakAra atizobhana yogase-anukUla utkRSTa sAmagrI se suvarNa zuddha ho jAtA hai, usI prakAra kAla Adi labdhiyoM se athavA kAla Adi labdhiyoM ke prApta honepara AtmA-saMsAro jIva, paramAtmA bana jAtA hai-arhanta siddha ho jAtA hai| jaisA ki kahA hai-- nAgaphaNIe-nAgaphaNI-zaMpAphanI kI jar3a ko hastinI ke mUtrake sAtha pIsakara yadi usameM sindUra bho milAyA jAtA hai to sIsA suvarNa bana jAtA hai arthAt ina sabako miTTI ke bartana meM rakhakara khaira ke aMgAroM meM phUkA jAya to puNya yoga se suvarNa bana jAtA hai, puNya yoga ke binA kArya ko siddhi nahIM hotI / isakA sAra yaha hai ki jisa prakAra vibhinna 1. atizodhanayogena ityapi chAyA bhavitumarhati / For Personal & Private Use Only Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 587 -6. 25 ] mokSaprAbhRtam ___ asyA ayamarthaH-nAgaphaNIe mUlaM-nAgauSadhiH / nAgiNitoeNa-hastinImUtreNa piSTvA / gabhaNAeNa-garbhe nAgaH sosako yasya sa garbhanAgaH sindUraH so'pi madhye kSiptvA madyate / nAgaM hoi suvaNNaM nAgaH sIsakaH / etatsarvaM mRttikAbhAjane kSiptvA adho'gniH kriyate khadirAGgArayite suvarNaM bhavati / puNyayogena puNyayogaM vinA suvarNaM na bhavati brahmAdibhraSTasyeti bhAvaH tathAyaM AtmA kAlAdilabdhi prApya siddhaparameSThI bhavatIti bhAvArthaH / vara vayatavehi saggo mA dukkhaM hou nirai iyreNhiN| chAyAtavaTThiyANaM paDivAlaMtANa gurubheyaM // 25 // varaM vratatapobhiH svargaH mA duHkhaM bhavatu narake itaraiH / chAyAtapasthitAnAM pratipAlayatAM gurubhedaH // 25 / / ( vara vayatavehi saggo ) varaM ISaducau varaM zreSTha vratastapobhizca svargo bhavati taccAru / ( mA dukkhaM hou nirai iyarehiM ) mA duHkha bhavatu nirai-narakAvAse, itararavrataratapobhizca / ( chAyAtavaTTiyANaM ) chAyAtapasthitAnAM ye chAyAyAM anukUla bAhyanimitta tathA puNyodaya rUpa antaraGganimitta se sIsA suvarNa rUpa ho jAtA hai usI prakAra antaraGga-bahiraGga-donoM prakAra kI sAmagrI ke milane para AtmA paramAtmA ho jAtA hai| yahA~ kAla Adi labdhi ke dvArA jIva ko upAdAna zakti rUpa antaraGga yogyatA kA varNana kiyA hai aura atizobhana yogake dvArA gurUpadiSTa uttama zubha yoga-zubhadhyAna Adi bAhya sAmagrI kA varNana kiyA gayA hai| kArya kI siddhi meM antaraGga aura bahiraGga donoM prakAra kI sAmagrIkA sadbhAva apekSita hai // 24 // . gAthArtha-vrata aura tapake dvArA svarga kA prApta honA acchA hai parantu - avrata aura atapake dvArA naraka ke duHkha prApta honA acchA nahIM hai / chAyA aura ghAma meM baiThakara iSTa sthAna kI pratIkSA karane vAloM meM bar3A bheda hai // 25 // vizeSArtha-vrata tapa Adi zurbhAparyAga kI pariNati se jIvako svarga prApta hotA hai so usakA prApta honA bho kucha acchA hai / samyagdRSTi jovakA sarvottama lakSya to mokSa prApta karanA hI hai parantu usake abhAva * meM svarga kI prApti honA bhI acchA hai / AcArya kahate haiM ki vrata aura tapake abhAva meM pApa tathA atapa meM pravRtti karane se isa jovako jo naraka For Personal & Private Use Only Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [ 6.25 sthitA anAvartante te sukhena tiSThanti ye Atape sthitA vartante te duHkhena tiSThanti ( paDivAlaMtANa gurubheyaM ) pratipAlayatAM vratAni anutiSThatAM svargoM bhavati tadvaraM saMsAritvenApi te sukhinaH / avratAni pratipAlayatAM narake duHkhamanubhavatAM atininditamiti mahAn bhedo vartate / tathA coktaM pUjyapAdeneSTopadezagranthe - 588 varaM vrataiH padaM devaM nAvratairbrata nArakaM / chAyAtapasthayorbhedaH pratipAlayatormahAn // 1 // duHkha prApta hote haiM, ve na hoN| do manuSya kahIM jA rahe the mArga meM thaka ke kAraNa eka unameM se eka chAyA meM baiThakara vizrAma kara rahA hai aura dUsarA ghAmameM baiTha kara vizrAma kara rahA hai| jo chAyA meM baiThA hai vaha sukhase baiThA huA apane lakSyakA vicAra kara rahA hai, para jo ghAma baiThA hai vaha duHkha se baiThA huA apane lakSyakA vicAra kara rahA hai / isa taraha chAyA aura ghAma meM baiThe hue puruSoM meM jisa prakAra mahAn antara hai usI prakAra zubhopayoga aura azubhopayoga meM sthita jIvoMmeM mahAn antara hai / zubhopayoga vAlA jIva svarga meM vizrAma kara vahIM se Ane para manuSyabhava prApta karake mokSa prApta karatA hai aura azubhopayoga vAlA jIva narakake duHkha vartamAna meM bhogatA hai aura AgAmI paryAyako anukalatA anizcita hai / tAtparya yaha hai ki zubhopayoga sarvathA heya nahIM hai kintu heyAya ubhaya rUpa hai, zuddhopayogakI apekSA heya hai aura azubhopayogakI apekSA ahe hai | itanI bAta avazya hai ki samyagdRSTi jIva zubhopayoga karatA huA bhI use sAkSAt mokSakA kAraNa nahIM mAnatA hai kintu paramparA se hI mokSakA kAraNa mAnatA hai| zrIpUjyapAda svAmI ne iSTopadeza grantha meM kahA hai varaM vrata:- vratoM ke dvArA deva-sambandhI pada prApta karanA kucha acchA hai parantu avrata ke dvArA duHkhadAyaka naraka kA pada prApta karanA acchA nahIM hai kyoMki chAyA aura ghAmameM baiThakara pratIkSA karane vAloM meM mahAn bheda hai / yathArtha meM zrI pUjyapAda kI yaha kArikA kundakundasvAmI ke 'varavayatavehi' - gAthA se anujIvita hai // 25 // For Personal & Private Use Only Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 589 -6. 26-27] mokSaprAbhRtam jo icchai nissaridu saMsAramahaNNavassa ruMdassa / kammidhaNANa DahaNaM so jhAyai appayaM suddh||26|| ya icchati nissaritu saMsAramahArNavasya rudrasya / karmendhanAnAM dahanaM sa dhyAyati AtmAnaM zuddham // 26 // ( jo icchai nissaridu) yo munivara icchati abhilaSati, kiM kartuM ? niHsaritu pAraM yAtu / kasya, ( saMsAramahaNNavassa rudassa ) saMsAramahArNavasya saMsAramahAsamudrasya / kathaMbhUtasya, rundrasya ativistIrNasya / ( kammighaNANa DahaNaM ) karmendhanAnAM dahanaM karmakASThAnAM bhasmIkaraNaM / ( so jhAyai appayaM suddha) sa muni Ayati cintayati, AtmAnaM zuddha karmamalakalaMkarahitaM rAgadveSamohAdivibhAvavarjitamiti zeSaH / savve kasAya. mottuM gAravamayarAyadosavAmohaM / loyavavahAravirado. appA jhAei jhANattho // 27 // sarvAn kaSAyAn muktvA gAravamadarAgadveSavyAmoham / lokavyavahAravirata AtmAnaM dhyAyati dhyAnasthaH // 27 // gAvArtha-jo muni atyanta vistRta saMsAra mahAsAgarase nikalanekI icchA karatA hai vaha karma rUpI IMdhana ko jalAne vAle zuddha AtmA kA dhyAna karatA hai / / 26 // - vizeSArtha-yahAM saMsAra rUpI mahAsAgara se bAhara nikalane kA upAya AtmadhyAna batalAyA hai / yaha saMsAra mahAsAgara ke samAna atizaya vistuta hai| isake bIca maJjanonmajjana karate hue jIva anAdi kAlase duHkha uThA rahe haiM / AcArya kahate haiM ki jo muni isa saMsAra rUpa mahAsAgara se pAra honA cAhatA hai vaha muni karma rUpI IMdhanako jalAnevAlI zuddha AtmA kA dhyAna karatA hai / vaha vicAra karatA hai-yadyapi AtmA vartamAnameM karmamala se kalaMkita ho rahA hai tathApi AtmA kA yaha svabhAva nahIM hai| zuddha nizcayanaya se AtmA rAgadveSa moha Adi vibhAva bhAvoM se rahita hai, ataH para-nimittase svakIya AtmAmeM utpanna hue vibhAva bhAvoMko mujhe naSTa karanA cAhiye / / 26 / / . gAthArtha-dhyAnastha muni samasta kaSAyoM aura gArava mada rAgadveSa tathA vyAmoha ko chor3akara loka vyavahAra se virata hotA huA AtmA kA dhyAna karatA hai // 27 // For Personal & Private Use Only Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 SaTprAbhRte [6. 27( sabve kasAya mottu ) sarvAn kaSAyAn krodhamAnamAyAlomAn muktvA parityajya kSINakaSAyo munirbhUtvA / ( gAravamayarAyadosavAmohaM ) gArava ca zabdagAravaM--ahaM varNoccAraM ruciraM jAnAmi na tvete yatayaH, RddhigAravaM-ziSyAdisAmagrI mama bahvI vartate na tvamISAM yatInAM, sAtagAravaM--ahaM yatirapi san indratvasukhaM cakrisukhaM tIrthaMkarasukhaM bhuMjAno varte vime yatayastapasvino varAkAH / madA aSTa--ahaM jJAnavAn sakalazAstrajJo varte, ahaM mAnyo mahAmaMDalezvarA matpAdasevakAH / kulamapi mama pitRpakSo'tovojjvala: ko'pi brahmahatyARSihatyAdibhiradoSaM / jAtiH mama mAtA saMghasya patyu? hitA-zIlena sulocanA sItA-anantamatI candanAdikA vatate / balaM-ahaM sahasrabhaTo lakSabhaTaH koTIbhaTaH / Rddhi:-mamAnekalakSakoTigaNanaM dhanamAsIt tadapi mayA tyaktaM anye munayo'dhamarNAH saMto dIkSAM jAgRhaH / tapaH-ahaM siMhaniSkrIDitavimAnapaMktisarvatobhadrazAtakuMbhasiMhavikramatrilokasAravajramadhyAlloNollINamRdaMgamadhyadharmacakravAlarudrottaravasaMtamerunandI mmmmmmmmmmmmmmmm.com vizeSArtha-sarva kaSAya se krodha, mAna, mAyA aura lobha kA grahaNa hotA hai / gArava ke tIna bheda haiM-1-zabda gArava 2-RddhigArava aura 3-sAta gArava / 'maiM vargoM ke uccAraNa sundara jAnatA hU~ ye anya muni nahIM jAnate' isa prakAra ke garvako liye hue pariNAma ko zabda-gArava kahate haiM / 'merI ziSyAdi sAmagro bahuta hai ina muniyoM ko nahIM hai' isa prakAra ke garva rUpa pariNAma ko Rddhi-gArava kahate haiN| maiM muni hone para bhI indrapanekA sukha, cakravartI kA sukha aura tIrthaMkara kA sukha bhoga rahA hU~ ye becAre tapasvI kyA bhogeMge' isa prakAra ke garva rUpa pariNAma ko sAta gArava kahate haiN| mada ATha hote haiM-1 jJAnamada, 2 pUjAmada, 3 kulamada, 4 jAtimada, 5 balamada, 6 Rddhimada, 7 tapamada aura 8 zarIra mada / maiM jJAnavAn hU~, sakala zAstroM kA jJAtA hU~ isa prakArake ahaMkArako jJAnamada kahate haiN| maiM mAnanIya hU~, mahAmaNDalezvara rAjA hamAre caraNa sevaka haiM isa prakAra ke ahaMkAra ko pUjAmada kahate haiM, merA pitRpakSa koI adbhuta tathA atyanta ujjvala hai, brahmahatyA RSihatyA Adi doSoMse kabhI dUSita nahIM huA hai, isa prakAra ke ahaMkAra ko kulamada kahate haiN| merI mAtA saMcapati (siMghaI) ko lar3akI hai tathA zolase sulocanA, sItA, anantamatI tathA candanA Adi hai, isa prakAra ke ahaMkArako jAti mada kahate haiN| maiM sahasrabhaTa, lakSabhaTa athavA koTobhaTa hU~ isa prakAra ke For Personal & Private Use Only Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 591 -6. 27] mokSaprAbhRtam zvarapaMktipalyavidhAnAdimahAtapovidhividhAtA mama janmaivaM tapaH kurvato gataM, ete tu yatayo nityabhojanaratAH / vapuH-mamarUpAne kAmadevo'pi dAsatvaM karotItyaSTamadAH / rAgazca protilakSaNaH / dvessshcaapriitilkssnnH| vyAmoha putrakalatramitrAdisnehaH / vAmAnAM strINAM vA oho vAmauhaH tattathoktaM samAhAro dvandvaH / ( loyavavahAravirado ) dharmopadezAdikamapi na karoti lokavyavahAravirataH / ( appA jhAei jhANattho ) AtmAnaM, dhyAyati cintayati, jhANattho-"uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnamAntarmuhartAt" ityuktalakSaNo dhyAne tiSThatIti dhyaansthH| "sthazca" iti kapratyayaprayogatvAt dhyAnastha ucyate / ahaMkAra ko balamada kahate haiN| mere . pAsa aneka lAkha athavA aneka karor3a kA dhana thA phira bhI maiMne chor3a diyaa| ina anya muniyoM ne to karjadAra hokara dIkSA lI hai. isa prakAra ke ahaMkAra ko Rddhimada kahate haiN| maiM siMhaniSkrIDita, vimAna-paMkti, sarvatobhadra, zAtakumbha, siMhavikrama, trilokasAra, vajramadhya, ullINollINa, mRdaGgamadhya, dharmacakravAla, rudrottara, vasanta, meru, nandIzvara paMkti tathA palyavidhAna Adi mahAtapoMkA karane vAlA hU~, merA janma isa tarahake tapa karate hue vyatIta huA hai| parantu ye mani nitya bhojana meM lIna haiM arthAt eka bhI upavAsa nahIM karate haiM, isa prakArake ahaMkArako tapamada kahate haiN| aura mere rUpake Age kAmadeva bhI dAsatA karatA hai, isa prakAra ke madako zarIramada kahate haiN| rAgakA artha prIti hai, dveSakA artha aprIti hai, vyAmoha kA artha putra strI tathA mitra Adi kA sneha hai| lokavyavahAra kA artha dharmopadeza Adi hai tathA dhyAna kA artha uttama saMhanana vAle jovakA antamuhUrta taka kisI padArtha meM cittako gatikA sthira ho jAnA hai / __isa taraha samasta padoMkA artha-vivecanA ke bAda gAthA kA artha yaha hai ki dhyAna meM baiThA muni samasta kaSAyoM ko tathA gArava, mada, rAga, dveSa aura vyAmohako chor3akara loka-vyavahAra se virata hotA huA AtmA kA dhyAna karatA hai / pUrva gAthA meM yaha kahA thA ki jo saMsAra sAgara se pAra honA cAhatA hai vaha zuddha AtmA kA dhyAna karatA hai aura isa gAthA meM zuddha AtmA kA dhyAna kisa prakAra kiyA jAtA hai yaha batAyA hai / - gAthAmeM Aye hue dhyAnastha zabda kI siddhi 'sthazca' isa sUtrase ka 1. jainendrasyedaM sUtraM parijJAyate / asya sthAne sthaH kaH iti zAkaTAnIya sUtraM / For Personal & Private Use Only Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 SaTmAbhRte [6.28micchattaM aNNANaM pAvaM puNNaM caevi tiviheNa / moNavvaeNa joI joyattho joyae appA // 28 // mithyAtvamajJAnaM pApaM puNyaM ca tyaktvA trivedhena / maunavratena yogI yogastho dyotayati AtmAnam // 28 // (micchattaM aNNANaM ) mithyAtvaM bauddhavaizeSikacArvAkakaNabhakSakApilabhaTTavedA- . ntaprAbhAkarazvetapaTagaupucchikayApanIyadrAmilaniSpicchAdyanekakAntAdyAzritamaMta, ajJAnaM maskarapUraNamataM / ( pAvaM puNNaM caevi tiviheNa ) pApaM paMcaprakAra prANAtipAtAnRtacauryamaithunaparigraharAtribhojanAdikaM saptavyasanAdilakSaNaM ca, puNyaM zubhapudgalagrahaNalakSaNaM svaduHkhasahanaM ityAdikaM tyaktvA parihRtya trividhena manovacanakAyayogaprakAreNa / ( moNanvaeNa joI) maunavratena vAgvyApArarahitatayA yogI digambaraH / ( joyatyo ) yogasthitaH zuddhopayogatallInaH ( jIyae appA ) yotayati dhyAyatyAtmAnaM zarIrapramANa nijajIvasvarUpaM / pratyaya hokara huI hai| 'dhyAne tiSThatIti dhyAnasthaH' yaha usakI vyutpatti hai // 27 // gAthArtha-mithyAtva, ajJAna, pApa aura puNyako mana vacana kAya rUpa trividha yogoM se jor3akara jo yogI mauna vratase dhyAnastha hotA hai vahI AtmAko yotita karatA hai-prakAzita karatA hai-AtmA kA sAkSAtkAra karatA hai // 28 // vizeSArtha-bauddha, vaizeSika, cArvAka, naiyAyika, sAMkhya, mImAMsaka, vedAnta, prabhAkara (mImAMsakakA eka bheda), zvetAmbara, gopucchika, yApanIya, dvAmila aura niSpiccha Adi aneka ekAntavAdiyoM ke mata mithyAtva kahalAte haiM / maskara-pUraNa kA mata ajJAna nAma se prasiddha hai / hiMsA, jhUTha, corI, maithuna, parigraha aura rAtribhojana tathA sapta vyasana Adi pApa kahalAte haiN| zubha-pudgaloM-puNya karma-vargaNAoM kA grahaNa karAnevAlA kAyakleza Adi puNya kahalAtA hai| ina sabakA trividha-mana vacana kAya rUpa yogoMke prakAra se chor3akara maunavrata se jo yogI yogastha hotA hai arthAt zuddhopayoga meM tallIna hotA hai vaha zarIra-pramANa AtmA kA dhyAna karatA hai // 28 // For Personal & Private Use Only Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 -6. 29] mokSaprAbhRtam kagaM mInena tiSThatIti prAkRtavaktramAhajaM mayA dissade ruvaM taNNa jANAdi savvahA / jANagaM dissade gaMtaM tamhA jaMpemi keNa haM // 29 // yanmayA dRzyate rUpaM tanna jAnAti sarvathA / jJAyako dRzyate'nantaH tasmAjjayAmi kenAham // 29 // (jaM mayA dissade rUvaM ) yanmayA dRzyate rUpaM tadpaM strIprabhRtizarIrAdikaM dRzyate'valokyate rUpaM rUpipadArtha tat sarvaM pudgaladravyaparyAyatvAtparamArthato'cetanaM / ( taNNa jANAdi savvahA ) tadrUpaM sarvathA nizcayanayena na jAnAti, acetanena saha kathaM jalpAmi / ( jANagaM dissade gaMtaM ) jJAyakamAtmAnaM rUpAzritaM vastu, anantamAtmatatvamanantakevalajJAnasvabhAvatvAdanantaM yadahaM tena saha jallAmi sa tu jAnAtye Age yogI mauna se kyoM rahatA hai ? isakA kAraNa batalAne ke liye prAkRta kA anuSTupa chanda kahate haiM gAthArtha-jo rUpa mere dvArA dekhA jAtA hai vaha bilakula nahIM jAnatA aura jo jAnatA hai vaha dikhAI nahIM detA taba meM kisake sAtha bAta karU // 29 // vizeSArtha-jo strI Adike zarIra Adi rUpI padArtha dikhAI dete haiM ve saba pudgala haiM tathA paramArtha se acetana haiM-ve kucha bhI nahIM jAnate haiM isaliye acetana pugala ke sAtha kaise bAta karUM? aura jo kevalajJAna rUpa svabhAva se yukta honeke kAraNa ananta Atma-tatva anubhavameM AtA hai . vaha mAtra jJAyaka hai-bola nahIM sakatA hai, ataH kisake sAtha bolU ? : kisake sAtha bAta karUM ? athavA kisa kAraNa bolU? yaha vicAra kara yogI maunako hI zaraNa mAnate haiM arthAt kisI se kucha kahate nahIM haiM // 29 // - [jANagaM dissade NaMtaM-yahAM saMskRta TIkAkArane jo anantaM, chAyA svIkRta kI hai tathA usIke AdhAra para saMskRta TIkA kI hai, usase gAthA kA bhAva dUsarA hogayA hai| hamArI samajhase isakI chAyA 'na tat' honA . cAhiye aura taba gAthAkA artha yaha hotA hai yaha AtmA jJAyaka hai vaha dikhAI nahIM detA / yahI bhAva pUjyapAda ne isa gAthAkI anukRti kara jo 38 For Personal & Private Use Only Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 SaTnAbhRte [6.30vAtmA / ( tamhA jaMpemi keNa haM ) tasmAtkAraNAta kena sahAhaM jalpAmi, athavA kena kAraNena jalpAmi tena me maunameva shrnnN| savvAsavaNiroheNa kammaM khavadi sNcidN| ... joyatyo jANae joI jiNadeveNa bhAsiyaM // 30 // sarvAnavanirodhena karmakSipayati saMcitam / yogastho jAnAti yogI jinadevena bhASitam // 30 // ( savvAsavaNiroheNa ) sarveSAmAsravANAM mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogalakSaNAnAM nirodhena niSedhena ( kamma khavadi saMcidaM) karma kSipayati pUrvopArjita taDAge'bhinavajalapravezAbhAve saMcitapUrvajalazoSavat / ( joyatyo jANae joI ) yogasthaH dhyAnasthita AtmakalolIbhAvamilito jAnAti kevalajJAnamutpAdayati yogI zukladhyAnavizeSAgamabhASayA kevalI bhavati / ( jiNadeveNa bhAsiya) siddhArthanRpanandanena vIreNa kathitamiti bhAvaH / , zloka' likhA hai usase prakaTa hotA hai| paM0 jayacandrajI ne apanI vacanikA meM 'na tat' chAyA svokRta kI bhI hai| ] gAthAtha-saba prakAra ke AsravoM kA nirodha honese saMcita karma naSTa hojAte haiM tathA dhyAna-nimagna yogo kevala jJAnako utpanna karatA hai, aisA jinendradevane kahA hai ||30|| vizeSArtha-jisa prakAra tAlAba meM navIna jalake praveza kA abhAva honepara pahale kA saMcita pAnI dhIre-dhIre sUkhakara naSTa hojAtA hai uso prakAra mithyAtva avirati pramAda kaSAya aura yoga rUpa samasta AsravoMkA abhAva hojAne para pahale ke saMcita karma naSTa ho jAte haiM aura dhyAna meM sthita arthAt AtmA meM eka lolobhAva-tanmayo bhAvako prApta huA yogI jAnatA hai arthAt kevalajJAna ko utpanna karatA hai| athavA zukladhyAna , rUpa vizeSa Agama kI bhASA se kevalI hotA hai, aisA bhagavAn mahAvIra ne kahA hai // 30 // 1. yanmayA dRzyate rUpaM tanna jAnAti sarvathA / mAnanna dRzyate rUpaM tataH kena bravImyaham // 18 // .. -samAdhizatake pUjyapAdasya / For Personal & Private Use Only Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 31-32 ] mokSaprAbhRtam 'jo suttI vavahAre so joI jaggae sakajjammi / jo jaggadi vavahAre so sutto appaNe kajje // 31 // jAgata svakArye / AtmanaH kArye // 31 // yaH supto vyavahAre sa yogI yo jAgarti vyavahAre sa supta ( jo sutto vavahAre ) yo muniH suptaH kva ? vyavahAre vyavahAramadhye na patitaH / ( so joI jaggae sakajjammi ) sa yogI jAgati sAvadhAno bhavati, svakArye AtmakArye karmakSayavidhAne / ( jo jaggadi vavahAre ) yo yogI jAgata sAvadhAno bhavati, kva ? vyavahAre lokopacAre / ( so sutto appaNe kajje ) sa yogI muniH supto na vedayate'sAvadhAno bhavati AtmanaH kArye AtmasvarUpe / uktaM ca jA nisi sayalaha dehiyahaM joggiu tahi jaggei / jahi puNu jaggai sayalu jagu sA nisi bhaNevi suei // 1 // iya jANiUNa joI vavahAraM cayai savvahA savvaM / zAyai paramappANaM jaha bhaNiyaM jiNavaradeNa // 32 // iti jJAtvA yogI vyavahAraM tyajati sarvathA sarvam / dhyAyati paramAtmAnaM yathA bhaNitaM jinavarendreNa ||32|| gAthArtha -- jo muni vyavahAra meM sotA hai vaha Atma- kArya meM jAgatA hai aura jo vyavahAra meM jAgatA hai vaha Atma-kArya meM sotA hai // 31 // vizeSArtha - jo muni laukika kAryoMse udAsIna rahatA hai vaha karmakSaya rUpa AtmakArya meM sAvadhAna rahatA hai aura jo laukika kAryoMmeM jAgarUka hai vaha Atma- kArya meM udAsIna rahatA hai| jaisA ki kahA hai- 595 jA nisi- samasta jIvoMke liye jo rAtri hai usameM yogI jAgatA hai aura jisameM saba jagat jAgatA hai use yogI rAtri kaha kara sotA hai / gAthArtha - aisA jAnakara yogI saba taraha se saba prakAra ke vyavahAra htchor3atA hai aura jinendra devane jaisA kahA hai usa prakAra paramAtmA kA dhyAna karatA hai ||32|| 1. vyavahAre suSupto yaH sa jAgartyAtmagocare / jAgati vyavahAre'smin suSuptazcAtmagocare // 78 // -samAvizatake pUjyapAdasya / For Personal & Private Use Only Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 SaTprAbhUte [6.33( iya jANiUNa joI ) itIdRzamartha jJAtvA, ko'sau ? yogI dhyAnavAn muniH / ( vavahAra cayai savvahA savvaM ) vyavahAraM tyajati sarvathA sarva AtmanA saha ekalolIbhAva gate sati vyavahAraH svayameva [ na ] tiSThati ( jhAyai paramappANaM ) dhyAyati paramAtmAnaM-nijazuddhabuddha kasvabhAve Atmani tallIno bhavati / (jaha bhaNiyaM jiNavarideNa ) yathA bhaNitaM pratipAditaM jinavarendreNa priyakAriNIpriyaputreNa shriiviirvrdhmaansvaaminaa| paMcamahavvayajutto paMcasu samidIsu tIsu guttiisu| rayaNattayasaMjutto jhANajjhayaNaM sayA kuNaha // 33 // paJcamahAvratayuktaH paMcasu samitiSu tisRSu guptiSu / / ratnatrayasaMyuktaH dhyAnAdhyayanaM sadA kuru // 33 // (paMcamahanvayajutto) paMcamahAvratayukto dayAvAn satyavAdI adattAdAnavirataH sarvastrIsodaraH vastrAdiparigraharahitaH divA ekavAraM pratyutpanna prAsukaM bhuktaM zuddha zodhitaM bhuMjAnaH / ( paMcasu samidIsu tIsu guttIsu ) IryAyAM yugAntaravilokagamanaH AgamoktabhASAnipuNaH, carmajalaspRSTabhojanaparityAgI hiMgusaMvAsitavyaMjanAbhojanaH vizeSArtha-aisA jAnakara dhyAnastha muni saba vyavahAra ko saba prakAra se chor3atA hai arthAt jaba yogo AtmA ke sAtha tanmayI bhAvako prApta hotA hai taba vyavahAra svayameva nahIM ThaharatA hai tathA priyakAriNI-trizalA devI ke priyaputra zrI vardhamAna svAmI ne jisa prakAra kahA hai usa taraha paramAtmA kA dhyAna karatA hai // 32 // gAthArtha he mune! tU pAMca mahAvratoM se yukta hokara pAMca samitiyoM tathA tIna guptiyoM meM pravRtti karatA huA ratnatraya se yukta ho sadA dhyAna aura adhyayana kara // 33 // vizeSArtha he jIva ! tU dayAvAn, satyavAdo, adattAdAna se virata, saba striyoM ke sAtha sahodara kA vyavahAra karanevAlA, vastrAdi parigraha se rahita tathA dina meM eka bAra prAsuka, zuddha aura zodhe hue anna kA AhAra letA huA paJcamahAvrata kA dhAro ho| tadanantara paJcasamitiyoM aura tona guptiyoMkA pAlana karaneke liye calate samaya eka yuga pramANa bhUmiko dekhakara calane vAlA, Agamokta bhASA ke bolane meM nipuNa, camar3e ke bartana meM rakhe hue jalase chue bhojana kA tyAgo, hoMgase suvAsita zAka AdikA For Personal & Private Use Only Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 34 ] mokSaprAbhRtam ajinasaMgaghRtatailaparihArI, dRSTamRSTopakaraNagrahaNanikSepaH prAsukAruddha bhUmimalamUtravyutsarjanakuzalaH, apadhyAnamanoniSedhI, maunavAn, kUrmavatsaMkocitakaracaraNAdikAya: / ( rayaNattayasaMjutto ) mithyAtva kaMdakuddAlaH samyagjJAnAnuzolanakuzalaH saccaritrapavitragAtraH / ( jhANajjhayaNaM sayA kuNaha) dhyAnAdhyayanaM sadA sarvakAlaM kuru tvaM he jIva ! iti tAtparyArthaH / " rayaNattayamArAhaM jIvo ArAhao muNeyavvo / ArAhaNAvihANaM tassa phalaM kevalaM gANaM // 34 // ratnatrayamArAdhayan jIva ArAdhako munitavyaH / ArAdhanAvidhAnaM tasya phalaM kevalaM jJAnam || 34 // ( ' rayaNattayamArAhaM ) ratnatrayamAsaghayan / ( jIvo ArAhabo muNeyabvo ) jIva AtmA ArAdhako munitavyo ( ? ) jJAtavyaH / ( ArAhaNAvihANaM ) idamArAdhanAvidhanaM vidhiH / ( tassa phalaM kevalaM gANaM ) tasyArAdhanAvidhAnasya, kiM phalaM kevalaM jJAnaM anantakevalajJAnamiti anantacatuSTayaM / 597 na khAnevAlA, camar3e ke pAtra meM rakhe hue ghI tela AdikA parityAga karane bAlA, dekhabhAlakara komala upakaraNa-piccho se zuddha vastu ko dharane uThAne bAlA, prAsuka tathA roka TAka se rahita bhUmi meM malamUtra chor3ane meM kuzala, apadhyAna se mana ko haTAne vAlA, maunavAn tathA kachue ke samAna hasta pAdAdike kAryako kachue ke samAna saMkocita karanevAlA bana tathA mithyAtvarUpI kandako khodane ke liye kudAlI svarUpa, samyagjJAnake anuzolanameM * atyanta kuzala aura samyak cAritra se pavitra zarIra hokara arthAt ratnatraya seM yukta hokara sadA dhyAna aura adhyayana kara ||33|| gAthArtha - ratnatraya kI ArAdhanA karanevAle jovako ArAdhaka mAnanA cAhiye, ArAdhanA karanA so ArAdhanA hai aura usakA phala kevalajJAna hai // 34 // vizeSArtha - isa gAthA meM ArAdhaka, ArAdhanA aura ArAdhanA kA phala batalAte hue kahA hai ki jo muni ratnatraya kI ArAdhanA karatA hai vaha ArAdhaka hai, ArAdhanAkA karanA ArAdhanA kahalAtI hai tathA kevalajJAna usa ArAdhanAkA phala hai // 34 // ragamatayamArAhaM ayaM pAThaH ka pustake nAsti, kha. pustakAt saMyojitaH / For Personal & Private Use Only Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 SaTprAbhUte [ 6. 35-36 siddho suddho AdA savvaNhU savvaloyadarasI ya / so jiNabaha bhaNiyo jANa tumaM kevalaM jANaM // 35 // siddhaH zuddhaH AtmA sarvajJaH sarvalokadarzI ca / sa jinavaraiH bhaNita: jAnIhi tvaM kevalaM jJAnam || 35 // ( siddho suddho AdA ) siddha AtmopalabdhimAn / zuddhaH karmamalakalaGkarahitaH, IdRgvidha AtmA atati samayaikena UrdhvaM brajyAsvabhAvena tribhuvanAgra gacchatIti AtmA zuddhabuddhaikasvabhAvaH / ( savvaNhU savvaloyadarisI ya ) sarvajJa: trailokyAloka - svarUpajJAyakakevalajJAnasamupetaH sarvalokadarzI ca sarvazabdenAlokAkAzo labhyate lokazabdena SaDdravyAghAravattribhuvanamucyate tadvayaM avalokayituM zIlamasyeti sarvalokadarzI / cakAra uktavizeSaNasamuccayArthaH tenAnantavIryAnantasaukhyavadAdiranantaguNo'pi gRhyate / ( so jiNavareha bhaNio ) sa evaM guNaviziSTa AtmA jinavaraistIrthaMkaraparamadevairbhaNitaH pratipAditaH / eva guNaviziSTa mAtmAnaM ( jANa tuma kevalaM gANaM ) jAnIhi tvaM kevalaM jJAnaM, AtmA khalu kevalaM jJAnaM-- abhedanayatvAt jJAnamevAtmAnaM jAnIhi / rayaNattayaM pi joI ArAhai jo hu jiNavaramaeNa / so zAyadi appANaM pariharadi paraM Na saMdeho // 36 // ratnatrayamapi yogI ArAdhayati yaH sphuTaM jinavaramatena / sa dhyAyati AtmAnaM pariharati paraM na sandehaH // 36 // , gAthArtha - jinendra bhagavAn ke dvArA kahA huA vaha AtmA siddha hai, zuddha hai, AtmA hai, sarvajJa hai, sarvaloka -darzI hai tathA kevalajJAnarUpa hai, aisA tuma jAno || 35 // vizeSArtha - jinendra devane jisa AtmAkA pratipAdana kiyA hai vaha siddha hai - Atmopalabdhi se yukta hai| zuddha hai - karmamala kalaMka se rahita hai / AtmA hai--Urdhva-gamana svabhAva honese eka samaya meM tribhuvana ke agrabhAga taka gamana karatA hai athavA zuddhabuddhaka svabhAva vAlA hai / sarvajJa hai - tInoM loka tathA aloka ko jAnane vAle kevalajJAna se sahita hai / sarvalokadarzI hai - alokAkAza aura lokako dekhane vAlA hai / tathA abhedanaya se kevalajJAna rUpa hai| cakAra se anantavIryaM tathA ananta sukha sampantA Adi ananta guNoMse yukta hai, aisA hai jIva ! tU jAna // 35 // gAthArtha - jo yogI - dhyAnastha muni jinendradeva ke matAnusAra ratnatraya For Personal & Private Use Only Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6 37 ] mokSaprAmRtam 599 ( rayaNattayaM pi joI ) ratnatrayamapi yogI dhyAnavAn muniH, na kevalaM guNinamAtmAnaM tadguNaM ratnatrayamapItyaperarthaH / ( ArAhai jo hu jiNavaramaeNa ) ArAghayati yaH saMyamI husphuTaM jinavaramatena sarvajJavItarAga kathitamArgeNa / ( so zAyada appANaM ) sa yogI dhyAyati citayati, kaM ? AtmAnaM sahajAnandasvabhAvaM jIvatatvaM / cakArAdya AtmA, tadratnatrayaM yadratnatrayaM sa AtmA guNaguNinorabhedanayAt ( pariharadi para Na saMdeho ) pariharati parityajati paraM pudgalAdyacetanadravyaM, na sandeho'trArthe saMzayo nAsti / " kaha Ade rayaNattayaM havadi taM jahA - kathamAtmani ratnatrayaM bhavatIti cet ? yadyathA tadeva nirUpayatijaM jANai taM gANaM jaM picchai taM ca daMsaNaM NeyaM / taM cAritaM bhaNiyaM parihAro puNNapAvANaM // 37 // yajjAnAti tajjJAnaM yat pazyati tacca darzanaM jJeyam / taccAritraM bhaNitaM parihAraH puNyapApAnAm || 37 // ( jaM jANai taM gANaM ) yajjAnAti tajjJAnaM Atmaiva jAnAti tenAtmaiva jnyaanmityrthH| "kRtyayuTo'nyatrApi" iti vacanAt kartari yuT / ( jaM picchai taM ca daMsaNa kI ArAdhanA karatA hai vaha AtmA kA dhyAna karatA hai aura para-padArtha kA parityAga karatA hai isameM saMdeha nahIM hai || 36 || vizeSArtha - jo dhyAnArUDha muni, sarvajJa vItarAga dvArA kathita mArga se na kevala guNI - AtmA kI ArAdhanA karatA hai kintu AtmaguNa - ratnatraya kI bhI ArAdhanA karatA hai vaha sahajAnanda svabhAva jIvatatva kA dhyAna karatA hai tathA pudgalAdi acetana dravyoMkA parityAga karatA hai isameM saMzaya nahIM hai / yahA~ guNI aura guNoM meM abhedanaya kI apekSA se kahA gayA hai| ki jo AtmA hai vahI ratnatraya hai // 36 // w Age AtmA meM ratnatraya kisa prakAra rahate haiM yahI nirUpaNa karate haiM'gAthArtha - jo jAnatA hai vaha jJAna hai, jo dekhatA hai - sAmAnya avalokana karatA hai vaha darzana hai aura puNya pApakA parityAga hai vaha cAritra hai / / 37 / / vizeSArtha - 'jo jAne so jJAna hai' isa vyutpatti se AtmA jAnatA hai ataH AtmA hI jJAna hai / yahA~ 'kRtyayuTo'nyatrApi' arthAt kRtya saMjJaka tathA yuT pratyaya karma aura bhAva ke sivAya anyavAcya - kartRvAcya meM bhI pratyaya hote haiM isa vacana se kartRvAcya meM yuTu pratyaya huA hai / isI taraha jo dekhe vaha darzana hai isa vyutpatti se AtmA hI darzana hai| yahA~ bhI --- For Personal & Private Use Only Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 SaTprAbhRte [ 5.38 yaM ) yattu bhUtaM, pazyati taddarzanaM jJeyaM jJAtavyaM Atmaiva pazyati tena kAraNenAtmaiva darzanaM / atrApi pUrvavat kartari yuT / ( taM cAritaM bhaNiyaM parihAro puNNapAvANaM ) taccAritraM bhaNitaM pratipAditaM tatki ? parihAraH puNyapApAnAM Atmaiva puNyaM pApaM ca pariharati tenAtmaiva cAritraM / "pApakriyAviramaNaM caraNaM kila" iti vacanAt / tathA coktaM na kiMcit pApAya prabhavati na vA puNyata taye prasiddheddhAM zuddhi samadhivasato dhvaMsavidhurAM / bhavet puNyAyaivAkhilamapi vizuddhayaMgamaparaM mataM pApAyaivetyuditamavatAdvo munipateH // 1 // munipatiratra vidyAnandI samantabhadro vA maMtavyaH / aNNaM ca - anyacca vacanamastIti bhagavaMto nirUpayanti - taccaruI sammataM taccaggahaNaM ca havai sagANaM / cAritaM parihAro payaMpiyaM jiNarvAradehi // 38 // tatvaruciH samyaktvaM tatvagrahaNaM ca bhavati saMjJAnam / cAritraM parihAraH prajalpitaM jinavarendraH // 38 // pUrvakI taraha kartRvAcya meM yuT pratyaya jAnanA cAhiye puNya aura pApakA jo parityAga karatA hai vaha cAritra hai| isa vyutpatti ke AdhAra para AtmA hI puNya aura pApa kA parityAga karatA hai ataH AtmA ho cAritra hai / yathArtha meM guNa aura guNI meM abheda kI vivakSA se yahAM guNo-AtmA ko guNa- jJAna darzana aura cAritra rUpa kahA gayA hai / jaisA ki kahA hai na kiMcit - prasiddha dedIpyamAna tathA vinAza se rahita zuddhiko prApta hone vAle sAdhuke koI vastu na to pApake liye hotI hai aura na koI vastu puNya ke liye hotI hai / usakA jitanA bhI vizuddhikA aGga hai vaha saba puNyake liye ho hai aura jitanA avizuddhi kA aGga hai vaha saba pApake liye hI hai, isa prakAra munipati munIndra kA kathana tuma sabakI rakSA kare / yahA~ munipati zabda se vidyAnandI athavA samantabhadrako samajhanA cAhiye ||37|| Age aura bhI isI prakArakA vacana hai yaha kundakunda bhagavAn kahate haiMgAthArtha - tatvaruci honA samyagdarzana hai, tatvajJAna honA samyagjJAna For Personal & Private Use Only Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 39 ] mokSaprAbhRtam ( tacca ruI sammattaM ) tatvaruciH samyaktvaM tatvAnAM jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSalakSaNopalakSitAnAM saptAnAM ruciH zraddhA samyaktvamucyate / "tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM" iti vacanAt / ( taccaggahaNaM ca havai saNNANaM ) tatvAnAM pUrvoktasaptapadArthAnAM grahaNaM samyagvijJAnaM bhavati sajjJAnaM samyagjJAnaM / ( cArittaM parihAro ) cAritraM pApakriyApariharaNaM parihAraH samyakcAritraM bhavati / ( payaMpiyaM jiNavaridehi ) prajalpitaM kathitaM jinavarendra: / .. daMsaNasuddho suddho daMsaNasuddho lahei NivvANaM / daMsaNavihINapuriso na lahai taM icchiyaM lAhaM // 39 // darzanazuddhaH zuddhaH darzanazuddhaH labhate nirvANam / darzanavihonapuruSaH na labhate taM iSTaM lAbham / / 39 / / ( daMsaNasuddho suddho ) darzanena samyagdarzanena samyaktvena zuddho nirmala niraticAra: paMcaviMzatidoSarahitaH pumAn zuddhaH kathyate / uktaM ca 601 samyagdarzanasaMzuddhamapi mAtaMgadehajaM / devA devaM vidurbhasmaguDhAGgArAntarojasaM // 1 // hai aura pApa kA parihAra honA samyakcAritra hai, aisA jinendra bhagavAn kahA hai // 38 // ne vizeSArtha - jIva ajIva Asrava bandha saMvara nirjarA aura mokSa ina sAta tatvoMkI ruci zraddhA honA samyaktva yA samyagdarzana kahalAtA hai / kyoMki 'tatvArthaM zraddhAnaM samyagdarzanam' arthAt yathArthatAse sahita jIvAdi tatvoMkA zraddhAna honA samyagdarzana hai, aisA Agama meM kahA gayA hai| pUrvokta sAta tatvoMkA grahaNa karanA arthAt unake yathArtha svarUpako jAnanA samyagjJAna kahA jAtA hai aura pApakA parityAga honA samyakcAritra . kahalAtA hai, aisA jinavarendra - tIrthaMkara sarvajJa devane kathana kiyA hai ||38|| gAthArtha - samyagdarzana se zuddha manuSya, zuddha kahalAtA hai / samyagdarzana zuddha manuSya nirvANako prApta hotA hai| jo manuSya samyagdarzana se rahita hai vaha iSTa lAbha ko nahIM pAtA // 39 // se vizeSArtha - jo manuSya samyagdarzana meM kabhI aticAra nahIM lagAtA tathA paccIsa doSoM se rahita hai vaha zuddha kahalAtA hai / kahA bhI hai samyagdarzana - samyagdarzana se zuddha cANDAla ko bhI gaNadharAdika deva, bhasma ke bhItara chipe aGgArake samAna Abhyantara tejase yukta deva kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 SaTnAbhRte [6. 