Book Title: Nyayadarshanasya Nyayabhashyam
Author(s): Vatsyayan
Publisher: Manilal Iccharam Desai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004320/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzanam - prasannapadApavyAkhyAsanAthIkata nyAyabhASyasahitam / sa prAptisthAnam :-- "gujarAtI prinTiga presa. sAsuna bilDiMga, elaphinsTan sarkala, koTa, muMbaI naM. 1 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // shriiH|| nyAyAcAryazrIgautamapraNItanyAyasUtrANAm vidvadvarazrIvAtsyAyanaviracitam ( sasUtram) nyAyabhASyam pazcanadIyapaNDitasudarzanAcAryazAstripraNItayA prasannapadAkhyavyAkhyayA vibhUSitam TIkAkatraiva ca saMzodhitam muMbayyAM 'maNilAla icchArAma dezAI' ityanena svIye - gujarAtImudraNayantrAlaye mudritam / koTa sAsunabilDiMga naM08 mUlyaM 9 rUpyakAH khistAbdAH 1922. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ALL RIGHTS RESERVED. Printed and Published by Manilal Itchharam Desai, at the "Gujarati" Printing Press, No. 8, Sassoon Building, Circle, Fort, Bombay. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH bhUmikA aye vidvadvarA vibhUSitavasundharAH viditameva tatrabhavatAmatrAnekAni darzanAni santi. tatrApi pradhAneSu SaTsu darzaneSvekaM nyAyadarzanamiti, asmiMzca nyAyadarzane Izvaro nirAkAro nityajJAnAdiguNayukto vyApakaH prapaJcasya nimittakAraNamiti, jIvAzcAnantA vyApakA manassaMyogenaiva jJAnAdiguNayuktA IzvarAtiriktA iti, bhUteSvAkAzo nityastadatiriktabhUtAnAM paramANavo nityAH paramANubhi_NukAdikrameNa sthUlabhUtasRSTirbhavatIti, AtmAdipadArthatattvajJAnAtsarvajJAnecchAdizUnyo mokSo jAyate ityAdi svIkRtaM tacca tatra tatra saMdarbheSu spaSTamevetyalamatra tatpratipAdanena / ____ asya ca nyAyadarzanasya kenApi gautamanAmnA nyAyAcAryeNa mUtrANi praNItAni, ayaM hi gautamo'halyApatitvena prasiddho gautamamaharSirevetyatra tu pramANaM nopalabhe, sUtrANi caitAni prAyaH prasAdarahitAnyeva, asya ca gautamasya na prakRSTaM sUtrapraNayanapANDityamastItyagre spaSTameva pratIyate tathA hi dvitIyAdhyAyadvitIyAhnike " sahacaraNa 63" ityAdisUtre "brAhmaNamaJca" ityAdi. vAkyaM nApi lakSyArthasaMgrahaparaM saMbhavati- tatra mazvasya lakSyatvAbhAvAt , nApi lakSakazabdasaMgrahaparaM saMbhavati- tatra brAhmaNazabdasya lakSakatvAbhAvAdevaM kaTAdiSvapi tatra vijJeyam , evamevAnyatrApi bahuSu sUtreSvasaMgatistatra tatra pratipAditeti vibhAvanIyam , athApi nyAyadarzanasya mUlabhUtAnyetAnyeva sUtrANItyalam / / eteSAM ca nyAyasUtrANAM kenApi vAtsyAyanamizreNa nyAyabhASyaM viracitam , kazcAyaM vAtsyAyanamizraH kadA cotpanna iti cAgre draSTavyaM. yadyapi nAtra me pravRttirasti athApyayaM pataalizavarasvAminoranantarabhAvItyeSAM lekhazailIsvarUpeNa spaSTaM pratibhAti tadetadane vAtsyAyanasamayasamIkSAyAM spaSTam / kiM cAsya lekhapramAdenAnuminomi yat kAmasUtrANAmayameva karteti, kAmasUtrakAritvAt kAmaparAyaNatvaM tena ca pramAditvaM prAmoti- adyatvepi kAmaparAyaNAnAM pramAditvamanubhUyate iti spaSTameva, ata evAyaM bahutra svalekheSu pramAdaM karoti, doSazcAyaM sUtrakArasyApyanubhUyate, yadi cAyaM kAmaparAyaNo nAsIttadApyanyatra manacitta AsIdityatra tu na saMzayaH ata eva manye nandarAjyocchedaparAyaNacANakya evAyamiti etaccAgre pratipAditam / yadyapi nyAyadarzanasyedaM bhASyaM pramANaziroratnameva nAtaH paraM pramANamasti tathApi ' naitAdRzalekhenAdyatve kopyutkRSTapANDityapadavI prAmuyAditi spaSTaM bruve, bahutra cAyaM vaktavyamapi na kti bahutra cA'pArthAmeva punaruktimAtanotIti manye chAtrANAM klezAyaivAsya janmajAtamityalaM vRle nAmadhikasamAlocanayA / asya bhASyasyottarottaraM lipikArairapi pramAdo na parityakta iti bahutra pAThavikalpairanumIyate, pAThavikalpAzcaite zrIgurucaraNasaMzodhite nyAyabhASyapustake spaSTamupalabhyate, tAtparyaTIkAyAM ca kacit kacidanyathaiva mUlapATho dRzyate, mayApi kacit kacit tAtparyaTIvAnukUlyena vArtikAnukUlyena ca mUlapAThaH saMzodhitaH / sUtrANi tu vArtikAnukUlyenaivopanyastA je- tasyAtra sarvapradhAnatvAt / niraGkAni cAtra kiMcit sthUlAkSara vAkyAni bhASyakArasyaiva tatra va pradhAnavAkyAni veditavyAni / asya darzanasya bahUni sUtrANi bhASyakArAt Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA. pUrvameva vinaSTAnIti saMbhAvayAmi- ata eva bahutra pUrvapakSasUtrANi saMpati nopalabhyante / samagroyaM graMtho na vinaSTa iti kheda eva, vastutastu sUtrabhASyayoryAdRzAni vAkyAnyazuddhAnyupalabhyante tenAyaM granthaH sarasvatIdevatAkahomayogya ityeva pratibhAti- ata evAsyAdhyayanaparamparA naSTA / eteSAM ca sUtrANAmetadbhASyAt pUrvamapi kimapi vyAkhyAnamAsIditi prathamAdhyAyadvitIyAhnikanavamasUtrasya "avayavaviparyAsavacanaM na sUtrArthaH" ityAdibhASyeNa spaSTaM pratIyate / nApyasmAkamarthakAmaparAyaNAnAmadyatve etAdRzadarzanAnAmapekSAsti, nApyetAni saMpradAyadazenAni- vedAntAnAmeva saMprati saMpradAyadarzanatvAt / / asya granthasyA'dhyAyAH paJca santi. pratyadhyAyaM cAhnikadvayam , tatra prathamAdhyAye SoDazapadArthAnAM lakSaNam , dvitIyAdhyAye- saMzayapramANAnAM parIkSA zabdasyAnityatvasthApanaM ca, tRtIyAdhyAyamArabhya caturthAdhyAyaprathamAhnikaparyantamAtmAdiprameyANi parIkSitAni, caturthAdhyAyadvitIyAhike tu tattvajJAnaM tatphalaM tatkAraNaM ca nirUpitaM paramANonityatvaM ca vyavasthApitam , paJcamAdhyAyasya prathamAhnike jAtibhedA dvitIyAhnike ca nigrahasthAnabhedA nirUpitAH, anyat sarva viSayasUcanikAyAM tatra tatra granthe ca spaSTameva / - asya ca bhASyasya saMpUrNasya vyAkhyAnaM vArtikamevopalabhyate. vArtikasya ca vyAkhyAnaM tAtparyaTIkA, tAtparyaTIkAkAreNApi kacit kacid bhASyasya mUlavAkyAni vyAkhyAtAnIti tasya mahAnupakAroyaM smartavya eva athApi nobhayatrApi sAkalyena bhASyavAkyAnAM vyAkhyAnamupalabhyane na ca vArtikatAtparyaTIkAbhyAM chAtrANAM mUlArthajijJAsA nivartate itihetobahubhizchAtrairasya TIkAnirmANArtha preritoham / __ mayA cAsya granthasya svavidyAgurubhyo mahAmahopAdhyAyasIAIIzrIzrIgaGgAdharazAstricaraNebhyo ye vAkyArthAH zrutAstAn saMsmRtya vArtikasya tAtparyaTIkAyAzca sAhAyyeneSA prasannapadAkhyA vyAkhyA viracitAsti. atra ca tatra tatropayukte vArtikatAtparyaTIke api copanyaste, yadyapi caiSA prasannapadA mayAtizrameNa viracitAsti buddhizramApekSA cAtra sUtrabhASyayoH prasAdarAhityenaivAnumeyAsti tathApyasyAH svIkAre nirmatsarA vidvAMsa eva pramANam / asyAM ca TIkAyAM mayA sUtrANyapi vyAkhyAtAni bhASyasya cA'natispaSTArthAni sarvANi vAkyAni vyAkhyAtAni, kacit kacit sandhikArya bodhasaukaryAya buddhayaivaM parityaktam / mUlasya bahuSvapi pAThavikalpeSUpalabhyamAneSu svamatyA saMgatA eva pAThAH saMgRhItAH parityaktAzcAnye itIdameva me prasannapadAyAH saMkSiptaM svarUpama'nyat svayaM draSTavyam / / lekhasauSThavahInasyAprasiddhasya vizeSataH / nyAyabhASyasya TIkeyaM toSayiSyati kiM budhAn ? // mAdRzAlpamatestAvat kA vArtA grnthsNtteH| loke kimasti yat prAjJaiH kopadRSTayA na garhitam / / " na cAtrAtIva kartavyaM doSadRSTiparaM manaH / doSo hyavidyamAnopi taccittAnAM prakAzate // " ityAdInyatra vAkyAni cintanIyAni kovidaiH| zuddhaM yadatra tad grAhyaM duSTaM cAstu mamaiva // ityalamadhikeneti savinayaM vijJApayati zrImatIyaH paJcanadI sudarzanAcArya kAzI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha viddhadaravAtsyAyanasamayasamIkSA yadyapi granthakArANAM dezakAlayoniNaye me pravRttirnAsti tathApi yaH khalu nandarAjyocchedakartA krodhaikamUrtiH puSpapuravAsI kauTileyArthazAstranirmAtA kauTilyAparanAmadheyazcANakyaH sa evAyaM * nyAyabhASyakartA kAmasUtranirmAtA ca vAtsyAyanamizra iti nizcinomi, tathA hi "vAtsyAyane mallanAgaH kauttilyshcnnkaatmjH|| drAmilaH pakSilasvAmI viSNugupto'Ggulazca sH||" ityabhidhAnacintAmaNau " viSNuguptastu kauNDinyazcANakyo drmiloNshulH| . vAtsyAyano mallanAgapakSilasvAminAvapi // " iti trikANDazeSakoze ityAdikozavAkyairvAtsyAyanAdayaH zabdAzcANakyasya vAcakA iti spaSTameva, dvitIyazloke kauTilyazabdasyaiva bhrAntyA kauNDinya itipATho jAta iti saMbhAvayAmi, na ca pramANaM vinaitAdRzAnAM kozavAkyAnAmaprAmANyaM saMbhavati, asya vAtsyAyanasya pakSilasvAmIti nAmadheyaM vAcaspatimizreNa tAtparyaTIkAyAmuktam, mallanAga iti kAmasUtravRttau vAsavadattAyAM coktam, cANakyasya viSNugupta iti nAmadheyaM dazakumAre prayuktam, vAtsyAyana iti svayamevoktam, etAni ca nAmAni kozakArairapi saMgRhItAnIti kozavAkyaprAmANyaM tena cAyaM vAtsyAyano cANakya eveti sidhyati / kAmasUtrakartApi cAyameva vAtsyAyana:-vipakSe bAdhakAbhAvAditi mallanAgopyayameva asya ca nandarAjyocchedakartRtvena kauTilyaprAdhAnyAt kauTilya iti, caNakAtmajatvAcANikya iti gotraprAdhAnyAdvAtsyAyana iti nAmadheyam, viSNugupta iti pitRkRtaM syAt, etAdRzoddhatakAryakAritvasya draviDakA Tikayoreva saMbhavAdayaM drAviDaH syAditi draviDazabdasya dvAmila itijAtama, kAmasUtranirmAtRtvAta kAmaparAyaNatvaM tena ca kapotAdipakSipAlakatvaM prApnoti- adyatvepi prAyastathA darzanAditi pakSila iti nAmadheyaM drAviDatvAt pakSilasvAmIti nAmadheyaM jAtamiti tarkayAmi / nanu mahAbhASye kauNDinyazabdapAThAdayaM kauNDinyastatopi prAcInaH saMbhavatIti cenna-nyAyabhAyepyasmin dvitIyAdhyAyadvitIyAhnike yAzabdeti 61 sUtrasya bhASye kauNDinyazabdasya pAThAditi nAyaM koNDinyaH kiM tu kauTilya eva / viziSTAdvaitasyApi prathamaM bhASyakartA kazcid dramiDanAmako jAta sopyayameva vA'nyo vA kazciditi naavdhaaryte| / kiM ca prathamasya nyAyasUtrasya nyAyabhASye'tra "imAstu catasro vidyAH pRthak prasthAnAHyAsAM caturthIyamAnvIkSikI nyAyavidyA" iti vidyAnAM cAturvidhyamuktam evameva cANakyanimitasya kauTalIyArthazAstrasya vidyAsamuddezanAmaprakaraNepi- " AnvIkSikI trayI vArtA daNDanItizceti vidyAH" "catasra eva vidyA iti kauTilyaH" ityuktam. ityubhayorapi granthayorarthasaMvAdaH spaSTa eva / evaM kauTalIyArthazAstrasya zAsanAdhikArAkhyaprakaraNe- "varNasaMghAtaH padam" ityAdinA padalakSaNAdikaM yAdRzaM pratipAditaM tAdRzameva- "te vibhaktyantAH padam 2-2-59" iti nyAyasUtrasya bhASyepi pratipAditamityarthasaMvAdenobhayorapyanayorgranthayorekakartRkatvamanuminomi / kiM ca- kauTalIyArthazAstrasya zAsanAdhikArAkhyaprakaraNe eva- " padasamUho vAkyamarthaparisamAptau" iti vAkyalakSaNamuktaM tadevavAkyalakSaNam- " na sAmayikatvAcchabdArthasaMpratyayasya 2-1-55" iti nyAyasUtrasyabhASye uktam, na cobhayorgranthayoranyatarasminnapi taduktam' ityAdikaM paravAkyAnuvAdacihnamupalabhyate. nApyetAdRzottamAnAM viduSAM paravAkyacauryamupapadyate. nApyutArthasaMvAdasahite'smin vAkyalakSaNavAkye ghuNAkSaranyAyaH praveNumarhati. tasmAdetasmAdvAkyAnupUrvIsaMvAdAdapyubhayorgranthAyorekakartRkatvaM spaSTameva pratipadyate / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriivaatsyaaynsmysmiikssaa| kiM ca-kauTilIyArthazAstrasya vidyAsamuddezAkhyaprakaraNe "pradIpaH sarvavidyAnAmupAyaH sarvakarmaNAm / AzrayaH sarvadharmANAM zazvadAnvIkSikI matA" iti pacaM kauTilyenoktam etatpadyamuddizyaiva prathamasya nyAyasUtrasya bhAjyAnte- " seyamAnvIkSikI pradIpaH sarvavidyAnAmupAyaH sarvakarmaNAm / / AzrayaH sarvadharmANAM vidyoddeze prakIrtitA // " ityuktam / prakIrtitetiktapratyayenAnvIkSikIkIrtanasya bhUtakAlikatvaM spaSTameva, na ca nyAyabhASye vidyoddezanAmakaH kazcidbhAgo vartate. prathamasUtre ca AnvIkSikItizabdopi nAsti, kauTilIyArthazAstre tu vidyAsamuddezanAmako bhAgo vartate iti manye nyAyabhASye vidyoddezabdena tameva bhAgaM bhASyakAro'bhipreti tasmAtsiddhaM dvyorgrnthyorekkrtRktvmiti|| yadyapyuktobhayorgranthayoH kartRbhedepi kauTalIyArthazAstroktimabhipretya nyAyabhASyakRtA "vidyodeze prakIrtitA" iti vaktuM zakyate tathApyubhayatrApyuktapadyayoH pAdatrayasyAkSaraza ekAnupUrvIkatvamekakartRkatvaM draDhayati- etAdRzaviduSAM prvaakycauryprtvaanupptteH| lekhazaileH sAmyenobhayatrApi padyena samAptisUcanasAmyAt samAnazabdaprayogairapi caikkrtRktvmnumiiyte| nanu kauTalIyArthazAstrasya vidyAsamuddeze " sAMkhyaM yogo lokAyataM cetyAnvIkSikI" itivAkyena sAMkhyAdInAmAnvIkSikItvamuktaM na tu nyAyazAstrasyeti virodha iti cenna- tatra " AnvIkSikI" itiprathamAntapAThasyAzuddhatvAt yatastadane "dharmAdharmoM trayyAm. arthAnoM vArtAyAm. nayAnayau daNDanItyAm" ityevaM vidyAvAcakatrayyAdizabdAnAM saptamyantaH pAThosti tasmAt pUrvoktavAkye AnvIkSikIzabdopi saptamyanta eva yukta iti "sAMkhyaM yogo lokAyataM cetyAnvIkSikyAm" ityeva pATha: zuddhaH yuktazcAyaM saptamyantaH pAThaH- nyAyadarzane sAMkhyAdInAM vicArasya pratyAkhyAnasyopalabhyamAnatvAt / upalabhyamAnasyArthazAstrapAThasya bahutrAzuddhatvaM yazodhareNApyuktam- "kauTalIyaM yadi kSAntaH svryoiisvdiirghyoH| bindaSmaNoviparyAsAda durbodhamiti saMjitam" iti / kiM ca kAmasUtragranthopi vAtsyAyanakRtastasya ca vAtsyAyanasya kAmasUtravRttikAra:"tamupAyamAcikhyAsurAcAryamallanAgaH pUrvAcAryamatAnusAreNa zAstramidaM praNItavAn" ityevaM subandhuzca kavirvAsavadattAyAm- "kAmasUtravinyAsa iva mallanAgaghaTitaH" ityevaM mallanAga iti nAma kIrtayati nAmadheyaM caitat pUrvoktakozavAkyena cANakyasyAvadhAryate / api ca kauTalIyArthazAstrasya bhAgAnAM yAni adhikaraNAdhyAyasamuddezAdIni nAmAnyupalabhyante tAnyeva tathaiva ca kAmasUtrepyupalabhyante / api ca " yathA dANDakyo nAma bhojaH kAmAd brAhmaNakanyAmabhimanyamAnaH sabandhurASTrI vinanAza" ityAdIni kAnicidvAkyAnyekAnupUrvIkANyeva kAmasUtre kauTalIyArthazAstre copalabhyante, aupaniSadikasyAdhikaraNasya cobhayatrApi parasparaM saMvAdaH spaSTa evetihetubhiH kAmasUtrakauTilIyArthazAstrayorekakartakatvamanamIyate, kAmasUtragatena " ityarthacintakAH" itipAThamAtreNa kartRbhedo nopapadyate- kauTilyAdapi pUrvamarthacintakasattAsvIkArAdityalam , kAmasUtraM ca vAtsyAyanapraNItamiti vAtsyAyanapraNItaM nyAyabhASyamapi kAmasUtravat cANakyapraNItamiti siddham / kiM ca "na karmakartRsAdhanavaiguNyAt 2-1-58" itinyAyasUtrasya bhASyeNAsya bhASyakArasya kAmakalAkuzalatvaM spaSTaM pratIyate / kiM ca kAmasUtre- "zrotratvakcakSurjihvAghrANAnAmAtmasaMyuktena manasAdhiSThitAnAM sveSu sveSu viSayeSvAnukUlyataH pravRttiH kAmaH" ityuktaM tadanena kAmasUtrakArasya naiyAyikatvaM spaSTameva- "AtmA manasA yujyate mana indriyeNa" itinaiyAyikakramasvIkArAditi kAmasUtranyAyabhASyayorekakartRkatvaM siddhaM tena ca yaH khalu kAmasUtrakauTalIyArthazAstrayoH kartA sa eva nyAyabhASyasyApIti siddham / ___kauTalIyArthazAstrasya tu kartA jagatprasiddhazcANakya eveti tasyAntimapadyena sphutaTaram idaM ca tatpadyam Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAkArasamayasamIkSA / "yena zAstraM ca zastraM ca nandarAjagatA cmuuH| amarSeNoddhRtAnyAzu tena zAstramidaM kRtam // " iti tadanena padyena kauTalIyArthazAstrasya cANakyanirmitatvaM siddhaM tenoktahetubhiH kAmasUtranyAyabhASyayo. rapi cANakyanirmitatvaM prApnotIti me matirbhavati / cANakyasya samayastu " yAvat parIkSito janma yAvannandAbhiSecanam etadvarSasahasraM tu zeyaM paJcadazottaram // " "mahApadmastatputrAzcaikaM varSazatamavanipatayo bhaviSyanti navaiva tAn nandAn kauTilyo brAhmaNaH samuddhariSyati, kauTilya eva candraguptaM rAjye'bhiSekSyati, tasyApi putro vindusaro bhaviSyati" ityAdiviSNupurANacaturthAzavAkyaistu itaHpUrvamekonacatvAriMzacchataM varSA iti sidhyati- yatodyatve kaliyugasya ekaviMzatyuttarapaJcasahasraM varSA vyatItAH parIkSito janma ca kalikAlArambhAt kiMcit pUrvamevetyekaM varSasahasraM tu kalenandarAjyAbhiSeke gataH eka varSazataM ca nandAnAM rAjyabhogasamaya iti kaliyugArambhAdanantaramekAdazavarSazatAnantaraM nandarAjyavinAzakAlaH sa eva ca cANakyasya sthitikAla itisiddham / ___ "tatopi dvisahasreSu dazAdhikazatatraye / ___ bhaviSyaM nandarAjyaM ca cANakyo yAn haniSyati // " ityanena skandapurANavAkyena tu saptaviMzatizataM varSA itaH pUrva cANakyakAla ityavardhAyate- yataH kalervyatItebhyaH ekaviMzatyuttarapaJcasahasravarSebhyaH trayoviMzatizatavarSANAM pRthakkaraNena saptaviMzatizataM varSA uktaskandapurANavAkyena sthUlamAnata upalabhyante, ayameva ca samayo yuktataraH- Adhu. nikanirNItasamayena vizeSabhedAbhAvena saMvAdAt / nyAyabhASyakartA na cANakya ityatra ca pramANAbhAvAdityalam / __yattu kepi ekasminnapi nyAyabhASye'dhyAyalekhazailibhedena kartRbhedamanuminvanti tattu na prAmANikaM pratipadyate- yato viSayabhedenApi lekhazailibhedaH saMbhavatIti prathamAdhyAyasya padArthalakSaNaM viSayaH sa ca sarala eva dvitIyAdyadhyAyAnAM ca padArthavivecanaM viSayaH sa ca na tAdRzaH saralaH saMbhavatIti. lekhazailibheda ekakartRkatvepi naanuppnnH| kiM ca prathamAdhyAyabhASyepi- "satyupalabhyamAne tadvadanupalabdheH pradIpavat" ityAdIni bahUni vAkyAni kliSTatarANyupalabhyante iti nAtra kartRbhedaH praamaannikH|| ____ asya nyAyabhASyasya vidvadvareNodyotakareNa vArtikaM viracitam, udyotakarazcAyaM nRpativaravikramasamakAliko vA kiMcitpUrvAparakAliko vetyanuminomi tathA hi-subandhunA vAsavadattAyAM vAsavadattAvarNane "nyAyasthitimivodyotakarasvarUpAm" ityuktaM nyAyasthitezvodyotakarasvarUpatva. mudyotakarasattAkAle eva saMbhavatIti vartamAnasyopamAnatvapakSe subandhusamaye udyotakarasattvamupalabhyate kiM vA subandhataH pUrvabhAvitvamudyotakarasya prAptamityatra tuna kasyacidvipratipattirupapadyate / vAsavadattArambhe ca __ "sA rasavattA vihatA navakA vilasanti carati no kaM kH| ___ sarasIva kIrtizeSa gatavati bhuvi vikramAditye // " iti vikramaviSayako subandhukartRko vilApo vartate tatra setitacchabdasyAnubhUtArthaparatve tu subandhovikramadraSTatvaM prApnotIti vikramasamaya eva subandhusamayo vikramAnantaraM ca vAsavadattAM nirmAya subandhurmata iti sidhyati, setitacchabdasyAtrAnubhUtArthaparatvAbhAvepi vikramAdalpakAlAnantarameSa subandhusattA saMbhavati- atyadhikakAlAnantaraM vikramamuddizyaitAdRzavilApasyAsaMbhavAt / diGnAganAmadheyena kenApi jainAcAryeNa svanirmitena pramANasamuccayanAmnA granthena nyAyabhASyadUSaNAni pratipAditAni tAni ca dRSaNAnyudyotakareNa svaviracite nyAyavArtike pratyAkhyAtAnIti zrUyate tadanenodyotakarasya diGnAgAnantarabhAvitvaM spaSTameva, diGnAgacAyaM paJcaviM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautmsmysmiikssaa| zatizatavarSebhyaH kiMcidarvAcIna eveti subandhudiGnAgayorantarAlavaya'yamudyotakara itisthUlamAnamevopalabhyate- vikramapUrvabhAvinAM sUkSmamAnasyAnupalambhAdityalam / ___ asya ca nyAyavArtikasya vidvadvareNa vAcaspatimizreNa maithilena nyAyavArtikatAtparyaTIkAsamAkhyA vyAkhyA viracitA vAcaspatimizrazcAyaM vaikrame vasvaGkavasu (898) vatsare jIvannAsIditi tena svayamevoktam-- "nyAyasUcInibandho'sAva'kAri sudhiyAM mude| zrIvAcaspatimizreNa vasvaGkavasu (898) vatsare // " iti tasmAdita ekAdazazatavarSebhyaH pUrvo vAcaspatimizrasamaya itisiddham // asyAzca nyAyavArtikatAtparyaTIkAyA TIkA tAtparyaparizuddhisamAkhyA udayanAcAryeNa viracitA udayanAcAryazcAyaM vaikrame brahmavedakhabrahma (1041) vatsare tarkAmbarAGka (906) zakAbde jIvanAsIditi tena svayamevoktam - "tarkAmbarAGka (906) pramIteSvatIteSu shkaanttH| varSeSdayanazcakre subodhAM lakSaNAvalIm // " iti tadaneneto navazatavarSebhyaH pUrva udayanAcAryasamaya itisiddham // tAtparyaparizuddharapi TIkA vidvadvara vardhamAnopAdhyAyena vircitaa| eteSAM sarveSAM nyAyazAstrasandarbhANAM mUlaM zrIgautamapraNItaM nyAyasUtrameva gautamasamayazca sAmAnyarUpeNApi nAvadhArayituM zakyate athApyayamitastrisahasravarSebhyo nAtipUrvakAlabhAvItyanuminomi. tathA hi- nyAyasUtradvitIyAdhyAyAnte- "AkRtistadapekSatvAt sattvavyayasthAnasiddheH2-2-64" itisUtreNa jaiminimatAnuSAdAdayaM gautamo jaiminyanantarabhAvIti spaSTameva, "na tadanavasthAnAt 2-2-62" itisUtreNa bauddhamatasya vyaktizaktivAdasya pratyAkhyAnAt kalikAlAnta vino bauddhAdapyayamanantarabhAvItyapi spaSTameva, uktAd bhASyakArAcANakyAt pUrvabhAvItyapi ca spaSTameva athApi nAtidIdhekAlapUrvabhAvI- yato bahUnAM sUtrANAM bhASyakAreNoktA arthA sAMketikA eva pratIyante sAMketikArthajJAnaM ca sAMketikArthajJAnaparamparAM vinA nopapadyate sAMketikArthajJAnaparamparA ca nAtidIrghakAlaparyantaM sthAtumarhati ata evottarottaraM TIkAgranthA viracyante yena sAMketikArthavilopo na syAt. sAMketikArthaparamparAyA anantatvasaMbhave tAdRzaTIkA nirmANaM vyarthameva syAt tasmAt sAMketikArthavarNanAt sUtrakArabhASyakArayornAtidIrghakAlavyavadhAnaM saMbhavatIti manye bhASyakArAt sUtrakAroyaM dvitrizatavarSamAtrapUrvabhAvI san itastrisahasravarSapUrvakAlaM nA'tyetuM zaknoti / gautamoyama'halyApatirityatrApi pramANaM noplbhyte|yttu kaizcideSAM sUtrakArabhASyakArAdInAmatiprAcInatvamupavarNitaM tattu na prAmANikamavadhAryate iti sarveSAM spaSTameva / ye tu smRtipurANAdiSu nyAyatarkAndhIkSikyAdizabdAste tunyAyadarzanasya gautamAdapi prAcInatvenopapadyante tasyaiva nyAyadarzanasya sUtrANyanena gautamena viracitAni maukhikopadezaparamparayA prAptasyaivArthajAtasya vAkyanibandhadarzanAt / yattu "kaNAdena tu saMproktaM zAstraM vaizeSikaM mahat / / gotamena tathA nyAyaM sAMkhyaM tu kapilena vai||" iti padmapurANapadhaM pradarzyate tattvAdhunikanirmitatvAnna pramANaM yatastadagrimapadye "dvijanmanA jaimininA pUrva vedamayArthataH / nirIzvareNa vAdena kRtaM zAstraM mahattaram // " ityevaM jaiminisUtrANAM nirIzvaravAdaparatvaM pratipAdyate labhyamAneSu ca jaiminisUtreSu nirIzvaravAdasya nAmApi nopalabhyate tasmAdapramANamidaM padyaM, pUrvamImAMsAzAstre paramezvarakhaNDanaM sarvataH prathamaM kumArilabhaTTakRtaM zlokavArtike evopalabhyate jaiminestu vedAntasUtreSu tatra tatra saMmatidarzanena nirIzvaravAdaparatvameva na saMbhavati "paraM jaiminirmukhyatvAt 4-3-11' iti vedAntasUtreNa tu spaSTameva jaimineH Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daarshniksmiikssaa| sezvaravAdaparatvaM pratipadyate / tasmAduktaM padmapurANapadyamAdhunikanirmitameva. yatra hi zrutivAkyAnyapi kAnicidAdhunikanirmitAni pravartante tatra kA kathA smRtipurANAdivAkyAnAmAdhunikanirmitatve etAdRzena satyenaivAyaM dezo naSTa ityatra na kasyacidvipratipattirupapadyate / yairyairyAni yAni yAdRzAni ca svasvamatapoSakANi vAkyAnyapekSitAni taistaistAni tAni tAdRzAni ca viracayya zrutismRtyAdigrantheSu prakSiptAnIti nAtra saMzayaH, kiM bahunA kaizcittu svadezabhASAmahattvapratipAdakAnyapi vAkyAni viracayya smRtyAdiSu prakSiptAni tAni ca tadvaMzyairadyatve pramANatvena pradarzyante / darzanAni caitAni parasparaM viruddhAni prAyaH padArthasvarUpaprastAreNa pravRttAni dRzyante tathA hiparimANaM hi trividhameva saMbhavati sUkSmaM mahat madhyamaM ca tatra jIvAtmanaH kaizcit sUkSmaM kaizcit mahat kaizcit madhyamaM parimANaM svIkRtaM tadetat svasvamatAnusAreNa jIvaparimANavarNanaM prastArakRtameva. na ca parimANasya caturthaH prakArosti yadi syAttadA sopi kenacitsvIkRtaH syAt, evaM jIvasya kena cidanityatvaM kenacinnityatvaM kenacitpravAhanityatvaM svIkRtaM na cAnyAtra vidhA vartate. evaM jIvasya jJAnasvarUpatvaM jJAnadharmavattvaM jJAnasvarUpatvesati zAnadharmavattvaM pASANakalpatvaM ca taistaiH svIkRtaM na cAtrAnyA vidhA vartate / prapaJcasyApi kaizcit sattvaM kaizcidasattvaM kaizcit sadasadvilakSaNatvaM kaizcitpravAhanityatvaM kaizcit saMdigdhatvamapi svIkRtaM na cAnyAtra vidhA vartate, ghaTapaTAdInAM vinAzapratyakSAnnityatvaM vaktuM na zakyate anyathA nityatvamapi kenacit pratipAditamabhaviSyat. evameva sarveSvapi pramANeSu prameyeSu ca prastAreNaiva pravRttAni darzanAnItyavadhAryate / padArthasvarUpaM caikavidhameva saMbhavati na ta parasparaviruddhamanekavidhamapIti parasparavirodhenA'prAmANye prApte cAlanInyAyena sarveSAmapya'prAmANyamApadyate tatazca "vRddhimicchato mUlamapi naSTam" ityupalabdham / 'nAstikaM mAM tu maMsyante svayaM nAstikacetasaH' / etaizca darzanairuttarottaramanarthAnAM vRddhireva kRtA na nivRttiriti tattvavitsu spaSTameva, zraddhAjaDAnAmalpAzAnAM cAtra vicAre'dhikAra eva nAsti / ___ darzanAcAryAzcaite prAyaH rAgadveSakrodhAdibhiH sAdhAraNapuruSadoSairapi rahitA nopalabhyante, ata evaite svagurutvamahattvayoH sthApanArthameva svasvamatapratipAdanArtha pravRttA na tu jagadupakArArtha na ca paramatakhaNDanAdikaM zAntapuruSakArya saMbhavati zAntAnAM tatra pravRtteranupalambhAt. tathA ca yogasUtram- " maiMtrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviSayANAM bhAvanAtazcittaprasAdanam " iti / bahutra caibhiH zrutyarthA api tAdRzA asaMgatAH pratipAdyante yAdRzAn vidvAn svIkartu na zaknoti, eSAM parasparavirodhena dharmasya vAstavaM tattvaM vidhvaMsitaM jJAnaM ca bhagavatprema cAntaHkaraNAniSkAsitam. na caiSu paramatakhaNDanaM svamahattvasthApanaM ca vinA kimapyanyat tattvamupalabhyate / eSAM ziSyaizcaiteSAmetAdRzaM mithyAtimahattvamupapAdyate yena vAstavamapyeSAM mahattvaM saMzayaviSayatAmAmoti / paramAtmA ca paramezvaropi sanneSAM bhRtyatulya eva / AkulIkRtazcaibhirvedaH / eteSAmetAdRzakRpayaiva sarvajanApekSitaM laukikaM dezamahattvamatyantAbhAvapratiyogitAM prAptam / api ca brahmavAdibhirbrahmaNo vaiSNavaizca viSNoH zaivaizca zivasya zAktaizca zakteH paramA durgatiH kriyate iti tatra tatra spaSTameva / bhagavatpratimAstu tadadhiSThAtRRNAM krIDanakabhUtA eva / __ adyatvepyeSaiva gatirupalabhyate-mithyAbhASaNato na bibhyati puruSamAtraM mUrkha manyamAnA yathecchamAcaranti, svasvasaMpradAyA'svIkRtAnapi padArthAn pratipAdayanti yathA dIkSAmAtreNa mokSapadaprApti kArSApaNapradAnamAtreNa ca paramezvarakRpAmupapAdayanti / eSAmAcAryANAM gRhe ye jAyante te sarvepi avatArabhUtA eva jAyante ye ca niyante te kAmaikaparAyaNA api sarve'pavargapadameva prApnuvanti, zAnabhaktyapavargAzcaiteSAM sadmani badarIphalebhyopi sulabhA upalabhyante "jagadvyApAravarjam" iti sUtrasyApi gatirnAsti / sarva ca pRthivIvittameteSAmevopabhogArtha manye paramAtmanA vinirmitam / eteSAmupAnadarthamapi ratnAnyavazyamapekSyante pareSAmudarapUrtyathamapyannasyApyatyAvazyakatA nAsti, yaJca pRthivyAM grAhyamasti tatsarvamebhyaH samarpaNIyameSeveSAM dRSTiriti kRtaM vistareNa / eSaiva ca gatiH Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysmiikssaa| prAyaH pRthvIpatInAmavalokyate sAdharaNaprajAjanArtha tu pRthivyAM kimapi nAstIti manye etepyevameva manyante / kalikAlotpannatvenaivaiSAmAcAryANAM tadarzanAnAM ca mahattvaM spaSTaM pratibhAsate / ebhirmatasya sAkalyena janmajarAmaraNAdisaMsAraduHkhamapi nivartayituM zakyate jIvatastu kaNTakavedhavedanApi nivartayituM na zakyate ityeSa khalveSAM mahimA / 'dharmasya tattvaM nihitaM guhAyAM bhRzaM praviSTA vayameva tatra' ityessaamudghossH| "vinAyakaM prakurvANo racayAmAsa vAnaram" itinyAyena tattvopapAdane pravRttairetaiH kiM vA tattvopapAdanavyAjena svAgrahA evopapAditAH, pareNa yat samyaguktaM syAt tavazyameva khaNDanIyamityeSAM dRDhA pratijJA, kiMbahunA paroktaM pratyAkhyAya tadeva kAlAntare svasiddhAntatvena svIkurvanti cetyeSAMtattvaparatvam ,samyaguktam- "ekAlajAM parityajya naraH svArtha prasAdhayet" iti / pRthvI ceyamRte zrIrAmacandrazAsanasamayAvahukAlamArabhyAnarthAnAM nivAsasthAnabhUtaivAsti, yena yat samIhitaM tadeva saMpAditaM taccArtho vA syAdanoM vA / yasmin kAle deze ca prajAjanaiH yatkiMcidapekSitaM tatsAdhanArtha bahavaHkhalu guruzabdavAcyA ghaJcakAH kaTibaddhAH saMjAyate. tatsAdhanavyAjenaiva mahattaraM gurutvaM saMmAnaM dhanaM ca labhante. svasvamArgeSu prajAM vividhodyogairAkarSanti, prajAjanazcAyaM vivekadRSTirAhityAta teSAM vazcakatvaM nAvadhArayituM zaknoti / dezazcAyaM prAyo'rthakAmaikaparAyaNopi paramaviraktopavargapadAdhikArI na cAtra kopyetAdRzosti yaH khalu narakAdAgato narakaM gacchati gamiSyati vA, madyamAMsAdiparAyaNA api svargameva sadyo gacchanti / atra ca govapAmizraM ghRtaM bahubhirvikrItaM krItaM bhakSitaM cAthApyayaM dezaH paramadhArmikastaduktam- " pazya lakSmaNa pampAyAM bakaH paramadhArmikaH" iti / ekaikakArSApaNArthamapyatra bhrAtRbhirapi sahAbhiyogAH pravartante athApyayaM dezaH paramasaMtoSI / aharnizaM mithyAbhASaNaparAyaNopyayaM dezaH satyavAdI / garbhapAtanAnyapyatra prAyaH pAtivratyapadapraviSTAni vartante / vezyAvRndabahulopyayaM deza patnIvratadhArI / paradveSaparAyaNopyayaM dezaH zAntipradhAnaH / atratyapradhAnapuruSANAM yA zarIrayAtrA zayanabhojanamalatyAgAdirUpA sApi dezopakArAyaiva, na kopyatra svArthArtha pravartate / parasparapremapakamatyAdirahitopyayaM dezaH svayaMzAsanAdhikArI / khaDgagrahaNAnabhizopi svarAjyAbhilASI, atisukamAropi siMhasiMhAsanArUDhaH, bubhukSitopi zUraH, parakaNThakartananipuNopi dayAluH, parakIyanItyanabhinlopi paramanipuNaH, zabdamAtreNa svarAjyaprAptyabhilASIti manye gIrvANa eva, sUcyAdinirmANAnabhizopi paraM pravINaH / nirjaladugdhasya culakamAtramapyatropalabdhuM na zakyate athApyayaM samRddhaH satyavyApAraparazca, annahInopi zauryazaktirahitopi ca svarAjyaM kariSyati, guNasvarUpAnabhizopi guNaikanidhiH, svadoSazravaNazatrurapi nirdoSaH-svadoSAnabhijJatvamAtrAdeva / atra hi vidyAvihAnA api vidvAMsaH zAstrizabdavAcyAzca, zAsanazaktirahitA api bhUpAlAH siMhazabdavAcyAzca, svarNasiMhAsanArUDhA abhiyogaparAyaNA naravAhanA kozapuSTiparAzca saMnyAsinaH vivAhitArAhityamAtraM caiSAM vratam, adhyayanahInA yathecchaM bhogaparA api brahmacAriNaH / dharmasabhAdharmazAlApAThazAlAdinirmANasvarAjyadezoddhArAdyA patra dezapradhAnAnAM nispRhANAmAjIvikA, paravaJcanameva paropakAraH, svArthameva paramArthaH, dhUrtA eva vidvAMsaH, zUdrA eva guravaH, zrImanta eva sakalasadguNagaNArNavA mAnAspadAzca, arthakAmaikaparAyaNA eva mahAnubhAvA mahAtmAnastaduktam " antaH zAktA bahiH zaivAH sabhAmadhye ca vaiSNavAH" iti / tathA- 'kArye vA vyavahAre vA parIkSA jAyate nRNAm / bAhyadRSTyA janaH sarvo bhAsate zukadevavat' iti / _____ ityAdikaM sarvameva kRtabuddhayo vRddhA vijAnantyeveti kRtamanenAdhikena kopotpAdakalekhenetyalamiti savinayaM vijJApayati-. zrImatAm sudarzanAcAryazAstrI kAzI. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // ath|| nyAyAcAryazrIgautamapraNItanyAyasUtrANAm akArAdikrameNAnukramaNikA 000000000 . sUtrANi a. A. sU0 2 2 29 2 .. domorrm 300 2 2 morror rrrrrrrrrrr or 12 15 h m` m m m a.A0sU .sN.| sUtrANi abhyAsAt aNuzyAmatAnityatvavat0 ... 3. 2 74 | abhyupetya kAlabhede aNuzyAmatAnityatvavadvA ..... 4 1 67 | ayaso'yaskAntAbhigamanavat .. atyantaprAyaikadezasAdhAt ... 2 1 44 | | araNyaguhApulinAdiSu ... atha tatpUrvakaM triSidham ... 1 arthAdApannasya adhyApanAdapratiSedhaH . ... 2 2 27 arthApattitaH ... anarthApattau arthApattirapramANam anavasthAkAritvAt alAtacakradarzanavat anavasthAyitve ... 2 53 avayavanAzepi ... anigrahasthAne ... ... 2 22 avayavaviparyAsavacanam anityatvagrahAt .... ... 3 2 24 avayavAntarAbhAvepi animittato bhAvotpattiH ... 4 1 22 avayavAvayavaprasaGgaH animittanimittatvAt ... avijJAtatattve'rthe ... aniyame niyamAt. avijJAtaM cAjJAnam anuktasyArthApatteH... 1 22 | avizeSAbhihite'rthe anupalambhAtmakatvAt avizeSe vA kiMcit anupalambhAtmakatvAt avizeSokte hetau ... anupalambhAdapi ... avyaktagrahaNam anuvAdopapattezca ... avyabhicArAca ... anekadravyasamavAyAt avyavasthAtmani ... anaikAntikaH savyabhicAraH ... | avyUhAviSTambhavibhutvAni antarbahizca ... azravaNakAraNAnupalabdheH anyadanyasmAdananyatvAt asatyarthe nAbhAvaH ... aparisaMkhyAnAca ... asparzatvAt ... aparIkSitAbhyupagamAt | asparzatvAdapratiSedhaH apavargapyevaM prasaGgaH A | AkAzavyatibhedAt apratIghAtAt ... ... AkAzAsarvagatatvaM vA ... apratyabhijJAnam ... ... ... 2 7 AkRti tiliGgAkhyA ... apratyabhijJAne ... ... 3 2 5 AkRtistadapekSatvAt aprApya grahaNam ... 3 1 44 Atmanityatve ... mabhAvAd bhAvotpattiH 1 14 AtmapreraNayahacchA0 abhivyaktI cAmibhavAt ... 3 1 42 | AtmazarIrendriyArtha0 m m m m m m s s m m m m m -rrrrrrrrrrrror h m h ` ` ` ` 31 2 42 aplejovAyUnAm ... m mh m r mh m sh mh bh sd sh sh sh sh h mh r m h h 4 2 69 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyasUtrAnukramaNikA a ord ~ mrd350mm or orm sUtrANi a0 A. suu0| . sUtrANi a. A0 sU0 AdarzodakayoH ... 3 1 49 / karmAkAzasAdhAt saMzayaH ... 3 2 1 AdityarazmeH ... __... 3 1 47 karmAnavasthAyigrahaNAt ... 3 2. 44 AdimattvAt ... ___ ... 2 2 13 | kAraNadravyasya 2 2 17 AptopadezaH zabdaH | kAraNAntarAdapi ... * 28 AptopadezasAmarthyAt ... 2 1 52 kAryavyAsaGgAt ... 2 19 AzrayAvyatirekAt kAryAnyatve prayatnAhetutvam ... 5 38 kAlAtyayApadiSTaH... icchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAni 1 1 10 | kAlAntareNAniSpattiH / ... 4 1 46 indriyAntaravikArAt ... 3 1 12 | kiMcitsAdhAt .... indriyArthapaJcatvAt ... 3 1 55 | kuDyAntaritAnupalabdheH . 3 1 45 indriyArthasaMnikarSotpannam ... 1 1 4 | kumbhAdiSvanupalabdherahetuH ... 3 2 38 indriyairmanasaH saMnikarSAbhAvAt 3 2 21 kRtatAkartavyatopapatteH ... 2 1 43 kRlnaikadezavRttitvAt IzvaraH kAraNam ... ... 4 kRSNasAre satyupalambhAt kezanakhAdiSvanupalabdheH uttarasyApratipattirapratibhA 2 18 | kezasamUhe ....4 2. 13 utpAdavyayadarzanAt 1 49 kramanirdezAdapratiSedhaH .... 4 1 18 udAharaNasAdharmyAt 1 34 kramavRttitvAt ... . ... 3 2 6 udAharaNApekSaH ... 1 38 kaciddharmAnupapatteH... ... 5 1 24 upapattikAraNAbhyanujJAnAt ... 5 1 26 kacidvinAzakAraNAnupalabdheH 3 2 17 upapannazca tadviyogaH ... 2 70 kSIravinAze ... .... 3 2 13 upalabdheradvipravRttitvAt ... 2 kSudAdibhiH pravartanAcca ... 4 2 40 upalabhyamAne cAnupalabdheH ... 2 ubhayakAraNopapatteH | gandhatvAdyavyatirekAt ... 3 17 ubhayasAdhAt ... | gandharasarUpasparzazabdAnAm ... 3 1 61 ubhayoH pakSayoranyatarasya ... 2 28 gandharasarUpasparzazabdAH ... 1 1 14 | guNAntarApattyupamarda hAsa0 ... 2 2 58 RNaklezapravRttyanubandhAt ... 1 59 gotvAd gosiddhivat ghaekadharmopapatteravizeSe 1 23 ghaTAdiniSpattidarzanAt ... 5 1 8 ekavinAze dvitIyavinAzAt... 3 1 9 ghANarasanacakSustvakzrotrANi ... 1 1 12 ekasmin bhedAbhAvAt .... 4 2 11 | ekaikazyenottarottaraguNasadbhAvAt 3 1 64 ceSTendriyArthAzrayaH zarIram ... 1 1 11 etenAniyamaH pratyuktaH .. 3 2 69/ jAtivizeSe cAniyamAt .. 2 1 56 aindriyakavAdUpAdInAm ... 3 2 57 jJasyecchAdveSanimittatvAt ... 3 2 35 jJAturjJAnasAdhanopapateH .... 3 1 17 karmakAritazcendriyANAm .. 3 1 37 jJAnagrahaNAbhyAsaH... ... 4 2 47 ord 30rrrrr orror TO 5mm Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyasUtrAnukramaNikA sUtrANi ce oc moc h m m a0 A0 suu0|- sUtrANi a0 A0 sU0 jJAnaliGgatvAdAtmanaH ... 2 1 23 tadupalabdhiH ... ... 3 1 73 jJAnavikalpAnAm ... ... 5 1 31 tadvikalpAt ... ... 1 2 20 jJAnasamavetAtmapradezasaMnikarSAt 3 2 25 tadvinivRttervA ... ... 2 1 18 jJAnAyaugapadyAdekaM manaH ... 3 2 58 tadviparyayAdvA ... tadvyavasthAnaM tu ... tatkAritatvAdahetuH ... 4 1 21 tadvyavasthAnAdeva ... tat trividham .... ... | tantrAdhikaraNAbhyupagama0 ... 1 1 26 tattrairAzyam 1 3 tannimittaM tu ... .... 4 2 3 tattvapradhAnabhedAcca ... .... 4 2 37 tayorapyabhAvaH ... ... 2 1 40 tattvabhAktayornAnAtvavibhAgAt 2 2 15 | tallakSaNAvarodhAt ... ... 4 1 31 tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArtham ... 4 2 50 | talliGgatvAt ... ... 3 2 36 tatprAmANye vA na... . ... 2 1 14 | taM ziSyagurusabrahmacAri0 ... 4 2 48 tatprAmANye vA ... 2 2 6 tAbhyAM vigRhya kathanam tatsaMbandhAt ... ... 4 1 54 | tenaiva tasyAgrahaNAcca tatsiddheralakSiteSvahetuH ... 2 2 10 te vibhaktyantAH padam tayAtyantasaMzayaH ... ... 2 1 5 teSAM mohaH pApIyAn tathA doSAH .... 4 1 2 teSu cAvRtteH ... tathAbhAvAdutpannasya 5 1 13 taizvApadezaH ... tathA vaidhAt ... 1 1 35 traikAlyApratiSedhazca tathA''hArasya ... 3 2 66 traikAlyAsiddheH ... tathetyupasaMhArAt ... traikAlyAsiddhehetoH tadatyantavimokSaH ... 1 1 22 tvaparyantatvAccharIrasya / * tadadRSTakAritamiticeta | tvagavyatirekAt .... tadanityatvam ... 4 2 27, tadanupalabdheH ... 5 1 29 darzanasparzanAbhyAm tadanupalabdheH . ... ... 2 2 19 didzakAlAkAzeSu tadanupalabdherahetuH ... ... duHkhajanmapravRttidoSa0 ... tadantarAlAnupalabdheH 2 2 26 duHSavikalpe ... 4 1 58 tadaprAmANyam ... ... 2 1 57 | dRSTAnumitAnAm ... tadabhAvazcApavarge ... ... 4 2 45 | dRSTAntavirodhAt ... tadabhAvaH sAtmakapradAhepi ... 3 1 15 / dRSTAntasya ... ... tadabhAve nAstyananyatA ... 2 2 32 | dRSTAnte ca ... tadayogapadyaliGgatvAcca ... 2 1 24 | doSanimittam ... ... 4 2 2 tadartha yamaniyamAbhyAm ... 4 2 46 doSanimittAnAm ... tadarthe vyatyAkRtijAti0 ... 2 2 60 | dravyaguNadharmabhedAt... ... 3 1 35 tadasaMzayaH ... ... 4 2 5 dravyavikAre ... ... 2 2 44 tadAtmaguNatvepi ... ... 3 2 20 dravye svaguNaparaguNa ... 3 2 48 vadAtmaguNasadbhAvAt . ... .3 1 14 .dhabadAzrayatvAt ... .... 4 2 28 dharmavikalpanirdeze ...... 1 2 14 m ` m sh sh sm .... sh h 2 1 22 s h h m mr 1300 room ` `r l` Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 h sh sd sh md mm m h ... 2 h h h nyAyasUtrAnukramaNikAsUtrANi a. A0 suu0| sUtrANi a0 A0 sU0 dhAraNAkarSaNopapattezca ... 2. 1 35 / na- tadarthAntarabhAvAt ... 1 2 16 na- tadAzugatitvAt ... 3 2,29 na-akRtAbhyAgama0 2 75 | na-tadvikArANAm ... 2 2 48 na- aNunityatvAt ... 2 2 24 na-doSalakSaNAvirodhAt ... 4 1 8 na- atItAnAgatayoH ... 4. 1 16 na-niSpannAvazyambhAvitvAt 4 2 44 na-atulyaprakRtInAm 2 2 43 | na payasaH ... 3 2 15 na- anityatAnityatvAt ... 4 1 26 | na-pAkajaguNAntarotpatteH ... na- anekalakSaNaiH ... ... 35 na pArthivApyayoH... na- antaHzarIravRttitvAt .... 3 26 na putrapazukhI0 ... na- anyatra pravRttyabhAvAt ... 3 1 24 na puruSakarmAbhAve ... ... 4 1 20 na- anyatvepyabhyAsasya ... 2 2 30 na pratyakSeNa ... ... 2 1 31 na- arthavizeSaprAbalyAt ... 2 1 29 | na pradIpaprakAzasiddhivat na- arthavizeSaprAbalyAt ... 4 2 39 | na pralayoSNusadbhAvAt na- AkRtivyaktyapekSatvAt ... 2 2 66 | na pravRttiH pratisaMdhAnAya na- AtmapratipattihetUnAm ... 2 1 16 | na buddhilakSaNAdhiSThAna0 na- itaretaradharmaprasaGgAt ... 3 1 48 | na yugapadagrahaNAt... na- utpattikAraNAnapadezAt 3 2 22 | na yugapadanekakriyopa0 na- utpattikAraNopalabdheH ... 4 1 32 | na yugapadarthAnupalabdheH . ... * na- utpattinimittattvAt ... 3 2 65 | na rAtrAvapyanupalabdheH na- utpattivinAza0 12 | na rUpAdInAm ... na-utpattivinAza0 30 na lakSaNAvasthitA0.. na- uSNazItavarSakAla0 ... 3 1 21 | na vikAradharmAnupapatteH na- ekadezatrAsa0 38 | na vinaSTebhyaH ... na- ekapratyanIkabhAvAt .... 4 na viSayavyavasthAnAt na- ekasmin ... 8na vyavasthAnupapatteH na- karmakartRsAdhanavaiguNyAt ... 2 1 58 na zabdaguNopalabdheH na- karmAnityatvAt na sadyaH na- kAraNAvayavabhAvAt ... na sarvaguNAnupalabdheH na-kAryAzrayakartRvadhAt ... na sAdhyasamatvAt naktaJcaranayanarazmidarzanAca ... na sAmayikatvAt na-klezasaMtateH ... na sukhasyAntarAla.. na-gatyabhAvAt ... na saMkalpanimittatvAt na- ghaTAd ghaTAniSpatteH na saMkalpanimittatvAt na-ghaTAbhAvasAmAnya0 . ... 2 2 14 na smaraNakAlAniyamAt na catuSvam ... 2 . 1 na smRteH smartavyaviSayatvAt .... 3 1 13 na cAvayavyavayavA... 4 2 10 na svabhAvasiddhiH... na caikadezopalabdhiH ... 2 1 32 na svabhAvasiddheH ... ... 4 1 38 na- tadanavasthAnAt 2 62 na hetutaH kAryasiddheH na- tadarthabahutvAta... ... 1 56 nA'tItAnAgatayoH h m ` h sh sh sh sh sh ` m sh sh sh m ` m m ` ` morror rrorarrorror or or worrrrr h m mh h sh hh sh bh sh sh m mh mh m ` m sh sh mh sh mh h s mh h m mh h sh s lh mh m 3 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyasUtrAnukramaNikA sUtrANi sh ` ` ` h m sh lh or wor rors or d or or rrrrr m Moron h m s a0 A0 suu0| sUtrANi a. A. sU. nAtmamanasoH ... ___ ... 2 1 21 pUrva hi pramANasiddhau ... 2 1 9 nAnumIyamAnasya ... ___... 3 1 34 pUrvAbhyastasmRtyanubandhAt nAnuvAdapunaruktayoH 1 66 pRthakcAvayavebhyo'vRtteH nA'pratyakSe gavaye ... . ... 1 47 pRthivyApastejo vAyuH nA'bhAvaprAmANyam 2 7 paurvAparyAyogAt ... nA'sat na sat ... 1 48 prakRtAdarthAt ... ... 5 nigrahasthAnaprAptasya 2 21 prakRtivivRddhau ... ... 2 nityatvaprasaGgazca ... 2 73 prakRtyaniyamAt .... ... 2 nityatve'vikArAt 2 51 praNidhAnanibandhAbhyAsa0 ... 3 nityamanityabhAvAt 35 praNidhAnaliGgAdijJAnAnAm ... 3 nityasyApratyAkhyAnam 1 28 pratijJAhetUdAharaNopanaya0 ... 1 1 nityAnAmatIndriyatvAt .... 2 2 52 pratijJAtArthapratiSedhe pratijJAtArthapratiSadhe ... 5 2 3 nimittanaimittikabhAvAt ... 4 1 7 pratijJAhAniH pratijJAntaram ... 5 2 1 nimittanaimittikopapattezca ... 4 1 9 pratijJAhetvorvirodhaH nimittAnimittayoH . ... 4 1 24 pratidRSTAntadharmAbhyanujJA ... 5 2 2 niyamazca niranumAnaH ... 3 1 18 | pratidRSTAntahetutve ca ... 5 1 11 niyamahetvabhAvAt .... 3 2 11 pratidvandvisiddheH ... ... 3 2 51 niyamAniyamavirodhAt ... pratipakSahInamapi ... ... 4 2 49 niyamAniyamau tu... ... pratipakSAt nira vayavatvAdahetuH . ... pratiSedhavipratiSedhe ... 5 1 41 nirdiSTakAraNAbhAvepi 1 27 pratiSedhaM sadoSamabhyupetya ... 5 1 42 nendriyArthayoH ... 2 18 pratiSedhAnupapatteH ... ... 5 1 20 nyUnasamAdhikopalabdheH pratiSedhAprAmANyam / .... 2 pratiSedhepi samAno doSaH pakSapratiSedhe ... pratiSedhye padmAdiSu ... pratyakSanimittatvAt ... 2 1 25 parazvAdiSu ... pratyakSamanumAnam ... 2 1 30 paraM vA truTe: ... ... pratyakSalakSaNAnupapattiH 2 1 20 parizeSAt ... ... pratyakSAdInAm ... 2 1 8 pariSatpratibAdibhyAm pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pazcAt siddhau ... ... pratyakSeNApratyakSasiddheH pANinimittaprazleSAt ... 2 2 36 pradIpArcissantati0 pAtracayAntAnupapattezca ... 4 1 62 | pradIpopAdAnaprasaGga ... 5 1 10 pArthivaM guNAntaropalabdheH ... 3 1 28 pradhAnazabdAnupapatteH punarutpattiH pretyabhAvaH ... 1 1 19 pramANatarkasAdhanopAlambhaH ... 1 2 1 pUraNapradAhapATana0 ... 2 1 53 | pramANatazcArthapratipatteH ... 4 2 29 pUrvakRtaphalAnubandhAt ... 3 2 62 pramANataH siddheH ... ... 2 1 17 pUrvakRtaphalAnubandhAt ... 4 2 41 pramANaprameyasaMzayaprayojana0 ... 1.1 1 pUrvapUrvaguNotkarSAta... ... .3 1 68 | pramANAnupapattyupapattibhyAm ... 4 2 30 h m s 2 2 m h h h h m m m . m m . s . . . h m Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nyAyasUtrAnukramaNikA h m m m or o sorrors in oorn m` prAgutpatteH sUtrANi a0 A. sU0 sUtrANi a. A. sU0 prameyatA ca ... ... 2 1 16 | yatsiddhAvanyaprakaraNasiddhiH ... 1 1 30 prayatnakAryAnekatvAt ... 5 1 37 | yathoktahetutvAcANu ... 3 2 61 pravartanAlakSaNA doSAH ... 1 1 18 yathoktahetutvAt ... ... 3 2 40 pravRttidoSajanito'rthaH 20 yathoktAthyavasAyAdeva .... pravRttiryathoktA ... yathoktopapannaH ... . ... pravRttirvAgbuddhi0... | yamarthamadhikRtya .... 24 prasiddhasAdharmyAt ... * ... 1 1 6 yasmAt prakaraNacintA prasiddhasAdharmyAt ... ... 2 1 45 yAvaccharIrabhAvitvAt prAguccAraNAt 2 2 yAzabdasamUhatyAga0 ... 2 2 prAgutpatteH yugapajjJAnAnutpattiH prAgutpatteH ... ... 2 2 12 | yugapajjJayAnupalabdhezva ... 3 2 19 __... ... 5 1 12 yugapatsiddhau ... ... 2 1 11 prAkniSpatteH ... . ... 41 47 prAtibhavattu | razmyarthasaMnikarSavizeSAt ... 3 1 32 prAptau cAniyamAt ... 3 2 67 rodhopaghAtasAdRzyebhyaH prApyasAdhyamaprApya vA prIterAtmAzrayatvAt lakSaNavyavasthAnAdeva pretyAhArAbhyAsakRtAt lakSiteSu liGgato grahaNAt ... 14 bAdhanAninivRtteH... laukikaparIkSakANAm bAdhanAlakSaNaM duHkham 21 vacanavighAtaH ... 1 2 10 bAhyaprakAzAnugrahAt buddhirupalabdhirjJAnam varNakramanirdezavat ... buddhisiddhaM tu tadasat varNatvAvyatirekAt ... 49 buddhezcaivam ... 39 ... vartamAnAbhAvaH ... ... 4 buddhayA vivecanAttu vartamAnAbhAve ... ... 42 bha vAkcchalamevopacAracchalam ... 1 2 15 bhUtaguNavizeSopalabdheH ... 3 1 60 vAkyavibhAgasya ... 2 1 61 bhUtebhyo mUryupAdAnavat . ... - 3 2 63 | vikAradharmitve ... 54 vikAraprAptAnAm ... 2 2 46 madhyandinolkAprakAza0 ... 3 1 39 vikArAdezopadezAt 2 2 40 manaHkarmanimittatvAca ... 3 2 72 vijJAtasya pariSadA mantrAyurvedaprAmANyavat 2 1 68 vidyA'vidyAdvaividhyAt mahadaNuprahaNAt ... 3 1 31 vidhividhAyakaH ... mAyAgandharvanagara0 . 2 32 vidhivihitasyAnuvacanam ... mithyopalabdhivinAzaH 4 2 35 vidhyarthavAdAnuvAda0 mUrtimatAM ca ... ... 4 2 23 | vinAzakAraNAnupalabdheH ... 3 2 23 ya vinAzakAraNAnupalabdheH ... 2 2 33 patra saMzayastatraivam... ... 2 1 7 vipratipacirapratipattizca ... 1 2 19 :: mor. . rrr r ___ww c occc www c. 2 36 2 26 :::::::::::::::: Mad300d. comwww Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyasUtrAnukramaNikA sUtrANi 20 sarvatraivam a. A0 sU0 sUtrANi a0 A0 sU0 vipratipattau ca saMpratipatteH ... 2 1 3 sa pratipakSasthApanAhInaH ... 1 2 3 vipratipattyavyavasthA0 ... 2 1 2 | samAdhivizeSAbhyAsAt ... 4 2 38 vipratiSedhAca na tvagekA ... 3. 1 54 samAnatatrAsiddhaH ... ... 1 1 29 vibhaktyantaropapattezca ... 2 2 39 | samAnaprasavAtmikA jAtiH ... 2 2 70 vimRzyapakSapratipakSAbhyAm ... 1 1 41 samAnAnekadharmAdhyavasAyAt ... 2 1 1 vividhabAMdhanAyogAt | samAnAnekadharmopapatteH ... 1 1 23 viSayatvAvyatirekAt 3 1 58 | samAropaNAdAtmanyapratiSedhaH ... 4 1 61 viSayapratyabhijJAnAt 3 2 2 sarvatatrapratitatra0... 1 1 27 viSTaM hyaparaM pareNa ... 3 1 66 sarvatatrAviruddhaH ... ... 1 1 28 vItarAgajanmAdarzanAt 3 1 25 vRttyanupapatterapi tarhi 4 2 6 sarva nityam ... ... 4 1 29 vyaktAd ghaTaniSpatteH 4 1 13 | savai pRthak vyaktAd vyaktAnAm 4 1 11 | sarvapramANapratiSedhAcca vyaktirguNavizeSAzrayaH ... 2 2 68 | sarvamanityam .... 4 1 25 vyaktyAkRtijAtayastu ... 2 2 67 sarvamabhAvaH vyakyAkRtiyuktepi ... 2 2 65 sarvasaMyogazabdavibhavAca ... 4 2 21 vyabhicArAdahetuH ... '... 4 1 5 sarvAgrahaNam vyAghAtAdaprayogaH ... 4 1 15 savyadRSTasyetareNa ... ... 3 1 7 vyAsaktamanasa: ... ... 3 2 32 | savyabhicAraviruddha0 ... vyAhatatvAdayuktam ... 4 1 40 | sahacaraNasthAnatAdarthya0 ... 2 2 63 vyAhatatvAdahetuH ... ... 2 1 28 | saMkhyaikAntAsiddhiH ... 4 1 41 vyAhatatvAdahetuH ... ... 4 2 27 | saMtAnAnumAnavizeSaNAt ... 2 2 16 vyUhAntarAdrvyAntarotpattidarzanam 3 2 16 saMpradAnAt saMbandhAcca zabde aitihyAnAntarbhAvAt ... 2 2 2 saMbhavato'rthasya ... zabdArthayoH punarvacanam .... 5 2 14 | saMyogopapattezca ... zabdArthavyavasthAnAt ... 2 1 54 | saMsargAccAnekaguNagrahaNam zabdo'numAnam ... .... 2 1 49 sAdharmyavaidhAbhyAm zarIraguNavaidhAt ... 2 55 | sAdharmyavaidhAbhyAm zarIradAhe ... 1 4 | sAdharmyavaidhotkarSa0 zarIravyApitvAt... 2 52 sAdharmyAttulyadharmopapatteH zarIrotpattinimittavat 2 68 sAdharmyAt saMzaye ... zIghrataragamanopadezavat ... 1 67 sAdhAdasiddheH ... zrutiprAmANyAca ... ... 1 29 sAdhyatvAdvayavini sAdhyatvAdahetuH ... 3 2 27 saguNadravyotpattivat ... 3 1 26 | sAdhyadRSTAntayoH ... saMguNAnAmindriyabhAvAt ... 3 1 70 sAdhyanirdezaH pratijJA sadyaH kAlAntare ca sAdhyasamatvAdahetuH sa dvividhaH ... ... 1 1 8 sAdhyasAdhAt ... ` sh sd sh sh ` ` m ` m m m m m m m m m ` sh mroor Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyasUtrAnukramaNikA sUtrANi a0 A0 sU0 sUtrANi a. oN. sU0 sAdhyAtidezAca ... 5 1. 6 | smaraNaM tvAtmanaH ... ... 3 2 42 sAdhyAviziSTaH ... .... 1 2 8 | smarataH zarIradhAraNopapatteH ... 3 2 28 sAmayikatvAt .... 2 1. 55 / smRtisaMkalpavaJca ... ... 4 2 34 sAmAnyadRSTAntayoH... 5 1 14 svapakSe doSAbhyupagamAt ... 5 2. 20 sAmAnyavataH ... - 2 50 svapakSalakSaNApekSA siddhAntamabhyupetya svapnaviSayAbhimAnavat ... 4 2 31 siddhAntamabhyupetya | svaviSayAnatikramaNa sukhasyApi ... suptavyAsaktamanasAm | hInamapyanyatamenAvayavena ... 5 2 12 suvarNAdInAm ... 2. 47 | hetUdAharaNAdhikam ... 5 2 13 suSuptasya svapnAdarzane ..., | hetUpAdAnAt ... __... 3 2 46 senAvanavad grahaNam .... 1 36 hetvapadezAt ... ... 1 1 39 stutinindA parakRtiH . ... 2 1 64 hetvabhAvAdasiddhiH... ... 4 2 33 sthAnAnyatve nAnAtvAt ... 3 1 51 | hetvAbhAsAzca yathoktAH ... 5 2 24 sphaTikAnyatvAbhimAnavat .... 3 2 9 sphaTikepyaparAparotpatteH ... 3 2 10 / // iti // 30-3200 or 01... Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha keSAMcitsUtrANAmatra samucitapAThAH pradarzyante 'pratitatrasiddhaH pratitasiddhAntaH 1-1-29 / / 'vizeSaparIkSaNArthamaparIkSitobhyupagato'bhyupagamasiddhAntaH 1-1-31 / 'zabdAdAtodyasiddhivat tasiddhiH 2-1-15 / prameyatA ca tulAvat kiM vA tulAprameyatAvat 2-1-16 / 'na pratyakSeNaikadezopalambhasvIkArAt 2-1-31' / 'zabdAdarthabodhavyavasthAdarzanAdapratiSedhaH 2-1-54' / 'zabdAdetihyasyA'narthAntarabhAvAd anumaanaadrthaapttisNbhvaabhaavaanaamnrthaantrbhaavaacaaprtissedhH2-2-2'| 'sAmAnyavattvasya sAdhanavizeSaNatvAt 2-2-16 / / 'nA'tulyaprakRtInAM vikArANAM vikalpAt 2-2-43' / 'vikArANAmapunarApatteH 2-2-46 / 'nityatve'vikArAMt kSaNikatve ca prakRtitvAnupapatteH 2-2-51 ' / 'vyattayAkRtijAtisamudAye prayo. gAttadarthe saMzayaH 2-2-60' / nA''nantyavyabhicArAbhyAm 2-2-62 / / ' sahacaraNasthAnatAdarthyavRttamAnadhAraNasAmIpyayogasAdhanA''dhipatyebhyaH- yaSTimaJcakaTayamADhakatulAgaGgAkRSNAnnapuruSazabdAnAM brAhmaNamaJcasthavIraNarAjasattucandanatIrazAkaTaprANakuleSu atadbhAvepi tadupacAraH 2-2-63 / 'samAnajJAnajananI jAtiH 2-2-70||'sNghaataatirikt AtmA-darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAt 3-1-1 // 'tasyA AtmaguNabhAvAdapratiSedhaH 3-1-14' / 'antaHkaraNAbhAvo niranumAnaH 3-1-18' / 'na paJcabhUtavikArANAmuSNazItavarSakAlanimittatvAt 3-1-21 / 'sarAgasya janmasvIkArAt 3-1-25 / 'zarIraM pArthivaM jalAdInAmaGgabhAvAt 3-1-28' / ' indriyANyAhaGkArikANi mahadaNugrahaNAt 3-1-31 / 'bAhyaprakAzanirapekSapratyakSasyA'bhibhavAt 3-1-42 // 'karmAkAzasAdhAd buddhau nityatvAnityatvasaMzayaH 3-2-1' / 'nityA buddhirviSayapratyabhijJAnAt 3-2-2 / / 'pratyabhijJAvinAze ca vinAzaprasaGgAt 3-2-5''na jJAnamindriyArthayorguNaH- tadvinAzepi jJAnA. vasthAnAt 3-2-18' / 'jJAnakriyAkaraNatvAcca na manasaH 3-2-19 / 'buddheH karmavadanavasthAyitva. grahaNAt 3-2-44' / 'zarIre caitanyavirodhiguNAdarzanAt 3-2-51 / / ' tattrairAzyam- rAgadveSa. mohAnAmarthAntarabhAvAt 4-1-3' / 'na- ekavinAzyatvAt 4-1-4 // teSAM mohaH pApIyAnamUDhasyetarAnutpatteH 4-1-6' / 'vyaktAd vyaktAnAmutpattiH- pratyakSaprAmANyAt 4-1-11 / / abhAvAd bhAvotpattiH- upamRdya prAdurbhAvAt 4-1-14' / 'IzvaraH kAraNam- puruSakarmavaiphalyadarzanAt 4-1-19|'n kAraNasya (pramANasya ) ekadezatvAt 4-1-42||'praagutptterstutpttidrshnaat 4-1-49' / 'prIterAtmaniSThatvAdapratiSedhaH 4-1-52|'agniinaamaatmni samAropaNAdapratiSedhaH 4-1-61 / 'avayavAnAM kRtvaikadezayovRttyasaMbhavAdavayavyabhAvaH 4-2-7 // 'tatsamavetatvAdapRthag grahaNam 4-2-28|'prmaannaanuppttyuppttibhyaaN sarvazUnyAbhAvaH 4-2-30 / 'samAdhivizeSAbhyAsAt tattvajJAnam 4-2-38 / 'pUrvakRtasukRtavizeSAttadutpattiH 4-2-41 / / 'na-zarIrAbhAvAt 4-2-44 / / tadartha yamaniyamAdibhya AtmasaMskAraH 4-2-46' | 'tAbhyAM vigRhya viprtipttiH4-2-51| 'ghaTAdiniSpattidarzanAt pIDanArtha cAbhicArAdapratiSedhaH 5-1-8 // 'avizeSeNokte hetau pratiSiddhe vizeSaNAntaraM prakSipato (vizeSaNAntaraprakSepe ) hetvantaram 5-2-6 // arthAdApannasya svazabdena punarvacanaM ca 5-2-15' // iti // 51 // etannirdiSTasaMkhyAkAni sUtrANyevaMviracanIyAnyAsan iti saMbhAvayatisudarzanAcAryazAstrI kAzI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha . saMzodhanapatram .. 0000800 pR0 paM0 azuddham zuddham | pR0 paM0 azuddham zuddham 5 12 samudAya samudAyaH 86 27 detuH hetuH 6 15 dArthe padArthe 92 17 tyAt syAt 6 24 vimarSamAtram vimarzamAtram 93 23 sAmarthena sAmathryena 7 17 vaitaNDiH vaitaNDikaH 97 14 viSataka viSayaka 7 18 kaprayojana prayojana 97 15 tadviSAyA tadviSayA 9 35 ethag pRthag 98 17 siddhau siddhI yA 13 1 jJAnAntara jJAnAnantara . 102 15 pratiSedharUpe pramANyapratiSedharUpe 20 13 iti / iti 108 3 sabdhiH labdhiH 21 1 tada na tad 110 32 iti iti tadatrApi pUrva(anyatpariziSTe draSTavyam) muktam 21 10 prasajyate prasajyate- indriyA- | 123 19 SAnA vAnA rthasaMnikarSotpannatvA- 123 20 vita. vinaH krAntatvAt 123 34 etatkRtaH . etatkRtaH 22 9 (pariziSTe draSTavyam) 123 35 sadhyati sidhyati. 25 4 na. 124 28 sadbhAvaH sattvam 134 11 prasyayasya pratyayasya 40 1 hatu 137 23 patataH patataH% 40 20 san san 137 30 patitavyakAlaH patitavyakAla:= 40 20 / tathA tathA 41 7 nivartateti nivartate iti 138 8 ritara ritare 46 31 gandhattvena gandhavattvena 139 29 dapi dapi itaretarApekSA 48 7 'thikriyate 'dhikriyate 141 11 dA. dAH 141 23 sati= . sati 48 13 sAnasya mAnasya 142 18 kriyamANatA kriyamANatA 53 6 vAkya vAkye 142 33 yaH. traikAlyAnvito yaH 59 13 pakSasya% pakSasya 142 34 traikAlyAnvito atItAnAgatayukto 61 25 hetU hetu 148.16 nAstI nAsti . 64 2 itiH :1 iti 149 12 tekasya tarkasya 65 35 yakSa pakSa - - 151 30 saMbandha saMbandhAntara 6929 cava . 151 32 saMbandha saMbandhAntara 7136 sthAnAna sthAnAnAM . 155 2 'bhyAsena bhyAse na 72 29 vahni paJcamyantavahni 155 28 doSa doSavAn 78 35 sAdRzyA. sAdRzyasyA 156 20 vidhisvarUpamAha uktavidhedvaividhyamAha 81 13 dhAnasya- dhAnasya% 156 21 pravartanam anumodanam 85 5 sadabhAva sadbhAva | 156 29 vimajate vibhajate Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzodhanapatram / ti kaika rekasya pR0 paM0 azuddham zuddham / pR0 paM0 azuddham 156 30 parakRti parakRtiH , 228 20 paTalau paTale 156 35 prakRto sarvajit prakRto 229 23 smRtiH / smRtiH 158 26 somayAga iti somayAga 229 35 ti, 162 17 sUtreNa mati sUtreNa 236 14 detu 162 25 ityanityave ityanityatve 245 28 nApadadyate / nApadyate 164 8 tatsu satsu 247 6 pattam 164 29 dityarthapati dityarthApatti 248 3 tejaH tejaH. 167 29 asati 'asati 249 16 dharmANAM dharmANAM 16932 tathA tazcAtrAbhAvAkhyameva | 251 19 bhogArtham upabhogArtham tathA | 253 32 dityaashyH|| t na ca bhavatIti 170 36 neti, neti, yAni yatra. cakSurazmerabhAvaHprApta teSAm tatra, .. ityAzayaH / 181 16 iti anupalabhyamAnatvA-255 15 thameva thameva diti 25632 Avi avi 182 34 vyAcaSTe- vyAcaSTe- asparza- 259 19 jJAnavAd jJAnavad miti, tathA 261 28 yANaM yANAM 185 20 saMbhavAt saMbhavAt prayogAdvA 265 23 ceka cekaika 189 14 vyaktasya vyaktasya zabdasya 269 31 zcaika 192 35 nopapadyate uktasAMkhyamate nopa- 270 9 rakasya padyate 272 10 sayukta saMyukta 193 5 vikArA 274 36 paraspara parasparaM 193 14 nAmivyaktiH nAbhivyaktiH 276 29 kAnicit= kAnicit= rasanA210 23 syavA syaivA dIni 211 22 ADhaka ADhakaM dehItyatra 277 9 dimi- dibhiH ADhaka 277 17 dRSTAntaH dRSTAnta. 211 23 tulayA tulAdehItyatra tulayA 277 24 kAraNa kAraNabhAva 211 25 yoga kRSNaM dehItyAdau 279 14 bhAve rbhAve yoga 282 13 jJAnameva pratyakSameva 212 21 tat= | 286 13 sUtraM ca sUtraM ca-viSayAnta213 7 hi . ravyAsaGga Atmadharma 214 13 rUparasagandhaspa- gandharasarUpasparzAnAM ityuttaratra vakSyamAzonAM NatvAt 218 29 yaH 289 16 vazva vazya 221 36 prAdhyAnyA prAdhAnyA. 294 32 eva evaM 222 37 mastIti mastIti mRtazarIra- | 298 25 prasaGgha prasaGga dAhe . 303 25 dazapAha dRzapAda 223 33 ettaca etacca 305 19 sattveti sattvepi 228 19 AvaraNau AvaraNe 309 8 dveSayo . dveSayoga 228 20 AvaraNau AvaraNe / 310 20 nivRyayo nivRttyo . vikArA yaH, . Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 saMzodhanapatram / pR0 paM0 azuddham zuddham | pR0 paM0 azuddham zuddham 325 28 etat uktaM 390 12 pavarga pavargaH 327 3 3 53 394 1 pRthaka pRthak 331 2 padArthAna padArthAn 398 21 kiMvA kiM vA'yamabhAvaH 332 24 vartamAne, vartamAne , 41136 ta tu na tu 34111 vyayasAyaH vyavasAya: 413 16 pUrvakata: pUrvakRtaH 359 31 bhAntireva . bhrAntirapi 415 31 tadarthamiti, tadarthamiti, tadartham= 368 10 uttakRSTa utkRSTa tattvajJAnasiddhayartham 372 4 vyAghAto. vyAghAta: | 423 6 kriyAguNahetu- kriyAhetuguNayuktaM 37223. vyAghAta:% vyoghAtaH% vaidha Hm= 424 19 viziSTaM viziSTameva 373 32 sAmA sAmAnA. 425.20 aprAptyA' aprAptyA 374 17 tadetata tadetat 433 20 prasajyet prasajyeta 376 33 jJAnAt jJAnasya sattvAt | 442 23 kSasyAnuvAdaH / pakSasyAnuvAdaH 378 23 bAga 446 36 paSThepIti . SaSThepIti 382 26 khargAta svargAt | 449 31 asarvagatva . asarvagatatva 385 24 caritram pUrvajanacaritram | 452 37 tadrasmin tadasmin 386 16 siddhaH sukhAbhAvazca siddhaH | 453 23 sAdhanatvAdi sAdhanAdi 386 20 pravRttI, pravRttau bhogena naSTA- 458 24 sAkhya sAMkhya .. yAm bAga . vAga . kiMcicchAtropayogAya nUtnaM cApi niveshitm| atonyadantyabhAgena pariziSTena zodhyatAm // etaddizA svayaM zodhyamazuddhaM yadi dRzyate / avazyaM ziSyate'zuddhiH sUkSmadRSTayApi darzane // ityalam Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha sUtrakArasya tAtparya buddhA svamatimAtrataH / sUtratritayabhASyaM ca karotyeSa sudarzanaH // idamanyad bauddhamatam.. sarva pRthak- bhAvalakSaNapRthaktvAt // 4-1-34 // sarva padArthamAtraM pRthak= naiyAyikAdibhiryat gavAdivyaktInAM gotvAdijAtibhirabheda ucyate tannopapadyate, kutaH ?, bhAvalakSaNapRthaktvAt= bhAvalakSaNasya= jAtizabdavAcyAyA AkRteH pRthaktvAt= gavAdInAM tattavyaktimAtre paryAptatvAt= sarvAsu vyaktiSvanugatatvAbhAvAt , ayamarthaH- AkRtyatiriktA tu jAtinirUpayitumeva na zakyate. AkRtizca prativyakti paryAsaivopalabhyate ata eva 'neyaM sA gauH' itivizeSapratItirbhavati / vyavahArazca vyaktyaiva sidhyatIti vyartho jAtisvIkAraH / gavAdizabdavAcyatvagrahazca lokavyavahArAt sidhyan na jAtimapekSate iti gavAdivyaktInAmabhedakAraNIbhUtAyA jAterabhAvAt sarva pRthageva / kiM ca nityA jAtirityucyate na ca kasyApi nityatvaM saMbhavati- sarvasya kSaNikatvAt 'yat sat tat kSaNikam' itivyAptervAdhAsaMbhavAt uktaM ca " pRthaktve vyaktito jAtizyeta pRthageva saa| abhede vyaktimAtraM syAd dvedhA cena virodhtH|| nA''yAti na ca tatrAsIdasti pazcAnna cAMzavat jahAti pUrva nAdhAramaho vyasanasaMtatiH // " iti // 1 // atrocyate na-anekalakSaNairekabhAvaniSpatteH // 4-1-35 // yaduktam- 'sarva pRthak- jAtyabhAvAt ' iti tannopapannate tasmAt ? jAtyAtmanA vyaktInAmabhedasyApi saMbhavAt na sarva pRthagevetyarthaH kasmAt ? anekalakSaNairekabhAvaniSpatteH= anekairlakSaNaiH= AkRtizabdavAcyaira vayavasaMyogairekabhAvasya vyaktaniSpatteH= jAyamAnatvAdityanvayaH / zRGgasAsnAdyanekAvayavasaMyogenaiva gavAdivyaktiniSpattirupalabhyate sa tu saMyogaH sarvAsu gavAdivyaktiSu pratyakSamIkSyate iti na tasyApalApaH saMbhavati / yaduktam- 'neyaM sA gauH' iti pratItiranugatadharmAbhAvAdeva saMbhavatIti tatrocyate- dvividhA hyAkRtirasti tatraikA sarvAnugatA tAmevAzritya ' iyamapi gauriyamapi gauH' ityanugatA pratItirbhavati. aparA ca tattadhaktiparyAptA tAM cAzritya 'neyaM sA gauH' itivizeSapratItirapyupapadyate / AkRtyA ca yAbhinyajyate sA jAtirityucyate, AkRtijAtyozca bhedaH pratyakSasiddha eva, jAtiM ca vinA zabdazaktigraho na saMbhavati / aneke cAvayavasaMyogA na teSAM vAcyatvamupapadyate- ekasya vAcyatvasaMbhavAditi siddham- asti jAtiriti, jAtyA ca vyaktInAmabheda iti na sarva prayageveti // 2 // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kica. lakSaNavyavasthAnAdevA pratiSedhaH // 4-1-36 // apratiSedhaH= jAtipratiSedhaH kiM vA sarvAbhedapratiSedho nopapadyate, kasmAt ? lakSaNavyavasthAnAdevetyucyate, lakSaNasya= AkRtervyavasthAnAt= gavAdivyaktiSu vyavasthitatvAt= avyAptyativyAptirahitatvAdityanvayaH, zRGgasAnAdisaMyogo hi sarvAsu govyaktiSvanugatarUpeNa vartate eva- bAdhakAbhAvAt, tena ca jAtirabhivyajyate, brAhmaNajAtirityAdipadavAcyA ca jAtireva, jAtyabhASe etAdRzazabdAnAmarthazUnyatvameva syAna caitadyuktamutpazyAmaH / tasmAt siddhA jAtistayA cAbhedopi siddha iti sarvamavadAtamityalam // 3 // iti jAtisamarthanam / / avayavinastu siddhayarthaM bhASyakAreNa varNitam / idaM sUtratrayaM tattu jAtisiddhikRte mayA // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha nyAyadarzanasya akArAdikrameNa viSayAnukramaNikA Foror 9 answe.worms or ord 5 9 9 . 24 423 . viSayaH aajJAnalakSaNam , ... adhikaraNasiddhAntalakSaNam ... adhikalakSaNam ananubhASaNalakSaNam ... anityasamalakSaNam ... animittakAraNavAdaH animittakAraNavAdakhaNDanam anutpattisamalakSaNam anupalabdhiprAmANyam anupalabdhisamalakSaNam anumAnaparIkSArambhaH... anumAnalakSaNam ... anuvAdalakSaNam ... apakarSasamalakSaNam ... apavargakhaNDanam ... apavargaparIkSArambhaH ... apavargaprayojakakramasUtram apavargamaNDanam apavargasUtram apasiddhAntalakSaNam ... apArthakalakSaNam ... apratibhAlakSaNam ... aprAptakAlalakSaNam ... aprAptisamalakSaNam ... abhAvakAraNavAdaH ... abhAvakAraNavAdakhaNDanam abhyupagamasiddhAntalakSaNam ayugatsmaraNakAraNam arthaparIkSArambhaH arthavAdabhedAH arthasUtram ... ... arthAntaralakSaNam ... arthApattiprAmANyam ... paM0 pR0 viSayaH paM0 pR0 | arthApattisamalakSaNam ... 1 432 | arthApattyAdInAM pRthakpramANatvazaGkA 2 164 | arthApattyAdInAmanumAnAdAvantarbhAvaH 6 1 455 avayavasUtram . ... ... 5 456 | avayavikhaNDanam ... 1 393 439 avayavini pUrvottarapakSau 4 396 | avayavini saMzayaH ... 1 356 | avayavimaNDanam ... 0 392 9 427 avayavimaNDanam ... | avayavisamarthanam ... 1 122 | avarNyasamalakSaNam ... 3 423 | avijJAtArthalakSaNam ... 4 453 | avizeSasamalakSaNam ... ahetusamalakSaNam ... 1 431 ahaGkAranivRttyupAyaH ... 9 390 A9 377 | AkAzadharmavizeSAH ... 401 AkAzavibhutvam ... 10 378 | AkRtilakSaNam ... 4 214 4. 39 | AkRtervAcyatvam ... 211 4 458 AkRtervAcyatvakhaNDanam 1 454 Atmanityatvam ... 235 456 | Atmano dehAdibhinnatvam 454 Atmano manobhinnatvam 233 425 AtmaparIkSArambhaH ... 217 351 AtmasiddhisUtram ... AnandamokSavAdakhaNDanam ... 7 39 304 269 | itihAsapurANadharmazAstrANAMprAmANyam1 385 156 indriyakAraNAni ... ... 2 34 5 34 | indriyananAtvasthApanam ___ ... 2 260 1 452 | indriyaparIkSArambhaH ... 1 246 6 167 | indriyapaJcatvasthApanam / ... 2 264 400 212 or vo20 9.vors. 220 on error 9 9 0 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m h s mh 18 da m m m m m h m h m vissyaanukrmnnikaa| viSayaH paM0 pR0 | viSayaH paM0 pR0 indriyasUtram ... ... 2 33 jainamatakhaNDanam ... ... 4 340 indriyakAraNavyavasthA .... | jJAnAnAmanekatvam ... ... 1 288 indriyANAM bAhyaguNagrAhakatvam indriyANAM bhUtakAryatvam ... ... 7 268 | tattvajJAnaparipAkaprakAra: indriyAdicaitanyavAdanirAsaH ... tattvajJAnaphalam ... ... 8 409 tattvajJAnaviSayaH ... 1 389 IzvarakAraNatvavAdaH ... ... ... 8 353 tattvajJAnotpattiprakAra:-.. IzvaralakSaNam ... ... | samAdhisvarUpaM ca ... 3 412 tarkalakSaNam ... ... 4 63 utkarSasamalakSaNam ... ... udAharaNalakSaNam ... duHkhalakSaNam ... ... 7 38 upacAracchalalakSaNam ... ... 7 83 duHkhasaMzAbhAvanopadezaprayojanam 15 375 ___(chalaviSayako vAdaH) dRSTAntalakSaNam upanayalakSaNam ... | doSanimittam upapattisamalakSaNam .... | doSaparIkSA ... upamAnaparIkSArambhaH ... | doSarAzivayam ... ... 5 346 upamAnalakSaNam | doSalakSaNam upalabdhisamalakSaNam upodghAtabhASyam ... 1 | nigamanalakSaNam ... ... 1. 60 ka nigrahasthAnaprabhedanAmAni .... 4.448 kAryasamalakSaNam ... nigrahasthAnalakSaNam ... kAlAtItalakSaNam ... (jAtinigrahasthAnabahutvam) 87 kSaNikavAdaH | nityapadArthagaNanA ... ... 12 357 kSaNikavAdakhaNDanam ... nityasamalakSaNam .... 8 440 niyamasvarUpam ... ... 2 415 niranuyojyAnuyogalakSaNam ... 1 458 garbhapUrtiprakAraH ... nirarthakalakSaNam . .... 453 nirNayalakSaNam .... 65 calarazmisamarthanam ... nirvizeSezvarakhaNDanam 355 netradvitvam chalatraividhyam ... nyUnalakSaNam ... ... 8454 chalalakSaNam padalakSaNam 6 207 jalpalakSaNam ... 4 70 paramANusAvayavatvam ..... 1 402 jalpavitaNDAprayojanam ... 9 496 | paramANusAvayavatvakhaNDanam 402 jAtiprabhedanAmAni ... ... 3 419 paryanuyojyopekSaNalakSaNam 7 457 jAtilakSaNam . ... ... 1 215 punaruktalakSaNam ... 3-8 455 jAtilakSaNam ... ... 2 86 | pRthivyAdInAM guNavyavasthA ... 8 269 jAtervAcyatvam ... ... 8 212 | prakaraNasamalakSaNam ... jAtervAcyatvakhaNDanam ... 1 213 | prakaraNasamalakSaNam ... jAtyAkRtiviziSTavyaktervAcyatvam 5 213 | pratikSAntaralakSaNam ... jainamatam ... ... ... 1 340 | pratijJAlakSaNam s m w m s m 226 h m h m s m a moru wangy vs war Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnikaa| viSayaH 426 san.. 285 390 paM0 pR0 viSayaH pratijJAvirodhalakSaNam ... 1 450 pratihAsaMnyAsalakSaNam ... 7 450 bhrAnteraMzadvayam ... ... pratijJAhAnilakSaNam ... 10 448 pratitanbasiddhAntalakSaNam ... matAnuzAlakSaNam . 3457 pratiSTAntasamalakSaNam manasa ekatvam 2 329 pratyakSapramANaparIkSArambhaH pratyakSalakSaNam ... manaso'Nutvam ... 331 manaso'NutvamekatvaM ca pratyakSasyAnumAnAt pArthakyam ... manaso vibhutvanirAkaraNam 1 286 pratyakSasyAnumAne'ntarbhAvazaGkA... pramANaparIkSArambhaH ... ... manaHparIkSArambhaH manassAdhanam 234 (pramANAnAmaprAmANyam) manassiddhisUtram ... (pramANAnAM prAmANyanirUpaNam ) | mohaprAbalyam pramANasaMkhyAsUtram ... ... .... prameyacAturvidhyam ... ... prameyoddezasUtram . ... yamasvarUpam prayojanalakSaNam ... yAgAdiphalakhaNDanam ... 2 370 pravRttiparIkSA yAgAdiphalamaNDanam ... 3 371 pravRttilakSaNam prasannapadApariziSTam ... | rAgAdidoSanimittam ... ... prasaGgasamalakSaNam prAptisamalakSaNam varNAnAmanityatvapratipAdanam ... pretyabhAvaparIkSA ... varNeSu saMzayaH pretyabhAvalakSaNam ... varNyasamalakSaNam ... vartamAnakAlasamarthanam phalaparIkSArambhaH 1 370 vAkchalalakSaNam phalalakSaNam vAdalakSaNam ... vikalpasamalakSaNam ... buddhinityatvam vikSepalakSaNam ... ... vitaNDAlakSaNam buddhinityatvakhaNDanam ... buddhiparIkSArambhaH ... vidhilakSaNam ... buddhisUtram viruddhalakSaNam 74 vaidharmyasamalakSaNam ... ...1-10 420 buddharanityatvam ... ... vyaktilakSaNam ... 11 213 buddherAtmaguNatve doSAbhAvaH. ... vyaktervAcyatvam ... 8 208 buddharAtmaguNatvam . ... ... vyaktervAcyatvakhaNDanam buddharAtmaguNatvam ... 314 buddherindriyArthaguNatvanirAsaH ... buddhAnavattvanirAkaraNam ... 282 zabdapramANadvaividhyam ... buddharbhUtendriyamanoguNatvanirAsaH 6 313 | zabdapramANaparIkSArambhaH ... 9 buddharmanoguNatvanirAsaH ... 12 295 | zabdaprAmANyam ... ... buddhakSaNikatvam ... ... 4 319 | zabdaprAmANyam ... buddhaH zarIraguNatvanirAsaH ... 4 324 zabdalakSaNam . ... ... 7 27 bauddhamatanirAsaH ... ... 2 293 | zabdasyAkAzaguNatvam ... 1 279 9Mov99orn mur oaran 1 1349 mornid or . / 156 marvwarra no ccan Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. 356 vissyaanukrmnnikaa| viSayaH paM0 pR0| viSayaH zabdasvarUpasiddhAntAH ... 8 171 | sarvapRthaktvavAdaH ....... zabdAnityatvapratipAdanam ... 5 172 sarvapRthaktvavAdakhaNDanam ... 10 361 zabdAprAmANyazaGkA ... 5 151 sarvAnityatvavAdaH ... ... zabdArthayoH saMyogAdisaMbandhAbhAvaH | sarvAnityatvavAdakhaNDanam ... 3 357 zarIrakAraNam ... ... | sarvAbhAvatvavAdaH ... 363 zarIracaitanyam ... ... 308 | srvaabhaavtvvaadkhnnddnm| 363. zarIracaitanyakhaNDanam ... ... 11 308 savyabhicAralakSaNam ... . ... 73 zarIraparIkSArambhaH 4 243 sAdharmyasamalakSaNam ... ... 420 zarIralakSaNam 6 32 sAdhyasamalakSaNam ... . ... zarIravRttam | sAdhyasamAlakSaNam ... zarIrasya pArthivatvam | sAmAnyacchalalakSaNam zarIrasyAdRSTajanyatvam 2 332 | siddhAntacAturvidhyasUtram ... zarIrasyAdRSTajanyatvam ... 1 341 | siddhAntalakSaNam ... ... zUnyavAdaH ... 8 399 | sukhasattAsAdhanam ... 3 374 zUnyavAdaH ... 1 404 saMkhyaikAntavAdaH ... . 3 368 zUnyavAdakhaNDanam 3 400 | saMkhyaikAntavAdakhaNDanam / zUnyavAdakhaNDanam |saMzayaparIkSArambhaH ... saMzayalakSaNam SaTpakSIprArambhaH |saMzayasamalakSaNam ... 6 428 SoDazapadArthoddezasUtram ... sAMkhyamatakhaNDanam 7 307 sAMkhyamatakhaNDanam sa smaraNanimittAni ... ... sadvAdaH smaraNasyAtmaguNatvam sadvAdaH ... ... 360 svapnaprabhedAH... ... 1 408 sadvAdakhaNDanam 5 392 sadvAdaMkhaNDanam svapnasyAnubhUtArthaviSayakatvam ... 360 samAdhikhaNDanam samAdhimaNDanam ... 2 413 | hetulakSaNam ... . ... ... 5 55 sarvatantra siddhAntalakSaNam ... 8 50 | hetvantaralakSaNam ... ... 11 450 sarvanityatvavAdaH ... ... 2 358 | hetvAbhAsasUtram ... ... 8 72 sarvanityatvavAdakhaNDanam ... 4 358 | hetvAbhAsAnAM nigrahasthAnatvam ... 5 459 vrsw292ww var vomvvy 2.mm var or or v aor vomwww 9 404 89 45 9 or nor arr atha granthakrameNa viSayAnukramaNikA.. prathamAdhyAye- SoDazapadArthalakSaNAni / dvitIyAdhyAye-saMzayasya pramANAnAM ca parIkSA. zabdAnityatvapratipAdanam, padArthanirNayazca / tRtIyAdhyAyamArabhya caturthAdhyAyaprathamAhrikaparyantam- prameyaparIkSA / caturthAdhyAyadvitIyAhnike- tattvajJAnaviSayAH, avayavivivecanam, paramANuvivecanam, zUnyavAda nirAsaH, tattvajJAnotpattisiddhiprakArazca / paJcamAdhyAyaprathamAhnike- jAtibhedanirUpaNam / paJcamAdhyAyadvitIyAhnike-nigrahasthAnaprabhedanirUpaNam / iti Page #30 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / sarveSAmupakArAya mayA pranthA vinirmitAH / matyaira sarvaviduraivihite ka nAma. granthesti dopavirahaH suci rantanepi. | prakAzanAtisaMtApAt tyaktA kAcitpariSkRtiH / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| atha prasannapadAparibhUSitam nyAyabhASyam // zrIparamAtmane nmH|| pramANato'rthapratiprattau pravRttisAmarthyAdarthavat pramANam / pramANamantareNa nArthapratipattiH nArthapratipattimantareNa pravRttisAmarthyam , pramANena khalvayaM jAtA'rthamupalabhya nAmasati jihAsati vA, tasyepsAjihAsAprayuktasya samIhA pravRtti atha prasannapadA // bhagavate zrIvAjivaktrAya namo nmH|| AdyaM vidyAnidAnaM vidhivibudhavarairvandyamAnAdhipadmaM dhAmnAM dhAmaindavAnAM danujabhujarujAM janmanAM chadma jimam / prajJAlokArkamartipratikRtimamatidhvAntadantyeNazakraM vakraM bhaktAghacakre harimiha turagagrIvamugraM prapadye // natvA zrImadhayagrIvaM vyAkhyAvighnavinAzanam / smRtvA zrImatpadAmbhojaM zrIgaGgAdharazAstriNAm // bAlAnAM sukhabodhArtha nyAyabhASyArthabhAsinIm / suprasannapadAM TIkAM karotyeSa sudarzanaH // atha puruSArthacatuSTaye mokSasyaiva pradhAnatvAt saMsAraduHkhanivRttirUpatvAt saMsAraduHkhAnAM cA'sahyatvAd nyAyadarzanAnusAreNa mokSaprayojakIbhUtajJAnasiddhayarthaM tAdRzajJAnavijJeyapadArthanikaranirUpaNArtha ca nyAyAcAryaH zrIgautamaH sUtravRndaM nirmimIta sUtrArthAnAM ca mandabuddhiduravabodhatvAt teSAM sUtrANAM zrIvAasyAyanamizro bhASyamarIracat, bhASyArthasyApi duravabodhatvAdeSA prasannapadA pravitanyate sUtrabhASyayoH / ... tatra meyasiddhermAnAdhInatvAd mAnAnAM ca nyAyamate parataH prAmANyasvIkArAt prathamaM tAvad bhAvakAraH svakIyena vyAkhyeyavizeSavAkyena pramANAnAM parataH prAmANyaM prathnAti-pramANata iti, pramIyate'neneti pramANaM pratyakSAdicatuSTayam , pramANataH= pramANenA'rthapratipattau= ghaTAdipadArthajJAne jAte pravRtti - sAmarthyAta= hAnopAdAnAdilakSaNAyAH pravRtteH= ceSTAyAH sAmarthyAt= phalAbhisaMbandhAt= sAphalyAt= * samIjhamAvapadArthopalabNyA pramANamarthavat= saphalam = pramANatvena jJAtaM bhavatItyanvayaH, utpannasya pramANasya dviSayopalablyA prAmANyagraho bhavatIti parataH prAmANyam. tadviSayAnupalabdhvA cA'prAmANyagraho bhavatItya'pramANyamapi parata evetyrthH|| - ayaM bhAvaH-pramANAnAM prAmANyamaprAmANyaM ceti dvayamapi svata iti jainAH, tanna saMbhavatiaprAmANyasyApi svata eva prAptyA kvacidapi pravRttyanupapatteH / ata eva prAmANyaM parato'prAmANyaM ca svata Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1Ahnikerityucyate, sAmarthya punarasyAH phalenA'bhisaMbandhaH, samIhamAnastamarthamabhIpsan jihAsan vA tamarthamAmoti jahAti vA / arthastu sukhaM sukhahetuzca duHkhaM duHkhahetuzca soyaM pramANArtho'parisaMkhyeyaH- prANabhRdbhedasyA'parisaMkhyeyatvAt / iti bauddhamatamapi na yuktam- pravRttyanupapatteH, pravRtteH prAmANyajJAnAdhInatvAt / prAmANyaM svatoprAmANyaM ca parata ityapi bhATThAdimataM na yuktam- prAmANyAprAmANyayormadhye ekasya svatastvamaparasya ca paratastvamityatra niyAmakAbhAvAt prAmANyaviziSTajJAnasya prAmANyagrahArthaM pravRttyanupapattezca nahi svataHprakAzasya pradIpasya prakAzaH prakAzAntareNa jijJAsyate bhavati ca prAmANyagrahArthe pravRttiH tasmAt pramANAnAM prAmANyamaprAmANyaM ceti dvayamapi parata eva svIkArya tatra padAtheM jJAnaviSayatAM prApte tasyopAdAnArtha hAnArtha vA pravRttirbhavati tayA ca pravRttyA tasmin padArthe upalabdhe vA niraste vA sati jAtasya jJAnasya prAmANyamavadhAryate yathA rajatena cakSussaMnikarSe sati rajatopalabdhyA rajatajJAnasya prAmANyaM yathA cAtmajJAne sati saMsAraparityAgenAtmajJAnasya prAmANyam , yatra ca pravRtterna phalAbhisaMbandho bhavati tatra tAdRzaphalAnupalabdhyA jJAnasyA'prAmANyamavadhAryate yathA zuktirajatAdijJAnasya / na caivamuttarottaraprAmANyajJAnApekSAyAmanavasthA- phalopalabdhau jAtAyAM tayaivA'vizvAsanivRttyA tatraiva vizrAmasaMbhavAdityalam / ___ uktasvavAkyaM vyAcakSANo bhASyakAraH pravRttisAmarthyaprakAramAha-pramANamiti, pramANamantareNa= pramANaM vinA'rthasya= padArthasya pratipattiH= pramitinaM bhavati-pramANasyaiva padArthapramitihetutvAt , padArthapratipattiM ca vinA pravRttisAmarthyam= pravRttisAphalyam= phalopalabdhirna saMbhavati- pravartamAnasya padArthapratipattereva phalopalabdhikAraNatvAt , tathA ca prathamaM pramANena padArthapramitirjAyate tataH pravRttiH tataH phalo. palabdhirjAyate iti kramaH siddhaH / pramANasyArthavattvamAha-pramANeneti, ayaM jJAtA caitrAdiH pratyakSAdipramANenArtham = pramANaviSayIbhUtaM padArthamupalabhya= jJAtvA taM padArthamabhIpsati= grahItumicchati yadi sa iSTo bhavati yadi cAniSTo bhavati tadA jihAsati= tyaktumicchati etAdRzecchAnantaraM ca grahaNaM vA tyAgo vA bhavati tathA ca kramaH- jAnAti icchati yatate iti / pravRttipadArthamAha- tasyeti, tasya= jJAtuH IpsAjihasAprayuktasya grahaNecchayA tyAgecchayA vA preritasya yA samIhA grahaNAnukUlA vA tyAgAnukUlA vA ceSTA sA pravRttirityucyate / sAmarthya padArthamAha- sAmarthyamiti, asyAH= pravRtteryaH phalenAbhisaMbandhaHavisaMvAdittvam= phalapradatvaM tadeva sAmarthyam= pravRttisAmarthyamityucyate / paryavasitamAha- samIhamAna iti, samIhamAnaH= pravartamAnaH- pravRttaH puruSastam= pramitaM padArthamabhIpsan= tadgrahaNecchAyAM satyAM taM padArthamApnoti= gRhNAti kiM vA jihAsan= tattyAgecchAyAM satyAM taM padArtha jahAti= tyajati / tathA ca padArthapratipattyaiva pravRttisAmarthya pradArthapratipattizca pramANenaiveti siddham. pravRttisAmarthenaiva prAmANyagrahaH pravRttyasAmarthena cA'prAmANyagraha ityapyarthAdeva siddhamiti prAmANyA'prAmANyayoyorapi paratastvaM prAptamityarthaH / sAmAnyarUpeNa padArthavidhAmAha- artha iti, arthyate= samIhyate ityarthaH= padArthaH sa ca kazcit sukharUpo yathA'nukUlapadArthasaMbandhajanya AtmadharmavizeSo harSAparaparyAyaH prANimAtraprasiddhaH, kazcit tAdRzasukhasya hetubhUto yathA'nukUlAH zabdasparzarUparasagandhAdayaH, kazcid duHkharUpo yathA pratikUlapadArthasaMbandhajanyaH klezAparaparyAyaH prANimAtraprasiddhaH, kazcit tAdRzaduHkhasya hetubhUto yathA pratikUlAH zabdasparzarUparasagandhAdayaH, vivekidRSTyA ca saMsAre duHkhajanaka eva padArthoM bahulamupalabhyate tathA ca yogasUtram- "pariNAmatApasaMskAraduHkhairguNavRttivirodhAJca duHkhameva sarva vivekinaH" iti, duHkham= duHkhajanakamityarthaH / jIvabhedenoktasukhAdInAmapi bhedAdAnantyamAha- soyamiti, soyam= uktasukhAdilakSaNaH pramANArthaH= pramANaviSayIbhUtaH padArtho'parisaMkhyeyaH= ananta eva, uktAnantatve hetumAha-prANabhRditi, prANabhRdbhedasya= jIvavyaktInAmanantatvena tadvedyasukhAdInAmapyanantatvaM prAptam / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakramaH] nyaaybhaassym| arthavati ca pramANe pramAtA prameyaM pramitirityarthavanti bhavanti, kasmAt ? anyatamApAye'yasyAnupapatteH / tatra yasyepsAjihAsAprayuktasya pravRttiH sa pramAtA. sa yenArtha pramiNoti tat pramANam . yo'rthaH pramIyate tat prameyam . yadarthavijJAnaM sA pramitiH, catasRSu caivaM vidhAsva'rthatattvaM parisamApyate / kiM punastattvam ? satazca sadbhAvo'satazcA'sadbhAvaH / sat saditi gRhyamANaM yathAbhUtama'viparItaM tattvaM bhavati, asaccA'saditi gRhyamANaM yathAbhUtamaviparItaM tattvaM bhavati / jJAnaprAmANyasya phalamAha- arthavatIti, jJAnaprAmANye satyeva pramAtA prameyaM pramitiriti arthavanti= saphalAni bhavanti tatra pramAtA jJAtapadArthoMpalabdhyA'rthavAn = saphalapravRttirbhavati. tatprameyaM copala. bdhikarmatvAt saphalaM bhavati, pramitizca prameyaprakAzakatvAt saphalA bhavati. idameva caiSAM sAphalyam , jJAnasya prAmANyAbhAve caitAdRzaM sAphalyaM na saMbhavati jJAtapadArthasya tatrAbhAvAd yathA zuktirajatajJAnakAle jJAtaM rajataM tatra na bhavatIti na zuktirajatajJAnasya prAmANyaM na vA jJAtrAdInAM sAphalyam / pramiti. zvAtra pramANajanyamAtmasamavetaM yathArtha jJAnam / uktaniyamahetuM jijJAsate- kasmAditi, uttaramAhaanyatameti, anyatamasya= jJAnaprAmANyasyApAye= abhAve sati arthasya= pramAtrAdisAphalasyoktasyAnupapatteH= asaMbhavAt pramAtrAdInAM sAphalyaM jJAnaprAmANyAdhInamevetyarthaH / atra vArtikam-" anyatamatvArthaH sAdhakatamArtho draSTavyaH prakaraNAt prakaraNaM hi caturvarge pramANaM pradhAnamiti varNyate " iti / atra pramAtRlakSaNamAha-yasyeti, pramAtA prmaatmkjnyaanvishissttH| IpsAjiMhAsAprayuktasya IpsAjihAsAbhyAM preritasya / pramANalakSaNamAha-sa iti, saH= pramAtA yena pratyakSAdinA padArtha pramiNoti= yathArtharUpeNa jAnAti tat pramANam / prameyalakSaNamAha- ya iti, pramIyate= pramANena jJAyate tadanena zuktirajatAdInAM prameyatvaM pratyAkhyAtaM vijJeyam / pramitilakSaNamAha- yadartheti, arthavijJAnam=pramANajanyamAtmasamavetaM yathArtha padArthajJAnaM pauruSeyo bodha eva pramitirityarthaH / tatra pramiNotIti pramAtA pramIyate'neneti pramANaM pramIyate iti prameyaM pramitiriti bhAve ktin / upasaMharati- catasRSviti, arthatattvam= padArthajAtam= padArthamAtram evaMvidhAsu= ukteSu pramAtrAdiSu caturyu parisamApyate= antarbhavati naibhyo bahirbhUtaM kiMcidapi saMbhavati yathA loke ye padArthAH santi teSu kazcit pramAtA vA prameyaM vA pramANaM vA pramitirvA syAt nArthAntaraM yathA 'ghaTamahaM jAnAmi' ityatrAhampadArthaH pramAtA ghaTazca prameya dhAtvarthaH pramitiH pramitijanakaM ca pramANaM nAnyat kimapyatrAvaziSTamasti yasyoktapramAtrAdicatuSTayAtiriktatvaM syAt , evameva sarvatra padArthAnAM pramAtrAdicatuSTaye'ntarbhAvo vijJeyaH / uktasya padArthAnAM tattvasya svarUpaM jijJAsate-kiM punariti / uttaramAha- sata iti, sato ghaTAdeH padArthasya sadbhAvaH sattvam= vidyamAnatvameva tattvam= svarUpam. asatazca zazaviSANAderasadbhAvaH= asatvam= avidyamAnatvameva tattvaM zazaviSANAdikaM hi kacidapi nopalabhyate ityarthaH / uktavAkyaM vyAcaSTesaditi, sad ghaTAdikaM saditi= sattvenarUpeNa gRhyamANam= jJAyamAnaM yathAbhUtam= vidyamAnasvarUpaviziSTaM sadeva bhavati, aviparItamiti- viparItam= asanna bhavatIti sataH sattvameva tattvam= svarUpam / asaJca zazaviSANAdikam asat asattvarUpeNa= nAstIti gRhyamANaM yathAbhUtam asadeva bhavati aviparItamiti- viparItam= sanna bhavatItya'sato'sattvameva tattvam / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1Ahnikekathamuttarasya pramANenopalabdhiH ? satyupalabhyamAne tadvadanupalabdheH pradIpavat / - yathA darzakena dIpena dRzye gRhyamANe tadiva yanna gRhyate tannAsti. yadya'bhaviSyad idamiva vyajJAsyata vijJAnAbhAvAd nAstIti. tadevaM sataH prakAzakaM pramANamasadapi prakAzayatIti / sacca khalu SoDazadhA vyUDhamupadekSyate // tAsAM khalvAsAM sadvidhAnAmpramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAtA'vayavartakanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchailajAtinihasthAnAnAM tattvajJAnAd niHzreyasAdhigamaH // 1 // nirdeze yathAvacanaM vigrahaH, cArthe dvandvasamAsaH, pramANAdInAM tattvamiti zaiSikI SaSThI, tattvasya jJAnaM niHzreyasasyAdhigama iti karmaNi SaSThayau, te etAvanto vidyamAnArthAH, eSAmavi nanUttarasya= asataH kathaM pramANenopalabdhiH syAt-pramANAnAmasatpadArthagrAhakatvAbhAvAt pramANeragrahaNe cAsato'sattvaM tattvamiti nirUpaNAsaMbhavAdityAzaGkate- kathamiti / uttaramAha-satIti, pradIpavat- pradIpeneva pramANena satpadArthe upalabhyamAne sadanupalabdheranupalabhyamAnasyAsattvamavadhAryate ityasato'sattvena pramANata upalabdhiH= pramANaviSayatvaM saMbhavatItyanvayaH, yathA pradIpo vidyamAnaM ghaTAdikaM prakAzayan avidyamAnaM paTAdikamapi nAstIti prakAzayati tathA pratyakSAdinA pramANena sati= sattvaviziSTe zazAdAvupalabhyamAne sati tadvat= zazAdivat zazaviSANasyAnupalabdheH= anupalabhyamAnatvAt . jJAyatte zazaviSANaM nAstItyevaMrItyA pramANenA'satopyupalabdhirupapadyate ityarthaH / vyAcaSTe- yatheti, darzakeneti kartari dIpeneti ca karaNe tRtIyA. yathA dIpena dRzye ghaTAdau gRhyamANe sati tadiva= gRhyamANaghaTAdikamiva yat paTAdikaM na jJAyate tat paTAdikaM nAstyatreti jJAyate, ukte vinigamanAmAha- yadIti. yadi paTotrA'bhaviSyat= bhavet tadA idamiva ghaTAdikamiva vyajJAsyata= vijJAyeta na ca vijJAyate iti vijJAnAbhAvAdatra paTo nAstIti nizcIyate tadevam= evameva pradIpavadeva sataH zazAdeH prakAzakaM pramANam asadapi zazaviSANAdikaM prakAzayati yathA- yadi zazaviSANaM syAt tadA pramANena zaze gRhyamANe tadviSANamapi gRhyeta na ca gRhyate iti grahaNAbhAvAd nizcIyate nAsti zazaviSANamiti satprakAzanArtha pravRttena pramANenA'sadapi nAstIti prakAzyate. prAdhAnyena tu pramANasyA'sadviSayatvaM nAstyevetyarthaH / asataH prabhedAsaMbhavAt sataH prabhedamAha- saceti, vyUDham= saMkSiptam= saMkSepeNa sat SoDazadhA'grimasUtreNopadekhyate ityanvayaH // agrimasUtramavatArayati- tAsAmiti, sadvidhAnAm= satprakArANAm. tAsAM khalvAsAm= teSAM khalveSAM sadvidhAnAm satsvarUpANAM pramANAdinigrahasthAnAntAnAM SoDazapadArthAnAM tattvajJAnAt= yathArthajJAnAd niHzreyasAdhigamaH= mokSaprAptirbhavatItyanvayaH / sUtramAha- pramANeti, sUtrArthaH spaSTa eva / na cAtra vedAntavirodhaH zaGkanIyaH- vedAntairmokSasAdhanatvena vihitaM paramAtmajJAnaM sa ca paramAtmA prameyAntargata evetyatrApi mokSArthaparamAtmajJAnasya lAbhAt / vyAcaSTe- nirdeze iti, nirdeze= sUtre yathAvacanaM yathAlipaMja vigrahaH kartavyo yathA pramANAni prameyAzca saMzayazca prayojanaM ceti / pramANAdInAM sarveSAmapi prAdhAnyena jJAtavyatvAd dvandvasamAsa AzrayaNIya ityAha- cArthe iti, dvandvasamAsAzrayaNAbhAve pUrvapUrveSAM pramANAdInAM gauNatvApattyA prAdhAnyena vijJeyatvaM na syAt / nigrahasthAnAnAmitiSaSThayAH svarUpamAha Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 padArthoddezaH] nyAyabhASyam / parItajJAnArthamihopadezaH, soyamanavayavena tantrArtha uddiSTo veditavyaH / AtmAdeH khalu prameyasya tattvajJAnAd niHzreyasAdhigamaH taccaitad uttarasUtreNA'nUdyate iti / heyaM tasya nirvartakaM hAnamAtyantikaM tasyopAyo'dhigantavya ityetAni catvArya'rthapadAni samyaga buddhA niHzreyasamadhigacchati / ___tatra saMzayAdInAM pRthagvacanamanarthakam- saMzayAdayo yathAsaMbhavaM pramANeSu prameyeSu cAntabhavanto na vyatiricyante iti / satyametat * imAstu catasro vidyAH pRthakmasthAnAH prANabhRtAmanugrahAyopadizyante yAsAM caturthIyamA''nvIkSikI nyAyavidyA tasyAH pRthakmasthAnAH saMzayAdayaH padArthAH teSAM pRthagvacanamantareNA'dhyAtmavidyAmApramiyaM syAd yathopaniSadaH tasmAt saMzayAdibhiH padArthaiH pRthak prasthApyate / pramANAdInAmiti / tattvasya jJAnaM tattvajJAnaM tasmAt. niHzreyasasyAdhigamaH niHzreyasAdhigama iti ca karmaNi SaSThIM / te= ete pramANAdayaH etAvantaH= SoDazasaMkhyAkA vidyamAnArthAH= vidyamAnAzcA'rthAzceti vidyamAnArthAH= sadrUpAH padArthA ityarthaH / pramANAdInAmatropadezasya prayojanamAha- eSAmiti eSAM pramANAdInAm aviparItajJAnArtham= yathArthajJAnArthamiha sUtrakAreNopadezaH kRtaH / soyam= pramANAdisamudAya anavayavena sAkalyena tatrArthaH nyAyazAstrapratipAdyo'rtha uddiSTaH= uddezena=saMjJArUpeNoktaH- pramANAdInAM lakSaNaparIkSaNayorvakSyamANatvAdityarthaH / nanu "AtmA vA are draSTavyaH" ityAdizrutimirAtmajJAnameva mokSasAdhanamityucyate na tu pramANAdijJAnamityAzaGkyAha- AtmAderiti / tacaitat= mokSaprAptiprakAro mokSasAdhanaM vA / uttarasUtreNa= agrimeNa dvitIyasUtreNa / anUdyate= ucyate= vakSyate / saMkSepeNa mokSaprAptiprakAramAha- heyamiti, heyam= duHkhaM janmajarAmaraNAdiduHkhaM saMsArarUpaM heyamasti heyaM ca heyatvAdeva vijJeyam- ajJAtasya hAnAsaMbhavAt tasya= heyasya nirvartakam saMpAdakam= janakaM avidyAtRSNAdikaM rAgadveSAdikaM ca vijJeyaM tyAgArthameva heyanirvartakAnAM rAgadveSAdInAM hAnam= tyAgaprakAropi vijJeyaH- hAnaprakAravijJAnAbhAve hAnAsaMbhavAt, hAnasyAtyantikatvaM ca punaranutpAdaH rAgadveSAdInAM tAdRzaH parityAgaH . kartavyo yathA punaH sabandho na syAdityarthaH / tasya= hAnasyopAyaH= tattvajJAnaM cAdhigantavyaM jJAtvA ca saMpAdanIyam / upasaMharati- ityetAnIti, etAni uktAni catvAri= heyaM heyanirvartakam= heyasAdhanaM hAnaM hAnasAdhanaM caitAni arthapadAni= zAstrapratipAdyAni samyak yathArtharUpeNa jJAtvA mokSapadaM prApnotIti mokSasAdhanopadezArthameva zAstrArambha ityarthaH / nanu padArthamAtrasya yathAsaMbhavaM pramANaprameyayorantarbhAvaH saMbhavatIti kimarthaM sUtre saMzayAdikaM pRthaguktamityAzaGkate- tatreti, ukte hetumAha- saMzayAdaya iti, yathAsaMbhavam= yogyatAnusAreNa / na vyatiricyante= pramANaprameyAbhyAM na vyatiriktA bhavanti / uttaramAha- satyamiti, yaduktaM tat satyam athApi imAzcatasro vidyAH= trayI vArtA daNDanItirAnvIkSikI ceti pRthakprasthAnAH= pRthak pRthagviSayapratipAdanaparA jIvAnAmanugrahAyopadizyante tatrAgnihotrAdikarmapratipAdikA trayI= vedatrayI vidyA, halazakaTAdivANijyapratipAdikA vArtA vidyA, rAjanItipratipAdikA daNDanItirvidyA, pramANAdiSoDazapadArthapratipAdikAnvIkSikI nyAyavidyA yAsAm= AsAM catasRNAM vidyAnAM madhye iyamAnvIkSikI nyAyavidyA caturthI tasyA nyAyavidyAyAH saMzayAdayaH pratipAdyAH padArthAH pRthakprasthAnAH= vArtAdividyAtrayapratipAdyapadArthavRndApekSayA svarUpavailakSyaNyaviziSTAH= pRthagupapAdanayogyAH santItyatra pratipAdanIyA eva, teSAM saMzayAdInAmatra pramANaprameyAbhyAM pRthak kathanaM vinA iyaM nyAyavidyA'dhyAtmavidyAmAtram= vedAntavidyaiva syAd yathopaniSadaH, saMzayAdipratipAdanaM parityajya mokSasAdhanIbhUtatattvajJAnamAtrasyAtra pratipAdane'syA nyAyavidyAyA vedAntavidyAtvameva syAt tena ca nairarthakyamapi syAt- mokSasAdhanIbhUtatattvajJAnamAtrasya vedAntena pratipAditatvAdevetyarthaH / upasaMharati- tasmAditi, tasmAt= nyAyavidyAyA nairarthakyasya nirA. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1Ahniketatra nA'nupalabdhe na nirNIte'rthe nyAyaH pravartate / kiM tarhi ? saMzayite'rthe, yathoktam"vimRzya pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNayaH 1-1-41" iti vimarzaH= saMzayaH pakSaprati pakSau= nyAyapravRttiH arthAvadhAraNam= nirNayaH= tattvajJAnamiti / sa cAyam 'kiM svit' iti vastuvimarSamAtramanavadhAraNaM jJAnaM saMzayaH prameye'ntarbhavan evamartha pRthgucyte| ___ atha prayojanam- yena prayuktaH pravartate tat prayojanam. yamarthamabhIpsan jihAsan vA kArabhate. tenAnena sarve pANinaH sarvANi karmANi sarvAzca vidyA vyAptAH tadAzrayazca nyAyaH pravartate / kaH punarayaM nyAyaH ?, pramANairarthaparIkSaNaM nyaayH| pratyakSAgamAzritam anumAnaM sA'nvIkSA pratyakSAgamAbhyAmIkSitasyAnvIkSaNamanvIkSA tayA pravartate ityAnvIkSikI nyAyavidyA nyAyazAstram / yat punaranumAnaM pratyakSAgamaviruddhaM nyAyAbhAsaH sa iti / kAryatvAdeva pramANaprameyAbhyAM pRthak saMzayAdibhiH padAthaiH prasthApyate= nirUpyate nyAyavidyA, kiM veyaM nyAyavidyA saMzayAdibhiH= saMzayAdipadArthanirUpaNena vedAntavidyAtaH pRthak prasthApyate= vibhajyate= pRthakriyate- vedAnte saMzayAdInAM nirUpaNAbhAvAdityarthaH / anvIkSyante= vicAryante viSayA asyA mityAnvIkSikI nyAyavidyA- tarkapradhAnatvAta prameyApekSayA saMzayAdInAM pRthagvacanasya prayojanaM vaktumArabhate-tatreti, anupalabdhe=sarvathA'jJAtepi padAtheM nyAyaH= pratijJAdyavayavasamudAyaH vicAro na prarvatate-sarvathA'jJAtaviSayakavicArasyAsaMbhavAt nApi nirNIte padArthe vicAraH pravartate-vicAraphalasya nirNayasya jAtatvAdeva / kiM tarhi ?= ka tarhi vicAraH pravartate ? ityAzajhyAha-saMzayite iti, sAmanyato jJAte vizeSatazcAjJAte saMzayo bhavati tAdRzasaMzayanivRttyartha saMzayite vicAraH pravartate / ukta sUtraM pramANayati-vimRzyeti, pakSapratipakSAbhyAM vimRzya= saMzayya padArthAvadhAraNaM nirNayaH yathA'nityaH zabdaH kRtakatvAd nityaH zabdo'bhivyajyamAnatvAditi vimRzya= saMzayya svasvamatena zabde nityattvAnityatvayoranyatarasyAvadhAraNameva nirNaya ityarthaH, tadanena sUtreNa nirNayasya saMzayapUrvakatvamuktamiti saMzayite eva vicAraH pravartate iti siddham / sUtramuktaM vyAcaTe-vimarza iti, vimRzyetyatra dhAtvoM vimarzaH saMzaya eva, pakSapratipakSAbhyAmityasya nyAyapravRttirarthaH, tathA ca saMzayAnantaraM nyAyapravRttistayA cArthAvadhAraNaM nirNaya ityaashyH| upasaMharati- sa ceti, sa cAyaM saMzayaH kiMsvit= kimidam= sthANurvA puruSo vA ityAkArakaM vastuvimarSamAtram= sAmAnyato vastusvarUpamAtragrahaNam anavadhAraNam= nizcayarahitaM jJAnameva saMzayaH sa ca yadyapi prameyatvAt prameye'ntarbhUta eveti na pRthag vaktavyastathApi nyAyapravRtteH saMzayAdhInatvAt saMzayasya prAdhAnyaM prAptamityevamartham= pradhAnatvena prameyAt pRthagucyate saMzaya ityanvayaH / . prayojanasya prameyAt pRthagvacanasya prayojanamAha- atheti| prayojanalakSaNamAha- yeneti, yena sukhAdinA prayuktaH= preritaH sukhAdisAdhanopAdAne puruSaH pravartate tadeva sukhAdikaM prayojanamityucyate / uktaM vizadayati- yamarthamiti, yasyArthasya prAptIcchayA tyAgecchayA vA kArabhate tat prayojanaM tatra sukhaprAptirduHkhanivRttizca yathAyathaM prayojanaM veditavyam-prAptIcchAviSayasya sukhAdeH prayojanatvasaMbhavepi tyAgecchAviSayasya tyAjyasya duHkhAdeH prayojanatvAsaMbhavAt duHkhAdernivRttireva prayojanam / tenA'nena= prayojanena vyAptAH= saMbaddhAH "prayojanamanuddizya na mandopi pravartate" ityuktameva / tadAzrayazca prayojanAdhIna eva nyAyaH= vicAropi pravartate iti vicAraphalarUpatvAdeva prameyApekSayA prayojanaM pRthaguktamityarthaH / nyAyasvarUpaM jijJAsate- ka iti / uttaramAha-pramANairiti / pramANaiH= hetvAdibhiH / AnvIkSikIzabdasyArthamAha- pratyakSeti, yadityAdiH, yat pratyakSAgamAzritam= pratyakSazAstrAbhyAmanukUlam anumAnaM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthoddezaH] nyAyabhASyam / tatra vAdajalpau saprayojanau vitaNDA tu parIkSyate-vitaNDayA pravartamAno vaitaNDikaH sa prayojanamanuyukto yadi pratipadyate ? so'sya pakSaH so'sya siddhAnta iti vaitaNDikatvaM jahAti. atha na pratipadyate ? nAyaM laukiko na parIkSaka ityApadyate, athApi parapakSapratiSedhajJApana prayojanaM bravIti ? etadapi tAdRgeva / yo jJApayati yo jAnAti yena jJApyate etacca pratipadyate yadi ? tadA vaitaNDikatvaM jahAti. atha na pratipadyate ? 