40(saNasuddho lahai NigvANaM ) darzanazuddhaH pumAMllabhate nirvANaM mokSaM / (dasaNavihINapuriso) darzanavihInaH puruSaH samyagdarzanarahitaH pumAn samyaktvavivarjito jIvaH / ( na lahai taM icchiyaM lAhaM ) na labhate na prApnoti taM jagatprasiddhaM yoginAM pratyakSaM iSTaM lAbhaM sarvakarmakSayalakSaNaM mokSapadArtha / / iya uvaesaM sAraM jaramaraNaharaM khu maNNae jNtu| . taM sammattaM bhaNiyaM samaNANaM sAvayANaM pi // 40 // . iti upadezaH sAro janmamaraNeharaM sphuTaM manyate yattu / tat samyaktvaM bhaNitaM zramaNAnAM zrAvakANAmapi // 40 // . . ( iya uvaesa sAra ) itIdRza upadezaH saMbodhanavacanaM, sAraM-sAraH zreSThataraH / zreSThe 'bale sthirasvAnte majjAyAM sAra ucyate / .. . jale nyAyye ghane vidbhiH sAramuktaM napusake // 1 // (jaramaraNaharaM khu maNNae ja tu) jarAmaraNaharaM jarAmaraNavinAzakaM imaM upadezaM manyate zraddadhAti yattu yat zraddhatte tu punaH / (taM sammattaM bhaNiyaM ) tatsa: myaktvaM bhaNitaM pratipAdita / ( samaNANaM sAvayA pi ) zramaNAnAM anagArayatInAM zrAvakANAmapi gRhasthAnAM / apizabdAccAturgatikajIvAnAmapi / ww jisa manuSya kA samyagdarzana zuddha hai vaha nirvANa ko prApta hotA hai / samyagdarzana se rahita manuSya iSTa lAbhako-sarvakarmakSaya rUpa mokSako nahIM pAtA // 39 // gAthArtha-yaha zreSThatara upadeza spaSTa ho janma maraNa ko harane vAlA hai ise jo mAnatA hai-isakI zraddhA karatA hai vaha samyaktva hai / yaha samyaktva muniyoM ke, zrAvakoM ke tathA caturgati ke jIvoMke hotA hai // 40 // vizeSArtha-yahA~ sAra zabdakA artha zreSThatara-atyanta zreSTha hai / jaisA ki kahA hai__ zreSThebale-puliGga meM sAra zabda zreSTha, bala, dRr3hacitta ora majjA artha meM kahA jAtA hai aura napuMsaka liGgameM sAra zabda jala, nyAyapUrNa bAta aura dhana artha meM vidvAnoM dvArA prayukta hotA hai| isa pUrvokta atyanta zreSTha upadezakA jo jarA aura maraNakA nAza karanevAlA mAnatA hai vaha samyaktva kahA gayA hai| yaha samyagdarzana zramaNa-digambara muniyoM ke, zrAvakoM ke aura api zabda se cAroM gatiyoM 1. amarejyukta-"mAro bale sthirAMze nyAyye klIvaM vare triSu / " For Personal & Private Use Only Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSaprAbhRtam jIvAjIvavihattI joI jANe jiNavaramaeNaM / taM saNNANaM bhaNiyaM aviyatyaM savvadarisIhi // 41 // jIvAjIvavibhakti yogI jAnAti jinavaramatena / tat saMjJAnaM bhaNitaM avitatha sarvadarzibhiH // 41 // ( jIvAjIva vihattI) jIvAjIvAnAM vibhaktiH bhedastAM jIvAjIva vibhakti / ( joI jANei jiNava ramaNaM ) yogI digambaro muniH, jAnAti vetti yathAvatsvarUpamavaiti, jinavara matena sarvajJazAsanena / ( taM saNNANaM bhaNiyaM ) tatsaMjJAnaM bhaNitaM tatsamyagjJAnaM kathitaM / ( aviyatthaM sandarisIhi ) avitathaM satyabhUtaM, sarvadazabhiH sarvajJairiti zeSaH / uktaM ca -6. 41-42 ] 'anyUnamanatiriktaM yAthAtathyaM vinA ca viparItAt 1 niHsandehaM veda yAhutajjJAnamAgaminaH // 1 // jaM jANiUNa joI parihAraM kuNai puNNapAvANaM / taM cAritaM bhaNiyaM aviyappaM kammarahie // 42 // yat jJAtvA yogI parihAraM karoti puNyapApayoH / tat cAritraM bhaNitaM avikalpaM karmmarahitena // 42 // 603 ke jIvoM hotA hai / samyaktva kI prApti cAroM gatiyoM ke saMjJo paMcendriya paryApta bhavya jIvako ho sakatI hai // 40 // gAthArtha - jo muni jinendradeva ke matase jIva aura ajIvake vibhAga ko jAnatA hai use sarvadarzI bhagavAn ne yathArtha samyagjJAna kahA hai // 41 // vizeSArtha - yadyapi tatva sAta haiM tathApi saMkSepase unakA samAveza jIva aura ajIva ina do tatvoM meM ho jAtA hai isa dRSTiko hRdayastha kara zrIkundakundasvAmI kahate haiM ki jo jinendradeva ke matAnusAra jIva aura ajIva ke vibhAga ko jAnatA hai arthAt zuddha-buddhakasvabhAva AtmA aura usake sAtha lage hue karma nokarma tathA bhAvakarma ke vibhAga ko acchI taraha samajhatA hai use sarvajJa devane satyabhUta samyagjJAna kahA hai / kahA bhI hai- * anyUna - jo jJAna vastuke svarUpako nyUnatA rahita, adhikatA rahita, jaisAkA tasA, viparItatA ke binA aura saMzaya-rahita jAnatA hai use Agama ke jJAtA puruSa samyagjJAna kahate haiM / gAthArtha - yaha saba jAnakara yogI jo puNya aura pApa donoM kA 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAre / For Personal & Private Use Only Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 SaTprAbhUte [ 6. 43 ( jaM jANiUNa joI ) yajjJAtvA vijJAya yogI jainI muniH / ( parihAraM puNai puNNapAvANaM ) parihAraM parityAgaM karoti puNyapApayoH / ( taM cAritaM bhaNiyaM ) tadAtmanA sahakalolIbhAvaH tanmayatvaM tatparatvaM tanniSThatvaM tadekatAnatvaM cAritraM paramodAsInatAlakSaNaM bhaNitaM pratipAditaM / kena, ( kammarahieNa ) ghAti karmavidhvaMsakena sarvajJena / tatkathaMbhUtaM cAritraM, ( aviyappaM ) avikalpaM saMkalpavikalparahitaM nirvikalpasamAdhilakSaNaM yathAkhyAtanAmakaM / jo rayaNattayajutto kuNai tavaM saMjado sasattIe / so pAvai paramapayaM jhAyaMto appayaM suddhaM // 43 // yo ratnatrayayuktaH karoti tapaH saMyataH svazaktyA / sa prApnoti paramapadaM dhyAyan AtmAnaM zuddham ||43|| ( jo rayaNattayajutto ) yo jaino munI ratnatrayayuktaH samyagdarzanajJAnacAritrasahitaH samyakzraddhAnajJAnAnuSThAnasamupetaH ( kuNai tavaM saMjado sasattIe ) karoti vidadhAti samyaganutiSThati, kiM tat ? tara icchAnirodha lakSaNaM Atmani jJAnavattayA parihAra karatA hai use karma- rahita sarvajJa devane nirvikalpaka cAritra kahA hai // 42 / / vizeSArtha - cAritra kA yathArtha lakSaNa AtmasvarUpa meM sthiratA hai / jaba taka isa jIva kI puNya athavA pApa meM pravRtti hotI rahatI hai taba taka svarUpa kI sthiratA nahIM hotI kyoMki puNya aura pApa kI pravRtti kaSAyase janya hai tathA kaSAya- janya honese usameM aneka saMkalpa-vikalpa uThate rahate hai / saMkalpa - vikalpa dazA meM nirvikalpa samAdhirUpa yathAkhyAtacAritra kA prakaTa honA asaMbhava hai, isaliye AcArya mahArAja ne kahA ki yogI-jaina muni vasturUpako jAnakara jo puNya aura pApa donoMkA parityAga karatA hai arthAt parama zuddhopayoga rUpa avasthA ko prApta hotA hai use ghAtiyA karmoM kA kSaya karane vAle sarvajJadevane nirvikalpa samAdhi rUpa yathAkhyAta nAmakA cAritra kahA hai || 42 // gAthArtha - ratnatraya ko dhAraNa karane vAlA jo muni zuddha AtmA kA dhyAna karatA huA apanI zakti se tapa karatA hai vaha parama pada ko prApta hotA hai ||43|| For Personal & Private Use Only Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 605 -6. 44] mokSaprAmRtam tapanaM, saMyato jaino muniH paramodAsonatAlakSaNasaMyamaM sampannaH, svazaktyA AtmazaktyanusAreNa / uktaM ca 'jaM sakkai taM kIrai jaM ca Na sakkei taM ca sahahai / sadahamANo jIvo pAvai ajarAmaraM ThANaM // 1 // "zaktitastyAgatapasI" iti vacanAt / ( so pAvai paramapayaM ) sa prApnoti sa munilaMbhate, kiM tat ? paramapadaM indradharaNendramunIndranarendravaMditaM sthAnaM paramanirvANaM / ( zAyaMto appayaM suddhaM ) dhyAyan san ekAgratayA cintayan, kaM ? AtmAnaM nijazuddhabuddhakasvabhAvAtmatatvaM, zuddhaM dravyakarmabhAvakarmanokarmarahitaM rAgadveSamohAdivivajitaM karmamalakalaGkarahitaM pratyakSatayA prAptamiti tAtparyArthaH / tihi tiNi dharavi NiccaM tiyarahio taha tieNa priyrio| dodosavippamukko paramappA jhAyae joI // 44 // tribhiH trIn dhRtvA nityaM trikarahitaH tathA trikeNa parikalitaH / dvidoSavipramuktaH paramAtmAnaM dhyAyati yogI // 44 // vizeSArtha-jo jaina muni samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrase yukta hotA huA apanI zaktike anusAra icchA-nirodha rUpa tapako karatA hai vahI vAstava meM saMyata hai arthAt parama udAsInatA rUpa saMyama ko prApta hai| aimA saMyata yadi dravyakarma bhAvakarma aura nokarma se rahita athavA rAgadveSa moha Adise rahita athavA karma-mala-kalaMka se rahita zuddha-baDheka svabhAvase yukta nija AtmAkA dhyAna karatA hai to vaha parama pada-indra dharaNendra manIndra aura narendroMke dvArA vandita parama nirvANa ko prApta hotA hai| tapa zaktike anusAra hotA hai kyoMki 'zaktitastyAgatapasI'-tyAga aura tapa zakti ke anusAra hote haiM aisA Agama kA vacana hai / aura bhI kahA hai jaM sakkai-jo kiyA jA sake use karanA cAhiye aura jo na kiyA jA sake usakA zraddhAna karanA cAhiye kyoMki zraddhAna karane vAlA jova bhI ajara-amara padako prApta hotA hai / / 43 // - gAthArtha-tInake dvArA tIna ko dhAraNa kara, nirantara tInase rahita, tInase sahita aura do doSoM se mukta rahane vAlA yogI paramAtmA kA dhyAna karatA hai / / 44 // 1. sakkaha taM korai jaM ca Na sakkei taM ca sahahaNaM / kevalijihi bhaNiya sahamANassa sammattaM // 22 // -darzanaprAbhUte For Personal & Private Use Only Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 SaTprAbhRte [ 6. 45 ( tihi ) tribhiH manovacanakAyai: / ( taNNi gharavi ) zrIn varSAzItoSNakA - layogAn dhRtvA / "tuANa taNAva tum ca ktvAyAH" iti prAkRtavyAkaraNasUtreNa ktvAsthAne'va-AdezaH tena dhRtvA ityasya sthAne gharavi iti prayogaH sAdhuH / ( NiccaM ) sarvadA sarvasmin dIkSAkAle / ( tiyarahio ) mAyAmithyAtvanidAna - zalya trikarahitaH / ( taha tieNa pariyario) tathA tenaiva trikarahitaprakAreNa, trikeNa samyagdarzanajJAnacAritreNa parikarito maMDita: / ( dodosavippamukko ). dvidoSavipramuktaH vizeSeNa prakarSeNa rAgadveSadoSarahitaH / ( paramappA jhAyae joI ) paramAtmAnaM siddhasvarUpamAtmAnaM dhyAyati citayati yogina dhyAnavAn muniH / athavA yogIti yogabalena manovAkkAyayogAvaSTambhena / mayamAyakoharahio loheNa vivajjio ya jo jIvo / NimmalasahAvajutto so pAvadda uttamaM sokkhaM // 45 // madamAyAkrodharahitaH lobhena vivajitazca yo jIvaH / nirmalasvabhAvayuktaH sa prApnoti uttamaM saukhyam ||45 || ( mayamAyakoharahio ) madamAyAkroSa rahitaH / ( loheNa vivajjio ya jo jIvo ) lobhena vivarjitazca yo jIva AtmA / ( NimmalasahAvajutto ) nirmalasvabhAvaH rAgAdirahitaH pariNAmastena saMyuktaH / ( so pAvai uttamaM sokkhaM ) sa jIvaH vizeSArtha - tInake dvArA arthAt mana vacana kAyake dvArA tInako arthAt varSA kAlayoga, zItakAla yoga aura uSNakAlayogako dhAraNa kara nirantara arthAt dIkSAkAla se lekara tInase rahita arthAta mAyA mithyAtva aura nidAna ina zalyoMse rahita, tInase sahita arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra se sahita aura do doSoM se vipramukta arthAt rAga, dveSa ina doSoMse sarvathA rahita yogI - dhyAnastha muni paramAtmA arthAt siddhake samAna utkRSTa nija-svarUpa kA dhyAna karatA hai ||44|| gAthArtha - jo jIva mada mAyA aura krodhase rahita hai, lobhase varjita hai tathA nirmala svabhAva se yukta hai, vaha uttama sukhako prApta hotA hai // 45 // vizeSArtha - yaha jIva krodha, mAna, mAyA aura lobha, ina cAra kaSAyoM ke kAraNa svabhAva se cyuta ho rahA hai, isaliye ina cAroM kaSAyoM kA abhAva karake jo rAgAdi pariNAma se rahita hotA huA nirmala svabhAva se yukta ho gayA hai vahI jIva karma-kSayase utpanna honevAle, indriyasukhase rahita deva-durlabha paramAnanda rUpa uttama sukhako prApta hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 46 ] mokSaprAbhUtam 607 prApnoti labhate ki ? uttamaM sorathaM karmakSayasaMjAtaM - indriyamukharahitaM indrAdInAmapi durlabhaM saukhyaM paramAnandalakSaNaM / tathA coktaM jaM muNi lahai anaMtasuhu NiyaappA jhAyaMtu / taM suhu iMdu vina vi lahara devihi koDi raMmaMtu // 1 // visayakasAehi judo ruddo paramappabhAvarahiyamANo / sona lahai siddhisuhaM jiNamudaparamho jIvo // 46 // viSayakaSAyairyuktaH rudraH paramAtmabhAvarahitamanAH / sa na labhate siddhisukhaM jina mudrAparAGamukho jIvaH // 46 // ( visayakasAehi judo ) viSayaH vanitAjanAnAmAliMganAdisparzAdipaMcendriyasukhaiH kaSAyaizca krodhamAnamAyAlo bhaiH yutaH saMhitaH / ( ruddo paramappabhAvarahiyamaNo ) rudraH sAtyaki mahArAjaputraH paramAtmabhAvarahitamanAH paramAtmabhAvanAyAH prabhRSTaH / ( so na lahai siddhisuhaM ) sa rudro na labhate na prApnoti, ki ? siddhisukhaM AtmopalabdhisukhaM / tarhi kiM labhate ? narakaduHkhaM labhate ? ityarthApattiH / ( jiNamuddaparammuho jIvo) jinamudrAparAGmukho jIvaH - jinamudrAM parityajya bhRSTo babhUveti bhAvArtha: / rudrasya kathA yathA - atheha bharatakSetre vijayArghaparvate dakSiNazreNyAM kinnaragIta jaisA ki kahA gayA hai jaMgNi - nija AtmAkA dhyAna karatA huA muni jisa ananta sukhako prApta karatA hai usa sukhako karor3oM deviyoMke sAtha ramaNa karatA huA bhI indra nahIM prApta kara sakatA hai / 'gAthArtha - jo viSaya kaSAya se yukta hai jisakA mana paramAtmAkI bhAvanA se rahita hai tathA jo jina-mudrAse parAGamukha - bhraSTa ho cukA hai aisA rudrapada dhArI jova siddhi sukha ko prApta nahIM hotA ||46 || vizeSArtha -- strIjanoM ke AliGgana Adi paJcendriyoM ke viSayoM tathA krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAya se yukta honeke kAraNa jisakA mana paramAtmA kI bhAvanA se haTa gayA hai tathA jo jina-mudrAko chor3akara bhraSTa ho cukA hai aisA rudra mokSa sambandhI sukhako prApta nahIM hotA kintu naraka ke duHkhako prApta hotA hai / rudra kI kathA isa prakAra hai-- rudra kI kathA athAnantara isI bharata kSetrake vijayArdha parvata kI dakSiNa zreNI meM eka kinnaragIta nAmakA nagara hai| usameM ratnamAlI nAmakA vidyAdharoM kA For Personal & Private Use Only Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 SaTnAbhRte [6. 46nagare ratnamAlI khaganarendro manoharI vidyAdharI kAntA, tatputra rudrmaalii| sa ekasmin dine svacchandaM vane viharamANo vidyAM sAdhayantI vidyAdharakumArI dadarza / tadarUpamohito vidyayA bhramaro babhUva / SaNmAsaparyantaM tadvadanakamala sthiti cakAra / punaH sUkSmo bhUtvA stanayojaghane ca tsthau| pazcAtprakaTIkRta nijazarIraH sa tayA parigalitaryo bhaNitaH-pratIkSasva kiyatkAlaM tAvat vighnaM mA kArSIH / zikhidurlabhA vidyA siddhayati tasyAM siddhAyAM tava jAyA bhaviSyAmi / he subhaga ! baddhAnarAgAhaM varte / tadA tena sA pRSTA / bhadre ! tvaM kasya dhUdA ? / bhaNitaM ca tyaa| / atraiva parvate uttarasyAM zreNI gandharvapurapattanAdhIzo mama pitA mahAbalaH / tasya prabhAkarI bhAryA / tayodhUdA prasiddhAhamacimAlinI / tayApi pRSTaH tvaM kaH ? sa Aha atra girau dakSiNazreNau kinnaragItaprabhuratnamAlimanoharyoH suto'haM rudramAlI nAma / rAjA rahatA thaa| usakI strIkA nAma manoharI vidyAdharI thaa| una donoMke rudra-mAlI nAmakA putra thaa| eka dina vaha svacchandatApUrvaka vanameM vihAra kara rahA thaa| usI samaya usane vidyA siddha karatI huI eka vidyAdhara kumArI ko dekhaa| usake rUpase mohita hokara rudramAlI vidyA. se bhramara bana gayA aura chaha mahone taka usake mukha kamalameM rahA aayaa| usake bAda aura bho sUkSma rUpa banA kara stanoM tathA. jaghana pradeza meM rahA AyA / pazcAt usane apanA asalI zarIra prakaTa kiyA usa samaya usakA dherya chUTa rahA thA arthAt vaha usa vidyAdhara-kumArI ko pAneke liye atyanta utkaNThita ho rahA thaa| yaha dekha vidyAdhara kumArI ne kahA ki kucha samaya taka pratIkSA karo, vighna mata kro| zikhidurlabhA nAmakI vidyA siddha ho rahI hai usake siddha honepara maiM tumhArI stro bana jaauuNgii| he subhaga ! maiM tumhAre prati baddhAnurAga huuN| ___ usa samaya rudramAlI ne usase pUchA ki he bhadre ! tU kisakI putrI hai ? usane kahA ki isI parvata ko uttara zreNopara gandharvapura nagara kA rAjA mahAbala rahatA hai vaha merA pitA hai / usako strIkA nAma prabhAkarI hai / meM acimAlinI nAmase prasiddha unhIM donoM kI putrI huuN| isa prakAra apanA paricaya dekara vidyAdhara kumArIne bhI pUchA ki tuma kauna ho ? taba rudramAlI ne kahA ki isI parvata kI dakSiNa zreNI para kinnaragIta nAmakA nagara hai| usake rAjA ratnamAlo aura rAnI manoharI kA meM rudramAlI nAmakA For Personal & Private Use Only Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 46 ] mokSaprAbhRtam 609 bahubhirdinaH sAdhitavidyAcimAlinInduvadanA sadanaM jagAma / mAtarapitarau dvayormano vijJAya tayorvivAhaM cakratuH / tau ratirasaraMjitau sAdhitaprajJaptividyau nandanavane zAntihetave jinasnapanapUjanastavanAni kRtvA sukhaM sthitau / manojayacittavegau tasyA maithunikAvAgatya mahAjAlinIvidyayA rudramAlinaM vaddhvA pragRhya gatau / so'pi tau nirjitya punarAgataH / acimAlinyA saha nijapuraM praviveza / sAnurAgastasthau / ekadA vairAgyaM prApya cAraNacaraNamUle sabhAryo didIkSe / tau parasparaM mamAyaM kAnto bhaviSyati mameyaM prANapriyA bhaviSyatIti sanidAnau saudhamaM saMnyAsena gatau / tatrApi dIrghakAlaM nisukhaM bhuktvA gandhAradeze mAhezvarapure sa devaH satyandha ra mahArAja satyavatyoH sutaH sAtyakirjAtaH / acimAlinIcarI devI saudharmAccyutvA sindhudeze vizAlIpattane ceTakamahArAjasuprabhAdevyoH sutA jyeSThA jAtA / sA sAtyakeH pUrvameva dattA / paraM vivAho na vartate / avAntare zreNikamahArAjaputraH kasyArthaM sArthavAho bhUtvA abhayakumAro nAma dhUrtastatrAgataH / tatra rAjaputryau celanAM jyeSThAM ca cAlayitvA upAyaM kRtvA suragayA niHsRtaH / tatra celanayA jeSThA AbharaNAdimiSeNa vyAghoTitA svayaM zreNikaM AgatA / yAvajjyeSThA jinapratimAM gRhItvA gacchati bahuta dinoM meM vidyA siddha kara, candramukhI, indumAlinI apane ghara cala gii| mAtA-pitA ne donoMkA mana jAnakara unakA vivAha kara diyA / ratike rAgase raMge tathA prajJapti nAmaka vidyA ko siddha karane vAle ve donoM zAnti ke hetu nandana vanameM jinendra bhagavAn kA abhiSeka pUjana tathA stavana kara sukhase baiThe the| itane meM manojaya aura cittavega nAmake do vidyAdhara jo ki arcimAlinI ke abhilASI the mahAjAlinI vidyA se rudramAlI ko bA~dhakara le gaye / parantu rudramAlI una donoMko jItakara phira AgayA / arcimAlinIke sAtha usane nagara meM praveza kiyA tathA anurAga pUrvaka rahane lagA / eka dina usane virakta hokara cAraNa RddhidhArI munike caraNa mUlameM strIke sAtha dIkSA le lI arthAt rudramAlI muni hogayA aura arcimAlinI AryikA bana gaI / una donoM ne 'paraspara yaha merA pati hogA aura yaha merI strI hogI' isa prakAra nidAna kara saMnyAsa dhAraNa kiyA aura marakara saudharma svargaM gaye / vahA~ bhI dIrghakAla taka rati sukhakA upabhoga kara deva to gandhAra dezake mAhezvara puranagara meM mahArAja satyandhara aura unakI . rAnI satyavatIke sAtyaki nAmakA putra huA / tathA arcimAlinI kA jIva devI saudharmaM svargase cyuta ho sindhudeza ke vizAlI nagara meM mahArAja ceTaka 39. For Personal & Private Use Only Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 . SaTprAbhRte . [6.46tAvattatra ko'pi na dRSTaH / jeSThA tu lajjitA "aha vRhadbhaginyA vaMcitA" iti vairAgyeNa pitRSvasuryazasvatyA 'zcaityAlaye sthitAyAzcaraNamUle dIkSAM jagrAha / kanakAMcanavAyAH kanyAyA vArtA zrutvA satyakirnAma kumAraH saMsArAdvirakto rAjyalakSmI parityajya samAdhigupta natvA jinadIkSAmagrahot / triguptiguptaH san sa tapastIvra kurvANa uttaragokarNamadri muktvA kadAcit rAjagRhanagarasamIpe uccagrIvaparvate sthitH| ekasmin dine tadguNanurAgiNyastatratyAryAstaM vanditumAgatAH / vanditvA yAvatagireravataranti tAvanmahAmeghavRSTirAgatA / AryAstu stimyantyo vivhalIbhUtaM yatra tatra gatAH / jeSThAyA sAtyakimuneguhAM praviSTA / tatra vastraM niSpolayantI jyeSThA sAtyakinA muninA dRSTA / samutpannakAmodrekeNa aura unakI rAnI suprabhAdevI ke jyeSThA nAmakI putrI huI / jyeSThA sAtyaki ke liye pahale hI de dI thI parantu vivAha nahIM huA thaa| ___ isI bIca meM mahArAja zreNika kA putra dhUrta abhaya kumAra kanyA ke liye seTha bana kara vahAM aayaa| vahAM usane rAjA kI do putriyoM celanA aura jyeSThA ko calA diyA aura upAya kara suraGga dvArA nikala gyaa| una donoM putriyoM meM celanA ne jyeSThA ko AbharaNa Adike bahAne vApisa lauTA diyA aura svayaM akelI zreNikake pAsa A gaI / jina pratimA lekara jaba jyeSThA vahA~ paha~cI taba vahA~ koI nahIM dikhaa| isa ghaTanA se jyeSThA bahuta lajjita huI 'maiM bar3I bahina ke dvArA ThagI gaI'.isa abhiprAya se virakta hokara usane apanI buA yazasvatI nAmakI AryikA ke jo ki jina mandira meM rahatI thIM caraNa mUlameM dokSA dhAraNa kara lI / dedIpyamAna suvarNake samAna varNa vAlI jyeSThA kanyAkA dIkSA lene kA samAcAra sunakara sAtyaki nAmaka kumAra bhI saMsArase virakta ho gyaa| usane rAjyalakSmI kA parityAga kara samAdhi gupta nAmaka munirAja ko namaskAra pUrvaka jinadIkSA le lii| tIna guptiyoMse yukta hokara tIvra tapa tapazcaraNa karate hue sAtyaki muni ekabAra uttara gokarNa parvata ko chor3akara rAjagRha nagara ke samIpa uccagrIva parvata para sthita hue| eka dina unake guNoM meM anurAga rakhanevAlI AryikAeM unakI vandanA karaneke liye AIM / vandanA karake jyoMhI hI ve parvata se utarane lagI tyoMhI bahuta bhArI meghavRSTi A pahuMcI / AryikAe~ bhoMga kara vihvala hotI huI idhara udhara calI giiN| parantu jeSThA nAmakI AryikA sAtyaki munikI guphA meM praviSTa huI / vahA~ 1. baaryikaayaaH| For Personal & Private Use Only Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --6. 46 ] mokSaprAbhRtam 611 sA tena bhuktA / punarAlocanAM nindAM garhaNaM ca kRtvA zramaNadharme sthitaH / sA sagarbhA zAstyAyayA jJAtvA celanyA: samarpitA / tatra tiSThantI sA putramasUta / sa putro'bhayakumAreNa svayaMbhU guhAyAM kSiptaH / tatra rAtrI svapnadarzanAccelanayA kha AnAyitaH / 'darzanoDDAhaM zamayitvA svayaMbhUnAmA kRtaH / jyeSThA tu niHzalyA bhUtvA gatA / AryAyAH pArzve saMyamaniyamAn pAlayantI sthitA / svayaMbhUstu vardhamAnaH zizUnAM capeTAditADanena santApaM karoti / taddevyA celanayA aparamapi kAlenAyukta dRSTvA svayaMbhUruktaH / khalo jArajAto nirlajjaH kiM kenApi svabhAvaM muMcati / kukRtvA durvacanena zUlabhinna iva tADitaH / punaH sa praNAmaM kRtvA pRSTavAnmAtaH ! kimetaduktaM ? celanayA tu na kimapi rakSitaM yathoktamuvAca / nijotpattivyatikaraM jJAtvA uttaragokarNaparvataM gatvA sAtyakimuni natvA vairAgyeNa digambaro bhUtvA uttaragokarNaparvate sthitaH / guruzikSayA mano ruddhvA sa ekAdazAGgAni zikSitaH / tatra rohiNIprabhRtayaH paMcazatavidyA mahAtizayA AgatAH siddhAH / aparA 1 vaha kapar3A nicor3ane lagI / usI samaya sAtyaki muni kI dRSTi usa para pdd'ii| dekhate ho munike kAmodreka ho gayA jisase unhoMne usakA upabhoga kara liyA | muni to AlocanA nindA tathA garhA kara muni dharma meM sthira ho gaye parantu jyeSThA AryA garbhAvatI ho gaI / jaba zAnti nAmaka pradhAna AryAko partA calA to usane use celanAko sauMpa diyA / celanA ke pAsa rahate hue usane putra utpanna kiyaa| usa putrako abhaya kumArane svayaMbhU guphA meM DAla diyA / rAtrike samaya celanA ko svapna dikhA jisase usane use guphA se bulavA liyA tathA darzana sambandhI aniSTa kA zamana kara usakA svayaMbhU nAma rakhA / jyeSThA niHzalya hokara calI gaI tathA AryikA ke pAsa saMyama sambandhI niyamoM kA pAlana karatI huI rahane lagI / svayaMbhU jyoM jyoM bar3A hone lagA tyoM tyoM cA~TA Adi kI tAr3anA se anya baccoM ko saMtApa pahu~cAne lgaa| kisI samaya rAnI celanA ne usake aura bhI anucita kArya ko dekhakara svayaMbhU se kahA- jo duSTa, jAra jAta tathA nirlajja hotA hai vaha kyA kisI bhI kAraNa svabhAva ko chor3atA hai| calanA ne bhauMha Ter3hI kara ukta durvacana kahe the isaliye svayaMbhU itanA pIr3ita huA mAnoM kisI ne zUla se hI vidIrNa kara diyA ho / usane phira praNAma kara pUchA- mAtA jI ! Apane yaha kyA kahA hai ? celanA ne kucha bhI nahIM rakha chor3A saba jyoMkA tyoM kaha diyA / apanI utpatti kA samA 1. darzanoDAhaM ka0 / For Personal & Private Use Only Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 SaTprAbhRte [ 6. 46 api aMguSThaprasenAprabhRtayaH saptazatakSudra vidyAstasya siddhAH / vidyAsAmarthyena siMho bhUtvA janaM bhISayati / tadvRttAntaH kenacit sAtyakenirUpitaH / guruNA sa Uce - mune! tava strIhetunA vinAzo bhaviSyati / tadbhutvA yatra strImukhaM na pazyAmi tatrAhaM tapaH kariSyAmIti kailAsaparvataM gatvA tapaH katu lagnaH / tAvadvijayA - dakSiNazreNau meghanibaddhapattane kanakaratho nAma vidyAdharanarendraH / taddevI manoramA / devadAruvidyudrasanau dvau putrau / ekadA devadAruM rAjye sthApayitvA vidyujjinhaM ca yuvarAjaM kRtvA kanakaratho guNagharagurucaraNamUle dIkSAM jagrAha / prajJaptividyAprabhAveNa vidyujjivhena devadArujato nirdhATitaH / kailAsamAgatyasaparivAro vidyApuraM kRtvA nirbhayaH sthitaH / tasya devadAroH catasro mahAdevyaH santi yojanagandhA, kanakA, taraMgavegA, taraMgabhAminI ceti / catasro'pyatimanoharazarIrAH yojanagandhAyAM SilA gandhamAlinI ceti dve dhUde jAte ativinIte / kanakAyAM kanakacitrA kanakamAlA ceti dhUde dve jAte taraMgavegAyaM taraGgasenA taraGgavatI ceti dve kanye saMjAte / cAra jAnakara svayaMbhU uttara gokarNa parvata para gayA aura sAtyaki muniko namaskAra kara vairAgya vaza digambara sAdhu ho gayA tathA usI uttara gokarNa parvata para rahane lgaa| guru kI zikSA se mana rokakara usane gyAraGga aGga sIkha liye / vahA~ use mahAn atizaya se yukta rohiNI Adi pAMcasau vidyAe~ Akara siddha ho giiN| vidyA kI sAmarthya se vaha siMha bana kara logoMko DarAne lgaa| yaha samAcAra kisIne usake guru sAtyaki muni se kaha diyA / taba guru ne usase kahA ki he mune ! strI ke kAraNa tumhArA vinAza hogA | guruke vacana sunakara vaha kahane lagA ki 'maiM jahA~ strI kA karU~gA' aisA kaha kara vaha kailAza parvata para mukha na dekha sakU~ vahA~ tapa jAkara tapa karane lagA / usI samaya vijayArdha parvata kI dakSiNa zreNI para meghanibaddha nAmaka nagara meM kanakaratha nAmakA vidyAdharoMkA rAjA rahatA thA / usakI strI kA nAma manoramA thA / una donoMke devadAru aura vidyujjihva nAmake do putra the| eka dina devadAru ko rAjya para sthApita kara tathA vidyujjihna ko yuvarAja banAkara rAjA kanakaratha ne guNadhara guruke pAda mUla meM dokSA le lI / udhara prajJapti vidyA ke prabhAva se vidyujjihva ne devadAru ko jItakara nikAla diyA jisase vaha kailAsa parvata para Akara tathA vidyA se eka nagara 1. satyaH ma0 / For Personal & Private Use Only Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSaprAbhRtam taraGgabhAminyAM suprabhA prabhAvatI ceti dve pativare babhavatuH / etA aSTAvapi divyAbharaNabhUSitA divyAmbaradharA amarakumArikA iva kaMcukiparivaritAstiSThanti / ekadA kalAsopari mAnasasarasi jalakrIDArthamAgatAH pInonnatastanazobhitAH snAnaM kurvatIstA rudro dadarza / madanabANairvakSasi biddhaH / kSubhito rudro vyAmohaM prApa / tenAsannasthitenakAmabANajarjaritahRdayena cintita upAyaH / vidyayA sarastaTasthitAni vastrAbharaNAni hArayati sma / tA anupamAH snAnaM kRtvA taTamAgatya vastrAbharaNAni pazyanti sma / vyAkulitamanobhistAbhirmunisamIpaM gatvA sa munirUce / svAmin ! na jJAyate devAnAmapi priyANi asmAkaM vastrAbharaNAni kenacidgRhItAni / bhagavan ! tvaM jJAnavAn jAnAsi nizcitaM kathaya / rudra uvAca / jAnAmyeva, yadi mAmicchataM yUyaM tadA darzayAmi / etaddutvA vismitya navayauvanA vidyAdharakumArya UcuH / mune ! vayaM svacchandacAriNyo na vartAmahe / asmanmAtarapitarau jAnItaH / svachandacAriNInAM vidyAmAhAtmyaM kutaH / tato vastrAbharaNAni datvA zipiviSTaH prAha / nijamAtarapitRgaNaM pRSTvA mama uttaraM datta yUyaM / tAbhirgRha gatvA piturale vArtA kRtaa| pitrA tu ekaH kaMcukI saMdezaharo haraM preSitaH / sa basA kara saparivAra nirbhaya rahane lgaa| usa devadAru kI cAra mahA deviyA~ thI 1 yojana gandhA, 2 kanakA, 3 taraGga vegA aura 4 taraGga bhAminI / cAroM hI atyanta sundara zarIra kI dhAraka thiiN| yojana gandhA ke gandhikA aura gandhamAlinI nAmakI do atyanta vinIta putriyAM utpanna huii| kanakA ke kanaka citrA aura kanaka mAlA ye do putriyA~ huiiN| taraGga vegA ke taraGga senA aura taraGgavatI ye do putriyA~ utpanna huI aura taraGga bhAminI ke suprabhA tathA prabhAvatI ye do putriyA~ utpanna huii| ye AThoM hI kanyAeM divya AbhUSaNoM se suzobhita divya vastroM ko dhAraNa karane vAlI deva kanyAoM ke samAna kaJcukiyoM se ghirI rahatI thiiN| eka dina ve saba kanyAeM kailAsa parvata para mAnasa sarovara meM jala krIr3A karane ke liye AI / sthUla tathA uThe hue stanoM se suzobhita una kanyAoM ko snAna karatI huI rudra ne dekhaa| dekhate hI vaha kAmake bANoM se hRdaya meM ghAyala ho gayA / kSubhita rudra vyAmoha ko prApta ho gyaa| samIpa meM sthita tathA kAma ke bANoM se jarjarita hRdaya vAle rudra ne upAya soca liyaa| usane vidyA ke dvArA sarovara ke taTa para rakhe hue una kanyAoM ke vastrAbhUSaNa uThavA liye / ve anupama kanyAeM snAna kara jaba taTa para AI taba unhoMne apane vastrAbhUSaNa nahIM dekhe / jinake citta vyAkula ho rahe the aisI una - lar3akiyoM ne muni ke pAsa jAkara kahA ki he svAmin ! devoMko bhI priya For Personal & Private Use Only Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 SaTprAbhRte [ 6. 46 gatvA munimuvAca / svAmin ! asmatsvAmsyevaM bhaNati / yadi meghanibaddha pattanaM gatvA meghanRpaM tathA meghanAdaM ca dAyinaM nirdhATya 'trikaharSadAyi tripuraM puraM pravezayasi mAM tadA janamanomohanakAriNIrmama sutA aSTA api dadAmi / karpAdanA omiti bhaNite kaMcukinA cAgatya rAjJe tathA kathite khacarAdhipo harSaM cakAra / suhRtsvajana vargeNa sarveNa tatra gatvA sarvaM svamandiramAninAya / tatropavezyezya ramAdito vRttAntaM jagAda yathA dAyinA rAjyamapahRtaM / IzAna uvAca / rAjan ! yattvaM bhasa tadahaM sAdhayAmi kimekena tripurAdhipena ? trijagadapi saMharAmi / tadanantaraM saroSo devadArurbhayarahito nAnA chatradhvaja cAmarasainyasahitaH zaMkaraM tItvA tatra gataH / puraM veSTitavAn / vidyujji vhastu nirgataH, candrazekharastena saha trailokyacittacama lagane vAle hamAre vastrAbhUSaNa kisI ne le liye haiM para jAna nahIM par3atA kisane liye haiM? Apa jJAnavAn haiM ataH nizcita jAnate haiM / batalAiye,' kisane liye haiM ? rudra bolA, jAnatA hI hU~ yadi tuma saba mujhe cAho to maiM dikhalA duuN| yaha sunakara Azcarya meM par3I navayauvanavatI vidyAdhara kumAriyA~ bolIM- mune ! hama svacchandacAriNI nahIM haiM hamAre mAtA pitA jAnate haiM, svacchandacAriNI striyoM ko vidyA kA mAhAtmya kaise prApta ho sakatA hai ? taba unake vastrAbharaNa dekara rudra ne kahAacchA Apa loga apane mAtA pitA se tathA saparivAra se pUchakara uttara deo / una kanyAoM ne ghara jAkara pitA ke Age saba samAcAra kahA / pitA ne eka kaJcukI ko dUta banAkara rudra ke pAsa bhejA / kaJcukI ne jAkara muni se kahA - svAmin! hamAre svAmI aisA kahate haiM - yadi Apa megha nibaddha nagara jAkara meghanRpa tathA meghanAdako jo ki hamArI dAsI haiMsampatti para adhikAra kiye baiThI haiM nikAlakara mAnasika, vAcanika aura zArIrika ke bheda se tInoM prakAra ke harSa ko denevAle tripura nagara meM merA praveza karA deM to manuSyoM ke manako mohita karane vAlI apanI AThoM putriyA~ Apako de dU~ / rudra ne 'om' kaha kara svIkRti de dI / kacukI ne Akara saba samAcAra kahA jisase vidyAdhara rAjA harSa ko prApta huaa| vaha samasta mitra tathA parivAra ke logoM ke sAtha jAkara rudra ko apane ghara livA lAyA / vahA~ baiThA kara usane dAsone jisa prakAra rAjya apahRta 1. trikaharSa dAyini ka0 / 2. suhRpyujana ma0 / For Personal & Private Use Only Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 46] mokSaprAbhRtam 615 kArakArakaM samanIkaM cakAra / jvAlinyA vidyayA jvAlayitvA ripu bhasmayAmAsa / tripuraM gRhItvA devadAruH sukhI babhUva / jAmAtaraM tripuraM nItvA tasmai candra. kharAya aSTA api kanyA adita / tAstanmaithunamasahamAnA aSTA api mRtaaH| devadArukhagasyASTacandraH suhRdbhiH zatrumArakasya bhUtezasya mAlatImAlA iva komala. bhujAH paMcazatakanyAH punrdttaaH| tA api khaNDaparazoviSamaratena dinaM dinaM prati bhuktA ekakAH sarvA api mnuH| tadA tAsAM maraNe girIzazcintAvyAkulitamanAH sthitaH / atha gauryA saha yathA saMyogo jAtastatkathAM kathayAmi zRNuta bhavyAH ! / pUrvabhave khalvekA kSAntikA dezAntaraM yAntI mArgazramazrAntA dhIvareNa nadImuttA ritaa| tasya matsyabandhasya zItalazarIrasparzena sA ApyAyitA / tayA viSayAzayA karmavazena nidAnaM kRtaM-anyasmin bhave prakaTitaparamasneho'yaM mama bhartA bhaviSyatIti / IdRzaM kiyA thA vaha saba samAcAra prArambha se lekara rudra ko sunaayaa| rudra ne kahA-rAjan ! tuma jo kaha rahe ho vaha maiM abhI siddha kiye detA huuN| eka tripura ke rAjA se kyA maiM to tInoM jagat kA saMhAra kara sakatA hai| tadanantara roSa se bharA deva dAru nirbhaya hokara nAnA chatra dhvajA camara aura senA se sahita rudrako sAtha lekara vahA~ gyaa| usane nagara ko ghera liyaa| vidyujjihva bAhara nikalA rudra ne usake sAtha tIna loka ke citta meM camatkAra utpanna karane vAlA yuddha kiyA tathA jvAlinI vidyAse zatru ko jalAkara bhasma kara diyaa| devadAru tripura ko lekara sukhI huaa| - tadanantara jamAtA ko tripura le jAkara usane AThoM kanyAe~ usake liye de diiN| parantu ve AThoM kanyAe~ usake maithuna ko sahana nahIM kara sakIM ataH mara gaIM / devadAru vidyAdharake aSTa candra nAmaka mitra the| unakI mAlatI kI mAlA ke samAna komala bhujAoM vAlI pA~casau kanyAeM thiiN| zatru ko naSTa karane vAle rudra ke liye unhoMne ve pA~casau kanyAeM punaH de dI parantu rudrake viSama rata ke kAraNa eka-eka dinake upabhoga se eka-eka kara ve saba mara gii| una sabake mara jAne para rudra cintA se vyAkulacitta ho utthaa| aba gaurI ke sAtha jisa prakAra saMyoga huA vaha kathA kahatA hU~ he bhavya jIvo ! suno- pUrva bhava meM eka sAdhvI dUsare deza ko jAtI hue mArga ke zrama se thaka gii| eka dhIvara ne use usa nadI se pAra utaaraa| usa dhIvara ke zItala zarIra ke sparza se vaha sAdhvI saMtuSTa haI tathA viSaya kI AzA se karmavaza nidAna kara baiThI ki anyabhava meM yaha dhIvara parama sneha ko prakaTa karane For Personal & Private Use Only Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 SaTprAbhUte [ 6.46 nidAnaM kRtvA kAryaM vimucya saudharmendrasya devI jAtA / kaivartastu saMsAre bhramitvA mithyAtapaH kRtvA jyeSThAsuto jAtaH / atha sAvastipure rAjA vAsava: / tanmahAdevI mitravatI / tayA vidyunmatI nAmnI kanyA janitA / taDiddaMSTrasya vidyAdharasya sA dattA / saudharmendradevI cyutvA vidyunmatIgarbhe sthitA | navame mAse kaSTena janitA / vidyummatI vidyAdharI pIDAvazena nirvinnA ( NNA ) satI sAvastinagare parvataguhAyAM tyAjitA / tatra guhAyAM catasro dvijaputrya krIDituM kanyApuNyenAgatAH / umA umA iti zabdena raTantI tAbhidRSTA umeti nAma kRtvA sA komalAGgI karuNayA.. gRhamAnItA / brAhmaNaputrIbhizcatasRbhi sA kanyA rAjakule vidyunmatyA' [ mitra batyA ^ "mahAdevyA 'vAsavanRpapatnyA darzitA / tathApi gRhItvA putryAH putrI nija y vAlA merA bhartA ho / aisA nidAna kara vaha zarIra chor3a saudharmendra kI devI huI / vaha dhIvara saMsAra meM bhramaNa kara mithyA tapa ke prabhAva se jyeSThA kA putra huA / - tadanantara sAvastipura meM eka vAsava nAmakA rAjA rahatA thA usakI rAnI kA nAma mitravatI thA / mitravatI ne vidyunmatI nAmakI kanyA ko janma diyA tathA vaha kanyA vidyuddaMSTra nAmaka vidyAdhara ko dI gaI / sAdhvI kA jIva jo saudharmendra kI devI huI thI vahA~ se cyuta hokara vidya nmatI ke garbha meM AI aura nauveM mAsa meM bar3e kaSTa se utpanna huI / vidyunmatI vidyAdharI prasavakAlika pIr3A se atyanta khinna ho gaI thI isaliye usane usa kanyA ko sAvasti nagara ke samIpa parvata kI guphA chur3avA diyA / kanyA ke puNya se prerita huI cAra brAhmaNa kanyAe~ krIr3A karane ke liye usa guphA meM AI / brAhmaNa kanyAoM ne 'umA umA' isa meM 1. atratyaH pATho bhinna bhinna pustakeSu yathA buddhi pAThakaiH saMzodhitaH / zuddha pAThastu mamadRSTau evaM pratibhAti brAhmaNa putrobhizcatasRbhiH sA kanyA vidyunmatyA iti mahAvidyAyA jJAtvA rAjakule mahAdevyA vAsavanupapatnyAH sA bAlikA darzitA / "brAhmaNa kI cAra putriyoM ne mahAvidyA se yaha jAnakara ki yaha vidyunmatI kI putrI hai, rAjakula meM vAsava nRpa kI patnI - mitravatI ko vaha kanyA dikhalAI' iti ca tadarthaM / 2. mahAvidyA gha0 ( ? ) mahAvidyAyAH iti ka pratI likhitvA kenApi mahAdevyA iti saMzodhiyam / 3. ramyA iti saMzoSitaM / For Personal & Private Use Only Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 46] mokSaprAbhRtam . 617 dhAnyAH paMDitAyAH pAlayitu dttaa| athASTacandranapeSu pradhAna 'candrasenAbhidhAno gaganAGgaNe saMcoditavimAna ekasmin dine sAvastimAgataH / tasya kulastriyA nijabhaginyA apatyarahitAyAH sanmAnapUrvaka mitravatyA vAsavanRpabhAryayA girikANakAnAmnyAH sA umA dattA / tayApi pratipAlya navayauvanA kRtA sA sundarI surakUTapurezavidyAdharezataDidvegasya prinnaayitaa| sA madonmatta suSTu suratAnurAgA yadA suratasukhamanubhavati tadA taDivego mataH / umAta yauvanamadena svacchandA jAtA / vidhvastomA devadArunagare ekasmin dine gatA / devadAruNA taccAraM jJAtvA ratiguNAdhikA sA sthANovidyAvibhavasyA,mAnanenArdhAsanasyAGgIkaraNena ca tasya bhAryA punarbhU rjaataa| bhUtezastu tasyA mukhavizaprasUnaM nirIkSamANo'hanizaM tiSThati / saritsu mmm zabda se rotI huI usa kanyA ko dekhaa| ve usakA umA nAma rakhakara usa komalAGgI ko dayAbhAva se ghara letI AI / una cAroM brAhmaNa kanyAoM ne usa kanyA ko rAjamahala meM le jAkara vAsava rAjA ko mahAdevI mitravatI ko dikhalAyAM aura usane bhI 'yaha hamArI putrI kI putrI hai' yaha jAna kara le lI tathA pAlana karane ke liye apanI paNDitA nAmakI dhAyako de dii| tadanantara aSTa candra nAmaka vidyAdhara rAjAoM meM pradhAna indrasena nAmakA rAjA eka dina AkAzameM vimAna calAtA huA sAvasti nagara AyA / candrasena kI strI santAna rahita thI tathA rizte meM vaha sAvasti ke rAjA vAsava kI rAnI mitravatI kI bahina hotI thI usakA nAma girikaNikA thaa| mitravatI ne vaha umA nAmakI putrI use sanmAna pUrvaka de dii| tathA usane bhI pAla kara use navayauvanavatI kara diyaa| vaha surakUTa nagara ke svAmI taDidvega nAmaka vidyAdhara rAjA ko vivAhI gaI / umA madonmatta thI tathA surata-saMbhoga meM atyanta anurAga rakhatI thii| eka dina jaba vaha saMbhoga sukha kA anubhava kara rahI thI usI samaya taDidvega kA maraNa ho gyaa| umA yauvana ke mada se svacchanda ho gii| vidhavA umA eka dina devadAru ke nagara AI vahA~ devadAru ke dvArA use rudra kI pravRtti kA patA claa| vaha svayaM ratiguNa se adhika thA arthAt adhika ratiko acchA mAnato thI isaliye rudra kI bhAryA ho gii| rudra ne use vidyA rUpa aizvarya kA AdhA bhAga diyA apanA ardhAsana pradAna kiyaa| rudra usake mukha kamalako rAta dina dekhatA rahatA thaa| vaha sItA, sItodA 1. indrasenAbhidhAno m0| . For Personal & Private Use Only Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 SaTnAbhRte sItAsItodAdiSu sarassu padmAdiSu giriSu mervAdiSu lavaNodAdiSu samudreSu devAraNyAdiSu ca vaneSu sarvamaMgalayA tayA sAdhamanudinaM ramamANa urvarAyAM paryaTati / sa jaTAmukuTavibhUSito vRSArUDho bhasmoddhUlito lokAnevaM vadati-aha trijagasvAmI, kartA, hartA, zivaH, svayaMbhUH, zaMbhuH, IzvaraH, haraH, zaMkaraH, siddhaH, buddhaH, tripurAriH, trilocanaH, prakRtizuddhaH, sarvajJaH, umApatiH, bhavaH, IzaH, IzAnaH, mRDaH, mRtyuJjayaH, zrIkaNThaH, vAmadevaH, mahAdevaH, vyomakeza ityAdIni mama nAmAni / ahameva varte'paro nAsti / mAyAvI vijayA bahUni dinAnyuSitvA janamanAMsi maMtra raMjayitvAtra bharatakSetramAgatya tena zevazAstra prakaTIkRtaM / taddIkSitAH zaivAcAryA bahavo babhUvuH / darzitaguNA gaNAH prabhUtA milatAH, teH parivRtA'skhalitapratApo'navaratamumApremAnurAgo dvAdaza varSANi viSayasaukhyaM bhujAno mahyA hatavipakSo bhramitaH / tatpratApa dRSTvA sarve'pi vidyAdharA atibhItAH / taivicAritaM eSa mahAvidyAbalIyAnasmAn bhArayitvA ubhaye api zreNyau nizcitaM grahISyati / kenopAye Adi nadiyoM meM, padma Adi sarovaroM meM, meru Adi parvatoM meM lavaNoda Adi samudroM meM tathA devAraNya Adi vanoM meM sarva maGgala svarUpa usa umA ke sAtha pratidina ramaNa karatA huA pRthivI para ghUmane lgaa| jaTA rUpa mukuTa se vibhUSita, baila para baiThA evaM bhasma ramAye hue logoM se yaha kahatA thA ki maiM tIna jagat kA svAmI hU~, kartA hU~, hartA hU~, ziva hU~, svayaMbhU hU~, zambhu hU~, Izvara hU~, hara hU~, zaMkara hU~, siddha hU~, buddha hU~, tripurAri hU~, trilocana hU~, prakRti se zuddha hU~, sarvajJa hU~, umApati hU~, bhava hU~, Iza hU~, IzAna hU~, mRDa hU~, mRtyuJjaya hU~, zrIkaNTha hU~, vAmadeva hU~, mahAdeva hU~, vyomakeza hai, ityAdi saba mere hI nAma haiM ziva maiM hI hU~, aura dUsarA nahIM hai / usa . mAyAvI ne vijayA, parvata para bahuta dina taka raha kara mantroM se logoM ke manako anurakta kiyaa| tadanantara bharata kSetra meM Akara usane zaiva zAstra prakaTa kiyaa| usake dvArA dIkSA ko prApta hue bahuta se zaivAcArya hogaye / usake guNoMko dekhakara bahuta se gaNa A mile| una saba se ghirA, askhalita pratApa kA dhAraka, nirantara umAke prema se anurAga rakhane vAlA evaM viSaya sukhakA upabhoga karatA huA vaha rudra bAraha varSa taka pRthivI meM zatru rahita ho ghUmatA rhaa| usake pratApa ko dekhakara sabhI vidyAdhara atyanta bhayabhIta ho gye| una vidyAdharoM ne vicAra kiyA ki yaha mahAvidyAoM se atyanta balavAn hai ataH hama sabako mArakara nizcita hI donoM zreNiyoM ko le legaa| jaba taka yaha hama logoMko nahIM mAratA hai taba taka kisa upAya se isa duSTa ko mArA jAya ? For Personal & Private Use Only Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 46 ] mokSaprAbhRtam 619 nAyaM khalo hanyate yAvanna hantIti / lokaM cintAkulaM dRSTvA mAtrA girikarNikAnAmyA nijasutomA bhedaM pRSTAputri ume ! mama jAmAtuvidyAH kadAcidapi avazA bhavanti na veti, umA prAha-mAtagirikaNake ! yadAyaM mayA saha suratasukhamanubhavati tadA suratakAle vidyA asya na sphuranti / ityupadezaM labdhA / gandhAradeze duraMDanagare vanapradeze suratamAruDhaH, taividyAdharaiH kAntAsahitasya zirazcicchide / tasmin hate tadvidyAbhirdeza upadruyodvAsitaH / gRhe gRhe kRtacauraH praviSTaH jIvadhanaM muSNAti / tannagarasya rAjJA vizvasenena nandiSeNo muniH pRSTaH / bhagavan ! "mArikopasargasya kaH pratyayaH / muniruvAca / rudranAmA vidyAdharastava nagare vidyAnAmakSamApaNaM kurvANo mAritastenopasargo vartate / tahi svAmin ! upasargavinAzaH kathaM bhaviSyati ? talligaM chitvA umopasthe sthApayitvA yadi pUjayanti bhavaMtastadA vidyA upazAmyanti / utpAta upazAmyatIti tadRzrutvA vizvasenastatra gatvA logoM ko cintAkula dekha mAtA girikarNikA ne apanI putrI umA se pUchA ki beTI ume ! hamAre jAmAtA kI vidyAe~ kabhI anAdhIna hotI haiM yA nahIM ? umA ne kahA- mAtA girikaNa ke ! jaba yaha hamAre sAtha saMbhoga sukhakA anubhava karatA hai taba saMbhoga kAla meM ise vidyAe~ sphurita nahIM rahatIM / girikaNikA mAtA isa upadeza ko prApta huIM / tadanantara gandhAra deza sambandhI duraNDa nagara ke vana pradeza meM jaba vaha saMbhoga kara rahA thA taba una vidyAdharoM ne stro sahita usakA zira kATa DAlA / rudra ke marane para usakI vidyAoM ne upadrava kara usa dezako Ujar3a kara diyaa| ghara ghara meM yama praviSTa hokara logoM ke prANa rUpI dhanako curAne lagA / usa nagara ke rAjA vizvasena ne nandiSeNa muni se pUchA ki bhagavan ! isa bhArI roga ke upasarga kA kAraNa kyA hai ? muni bole- rudra nAmakA vidyAghara tumhAre nagara meM vidyAoM se kSamA yAcanA nahIM kara sakA usake pahale ho use mAra DAlA gayA isI kAraNa upasarga ho rahA hai| rAjA ne phira pUchA ki svAmin ! upasarga kA vinAza kisa taraha hogA / isake uttara meM muni ne kahA ki yadi Apa loga usakA liGga kATa kara tathA pArvatI kI yoni meM rakhakara pUjA kareMge to vidyAe~ zAnta ho jAveMgI / "upadrava zAnta hotA hai" yaha sunakara rAjA vizvasena ne vahA~ jAkara deza ke saba logoM se ukta bAta khii| logoM ne IMToM kA U~cA cabUtarA banAkara usa para kATakara zivakA liGga rakkhA usa liGga para yoni ko sthApanA kI 1. marakopasargasya ma0 gha0 / For Personal & Private Use Only Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 SaTprAbhRte . [6. 47sarvo'pi janapado vyAhRtaH / iSTakAbhiruccAM maMcikAM kRtvA talligaM chitvA tadupari dhRtvA talligopari suratasukhakSoNiM tadupari dhRtvA tanmadhye UrdhvamaNi-zivaliMga sthApayitvA jalena prakSAlya parimalabahulena candanena vilipya puSpAkSatAdibhirloka rAjAjJayA pUjayitvA tadindriyayornamaskAraH kRtaH tadA vidyAbhiH kSamA kRtA, lokasyopasargasya vinAzo jAtaH / taddinamArabhya prahatalajja lokasyezvaraM liMgaM pUjyaM jAtamityajJAnibhirlokaH zrImadbhagavadarhatparamezvaraM parityajya sa eva devaH prmaatmiikRtH| iti mokSaprAbhRte rudrotpatyupAkhyAnaM jinamudrAparibhraSTatvasUcakaM samAptam / jiNamudaM siddhisuhaM havei niyameNa jiNavaruddviA / siviNe vi Na ruccai puNa jIvA acchaMti bhavagahaNe // 47 // . jinamadrA siddhasukhaM bhavati niyamena jinvroddissttaa| svapnepi na rocate punaH jIvA tiSThanti bhavagahane // 47 // .. (jiNamuddasiddhisuhaM ) jinamudrA siddhisukhaM AtmopalabdhilakSaNamuktisukhaMsiddhisukhayogAjjinamudrava siddhisukhamupacaryate / ( havei ) bhavati / (niyameNa aura usake madhya meM khar3A maNimaya zivaliGga rakha kara jalase usakA prakSAlana kiyA, candana kA vilepana lagAyA, puSpa tathA akSata Adi se pUjA kI isa prakAra rAjA kI AjJA se logoM ne umA aura rudra donoM kI indriyoM ko namaskAra kiyaa| usI samaya vidyAoM ne kSamA kara dI aura logoM kA upasarga naSTa ho gyaa| usI dina se lekara lajjA ko naSTa karane vAlA zivaliGga logoMkA pUjya ho gayA tathA ajJAnI logoM ne zrImAn bhagavAn arahanta paramezvara ko chor3a kara usa deva ko hI paramAtmA mAna liyaa| isa prakAra mokSaprAbhRta meM jina mudrA se bhraSTatA ko sUcita karane vAlA rudrotpatti kA kathAnaka samApta huaa| gAthArtha-jinendra bhagavAn ke dvArA kahI huI jinamudrA niyama se siddhi sukha rUpa hai / jina jIvoM ko yaha jinamudrA svapnameM bhI nahIM rucatI ve saMsAra rUpa vanameM rahate haiM / / 47 / / vizeSArtha-yahA~ kAraNa meM kArya kA upacAra kara jinamudrA ko hI siddhi sukha rUpa kahA hai| binA jinamudrA-digambara veSa dhAraNa kiye mokSa / 1. 'tadAmeDhabhagayoH dvayoH' iti vA pAThaH (10 Ti0 ) / For Personal & Private Use Only Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.48 ] mokSaprAbhRtam 621 jiNavaruddddiTThA ) niyamena nizcayena, kathaMbhUtA jinamudrA ? jinavaroddiSTA kevali -- pratipAditA / tallakSaNaM pUrvamevoktaM vartate / ( siviNe viNa ruccai puNa ) sA jinamudrA jIvasya svapne'pi nidrAyAmapi na rocate / rucadhAtoH prayoge caturthI proktA "yasmai ditsA rocate dhArayate vA tatsaMpradAnaM" iti vacanAt saMpradAne caturthI tadayukta, kasmAditi cet ? yadA rocate tadA saMpradAnaM yadA tu na rocate tadA SaSThIprayoga eva / svapne'pi na rocate punarjIvasyeti sambandha: / ( jIvA achaMti bhavagahaNe ) yena kAraNena jinamudrA na rocate bhAvacAritraM bhAvacAritramiti lauMkAdibhirAmreDyate tenaiva kAraNena jItrAstiSThanti bhavagahane saMsAravane / rudrAdivat -- bhraSTa nimudrA narakAdau patanti / paramappaya jhAyaMto joI muccei maladaloheNa / nAdiyadi NavaM kammaM NidiTTha jinavaridehi // 48 // paramAtmAnaM dhyAyan yogI mucyate maladalobhena / nAdriyate navaM karma nirdiSTaM jinavarendraH // 48 // ( paramappaya jhAyaMto ) paramAtmAnaM nijAtmasvarUpaM dhyAyan / ( joI mucce i maladaloheNa ) yogI dhyAnavAn munirmucyate, parihriyate kena ? maladalobhena mala pApaM dadAtIti maladaH sa cAsau lobho dhanAkAMkSA tena maladalobhena / ( NAdiyadi NakaM kammaM ) lobharahito munirnAdriyate na badhnAti, navaM karma abhinava pApaM pUrvopArjitaM kI prApti honA saMbhava nahIM hai| jinamudrA kA yathArthaM rUpa kevalI bhagavAn ne pratipAdita kiyA hai| jina jIvoM ko yaha jinamudrA sAkSAt to dUra rahI svapna meM bhI nahIM rucato ve isa saMsAra rUpa aTavI meM hI vidyamAna rahate haiM / kA Adi loga bAra bAra bhAvacAritra, bhAvacAritrakI hI raTa lagAte parantu bhAvacAritra ke anusAra jisa jinamudrA kI AvazyakatA hai use svapna meM bhI acchA nahIM samajhate - Adara kI dRSTi se nahIM dekhate taba siddhikI prApti kaise ho sakatI hai ? jo jIva jinamudrAse bhraSTa ho jAte haiM ve rudrAdi ke samAna naraka Adi kugatiyoM meM par3ate haiM / gAthA - paramAtmA kA dhyAna karane vAlA yogI pApa dAyaka lobha se mukta ho jAtA hai aura navIna karma bandhako nahIM karatA aisA jinendra devane kahA hai // 48 // vizeSArtha - paramAtmA nija Atma svarUpa ko kahate haiM usakA dhyAna karane vAlA muni, pApa utpanna karane vAle lobha se chUTa jAtA hai lobha For Personal & Private Use Only Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 / SaTnAnRte . [6. 49-50tu svayameva kSIyate / ( NiddiTuM jiNavariMdehi ) nirdiSTaM kathitaM, jinavarendraH jinavarA eva indrAstribhuvanaprabhavastajinavarendraH sarvajJavItarAgairiti zeSaH / . hoUNa diDhacaritto diDhasammatteNa bhaaviymiio| jhAyaMto. appANaM paramapayaM pAvae joI // 49 // bhUtvA dRDhacaritraH dRDhasamyaktvena bhAvitamatiH / dhyAyannAtmAnaM paramapadaM prApnoti yogI // 49 // . . ( hoUNa diDhacaritto) dRDhacaritro'calitacAritro bhUtvA / ( diDhasammatteNa bhAviyamaIo) dRDhasamyaktvena calamalinatArahitasamyagdarzanena bhAvitamatistu vaasitmnaaH| ( jhAyaMto appANaM ) jJAnabalena dhyAyannAtmAna / ( paramapayaM pAvae joI ) paramapadaM kevalanAnaM nirvANaM ca prApnoti, yogI bhedajJAnavAn muniH / caraNaM havai sadhammo dhammo so havai appsmbhaavo| so rAgarosarahio jIvassa abaNNapariNAmo // 50 // caraNaM bhavati svadharmaH dharmaH sa bhavati AtmasamabhAvaH / sa rAgaroSarahitaH jIvasya ananyapariNAmaH // 10 // manwwwmmmm rahita manuSya navIna karmabandha ko nahIM karatA hai kintu usake pUrvopArjita karma ayaM kSINa ho jAte haiM aisA jinendra devane kahA hai / / 48 // gAthAtha-yogI-dhyAnastha muni, daDhacAritra kA dhAraka tathA dRr3hasamyaktva se vAsita hRdaya hokara AtmA kA dhyAna karatA huA parama padako prApta hotA hai / 49 // vizeSArtha-jo dRr3hacAritra hai arthAt cAritrase kabhI vicalita nahIM hotA aura dRr3hasamyaktvase arthAt cala malinatA Adi doSoMse rahita samyagdarzanase jisakI buddhi susaMskArita hai aisA yogI AtmA kA dhyAna karatA huA paramapada-kevalajJAna aura nirvANa ko prApta hotA gAthArtha-cAritra AtmA kA dharma hai, arthAt cAritra AtmA ke dharma ko kahate haiM, dharma AtmAkA samabhAva hai arthAt AtmAke samabhAva ko dharma kahate haiM, aura samabhAva rAga dveSa se rahita jIvakA abhinna pariNAma hai arthAt rAgadveSa se rahita jIvake abhinna pariNAmako samabhAva kahate For Personal & Private Use Only Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 623 -6. 50] mokSaprAbhRtam (caraNaM havai sadhammo ) paravaM pAritra bhavati spavarma mAtmasvarUpaM / ( dhammo so havai bappasamabhAvo ) dharmo bhavati, ko'sau ? sa eva yaH svadharma yAtmasvarUpaM, sa dharmaH kathaMbhUtaH ? appasamAbo-AtmasamabhAva Atmasu sarvajIvesu sabhabhAvaH samatApariNAmaH, yAdRzo mokSasthAne siddho vartate tAdRza eva mamAtmA zuddhabuddhakasvabhAvaH siddhaparamezvarasamAnaH yAdRzo'haM kevalajJAna svamAvastAdRza eva sarvo'pi jIvarAziratra bhedI na kartavyaH / ( so rAgarosarahio jIvassa aNaNNapariNAmo) sa AtmasamabhAvaH kathaMbhUtastasya lakSaNaM nirUpayanti bhagavantaH-sa AtmasamabhAvo rAgaroSarahito bhavati yaM prati prItilakSaNaM rAgaM karomi so'pyahameva, yaM prati aprItilakSaNaM dveSaM karomi so'pyahameva tena rAgaroSarahito jIvasyAtmano'nanyapariNAma ekalolIbhAvaH samatvameva paramacAritraM jJAtavyamiti / tathA coktaM jIvA jiNavara jo muNai jiNavara jIva muNei / so samabhAvapariTThiyao lahu NivvANu lahei // 1 // vizeSArtha-cAritra svadharma hai-AtmA kA svarUpa hai, AtmasvarUpa jo dharma hai vaha Atma samabhAva hai arthAt saba jIvoM meM samatA bhAva hai| mokSa sthAna meM jisaprakAra siddha parameSThI vidyamAna haiM usI prakAra zuddha buddhaka svabhAva vAlA merA AtmA hai| jisa prakAra meM kevalajJAna svabhAva vAlA hU~ usI prakAra samasta jIva rAzi kevalajJAna svabhAva vAlI hai zuddhanaya se inameM zaktiko apekSA bheda nahIM karanA cAhiye / Atma samabhAva rAgadveSa se rahita hai arthAt jisake prati prItirUpa rAga karatA hU~ vaha bho maiM hI hai aura jisake prati aprIti rUpa dveSa karatA hai vaha bhI meM .. ho hai isaliye rAgadveSa se rahita jIvakA jo ananya pariNAma-eka lolI'bhAva rUpa samatA pariNAma hai vahI parama cAritra hai aisA jAnanA caahiye| jaisA ki kahA hai... jIvA jiNavara-jo jIvoMko jinendra tathA jinendrako jIva jAnatA hai vaha samabhAva meM sthita hai tathA samabhAva meM sthita yogI zIghra hI nirvANa ko prApta hotA hai| 1. yaha kathana dravyadRSTi kI apekSA hai paryAyadRSTi se saMsArI aura siddha jIvameM mahAn antara hai| For Personal & Private Use Only Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 SaTprAbhUte [ 6.51 jaha phalihamaNi visuddha paradavvajudo havei aNNaM so / taha rAgAdivijutto jIvo havadi hu aNaNNa viho // 51 // yathA sphaTikamaNiH vizuddhaH paradravyayuto bhavati anyaH saH / tathA rAgAdiviyuktaH jIvo bhavati sphuTamanyAnyavidhaH // 51 // ( jaha phalihamaNi visuddho ) yathA yena prakAreNa sphaTikamaNiH svabhAvena vizuddho nirmalo vartate / ( paradavvajudo havai aNNaM so) paradravyeNa japApuSpAdinA yutaH, aNNaM --- anyA'nyAdRzo bhavati / ( taha rAgAdivijutto ) tathA tenaiva sphaTikamaNiprakAreNa rAgAdibhirvizeSeNa yuktaH stryAdirAgayuto rAgAdimAn [ isa gAthA kA bhAva pravacanasAra ke cArittaM khalu dhammo dhammo jo so sammoti NidiTTho / mohakkhoha vihiNo pariNAmo appaNo hu samo / gAthAke samAna jAna par3atA hai arthAt nizcaya se cAritra kA artha dharma hai, dharmakA artha sama pariNAma hai aura samapariNAma kA artha rAgadveSa se rahita AtmAkA abhinna pariNAma hai parantu saMskRta TIkAkAra ne dUsarA hI bhAva pradarzita kiyA hai jo Upara spaSTa kiyA gayA hai / ] gAthArtha - jisa prakAra sphaTika maNi svabhAvase vizuddha arthAt nirmala hai parantu para dravya se saMyukta hokara vaha anya rUpa ho jAtA hai usI prakAra yaha jIva bhI svabhAvase vizuddha hai - arthAt vItarAga hai parantu rAgAdi viziSTa kAraNoM se yukta hone para spaSTa hI anya anya rUpa ho jAtA hai / / 51 / / vizeSArtha - jisa prakAra svabhAvase svaccha sphaTika maNi japApuSpa Adi ke sambandha se lAla, pIlA Adi anya rUpa ho jAtA hai usI prakAra svabhAva se svaccha -- vItarAga jIva rAgAdi ke dvArA viziSTa rUpa se yukta hokara anya anya prakAra kA ho jAtA arthAt striyoMke yoga meM rAgI zatruoMke yoga meM dveSI aura putrAdi jAtA hai| hai ke yoga meM mohI ho ( yahA~ gAthA kA eka bhAva yaha bhI samajha meM AtA hai ki jisa prakAra sphaTika maNi svabhAva se vizuddha hai parantu para padArtha ke sambandha se vaha For Personal & Private Use Only Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.52] mokSaprAmRtam 625 bhavati / ( jIvo hadi hu aNaNNaviho) jIva AtmA bhavati hu-sphuTaM anyonyavidho'parAparaprakAro bhavati-strIbhiryoge rAgavAn bhavati zatrubhiryoge dveSavAn bhavati putrAdibhiryoge mohavAn bhavatIti tAtparyAthaH / deva gurummi ya bhatto sAhammi ya saMjadesu annurtto| sammattamumvahaMto jhANarao hoi joI so // 52 // deve gurau ca bhaktaH sAmike ca saMyateSu anurktH| samyaktvamudvahan dhyAnarataH bhavati yogI saH // 52 // ( deva gurummi ya bhatto ) deve gurau ca bhakto vinayaparaH / ( sAhammi ya saMjadesu aNuratto ) sAmikeSu samAnadharmeSu, jaineSu saMyateSu mahAmuniSu, anurakto'kRtrimasnehavAn vAtsalyaparaH / ( sammattamuvvahaMto) samyaktvaM samyagdarzanamudvahan mUrdhani sthApayan / ( zANarao hoi joI so ) evaM vizeSaNatrayaviziSTo yogI aSTAGgayoganipuNo munirvyAnarato bhavati dhyAnAnurAgI bhavati saH / viparItasya dhyAna na rocata ityarthaH / tathA coktaManya rUpa ho jAtA hai usI prakAra yaha jIva svabhAva se rAgAdi viyukta hai arthAt rAgadveSa Adi vikAra bhAvoM se rahita hai parantu paradravya arthAt karma nokarma rUpa para padArthoM ke saMyoga se anyAnya prakAra ho jAtA hai| isa arthameM viyukta zabdake pracalita arthako badala kara 'vizeSeNa yuktI viyuktaH arthAt sAhitaH' aisI jo kliSTa kalpanA karanI par3atI hai usase bacAva ho jAtA hai| ___ gAthArtha-jo deva aura gurukA bhakta hai, sahadharmI bhAI tathA saMyamo jIvoMkA anurAgI hai tathA samyaktva ko Upara uThAkara dhAraNa karatA hai arthAt atyanta Adarase dhAraNa karatA hai aisA yogI hI dhyAna meM tatpara hotA hai // 52 // ___ vizeSArtha-yahA~ kaisA muni dhyAnameM tatpara hotA hai isakA varNana karate hue AcArya likhate haiM ki jo deva-arahaMta, siddha aura guru-AcArya upAdhyAya sAdhukA bhakta hai arthAt unakI vinaya karane meM tatpara rahatA hai, sahadharmI-jainoM meM tathA saMyama ke dhAraka mahAmuniyoM meM anurakta rahatA hai arthAt akRtrima sneha se yukta ho vAtsalya bhAva prakaTa karatA hai aura samyaktva ko sira para dhAraNa karatA hai arthAt bar3e Adara se usakI ArAdhanA karatA hai aisA yogI-aSTAGgayoga meM nipuNa muni hI dhyAna meM rata hotA hai / isase viparIta puruSa ko dhyAna nahIM rucatA hai| jaisA ki For Personal & Private Use Only Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 SaTprAbhRte sarvapApAtra ve kSINe dhyAne bhavati bhAvanA / pApohatavRttInAM dhyAna vArtApi durlabhA // anyacca -- || 'svayudhyAn prati sadbhAvasanAthApeta kaitavA / pratipattiryathAyogyaM vAtsalyamabhilapyate // 2 // uggataveNaNNANI jaM kammaM khavadi bhavahi bahuehi / taM NANI tihiM gutto khavei aMtomuhatteNa // 53 // ugratapasA'jJAnI yatkarma kSapate bhavairbahukai: / tajjJAnI tribhiguptaH kSapayati antarmuhUrtena // 53 // ( uggataveNa ). ugratapasA tIvratapasA kRtvA / ( aNNANI ) ajJAno muniH AtmabhAvanAvivajitastapasvI / ( jaM kammaM khavadi bhavahi bahuehi ) yatkarma pApakarma kSipate bhavairbahukaiH koTibhavaiH zatakoTibhaTaiH sahasrakoTibhavaiH lakSa koTibhavaiH koTikoTibhavaizcetyAdibhiH / ( taM NANI tihi gutto ) tatkarma jJAnI AtmabhAvanA paraH sUriH tihi gutto-- tribhirgupto manovacanakAya guptisahita: ( - khavei aMtomuhateNa ) kSapayati kSayamAnayati - kiyati kAle ? antarmuhUrtena / ko'sAvantarmuhUrta iti cet ? -- [ 6.53 sarvapApAtra ve- - jaba samasta pApoMkA Asrava kSINa ho jAtA hai tabhI dhyAna kI bhAvanA hotI hai| jinakI vRtti pApase upahana ho rahI hai aise puruSoM ko dhyAna kI bAta karanA bhI durlabha hai || 1|| aura bhI kahA hai svayUthyAn -- apane saha dharmI bhAIyoM ke prati uttama bhAvase sahita tathA kapaTa se rahita yathAyogya Adara prakaTa karanA vAtsalya kahalAtA hai ||2|| gAthArtha - ajJAnI jIva ugratapazcaraNa ke dvArA jisa karmako aneka bhavoMmeM khipA pAtA hai use tIna guptiyoMse surakSita rahane vAlA jJAnI jIva antarmuhUrta meM khipA detA hai| vizeSArtha- - Atma bhAvanAse rahita ajJAnI muni tIvra tapake dvArA jisa karma ko karor3a - sau karor3a - hajAra karor3a - lAkha karor3a athavA koTi koTi bhavoMke dvArA naSTa kara pAtA hai usa karmako Atma bhAvanA meM tatpara rahane vAlA jJAno muni manogupti vacanagupti aura kAya gupti se surakSita hotA huA antarmuhUrta meM naSTa kara detA hai / 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAre / For Personal & Private Use Only Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 627 -6. 54] mokSaprAbhRtam 'Avali asaMkhasamayA saMkhejjAvalihi hoi ussaaso| sattussAso thoo sattatthoo lavo bhaNio // 1 // aThThattIsaddhalavA nAlI do nAliyA muhuttaM tu / samaUNaM taM bhiNNaM aMtamuhuttaM aNeyavihaM // 2 // iti gAthAdvayakathitakrameNa AvalyA upari ekaH samayo'dhiko bhavati so'ntamuhUrto jaghanyaH kathyate / evaM byAdisamayavRddhayA samayadvayahIno'nmuhUrta utkRSTaH kathyate / madhye'saMkhyAtabhedA antarmuhUrtasya jJAtavyAH / teSu kasmidantarmuhUrte jJAnI karma kSapayati / ekena samayena hIno muhUrto bhinnamuhUrta ucyate iti bhAvaH / subhajogeNa subhAvaM paradabve kuNai rAgado sAha / so teNa du aNNANI gANI etto du vivarIdo // 54 // __ zubhayogena subhAva paradravye karoti rAgataH sAdhuH / sa tena tu ajJAnI jJAno etasmAdviparItaH // 54 // ( subhajogeNa subhAvaM ) zubhasya manojJapadArthasyeSTavanitAdeH yogena saMyogena melanenopaDhaukanenAgrata Agatena subhAvaM- zobhanaM prItilakSaNaM bhAvaM pariNAma / (para prazna-antarmuhUrta kyA hai ? uttara-asaMkhyAta samaya kI eka Avali hotI hai, saMkhyAta AvaliyoM kA eka ucchvAsa hotA hai, sAta ucchvAsa kA eka stoka hotA hai, sAta stokoM kA eka lava kahA gayA hai| sAr3he ar3atIsa lava kI eka nAr3I hotI hai, do nAr3iyoM kA eka muhUrta hotA hai| eka samaya kama eka muhUrta ko bhinna muhUrta kahate haiM / antarmuhUrta aneka prakAra kA hotA hai| ___ ina do gAthAoM meM kahe hue kramase AvalI ke Upara eka samaya adhika hone para jaghanya antarmuhUrta kahalAtA hai| isa prakAra do tIna Adi samaya bar3hAte bar3hAte jaba muhUrta meM do samaya kama raha jAte haiM taba vaha utkRSTa antamuharta kahalAtA hai| bIca meM antamaharta ke asaMkhyAta bheda jAnanA cAhiye / inameM se kisI bhI antarmuhUrta meM jJAnI jIva karmoko naSTa kara detA hai| eka samaya se kama muhUrta ko bhinna muhUrta kahate haiM // 53 // Age jJAnI aura ajJAnI munikA lakSaNa prakaTa karate haiM gAthArtha-jo sAdhu zubha padArtha ke saMyoga se rAgavaza paradravya meM prItibhAva karatA hai vaha ajJAnI hai aura isase jo viparIta hai vaha jJAnI hai / / 54 // 1. jiivkaanndde| For Personal & Private Use Only Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 SaTprAbhRte [ 6.54 davve kuNai rAgado sAhU ) paradravye Atmano bhinne vastuni iSTavanitAdI, karoti vidadhAti subhAvamiti sambandhaH, rAgataH premapariNAmAt / kaH kartA, sAdhurveSadhArI muniH puSpadantavat / tathA coktaM 'alakavalaya ramyaM bhUlatAnartakAntaM navanayanavilAsaM cArugaNDasthalaM ca / madhuravacanagarbha smerabimbAdharAyAH purata iva samAste tanmukhaM me priyAyAH // 1 // karNAvataMsamukhamaNDana kaNThabhUSAvakSojapatrajaghanAbharaNAni rAgAt / pAdeSvalaktakarasena ca carcanAni kurvanti ye praNayinISu ta eva dhanyAH // 2 // lIlAvilAsavilasannayanotpalAyAH sphArasmarottaralitAdharapallavAyAH / uttuMgapIvarapayodharamaMDalAyAstasyA mahA saha kadA nanu saMgamaH syAt // 3 // vizeSArtha - iSTa strI Adi zubha padArtha ke yoga se milane, pAsa meM Ane athavA Age Ane Adi ke kAraNa jo sAdhu rAgake vazIbhUta ho usameM prIti rUpa pariNAma karatA hai tathA upalakSaNA se aniSTa padArtha ke yoga se dveSa vaza aprIti rUpa pariNAma karatA hai vaha puSpadanta (puSpaDAla) ke samAna mAtra veSako dhAraNa karane vAlA ajJAnI sAghu hai aura isase viparIta lakSaNoM vAlA sAdhu jJAnI sAdhu hai| ajJAnI sAghu nirantara viSaya sAmagrIkA cintana karatA hai / jaisA ki kahA hai alaka valaya -- jo ghuMgharAle bAloMse sundara hai, bhrakuTI rUpalatA ke nRtya se manohara hai, netroMke naye naye vilAsa se sahita hai, sundara kapoloM se suzobhita hai aura mIThe mIThe vacanoM se yukta hai aisA, mandamusakAna se yukta bimbaphalake samAna lAlalAla oThoM vAlI priyA kA vaha mukha aisA jAna par3atA hai mAnoM mere sAmane hI sthita ho // 1 // 'karNAvatasa - jo puruSa rAgavaza striyoM ke kAnoM meM AbhUSaNa pahinAnA, mukhako susajjita karanA, gale meM AbhUSaNa bA~dhanA, stanoM para patra racanA karanA, nitamba para mekhalA kasanA tathA pairoM meM mahAvara se carcaga karanA Adi karate haiM ve hI dhanya haiM - bhAgyazAlI haiM // 2 // lIlAvilAsa - jisake netra rUpI nIla kamala lolA se suzobhita ho rahe haiM, jisakA adhara pallava atyadhika kAmakI bAdhA se cuJcala ho rahA hai aura jisakA stana maNDala unnata tathA sthUla hai usa priyA kA mere sAtha saMgama kaba hogA // 3 // 1. ete sarvezlokA yazastilakacampyAM somadevasya / For Personal & Private Use Only Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 55] mokSaprAbhRtam citrAlekhanakarmabhimanasijavyApArAsmRtargADhAbhyAsapuraHsthitapriyatamApAdapraNAmakramaiH / svapne saMgamaviprayogaviSayaprItyapramodAgamairitthaM veSamunidinAni gamayatyutkaMThitaH kAnane // 1 // ( so teNa du aNNANI ) ityAdisudatIcintanenAjJAnI mUDhaH kathyate / ( NANI etto du vivarIdo ) jJAnI nirmoho muniH etasmAduktalakSaNAt sAdhoviparItaH zubhavastuyoge sati rAgaM na karotIti tAtparyArthaH / AsavahedU ya tahA bhAvaM mokkhassa kAraNaM havadi / so teNa du aNNANI AdasahAvassa vivarodo // 55 // Asravahetuzca tathA bhAvo mokSasya kAraNaM bhavati / sa tena tu ajJAnI AtmasvabhAvAt viparItaH // 55 / / (AsavahedU ya tahA bhAvaM mokkhassa kAraNaM havadi) Asravahetuzca yathA yatheSTavanitAdiviSaye rAga Asravaheturbhavati tathA nirvikalpa samAdhi vinA mokSasyApi rAgaH aura bhI kahA haicitrAlekhana-vaha veSadhArI muni kabhI priyatamA kA citra banAne baiThatA thA para kAmako sArapUrNa vyApAra arthAt saMbhoga ke smaraNa se use bIca meM hI bhUla jAtA thaa| kabhI pragADha saMskAra ke kAraNa use priyatamA sAmane baiThI dikhatI thI aura vaha usake caraNoM meM praNAma karatA thaa| kabhI svapnameM saMgama honese prasanna ho uThatA thA aura viyoga se dukhI ho jAtA thA isa prakAra veSako dhAraNa karane vAlA vaha muni utkRSThita hokara vana meM dina vyatIta karatA thA // 1 // gAthArtha-jisa prakAra iSTa viSaya kA rAga karmAsrava kA hetu hai usI prakAra mokSa viSayaka rAga bhI karmAsrava kA hetu hai aura isI rAgabhAva ke kAraNa yaha jIva ajJAnI tathA Atma svabhAva se viparIta hotA hai // 55 // vizeSArtha-jisa prakAra iSTa vanitA Adi viSaya kA rAga karmAsravakA kAraNa hotA hai usI prakAra nirvikalpa samAdhi ke binA mokSa kA bho rAga karmAsrava kA hetu hotA hai| mokSa viSayaka rAgabhAva karmakSaya kA kAraNa na hokara puNya karma bandhakA kAraNa hotA hai ataH usa rAgabhAva ke kAraNa yaha jIva ajJAnI arthAt nirvikalpa samAdhi rUpa Atma svabhAva se viparIta hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 . SaTprAbhRte . [6: 55karmAsravaheturbhavati / ( so teNa du aNNANI ) sa sAdhurmokSe'pi rAgabhAva kurvANaH tena kAraNena puNyakarmabandhahetutvAdajJAnI bhavati--mUDhaH syAt ( AdasahAvassa vivarIdo ) AtmasvabhAvAnnivikalpasamAdhilakSaNAtmadhyAnarUpAdviparItaH / tathA coktamekatvasaptatyAM spRhA mokSe'pi mohotthA tanniSedhAya jAyate / anyasmai tatkathaM zAntAH spRhayanti mumukSuvaH // . jaisA ki ekatva saptati meM kahA gayA hai spRhA-jaba moha se utpanna huI mokSakI icchA bhI mokSake niSedha ke liye hotI hai taba zAnta mumukSu jana anya padArtha kI icchA kaise kara sakate haiM ? [ rAgabhAva mAtra bandhakA kAraNa hai ataH vaha rAga cAhe iSTa viSaya sambandhI ho cAhe mokSa smbndhii| yaha judI hai ki iSTa viSaya sambandhI rAga pApa karmake bandhakA kAraNa hai aura mokSa kA rAga puNya bandhakA kAraNa hai| candana yadyapi ThaNDA hotA hai tathApi usameM lagI Aga jalAne kA hI kAma karatI hai| jo isa rAga bhAvako upAdeya mAnatA hai vaha ajJAnI hai tathA Atma svabhAva se viparIta hai| yaha kathana karma bandhana ko apekSA jAnanA cAhiye vaise donoM rAgoMmeM tAratamya bahuta hai| viSaya sambandhI rAga saMsAra kA hI kAraNa hai parantu mokSa sambandho rAga paramparA se mokSakA bhI kAraNa hai| . isa gAthA meM 'jahA~' zabda nahIM hai tathA 'mokkhassa' ke sAtha 'kAraNaM' . zabda prathamAnta pRthak diyA huA hai isaliye eka artha yaha bhI samajha meM AtA hai "bhAva hI Asrava kA hetu hai, bhAva hI mokSakA kAraNa hai aura usa bhAva se hI yaha jIva ajJAnI tathA Atma svabhAva se viparIta hotA hai|" bhAvArtha-zubha-azubha rAgarUpa bhAva karmAsravakA hetu hai, nirvikalpa samAdhi rUpa bhAva mokSakA kAraNa hai tathA moha rUpa bhAvake kAraNa yaha jIva ajJAnI tathA nirvikalpasamAdhi rUpa AtmasvabhAva se cyuta hotA hai| 1. padmanandi paJca vishtii| For Personal & Private Use Only Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 56] mokSaprAbhRtam 631 jo kammajAdamaio sahAvaNANasya khNddduusyro| so teNa du aNNANI jiNasAsaNadUsago bhaNido // 56 // yaH karmajAtamatikaH svabhAvajJAnasya khnnddhduussnnkrH| __sa tena tu ajJAnI jinazAsanadUSako bhaNitaH // 56 // ( jo kammajAdamaio ) yaH pumAn karmajAtamatika indriyAnindriyANi khalu karmajAtAni tadutpannamatilezasaMyuktaH / (sahAvaNANassa khaMDadUsayaro) svabhAvajJAnasyAtmotthajJAnasya kevalajJAnasya dUsayaro-doSadAyakaH / AtmanaH khalvatIndriyajJAnaM nAsti cakSurAdIndriyajanitameva jJAnaM vartate ityevaM svabhAvajJAnasya dUSaNakaro bhavati, atIndriyajJAnaM na manyate / khaMDadUsayaro-khaNDajJAnena dUSaNakaraH kazcinmithyAdRSTiH / ( so teNa du aNNANI) sa pumAna, tena tu dUSaNadAnena ajJAnI jJAtavyo jJAninaH jJeyo veditavya iti yAvat / sa kathaMbhUtaH, ( jiNasAsaNadUsago bhaNido) jinazAsanasyAhatamatasya dUSako doSabhASako bhaNitaH sa narakadukhaM prApsyati / tathA coktaM puSpadantena mahAkavinA kAvyapizAcakhaNDakavyaparanAmadvayena savvaNha aNidio NANamau jo maimUDha na pattiyai / so Nidiu paMcidiyaNirau vaitaraNihi pANiu piyai // 1 // gAthArtha-karma janya matijJAna ko dhAraNa karane vAlA jo jIva svabhAva jJAna-kevala jJAna kA khaNDana karatA hai athavA usameM doSa lagAtA hai vaha apane isa kArya se ajJAnI tathA jinadharma kA dUSaka kahA gayA hai // 56 // vizeSArtha-jo puruSa jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna pA~ca indriyoM aura manake nimitta se honevAle alpatama mati jJAnase yukta hokara bhI Atmottha-svabhAvabhUta kevalajJAna ko doSa detA hai arthAt kahatA hai ki AtmA ke atIndriya jJAna nahIM hai cakSurAdi indriyoM se honevAlA jJAna hI hai atIndriya jJAnako nahIM mAnatA hai tathA apane khaNDajJAnase dUSaNa lagAtA hai use usa dUSaNa ke denese ajJAnI jAnanA cAhiye / aisA puruSa jina zAsaka kA dUSaka kahA gayA hai tathA usake phala svarUpa vaha narakako prApta karatA hai / jaisAki kAvya pizAca aura khaNDakavi ina do dUsare nAmoM ko dhAraNa karane vAle mahAkavi puSpadanta ne kahA hai___sambaNDa-'sarvajJa atIndriya tathA kevala jJAnamaya hai' aisA jo mUDhamati zraddhAna nahIM karatA hai. vaha nindita hai, paJcendriyoM ke viSayoM meM nirata hai tathA vaitaraNI nadI kA pAnI pItA hai arthAt marakara naraka jAtA hai| . For Personal & Private Use Only Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 . SaTnAbhRte 16.57-18gANaM carittahINaM daMsaNahoNaM tavehi saMjuttaM / ... aNNesu bhAvarahiyaM liMgaggahaNeNa kiM sokkhaM // 57 // jJAnaM cAritrahInaM darzanahInaM tapobhiH saMyuktam / anyeSu bhAvarahitaM liGgagrahaNena kiM saukhyam // 57 // . ( NANaM carittahINaM ) jJAnaM caritrahInaM saukhyakaraM na bhavatIti sambandhaH / (dasaNahINaM tavehi saMjuttaM ) darzanahInaM samyagdarzanaratnarahitaM tapobhiH saMyuktaM karma saukhyakaraM na bhavatIti sambandhaH / ( aNNesu bhAvarahiyaM ) anyeSu SaDAvazyakAdiSu. bhAvarahitaM karma / ( liMgaggahaNeNa kiM sokkhaM ) liMgagrahaNena veSamAtreNa AtmabhAvanArahitena karmaNA kiM saukhyaM bhavati-apitu sarvakarmakSayalakSaNaM mokSasukhaM na bhavatIti bhaavaarthH| acceyaNaM pi cedA jo maNNai so havei annnnaannii| so puNa gANI bhaNio jo maNNai ceyaNe cedA // 58 // acetanamapi cetayitAraM yo manyate sa bhavati ajJAnI / sa puna jJAnI bhaNitaH yo manyate cetane cetayitAram // 58 / / gAthArtha cAritra rahita jJAna sukha karane vAlA nahIM hai, samyagdarzana se rahita tapoM se yukta karma sukha karane vAlA nahIM hai tathA chaha Avazyaka Adi anya kAryoM meM bhI bhAva rahita pravRtti sukha karane vAlI nahIM hai phira mAtra liGga grahaNa karanese kyA sukha mila jAyagA ? // 17 // vizeSArtha-cAritra ke binA jJAna kAryakArI nahIM hai, samyagdarzana se rahita tapazcaraNa kAryakArI nahIM hai isI taraha chaha Avazyaka Adi meM bhAva rahita pravRtti bhI kAryakArI nahIM hai phira bhI Atma bhAvanA se rahita veSa mAtra se kyA sukha ho sakatA hai ? arthAt usase sarvakarma kSaya rUpa mokSa sukha prApta nahIM ho sakatA hai // 57 // [isa gAthA kA eka bhAva yaha bhI ho sakatA hai-he sAdho ! terA jJAna yathArtha cAritra se rahita hai terA tapazcaraNa samyagdarzana se rahita hai tathA terA anya kArya bho bhAva se rahita hai ataH tujhe liGga grahaNa se-mAtra veSa dhAraNa se kyA sukha prApta ho sakatA hai ? arthAt kucha nhiiN| gAthArtha-jo acetana ko bhI cetayitA mAnatA hai vaha ajJAno hai aura jo cetana ko cetayitA mAnatA hai vaha jJAnI kahA gayA hai / / 58 // For Personal & Private Use Only Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.58] mokSaprAmRtam 633 (acyaNaM pi cedA jo maNNai so havei aNNANI ) cetayitAramAtmAnaM yaH pumAna kApilamatAnusArI acetanamAtmAnaM manyate sa pumAna ajJAnI jJAnavarjito mUoM bhavet / ( so puNa NANI bhaNio ) sa pumAna punarjJAnI bhaNitaH / sa kaH ? ( jo maNNai ceyaNe cedA ) yaH pumAn cetane cetanadravye cetayitAramAtmAnaM manyate / uktaM ca-- sa yadA duHkhatrayopataptacetAstadvighAtakahetujijJAsotsekitavivekasrotAH sphATikAzmAnamivAnandAtmanamapyAtmAnaM sukhaduHkhamohAvahaparivartermahadahaMkAravivartazca vizeSArtha-sAMkhya matakA anusaraNa karane vAlA jo puruSa cetayitA arthAt AtmA ko acetana arthAt jJAna se zUnya mAnatA hai vaha ajJAnI hai aura jo cetana dravya meM cetayitA-AtmA ko mAnatA hai vaha jJAnI hai / bhAvArtha-sAMkhyoM kA kahanA hai ki puruSa to udAsIna cetanA svarUpa hai, nitya hai aura jJAna pradhAna kA dharma hai| isa mata meM puruSa kU udAsIna cetanA svarUpa mAnA so jJAna binA jar3a hI huA / jJAnake binA cetana kisa prakAra ho sakatA hai ? jJAnako pradhAna kA dharma mAnA aura pradhAna ko jar3a mAnA taba acetana meM cetanA mAnane se ajJAnI hI huaa| naiyAyika aura vaizeSika guNa guNI meM sarvathA bheda mAnate haiM isaliye inake matase cetanA guNa jovase pRthak hai aura cetanA guNa ke pRthak rahane se jIva acetana siddha hotA hai ataH acetana ko cetana mAnane ke ajJAnI dazA hai| isI prakAra bhUtavAtI cArvAka pRthivI jala agni aura vAyu ke saMyoga se cetanA kI utpatti mAnate haiM so bhUta to jar3a haiM unase cetanA kisa prakAra utpanna ho sakatI hai ? isaliye anya matavAdiyoM kA kathana ajJAna se bharA huA hai| yathArtha meM jIva dravya jJAna guNa se tanmaya hai inameM guNa guNI bhAva avazya hai parantu pradeza bheda nahIM hai / jJAnaguNa se tanmaya honeke kAraNa jIva dravya cetana kahalAtA hai isaliye cetana ko cetana kahanA acetana ko ace na kahanA cetana ko acetana nahIM kahanA aura acetana ko cetana nahIM kahanA jJAnI jIva ko pahicAna hai sAMkhyoM ke yahA~ mukti kA svarUpa isa prakAra kahA gayA hai___sa yavA tu-zArIrika mAnasika aura Adhi bhautika ina tIna prakAra ke duHkhoM se isa jIvakA citta nikhAra saMtapta rahatA hai parantu una duHkhoM ke viSAta ke kAraNoM kI jijJAsA se jaba isake viveka kA srota prasphuTita For Personal & Private Use Only Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 SaTprAbhRte . [6. 