'parapakSapratiSedhajJApanaM prayojanam' ityetadasya vAkyamanarthakaM bhavati / vAkyasamUhazca sthApanAhIno vitaNDA tasya yadyabhidheyaM pratipadyate ? so'sya pakSaH sthApanIyo bhavati. atha na pratipadyate ? pralApamAtramanathekaM bhavati vitaNDAtvaM nivartate iti / tadevA'nvIkSetyucyate / anvIkSApadArthamAha- pratyakSeti, IkSitasya= jJAtasya anu= pazcAd IkSaNam anvIkSA tayA= anvIkSayA anumAnena pravartate ityAnvIkSikI nyAyavidyA-anumAnapradhAnatvAt / pratyakSAgamAbhyAM virodhe cAnumAnasyAnumAnAbhAsatvamAha- yaditi, tatra 'jalavhado vanhimAna AdhAratvAt' ityanumAnaM pratyakSavirodhAdanumAnAbhAsaH, 'naraziraHkapAlaM zuci prANyaGgatvAt zaGkhavat' ityanumAnamA''gamavirodhAdanumAnAbhAsaH- Agamena naraziraHkapAlAdInAmazucitvapratipAdanAt / / __ "tenA'nena" ityAdinA sarvasya saprayojanatvamuktaM tatra vAdajalpau tu saprayojanAviti prasiddhameva-nirNayajanakatvAt. vitaNDA tu na nirNayajaniketi parIkSyate- saprayojanA vA niSprayojanA vetyAhatatreti / tathA ca vArtikam- "vitaNDA tu parIkSyate saprayojanA niSprayojanA veti, eke tAvad varNayanti-niSpayojanA dUSaNamAtratvAt" iti / vaitaNDikazabdasya vyutpattimAha-vitaNDayeti / saH vaitaNDiH kaprayojanamanuyuktaH= 'kiM te'tra prayojanam' iti pRSTaH san yadi pratipadyate= svaprayojanaM svIkaroti-asya khaNDanaM me prayojanaM kiM vAsya maNDanaM me prayojanamiti tadA sa evAsya= vaitaNDikasya pakSaH sa eva ca siddhAnta iti vaitaNDikatvaM jahAti- svapakSasthApanAhInasya vaitaNDikatvena svapakSasvIkAre vaitaNDikatvAnupapatteH / atha na pratipadyate= yadi vaitaNDikaH svaprayojanaM na svIkaroti tadA'yaM vaitaNDiko na laukikaH= lokavyavahArajJaH nApi parIkSaka:= zAstrajJaH kiM tUnmatta evetyApadyate= prApnoti- unmattasyaiva niSprayojanapravRttisaMbhavAdityanvayaH / atheti- yadi vaitaNDikaH parapakSapratiSedhajJApanam parapakSakhaNDanameva svaprayojanaM vadati tadaitadapi tAgeva= evaM hi parapakSakhaNDanameva tasya siddhAnta iti vaitaNDikatvAnupapattistadavasthaivanahi kasyacit sthApanameva siddhAnta iti niyamostItyarthaH / uktameva vizadayati- ya ityAdinA, yaH yad jJApayati yaH yat jAnAti yena ca pramANena jJApyate etat pramANaprameyAdikaM yadi vaitaNDikaH pratipadyatesvIkaroti tadA kasyacit pramANaprameyAdisiddhAntasya svIkArAd vaitaNDikatvaM jahAti. atha= yadi na pratipadyatena svIkaroti tadAsya= vaitaNDikasya "parapakSapratiSedhajJApanaM me prayojanam" ityetaduktaM vAkyamanarthakaM bhavati- yad jJApayati yena ca jJApyate tayorasvIkAre parapakSakhaNDanasyApyasaMbhavAt , parapakSakhaNDanasyApi svarUpasvIkArapramANAdyadhInatvAt / vitaNDAlakSaNamAha-vAkyeti, sthApanAhIno vAkyasamUha eva vitaNDetyucyate tatra tasya= svoktavAkyasamUhasya yadi abhidheyam= pratipAdyAthai pratipadyate svIkaroti tadA saH= tAdRzavAkyArtha evAsya= vaitaNDikasya pakSo bhavati pakSatvAcca sthApanIyo bhavati tathA cAyaM vaitaNDikatvarahito bhavati- sthApanAhInasyaiva vaitaNDikatvasaMbhavAt, atha svoktavAkyasyAthai na svIkaroti tadA tat pralApamAtram= unmattabhASitameva bhavatIti taduktavAkyasya vitaNDAtvaM nopapadyate ityubhayataH pAzArajjuH, tadanena vitaNDAyA anupapattireva pradarzitA vastutastu svapakSasthApanAhInatvepi parapakSakhaNDanamAtrameva vitaNDAyAH prayojanaM vAdajalpAbhyAM vailakSaNyaM ceti na vitaNDAyAH svarUpaprayojanayoranupapattirna vA parapakSakhaNDanamAtreNa vaitaNDikatvAnupapattiH- svapakSasthApanenaiva vaitaNDikatvahAnisaM Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1Ahnikeatha dRSTAntaH pratyakSaviSayo'rthaH= yatra laukikaparIkSakANAM darzanaM na vyAhanyate, sa ca prameyam tasya pRthag vacanaM ca tadAzrayAvanumAnAgamau tasmin sati syAtAmanumAnAgamau asati ca na syAtAm tadAzrayA ca nyaayprvRttiH| dRSTAntavirodhena ca parapakSapratiSedho vacanIyo bhavati. dRSTAntasamAdhinA ca svapakSaH sAdhanIyo bhvti| nAstikazca dRSTAntamabhyupagacchan nAstikatvaM jahAti anabhyupagacchan kiMsAdhanaH paramupAlabheta ? niruktena ca dRSTAntena zakyamabhidhAtum / " sAdhyasAdhAt taddharmabhAvI dRSTAntaH= udAharaNam 1-1-36" "tadviparyayAd vipa rItam 1-1-37" iti / bhavAt / tathA ca vitaNDAyA api parapakSakhaNDanamAtreNa saprayojanatvAduktaM sarvasya saprayojanatvamupapannaM tathA ca tAtparyaTIkA- "tasmAd vitaNDApi prayojanavatI nA'vyApakaM prayojanamiti siddham" iti / "na dUSaNamAtraM vitaNDA kiM tvabhyupetya pakSaM yo na sthApayati sa vaitaNDika ucyate" iti vArtikam / bhASyaM cedaM punaruktadoSaduSTameveti vijJeyam / dRSTAntalakSaNamAha- atheti, pratyakSaviSayaH pratyakSIkRtaH mahAnasAdipadArthoM dRSTAntaH, evaM pratyakSapadArthamAtrasya dRSTAntatvaM syAdityAzajhyAha-yoti, darzanam pratyakSAdijJAnaM yatra na vyAhanyate na vyabhicarati, mahAnase vahnidhUmayoH sAhacaryadarzanasya vyabhicAro na bhavatIti vanhyanumitA mahAnaso dRSTAnta evamanyatrApi dRSTAnto vijJeyaH / saH= dRSTAntopi / tasya= dRSTAntasya prameyApekSayA pRthagavacanasya prayojanamAha-tasyeti, tadAzrayau- dRSTAntAdhInAvanumAnAgamo pravartete iti dRSTAntasyApi prAdhAnyAta prameyApekSayA pRthagvacanam / anumAnAgamayodRSTAntAdhInatve'nvayavyAptimAha- tasminniti, tasmin= dRSTAnte / vyatirekavyAptimAha-asatIti / upasaMharati- tadAzrayeti, nyAyapravRttiH= paJcAvayavAtmakAnumAnapravRttirapi tadAzrayA dRSTAntAdhIneti prAdhAnyAta dRSTAntasya pRthagavacanamityarthaH / dRSTAntaprayojanamAha- dRSTAnteti, dRSTAntavirodhena parapakSapratiSedho vacanIyo bhavati= parapakSaH pratiSedhyo bhavati yathA yadi vanhyanumAne pareNa jalahRdo dRSTAntaH pradarzitastadA ala hade vanyabhAvasya sarvaprasiddhatvAt parvatepi parapakSasya vahnisattvasya pratiSedho vaktavya:- jala hadadRSTAntena vanhyabhAva eva prApta iti / dRSTAntasamAdhinA= dRSTAntAnukUlyena ca svapakSaH sAdhanIyaH= mahAnasalakSaNadRSTAntasyAnukUlyena svapakSaH vahnisattvaM sAdhyate iti svapakSasAdhanaM parapakSapratiSedhazca dRSTAntaprayojanaM siddham / kiMcidaprakRtamAha- nAstika iti, nAstikaH= kSaNikapadArthavAdI sa yadi dRSTAntaM svIkaroti pradarzayati vA tadA vanyanumAnakAle pUrvadRSTasya mahAnasasya tena sattA svIkAryA-asato dRSTAntatvAnupapancestathAca mahAnasasya sthiratvasvIkArApattyA nAstikatvAnupapattiH kSaNabhaGgavAdAnupapattiH prAptA anabhyupagacchan= yadi kSaNikatvena pUrvadRSTasyAnumAnakAle sasvAnupapattyA dRSTAntaM na svIkaroti tadA kiMsAdhanaH sAdhanahInaH kathaM param= prativAdinamupAlabheta prativAdimatakhaNDanaM svapakSasAdhanaM ca kathaM kuryAt ? ubhayorapi dRSTAntAdhInatvAdityarthaH / ukta hetumAha-nirukteneti, uktena vidyamAnenaiva dRSTAntena zakyamabhidhAtum= pratipAdayituM zakyatvAt tathA ca nAstikena kSaNikatvAnurodhena vidyamAnadRSTAntAsvIkAreNa kimapi sAdhayituM na zakyate ityarthaH / sAdharmyadRSTAntanirUpakasUtramAha- sAdhyasAdhAditi, sAdhyasAdhAt sAdhyabhUtavanhiviziSTaparvatasAdRzyAt taddharmabhAvI= vanhidhUmasAhacaryaviziSTo mahAnasAdidRSTAnta evodAharaNam. tadanena dRSTAntAnukUlyAt svapakSasAdhanamuktam / vaidharmyadRSTAntanirUpakasUtramAha- tadviparyayAditi, tadviparyayAt= sAdhyasAdharmyaviparyayAta= sAdhyavaidhAt viparItam= vaidharmyadRSTAnto bhavati yathA vanyanumAne hado vyatirekI dRSTAntastadanena dRSTAntaprAtikUlyAt parapakSakhaNDanaM sUcitam / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthoddezaH] nyAyabhASyam / 'astyayam' ityanujJAyamAno'rthaH siddhAntaH. sa ca prameyaM tasya pRthag vacanaM satsu siddhAntabhedeSu vAdajalpavitaNDAH pravartante nA'tonyatheti / sAdhanIyArthasya yAvati zabdasamUhe siddhiH parisamApyate tasya pazcA'vayavAH pratijJAdayaH samUhamapekSya avayavA ucyante, teSu pramANasamavAya AgamaH pratijJA, heturanumAnam, udAharaNaM pratyakSam , upanaya upamAnam, sarveSAmekArthasamavAye sAmarthyapradarzanaM nigamanamiti, soyaM paramo nyAya iti, etena vAdajalpavitaNDAH pravartante nAto'nyatheti. tadAzrayA ca tattvavyavasthA, te caite avayavAH zabdavizeSAH santaH prameye'ntarbhUtA evamarthaM pRthagucyante iti / siddhAntasvarUpamAha- astIti, 'ayamevamasti' yathA''tmA nitya ityevamanujJAyamAnaH= svIkriyamANaH kiM vA pratipAdyamAnaH padArthaH siddhAnto yathAtmanityatvam / saH= siddhAntaH prameyameva prameyAt tasya siddhAntasya pRthagvacanaM tu satsu siddhAntabhedeSu vAdajalpavitaNDAH pravartante yathaikasya zabdanityatvaM siddhAntaH parasya ca zabdAnityatvaM siddhAnta iti siddhAntabhedAd dvayorvAdajalpavitaNDAH pravartante ata:siddhAntabhedAd anyathA siddhAntAbhede na pravartante iti vAdajalpavitaNDAnAM pravartakatvena prAdhAnyAta siddhAntaH prameyAt pRthagukta ityanvayaH / __ avayavasvarUpamAha- sAdhanIyArthasyeti, sAdhyasyA'rthasya siddhAntasya yAvati yatparimANake zabdasamUhe vAkye siddhiH= pratipAdanaM parisamApyate= niSpadyate tasya= vAkyasya paJcasaMkhyAkA ye pratijJAdayA pratijJAhetu dRSTAntopanayanigamanAkhyA bhAgAste'vayavA ityucyante. teSAM pratijJAdyavayavAnAM yadavayavatvaM tat samUham uktazabdasamUhamapekSyaiva vijJeyaM zabdasamUhamanamekSya tu pratijJAdInAM tattadekaikArthapratipAdakatvAnnA'vayavatvamupapadyate / pratijJAdInAM svarUpamAha- teSviti, teSu= paJcasva'vayaveSu madhye pramANasamavAyaH pramANasaMbandhI pramANairhetvAdibhirupapAdyamAna AgamaH- zabdasamUhaH pratijJA yathA-' parvato vanhimAna ' iti, atra pratijJAvAkyArthasya hetvAdibhirupapAdyamAnatvena pratijJAvAkyasyApi upapAdyamAnatvamabhyugamyoktam-" pramANasamavAyaH" iti / hetusvarUpamAha-heturiti, anumIyate'nenetyanumAnaM hetu:-hetunaivAnumI. yamAnatvAt yathA-'dhUmAt' iti, yadyapidhUmajJAnameva hetustathApi dhUmajJAnajanakatvAt 'dhUmAt' itizabdopi hetuH, atra dhUmazabdasya dhUmajJAne paJcamyAzca jJApyatve lakSaNeti 'dhUmajJAnajJApyo vanhiH' ityarthaH / udAharaNasvarUpamAha- udAharaNamiti, sAdhyasAdhanayoH sAhacaryaviziSTaH pratyakSIkRtaH padArtha udAharaNam= dRSTAnto yathA-'mahAnasavat' iti / upanayasvarUpamAha- upanaya iti, upamAnam= dRSTAntasAdRzyamupanayo yathA'yoyo dhamavAn sa sa vanhimAn yathA mahAnasastathA cAyaM parvataH' ityupanayavAkyena dRSTAntasAdRzya'meva pratipAdyate ityupamAnamevopanayaH, 'tathA cAyam ' ityasyopanayasya 'mahAnasavad vanhivyApyadhUmavAMzcAyaM parvataH' ityarthaH / nigamanasvarUpamAha- sarveSAmiti, sarveSAm = pratijJAhetudRSTAntopanayAnAm ekArthasamavAye sAdhyasaMbandhe= sAdhyasAdhane sAmarthyapradarzanam= zaktipradarzanam= upasaMhAro nigamanaM yathA 'tasmAt tathA' iti 'vanhivyApyadhUmavattvAt vanhimAn / ityarthaH / upasaMharati- soyamiti, soyam paJcAvayavAtmakaH paramo nyAyaH= anumAnaprayogaH, tribhirapyavayavaiH sAdhyasiddhisaMbhavepi paJcabhyo'vayavebhyodhikasthAvayavasyApekSA na jAyate iti paJcAvayavAtmakanyAyasya paramatvam / uktAvayavAtmakanyAyasya prayojanamAha- eteneti, ataH= nyAyAt anyathA nyAyAbhAve vAdajalpavitaNDA na pravartante- ekenoktAvayavaiH kiMcit sAdhyamAne parasya ca tatra vipratipattau vAdajalpavitaNDAnAM pravRttisaMbhavAt / tattvavyavasthA cApi tadAzrayA nyAyAdhIneti avayavasamUhAtmakanyAyasya prAdhAnyaM prAptaM tena tavayavAnAM ethagvacanamAvazyakamevetyarthaH / avayavAnAM prameyApekSayA pRthagvacanasya kAraNamAha-te ceti, evamartham= tattvavyavasthApakatvena bAdajaspavitaNDApravartakatvena ca prAdhAnyAdevA'vayavAH prameyAt pRthagucyante ityanvayaH / avayavAnAM zabda* svarUpatvaM zabdasya ca prameyatvaM prasiddhameva / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1Ahniketarko na pramANasaMgRhIto na pramANAntaraM pramANAnAmanugrAhakastattvajJAnAya kalpate, tasyodAharaNam- kimidaM janma kRtakena hetunA nirvaya'te ? Ahosvida'kRtakena ? athA''kasmikam ? iti, evamavijJAte'rthe kAraNopapattyA UhaH pravartate- yadi kRtakena hetunA nirvaya'te ? tato hetUcchedAdupapannoyaM janmocchedaH, athA'kRtakena hetunA ? tato hetUcchedasyA'zakyatvAdanupapanno janmocchedaH, athA''kasmikam ? tato'kasmAd nirvaya'mAnaM na punarnivaya'tIti nivRttikAraNaM nopapadyate tena janmAnuccheda iti / etasmin tarkaviSaye karmanimittaM janmeti pramANAni pravartamAnAni tarkeNAnugRhyante, tattvajJAnaviSayasya vibhAgAt tattvajJAnAya kalpate tarka iti / soyamityambhUtastataH pramANasahito vAde sAdhanAya upAlambhAya cArthasya bhavatItyevamartha pRthagucyate prameyAntarbhUto'pIti / ___ tarkasvarUpamAha- tarka iti, tarko na pramANasaMgRhItaH= pratyakSAdipramANeSvantarbhUto na vA pramANAntaram pratyakSAdipramANAtiriktapramANabhUtaH kiM tu pramANAnAmanuprAhakaH= sahAyakastattvajJAnAya kalpate= pramANaistattvajJAne jananIye sahakArI bhavati / udAharati-tasyeti, tasya= tarkasya, janma= zarIrasaMbandhaH, kRtakena= anityena hetunA karmaNA nivartyate= saMpadyate, akRtakena= nityena hetunA vA sapadyate, Akasmikam= ahetukaM vA janmeti tridhA vikalpya tarkaprAptimAha- evamiti, evam= uktarItyA bahudhA vikalpasaMbhavAt arthe= janmakAraNasvarUpe avijJAte= anizcite sati kAraNopapattyA= kAraNopapAdanapUrvakaM kiM vA prayojanena uhaH= tarkaH pravartate / prathamakalpe tarkamAha- yadIti, yadi kRtakena= anityena hetunA janma saMpadyate tadA hetUcchedAt= anityasyocchedasaMbhavena hetoH= janmakAraNasyApyanityasyocchedAt tatkAryasya janmanopyucchedaH upapanno janmocchede ca mokSasaMbhavaH, kAraNavinAze kAryavinAzasya saMbhavAt / dvitIyakalpe tarkamAha- atheti, yadya'kRtakena= nityena hetunA janma saMpadyate tadA nityasya janmahetoracchedAsaMbhavAt tatkAryasya janmanopyucchedo'nupapannaH- kAraNocchedaM vinA kAryocchedAsabhavAt tathA ca mokSAsaMbhavaH / tRtIyakalpe tarkamAha- atheti, yadi Akasmikam= ahetukaM janma tadA'kasmAt= hetuM vinaiva saMpadyamAnaM janma na nivartyatina nivRtto bhaviSyati iti= yato nivRttikAraNaM nopapadyate yataH kAraNanivRttyaiva kAryanivRttiH saMbhavati atra ca pakSe janmano nihetukatvasvIkAreNa kAraNameva nAsti yena taducchedAt janmocchedaH syAditi janmAnucchedaH prAptaH / tena= janmakAraNasyAbhAvAjanmakAraNanivRtterasaMbhavena / tatraM " AtmA vA are praSTavyaH" ityAdizrutibhimokSasAdhanavidhAnAdasti mokSaH sa ca janmoccheda vinA na saMbhavatIti janmAnucchedaprApako dvitIyatRtIyakalpau na yuktau, kiM ca bhAvasya kAryasya sarvatra vinAzitvaM dRSTamiti saMsArarUpakAryasyApi vinAzitvamAvazyakameva, kiM ca sRSTivaiSamyAt saMsArasya karmajanyatvaM sidhyati karma cAnityameva atirapyAha-"kSINe puNye martyalokaM vizanti " iti, tathA ca kAraNIbhUtakarmaNAmucchedena janmoccheda upapanna iti prathama eva kalpastakeMNopapadyate ityAzayaH / paryavasitamAha- etasminniti, etasmin= ukte tarkaviSaye= tarkodAharaNe karmanimittam= karmajanyaM janmeti pravartamAnAni= pratipAdayanti pramANAni taNAnugRhyante / pramANAni cAtra " tad yatheha karmacitolokaH kSIyate" "kapUyacaraNAH kapUyAM yonimAporan " " ramaNIyacaraNA ramaNIyAM yonimApadyeran " ityAdIni. tAni ca 'janmano janyatvAd vinAzitvam ' ityAditaNAnugRhyante / anugrahazca pramANapratipAdyArthasya samarthanam / tarkApekSAkAraNamAha- tattvajJAneti, tattvajJAnaviSayasya= tattvasya vibhAgAt anekattvAt darzanabhedena bhedAta takai vinA tattvanizcayAsaMbhavena tarkastattvajJAnAya kalpate= tattvajJAnajanako bhavati / tattvanirNayasya kartavyatve hi tatvanAnAtvaM hetuH / upasaMharati- soyamiti, soyamitthambhUtaH= uktasvarUpastoM jJAnarUpatvena prameyAntarbhUtopi pramANasahitaH-pramANasahakRto vAde'rthasya= svapakSasya sAdha. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthoddezaH] nyaaybhaassym| _ nirNayaH= tattvajJAnaM pramANAnAM phalaM tadavasAno vAdastasya pAlanArtha jalpavitaNDe / tAvetau tarkanirNayau lokayAtrAM vahata iti / soyaM nirNayaH prameyAntarbhUta evamartha pRthaguddiSTa iti / vAdaH khalu nAnApravaktRkaH pratyadhikaraNasAdhano'nyatarAdhikaraNanirNayAvasAno vAkyasamahaH pRthaguddiSTa upalakSaNArtham- upalakSitena vyavahArastattvajJAnAya bhavatIti / tadvizeSau jalpavitaNDe tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthamityuktam / nigrahasthAnebhyaH pRthaguddiSTA hetvAbhAsA vAde codanIyA bhaviSyantIti. jalpavitaNDayostu nigrahasthAnAnIti / chalajAtinigrahasthAnAnAM pRthagupadeza upalakSaNArtha iti. upalakSinAya sthApanAya parapakSasya copAlambhAya= khaNDanAya samartho bhavatIti evamartham= sAdhakatvabAdhakatvAbhyAM prAdhAnyAt prameyApekSayA pRthagucyate ityanvayaH / . nirNayasvarUpamAha-nirNaya iti, vAdaviSayIbhUtasya padAtharya tattvajJAnam yathArtha jJAnameva nirNayaH sa ca pramANAnAM phalam-nirNayArthameva pramANapravRtteH, tadavasAnaH= nirNayAvasAno vAdaH- nirNaye jAte vAdasamAptidarzanAt , tasyavAdasya pAlanArtham vRddhayarthaM jalpaviNDe kiM vA tasya-nirNayasya pAlanArtham= rakSArtha jalpavitaNr3e tathA ca jalpavitaNDAbhyAM siddhAntabAdhako heturnivAryate / tarkanirNayayoH phalamAha- tAvati, tarkanirNayAbhyAmeva lokayAtrA lokapravRttirjAyate iti spaSTameva / upasaMharati-soyamiti, soyaM prameyAntarbhUtopi nirNaya evamartham= lokayAtrAnirvAhakatvena vA pramANaphalatvena vA pradhAnyAt prameyApekSayA pRthagukta ityanvayaH / . vAdasvarUpamAha- vAda iti, nAnApravaktRkaH- anekapravaktRkaH= vAdiprativAdibhyAM pravRttaH pratyadhikaraNasAdhanaH svasvasiddhAntasAdhakaH anyatarAdhikaraNanirNayAvasAnaH= dvayoH siddhAntayormadhye'nyatarasya= ekatarasyA'dhikaraNasya= siddhAntasya nirNaye'vasAnam= samAptiryasya kiM vA'nyatarAdhikaraNanirNayasyAvasAnaM yatra sonyatarAdhikaraNanirNayAvasAnaH- anyatarasiddhAntasthApaka itiyAvat etAdRzo vAkyasamUha eva vAda ityucyate / adhikriyate ityadhikaraNaM sAdhyam= siddhAntaH / vAdasya prameyAt pRthaguktikAraNamAhapRthagiti, upalakSaNArtham= svarUpajJAnArtham / tattvasAdhakatvena prAdhAnyAdapi pRthaguktaH / vAdopalakSaNaphalamAha- upalakSiteneti, upalakSitena= jJAtena vAdena yo vyavahAraH sa tattvajJAnAya bhavati. vAdasvarUpaM jJAtvA yA vAde pravRttistayA tattvajJAnam- nirNayo jAyate nA'nyathetyarthaH / jalpavitaNDakoH svarUpamAha- tadvizeSAviti, tadvizeSau vAdavizeSau, tatra jalpe'nyataranirNayAvasAnaM na saMbhavatItyayameva vAdAd bhedaH atra "anyataranirNayAvasAnatvena jalpAd bhedo vAdasya " iti tAtparyaTIkA, svapakSasthApanAhIno vAda eva vitaNDetyucyate / te ca jalpavitaNDe tattvAdhyavasAyasya= tattvajJAnasya saMrakSaNArthamityuktameva pUrvama-" tasya pAlanArtha jalpavitaNDe " iti / __ hetvAbhAsAdInAM vakSyamANatvAd gauravAJca svarUpanirUpaNaM parityajya prayojanamAtramAha-nigraheti, hetuvadAbhAsante iti hetvAbhAsAH savyabhicArAdayo yathA vanhyanumAne pASANavattvAdayastatra parAjayakAraNatvAd hetvAbhAsA nigrahasthAneSvantarbhUtA eva athApi vAde codanIyA bhaviSyanti= nirdiSTA bhavanti= vAde'prayojyAnAmapi hetvAbhAsAnAM bhrAntyA prayogo bhavatItyetadarthameva hetvAbhAsA nigrahasthAnebhyaH pRthaguddiSTAH sUtrakRtA. vastutastu svavidyAbhedajJApanArthameva pRthaguddiSTAstathA ca vArtikam"etadeva tu nyAyyaM pRthagupadezaprayojanaM vidyAprasthAnabhedajJApanArthatvAditi" iti / kiM vA vAde prayuktA hetvAbhAsA hetvAbhAsatvena pradarzanIyA yena prativAdinaH sAdhyasiddhirna syAdityAzayo varNanIyaH / nigrahasthAnAnAM prayojanamAha- jalpeti, nigrahasya parAjayasya sthAnAni= kAraNAnIti nigrahasthAnAni pratizAhAnyAdIni vakSyamANAni tAni jalpavitaNDayozcodanIyAni prayojyAni bhaviSyantItyanvayaH, jalpa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye, 1AhniketAnAM svavAkyaparivarjanaM chalajAtinigrahasthAnAnAM paravAkye ca paryanuyogaH / jAtezca pareNa prayujyamAnAyAH sulabhaH samAdhiH svayaM ca sukaraH prayoga iti / seyamAnvIkSikI pramANAdibhiH padArthaivibhajyamAnA pradIpaH sarvavidyAnAmupAyaH sarvakarmaNAm / __ AzrayaH sarvadharmANAM vidyodeze prakIrtitA // tadidaM tattvajJAnaM niHzreyasAdhigamArtha yathAvidhaM veditavyam. iha tva'dhyAtmavidyAyAmAtmAvitaNDAbhyAM sAdhyasAdhane pravRtto vijigISunigrahasthAnaiH parAjayaM prApaNIya ityAzayastathA ca vArtikam"vijigISurjalpavitaNDAbhyAM pratyavastheyaH" iti / atra vAdasya saddhetukasvAda vAde vizeSato nigrahasthAnanirdezApekSA na bhavati kiM tu hetvAbhAsanirdezApekSA bhavati-anyathA paraparAjayAsaMbhavAditiheto dei hetvAbhAsAnAM codanIyatvamuktam , jalpavitaNDayostu saddhetukatvaniyamAbhAvAt jalpavitaNDAbhyAM pravRttasya nigrahasthAnaiH parAjayaH saMbhavatItyabhiprAyeNa jalpavitaNDayonigrahasthAnAnAM codanIyatvamuktamiti pratibhAti-bhUtAnurUpo baliH' itinyAyAt / chalajAtinigrahasthAnAnAM pRthagravacanasya kAraNamAha-chaleti, upalakSaNArthaH= chalAdisvarUpajJAnArthaH / chalAdInAM svarUpajJAnasya prayojanamAha-upalakSitAnAmiti, upalakSitAnAm= jJAtAnAM chalajAtinigrahasthAnAnAM svavAkyaparivarjanam= svavAkyeSva'prayoga: paravAkye= pareNa prativAdinA svavAkye prayuktAnAM paryanuyogaH- tvayA chalAdayaH prayuktA iti nirdezazca saMbhavati na tvajJAtAnAmapItyupalakSaNArtha pRthagupadezaH, tathA ca vArtikam-"chalajAtinigrahasthAnAni svayaM na prayoktavyAni" iti / pRthagapi jAtijJAnaprayojanamAha-jAteriti, jAtijJAne sati paraprayuktAyA jAte: samAdhiH sulabho bhavati svayaM ca prayogaH prpryuktjaate||titvniruupnnN sukaraM bhavati, tadetat jAti jJAnA. bhAve na saMbhavati, chalajAtinigrahasthAnAnAM svayama'prayoktavyatvAdatra prayogazabdo jAtitvanirUpaNapara eva vijJeyastadetad vArtike spaSTam / chalajAtinigrahasthAnAnAM jJAnaprayojanamuktvA punarapi jAtimAtrajJAnasya prayojanapratipAdane bhASyakArasya vizeSAbhiprAyo nAvadhAryate, kiM ca bahutraivamanavadhAnaM bhASye dRzyate / ___upasaMharati-seyamiti, AnvIkSikI nyAyavidyA pramANAdiSoDazapadArthanirUpaNena vibhajyamAnAvidyAntarebhyaH pRthak kriyamANA= vilakSaNA sarvavidyAnAM pradIpaH= anuprAhikA- sarveSAM zAstrANAM nyAyazAstrasApekSatvAd uktaM ca-" kANAdaM pANinIyaM ca sarvazAstropakArakam" iti, sarvakarmaNAm= lokavyavahArANAmupAyaH= pravartikA-tarkanirNayAbhyAmeva lokavyavahArasaMbhavAt , sarvadharmANAm vaidikakarmaNAmAzrayaH= pravartikA- dehAntaralabhyasvargAdisAdhanIbhUteSu karmasu takeMNa zarIrAtiriktanityAtmanizcayAdeva pravRttisaMbhavAt uktaM ca "yastakeMNAnusaMdhatte sa dharma veda netaraH" iti, vidyoddeze= kauTalIyArthazAstrasya vidyAsamuddezAkhyavibhAge prakIrtitetyarthaH, tadetat pUrvatra vAtsyAyanasamayasamIkSAyAM draSTavyam / niHzreyasAdhigamArtham= mokSaprAptyarthamuktaM tattvajJAnaM yathAvidyam=pratizAstraM bhinna bhinnaM vijJeyamityAha- tadidamiti, yathA sAMkhye prakRtipuruSavivekajJAnam advaitavAde'advaitajJAnaM mokSaprayojakam , kiM voktavidyAcatuSTayamadhye trayyAM karmajJAnameva tattvajJAnaM tattatphalaprAptizca svargAdiprAptirevAtra ni:zreyasAdhigamaH, vArtAyAM vANijyajJAnaM tattvajJAnaM vANijyAd lAbha eva niHzreyasAdhigamaH, nItizAstre sAmadAnAdijJAnameva tattvajJAnaM tatphalabhUtaM rAjyAdireva niHzreyasAdhigama ityarthaH / nyAyazAstrasyAsya tattvajJAnamAha- iheti, darzanazAstratvAt prAdhAnyena mokSasAdhanAnAM pratipAdane pravRttatvAceyaM nyAyavidyA'dhyAtmavidyA tadatrAtmAditattvasyajJAnameva tattvajJAnam apavargaprAptizca niHzreyasAdhigamaH, AtmAnamadhikRtya pravRttA vidyA'dhyAtmavidyetyucyate / tattvajJAnAdanantaramapavargaprAptikAlaM jijJAsatetaditi, uttaramAha- neti, tattvajJAnAnantarameva mokSo bhavatIti niyamo nAstItyarthaH / punarjijJAsate Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSopAyaH ] nyAyabhASyam / ditatvajJAnam / niHzreyasAdhigamaH= apavargaprAptiH / tat khalu niHzreyasaM kiM tattvajJAnAntarameva bhavati ?. netyucyate, kiM tarhi ?. tattvajJAnAt // 1 // duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarA pAye tadanantarApAyAdapavargaH // 2 // tatrAtmAdyapavargaparyantaM prameye mithyAjJAnamanekAkAraM pravartate, Atmani tAvat 'nAsti' iti. anAtmani 'AtmA' iti. duHkhe sukhamiti. anitye nityamiti. atrANe trANamiti, sabhaye nirbhayamiti. jugupsite'bhimatamiti. hAtavyepratihAtavyamiti, pravRttau nAsti karma nAsti kimiti / uttaramAha- tattveti, tattvajJAnAnantaraM prArabdhakarmaphalAnAM bhoge jAte mokSo bhavatItyarthastathA ca zrutiH- "tasya tAvadeva ciraM yAvanna vimokSye atha saMpatsye" iti. smRtizca-"nAmukta kSIyate karma kalpakoTizatairapi" iti // kiM vA " tat khalu " ityAdivAkyasyAgrimasUtreNa saMbandhastathA ca tattvajJAnAd mithyAjJAnAdinivRttau doSAdiduHkhAntanivRttyApavargaH' ityanvayaH // 1 // tasvajJAnAdapavargaprAptiprakAraM sUtrayati- duHkheti, duHkhAdyukteSu madhye uttarottarANAm= mithyAjJAnadInAmapAye nivRttau sattyAM tadanantarANAm tatpUrvANAM doSAdInAmapAyAt= nivRttyA'pavargaH saMbhavatI tyanvayaH, tathAhi-mithyAjJAnApAye rAgadveSAdidoSApAya:- mithyAjJAnasyaiva doSakAraNatvAt kAraNanivR. tau kAryanivRtteH prasiddhatvAt . doSApAye dharmAdharmalakSaNapravRtterapAya:-doSANAmeva pravRttikAraNatvAt, pravR. syapAye janmApAya:- pravRttereva janmakAraNatvAt. janmApAye sarvavidhaduHkhApAya:- janma hi zarIrasaMbandhaH zarIrasaMbandhaM vinA duHkhAsaMbhavAt janmana eva duHkhamUlatvAt duHkhApAye'pavarga:- apavargasyAtra duHkhanivRttirUpatvAt. sukharUpatve hi tAdRzaM sukhaM viSayasaMbandhamUlakameva syAdityanityameva syAttena cA'pavargasyAnityatvamApayeta na caitadiSTam. Atmanazca sukharUpatvaM nAnUbhUyate iti nopapadyate ca yenAtmasukhenA'pavarge sukhaM nityaM syAditi duHkhanivRttirevApavarga iti saMbhavati- dhvasarUpAyA nivRttenityatvasaMbhavAditi saMkSepo vistarastvanyatra draSTavyaH / mithyAjJAnaM ca viparItajJAnam avidyeti yAvat sA ca prAdhAnyena caturvidhA tathA ca yogasUtram-"anityA'zuciduHkhA'nAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiravidyA" iti, anityAdiSu nityatvAdijJAnamavidyA- mithyAjJAnamityarthaH, itisUtrArthaH, mithyAjJAnaM vyAcaSTe- tatreti, tatra-sUtroktapadArtheSu AtmAdi= AtmAnamArabhya, AtmAditattvajJAnAdapavarga ityuktamiti hetoH "AsmAdyapavargaparyantam " ityuktaM vastutastu loke zutyAdipadArtheSvapi rajatAdimithyAjJAnaM jAyate eva, prameye iti saptamyartho viSayatvam , pravartate= jAyate / AtmAdyapavargaparyantaM prameyAzvAgrime navamasUtre drssttvyaaH| AtmaviSayakaM mithyAjJAnamAha- AtmanIti, sata Atmano nAstItijJAnamasattvagrAhakatvena viparItatvAd mithyAjJAnameva evamagrepi bodhyam / anAtmani zarIre AtmatvajJAnaM viparItattvAd mithyAjJAnameva. duHkhe saMsAre kiM vA putrakalanadhanAdau sukhamiti jJAnaM mithyAjJAnameva uktaM ca-" arthamanartha bhAvaya nityaM nAsti tataH sukhalezaH satyam " ityAdi / anitye pRthivyAdau nityatvajJAnam , atrANe= arakSake prabhvAdau rakSakatvajJAnam , sabhaye saMsAre rAjapadAdau vA nirbhayatvajJAnaM mithyAjJAnameva. jugupsite= malamUtrAdipUrNatvenAzuddhe zarIre abhimatam= anukUlaM grAhyaM zuddhamitijJAnaM mithyAjJAnameva uktaM ca-" sthAnAdvIjAdupaSTambhAnnisyandAnnidhanAdapi kAyamAdheyazaucattvAt paNDitA hyazuciM viduH" iti, hAtavye= tyAjye saMsArapadArthe apratihAtavyam= atyAjyatvajJAnaM mithyAjJAnameva / dharmAdharmalakSaNapravRttiviSayaM mithyAjJAnamAha- pravRttAviti, sRSTivaiSamyasya dharmAdharmAbhyAM vinopapatterasaMbhavena karmasattvamAvazyakaM tatra satoH karmatatphalayornAstItijJAnaM mithyAjJAnam / doSaviSayakaM mithyAjJAnamAha Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1Ahikekarmaphalamiti, doSeSu nAyaM doSanimittaH saMsAra iti, pretyabhAve nAsti jantu vo vA sattva AtmA vA yaH preyAt pretya ca bhavediti. animittaM janmA'nimitto janmoparama iti. AdimAn pretyabhAvo'nantazceti. naimittikaH sanna karmanimittaH pretyabhAva iti. dehendriyabuddhivedanAsantAnocchedapatisaMdhAnAbhyAM nirAtmakaH pretyabhAva iti, apavarge bhISmaH khalvayaM sarvakAryo'paramaH sarvaviprayoge'pagarve bahu bhadrakaM lupyate iti kathaM buddhimAna sarvasukhocchedamaJcaitanyamamuma'pavarga rocayediti, etasmAnmithyAjJAnAdanukUleSu rAgaH pratikUleSu dveSaH. rAgadveSAdhikArAcA'satyeAMmAyAlobhAdayo doSA bhavanti / doSeSviti, rAgadveSAdidoSANAM pratyakSasiddhatvAt tatra nAstItijJAnaM nopapadyate iti doSeSu saMsArA'kAraNatvajJAnaM mithyAjJAnameva- doSANAmapi saMsArakAraNatvAt yato doSaiH prerito jIvaH karma karoti tena ca saMsAro bhavati, kiM ca rAgAdidoSeSva'doSatvajJAnamapi mithyAjJAnameva loke hi rAgAdidoSeSu guNatvajJAnamanuvartate iti spaSTameva / janmAdiviSayakaM mithyAjJAnamAha-pretyeti, pretyabhAve- janmamaraNayoH, jIva iti jantupadavyAkhyAnam Atmeti sattvapadavyAkhyAnaM preyAt-mriyeta pretya-mRtvA bhavet= jAyeta= janmasaMbaddhaH syAt. janmamaraNayoH pratyakSasiddhatvena pratyAkhyAnAsaMbhavAt tayorjIvena saMbandhotra pratyAkhyAto veditavyaH- yadA hi nitya Atmaiva nAsti tadA tasya kathaM nirantaraM janmamaraNAbhyAM saMbandhaH syAt ?-nisyasyaiva maraNAnantaraM janmasaMbhavAt na ca nitya AtmA tasmAd mRto na jAyate ityevaM cArvAkamatena vyAkhyeyaM kiMvA zUnyavAdena vyAkhyeyaM tatra zUnyAtiriktasya sata evAbhAvAt janmAdikamanupapannaM. tatrAtmanA saha janmamaraNayoH saMbandhasya satopyasattvajJAnaM mithyAjJAnameva, janmamaraNe niSkAraNake iti dvitIyaM mithyAjJAnamAha- animittamiti, janmoparamaH= maraNam , atra sakAraNakayorjanmamaraNayorniSkAraNakatvajJAnaM mithyAjJAnameva, apavargeNa sAntayorapi janmamaraNayoranantatvajJAnalakSaNaM mithyAjJAnamAha- AdimAniti, tathA ca mokSapadArtho nAstItyarthaH / janmamaraNayoH sakAraNakatvasvIkArepi karmA'kAraNakatvajJAnalakSaNaM mithyAjJAnamAha- naimittika iti, pretyabhAvo naimittikopi san na karmanimittakaH kiM vA ' akarmanimittaH' iticchedaH, atra pakSe zukrasya garbhAzaye sthitinimittakaM janma maraNaM ca dhAtuvaiSamyanimittakamityAzayaH / sAtmakayoH= AtmasaMbaddhayorjanmamaraNayonirAtmakatvajJAnalakSaNaM mithyAjJAnamAha- deheti, nirAtmakaH= AtmAsaMbaddhaH= AtmarahitaH pretyabhAvo nityasyAtmano nAsti- nityAtmasvIkArAbhAvAt kiM tu dehendriyabuddhivedanAsaMtAnasyoccheda eva maraNaM pratisaMdhAnam parasparasaMbandha eva janmeti bauddhamataM tAdRzocchedapratisaMdhAnAbhyAmeva pretyabhAvasyopapatterAtmApekSAyA abhAvAd nirAtmakaH pretyabhAvaH, atra dehetivAkyaM bauddhAbhimatapaJcaskandhagrAhakaM veditavyaM tatra dehaHprasiddha indriyazabdo rUpaskandhaparaH buddhizabdo vijJAnaskandhaparaH vedAnAzabdo vedanAskandhaparaH, saviSayANIndriyANi rUpaskandhaH AlayavijJAnapravRttivijJAnapravAho vijJAnaskandhaH sukhaduHkhAdipratyayapravAho vedanAskandha itibuddhivedanayovibhedo vistarastu bauddhagranthe draSTavyaH / apavargaviSayakaM mithyAjJAnamAha- apavarge iti, bhISmaH= bhISaNaH= asahyaH / sarvaviprayoge= putrakalatrAdisarvapadArthasaMbandharahite'pavarge bahu= sarve bhadrakam= sukhaM lupyatesukhasya sukhajanakakalatrAdipadArthasaMyogajanyatvAt apavarge ca sukhajanakakalatrAdipadArthasaMsargAsvIkArAdityarthaH / AkSipati- kathamiti, sarvasukhocchedam= sarvasukharahitam acaitanyaM= jJAnarahitam- nyAyamate mokSe sarvajJAnarAhityasvIkArAt tathA cA'bhISme'pavarge bhISmatvajJAnaM sabhadrake'bhadrakattvajJAnaM buddhimadciviSaye buddhimadcyaviSayatvajJAnaM viparItatvAd mithyAjJAnameva / uktamithyAjJAnasya phalamAhaetasmAditi, jAyate itizeSa: / rAgadveSayoH phalamAha- rAgadveSeti, rAgadveSayoradhikArAt= udrekAt asatyAdayo doSA bhavanti, asatyam= mithyAbhASaNam. IrSA= paraguNeSu doSAropa: mAyA= dambhaH lobhaH= ayuktsNgrhecchaa| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSopAyaH] nyAyabhASyam / doSaiH prayuktaH- zarIreNa pravartamAno hiMsAsteyapratiSiddhamaithunAnyAcarati, vAcA' nRtaparuSasUcanA'saMbaddhAni, manasA paradrohaM paradravyAbhIpsAM nAstikyaM ceti, seyaM pApAtmikA pravRttiradharmAya / atha zubhA- zarIreNa dAnaM paritrANaM paricaraNaM ceti, vAcA satyaM hitaM priyaM svAdhyAyaM ceti, manasA dayAmaspRhAM zraddhAM ceti, seyaM dharmAya / atra pravRttisAdhanau dharmAdhauM pravRttizabdenoktau yathA- annasAdhanAH prANAH ' annaM vai prANinaH prANAH' iti, seyaM pravRttiH kutsitasyA'bhipUjitasya ca janmanaH kAraNam / / janma punaH zarIrendriyabuddhInAM nikAyaviziSTaH prAdurbhAvaH tasmin sati duHkham. tat punaH pratikUlavedanIyaM vAdhanA pIDA tApa iti / ta ime mithyAjJAnAdayo duHkhAntA dharmA avicchedenaiva pravartamAnAH saMsAra iti / yadA tu tattvajJAnAd mithyAjJAnamapaiti tadA mithyAjJAnApAye doSA apayanti. doSApAye mithyAjJAnaM vyAkhyAya doSANAM phalamAha- doSairiti, rAgAdidoSaiH prayuktaH preritaH / doSaprayuktasya niSiddhAM zarIrapravRttimAha- zarIreNeti, pratiSiddhamaithunam= agamyAgamanam / niSiddhAM vAkpravRttimAhavAceti, anRtam= anRtabhASaNam. paruSam paruSabhASaNam sUcanA= pizunatA. asaMbaddham= anarthakabhASaNam avidyamAnadoSabhASaNam. "Acarati" ityanuvartanIyam / niSiddhAM manaHpravRttimAha- manaseti, paradravyAbhIpsAm= anyAyena paradravyagrahaNecchAm nAstikyam= vedanindAm AcaratItyanvayaH / niSiddhAM pravRttimupasaMharati-seyamiti, adharmAya= pApAdRSTajaniketyarthaH / zarIrAdInAM zubhAm dharmotpAdikAM pravRttimAhaatheti, dAnam= pAtrAya dAnam , paritrANam pararakSaNam, paricaraNam= vRddhasevA, AcaratItyanvayaH / zubhAM vAkpravRttimAha-vAceti, satyam= satyavacanam. hitam hitavacanam. priyam-priyavacanam svAdhyAyam= vedAbhyasanam Acarati / zubhAM manaHpravRttimAha- manaseti, AcaratItyarthaH / zubhAM pravRttimupasaMharati- seyamiti, seyaM zubhA pravRttidharmAya= puNyAdRSTajanikA / puNyapApAnusAreNaiva jAtyAyu gA bhavanti tathA ca yogasUtram " sati mUle tadvipAko jAtyAyu gAH" iti / spaSTamanyat / / pravRttipadAthai vyAcaSTe- atreti, atra= uktasUtre pravRttiH sAdhanaM yayostau pravRttisAdhanau dharmAdharmoM pravRttizabdavAcyau, atra dRSTAntamAha- yatheti, yathA 'annaM vai prANinaH prANAH' ityatrA'nnaM sAdhanaM yeSAM te'nnasAdhanAH prANAH ' annam' ityannazabdenoktA yathA ca " AyurvaM ghRtam " ityatra ghRtasAdhanamAyurghatazabdenoktam-sAdhyasAdhanayorabhedopacArAt tathAtra pravRttisAdhanau dharmAdhauM pravRttizabdenoktau / upasaMharatiseyamiti, pravRttiH= dharmAdhauM kutsitasya= nikRSTasya abhipUjitasya= utkRSTasya ca sUtroktasya janmanaH kAraNam , vastutastu na kevalaM janmana eva kiM tu sarvasyaiva kutsitasya pApaM kAraNaM sarvasyaiva cotkRSTasya puNyaM kAraNam / tathA ca pravRttizabdavAcyayodharmAdharmayonisau tatkAryasya janmano nivRttirjanmanivRttau ca duHkhanivRttistatazcApavarga ityupsNhaarH| . .. janmapadArtha vyAcaSTe- janmeti, zarIrendriyabuddhInAM nikAyaviziSTaH- parasparasaMbaddhAnAM ya prAdurbhAvaH sa janmetyucyate, garbhato mRtazarIrotpattAvapi janmazabdaprayogAbhAvA zarIrAdInAM parasparasaMbaddhatvaM vizeSaNam , tasmin = janmani satyeva duHkhaM bhavati nAnyathetyAha- tasminniti / duHkhapadArthamAha- taditi, tat= duHkhaM pratikUlavedanIyam= pratikUlapadArthasaMyogajanyaM pratikUlatvena jJAyamAnaM manovikAravizeSa eva duHkhamityarthaH / duHkhasya paryAyatrayamAha-bAdhaneti, tApa- saMtApa:- klezaH / / ___ saMsArapadArthamAha- te iti, duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnIti dharmAH / avicchedena= nairanta. yeNa / tathA ca mithyAjJAnAd doSA doSaH pravRttiH pravRttyA janma janmanA ca duHkhamiti saMsArapadArthaH / apavargakramamAha- yadeti, apaiti= nivartate maMdA mithyAjJAnApAye- mithyAjAnanivRttau doSA apayanti Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1AhikepravRttirapaiti. pravRttyapAye janmA'paiti. janmApAye duHkhamapaiti. duHkhApAye cA''tyantiko'pavargo nizreyasamiti / ___tattvajJAnaM tu khalu mithyAjJAnaviparyayeNa vyAkhyAtam- Atmani tAvadastIti, anAtmanya'nAtmeti, evaM duHkhe'nityetrANe sabhaye jugupsite hAtavye ca yathAviSayaM veditavyam / pratau- asti karma asti karmaphalamiti, doSeSu-doSanimittoyaM saMsAra iti, pretyabhAve khalvasti jantu vaH sattva AtmA vA yaH pretya bhavediti. nimittavajjanma nimittavAn janmoparama iti. anAdiH pretyabhAvo'pavargAnta iti. naimittikaH san pretyabhAvaH pravRttinimitta iti. sAtmakaH san dehendriyabuddhivedanAsaMtAnocchedapratisaMdhAnAbhyAM pravartate iti, apavarge- zAntaH khalvayaM sarvaviprayogaH= sarvoparamo'pavargaH bahu ca kRcchaM ghoraM pApakaM lupyate iti. kathaM buddhimAn sarvaduHkhocchedaM sarvaduHkhA'saMvidamapavarga na rocayediti. tad yathA madhuviSasaMpRktAnamanAdeyamiti evaM sukhaM duHkhAnuSaktamanAdeyamiti // 2 // nivartante, doSApAye pravRttirapaiti= dharmAdharmanivRttiH, pravRttyapAye janma apaiti= nivartate, janmApAye ca duHkhamapaiti= nivartate, duHkhApAye ca niHzreyasazabdavAcyo'pavargaH- apavargasyAtra duHkhanivRttirUpatvAt , AtyantikatvaM punaranutpAdaH= punaH sNsaarsNbndhaabhaavH| tattvajJAnasvarUpamAha- tattvajJAnamiti, mithyAjJAnaviparyayeNa= mithyAjJAnavaiparItyena vyAkhyAtaM vijJeyaM tathA ca yatra nAstIti mithyAjJAnaM tatrAstIti tattvajJAnaM vijJeyam / tattvajJAnamudAharati-AtmanIti, AtmanaH sattvajJAnaM tattvajJAnam, anAtmani Atmabhinne zarIrAdau anAtmeti AtmabhinnamitijJAnaM tattvajJAnam / duHkhe duHkhamiti. anitye cAnityamiti. atrANe cAtrANamiti. sabhaye ca sabhaMyamiti. jugupsite jugupsitamiti. hAtavye= heye heyamitijJAnaM tattvajJAnam , yathAviSayam prativiSayaM kiMvA viSayAnurUpyeNetyarthastathA ca viSayasya yad yathArtha svarUpaM tadviSayakaM jJAnaM tattvajJAnaM veditavyaM yathA duHkhe duHkhatvajJAnam / pravRttiviSayakaM tattvajJAnamAha-pravRttAviti, pravRttizca dharmAdharmAvityuktameva / doSaviSayaka tattvajJAnamAha-doSeSviti / janmamaraNayostattvajJAnamAha-pretyeti, jIva ityAdyanekaparyAyaprayogaprayojanaM cintyaM kiM vA janturiti paricchinnAtmAbhiprAyeNa sattva ityantaHkaraNAtmAbhiprAyeNa Atmeti vizvAtmAbhiprAyeNeti vyAkhyeyam, pretya= mRtvA bhavet= jAyeta tathA ca janmamaraNayornityAtmasaMbandhitvajJAnameva tattvajJAnamityarthaH, janmamaraNayodvitIya tattvajJAnamAha- nimittati, nimittavat= karmanimittakaM janma tattvajJAnanimittako janmoparamaH= apavargaH / atra tRtIyaM tattvajJAnamAha- anAdiriti, apavargAnta:- apavargeNa sAntaH= nivartate ityarthaH / atra caturtha tattvajJAnamAha- naimittika iti, pravRttinimittaH= dharmAdharmanimittako na tu svakalpitanimittena naimittika ityarthaH / atra paJcamaM tattvajJAnamAha- sAtmaka iti, dehendriyabuddhivedenosantAnocchedapratisaMdhAnAbhyAM pravartamAnopi pretyabhAvo na nirAtmakaH kiM tu sAtmaka eva tatra dehendriyabuddhivedenAsaMtAnasyocchedanAtmana eva maraNam dehAdiviyogaH pratisaMdhAnenanaH saMyogenAtmana eva janmeti pretyabhAvaH sAtmaka iti tattvajJAnam / apavargaviSayakaM tattvajJAnamAha- apavarge iti, sarvoparamaH, sarvanivRttirUpaH, kRcchram= kaSTam / pApakam= pApamapavarge lupyate tathA cApavarga kalyANatvajJAnaM tattvajJAnam / atra dvitIyaM tattvajJAnamAhaphathamiti, sarvaduHkhAsaMvidam= sarvaduHkhajJAnarahitam , duHkhocchedesatyapi duHkhajJAnaM saMbhavatItyabhiprAyeNa sarvaduHkhAsaMvidamiti vizeSaNam, tathA cApavarge buddhimadruciviSayatvajJAnaM tattvajJAnam / upasaMharatitaditi, kiM vA nanu saMsAre duHkhavat sukhamapyastyeveti kathA saMsAro heya ityAzaGkyAha- taditi, yathA madhusaMpRktam madhumizramapyannaM viSamitratvAdanAdeyam pAdyameva= tyAjyameva- duHkhapradhAnatvAn Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANavibhAgaH] nyAyabhASyam / trividhA cAsya zAstrasya pravRttiH- uddezo lakSaNaM parIkSA ceti. tatra nAmadheyena padArthamAtrasyAbhidhAnam uddezaH tatroddiSTasya tattvavyavacchedako dharmo lakSaNam. lakSitasya yathAlakSaNamupapadyate na veti pramANairavadhAraNaM parIkSA / tatroddiSTasya pravibhaktasya lakSaNamucyate yathA pramANAnAM prameyasya ca, uddiSTasya lakSitasya ca vibhAgavacanaM yathA chalasya " vacanavighAto'rthavikalpopapattyA chalam 1-2-10" " tat trividham 1-2-11" iti| athoddiSTasya vibhAgavacanam - pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni // 3 // akSasyA'kSasya prativiSayaM vRttiH pratyakSam . vRtti stu saMnikoM jJAnaM vA. yadA saMnikarSastadA jJAnaM pramitiH. yadA jJAnaM tadA hAnopAdAnopekSAbuddhayaH phalam / anumAnam- mitena tathA sAMsArikaM sukhamapi duHkhAnuSaktam= anekaduHkhamizritamastIti tyAjyameva apavargazca sarvaduHkharahitatvAt saMpAdya ityarthaH, spaSTamanyat // 2 // ___ etacchAstrasya padArthapratipAdanaprakAramAha-trividheti, pravRttiH= padArthapratipAdanazailI / uktatraividhyamAha- uddeza iti / uddezasvarUpamAha- tatreti, padArthAnAM nAmadheyamAtrasya kathanamuddezo yathA prathamasUtre pramANAdiSoDazapadArthAnAM nAmamAtrakIrtanam / lakSaNasvarUpamAha- tatreti, tatra uddezavAkye uddiSTasya= nAmadheyamAtreNoktasya padArthasya tattvavyavacchedakaH= padArthAntarebhyaH svarUpavyavacchedako dharmo lakSaNaM yathApramANasya pramitijanakatvamitilakSaNaM pramitijanakattvaM ca pramANAtirikteSu prameyeSu pramANAbhAseSvapi ca nAstIti pramANasya svarUpavyavacchedako dharmaH / lakSaNalakSaNaM ca " avyAtyativyAtya'saMbhavetidoSatrayarahitatvam / tadetad doSatrayarahitatvaM pramitijanakatve'styeva-sarveSu pramANeSu pramitijanakatvasya sattvAdanyatra cA'sattvAt, lakSyavizeSe lakSaNasyA'samanvayo'vyAptiH, alakSye lakSaNasamanvayotivyAptiH, sarveSvapi lakSyeSu lakSaNA'samanvayo'saMbhava ityalam / parIkSAsvarUpamAha- lakSitasyeti, lakSitasya= kRtalakSaNasya padArthasya yathAlakSaNam= lakSaNAnusAreNa svarUpamupapadyate na veti pramANairavadhAraNaM parIkSA yathAtra dvitIyAdhyAye saMzayAdInAM parIkSA kRtA / uddezalakSaNaparIkSAbhyazcaturthaH prakAro vibhAgopyasti sa ca kacit sati saMbhave lakSitasya kaciccA'lakSitasya kriyate tadAha-tatretyAdinA, tathA ca vArtikam- " uddiSTasya vibhAgo dvedhA bhavati-lakSitasyAlakSitasya ca lakSitasya chalAderalakSitasya pramANAderiti" iti / tatreti- pramANAni prathamasUtre uddiSTAni tRtIyasUtre pravibhaktAni caturthasUtramArabhya lakSitAni, evaM prameyasyApyuddezavibhAgalakSaNakramo vijJeyaH / lakSaNAna vibhAgakramamAha- uddiSTasyeti, chalasya prathamasUtre uddezaH prathamAdhyAyadvitIyAnhikadazamasUtre lakSaNAMsUtre ca " tat trividham" iti vibhAgaH kRtaH / prathamakalpAnusAreNa uddiSTasya pramANasya vi moddiSTasyeti / vibhAgasUtramAhapratyakSeti, pratyakSAdIni catvArINi pramANAnIti nyU khyAvyavacchedazvAgre spaSTa eva / atra 'svasamabhivyAhRtapadArthatAvacchedakavyApyaparasparAdhikara maprakArakajJAnAnukUlo vyApAro vibhAgapadArthaH' ityanusaMdheyaM yathAtra pratyakSatvAdiSTayaprakAra kUlo vyApArI vibhaagH| pratyakSazabdavyutpattimAha- akSasyeti bhAvasyAkSasya== cakSura mandriyANAM yA svasvaviSayaM prati vRttiH= pravRttiH saMyogo vA tat pratyakSaH / vRtti riti, saMnikarSaH= viSayendriyasaMyogaH sa ca pramitijanakatvAt pra jJAna iyogajanyaM jJAnaM vA pratyakSam / viSayendriyasaMyogasya phalamAha- yadekhindriyasaMyova jJAnamutpadyate tadeva pratyakSapramitirityucyate nAnyathA yathA zuktIndriya utpannamapiAnaM na pramitiH / jJAnaphalamAha- yadeti, duHkhadasya hAnaM sukhadasyopAdAnam tasyopekSA dibuddhayazca jJAnaM vinA na saMbhavantIti . Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1AhnikeliGgenA'rthasya pazcAnmAnama'numAnam / upamAnam- sAmIpyajJAnam- 'yathA gaurevaM gavayaH' iti sAmIpya tu sAmAnyayogaH / zabdaH zabdayate'nenArtha iti abhidhIyate- jJApyate / upalabdhisAdhanAni pramANAnIti samAkhyAnirvacanasAmarthyAd boddhavyam-pramIyate'neneti karaNArthAbhidhAno hi pramANazabdaH / tadvizeSasamAkhyAyA api tathaiva vyAkhyAnam / kiM punaH pramANAni prameyamabhisaMplavante ? atha pratiprameyaM vyavatiSThante? iti / ubhayathA darzanam- 'astyAtmA' ityAptopadezAt pratIyate. latrAnumAnam- "icchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAnyAtmano liGgamiti 1-1-10" pratyakSam- yuJjAnasya yogasamAdhijam AtmamanasoH saMyogavizeSAdAtmA pratyakSa iti / agnirAptopadezAt pratIyate- 'atrAgniH' iti. pratyAsIdatA dhRmadarzanenAnumIyate. pratyAsannena ca pratyakSata upalabhyate / vyavasthA punaH- "agnihotraM juhuyAt svargakAmaH" iti laukikasya svarge na liGgadarzanaM na pratyakSam , stanayitnuzabde zrUyamANe zabdahetoranumAnaM tatra na pratyakSaM nAgamaH, pANau spaSTameva / anumAnazabdavyutpattimAha- anumAnamiti, mitena= pramitiviSayeNa linena dhUmAdinA'nu= pazcAd mAnamanumAnaM yathA vanhyAdeH / upamAnasvarUpamAha- upamAnamiti, upamAnena upamayA vA pravRttamupamAnamiti yAvat , sAmIpyajJAnam= sAdRzyajJAnam , udAharati- yatheti, yathAzabdasyopamAvAcakatvenopamAbodhakatvAdidamupamAnodAharaNaM phalaM tu gavayagavayapadayorvAcyavAcakabhAvalakSaNAyAH zakteravadhAraNamevAtra zAstre vijJeyam / sAmIpyapadArthamAha- sAmIpyamiti, sAmAnyayogaH= samAnadharmasaMbandhaH= sAdRzyamiti yAvat tadetad gogavayayoH prasiddhameva- samAnAkRtimattvAt / zabdapadavyutpattimAha- zabda iti, zabdayate= abhidhIyane'nenArtha iti zabdaH, pramANamAtrasyArthajJApakatvAd jJApyate ityasya zatyopasthApyate ityrthH| pramANAnAmupalabdhisAdhanatvam= padArthapratItikAraNatvamuktarItyA samAkhyAnirvacanasAmarthyAtpratyakSAdizabdavyutpattisAmarthyA boddhavyaM yathA " akSasyAkSasya prativiSayaM vRttiH pratyakSam " ityAdi / pramANapadavyutpattimAha-pramIyate iti, pramIyate'neneti pramANamiti pramANazabdaH karaNArthAbhidhAnaH pramitikaraNatvabodhakaH- karaNatvabodhakalyuTpratyayaghaTitatvAt / tadvizeSasamAkhyAyAHpramANavizeSavAcakapratyakSAdizabdasyApi tathaiva karaNavyutpattyA vyAkhyAnaM kartavyaM yathA pratyakSyate'neneti pratyakSam kiM vA 'akSamakSaM pratIti pratyakSam' iti, ajumIyate'nenetyanumAnam upamIyate'nenetyupamAnaM zabdayate'neneti zabda iti| pramANAnAM saMkarAsaMkarau sijhasate-kimiti, prameyam= pratyekaM prameyaM abhisaMplavante= saMkIryante, abhisaMplavaH= saMkaraH, kiM vA pratiprame tiSThante= vyavasthayA pravartante= na saMkIryante, sarvANi pramANAnyekasmin viSaye pravartante na betiH / uttaramAha- ubhayatheti, kacit pramANAnAM saMkaropi dRzyate kvacid vyavasthApi yA pramANAnAM saMkaramudAharati- astIti, tadanenAtmanaH zabdabodhyatvamuktam . zabdabodhana nyana timAha- tatreti, Atmano liGgamiti- icchAdInAM mRtazarIreSvadarzanAd jJAyate- zrayaH rikta evAtmAstItIcchAdinA liDenAtmano'namAnamapi saMbhavati, yuJjAnasya yo bogasamAdhimA pratyakSamapyAtmani pravartate ityAha-pratyakSamiti, AtmapratyakSaprakAramAha- Ata riti, tadanenAtma NAnAM saMkaraH pradarzitaH / indriyasaMyogayogye bAhyapadArthe pramANAnAM - agnivAgniriti zabdabodhyatvaM pratyAsIdatA= agnisamIpaM gacchatA dhUmadarza mIyatepyAmAnaviSayatvaM pratyAsannena= agnisamIpaM prAptena pratyakSeNApyagnirupalabhyate ivalaunAM saMkara trApi yathAsaMbhavaM bodhyam / pramANAnAM vyavasthAmudAharati-- ti / lauvi yogazaktirahitasya puMsaH svargaviSayakamanumAnamapi na saMbhavati-- svargavyApyalibhAvAt / na saMbhavati kiM tu " agnihotram" Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNam ] nyaaybhaassym| pratyakSata upalabhyamAne nAnumAnaM nAgama iti, sA ceyaM pramitiH pratyakSaparA- jijJAsitamartha'mAptopadezAt pratipadyamAno liGgadarzanenApi bubhutsate. liGgadarzanAnumitaM ca pratyakSato didRkSate. pratyakSata upalabdhe'rthe jijJAsA nivartate. pUrvoktamudAharaNam / agniriti pramAtuH pramAtavye'rthe pramANAnAM saMkaro'bhisaMplavaH, asaMkaro vyavastheti // 3 // // iti trisUtrIbhASyam // atha vibhaktanAM lakSaNamitiindriyArthasaMnikarpotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam // 4 // ityAdizabdamAtrabodhyatvaM svarge'stIti zabdapramANavyavasthA / stanayitnoH= zabdakarasya meghAdeH zabde zrUyamANe= zrute sati gRhAbhyantaHsthitasya zabdahetoH= zabdalakSaNahetunA meghAderanumAnameva bhavati na tatra pratyakSaM vA''gamo vA pravartate- asaMbhavAdityanumAnavyavasthA, kiM vA zabdena zabdahetormeghAderanumAnamityanvayaH / pANau= haste pratyakSeNopalabhyamAne badare pratyakSameva pravartate nAnumAnaM nApyAgama iti pratyakSavyavasthA / upasaMharati-sA ceyamiti, pratyakSaparA pratyakSAvasAnA pratyakSAnantaraM tatra pramANApekSA na bhavatItyarthaH / pramiteH pratyakSAvasAnatve hetumAha-jijJAsitamiti, pratipadyamAnaH= jAnAnaH, tadanena zabdAnantaramanumAnapravRttiH pradarzitA, anumitamapi padArtha pratyakSeNa draSTumicchati. pratyakSeNa dRSTasya cArthasya jijJAsA nivartate= pratyakSAnantaraM tatra pramANApekSA na bhavatIti hetoH pramitiH pratyakSAvasAnA vijJeyetyarthaH / asyodAharaNaM tu pUrvoktaM yathA- " agnirAptopadezAt pratIyate" ityAdi tatra pratyAsannena pratyakSopalabdhe'nau jijJAsA nivartate iti pramitiH pratyakSAvasAnetyAha- pUrvoktamiti / evamuktodAharaNeSu pramANAnAM saMkarasya viSayamAha- agniritIti, agniriti pramAtuH= agnipramAtuH kiM vAtrAgnirasti na veti pramAtuH pramAtavyerthe = agnau pramANAnAm uktarItyA zabdAnumAnapratyakSANAM yaH saMkaraH so'bhisaMplavaH, yazca svargAdAvasaMkaraH pradarzitaH sA pramANAnAM vyavasthA vijJeyetyanvayaH / spaSTamanyat / / 3 / / // iti trisUtrIprasannapadA // pramANAnAM lakSaNamavatArayati- atheti, vibhaktAnAm= tRtIyasUtreNa caturdhA vibhaktAnAM pramANAnAM lakSaNamucyate / indriyArtheti- indriyArthayoH saMnikarSaNa- saMyogenotpannam avyapadezyam= zAbdabodhAtiriktam avyabhicAri= bhramAtiriktam vyavasAyAtmakam= nizcayAtmakam= saMzayAtiriktam yat jJAnaM tat pratyakSamityanvayaH / indriyArthasaMnikarSe satyapi saMnikRSTaviSayakaM zabdenApi jJAnaM saMbhavatIti tadvyavacchedArtham- avyapadezyamiti vizeSaNam, vyapadizyate= zabdena jAyate iti vyapadezyamiti zAbdabodhanAmadheyam / bhramAtmakaM jJAnaM vyabhicAri bhavati- atasmin tabuddhirUpatvAt yathA'rajatasya rajatatvarUpeNa grahaNam tadapi indriyArthasaMnikarSotpannamavyapadezyaM ca bhavatIti tadvyavacchedArtham- avyabhicArIti vizeSaNam / athApi 'sthANurvA puruSo vA,' itisaMzayAtmakajJAne'tivyAptiH syAditi tadvyavacchedArtham- vyavasAyAtmakamiti vizeSaNam , saMzayastu nizcayAtmako na bhavati / anumAnasthale prameyeNendriyasaMyogAbhAvAt zAbdabodhasyA'vyapadezyatvAbhAvAdupamAnakaraNasya sAdRzyajJAnasya cAtra pravezAbhAvAnnAsya pratyakSalakSaNasyAnumAnAdAvativyAptiriti sUtrArthaH / / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1AhnikeindriyasyArthena saMnikarSAda utpadyate yaj jJAnaM tat pratyakSam, na tahIdAnImidaM bhavatiAtmA manasA yujyate mana indriyeNa indriyamartheneti ?, nedaM kAraNAvadhAraNam- 'etAvat pratyakSe kAraNam' iti kiM tu viziSTa kAraNavacanamiti= yat pratyakSejJAnasya viziSTakAraNaM taducyate yattu samAnamanumAnAdijJAnasya na tad nivartate iti / manasastIndriyeNa saMyogo vaktavyaH?, bhidyamAnasya pratyakSajJAnasya nAyaM bhidyate iti samAnatvAnnokta iti // ____ yAvadarthaM vai nAmadheyazabdAstairarthasaMpratyayo'rthasaMpratyayAca vyavahAraH tatredamindriyArthasaMni'karSAdutpannamarthajJAnaM rUpamiti vA rasa ittI vA bhavati rUparasazabdAzca viSayanAmadheyaM tena vyapa-' dizyate jJAnam- rUpamiti jAnIte rasa iti jAnIte. nAmadheyazabdena vyapadizyamAnaM sat vyAcaSTe- indriyasyeti, indriyArthasaMyogAdutpannaM jJAnaM pratyakSamityeva prathamaM vaktavyam atra doSe prApta tannivAraNArtha vizeSaNaM dAsyAma ityarthaH / nanu idAnIm= 'indriyArthasaMnikarSotpannaM jJAnaM prtykssm| ityetAvadukte idam= 'AtmA manasA saMyujyate mana indriyeNa indriyamarthena tataH pratyakSam' ityeSA nyAyazAstrasaMmatA pratyakSaprakriyA na bhavatina sidhyatItyAzaGkate- na tahIti / uttaramAha- nedamiti, yadidaM pratyakSalakSaNamuktaM tat 'etAvat- indriyArthasaMnikarSa eva pratyakSe= pratyakSasya kAraNam' iti / kAraNAvadhAraNam= pratyakSakAraNaniyamaH= indriyArthasaMnikarSAtirikte AtmamanaHsaMyogAdau pratyakSakAraNatvavyavacchedo nAsti yenoktA pratyakSaprakriyA na sidhyet kiM tu viziSTakAraNavacanam= pratyakSasya yad vizeSakAraNaM indriyArthasaMnikarSaH sa evAtrocyate na tu jJAnamAtrasAmAnyakAraNam AtmamanaHsaMyogAdikamapItyanvayaH / svoktameva vyAcaSTe- yaditi / anumAnAdisthale cAnumeyAdinA indriyasaMyogo na saMbhavati pratyakSe ca bhavatIti indriyArthasaMnikarSaH pratyakSasya viziSTaM kAraNam / paryavasitamAha- yattviti, yattu AtmamanaHsaMyogAdikamuktam anumAnAdijJAnasya samAnam= sAdhAraNaM kAraNaM tanna nivartate kiM tu tadapi sAdhAraNaM kAraNaM gRhyate eveti noktapratyakSaprakriyayA virodha ityarthaH / nanu yadyatra pratyakSasyA'sAdhAraNaM kAraNamu. cyate tadAtra manaiMdriyasaMyogopi vaktavyosti tasyApi pratyakSAsAdhAraNakAraNatvAt na cAtrokta ityAzaRte- manasa iti| uttaramAha-bhidyamAnasyeti,bhASyamidamasaMgatameva- hetvAbhAsatulyatvAditi vibhAvyam , bhidyamAnasya= indriyabhedena zabdAdiviSayabhedena ca bahuprakArasya pratyakSajJAnasyA'yam= manaindriyasaMyogo na bhidyate kiM tvasAdhAraNatvAt anuvartate eveti samAnatvAt= indriyArthasaMnikarSatulyatvAnokta ityanvayaH, uktenendriyArthasannikaNa manaindriyasaMyogopi gRhIto bhavatyeva- manaindriyasaMyogaM vinA indriyArthasaMyogasyAsaMbhavAt manasA preritasyaivendriyasyArthena saMyujyamAnatvAditi hetoreva manaindriyasaMnikarSoM na pRthagukta ityarthaH / tathA ca vArtikam- "indriyamanaHsaMyogastIsAdhAraNatvAdupasaMkhyeyaH-na hyayamanumAnAdijJAnAnAM kAraNaM bhavati, na- anenaiva tasyoktatvAt= indriyArthasaMnikarSagrahaNena indriyamanaHsaMyoga ukto veditavyaH / kiM kAraNam ? ubhayorasAdhAraNatvAt, na ca yAvadasAdhAraNaM kAraNaM tAvat sarvamabhidhAtavyamityarthaH" ityAdi / samAnAsamAnajAtIyebhyo vyavacchedArthameva lakSaNaM bhavati sa ca vyavacchedaH pratyakSasya indriyArthasaMnikarSamAtragrahaNenApi bhavatyeveti na manaindriyasaMyoga uktaH ityAzayaH / ___avyapadezyatvavizeSaNasya sArthakyaM pradarzayitumupakramate- yAvadarthamiti, yAvadartham= pratyekaM ghaTapaTAdipadArthasya ghaTapaTAdayo nAmadheyazabdAH= saMjJAzabdA vartante taistadvAcyArthasya ghaTapaTAdeH saMpratyayaH= jJAnaM jAyate tena cArthajJAnenArthasyA''nayanAdivyavahAro bhavati tatra= tAdRzavyavahArakAle rUpendriyasaMnikarSAdutpannamarthajJAnaM rUpamiti rUpamityAkArakam= rUpaviSayakaM bhavati rasendriyasaMnikarSAccotpannamarthajJAnaM rasa ityevam = rasaviSayakaM bhavati rUparasAdizabdAzca rUpAdiviSayasya nAmadheyabhUtA eva taizca nAmazreyazabdaiH rUpAdijJAnaM vyapadizyate yathA- rUpazabdena 'rUpamiti jAnIte' iti rUpajJAnaM vyapa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ n| 21 mUlAnvayaH pratyakSalakSaNam ]] nyaaybhaassym| zAbdaM masajyate ata Aha- avyapadezyamiti, yadidamanupayukte zabdArthasaMbandhe'rthajJAnaM tad nAmadheyazabdena vyapadizyate. gRhItepi ca zabdArthasaMbandhe asyArthasyAyaM zabdo nAmadheyam' iti...yadA tu so'rtho gRhyate tadA vana pUrvasmAdarthajJAnAnna viziSyate tadarthavijJAnaM tADageva bhavati, na cAbhatIyamAnena vyavahAraH tasmAd jJeyasyArthasya saMjJAzabdena itikaraNayuktena nirdizyate- rUpamiti jJAnaM rasa iti jJAnamiti tadevamarthajJAnakAle sa na samAkhyAzabdo vyApriyate vyavahArakAle tu vyApriyate, tasmAt- 'azAbdamarthajJAnamindriyArthasaMnikarpotpannam' iti / dizyate= nirdizyate rasazabdena ca 'rasa iti jAnIte' iti rasajJAnaM vyapadizyate tatra rUpAdinAmaMdheyazabdena vyapadizyamAnaM sat rUpAdipratyakSajJAnaM zAbdam= zAbdayodharUpaM prasajyate= bhavatIti ataH tadvyavacchedArtha sUtrakAra Aha- avyapadezyamiti, "zAbdaM prasajyate " ityatra 'zAbdamapi pratyakSaM prasajyate / ityevaM vaktavyamAsIt / kiM vA 'etAdRzaM zAbdaM pratyakSaM prasajyate' ityevaM pratyakSazabdAdhyAhAreNa / uktaM svAbhiprAyaM vizadayati- yadidamityAdinA, zabdArthasaMbandhe vAcyavAcakabhAve anupayukte agRhIte= zaktigrahAt pUrvakAle yadidaM rUpAdyarthajJAnaM jAyate tat pareNa gRhItazaktikena puruSeNa rUpAdinAmadheyazabdena vyapadizyate= nirdizyate- asyedaM rUpajJAnaM rasajJAnamiti, 'asyArthasya= rUpAdipadArthasya ayaM zabdaH= rUpAdizabdo nAmadheyam= vAcakaH' ityevaM zabdArthasaMbandhe gRhItepi= zaktimahe jAtepi yadidaM rUpAdyarthapratyakSaM jAyate tadapi rUpAdinAmadheyazabdena vyapadizyate- asyedaM rUpajJAnaM rasajJAnaM veti tAdRzaM zAbdaM pratyakSaM prasajyate ityarthaH / pratyakSazAbdayostulyatAmAha- yadeti, yadA so'rthaH kAdirindriyeNa gRhyate tadA tat= rUpendriyasaMnikarSotpannaM rUpapratyakSaM pUrvasmAt= zAbdAt arthajJAnAta rUpamitijJAnAnna viziSyate na vilakSaNo bhavati kiM tu tadarthavijJAnam= rUpapratyakSaM tAgeva= zAbdajJAnasadRzameva bhavatItyanvayaH, kiM vAnena granthena zaktimahAt pUrvamanantaraM ca jAyamAnayoH pratyakSajJAnayoH sAdRzyaM pradarzitaM veditavyam tAdRzasAdRzyAt zAbdamapi pratyakSaM syAditi tAdRzazAbde lakSaNasyAtivyAptinivRttyartham 'avyapadezyam' itivizeSaNamityarthaH, atra "yadA tu so'thoM gRhyate nAmadheyarahito nAmadheyasmaraNAt pUrvamavikalpena tadA pUrvasmAda'vyutpannAvasthAyAmarthajJAnAna viziSyate yato na viziSyate tasmAttadarthajJAnaM tAhageva bhavati" iti tAtparyaTIkA / ajJAtena ca padArthena vyavahAro na saMbhavatIti vyavahArArtha padArthajJAnApekSA prAptetyAha-na ceti / paryavasitamAha- tasmAditi, jJeyasya= jJAtasyArthasya rUpAdAnam itikaraNayuktena= itizabdayuktena saMjJAzabdena vyapadizyate- 'rUpamitijJAnaM rasa iti jnyaanm| iti, tadevam = tatra padArthapratyakSakAle sa samAkhyAzabdona vyApriyate na prayujyate kiM vA na bodhaM janayati vyavahArakAle tu vyApriyate-zabdavyApAraM vinA vyavahArAsaMbhavAt=prayojakavRddhena 'ghaTamAnaya' itivAkye ukte satyeva prayojyena ghaTAnayanasaMbhavAt pratyakSAdinA vyavahAranirdezAsaMbhavAcca / upasaMharati-tasmAditi, tasmAt= zAbdapratyakSajJAnayoruktarItyA sadRzatvAt zAbdajJAnavyavacchedArtham 'avyapadezyam' itivizeSaNe prakSipte- 'azAbdam indriyArthasaMnikarSotpannamarthajJAnaM pratyakSam ' iti pratyakSalakSaNamidAnI siddhamityanvayaH / zAbdajJAnasya pratyakSasadRzatvAt tatroktapratyakSalakSaNasyAtivyAptiH syAditi tadvyavacchedArtham 'avyapadezyam' itivizeSaNamiti bhASyakRdAzayaH pratIyate. tatra zAbdajJAnasya pratyakSasAdRzyapratipAdanArtham- " yAvadartham " ityAdigranthaH zabdADambaraH / yatra hi padArthendriyasaMnikarSe satyeva zAbdajJAnamutpadyate tAdRzazAbdajJAne'tivyAptina syAdityAzayena 'avyapadezyam' itivizeSaNamityanusaMdheyam / vastutastu " avyapadezyam" itivizeSaNaM vyarthameva- zAbdajJAnAdiSvindriyArthasaMnikarSotpannatvasyA'svIkArAt , sAdRzyamAtreNa tadvyavacchedArtha vizeSaNApekSAyAM cAnumitivyAvRttyarthamapi vizeSaNApekSA syAdityalam / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1Ahnike-- grISme marIcayo bhaumenoSmaNA saMsRSTAH spandamAnA dUrasthasya cakSuSA saMnikRSyante tatre, ndriyArthasaMnikarSAt udakamiti jJAnamutpadyate tacca pratyakSaM prasajyate ityata Aha- avyabhicArIti. yad atasmin taditi tad vyabhicAri. yattu,tasmin taditi tad avyabhicAri pratyakSamiti / ___dUrAccakSuSA hyayamarthaM pazyan nAvadhArayati- dhUma iti vA reNuriti vA tadetad indriyArthasaMnikarpotpannama'navadhAraNajJAnaM pratyakSa prasajyate ityata Aha- vyavasAyAtmakamiti / na caitamantavyam- AtmamanaHsaMnikarSajamevA'navadhAraNajJAnamiti, cakSuSA hyayamartha pazyan nAvadhArayati,. yathA cendriyeNopalabdhamartha manasopalabhate evamindriyeNA'navadhArayan manasA nAvadhArayati, yaccatada indriyAnavadhAraNapUrvakaM manasA'navadhAraNaM tad vizeSApekSaM vimarzamAtraM saMzayo na pUrvamiti / sarvatra pratyakSaviSaye jJAturindriyeNa vyavasAya:- upahatendriyANAmanuvyavasAyAbhAvAditi / / avyabhicAritvavizeSaNasya sArthakyamAha- grISme ityAdinA, prISme kRtau marIcayaH= sUryakiraNA bhaumena= pRthivIsaMbandhinA USmaNA= tejasA saMsRSTAH= saMyuktAH spandamAnAH= cAkacakyavyApAraviziSTA dUrasthapuruSasya cakSuSA saMyujyante tatra= etAdRzasthale indriyArthasaMnikarSAt= marumarIcikayA cakSuHsaMnikarSAd udakamidamiti jJAnaM jAyate tadapIndriyArthasaMnikarSotpannamazAbdaM ceti tat pratyakSaM prasajyate= tatroktapratyakSalakSaNasyAtivyAptiH prAptA ityataH= tavyAvRttyarthamAha- avyabhicArIti, yaduktalakSaNaM jJAnamavyabhicAri tat pratyakSam uktaM marumarIcikAsUdakajJAnaM tu nA'vyabhicAri kiM tu vyabhicAryeveti na tatraitAdRzapratyakSalakSaNasyAtivyAptirityanvayaH / jJAnasya vyabhicAritvamAha- yaditi, yaj jJAnam atasmin= udakAdibhinne taditi- udakAdirUpaM tajjJAnaM vyabhicAri-viSayAnupalabdhyA viSayavyabhicAreNa jJAnasya vyabhicAritvamupacaryate kiM vA svaviSayAbhAvepi tajjJAnotpattyA jJAnasya vyabhicAritvaM mukhyameva / jJAnasyA'vyabhicAritvamAha- yattviti, yajjJAnaM tasmin = udake taditiudakamiti taj jJAnamavyabhicAri tadeva pratyakSaM vyabhicAri ca pratyakSAbhAsastathA ca- ' azAbdamindriyArthasaMnikarSotpannamavyabhicAri arthajJAnaM pratyakSam' itipratyakSalakSaNaM saMpannam / __ vyavasAyAtmakatvavizeSaNasya sArthakyamAha- dUrAditi, ayaM draSTA dUrAccakSuSA= cakSuHsaMnikRSTamapyathai pazyan nA'vadhArayati= na nizcinoti dhUmo vAyaM reNurveti tadetad anavadhAraNajJAnam= anizcayAsmakam= saMzayAtmakamapi jJAnam indriyArthasaMnikarpotpannatvenoktapratyakSalakSaNAkrAntatvAt pratyakSaM prasajyate tadvyavacchedArthamAha- vyavasAyAtmakamiti, yad vyavasAyAtmakam= nizcayAtmakaM jJAnaM tat pratyakSaM bhavati yathA ghaTe ghaToyamiti, dhUmo vA reNuA. sthANurvA puruSo vetyAdikaM tu jJAnaM na vyavasAyAtmakamiti nAtra pratyakSalakSaNasyAtivyAptirityanvayaH / yadyapi saMzayAtmakajJAne ekA koTiviparItApi bhavati tathApyekA koTiH suparItApi bhavatyeveti nAvyabhicAritvavizeSaNena saMzayavyavacchedaH saMbhavatIti vyavasAyAtmakamiti vizeSaNasya sArthakyam / nanUktaM saMzayajJAnamAtmamanaHsaMnikarSajanyameva bhavati na tvindriyasaMnikarSajanyamiti indriyArthasaMnikarSotpannatvavizeSaNenaiva saMzayavyavacchedaH saMbhavatIti vyavasAyAtmakamitivizeSaNaM vyarthamevetyAzajhyAha- na ceti / parihArahetumAha- cakSuSeti, indriyArthasaMnika satyapi saMzayAtmakaM jJAnaM jAyate iti tasyendriyArthasaMnikarSotpannatvavizeSaNena vyavacchedo na saMbhavatIti tadartha vyavasAyAtmakamiti vizeSaNamAvazyakamevetyarthaH / ukte dRSTAntamAha- yatheti, yathA indriyeNopala. bdham bAhyendriyasaMnikRSTaM manasA upalabhate= avadhArayati tathA bAhyendriyeNAnavadhAraNe sati manasApyanavadhAraNaM bhavatItyanavadhAraNAtmakamapi jJAnamindriyArthasaMnikaSotpannamapi bhavatIti tadvyavacchedArtha vyavasAyAtmakamitivizeSaNamAvazyakamevetyarthaH / tadetat saMzayAtmakaM jJAnaM na pratyakSamityAha- yacceti, indriyAnavadhAraNapUrvakam= indriyeNAnavadhAraNakAraNakaM yad mAnasamanavadhAraNAtmakaM jJAnaM tad vizeSApe. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabhASyam / pratyakSalakSaNam ] AtmAdiSu sukhAdiSu ca pratyakSalakSaNaM vaktavyam ?- anindriyArthasaMnikarSajaM hi tditi| indriyasya vai sato manasa indriyebhyaH pRthagupadezo dharmabhedAt . bhautikAnIndriyANi niyataviSayANi saguNAnAM caiSAmindriyabhAva iti. manastvabhautikaM sarvaviSayaM ca nAsya saguNasyendriyabhAva iti, sati cendriyArthasaMnikarSe saMnidhimasaMnidhiM cAsya yugapajjJAnAnutpattikAraNaM vakSyAma iti, manasazcendriyabhAvAd na vAcyaM lakSaNAntaramiti, tantrAntarasamAcArAccaitat pratyetavyamitiparamatamapratiSiddhamanumatamiti hi tantrayuktiH / vyAkhyAtaM pratyakSam // 4 // 15 kSam= nizcayApekSam= nizcayasAkAkSaM vimarzamAtram= kimidamiti sAmAnyarUpagrAhaka saMzaya eveti pUrvam= pratyakSaM na bhavatIti tadvyavaccheda Avazyaka evetyarthaH / nanu yadi bAhyendriyeNa vyavasAyaH= avadhAraNaM syAttadA'navadhAraNamapi bAhyendriyeNa syAt na caivamasti vyavasAyasya buddhidharmatvAdityAzayAha- sarvatreti, pratyakSapadArthaviSayako vyavasAyo bAhyendriyeNa prathamaM bhavati tadanantaraM manasetyanavadhAraNajJAnamapi indriyasaMnikRSTaviSayakaM bAhyendriyasaMnikarSajanyameveti siddham , ukta hetumAha- upahateti, yeSAM bAhyendriyaM nAsti teSAM manaHsattvepi naSTendriyaviSayasya anuvyavasAyaH= avadhAraNaM na bhavati yathA'ndhasya rUpAnavadhAraNaM badhirasya ca zabdAnavadhAraNamityanvayavyatirekAbhyAmavadhAraNasya bAhyendriyajanyatvenA'navadhAraNasyApi bAhyaviSayakasya bAhyendriyajanyatve siddhe tadvyavacchedArtha vyvsaayaatmkmitivishessnnmaavshykmevetyrthH| nanvindriyasaMnikarSoM hi bAhyena saMbhavati na tvAntareNAtmAdineti AtmAdiviSayakapratyakSasya lakSaNaM vaktavyaM yatastat= AtmAdipratyakSamindriyArthasaMnikarSajanyaM na saMbhavati yenoktapratyakSalakSaNenAtmAdipratyakSasyApi saMgrahaH syAdityAzaGkate-AtmAdiSviti / AtmAdipratyakSamapi manolakSaNendriyajanyameveti tasyoktapratyakSalakSaNena saMgrahaH saMbhavatyeveti na pRthak tallakSaNanirvacanApekSAstItyAzayena prathama manasa indriyatvaM sAdhayati, indriyebhyaH pRthagupadezakAraNaM cAha- indriyasyeti, indriyasya sata: indriyabhUtasyApi manaso yaH khalvindriyebhyaH " AtmazarIrendriyArthabuddhimanaH" ityagrimanavamasUtre pRthagupadezaH sa dharmabhedAt= indriyebhyo vilakSaNatvAdevAsti na tvanindriyatvAt tathA ca manopIndriyameveti mana:saMnikarSajanyasyAtmAdipratyakSasyoktapratyakSalakSaNena saMgraho jAtaH / indriyANAM manasazcoktaM dharmabhedamupapAdayati- bhautikAnIti bhautikAni sthUlabhUtajanyAni yathA taijasaM cakSuriti, tathA cakSu rUpameva gRhNAti vANaM ca gandhameveti niyataviSayANi tathaiSAmindriyANAM bAhyAnAM saguNAnAm= rUpAdiviziSTAnAmevendriyatvamasti yathA cakSuSo rUpaviziSTatvaM brANasya gandhaviziSTatvamiti, manasastadvaiparItyamAha- mana iti, mano nityatvAdabhautika rUpAdisarvaviSayagrAhakaM ca na ca rUpAdiviziSTaM cetyarthaH / asya-manasaH / manasaH SoDazatamasUtreNa vakSyamANaM vizeSamAha- satIti, anekeSAmindriyANAM svasvaviSayai rUparasAdibhiH saMnikarSe satyapi yad yugapat sarveSAM jJAnaM notpadyate tAdRzayugapajjJAnAnutpattau asya= manasaH saMnidhimasaMnidhiM ca kAraNaM vakSyAma ityanvayastathA ca yenArthasaMsRSTenendriyeNa saha manaHsaMnidhiH= manaHsaMnikarSoM bhavati tena tadviSayaviSayakaM jJAnaM jAyate yena cendriyeNa mano'saMnidhiH= manaHsaMnikarSoM na bhavati tena ca jJAnaM na jAyate iti indriyajanyajJAnotpattau manasa indriyasaMnikarSaH kAraNam indriyArthasaMnikarSe satyapi tajjJAnAnutpattau cendriyeNa saha mano'saMnidhiH kAraNam / manasazvANutvAd yugapadanekendriyasaMnikarSoM nopapadyate ityapi vakSyati / upasaMharati- manasazceti, manasa indriyabhAvAt= indriyatvAt AtmAdipratyakSamapi manolakSaNendriyasaMnikarSajanyameveti pUrvoktapratyakSalakSaNAkrAntameveti AtmAdipratyakSasya lakSaNAntaraM na vAcyam= nApekSitamastItyanvayaH / nanu sUtrakAreNa tu manasa indriyatvaM noktamiti kathaM tad grAhyamityAzaGkayAha- tantreti, tantrAntarasamAcArAt= zAstrAntarasiddhAntAt etat= manasa indriyatvaM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1Ahikeatha tatpUrvakaM trividhamanumAnam- pUrvavat zeSavat sAmAnyatodRSTaM ca // 5 // tatpUrvakamityanena liGgaliGginoH saMbandhadarzanaM liGgadarzanaM cAbhisaMbadhyate, liGgaliGginoHsaMbaddhayordarzanena liGgismRtirabhisaMbadhyate. smRtyA liGgadarzanena caa'prtyksso'rtho'numiiyte| pUrvavaditi yatra kAraNena kAryamanumIyate yathA meghonnatyA bhaviSyati dRssttiriti| zeSavattad yatra kAryeNa kAraNamanumIyate- pUrvodakaviparItamudakaM nadyAH pUrNatvaM zIghratvaM ca dRSTvA srotaso'numIyate- bhUtA dRSTiriti / sAmAnyato dRSTam- vrajyApUrvakamanyatra dRSTasyA'nyatra darzanamiti tathA cAdityasya, tasmAdastyapratyAkSApyAdityasya vrajyeti / pratyetavyam / ukta hetumAha- paramateti, hi yataH apratiSiddhaM paramatamanumatameva bhavatIti tantrayuktiH= zAstrarItistadantra manasa indriyatvaM parazAstroktaM na pratyAkhyAtamityanumatameva / tadanena bhASyeNa pratyakSaM pramANaM vyAkhyAtamityupasaMharati- vyAkhyAtamiti // 4 // . anumAnapramANaM nirUpayati- atheti, atha= pratyakSAnantaraM tatpUrvakam= pratyakSapUrvakaM trividhamanumAnaM pramANaM nirUpyate ityanvayaH, tatpUrvakabhityanena pratyakSasyAnumAnakAraNatvamuktaM pratyakSaM cAtra sAdhyasAdhanayoApyavyApakabhAvasaMbandhaviSayakaM sAdhanaviSayakaM ca vijJeyaM yathA prathamaM mahAnase vahnidhUmayoH saMbandhapratyakSaM bhavati tadanantaraM parvate dhUmapratyakSaM bhavati tadanantaraM parvate vahnayanumitirjAyate itikramaH / uktaM traividhyamAha- pUrvavaditi / anyat sarva bhASye spaSTameveti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- taditi, sapakSeSu liGgalijhinoH sAhacaryadarzanena saMbandhadarzanam= vyApyavyApakabhAvasaMbandhagraho bhavati, pakSe ca liGgapratyakSam / abhisaMbadhyate= gRhyate / sAdhyasmRtyapekSAmAha- liDneti, sapakSe sAdhyasAdhanayoH saMbaddhayoreva pratyakSaM bhavatIti pakSe sAdhyasAdhanayoranyatarasya sAdhanasya dhUmAderdarzanAd " ekasaMbandhijJAnamaparasaMbandhismArakam" itinyAyena sAdhyasmRtirjAyate sApyabhisaMbadhyate= anumitikAraNatvena gRhyate / paryavasitamAha- smRtyeti, tathA ca sapakSe sAdhyasAdhanayorvyAptigraho bhavati tadanantaraM yadi kacit sAdhanapratyakSaM bhavati tadA tena pratyakSeNoktarItyA sAdhyasmRtirbhavati tadanantaraM dRSTena sAdhanenA'pratyakSasya sAdhyasya vahnayAdeH pakSe'numitirbhavati- 'parvato vahnimAn dhUmAt' itikrama ityanvayaH / / ___ pUrvavadanumAnaM nirUpayati- pUrvavaditi, pUrvavat= kAraNavat= kAraNadarzanena kAryaviSayakamanumAnaM pUrvavadityucyate yathA meghonnatyA unnatena= vRSTayunmukhena meghena bhaviSyatkAlikA vRSTiranumIyate atra meghonnatiH kAraNaM vRSTizca tatkAryamiti spaSTameva / zeSavadanumAnaM nirUpayati- zeSavaditi, zeSavat= kAryavat= kAryadarzanena kAraNaviSayakamanumAnaM zeSavadityucyate yathA dhUmena vahnayanumAnam , pUrvabhUtakAraNApekSayA kAryameva zeSaH / udAharati- pUrveti, nadyAH pUrvodakaviparItama= malinamudakaM dRSTvA nadIpAtrasya pUrNatvaM ca dRSTrA srotasaH= pravAhasya zIghratvam= zIghragAmitvaM ca dRSTA tatkAraNabhUtA vRSTiranumIyate'bhUtA vRSTiH' iti, atrodakadInAM mAlinyAdikaM kArya vRSTizca tatkAraNamiti kAryeNa kAraNAnumAnaM siddham , sAdhyatAvacchedakasaMbandho bhUtakAlikatvaM hetutAvacchedakasaMbandhazcAnantarabhAvitvam / sAmAnyato dRSTamanumAnaM nirUpayati- sAmAnyata iti, anyatra dRSTasya yadanyatra darzanaM tad vrajyApUrvakam= gatipUrvakameva bhavati yathA mathurAyAM dRSTasya caitrasya yat kAzyAM darzanaM tad gatipUrvakameva bhavati gatihInasya tathAdarzanAbhAvAditi sAmAnyato darzanenA'pratyakSamanumIyate tathA cAdityasyApi pUrvasyAM dRSTasya yat pazcimAyAM darzanaM tena dezAntaraprAptidarzanenAdityasyA'pratyakSApi vrajyA= gatiranumIyate-astIti / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnalakSaNam ] nyaaybhaassym| atha vA- pUrvavaditi yatra yathApUrva pratyakSabhUtayoranyataradarzanenA'nyatarasyApratyakSasyAnumAnaM yathA dhUmenAniriti / zeSavad nAma parizeSaH sa ca prasaktapatiSedhe'nyatrAprasaGgAta ziSyamANe saMpratyayaH yathA-' sadanityam' ityevamAdinA dravyaguNakarmaNAmavizeSeNa sAmAnyavizeSasamavAyebhyo vibhaktasya zabdasya tasmin dravyakarmaguNasaMzaye na dravyam- ekadravyatvAt na. karma- zabdAntarahetutvAta . yastu ziSyate soyamiti zabdasya guNatvapratipattiH / sAmAnyatodRSTaM nAma yatrA pratyakSa liGgaliginoH saMbandhe kenacidarthena liGgasya sAmAnyAd apratyakSo liGgI gamyate yathecchAdibhirAtmA. icchAdayo guNA guNAzca dravyasaMsthAnAH tad yadeSAM sthAnaM sa Atmeti / uktaM prakArAntareNa vyAcaSTe- atha veti, atra yatreti padaM vyarthameva / " pUrvavat" ityasya " yathApUrvam" ityarthaH, atra- "pUrvavatpade vatipratyayo na tu matubiti bhAvaH' iti shriigurucrnnaaH| pUrvavat = sapakSe dRSTavat pakSe hetunA sAdhyAnumAnaM pUrvavadanumAnamityarthaH, sapakSe pratyakSabhUtayorvahnidhUmayormadhye pakSe'nyatarasya dhUmasya darzanenA'pratyakSasyAnyatarasya vaDUryadanumAnaM tat pUrvavad tathAca dhUmenAgniranumIyate / "agniH" ityatra agneriti yuktm| dvitIyaM vyAcaSTe-zeSeti, parizeSaH= pariziSTe paryavasAnamiti yAvat, saH= parizeSaH / yathA zabdasyAnityasya prasakteSu sAmAnyAdiSu nityeSu pratiSedhe= antarbhAvAsaMbhave anyatra= dravya. karmaNoraprasaGgAt= antarbhAvAsaMbhavAt ziSyamANe= pariziSTe guNe saMpratyayaH= antarbhAva iti zabdasya zeSavadanumAnena guNatvaM siddhamityanvayaH / atra "zeSavad nAma parizeSa: dravyatvakarmatvayoH zabde nirAkAryatvenopayuktatvAt tAbhyAmanyad guNatvaM zeSaH sa yasyAnumAnasya pratipAdyatayA (saMmataH) tat zeSavat" iti tAtparyaTIkA / udAharati- yatheti, sadanityam= sattve satyanityatvam ityAdinA arthAt dravyaguNakarmANAM sattve satyanityatvamavizeSeNa dharmosti zabdasyApyasti- upalabhyamAnatvena sattvaM vinAzitvAdanityatvaM ca-sAmAnyAdiSvanityatvaM nAstIti sAmAnyavizeSasamavAyebhyo vibhaktasya= pathakakatasya -zabdasya arthAdanityasya zabdasya nityeSu sAmAnyAdiSvantarbhAvo na saMbhavatIti tasmin= zabde sattvAnityatvadharmAbhyAM dravyaguNakarmaNAma'vizeSeNa sAmyena dravyakarmaguNasaMzaye=dravyatvakarmatvaguNatvasaMzaye arthAta sAmAnyAdibahirbhUtasya zabdasya kiM dravye karmaNi guNe vAntarbhAva iti saMzaye jAte. anityabhUtaH zabdo na dravyam-ekadravyatvAt arthAdanityaM hi dravyaM svakAraNIbhUtairanekaidravyairArabdhaM bhavati- sAvayavatvAt zabdazca na tathAsti kiM tvekadravyameva= ekapadArtha eva= niravayava evetyarthaH. paramANvAdiSa nityadavyeSvapi nAntarbhavati-anityatvAditi zabdo na dravyama, nApi karma-zabdAntarahetutvAt . karma hi prathamameva zabdamutpAdayati na tu dvitIyAdizabdamapi zabdastu svasajAtIyaM zabdAntaramapyutpAdayatIti vyatirekAt na karma, yastu uktadravyAdibhyaH ziSyate= pariziSTo guNaH sa guNa evAyaM zabda iti zabdasya gaNentIvastathAcoktazeSavadanumAnena zabdasya guNatvaM siddhama- zabdo guNaH gaNAtiriktadravyAdibhyo bahirbhatatvAda rUpAdivadityarthaH / vastutastu karma na zabdajanakaM bhavati kiMtu zabdajanakasaMyogAdijanakamiti zabdasya karmato vyaavRttiH| kiM vA zabdAntarahetutvAta zabdAntarahetukatvAta zabdAntarajanyatvAdisarthaH karma ta na zabdajanyaM bhavatIti zabdAntarajanyatvAd hetoH zabdasya karmato vyAvRttirityevaM vyaakhyeym| tRtIyaM vyAcaSTe- sAmAnyata iti / udAharati- yatreti, liGgaliGgino: sAdhyasAdhanayoH saMbandhe'pratyakSe sati liGgasya kenacidarthena dRSTena saha sAmAnyAt= sAdRzyAt= sAdRzye sati tAdRzasAdRzyavazAd yatra tena liGgenApratyakSaM sAdhyaM sAdhyate tatra sAmAnyatodRSTaM tadanumAnamucyate yathA vAsyAdikaraNakalApaH karbadhiSThita eva kAryakaro dRzyate iti cakSurAdikamapi karaNatvAt vAsyAdisAdRzyena kadhiSThitameva kAryakaraM saMbhavatIti cakSurAdinA'pratyakSasyAtmanaH siddhirbhavati, yathA cecchAdibhirAtmA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1AhikevibhAgavacanAdeva trividhamitisiddhe trividhavacanaM mahato mahAviSayasya nyAyasya laghIyasA sUtreNopadezAt paraM vAkyalAghavaM manyamAnasyA'nyasmin vAkyalAghave'nAdaraH, tathA cAyamityambhUtena vAkyavikalpena pravRttaH siddhAnte chale zabdAdiSu ca bahulaM samAcAraH zAstre iti / sadviSayaM ca pratyakSaM sadasadviSayaM cAnumAnam / kasmAt ?, traikAlyagrahaNAt= trikAlayuktA arthA anumAnena gRhyante- bhaviSyatItyanumIyate. bhavatIti ca abhUditi ca / asacca khalva'tItamanAgataM ca // 5 // athopamAnam prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnam // 6 // prajJAtena sAmAnyAt prajJApanIyasya prajJApanamupamAnamiti- yathA gaurevaM gavaya iti / ki punaratropamAnena kriyate ?, yadA khalvayaM gavA samAnadharma pratipadyate tadA pratyakSatastamarthaM pratipadyate gamyate tadetat sAmanyatodRSTamanumAnam / svAbhiprAya vizadayati- icchAdaya iti, guNAtiriktadravyAdibhyo bahirbhUtatvAd icchAdayo guNA eva. guNAzca rUpAdayo dravyasaMsthAnAH= dravyAzritA eva dRSTA iti rUpAdisAdRzyAdicchAdInAmapi guNatvena dravyAzritatvaM prAptaM tat= tatra eSAmicchAdInAM yat sthAnam = Azraya sa Atmeti icchAdibhiH sAmAnyatodRSTenAtmA sidhyati / icchAdayaH kacidAzritAH guNatvAd rUpAdivat. icchAdayo na sAmAnyAdiSvantarbhUtAH anityatvAt nApi dravyabhUtA guNAnAzrayatvAt dravyasya ca guNAzrayatvAt. nApi karmabhUtAH saMyogavibhAgAjanakatvAditi pArizeSyAdicchAdInAM guNatvaM siddham / icchAdaya AtmAzritAstato'nyatrAnupapadyamAnatvAt AtmaparimANavaditIcchAdibhirAtmasiddhiH / bhASyoktodAharaNe kenacidarthena= rUpAdinA liGgasyecchAderdravyAzritatvaM sAdRzyaM vyAkhyeyam / ___ vibhAgeti- "pUrvavat zeSavat sAmAnyatodRSTaM ca" itivibhAgavacanAdevAnumAnasya traividhyaM siddhamevAthApi AvazyakapadArthabodhake sUtre yat "trividham" ityanapekSitaM vacanaM tat anyasmin vAkyalAghave'nAdarAdityanvayaH, upapAdayati- mahata iti, svarUpeNa mahato viSayeNa ca mahata iti mahAviSayasya kiM vA "mahataH" ityasyaiva vyAkhyA " mahAviSayasya " iti nyAyasya- anumAnasya laghIyasAalpazabdaghaTitenaikena sUtreNopadezAt= upadezaH kRta iti paraM vAkyalAghavam= vAkyAlpatvaM jAtamiti manyamAnasya sUtrakArasya uktalAghavAdanyasmin= trividhapadaparityAgena jAyamAne vAkyalAghave Adaro nAstIti hetoreva sUtre trividhamiti vacanasyoktirvijJeyA / uktamanyatrAtidizati- tathA ceti, asmin zAsne chalAdiSu itthambhUtena= 'trividhaM dvividham ' ityAdirUpeNa vAkyavikalpena vAkyavaicitryeNa= vAkyaprayogeNa bahulam = bahutra samAcAra:= rItizabdAparaparyAyaH prakAraH pravRtta upalabhyate yathA zabde "sa dvividho dRSTAdRSTArthatvAt 1-1-8" iti. chale ca " tat trividham 1-2-11" iti, siddhAnte ca bhASyakArasyaiva vAkyam " sa caturvidhaH" iti / pratyakSAnumAnayorvyatirekamAha- saditi, sadviSayam vartamAnaviSayakameva pratyakSaM bhavati taduktam- "satsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tatpratyakSam" iti / sadasadviSayakam= vartamAnAvartamAnaviSayakamanumAnaM bhavati / anumAnasyA'vartamAnaviSayakatve hetuM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- traikAlyeti, traikAlyAnAm= kAlatrayavartinAM padArthAnAmanumAnena grahaNAdanumAnasyA'vartamAnaviSayakatvamapi siddham / uktaM vyAcaSTe- trikAleti / udAharati- bhaviSyatIti, vRSTirbhaviSyatIti abhUditi ca pUrvamuktameva. vRSTizabdena ca bhavati vRSTirityanumIyate / yadatItaM yaccA'nAgataM tadevA'sadityucyate avartamAnatvAdityAha- asaJceti // 5 // . upamAnapramANasya lakSaNamAha- prasiddhati, prasiddhana= dRSTena gavA yat sAdharmyam= sAdRzyaM tasmAt kiM vA prasiddhaM dRSTaM yat sAdharmyam= gavaye gosAdRzyaM tasmAt tena sAdhyasya= gavayagavayaMzabdayorvAcya Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdapramANalakSaNam ] nyAyabhASyam / iti, samAkhyAsaMbandhapratipattirupamAnArtha ityAha / yathA gaurevaM gavaya ityupamAne prayukte gavA samAnadharmamartham indriyArthasaMnika dupalabhamAno'sya gavayazabdaH saMjJeti saMjJAsaMjJisaMbandhaM pratipadyate iti / yathA mudgastathA mudgaparNI yathA mASastathA mASaparNI ityupamAne prayukte upamAnAt saMjJAsaMjJisaMbandhaM pratipadyamAnastAmoSadhIM bhaiSajyA''harati / evamanyopi upamAnasya loke viSayo bubhutsitavya iti // 6 // __ atha zabda: AptopadezaH zabdaH // 7 // AptaH khalu sAkSAtkRtadharmA yathAdRSTasyArthasya cikhyApayiSayA prayukta upadeSTA, sAkSAvAcakabhAvasaMbandhasya sAdhanam= avadhAraNam upamAnam= upamAnapramANaphalam, 'gosadRzo gavayaH' iti zravaNAnantaraM vanaM gataH puruSo gosadRzaM jIvaM dRSTvA 'ayaM gavayapadavAcyaH- gosadRzatvAt' ityevaM gava. yagavayazabdayovAcyavAcyakabhAvasaMbandhamavadhArayati- tadavadhAraNe coktaM prasiddhasAdharmyameva kAraNam . tadetadupamAnaM pramANamityucyate itisUtrArthaH / vyAcaSTe-prajJAteneti, prasiddhena= prajJAtena= dRSTena gavA sAmAnyAta sAdRzyAta prajJApanIyasya= gavayagavayazabdayorvAcyavAcakabhAvasaMbandhasya prajJApanama= avadhAraNama tadviSayakaM yat pramANaM tadupamAnam / prajJApanamityatra NijoM'vivakSita eva anyathA 'gosadRzo gavayaH / itivAkyavaktureva vyApAra upamAnaM syAt / udAharati- yatheti, yathA gaurevaM gavayaH= gosadRzo gavayaH= gosadRzo gavayapadavAcyo vijJeya ityevamanena vAkyena jJAyamAnaM yat gosAdRzyaM tena yadi gavayasya gavayapadavAcyatvaprajJApanaM vivakSitaM tadA NijoM vivakSita eva vijJeyaH / upamAnaphalaM jijJAsate-kimiti, kiM vopamAnavaiyarthyamAzaGkate-kimiti / svAbhiprAyamAha- yadeti, yadAvanaM gatoyaM puruSo gavA samAnadharmamgosadRzaM jIvaM pratipadyate= pazyati tadA tamartham= gavayaM pratyakSata eva pratipadyate= jAnAti tathA ca gavayajJAnaM pratyakSeNaiva saMbhavatIti vyarthamevopamAnaM pramANam- tatphalAnupalambhAdityarthaH / uttaramAha- samAkhyeti, na gavayavyaktijJAnamupamAnaphalamucyate yenopamAnasya vaiyayai syAt kiMtu samAkhyAsaMbandhapratipattiH= gavayagavayazabdayorvAcyavAcakabhAvasaMbandhAvadhAraNamevopamAnArthaH= upamAnaphalamasti taccopamAnAtiriktena pratyakSAdinA na sidhyatIti nopamAnavaiyarthyamityarthaH / ityAha= ityabhiprAyaH suutrkaarsyetyrthH| kiM vA yadetyArabhyottaravAkyaM vijJeyaM tathAcAtra gavayavyakteH pratyakSatvAdeva samAkhyApratipattirevopamAnaphalamityarthaH / vAcyavAcakabhAvAvadhAraNaM krameNopapAdayati- yatheti, AraNyakena 'yathA gaurevam= tAdRzo gavayaH' ityupamAne upamAnavAkye= upamAghaTitavAkye prayukte tacchravaNAnantaraM vanaM gato vane gavAsamAnadharmam = gosadRzam artham= pazum indriyArthasaMnikarSAd upalabhamAnaH= pazyan 'gosadRzo gavayaH' itivAkyaM ca smaran asya- gosadRzasya pazorgavayazabdaHsaMjJA-vAcaka ityevaM saMjJAsaMjJisaMbandham= vAcyavAcakabhAvasaMbandhaM pratipadyate= avadhArayati tathA copamAnapramANasya vAcyavAcakasaMbandhAvadhAraNe eva paryavasAnAt vAcyavAcakasaMbandhAvadhAraNamevopamAnaphalaM taccopamAnAtiriktapramANena na sidhyatIti upamAnasArthakyaM na tu gavayavyaktijJAnamupamAnaphalaM yenopamAnasya vaiyarthya syAdityarthaH / upamAnasyodAharaNAntaramAha- yatheti upamAne= sAdRzye prayukte= nirdiSTe sati upamAnAt= tAdRzasAdRzyAna mudgaparNImudgaparNIzabdayorvAcyavAcakabhAvasaMbandham ' yA mudgasadRzA sA mudgaparNI' ityevaM pratipadyamAnaH= jAnAnaH= jJAtvA tAmoSadhIm= mudgaparNI bhaiSajyAya= vaidyArtham Aharati= Anayati / upasaMharati- evamiti / bubhutsitavyaH= boddhavyaH udAhartavyo betyarthaH / ityupamAnam // 6 // __zabdapramANaM lakSayati- Apta iti, Aptasya= yathArthajJAnena sAkSAtkRtapadArthasya yastadviSayaka upadezaH sa zabdaH zabdapramANaM kiM vA pramANabhUtaM vAkyaM yathA 'zaGgasAnAviziSTo gopadArthaH' ityA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1AhrikekaraNamayasyA''ptistayA pravartate ityAptaH RSyAryamlecchAnAM samAnaM lakSaNaM tathA ca sarveSAM vyavahArAH pravartante iti / evamebhiH pramANairdevamanuSyatirazcAM vyavahArAH prakalpante nA'to'nyatheti // 7 // sa dvividhaH- dRSTA'dRSTArthatvAt // 8 // yasyeha dRzyate'rthaH sa dRSTArthaH yasyA'mutra pratIyate so'dRSTArtha evamRSilaukikavAkyAnAM vibhAga iti / kimarthaM punaridamucyate ?, sa na manyeta- dRSTArtha evAptopadezaH pramANam- arthasyAvadhAraNAt iti, adRSTArthopi pramANam- arthasyAnumAnAditi // 8 // // iti pramANabhASyam // dIti sUtrArthaH / vyAcaSTe-Apta iti, yathArthajJAnena sAkSAtkRtaH= pratyakSIkRtaH kiM vA vijJAtaH padArthadharmaH= padArthasvarUpaM yena sa sAkSAtkRtadharmA. yathAdRSTasyeti- padAthoM yena vAstavikakharUpeNa jJAtastenaiva rUpeNa paraM prati tasyArthasya cikhyApayiSayA= vaktumicchayA prayuktaH= prerito ya upadeSTA= yathArthapadAthopadeSTA sa AptaH / Aptazabdasya vyutpattimAha- sAkSAtkaraNamiti, padArthasya yathArtharUpeNa yaH sAkSAskAraH sa AptistayA''tyA padArthasAkSAtkAreNa= padArthasAkSAtkArapUrvakam upadeSTuM pravartate ityAptaH / idaM cAptalakSaNaM RSyAryamlecchAnAM sarveSAM samAnameva tathA ca kRSiSvAryeSu mleccheSu ca te eva AptA ye padArthayathArthasvarUpaM sAkSAtkRtyaivopadizanti na bhrAntyeti tathAca Aptopadezena hi sarveSAM janAnAM vyavahArAH pravartante na tu bhrAntavaJcakAyupadezena. bhrAntAyupadezena vyavahAre kRtepi phalopalabdhirna saMbhavatIti vizeSaH / upasaMharati- evamiti, ebhiH= pratyakSAnumAnopamAnazabdaiH pramANaiH sarveSAM vyavahArAH prakalpante= niSpadyante= saphalA bhavanti, ata:= pramANAdanyathA= pramANAbhAvena pramANAbhAsena ca vyavahArA na prklpnte| devamanuSyeSu pramANacatuSTayena pravRttiH spaSTaiva / pakSyAdiSu hi pratyakSaM tvindriyasattvAt spaSTameva. sajAtIyasamudAyAdau gatyAdikaM cAnumAnenaiva saMbhavati, sajAtIyazabdaM zrutvA caikatrIbhAvaH zabdapramANapurassara iti yathAyathaM vijJeyam // 7 // - pramANabhUtazabdasya dvaividhyamAha- sa iti, saH= zabdaH= Aptodazo dvividhaH- dRSTArtho'dRSTArthazca tatra dRSTArthoM yathA 'ghaTamAnaya ' ityAdistadarthasya ghaTAdedRzyamAnatvAt adRSTArthoM yathA " jyotiSTomena svargakAmo yajeta" ityAdistadarthasya svargAderadRzyamAnatvAditisUtrArthaH / vyAcaSTe- yasyeti, yasya vAkyasyeha= loke'rthaH= pratipAdyArtho dRzyate sa dRSTAthoM yathA vaidyopadezAdiH / yasya ca vAkyasya pratipAdyorthaH amutra= paraloke pratIyate= jJAtuM zakyate so'dRSTArtho yathA svargAdyupadezavAkyam AtmajJAnAdivAkyaM cetyarthaH / upasaMharati- evamiti, RSyAdivAkyAnAm evam= dRSTAdRSTArthatvena dvidhaiva vibhAgaH / vAkyasya dvaividhyakathanaprayojanaM jijJAsate- kimarthamiti, idam= dvaividhyam / uttaramAhasa neti, saH= upadeSTavyo janaH arthasya= dRSTArthasya pratyakSAdinA'vadhAraNAt= avadhAraNasaMbhavAt dRSTArtha evAptopadezaH pramANamasti nA'dRSTArthopadezopi- tatpratipAdyArthasyA'vadhAraNAsaMbhavAditi na manyeta= bhrAntyA na pratipadyeta, itihetodvaividhyamuktaM tathA ca yathA dRSTArthasya pratyakSAdinA'vadhAraNasaMbhavAt tatpratipAdakaM dRSTArtha vAkyaM pramANaM tathA'dRSTArthasyApi svargAderanumAnapramANenAvadhAraNasaMbhavAt tatpratipAdakamadRSTArthamapi vAkyaM pramANamevetyanvayaH / prAmANikAnAM dRSTArthapravRtteH sAphalyaM dRSTvA svargAdyadRSTArthaviSayakayAgAdipravRtterapi sAphalyamanumIyate- yAgapravRttiH saphalA prAmANikapravRttitvAdadhyayanAdipravRttivat iti / yAgAdipravRttisAphalyaM ca svargAdyadhInamityadRSTasya svargAderapyanumAnenAvadhAraNaM saMbhavatyeveti svAdisvarUpaspadhanAdibodhakamapi vAkyaM pramANamevetyalam // 8 // itiprmaannprsnnpdaa-|| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.9 prameyavibhAgaH] nyaaybhaassym| kiM punaranena pramANenArthajAtaM pramAtavyamiti ? taducyate AtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidoSapretyabhAva phaladuHkhApavargAstu prameyam // 9 // tatrAtmA sarvasya draSTA sarvasya bhoktA sarvajJaH= sarvAnubhavI, tasya bhogAyatanaM zarIram, bhogasAdhanAni indriyANi, bhoktavyA indriyArthAH, bhogo buddhiH / sarvArthopalabdhau nendriyANi prabhavantIti sarvaviSayama'ntaHkaraNaM manaH zarIrendriyArthabuddhisukhavedanAnAM nirvRttikAraNaM pravRttidoSAzca / nAsyedaM zarIramapUrvamanuttaraM ca. pUrvazarIrANAmAdirnAsti uttareSAmapavargo'nta iti pretyabhAvaH / sasAdhanasukhaduHkhopabhogaH phalam, duHkhamiti nedamanukUlavedanIyasya sukhasya pratIteH pratyAkhyAnam , ki tarhi ?, janmana evedaM sasukhasAdhanasya duHkhAnuSaGgAt duHkhenAviprayogAt vividhabAdhanAyogAd duHkhamiti samAdhibhAvanamupadizyate. samAhito bhAvayati bhAvayan nirvidyate nirviSNasya vairAgyaM viraktasyA'pavarga iti, janmamaraNaprabandhocchedaH sarvaduHkhaprahANam apavarga ___ uktapramANAnAM sAphalyArtha prameyajAtaM pramAtavyaM jijJAsate- kimiti / " mAnAdhInA meyasiddhirmAnasiddhizca lakSaNAt " ityuktadizA meyasiddhermAnAdhInatvAt prathamaM pramANajAtaM nirUpya prameyanirUpaNamArabhate- taditi, tat= pramANaiH prameyam / Atmeti- AtmAdyapavargAntaM dvAdazapadArthAnAM vRndamatra prameyam- etAvanmAtraprameyajJAnasyaivApavargaprayojakatvAd etadatiriktaprameyANAM sattvepi tadvijJAnasyApavargaprayojakatvAbhAvAnna tadatroktamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- tatreti, yaH paryAyeNa yathAsaMbhavaM ca sarvasya draSTA bhoktAnubhavI ca sa AtmA, indriyeSu manasi caitallakSaNaM nopapadyate- teSAM rUpAdisukhAdijJAneSu yathAyathaM karaNatvAt kriyANAM sakaraNakatvaniyamAt karaNAnAM ca sakartRkatvaniyamAt jJAnAdikriyANAM yaH kartA sa Atmeti siddha AtmA / zarIralakSaNamAha- tasyeti, tasya= Atmano yad bhogAyatanam = bhogasthAnaM sAkSAt tat zarIraM prasiddhameva / indriyalakSaNamAha- bhogeti, tasyAtmano yAni bhogasAdhanAni= bhogakriyAkaraNAni tAnIndriyANi cakSurAdIni paJca. karmendriyANAM bAhyakriyAkaraNatvam / arthalakSaNamAha- bhoktavyA iti, ye bhoktavyAste indriyArthAH zabdasparzarUparasagandhAH / buddhilakSaNamAhabhoga iti, tasyAtmano yo bhogaH= sukhAdijJAnaM sA buddhiH| manolakSaNamAha- sarveti, sarvArthopalabdhausarvArthaviSayakajJAnajanane indriyANAM sAmarthya nAstIti yat sarvaviSayam= sukhAdisarvaviSayagrAhakam antaHkaraNaM tadeva mana ityucyate / pravRttidoSayorlakSaNamAha- zarIreti, pravRttiH= dharmAdharmoM / zarIrAdInAM nirvRttikAraNam= saMpattikAraNaM yat tadeva pravRttizabdavAcyaM doSazabdavAcyaM ca, doSAzca rAgadvepAdayaH "sukhavedanAnAm " itpatra 'sukhaduHkhavedanAnAm' itipATho yuktH| pretyabhAvasvarUpamAha- nAsyeti, asya= Atmana idam= vartamAnaM zarIram apUrvam= pUrvazarIrApUrvakam pUrvazarIrarahitaM na kiM tu etaccharIrAt pUrvamapi zarIrAntaramAsIdeveti zarIraparamparA'nAdiH siddhA yad yaccharIraM tattat pUrvazarIrapUrvakam zarIratvAditi / idaM zarIraM prAyaH anuttaram= uttarazarIrarahitamapi na kiM tu ettaccharIrAdanantaramapi zarIrAntaraM bhaviSyati AmokSaprApterityarthaH, paryavasitamAha- pUrveti, AdirnAsti- zarIraparamparAyA anAditvAt uttareSAM ca zarIrANAmapavargontaH= apavargeNAntastathA ca bhagavadgItam- "mAmupetya tu kaunteya punarjanma na vidyate" iti, yeyaM janmamaraNaparamparA saiva pretyabhAva ityucyate / phalasvarUpamAha- sasAdhaneti, sasAdhanayoH sukhaduHkhayorupabhoga eva phalapadArthaH, sukhaduHkhopabhogazca tatsAdhanAbhyAmeva bhavatItyuktamsasAdhaneti / kiM vA sukhaduHkhatatsAdhanAnAmeva buddhiviSayatvAttadbhogasya phalatvamuktam / duHkhasvarUpaM ca pratikUlavedanIyatvaM vijJeyam / nanu saMsAre duHkhavat sukhamapyastyeveti tatkathaM sUtre noktaM kiM duHkhamAtraka Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1aahikeiti| astyanyadapi- dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAH prameyaM tad bhedena cA'parisaMkhyeyam / asya tu tattvajJAnAdapavargo mithyAjJAnAt saMsAra ityata etadupadiSTaM vizeSeNeti // 9 // tatrAtmA tAvat pratyakSato na gRhyate sa kimAptopadezamAtrAdeva pratipadyate iti ?, netyucyateanumAnAcca pratipattavya iti / katham ? icchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAnyAtmano liGgamiti // 10 // yajjAtIyasyArthasya saMnikarSAt sukhamA''tmA upalabdhavAn tajjAtIyamevArtha pazyan upAdAtumicchati seyamupAdAtumicchA ekasyAnekArthadarzino darzanapatisaMdhAnAd bhavantI liGgamAtmanaH-niyataviSaye hi buddhibhedamAtre na saMbhavati dehAntaravaditi / evamekasyA'nekArthadarzino thanena sukhasyA'sattvaM sUcyate ? ityAzaGkayAha- duHkhamiti, duHkhamAtraM yaduktaM sUtrakRtA tenA'nukUlavedanIyasya sukhasya yA pratItistasyAH pratyAkhyAnaM na kriyate / kiM tarhi duHkhamAtravacanasya tAtparyamiti jijJAsate- kimiti / uttaramAha- janmana iti, janmArabhyaivedam= duHkhaM bAhulyenopalabhyate iti hetorduHkhamAtramuktamityarthastaduktam- "duHkhameva sarva vivekinaH" iti / svAbhiprAyamAha- sasukheti, sukhasAdhanaviziSTasyApi jIvasya duHkhAnuSaGgAt= duHkhenA'viprayogAt= duHkhasyAvazyambhAvAt= vividhapIDAyogAdidaM sarva duHkham= duHkhasvarUpaM vijJeyamitisamAdhibhAvanaM saMsAranivRttyarthamupadizyate yataH samAhitaH= samAdhiviziSTaH= AtmaniSThaH san bhAvayati= saMsAraM duHkharUpaM nizcinoti. bhAvayan= sarva duHkhamayamitinizcayaviziSTaH san nirvidyate= saMsArAt parAGmukho bhavati. nirviNNasya ca vairAgyaM jAyate viraktasya tAdRzavairAgyeNa cApavargaH saMbhavatItyapavargasAdhanAnuSThAne pravRttisidhyarthameva duHkhamAtramuktamityarthaH / apavargasvarUpamAha- janmeti / dravyAdikamanyadapi prameyamasti tacca bhedena= avAntarabhedaizcA'parisaMkhyeyamasti athApi dravyAdiprameyANAM jJAnenApavargoM na saMbhavatIti nAtra taduktam- apavargasAdhakajJAnaviSayANAmeva prameyANAmatra vaktavyatvAdityAha- astyanyadapIti / uktAtmAdiprameyANAmupadezasya prayojanamAha- asyeti, asya= uktAtmAdiprameyajAtasya tattvajJAnAt= yathArthajJAnAdapavargaH saMbhavati mithyAjJAnAt ayathArthajJAnAcca saMsAro'nuvartate ityataH= itihetoretat= uktAtmAdiprameyajAtaM vizeSaNopadiSTamityanvayaH // 9 // nanu tvadabhimata AtmA pratyakSeNa grahItuM na zakyate- indriyasaMnikarSAyogyatvAditi saH= AtmA kimAptopadezamAtragamya ityAzaGkate-tatreti / tatra= uktaprameyeSu madhye / uttaramAha-neti, nAptopadezamAtragamyaH kiM tvanumAnagamyopyastItyarthaH / Atmano'numAnagamyatvaprakAraM jijJAsate- kathamiti / anumeyasyAtmanonumitiliGgAnyAha- iccheti, sUtroktA icchAdayaH SaT padArthA liGgam= AtmAnumApakaliGgabhUtA ityanvayaH, yathA icchAdayaH zarIrAdiSu nopapadyante mRteSvanupalambhAt. na vA manasyupapadyanteguNabhUtAnAmicchAdInAmutpattau manasaH karaNatvAditi pArizeSyeNa yatrecchAdayaH samavAyenotpadyante sa Atmeti, AtmA zarIrAdyatiriktaH icchAdimattvAd yannaivaM tannaivamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yaditi, yajAtIyasya= yAdRzamadhurAdipadArthasyendriyasaMnikarSAdAtmA sukhamupalabdhavAn tajjAtIyameva madhurAdipadArtha pazyan tam upAdAtum= grahItumicchati seyamupAdAnecchA anekArthadarzinaH= pUrvAparamadhurAdipadArthadarzina ekasya darzanapratisaMdhAnAt= tatpadArthajanyapUrvasukhajJAnasya smaraNAt saMbhavantI AtmanaH= AtmAnumAne liGgaM bhavati yad yena hi dRzyate tenaiva tat kAlAntare smartu zakyate nAnyena tathA cAtmano nityatve pUrvajanmani stanyapAnenAtmanA sukhamupalabdhamiti janmAntare tatsmaraNAt stanyapAnAdAvicchA saMbhavati nA'nityAtmapakSe- etaccharIrAdinA pUrvajanmani stanyapAnajanyasukhAnupalambhenaitajanmani tatsmaraNAsaMbhavAt. bhavati ca stanyapAnAdAviccheti tadupapattyartha nitya AtmA'nekazarIragrAhI svIkArya itIcchA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnumAnam ] nyaaybhaassym| darzanapratisaMdhAnAd duHkhahetau dveSaH / yajjAtIyo'syArthaH sukhahetuH prasiddhastajjAtIyamarthaM pazyan AdAtuM prayatate soyaM prayatna ekamanekArthadarzinaM darzanapratisaMdhAtAramantareNa na syAt-niyatavipaye buddhimAtre na saMbhavati dehAntaravaditi, etena duHkhahetau prayatno vyAkhyAtaH / sukhaduHkhasmRtyA cAyaM tatsAdhanamAdadAnaH sukhamupalabhate duHkhamupalabhate sukhaduHkhe vedayate pUrvokta eva hetuH / bubhutsamAnaH khalvayaM vimRzati-kiM sviditi. vimRzaMzca jAnIte- idamiti. tadidaM jJAnaM bubhutsAvimarzAbhyAmabhinnakartRkaM gRhyamANamAtmaliGgaM pUrvokta eva heturiti / tatra dehAntaravaditi vibhalakSaNalinena zarIrAdyatirikta AtmA siddha ityarthaH / vipakSe bAdhakamAha-niyateti, bauddhamate ahamAlayajJAnalakSaNo buddhibhedaH= buddhivizeSa evAtmeti buddhibhedamAtre= buddhivizeSamAtramAtmetipakSe uttecchA na saMbhavati yato buddhirhi niyataviSayA bhavati yathA yA buddhirghaTaviSayA bhavati sA paTaviSayA na bhavati tathA ca buddheranekArthagrAhakatvAbhAvAt kSaNikatvAcca anyabuddhivyaktidRSTasyA'nyabuddhivyaktyA smartumazakyatvAcca pUrvadRSTasmaraNaM vinecchAyA asaMbhavAdanityAtmamate icchA nopapadyate, dehAntaravaditi- yathA dehAntareNa caitreNa dRSTaM maitreNa smartuM na zakyate. tatkasya hetoH ? draSTubhedAdityeva vaktavyaM tathA cA'nityAyA buddherAtmatvapakSepyanyayA buddhayA dRSTasyAnyayA buddhayA smaraNaM nopapadyate smaraNaM vinA cecchApi nopapadyate, nityAtmapakSe vicchopapattiH pradarzitaivetyarthaH / evamagrepi vyAkhyeyam / Atmano dveSalakSaNaliGgamAha- evamiti, evam = pUrvavadeva ekasyA'nekArthadarzino nityasyAtmano yajjAtIyena zavAdinendriyasaMnikarSAd duHkhaM prAptaM tajjAtIyaM pazyato darzanapratisaMdhAnAt= tatpadArthajanyapUrvaduHkhAnubhavasya smaraNAt tAdRzaduHkhahetau dveSo jAyate sa ca dveSo'nityAtmapakSe na saMgacchate- anyena dRSTasyAnena smaraNAsaMbhavAd nityAtmapakSe ca saMgacchate nityasya tasyAtmanastadarzanasmaraNayoH kartRtvasaMbhavAditi dveSopi nityAtmalimamiti siddham / nityAtmasAdhakaM prayatnalakSaNaliGgamAha- yajjAtIya iti, asya= Atmano yajjAtIyo'rthaH= dhanAdipadArthaH sukhahetuH prasiddhastajjAtIyaM dhanAdipadArtha pazyan ayamAtmA tamAdAtuM prayatate sa cAyaM prayatnaH pUrvavadeva ekamanekArthadarzinaM nityAtmAnaM darzanapratisaMdhAtAram= tajjAtIyapadArthajanyapUrvasukhAnubhavasya smartAraM vinA nopapadyate tenAyaM prayatnopi pUrvavad nityasyAtmano liGgamiti siddham / vipakSe bAdhakamAha- niyateti, yadi niyataviSayA cAnityA buddhirevAtmA syAt tadA'nyabuddhivyattyA dRSTasyAnyabuddhivyaktyA smartumazakyatvAt sukhajanakapadArthaprAptiviSayakaH prayatno na saMgacchatesmaraNaM vinA prayatnasyA'saMbhavAt, dehAntaravaditi- yathA dehAntaradRSTaM dehAntareNa smartu na zakyate tathaivAnityAtmapakSepi pUrvadRSTasmaraNAnupapattirvijJeyetyarthaH / uktamanyatrAtidizati- eteneti, sukhajanakapadArthAdAnaviSayakaprayatnavad duHkhajanakapadArthahAnaviSayakopi prayatno nityAtmano liGgaM vijJeyaM pUrvavadevAnityAtmapakSe tadasaMbhavAdityarthaH / sukhaduHkhayonityAtmaliGgatvamAha- sukhaduHkhasmRtyeti, pUrva yena padArthena sukhamanubhUtaM tajjAtIyapadAthai pazyan tajjAtIyapadArthena pUrvajAtaM sukhaM smaran tatsAdhanam tAdRzasukhasAdhanamAdadAnaH= gRhItvA sukhamupalabhate duHkhasAdhanamAdadAnazca duHkhamupalabhate arthAt sukhaduHkhe vedayate= anubhavati atra pUrvokta eva darzanapratisaMdhAnAditiheturvijJeyaH arthAt sukhAdijanakapadArthasya grahaNaM parityAgo vA tAdRzapadArthajanyapUrvasukhaduHkhAnubhavasya smaraNaM vinA nopapadyate tAdRzasmaraNaM ca nityAtmapakSe ghaTate nA'nityAtmapakSepi- anyadRSTasyAnyena smartumazakyatvAditi evaM praNADyA sukhaduHkheapi nityAtmano liGge bhavata ityarthaH / jJAnasya nityAtmaliGgatvamAha-bubhutsamAna iti, bubhutsamAnaH= jijJAsamAnoyamAtmA vimRzati= vicArayati- kimidamiti, vimRzan= vicArayan tarkeNa jAnIte= nizcinoti- idamiti / upasaMharati- tadidamiti, idaM nizcayAtmakaM jJAnaM bubhutsAvimarzAbhyAmabhinnakartRkam= ekakartRkaM gRhyamANaM nityAtmano liGgaM bhavati. arthAt yasyaiva bubhutsA jAyate tasyaiva vimazastasyaiva ca jJAnaM tatra bauddhamate buddheranekakSaNasthAyitvAbhAvAdekAyA buddherbubhutsAditrayaM na saMbhavatIti Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1Ahnikejyate- yathA'nAtmavAdino dehAntareSu niyataviSayA buddhibhedA na pratisaMdhIyante tathaikadehaviSayA api na pratisaMdhIyeran- avizeSAt / soyamekasattvasya samAcAra:- svayaM dRSTasya smaraNaM nAnyadRSTasya nAdRSTasyeti, evaM khalu nAnAsattvAnAM samAcAra:- anyadRSTamanyo na smaratIti, tadetadubhayamazakyama'nAtmavAdinA vyavasthApayitumiti / evamupamannam- astyAtmeti // 10 // tasya bhogAdhiSThAnam ceSTendriyArthAzrayaH zarIram // 11 // kathaM ceSTAzrayaH 1, IpsitaM jihAsitaM vA'rthamadhikRtyepsAjihAsAprayuktasya tadupAyAnuSThAnalakSaNA samIhA ceSTA sA yatra pravartate taccharIram / kathamindriyAzrayaH ?, yasyAnugraheNAnugRhItAni upaghAte copahatAni svaviSayeSu sAdhva'sAdhuSu vartante sa eSAmAzrayaH taccharIram / kathamarthAzrayaH ?, yasminnA''yatane indriyArthasaMnikarSAdutpannayoH sukhaduHkhayoH pratisaMvedanaM pravartate sa eSAmAzrayastaccharIram // 11 // nitya AtmA svIkArya iti jJAnamapi nityasyAtmano liGgaM siddham / pUrvokta eva darzanapratisaMdhAnAditi hetuH arthAt dRzyamAnasajAtIyajanyapUrvasukhAdyanubhavasya smaraNAdeva bubhutsA jAyate tAdRzasmaraNaM ca nityAtmAnaM vinA nopapadyate itipraNADyA bubhutsAnantaraM jAyamAnaM jJAnaM nityAtmaliGgaM saMbhavati nAnyathetyanusaMdheyam / tatreti- tatra= evamupapAdite sati dehAntaravaditi dRSTAntabhAgo vibhajyate= pRthag vyAkhyAyate- yathetyAdinA, anAtmavAdinaH- anityAtmavAdino bauddhasya mate= anityAtmapakSe yathA dehAntareSu= dehAntaragatA niyataviSayA buddhibhedAH buddhivyaktayo dehAntaragatabuddhivyaktibhirna pratisaMdhIyante= na smaryante caitrajJAnasya maitrasya smaraNAdarzanAt tatkasya hetoH darzanasmaraNakoMbhedAdityeva vaktavyaM tathaikadehaviSayAH= ekadehagatA api buddhibhedA ekadehagatairapi buddhibhedaiH na pratisaMdhIyeran= na smata yogyA:- buddhivyaktInAM kSaNikatvena parasparaM bhedAt , avizeSAt= bauddhamate yathA dehAntaragatebhyo buddhibhedebhyo dehAntaragatabuddhibhedAnAM bhedastathA buddhibhedAnAM kSaNikatvenaikadehagatAnAmapi buddhibhedAnAM bheda evetyarthaH / vastutastu " pratisaMdhIyante " iti karmaNi pratyayo na yuktaH kiM tu 'pratisaMdadhati' itikartRpratyayena prayoktavyaM tathA ca yathA dehabhede sati buddhibhedAnAM smaraNakartRtvaM nopapadyate tathA dehabhedAbhAvepi buddhibhedAnAM smaraNakartRtvaM nopapadyate kSaNikatvena parasparaM bhedAt anyadRSTasya cAnyena smaraNAsaMbhavAd anyathA caitradRSTasya maitreNApi smaraNaM syAd na caivamastItyAzayaH / caitrAdeH pUrvadRSTasya smaraNaM prasiddhameva tenoktarItyA''tmanaH sthiratvaM siddham / upasaMharati- soyamiti, soyamekasattvasya ekasya jIvasya samAcAraH= vRttAnta upapAdito yathA- svayaM dRSTasyaiva smaraNaM bhavati nA'dRSTasya nApyanyadRSTasyeti / uktaM sarvajIveSvatidizati- evamiti, adRSTamanyadRSTaM ca na kopi smartuM zaknotItyarthaH / anityAtmavAde doSamAha- tadetaditi, etadubhayam= adRSTasya smaraNAbhAvo'nyadRSTasya ca smaraNAbhAvo'nAsmavAdinA= anityAtmavAdinA vyavasthApayitum upapAdayitumazakya eva- yato bauddhamate kSaNikAnAM buddhInAmevAtmatvaM tena ca smartRtvaM vaktavyaM tathA cAnyabuddhivyaktidRSTamevAnyabuddhivyaktyA smartavyaM svAhaSTameva ca smartavyamiti svAdRSTasyAnyadRSTasya ca smaraNAbhAvo nopapadyate, nityAtmapakSe tu Atmano nityatvena sthAyitvAt smartavyasya pUrva darzanaM dRSTasya cAnantaraM smaraNamupapadyate iti svAdRSTAnyadRSTayoH smaraNAbhAva upapAdayituM zakyate / paryavasitamAha- evamiti, evam= uktarItyA icchAdilimaunitya AtmA dehAdivyatiriktostItyupapannam siddham // 10 // . .. AtmanirUpaNAnantaraM zarIralakSaNamavatArayati- tasyeti, tasya= uktasyAtmano bhogAdhiSThAnam= bhogasthAnaM zarIram- zarIre eva bhogasaMbhavAdityevaM sUtreNAnvayaH / ceSTeti- ceSTAyAH= pravRtterindriyANAmarthAnAma-sukhaduHkhAdibhogAnAM ca ya AzrayastaccharIram , arthapadena gandhAdigrahaNe tu bhogyAnAM Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyanirUpaNam] nyAyabhASyam / bhogasAdhanAni punaH ghANarasanacakSustvakzrotrANIndriyANi bhUtebhyaH // 12 // jighratyaneneti ghrANam. gandhaM gRhNAtIti / rasayatyaneneti rasanam. rasaM gRhNAtIti / caSTe'naneti cakSuH. rUpaM pazyatIti / tvasthAnamindriyaM tvak tadupacAraH sthAnAditi / zRNotyaneneti zrotram. zabdaM gRhNAtIti / evaM samAkhyAnirvacanasAmarthyAd bodhyam- svaviSayagrahaNalakSaNAnIndriyANIti / bhUtebhya iti- nAnAprakRtInAmeSAM satAM viSayaniyamo naikaprakRtInAm. sati ca viSayaniyame svaviSayagrahaNalakSaNatvaM bhavatIti // 12 // gandhAdInAM bhogAdhiSThAnatvasaMbandhena zarIravRttitvaM vijJeyamiti sUtrAnvayaH / zarIrasya ceSTAzrayatvaM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- Ipsitamiti, padArthamadhikRtya= upalabhya= jJAtvA uddizya vA tAdRzapadArthasyepsAjihAsAbhyAM prayuktasya preritasyAtmanaH tadupAyAnuSThAnalakSaNA= padArthaprAptiparityAgopAyAnuSThAnasvarUpA samIhAzabdavAcyA ceSTA pravRttiH sA ceSTAtmano yatra vartate= pravartate taccharIramiti ceSTAzrayaH zarIramiti siddham- zarIre eva sthitasyAtmano ceSTAsaMbhavAt / indriyAzrayatvaM jijJAsate- kathamiti, indriyANAmAzrayaH sthUlaM zarIraM neti siddhAntena jijJAsA / uttaramAha- yasyeti, yasya= zarIrasya, svaviSayeSu= rUpAdipu. jJeyAnAM sAdhutvaM yathA bhagavatpratimArUpasya. ajJeyAnAmasAdhutvaM yathA hyagamyAstanAdirUpasya, vartante- pravartante indriyANi, eSAmindriyANAm , zarIropakArAdinaivendriyANAmupakArAdikaM saMbhavatIti svopakArAdinopakArakatvAdinaiva zarIrasyendriyAzrayatvamityAzayaH, tathA ca vArtikam- " zarIrAnuvidhAnamindriyAzrayatvaM brUmo na punarAdhArAdheyabhAvenendriyANi zarIre vartante iti" iti / zarIrasyArthAzrayatvaM jijJAsate kathamartheti, bhogyA gandhAdayaH puSpAdiniSThAstajanyAH sukhAdayazcAtmaniSThA bhavanti na zarIrasthA ityAzaGkayA jijnyaasaa| uttaramAha- yasminniti, yasmin Ayatane= zarIralakSaNasthAne sthitasyAtmana indriyArthasaMnikarSAdutpannayorarthapadavAcyayoH 'sukhaduHkhayoH pratisaMvedanam= pratyekajJAnena smaraNena vA bhogena vA'yamAtmA pravartate itihetoreva tasya zarIrasyArthAzrayatvaM kiM vA zarIre sthitvaiva sukhodyarthabhogasaMbhavAt zarIrasyArthAzrayatvamucyate na tvAdhAratvenetyarthaH, atra vArtikam- " na hi gandhAdayo'rthAH zarIravRttayaH yattu teSAM kArya sukhaduHkhopalabdhinimittatvaM tannA'sati zarIre bhavatIti zarIrAzrayA ucyante " iti / tadatrArthazabdena viSayo vA tajjanyabhogo vA grAhyaH, yaH saH uktapravRttyAzrayaH, eSAm= arthAnAm // 11 // indriyalakSaNamavatArayati- bhogeti, bhogasAdhanAni=sukhAdibhogakaraNAni yAni taaniindriyaanniityrthH| ghANeti-prANAdIni paJca indriyANi= jJAnendriyANi tAni ca yathAsaMkhyaM bhUtebhyaH pRthivyAdimahAbhUtAnAM kAryANIti sUtrAnvayaH / brANazabdavyutpattimAha-jighratIti, atra jighratyAdikriyANAM kartA tvAtmA vijJeyaH / vANagrAhyamAha-gandhamiti / rasanazabdavyutpattimAha-rasayatIti / rasanendriyagrAhyamAharasamiti / cakSuHzabdavyutpattimAha- caSTe iti, caSTe= pazyati / cakSuhyamAha- rUpamiti, rUpaviziSTaM dravyamapi cakSuhyameva / tvakzabdavyutpattimAha- tvagiti, tvaksthAnam= tvaci sthitam , sthAnAt= sthityA. tvaci sthityA tvakzabdasya tvagindriye upacAraH= lakSaNA yathA draviDe sthito draviDa ityucyate tathA tvaci sthityA tvagityucyate indriyavizeSaH. grAhyaM cAsya sparzaH sparzaviziSTaM dravyaM ca / zrotrazabdavyutpattimAha- zRNotIti / zrotragrAhyamAha- zabdamiti / upasaMharati- evamiti, evam= uktarItyA ghrANAdisamAkhyAyAH 'jighratyaneneti ghrANam ' ityAdinirvacanasAmarthyAt= vyutpattisAmarthyAdeva svaviSayagrahaNalakSaNAni= svaviSayagrahaNameva lakSaNaM svarUpaM yeSAM tAni kiM vA svaviSayagrAhakANi indriyANIti bodhyam- jivratyanenetivyutpattiH dhAtuzcAtra 'ghrA gandhopAdAne ' iti tathAca vyutpattisAmarthyAdeva karaNa. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. AhikekAni punarindriyakAraNAni ? ___ pRthivyApastejo vAyurAkAzamiti bhUtAni // 13 // saMjJAzabdaiH pRthagupadezo bhUtAnAM vibhaktAnAM suvacaM kArya bhaviSyIti // 13 // ime tu khalu gandharasarUpasparzazabdAH pRthivyAdiguNAstadarthAH // 14 // pRthivyAdInAM yathAviniyogaM guNA indriyANAM yathAkramamAH= viSayA iti // 14 // acetanasya karaNasya buddhAnaM vRttiH cetanasyA'ka rupalabdhiriti yuktiviruddhamartha pratyAcakSANaka ivedamAha buddhirupalabdhinimitya'narthAntaram // 15 // nA'cetanasya karaNasya buddhAnaM bhavitumarhati. taddhi cetanaM syAt, ekazcArya cetano vidhayA gandhaprAhakavaM prANalakSaNaM siddham ekmanyatrApi bodhyamityarthaH / bhUtebhya iti bahuvacanasArthakyamAha- bhUtebhya iti, eSAm- indriyANAM nAmAprakRtInAm= bhinnabhinnabhUtotpannAnAM satAmeva- minnabhiabhUtebhya utpannAnAmeva viSayaniyamaH- prANaM gandhameva gRhAtItyAdiniyama upapadyate- pRthivyutpannasya ghrANasya pRthivIguNabhUtagandhamAtrAhakatvasaMbhavAt. tejasa utpannasya cakSuSastejoguNabhUtarUpamAtraprAhakatvasaMbhavAt. naikaprakRtInAm= maikabhUtotpannAnAM viSayaniyama upapadyate. yadi paJcApIndriyANi ekabhUto. tpannAni syustadA svA'prakRttibhUtasthaguNagrAhakatve prApta sarveSAmindriyANAM gandhAdisarvaguNagrAhakatvamApadyeta na caivamasti- viSayaniyamadarzanAditIndriyANi naikaprakRtIni kiM tu svasvabhinnaprakRtInIti siddhamitihetoH "bhUtebhyaH" ityuktam tadanena sAMkhyAdimataM pratyAkhyAtaM veditavyam / upasaMharatisatIti, svaviSayaprahaNalakSaNatvam= svaviSayagrahaNalakSaNAnIndriyANi iti yaduktaM svakSiyagrAhakatvaM lakSaNaM tat siddhamityarthaH // 12 // indriyANAM kAraNAni jijJAsate- kAnAti / pUrvasUtroktaghrANAdInAM yathAsaMkhyakrameNa kAraNAnyAha-pRthivIti, pRthivyAdIni paJca bhUtAni prANAdInAM kroNa kAraNAnItyanvayastatra pRthivI ghrANasya Apo rasanAyAstejazcakSuSo vAyustvaca AkAzaM zrotrasya kAraNamiti sUtrArthaH / vyAcaSTesaMjJeti, pUrvasUtre " bhUtebhyaH" isyamenendriyANAM sAmAnyato bhUtakAryatvamuktvA punaratra yoyaM bhUtAnAM pRthivyAdisaMjJAzabdaiH pRthagupadezaH so'nena sUtreNa vibhaktAnAM bhUtAnAmindriyalakSaNaM kArya suvacam= samyaguktaM bhaviSyatItyetadartha eva yathA-pRthivyAH kArya ghrANamityAdi, "bhUtebhyaH" itisAmAnyavacanena kasya bhUtasya kimindriya kAryamiti vizeSajJAnaM na saMbhavatItyarthaH // 13 // ____ agrimasUtramavatArayati- ime iti, ime gandhAdayaH pRthivyAdiguNAstadarthAH= yathAsaMkhyaM ghrANAdInAmarthAH= viSayAH- prANAdIndriyagrAhyatvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- pRthivyAdInAmiti, pRthivyAdInAM yathAviniyogam= yathAsaMbhavam= yathAsaMkhyaM gandhAdayo guNAste evendriyANAM yathAkramam= yathAsaMkhyam arthAH= viSayA yathA brANasya gandho rasanAyA rasa iti / dravyeSu pRthivyaptejasAM cakSurmAhyatvaM svaggrAhyatvaM ca vAyozca tvaggrAhyatvamiti vijJeyam / pRthivyAdiguNA ityatra pRthivyAdayazca guNAzceti dvandvasamAsapakSe pRthivyAdInAmapi prANAdigrAhyatvaM prasajyeti dosso'nusNdheyH| vizeSastu vartike draSTavyaH / atra " ime tu khalu " itibhASyaM sUtrAnantarameva yuktam // 14 // animasUtramabasArayati- acetanasyeti, buddhenizcayakriyAyAM karaNatvam , acetamAyA buddharvRttiH= vyApAro jJAnamiti sAMkhyairuktam-" adhyavasAyo buddhidharmo jJAnaM virAga aizvaryam " ityAdinA, kartR Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manonirUpaNam] nyaaybhaassym| ____35 dehendriyasaMghAtavyatirikta iti / prameyalakSaNAryasya vAkyasyA'nyAyapakAzanamupapattisAmarthyAditi // 15 // smRtyanumAnAgamasaMzayapratibhAsvapmajJAnohAH sukhAdipratyakSamicchAdayazca manaso liGgAniteSu satsu iyamapi yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam // 16 // tvarahitasya cetanasyAtmana upalabdhirevetyapi sAMkhyaruttam-" tasmAJca viparyayAt siddhaM sAkSitvamasya puruSasya. kaivalyaM mAdhyasthyaM draSTutvamakartRbhAvazca" ityAdi tadetad yuktiviruddham- buddhijJAnopalabdhizabdAnAmekArthabodhakatvAt tathA cAtmana upalabdhisaMbhave buddhijJAne api prApte eva- buddhijJAnopalabdhInAM sAmAnAdhikaraNyadarzanAt kiM vaikArthaparatvAt. acetanAyA buddhezca jJAnAtmako vyApAro na saMbhavatIti yuktiviruddhaM sAMkhyamataM pratyAcakSANakaH= nirAkurvan iva idam= agrimasUtramAha- buddhiritItyanvayaH / buddhiriti- anarthAntaram= abhinnArthaka buddhayAdipadatrayamiti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- neti, acetanApekSayA cetanasya jJAnenaiva vizeSa ityarthaH / taddhIti- yadi buddhirjJAnaviziSTA syAttadA buddhireva cetanam= AtmA syAt na caivaM saMbhavati buddharAtmatvapakSe dazamasUtre doSANAmuktatvAt / kiM cAnekAH khalu buddhayaHasthAyisvAt. ekazcAyaM cetana AtmA dehendriyasamudAyavyatirikta iti buddharAtmavyatiriktatvAdeva jJAnaviziSTatvaM nopapadyate ityarthaH / buddhizabdasyAntaHkaraNaparatvenApi buddharAtmabhinnatvaM karaNatvaM ca prAptam / prameyeti- prameyasya kramaprAptAyA buddherlakSaNArtha nirmitasya vAkyasya= sUtrasyA'nyArthaprakAzanam sAMkhyamatakhaNDanaparatvaprakAzanam upapattisAmarthyAt yuktisAmarthyAt svabuddhisAmarthyAdeva vijJeyamityarthaH pratibhAti / atra " prameyagaNapaThitAyA api buddheviSayatvaprAptAvapi viSayitvamupapattyA siddhamityarthaH" itizrIgurucaraNA:, " upapantisAmarthyAt= paryAyazabdAbhidhAnAd buddhivRtternirAkaraNam " iti ca vArtikam // 15 / / manassAdhakasUtramavatArayati-smRtIti, smRtirhi Atmana AntarajJAnalakSaNA kriyA sA cendriyalakSaNaM karaNaM vinA na saMvati tasmAt smRteryadAntaramindriyaM karaNaM tadeva manaH / anumAnasthale vyAptismRtiH / * sAdhyasmRtizca saMmatA sA ca mano vinA nopapadyate ityanumAnamapi manoliGgam / AgamaH zabdapramANaM zabdena padArthe pramIyamANe zaktigrahasmRtyapekSA bhavati sA ca mano vinA nopapadyate ityAgamopi manoliGgam / 'sthANurvA puruSo vA ' ityAdisaMzayasthale sthANupuruSayoH samAnadharmANAM smRtirbhavati tadanantaraM saMzayaH smRtizca mano vinA nopapadyate iti saMzayopi manoliGgam / pratibhA 'zvo me bhrAtA''gantA ' ityA. dirUpaM prAtibhaM jJAnaM tacca svaviSayasya bhrAtrAdeH smRti vinA nopapadyate smRtizca mano vinA nopapadyate iti pratibhApi manoliGgam / svapnajJAnamapi dRzyamAnenendriyasaMnikarSAdyabhAvAt smRtirUpameveti mano vinA nopapadyate iti svaprajJAnamapi manoliGgam / UhaH= 'yadyatra vahnirna syAttadA dhUmopi na syAt' ityAdirUpastarkaH sa ca vahismRtisApekSaH smRtizca mano vinA nopapadyate iti Uhopi manoliGgam / eSUdAharaNeSu smRtereva sAkSAd manassAdhakatvaM vijJeyaM prapaJcastu vyutpattyarthaH / sukhAdipratyakSaM hyAtmano manaHkaraNakameva svakIyasukhAdau pramANAntaraprasArAsaMbhavAditi yadeva sukhapratyakSakaraNaM tadeva manaH / AdipadAt duHkhAdikaM grAhyam / icchAdayopyAtmavyApArAH sakaraNakA eva tatra bAhyasya karaNatvAsaMbhavAd yadevecchAdivyApArakaraNaM tadeva manaH / manaHzabdavAcyamAntaramindriyamasti tena vinA smRtyAdInAmanupapatteH, kiM vA smRtyAdayaH sakaraNakA vyApAratvAd bAhyavyApAravadU yadeva smRtyAdikaraNaM tadeva mana iti smRtyAdIni manoliGgAni / teSu= smRtyAdilakSaNaliGgeSu satsvapi iyam= sUtroktA yugapajjJAnAnutpattirapi manaso liGgam= sAdhikA bhavatItyanvayaH / yugapaditi- svasvaviSaya rUparasAdibhirindriyANAM saMyoge satyapi taizcendriyairAtmano vibhutvAt saMyoge satyapi rUparasAdhanekaviSayakANya'nekAni jJAnAni yugapad notpadyante tena jJAyate'sti kiMcit Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1AhnikeanindriyanimittAH smRtyAdayaH karaNAntaranimittA bhavitumarhantIti / yugapaJca khalu ghANAdInAM gandhAdInAM ca saMnikarSeSu satsu yugapad bhAnAni notpadyante tenAnumIyate- asti tattadindriyasaMyogi sahakAri nimittAntaramavyApi yasyA'saMnidhe!tpadyate jJAnaM saMnidhezvotpadyate iti / manaHsaMyogAnapekSasya hIndriyArthasaMnikarSasya jJAnahetutve yugapadutpadyeran jJAnAnIti // 16 // kramaprAptA tu pravRttirvArabuddhizarIrArambha iti // 17 // manoja buddhirityabhipretam- budhyate'neneti buddhiH / soyamArambhaH zarIreNa vAcA manasA ca puNyaH pApazca dazavidhaH tadetatkRtabhASyaM dvitIyasUtre iti // 17 // pravartanAlakSaNA doSAH // 18 // pravartanA= pravRttihetuttvam. jJAtAraM hi rAgAdayaH pravartayanti puNye pApe vA, yatra mithyAkAraNAntaramapi yenAtmendriyaviSayANAM saMyoge satyapi yugapad jJAnAni notpadyante. yadeva kAraNAntaraM tadeva manaH, manazvANu tasmAnmanaso yugapadanekairindriyaiH saha saMyogo nopapadyate iti yugapadanekAni jJAnAnyapi notpadyante kiM tu yenendriyeNa manassaMyogo bhavati tenaikamevaikadA jJAnaM jAyate, vatra yadi mano'Nu na syAttadA yugapajjJAnAnutpattirnopapadyateti aNveva mana iti suutraarthH| . ____ vyAcaSTe- anindriyeti, uktAH smRtyAdayaH anindriyanimittAH= bAhyendriyakaraNakA na bhavantismaryamANena bAhyendriyasaMyogAsaMbhavAt kiM tu karaNAntaranimittAH= bAhyendriyAtiriktakaraNajanyA bhavanti- AtmakriyArUpatvAt yadevAntaraM smRtyAdInAM karaNaM tadeva mana ityarthaH / yugapat= ekasmin kAle gandhAdInAm= gandhAdibhiH saha, satsu= satsvapi, gandhAdisaMyuktendriyaizvAtmasaMnikaSepi sati yugapad bhAnAni gandhAdijJAnAnyanekAni notpadyante tenAnumIyate / mano'numAnaprakAramAha- astIti, tattadindriyasaMyogi= ekasmin kAle ekendriyasaMyogayogyam- aNutvAt , nimittAntaram= karaNAntaram , avyApi= aNu / yasya= manasaH / asaMnidheH= indriyeNAsaMyogAd jJAnaM notpadyate; saMnidheH= indriyeNa saMyogAcca jJAnamutpadyate / vipakSe bAdhakamAha-mana iti, yadyaNubhUtasya manasa indriyeNa saMyogApekSA jJAnotpattau na syAttadA indriyANAM yugapat svasvaviSayaiH saMyogasaMbhavAt viSayasaMyuktairindriyaizca vibhorAtmanopi yugapatsaMyogasaMbhavAt yugapadanekAni jJAnAnyutpadyeran na cotpadyante tenAnumIyate'sti mana iti yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam / spaSTamanyat // 16 // ___ pravRttilakSaNamavatArayati-krameti, kramaprAptA= sUtroktapadArthanirUpaNakramaprAptA pravRttilakSyate / pravRttiriti- vAgbuddhizarIrANAmArambhaH= ceSTA= kriyA pravRttirityucyate, pravRttizca sA dharmAdharmAvitisUtrArthaH / vyAcaSTe- mana iti, sUtroktabuddhipadArthoM manaH-budhyate= jJAyate'nanetivyutpattyA. jJAnasAdhanaM ca mana eveti jJAnasAdhanabhUtA buddhiratra mana eva na tu jJAnam- jJAnasya vyApArAsaMbhavAt manasazca vyApArasaMbhavAt , upasaMharati- soyamiti, ArambhaH= kriyA, tadetat= zarIrAdikriyANAM puNyarUpatvaM pAparUpatvaM pratyekasya dazavidhatvaM ca dvitIyasUtrabhASye " zarIreNa pravartamAnaH" ityAdinA draSTavyam / puNyapApazabdayorArambhavizeSaNatvAt puMstvam / / 17 // doSalakSaNamAha- pravartaneti, pravartanA= pravartakatvameva lakSaNaM svarUpaM yeSAM te pravartanAlakSaNA doSA rAgAdaya itisUtrAnvayaH / doSANAM pravartakatvaM ca dvitIyasUtrabhASye pratipAditameva / vyAcaSTe- pravartaneti, tathA ca pravRttihetutvalakSaNA doSA ityanvayaH, puNyapApakAraNIbhUtA doSA ityarthaH / doSANAM pravartakatvamAha- jJAtAramiti / doSANAM kAraNamAha- yatreti, yatrAtmani mithyAjJAnaM bhavati tatraivAtmani tena Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pretyabhAvalakSaNam ] nyAyabhASyam / jJAnaM tatra rAgadveSAviti / pratyAtmavedanIyA hIme doSAH kasmAllakSaNato nirdizyante ? iti, karmalakSaNAH khalu raktadviSTamUDhAH- rakto hi tatkarma kurute yena karmaNA sukhaM duHkhaM vA labhate. tathA dviSTastathA mUDha iti, rAgadveSamohA ityucyamAne bahu noktaM bhavatIti // 18 // punarutpattiH pretyabhAvaH // 19 // utpannasya kacit sattvanikAye mRtvA yA punarutpattiH sa pretyabhAvaH, utpannasya= saMbadasya, saMbandhastu dehendriyamanobuddhivedanAbhiH, punarutpattiH= punardehAdibhiH saMbandhaH, punarityabhyAsAbhidhAnam / yat kacit prANabhRnikAye vartamAnaH pUrvopAttAn dehAdIn jahAti tat paiti. yat tatrA'nyatra vA dehAdIna'nyAn upAdatte tad bhavati. pretyabhAvaH= mRtvA punarjanma, soyaM janmamaraNaprabandhAbhyAso'nAdirapavargAntaH pretyabhAvo veditavya iti // 19 // mithyAjJAnena rAgadveSamohA doSA bhavanti, mithyAjJAnaM cAvidyA sA ca "anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiravidyA" ityuktA / doSanirUpaNakAraNaM jijJAsate-pratyAlmeti, aprasiddhasya hi jJAnArtha lakSaNApekSA bhavati rAgAdayo doSAzca pratyAtmavedanIyAH= pratyAtmaprasiddhAH= sakalajIvaprasiddhA iti naiSAM lakSaNApekSetyarthaH / uttaramAha- karmeti, raktaH= rAgaviziSTaH, dviSTaH= dveSaviziSTaH, mUDhaH= mohaviziSTa ete raktadviSTamUDhAH karmalakSaNAH= kriyApradhAnAH= kriyAparAyaNA bhavanti / eteSAM karmAha- rakto hIti, dviSTastathA tatkarma kurute yena karmaNA sukhaM duHkhaM vA labhate. mUDhopi tathA= tatkarma kurute yena karmaNA sukhaM duHkhaM vA labhate ityanvayaH / doSANAM sarvaprasiddhatvepi heyatvena doSA na jhAtA iti hetordoSA lakSitA doSANAM heyatvaM ca pravartakatvAd vijJeyam ata eva raktAdayaH karmapradhAnA bhavanti, karmaNA hi saMsArAnuvRttirbhavati apavargaprAptizca na bhavatIti tAdRzakarmakAraNatvAd doSA heyA iti heyatvajJApanArtha pravartanAlakSaNatvamuktamityarthaH / atra "parihArabhASyam-karmalakSaNA iti tasyArthaH- svarUpataH sphuTatvepi na nivedaviSayatayA sphuTatA tayA ceha prayojanaM pravartanAvattvena caite nivedaviSayAH sA ca pravRttyA kAryeNa lakSyate iti karmalakSaNA ityuktam" iti taatpryttiikaa| rAgeti- yadi "pravartanAlakSaNA doSAH" iti nocyeta kiM tu 'rAgadveSamohA doSAH' ityucyeta tadA pratyeka rAgadveSamohAnAM punaH svarUpakathane bahunoktam= bahUktaM bhavati adhikavaktavyatvAd gauravaM syAditi "pravartanAlaNA doSAH" ityuktaM tathA ca rAgadveSamoheSu pravartakatvAd doSatvaM gRhItaM bhavatIti pravartanAlakSaNatvaM doSatvamiti lakSaNaM siddhamityarthaH / atra "bahu noktaM bhavatIti- svarUpamAtraM rAgAdInAmuktaM bhavati na tu pravartanAvattvamapi teSAmityarthaH " iti tAtparyaTIkA / kiMvA bahUktaM na bhavatItyanvayastathA ca ' rAgadveSamohA doSAH' ityukte doSANAM nAmamAtramevoktaM syAt na tu lakSaNamapIti bahUktaM na bhavati. "pravartanAlakSaNA doSAH" ityukte tu doSANAM lakSaNasiddhayA bahUktaM jAtamityevamuktamityarthaH // 18 // pretyabhAvaM lakSayati- punariti, yA punarutpattiH= maraNAnantaraM janma sa pretyabhAvaH, pretya= mRtvA bhAvaH= utpattiriti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- utpannasyeti, kacit kasminnapi sattvanikAye= zarIrendriyasaMghAte utpannasya jIvasya mRtvA maraNAnantaraM yotpattiH sA punarutpattiH sa eva pretyabhAva ityucyate / nanUtpattistu zarIrasyaiva saMbhavati nAtmanaH- nityatvAt. zarIraM ca yadutpannaM tadatraiva bhasmIbhUtaM naSTamiti na zarIrasyApi punarutpattirupapadyate ityAzaGkaya utpannasyetipadaM vyAcaSTe-saMbaddhasyeti, tathA ca kacit sattvanikAye utpannasya= saMbaddhasyetyarthaH, Atmano nityatvenaivA'nekazarIraiH saha saMbandhastu nAnupapannaH zarIrasya tu punarutpattioMcyate / saMbandhinamAha- saMbandha iti, dehendriyAdibhirAtmano yaH punaH saMbandhaH sa eva pretyabhAva ityarthaH / buddhiratra jJAnam , vedanA ca phalabhogaH / paryavasitamAha- punariti / punarutpattirityatra punaHpadena abhyAsasya= paunaHpunyasyAbhidhAnam= bodhanamasti-pretyabhAvasyAnAdi Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1AhnikepravRttidoSajanito'rthaH phalam // 20 // sukhaduHkhasaMvedanaM phalam, sukhavipAkaM karma duHkhavipAkaM ca, tat punardehendriyaviSayabuddhiSu satISu bhavatIti saha dehAdibhiH phalamabhipretaM tathA hi pravRttidoSajanito'rthaH phalam etatsarve bhavati. tadetat phalam upAttamupAttaM heyaM. tyaktaM tyaktamupAdeyamiti nAsya hAnopAdAnayoniSThA paryavasAnaM vAsti, sa khalvayaM phalasya hAnopAdAnasrotasohyate loka iti // 20 // athaitadeva bAdhanAlakSaNaM duHkham // 21 // bAdhanA= pIDA= tApa iti. tayA'nuviddham= anuSaktam= avinirbhAgena vartamAnaM tvAt / pretyapadArthamAha- yaditi, prANabhannikAye= zarIre, pUrvopAttAn= pUrvagRhItAn , tat praiti= pretItyucyate, gRhItadehAdInAM tyAga eva pretyapadArtha ityarthaH / bhAvapadArthamAha- yaditi, tatra deze anyatra vA deze loke vetyarthaH / upAdatte= gRhNAti, tad bhavati= saMbhavatItyucyate, anyadehAdInAM grahaNameva bhAvapadArtha ityarthaH / paryavasitaM pretyabhAvapadArthamAha- mRtveti / upasaMharati- soyamiti, yoyaM janmamaraNayoH prabandhasya= zRGkhalAyAH saMbandhasya vA'bhyAsaH= paunaHpunyaM so'nAdirapavargAntaH= apavargaparyantaM vartamAnaH= apavarganivartyaH soyaM pretyabhAvo vijJeya ityanvayaH / " jAtasya hi dhruvaM mRtyurbuvaM janma mRtasya ca" iti bhagavagItamanusaMdheyam // 19 // prameyasUtrapaThitaM phalaM lakSayati- pravRttIti, pravRtyA= dharmAdharmAbhyAM rAgadveSAdidoSaizca janitaHutpAditaH arthaH= sukhaduHkhabhoga eva phalapadArthaH, zarIrAdikamapi gauNaM phalameva- pravRttijanyatvAt / yadyapi phalasya pravRttijanyatvameva tathApi rAgadveSAdidoSaivinA sukhAdibhogo na saMbhavatItihetoreva doSANAmapi phalahetutvamuktam / atra " atra ca 'pravRttijanitaH' itivaktavye doSagrahaNaM na kevalaM pravRtti prati doSANAM hetubhAvo'pi tu pravRttikAyeM sukhaduHkhe api pratItidarzanArtham- doSasalilAvasiktAyAM khalvAtmabhUmau dharmAdharmabIje sukhaduHkhe janayato nAnyathA " ititAtparyaTIkA, itisUtrArthaH / vyAcaSTe-sukheti, sukhaduHkhayoH saMvedanam= bhoga eva pradhAnaM phalam / phalakAraNamAha-sukhavipAka* miti, sukhavipAkam= sukhajanakaM puNyaM duHkhavipAkam= duHkhajanakaM ca pApaM karma tatpunaH= tacca sukhaduHkhasaMvedanaM dehAdInAM sattve eva saMbhavati nAnyatheti phalaM dehAdibhiH sahaivAbhipretam arthAd yathA sukhaduHkhabhogaH phalaM tathA dehAdikamapi phalameva-dharmAdharmajanyatvAt / tathAhi= evaM hi- sukhaduHkhasaMvedanena saha dehAderapi phalatvasvIkArAt. " pravRttidoSajanitorthaH phalam " itisUtreNa yatphalamuktaM tad etatsarvam dehAdikaM sarva dharmAdharmajanyaM phalamiti siddhaM bhavatItyarthaH / sukhaduHkhasaMvedanaM ca dehendriyaviSayabuddhibhibinA na saMbhavatIti spaSTameva / atra " zarIrAdIn dharmAdharmAvArabhya sukhaduHkhopabhoge kurutaH" itivArtikam / tadetat= zarIrAdilakSaNaM phalam upAttamupAstaM bhogAvasAnakAle maraNakAle ca heyam= tyAjyam= tyataM bhavati, tyaktyaktam= tyaktazarIrAdisadRzaM tyAgAnantaraM vA zarIrAdyantaram upAdeyam= grAhyam= gRhItaM bhavatIti asya phalasya hAnopAdAnayoH= tyAgaparigrahayoH gRhItaphalatyAgasya agRhItaphalAhaNasya ca niSThA= paryavasAnaM nAsti vinApavarga. pralayepi paryavasAnaM na bhavati punarapi sarge phalahAnopAdA nayoravazyambhAvAt , atra " niSThA samAptiH sA ca pralayepyastItyata uktam- paryavasAnamiti avasA namAtramasti na punaH paritaH- punarapi sarge hAnopAdAnayorbhAvAdityarthaH" iti tAtparyaTIkA / upasaMharati- sa iti, soyaM lokaH= jagat phalaviSayakahAnopAdAnayoH srotasA= pravAheNa= nairantayeMNa Uhmate- nirvAhyate= dhAryate ityanvayaH- phalopabhogapravAhasyaiva saMsArapadArthatvAdityarthaH // 20 // __kramaprAptaM duHkhalakSaNamavatArayati- atheti, etadeva= zarIrAdilakSaNaM phalameva bAdhanAlakSaNam= pIDAsvarUpaM sad duHkhamityucyate. tatra vastuto duHkhamAtmasamavetameva athApi tAdRzaduHkhajanakatvAt zarI Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 apavargalakSaNam ] nyaaybhaassym| dukhayogAd duHkhamiti, soyaM sarva duHkhenA'nuviddhamiti pazyan duHkhaM jihAsurjanmani duHkhadarzI nirvidyate nirviNNo virajyate virakto mucyate // 21 // yatra tu niSThA= yatra tu paryavasAnaM soyam-. tadatyantavimokSo'pavargaH // 22 // tena duHkhena janmanA'tyantavimuktirapavargaH / katham ?, upAttasya janmano hAnam anyasya cAnupAdAnam, etAmavasthAmaparyantAmapavarga vedayante'pavargavidaH, tad abhayama'jarama'mRtyupadaM brahma kSemamAptiriti / nityaM sukhamAtmano mahattvavad mokSe vyajyate tenAbhivyaktenA'tyantaM vimuktaH sukhI bhavatIti kecinmanyante, teSAM pramANAbhAvAdanupapattiH- na pratyakSaM nAnumAnaM nAgamo vA vidyate- 'nityaM sukhamAtmano mahattvavanmokSe'bhivyajyate' iti // rAdikamapi duHkhamityucyate iti sUtreNa sahAnvayaH, atra "etadeva zarIrAdi bAdhanAnuSaGgAd duHkhamityucyate svabhAvatastu duHkhameva duHkham" iti vArtikam / vyAcaSTe- bAdhaneti, tayA= pIDayA anuSaktam saMbaddham= duHkhajanakamitiyAkt , avinirbhAgena= duHkhasAhityena vartamAnaM sarvameva zarIrAdikaM duHkhayogAd duHkhamityucyate yathA madhurasaMyogAd madhuramityucyate tathA / upasaMharati- soyamiti, soyaM duHkhI sarva duHkhayuktamiti pazyan= jAnAnaH duHkhasyAniSTatvAd duHkhaM jihAsurjanmani duHkhadarzI saMsArAd nirvidyate nirviNaH san virajyate viraktaH san mucyate= apavargapadaM labhate ityanvayaH / tathA ca saMsAre kiMcitasukhe satyapi apavargasAdhanIbhUtanivedasya siddhayarthaM sarvasya duHkhamayatvamucyate tathA ca yogasUtram" pariNAmatApasaMskAraduHkhairguNavRttivirodhAJca duHkhameva sarva vivekinaH" iti // 21 // ___apavargalakSaNamavatArayati- yatreti, yatra= yasyAmavasthAyAmuktayoH phalahAnopAdAnayorduHkhasya vA niSThA= paryavasAnam= atyantasamAptirbhavati soyam= sA'vasthA'pavarga ityucyate itynvyH| tadititat= tasya- duHkhasyA'tyantavimokSaH= atyantanivRttirevA'pavargapadArthaH, pralayepi duHkhanivRttirbhavati tadvyAvRttyarthama'tyantapadaM pralayAnantaraM sarge punarmuHkhabhogasyA'vazyambhAvAd na pralaye'tyantaduHkhanivRttiH saMbhavati. apavargAnantaraM tu na duHkhabhogasaMbhavostItyapavarge duHkhasyAtyantanivRttiH saMbhavati, duHkhanivRtterAtyantikattvaM ca punaranutpAda itisUtrArthaH / byAcaSTe- teneti, tat= tena. duHkhena= duHkhamayena / janmanivRttyA maraNanivRttirarthAdeva labdhA / janmano'tyantavimuktiprakAraM jijJAsate- kathamiti / uttaramAhaupAttasyeti, gRhItasya janmanastatprayojakIbhUtakarmakSayeNa hAnam = nivRttirbhavatyeva tattvajJAnamAhAtmyAdanyasya janmano grahaNaM na bhavatItirItyA janmano'tyantavimuktirbhavatItyarthaH / apavargAvasthAyA avinAzitvamAha- etAmiti, etAma= janmanivRttilakSaNAm / aparyantAm= vinAzarahitAm / apavargasvarUpamahattvamAha- taditi, abhayam= punarbhayarahitam, amRtyupadam= mRtyusthAnabhinnaM kiM vA mRtyurahitam / tadeva vedAntibhirbrahmatyucyete, tadeva duHkhanivRttyA kSemaprAptirityucyate ityarthaH / parihArArtha vedAntamasamanuvadati- nityamiti, yathAtmanaH svarUpabhUtamapi mahattvam= vibhutvaM saMsAre nAbhivyajyate mokSAvasthAyAM pAbhivyajyate tathAtmanaH svarUpabhUtameva nityaM sukhaM saMsAre nAbhivyajyate mokSAbasthAyAM cAbhivyajyate mokSAvasthAyAM tema nityasukhenAbhivyaktena vimuktaH sukhI bhavati tathA ca na duHkhanivRttimAtramapavargaH kiM tu nityasukhaprAptirapIti kecit= vedAntino manyante, sukhasyAtmasvarUpatve ca " satyaM vijJAnamAnandaM brahma " iti zrutiH pramANam / pariharati- teSAmiti, teSAM bedAntinAM sukharUpamokSamatasya pramANAbhAvAdevAnupapattiH / pramANAbhAvamAha- neti, 'Atmano nityaM sukhaM mahattvavanmokSebhivyajyate ' ityatra na pratyakSam- indriyasaMnikarSAsaMbhavAt. nAnumAnam- liGgAbhAvAt. nAgamo vA pramANaM vidyate itvaprAmANikameva tanmatamityarthaH / kiM vA "tadabhayam" ityArabhya pUrvapakSo vijJeyaH, atra kSemaprAptiH sukhaprAptirityarthaH / / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1AhikenityasyAbhivyaktiH= saMvedanam , tasya hatuvacanam // nityasyAbhivyaktiH= saMvedanam jJAnamiti, tasya heturvAcyo yatastadutpadyate iti // . sukhavannityamiticet 1. saMsArasthasya muktenA'vizeSaH // yathA muktaH sukhena tatsaMvedanena ca sannityenopapannastathA saMsArasthopi prasajyate itiubhayasya nityatvAt // abhyanujJAne ca dharmAdharmaphalena sAhacaryam= yaugapadyaM gRhyeta // yadidamutpattisthAneSu dharmAdharmaphalaM sukhaM duHkhaM vA saMvedyate paryAyeNa tasya ca nityasaMvedanasya ca sahabhAvaH= yaugapadyaM gRhyeta, na sukhAbhAvo nA'nabhivyaktirasti- ubhayasya nityatvAt / anityatve hetuvacanam // atha mokSe nityasya sukhasya saMvedanamanityam ?, yata utpadyate sa heturvaacyH|| nanu nityasya svarUpabhUtasukhasya saMvedanam= jJAnamevAbhivyaktipadArthaH jJAnaM ca muktasya nAnupapannamjJAnasvarUpatvAdityAzaGkate-nityasyeti / uttaramAha- tasyeti, jJAnaM hi sarva sahetukam= kAraNajanyameva dRSTamiti tasya= mokSAvasthAyAM nityasukhaviSayakajJAnasya hetuvacanam= heturvaktavyaH na ca muktAvasthAyAmAtmamanaHsaMyogAdikaM jJAnakAraNamupapadyate iti na nityasukhajJAnamapyupapadyate ityarthaH / svavAkyaM svayaM vyAcaSTe-nityasyeti, tasya= nityasukhaviSayakajJAnasya / yato hetoH / tat= nityasukhaviSayakaM jJAnam // nanva'nityasya kAraNaM bhavati na tu nityasyApi nityasukhaviSayakaM ca jJAnaM sukhavannityameveti na satkAraNavacanApattirityAzaGkate- sukhavaditi / uttaramAha- saMsAreti, sukhatajjJAnayonityatve hi saMsArAvasthAyAmapi nityasukhajJAnaM prAptaM tathA ca saMsArasthasya muktenA'vizeSaH= baddhamuktayoH sAmyaM prAptamnityasukhajJAnavavAdityarthaH / svayaM vyAcaSTe- yatheti, tatsaMvedanena= nityasukhajJAnenaM / sannityena-satA nityena ca upapannaH= yuktaH kiM vA 'muktaH sat' ityanvayaH / saMsArasthopi / tathA nityasukhajJAnenopapannaH prasajyate / ukte hetumAha- ubhayasyeti, ubhayasya= sukhatajjJAnayonityatvAt saMsArAvasthAyAmapi prAptiH spaSTaiva // . astu saMsArAvasthAyAmapi nityasukhajJAnamityAzaGkayAha- abhyanujJAne iti, saMsArAvasthAyAmapi nityasukhajJAnasya svIkAre kRte sAMsArikeNa dharmAdharmaphalena duHkhAdinA sAhacaryam= yogapadyaM nityasukhajJAnasya syAt na ca yogapadyamupalabhyate iti pratyakSavirodha iti na nityasukhajJAnopapattirityarthaH / svayaM vyAcaSTe- yadidamiti / utpattisthAneSu= dehAdiSu / paryAyeNa= krameNa / tasya= dharmAdharmaphaladuHkhAdeH / nityasaMvedanasya= nityasukhajJAnasya / yaugapadyaM gRhyeta saMsArAvasthAyAmapItyarthaH / yaugapadyagrahamupapAdayatineti, saMsArAvasthAyAM tAdRzasukhasyApyabhAvo nAsti anabhivyaktiH= tAdRzamukhajJAnasyApyabhAvo nAstiubhayasya tAdRzasukhatajjJAnayonityatvAt tathA ca saMsArAvasthAyAmapi mokSasukhAnubhavaH prApto na copalabhyate iti na nityasukhajJAnopapattirityarthaH // nanu nityasukhasya jJAnaM na nityaM yena saMsArAvasthAyAmApadyetatyAzaGkayAha- anityatve iti, sukhajJAnasyAnityatve tasya hetuvacanam= kAraNaM vaktavyam- anityasya kAraNajanyatvaniyamAt mokSAvasthAyAM ca tAdRzakAraNaM nopapadyate iti na nityasukhasya jJAnasaMbhava ityarthaH / svayaM vyAcaSTe- atheti / uttaramAhayata iti, mokSAvasthAyAM yato heto namutpadyate sukhasya sa heturvaktavyaH na ca vaktuM zakyate ityarthaH / / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apavAdaH] nyaaybhaassym| - AtmamanaHsaMyogasya nimittAntarasahitasya hetutvam // AtmamanassaMyogo heturiticet ?. evamapi tasya sahakAri nimittAntaraM vacanIyamiti // dharmasya kAraNavacanam // yadi dharmo nimittAntaram ?. tasya heturvAcyo yata utpadyate iti // - yogasamAdhijasya kAryAvasAyavirodhAt prakSaye saMvedananivRttiH // yadi yogasamAdhijo dharmo hetuH 1. tasya kAryAvasAyavirodhAt prakSaye saMvedanamatyantaM nivartateti // . asaMvedane cA'vidyamAnenA'vizeSaH // yadi dharmakSayAt saMvedanoparame nityaM sukhaM na saMvedyate ? iti. kiM vidyamAnaM na saMvedyate ? athA'vidyamAnamiti ?, nAnumAnaM viziSTe'stIti // nanvAtmamanassaMyoga eva tAdRzajJAnasya heturiti nAnupapattirityAzaGkayAha- Atmeti, AtmamanassaMyogasya hi viSayasAMnidhyAdinimittAntarasahitasyaiva jJAnahetutvaM dRSTaM na tu svatantrasya anyathA''tmamanassaMyogastusaMsArAvasthAyAmastyeveti saMsArAvasthAyAmapi nityasukhasya jJAnaM syAt, mokSAvasthAyAM ca noktaM nimittAntaraM saMbhavatIti na nityasyApi sukhasya jJAnaM saMbhavatItyarthaH / svayaM vyAcaSTe- Atmeti / hetuH= sukhajJAnahetuH / uttaramAha- evamapIti, tasya= AtmamanassaMyogasya / spaSTamanyat // nanu tAdRzaM nimittAntaraM dharma eva tathA ca dharmasahita AtmamanassaMyogo mokSAvasthAyAM sukhajJAnasya heturiti anityajJAnasyotpattirnAnupapannetyAzakyAha- dharmasyeti, tAdRzadharmasyApi kAraNavacanam= kAraNaM vaktavyaM yena mokSAvasthAyAM sa dharma utpadyate na ca dharmakAraNaM mokSAvasthAyAM saMbhavatIti na dhopi saMbhavatItyarthaH / svayaM vyAcaSTe- yadIti / uttaramAha- tasyeti, tasya= dharmasya // ___ nanu na karmajanyo dharma AtmamanassaMyogasya sahakArI yena tasya hetuvacanamApadyeta kiM tu mokSaprayojakIbhUto ya AtmasAkSAtkArastatkAraNIbhUto yo yogasamAdhistajanyo dharmo mokSAvasthAyAmapi vartate tasyA'kSayatvAditi tAdRzo yogasamAdhijo dharma evAtmamanassaMyogasya sahakArIti na tatkAraNavacanApattiriti AtmamanassaMyogena nityasukhasya jJAnaM mokSAvasthAyAmupapannamityAzaGkathAhayogeti, kAryAvasAyasya= pralayasya virodhAt= pralaye kimapi janyaM sthAtuM na zaknotIti pralayakAle yogasamAdhijanyasyApi dharmasya prakSaye= vinAze jAte nityasukhasaMvedanasya nivRttiH prApteti pralayakAle muktasya nityasukhajJAnaM nopapadyate ityarthaH / svayaM vyAcaSTe- yadIti, hetuH= AtmamanassaMyogasahakArI / tasya= yogasamAdhimadharmasya / kAryAvasAyavirodhAt= pralayavirodhAt= pralayAnurodhAt prakSaye= vinAze jAte tatkAryabhUtaM nityasukhasya saMvedanamapi pralaye nivartetaiva na tiSThedityarthaH // nanu sahakAribhUtasya yogasamAdhijanyasya dharmasya pralayakAle parikSaye sati nityasukhasaMvedanaM mA bhavatu naitAvatA nityasukhasyAbhAvaH prApnotItyAzaGkathAha- asaMvedane iti, evaM hi nityasukhasyA'saMvedane nityasukhasyAvidyamAnenA'vizeSaH= tulyatvaM prAptam= avidyamAnatvam abhAva eva prApta ityartha:- jJAyamAnasyaiva sukhasya puruSArthatvasaMbhavAt sattvasaMbhavAcca / svayaM vyAcaSTe- yadIti, dharmakSayAt= uktayogasamAdhijadharmakSayAt / ukte dvidhA vikalpayati- kimiti / saMvedanAbhAvo vidyamAnasyApi bhavati avidyamAnasyApi 'bhavati tatra viziSTe= vidyamAnasyaiva nityasukhasya saMvedanAbhAvoyamitivizeSapakSe'numAnaM na saMbhavatIti avidyamAnasyApi nityasukhasya saMbedanAbhAvaH prAptastathA ca sukhasyAvidyamAnatvenA'nityatvaM prAptaM tAdRzAni Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. pAlikaaprakSayazca dharmasya niranumAnam- utpattidharmakattvAt // yogasamAdhijo dharmo na kSIyate iti nAstyanumAnam. utpattidharmakama'nityamiti viparyayasya tva'numAnam / yasya tu saMvedanoparamo nAsti tena saMvedanaheturnitya ityanumeyaM nitye ca muktasaMsArasthayoravizeSa ityuktam= yathA muktasya nityaM sukhaM tatsaMvedanahetuzca saMvedanasya tUparamo nAsti- kAraNasya nityattvAt tathA saMsArasthasyApIti. evaM ca sati dharmAdharmaphalena sukhaduHkhasaMvedanena sAhacaryaM gRhyateti // zarIrAdisaMbandhaH pratibandhaheturiticet ?. na- zarIrAdI nAmupabhogArthatvAt . viparyayasya cA'nanumAnAt // syAnmatam- saMsArAvasthasya zarIrAdisaMbandho nityasukhasaMvedanahetoH pratibandhakaH tenAtyasukhasya mokSAvasthAyAM saMvedamasvIkAre muktasya baddhatulyatvaM syAdityarthaH / kiM cAvidyamAnasya sukhasyAsaMvedanapakSe uktasya mokSakAlikasukhasyAbhAva eva siddha iti duHkhanivRttirevApavarga iti siddham // _ sahakArIbhUtasyoktayogasamAdhijadharmasyA'vinAzitvaM cAnupapannaM yena pralayakAlepi nityasukhasaMvedanamupapadyatetyabhiprAyeNAha- aprakSayazceti, dharmasya= uktayogasamAdhijadharmasya aprakSayaH= avinAzitvaM niranumAnam= anumAnasAdhyaM nAsti- tasya dharmasyotpattidharmakatvAt= kAryatvAt. yacca kArya tad vinAzyeva dRSTaM dharmazcAyaM yogasamAdhijanyatvAt kAryameva kAryatvAcca vinAzI tathA ca tasya dharmasya pralaye vinAzAvazyambhAvAt na tatsAhAyyena muktasya nityasukhasaMvedanamupapadyate ityarthaH / svayaM vyAcaSTe- yogeti, iti= ityatra / yogasamAdhijadharmasya vinAzitve'numAnamAha- utpattIti, utpattidharmakam= kArya sarvamanityameva dRSTaM ghaTAdivaditi yogasamAdhijamarthopyanityaH kAryatvAditi viparyayasya- yogasamAdhijadharmavinAzitvasyAnumAnaM saMbhavati / vipakSe bAdhakamAha- yasyeti, yasya mate mokSAvasthAyAM nityasukhasaMvedanasya uparamaH= vinAzo nAsti tena saMvedanahetorapi nityatvamanumeyam= vaktavyam- saMvedanaheturnityaH saMvedanasya nityatvAditi, saMvedanahetau ca nitye= saMvedanahetonityatve ca muktabaddhayoravizeSa eva syAt- sukhamapi nityaM tatsaMvedanamapi nityaM saMvedanakAraNamapi nityamiti tAdRzaM sukhasaMvedanaM muktavad baddhasyApi syAdevanityatvAt pratibandhakAbhAvAcca kiM vA viparyaye kAraNAbhAvAdityarthaH / muktasaMsArasthayoruktamavizeSameva vizadayati- yatheti, tatsaMvedanahetuH= nityasukhasaMvedanahetuH, uparamaH= vinAzaH, kAraNasya= nityasukhasaM. vedanakAraNasya, tathA= muktavad baddhasyApi nityamukhasaMvedanaM prAptaM sukhasya tatsaMvedanasya saMvedanakAraNasya ca tvayA nityatvasvIkArAditi baddhamuktayoravizeSaH prAptaH / upasaMharati- evaM ceti, evam= baddhasyApi nityasukhasaMvedane prApte tAdRzaM nityasukhasaMvedanaM saMsArAvasthAyAmapi dharmAdharmaphalabhUtena sukhaduHkhasaMvedanena sahopalabhyeta na copalabhyate iti na nityasukhasaMvedanamupapadyate iti na muktasyApi nityasukhasaMvedanamupapadyate ityarthaH / tasya nityasukhasaMvedanasya sAhacaryamityanvayaH // nanu nityasukhasaMvedanasya zarIrAdisaMbandhaH pratibandhahetuH= pratibandhakostIti tAzazarIrAdisaMbandhAdeva baddhasya nityasukhasaMvedanApattirnAstItyAzaGkate- zarIrAdIti / pariharati- neti / parihArahetumAha-zarIrAdInAmiti, zarIrAdInAmupabhogArthatvena nityasukhasaMvedanapratibandhakatvaM nopapadyate na hi bhogasAdhanIbhUtaM zarIrAdikaM bhogapratibandhakaM saMbhavati- tatsAdhanasya tatpratibandhakatvAsaMbhavAt. nityasukhasaMvedanaM ca bhoga eva / viparyayasya= viparyaye= tatsAdhanasya tatpratibandhakatve= zarIrAdInAM nityasukhasaMvedanalakSaNabhogapratibandhakatve kiM vA zarIrarahitasya bhoge ananumAnAt= anumAnAbhAvAt zarIrAdisaMbandhasya bhogapratibandhakatvaM nopapadyate mena baddhasya nityasukhasaMvedanApattirna syAdityarthaH / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanAbAdaH] nyaaybhaadhym| 'vizeSo nAstIti?, etaccAyuktam- zarIrAdaya upabhogArthAste bhogapratibandhaM karISyantItyanupapannam / na cAstyanumAnamazarIrasyAtmano bhogaH kazcidastIti / / ___ iSTAdhigamArthA pravRttiriticet ?. na- aniSToparamArthatvAt idamanumAnam- iSTAdhigamArtho mokSopadezaH pravRttizca mumukSUNAM nobhayamanarthakamiti / etaccAyuktam- aniSToparamArtho mokSopadezaH pravRttizca mumukSUNAmiti / neSTamaniSTenA'nanuviddhaM saMbhavatIti iSTamapyaniSTaM saMpadyate. aniSTahAnAya ghaTamAna iSTamapi jahAti- vivekahAnasyA'zakyatvAt // ___ dRSTAtikramazca dehAdiSu tulyaH // yathA dRSTamAnityaM sukhaM parityajya nityasukhaM kAmayate, evaM dehendriyabuddhIranityA dRSTA atikramya muktasya nityA dehendriyabuddhayaH kalpayitavyAH, sAdhIyazcaivaM muktasya caikAtmyaM kalpitaM bhavatIti // ___ svayaM vyAcaSTe- syAnmatamiti, zarIrAdisaMbandhasya nityasukhasaMvedanahetupratibandhakatve nityasukhasaMvedanapratibandhakatvamarthAdeva prAptam / paryavasitamAha- teneti, tena= tasmAt baddhamuktayoravizeSaH= sAmyaM nAsti yato baddhasya zarIrAdisaMbandhAt nityasukhasaMvedanApattirnAsti muktasya ca nityasukhasaMvedanamupapadyatepratibandhakIbhUtazarIrAdisaMbandhasyAbhAvAdityarthaH / pariharati- etacceti / parihArahetumAha- zarIrAdaya iti, anupapannam- bhogasAdhanasya bhogapratibandhakatvAsaMbhavAt / vipakSe bAdhakamAha- na ceti, asti= bhavati / yadyazarIrasyApyAtmano bhogaH syAttadA zarIrAdisaMbandhasya bhogapratibandhakatvaM kalpyetApi na caivamasti sazarIrasyaiva bhogasaMbhavAt nityasukhasaMvedanasthApi bhogatvAdeveti muktavad baddhasyApi sukhasaMvedanaM syAdeva na copalabhyate iti na muktasyApi sukhasaMvedanamupapadyate ityarthaH / pratyutAzarIratvAt muktasyaiva sukhasaMvedanaM nopapadyate- sazarIrasyaiva sukhasaMvedanAdilakSaNabhogasaMbhavAditi bhAvaH // nanu iSTAdhigamArthA= iSTaprAptyarthA pravRttirbhavatIti prasiddhameva tatra yadi muktasya nityasukhasaMvedanalakSaNeSTasya prAptirna syAttadA mokSasAdhaneSu pravRttirna syAt bhavati ca pravRttiriti muktasya nityasukhasaM. vedanalakSaNeSTasya prAptiranumIyate ityAzaGkate- iSTeti / pariharati- neti / parihArahetumAha- aniSTeti, mokSasAdhaneSu pravRtteraniSToparamArthatvAt= aniSTanivRttyarthatvAt aniSTanivRttyarthamapi pravRttidRzyate tathA ca saMsAraduHkhalakSaNAniSTasya nivRttyarthameva mokSasAdhaneSu pravRttirbhavatIti na tAdRzapravRtternityasukhasaMvedanalAbha vinA'nupapattirityarthaH / svayaM vyAcaSTe- idamati, mukto nityasukhasaMvedanaviziSTo mokSasAdhaneSu pUrva pravRttatvAt saMpratipannavat iti / mumukSUNAM mokSopadezo mokSasAdhaneSu pravRttizcetyubhayaM nA'narthakaM tasmAdiSTAdhigamArtham= nityasukhasaMvedanalAbhArthamiti muktasya nityasukhasaMvedanaM siddhamityarthaH / pariharati- etaceti / parihArahetumAha- aniSTeti / svAbhiprAyamAha- neSTamiti, yad yadiSTaM tada'niSTena= duHkhenA'nanubiddham= rahitaM na saMbhavatIti tAdRzAniSTasaMsargAdiSTamapyaniSTaM saMpadyate yathA madhusaMpRktamannaM viSasaMsargAdaniSTaM saMpadyate tatrAniSTahAnAya= aniSTatyAgAya ghaTamAnaH= pravartamAnaH puruSa iSTamapi vivazaM jahAtivivekahAnasya= vivekena hAnasya= kevalAniSTamAtraparityAgasyA'zakyatvAt tasmAt saMsAraduHkhanivRttyartha sukhamapi tyAjyameveti na muktasya nityasukhasaMvedanamupapadyate ityarthaH // ___ vedAntamate doSAntaramAha- dRSTeti, yad yatsukhaM tad anityameva dRSTamiti dRSTasyAtikramo mokSAvasthAyAM nityasukhasvIkAraH sa ca dRSTAtikramo dehAdiSu tulyaH= muktasya sukhavad dehAdayopi nityAH svIkAryA iti na ca muktasya nityadehAdimattvaM svIkriyate- dehAdInAmanityatvaniyamadarzanAditi. tathA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1Ahnike upapattiviruddhamiticet ?. samAnam // dehAdInAM nityatvaM pramANaviruddhaM kalpayitumazakyamiti samAnam= sukhasyApi nityatvaM pramANaviruddhaM kalpayitumazakyamiti // Atyantike ca saMsAraduHkhAbhAve sukhavacanAd Agamepi satya'virodha // . yadyapi kazcidAgamaH syAd muktasyA''tyantikaM sukhamiti 1. sukhazabda Atyantike duHkhAbhAve prayukta ityevamupapadyate- dRSTo hi duHkhAbhAve sukhazabdaprayogo bahulaM loke iti // nityasukharAgasyA'prahANe mokSAdhigamAbhAvaH rAgasya bandhanasamAjJAnAt // yadyayaM mokSe nityaM sukhamabhivyajyate iti nityasukharAgeNa mokSAya ghaTamAnaH 1. na mokSama'dhigacchet= nAdhigantumarhatIti- bandhanasamAjJAto hi rAgaH na ca bandhane satyapi kazcinmukta ityupapadyate iti // ca muktasya nityasukhamapi na saMbhavati- sukhasyApyanityatvaniyamadarzanAdityarthaH / svayaM vyAcaSTeyatheti, kAmayate= kalpayati vedaantii| atikramya= dehAdInAmanityatvaniyamamullacaya= parityajya / vipakSe bAdhakamAha- sAdhIya iti, AkSepavAkyamidam , evam= muktasya nityadehAdimattvasvIkAre aikAtmyam= advaitaM na saMbhavati- nityadehAdibhireva sadvitIyatvApatterityAzayaH // nanu dehAdInAM nityatvaM anityatvaniyamAdupapattiviruddhamiti na muktasya nityadehAdimattvApattirityAzaGkate- upapattIti / uttaramAha- samAnamiti, sukhasyApi nityatvamupapattiviruddhameva-anityatvani yamadarzanAditi samAnameveti na muktasya nityasukhasaMvedanamupapadyate ityarthaH / svayaM vyAcaSTe- dehAdInAmiti, prakRtaM sAmAnyamAha- sukhasyApIti, pramANaviruddham= anityatvapratyakSaviruddham / tasmAnna muktasya nityaM sukhaM saMbhavatItyarthaH // nanu " sa svarAD bhavati" ityAdyAgamena muktasya sukhamucyate iti muktasya sukhavattvaM prAmANikamevetyAzaGkayAha- Atyantike iti, muktasya sukhabodhake Agame satyapi virodho nAsti- yatastAdRzAgamena mokSAvasthAyAmAtyantikasya saMsAraduHkhAbhAvasya bodhanArthameva muktasya sukhamucyate. lokepi duHkhAbhAve sukhavacanamupalabhyate yathA bhArApagame vadati sukhI saMvRttohamiti, muktasya duHkhanivRttimAtrakathane duHkhAbhAva Atyantiko na sidhyediti Atyantikasya duHkhAbhAvasya bodhanArthamevAgamena sukhamucyate ityarthaH / svayaM vyAcaSTe- yadIti, yadi 'muktasyAtyantikaM sukhaM bhavati' iti bodhakaH kazcidAgamopi syAttadApi tAdRzAgame sukhazabda Atyantike duHkhAbhAve prayukta iti lakSaNAvRttyA tAdRza Agama upapadyate eveti na tAdRzAgamavirodha iti na muktasya nityasukhasaMvedanApattiH / ukte vinigamanAmAha- dRSTa iti, loke yathA bhArApagame vadati sukhI saMvRttohamiti atra duHkhAbhAvabodhanArthameva sukhazabdaH prayukto na tu sukhabodhanArtha evameva muktasukhabodhakAgamepi sukhazabdo duHkhAbhAvapara ityarthaH / / uktavedAntamate'nupapattyantaramAha-nityeti, vedAntinA hi mokSAvasthAyAM prApsyamANasya nityasukhasya rAgeNaiva mokSasAdhaneSu pravRttirvaktavyA tatra mumukSonityasukhaviSayakarAgasya aprahANe= anivRttI mokSAdhigamAbhAvaH= mokSaprAptya'bhAvaH prAptaH- rAgasya bandhanasamAjJAnAt= bandhanarUpatvAt bandhane sati ca mokSAsaMbhavAt nityasukharAgasya ca mokSakAlepi vaktavyatvAt tatprAptiM vinA tadrAganivRtterasaMbhavAt . kiM vA nityasukhaprAptau nityasukharAgavRddharapi saMbhavAdityarthaH / svayaM vyAcaSTe- yadyayamiti, mokSe= mokSAva Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzayalakSaNam] nyaaybhaassym| prahANe nityasukharAgasyA'pratikUlatvam // athAsya nityasukharAgaH prahIyate tasmin prahINe nAsya nityasukharAgaH pratikUlo bhavati ?. yadyevaM ? muktasya nityaM sukhaM bhavati athApi na bhavati. nA'syobhayoH pakSayormokSAdhigamo vikalpate iti // 22 // // iti prameyabhAgyam // sthAnavata eva tarhi saMzayasya lakSaNaM vAcyamiti taducyatesamAnA'nekadharmopapattevipratipratterupalabdhyanupalabdhya'vyavasthAtazva vizeSApekSo vimarzaH saMzayaH // 23 // sthAyAM nityaM svarUpabhUtaM sukhamabhivyajyate iti nityasukhasya rAgeNa yadyayaM mumukSumokSAya ghaTamAnaH= ghaTate= pravartate= pravRttiM kRtavAn ? tadAyaM mokSaM nAdhigacchet= nAdhigantumna prApnumarhati hi yato rAgo bandhanasamAjJAtaH= bandhanarUpa eva bandhane ca sati na kazcidapi mukta ityupapadyate= saMbhavatibandhamokSayorekatra viruddhatvAdityanvayaH // nanu mokSasAdhaneSu nityasukharAgeNa pravRttasyApi mokSasAdhanAnuSThAnamAhAtmyAdasya nityasukharAgopi pazcAt prahIyate iti nityasukharAgasya prahANe= parityAge kRte hyapratikUlatvam mokSapratikUlatvaM na saMbhavatIti na mokSAnupapattirityAzaGkate- prahINeti / vArtikakArastu- prahINanityasukharAgasya apratikUlaM duHkhahAnamAtraM mokSe bhavatItyevamabhiprAyeNa varNayAMcakAra / svayaM vyAcaSTe- atheti, asya= mumukSoH / tasmin nityasukharAge / pratikUlaH= mokSapratibandhakaH, nityasukharAgasya naSTatvAt naSTasya ca pratibandhakatvAsaMbhavAdityarthaH / svAbhiprAyamAha- yadyevamiti, yadi evam= mumukSonityasukharAgo naSTastadA muktasya nityaM sukhaM bhavati athApi= kiM vA na bhavatIti vaktavyaM tatrA'sya= vedAntino mate nityaM sukhaM bhavati na vA bhavatIti ubhayorapi pakSayormokSAdhigamo na vikalpate= nopapadyate yato nityasukhAbhivyaktipakSe tu pUrva doSAH pradarzitA eveti mokSAnupapattiH, nityasukhAbhivyaktyabhAvapakSe tu nityasukharahitasya vedAntinA mokSatvaM na svIkriyate iti mokSAnupapattirityAzayaH pratibhAti / vAcaspatimizrAstvevaM varNayanti" yadyevamityAderbhASyasyAyamarthaH- evaM vairAgyeNa mokSamANasya pravRttau satyAM prasaktasya yadi nityaM sukhaM bhavati kAmaM bhavatu mA bhUt (vA) ubhayorapi pakSayovItarAgapravRttau na mokSAdhigamo vikalpate= na saMdigdho bhavatItyarthaH" iti, atra pakSe asya= mumukSorityarthaH // 22 // prameyanirUpaNAnantaraM saMzayalakSaNamavatArayati- sthAnavata iti, sthAnavataH= kramavataH= krameNa prAptasya / tarhi= prameyanirUpaNAnantaram / tat= saMzayalakSaNam / samAneti-vizeSApekSaH= puruSatvAdivizeSadharmanirNayAMpekSaH kiM vA vakSyamANA vizeSarUpeNA'pekSA= buddhivizeSo yatra sa vizeSApekSa etAdRzo vimarzaH= kimidamityAkArakamanizcayAtmakaM jJAnaM saMzaya itilakSaNam / saMzayasya catvAri kAraNAnyAhasamAneti, samAnAH= sadRzA aneke ca ye dharmAsteSAmupapatteH= upalabdhyA saMzayo jAyate yathA sthANupuruSayorArohapariNAhAdInAM samAnAnekadharmANAmupalabdhyA saMzayo jAyate-'sthANurvA puruSo vA iti, vipratipatteH= parasparaviruddhasiddhAntajJAnAdapi saMzayo jAyate yathA kecidAtmano vibhutvaM vadanti kecidaNutvaM tatraitAdRzaviruddhasiddhAntajJAnAt saMzayo jAyate- AtmA vibhurvA'NurvA' iti, upalabdheravyavasthAta:= aniyamAdapi saMzayo jAyate yathA sadevopalabhyate iti niyamo nAsti kiM tva'sadapi zuktirajatAdika. mupalabhyate= jJAyate iti kacid rajatajJAne jAte sattvAsattvanirNAyakapramANAbhAvAt saMzayo jAyatekimidaM dRzyamAnaM rajataM sada'sadveti, anupalabdheravyavasthAtaH= aniyamAdapi saMzayo jAyate yathA'sata Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1AhnikesamAnadharmopapattevizeSApekSo vimarzaH saMzaya iti= sthANupuruSayoH samAnaM dharmamA''rohapariNAhau pazyan pUrvadRSTaM ca tayovizeSa bubhutsamAnaH kiMsvidityanantaraM nAvadhArayati tad anavadhAraNaM jJAnaM saMzayaH / 'samAnamanayordhamamupalabhe vizeSamanyaratasya nopalabhe' ityeSA buddhirapekSA saMzayasya pravartikA vartate tena vizeSApekSo vimarzaH sNshyH| ____ anekadharmopapateriti-samAnajAtIyama'samAnajAtIyaM cA'nekaM tasyAnekasya dharmopapatteHvizeSasyobhayathA dRSTatvAt= samAnajAtIyebhyo'samAnajAtIyebhyazcAryA viziSyante ( yathA) gandhavattvAt pRthivI abAdibhyo viziSyate guNakarmabhyazca / asti ca zabde vibhAgajasvaM vizeSaH tasmin dravyaM guNaH karma veti saMdehaH-vizeSasyobhayathA dRSTatvAta- ki dravyasya sato evAnupalabdhirbhavatIti niyamo nAsti kiM tu satopyanupalabdhirbhavati yathA pRthivyantargatasya salilasyeti kvacidanupalabhyamAne padArthe saMzayo jAyate-kimasannopalabhyate- asatvAt kiMvA sannopalabhyate-pratibandhakAditi samAnAnekadharmopapattyAdikAraNairjAyamAno vizeSApekSo vimarza eva saMzayo yathA 'sthANurvA puruSo vA' iti itisuutraanvyH| vyAcaSTe- samAneti, idaM ca sNshylkssnnm| udAharati- sthANviti / samAnadharmamAha-Aroheti, ArohaH= Urdhvatvam , pariNAhaH= vistAraH= sthUlatvam , tayoH= sthANupuruSayoH pUrvadRSTaM vizeSam= sthANutvapuruSatvAdivizeSadharma kiM vA puruSatvAdivyApyadharma karacaraNAdimattvaM bubhutsamAnaH= jijJAsamAnopi anantaram= tAdRzasamAnadharmajJAnAnantaraM yat kiMsvit= kimidamiti vizeSarUpaM nAvadhArayatina nizcinoti kiM vA kiMkhiditijJAnAnantaraM yannAvaSArayati tadevA'nizcayAtmakaM jJAnaM saMzaya ityanvayaH / apekSAsvarUpamAha- samAnamiti, upasaMharati- teneti, tena= uktApekSAyAH saMzayaprarvatakatvena, vizeSApekSaH= vizeSarUpeNApekSAtreti vizeSApekSaH kiM vA vizeSasya vizeSadharmasyA'pekSA apratItirjijJAsA vA'treti vizeSApekSo vimarza eva saMzaya itynvyH| anekadharmopapattyA saMzayamudAharati- aneketi / anekazabdaM dharmiparamAha- samAneti, yathA pRthivyAH jalAdikaM dravyatvena samAnajAtIyaM guNAdikaM cA'samAnajAtIyaM dravyatvAnAkrAntatvAt. anekasya samAnajAtIyA'samAnajAtIyayorye dharmAsteSAmupapatteH= upalabdheH saMzayo jAyate ityanvayaH / hetumAha-vizeSasyeti, ubhayathA= samAnajAtIyebhyo'samAnajAtIyebhyazca vizeSasya vyavacchedasya kiMvA vyavacchedakadharmaviziSTatvasya dRSTatvAt= dRzyamAnatvAtU= nirUpyamANatvAt tAdRzavizeSanirUpaNakAraNIbhUtazca saMzayaH samAnA'samAnajAtIyadharmopapatterjAyate iti prAptam ata eva samAnA'samAnajAtIyebhyo vizeSasya nirUpaNAt sa saMzayo nivartate ityAzayaH / uktamudAharati- samAneti, samAnajAtIyebhyo'bAdibhyo'samAnajAtIyebhyazca guNAdibhyaH pRthivI gandhavattvAt= rAndhavattvadharmeNa viziSyate= vyavacchidyate-- gandhavattvasya pRthivImAtravRttitvena jalAdiSu guNAdiSu cAvRttitvAt / tatra gandhavattvasya pRthivImAtravRttitvena gandhavattvAt pRthivyAH dravyatvAdinizcayo na saMbhavatIti kiM pRthivI dravyaM vA guNAdirUpA veti saMzayo jAyate tatra gandhasya guNatvAt guNasya ca dravyamAtravRttitvAt gandhattvena pRthivyA dravyatvaM nizcIyate / prakRtamAha- astIti, vibhAgajatvaM zabdamAtravRttitvAta zabdasya vizeSa:= vizeSadharmaH, ra vibhAgajatvaM dravyAdiSu kacidapi syAttadA taddRSTAntena vibhAgajatvAt zabdasya dravyatvAdinizcayaH syAdapi na caivamastIti zabde dravyatvAdisaMzayo jAyate tadAha- tasminniti, tasmin= zabde / ukte hetumAhavizeSasyeti, ubhayathA= samAnajAtIyebhyo guNebhyo'samAnajAtIyebhyazca dravyAdibhyo vizeSasya dRzyamAnatvAt vibhAgajatvasya zabdamAtravRttitvena anyatrAvRttitvAt tasmAt zabde dravyatvAdisaMdehaH / uktaM vizadayati-kimiti, kiM dravyasya sataH= dravyabhUtasya zabdasya guNakarmabhyo vizeSaH= vyatirekosti ? Adi Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzayalakSaNam] nyaaybhaassym| guNakarmabhyo vizeSaH ?. Ahosvid guNasya sata iti ?. atha karmaNaH sata iti ?, vizeSApekSA= anyatamasya vyavasthApakaM dharma nopalabhe iti buddhiriti / vipratipatteriti- vyAhatamekArthadarzanaM vipratipattiH= vyAghAtaH= virodha:= asahabhAva iti, 'astyAtmA' ityekaM darzanam 'nAstyAtmA' ityaparam. na ca sadbhAvA'sadbhAvau sahakatra saMbhavataH. na cAnyatarasAdhako heturupalabhyate tatra tattvAnavadhAraNaM saMzaya iti / ___upalabdhyavyavasthAtaH khalvapi- saccodakamupalabhyate taDAgAdiSu marIciSu cAvidyamAnamudakamiti. ataH kacidupalabhyamAne tattvavyavasthApakasya pramANasyA'nupalabdheH 'kiM sadupalabhyate ? athA'sat ?' iti saMzayo bhvti|| anupalabdhyavyavasthAtaH- sacca nopalabhyate mUlakIlakodakAdi asaccAnutpannaM niruddhaM vA. tataH kacidanupalabhyamAne saMzayaH- kiM sannopalabhyate utA'saniti saMzayo bhavati, vizeSApekSA kiM vA guNasya sataH= guNabhUtasya dravyakarmabhyo vizeSosti ? kiM vA karmaNaH sataH= karmabhUtasya zabdasya dravyaguNebhyo vizeSostIti ? saMdeha ityanvayaH, zabdasya dravyAdiSu kasminnantarbhAvostIti saMzayo jAyate itipraghaTTakArthaH / saMzayakAraNIbhUtAM vizeSApekSAmAha- vizeSApekSeti, anyatamasya= dravyaguNakarmatvAnAmanyatamasya dravyatvAdervyavasthApakadharmajJAnAbhAvAdeva zabde dravyatvAdisaMzayo jAta ityarthaH / vyavasthApakadharmAbhAvaviSayakaM jJAnameva vizeSApekSetyanvayaH / tatra zabdo na dravyaM guNAzrayatvAbhAvAt . nApi karma saMyogavibhAgajanakatvAbhAvAt. nApi sAmAnyAdirUpo vinAzitvAt . nApyabhAvaH bhAvatvena pratIyamAnatvAditi pArizeSyAd guNatvanizcayo bhavati- zabdo guNaH vibhAgajatvAd vibhAgajavi bhAgavaditi saMkSepaH // vipratipatteH saMzayotpattimudAharati- vipratipatteriti / vipratipatipadArthamAha- vyAhatamiti, vyAhatam= parasparaviruddham ekArthadarzanam= ekapadArthaviSayakaM jJAnaM vipratipattiH / vipratipatteH paryAya * trayamAha- vyAghAta ityAdinA / udAharati- astIti, svAbhiprAyamAha-na ceti, sadbhAvAsadbhAvau sattvAsattve / saha= ekadA / anyatarasya= sattvasya vA'sattvasya vA sAdhako hetuzca nopalabhyate. tatra anyatarasAdhakahetoranupalamme sati tattvasya= sattvAsattvayoranyatarasyAnavadhAraNameva saMzaya iti, tatra mRtazarIrAdiSu caitanyavyabhicArAt tAdRzacaitanyAzraya AtmAstyeveti nizcIyate / upalabdhyavyavasthAtaH saMzayotpattimudAharati- upalabdhIti, upalabdheravyavasthAtaH= niyamAbhAvAdapi 'kiM sadupalabhyate athA'sat' iti saMzayo bhavatItyanvayaH / nirUpayati- sacceti, sadapyudakaM taDAgAdiSUpalabhyate avidyamAnam= asadapyudakaM marIciSu= sikatAmayamarusthaloparipatiteSu sUryakiraNedhUpalabhyate tathA ca sadevopalabhyate= pratIyate iti niyamo nAsti kiM tvasadapi pratIyate yathA zuktirajatam ityeSopalabdhyavyavasthA ataH kacidupalabhyamAne= pratIyamAne jalAdI tattvavyavasthApakasyasattvAsattvayorvyavasthApakasya pramANasyAnupalabdhau sattvAsattvayoranyatarasya nizcayAsaMbhavAt saMzayo jAyate- kimidaM pratIyamAnaM vastu sadasti kiM vA'saditi, tadanantaraM sattvAsattvayoranyatarasya vyavasthApakapramANasAhAyyAt sattvaM vA'sattvaM vA nizcIyate tena saMzayo nivartate itynvyH| anupalabdhyavyavasthAtaH saMzayotpattimudAharati- anupalabdhIti, anupalabdheravyavasthAtaH= niyamAbhAvAdapi 'kiM sannopalabhyate utA'sannopalabhyate' iti saMzayo bhavatItyanvayaH / nirUpayatisacceti, kacit sadapi nopalabhyate= na pratIyate yathA'ntaHpraviSTaM kIlakamUlamudakaM ca. asadapi nopalabhyate yathA'nutpannaM niruddham= vinaSTaM ca mUlakIlakodakAdi tathA cA'sata evAnupalabdhirbhavatIti niyamo nAsti kiM tu satopyA vRtasyAnupalabdhirbhavatItyeSA'nupalabdhyavyavasthA tatazca kacidanupalabhya Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prsnnpdaapribhuussitm| [1 adhyAye. mAlikepUrvavat / pUrvaH samAno'nekazca dharmo jJeyasthaH. upalabdhyanupalabdhI punatigate etAvatA vizeSeNa punarvacanam / samAnadharmAdhigamAt= samAnadharmopapattevizeSasmRtyapekSo vimarza iti // 23 // sthAnavatAM lakSaNamiti samAnam . yamarthamadhikRtya pravartate tat prayojanam // 24 // yamarthamAptavyaM hAtavyaM vA'dhyavasAya tadAptihAnopAyamanutiSThati prayojanaM tad veditavyam , pravRttihetutvAdimamarthamApsyAmi hAsyAmi veti vyavasAyo'rthasyAdhikAraH, evaM vyavasIyamAno'rtho'thikriyate iti // 24 // mAne= apratIyamAne sattvAsattvayoranyatarasya vyavasthApakapramANAnupalabdhau sattvAsattvayoranyatarasya nizcayAbhAvAt saMzayo jAyate- yadidaM kIlakamUlaM na pratIyate tat sadvA'sadvA= kiM sadapyAvaraNAdipratibandhakAnna pratIyate kiM vA'sattvAdeva na pratIyate iti / atra saMzayakAraNIbhUtAM vizeSApekSAmAhavizeSeti, pUrvavata= anupalabhyamAnasya sattvAsattvayoranyatarasya vyavasthApakaM pramANaM nopalabhe iti buddhireva vizeSApekSA / tAdRzasaMzayAnantaram upalabdhipratibandhake nizcite sati sato'nupalabdhiH upalabdhipratibandhakAbhAve ca nizcite sattya'sato'nupalabdhirityevamanupalabhyasAnasya sattvAsattvayonizcayo bhavati tena saMzayo nivartate ityanvayaH / pUrva iti- pUrvaH= sUtre prathamoktaH samAno dharmaH= samAnadharmatvam aneko dharmaH= anekadharmavattvaM ca jJeyastham= viSayasthaM vijJeyaM yathA sthANupuruSayoH, upalabdhyanupalabdhI ca jJAtRgate= jJAtRdhauM vijJeyau, etAvatA vizeSeNa= upalabdhyanupalabdhyotRigatatvenaiva vizeSeNa pRthaguktirasti vastutastu upalabdhyavyavasthAsthale'nupalabdhyavyavasthAsthalepi ca samAnAnekadharmopapattevipratipattervA saMzayo jAyate yathopalabdhiranupalabdhizca sadasatoH samAnaivopalabhyate kiM vopalabdhyavyavasthAto'nupalabdhyavyavasthAtazcApi samAnAnekadharmopapattevipratipattereva vA saMzayo jAyate na sAkSAditi pRthagvacanApekSA nAsti athApi jJAtRgatayorapi upalabdhyanupalabdhyoH saMzayajanakatvamastIti vizeSeNa pRthaguktirastItyAzayaH pratibhAti vizeSastu cintanIyaH / saMzayalakSaNamupasaMharati- samAneti, samAnardhamajJAnAjAyamAnaH sthANupuruSayovizeSadharmasmRtisApekSo vimarza eva saMzaya ityarthaH, vastutastUktasvarUpo vimarza eva saMzaya ityavadhAryam. vimarzasvarUpaM coktameva // 23 // prayojanalakSaNamavatArayati- sthAnavatAmiti, sthAnavatAm= krameNa prAptAnAM prayojanAdInAM lakSaNamucyate iti samAnam= pUrvoktasaMzayalakSaNasamAnameva kiM vA'gre sarvatrAnusaMdheyamityarthaH / yamitiyamartham= padArthamadhikRtya= nizcayenoddizya puruSaH pravartate tat prayojanaM yathA jJAnamuddizyAdhyayane pravR. ttasya jJAna prayojanaM zamadamAdyanuSThAne pravRttasyA'pavargaH prayojanamiti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- yamitiyamartham AptavyamadhyavasAya= prAptavyatvena nizcitya tatprAptyupAyamanutiSThati tat prAptavyaM prayojanaM veditavyam. yaM cAthai hAtavyamadhyavasAya= tyAjyatvena nizcitya taddhAnopAyamanutiSThati tad hAtavyaM prayojana veditavyaM. vastutastu heyasya hAnameva prayojanaM hAnakarmatvAd heyamapi prayojanamityuktamityarthaH / adhikatyetipadArthaghaTakamadhikArapadArthamAha- pravRttIti, imamartham= sukhajanakapadArthamApsyAmi duHkhajanakapadArtha hAsyAmi iti vyavasAya:= nizcaya evArthasyAdhikAraH= uddezaH= nizcayaviSayatvam- pravRttihetutvAt etAdRzAdhyavasAye satyeva pravRtterjAyamAnatvAd adhyavasAyaM vinA pravRttyabhAvAdityadhyavasAya evAtrAdhikArapadArthaH, kiM vA sarvatraivaitAdRzodhyavasAya evAdhikArapadArthoM vijJeyaH- mokSaM prApsyAmItyadhyavasAyenaiva mokSasAdhaneSu pravRttisaMbhavAdityarthaH / adhikAraviSayaM kiM vA'dhikriyamANamAha- evamiti, vyavasIyamAnaH- nizcIyamAno yo'rtho'dhikriyate= uddizyate tat prayojanaM bhavati, kiM vA vyavasIyamAno'rtho'dhikriyate= adhikRto bhavatIti tadeva prayojanaM vijnyeymitynvyH| atra "sukhaduHkhayoravAptihAnAbhyAmayaM lokaH prayujyate iti sukhaduHkhAptihAnI prayojanamiti" iti vArtikam // 24 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTAntasiddhAntalakSaNam ] nyaaybhaassym| laukikaparIkSakANAM yasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAntaH // 25 // lokasAmAnyama'natItA laukikAH= naisargika vainayika buddhayatizayamaprAptAH. tadviparItAH parIkSakAH- tarkeNa pramANairarthe parIkSitumarhantIti, yoM yamathe, laukikA budhyante tathA parIkSakA api so'rtho dRSTAntaH / dRSTAntavirodhena hi pratipakSAH pratiSeddhavyA bhavanIti. dRSTAntasamAdhinA ca svapakSAH sthApanIyA bhavantIti. avayaveSu codAharaNAya kalpate iti // 25 // atha siddhAntaH- idamitthambhUtaM cetyabhyanujJAyamAnamarthajAtaM siddhaM. siddhasya saMsthitiH siddhAntaH, saMsthitiH= itthambhAvavyavasthA= dharmaniyamaH / sa khalvayam tantrAdhikaraNAbhyupagamasaMsthitiH siddhAntaH // 26 // dRSTAntalakSaNamAha- laukiketi, yasmin padArthe laukikAnAm= zAstrIyajJAnarahitAnAM parIkSakANAm= zAstrIyajJAnavatAM ca buddhisAmyam= sAdhyasAdhanayoH sAmAnAdhikaraNyaviSayakabuddheH sAmyaM bhavati sa dRSTAnto yathA mahAnase vahnidhUmayoH sAmAnAdhikaraNyaviSayikA buddhilaukikAnAM parIkSakANAM ca sAmyena vartate iti vahnisAdhane mahAnaso dRSTAntaH evamanyatrApi yojyamiti suutraanvyH| ___ vyAcaSTe-loketi, lokasAmAnyam= lokapraNAlI kiM vA lokamatima'natItAH= anurudhya vartamAnA eva laukikAH zAstrIyajJAnarahitA itiyAvat , uktaM vyAcaSTe- naisargikamiti, naisargikam= svabhAvasiddhaM vainayikam= zikSAjanyaM ca buddhyatizayamaprAptA eva laukikAH tadviparItAH= laukikaviparItA:= naisargika vA vainayikaM vA buddhayatizayaM prAptAH parIkSakA ityucyante tatra keSAM cit zikSA vinaiva buddhazyatizayo bhavatIti te naisargikabuddhayatizayayuktA vijJeyAH keSAM cicca zikSayA buddhapatizayo bhavatIti te vainayikabuddhayatizayayuktA vijJeyAH, zAstrIyajJAnavanto parIkSakA itiyAvat , ukte hetumAha-taNeti, uktabuddhathatizayayuktA hi tarkeNa pramANaizcArtha parIkSitumarhantIti parIkSakA ityucyante na tu laukikA evaM bhavantItyarthaH / udAharati- yatheti, yamartha mahAnasAdikaM laukikA yathA= vahnidhUmayoH sAmAnAdhikaraNyaviziSTaM budhyante parIkSakA api tamartha mahAnasAdikaM tathA= vahnidhUmayoH sAmAnAdhikaraNyaviziSTameva buddhayante iti sorthaH= mahAnasAdidRSTAnta ityucyate vayAdisAdhane / dRSTAntasya phalamAhadRSTAnteti, pratipakSAH svaviruddhAH prativAdipakSAH yathA vahnimAn jala hadvadityukte dRSTAntavirodhena= jalavhadavirodhena vahnimattvaM pratiSidhyate jalavhade vhnidhuumyorsNbhvprdrshndvaaraa| dRSTAntasamAdhinA= dRSTAntAnukUlyena yathA vahnimAn mahAnasavadityatra dRSTAntabhUte mahAnase vahnidhUmayoH sAmAnAdhikaraNyapradarzanena svapakSo vahnimattvaM sthApanIyaM bhavati, pratijJAdipaJcAvayaveSu cAyameva dRSTAnta udAharaNamityucyate kiM vA udAharaNAya= sAdhyasAdhanayoH sAmAnAdhikaraNyanidarzanAya kalpate= samathoM bhavati // 25 // siddhAntalakSaNamAha- atheti, itthambhUtam= etadrUpam , yathA'yamAtmA itthambhUtaH= nitya eveti rUpeNA'bhyanujJAyamAnam= svIkriyamANamarthajAtam= AtmanityatvAdikaM siddhamityucyate- pramANena siddhasvAt tAdRzasya siddhasya saMsthitiH= vyavasthaivAntaH. siddhasyAntaH siddhAnta ityanvayaH / saMsthitipadArthamAha- saMsthitiriti, itthambhAvasya yA vyavasthA= niyamaH sA saMsthitiH= dharmaniyamaH= siddhasya dharmaniyamo yathA siddhasyAtmano nityatvadharmaniyama eva siddhAnta ityarthaH / atra " atra bhASyakAraH siddhAntasAmAnyalakSaNasUtramapaThitvaiva tAtparya vyAcaSTe- atha siddhAnta ityAdineti tAtparyaTIkAyAM dRzyate tena sAmAnyalakSaNasUtraM (siddhAntasya ) kimapyAsId yadadyatve na kApyupalabhyate itibodhyam " iti zrIgurucaraNAH / evaM siddhAntazabdavyutpattiM pradaryAgrimasUtramavatArayati- sa iti, soyaM siddhAntaH tatrAdhika Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAya. 1AhniketantrArthasaMsthitiH tantrasaMsthitiH, tantram= itaretarAbhisaMbaddhasyAyasamUhasyopadezaH= shaastrm| adhikaraNAnuSaktArthasaMsthitiH adhikaraNasaMsthitiH / abhyupagamasaMsthitiH anavadhAritArthaparigrahaH tadvizeSaparIkSaNAyA'bhyupagamasiddhAntaH // 26 // tantrabhedAttu khalu sa caturvidhaHsarvatantrapratitantrAdhikaraNAbhyupagamasaMsthityarthAntarabhAvAt // 27 // tatraitAzcatasraH saMsthitayo'rthAntarabhUtAH // 27 // tAsAmsarvatantrAviruddhastantedhikRto'rthaH sarvatantrasiddhAntaH // 28 // yathA ghrANAdInIndriyANi. gandhAdaya indriyArthAH. pRthivyAdIni bhUtAni. pramANerathasya grahaNamiti // 28 // raNAbhyupagamAnAM saMsthitilakSaNo vijJeya ityanvayaH / tatreti- tatrasaMsthitiH siddhAntaH tatrazabdenAgrimasUtrAnurodhAt sarvatatraM pratitatraM ca dvayamapi grAhyam 1 adhikaraNasaMsthitiH siddhAntaH 2 abhyupagamasaM. sthitiH siddhAntaH 3 iti tridhA siddhAnta iti sUtrAnvayaH / tatraM hi zAstraM tasya siddhAntastatrasiddhAnto yathA nyAyazAstrasya paramANuvAdaH sAMkhyasya prakRtivAda iti, adhikaraNaM hi zAstrasya bhAgavizeSo yathA mImAMsAyAM prasiddhaM tasya siddhAnto'dhikaraNasiddhAntaH, abhyupagamaH kicitkAlaM parapakSasvIkArastasya siddhAnto'bhyupagamasiddhAntaH= parasiddhAnta iti yAvat sa cAbhyupagamopi doSapradarzanArtha itisUtrArthaH / vyAcaSTe- tatrArtheti, saMsthitiH= vyavasthA niymH| tatrapadArthamAha- itaretareti, paryavasitamAhazAstramiti / ekamAtraviSayasya zAstratvaM saMmataM nAstIti itaretarAbhisaMbaddhasyetyuktaM parasparasaMbaddhasyetyarthaH / adhikaraNasiddhAntamAha- adhikaraNeti, adhikaraNAnuSaktArthasya= adhikaraNasaMbaddhArthasya, yathA paJcalakSaNyAM tattallakSaNasiddhAnta iti, vastutastvadhikaraNasiddhAntalakSaNamane tannirUpakasUtrabhASyayordraSTavyam / abhyupagamasiddhAntamAha- abhyupagameti / anavadhAritArthaparigrahaH= anizcitapadArthasvIkAraH parasiddhAnta itiyAvat , asya phalamAha- taditi, parasiddhAntasya vizeSarUpeNa parIkSaNAya svIkAraH kriyate yatra so'bhyupagamasiddhAnta ityAzayaH // 26 // ___ agrimasUtramavatArayati- tatrabhedAditi, atra 'tatrAdibhedAt / ityevaM vaktavyamAsIt, saH= siddhAntaH / siddhAntabhede sUtreNa kAraNamAha- sarveti, sarvatatrasaMsthitiH paratatrasaMsthitiH adhikaraNasaMsthitirabhyupagamasaMsthitiriti caturdhA saMsthitiH saMbhavati AsAM catasRNAmapi saMsthitInAm arthAntarabhAvAta= arthAntaratvAtU= padArthAntaratvAt= parasparaM bhedAt siddhAntopi caturvidho bhavati yathA sarvatasiddhAntaH pratitabrasiddhAnto'dhikaraNasiddhAnto'bhyupagamasiddhAnta iti, lakSaNaM caiSAmagre spaSTameveti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- tatreti, etAH= sUtroktAH sarvatatrasaMsthityAdirUpAH / arthAntarabhUtAH- parasparaM bhinnA iti saMsthitInAM bhedAt siddhAntopi caturdhA bhinno bhavatItyarthaH // 27 // agrimasUtramavatArayati- tAsAmiti, tAsAm= uktAnAM catasRNAM saMsthitInAM madhye sarvatatrasaMsthitiH sarvatazrasiddhAnta ityarthaH / sarveti- sarvaistatrairaviruddhaH= svIkRtaH svatantrepyadhikRtaH= pratipAdito yo'rthastasya siddhAntaH sarvatazrasiddhAnta ityucyate yathA pRthivyAdIni bhUtAnIti sarvairapi zAstraiH svIkRtamastIti pRthivyAdInAM bhUtatvaM sarvatabasiddhAnta itisUtrAnvayaH / vyAcaSTe- yatheti, prANAdInAmindriyatvaM gandhAdInAmindriyArthatvam= ghrANAdIndriyagrAhyatvaM pRthivyAdInAM bhUtatvaM padArthasya pramANai. mahaNam- nizcaya ityAdayaH savatatrAsiddhAntA:- sarvazAstraiH svIkRtatvAdityanvayaH // 28 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntanirUpaNam] nyAyabhASyam / samAnatantrAsiddhaH paratantrasiddhaH pratitantrasiddhAntaH // 29 // yathA- nA'sata AtmalAbhaH. na sata AtmahAnam. niratizayAzcetanAH. dehendriyamanassu viSayeSu tatkAraNe ca vizeSa iti sAMkhyAnAm , puruSakarmAdinimitto bhUtasargaH karmahetavo doSAH pravRttizca. svaguNaviziSTAzcetanAH. asadutpadyate utpannaM nirudhyate iti yogAnAm // 29 // ... yatsiddhAvanyaprakaraNasiddhiH so'dhikaraNasiddhAntaH // 30 // yasyArthasya siddhAvanye'rthA anuSajyante= na tairvinA sorthaH sidhyati te'rthA yadadhiSThAnAH so'dhikaraNasiddhAntaH yathA- dehendriyavyatirikto jJAtA darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAdibhiH, pratitatrasiddhAntasya lakSaNamAha-samAneti,samAnatatre svazAstrasadRzazAstre'siddhaH= apratipAditaH paratatre ca siddhaH= pratipAdito yaH siddhAntena viSayaH sa pratitasiddhAntaH, tatraM tatraM pratIti pratitatraM pratitatrasya siddhAntaH pratitatrasiddhAntaH tattacchAstrasiddhAnta itiyAvat yathA SoDazapadArthavAdo nyAyazAstrasiddhAntaH. saptapadArthavAdaH vaizeSikazAstra siddhAnta iti pratitantrasiddhAnta iti vaktuM zakyate, samAnatatre yathA nyAyavaizeSiko sAMkhyayogau itisUtrAnvayaH / atra- " samAnazabda ekaparyAyaH naiyAyikAnAM hi samAnaM tatraM nyAyazAstraM paratatraM ca sAMkhyAdizAstram" iti tAtparyaTIkA / sA caiSA cintyA, atra " samAnatatrAsiddhaH paratatrAsiddhaH" "samAnatatrasiddhaH paratatrAsiddhaH" ityevamapi dvidhA sUtrapATha upalabhyate sa tu saMgato na pratibhAti, / vastutastu 'pratitatrasiddhaH pratitatrasiddhAntaH' ityevaM sUtraM paThanIyamAsIt / bhASyakAraH sUtravyAkhyAmupekSya udAharaNamAtramAha- yatheti, AtmalAbhaH= utpattiH sadevotpadyate ityarthaH, AtmahAnam= vinAzaH sanna vinazyatItyarthaH, niratizayA:= vizeSarahitAH cetanA: AtmAnaH cetanatvAdirUpeNa sarvepyAtmAnaH samAnasvarUpA ityarthaH, dehAdau sthUlatvAdirUpaH kaphAdyAdhikyAdirUpazca vizeSaH, indriyeSu paTutvApaTutvAdirUpo vizeSaH, manassu sattvAdiguNakRto vizeSaH- yatkasyacinmanaH sAttvikaM bhavati kasyacidrAjasamiti, viSayeSu= zabdasparzAdiSu ca vizeSaH spaSTa eva, tatkAraNe= dehAdikAraNe, kAraNe vizeSa vinA kArye vizeSAsaMbhavAt, indriyANAM manasazca sAMkhyamate'haGkAraH kAraNam / sAMkhyAnAm= sAMkhyAnAmeva / uktaM ca sAMkhyaiH- " asadakaraNAt " " tadviparItastathA ca pumAn " " prakRtemahAMstato'haGkArastasmAdgaNazca SoDazakaH " " ete smRtA vizeSAH " ityAdItyalam / mantAntarasiddhAntamAha- puruSeti, doSAH= rAgAdayaH, pravRttiH= dharmAdhauM, dharmo dharmahetuH pApaM ca pApaheturityAzayaH, cetanAH= AtmAnaH svaguNaviziSTAH= jJAnAdiguNaviziSTAstathA ca guNatAratamyena sAtizayatvaM prAptam , asadeva ghaTAdikamutpadyate- sata utpattyasaMbhavAt. utpannaM ca nirudhyate= vinazyati iti yogAnAm= yogAnAmeva matam , atra yogazabdo vaizeSikapara iti kecit ityarthaH / atra "niratizayAzcetanAH" iti na sAMkhyamAtramatam- vedAntairapi svIkArAt " puruSakarmanimittaH " ityAdikamapi na yogamAtramatam- anyairapi bahubhiH zAkhairevameva svIkArAditi cintyam, bhASyakAroyaM bahutra pramAdaM karotItyanusaMdhIyate bahubhyaH zrUyate cetyalam // 29 / / ___ adhikaraNasiddhAntasya lakSaNamAha- yaditi, yasya siddhau satyAm anyaprakaraNasiddhiH= anyeSAM prAkaraNikAnAM padArthAnAM siddhirApatati so'dhikaraNasiddhAnto yathA prapaJcakartRtvenezvarasiddhau satyAmIzvarasya sarvajJatvAdikaM sidhyati- sarvajJatvAdikaM vinA prapaJcakartRtvAnupapatteritIzvarasiddhiradhikaraNasiddhAntaH, parasparasaMbaddhAnAM padArthAnAM siddhAnto'dhikaraNasiddhAnta itiyAvat iti sUtrAnvayaH / vyAcaSTeyasyeti, prakRte yathA yasyArthasya AtmanaH siddhau anye'rthAH indriyanAnAtvAdaya anuSajyante= AkSipyante arthAt taiH indriyanAnAtvAdibhivinA sorthaH AtmA na sidhyati te cArthAH indriyanAnAtvAdaya yadadhiSThAnAH yadhInasiddhayaH sa AtmA adhikaraNasiddhAnta ityanvayaH, yadi dehendriyAdyatirikta AtmA na Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samapadApArivAkiyU 11 mAyAde mAhikaatrAnuSaGgiNorthAH- indriyanAnAtvaM niyataviSayANIndriyANi svaviSayagrahaNaliGgAni jJAtunisAdhanAni. gandhAdiguNavyatiriktaM dravyaM guNAdhikaraNam. aniyataviSayAzcetanA iti, pUrvArthasiddhAvate'thAH sidhyanti. na tairvinA sorthaH saMbhavatIti / / 30 / / __ aparIkSitAbhyupagamAt tavizeSaparIkSaNamabhyupagamasiddhAntaH // 31 // syAttadA indriyanAnAtvAdikaM na sidhyet kiM tvekenApIdriyeNa sarvajJAnasaMbhavaH syAt evaM hIndriyasyaivAtmatvaM syAt. Atmanazca cakSuSA dRSTasya tvacA pratyabhijJA jAyate sA cAtmaikyaM prayojayatItIndriyasyApyAtmabhUtasyaikyameva syAt na nAnAtvam, yadA hi dehendriyavyatirikta AtmA tadAtmano rUpajJAnakaraNaM cakSurgandhajJAnakaraNaM ghrANamiti indriyanAnAtvaM cakSuSA dRSTasya tvacA pratyabhijJA ca jAyate iti indriyanAnAtvAdikamAtmasiddhayadhInamityAtmAdhikaraNasiddhAnta ityarthaH / udAharati- yatheti, darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAt= cakSuSA pUrva dRSTasya cakSurvinAzAnantaraM tvacA pratyabhijJAnAt dehendriyavyatirikto jJAtA AtmA sidhyati yadi dehendriyasamudAya eva jJAtA syAt tadA draSTuzcakSuSo vinAzAnantaraM cakSuSA dRSTasya tvacA pratyabhijJA na syAt anyadRSTasyAnyena pratyabhijJAnAsaMbhavAditi dehendriyavyatirikto jJAteti siddhapati- tasyaikyAt pratyabhijJAnasaMbhavAdityAzayaH / prakRtamAha- atreti, anuSaGgiNaH= saMbaddhAH= arthAtprAptAH / ekasminnAtmani siddhe tasyAtmano jJAnakaraNAnAmindriyANAM jJeyarUpAdinAnAtvena nAnAtvaM prAptaM nAnAtvena ca niyataviSayatvaM prAptaM yathA rUpagrAhaka cakSurgandhagrAhaka ghrANamiti, yadyAtmA indriyAtirikto na syAt kiM tu indriyamevAtmA syAttadA tasya pratyabhijJAvazAdekatvaM syAditIndriyanAnAtvaM na sidhyet tatazca tasyendriyasya sarvagrAhakatvApattyA niyataviSayatvamapi na syAt / dehendriyAtiriktAtmasattve hi rUpAdisvasvaviSayakajJAnalakSaNaliGgenendriyANi 'jJAturjJAnasAdhanAnItyapi sidhyati anyathendriyasyaivAtmatve tasya jJAtRtvameva syAnna tu jJAnasAdhanatvaM tathA ca svaviSayajJAnAnumeyatvamapi na syAt kiM tu svayaMprakAzatvameva syAdAtmanaH svayaMprakAzatvAdityarthaH / gandhAdIti- yadi gandhAdyatiriktaM gandhAdiguNAdhikaraNaM ca dravyaM na syAtadA tasya cakSuSA dRSTasya tvacA pratyabhijJAnaM na syAt- tvaco rUpAdigrAhakatvAbhAvAditi, yadA hi gandhAdyatiriktaM dravyaM tadA tasya cakSuSA dRSTasya tvacA pratyabhijJAnaM saMbhavati tathA rUpAdiguNAzrayatvAccakSurAdigrAhyatvamapyupapadyate- cakSurAdInAM rUpAdidvAraiva dravyagrAhakatvAt , kiM ca yadyAtmalakSaNaM dravyaM jJAnAdiguNAdhikaraNaM na syAttadA tasya cAkSuSAdijJAnakartRtvaM pratyabhijJAkartRtvaM ca na syAdityAtmasAdhakapratyabhijJAvazAdeva dravyasya gandhAdiguNAtiriktatvaM guNAzrayatvaM ca prAptam / aniyateti- yadyAtmApi niyataviSayaH= rUpAdiSu kiMcinmAtragrAhakaH syAttadA tasya rUpAdikiMcigrAhakatvepi sparzAdigrAhakatvAbhAvApattyA tvacA pratyabhijJA na syAd bhavati ca pratyabhijJeti cetanAH= AtmAno'niyataviSayAH= sAmagryAM satyAM paryAyeNa sarvagrAhakA ityapi siddham / upasaMharati- pUrvArtheti, pUrvArthasya= dehAdyatiriktAtmanaH siddhau ete'rthAH= indriyanAnAtvAdaya upapAditaprakAreNa sidhyanti, taiHindriyanAnAtvAdibhizca vinA sorthaH= AtmApi na sidhyati tathA hi yadIndriyANAM nAnAtvaM niyataviSayatvaM ca na syAttadekatvAdaniyataviSayatvAccaikenendriyeNaiva pUrvadRSTasya pratyabhijJAsaMbhavAd dehendriyAtirikta AtmA na sidhyet itIndriyanAnAtvAdyadhInA''tmasiddhiA, tathA yadi dravyaM gandhAdiguNAtiriktaM na syAttadA gandhAdInAM ghrANAdinA grahaNasaMbhavAt AtmagrAhyasyAbhAvApattyA''tmasiddhirna syAt pratyabhijJA coktA dravyasyaiva bhavati rUpAdyatiriktadravyAbhAve ca dravyapratyabhijJaiva na prApnoti yayAtmasiddhiH syAditi dravyasya guNAtiriktatvAdhInA cAtmasiddhirityAzayaH / tathA caite viSayAH parasparasApekSatvAdadhikaraNasiddhAntabhUtA ityupapannaM vistarastu svayameva kartavya ityalam // 30 // abhyupagamasiddhAntalakSaNamAha- aparIkSiteti, tadvizeSaparIkSaNam= parakIyasiddhAntaviSayasya vizeSarUpeNa parIkSaNAthai yo'parIkSitasya= svazAstrAsiddhasyA'bhyupagamaH= svIkAraH so'bhyupagamasiddhAnta Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avayavanirUpaNam ] nyAyabhASyam / yatra kiMcidarthajAtamaparIkSitamabhyupagamyate- astu dravyaM zabdaH sa tu nityo athAnityaH ? iti dravyasya sato nityatAnityatA vA tadvizeSaH parIkSyate so'bhyupagamasiddhAntaH, svabuddhayatizayacikhyApayiSayA parabuddhaya'vajJAnAya pravartate iti // 31 // athAvayavAH pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnya'vayavAH // 32 // dazAvayavAneke naiyAyikA vAkya saMcakSate- jijJAsA saMzayaH zakyaprAptiH prayojanaM saMzayavyudAsa iti. te kasmAnocyante ? iti, tatrApratIyamAne'rthe pratyayArthasya pravartikA jijJAsA. apratIyamAnamartha kasmAt jijJAsate ?. taM tattvato jJAtaM hAsyAmi vopAdAsye upeityarthaH, aparIkSitasyAbhyupagamAdabhyupagamasiddhAnta ityucyate itynvyH| tadvizeSaparIkSaNaM tu kAraNameveti kAryakAraNayorabhedamabhyupagamya sAmAnAdhikaraNyena "tadvizeSaparIkSaNamabhyupagamasiddhAntaH" ityuktam / vyAcaSTe- yatreti, aparIkSitam= svazAstrAsiddham / udAharati- astviti, nyAyamate zabdo dravyaM na kiM tu guNa eva athApi mImAMsakamatena zabdasya dravyatvamabhyupagamya nityatvAnityatve parIkSyete ityarthaH, saH zabdaH, dravyasya sataH= dravyabhUtasya= dravyatvena svIkRtasyApi zabdasya tadvizeSaH= zabdadharmo nityatvamanityatvaM veti parIkSyate yatra tatra zabdasya dravyatvAbhyupagamoyamabhyupagamasiddhAnta evmnytraapiitynvyH| abhyupagamasiddhAntakAraNamAha- svabuddhIti, svabuddheratizayasya= mahattvasya cikhyApayiSayA= prakAzanecchayA parabuddheH= prativAdibuddheravajJAnAya= avahelanAya= mandatvajJApanAya cAbhyupagamasiddhAnte puruSaH pravartate= parakIyasiddhAntamabhyupagamyApi tadvizeSaM nirAkaroti yathA zabdasya dravyatvamabhyupagamyApi nityatvaM nirAkaroti- yadi zabdo nityaH syAttadA vinaiva vyApAraM nityamupalabhyeta na copalabhyate iti dravyabhUtopi zabdo nityo na saMbhavatItyevam / " parabuddhathavajJAnAya " ityatra " parabuddhathavajJAnAcca " * ityapi pAThaH sa tu cintya eva- paJcamyanupapatteH // 31 // - avayavavibhAgasUtramavatArayati- atheti, nirUpyante iti zeSaH / pratijJeti- 'parvato vahnimAn / itipratijJA. 'dhUmAt' itihetuH, 'yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA mahAnasaH' ityudAharaNam 'dhUmavAMzvAyam / ityupanayaH 'tasmAdvahnimAn / itinigamanam = upasaMhAra iti paJcA'numAnasyAvayavA itisUtrAnvayaH, lakSaNaM caiSAmagre spaSTameva / udAharaNopanayAbhyAM vyakyavamanumAnaM bauddhAH saMgirante. udA. haraNAntamudAharaNAdi veti vyavayavamanumAnaM mImAMsakAdayaH saMgirante ityAdikaM sarva tattacchAneSveva draSTavyaM vistarabhayAnneha pratanyate / sUtrasya spaSTArthatvAdbhASyakAra ekadezinAM matamanuvadati- dazeti, vAkye= anumAnavAkye, saMcakSate= saMgirante / teSu dazasvavayaveSu paJca tvavayavA ete pratijJAdaya eva sUtroktA jJeyAH zeSAn paJcAvayavAnAha- jijJAseti, prathamaM parvate vahnajijJAsA jAyate. tadanantaram 'asti na vA' iti saMzayaH. tadanantaraM zakyaprAptiH= sAdhyasaMbhavaH kiM vA pramANe yatsAdhyasAdhakatvaM tasya jJAnaM jAyate. atra " zakyaM prameyaM tasmin prAptiH= zaktatA pramANAnAM pramAtuzca " iti tAtpayeTIkA, tadanantaraM prayojanamupatiSThate "prayojanamanuddizya " itinyAyAt , tadanantaraM zakyaprAptyA saMzayavyudAso bhavati. tadanantaraM pratijJAdyavayavAH pravartante nAnyatheti teSAmAzayaH / atra 'jijJAsA saMzayaH zakyaprAptiH saMzayavyudAsaH prayojanam' itikrameNa vaktavyamAsIt zakyaprAptyA saMzayavyudAse jAte prayojanopasthitisaMbhavAt uttarottaraM prati pUrvapUrvasya hetutvAdityanusaMdheyam / atra ziSyapraznamanuvadati- te iti, te= jijJAsAdayaH paJcAvayavAH / prathamaM jijJAsAkAryamAha-tatreti, tatra jijJAsAdiSu madhye / padArthe'pratIyamAne= ajJAte sati sadviSayakajJAne pratyayArthasya= tadviSayakajJAnArthinaH puMsaH pravartikA bhavati jijJAsA na tu prakRta. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1AhikeziSye veti. tA etA hAnopAdAnopekSAbuddhayastattvajJAnasyArthaH tadarthamayaM jijJAsate sA khalviyamasAdhanamarthasyeti / jijJAsAdhiSThAnaM saMzayazca vyAhatadharmopasaMghAtAt ka tattvajJAne pratyAsannaH ? vyAhatayohiM dhameyoranyatarat tattvaM bhavitumarhatIti. sa pRthagupadiSTopya'sAdhanamarthasyeti / pramAtuH pramANAni prameyAdhigamArthAni sA zakyaprAptine sAdhakasya vAkyasya bhAgena yujyate pratijJAdivaditi / prayojanaM tattvAvadhAraNam arthasAdhakasya vAkyasya phalaM naikadeza iti / saMzayavyudAsaH pratipakSopavarNanaM tatpratiSedhe tattvAbhyanujJAnArtha na tvayaM sAdhakavAkyaikadeza iti / prakaraNe tu jijJAsAdayaH samarthAH- avadhAraNIyArthopakArAt, tattvArthasAdhakabhAvAttu pratijJAdayaH sAdha. kavAkyasya bhAgAH= ekadezAH= avayavA iti // 32 // sAdhyasAdhiketi na jijJAsAyA anumAnAvayavatvaM saMbhavatItyarthaH / apratIyamAnaviSayakajijJAsAkAraNaM pRcchati- apratIyamAnamiti / uttaramAha-tamiti, tam= apratIyamAnaM tattvato jJAtam= jJAtvA aniSTaM hAsyAmi iSTamupAdAsye iSTAniSTAbhyAmatiriktamupekSiSye itivicAr2yA'pratIyamAnaM jijJAsate. tatra tA etA hAnopAdAnopekSAbuddhayastattvajJAnasyA'rthaH= prayojanabhUtAH= phalabhUtA ityayam= puruSaH tadartham= hAnopAdAnopekSAbuddhayartham= hAnAdyarthamevA'pratIyamAnaM jijJAsate sA caiSA jijJAsA'rthasya= anumeya. syA'sAdhanameva- tadviSayakajJAnamAtre pravartakatvena prakRtasAdhyasAdhane pravartakatvAbhAvAt sAdhyasAdhakatvAbhAvAcca sAdhyasAdhakasyaivAnumAnAvayavatvasaMbhavAditi na jijJAsA'numAnAvayava ityarthaH / saMzayasyAnumAnAvayavatvaM pratyAcaSTe- jijJAsAdhiSThAnamiti, jijJAsAnantaraM saMzayo jAyate iti saMzayo jijJAsAdhiSThAnam= jijJAsAkArya sa ca saMzayo vyAhatayoH= parasparaviruddhayordhamayorupasaMghAtAt= prApteH= darzanAt jAyamAnaH kasmin tattvajJAne pratyAsannaH= saMbaddho bhavati ? na kasyApi tattvajJAnasya kAraNaM bhavatIti nAnumAnAvayavo bhavatItyarthaH / kAraNamAha- vyAhatayoriti, vyAhatayodharmayoranyatara eva dharmo tattvaM bhavitumarhati na tu dharmadvayamapi yena viruddhadharmadvayAvagAhakasya saMzayasyApi tattvajJAnAGgatvaM syAt , sa ca saMzayaH prathamasutre pRthagupadiSTopi na kasyacidarthasya sAdhako bhavatIti nAnumAnAvayava ityarthaH / kazabdarahitapAThapakSe tu ' uktasvarUpaH saMzayastattvajJAne= tattvavicAre eva pratyAsannaH= saMbaddho bhavati- saMzayAnantaraM vicArapravRtteH, natvanumAnasaMbaddha iti na saMzayopyanumAnAvayavaH' ityevaM vyAkhyeyam / zakyaprApteranumAnAvayavatvaM pratyAcaSTe- pramAturiti, pramAtuH pramANAni= indriyasaMyogAdIni prameyajJAnArthAni bhavanti tatra prameyajJAne pramANAnAM pramAtuzca yatsAmarthya sA zakyaprAptirityucyate sA ca pramANapramAtRgateti na sAdhakasya vAkyasya= anumAnavAkyasya pratijJAdivad bhAgena yujyate= bhAgo bhavitumarhatIti na zakyaprAptirapyanumAnAvayava ityarthaH, atra-"zakyaM prameyaM tasmin prAptiH= zaktatA pramANAnAM pramAtuzca sA ca svarUpasahakAribhyAM dvedhA tAmimAM bhASyakAro'nayA vAcobhaGgayA darzayati- pramAtuH pramANAnIti" iti tAtparyaTIkA, atra pramANAnAM prameyajJAnotpAdane svarUpeNa zaktatAyAM satyAmapi sahakAryapekSayoktaM svarUpasahakAribhyAmiti / prayojanasyAnumAnAvayavatvaM nirAcaSTe- prayojanamiti, prayojanaM hi tattvAvadhAraNaM vA hAnAdikaM vA taccArthasAdhakasya vAkyasya= anumAnavAkyasya phalameva na tu kAraNamityekadeza:= avayavo bhavituM nAhatItyarthaH / saMzayavyudAsasyAnumAnAvayavatvaM pratyAcaSTe-saMzayeti, pratipakSopavarNanamiti- sAdhyaviruddhadharmopapAdanameva pratipakSopavarNanam= pratipakSasya viruddhadharmamyopavarNanam= upapAdanaM tadeva saMzayavyudAsaH sa ca tattvAbhyanujJAnArthaH= tattvajJAnajanako bhavatItyanvayaH / viruddhadharmopapAdanena saMzayanirAso bhavatIti viruddhadharmopapAdanameva saMzayavyudAsastatra tatpratiSedhe= ekatarasya viruddhadharmasya pratiSedhe kRte saMjAto'yaM saMzayavyudAsastarkabhUtastadeva pratipakSovarNanaM taca tattvAbhyanujJAnArtham= tattvajJAnajanakaM kiM vA tattvasvIkArakAraNaM bhavati tathA ca saMzayavyudAsaH tarkarUpattvAt sAdhakavAkyaikadezaH= anumAnavAkyAvayavo bhavituM nAhatItyarthaH, yathA zabdAnityatvasya pratipakSabhUte Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avayavanirUpaNam ] nyAyabhASyam / teSAM tu yathAvibhaktAnAm sAdhyanirdezaH pratijJA // 33 // prajJApanIyena dharmeNa dharmiNo viziSTasya parigrahavacanaM pratijJA sAdhyanirdezaH anityaH zabda iti // 33 // udAharaNasAdhAt sAdhyasAdhanaM hetuH // 34 // udAharaNena sAmAnyAt sAdhyasya dharmasya sAdhanam= prajJApanaM hetu:= sAdhye pratisaMdhAya dharmam udAharaNe ca pratisaMdhAya tasya sAdhanatAvacanaM hetu:- utpattidharmakatvAditi, utpattidharmakamanityaM dRSTamiti // 34 // nityatve nirAkate nityatvAnityatvayoH saMzayavyudAsenAnityatvaM pareNa svIkriyate, atra-" tadupavarNanapratiSedhe sati tattvajJAnAbhyanujJAnArtham , jJAyate'neneti tattvajJAnaM pramANaM tadabhyanujJAnArtha saMzayavyudAsastarkAparanAmA vyudasyate hyanena pramANAbhyanujJAnadvAreNa pramANetikartavyatAbhUtena saMzaya iti" iti tAtparyaTIkA / jijJAsAdInAM prayojanamAha- prakaraNe iti, prakaraNe= kathApravRttau vAdArambhe eva jijJAsAdayaH samarthAH= kAraNabhUtAH- jijJAsAdikaM vinA kathApravRtterasaMbhavAditi kathApravRttikAraNIbhUtA api jijJAsAdayo nAnumAnavAkyAvayavA ityarthaH / atra- " prakaraNam= kathApravRttiH, te ca jijJAsAdaya utpannAH prakaraNasyotthApakAH svarUpeNa na punaH svajJAnena yena svazabdapratipAdyAH santaH prakaraNepya bhaveyuryathA pratijJAdayaH svajJAnena svArthAn pratipAdayantaH, tasmAt sarvathaiva jijJAsAdivAcakapadaprayogo'narthaka iti bhAvaH" iti tAtparyaTIkA / jijJAsAdInAM prakaraNAGgatve kAraNamAha- avadhAraNIyeti, avadhAraNIyArthopakArAt= nizceyasyA'rthasya upakArakatvAt= nizcayajanakatvAt / pratijJAdInAmanumAnAvayavatve kAraNamAha- tattvArtheti, tattvasAdhakabhAvAt sAdhyasAdhakatvAt pratijJAdaya evoktAH paJcA'numAnavAkyasya bhAgAH= ekadezAH= avayavAH na tu jijJAsAdayopi- sAkSAt sAdhyasAdhakatvAbhAvAdityarthaH // 32 // pratijJAlakSaNamavatArayati- teSAmiti, teSAm= pratijJAdyavayavAnAM yathAvibhaktAnAma= vibhAgakrameNa prAptAnAM madhye sAdhyanirdezaH pratijJetyanvayaH / sAdhyasya nirdezaH= kathanaM pratijJeti suutraanvyH| vyAcaSTe- prajJApanIyeneti, prajJApanIyena= sAdhyena dharmeNa= padArthena vayAdinA viziSTasya dharmiNaHpakSasya parvatAdeH yat parigrAhakaM vacanaM sA pratijJA yathA- 'parvato vahnimAn / iti / praghaTTakArthamAhasAdhyanirdeza iti / atra- "parigRhyate'neneti parigrahaH sa ca vacanaM ceti parigrahavacanam" iti tAtparyaTIkA / udAharati- anitya iti / spaSTaM sarvam // 33 // hetulakSaNamAha- udAharaNeti, udAharaNasya sAdhAt= sAdRzyAt. yathodAharaNe mahAnasAdau vahnidhUmayoH sAhityaM dRSTamiti tatsAdRzyAt parvatepi dhUmasattve vahnisattvaM prApnotIti udAharaNasAdharmyAta sAdhyasya yat sAdhanam= sAdhakaM sa heturyathA 'dhUmAt' iti dhUma itisUtrAnvayaH / vyAcaSTe- udAharaNeneti, pratiyogitvaM tRtIyArthaH, sAmAnyAt= sAdRzyAt dRSTAntasAdRzyAdityarthaH / sAdhyasya dharmasya= sAdhyalakSaNadharmasya / paryavasitamAha- sAdhye iti, sAdhye= pakSe dharmam= hetubhUtapadAthai dhUmAdikaM pratisaMdhAya= dRSTA udAharaNe ca mahAnasAdau pratisaMdhAya= anusaMdhAya= sAdhyavyApyatvena smRtvA tasya dharmasya dhUmAdeyat sAdhanatAvacanam = sAdhyasAdhakatvakathanam= sAdhyasAdhakavacanaM sa heturityanvayaH / udAharatiutpattidharmakatvAt= janyatvAditi, ' anityaH zabda utpattidharmakatvAt' ityanvayaH / udAharaNasAdharmyamAha- utpattidharmakamiti, utpattidharmakaM janyamanityaM dRSTaM yathA ghaTAdikam utpattidharmakazca zabda ityanitya ityartha ityanityatvasAdhakamutpattidharmakatvaM heturityalam / / 34 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1AhikekimetAvad hetulakSaNamiti ?. netyucyate. kiM tarhi ? tathA vaidhAt // 35 // udAharaNavaidhAca sAdhyasAdhanaM hetuH, katham ?. anityaH zabda utpattidharmakatvAt, anutpattidharmakaM nityaM yathA''tmAdidravyamiti // 35 // sAdhyasAdhAttaddharmabhAvI dRSTAnta udAharaNam // 36 // sAdhyena sAdharmyam= samAnadharmatA. sAdhyasAdhAt kAraNAt taddharmabhAvI dRSTAnta iti, tasya dharmastaddharmaH tasya= sAdhyasya, sAdhyaM ca dvividham- dharmiviziSTo vA dharmaH- zabdasyAnityatvam 1, dharmaviziSTo vA dharmI- anityaH zabda iti 2, ihottaraM tadgrahaNena gRhyate iti, kasmAt ? pRthagdharmavacanAt / tasya dharmastaddharmastaddharmasya bhAvastaddharmabhAvaH sa yasmin dRSTAnte zaGkate- kimiti, etAvat= sAdhyasAdhAt sAdhyasAdhakatvam / uttaramAha- neti / AdhikyaM jijJAsate-kimiti / hetodvitIyaM svarUpamAha- tatheti, vaidhAt= vipakSodAharaNavaidhAdapi tathA sAdhyasAdhako heturityanvayaH, yo na vahnimAn sa na dhUmavAn yathA jalahada itivyatirekavyAptyA jalavhadavaidhAdapi dhUmaH parvate vahnisAdhako bhavati. jalahadavaidhayai ca dhUme vytirekitvmitisuutraarthH| . jyAcaSTe- udAharaNeti, udAharaNavaidhAt= vyatirekyudAharaNavaidhAt sAdhyasAdhanam= sAdhyasAdhako hetuH, yathAnvayyudAharaNasAdhAd hetoH sAdhyasAdhakatvaM bhavati tathA vyatirekyudAharaNavaidhAdapi hetoH sAdhyasAdhakatvaM bhavatItyAzayaH tadetad anvayavyatirekihetusthale bodhyam / sAdharyeNa sAdhakatvamAha- anitya iti / vaidhAt sAdhyasAdhakatvamAha- anutpattidharmakamiti, yannotpattidharmakaM tannityaM bhavati yathAtmAvidravyaM zabdazcotpattidharmaka iti na nityo bhavitumarhati tathA cAtmAdinityapadArthavaidha AdapyutpattidharmakatvaM heturanityatvasya sAdhako bhavatIti vyatirekyudAharaNavaidhAdapi sAdhyasAdhakatvaM hetulakSaNamityarthaH // 35 // ___ udAharaNalakSaNamAha- sAdhyeti, sAdhyena= pakSaNa sAdhAt= sAdRzyAt. sAdhanabhUtadhUmAdipadArthAdhikaraNatvena pakSasadRza itiyAvat , taddharmabhAvI= pakSadharmaviziSTaH= pakSe sAdhyamAno yo dharmaH= padArtho vahnayAdistadviziSTa itiyAvat etAdRzo yo dRSTAntaH sa evodAharaNamityucyate yathA mahAnasAdiriti sUtrAnvayaH, tadetadanvayidRSTAntalakSaNam / vyAcaSTe- sAdhyeneti, sAdhyena= pakSeNa pratiyogitvaM tRtIyArthaH, sAdhyavattvena pakSasyApi sAdhyatvAt , sAdharmyam= samAnadharmatA= sAdhanIbhUtapadArthaviziSTatvena sAdRzyam / etAdRzAt sAdhanavattvasAdRzyAdeva mahAnasAdidRSTAntastaddharmabhAvI bhavatItyAha- sAdhyasAdhAt kAraNAditi, taddharmabhAvizabdasya vyutpattimAha- tasyeti, sAdhyasya= pakSasya parvatAdeH / pakSastha dvaividhyamAha- sAdhyaM ceti, dharmiviziSTaH= pakSavRttiH dharmaH= padArthoM vahnayAdirapi pakSo bhavati yatra vahnayAdikamuddizya parvatAdivRttitvaM sAdhyate yathA- 'vahniH parvatavRttiH parvate dRzyamAnadhUmajanakatvAt / iti, udAharati- zabdasyeti, anityatvamuddizya zabdavRttitvasAdhane'nityatvameva pakSaH syAt / dvitIyAM vidhAmAha- dharmaviziSTa iti, dharmeNa= vahnayAdipadArthena viziSTo dharmI= parvatAdirapi pakSo bhavati yatra parvatAdikamuddizya vahnayAdimattvaM sAdhyate yathA- 'parvato vahnimAna ' iti / udAharati- anitya iti, yathA'nityatvaviziSTaH zabdo pakSa:- 'zabdo'nityaH' iti zabdamuddizyAnityatvaM sAdhyate iti zabda eva pakSaH / atra grAhyaM pakSasvarUpamAha- iheti, tadgrahaNena= taddharmabhAvI ityatra tatpadena uttaram= dharmaviziSTo dharmI parvatAdiH zabdAdizca pakSatvena grAhya ityanvayaH / ihottaragrahaNe kAraNaM jijJAsatekasmAditi / uttaramAha-pRthagiti, " taddharmabhAvI " ityatra dharmazabdasya pRthakprayogAdityanvayaH, yadyatra Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 avayanirUpaNam ] nyAyabhASyam / vartate sa dRSTAntaH sAdhyasAdhAt taddharmabhAvI bhavati sa codAharaNamiSyate, tatra yadutpadyate tadutpattidharmakaM tacca bhUtvA na bhavati= AtmAnaM jahAti= nirudhyate itya'nityam. evamutpattidharmakatvaM sAdhanam anityatvaM sAdhyam. soyamekasmin dvayordhamayoH sAdhyasAdhanabhAvaH sAdharmyAt vyavasthita upalabhyate. taM dRSTAnte upalabhamAnaH zabdepyanuminoti- zabdopyutpattidharmakatvAd anityaH sthAlyAdivaditi / udAhiyate'nena dharmayoH sAdhyasAdhanabhAva ityudAharaNam // 36 // tadviparyayAdA viparItam // 37 // " dRSTAnta udAharaNam" iti prakRtam. sAdhyavaidhAda'taddharmabhAvI dRSTAnta uhAharaNamiti- anityaH zabda utpattidharmakatvAd, anutpattidharmakaM nityamAtmAdi. soyamAtmAdidRpUrva vahnayAdikameva pakSatvena tatpadena gRhItaM syAttadA vahnayAdidharmANAmuSNatvAdInAM dRSTAnte mahAnasAdAvanupalabdhyA dharmapadamanapekSitaM syAditi sUtre 'tadbhAvI' ityevocyeta. tadbhAvitvaM ca vahnayAdimattvaM tacca mahAnasAdau saMbhavati, atra ca dharmazabdaH pRthakprayukta iti tasya pakSasya yo dharmoM vahnayAdistabhAvitvaM mahAnasAdAvastItyatra tatpadena pakSatvenottaraM dharmaviziSTo dharmI parvatAdireva gRhyate evaM ca dharmapadamanarthakaM na bhavatItyAzayaH, vastutastu naitadapi yuktaM vahnathAdikamuddizya parvatAdivRttitvasAdhane mahAnasAdedRSTAntatvAbhAvAt parvatAdivRttipadArthAntarasyaiva dRSTAntatvasaMbhavAdityanusaMdheyam / saMprati taddharmabhAvi. zabdasya sAkalyena vyutpattimAha- tasyeti, tasya= pakSasya parvatAdemaviziSTadharmiNaH / saH= taddharmabhAvaH sAdhyavattvam / saH= sAdhyasAdhAt taddharmabhAvI yo dRSTAnta sa evodAharaNamityanvayaH / atra" sAdhyena sAdharmyamityAdibhASyaM tasyArthaH- sAdhyena dharmiNA ( prakRte) zabdena sAdharmya dRSTAntasya sthAlyAdeH kRtakatvaM hetustadanityatvena sAdhye ca zabde dRSTAnte ca sthAlyAdau samAnaM tasmAt kAraNAt= prayojakAt taddharmabhAvI= tasyaiva sAdhyasya zabdasya dharmaH= dharmAntaram yena viziSTaH zabdaH siSAdhayiSito'nityatvena tad anityatvaM taddharmaH sa eva bhAvastabhAvaH so'syAstIti taddharmabhAvI sthAlyAdiH anityatvadharmavAnitiyAvat tena tAdRzA dRSTAntenopalakSitaM tadviSayaM vacanamudAharaNamiti" iti tAtparyaTIkA / prakRte anityaH zabda ityatra niyojayati- tatreti, tacca utpattidharmakaM ca, bhUtvA utpadya. na bhavati= vinazyatItyarthaH, asyArthamAha- AtmAnamiti, AtmAnam= svarUpam= svavyaktim / asyApyarthamAha-nirudhyate iti, nirudhyate= vinazyati, tathA cotpattidharmakam' iti= iti hetoHvinAzapratiyogitvAdanityamityarthaH / sAdhyasAdhanayoH prakRte svarUpamAha- evamiti, evam= utpattidharmakasya vinAzitvAt / anumitiprakAramAha- soyamiti, dvayordharmayoH= prakRte'nityatvotpattidharmakatvayoH soyaM sAdhyasAdhanabhAvaH ekasmin pakSe zabdAdau sAdhAt= sAhacaryAta vyavasthitaH= niyata upalabhyate- yatrotpattidharmakatvaM tatrAnityatvamiti, tam= sAdhyasAdhanabhAvaM dRSTAnte sthAlyAdau upalabhamAnaH- jAnAnaH puruSaH zabdepyanuminoti- zabdopyutpattidharmakatvAdanityaH sthAlyAdivaditi, prathama pakSe sAdhyasAdhanayoH sAhacarya sAmAnyato jJAtvA tadanantaraM dRSTAnte smRtvA tadanantaraM tena sAdhanena taM sAdhyaM pakSe'numinotIti= pramANenAvadhArayatItyarthaH / udAharaNazabdavyutpattimAha- udAhriyate iti, dharmayo:- sAdhyasAdhanayoH sAdhyasAdhanabhAva udAhriyate anenetyudAharaNamityanvayaH yathA mahAnasavadityalam // 36 // _ vyatirekidRSTAntasya lakSaNamAha- taditi, tadviparyayAt= pakSavaidhAd viparItam= ataddharmabhAvI= sAdhyarahito dRSTAnto vyatireki udAharaNaM yathA yo nA'nityaH sa notpattidharmakaH yathA''tmeti atrAsmani dRSTAnte utpattidharmakatvaM nAstIti zabdavaidhayaM tasmAt anityatvamapi nAstItya'taddharmabhAvitvaM prAptamityAtmA vyatirekI dRSTAntaH prakRte itisUtrArthaH / vyAcaSTe- dRSTAnta iti, prakRtam= pUrvasUtrAdanuva Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1AhnikeSTAntaH sAdhyavaidhAt= anutpattidharmakatvAt ataddharmabhAvI= yo'sau sAdhyasya dharmo'nityatvaM sa tasminna bhavatIti. atrAtmAdau dRSTAnte utpattidharmakatvasyAbhAvAdanityatvaM na bhavatIti upalabhamAnaH zabde viparyayamanuminoti- utpattidharmakatvasya bhAvAdanityaH zabda iti / ___sAdhoktasya hetoH sAdhyasAdhAt taddharmabhAvI dRSTAnta udAharaNam, vaidhoktasya hetoH sAdhyavaidhAda'taddharmabhAvI dRSTAnta udAharaNam, pUrvasmin dRSTAnte yau tau dharmoM sAdhyasAdhanabhUtau pazyati sAdhyepi tayoH sAdhyasAdhanabhAvamanuminoti, uttarasmin dRSTAnte yayodharmayorekasyA'bhAvAditarasyAbhAvaM pazyati tayorekasyA'bhAvAditarasyAbhAvaM sAdhye'numinotIti. tadetada hetvAbhAseSu na saMbhavatItya'hetavo hetvAbhAsAH / tadidaM hetUdAharaNayoH sAmarthya paramasUkSmaM duHkhabodhaM paNDitarUpavedanIyamiti // 37 // tanIyaM tathA ca tadviparyayAd dRSTAnto viparItamudAharaNam / iti sUtravyaktiH siddhA / tadviparyayapadArthamAha- sAdhyavaidhAditi, hetorasattvena pakSavaidhAdityarthaH, viparItatvapadArthamAha- ataddharmabhAvIti, sAdhyarahita ityarthaH / etAdRzo dRSTAnto vyatirekyudAharaNamityanvayaH / prakRtapakSasAdhyahetUnAha- anitya iti, vyatirekyudAharaNamudAharati- anutpattidharmakamiti, tadanenAtmanaH pakSavaidhaye heturAhityaM pradarzitam , nityamityanenA'taddharmabhAvitvam= anityatvarAhityaM pradarzitam / nigamayati- soyamiti, dRSTAnta:vyatirekadRSTAntaH, Atmani pakSavaidharmyamAha- sAdhyeti, utpattidharmakatvAbhAva eva zabdavaidhaya' tasmAd ataddharmabhAvI= anityatvarahitaH / AtmanyataddharmabhAvaM samanvayati- yosAviti, sAdhyasya= pakSabhUtazabdasya, tasmin= Atmani na bhavati= nAstItya'taddharmabhAvI AtmA / upasaMharati- atreti, Atmani utpattidharmakatvAbhAvAd anityatvAbhAvam upalabhamAnaH-pramIyamANaH puruSaH anityatvotpattidharmakatvayoH sAdhyasAdhanabhAvaM pramAya zabde utpattidharmakatvAd viparyayam= nityatvAbhAvam= anityatvamanuminotianityaH zabda utpattidharmakatvasya bhAvAt= sattvAt= utpattidharmakatvAt yo nA'nityaH sa notpattidharmako yathA''tmeti atrAtmA tadviparyayAd viparItam= vytirekyudaahrnnmitynvyH| ,. ___ anvayavyatirekAbhyAmuktayohetudRSTAntayoH parasparaM vyavasthAmAha- sAdhamyeti, sAdhamyeNa = anvayavyAtyA uktasya hetoruktarItyA yaH sAdhyasAdhAt taddharmabhAvI dRSTAntaH sa evodAharaNaM bhavati mahAnasAdikaM. yathA parvato vahnimAn dhUmAt mahAnasavaditi. na tu vyatirekI dRSTAnto jalavhadAdirudAharaNaM bhavatItyarthaH / vaidhayeNa= vyatirekavyAptyA uktasya ca hetoraktarItyA yaH sAdhyavaidhAd ataddharmabhAvI dRSTAnto bhavati sa evodAharaNaM bhavati jaladAdikaM yathA yo na vahnimAn sa na dhUmavAn bhavati yathA jalahada iti. nAsyAnvayI dRSTAnto mahAnasAdirudAharaNaM bhavatItyarthaH / prathamakalpaM samanvayati- pUrveti, pUrvasmin = anvayini dRSTAnte mahAnasAdau yau tau dhauM= vahnidhUmau sAdhyasAdhanabhUtau= sAdhyasAdhanabhAvena pumAn pazyati sAdhye= pakSepi tayoH= vahnidhUmayoH sAdhyasAdhanabhAvamanuminoti= sAdhyasAdhanabhAvena sAdhanAt sAdhyamanuminotItyarthaH / uttarasmin= vyatirekiNi dRSTAnte jalahadAdau