59kaluSayantyAH satvarajaHsAmyAvasthAparanAmavatyAH sanAtanavyApiguNAdhikRtaH prakRteH svarUpamavagacchati tadAyAmayagolakAnalatulyavargasya vodhabadvahudhAnakasaMsargasya sati visarge sakalajJAnajJeyasambandhavaikalyaM kaivalyamavalambate tadA dRSTuH svarUpe'vasthAnaM muktiriti kApilAH vivadantaH prativaktavyAH-- kapilo yadi vAMchati vittimaciti suragurugIgupheSveSa patati / caitanyaM vAhyagrAhyarahitamupayogi kasya vada tatra vidita // 1 // tavarahiyaM ja NANaM NANavijutto tavo vi akyttho| tamhA NANataveNaM saMjutto lahai NivvANaM // 59 // taporahitaM yat jJAnaM jJAnaviyuktaM tapo'pi akRtArthaM / tasmAt jJAnatapasA saMyuktaH labhate nirvANam // 59 // hotA hai taba yaha sphaTika ke samAna svaccha Ananda rUpa AtmA ko sukha / duHkha tathA moha ke parivartanoM aura mahat tathA ahaMkAra kI vivoM se kaluSita karane vAlI satva aura rajoguNa kI sAmyavasthA rUpa dUsare nAma se yukta prakRti ke svarUpa ko samajha letA hai taba lohe ke goloM meM jisa prakAra agnikA sambandha tanmayake samAna jAna par3atA hai usI prakAra jJAna ke sAtha AtmA kA tanmaya sambandha honese AtmA jJAnamaya jAna par3atI hai| parantu jaba vaha para padArthoM kA sambandha yahA~ taka ki jJAna jJeya sambandhI samasta vikalpa bhI vilIna ho jAtA hai aura puruSa kaivalya arthAt mAtra apane ApakA avalambana karane lagatA hai taba. dRSTA puruSa jo apane svarUpameM avasthita rahatA hai use mukti kahate haiM / isa prakAra vivAda karate hue sAMkhyoMke prati yoM kahanA cAhiye kapilo--kapila yadi acetana pradhAna meM jJAna mAnatA hai to vaha bhI cArvAkoM ke vacana jAla meM phaMsatA hai, arthAt jisa prakAra cArvAka acetana bhUta catuSTaka se cetana kI utpatti mAnatA hai usI prakAra sAMkhya kI bhI acetana pradhAna se cetana kI utpatti isake uttara meM yadi sAMkhya kahatA hai ki maiM caitanya ko to mAnatA hai parantu use bAhya padArthoM ke grahaNa se vimukha mAnatA huuN| isake uttara meM kahanA yaha hai ki he prakhyAta puruSa ! bAhya padArthoM ke grahaNa se vimukha caitanya kisake upayoga AtA hai tumhI btaao| gAthArtha-jo jJAna tapase rahita hai vaha vyartha hai aura jo tapa jJAnase 1. vaMdata / For Personal & Private Use Only Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 635 -6. 60 ] mokSaprAbhRtam ( tavarahiyaM jaM gANaM ) taporahitaM yajjJAnaM tadakRtArthamiti sambandhaH / ( NANavijutto tavo vi akayattho) jJAnaviyuktaM jJAnarahitaM ajJAnaM tapo'pi akRtArtha mokSaM na sAdhayati / ( tamhA NANataveNaM saMjutto lahai NivvANaM) tasmAtkAraNAt jJAnatapasA jJAna ca tapazca jJAnatapaH samAhAro dvandvastena jnyaantpsaa| athavA jJAnenopalakSitaM tapo jJAnatapastena tathoktena saMyukto munirlabhate nirvANaM sarvakarmakSayalakSaNaM mokssmityrthH| tathA coktaM-- mAnyaM jJAnaM tapo'honaM jJAnahonaM tapo'hitaM / dvAbhyAM yuktaH sa devaH syAdvihIno gaNapUraNaH // 1 // dhuvasiddhI titthayaro cauNANajudo karei tavayaraNaM / NAUNa dhuvaM kujjA tavayaraNaM gANajutto vi // 60 // dhruvasiddhistIrthaMkaraH catuSkajJAnayutaH karoti tapazcaraNam / jJAtvA dhruvaM kuryAt tapazcaraNaM jJAnayuktopi // 60 / / (dhuvasiddhI titthayaro) dhruvasiddhiravazyaM mokSagAmI, ko'sau ? tIrthaMkaraH tIrthakaraparama devaH / (cauNANajudo karei tavayaraNaM ) dIkSAnantaramevotpannamanaHparyayajJAnaH rahita hai vaha bhI vyartha hai, isaliye jJAna aura tapase yukta puruSa hI nirvANa ko prApta hotA hai / / 59 // vizeSArtha-tapa rahita jJAna akAryakArI hai, aura jJAna rahita tapa bhI akAryakArI hai arthAt mokSakA sAdhaka nahIM hai isaliye jJAna aura tapa athavA jJAna se upalakSita tapa se sahita muni hI sarva karmarUpa rUpa mokSako prApta hotA hai / jaisA ki kahA hai.. mAnyaM -tapase ahIna arthAt sahita jJAna hI mAnya hai--AdaraNIya hai aura jJAna se hIna tapa ahita hai-karma bandha kA kAraNa hone se ahitakArI hai| jo muni jJAna aura tapa donoMse yukta hai vaha deva ho jAtA hai arthAt ghAti catuSka kA kSaya kara arahanta bana jAtA hai aura jo donoM se rahita hai vaha mAtra saMghakI pUrti karatA hai arthAt saMgha ko saMkhyA bar3hAtA hai, AtmakalyANa nahIM karatA hai | // 1 // ___ gAthArtha-jo dhruva siddhi hai-arthAt jinheM avazya hI mAkSa prApta honA hai tathA jo cAra jJAnoM se sahita haiM aise tIrthaMkara bhagavAn bhI tapazcaraNa karate haiM aisA jAnakara jJAna yukta puruSa ko tapazcaraNa karanA cAhiye // 60 // For Personal & Private Use Only Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAbhRte [6. 60tathApi tapazcaraNaM virAtrAdikaM tapazcaraNaM karoti / ( gAUNa dhurva kujjA tavayaraNaM pANajutto vi) iti jJAtvA, dhruvamiti nizcayena, kuryAdvidadhyAt, kiM tat ? tapazcaraNa jJAnayukto'pi / ahaM sakalazAstrapravINaH kiM mamopavAsAdinA tapazcaraNeneti na vAcyamiti bhAvaH / uktaM ca uvavAsaso ekkaho phaleNa saMvohiyaparivAra / NAyadattu divi deva huu puNaravi NAyakumAru // 1 // teM kAraNi jiya paibhaNami kari uvavAsabbhAsu / jAmva Na dehakuDillayahi Dhukkai maraNahu~ yAsu // 2 // .. yadajJAnena jIvena kRtaM pApaM sudAruNaM / / upavAsena tatsarvaM dahatyagnirivendhanaM // 1 // tathA coktaM prabhAcandreNa tArkikalokazirImaNinA upavAsaphalena bhajati narA bhuvanatrayajAtamahAvibhavAn / khalu karmamalapralayAdacirAdajarAmarakevalasiddhisukhaM // 1 // vizeSArtha-yadyapi tIrthakara bhagavAn niyama se mokSagAmI haiM tathA dIkSA lete hI manaHparyaya jJAnake bhI utpanna hojAne se cAra jJAnake dhArI haiM tathApi ve velA telA Adi upavAsa karate haiM aisA jAnakara jJAnI puruSa ko bhI tapazcaraNa karanA cAhiye / yaha nahIM vicAranA cAhiye ki maiM to sakala zAstroM meM pravINa haiM mujhe upavAsa Adi tapazcaraNa karane se kyA prayojana hai| kahA bhI hai___uvavAsaho-eka upavAsa ke phalase parivAra ko saMbodhita karane vAlA nAgadatta svarga meM deva haA aura phira nAgakumAra huA // 1 // teMkAraNi--isaliye he jIva ! maiM kahatA hU~ ki jaba taka zarIra rUpI kuTI para maraNa rUpI agni kA AkramaNa nahIM hotA hai taba taka upavAsa kA abhyAsa kara // 2 // yavajJAnena-isa jovane ajJAna vaza jo bhayaMkara pApa kiyA hai upavAsa se vaha saba usa prakAra jala jAtA hai jisa prakAra ki agni se iMdhana ||3|| aisA hI tArkikajanoM ke ziromaNi prabhAcandra ne kahA hai upavAsaphalena--upavAsa ke phalase manuSya tInoM lokoM meM utpanna hone vAle mahAn vaibhavoM ko prApta hote haiM aura karma rUpI malako naSTa kara nizcaya se zoghra hI ajara-amara pada, kevala jJAna aura mokSa ke sukhako prApta hote haiM // 1 // For Personal & Private Use Only Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 61] mokSaprAbhRtam 'hoi vaNijju Na poTTalihiM uvavAseM gau dhammu / / eu ahANau so cavai jasu kau bhArata kammu // 1 // poTTaliyahi maNimoti yahaM dhaNu kittaivi Na jaai| vorihi bhariya valaddaDaiM taM NAhi jokkhAi // 1 // AtmazuddhiriyaM proktA tapasaiva vicakSaNaiH / . kimagninA vinA zuddhirasti kAMcanazodhane // 1 // bAharaliMgeNa judo anbhNtliNgrhidpriymmo| so sagacarittabhaTTho mokkhapahaviNAsago sAhU // 61 // bahiligena yuto abhyNtliNgrhitprikrmaa| sa svakacaritrabhraSTaH mokSapathavinAzakaH sAdhuH // 61 // (bAhiraliMgeNa judo ) bahiligena yuto nagnamudrAsahitaH / ( abbhaMtaraliMgarahidapariyammo) abhyantaraliMgarahitaparikarmA AtmasvarUpabhAvanArahitaM parikarma aGgasaMskAro yasya so'bhyntrliNgrhitprikrmaa| (so sagacarittabhaTTho) sa hoIvaNijju-poTalI (kapar3e kI choTI sI gaTharI) se vANijya nahIM ho sakatA aura upavAsa karane se dharma nahIM ho sakatA aisA ahAnA (lokokti) vahI kahatA hai jisake karma bhArI hai| poliyahi-maNi aura motiyoM kI poTalI (gaTharI) kA dhana kitanA hai kahA nahIM jaataa| vaha dhana boroM se bhare hue bailoM se nahIM jokhA jA sakatA nahIM tolA jA sakatA kyoMki atula hai| ___Atmazuddhi--yaha Atmazuddhi tapase hI ho sakatI hai aisA vidvAnoM ne kahA hai / kyA suvarNa ke zodhane meM agni ke binA zuddhi ho sakatI hai ? arthAt nhiiN| . .. gAvArtha-jo sAdhu bAhya liGga se to sahita hai parantu jisake zarIra kA saMskAra (pravartana) Abhyantara liGga se rahita hai vaha Atma cAritra se bhraSTa hai tathA mokSamArga kA nAza karane vAlA hai // 61 // . vizeSArtha-bAhya liGga arthAt nagna mudrA se sahita honepara bhI jisake zarIra kI pravRtti Abhyantara liGga se rahita hai arthAt Abhyantara svarUpa kI bhAvanA se zUnya hai vaha sAdhu Atma cAritra se bhraSTa hai tathA mokSa ...1. sAkya pamma dohA 109 / / 2. sAkya pamma dohA 110 / For Personal & Private Use Only Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 SaTprAbhUte [ 6. 62 sAghu svakacaritrabhraSTaH / ( mokkhapahaviNAsabo sAhU) mokSapathavinAzaka: sAdhu: sa sAghurmokSamArgavidhvaMsako jJAtavyo jJAnIyo jJeyaH / iti bhAvaM jJAtvA nijazuddhabuddhaikasvabhAve Atmatatve nityaM bhAvanA kartavyA sAghoH / suheNa bhAvidaM gANaM duhe jAde viNassadi / tamhA jahAbalaM joI appA dukkhehi bhAvae // 62 // 62 // sukhena bhAvitaM jJAnaM duHkhe jAte vinazyati / tasmAd yathAbalaM yogI AtmAnaM duHkhaH bhAvayet // ( suheNa bhAvidaM gANaM ) sukhena nityabhojanAdinA bhAvitaM vAsitaM jJAnaM AtmA / ( duhe jAde viNassadi ) duHkhe jAte sati bhojanAdera prAptau satyAM vinazyati AtmabhAvanApracyuto bhavati / ( tamhA jahA balaM joI ) tasmAtkAraNAdyathAbalaM nijazaktyanusAreNa yogI muniH / ( appA dukkhehi bhAvae ) AtmAnaM duHkhairanekatapaHklezaiH bhAvayedvAsayet duHkhAbhyAsaM kuryAdityarthaH / mArgakA vidhvaMsa karane vAlA hai| aisA jAnakara sAdhuko zuddhabuddhaka svabhAva yukta nija Atma tatva kI bhAvanA karanA cAhiye / se [ mokSamArga ke pravartana ke liye bAhya liGgako nirdoSa pravRtti tathA tadanurUpa Atma tatva kI bhAvanA aura rAgAdi vikAroM ke abhAva kI AvazyakatA hai jisa sAdhu meM ukta bAtoM kI kamI haiM vaha yathArtha cAritra se rahita hai tathA apanI pravRttise mokSamArgako dUSita karane vAlA hai|] gAthA - sukha se vAsita jJAna duHkha utpanna honepara naSTa ho jAtA hai isaliye yogI ko yathAzakti AtmAko duHkha se vAsita karanA cAhiye // 62 // vizeSArtha - nitya prati bhojana karanA Adi sukhiyA svabhAva se jo jJAnakA arjana hotA hai vaha bhojanAdi kI aprApti janya duHkha ke upasthita honepara naSTa ho jAtA hai / athavA jJAna kA artha AtmA hai / jo AtmA sukhase vAsita hai vaha duHkha ke utpanna honepara Atma bhAvanA se cyuta ho jAtA hai isaliye yogI ko cAhiye ki vaha nija zakti ke anusAra aneka tapa sambandhI duHkhoM se AtmA ko vAsita kare arthAt duHkha sahana karane kA abhyAsa kare / / 62 / / For Personal & Private Use Only Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSaprAbhUtam AhArAsaNaNiddAjayaM ca kAUNa jiNavaramaeNa / jhAyavvo NiyaappA NAU gurupasAeNa // 63 // AhArAsananidrAjayaM ca kRtvA jinavaramatena / dhyAtavyo nijAtmA jJAtvA guruprasAdena / / 63 / / ( AhArAsaNaNiddAjayaM ca kAUNa jiNavaramaeNa ) AhArAsananidrAjayaM ca kRtvA jinavaramatena, zanaiH zanaiH AhAro'lpaH kriyate / zanaiH zanairAsanaM padmAsanaM udbhAsanaM cAbhyasyate / zanaiH zanaiH nidrApi stokA stokA kriyate ekasminneva pArzve pArzvaparivartanaM na kriyate / evaM sati sarvo'pyAhArastyaktu N zakyate AsanaM ca kadAcidapi tyaktu N '( na ) zakyate / nidrApi kadAcidapyakatu N zakyate / abhyAsAt ki na bhavati ? tasmAdevakAraNAtkevalibhiH kadAcidapi na bhujyate / padmAsana eva varSANAMsahasraM rapi sthIyate, nidrAjayenApramattarbhUyate, svapno na dRzyate / evaM jinavaramatena vRSabhasvAmivoracandrazAsanenAnuzIlyate / ( jhAyavvo NiyaappA ) dhyAtavyo nija AtmA / ( NAUNaM gurupasAeNa ) AtmAnamaSTAGga [ yogaM ] ca jJAtvA guru --6. 63 ] gAthArtha - AhAra Asana aura nidrA ko jItakara jinendra devake matA - nusAra guruoM ke prasAda se nija AtmA ko jAnanA cAhiye aura jAnakara usIkA dhyAna karanA cAhiye / 639 vizeSArtha - jinendra devake matAnusAra pahale dhIre dhIre AhAra alpa . kiyA jAtA hai| dhIre dhIre padmAsana aura khaGgAsana kA abhyAsa kiyA jAtA hai tathA dhIre dhIre nidrA bhI kama kI jAtI hai eka hI karavaTa se zayana karanekA abhyAsa kiyA jAtA hai karavaTa nahIM badalI jAtI / isa taraha abhyAsa hote hote sabhI AhAra kA tyAga kiyA jA sakatA hai / Asana kA kabhI bhI tyAga nahIM kiyA jA sakatA nidrA bhI kabhI bilakula chor3I jA sakatI hai / abhyAsa se kyA nahIM hotA ? isI kAraNa kevalo kabhI bhojana nahIM karate / padmAsana se hI hajAroM varSa sthita rahe Ate haiM / nidrA jItane se apramatta rahA jAtA hai arthAt pramAda kA abhAva hotA hai, svapna nahIM dikhAI detA / isa taraha jinendra devake matAnusAra abhyAsa kiyA jAtA hai / sAdhuko cAhiye ki vaha guruoM ke prasAda se arthAt nigranthAcAryavarya kI karuNA se AtmA ko tathA aSTAGga yoga ko jAnakara usakA dhyAna kre| guruprasAda ke binA AtmA kA jJAna honA saMbhava nahIM hai / 'draSTavyo vAre'yamAtmA zrotavyo'namantavyo nididhyAsitavya ' -- nizcaya 1. sarvapratiSu nakAro nAsti parantu Asanasya tyAgaH kathaM zakyaH / For Personal & Private Use Only Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 SaTzAbhUte [6.64prasAdena nimranyAcAryavaryasya kAruNyena / guruprasAdaM vinA "draSTavyo vA re'yamAtmA zrotavyo'numantavyo nididhyAsitavya" iti bruvadbhirapi vedAntavAdibhinivRttaH kenApi janema yAjJavalkyAdinA na prApta iti bhAvArthaH / appA carittavaMto daMsaNaNANeNa saMjudo appA / so jhAyanvo NiccaM pAUNaM gurupasAeNa // 64 // AtmA cAritravAn darzanajJAnena saMyuta AtmA / sa dhyAtavyo nityaM jJAtvA guruprasAdena / / 64 // ( appA caritavaMto.) AtmA cAritravAn vartate AtmAtmAnamevAnutiSThatIti kArapAt yasya munezcAritre prItirasti sa AtmAnamevAzrayatviti bhAvArthaH / (dasaNaNANeNa saMjudo appA ) darzanena jJAnena ca saMyutaH saMyuktaH, ko'sau ? AtmA jIvatatvaM, atrApi sa eva bhAvArthaH-yasya munedarzane prema vartate. jJAne vAnurAgo. 'sti sa munirAtmAnamevAzrayatu tavayamapi tatraiva yasmAt / (so zAyavvo NiccaM ) sa AtmA dhyAtavyo nityaM sarvakAlaM / ralAnAM trayasyopAyabhUtasyAtmalAbhe mokSalAbhe vA prItimata ityarthaH / (gAUNaM gurupasAeNa) guroniyanyAcAryasya zikSAdIkSAcAravAcanAdezca katuH prasAdena kAruNyena / ayaM vastusvabhAvo vartate yadAcAryaprasannatayAtmalAbho bhavati tadvirAdhane satyAtmA na sphuTIbhavati / tathA coktaM se AtmA dRSTavA, zrotavya, anumantavya aura nididhyAsitavya hai isa prakAra gRha jaMjAla se nivRtta vedAntavAdI kahate avazya haiM parantu yAjJa. valkya Adi koI bhI use prApta nahIM kara sakA // 63 // gAthArtha-AtmA cAritra se sahita hai, AtmAdarzana aura jJAna se yukta hai isa prakAra guru ke prasAda se jAnakara usakA nitya hI dhyAna karanA cAhiye // 64 // vizeSArtha--AtmA cAritravAn hai isaliye jisa munikI cAritrameM prIti hai vaha AtmAkA ho Azraya kre| AtmAdarzana aura jJAna se sahita hai isaliye jisa munikA darzana aura jJAna meM anurAga hai vaha AtmA kA Azraya kre| gurukA artha nirgranthAcArya hai| usake prasAda se AtmA ko jAnakara usakA nirantara dhyAna karanA caahiye| yaha vastu kA svabhAva hai ki jisa AcArya kI prasannatA se Atma lAbha hotA hai usako virAdhanA AjJAbhana karane para AtmA acchI taraha spaSTa nahIM hotii| jaisA ki For Personal & Private Use Only Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 65 ] mokSaprAbhRtam guNeSu ye doSamanISayAndhA doSAn guNIkartu madhezate the| zrotu kavInAM vacanaM na te'hAH sarasvatIdrohiSu ko'dhikAraH // 1 // __ athavA gurUNAM paMcatayAnAM parameSThinAM prasAdAdAtmA prabhulabhyate / teSAM prasAda vinA AtmaprabhUna prApyata ityarthaH / yathA rAjAnaM draSTukAmaH kazcit pumAna tatsAmantakAdIn pUrvaM pazyati te tu rAjAnaM melayanti, tAnantareNa tatra praveSTumapi na labhyate iti kAraNAt pUrva paMcadevatAH prasAdanIyA AtmalAbhamicchatA yogineti bhaavaarthH| dukkhe gajjai appA appA gAUNa bhAvaNA dukkhaM / bhAviyasahAvapuriso visaesu viraccae dukkhaM // 65 // duHkhena jJAyate AtmA AtmAnaM jJAtvA bhAvanA duHkham / bhAvitasvabhAvapuruSo. viSayeSu virajyati duHkham // 65 // (dukkhaM gajjai appA ) duHkhena mahatA kaSTena tAvadAtmA jJAyate AtmAstIti buddhirutpadyate / ( appA gAUNa bhAvaNA dukkhaM ) yadyAtmAstIti zAtaM tadA tasminAtmani bhAvanA vAsanA'hanizacintanaM tadguNasmaraNAdikaM duHkhaM duSprApyaM bhavati / guNeSu ye-jo guNoM meM doSa buddhi se andhe haiM arthAt guNoM ko doSa siddha karate haiM aura doSoM ko guNa siddha karane kI sAmarthya rakhate haiM ve kaviyoM ke vacana sunane ke yogya nahIM haiN| sarasvatI drohiyoM kA adhikAra hI kyA hai? - athavA guru se paMca parameSThiyoM kA grahaNa karanA caahiye| unhIM ke prasAda se AtmA rUpI prabhukA lAbha hotA hai arthAt unake prasAdake binA bAtmA rUpI prabhukI prApti nahIM hotii| jisa prakAra rAjAke darzanako icchA karane vAlA koI puruSa pahale unake sAmanta Adi se milatA hai kyoMki ve use rAjAse milA dete haiM unake binA vahA~ praveza bhI prApta nahIM hotA isaliye AtmalAbha ke icchuka muniko pahale paMcaparameSThiyoM ko prasanna karanA cAhiye // 64 // pAyA-prathama to AtmA duHkha se jAnI jAtI hai, phira jAna kara usakI bhAvanA duHkha se hotI hai phira Atma svabhAva kI bhAvanA karane bAlA puruSa duHkha se viSayoM meM virakta hotA hai // 65 // vizeSArtha-prathama to 'maiM AtmA hU~' isa prakAra kI buddhi hI bar3e duHkha se utpanna hotI hai tadanantara AtmA hU~ isa prakAra kA jJAna bhI yadi ho ' jAtA hai to usa AtmA ko nirantara bhAvanA karanA-rAtadina uso ke For Personal & Private Use Only Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 SaTprAbhRte [ 6. 66-67 ( bhAviya sahAvapuriso visaesu viraccai dukkhaM ) bhAvitasvabhAvaH puruSaH AtmabhAvanAsahito'pi sUriH yadviSayeSu vanitAjanastanajaghanavadanalocanAdivilone tadvArtA - lApa goSThISu zarIra sparzanAdisukheSu virajyati tatsukha hAlAhalaMviSAsvadanavajjAnAti tadatIva duHkha duSkaramIti tAtparyArthaH / tAva Na Najjai appA visaesu Naro pavaTTae jAma / visa virattacitto joI jANei appANaM // 66 // tAvat na jJAyate AtmA viSayeSu naraH pravartate yAvat / viSaye viraktacittaH yogI jAnAti AtmAnam // 66 // ( tAva Na Najjai appA ) tAvatkAlamAtmA na jJAyate / tAvatkiyat ? ( visaesu Naro pavaTTaeM jAma ) yAvatkAlaM viSayeSu pUrvoktalakSaNeSu naro jIvaH pravartate vyApriyate / ( visae virattacitto) viSaye pUrvoktalakSaNe viraktacitto nivRttacetA yatI / ( joI jANei appANaM ) yogI dhyAnavAn pumAn mahAmunirAtmAnaM jAnAti pratyakSatayA pazyati / appA gAUNa NarA keI sabbhAvabhAvapabbhaTTA / hiMDati cAuraMgaM visaesu vimohiyA mUDhA // 67 // AtmAnaM jJAtvA narAH kecitsadbhAva prabhraSTAH / hiNDante cAturaGga N viSayeSu vimohitA mUDhAH // 67 // guNoM kA smaraNa Adi karanA duHkha hai - duSprApya hai tadananta ra yadi AtmA kI bhAvanA bhI hotI hai to strI Adi viSayoM se virakta honA duHkha haiduSprApya hai // 65 // gAthArtha - jaba taka manuSya viSayoM meM pravRtti karatA hai taba taka AtmA nahIM jAno jAtI arthAt Atma jJAna nahIM hotA hai / viSayoM se virakta citta yogI hI AtmA ko jAnatA hai / / 66 / / vizeSArtha - taba taka AtmA nahIM jAno jAtI jaba taka kI manuSya viSayoM meM pravRtta hotA rahatA hai / yathArtha meM viSayoM se virakta citta yogI arthAt mahAmuni hI AtmAko jAnatA hai // 66 // gAthArtha - AtmAko jAnakara bhI kitane hI loga sadbhAva kI bhAvanA se - nijAtma bhAvanA se bhraSTa hokara viSayoM meM mohita hote hue caturgati rUpI saMsAra meM bhaTakate rahate haiM // 67 // For Personal & Private Use Only Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.67 ] mokSaprAbhRtam 643 ( appA gAUNa NarA ) AtmAnaM jJAtvA AtmAstIti samyagvijJAya narA vahirAtmajIvAH / ( keI sabbhAvapabbhaTThA) kecit sadbhAvaprabhraSTAH kecit vivakSitAH san samIcino bhAvaH sadbhAvaH nijAtmabhAvanA tasmAtprabhraSTA nijazuddhabuddha kasvabhAvAtmabhAvanApracyutA viSayasukhadurbhAvanAsu ratA ityartha: / ( hiDaMti cAuraMga ) hiNDante paribhramanti paryaTanaM kurvanti cAuraMgaM - caturaMge bhavaM cAturaMgaM caturgatisaMsArasaMsaraNaM yathA bhavatyevaM / ( visae su vimohiyA mUDhA ) viSayeSu paMcendriyArtheSu sparzarasagandhavarNazabdeSu vimohitA lobha gatAH, te ca viSayA anAdikAle jIvenAsvAditAH, AtmotthasvAghInaM sukhaM kadAcidapi na prAptAH / tathA coktaM adRSTaM kiM kimaspRSTaM kimanAghrAtamazrutaM / kimanAsvAditaM yena punarnavamivekSyate // || bhuktojjhitA muhurmohAnmayA sarve'pi pudgalAH / ucchiSTeSviva teSvadya mama vijJasya kA spRhA // 2 // viyeSu vimohitA ye te mUDhA ajJAnino bahirAtmana ityarthaH / tena vahirAtmabhAvaM parityajyAtmabhAvanA kartavyA / vizeSArtha - kitane ho bahirAtmA jIva kisI taraha AtmA ko jAna bhI lete haiM parantu zuddha buddhaka svabhAva AtmA kI bhAvanA se bhraSTa hokara paMcendriyoM ke sparza rasagandha varNaM aura zabda rUpa viSayoM meM lubhA jAte haiM aura usake phala svarUpa caturaGga - caturgati rUpa saMsAra meM paribhramaNa karate rahate haiN| isa jIvane paJcendriyoM ke viSaya anAdi kAlase prApta kiye parantu Atmottha svAdhIna sukha kabhI bhI prApta nahIM kiyA hai| jaisA ki kahA hai adRSTa-ina viSayoM meM aisA kauna viSaya hai jise isa jIvane pahale na dekhA ho, na chUA ho, na sudhA ho, na sunA ho, na cakhA ho, jisase ki vaha navona ke samAna dikhAI detA hai // 1 // bhaktojjhitA -- mere dvArA sabhI pudgala bAra bAra bhogakara chor3e gaye haiM phira Aja mujha jJAnI kI jUThana kI taraha una viSayoM meM moha vaza icchA karanA kyA hai ? jo jIva viSayoM meM mohita haiM ve mUr3ha haiM - ajJAnI haiM, bahirAtmA haiM, ataH bahirAtmabhAva ko chor3akara Atma bhAvanA karanA cAhiye // 67 // For Personal & Private Use Only Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [6.68-. je puNa visayavirattA appA NAUNa bhaavnnaashiyaa| chaMDati cAuraMgaM tavaguNajuttA Na saMdeho // 68 // ye punaH viSayaviraktA AtmAnaM jJAtvA bhAvanAsahitAH / tyajanti cAturaGga tapoguNayuktA na sandehaH // 68 // (je puNa visayavirattA ) ye punarAsannabhavyajIvA viSayebhyo viraktAH pasana GmukhA vissyessuutpnnvissybhaavnaaH| ( appA gAUNa bhAvaNAsahiyA ) AtmAnaM jJAtvA AtmabhAvanAsahitA bhavanti / ( chaMDati cAuraMga) te puruSAstyajanti, kiM ? cAturaMgaM saMsAraM / ( tavaguNajuttA Na saMdeho) tapa eva guNastapoguNastena yuktAH / athavA tapo dvAdazabhedaM guNA aSTAviMzatimUlaguNA uttaraguNAzca bahubhedAstayuktAH saMsAraM tyajanti atra sandeho nAsti saMzayo na kartavyaH / uktaM ca gautamenA maharSiNA vadasamididiyaroSo locAvassayamacelamaNhANaM / khidisayaNamadaMtavaNaM ThidibhoyaNamegabhattaM ca // 1 // ede khalu mUlaguNA samaNANaM jiNavarehi paNNatA / etya pamAdakadAdo aicArAdo niyatto haM // 2 // gAthArtha aura jo viSayoMse virakta hote hue AtmA, ko jAnakara usakI bhAvanA se sahita rahate haiM ve tapa rUpI guNa athavA tapa aura mUlaguNoM se yukta hokara caturaGga saMsAra ko chor3ate haiM / / 68. // vizeSArtha-jo nikaTa bhavya jIva viSayoM ko viSake samAna dekhate hue unase virakta rahate haiM tathA AtmA ko jAnakara sadA usake zuddhabuddhaka svabhAva ko bhAvanA rakhate haiM ve tapa rUpa guNa athavA bAraha tapa aura aTThAIsa mUlaguNa tathA aneka bhedoMse yukta uttara guNoM se sohata hote hue caturgati rUpa saMsAra kA tyAga karate haiM isameM saMzaya nahIM hai| jaisA ki maharSi gautama ne kahA hai badasamidadiya-pAMca mahAvrata, pAMca samiti, pA~ca indriyadamana, kezalocana, chaha AvazyoMkA pAlana, vastra tyAga, snAna tyAga aura ekabAra khar3e khar3e bhojana karanA ye muniyoM ke aTThAIsa mUlaguNa jinendra bhagavAn ne kahe haiM / inameM pramAdake kAraNa lage hue aticAroM se meM nivRtta huA For Personal & Private Use Only Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 69-70 ] mokSaprAbhRtam paramANupamANaM vA paradavve ravi havedi mohAdo / so mUDho aNNANI AvasahAvassa vivarado // 69 // paramANupramANaM vA paradavye rati rbhavati mohAt / sa mUDho'jJAnI AtmasvabhAvAdviparItaH // 69 // ( paramANupamANaM vA ) paramANu pramANaM vA / ( paradavve radi havedi mohAdo ) paradravye ratibharvati mohAdajJAnAt paramANumAtrApi ratirmohAdajJAnAdbhavati, kimucyate bavhI ratiH ? mahatI ratistu ajJAnAdbhavatyeva / ( so mUDho aNNANI ) yasya paradravye stryAdiviSaye ratibharvati sa munimUDhaH tasyaiva paryAyo'jJAnIti / ( AdasahAvassa vivarIdo ) sa munirAtmasvabhAvAdviparItaH paradravyarata ityucyate bahirAtmA kathyata iti bhAvArtha: / evaM jJAtvA paramAtmAnaM parityajya paradravye ratinaM kartavyeti tAtparyArthaH / appA jhAyaMtANaM daMsaNasuddhINa diDhacarittANaM / hovi dhuvaM NivvANaM visaaisu viratacittANaM // 70 // AtmAnaM dhyAyatAM darzanazuddhInAM dRDhacAritrANAm / bhavati dhruvaM nirvANaM viSayeSu viraktacittAnAm // 70 // gAthArtha - jisakI ajJAna vaza paradravyameM paramANu pramANa bhI rati hai vaha mUr3ha hai, ajJAnI hai aura AtmasvabhAva se viparIta hai // 69 // vizeSArtha - paradravya viSayaka rati ajJAna ke kAraNa hotI hai| jaba ki paramANu pramANa rati bhI ajJAna ke kAraNa hotI hai taba adhika rati to ajJAna se hotI hI hai / jisa sAdhu kI strI Adi paradravya meM rati hai vaha sAdhu mUDha hai, usIkA dUsarA nAma ajJAnI hai, aisA sAdhu AtmasvabhAva se viparIta hai / paradravya meM rata rahane vAlA sAdhu bahirAtmA kahA jAtA hai / aisA jAna paramAtmAko chor3akara dravyameM rati nahIM karanA cAhiye || 69 || 645 gAthArtha - jo AtmAkA dhyAna karate haiM, jinake samyagdarzana kI zuddhi vidyamAna hai, jo dRr3hacAritra ke dhAraka haiM tathA jinakA citta viSayoM se birakta hai aise puruSoM ko nizcita hI nirvANa prApta hotA hai // 70 // 1. paramANumittayaM pi hu rAyAdINaM tu vijjade jassa / vi so jANadi appANayaM tu savvAgamadharovi // 201 // appANamayANaMto aNappayaM cAvi so ayANaMto / kaha hodi sammadiTThI jIvAjIve ayAto // 202 // For Personal & Private Use Only - samayasAra Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 SaTprAbhRte: [ 6. 71 ( appA jhAyaMtANaM ) AtmAnaM dhyAyatAM munInAM / ( daMsaNasuddhINa diDhacarittANaM) darzanasya zuddhirnemaMsyaM calamalinatvarahitasamyaktvAnAM camaMja laghRtatailabhUtanAzanAdipariharatAM zarIramAtradarzanena paragRheSu kRtAdido parahitAzanamaznatAM darzanazuddhimatAM dRDhacAritrANAM brahmacaryapratyAkhyAnAdidRDhacAritrANAM / ( hodi dhruvaM NivvANaM ) bhavati dhruvamiti nizcayena nirvANaM mokSo bhavati / ( visaaisu virattacittANaM ) viSayeSu iSTavanitAliGganAdiSu viraktacittAnAM viSayAn viSaM manyamAnAnAmiti saMkSepatA'rtho jJAtavyo jJAnIyo jJeya iti / jeNa rAge pare davve sasArassa hi kAraNaM / teNAvi joiNo NiccaM appe sabhAvaNA // 71 // yena rAge pare dravye saMsArasya hi kAraNam / tenApi yogo nityaM kuryyAdAtmani svabhAvanAm // 71 // kujjA ( jeNa rAge pare davve ) vanitAdinA paryAyeNa, rAge sati rAga utpadyate, parakIye dravye Atmano bhinne vastuni / ( saMsArassa hi kAraNaM ) sa rAgaH kathaMbhUtaH, saMsArasya bhavabhramaNasya, hi nizcayena, kAraNaM hetuH / ( teNAvi ) na kevalaM Atmani AtmabhAvanAM kuryAt kintu tenApoSTa vanitAdinA / ( joiNo ) yogI / ( NicaM ) vizeSArtha -- jo muni AtmA kA dhyAna karate haiM, jinake samyagdarzana kI nirmalatA hai arthAt jinakA samyaktva calamalinatva Adi doSoM se rahita hai jo camar3e ke pAtra meM rakhe hue jala ghI tela tathA hIMga AdikA parityAga karate haiM, jo zarIra mAtra dikhAkara dUsaroM ke gharoM meM kRtAdi doSoM se rahita AhAra grahaNa karate haiM, jo brahmacaryaM tathA pratyAkhyAna Adi dRDha cAritra se yukta haiM tathA iSTa- strI Adi paJcendriyoM ke viSayoM meM virakta citta haiM arthAt viSayoMko viSake samAna mAnate haiM una muniyoM ko nizcaya se nirvANa mokSa prApta hotA hai // 70 // gAthArtha - jisa strI Adi paryAya se paradravya meM rAga honepara vaha rAga saMsArakA kAraNa hotA hai yogI usI paryAyase nirantara AtmA meM AtmA bhAvanA karatA hai // 71 // vizeSArtha - sAdhAraNa manuSya ke strI Adi paryAya ke kAraNa paradravya jo rAga bhAva hotA hai vaha usake saMsAra kA kAraNa bana jAtA hai parantu yogI - vItarAgI munike usI strI Adi para paryAya se nirantara AtmA meM Atma bhAvanA utpanna hotI hai jo ki mokSakA kAraNa banatI hai| bhAvArtha-sAdhAraNa manuSya strIko dekhakara usameM rAga karatA hai jisase For Personal & Private Use Only Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 72] mokSaprAbhRtam 647 nityaM-sarvakAlaM / ( appe ) Atmani / ( sabhAvaNA kujjA) svabhAvanAM AtmabhAvanAM kuryAt / kathamiti cet ? iyamiSTavanitA anantakevalajJAnamayI vartate yathA mamAtmAnantakevalajJAnamayo vartate / iyamahaM ca dvAvapi kevalajJAninau vartAvahe / tena iyamapyAtmA mameti ko nAma pRthagvataMte yena saha snehaM karomi / tathA copaniSad yasmin sarvANi bhUtAni AtmaivAbhUdvijAnataH / tatra ko mohaH kazzoka etatvamanupazyataH // 1 // jiMdAe ya pasaMsAe dukkhe ya suhaesu ya / sattUNaM ceva baMdhUNaM cAritaM samabhAvado // 72 // nindAyAM ca prazaMsAyAM duHkhe ca sukheSu ca / zatrUNAM caiva bandhUnAM cAritraM samabhAvataH // 72 / / (NidAe ya pasaMsAe ) nindAyAM prazaMsAyAM ca samabhAvatazcAritraM bhavatoti sambandhaH / ( dukkhe ya suhaesu ya ) dukhe ca sukhake ca samAgateSvityupaskAraH / ( sattUNaM ceva baMdhUNa ) zatruSAM caiva bandhUnAM samAyoge ityupskaarH| ( cArittaM usake saMsAra kI vRddhi hotI hai parantu yogI jJAnI manuSya strI ko dekhakara vicAra karatA hai ki jisa prakAra merI AtmA ananta kevala jJAnamaya hai usI prakAra isa strI kI AtmA bhI ananta kevala jJAnamayI hai| yaha strI aura maiM-donoM hI kevala jJAnamaya haiN| isa kAraNa yaha strI bhI merI AtmA hai mujhase pRthak isameM hai hI kyA ? jisase sneha kruuN| upaniSad meM bhI aisA kahA hai yasmin-jisa ekatva ke prApta honepara jJAnI jIvake samasta bhUta AtmasvarUpa hI hojAte haiM usa ekatva bhAvako meM prApta ho cukA hU~ ataH mujhe moha kyA hai ? aura zoka kyA hai ? arthAt ekatva ke prApta honepara AtmA ke rAma aura dveSa donoM naSTa ho jAte haiN| [paM0 jayacandra jI ne apanI vanikA meM "jeNarAgo pare davve" aisA pATha svIkRta kara yaha artha prakaTa kiyA hai-ca ki para dravya sambandhI rAga saMsArakA kAraNa hai isa liye yogI ko nirantara AtmA meM hI Atma bhAvanA karanA cAhiye / parantu isa artha meM 'teNAvi-tenApi' yahAM tena zabdake sAtha diye hue api zabdakI nirarthakatA siddha hotI hai|] .' gApArSa-nindA aura prazaMsA, duHkha aura sukha tathA zatru aura mitra * meM samabhAva se hI cAritra hotA hai // 72 // For Personal & Private Use Only Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 SaTnAbhRte [6.73samabhAvado ) samabhAvataH samatApariNAme sati cAritraM bhavatIti nirvikalpasamAdhirUpaM yathAkhyAtaM cAritraM bhavatIti bhAvArthaH / cariyAvariyA vadasamidivajjiyA suddhabhAvapanbhaTTA / keI japaMti garA Na hu kAlo jhANajoyassa // 73 // . caryAvarikA vratasamitivajitA zuddhabhAvaprabhraSTAH / . kecit jalpanti narAH na hi kAlo dhyAnayogasya ||73|| (cariyAvariyA ) caryAyAzcAritrasya AvarikA AvaraNaM yeSAM te caryAvarikAH cAritramohanIyakarmayuktAH ( vadasamidivajjiyA) vratasamitivajitA vratarahitAH samitihInAzca / ( suddhabhAvapanbhaTThA ) zuddhabhAvaprabhraSTA rAgadveSa mohAdibhiH pari. NAmaH kazmalIkRtA AtmadhyAnahInAH / ( keI jaMpaMti NarA) kecidvahirAtmAno narAH puruSA jalpanti vavanti / ki jalpanti ? (Na hu kAlo prANajoyassa) vizeSArtha-moha arthAt mithyAtva aura kSobha arthAt rAgadveSa ke abhAva ko samabhAva kahate haiM / isa samabhAva ke prakaTa honepara munike iSTa aniSTa padArthoMke milane para harSa viSAda utpanna nahIM hotA yahI bhAva hRdayaMgata kara AcArya mahArAja kahate haiM ki nindA aura prazaMsA meM samabhAva rakhane se cAritra hotA hai, duHkha aura sukha ke prApta honepara samabhAva rakhane se cAritra hotA hai aura zatraoM tathA bandhaoM ke saMyoga honepara sama. bhAva rakhane se cAritra hotA hai| yahAM cAritra pada se nirvikalpa samAdhi rUpa yathAkhyAna cAritra kA grahaNa karanA cAhiye // 72 // Age koI kahate haiM ki yaha dhyAnake yogya samaya nahIM hai so isakA nirAkaraNa karate haiM___ gAthArya-jo cAritra ko AvaraNa karane vAle cAritramohanIya karma se yukta haiM, vrata aura samiti se rahita haiM tathA zuddhasvabhAva se cyuta haiM aise kitane hI manuSya kahate haiM ki yaha dhyAna rUpa yoga kA samaya nahIM hai arthAt isa samaya dhyAna nahIM ho sakatA // 73 // vizeSArtha-yoga ke ATha aGga haiM-yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi / ina ATha aGgoM meM se dhyAna yoga kA sAtavA~ aGga hai| kucha loga kahate haiM ki yaha paJcama kAla dhyAna ke yogya nahIM hai arthAt isa samaya dhyAna nahIM ho sakatA hai| parantu aisA kahane vAle haiM kauna ? jo cAritra mohanIya karmake udayase yukta hai, jo vratI aura samitiyoM se rahita haiM, tayA jo rAga, dveSa aura moha rUpa pariNAmoM For Personal & Private Use Only Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 74] mokSaprAmRtam dhyAnayogasya aSTAGgayogamadhye saptamo yogo dhyAnayogastasya kAlo'vasaro na vartate / kathaM ? hi-sphuTaM / ke te aSTAGgayogAH yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAbhyAnasamAdhayaH / iti / sammattaNANarahio abhavvajIvo hu mokkhaparimukko / saMsArasuhe surado Na hu kAlo bhaNai mANassa // 74 // samyaktvajJAnarahitaH abhavyajIvo hi mokSaparimuktaH / saMsArasukhe surataH na hi kAlo bhaNati dhyAnasya / / 74 // (sammattaNANarahio ) samyaktvarahito mithyAdRSTiH, jJAnarahito'jJAno mUDhajIvo bahirAtmA / ( abhavyajIvo hu mokkhaparimukko ) abhavyajIvo ratnatrayasyAyogyo laukAdiko mokSaparimuktaH tasya kadAcidapi karmayo na bhaviSyati sa na setsyati kaMkaTUkamudgavat / ( saMsArasuhe surado ) saMsArasukhe vanitAyonimathanasukhe, surataH suSThu atizayena rataH tatparaH / ( Na hU kAlo bhaNai jhANassa ) eva doSaduSTo bhaNati bUte, kiM bhaNati ? dhyAnasya kAlo na bhavati / kathaM ? hu-suttN|.. se kaluSita honeke kAraNa zuddhabhAva se bhraSTa haiM-AtmadhyAna se vimukha haiN| aise jIva apanI puruSArtha honatA ko chipAne ke liye kahate haiM ki yaha dhyAna ke yogya samaya nahIM hai / / 74 / / Age aura bhI isI bAtako spaSTa karate haiM gAthArtha-jo samyaktva tathA samyagjJAna se rahita hai, jise kabhI mokSa honA nahIM hai, tathA jo saMsAra sambandhI sukha meM atyanta rata hai aisA abhavya jova ho kahatA hai ki yaha dhyAna kA samaya nahIM hai arthAt isa samaya dhyAna nahIM ho sakatA // 4 // .. vizeSArtha-mokSa kI yogyatA se rahita, saMsAra sukha meM Asakta mithyAdRSTi evaM mithyAjJAnI abhavya jIva hI aisA kahate haiM ki yaha dhyAna kA kAla nahIM hai-isa samaya dhyAna nahIM ho sakatA parantu samyagdRSTi, samyagjJAnI, mokSa prApti ko yogyatA rakhane vAle aura saMsAra sukha se virakta rahane vAle puruSa aisA nahIM kahate ki yaha dhyAna kA kAla nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 . SaTprAbhRte . [6. 75paMcasu mahavvadesu ya paMcasu samidosu tIsu guttos / jo mUDho aNNANI Na hu kAlo bhaNaI mANassa // 75 // paJcasu mahAvratesu ya paJcasu samitiSu tisRSu guptiSu / yo mUDhaH ajJAnI na hi kAlo bhaNati dhyAnasya / / 75 // (paMcasu mahavvadesu ya) paMcasu mahAvrateSu ca prANAtipAtamRSAvAdastainyamaithunaparigrahasarvathAparityAgo mahAnatamucyate eteSu paMcasu mahAvrateSu yo mUDhazcAritramohabalavattaraH / cakArAdaNavratAnAmapi apratipAlako rAtribhojananiyamarahitaH carmajalavRtatailarAmaThAsvAdana 'rataH (paMcasu samidIsu tIsu guttIsu) IryAsamitiH-karacatuSTayaM mArgamavalokya gamanaM, bhASAsamitiH-AgamAviruddhabhASaNaM, eSaNAsamitiH-pUrvoktaSaTcatvAriMzaddoSarahitAhAragrahaNaM, AdAnanikSepaNAsamitiH--jJAnopakaraNazaucopakaraNAnAM pUrva dRSTvA pazcAnmayUrapicchaiH pratilekhya grahaNaM visarjana ca AdAnanikSe gAthArtha-jo pAMca mahAvratoM, pAMca samitiyoM tathA tIna guptiyoM ke viSaya meM mUDha hai tathA ajJAnI hai vahI kahatA hai ki yaha dhyAna kA kAla nahIM hai arthAt isa samaya dhyAna nahIM ho sakatA // 75 / / vizeSArtha-hiMsA, jhUTha, coro, maithuna aura parigraha ina pA~ca pApoMkA sarvathA tyAga karanA mahAvrata hai / ye ahiMsA mahAvata Adike bhedase pAMca haiM jo ina pAMcoM mahAvratoMmeM mUDha hai arthAt atyanta balavAn cAritra mohake udaya se jo mahAvrata dhAraNa karane meM asamartha hai / cakAra se yaha bhI sUcita hotA hai ki jo aNuvratoM kA bhI pAlana nahIM karatA hai, rAtribhojana ke tyAgakA jisake niyama nahIM hai tathA camar3e ke pAtra meM rakhe hue jala, ghI, taila aura hIMga ke khAne se jo Asakta hai| cAra hAtha pramANa mArga dekhakara calanA IryAsamiti hai, Agama ke aviruddha vacana bolanA bhASAsamiti hai, pUrvokta chayAlIsa doSoMse rahita AhAra grahaNa karanA eSaNAsamiti hai, jJAna tathA zauca ke upakaraNoM ko pahale dekhakara pIche mayUra ko pichI se parimArjana kara uThAnA rakhanA AdAnanikSepaNa samiti hai, tathA malamUtrAdi kA lokase aviruddha evaM jIva rahita sthAna meM chor3anA pratiSThApanasamiti hai| jo ina pA~coM samitiyoM meM mUDha hai arthAt viveka se zUnya hai tathA jo manogupti vacanagupti aura kAyagupti ke pAlana karane meM mUDha hai sAtha hI ajJAnI arthAt jinAgama se bahirbhUta hai vahI aisA kahatA hai ki yaha 1. svAdana maThaH m0| For Personal & Private Use Only Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 76 ] mokSaprAbhRtam 651 paNAsamitiH, pratiSThApanAsamitiH-malamUtrazarIrAdikasyAviruddhanirjantupradeze visarjanaM etAsu paMcasu samitiSu yo mUDho nirvivekaH / tisRSu guptiSu manoguptivAgguptikAyaguptiSu / ( jo mUDho aNNANI ) yaH pumAn mUDhA niviveko'jJAnI jinasUtrabahibhUtaH / (Na hu kAlo bhaNai jhANassa )na vidyate hu-sphuTaM, ko'sau ? kAlo'vasaraH, dhyAnasya saptamayogasya, evaM bhaNati brUte / bharahe dussamakAle dhammajjhANaM havei sAhussa / taM appasahAvaThide Na hu maNNai so vi aNNANo // 76 // bharate duHSamakAle dharmyadhyAnaM bhavati sAdhoH / tadAtmasvabhAvasthite na hi manyate so'pi ajJAnI / / 76 / / ( bharahe dussamakAle ) bharahe-bharatakSetre bhAratavarSe, duHSame kAle paMcamakAle kalikAlAparanAmni kAle / (dhammajjhANaM havei sAhussa ) dharmadhyAnaM bhavati sAdhodigambarasya muneH / (taM appasahAvaThide ) taddharmadhyAnaM AtmasvabhAvasthite AtmabhAvanAtanmaye munI bhavati / (Na humaNNai so vi aNNANo) na manyate nAGgIkaroti so'pi pumAn pApIyAn ajJAnI jinasUtrabAhyaH / dhyAna kA samaya nahIM hai| isake viparIta jo pAMca mahAvrata, pA~ca samiti tathA tIna guptiyoMkA pAlana karane vAlA aura jinAgamakA pAThI-samyajJAnI hai vaha aisA nahIM kahatA ki yaha dhyAnakA samaya nahIM hai // 7 // gAthArtha-bharata kSetrameM duHSamanAmaka paJcama kAla meM muni ke dharmyadhyAna hotA hai tathA vaha dhaya'dhyAna Atma svabhAva meM sthita sAdhu ke hotA hai aisA jo nahIM mAnatA vaha ajJAno hai / / 76 / / . .. vizeSArtha-bharata kSetra meM krama krama se utsarpiNI aura apasarpiNo ke chaha kAloM kA parivartana hotA rahatA hai| isa samaya yahA~ duHSamA nAmakA apasapiNI kA pAMcavA~ kAla cala rahA hai / yaha Thoka hai ki isa samaya yahA~ mokSamArga kA pracalana nahIM hai arthAt isa kAla kA utpanna huA manuSya mokSa prApta nahIM kara sakatA tathApi dharmyadhyAna kA niSedha nahIM hai jo muni isa samaya kI Atma bhAvanA se tanmaya hai use dharmyadhyAna ho sakatA hai aisA jo nahIM mAnatA hai vaha puruSa pApo, ajJAnI tathA jinAgama ke zAna se rahita hai / / 7 / / For Personal & Private Use Only Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 SaTnAbhRte [6. 77ajja vi tirayaNasuddhA appA jhAevi lahahi iMdattaM / loyaMtiyadevattaM tattha cuA Nidi jaMti // 77 // adyApi triratlazuddhA AtmAnaM dhyAtvA labhante indratvam / lokAntikadevatvaM tataH cyutvA nirvANaM yAnti // 7 // ( ajja vi tirayaNasuddhA ) adyApi paMcamakAlotpannAH samanaskAH paMcendriyA uttamakulAdisAmagrIprAptA vairAgyeNa gRhItadIkSAstriratnazuddhAH samyaktvajJAnacAritranirmalA vartanta eva, ye kathayanti mahAvatino na vidyante te nAstikA jinasUtrabAhyA te jJAtavyAH Asanna bhavyAH kiM kurvanti ? (appA jhAevi lahahi iMdattaM ) AtmAnaM dhyAtvA bhAvayitvA labhante indratvaM zakrapadaM / na kevalamindratvaM labhante, (loyaMtiyadevattaM ) kecidalpazrutA api sAdhava AtmabhAvanAvalena lokAntikatvaM labhante paMcamasvargasyAnte paryantapradezeSu teSAM vimAnAni santi, tatra bhavA lokAntikAH suramunayazca kaghyante, te svarga sthitA api brahmacarya pratipAlayanti-strIrahitA bhavanti, tIrthaMkarasambodhanakAle matyalokamAgacchanti athavA svasthAnamevAvatiSThante / gAthArtha-Aja bhI ratnatrayase zuddhatA ko prApta hue manuSya AtmA kA dhyAna kara indra pada tathA lokAntika devoMke padako prApta hote haiM aura vahA~ se cyuta hokara nirvANako prApta hote haiM // 77 // vizeSArtha-Aja bhI paJcama kAla meM utpanna sainI paJcendriya jIva uttama kula Adi sAmagrI ko prApta hokara vairAgya vaza dIkSA dhAraNa karate haiM tathA ratnatraya se zuddha rahate haiM arthAt nirdoSa samyagdarzana, samyagjJAna ora samyakcAritra ke dhArake rahate ho haiN| jo kahate haiM ki isa samaya mahAvratI nahIM haiM ve nAstika haiM unheM jinazAsana se bAhya jAnanA caahiye| ratnatraya kI zuddhatA ko prApta hue nikaTa bhavya jIva Aja bhI isa paMcama kAlake samaya bhI indrapada ko prApta hote haiN| na kevala indratva padako hI prApta hote haiM kintu kitane ho muni alpazruta ke jJAtA hokara bhI Atma bhAvanA ke bala se laukAntika devoMkA pada prApta karate haiN| paJcama svarga ke anta meM antima pradezoM meM lokAntika devoM ke vimAna haiM unameM utpanna hone se ve laukAntika kahalAte haiM inheM suramuni-devarSi bhI kahate haiM ve svarga meM sthita rahate hue bhI brahmacarya kA pAlana karate haiM-strI se rahita hote haiM aura tIrthaMkaroM ko sambodhane ke samaya manuSya loka meM Ate haiM anyathA apane sthAna meM hI sthita rahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 78 ] mokSaprAbhRtam caturlakSAH sahasrANi sapta caiva zatASTakaM / vizatirmelitA ete budhairlokAntikA matAH // 1 // " sArasvatyAdityavanhyaruNagardatoyatuSitAvyAbAdhAriSTAzca" iti teSAM aSTo jAtayaH / tathA teSAM SoDazajAtayazca vartante / sArasvatAdityAntare agnyAbhasUryAbhAH / Adityavanhimadhye candrAbhasatyAbhAH / vanhyaruNAntare zreyaskara kSemaMkarAH / aruNa daMtoyamadhya vRSabhoSTrakAmacarAH / gardatoya tuSitAntare nirvANarajodigantarakSitA: / tuSitAvyAvAghamadhye AtmarakSita sarva rakSitAH / avyAbAdhAriSTAntare mahadvasavaH / ariSTasArasvatAntare azvavizvAH / ( tattha cuA Nivvudi jaMti ) tasmAcyutA nirvRti nirvANaM yAnti gacchanti sarve'pi pUrvadhAriNa ekaM garbhavAsaM gRhItvA mokSaM prApnuvanti / je pAvamohiyamaI liMga ghettUNa jiNavaradANaM / 'pAvaM kuNati pAvA te cattA mokkhamaggami // 78 // ye pApamohitamatayaH liGgaM gRhItvA jinavarendrANAm / pApaM kurvanti pApAH te tyaktA mokSamArge // 78 // 653 caturlakSA - vidvAnoM ne samasta laukAntika devoMkA pramANa cAra lAkha sAta hajAra AThasau bIsa mAnA hai / " sArasvatAdityavanhyaruNa gardatoya tuSitAvyAbAdhAriSTAzca" tatvArtha sUtra ke isa sUtra meM unakI ATha jAtiyA~ batalAI gaI haiM / athavA unakI solaha jAtiyA~ bhI hotI haiN| sArasvata aura Aditya ke madhya meM agnyAbha aura sUryAbha rahate haiM / Aditya aura vahnike madhya meM candramA tathA satyAbhameM rahate haiM / vahni aura aruNake bIca meM zreya -- skara tathA kSemaMkara rahate haiM / aruNa aura gardatoya ke madhya meM vRSabhoSTra aura kAmacara rahate haiM / gardatoya aura tuSita ke bIca meM nirvANaraja aura diganta rakSita rahate haiM / tuSita aura avyAvAdha ke madhya meM Atma rakSita aura sarva rakSita rahate haiM / avyAbAdha aura ariSTa ke madhya meM marud tathA vasu rahate haiM / tathA ariSTa aura sAra svata ke madhya meM azva aura vizva rahate haiM / ye laukAntika deva vahA~ se cyuta hokara niyama se nirvANa ko prApta hote haiN| sabhI pUrvake dhArI hote haiM aura eka garbhavAsa grahaNa kara mokSa prApta kara lete haiM / bhAvArtha - jo pApa se mohita buddhi manuSya, jinendra devakA liGga dhAraNa kara pApa karate haiM ve pApI mokSa mArga se patita haiM // 78 // For Personal & Private Use Only Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 SaTnAbhRte [ 6. 79 (je pAvamohiyamaI ) ye munayaH pApamohitamatayaH pApena brahmacaryabhaMgapratyAkhyAnabhaMjanAdinA mohitA lobhaM prApitAH paapmohitmtyH| ( liMga ghettaNa jiNavaridANaM) liMgaM cinhaM mudrAM nagnatvaM vastramAtropetakSullakatvaM ca cakravartiligaM, ghettUNa gRhItvA dhRtvA, jinavarendrANAM tIrthakaraparamadevAnAM / ( pAvaM kuNaMti pAvA ) pApaM brahmacaryabhaMgAdikaM kurvantipApAnipApamUrtayaH pAparUpAH / ( te cattA mokkhamaggammi) te jinaliMgopajovinaH tyaktAH patitA mokSamArgAdityarthaH / uktaM ca anyaliMgakRtaM pApaM jinaliMgena mucyate / jinaliMgakRtaM pApaM vajralepo bhaviSyati // 1 // je paMcacelasattA gaMthaggAhIya jaaynnaasolaa| AdhAkammammi rayA te cattA mokkhamaggammi // 79 // ye paJcacelasaktAH granthagrAhiNaH yaacnshiilaaH| . adhaHkarmaNi ratAH te tyaktAH mokSamArge // 79|| (je paMcacelasattA ) ye munayaH paMcacelasaktAH paMcavidhavastralaMpaTA aMDajavuDaja-valkaja--carmaja-romajapaMcaprakAravastreSvanyatamaM vastraprakAraM paridadhatyupadadhati c| ( gaMthaggAhIya jAyaNAsIlA ) granthagrAhiNo rikthasvIkAriNaH, yAcanAzIlAH vizeSArtha-jo brahmacarya bhaMga tathA pratyAkhyAna bhaMga Adi pApoMse mohita buddhi hokara jinendra devakA liGga arthAt nagna digambara mudrA aura cakravartI kA pada arthAt vastramAtra parigraha ke dhAraka kSullaka kA pada grahaNa karake bhI pApa karate haiM brahmacarya bhaGga Adi pApa kara baiThate haiM ve pApI haiM tathA mokSamArga se patita haiN| jaisA ki kahA hai___ anyaliGga-anya liGgase kiyA pApa jinaliGga se chUTatA hai aura jinaliGga ke dvArA kiyA huA pApa vajralepa hotA hai / / 78 // gAthArtha-jo pAMca prakAra ke vastroM meM Asakta haiM, parigraha ko grahaNa karane vAle haiM, yAcanA karate haiM tathA adyaH karma-nindya karma meM rata haiM ve muni mokSamArga se patita haiN| vizeSArtha-aNDaja, buNDaja, valkaja, carmaja aura homaja ke bhedase vastrake pAMca bheda haiN| jo muni ina pAMca prakAra ke vastroM meM se kisI eka vastra meM Asakta haiM, kisI kAja se dhana svIkRta karate haiM, yAcanA karanA jinakA svabhAva par3a gayA hai aura jo adhaH karma meM nindyakama meM rata haiM ve For Personal & Private Use Only Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.80] mokSaprAmRtam svabhAvena yAJcAparA jinamudrAM pradazyaM dhanaM yAcante mAtaraM pradazya bhATI gRhaNanti ttsmaanaaH| ( ASAkammammi rayA) AdhAkarmaNi adhaHkarmaNi nindyakarmaNi upavizya bhojanaM kArayitvA bhuMjate ye te'dhaHkarmaratA ityucyante / ( te cattA moksamaggammi ) te munayastyaktAH patitA mokSamArgAditi bhAvArthaH / nigaMtha mohamukkA bAvIsapaharIsahA jiyksaayaa| pAvAraMbhavimukkA te gahiyA mokkhamaggammi // 8 // nirgrantha mohamuktA dvAviMzatiparISahA jitakaSAyAH / pApArambhavimuktAH te gRhItA mokSamArge // 8 // ( niggaMtha ) nigranthAH parigraharahitAH ( mohamukkA ) mohamuktAH putramitrakalatrAdisneharahitAH / ( bAvIhaparIsahA ) dvAviMzatiparISahA dvAviMzatiparISahasahanazIlAH / (jiyakasAyA ) krodhmaanmaayaalobhkssaayrhitaaH| ( pAvAraMbhavimukkA ) pApAraMbhebhyo vimuktA rahitA hiMsAdipaMcapAtakavihInAH sevaakRssivaannijyaadipraannaatipaathetubhuutaarmbhrhitaaH| (te gahiyA mokkhamaggammi) te gRhItA aGgIkRtA, mokSamArge ratnatrayalakSaNe / muni mokSamArga se tyakta haiM chUTe hue haiM arthAt patita haiM / jo muni jina mudrAko dikhAkara dhana kI yAcanA karate haiM ve mAtA ko dikhA kara bhAr3A grahaNa karane vAloM ke samAna haiM / / 79 / / .: gAthArya-jo parigraha se rahita haiM putra mitra strI Adi ke sneha se rahita haiM, bAIsa parISahoM ko sahana karane vAle haiM, kaSAyoM ko jItane vAle haiM tathA pApa aura Arambha se dUra haiM ve mokSamArga meM aGgIkRta haiN| vizeSArtha-jo nirgrantha haiM arthAt parigraha se rahita haiM, mohamukta haiM arthAt putra mitra tathA strI Adi ke sneha se rahita haiM, jina paroSaha haiM arthAt kSudhA tRSA Adi bAIsa paroSahoM ko sahana karane vAle haiM, jinakaSAya haiM arthAt krodha, mAna, mAyA, lobha, kaSAya ko jItane vAle haiM aura pApArambha vimukta haiM arthAt hiMsAdi pApoM aura sevA kRSi Adi ArambhoM se rahita haiM ve mokSamArga meM gRhIta haiM arthAt unheM mokSamArga meM praviSTa mAnA gayA hai . . . . For Personal & Private Use Only Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte uddhaddhamajhaloe kaI majjhaM Na ahayamegAgI / iya bhAvaNAe joI pAvaMti hu sAsayaM sokkhaM // 81 // UrdhvAdhomadhyaloke kecit mama na ahaMkamekAkI / iti bhAvanayA yoginaH prApnuvanti hi zAzvataM saukhyam // 81 // ( uddhaddhamajjhaloe ) Urdhvaloke'gholoke madhyaloke / ( keI majjhaM Na aha - megAgI ) kecijjIvA mama na vartante, ahakaM ahaM ekAkI eka eva varte / ( iya bhAvaNAe joI ) iti bhAvanayA yogino munayaH / ( pArvatihu sAsayaM sokkhaM ) prAptuvanti labhante hu--sphuTaM zAzvataM saukhyaM avinazvaraM paramanirvANasukhaM / ThANa iti pAThe zAzvataM avinazvaraM sthAnaM mokSaM prApnuvantIti sambandhaH / devagurUNaM bhattA NivveyaparaMparA vicitaMtA / jhANarayA sucaritA te gahiyA mokkhamaggami // 82 // devagurUNAM bhaktAH nirvedaparamparAM vicintayantaH / dhyAnaratAH sucaritrAH te gRhItA mokSamArge ||82|| (devagurUNaM bhattA) devAnAmaSTAdazadoSarahitAnAmindrAdipUjitAnAM paMcakalyANa -- prAptAnAM aSTamahAprAtihAryazobhitAnAM saMsArasamudra nistArakANAM bhavyakamalabodhamArtaNDAnAmityAdyanantaguNa gariSThAnAmarhaddevAnAM tathA gurUNAM nigraM nyAcAryavaryANAM 656. gAthArtha - 'Urdhva madhya aura adholoka meM koI jIva mere nahIM haiM meM akelA hI hU~' isa prakAra kI bhAvanA se yogI zAzvata - avinAzI sukhako prApta hote haiM // 81 // [ 6. 81-82 vizeSArtha -- Urdhvaloka, madhyaloka aura adholoka meM koI bhI jIva mere nahIM haiM - merA kisI ke sAtha svAmitva nahIM hai meM akelA hI hU~mere prati kisIkA svAmitva nahIM hai isa prakAra kI bhAvanA se yogI zAzvata sukha - avinazvara parama nirvANa sukhako prApta hote haiM / 'sAsa sokkhaM' ke badale kahIM 'sAsayaM ThANaM' pATha hai usakA artha avinAzI mokSasthAna ko prApta hote haiM aisA samajhanA cAhiye ||81 || gAthArtha - jo deva aura guruke bhakta haiM, vairAgya kI paramparAkA vicAra karate rahate haiM, dhyAna meM tatpara rahate haiM tathA zobhana - nirdoSa AcAra kA pAlana karate haiM ve mokSamArga meM ajIkRta haiM // 82 // | vizeSArtha - jo aThAraha doSoM se rahita, indrAdi ke dvArA pUjita, paJcakalyANakA ko prApta ATha mahAprAtihAryoM se zobhita saMsAra samudra se pAra karanevAle, bhavya rUpI kamaloM ko vikasita karane ke liye sUrya tathA For Personal & Private Use Only Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.82] mokSaprAbhRtam 657 zAstrasamudrapAragANAM samyagdarzanazAnacAritrapavitragAtrANAM strIvivarjitAnAM vivAhAdipApArambhavivarjitAnAM kSatradvijavaizyaazvavRSabhagajavarkarAdijIvAnAmamArakANAM madhulipta vanitAbhagAnAsvAdakAlaM sautrAmaNimadyAnAmapAyakAnAM govaghaM kRtvA saMvatsare mAtRbhaginyAdibhogAlampaTAnAM bhavyajIvasaMbodhane mAtRpitRvRddhitopadezakAnAM pApaghaTAgrAhakANAM, kRSyAdisAvadyakarmarahitAnAM prAsukaparagRhayogyabhojanabhojakAnAM avarNalopakAnAmatucchiSTabhuktigrahaNamArgANAM ityAdiguNagaNagariSThAnAM jagadiSTAnAM gurUNAM ye bhaktAH pAcapaMkajamadhulihaH devagurUNAM bhaktA ityucyante (NibveyaparaMparA vicitaMtA ) nirvedaH saMsArazarIrabhogavirAgatA tasya paraMparA nAnAvidhopadezastAM vizeSeNa cintayantaH paryAlocayantaH narakAdigatigartapAtipAtakabhayabhItamUrtayaH / (mANarayA sucarittA) ghyAne dharmyazukladhyAnadvaye ratAstatparAH, sucAritrAH zobhanAcArAH / (te gahiyA moksamaggammi) te bhavyavarapuNDarIkA gRhItA aGgIkRtA mokSamArga iti / . inheM Adi lekara ananta guNoMse atizaya zreSTha arhanta devakA aura nirgrantha AcAryoM meM zreSTha, zAstra samudra ke pAragAmI, samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrase pavitra zarIra, strI se rahita, vivAha Adi pApake AraMbhoM se rahita kSatriya, brAhmaNa aura vaizya, ghor3A, baila, hAthI tathA bakarA Adi jIvoM ko nahIM mArane vAle, madhuse lipta strI ke bhagakA svAda nahIM lenevAle, sautrAmaNi nAmaka yajJa meM madirA ko nahIM pIne vAle, govadha karake saMvatsara nAmaka yajJa meM mAtA bahina Adi ke bhoga meM alampaTa, bhavyajIvoM ke saMbodhana karane meM mAtA pitA ke samAna hitakA upadeza denevAle, pApa samUha ko grahaNa nahIM karane vAle, khetI Adi pApa kAryoM se rahita. dUsaroM ke gharameM yogya prAsuka AhAra kA bhojana karane vAle, brAhmaNAdi ..varNoMkA lopa nahIM karane vAle, jaMThe bhojana ko grahaNa karane ke mArga se rahita, ityAdi guNoMke samUha se zreSTha tathA jagat ke liye iSTa guruoM ke bhakta haiM:-unake caraNa kamaloM meM bhramara banakara rahate haiM jo saMsAra zarIra aura bhogoM se virAgatA rUpa nirveda kI paramparA kA vizeSa rUpa se vicAra karate haiM, jo narakAdi gati rUpa garta meM girAne vAle pApoM se bhayabhIta rahate haiM, dhaya'dhyAna aura zukladhyAna meM tatpara rahate hai tathA sucAritra haiM arthAt nirdoSa AcAra kA pAlana karate haiM ve zreSTha bhavya jIva mokSamArga meM baGgIkRta haiM arthAt mokSamArga meM vicaraNa karane baa2|| For Personal & Private Use Only Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhUte cchiNAyassa evaM appA appammi appaNe surado / so hodi hu sucarito joI so lahai NivvANaM // 83 // nizcayanayasyevaM AtmA''tmani Atmane surataH / sabhavati hi sucaritra : yogI sa labhate nirvANam ||83|| ( NicchayaNayassa ) evaM nizcayanasyaivamabhiprAyaH / ( evaM ) kathamiti cet ? ( appA appammi appaNe surado ) AtmA kartA, AtmanyadhikaraNabhUte . Atmane AtmArthamiti saMpradAne tAdayaMcaturthI, suSThu atizayenAlaukikaprakAreNa rataH tanmayIbhUta ekalolIbhAvaM gataH / ( so hodi ha sucarito ) sa AtmA bhavati kathaMbhUta bhavati sucaritraH nizcayacAritraH / ( joI so lahai NivvANaM ) yogI dhyAnavAn pumAn labhate prApnoti, kiM tat ? nirvANaM paramasukhaM mokSamiti, athavA yogIzo yoginAM dhyAninAmIzaH svAmI nirvANaM labhate iti sambandhaH / 658 purisAyAro appA joI varaNANa daMsaNasamaggo / jo zAyadi so joI pAvaharo bhavadi NidvaMdo // 84 // puruSAkAra AtmA yogI varajJAnadarzanasamagraH / yo dhyAyati sa yogI pApaharo bhavati nirdvandvaH // 84 // [ 6.83-84 gAthArtha - nizcaya kA aisA abhiprAya hai ki jo AtmA AtmA ke liye AtmA meM tanmayIbhAva ko prApta hai vahI sacAritra - uttama cAritra hai / isa cAritra ko dhAraNa karane vAlA yogI nirvANa ko prApta hotA hai // 83 // vizeSArtha - nizcayanayake anusAra samyak cAritrakA svarUpa nirUpaNa karate hue kahA hai ki jo AtmA AtmA ke liye AtmA meM sukha hai arthAt alaukika prakAra se tanmayI bhAvako prApta hai vaha AtmA sucAritranizcayacAritra | nizcayanaya guNaguNI ke bhedako bhI svIkRta nahIM karatA isaliye yahA~ AtmA aura cAritra meM guNI tathA guNa kA bheda na kara AtmA ke liye hI sucAritra kaha diyA hai / jisa yogI ko aisA sucAritra prApta ho gayA hai vaha niyama se nirvANa ko prApta karatA hai athavA 'joI so' kI saMskRta chAyA 'yogIza: ' hai isa pakSa meM nizcayacAritra kA dhAraka yogIza nirvANa ko prApta artha hotA hai ki vaha hotA hai // 83 // gAthArtha - puruSAkAra arthAt manuSya zarIra meM sthita jo AtmA, yogI banakara utkRSTa jJAna aura darzana se pUrNa hotA huA AtmA kA dhyAna karatA hai, vaha pApoM ko harane vAlA tathA nirdvandva hotA hai // 84 // For Personal & Private Use Only Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 85] mokSaprAmRtam (purisAyAro appA ) puruSasya narasyAkAra AkRtiryasya sa puruSAkAraH, evaM guNa viziSTaH kaH ? AtmA cetanasvabhAvo jIvatatvaM, (joI varaNANadaMsagasamaggo) yogI muniH, ityanena gRhasthasya mokSaM truvANAH sitapaTAH pratyuktA bhavanti / varajJAnadarzanasamagraH kevalajJAnakevaladarzanaparipUrNaH / ityanenAcaitanyamAtmAnaM manyamAnAH kapilAH zunakA iva nirAkRtAH / ( so jhAyadi so jo joI ) evaM guNaviziSTamAtmAnaM yo muniyA'yati sa yogo dhyAnI bhavati / anyazcArvAko nAstiko yoginAmA / evaM sthAne matAntarAzrayeNa vyAkhyAnaM kartavyamiti bhAvaH / ( pAvaharo bhavati NiiMdo ) pApaharastriSaSThiprakRtivicchedako bhavati ghAtisaMghAtaghAtakaH syAt, nirdvandvaH samavasaraNAgataparasparavirodhijantukalahaniSedhaka ityarthaH / evaM jiNehi kahiyaM savaNANaM sAvayANa puNa puNasu / saMsAraviNAsayaraM siddhiyaraM kAraNaM paramaM // 45 // etat jinaH kathitaM zravaNAnAM zrAvakANAM punaH punH| saMsAravinAzakaraM siddhikaraM kAraNaM paramam // 85 / / vizeSArtha-yadyapi jIvatva sAmAnya kI apekSA cAroM gatike jIva samAna haiM parantu mokSa kA adhikArI vahI jIva hai jo vartamAna meM manuSyAkAra pariNamana kara rahA hai| isI prakAra manuSyatva sAmAnya kI apekSA gRhastha aura yogI samAna hai parantu mokSakA adhikArI yogI hI hai gRhastha nahIM hai| isa kathana se 'gRhastha ko mokSa hotA hai| aisA kathana karane vAle zvetAmbaroM kA nirAkaraNa ho jAtA hai| yadyapi yogitva sAmAnya kI apekSA yogo aura arahanta bhagavAn samAna haiM tathApi mokSake adhikArI vahI yogI haiM jo utkRSTa jJAna aura darzana se paripUrNa haiM arthAt * arahanta avasthA ko prApta haiN| isa kathana se AtmAko acetana mAnane vAle sAMkhyoM kA nirAkaraNa ho jAtA hai| isa prakAra kI vizeSatAoM se yukta hokara jo yogo arthAt dhyAnI banatA hai vaha pApahara arthAt vesaTha prakRtiyoM kA kSaya karane vAlA hotA hai tathA nirdvandva hotA hai arthAt samavazaraNa meM Agata paraspara virodhI jIvoMko kalaha ko dUra karane vAlA hotA hai / / 84 // gAthArya-isa prakAra jinendra bhagavAn ke dvArA bAra bAra kahe hue vacana muniyoM tathA zrAvakoM ke saMsAra ko naSTa karane vAle tathA siddhi ko prApta karAne vAle utkRSTa kAraNa svarUpa hai / / 85 // For Personal & Private Use Only Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTpAmate (eyaM jiNehi kahiyaM ) etaddhAtisaMghAtapAtanAdikaM phalaM AtmadhyAnasya, jinaH sarvajJaH kathitaM pramANabhUtavacanaiH pratipAditaM / (savaNANaM sAvayANa puNa puNasu) zravaNAnAM digambarANAM mahAmunyaparasaMjJAnAmRSINAmiti, na . kevalaM zravaNAnAM zrAvakANAM sadRSTInAmupAsakAnAM ca yataste dIkSAyogyA dhyAnAdhikAriNo dezavratAH santa AtmabhAvanAparAH saMsAraviraktacittA ArakSakagRhItacauravat gRhaparityAgaparihAramanasaH SoDazAnyatamasvargagAminaH / punaH punaH bhaNitaM tatvajJAnavijJAnAthaM ca / ( saMsAraviNAsayaraM) sarvazavItarAgavacanamidaM kathaMbhUtaM ? saMsAravinAzakaraM mokSapradAyakaM / ( siddhiyaraM ) AtmopalabdhikaraM / ( kAraNaM) hetubhUtaM / (paramaM) utkRSTaM upadezAnAmupadezottamaM / gahiUNa ya sammattaM suNimmalaM suragirIva NikkaM / taM mANe mAijjai sAvaya dukkhakkhayaTThAe // 86 // gRhItvA ca samyaktvaM sunimalaM suragiririva niSkampama / tad dhyAne dhyAyate zrAvaka ! duHkhakSayArthe / / 86 / / (gahiUNa ya sammattaM ) gRhItvA ca samyaktvaM samyagdarzanaM tatvArthazraddhAnalakSaNaM / ( sunimmalaM suragirIva nikkaMpaM ) sunimmalaM-suSThu atizayena nirmala niraticAraM vizeSArtha-ghAtikarmoM ke samUha ko naSTa karanA Adi AtmadhyAna kA phala hai aisA jinendra sarvajJa devane pramANa bhUta vacanoM dvArA mahAmuni isa dUsare nAmako dhAraNa karane vAle digambara RSiyoM tathA samyagdRSTi zrAvakoMke liye bArabAra kahA hai| muni dokSAko yogyatA rakhanevAle gRhastha bhI dhyAna ke adhikArI haiN| kyoMki AtmA kI bhAvanA meM tatpara rahane vAle gRhastha bho dezavratI hote hue saMsAra se virakta citta rahate haiM / kotavAla ke dvArA pakar3e hue cora ke samAna ve apane gRhasthAzrama kI gardA karate haiM gRha chor3ane kI icchA rakhate haiM aise zrAvaka bho mara kara solaha svargoM meM se kisI svarga ko prApta hote haiN| sarvajJa vItarAga devakA yaha vacana saMsAra kA vinAza karane vAlA hai tathA AtmA ko upalabdhi karane kA zreSTha kAraNa hai // 85 / / gAthArya he zrAvaka ! atyanta nirmala aura meruparvata ke samAna nizcala samyagdarzana ko grahaNa kara duHkhoMkA kSaya karane ke liye dhyAna meM usokA dhyAna kiyA jAtA hai / / 6 / / vizeSArtha-zrAvaka kA vAcyArtha samyagdRSTi upAsaka hai athavA 'zrAvayati dharma' 'jo dharma sunAve vaha zrAvaka hai' isa vyutpatti ke anusAra For Personal & Private Use Only Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.87 ] mokSaprAbhRtam zaMkAkAMkSAvicikitsAnyadRSTiprazaMsAsaMstavalakSaNAticArarahitaM / suragirivanmeruparvata iva niSkampaM calamalinatvarahitaM / ( taM zANe jhAijjai ) tajjinavacanaM samyaktvaM vA dhyAne dharmyadhyAnAvasare dAnapUjAdistavanamahApurANAdizAstrazravaNasAmAyikajinayAtrApratiSThAdiprastAve ghyAyate muhurmuhuzcintyate bhAvyate / ( sAvaya dukkhakkhayaTTAe) he zrAvaka samyagdRSTayupAsaka ! he mune ! ca, zrAvayati dharmamiti zrAvaka iti vyutpatteH, duHkhakSayArthe / 661 sammattaM jo jhAryAdi sammAiTThI havei so jIvo / sammattapariNado uNa khavei TuTukammANi // 87 // samyaktvaM yo dhyAyati samyagdRSTiH bhavati sa jIvaH / samyaktvapariNataH punaH kSayati duSTASTakarmANi ||87|| ( sammattaM jo zAyada ) samyaktvamanayaMmANikyaM yo jIvo dhyAyati cintayati punaH punarbhAvayati / ( sammAiTThI havei so jIvo ) samyagdRSTirbhavati sa Asanna - AcArya muni artha bhI ho sakatA hai ataH donoM ko sambodhana karate hue kahate haiM ki he samyagdRSTi upAsaka athavA he mune ! caturgati bhramaNa rUpa duHkha kA kSaya karane ke liye atyanta nirmala arthAt zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anya dRSTi prazaMsA, aura anyadRSTi saMstava ina pA~ca aticAroM se rahita tathA sumeru parvata ke samAna atyanta niSkampa arthAt cala malina Adi doSoM se rahita samyagdarzana ko grahaNa kara dhyAna ke samaya arthAt dharmyadhyAna ke kAla meM athavA dAna, pUjana, stavana, mahApurANAdi zAstroM ke zravaNa, sAmAyika, jina yAtrA tathA pratiSThA Adi ke avasara para bAra bAra usIkA dhyAna kiyA jAtA hai / dAna pUjA Adike samaya samyaktva ke bAra-bAra dhyAna karane kI preraNA denekA abhiprAya yaha hai ki ina sabako tU bhogopabhoga prApti ke nimitta to nahIM kara rahA hai kyoMki ina sabake karate hue midhyAdRSTi jIvakA abhiprAya bhogopabhoga kI prApti kA rahatA hai aura usake isa abhiprAya ke kAraNa usakI yaha saba kriyAe~ bandhakA kAraNa hotI haiM parantu samyagdRSTi jIva ina sabako karate hue AtmA ke kSAyaka bhAvako hI prApta karanekA abhiprAya rakhatA hai ataH bandhakA abhAva hokara duHkhakA kSaya hotA hai ||86 // gAthArtha - jo jIva samyaktva kA dhyAna karatA hai vaha samyagdRSTi ho jAtA hai aura samyaktva rUpa pariNata huA jIva duSTa ATha karmoMkA kSaya karatA hai // 87 // : For Personal & Private Use Only Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 SaTprAbhRte [ 6.88-89 bhavyajIvaH / ( sammattapariNado uNa ) samyaktvaratnaMpariNataH samyagdarzanamayIbhUtaH punaH / kiM bhavati ? ( khavei duTThaTThakammANi ) kSipate vinAzayati duSTAni duHkhadAyIni aSTakarmANi jJAnAvaraNAdIni / ki bahuNA bhaNieNaM je siddhA naravarA gae kAle / sijjhihahi je vi bhaviyA taM jANaha sammamAhappaM // 88 // ki bahunA bhaNitena ye siddhA naravarA gate kAle / setsyanti ye'pi bhavyAH tajjAnIta samyaktvamAhAtmyaM // 88 // ( ki bahuNA bhaNieNaM) ki vahunAM bhaNitena kiM pracureNa jalpitena na kimapItyAkSepaH / ( je siddhA naravarA gae kAle ) ye kiMcitsiddhA mukti gatA mokSaM prAptAH, naravarAH bhavyavarapuNDarIkA bharatasagararAmapANDavAdayaH, tatsarvaM samyaktvamAhAtmyaM jAnIta yUyamiti sambandhaH, gate kAle atIte kAle / ( sijjhihahi je vi. bhaviyA) setsyanti bhaviSyati kAle siddhi yAsyanti mokSaM prAyanti ye'pi bhavyAH / ( taM jANaha sammamAhappaM ) tajjAnIta samyaktvasya mAhAtmyaM prabhAvaM / te dhaNNA sukayatthA te sUrA te vi paMDiyA maNuyA / . sammattaM siddhiyaraM sivaNe vi Na mailiyaM jahi // 89 // te dhanyAH sukRtArthAH te zUrAH tepi paNDitA manujA / . samyaktvaM siddhikaraM svapne'pi nalinitaM yeH // 89 // vizeSArtha - samyaktva amUlya mANikya ke samAna hai jo jIvaM nirantara isakA dhyAna karatA hai vaha nikaTa bhavya jIva samyagdRSTi bana jAtA hai aura samyaktva rUpa pariNata huA jIva duHkhadAyI aSTakarmoM ko naSTa kara detA hai / karmakSaya kA prArambha samyagdarzana se hI hotA hai ataH pUrNa prayatna se sarva prathama use hI prApta karanekA prayatna karanA cAhiye || 87 // gAthArtha - adhika kahane se kyA ? atIta kAla meM jitane zreSTha puruSa siddha hue haiM aura bhaviSyatkAla meM jitane siddha hoMge una sabako tuma samyadarzanakA ho mAhAtmya jAno || 88|| vizeSArtha - - bAra bAra samyaktva ke mAhAtmya kA varNana karate hue AcArya mahArAja kahate haiM ki adhika kahane se kyA prayojana hai ? atIta kAla meM jitane bharata, sagara, rAma tathA pANDava Adi zreSTha bhavyajIva mokSako prApta hue haiM aura bhaviSya kAla meM jo mokSako prApta kareMge vaha samyagdarzana kA hI mAhAtmya hai aisA jAnanA cAhiye ||88|| gAthA - ve hI manuSya dhanya haiM, ve hI kRtakRtya haiM, ve hI zUravIra haiM, For Personal & Private Use Only Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 90 ] mokSaprAbhRtam 663 ( te ghaNNA sukayatthA ) te puruSA dhanyAH puNyavantaH, te puruSAH sukRtArthAH suSThu atizayena kRtArthAH