yayormayoH= vahnidhUmayormadhye ekasya= vaDherabhAvAd itarasya= dhUmasyAbhAvaM pazyati sAdhye= pakSepi tayoH= vahnayabhAvadhUmAbhAvayormadhye ekasya= dhUmAbhAvasyA'bhAvAt= dhUmasattvAt itarasya= vahnabhAvasyA'bhAvam vahnisattvamanuminotItyanena prakAreNa vyatirekidRSTAntasyAnumAnopakArakatvaM vijJeyam , eSameva ' anityaH zabda utpattidharmakatvAt / ityatrApi samanvayaH kartavyaH atrAnvayI dRSTAntaH sthAlyAdirvyatirekI ca dRSTAnta AtmAdiriti sarva pUrvatra spaSTam / hetvAbhAsebhyo hetUnAM vizeSamAha- tadetaditi, tadetat= sAdhyasAdhakatvaM sAdhyasAdhanabhAvo vA vyApyavyApakabhAvo vA sAdhyavyApyatvaM vA / hetudRSTAntayoH pratipAdanamupasaMharati- tadidamiti, sAmarthyam= sAdhyasAdhakatvalakSaNasAmarthyam / paNDi Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avayanirUpaNam ] nyAyabhASyam / udAharaNApekSastathetyupasaMhAro na tatheti vA saadhysyopnyH||38|| udAharaNApekSaH= udAharaNatantaH= udAharaNavazaH, vazaH= sAmarthyam / sAdhyasAdharmyayukte udAharaNe- sthAlyAdidravyamutpattidharmakam anityaM dRSTaM tathA zabda utpattidharmaka iti sAdhyasya zabdasyotpattidharmakatvamupasaMhiyate, sAdhyavaidharmyayukte punarudAharaNe- AtmAdidravyama'nutpattidharmakaM nityaM dRSTaM na ca tathA zabda itya'nutpattidharmakatvasyopasaMhArapratiSedhena utpattidharmakatvamupasaMhiyate, tadidamupasaMhAradvaitamudAharaNadvaitAd bhavati / upasaMhiyate'neneti copasaMhAro veditavya iti / dvividhasya punarhetordvividhasya codAharaNasyopasaMhAradvaitaM ca samAnam // 38 // tarUpavedanIyam= prazastatArkikagrAhyamityarthaH- sthUladRSTyA hetutvodAharaNatvapratIto satyAmapi paryavasAne sUkSmabuddhayA vyabhicAraprApte saMbhavAd bahutra darzanAcca, prazastapaNDitavedanIyaM yathA ghaTAdau pArthivatvalohalekhyatvayorvyAptiprahe jAtepi hIrakAdau vyabhicAradarzanaM jAyate lohalekhyatvAbhAvavatyapi hIrakAdau pArthivatvasya sattvAd vyabhicAraH prApta ityalam // 37 // upanayalakSaNamAha- udAharaNeti, sAdhyasya= pakSasya= ya udAharaNApekSaH= dRSTAntAdhIno'nvayidRSTAntasthale tathA= tathA cAyamityupasaMhAraH vyatirekidRSTAntasthale ca na tathA= na cAyaM tathetyupasaMhAra sa upanaya ityanvayaH, upasaMhriyate heturanena pakSe ityupasaMhAraH sa evopanayaH, yathA 'parvato vahnimAna dhUmAd yo yo dhUmavAn sa vahnimAn yathA mahAnasaH tathA cAyaM parvataH' iti tathA vahnivyApyadhUmavAnityanvayidRSTAntenopanayaH, yo na vahnimAn sa na dhUmavAn yathA jaladaH ayaM ca na tathA ayaM parvatastu tathA= dhUmAbhAvavAnna kiM tu dhUmavAneveti vyatirekidRSTAntenopanayaH / udAharaNaM vinopanayasya saMbhAvanA nAstIti udAharaNApekSa ityuktamiti sUtrArthaH, atra- "sAdhyasya= pakSasya udAharaNApekSaH= udAharaNAnusArI ya upasaMhAraH= upanyAsaH prakRtodAharaNopadarzitavyAptiviziSTahe viziSTapakSaviSayakabodhajanako nyAyAvayava ityarthaH" iti vizvanAthabhaTTAH / vyAcaSTe- udAharaNeti, iti trayamapi paryAyapadama, udAharaNavazaH= upAharaNavazyaH= udAharaNAdhInaH- udAharaNaM vinopanayasyA'saMbhavAt. udAharaNena siddhasyaivArthasyopanayena pakSe upasaMhArAdityarthaH / anvayidRSTAntasAdhyamupanayamudAharatisAdhyasAdhayeti, sAdhyasAdhamryeNa yukte= prayukte sati udAharaNe, anvayyudAharaNasthale ityarthaH, prakRtamAha-sthAlyAdIti, anityaH zabdaH utpattidharmakatvAd utpattidharmakaM ca sthAlyAdidravyamanityaM dRSTaM zabdazcAyaM tathA utpattidharmaka iti sAdhyasya zabdasya= pakSabhUte zabde utpattidharmakatvaM heturupanayenopasaMhriyate ityanvayaH, vyatirekidRSTAntasAdhyamupanayamAha- sAdhyavaidhaye'ti, pakSavaidha\Na prayukte codAharaNe- anityaH zabda utpattidharmakatvAd anutpattidharmakaM cAtmAdidravyaM nityaM dRSTaM zabdazvAyaM tathA anutpattidharmako na kiM tUtpattidharmaka eva. tathA cA'nutpattidharmakatvasya upasaMhArapratiSedhena= na tathA ityanena pakSe zabde utpattidharmakatvamupanayenopasaMhriyate ityanvayaH / upanayadvaitasya kAraNamAha- tadidamiti, upasaMhAradvaitam= upanayadvaitam , anvayyudAharaNasthale'nvayena vyatirekyudAharaNasthale ca vyatirekeNopasaMhAro bhavatItyupanayadvaitaM siddham / upanayasyopasaMhAratvakAraNamAha- upasaMhriyate iti, anayA . vyutpattyA upanaya evopasaMhAro veditavya ityarthaH / upanayadvaite vinigamanAmAha- dvividhasyeti, anvayivyatirekitvAbhyAM dvividhasya, hetUdAharaNayodvaite tayorupasaMhArasyApi dvaitaM samAnam= tulyaM yuktaM vetyarthaH / yadAhi anvayivyatirekitvAbhyAM hetUdAharaNayodvaitaM tadopasaMhArasya= upanayasyApi dvaitamAvazyakamevetyarthaH / kiM vedaM vAkyamagrimasUtrasyAvaraNabhUtaM vijJeyam // 38 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1mAhnikehetvapadezAt matijJAyAH punarvacanaM nigamanam // 39 // sAdhokte vA vaidhokte vA yathodAharaNamupasaMhiyate- tasmAdutpattidharmakatvAda'nityaH zabda iti nigamanam, nigamyante'neneti pratijJAhetUdAharaNopanayA ekatreti nigamanam. nigamyante= samarthyante= saMbadhyante / tatra sAdhokte tAvad hetau vAkyam- anityaH zabda iti pratijJA. utpattidharmakatvAditi hetuH. utpattidharmakaM sthAlyAdidravyamanityamityudAharaNam. tathA cotpattidharmakaH zabda ityupanayaH. tasmAdutpattidharmakatvAdanityaH zabda iti nigamanam, vaidhayoktepi- anityaH zabdaH 1 utpattidharmakatvAt 2 anutpattidharmakamAtmAdidravyaM nityaM dRSTam 3 na ca tathA'nutpattidharmakaH zabdaH 4 tasmAdutpattidharmakatvAdanityaH zabdaH 5 iti / ___ avayavasamudAye ca vAkye saMbhUyetaretarAbhisaMbandhAt pramANAnyartha sAdhayantIti, saMbhavaH tAvat zabdaviSayA pratijJA Aptopadezasya pratyakSAnumAnAbhyAM pratisaMdhAnAt aRSezca svAta nigamanalakSaNamupapAdayati- heviti, hetvapadezAt= hetuvyapadezAt= upanayakRtahetunirdezamAzri. tya pratijJAyA yat punarvacanaM tad nigamanaM yathA ' tasmAttathA= vahnimAn ' iti, tathAca parvato vahnimA* na 1 dhUmAt 2 yo yo dhUmavAn sa vahnimAn yathA mahAnasa: 3 tathA cAyam 4 tasmAttathA 5 ityatra 'tasmAttathA' iti pratijJAyAH punarvacanameva nigamanam / upanayena hetUpasaMhAraH kRta iti tadanantaraM sA. dhyopasaMhAropyAvazyaka eveti sa eva nigamanena kriyate, sAdhyopasaMhArazca pratijJAyAH punarvacanameveti sUtrArthaH / vyAcaSTe- sAdhamyokte iti, heto sAdhamryeNa= udAharaNasAdhayeNa= anvayavyAtyA vokte vaidhayeNa= udAharaNavaidhayeNa= vyatirekavyAptyA vokte yathodAharaNam= udAharaNAnusAreNa pakSe nigamanena sAdhyamupasaMhriyate ityanvayaH, udAharati- tasmAditi, ' anityaH zabdaH ' iti sAdhyopasaMhAra eva nigamanam / nigamanazabdavyutpattimAha-nigamyante iti, ekatra= sAdhyasiddhau, nigamanena sAdhyopasaMhAre kRte hi pratijJAhetUdAharaNopanayAnAM sAdhyasAdhane paryavasAnaM bhavati nA'nyathetyarthaH / nigamanapadAthemAha- samarthyante= saMbadhyante iti, nigamanenaiva pratijJAdInAM sAdhyasiddhathA saMbandho bhavati- sAdhyapratipAdakatvAta, sAdhyasAdhakatvaM bhavatIti yAvat ityAzayaH pratibhAti / sAdhamryeNoktahetupakSe paJcAvayavavAkyAnyAha-tatretyAdinA, tathA sthAlyAdidravyavat / nigamanAvayavavAkyamAha- tasmAditi, atra 'anityaH zabdaH' ityeva nigamanam / vaidhamryeNoktahetupakSe paJcAvayavavAkyAnyAha- vaidhayoktepIti, vaidhayoktepi haitau tAvad vAkyamityanvayaH / anityaH zabda iti pratijJA, utpattidharmakatvAditi hetuH, anutpattidharmakamAtmAdidravyaM nityaM bhavatIti vyatirekyudAharaNam , na ca tathA'nutpattidharmakaH zabda iti vyatirekyupanayaH, yadA hi nAnutpattidharmakastadotpattidharmakastasmAdutpattidharmakatvAdanityaH zabda iti nigamanaM nigamanasya sAdhyopasaMhArArthatvAd vyatirekitvaM na sNbhvtiitynusNdheym| pratijJAdyavayavAnAM saMbhUyArthapratipAdakatvamAha- avayaveti, avayavasamudAye vAkye= paJcAvayavasamu. dAyAtmake vAkye pramANAni pratijJAdIni saMbhUya saMyujya= militvA= parasparasaMbandhAdeva arthama= sAdhyaM sAdhayanti nA'nyathetyanvayaH / saMbhUyeti dhAtvarthaH saMbhava eveti pratijJAnantaraM hetvAdyavayavAnAM saMbhavam prAptimAha- saMbhava iti, zabdaviSayA= zabdAnityatvaviSayA prathamaM pratijJA kenacit kRtA- 'anityaH zabdaH' iti, sA ca pratijJA''ptopadezarUpaiva- AptoktavAkyarUpatvAt Aptopadezasya ca sati saMbhave pratyakSeNa parIkSA kriyate pratyakSAsaMbhave cAnumAnena pratisaMdhAnAt= parIkSaNAt, ukte hetumAha- anRSe. riti, RSibhinnasya= yogasAmarthyarahitasya puruSasya svAtantryAnupapatteH- pratyakSAnumAnAbhyAM vinA svAtanvyeNa yogasAmarthyAbhAvAt padArthAvadhAraNaM nopapadyate zabdAnityatvaM ca na pratyakSamityanumAnenaivAvadhAraNI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avayanirUpaNam ] nyAyabhASyam / vyAnupapatteranumAnaM hetuH, udAharaNe sAdRzyapratipatteH taccodAharaNabhASye vyAkhyAtam- pratyakSaviSayamudAharaNam- dRSTenAdRSTasiddheH, upamAnamupanayaH- tathetyupasaMhArAt. na ca tatheti copamAnadharmapratiSedhe viparItadharmopasaMhArasiddhaH, sarveSAmekArthapratipattau sAmarthyapradarzanaM nigamanamiti / itaretarAbhisaMbandhopi- asatyAM pratijJAyAmanAzrayA hetvAdayo na pravarterana, asati hetau kasya sAdhanabhAvaH pradaryeta udAharaNe ? sAdhye ca kasyopasaMhAraH syAt ? kasya cApadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanaM syAditi ?, asatyudAharaNe kena sAdharmya vaidhayaM vA sAdhyasAdhanamupAdIyeta ? kasya vA sAdharmyavazAdupasaMhAraH pravarteta ?, upanayaM cAntareNa sAdhye'nupa yama anumAnaM ca hetureveti 'anityaH zabdaH' ityAptopadezarUpAyAH pratijJAyAH parIkSaNaM hetunaiva saMbhavatIti pratijJAnantaram 'utpattidharmakatvAt' ityAdiheM turucyate iti hetusaMbhavaH siddha ityarthaH / utpattidharmakatvepi zabdasyAnityatvaM kathaM syAt kiMvadvA syAdityevaM hetvanantaraM sAdRzyajijJAsA jAyate taca sAdRzyaM udAharaNe jJAyate- 'yathotpattidharmakatvAdanityaH sthAlyAdistathA zabdopyanityaH' ityudAharaNe eva sAdRzyapratipattehetvanantaramudAharaNasaMbhavaH siddha ityAha- udAharaNe iti, "sAdRzyapratipratipatteH" ityatra ' sAdRzyapratipattiH' itivaktavyamAsIt / tacca= pakSasapakSayoH sAdRzyaM codAharaNabhASye= udAharaNasUtrabhASye vyAkhyAtamityanvayaH / udAharaNasya vizeSamAha-pratyakSeti, taccodAharaNaM pratyakSajJAnaviSayam= pratyakSabhUtameva grAhyaM nA'pratyakSam, ukte hetumAha- dRSTeneti, pratyakSeNaivodAharaNenA'pratyakSapadArthasiddhisaMbhavAt yathA pratyakSeNa vAsyAdikaraNavattvenAtmanaH sakaraNatvamanumIyate= sAdhyate, yAdAharaNamapratyakSa syAttadA tatrAbhipretadharmasiddhayarthamanumAnAntarApekSAyAmanavasthaiva syAditi pratyakSamevodAharaNaM bhavatItyarthaH / upanayasaMbhavamAha-upamAnamiti, udAharaNAnantaraM tatsAdRzyena sAdhyavyApyahetoH pakSe upasaMhAra Ava zyaka iti tadarthamupanayasaMbhavaH siddhaH upanayazvopamAnamevetyarthaH, upanayasyopamAnatve hetumAha- tatheti, tathetyupasaMhAra upamAnenaiva bhavatIti tathetyupasaMhArAdupanaya upamAnamityarthaH / vyatirekyupanayasya prakRtahetUpasaMhArakatvamAha-na ca tatheti, ayaM zabdazca tathA anutpattidharmako netyanenopamAnadharmasya= anutpattidharmakatvasya pratiSedhe kRte tadviparItadharmasya= utpattidharmakatvasya upasaMhAraH sidhyatIti vyatirekyupanayasyApi paryavasAne prakRtasAdhyavyApyahetUpasaMhArakatvaM siddhamityarthaH / upanayena hetUpasaMhAre kRte sAdhyopasaMhArApekSA jAyate ityupanayAnantaraM nigamanasaMbhavaH siddha ityAha- sarveSAmiti, sarveSAm= pratijJAdyupanayAntAnAm ekArthapratipattau= sAdhyapratipattau sAmarthyapradarzanameva nigamanam- yatoyaM sAdhyavyApyahetUmAn ataH sAdhyavAniti nigamena pratipAdanAt pratijJAdInAM sAdhyasAdhakatvalakSaNaM sAmarthya sphuTI. bhvtiityaashyH| ___ pratijJAdyavayavanAM parasparasaMbandhaM vA parasparasApekSatvaM vopapAdayati- itaretareti, hetvAdyavayavAnAM pratijJaivAzrayaH- satyAmeva pratijJAyAM hetvAdyavayavAnAM pravRttisaMbhavAditi hetvAdyavayavAnAM pratijJayA saMbandhaH siddha ityAha- asatyAmiti / hetorAvazyakatAmAha- asatIti, pratijJAsiddhihetunaiva saMbhavatIti hetusaMbandhaH siddhaH, sAdhanabhAvaH= pratijJAsAdhakatvam , sa ca sAdhyasAdhanabhAva udAharaNe pradarzanIyo bhavati yathA- yo dhUmavAn sa vahnimAn mahAnasavadityAha- udAharaNe iti / kiM cA'sati hetAvupanayena sAdhye= pakSe kasyopasaMhAraH syAt ? na kasyApIti hetorAvazyakatA- upanayena pakSe hetorevopasaMhArAt , kiM ca yApanayena pakSe hetUpasaMhAro na syAt tadA kasya vyapadezAt pratijJAyAH punarvacanalakSaNaM nigamanamapi syAt ? iti nigamanenApi hetusaMbandhaH siddhaH / udAharaNasaMbandhamAha- asatyudAharaNe iti, yadyudAharaNaM na syAttadA sAdhyasAdhakaM pakSe sAdhamya vA vaidhamya vA kenopapAdyeta ? kasya ca sAdharmyavazAt pakSe upanayanigamanAbhyAM hetusAdhyayorupasaMhAraH syAt ? na syAdeveti tadarthamudAharaNApekSA prAptA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1AhnikesaMhRtaH sAdhako dharmo nArtha sAdhayet ?, nigamanAbhAve ca nA'nabhivyaktasaMbandhAnAM pratijJAdInAmekArthena pratIyetArthapratipAdakatvam ? iti / ___athAvayavArtha:- sAdhyasya dharmasya dharmiNA saMbandhopAdAnaM pratijJArthaH, udAharaNena samAnasya viparItasya vA sAdhyasya dharmasya sAdhakabhAvavacanaM hetvarthaH, dharmayoH sAdhyasAdhanabhAvapradarzanamekatra udAharaNArthaH, sAdhanabhUtasya dharmasya sAdhyena dharmeNa sAmAnAdhikaraNyopapAdanamupanayArthaH, udAharaNasthayodharmayoH sAdhyasAdhanabhAvopapattau sAdhye viparItaprasaGgapratiSedhArtha nigamanam / ___ na caitasyAM hetUdAharaNaparizuddhau satyAM sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnasya vikalpAt jAtinigrahasthAnabahutvaM prakramate- avyavasthApya khalu dharmayoH sAdhyasAdhanabhAvamudAharaNe jAtitathA codAharaNasyApi saMbandhaH siddhaH / upanayanasaMvandhamAha- upanayamiti, antareNa= vinA, yadyapanayo na syAt tadA sAdhye= pakSe sAdhako dharmaH= heturnopasaMhRtaH syAt anupasaMhRtazcA'rtham= sAdhyaM na sAdhayediti hetUpasaMhArAyopanayApekSA prAptetyupanayasaMbandhaH siddhaH / nigamanasaMbandhamAha-nigamanAbhAve iti, nigamane satyeva pratijJAdInAM parasparasaMbandhasyAbhivyaktirbhavati- nigamanenaiva pratijJopasaMhArAditi, yadi nigamanaM na syAttadA'nabhivyaktasaMbandhAnAM pratijJAdInAm ekArthena= pakSeNa kiM vA samuccayena= ekIbhAvena arthapratipAdakatvam= sAdhyasAdhakatvaM na pratIyeta nigamane sati ca sAdhyasAdhakatvaM pratIyate iti nigamanasaMbandhaH siddhaH / paryavasAne nigamanenaivopasaMhArAd nigamanena pratijJAdInAM parasparaM saMbandhAbhivyaktirbhavatItyanusaMdheyam yathA nigamanena sAdhyopasaMhAre kRte sAdhyasya hetunA saMbandhaH siddhaH. sAdhyasAdhanabhAvapradarzanArtha dRSTAntena saMbandhAbhivyaktirbhavati tatazca pratijJAhetubhyAmapi saMbandhAbhivyaktirbhavatItyalam / saMpratyavayavAnAM prayojanaM pratipAdayati- atheti, sAdhyasya dharmasya vahnayAdeH dharmiNA= pakSeNa saha saMbandhopAdAnam= saMbandhabodhanameva pratijJArthaH= pratijJAprayojanam- 'parvato vahnimAn , itipratijJayA vahnaH parvate sattvajJAnasya jAyamAnatvAt / hetuprayojanamAha- udAharaNeneti, anvayyudAharaNena samAnasya sAdhyasya vyatirekyudAharaNena viparItasya vA sAdhyasya sAdhakabhAvavacanam= sattvopapAdanaM hetuprayojanamsAdhakabhAvavacanamAtrasya hetusvarUpatvAt kiM vAtra 'sAdhyatvavacanam' itivaktavyamAsIt, "sAmAnasya viparItasya vA sAdhyasya " iti tu pUrvatra spaSTam / dharmayoH= sAdhyasAdhanayorekatra sAdhyasAdhanabhAvapradarzanamevodAharaNaprayojanam, kiM vA " ekatra " ityasya 'sAmAnAdhikaraNye sati' ityarthaH / sAdhanabhUtasya dharmasya dhUmAdeH sAdhyena dharmeNa vayAdinA saha sAmAnAdhikaraNyopapAdanamupanayaprayojanam- upanayena sAdhyaviziSTapakSe hetoH sattvopapAdanAdityarthaH / udAharaNasthayodharmayoH= sAdhyasAdhanayorudAharaNe sAmAnAdhikaraNyena avinAbhAvena vA sAdhyasAdhanabhAvopapattau jAtAyAM sAdhye= pakSe viparItaprasaGgasya= sAdhyAbhAvApatteH pratiSedha eva nigamanaprayojanam- nigamanena sAdhyAbhAve pratiSiddhe sAdhyasiddheH sNbhvaaditynvyH| .. paJcasvavayaveSu madhye pratijJA tu sAdhyatvAt sAdhikaiva na bhavati upanayanigamane ca hetusAdhyayorupasaMhArapare eveti na te api sAdhyasAdhake bhavata iti pArizeSyAt hetUdAharaNayoreva vastutaH sAdhyasAdhakatvaM paryavasyati te ca hetUdAharaNe yadya'vyabhicAriNI bhavatastadA sAdhyasAdhake bhavata iti hetUdAharaNayoH parizuddhaH= avyabhicAritvasya phalamAha-na ceti, etasyAm= uktarUpAyAm avyabhicAritvarUpAyAM hetUdAharaNayoH parizuddhau satyAM sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnasya vikalpAta jAtinigrahasthAna Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkanirUpaNam ] nyAyabhASyam / vAdI pratyavatiSThate. vyavasthite tu khalu dharmayoH sAdhyasAdhanabhAve dRSTAntasthe gRhyamANe sAdhanabhUtasya dharmasya hetutvenopAdAnaM na sAdharmyamAtrasya na vaidharmyamAtrasya veti // 39 // ata UrdhvaM tarko lakSaNIyastake itiavijJAtatattve'rthe kAraNopapattitastattvajJAnArthamUhastakaH // 40 // athedamucyate- avijJAyamAnatattve'rthe jijJAsA tAvajjAyate- jAnIye imamarthamiti, atha jijJAsitasya vastuno vyAhatau dhauM vibhAgena vimRzati- kiMsvidityevam ? Ahosvinaivam ? iti, vimRzyamAnayordhamayorekaM kAraNopapattyA'nujAnAti- saMbhavatyasmin kAraNam= pramANam= heturiti, kAraNopapattyA syAdevametad netaraditi / yorbahutvaM na prakramate=na prApnotItyanvayaH / kiM vA sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnavikalpAnjAtinigrahasthAnabahutvamuktamagre sA jAtirnigrahasthAnaM ca hetUdAharaNayoH parizuddhau satyAM na prakramate ityanvayaH / sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnasya vikalpAt jAtinigrahasthAnabahutvamityAdi sarvametaddhyAyAnte draSTavyaM neha vistarabhayAdupapAdyate / ukta hetumAha- avyavasthApyeti, dharmayoH= sAdhyasAdhanatvenAbhimatayoH padArthayorudAharaNe sAdhyasAdhanabhAvamavyavasthApyaiva jAtivAdI= jAtyuttaravAdI pratyavatiSThate= zaGkate, sAdhyasAdhanabhAve vyavasthite tu jAteravasaro na bhavatItyAha- vyavasthite iti, dharmayoH= sAdhyasAdhanayodRSTAntasthe sAdhyasAnabhAve vyavasthite= vyabhicArarahite gRhyamANe tu sAdhanabhUtasya dharmasya dhUmAderyad hetutvenopAdAnaM tanna sAdharmyamAtrasya= sAdharmyamAtreNa yena vaidhamryeNa pratyavasthAnAta jAtiH prasaret na vA vaidharmyamAtrasya= vaidharnAmAtreNopAdAnaM yena sAdhamryeNa pratyavasthAnAta jAtiH prasaret kiM tu avyabhicAriNo hetoH sAdharmyavaidhAbhyAm= anvayavyatirekavyAptivaiziSTayenaivopAdAnaM bhavatIti na sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnasya vikalpAt jAtinigrahasthAnabahutvaM prakramate ityanvayaH / yadA hi kena ciduktam 'parvato vahnimAn pASANamayatvAt' iti tatra vaidharmeNa jAtivAdI pratyavatiSThate- 'yo na vahnimAn sa na pASANabhayaMH' iti vyatirekavyAptirnAstIti vahnayabhAvavatyapi jalahade pASANamayatvasya saMbhavAt pASANamayatvaM vahnisAdhakaM neti vaidhamryeNa pratyavasthAnaM vijJeyam , yadA hi kena ciduktam-' parvato vahnimAn jalAbhAvAt / iti tatra sAdhamryeNa jAtivAdI pratyavatiSThate 'yo jalAbhAvavAn sa vahnimAn ' ityanvayavyApti stighaTAdau jalAbhAva sattvepi vahnayabhAvAditi jalAbhAvavattvaM vahnisAdhakaM neti sAdhamryeNa pratyavasthAnaM vizeyam , tadetat pratyavasthAnama'nvayavyatirekavyAptau zuddhAyAM na saMbhavatItyalam // 39 // ___ tarkalakSaNamavatArayati- ata iti, tarkaH= evambhUtastarka ityevaM tarko lakSaNIya ityanvayaH / avijJAteti- arthe= padArthe avijJAtatattve= avijJAtasvarUpe sati kAraNopapattitaH= hetUpapAdanadvArA tAdRzapadArthasya tattvajJAnArtham= yathArthasvarUpajJAnArthaM ya UhaH= saMbhAvanA sa tarkaH yathA sthANurvA puruSo veti saMzaye jAte etAdRzadezakAlayoH puruSasattvaM nopapadyate ityAdikAraNapratipAdanena dRzyamAnasya yat sthANutvasaMbhAvanaM sa tarkaH, yathA ca yadyatra vahnirna syAttadA dhUmopi na syAditi dhUmopapAdanena vahnisaMbhAvanaM tarkaH sa ca saMzaye sati pramANAnAM tattvAvadhAraNe sahakArikAraNamiti sUtrArthaH / vyAcaSTeadamiti, sAmAnyato jJAte tattvatazcAjJAte tattvajJAnArtha jijJAsA tAvat= prathamaM jAyate, jijJAsAsvarUpamAha- jAnIye imamarthamiti / atha= jijJAsAnantaraM jijJAsAviSayIbhUtasya padArthasya vyAhatIparasparaviruddhau dhau vibhAgena= pArthakyena vimRzati yathA sthANupuruSadhauM yathA ca parvate vahnimattvaM vanhyabhAvavattvaM ca vakSyamANodAharaNasthale cAtmana utpattidharmakatvamanutpattidharmakatvaM ceti, vimarzamudAharati- kimiti, ityevam= utpattidharmakaH, naivam= anutpattidharmako vA''tmeti, atra " kiM svidistham ? Ahosvinnettham ? " ityapipAThaH / vimarzAnantaraM tarkamAha-vimRzyeti, vimRzyamAnayodharmayoH= Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [ 1 adhyAye. 1Ahriketatra nidarzanam- yo'yaM jJAtA jJAtavyamarthaM jAnIte taM ca bho tattvato jAnIye iti jijJAsA, sa kimutpattidharmako vA'nutpattidharmaka itiH? vimarzaH, vimRzyamAne'vijJAtatattve'rthe yasya dharmasyA'bhyanujJAkAraNamupapadyate tamanujAnAti- yadyayamanutpattidharmakastataH svakRtasya karmaNaH phalamanubhavati jJAtA. duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttaramuttaraM pUrvasya pUrvasya kAraNam uttarottarApAye tadanantarAbhAvAdapavarga iti syAtAM saMsArApavargoM, utpattidharmake jJAtari punarna syAtAm- utpannaH khalu jJAtA dehendriyabuddhivedanAbhiH saMbadhyate iti nA'syedaM svakRtasya karmaNaH phalam- utpannazca bhUtvA na bhavatIti tasyA'vidyamAnasya niruddhasya vA svakRtakarmaNaH phalopabhogo nAsti tadevamekasyA'nekazarIrayogaH zarIraviyogazcAtyantaM na syAditi / yatra kAraNamanupapadyamAnaM pazyati tannAnujAnAti, soyamevaMlakSaNa Uhastake ityucyate / utpattidharmakatvAnutpattidharmakatvayormadhye ekam= ekataraM dharmam= anutpattidharmakatvaM kAraNopapattyA Atmano nityatve eva karmAdiphalaM saMbhavati anyathA kRtahAnirakRtAbhyAgamaH syAdityAdinA nityatvakAraNopapAdanenA'nujAnAti= saMbhAvayati / abhyanujJAsvarUpamAha- saMbhavatIti, asmin= yathA'nutpattidharmakatve kAraNam= pramANalakSaNaM hetuH saMbhavatIti nityatvakAraNasya kRtakarmaphalabhoktatvasyopapattyA etat= AtmA evam= anutpattidharmaka eva, itarat= utpattidharmaka AtmA netyanvayaH / __svayamudAharati tarkam- tatreti, tatra tarke nidarzanam= udAharaNam / yoyaM jJAtavyArthajJAtA taM jAnIye iti AtmaviSayA jijJAsA prathamaM jAyate, jijJAsAnantaraM jAyamAnaM saMzayamAha-sa iti, saH jJAtA- AtmA / vimarza: saMzayaH / evamarthe= AtmapadArthe'vijJAtatattve ata eva vimRzyamAne yasya dharmasya utpattidharmakatvasya vA'nutpattidharmakatvasya vA'bhyanujJAkAraNam= svIkArakAraNamupapadyate tameva dharmamanujAnAti, atrAnutpattidharmakatvasya kAraNamupapAdayati- yadIti, ayam= AtmA, tataH anutpattidharmakatvAt= nityatvAt , nityasya hi zarIraviyogAnantaraM svarganarakadehAntarAdiSu gamanaM saMbhavatIti tatra tatrAyamAtmA svakRtakarmaphalamanubhavati= anubhavitumarhati, AtmajJAne jAte ca duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAM madhye uttaramuttaraM pUrvapUrvasya kAraNamiti kAraNAbhAve kAryAbhAvanyAyena uttarottarApAye tadanantarAbhAvAt pUrvapUrvApAyAdapavargopi saMbhavatIti Atmano nityatve saMsArApavargoM saMbhavata ityanvayaH / duHkhajanmeti pUrva vyAkhyAtam / vipakSe bAdhakamAha- utpattidharmake iti, yadyanityaH syAdAtmA tadA tasya saMsArApavauM na saMbhavata ityrthH| uktamupapAdayati- utpanna ityAdinA, jJAtA= AtmA yadyanityaH syAttadotpannaH san dehendriyabuddhivedanAbhiH saMbadhyate= saMbadhyeteti asya= Atmana idam zarIrAdikaM svakRtakarmaNaH phalaM na syAt yato'nityatvena pUrvamAtmaiva na saMbhavati na tarAM tatkRtaM karmeti kathamidaM karmaphalaM syAdityarthaH / Atmano'nityatve doSAntaraM kiM vA vinAzitvamAha- utpannazceti, utpannaH= anityazca padArthaH bhUtvA utpadya na bhavati= vinazyatyeveti tasya% anityasyAtmanaH avidyamAnasya= anutpannasya niruddhasya= vinaSTasya ca svakRtakarmaNaH phalopabhogo nAsti na saMbhavati-vidyamAnasyaiva bhogasaMbhavAt , anityasya ca prAgabhAvapradhvaMsau niyatAvevetyAtmanopi syAtAmanityatvAdevetyarthaH / upasaMharati- tadevamiti, tadevam = Atmana utpattidharmakatvenA'nityatve Atmano'nekazarIraiH saMyogo viyogazcA'tyantam- sarvathA na saMbhavati, tatra phalopabhogasya vaiSamyAt karmaphalasvamupapadyate svakRtakarmaphalasya prAptizcAtmano nityatve evopapadyate ityAtmA'nutpattidharmakaHnitya evetyarthaH / " zarIraviyogaH" ityatra 'anekazarIraviyogaH / iti vaktavyamAsIt / tarkavyatirekamAha- yatreti, yatra kAraNopapattirna bhavati tannA'nujAnAti yathAtmana utpattidharmakatvamiti, Atmana utpattidharmakarave kRtahAnirakRtAbhyAgamazca doSa: syAditi notpattidharmakatvaM tarkeNa sidhyatItyarthaH / tarkalakSaNamupasaMharati- soyamiti, evaM lakSaNaH= sUtroktasvarUpaviziSTa uha eva trkH|| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirNayalakSaNam] nyaaybhaassym| ___ kathaM punarayaM tattvajJAnArtho na tattvajJAnameveti 1. anavadhAraNAt= anujAnAtyayamekataraM dharma kAraNopapattyA na tvavadhArayati= na vyavasyati= na nizcinoti- evamevedamiti / kathaM tattvajJAnArtha iti ?. tattvajJAnaviSayAbhyanujJAlakSaNAdUhAd bhAvitAt prasannAdanantaraM pramANasAma At tattvajJAnamutpadyate ityevaM tattvajJAnArtha iti / soyaM tarkaH pramANAni pratisaMdadhAnaH pramANAbhyanujJAnAt pramANasahito vAde pradiSTa iti avijJAtatattvamanujAnAti yathA so'rthoM bhavati tasya yathAbhAvaH tattvam avipayeyaH= yAthAtathyam // 40 // asmiMzca takeviSaye vimRzya pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNayaH // 41 // sthApanA= sAdhanaM pratiSedhaH= upAlambhaH tau sAdhanopAlambhau pakSapratipakSAzrayau vyatipaktAva'nubandhena pravartamAnau pakSapratipakSAvityucyete. tayoranyatarasya nivRttirekatarasyA'vasthAna____ nanUktalakSaNastarkastu tattvajJAnameveti vijJAyate anutpattidharmaka AtmA' ityAditarkasya tattvajJAnarUpatvAditi ayam= tarkastattvajJAnArtha iti kathamuktamityAzaGkate- kathamiti / uttaramAha- anavadhAraNAditi, uktaM vyAcaSTe- anujAnAtIti, ayam= tarkakaraH kAraNopapattyA= hetupratipattyA ekataraM dharma yathoktarItyAtmana anutpattidharmakatvama'nujAnAti= saMbhAvayatItiyAvat na tvavadhArayati= na nizcinoti- evamevedamiti atmA'nutpattidharmaka eveti na nizcinoti. tathA ca tarkasya nizcayarUpatvAbhAvAnna tattvajJAnaM tarkaH kiM tu tattvajJAnArthaH= tattvajJAnasahakArItyarthaH / tarkasya tattvajJAnarUpatvAbhAvepi tattvajJAnArthatvaM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- tattvajJAneti, tattvajJAnaviSayasya AtmAnutpattidharmakatvasya yA'bhyanujJA= upapattiH upapattyanusaMdhAnaM vA tallakSaNAdUhAt bhAvitAta= cintitAt prasannAt= abAdhitAt etAdRzAdUhAdanantaram= etAdRzohasahakAreNa pramANasAmarthyAt tattvajJAnamutpadyate ityevaMrItyA pramANasahakAritvena tattvajJAnArthastarka ityucyate ityanvayaH / "abhyanujJAlakSaNAdUhAt" ityatra !" abhyanujJAlakSaNAnugrahAt" ityapi pAThaH / upasaMharati- soyamiti, tarkoyaM pramANAni pratisaMdadhAnaH= samAdadhAnaH= pramANasamAdhAnaparaH pramANAbhyanujJAnAt= pramANAnukUlyAt= pramANAnukUlo vAde pradiSTaH upadiSTo veditavyo na tu pramANapratikUlopItyanvayaH / "avijJAtattvamanujAnAti" ityatratyaM tattvapadArthamAha- avijJAteti, sorthoM yathA bhavati tasyArthasya yathAbhAva eva tattvam= aviparyayaH= yAthAtathyam= yathArthatvameva tatsvamityanvayaH, yathA''tmAnutpattidharmakostIti tasya nityatvameva yathAbhAvaH tadeva tattvaM tacca pUrva na nizvitamAsIditya'vijJAtatattve Atmani tarkasAhAyyena pramANaistattvajJAnam= nityatvajJAnamutpAdyate ityarthaH / tadanena tarkeNa tarkakaro'vijJAtatattvaM padArthamanujAnAti= avadhArayatItyanvayaH // 40 // nirNayalakSaNamavatArayati- asminniti, asmin= ukte tarkaviSaye vimRzya pakSapratipakSAbhyAM yadavidhAraNaM sa nirNaya ityanvayaH / vimRzyeti- vimRzya= idamevaM vA'nevaM veti saMzayaM kRtvA pakSapratipakSAbhyAm= saMdigdhaviSayakakhaNDanamaNDanAbhyAM siddhArthaviSayakaM yadavadhAraNam= nizcayaH sa nirNaya itisUtrAnvayaH / tadetallakSaNaM saMdihya parIkSAnantaraM jAyamAnasya nirNayasyeti vijJeyam- bhASyakAreNa vAdAdikRta nirNaye vimarzarAhityasya vakSyamANatvAt. pratyakSAdipramANairjAyamAnanirNaye ca pakSapratipakSayorapyabhAvAt tasmAt 'tattvAvadhAraNaM nirNayaH' ityeva vyApakaM lakSaNaM mantavyam / byAcaSTe- sthApaneti, svapakSasthApanA sAdhanamityucyate. parapakSasya pratiSedhaH= khaNDanam upAlambha ityucyate to sAdhanopAlambhau yau yathAkrama pakSapratipakSAzrayau= pakSapratiyakSaviSayako vyatiSaktau= parasparasaMbaddhau= uttarapratyuttararUpI anubandhena= uttarottaraM krameNa pravartamAnau tau pakSapratipakSAvityucyete etAdRzAbhyAM pakSapratipakSAbhyAm= uktavizeSaNaviziSTasAdhanopAlambhAbhyAm= khaNDanamaNDanAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNaya ityarthaH / paryavasitamAha- tayo Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 1AhnikemavazyambhAvi yasyAvasthAnaM tasyAnadhAraNaM nirNayaH, nedaM pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM sNbhvtiiti| eko hi pratijJAtamartha taM hetutaH sthApayati pratiSiddhaM coddharatIti. dvitIyasya dvitIyena sthApanAhetuH pratiSidhyate tasyaiva pratiSedhahetuzcoddhiyate sa nivartate. tasya nivRttau yo'vatiSThate tenArthAvadhAraNaM nirNayaH, ubhAbhyAmevArthAvadhAraNamityAha / kayA yuktyA ?. ekasya saMbhavo dvitIyasyA'saMbhavaH, tAvetau saMbhavAsaMbhavau vimarza saha nivartayata ubhayasaMbhave. ubhayAsaMbhave tvanivRtto vimarza iti / vimRzyeti= vimarza kRtvA, soyaM vimarzaH pakSapratipakSAva'vadyotya nyAyaM pravateyatItyupAdIyate iti, etacca viruddhayorekadharmisthayorboddhavyam / ___ yatra tu dharmisAmAnyagatau viruddhau dhau hetutaH saMbhavatastatra samuccayaH- hetuto'rthasya tathAbhAvopapatteH yathA- 'kriyAvad dravyam' itilakSaNavacane yasya dravyasya kriyAyogo hetutaH riti, tayoH= uktalakSaNapakSapratipakSayormadhye anyatarasya nivRttiH= nivRttyA ekatarasya= dvitIyapakSasyA'vasthAnam= siddhirAvazyakIti yasya pakSasyA'vasthAnam= siddhistasya pakSasyAvadhAraNaM nirNaya itynvyH| idaM cArthAvadhAraNaM pakSapratipakSamAtrAbhyAM na saMbhavati- pakSapratipakSayoH sattvepi tadadarzanAditi pakSapratipakSayoH "vyatiSaktau" ityAdIni vizeSaNAnyuktAni. sUtre ca " vimRzya" ityuktaM tathA ca vimarzAnantaraM pakSapratipakSAbhyAM nirNayo jAyate parIkSAsthale ityarthaH / nirNayasyetikartavyatAmAha- eka ityAdinA, ekaH= pakSI te svapratijJAtamartha hetunA sthApayati yathA 'AtmA'nutpattidharmakaH karmaphalabhoktatvAt / iti, pareNa pratiSiddhaM cAtmanityatvamuddharati= pratyAcaSTe, dvitIyena= pratipakSiNA dvitIyasya pakSiNaH sthApanAhetuH pratiSidhyate yathoktaM karmaphalabhoktRtvaM tasya= tena vAdinA pakSiNA yaH pratipakSisAdhyasya pratiSedhaheturuktaH sa pratipakSiNA udUdhriyate= nirasyate tathA ca sa nirasto heturnivartate tasya nivRttau jAtAyAM yaH prativAdiheturavatiSThate= sthiro bhavati tena sthireNa hetunA yat tattvArthAvadhAraNaM sa nirNaya ityucyate iti nirNayasiddhiprakAraH, tathA cobhAbhyAm= pakSapratipakSAbhyAmubhAbhyAmevArthAvadhAraNaM saMbhavati nAnyatare. Neti sUtrakAra ubhAbhyAmevArthAvadhAraNamityAhetyAha- ubhAbhyAmiti / nanvarthAvadhAraNaM hyekenaiva pakSeNa saMbhavati na dvAbhyAM nirastasya dvitIyapakSasya tattvAvadhArakatvAsaMbhavAditi kathamubhAbhyAmevArthAvadhAraNamityuktamiti jijJAsate- kayeti, kayA yuktyA ubhAbhyAmevArthAvadhAraNamityarthaH / uttaramAha- ekasyeti, ekasya pakSasya saMbhavaH= siddhibharvati dvitIyasya pakSasyA'saMbhavaH= asiddhirbhavatIti yasya siddhirbhavati tasyAvadhAraNaM bhavatItyevaMrItyA parIkSAyAM pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM siddhmitynvyH| tAvetau= pakSapratipakSayoH si. ddhayasiddhilakSaNau saMbhavAsaMbhavau saha=militvA vimarzam= saMzayaM nivartayataH ubhayasaMbhave= svapakSasthApanasya parapakSapratiSedhasya ca saMbhave= sattve sati, ubhayAsaMbhave= svapakSasthApanamAtreNa vA parapakSapratiSedhamAtreNa vA vimarzo'nivRttaH= na nivartate ityanvayaH / atra "sAdhanamAtra nirdeze prativAdyuktadUSaNAnuddharaNe satpratipakSitattvena dUSaNAnubhAvanepi dUSaNasaMbhAvanAmAtreNApi saMzayAvasthitisaMbhavAt parIkSAyAH saMzayapUrvakatvena saMzayakAraNatayopasthitakoTidvayamadhye ekatarakoTerabAdhane pratijJAmAtreNa saMzayanivRtterasaMbhavAt " iti zrIgurucaraNAH / vimRzyetipadaM vyAcaSTe- vimRzyeti / vimarzApekSAkAraNamAha- soyamiti, soyaM saMzayo vAdiprativAdinoH pakSapratipakSau avadyotya= prakAzya- saMsthApya nyAyam= pratijJAdyavayavAn pravartaya. tIti hetoreva upAdIyate= gRhyate prathama saMzayyate ityarthaH / etacca= ekapakSAvadhAraNaM tatra bhavati yatra ekadharmisthayoreva viruddhayodharmayoH saMzayo bhavati yathAtmani nityatvAnityatvayoH parasparaviruddhayoH dharmayoH saMzaye jAte ekataradharmAvadhAraNaM bhavati- ubhayadharmopasaMhArAsaMbhavAdityarthaH / samuccayapakSamAha- yatreti, dharmisAmAnye hetuto viruddhayodharmayoH saMbhave hi samuccayo bhavati na tvanyatarayAdhaH- arthasya= sAmAnyadharmiNo hetutastathAbhAvasya= tAdRzaviruddhadharmavaiviSTayasyopapatteH / udA. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirNayalakSaNam] nyaaybhaassym| saMbhavati tat kriyAvat yasya na saMbhavati tadakriyamiti / ekadharmisthayozca viruddhayodharmayorayugapadbhAvinoH kAlavikalpo yathA- tadeva dravyaM kriyAyuktaM kriyAvat . anutpannoparatakriyaM punarakriyamiti / na cAyaM nirNaye niyama:- vimRzyaiva pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNaya iti kiM tu indriyArthasaMnikarpotpannapratyakSe'rthAvadhAraNaM nirNaya iti, parIkSAviSaye tu vimRzya pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNayaH, zAstre vAde ca vimazevajem // 41 // // iti vAtsyAyanIye nyAyabhASye prathamAdhyAyasya prathamamAhnikam // harati- yatheti, 'kriyAvad dravyam' iti dravyalakSaNe kRte yasya vAyvAdidravyasya kriyAyogaH= kriyAvattvaM hetutaH= gamanAdilakSaNahetutaH saMbhavati tad vAyvAdidravyaM kriyAvat sidhyati. yasya cAkAzasya kriyAvattvaM na saMbhavati- vyApakatvAt tad akriyamapi sidhyati. tathA ca kriyAvattvaM kriyArahitatvaM ceti viruddhAvapi dharmoM sAmAnyato dravye saMbhavata iti naikatarasya bAdhaH / dharmivizeSepi viruddhayordharmayoH kacit kAlabhedenopasaMhAro bhavatItyAha- eketi, ayugapadbhAvinoH= ekasmin kAle'saMbhavatoH, kAlavikalpa:- kAlabhedenopapattiH / udAharati- yatheti, yathA ghaTa: kriyAyogakAle kriyAvAn bhavati anupannoparatakriyam= anutpannA uparatA vA kriyA yasya tad anutpannoparatakriyaM kriyAnutpattikAle kriyAvinAzakAle ca sa eva ghaTo'kriyam= kriyArahitopi bhavatIti ekasminnapi ghaTAdidravye kriyArahitattvakriyAsahitattvayorviruddhayodharmayoH kAlabhedenopasaMhAro bhavati evamanyatrApi sati saMbhave upasaMhAro vijJeyaH, nityatvAnityatvayostu kAlabhedenApyekatropasaMhAro na saMbhavatItyekatarasya bAdha eva bhavatItyalam / . "vimRzya pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNayaH" itilakSaNaM nirNayamAtrasya nAsti kiMtu parIkSAviSayakanirNayamAtrasyetyAha- na ceti / svAbhiprAyamAha- kiM viti, indriyArthasaMnikarSeNotpannapratyakSasthale tu tAdRzapratyakSeNaiva viSayasyArthasyAvadhAraNaM nirNaya ityeva lakSaNaM tatra vimarzapakSapratipakSANAmabhAvAt / vimarzapakSapratipakSainirNayasaMbhavasthalamAha- parIkSeti, parIkSAyAM pravRttAyAM parIkSaNIyaviSayaM vimRzya pakSapratipakSAbhyAmevAvadhAraNaM bhavatIti tatraivedaM nirNayalakSaNaM samanveti, zAstre ca vAde ca vimarzavarjam= saMzayaM vinaiva nirNayo bhavati tathA ca zAstreNa nirNaye vimarzapakSapratipakSANAM trayANAmapi prApti sti, vAdajalpavitaNDAsu ca nirNaye pakSapratipakSayoH saMbhavepi vimarzasya prApti sti-vAdiprativAdinostAdRzaviSayasya nizcayasattvena saMzayA'saMbhavAta , saMzaye sati hi parIkSaNIyasya viSayasya vimRzya pakSapratipakSAbhyAM nirNayo jAyate itivivekaH / vimarzavarjamarthAvadhAraNaM nirNaya ityanvayaH / atra-"na hi jyotiSTomAdInAM svargAdisaMbandhanirNaye Agamena kartavye vimarzo'sti ( bhavati ) nApi vAdajalpavitaNDAsu vimarzaH- nizcitayoreva vAdinostatra pravRtterityarthaH" iti tAtparyaTIkA // 41 // // iti nyAyabhASyaprasannapadAyAM prathamAdhyAyasya prathamamAhnikaM samAptam // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha nyAyabhASyaprathamAdhyAyasya dvitIyamAhnikam tisraH kathA bhavanti vAdo jalpo vitaNDA ceti. tAsAm pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcA vayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAdaH // 1 // ekAdhikaraNasthau viruddhau dhau pakSapratipakSau- pratyanIkabhAvAt- astyAtmA nAstyAtmeti / nAnAdhikaraNasthau viruddhau na pakSapratipakSau yathA nitya AtmA. anityA buddhiriti / parigrahaH = abhyupagamavyavasthA, soyaM pakSapratipakSaparigraho vAdaH, tasya vizeSaNam- pramANatarkasAdhanopAlambhaH= pramANaistarkeNa ca sAdhanamupAlambhazcAsmin kriyate iti / sAdhanam= sthApanA. upAlambhaH pratiSedhasto sAdhanopAlambho ubhayorapi pakSayovyetiSaktau= anubaddhau yAvadeko nivRtta ekataro vyavasthita iti, nivRttasyopAlambhaH vyavasthitasya sAdhanamiti / vAdalakSaNamavatArayati- tisra iti, atra-"nAnApravaktRke vicAre vasati tadvicAravastu vicAraviSayA vAkyasaMdRbdhiH katheti yAvat tasyAM kathAyAmeSa niyamastisra eveti" iti tAtparyaTIkA / tAsAm vAdajalpavitaNDAnAM madhye vAdo nirUpyate ityanvayaH / pramANeti-pramANatarkAbhyAmeva sAdhanam= svapakSasthApanam upAlambhaH= parapakSapratiSedho yasmin sa pramANatarkasAdhanopAlambhaH, kiM vA pramANaiH sAdhanaM tarkeNa copAlambho yasmin sa ityevamanvayaH, tadanena vizeSaNena jalpavitaNDAbhyAM vAdasya vyAvRttiH siddhA- jalpavitaNDayoH pramANAbhAsaistarkAbhAsairapi ca sAdhanopAlambhayoH saMbhavAt / siddhAntAviruddhaH= siddhAntAnukUlaH pratijJAyuktapaJcAvayavasaMpanna evambhUto yaH pakSapratipakSayorvAdiprativAdibhyAM parigrahaH sa vAda iti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- eketi, ekAdhikaraNasthau= ekaviSayako yau viruddhau dharmoM tau pakSapratipakSAvityucyete- pratyanIkabhAvAt= parasparaviruddhatvAt pakSasya pratyanIkaH (viruddhaH) pratipakSa ityarthaH yathA- 'astyAtmA' 'nAstyAtmA' iti pakSapratipakSau- ekasyaivAtmanaH parasparaviruddhayorbhAvAbhAvayoH pratipAdakatvAt etAdRzapakSapratipakSayoH parigraho vAda ityarthaH / pratyudAharaNamAha- nAneti, nAnAdhikaraNasthau bhinnaviSayako viruddhAvapi dharmoM pakSapratipakSau na bhavato yathA-'nitya AtmA' 'anityAbuddhiH' iti- Atmanityatvena buddhayanityatvasya virodhAbhAvAt / nityatvAnityatvayoH sAmAnyataH parasparaM virodhAd viruddhAvityuktaM sa ca virodho viSayabhedena vitartate iti tatra pakSapratipakSatvayorapi nivRttirbhavati / parigrahapadArthamAha- parigraha iti, abhyupagamasya= svIkArasya vyavasthA yathA vAdiprativAdinomadhye ekenAtmano nityatvaM pareNa cAnityatvaM svIkArya evameva vAdasaMbhavAt / upasaMharati- soyamiti, uktalakSaNayoH pakSapratipakSayoruktalakSaNo yaH parigrahaH sa vAda itynvyH| vAdavizeSaNamAha- tasyeti, tasya= vAdasya pramANatarkasAdhanopAlambha iti vizeSaNam, vyutpattimAha-pramANairiti, sa pramANatarkasAdhanopAlambha itizeSaH / sAdhanapadArthamAha- sAdhanamiti, sthApanA svapakSasthApanA, upAlambhapadArthamAhaupAlambha iti, pratiSedhaH= parapakSakhaNDanam / tAviti-tau sAdhanopAlambhau ubhayorapi vAdiprativAdinoH pakSayoya'tiSaktau= saMbaddhau bhavatastathA ca vAdinApi svapakSasthApanaM prativAdipakSakhaNDanaM ca kartavyaM prativAdinApi svapakSasthApanaM vAdipakSakhaNDanaM ca kartavyamityarthaH / sAdhanopAlambhayoravadhimAha- yAvaditi, ekaH pakSaH kiM vA vAdiprativAdinormadhye ekaH / nivRttaH= parAstoM na bhavati ekatarazca vyavasthitaH=. siddho na bhavati yAvat tAvat sAdhanopAlambhau pravartete ityrthH| phalamAha- nivRttasyeti, nivRttasya= Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdalakSaNam ] nyaaybhaassym| jalpe nigrahasthAnaviniyogAd vAde tatpratiSedhaH / pratiSedhe kasyacidabhyanujJAnArya siddhAntA'viruddha itivacanam / siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddha iti hetvAbhAsasya nigrahasthAnasyA'bhyanujJA vaade| paJcAvayavopapanna iti- " hInamanyatamenApyavayavena nyUnam 5-2-12 " " hetUdAharaNAdhikamadhikam 5-2-13" iti caitayorabhyanujJAnArthamiti / avayaveSu pramANatarkAntarbhAve pRthak pramANatarkagrahaNaM sAdhanopAlambhavyatiSaGgajJApanArtham anyathobhAvapi pakSau sthApanAhetunA pravRttau vAda iti syAt / antareNApi cAvayavasaMbandhaM pramANAnyartha sAdhayantIti dRSTaM tenApi kalpena vAdaparAGmusya, upAlambhaH= parAjayaH, vijJeya itizeSaH / sAdhanam= siddhiH= jayaH / jalpApekSayA vAdasya vizeSamAha- jalpeti, tadetadagrimasUtre spaSTam , tatpratiSedhaH= nigrahasthAnaviniyogAbhAvo vAde vijJeya itivizeSaH / dvitIyavizeSaNasArthakyAmAha- pratiSedhe iti, parapakSapratiSedhasthale kasyacitsvIkAra Avazyaka eva- parapakSapratikUlapakSasvIkAraM vinA parapakSapratiSedhAsaMbhavAditi vAde kasya cidarthasya svIkArArthameva siddhAntAviruddha itivacanam= vizeSaNam / hetvAbhAsalakSaNanigrahasthAnasya vAde viniyogamAhasiddhAntamiti, kaMcit siddhAntaM svIkRtyaiva tadvirodhI heturviruddha itivaktuM zakyate tathA ca siddhAntAviruddha ityena vAde siddhAntaviruddhasya pratyAkhyAnaM prAptaM tacca pratyAkhyAnaM prativAdinA viruddhasya prayoge kRte eva saMbhavatIti vAde viruddhasyAbhyanujJA prAptA viruddhasAdRzyAccAnyeSAmapi hetvAbhAsAnAmanujJA prAptA tatra hetvAbhAsAnAM nigrahasthAneSveva gaNanAsti nigrahasthAnAnAM ca vAde pratiSedha ukta iti hetvAbhAsA. tiriktAnAmeva nigrahasthAnAnAM vAde pratiSedho vijJeya itiparyavasitamityarthaH / tRtIyavizeSaNasya sArthakyamAha-paJceti, pratijJAdipaJcAvayavayukto vAdo bhavatIti sUtre'nvayastatra paJcatvasyAvivakSayA'vayavAnAM nyUnatvamAdhikyaM ca saMbhavati tanna kartavyam- nyUnatvAdhikyayonigrahasthAnarUpatvAt tathA cAtrAvayavAnAM paJcatvasaMkhyAyA vivakSitatvAt "paJcAvayavopapannaH" iti vacanamavayavAnAM nyUnatve nyUnasyA''dhikye cAdhikasyAbhyanujJAnArtham= nigrahasthAnatvasiddhayarthameva bodhyamityarthaH / nyUnalakSaNamAha- hInamiti, adhikalakSaNamAha- hetviti / avayaveSviti-vAde hi vizeSato'numAnapramANasyaiva prasAro bhavati avayavAzcAnumAnAvayavA eva tathA ca pramANatarkayoravayaveSvantarbhAvaH prAptaH- anumAnena tadApekSitatarkasyApi prApteriti paJcAvayavopapanna ityanenaiva vAde pramANatarkayorlAme siddhepi pRthaka pramANatarkagrahaNaM sAdhanopAlambhavyatiSamajJApanArtham= ubhayorapi sAdhanopAlambhayorvAde vyatiSaDnasya= saMbadhaniyamasya jJApanArthamityarthaH, atra-"paJcAvayavopapanna ityanenaiva pramANatarkasAdhanopAlambhatvalAbhe siddhe punarupAdAnaM pramANaiH sAdhanameva kArya tarkeNopAlambha eva kArya itibodhanArtham" iti zrIgurucaraNAH / vipakSe bAdhakamAha- anyatheti, anyathA uktaniyamAbhAve ubhAvapi pakSau= vAdiprativAdipakSau sthApanAhetunA= svapakSasthApanAmAtreNa pravRttau santau vAdasaMjJAM labhetAM na caivamastIti pramANena sAdhanaM tarkeNa copAlambha iti vyavasthA vijJeyA, atra-" anyathaikaH svasthAnasthita eva zabdasyAnityatvaM prati paJcAvayavopapannaM vAkyaM prayuGkte aparopi tAdRzaH zabdanityatAM prati tAdRzameva vAkyaM prayuGkte iti sopi vAdaH prasajyeta, sAdhanopAlambhavizeSaNAya ca pramANatarkagrahaNaM kartavyamitibhAvaH" iti tAtparyaTIkA, svapakSasAdhanamAtrasya parapakSakhaNDanamAtrasya vA vAdatvaM na prApnuyAditi hetoH pRthakpramANatarkagrahaNaM kRtaM tathA cAvayavapaJcakena pramANatarkAbhyAM ca sAdhyaM pRthak pRthavegeti prAptaM tatra svapakSasAdhanaM parapakSakhaNDanaM cettyubhayAsmakasyaiva vAdatvaM siddhaM na tu svapakSasAdhanamAtrasya vA parapakSakhaNDanamAtrasya vA, anyathA pRthak pramANatarkagrahaNamanarthakaM syAdityAzayaH / pRthak pramANatarkagrahaNasya prayojanAntaramapyAha- antareNeti, avayavaprayogaM vinApi pramANairarthasiddhirbhavatyeveti tenApi kalpena= avayavaniramekSairapi pramANairarthasAdhanaprakA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 2AhnikesAdhanopAlambhau vAde bhavata iti jJApayati / "chalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH 2" itivacanAda vinigraho vAda iti mA vijJAyi= chalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambha eva jalpaH pramANatarkasAdhanopAlambho vAda eveti mA vijJAyItyevamartha pRthak pramANatarkagrahaNam // 1 // yathoktopapannazchalajAtinigrahasthAnasAdhano pAlambho jalpaH // 2 // yathoktopapanna iti pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigrahaH / chalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambha iti- chalajAtinigrahasthAnaiH sAdhanamupAlambhazcAsmin kriyate ityevaMvizeSaNo jlpH| na khalu vai chalajAtinigrahasthAnaiH sAdhanaM kasyacidarthasya saMbhavati-pratiSedhArthataivaiSAM sAmAnyalakSaNe vizeSalakSaNe ca zrUyate- " vacanavighAto'rthavikalpopapattyA chalam 1-2-10" reNa= avayavaprayogarahitairapi pramANaiH sAdhanopAlambhau vAde bhavata iti pRthak pramANatarkagrahaNena sUtrakAro vijJApayati / pRthak pramANatarkagrahaNasya prayojanAntaramAha-chaleti, "chalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH " ityagrimasUtravAkyAd vinigrahaH= nigrahasthAnai rahito vAda iti mA vijJAyi kiM tu nigrahasthAnAnAM vAdepi prayogo bhavatyevetyarthaH, atra "vinigraho jalpaH" itipAThastvasaMgato bhAti, svoktameva vyAcaSTe- chalajAtIti, chalajAtinigrahasthAnAnAM vAde pramANatarkayozca jalpe prayogo na bhavatIti na vijJeyaM kiM tUbhayatraiva bhavatItyarthaH tadetat pRthak pramANatarkagrahaNena labhyate ityanvayaH, lAbhaprakAraM cainaM bhASyakAra eva jJAtavAn / kiM vA pareNa prayuktAnAM chalajAtinigrahasthAnAnAM parihArArthameva vizeSatastakApekSA jAyate iti paJcAvayavApekSayA pRthagapi pramANatarkagrahaNena vAdajalpayorubhayorapi chalajAtinigrahasthAnAnAmabhyanujJA prAptA / kiM vA paJcAvayavagrahaNenaiva pramANatauM labdhAviti pRthak pramANata grahaNaM svasa phalyAtha vAdajalpayorubhayorapi chalajAtinigrahasthAnAnAM prayogaM dyotayati tathA ca svapalasthApanaM paJcabhiravayavaiH kartavyaM paraprayaktachalAdInAM nirAsazca pramANatarkAbhyAM kartavya ityAzayaH pratIyate anyattu nAvadhArayAmItyalam / vastutastvevaM saMkareNa vAdajalpayoH pArthakyaM na saMbhavatIti pramAdenaivedamupapAdayati bhASyakAroyaM kAmazAstraparAyaNatvAt yataH kAmasUtranirmAtAyamiti kSantavyam / atra- "prayojanAntaramanvAcinoti-chalajAtIti, vinigraho jalpo mA vijJAyi= vAdagatanigrahasthAnarahito mA vijJAyItyarthaH, tadvijJAne kIdRzothoM bhavatItyAha- chalajAtinigrahasthAneti, vAdagato nigraho na jalpe jalpagatazca nigraho na vAde iti mA vijJAyi, soyamiSTooM pramANatarkagrahaNAllabhyate" ititAtparyaTIkA // 1 // jalpaM lakSayati- yathoktiti, yathoktopapannaH= vAdavizeSaNairyuktaH, tathA ca pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH chalajAtinigrahasthAnopAlambhazca pakSapratipakSaparigraho jalpa ityanvayaH, kiM vA pramANatarkachalajAtinigrahasthAnopAlambha ityevamanvayaH kartavyaH, arthazca pUrvavadeva vyAkhyeyaH / vyAcaSTe- yatheti / yathoktopapannapadagrAhya padArthacatuSTayamAha- pramANetyAdinA / chalajAtItivizeSaNavyutpattimAha- chalajAtIti, spaSTaM sarvam / atra- " jalpe pramANAdInAM prayogepi pramANenaiva sAdhanaM tarkeNaivopAlambha itiniyamAbhAvAd naitallakSaNasya vAdetivyAptiH" iti zrIgurucaraNAH / sUtrakArAzayena tu chalajAtinigrahasthAnAnAM jalpe eva viniyogo na vAde itisidhyati tena vAdajalpayorbhedopi sidhyatIti vibhAvanIyam / . chalajAtinigrahasthAnaiH khaNDanameva saMbhavati na kasyacinmaNDanamapIti kathaM sUtre chalajAtinigrahasthAnaiH sAdhanamuktamityAzakya samAdhAnAya pUrvapakSamAha- na khlviti| eSAm= chala jAtinigraha Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jalpalakSaNam ] nyAyabhASyam / "sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnaM jAtiH 1-2-18" " vipratipattirapatipattizca nigrahasthAnam 1-2-19" iti, vizeSalakSaNeSvapi yathAsvamiti ? / na caitadvijAnIyAt- pratiSedhArthatayaivArtha sAdhayantIti, 'chalajAtinigrahasthAnopAlambho jalpaH' ityevamapyucyamAne vijJAyate etaditi- pramANaiH sAdhanopAlambhayozchalajAtinigrahasthAnAnAmaGgabhAvaH svapakSarakSaNArthatvAt na svatantrANAM sAdhanabhAvaH= yattat pramANairarthasya sAdhanaM tatra chalajAtinigrahasthAnAnAmaGgabhAvo rakSaNArthatvAt- tAni hi prayujyamAnAni parapakSavighAtena svapakSaM rakSanti tathA coktam- "tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArtha jalpavitaNDe bIjapraroharakSaNArtha kaNTakazAkhAvaraNavat 4-2-50" iti, yazcAsau pramANaiH pratipakSasyopAlambhastasya caitAni prayujyamAnAni pratiSedhavighAtasahakArINi bhavanti. tadevamaGgIbhUtAnAM chalAdInAmupAdAnaM jalpe na svatantrANAM sAdhanabhAvaH. upAlambhe tu svAtantryamapyastIti // 2 // sthAnAnAm / chalasya sAmAnya lakSaNamAha- vacaneti / jAteH sAmAnya lakSaNamAha- sAdhamryeti / nigrahasthAnasya sAmAnya lakSaNamAha- vipratipattiriti / arthazcaiSAmane bhASye eva draSTavyaH / vizeSalakSaNAni tu chalasya prathamAdhyAyadvitIyAhnike jAtezca paJcamAdhyAyaprathamAhnike nigrahasthAnasyaca paJcamAdhyAyadvitIyAhnike draSTavyAni, chalajAtinigrahasthAnAnAM vizeSalakSaNeSvapi yathAsvam= tattalakSaNavAkyAnusAreNa pratiSedhArthataiva vijJAyate na sAdhakatvamityanvayaH / uktaM pariharati- na ceti, chalajAtinigrahasthAnAni artham= svapakSaM pratiSedhArthatayaiva= parapakSapratiSedhamukhenaiva sAdhayantItyetad na vijAnIyAdityarthameva sUtre "chalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambhaH" ityuktaM tadanena vacanena chalajAtinigrahasthAnAnAmapi svapakSasAdhanatvamapi prAptamityarthaH / svAbhiprAyamudghATayati- chalajAtIti, " chalajAtinigrahasthAnopAlambhaH " ityatra 'chalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambhaH' ityevaM pATho yuktaH- sUtrAnusArAt / "chalajAtinigrahasthA. nasAdhanopAlambho jalpaH' ityucyamAne yadvijJAyate tadAha-pramANairiti, pramANaiH sAdhane upAlambhe ca kriyamANe chalajAtinigrahasthAnAnAM svapakSarakSaNArthatvAt= svapakSarakSakatvAt aGgabhAvaH= aGgatvam= sahakAritvaM bhavati. svatantrANAm= pramANanirapekSANAM sAdhanabhAvaH= sAdhanatvaM= svapakSasAdhakatvaM na saMbhavati. tathA ca chalajAtinigrahasthAnAnAM pramANAGgatvena svapakSarakSakatve prApte pratiSedhamukhenaivArthasAdhakatvamiti niyamo nopapadyate ityarthaH / svoktameva vyAcaSTe- yattaditi, arthasya= svapakSasya, tatra= svapakSasAdhane, aGgabhAvaH sahakAritvam , rakSaNArthatvAt svapakSarakSakatvAt / ukte hetumAha- tAnIti, tAni= chalajAtinigrahasthAnAni, parapakSakhaNDanaM hi svapakSarakSaNArthameva bhavatIti parapakSakhaNDanadvArA chalajAtinigrahasthAnAnAM svapakSarakSakatvamapi siddham , parapakSavighAtena= parapakSakhaNDanadvArA / ukte caturthAdhyAyasUtraM pramANayatitattveti, yathA zasyasthAnaparitaH kaNTakazAravAbhirAvaraNaM bIjaprarohasya= bIjAGkarasya zasyasya rakSaNArtha bhavati tathA jalpavitaNDe api tattvAdhyavasAyasya= svasiddhAntasya rakSaNArthaM bhavata iti sUtrArthaH, chalajAtinigrahasthAnapradhAnayorjalpavitaNDayoH svapakSarakSakatvavacanAt prAptAprAptavivekanyAyena chalajAtinigrahasthAnAnAmevaM svapakSarakSakatvamapi siddhaM tacca parapakSapratiSedhamukhenetyarthaH / sUtrAbhiprAyamAha- yazceti, upAlambhaHkhaNDanaM kriyate tasya= parapakSakhaNDanasya= parapakSakhaNDanArthaM caitAni= chalajAtinigrahasthAnAni prayujyamAnAni pratiSedhasya= svapakSapratiSedharUpasya parapakSasya vighAtena pramANAnAM sahakArINi bhavanti / upasaMharati- tadevamiti, evam= uktaprakAreNa jalpe chalAdInAM yadupAdAnam= prayoga: so'GgIbhUtAnAma pramANAGgatvenaiva bhavati. svatantrANAm= pramANanirapekSANAM tu chalajAtinigrahasthAnAnAM sAdhanabhAvaH svapakSasAdhakatvaM na bhavati. upAlambhe= parapakSakhaNDane tu svAtantryamapyastyeva= chalajAtinigrahasthAnAna pramANanirapekSANAmapi parapakSavighAtakatvaM tUpapadyate- parapakSapratighAtArthameva kalpitatvAdityanvayaH // 2 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1adhyAye. 2Ahnikesa pratipakSasthApanAhIno vitaNDA // 3 // saH= jalpo vitaNDA bhavati, kiMvizeSaNaH 1. pratipakSasthApanayA hInaH= yau tau samAnAdhikaraNau viruddhau dhauM pakSapratipakSAvityuktaM tayorekataraM vaitaNDiko na sthApayatIti. parapakSapratiSedhenaiva pravartate iti / astu tarhi 'sa pratipakSahIno vitaNDA' ? / yadvai khalu tat parapatipedhalakSaNaM vAkyaM sa vaitaNDikasya pakSaH, na tvasau sAdhyaM kaMcidarthaM pratijJAya sthApayatIti tasmAd yathAnyAsamevAstviti // 3 // hetulakSaNAbhAvAdahetavo hetusAmAnyAd hetuvadAbhAsamAnAH, te ime saMvyabhicAra-viruddha prakaraNasama-sA~dhyasama kAlAtItA hetvAbhAsAH // 4 // vitaNDAM lakSayati- sa iti, saH= jalpa eva pratipakSasthApanAhInaH= svapakSasthApanAhInaH= parapakSakhaNDanamAtraparaH san vitaNDetyucyate tathA ca pramANatarkAbhyAM paJcabhiravayavaiH chalajAtinigrahasthAnaizca yat parapakSakhaNDanamAtraM kriyate svapakSazca na sthApyate sA vitaNDetyanvayaH, parapakSasya svapakSa eva pratipakSo bhavatIti sUtre pratipakSazabdena svapakSa eva grAhyastadetad bhASyeNa spaSTamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe-sa iti / kiMvizeSaNaH= kena vizeSeNa viziSTaH san jalpo vitaNDA bhavatIti jijJAsatekimiti / uttaramAha- pratipakSeti, pratipakSasthApanayA= svapakSasthApanayA / svAbhiprAya vizadayatiyAviti, pakSapratipakSayoH svarUpaM caitadvAdalakSaNabhASye spaSTamupapAditam / tayoH= pakSapratipakSayormadhye ekataram= svapakSaM vA pratipakSabhUtaM parapakSaM vA vaitaNDikaH= vitaNDayA pravRtto na sthApayati kiM tu parapakSapratiSedhenaiva pravartate= parapakSakhaNDanamAnaM karoti ata eva sa vaitaNDika ityucyate- svapakSasthApanAhInasya parapakSakhaNDanamAtrasya vitaNDApadavAcyatvAdityanvayaH / nanu svapakSasya sthApanAbhAvenA'bhAva eva prAptastathA ca 'pratipakSahInaH= svapakSahInaH san saH= jalpo vitaNDA', ityeva vitaNDAlakSaNaM kiM na kriyate ityAzaGkate- astviti / uttaramAha- yadvai iti, vaitaNDikasya svapakSAbhAvo nAstikriyamANasyaiva svapakSatvAt tathA ca parapratiSedhalakSaNaM vAkyam= parapakSakhaNDanameva vaitaNDikasya pakSostIti tAdRzapakSasattvAt 'sa pratipakSahIno vitaNDA' ityevaM vitaNDAlakSaNaM nopapadyate / asau= vaitaNDika: sAdhyaM kamapyartha pratijJAya na sthApayatIti 'pratipakSasthApanAhIno jalpo vitaNDAH' ityeva sUtroktaM lakSaNaM saMbhavatItyupasaMharati- tasmAditi, yathAnyAsam= sUtrAnusAreNaiva lakSaNamastu= yuktam- " sa pratipakSasthApanAhIno vitaNDA" iti ityarthaH // 3 // hetvAbhAsanirUpaNamArabhate- hetulakSaNeti, hetulakSaNasya= sAdhyavyApyattvasya abhAvAt hetvAbhAsA ahetavaH, hetusAmAnyAt= hetusAdRzyAt : sAdRzyaM ca hetutvabodhakavibhaktyantapadapratipAdyatvaM yathA 'vahnimAn dhUmAt' ityatra dhUmapadaprayogastathaiva 'dhUmavAn vahneH' ityatra vahnipadaprayogAd vaDhehetutvaM pratIyate vastutastu vaDhedhUmahetutvaM nAsti-vyabhicAritvAditi paJcamyantapadapratipAdyattvAdvahnirhetuvadAbhAsate iti hetvAbhAsaH / hetusAmAnyAd hetuvadAbhAsamAnA hetvAbhAsA hetulakSaNAbhAvAt= hetulakSaNAnAkrAmtatvAdahetava ityanvayaH / sAmAnyalakSaNaM ca yadviSayakatvena jJAnasyAnumitivirodhittvaM tattvaM hetvAbhAsasvamiti, hetvAbhAsatvaviSayakajJAnasyAnumitivirodhitvaM ca spaSTamevetyalam / hetvAbhAsavibhAgasUtramavatArayati- te iti, te ime hetvAbhAsAH paJcavidhA ityarthaH / savyabhicAro viruddhaH prakaraNasamaH sAdhyasamaH kAlAtIta iti paJcavidhA hetvAbhAsA iti sUtrAnvayaH // 4 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetvAbhAsA:] nyaaybhaassym| teSAm anaikAntikaH savyabhicAraH // 5 // vyabhicAraH= ekatrA'vyavasthA. saha vyabhicAreNa vartate iti savyabhicAraH, nidarzanam-nityaH zabdo'sparzatvAt. sparzavAn kumbho'nityo dRSTo na ca tathA sparzavAn zabdastasmAd asparzatvAt nityaH zabda iti / dRSTAnte sparzavatvamanityatvaM ca dharmoM na sAdhyasAdhanabhUtau dRzyete- sparzavAMzcA'Nunityazceti / AtmAdau ca dRSTAnte " udAharaNasAdhAt sAdhyasAdhanaM hetuH1-1-34" iti. asparzatvAditi heturnityatvaM vyabhicarati- asparzA buddhiranityA ceti, evaM dvividhepi dRSTAnte vyabhicArAt sAdhyasAdhanabhAvo nAstIti lakSaNAbhAvAdaheturiti / nityatvamapyeko'ntaH anityatvamapyeko'ntaH ekasminnante vidyate ityaikAntiko viparyayAda'naikAntikaH- ubhayAntavyApakatvAditi // 5 // hetvAbhAsAnAM vizeSalakSaNAnyavatArayati- teSAmiti, teSAm= uktAnAM paJcavidhAnAM hetvAbhAsAnAM madhye yo'naikAntikaH sa savyabhicAra ityarthaH / anaikAntikaH= vyabhicArI heturvyabhicAreNa saha vartamAnatvAt= vyabhicArayuktatvAt savyabhicAra ityucyate yathA dhUmavAn vaDheriti dhUmAbhAvavattyanArazakaTe vRttitvAdvahidhUmavyabhicArIti savyabhicAra itisUtrAnvayaH / vyAcaSTe-vyabhicAra iti, ekatra= sAdhyavati avyavasthA sattvaniyamAbhAvaH yathA dhUmavatyeva vahnivartate itiniyamo nAsti, dhUmazca vahnimatyeva vartate iti niyamosti / savyabhicArazabdasya vyutpttimaah-sheti| savyabhicAramudAharati-nitya iti, nidarzanam udAharaNam / atrA'sparzatvam= sparzarahitatvaM heturnityatvavyabhicArI vijJeyaH- nityatvarahitepi jJAnAdau vRttitvAt / pUrvapakSI asparzatvasya hetonityatvasAdhakatvamupapAdayati- sparzavAniti, nityatvarahite kumbhAdAvasparzatvaM nAsti nitye cAtmAdAvastIti sAdhyavyApyatvaM prAptamityarthaH, tathA kumbhAdivat / upasaMharati- tasmAditi / uktaM pratyAcaSTe- dRSTAnte ityAdinA, dRSTAnte= vyatirekadRSTAnte kumbhe, anityatvaM sparzavattvasAdhyaM nAstItyarthaH, dharmoM= anityatvasparzavattve / sparzavattvasyAnityatvAsadhakatvapradarzanArtha vyabhicAraM pradarzayati- sparzavAniti, aNuH= paramANunityopi sparzavAnasti tathA cA'nityatvAbhAvabatyapi paramANau vRttitvAt sparzavattvamanityatvavyabhicAri jAtamiti nA'nityatvasAdhakaM saMbhavatItyarthaH / anvayavyAptiM dUSayati- AtmAdAviti, AtmAdAvanvayidRSTAntepi ca nityatvA'sparzatvayoH sAdhyasAdhanabhAvo na dRzyate-- asparzatvasya nityatvavyabhicAritvAdityarthaH, bhASyapAThastu vikala iva pratibhAti / hetusvarUpamAha- udAharaNeti, tadetat prathamAhnikasya catustriMzatsUtre spaSTam , asparzatvasya cAtmAyudA. haraNasAdhAt nityatvasAdhakatvaM na saMbhavati- vyabhicAritvAdityarthaH / kiM vAtmAdidRSTAnte udAharaNasAdhAt sAdhyasAdhanaM hetuH= asparzatvahetoH zabdanityatvasAdhakatvamucyate taJca na saMbhavati buddhayAdau vyabhicArAdityevaM vyAkhyeyam / vyabhicAraM pradarzayati- asparzatvAditi, nityatvAbhAvavatyAmapi buddhau vartamAnatvAdasparzatvaM nityatvavyabhicAri jAtamiti zabdanityatvasAdhakaM na saMbhavatItyarthaH / upasaMharatievamiti, evam uktarItyA dvividhepi dRSTAnte= anvayidRSTAnte vyatirekidRSTAnte ca vyabhicArAt nityatvAsparzasvayoHsAdhyasAdhanabhAvo nAstIti lakSaNAbhAvAt= sAdhyavyApyatvAbhAvAdasparzatvamatrA'hetuHhetvAbhAsa eva / yatra yatrA'sparzatvaM tatra tatra nityatvamityanvayavyAptirapi nAsti-buddhau vyabhicArAt / yatrA'sparzatvaM nAsti tatra nityasvamapi nAstIti vyatirekavyAptirapi nAsti-paramANau vyabhicArAdityasparzatvaM nityatvasAdhakaM na saMbhavatItyarthaH / vyatirekavyAptyabhAvazcAyaM bhASyoktaparamANudRSTAntAnurodhena pradarzita ityanusaMdheyam / kiM vA yatra nityatvaM nAsti tatrA'sparzatvaM nAstIti vyatirekavyAptiAstibuddhau vyabhicArAt / anaikAntikazabdasya vyutpattimAha-nityatvamiti, antaH= koTiH, prakRte itizeSaH, Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam / [1 adhyAye. 2Ahnike-- siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddhaH // 6 // taM viruNaddhIti tadvirodhI= abhyupetaM siddhAntaM vyAhantIti, yathA-so'yaM vikAro vyakterapaiti nityatvapratiSedhAt , apetopyasti vinAzapratiSedhAt , na nityo vikAra upapadyate ityevaM hetuH 'vyakterapetopi vikArosti ' ityanena svasiddhAntena virudhyate / ___katham ?, vyaktiH AtmalAbhaH apAyaH= pracyutiH. yadyAtmalAbhAt pracyuto vikArosti ? nityatvapratiSedho nopapadyate- yad vyakterapetasyApi vikArasyA'stitvaM tat khalu nityatvamiti, ekasminnante= ekakoTiviziSTe varvate ityaikAntikaH= avyabhicArI. viparyayAt= tadviparItaH= aikAntikaviparIta:= vyabhicArI heturanaikAntika ityucyate- ubhayAntavyApakatvAt= sAdhyavati sAdhyAbhAvavati ca vartamAnatvAdekAntikaH= avyabhicArI na bhavatItyarthaH / / 5 // ___ viruddhAkhyaM hetvAbhAsaM lakSayati-siddhAntamiti, na kazcidapi sarvaviruddho bhavatItyabhiprAyeNa siddhAntamityuktam , siddhAntamabhyupetya= yaH siddhAnto'bhyupetastadvirodhI heturviruddha ityucyate. sAdhyAbhAvavyApyo heturviruddha itiyAvat yathA vahnimAna jalAdityatra jalaM vahnayabhAvavyApyatvAd vahniviruddham / vizeSavivakSAyAM cAtra siddhAntapadena sAdhyaM grAhyaM tathA ca sAdhyavirodhI viruddha itisUtrArthaH / vyAcaSTetamiti, tam= siddhAntam= sAdhyam , tadetad viruddhazabdanirvacanam / uktaM vyAcaSTe- ubhyupetamiti, yo hetuH svIkRtaM siddhAntaM vyAhanti= sAdhyAbhAvApAdako bhavati sa heturviruddha ityanvayaH / udAharatisoyamiti, satopi vikArasya svarUpapracyutisAdhanArtha sAMkhyAnumAnamidam , ayam= mahattattvAdilakSaNo vikAraH= prakRtivikAraH vyakterapaiti svarUpAt pracyuto bhavati= rUpAntareNa pariNamate ityarthaH, hetumAhanityatvapratiSedhAditi. anityatvAdityarthaH, yatra yatrAnityatvaM tatra tatra pariNAmitvaM yathA mRdAdAviti spaSTameva, asyaiva vyAkhyAnaM kriyate- "na nityo vikAra upapadyate" iti, yo hi vikAraH sa vikAratvAdevA'nityaH-vikAratvaM hi kAryatvaM kAryazcAnitya iti spaSTamevetyarthaH / sAMkhyasiddhAntamAha- apeta iti, apetaH= vyakterapetaH= svarUpapracyutopi mahattatvAdilakSaNo vikAro'sti= sanneva na tva'san- vinAzapratiSedhAt= vinAzA'pratiyogitvAt= sattvAt vinAzApratiyoginazca sattvaM spaSTameva, sAMkhyamate vikArANAM nityatvAbhAvepi sattvamasti-sadvAdasvIkArAt satazca sarvathA vinAzAsvIkArAdityAzayaH, uktaM ca taiH" satkAryam" iti / upasaMharati- ityevamiti, hetuH= nityatvapratiSedhAditihetuH 'vyakterapetopi vikArosti' ityanena svasiddhAntena= sAMkhyAdisiddhAntena virudhyate iti viruddha:- sAMkhyasiddhAntaviruddhasya vikArAsattvasyApadakatvAdityanvayaH / atra- " atrodAharaNabhASyam- yathA soyaM vikAra iti, mahadahaGkArapaJcatanmAtraikAdazendriyabhUtasUkSmamahAbhUtAni vikArastasya vyaktiH= dharmalakSaNAvasthApariNAmastasmAdapAya iti, atra hetuH= nityatvapratiSedhAditi, tasya vyAkhyAnam- na nityo vikAra upapadyate iti, apetopi vikArosti-vinAzapratiSedhAt , soyaM nityatvapratiSedhAditi hetu: 'vyakterapetopi vikArosti / ityanena svasiddhAntena virudhyate " ititAtparyaTIkA / nityatvapratiSedhAt= nityatvAbhAvAditihetunA vikArANAmasattvaM prAptaM tacca sAMkhyasiddhAntaviruddhamityAzayaH, anityasya satvaM na saMbhavati nityasyaiva sattvasaMbhavAditi naiyyAyikAbhiprAyaH / ____ uktahetoH siddhAntaviruddhatvaM jijJAsate- kathamiti / jijJAsitamupapAdayati- vyaktirityAdinA, vyaktiH= prAkaTyam= AtmalAbhaH= svarUpasattvam , apAyaH= pracyutiH= svarUpavinAza itiyAvat , svAbhiprAyamAha- yadIti, yadyAtmalAbhAta pracyutaH= svarUpeNAvidyamAnopi vikAro'sti= sanneva tadA nityatvapratiSedhaH= nityatvapratiSedhAditihernopapadyate- vikArasya sattvena nityatvalAbhAdityAzayaH / nityatvasvarUpamAha- yaditi, astitvameva nityatvamiti niyamAbhAvepi vyakterapetasyAstitvaM tu nitya Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetvAbhAsAH] nyaaybhaassym| nityatvapratiSedho nAma vikArasyA''tmalAbhAt pracyuterupapattiH- yadAtmalAbhAt pracyavate tada'nityaM dRSTam. yadasti na tadAtmalAbhAt pracyavate, astitvaM cAtmalAbhAt pracyutiriti viruddhAvetau dharmoM na saha saMbhavata iti, soyaM heturya siddhAntamAzritya pravartate tameva vyAhantIti // 6 // yasmAt prakaraNacintA sa nirNayArthamapadiSTaH prkrnnsmH||7|| vimarzAdhiSThAnau pakSapratipakSAvubhau anavasitau prakaraNaM tasya cintA, vimarzAt prabhRti prAG nirNayAt yat samIkSaNaM sA jijJAsA yatkRtA sa nirNayArtha prayuktaH ubhayapakSasAmyAt tvameva syAt anyathA vyaktarapetasyAstitvameva na syAdityarthaH / nityatvapratiSedhasvarUpamAha-nityatveti, pracyuterupapattiH= pracyutirityarthaH / AtmalAbhAt pracyutasyAnityatvamAha- yaditi, yathA ghaTAdikamitizeSaH, tathA ca yadi vikAra AtmalAbhAt= svarUpAt pracyuto bhavati tadA tasya nityatvapratiSedha upapadyate ityarthaH / sata AtmalAbhAt pracyuterabhAvamAha- yadastIti, yadasti tannAtmalAbhAt pracyavate iti. yadi vikAro'sti= sanneva tadA tasyAtmalAbhAt pracyutirnopapadyate ityarthaH / paryavasitamAhaastitvamiti, astitvaM svarUpapracyutiriti ca parasparaviruddhau dharmAviti saha= ekatra na saMbhavata iti vikArANAmastitvaM vA svarUpapracyutirvopapadyate na tu dvayamapIti naiyyAyikAbhiprAyaH, etadviruddhaM ca sAMkhyaiH svarUpapracyutasyApi vikArasyAstitvaM svIkRtaM. tatra sAMkhyaiH svarUpapracyutisAdhanArthaM nityatvapratiSedhAditihetuH prayuktaH- nityatvasya svarUpapracyutipratibandhakatvAt. tatra nityatvapratiSedhAditiheturvikArasyAstitvasiddhAntena virudhyate-- astitve sati nityatvapratiSedhAnupapatteH nityatvapratiSedhe ca satyastitvAnupapatterityAzayaH / upasaMharati- soyamiti, soyaM viruddhAkhyo heturya siddhAntamAzritya pravartate= prayujyate tameva vyAhantIti siddhAntaviruddhatvAdviruddha ityucyate ityarthaH / yadyapi viruddhaH vyabhicArI bhavati tathApi sAdhyAbhAvavyApyatvalakSaNadoSavizeSamAzritya vyabhicArito viruddhasya bhedaH- vyabhicAriNi sAdhyAbhAvavyApyatvaniyamAsaMbhavAdityalam // 6 // prakaraNasamaM hetvAbhAsaM lakSayati-yasmAditi, yasmAt hetoH sAdhyasAdhanArtha prayuktAt prakaraNasya= pakSapratipakSayoH= sAdhyatadabhAvayorarthAt ayaM pakSaH sAdhyavAn vA sAdhyAbhAvavAn veti cintA jijJAsA jAyate sa hetunirNayArtham= sAdhyasAdhanArthamapadiSTaH= prayuktaH san prakaraNasamaH= satpratipakSa ityacyate, etAdRzahetoH sAdhyatadabhAvetyabhayavyApyatvAdetasmAdaktA cintA jAyate iti sUtrAnvayaH / atra- " tathA ca nirNayArtha prayukto heturyatra nirNayaM janayitumazaktastulyabalena pareNa pratibandhAt kiM tu dharmiNaH sAdhyavattvaM tadabhAvavattvaM veti cintAm= jijJAsAM pravartayati sa prakaraNasamaH" iti vizvanAthabhaTTAH / vyAcaSTe- vimarzeti, vimarzAdhiSThAnau= saMzayamAzritau= saMzayena pravRttau anavasitau= asamAptau=nirNayAt pUrvakAliko yau pakSapratipakSau uktau tAvubhau prakaraNamityucyate tasya prakaraNasya cintA= jijJAsA, sAdhyatadabhAvaviSayakatvAt pakSapratipakSau sAdhyatadabhAvAveva tayoreva prakaraNamiti nAmadheyam , satpratipakSasthale sAdhyatadabhAvayoranyatarasya nizcayo na bhavatIti pakSaH sAdhyavAn vA sAdhyAbhAvavAn veti jijJAsA jAyate yathA vahnimAn pASANamayatvAdityatra pASANamayatvahetunA vahnitadabhAvayoranyatarasya nizcayAsaMbhavAdanyatarajijJAsA jAyate- kiMviziSTaH pakSa iti / cintApadArthamAhe- vimarzAditi, saMzayamArabhya nirNayaparyantaM yat samIkSaNam= vicAraH sa eva jijJAsA saiva cintetyucyate. cintanam= vicAraNaM sA cintA yatkRtA= yena pravRttA= yena na nivRttA saH= etAdRzo heturnirNayArtha prayuktaH san prakaraNasama ityucyate, prakaraNasamazabdasya vyutpattimAha- ubhayeti, ubhayapakSasAmyAt= pakSapratipakSayoH Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 2AhnikeprakaraNamanativartamAnaH prakaraNasamo nirNayAya na prakalpate / prajJApanaM tu- anityaH zabdo nityadharmAnupalabdheriti. anupalabhyamAnanityadharmakama'nityaM dRSTaM sthAlyAdi, nityaH zabdo'nityadharmAnupalabdheH anupalabhyamAnA'nityadharmakaM nityaM dRSTamAkAzAdi ( iti ) / yatra samAno dharmaH saMzayakAraNaM hetutvenopAdIyate sa saMzayasamaH savyabhicAra eva, yA tu vimarzasya vizeSApekSitA ubhayapakSavizeSAnupalabdhizca sA prakaraNaM pravartayati- yathA zabde nityadharmo nopalabhyate evamanityadharmopi. seyamubhayapakSavizeSAnupalabdhiH prakaraNacintAM pravartayati / katham ?. viparyaye hi prakaraNanivRtteH- yadi nityadharmaH zabde gRhyate ? na syAt prakaraNaM. yadi vA'nityadharmo gRhyeta? evamapi nivarteta prakaraNam / soyaM heturubhau pakSau pravartayan anyatarasya nirNayAya na prakalpate // 7 // samAnatvAt= sAdhyatadabhAvAbhyAM vyApyatvAt prakaraNamanativartamAnaH= pakSapratipakSayoranivartaka iti prakaraNasama ityucyate sa ca nirNayAya samoM na bhavatItyanvayaH / prajJApanam= udAharaNam , udAharatianitya iti, nityasya padArthasya yo dharmo'vinAzitvAdikaM tadanupalabdherityarthaH / dRSTAntamAha- anupalabhyeti, nopalabhyamAno nityapadArthadharmo yatra tad anupalabhyamAnanityadharmakam anityaM bhavati yathA sthAlyAdIti nityadharmAnupalabdheritihetunA zabdasyAnityatvaM prAptamityanvayaH, nityatvasAdhakaprayogamAha-nitya iti, prayogadyasyApi parasparavyAghAtakatvAt prakaraNasamatvam / atra yathA hyavidyamAnasya nityadharmasyAnupalabdhiH saMbhavati tathA vidyamAnasyApi pratibandhakAt saMbhavatIti nityadharmAnupalabdheriti hetunA zabde nityatvAnityatvayoranyataranizcayo na saMbhavatIti prakaraNacintA pravartate eva na nivartate ityayaM hetuH prakaraNasama ityarthaH / atra "yathA nityatvapakSe nityadharmAnupalabdhirevamanityatvapakSepi nityadharmAnupalabdhiH seyaM tattvAnupalabdhimAtravivakSayobhayapakSasamA. prakaraNasamA tu yathA prakaraNamanizcAyakamevamiyamapItyarthaH vyutpattimAtraM caitat. prakaraNasamapadasya pravRttinimittaM tu satpratipakSatvamanyathA'nakA. ntikasyApi prakaraNasamatvaprasaGgAditi" iti taatpryttiikaa| savyabhicAraprakaraNasamayo damupapAdayati- yatreti, samAnaH= sAdhyatadabhAvayoH samAnaH san eka eva yaH saMzayakAraNaM bhavati sa yatra hetutvena prayujyate sa saMzayasama ityucyate yathA saMzayo vicArasamApako na bhavati tathA sopIti saMzayasamaH sa ca savyabhicAra eva yathA dhUmavAn vaDherityatra vahnighUmatadabhAvayoH samAna eva. sa ca satpratipakSAnutthApakatvAt prakaraNasamo na bhvtiityrthH| prakaraNasamasya vizeSamAha- yeti, yA vimarzasya= saMzayasya vizeSApekSitA= nirNayApekSitA yA cobhayoH pakSayoHprakSapratipakSayoH= sAdhyatadabhAvayorvizeSAnupalabdhiH sA prakaraNaM pravartayati tAdRzaprakaraNapravartako hetuH prakaraNasama ityucyate / vizeSAnupalabdhimAha- yatheti, nityadharmaH= nityapadArthadharmaH nityatvasAdhakaH, anityadharmaH= anityapadArthadharmaH= anityatvasAdhakopi nopalabhyate ityanvayaH / upasaMharati-seyamiti / ubhayapakSayoH= nityatvAnityatvapakSayoH / prakaraNacintAm= sAdhyatadabhAvayoranyatarasya jijJAsAm / prakaraNacintApravRtti jijJAsate-kathamiti, uttaramAha-viparyaye iti, viparyaye= prakaraNacintAyA abhAve prakaraNa nivRttiH= vicAranivRttiH syAt na ca vicAro nivartate ityubhayapakSavizeSAnupalabdhiH prakaraNacintAM pravartayatItyanvayaH / viparyayaM vizadayati- yadIti, na syAt na pravarteta, evamapi= anityadharmagrahaNepi / upasaMharati- soyamiti, ayam= prakaraNasamaH / pakSau= pakSapratipakSI, anyatarasya= pakSapratipakSayoH= sAdhyatadabhAvayoranyatarasya nirNAyako na bhavatIti hetvAbhAsaH / yatraika eva hetuH sAdhyatabhAvayorubhayorapi vyApyo bhavati sa savyabhicAraH, yatra hetudvayaM parasparasAdhyAbhAvavyApyaM prayujyate sa prakaraNasama itiniSkarSaH // 7 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetvAbhAsAH] nyaaybhaassym| sAdhyAviziSTaH sAdhyatvAt saadhysmH||8|| dravyaM chAyeti sAdhyaM gatimattvAditi hetuH sAdhyenAviziSTaH- sAdhanIyatvAt sAdhyasamaH= ayamapyasiddhatvAt sAdhyavat prajJApayitavyaH, sAdhyaM tAvadetat kiM puruSavacchAyApi gacchati ? Ahosvit Avarakadravye saMsarpati AvaraNasaMtAnAdasaMnidhisaMtAnoyaM tejaso gRhyate ? iti , sarpatA khalu dravyeNa yo yastejobhAga Atriyate tasya tasyA'saMnidhirevA'vicchinno gRhyate iti / AvaraNaM tu prAptipratiSedhaH // 8 // kAlAtyayApadiSTaH kAlAtItaH // 9 // sAdhyasamaM hetvAbhAsaM lakSayati- sAdhyeti, sAdhyatvAt= sAdhyavat sAdhanIyatvAt sAdhyAviziSTaH= sAdhyasadRzaH= sAdhyavat nizcayAviSayIbhUto hetuH sAdhyasama ityucyate yathA chAyA dravyaM gatimattvAdityatra chAyAyAM gatimattvaM nizcitaM nAstIti sAdhyasamaH- sAdhyatvAditi sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- dravyamiti, atra chAyAyAM dravyatvaM sAdhyaM gatimattvAditihetuH yatra yatra gatimattvaM tatra tatra dravyatvaM yathA zarIrAdAviti spaSTameva, atra chAyAyAM gatimattvaM hetuH siddhaM nAstIti sAdhyenAviziSTaH= sAdhanIyatvAdeva sAdhyasamosti / uktaM vyAcaSTe- ayamapIti, gatimattvAdityayaM heturapi chAyAyAmadyAvadhi asiddhatvAt sAdhyavat= dravyatvavat prajJApayitavyaH= hetvantareNa sAdhanIya eveti sAdhyasama ityucyate ityanvayaH / chAyAyAM gatimattvasya sAdhyatvamAha- sAdhyamiti, etat= gatimattvam / gatimattvasya sAdhanArtha saMzayapakSamAha-kimiti / dvitIyapakSamAha- Avaraketi, Avarakadravye iti- tejasaH= prakAzasyAvarake dravye zarIrAdau saMsarpati gacchati sati AvaraNasaMtAnAt= AvarakakRtaM yat prakAzAvaraNaM tasya saMtAnAt= kAlikanairantaryAt tejasaH= prakAzasya asaMnidhisaMtAnaH= saMyogAbhAvanairantaryamidaM tAdRzadeze (chAyAviziSTatvena gRhyamANe deze ) gRhyate kimityanvayaH, asmin pakSe prakAzAvarakaM zarIrAdikameva gacchati na tu chAyApi chAyA hi prakAzAvaraNamAtraM kiM vA prakAzAvaraNakRtaM prakAzasaMyogAbhAvamAtramiti na tasya gattimattvamupapadyate kiM tu prakAzAvarake zarIrAdau vartamAnaM gatimattvaM chAyAyAM bhrAntyA pratIyate yathA kaNThopari vartamAnaM mukhaM bhrAntyA darpaNe pratIyate. anyathA zarIrAdInAmagamanepi chAyA gacchet na caivamastIti na chAyA gacchatItyarthaH / siddhAntamAha- sarpateti, sarpatA= gacchatA dravyeNa zarIrAdinA yoyastejobhAgaH Aviyate tasya tasya tejobhAgasyA'saMnidhiH= chAyAsabandhayogyadeze saMyogAbhAva evA'vicchinnaH= nairantaryeNa yo gRhyate sa eva chAyA na tu dravyAntaraM yena chAyAyAM gatimattvaM syAditi gatimattvaM chAyAyAmasiddhatvAt sAdhyasamastatazca na dravyatvasAdhaka ityanvayaH / vastutastvatra- 'sarpatA dravyeNa yo yo bhUbhAga Atriyate tatra tatra yastejaso'saMnidhiH sa eva chAyA na dravyAntaram' ityevaM vaktavyamAsIt / AvaraNapadArthamAha- AvaraNamiti, prAptipratiSedhaH= saMyogAbhAvastejasaH // 8 // ___ kAlAtItaM hetvAbhAsaM lakSayati- kAleti, yasya hetorekadezaH kAlAtyena yukto bhavati= pakSagrahaNakAle na saMbhavati etAdRzo'padiSTaH= nirdiSTo hetuH kAlAtIta ityucyate yathA 'nityaH zabdaH saMyogavyaGgayatvAt= bherIdaNDAdisaMyogavyaGgayatvAt' ityatra bherIdaNDAdisaMyogAnantaraM zabdagrahaNaM bhava. tIti zabdagrahaNakAle saMyogavyaGgayatvAditi hetorekadezaH saMyogaH= bherIdaNDAdisaMyogaH svarUpeNa na saMbhavatItyatra saMyogavyaGgayatvAditihetuH kAlAtyayApadiSTatvAt kAlAtItaH yathA ca parvato vahnimAna kenacit saMbandhena vahrathutpAdakavyApAraviziSTatvAdityatra parvatagrahaNakAle sAdhyasAdhanakAle vA hetvekadezo vahnayutpAdakavyApAro nAsti tadanantarameva vahnisaMbhavAditi vahnayutpAdakavyApAraviziSTatvAditi heturatra kAlAtIta iti sUtrAnvayaH / atra- "yasyApadizyamAnasya kAlAtyayenaikadezo yujyate sa ekadezAtyayAt Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 2AhnikekAlAtyayena yukto yasyArthasyaikadezo'padizyamAnasya sa kAlAtyayApadiSTaH kAlAtIta ityucyate, nidarzanam-nityaH zabdaH saMyogavyaGgayatvAd rUpavata. prAgU ca vyakteravasthitaM rUpaM pradIpaghaTasaMyogena vyajyate tathA ca zabdopyavasthito bherIdaNDasaMyogena vyajyate dAruparazusaMyogena vA tasmAt saMyogavyaGgayatvAt nityaH zabdaH. ityayamahetuH kAlAtyayApadezAt= vyaJjakasya saMyogasya kAlaM na vyaGgayasya rUpasya vyaktiratyeti- sati pradIpaghaTasaMyoge rUpasya grahaNaM bhavati. na nivRtte saMyoge rUpaM gRhyate, nivRtte (tu)dAruparazusaMyoge dUrasthena zabdaH zrUyate vibhAgakAle, seyaM zabdasya vyaktiH saMyogakAlamatyetIti na saMyoganimittA bhavati, kasmAt 1. kAraNAbhAvAddhi kAryAbhAva iti, evamudAharaNasAdhaya'syAbhAvAdasAdhanamayaM heturhetvAbhAsa iti / kAlAtyayApadiSTaH kAlAtIta ityucyate udAharaNam- nityaH zabdaH saMyogavyaGgyatvAditi upalabdhikAle saMyogo nAsti soyaM saMyogo hetuvizeSaNatvenopAtta upalabdhikAlamatyeti yadopalabhyate (zabdaH) tadA saMyogo nAsti dAruvazcane dAruparazusaMyoganivRttau zabdopalabdhiriti" iti vArtikam / ____ vyAcaSTe-kAlAtyayeneti, apadizyamAnasya nirdiSTasya= prayuktasya yasyArthasya= hetorekadezaH kAlAtyayena= atikAlena yuktaH= avartamAnaH sa kAlAtyaya iti kAlAtIta ityucyate- kAlAtyaye apadiSTaH kalAtyayApadiSTastattvAt, kAlam= pakSagrahaNakAlaM sAdhyasAdhanakAlaM vA'tyetIti kAlAtIta ityanvayaH / udAharati-nitya iti, zabdaH pakSaH nityatvaM sAdhyam. rUpe prakAzasaMyogavyaGgayatvaM zabde ca bherIdaNDAdisaMyogavyaGgyatvaM vyaGgyatve ca kRtakatvanivRttyA nityatvaM prApnotItyAzayaH / dRSTAntasamanvayamAha-prAgiti, vyakteH= abhivyaktitaH prAk= pUrvam Urdhvam= pazcAccAvasthitam= vidyamAnameva ghaTarUpaM pradIpaghaTasaMyogena vyajyate tathA ca= tathaiva rUpavadeva zabdopi svAbhivyakteH prAgUcAvasthitaH= vidyamAna eva bherIdaNDasaMyogena dAruparazusaMyogena ca vyajyate notpAdyate yenAnityaH syAditi bherIdaNDAdisaMyogavyaGgayatvAnnityaH zabda ityevaM pUrvapakSeNa zabdanityatvamupapAditam / uktahetau kAlAtItatvamupapAdayati- ityayamiti, saMyogavyaGgatvAditi zabdanityatvasyAhetuH= asAdhakaH- kAlAtyayApadezAt= kaalaatyyaapdisstttvaat| rUpe prakAzasaMyogAbhivyaGgayatvamupapAdayati-vyaJjakasyeti, vyaGgayasya prakAzasaMyogAbhivyaGgayasya dRSTAntasya rUpasya vyaktiH= abhivyaktiya'Jjakasya prakAzasaMyogasya kAlaM nA'tyeti yataH pradIpasaMyoge satyeva rUpagrahaNaM bhavati pradIpasaMyoge nivRtte ca rUpaM na gRhyate ityanvayavyatirekAbhyAM rUpe prakAzasaMyogAbhivyaGgayatvamupapadyate, zabde saMyogAbhivyaGyatvasyAbhAvamAha- nivRtte iti, dAruparazusaMyoge nivRtte sati dAruparazuvibhAgakAle dUrasthena zabdaH zrUyate abhivyaJjakanivRttau cAbhivyaGgayasyAbhivyaktirna bhavati yathA prakAzasaMyoganivRttau rUpasya tathA ca yadi zabdopi bherIdaNDAdisaMyogAbhivyaGgyaH syAttadA saMyoganivRttau na gRhyeta gRhyate ca saMyoganivRttAvapIti na saMyogAbhivyaGgayaH zabda ityanvayaH / upasaMharati- seyamiti, vyaktiH= abhivyaktiH=grahaNam , saMyogakAlamatyeti= saMyogakAle na bhavatIti na bherI. daNDAdisaMyoganimittA saMbhavati- kAraNaM vinA tatkAryAsaMbhavAt / zabdagrahaNasya saMyogakAraNakatvAbhAvaM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- kAraNeti, kAraNAbhAve kArya na bhavatIti niyamAt yadi zabdagrahaNasya bherIdaNDAdisaMyogaH kAraNaM syAttadA tAdRzasaMyoge nivRtte zabdagrahaNaM na syAt bhavati ca saMyoge nivRttepi zabdagrahaNamiti na zabdagrahaNaM tAdRzasaMyogakAraNakaM kiM tu tAdRzasaMyogena zabda utpAdyate utpannazca zabdastAdRzasaMyogAnantaramapi grahaNasAmagryA gRhyate ityrthH| upasaMharati- evamitievamuktarItyA udAharaNasAdharmyasya= rUpasAdRzyAbhAvAdU arthAd yathoktarItyA rUpe prakAzasaMyogAbhivyaGgayatvamupapadye tathA zabde bherIdaNDAdisaMyogAbhivyaGgayatvaM nopapadyate iti saMyogavyaGgayatvAdityayaM heturasAdhanam= zabdanityatvasAdhakaM na bhavatIti kAlAtItAkhyo hetvAbhAsa evetyanvayaH / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyaaybhaassym| 79 chalam ] ___ avayavaviparyAsavacanaM na sUtrArthaH / kasmAt ?. "yasya yenArthasaMbandho dUrasthasyApi tasya saH. arthato hyasamarthAnAmAnantaryamakAraNam" ityetadvacanAd viparyAsenokto heturudAharaNasAdhayAt tathA vaidhAt sAdhyasAdhanaM hetulakSaNaM na jahAti ajahaddhetulakSaNaM na hetvAbhAso bhavatIti / "avayavaviparyAsavacanamaprAptakAlam 5-2-11" itinigrahasthAnamuktaM tadevedaM punarucyate ityatastanna sUtrArthaH / // 9 // atha chalam vacanavighAto'rthavikalpopapattyA chalam // 10 // na sAmAnyalakSaNe chalaM zakyamudAhartu vibhAge tUdAharaNAni // 10 // vibhAgazcatat trividham- vAkchalaM sAmAnyacchalamupacAracchalaM ceti // 11 // sUtrakArAnabhimatamuktasUtrasya vyAkhyAnAntaraM pratyAcaSTe- avayaveti, pratijJAdyavayavAnAM viparyAsena= vyutkrameNa yad vacanam= prayogaH sa kAlAtyaye'padiSTatvAt kAlAtIto yathA- 'parvato dhUmAdU kAlAtyayo jAta iti kAlAtIto heturhetvAbhAsa ityevaM kAlAtItazabdasya sthUlArthabuddhayA kenacit sUtraM vyAkhyAtaM sa na sUtrArtha ityarthaH / avayavaviparyAsavacanasya sUtrAnarthatve kAraNaM jijJAsate- kasmAditi / uttaraM padyenAha- yasyeti, yasya padArthasya yena padArthena saha arthataH= sAmarthyAt saMbandho bhavati tasya padArthasya tena padArthena saha sa saMbandhaH samIpasthasyeva dUrasthasyApi bhavatyeva yathA pitrA putrasya tathA ca vahninA dhUmasya svajJAnajJApyatvalakSaNaH saMbandho yathA 'vahnimAn dhUmAt ' ityatra bhavati tathA 'vahnimAn . mahAnasavad dhUmAt' ityAdAvapi vyavadhAne satyapi bhavatIti avayavaviparyAsena vacanepi hetohetvAbhAsatvaM nApadyate ityarthaH, vipakSe bAdhakamAha- arthata iti, arthataH svazakyA asamarthAnAm parasparasaMbandharahitAnAmAnantarya sAdhyasAdhanabhAve kAraNaM na bhavati. nahi vahnimAn jalAdityevamAnantaryepi vahnijalayoH sAdhyasAdhanabhAvaH saMbhavati tasmAd hetoviparyAsena vacanepi hetvAbhAsatvAnupapattyA uktamavayavaviparyAsavacanam= vyAkhyAnaM na sUtrArtha ityarthaH / svavaktavyamAha- ityetaditi, uktavacanAnukUlyAt 'vahnimAn mahAnasavad dhUmAt' ityevaM viparyAsenApyukto hetuH udAharaNasAdharmyAt pratyudAharaNavaidhAcca yat hetulakSaNayuktazca heturhetvAbhAso na bhavatIti hetoviparyAsenApi prayoge sAdhyasAdhakatvasaMbhavAd' hetvAbhAsatvApattirnAstItyanvayaH, avayavAnAM viparyAsena vacane tu aprAptakAlanAmakaM nigrahasthAnaM paJcamAdhyAye uktamiti tAdRzAvayavaviparyAsasyaivAtrApi sUtrArthatve punaruktireva syAditi tanna sUtrArthaH kiM tu bhASyokta eva sUtrArtha ityAha- avayaveti // 9 // . chalaM lakSayati- vacaneti, arthavikalpasya= arthabhedasya= vakturanabhipretasyArthAntarasyopapAdanena yo vacanavighAtaH= vAkyavirodhapradarzanaM tat chalamityucyate yathA- navInakambalatvAbhiprAyeNa 'navakambala:' ityukte navatvasaMkhyAnupapattipradarzanena vAkyavirodhapradarzanaM chalamiti suutraarthH| atra sAmAnyalakSaNe chalavibhAgasUtramavatArayati- vibhAgazceti, chalAnAM vibhAga ityanvayaH / taditi- tat= chalaM trividham- vAkchalaM sAmAnyacchalamupacAracchalaM ceti sUtrAnvayaH // 11 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam [1 adhyAye. 2Ahnike teSAma avizeSAbhihite'rthe vakturabhiprAyAdarthAntarakalpanA vAkchalam // 12 // navakambaloyaM mANavaka iti prayogaH atra 'navaH kambalo'sya' iti vakturabhiprAyaH, vigrahe tu vizeSo na samAse, tatrAyaM chalavAdI vakturabhiprAyAdavivakSitamanyArtham- 'nava kambalA asyeti tAvadabhihitaM bhavatA' iti kalpayati. kalpayitvA cA'saMbhavena pratiSedhati- 'eko'sya kambalaH kuto nava kambalAH' iti, tadidaM sAmAnyazabde= vAci chalaM vAkchalamiti / asya pratyavasthAnam- sAmAnyazabdasyA'nekArthatve'nyatarAbhidhAnakalpanAyAM vizeSavacanam- navakambalaH / ityanekArthasyAbhidhAnam- 'navaH kambalo'sya' 'nava kambalA asya 'iti. etasmin prayukte yeyaM kalpanA 'nava kambalA asyetyetad bhavatAbhihitaM tacca na saMbhavati ' iti etasyAmanyatarAbhidhAnakalpanAyAM vizeSo vaktavyaH yasmAdvizeSo'rthavizeSeSu vijJAyate- ayamoM'nenAbhihita iti. sa ca vizeSo nAsti tasmAd mithyAniyogamAtrametaditi / prasiddhazca loke ___agrimasUtramavatArayati- teSAmiti, teSAM vibhaktAnAM chalAnAM madhye sUtrakRt vAkchalaM lakSayatI. tyarthaH / avizeSeti, atra 'avizeSAbhihitArthe ' iti vaktavyamAsIt. avizeSeNa= sAmAnyarUpeNA'bhihito'thoM yasya tAdRze= avizeSeNArthabodhake vAkye prayukte sati vakturabhiprAyAt= abhiprAyApekSayA yA'rthAntarakalpanA tad vAkcchalaM yathA navInakambalatvAbhiprAyeNa 'navakambalaH' itisAmAnyavAkye prayukte vakturabhiprAyApekSayA yA'rthAntarasya navasaMkhyAkakambalatvasya kalpanA tayA caikakambale vAkyavi. rodhapradarzanaM tad vAkchalamiti sUtrArthaH, yathAzrutasUtrapakSe tu arthe= padArthe avizeSAbhihitatvaM nopapadyate vaktrA vizeSeNaivAbhidhAnAd vAkye tvavizeSeNAbhihitArthatvamupapadyate ityanusaMdheyam / byAcaSTe- naveti, prayogaH= udAharaNam / atra vakturabhiprAyamAha- atreti, 'navaH kambalo'sya ' iti vakturabhiprAyapakSe vigrahaH. 'nava= navasaMkhyAkAH kambalA asya ' iti chalavAdyabhiprAyapakSe vigraha iti vigrahe vizeSosti samAsastUbhayatrApi 'navakambalaH' ityeveti samAse vizeSo nAstIti vAkyasya navasaMkhyAkakambalaparatvavarNanamapi saMbhavatItyarthaH / chalApatti pradarzayati- tatreti / anyArthamAha- naveti / kalpayati vAkyArtham / pratiSedhamAha- eka iti / nava navasaMkhyAkAH / upasaMharati- tadidamiti, sAmAnyeti vAkchalazabdasya vyutpattiH / tathA ca 'navakambalaH' iti sAmAnyarUpeNa= ubhayapakSAnukUlyenArthabodhake vAkye kambalasya navatvasaMkhyAkatvAnupapattipradarzanameva vAkchalamityanvayaH spaSTamanyat / ___ evaM nirUpitachalasya pratyAkhyAnaprakAramAha- asyeti, asya uktacchalasya, pratyavasthAnam khaNDanamArabhyate, prayukta: sAmAnyazabdo yatrAnekArthoM bhavati tatra tasyAnyatarAbhidhAnakalpanAyAm= amyatarArthakalpanAyAM vizeSavacanam= kalpitAnyatarArthopapAdako vizeSo vaktavyo bhavati yena tAdRzavizeSAt sa kalpito'rtha upapadyatetyarthaH / udAharati- naveti, 'navakambalaH' iti sAmAnyapadaM yaduktaM tad anekArthAbhidhAnam= anekArthabodhakamasti yatosya 'navaH kambalo'sya' ityapi 'nava kambalA asya' ityapi cArthaH saMbhavati ata evAyaM zabdaH sAmAnyazabda ityucyate. etasmin= 'navakambalaH' itipade prayukte sati yA bhavataH 'nava kambalA asyeti bhavatA'bhihitam= uktaM tat= navasaMkhyAkakambalavattvaM ca na saMbhavati- ekasyaiva kambalasya dRzyamAnatvAt' itIyamanyArthakalpanA etasyAmanyatarAbhidhAnakalpanAyAM vizeSaH= etatkalpanopapAdako vizeSo vaktavyaH yasmAd vizeSavacanAdarthavizeSeSu= 'nava kambalA asya' ityasminnarthe vizeSaH= ayamevAoM mayokta iti vizeSo vijJAyate= vijJAyeta= 'ayamoM'nena vaktrA'bhihitaH' iti vijJAyeta saH= tAdRzazca vizeSotra nAsti yena 'mava kambalA asya ' ityartho mayokta iti Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chalam nyAyabhASyam / zabdArthasaMbandho'bhidhAnAbhidheyaniyamaniyogaH- asyAbhidhAnasyA'yamartho'bhidheya iti. samAnaH sAmAnyazabdasya vizeSo viziSTazabdasya, prayuktapUrvAzcame zabdA arthe prayujyante nA'prayuktapUrvAH, prayogazcArthasaMpratyayArthaH arthapratyayAca vyavahAra iti, tatraivamarthagatyarthe zabdaprayoge sAmarthyAt sAmAnyazabdasya prayoganiyamaH. 'ajAM grAmaM naya' 'sarpirAhara' 'brAhmaNaM bhojaya, iti sAmAnyazabdAH santo'vayaveSu prayujyante. sAmarthyAd yatrArthakriyAdezanA saMbhavati tatra pravartante nArthasAmAnye-kriyAdezanA'saMbhavAt , evamayaM sAmAnyazabdaH 'navakambalaH' iti. yo'rthaH saMbhavati- ' navaH kambalo'sya ' iti tatra pravartate. yastu na saMbhavati- 'nava kambalA asya' iti tatra na pravartate, soyamanupapadyamAnArthakalpanayA paravAkyopAlambho na kalpate iti // 12 // sidhyet tasmAt etat= 'nava kambalA asyeti bhavatAbhihitaM navakambalazabdena ' iti niyogaH= kucodyaM mithyAniyogamAtraM yato mayA navInakambalAbhiprAyeNaiva navakambala ityuktaM na tu navasaMkhyAkakambalAbhiprAyeNetyevaM chalasya pratyAkhyAnaM kartavyamityanvayaH / atra 'navakambalaH' itizabdasya 'navaH kambalo'sya ' ityevArthaH saMbhavati na tvanya ityupapAdanArtha granthamArabhate- prasiddhazceti, loke zabdArthayorabhidhAnAbhidheyaniyamaniyogaH= vAcyavAcakabhAvalakSaNaH saMbandhaH prasiddha eva yathA ' asyAbhidhAnasyaghaTAdizabdasya ayamarthaH= kambugrIvAdimadAdipadArthaH abhidheyaH= vAcyastasya ca ghaTAdizabdo vAcaka: ' iti, tatrApi sAmAnyazabdasya samAnaH= sAmAnyArtho vAcyo bhavati yathA brAhmANazabdasya brAhmaNatvAvacchinnaH sAmAnyaH. viziSTazabdasya vizeSazabdasya vizeSo vAcyo bhavati yathA tailaGgazabdasya tailaGgaH sa ca vizeSArtha eva / anenopapAdanena prakRte bhavanmate kiM prAptabhityAzaGkayAha- prayukteti, ime sarve zabdA prayuktapUrvAH= tattadarthavizeSabodhanArtha pUrvairAptaiH prayuktA evAdhunA'rthe= arthapratyAyanArtha prayujyante na tva'prayuktapUrvAstathA ca tattadarthapratyAyanArtha zabdaprayogo'nAdikAlikaH siddhaH zabdaprayogazcArthasaMpratyayArthaH= tattadarthapratItyartha eva tAdRzArthapratyayAca lokavyavahAro bhavati lokavyavahArazca prasiddhArthaviSayako bhavati / paryavasitamAha- tatreti, evamuktarItyA zabdaprayoge arthagatyarthe= tattadarthapratItyartha siddhe sAmAnyazabdasya prayoganiyamaH= tadarthabodhakatvaM sAmarthyAd bhavati yato yAdRzArthapratipAdanasamarthaH zabdo bhavati tAdRzArthe prayogo bhavati nAnyatra / udAharati- ajAmiti, atra ajAgrAmasarpiAhmaNazabdAH sAmAnyazabdAH- sAmAnyata evAjAdipadArthAnAM bodhakatvAt athApi arthAvayaveSu= vyaktivizeSeSveva prayuzyante arthAdete sAmAnyazabdA api yatra yasyAM vyaktau arthakriyAdezanA= nayanAdikriyAnirdezaH saMbhavati tatra= tasyAmeva vyaktau tadbodhAnArtha sAmarthyAt= svazaktyA pravartante yathAtrAjAdizabdaH saMnihitAyAmevAjAdibyaktau pravartate na tvarthasAmAnye= ajAdipadArthamAtre- kriyAdezanA'saMbhavAt= ajAdipadArthamAtre nayanAdikriyAnirdezAsaMbhavAt na hi kenApya'pramattenAjAdimAtrasya nayanAdikriyA nirdeSTuM zakyate. na ca 'ajAM naya / ityajAdizabdena sAmAnyavAcakenApyajAmAtrasya nayanaM pratipAdayituM zakyate tasmAt sAmAnyazabdenApi vakturvizeSArthaviSayakAbhiprAye sati vizeSavyaktireva bodhyate na sAmAnyaM. vizeSazabdasya tu sAmAnyabodhane zaktireva nAstItyarthaH / prakRtamAha- evamiti, evam= ajAdizabdavat 'navakambalaH' ityayamapi sAmAnyazabda eva asya yo'rthaH saMbhavati- 'navaH kambalo'sya' iti tatra pravartate= tameva bodhayati yastvoM na saMbhavati- 'nava kambalA asya ' iti tatra na pravartate= taM na bodhayati. asaMbhavazvAtra navasaMkhyAkakambalAnAM pratyakSAnupalabdhyA bAdhAdeva / upasaMharati- soyamiti, 'nava kambalA asyeti bhavatAbhihitaM tacca na saMbhavati- kambalasyaikatvAt ' ityevaM yo'nupapadyamAnArthakalpanayA paravAkyopAlambha:== madvAkyavirodhapradarzanaM tad na kalpate= na yukta ityevaM pradarzitacchalasya pratyAkhyAnaM kartavyamityanvayaH // 12 // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 2AhnikesaMbhavato'rthasyA'tisAmAnyayogAdasaMbhUtArtha kalpanA sAmAnyacchalam // 13 // 'aho khalvasau brAhmaNo vidyAcaraNasaMpannaH' ityukte kazcidAha- 'saMbhavati brAhmaNe vidyAcaraNasaMpat' iti, asya vacanasya vighAtoyavikalpopapatyA= asaMbhUtArthavikalpanayA kriyate- 'yadi brAhmaNe vidyAcaraNasaMpat saMbhavati ? vrAtyepi saMbhavet vAyopi brAhmaNaH sopyastu vidyAcaraNasaMpannaH' iti, yad vivakSitamarthamAmoti cA'tyeti ca tadatisAmAnya yathA brAhmaNatvaM vidyAcaraNasaMpadaM kacidAmoti kacidatyeti, sAmAnyanimittaM chalaM sAmAnyacchalamiti / asya ca pratyavasthAnam- avivakSitahetukasya viSayAnuvAdaH prazaMsArthatvAd vAkyasya. tadatrA'saMbhUtArthakalpanAnupapattiH yathA- 'saMbhavantyasmin kSetre zAlayaH / iti. anirAkRtama- sAmAnyacchalaM lakSayati- saMbhavata iti, saMbhavato'rthasya= saMbhAvitArthasya vAkyasya kiM vA saMbhAvitasyArthavizeSasya yathA brAhmaNavizeSasya atisAmAnyayogAt= atisAmAnyasya brAhmaNatvAdidharmasya saMbandhAd yA'saMbhUtArthakalpanA tat sAmAnyacchalamityucyate- sAmAnyadharmAzrayaNena pravRttatvAd . yathA 'saMbhavati brAhmaNe vidyAyA AcArasya ca saMpattiH' ityukte paro vadati 'yadi brAhmaNe vidyAcaraNasaMpat tadA sA vrAtyepi syAt brAyopi brAhmaNaH' iti. atra vrAtyasya brAhmaNatvepi upanayanAdisaMskArAbhAvAd vastuto vidyAcaraNasaMpad na saMbhavati tatrAtisAmAnyaM brAhmaNatvamAzritya asaMbhUtArthasya= asaM. bhAvitArthasya vrAtye vidyAcaraNasaMpado yA kalpanA tadeva sAmAnyacchalamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- aho iti, brAhmaNaH= brAhmaNavizeSaH / uktaM kazcit svIkaroti- saMbhavatIti / atra chalamavatArayati- asyeti, asya= uktasya, arthavikalpopapattyA vacanavighAtazchalamiti sAmAnyalakSaNamanuvadati-vacanasyeti, arthavikalpopapattyA= arthavikalpopapAdanapUrvakamasaMbhUtArthakalpanayoktavacanasya vighAtaH kriyate= virodhaH pradIte yat tadeva cchalamityarthaH, kiM vAtrA'saMbhUtArthakalpanaivArthavikalpopapattirvijJeyA / chalavAkyamAha- yadIti, vrAtye= upanayanAdisaMskArahIne janmamAtreNa brAhmaNe, saH= vrAtyaH / atra "sAvitrIpatitA vrAtyAH" ityAdismRtiranusaMdheyA. vrAtyasya saMskArAbhAvAd vidyA na saMbhavati athApi brAtyagatabrAhmaNatvamAzritya yA vidyAcaraNasaMpatkalpanA sA hya'saMbhUtArthakalpanaiva tayA pUrvoktavAkye yo virodhaH pradarzitastadeva cchalam , sA cAsaMbhUtArthakalpanA brAhmaNatvaM sAmAnyamAzritya kRteti sarva spaSTam / atroktaM brAhmaNatvasya vidyAcaraNasaMpatprayojakatvaM na saMbhavatIti pradarzanameva virodhapradarzanam / atisAmAnyasya svarUpamAha- yaditi, vivakSitamartha yathAtra vidyAcaraNasaMpadam, Apnoti= sAmAnAdhikaraNyena prApnoti yathA brAhmaNavizeSavyaktau brAhmaNatvasya vidyAcaraNasaMpadazca sAmAnAdhikaraNyaM spaSTam , atyeti= vyabhicarati vrAtye / uktamudAharati- yatheti / sAmAnyacchalazabdasya vyutpattimAha- sAmAnyeti / / uktacchalasya khaNDanaprakAramAha- asyetyAdinA / na vivakSitaH ukto heturyatra tasyAvivakSitahetukasya vAkyasya prazaMsArthatvAd viSayAnuvAdaH= viSayAnuvAdamAtraparatvaM bhavati yathoktavAkye brAhmaNatvaM vidyAcaraNasaMpaddhetutvena noktaM yena brAhmaNatvahetunA vrAtye vidyAcaraNasaMpadApattiH syAt kiM tUktaM vAkyaM brAhmaNavizeSasya prazaMsAparamiti tAdRzabrAhmaNe viSayabhUtAyA vidyamAnAyA vidyAcaraNasaMpado'nuvAdamAtraparameveti tat= tasmAdatra= uktavAkye'saMbhUtArthasya vrAtye vidyAcaraNasaMpadaH kalpanA nopapadyate- brAhmaNatvasya vidyAcaraNasaMpaddhetutvenAnu ktatvAdityanvayaH, udAharati- yatheti, ' saMbhavantyasmin kSetre zAlayaH' Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chalam ] nyAyabhASyam / vivakSitaM ca vIjajanma. pravRttiviSayastu kSetra prazasyate. soyaM kSetrAnuvAdo nAsmin zAlayo vidhIyante iti, bIjAttu zAlinivRttiH satI na vivakSitA, evam 'saMbhavati brAhmaNe vidyAcaraNasaMpat' iti saMpadviSayo brAhmaNatvaM na saMpaddhetuH, na cAtra heturvivakSitaH- viSayAnuvAdastvayaM prazaMsArthatvAd vAkyasya / sati brAhmaNatve saMpaddhetuH samartha iti viSayaM ca prazaMsatA vAkyena yathAhetu phalanirvRttirna pratyAkhyAyate, tadevaM sati vacanavighAto'saMbhUtArthakalpanayA nopapadyate iti // 13 // dharmavikalpanirdeze'rthasadbhAvapratiSedha upacAracchalam // 14 // abhidhAnasya dharmo yathArthaprayogaH dharmavikalpaH= anyatra dRSTasyAnyatra prayogaH tasya nirdeze= dharmavikalpanirdeze yathA- 'mazcAH krozanti' iti. arthasadbhAvena pratiSedhaH-'mazcasthAH ityatra bIjajanma= zAlisattvaM na nirAkRtam- 'zAlayo na santi' iti, nApi vivakSitam-' zAlayaH santi ' iti. kiM tvanena vAkyena pravRttiviSayaH= vyavahAraviSayabhUtam dRzyamAnam = prastutaM kSetraM prazasyate- zAlyutpAdanasamarthamidaM kSetramiti, soyaM kSetrAnuvAda eva prazaMsAgarbhavAdityasmin vAkye zAlayo na vidhIyante= zAlisattvaM na pratipAdyate, bIjAttu yA zAlinivRttiH= zAlisaMpattirasti sA na vivakSitAsti nApi nirAkRtAsti. tathA ca yathedaM vAkyaM kSetraprazaMsAparameva na tu zAlisattvaparaM tathaivoktaM vAkyaM brAhmaNavizeSasya prazaMsAparameva na tu brAhmaNatvasya vidyAcaraNasaMpaddhetRtvapratipAdanaparaM yena brAtye vidyAcaraNasaMpadApattistena syAdityarthaH / prakRtamAha- evamiti, saMpadviSayaH= vidyAcaraNasaMpatsamAnAdhikaraNam / neti- atra vAkye hetuH= hetutvena brAhmaNatvaM na vivakSitaM yena tAdRzabrAhmaNatvena brAtyepi vidyAcaraNasaMpadApattiH syAt kiM tvasya vAkyasya prazaMsArthatvAt viSayasya= brAhmaNavizeSaniSThAyA vidyA. caraNasaMpado'nuvAdamAtramityarthaH / satIti- brAhmaNatve sati vidyAcaraNasaMpado heturadhyayanAbhyAsAdiH samarthaH- saMpajjanako bhavati nAnyatheti viSayaprazaMsApareNa vAkyena yathAhetu= abhyAsAdyanusAreNa phalanivRttiH saMpatprAptina pratyAkhyAyate tathA ca vidyAcaraNasaMpat yatrAsti tatra svahetunAsti na tu brAhmaNatvamAtreNa yena brAtyepyApadyeta tathA caivamasaMbhUtArthakalpanayA vacanavighAta:= uktavAkye virodho nopapadyate kiM tu saMbhUtArthakalpanayaiva virodha Apadyate ityevamupasaMharati- tadevamiti // 13 // upacAracchalaM lakSayati- dharmeti, dharmavikalpena= zaktilakSaNayoranyataravRttyA nirdeze= prayoge kRte arthAt zattyA zabdaprayoge kRte lakSaNayA yorthasadbhAvasya pratiSedhastathA lakSaNayA zabdaprayoge kRte zattyA yastadarthasadbhAvasya pratiSedhastad upacAracchalaM yathA lakSaNayA 'gaGgAyAM ghoSaH' ityukte 'na gaGgAyAM ghoSaH saMbhavati / iti zattyA yo gaGgApravAhe ghoSasadbhAvapratiSedhastadupacAracchalaM. yathA ca zaktyA 'gaGgAyAM mInaH' ityukte gaGgApadalakSaNayA yo gaGgAtIre mInasadbhAvapratiSedhastadupacAracchalamiti sUtrAnvayaH, atra- "dharmaH zabdasyArthena saMbandhastasya vikalpaH= vividhaH kalpaH zaktilakSaNAnyatararUpastathA ca zaktilakSaNayorekataravRttyA prayukte zabde tadaparavRttyA yaH pratiSedhaH sa upacAracchalam" iti vizvanAthabhaTTAH |vyaacsstte- abhidhAnasyeti, abhidhAnasya= zabdasya yathArthaprayogaH= zaktyA yaH prayogaH sa eva dharmaH, anyatra dRSTasya yo'nyatra prayogaH= lakSaNayA prayogaH sa eva dharmavikalpastasya dharmavikalpasya nirdize arthAt lAkSaNikazabdaprayoge kRte zaktyA yastadarthasadbhAvasya pratiSedhastadupacAracchalamityanvayaH / udAharati- yatheti, atra maJcazabdasya maJcasthapuruSe lakSaNA / atra chalamavatArayati- atheti, arthasya= krozanakartRtvasya maJcasthapuruSeSu sadbhAvena maJceSu pratiSedha ityarthaH, vastutastvatra 'arthAsadbhAvena' iti vA 'artha Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 2ADikepuruSAH krozanti na tu mazcAH krozanti' / kA punaratrArthavikalpopapattiH ?, anyathA prayuktasyA'nyathA'rthakalpanam = bhaktyA prayoge prAdhAnyena kalpanam / upacAraviSayaM chalam upacAracchalam , upacAraH= nItArthaH= sahacaraNAdinimittenA'tadbhAve tadvadabhidhAnam upacAra iti / atra samAdhiH- prasiddha prayoge vakturyathAbhiprAyaM zabdArthayoranujJA pratiSedho vA na chandataH, pradhAnabhUtasya zabdasya bhAktasya ca guNabhUtasya prayoga ubhyoloksiddhH siddhaprayoge yathA vakturabhiprAyastathA zabdArthAvanujJeyau pratiSedhyau vA na chandataH, yadi vaktA pradhAnazabdaM prayuGkte ? tathAbhUtasyAbhyanujJA pratiSedho vA na chandataH, atha guNabhUtaM ? tadA guNabhUtasya, yatra tu vaktA guNabhUtaM zabdaM prayuGkte pradhAnabhUtamabhipretya paraH pratiSedhati ? svamanISayA pratiSedho'sau bhavati na paropAlambha iti / / 14 // sadbhAvasya ' iti vA pATho yuktaH / pratiSedhavAkyamAha-maJcasthA iti / sAmAnyalakSaNoktAmarthavikalpopapattimatra jijJAsate- keti / uttaramAha- anyatheti, anyathA lakSaNayA prayuktasyAtra maJcazabdasya anyathA zattyA'rthakalpanam = zakyArthagrahaNamevArthavikalpopapattiH / uktaM vyAcaSTe- bhattyeti, bhattyA lakSaNayA prayoge kRte prAdhAnyena= zaktyA'rthakalpanam= zaktyArthagrahaNamitiyAvat / upacAracchalazabdasya vyutpattimAha- upacAreti, upacAraviSayama= lakSaNAviSayam / upacArapadArthamAha- nItArtha iti, neyArtha ityarthaH, gauNIlakSaNAkAraNamitiyAvat / vyAcaSTe- saheti, atadbhAvepi= maJcAnAM krozanakartRtvAbhAvepi sahacaraNAdinimittena= krozanakartRpuruSasaMbandhena tadvat= krozanakartRvad yadabhidhAnam= zabdena kathanaM sa upacAra ityalam / __ uktacchalasya khaNDanaprakAramAha- atreti, samAdhiH= svapakSasamAdhAnaM tatprakAra ucyate ityarthaH / prasiddha zabdaprayoge kRte vaktuH yathAbhiprAyam= abhiprAyAnusAreNaiva zabdArthayoH= zabdArthasya anujJA= svIkAraH= maNDanaM pratiSedhaH= khaNDanaM vA kartavyaM na chandataH= svecchayA= vaktrabhiprAyaprAtikUlyena, kiM vA zabdArthayorityatra arthasya khaNDanamaNDane prasiddha eva zabdasyApi yathA sUryAbhiprAyeNa 'mitraH' ityukte suhRdabhiprAyeNa 'mitrm| iti vaktavyaM na 'mitraH' iti puMstvakhaNDanamityevaM zabdasvarUpasyApi khaNDanamaNDane saMbhavataste api vaktrabhiprAyAnusAreNaiva kartavye na chandatastathA ca suhRdabhiprAyeNa 'mitraH' ityukte sUryAbhiprAyeNa ca ' mitram' ityukte khaNDanaM kartavyam. 