kRtakRtyAH sAdhitacatuH puruSArthAH / ( te sUrA te vi paMDiyA maNuyA ) te puruSAH zUrAH subhaTAH pApakarma zatru vidhvaMsakatvAt, te puruSAH paNDitAH vidvAMsastArkikA api manujA mAnavA api santo devA ityarthaM / ( sammatta siddhiyaraM sivaNe viNa mailiyaM jehi ) samyaktvaM samyagdarzanaM, svapne'pi nidrAyAM, apizabdAjjAgradavasthAyAmapiH, yaiH puruSaH, samyaktvaM samyagdarzanaratnaM, na malinIkRtaM niraticAraM pratipAlitaM / kathaMbhUtaM samyaktvaM siddhiyaraM - siddhikaraM AtmopalabdhilakSaNamokSakArakamiti / taM sammatta siMhavaditaM jahA - tatsamyaktva kIdRzaM bhavati tadyathAhiMsArahie dhamme aTThArahadosavajjie deve / , niggaMthe pAvayaNe saddahaNaM hoi sammattaM // 90 // hiMsArahite dharme aSTAdaza doSavarjite deve / C nirgranthe prAvacane zraddhAnaM bhavati samyaktvam ||10|| ( hiMsArahie dhamme ) hiMsArahite dharme zraddhAnaM samyaktvaM bhavatIti sambandhaH, hiMsArahito dharmo jainadharmaH yatra dharme brAhmaNakSatriyavaizyazUdrAzvapazvAdiko jIvo vaSyate so'dhamaM iti tatvArtha: / ( aTThAraha dosavajjie deve ) aSTAdazadoSavarjite deve zraddhAnamiti sambandhaH / rudraH kila zRgAlazreSThinaH putraM bhakSitavAn tatra kSudhAdoSaH hiMsAdoSazca / brahmaNaH kamaNDalugrahaNAt pipAsAdoSaH, jIrNazarIratvAttasya aura ve hI paNDita haiM jinhoMne siddhi ko prApta karAne vAle samyaktva ko svapna meM bhI malina nahIM kiyA hai || 89|| vizeSArtha - yaha samyagdarzana hI siddhi arthAt svAtmIya labdhi rUpa mokSako prApta karAne vAlA hai isakI prApti atyanta durlabha hai / ise pAkara jinhoMne jAgRta avasthA kI to bAta hI judI hai svapna meM bhI kabhI malina nahIM kiyA hai aticAroM se dUSita nahIM kiyA hai ve hI puruSa dhanya haiMpuNyavAn haiM, ve hI atizaya kRtakRtya haiM - cAroM puruSArthoM ko sAdhane vAle haiM, ve hI zUravIra haiM - pApa karma rUpI zatruoM kA vidhvaMsa karane ke liye subhaTa haiM aura ve hI paNDita haiM mahAvidvAn tArkika haiM athavA manuSya hote hue bhI deva haiM / / 89 / / W vaha samyagdarzana kaisA hotA hai ? isakA varNana karate haiMgAvArtha - hiMsA rahita dharma, aThAraha doSoM se rahita deva aura nirgrantha guru meM jo zraddhA hai vaha samyagdarzana hai // 90 // For Personal & Private Use Only Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 SanAbhUte [6.90jarAvoSaH / gajacarmatva ? kaNThe kAlatvaM rudre rugdoSaH, sUrye pAdakuSThatvAdragdoSaH / dazAvatArasaMyuktatvAt kRSNe janmadoSaH vasudevadevakInandana tyAcca / trayANAmapi mRtyusadbhAvo veditavyaH / narakAsurabhayAnnaSTaH khalu zrImahAdevastatra mayadoSaH, brahmA daMDaM gharati, rudraH zUlaM khaNDaparazu pinAkaM dhanuzcetyAdikaM dhatte, viSNuzcakra sudarzana kaumodakI gadAM cetyAdikaM gRhaNAti tena trayANAmapi bhayasabhAvo budharavabuddhayate / sRSTikartRtvasaMhartRtvAdikastatra smayo madazca nizcIyate vipazcibhiH / rudraH pArva tImaDhuGge dharati jaTAmadhye gaMgAM cAdadhAti, brahmA vaziSThasya pitRtvAduvaMzIvalla. bhatvAt, viSNuH SoDazasahasragopIbhajate gopanAthasya duhitaraM ca, sUryo raNNAdevIM candro rohiNI ca bhukte tenaite rAgavanto'pi jJAtavyAH / brahmA gajAsura dveSTi, rudra vizeSArtha-hiMsA rahita dharmakI zraddhA karanA samyaktva hai / hiMsA.. rahita dharma jainadharma hai| jisa dharma meM brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zudra, manuSya tathA azva Adi pazuoM kA vadha kiyA jAtA hai vaha adharma hai / aThAraha doSoM se rahita devakA zraddhAna karanA so samyaktva hai| aThAraha doSoM se rahita deva yadi koI hai to vItarAga sarvajJa deva hI haiM unhIMkA zraddhAna karanA samyaktva hai| rudra ne zRgAla zreSThI ke putra kA bhakSaNa kiyA thA isaliye unameM kSudhA doSa tathA hiMsA kA doSa hai / brahmA kamaNDala grahaNa karate the isaliye unameM pyAsakA doSa tathA jIrNa zarIra hone se jarAkA doSa thA rudra ke gaja carmatva thA arthAt unake zarIra kA camaM phUlaMkara moTA hogayA thA aura kaNTha meM kAlApana thA isaliye roga nAmakA doSa thaa| sUrya ke paira meM kuSTha thA isaliye roga nAmakA doSa thaa| daza avatAroM se sahita hone athavA vasudeva aura devakI ke putra honeke kAraNa kRSNa meM janma nAmakA doSa thA mRtyu nAmakA doSa brahmA, rudra aura kRSNa tInoMke jAnanA caahiye| narakAsurake bhayase mahAdeva naSTa hue the isaliye unake bhaya thaa| brahmA daNDa dhAraNa karate haiM rudra zUla khaNDa parazu aura pinAka nAmake dhanuSa ko dhAraNa karate haiM, tathA viSNu sudarzana cakra tathA kaumodakI nAmakI gadA ityAdi zastroM ko dhAraNa karate haiM isaliye tInoM ke bhaya kA sadbhAva vidvAn svataH samajhate haiM / brahmA ko sRSTikartRtva kA tathA rudrako saMhartatva AdikA garva hai isaliye vidvAn unake mada nAmaka doSa kA nizcaya karate haiN| rudra pArvatI ko ardhAGga meM dhAraNa kiye haiM tathA gaGgA ko jaTAoM meM dhAraNa karate haiM brahmA vasiSTha ke pitA haiM tathA urvazI ke pati haiM / viSNu solaha hajAra gopiyoMkA tathA gopanApa ko putrI rAdhA kA For Personal & Private Use Only Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.90] mokSaprAmRtam stripuradAnavaM bhasmayati, viSNuH kasakezavANUrajarAsandhAn pinaSThi tenaite dveSavanto'pi jJAtavyAH / brahmA vaziSThamukhaM pazyati, rudrastu skanda nirIkSate, viSNu pradyamne snihmati tainete mohino'pi zAtavyAH / brahmaNaH sRSTicintA samutpannA rudrasya narakavaradAnAt viSNorjarAsandhazizupAlAdivadhe mahatI cintA samutpannA / tenaite cintAvato pi jJAtavyAH brahmA urvazyAM ramatte, rudraH pArvatI bhuMkte, viSNuH satyabhAmAdyAH krIDati tenaiteSuratidoSo'pi ghaTate / brahmA yoganidrAM karoti, rudraH kailAse zete girizanAmakatvAt, viSNurjalazAyIti kathyate tenaite pramIlAvanto'pi vijJeyAH nidrAdoSA ityrthH| rudro narakAya varaM datvA viSIdati ityAdi viSAdadoSo'pi sNgcchte| maithunAdiSu svedasadbhAvo'pi lokakalpitadevAnAmabhyUhyaH / khevastu saMgrA. mAdau / vismayastu rUpAdidarzane / ityAdi lokadevatAnAmaSTAdazApi doSAzcintanIyAH / sarvajJavItarAge tu kazcidapi doSo na vartate / uktaM ca sevana karate hai| sUrya eNAdevIkA aura candramA rohiNI devIkA upabhoga karatA hai isaliye ina sabako rAgI bhI jAnanA caahiye| brahmA gajAsura ke sAtha dveSa karate haiM, rudra tripura dAnavako bhasma karate haiM, viSNu kasa, keza, cANara aura jarAsandhako pIsa DAlate haiM isaliye ina sabako dveSa se rahita bhI jAnanA cAhiye / brahmA vasiSTha kA mukha dekhate haiM, rudra skanda-kArtikeya ko dekhate haiM aura viSNu pradyumna para sneha rakhate haiM isaliye inheM mohI bhI jAnanA cAhiye / brahmA ko sRSTiko cintA utpanna huI, rudrako narakAsura ke varadAna se cintA utpanna huI aura viSNu ko jarAsandha tathA zizupAla Adi kI bar3I bhArI cintA utpanna huI isaliye inheM cintAvAna jAnanA cAhiye / brahmA urvazI meM ramaNa karate haiM, rudra pArvatI kA bhoga karate haiM aura viSNu satyabhAmA Adike sAtha kror3A karate haiM isaliye inameM ratidoSa ' bhI ghaTita hotA hai brahmA yoga nidrA lete haiM, rudra kailAsa parvata para sote haiM kyoMki giriza unakA nAma hI hai aura viSNu jalameM zayana karate haiM isaliye inheM pramIlA athavA nidrA doSa se yukta bhI jAnanA caahiye| rudra narakAsura varadAna dekara viSAda karate haiM, isaliye viSAda doSa bhI saMgata hotA hai / maithunAdika samaya svedanAmakA doSa bhI ina loka kalpita devoMmeM samajhanA cAhiye / saMgrAma Adi ke samaya kheda aura rUpAdi ke dikhAne meM vismaya nAmakA doSa saMgata hotA hai / isa taraha loka kalpita devatAoM meM aThArahoM doSoM kA sadbhAva vicAra lenA cAhiye parantu sarvajJa vItarAga devameM koI bhI doSa nahIM hai| pesA kiyA hai For Personal & Private Use Only Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte rAgAdidoSasadbhAvo jJeyo'mISAM tadAgamAt / asataH paradoSasya gRhItau pAtakaM mahat // 1 // ( niggathe pAvaNe ) nirgranthe prAvacane pravacananiyukte gurI / ( saddahaNaM hoI sammattaM ) eteSu dharmadevaguruSu padArtheSu zraddhAnaM ruciH anyeSu svavAMtAnnAsvAdanavadarUciH samyaktvaM bhavatIti kriyAkArakasambandhaH / 666 jahajArUvarUvaM susaMjayaM savvasaMgaparicattaM / liMgaM Na parovekkhaM jo maNNai tassa sammattaM // 91 // yathAjAtarUparUpaM susaMyataM sarvasaMgaparityaktam / liGga na parApekSaM yaH manyate tasya samyaktvam // 91 // ( jahajAyakhvarUvaM ) yathAjAtarUpaM mAturgarbhanirgatavAlakarUpaM tadvadrUpamAkAro yasya liMgasya tadyathAjAtarUpa rUpaM / ( susaMjaya savvasaMgaparicatta ) punaH kathaMbhUtaM liMgaM, susaMyataM suSThu atizayavatsaMyamasahitaM sarvasaMgaparityaktaM sarvaparigraharahitaM ziraHkaNaMkaNThakarakaTIkramaprabhRtyaGgAbharaNavastrarahitaM sarvathA nagnaM / ( liMgaM Na varAvekkha ) [ 6.91 rAgAdi - ina saba laukika devoM meM rAgAdi doSoM kA sadbhAva unhoM ke zAstroM se jAnane yogya hai kyoMki dUsare ke avidyamAna doSa ke grahaNa karane meM mahAn pApa hai ||1|| isI taraha pravacana kartA nigrantha gurukA zraddhAna karanA bhI samyagdarzana hai / isa prakAra dharma deva guru tathA jIvAdi padArthoM meM zraddhAna yA ruci karanA aura anya dharma tathA devatAoM meM apane dvArA vAnta anna ke khAne ke samAna aruci rakhanA samyaktva hotA hai // 90 // gAthArtha - digambara munikA liGga (veSa) yathA jJAna - tatkAla utpanna hue bAlaka ke samAna hotA hai, uttama saMyama se sahita hotA hai saba parigraha se rahita hotA hai aura parakI apekSA se rahita hotA hai aisA jo mAnatA hai usake samyaktva hotA hai / / 91 / / vizeSArtha -- jisa prakAra mAtA ke garbha se nikale hue bAlaka kA rUpa nirvikAra hotA hai usI prakAra digambara munikA veSa nirvikAra hotA hai / digambara munikA veSa susaMyata arthAt atyadhika saMyama se yukta hotA hai / sarva parigrahoM se rahita hotA hai arthAt zira kAna kaNTha hAtha kamara tathA paira Adi aGgoM ke AbhUSaNoM aura vastra se rahita sarvathA nagna hotA hai| tathA parakI apekSA se rahita zarIra mAtra parigraha kA dhArI hotA hai / nirgrantha sAdhu kA veSa aisA hotA hai aisI jisakI mAnyatA hai usake samyaktva hotA For Personal & Private Use Only Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 92] mokSaprAbhRtam 6674 IdRgvighaM liMgaM kathaMbhUtaM, na parApekSaM parApekSArahitaM zarIramAtra parigrahaM / (jo maNNai tassa sammattaM ) IdRzaM liMganirgranthaveSaM yaH pumAn manyate sAdhu vakti tasya samyaktvaM bhavati, yaH sagranthaligena mokSaM vakti sa mithyAdRSTitivya iti / kucchiyadevaM dhamma kucchiligaM ca vaMdae jo du / lajjAbhayagAravado micchAdiTThI have so hu // 12 // kutsitadevaM dharma kutsitaliGgaM ca vadante yastu / lajjAbhayagAravataH mithyAdRSTirbhavet sa hu / / 12 / / (kucchiyadevaM dhamma ) kutsitadevaM zrImahAdevaM brahmANaM nArAyaNaM buddhaM raviM candramasaM yakSa tripurabhairavIM cetyAdikaM / kutsitadharma AlaMbhanakuMDakhaNDitapazucakravaSaTkArasambandha zUlapANi, jhaMpApAtaM , vanhipravezaM, 'bhaH saha gamanaM sUryArghagrahaNasnAnaM, sakrAntidAnaM, nadIsAgarAdimajjanaM, goyonisparzanaM, tanmUtrapAnaM, zamI, tarupUjanaM, pippalAliMganaM mRttikAvilepanaM, kRSNasAracarmavasanaM, naktaM bhojanaM dhUlIdRSaduccayavandanaM, ratnapUjanaM vAhanArcanaM, bhUmipUjanaM, khaGgapUjanaM, parvatapUjanaM, ghRte mukhavIkSaNamityAdi kutsitadharma ( kucchiyaliMgaM ca vaMdae jo du) kutsiligaM nagnANDakaM, jaTAdhAriNaM, paMcazikhaM, ekavaNDinaM, tridaNDinaM, zikhAdhAriNaM, saugatapAzu hai jo parigraha sahita veSa se mokSa kahatA hai use mithyAdRSTi jAnanA cAhiye // 11 // - gAthArtha--jo lajjA bhaya aura gArava se kutsita deva, kutsita dharma aura kutsita liGga kI vandanA karatA hai vaha mithyAdRSTi hotA hai // 12 // vizeSArtha-mahAdeva, brahmA, nArAyaNa, buddha, sUrya, candramA, yakSa tathA tripura bhairavI ityAdi ko kutsita deva kahate haiM / yajJakuNDa meM home gaye pazu * samUha kI svIkRti se sambandha rakhane vAle zUlapANi, parvata Adi se kUdakara jhaMpAghAta karanA, agni meM praveza karanA, patike sAtha gamana karanA arthAt agni meM jalakara satI honA, sUrya ko argha denA tathA grahaNa ke samaya snAna karanA, saMkrAntike samaya dAna denA, nadI samudra AdimeM snAna karanA, gAya kI yonikA sparza karanA, usakA mUtra pInA, zamI vRkSa kI pUjA karanA, pIpala kA AliGgana karanA, miTTI kA lepa lagAnA, kAle mRga kI carmakA pahinanA, rAtribhojana karanA, dhUlI aura pattharoM ke Dhera kI vandanA karanA, 1. bharvA saha gamanaM kha0 idameva sAdhu / For Personal & Private Use Only Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 padmAbhUle [ 6.93 patayogapetyAdi - kutsitaliMgaM ca vandate namaskaroti abhivAdanaM vidadhAti namonArAyaNamiti vAcA praNamati mastakena vande iti praNamati yastu pumAn / ( lajjAbhayagAravado ) lajjayA kRtvA bhayena ca gAraveNa garveNa ca yo vandate / (micchAdiTThI have so hu ) mithyAdRSTirbhavati saH / kathaM ? hu-sphuTaM / saparAvekkhaM liMgaM rAI devaM asaMjayaM vaMde | mANai micchAviTTI Na hu maNNai suddhasammato // 93 // svaparApekSaM liGgaM rAgiNaM devaM asaMyataM vande / mAnayati mithyAdRSTi: na hi mAnayati zuddhasamyaktvaH // 93 // ( saparAvekkhaM ligaM ) svaparApekSaM liMgaM, svApekSaM RSipatnIyutaM parApekSaM raktavastramRgacarmAdi sApekSaM liMgaM veSaM / ( rAI devaM asaMjayaM vaMde ) rAgiNaM devaM pArvatIpati lakSmIkAntaM tilottamAmukhakamalapraghaTTakacaturvaktraM cetyAdikaM devaM, asaMjayaM vaMde - asaMyataM aneka mAnuSamAMsadadhi bhakSaNamukha 'bhakSakaM vande iti yo vakti / ( mANai micchAdiTThI ) mAnayati mithyAdRSTiH zraddadhAti mithyAdRSTi jinAnAma ratnoMko pUjanA, ghor3A Adi vAhanoM kI pUjA karanA, bhUmi kI pUjA karanA, khaDga kI pUjA karanA, parvata kI pUjA karanA tathA ghI meM mukha dekhanA Adi kudharmaM kahalAtA hai / nagnANDaka, jaTAdhArI paJcaziva ekadaNDI, tridaNDI, zikhAdhArI sogata, pAzupata tathA yaugapa Adi veSa kuliGga kahalAte haiM / jo manuSya lajjA bhaya athavA gArava se ina sabako namaskAra tathA abhivAdana Adi mana vacanakAya se karatA hai vaha mithyAdRSTi hotA hai // 92 // gAthArtha - -sva aura para kI apekSA se sahita liGgako tathA rAgI aura asaMyata devakI vandanA karatA hU~ aisA mithyAdRSTi jIva mAnatA hai zuddha samyagdRSTi jIva nahIM // 93 // vizeSArtha - jo veSa strI se sahita hotA hai vaha svApekSa hai tathA lAla vastra aura mRgacarma Adi kI apekSA rakhatA hai vaha paropekSa hai / rudra, viSNu tathA tilottamA ke mukha kamala ko praghaTita karane vAle cAra mukhake dhAraka brahmA Adi rAgo deva haiM tathA aneka manuSyoM kA mAMsa bhakSaNa karane vAle 1. mAMsa dakSiNamukha bhakSakaM / 2. jaina siddhAnta kI apekSA koI bhI deva mAMsabhakSaka nahIM hotA / yaha kathA anya siddhAnta kI apekSA hai / For Personal & Private Use Only Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSatrAmRtam bhaktaH / ( ga hu maNNai suddhasammatto) na mAnayati na sanmAnaM dadAti ko'sau ? zuddhasamyaktvo nirmalasamyaktvaratnamaMDitaH / sammAiTThI sAvaya dhammaM jiNadevadesiyaM kuNadi / vivarIyaM kuvvaMto micchAdiTThI muNayanvo // 14 // samyagdRSTiH zrAvakaH dharma jinadevadezitaM karoti / viparItaM kurvan mithyAdRSTiH jJAtavyaH // 94 // ( sammAiTThI sAvaya ) samyagdRSTiH zrAvakaH samyaktvaratnasaMzobhito gRhasthaH / athavA zrAvayatIti zrAvako muniH| athavA he samyagdRSTizrAvakaM ! iti sambodhanapadaM / ( dhamma jiNadevadesiyaM kuNadi ) dharma durgatipAtAdudRtya indacaMndra munIndravandite pade dharatIti dharmastaM / jiNadevadesiyaMjinadezitaM zrImadabhagavadahatsarvajJavItarAgakathitaM karoti / ( vivarIyaM kubvaMto) viparItaM kurvan rudrajiminikaNabhakSakApilasaugatAdibhirupadiSTaM dharma kurvan pumAn / ( micchAdiTThI muNeyavyo) mithyAdRSTiriti jnyaatvyH| mmmmm~~~~~ yakSa Adi asaMyata deva haiM ina sabakI jo vandanA karatA hai, mAnatA hai arthAt unako zradA karatA hai vaha mithyAdRSTi hai| zuddha samyaktva kA dhAraka jIva na unheM vandanA karatA hai aura na unakI zraddhA karatA hai // 13 // . gAthArtha-samyagdRSTi zrAvaka athavA muni jinadevake dvArA upadezita . dharmako karatA hai / jo viparIta dharmako karatA hai use mithyAdRSTi jAnanA cAhiye // 94 // . vizeSArtha-prasiddhi kI apekSA samyagdRSTi zrAvaka kA artha samyaktva rUpI ratnase suzobhita gahastha hai aura 'zrAvayati dharma bhavyajIvAna' jo bhavya jIvoM ko dharma zravaNa karAve / isa vyutpatti ke anusAra muni artha bhI * hotA hai / 'sAvaya'-zrAvaka yaha sambodhanAnta pada bhI mAnA jA sakatA hai| zrAvaka ko sambodhita karate hue kundakunda svAmI kahate haiM ki he zrAvaka ! jo jinadevake dvArA upadezita dharmako karatA hai vaha samyagdRSTi hai tathA jo isase viparIta dharmako karatA hai use mithyAdRSTi jAnanA caahiye| jinadeva ke dvArA upadezita dharma durgati ke patana se nikAlakara indra candra . tathA bar3e bar3e muniyoM ke dvArA vandita pada meM prApta karA detA hai isaliye vaha dharma hai| isake viparIta rudra jipini kaNabhakSaka, sAMkhya tathA bauddha Adike dvArA upadiSTa dharma kugati pAtakA kAraNa hone se adharma hai|| 14 // . For Personal & Private Use Only Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [6. 95-96micchAviTThI jo so saMsAre saMsarei suhrhio| jammajaramaraNapaure dukkhasahassAule jIvo // 15 // ___ mithyAdRSTiH yaH saH saMsAre saMsarati sukhrhitH|| janmajarAmaraNapracure duHkhasahasrAkule jIvaH // 95 // (micchAdiTThI jo so) mithyAdRSTiyoM jIvaH saH / kiM karoti ? ( saMsAre saMsarei suharahio ) saMsAre bhavasAgare saMsarati samyakapravizati sukharahito duHkha- .. sahitaH / kathaMbhUte saMsAre ( jammajaramaraNapaure ) janmajarAmaraNapracure bahule / ( dukkhasahassAule jIvo ) duHkhAnAM sahasra ranantaduHkhairAkule paripUrNe kaH ? jIvo mithyAdRSTiprANIti shessH| sammaguNa micchadoso maNeNa paribhAviUNa taM kunnsu| jaM te maNassa ruccai kiM bahuNA palavieNaM tu // 16 // samyaktvaM guNaH mithyAtvaM doSaH manasA paribhAvya tatkuru / / yatte manase rocate kiM bahunA pralapitena tu / / 96 // ( samma guNa micchaM doso ) samyaktvaM guNo bhavati, mithyAtvaM doSo bhavati pApaM syAt / ( maNeNa paribhAviUNa taM kuNasu ) imamathaM manasA cittena paribhAvya gAthArtha-jo mithyAdRSTi jIva hai vaha janma jarA aura maraNa se yukta tathA hajAroM duHkhoM se paripUrNa saMsAra meM dukhI hotA huA bhramaNa karatA rahatA hai // 95 // vizeSArtha-mithyAtva kA phala batalAte hue zrI kundakunda svAmI kahate haiM ki jo jIva mithyAdRSTi hai vaha sadA sukhase rahita arthAt dukhI hotA huA janma jarA aura maraNa se paripUrNa tathA ananta duHkhoM se vyApta saMsAra meM saMsaraNa karatA rahatA hai-caturgati rUpa saMsAra meM saba ora paribhramaNa karatA rahatA hai| isa paribhramaNa se bacane kA mUla upAya eka samyagdarzana hI hai so he Atmahita ke abhilASo jana ise dhAraNa kara // 95 // gAthArtha-samyaktva guNa hai aura mithyAtva doSa hai aisA manase vicAra kara tere manake liye jo ruce vaha kara adhika kahane se kyA lAbha hai ? .. vizeSArtha-AcArya samyaktva aura mithyAtva kI vistAra se carcA karane ke bAda kahate haiM ki bhAI ! adhika kahane se kyA lAbha hai ? saMkSepa meM itanA hI samajha le ki samyaktva guNa rUpa hai aura mithyAtva doSa rUpa hai For Personal & Private Use Only Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.97 ] mokSaprAmRtam 671 samyagvicAyaM tattvaM vidhehi / tat kiM ? ( jaM te maNassa ruccara ) yadvayorguNadoSayormadhye te tava manase rocate / ( ki bahuNA palavieNaM tu ) bahunA pralapitena anarthakavacanena ki-- na kimapi / yadi tava manase guNo rocate tarhi samyaktvaM vidhehi uta doSo rocate tarhi mithyAtvaM vidhehi / arthatastu samyaktvaM vidhehIti samyagupadezA bhagavatAM zrIkundakundAcAryANAM / bAhirasaMgavimukko Na vi mukko micchabhAva NiggaMtho / kiM tassa ThANamauNaM Na vi jANadi appasamabhAvaM // 97 // bAhyasaMgavimuktaH na vimuktaH mithyAbhAvena nigranthaH / ki tasya sthAnamonaM nApi jAnAti AtmasamabhAvam // 97 // ( bAhirasaMgavimukko ) bahiHsaMgAdvimukto rahito nagnaveSaH / ( Na vi mukko micchabhAva NiggaMtho ) nApi muktaH naiva muktaH na vimukto vA mithyAbhAvena - mithyAtvadoSeNa rahito na bhavati, ko'sau ? nirgrantho digambaraveSAjIvI jIvaH / ( ki tassa ThANamauNaM ) tasya nigranthasya sthAnaM udbhakAyotsargaH kiM na kimapi, karmakSayalakSaNaM mokSaM na sAdhayatItyarthaH / tathA maunaM ki- mUkatvamapi na kimapi, aisA tU mana se vicAra kara / phira tujhe jo acchA lage use kara / yadi samyaktva acchA lagatA hai to samyaktva ko prApta kara aura mithyAtva acchA lagatA hai to mithyAtva ko kara parantu mithyAtva kA phala durgati hai aura samyaktva kA phala sugati hai / yahA~ mithyAtva ko doSa aura samyaktva ko guNa rUpa batA kara samyaktva kI ora hI AcArya ne lakSya dilAyA 1198 11 to gAthArtha - jo sAdhu bAhya parigraha se bhAva se nahIM chUTA hai. usakA kAyotsarga ke se rahanA kyA hai ? arthAt kucha bhI nahIM hai ko to jAnatA hI nahIM hai // 97 // chUTa gayA hai parantu mithyAliye khar3A honA athavA mauna kyoMki vaha AtmA ke samabhAva vizeSArtha - mithyAtva ko chor3e binA mAtra bAhya parigraha kA chor3anA kAryakArI nahIM hai isa bAtakA varNana karate hue AcArya kahate haiM ki jisa nigrantha sAdhu ne-digambara dhArI muni ne bAhya parigraha to chor3a diyA parantu mithyAbhAva rUpa antaraGga parigraha nahIM chor3A usakA khar3e hokara kAyotsarga karanA tathA mauna dhAraNa karanA kyA kara sakatA hai ? arthAt kucha nahIM / usakI yaha saba pravRtti karmakSaya rUpa mokSakA kAraNa nahIM hai kyoMki vaha mAtmA samabhAva rUpa hai-rAgadveSa se rahita hai yaha nahIM jAnatA For Personal & Private Use Only Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAmRte 672 [6.98mokSAzritaM kArya na karotItyarthaH / ( Na vi jANadi appasamabhAvaM ) nApi jAnIte na labhate na vetti AtmasamabhAvaM AtmanAM jIvAnAM samatvapariNAma-sarve jIvAH zuddhabuddha kasvabhAvA iti siddhAntavacanaM na jAnAti / . mUlaguNaM chittUNa ya bAhirakammaM karei jo saah| so Na lahai siddhisuhaM jiNaliMgavirAdhago NiccaM // 98 // ___ malagaNaM chitvA bAhyakarmakaroti yaH sAdhaH / / sa na labhate siddhisukhaM jinaliGgavirAdhakaH nityam // 98 // .. ( mUlaguNaM chittUNa ya ) mUlaguNamaSTAviMzatibhedabhinnaM paMcamahAvratAni paMcasamitayaH paMcendriyarodho locaH SaDAvazyakAni acelatvamasnAnaM kSitizayanaM dantadhAvanarahitatvaM udbhabhojanaM ekabhaktaM ityaSTAviMzatimUlaguNAmnAya |ttr yaduktaH snAnA- . bhAvastasyAyamarthaH nityasnAnaM gRhasthasya devAcanaparigrahe / yatestu durjanasparzAt snAnamanyadvihitaM // 1 // tatra yateH rajasvalAsparza asthi sparza-paNDAla sparza zunakamardabhanApitayogakapAlasparza vamane viSTopari pAdapatane zarIroparikAkaviNmocane ityAdisnAnotpattI hai athavA AtmA arthAt jIvoM ke samabhAva hai-sabhI jIva zuddha buddhaka svabhAva se yukta haiM isa Agama ke vAkya ko nahIM jAnatA hai // 97 // ___ gAthArtha-jo sAdhu mUlaguNoM ko cheda kara bAhya karma karatA hai vaha siddhike sukhako nahIM pAtA vaha to nirantara jina liGga kI virAdhanA karane vAlA mAnA gayA hai / / 98 // vizeSArtha-pAMca mahAvrata, pAMca samitiyAM, paMcendriya damana, kezaloMca, chaha Avazyaka, acelatva, snAna, bhUmizayana, adantadhAvana, khar3e khar3e bhojana karanA aura eka bAra bhojana karanA ye muniyoM ke aTThAIsa mUlaguNa haiM / ina mUlaguNoM meM jo snAna nAmakA mUlaguNa batalAyA hai usakA bhAva yaha hai nityasnAna-bhagavAn kI pUjA karane ke liye gRhastha ko pratidina snAna karanA cAhiye parantu munike durjana kA sparza honepara snAna karane kI vidhi hai usake liye anya snAna nindita haiN| ___ durjana sparza kA spaSTa bhAva yaha hai ki yadi muniko rajasvalA strIkA sparza ho jAya, haDDI kA sparza ho jAya, cANDAla kA sparza ho jAya, kuttA, gadhA, nAI baravA kApAlikoM ke nara kapAlakA pakSa ho jAya, bamana For Personal & Private Use Only Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 99] mokSaprAbhRtam 673 satyA daMDavadupavizyate, zrAvakAdikazchAtrAdiko vA jalaM nAmayati, sarvAGgaprakSAlanaM kriyate, svayaM hastamardanenAGgamalaM na dUrIkriyate, snAne saMjAte sati upavAso gRhyate, paMcanamaskArazatamaSTottaraM kAyotsargeNa japyate evaM zuddhirbhavati / evaM mUlaguNaM chitvA / (bAhirakammaM karei jo sAhU ) bahiHkarma AtapanayogAdikaM yaH sAdhuHkaroti / ( so Na lahai siddhisuhaM ) sa sAdhuHsiddhisukhaM mokSasaukhyaM na labhate na prApnoti / (jirNAlagavirAdhago NiccaM ) sa sAdhuniliMgavirAdhako bhavati, kathaM ? nityaM srvkaalN| ki kAhidi bahikammaM kiM kAhidi bahuvihaM ca khavaNaM ca / ki kAhidi AdAvaM AdasahAvassa vivarIdo // 19 // kiM kariSyati bAhyakarme kiM kariSyati bahuvidhaM ca kSamaNaM ca / kiM kariSyati AtApaH AtmasvabhAvAdviparItaH // 19 // ( kiM kAhidi bahikammaM ) kiM kariSyati-na kimapi kariSyati, mokSaM na kariSyati, kiM tat ? bahiSkarma paThanapAThanAdikaM pratikramaNAdikaM ca / ( kiM kAhidi bahuvihaM ca khavaNaM ca ) kiM kariSyati--- kimapi kariSyati, na mokSaM dAsyati / .wwwwammmmmmmmmmmmmwr athavA viSThA para paira par3a jAya athavA zarIra ke Upara kauA bITa kara de to snAnakA prasaGga hotA hai| parantu isa sthiti meM muni daNDake samAna sIdhe baiTha jAte haiM aura bhAvaka athavA chAtra Adika jala DAlate haiM tathA 'unake sarva zarIra kA prakSAlana karate haiM muni svayaM hAtha se mITha kara zarIra kA maila dUra nahIM karate haiM / snAna ho cukane para muni usa dinakA upavAsa - lete hai aura khar3e hokara paJca namaskAra mantra kA ekasau ATha bAra jApa " karate haiM / isa taraha zuddhi hotI hai| . ukta mUlaguNoM ko chedakara arthAt unameM doSa lagAkara jo sAdhu . AtApana yoga Adi bAhya kArya karatA hai vaha siddhi sukha-mokSa sukhako nahIM prApta karatA / vaha nirantara jina liGga kI virAdhanA karane vAlA ' mAnA gayA hai / / 98 // gAvArtha-jo sAdhu AtmasvabhAvase viparIta hai mAtra bAhya karma usakA kyA kara degA? nAnA prakAra kA upavAsAdi kyA kara degA ? aura AtApana yoga kyA kara degA? arthAt kucha nahIM // 99 // .. vizeSA-paThana-pAThana tathA pratikramaNa Adi bAhya karma usa sAdhukA kyA kara deMge jo AtmasvabhAva se viparIta hai / nAnA prakAra ke upavAsa For Personal & Private Use Only Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6. 100 674 SaTprAbhRte kiM tat ? bahuvidhaM nAnAprakAraM kSamaNamupavAsaH / ( kiM kAhidi AdAvaM ) kiM kariSyati, na kimapi kariSyati, ko'sau ? AtApaH dharmakAyotsarga pUrvoktaH samAcAraH / kathaMbhUtaH, ( AdasahAvassa vivarIdo ) AtmasvabhAvAdviparItaH baahyvstusmmohittmnH| jadi paDhadi vahusudANi ya jadi kAhidi bahuvihe ya crite| taM bAlasudaM caraNaM havei appassa vivarIdaM // 100 // yadi paThati zrutAni ca yadi kariSyati bahuvidhAni cAritrANi / tadvAlazrutaM caraNaM bhavati AtmanaH viparItam // 10 // ( jadi paDhadi vahusudANi ya ) yadi cet, paThati vyaktamuccArayati, bahuzrutAni anekatarkavyAkaraNacchando'laGkArasiddhAntasAhityAdIni zAstrANi / cakAra uktasamuccayArtha ekAdazAGgAni dazapUrvANi ca / (jadi kAhidi bahuvihe ya caritte ) yadi cet, kAhidi-kariSyati anuSThAsyati, bahuvidhAni cAritrANi trayodazaprakArANi sAmAyikAdIni paMcavidhAni vA / ( ta bAlasudaM caraNaM ) tatsarva bAlazrutaM mUrkhazAstraM, bAlacaraNaM mUrkhacAritraM / ( havei appassa vivarIdaM ) bhavati bAlazrutaM bAlacAritraM bhavati, kathabhUtaM sat ? Atmano nijazuddhabuddhakasvabhAvajIvatatvAdviparItaM parAGmukhamAtmabhAvanArahitamiti bhAvArthaH / Adi tapa bhI usa sAdhu kA kyA kara deMge jo Atma svabhAva se vimukha hai aura ghAma meM kAyotsarga se khar3e hokara Atapa yoga dhAraNa karanA bhI usakA kyA kara sakatA hai jo AtmasvabhAva se viparIta hai| arthAt jisakA citta bAhya vastuoM se saMmohita hai // 99 / / gAthArtha-yadi aisA muni aneka zAstroMko par3hatA hai tathA nAnA prakAra ke cAritroM kA pAlana karatA hai to usakI vaha saba pravRtti Atma svarUpa se viparIta honeke kAraNa bAlazruta aura bAlacAritra kahalAtI vizeSArtha--yadi koI muni spaSTa uccAraNa karatA hai athavA tarka, vyAkaraNa, chanda, alaMkAra, siddhAnta aura sAhitya tathA cakAra se gyAraha aGga aura dazapUrvo ko par3hatA hai tathA teraha athavA sAmAyika Adi pAMca prakAra ke cAritra ko karatA hai to usakA yaha saba kArya bAlazAstra aura bAla-cAritra hotA hai kyoMki vaha muni AtmasvabhAva se parAGmukha hai-- Atma bhAvanA se rahita // 100 // For Personal & Private Use Only Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 101] mokSaprAmRtam 675 'veraggaparo sAhU paradavyaparammuho ya so hodi / saMsArasuhaviratto sagasuddhasuhesu aNuratto // 101 // vairAgyaparaH sAdhuH paradravyaparAGmukhazca sa bhavati / saMsArasukhaviraktaH svakazuddhasukheSu anuraktaH // 10 // (veraggaparo sAhU ) vairAgyaparaH sAdhuH saMsArazarIrabhoganiviNNaH samyagdarzanajJAnAnAmArAdhakatvAtsAdhaka AtmanAmAnvarthatvAt / ( paradavvaparammuho ya so hodi ) yaH sAdhuH vairAgyaparaH sa sAdhuH paradravyaparAGa mukho bhavati iSTavanitAdivirakto bhavati / ( saMsArasuhaviratto) saMsArasya sukhaM kapUrakastUrIcandanamAlApaTTakulasuvarNamaNimauktikaprAsAdapalyaMkanavayauvanayuvatiputrasampadiSTasaMyogArogyadIrghAyuyazaHkItiprabhRtikaM tasmAdviraktaH ( sagasuddhasuhesu aNuratto) pUrvoktAmazarIrakarmasamutpannavizvasukhAdvirajya niSkevalalavaNakhilyAsvAdavat sukheSu anantajJAnAdicatuSTaye'nurakto'nurAgavAn bhavatIti bhAvArthaH / gAthArya--jo sAdhu verAgya meM tatpara hotA hai vaha paradravya se parAMgamukha rahatA hai / isI prakAra jo sAdhu saMsAra sukha se virakta hotA hai vaha svakIya zuddha sukha meM anurakta hotA hai // 10 // vizeSArtha-jo sAdhu vairAgyameM tatpara hai, arthAt saMsAra zarIra aura bhogoMse virakta hai vaha iSTa strI Adi paradravya se vimukha rahatA hai aura jo kapUra, kastUrI, candana, puSpamAlA, rezamI vastra, suvarNa, maNi, motI, mahala, palaMga,. navayovanavatI strI, putra, sampatti, iSTajana saMyoga, Arogya, dIrghAyu tathA yazaskoti Adi saMsAra ke sukhase virakta rahatA hai vaha ananta catuSTaya rUpa apane dukha sukha meM anurAgI hotA hai jisa prakAra namaka Daloko jisa ora se cakhA jAya usI ora se usameM khArApana kA svAda AtA hai isI prakAra AtmA kA kisI bhI aMza-guNa kI apekSA anubhava kiyA jAya usI aMza se vaha ananta jJAnAdi rUpa anubhava meM AtA hai // 101 // 1. 50 jayacandreNa imAM gAyAM 102 tam gAthayAM saha paThitvA "uttamaM ThANaM pAvai" iti karma kiyA smbndhoyojitH| For Personal & Private Use Only Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 SaTprAbhRte [ 6. 102 guNagaNa vihUsiyaMgo heyopAdeyaNicchido sAhU / jhANajjhayaNe surado so pAvai uttamaM ThANaM // 102 // guNagaNavibhUSitAGgaH heyopAdeya nizcitaH sAdhuH / dhyAnAdhyayane surattaH sa prApnoti uttamaM sthAnam // 102 // ( guNagaNa vihUsiyaMgo) guNAnAM jJAnadhyAnataporatnAnAM gaNaiH samUhaivibhUSitAGgaH zobhitazarIraH / ( heyopAdeyaNicchido sAhU ) heyaM mithyAtvAdikaM upAdeyaM grahaNIyaM samyaktva ratnAdikaM tatra nizcitaM nizcayo yasya sa heyopAdeyanizcitaH sAdhU ratnazrayArAdhako muniH / ( jhANajjhayaNe surado ) dhyAnamArtaraudradhyAnadvayaparityAgena dharmyazukladhyAnadvaye ratastatparastanniSThastadekatAnaH / ( so pAvara uttamaM ThANaM ) ya evaMvighaH sAdhuH sa prApnoti kiM ? uttamasthAnaM bhAvasthAnaM 'zarIralakSaNa hInasthAnaM' parihRtya karmazarIrabandhana 'rahita mokSa prApnoti labhate siddhaH prasiddhazca bhavatIti tAtparyArthaH / gAthA - guNoM ke samUha se jisakA zarIra zobhita hai, jo heya aura upAdeya padArthoM kA nizcaya kara cukA hai tathA dhyAna aura adhyayana meM jo acchI taraha lIna rahatA hai vahI sAdhu uttama sthAna ko prApta hotA hai // 102 // vizeSArtha - jJAna dhyAna aura tapa rUpI ratna guNa kahe jAte haiM inake samUha se jisa sAdhukA zarIra suzobhita ho rahA hai| mithyAtvAdika heyachor3ane yogya haiM tathA samyaktva ratnAdika upAdeya-grahaNa karane yogya padArtha haiM ina donoM ke viSaya meM jo sAdhu dRr3hanizcaya kara cukA hai tathA AtaM aura raudra ina donoM khoTe dhyAnoM ko chor3akara dharmya aura zukladhyAna meM tathA vItarAga sarvajJa devake dvArA upAjJAta zAstroM ke adhyayana meM jo tadekatAna ho rahA hai pUrNa rUpase saMlagna hai vaha sAdhu uttama sthAna ko arthAt rUpa hIna sthAnako chor3akara karma aura zarIra ke bandhana se rahita mokSako prApta hotA hai // 102 // 1. zarIra lakSaNaM ma0 / 2. rahitatvaM mokSaM ma0 / For Personal & Private Use Only Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 103] mokSaprAbhRtam 677 vihiM jaM Navijjai jhAijjai jhAiehi aNavarayaM / thuvaMtehi thuNijjai dehatthaM ki pi taM muNaha // 13 // nateH yat namyate dhyAyate dhyAtaiH anavaratam / stUyamAnaH stUyate dehasthaM kimapi tat manuta / / 103 // ( NavirahiM jaM Navijjai) natairdevendrAdibhiryannamyate / (jhAijjai jhAiehi aNavarayaM ) dhyAyate'hanizaM cintyate jhAiehi-dhyAtastIrthakaraparamadevairyadhAyate mahanizaM zukladhyAnAthaM sarvakarmakSayArtha tatpadaprAptyartha anucintyate / (thuvvaMtehi yuNijjai ) stUyamAnastIthaMkaraparamadevaiyaMt stUyate'nantaguNodbhAvanatayA prazasyate / ( dehatthaM ki pitaM muNaha ) dehasthaM zarIramadhye sthita kimapyapUrvamanirvacanIyamAsaMsAramaprAptaM tadyoginAM prasiddha tatvaM AtmasvarUpaM muNaha-jAnIta yUyaM / tadukta. tilamadhye yathA tailaM dugdhamadhye yathA ghRtaM / kASThamadhye yathAvahnirdehamadhye tathA zivaH / / 1 // gAthArya-dUsaroM ke dvArA namaskRta indrAdideva jise namaskAra karate haiM, dUsaroM ke dvArA dhyAna-dhyAna kiye gaye tIrthakara deva jisakA nirantara dhyAna karate haiM aura dUsaroM ke dvArA stUyamAna-stuti kiye gaye tIrthakara jinendra bhI jisakI stuti karate haiM zarIra ke madhyameM sthita usa anirvacanIya Atma tatvako tuma jAno // 103 // vizeSArtha-yahAM zarIra ke madhyameM sthita rahane vAle Atmatatvako zrI kundakunda bhagavanta ne koI anirvacanIya tatva kahA hai usakI mahimA batalAte hue kahA hai ki usa Atmatatvako dUsaroM ke dvArA namaskRta indrAdika bhI namaskAra karate haiM, dUsare prANI jinakA dhyAna karate haiM aise tIrthaMkara bhagavAn bhI usakA dhyAna karate haiM tathA. samasta loga jinakI stuti kara rahe haiM aise tIrthakara bhI usakI stuti karate haiN| he bhavyajIvo! usa Atma tatva ko tuma jAno-usIkA manana kro| yadyapi vaha Atma tatva tumhAre zarIra meM hI sthita hai parantu Aja taka tumhArA usa ora lakSya nahIM gayA / kahA gayA hai-- -tilamadhye-jisa prakAra tila ke bIca meM taila, dUdha ke bIcameM ghI aura kASTha ke bIca meM agni rahatI hai usI prakAra zarIra ke bIcameM ziva rahatA hai| yahAM zivakA artha Atmatatva hai // 1.3 // For Personal & Private Use Only Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Fve SaTprAnRte [6. 