'mitraH' ityasya sUryAbhiprAyeNa 'mitram' ityasya ca suhRdabhiprAyeNa maNDanaM ca kartavyaM na chandata ityanusaMdheyam / pradhAnabhUtasya zaktasyetyarthaH, bhAktasya= lAkSaNikasya. bhAktasya guNabhUtatvaM ca gauNArthabodhakatvAt , ubhayoH= zAktabhAktayoH prayogo loke prasiddha eva yathA- 'gaGgAyAM mInaH' 'gaGgAyAM ghoSaH' iti / uktamevAha- siddheti, siddhaprayoge= prasiddhaprayogasthale, tathA= vaktrabhiprAyAnusAreNa / svAbhiprAyaM vizadayati- yadIti, yadi vaktA pradhAnazabdam= zaktyA= zakyArthAbhiprAyeNa zabdaM prayuGkte tadA tathAbhUtasya= zakyArthasyaiva= zakyArthamAzrityaiva khaNDanamaNDane kartavye na chandataH= azakyArthamAzritya khaNDanamaNDane na kartavye ityarthaH, atha= yadi ca vaktA guNabhUtam= lAkSaNikam= lakSyArthAbhiprAyeNa zabdaM prayuGkte tadA guNabhUtasya= lakSyArthasyaiva= lakSyArthamAzrityaiva khaNDanamaNDane kartavye na tva'lakSyArthamAzrityetyarthaH / upasaMharati- yatreti, yatra= 'maJcAH krozanti' ityAdau guNabhUtam= lAkSaNika maJcAdizabdaM prayuGkte pradhAnabhUtam= zakyAtha ca maJcAdikamabhipretya= Azritya. paraH pratiSedhati- 'na maJcA: krozanti' iti tadasau pratiSedhaH svamanISayA chandataH kriyate iti paropAlambhaH= paravAkyadoSo na bhavatItyevamuktacchalasya nirAkaraNaM kartavyamityanvayaH // 14 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chalam ] nyaaybhaassym| ____ vAkchalamevopacAracchalam- tadavizeSAt // 15 // na vAkchalAdupacAracchalaM bhidyate- tasyApyarthAntarakalpanayA'vizeSAt, ihApi sthAnyartho guNazabdaH pradhAnazabdaH sthAnArtha iti kalpayitvA pratiSidhyate iti // 15 // na- tadarthAntarabhAvAt // 16 // na vAkchalamevopacAracchalam- tasyArthasadbhAvapratiSedhasyArthAntarabhAvAt / kutaH ?, arthAntarakalpanAt= anyA hyarthAntarakalpanA anyo'rthasadbhAvapratiSedha iti // 16 // avizeSe vA kiMcitsAdhAdekacchalaprasaGgaH // 17 // chalasya dvitvamabhyanujJAya tritvaM pratiSidhyate-kiMcitsAdharmyAt. yathA cAyaM hetutritvaM pratiSedhati tathA dvitvamapya'bhyanujJAtaM pratidheSati- vidyate hi kiMcitsAdharmya dvayorapIti / atha dvitvaM kiMcitsAdhAnna nivartate ? tritvamapi na nivartyati // 17 // vAkchalopacAracchalayorabhedamAzaGkate- vAgiti, upacAracchalaM vAkchalameva na tu vAkchalAtiriktam- tadavizeSAt upacAracchale vAkchalApekSayA vizeSAbhAvAt yathA 'navakambalaH' ityatra navasaMkhyAkakambalalakSaNasyArthAntarasya kalpanena doSApattistathaiva 'maJcAH' ityatra maJcalakSaNasyArthAntarasya kalpanena doSApattiriti vAkchalopacAracchalayoravizeSAdaikyameva na bheda iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- neti / bhedAbhAve hetumAha- tasyeti, tasya= upacAracchalasyApi avizeSAt= vAkchalApekSayA vizeSAbhAvAdityarthaH / uktaM vizadayati- ihApIti, yathA vAkchale'rthAntaraM kalpayitvA pratiSidhyate-na nava kambalA iti tathehApi= upacAracchalepi maJcazabdaH sthAnyarthaH= maJcasthapuruSaparo guNazabdaH= lAkSaNikosti taM sthAnArthaH= zakyamaJcaparaH pradhAnazabdaH= zakta iti kalpayitvA maJcazabdasya maJcalakSaNaM zakyArthamAzritya krozanakartRtvaM pratiSidhyate tathA cArthAntarakalpanamubhayatra samAnameveti vAkchalopacAracchalayorabheda evetyarthaH // 15 // uktAbhedaM nirAcaSTe- neti, vAkchalopacAracchalayorabhedo nAsti- kAraNabhedAt. vAkchale'rthAntarakalpanam upacAracchale cArthasadbhAvapratiSedha iti tat= tasya= arthasadbhAvapratiSedhasya arthAntarakalpanApekSayA arthAntarabhAvAt= bhinnatvAditi sUtrAnvayaH / vyAcaSTe-neti, hetumAha- tasyeti, arthAntarabhAvAt= arthAntarakalpanApekSayA bhinnatvAdityarthaH / bhedapratiyoginaM jijJAsate- kuta iti, kasmAdarthAntaratvam ? ityarthaH / uttaramAha- arthAntareti, vAkchale arthAntarakalpanAt upacAracchale cArthAntarakalpanasyAbhAvAdubhayoHchalayorbhedaH siddha ityarthaH / praghaTTakArthamAha- anyeti / yatra zakyenArthAntareNa zakyArthasya lakSyeNArthAntareNa lakSyArthasya vA pratiSedhastatra vAkchalaM yatra ca zakyArthena lakSyArthasya lakSyArthena vA zakyArthasya pratiSedhastatropacAracchalamitivivekastadetadupacAracchalavRttyA spaSTam // 16 // vipakSe bAdhakamAha- avizeSe iti, vAkchalopacAracchalayoruktarItyA kiMcitsAdharmyAt= arthAntarakalpanAmAtraprayuktasAdhAdavizeSe= abhede hi trayANAmapi chalAnAM kiMcitsAdhayeM saMbhavatyeva tasmAcca sAdharmyAt trayANAmapi chalAnAmaikyaM syAditi ekacchalaprasaGgaH= ekameva chalaM syAd na tu dve apIti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- chalasyeti, vAkchalasAmAnyacchalayoH svIkAreNa chalasya dvitvam= bhedadvayamabhyanujJAya= svIkRtya upacAracchalA'svIkAreNa chalasya tritvam= bhedatrayaM pratiSidhyate tvayA / tritvapratiSedhe hetumAha- kiMciditi, kiMcitsAdharmyAt= arthAntarakalpanAprayuktasAdharmyAt / tritvaprati Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [1 adhyAye. 2Ahnikeata Urdhvam___sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnaM jAtiH // 18 // prayukte hi hetau yaH prasaGgo jAyate sa jAtiH, sa ca prasaGgaH= sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavAsthAnam= upAlambhaH= pratiSedha iti / udAharaNasAdhAt sAdhyasAdhanaM hetuH ityasyodAharaNavaidhapeNa pratyavasthAnam. udAharaNavaidhAt sAdhyasAdhanaM hetuH ityasyodAharaNasAdhayeNa pratyavasthAnam / pratyanIkabhAvAjjAyamAno'rtho jAtiriti // 18 // vipratipattirapratipatizca nigrahasthAnam // 19 // Sedhe bAdhakamAha- yatheti, hetuH= kiMcitsAdhAditihetuH, yathA- vAkchalopacAracchalayorabhedaH kiMcisAdhAt ityevaM tritvaM pratiSedhati tathA-trayANAmapi chalAnAmabhedaH kiMcitsAdharmyAt ityevaM dvitvamapi svIkRtaM pratiSedhati= pratiSedhet tathA ca chalaikyameva syAnna tu chaladvitvamapItyarthaH, dvitvapratiSedhe hetumAha- vidyate iti, dvayoH= vAkchalasAmAnyacchalayorapi kiMcitsAdharmyam= arthavikalpopapattiprayuktaM sAdharmya vidyate eva arthavikalpopapattirhi chalasAmAnyalakSaNoktatvAt triSvapi chaleSvanusyUtAstIti tAdRzasAdharmyAt chalaikyamevasyAt / vipakSebAdhakamAha- atheti, yadi kiMcitsAdharmyAtarthavikalpopapattiprayuktasAdhamryepi dvitvaM na nivartate= vAkchalasAmAnyacchaletibhedadvayaM svIkriyate tadA kiMcitsAdhamryepi= vAkchalopacAracchalayorarthAntarakalpanAprayuktasAdhayepi tritvamapi na nivartyatItichalasya bhedatrayamupapannamityarthaH // 17 // ___ jAtilakSaNamavatArayati- ata iti, jAtirlakSaNIyetizeSaH / sAdhayeti- vAdinodAharaNasAdhamryeNa= anvayavyAtyA sAdhyasAdhane kate prativAdinA yattatra vaidhayeNa= vyatirekavyAptyA pratyavasthAnama= vipratipattiH= sAdhyAnupapattipradarzanaM sA jAtiyathA ' anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavad vyatirekeNa vyomavat' ityukte 'yadi nityAkAzavaidhAdanityaH syAt zabdastadAkAzenA'mUrtatvasAdhAnnityaH kiM na syAt / ityevaM jAtirvaktavyA, tathA vAdinodAharaNavaidhayeNa= vyatirekavyAptyA sAdhyasAdhane kRte yattatra prativAdinA udAharaNasAdhamryeNa pratyavasthAnaM sA jAtiyathA 'anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavad yanna kRtakaM tannAnityaM yathAkAzaH' ityukte 'yadyanityaghaTasAdhAdanityaH syAcchabdastadA'mUtatvalakSaNAdanityaghaTavaidhAnnityaH kiM na syAt' ityevaM jAtirvaktavyA tadetad vRttau spaSTamitisUtrArthaH / vyAcaSTe- prayukte iti, sAdhyasAdhanArtha prayukte / prasaGgaH- ApattiH= svasAdhyAnupapattiritiyAvat / uktaprasaGgasya svarUpamAha- sa ceti, pratyavasthAnapadArthamAha-upAlambha iti, upAlambhasvarUpamapyAhapratiSedha iti, sAdhyapratiSedho jAtirityarthaH / vibhAgamAha- udAharaNeti, yatrodAharaNasAdhAd detuH sAdhyasAdhako bhavati tatrodAharavaidhamryeNa pratyavasthAnam= sAdhyAnupapattipradarzanaM kartavyaM yatra codAharaNa. vaidhAd hetuH sAdhyasAdhako bhavati tatrodAharaNasAdhamryeNa pratyavasthAnaM kartavyam etAdRzaM pratyavasthAnameva jAtirityanvayaH / jAtiprabhedAzca sodAharaNAH paJcamAdhyAyArambhe draSTavyA idaM tu sAmAnyalakSaNamAtram / jAtizabdasya vyutpattimAha- pratyanIketi, pratyanIkabhAvAt= virodhAt= vAdyAzritasAdhyasAdhanaprakArApekSayA viruddhaprakArAjjAyamAnorthaH= sAdhyAkSepaH= sAdhyapratiSedha eva jAtirityanvayaH, jAyate iti jAtirityarthaH / jAtiAptinirapekSeti vizvanAthabhaTTAH // 18 // nigrahasthAnalakSaNamAha- vipratIti, vipratipattiH= viparItaM jJAnaM yathA'hetau hetutvajJAnam . apratipattiH= ajJAnaM ca nigrahasthAnaM vizeSastu paJcamAdhyAyadvitIyAhike draSTavya iti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigrahasthAnam] nyAyabhASyam / viparItA vA kutsitA vA pratipattirvipratipattiH, vipratipadyamAnaH parAjayaM pAmoti nigrahasthAnaM khalu parAjayaprAptiH / apratipattistvArambhaviSayepyabhArambhaH pareNa sthApitaM vA na pratiSedhati. pratiSedhaM vA noddharati / asamAsAcca naite eva nigrahasthAne iti // 19 // kiM punadRSTAntavajjAtinigrahasthAnayorabhedo'ya siddhAntavadbhedaH ? ityataH Aha tadrikalpAjAtinigrahasthAnabahutvam // 20 // tasya= sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnasya vikalpAnjAtibahutvam. tayozca vipratipattyapratipattyorvikalpAnnigrahasthAnabahutvam / nAnAkalpo vikalpaH vividho vA kalpo vikalpaH / tatra- ananubhASaNama'jJAnamapratibhA vikSepo matAnujJA paryanuyojyopekSaNamityapratipattinigrahasthAnaM zeSastu vipratipattiriti // 20 // viparIteti / phalamAha- vipratIti, vipratipadyamAnaH= ukta vipratipattiviziSTaH / parAjayaprAptI hetumAhanigraheti, parAjayaprAptiH= parAjayaprAptikAraNamityarthaH / vipratipattizcoktA nigrahasthAnamevetyuktavipratipattiviziSTaH parAjayaM prApnotItisAraH / apratipattipadArthamAha- apratIti, ArambhaviSayepi= vAdyuktasya khaNDanayogyatAyAmapi yaH khaNDanasyA'prArambhaH sa evApratipattiH / uktaM vizadayati- pareNeti, yat pareNa sthApitam= sAdhitaM paro na pratiSedhati= na khaNDayati so'prArambhastathA pareNa svapakSe pradarzitaM pratiSedham= khaNDanaM noddharati= na pratyAcaSTe sopya prArambhaH etAdRzo'prArambha evA'pratipattirityanvayaH / dvividhameva nigrahasthAnamiti na bhramitavyamityAha- asamAsAditi, 'vipratipattyapratipattyau' ityevaM samAse kRte dvivacanasArthakyAnnigrahasthAnasya dvaividhyamApadyeta ekavacanaM tu sAdhutvArthamapyupannamiti na dvaividhyApattiH, vastutastu vipattipattirapratipattizca nigrahasthAnakAraNaM tatprastArAnnigrahasthAnabahutvaM bhavati jAtibahutvavadityanvayaH // 19 // __ agrimasUtramavatArayati- kiM punariti, atra jAtinigrahasthAnayoH parasparaM bhedAbhedayorjijJAsA nAsti kiM tva'vAntarabhedatadabhAvayoreveti vibhAvyam, tathA hi- jAtinigrahasthAnayoH kiM dRSTAntavada'medaH ? kiM vA siddhAntavadbhedaH ? arthAt yathA dRSTAntasyaika eva prakArosti na tvai'vAntarabhedAstathA jAtinigrahasthAnayorapi kimekaika eva prakAraH kiM vA yathA siddhAntasya sarvatatrapratitatrAdilakSaNA avAntarabhedA bahavastathA jAtinigrahasthAnayorapi avAntarabhedA bahava ityAzaGkaya jAtinigrahasthAnayorapi siddhAntavada'vAntarabhedAn sUtrakAraH pratijAnIte- tadvikalpAditi, yadyapi udAharaNameva dRSTAnta udAharaNasya ca sAdharmyavaidhAbhyAM dvaividhyamuktamiti dRSTAntasyApi dvaividhyaM saMbhavati tathApi dRSTAntalakSaNe dRSTAntasyAnekaprakAratvaM noktaM kiM codAharaNamavayavavizeSa iti dRSTAntodAharaNayorbheda itivijJeyam / tadvikalpAditi- tat= tasya= sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnasya vikalpAt= bAhulyAjAtibahutvam= jAterbahavaH= caturvizatisaMkhyAkAH prakArA bhavanti tathA tat= tayoH vipratipattya'pratipattyovikalpAt bAhulyAnnigrahasthAnabahutvam= nigrahasthAnasya bahavaH- dvAviMzatisaMkhyAkAH prakArA bhavantIti suutraanvyH| vyAcaSTe- tasyeti, vikalpAt= bahutvAt / nigrahasthAnapakSe tatpadArthamAha- tayoriti / vikalpapadArthamAha- nAneti, atra "nAnAkalpa iti svarUpataH, vividha iti prakArataH" iti tAtparyaTIkA / nigrahasthAneSu vipratipattyapratipattyovibhAgamAha- tatreti, ananubhASaNAdiSu SaTsu nigrahasthAneSu apratipattinigrahasthAnam= nigrahasthAnakAraNaM kiM vA parAjayakAraNaM zeSaH zeSeSu= anyeSu pratijJAhAnyAdinigrahasthAneSu vipratipattirnigrahasthAnam= nigrahasthAnakAraNaM kiM vA parAjayakAraNamityarthaH // 20 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabhASyam / ime pramANAdayaH padAryA uddiSTA yayodezaM lakSitAH, yathAlakSaNaM parIkSiSyante iti trividhA'sya zAstrasya pravRttirvedivtayeti // ||iti vAtsyAyanIye nyAyabhAgye prathamAdhyAyasya dvitIyamAhikaM samAptam // prathamAdhyAyazca samAptaH // prathamAdhyAyamupasaMharati- ime iti, prathamasUtreNa uddiSTAstadane yathodezam= uddezakrameNa lakSitAHlakSaNena pratipAditA ita agre dvitIyAdhyAyamArabhya ime pramANAdayaH padArthAH parIkSiSyante itihetorasya nyAyazAstrasya pravRttiruddezalakSaNaparIkSAbhitrividhA veditavyetyanvayaH / / shriiH|| . // iti nyAyabhAgyaprathamAdhyAyasya prasannapadAkhyA vyAkhyA smaaptaa|| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha saTIke nyAyabhASye dvitIyAdhyAyasya prathamamAhnikam ___ ata Urdhva pramANAdiparIkSA sA ca "vimRzya pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNayaH 1-1-41" ityo vimarza eva parIkSyatesamAnAnekadharmAdhyavasAyAdanyataradharmAdhyavasAyAdA na saMzayaH // 1 // ___ samAnasya dharmasyA'dhyavasAyAt saMzayo na dharmamAtrAt , atha vA 'samAnamanayodharmamupalabhe' iti dharmadharmigrahaNe saMzayAbhAva iti, atha vA samAnadharmAdhyavasAyAdarthAntarabhUte dharmiNi atha dvitIyAdhyAyaprasannapadA devavandhaM hayagrIvaM praNamya varadAyakam / dvitIyAdhyAyaTIkeyaM nyAyabhASyasya tanyate // uddiSTAnAM lakSitAnAM ca pramANAdInAM parIkSaNArtha dvitIyAdhyAyamavatArayati- ata iti, ataH prathamAdhyAyAd Urdhvam= anantaram , kiMvA lakSaNAnantaramityarthaH / sA ca parIkSA vimRzya pakSapratipakSAbhyAM yadarthAvadharaNaM tadrUpeti prathamaM vimarzaH= saMzaya eva parIkSyate-vimarzasya prathamabhAvitvAdityanvayaH / yadyapyuddezakrameNa prathamaM pramANaparIkSA prApnoti tathApi pramANapravRtterapi prAyaH saMzayapUrvakatvAdarthakrameNa saMzayaparIkSaiva prathamaM yuktA- pAThakramApekSayA'rthakramasya prabalatvAdityAzayaH / samAneti- atra saMzayalakSaNasUtrabhASyaM prathamaM draSTavyam , samAnadharmasya= sadRzadhamasyAdhyavasAyAd yaH saMzayaH prathamAdhyAye lakSitaH sana saMbhavati-sadRzayorapi padArthayodharmA bhinnA eva bhavanti na hi sthANudharmAH puruSe puruSadharmA vA sthANau saMbhavanti yena saMzayaH saMbhavet taddharmAdhyavasAyena ca tasmin saMzayAsaMbhavAt , anekasya dharmo'nekadharmoM yathA kRtakatvaM zabdasya samAnajAtIyAnAM gandhAdiguNAnAmasamAnajAtIyAnAM ghaTAdidravyANAM ca dharmastadhyavasAyAdapi saMzayo na saMbhavati- na hi kRtakatvadharmAdhyavasAyAt zabdo dravyaM vA guNo veti saMzayo jAyate, dvayoH sthANupuruSayoranyatarasya dharmAdhyavasAyAt= asAdhAraNadharmAdhyavasAyAdapi saMzayo na saMbhavati-asAdhAraNadharmAdhyavasAyasya nizcayahetutvena pratyuta saMzayapratikUlatvAt tathA ca prathamAdhyAye yaH saMzaya uddiSTo lakSitazca "samAnAnekadharmopapatteH 23 " ityAdinA sa nopapadyate iti sUtrA. nvayaH / asya pratyAkhyAnaM ca SaSThasUtramArabhya vakSyati / vyAcaSTe- samAnasyeti, samAnasya= ubhayasAdhA. raNasya dharmasyA'dhyavasAyAt= jJAnAt nizcayAdvA saMzayaH saMbhavati na dharmamAtrAt= samAnadharmasattvamAtrAt samAnadharmo hi jJAtaH san saMzayajanako bhavati na tu svarUpasattAmAtreNetyarthaH tathA ca samAnadharmopapatteyat saMzayakAraNatvamuktaM tannopapadyate ityAzayaH / nanvastu samAnadharmAdhyavasAyAdeva saMzaya ityAzaGkaya varNakAntaramAha- atha veti, anayoH sthANupuruSayoH samAnaM dharmamArohAdikamupalabhe iti jJAnameva samAnadharmAdhyavasAyastadatra dharmadharmiNograhaNaM jAtaM dharmadharmigrahaNe ca jAte saMzayAbhAvaH= saMkjhAnupapattirityarthaH / nanu dharmadharmigrahaNe jAtepi dharmasyobhayasAdhAraNatvajJAnAt kathaM na saMzayaH syAt ? ityAzaGkaya varNakAntaramAha- atha veti, samAnadharmasya= sAdhAraNadharmaviziSTadharmiNo'dhyavasAyAdapi padArthAntarabhUte dharmiNi Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e. prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikesaMzayo'nupapannaH- na jAtu rUpasyArthAntarabhUtasyA'dhyavasAyAdarthAntarabhUte sparza saMzaya iti, atha vA nA'dhyavasAyAt arthAvadhAraNAda'navadhAraNajJAnaM saMzaya upapadyate- kAryakAraNayoH sArUpyAbhavAditi / etena "anekadharmAdhyavasAyAt " iti vyAkhyAtam / anyataradharmAdhyavasAyAca saMzayo na bhavati- tato hyanyatarAvadhAraNameveti // 1 // vipratipattya'vyavasthAdhyavasAyAca // 2 // na vipratipattimAtrAdavyavasthAmAtrAdvA saMzayaH, kiM tarhi ?. vipratipattimupalabhamAnasya saMzayaH, evamavyavasthAyAmapIti / atha vA 'astyAtmA' ityeke 'nAstyAtmA' ityapare manyante ityupalabdheH kathaM saMzayaH syAt ? iti / tathopalabdhiravyavasthitA anupalabdhizcAvyavasthiteti vibhAgenAdhyavasite saMzayo nopapadyate iti // 2 // saMzayo na saMbhavati, udAharati- neti / kiM vA samAnasya dharmasyAdhyavasAyAdapi sAmyAnuyogini dharma eva saMbhavati saMzayo na tu dharmiNi= dharmiviSayaka ityarthaH / nanvevami saMzayasvarUpamupapannamityAzaGkayAhaatha veti, arthAvadhAraNAt= padArthanizcayAt anizcayAtmakaH saMzayo nopapadyate, atra hetumAha-kAyeMti, kAryakAraNayoH= saMzayAvadhAraNayoH sArUpyasya= sAmyasyAbhAvAt= parasparaM viruddhatvAt kAryakAraNabhAvazca sarUpayoreva bhavati. virodhazcAtra avadhAraNatvAnavadhAraNatvarUpAbhyAM vijJeyaH / vastutastu sUtrArthamajJAtvaivAyaM bhASyakAraH sUtravyAkhyAne pravRttaH ata evAnekAna'rthavikalpAn karoti ityanusaMdheyam evaM bahutra pramAda upalabhyate / uktamanyatrAtidizati- eteneti, anekadharmamAtrAt 'anekaM dharmamanayorupalabhe' iti dharmadharmigrahaNe ca anekadharmAdhyavasAyAdarthAntarabhUte dharmiNi saMzayo'nupapannastathA'nekadharmAdhyavasAyAdanavadhAraNAtmakaH saMzayo'nupapanna ityevamuktavat prastAraH kartavya ityarthaH / tRtIyaM vyAcaSTe- anyatareti, tataH= anyataradharmAdhyavasAyAdanyataradharminizcaya eva saMbhavati na saMzaya iti // 1 // vipratipatterupalabdhyanupalabdhyavyavasthAyAzca yatsaMzayalakSaNe saMzayakAraNatvamuktaM tatrAnupapattimAhavipratIti, " na saMzayaH" itipUrvasUtrAdanuvartanIyam , vipratipattyadhyavasAyAdapi saMzayo na saMbhavativipratipattirhi astyAtmetyeke nAstyAtmetyanye' ityAdirUpo virodha eva tatraitAdRzavipratipatteradhyavasAyAdapi saMzayo nopapadyate- vyavasthAjJAnasaMbhavAt . na hyubhayorvAdiprativAdinoH parasparaM matavirodhepi taTasthasya vA vAdiprativAdinorvA sazayaH saMbhavati- svAcAryavAkyAnukUlyenaikatarapakSasyAvadhAritatvAt / avyavasthAyAH= upalabdhyavyavasthAyA anupalabdhyavyavasthAyAzcAdhyavasAyAdapi saMzayo na saMbhavati yata upalabdhyavyavasthAyAm- 'sadapyupalabhyate'sadapyupalabhyate ityupalabhyamAne sattvAsattvayoH saMzayo jAyate' ityudAhRtaM tatra yadupalabhyate tat sadeva bhavati marumarIcikAsvapi jalasya paJcIkaraNaprakriyayA sattvAt kiM vA tatra prabhAkaramatena jalasya smaryamANatvAdupalabdhireva nAsti yenA'sadupalabdhiH sidhyet tatazcopalabhyamAne jalAdAvasattvasaMzayaH syAditi nopalabdhyavyavasthAdhyavasAyAt saMzayaH saMbhavati / anupalabdhyavyavasthAdhyavasAyAdapi saMzayo nopapadyate yato'nupalabdhyavyavasthAyAm- 'satopyanupalabdhirbhavati asatopyanupalabdhirbhavatIti anupalabhyamAnepi sattvAsattvayoH saMzayo jAyate' ityudAhRtaM tatra antarhitamanupalabhyamAnamapi vyavadhAnAdipratibandhakavazAnnopalabhyate iti sadeva. yaccAsattvAdevAnupalabhyamAnaM sadasadeveti nizcayasaMbhavAnna viduSonupalabhyamAne sattvAsattvayoH saMzayo jAyate aviduSAM cAtrAdhikAra eva nAsti tathA cAnupalabdhyavyavasthAdhyavasAyAdapi saMzayo nopapadyate iti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- neti / saMzayakAraNaM jijJAsate- kimiti / uttaramAha- vipratipattimiti / uktamanyatrAtidizati- evamiti, vipratipattiravyavasthA ca na svarUpasatI saMzayakAraNaM kiM tu jJAtA satItyarthaH / nanvastu vipratipatteruktAvyavasthAyAzca jJAnAdeva saMzaya iti saMzayApattimAzaGkaya pakSAntaramAha- atha veti, ityupalabdheH= Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 saMzayaparIkSA ] nyAyabhASyam / vipratipattau ca saMpratipatteH // 3 // __ yAM ca vipratipattiM bhavAn saMzayahetuM manyate sA saMpratipattiH- sA hi dvayoH pratyanIkadharmaviSayA. tatra yadi viprattipatteH saMzayaH ? saMpratipattareva saMzaya iti // 3 // avyavasthAtmani vyavasthitatvAcA'vyavasthAyAH // 4 // na saMzayaH, yadi tAvadiyamavyavasthA Atmanyeva vyavasthitA ? vyavasthAnAdavyavasthA na bhavatItyanupapannaH saMzayaH, athA'vyavasthA''tmani na vyavasthitA ? evamatAdAtmyAdavyavasthA na bhavatIti saMzayAbhAva iti // 4 // AtmAdeH satvAsattvayormatabhedena vyavasthayopalabdheH saMzayo nopapadyate ityarthaH / avyavasthAdhyavasAyAdapi saMzayAnupapattiM vyAcaSTe- tatheti, kacidupalabdhiravyavasthitA kaciccAnupalabdhiravyavasthiteti vibhAgena adhyavasite= avyavasthAdhyavasAye jAte saMzayo nopapadyate- adhyavasAyasya saMzayaviruddhatvAdityanvayaH, atra "vibhAgenAdhyavasite " ityatra "vibhAgo nAdhyavasite " iti pAThAntaraM tathA ca upalabdhiravyavasthitA anupalabdhizcAvyavasthitA itivibhAgaH padArthe'dhyavasite sati na saMbhavatIti saMzayo nopapadyate, padArthAdhyavasAye jAte sata upalabdhirasatazcAnupalabdhiriti nizcayasaMbhavena upalabdhyanupalabdhyoravyavasthAyA vibhAgo nopapadyate yena saMzaya upapadyatetyanvayaH / vastutastvaspaSTArthamidaM vAkyamityalam // 2 // vipratipatteH saMzayahetutve doSAntaramAha kiM vA vipratipattimupalabhamAnasyApi saMzayo nopapadyate ityAha- vipratipattAviti, 'astyAtmA nAstyAtmA' ityAdivipratipattau satyAmapi saMpratipatteH= nizcayasya sattvAdeva saMzayo nopapadyate ityanvayaH, vAdArtha vipratipattAvupasthitAyAmapi kasyacit 'astyAtmA' iti saMpratipattiH kasyacicca nAstyAtmA iti saMpratipattirbhavatyeva saMpratipattau ca satyAM saMzayo nopapadyate- parasparavirodhAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- yAmiti, bhavAna saMzayasthApakaH saMzayakAraNatvena yAM vipratipattiM nirdizati sA vipratipattiH saMpratipattireva- ekasya pakSasya saMpratipannatvAdevetyarthaH / hetumAha-sA hIti, sA vipratipattirhi dvayoH= vAdiprativAdinoH pratyanIkadharmaviSayA parasparaviruddhadharmaviSayA= AtmanaH sattvAsattvaviSayAsti tatraikena sattvamapareNa cAsattvaM saMpratipannameveti vipratipattiH saMpratipattireva tatra yadi vipratipattyA saMzayastadA saMpratipattyaiva saMzaya iti prAptam- uktarItyA vipratipattisaMpratipattyorabhedAt saMpratipattyA ca saMzayo nopapadyate virodhAt tathA ca vipratipattyApi saMzayo nopapadyate- vipatipatteH saMpratipattirUpatvAdityanvayaH // 3 // ___upalabdhyanupalabdhyoravyavasthAtaH saMzayAnupapattimAha- avyavastheti, avyavasthAyA avyavasthAtmanisvasvarUpe vyavasthitatvAduktAvyavasthayApi saMzayo nopapadyate ityanvayaH, upalabdhyavyavasthA'nupalabdhyavyavasthA ca svAtmani vyavasthitAsti na tvavyavasthitA yena saMzayApattiH syAt, upalabdhyavyavasthA upalabdhau vyavasthitA anupalabdhyavyavasthA cAnupalabdhau vyavasthitA na tu padArthe sA'vyavasthA vyavasthitAsti yena padArthe saMzayaH syAdityarthaH / kiM vA yathA pUrvasUtre vipratipattisaMpratipattyorabhedaH pradarzitastathAtra vyavasthAyA avyavasthAyAzcAbhedaH pradarzyate- avyavasthAyAH svAtmani svarUpeNa vA vyavasthitatvAt avyavasthAyA api avyavasthitatvAbhAvena vyavasthArUpatvAt tatra vyavasthAtastu saMzayo nopapadyate- virodhAdeva, yadA hi vyavasthAtaH saMzayo nopapadyate tadA'vyavasthAtopi saMzayo nopapadyateuktarItyA vyavasthA'vyavasthayorabhedAdityarthaH / vyAcaSTe- neti, na saMzaya ityanuvartanIyaM tathA cAvyavasthAyAH svAtmani vyavasthitatvAdeva tayA na saMzaya upapadyate ityanvayaH / uktAvyavasthA svAtmani vyava* sthitA vA'navasthitA veti dvidhA vikalpya prathamapakSe saMzayAnupapattimAha- yadIti, avyavasthA AtmanisvAtmani svarUpe vyavasthAnAta vyavasthitatvAdavyavasthArUpA na bhavatItyanupapannaH saMzayaH- tvayA'vyava Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhniketathA'tyantasaMzayaH- taddharmasAtatyopapatteH // 5 // yena kalpena bhavAn samAnadharmopapatteH saMzaya iti manyate tena khalva'tyantasaMzayaH prasajyate- samAnadharmopapatteranucchedAt saMzayAnucchedaH- nAyamataddharmA dharmI vimRzyamAno gRhyate satataM tu taddharmA bhavatIti // 5 // asya pratiSedhaprapaJcasya saMkSepeNoddhAraHyathoktAdhyavasAyAdeva tadvizeSApekSAt saMzaye nA'saM zayo nA'tyantasaMzayo vA // 6 // na saMzayAnutpattiH saMzayAnucchedazca prasajyate, katham ?. yattAvat- 'samAnadharmAdhyavasAyaH saMzayahetuH na samAnadharmamAtramiti,' evametat / kasmAdevaM nocyate ? iti, " vizeSApekSaH" sthAyA eva saMzayajanakatvasyoktatvAdilyanvayaH, dvitIyapakSe saMzayAnupapattimAha- atheti, yadi cAvyavasthA svAtmani na vyavasthitA tadA atAdAtmyAt= vyavasthitatvAbhAvAdevA'vyavasthA na saMbhavati yataH padArthasya svarUpavyavasthAyAmeva svarUpasiddhirbhavatIti avyavasthAyA api vyavasthAyAmeva svarUpasiddhiH= avyavasthAtvaM saMbhavati na tvavyavasthAyAmapIti avyavasthAyA avyavasthitatve'vyavasthAsvarUpasiddhaya'bhAvAdeva saMzayAbhAvaH= saMzayAnupapattiH siddhA- avyavasthAsvarUpe siddhe eva saMzayApattisaMbhavAt avyavasthAsvarUpaM ca tadavyavasthAnAdevAsiddhamityAzayaH // 4 // saMyayasvIkAre'tyantasaMzayApattilakSaNaM doSamAha- tatheti, yathA saMzayakAraNAnupapattistathA saMzayasvIkAre taddharmasAtatyopapatteH= saMzayakAraNAnuvRttyupapatteratyantaM saMzayaH syAt- saMzayanivRttirna tyAt, padArthamAtrasyAnuvRttiH saMbhavatIti uktasya samAnadhopapattyAdilakSaNasya saMzayakAraNasyApi jJAnarUpatvAdanuvRttiH saMbhavati sati ca kAraNe kAryAvazyaMbhAvAt saMzayAnucchedaH prAptaH sa ca neSTa iti saMzayo na svIkAryastathA ca saMzayakAraNAsaMbhavena tadanuvRttyasaMbhavAdatyantasaMzayApattirnAstIti sUtrArthaH / vyAcaSTeyeneti, yena kalpena prakAreNa samAnadharmopapatteH saMzayo jAyate iti bhavAn manyate senaiva kalpena samAnadharmajJAnAnuvRttyA'tyantasaMzayaH= saMzayAnucchedaH prasajyate / atra hetumAha- samAneti / samAnadharmopapattyanucchede samAnadharmavaiziSTayalakSaNaM kAraNamAha- nAyamiti, ayaM dharmI saMzayaviSayo vimRzyamAnaH san ataddharmA= samAnadharmarahito na gRhyate kiM tu satatam= sadA taddharmA= samAnadharmaviziSTa eva bhavati tathA ca samAnadharmaviziSTa eva sadA gRhyate samAnadharmaviziSTajJAnameva saMzayakAraNaM tadanuvRttyA hi saMzayAnuvRttiH prAptA tatazca saMzayAnucchedaH prAptaH sa ca neSTa iti saMzayo na svIkAryastathA ca saMzayakAraNAbhAvena tadanuvRtterapyasaMbhavAt saMzayasAtatyApattirnasyAdityarthaH // 5 // evaM paJcabhiH sUtraiH pratipAditasya pUrvapakSasya samAdhAnamArabhate- asyeti, pratiSedhasya= saMzayasvarUpapratiSedhasya, saMkSepazca sUtravAkye / yathokteti- tadvizeSApekSAt= anyatarasvarUpanirNayAkAGkAvizi STAd yathoktAdhyavasAyAt= samAnAnekadharmAdhyavasAyAt saMzayo jAyate eva tadevaM saMzaye jAte upapanne ca nAsaMzayaH= saMzayAbhAvApattirnAsti atyantasaMzayApattirapi ca nAsti- ekatarasvarUpanirNayena saMzayocchedasaMbhavAditi sUtrArthaH, anyatsarvaM saMzayalakSaNasUtrabhASye draSTavyam / vyAcaSTe- neti / saMzayAnutpatteH saMzayAnucchedasya ca prasaGgAbhAvakAraNaM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- yaditi, samAnadharmAdhyavasAyaH saMzayaheturna tu samAnadharmamAtramiti yaduktamatratyaprathamasUtrabhASyayostvayA evametat tadyuktamevetyanvayaH, yadi samAnadharma eva saMzayakAraNaM syAttadA tadanuvRttyA saMzayAnucchedApattiH syAdapi na caivamasti kiM tu samAvadharmAdhyavasAyaH saMzayahetustatra ekatarasvarUpanirNayena samAnadharmAdhyavasAyanivRttyA saMzaya Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzayaparIkSA] nyAyabhASyam / itivacanAt tasiddheH. vizeSasyApekSA= AkAGkSA sA cAnupalabhyamAne vizeSa samarthA / na coktam- 'samAnadharmApekSaH' iti / samAne ca dharma kathamAkAGkSA na bhaved yadyayamapratyakSaH syAt , etena sAmarthyena vijJAyate- 'samAnadharmAdhyavasAyAt' iti / upapattivacanAhI. samAnadharmopapatterityucyate. na cAnyA sadbhAvasaMvedanAdRte samAnadharmopapattirasti, anupalabhyamAnasadbhAvo hi samAno dharmo'vidyamAnavad bhavatIti / viSayazabdena vA viSayiNaH pratyayasyAbhidhAnaM yathA loke 'dhUmenAgniranumIyate' ityukte 'dhUmadarzanenAgniranumIyate' itijJAyate, katham ?. dRSTvA hi dhUmamathAnimanuminoti nA'dRSTe. na ca vAkye darzanazabdaH zrUyate. anujAnAti ca vAkyasyArthapratyAyakatvaM tena manyAmahe-viSayazabdena viSayiNaH pratyayasyAbhidhAnaM boddhA'nujAnAti. evamihApi samAnadharmazabdena samAnadharmAdhyavasAyamAheti / nivRttiH saMbhavatyeva. svakAraNAt samAnadharmAdhyavasAyAt nirNayAtpUrva saMzayotpattirapi saMbhavatItyarthaH / svIkaroti- evamiti, etat= uktam, evam= yuktamityarthaH / saMzayalakSaNasUtre evam = adhyavasAyaH spaSTaH kathaM nokta iti jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- vizeSeti, saMzayalakSaNe uktena vizeSApekSazabdenoktAdhyavasAyasya siddhimupapAdayati- vizeSasyeti / AkAGkA jijJAsA, sA ca vizeSApekSA vizeSenupalabhyamAne eva samarthA upapannA bhavati na ca vizeSopalabdhAvapi / vizeSAnulambhe cArthAdeva saMzayaH prApta ityarthaH / saMzayAnucchedApattyabhAvamAha- na ceti, yadi saMzayalakSaNe 'samAnadharmApekSaH= samAnadharmajanyaH saMzayaH' ityuktaM syAttadA samAnadharmAnuvRttyA saMzayAnucchedaH syAdapi na caivamuktam / kiM vA saMzayasya samAnadharmApekSatve samAnadharmAnuvRttyA saMzayAnuvRttiH syAdapi na caivamuktaM kiM tu vizeSApekSa ityuktam apekSite ca vizeSe vijJAte saMzayoccheda upapanna ityarthaH / yadi samAno dharmo'pratyakSaH syAttadA samAnadharmasyApyAkAGkSA syAd na ca bhavatIti vijJAyate samAnadharmapratyakSaM jAtaM tadeva saMzayakAraNaM vizeSavijJAnaM ca saMzayanivartakamiti saMzayasyotpattinivRttyoranupapattirnAstItyAha- samAne ceti / etena sAmayena= samAnadharmapratyakSasattAsAmarthena samAnadharmAdhyavasAyAt saMzayo jAyate na tu samAnadharmamAtrAditi siddhaM prakRte'dhyavasAyasya pratyakSarUpatvAdityarthaH / / - evaM vizeSApekSazabdenArthAt prakRtArthasiddhi pratipAdya saMzayalakSaNaghaTakopapattizabdena sAkSAdapi prakRtArthasiddhimupapAdayati- upapattivacanAditi, "samAnAnekadharmopapatteH" itikathanAt samAnAnekadharmAdhyavasAya evopalabhyate- prakRte upapatteradhyavasAyarUpatvAdityanvayaH / saMkSepeNoktaM svavAkyaM svayameva vyAcaSTe- samAneti, ityucyate= ityuktam / svAbhiprAyamAha- na ceti, samAnadharmasya sadbhAvasaMvedanameva samAnadharmopapattirasti- svarUpAntarAsaMbhavAt. saMvedanaM ca pratyakSameva tadevAdhyavasAyapadArtha ityupapattizabdotrAdhyavasAyapara evetyarthaH / ukte hetumAha- anupalabhyeti, anupalabhyamAnaH sadbhAvo yasya tAdRzaH samAnadharmo'sanneva syAt, upalabhyamAnasabhAvazcAyaM samAno dharma ityupalabhyamAna iti prAptaM samAnadharmasyopalabdhirevAdhyavasAya iti samAnadharmAdhyavasAyaH siddhaH / .. prakArAntareNa samAnadharmAdhyavasAyasiddhimupapAdayati- viSayazabdeneti, viSayavAcakazabdena viSayiNaH pratyayasya= tadviSayakajJAnasyApyabhidhAnam= bodho bhavatyeva tathA cAtra samAnadharmazabdaH samAnadharmajJAnapara: jJAnaM cAdhyavasAya evetirItyApi samAnadharmAdhyavasAya upalabhyate ityarthaH / udAharatiyatheti, iti jJAyate= ityoM bhavatItyarthaH, ' dhUmAt' ityatra dhUmazabdo dhUmajJAnaparaH / uktaM jijJAsate Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1Ahnikeyaduktam- 'samAnamanayodharmamupalabhe iti dharmadharmigrahaNe saMzayAbhAvaH' iti, pUrvadRSTaviSayametat= yAvahamarthau pUrvamadrAkSaM tayoH samAnaM dharmamupalabhe vizeSaM nopalabhe iti. kathaM nu vizeSaM pazyeyaM yenA'nyataramavadhArayeyamiti, na caitat samAnadharmopalabdhau dharmadharmigrahaNamAtreNa nivartate iti / yaccoktam- nArthAntarAdhyavasAyAdanyatra saMzaya iti. yo hyAntarAdhyavasAyamAnaM saMzayahetumupAdadIta sa evaM vAcya iti / yatpunaretat- kAryakAraNayoH sArUpyAbhAvAditi, kAraNasya bhAvAbhAvayoH kAryasya bhAvAbhAvI kAryakAraNayoH sArUpyam= yasyotpAdAd yadutpadyate yasya cAnutpAdAd yannotpadyate kathamiti / uttaramAha- dRSTuti atha= dhUmadarzanAnantaram , darzanaM ca jJAnameva. dhUme yadRSTe''yanumitirna bhavati, vAkye= "dhUmenAgniranumIyate" itivAkye / idaM vAkyamapArthakameva kiM na syAt ? ityAzadayAha- anujAnAtIti. svIkarotItyarthaH / paryavasitamAha- teneti, vAkyasyArthapratyAyakatvAd vAkye darzanazabdAzravaNAJca viSayazabdaH= dhUmazabdo dhUmajJAnaparastathA prakRtepi samAnadharmazabdaH samAnadharmAdhyavasAyaparaH samAnadharmAdhyavasAyasyopapattizca samAnadharmajJAnAdevetyarthaH / atratyaprathamasUtrabhASyagataM dvitIyaM saMzayaparihAravAkyamanuvadati- yaduktamiti, vAkyArthastatraiva draSTavyaH, dharmadharmiNorjJAne jAte saMzayo nopapadyate ityAzayaH / tat pariharati- pUrvadRSTeti, etat= dharmadharmigrahaNaM samAnadharmagrahaNaM vA pUrva dRSTau yau sthANupuruSo tadviSayakaM na caitanmAtreNa saMzayAbhAva upapadyate ityarthaH / saMkSepeNoktaM svayameva vyAcaSTe- yAvahamiti, ahaM yAvau~ sthANupuruSo pUrvamadrAkSaM tayoH sthANupuruSayoH samAnaM dharmamArohapariNAhAdikamupalabhe vizeSam= puruSatvavyApyaM vA sthANutvavyApyaM vA vizeSadharma nopalabhe yenAnyataranizcayaH syAt tadatra kathaM nu tAdRzavizeSaM pazyeyaM yena vizeSadharmadarzanena sthANupuruSayoranyataramavadhArayayam ityavadhAraNAkADA jAyataM pratIyataM ca tayA cAvadhAraNAbhAvaH prAptastana ca saMzayaH siddhaH, etat= ayaM puruSaH anyatarAvadhAraNAkAGkA vA eSA samAnadharmopalabdhau jAtAyAM dharmadharmigrahaNamAtreNa na nivartate kiM tvanyatarAvadhAraNena nivartate tena jJAyate samAnadharmopalabdhau satyAM dharmadharmijJAnamAtreNa saMzayAbhAvo nopapadyate kiM tu saMzaya evopapadyate, yadi dharmadharmijJAnamAtreNAnyatarAvadhAraNAGkAkSA nivarteta tadA syAdapi saMzayAbhAvo na caivamastItyanvayaH // ___ atratyaprathamasUtrabhASyagataM tRtIyam " samAnadharmAdhyavasAyAdarthAntarabhUte dharmiNi saMzayo'nupapannaH" ityetat saMzayaparihAravAkyamanuvadati- yaJcoktamityAdinA / anyatra= arthAntare saMzayonupapanna ityarthaH vizeSastu tatraiva draSTavyaH / pariharati- ya iti, upAdadIta= vadet , evam= nArthAntarAdityevam, vAcyaH= upAlabdhavyaH / sUtrakAreNArthAntarAdhyavasAyAdarthAntare saMzayo nokto yasyaivaM parihAraH syAt kiM tu yadgatasamAnadharmasyAdhyavasAyastasminneva saMzaya uktastasya ca naivaM pratyAkhyAnaM saMbhavatItyarthaH / atratyaprathamasUtrabhASyagataM caturtha saMzayaparihAravAkyamanuvadati- yatpunarityAdinA, samagraM vAkyaM tadarthazca tatraiva draSTavyau, kArya saMzayaH kAraNaM ca samAnadharmAdhyavasAyastayoH saMzayatvanizcayatvalakSaNaviruddhadharmAkAntatvena sArUpyAbhAvaH. kAryakAraNabhAvazca sarUpayoreva saMbhavatIti na samAnadharmAdhyavasAyAt saMzaya upapadyate ityrthH| uktaM pariharan sArUpyapadArthamAha- kAraNasyeti, kAraNasattve kAryasattvaM kAraNAsattve ca kAryAsattvamityeto yAvanvayavyatireko tAveva kAryakAraNayoH sArUpyaM na tu samAnadharmavattvam / uktameva vyAcaSTe- yasyeti, yasya kAraNasya. utpAdAt= sattvAt. yat kAryam , yasya kAraNasya anutpAdAt= asattve sati. yat kAryam , tat= yasyetipadadvayavAcyam , itarat= yaditipadadvayavAcyam , ityetat= uktAnvayavyatirekalakSaNameva kAryakAraNayoH sArUpyam etAdRzaM ca sArUpyaM saMzaye saMzayakA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzayaparIkSA] nyAyabhASyam / tat kAraNaM kAryamitarad ityetsArUpyam asti ca saMzayakAraNe saMzaye caitaditi / etena anekadharmAdhyavasAyAditi pratiSedhaH parihRta iti / ___ yatpunaretaduktam- vipratipattyavyavasthAdhyavasAyAca na saMzaya iti, pRthakpravAdayoAhatamarthamupalabhe vizeSaM ca na jAnAmi= nopalabhe yenAnyataramavadhArayeyaM tatkotra vizeSaH syAd yenakataramavadhArayeyamiti saMzayo vipratipattijanitoyaM na zakyo vipratipattisaMpatipattimAtreNa nivatayitumiti / evam upalabdhyanupalabdhyavyavasthAkRte saMzaye veditavyamiti / yatpunaretat- "vipratipattau ca saMpatipatteH3" iti, vipratipattizabdasya yorthaH tadadhyavasAyo vizeSApekSaH saMzayahetustasya ca samAkhyAntareNa na nivRttiH= samAne'dhikaraNe vyAharaNe= samAnadharmAdhyavasAye cAstyeva- samAnadharmAdhyavasAye satyeva saMzayasaMbhavAdityanvayaH / uktamanyatrAtidizati- eteneti, yaduktaM prathamasUtrabhASyetra 'anekadharmAdhyavasAyAdapi saMzayo nopapadyate ' iti sopi pratiSedha uktarItyA parihRto veditavyastatra yathoktarItyA samAnadharmAdhyavasAyAt saMzayaH siddhastathAnekadharmAdhyavasAyAdapi saMzayaH siddha evetyarthaH, vizeSastvasya saMzayalakSaNasUtrabhASye draSTavyaH / kiM ca samAnadharmAdhyavasAyAt samAnadharme saMzayAsaMbhavepi dharmiNi saMzayo nAnupapanna iti vijJeyam / ___saMzayaparihAraparaM dvitIyasUtraM parihartumanuvadati-- yatpunariti, vipratItisUtrArthastu pUrva pratipAditastatraiva draSTavyaH / uktaM pariharati- pRthagiti, pRthaksavAdayoH= svasvasiddhAntena vAde pravRttayoH puruSayoH kiM vA saptamyantaM padaM bhinnabhinnazAstrayorityarthaH vyAhatam= parasparaviruddham artham= siddhAntamupalabhe yathA- 'astyAtmetyeke. nAstyAtmetyapare' iti, AtmAsti vA nAsti veti vizeSam AtmasatvAsattvayoApyaM dharma na jAnAmi= nopalabhe yena vizeSopalambhenAtmasattvAsattvayormadhye'nyataramavadhArayeyaM tadatra ko vizeSosti yenaikataramavadhArayeyamityAkAGkSA vartate tayA jJAyate saMzayostIti anyathA'nyatarAvadhAraNAkAGkSA na syAt tasmAt 'astyAtmetyeke nAstyAtmetyapare' iti vipratipattijanyaH / AtmAsti vA nAsti vA iti saMzayaH siddhaH sa ca vipratipattisaMpratipattimAtreNa= vipratipattermatabhedAt vyavasthAjJAnamAtreNa nivartayituM na zakya ityanvayaH, vAdiprativAdinoH svasvamatAnusAreNa nizcayasaMbhavepyanabhijJasya taTasthasya tu vipratipattivyavasthAjJAnamAtreNa saMzayAbhAvo nopapadyate ityarthaH / atra " vipratipattisaMpratipattimAtreNa" ityatra 'vipratipattivyavasthAjJAnamAtreNa' ityevaM pATho yuktaH / etAdRzavyavasthAjJAne satyapi saMzayaH prasiddha eva / uktamanyatrAtidizati- evamiti, "avyavasthAdhyavasAyAt" iti dvitIyasUtrabhAgena ya upalabdhyanupalabthyoravyavasthAdhyavasAyAjAyamAnasaMzayasya parihAraH kRtaH sopi nopapadyate ityanvayaH, veditavyam= khaNDanakhaNDanaM veditavyamityarthaH, atratyaH pUrvapakSastu atratyadvitIyasUtrabhASye draSTavyaH, upalabdhyanupalabdhyoravyavasthayA saMzayotpattizca saMzayalakSaNasUtrabhASye draSTavyA tatroktaprakAreNaivAsya pUrvapakSasya parihAraH kartavyo yathodAhRtaprakAreNa sadasatorupalabdhiranupalabdhizca lokaprasiddhAsti tAbhyAM copalabhyamAnAnupalabhyamAnayoH sattvAsattvasaMzayaH saMbhavatyeveti tasya vacanamAtreNApahnavo na saMbhavati, ityalaM vistareNa / / saMzayaparihAraparaM tRtIyasUtramanuvadati- yatpunariti. vipratipattAviti sUtrArthastu pUrvatra draSTavyaH / pariharati-vipratipattizabdasyeti, vipattipattizabdasya yaH 'astyAtmA nAstyAtmA' ityAkAraka: parasparavirodhalakSaNorthaH taddhyavasAya AtmasattvAsattvayorupasthitirUpaH sa ca vizeSApekSaH= AtmasasvAsattvayoranyatarasyAvadhAraNAkAGkSAviziSTaH sa eva saMzayaheturuktastena saMzayo jAyate evAnyathA'nya. tarAvadhAraNAkAGkA na syAt, tasya= uktAdhyavasAyaniSThasaMzayakAraNatvasya samAkhyAntareNa= tRtIyasUtroktanimittAd vipratipatteH saMpratipattiriti saMjJAntarakaraNena nivRttiH= bAdho nopapadyate ityanvayaH, Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhniketArthoM pravAdau vipratipattizabdasyArthaH tadadhyavasAyazca vizeSApekSaH saMzayahetuH na cAsya saMpatipattizabde samAkhyAntare yojyamAne saMzayahetutvaM nivartate. tadidamakRtabuddhisaMmohanamiti / yatpunaH "avyavasthAtmani vyavasthitatvAcAvyavasthAyAH4" iti, saMzayahetorarthasyA'matiSedhAt avyavasthAbhyanujJAnAca nimittAntareNa zabdAntarakalpanA vyarthA, zabdAntarakalpanA'avyavasthA khalva'vyavasthA na bhavati- avyavasthAtmani vyavasthitatvAditi' / nA'nayorupalabdhyanupalabdhyoH sadasadviSayatvaM vizeSApekSaM saMzayaheturna bhavatIti pratiSidhyate / yAvatA cAvyavasthAtmani vyavasthitA na tAvatA''tmAnaM jahAti tAvatA hyanujJAtA bhavatyavyavasthA, evamiyaM kriyamANApi zabdAntarakalpanA nArthAntaraM sAdhayatIti / sattvAsattvayormatabhedena vyavasthayA vipratipattiH saMpratipattireveti samAkhyAntarakaraNaM tRtIsUtrabhASye spaSTameva / uktaM vyAcaSTe- samAne iti, samAne'dhikaraNe= ekapadArthaviSayako vyAhatArthoM= parasparavi. ruddhau pravAdI pakSAveva vipratipattizabdasyAoM yathA- 'AtmAsti vA nAsti vA' iti. tadadhyavasAya:= AtmasattvAsattvayorupasthitiH vizeSApekSA= anyatarAvadhAraNAkAGkAviziSTo yaH sa saMzayaheturityuktaM na cAsya= saMzayakAraNasya vipratipattizabdena saha "vipratipattau ca saMpratipatteH" ityevaM samAkhyAntare= saMpratipattizabde saMyojyamAnepi saMzayahetutvaM nivartate kiM tvastyevoktAdhyavasAyasya saMzayahetutvam- tAhazAdhyavasAyAt saMzayotpatterdarzanAdityanvayaH / upasaMharati- tadidamiti, idam = " vipratipattau ca saMpratipatteH" itivacanena vipratipatteH saMpratipattyabhedakathanam akRtabuddhisaMmohanam mUrkhasaMmohanaM saMbhavati na tu paNDitasaMmohanamiti vipratipattyApyuktarItyA siddhaH saMzaya ityarthaH / saMzayaparihAraparaM caturthasUtramanuvadati- yatpunariti. avyavasthAtmanItisUtrAthaH pUrvatra draSTavyaH / pariharati-saMzayeti, uktasUtreNA'vyavasthAyAH svasvarUpe vyavasthitatvaM pradarzitaM na tu saMzayahetubhUtapadArthasya upalabdhyanupalabdhyoravyavasthAyAH khaNDanaM kRtamiti tadapratiSedhAt svasvarUpe vyavasthitatvapratipAdanArtham avyavasthAyAH svIkArAJca tAdRzAvyavasthAjanyasaMzayasya pratiSedho nopapadyate iti nimittAntareNa= svasvarUpe vyavasthitatvenA'vyavasthAtvAnupapattidvArA saMzayapratiSedhArtha zabdAntarakalpanA= avyavasthAtmanItisUtrakalpanA vyarthA tathA ca saMzayapratiSedhAsaMbhavAd upalabdhyanupalabdhyoravyavasthAtopi siddhaH saMzayaH sA caiSA saMzayasiddhiH saMzayalakSaNasUtrabhASye draSTavyA / yat khalUktacaturthasUtreNa avyavasthAyA vyavasthAtvamupapAditaM tAdRzabdAntarakalpanAmanuvadati- zabdAntarakalpaneti, avyavastheti / parihArahetumAha- avyavasthAtmanIti, avyavasthAyA avyavasthAtmani svasvarUpe vyavasthitatvAt svarUpaM siddhameva svasvarUpe vyavasthitasyaiva svarUpasaMbhavAt svasvarUpe vyavasthityA cA'vyavasthAyA vyavasthAtvAsaMbhavAt tathA cAvyavasthAyAH siddhathA tatkAryasya saMzayasyApi siddhinirAbAdhaivetyarthaH / uktaM saMzayahetupratiSedhAbhAvamudghATayati- neti, anayorupalabdhyanupalabdhyorvizeSApekSam= anyatarAvadhAraNAkADAviviSTaM yat sadasadviSayatvaM tadevA'vyavasthA saiva saMzayakAraNaM sA'vyavasthA saMzayakAraNaM na bhavatItyevaM na pratiSidhyate= uktAvyavasthAyAH saMzayakAraNatvaM na pratiSidhyate kiM tu vyavasthAtvamupapAdyate tena ca na saMzayapratiSedha upapadyate ityarthaH / yAvatA yAvatparyantaM cAvyavasthA''tmani= svarUpe vyavasthitAsti tAvatA= tAvatparyantam AtmAnam= svarUpaM na jahAti kiM tu satyeva, kiM vA yAvatA yena kAraNena tAvatA= tenaiva kAraNenetyarthaH, tAvatA= etAvatA= avyavasthAyAH svarUpasattvenAvyavasthA svIkRtA bhavati tena cAvyavasthAkAryabhUtaH saMzayaH siddhaH / upasaMharati- evamiti, zabdAntarakalpanA= uktacaturthasUtrakalpanA kriyamANApi athAntarama= saMzayAbhAvaM na sAdhayatItyanvayaH / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzayaparIkSA] nyAyabhAdhyama yatpunaretat-"tathAtyantasaMzayastaddharmasAtatyopapatteH 5" iti, nAyaM samAnadharmAdibhya eva sNshyH| kiM tarhi ?. tadviSayAdhyavasAyAd vizeSasmRtisahitAt iti. ato nAtyantasaMzaya iti| _ "anyataradharmAdhyavasAyAdvA na saMzayaH" iti. tanna yuktam- vizeSApekSo vimarzaH saMzayaH itivacanAta. vizeSazcAnyataradharmo na tasminna'dhyavasIyamAne vizeSApekSA saMbhavatIti // 6 // yatra saMzayastatraivamuttarottaraprasaGgaH // 7 // ___ yatra yatra saMzayapUrvikA parIkSA zAstre kathAyAM vA tatra tatraivaM saMzaye pareNa pratiSiddhe samAdhirvAcya iti, ataH sarvaparIkSAvyApitvAt prathamaM saMzayaH parIkSita iti // 7 // atha pramANaparIkSApratyakSAdInAmaprAmANyam-traikAlyAsiddheH // 8 // pratyakSAdInAM prAmANyaM nAsti- traikAlyAsiddheH- pUrvAparasahabhAvAnupapatteriti // 8 // saMzayaparihAraparaM paJcamasUtramanuvadati- yatpunariti / tathetisUtrArthaH pUrvatra drssttvyH| pariharatinAyamiti / ayaM saMzayaH samAnadharmAdibhyo na jAyate yadi samAnadharmAdikameva saMzayakAraNaM syAttadA tadanuvRttyA tatkAryabhUtasya saMzayasyApyanuvRttyA'nucchedApattiH syAdapi na caivamasti / saMzayakAraNaM jijJAsate-- kimiti / uttaramAha- tadviSayeti / vizeSasmRtisahitAt= saMzayaviSayabhUtapadArthaviSatakasmRtisahitAt tadviSAyAdhyavasAyAt= samAnadharmaviSayakajJAnAt saMzayo jAyate. vizeSAvadhAraNena tAdRzA'dhyavasAyanivRttyA saMzayanivRttirapi bhavatyeveti atyantasaMzayaH= saMzayAnucchedo nApadyate ityupasaMharatiata iti / saMzayakAle sthANupuruSAdInAM smRtizca prsiddhv| saMzayaparihAraparasya prathamasUtrasya dvitIyakhaNDaM parihArArthamanuvadati- anyatareti, arthastu tatraiva draSTavyaH / pariharati- tanneti / parihArahetumAha- vizeSeti, vacanAt= saMzayalakSaNasUtre kathanAt / vizeSApekSazabdaprayogasyAbhiprAyamAha- vizeSazceti, anyataradharma eva vizeSapadArthastathA ca tasmin= anyataradharme'dhyavasIyamAne vizeSAdhyavasAyo jAta eveti vizeSApekSA na saMbhavati vizeSApekSazca saMzaya ityuktaM tathA cAnyataradharmAdhyavasAyAt saMzayAbhAvo mameSTa evetyAzayaH, anyataradharmAdhyavasAyasya saMzayakAraNatvaM tu noktamiti tatparihAro vyartha evetyarthaH / anyataradharmAdhyavasAyastu pratyuta nizcayakAraNaM na saMzayakAraNamityanusaMdheyam / samAnajJAnAdibhiruktaiH saMzayakAraNaiH saMzayaH saMbhavatyeveti na saMzayAnupapattiH // 6 // saMzayaparIkSAmupasaMharati- yatreti, yatra= yasmin padArthe saMzayo jAyate tatraivam= uktasaMzayasamAdhAnavata uttarottarANAM prasaGgaH= uttaraM vAcyam / uttaraM ca samAdhAnameva / kiM vA yatra saMzayaH pareNa pratiSidhyate tatretyanvaya itisUtrArthaH / vyAcaSTe- yatreti, kathAyAm= vAdajalpavitaNDAsu / evam uktarItyA samAdhiH= samAdhAnaM kartavyamityanvayaH / upasaMharati-ata iti, parIkSAyAH saMzayapUrvakatvAt saMzayasya sarvaparIkSAvyApakatvaM prAptaM tasmAt. prathama saMzaya eva parIkSita ityanvayaH // 7 // // iti saMzayaparIkSA // ___ saMzayaparIkSAnantaraM pramANaparIkSAmavatArayati- atheti / pratyakSAdInAmiti- pratyakSAdInAM caturNAmapi pramANAnAM prAmANyaM nopapadyate- traikAlyAsiddheH= kAlatrayavRttitvAsaMbhavAt , anadhigatAvAdhitArthaviSayakatvaM hi pramANAnAM prAmANyaM tadanena pramANaviSayasya yadi kAlatrayavRttisattvajJAnaM syAttadA tatpramANasya prAmANyaM syAta. kAlatrayavRttisattvagrAhakatvaM ca pramANAnAM nopapadyate-kAlatrayava Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1Ahnikaatha sAmAnyavacanasyArthavibhAgaH... pUrva hi pramANasiddhau nendriyArthasaMnika rSAt prtykssotpttiH|| 9 // gandhAdiviSayaM jJAnaM pratyakSaM tad yadi pUrva pazcAd gandhAdInAM siddhiH 1 nedaM gandhAdisaMnikarSAdutpadyate iti // 9 // pazcAtsiddhau na pramANebhyaH prameyasiddhiH // 10 // asati pramANe kena pramIyamANo'rthaH prameyaH syAt ?, pramANena khalu pramIyamANo'rthaH prameyam ityetat sidhyati // 10 // yugapatsiddhau pratyarthaniyatatvAt kramavRttitvA bhAvo buddhInAm // 11 // . . . yugapAtAla ttitvAsaMbhavAt vartamAnakAlamAtravRttitvAditi pratyakSAdipramANAnAmaprAmANyaM prAptam / naca pramANAntareNa pramANAntaraviSayasya kAlatrayavRttisattvagrahaNaM bhaviSyatIti vAcyam- evamapi bhaviSyatkAlasyAnantatvAt tatratyaviSayabAdhazaGkayA pramANyApahArAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- pratyakSAdInAmiti / nAstItyatra hetumAha-traikAlyeti, asyArthamAha- pUrveti, pramANaprameyayoH pUrvAparabhAvasya sahabhAvasya cAnupapatterityarthaH / pUrvAparasahabhAvAnAmanupapattizceyamagrimeNa sUtratrayeNa krameNa vyutpAdyate // 8 // sUtratrayamavatArayati- atheti, traikAlyAsiddherityasya kiM vA pUrvAparasahabhAvAnupapatterityasya sAmAnyavacanasya vibhAgenArthaH pratipAdyate ityarthaH / pUrvamiti- prameyApekSayA pUrva pramANasya siddhau indriyArthasaMnikarSAt pratyakSasyotpattiruktA sA na saMbhavati, pratyakSalakSaNe " indriyArthasaMnikarSotpannam // ityevaM pratyakSasyendriyArthasaMnikarSotpannatvamuktaM taJca pramANApekSayA pUrva prameyasiddhau saMbhavati na tu prameyApekSayA pUrva pramANasiddhau- pratyakSotpattikAle hya'satA prameyeNendriyasaMnikarSAsaMbhavAditi suutraarthH| vyAcaSTegandhAdIti, tat= pratyakSam, pUrvam= prameyApekSayA pUrvam, pazcAt= pratyakSApekSayA pazcAt / paryavasitamAha- nedamiti, etasmin pUrvAparabhAva idaM pratyakSaM gandhAdisaMnikarSAnotpattumarhati- tadA gandhAdInAmabhAvAdityarthaH / tadanena pratyakSalakSaNAvyAptiH pramANaprameyayoH pUrvAparabhAvAnupapattizca pradarzitA / / 9 / / uktaviparItasya pUrvAparabhAvasyAnupapattimAha- pazcAditi, prameyApekSayA yadi pazcAt pramANasiddhistadA pratyakSasya prameyendriyasaMnikarSotpannatvasaMbhavepi pramANebhyaH prameyasiddhioktA "mAnAdhInA meyasiddhiH" iti sA nopapadyeta- pramANApekSayA pUrvameva meyasiddharatra svIkArAditi sUtrArthaH / vyAcaSTeasatIti, pramIyate iti prameyastasya prameyatvaM ca pramANAdhInamiti pramANAnantarameva prameyasiddhiH saMbhavati na tu pramANAt pUrvamapi / prameyasya pramANAdhInatvamAha-pramANeneti, pramANenaiva prameyatvaM sidhytiityrthH| anenApi pramANaprameyayoH pUrvAparabhAvAnupapattiH pradarzitA // 10 // __pramANaprameyayoH sahabhAvAnupapattimAha- yugapaditi, pramANaprameyayoH yugapatsiddhau= sahabhAve ekakAlikatvapakSe buddhInAm= jJAnAnAM pratyarthaniyatatvAt= ekamAtraviSayagrAhakatvAt kiM vA prANajAdijJAnAnAM gandhAdimAtragrAhakatvAd yad kramavRttitvam= krameNa jAyamAnatvamuktaM tadabhAvaH tadanupapattiH prAptetyanvayaH, jJAnAnAmekArthaviSayakatvena pratyarthaniyatatvaM prAptam- pratyarthaniyatatvAbhAve hyanekaviSayakatvasaMbhavenaikArthaviSayakatvaniyamo na syAt , pratyarthaniyatatvena ca kramavRttitvaM prAptaM kramavRttitvAbhAve hyekasminnapi Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaparIkSA ] nyaaybhaassym| yadi pramANaM prameyaM ca yugapad bhavataH ? evamapi gandhAdiSvindriyArtheSu jJAnAni pratyarthaniyatAni yugapad saMbhavantIti jJAnAnAM pratyarthaniyatatvAt kramavRttitvAbhAvaH= yA imA buddhayaH krameNArtheSu vartante tAsAM kramavRttitvaM na saMbhavatIti / vyAghAtazca- "yugapad jJAnAnutpattirmanaso liGgam 1-1-16" iti, etAvAMzca pramANaprameyayoH sadbhAvaviSayaH sa cAnupapanna iti. tasmAt pratyakSAdInAM pramANatvaM na saMbhavatIti // 11 // asya samAdhiHupalabdhihetorupalabdhiviSayasya cArthasya pUrvAparasahabhAvA 'niyamAd yathAdarzanaM vibhAgavacanam . kacidupalabdhihetuH pUrva pazcAdupalabdhiviSayo yathA''dityasya prakAzaH, utpadyamAnAnAM kacit pUrvamupalabdhiviSayaH pazcAdupalabdhiheturyathA'vasthitAnAM pradIpaH, kacidupalabdhiheturupalabdhiviSayazca saha bhavatoM yathA dhuumenaagnergrhnnmiti| upalabdhihetuzca pramANaM prameyaM tuuplbdhivissyH| kAle'nekArthajJAnairanekeSAmarthAnAM pratibhAse jAte jJAnAnAM pratyarthaniyatatvaM nopapadyata- tAdRzAnekArthapratibhAsAnAmekajJAnajanyatvaprasaGgApatteriti jJAnAnAM pratyarthaniyatatvasiddhayartha kramavRttitvaM svIkRtaM tacca kramavRttitvaM pramANaprameyayoH yugapatsiddhau nopapadyate- yadA hi pramANaprameyayoyugapatsiddhistadA ghrANajajJAnena gandhasyaiva sahabhAvaH syAdityatra niyAmakAbhAvAt sarveSAmapi jJAnAnAM tadviSayANAM ca sahabhAvaH prAptaH sahabhAve ca jJAnAnAM pratyarthaniyatatvaniyAmakaM nopapadyate pratyarthaniyatatvopapattyabhAve ca kramavRttitvaM nopapadyate-- pratyarthaniyatatvenaiva kramavRttitvasaMbhavAt. svIkRtaM ca kramavRttitvamiti pramANaprameyayoH yugapatsiddhiH= sahabhAvopi nopapadyate tena pramANaprameyabhAvAnupapattyA pramANAnAM prAmANyAnupapattiriti sUtrArthaH pratibhAti, atra 'yugapatsiddhau pratyarthaniyatatvAbhAvo buddhInAm / ityeva vaktavyamAsIt / vyAcaSTeyadIti / evamapi= yugapadbhAvepi, viSayatvaM saptamyartha iti indriyagrAhyagandhAdyarthaviSayakANi jJAnAni pratyarthaniyatAni yugapat= prameyaiH saha saMbhavanti= jAyante iti kramavRttitvAbhAva Apadyate ityanvayaH, atra " pratyarthaniyatatvAt" iti kramavRttitvAMze hetustathA ca pratyarthaniyatatvAd yat kramavRttitvaM yuktaM jJAnAnAM tadabhAvaH prApta ityarthaH, vastutastu "pratyarthaniyatatvAt" iti pATho vyartha eva- samanvayAsaMbhavAditi vibhAvyam / svAbhiprAyaM vizadayati-- yA iti / kramavRttitvAbhAvasvIkAre ca nyAyasiddhAntavirodhamudghATayati- vyAghAta iti, yugapaditisUtraM pUrvatra vyAkhyAtam atra jJAnAnAM yugapadanutpattiruktA sA ca kramavRttitvamevetyarthaH tacca kramavRttitvamuktarItyA pramANaprameyayoH sahabhAve nopapadyate itibhAvaH / paryavasitamAha- etAvAMzceti, pramANaprameyayoH sadbhAvasya viSayaH= prakAraH pUrvottarasahabhAvairuktaretAvAn trividha eva saMbhavati sa coktarItyA nopapadyate tasmAt pramANAnAM prAmANyaM nopapadyate ityarthaH // 11 / / uktaprAmANyaparihArasya pratyAkhyAnamArabhate-asyeti / upeti- upalabdhihetoH= pramANasya pramANasahakAriNazca upalabdhiviSayasya cArthasya= prameyasya ca pradarzitapUrvAparasahabhAvAnAM niyamAbhAvAd yathAdarzanam= pUrvAparasahabhAvA loke yathA dRzyante tathA vibhAgena vaktavyaM na tu pUrvAparasahabhAveSvekasya bhAvasya sarvatra niyamaH saMbhavatItyanvayaH / svoktaM svayameva vyAcaSTe- kaciditi / AdityaprakAza anAditvAt ghaTAdiprakAzyApekSayA pUrvabhAvIti spaSTameva / dvitIyaM pUrvAparabhAvamudAharati- utpadyati, utpadyamAnAnAma= sAdInAM ghaTAdInAM madhye, avasthitAnAm= pradIpaprakAzApekSayA pUrvamavasthitAnAM pradIpaprakAzaH pazcAdbhAvIti spaSTameva / sahabhAvamudAharati- kvaciditi, 'vahnimAn dhUmAt' ityatra dhUmajJAnavahnijJAnayoradhikapUrvAparabhAvAbhAvAdeva sahabhAvo vijJeyaH, vastutastu dhUmajJAnAd vahnijJAnamanantarabhAvi vahnizca pUrvabhAvI, sahabhAvastu tatra vijJeyo yatrotpattikAle eva viSayo gRhyate / upalabdhihetumuphlabdhi Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikeevaM pramANaprameyayoH pUrvAparasahabhAve'niyate yathA'rtho dRzyate tathA vibhajya vacanIya iti, tatraikAntena pratiSedhAnupapattiH- sAmAnyena khalu vibhajya pratiSedha ukta iti / . samAkhyAhetostraikAlyayogAt tathAbhUtA samAkhyA. yatpunaridam- 'pazcAsiddhau- asati pramANe prameyaM na sidhyati-pramANena pramIyamANo'rthaH prameyamiti vijJAyate' iti, pramANamityetasyAH samAkhyAyA upalabdhihetutvaM nimittaM tasya traikAlyayogaH- 'upalabdhimakArSIt' 'upalabdhi karoti' 'upalabdhi kariSyati' iti samAkhyAhetoH traikAlyayogAt samAkhyA tathAbhUtA, pramito'nenArthaH pramIyate pramAsyate iti pramANam . pramitaM pramIyate pramAsyate iti ca prameyam , evaM sati bhaviSyatyasmin hetuta upalabdhiH = pramAsyate'yamarthaH prameyamidam ityetatsarvaM bhavatIti / traikAlyAnabhyanujJAne ca vyavahArAnupa{ttiH. viSayaM cAha- upalabdhIti, vastutastvidamapi na yuktam- prakAzAdInAM pramANatvAbhAvAt, upalabdhihetu. zabdena pramANagrahaNe virodhaH spaSTa eva-prameyApekSayA tadviSayakapramANasya pUrvabhAvitvAdarzanAt / paryavasitamAha- evamiti, yathA- pUrva vA pazcAdvA / pramANApekSayA prameyasya pUrvabhAvitvameva yuktaM prameyagataprameyatvasya pramANAdhInatvepi prameyasvarUpasya pramANAnadhInatvAt / upasaMharati- tatreti, pramANaprameyayoH sAmAnyata: pUrvAparasahabhAvaniyamAbhAvepi yaH pUrvAparasahabhAvaniyamamAzritya pramANyapratiSedha ekAntenaniyamenoktaH sa nopapadyate, kasyacijjJAnasya prAmANyapratiSedhasaMbhavepi sarveSAM jJAnAnAM prAmANyapratiSedhAsaMbhavAt / ukte hetumAha-sAmAnyeti, sAmAnyena= sAmAnyata: yaH khalu vibhajya= pUrvAparasahabhAvAnAM vibhAgena tribhiH sUtraHprAmANyapratiSedha uktaH sa nopapadyate- sAmAnyata uktatvAt sAmanyatazca pramANAnAM prAmANyapratiSedhAsaMbhavAt , pUrvAparasahabhAvasyApi sAmAnyarUpeNa= ekarUpeNa sarvatrAsaMbhavAdityarthaH pratibhAti / "pazcAsiddhau" iti dazamasUtroktaM prAmANyapratiSedhaM pratyAcaSTe- samAkhyeti, pramANamitisamAkhyAyA hetoH pravRttinimittabhUtasya upalabdhihetuttvasya traikAlyayogAt= kAlatrayepi pramANeSu saMbhavAt samAkhyA pramANamitisamAkhyA tathAbhUtA= trikAlayuktA tathA ca pramANamiti samAkhyAyAstraikAlyayogAt pramANAnAM prAmANya prAptaM ghaTeSu ghaTatvavadityanvayaH / svoktasyAbhiprAyaM vizadayati- yatpunarityAdinA / parihArAya dazamasUtrabhASyamarthatonuvadati- pazcAditi, "mAnAdhInA meyasiddhiH" ityuktameva / uktaM pariharati- pramANamiti, atra prathamaM tanneti vaktavyamAsIt, nimittam= pravRttinimittam- upala. bdhihetutvenaiva pramANamitisamAkhyAyAH pramANeSu pravRttatvAt / tasya= upalabdhihetutvasya / traikAlyayogamudAharati- upalabdhimiti, pramANamitizeSaH / tathAbhUtA= trikAlayuktA / pramANazabdavyutpattestraikAlyayogamAha-pramita ityAdinA / prameyazabdavyutpattesrakAlyayogamAha- pramitamiti / upasaMharati- evamiti, evam= pramANaprameyasamAkhyayostraikAlyayogAt asmin= prameye= prameyaviSayopalabdhihetutaH= pramANena bhaviSyati yatra pramANasya pazcAdbhAvastathA ca pramANaviSayatvena prameyamiti samAkhyAyApaikA. lyayogena ca prameyasvamupapadyate iti na dazamasUtrabhASyoktadoSApattirityarthaH / uktameva vizadayati-pramAsyate iti / ityetat= pramANAnAM pramANatvaM prameyasya ca prameyatvamitisarva bhavati= sidhyati / / vipakSe bAdhakamAha- traikAlyeti, uktasya samAkhyAhetoH= pravRttinimitsya traikAlyAnabhyanujJAne= kAlatrayasaMbandhAsvIkAre ca vyavahArasyAnupapattirasti yathA 'pAcakamAnaya ' ityatra pAcakazabdapravRttinimitsya pAkakartRtvasya kAlatrayasaMbandhasvIkAre hi tadviziSTasya pAcakasyAnayanamupapadyate yadi ca pAkakalattvasya na kAlatrayasaMbandhaH svIkriyate tadA tadAnayanakAle pAkakartRtvasyAvidyamAnatvAt tasya Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyataH pramANaparIkSA] . nyaaybhaassym| 101 yazcaivaM nAbhyanujAnIyAt tasya 'pAcakamAnaya pakSyati' 'lAvakamAnaya laviSyati' itivyavahAro nopapadyate iti / "pratyakSAdInAmaprAmANyaM traikAlyAsiddheH 2-1-8" ityevamAdivAkyaM pramANapratiSedhaH . tatrAyaM praSTavyaH- athA'nena pratiSedhena bhavatA kiM kriyate iti, kiM saMbhavo nivartyate ? athA'saMbhAvo jJApyate ? iti, tad yadi saMbhavo nivartyate ? sati saMbhave pratyakSAdInAM pratiSedhAnupapattiH, athA'saMbhavo jJApyate ? pramANalakSaNaM prAptastarhi pratiSedhaHpramANAsaMbhavasyopalabdhihetutvAditi // 11 // kiM cAtaH traikAlyAsiddheH pratiSedhAnupapattiH // 12 // asya tu vibhAgaH- pUrva hi pratiSedhasiddhAvasati pratiSedhye kimanena pratiSidhyate ?, pAcakatvAnupapattyA pAcakAnayanalakSaNo vyavahAro nopapadyate bhavati ca vyavahAra iti pravRttinimittasya traikAlyaM svIkAryam evaM pramANazabdapravRttinimittasya upalabdhihetutvasyApi traikAlyaM svIkArya siddhe copalabdhihetutve pramANAnAM prAmANyaM siddhameva- prAmANyasyopalabdhihetutvarUpatvAdityarthaH / svayaM vyAcaSTe- yazceti, evam= samAkhyAyAhetoH= pravRttinimittasya kAlatrayasaMbandhaM nAbhyanujAnIyAt= na svIkuryAt tasya 'pAcakamAnaya' ityAdivyavahArasyAnupapattiH pradarzitarItyA vijJeyA / anupapattipradarzanArtha pUrvapakSaprathamasUtramanuvadati- pratyakSAdInAmiti, vAkyam= sUtravAkyam / tatreti viSayatvaM saptamyarthaH, ayam puurvpkssii| praSTavyamAha-- atheti, pratyakSAdInAmityAdipratiSedhavAkyaM kimrthmityrthH| uktapratiSedhavAkyaprayojanaM dvidhA vibhajate-kimiti, atra "anena pratiSedhena" ityanuvartanIyam / prathamakalpe doSamudghATayati- tad yadIti, yadyanena pratiSedhena pramANeSu prAmANyasya saMbhavo nivartyate= saMbhavAbhAvaH pratipAdyate tadA niSpratiyogikasyAbhAvasyA'saMbhavAt prAmANyasaMbhavaH pratiyogI svIkAryastathA ca pratyakSAdipramANAnAM prAmANyasaMbhave sati pratiSedhAnupapattiH= prAmANyapratiSedho nopapadyate ityarthaH / dvitIyakalpe doSamudghATayati- atheti, yadyanena pratiSedhena pratyakSAdiSu vidyamAna eva pramANyAsaMbhavo jJApyate pradIpena ghaTa iva tathA ca pramANyasaMbhAvAbhAvapratiyogitvena pramANyasaMbhavApattirnAstItyabhiprAyastadA tvatpradarzitaH pratiSedhaH= prAmANyapratiSedhaH pramANalakSaNam = prAmANyaM prAptaH- prAmANyAsaMbhavajJApakatvAt jJApakasyaiva pramANatvAdityanvayaH, prAmANyAsaMbhavajJApakasya pramANyapratiSedhasya prAmANyaprAptI hetumAha- pramANAsaMbhavasyeti, pramANasya- prAmANyasyA'saMbhavo'neneti pramANAsaMbhava:prAmANyapratiSedhastasya upalabdhihetutvAt prAmANyAsaMbhavajJApakatvAt jJApakasya ca prAmANyAvazyambhAvAt prAmANyasya jnyaapktvlkssnntvaaditynvyH| kiMvA pramANAsaMbhavasyetyasya prAmANyAsaMbhavajJApakasya pratiSedhasyetyarthaH, uktapratiSedhasya prAmANye hyavizeSAta pratyakSAdInAmapi prAmANyaM siddham aprAmANye cA'prAmANyasAdhakatvaM nopapadyate ityubhayataH pAzArajjurityarthaH // 11 // prAmANyapratiSedhasya pratiSedhasUtramavatArayati- kiM ceti, ataH= etatsUtroktaprakAratazcApi pramANAnAM prAmANyasya pratiSedho nopapadyate ityarthaH / traikAlyAsiddheriti- yathA pramANAnAM traikAlyAsiddhathA prAmANyAnupapattirbhavatA pradarzitA tathaiva bhavaduktasya prAmANyapratiSedhasyApi traikAlyAsiddhayA prAmANyaM nopapadyate prAmANyapratiSedhasya prAmANyAbhAve ca pramANAnAM prAmANyamupapannaM, yadi ca traikAlyAsiddhidoSe satyapi bhavaduktapratiSedhasya prAmANyamasti tadA tadvat pramANAnAmapi traikAlyAsiddhidoSe satyapi prAmANyamupapannamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- asyeti, asya= etatsUtrArthasya pUrvAparasahabhAvaividhA vibhAgo yathA pUrva prAmANyapratiSedhaH pazcAcca pramANaprAmANyamiti prathamaH kalpastatra pratiSedhye pUrva satyeva tatpratiSedhaH saMbhavati nAnyathA atra ca pakSe pratiSedhyaM pUrva nAstIti vyarthaH prAmANyapratiSedhaH / yadi ca pratiSedhyaM prAmANyaM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikepazcAt siddhau pratiSedhAsiddhiH- pratiSedhAbhAvAditi, yugapatsiddhau pratiSedhyasiddhayabhyanujJAnAdanarthakaH pratiSedha iti, pratiSedhalakSaNe ca vAkye'nupapadyamAne siddhaM pratyakSAdInAM pramANatvamiti // 12 // sarvapramANapratiSedhAca pratiSedhAnupapattiH // 13 // katham ?. "traikAlyAsiddheH" ityasya hetoryAdAharaNamupAdIyate ? hetvarthasya sAdhakatvaM dRSTAnte darzayitavyamiti. na ca tarhi pratyakSAdInAmaprAmANyam, atha pratyakSAdInAmaprAmANyam ?. upAdIyamAnamapyudAharaNaM nArtha sAdhayiSyatIti. soyaM sarvapramANaiAhato heturahetu:- "siddhAntamamyupetya tadvirodhI viruddhaH 1-2-6 "iti, vAkyArtho hyasya siddhAntaH sa ca vAkyArthaH -'pratyazAdIni nArtha sAdhayanti ' iti. idaM cAvayavAnAmupAdAnamarthasya sAdhanAyeti / atha nopAdI. yate? apradarzitahetvarthasya dRSTAnte na sAdhakatvamiti pratiSedho nopapadyate-hetutvAsiddheriti // 13 // pUrvamasti pazcAcca pratiSedhasiddhiriti dvitIyaH kalpastadApi pUrvasiddhasya prAmANyasya pratiSedhAsiddhiHpratiSedhAsaMbhavAdityAha- pazcAditi / pUrvasiddhasya prAmANyasya pazcAtsiddhena prAmANyapratiSedhena pratiSedho nopapadyate- siddhasya pratiSedhAsaMbhavAdityarthaH / yadi ca pratiSedhyasya prAmANyasya tatpratiSedhasya ca yugapatsiddhiriti tRtIyaH kalpastadApi pratiSedhyasya prAmANyasya siddhisvIkArAt tatpratiSedho nopapadyate iti vyartha evetyAha-yugapaditi / pratiSedhalakSaNe= pratiSedharUpe vAkye'nupapadyamAne ca pratyakSAdInAM prAmANyamupapannamevetyAha-pratiSedhalakSaNe iti // 12 // doSAntaramAha- sarveti, sarveSAM pramANAnAM prAmANyasya pratiSedhe bhavatA kRte zabdapramANarUpasya prAmANyapratiSedhasyApi prAmANyaM nopapadyate tathA cA'pramANena padArthasiddhayasaMbhavAt pramANyapratiSedhasyAnupapattistatazca siddhaM pramANAnAM prAmANyamiti sUtrAnvayaH / uktAM pratiSedhAnupapattiM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- traikAlyeti, pramANAnAmaprAmANye traikAlyAsiddheritiheturuktastatra hetorudAharaNAnukUlyenaiva sAdhyasAdhakatvaM bhavatIti traikAlyAsiddharityapi hetunA prAmANyAbhAvasAdhanArthamudAharaNaM pradarzanIyaM tatra yAdAharaNamupAdIyate= pradaryate tadA tatra dRSTAnte hetvarthasya= hetubhUtapadArthasya traikAlyAsiddheH sAdhya. sAdhakatvaM pradarzanIyaM sAdhyasAdhakatvaM cAtra prAmANyAbhAvasAdhakatvameva prAmANyAbhAvasiddhizca prAmANya. prasiddhiM vinA nopapadyate-niSpratiyogikAmAvasyAsaMbhavAt prAmANyaprasiddhizca pratyakSAdiSveva pradarzanIyeti pratyakSAdiSu prAmANyaprasiddhisvIkAre pratyakSAdInAmaprAmANyaM nopapadyate ityAzayaH pratIyate, kiM vA pradarzitadRSTAnte hetoH sAdhyasAdhakatve prAmANyaM svIkAryameva tathA ca na prAmANyapratiSedhopapattiriti na pratyakSAdInAmapya'prAmANyamityAzayaH, vipakSe bAdhakamAha- atheti / upAdIyamAnamapIti-pradarzitamapyudAharaNamartham prAmANyAbhAvaM na sAdhayiSyati- pratyakSAdInAM sarveSAmapi pramANAnAmaprAmANyasvIkAreNa prAmANyAbhAvasAdhakAnumAnasyApya'prAmANyaprasaGgAt anumAnAprAmANye ca pradarzitasyApi dRSTAntasya sAdhyasAdhakatvAsaMbhavAdityarthaH / traikAlyAsiddheritihetorhetvAbhAsatvamAha- soyamiti, pramANAnAmaprANye kimapi na sidhyatIti pramANAprAmANyasAdhakoyaM hetuH sarvapramANaiAhata evetya'hetuH= hetvAbhAsa eva / koyaM hetvAbhAsa ityAzaGkayAha- siddhAntamiti, sUtramidaM pUrvatra vyAkhyAtaM tathA ca siddhAntaviruddhatvAd viruddha ityarthaH / asya= pUrvapakSiNaH siddhAntamAha- vAkyArtha iti, vAkyArthaH= pratiSedhasUtrArthaH / tAdRzavAkyArthamAha- pratyakSAdInIti, pratyakSAdInyapramANAnIti pUrvapakSiNaH siddhAntastatsAdhakatvaM ca traikAlyAsiddheritihetorna saMbhavati pratyuta svaprAmANyApekSitvenA'prAmANyaviruddhatvameva jAtamiti nA'prAmANyasAdhakatvaM saMbhavatItyarthaH / svAbhiprAyamAha- idamiti, atra pratyakSAdikaM pakSIkRtya arthAsAdhakatvam= aprAmANyaM traikAlyAsiddheritihetunA sAdhyate tathA cedaM pratijJAdyavayavAnAmupAdAnam= Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaparIkSA] nyaaybhaassym| 103 ____tatprAmANye vA na sarvapramANavipratiSedhaH // 14 // pratiSedhalakSaNe svavAkye teSAmavayavAzritAnAM pratyakSAdInAM prAmANye'bhyanujJAyamAne paravAkyepyavayavAzritAnAM prAmANyaM prasajyate- avizeSAditi. evaM ca na sarvANi pramANAni pratiSidhyante iti / "vipratiSedhaH" iti vItyayamupasargaH saMpratipattyarthe na vyAghAte- arthAbhAvAditi // 14 // traikAlyApratiSedhazca- zabdAdAtodyasiddhivattatsiddheH // 15 // kimarthaM punaridamucyate ? pUrvoktanibandhanArtham . yattAvat pUrvoktam- 'upalabdhihetorupalabdhiviSayasya cArthasya pUrvAparasahabhAvAniyamAd yathAdarzanaM vibhAgavacanam' iti taditaH samuprayogo'rthasya= aprAmANyasya sAdhanAyaivAsti tatraitAdRzAnumAnasya pramANyaM svIkAryamiti na sarveSAM pramANAnAmaprAmANyamupapadyate ityarthaH / dvitIyapakSamAha- atheti, uktadoSaparijihIrSayA yAdAharaNaM nopAdIyate tadA dRSTAnte apradarzitahetvarthasya= apradarzitahetutvasya- vyAptigraharahitasya traikAlyAsiddheritihetoH pramANyAbhAvasAdhakatvaM nopapadyate iti prAmANyapratiSedho nopapadyate- prAmANyapratiSedhakasya kAlyAsiddheriti hetohetutvAsiddharityanvayaH / dRSTAntapradarzanaM vinA sAdhyasAdhakatvaM na saMbhavatItyarthaH / / 13 // vipakSe bAdhakamAha- taditi, tat= tasya prAmANyapratiSedhavAkyasya yadi prAmANyamabhyupagamyate tadA sarveSAM pramANAnAM vipratiSedhaH= prAmANyapratiSedho nopapadyate-prAmANyapratiSedhavAkyasyApi pramANatvAt tasya ca tvayA prAmANyasvIkArAt kiM ca tadRSTAntena sarveSAmapi pramANAnAM prAmANyaM siddham , prAmANyapratiSedhavAkyasya prAmANyAsvIkAre ca tena prAmANyapratiSedho nopapadyate- apramANasya sAdhakatvAsaMbhavAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- pratiSedheti, pratiSedhalakSaNe = pratiSedharUpe svavAkye- 'pratyakSAdInyapra. mANAni traikAlyAsiddheH' itivAkye avayavAzritAnAm= pratijJAdyavayavamUlakAnAM teSAmanumAnapratyakSAdInAM prAmANye svIkRte paravAkyepi pratijJAdyavayavAzritAnAM pratyakSAdInAM prAmANya prasajyate- avizeSAt= svavAkyasya prAmANyaM na tu paravAkyasyetyatra vizeSAbhAvAdityanvayaH / upasaMharati- evamiti, evam svavAkyaprAmANyAt taddRSTAntena ca sarveSAM prAmANAnAM prAmANyApattyA na sarvapramANaprAmANyapratiSedha upapadyate, pratiSidhyante= pratiSedbumarhanti / vipratiSedhazabdaghaTakasya vItyupasargasyArthamAha-vIti, saMpratipattyarthe = vizeSArthe, vyAghAte= viruddhArthe na- arthAbhAvAt= vAkyArthAnupapatteH, atra yadi vItyayamupasoM vyAghAte syAttadA sarvapramANAnAM vipratiSedhaH pratiSedhAbhAvastasya ca netipadena pratiSedhe sarvapramANAnAM pratiSedha eva prAptaH syAt sa ca na sUtrArthaH saMbhavatIti vItyayamupasargoM na vyAghAte kiM tu saMpratipattyarthaka ityarthaH / / 14 // pramANAnAM traikAlyapratiSedho nopapadyate ityAha-traikAlyeti, pramANAnAM traikAlyasya= kAlatrayepi yathAyathaM prameyagrAhakatvasya apratiSedhaH- pratiSedho nopapadyate- yathA zabdAt= vAdyotpannazabdAd Atodyasya= tacchabdotpAdakavAdyasya siddhiH= anumitirbhavati tathA tatsiddheH= pramANAnAM traikAlyasiddhiH saMbhavati kiM vA pramANairjAyamAnapramayA pramANAnAM prAmANyasiddhiH saMbhavati-prAmANyaM vinA pramotpatterasaMbhavAt kiM vA tatsiddheH- pramANAt prameyasiddheH saMbhavAt pramANAnAM traikAlyaM siddhamiti na traikAlyapratiSedhaH saMbhavatIti sUtrArthaH / atra 'zabdAdAtodyasiddhivat traikAlyApratiSedhasiddhiH' ityevaM vaktavyamAsIt , ata evAtra- "atra cakArAntaM na sUtrAntargatamiti tattvAloke " itivRttiH / traikAlyAsiddhista pUrva dvAdazasUtre pratyAkhyAtaiveti kimarthamidaM sUtramiti jijJAsate- kimarthamiti / uttaramAha- pUrveti, pUrvoktasya nibandhanArtham= dAArtham / pUrvoktaM vAkyamupasthApayati- upalabdhIti, tadetat samAdhAna Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikesthAnaM yathA vijJAyeta / aniyamadI khalvayaM kRSiniyamena pratiSedhaM pratyAcaSTe- traikAlyasya cAyuktaH pratiSedha iti / ___ tatraikAM vidhAmudAharati- zabdAdAtodyasiddhivaditi, yathA pazcAt siddhena zabdena pUrvasiddhamAtodyamanumIyate. sAdhyaM cAtoyaM sAdhanaM ca zabdaH. antarhite hyAtoye stranato'numAnaM bhavatIti- vINA vAdyate veNuH pUryate iti svanavizeSeNAtodyavizeSa pratipadyate. tathA pUrvasiddhamupalabdhiviSayaM pazcAsiddhenopalabdhihetunA pratipadyate iti. nidarzanArthatvAcAsya zeSayorvidhayoyathoktamudAharaNaM veditavyamiti / kasmAta punariha tannocyate pUrvoktamupapAdyate ? iti, sarvathA tAvadayamarthaH prakAzayitavyaH sa iha vA prakAzyeta tatra vA na kazcidvizeSa iti / pramANaM prameyamiti ca samAkhyA samAvezena vartate- samAkhyAnimittavazAt. samAkhyAnimittaM tUpalabdhisAdhanaM pramANam upalabdhiviSayazca prameyamiti. yadA copalabdhiviSayaH kacidupalabdhisAdhanaM bhavati tadA pramANaM prameyamiti caiko'rtho'bhidhIyate // 15 // bhASyArambhe draSTavyam / taditi- upalabdhihetorityAdibhASyaM yatpUrvamuktaM tat= tasya ita:= asmAt sUtrAt samutthAnam = upapattiH samarthanaM vA yathA vijJAyeta ata idaM sUtramucyate ityanvayaH pratibhAti, vastutastvayuktamevedaM pUrvajAtena sUtreNa pazcAdbhAvibhASyasya samarthanAsaMbhavAt / sUtraprathamakhaNDasyAbhiprAyamAha- aniyamati, aniyamadarzI= pramANaprameyayoruktarItyA pUrvAparasahabhAvAnAmaniyamadarzI ayam= sUtrakAro RSiH pUrvapakSiNA pUrvAparasahabhAvaniyamena= tAdRzaniyamamAzritya navamasUtramArabhya yaH prAmANyapratiSedha uktastaM pratyAcaSTe ityanvayaH / pratyAkhyAnavAkyamAha- traikAlyasyeti, tadidaM sUtrapUrvakhaNDasya vyAkhyAnam / pramANaprameyayoH pUrvAparasahabhAvaniyamo nAsti yena traikAlyapratiSedhaH syAt kiM tu yathAyathaM pUrvAparasahabhAvasaMbhavAt traikAlyamupapadyate ityarthaH / ____ tatreti-tatra pUrvAparasahabhAveSu. vidhAm= prakAram / uktaM vyAcaSTe- yatheti, Atodyam= vAdyaM pUrvasiddhaM tadutpannena tatpazcAdbhAvinA zabdenAnumIyate- etacchabdakAraNIbhUtaM vAdyaM gRhAbhyantare'stIti / sAdhyasAdhanapadArthavibhAgamAha- sAdhyamiti / paryavasitamAha- antarhite iti, antarhite= pratyakSAgocare viSayatvaM saptamyarthaH, svanataH= zabdAt / anumitimAha- vINeti, veNau phUtkArapUraNena vAdanaM bhavatIti "pUryate " ityuktam / dRSTAntamupasaMharati- svaneti, vINAzabdena vINAM veNuzabdena veNuM pratipadyate= jAnAti= anuminotiityrthH| prakRtamAha- tatheti, yathA pUrvasiddhamAtodyaM tacchabdena pazcAdbhAvinA pratipadyate tathA pUrvasiddhaM ghaTAdikaM pazcAdbhAvinA pratyakSAdipramANena pratipattuM zakyate iti na pramANAnAmaprAmANyApattirityarthaH / prakRtamupasaMharati- nidarzaneti, "zabdAdAtodyasiddhivat" ityasya sUtravAkyasya nidarzanArthatvAt= dRSTAntArthatvAt= dipradarzanArthatvAt pramANaprameyayoH pUrvAparasahabhAveSu zeSayordvayoH prakArayoH samAdhAnabhASyArambhoktamudAharaNaM veditavyaM yathA "kacidupalabdhihetuH pUrva pazcAdupalabdhiviSayo yathA''dityasya prakAzaH" iti, utpattikAlikaviSayasya vijJAne pramANaprameyayoH sahabhAva udAhartavya iti / tAdRzaprakAradvayamatra kiM nodAhRtamiti jijJAsate- kasmAditi / upapAdyate= smAryate / uttaramAha- sarvatheti / ayamarthaH= pramANaprameyayoH pUrvAparasahabhAvaH / prakAzayitavyaH= udAhartavyaH / tatra pUrvatra / pramANamapi prameyaM bhavatyevetyAha- pramANamiti / samAkhyAsamAveze hetumAha- samAkhyeti / pramANaprameyasamAkhyayonimittam= pravRttinimittamAha-samAkhyAnimittamiti / samAvezamudAharatiyadeti, yathakaimeva cakSurupalabdhisAdhanatvAt pramANamupalabdhiviSayatvAcca prameyamapi bhavati, evamekopi padArthaH pratyakSAdiH pramANaM ca prameyaM ca bhavatItyabhidhIyate iti na kazcidvirodhaH / spaSTamanyat // 15 // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 pramANaparIkSA] nyAyabhASyam / asyArthasyAvadyotanArthamidamucyate prameyatA ca tulAprAmANyavat // 16 // gurutvaparimANajJAnasAdhanaM tulA pramANam. jJAnaviSayo gurudravyaM suvarNAdi prameyam. yadA (ca) suvarNAdinA tulAntaraM vyavasthApyate tadA tulAntarapatipattau suvarNAdi pramANaM tulAntaraM prameyamiti, evamanavayavena tantrArtha uddiSTo veditavyaH- AtmA tAvadupalabdhiviSayatvAt prameye paripaThitaH upalabdhau ca svAtantryAt pramAtA, buddhirupalabdhisAdhanatvAt pramANam. upalabdhiviSayatvAt prameyam. ubhayAbhAvAt pramitiH, evamarthavizeSa samAkhyAsamAvezo yojyH|| ___ tathA ca kArakazabdA nimittavazAt samAvezena vartante iti. 'vRkSastiSThati' iti svasthitau svAtantryAt kartA, 'vRkSaM pazyati' itidarzanenAptumiSyamANatvAt karma. 'vRkSeNa candramasaM jJApayati' iti jJApakasya sAdhakatamatvAt karaNam. 'vRkSAyodakamAsiJcati' iti AsicyamAnenodakena vRkSamabhipraitIti saMpradAnam. 'vRkSAt parNa patati' iti "dhruvamapAye'pAdAnam" ityapAdAnam. 'vRkSe vayAMsi santi' iti "AdhAro'dhikaraNam" ityadhikaraNam, evaM ca sati na dravyamAnaM agrimasUtramavatArayati- asyeti, asyArthasya= pramANaprameyasamAkhyayoH samAvezasya. avadyotanArtham= upapAdanArtham , idam= agrimasUtram / prameyateti- yathA tulAyAH padArthAntaraparimANajJAne pramANatvaM bhavati tulAntareNa tattulAyAH parimANajJAne ca prameyatvamapi bhavati tathA pratyakSAdipramANAnAmapi prameyasvamapi saMbhavati- samAkhyAnimittAt= yathopalabdhisAdhanatvAt pramANatvamupalabdhiviSayatvAcca prameyatvamitisUtrArthaH / atra 'tulAvata' kiM vA 'tulApramANavat' iti vaktavyamAsIt / tulAyAH prAmANyepi yathA prameyatA tadvadeva sarvapramANAnAM prameyatA saMbhavatIti sutrAnvayaH / vyAcaSTe- gurutveti, gurutvAdilakSaNaparimANajJAnasAdhanatvAt tulA pramANaM prameyaM ca tayA suvarNAdi / tulAyAH pramANatvamupapAdya prameyatvamupapAdayati- yadeti, suvarNAdinA= palAdinA parimANadravyena tulAntaraM vyavasthApyate= parimIyate yadA tadA tAdRzatulAntarasya jJAne suvarNAdi parimANadravyaM pramANaM bhavati tAdRzatulAntaraM ca prameyaM bhavatItyekasyA eva tulAyAH suvarNAdezca pramANatvaM prameyatvaM copapAditam evaM sarvapramANAnAM prameyatvamapi sNbhvtijnyaanvissytvaaditynvyH| atra "suvarNAdi" ityatra 'tulAntaram' itivaktavyamAsIt tathA ca talAntareNa talAntaraM prameyamityarthaH syAta / upasaMharati- evamiti, anavayavena= sAkalyena, tatrArtha:zAstrasiddhAntaH= ekatra vividhsmaakhyaasmaaveshH| uddiSTaH= pratipAditaH / Atmani prameyapramAtRsamAkhyayoH samAvezamAha- Atmeti. navamasatre paripaThitaH, pramAtRtvamAha- upalabdhAviti, pramAtApramitikartA " svatantraH kartA" ityanasaMdheyama / baddhau pramANaprameyapramitisamAkhyAnAM samAvezamAhabuddhiriti, ubhayAbhAvAt= upalabdhisAdhanatvaviSayatvayorabhAvAt , pramitiriti pramANajanyo bodhaH sa ca na pramANaM na ca prameyam / upasaMharati- evamiti, arthavizeSe= padArthAntareSu / yathendriyAdikamupalabdhisAdhanatvAt pramANamupalaviSayatvAcca prameyamityalam / kAdikArakazabdAnAM svasvasamAkhyApravRttinimittavazAdekatra samAvezamudAharati- tathA cetyAdinA / ekasyaiva vRkSasya krameNa padidhakArakatvamudAharati- vRkSa ityAdinA, kartRsamAkhyAsamAveze svAtantryaM nimittam- " svatantraH kartA" itisUtram 1 / karmatvamAha- vRkSamiti, darzanenApnumiSyamANatvAt= darzanaviSayatvAt , vRkSa itizeSa:, " katurIpsitatamaM karma " itisUtram 2 / karaNatvamAha- vRkSeNeti, jJApakasya caitrAdeH jJApanasAdhakatamatvAd vRkSaH karaNam " sAdhakatamaM karaNam" itisUtram 3 / saMpradAnatvamAha- vRkSAyeti, vRkSaH saMpradAnam " karmaNA yamabhipreti sa saMpradAnam" itisUtram 4 / apAdAnatvamAha- vRkSAditi, sUtramAha- dhruvamiti / ityatra vRkSo'pAdAnam 5 / adhikaraNatvamAha- vRkSe iti, Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapaparibhUSitam- [2 adhyAye. mAlikekArakaM na vA kriyAmAtram / kiM tarhi ?, kriyAsAdhanaM kriyAvizeSayuktaM kArakam- yat kriyAsAdhanaM svatantraH sa kartA. na dravyamAnaM na kriyAmAtram, kriyayA vyApnumiSyamANatamaM karma. na dravyamAnaM na kriyAmAtram, evaM sAdhakatamAdiSvapi, evaM ca kArakA'nvAkhyAnaM yathaivopapattita evaM lakSaNataH kArakA'nvAkhyAnamapi na dravyamAtreNa na kriyayA vA / kiM tarhi ?. kriyAsAdhane kriyAvizeSayukta iti, kArakazabdazcAyaM pramANaM prameyamiti sa ca kArakadharma na hAtumarhati. asti bho kArakazabdAnAM nimittavazAt samAvezaH. pratyakSAdIni ca pramANAni- upalabdhihetutvAva. prameyaM ca- upalabdhiviSayatvAt , saMvedyAni pratyakSAdIni pramANAni ca- 'pratyakSeNopalabhe anumAnenopalabhe upamAnenopalabhe Agamenopalame. pratyakSaM me jJAnam AnumAnikaM me jJAnam aupamAnikaM meM jJAnam AgamikaM me jJAnam' iti vizeSA gRhyante, lakSaNatazca jJApyamAnAni jJAyante vizeSeNa- 'indriyArthasaMnikarpotpannaM jJAnam ' ityevamAdinA // 16 // sUtramAha- AdhAra iti, ityatra vRkSodhikaraNam / kriyAmAtrasya vA kriyArahitadravyamAtrasya vA kArakatvaM na bhavati yadyevaM syAttadA kAdikArakazabdAnAmekatra samAvezo na syAt svarUpasya vaividhyAsaMbhavAdi. tyAha- evamiti / kArakasvarUpaM jijJAsate-kimiti / kArakasvarUpamAha- kriyeti, kriyAsAdhanasve sati kriyAvizeSayuktatvaM kArakatvaM yathA daNDasya ghaTAdyutpattisAdhanatvamapyasti svayamapi cakrabhrAmaNAdi kriyAyuktatvamasti evamanyatrApi bodhyam. tathA ca dravyakriyayostattadvizeSyavizeSaNabhAvavaividhyena vizeSaNIbhUtakriyAvaividhyena vaikatra vividhasamAkhyAnAM samAvezaH saMbhavatItyarthaH / kartRsamAkhyAnimittamAhayaditi, svatantraH kriyaasaadhnmitynvyH| pratiSedhyamAha- neti / karmasamAkhyAnimittamAha- kriyayeti / pratiSedhyamAha- neti / karma vinA kriyA na bhavatIti spaSTameva / sAdhakatamAdiSu= karaNAdiSu. vyAkhyeyamitizeSaH, yathA 'sAdhakatamaM karaNam' 'dAnoddezyaM saMpradAnam ' 'vibhAge dhruvamapAdAnam / 'AdhAro'dhikaraNam ' iti na dravyamAnaM kriyAmAnaM vA karaNAdikaM bhavatIti / upasaMharati- evaM ceti, kAdikArakANAm 'kriyAyAM svAtantryAt kartA 'parasamavetakriyAphalazAlitvAt karma' ityAzupapatito'nvAkhyAnam= upapAdanaM tatra ca na dravyamAtrasya vA kriyAmAtrasya vA kArakatvaM. tathA kAdikArakANAm 'kriyAsAdhane svatantraH kartA''parasamavetakriyAphalazAli karma' ityAdilakSaNatopyanvAkhyAnaM na dravyamAtreNa dravyatvamAtreNa na vA kriyayA kriyAtvamAtreNa saMbhavati, dravyatvaM vA kriyAsvaM vAna kArakalakSaNaM kiM tUktarUpamevetyarthaH / kArakalakSaNAnvAkhyAnaM jijJAsate-kimiti / uttaramAha-kriyAsAdhane iti, pUrva vyAkhyAtam / paryavasitamAha- kArakazabda iti, 'pramIyate'nena' itivyutpattyA pramANamiti karaNakArakazabdaH, 'pramIyate ' itivyutpattyA prameyamiti karmakArakazabdaH, saH= pramANaprameyAdikArakazabdavAcyazca kArakadharmam upalabdhisAdhanatvaviSayatvAdikaM dharma hAtuM nArhati / phalitamAhaastIti, kAdikArakazabdAnAmekatraiva vRkSe samAveza udAhRtastathA ca pramANaprameyazabdayorapi kArakazabdatvAt pravRttinimittavazenaikatra samAvezaH saMbhavatyeva tadevAha- pratyakSAdInIti, pratyakSAdIni upalabdhihetutvAt pramANAni bhavanti upalabdhiviSayatvAcca prameyANyapi bhavanti-prameyatvasya kevalAnva. yitvAt / pratyakSAdInAM prameyatvaM pramANatvaM copasaMharati- sevedyAnIti, saMvedyAnIsyanena prameyatvamuktam / pratyakSAdInAM pramANatvamudAharati- pratyakSeNeti, tRtIyayopalabdhisAdhanatvaM prAptaM tena ca pramANatvam , pratyakSAdInAM prameyatvamudAharati- pratyakSamiti, atra pratyakSAdInAM parAmarzAt prameyatvaM prAptam / iti= ityevaM vizeSAH= pramANatvaprameyatvalakSaNA vizeSAH / sAmAnyataH pramANatvamuktvA pratyakSatvAdivizeSarUpamuktaM sUcayati- lakSaNata iti, vizeSeNa= pratyakSatvAdivizeSatastu lakSaNato jJApyamAnAni jJAyante lakSaNaM ca 'indriyArthasaMnikarpotpannam ' ityAdikaM tacca pUrvamuktamityarthaH // 16 // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaparIkSA] nyAyabhASyam / seyamupalabdhiH pratyakSAdiviSayA kiM pramANAntarataH ? athA'ntareNa pramANam= asAdhanA ? iti, kazcAtra vizeSaH?, pramANataH siddheH pramANAnAM prmaannaantrsiddhiprsnggH||17|| yadi pratyakSAdIni pramANenopalabhyante ? yena pramANenopalabhyante tat pramANAntaramastIti pramANAntarasadbhAvaH prasajyate ityanavasthAmAha- tasyApyanyena tasyApyanyeneti, na cAnavasthA zakyA'nujJAtum- anupapatteriti // 17 // tadvinivRttervA ? pramANasiddhivat prameyasiddhiH // 18 // yadi pratyakSAyupalabdhau pramANAntaraM nivartate ? AtmetyupalabdhAvapi pramANAntaraM nivamaMti- avizeSAt. evaM ca sarvapramANavilopa iti // 18 // ata Aha na-pradIpaprakAzasiddhivat tatsiddheH // 19 // yathA pradIpaprakAzaH pratyakSAGgatvAd dRzyadarzane pramANaM sa ca pratyakSAntareNa= cakSuSaH pUrvapakSI jijJAsate- seyamiti, pratyakSAdInAM prameyatvena yopalabdhiruktA sA pramANAntareNa bhavati kiM vA vinaiva pramANAntaramiti jijJAsA, dvitIyapakSaM vizadayati-asAdhaneti / uktopalabdhiH pramANAntareNa vA bhavatu pramANAntaraM vinA vA kotra vizeSa iti siddhAntI jijJAsate- kazceti / pUrvapakSI sUtreNa vizeSamAha- pramANata iti, yadi pratyakSAdInAmupalabdhiH pramANAntareNa sidhyati tadA tAdRzapramANAntarasyApyupalabdhiH pramANAntareNaiva syAdityuttarottaraM pramANopalabdhyarthaM pramANAnAm= pramANaviSayakANAM pramANAntarANAM siddhiprasaGgaH= ApattiH syAdityanavasthAdoSa iti prathamapakSe vizeSa itisUtrAnvayaH / vyAcaSTe- yadIti, pramANena= pramANAntareNa / ukta doSamAha- yeneti, pratyakSAdInIti zeSaH, tathA ca pratyakSAdyupalabdhyarthaM pramANAntaraM svIkArya tAdRzapramANAntarasyApyupalabdhyartha pramANAntaraM svIkAryamiti tasya tasya pramANAntarasya anyenAnyena pramANAntareNopalabdhAvanavasthetyAha- tasyeti / anavasthA ca na svIkartuM zakyetyAha- na ceti / ukte hetumAha- anupapatteriti, anavasthAyAM padArthasiddheH paryavasAnaM na saMbhavatIti nAnavasthA svIkartuM zakyetyanvayaH // 17 // .. pramANAntaramantareNa pramANasiddhau doSamAha- taditi, tadvinivRtteH= pramANAntaravinivRtteH, yadi pramANantaraM vinA pratyakSAdipramANasiddhiriti nAnavasthA ? tadA yathA pramANaM vinA pramANasiddhistathA pramANaM vinA prameyasiddhirapi syAditi sarvapramANavilopa eva syAditi dvitIyapakSe vizeSa itisUtrArthaH / vyAcaSTe- yadIti, nivartate= nApekSyate, atra pakSe doSamAha- Atmeti, viSayamAtropalabdhI pramANApekSA na syAdityarthaH, prameyasya pramANenopalabdhirna pramANasyetyatra vizeSAbhAvAt / upasaMsaharati-evaM ceti||18|| ____ agrimasUtramavatArayati-ata iti, ataH= puurvoktdosspraaptH| neti-pUrvoktadoSo nAstItyarthaH, ukte hetumAha-pradIpeti, yathA ghaTAdibhAsakasya pradIpaprakAzasya siddhayartham= upalabdhyartha prakAzAntarApekSA na bhavati tathA tatsiddheH pramANasiddhayarthamapi pramANAntarApekSA na bhavatIti pradIpaprakAzasiddhivat pramANasiddhisvIkAre na kopi doSa itisUtrArthaH, yadA hi pramANAnAmupalabdhiH pramANAntareNa tadApramANAnAM prameyatvameva na pramANatvaM prameyasya ca pramANenopalabdhau nadoSaH yadA hi pramANatvaM tadA nopalabdhiviSayatvamiti na pramANAntarApekSetyAzayaH, anyathA svataHprAmANyApattiH syAt sA cAtrAniSTetyanusaMdheyam vyAcaSTe yatheti, pratyakSAGgatvAt= pratyakSasahakAritvAt , ityanena pradIpaprakAzasya pramANatvamuktaM. prameyatvaM cAha- sa ceti, Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikesaMnikarSaNa gRhyate, pradIpabhAvAbhAvayordarzanasya tathAbhAvAd darzanaheturanumIyate. 'tamasi pradIpamupAdadIyAH' ityAptopadezenApi pratipadyate, evaM pratyakSAdInAM yathAdarzanaM prtykssaadibhirevopsbdhiH| indriyANi tAvat svaviSayagrahaNenaivAnumIyante. arthAH pratyakSato gRhyante. indriyArthasaMnikarSAstvAvaraNena liGgenAnumIyante. indriyArthasaMnikarpotpannaM jJAnamAtmamanasoH saMyogavizeSAdAtmasamavAyAca sukhAdivad gRhyate. evaM pramANavizeSo vibhajya vacanIyaH / yathA ca dRzyaH san pradIpaprakAzo dRzyAntarANAM darzanaheturiti dRzyadarzanavyavasthAM labhate evaM prameyaM sat kiMcidarthajAtamupalabdhihetutvAta pramANaprameyavyavasthAM labhate, seyaM pratyakSAdibhireva pratyakSAdInAM yathAdarzanamupalabdhirna pramANAntarato na ca pramANamanteraNa nissAdhaneti // tasya pradIpaprakAzasya cakSussaMnikarSagrAhyatvAt prameyatvamapi prAptamiti pradIpaprakAzavat sarvapramANAnAM pramANatvaM prameyatvaM copapannamityarthaH / pradIpaprakAzasyAnumitiviSayatvamAha- pradIpabhAveti, tathAbhAvAt= bhAvAbhAvayoH saMbhavAt , pradIpasattve darzanasattvaM pradIpAsattve tamasi darzanAsattvamityanvayavyatirekAbhyAM pradIpaprakAzo darzanaheturityanumIyate anumitiviSayatvAcca prameyatvaM prAptam , pradIpaprakAzasya zAbdabodhaviSayatvamAha- tamasIti, ityAptopadezenApi pradIpaprakAzo darzanaheturiti pratipadyate= jJAyate iti jJAnaviSayatvAt prameyatvaM prAptamityanvayaH / upasaMharati- evamiti, yathAdarzanam= loke yathA dRzyate tadanusAreNetyarthaH / vastutastu pradIpaprakAzasya grAhakatvena pramANatvaM grAhyatvena prameyatvaM copakramya evamupasaMhAraH pramAdakRta evetyanusaMdheyam- upakramopasaMhArayorekaviSayakatvaniyamAt / pratyakSAdInAM pratyakSAdibhireva siddhisaMbhavAt pramANAntarasvIkArApekSA naastiityaashyH| pratyakSakAraNIbhUtAnAM padArthAnAM jJAnaprakAramAha- indriyANIti, AtmA vibhurevAto manassaMyuktopyathApi kadAcid ghaTAdipratyakSaM na bhavati kadAcid bhavatIti ghaTAdijJAnena tatsAdhanIbhUtAnIndriyANyanumIyante- kriyAmAtrasya sakaraNakatvaniyamena jJAnakriyAyA api sakaraNakatvAt jJAnakriyAkaraNaM cendriyaanniityrthH| ghaTAdInAM pratyakSagrAhyatvamAha- arthA iti / indriyANAmapi AvRtapadArthagrAhakatvaM na dRzyate gRhAbhyantarasthitapadArthagrahaNAbhAvAditIndriyANAM grAhyena saMnikarSApekSA prAptA- indriyaiH svasaMnikRSTasyaiva grahaNAdityAvaraNena liGgena= AvaraNasya padArthagrahaNapratibandhakatvenendriyArthasaMnikarSA anumIyante, pratyakSasya grahaNaprakAramAha- indriyArtheti, yathAtmani samavetatvAdAtmanA manassaMyogavizeSeNa sukhAdikaM gRhyate tathaiva pratyakSAdijJAnamapyAtmani samavetatvAdAtmanA manassaMyogavizeSeNa gRhyate cetanasya grahaNasamarthatvAt / svAbhiprAyamAha- evamiti, kiM kena pramANena kathaM gRhyate iti vibhajya= vizeSarUpeNa vaktavyaM na tu sAmAnyarUpeNa- sarvasya sarvagrAhakatvAbhAvAt, tathA ca pratyakSAdijJAnamAtmanA gRhyate jJAnaM cAtmasamavetameveti tadgrahaNAthai bAhyapramANApekSA nAsti yenAnavasthA syAt. ghaTAdikaM ca nAtmasamavetaM yena jJAnavad bAhyapramANaM vinApi gRhyateti na sarvapramANavilopApattirityarthaH / pradIpaprakAzasya pramANatvaM prameyatvaM cAha- yatheti, dRzyadarzanavyavasthAm= prameyapramANasvarUpatAm / dRzyate'neneti darzanam drshnprmaannmityrthH| pramANAnAM prameyatvamAha- evamiti, kiM cidarthajAtam= pratyakSAdikam AtmagrAhyatvAt prameyaM ghaTAdigrAhakatvAca pramANamiti pramANaprameyajyavasthAma= pramANaprameyasvarUpatAM labhate / upasaMharati- seyamiti, pratyakSAdInAmupalabdhiH pramANAntaratopi nAsti yenoktAnavasthA syAt pramANaM vinApi nAstri yena nissAdhanA syAt tatazcoktarItyA sarvapramANavilopApattiH syAt / pratyakSAdyupalabdhaucAtmamanassaMyoga eva sAdhanaM na bAhyaM pramANamityuktameveti nAnavasthetyarthaH // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyaaybhaassym| 109 pramANaparIkSA ] tenaiva tasyA'grahaNamiti cet ? na- arthabhedasya lakSaNasAmAnyAt / pratyakSAdInAM pratyakSAdibhireva grahaNamityayuktam- anyena hyanyasya grahaNaM dRSTamiti, naarthabhedasya lakSaNasAmAnyAt-pratyakSalakSaNenA'nekothaH saMgRhItastatra kena cit kasyacid grahaNamityadoSaH, evamanumAnAdiSvapIti, yathoddhRtenodakenA''zayasthasya grahaNamiti // __ jJAtRmanasozva darzanAt / 'ahaM sukhI ahaM duHkhI ca' iti tenaiva jJAtrA tasyaiva grahaNaM dRzyate. "yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam " iti ca tenaiva manasA tasyaivAnumAnaM dRzyate, jJAtujJeyasya cAbhedo grahaNasya grAhyasya cAbheda iti // yaduktam- " seyaM pratyakSAdibhireva pratyakSAdInAM yathAdarzanamupalabdhiH " iti tatrAmAzrayadoSeNAzaGkate- tenaiveti, tanaiva pratyakSeNa tasyaiva pratyakSasya grahaNaM nopapadyate- AtmAzrayadoSAdasaMbhavAJcetyarthaH, uktaM pariharati- neti, parihArahetumAha- artheti, lakSaNasAmAnyAta= sAmAnyalakSagAd arthabhedasya= 'lakSyapadArthabhedasya prAptatvAt. sAmAnyalakSaNaM hi lakSyANAmanekatve eva kriyate na tvekavyaktimAtrasya pratyakSAdInAM ca " indriyArthasaMnikarSotpannam" ityAdi sAmAnyalakSaNaM kRtaM tena lakSyANAM pratyakSavyatInAM bhedaH= anekatvaM prAptaM tathA caikasyAH pratyakSavyakteraparayA pratyakSavyaktyA grahaNam= upalabdhirbhavatIti nAtmAzrayadoSo na cApyanavasthA- uttarottarapratyakSANAM niyamena grahaNecchAyA asaMbhavAt dvitrakoTiparyantaM dhAvanenA'nAzvAsanivRttisaMbhavAdityarthaH / atra " pratyakSajAtIyena pratyakSajAtIyasya grahaNamAtiSThAmahe na cAnavasthAsti- kiMcit pramANaM yat svajJAnenAnyadhIheturyathA dhUmAdi kiMcit punarajJAtameva buddhisAdhanaM yathA cakSurAdi. tatra pUrva svajJAne cakSurAdyapekSaM cakSurAdi tu jJAnAnapekSameva jJAnasAdhanamiti kA'navasthA, bubhutsayA ca tadapi zakyajJAnaM sA ca kadAcideva kaciditi nAnavasthA " iti tAtparyaTIkA / dhyAcaSTe- pratyakSAdInAmiti, ayaM hi siddhAntivAkyAnuvAdaH / atra pUrvapakSI doSamAha- anyeneti, tathA ca tenaiva pratyakSAdinA tasyaiva pratyakSAdergrahaNaM nopapadyate ityrthH| pariharati- neti / parihArahetumAha- arthabhedasyeti, etadvAkyaM vyAcaSTe- pratyakSeti, "indriyArthasaMnikarSotpannam" itipratyakSalakSaNena anekorthaH= pratyakSANAmanekatvaM prAptaM tathA ca kenacit pratyakSeNa kasyacit pratyakSAntarasya grahaNaM bhavatIti naatmaashrydossH| evamanumAnAdiSvapyanyenAnyasya grahaNe na kopi doSa ityAha- evamiti / sajAtIyena sajAtIyagrahaNe dRSTAntamAha- yatheti, yathordhvamuddhRtenodakena tatsajAtIyatvamAzayasthasya= kUpAdiniSThasya jalasya gRhyate- madhuramityAdi. tathaiva pratyakSAntareNa pratyakSAntaragrahaNe na kopi doSa ityarthaH, atra " uddhRtajalajAtIyatvaM kUpAdisthasya jalasyoddhRtAdanyasyaiva gRhyate na tenaiva tasya grahaNaM tathehApItyarthaH" iti zrIgurucaraNAH / / tenaiva tasya grahaNe dRSTAntamAha- jJAtRmanasoriti, yathA jJAtraivAtmanA jJAtA gRhyate yathA ca manasA mano grAhyate tathA pratyakSAdinA pratyakSAdigrahaNe na kopi doSa ityarthaH / darzanAt= grahaNadarzanAt / kyAcaSTe- ahamiti, iti= ityatra, jJAtrA= AtmanA / tasya= ahamityAtmanaH / manasA manograhaNamudAharati- yugapaditi, yugapajjJAnAnutpattilakSaNena liGgena manasaiva manaso grAhyatvaM dRzyate, svAbhiprAyamAhajJAturiti, jJAtrA jJAtRgrahaNe sa eva jJAtA sa eva ca jJeya iti jJAtRjJeyayorabheda eva. manonumAne ca mana eva grahaNam= grahaNasAdhanaM karaNe lyuTpratyayazrayaNAt grAhyaM ceti grahaNagrAhyayorabheda iti yathAtrAbhedepi grAhyatvagrAhakatvamubhayamupapadyate tathA pratyakSAdInAmapi pratyakSAdibhirgrahaNamupapadyate ityarthaH // .. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 110 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1mAhike nimittabhedo'treti cet ? samAna / mAnimittAntareNa vinA jJAtA''tmAnaM jAnIte. na ca nimittAntareNa vinA manasA mano gRhyate iti, samAnametat= pratyakSAdibhiH pratyakSAdInAM grahaNam ityatrApyarthabhedo na gRhyate iti // pratyakSAdInAM caavissysyaanuprptteH|| yadi syAt kiMcidarthajAtaM pratyakSAdInAmaviSayaH yat pratyakSAdibhirna zakyaM grahItuM tasya grahaNAya pramANAntaramupAdIyeta tattu na zakyaM kena cidupapAdayitumiti, pratyakSAdInAM yathAdarzanamevedaM saccA'saca sarva viSaya iti // kecittu dRSTAntamaparigRhItaM hetunA= vizeSahetumantareNa sAdhyasAdhanAyopAdadate yathA pradIpaprakAzaH pradIpAntaraprakAzamantareNa gRhyate tathA pramANAni pramANAntaramantareNa gRhyante iti. sa cAyam pUrvapakSI zaGkate- nimitteti, atra= jJAtrA jJAtRgrahaNe manasA ca manograhaNe nimittabhedosti arthAt AtmA kenacit nimittena- vizeSaNena jJAtA bhavati yathA manassaMyogena. kenacit nimittena sukhAdisamavAyena ca jJeyo bhavati. manopi indriyasaMyuktatvAdinA vizeSaNena grahaNam= grahaNaMsAdhanaM bhavati' jJAnaviSayatvAdinA ca grAhyaM bhavatIti nimittamedAdabhedepi grAhyagrAhakatvamupapadyate na caivaM pratyakSAdibhiH pratyakSAdigrahaNe nimittamedaH saMbhAvyate ityarthaH / uttaramAha- samAnamiti, nimittabhedoyaM pratyakSAdidhvapi samAno yathopalabdhisAdhanatvAt pramANatvamupalabdhiviSayatvAJca prameyatvamiti nimittabhedasyApi satvAt pratyakSAdInAM pratyakSAdirbhigrahaNe na kopi doSa ityarthaH / pUrvapakSaM vyAcaSTe- neti, nimittAntaraM coktameva. AtmAnam= svm| uttarapakSaM vyAcaSTe- samAnamiti, pratyakSAdiSvitizeSaH, uktaM byAcaSTepratyakSAdibhiriti, pratyakSAdibhiH pratyakSAdInAM grahaNepi arthabhedaH= dRSTAntAduktAd vaisAdRzyaM na gRhyate kiMtu ukto nimittabhedostyevetyamedepi grAhyagrAhakatvamupapadyate ityarthaH / atra " arthamedo gRhyate " itipAThapakSe tu arthabhedaH= nimittabhedo gRhyate= astyeva pratyakSAdibhiH pratyakSAdigrahaNe ityarthaH / nimittabhedazvokta eva- prameyatvena rUpeNa grAhyatvaM pramANatvena ca rUpeNa grAhakatvamiti // pratyakSAdInAM pratyakSAdiviSayatve upapattimAha- pratyakSAdInAmiti, pratyakSAdInAmaviSayaH kopi nAsti kiM tu sarvameva padArthajAtaM pratyakSAdInAM viSaya eva-prameyatvasya kevalAnvayitvAditi pratyakSAdInAmapi pratyakSAdiviSayatvaM prAptaM tena pratyakSAdibhiH pratyakSAdigrahaNaM siddhamiti mUlArthaH / pratyakSAdInAM kopyaviSayostItyatropapatterabhavAdityanvayaH, pratyakSAdyaviSayatvAnupapatteriti yAvat / vyAcaSTe- yadIti, yadi kiMcidarthajAtaM pratyakSAdInAmaviSayaH syAttadA yat pratyakSAdibhirgrahItuM na zakyeta tasya grahaNAya pramANAntaramupAdIyeta= apekSyeta tatazca pratyakSAdInAM pratyakSAdyAviSayatvaM syAdapi tata= padArthamAtrasya pratyakSAdyaviSayatvaM tu kenApyupapAdayituM na zakyate kiM tu yathAdarzanam= yathAyogyamidaM sarva saJcA'sacca padArthajAtaM yadasti tatsarvameva pratyakSAdInAM viSayo bhavatyeveti padArthatvAt pratyakSAdInAmapi pratyakSAdiviSayatvaM siddhamityarthaH / asataH zAbdabodhaviSayatvaM bhaTTapAdairuktam- " atyantAsatyapi jJAnamarthe zabdaH karoti hi" iti // "na pradIpaprakAzasiddhivat tatsiddheH" ityuktasUtraviSayaka pramANAnAM svayaMprakAzatvavAdinAmabhiprAyamanabadati- keciditi, dRSTAntama= tatsUtroktaM pradIpaprakAzalakSaNaM dRSTAntaM hetunA'parigRhItama= ciopaDetaM pinava- svayaMprakAzatvahetamapekSya svarUpamAtreNa sAdhyasAdhanAya=pramANeSa pramANAntarAnapekSatvasAdhanAyopAdapate- samarthayanti tathA hi- yathA pradIpaprakAzo na pradIpAntarasAkSepaH kiM tu Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaparIkSA] nyaaybhaassym| 111 ka cinnivRttidarzanAdanivRttidarzanAcca ka cidanekAntaH / yathA'yaM prasaGgo nivRttidarzanAt pramANasAdhanAyopAdIyate evaM prameyasAdhanAyApyupAdeyaHavizeSahetutvAt, yathA sthAlyAdirUpagrahaNe pradIpaprakAzaH prameyasAdhanAyopAdIyate evaM pramANasAdhanAyApyupAdeyaH- vizeSahetvabhAvAt , soyaM vizeSahetuparigrahamantareNa dRSTAnta ekasmin pakSe upAdeyo na pratipakSe ityanekAntaH= ekasmiMzca pakSe dRSTAnta ityanekAnta:- vishesshetvbhaavaaditi|| svayaMprakAza eva tathA pramANAnyapi na pramANAntarasApekSANi kiM tu svayaMprakAzAnyeva tathA ca pramANAnAM pramANAntaragrAhyatvApekSA nopapadyate ityarthaH / atra " apare tu hetuvizeSaparigrahamantareNa dRSTAntamAtraM pradIpaprakAzasUtreNopAdadate yathA kila pradIpaprakAzaH pradIpAntaraprakAzamantareNa gRhyate tathA pramANAnyapi pramANAntaramantareNa grahISyante iti tAn pratIdamucyate- kacinnivRttidarzanAt ( ityAdi )" itivArtikama / ye pradIpaprakAzadRSTAntena pramANAnAM pramANAntarAviSayatvaM sAdhayanti teSAM mate'tra pradIpa. prakAzaH svarUpamAtreNa dRSTAntaH svayaMprakAzazca kiM vA svayaMprakAzatvahetunA dRSTAnta iti vikalpya prathamakalpe doSamAha- kaciditi, sa cAyaM pradIpaprakAzaH svarUpamAtreNa dRSTAntIkRtaH kacinnivRttidarzanAt kvacidanivRttidarzanAcA'nekAntaH= vyabhicArI sAdhyAsAdhaka ityanvayaH, prakAzakApekSAyAH kacinnivRttidRzyate yathA pradIpaprakAze- pradIpaprakAzasya svaprakAzArtha prakAzAntarApekSA na bhavatIti. 'kacicca prakAzakApekSAyA nivRttirna dRzyate yathA ghaTAdau- ghaTAdeH svaprakAzArtha prakAzApekSAyA darzanAditi svarUpamAtrataH pradarzitena pradIpaprakAzadRSTAntena padArthamAtrasya prakAzakAnapekSatvaM na sidhyatIti pradIpaprakAzadRSTAntaH= anekAntaH= sAdhyAsAdhaka eva anyathA ghaTAdInAmapi prakAzakAnapekSatvaM syAdityarthaH / pradIpaprakAzasya svarUpamAtreNa prakAzAnapekSatvaM nAsti yena pramANAnAM pramANAntarAviSayatvamApadyeta kiM tu svayaMprakAzatvena. svayaMprakAzatvaM ca pramANeSu nAsti yena pramANAnAM pramANAntarAnapekSatva. mApadyateti bhAvaH / idaM ca kacidityAdivAkyaM sUtrakArasyaiva sUtramityapi keSAM cinmatam / vyAcaSTe- yatheti, ayaM prasaGkaH prakAzakAnapekSatvaprasaGgaH kiM vA pradIpaprakAzadRSTAntoyaM yathA * nivRttidarzanAt= pradIpaprakAzaprakAzArtha prakAzakAntarasya nivRttidarzanAt= anapekSAdarzanAt pramANa sAdhanAya= pramANAnAM pramANAnapekSatvasAdhanAyopAdIyate= pradaryate tathA prameyasAdhanAya= prameyANAmapi pramANAnapekSatvasAdhanAya= svayaMprakAzatvasAdhanAyopAdeyaH- avizeSahetutvAt= vizeSahetorabhAvAt nAma pradIpaprakAzadRSTAntena pramANAnAM svayaMprakAzatvaM saMbhavati prameyANAM ca na saMbhavatItyatra hetorabhAvAt tathA ca sarvapramANavilopaH syAdityAzayaH / viruddhadRSTAntamAha- yatheti, yathA sthAlyAdirUpagrahaNakAle prameyasAdhanAya= rUpanizcayAya pradIpaprakAza upAdIyate tathA pramANasAdhanAya pramANAntarApekSA syAdevavizeSahetorabhAvAt= rUpAdInAM paraprakAzyatvaM saMbhavati pramANAnAM ca na saMbhavatItyatra hetorabhAvAt tathA ca rUpAdivat pramANAnAmapi pramANAntaraviSayatvaM siddhamityarthaH / upasaMharati- soyamiti, soyaM pradIpa. prakAzo dRSTAntaH svayaMprakAzatvahetuparigrahaM vinA svarUpamAtreNa ekasmin pramANAnAmeva pramANAntarAnapekSatvapakSe upAdeyaH- samarthosti na tu pratipakSe= prameyANAM pramANAnapekSatvepItyanekAntaH= sAdhyAsAdhaka ityanvayaH, uktameva punarAha- ekasmiMzceti, dRSTAntasyAnekAntatve ekapakSIyatvaM hetuH ekapakSIyatvepi vizeSaheturnAstItiheturityanekAntaH, yadyekapakSIyatve vizeSahetuH syAttadA na syAdapyanekAntatvamityAzayaH pratIyate / yadi mahAnasadRSTAntena kasya cidvahnimatvaM syAt kasya cicca na syAttadA yathA mahAnasadRSTAntasyAnekAntatvamApadyeta tathAtrApi vijJeyaM. yathA ca ' ayaM vidvAn caitravat ' ityatra caitradRSTAntena murkhasya vidvattvaM nApadyate iti dRSTAntasyAnekAntatvaM tathA pradIpaprakAzadRSTAntena prameyANAM svayaMprakAzatvaM nApadyate iti dRSTAntasyAnekAntatvaM prAptaM tatazca pramANeSvapi svayaMprakAzatvasAdhakatvaM nopapadyate ityarthaH / atra " ayaM ca pradIpaprakAzadRSTAntaH pramANapakSe bhavatu mA bhUt prameyapakSe ityatrApi niyamaheturvaktavyaH, Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikevizeSahetuparigrahe sati upsNhaaraabhynujnyaanaadprtissedhH| vizeSahetuparigRhItastu dRSTAnta ekasmin pakSe upasaMhiyamANo na zakyo'nanujJAtum. evaM ca sati 'anekAntaH' ityayaM pratiSedho na bhavati / pratyakSAdInAM pratyakSAdibhirupalabdhAva'navastheticet ? na- saMvidviSaya ___ nimittAnAmupalabdhyA vyavahAropapatteH / pratyakSeNArthamupalabhe anumAnenArthamupalabhe upamAnenArthamupalabhe AgamenArthamupalabhe iti. pratyakSaM me jJAnam AnumAnikaM me jJAnam aupamAnikaM me jJAnam AgamikaM me jJAnamiti saMvidviSayaM saMvinimittaM copalabhamAnasya dharmArthasukhApavargaprayojanaH tatsatyanIkaparivarjanaprayojanazca vyavahAra upapadyate soyaM tAvatyaiva nivartate. na cAsti vyavahArAntaramanavasthAsAdhanIyaM yena prayukto'navasthAmupAdadIteti // 19 // pradIpaprakAzo dRSTAnto bhavatu mA bhUt sthAlyAdidRSTAnta ityatrApi niyamaheturvaktavyaH, soyamubhayathA'nekAnto hetumantareNA'dRSTAntaH prasaktaH" iti vArtikam / tathA ca sthAlyAdivat pramANAnyapi pramANaviSayA bhavantIti sAraH // dvitIyakalpe svAbhiprAyamAha-vizeSeti, svayaMprakAzatvalakSaNavizeSahetoH parigrahe sati= svayaMprakAzatvalakSaNahetunA parigRhItoyaM pradIpaprakAzadRSTAnto yathA yo yaH svayaMprakAzaH sa pramANAntarAnapekSaH pradIpaprakAzavaditi pradIpaprakAzadRSTAntasya ekasminneva pakSe= pramANapakSe eva upasaMhArasya saMbhavena anujJAnAt= svIkArAt apratiSedhaH- 'anekAntaH' ityuktapratiSedho na saMbhavati yato dIpaprakAzasya prakAzakatvAdeva prakAzAntarAnapekSatvamucyate prakAzakatvaM ca pramANeSvastIti pramANAnAM pramANAntarAnapekSatvamApadyate na tu ghaTAdiprameyANAmapi- ghaTAdiSu prakAzakatvAbhAvAditi pradIpaprakAzadRSTAnte'nekAntatvadoSApattirnAsti doSAntaraM tu bhavati yathA svaprakAzakasyApi dIpaprakAzasya cakSuSA grahaNaM bhavati tathA pramANAnAmapi pramANAntarairgrahaNamupapadyate iti viruddhatvaM doSa ityarthaH / vyAcaSTe- vizeSeti, vizeSahetuH prakAzakatvam / pakSe= pramANapakSe / upasaMhriyamANaH= samanvIyamAnaH, ananujJAtum= asvIkartuM na zakyaH, evaM ca sati= dRSTAnte dRSTAntopasaMhAre vA svIkRte 'anekAntaH' iti pratiSedho na bhavati= dRSTAntasyoktamanekAntatvaM na bhavatItyanvayaH // __ anavasthAdoSeNAzaGkate- pratyakSAdInAmiti, uttarottaraM pratyakSAdyantarApekSayA'navasthA spaSTaiveti pramANAnAM pramANAntaragrAhyatvaM na svIkAryamityarthaH, pariharati-neti, parihArahetumAha- saMviditi, saMvidviSayANAM ghaTAdInAM saMvinnimittAnAM pramANAnAM copalabdhyA saMvidviSayanimittaviSayakasya vyavahArasyopapattiH saMbhavatIti nA'navasthAdoSa ityanvayaH, yathA ghaTaviSayakapramANena ghaTopalabdhau jAtAyAM ghaTaviSayako grahaNAdivyavahAra upapadyate na tu pramANaparamparApekSA tathA pramANaviSayakeNAnuvyavasAyAdipramANena pUrvapramANopalabdhau jAtAyAM pramANaviSayakaH svaprameyaviSayakatvAdivyavahAraH prAmANyavyavahAro vopapadyate eveti na pramANaparamparApekSA yenAnavasthA syAt-dvitrakoTiparyantamAtradhAvanenA'vizvAsanivRtteH saMbhavAdityarthaH / saMvidviSayopalabdhimudAharati- pratyakSeNeti, 'arthamupalabhe' iti saMvidviSayasyopalabdhiH spaSTaiva tatra pratyakSAdikaM pramANaM karaNam , saMvinnimittasya pramANasyopalabdhimudAharati- pratyakSamiti, 'pratyakSaM me jJAnam' iti pratyakSAderupalabdhiH pratyakSAdikaM ca saMbinnimittamitIyaM saMvinnimittopalabdhiH, saMvidviviSayaM ghaTAdikaM saMvinnimitaM pratyakSAdipramANaM copalabhamAnasya= jJAtuH puruSasya dharmAdipuruSArthaprayojanaH- dharmAdiSu pravRttirUpo vyavahAraH tatpratyanIkaparivarjanaprayojanaH= dharmAdiviruddhahiMsAdinivRtti Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 pratyakSaparIkSA] nyAyabhASyam / sAmAnyena pramANAni parIkSya vizeSeNa parIkSyante, tatra pratyakSalakSaNAnupapattiH- asamagravacanAt // 20 // AtmamanassaMnikoM hi kAraNAntaraM noktamiti, na cAsaMyukte dravye saMyogajanyasya guNasyotpattiriti. jJAnotpattidarzanAdAtmamanassaMnikarSaH kAraNam / manassaMnikarSAnapekSasya cendriyArthasaMnikarSasya jJAnakAraNatve yugapadutpagheran buddhaya iti manassaMnikarSopi kAraNam // 20 // tadidaM sUtraM purastAt kRtabhASyam nAtmamanasoH saMnikarSAbhAve pratyakSotpattiH // 21 // AtmamanasoH saMnikarSAbhAve notpadyate pratyakSam indriyArthasaMnikarSAbhAvavaditi, sati cendriyArthasaMnikarSe jJAnotpattidarzanAt kAraNabhAvaM bruvate // 21 // rUpazca vyavahAra upapadyate eva soyaM vyavahAraH tAvatyaiva= saMvidviSayanimittayorupalabdhimAtreNaiva nivartate= saMpadyate eveti nAnavasthApattirityanvayaH / anavasthApattiM pratyAcaSTe- na ceti, uktapramANaprameyaviSayakavyahArAtiriktaM anavasthAsAdhanIyam= pramANaparamparAsAdhyaM vyavahArAntarameva nAsti yadartha pramANAnavasthA svIkriyeteti nAnavasthApattirdoSa ityanvayaH / yena vyavahArAntareNa, upAdadIta= svIkuryAt / tAvatIzabda uktopalabdhiparaH // 19 // // iti sAmAnyataH pramANaparIkSA samAptA // sAmAnyataH pramANaparIkSA samApya vizeSataH pramANaparIkSArambhamAha- sAmAnyeneti / vizeSavirIkSAyAM pratyakSaparIkSAsUtramavatArayati-tatreti / pratyakSeti- caturthasUtroktaM pratyakSalakSaNaM nopapadyate-asamagravacanAt= sarveSAM pratyakSakAraNAnAmakathanAdityanvayaH, AtmA manasA yujyate mana indriyeNendriyamarthena tataH pratyakSamiti nyAyazAne pratyakSaprakArastatra pratyakSalakSaNasUtre pratyakSakAraNIbhUta indriyArthasaMnikarSa evokta AtmamanassaMnikarSo manaindriyasaMnikarSazca nokta ityevamasamagravacanAt pratyakSalakSaNasyAnupapattiH- asaMbhavadoSaprastatvAt kevalamindriyArthasaMnikarSamAtreNa pratyakSamAtrasyotpatterasaMbhavAditi suutraarthH| vyAcaSTeAtmeti, AtmamanassaMnikarSopi pratyakSakAraNaM tacca pratyakSalakSaNe noktamityasamagravacanatA prAptA / AtmamanasaMnikarSasya pratyakSakAraNatvamAha- na ceti, yathA vahisaMyogajanyasya rUpasya guNasya vahnisaMyogaM vinotpattirna saMbhavati tathA''tmamanassaMyogajanyasya pratyakSasya jJAnasyApi manasA'saMyukta Atmani dravye utpattirna saMbhavati AtmamanassaMnikarSeNa ca jJAnotpattidarzanAt AtmamanassaMnikoMpi kAraNaM sa ca pratyakSalakSaNe nokta ityasamapravacanatA / vipakSebAdhakamAha- mana iti, yadyAtmamanassaMnikarSoM manaindriyasaMnikarSazca pratyakSakAraNaM na syAttadA paJcAnAmapIndriyANAmekasminnapi kAle svasvaviSayai rUpAdibhiH saMyogasaMbhavAt sarvairapi tAdRzendriyairekasmin kAle Atmanopi vibhutvena saMyogasaMbhavAd yugapadeva rUpAdyanekArthaviSayakANi jJAnAnyutpadyerana nacotpadyante iti AtmamanassaMnikarSopi pratyakSakAraNaM svIkArya tathA caikasmin kAle sarveSAmindriyANAM svasvaviSayaistAdRzendriyaizcAtmanaH saMyogasya saMbhavepi manasaH sarvairindriyairekasmin kAle saMyogo na saMbhavati- aNutvAditi yugapajjJAnAnutpattisamarthanArtha manassaMnikoMpi pratyakSakAraNaM svIkArya tacca pratyakSalakSaNe noktamityanupapattirityanvayaH // 20 // "nAtmamanasoH" ityaprimasUtreNa yatpratipAdyaM tat pratyakSalakSaNasUtrabhASye pratipAditamevetyAhatadidamiti / "tadidam= nAtmamanasoH saMnikaSaityAdi" iti taatpryttiikaa| vastutastvidaM vAkyaM bhASyAnte vaktavyamAsIt / nAtmeti-AtmamanasoH saMnika bhAve pratyakSotpattirna saMbhavatItyAtmamanassaMnikarSopi Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- 2 adhyAye. jAhikedigdezakAlAkAzeSvapyevaM prasaGgaH // 22 // digAdiSu satsu jJAnabhAvAt tAnyapi kAraNAnIti. akAraNabhAvepi jJAnotpattedigAdisaMnidheravarjanIyatvAt= yadApyakAraNaM digAdIni jJAnotpattau tadApi satsu digAdiSu jJAnena bhavitavyaM na hi digAdInAM saMnidhiH zakyaH parivarjayitumiti / tatra kAraNabhAve hetuvacanam- etasmAd hetodiMgAdIni jJAnakAraNAnIti / AtmamanassaMnikarSasta pasaMkhyeya iti // 22 // tatredamucyate jJAnaliGgatvAdAtmano nA'navarodhaH // 23 // jJAnamAtmaliGgam- tadguNatvAt. na cAsaMyukte dravye saMyogajasya guNasyotpattirastIti // 23 // pratyakSakAraNaM taca pratyakSalakSaNe noktamiti pratyakSalakSaNasyA'samagravacanatvaM prAptamiti doSa iti sUtrA. nvayaH / vyAcaSTe- Atmeti, yathendriyArthasaMnikarSA'bhAve pratyakSaM notpadyate indriyArthasaMnikarSe sati cotpadyate ityanvayavyatirekAbhyAmindriyArthasaMnikarSasya kAraNabhAvam pratyakSakAraNatvaM brukte= kathayanti zAstrakArAstathAtmamanassaMnikarSasyApya'bhAve pratyakSaM notpadyate bhAve cotpadyate iti tasyApi pratyakSakAraNatvaM prAptaM sacca pratyakSalakSaNe noktamityasamagravacanatA tatazcAsaMbhavadoSaH prApta ityanvayaH // 21 // uktamanyatrAtidizati-digiti, dimdezakAlAkAzeSu satsu pratyakSamutpadyate na cAsasviti teSAmapi kAraNatvenA'kathanAt evam uktavat prasaGgaH= asamapravacanatAprasaGgaH, saptamyoM nirUpitatvamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe-digAdiSviti, tAni= digAdIni / akAraNabhAve pratyakSaM pratyakAraNatvepi digAdisaMyogasya nivRttina saMbhavatIti pratyakSaM prati kAraNatvaM prAptaM sa ca nokta iti pratyakSalakSaNe doSa ityarthaH, uktaM vizadayatti- yadApIti / digAdisaMyogasya kAraNatvaM nAsti- anyathAsiddhatvAdityAha siddhAntItatreti, kAraNabhAve= digAdeH kAraNatve, uktaM vizadayati- etasmAditi, tathA ca digAdInAmakAraNatvena tadakathanaM na doSa ityarthaH / atra- "nityaM digAdi vyApakaM ceti nityatvAd vyApakatvAca na zakyaH saMnidhiH parivarjayitumiti tatra kAraNabhAve heturvaktavyaH- na hi saMnidhimAtraM hetutve kAraNam // itikArtikam / pUrvapakSyAha- Atmeti, astu digAdInAmakAraNatvam AtmamanassaMnikarSastu pratyakSakAraNamasti sa tUpasaMkhyeyaH= pratyakSalakSaNe vaktavyo na cokta iti pratyakSalakSaNe samapravacanAbhAvo doSaH prApta ityankyaH // 22 // ___uktapUrvapakSasya pratyAkhyAnArambhamAha- tatredamiti, tatra pratyakSalakSaNadoSe prApta idam= agrima sUtramucyate / jJAneti- Atmano jJAnaliGgatvAt= jJAnajJApyatvAt= jJAnaguNakatvAt tAdRzajJAnasya ca bhAvakAryatvAt bhAvakAryasya cA'samavAyikAraNasApekSatvAt asamavAyikAraNaM cAtrAtmamanassaMnikarSa eka saMbhavati- jJAnasamavAyikAraNe Atmani vartamAnanAdityAtmamanassaMnikarSasya anavarodhaH= asaMgraho nAsti kiM tvarthAdeva saMgrahaH saMbhavatIti na pratyakSalakSaNe AtmamanassaMnikarSasyA'vacanaM doSa:- arthAdeva prAptatvAditi sUtrArthaH / byAcaSTe- jJAnamiti, jJAnasyAtmaliGgatve hetumAha- taditi, jJAnasya tadguNatvAt AtmAsAdhAraNadharmatvAdAtmaliGgatvam , tacca jJAnamAtmamanassaMnikarSajanyameva na cAsaMyukte dravye Atmani saMyogajasya guNasya jJAnasyotpattiH saMbhavatIti arthAdeva jJAnakAraNIbhUta AtmamanassaMnikarSa upalabhyate iti na pratyakSalakSaNe AtmamanassaMnikarSasyAvacanaM doSAyetyarthaH // 23 // - Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSaparIkSA] nyaaybhaassym| tadayogapadyaliGgatvAca na mnsH|| 24 // ... anavarodha iti vartate, " yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgagam 1-1-16" ityucyamAne sidhyatyeva manassaMnikarSApekSa indriyArthasaMnikarSoM jJAnakAraNamiti // 24 // pratyakSanimittatvAcendriyArthayoH saMnikarSasya svazabdena vacanam // 25 // pratyakSAnumAnopamAnazabdAnAM nimittamAtmamanassaMnikarSaH. pratyakSasyaivendriyArthasanikarSa itya'samAno'samAnatvAt tasya grahaNam // 25 // suptavyAsaktamanasAM cendriyArthayoH saMnikarSanimittatvAt // 26 // indriyArthasaMnikarSasya grahaNaM nAtmamanasoH saMnikarSasyeti, ekadA khalvayaM prabodhakAlaM praNidhAya suptaH praNidhAnavazAt prabudhyate, yadA tu tIvrau dhvanisparzI prabodhakAraNaM bhavatastadA manaindriyasaMnikarSasyApyarthAt prAptimAha- taditi, manasaH tadayogapadyaliGgatvAt= jJAnAyaugapadyajJApyatvAd manaindriyasaMnikarSasyApi anavarodhaH asaMgraho nAsti kiM tu manaindriyasaMnikoMpyarthAdeva jJAnakAraNatvena prApta iti pratyakSalakSaNe tasyApyavacanaM na doSAyeti sUtrArthaH / vyAcaSTe- anavarodha iti, vartate= pUrvasUtrAdanuvartanIyamityarthaH / manassaMnikarSasyAvazyakatAmAha- yugapaditi, sUtramidaM pUrvatra vyAkhyA. tam, dRzyamAnAyA yugapajjJAnAnutpatteH samarthanAya manasa indriyeNa saMnikarSasya jJAnakAraNatvaM svIkAryameveti indriyArthasaMnikarSoM manassaMnikarSApekSaH= manaindriyasaMyogasApekSa eva jJAnakAraNaM bhavatIti manaindriyasaMnikarSasya jJAnakAraNatvenArthAdeva labhyamAnatvAt pratyakSalakSaNe tasyApyavacanaM na doSAyetyarthaH / jAnakAraNamiti sidhyatyevetyanvayaH // 24 // ... nanu yadi pratyakSakAraNasyAtmamanassaMnikarSasya manaindriyasaMnikarSasya cArthAt prAptisaMbhavAt pratyakSalakSaNe kathanApekSA nAsti tadA indriyArthasaMnikoMpi na vaktavyaH- arthAtprAptisaMbhavAdityAzaGkaya vAstavamuttaramAha- pratyakSeti, indriyArthayoH saMnikarSasya pratyakSanimittatvAt pratyakSAsAdhAraNakAraNatvAt pratyakSalakSaNe " indriyArthasaMnikarSotpannam" ityevaM svazabdena tadvAcakazabdena vacanam= kathanamasti AtmamanassaMnikarSastu jJAnamAtrasya sAdhAraNakAraNamiti sa nokta:- asAdhAraNasyaiva vaktavyatvAditi na pratyakSalakSaNe kopi doSa itisUtrArthaH / vyAcaSTe- pratyakSeti, AtmamanassaMnikarSaH pratyakSAdInAM sarveSAmeva nimittam= sAdhAraNakAraNamiti pratyakSalakSaNe noktaH, indriyArthasaMnikarSastu pratyakSasvaivA'samAnaH= asAdhAraNakAraNamityasamAnatvAt tasya= indriyArthasaMnikarSasya grahaNam= kathanamastyeveti na pratyakSalakSaNe kopi doSaH / evaM manaindriyasaMnikarSepi vijJeyam // 25 // __ pratyakSalakSaNe indriyArthasaMnikarSamAtragrahaNe upapattyantaramAha- supleti, suptasya vyAsaktamanasaH= anyatra saMlagnacittasya ca yat pratyakSaM jAyate tasya indriyArthasaMnikarSanimittatvAt= indriyArthasaMnikarSa. mAtrajanyatvAdapi pratyakSalakSaNe indriyArthasaMnikarSamAtrasya grahaNaM kRtaM nAtmamanassaMnikarSasyetyanvayaH, suptikAle hyAtmA na manaH prerayati yenAtmamanassaMnikoM manaindriyasaMnikarSazca syAt kiM tu suptasya ya AkasmikaH prabodhaH sa zabdazravaNendriyasaMnikarSAdvA tvacA padArthasaMnikarSAdvA bhavatIti tat pratyakSaM kevalamindriyArthasaMnikarSamAtrAdeva jAyate. yadA ca puruSasya cittaM kacitsaMlagnaM bhavati tadApi yatpadArthAntarapratyakSaM tadapi indriyArthasaMnikarSamAtrAdeva jAyate- manaso'nyatra vyAsaktatvAt padArthAntarAbhimukhyAsaMbhavAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- indriyArtheti, pratyakSalakSaNe itizeSaH / indriyArthasaMnikarSamAtrajanyasya pratyakSasya pratipAdanamupakramate- ekadeti, ekadA= kadAcitU, ayam= jIvaH, prabodhakAlaM praNidhAyaka Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhikeprasuptasyendriyArthasanikarSanimittaM prabodhajJAnamutpadyate tatra na jJAturmanasava saMnikarSasya prAdhAnyaM bhavati, kiM tarhi 1. indriyArthayoH saMnikarSasya- nahyAtmA jijJAsamAnaH prayatnena manastadA preraya tIti / ekadA khalvayaM viSAyAntarA'vyAsaktamanAH saMkalpavazAd viSayAntaraM jijJAsamAnaH prayatnapreritena manasA indriyaM saMyojya tad viSayAntaraM jAnIte, yadA tu khalvasya nissaMkalpasya nirjijJAsasya ca vyAsaktamanaso bAhyaviSayopanipAtanAd jJAnamutpadyate tadendriyArthasaMnikarSasya prAdhAnyam- na hyatrAsau jijJAsamAnaH prayatnena manaH prerayatIti / prAdhAnyAJcendriyArthasaMnikarSasya grahaNaM kArya guNatvAnnAtmamanasoH saMnikarSasyeti // 26 // prAdhAnye ca hetvantaram taizvApadezo jJAnavizeSANAm // 27 // . taiH= indriyairathaizca vyapadizyante jJAnavizeSAH, katham ?. 'prANena jighrati' 'cakSuSA pazyati' 'rasanayA rasayati' iti. 'ghANavijJAnaM cakSurvijJAnaM rasanavijJAnam ' 'gandhavijJAnaM amukasamaye mayotthAtavyamitisaMkalpya suptaH praNidhAnavazAt= tAdRzasaMkalpavazAt prabudhyate iti tatrAtmanassaMnikarSopi kAraNaM bhavati / indriyArthasaMnikarSamAtrajanyajJAnamAha-yadeti, yadA tu suptasya tIvrazabdena vA tIvrasparzena vA prabodho jAyate tadA tAdRzaM prabodhAtmakaM jJAnamindriyamAtrasya zabdasparzAdiviSayeNa saMnikarSAjjAyate zabdAdezca tatra pratyakSaM bhavati tatrAtmamanassaMnikarSasya manaindriyasaMnikarSasya ca prAdhAnyaM na bhavati- suptatvAt , kiM tu indriyArthasaMnikarSasyaiva prAdhAnyaM bhavatIti pratyakSamAtravyApakatvena prAdhAnyAt indriyArthasaMnikarSasyaiva pratyakSalakSaNe grahaNaM kRtaM naanysyetynvyH| uktapratyakSe kasya prAdhAnyaM bhavatIti jijJAsate-kimiti / uttaramAha- indriyArthayoriti / ukte hetumAha- nahIti, uktAkasmikaprabodhasthale AtmanaH padArthajijJAsApi na bhavati prayatnopi na bhavati suptatvAt tatazca na manaH= cittaM prerayati tasmAt tatrendriyArthasaMnikarSasyaiva prAdhAnyaM bhavatItyarthaH / jijJAsApUrvakapratyakSamudAharati- ekadeti, ekadA= kadAcit. ayam= jIvaH, yadA mano viSayAntare vyAsaktaM na bhavati tadA viSayAntarajJAnaviSayakasaMkalpavazAt viSayAntaraM jijJAsamAnaH prayatnena manaH prerayati preritaM ca mana indriyeNa saMyujyate indriyaM ca viSayeNa saMyujyate tatazca tatpratyakSaM jAyate etAdRzapratyakSe cAtmamanassaMnikarSopi kAraNaM bhavati / prakRtaM vyAsaktamanasa indriyArthasaMnikarSamAtrajanyaM pratyakSamudAharati- yadeti, yadA jIvo vyAsaktamanA bhavati tadA viSayAntarasya saMkalpo jijJAsA ca na bhavati athApi bAhyasya viSayasya zabdAderupanipAtanAt= indriyeNa tIvrasaMnikarSAd jJAnam tatpratyakSaM jAyate tAdRzapratyakSepIndriyArthasaMnikarSasyaiva prAdhAnyaM bhavati nAtmamanassaMnikarSAde:- tadA'nyatra vyAsaktamanastvAt uktapratyakSaviSayIbhUtapadArthasya jijJAsAyAH prayatnasya caabhaavaaditynvyH| ukte hetumAha- nahIti, atra= bAhyaviSaye kiM vA manaso'nyatra vyAsaktikAle / asau= vyAsaktamanAH / yadi hi manasaH preraNApUrvakaM saMnikarSaH syAttadA syAdapi tasya prAdhAnyaM na caivamasti / upasaMharati= prAdhAnyAditi, pratyakSalakSaNe itizeSaH, guNatvAt= apradhAnatvAt / yadyapyuktasthalayorapyAtmamanassaMnikoM bhavatyeva tathApi tasya prAdhAnyaM na bhavatItyarthaH / etAdRzasthale padArtha indriyeNa indriyaM manasA manazcAtmanA saMyujyate ityevaM vyutkrameNa saMyogA bhavantIti prathamaM jAyamAnatvAdevendriyArthasaMnikarSasya prAdhAnyaM vijJeyam / / 26 // ___agrimasUtramavatArayati- prAdhAnye iti, pratyakSe indriyArthasaMnikarSasya prAdhAnye'grimasUtreNa hetvantaramAhetyanvayaH / tairiti- jJAnavizeSANAm= pratyakSavizeSANAM taiH= indriyairathaizvA'padezaH= vyapadezo bhavati yathA 'cAkSuSaM me jJAnaM rAsanaM me jJAnam' itIndriyairvyapadezaH 'rUpajJAnaM rasajJAnam' ityarthairyapadezaH- "prAdhAnyena vyapadezA bhavanti " itinyAyAta tathA cendriyairathaizca pratyakSANAM vyapadezAt pratyakSe. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 pratyakSaparIkSA ] nyAyabhASyam / rUpavijJAnaM rasavijJAnam ' iti ca, indriyaviSayavizeSAcca paJcadhA buddhirbhavati ataH prAdhanyamindriyArthasaMnikarSasyeti // 27 // yaduktam- 'indriyArthasaMnikarSagrahaNaM kArya nAtmamanasoH saMnikarSasyeti. kasmAt ?. suptavyAsaktamanasAmindriyArthayoH saMnikarSasya jJAnanimittatvAt' iti. soyam vyAhatatvAdahetuH // 28 // yadi tAvat kacidAtmamanasoH saMnikarSasya jJAnakAraNatvaM neSyate ? tadA " yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam 1-1-16" iti vyAhanyeta. nedAnI manasaH saMnikarSamindriyArthasaMnikarSo'pekSate. manassaMyogAnapekSAyAM ca yugpjjnyaanotpttiprsnggH| atha mA bhUd vyAghAta iti sarvavijJAnAnAmAtmamanasoH saMnikarSaH kAraNamiSyate ? tadavasthamevedaM bhavati- 'jJAnakAraNatvAdAtmamanasoH saMnikarSasya grahaNa kAryam' iti // 28 // vindriyArthasaMnikarSasya prAdhAnyaM prAptaM tena tasya pratyakSalakSaNe grahaNaM kRtaM nAtmamanassaMnikarSasyeti sUtrArthaH / vyAcaSTe- tairityAdinA, jJAnavizeSAH= pratyakSANi / uktavyapadezasya prakAraM jijJAsate- kathamiti / indriyairvyapadezamudAharati- ghrANeneti, karaNatvaM tRtIyArthaH, idaM bhedagarbhamudAharaNam , abhedagarbhamAha- ghaNavijJAnamityAdinA, ghaNajanyaM vijJAnamityarthaH / arthena vyapadezamudAharati- gandhavijJAnamityAdinA, pUrvatrendriyasya jJAnanirUpakatvAdindriyeNa jJAnavyapadeza uttaratrArthasya jJAnanirUpakatvAdarthena jJAnavyapadezaH / indriyeti- indriyANAM cakSurAdInAM paJcAnAM viSayANAM zabdasparzarUparasagandhAnAM ca paJcAnAM vizeSAta= bhedAd rUpAdiviSayA cakSurAdijanyA buddhiH= pratyakSaM paJcadhA bhavati / upasaMharati-ata iti, pratyakSe indriyArthasaMnikarSasyaiva prAdhAnyamiti tasyaiva pratyakSalakSaNe grahaNaM kRtaM nAnyasya, prAdhAnye cAtrendriyANAmarthAnAM ca pratyakSavyapadezamUlatvameva heturityanvayaH // 27 // pUrvapakSI dUSayituM siddhAntinoktamanuvadati- yaduktamityAdinA, 'suptavyAsaktamanasAM yajjJAnaM jAyate tad indriyArthasaMnikarSeNa jAyate nAtmamanassaMnikarSeNeti pratyakSe indriyArthasaMnikarSasya prAdhAnyaM prAptaM tena ca pratyakSalakSaNe indriyArthasaMnikarSasya grahaNaM kArya nAtmamanassaMnikarSasya ' iti yaduktam= yoyaM heturuktaH soya heturahetureva vyAhatatvAdityanvayaH / uktAM trisUtrIM pUrvapakSI pratyAcaSTe- vyAhatatvAditi, yaduktasUtratrayeNa pratyakSe indriyArthasaMnikarSasya prAdhAnyaM kAraNatvaM copapAditaM tat yugapajjJAnAnutpattisiddhAntena viruddhatvAd vyAhataM vyAhatatvAccAhetuH, yadi pratyakSe indriyArthasaMnikarSa eva kAraNaM syAttadA ekasminnapi kAle cakSurAdInAM paJcAnAmapIndriyANAM svasvaviSayai rUpAdibhiH saMnikarSasaMbhavAd yugapadapyanekAni jJAnAnyutpadheran na caivaM svIkRtamiti yugapajjJAnAnutpattisamarthanArtha manassaMnikarSasyApi pratyakSakAraNatvaM svIkArya tathA cendriyArthasaMnikarSamAtrasya pratyakSakAraNatve ya ukto hetuH sa vyAhatatvAt sAdhyasAdhako na bhavatIti pratyakSalakSaNe manassaMnikarSasya grahaNaM kArya na ca kRtamiti pratyakSalakSaNe doSaH prApta itisuutraarthH| vyAcaSTe- yadIti, tvaduktarItyA''tmamanassaMnikarSasya jJAnA'kAraNatve svIkRtA yugapadanekajJAnAnutpatti AhanyetetyarthaH / siddhAntyuktapakSe manassaMnikarSAnapekSAmAha- nedAnImiti, idAnIm= indriyArthasaMnikarSamAtrasya pratyakSakAraNatvapakSe pratyakSotpAdane indriyArthasaMnikarSasya manassaMnikarSApekSA na saMbhavatisvamAtrasya kAraNatvAt , atrAniSTamAha- mana iti, manassaMyogAnapekSAyAm= manassaMnikarSasya pratyakSAkAraNatve yugapadanekajJAnotpattiprasaGgaH syAt- sarveSAmapIndriyANAmekasminnapi kAle svasvaviSayaiH saha saMnikarSasaMbhavAt tAdRzendriyaizca saha vibhorAtmanopyekasmin kAle saMnikarSasaMbhavAdityarthaH / uktavyAghAtAsvIkArapakSe prakRtadoSamAha- atheti, yadi yugapadanekajJAnAnutpatteH pradarzitavyAghAto na svIkriyate Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1Ahike na- arthavizeSaprAbalyAt / / 29 // nAsti vyAghAta:- na hyAtmamanassaMnikarSasya jJAnakAraNatvaM vyabhicaratiH indriyAryasaMnikarSasya prAdhAnyamupAdIyate- arthavizeSaprAvalyAddhi suptavyAsaktamanasAM jJAnotpattirekadA bhvti| arthavizeSaH kazcidevendriyArthastasya prAvalyaM tIvratApaTute, taccAvizeSaprAbalyamindriyArthasaMnikarSaviSayaM nAtmamanasoH saMnikarSaviSayaM tasmAdindriyArthasaMnikarSaH pradhAnamiti / ___asati praNidhAne saMkalpe cA'sati suptavyAsaktamanasAM yad indriyArthasaMnikarSAdutpadyate jJAnaM tatra manassaMyogopi kAraNamiti manasi kriyAkAraNaM vAcyamiti, yathaiva jJAtuH khalvayatadA yugapajjJAnAnutpattisamarthanArtha manassaMnikarSasyApi pratyakSakAraNatvaM svIkArya tatazca manaso'NutvAt ekasmin kAle'nekairindriyaiH saMnikoM na saMbhavatIti yugapadanekajJAnApattirnAsti tatazca yugapadanekajJAnAnutpattephghAto nApadyate kiM tu manassaMnikarSasya pratyakSakAraNatvaM prAptaM tena tasya pratyakSalakSaNe grahaNaM kArya na tu kRtamiti pratyakSalakSaNe sa doSastadavastha evetyAha- tadavasthamiti, pratyakSakAraNatvAdAtmamanasoH saMnikarSasya pratyakSalakSaNe grahaNaM karyamitIdaM pradarzitaM dUSaNaM tadavasthameva= pUrvavat prAptamevetyanvayaH // 28 // pUrvapakSiNA pradarzitaM vyAghAtaM prasyAcaSTe- neti, pradarzito vyAghAto nAsti-pratyakSe arthavizeSasyaindriyArthasaMnikarSasya prAbalyAt- prAdhAnyAdeva pratyakSalakSaNe grahaNaM kRtaM na tu manassaMnikarSapratiSedhArtham tathA ca pratyakSepi manassaMnikarSasvIkArAd yugapajjJAnAnutpattevyAghAto nAsti manassaMnikarSazca jJAnamAtrasya sAdhAraNaM kAraNamiti pratyakSepyarthAt prAptameveti tasya pratyakSalakSaNe grahaNApekSA nAstIti na tadagrahaNaprayuktaH pratyakSalakSaNe kopi doSa itisUtrArthaH / vyAcaSTe- nAstIti / "saMbhavavyabhicArAbhyAM syAdvizeSaNamarthavat" itinyAyAt manassaMnikarSasya jJAneSu vyabhicArAbhAvAdeva tasya pratyakSalakSaNe grahaNaM na kAryam indriyArthasaMnikarSasya tvanumAnAdau vyabhicArAt grahaNaM kAryamityAha- nahIti / kiM ca pratyakSalakSaNe indriyArthasaMnikarSasya grahaNena prAdhAnyamupAdIyate pratipAdyate na tu manassaMnikarSasyAbhAvaH pratyakSe ityAha- indriyArtheti / pratyakSe indriyArthasaMnikarSaprAbalyasyoktaM kAraNaM smArayati- arthavizeSeti, suptavyAsaktamanasAmekadA kadA cit arthavizeSasya= indriyasaMyuktArthasya prAbalyAdeva jJAnotpattirbhavatIti pratyakSe indriyArthasaMnikarSasya prAdhAnyaM prAptaM prAdhAnyAdeva pratyakSalakSaNe grahaNaM kRtamityanvayaH tadetat pUrvatra spaSTam / arthaprAbalyasvarUpamAha- artheti, arthavizeSaH zabdAdiH kazcideva kadAcid indriyArthaH= indriyasaMyukto bhavati na sarvaH sarvadA tatrendriyasaMyuktasya yA tIvratA paTutA vA tadeva prAbalyam , tatra zabde tIvratA sparza ca paTutA nidrAnAzakatA sarvAGgINatA vA vijJeyA, zabdasparzAbhyAmeva nidrAnAzasaMbhavAt / uktaM cArthavizeSasya prAbalyamindriyArthasaMnikarSaviSayam= indriyArthasaMnikarSajanakaM bhavati nAtmamanasoH saMnikarSajanakaM bhavatIti pratyakSe indriyArthasaMnikarSasya prAdhAnyaM prAptaM . prAdhAnyAcAsya pratyakSalakSaNe grahaNaM kRtaM nAnyasyetyarthaH / indriyArthasaMnikoM viSayo yasyetyevaM vA indriyArthasaMnikarSasya viSaya ityevaM puMstvapariNAmena vA vyAkhyeyam // ___ uktena pratyakSe manassaMnikarSasyApi kAraNatvaM prAptaM manassaMnikarSazca manassamavetakriyAjanyo vAcya iti tAdRzakriyAkAraNaM jijJAsate- asatIti, praNidhAne prayatne saMkalpe= icchAyAm atra " prayuktaM praNidhAnaM saMkalpa icchA " iti tAtparyaTIkA, yadA hi Atmani praNidhAnAdikaM bhavati tadA tena prerite manasi kriyA saMbhavati kriyayA ca manassaMnikoM yadA cAtmani praNidhAnAdikaM na bhavati tadAtmanA preraNAbhAvAnmanasi kriyA na saMbhavati kriyAyA abhAve ca manassaMnikarSopi na saMbhavati bhavati ca manassaMnikarSa iti tAdRzakriyAyAH kAraNaM vaktavyamiti jijJAsArthaH / anyat pUrva pratipA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSasyAnumAnAntarbhAvaH] nyaaybhaassym| 119 micchAjanitaH prayatno manasaH preraka AtmaguNa evamAtmani guNAntaraM sarvasya sAdhakaM pravRttidoSajanitamasti yena preritaM mana indriyeNa saMvadhyate. tena hyapreryamANe manasi saMyogAbhAvAt jJAnAnutpattau sarvArthatA'sya nivartate. eSitavyaM cAsya guNAntarasya dravyaguNakarmakArakatvam anyathA hi caturvidhAnAmaNUnAM bhUtasUkSmANAM manasAM ca tato'nyasya kriyAhetorasaMbhavAt zarIrendriyaviSayANAmanutpattiprasaGgaH // 29 // pratyakSamanumAnam- ekadezagrahaNAdupalabdheH // 30 // yadidamindriyArthasaMnikarSAdutpadyate jJAnam 'vRkSaH' iti etat kila pratyakSaM tatkhalvanumAnameva, kasmAt 1. ekadezagrahaNAd vRkSasyopalabdheH= arvAgbhAgamayaM gRhItvA vRkSamupalabhate na caikadezo vRkSaH, tatra yA dhUmaM gRhItvA vahnimanuminoti tAdRgeva tad bhavati / ditameva / uttaramAha- yathaiveti, yathA praNidhAnAdikAle Atmani padArthajJAnecchA jAyate tayA cecchayA prayatno bhavati sa ca prayatna AtmaguNa eva manasaH prerako bhavatIti tena prayatnena manasi saMnikarSAnukUlA kriyA jAyate tayA ca kriyayA manasaH saMnikarSastathaivAtmani pravRttijanitam= dharmAdharmajanyaM rAgadveSAdidoSajanyaM ca sarvasya sAdhakam= janakam adRSTAkhyaM guNAntaramapyasti yena tenAdRSTena manasaH preraNaM bhavati tAdRzapreraNena manasi saMnikarSAnukUlA kriyA jAyate tayA manasa indriyeNa saMnikarSoM jAyate tathA ca suptavyAsaktamanasAM yad indriyArthasaMnikarSAdutpadyate jJAnaM tatra yo manassaMnikarSastasya kAraNIbhUtA yA kriyA tasyAH kAraNamAtmasamavetamadRSTamevetyarthaH idaM cAdRSTaM praNidhAnAdikAlepi kAraNaM bhavatyevetyanusaMdheyam / vipakSe bAdhakamAha- teneti, tenAdRSTena yadi manasaH preraNaM na syAttadA manasa indriyeNa saMnikoMpi na syAttathA ca jJAnamapi notpadyeta tatazca bhogopi na syAt tatazcA'sya= adRSTasya sarvArthatA= sarvasAdhakatvaM nivarteta, na caivaM saMbhavati bhogasya pratyakSasiddhatvAdityasya= adRSTAkhyasya guNAntarasya= AtmaguNasya dravyaguNakarmasAdhakatvaM svIkArya tathA caitAdRzAdRSTameva manassamavetakriyAkA. raNamityanvayaH / vipakSe bAdhakamAha- anyatheti, yadyadRSTaM manasi kriyAjanakaM na syAttadA bhUtasUkSmANAM bhUtasUkSmarUpANAM pArthivAdicaturvidhAnAmaNUnAM manasAM ca yA kriyA tasyAstataH adRSTAdanyasya hetorasaMbhavAt tAdRzI kriyA na syAt tatazca zarIrAdInAmutpattirapi na syAdityadRSTasya kriyAkAraNatvaM svIkAryamityarthaH / zarIrAdInAmutpattizca kriyAviziSTaparamANubhireveti spaSTameva / / 29 // // iti pratyakSalakSaNaparIkSA samAptA // ___ saMprati pratyakSasyAnumAnentarbhAvamAzaGkale- pratyakSamiti, yadidaM pratyakSalakSaNasiddhaM pratyakSaM tad anumAnameva= anumAnAtiriktaM na saMbhavati, hetumAha- eketi, yathAnumAne ekadezasya sAdhanasya dhUmAdegrahaNAd ekadezasya vahnayAderupalabdhiH= bodho jAyate tathaiva pratyakSasthalepi vRkSAdipadArthasyaikadezena pUrvabhAgenendriyasaMnikoM bhavatIti tAvanmAtrasya grahaNAd indriyA'saMnikRSTasya parabhAgasyopalabdhirbhavatIti anumAnApekSayA pratyakSe vizeSAbhAvAt pratyakSasyAnumAne'ntarbhAvo yukta itisuutraarthH| vyAcaSTe- yadidamiti, indriyArthasanika dutpadyamAnaM yat 'vRkSoyam / ityAkArakaM jJAnaM tadeva pratyakSamityucyate tattva'numAnamevetyanvayaH / pratyakSasyAnumAnatve hetuM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- ekadezeti, ekadezagrahaNAt= vRkSapUrvabhAgamAtragrahaNAt vRkSasyopalabdhirbhavati na tu sarveNa vRkSeNendriyasaMyogo bhavati- azakyatvAt. anumAnepyuktarItyaikadezagrahaNAdupalabdhirbhavatIti tatsAdRzyAt pratyakSamanumAnamevetyarthaH / uktaM vizayadati Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 . prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1Ahike____kiM punargRhyamANAdekadezAd arthAntaramanumeyaM manyase ?, avayavasamUhapakSe avayavAntarANi dravyotpattipakSe tAni cA'vayavI ceti / avayavasamUhapakSe tAvadekadezagrahaNAd vRkSabuddherabhAvaHna hya'gRhyamANamekadezAntaraM vRkSo gRhyamANaikadezavaditi / atha ekadezagrahaNAdekadezAntarAnumAne samudAyapratisaMdhAnAt tatra vRkSabuddhiH 1, na tarhi vRkSabuddhiranumAnamevaM sati bhavitumarhatIti / dravyAntarotpattipakSe nA'vayavya'numeyaH- asyaikadezasaMbaddhasyAgrahaNAd grahaNe cAvizeSAdanumeyatvAbhAvaH, tasmAd vRkSabuddhiranumAnaM na bhavati // 30 // arvAgiti, ayaM puruSaH arvAgbhAgam= vRkSasyendriyasaMnikRSTabhAgamAtraM gRhItvA vRkSamupalabhate= vRkSaviSayakajJAnavAn bhavati vRkSakadezastu vRkSo na bhavati tathA ca yathA dhUmagrahaNena vahijJAnaM jAyate tathaiva vRkSaikadezagrahaNena vRkSajJAnaM jAyate iti tat= pratyakSaM tAdRgeva= anumAnasadRzameva bhavatItyanumAnameva na prmaannaantrmitynvyH| 'vRkSoyam ' itipratyakSe'numeyavyaktiM siddhAntI pRcchati- kimiti, yathA gRhyamANAd dhUmAdanumeyo vahniH padArthAntarameva tathA 'vRkSoyam' itipratyakSasthale gRhyamANAd vRkSaikadezAd vijJeyo vRkSo na padArthAntaraM yadanumeyaM syAdityAkSepaH / pUrvapakSI atrAnumeyamAha- avayaveti, avayavino bauddhamatena avayavasamUharUpatvapakSe avayavAntarANi= indriyAsaMnikRSTAnyavayavAntarANyanumeyAni, dravyotpattipakSe= avayaveSva'vayavina utpattipakSe= avayasamUhAtiriktAvayavipakSe ca tAni= avayavAntarANi avayavI cAnumeyaHindriyAsaMnikRSTatvAdityarthaH / atrottaramAha- avayavasamUheti, avayavasamudAyAtirikto'vayavI nAstItipakSe vRkSajJAnAbhAva eva- vRkSajJAnopapatterabhAvAt. indriyeNa tAvad vRkSaikadeza eva gRhItaH sa ca na vRkSa iti tvayaivoktama. yathA hIndriyasaMnikRSTa ekadezo vRkSo na bhavati tathaivA'dyamANamapi vRkSasyaikadezAntaraM vRkSo na bhavati- ekadezatvAditi jJAnadvayamapi tattadekadezaviSayakaM jAtaM na tu avayavasamUhaviSayakaM vRkSazvA'vayavasamUha eva na tu ekadeza iti prathamakalpe vRkSabuddherabhAva eva prAptaH na caitadyuktamiti nAvayava samaho'vayavItyarthaH / bhavati cendriyasaMnikarSe sati vRkSapratibhAsa iti tadeva vRkSapratyakSaM na tvanamAnami. tyAzayaH / nanvekadezagrahaNAdekadezAntarasyAnumAne jAte militasya samudAyasyApi pratisaMdhAnam jJAnaM jAyate iti tatra prathamakalpe vRkSabuddhirupapadyate- samudAyapratisaMdhAnasyaiva vRkSabuddhirUpatvAdityAzaGkateatheti / pratyAcaSTe- neti, evaM sati vRkSabuddhiranumAnaM na bhavitumarhati yata ekadezAntaraviSayakamevAnumAnaM na tu samudAyaviSayakaM. vRkSajJAnaM tu avayavasamudAyaviSayakamiti nAnumAnamityarthaH / dvitIyakalpe dApamAha- dravyAntarati, avayavaSvavayavasamudAyAtiriktA'vayAvina utpattipakSa= avayavasamUhAtiriktAvayavipakSe tasyAvayavinaH 'vRkSoyam' itipratyakSasthale'numeyatvaM na saMbhavati, atra hetumAha- asyeti, asya= vRkSasya ekadeze saMbaddhasya samavetasyA'grahaNAt agrahaNe caikadezAsaMbaddhatvaM hetuH nahi vRkSa ekadezasaMbaddho bhavati yenaikadezasaMbaddhasya grahaNaM syAt kiM tu sarvAvayavasaMbaddho bhavati. sarveSAM cAvayavAnAM grahaNaM na saMbhavati- saMnikRSTairavayavairvyavadhAnAt, grahaNe= ekadezasaMbaddhasya grahaNe cAvizeSAt ekadezavad vRkSasyApi pratyakSaviSayatvaM prAptaM nAnumeyatvamiti vRkSasyAnumeyatvAbhAvaH prApta iti nendriyasaMnikarSajanyA vRkSabuddhiranumAnaM bhavitumarhatIti upasaMharati- tasmAditi / vRkSo yathendriyasaMnikRSTabhAgamAtrasamaveto na bhavati tathendriyAsaMnikRSTabhAgamAtrasamavetopi na bhavati yadIndriyAsaMnikRSTabhAgamAtrasamavetaH syAttadendriyAsaMnikRSTabhAgasyAnumeyatve vRkSonumeyaH syAdapi na caivmstiityaashyH| atra" yathaivAyamarvAgbhAgamindriyasaMbaddhaM pratyakSata upalabhate tathA vRkSamapIti nAnumeyo vRkSaH" itivArtikam / " grahaNe " ityatra " ekadezasaMbaddhasya grahaNe " ityapi pAThAntaram // 30 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSasyAnumAnAntarbhAvanirAsaH] nyAyabhASyam / 121 ekadezagrahaNamAzritya pratyakSasyAnumAnatvamupapAdyate tacca na- pratyakSeNa yAvat tAvadapyupalambhAt // 31 // na pratyakSamanumAnam, kasmAt ?. pratyakSeNaivopalambhAt= yat tadekadezagrahaNamAzrIyate pratyakSeNAsAvupalambhaH, na copalambho nirviSayosti yAvaccArthajAtaM tasya viSayastAvadabhyanujJAyamAnaM pratyakSavyavasthApakaM bhavati / kiM punastato'nyadarthajAm ?. avayavI samudAyo vA / na caikadezanahaNam anumAnaM bhAvayituM zakyam- hetvabhAvAditi // anyathApi ca pratyakSasya nAnumAnatvaprasaGgaH- tatpUrvakatvAt / pratyakSapUrvakamanumAnam- saMbaddhAvagnidhUmau pratyakSato dRSTavato dhUmapratyakSadarzanAd agnAvanumAnaM bhavati. yacca * saMbaddhayoliGgaliGginoH pratyakSaM yacca liGgamAtrapratyakSagrahaNaM naitadantareNAnumAnasya pravRttirasti na tvetadanumAnam- indriyArthasaMnikarSajatvAt. na cAnumeyasyendriyeNa saMnikarSAdanumAnaM bhavati, soyaM pratyakSAnumAnayorlakSaNabhedo 'mahAnAyitavya iti // 31 // agrimasUtramavatatarayati- ekadezeti, indriyeNa vRkSakadezasya grahaNaM bhavati tena vRkSaikadezAntarasya yad jJAnaM tadanumAnamevetirItyA pratyakSasyAnumAnatvam= anumAne'ntarbhAva upapAdyate tacca pratyakSasyAnumAnatvaM nopapadyate itynvyH| neti-pratyakSeNa= indriyasaMnikarSeNa yAvattAvat= yAvatastAvataH= yasya kasyacidbhAgasya= vRkSaikadezasyopalambhAt= grahaNAt tacca grahaNaM pratyakSameva- indriyasaMnikarSajatvAditi na pratyakSasyAnumAnatvam= anumAne'ntarbhAva upapadyate itisUtrArthaH / vastutastvatra 'na- pratyakSeNaikadezopalambhasvIkArAt ' ityevaM sUtraM paThanIyamAsIt / atra " yattadekadezagrahaNaM bhavatA''zrIyate pratyakSaM tat tAvatApi ca pratyakSasya lakSaNaM sidhyati. na caivaM pratijJAyate- sarva pratyakSasya viSayaH kiM tu yAvadindriyArthasaMnikarSAdupalabhyate tAvat pratyakSasya viSaya iti" itivArtikam / vyAcaSTe- neti / pratyakSaM nAnumAnamityatra hetuM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- pratyakSeNeti, vRkSakadezasya pratyakSeNopalambhAt tAdRzapratyakSasya tvayApi svIkAryatvAnna pratyakSamanumAnamityarthaH / uktameva vyAcaSTe- yaditi, yadekadezagrahaNaM tat pratyakSakRtamevetyarthaH / na ceti- upalambho hi nirviSayo na bhavatIti tasya= upalambhasya yAvadarthajAtaM viSayastAvadarthajAtaM svIkriyamANaM svaviSayakopalambhasya pratyakSasya vyavasthApakam sAdhakaM bhavatIti siddhamanumAnAtiriktaM pratyakSamityarthaH / vRkSaikadezAdatiriktaM vRkSapratyakSaviSayaM pRcchati-kimiti, taMtaH= indriyasaMnikRSTAdekadezAt / uttaramAha- avayavIti, asmAkaM mate ekadezAdatirikto'vayavI pratyakSasya viSayastava mate cAvayavasamudAya eva- na hyekadezaH samudAyo bhavatItyekadezAdatiriktaH samudAya eva vRkSapratyakSaviSaya ityarthaH / upasaMharati- na ceti, yat khalvekadezagrahaNaM tad anumAnaM bhAvayitum= kartuM na zakyam- tasyAnumAnatve hetorabhAvAditi tadekadezagrahaNaM pratyakSameva- indriyasaMnikarSajanyatvAditi siddhamanumAnAtiriktaM prtykssmitynvyH|| pratyakSasthAnumAne'ntarbhAvanirAsamupasaMharati- anyatheti, anyathA= prakArAntareNApi pratyakSasyAnumAne'ntarbhAvo na saMbhavati- tatpUrvakatvAt= anumAnasya pratyakSapUrvakatvAt = hetubhUtadhUmAdipratyakSaM vinA'numAnasyA'saMbhavAditi na pratyakSasya svarUpAbhAvaH saMbhavatItyarthaH / svayameva vyAcaSTe- pratyakSeti, anumAnasya pratyakSapUrvakatvamupapAdayati- saMbaddhati, saMbaddhau- samAnAdhikaraNau kiM vA vyApyavyApakabhAvasaMbandhaviziSTau, dRSTavataH= mahAnasAdau dRSTavataH, dhUmapratyakSadarzanAt= dhUmasya pratyakSeNa darzanAt, agnau= agniviSayakam / anumAnasya pratyakSaM vinA'saMbhavamAha- yacceti, pratyakSaM mahAnasAdau, etadantareNa= uktapratyakSaM vinA / liGgAdidarzanaM ca nAnumAnam- indriyArthasaMnikarSajatvAdityAha-na viti / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1Ahnikena caikadezopalabdhiH - avayavisadbhAvAt // 32 // na caikadezopalabdhimAtram, kiM tarhi ?. ekadezopalabdhiH tatsahacaritA'vayavyupalabdhizca, kasmAt 1. avayavisadbhAvAt asti hyayamekadezavyatirikto'vayavI, tasyAvayavasthAnasyopalabdhikAraNaprAptasya ekadezopalabdhau anupalabdhiranupapanneti // __ akRtsnagrahaNAditicet ? na- kAraNato'nyasyaikadezasyAbhAvAt / na cAvayavAH kRtsnA gRhyante- avayavairevA'vayavAntaravyavadhAnAt. nAvayavI kRtsno gRhyate iti- nAyaM gRhyamANeSvavayaveSu parisamApta iti, seyamekadezopalabdhiranivRttaiveti / kRtsnaanumeyana cendriyasaMnikarSo na bhavatItyAha-na ceti, anumeyasya yadanumAnaM bhavati tad indriyasaMnikarSAnna bhavatIti niyamAd liGgaviSayakaM yadindriyasaMnikarSajanyaM jJAnaM tadapyanumAnaM na bhavati kiM tu pratyakSameveti siddhaM pratyakSamityarthaH / upasaMharati- soyamiti, pratyakSamindriyasaMnikarSajanyaM bhavati anumAnaM cendriyasaMnikarSajanyaM na bhavatItyayaM lakSaNabhedaH= svarUpabhedaH pratyakSanumAnayormahAnastIti na pratyakSasyAnumAnentarbhAvaH saMbhavatItyarthaH // 31 // ___ yadi pratyakSeNa vRkSakadezamAtrasyopalabdhiH syAttadA vRkSajJAnamanumAnaM syAdapi na caivamastItyAhana ceti, pratyakSeNa vRkSakadezamAtrasyopalabdhirna bhavati kiM tva'vayavinaH sadbhAvAt tasyApyavayavibhUtasya vRkSasya pratyakSeNaivopalabdhirbhavatIti pratyakSasyAnumAnAntarbhAve hetutvenopanyastA ekadezamAtropalabdhinirAkRtA veditavyA- tAdRzAvayavijJAnasya vyAptijJAnAdimUlakatvAbhAvenAnumAnatvAnupapatteriti sUtrArthaH / vyAcaSTe- na ceti / ekadezopalabdhimAtram= ekadezamAtropalabdhirna bhavatItyarthaH / yadyekadezasyopalabdhirna bhavati tadA kasya bhavatIti jijJAsate- kimiti / uttaramAha- ekadezeti, vRkSoyamiti pratyakSeNaikadezasya tadavayavinazcopalabdhirbhavati na tvekadezamAtrasyetyanvayaH / tatsahacaritaH= ekadezasahacaritaH= ekadezaviziSTaH, kiM vA vRkSatadekadezayoravayavasamudAyavRttitvAt sahacAraH sAmAnAdhikaraNyam , atra " na hIndriyeNa saMnikRSyamANe ekadeze tatsahacarito'vayavI na saMnikRSTaH tena yathaikadezaH saMnikarSAdupalabhyate evamavayavyapi saMnika dupalabhyate " iti vArtikam / avayavyupalabdhikAraNaM jijJAsatekasmAditi / uttaramAha- avayavisadbhAvAditi, avayavAtiriktAvayavisadbhAvamAha- astIti, tasya= avayavinaH avayavasthAnasya= avayavAH sthAnamAzrayo yasya tasya avayavasamavetasyetyarthaH, upalabdhikAraNenendriyeNa prAptasya= saMnikRSTasyaikadezopalabdhau jAtAyAmanupalabdhiranupapannaivetyanvayaH / yathA ghaTajJAne jAte ghaTasamavetarUpasyApi jJAnaM jAyate eva tathaikadezapratyakSe jAte ekadezasamavetAvayavinaH pratyakSamavazyambhAvi, kiM ca sa ekadezo'vayavina eveti tadekadezapratyakSe tadadvayavinopi pratyakSamavazyambhAvIti naikadezamAtropalabdhiyenAvayavipratyakSamanumAnaM syAdityarthaH // ___ nanvavayavI kRtsneSvavayaveSu vartate na tvekadezamAtre kRtsnAnAM cAvayavAnAM pratyakSeNa grahaNaM na bhavatIti naikadezopalabdhau avayavyupalabdhirupapadyate ityAzaGkate- akRtsneti, kRtsnAvayavagrahaNAbhAvAnAvayavyupalabdhiH pratyakSeNa saMbhavatItyarthaH / nirAkaroti- neti, vRkSasyopAdAnakAraNabhUto yo'vayavasamudAyastadatiriktasyaikadezasyA'bhAvAt. yadi hi kAraNAtiriktopyekadezaH syAttadA tadupalabdhAvapi avayavyupalabdhirna syAdapi na caivamasti tathA copalabhyamAnopyekadezovayavina upAdAnakAraNameva upAdAnakAraNopalabdhau ca tatsamavetAvayavinopyupalabdhiravazyambhAvinItyekadezopalabdhau avayavyupalabdhirupapannetyarthaH / pUrvapakSaM byAcaSTe- na ceti, ukte hetumAha- avayavairiti, avayavaiH= indriyasaMnihitairavayavaiH / avayavyanupalabdhimAha- nAvayavIti, kRtsnaH khalvavayaSasamudAyo'vayavItyucyate tatrAvayavA. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 avayavini pUrvapakSaH] nyAyabhASyam / miti vai khalvazeSatAyAM satyAM bhavati. akRtsnamiti zeSe sati. taccaitad avayaveSu bahuSvastiavyavadhAne grahaNAd vyavadhAne cAgrahaNAditi / ___ aGga tu bhavAn pRSTo vyAcaSTAm- gRhyamANasyAvayavinaH kimagRhItaM manyase ? yenaikadezopalabdhiH syAditi, na hyasya kAraNebhyo'nye ekadezA bhavantIti, tatrAvayavavRttaM nopapadyate iti / idaM tasya vRttam- yeSAmindriyasaMnikarSAdU grahaNamavayavAnAM taiH saha gRhyate yeSAmavayavAnAM vyavadhAnAdagrahaNaM taiH saha na gRhyate / na caitatkRtosti bheda iti / samudAyopyazeSatA vA ntaravyavadhAnAt kRtsnasyAvayavasamudAyasya grahaNAsaMbhavAt kRtsnAvayavasamudAyalakSaNasyAvayavino grahaNaM na saMbhavatItyarthaH / ukte hetumAha- nAyamiti, yadyavayavI gRhyamANeSvekadezAvayaveSu parisamAptaH= paryAptyA samavetaH syAttadaikadezopalabdhau avayavyupalabdhiH syAdapi nacAyamekadezamAtrasamaveta ityekadezopalabdhAvapi nopalabhyate pratyakSeNetyarthaH / upasaMharati- seyamiti, tathA caikadezamAtrasya yopalabdhiruktA sA na nivartate= na pratyAkhyAtuM zakyate tathA caikadezamAtropalabdhyA'vayavinaH pratyakSAbhAvAdanumAnameva bhavatItyarthaH / pratyAkhyAnamArabhate- kRtsnamiti, azeSatAyAm= yadi zeSo na bhavati tadA kRtsnazabdaprayogo bhavati. yadi ca zeSo bhavati, tadaivA'kRtsnazabdaprayogo bhavati. taccaitat= kRtsnAkRtsnazabdaprayogaH kiM vA kRtsnA'kRsnagrahaNamavayavAnAM bahutve sati bhavati tatra avyavadhAne kRtsnagrahaNAt vyavadhAne ca kRtsnAgrahaNAt. tathA cAvayavAnAM bahatvAt kRtsnagrahaNamakRtsnagrahaNaM vA saMbhavati avayavI tveka eveti na tasya kRtsnAkRtsnagrahaNamupapadyate kiM tvekadezapratyakSe sati ekadezasahacaritAvayavinaH pratyakSaM syAdeveti yaduktam-" nAvayavI kRtsno gRhyate" iti tadanupapannamityarthaH / atra- " uttarabhASyavivaraNaparaM bhASyam- kRtsnamiti vai khalvityAdi. tadekagranthatayA aGga tu bhavAnityAdisaMbodhanopakramaM bhASyaM vyavasthitam" iti tAtparyaTIkA vastutastu kRtsnamityAdibhASyamapi pUrvapakSabhASyameveti rocate yata:- kRtsnAkRtsnagahaNamavayaSAnAmevopapadyate nAvayavita ityavayavinonumAnameva svIkAryamityAzayaH, ata evAgre aGgetyAdikaM siddhAntivAkyaM sNgcchte,| ___ ekadezamAtropalabdhyanupapattipratipAdanamArabhate- aneti, saMbodhanamidam / vyAcaSTAm= vadatu / vaktavyaM pRcchati- gRhyamANasyeti, ekadezagrahaNe'vayavigrahaNaM bhavatyeveti naikadezamAtropalabdhirityarthaH / asya= avayavinaH kAraNebhyaH= avayavabhUtebhya upAdAnakAraNebhyo'nye ekadezA na bhavanti kiM tUpAdAnakAraNAnyeva. teSu ca gRhIteSu tatsamavetasyAvayavinopi grahaNaM bhavatyeveti naikadezamAtropalabdhirityAhana hIti / tatra= kAraNAtiriktaikadezeSu avayavavRttam= avayatvaM nopapadyate- upAdAnakAraNAnAmevA'vayavyavayavatvAdityAha- tatreti, kiM vA tatra avayavini avayavavRttam avayavasvabhAvaH= ekadeze upalabhyamAne ekadezAntaravad anupalabhyamAnatvaM nopapadyate kiM tUpalabhyamAnatvamevetyavayavigrahaNamupapannamityarthaH / pUrvapakSI svAbhiprAyamAha- idamiti, tasya= avayavinaH, vRttam= svabhAvaH / yeSAmavayavAnAmindriyasaMnikarSAd grahaNaM bhavati tairavayavaiH sahAvayavI gRhyate yeSAM cAvayavAnAM vyavadhAnAdagrahaNaM tairavayavaiH saha= tAdRzAvayavasamaveto na gRhyate iti vRttaM tathA caiko'vayavI na sidhyati ekatve grahaNAgrahaNayorubhayorasaMbhavAditya'vayavasamudAyAtirikto'vayavI nAstItyarthaH, tathA cAtra vArtikam- "yathA gRhyamANAnAmagRhyamANAnAM cAvayavAnAM bhedastathA'vayavinopi gRhyamANAgRhyamANAvayavAzritasya bhedaH prAptastatazca naiko'vayavI" iti / etat pratyAcaSTe- na ceti, etatkRtaH avayavAnAM grahaNAgrahaNakRto'vayavAnAmeva bhedaH sadhyati na tvavayavinopItyarthaH / avayavasamUhamAtrapakSe= avayavyasvIkArapakSe vRkSabuddherabhAvamupapAdayatisamudAyopItyAdinA, vAzabda evakArArthaH- azeSataiva samudAyapadArthastatra vRkSabuddhiviSayo vRkSaH kimavaya vasamudAyaH ? kiM vA tatprAptiH= avayavasaMyogaH ? itivaktavyam , svAbhiprAyamAha- ubhayatheti ubhayathA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikesamudAyo vRkSaH syAt ? tatmAptiA ? ubhayathA grahaNAbhAvaH= mUlaskandhazAkhApalAzAdInAmazeSatA vA samudAyo vRkSa iti syAt ? prAptirvA samudAyinAmiti ? ubhayathA ( api ) samudAyabhUtasya vRkSasya grahaNaM nopapadyate iti= avayavaistAvadavayavAntarasya vyavadhAnAdazeSagrahaNaM nopapadyate prAptigrahaNamapi nopapadyate- prAptimatAmagrahaNAt , seyamekadezagrahaNasahacaritA vRkSabuddhivyAntarotpattau kalpate na samudAyamAtre iti // 32 // sAdhyatvAdavayavini saMdehaH // 33 // "avayavisabhAvAt" ityayamahetuH-sAdhyatvAta= sAdhyaM tAvadetata-kAraNebhyo dravyAntaramutpadyate iti. anupapAditametat, evaM ca sati vipratipattimAtraM bhavati vipratipattezcAvayavini saMzaya iti // 33 // sarvAgrahaNamavayavya siddheH|| 34 // yadyavayavI nAsti ? sarvasya grahaNaM nopapadyate / kiM tat sarvam ?, dravyaguNakarmasAmAnyaubhayathApi= kalpadvayepi grahaNAbhAvaH= vRkSagrahaNAbhAvaH- vRkSabuddherabhAva eva syAdityarthaH, tadetadane spaSTam / prathamakalpaM vizadayati- mUleti, mUlAdayo hyavayavAsteSAM yA'zeSatA sa samudAyaH sa eva vRkSa iti, vAzabdArthazcintyaH / dvitIyakalpaM vizadayati-prAptiriti, samudAyinAmavayavAnAM prAptiH= parasparasaMbandho vA vRkSa ityarthaH / kalpadvayepi vRkSabuddherabhAvamAha- ubhayatheti / prathamakalpe vRkSagrahaNAsaMbhavamAha- avayavairiti, indriyasaMnikRSTairavayavairavayavAntarANAM vyavadhAnAdazeSAvayavagrahaNaM nopapadyate azeSataiva samudAya iti samudAyagrahaNaM nopapadyate samudAya eva bhavanmate vRkSa iti vRkSagrahaNamapi nopapadyate ityarthaH / dvitIyakalpe vRkSagrahaNAbhAvamAha-prAptIti, prAptimatAm= azeSAvayavAnAM grahaNaM nopapadyate vyavadhAnAdityuktameva tatra prAptimatAmagrahaNe prAptigrahaNamapi nopapadyate atra pakSe prAptireva vRkSa iti vRkSagrahaNamapi nopapadyate tathA ca kalpadvayepi pUrvapakSimate vRkSabuddherabhAvaH siddhH| usaMharati- seyamiti, ekadezagrahaNena saha jAyamAnA seyaM vRkSabuddhivyAntarotpattau= avayavAtiriktAvayavisvIkArapakSe eva kalpate= upapadyate na tu avayavasamudAyamAtrapakSe iti tadupapAdanArthamavayavasamudAyAtirikto'vayavI svIkArya ityarthaH // 32 // ___pUrvasUtre'vayavyupalabdhau avayavisadbhAvo yo heturuktastaM pUrvapakSI pratyAcaSTe- sAdhyatvAditi, avayavinaH sAdhyatvAt= siddhatvAbhAvAttatrAvayavini saMdeha eva- avayavI asti na veti, tathA ca "avayavisadbhAvAt" itiheturna saMbhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- avayavIti, ahetuH= avayavyupalabdherahetuH / ahetutve hetumAha- sAdhyatvAditi, uktaM vyAcaSTe-sAdhyamiti, sAdhyamAha- kAraNebhya iti, kAraNebhyaH upAdAnakAraNIbhUtAvayavebhyaH, dravyAntaram= avayavAtirikto'vayavI utpadyate iti sAdhyameva na siddham , paryavasitamAha-anupapAditamiti, etat= avayavisadbhAvaH / upasaMharati- evaM ceti, evam= "avayavi. sadbhAvAt" itivacanamAtrAt avayavini vipratipattimAtram= viruddhapakSotthApanamAtraM jAtaM tAdRzavipratipattezvAvayavini saMzayo jAto na nizcaya iti "avayavisadbhAvAt" ityayamahetu:- avayavisadbhAvasya siddhatvAbhAvAdityanvayaH // 33 // ___ avayavisadbhAvAsvIkAre siddhAntI doSamAha- sarveti, avayavyasiddheH= yadyavayavisadbhAvo na . svIkriyate tadA sarvagrahaNaM nopapadyate- sarvairavayavairindriyasaMnilAMsaMbhavAt indriyasaMnikRSTaikadezena ekadezAntarasya vyavadhAnAd vyavadhAne ca grahaNAsaMbhavAditi sarvagrahaNAnupapattiH, avayavisvIkAre tu ekadezena sahAvayavinopi grahaNamupapadyate avayavI caika eveti sarvagrahaNamupapadyate avayavisvIkAre ca " avayavisadbhAvAt " iti heturupapanna itisUtrArthaH / vyAcaSTe- yadIti, tadetyadhyAhAryaM tadA sarvasyetyanvayaH / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avayavisAdhanam ] nyAyabhASyam / 125 vizeSasamavAyAH / kathaM kRtvA ?, paramANusamavasthAnaM tAvad darzanaviSayo na bhavati- atIndriyatvAdaNUnAm. dravyAntaraM cAvayavibhUtaM darzanaviSayo nAsti. darzanaviSayAzceme dravyAdayo gRhyante te niradhiSThAnA na gRoran gRhyante tu- 'kumbhoyaM zyAma eko mahAn saMyuktaH spandate asti mRnmayazca' iti. santi ceme guNAdayo dharmA iti. tena sarvasya grahaNAt pazyAmo'sti dravyAntarabhUto'vayavIti // 34 // dhAraNAkarSaNopapattezca // 35 // avayavyarthAntarabhUta iti, saMgrahakArite vai dhAraNAkarSaNe, saMgraho nAma saMyogasahacaritaM guNAntaraM snehadravatvakAritam apAM saMyogAdAme kumbhe agnisaMyogAt pakke / yadi tvavayavakAuktaM sarvapadArtha jijJAsate- kimiti / sarvapadArthamAha- dravyeti, 'vRkSoyam ' ityatra dravyaM patrAdikaM rUpAdirguNaH karma calanakampanAdikaM sAmAnyaM vRkSatvaM vizeSaH tadvyaktitvaM kiM vA sajAtIyavijAtIyabhedaH samavAyaH vRkSatvasaMbandhaH avayavAvayavisaMbandhazceti dravyAdInAM samudAyaH sarvapadArthaH / avayavya'svIkArapakSe pUrvapakSI sarvagrahaNAsaMbhavaM jijJAsate- kathamiti, kathaMkRtvA= kena prakAreNa sarvAgrahaNamucyate ityarthaH / sarvAgrahaNamupapAdayati- paramANviti, paramANusamavasthAnam= paramANusamudAyo darzanaviSayaH= pratyakSaviSayo na bhavati- aNUnAm= paramANUnAmatIndriyatvAt indriyAgrAhyatvAt . avayavibhUtaM dravyAntaraM sthUlamapi darzanaviSayo na bhavati- tvayA'vayino'svIkArAt- asvIkRtasya darzanaviSayatvAsaMbhavAdityanvayaH / vipakSe bAdhakamAha- darzanaviSayA iti, gRhyante tu ime dravyaguNAdayo darzanaviSayAH= darzanaviSayIbhUtAste dravyAdayo niradhiSThAnAH= nirAzrayA na gRoran= na grahItuM zakyante tasmAtteSAM gRhyamANAnAM grahaNasiddhayarthaM teSAmazrayIbhUto'vayavI svIkArya ityarthaH, etadevAha- gRhyante iti, kumbha iti dravyamuktaM 'zyAma eko mahAn saMyuktaH' ityanena rUpasaMkhyAmahattvasayogA guNA uktA. spandate iti karma. astIti * sAmAnyaM sattArUpatvAt . mRnmaya iti vizeSaH / svAbhiprAyamAha- santIti, guNAdayo dharmA eva dharmAzca nirAzrayA na bhavantIti teSAmAzrayabhUto'vayavI svIkArya ityrthH| upasaMharati- teneti, sarvasya= dravyAdisamudAyasya grahaNAt dravyAntarabhUtaH= avayavAtirikto'vayavI siddhastathA ca tadgrahaNena tadAzritAnAM taddharmabhUtAnAM guNAdInAM grahaNaM saMbhavati eka itibuddhirapi saMbhavati. avayavyasvIkArapakSe ca sarvagrahaNam eka itijJAnaM coktarItyA na saMbhavati- anekeSvavayaveSvekatvasyAsaMbhavAdityanvayaH // 34 // __avayavisadbhAve hetvantaramAha- dhAraNeti, dhAraNaM yathA ghaTasya zirasi sthApanam AkarSaNaM sarvasya grahaNaM svAbhimukhIkaraNaM vA etayordhAraNAkarSaNayorupapattyarthamapi eko'vayavI svIkAryastasyaikatvAd dhAraNAkarSaNe saMbhavataH, avayavAnAM tu dhAraNAkarSaNe na saMbhavata ekatvAbhAvAt avayavAvasthAyAM parasparaM saMyuktatvAbhAvAcca sikatArAzivaditi sUtrArthaH, dhAraNAkarSaNayoravayavinyevopapatteravayavisadbhAvaH siddha ityanvayaH / vyAcaSTe- avayavIti, dhAraNAkarSaNopapatteravayavI arthAntarabhUtaH= avayavAtirikta: siddha ityarthaH / upapAdayati-- saMgraheti, dhAraNAkarSaNe saMgrahakArite= ekatrIbhAvakRte= avayavAnAM parasparahaDhasaMyogena saMbhavata iti avayavyavasthAnApannAnAm avayavAnAM parasparaM dRDhasaMyogAbhAvAt sAkalyena dhAraNAkarSaNe na saMbhavata iti tadupapattyarthamavayavI svIkArya ityarthaH / saMgrahapadArthamAha- saMgraha iti, saMyogasahacaritam= saMyogasamAnAdhikaraNaM guNAntaram= dharmAntaraM ekatrIbhAvalakSaNaM kiM vA dADhyam , tadetad ghaTAdiSu pratyakSam / asya kAraNamAha- sneheti, snehena dravIbhAvena cAyaM saMgraho jAyate yathA ghRtena vA jalena vA godhUmacUrNasya / udAharati- apAmiti, Ame= apakke kumbhe yaH saMgrahaH= avayavasaMyogaH sa mRttikAyAmapAM saMyogAt jAyate. pakke ca kumbhe yaH saMgrahaH so'gnisaMyogAjjAyate ityanvayaH / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1Alikerite abhaviSyatAm ? pAMzurAziprabhRtiSvapyajJAsyetAm , dravyAntarAnutpattau ca tRNopalakASThAdiSu jatusaMgRhIteSvapi nAbhaviSyatAmiti / ___ athA'vayavinaM pratyAcakSANakaH 'mA bhUt pratyakSalopaH' ityaNusaJcayaM darzanaviSayaM pratijAnAnaH kimanuyoktavyaH ? iti, 'ekamidaM dravyam' ityekabuddheviSayaM paryanuyojyA kimekabuddhirabhinnArthaviSayA? Aho bhinnArthaviSayA? iti, abhinnArthaviSayeti ceta ? arthAntarAnujJAnAdavayavisiddhiH, nAnArthaviSayeti cet ? bhinneSvekadarzanAnupapattiH= anekasmin eka iti vyAhatA buddhirna dRzyate iti // 35 // senAvanavad grahaNamiticet ? na- atIndriyatvAdaNUnAm // 36 // vipakSe bAdhakamAha- yadIti, yadi dhAraNAkarSaNe avayavakArite= avayavAnAmeva sAkalyenAbhaviSyatAM tadA pAMzurAziprabhRtiSu= dhUlirAzerapi ajJAsyetAm= bhavetAM na ca bhavata iti dhAraNAkarSaNe avayavinyeva saMbhavato nAvayaveSviti avayavI svIkArya ityarthaH / avayavyasvIkAre doSamAha- dravyAntareti, dravyAntarAnutpattau= avayavAtiriktAvayavyasvIkAre tRNAdiSu jatunA= lAkSayA saMgRhIteSvapi ( viSayatvaM saptamyarthaH ) dhAraNAkarSaNe nAbhaviSyatAm. jatusaMgRhIteSvapyavayaveSvekatvAbhAvAt sAkalyena dhAraNAkarSaNe na saMbhavataH avayavAtiriktAvayavinastu saMbhavata ekatvAdityarthaH / jatunA saMgrahazcAvayavyutpAdanArtha eva anyathA saMgrahavaiyyarthyameva- avayavAnAM pUrvamapi sattvAta. tathA ca yaH saMgrahaviziSTa so'vayavyeveti siddho'vayavItyarthaH // pUrvapakSiNi pUrvapakSamupakramate- atheti, yaH pUrvapakSI avayavinaM na svIkaroti 'vRkSoyam' ityAkArakapratyakSaM ca svIkarotIti tAdRzapratyakSasya lopo mA bhUditi hetoraNusaJcayam= paramANusamUhaM darzanaviSayam= pratyakSaviSayaM pratijAnAnaH- svIkurvANaH= svIkaroti sa kim= katham anuyoktavyaH praSTavyaH ? yena parAstaH syAditi vicAraH / praSTavyamAha- ekamiti, 'ekamidaM dravyam' ityatraikatvajJAnasya viSayam= viSayaM prati= ko viSaya iti paryanuyojyaH= praSTavya ityanvayaH / praSTavyaM dvidhA vikalpayatikimeketi, 'ekamidam' ityeSA ekatvabuddhiH kimabhinnArthaviSayA ? kiM vA bhinnArthaviSayA? iti / prathamakalpamanuvadati- abhinneti, ekatvabuddherabhinnArthaviSayakatve arthAntarasya avayavAtiriktAvayavinaH anujJAnAt= svIkArApattyA avayavisiddhiH saMjAtA yato'vayavAnAM parasparaM bhedAd abhinnatvaM na saMbhavati ekatvabuddhezvAbhinnArthaviSayakatvaM svIkRtamiti. avayavI tvekatvAdabhinna eveti ekatvabuddhiravayaviviSayA siddhetyarthaH / dvitIyakalpamanuvadati- nAnAtheMti, bhinnArthaviSayA cedityarthaH, atra doSamAha-bhinneSviti avayaveSu bhinneSu= anekeSu ekadarzanAnupapattiH= ekatvajJAnaM nopapadyate virodhAt , uktaM vyAcaSTe- ane. kasminniti, anekasmin= anekeSvavayaveSu 'ekamidam' iti vyAhatA viruddhA buddhirna dRzyate= na saMbhavati tasmAt ekatvajJAnamekadravyaviSayakamiti vaktavyam ekaM ca dravyamavayavyeva saMbhavati- ekatvasamavAyAt. anekeSvavayaveSu caikatvaM nopapadyate ityekatvabuddhiviSayatvenApyavayavI avayavAtiriktaH siddha ityarthaH / / 35 // pUrvapakSI anekeSvapyavayaveSvekatvabuddhimupapAdayati- seneti, yathA'nekeSvapi senAGgeSu hastyAdiSu vanAGgeSu ca vRkSeSu 'ekA senA' 'ekaM vanam / ityevamekatvabuddhirupapadyate tathA'vayaveSvapyanekeSvekatvena grahaNam ekatvabuddhirupapadyate ityarthaH / pratyAcaSTe- neti, hetumAha- atIti, senAGgAnAM vanAGgAnAM ca sthUlatvenendriyagrAhyatvAt tatra tatsamudAyaviSayA ekatvabuddhirupapadyate prakRtAvayanAM tu paramANurUpatvenA'tIndriyatvAt tatsamudAyaviSayApyekatvabuddhinopapadyate yadi paramANUnAmindriyagrAhyatvaM syAttadA tatrai Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akyavisAdhanam ] nyaaybhaassym| 127 yathA senAGgeSu vanAGgeSu ca dUrAdagRhyamANapRthaktveSu 'ekam' ityupapadyate buddhiH evamahuSu saMciteSvagRhyamANapRthaktveSu 'ekam' ityupapadyate buddhiriti / yathA'gRhyamANapRthaktvAnAM senAvanAGgAnAm ArAt kAraNAntarataH pRthaktvasyAgrahaNaM yathA'gRhyamANajAtInAM palAza iti vA khadira iti vA nA''rAt jAtigrahaNaM bhavati yathA'gRhyamANapraspandAnAM nA''rAt spandagrahaNam. gRhyamANe cArthajAte pRthaktvasyA'grahaNAt 'ekam' iti bhAktaH pratyayo bhavati. na tvaNUnAM gRhyamANapRthaktvAnAM kAraNataH pRthaktvasyAgrahaNAd bhAkta ekapratyayaH- atIndriyatvAdaNUnAmiti / idameva parIkSyate- kimekamatyayo'NusaMcayaviSayaH ? Aho svinna ? iti, aNusaMcaya eva senAvanAGgAni. na ca parIkSyamANamudAharaNamiti yuktam- sAdhyatvAditi // ___ dRSTamiticet ? na- tadviSayasya parIkSopapatte / / katvabuddhirapi jAyeta na caivamastItyekatvabuddharupapattyarthamavayavI svIkAryaH sa ca ekaH sthUlazceti tatraikatvabuddhirupapadyate iti sUtrArthaH / pUrvapakSaM vyAcaSTe- yatheti, dUrAdagRhyamANaM pRthaktvaM yeSAM teSu / pRthaktvagrahaNe Tekatvabuddhirna jAyate ityanusaMdheyam / prakRtamAha- evamiti, saMciteSu= ekatrIbhUteSu. paramANUnAmekatrIbhAvaM vinendriyagrAhyatvAsaMbhavAdityAzayaH / uktaM pratyAkhyAtumArabhate- yatheti, agRhyamANapRthakatvAnAm pRthaktvena grahaNAyogyAnAm ArAt- dUrAt kAraNAntarataH= dRSTidoSAt pRthaktvasya grahaNaM na bhavatIti. yathA cA gRhyamANajAtInAm= palAza iti vA khadira iti veti palAzatvAdijAtyA grahaNAyogyAnAM vanAGgAnAM dUrAt palAzatvAdijAtigrahaNaM na bhavatIti. yathA cA gRhyamANapraspandAnAm= grahaNAyogyakampAnAM vRkSANAM dUrAt spandagrahaNaM na bhavatIti. tatrArthajAte= senAdyate gRhyamANe sati taddharmasya pRthaktvasyA'grahaNAt 'ekamidam' iti bhAktaH= gauNaH pratyayaH= jJAnaM jAyate. anekeSvekatvajJAnaM gauNameveti spaSTamevetyanvayaH / evaM jAtigrahaNAbhAve bhAktaH sAmyapratyayaH spandagrahaNAbhAve ca bhAkto nizcalatvapratyayo vijJayaH, atra- "bhaktirnAmA'tathAbhUtasya tathAbhAvi sAmAnyaM ubhayena bhajyate iti bhaktiH * yathA vAhIkasya mandAmantassaMjJAmupAdAya vAhIko gauriti" itivArtikam , ubhayena= upamAnopameyAbhyAmityarthaH prakRte ekatvaviziSTAviziSTayorekatvapratyayasya sAmyena jAyamAnatvAbhAktatvaM vijJeyam / prakR. tamAha-na viti, pUrva yathAzabdaprayogAdatra tazretyadhyAhAryam , paramANUnAM tu gRhyamANapRthaktvAnAm= anumAnAdinA pRthaktvena grahaNayogyAnAmityarthaH vizeSaNamidaM na samaJjasamiti ' agRhyamANapRthaktvAnAm / itipaThanIyam' kAraNataH pRthaktvasyA'grahaNAdapi bhAktopi ekatvapratyayo na saMbhavati-paramANUnAmatIndriyatvena kathamapi pratyakSaviSayatvaM nopapadyate iti na saMciteSvapi paramANuSu senAvanAGgavadekatvabuddhirupapadyate tasmAdekatvabuddherupapattyartha tadviSayo'vayavI svIkArya ityarthaH / idaM hyasya bhASyakArasya lekhapANDityaM yaduttarapakSArambhopyatra na spaSTa iti vibhAvanIyam / senAvanAGmayodRSTAntatvAsaMbhavamAha- idameveti / parIkSyamAha-kimeketi, kimekatvapratyayaH paramANusamUhaviSayakaH saMbhavati kiM vA na saMbhavatIti parIkSaNIyamasti-yataH senAvanAmAni dRSTAntabhUtAni bhavanmate paramANusamUha eva- avayavino'svIkArAt tathA ca sevAvanAGgAnAmapyekatvapratyayaviSayatvaM parIkSyamANamevAsti na tu siddhaM. parIkSyamANaM codAharaNaM na yuktam na saMbhavati- sAdhyatvAt sAdhyanizcayAviSayatvAt siddhasyaivodAharaNatvasaMbhavAt tathA ca paramANubhUteSu senAvanAGgeSvevaikatvapratyayaviSayatvaM nAstIti kathaM sadRSTAntena vRkSAdyavayavabhUtaparamANuSvephatvapratyayaviSayatvaM syAta, yadi senAvanAGgAni sthUlAni tadA sthUlasyAvayavitvAt siddho'vayavI tasmAdekatvapratyayaviSayo'vayavI svIkArya ityarthaH // nanu senAvanAGgeSu 'ekamidam ' ityevamekatvapratyayo dRSTa iti na " senAvanavat " iti dRSTAntasyAsiddhiriti tadvat prakRtepyavayasamUhasyaikatvapratyayaviSayatvaM saMbhavatIti nA'vayavisvIkArApattiri Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1Ahnikeyadapi manyeta- dRSTamidaM senAvanAGgAnAM pRthaktvasyAgrahaNAdabhedena 'ekam' itigrahaNaM na ca dRSTaM zakyaM pratyAkhyAtumiti / tacca naivam- tadviSayasya parIkSopapatteH= darzanaviSaya evAyaM parIkSyate= yoyamekamiti pratyayo dRzyate sa parIkSyate-kiM dravyAntaraviSayo vA ? athANusaMcayaviSayaH ? iti, atra darzanamanyatarasya sAdhakaM na bhavati / nAnAbhAve cANUnAM pRthaktvasyAgrahaNAdabhedena 'ekam' itigrahaNam' atasmiMstaditipratyayo yathA sthANau puruSa iti / tataH kim ?. atasmiMstaditipratyayasya pradhAnApekSitvAt pradhAnasiddhiH / sthANau puruSa iti pratyayasya kiM pradhAnam?. yo'sau puruSe puruSapratyayaH tasmin sati puruSasAmAnyagrahaNAt sthANau puruSoyamiti, evaM nAnAbhUteSu 'ekam' iti sAmAnyagrahaNAt pradhAne sati bhavitumarhati pradhAnaM ca sarvasyAgrahaNAd nopapadyate iti. tasmAdabhinne evAyamabhedapratyayaH- 'ekam' iti / tyAzaGkate- dRSTamiti / pariharati- neti / parihArahetumAha- tadviSayasyeti, senAvanAGgeSu ya ekatvapratyayastadviSayasya parIkSopapatteH= parIkSaNIyatvAt. nAmaikatvapratyayasya kiM paramANusamUho viSayaH kiM vA'vayavI viSaya itiparIkSaNIyamasti na tu parikSitamiti " senAvanavat" itidRSTAntasyAsiddhatvaM tavasthamevetyarthaH / pUrvapakSaM vyAcaSTe- yadapIti, 'ekam ' itIdaM grahaNam= ekatvena grahaNam= ekatvapratyayaviSayatvaM dRSTamityanvayaH / dRSTasya= pratyakSasya ca pratyAkhyAnaM na saMbhavati tathA ca "senAvanavata" itidRSTAntaH siddhastena paramANusamUsyaikatvapratyayaviSayatvaM prApnotItyarthastadAha-na ceti / uktaM pariharatitaJceti / parihArahetumAha- tadviSayasyeti / uktaM vyAcaSTe- darzaneti, darzanaviSayaH= ekatvapratyayaviSaya eva parIkSyate kimavayavI vA paramANusamUho vetyarthaH / parIkSyamAha- yoyamiti / ekatvapratyayaviSayaM dvidhA vikalpayati-kimiti / dravyAntaram avayavI / svavivakSitamAha- atreti, atra evaM saMzaye jAte darzanam senAvanAGgeSu 'ekam ' itijJAnamAtram anyatarasya anyatarakalpasya= ekatvapratyayoNusaMcayaviSayaka itipakSasya sAdhakaM na bhavatItyanvayaH / uktadarzanasyA'sAdhakatvamupapAdayati- nAnAbhAve ityAdinA, paramANUnAM nAnAbhAve nAnAtve sati teSAM pRthaktvasyAgrahaNAdabhedena yadidam 'ekam ' iti ekatvena grahaNaM tad atasmiMstaditipratyayaH= anekasmin eka iti pratyayo yathA sthANau puruSa iti pratyayastathA ca mithyAbhUta iti na sAdhyasAdhanasamartha ityanvayaH / nanu bhavatu paramANuSu ekamitijJAnam atasmiMstaditipratyayastena kA no hAniH prApteti jijJAsate- tataH kimiti / uttaramAha- atasminniti, atasmiMstaditipratyayaH pradhAnapratyayasApekSaH= tasmiMstaditipratyayasApekSo bhavati tathA ca yathA rajate rajatajJAnaM vinA zuktirajatajJAnaM na saMbhavatIti zuktirajatajJAnena rajate rajatajJAnaM sidhyati tathA ekasmin ekatvajJAnaM vinA anekasmin ekatvajJAnaM na saMbhavatIti anekasmin ekatvajJAnena ekasmin ekatvajJAnaM siddham tatra paramANostvekasya pratyakSaM na saMbhavati- atIndriyatvAditi pradhAnabhUtamekatvajJAnama'vayaviviSayakameva svIkAryamiti siddho'vyviityrthH| sthANau puruSapratyayasya pradhAnapratyayaM jijJAsatesthANAviti / uttaramAha- yosAviti, yo'sau puruSe puruSapratyayaH sa sthANau puruSapratyayasya pradhAnamityanvayaH / tasya prAdhAnyakAraNamAha- tasminniti, tasmin= puruSe puruSapratyaye jAte sati hi puruSasAmAnyagrahaNAt- puruSasAdRzyagrahaNAt sthANAvapi puruSoyamiti pratyayaH saMbhavatIti hetostasya prAdhAnyam , prakRtamAha- evamiti, evaM nAnAbhUteSu= anekeSu paramANuSu 'ekam ' iti pratyakSam pradhAne= ekasmin ekamitipratyaye satyeva sAmAnyagrahaNAt= agRhyamANapRthaktvAdilakSaNasAdRzyagrahaNAt bhavitumarhati, pradhAnam= ekasmin ekatvajJAnaM ca sarvasyAvayavasamudAyasyAgrahaNAnnopapadyate sarveSAmavayavAnAmagrahaNaM ca vyavadhAnAduktameva tathA ca nAnAbhUteSu paramANuSvekatvapratyayasiddhayarthamekasmin ekatvapratyayaH svIkAryaH sa cApyekaparamANuviSayako na saMbhavati paramANoratIndriyatvAditi abhinne ekasmin avayavinyevA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avayavisAdhanam] nyAyabhASyam / - indriyAntaraviSayeSvabhedapratyayaH pradhAnamiticet ? na- vizeSahetvabhAvAd dRSTAntAvyavasthA / zrotrAdiviSayeSu zabdAdiSvabhinneSu ekapatyayaH pradhAnama'nekasminnekapratyayasyeti / evaM ca sati dRSTAntopAdAnaM na vyavatiSThate- vizeSahetvabhAvAt , aNuSu saMciteSvekapratyayaH kimatasmiMstaditipratyayaH sthANau puruSapratyayavat ? athArthasya tathAbhAvAt tasmiMstaditipratyayo yathA zabdasyaikatvAdekaH zabda iti ?, vizeSahetuparigrahamantareNa dRSTAntau saMzayamApAdayata iti / kumbhavat saMcayamAnaM gandhAdayopItyanudAharaNaM gandhAdaya iti / evaM parimANasaMyogaspandajAtivizeSapratyayAnapyanuyoktavyaH teSu caivaM prasaGga iti // 'yam abhedapratyayaH= pradhAnabhUta ekatvapratyayaH svIkArya:- ayavavinaH sthUlatvenendriyagrAhyatvAt tasmin ekatvapratyayasyAnupapattirnAstItyevaM rItyA'vayavI siddha ityarthaH // nanvavayavabhUteSu paramANuSvanekeSu yadekatvajJAnam atasmiMstaditipratyayabhUtaM tasyAvayavinyekatvapratyaya eva pradhAnamiti rAjAjJA nAsti yena tasmAdavayavI sidhyet kiM tu indriyAntaraviSayeSu= cakSuratiriktazrotravANAdiviSayeSu zabdagandhAdiSu abhinneSu yo'bhedapratyayaH= ekatvapratyayaH sa eva pradhAna tathA cAnekeSu paramANuSvekatvapratyayasiddhayarthamapyuktarItyA pradhAnApekSAyAmavayavinyekatvapratyayApekSA nAsti yenAvayavI sidhyet kiM tu zabdAdiviSayakaikatvapratyayenaiva prakRtaikatvapratyayasya siddhisaMbhava ityAzaGkateindriyAntareti / pariharati- neti, parihArahetumAha- vizeSeti, pradhAnapratyayo hi atasmiMstaditipratyayasya dRSTAntaH= sAdhako bhavati tatra paramANuSvekatvapratyayasya kiM zabdAdiviSayaka ekatvapratyayo dRSTAntaH kiM vA sthANau puruSatvapratyayo dRSTAnta iti dRSTAntavyavasthA na saMbhavati- vizeSahetoH= dRSTAntavyavasthApakahetorabhAvAt tathA ca sthANau puruSatvapratyayasya dRSTAntatve tadvat paramANuSvekatvapratyayo'tasmiMstaditi pratyayaH syAt tatra hi pradhAnapratyayApekSA prAptA pradhAnapratyayena cAvayavI sidhyatIti pUrvoktadoSastadavastha eva, zabdAdiviSayakaikatvapratyayasya dRSTAntatve cA'vayavinyekatvapratyayasyA'pekSA na saMbhavati tasyA'tasmiMstaditipratyayatvAbhAvAt kiM tu zabdAdiviSayakaikatvapratyaya eva dRSTAnta ityatra vizeSahetuH= pramANaM nAstIti nAvayavipratyAkhyAnamupapadyate ityarthaH / pUrvapakSaM byAcaSTe- zrotrAdIti, anekasminnekapratyayasya= anekeSu paramANuSvekatvapratyayasya zabdAdiviSayaka ekatvapratyayaH pradhAnam= sAdhako na tvavayavinyekatvapratyayo yena tasmAdavayavisiddhiH syAdityarthaH / atra dRSTAntAvyavasthAdoSamAha- evaM ceti, evam zabdAdiSvekatvapratyayasya pradhAnatvasvIkAre / dRSTAntAvyavasthAyAM hetumAha-vizeSeti / dRSTAntAvyavasthA pradarzayati- aNuSviti, ya ekatvapratyayaH sa kimityevmnvyH| dvitIyakalpamAha- atheti, arthasyaprakRtaikatvapratyayaviSayasya, tathAbhAvAt= ekatvAt , tathA ca prathamakalpe pradhAnapratyayApekSAyAmuktarItyA'vayavisiddhiH, dvitIyakalpepi ca prakRtaikatvapratyayaviSayasyaikatvaM prAptam ekatvaM cAnekeSu paramANuSu na saMbhavatIti prakRtaikatvapratyayaviSayatvamekatvaviziSTasyAvayavina eva svIkAryamityavayavisiddhirjAteti dRSTAntakalpadvayepyavayavI sidhyatyavetyarthaH / pUrvapakSimatAsiddhimAha-vizeSeti, vizeSahetoH= dRSTAntavyavasthApakahetoH parigraham= pradarzanaM vinA, yathA vahnimAnityatra jalahRdamahAnasayordvayorapi dRSTAntatvApattau vahnisaMzayo jAyate tathA prakRtepi pradarzitadRSTAntadvayena saMcitaparamANuviSayakaikatvapratyaye tasmiMstaditipratyayatvasya saMzayo jAyate na tu vyavasthetyarthaH / kiM ca zabdagandhAdInAmapyaNubhUtAnAmindriyagrAhyatvAsaMbhavAdindriyagrAhyANAmaNusamudAyabhUtatvameva vaktavyaM tathA ca gandhAdInAmapi ghaTAdivat paramANusaMcayarUpatvaM prAptaM tathA ca gandhAdiSvapi yo'bhedapratyayaH= ekatvapratyayaH so'nekasminnekatvapratyaya eveti atasmiMstaditipratyaya eva saMjAtastathA ca tatrApi uktapradhAnapratyayApekSA prAptetyavayavI sidhyatyeva, tatra paramA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 . prasannapadAparibhUSitam / [2 adhyAye. 1AhnikeekatvabuddhistasmiMstaditipratyaya iti vizeSahetuH- mahaditi pratyena sAmAnAdhikaraNyAt / 'ekamidaM mahacca' ityekaviSayau pratyayau samAnAdhikaraNau bhavatastena vijJAyate- yanmahat tadekamiti / aNusamUhAtizayagrahaNaM mahatpratyaya iticet ? soyama'mahatsvaNuSu mahatpratyayo'tasmiMstaditipratyayo bhavatIti / kiM cAtaH 1 atasmiMstaditipratyayasya pradhAnApekSitvAt pradhAnasiddhiriti= bhavitavyaM mahatyeva mahatmatyayeneti // aNuH zabdo mahAniti ca vyavasAyAt pradhAnasiddhiriticet ? na- mandatIvratAgrahaNamiyattAnavadhAraNAd yathA ;vye / NuSvekatvapratyayasya tasmiMstaditipratyayatvasAdhane gandhAdayaH= gandhAdiviSayakaikatvapratyaya udAharaNaM na saMbhavati- tasmiMstaditipratyayatvAbhAvAdityAha- kumbhavaditi / uktamanyatrAtidizati- evamiti, mahatparimANaM saMyogaH spando gotvAdijAtizca pratyekaM paramANuSu na saMbhavatIti tadAzrayo'vayavI svIkArya ityAzayaH, spandagrahaNAthai spandAzrayagrahaNamAvazyakam- dharmigrahaNaM vinA dharmagrahaNAnupapattestatra paramANostu pratyakSaM na saMbhavatIti 'spandate' itispandapratyaye spandAzrayatvenA'vayavinaH pratyayaH prApta iti spandapratyayenA'vayavisiddhirvijJeyA anyadagrimabhASye spaSTameva, pUrvapakSI evam= ekatvapratyayavat parimANAdivizeSapratyayAn pratyapi anuyoktavyaH= praSTavyaH- mahatparimANAdipratyayaviSayaH ka iti, teSu= parimANAdipratyayeSvapi evam= ekatvapratyaye iva avayavisiddheH prasaGgaH= Apattirasti vakSyamANarItyetyanvayaH // ____ parimANapratyayenA'vayavisiddhiM pradarzayati- ekatveti, 'ekamidam ' ityekatvapratyayo nA'tasmistaditipratyayaH kiM tu tasmistaditipratyaya eva mahaditipratyayena= mahattvapratyayena= 'ekamidaM mahata itisAmAnAdhikaraNyAt= ekatvapratyayasya mahattvapratyayasya caikaviSayakatvAt tatra paramANuSu mahattvAsaMbhavAt avayavini ca saMbhavAt avayavyeva 'ekamidaM mahat' itipratyayasya viSayastasyaikatvAccaikatvapratyayastasmistaditipratyaya evetyayamavayavisiddhau vizeSaheturityarthaH / vyAcaSTe- ekamidamiti, ekatvapratyayasya mahattvapratyayasya caikaviSayakatvAbhAve sAmAnAdhikaraNyaM na syAt / svAbhiprAyamAha- teneti, tena= sAmAnAdhikaraNyena / nanu paramANusamUhasya yadatizayagrahaNam= AdhikyagrahaNaM tadeva mahattvapratyayo na tvavayavigrahaNaM yenAvayavisiddhiH syAt. AdhikyagrahaNepi mahattvapratyayo bhavati yathA vRSTAvityAzaGkateaNusamUheti / uttaramAha- soyamiti, yadi mahattvapratyayaH paramANuviSayakastadA paramANuSu mahattvAbhAvAt mahattvapratyayo'tasmiMstaditipratyayo jAta ityanvayaH / atra pUrvapakSI svAniSTaM jijJAsate- kiM cAta iti / uttaramAha- atasminniti, pradhAnasiddhiH= pradhAnamahattvapratyayasiddhirjAtA. pradhAnasiddhisvarUpamAha- bhavitavyamiti, atasmiMstaditipratyayarUpasya paramANuviSayakamahattvapratyayasya pradhAnaM hi mahadviSayo mahattvapratyayastasya siddhirjAtA- yatastena vinA paramANuviSayako mahattvapratyayo na saMbhavati- atasmistaditipratyayarUpatvAt tatra mahadviSayakamahattvapratyayena mahAna padArthaH siddhaH mahattvaM ca paramANuSu na saMbhavattIti avayavyeva mahAn vaktavya ityevaM mahatparimANapratyayavizeSeNAvayavI siddha ityarthaH // nanu paramANuviSayako'tasmiMstaditipratyayarUpo yo mahatvapratyayaH pradarzitastasyAvayaviviSayako mahattvapratyaya eva pradhAnam= pradhAnapratyayostIti rAjAjJA nAsti yena tasmAdavayavI sidhyet kiM tu 'aNuH zabdaH 'mahAn zabdaH' iti vyavasAya: pratyayo bhavatIti 'mahAn zabdaH' itipratyaya eva pradhAnamiti siddham ayaM ca pratyayo nA'vayaviviSayako yenAvayavI sidhyedityAzaGkate- aNuriti, Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avayavisAdhanam ] nyaaybhaassym| 131 'aNuH zabdo'lpo mandaH' ityetasya grahaNam 'mahAn zabdaH paTustIvaH' ityetasya grahaNam , kasmAt ? iyattAnavadhAraNAt= na hyayam 'mahAn zabdaH' itivyavasyan 'iyAnayam / ityavadhArayati yathA badarAmalakabilvAdoni / 'saMyukte ime' iti ca dvitvasamAnAzrayaprAptigrahaNam // dvau samudAyAvA''zrayaH saMyogasyeticet ?. koyaM samudAyaH ? prAptiranekasya ? anekA vA prAptirekasya samudAya iticet ? prApteragrahaNaM prAptyAzritAryoH / / 'saMyukte ime vastunI' iti nAtra dve prAptI saMyukte gRhyate // 'aNuH zabdo mahAn zabdaH' ityanvayaH / etat pratyAcaSTe- neti / parihArahetumAha- mandeti, yathA dravye= dravyasya dUrAd iyattAyAH= tatparimANasyAnavadhAraNAt ' aNurayam' kiM vA 'mahAnayam' iti pratyayo jAyate tathA zabdasyApIyattAyA anavadhAraNAdeva mandatIvratAgrahaNam- ' aNuH zabdo mahAn zabdaH' iti pratyayo bhavati tathA ca zabdaviSayakamahattvapratyayasyApIyattAnavadhAraNamUlakatvenA'tasmiMstaditipratyayarUpatvameva prAptaM tatazca nAyaM pradhAnaM bhavitumarhati kiM tvavayaviSayaka eva mahatvapratyayaH pradhAnaM syAt tena cAvayavI siddha evetyarthaH / uttaravAkyetra mandazabdoNutvaparastItrazabdo mahattvaparaH, tIvratA mahattvam / mandatIvratAgrahaNam= zabde'NutvamahattvagrahaNam- ' aNuH zabdo mahAna zabdaH' iti / vyAcaSTeaNuriti, aNuH= alpaH= manda iti pryaayshbdaaH| mahAn paTuH= tIvraH, iti ca, aNutvAdInAM zabde'saMbhavAt mandastItraityAdivyAkhyAnam / zabde mahattvAdigrahaNakAraNaM jijJAsate- kasmAditi / tAdRzakAraNamAha- iyatteti / iyattAnavadhAraNamAha- nahIti, ayam= mahattvAdivettA, yathA badarAdikam 'iyat / ityavadhArayati tathA 'mahAn zabdaH' iti vyavasyannapi ' iyAnayaM zabdaH' iti nAvadhArayatIti iyattAnavadhAraNAdeva zabde mahattvAdipratyayo jAyate itIyattAnavadhAraNamUlakatvAnnAyaM pradhAnaM bhavitumarhatIti avayaviviSayakamahattvapratyaya eva pradhAnaM syAt tena cAvayavI siddha ityarthaH / saMyogapratyayenAvayavisiddhi pradarzayati- saMyukte iti, 'saMyukte ime' iti dvitvasamAnAzrayAyAH dvitvasamAnAdhikaraNAyAH prApteHsaMyogasya grahaNamasti tatra dvittvaM dvayoreva bhavati paramANudvayasya ca pratyakSaM na saMbhavatItyetAdRzasaMyogapratyayaviSayatvamavayavidvayasyaiva svIkAryam- pratyakSayogyatvAditi saMyogapratyayenApyavayavI siddha ityarthaH / nanUktasya dvitvasamAnAdhikaraNasaMyogasya dvau paramANusamUhAvAzrayo nAvayavI yena tAdRzasaMyogapratyayenAvayavI sidhyedityAzaGkate- dvAviti / uktavAkyasya spaSTArthatvAt vyAkhyAnaM parityajya samudAyapadArtha pRcchati- koyamiti, bhASyamidamasaMgatamazuddhaM vA jAtamiti vijJeyam / anekasya prAptiH= saMyoga eva samudAyaH kiM vA ekasyAnekA prAti:= saMyogaH samudAya ityanvayaH / atra- " koyaM samudAyaH ? kimanekaH samudAyI ? utA'nekasya prAptiH? iti, anekasya prAptiH samudAya iticet, 'prAptI prApte' iti pratyayaH syAditi, kiM kAraNam ? samudAyasya prAptitvenAbhyupagamAt , 'ime vastunI saMyukte' iti ca na syAt / athA'nekaH samudAyI samudAyaH ? dvitvena sAmAnAdhikaraNyaM, na syAt= 'saMyukte ime vastunI' iti dvitvasamAnAdhikaraNa: pratyayo na syAt " iti vArtikam / pUrvatra prAptereva samudAyatvAt prAptI iti dvivacanam , uttaratra samudAyasyaikatvena dvitvAsaMbhava itivibhAvanIyam / . dvayorapi kalpayordoSamAha- prApteriti, uktakalpadvayena prAptiH= saMyoga eva samudAya iti prAptaM tatra samudAyasya saMyogAzrayatve prAptereva saMyogAzrayatvaM prAptaM na ca prAtyAzritAyA:= saMyogAzritAyAH prApteH= saMyogasya grahaNaM bhavati- saMyogasya saMyogavRttittvAbhAvAdityarthaH / vyAcaSTe- saMyukte iti, 'saMyukte ime vastunI ' ityatra dve prAptI saMyukte= dvau saMyogau saMyuktau na gRhyate ityanvayaH, 'saMyukte' Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhikeanekasamUhaH samudAya iticet ? na- dvitvena sAmAnAdhikaraNyasya grahaNAt / 'dvAvimau saMyuktAvau~' iti grahaNe sati nA'nekasamUhAzrayaH saMyogo gRhyate na ca duyoraNvohaNamasti tasmAnmahatI dvitvAzrayabhUte dravye saMyogasya sthAnamiti // pratyAsattiH pratIghAtAvasAnA saMyogo nArthAntaramiticet ? na- arthAntarahetutvAt saMyogasya / / zabdarUpAdispandAnAM hetuH saMyogaH- na ca dravyayorguNAntaropajananamantareNa zabde rUpAdiSu spande ca kAraNatvaM gRhyate tasmAd guNAntaram / iti dvivacanAntam , yadi saMyogarUpA prAptireva samudAyastadA saMyogasya saMyogavRttitvaM prAptaM tena saMyogayoH saMyoga iti prAptaM na ca dvau saMyogI saMyukto gRhyate saMyogasya saMyuktadravyamAtravRttitvena saMyogavRttitvAbhAvAditi na saMyogarUpA prAptiH samudAyastathA ca saMyogasya samudAyadvayavRttitvAsaMbhavAdavayavidvayavRttitvameva vaktavyamiti saMyogapratyayenApyavayavI siddha ityarthaH // . nanvanekeSAM paramANUnAM samUha eva samudAyastasya ca saMyogAzrayatvasaMbhavAnna pUrvoktadoSApattirityAzaGkate- aneketi / etat pariharati-neti / parihArahetumAha- dvitveneti, 'dvau imau saMyukto' ityevaM dvitvasAmAnAdhikaraNyasya pratIyamAnatvAdityanvayaH, dvitvaM ca nA'nekeSu paramANuSu saMbhavati- teSAM bahutvAt nApi paramANusamUhe- tasyaikatvAditi na paramANusamUhasya saMyogAzrayatvamupapadyate iti saMyogAzrayabhUtamavayavidvayaM svIkAryamityarthaH / vyAcaSTe-dvAviti, yadA 'dvAvimau saMyuktau padArthoM ' itigrahaNaM bhavati tadA nA'nekaparamANusamUhAzrayaH saMyogo gRhyate- atra saMyogAzrayasya dvitvabodhanAt paramANusamuhe ca dvitvAsaMbhavAt- tasyaikatvAt / na cApi 'dvAvimau ' ityatra dvayoH paramANvorgrahaNaM saMbhavatiparamANudvaye dvitvasaMbhavepi paramANudvayasya pratyakSAsaMbhavAdityAha- na ceti / upasaMharati- tasmAditi, 'dvAvimau ' ityatra mahattvaviziSTe dvitvAzrayabhUte ca dravye= avayavinAveva saMyogasya sthAnam= AzrayaH saMbhavata iti saMyogapratyayenApyavayavI siddha ityarthaH // nanu na bhavadabhimataH saMyogo yena sa paramANusamUhe nopapadyeta paramANusamUhasya ca saMyogAzrayatvaM na syAt kiM tu pratIghAtAvasAnA= AghAtanAzyA dvaidhIbhAvanAzyA vA pratyAsattiH= avyavahitasAmIpyameva saMyogo na tvarthAntaram= bhavadabhimato guNasvarUpaH, etAdRzA pratyAsattizca paramANusamUhepi saMbhavatIti na saMyogAzrayatvenAvayavisvIkArApattirityAzaGkate- prattyAsattiriti / pariharati- neti / parihArahetumAha- arthAntareti, madabhimatasya saMyogasya guNabhUtasya padArthAntarahetutvAt yathA bherIdaNDasaMyogena zabdo jAyate paTarUpAdikamapi tantusaMyogaM vinA na saMbhavati vRkSaspande ca vAyusaMyogaH kAraNamasti tatra saMyogaM vinA zabdAdyutpattirna syAt asti ca zabdAgutpattiriti pratyAsattya'tirikto guNabhUtaH saMyogaH svIkAryastathA ca tAdRzasaMyogAzrayatvenAvayaMvyapi svIkArya:- pratyAsattimAtreNa zabdAdyutpatteradarzanAdityarthaH / vyAcaSTe- zabdeti, saMyogasya zabdAdihetutvaM pratipAditameva / vipakSe bAdhakamAha- na ceti, dvayordravyayorguNAntarasya= saMyogasya upajananamantareNa= utpatti vinA zabdAdikAraNatvaM na gRhyate ityanvayaH, zabda rUpAdiSu spande ceti saptamyarthoM nirUpitatvaM zabdAdinirUpitaM kAraNatvamityarthaH, yadi bherIdaNDayoreva zabdakAraNatvaM syAttadA bherIdaNDasaMyogaM vinApi pratyAsattimAtreNa zabdo jAyeta na caiva Ayate zabdaH pratyAsattimAtreNeti merIdaNDasaMyogenaiva merIzabdo jAyate evaM rUpAdikaM pratyapi Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avayavisAdhanam ] nyAyabhASyam / 133 pratyayaviSayazcA'rthAntaraM tatpratiSedho vauM / 'kuNDalI guru: akuNDalazchAtraH' iti saMyogabuddhezca yadyarthAntaraM na viSayaH ? arthAntarapratiSedhastarhi viSayastatra pratiSidhyamAnavacana / 'saMyukte dravye' iti yadarthAntaramanyatra dRSTamiha pratiSidhyate tad vaktavyamiti / dvayormahatorAzritasya grahaNAd nA'NvAzraya iti // jAtivizeSasya pratyayAnuvRttiliGgasyApratyAkhyAnam. pratyAkhyAne vA prtyyvyvsthaanuppttiH| tattatpadArthasaMyogasya hetutvaM vijJeyam. tasmAt saMyogo guNAntaram arthAntaram= pratyAsattyatiriktaH pratyayaviSayazceti saMyogapratyayena saMyogAzrayatvenAvayavI siddha ityAha- tasmAditi // ___ saMyukta ityAdisaMyogabuddheryadi saMyogalakSaNamarthAntaraM na viSayastadA tatpratiSedhaH= arthAntarapratiSedho viSayaH syAt tatra tAdRzapratiSedhena pratiSedhyaM vaktavyaM syAdityAha- pratyayaviSaya iti / vyAcaSTekuNDalIti, kuNDalI= kuNDalasaMyogavAn , akuNDala:= akuNDalasaMyogarahitazchAtraH / arthAntaram= madabhimato guNabhUtaH saMyogaH / arthAntarapratiSedhasya saMyogabuddhiviSayatve doSapratipAdakavAkyamavatArayati-tatreti / ___kiM vA saMyogatadabhAvayoH pratyakSaM pramANayati- pratyayeti, arthAntaram= uktapratyAsattyatirikta eva saMyogaH 'kuNDalI guru:' ityAdipratyayaviSayo bhavati- pratyAsatteH sAmIpyarUpatvena saMyogAtiriktatvAdityarthaH / saMyogAbhAvapratyakSamAha- taditi, tatpratiSedhaH= saMyogapratiSedhopi gRhyate yathA- akuNDalazchAtra iti tatra pratiSedhasya sapratiyogikatvaniyamena saMyoga vinA saMyogapratiSedho nopapadyate iti pratyAsattyatiriktaH saMyogaH svIkArya ityevamartho vyAkhyeyaH, atra pakSe 'kuNDalI gururakuNDalazchAtraH' ityudAharaNaM mantavyam , saMyogabuddhezvetyAdikaM ca vAkyamagrimapradhAnavAkyasyAvataraNabhUtaM vijJeyam / . pratiSidhyeti- yadi saMyogabuddherarthAntarapratiSedho viSayastadA tAdRzapratiSedhena pratiSidhyamAnaM vaktavyam- pratiSedhyaM vinA pratiSedhAnupapatterityarthaH / vyAcaSTe- saMyukte iti, anyatra dRSTasyaivAnyatra pratiSedho bhavatItyabhiprAyeNa " yadarthAntaramanyatra dRSTam " ityuktam , 'saMyukte dravye' itisaMyogabuddhararthAntarapratiSedhaviSayakatve yadiha pratiSidhyate tat pratiSedhyaM vaktavyaM na cAtra pratiSedhyaM vaktuM zakyam- pratiSedhabodhakazabdasyAtrAbhAvAditi na saMyogabuddherarthAntarapratiSedho viSaya ityarthaH / atra saMyogabuddhirvyavadhAnapratiSedhaviSayApi saMbhavati yathA 'sayuktau ghaTau' ityasya 'vyavadhAnarahito ghaTau' ityarthasaMbhavAditi etAdRzArthAntarapratiSedhasya saMyogabuddhiviSayatvam "pratiSidhyamAnavacanam" ityanena nirAkriyate ityAzayaH pratIyate / svAbhiprAyamAha- dvayoriti, dvayormahatoH= sthUlayordravyayorAzritasya= samavetasya saMyogasya grahaNAt na saMyogo gRhyamANaH paramANudvayAzritaH- paramANormahattvAbhAvena grahaNAsaMbhavAt . AzrayigrahaNaM vinA ca tadAzritagrahaNAsaMbhavAditi gRhyamANasaMyogAzrayibhUtaM tAdRzadravyaM cAvayavyeveti siddho'vayavItyarthaH / prattyAsatterapi saMyogatvasvIkAre na kazcid doSa:- tAdRzapratyAsatterapi sthUladravyadvayaniSThAyA eva grahaNasaMbhavena tAdRzapratyAsattibuddhadhApyavayavisiddhisaMbhavAdityanusaMdheyam // ___ saMprati gotvAdijAtipratyayenAvayavisiddhayarthaM prathamaM jAtiM sAdhayati- jAtIti, * ayamapi gaurayamapi gauH' ityevaM khaNDamuNDAdigovyaktiSvanugataM yad gotvajJAnaM tadeva pratyayAnuvRttiH sA liGgaM sAdhakaM yasya tasya pratyayAnuvRttyabhivyajyamAnasya jAtivizeSasyetyanvayaH, gavAM sakalAsu vyaktiSu yad 'gauH / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikevyadhikaraNasyA'nabhivyaktaradhikaraNavacanameM / aNusamavasthAnaM viSaya itice? prAptAprAptasAmarthyavacanareM / kimaprApte aNusamavasthAne tadAzrayo jAtivizeSo gRhyate ? atha prApte? iti / aprApte grahaNamiticet ? vyavahitasyANusamavasthAnasyApyupalabdhiprasaGgaH= vyavahite'NusamavasthAne tadAzrayo jAtivizeSo gRhyata / prApte grahaNamiticet ? madhyaparabhAgayoraprAptau anabhivyaktiH / yAvat prAptaM bhavati tAvatyabhivyaktiriticet ? tAvato'dhikaraNatvamaNusamavasthAnasyayAvati prApte jAtivizeSo gRhyate tAvadasyA'dhikaraNamiti prAptaM bhavati tatraitijJAnaM jAyate tad gotvaM vinA na saMbhavati- vyaktInAM parasparaM bhedAt 'gauH / ityAkArakAnuvRttajJAnakAraNatvAsaMbhavAditi pratyayAnuvRttiliGgasya jAtivizeSasya gotvAderapratyAkhyAnam= pratyakhyAnaM na saMbhavati / vipakSe bAdhakamAha- pratyAkhyAne veti, yadi gotvAdijAtina svIkriyeta tadA prasyayasya 'ayaM gauH' ityAdijJAnasya vyavasthA nopapadyate- gotvAtiriktasya vyavasthApakadharmasyAnupalabdheH, gavyeva 'gauH' iti jJAnaM jAyate na ghaTAdau ityatra govRttigotvameva kAraNam uktaM ca- " gauH na svarUpeNa gaurnAmyagauH gotvAbhisaMbandhAttu gauH" iti, evaM ghaTAdiSvapi yojyaM tadanena gotvAdijAtiH siddhA tasyA adhikaraNatvenAvayavI sidhyati- paramANUnAM gotvAdyAzrayatvAnupapatterityarthaH, gotvAdipratItau gotvAdyAzrayasya pratyakSaM svIkArya svAtantryeNa gotvAdeH pratyakSAnahatvAt tatra paramANUnAM pratyakSAnahatvAt gotvAdyAzrayatvena pratyakSaviSayatvamavayavina eva svIkAryamityAzayaH / jAtyAvayavisiddhimAha- vyadhikaraNasyeti, govyaktiSu gotvasyaivAbhivyaktirbhavati na tu vyadhikaraNasya ghaTatvAderapIti abhivyajyamAnagotvAderadhikaraNaM vaktavyam= svIkArya yacca gotvAdyadhikaraNaM tadevAvayavItyarthaH / yadi vyadhikaraNasyApi jAtivizeSasya vyaktiSvabhivyaktiH syAttadA sarvAsAM jAtInAM * sarvAsu sajAtIyA'sajAtIyAsu vyaktiSvabhivyaktyA 'ayaM gaureva' ityeSA pratyayavyavasthA na syAt tatazca jAtisiddhirapi na syAt na caivamastotyAzayena vyadhikaraNasyAnabhivyakterityuktam / nanu aNusamavasthAnam= paramANusamUha eva viSayaH= jAtyAzrayaH kiM vA jAtyAzrayapratyayaviSayo na tvavayavI yenA'vayavI sidhyedityAzaGkate- aNusamavasthAnamiti / atra codyati- prApteti, aNusamavasthAne prApte= indriyasaMnikRSTe sati kiM vA'prApte= indriyAsaMnikRSTepi indriyasya jAtigrahaNasAmarthyamastIti vaktavyamityarthaH / vyAcaSTe-kimiti / tadAzrayaH= paramANusamUhAzritaH, spaSTamanyat / ____uktaM prathamakalpamanuvadati- aprApte iti, aNusamUhe aprApte= indriyAsaMnikRSTe sati jAtigrahaNamiticedityarthaH / atra doSamAha-vyavahitasyeti, evaM hi vyavahitasyApi= indriyAsaMnikRSTasyApi paramANusamUhasyopalabdhiprasaGgaH= pratyakSaM syAt . na caivaM saMbhavatItyarthaH / uktameva vizadayati- vyavahite iti, vyavahitasya paramANusamUhasya pratyakSe prApte tadAzrayaH= tadAzrito vRkSatvAdijAtivizeSopi gRhyeta na caivaM vyavadhAne sati gRhyate ityarthaH / dvitIyakalpamanubadati-prApte iti, paramANusamUhe prApte= indriyasaMnikRSThe sati tadAzritA jAtihyate iti noktadoSa iti cedityarthaH / atra doSamAha- madhyeti, indriyasaMnikoM hi svAbhimukhabhAgenaiva saMbhavati na tu madhyaparabhAgAbhyAmapi tathA ca madhyaparabhAgayoH aprAptI= indriyasaMnikarSAbhAvena vRkSatvAdijAterabhivyaktirna syAt- vRkSatvAbhivyattyarthe vRkSatvAzrayIbhUtAnAM sarveSAmavayavAnAmindriyeNa grahaNasyAvazyakatvAt . sarveSAM grahaNasya cAsaMbhavAjAtyabhivyaktiranupapannetyarthaH / nanu yAvat= yAvAn vRkSabhAgaH prAptaH= indriyasaMnikRSTastAvatyeva jAtyabhivyaktirbhavatI Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnaparIkSA] nyaaybhaassym| 135 ekasamudAye prtiiymaane'rthbhedaiH| evaM ca sati yo'NusamudAyo vRkSa iti pratIyate tatra vRkSabahutvaM pratIyeta= yatra yatra hyaNusamudAyasya bhAge vRkSatvaM gRhyate sa sa vRkSa iti, tasmAt samuditANusamavasthAnasyArthAntarasya jAtivizeSAbhivyaktiviSayatvAd avayavyarthAntarabhUta iti // 36 // // parIkSitaM pratyakSam // anumAnamidAnIM parIkSate rodhopaghAtasAdRzyebhyo vyabhicArAdanumAnama'pramANam // 37 // tyAzaGkate- yAvaditi / atra doSamupakramate- tAvata iti, evaM hi yAvati bhAge jAtyabhivyaktirbhavatIndriyasaMnikRSTe tAvato'NusamavasthAnasya- paramANusamUhabhAgasya jAtyadhikaraNatvaM prAptamityanvayaH / uktaM vizadayati- yAvatIti, yAvati bhAge prApte= indriyasaMnikRSTe, tAvat= tAvAneva bhAgaH, asya= vRkSatvAdijAtivizeSasyAdhikaraNamitiprAptam / atra doSabodhakavAkyamavatArayati- tatreti / ___ uktapakSe doSamAha- eka iti, ekasmin paramANusamUhe pratIyamAne sati arthabhedaH- pratIyamAnapadArthAnekatvaM syAdityanvayaH, yathA vRkSAvayavasamUhe pratIyamAne tAdRzavRkSAvayaveSu pUrvabhAgAnAmindriyasaMnikarSe sati tatra vRkSatvajAtyabhivyaktyA tAdRzapUrvabhAga eko vRkSaH parabhAgairindriyasaMnikarSe tatrApi vRkSatvajAtyabhivyaktyA tAdRzaparabhAgo'paro vRkSa ityevaM ekasminneva vRkSe vRkSAnekatvaM syAt- vRkSasvAdhikaraNasyaiva vRkSapadArthatvAt yatra vRkSatvAbhivyaktistasyaiva ca vRkSatvAdhikaraNatvAt. vRkSatvAbhivyaktezca pratibhAgaM svIkArAt. na caikasmim vRkSe vRkSAnekatvaM lokasaMmatamastIti doSa ityarthaH / byAcaSTe- evaM ceti, tatra= vRkSatvenAbhimate paramANusamUhe / uktaM vizadayati- yatreti / vRkSatvenAbhimataparamANusamudAyasya yasmin yasmin bhAge indriyasaMnikRSTa vRkSatvaM gRhyetoktarItyA sa sa bhAgo vRkSaH syAdityekasmin vRkSe vRkSabahutvaM prAptaM na caivamastIti nAyamapi pakSo yuktaH / upasaMharati- tasmAditi, uktarItyA paramANusamUhasya jAtyAzrayatvAnupapatteH, samuditANusamavasthAnasya= ekatrIbhUtAvayavasamavetasya arthAntarasya avayavasamudAyAtiriktasya tatrotpannasyAvayavina eva jAtivizeSAbhivyaktiviSayatvAt= jAtyabhivyaktyAzrayatvAt= jAtyAzrayatvasaMbhavAt jAtipratyayenApyarthAntarabhUtaH= avayavasamudAyAtirikto'vayavI siddhaH, tasya caikatvAt samagrasya ca jAtyAzrayatvAt tadavayavAnAM tajjAtyAzrayatvAnanIkArAcca noktadoSANAmA. pattirityarthaH, tathA cAvayavinaH sattvAt na tadekadezamAtrasyopalabdhirbhavati yena tadekadezenAvayavino'numAnAt pratyakSasyAnumAne'ntarbhAvaH syAt kiM tva'vayavinopi pratyakSameva bhavatIti pratyakSaM pramANAntarameva-pramANAntaratvabAdhakadoSANAM tatra tatra nirAkRtatvAdityartha ityevam "na pratyakSeNa 31 // "naikadezopalabdhiH 32" itisUtrAbhyAmupasaMhAro yojanIya ityalam // 36 // ||iti pratyakSapramANaparIkSA samAptA // anumAnaparIkSAmArabhate- anumAnamiti / rodheti- atrAnumAnalakSaNAvasare uktAnyudAraNAnyanusaMdheyAni / nadyAH pUrNatvena linena vRSTerbhUtatvAnumAnamuktaM tatrAprabhAge nirodhenApi nadyAH pUrNatvaM saMbhavatIti vyabhicAri jAtam. pipIlikANDasaMcAreNa vRSTebhaviSyattvAnumAnamuktaM tatra upaghAtenApi pipIlikANDasaMcAro bhavatIti sa vyabhicArI jAtaH, dvitIyAdhyAyaprathamAhikapaJcadazasUtrabhASye zabdena vAdyAnumAnamuktaM tatra tacchabdasadRzopi zabdo bhavati na ca tatsadRzazabdena tadanumAnaM saMbhavatIti zabdo vyabhicArI jAta iti tatra tatra yathAyathaM rodhopaghAtasAdRzyebhyo'nayA rItyA vyabhicArAdanumAnamapramANam-sAdhyAsAdhakatvA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 prasannapadAparibhUSitama- [2 adhyAye. 1AhnikeapramANamiti= ekadApyarthasya na pratipAdakamiti / rodhAdapi nadI pUrNA gRhyate tadA ca 'upariSThAd vRSTo devaH' iti mithyAnumAnam. nIDopaghAtAdapi pipIlikANDasaMcAro bhavati tadA ca 'bhaviSyati dRSTiH' iti mithyAnumAnamiti, puruSopi mayUravAzitamanukaroti tadApi zabdasAdRzyAd mithyAnumAnaM bhavati // 37 // __na- ekadezavAsasAdRzyebhyo'rthAntarabhAvAt // 38 // nAyamanumAnavyabhicAraH ananumAne tu khalvayamanumAnAbhimAnaH / katham ?. nA'viziSTo liGgaM bhavitumarhati, pUrvodakaviziSTaM khalu varSodakaM zIghrataratvaM srotaso bahutaraphenaphalaparNakASThAdivahanaM copalabhamAnaH pUrNatvena nadyAH 'upari dRSTo devaH' ityanuminoti nodakaddhimAtreNa / pipIlikAprAyasyANDasaMcAre 'bhaviSyati vRSTiH' ityanumIyate na kAsAM ciditi / ' nedaM mayUraditi sUtrArthaH / pUrvapakSasUtramidam / vyAcaSTe- apramANamiti, pratipAdakam= sAdhakam , arthasya= sAdhyasya, yadyekadApyanumAnaM sAdhyasAdhakaM syAttadA pramANaM syAdapi na caivamastItyarthaH / sarvadA'rthAsAdhakatvamupapAdayati- rodhAdityAdinA, rodhAt= pravAhAbhimukhAnnirodhAt , upariSTAt= pazcAdbhAge, vRSTebhUtatvAnumAnaM mithyA bhavatItyapramANaM bhavatItyarthaH / nIDasya= pipIlikAnivAsasthAnasyopaghAtAdapi pipIlikANDasaMcAro bhavatIti tatra vRSTebhaviSyattvAnumAnaM mithyA bhavati tena cA'pramANaM bhavatItyarthaH / vAzitamiti"tirazcAM vAzitaM rutam" ityamaraH, puruSopi mayUrazabdasadRzazabdaM kadAcit karoti tatra tenamayUrasattAnumAnaM zabdasAdRzyAjAyamAnaM mithyA bhavati tenApramANaM bhavati- mithyAbhUtasya prAmANyAnupapatteriti nAnumAnasya prAmANyaM saMbhavati- udAhRtasthaleSu vyabhicArasya pradarzanAdityarthaH // 37 // uktapUrvapakSaM pariharati-neti, anumAnamapramANaM na kiM tu pramANamevetyarthaH / parihArahetumAhaekadezeti, ekadezarodhakRtapUrNatvApekSayA nIDopaghAtajatrAsakRtapipIlikANDasaMcArApekSayA sAdRzyAnuyogibhUtazabdApekSayA ca anumitihetutvenoktAnAM nadIpUrNatvapipIlikANDasaMcArazabdAnAm arthAntarabhAvAt= bhinnatvAdityanvayastatra rodhakRtapUrNatvApekSayA varSAkRtaM nadyAH pUrNatvaM bahudezavyApakatvAdinA vilakSaNaM bhavati tenaiSa vRSTebhUtattvamanumIyate na ca tatra vyabhicAro bhavati, bAMsakRtapipIlikANDasaMcArApekSayA dRSTipUrvakAlikaH pipIlikANDasaMcAraH bAhulyadhairyAdinA vilakSaNo bhavati tenaiva vRSTabhaviSyattvamanumIyate na ca tatra vyabhicAro bhavati, sadRzazabdApekSayA pradhAnaH zabdaH kiMcidvilakSaNo bhavati tenaiva pradhAnazabdakArisattvamanumIyate na ca tatra vyabhicAro bhavatIti nAnumAnamAtrasyA'prAmANyApattiH, pradarzitapUrNatvAdInAM hetvAbhAsatvena tatra vyabhicArepi sarvatra doSAsaMbhavAt. nedamuktaM hetvAbhAsA na bhavantItyarthaH / vyAcaSTe- nAyamiti, ayam pUrvasUtrapradarzitaH, kiM tvanumAnAbhAsasya vyabhicAraH sa ca yukta evetyarthaH / svAbhiprAyamAha- ananumAne iti, ananumAne hetvAbhAsabhUte rodhakRtapUrNatvAdau anumAnAbhimAnaH= hetutvAbhimAna itihetostatra vyabhicAra iti na sa doSAyetyarthaH / uktaM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- neti, aviziSTaH= vizeSarahitaH padArthoM heturna bhavati na hi vahnayanumitau dhUmamAtraM heturbhavati kiM tvadhodezasaMlagno dhUmastathA prakRtepi viziSTAnAmeva pUrNatvAdInAM hetutvaM bhavati / vRSTibhUtatvAnumApakaM viziSTaM pUrNatvamAha- pUrveti, yadA pUrvodake varSodakaM prApnoti srotasa:pravAhasya zIghrataratvaM bahutaraphenAdiyuktatvaM copalabhyate tadA nadyA etAdRzaviziSTapUrNatvena 'upari vRSTo devaH' ityevaM vRSTebhUtatvamanuminoti nodakavRddhimAtreNa tatra ca na vyabhicAra iti pramANamanumAnam / vRSTibhaviSyattvAnumApakaM viziSTaM pipIlikANDasaMcAramAha- pipIliketi, pipIlikAprAyasya= bahutrapipIlikAsamudAyasyANDasaMcAreNa 'bhaviSyati vRSTiH' ityanumIyate na tu kAsAMcit pipIlikAnAmaNDasaMcAreNa tatra ca na vyabhicAra iti pramANamanumAnam / nedamiti- pradarzitasthale puruSakRtazabde sAdRzyadoSAt Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAnakAlasAdhanam ] nyAyabhASyam / 137 vAzitaM tatsadRzoyaM zabdaH' itivizeSAparijJAnAd mithyAnumAnamiti, yastu viziSTAcchabdAd viziSTamayUravAzitaM gRhNAti tasya viziSTo'rtho gRhyamANo liGgaM yathA sarpAdInAmiti / soyamanumAturaparAdho nAnumAnasya yo'rthavizeSeNAnumeyamartham aviziSTArthadarzanena bubhutsate iti // 38 // trikAlaviSayamanumAnam- traikAlyagrahaNAdityuktam atraca vartamAnAbhAvaH- patataH patitapatitavyakAlopapatteH // 39 // vRntAt pracyutasya phalasya bhUmau pratyAsIdato yad UrdhvaM sa patito'dhvA tatsaMyuktaH patitakAlaH, yo'dhastAt sa patitavyo'dhvA tatsaMyuktaH kAlaH patitavyakAlaH, nedAnIM tRtIyo'dhyA vidyate yatra patatIti vartamAnaH kAlo gRhyata. tasmAd vartamAnaH kAlo na vidyate iti // 39 // tayorapyabhAvo vartamAnAbhAve- tadapekSatvAt // 40 // mayUrazabdatvajJAnaM jAyate 'nAyaM mayUrazabdaH' itivizeSajJAnaM ca na jAyate itihetostatra mayUrasattAnumAnasya vyabhicAro bhavati na tu vastuto mayUrazabdena mayUrasattAnumAnasyeti pramANamevAnumAnaM tadAhayastviti, viziSTAcchabdAt= dhvanivizeSAt viziSTam= vAstavikaM mayUravAzitaM gRhNAti- idaM mayUravAzitameveti tasya puruSasya viziSTorthaH= vAstavikamayUrazabdo gRhyamANo liGgam= mayUrasattAnumApaka bhavati yathA sarpAdInAmiti- sarpamayUrayoH parasparaM vairAt sarpasya vAstavikamayUrazabdajJAnaM bhavati na mayUrazabdasadRzazabde mayUrazabdatvabhrAntirbhavati sarpazca tAdRzamayUrazabdena tatra mayUrasattAmanumAya tato'pasarpati na tatrAnumAnavyabhicAro bhavatIti pramANamevAnumAnamityarthaH / upasaMharati- soyamiti, soyam= pUrvasUtrapradarzito hetvAbhAsairanumAnavyApAro'numAturevAparAdho nAnumAnasyA'parAdhaH= vyabhicAraH / anumAturaparAdhamAha- ya iti, yo'numAtA arthaviziSeNa= viziSTena nadIpUrNatvAdinA hetunA'numeyamartham aviziSTArthadarzanena= sAmAnyanadIpUrNatvAdidarzanena bubhutsate= anumAtumicchati= anuminotIti anumAturevAparAdhaH- sAmAnyasya nadIpUrNatvAdervRSTyAdyanumittya'hetutvAdityarthaH / nadIpUrNatvAdeviziSTatvaM coktameva / tathA ca pramANamevAnumAnanamiti siddham // 38 // ___ agrimasUtramavatArayati- trikAleti, bhUtabhaviSyadvartamAnaviSayakamanumAnamiti asyAhnikasyaikAdazasUtrasya samAdhibhASye uktaM tatra doSamAha pUrvapakSI- vartamAneti, patataH patanAdikriyAviziSTasya patitakAla:= bhUtakAlaH patitavyakAla:= bhaviSyatkAlaJcopapadyate na tu vartamAnakAlopi yenAnumAnasya trikAlaviSayatvamupapadyatetyarthaH, atrAnumAnasya trikAlaviSayatvAnupapattipradarzanArthaM vartamAnakAlasyAbhAvaH pratipAdyate- bhUtabhaviSyatkAlayoreva grAhyatvAd vartamAnakAlAbhAva iti sUtrArthaH / byAcaSTe- vRntAditi, " vRntaM prasavabandhanam " ityamaraH, vRntAt= svamUlabhAgAt pracyutasya bhUmau pratyAsIdataH= sAmIpyaM gacchataH= bhUmiM patataH phalasya yadUrdhvam ya UrzvabhAgaH sa patito'dhvA tatsaMyuktaH= tAdRzordhvAdhvasaMyogAvacchinnaH kAla: patitakAla:= bhUtakAla ityucyate, yazca tasya phalasya adhastAt= adhobhAgaH sa patitavyaH= gantavyo'dhvA bhavati tatsaMyuktaH= tAdRzAdhodhvasaMyogAvacchinnaH kAlaH patitavyakAla: bhaviSyatkAla ityucyate. evamanyatrApyudAhAryam / ityevaM bhUtabhaviSyatkAladvayaM pratipAdya vartamAnakAlAbhAvamAhanedAnImiti, idAnIm= evamadhvano dvaividhyamAtrasaMbhavAt tRtIyo'dhvA na vidyate yatra patatItikriyAsaMbandhena tatsaMyukto vartamAnaH kAlo gRhyatetyanvayaH / upasaMharati- tasmAditi, tathA caivaM vartamAnakAlAbhAvaH siddha iti kAlatritvAsaMbhavAdanumAnasya trikAlaviSayatvamuktaM nopapadyate ityanumAnadoSa ityarthaH // 39 // ___ vartamAnakAlAbhAvaM pratyAcaSTe- tayoriti, vartamAnAbhAve= vartamAnakAlAbhAve tayoH= pratipAditayorbhUtabhaviSyatkAlayorapyabhAva eva syAt- tayostadapekSatvAt= vartamAnakAlasApekSatvAt vartamAnakAla Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikenAdhvavyaGgayaH kAlaH, kiM tarhi ?, kriyAvyaGgaya = patatIti yadA patanakriyA vyuparatA bhavati sa kAlaH patitakAlaH, yadotpatsyate sa patitavyakAlaH, yadA dravye vartamAnA kriyA gRhyate sa vartamAnaH kAlaH, yadi cAyaM dravye vartamAnaM patanaM na gRhNAti kasya uparamam utpatsyamAnatAM vA pratipadyate ? / patitaH kAla iti bhUtA kriyA, patitavyaH kAla iti cotpatsyamAnA kriyA, ubhayoH kAlayoH kriyAhInaM dravyam, adhaH patatIti kriyAsaMbaddham, soyaM kriyAdravyayoH saMbandhaM gRhNAti vartamAnaH kAlaH tadAzrayo cetarau kAlau tadabhAve na syAtAmiti // 40 // athApi nAtItAnAgatayoritaretarApekSA siddhiH // 41 // yadya'tItAnAgatau itaretarApekSau sidhyetAm ? pratipadyemahi vartamAnavilopam. nA'tItApemAzrityaiva tatpUrvakAlasya bhUtatvaM tatparasya ca kAlasya bhaviSyattvamupapadyate nAnyatheti siddho vartamAnaH kAla itisUtrArthaH / vyAcaSTe- nAdhveti, yadyuktarItyA kAlodhvavyaGgyaH syAt tadA tRtIyasyAdhvano'bhAvAd vartamAnakAlasyAbhAvaH syAdapi na ca kAlo'dhvavyaGgaya ityarthaH / kAlavyaJjakaM jijJAsate- kiM tahIti, yadi kAlo nAdhvavyaGgayastarhi kiMvyaGgayaH ? ityrthH| kAlavyaJjakamAha-- kriyeti / kAlasya kriyAvyaGyatvamupapAdayati- patatIti, yadA patatItizabdabodhyA patanakriyA vyuparatA= samAptA bhavati tadA saH= samAptapatanakriyAvacchinnaH= vartamAnApekSayA pUrvaH kAlaH patitakAlaH= bhUtakAla ityucyate iti vartamAnamapekSyaiva bhUtatvaM saMbhavatIti siddho vartamAnaH kAla ityarthaH, bhaviSyatkAlamAha- yadeti, yadA pata. tItizabdabodhyA patanakriyA utpatsyate tadA saH= bhaviSyatpatanakriyAvacchinnaH kAlaH patitavyakAlaHbhaviSyatkAla ityucyate iti vartamAnamapekSyaiva bhaviSyattvaM saMbhavatIti siddho vartamAnaH kAla ityarthaH, anena kAlasya kriyAvyaGgayatvamapyupapAditaM veditavyam. bhUtakriyAvyaGmayo bhUtakAlaH bhaviSyakriyAvyaGgayo bhaviSyatkAlaH vartamAnakriyAvyaGgayazca vartamAnakAla ityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- yadIti, yadi patanaM vartamAnaM na syAttadA kasya= kathaM tasyoparamaM bhaviSyattvaM ca jAnIyAt ? tathA ca vartamAne patane siddhe tadavacchinno vartamAnopi kAlaH siddha ityarthaH / patitaH= bhUtaH kAla ityukte bhUtA kriyeti budhyate. patitavyaH kAla ityukte utpatsyamAnA kriyeti budhyate kriyAyA eva bhUtabhaviSyattvasaMbhavAt kAlasya sadA vartamAnatvAditi vArtikAzayaH / ubhayoriti- ubhayorapi bhUtabhaviSyatkAlayordravyaM kriyAhInaM bhavatitayoH kAlayoH kriyAsattvAsaMbhavasyoktatvAditi vartamAnakAle eva kriyA saMbhavatIti kriyAzrayaH kAla vartamAnakAla eveti siddho vartamAnakAla ityarthaH / vartamAnakAle kriyAsaMbandhamAha- adha iti, vartamAnakAle dravyaM kriyAsaMbaddhaM bhavatIti tAdRzavartamAnakriyAvacchinnasya vartamAnakAlasya grahaNaM spaSTameti siddho vartamAnaH kAla ityarthaH / upasaMharati- soyamiti, soyaM vartamAnaH kAlaH kriyAdravyayoH AdhArAdheyabhAvaM saMbandhaM samavAyasaMbadhaM vA gRhNAti= grAhayatIti tadgrAhakatvAdeva siddhaH. vastutastu padArthamAtrasya grAhako vartamAna eva kAlaH, itarau= atItAnAgatau kAlau tadAzrayau= vartamAnakAlAdhInau- vartamAnakAlasApekSatvAditi tadabhAve= vartamAnakAlAbhAve atItAnAgatau kAlau na sidhyetAmiti tatsiddhayarthamapi vartamAnaH kAlaH svIkArya evetyarthaH // 40 // agrimasUtramavatArayati- athApIti, kiM cetyarthaH / neti-- atItAnagatayoH kAlayoH siddhiH itaretarApekSA= parasparApekSayA vartamAnakAlaM vinA na saMbhavati- itaretarApekSAyAmanyonyAzrayadoSAditi atItAnAgatakAlayoH siddhirvartamAnakAlenaiva saMbhavatIti siddho vartamAnaH kAla itisUtrArthaH / byAcaSTeyadIti, yadyatItAnAgatau kAlau itaretarApekSau= vartamAnakAlaM vinA sedhyetAm = atItenA'nAgataH anAgatena cAtItaH sidhyeta tadA vartamAnavilopam= vartamAnakAlAbhAvaM pratipadyamahi. na caivamasti Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAnakAlasAdhanam ] nyAyabhASyam / 139 kSA'nAgatasiddhiH nApyanAgatApekSA'tItasiddhiH / kayA yuktyA= kena kalpena atItaH. kathamatItApekSA'nAgatasiddhiH? kena ca kalpenA'nAgataH ? iti. naitacchakyaM nirvaktum= avyAkaraNIyametad vartamAnalope iti / ___ yacca manyeta- hrasvadIrghayoH sthalanimnayoH chAyAtapayozca yathetaretarApekSayA siddhirevam atItAnAgatayoriti, tannopapadyate- vizeSahetvabhAvAt. dRSTAntavat pratidRSTAntopi prasajyateyathA rUpasparzI gandharasau netaretarApekSau sidhyataH evamatItAnAgatAviti netaretarApekSA kasya cit siddhiriti / ysmaadekaabhaave'nytraabhaavaadubhyaabhaavH| .. yokasyA'nyatarApekSA siddhiH? anyatarasyedAnI kimapekSA?. yadyanyatarasyaikApekSA siddhiH? ekasyedAnI kimapekSA ?, evamekasyAbhAve anyataranna sidhyatIti ubhayAbhAvaH atItAnAgatayorvartamAnAdhInatvAdityanvayaH / atItAnAgatayoritaretarApekSayA siddhayabhAvamAha- neti, anAgatakAlasiddhiratItApekSA= atItakAlamAtreNa na saMbhavati. atItakAlasiddhizca anAgatApekSA anAgatakAlamAtreNa na saMbhavati kiM tu madhyavartinaM vartamAnakAlamapekSyeti siddho vartamAnakAla ityanvayaH / atItAnAgatakAlasiddhyarthaM vartamAnakAlApekSAM kiM vA vartamAnakAlaM vinA'tItAnAgatayoranupapattimAhakayeti, asyArthamAha- keneti, kiM vA prakArajijJAsAparaM pRthageva vaakymidm| yathA hi madhyagatapadAthai vinA parAparabhAvo na nirUpayituM zakyate tathA vartamAnalope= vartamAnakAlAbhAve yo'tIta ityucyate sa kena prakAreNA'tIta ityucyate. anAgatasiddhizca kathaM tAdRzAtItApekSeti. yazcAnAgata ityucyate sa kena prakAreNAnAgata ityucyate. kathaM cAtItasiddhiranAgatApekSeti sarva na nirvaktuM zakyamityanvayaH, uktaM vyAcaSTeavyAkaraNIyamiti, vyaakhyaatumshkymityrthH| yathA ca madhyasthapadArthena parAparabhAvo nirUpayituM zakyate anyathA parasparAzrayadoSaH syAt tathA madhyagatavartamAnakAlenaivAtItAnAgatayonirUpaNaM zakyamityarthaH / nanu yathA hrasvadIrghayoH sthalanimnayoH= uccanIcayoH chAyAtapayoH= tamaHprakAzayozca parasparApekSayA siddhirbhavati- etasmAd dIrghAdidaM hrasvaM hrasvAccedaM dIrghamityAdi tathA'tItAnAgatayorapi parasparApekSayA siddhiH saMbhavatIti na madhyagatavartamAnakAlasya svIkArApattiriti codayati- yacceti / pariharati- tanneti, parihArahetumAha- vizeSeti, atItAnAgatayoH parasparApekSayA siddhau vizeSahetorabhAvAta. vizeSahetuM vinA dRSTAntamAtreNa sAdhyasiddherasaMbhavAdityanvayaH, dRSTAntavat= pradarzita-hasvadIrghAdiSTAntavata pratidRSTAntaH= parasparApekSasiddherabhAvabodhakopi dRSTAntaH prasajyate= saMbhavati. tadevAhayatheti. yathA rUpaspazauM gandharasau parasparApekSayA na sidhyataH= na hi rUpeNa rasasya raseNa vA rUpasya siddhiH saMbhavati tathA'tItAnAgatAvapi parasparApekSayA na sidhyata iti kasyacit= atItAnAgatayormadhye kasyacidapi parasparApekSayA siddhirna saMbhavatIti tatsiddhayarthaM vartamAnakAlaH svIkArya ityarthaH / vastutastu nAyaM pratidRSTAnto yuktaH- rUpAdInAM kiMcinnirUpitatvAbhAvAt / itaretarApekSasiddharasaMbhavamAha- yasmAditi, itaretarApekSasiddhau parasparAzrayadoSAdavItaM vinA'nAgatam anAgataM vinA cAtItaM na siSyatIti ekAbhAve= anyatarAbhAve'nyatarAbhAvAdatItAnAgatayorubhayorapi kAlayorabhAvaH prasajyate ityarthaH / uktaM vyAcaSTe- yadIti, yadyekasya= atItasya anyatarApekSA= anAgatApekSA siddhiH idAnIm= tadA anyatarasya= anAgatasya kimapekSA siddhiriti vaktavyaM na cA'tItApekSA- anAgatasiddheH pUrvamatItasyAbhAvAt- atItasya anAgatAdhInatvAt , yadi cAnyatarasya= anAgatasya ekApekSA= atItApekSA siddhiH idAnIm= tadA ekasya= atItasya siddhiH Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1Ahnikeprasajyate / arthasadbhAvavyaGgyazcAyaM vartamAnaH kAla:- 'vidyate dravyam' 'vidyate guNaH' 'vidyate karma' iti // 41 // yasya cAyaM nAsti tasya vartamAnAbhAve sarvAgrahaNam- prtykssaanupptteH|| 42 // pratyakSam indriyArthasaMnikarSajaM. na cA'vidyamAnam= asad indriyeNa saMnikRSyate, na cAyaM vidyamAnam= sat kiMcidanujAnAtIti pratyakSanimittaM pratyakSaviSayaH pratyakSajJAnaM sarva nopapadyate. pratyakSAnupapattau tatpUrvakatvAd anumAnAgamayoranupapattiH sarvapramANavilope sarvagrahaNaM na bhavatIti / ubhayathA ca vartamAnaH kAlo gRhyate-kacidarthasadbhAvavyaGgayo yathA 'asti dravyam' iti. kacit kriyAsaMtAnavyaGgayo yathA 'pacati chinatti' iti. nAnAvidhA caikArthA kriyA kimapekSeti vaktavyaM na cA'nAgatApekSA- atItasiddheH pUrvamanAgatasyAbhAvAt anAgatasiddheratItAdhInatvAdityevaM vizeSarUpeNa vyAkhyeyam / upasaMharati- evamiti, evam= uktarItyA'tItAnAgatayormadhye ekasyAbhAve'nyatarat anyatarAbhAve ekazca na sidhyatIti vartamAnakAlaM vinA atItAnAgatayorubhayorapi kAlayorabhAvaH prasajyate / vartamAnakAlasiddhimAha- artheti, arthasya= padArthamAtrasya sadbhAvaH= sattA vartamAnakAle eva gRhyate na tvatItAnAgatayorapIti arthasadbhAvavyaGgayoyaM vartamAnakAla ityarthasadbhAvasvIkAre vrtmaankaalsviikaaraapttiraavshykii| udAharati- vidyate iti, 'dravyaM vidyate' itidravyasattA'tItAnAgatayorna jJAyate kiM tu vartamAnakAle iti siddho vartamAnakAla ityarthaH / evamanyatrApi yojyam // 41 // agrimasUtramavatArayati- yasyeti, yasya mate ayam= vartamAnakAlo nAsti tasya mate padArthagrahaNameva nopapadyate ityevaM sUtrArthenAnvayaH / vartamAneti- vartamAnakAlAbhAve pratyakSaM nopapadyate- pratyakSasya vartamAnamAtragrAhakatvAt uktaM ca "saMbaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA" iti, pratyakSAbhAve ca sarvagrahaNAnupapattiH- anumAnAdInAmapi pramANAnAM pratyakSapUrvakatvena pratyakSaM vinAnupapatteriti sUtrArthaH, sarvagrahaNAbhAve pratyakSAnupapattiH pratyakSAnupapattau ca vartamAnakAlAbhAvo heturiti sUtrAnvayaH / vyAcaSTepratyakSamiti, pratyakSaM hIndriyArthasaMnikarSajanyaM bhavati indriyasaMnikarSazca vidyamAnamAtreNa saMbhavati na tvavidyamAnena= avartamAnena= asatA, ayaM ca pUrvapakSI vidyamAnam= sata= vartamAnaM kiMcidapi na svIkaroti-vartamAnakAlAsvIkArAt tathA ca vartamAnakAlAbhAvena padArthasya vidyamAnatvAsaMbhavAt pratyakSanimittam= indriyArthasaMnikoM nopapadyate- vartamAnenaivendriyasaMnikarSasaMbhavAt. pratyakSaviSayopi nopapadyate- vartamAnasyaiva pratyakSaviSayatvasaMbhavAt. pratyakSajJAnamapi nopapadyate- pratyakSajJAnasya vartamAnamAtraviSayakatvAditi sarva pratyakSanimittAdikaM nopapadyate, pratyakSAnupapattau ca anumAnAdInAmapyanupapattiHteSAM tatpUrvakatvAt= pratyakSapUrvakatvAt tatazcaivaM pratyakSAdisarvapramANAnAmabhAve prApte sarvagrahaNam= kasyApi padArthasya grahaNaM na saMbhavatIti vartamAnAbhAve sarvagrahaNAbhAvaH prAptaH na caivamastIti sarvopapattyartha vartamAnaH kAlaH svIkArya ityrthH| .. ___ grahaNaM vinA padArthasvIkArAsaMbhavAd vartamAnakAlagrahaNaprakAramAha- ubhayatheti, ubhayathA= arthasadbhAvena kriyAsaMtAnena ca vartamAnakAlo gRhyate, prathamaprakAramAha- kaciditi, udAharati- yatheti, 'asti dravyam' ityatra astipadabodhyayA dravyasattayA vartamAnakAlo vyajyate= gRhyate- uktasattAyA vartamAnakAlamAtre saMbhavAd atItAnAgatayozcAsaMbhavAditibhAvaH / dvitIyaprakAramAha- kaciditi, udAharati- yatheti, 'pacati' ityatra kriyAsaMtAnena= pAkakriyAparamparayA vartamAnakAlo gRhyate-- atrAtItA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAnakAlasAdhanam ] nyAyabhASyam / 141 kriyAsaMtAnaH kriyAbhyAsazca, nAnAvidhA caikArthA kriyA 'pacati' iti= sthAlyadhizrayaNam udakAsecanaM taNDulAvapanam edhopasarpaNam agnyabhijvAlanaM dIghaTTanaM maNDasrAvaNam adhovatAraNamiti. chinattIti kriyAbhyAsaH- udyamyodyamya parazuM dAruNi nipAtayan chinattIsyucyate // 42 // yaccedaM pacyamAnaM chidyamAnaM ca tat kriyamANaM tasmin kriyamANe kRtatAkartavyatopapattestUbhayathA grahaNam // 43 // nAgatayorapratIyamAnatvAt / kriyAsaMtAnapadArthamAha-nAneti, nAnAvidhA= vividhAvAntarakriyAviziSTA ekArthA= ekapadArthaviSayA kriyA kriyAsaMtAna iti kriyAbhyAsazcetyucyate, prathamaM kriyAsaMtAnamudAharatipacatIti, pacatItikriyAsaMtAnasyAvAntarakriyAH Aha- sthAlItyAdinA, sthAlyA adhizrayaNam= culyuparisthApanam udakAsecanam= sthAlyAmudakanikSepaH taNDulAvapanam= sthAlyAM taNDulanikSepaH edhopa sarpaNam- cullo inbhanasaMyojanam agnyabhijvAlanam dIghaTTanam sthAlyAM dA paribhrAmaNam maNDanissA raNam tataH sthAlyA adhovatAraNam ityAdyavAntarakriyAH pAke bhavantIti pacatIti kriyAsaMtAna ityucyate sA ca pAkakriyA ekapadArthaviSayeti spaSTameva- 'taNDulaM pacati' iti / kriyAbhyAsamudAharati- chinattIti, abhyAsaH= paunaHpunyaM tadAha- udyamyeti, parazoH punaH punaH dAruNi nipAtanena kriyAbhyAsaH prAptaH sa eva 'chinatti' ityanena bodhyate, nipAtayan caitraH 'chinatti' ityucyate ityanvayaH, tathA ca kriyAsaMtAnena kriyAbhyAsena ca vartamAna eva kAlo gRhyate nAtIto'nAgato vA- uktakriyAsaMtAnakriyAkriyAbhyAsayorapi vartamAnakAlamAtre eva saMbhavAdatItAnAgatayozcAsaMbhavAditi siddho vartamAnakAla ityarthaH / kriyAbhyAsopyekArthaviSayaka iti spaSTameva avAntarakriyAzcAtra udyamananipAtanAdyA grAhyAH, pacatItyatra adhizrayaNAdyavAntarakriyANAM paunaHpunyaM nAsti kriyAbhyAse chinattItyatra codyamananipAtanAdyavAntarakriyANAM paunaHpunyamastIti kriyAsaMtAnakriyAbhyAsayoH parasparaM bhedaH, lakSaNaM coktamubhayatraiva samanvetIti vibhAvanIyam // 42 // ___ agrimasUtramavatArayati- yacceti, yat pacyamAnaM taNDulaM yacca chidyamAnaM kASThaM tat kriyamANam= vartamAnakriyAviziSTamityucyate tasmin kriyamANe= kriyAviziSTe sati= tatkarmakapAkAdikriyAyAM pravRttAyAm= vartamAnAyAM vartamAnakAlasyobhayathA grahaNaM bhavatItyevaM sUtreNa sahAnvayaH / kRtatetivartamAnA hi pAkAdikriyA kriyAsaMtAnaH kriyAbhAsazcocyate tatra kAzcit sthAlyadhizrayaNAdirUpAH kriyAH kRtAH= jAtA iti tAsAM kRtatA kAzcit darvIghaTTanAdirUpAH kriyAH kartavyA iti tAsAM kartavyatAsti tathA cAvAntarakriyANAM kRtatvAt kartavyatvAJca tatsaMtAnarUpAyAH vartamAnapAkakriyAyA api kRtatvam= bhUtatvaM kartavyatvam bhaviSyattvaM copapannaM tAdRzopapattestAdRzavartamAnakriyAvyaGgayasya vartamAnakAlasya ubhayathA= atItAnAgatakAlAbhyAM saMbaddhasya asaMbaddhasya ca grahaNaM bhavati tatra 'pacati / ityatra saMbaddhasya grahaNaM bhavati- uktarItyA'tra pAkakriyAyA vartamAnAyA api avAntarakriyAdvArA bhUtatvabhaviSyattvayoH saMbhavena tatsaMbandhAt tadvyajyamAnasya vartamAnakAlasyApi bhUtabhaviSyattvasaMbandhenAtItAnAgatakAlasaMbaddhatvaM prAptam , evameva kriyAbhyAsasthalepi bodhyam- tatrApyavAntarakriyANAmudyamananipAtanAdInAM bhUtabhaviSyattvasaMbhavAt / 'vidyate dravyam' ityatrAtItAnAgatakAlayoH saMbandhAbhAvAdatItAnAgatakAlAbhyAmasaMbaddhaH zuddha eva vartamAnakAlaH pratIyate iti vartamAnakAlasyobhayathA grahaNaM siddhamiti sUtrArthaH / atra-"ka punarvyapavRktasya ? 'vidyate dravyam / ityatra hi kevalaH zuddho vartamAno'bhidhIyate, 'pacati chinatti' ityatra saMpRktaH, katham ? kAzcidatra kriyA vyatItAH kAzcidanAgatAH ekA ca vartamAneti // itivaartikm| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikekriyAsaMtAno'nArabdhazcikIrSito'nAgataH kAlaH 'pakSyati' iti. prayojanAvasAnaH kriyAsaMtAnoparamo'tItaH kAlaH 'apAkSIt' iti. ArabdhakriyAsaMtAno vartamAnaH kAlaH 'pacati' iti, tatra yA uparatA sA kRtatA yA cikIrSitA sA kartavyatA yA vidyamAnA sA kriyamANatA. tadevaM kriyAsaMtAnasthaH traikAlyasamAhAraH 'pacati pacyate' iti vartamAnagrahaNena gRhyate- kriyAsaMtAnasya hyatrAvicchedo vidhIyate nArambho noparama iti / soyamubhayathA vartamAno gRhyate- apavRkto vyapaktazca atItAnAgatAbhyAm. sthitivyaGgayA- 'vidyate dravyam' iti. kriyAsaMtAnA'vicchedAbhidhAyI ca traikAlyAnvitaH- 'pacati chinatti' iti / anyazca pratyAsattiprabhRterarthasya vivakSAyAM tadabhidhAyI bahuprakAro lokeSUtlekSitavyaH, tasmAdasti vartamAnaH kAla iti // 43 // ___ vyAcaSTe- kriyeti, uktaH kriyAsaMtAno yatrA'nArabdhaH cikIrSitaH= bhaviSyatkAle kartumiSTo bhavati tatrA'nAgata: bhaviSyatkAlaH pratIyate yathA 'pakSyati' ityatra, yatra kriyAsaMtAnasya prayojanAvasAnaH phalaniSpattyA uparamaH samAptirbhavati tatrA'tItaH= bhUtaH kAla: pratIyate yathA 'apAkSIt / ityatra. yatra ca kriyAsaMtAna mArabdho vartamAnaH anuparatazca bhavati tatra vartamAnaH kAlaH pratIyate yathA'pacati' ityatreti trayANAmapi kAlAnAM pratIyamAnatvena siddhirjaatetynvyH| atItAnAgatakAlayoH kriyAyA uparamAnArambhayoreva saMbhavAt kriyAsattvasya cAsaMbhavAt kriyAsattvaviziSTaH kAlo vartamAnakAla iti siddhamityAzayaH / pacatItyatra vizeSamAha- tatreti, tatra pacatItikriyAsaMtAne yA uparatA= uparatatA samAptatA sA kRtatA yA cikIrSitA= cikIrSitatA= bhaviSyatkAle kartumiSTatA sA kartavyatA yA ca vidyamAnA= vidyamAnatA sA kriyamANatA vartamAnatA avAntarakriyANAmitizeSa ityanvayaH, vAkyamidamasaMgatamiti atra 'yA uparatatA sA kRtatA yA cikIrSitatA sA kartavyatA yA vidyamAnatA sA kriyamANatA' ityevaM kiM vA 'yA uparatA sA kRtA yA cikIrSitA sA kartavyA yA vidyamAnA sA kriyamANA' ityevaM vaktavyamAsIt / upasaMharati- tadevamiti, evam uktarItyA kriyAsaMtAnasyA'vantarakRtakartavyavartamAnakriyAviziSTatvena pacati / 'pacyate' ityAdau kriyAsaMtAnasthasyaikAlyasamAhAraH- trikAlasamuccayo vartamAnakAlagrahaNenaiva gRhyate iti siddho vartamAnakAlaH, vartamAnakAlaM vinA kAlatritvAsaMbhavena gRhyamANasya traikAlyasyAsaMbhavAt , atra vartamAnakAlagrahaNe hetumAha-kriyAsaMtAnasyeti, atra 'pacati' ityAdau kriyAsaMtAnasya= sthAlyadhizrayaNAdilakSaNakriyAsamudAyasyA'vicchedaH= vartamAnatA vidhIyate= abhidhIyate ityatra vartamAnakAlo gRhyate na ArambhaH= bhaviSyattvaM yena kriyAsaMtAnasya bhaviSyattvena bhaviSyatkAlabodhaH syAt nApyuparamo yenA'tItakAlabodhaH syAdityanvayaH, atra "nArambhaH" ityatra 'na anArambhaH' itivaktavyamAsIt- anArambhe eva bhaviSyatkAlabodhAt / sUtrArthamupapAdayatisoyamiti, soyam= pacatItyAdau gRhyamANo vartamAnakAlo dvidhA gRhyate yathA- atItAnAgatakAlAbhyAmapavRktaH= saMbaddhaH. apavRkto na bhavatIti vyapavRktaH asaMbaddhazceti / vyapavRktamudAharati-vidyate iti, 'vidyate dravyam / ityatra dravyasthityA vartamAnakAlo vyajyate sthitizca nAvAntarakriyAviziSTA kriyAsaMtAnarUpA yenAtrAtItAnAgatakAlayoH pravezaH syAdityatra atItAnAgatAbhyAmasaMbaddha eva zuddho vartamAnakAlo gRhyate, apavRktamudAharati-kriyeti, kriyAsaMtAnasyA'vicchedAbhidhAyI yaH pacati' 'chinatti' ityAdiprayogastatra traikAlyAnvito vartamAnakAlo gRhyate- atra kAsAM cidavAntarakriyANAM kRtatvAt kAsAMcit kartavyatvAt ekasyA vartamAnatvAJca traikAlyasamAhAra ityatItAnAgatakAlAbhyAM saMbaddha evAtra vartamAnakAlo gRhyate ityarthaH, yathA 'pacati' ityAdAva'vAntarakriyAdvArA traikAlyasamAhAraH saMbhavati tathA 'vidyate' ityAdau na saMbhavati- avAntarakriyANAmabhAvAditi 'vidyate ' ityAdi. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 upamAnaparIkSA] nyaaybhaassym| ( athopamAnaparIkSA) atyantaprAyaikadezasAdhAdupamAnA'siddhiH // 44 // atyantasAdhAdupamAnaM na sidhyati- na caivaM bhavati 'yathA gaurevaM gauH' iti, prAyassAdhApamAnaM na sidhyati-na hi bhavati 'yathA'naDAnevaM mahiSaH' iti, ekadezasAdhAdupamAnaM na sidhyati- na hi sarveNa sarvamupamIyate iti // 44 // prsiddhsaadhaadupmaansiddherythoktdossaanuppttiH||45|| na sAdharmyasya kRtsnapAyAlpabhAvamAzrityopamAnaM pravartate, kiM tarhi ?. prasiddhasAdharmyAt sthale atItAnAgatasaMbandharahita evaM vartamAnakAlaH pratIyate itivibhaavniiym| vartamAnakAlasyAnyaprakArAnapi sUcayati- anya iti, pratyAsattiprabhRte:= vartamAnakAlasya sAmIpyasaMbandhamAzritya padArthavivakSAyAM satyAM tadabhidhAyI pratyAsattisaMbaddho bahuprakAro vartamAnakAlo'sti sa tu lokeSu= vyavahArAta utprekSitavyaH= jJAtavyaH atra vistarabhayAnocyate ityanvayaH / atra- " anyazca loke pratyAsattiprabhRte. rarthasya vivakSAyAmanekaprakAro vartamAnasya prayogaH- kadAcidayaM vartamAnamatIte prayuGkte AgataH san bravIti- 'eSa AgacchAmi ' iti, kadAcidanAgate prayuGkte yathA sthitaH san bravIti- 'eSa aagcchaami| iti, evamanyeSu prayogepUprekSitavyamiti " itivArtikam , ete ca prayogA vartamAnasamIpye vijJeyAH tadetat " vartamAnasAmIpye " iti pANinisUtre draSTavyam / upasaMharati- tasmAditi, uktarItyA vartamAnakAlaH siddhastena traikAlyaM siddham- atItAnAgatayoH pUrvapakSiNA svIkRtatvAdeva tathA cAnumAnasya traikAlyaviSayatvamuktaM siddhaM pUrvapakSikRtA cAnumAnasya traikAlyaviSayatvAnupapattiH parAstetyarthaH // 43 // . . // ityanumAnaparIkSA samAptA // upamAnAnupapattimAzaGkate- atyanteti, upamAnapramANamUlaM hi sAdharmyameva tacca sAdharmya trividhaM saMbhavati- atyantasAdharmya prAyassAdharmyam ekadezasAdhaya ca tadanenatrividhenApi sAdhamryeNopamAnaM na sidhyati- yato'tyantasAdharmya hi gorgavaiva saMbhavati tatra nopamAnaM pravartate na hi 'yathA gaustathA gauH| ityevaM prayujyate, prAyassAdharmya tu vRSabhamahiSayorapi saMbhavati tatrApi nopamAnaM pravartate na hi 'yathA vRSabhastathA mahiSaH' ityevaM prayujyate, ekadezasAdhamya tu sarvasya sarveNa saMbhavati tatrApi nopamAnaM pravartate na hi sarveNa sarvamupamIyate. na hi 'yathA gajastathA gavayaH' ityevaM prayujyate, gajagavayayozca pazutvAdinaikadezasAdharmya vijJeyaM tathA ca trividhasyApi sAdharmyasya upamAnaprayojakatvAbhAvAt prayojakAntarAsaMbhavAccopamAnapramANaM na sidhyatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- atyanteti, atyantasAdhaye hi sarvAvayavasAdharmyameva tacca tajjAtyavacchinnasya tajjAtyavacchinnenaiva saMbhavati yathA gorgavA. gogavayayozca nAtyantasAdharmya yena tatropamAnaM pravarteta / atyantasAdharmyasyopamAnAprayojakatvenA'tyantasadRzayorupamityasaMbhavamudAharatina ceti / prAyassAdhaye hi keSAMcidavayavAnAM sAdharmyameva tacca mahiSavRSabhayorapi saMbhavati-pucchaviSANAdyanekAvayavasAmyAt na ca mahiSavRSabhayorupamitiH saMbhavatItyAha-na hIti, ekadezasAdhaya' ca kiMcita sAdharmyameva tacca sarvasya sarveNa saMbhavati na ca sarva sarveNopamIyate ityAha- eketi, upamAnapramANasya sAdharmyameva prayojakaM vaktavyaM tacca trividhamapi nopamAnaprayojakaM saMbhavatItyupamAnapramANAsiddhirityarthaH // 44 // uktAzaGkAM pratyAcaSTe- prasiddhati, lokaprasiddhAt sAdharmyAt upamAnasiddhiH saMbhavatIti yathoktadoSasya= pUrvasUtroktadoSasyopapattirnAsti- yato'tyantaprAyaikadezasAdhANAmupamAnaprayojakatvaM nAzrIyate kiM tu sAmAnyataH prasiddhasAdharmyasya taccAstyeva gogavayayoriti siddhamupamAnamapi pramANamiti suutraarthH| vyAcaSTe- neti, yenoktadoSeNopamAnasyAnupapattiH syAditi zeSaH / upamAnaprayojakasAdharmya jijJAsate Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikesAdhyasAdhanabhAvamAzritya pravartate. yatra caitadasti na tatropamAnaM pratiSedhuM zakyaM tasmAd yathoktadoSo nopapadyate iti // 45 // ., astu taryupamAnamanumAnam pratyakSeNA'pratyakSasiddheH // 46 // yathA dhUmena pratyakSeNA'pratyakSasya vahnargrahaNamanumAnam evaM gavA pratyakSeNA'pratyakSasya gavayasya grahaNamiti nedamanumAnAd viziSyate // 46 // viziSyate ityAha, kayA yuktyA ? nApratyakSe gavaye pramANArthamupamAnasya pazyAma iti // 17 // yadA hyayamupayuktopamAno godarzI gavA samAnamartha pazyati tadA ayaM gavaya ityasya saMjJAzabdasya vyavasthA pratipadyate na caivamanumAnamiti / parArtha copamAnam- yasya chupameyamaprasiddha kimiti / uttaramAha- prasiddhati, prasiddhAt sAdhAd yaH sAdhyasAdhanabhAvastamAzrityopamAnaM pravartate tatra sAdhyaM gavayagavayazabdayorvAcyavAcakabhAvajJAnam = gavayazabdazaktiprahaH tasya sAdhanamupamAnapramANam etAdRzasAdhyasAdhanabhAvamAzrityopamAnapramANaM pravartate, uktasAdhyasAdhanabhAvAzrayaNe ca prasiddhasAdhaye hetuH nyAyanaye upamAnasya gavayAdipadazaktigrAhakatvasvIkArAdityanvayaH / upamAnasiddhimAha- yatreti, yatra gogavayayoretat= prasiddha sAdharmyamasti tatra upamAnapravRttipratiSedho nopapadyate tasmAt pUrvoktadoSAnupapatteH siddhamupamAnamapi pramANamityupasaMharati- tasmAditi // 45 // __upamAnasyAnumAne'ntarbhAvamAzaGkate- astviti / upamAnasyAnumAne'ntarbhAvasya kAraNaM sUtreNAhapratyakSeNeti, yathAnumAne pratyakSeNa dhUmenApratyakSasya vahnaH siddhirbhavati tathopamAne'pi pratyakSeNa gavA gavayapadavAcyatvarUpeNApratyakSasya gavayasya siddhirbhavati kiM vA pratyakSeNa gosAdRzyenA'pratyakSasya gavaye gavayapadavAcyatvasya siddhirbhavatIti upamAnasyAnumAnatulyatvAdanumAne'ntarbhAvaH svIkArya iti nopamAnaM pramANAntaramiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yatheti / prakRtamAha- evamiti, grahaNam= gavayapadavAcyatvena rUpeNa grahaNamityarthaH / tathA cedam = upamAnamanumAnAd na viziSyate iti nAnumAnAtiriktaM pramANAntaramityanvayaH, spaSTamanyat // 46 // ____ upamAnasyAnumAnentarbhAvAsaMbhavamAha- viziSyate iti, upamAnamanumAnAd viziSyate= bhinnameva pramANamityAha= ityucyate ityarthaH / upamAnasyAnumAnAd bhedakAraNaM jijJAsate- kayeti, yuktyA= kAraNena prakAreNeti yAvat / asya sUtreNottaramAha- neti, apratyakSe gavaye upamAnasya pramANasyArthamprayojanaM na pazyAma itihetoranumAnAd bheda upamAnasyetyanvayaH, yadi pratyakSeNa gavA gavayo'pratyakSo gRhyeta dhUmena vahiriva tadAnumAnasAdRzyAdupamAnasyAnumAnentarbhAvaH syAdapi na caivamasti kiM tUpamAnena gavaye gavayazabdazaktirgRhyate na cAnumAnaM zaktigrAhakaM bhavati, gavayasAdRzyaM ca goniSThaM godarzanakAle grahItuM na zakyate pratyakSeNa tadAnIM gavayasyAdRSTatvAt gavayapratiyogikasya goniSThasAdRzyasya grahaNAsaMbhavAta gavayadarzanakAle ca gorevApratyakSatvena tanniSThasAdRzyasyApratyakSatvAditi nopamAne pratyakSeNApratya. kSapratipattiH saMbhavati yenAnumAnentarbhAvaH syAt , nApi zabdentarbhAvaH- upamAnaprameyasya vAcyavAcakabhAvasya zabdenAnuktatvAditi sUtrArthaH / atra 'nApramite gavaye sAmarthyamanumAnasya pazyAmaH' ityevaM sUtraM vaktavyamAsIt / vyAcaSTe- yadeti, upayuktam= prayuktam 'gosadRzo gavayaH' ityupamAnaM yaM prati sa upayuktopamAno godazI gAM dRSTvA yadA'raNye gavA samAnam= godRzam artham= gavayavyaktiM pazyati tadA'yaM puruSaH gavaya ityasya saMjJAzabdasya vyavasthAM pratipadyate= zaktiM gRhNAti na caivamanumAne zaktigraho Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdapramANaparIkSA] nyaaybhaassym| 145 tadarya prasiddhopameyena kriyate iti / parArthamupamAnamiticet ? na- svayamadhyavasAyAt= bhavati ca bhoH svayamadhyavasAya:- yathA gaurevaM gavaya iti / nAdhyavasAyaH pratiSidhyate upamAnaM tu tanna bhavati- "prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnam 1-1-6" na ca yasyopameyaM prasiddhaM taM prati sAdhyasAdhanabhAvo vidyate iti // 47 // athApi tathetyupasaMhArAdupamAnasiddha vizeSaH // 48 // tathetisamAnadharmopasaMhArAdupamAnaM sidhyati nAnumAnam- ayaM cAnayovizeSa iti // 48 // (atha zabdapramANaparIkSA-) zabdo'numAnam-arthasyAnupalabdheranumeyatvAt // 49 // bhavatItyanumAnAd bhinnamevopamAnaM pramANamityanvayaH / bhedasya kAraNAntaramAha- parArthamiti, anumAnaM svArthamapi bhavati upamAnaM ca na svArtha kiM tu parArthameva bhavatItyanumAnAd minnamevetyarthaH, hetumAhayasyeti, yasya hyupameyaM gavayAdya'prasiddham= ajJAtaM bhavati tadartham = ajJAtopameyAya prasiddhopameyena= jJAtopameyena gavayAdizabdazaktigrahAya upamAnaM kriyate= prayujyate na tu svArthamiti parArthatvaM siddham / upamAnasyoktaM parArthatvamAnaM pUrvapakSI pratyAcaSTe- parArthamiti, upamAnaM parArthameva bhavatIti na vaktavyam , ukte hetumAha- svayamiti, svayamadhyavasAyasattAmAha- bhavatIti, adhyavasAyasvarUpamAha- yatheti, evaM hyupamAnasya svArthatvamapi siddhaM tena cAnumAnatulyatvamityarthaH / asyottaramAha-nAdhyavasAya iti, 'yathA gaustathA gavayaH' ityAkArakaH svayamadhyavasAyo na pratiSidhyate kiM tu sa upamAnapramANaM na bhavati- jJAtaviSayakatvAt uktAdhyavasAyaviSayasyAdhyavasAyakA jJAtatvAdeva. pramANAnAM cAjJAtaviSayakatvasvIkArAt , pareNa cA'jJAtatvAt taM prati prayuktasyopamAnasya prAmANyaM saMbhavati- ajJAtajJApakatvAdityarthaH / ukte upamAnalakSaNasUtraM pramANayati- prasiddhati, upamAnenAtra sAdhyasAdhanamuktaM prasiddhopameyasya ca sAdhyabhUto gavayazabdazaktigrahaH siddha eveti na tasya sAdhanaM saMbhavati, enamevAbhiprAyamudghATayati- na ceti, prasi. ddhopameyaM prati sAdhyasAdhanabhAvaH= gavayazabdazaktigrahasya sAdhyatvam upamAnasya ca sAdhanatvaM na vidyate= na saMbhavati- siddhatvAdeveti parArthamevopamAnaM bhavati na svArthamapItyanumAnAd, bhedaH siddhaH- anumAne svArthatvasyApi sattvAdityupamAnasyAnumAne'ntarbhAvo na saMbhavatItyarthaH // 47 / / __ agrimasUtramavatArayati- athApIta. kiM cetyrthH| upamAnasyAnumAnAd bhede kAraNAntaramAhatatheti, 'yathA gaustathA gavayaH' ityevamupamAne tathAdizabdairupasaMhAro bhavati na caivamanumAne tathAdizabdairupasaMhAro bhavatIti nopamAnasyA'numAnAdavizeSaH= abhedaH saMbhavatItyanumAnAdupamAnaM pramANAntarameveti siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- tatheti, anumAnaM tu tathetisAdRzyopasaMhArAnna sidhyatItyanvayaH / anayoH= upamAnAnumAnayorayamapi vizeSo yadupamAne tathetyupasaMhAro bhavati anumAne ca na bhavati tasmAd dvayorbhedaH siddha ityarthaH / 48 // // ityupamAnaparIkSA samAptA // saMprati zabdapramANaparIkSAmArabhate, zabdapramANasyAnumAne'ntarbhAvamAzaGkate- zabda iti, zabdaH= zabdapramANam anumAnameva- vAkyapratipAdyasyArthasyA'nupalabdheH= apratyakSatvena anumeyatvAt tasmAt zabdapramANasyAnumAnentarbhAvaH svIkAryoM na tu pRthakU pramANatvamiti sUtrArthaH / eSA ca vaizeSikamatenAzaGkA / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1Ahnikezabdo'numAnaM na pramANAntaram , kasmAta 1. zabdArthasyAnumeyatvAta, kathamanumeyatvam ? pratyakSato'nupalabdheH, yathA'nupalabhyamAno liGgI mitena liGgena pazcAd mIyate ityanumAnam evaM mitena zabdena pazcAd mIyate'rtho'nupalabhyamAna ityanumAnaM zabdaH // 49 // itazcAnumAnaM zabdaH upalabdheradipravRttitvAt // 50 // pramANAntarabhAve dvipravRttirupalabdhiH= anyathA hyupalabdhiranumAne anyathopamAne tad vyAkhyAtam , zabdAnumAnayostUpalabdhiradvipattiH yathA'numAne pravartate tathA zabdepi, vizeSAbhAvAdanumAnaM zabda iti // 50 // saMbandhAca // 51 // "zabdonumAnam" iti vartate, saMbaddhayozca zabdArthayoH saMbandhaprasiddhau zabdopalabdherathagrahaNaM yathA saMbaddhayoliGgaliGginoH saMvandhapratItau liGgopalabdhau liGgigrahaNamiti // 51 // vyAcaSTe- zabda iti, zabdaH= zabdapramANam / zabdasyAnumAne'ntarbhAvasya kAraNaM jijJAsate- kasmA. diti, uttaramAha- zabdArthasyeti, zabdArthasya vAkyArthasya anumeyatvakAraNaM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- pratyakSata iti, atra dRSTAntamAha- yatheti, liGgI= sAdhyA, mitena- jJAtena / anupalabhyamAnaH= apratyakSaH / prakRtamAha- evamiti, mitena= zravaNagRhItena, prameyasya. vAkyArthasya anumeyatve zabdapramANasyAnumAnavidhayA bodhakatvenAnumAnentarbhAvaH siddha ityarthaH spaSTamanyat // 49 // agrimasUtramavatArayati- itazceti, itaH= vkssymaannsuutroktkaarnnaadityrthH| upalabdheriti- zabdAnumAnayorupalabdheH= prameyabodhasya advipravRttitvAt= ekaprakAratvAt= samAnarUpatvAt- zabdasya liGgavidhayA bodhakatvAd yathA caitro ghaTaviSayakAbhiprAyavAn uccArakatvasaMbandhena ghaTamAnayetivAkyaviziSTatvAd maitravat ityevaM vAkyArthasyAnumeyatvena vAkyasya cAnumApakatvena zabdAnumAnayoH, prameyabodhasyaikaprakAratvaM siddhaM tena zabdAnumAnayorekatvaM siddhaM tena zabdapramANasyAnumAnentarbhAvaH siddha iti sUtrArthaH / byAcaSTepramANeti, zabdasya pramANAntarabhAve= anumAnApekSayA pRthak pramANatve zabdAnumAnayoH prameyopalabdhiH dvipravRttiH= dviprakArA= bhinnabhinnasvarUpA syAt yathAnumAne prameyopalabdhiranyathA= anyaprakArA= anumitirUpAsti upamAne cA'nyathA= anyaprakArA= upamitisvarUpAsti tathA copalabdheH svarUpabhedAdanumAnopamAnayo daH tat= etat upamAnaparIkSAyAM tathetyupasaMhArAdityAdinA vyAkhyAtamityanvayaH / prakRtamAha- zabdeti, zabdAnumAnayostu prameyopalabdhiH advipravRttiH= ekasvarUpaivAsti- anumitirUpatvAt zabdasyoktarItyA liGgavidhayA bodhakatvAt. tadAha- yatheti, anumAne yathA linena prameyasyAnumityartha pravartate puruSastathaiva zabdepi tAdRzazabdena zabdArthasyAnumityarthameva pravartate nAnyathA tasmAdanumAnApekSayA vizeSAbhAvAdanumAnameva zabdo na tu pramANAntaramityanvayaH // 50 // zabdasyAnumAnentarbhAve hetvantaramAha- saMbandhAditi, yathAnumAne hetuH saMbandhAdeva sAdhyabodhako bhavati tathA zabdopi svArthena saMbandhAdeva svArthabodhako bhavati tathA cAnumAnatulyatvAdanumAnameva zabdo na pramANAntaramiti sUtrArthaH / saMbandhAcopalabdherityevaM pUrvasUtreNAnvayaH / vyAcaSTe- zabda iti, vartatepUrvapUrvasUtrAdanuvartanIyamityarthaH / yathA parasparaM saMbaddhayoliGgaliminoH vyApyavyApakabhAvasaMbandhasya pratItau satyAmeva liGgopalabdhau jAtAyAM liGgigrahaNaM bhavati tathA zabdArthayorapi parasparaM saMbaddhayoreva saMbandha. prasiddhau= saMbandhajJAne jAte eva zabdopalabdheH= zabdapratyakSeNa tadarthasya grahaNaM bhavatItyanumAnatulyatvAdanumAnameva zabdo na pramANAntaramityanvayaH / atra zabdArthayoH saMbandho gamyagamakabhAvarUpo vijnyeyH||51|| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 zabdapramANaparIkSA ] nyAyabhASyam yattAvat 'arthasyAnumeyatvAt' iti tanna AptopadezasAmarthyAt zabdAdarthasaMpratyayaH // 52 // 'svargaH apsarasaH uttarAH kuravaH sapta dvIpAH samudro lokasaMnivezaH' ityevamAderasatyakSasyArthasya na zabdamAtrAt pratyayaH, kiM tarhi 1. 'AptairayamuktaH zabdaH' ityataH saMpratyayaHviparyayeNa saMpratyayAbhAvAt na tvevamanumAnamiti / yat punaH- "upalabdheradviSaTattitvAt 2-1-50" iti. ayameva zabdAnumAnayorupalabdheH pravRttibhedaH tatra vizeSa satya'hetu:- 'vizeSAbhAvAt' iti / yat punaridam- "saMvandhAcca" iti, asti ca zabdArthayoH saMbandho'nujJAtaH asti ca pratiSiddhA= 'asyedam' itiSaSThIviziSTasya vAkyasyArthavizeSo'nujJAtaH prAptilakSaNastu zabdArthayoH zabdasya pramANAntaratvavyavasthApanAya uktapUrvapakSasya pratyAkhyAnamArabhate- yattAvadityAdinA yadekonapaJcAzatsUtre " arthasya- anumeyatvAt" ityevaM vAkyArthasyAnumeyatvamuktaM tanna saMbhavati, atra sUtreNa hetumAha- Apteti, zabdAt= vAkyAd yo'rthasaMpratyayaH= vAkyArthabodho jAyate sa nAnumAnavidhayA jAyate- zabdArthayoApyavyApakabhAvasaMbandhAsaMbhavAt kiM tu AptopadezasAmarthyAt= ayaM zabdo'syArthasya vAcaka ityAdyAptopadezamUlakazaktigrahasAmarthyAt yogyatAkAGkSAdijJAnasahakRtAjjAyate na caivamanumAnasya prakAraH na hanumAnasthale dhUmajJAnasya vahnau zaktigraho bhavati- asaMbhavAdityanumAnApekSayA zabdapramANasya vilakSaNatvAnnAnumAnatvaM saMbhavati kiM tu pramANAntaratvameveti sUtrArthaH / vyAcaSTe- svarga iti, svarga ityAdilakSaNo lokasaMnivezaH, purANeSu prasiddha eva ityevamAdeH= svargAdirUpasyA'pratyakSasyArthasya na svargAdizabdamAtrAt bodho bhavati yenAnumAne'ntarbhAvaH syAditsAkSepaH, yadi zabdamAtrAt zabdArthabodhaH syAt tadA dhUmena vahnariva zabdArthasyAnumeyatvaM syAdapi na caivamastItyarthaH / zabdena zabdArthabodhaprakAraM jijJAsate- kimiti / uttaramAha- Aptairiti, ayaM ghaTazabda ApnairghaTabodhanArthamuktaH= prayukta ityataH= itijJAnAt kiM vA 'ghaTazabdaH kambugrIvAdimatpadArthavAcakaH' iti yadAptairuktaM tatsAmarthyAdeva ghaTazabdAd ghaTapadArthabodho bhavati na tu tAdRzopadezarahitAt zrutAt zabdamAtrAditi zabdaH pramANAntaramevetyarthaH / vipakSe bAdhakamAha- viparyayeNeti, viparyayeNa= uktAptopadezaM vinA zabdArthabodhAbhAvAdAptopadezasAmarthyAdeva zabdasyArthabodhakatvaM bhavatItyarthaH / paryavasitamAha- neti, na tvevamAptopadezasAmadinumAne liGgasya vAcyavAcakabhAvasaMbandhena sAdhyabodhakatvaM bhavatIti zabdasyAnumAnApekSayA vilakSaNatvAt pramANAntaratvaM sviikaarymityrthH| upalabdherityAdisUtroktaM parihartumanuvadati- yatpunariti, yad upalabdheriti sUtreNa zabdAnumAnayorupalabdherekasvarUpatvamuktaM tatpariharati- ayameveti ayam= atroktaH, pravRttibhedaH= prakArabhedaH, anumAne vyAtya'nusaMdhAnena liGgasya liGgibodhakatvaM bhavati zAbdasthale ca zabdasyAptopadezasAmarthyAdarthabodhakatvaM bhavatIti zabdAnumAnayoH prameyopalabdheH prakArabhedaH= svarUpabhedosti tatra satyapi prameyopalabdheH vizeSe= svarUpabhede yaH "vizeSAbhAvAt " iti zabdasyAnumAne'ntarbhAve heturuktaH so'hetureva- vizeSasya sattvena uktahetorbAdhitatvAdityarthaH / / ___ saMbandhAditisUtroktaM parihartumanuvadati- yatpunaridamityAdinA, yatpUrva sUtreNa zabdasya liGgavidhayArthabodhakatvamuktaM tasyottaramAha- astIti, zabdArthayorvAcyavAcakabhAvaH saMbadho'nujJAtaH= svIkRtosti. saMyogAdilakSaNazca saMbandhaH pratiSiddhosti tasmAnna zabdasya liGgavidhayArthabodhakatvamupapadyate ityarthaH / uktaM vizadayati- asyeti 'asya zabdasyedaM vAcyamasti yathA ghaTazabdasya ghaTaH' ityAdirUpasya SaSThI Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikesaMbandhaH prtissiddhH| kasmAt ?, pramANatonupalabdhaH= pratyakSatastAvat shbdaarthpraaptenoplbdhiHatiindriytvaat= yenendriyeNa gRhyate zabdastasya viSayabhAvamatiTatto'rtho na gRhyate, asti cAtIndriyaviSayabhUtopyarthaH, samAnena cendriyeNa gRhyamANayoH prAptidRhyate iti / prAptilakSaNe ca gRhyamANe saMbandhe zabdArthayoH zabdAntike vArthaH syAt arthAntike vA zabdaH syAt ubhayaM vobhayatra // 52 // atha khalvayam pUraNapradAhapATanAnupalabdhezva saMbandhAbhAvaH // 53 // sthAnakaraNAbhAvAditi cArthaH / na cAyamanumAnatopyupalabhyate- zabdAntike'rtha iti / etasmin pakSepyA''syasthAnakaraNoccAraNIyaH zabdastadantike'rtha iti annAjanya'sizabdocAraNe viziSTasyAptopadezalakSaNavAkyasya arthavizeSaH= pratipAdyo vAcyavAcakabhAvarUpaH zabdArthasaMbandhaH svIkriyate prAptilakSaNaH= saMyogarUpastu saMbandhaH zabdArthayoH pratiSidhyate= na svIkriyate yena zabdasya liGgavidhayArthabodhakatvamApadyatetyarthaH / zabdArthayoH saMyogasaMbandhasya pratiSedhakAraNaM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- pramANata iti, zabdArthayoH saMyogasaMbandhaH pramANena nopalabhyate'taH pratiSidhyate ityarthaH / saMkSepeNoktaM vyAcaSTe- pratyakSata iti, zabdArthaprApteH= zabdArthayoH saMyogasya / pratyakSeNAnupalabdhau hetumAha- atIndriyatvAditi, padArthasya zabdaprAhakazravaNendriyAgrAhyatvAdityarthaH / uktaM vyAcaSTe- yeneti, padArtho yadyapIndriyagrAhyosti tathApi yena zravaNendriyeNa zabdo gRhyate tasya zravaNendriyasya viSayabhAvam= viSayatvamativRttaH= atItosti= zravaNendriyagrAhyo nAstI padArtha iti na zravaNendriyeNa gRhyate / svAbhiprAyamAha- astIti, yadyapyatIndriyaH= zravaNendriyAgrAhyopi zabdavAcyaH padArthaH viSayabhUtaH= cakSurAdIndriyaviSayabhUtostyeva tathApi samAnena= ekenendriyeNa gRhyamANayoreva padArthayoH prAptiH= saMyogo grahItuM zakyate yathA ghaTapaTayorvahnidhUmayozca. zabdArthau ca naikendriyagrAhyau zabdasya zravaNendriyamAtragrAhyatvAt tadarthasya zravaNendriyAgrAhyatvAditi na zabdArthayoH saMyogasaMbandha upapadyate gRhyate ca, tatazca na zabdasya linggvidhyaarthbodhktvaapttirityaashyH| zabdArthayoH saMyogasaMbandhe'niSTApattimupakramate- prAptIti, zabdAthayoH prAptilakSaNe= saMyogarUpe saMbandhe gRhyamANe= svIkRte sati tAdRzasaMyogopapattyarthamarthaH= vAcyaH padArthaH zabdAntike= zabdasamIpe syAt kiM vA zabdaH arthAntike= svavAcyasamIpe syAt kiM vA ubhayamubhayatra syAt nAma padArthaH zabdasamIpe zabdazca padArthasamIpe syAt- anyathA saMyogAsaMbhavAdityanvayaH / asya khaNDanaM cAgre draSTavyam // 52 // agrimasUtramavatArayati- atheti, ayam= saMyogasaMbandhaH zabdArthayorvakSyamANahetunA'nupapanno vijJeya ityarthaH / uktaprathamakalpe doSamAha- pUraNeti, yadi padArthaH zabdasamIpe syAt tadA mukhe syAditi prAptamzabdasya mukhe jAyamAnatvAt tathA ca annAdizabdAnAmuccAraNe kRte'nnAdinA mukhaM pUraNaM syAt ayAdizabdoccAraNe kRte ca mukhasya dAhaH syAt khaDgAdizabdocAraNe kRte ca mukhasya pATanaM syAt na caitadupalabhyate iti saMbandhAbhAvaH= zabdArthayoH saMyogAbhAvaH prAptaH= zabdasamIpe padArthasattA na saMbhavatIti sUtrArthaH / sUtre " saMbandhAbhAvaH" ityatra 'saMyogAbhAvaH' iti vaktavyamAsIt / vyAcaSTe- sthAneti, sUtraghaTakacakAreNa 'sthAnakaraNAbhAvAt ' iti dvitIyakalpe doSo grAhya ityarthastadetadane spaSTam / zabdAntike'rtha itikalpasya pratyakSeNAnupalabdhiH sUtreNokteti anumAnenAnupalabdhimAha- na ceti, zabdAntike'rtha itipakSonumAnenApi na sidhyati- anumApakahetorabhAvAt / asya pakSasya sUtroktAmanupapattimupapAdayati- etasminniti, etasmin= zabdAntike'rtha itipakSe, AsyasthAnakaraNoccAraNIyaH= mukhasthAne= mukhadeze prayatnavizeSalakSaNakaraNena kiM vA mukhasthAnagatakaraNenoccAraNIyaH zabdo mukhe bhavatIti prAptaM tathA ca yadyarthastadantike= zabdadeze bhavati tadAnnA'gyAdizabdoccAraNe kRte yathAsaMkhyaM mukhasyAnnA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 zabdapramANaparIkSA ] nyAyabhASyam / pUraNapradAhapATanAni gRoran . na ca gRhyante, agrahaNAnnAnumeyaH prAptilakSaNaH saMbandhaH / arthAntike zabda iti- sthAnakaraNAsaMbhavAd anuccAraNam, sthAnaM kaNThAdayaH karaNaM prayatnavizeSaH tasyArthAntike'nupapattiriti / ubhayapratiSedhAcca nobhayam / tasmAnna zabdenArthaH prApta iti // 53 // zabdArthavyavasthAnAdapratiSedhaH // 54 // zabdArthapratyayasya vyavasthAdarzanAd anumIyate- asti zabdArthasaMvandho vyavasthAkAraNam, asaMbandhe hi zabdamAtrAdarthamAtre pratyayaprasaGgaH tasmAdapratiSedhaH saMbandhasyeti // 54 // atra samAdhiH na-sAmayikatvAcchabdArthasaMpratyayasya // 55 // na saMbandhakAritaM zabdArthavyavasthAnam, kiM tarhi ?. samayakAritaM yattadavocAma- 'asyedamiti SaSThIviziSTasya vAkyasyArthavizeSo'nujJAtaH zabdArthayoH saMbandhaH' iti samayaM tamavocAma iti / dinA pUraNAdikamupalabhyeta na copalabhyate tathA cA'grahaNAt= annAgyAdizabdoccAraNe'nnAdinA mukhasya pUraNatvAderanupalabdhyA zabdArthayoH prAptilakSaNaH= saMyogarUpaH saMbandho nAnumeyaH- bAdhakartakasya prada. rzitatvAdevetyanvayaH / dvitIyakalpamanuvadati- artheti, arthAntike zabda ityapi kalpo nopapadyate / atra sUtraghaTakacakAreNa gRhItaM hetumAha- sthAneti, yatra bhUtale ghaTAdipadArtho bhavati tatra zabdasyocAraNasthAnaM mukhaM karaNaM ca na saMbhavatItyanucaraNam= padArthadeze zabdasattvaM nopapadyate ityarthaH / zabdasya sthAnamAhasthAnamiti, karaNamAha- karaNamiti, prayatnaH= uccAraNAnukUlo vyApAraH, sthAnaprayatnau vyAkaraNArambhe spaSTau / svAbhiprAyamAha- tasyeti, tasya= sthAnasya karaNasya ca. anupapattiH= abhAvaH / padArthadeze zabdasya sthAnakaraNayorasaMbhavAdasattvaM prAptaM tena ca zabdArthayoH saMyogAbhAvaH prApta iti dvitIyakalpopi nopapadyate ityarthaH / tRtIyakalpasyoktakalpayoH samuccayarUpatvenoktakalpayoranupapattyaivAnupapattirvijJeyetyAhaubhayeti / upasaMharati- tasmAditi, prAptaH= saMyuktaH, tadevaM zabdArthayoH saMyogasaMbandho nopapadyate iti na zabdasya liGgavidhayArthabodhakatvApattiryenAnumAne'ntarbhAvaH syAdityarthaH // 53 / / pUrvapakSI zabdArthayoH saMbandhAvazyakatAmAha- zabdeti, zabdArthayorvyavasthAnAt= vyavasthAdarzanAt yathA ghaTazabdena ghaTasyaiva bodho bhavati na paTAderiti tasmAta zabdArthayoH saMbandhasya pratiSedho nopapadyate yadi zabdArthayoH saMbandho na syAttadoktA vyavasthA na syAt kiM tu sarvaiH zabdaiH sarveSAM padArthAnAM bodhaH syAd na caivamastIti siddhaH zabdArthayoH saMbandha iti tAdRzasaMbandhavazAdeva zabdasyArthabodhakatvena liGgavidhayaiva bodhakatvaM syAt na hi sAdhyatAvacchedako hetutAvacchedakazca saMyoga eva saMbandho bhavati yena zabdArthayoH saMyogAbhAve zabdasya liGgavidhayArthabodhakatvaM na syAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- zabdeti, zabdAdarthapratyayasya vyavasthAdarzanAt yathA ghaTazabdena ghaTasyaiva bodho bhavati tasmAt zabdArthavyavasthAkAraNaM zabdArthayoH saMbandhostItyanumIyate tAdRzasaMbandhazca ghaTAdizabdAnAM ghaTAdipadAtharevAsti na paTAdipadArthariti zabdArthapratyayavyavasthopapadyate / vipakSe bAdhakamAha- asaMbandhe iti / arthamAtre iti saptamyarthoM viSayatvam / upasaMharati- tasmAditi, uktavyavasthAkAraNIbhUtasya saMbandhasya pratiSedho nopapadyate // 54 // ____ agrimasUtramavatArayati- atreti, atra= uktapUrvapakSe samAdhiH= samAdhAnam / samAdhAnasUtramAhaneti, zabdAd yo vyavasthayArthapratyayaH sa saMbandhakRto nAsti- tasya zabdArthasaMpratyayasya= zabdAjjAyamAnasya padArthabodhasya sAmayikatvAt= saMketamUlakatvAt saMketazca ' asya zabdasyedaM vAcyam' ityAptopadeza eva tathA ca na zabdasya liGgavidhayA bodhakatvamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- neti, zabdArthavyavasthAnam= zabdAdarthapratyayavyavasthA saMbandhakAritam= zabdArthasaMbandhakRtA netyarthaH / vyavasthAkAraNaM jijJAsate Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1Ahnike___ kA punarayaM samayaH ?, 'asya zabdasyedamarthajAtamabhidheyam' ityabhidhAnAbhidheyaniyamaniyogaH, tasminnupayukte zabdAdarthasaMpratyayo bhavati. viparyaye hi zabdazravaNepi pratyayAbhAvaH, saMbandhavAdinApi cAyamavarjanIya iti / prayujyamAnagrahaNAcca samayopayogo laukikAnAm, samayapAlanArtha cedaM padalakSaNAyA vAco'nvAkhyAnaM vyAkaraNam . vyAkyalakSaNAyA vAco'rthalakSaNam, padasamUho vAkyam atheparisamAptAviti / tadevaM prAptilakSaNasya zabdAthesaMbandhAsyA'thetupopi anumAnaheturna bhavatIti // 55 // kimiti / uttaramAha- samayeti / samayasya pUrvoktatvamAha- yattaditi, AptopadezetyAdisUtrabhASye uktaM samayasvarUpavAkyamanuvadati- asyedamiti, asya zabdasyedaM vAcyamitiSaSThIghaTitasya vAkyasya yo'rthavizeSaH= pratipAdyaH sa zabdArthayoH saMbandha eva sa cAnujJAtaH= svIkRta eva tatkRtaiva zabdAdarthapratyayavyavasthetyarthaH, 'asyedam ' ityAdinA yadavocAma tat tam= zabdArthavyavasthAkAraNIbhUtaM samayamavocAmetyanvayaH / saMketasvarUpaM jijJAsate- ka iti / saMketasvarUpamAha- asyeti, yathA 'ghaTazabdasya ghaTatvAvacchinnaM vAcyam' iti abhidhAnAbhidheyaniyamasya= vAcyavAcakabhAvasaMbandhaniyamasya niyogaH= upadeza eva samaya ityarthaH, arthajAtam= tajjAtyavacchinnam , abhidhIyate'nenetyabhidhAnam= vAcakam abhidhIyate ityabhidhe. yam= vAcyam / atra- "abhidhAnAbhidheyayoniyamaH- gozabdasya sAnAdimAnevArthaH evamazvazabdasya kesarAdimAneveti tasminniyogo boddhavya iti bhagavataH paramezvarasya sargAdau soyaM samaya ityayamarthaH tasminnupayukte= jJAte zabdArthavyavasthA bhavati" iti taatpryttiikaa|pryvsitmaah- tasminniti, tasmin uktasamaye upayukte= jJAte sati zabdAdarthabodho jAyate- padArthabodhaM prati zaktijJAnasya kAraNatvAt , viparyaye= uktasaMketajJAnAbhAve hi zabdazravaNe jAtepi pratyayAbhAvaH= padArthajJAnaM na jAyate ityanvayavyatirekAbhyAM zabdAdarthavyavasthAM prati tatsaMketajJAnasya kAraNatvaM siddhamiti na zabdArthavyavasthA saMbandhAntarakRtA yena zabdasya liGgavidhayA bodhakatvamApadyatetyarthaH / saMbandhavAdinA= zabdArthayoH samayAtiriktasaMbandhAntarasvIkApyayam= samayaH avarjanIyaH= svIkArya eva- samayajJAnaM vinA zabdasyArthabodhakatvAbhAvAt , tatra saMbandhadvayasvIkAre gauravAdAvazyako vAcyavAcakabhAva eva saMbandhaH svIkAryoM na tu saMbandhAntaramityarthaH / saMketajJAnaprakAramAha-prayujyeti, laukikAnAm= loke samayopayogaH= samayajJAnaM prayujyamAnagrahaNAd bhavati yathA ghaTAdibodhArtha prayujyamAno yo ghaTAdizabdastadgrahaNAt taTasthasya 'ghaTazabdasya ghaTe zaktiH' ityevaM saMketajJAnaM jAyate ityanvayaH / vyAkaraNasya saMketajJApakatvamAha- samayapAlanArthamiti, padalakSaNAyA vAco'nvAkhyAnam= zabdasAdhutvavyutpAdanalakSaNaM yad vyAkaraNaM tat samayarakSArthameva. vyAkaraNe ca "bhU sattAyAm" ityAdinA dhAtUnAm "karmaNi dvitIyA " ityAdinA pratyayAnAM ca zaktirukteti spaSTameva, uktaM ca "zaktiprahaM vyAkaraNopamAnakozAptavAkyAdvyavahAratazca" ityAdi / vAkyalakSaNavAco niyAmakazAstramAha- vAkyeti, vAkyalakSaNAyA vAcaH= vAkyasyA'rthalakSaNam arthazAstram= vAkyArthapradhAnaM mImAMsAdizAstram anvAkhyAnam= vyutpAdakamasti- mImAMsAdizAstrANAmeva vAkyArthaniyAmakatvAdityarthaH, atra " arthalakSaNam" ityatra " arthoM lakSaNam" ityupalabhyamAnaH pAThastvazuddha eveti vyAkaraNamaJjUSAyAM draSTavyam / vAkyalakSaNamAha- padasamUha iti, arthaparisamAptau= samagrArthabodhakaH padasamUho vAkyaM yathA 'nIlaM ghaTamAnaya ' iti 'nIlaM ghaTam / itipadasamUhopi san na vAkyam- sAkAGkatvAt samagrArthabodhakatvAbhAvenArthaparisamApterabhAvAdityanvayaH / upasaMharati- tadevamiti, tadevam= uktarItyA prAptilakSaNasya= saMyogarUpasya zabdArthayoH saMbandhasyAnumAnaheturarthatuSaH= prayojanalezopi nAstIti nAnumAnaM svIkArazca saMbhavati- prayojanaM vinA'numAnAsaMbhavAt , zabdAt tadarthapratItyupapattyarthameva zabdArthayoH saMbandho'pekSyate arthapratItyupapattizca vAcyavAcakabhAvasaMbandhenaivopapadyate na saMyogasaMbandheneti na saMyogaH svIkAryaH- zabdArthayoH saMyoge'niSTasyAnupapattezca pradarzitatvAdeva tathA ca Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdapramANaparIkSA ] nyAyabhASyam / 151 jAtivizeSe cAniyamAt // 56 // sAmayikaH zabdAdarthasaMpranyayo na svAbhAvika:- RSyAryamlecchAnAM yathAkAmaM zabdaprayogo'rthapratyAyanAya pravartate. svAbhAvika hi zabdasyArthapratyAyakatve yathAkAmaM na syAt, yathA taijasasya prakAzasya rUpapratyayahetutvaM na jAtivizeSe vyabhicaratIti / / 56 // tadapramANyam-anRtavyAghAtapunaruktadoSebhyaH // 57 // na zabdo liGgavidhayArthabodhako yenAnumAnentarbhUtaH syAdityarthaH / atra- "artharUpastuSaH= lezo'rthatuSaH sa nAsti. kevalaM paraiH prAptilakSaNaH saMbandhaH kalpita ityarthaH" iti tAtparyaTIkA // 55 // zabdArthapratyayasya saMbandhantarAkAraNakatve sUtreNa hetvantaramAha- jAtIti, yadi zabdAdarthapratyaya uktarItyA saMketamUlako na syAt kiM tu pUrvapakSimatena zabdArthayoH parasparasaMbandhakRtaH syAt tadA saMbandhasyA'bhAvAsaMbhavAt saMbandhakRtatvAt svAbhAvikaH syAt yathA dhUmAd vahnipratyayaH saMbandhakRtatvAt * svAbhAvika iti sarvasAdhAraNa eva evaM zabdAdarthapratyayopi saMbandhakRtatvAt svAbhAvikaH san sarvasA. dhAraNaH syAt tathA ca jAtivizeSe= dezavizeSe kiM vAryamlecchAdijAtivizeSa zabdasya svArthapratyAyakatve aniyamaH= vyabhicAro na syAt tathA ca yavazabdasyAryeSu dIrghazUkAnapratyAyakatvena mlecchedhvapi dIrghazukapratyAyakatvaM syAt- svAbhAvikatvAt. na caivamasti kiM tu mleccheSu priyaGgapratyAyakatvaM bhavati AryeSu ca dIrghazUkapratyAyakatvaM soyaM jAtivizeSe svArthapratyAyakatvAniyamaH arthapratyayasya zabdArthasaMbandhakRtatve nopapadyate saMketakRtatve copapadyate- saMketasyecchAdhInatvena yavazabdasaMketasyAyaidIrghazUke mlecchaizca priyaGgau kRtisaMbhavAditi jAtivizeSe zabdArthapratyayasyAniyamAt= ekarUpatvaniyamAbhAvAt zabdAdarthapratyayaH samayakRta eva na tu tadatiriktasaMbandhakRtaH saMbhavatItisUtrArthaH / atra " jAtivizeSazabdena punardezo'bhidhIyate" itivArtikam / vyAcaSTe- sAmayika iti, saMketamUlaka ityarthaH / na svAbhAvikaH= na saMbandhAntarakRtaH- saMbandhakRtasyaiva svAbhAvikatvapradarzanAta, ukte hetumAha- RSIti, atra vAkyAdau ' yataH' ityadhyAhAryam / RSyAdInAmarthapratyAyanAya zabdaprayogo yathAkAmam= yatheccham= svakRtasaMketAnusAreNa pravartate yathA yavazabdasyAryANAM dIrghazUke mlecchAnAM ca priyaGgo prayogo bhavatitathaiva saMketAt saMketasya ca svAdhInatvAt, saMketazcAtrAnAdireva grAhyastena na padArthAntarapratyayApattiH / vipakSebAdhakamAha- svAbhAvike iti, zabdAdarthapratyayo yadi svAbhAvikaH= saMbandhAtarakRtaH syAttadA yathAkAmaM zabdaprayogo na syAt kiM tu yavazabdasya svabhAvena dIrghazUkabodhakatve mleccheSu priyaGgubodhakatvaM na syAttena mlecchAnAM yavazabdasya priyaGgo prayogo na syAt kiM vA svabhAvena priyaGgubodhakatve dIrghazUkabodhakatvaM na syAttenAryANAM dIrghazUke yathecchaM prayogo na syAt- svAbhAvikasya vyabhicArAsaMbhavAdityarthaH / svAbhAvikasya vyabhicArAbhAve dRSTAntamAha- yatheti, yathA taijasasya prakAzasya rUpapratyaya. hetutvam= rUpaprakAzakatvaM jAtivizeSe= dezavizeSa na vyabhicarati kiM tu sarvatraiva rUpaprakAzakatvaM bhavatyeva tatkasya hetoH ? svAbhAvikatvAdevetivaktavyaM tathA yadi zabdasyApyarthapratyAyakatvaM saMbandhakRtatvAt svAbhAvikaM syAttadA kutrApi na vyabhicarediti yavAdizabdAnAM sarvatraiva samAnarUpeNa dIrghazUkAdipratyAyakatvaM syAt na caivamastIti tattadarthapratyAyakatvasya vyabhicArAcchabdasyArthapratyAyakatvaM na saMbandhakRtaM kiM tu saMketamUlakamevetyarthaH / kiM vAtra pUrvapakSimukhena zabdAdarthapratyayasya svAbhAvikatvamAkSipya tasya pratyAkhyAnaM sUtrabhASyAbhyAM kartavyaM tathA cAtra svAbhAvika ityasya saMbandhAntarakRta ityartho na kartavyaH kiM tu mukhya eveti vibhAvyam // 56 // zabdapramANasyAnumAne'ntarbhAvo na saMbhavatIti pUrvapakSI aprAmANyamAzaGkate- taditi, tat= tasya zabdasya= vAkyasyA'prAmANyam- anRtatvavyAghAtapunaruktadoSebhyaH anRtatvAdidoSANAM vAkyasyA'prAmA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikeputrakAmeSTihavanAbhyAseSu, tasyeti zabdavizeSamevAdhikurute bhagavAn RSiH / zabdasya pramANatvaM na saMbhavati, kasmAt 1. anRtadoSAt-putrakAmeSTau- "putrakAmaH puDheSTayA yajeta" iti. neSTau saMsthitAyAM putrajanma dRzyate, dRSTArthasya vAkyasyA'nRtatvAd adRSTArthamapi vAkyam"agnihotraM juhuyAt svargakAmaH" ityAdya'nRtamiti jJAyate / vihitavyAghAtadoSAca- hanane "udite hotavyam" "anudite hotavyam" "samayAdhyuSite hotavyam" iti vidhAya vihitaM vyAhanti- "zyAvo'syAhutimabhyavaharati ya udite juhoti" "zavalo'syAhutimabhyavaharati yo'nudite juhoti" "zyAvazabalau vAsyAhutimabhyavaharato yaH samayAdhyuSite juhoti" (iti) vyAghAtAccAnyatarad mithyeti / punaruktadoSAcca- abhyAse dezyamAne "triH prathamAmanvAha triruNyApAdakatvAt , anRtatvam= mithyArthabodhakatvam. vyAghAtaH= pUrvAparavAkyayoH parasparaviruddhatvam. punaruktatvaM ca spaSTameveti sUtrArthaH, tadanena vedavAkyAnAmaprAmANyaM pradarzitaM teSAmaprAmANye laukikavAkyA. nAmapya'prAmANyaM syAdevetyAzayaH, anRtatvAdidoSodAharaNAni ca bhASye spaSTAnyeva / vyAcaSTe- putreti, putrakAmeSTivAkye'nRtatvam. agnihotrahavanavAkyeSu vyAghAta: "triH prathamAmanvAha " ityAdiSvabhyAsabodhakavAkyeSu punaruktirdoSaH ityevaM yathAsaMkhyamanvayaH, abhyAsaH= ekavAkyasya punaH punaruccAraNam / sUtraghaTakatacchabdasya pratipAdyamAha- tasyeti, tasyeti= tacchabdena zabdavizeSam= vedavAkyam. adhikurute= Azrayati aprAmANyabodhanArtham RSiH= sUtrakAraH / atra tacchabdasya vedavAkyAparatve vaiyarthyameva syAtsAmAnyataH zabdapadArthasya prakRtatvena pUrvasUtrebhyaH praaptisNbhvaadityrthH| sUtrapratipAdyamAha- zabdasyeti / zabdAprAmANyakAraNaM jijJAsate- kasmAditi / pUrvapakSI uttaramAha- anRteti, " putrakAmaH puDheSTyA yajeta" iti putrakAmeSTivAkye anRtadoSAt= anRtatvadoSAdaprAmANyam, atrAnRtatvamAha- neSTAviti, uktAyAmiSTau saMsthitAyAm anuSTitAyAm kRtAyAmapi putro na jAyate ityanRtatvaM doSaH / uktamanyatrAtidizati- dRSTArthasyeti, yat phalametaccharIreNa labdhuM zakyate tadvodhakaM vAkyaM dRSTAthai yat phalaM zarIrAntareNaiva labdhaM zakyate tadbodhakaM vAkyamadRSTArthaM yathA- "svargakAmo yajeta " ityAdivAkyamsvargasya zarIrAntareNaiva labhyatvasvIkArAt . putrasya tvetaccharIreNApi labhyatvAt putrakAmeSTivAkyaM dRSTArthe tatra dRSTArthasya putrakAmeSTyAdivAkyasyAnRtatve prApte " agnihotraM juhuyAtU svargakAmaH" ityAdikamadRSTArthamapi vAkyamanRtamiti jJAyate anRtatvAJca tsyaapy'praamaannymitynvyH| vyAghAtadoSamAha- vihiteti, vihitasya vyAghAtaH= doSakathanaM tAdRzadoSAcAprAmANyaM vAkyasyetyarthaH, havane agnihotrahomamuddizya " udite hotavyam "" anudite hotavyam " " samayAdhyuSite hotavyam" ityevaM sUryasyoditAdikAledhvagnihotravidhAnaM kRtam, samayAdhyuSitakAlopyanuditakAlavizeSa eva taduktam- " tathA prabhAtasamaye naSTe nakSatramaNDale / raviryAvanna dRzyeta samayAdhyuSitaM ca tat" iti / vihitasya vyAghAtamAha- vihita. mityAdinA, vihitaM homaM vyAhanti= dUSayanti, uditahomasya vyAghAtakavAkyamAha- zyAva iti, ya udite juhoti tasyAhutiM zyAvaH= yamazvA rAkSasavizeSo vA'bhyavaharati= bhakSayati na sA''hutihomoddezyadevatAM prApnotItyarthaH, anuditahomasya vyAghAtakavAkyamAha- zabala iti, zabalaH= dvitIyo yamazvA rAkSasavizeSo vA, samayAdhyuSitahomasya ThayAghAtakavAkyamAha-zyAvazabalAviti, vAkyaM pUrvavadeva vyAkhyeyam , tadevamuditahome kRte zyAvenAhutibhakSaNalakSaNaH anuditahome zabalenAhutibhakSaNalakSaNaH samayAdhyuSitahome zyAvazabalAbhyAmAhutibhakSaNalakSaNo doSa ukta iti pUrvoktoditahomAdInAM vyAghAto jAtastena vyAghAtenA'nyatarata- homavidhAyakaM vAkyaM kiM vA vyAghAtabodhakaM vAkyaM mithyA syAdeva mithyArthabodhakatvAcA'prAmANyaM prAptamityarthaH / siddhAnte tu yAditahomakartA'nudite samayAdhyuSite vA juhoti yadi cAnuditahomakartA udite samayAdhyuSite vA juhoti yadi ca samayAdhyuSitahomakartA udite vA'nudite vA sUrye juhoti tatra " iyAvaH" ityAdivAkyairdoSa uktaH svIkRtahomakAlasya parityAge Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdapramANaparIkSA nyaaybhaassym| 153 tamAm" iti punaruktadoSo bhavati. punaruktaM ca pramattavAkyamiti. tasmAdapramANaM zabda:- anRtavyAghAtapunaruktadoSebhya iti // 57 // na-karmakartRsAdhanavaiguNyAt // 58 // . nAnRtadoSaH putrakAmeSTau, kasmAt ?, karmakartRsAdhanavaiguNyAt, iSTayA pitarau saMyujyamAnau putraM janayata iti, iSTiH karaNam = sAdhanaM. pitarau kartArau. saMyogaH karma. trayANAM guNayogAta putrajanma. vaiguNyAd viparyayaH, iSTayAzrayaM tAvat karmavaiguNyaM samIhAbhreSaH, kartRvaiguNyam avidvAn prayoktA kapUyAcaraNazca, sAdhanavaiguNyaM havirasaMskRtam upahatamiti. mantrA nyUnAdhikAH svaravarNahInA iti. dakSiNA durAgatA hInA ninditA ceti / athopajanAzrayaM karmavaiguNyaM mithyAsaMprayogaH, kartRvaiguNyaM yonivyApAdo bIjopaghAtazceti, sAdhanavaiguNyam iSTAva'bhihitam / loke ca doSabodhanArtha. tathA coditahomakA udite eva hotyavyamevamanyatrApi vijJeyam / punaruktidoSAdaprAmANya. mAha- punarukteti, abhyAse= punaruccAraNe dezyamAne= vidhIyamAne punaruktadoSo bhavati, udAharatitririti, yAge'gnisamindhanArthAH sAmadhenInAmakA ekAdazasaMkhyAkA RcaH= matrA vede prasiddhA eva tatra zrUyate " paJcadaza sAmadhenIranvAha " iti. ekAdazAnAmRcAM paJcadazatvaM ca prathamAntyayo RcoH trirabhyAsena jAyate tadevoktam- "triH prathamAmanvAha triruttamAm" iti, tri:= trivAraM prathamAM Rcam uttamAm= antyAm anvAha= paThati ityarthaH / tadetat pUrvamImAMsAyA: paJcamAdhyAyatRtIyapAdatRtIyAdhikaraNe'nyatra ca draSTavyam / paryavasitamAha- punaruktaM ceti / upasaMharati- tasmAditi, zabdasyA'prAmANye sUtroktahetumanuvadati- anRteti, anRtatvAdidoSANAmaprAmANyApAdakatvAt tadghaTitaM vAkyamapramANaM tatsAdRzyAdanyadapi vAkyamapramANamiti vAkyamAtrasyAprAmANyaM prAptamityarthaH / / 57 / / / pUrvapakSipratipAditaM zabdAprAmANyaM pratyAcaSTe-neti, putrakAmeSTivAkyasyA'prAmANyaM nAsti-putrakAmeSTau kRtAyAmapi yaH putrajanmAbhAvaH sa karmakartRsAdhAnAnAM vaiguNyAt= vaikalyAt= doSAdeva bhavatIti * na vAkyasyAprAmANyamitisUtrAnvayaH / anyat sarva bhASye spaSTameva / vyAcaSTe- neti, ukte putrakA meSTivAkye'nRtatvadoSa eva nAsti yenA'prAmANyaM syAt / anRtatvadoSAbhAvakAraNaM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- kameMti, iSTyA= putrakAmeSTyanantaraM pitarau= mAtApitarau RtukAle saMyujyamAnau putraM janayataH nAnyatheti lokaprasiddhameva / karmAdInAM svarUpaM vaiguNyaM cAha- iSTirityAdinA, putrautpattau iSTiH karaNam= sAdhanam , iSTisaMyogakartArau pitarau ubhayorevAdhikArAt , mAtApitroH saMyogazca karmeti karmAdInAM svarUpamuktam , trayANAm= karmakartRsAdhanAnAM guNayogAt= sAdguNyAt= yathArthaprayogAt= apacArAbhAvAtputrajanma bhavati, vaiguNyAta= vaikalyAt= apacArAt viparyayaH= putrajanmAbhAva Apadyate / eSAM vaiguNyamAha- iSTyAzrayamityAdinA, iSTyAzrayam= iSTau. iSTayAzritakarmaNo vaiguNyaM hi samIhAbhreSaHkriyAbhraMza eva yathA kartavyaM tathA na kRtamiti, yatra prayoktA vidvAn= karmasvarUpavettA na bhavati kiM vA kapUyAcaraNa:= ninditAcAravAn bhavati tatra tat kartRvaiguNyam / yatra haviruktasaMskArarahitaM bhavati kiM vA upahatam= apakkaM dagdhaM bhraSTaM vA bhavati tatra tat sAdhanavaiguNyam , yatra ca matrANAM nyUnAdhikatvaM bhavati svaravarNAdihInatvaM ca bhavati dakSiNA durAgatA asatpratigrahAdiprAptA vA hInA= alpA vA ninditA= dAnAyogyA vA bhavati tadapi tatra sAdhanavaiguNyameva- matrAdInAmiSTyaGgatvAt / evamiSTipakSIyaM karmakartRsAdhanavaiguNyamuktvA dRSTopAye karmAdivaiguNyamAha- atheti, upajanAzrayam= putrotpAdane, putrotpAdanasya karmaNo vaiguNyaM mAtApitromithyAsaMprayogaH= yAdRzena saMyogena zukrasya garbhAzaye prAptina syAt sa mithyAsaMprayogaH- naivaM putro jAyate iti, yonivyApAdaH= yonidoSo yena garbhadhAraNazaktinazyati sa cAdhikamaithunAdinA bhavati, bIjopaghAtaH= zukradoSavizeSo yena garne sthitizaktirnazyati Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1Ahnike'agnikAmo dAruNI mathnIyAt' iti vidhivAkyam tatra karmavaiguNyaM mithyAbhimanthanam. kartavaiguNyaM prajJAprayatnagataH pramAdaH. sAdhanavaiguNyam Ardra suSiraM dAru iti. tatra phalaM na niSpadyate iti nA'nRtadoSaH, guNayogena phalaniSpattidarzanAt, na cedaM laukikAd bhidyate- "putrakAmaH putraSTayA yajeta" iti // 58 // abhyupetya kAlabhede doSavacanAt / / 59 // 'na vyAghAto havane' ityanuvartate, yo'bhyupagataM havanakAlaM bhinatti= tato'nyatra juhoti tatrAyamabhyupagatakAlabhede doSa ucyate- "zyAvo'syAhutimabhyavaharati ya udite juhoti" tadidaM vidhibhreSe nindAvacanamiti // 59 // etadatra kartRvaiguNyam=, putrotpAdanakoM:= mAtApitrovaiguNyam= doSaH= svarUpadoSa ityarthaH, sAdhanavaiguNya ceSTivaiguNyameva tacca pUrvamiSTimuddizya abhihitam= uktamevetyAha- sAdhanavaguNyaimiti, etAdRzavaiguNyepi putro na jAyate / atra laukikavAkyamudAharati- agnikAma iti, dAruNI= kASThadvayaM mathnIyAt kASThadvayamanthanenAgnirutpadyate yata ityAzayaH, atra karmAdivaiguNyamAha- tatreti, yAdRzamanthanenAgnirjAyetA'tAdRzaM manthanaM mithyAbhimanthanam , katRvaiguNyamAha- kartRvaiguNyamiti, prajJAgata: pramAdaH manthanAjJAnam prayatnagataH pramAdaH zaithilyam , dAru= manthanIyaM kASThaM yadi AI vA syAt suSiram= sachidram= jarjaraM vA syAttadA sAdhanavaiguNyaM vijJeyam- atra manthanIyakASThasyaiva sAdhanatvAt , paryavasitamAhatatreti, tatra= uktakAdivaiguNye sati tAzavaiguNyAdeva phalAbhAvaH= agneranutpattirbhavatIti 'agnikAmaH' ityAdivAkye'natatvadoSo nAsti- karmAdisAdaNye phaladarzanAta, tadAha-guNayogeneti, guNayogaH= yathArthatA= apcaaraabhaavH| prakRtamAha-na cedamiti. idama= "patrakAmaH" itivaidika putrakAmeSTivAkyam ' agnikAmaH' iti laukikavAkyAna bhidyate-laukikavAkyavadeva karmakartRsAdhanAnAM sAdguNyasApekSatvAt . tathA ca yathoktarItyA karmAdivaiguNyena phalAbhAvepi na laukikavAkyasyA'prAmANyaM tathA karmAdivaiguNyena phalAbhAvepi na vaidikavAkyasyA'prAmANyam-pramANamAtrasya svetikartavyatAsApekSatvAt khetikartavyatAM vinA phalajanakatvAbhAvAdityarthaH / / 58 // pradarzitavyAghAtadoSasyAbhAvamAha- abhyupetyeti, homAyoditAdikAleSvekaM kAlamabhyupetya= svIkRtya kAlabhede= tAdRzasvIkRtakAlasya parityAge doSavacanAt= "zyAvaH" ityAdivacanairdoSa uktastathA coditahomasvIkaudite eva sUrye hotavyam nAnudite samayAdhyuSite vA evamanuditAdihomasvIkArapakSepi niyamo vijJeyastathA ca na vAkyeSu pradarziteSu vyAghAtadoSo yenA'prAmANyaM syAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- neti, neti pUrvasUtrAt tatpUrvasUtrAcca vyAghAta itipadamanuvartanIyaM tathA ca havane= havanavidhAyakavAkyeSUkteSu na vyAghAto doSo yenAprAmANyaM syAdityarthaH / sUtrapratipAdyamAha- ya iti, abhyupagatam= svIkRtaM havanakAlam= havanasyoditAdikAlaM bhinatti= tyajati, bhinattItyasyArthamAha- tata iti, tataH= svIkRtakAlAdanyatra= anyasmin kAle juhoti tatra svIkRtakAlaparityAge tasya doSa ucyate. doSabodhakavAkyamAha-zyAva iti. vAkyaM parvatra vyAkhyAtama. homAya uditAtiriktakAlasvIkartustatparityAge'yaM doSa uktaH, anuditAtiriktakAlasvIkartustatparityAge "zabalaH" ityanena doSa uktaH, samayAdhyuSitAtiriktakAlasvIkartuzca tatparityAge "zyAvazabalau" ityanena doSa ukta itivijJeyam / upasaMharati- tadidamiti, tat= tasmAd idam= "zyAvaH" ityAdivAkyaM vidhibhreSe= svIkRtakAlasya parityAge nindAvacanameveti naiSAM vAkyAnAmaprAmANyaM nApyetAhazanindAvAkyairuktahomavidhAyakavAkyAnAM vyAghAto yenA'prAmANyaM syAdityarthaH // 59 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdapramANaparIkSA ] nyaaybhaassym| anuvAdopapattezca // 60 // 'punaruktadoSo'bhyAsena' itiprakRtam, anarthako'bhyAsaH punaruktaH. arthavAnabhyAso'nuvAdaH, yo'yamabhyAsaH- "triH prathamAmanvAha triruttamAm" iti anuvAda upapadyate- arthavatvAt, trirvacanena hi prathamottamayoH paJcadazatvaM sAmadhenInAM bhavati tathA ca mantrAbhivAdaH"idamahaM bhrAtRvyaM paJcadazAreNa vAgvajreNa bAdhe yo'smAn dveSTi yaM ca vayaM dviSmaH " iti paJcadazasAmidhenIvajaM mantro'bhivadati tadabhyAsamantareNa na syAditi // 60 // vAkyavibhAgasya cArthagrahaNAt // 61 // pramANaM zabdo yathA loke // 61 / / pradarzitapunaruktenA'prAmANyA'bhAvamAha- anuvAdeti, anuvAdatvopapatterityarthaH, "triH prathamAmanvAha" ityuktasyA'bhyAsasya anuvAdatvopapatteH= anuvAdatvasaMbhavAt punaruktatvaM nAstyeva yena doSatvaM syAttena cA'prAmANyaM syAdityanvayaH, nirarthakasyA'bhyAsasya= punaruccAraNasya punaruktatvaM bhavati na tu sArthakasyApi tasyAnuvAdatvasaMbhavAt atra ca "paJcadaza sAmadhenIravAha" iti zrUyamANaM paJcadazatvaM sAmadhenInAmekAdazasaMkhyAkarcAmabhyAsaM vinA nopapadyate sa evAbhyAsaH "triH prathamAm" itivAkyenokta iti sAmadhenInAmRcAM paJcadazatvasaMpAdakatvAnna nirarthakastathA ca na punaruktatvalakSaNo doSaH kiM tu anuvAda eveti na vAkyasyA'prAmANyApattiriti sUtrArthaH, atra- "punaruktaM nAma tasyaivA'rthasyA'naGgIkRtavizeSasya sataH punarvacanam. anuvAdastu punaH zrutisAmarthyAdaGgIkRtavizeSasyArthasya vAdaH evaM sati yathokto na doSaH" itivArtikam / vyAcaSTe- punarukteti, "triH prathamAm" ityatrA'bhyAsena punaruktadoSastena cA'prAmANyamiti yat prakRtam pUrvamuktaM pUrvapakSiNA tasyAtra nirAsaH kriyate ityarthaH / abhyAsasya dvaividhyamAha- anarthaka iti, abhyAso'narthaka: sArthakazca bhavati tatrA'narthaka eva punarukto bhavati na sArthakopi sa tvanuvAda ityucyate / prakRtamAha- yoyamiti / soyamitizeSa: "triH prathamAm" ityuktAbhyAsasyAnuvAdatve hetumAha- arthavattvAditi, uktArthavattvamupapAdayati- trirvacaneneti, prathamottamayo Rco: "triH prathamAm " ityuktena trivacanena= trivAraMpAThena sAmadhenInAmRcAM paJcadazatvamupapadyate paJcadazatvaM cAvazyakam "paJcadaza sAmadhenIravAha" ityanena vidhAnAditi nAyamabhyAso nirarthako yena doSaH syAt kiM svanavAdoyamityarthaH / paJcadazatvasya zatrabAdhakatvena sArthakye pramANamAha- idamiti.bhrAtavyama= zatrama paJcadazaRglakSaNA arA yasya tat paJcadazAraM tena vAgvatreNa= vAkyalakSaNavatreNa sAmadhenyAtmakena bAdhe ityanvayaH tamitizeSaH / paJcadazasAmadhenIlakSaNaM vanamuktamatro'bhivadati= stauti tat= sAmadhenInAM paJcadazatvamabhyAsaM vinA na saMbhavati- ekAzatvAditi "triH prathamAm" ityabhyAsaH sArthakatvAnna punasaktadoSa iti nA'prAmANyApattirityarthaH // 60 // nanvanuvAdatvepi kathaM sArthakyaM syAd yena prAmANyaM syAdityAzaGkaya sUtrakAro'nuvAdasya sArthakyamAha- vAkyeti, vAkyavibhAgasya= vAkyavizeSasya= anuvAdasya arthagrahaNAt= saprayojanatvAt sArthakyaM tena ca prAmANyamiti sUtrArthaH, atra- "vAkyavibhAgasya= anuvAdatvena vibhaktavAkyasya arthagrahaNAt= prayojanasvIkArAt ziSTairiti zeSaH" itivizvanAthabhaTTAH / vyAcaSTe- pramANamiti, vidhyanuvAdAdInAM vAkyavibhAgAnAM sArthakatvAt zabda:= vedavAkyaM sarvameva pramANaM yathA loke= laukikavAkyavaditi vedavAkyAnAM prAmANyaM siddhamityarthaH / atra= "samastAni vedavAkyAni pakSIkRtyAbhidhIyate- pramANaM vedavAkyAni arthavibhAgavattvAd manvAdivAkyavat" iti vArtikam / / 61 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhrikevibhAgazca brAhmaNavAkyAnAM trividhaHa vidhyarthavAdAnuvAdavacanaviniyogAt // 62 // tridhA khalu brAhmaNavAkyAni viniyuktAni- vidhivacanAni arthavAdavacanAni anuvA. davacanAnIti // 62 // tatra vidhividhAyakaH // 63 // yad vAkyaM vidhAyakam= codakaM sa vidhiH, vidhistu niyogo'nujJA vA yathA- "agnihotraM juhuyAt svargakAmaH" ityAdi // 63 // __ stutinindA parakRtiH purAkalpa ityarthavAdaH // 64 // vidheH phalavAdalakSaNA yA prazaMsA sA stutiH saMpratyayArthA- stUyamAnaM zraddadhIteti. pravatikA ca- phalazravaNAt pravartate- "sarvajito vai devAH sarvamajayan sarvasyA''tyai sarvasya jityai agrimasUtramavatArayati- vibhAgazceti, vedasya matrabrAhmaNabhedena dvau bhAgau tatra brAhmaNabhAgasya traividhyamucyate / vidhIti- bidhivacanAni arthavAdavacanAni anuvAdavacanAni cetyevaM tridhA brAhmaNavAkyAnAM viniyogAt= samanvayAt vibhAgAdvA brAhmaNavAkyAnAM traividhyaM siddhaM tatra brAhmaNabhAgasya sarvasyApi laukikavAkyavat prAmANye siddhe tadghaTakAnAmanuvAdavAkyAnAmapi prAmANyaM prAptamiti na "triH prathamAm" ityAdivAkyAnAmaprAmANyApattiriti sUtrArthaH / vyAcaSTe- vidheti, viniyuktAni vibhaktAni, traividhyamAha- vidhIti // 62 // tatra vidhilakSaNasUtramavatArayati- tatreti / vidhiriti- vidhAyakaM vAkyaM vidhirityucyate yathA " svargakAmo yajeta" iti vAkyaM yAgavidhAyakatvAd vidhivAkyamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yaditi / vidhAyakapadasyArthamAha- codakamiti. pravartakamityarthaH / vidhisvarUpamAha-vidhiriti, niyogaH= vidhAnam= apravRttasya pravartanam , pravRttasya pravartanamanujJA, atra- "yadvAkyaM vidhatte- 'idaM kuryAt ' iti sa niyogaH, anujJA tu yatkartAramanujAnAti tadanujJAvAkyam yathAgnihotravAkyamevaitat sAdhanAvAptipravRttipUrvakatvamanujAnAti" iti vArtikam, agnihotrasAdhanaM yad dravyAdi tada'vAptau pravRttipUrvakatvamamagnihotrasyAnujAnAti- agrihotrasAdhanaM vinAgnihotrAsaMbhavAt tadartha dravyopArjanAdau pravRttasya pravRttimanujAnAti= svIkarotItyarthaH / atra- " yadetat "agnihotraM juhuyAt svargakAmaH" itivAkyam apravRttapravartakalakSaNaM kapekSitopAyatAM jJApayad vidhistadeva tatsAdhanadravyAdyavAptipravRttimanujAnAti" " tasmAt tadevAgnihotrAdivAkyamaprApte'gnihotrAdau vidhiH anyataH prApte tatsAdhane'nujJeti siddham" iti ca tAtparyaTIkA, tatsAdhanopArjane ityarthaH / vidhivAkyamudAharati- yatheti // 63 // arthavAdaM caturdhA vimajate- stutiriti, ityevaM caturvidho'rthavAda ityanvayaH / parasparavirodhabodhaka vAkyaM parakRti; itihAsavAkyaM purAkalpaH spaSTamanyaditisUtrArthaH / byAcaSTe- vidheriti / phalavAdalakSaNA= phalasyArthavAdarUpA, stutiprayojanamAha- saMpratyayArtheti, vidhI= yAgAdau stUyamAne vizvAsotpAdanArthetyarthaH, atra hetumAha- stUyamAnamiti, stUyamAne yAgAdau tAdRzastutyA zraddhA jAyate iti stutiH saMpratyayArthA / stuteH pravartakatvamapyAha-pravartiketi, pravartakatve hetumAha- phalazravaNAditi, phalAtizayabodhanaM ca stutiriti phalazravaNaM stutizravaNameva tathA ca phalazravaNasya pravartakatve stuteH pravartakatvaM siddhamityarthaH / atra stutyarthavAdavAkyamudAharati- sarveti, prakRto yAgaH sarvasya jityai= jayAya bhavati Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 zabdapramANaparIkSA ] nyaaybhaassym| sarvameva tenAmoti sarva jayati" ityevamAdi / aniSTaphalavAdo nindA varjanArthA- ninditaM na samAcarediti "sa eSa vA va prathamo yajJo yajJAnAM yajjyotiTromo ya etenA'niSThA'nyena yajate garne patati= ayamevaitad jIyate vA pramIyate vA" ityevmaadi|| anyakartRkasya vyAhatasya vidhervAdaH parakRtiH- "hutvA vapAmevAgre'bhidhArayanti atha pRSadAjyaM taduha carakAcaryavaH pRSadAjyamevAgre'bhidhArayanti 'agneH prANAH pRSadAjyaM stomam' ityevamabhidadhati" ityevamAdi / aitihyasamAcarito vidhiH purAkalpa iti- "tasmAdvA etena brAhmaNA bahiSpavamAnaM sAmastomama'stauSan- yone yajJaM pratanavAmahe" ityevmaadi| kathaM parakRtipurAkalpau arthavAdAviti?, stutinindAvAkyenAbhisaMbandhAd vidhyAzrayasya kasyacidarthasya dyotanAdarthavAda iti // 64 // vidhivihitasyAnuvacanamanuvAdaH // 65 // anenaiva devAH sarvamajayan tena= anena prakRtena yAgenetyarthaH, tathA caitadvAkyaM stutyA stUyamAne prakRte yAge zraddhAM ca pravRttiM cotpAdayatIti stutivAkyamityarthaH / nindAsvarUpamAha- aniSTeti, aniSTaphalakathanaM nindA, nindAprayojanamAha- varjanArtheti, nindite pravRttivarjanArthetyarthastadAha-ninditamiti / nindAvAkyamAha- sa eSa iti, sarveSAM yajJAnAM madhye prathamo yajJo jyotiSToma eveti somapradhAnayajJeSu prathamaM jyotiSToma eva kartavyaH, yastupuruSa etena jyotiSTomenAniSTrA= jyotiSTomamakRtvA anyena yAgena yajate sa patati, patanapadArthamAha- ayamiti, jIyate= vinazyati. pramIyate= apamriyate, tadanena soma. pradhAnayAgeSu prathamaM jyotiSTomAtiriktayAge pravRttirninditeti na kartavyetyarthaH, tadetat pUrvamImAMsAyAH paJcamAdhyAyatRtIyapAdacaturdazAdhikaraNe draSTavyam / ___parakRtisvarUpamAha- anyeti, vyAhatasya= viruddhasya, kartRbhedena viruddhasya vidhervAdaH= kathanaM parakRtirityarthaH, udAharati- hutveti, homAnantaraM vapAmabhidhArayanti tadanantaraM pRSadAjyam, carakAdhvayaMvastu pRSadAjyamevAgre'bhidhArayanti. pRSadAjyasya prathamAbhidhAraNe pramANamAhuH- agneriti, yato'neH pRSadAjyaM prANA atastasya prathamamabhidhAraNamiti zrutyarthaH, vapA= pazorhRdayasya medaH, abhidhAraNam= dhRtenAbhiSecanam, pRSadAjyam= dadhiyuktamAjyaM homArtham, carakAdhvaryavaH= vaidikavizeSAH, atraikeSAM prathama vapAbhidhAraNamuktaM tadviruddhaM ca carakAdhvayUNAM prathamaM pRSadAjyAbhidhAraNabhiti parasparaviruddhavidheH kathanAta parakRtirityAzayaH / purAkalpasvarUpamAha- aitihyeti, aitihyasamAcaritaH= itihAsasadRzo vidhiH purAkalpaH= bhUtArthavAda ityarthaH, udAharati- tasmAdveti, " yone yajJam " ityAdimantrasamudAyAtmakaM bahipavamAnanAmakaM sAmastomamastauSan iti zrutyarthaH, atra " astauSan " iti bhUtArthakathanAt purAkalpatvaM vijJeyam / stAvakaM nindakaM vA vAkyamarthavAda ityucyate tatra stutinindArahitayoH parakRti purAkalpayorarthavAdatvakAraNaM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- stutIti, stutivAkyena nindAvAkyena vA saMbandhAd vidhyAzrayasya= vidhipratipAdyasya vidheyasaMbaddhasya vA kasyacidarthasya dyotanAdeva parakRtipurAkalpayorthavAdatvaM vijJeyam , yathA pUrvatra vapApRSadAjyayorabhidhAraNasya vaidikasamudAyabhedena prAthamyamucyate, paratra ca bahiSpavamAnasAmagAnamucyate, haviSAmabhidhAraNaM sAmagAnaM ca vihitameveti pUrvamImAMsAyAM prasiddhameva tadAzritAvetau parakRtipurAkalpAvityarthavAdarUpAvityarthaH / pUrvamImAMsAyAmapyuktam- " pareNa mahatA puruSeNedaM karma kRtamiti pratipAdakorthavAda: parakRtiryathA- " agnirvA akAmayat" iti, parapravaktRkArthAdipratipAdakaH purAkalpaH" iti // 64 // _____ uddiSTasyAnuvAdasya svarUpamAha- vidhIti, vidhivihitasya padArthasya anuvacanam= vidhAnAnantaraM kiMcitprayojanAya kathanamanuvAda ityucyate yathA-" darzapaurNamAsAbhyAM svargakAmo yajeta " itividhivA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikevidhyanuvacanaM cAnuvAdo vihitAnuvacanaM ca, pUrvaH zabdAnuvAdo'paro'nuvAdaH, yathA punaruktaM dvividham evamanuvAdopi / kimartha punarvihitamanUyate ?, adhikArArtham= vihitamadhikRtya stutirbodhyate nindA vA vidhizeSo vA'bhidhiyate, vihitAnantarArtho'pi cAnuvAdo bhavati, evamanyadapyutprekSaNIyam / 6.12 ___lokepi ca vidhirarthavAdo'nuvAda iti ca trividhaM vAkyam- 'odanaM pacet' iti vidhivAkyam , arthavAdavAkyam- 'Ayurva! valaM sukhaM pratibhAnaM cAnne pratiSThitam' , anuvAdaH'pacatu pacatu bhavAn' ityabhyAsaH, 'kSipraM pacyatAm' iti vA 'aGga pacyatAm' iti (vA). adhyeSaNArtham , 'pacyatAmeva' iti cAvadhAraNAryam / yathA laukike vAkye vibhAgenArthagrahaNAt pramANatvam evaM vedavAkyAnAmapi vibhAgenArthagrahaNAt pramANatvaM bhavitumarhatIti // 65 // kyena vihitasya darzayAgasya paurNamAsayAgasya ca- " ya evaM vidvAn paurNamAsI yajate, ya evaM vidvAn amAvAsyAM yajate" ityanuvAdaH anena hi SaTsu yAgeSu madhye AgneyAgnISomIyopAMzuyAjAnAM paurNamAsIkAla: agneyaidrAgnopAMzuyAjAnAM cAmAvAsyAkAla: pratipAdyate anyat pUrvamImAMsAyAM draSTavyamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe-vidhIti, vidheranuvacanaM vihitasyAnuvacanaM cetidvividho'nuvAdo bhavati tatra pUrvaH= vidhyanu. vacanaM zabdAnuvAdaH, aparaH= vihitAnuvacanamarthAnuvAdaH yathA punaruktaM dvividhaM bhavati tatra ' anityaH anityaH' iti zabdapunaruktaM ' anityo vinAzI' ityarthapunaruktaM tathAnuvAdopi dvividha ityarthastatra viSyanuvacanaM yathA- " ya evaM vidvAn " ityudAhRtamatra "darzapaurNamAsAbhyAM jayeta" itividheH zabdAnu. vAda eva, vihitAnuvacanaM yathA- " agnihotraM juhoti" itivihitasyAgnihotrasya dadhikaraNakatvavidhAnAya- "dannA juhoti" ityanuvAda ititAtparyaTIkAbhiprAyaH / vihitAnuvAdasya prayojanaM jijJAsatekimarthamiti / uttaramAha- adhikArArthamiti, uktaM vyAcaSTe-vihitamiti vihitasya yAgAdeH stutibodhanArtha kiM vA vedaviruddhatve nindAbodhanArtha kiM vA vidhi zeSabhUtaguNavodhanArthamanuvAdaH kriyate tatra stutibodhanArthaM yathA- " ya evaM vidvAn " ityAdi- stutibodhanAt yathA ca " sarvajitaH" ityAyudAhRtam, nindAbodhanArtha yathA- " sa eSa vA va prathamo yajJaH" ityAyudAhRtam, vidhizeSabodhanArtha yathA" dannA juhoti" iti vidhizeSasya dadhidravyasya vidhAnAya- dravyaM vinA homAsaMbhavAdana dadhi vidhizeSaH / anuvAdasya prayojanAntaramAha-vihitAnantareti, vihitayoranantarArthaH= AnantaryArthaH= AnantaryabodhanAyetyarthaH, atra- " yathA somo vihito darzapaurNamAsau ca tayorAnantarya vidhAtumubhayAnuvAdaH" darzapaurNamAsAbhyAmiSTrA somena yajeta" iti" iti tAtparyaTIkA, " somena yajeta" somayAgavi. dhAnam " darzapaurNamAsAbhyAm" iti darzapaurNamAsavidhAnam / upasaMharati- evamiti, anyat= anuvAdaprayojanam , yathA mImAMsAtRtIyAdhyAyAnte- " tarasAH savanIyAH puroDAzA bhavanti " iti savanIyapuroDAzAnuvAdaH savanIyapuroDAzeSveva tarasatvasya= mAMsamayatvasya niyamArthaH, ityAdi svayameva vibhaavniiymityrthH| laukikavAkyAnAmapi vidhyarthavAdAnuvAdabhedena traividhyamAha- lokepIti / laukikaM vidhivAkyamAha- odanamiti / arthavAdavAkyamAha-Ayuriti, pratibhAnam= pratibhA, pacanIyAnnasya prazaMsAbodhakatvAdarthavAdaH, AyurAdInAmannAzritatvakathanaM cAnnaprazaMsaiva / anuvAdavAkyamAha-pacatu iti, abhyAsaH= punaruktiH, 'pacatu pacatu' ityabhyAsena vihitAnuSThIyamAnapAkakriyAyA anuvAdaH spaSTa eva / prArthanApUrvaka. pravartanAyAmanuvAdavAkyadvayamAha- kSipramiti aGgeti ca, anena pAke prArthanayA pravRttirbodhyate, adhyeSaNA= prArthanayA niyojanam / aneti saMbodhanam / niyamArthamanuvAdavAkyAmAha- pacyatAmeveti, evakAreNa pAkAvadhAraNaM bodhyate / paryavasitamAha- yatheti, yathA pradarzitalaukikavAkyAnAM vibhAgena vidhya Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdapramANaparIkSA] nyAyabhASyam 159 nAnuvAdapunaruktayovizeSaH- zabdAbhyAsopapatteH // 66 // 'punaruktamasAdhu sAdhuranuvAdaH' ityayaM vizeSo nopapadyate / kasmAt ?. ubhayatra hi pratItArthaH zabdo'bhyasyate. caritArthasya zabdasyA'bhyAsAdubhayamasAdhviti // 66 // zIghrataragamanopadezavadabhyAsAnnA vizeSaH // 67 // nAnuvAdapunaruktayoravizeSaH / kasmAt ?, arthavato'bhyAsasyA'nuvAdabhAvAt . samAne'bhyAse punaruktam anarthakam arthavAnabhyAso'nuvAdaH- zIghrataragamanopadezavat ' zIghraM zIghraM gamyatAm' iti kriyAtizayo'bhyAsenaivocyate. udAharaNArtha cedam , evamanyopyabhyAsaH- 'pacati pacati' iti kriyAnuparamaH, 'grAmo grAmo ramaNIyaH' iti vyAptiH, 'pari pari trigartebhyo dRSTo nuvAdAdilakSaNasyArthasya grahaNAd grAhakatvAdvA prAmANyaM tathA vaidikavAkyAnAmapi vibhAgena vidhyanuvAdAdilakSaNasyArthasya grahaNAd grAhakatvAdvA prAmANyamupapadyate tathA ca "triH prathamAmanvAha " ityAdivAkyAnAmanuvAdatvaM siddham anuvAdazca sArthakaH sArthakasya ca prAmANyamAvazyakamiti prAmANyaM siddhamiti " anuvAdopapattezca 60" "vAkyavibhAgasya cArthagrahaNAt" iti sUtrAbhyAmupasaMhAryam ityalam // 65 // ___ anuvAdapunaruktayoH pUrvapakSI vizeSAbhAvamAzaGkate- neti, anuvAdapunaruktayoH parasparaM vizeSo nAsti- ubhayatrApi zabdAbhyAsasya= punaruccAraNasyopapatteH= sattvAt tathA ca punaruktasyA'prAmANye'nuvAdasyApyaprAmANyaM prAptaM tathA ca "triH prathamAmanvAha " ityAdivAkyAnAM punaraprAmANyaM prAptamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- punariti, ayaM ca SaSThisUtroktasiddhAntavAkyasyAnuvAdaH / svavaktavyamAha- ityayamiti, anuvAdapunaruktayoH sAdhutvAsAdhutvAbhyAM vizeSo nopapadyate / vizeSAbhAvakAraNaM jijJAsatekasmAditi / pUrvapakSyuttaramAha- ubhayatreti, ubhayatra= punaruktAnuvAdayorzItArthaH zabdaH punaruccAryate caritArthasya= jJAtArthasya zabdasyobhayatrA'bhyAsAdubhayamevA'sAdhu= apramANaM tathA ca punaruktavadanuvAdasyApyaprAmANye prApte " triH prathamAm" ityAdivAkyAnAmaprANyaM prAptamityarthaH / / 66 / / ____ uktapUrvapakSaM pratyAcaSTe- zIti, abhyAsAt= punaruccAraNamAtrasAmyAt kiM vA abhyAsAt= punaruktAdanuvAdasyAvizeSo nAsti kiM tvasti vizeSaH kiM vA yathA 'gamyatAM gamyatAm ' ityabhyAsAt zIghrataragamanasyopadezo bhavatIti sArthakyAta prAmANyaM tathAnuvAdepi jJAtArthazabdAbhyAsasyApi sArthakyAt prAmANyaM bhavati punaruktaM ca na sArthakamiti na pramANamiti na punaruktAnuvAdayoravizeSa itisUtrArthaH / vyAcaSTe- neti / punaruktAnuvAdayorvizeSasya kAraNaM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- arthavata iti, sArthakasyAbhyAsasya anuvAdabhAvAt= anuvAdatvasvIkArAt, punaruktAnuvAdayorvizeSopapAdanArtha punaruktasvarUpamAha- samAne iti, samAne pUrvoktApekSayA samAne anarthake iti yAvat- pUrvoktApekSayA vizeSAbhAvena sAmye Anarthakyasya spaSTatvAt. sati saptamI / anuvAdasvarUpamAha- arthavAniti, arthavavAdeva ca prAmANyamanuvAdasya siddham / kiM vA punaruktAnuvAdayoH zabdAbhyAse samAnepi punaruktamanarthakam anuvAdastu arthavAn= sArthaka iti pramANamevetyarthaH / atra dRSTAntamAha- zIti, udAharatizIghramiti, yathA 'zIghraM zIghraM gamyatAm ' ityatra zIghrapadAbhyAsena zIghrataragamanasyopadezo jAyate iti sArthakyaM prAmANyaM ca, kriyAtizayaH= zIghragamanam / ukte saMkSepaM sUcayati- udAharaNArthamiti / uktamanyatrAtidizati- evamiti / udAharati- pacatIti, kriyAnuparamaH= pAkakriyAsAtatyam 'pacati pacati ' ityabhyAsenaivocyate, 'grAmo grAmo ramaNIyaH' ityatra deze ramaNIyatvavyAptirabhyAsenaivocyate, Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhnikedevaH' iti parivarjanam , 'adhya'dhikuNDaM niSaNNam , iti sAmIpyam , "tiktaM tiktam' iti prakAraH, evamanuvAdasya stutinindAzeSavidhiSu adhikArArthatA vihitAnantarArthatA ceti // 67 // kiM punaH pratiSedhahetUddhArAdeva zabdasya pramANatvaM sidhyati ?. na, atazcamantrAyurvedaprAmANyavacca tatprAmANyam- AptaprAmANyAt // 68 // kiM punarAyurvedasya prAmANyam ?, yattadAyurvedenopadizyate- 'idaM kRtveSTamadhigacchati idaM vayitvA'niSTaM jahAti' (iti) tasyAnuSThIyamAnasya tathAbhAvaH= satyArthatA= avipayeyaH, mantrapadAnAM ca viSabhUtAzanipratiSedhArthAnAM prayoge'rthasya tathAbhAvaH. etat prAmANyam / kiMkRtametat ?, AptaprAmANyakRtam / kiMpunarAptAnAM prAmANyam ?, sAkSAtkRtadharmatA bhUtadayA yathAbhUtArthacikhyApayiSeti= AptAH khalu sAkSAtkRtadharmANaH 'idaM hAtavyam idamasya hAnihetuH. ida'pari pari ' ityatra vRSTesnigartadezaparivarjanamabhyAsenaivocyate, 'adhyadhikuNDam' ityatra kuNDasAmIpyamabhyAsenaivocyate atra " nityavIpsayoH" " uparyadhyavasaH" ityAdisUtreNA'dhyAdizabdAnAM dviruktiriti vyAkaraNe draSTavyam , 'tiktaM tiktam ' ityatra tiktatvaM prakAro'bhyAsenaivocyate ityanvayastathA caitAdRzArthabodhakatvAdatrAbhyAsaH sArthaka eva tadetadavyAkaraNasya dviruktiprakaraNe draSTavyam / prakRtamAha- evamiti, evam= uktAbhyAsAnAM sArthakyavat , anuvAdasya stutyAdiSvadhikArArthatvAd vihitAnantarArthatvAcca sArthakyaM sArthakyAcca prAmANyamiti nAnuvAdapunaruktayoravizeSo yenAnuvAdasyAprAmANyaM syAdityarthaH / anyat " vidhivihitasya " itisUtrabhASye spaSTam / stutinindAzeSavidhiSu= stutinindAvidhizeSArthasyAnuvAdasyetyevaM vA vyAkhyeyam // 67 // ___ agrimasUtramavatArayati- kimiti, AkSepavAkyamidaM na sidhyatItyarthaH, zabdaprAmANyasya ye pratiSedhahetavo'nRtatvAdidoSA uktA teSAmuddhArAt- nirAsAt zabdasyA'prAmANyaM nivartitumarhati na tu prAmANyaM prApnumapi ataH zabdaprAmANyasAdhanAya sUtreNa pramANamAhetyarthaH / mantreti- tat tasya zabdasya vedavAkyasya prAmANyaM siddham- AptaprAmANyAt= vAkyopadezakAnAmAptAnAM prAmANyAt matrAyurvedaprAmANyavaditi sUtrAnvayaH, puruSasya prAmANye tadupadiSTavAkyasya prAmANyaM lokaprasiddhameva. kiM vA vedavAkyaM pramANam AptaprAmANyAd matrAyurvedavAkyavadityevamanumAnaM kartavyaM AptaprAmANyaM ca pakSabhUte vAkye AptakartRkatvasaMbandhena saMbhavati / vyAcaSTe-kimiti, vedaprAmANyaM hyevaM matrAyurvedaprAmANyAdhInaM jAtamiti kimityAdinA''yurvedaprAmANyakAraNaM pRSTam / uttaramAha- yaditi, idam= auSadhasevanaM kRtvA. idam= apathyaM varjayitvA parityajya, tasya= uktopadezasya. tathAbhAvaH= iSTajanakatvam aniSTanivartakatvaM ca yat tadeva prAmANyam= prAmANyakAraNamityanvayaH, tathAbhAvaM vyAcaSTe- satyArthateti, satyArthatAmapi vyAcaSTe- aviparyaya iti phalA'visaMvAdaH= phalopalabdhirityarthaH, sarvatraiva phalopalabdheH prAmANyakAraNatvAt / matrANAM prAmANyakAraNamAha-viSeti, 'viSaM hara hara ''bhUtabAdhAM hara hara' ityAdInAM matrapadAnAm= matravAkyAnAM viSAdipratiSedhArthAnAM matrazAstroktarItyA prayoge kRte'rthasya= matravAkyArthasya tathAbhAvaH= satyatA= viSanivRtyAderupalabdhireva matraprAmANyakAraNamityanvayaH, azanipadaM zastrAstraparaM vijJeyam / upasaMharati- etaditi, uktameva prAmANyam= prAmANyakAraNam / uktaprAmANyasya kAraNaM / jijJAsate-kimiti / uttaramAha- Apteti, AptaprAmANyakRtaM matrAdiprAmANyamityarthaH / AptaprAmANyasya kAraNaM svarUpaM vA jijJAsate- kiM punariti / uttaramAha- sAkSAditi, sAkSAtkRtaH= pratyakSeNa dRSTaH padArthadharmo yena sa sAkSAtkRtadharmastasya bhAvaH sAkSAtkRtadharmatA bhUtadayA= jIveSu dayA yathAbhUtArthasyayathArthasya cikhyApayiSA upadezecchA iti trayamevAptAnAM prAmANyasya kAraNaM tacca tritayaM RSyAdiSu saMbhavatyeva / uktamApteSu samanveti- AtA ityAdinA, idam= duHkham , asya= duHkhasya hAnaheturidama Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdapramANaparIkSA) nyAyabhASyam / masyAdhigatavyam idamasyAdhigamahetuH' iti bhUtAnyanukampante, teSAM khalu vai prANabhRtAM svayamanavabuddhayamAnAnAM nAnyadupadezAd avabodhakAraNamasti, na cA'navabodhe samIhA varjanaM vA, na cA'kRtvA svastibhAvaH, nApya'syAnya upakArakopyasti, hanta vayamebhyo yathAdarzanaM yathAbhUtamupadizAmaH te ime zrutvA pratipadyamAnA heyaM hAsyanti adhigantavyamevA'dhigamiSyantIti evamAtopadezaH etena trividhenAptaprAmANyena parigRhIto'nuSThIyamAno'rthasya sAdhako bhavati. evamAptopadezaH pramANam , evamAptAH pramANam / ____dRSTArthenAptopadezenA''yurvedenA'dRSTArtho vedabhAgo'numAtavyaH- pramANamiti- AptaprAmAyasya hetoH samAnatvAditi / asyApi caikadezaH- "grAmakAmo yajeta" ityevmaadissttaarthstenaanumaatvymiti| . ____ loke ca bhUyAnupadezAzrayo vyavahAraH, laukikasyApyupadeSTurupadeSTavyArthajJAnena parAnujighRkSayA yathAbhUtArthacikhyApayiSayA ca prAmANyam tatparigrahAdAptopadezaH pramANamiti / draSTubhavaduHkhapradapadArthavarjanam, idaM sukhaM asya= jIvasya, adhigantavyam= prApyaM sukhapradapadArthArjanaM ca sukhaprAptiheturityanvayaH, iti= ityevamAptA vicArya bhUtAni anukampante= svopadezenAnugRhNanti / etAdRzAnuhasya kAraNamAha- teSAmiti, teSAm= upadeSTavyAnAM jIvAnAm , upadezaM vinA bodhakAraNaM nAstItyAptA upadizantItyarthaH / bodhAvazyakatAmAha-na ceti, samIhA= iSTasAdhaneSu pravRttiH, varjanam= aniSTasAdhanAd nivRttiH / pravRttinivRttyorAvazyakatAmAha- na ceti, akRtvA= uktapravRttinivRttibhyAM vinA, svastibhAvaH= sukhaM duHkhanivRttizca na saMbhavatItyarthaH / nApIti- asya= jIvasya, anyaH= upadezAtirikto vA''tAtirikto vA / punarAptavicAramAha- hanteti, hantapadamatrAnukampAyAm / vayamAptAH, ebhyaH= jIvebhyaH, yathAdarzanam= svapratyakSAnusAreNa, yathAbhUtam= padArthasvarUpAnusAreNa= yathArtham , te ime= jIvAH, pratipadyamAnAH= zrutArthabodhena, heyam= duHkhAdikam , adhigantavyam= prApyaM sukhAdikam / upasaMharati- evamiti, etena trividhena= sAkSAtkRtadharmatA bhUtadayA yathAbhUtArthacikhyApayiSA ca ityanena trividhenAptaprAmANyena parigRhItaH= pramANIbhUtaH jJAto vA anuSThIyamAnaH= sevyamAna auSadhAdirupadezo vArthasya= sveSTasyArogyAdeH sAdhako bhavati evam= tathA ca phalopalabdhyA AptopadezaH pramANaM bhavati evam= tatazca yathArthopadezakatvAdAptAH pramANam= AptAnAM prAmANyaM siddhamityanvayaH / prakRtamAha- dRSTArtheti, dRSTArthenAyurvedalakSaNenAptopadezenAdRSTAthoM vedabhAgaH 'pramANam / ityanumAtavyaH ityanvayaH, Ayurvedasya dRSTArogyAdyarthatvaM spaSTameva. vedasya ca svargAdyadRSTArthopadezakatvenAdRSTArthatvam / ukta hetumAha- Apteti, AptaprAmANyalakSaNahetorubhayatra samAnatvAt kiM vAyurvede iva vedepi sattvAdityarthastathA ca 'vedaH pramANam AptaprAmANyAd Ayurvedavat ' ityanumAnaprayogaH / pakSAntaramAha-asyeti, asya vedasyApi " grAmakAmaH" ityAdyekadezo dRSTArthaH- phalasya grAmasyAnena zarIreNApi labdhaM zakyatvAt kRtAyAM ca grAmakAmeSTau grAma iSTikartRbhirupalabdha iti " grAmakAmaH" iti vAkyasya prAmANyaM siddhamiti tena= dRSTArthena vedabhAgenAdRSTArthasya vedabhAgasya prAmANyamanumAtavyam- adRSTArtho vedabhAgaH pramANaM vedatvAd dRSTArthavedabhAgavad ityanvayaH / nyAyanaye vedasyezvaranirmitatvAdIzvarasya cAptatvAdityAptaprAmANyAta= AptanirmitatvAdisya prAmANyamityanusaMdheyam / trividhaM hi vAkyam- vedavAkyaM zAstravAkyaM laukikavAkyaM ceti, laukikavAkyeSvapi prAmANyakAraNam uktaM bhUtadayAditritayamevetyAha- loketi, loke ca bhUyAn vyavahAra upadezAzrayaH= upadezA. dhIna eveti tAdRzavyavahAraprayojakatvAllaukikavAkyAnAM prAmANyaM prApnoti taccopadeSTraprAmANyAdhInama , 21 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 1AhniketRsAmAnyAccAnumAnam- ye evA''tA vedArthAnAM draSTAraH pravaktArazca te evAyurvedaprabhRtInAm ityAyurvedaprAmANyavad vedaprAmANyamanumAtavyamiti / nityatvAdvedavAkyAnAM pramANatve " tatprAmANyamAptaprAmANyAt" ityayuktam / zabdasya vAcakatvAdarthapratipattau pramANatvaM na nityatvAt, nityatve hi sarvasya sarveNa vacanAt zabdArthavyavasthAnupapattiH / nA'nityatve vAcakatvamiticet ? na- laukikeSvarthadarzanAt / tepi nityA iticet ? na- anAptopadezAdarthavisaMvAdo'nupapanna:- nityatvAddhi zabdaH pramANamiti / anityaHsa iti cet ? avizeSavacanam= anAptopadezo laukiko na nitya iti kAraNaM vAcyamiti / laukikopadeSTurapi ca prAmANyam upadeSTavyArthajJAnAditritayenaiva bhavati, upadeSTavyArthajJAnena= sAkSAtkRtadharmatayA. tatparigrahAt= uktatritayaparijJAnAt, AptavRttibhUtadayAdiparijJAnena tadupadezasya prAmANyaM bhavati, tathA ca yadeva tritayaM laukikavAkyasya prAmANyakAraNaM tadeva vedepyastIti siddhaM vedaprAmANyamityarthaH / kiM vA tatparigrahAt= AptasyopadeSTuH prAmANyajJAnAdityarthaH / prakArAntaramAha- draSTrIti, ye evAptA manvAdaya AyurvedaprabhRtInAM dRSTArthAnAM draSTAraH pravaktArazca te eva vedArthAnAM draSTAraH vedavAkyAnAM ca pravaktAra iti AyurvedaprAmANyavad vedaprAmANyamanumAtavyam- vedavAkyaM pramANaM manvAdyAptopadiSTatvAd AyurvedAdivat ityevaM draSTrapravaktroH sAmAnyAta= sAmyAt= aikyAdapyanumAnamityanvayaH, anyathA''yuveMdAderapi prAmANyaM na syAditi vedAprAmANye bAdhakatarkonusaMdheya ityarthaH / vedavAkyAnAM prAmANyaM nityatvAdevAsti natvAptaprAmANyAd vedanirmAturAptasyAbhAvAditi * vedaprAmANyamAptaprAmANyAt ' iti yaduktaM sUtreNa tanna yuktmityaashngkte-nitytvaaditi| ukta nirAkaroti- zabdasyeti, zabdasya= vAkyasya arthapratipattau svArthabodhanirUpitaM yat prAmANyaM tadvAcakatvAdeva bodhakatvAdeva bhavati na tu nityatvAt. vAcakatvena prAmANyaM cAptaprAmANyAdhInameva- upadeSTubhUtAptasya prAmANye eva ythaarthbodhktvsNbhvaadityrthH| vipakSe bAdhakamAha- nityatve iti, yadi zabdA nityAH syustadA tataH pUrva saMketakarturabhAvApattyA sarveNa zabdena sarvasya padArthasya vacanAt= bodhApattyA zabdavizeSAdarthavizeSasya pratItivyavasthA nopapadyeta. na caitadiSTam , zabdAnAmanityatve tu tataH pUrva saMketakartRsaMbhavAt saMketAnusAreNa bodhakatvAt zabdArthapratItivyavasthopapadyate ityarthaH / nanu vedazabdAnAmanityatve vAcakatvameva nopapadyate yena prAmANyaM syAdityAzaGkate- neti, anityatve hi yasya zabdasya saMketo gRhItaH sa tadAnImeva naSTaH yazcedAnI bodhayati tasya tu saMketo na gRhIta ityanityave bodhakatvAnupapattirityAzayaH / pariharatineti, laukikAnAmanityAnAmapi zabdAnAmarthadarzanAt= arthabodhasya jAyamAnatvAt vAcakatvamastIti anityatvepi vAcakatvamupapadyate ityarthaH / nanu te= laukikAH zabdA api nityA eveti na tatroktaniyamasya vyabhicAra ityAzaGkate- tepIti / nirAkaroti-neti, yadi nityatvAdeva zabdaH pramANaM tadA'nAptopadezasyApi nityatvena prAmANyaM syAdeva tathA cA'nAptopadezasyArthavisaMvAdo na syAt bhavati cArthavisaMvAda iti na nityatvAt prAmANyaM kiM tvAptaprAmANyAditi yuktaM tathA cAnAptopadeze AptaprAmANyAbhAvAdaprAmANyaM tena cArthavisaMvAda upapadyate ityarthaH / syAditi zeSaH / nanva'nAptopadezaH so'nitya eveti na tasya prAmANyApattirityAzaGkate- anitya iti, zabdAnAM nityatvepi laukikavAkyasyA'nityatvAdityarthaH / pariharati- avizeSeti, atra vizeSaheturnokta ityarthaH, uktaM svayameva byAcaSTe- anApteti, iti= ityatra, laukika Aptopadezo nityaH anAptopadezazca na nityaH ityatra kAraNam= hetuH vaktavyaH na cokta iti neyaM vyavasthopapadyate ityarthaH / tathA ca zabdAnAM nityatve sarvabodhApattidoSAdanityatvameva yuktamityAptaprAmANyAdeva prAmANyamiti siddhamityarthaH / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdapramANaparIkSA] nyaaybhaassym| 163 yathAniyogaM cArthasya pratyAyanAd nAmadheyazabdAnAM loke prAmANyam. nityatvAt prAmANyAnupapattiH= yatrArthe nAmadheyazabdo niyujyate loke tasya niyogasAmarthyAt pratyAyako bhavati na nityatvAt / manvantarayugAntareSu cA'tItAnAgateSu saMpradAyAbhyAsaprayogA'viccheda iti vedAnAM nityatvam. AptaprAmANyAcca prAmANyam , laukikeSu zabdeSu caitat samAnamiti // 68 // // iti vAtsyAyanIye nyAyabhAgye dvitIyAdhyAyasya prathamamAhnikam // upasaMharati- yatheti, loke nAmadheyazabdAnAm= laukikazabdAnAM yathAniyogam= saMketAnusAreNaivArthapratyAyanAdeva prAmANyamasti na tu nityatvAt. nityatvAt prAmANye'nAptopadezasyApi nityatvApattyA prAmANyaM syAt na caitad yuktamityanvayaH / uktameva vizadayati- yatreti, loke nAmadheyazabdo yatrArthe Aptairniyujyate= saMkityate tAdRzasaMketasAmarthyAt tasyArthasya pratyAyako bhavati na tu nityatvAt / vedAnAM nityatvasya svarUpamAha- manvantareti, atItAnAgateSu manvantareSu yugAntareSu ca vaidikasaMpradAyAnusAreNa vedavAkyAnAM yo'bhyAsaH= punaHpunaruccAraNaM vedArthabhUtayAgAdInAM ca yaH prayogastayovicchedaH- vaiparItyam abhAvo vA na bhavatItyetAvanmAtreNa vedAnAM nityatvamucyate na tu zabdAnAM nityatvena tathA cAptaprAmANyAdeva prAmANyamiti siddhaM tatra sargAdau paramezvarastadanantaraM ca RSyAdayo vedavAkyAnupadizanti te cAptAH prabhANabhUtAzceti teSAM prAmANyAdeva vedavAkyAnAmapi prAmANyamiti siddham. yathA kenacit svayaM nirmAya vAkyam idaM vedavakyamityukte tasyApi vedavAkyatvanirdhAraNArthamApteSu prazno bhavati tatrApto. padezena tasyA'vedatvaM vedasya ca vedatvamavadhAryate ityAptaprAmANyAdhInameva prAmANyamApatatIti vijJeyam / etat= AptaprAmANyAdhInaM prAmANyaM laukikeSvapi zabdeSvastIti ubhayatra samAnameva tathA cAyurvedaprAmAjyavad vedavAkyAnAmapi yadAptaprAmANyAt prAmANyamityuktaM tat siddhamiti nAprAmANyaM nApi nityatvAt prAmANyaM kiM tvAptaprAmANyAdeva prAmANyamiti siddhamityarthaH // 68 // // iti zabdapramANaparIkSA smaaptaa|| ... ||iti nyAyabhASyaprasannapadAyAM dvitIyAdhyAyasya prathamamAhnikaM samAptam // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha ||nyaaybhaassydvitiiyaadhyaaysy dvitIyamAnhikam // ayathArthaH pramANodeza iti matvA''ha na catuSTam-aitihyArthApattisaMbhavA'bhAvaprAmANyAt // 1 // na catvAryeva prmaannaani| kiM tarhi 1. aitihyamApattiH saMbhavo'bhAva ityetAnyapi pramANAni tAni kasmAnnoktAni ? / 'iti hocuH' itya nirdiSTapravaktRkaM pravAdapAramparyam aitihyam / arthAdA pattiH arthApattiH. ApattiH= prAptiH= prasaGgaH, yatrA'bhidhIyamAne'rthe yo'nyo'rthaH prasajyate so'rthApattiH yathA- 'megheSva'satsu dRSTirna bhavati' iti, kimatra prasajyate ? 