104shivshbdaavaacymaatmttvmityrthH| idAnIM zAstrasyAnte maMgalanimittaM paMcaparameSThipurassararatnatrayagatimAtmatatvamudbhAvayanti bhagavantaH aruhA siddhAyariyA ujmAyA sAhu paMcaparameTThI / te vi hu ciTThahi Ave tamhA AdA hu me saraNaM // 104 // arhantaH siddhA AcAryA upAdhyAyAH sAdhavaH paMcaparameSThinaH / te'pi hu tiSThanti Atmani tasmAdAtmA hu me zaraNam / / 104 / / (aruhA siddhAyariyA ) ahaMntaH siddhA prAcAryAzca / (ujmAyA sAhu paMcaparameTThI ) upAdhyAyAH, sAdhavaH, ete paMcaparameSThino devA mmessttdevtaaH| ( te vi hu ciTThahi Ade ) te'pi paMcaparameSThino devA api tiSThanti, kva ? Atmani nijajIvatatve / kevalajJAnAdiguNavirAjamAnatvAt sakalabhavyajIvasambodhanasamarthatvAcyAtmAyamarhan vartate / sarvakarmakSayalakSaNamokSapadAsatvAt nizcayanayAnmamAtmAyameva siddhaH / dIkSAzikSAdAyakatvAt paMcacArAcaraNacAraNapravINatvAt sUrimaMtratilaka aba zAstra ke anta meM maGgala ke nimitta paJcaparameSThiyoM ke sAtha sAtha ratnatraya se garbhita jo Atmatatva hai zrI kundakunda bhagavanta usokA varNana karate haiM gAthArtha-arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarvasAdhu ye pAMca parameSThI haiM so ye pA~coM parameSThI bhI jisa kAraNa AtmA meM sthita haiM usa kAraNa AtmA hI mere liye zaraNa ho // 104 // vizeSArtha-arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ye pA~ca parameSThI hamAre iSTa devatA haiM so ye sabhI AtmA meM sthita haiM arthAt AtmA kI hI pariNati rUpa haiN| kevalajJAnAdi guNoM se virAjamAna hone tathA samasta bhavyajIvoMke saMbodhanameM samartha honese merI yaha AtmA hI arahata hai| samasta karmoMke kSaya rUpa mokSako prApta honese nizcayanaya kI apekSA merI AtmA hI siddha hai| dokSA aura zikSAke dAyaka honese, paJcAcAra ke svayaM AcaraNa tathA dUsaroMko AcaraNa karAnemeM pravINa honese aura sUrimantra tathA tilaka mantra se tanmaya honeke kAraNa mero AtmA hI AcArya hai / zrutajJAna ke upadezaka honese, svapara matake jJAtA honese tathA bhavya jIvoMke saMbodhaka honese mero AtmA ho upAdhyAya hai aura samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakacAritra rUpa ratnatraya ke sAdhaka honese, sarva prakAra ke dvandvoM se rahita honese, dolA zikSA yAtrA pratiSThA For Personal & Private Use Only Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.- 105] mokSaprAmRtam 679 maMtratanmayatvAnmamAtmAyamevAcAryapadabhAgI vartate / zrutajJAnopadezakatvAt svaparamatavijJAyakatvAt bhavyajIvasambodhakatvAnmamAtmAyamevopAdhyAyaH / samyagdarzanajJAnacAritraratnatrayasAdhakatvAt sarvadvandvavimuktatvAt dIkSAzikSAyAtrApratiSThAdyanekadharmakAryanizcintatayA''tmatatvasAdhakatayA mamAtmAyameva sarvasAdhurvartate iti paMcaparameSThina Atmani tiSThantoti kAraNAt / ( tamhA AdA hU me saraNaM ) tasmAtkAraNAdAtmA hu-sphuTaM me mama zaraNaM saMsAraduHkhanivArakatvAdatimathanasamarthaH mama zaraNaM gatiriti / sammattaM sagNANaM saccArittaM hi sattavaM ceva / cauro ciTThahi Ave tahmA AdA hu me saraNaM // 105 // samyaktvaM sajjJAnaM saccaritraM hi sattapazcaiva / catvAraH tiSThanti Atmani tasmAdAtmA hu me zaraNam // 105 // ( sammata saNANaM) 'samyaktvaM samyagdarzanaratnaM sajjJAnaM samIcInamavAdhitaM pUrvAparaviroSarahitaM . samyagjJAnaM / ( saccArittaM hi sattavaM ceva ) saccAritraM samyakcAritraM pApakriyAviramaNalakSaNaM paramodAsInatAsvarUpaM ca samyakcAritraM, sattavaM-samIcanaM tapaH icchAnirodhalakSaNaM ceti / ( cauro ciTThahi Ade ) ete catvAro'pi paramArAdhanApadArthAstiSThanti, kva tiSThanti ? Atmani nijazuddhabuddhakaAdi aneka dharma kAryoMkI nizcintatA se tathA Atmatatva kI sAdhakatA se merI yaha AtmA hI sAdhu hai| isa prakAra paJcaparameSThI rUpa merI yaha AtmA hI mere liye spaSTa rUpa se zaraNa hai-yahI saMsAra sambandhI duHkhoMkA nivAraka honese merI pIr3A ko naSTa karane meM samartha hai // 104 // gAthArya-samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa 'ye cAroM AtmA meM sthita haiM isaliye AtmA hI merA zaraNa hai / / 105 / / * vizeSArtha-samyaktva samyagdarzana rUpI ratnako kahate haiN| samIcIna aura abAdhita arthAt pUrvApara virodha se rahita jo jJAna hai vaha samyagjJAna kahalAtA hai| pApakriyAoM se virata honA tathA parama udAsInatA ko dhAraNa karanA samyakcAritra hai| aura icchAnirodha ho jAnA samyaktapa hai| ye cAroM hI parama ArAdhanAeM nija zuddha-buddha svabhAvase yukta AtmA meM sthita haiN| cUMki AtmA hI AtmA kA zradAna karatI hai, AtmA ho AtmA ke jJAnako karatI hai, AtmA hI AtmA ke sAtha ekalolI bhAva ...to sapA naasti| For Personal & Private Use Only Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 SaTprAbhRte [ 6. 106 svabhAvajIvatatve tiSThanti / yadAtmanaH zraddhAnamAtmaiva karoti, Atmano jJAnamAmaiva vidhatte, AtmA sahekalolIbhAvamAtmaiva kurute, Atma-vAtmani tapati, kevalajJAnaizvaryaM prApnoti catubhirapi prakArairAtmAtmAnamevArAdhayati / ( tamhA AdA hu me saraNaM) tasmAdAtmaiva mama zaraNamatimathanasamarthaH saMsArAti niSedhakatvAt Atmaiva me gatiH, maMgalaM malagAlane karma malakalaGkaniSedhane maMgasya sukhasya dAne ca samartha - tvAdAtmaiva paramaM maMgalamiti bhAvArthaH / evaM jiNapaNNattaM mokkhasya ya pAhuDaM subhattIe / jo paDhai suNai so pAvai sAsayaM sokkhaM // 106 // evaM jinaprajJaptaM mokSasya ca prAbhRtaM subhaktyA / yaH paThati zRNoti bhAvaryAta sa prApnoti zAzvataM saukhyam // 106 // ( evaM jiNapaNNattaM ) evamamunA prakAreNa jinaprajJaptaM sarvajJavItarAgabhAvitaM ( mokkhassa ya pAhuDaM subhattIe ) mokSasya paramanirvANapadasya prAbhRtaM sAramidaM zAstra suSThu -- atizayena bhaktyA paramadharmAnurAgeNa / ( jo paDhai suNai bhAvai ) ya Asannabhavyo jIvaH paThati jihvA karoti yazca bhavyajIvaH zruNotyAkarNayati, yazca mokSAbhilASuko jIvo bhAvayati etacchAstraM yasmai rocate / ( so pAvaDa arthAt tanmayI bhAva ko prApta hotI hai, AtmA hI AtmA meM tapatI hai aura AtmA hI AtmA meM kevalajJAna rUpa aizvarya ko prApta hotI hai isa taraha cAroM prakAra se AtmA hI AtmA kI ArAdhanA karatI hai isaliye AtmA hI merA zaraNa hai- merI pIr3Ako naSTa karane meM samartha hai / isa prakAra saMsAra kI pIr3A kA nAza karane vAlI honese AtmA hI merI gati haiantima lakSya hai / AtmA hI maGgala rUpa hai kyoMki vahI maM arthAt pApako galAne vAlI hai athavA karma rUpI malake kalaMka ko dUra karane vAlI hai athavA AtmA ho magaM arthAt sukhako denevAlI hai isaliye AtmA hI parama maGgala rUpa hai || 105 / / gAthArtha - isa prakAra jinendra bhagavAn ke dvArA praNIta isa mokSaprAbhRta 'ko jo uttama bhakti se par3hatA hai, sunatA hai aura isakI bhAvanA karatA hai vaha zAzvata sukhaM- avinAzI mokSa sukhako prApta hotA hai / / 106 / / vizeSArtha - grantha ke phalakA nirUpaNa karate hue zrI kundakunda svAmI kahate haiM ki isa prakAra sarvajJa vItarAga devake dvArA mUlarUpa se upadiSTa isa mokSaprAbhUta nAmaka sArabhUta zAstrako jo nikaTa bhavyajIva parama dharmAnurAga se par3hatA hai arthAt kaSThastha karatA hai, sunatA hai aura mokSa kI For Personal & Private Use Only Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 681 -6. 106] mokSaprAmRtam sAsarya sokkhaM ) sa jIvaH 8 ramamunIzvaraH, prApnoti labhate, zAzvatamavinazvara, saukhyaM nijAtmotyaM paramAnandalakSaNaM saukhyaM / TokAkartuH prazastiH nAnAzAstramahArNavaikataraNe ydbuddhirishriyaa| pUrNA puNyakavipramodajananI sArekanaukAyate // yatpAdAmbujayugmamApya munibhi bhRgerivA 'pyAyate / sa zrImAn zrutasAgaro vijayatAmenastamo'happa'tiH // 1 // matsvAmisamantabhadramamalaM zrIkundakundAvhayaM / yo dhImAnakalaGkabhaTTamapi ca zrImatpramenduprabhuM // vidyAnandamapIkSi tu kRtamanAH zrIpUjyapAdaM guruM / vIkSeta zrutasAgaraM savinayAt vidyadhImannutaM // 2 // abhilASA rakhatA huA isakA cintana-manana karatA hai vaha nija . AtmA se utpanna honevAle paramAnanda rUpa avinAzI sukhako prApta hotA hai / / 106 // . Age saMskRta TIkAkAra apanI prazasti likhate haiM... dedI yamAna lakSmI se pUrNa tathA puNyazAlI kaviyoM ko Ananda utpanna . karanevAlA jinakI buddhi nAnA zAstra rUpI mahAsAgara ke tairane meM sudRr3ha naukA ke samAna AcaraNa karatI hai, jinake caraNa kamaloM ke yugala ko pAkara muni bhrama ke samAna saMtuSTa ho jAte haiM tathA jo pApa rUpI andhakAra ko naSTa karane ke liye sUrya haiM ve zrImAn zrutasAgara muni vijaya ko prApta hoM // 1 // - dhImat-jo buddhimAn zrobhAn svAmI samantabhadra, nirmala kunda kundAcArya, akalaGkabhaTTa, zrI prabhAcandrasvAmI, vidyAnanda tathA zrI pUjyapAda guruko dekhanekI icchA karatA hai arthAt unakI racanAoMkA svAda jAnanA cAhatA hai vaha vinayapUrvaka vidya padadhArI vidvAnoM ke dvArA stuta zrI zrutasAgarako vinayase dekhe arthAt unakI racanAoMkA paThana pAThana kare // 2 // 1. rivApIyate m00| . For Personal & Private Use Only Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 SazAbhUte [6. 106zrImallibhUSaNAgurorvacanAdalaMcyA / nmuktizriyA saha samAgamamicchateyaM // SaTprAbhRte sakalasaMzayazatruhaMtI / TIkA kRtA'kRtadhiyAM zrutasAgareNa // 3 // iti zrIpadmanandikundakundAcAryavakragrIvAcAryalAcAryagRdhrapicchAcAryanAmapaMcakavirAjitena caturaGgulAkAzagamanaddhinA pUrvavidehapuNDarIkiNInagaravaMditasImandharAparanAmasvayaMprabhajinena tatzrutajJAnasambodhitabharatavarSabhavyajIvena zrIjinacandra sUribhaTTAraka paTTAbharaNabhUtena kalikAlasarvajJena viracite SaTprAbhRtagranthe sarvamunimaNDalImaMDitena kalikAlagautamasvAminA zrIpadmanandidevendrakIti-vidyAnandipaTTabhaTTAra. keNa zrImallibhUSaNenAnumatena sakalavidvajjanasamAjasammAnite nobhayabhASAkavi* cakravartinA zrIvidyAnandigurvantevAsinA sUrivara zrIzrutasAgareNa viracitA mokSaprAbhRtaTIkA parisamAptA SaSThaH paricchedaH zrI yAt zrI mallibhUSaNa-zrI mallibhUSaNa guruke alaGa ghaza vacanoM se mukti lakSmI ke sAtha samAgama ko icchA karane vAle zrI zrutasAgara ne mandabuddhi logoMke liye SaTprAbhRta grantha para samasta saMzayarUpI zatruoM ko naSTa karane vAlI yaha TIkA racI hai // 3 // ___ isa prakAra zrI padmanandI, kundakundAcArya, vakragrIvAcArya, elAcArya aura gaddhapicchAcArya ina pAMca nAmoMse virAjita, cAra aMgula pramANa AkAza meM calanevAlI Rddhi se yukta, pUrvavideha kSetra kI puNDarIkiNI nagarI meM sImandhara isa dUsare nAmase yukta svayaMprabha jinakI vandanA karane vAle, unake zrutajJAna se bharata kSetrake bhavya jIvoM ko sambodhita karane vAle, zrI jinacandrasUri bhaTTAraka ke paTTake AbharaNabhUta tathA kalikAla ke sarvajJa svarUpa zrI kundakunda svAmI ke dvArA viracita SaTnAbhRta grantha para samasta muni maNDalI se maNDita kalikAla ke gautamasvAmI, zrI padmanandI, devendrakIrti aura vidyAnandI ke pada para sthita bhaTTAraka zrI mallibhUSaNa ke dvArA anumata sakala vidvajjanoM ke samUha se sanmAnita, ubhaya bhASA ke kaviyoM ke cakravartI, zrI vidyAnandI guruke ziSya sUrivara zrI zrutasAgara ke dvArA viracita mokSaprAbhUta kI TokA samApta huI / For Personal & Private Use Only Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGga prAbhRtam kAUNa NamokAraM arahaMtANaM taheva siddhANaM / samAseNa // 1 // siddhAnAM / vocchAmi samarNAlagaM pAhuDasatthaM kRtvA namaskAraM arhatAM tathaiva vakSyAmi zramaNaliMgaM prAbhRtazAstra N samAsena // 1 // dhammeNa hoi liMgaM Na liMgamatteNa dhammasaMpattI / jANehi bhAvadhammaM kiM te liMgeNa kAyavvo // 2 // dharmeNa bhavati liMga na liMgamAtreNa dharmasaMprAptiH / jAnIhi bhAvadharmaM ki te liMgena kartavyaM // 2 // jo pAvamohidamadI liMgaM ghettUNa jiNavaridANaM / uvahasai liMgi bhAvaM 'liMgaM NAsedi liMgINaM // 3 // yaH pApamohitamatiH ligaM gRhotvA jinavarendrANAM / upahasati liMgibhAvaM liMgaM nAzyati liMgInAM // 3 // kAU - meM arahantoM tathA siddhoM ko namaskAra kara saMkSepa se muniliGga kA varNana karane vAle prAbhRta zAstra ko kahU~gA // 1 // dhammeNa - dharma se hI liGga hotA hai, liGgamAtra dhAraNa karane se dharma kI prApti nahIM hotI isaliye bhAvako dharma jAno, bhAva-rahita liGga se tujhe kyA kArya hai ? veSa bhAvArtha - liGga arthAt zarIra kA bhAvaMke binA mAtra zarIrakA veSa dhAraNa nahIM hotI isaliye bhAva hI dharmaM hai bhAvake nahIM hai / / 2 / / jo pApa - jisakI buddhi pApase mohita ho rahI hai aisA jo puruSa jinendra devake liGgako nagna digambara veSako grahaNa kara liGgI ke yathArtha bhAvakI haMsI karatA hai vaha sacce veSadhAriyoM ke veSako naSTa karatA hai arthAt lajAtA hai / dharma se hotA hai jisane kiyA hai usake dharmakI prApti binA mAtra veSa kAryakArI 1. uvahamaha iti pATha: a: paM0 jayacandriNa svIkRtaH / ligimmI ya NArado ligI / . For Personal & Private Use Only Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 SaTprAbhUte [ 7.4-6 11 Naccadi gAyadi tAvaM vAyaM vAedi liMgarUveNa / so pAvamohidamadI tirikkhajoNI Na so samaNo // 4 // nRtyati gAyati tAvat vAdya ? vAdayati liMgarUpeNa / sa pApamohitamatiH tiryagyoniH na sa zramaNAH / / sammUhadi rakkhedi ya aTTaM zAedi bahupayatteNa / sA pAvamohidamadI tirikkhajoNI Na so samaNo // 5 // samUhayati rakSati ca taM dhyAyati bahuprayatnena / sa pApamohitamatiH tiryagyoniH na sa zramaNaH // 5 // kalahaM vAdaM jUvA Nicca vahumANagavvio liMgI / vaccadi rayaM pAo 'karamANo ligirUveNa // 6 // kalahaM vAda dyUtaM nityaM vahumAnagavito liMgI / vrajati narakaM pApaH kurvANaH liMgirUpeNa || 6 || bhAvArtha - jo nagna mudrAko dhAraNa kara pIche pApase mohita buddhi hotA huA veSadhAriyoM ke yathArthaM bhAvakA upahAsa karatA hai arthAt bhAvaliGga kI ora lakSya nahIM detA mAtra pApase prerita hokara viparIta AcaraNa karatA hai vaha anya jo yathArthaM veSadhArI haiM unake bhI veSako naSTa karatA hai| unake veSake prati logoM meM anAdarakA bhAva utpanna karAtA hai ||3|| Naccadi - jo muni liGgase nAcatA hai, gAtA hai athavA bAjA bajAtA hai vaha pApase mohita buddhi pazu hai, muni nahIM hai| bhAvArtha - jo muni hokara bhI nRtya karatA hai, gAtA hai aura bAjA tA hai vaha pApI pazu hai, muni nahIM hai // 4 // sammahadi - jo bahuta prakAra ke prayatnoM se parigraha ko ikaTThA karatA hai, usakI rakSA karatA hai tathA ArtadhyAna karatA hai vaha pApase mohita buddhi pazu hai, muni nahIM hai| bhAvArtha - muni hokara bhI jo nAnA prakAra ke prayatnoM se parigraha ko ikaTThA karatA hai, usakI rakSA karatA hai tathA usake nimitta ArtadhyAna karatA hai usakI buddhi pApase mohita hai use pazu samajhanA cAhiye vaha muni nahIM kahalAtA hai ||5|| kalahaM - jo puruSa muni liGga kA dhAraka hokara bhI nirantara atya1. karaNamarNA lAurANa ya itipATha paM0 jayacandreNa svIkRtaH tenaiva rAulANaM ityapi pAThAntara sUcitaM samAeNa ma0 / For Personal & Private Use Only Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 7-8] liMgaprAbhRtam pAvopahadibhAvo sevadi ya abaMbhu liNgirvenn|| so pAvamohidamadI hiMDadi saMsArakAMtAre // 7 // pApohatabhAvaH sevate ca abrahma ligirUpeNa / sa pApamohitamatiH hiMDate saMsArakAMtAre // 7 // daMsaNaNANacaritte uvahANe jai Na liMgarUveNa / aTa jhAyadi jhANaM . aNaMtasaMsArio hodI // 4 // darzanajJAnacAritrANi upadhAnAni yadi na liMgarUpeNa / AtaM dhyAyati dhyAnaM anantasaMsArI ko bhavati // 8 // dhika garva se yukta hotA huA kalaha karatA hai, vAdavivAda karatA hai, athavA juA khelatA hai vaha cU~ki muni liGga se aise kukRtya karatA hai ataH pApI hai aura naraka jAtA hai| bhAvArtha-jo UMcA pada dhAraNa kara kukRtya karatA hai vaha pApI niyama se narakagAmI hotA hai // 6 // .. pApopahada-pApase jisakA yathArtha bhAva naSTa hogayA hai aisA jo puruSa muniliGga dhAraNa kara bhI abrahma kA sevana karatA hai vaha pApase mohita buddhi hotA huA saMsAra rUpI aTavI meM bhramaNa karatA rahatA hai| bhAvArtha-mani liGga dhAraNa kara jisane pahale abrahma sevana kA parityAga kiyA pIche pApodaya se pariNAmoM ko malina kara jo abrahma kA sevana karatA hai vaha durbuddhi dIrgha kAla taka saMsAra rUpI vana meM ghUmatA rahatA hai||7|| . saNaNANa-jo muni liGga dhAraNa kara samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko upadhAna arthAt Azraya nahIM banAtA hai tathA ArtadhyAna karatA hai vaha saMsArI hotA hai| bhAvArtha-muniveSakA prayojana to ratnatraya kI ArAdhanA hai para jo muniveSa rakha kara ratnatraya ko dhyAnakA Alambana nahIM banAtA ulaTA . - AttadhyAna karatA hai vaha ananta saMsArI hotA hai arthAt jisake saMsAra - kA anta nahIM aisA abhavya kahalAtA hai // 8 // For Personal & Private Use Only Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 paTmAgate [7.9-10jo joDadi vivvAhaM kisikammavaNijjajIvadhAdaM c| ... vaccadi garayaM pAo karamANo liMgihaveNa // 9 // yaH ryAjayati vivAhaM kRSikarmavANijyajIvaghAtaM ca / vrajati narakaM pApaH kurvANaH ligirUpeNa // 9 // corANa micchavANa ya juddha vivAhaM ca tivvakammehi / jateNa divyamANo gacchadi liMgI garayavAsaM // 10 // corANAM mithyAvAdinAM yuddhaM vivAdaM ca tiivkrmbhiH| yaMtreNa dIvyamAnaH gacchati liMgI narakavAsa // 10 // jo joDadi-jo manikA liGga rakhakara bhI dUsaroM ke vivAha sambandha jor3atA hai tathA kheto aura vyApAra ke dvArA jIvoM kA ghAta karatA hai vaha cuki muniliGga ke dvArA isa kukRtya ko karatA hai ataH pApI hai aura naraka jAtA hai| bhAvArtha-jo puruSa nagna mudrAkA dhArI hokara dUsaroM ke vivAha sambandha jur3avAtA hai aura khetI tathA vyApAra ke dvArA jIva ghAta karatA hai vaha niyama se naraka jAtA hai / gRhastha ne apane padake anukUla ina kAryoMkA tyAga nahIM kiyA hai isaliye vaha inheM karatA huA bhI naraka kA pAtra anivArya rUpa se nahIM hotA parantu jo manuSya muniliGga dhAraNa kara ina kukRtyoM ko karatA hai vaha niyama se naraka kA pAtra hotA hai // 9 // corANa-jo liGgI coroM ke tathA jhUTha bolane vAloM ke yuddha aura vivAda ko karAtA hai tathA tIvrakarma-khara karma arthAt jinameM adhika hiMsA hotI hai aise kAryose aura yantra arthAt caupar3a Adise krIr3A karatA hai vaha narakavAsako prApta hotA hai| bhAvArtha-munikA veSa rakhakara bhI jo manuSya paizunya kArya se coroM tathA asatyavAdiyoM ko paraspara lar3A detA hai unameM vivAda-saMgharSa paidA kara detA hai, atyadhika hiMsA ke kAryoM se vinoda karatA hai, tathA caupar3a, zataraMja, pAsA aura hiMDolA Adi yantroMke dvArA krIr3A karatA hai vaha niyama se naraka ko prApta hotA hai // 10 // For Personal & Private Use Only Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 11-12] liMgaprAmRtam 67 dasaNaNANacaritaM tavasaMjamaNiyamaNi'ccakammammi / pIDayadi baTTamANo pAvavi liMgI garayavAsaM // 11 // darzanajJAnacaritreSu tapaHsaMyamaniyamanityakarmaNi / poDayati vartamAnaH prAppoti liMgI narakavAsaM // 11 // kaMdappA iya vaTTai karamANo bhoyaNesu rasagiddhi / mAI liMgavivAI tirikkhajoNI Na so samaNo // 12 // kaMdAdikaM vartate kurvANaH bhojaneSu rasagRddhi / mAyAvI liMgavyapAyI tiyaMgyoniH na sa shrmnnH||12|| daMsaNa-jo muni veSI darzana, jJAna, cAritra tathA tapa saMyama niyama aura nityakAryoM meM pravRtta hotA huA dUsare jIvoM ko pIr3A pahuMcAtA hai vaha narakavAsa ko prApta hotA hai| __ bhAvArtha-jo puruSa munipada dhAraNa kara apanI pramAda pUrNa pravRtti se dUsare jIvoM ko pIr3A pahuMcAtA hai vaha narakagAmI hotA hai| athavA 'pIr3ayati' ke sthAna para 'pIr3ayate' chAyA mAnI jAve to yaha artha hotA hai ki jo puruSa muni pada dhAraNa kara ukta kAryoMko karatA huA pIr3ita hotA hai arthAt aruci bhAvase duHkhI hotA hai vaha narakagAmI hotA hai / kucha pratiyoM meM 'vaTTamANo' ke sthAna para 'baddhamAno' bhI pATha hai so usakA artha ahaM kAra-vaza hotA huA aisA karanA cAhiye // 11 // . kaMdapyAiya-jo puruSa muniveSI hokara bhI kAMdI Adi kutsita bhAvanAoM ko karatA hai tathA bhojana meM rasa sambandhI lolupatA ko dhAraNa karatA hai vaha mAyAcArI, muniliGga ko naSTa karane vAlA pazu hai, muni nahIM hai| .. bhAvArtha-muni hokara bhI jo kaSAya vaza kAma kathA Adi vikathAeM karate haiM tathA bhojana meM atyadhika Asakti rakhatA hai vaha mAyAcArI hai tathA liGga ko lajAne vAlA hai aisA puruSa pazu hai, muni nahIM hai // 12 // 1.Niya / 2. pavamAno m0| 3. 50 jayacandra TIkAyAM paviyate iti chAyA sviikRtaa| 4.dhiim| For Personal & Private Use Only Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte [7. 13-15dhAvadi piMDaNimittaM kalahaM kAUNaH bhujade piDaM / avaruparUI saMto jiNamagi Na hoi so samaNo // 13 // dhAvati piMDanimittaM kalahaM kRtvA bhukte piMDaM / -- aparaprarUpI san jinamArgI na bhavati sa shrmnnH||13|| . gihadi adattadANaM paNidA vi ya parokkhadUsehiM / jiliMgaM dhArato coreNa va hoi so samaNo // 14 // .. gRhNAti adattadAnaM paranindAmapi ca prokssduussnnaiH| . jinaliMgaM dhArayan coreNeva bhavati sa zramaNaH // 14 // uppaDadi paDadi dhAvadi puDhavIo khaNdi liMgarUMveNa / iriyAvaha dhArato tirikkhajoNI Na so samaNo // 15 // utpatati patati dhAvati pRthivI khanati liMgarUpeNa / IryApathaM dhArayan tiryagyoniH na sa zramaNaH // 15 // .. pAvadi-jo AhAra ke nimitta daur3atA hai, kalaha kara bhojana ko grahaNa karatA hai aura usake nimitta dUsare se IrSyA karatA hai vaha jinamArgI zramaNa nahIM hai| bhAvArtha-isa kAlameM kitane hI loga jinaliGga se bhraSTa hokara arghapAlaka hae phira unameM zvetAmbAdika saMgha he| unhoMne zithilAcAra kA poSaNa kara liGga kI pravRtti vikRta kara dii| unhIM kA yahA~ niSedha samajhanA caahiye| unameM aba bhI koI aise sAdhu haiM jo AhAra ke nimitta zIghra daur3ate haiM IryAsamiti ko bhUla jAte haiM aura gRhastha ke gharase lAkara do cAra sammilita baiTa kara khAte haiM aura baTavArA meM sarasa nIrasa Anepara paraspara kalaha karate haiM tathA isa nimitta ko lekara dUsaroM se IrSyA bhI karate haiM so aise sAdhu jinamAgI nahIM haiM // 13 // giNhadi-jo manuSya jina liGgako dhAraNa karatA huA bhI binA dI huI vastuko grahaNa karatA hai tathA parokSa meM dUSaNa lagA lagA kara dUsare kI nindA karatA hai vaha cora ke samAna hai, sAdhu nahIM hai| bhAvArtha-dAtAra kI icchA na hone para ar3akara bhikSA Adi ko grahaNa karanA adattAdAna hai / jo sAdhu isa prakArake AhArako grahaNa karatA hai aura parokSa meM doSa lagAkara dUsare kI nindA bhI karatA hai vaha cora ke samAna hai||14|| uppadi-jo muniliGga dhAraNa kara calate samaya kabhI uchalatA hai, For Personal & Private Use Only Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 16-17 ] liMgaprAbhRtam baMdhe Nirao saMto sassaM khaMDedi taha va vasuhaM pi / chiMdadi tarugaNa bahuso tirikkhajoNI Na so samaNo // 16 // baMdha 'virataH san sasyaM khaNDayati tathA ca vasudhAmapi / chinatti tarugaNaM bahuzaH tiryagyAniH na sa zramaNaH // 16 // rAgo ( rAgaM) karedi NiccaM mahilAvaggaM paraM ca dUsedi / daMsaNaNANavihoNo tirikkhajoNI Na so samaNo // 17 // rAgaM karoti nityaM mahilAvargaM paraM ca dRSyati / darzanajJAnavihInaH tiryagyoniH na sa zramaNaH // 17 // kabhI daur3atA hai aura kabhI pRthivI ko khodatA hai vaha pazu hai, muni nahIM hai| 689 bhAvArtha - muniliGga dhAraNa karate samaya IryAsamiti se calane kA niyama liyA jAtA hai so usa pratijJA kI ora dhyAna na dekara jo kUdatA huA, giratA huA, dor3atA huA tathA pRthivI ko khodatA huA calatA hai vaha muni nahIM hai vaha to vRSabha Adi pazuke tulya hai // 15 // baMgheNirao - jo kisI ke bandha meM lIna hokara arthAt usakA AjJAkArI banakara dhAna kUTatA hai, pRthivI khodatA hai aura vRkSoMke samUhako chedatA hai vaha pazu hai, muni nahIM hai / bhAvArtha - yaha kathana anya sAdhuoM kI apekSA hai jo sAghu vanameM rahakara svayaM dhAna tor3ate haiM use kUTate haiM, apane Azrama meM vRkSa lagAne Adike uddezyase pRthivI khodate haiM tathA vRkSa latA Adi ko chedate haiM ve pazu ke tulya haiM unheM hiMsA pApakI cintA nahIM hai aisA manuSya sAdhu nahIM kahalA sakatA // 16 // rAgokaredi - jo striyoMke samUha ke prati nirantara rAga karatA hai dUsare nirdoSa prANiyoMko doSa lagAtA hai tathA svayaM darzana aura jJAnase rahita hai vaha pazu hai, sAdhu nahIM hai / bhAvArtha - kitane hI sAdhu nirantara striyoM ke pAsa uThate haiM baiThate haiM, unhIM se adhika vArtAlApa karate haiM, dUsare nirdoSa vyaktiyoM kI nindA karate rahate haiM aura svayaM jJAna darzana se rahita haiM na apane ina guNoM kI vRddhi kI ora lakSya rakhate haiM ve sAdhu nahIM haiM ve pazu haiM - pazuke tulya ajJAnI haiM ||17|| 1. nIrajAH ma0 a0 / Y For Personal & Private Use Only Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTnAmRte pavvajjahoNagahiNaM NehaM sosammi vade bhuso| . AyAraviNayahINo tirikkhajoNI ga so savaNo // 18 // __ pravrajyAhInagRhiNi snehaM ziSye vartate bhushH|| AcAravinayahInaH tiryagyoniH na sa zramaNaH // 18 // evaM sahio muNivara saMjadamajhammi vaTTade NiccaM / bahulaM pi jANamANo bhAvaviNo Na so savaNo // 19 // . evaM sahitaH munivara saMyatamadhye vartate nityaM / . . bahulamapi jAnAnaH bhAvavinaSTo na sa zramaNaH // 19 // daMsaNaNANacarite mahilAvaggammi dedi voptttto| pAsattha vi hu NiyaTTho bhAvaviNaTTho Na so samaNo // 20 // darzanajJAnacAritrANi mahilAvarge dadAti vishvstH| pArzvasthAdapi hu nikRSTaH bhAvavinaSTaH na sa zramaNaH // 20 // .. pavvajja-jo dIkSAse rahita gRhastha ziSya para adhika sneha rakhatA hai tathA AcAra aura vinaya se rahita hai vaha tiryaJca hai sAdhu nahIM hai| __ bhAvArtha-koI koI sAdhu apane gRhastha ziSya para adhika sneha rakhate haiM apane pada kA dhyAna na kara usake ghara Ate jAte haiM sukha duHkha meM AtmIyatA dikhAte haiM tathA svayaM mani ke yogya AcAra tathA pUjya puruSoM kI vinaya se rahita hote haiM / AcArya kahate haiM ki ve muni nahIM haiM kintu pazu haiM // 18 // evaM sahio-he munivara ! aisI khoTI pravRttiyoM se sahita muni, yadyapi saMyamo janoM ke madhyameM rahatA hai aura bahuta jJAnavAn bhI ho to bho vaha bhAva se naSTa hai arthAt bhAvaliGga se rahita hai 'yathArtha muni nahIM hai|' bhAvArtha-kAra jina khoTo pravattiyoM kA varNana kiyA hai unase jo sahita hai, nirantara saMyamI janoM ke bIca meM rahatA hai aura aneka zAstroM kA jJAtA bhI hai vaha bhAvase zUnya mAtra dravyaliGgo sAdhu hai paramArtha sAdhu nahIM hai // 19 // dasaNa NANa-jo striyoM meM vizvAsa upajA kara unheM darzana, jJAna 1. dehi m0| For Personal & Private Use Only Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 21-22 ] liMgaprAbhRtam 691 puMzcalighari jasu bhujai NiccaM saMyuNadi posae piMDaM / pAvadi vAlasahAvaM bhAvaviNaTTho Na so savaNo // 21 // gRhe yaH bhuMkte nityaM saMstoti puSNAti piMDaM | prApnoti bAlasvabhAvaM bhAvavinaSTo na sa zravaNaH // 21 // i liMgapAhuDamiNaM savvaM buddhehi desiyaM dhammaM / pAlehi kaTu sahiyaM so gAhadi uttamaM ThANaM // 22 // iti liMgaprAbhUtamidaM sarvaM buddheH dezitaM dharmaM / pAlayati kaSTasahitaM sa gahate uttamaM sthAnaM // 22 // iti zrI kundakundAcAryaviracitaliMgaprabhRtakaM samAptam aura cAritra detA hai vaha pArzvastha muni se bhI nikRSTa hai tathA bhAvaliGga se zUnya hai vaha paramArthaM muni nahIM hai / bhAvArtha - jo muni apane padakA dhyAna na kara striyoM se saMparka bar3hAtA hai unheM pAsa meM baiThA kara par3hAtA hai tathA darzana yA cAritra AdikA upadeza detA hai vaha pArzvastha nAmaka bhraSTa munise bhI adhika nikRSTa hai / jaba AkAoM se bhI bAta nahIM karate / sAta hAtha kI dUrI para do yA do se adhika saMkhyA meM baiThI huI AryikAoM se hI dharma carcA karate haiM, unake praznoM kA samAdhAna karate haiM taba gRhastha striyoM ko eka dama pAsa meM baiThA kara unase samparka bar3hAnA munipada ke anukUla nahIM hai / aisA muni bhAvaliGga se zUnya hai arthAt dravyaliGgI paramArthaM muni nahIM hai ||20|| hai pucchalidhari - jo sAdhu vyabhicAriNI strI ke ghara AhAra letA hai, nirantara usakI stuti karatA hai tathA piNDako pAlatA hai arthAt usakI stuti kara nirantara AhAra prApta karatA hai vaha bAlasvabhAva ko prApta hotA hai tathA bhAva se vinaSTa hai vaha muni nahIM hai / bhAvArtha - yaha bar3I dharmAtmA hai tyAgo vrato tathA muniyoM ko sadA AhAra detI hai isa prakAra vyabhicAriNI strI kI prazaMsA kara jo usase AhAra prApta karatA hai vaha ajJAnI hai aisA muni bhAvaliGga se rahita hai nahIM hai // 21 // iliMga - isa prakAra yaha liGga prAbhRta nAmakA samasta zAstra jJAnI gaNadharAdi ke upadiSTa hai so ise jAna kara jo kaSTa sahita dharmakA pAlana For Personal & Private Use Only Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 SaTprAbhUte [ 7. 21-22 karatA hai arthAt kaSTa bhoga kara bhI dharma kI rakSA karatA hai vaha uttama sthAna ko prApta hotA hai / bhAvArtha - jJAnI jIvoM ne liGga prAbhRta kA upadeza munijanoM ke hita ke liye diyA hai isaliye ise jAnakara munivrata kA nirdoSa pAlana karanA cAhiye / yadi grahaNa kiye hue vrata ke pAlana karane meM pariSaha AdikA kaSTa bhI uThAnA par3e to use samatA bhAva se sahana karanA caahiye| aisA puruSa hI uttama sthAna - nirvANa ko prApta hotA hai ||22|| isa prakAra zrI kundakundAcArya viracita liGgaprAbhRta samApta huA For Personal & Private Use Only Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIla prAbhRtam vIraM visAlaNayaNaM rattuppalakomalassamappAyaM / tiviheNa paNamiUNaM sIlaguNANaM NisAmeha // 1 // vIraM vizAlanayanaM raktotpalakomalasabhapAdam / trividhena praNamya zIlaguNAn nizAmyAmi // 1 // sIlassa ya NANassa ya Natthi viroho budhehi NichiTTo / raft ya sIleNa viNA visayA NANaM viNAsaMti // 2 // zIlasya ca jJAnasya ca nAsti virodho budhairnadiSTaH / navari ca zIlena vinA viSayA: jJAnaM vinAzayanti // 2 // dukkhaNajjahi NANaM gANaM NAUNa bhAvaNA dukkhaM / bhAviyamaI va jIvo visaesu virajjae dukkhaM // 3 // duHkhena jJAyate jJAnaM jJAnaM jJAtvA bhAvanA duHkhaM / bhAvitamatizca jIvo viSayeSu virajyati duHkhaM // 3 // vIraM visAla - ( bAhya meM ) jinake vizAla netra haiM tathA jinake pA~va lAla kamala ke samAna komala haiM ( antaraGga pakSa meM ) jo kevalajJAnarUpI vizAla netroMke dhAraka haiM tathA jinakA komala evaM rAgadveSa se rahita vANI kA samUha rAgaMko dUra karane vAlA hai una mahAvIra bhagavAn ko mana, vacanakAya se praNAma kara zIlake guNoM ko athavA zIla tathA guNoMkA kathana karatA hU~ // 1 // zIlassa - vidvAnoM ne zIlakA aura jJAnakA virodha nahIM kahA hai| kina yaha kahA hai ki zIlake binA viSaya jJAnako naSTa kara dete haiM / bhAvArtha - zIla aura jJAna kA virodha nahIM hai kintu sahabhAva hai jahA~ zIla hotA hai vahIM jJAna avazya hotA hai aura zIla na ho to paJcendriyoM ke viSaya jJAnako naSTa kara dete haiM ||2|| dukkhe -- prathama to jJAna hI duHkha se jAnA jAtA hai phira yadi koI For Personal & Private Use Only Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 SaTprAbhRte [8. 4-5tAva Na jANadi gANaM visayavalo jAva vaTTae jiivo| visae virattametto Na khavei purAiyaM karma // 4 // __tAvanna jAnAti jJAnaM viSayavalaH yAvat vartate jIvaH / viSaye viraktamAtraH na kSipate purANakaM karma // 4 // NANaM carittahINaM liMgaggahaNaM ca daMsaNavihUNaM / saMjamahINo ya tabo jai carai NiratyayaM savvaM // 5 // jJAnaM cAritrahInaM liMgagrahaNaM ca darzanavihInaM / . . saMyamahInazca tapaH yadi carati nirarthaka sarva // 5 // jJAnako jAnatA bhI hai to usakI bhAvanA duHkha se hotI hai phira koI jIva usakI bhAvanA bhI karatA hai to viSayoM meM virakta duHkha se hotA hai| bhAvArtha-pahale to samyagjJAna kA honA hI durlabha hai| yadi kisIko samyagjJAna prApta bhI ho jAtA hai to nirantara usakI bhAvanA rakhanA durlabha hai aura kisI ko usakI bhAvanA bhI prApta ho jAtI hai to viSayoM se virakta honA kaThina hai / isa prakAra tInoM kAryoM meM uttarottara kaThinatA athavA durlabhapanA hai // 3 // tAvaNa-jaba taka jIva viSayoM ke vazIbhUta rahatA hai taba taka jJAnako nahIM jAnatA aura jJAnake binA mAtra viSayoMse virakta haA jIva purAne baMdhe hue karmoMkA kSaya nahIM karatA / bhAvArtha-prathama to viSayAsakta jIvako yathArtha jJAna kI prApti hotI nahIM hai aura kadAcit koI jIva viSayoM se virakta ho bhI jAve to yathArtha jJAnake binA vaha pUrva baddha karmoMkI nirjarA karane meM asamartha rahatA hai // 4 // ___NANaM-yadi koI sAdhu cAritra rahita jJAna kA, samyagdarzana rahita liGga kA aura saMyama rahita tapa kA AcaraNa karatA hai to usakA yaha saba AcaraNa nirarthaka hai| bhAvArtha-heya aura upAdeya kA jJAna to huA parantu tadanurUpa cAritra na huA to vaha jJAna kisa kAma kA ? muni liGga to dhAraNa kiyA parantu samyagdarzana na huA to vaha muni liGga kisa kAma kA ? isI taraha tapa to kiyA parantu jIva rakSA athavA indriya vazIkaraNa saMyama nahIM huA to vaha tapa kisa kAma kA ? isa saba kA uddezya karmakSaya karake mokSa prApta For Personal & Private Use Only Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlaprAbhRtam gANaM carittasuddha liMgaggahaNaM ca daMsaNavisuddha / saMjamasahido ya tavo thoo vi mahAphalo hoi // 6 // -8. 6-7 ] 695 jJAnaM cAritrazuddha liMgagrahaNaM ca darzanavizuddha / saMyamasahitazca tapaH stokamapi mahAphalaM bhavati // 6 // gANaM NAUNa NarA keI visayAibhAvasaMsattA / hiDaMti 'cAdurargAdi visaesu vimohiyA mUDhA // 7 // jJAnaM jJAtvA narAH kecit viSayAdibhAvasaMsaktAH / hiNDante cAturgIta viSayeSu vimohitA mUDhAH // 7 // karanA hai parantu usakI siddhi na hone se saba kA nirarthakapanA dikhAyA hai // 5 // gANaM carita - cAritra se zuddha jJAna, darzana se zuddha liGga dhAraNa aura saMyama se sahita tapa thor3A bhI ho to vaha mahAphala se yukta hotA hai / bhAvArtha - jisa jJAna ke sAtha thor3A bhI yathArthacAritra hai vaha jJAna yathArthaM kAryakArI hai / jisa muniveza meM samyagdarzana kI vizuddhatA hai vaha thor3e samaya ke liye arthAt maraNAnta kAla meM bhI dhAraNa kiyA gayA ho to bhI yathArtha phala ko detA hai isI prakAra jisa tapazcaraNa meM saMyama kI sAdhanA hai vaha mAtrA meM alpa hone para bhI karma nirjarA kA pramukha kAraNa hotA hai || 6 || gANaM NAUNa - jo koI manuSya jJAna ko jAna kara bhI viSayAdika rUpa bhAva meM Asakta rahate haiM ve viSayoM meM mohita rahane vAle mUrkha prANI caturgati rUpa saMsAra meM bhramaNa karate rahate haiM / bhAvArtha - jJAna kA phala viSayoM se nivRtta aneka zAstroM kA jJAna prApta kara bhI viSayoM meM karanekA puruSArthaM nahIM karate haiM ve mUr3ha kahalAte haiM arthAt jAnate hue bhI viSayapAna karane vAle samAna haiM, mUr3ha haiM aura apanI isa mUr3hatA - mUrkhatA ke kAraNa ve cAroM gatiyoM meM cirakAla taka bhramaNa karate rahate haiM // 7 // 1. caturagati ma0 / honA hai so jo manuSya saMlagna rahate haiM unake tyAga For Personal & Private Use Only Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTprAbhRte 8. 8-10je puNa visayavirattA NANaM gAUNa bhAvaNAsahidA / chidaMti 'cAdurargAda tavaguNajuttA na saMdeho // 8 // ye punaviSayaviraktA jJAnaM jJAtvA bhaavnaashitaaH| chindanti cAturgati tapoguNayuktA na sandehaH // 8 // jaha kaMcaNaM visuddha dhammaiyaM khaMDiyalavaNaleveNa / taha jIvo vi visuddhaM NANa visalilega vimaleNaM // 9 // .. yathA kaMcana vizuddhaM dhmAtaM khddiklvnnlepen| tathA jIvo'pi vizuddho jJAnasalilena vimalena // 9 // NANassa patthi doso kA purisANo vi mNdbuddhiinno| je gANagavidA hoUNaM visaesu rajjati // 10 // jJAnasya nAsti doSaH kApuruSasyApi mandabuddhaH / ye jJAnagavitA bhUtvA viSayeSu rajyanti // 10 // . . je puNa-kintu jo jJAna ko jAnakara usakI bhAvanA karate haiM aura viSayoM se virakta hote hue tapazcaraNa tathA mUlaguNa aura uttaraguNoM se yukta hote haiM ve caturgati rUpa saMsAra ko chedate haiM-naSTa karate haiM isameM saMdeha nahIM hai| bhAvArtha-jo puruSa heyopAdeya kA jJAna prApta kara nirantara usakA vicAra karate haiM aura vicAroM ko paripakva banAkara viSaya kaSAya se nivRtta ho tapazcaraNa karate haiM-munivrata kA pAlana karate haiM ve saMsAra sAgara se pAra hokara mokSako prApta hote haiM isameM saMzaya nahIM hai / / 8 / / jaha kaMcaNaM-jisa prakAra suhAga aura namakake lepa se yukta kara phUkA huA suvarNa vizuddha ho jAtA hai usI prakAra jJAnarUpI nirmala jala se yaha jIva bhI zuddha ho jAtA hai / / ____ bhAvArtha-mohanIya karma ke udaya se isa jIva kA jJAna anAdikAla se malina ho rahA hai usI malina tapa ke kAraNa yaha azuddha hokara saMsAra sAgara meM majjanonmajjana karatA rahatA hai isaliye jJAna meM se moha ko dhArA ko dUra kara jJAnako nirmala banAne kA puruSArtha karanA cAhiye / jJAna kI nirmalatA se hI AtmA kI nirmalatA hotI hai // 9 // ___gANassa-jo puruSa jJAna ke garva se yukta ho viSayoM meM rAga karate haiM 1. caturagati a0| 2. kampurisANI a0 / For Personal & Private Use Only Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zolaprAbhUtam NANeNa daMsaNeNa ya taveNa carieNa sammasa hieNa / - 8. 11-12 ] hohadi pariNivvANaM jIvANaM jJAnena darzanena ca tapasA cAritreNa bhaviSyati parinirvANaM jIvAnAM solaM rakkhaMtANaM daMsaNasuddhANa asthi dhuvaM NivvANaM visarsu viratacittANaM // 12 // zIlaM rakSatAM darzanazuddhAnAM dRDhacAritrANAM / asti dhruvaM nirvANaM viSayeSu viraktacittAnAM // 12 // caritasuddhANaM // 11 // samyaktvasahitena / cAritrazuddhAnAM // 11 // diDhacarittANaM / 697 so vaha unake jJAna kA aparAdha nahIM hai kintu manda buddhi se yukta usakA puruSakA hI aparAdha hai / bhAvArtha-saMsAra meM kitane jJAno tapI viSayoM meM anurakta dekhe jAte haiM so yaha doSa unake jJAna kA nahIM hai kintu jJAna ke sAtha moha kI dhArA ne milakara una puruSoM kI jo mandabuddhi aura puruSArthahIna banA diyA hai so yaha aparAdha usI puruSArthaM hIna manda buddhi puruSa kA hai ||10|| NANeNa - nirdoSa cAritra kA pAlana karane vAle jIvoM ko samyaktva sahita jJAna, samyaktva sahita darzana, samyaktva sahita tapa aura samyaktva sahita cAritra se nirvANa prApta hogA / bhAvArtha - jainAgama meM samyagjJAna, samyagdarzana, samyaktapa aura samyak cAritra ina cAra ArAdhanAoM se mokSa prApti hotI hai aisA kahA gayA hai| parantu ye cAroM unhIM jovoM ke mokSa kA kAraNa hotI haiM jo cAritra se zuddha hote haiM arthAt pramAda chor3a kara nirdoSa cAritra kA pAlana karate haiM // 11 // solaM-- jo zIla kI rakSA karate haiM, jo zuddha darzana - nirmala samyaktva se sahita haiM, jinakA cAritra dRr3ha hai aura jo viSayoM se virakta citta rahate haiM unheM nizcita hI nirvANa kI prApti hotI hai / bhAvArtha - zIla kA artha AtmAkA vItarAga svabhAva hai so jo puruSa sadA isakI rakSA karate haiM arthAt viSaya kaSAya ke kAraNa apane vItarAga svabhAva ko naSTa nahIM hone dete, jo kaThina tapazcaraNa karane para bhI hai devAdikRta atizayoM ko na dekha apane samyaktva meM kabhI doSa nahIM lagAte haiM, jo pariSahAdika ke Ane para bhI cAritra se vicalita nahIM hote aura For Personal & Private Use Only Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 SaTprAbhRte [8. 13-14 visaesu mohidANaM kahiyaM maggaM pi iTThadarisINaM / ummaggaM darisINaM gANaM piNiratthayaM tesi // 13 // viSayeSu mohitAnAM kathito mArgo'pi iSTadarzinAM / unmArga darzinAM jJAnamapi nirarthakaM tessaa||13|| . kumayakusudapasaMsA jANaMtA bahuvihAI satyANi / solavadaNANarahivA Na hu te ArAdhayA hoti // 14 // kumatakuzrutaprazaMsAM (sakAH) kSAnanto bahuvidhAni shaastraanni| zIlavratajJAnarahitA na ha te ArAdhakA bhavanti // 14 // viSayoM se apane citta ko sadA udAsIna rakhate haiM unheM nizcita ho mokSa prApta hotA hai // 12 // . visaesu-jo manuSya iSTa-lakSya ko dekha rahe haiM ve vartamAna meM bhale hI viSayoM meM mohita hoM to bhI unheM mArga prApta ho gayA hai aisA kahA gayA hai parantu jo unmArga ko dekha rahe haiM arthAt lakSya se bhraSTa haiM unakA jJAna bhI nirarthaka hai| bhAvArtha-eka manuSya darzanamohanIya kA abhAva hone se zraddhA guNa ke prakaTa ho jAne para apane lakSya prAptavya mArga ko dekha rahA hai parantu cAritra mohakA tIvra udaya hone se usa mArga para calane ke liye asamartha hai to bhI kahA jAtA hai ki use mArga prApta ho gayA hai parantu dUsarA manuSya aneka zAstroM kA jJAna hone para bhI mithyAtva ke udaya ke kAraNa apane gantavya mArga ko na dekha unmArga ko dekha rahA hai to aise manuSya kA vaha bhArI jJAna bhI nirarthaka hotA hai // 13 // kumaya-jo nAnA prakArake zAstroM ko jAnate hue bhI mithyAmata aura mithyAzruta kI prazaMsA karate haiM tathA zIla vrata aura jJAnase rahita haiM ve spaSTa hI ArAdhaka nahIM haiN| bhAvArtha-kitane hI loga nAnA zAstroM ke jJAtA hokara bhI mithyA mata aura mithyAzruta kI prazaMsA karate haiM so unakA aisA karanA mithyAtva kA cihna hai kyoMki anya dRSTi prazaMsA aura anya dRSTi saMstava samyagdarzana ke doSa haiM / sAtha hI zIla arthAt samatA pariNAma, vrata aura yathArtha jJAnase rahita haiM ataH aise loga ArAdhaka nahIM haiM-mokSamArgakI ArAdhanA karane vAle nahIM haiM // 14 // For Personal & Private Use Only Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -8. 15-17] zIlaprAbhRtam 699 rUvasiriganvidANaM juvvaNalAvaNNakatikalidANaM / solaguNavajjidANaM NiratyayaM mANusaM jammaM // 15 // rUpazrIgavitAnAM yauvanalAvaNyakAntikalitAnAM / zIlaguNajitAnAM nirarthakaM mAtuSaM janma // 15 // vAyaraNachaMdavaisesiyavavahAraNAyasatthesu / vedeUNa sudesu ya tesu suyaM uttama solaM // 16 // vyAkaraNachando vaizeSikavyavahAranyAyazAstreSu / viditvA zruteSu ca teSu zrutaM uttama zIlaM // 16 // sIlaguNamaMDidANaM devA bhaviyANa vallahA hoti / sudapArayapaurA gaM dussIlA appilA loe // 17 // zIlaguNamaNDitAnAM devA bhavyAnAM vallabhA bhavanti / zratapAragapracurA duHzIlA alpakAH loke / / 17 / / - rUpasiri-jo manuSya saundarya rUpI lakSmI se garvIle tathA yauvana, lAvaNya aura kAnti se yukta haiM kintu zola guNa se rahita haiM to unakA manuSya janma nirarthaka hai| bhAvArtha-kitane hI manuSya atyanta rUpavAn yauvana, lAvaNya aura kAnti se yukta hote haiM parantu zIla guNase rahita hokara nirantara viSaya vAsanAoM meM phaMse rahate haiM so AcArya kahate haiM ki unakA manuSya janma pAnA nirarthaka hai / manuSya janma kI sArthakatA to ratnatraya kI upAsanA kara mokSa prApta karanemeM hI hai jina puruSoMne manuSya janma pAkara ratnatraya kI upAsanA nahIM kI ulTe viSayoM meM nimagna rahe unakA manuSya janma nirarthaka hI samajhanA cAhiye // 15 // vAyaraNa-kitane hI loga vyAkaraNa, chanda, vaizeSika, vyavahAra, gaNita tathA nyAya zAstrako jAnakara zrutake dhArI bana jAte haiM parantu unameM yadi zIla hove tabhI uttama hai| bhAvArtha-zola samatAbhAvako kahate haiM usake binA aneka laukika zAstroM ke jJAtA ho jAne para manuSya kalyANake mArgase dUra rahate haiM isaliye sarva prathama zIla ko prApta karane kA prayatna zreyaskara hai / / 16 / / / ___ solaguNa-jo bhavya puruSa zIla guNase suzobhita haiM unake deva bhI priya ho jAte haiM arthAt deva bho unakA Adara karate haiM aura jo zIla For Personal & Private Use Only Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 SaTnAbhUte [8. 1819savve vi ya parihoNA svaviruvA vi vadidasuvayA vi / sola jesu susolaM sujovidaM mANusaM tesi // 18 // sarve'pi ca parihInA rUpavirUpA api patitasuvayaso'pi / zIlaM yeSu suzIlaM sujIvitaM manuSyatvaM teSAM // 18 // jIvadayA dama saccaM acoriyaM bNbhcersNtose| .. sammadaMsaNaNANaM tao ya sIlassa parivAro // 19 // jIvadayA damaH satyaM acaurya brhmcrysntosso| samyagdarzanaM jJAnaM tapazca zIlasya parivAraH // 19 // guNa se rahita haiM ve zrutake pAragAmI hokara bhI lokameM tuccha-anAdaraNIya bane rahate haiN| bhAvArtha-zIlavAn jIvoM ko pUjA prabhAvanA manuSya to karate hI haiM parantu deva bhI karate dekhe jAte haiM parantu duHzIla arthAt khoTe zIla se yukta manuSyoM ko aneka zAstroM ke jJAtA honepara bhI koI nahIM pUchatA hai ve sadA tuccha bane rahate haiN| yahA~ 'alpakA' kA artha saMkhyAke alpa nahIM hai kintu tuccha artha hai saMkhyA kI apekSA to duHzIla manuSya hI adhika hai zIlavAn nahIM // 17 // samve vi ya-jo sabhI meM hona haiM arthAt hIna jAti ke haiM, rUpa se virUpa haiM arthAt kurUpa haiM aura jinako avasthA bIta gaI hai arthAt vRddhaavasthA se yukta haiM ina sabake hone para bhI jinameM zIla suzIla hai arthAt jo uttama zIlake dhAraka haiM unakA manuSyapanA sujIvita hai-unakA manuSya bhava uttama hai| bhAvArtha-jAti, rUpa tathA avasthA kI nyUnatA hone para bhI uttama zIla manuSyake jIvana ko saphala banA detA hai isaliye suzIla prApta karanA cAhiye / / 18 // jIvadayA-jIva dayA, indriya damana, satya, acaurya, brahmacarya, saMtoSa, samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaktapa ye saba zIlake hI parivAra haiN| - bhAvArtha-jisa manuSya ke uttama zIla hotA hai usake jIva dayA, indriya damana Adi guNa svayaM prakaTa hojAte haiM // 19 // For Personal & Private Use Only Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 701 -8. 20-22] zolaprAbhRtam solaM tavo visuddhaM daMsaNasuddhI ya NANasuddhI y| . solaM visayANa arI solaM mokkhassa sopANaM // 20 // zIlaM tapo vizuddha darzanazuddhizca jJAnazaddhizca / zIlaM viSayANAmariH zolaM mokSasya sopAnaM // 20 // jaha visaya luddhavisado taha thAvarajaMgamANa ghorANaM / 'savvesi pi viNAsadi visayavisaM dAruNaM hoI // 21 // yathA viSayo lubdhaviSadaH tathA sthAvarajaGgamAn ghorANan / sarvAnapi vinAzayati viSayaviSaM dAruNaM bhavati // 21 // vAra ekkammi ya jamme marijja visaveyaNAhado jiivo| visayavisaparihayA NaM bhamaMti saMsArakAMtAre // 22 // vAraM eka janma gacchet viSavedanAhato jiivH| viSayaviSaparihatA bhramanti saMsArakAntAre // 22 // solaM tavo-zIla vizuddha tapa hai zIla darzanakI zuddhi hai, zIla hI jJAna kI zuddhi hai, zIla viSayoM kA zatru hai aura zIla mokSa kI sIr3hI hai| bhAvArtha-jisa jovake samatA bhAva rUpa zIla prakaTa huA ho usoke tapa, darzana aura jJAna kI zuddhatA prakaTa hotI hai| vahI jIva viSayoM ko naSTa kara pAtA hai aura vahI mokSako prApta ho sakatA hai // 20 // jaha visaya lubdha-jisa prakAra viSaya, lobhI manuSyako viSake denevAle haiM usI prakAra bhayaMkara sthAvara tathA jaGgama-trasa jIvoMko viSa bhI sabako naSTa karatA hai parantu viSaya rUpI viSa atyanta dAruNa hotA hai| bhAvArtha-jisa prakAra hastI mIna bhramara pataMga tathA hariNa Adi ke viSaya unheM viSakI bhA~ti naSTa kara dete haiM usI prakAra sthAvarake viSa moharA somala Adi aura jaGgama arthAt sA~pa bicchU Adi bhayaMkara jIvoMke viSa sabhI ko naSTa karate haiM isa prakAra jIvoMko naSTa karane kI apekSA viSaya aura viSameM samAnatA hai parantu vicAra karane para viSaya rUpI viSa atyanta dAruNa hotA hai| kyoMki viSa se to jIvakA eka bhava hI naSTa hotA hai aura viSaya se aneka bhava naSTa hote haiM // 21 // vAri-viSa kI vedanA se pIr3ita huA jIva eka janma meM eka hI 1. "kvacidasAde," ityanena dvitIyAsthAne sssstthii| dvitIyAdivibhaktInAM sthAne . kvacit SaSThI syAditi sUtrArthaH / 2. "asTAsomapa" ityenena dvitIyAsthAne saptamI / dvitIyAtRtIyayoH sthAne kvacit saptamI bhavatIti suudpry| (saM0) / For Personal & Private Use Only Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 SaTprAbhRte [8. 23-24garaesu veyaNAo tirikkhae mANuesa dukkhaaii| devesu vi doharagaM lahaMti visayAsatA jIvA // 23 // narakeSu vedanAH tirazci mAnaveSa duHkhAni / deveSvapi daurbhAgyaM labhante viSayAsaktA jIvAH // 23 / / . tusadhammatabaleNa ya jaha davvaM Na hi garANa gcchedi| tavasolamaMta kusalI khavaMti visayaM visaM va khalaM // 24 // ... tuSadhmadvalena ca yathA dravyaM na hi narANAM gacchati / tapaH zIlamantaH kuzalA kSipante viSayaM viSamiva khalaM! // 24 // bAra maraNako prApta hotA hai parantu viSaya rUpI viSa se pIr3ita hue jIva... saMsAra rUpI aTavI meM nizcaya se bhramaNa karate rahate haiM arthAt bAra bAra janma dhAraNa karate haiN| bhAvArtha-viSaya rUpI viSa tathA sAdhAraNa viSa meM antara batalAte hue AcArya likhate haiM ki anya viSa to isa jIvako eka hI bAra mAratA hai parantu viSayarUpI viSa nirantara hI mAratA rahatA hai| viSayI jIva naI naI paryAya dhAraNa kara saMsArarUpI vanameM ghUmatA hI rahatA hai| isaliye he bhavya ! . isa viSaya rUpo viSa se apanI rakSA kara // 22 / / __Naraesu-viSayAsakta jIva narakoM meM vedanAoM ko, tiryaJca aura manuSyoM meM duHkhoM ko tathA devoM meM daurbhAgya ko prApta hote haiM // 23 // bhAvArtha-viSayoM meM Asakta hae jIva narakoM meM utpanna hokara vahA~ kI tIvra vedanAoMko prApta hote haiN| tiryaJca aura manuSya gati sambandhI duHkha sAmane hI anubhavameM Ate hai aura devoM meM kadAcita kaSAya kI mandatA se utpanna hote haiM to vahA~ abhiyogya yA kilaviSka jAti ke deva hokara nirantara duHkha uThAnA par3atA hai // 23 // tusapammata-jisa prakAra tuSoM ke ur3A denese manuSyoM kA koI sAra bhata dravya naSTa nahIM hotA usI prakAra tapa aura zIlase yukta kuzala puruSa viSaya rUpI viSako khala ke samAna dUra chor3a dete haiN| bhAvArtha-tuSako ur3A dene vAlA sUpA Adi tuSadhmat kahalAtA hai usake balase manuSya sArabhUta dravya ko bacAkara tuSako ur3A detA hai-pheMka detA hai uso prakAra tapa aura uttama zolake dhAraka puruSa jJAnopayoga ke dvArA viSabhUta padArthoM ke sAra ko grahaNa kara viSayoM ko khalake samAna dUra chor3a dete haiM / tapa aura zIla se sahita jJAnI jova indriyoM ke viSaya ko For Personal & Private Use Only Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlaprAbhRtam vaTTa suya khaNDesu ya bhaddesu ya visAlesu aMgesu / aMgesu ya pappesu ya savvesu ya uttamaM sIlaM // 25 // -8. 25-26 ] vRtteSu ca khaNDeSu ca bhadreSu ca vizAleSu aMgeSu / aMgeSu ca prApteSu sarveSu ca uttamaM zIlaM // 25 // puriseNa vi sahiyAe kusumayamUDhehi visayalolaha / arayagharaTTa va bhUrdoha // 26 // saMsAre bhamidavvaM puruSeNApi sahitena kusamayamUDhaiH viSayaloleH / saMsAre bhramitavyaM arahaTagharaTTaM iva bhUtaiH // 26 // 703 khala ke samAna samajhate haiM jisa prakAra ikSukA rasa grahaNa kara lene para chilake pheMka diye jAte haiM usI prakAra viSayoM kA sAra unheM jAnanA thA so jJAnI jIMva isa sAra ko grahaNa kara chilake ke samAna viSayoM kA tyAga kara detA hai / jJAnI manuSya viSayoM ko jJeyamAtra jAna unheM jAnatA to hai parantu unameM Asakta nahIM hotA hai athavA eka bhAva yaha prakaTa hotA hai ki kuzala manuSya viSaya ko duSTa viSake samAna chor3a dete haiM ||24|| vaTTesu. ya - isa manuSya ke zarIra meM koI aGga vRtta arthAt gola hai, koI khaNDa arthAt ardhaM golAkAra hai koI bhadra arthAt sarala hai aura koI vizAla arthAt caur3e haiM so ina aMgoM ke yathAsthAna prApta hone para bhI saba meM uttama aGga zIla hI hai / bhAvArtha - zIlake binA manuSya ke samasta aGgoM kI zobhA niHsAra hai isaliye vivekI jana zIla kI ora hI lakSya rakhate haiM ||25|| puriseNa - mithyAmata meM mUDha hue kitane ho viSayoM ke lobhI manuSya aisA kahate haiM ki hamArA puruSa brahma to nirvikAra hai viSayoM meM pravRtti bhUta catuSTaya kI hotI hai isaliye unase hamArA kucha bigAr3a nahIM hai so yathArtha bAta aisI nahIM hai kyoMki usa bhUta catuSTaya rUpa zarIra ke sAtha puruSa ko bhI brahmako bhI arahaTa kI ghar3I ke samAna saMsAra meM bhramaNa karanA par3atA hai / 'bhAvArtha - jabataka yaha jIva zarIra ke sAtha ekI bhAvako prApta ho 1. isa gAthA kA bhAvArtha paM0 jayacandra jI ne isa prakAra likhA hai 'kumati viSayA sakta midhyAdRSTi Apano viSayanikU bhale mAti seva haiN| keI kumatI aise bhI haiM jo aise kahe haiM jo sundara viSaya sevane teM brahma prasanna hoya hai yaha paramezvara kI bar3I bhakti hai aise kahikara atyanta Asakta For Personal & Private Use Only Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 SaTprAbhRte [8. 27-28Adehi kammagaMThI jAvaddhA visyraaymohi| taM chidaMti kayatyA tavasaMjamasIlayaguNeNa // 27 // Atmani hi karmagrathiH yAvaddhA viSayarAgamohAbhyAM / tAM chindanti kRtArthAH tapaH saMyamazIlaguNena // 27|| udadhI va radaNabharido tavaviNayaMsIladANarayaNANaM / sohe toya sasIlo NivvANamaNuttara patto // 28 // udadhiriva ratnabhRtaH tapovinayazIladAnaratnAnAM / zobheta sazIlaH nirvANamanantaraM prAptaH // 28 // rahA hai taba taka zarIra ke sAtha ise bhI bhramaNa karanA par3atA hai isaliye mithyA matake cakra meM par3akara apanI viSaya lolupatA ko bar3hAnA zreyaskara nahIM hai // 26 // Adehi-viSaya sambandhI rAga aura mohake dvArA AtmAmeM jo karmoM. kI gAMTha bAMdhI gaI hai use kRtakRtya-jJAnI manuSya tapa saMyama aura zIla rUpa guNake dvArA chedate haiN| bhAvArtha-jIvake rAgAdi bhAvoMkA nimitta pAkara karmokA sambandha hotA hai so jJAnI manuSya una bhAvoMko samajha usake viparIta tapa saMyama tathA zIla Adi guNoMko dhAraNa kara usa bandha ko rokate haiM tathA sattA meM sthita karma paramANuoM ko nirjarA kara AtmA aura karma ko judA judA karate haiM // 27 // ___ udaghI va-jisa prakAra samudra ratnoM se bharA hotA hai to bhI toya arthAt jala se hI zobhA detA hai usI prakAra yaha jIva bhI tapa vinaya zIla dAna Adi ratnoM se yukta hai to bhI zIla se sahita hotA ho sarvotkRSTa nirvANa padako prApta hotA hai| __ bhAvArtha-tapa vinaya dAna Adise yukta honepara bhI yadi moha aura kSobhase rahita samatA pariNAma rUpI zIla prakaTa nahIM hotA hai to mokSa kI prApti nahIM hoto isaliye zolako prApta karanA cAhiye // 28 // hoya seve haiM, aisA hI upadeza anyakU de kari viSayani meM lagAve haiM te Apa to arahaTa kI ghar3I jyoM saMsAra meM bhramaiM hI haiM vahA~ aneka prakAra duHkha bhogave haiM parantu anya puruSa bhI tahA~ lagAya bhramAva haiM tAteM yaha viSaya sevanA duHkha hI ke Arthi hai duHkhakA hI kAraNa hai, aise jAni kumatIni kA prasaMga na karanA, viSayA sakta paNA chor3anA yAta suzIla panA hoMga hai| For Personal & Private Use Only Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 705 -8. 29-30] . zIlaprAbhRtam suNahANa gaddahANa ya gopasumahilANa dosade mokkho| je sodhaMti cautthaM picchijjaMtA jaNehi sahi // 29 // zunAM gardabhAnAM ca gopazumahilAnAM dRzyate mokssH| ye sAdhayanti caturthaM daryamAnAH janaiH sarvaiH // 29 // jai visayalolaehiM NANohi havijja sAhido mokkho| to so surataputto dasaputvIo vi kiM gado parayaM // 30 // yadi viSayalolaiH jJAnibhiH bhavet sAdhito mokSaH / tarhi sa sAtyaki putraH dazapUrvikaH kiM gato narakaM // 30 // suNahANa-saba loga dekho, kyA kutte, gadhe, gAya Adi pazu tathA striyoM ko mokSa dekhane meM AtA hai ? arthAt nahIM aataa| kintu caturtha puruSArtha arthAt mokSako jo sAdhana karate haiM unhIM ko mokSa dekhA jAtA hai| bhAvArtha-binA zIlake mokSa nahIM hotaa| yadi zIla ke binA bhI mokSa hotA to kutte, gadhe, gAya Adi pazu aura striyoM ko bhI mokSa hotA, parantu nahIM hotA / yahA~ kAku dvArA AcArya ne dRzyate kriyA kA prayoga kiyA hai isaliye usakA niSedhaparaka artha hotA hai| athavA 'cautthaM' ke sthAna para 'caukka' pATha ThIka jAna par3atA hai usakA artha hotA hai jo krodhAdi cAra kaSAyoM ko zodhate haiM-dUra karate haiM arthAt kaSAyoM ko dUra kara zIlase vItarAga bhAva se sahita hote haiM ve hI mokSako prApta karate haiM // 29 // jai-yadi viSayoM ke lobhI jJAnI manuSya mokSa ko prApta kara sakate hote to dazapUrvo kA prANI rudra naraka kyoM jAtA? ___bhAvArtha-viSayoM ke lobhI manuSya zIla se rahita hote haiM ataH gyAraha aGga aura nau pUrva kA jJAna hone para bhI mokSa se vaJcita rahate haiM / isake viparIta zIlavAn manuSya aSTa pravacanabhAtRkA ke jaghanya jJAnase bhI antamuhUrtavAda kevalajJAnI hokara mokSa prApta kara sakatA hai| zIla kovItarAga bhAva kI koI adbhuta mahimA hai // 30 // 1. jo| 2. so| 3. rudrH| For Personal & Private Use Only Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 SaTprAbhRte [ 8. 31-33 jaha NANeNa visoho sIleNa viNA buhehi viddiTTho / dasapuvvissa ya bhAvo Na ki purNa Nimmalo jAdo // 31 // yadi jJAnena vizuddhaH zIlena vinA budhairnadiSThaH / dazapUrviNaH ca bhAvo na ki punaH nirmalo jAtaH // 31 // jAe visayavirato so gamayadi NarayaveyaNA paurAM / tA lehadi aruhapayaM bhaNiyaM jiNavaDDhamANeNa // 32 // yaH viSayaviraktaH sa gamayati narakavedanAM pracurAM / tallabhate arhatpadaM bhaNitaM jinavardhamAnenaM // 32 // evaM bahuppayAraM jiNehi paccakkhaNANadarisIhi / sIleNa ya mokkhayaM akkhAtIdaM ca loyaNANeha // 33 // evaM bahuprakAraM jinaiH pratyakSajJAnadarzibhiH / zIlena ca mokSapadaM akSAtItaM ca lokajJAnaiH // 33 // jaha NANe -- yadi vidvAn zIla ke binA mAtra jJAna se bhAva kA zuddha huA kahate haiM to daza pUrva ke pAThI rudra kA bhAva nirmala-zuddha kyoM nahIM ho gayA / bhAvArtha - mAtra jJAna se bhAva kI nirmalatA nahIM hotI / bhAva kI nirmalatA ke liye rAga, dveSa aura moha ke abhAva kI AvazyakatA hotI hai / rAga, dveSa aura moha ke abhAva se bhAva kI jo nirmalatA hotI hai vahI zIla kahalAtA hai isa zIla se hI jIva kA kalyANa hotA hai ||31|| jAeM visaya - jo viSayoM se virakta hai vaha naraka kI bhArI vedanA dUra haTA detA hai tathA arahanta pada ko prApta karatA hai aisA vardhamAna jinendra ne kahA hai / bhAvArtha - jinAgama meM aisA kahA hai ki tIsare naraka taka se nikala kara jIva tIrthaMkara ho sakatA hai so samyagdRSTi manuSya naraka meM rahatA huA bhI apane samyaktva ke prabhAva se naraka kI usa bhArI vedanA kA anubhava nahIM karatA - use apanI nahIM mAnatA aura vahA~ se nikalakara tIrthaMkara pada ko prApta hotA hai yaha saba zIla kI hI mahimA hai ||32|| evaM vahupyayAraM - isa prakAra pratyakSa jJAna aura pratyakSa darzana se yukta loka ke jJAtA jinendra bhagavAn ne aneka prakAra se kathana kiyA hai ki atIndriya mokSa pada zIla se prApta hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 707 -8. 34-35 ] zIlaprAbhRtam sammattaNANadaMsaNatababIriyapaMcayAramappANaM / jalaNo vi pavaNasahido DahaMti porAyaNaM kammaM // 34 // samyaktvajJAnadarzanatapovIryapaMcAcArA AtmanAM / jvalano'pi pavanasahitaH dahaMti paurANakaM karma // 34 // giddaDDhaaTukammA visayavirattA jididiyA dhIrA / tavaviNayasolasahidA siddhA siddhidi pattA // 35 // nirdagdhASTakarmANaH viSayaviraktA jitendriyA dhiiraaH| tapovinayazolasahitAH siddhAH siddhigati prAptA // 35 // bhAvArtha kevalajJAna aura kevaladarzana se sahita loka ke jJAtA jinendra bhagavAn ne . Upara nAnA yuktiyoM se yaha nirUpaNa kiyA hai ki akSanIya-atIndriya mokSa pada kI prApti zIla se hotI hai mohanIya karma kA kSaya hone se pahale vItarAga pariNati rUpa zIla kI prApti hotI hai usake bAda kevalajJAna kI prApti hotI, tadanantara mokSa prApta hotA hai| 1. sammata-samyaktva, jJAna, darzana, tapa aura vIrya ye paJca AcAra pavana sahita agni ke samAna jIvoM ke purAtana karmoM ko dagdha kara dete haiN| .. bhAvArtha-jisa prakAra vAyu se prajvalita agni kASTha ke samUha ko jalA detI hai usI prakAra samyaktva Adi paJca AcAra jIvoM ke pUrva baddha karmoM ko jalA dete haiN| paJca AcAra ke prabhAva se yaha jIva karmoM kA kSaya kara mokSa ko prApta ho jAtA hai| yahA~ samyaktva zabda se cAritra kA grahaNa jAnanA cAhiye // 34 // . niddaDDhaaTThakammA-jinhoMne indriyoM ko jIta liyA hai, jo viSayoM se virakta haiM, dhIra haiM arthAt parISahAdi ke Ane para vicalita nahIM hote haiM, jo tapa, vinaya, aura zIla se sahita haiM aise jIva ATha karmoM ko samagra rUpase dagdha kara siddhagati ko prApta hote haiM / unakI siddha saMjJA hai arthAt ve siddha kahalAte haiN| bhAvArtha-yahA~ siddha jIva kauna hai ? tathA siddhi kaise jIvoM ko prApta hotI hai ? isakA ullekha karate hue kahA gayA hai ki jo indriyoM ko jIta cuke haiM, indriyoM ko jItane ke kAraNa jo unake sparzAdi viSayoM se virakta hue haiM jo parISaha tathA upasarga ke sahana karane meM dhIra vIra haiM tathA tapa For Personal & Private Use Only Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 SaTprAbhRte [8.36-38lAvaNNasIlakusalA jammamahIruho jassa svnnss| so solo sa mahappA bhamittha guNavittharo bhavie // 36 // . lAvaNyazolakuzalAH janmamahIruhaH yasya zravaNasya / ... sa zola: saH mahAtmA bhramet guNavistAre bhavye // 36 // gANaM jhANaM jogo dasaNasuddhI ya voriyAvattaM / sammattadaMsaNeNa ya lahaMti jiNasAsaNe bohiM // 37 // jJAnaM dhyAnaM yogo darzanazuddhizca vIryatvaM / samyaktvadarzanena ca labhante jinazAsane bodhi // 37 // jiNavayaNagahidasArA visayabirattA tavodhaNA dhiiraa| solasalileNa vhAvA te siddhAlayasuhaM jaMti // 38 // jinavacanagRhItasArA viSayaviraktAH tapodhanA dhiiraaH| zIlasalilena snAtAH te siddhAlayasukhaM yAnti // 38 // vinaya aura zIla se sahita haiM ve siddhi gati ko prApta hote haiM aura ve hI siddha kahalAte haiM // 35 // ___ lAvaNNazIla-jisa muni kA janma rUpI vRkSa lAvaNya aura sIla se kuzala hai vaha zIlavAn hai, mahAtmA hai tathA usake guNoM kA vistAra loka meM vyApta hotA hai| bhAvArtha-jisa muni kA janma jIvoM ko atyanta priya hai tathA samatA bhAva rUpa zIla se suzobhita hai vahI muni zIlavAna kahalAtA hai vahI mahAtmA kahalAtA hai aura usI ke guNa loka meM vistAra ko prApta hote haiN||36|| NANaM jhANaM-jJAna, dhyAna, yoga aura darzana kI zuddhi-niraticAra pravRtti ye saba vIrya ke AdhIna haiM aura samyagdarzana ke dvArA jIva jinazAsana sambandhI bodhiratnatraya rUpa pariNati ko prApta hote haiN| bhAvArtha-AtmA meM vIrya guNa kA jaisA vikAsa hotA hai usI ke anurUpa jJAna, dhyAna, yoga aura darzana kI zuddhatA hotI hai tathA samyagdarzana ke dvArA jIva jinazAsana meM bodhi-ratnatraya kA jaisA svarUpa batalAyA hai usa rUpa pariNati ko prApta hote haiM // 37 / / jiNavayaNa-jinhoMne jinendra deva ke vacanoM se sAra grahaNa kiyA hai, For Personal & Private Use Only Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -8 39-40 ] bhAvaprAmRtam savvaguNakhINakammA sukkhavivajjidA maNavisuddhA | papphoDiyakammarayA havaMti ArAhaNApaDA // 39 // sarvaMguNakSINakarmANaH sukhaduHkhavivarjitA manovizuddhAH / prasphuTitakarmarajasaH bhavanti arAdhanAprakaTAH // 39 // arahaMte suhabhattI samattaM daMsaNeNa suvisuddhaM / sIlaM visayavirAgo gANaM puNa kerisaM bhaNiyaM // 40 // arhati zubhabhaktiH samyaktvaM darzanena suvizuddhaM / zIlaM viSayavirAgo jJAnaM punaH kIdRzaM bhaNitaM // 40 // iti zrIkundakundAcAryaviracitazIlaprAbhRtakaM samAptaM / 709 jo viSayoM se virakta haiM, jo tapa ko dhana mAnate haiM, dhIra vIra haiM aura jinhoMne zIla rUpI jala se snAna kiyA hai ve siddhAlaya ke sukha ko prApta hote haiM / bhAvArtha -- jo puruSa jinavANI kA sAra grahaNa kara viSayoMse virakta hote hue tapa dhAraNa karate haiM dRr3hatA se tapakI rakSA karate haiM tathA sadA samatA bhAva rakhate haiM ve jova mokSa ke sukha ko prApta hote haiM // 38 // savvaguNa - jinhoMne samasta guNoM se karmoM ko kSINa kara diyA hai, jo sukha aura duHkha se rahita haiM, mana se vizuddha haiM aura jinhoMne karmarUpI dhUli ko ur3A diyA hai aise ArAdhanAoM ko prakaTa karane vAle hote haiN| bhAvArtha - jina jIvoM ke darzana, jJAna, cAritra aura tapa ye cAra ArAdhanAe~ prakaTa hotI haiM arthAt pUrNatA ko prApta hotI haiM ve samasta mUlaguNoM aura uttaraguNoM ke dvArA karmoM ko kSINa karate haiM arthAt unakI sthiti tathA anubhAga ko kSINa kara dete haiM AtmAnubhava kI mukhyatA ke kAraNa unakA sAMsArika sukha duHkha kA vikalpa chUTa jAtA hai, unakA hRdaya atyanta zuddha ho jAtA hai aura karmarUpI dhUlI ko ur3Akara karma rahita ho jAte haiN| ArAdhanAoM kA phala mokSa prApti hai yadi ArAdhanAoM ke pUrNa rUpa se prakaTa hone meM nyUnatA raha jAya to svargaM kI prApti hotI hai vahA~ se Ane ke bAda phira mokSa kI prApti hotI hai // 39 // arahaMte -- arahanta bhagavAn meM zubhabhakti honA samyaktva hai, yaha samyaktva tattvArthaM zraddhAna se atyanta zuddha hai aura viSayoM se virakta honA For Personal & Private Use Only Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8.40-. 710 SaTprAbhRte hI zIla hai| ye donoM hI jJAna haiM inase atirikta jJAna kaisA kahA gayA hai| bhAvArtha-samyaktva aura zIla se rahita jo jJAna hai vahI jJAna jJAna hai inase rahita jJAna kaisA ? anya matoM meM jJAnako siddhikA kAraNa kahA gayA hai parantu jisa jJAna ke sAtha samyaktva tathA zIla nahIM hai vaha ajJAna hai, usa ajJAna rUpa jJAnase mukti nahIM ho sakatI // 40 // .. . . isa prakAra zrI kundakundAcArya viracita zIlaprAbhRta samApta huA For Personal & Private Use Only Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA~ jinavANI stuti mA~ jinavANI mamatA nyArI, pyArI pyArI goda hai thArI / A~cala meM mujhako tU rakha le, tU tIrthaMkara rAjadulArI / / Teka / / vIra prabho parvata nirjharaNI, gautama ke sukha kaMTha jharI ho / anekAnta aura syAdvAda kI, amRtamaya mAtA tuma hI ho / bhavyajanoM kI karNapipAsA, tujhase zamana huI jinavANI / / 1 / / mA~ jinavANI....... saptabhaMga maya laharoM se mA~, tU hI sapta tatva prakaTAye / dravya guNoM arU paryAyoM kA jJAna AtmA meM karavAye / heya jJeya aru upAdeya kA, bhAna huA tumase jinavANI / / 2 / / mA~ jinavANI... ............ tujhako jAnU~ tujhako samajha~, tujhase Atama bodha ko pAU~ / tere A~cala meM chipa-chipakara dugdhapAna anuyoga ko pAU~ / mA~ bAlaka kI rakSA karanA, mithyAtama ko hara jinavANI || 3 | mA~ jinavANI... ghara banU~ maiM vIra banU~ mA~, karmabalI ko dala-dala jAU~ / dhyAna karU~ svAdhyAya karU~ basa, tere guNa ko nizadina gAU~ / aSTakama kI hAna kare yaha, aSTama kSiti ko de jinavANI ||4|| mA~ jinavANI.. RSi muni yati saba dhyAna dhare mA~, zaraNa prApta kara karma hareM / sadA mata kI goda rahU~ maiM, aisA zira AzISa phale / namana kareM "syAdvAdamatI" nita, Atma sudhArasa de jinavANI / / 5 / / mA~ jinavANI.. -gaNinI AryikA syAdvAdamatI mAtAjI For Personal & Private Use Only Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad ke prakAzana 1. siddhacakra vidhAna (saMskRta) 44. jIvakacintAmaNi | 87. yugala AcArya pUjA 2. vimala bhakti (SaSThama) 45. AptamImAMsA 88. sarvArthasiddhi (mUla) 3. dharmamArgasAra (dvi0) 46. merumandarapurANa 89. bAlabodha stuti zikSA (ca0) 4. ArAdhanA kathAkoSa (dvi0) 47. yuktyanuzAsana | 90. chahaDhAlA (praznolTI0SaSThama) 5. ratnAkara kI lahareM |48. sUryaprakAza grantha 91. cAritracakravartI 6. aSTapAhuDa (dvi0) 49. bhAva saMgraha 92. zAntinAtha vidhAna 7. paMcAstikAya (dvi0.) 50. laghutattvasphoTa 93. nityapAThAvalI 8. paMcastotra saMgraha (dvi0) 51. ratnakaraNDazrAvakAcAra-TIkA 94. kalyANamandira stotra vidhAna 9. puruSArthasiddhayupAya (dvi0) 52. amarasenacariu 95. caubIsa ThANA 10. carcAsAgara 53. mUlAcAra bhASA vacanikA 96. jaina siddhAnta pravezikA. 11. candraprabha carita 54. padmapurANa 97. suzIlA upanyAsa 12. samyaktvakaumudI (dvi0) 55. prameyaratnamAlA 98. hanumAnacarita 13. parIkSAmukha (dvi0) 56. yazastilakacampU bhAga-1 99. alaukika darpaNa 14. kSatracUr3AmaNi (dvi0). 57. yazastilacampU bhAga-2 100. prazAMta vANI (dvi0) 15. tattvAnuzAsana (dvi0) 58. arthaprakAzikA 101. jainazAsana 16. yogasAra 59. nijAtmazuddhibhAvanA 102. dharmaparIkSA 17. nItisAra samuccaya 60. AtmAnuzAsana (dvi0) 103. zAntinAtha purANa 18. paramAtmaprakAza 61. sudharmadhyAna pradIpa 104. mahAvIra purANa 19. nyAyadIpikA (dvi0) 62. maMgalaghaTa ke bhItara amRta 20. zAntisudhAsindhu 63. bhakti mukti sopAna 105. pradyumnacarita 21. indranaMdi nItisAra |106. caubIsI purANa 64. aMgapaNNatti 22. iSTopadeza (tR0) 65. pArvAbhyudayaM |107. puNyAsravakathAkoza 23. samAdhitantra (tR0) 66. mallinAthapurANa (dvi0) 108. madanajuddha kAvya 24. varAMgacarita (saMskRta, hindI) |67. vimalanAthapurANa (dvi0) 109. bhAvatrayaphaladarzI 25. bharateza vaibhava (bhAga-1,2)dvi0/68. neminAthapurANa (dvi0) 110. zreNikacarita 26. vairAgamaNi mAlA 69. pravacanasAra 111. tIrtharAja para AcArya 27. dhyAnasUtrANi (40) 70. dhanyakumAra caritam ___ vimalasAgara kRtitva 28. zrutAvatAra 71. siddhapriya stotra 112. zrImadbhagavad jinasahasranAma 29. amitagatizrAvakAcAra 72. sudarzanacarita 113. bhaktAmara vidhAna 30. mahAmRtyuMjaya pUjA vidhAna 73. amRtazIti 114. NamokAra maMtra kalpa 31. svayaMbhUstotra (dvi0) 74. rayaNasAra 115. vimala jJAna prabodhinI TIkA (di. 32. dravyasaMgraha praznottara (TIkA Sa0)/75. mokSazAstra (prazno0 TIkA tR0) 116. bhArata kA bharata (dvi0) 33. dhammarasAyana 76. maryAdA kI rakSA (tR0) 117. mAnyakheTa ke hIre 34. sAra samuccaya 77. syAdvAda bAla zikSA bhAga-1 118. sammedazikhara mAhAtmya (dvi0) 35. praznottara zrAvakAcAra 78. syAdvAda bAla zikSA bhAga-2 119. satpatha kI ora 36. AlApapaddhati (dvi0) 79. syAdvAda bAla zikSA bhAga-3 120. jinAbhiSeka 37. madanaparAjaya 80. syAdvAda bAla zikSA bhAga-4 121. sammedazikhara pUjA vidhAna 38. vasunandizrAvakAcAra 81. paMcAmRtAbhiSeka pATha (dvi0) 112. jinavANI 39. sAgAradharmAmRta (dvi0) 82. vAtsalyaratnAkara bhAga 1,2,3 123. RSimaNDala vidhAna : 40. bodhAmRtasAra 83. naitika saMskAra bhAga-1-3 124. jinadatta carita 41. pANDavapurANa (dvi0) 84. subhoma caritra 125. nAgakumAra caritam 42. AptaparIkSA (dvi0) 85. padmapurANa hindI 126. maraNa mukti kA dvAra : sallekhanA 43. pAzvacaritam (dvi) 86. bhaktAmara stotra (praznolTI0) 127. zIlakalaza For Personal & Private Use Only Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WA WWW WWW. 22 ARX G W 2018 USH BERMINE HA SH THE LUC CH For Personal & Private Use Only WOW! IN SHEREHE RELE HERE