'tatsu bhavati' iti| saMbhavo nAma avinAbhAvino'rthasya sattAgrahaNAdanyasya sattAgrahaNaM yathA- droNasya sattAgrahaNA___ pramANAnAM prAmANyaparIkSAM samApya saMprati tatsaMkhyAvivecanArthamatratyavakSyamANaviSayavivecanArtha ca dvitIyamAhnikamArabhate- ayathArtha ityAdinA / pramANoddezaH= " pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni 1-1-3" ityatroktaH pramANAnAM catuSTvanirdezaH ayathArthaH= ayuktaH- parairabhyupagatAnAmarthApattyAdInAmapi pramANatvAditi matvA pUrvapakSI "na catuSTam " ityAdisUtramAhetyanvayaH / neti- pramANAnAM catuSTum= caturasaMkhyAviziSTatvaM nopapadyate- uktapratyakSAdyatiriktAnAm aitihyArthApattisaMbhavA'bhAvAkhyAnAmapi pramANAnAM prAmANyAditi sUtrAnvayaH / uktapramANacatuSTayena sahArthApattiparyantaM paJca pramANAnIti prAbhAkarAH, abhAvaH= anupalabdhistatparyantaM SaT pramANAnIti bhATTAH, aitihyamapi pramANAntaramiti paurANikAH, saMbhavopi pramANAntaramiti jyotirvidaH, udAharaNAni tu bhASye draSTavyAni / vyAcaSTe-neti / pramANasaMkhyAM jijJAsate-kimiti / pUrvapakSI uttaramAha- aitihyamiti, abhAvaH= anupalabdhiH / AkSipati- tAnIti, tAni aitihyaadiini| aitihyasvarUpamAha- itIti, 'itihocurvRddhA iti aitihyam / iti "anantAvasatha" ityAdivyAkaraNasUtre draSTavyam , yathA 'iha vaTe yakSaH' iti vRddhavAkyAd vaTe yakSasattA nizcIyate tatra pratyakSAdInAM sAmarthyAbhAvAdaitihyameva pramANaM tacca pravAdapAramparyarUpamityarthaH, na nirdiSTaH pravaktA yasya tad anirdiSTapravaktRkaM vAkyaM yathA 'iha vaTe yakSaH' ityasya prathamaH pravaktA yena tatra yakSo dRSTaH syAt sa na nirdeSTuM zakyate ityarthaH / arthApattimAha- arthAditi / ApattipadArthamAha-prAptiriti, prasaGga ityarthaH, lakSaNamAha- yatreti, arthApattiH= arthApattiviSaya ityarthaH, yatra vAkye 'pIno devadatto divA na bhuGkte' ityAdau divA bhojanAbhAvepi arthe= pInatve'bhidhIyamAne yo'nyorthaH= rAtribhojanaM prasajyate= kalpyate so'rthApatteviSaya iti samanvayaH, pInatvaM bhojanaM vinA na saMbhavati divA bhojanaM cAtra pratiSiddhamiti rAtribhojanaM kalpyate ityanusaMdheyam / udAharati- yatheti, atra prasajyamAnamartha pRcchati- kimiti, uttaramAha- sarisvati, 'megheSva'satsu vRSTirna bhavati' ityukte * megheSu satsu vRSTirbhavati' ityarthAdApadyate- meghaM vinA vRSTerasaMbhavAdityarthapatirityarthaH / saMbhavAkhyapramANasya svarUpamAhasaMbhava iti, avinAbhAvinaH= vyApyasya padArthasya sattAjJAnAdanyasya= vyApakasya sattAjJAnaM sattAgrahaka vA yattat saMbhavAkhyaM pramANamityanvayaH, udAharati- yatheti, prasthApekSayA''Dhakam adhikam ADhakApekSayA droNo'dhikastaduktam "palaM prakuJcakaM muSTiH kuDavastaJcatuSTayam / catvAraH kuDavAH prasthazcatuSpasthaM tathADhakam / aSTADhako bhaved droNo dvidroNaH zUrpa ucyate // " iti, Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa catuSTuvyavasthApanam ] nyAyabhASyam / 165 dADhakasya sattAgrahaNam. ADhakasya grahaNAt prasthasyeti / abhAvaH- virodhI abhUtaM bhUtasya. avidyamAnaM varSakarma vidyamAnasya vAyvabhrasaMyogasya pratipAdakam- vidhArake hi vAyvabhrasaMyoge gurutvAdapAM patanakarma na bhavatIti // 1 // - satyam etAni pramANAni na tu pramANAntarANi. pramANAntaraM ca manyamAnena pratiSedha ucyate so'yam zabda aitihyAnarthAntarabhAvAda anumAneApattisaMbhavA ___'bhAvA'narthAntarabhAvAcA pratiSedhaH // 2 // tathA ca yatra sahasraM bhavati tatra zataM bhavatyevetivat yatra droNo bhavati tatrADhakaM bhavatyeva yatra cADhakaM bhavati tatra prastho bhavatyeveti vyApyAnAM droNAdInAM sattAjJAnAd yadADhakAdInAM vyApakAnAM sattAjJAnaM tatsaMbhavapramANAdeva- droNaparimANe ADhakaparimANasya saMbhavAt , adhikaparimANe'lpaparimANasya saMbhavazca spaSTa evetyanvayaH "kuDavaH prastha ityAdyAH parimANArthakAH pRthak" ityamaraH / alpAnAM parimANAnAM saMkhyAnAM ca vyApakatvamadhikAnAM ca vyApyatvamityatra vibhAvanIyam / abhAvAkhyapramANasya svarUpamAha- abhAva iti, abhAvapadena viruddhAbhAvo grAhyastathA ca tadviruddhAbhAvajJAnena tadviruddhapadArthajJAnajanakamabhAvapramANamityAzayaH, abhAvasyAtra jJAnajanakatvAdabhAva iti pramANanAmadheyam , virodhinamudAharati- abhUtamiti, abhUtam= avidyamAnaM bhUtasya= vidyamAnasya svavirodhino virodhi bhavati yathA vidyamAnasya ghaTAbhAvasyA'vidyamAno ghaTo virodhI yathA cAvidyamAnaM jalaM vidyamAnasya vahnarvirodhivahnijalayovaiyadhikaraNyaniyamAt tatrAnyatarasattAjJAnenAnyatarAbhAvajJAnaM jAyate evetispaSTamevetyanvayaH, abhUtam= avidyamAnamityAdivyAkhyAnaM ca "avidyamAnam" ityAdimUlAnukUlyena kRtamitivibhAvyam , bhUtA'bhUtayovirodhazca spaSTa eva, udAharati- avidyamAnamiti, avidyamAnA varSaNakriyA vidyamAnasya vRSTinirodhakasya vAyvabhrasaMyogavizeSasya pratipAdikA= bodhikA bhavati tathA cAbhUtasya vRSTikarmaNo jJAnena arthAd vRSTayabhAvajJAnena tadviruddhasya= vRSTinirodhakasya vAyavabhrasaMyogavizeSasya yadatra jJAnaM tadabhAvAkhyapramANenetyanvayaH, vastutastu abhAvajJAnamevAbhAvapramANasya phalam / ukte hetumAha- vidhArake iti, vidhArake= vRSTinirodhake vAyvabhrasaMyoge vidyamAne'pAM patanaM na bhavati, gurutvAdapAM patanena yad bhavitavyaM tanna bhavatItyAzayaH pratIyate, abhrasyAdhobhAge vAyusaMyogena vRSTinirodho bhavati UrzvabhAge ca saMyogena vRSTirbhavatItyanusaMdheyam / kiM vA " abhAvaH" ityabhAvapramANoddezaH, virodhItyAdinA ca tasya nirUpaNam , abhAvAkhyaM cedaM pramANam . abhAvena hi tAdRzAbhAvapratiyogiviruddhasyaiva sattAjJAnaM jAyate iti parasparaM viruddhayorvaktavyatvAd bhUtAbhUtayoviruddhatvamuktam- virodhIti, ityevaM vyAkhyeyam, vAkyaM cedaM sarvathA kliSTArthameva / vastutastvatra- ' abhAvo nAma avidyamAnasyAbhAvena vidyamAnagrahaNaM kiM vaitAdRzagrAhakamabhAvapramANam / itivaktavyamAsIt / atra- " abhAvo nAma pratyanIkasya grahaNAt tadvirodhino grahaNaM yathA- vidhArake vAyvabhrasaMyoge sati gurutvapratibandhAdapAM pAtaH pratiSiddhaH tadapAmapAtena virodhinaM vAyvabhrasaMyogaM pratipadyate" itivArtikam , vArtikaM cedaM cintyameva- apAmapAtasya tAdRzavAyvabhrasaMyogasya ca parasparaM virodhAbhAvAt, viruddhagrahaNena tadviruddhagrahaNasya cAsaMbhavAditi / " abhAvastu virodhyabhAvajJAnAdhInavirodhyantarakalpanaM yathA- nakulAbhAvajJAnena nakulavirodhino vyAlasya kalpanam. atrApi vyApti pekSitetyAzayaH, atha vA kAraNAbhAvAdinA kAryAbhAvAdijJAnam abhAvaH" iti vizvanAthabhaTTAH / uktasthaleSu sarvatra vyabhicArasaMbhavAd yogyAnupalabdhyA'bhAvajJAnamevAbhAvapramANaphalamityanusaMdheyaM vistaro'nyatra draSTavyaH // 1 // agrimasUtramavatArayati- satyamiti, uktAnAmaitihyAdInAM pramANatvaM svIkriyate pramANAntaratvaM tu na svIkriyate- svIkRteSu zabdAdiSvantarbhAvasaMbhavAdityarthaH / aitiyAdInAM pramANAntaratvaM ca svIkRtya Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2AhikeanupapannaH pratiSedhaH / katham ?, 'AptopadezaH zabdaH' iti. na ca zabdalakSaNam aitihyAd vyAvartate. soyaM bhedaH sAmAnyAt saMgRhyate iti / pratyakSeNApratyakSasya saMbaddhasya pratipattiranumAnaM tathA cA'rthApattisaMbhavA'bhAvAH, vAkyArthasaMpratyayenA'nabhihitasyArthasya pratyakanIkabhAvAd grahaNam arthApattiranumAnameva, avinAbhAvavRttyA ca saMbaddhayoH samudAyasamudAyinoH samudAyenetarasya grahaNaM saMbhavaH tadapyanumAnameva, 'asmin satIdaM nopapadyate' iti virodhitve prasiddha kAryAnutpattyA kAraNasya pratibandhakamanumIyate / soyaM yathArtha eva pramANodeza iti 'satyametAni pramANAni na tu pramANAntarANi' ityuktam // 2 // pratyakSAdInAM pramANAnAM catuSTusaMkhyAyAstvayA pratiSedha ucyate soyaM pratiSedhaH apratiSedhaH= nopapadyate ityarthaH- aitihyAdInAM shbdaadissvntrbhaavaaditynvyH| pUrvapakSaM sUtreNa pratyAcaSTe- zabde iti, 'iha vaTe yakSaH' ityaiticaM vAkyameva tathA cAsyaitihyasya zabde= zabdamANe anarthAntarabhAvAt= antarbhAvAt= zabdapramANAdabhedAt . vyApyena vyApakakalpanArUpANAmarthApattyAdInAM cAnumAne'ntarbhAvAt apratiSedhaH= pramANAnAM catuSTasaMkhyAyAH pratiSedho nopapadyate iti sUtrAnvayaH / anarthAntarabhAvaH= abhedH| sUtre 'zabdAt. anumAnAt / ityevaM vaktavyamAsIt / vyAcaSTe- anupapanna ityAdinA, pratiSedhaH= pramANacatuSTapratiSedhaH, siddhAntakathanamAtramidam / pratiSedhAnupapannatvaM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- Apta iti, idaM zabdapramANalakSaNam, zabdalakSaNam= AptopadezatvaM tacaitihyepyastIti aitihyasya zabdapramANe'ntarbhAvaH siddhaH, upasaMharati- soyamiti, ayamaitihyarUpaH zabdabhedaH= zabdavizeSa AptopadezatvalakSaNasAmAnyena saMgrahItuM zakyate eveti naiticaM pramANAntaramityanvayaH / arthApattyAdInAmanumAnentarbhAvapradarzanArthamanumAnasvarUpamAha- pratyakSeNeti, antarbhAvamAha- tathA ceti, tathA= tadrUpAH= anumAnasvarUpA evArthApattisaMbhavAbhAvA:-pratyakSeNa pratyakSapadArthajJAnenApratyakSapadArthajJAnasya jAyamAnatvAdityarthaH, ityevaM sAmAnyarUpeNAntarbhAvamuktvA vizeSarUpeNArthApatteranumAnentarbhAvamAha- vAkyeti, vAkyArthasya pInatvasya saMpratyayena jJAnena anabhihitasyArthasya- rAtribhojanasya jJAnamarthApattirityucyate tatra pInatvaM vyApyaM bhojanaM ca vyApakamiti vyApyajJAnena vyApakajJAnasya jAyamAnatvAdidamanumAnamevetyarthApatteranumAne'ntarbhAvaH siddhaH, pratyanIkabhAvAt= anupapattyA. bhojanaM vinA pInatvamanupapannam= viruddhamiti pInatvena bhojanakalpanaM bhavatItyarthaH / evaM meghAbhAve vRSTyabhAvasya vAkyArthasya jJAnena meghasattve vRSTisattvasya jJAnaM vahnayabhAve dhUmAbhAvasya jJAnena dhUmasattve vahnisattvajJAnavadanumAnameva / saMbhavasyAnumAne'ntarbhAvapratipAdanArtha saMbhavasvarUpamAha- avineti, avinAbhAvavRttyA= vyApyavyApakabhAvasaMbandhena saMbaddhayoH samudAyasamudAyinoppyavyApakarUpayormadhye ityanvayaH, itarasya= samudAyinaH, antarbhAvamAha- tadapIti, tat= saMbhavapramANam, ADhakAnAM samudAya eva droNaH, samudAyo'syAstIti samudAyi ADhakaM droNADhake ca vyApyavyApakarUpe- samudAyasamudAyinoApyavyApakarUpatvAditi vyApyena droNAdinA ( tajjJAnena) vyApakasyADhakAderyad jJAnaM tadanumAnameveti na saMbhavaH pramANAntaramityarthaH / abhAvasyAnumAne'ntarbhAvamAha- asminniti, yathA kAraNAbhAve kArya nopapadyate vAyvabhrasaMyogavizeSe sati ca vRSTinopapadyate ityevaM vidyamAnAnupapadyamAnayovirodhitve prasiddha kAryAnutpattyA kAraNasya= kAraNaniSThaM pratibandhakaM kiM vA kAraNasya kAryotpAdapratibandhakamabhAvapramANena jJAyate ityeva vaktavyaM tatra kAryAnutpatteH kAraNaprati. bandhakaM vyApakameva tathA ca vyApyabhUtakAryAnutpatterjJAnena vyApakIbhUtapratibandhakasya jJAnamanumAnameveti nA'bhAvopi pramANAntaramityarthaH, kAraNasya= jalapUrNameghasya kAryabhUtA yA vRSTistatpratibandhako vAyvabhrasaMyogavizeSaH / atra " kAraNasya " ityatra 'kAryasya' itivktvymaasiit| ghaTAdyabhAvazca pratyakSaviSayo naitAzAbhAvapramANaviSayaH / upasaMharati- soyamiti, pramANoddezaH= pratyakSAnumAnetyAdiH pramANacatuSTunirdezaH / upakramoktaM smArayati- satyamiti // 2 // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthApattiprAmANyam ] nyAyabhASyam / 167 atrArthApatteH pramANabhAvAbhyanujJA nopapadyate tathA hIyam arthApattirapramANam- anaikAntikatvAt // 3 // asatsu megheSu dRSTirna bhavatIti satsu bhavati ityetadarthAdApadyate. satsvapi caikadA na bhavati. seyamApattirapramANamiti // 3 // nA'naikAntikatvamarthApatteH anarthApattau arthApatyabhimAnAt // 4 // 'asati kAraNe kArya notpadyate' itivAkyAt pratyanIkabhUto'rthaH- 'sati kAraNe kAyamutpadyate' ityAdApadyate. abhAvasya hi bhAvaH pratyanIka iti. soyaM kAryotpAdaH sati kAraNe'rthAdApadyamAno na kAraNasya sattAM vyabhicarati- na khalva'sati kAraNe kAryamutpadyate tasmAd nA'naikAntikI / yattu 'sati kAraNe nimittapratibandhAt kArya notpadyate' iti ?. kAraNadharmosau na tvarthApatteH prameyam / kiM taryasyAH prameyam ?, sati kAraNe kAryamupadyate iti= yo'sau ____ saMpratyarthApatteraprAmANyamAzaGkate- atreti, pramANabhAvAbhyanujJA= pramANatvasvIkAraH / aprAmANyamupapAdayati- tathA hIti, iyam arthApattirityevaM sUtreNAnvayaH / arthApattiriti- iyamarthApattiH apramANam- anaikAntikatvAt= vyabhicAritvAt= * megheSu satsu vRSTirbhavati' ityuktasyArthApattiviSayasya vyabhicArAt- satsvapi megheSu kadAcid vRSTirna bhavatIti vyabhicAraH spaSTa eveti sUtrAnvayaH / vyAcaSTeasatsviti, arthApattyAtra labhyamAha- satsviti / arthApattiviSayasya vyabhicAramAha- satsvapIti / upasaMharati / seyamiti, yadA hi na pramANaM tadAnumAne'ntarbhAvopyanupapanna ityarthaH // 3 // ___ arthApatteraprAmANyaM nirAkaroti- neti / atra sUtreNa hetumAha- anartheti, anarthApattau= arthApattibhinnAyAm arthApattyabhimAnAt= arthApattitvajJAnAdanaikAntikatvaM vadasIti nArthApatteranaikAntikatvApattiH yataH 'satsu megheSu vRSTirbhavati' ityanena meghasya vRSTikAraNatvaM pratipAdyate na tu meghasattve vRSTiniyamopi yena vyabhicArApattiH syAt tatra kAraNe satyapi pratibandhakavazAt kadAcit kArya na jAyate iti pratibandhakavazAdeva meghasattvepi kadAcid vRSTayabhAva upalabhyate naitAvatA meghe vRSTikAraNatvasya vyabhicAraH saMbhavatItyupapannamarthApatteH prAmANyaM tena cAnumAne'ntarbhAva iti sUtrArthaH / byAcaSTe- asatIti, pratyanIkabhUtaH= viruddhaH= viparItaH, viparItamarthamAha- satIti, ayamApattiviSayaH, yathA 'prakAzaM vinA rUpapratyakSaM na jAyate / ityukte 'prakAze sati rUpapratyakSaM jAyate' ityAllabhyate tathA / pratyanI. katvamAha- abhAvasyeti, prakRte abhAvasya= 'asati kAraNe' itivyatirekasya bhAvaH= 'sati kAraNe' ityanvayaH pratyanIkA viruddhaH, anvayavyatirekayozca parasparaviruddhatvaM spaSTameva vyatirekavyAcyA cAnvayavyAptilAbhopi spaSTa eva. asatIti vyatirekavyAptiH stiitynvyvyaaptiH| upasaMharati- soyamiti, asati kAraNe' ityAdyukte sati kAraNe kAryotpAdo'rthAdApadyamAnaH kAraNasattAM na vyabhicarati= kAraNasattAM vinA naiva bhavatIti sidhyati / vyabhicArAbhAve hetumAha- na khalviti / nAnaikAntikI arthApattervyabhicAro nAsti- 'satsu megheSu' ityanena 'megha vinA vRSTirna jAyate' ityasya pratipAdyatvAtatra ca vyabhicArAbhAvAdityarthaH / pUrvapakSyabhiprAyamanuvadati- yattviti, nimittapratibandhAt= kAraNagatapratibandhakAt kiM vA kAraNaniSThakAryotpAdakatvapratibandhAdityarthaH / atra svavaktavyamAha- kAraNeti, kAraNadharmaH= kAraNadoSoyaM yatpratibandhakavazAt kArya notpadyate iti / arthApattiprameyaM jijJAsatekimiti / uttaramAha- satIti, etadeva byAcaSTe- yosAviti, kAryotpatteH kAraNasavAvyabhicAra Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2mAhikekAryotpAdaH kAraNasattAM na vyabhicarati tadasyAH prameyam / evaM tu sati anarthApattau arthApatyabhimAnaM kRtvA pratiSedha ucyate iti, dRSTazca kAraNadharmo na zakyaH pratyAkhyAtumiti // 4 // pratiSedhAprAmANyaM cAnaikAntikatvAt // 5 // 'arthApatti pramANam- anaikAntikatvAt ' iti vAkyaM pratiSedhaH tenA'nena arthApatteH pramANatvaM pratiSidhyate na sadbhAvaH, evamanaikAntiko bhavati. anaikAntikatvAdapramANenA'nena na kazcidarthaH pratiSidhyate iti // 5 // atha manyase niyataviSayeSvartheSu svaviSaye vyabhicAro bhavati. na ca pratiSedhasya sadbhAvo viSayaH ?, evaM tarhi tatprAmANye vA nArthApatyaprAmANyam // 6 // arthApatterapi kAryotpAdane kAraNasattAyA avyabhicAro viSayaH na ca kAraNadharmo nimittapratibandhAt kAryAnutpAdakatvamiti // 6 // evAtrArthApatteviSayastatra ca na vyabhicAra ityarthaH / upasaMharati- evamiti / pratiSedhaH= arthApattiprAmANya. pratiSedhaH pUrvoktaH / satyapi kAraNe yA kAryAnutpattiH sA pratibandhakAdeva pratibandhazca yatra pratyakSasiddhastatra na tasya pratyAkhyAnaM saMbhavati yena kAryasya kAraNasattAvyabhicAraH syAttena cArthApattiviSayasya vyabhicArAdarthApatteraprAmANyaM syAdityAha- dRSTazceti / kAraNadharmaH= kAryotpAdapratibandhaH // 4 // pratibandhuttaramAha- pratiSedha iti, " arthApattirapramANam" ityevaM yorthApapattiprAmANyasya pratiSedha uktastasyApya'prAmANyam- anaikAntikatvAt= vyabhicArAt= tadviSayasya arthApattyaprAmANyasyA'saMbhavAt viSayAsattvameva ca vAkyA'prAmANyam arthApattiprAmANyaM ca sAdhitameveti sUtrArthaH / vyAcakSANaH prtissedhvaakymaah-arthaapttiriti| tenAnena= uktena pratiSedhena / paryavasitamAha- evamiti, evam= arthApatteH prAmANyapratiSedhepi sadbhAvasyA'pratiSedhAt , yadA hi sadbhAvaH siddhastadA hetoH kacidaprAmANyapi kacit prAmANyavadarthApatterapi kacidaprAmANyepi kacit prAmANyamapi syAdeveti tatroktapratiSedhasyAnaikAntikatvaM prAptaM tenA'prAmANyaM prAptaM tatazcAnena pratiSedhena kazcidarthaH= arthApattiprAmANyaM na pratiSeddhaM zakyate iti siddhamarthApatteH prAmANyamityarthaH // 5 // agrimasUtramavatArayati- atheti, niyataviSayeSvartheSu= niyateSu bahuSu viSayabhUteSu padArtheSu madhye, kiM vA 'aniyataviSayeSu' iticchedaH, vastutastu padamidaM cintanIyameva. svaviSaye= svapratipAdye yo vyabhicAraH sa eva vyabhicAro bhavati nAnyatratyaH uktapratiSedhasya cArthApattisadbhAvo na viSayaHuktapratiSedhenApattisadbhAvo na pratiSidhyate yenApattisadbhAvena pratiSedhasya vyabhicAritvaM syAt kiM tvarthApatteraprAmANyaM viSayastatra ca na vyabhicAra:- arthApatteH prAmANyAsaMbhavAditi yadi manyase evaM tarhi= ityatra sUtreNottaramucyate ityanvayaH / asyottaramAha- taditi, tat= tasya= uktapratiSedhasya yadi svaviSaye vyabhicArAbhAvAt prAmANyaM tadApatterapi svaviSaye= kAryasya kAraNasattvAvyabhicAre vyabhicArAbhAvAt prAmANyaM siddhaM hetorubhayatra samAnatvAdanyathA pratiSevasyApi prAmANyaM na syAditi sUtrArthaH / vyAcakSANo'rthApatteviSayamAha- arthApatteriti / marthApatteraviSayamAha- na ceti, nimittapratibandhAt yat kAryAnutpAdakatvaM kAraNadharmaH sa nArthApatteviSayo yena tadAdAyArthApatteraprAmANyaM syAt , yazva kAryasya kAraNasattvAvyabhicAropitteviSayastatra na vyabhicAraH- kAraNaM vinA kAryAsaMbhavAdityarthApatterapi svaviSaye vyabhicArAbhAvAt prAmANyaM siddhamityarthaH // 6 // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAvapramANaprAmANyam ] nyAyabhASyam / 169 abhAvasya tarhi pramANabhAvAbhyanujJA nopapadyate. kathamiti ? nA'bhAvaprAmANyam- prameyAsiddheH // 7 // abhAvasya bhUyasi prameye lokasiddhe vaiyAtyAducyate- "nAbhAvaprAmANyam- prameyAsiddheH" iti // 7 // athAyamarthabahutvAdarthaikadeza udAhiyate lakSiteSvalakSaNalakSitatvAdalakSitAnAM ttprmeysiddhiH||8|| tasyA'bhAvasya sidhyati prameyam / katham?. lakSiteSu vAsassu anupAdeyeSu upAdeyAnAmalakSitAnAm alakSaNalakSitatvAt= lakSaNAbhAvena lakSitatvAditi, ubhayasaMnidhau 'alakSitAni vAsAMsyAnaya' iti prayukto yeSu vAsassu lakSaNAni na bhavanti tAni lakSaNAbhAvena pratipadyate pratipadya cAnayati pratipattihetuzca pramANamiti // 8 // asatyarthe nAbhAva iticet ? n-anylkssnnopptteH|| 9 // saMpratyanupalabdheraprAmANyamAzaGkate- abhAvasyeti, pramANabhAvAbhyanujJA= prAmANyasvIkAraH / abhA. vasyA'prAmANyakAraNaM jijJAsate- kathamiti / sUtreNottaramAha- neti, abhAvasya= anupalabdheH prAmANyaM nopapadyate- tatprameyasyAsiddheH- prameyaM vinA tadviSayakapramANasya svIkArAsaMbhavAt, abhAvapadArthasya ca tucchatvAt prameyatvaM na saMbhavati kiM vA'bhAvapramANena bhUtalAdikaivalyameva grahItavyaM tacca pratyakSasyaiva viSaya iti prameyAbhAvAdabhAvAkhyapramANasyA'prAmANyaM prAptamiti sUtrArthaH / atra- " nAbhAvaH pramANam- viSayAbhAvAt . yadaviSayaM tadapramANaM yathA gozabdo'zvapratipAdane" iti vArtikam / sUtrArthasya spaSTatvAt tadupekSya bhASyakAraH pUrvapakSaM pratyAcaSTe- amAvasyeti, amAvasya= abhAvapramANasya, prameye ghaTAdyabhAve, vaiyAtyAt= haThAdinA / atra- "siddhAntamAha- abhAvasya bhUyasIti " iti tAtparyaTIkA // 7 // - agrimasUtramavatArayati- atheti, arthabahutvAt= abhAvapramANasya prameyANAM ghaTAdyabhAvAnAM bahutvAt sAkalyena pradarzayitumazakyatvenAyamarthaikadezaH= sUtroktaH prameyaikadeza udAhriyate ityanvayaH / abhAvasya prameyamAha- lakSiteSviti, lakSitam= rAgAdiyuktam 'alakSitAni vasrANyAnaya' ityukte lakSiteSu= lakSitAlakSiteSu vastreSu madhye yAnya'lakSitAni tAnyAnayati tatrA'lakSitAnAm= rAgAdirahitAnAM vastrANAm alakSaNena= lakSaNAbhAvena lakSitatvAt= yuktatvAd jJAtatvAdvA tallakSakasya lakSaNAbhAvasya vastravizeSaNIbhUtasya tatprameyasiddhiH= abhAvapramANaprameyatvasiddhistathA cAbhAvAkhyaprameyasya sattvAt tatpramAtumabhAvapramANasya prAmANyaM svIkArya pramANAntaratvaM nAstItyuktameveti sUtrArthaH / vyAcaSTe- tasyeti / prameyasiddhikAraNaM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- lakSiteSviti, anupAdeyeSu= agrAhyeSu. yadA hi 'alakSitAni vAsAMsyAnaya' ityuktaM tatra lakSitAnAmanupAdeyatvamalakSitAnAmupAdeyatvaM ca spaSTameva / upAdeyatve hetumAha- alakSaNeti, etad vyAcaSTe- lakSaNAbhAveneti / udAharati- ubhayeti, ubhayasaMnidhau= lakSitAlakSitavastrasaMnidhau, prayuktaH= preritaH= AjJapto bhRtyaH, lakSaNAni= rAgAdicihnAni, tAni alakSitAni= lakSaNAbhAvaviziSTAni lakSaNAbhAvena pratipadyate- tatra lakSaNAbhAvasyaiva vyAvartakatvAt yathA nIlAdeH, pratipadya ca tAni vastrANyAnayati pratipattihetuH= pramitikAraNaM ca pramANameva tathA cAlakSitavastrANAM vyAvartakasya lakSaNAbhAvasya prameyasya siddhayA tadviSayakasyAbhAvAkhyasya pramANasya prAmANyaM siddhamityarthaH // 8 // prameyabhUtasyA'bhAvasyAbhAvamAzaGkate- asatIti, arthe= abhAvapratiyoginyasati= avidyamAne sati tadabhAvo nopapadyate- niSpratiyogikAbhAvasyAsaMbhavAt tathA ca yeSu vastreSu lakSaNAni na santi 22 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2Ahnikeyatra bhUtvA kiMcinna bhavati tatra tasyAbhAva upapadyate. na cAlakSiteSu vAsassu lakSaNAni bhUtvA na bhavanti. tasmAtteSu lakSaNAbhAvo'nupapanna iti, na- anyalakSaNopapatteH= yathA'yamanyeSu vAsassu lakSaNAnAmupapattiM pazyati naivamalakSiteSu soyaM lakSaNAbhAvaM pazyan abhAvenArthaM pratipadyate iti // 9 // tasiddheralakSiteSvahetuH // 10 // teSu vAsassu lakSiteSu siddhiH= vidyamAnatA yeSAM bhavati na teSAmabhAvo lakSaNAnAm= yAni ca lakSiteSu vidyante lakSaNAni teSAmalakSiteSvabhAva itya'hetu:- yAni khalu bhavanti teSAmabhAvo vyAhata iti // 10 // na-lakSaNAvasthitApekSAsiddheH // 11 // ___na brUmo yAni lakSaNAni bhavanti teSAmabhAva iti kiM tu keSu cillakSaNAnyavasthitAni teSu lakSaNAbhAvopi kathaM syAt yadi lakSaNAni tatra santi tadApi lakSaNAbhAvo na saMbhavatItyarthaH, pariharati- neti, parihArahetumAha- anyeti, anyeSu= lakSiteSu vastreSu lakSaNAnAmupapatteH= sattvAt tadbhAvo'lakSiteSu saMbhavatyeveti nA'bhAvAkhyasya prameyasyApahnavaH saMbhavatIti sUtrArthaH / atra "anyatra lakSaNopapatteH" ityevaM pATho vRttikArAbhimataH, anyatra= lakSiteSu / pUrvapakSaM vyAcaSTe- yatreti, bhUtvA utpadya, na bhavati= vinazyati / prakRtamAha-na cAlakSiteSviti, alakSiteSu ca vastreSu lakSaNAni bhUtvA utpadya na mavanti= vinazyanti iti nAsti yenAlakSiteSu lakSaNAbhAvaH saMbhavet . utpattyanantaraM vinAzenaiva tadabhAvasya saMbhavAdityarthaH / upasaMharati- tasmAditi, tasmAt= lakSaNAnAmutpattivinAzayorabhAvAt teSualakSiteSu lakSaNAbhAvo'nupapanna iti nAbhAvasya prameyatvamupapadyate ityarthaH / nirAkaroti- neti / hetumAhaanyeti, etad vyAcaSTe- yatheti, ayam= AjJaptaH, anyeSu= lakSiteSu, upapattim= sattAm , naivamalakSiteSu lakSaNAnAM sattAM pazyatItyarthaH / upasaMharati- soyamiti, tena dRSTena lakSaNAbhAvena vyAvartakenArtham= alakSitaM vastraM pratipadyate tathA ca vyAvartakatvena lakSaNAbhAvasattA siddhA lakSaNAbhAvazcAbhAvapramANaprameya. miti siddhamabhAvapramANasya prAmANyamityanvayaH, kiM vA lakSaNAbhAvena yadalakSitAnAM grahaNaM tadevAbhAvAkhyaM pramANaM taccoktarItyA siddhamityarthaH // 9 // pUrvapakSI abhAvasyoktavyAvartakatvAbhAvamAha- tatsiddheriti, lakSaNAnAM lakSiteSu siddheH= sattvAt vyAvartakatvamupapadyate. alakSiteSu ahetuH= vyAvRttihetutvaM nopapadyate- abhAvasya tucchatvena vyAvartakatvAsaMbhavAd bhAvasyaiva vyAvartakatvAditi sUtrArthaH, atra- "abhAvasya lakSaNAbhAvAnnissvarUpasya na vyAvartakatvamiti bhAvaH" iti vRttirdraSTavyA / vyAcaSTe- teSviti, yeSAM lakSaNAnAM siddhirityanvayaH, siddhipadArthamAha-vidyamAnateti / teSAM lakSaNAnAmabhAvo na saMbhavati- vidyamAnasyAbhAvAsaMbhavAdityarthaH / etadeva vyAcaSTe- yAnIti, alakSiteSu lakSaNAbhAvo vyAvartaka iti yaduktaM tad ahetuH= na yuktaM vyAhatatvAdityarthaH, atra hetumAha- yAni khalviti, yAni bhavanti vidyante teSAmabhAva eva na saMbhavati kutastasya vyAvartakatvamityAzayaH // 10 // ___ uktapUrvapakSaM nirAkaroti- neti, niSedhahetumAha- lakSaNeti, lakSiteSu vastreSu lakSaNAnAmavasthitApekSayA= avasthAnApekSayA= avasthitimapekSya= avasthitatvAt= avasthitiM jJAtvA teSAM lakSaNAnAmalakSiteSu vastreSu abhAvasya jJAnaM saMbhavati jJAtazcAbhAvasteSAmalakSitAnAM pratItihetuAvRttihetuzca saMbhavatItyabhAvasya pratItihetutvasiddhAvRttihetutvasiddhezca yadahetutvamuktaM tannopapadyate iti sUtrArthaH / vyAcaSTeneti, bhavanti= lakSiteSu santi, yatra sattA bhavati tatraivAnyadA pradhvaMsAbhAvo bhavatIti alakSiteSu lakSa Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasya nityatvAnityatvavicAraH] nyAyabhASyam / 171 anavasthitAni keSucit. apekSamANo yeSu lakSaNAnAM bhAvaM na pazyati tAni lakSaNAbhAvena pratipadyate iti // 11 // prAyatpatterabhAvopapattezca // 12 // abhAvadvaitaM khalu bhavati- prAk cotpatteravidyamAnatA. utpannasya cAtmano hAnAdavidyamAnatA. tatrA'lakSiteSu vAsassu prAgutpatteravidyamAnatAlakSaNo lakSaNAnAmabhAvo netara iti // 12 // "AptopadezaH zabdaH 1-1-7" iti pramANabhAve vizeSaNaM bruvatA 'nAnAprakAraH zabdaH' iti jJApyate. tasmin sAmAnyena vicAra:- kiM nityo'thAnityaH ? iti, vimarzahetvanuyoge ca vipratipatteH saMzayaH, 'AkAzaguNaH zabdo vibhunityo'bhivyaktidharmakaH' ityeke, gandhAdisahaNAnAM sattvAbhAvAt pradhvaMsopi nAstIti svIkriyate ityAzayaH / svavaktavyamAha- kiM tviti, lakSaNAni lakSiteSvavasthitAni alakSiteSu cA'navasthitAnIti mastatra alakSitAni apekSamANo yeSu vastreSu lakSaNAnAM bhAvam= sattAM na pazyati tAni vastrANi lakSaNAbhAvena pratipadyate= alakSitAnyetAnIti jAnAti tatra lakSaNAbhAvasya pratItihetutvaM siddham yato'nyatra sthitasyAnyatrAtyantAbhAvopi jJAtuM zakyate jJAtazca pratItivyAvRttyoheMturbhavatIti prasiddhameveti pUrvapakSo na yukta ityarthaH // 11 // vAstavikottaramAha-prAgiti, yathotpatteranantaraM pradhvaMsAbhAvo bhavati tathotpatteH prAk prAgabhAvopi bhavatyevetya'lakSiteSu lakSaNAnAmutpatterabhAvAt prAgabhAvo bhavatyeva sa eva vartamAnaH prAgabhAvaH pratItivyAvRttyoheturbhavatIti na pUrvapakSI yukta iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- abhAveti / abhAvavaividhyamAha- prAgiti, utpatteH prAg yA'vidyamAnatA sa prAgabhAvaH, utpannasya= utpattyanantaram Atmano hAnAt= svarUpavinAzAd yA'vidyamAnatA sa pradhvaMsAbhAva ityucyate. tatrAlakSiteSu lakSaNAnAM pradhvaMsAbhAvasyAsaMbhavepi prAgabhAvaH saMbhavatyeva sa eva pratItivyAvRttyoheMturbhavati na itaraH= pradhvaMsAbhAvaH- asattvAditi siddhamabhAvasya pratItivyAvRttyohetutvamityAha- tatreti / tadevamabhAvapramANasya prameyasiddhayA prAmANyamapi siddhaM tasya cAnumAne'ntarbhAva ukta evetyarthApattyAdInAM prAmANyepyuktapramANacatuSTaye yathAyathamantarbhAvAduddezasUtroktaM pramANAnAM catuSTaM siddham- pramANAntarAsaMbhavAdityarthaH // 12 // // iti pramANasaMkhyAparIkSA smaaptaa|| evaM pramANaparIkSAM samApya zabdasya nityatvAnityatvaparIkSAM bhASyakAra Arabhate- Apta iti, pramANabhAve= zabdasya prAmANye "AptopadezaH' ityAptopadezatvalakSaNaM vizeSaNaM bruvatA sUtrakRtA 'nAnAprakAraH zabdaH' iti jJApyate yataH " AptopadezaH zabdaH" ityukte anAptopadezalakSaNopi zabdaH sidhyati anyathAptopadezatvavizeSaNaM vyartha syAdityarthaH / prakRtamAha- tasminniti, sAmAnyena= zabdamAtramuddizya vicAraH kriyate ityarthaH / vicArArtha vikalpayati-kimiti, zabda ityanuvartanIyam / zabde nityatvA. nityatvayoH saMzayasya kAraNamAha-vimarzeti, vimarzasya= saMzayasya hetoranuyoge= prazne jAte vipratipatteH= tattacchAstrakAraiH parasparaviruddhapratipAdanAdeva saMzayo jAyate ityuttaraM vijJeyamityarthaH / zabde vipratipattiM pradarzayati- AkAza ityAdinA, tadetat prathamaM prabhAkaramatam , abhivyaktidharmakaH= nityatvAdabhivyajyate prayatnena notpadyate ityarthaH, taduktam- " na caivaM satyAkAzasyAsiddhireva- zabdalakSaNaguNAnumAnasiddhatvAt " ityAkAzaguNatvamuktam . tathA " eSA zAlikanAthena zabdanityatvasAdhanI / prabhAkaragurordRSTyA nyAyazuddhiH parIkSitA // " iti ca zabdasya nityatvamuktam / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2AhnikevRttivyeSu saMniviSTo gandhAdivadavasthito'bhivyaktidharmakaH' ityapare, 'AkAzaguNaH zabda utpattinirodhadharmako buddhivat' ityapare, 'mahAbhUtasaMkSobhajaH zabdo'nAzrita utpattidharmako nirodhadharmakaH' ityanye. ataH saMzayaH- kimatra tattvam ? iti, 'anityaH zabdaH' ityuttaram / katham ? AdimattvAdaindriyakatvAt kRtakavadupacArAca // 13 // AdiH= yoniH= kAraNam- AdIyate'smAditi. kAraNavad anityaM dRSTam. saMyogavibhAgajazca zabdaH kAraNavattvAdanitya iti / kA punariyama'rthadezanA- 'kAraNavattvAt' iti ?, utpattidharmakatvAdanityaH zabda iti= bhUtvA na bhavati= vinAzadharmaka iti / sAMzayikametatkimutpattikAraNaM saMyogavibhAgau zabdasya? AhosvidabhivyaktikAraNam ?. ityata AhaaindriyakatvAt ( iti ) indriyapratyAsattigrAhya aindriykH|| sAMkhyamatamAha- gandhAdIti, yatra gandhAdayo vartante tatraiva zabdopi pRthivyAdiSu vartate- zabdasparzAdInAmuttarottarabhUteSu sattvasvIkArAt gandhAdivad avasthitaH= sanneva= sattvAdevAbhivyaktidharmakaHabhighAtAdibhirabhivyajyamAno na tatpattidharmaka:-sAMkhyairanityapadArthAnAM sattvAbhivyaktyoH svIkArAta. atra " sAMkhyIyamatamAha- gandhAdisahavRttiriti" iti tAtparyaTIkA / vaizeSikamatamAha- AkAzaguNa iti, utpattinirodhadharmakaH= utpattivinAzavAn buddhivat= jJAnavat , tathA ca vaizeSikasUtrANi- "zrotragrahaNo yo'rthaH sa zabdaH 2-2-21" guNasya sato'pavargaH karmabhiH sAdharmyam 2-2-25" "anityazvAyaM kAraNataH 2-2-28" " saMyogAd vibhAgAca zabdAca zabdaniSpattiH 2-2-31" " lilAcAnityaH zabdaH 2-2-32" iti / bauddhamatamAha- mahAbhUteti, ghaTAdipadArthA mahAbhUtarUpA eva zabdakAraNIbhUtamAghAtAdikameva saMkSobhapadArthaH, anAzritaH= na guNabhUta ityeva vaizeSikamatAdatra vizeSaH, nirodhadharmakaH= vinAzI, atra- "bauddharAddhAntamAha- mahAbhUtasaMkSobhaja iti" iti tAtparyaTIkA / upasaMharati- ata iti, ataH= uktamatAnAM parasparaM vipratipatteH virodhAt zabdasya nityatvAnityatvayoH saMzayaH / atra tattvaM jijJAsate-kimiti / tatvamAha- anityaH iti, anityaH zabda iti nyAyasi. ddhAnta ityarthaH // zabdAnityatvakAraNaM jijJAsate- kathamiti / sUtreNa kAraNamAha- AdIti, AdimattvAt= utpattimattvAdanityaH zabdaH- utpattimato'nityatvaniyamAt , nanUtpattimattvaM na siddhamityAzaGkayAhaaindriyaketi, aindriyakatvAt= indriyagrAhyatvAdanityaH zabdaH- indriyagrAhyasyAnityatvaniyamAt rUpAdivat , nanu nAyamapi niyamaH- sAmAnyAdau vyabhicArAdityAzaGkayAha- kRtaketi, upacArAt= prayogAt, anityapadArthasadRzatvAdityarthaH, yathA 'tInaM duHkhaM mandaM duHkham ' ityanityaM duHkhamupacaryate tathA 'tIvraH zabdo mandaH zabdaH' ityupacaryate etAdRzopacArAdanityatvaM siddham- tIvratvAdidharmANAM nityeSva'saMbhavAditi sUtrArthaH / atra- "atra copacAreNa prayogeNa tatkAraNaM zabdabhedapratyayamupalakSayati- asti hi zukasArikAmanuSyavaktraprabhaveSu gakArAdiSu sphuTatarA rUpabhedapratyayAH puMsAm" ititAtparyaTIkA, gakArAdInAmetAdRzabhedenAnityatvaM prAptam- nityatve bhedAsaMbhavAdityAzayaH / vyAcaSTe- Adiriti, AdimattvAt= kAraNavattvAt, AdIyate= utpAdyate'smAdityAdiH= kAraNam, kAraNavaccAnityaM bhavati ghaTAdivat / zabdakAraNamAha- saMyogeti / " kAraNavattvAt " ityanena kiM pratipAdyate iti pUrvapakSI jijJAsate- keti, arthadezanA= arthopadezaH / uttaramAha- utpattIti / uktaM vyAcaSTe- bhUtveti, bhUtvA= utpadya na bhavati= vinazyatItyarthaH, etadapi vyAcaSTe-vinAzeti, utpattivinAzadharmakatvAdanityaH zabda ityrthH| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 zabdAnityatvapratipAdanam ] nyaaybhaassym| kimayaM vyaJjakena samAnadezo'bhivyajyate rUpAdivat ? atha saMyogajAcchabdAcchabdasaMtAne sati zrotrapratyAsanno gRhyate ? iti saMyoganivRttau zabdagrahaNAnna vyaJjakena samAnadezasya grahaNam / dArutrazcane dAruparazusaMyoganivRttau dUrasthena zabdo gRhyate. na ca vyaJjakAbhAve vyaGgayagrahaNaM bhavati tasmAnna vyaJjakaH saMyogaH, utpAdake tu saMyoge saMyogajAcchabdAcchandasantAne sati zrotrapratyAsannasya grahaNamiti yuktaM saMyoganivRttau zabdasya grahaNamiti / itazca zabda utpadyate nAbhivyajyate- kRtakavadupacArAt- 'tInaM mandam' iti kRtakamupacaryate- 'tInaM sukhaM mandaM sukham. tIvra duHkhaM mandaM duHkham ' iti. upacaryate ca- 'tIvraH zabdo mandaH zabdaH' iti / vyaJjakasya tathAbhAvAd grahaNasya tIvramandatA rUpavaditi cet ? n-abhibhvopptteH| sUtroktaM dvitIyahetumavatArayati- sazayikamiti, saMyogavibhAgayoH zabdAbhivyaktikAraNatvasyApi saMbhavAt zabdotpattikAraNatvaM sAMzayikameveti na tena zabdasyAnityatvamApadyate ityarthaH, ityAzaGkAyAmAhaaindriyakatvAditi, etad vyAcaSTe- indriyeti, pratyAsattiH= saMyogaH / indriyagrAhyazcA'nityo bhavati yathA ghaTAdiriti zabdopyanityaH- indriyagrAhyatvAdityarthaH / zabdasyendriyagrAhyatvamuktaM tatrendriyeNa zabdagrahaNaprakArajijJAsA) dvidhA vikalpayati- kimiti, ayam= zabdaH, vyaJjakena= saMyogAdinA. kiM yatra saMyogAdi bhavati tatrasthaH zabdo'bhivyajyate yathA rUpAdikaM prakAzadezasthamabhivyajyate iti prathamakalpArthaH, kiM vA bherIdaNDAdisaMyogena yaH zabda utpannastata uttarottaraM zabdasaMtAne zabde utpanne sati zrotraM prAptaH zabdo gRhyate iti dvitIyakalpArthaH / atrottaramAha- saMyogeti, bherIdaNDAdisaMyoge naSTepi dUrasthena sa zabdo gRhyate. vyaJjake ca prakAze naSTe vyaGgayasya rUpasya grahaNaM na saMbhavati. evaM yadi saMyogAdirapi zabdasya vyaJjakaH syAttadA tasminnaSTe zabdo na gRhyeta gRhyate ca zabda iti na saMyogAdinA'bhivyajyate kiM tUtpAdyate tathA cottarottaraM zabdotpattisaMbhavena zrotrapratyAsanno gRhyate zabda iti vyajakena samAnadezasya= vyaJjakadezasthasya zabdasya grahaNaM nopapadyate yata utpannaH san vA'bhivyaktaH san vA zabdo na vyApakaH saMbhavati zravaNendriyamapi na vyApakaM yena vyaJjakadezasthasya grahaNamupapadyeta grahaNaM tu bhavatIti zrotraM prApta eva gRhyate iti prAptaM. tatrApi dUrotpannazabdasya zrotrasya ca gatyabhAvena zrotraprApterasaMbhavAt zrotraprAptyartha pUrvapUrvazabdAduttarottarazabdAnAM zrotraprAptiparyantamutpatiH svIkAryeti nyAyasiddhAntaH / svavAkyaM svayameva vyAcaSTe- dAruvazcane iti, dArutrazcane= kASThacchedane pravRtte sati / zabdasya vyaGgayatvapakSe bAdhakamAha- na ceti / upasaMharatitasmAditi / svamate upapattimAha- utpAdake iti, saMyogAdeH zabdotpAdakatvasvIkAre ityarthaH, zabdasantAne= uttarottaraM zabdotpattau satyAm / saMyogAdeH zabdotpAdakatvapakSe saMyoge naSTepi zabdagrahaNaM yujyate- utpAdakanAzAnantaramapi tadutpAditagrahaNasya siddhatvAdityarthaH / nanu saMyogAdeH zabdotpAdakatvaM saMdigdhameva tena ca zrotrapratyAsannasya zabdasya grahaNamapi saMdigdhameveti naivaM zabdAnityatvaM sidhyatItyAzaGkaya sUtroktaM tRtIyahetumavatArayati- itazceti, hetumAha- kRtaketi / vyAcaSTe- tIvramiti, 'tIvramidaM mandamidam / ityevaM kRtakam= janyamevopacaryate= prayujyate na tu nityamapi / udAharati-tInaM sukhamiti, sukhAdInAmanityatvaM tu spaSTameva tadvadupacArAt zabdasyApyanityatvaM siddhamityarthaH / dArzantikamAha-- tIvaH zabda iti, spaSTamanyat // nanu yathA rUpavyaJjakasya prakAzasya tIvratvena rUpagrahaNasya tIvratvaM mandatvena ca mandatvaM bhavati na tu prakAzAbhivyaGgyasya rUpasya tathA zabdavyaJjakasya saMyogAdestIvratvena zabdagrahaNasya tIvratvaM mandatvena Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 prsnnpdaapribhuussitm| [2 adhyAye. 2AhnikesaMyogasya vyaJjakasya tIvramandatayA zabdagrahaNasya tIvramandatA bhavati na tu zabdo bhidyate yathA prakAzasya tIvramandatayA rUpagrahaNasyeti, tacca naivam- abhibhavopapatteH= tIvro bherIzabdo mandaM tantrIzabdam abhibhavati na mandaH, na ca zabdagrahaNamabhibhAvakaM zabdazca na bhidyate (iti), zabde tu bhidyamAne yukto'bhibhavaH tasmAdutpadyate zabdo nAbhivyajyate iti / abhibhavAnupapattizca- vyaJjakasamAnadezasyAbhivyaktau prAptyabhAvAt / 'vyaJjakena samAnadezo'bhivyajyate zabdaH' ityetasmin pakSe nopapadyate'bhibhava:- na hi bherIzabdena tantrIsvanaH prApta iti / aprApte'bhibhava iticet ? shbdmaatraabhibhvprsnggH| ca mandatvaM bhavati na tu zabdasvarUpasyApi tIvratvaM mandatvaM vA yena zabdasyAnityatvamApadyatetyAzaGkatevyaJjakasyeti, tathAbhAvAt= tIvratvAt mandatvAdvA / pariharati- neti / parihArahetumAha- abhibhaveti, kasya cicchabdasya kenacicchabdenAbhibhavo bhavati abhibhavazca tIbreNa mandasya saMbhavatIti zabdasyaiva svarUpeNa tIvratvaM mandatvaM ca svIkArya tena ca zabdasyAnityatvaM siddhamityarthaH / abhibhavopapatteH= abhibhavasyopapannatvAt kiM vA'bhibhavopapattyarthamityarthaH / atra " rUpavat' ityatra 'rUpagrahaNavat' iti vaktavyamAsIt, " abhibhavopapatteH" ityatra ca 'abhibhavAnupapatteH' ityevaM pUrvapakSimate bAdhakaM vaktavyamAsIdityanusaMdheyam / pUrvapakSaM vyAcaSTe- saMyogasyeti / vipakSe bAdhakamAha-na viti, zabdabhedAbhAve zabdasya tIvratvaM mandatvaM ca nopapadyate iti zabdasya tIvratvAdinivRttyartha zabdabhedaH pratyAkhyAtaH / atra 'na tu zabdasya ' iti vaktavyamAsIt / dRSTAntamAha- yatheti, tIvramandatetizeSaH / pariharati- tacceti, tat= etat= zabdagrahaNasya tIvramandatve nopapadyate ityarthaH / hetumAha- abhibhavopapatteriti / etad vyAcaSTe- tIvra iti, tatrI vINA / na mando'bhibhavati / etAdRzasyA'bhibhAvyAbhibhAvakatvasya siddhayartha zabdasyaiva tIvramandatve svIkArye ityarthaH / nanu zabdo na bhidyate= na nAnA yena zabdasya tIvramandatve syAtAM tayormedaM vinA'nupapatteH kiM tu zabdagrahaNameva tIvra mandaM zabdagrahaNamabhibhavatItyAzaGkayAhana ceti / parihArahetumAha- zabde iti, grahaNaM hi jJAnameva na ca jJAnaM jJAnAntareNAbhibhUyate loke ca zabdasyaivAbhibhavaH prasiddha iti tadupapattyathai zabdasyaiva tIvramandatve svIkArya tIvramandatvopapattyarthaM ca zabdabhedaH svIkArya ityarthaH, yuktaH= yujyate / svamatenopasaMharati- tasmAditi, utpannasya zabdasya nAnAtvaM tena tIvratvaM mandatvaM ca tenAbhibhAvyAbhibhAvakabhAvazceti sarvamutpattipakSe upapadyate nAbhivyaktipakSe ityanvayaH / / vyaJjakadezasthasya zabdasyAbhivyaktipakSe uktAbhibhavAnupapattimAha- abhibhaveti, vyaJjakasamAnadezasya= vyaJjakadezasthasya zabdasyAbhivyaktipakSe bherIzabdavINAzabdayoH prApterasaMbhavAd bherIzabdena vINAzabdasyAbhibhavo nopapadyate- prAptayorevAbhibhAvyAbhibhAvakabhAvasaMbhavAditi nAbhivyaktipakSo yukta ityarthaH / utpattipakSe tu uttarottarottpattyA saMbhavati prAptiH= saMyogaH / svoktaM svayameva vyAcaSTe- vyaJjakeneti / abhivyaktipakSe'bhibhavAnupapattau hetumAha- na hIti / prAptaH= samAnAdhikaraNaH / abhivyaktipakSe tu abhivyajyamAnAH zabdA abhivyaJjakadezasthA eva syuriti teSAM prAptina saMbhavati bhinnadezasthAnAM prApterasaMbhavAdityarthaH / spaSTArthamidaM bhASyam // nanu bherIzabdavINAzabdayoH parasparaM prAptyabhAvepi bherIzabdena vINAzabdasyAbhibhavaH kiM na syAt prakAzena tamasa ivetyAzaGkate- aprApte iti, idaM zabdavizeSaNaM kiM vA 'aprAptau ' ityarthaH / parihAramAhazabdeti, aprAptasyApyabhibhavasvIkAre bherIzabdena vINAzabdamAtrasyAbhibhava: syAt- aprApteH sarvatra samAnatvAt, prAptasyAbhibhavasvIkAre tu dUrasthasya vINAzabdasya bherIzabdena prApterabhAvAdabhibhavApattiA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 zabdAnityatvapratipAdanam ] nyAyabhASyam / atha manyeta 'asatyAM prAptAvabhibhavo bhavati' iti, evaM sati yathA bherIzabdaH kaMcit tantrIsvanamabhibhavati evamantikasthopAdAnAniva davIyasthopAdAnAnapi tantrIsvanAnabhibhavetamApteravizeSAta. tatra kacideva bheyo praNAditAyAM sarvalokeSu samAnakAlAstantrIsvanA na zrUyeran iti / nAnAbhUteSu zabdasantAneSu satsu zrotrapratyAsattibhAvena kasyacicchabdasya tIvraNa mandasyAbhibhavo yukta iti / kaH punarayamabhibhavo nAma ?, grAhyasamAnajAtIyagrahaNakRtamagrahaNam abhibhavaH yatholkAprakAzasya grahaNArhasyA''dityaprakAzeneti // 13 // na- ghaTAbhAvasAmAnyanityatvAd nityeSvapyanityavadupacArAca // 14 // na khallAdimattvAdanityaH zabdaH / kasmAt?, vyabhicArAt= AdimataH khalu ghaTAbhAvasya dRSTaM nityatvam / kathamAdimAn?, kAraNavibhAgebhyo hi ghaTo na bhavati / kathamasya nityastIti etAdRzaprApterupapattyarthaM zabdotpattiH svIkAryetyarthaH / pUrvapakSaM vyAcaSTe- atheti / atra doSamAhaevamiti, evaM sati prAptyabhAvepyabhibhavasvIkAre / kaMcit= samIpastham, svavaktavyamAha- evamiti, antikastham= bherIsamIpastham upAdAnam= vINAdikamabhivyaktisthAnaM yeSAM zabdAnA tAniva= samIpasthAna zabdAniva, davIyasstham= dUrastham upAdAnam= vINAdikamabhivyaktisthAnaM yeSAM zabdAnAM tAnapi= dUrasthAnapi zabdAnabhibhavet, atra hetumAha- aprApteriti / uktadoSamupasaMharati- tatreti, tatra= aprAtAvapyabhibhavasvIkAre bherIzabdakAle kvacidapi vINAzabdo na zrUyeta- aprAptAnAmapyabhibhavasvIkArAt , praNAditAyAm= vAditAyAm / na caivamastIti samIpasthasyaivAbhibhavadarzanAt prAptau satyAmevAbhibhavaH svIkAryaH prApyupapattyarthaM ca zabdotpattiH svIkAryA- utpannAnAM zabdAnAM kacit sAmAnAdhikaraNyasaMbha. vAdityarthaH / svapakSe upapattimAha- nAneti, zabdasaMtAneSu= uttarottaramutpanneSu zabdeSu, zrotrapratyAsattibhAvena zrotraprAptisaMbhavena tatra zrotraprAptena tIvraNa zabdena zrotraprAptasya mandasya zabdasyAbhibhavo yujyate ityanvayaH / abhibhavasvarUpaM jijJAsate- ka iti / uttaramAha- grAhyeti, dRSTAntamAha- yatheti, yathA grahaNArhasya= grAhyasya ulkAprakAzasya tatsamAnajAtIyo ya AdityaprakAzastadgrahaNakRtaM yadagrahaNaM tadevAbhibhavastathA prakRte grAhyasya vINAzabdasya tatsamAnajAtIyabherIzabdagrahaNakRtaM yadagrahaNaM tadeva vINAzabdasya bherIzabdenAbhibhava sa ca prAptau satyAmevopapadyate ityanvayaH // 13 // pUrvasUtreNa zabdAnityatve yad hetutrayamuktaM tat pratyAcaSTe- neti, AdimattvAdihetUnAM zabdAnityatvasAdhakatvaM na saMbhavati- vyabhicAritvAdityarthaH, vyabhicAraM pradarzayati-ghaTeti, sAdhyAbhAvavati vRttitvaM hi vyabhicAritvaM tatra ghaTAbhAve= ghaTapradhvaMse hyanityatvaM sAdhyaM nAsti utpattimattvaM vastIti tasya vyabhicAritvaM siddham , sAmAnye ghaTatvAdAvanityatvaM nAsti aindriyakatvam indriyagrAhyatvaM cAstIti tasya vyabhicAritvaM siddhama- yenendriyeNa vyaktirgRhyate tenaivendriyeNa tanniSThajAtegrahaNasvIkArAdaindiyakatvaM sAmAnya siddham , AkAzAdAvanityatvaM nAsti anityavadupacArastu bhavati- 'AkAzasya pradezaH' ityAdiriti anityavadupacArasyApi vyabhicAritvaM siddham , vyabhicAriNazca hetoH sAdhyasAdhakatvaM na saMbhavatIti AdimattvAdihetUnAmapi pUrvasUtroktAnAM vyabhicAritvAt zabdAnityatvasAdhakatvaM nopapadyate iti sUtrArthaH / ghaTAbhAvasAmAnyayoH nityatvAta= Adimatopi ghaTAbhAvasya aindriyakasyApi sAmAnyasya ca nityatvAdityanvayaH / vyAcaSTe- neti / zabdasyAdimattvepyanityatvAbhAve hetuM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- vyabhicArAditi, vyabhicAraM pradarzayati- Adimata iti, nityepi ghaTAbhAve AdimattvamastIti anityatvavyabhicAri jAtamityarthaH / ghaTapradhvaMsasyAdimattvakAraNaM jijJAsate- kathamiti / uttaramAhakAraNeti, na bhavati= vinazyati= ghaTapradhvaMso jAyate kapAlAdilakSaNakAraNavibhAgebhya ityAdimAn pradhvaMsa ityarthaH / pradhvaMsasya nityatvakAraNaM jijJAsate- kathamasyeti / uttaramAha- ya iti, kAraNavibhA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ___ prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2Ahriketvam ? yo'sau kAraNavibhAgebhyo na bhavati na tasyA'bhAvo bhAvena kadAcid nirvaya'te iti / yadapi aindriyakatvAt. (iti) tadapi vyabhicarati= aindriyakaM ca sAmAnyaM nityaM ceti / yadapi kRtakavadupacArAditi. etadapi vyabhicarati= nityeSvanityavadupacAro dRSTo yathA hi bhavati'vRkSasya pradezaH kambalasya pradezaH' evam- 'AkAzasya pradeza AtmanaH pradezaH' iti bhavatIti // 14 // tttvbhaaktyornaanaatvvibhaagaadvybhicaarH||15|| nityamityatra kiM tAvat tattvam ?, arthAntarasyA'nutpattidharmakasyA''tmahAnAnupapattinityatvaM taccA'bhAve nopapadyate, bhAktaM tu bhavati- yattatrAtmAnamahAsIt yad bhUtvA na bhavati na jAtu tat punarbhavati. tatra nitya iva nityo ghaTAbhAva ityayaM padArtha iti / tatra yathAjAtIyakaH zabdo na tathAjAtIyakaM kArya kiMcid nityaM dRzyate itya'vyabhicAraH // 15 // gAd yo'sau na bhavati= pradhvaMso jAyate tasya pradhvaMsasyAbhAvo na sidhyatIti pradhvaMsasya nityatvaM siddham / vastutastu " tasyA'bhAvaH" ityatra 'tasya bhAvaH / iti vaktavyamAsIt tasya ca 'yo'sau ghaTo na bhavati vinazyati tasya ghaTasya bhAvaH= punaH sattA na sidhyatIti ghaTapradhvaMsasya nityatvaM siddham / ityarthaH / prakRte tu tasyetipadena pradhvaMsaparAmarzAsaMbhavaH spaSTa eva / atra " nivartyate " iti pAThapakSe tu 'yosau ghaTaH kAraNavibhAgebhyo nabhavati= vinazyati tasyA'bhAva: pradhvaMsa: kenApi bhAvena= padArthena na nivartyate na vinazyatIti tasya pradhvaMsasya nityatvaM siddham ' ityanvayaH / aindriyakatvahetoranityatvavyabhicAritvamAhayadapIti, vyabhicAramAha- aindriyakamiti, nityepi sAmAnye= ghaTatvAdau aindriyakatvamastIti anityatvavyabhicAri jAtam / kRtakavadupacArahetoranityatvavyabhicAritvamAha- yadapIti / vyabhicAraM prada. rzayati- nityeSviti / udAharati- vRkSasyeti, prakRtamAha- eva miti, tathA ca yathA nityepyAkAze 'AkAzapradezaH' ityanityavadupacAro bhavati tathA nityepi zabda tIbro zabdo mando zabdaH' ityanityavadupacAro bhavati tasmAt kRtakavadupacArasyApyanityatvavyabhicAritvaM siddhamityanityatvavyabhicAribhirAdimattvAdibhiH zabdasyAnityatvaM nopapadyate ityarthaH / AkAzasya pUrvAdipradezaH Atmanazca hastapAdAdyavacchedena pradezo vijJeyaH // 14 // pUrvasUtre pUrvapakSiNAdimattvAdihetUnAM yad vyabhicAritvaM pradarzitaM krameNa tannirAkaroti- tattveti, tattvabhAktayoH= vAstavikaupacArikayonityatvayornAnAtvavibhAgAt= nAnAtvena vibhAgAt= parasparaM bhedAt pradhvaMse ca bhAktameva nityatvaM na tu tAttvikamiti AdimattvahetoravyabhicAraH= anityatvavyabhicAritvaM nAstIti sUtrAnvayaH / pradhvaMsasyotpattimattvAt tAttvikaM nityatvaM nopapadyate- utpattivinAzarahitasyaivAtmAdestAttvikanityatvasvIkArAt . pradhvaMse ca yad vinAzarAhityAnnityatvamucyate tad bhaaktmevetyaashyH| atra- "tattvasya= pAramArthikasya bhAktasya ca nAnAtvasya bhedasya vibhAgAta= vivekAna vyabhicAraH" itivRttiH / bhavatA nityatvasya tattvam svarUpaM kiM jJAtamiti jijJAsayA vyAcaSTe-nityamiti / nityatvasvarUpamAha- artheti, anutpattidharmakasya= utpattirahitasyA'rthAntarasya= padArthasya yad AtmahAnAnupapattiH= svarUpavinAzarAhityaM tadeva nityatvaM vAstavikaM tattvabhUtaM tat= etAdRzaM ca nityatvaM pradhvaMse nopapadyate- utpattimattvAt , kiM tu bhAktaM nityatvamityAha- bhAktamiti, pradhvaMsanityatvasya bhAktatvamupapAdayati- yaditi, ya=ghaTAdi AtmAnamahAsIt svarUpeNa naSTaH, uktaM vyAcaSTe- yad bhUtveti, yat= ghaTAdi bhUtvA= utpadya na bhavati= vinazyati tat= vinaSTaM ghaTAdi punarna jAyate ityetAvanmAtreNa pradhvaMsasya nityatvamucyate iti bhAktameva nityatvaM tadAha- tatreti, ghaTAbhAvo nityasadRzaH san nitya ityu Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnityatvapratipAdanam ] nyAyabhASyam / 177 yadapi sAmAnyanityatvAt ' iti. indriyapatyAsattigrAhyam aindriyakam iti santAnAnumAnavizeSaNAt // 16 // 'nityeSvavyabhicAraH' iti prakRtam, nendriyagrahaNasAmarthyAt zabdasyAnityatvam / kiM tarhi ?, indriyapatyAsattigrAhyatvAt saMtAnAnumAnaM tenAnityatvamiti // 16 // yadapi- 'nityeSvapyanityavadupacArAt' iti. nakAraNadravyasya pradezazabdenAbhidhAnAd nityeSvapyavyabhicAra iti // 17 // cyate- vinAzarAhityamAtrAdityayaM padArthaH= tattvamastIti pradhvaMsasya bhAktanityatvaM prAptamiti na tAttvikanityatvamiti Adimattvasya pradhvaMsavRttitvenApi anityatvavyabhicAritvaM nApadyate iti siddhamAdimattvAt zabdasyAnityatvamityarthaH / upasaMharati- tatreti, yathAjAtIyaka:= utpattivinAzadharmakaH kiM vA sattvAsattvaviziSTaH kiM vA upalabdhyanupalabdhiviziSTa ityarthaH / yadi zabdasadRzaM kiMcit kArya nityaM syAttadA tatrotpattimattvasya vRttitvena vyabhicAritvaM syAdapi na caivamastItyavyabhicAra ityutpattimattvena zabdasyAnityatvaM siddhamityarthaH // 15 // yaccaindriyakatvahetoH sAmAnye'nityatvavyabhicAritvamuktaM tannirAkaroti, yadapItyAdinA / " sAmAnyanityatvAt " ityanena nitye sAmAnye vartamAnatvenaindriyakatvasyAnityatvavyabhicAritvaM yaduktaM tannopapadyate-- vakSyamANahetorityarthaH / yad indriyasaMbandhagrAhyaM tad aindriyakamityucyate sAmAnyamapIndriyasaMbandhagrAhyamiti tatra nityabhUte sAmAnye aindriyakatvaM vyabhicaratIti hetoH prakRtasUtreNa vyabhicAranivRttyarthamaindriyakatve vizeSaNAntaraM pradIyate ityAzayaH / kiM vA 'tadanupapannam' iti vAkyazeSaH / saMtAnetisaMtAnasyAnumAnavizeSaNatvAdityanvayaH, saMtAnazabdotra sAmAnyavattvaparaH anumAnazabdazca aindriyakatvahetuparaH tayorvizeSaNavizeSyabhAvazca- sAmAnyavattve sati aidriyakatvam ityevam , tathA ca naindriyakatvamAtreNa zabdasyAnityatvaM sAdhyate yenoktarItyA vyabhicAraH syAt kiM tu sAmAnyavattve sati aindriyakatvAd ityanena. asti ca zabde zabdatvaM sAmAnyaM yathA ghaTatvAdikaM ghaTAdiSu. nitye ca sAmAnye sAmAnyavattvaM nAsti AtmAdau caindriyakatvaM nAstIti sAmAnyavattve satyandriyakatvAditiheturanityatvavyabhicArI na saMbhavatIti tena zabdasyAnityatvaM siddhamiti sUtrArthaH / atra- " saMtAnasyAnumAne= anumitikaraNe line vizeSaNAt. saMtAnaH= saMtanyamAnaH= ekadharmAvacchinnatvena jJAyamAnastena sAmAnyavattve satIti vizeSaNIyamiti" iti vizvanAthabhaTTAH / byAcASTe- nitye iti, prakRtam= anuvartanIyam , aindriyakatvahetonityeSu vyabhicAraH- vRttitvaM nAstItyarthaH / svAbhiprAyamAha-neti, indriyagrahaNasAmarthyAt= indriyagrAhyatvAt aindriyakatvamAtrAdityarthaH / zabdAnityatvasAdhakaM jijJAsate-kimiti / uttaramAha-indriyeti, zabdasyendriyapratyAsattigrAhyatvAt saMtAnAnumAnam= saMtAnasamAnAdhikaraNamanumAnaM saMtAnAnumAnaM saMtAnaM cAtra sAmAnyavasvam anumAnaM caindriyakatvamiti hetuH tayoH sAmAnAdhikaraNyena 'sAmAnyavattve satyandriyakatvAt ' iti prAptaM tena etAdRzena= sAmAnyavattve satyandriyakatvAdityanena hetunA zabdasyAnityatvamucyate na cAyaM heturanityatvavyabhicArIti tena zabdasyAnityatvaM siddhamityarthaH / vastutastvatra 'sAmAnyavaktvasya sAdhanavizeSaNatvAt ' ityevaM sUtraM vaktavyamAsIt // 16 // ___ kRtakavadupacArAditi hetoryad vyabhicAritvamuktaM tadanuvadati- yadapIti / pariharati- neti / parihArahetuM sUtreNAha- kAraNeti, kAraNadravyasya- kAraNavato dravyasya bhAgavizeSaH kiM vAvayavalakSaNaM kAraNIbhUtaM dravyaM pradezazabdenAbhidhIyate yathA ' kambalapradezaH' iti, nityAnAM cAkAzAdInAM kAraNAbhAvena kAraNavadravyatvAbhAvAt pradeza eva vastuto nAsti yenAbhidhIyeta tathA cAkAzAdiSu 'AkAzapradezaH' ityAdiranityavadupacAraH= pradezavyavahAro gauNa eva na mukhya iti nityeSu= AkAzAdiSu kRtakavadupa Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 prasannapadAparibhUSitam [2 adhyAye. 2Ahnike 'evamAkAzamadezaH AtmapradezaH' iti. nAjA''kAzAtmanoH kAraNadravyamabhidhIyate yathA kRtakasya / kathaM hyavidyamAnamabhidhIyate, avidyamAnatA ca pramANato'nupalabdheH / kiM tarhi tatrAbhidhIyate ?, saMyogasyA'vyApyattitvam= paricchinnena dravyeNAkAzasya saMyogo nA''kAzaM vyAmoti= avyApya vartate iti. tadasya kRtakena dravyeNa sAmAnyam, na hyAmalakayoH saMyoga AzrayaM vyAmoti, sAmAnyakRtA ca bhaktiH- 'AkAzasya pradezaH' iti, anenAtmapadezo vyAkhyAtaH / saMyogavaJca zabdabuddhayAdInAmavyApyavRttitvamiti / parIkSitA ca tIvramandatA zabdatattvaM na bhaktikRteti / kasmAt punaH sUtrakArasyA'sminnarthe sUtraM na zrUyate iti ?, zIlamidaM bhagavataH sUtrakArasya bahuSvadhikaraNeSu dvau pakSo na vyavasthApayati. tatra zAstrasiddhAntAt tattvAvadhAraNaM pratipattumahatIti manyate, zAstrasiddhAntastu nyAyasamAkhyAtamanumataM bahuzAkhamanumAnamiti // 17 // carAditihetoravyabhicAraH= vyabhicAro nAstIti tena zabdasyAnityatvaM yaduktaM tat siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- evamiti, ayaM hi nityeSvanityavadupacArasyoktasyAnuvAdaH / svAbhiprAyamAhanAti, atra= 'AkAzapradezaH' ityatrAkAzAdeH kAraNadravyam= kAraNavadrvyatvaM avayavalakSaNaM kAraNIbhUtaM dravyaM vA nAbhidhIyate yathA ' kambalapradezaH' ityatra kRtakasya kambalasya kAraNadravyamabhidhIyate tasmAta 'AkAzapradezaH' ityapacAraprayogo gauNa iti prAptama / atra kAraNadravyAnabhidhAne hetamAhakathamiti, AkAzAdiSu avidyamAnaM kAraNadravyaM kathamabhidhIyeta-vidyamAnasyaivAbhidhAnasaMbhavAdityarthaH / kAraNadravyasyAkAzAdiSvavidyamAnatAyAM hetumAha- avidyamAnateti, AkAzAdInAM nityAnAmavayavalakSaNasya kAraNadravyasya pramANenAnupalabdhyaivA'vidyamAnatA asattvaM siddhamityanvayaH / atra " abhidhIyate " ityatra ' abhidhIyeta ' itipATho yuktaH / 'AkAzapradezaH' ityatrAbhidheyaM jijJAsate-kimiti / uttaramAha-saMyogasyeti, etad vyAcaSTe- paricchinneneti, etadapi vyAcaSTe- avyApyeti, paricchinnena dravyeNa= meghAdipradezenAkAzasya yaH saMyogaH sa AkAzavyApako na bhavatIti tAdRzasaMyogAbhiprAyeNaiva 'AkAzapradezaH' ityucyate, tat= paricchinnadravyeNAkAzasaMyogasya yadavyApakatvaM tadevAsya- AkAzasya kRtakadravyeNa sAdRzyamastItyanvayaH / kRtakadravyAvyApakatvamAha-na hIti, yathA''malakayoH saMyogo nAmalakavyApakastathAkAzasaMyogopi nAkAzavyApaka iti kRtakasAdRzyamAkAze siddhaM sAmAnyakRtA tAzasAdRzyakatA ca bhaktiH= 'AkAzapradezaH / ityupacAra iti gauNa iti mukhyasya kRtakavadupacArasya nityeSu na vyabhicAra iti tenA'nityatvAvyabhicAriNA mukhyena kRtakavadupacAreNa zabdasyAnityatvaM sidhyatItyarthaH / anyatsarvaM pUrvamuktameva / evaM paricchinnadravyeNAtmasaMyogasyAtmavyApakatvAbhAvAt kRtakasAmAnyena 'AtmapradezaH / ityucyate iti gauNa eva na mukhya iti nAtmanyapi kRtakavadapacAro vastato vartate yenAnityatvavyabhicArI syAdityAha- aneneti / saMyogavaditi- yathoktaprakAreNa saMyogasya vyApakatvaM nAsti tathA zabdAderAkAzavyApakatvaM buddhayAdInAM cAtmavyApakatvaM nAsti aNutvamapi nAstiindriyagrAhyatvAdityanityatvaM madhyamaparimANAdapi siddhamityarthaH / zabde ca yaH kRtakavadupacAraH sa na bhAkta ityAha- parIkSitA ceti, zabdatattvam= zabdasvarUpameva tIvra mandaM ca bhavatIti yathArthena kRtakavadupacAreNa zabdasyAnityatvaM yaduktaM tata siddhmityrthH|| nanvAkAzAtmAnau niSpradezau kiM vA zabde zabdatvaM vartate iti sUtrAkAreNa ki noktamiti jijJAsate- kasmAditi / atra- "katamasminnarthe ? niSpradezamAkAzaM niSpradeza AtmA ityetasminnatheM, zabdasaMtAnapratipAdane vA" iti vArtikam / uttaramAha- zIlamidamiti, zIlam= sauzIlyam / adhikaraNeSu= sthaleSu / avyavasthApyamAnaM cedaM pakSadvayaM nAvadhAryate, atra- " dvau pakSau na vyavasthApayatIti bhASyasyArtha:- niSpradezatvamAtmAdInAM zabdasaMtAnaM ca sAkSAdAcakSANaH sUtrakAraH pakSaM vyavasthApayet na tu Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnityatvapratipAdanam ] nyAyabhASyam / 179 athApi khalu 'idamasti idaM nAsti' iti kuta etat pratipattavyamiti ?, pramANata upalabdheranupalabdhezceti, avidyamAnastarhi zabdaH prAyaccAraNAdanupalabdherAvaraNAdyanupalabdhezca // 18 // prAguccAraNAnnAsti zabdaH / kasmAt ? anupalabdheH, sato'nupalabdhirAvaraNAdibhya etamopapadyate / kasmAt ?. AvaraNAdInAmanupalabdhikAraNAnAmagrahaNAt= anenAvRtaH zabdo nopalabhyate asaMnikRSTazcendriyavyavadhAnAd ityevamAdi anupalabdhikAraNaM na gRhyate iti. soyamanucArito nAstIti / tenedamabhihitamiti " iti tAtparyaTIkA, atrApi "bahuSvadhikaraNeSu " iti pATho'saMgata eva syAt tasmAt manye " dvau pakSau " ityatra 'svapakSam' iti pAThoyuktastasyaiva " dvau pakSau" iti vikRtirjAtA. tathA ca 'sUtrakAro bahuSvadhikaraNeSu svapakSaM na vyavasthApayati tatra pakSe zAstrasiddhAntAt= anumAnAt tattvAvadhAraNam= anuktapakSAvadhAraNaM kartumarhati jijJAsuriti manyate / ityevaM samyaganvayaH saMbhavati, kiM vA dvau pakSau= pUrvapakSasiddhAntapakSau tayoravyavasthApanaM ca bahutra spaSTam , kiM vA kvacit pUrvapakSasya kacit siddhAntapakSasya cAvyavasthApanaM jJeyam / zAstrasiddhAntamAha-zAstrasiddhAnta iti, nyAyasamAkhyAtam= nyAyapadavAcyaM yadanumatam anumAnaM tadeva zAstra siddhAnta iti anukto viSayo'numAnenAvadhAraNIya iti AtmAdInAM niSpradezatvamapi nityatvAnumAnena= nityatvahetunAvadhAraNIyam- nityAnAM niravayavatvaniyamAdityarthaH / atra- " anumAnatarozca paJcAnAM rUpANAM caturNA vA saMpadaH zAkhA bahava ityarthaH" iti tAtparyaTIkA, tenAnumAnaM bahuzAkhamityuktam // 17 // ___zabdAnityatvasAdhanAya jijJAsate- atheti, kiM cetyarthaH / idamasti idaM nAsti' ityetat= satvaM cAsattvaM ca kiM vA idaM nityamidaM cAnityamiti kutaH= kathaM pratipattavyamiti vaktavyam / uttaramAhapramANata iti, pramANato yadupalabhyate tasya sattvaM yannopalabhyate tasya cAsattvaM pratipattavyamityanvayaH, atra siddhAntI svAbhiprAyamAha- avidyamAna iti, yadi yat pramANato nopalabhyate tasyAsattvaM pratipattavyaM tarhi= tadA zabdopi avidyamAnaH= asan= vinAzIti prAptam- uccAraNAt pUrvottarakAlayoranupalabdherityarthaH / zabdasyA'vidyamAnatve sUtreNa hetumAha-prAgiti, uccAraNAt prAk= pUrva zabdasyAnupalabdherasattvaM siddham / nanu satopyAvaraNAdanupalabdhiH saMbhavatItyAzaGkayAha- AvaraNeti, sataH pratyakSapratibandhakaM yadAvaraNAdi tadapi zabdasya nopalabhyate yenAnupalabhyamAnasyApi zabdasya sattvaM syAditi zabdo vinAzyeva na nitya iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- prAgiti / zabdAsattvasya jJAnakAraNaM jijJAsatekasmAditi / uttaramAha- anupalabdheriti / nanu satopyAvaraNAdinAnupalabdhiH saMbhavatItyAzaGkate- sata iti / etat pratyAcaSTe- etaditi, etat= AvaraNAdi / AvaraNAdyanupapattikAraNaM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- AvaraNAdInAmiti, satopi zabdasyAnupalabdhikAraNAnAm / uktaM vyAcaSTeaneneti, yena zabdaH sannapi AvRtaH sa nopalabhyate kiM vA 'anenAvRtaH zabda iti nopalabhyate= na jAyate, ityanvayaH, yadi sannapi zabda indriyavyavadhAnAd asaMnikRSTaH= indriyAsaMbaddha iti nopalabhyate ityacyate tadApIndriyavyavadhAnakAraNamAvaraNAdikameva syAt tacca nopalabhyate ityAha- asaMnikRSTa iti, punaruktamidaM vAkyam , evamAdi= AvaraNAdi / upasaMharati- soyamiti, soyam= uccAraNena zrUyamANaH zabdaH anuccArita:= uccAraNAt prAk pazcAcca nAstIti siddham / yadi zabdasyAvarakaM kiMcitsyAt tadA'nupalabhyamAnasyApi sattvaM syAt na cAvarakamasti na coccAraNAt pUrvottarakAlayoH zabda upalabhyate iti zabdasya vinAzitvaM siddhamityarthaH / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2Ahnike___ uccAraNamasya vyaJjakaM tadabhAvAt mAguccAraNAdanupalabdhiriti / kimidamuccAraNaM nAmeti?, vivakSAjanitena prayatnena koSThayasya vAyoH preritasya kaNThatAlvAdipratighAtAdvarNAbhivyaktiriti / saMyogavizeSo vai pratighAtaH pratiSiddhaM ca saMyogasya vyaJjakatvaM tasmAnna vyaJjakAbhAvAdagrahaNam api tvabhAvAdeveti. soyamuccAryamANaH zrUyate zrUyamANazcA'bhUtvA bhavati ityanumIyate. arva cocAraNAnna zrUyate sa bhUtvA na bhavati= abhAvAnna zrUyate iti / katham ?. "AvaraNAdyanupalabdheH" ityuktaM tasmAdutpattitirobhAvadharmakaH zabda iti // 18 // evaM ca sati tattvaM pAMzubhirivA'vAkiranidamAha ___ tadanupalabdheranupalambhAdAvaraNopapattiH // 19 // yadyanupalambhAdAvaraNaM nAsti ?. AvaraNAnupalabdhirapi taddanupalambhAnnAstIti. tasyA abhAvAdapratiSiddhamAvaraNamiti / kathaM punarjAnIte bhavAn nAvaraNAnupalabdhirupalabhyate ? iti / pUrvapakSI svamatamAha- uccAraNamiti, asya zabdasya, tadabhAvAt= uccAraNAbhAvAt , vyaJjakAbhAve. 'nupalabdhiH spaSTaiva, yathA prakAzAbhAve rUpasyAnupalabdhiH / siddhAntI uccAraNasvarUpaM jijJAsate-kimidamiti / uttaramAha-vivakSeti, vaktumicchA vivakSA tajjanyena prayatnena preritasya koSThayaraya= Antarasya vAyoH kaNThAdibhiH saha pratighAto bhavati tadevoccAraNaM tasmAt yathAsthAnam= varNAnAM vyavasthitena kaNThAdisthAnena vAyoH pratighAtAd varNasyAbhivyaktirbhavati na tUtpattiriti zabdasya nityatvaM prAptamityarthaH / etat siddhAntI pratyAcaSTe-saMyogeti, kaNThAdisthAnena vAyoryaH pratighAta uktaH sa saMyogavizeSa eva saMyogasya ca zabdavyajakatvaM trayodazasUtrabhASye pratiSiddhameva tasmAt zabdasya yadagrahaNam= anupalabdhiH sA vyaJjakAbhAvaprayuktA nAsti kiM tu zabdAbhAvaprayuktaiveti siddhaM zabdasya vinAzitvamityarthaH / upasaMharatiso'yamiti, soyaM zabda uccAryamANaH= uccAraNakAle zrUyate na pUrvamapIti zrUyamANohya'bhUtvA= pUrvama'vidyamAna eva bhavati= jAyate= utpadyate, tadanena zabdasyotpattimattvaM pratipAditaM tasmAduccAraNAt pUrvama'bhAvAdeva zabdo na zrUyate ityuccAraNenotpadyate zabda ityanumIyate ityanvayaH / vinAzAnumAnamAha- Urdhvamiti, yathoccAraNAt= prAk na zrUyate tathA Urdhvam= anantaramapi na zrUyate tasmAt zabdasyoccAraNAt pUrva prAgabhAva UrdhvaM ca pradhvaMsaH siddha iti saH zabdaH uccAraNena bhUtvA= utpadya tadanantaraM nabhavati= vinazyati iti vinAzitvamapi siddham , etad vyAcaSTe- abhAvAditi, yataH zabda uccAraNAt pUrvottarakAlayona zrUyate na cAvaraNamapyupalabhyate'taH svA'bhAvAdeva na zrUyate ityanumIyate ityanvayaH / 'abhAvAna zrUyate' ityukte kAraNaM jijJAsate- kthmiti| uttaramAha- AvaraNeti / AvaraNAdyabhAvepyanupalabhyamAnasyA'bhAvo'vazyambhAvItyarthaH / upasaMharati- tasmAditi, utpattitirobhAvadharmakaH= utpattivinAzavAn zabdo na nitya iti siddham // 18 // agrimasUtramavatArayati- evaM ceti, evaM ca sati= saMprati, tattvam= siddhaM zabdAnityatvam / pAMzubhiH dhUliprakSepeNa / agrimasUtradvayena jAtyuttaraM pUrvapakSI vadatItyarthaH, atra "jAtivAdinaH sUtradvayam " iti tAtparyaTIkA / taditi- yA hi tat= tasya= zabdAvaraNasyAnupalabdhiruktA sA nopalabhyate iti AvaraNAnupalabdheranupalambhAt AvaraNopapattiH= zabdAvaraNamupapannaM tathA cocAraNAt pUrvottarakAlayoH sannapi zabda AvaraNenAvRtattvAnnopalabhyate iti siddhaM zabdasya nityatvamiti sUtrArthaH / yasya padArthasyAnupalabdhirna sidhyati tasya sattvaM sidhyatIti zabdAvaraNasyApi anupalabdherasiddhayA sattvaM siddhmityaashyH| vyAcaSTe- yadIti, AvaraNam= zabdAvaraNam / pratibanyuttaramAha- AvaraNeti, anupalabhyamAnAyA AvaraNAnupalabdherapi asattvaM siddhamAvaraNavadityarthaH, anyathA hyanupalabhyamAnasyAvaraNasyApyasattvaM na syAdityAzayaH / paryavasitamAha- tasyA iti, tasyAH= AvaraNAnupalabdherabhAvAdAvaraNamapratiSiddham siddhamitya Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnityatvapratipAdanam ] nyAyabhASyam / 181 kimatra jJeyaM pratyAtmavedanIyatvAt / samAnam= ayaM khalvAvaraNamanupalabhamAnaH pratyAtmameva saMvedayate- 'nAvaraNamupalabhe' iti, yathA kuDayenAdRtasyA''varaNamupalabhamAnaH pratyAtmameva saMvedayate, seyamAvaraNopalabdhivad AvaraNAnupalabdhirapi saMvedyaiveti, evaM ca satya'pahRtaviSayamuttaravAkyamastIti // 19 // abhyanujJAvAdena tUcyate jAtivAdinAanupalambhAdapyanupalabdhisadbhAvavada nA''varaNA nupapattiranupalambhAt // 20 // yathA'nupalabhyamAnApyAvaraNAnupalabdhirasti evamanupalabhyamAnamapyAvaraNamastIti / yadyabhyanujAnAti bhavAn- 'nAnupalabhyamAnA''varaNAnupalabdhirasti' iti. abhyanujJAya ca vadati- 'nAstyAvaraNamanupalambhAt' ityetat. etasminnapyabhyanujJAvAde pratipattiniyamo nopapadyate iti // 20 // thastathA cAvaraNavazAdeva sannapi zabdo nopalabhyate iti zabdanityatvaM siddham / AvaraNAnupalabdherabhAvajJAnakAraNaM siddhAntI jijJAsate- kathamiti, zabdanityatvavAdI bhavAn AvaraNAnupalabdheranupalabdhim= abhAvaM kathaM jAnIte ityarthaH / pUrvapakSI uttaramAha- kimatreti, AvaraNAnupalabdhi!palabhyate ityatra jJeyaM gUDhaM kimapi nAsti-pratyAtmavedanIyatvAt= sarvajanaprasiddhatvAdityanvayaH, zabdAvaraNAnupalabdhioMpalabhyate iti sarvajanaprasiddhameva tenAvaraNopalabdhiH siddhA tayA cAvaraNaM siddhaM tena zabdanityatvaM siddhamityarthaH / atra siddhAntI pratibandyuttaramAha- samAnamiti, yathAvaraNAnupalabdhi!palabhyate tathAvaraNamapi nopalabhyate iti samAnamevetyarthastathA cAvaraNAnupalabdhyA zabdAzravaNasya zabdAsattvamUlakatvena zabdAnityatvaM siddhamityarthaH / uktaM sAmyameva vyAcaSTe- ayamiti, ayam= zabdAnityatvavAdI zabdAvaraNamanupalabhamAnaH 'nAvaraNamupalabhe' iti pratyAtmameva sarvaprasiddhameva AvaraNAnupalambhAdAvaraNAbhAvamapi saMvedayate. atra dRSTAntamAha- yatheti, kuDyalakSaNamAvaraNaM yathA pratyAtmameva= sarvaprasiddhameva saMvedayate tathA / upasaMharati- seyamiti, yathAvaraNopalabdhirvedyAsti tathAvaraNAnupalabdhirapi vedyAsti AvaraNAnupalabdhyA cAzrUyamANasya zabdasyA'sattvApattyoktarItyA hyanityatvaM siddhamityarthaH- vipakSe vinigamanAvirahAt / paryavasitamAha- evamiti, evam= anena prakAreNAvaraNAnupalabdhyAvaraNAbhAve siddhe uttaravAkyam= etatsUtrAtmakaM jAtyuttaram= AvaraNopapattipratipAdanam apahRtaviSayam= nirastaviSayam= pratyAkhyAtam= mithyAbhUtamastIti vijJeyamityanvayaH / atra-" atra siddhAntI pRcchati- kathaM punariti, jAtivAdyAhakimatra jJeyaM pratyAtmavedanIyatvAditi, siddhAntyAha- evaM satIti, uttaravAkyamiti- jAtyuttaravAkyamityarthaH" iti tAtparyaTIkA // 19 // ____ agrimasUtramavatArayati- abhyanujJeti, jAtivAdinA= pUrvapakSiNA jAtimAzritya abhyanujJAvAdena= haThAt svIkRtapakSeNocyate ityarthaH / atra- " nanu pUrveNaiva sUtreNAvaraNopapattau darzitAyAM kRtamanupalambhAdityanena sUtreNetyata Aha- abhyanujJAvAdeneti" iti tAtparyaTIkA / anupalambhAditi- AvaraNAnupalabdheranupalambhAt= anupalambhepi yathA sadbhAvaH= sattvaM svIkriyate tathA zabdAvaraNasyApi anupalambhAt= anupalambhepi sadbhAvaH svIkArya iti zabdAvaraNasyAnupapattirnAsti tathA ca zabdaH sannapi uccAraNAbhAvakAle AvaraNavazAnnopalabhyate iti zabdasya nityatvaM prAptamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yatheti, prakRtamAha- evamiti, asadbhAvAsAdhakasyAnupalabhyamAnatvasya AvaraNAnupalabdhAviva AvaraNepi sattvAdeva. anyathAvaraNAnupalabdherapi sattvaM na syAdityarthaH / atra tArkikasauhArdena vyatirekamAha- yadIti, bhavAn Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2AhrikeanupalambhAtmakatvAdanupalabdherahetuH // 21 // yadupalabhyate tadasti. yannopalabhyate tannAstIti anupalambhAtmakam asaditi vyavasthitam, upalabdhyabhAvazcA'nupalabdhiriti seyamabhAvatvAnnopalabhyate saJca khalvAvaraNaM tasyopalabdhyA bhavitavyaM na copalabhyate tasmAnAstIti / tatra yaduktam- "nAvaraNAnupapattiranupalambhAt" iti ayuktamiti // 21 // atha zabdasya nityatvaM pratijAnAnaH kasmAd hetoH pratijAnIte? asparzatvAt // 22 // asparzamAkAzaM nityaM dRSTamiti tathA ca zabda iti // 22 // zabdAnityatvavAdI yadya'bhyanujAnAti= nizcinoti, abhyanujJeyamAha- neti, 'AvaraNAnupalabdhiranupalabhyamAnatvAnnAsti' ityabhyanujAnAti. anupalabhyamAnatvAdevAvaraNAnupalabdherasattvamabhyanujJAya ca 'zabdAvaraNaM nAsti- anupalabhyamAnatvAdeva AvaraNAnupalabdhivat ' ityetat vadati bhavAn. tadA etasminnapi abhyanujJAvAde= abhyanujJApakSe pratipattiniyamaH= tvaduktaniyamaH= AvaraNAbhAvo nopapadyate tathA hi yadyAvaraNAnupalabdhirnAsti tadAvaraNopalabdhiH syAdevetyAvaraNasadbhAvaH siddhaH, yadi cAvaraNAnupalabdhiranupalabhyamAnApyasti tadAvaraNAnupalabdhivadAvaraNamapyanupalabhyamAnamapyastIti siddhamityAvaraNAbhAvo nopapadyate tathA ca sannapi zabdo'nuccAraNakAle AvaraNavazAnnopalabhyate na tu svAbhAvAditi siddhaM zabdasya nityatvamityarthaH // 20 // pUrvasUtradvayoktaM kucodyaM pariharati- anupalambheti, AvaraNasyAnupalabdhairanupalambhAtmakatvAt= upalambhAbhAvarUpatvAt= upalabdhyabhAvarUpatvAdevAnupalambhosti na cAnupalambho'nupalabhyamAnasya sattvasAdhako bhavati yenAvaraNasya sattvasAdhakaM syAt tathA cA''varaNAnupalabdhyanupalambhaH AvaraNasadbhAvasya ahetuHna sAdhakaH saMbhavatItyanvayaH, AvaraNAnupalabdhirhi AvaraNopalabdhyabhAva eva AvaraNopalabdhezcAbhAve siddhe AvaraNasya sattvApattirnAsti anyathA ghaTopalabdhyabhAvena ghaTasyApi sattvamApadyeta na caivamastIti AvaraNAnupalabdhisattvenApi tadvadAvaraNasya sattvApattirnAstIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yaditi, anupalambhAtmakam= anupalabhyamAnaM kiM vA upalambhAbhAvaH abhAvatvAdevAsaditi vyavasthitamasti / prakRtamAhaupalabdhIti, anupalabdhirhi upalabdhyabhAva eveti seyam= AvaraNAnupalabdhirapi abhAvatvAt= abhAva. rUpatvAdeva cAkSuSAdipratyakSeNa nopalabhyate. zabdAvaraNaM tu sat= bhAvasvarUpamastIti tasya AvaraNasya upalabdhyA bhavitavyam-bhAvapadArthasya pratyakSeNopalambhasaMbhavAt na cAvaraNamupalabhyate tasmAd jJAyate zabdA. varaNaM nAstIti tatra= evamAvaraNAbhAve siddhepi yatpUrvasUtreNoktam- "nAvaraNAnupapattiranupalambhAt " iti tad ayuktameva-AvaraNAnupapatteH pradarzitatvena AvaraNAnupapatterabhAvasyAsaMbhavAt , tathA ca zabdasyAvaraNaM nAstyeva yena sannapi zabdo nopalabhyeta kiM tu anupalabhyamAnaH zabdaH svAbhAvAdeva nopalabhyate iti utpattivinAzadharmakatvAdanityaH zabda iti siddhamityarthaH // 21 // ____ tArkikaH zabdanityatvasAdhakaM hetuM jijJAsate- atheti / atra- "vipratipatteH pramANamUlatvAddhetoH paripraznaH" "na ca vipratipattiH pramANamantareNa yukteti nityatve pramANaM vaktavyamityata Aha" iti vArtikam , atra zabdasya nitytvaanitytvyorviprtipttiH| sUtreNottaramAha- asparzatvAditi, zabdaH nityaH asparzatvAt= sparzaguNarahitatvAdAkAzavaditi sUtrArthaH / byAcaSTe- asparzatvAnnityaH zabdaH / spaSTamanyat // 22 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnityatvapratipAdanam ] nyAyabhASyam / so'yamubhayataH savyabhicAra:- sparzavAMzcANunityaH. asparza ca karmA'nityaM dRSTam / "asparzatvAt " ityetasya sAdhyasAdharmyaNodAharaNam na-karmA'nityatvAt // 23 // sAdhyavaidhaNodAharaNam . na-aNunityatvAt // 24 // ubhayasminnudAharaNe vyabhicArAna hetuH // 24 // ayaM tarhi hetu: saMpradAnAt // 25 // saMpradIyamAnamavasthitaM dRSTaM saMpadIyate ca zabda AcAryeNAntevAsine tasmAdavasthita iti // 25 // tadantarAlAnupalabdherahetuH // 26 // ___ uktahetorvyabhicAritvamAha- soyamiti, ayam= 'asparzatvAt' itihetuH ubhayataH= anvayavyAptyA vyatirekavyAptyA ca vyabhicArI, svAbhimatavyatirekavyAtyA vyabhicAramudAharati-sparzavAniti, yatrA'sparzatvaM nAsti tatra nityatvamapi nAstIti vyatirekavyAptirapi nAsti- paramANau vyabhicArAta= paramANau asparzatvasyA'bhAvepi nityatvasya sattvAta. paramANoH sasparzapadArthatvAt / anvayavyAtyA vyabhicAramudAharati- asparzamiti, yatrA'sparzatvaM tatra nityatvamityanvayavyAptirapi nAsti- karmaNi= kriyAyAM vyabhicArAt- karmaNi asparzatvasya sattvepi nityatvasyA'sattvAt kriyAyA anityapadArthatvAdityarthaH / evamasparzatvahetonityatvavyabhicAritvamupapAdya agrimasUtramavatArayati- asparzatvAditi, sAdhyasAdhayeNa= anvayavyAptyA udAharaNam= pratyudAharaNaM kiM vA vyabhicArodAharaNaM vakSyamANaM krmetyrthH| netiasparzatvahetunA zabdasya nityatvaM na saMbhavati- karmAnityatvAt= asparzasyApi karmaNo'nityatvAta , nityatvAbhAvavatyapi karmaNi asparzatvasya sattvena nityatvavyabhicAritvAdityarthaH / bhASyamatra nAstisUtrasya spaSTArthatvAt // 23 // ___agrimasUtramavatArayati- sAdhyeti, sAdhyavaidhamryeNa= vyatirekavyAptyA udAharaNam= pratyudAharaNaM kiM vA vyabhicArodAharaNaM paramANurityarthaH / neti- asparzatvahetunA zabdasya nityatvaM na saMbhavatiaNunityatvAt asparzatvarahitasyApi paramANonityatvAt. yannityaM tadasparzamityasyAH yatrAsparzatvaM nAsti tatra nityatvaM nAsti ityasyAzca vyApteH paramANau vyabhicArAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- ubhayeti, ubhayasminnudAharaNe= karmaNi paramANau ca, vyabhicArazca pradarzitaH, na hetuH= asparzatvaM zabdanityatvasAdhaka na saMbhavatItyarthaH // 24 // agrimaM pUrvapakSasUtramavatArayati- ayamiti, yadi savyabhicArAdasparzatvaM na hetustahi ayam saMpradAnAditi zabdanityatvasya hetuH= sAdhaka ityanvayaH / saMpradAnAditi-nityaH zabdaH saMpradAnAta= pradAnakarmatvAditi sUtrAnvayaH / byAcaSTe- saMpradIyamAnamiti, saMpradIyamAnaM dhanAdikamavasthitam akSaNikaM dRSTam / prakRtamAha-saMpradIyate iti, antevAsine chAtrAya / upasaMharati- tasmAditi, zabda itizeSaH, zabdasya saMpradIyamAnatvenA'kSaNikatve prApte uccAraNAnantaramapi sthitau siddhAyAM tadanantaraM vinAzakAraNAsaMbhavAnnityatvaM bhaviSyatItyarthaH // 25 // uktaM pratyAcaSTe- tadantarAleti, tat= tayoH chAtrAcAryayorantarAle= madhyapradeze zabdasyAnupalabdheH= anupalabhyamAnatvAt saMpradIyamAnatvameva nAstIti kiM vA'vasthitatvaM nAstIti saMpradAnAditi Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. vAlikeyena saMpradIyate yasmai ca tayorantarAle'vasthAnamasya kena liGgenopalabhyate?, saMpradIyamAno hyavasthitaH saMpradAturapaiti saMpradAnaM ca prAmoti ityavarjanIyametat // 26 // adhyApanAdapratiSedhaH // 27 // adhyApanaM liGgam- asati saMpradAne'dhyApanaM na syAditi // 27 // ubhayoH pakSayoranyatarasyAdhyApanAdapratiSedhaH // 28 // samAnamadhyApanamubhayoH pakSayoH- saMzayAnivRtteH- kimAcAryasthaH zabdo'ntevAsinamApadyate tadadhyApanam ? Aho svit nRtyopadezavad gRhItasyAnukaraNam adhyApanam ? iti, evamadhyApanamaliGgaM saMpradAnasyeti // 28 // ayaM tarhi hetu: abhyAsAt // 29 // ahetuH= zabdanityatvAsAdhakaiti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- yeneti, yena= AcAryeNa. yasmai= chAtrAya. zabdaH itizeSaH, tayoH- chAtrAcAryayoH, asya zabdasya, kena liGgenopalabhyate ? na kenApItyarthaH / khAbhiprAyamAha- saMpradIyamAna iti, saMpradIyamAno'vasthito dhanAdiH saMpradAtuH= dAnakartRtaH apaiti nivartate saMpradAnam= grahItAraM ca prApnoti iti avarjanIyam= pratiSeddhamazakyam= sarvalokaprasiddhamasti na ca zabdaH saMpradAturAcAryAdapaitIti zabde saMpradIyamAnatvameva nAsti yena tena sAdhyasiddhiH syAdityarthaH / kiM ca saMpradIyamAnasyApi dhanAdenityatvaM bAdhitameveti na saMpradAnAditi hetuH zabdanityatvasAdhanakSamaH / AcAryeNa ca zabda upadizyate na pradIyate // 26 // uktaM pUrvapakSI pratyAcaSTe- adhyApanAditi, saMpradIyamAnatvasya zabde apratiSedhaH= pratiSedho nopapadyate- adhyApanAt- yadi zabdasya saMpradAnaM na syAttadA'dhyApanaM na syAt bhavati cAdhyApanaM tena zabde saMpradIyamAnatvaM siddhaM tena cAvasthitatvaM siddhamiti sUtrArthaH / kiM vA zabde yatsaMpradIyamAnatvaM tadadhyApanasvarUpameva tasya ca pratiSedho nopapadyate iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- adhyApanamiti, liGgam= zabdasaMpradAnasya liGgam= sAdhakam / vipakSe bAdhakamAha- asatIti, asati saMpradAne saMpradAnAsaMbhave ityarthaH / spaSTamanyat // 27 // ___ uktapUrvapakSaM pratyAcaSTe- ubhayoriti, zabda saMpradIyamAnatvamastItyekaH pakSaH nAstIti dvitIyaH pakSaH etayorubhayorapi pakSayormadhye anyatarasya= kasyApyekasya pakSasyAdhyApanAt pratiSedho nopapadyateubhayorapi pakSayoradhyApanasya samAnatvAt= yathA zabdasya saMpradIyamAnatvapakSe'dhyApanamupapadyate tathA'saMpradIyamAnatvapakSepyadhyApanamupapadyate- svajJAtazabdasadRzazabdasyopadezArthamiti nAdhyApanAt zabda saMpradIyamAnatvaM sidhyatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- samAnamiti / adhyApanasAmye hetumAha- saMzayeti, ekatarapakSasya niyAmakAbhAvAdityarthaH / pakSadvaye prathamapakSamAha- kimiti, AcAryeNa zabdasya yat saMpradAnaM kiM tad adhyApanamityarthaH, dvitIyapakSamAha-Aho iti, gRhItasya= AcAryeNoccAritasya, anukaraNam AcAryavaduccAraNam / nRtyeti- nRtyaM hi kriyA sA ca nAvasthitA saMbhavati- kSaNikatvAditi nRtyopadeze hi AcAryakRtaceSTAyA anukaraNameva saMbhavati na saMpradAnamiti tadvadadhyApanepi AcAryocAraNasyAnukaraNamevetyarthaH / upasaMharati- evamiti, evam= uktarItyobhayorapi pakSayoradhyApanasya samAnattvAdadhyApanaM zabdasaMpradAnasya sAdhakaM na saMbhavatItyarthaH / pakSadvayaM coktameva // 28 // ___agrimasUtramavatArayati- ayamiti, zabdanityatve ayam= abhyAsAditi hetuH / pUrvapakSI zabdanityatve hetvantaramAha- abhyAsAditi, abhyasyamAnatvAdityarthaH, nityaH zabdo'bhyasyamAnatvAt , abhya Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnityatvapratipAdanam ] nyAyabhASyam / 185 __ abhyasyamAnamavasthitaM dRSTam- 'paJcakRtvaH pazyati' iti rUpamavasthitaM punaH punadRzyate, bhavati ca zabde'bhyAsaH- 'dazakRtvo'dhIto'nuvAkaH viMzatikRtvo'dhItaH' iti, tasmAdavasthitasya punaH punaruccAraNam abhyAsa iti // 29 // na-anyatvepyabhyAsasyopacArAt // 30 // anavasthAnepyabhyAsasyA'bhidhAnaM bhavati- 'dvityatu bhavAn nityatu bhavAn' iti 'dviranRtyat triranRtyat ' 'dviragnihotraM juhoti 'dvibhute' (iti) // 30 // evaM vyabhicArAt pratiSiddhahetau anyazabdasya prayogaH pratiSidhyate anyadanyasmAda'nanyatvAdananyaditya'nyatA'bhAvaH // 31 // yadidam / anyat' iti manyase tat svAtmano'nanyatvAdanyanna bhavati evamanyatAyA abhAvaH, tatra yaduktam- 'anyatvepyabhyAsopacArAt' iti etadayuktamiti // 31 // syamAnatvaM hi punaHpunaHkriyamANakriyAviSayatvaM tacca sthirasyaiva saMbhavati na kSaNikasyeti zabdasyAbhyasyamAnatvena sthiratve prApte kAlAntare vinAzakAraNAsaMbhavAnnityatvaM sidhyatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- abhyasyeti / udAharati- paJceti, rUpamiti zeSaH, paJcakRtvo darzanaM hi darzanAbhyAsa eva tadviSayasya rUpasyAvasthitatvaM prasiddhameva. kSaNikasya dvitIyAdikSaNe vinAzena dvitIyadarzanAdiviSayatvaM nopapadyate ityarthaH / prakRtamAha- bhavatIti / zabdAbhyAsamudAharati dazeti, dazavAramadhIto viMzativAramadhItonuvAka ityarthaH, anuvAkazca vedabhAgavizeSaH zabdasamudAyAtmaka eva. dazavAramadhyayanaM ca zabdAbhyAsa eva tadviSayatvAt zabdasyAvasthitatvaM siddhaM rUpavat / upasaMharan zabdAbhyAsasvarUpamAha- tasmAditi, tasmAt zabdo'vasthita ityarthaH / spaSTamanyat // 29 // ____ uktapUrvapakSaM pratyAcaSTe- neti, abhyAsAdabhyasyamAnasya sthiratvaM na saMbhavati- anyatvepi= asthiratvena bhedepi abhyAsasya upacArAt= saMbhavAt. tathA ca zabdasyA'sthiratvepyabhyAsasaMbhavAnnA'bhyAsAt zabdasya nityatvApattiriti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- anavasthAnepIti, asthiratvepItyarthaH, abhidhAnamprayogaH= upacAraH / uktamudAharati-dvirityAdinA, nRtyasya yad ditvaM tritvaM ca tadabhyAsa eva nRtyaM ca kriyeti na sthiramityasthiratveSyabhyAso bhavati / udAharaNAntaramAha-dviriti, agnihotrabhojanAdikamapi kriyaiva tathA ca yathA nRtyAdikriyANAmasthiratvepyabhyAso bhavati tathA zabdasyApyasthiratvepi punaH punaruccAraNalakSaNo'bhyAsaH saMbhavatIti nA'bhyAsAt zabdasya nityatvApattirityarthaH // 30 // ____ agrimasUtramavatArayati- evamiti, evam= uktarItyA "abhyAsAt" itihetau vyabhicArAt pratiSiddhe sati pUrvasUtre yo'nyazabdasya prayogaH kRtaH sa pUrvapakSiNAgrimasUtreNa pratiSidhyate ityanvayaH / vyabhicArazcAsthiratvepyabhyAsasya saMbhavAdupapAdita eva / anyaditi- yadanyad bhavati tad'nyasmAdevA'nyad bhavati na tu svasmAditi svAtmano'nanyatvAda'nanyadeva bhavati nA'nyat- svAbhedasyAvazyambhAvitvAt tathA cA'nyatAyAH= bhedasyA'bhAvaH prApta iti kathamanyatve'bhyAsaH syAt svApekSayA'nyatvasyaivAbhAvAt tathA ca zabdasyApi svAtmano bhedAbhAvenA'bhedaH prAptastena ca sthiratvaM prAptamiti sthirasyaiva zabdasyAbhyAsAnnityatvaM siddhamiti nA'sthiratvApattiriti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yadidamiti, anyat- idaM padamanyat idaM ca padamanyat itiyanmanyase tat= anyat svAragano'nanyatvAdanyat na bhavati- anyatvAnanyatvayoH parasparaM virodhAt , upasaMharati- evamiti, evam= ananyatvAt , siddha itizeSaH / paryavasitamAha-tatreti, tatra evamanyatvasyAbhAve siddhe " anyatvepyabhyAsopacArAt" iti yaduktaM tanna yuktam- anyatvAsaMbhave'nyatvenA'bhyAsasyApyasaMbhavAt tathA cAbhyasyamAnasya zabdasya bhedAbhAvena sthiratvaM siddhamityarthaH // 31 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2AhnikezabdaprayogaM pratiSedhataH zabdAntaramayogaH pratiSidhyate tadabhAve nAstyananyatA- tayoritaretarApekSasiddheH // 32 // anyasmAda'nyatAmupapAdayati bhavAn upapAdya ca anyat pratyAcaSTe, 'ananyat' iti ca zabdamanujAnAti. prayuGkte ca 'ananyat' iti etat samAsapadam . anyazabdoyaM pratiSedhena saha samasyate. yadi cAtrottaraM padaM nAsti kasyAyaM pratiSedhena saha samAsaH, tasmAt tayoranyA'nanyazabdayoritaro'nanyazabda itaramanyazabdamapekSamANaH sidhyatIti tatra yaduktam- 'anyatAyA abhAvaH' iti etadayuktamiti // 32 // astu ta dAnIM zabdasya nityatvam vinAzakAraNAnupalabdheH // 33 // yadanityaM tasya vinAzaH kAraNAd bhavati yathA loSTasya kAraNadravyavibhAgAt, zabdazcedanityastasya vinAzo yasmAtkAraNAd bhavati tadupalabhyetana copalabhyate tasmAnnitya iti||33|| __ agrimasUtramavatArayati- zabdeti, zabdaprayogam= anyazabdaprayogaM pratiSedhataH= pratiSedhaparasya pUrvapakSiNaH zabdAntaraprayogaH= ananyazabdaprayogaH siddhAntinA pratiSidhyate- " yathA codyaM tathottaram / " itinyAyAdityanvayaH / tadabhAve iti- tadabhAve= anyatvAbhAve ananyatA nAstina saMbhavati- tayoHanyatvAnanyatvayoritaretarApekSasiddheH= parasparApekSayaiva siddhisaMbhavAt anyatvaM vinA tadabhAvarUpamananyatvamapi na saMbhavatItyanyatvaM siddhaM tathA ca zabdasyApyanyatvepyabhyAsasaMbhavAt sthiratvaM na sidhyatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- anyasmAditi, bhavAn pUrvapakSI, upapAdya= " anyadanyasmAt " ityuktena anyasmAdanyatAmupapAdya anyat= anyatvaM pratyAcaSTe iti parasparaM virodhaH prAptaH- anyatvAbhAve'nyasmAdapyanyatvAsaMbhavAdityarthaH / pUrvapakSiNA svIkRtenA'nanyatvenAnyatvaM sAdhayati- ananyaditi, anujAnAti= svIkaroti bhavAn prayuGkte cetyanvayaH / svAbhiprAyamAha- etaditi, etat= ananyaditipadaM samAsapadama= samastaM padaM tatrAnyazabdasya pratiSedhena= navA saha samAsAt 'ananyat' itipadaM sidhyati, tatra yadi uttaraM padam= anyaditipadaM svavAcyasyAnyatvasyAbhAvAd nAsti= na syAttadA pratiSedhena sahAyaM samAsaH kasya syAt ? na kasyApIti 'ananyat' iti padameva na syAt tathA cAnanyatvamapi na siSyediti anyatvam anyazabdazca svIkArya ityarthaH / upasaMharati- tasmAditi, tayoranyAnanyazabdayormadhye / anyazabdAbhAve nasamAsenAnanyazabdasyAsaMbhavAdananyazabdasyA'nyazabdApekSetyarthaH / paryavasitamAha- tatreti, tatra= evamanyatve siddhe 'anyatAyA abhAvaH' iti yadaktaM tadayaktameva tathA cAnyatvepyabhyAsasaMbhavaH siddha iti zabdasyApyabhyasyamAnasyAnyatvenAsthiratvaM saMbhavatIti sthiratvApattirnAstItyarthaH // 32 // ____ agrimasUtramavatArayati- astviti, idAnIm= vakSyamANahetunetyarthaH / vinAzeti- yat saMbhavati tat svakAraNenaiva saMbhavati nAnyathA zabdavinAzasya ca kAraNaM nopalabhyate anupalabdhyA ca zabdavinAzakAraNasyAbhAvaH siddha iti kAraNAbhAvAdeva zabdavinAzAbhAvaH prAptastena ca zabdasya nityatvaM siddhamiti suutraarthH| vyAcaSTe- yaditi, tasya= anityasya, kAraNAt= kAraNanAzAd vinAzakAraNAdvetyarthaH / udAharati- yatheti, loSTasya= mRtkhaNDasya vinAzaH kAraNadravyavibhAgAt= AghAtenA'vayavavibhAgAd bhavatIti vinAzakAraNAdeva vinAzaH siddhH| prakRtamAha- zabda iti, tasya= zabdasya / zabdasya vinAzakAraNaM nopalabhyate iti vinAzAbhAvaH prAptastena zabdasya nityatvaM prAptamiti nitya eva zabdo nA'nitya ityanvayaH // 33 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnityatvapratipAdanam ] nyAyabhASyam 187 azravaNakAraNAnupalabdheH satatazravaNaprasaGgaH // 34 // yathA vinAzakAraNAnupalabdheravinAzaprasaGgaH evamazravaNakAraNAnupalabdheH satataM zravaNaprasaGgaH / vyaJjakAbhAvAdazravaNamiticet 1. pratiSiddhaM vyaJjakam / atha vidyamAnasya ninimittama'zravaNamiti ?. vidyamAnasya ninimitto vinAza iti / samAnazca dRSTavirodho nimittamantareNa vinAze cAzravaNe ceti // 34 // upalabhyamAne cAnupalabdherasattvAda'napadezaH // 35 // anumAnAcopalabhyamAne zabdasya vinAzakaraNe 'vinAzakAraNAnupalabdheH= asattvAta' ityanapadezaH yathA ' yasmAdviSANI tasmAdazvaH' iti / kimanumAnamiticet 1. saMtAnopapattiH, prativandyuttaramAha- azravaNeti, azravaNam= zravaNAbhAvaH, yadi zabdasya vinAzakAraNAnupalabdhyA nityatvaM tadA nityasya zabdasya azravaNakAraNamapi nopalabhyate iti azravaNakAraNAnupalabdhyA zabdazravaNasyApi nityatvaM syAditi satatam sarvadA zabdazravaNaprasaGgosti, na ca satataM zabdaH zrUyate tathA ca yathA hyazravaNakAraNAnupalabdhAvapi azravaNaM svIkriyate tathA zabdasya vinAzakAraNAnupalabdhAvapi vinAzaH svIkArya iti na zabdasya nityatvApattiriti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yatheti, zabdasyetizeSaH / prakRtamAha- evamiti / nanvazravaNasya kAraNamasti zabdavyajakasyoccAraNAderabhAvastathA ca zabdavyajakasya merIdaNDasaMyogAderabhAvenAzravaNamupapadyate iti na satatazravaNaprasaGga ityAzaGkate- vyajaketi / etanirAkaroti-pratiSiddhamiti, pUrva saMyogAdInAM zabdavyaJjakatvaM pratyAkhyAtamevetyarthaH / nanu vidyamAnasyanityasyApi zabdasyAzravaNaM nirnimittam= akAraNakameveti nA'zravaNakAraNApekSetyAzaGkate- atheti / atra pratibandImAha-vidyamAnasyeti, yathA ninimittamazravaNaM svIkRtaM tathA vidyamAnasyApi zabdasya nirnimito vinAzopi svIkArya ityarthaH / nanu kAraNaM vinA vinAzasvIkAre dRSTavirodhosti vinAzakAraNenaiva vinAzadarzanAdityAzaGkayAha- samAna iti, kAraNaM vinA vinAzasvIkAre yathA dRSTavirodhastathA kAraNaM vinA'zravaNasvIkArepi dRSTavirodhostveva-kAryamAtrasya sakAraNakatvadarzanAt tathA ca vidyamAnasya zabdasya nirnimittamazravaNaM nopapadyate iti nityatve satatazravaNaprasaGgaH na ca satataM zabdaH zrUyate iti zabdasya vinAzitvaM siddhamityarthaH // 34 // "vinAzakAraNAnupalabdheH" itipUrvoktapUrvapakSasya vAstavika pratyAkhyAnamAha- upalabhyamAne iti, zabdajanakasya saMyogAdevinAza eva zabdavinAzakAraNaM tasmin upalabhyamAnepi yaduktam- " vinAzakAraNAnupalabdheH" iti. tat anapadezaH= ahetuH= zabdanityatvAsAdhakameva= ayuktameveti yAvatanupalabdherasattvAt zabdasya vinAzakAraNopalabdhau vinAzakAraNAnupalabdherasattvAt= asaMbhavAditi zabdasya vinAzitvaM siddhamiti sUtrArthaH / atra "anapadezaH= aheturityarthaH" ititAtparyaTIkA / - vyAcaSTe- anumAnAditi / vinAzeti- atra 'vinAzakAraNasyAnupalabdheH' ityevaM vaktavyamAsIt tathA ca 'vinAzakAraNasyAnupalabdheH arthAt asattvAt. kiM vA'nupalabdhyA ca zabdavinAzakAraNasyA'sattvAt' iti yaH zabdanityatve heturuktaH so'napadezaH= ahetu:= zabdanityatvasAdhako na bhavati- zabdavinAzakAraNasya zabdotpAdakavinAzasyopalabhyamAnatvAdityanvayaH, kiM vA 'vinAzakAraNAnupalabdherasatvAt ' iti= ityanena hetunA pUrvokta:- "vinAzakAraNAnupalabdheH" itiheturanapadezaH= aheturjAta itynvyH| udAharati- yatheti, yathA gardabhaM pakSIkRtya ' yasmAdviSANI tasmAdazvaH= ayamazvaH vissaannitvaat| ityanumAne prayukte gardabhAderazvatvasAdhane viSANitvAditiheturahetureva- viSANitvasyA'zvatvasAdhakatvAbhAvAt- azve viSANasaMbandhAbhAvAt gardabhepi viSANAbhAvAttathA " vinAzakAraNAnupalabdheH" ityapi zabda Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2AhnikeupapAditaH zabdasaMtAna:- saMyogavibhAgajAt zabdAcchabdAntaraM tatopyanyat tatopyanyaditi, tatra kAryaH zabdaH kAraNazabdaM viruNaddhi. pratighAtidravyasaMyogastu antyasya zabdasya nirodhakaH, dRSTaM hi tirapatikuDyama'ntikasthenApyazravaNaM zabdasya zravaNaM dUrasthenApyasati vyavadhAne iti / ghaNTAyAmabhihanyamAnAyAM tArastArataro mando mandatara iti zrutibhedAd nAnAzabdasaMtAno'vi. cchedena zrUyate, tatra nitye zabde ghaNTAsthamanyagataM vA'vasthitaM saMtAnavRtti vA abhivyaktikAraNaM nityatvasAdhakaM na saMbhavati- abhAvAt= vinAzakAraNopalabdherityarthaH / atra- " yadA kramelakaM viSANitvAdazvatvena sAdhayati tadA'sya na viSANaM nApi tatsaMbandhaH, yathA viSANitvaM kramelake'siddhaM tathAnumAnena vinAzakAraNopalabdhau tadanupalabdhirasiddheti" " azvatvaviSANatvayoryataH kopi saMbandho'zveSu siddho nAsti tasmAdvirodhAdanumAnametadazobhanamityarthaH" iti tAtparyaTIkA / zabdavinAzakAraNopalambhakamanumAnam= hetuM jijJAsate-kimiti / uttaramAha-saMtAneti, saMtAnasya hetutvena saMtAnopapattehetutvamuktamiti vijJeyam- saMtAnasya hetutve saMtAnopapatterapi hetutvasaMbhavAt. yathA dhUmopapatterapi vahnihetutvaM tathA, yA zabdAduttarottaraM zabdotpattiH sa eva zabdasaMtAnaH sa ca pUrvapUrvazabdasya vinAzitve evopapadyate. zabdasya nityatve tAdRzasaMtAnasya vaiyarthyAt. vinAzazca svakAraNenaiva saMbhavatIti zabdasaMtAnena zabdasya vinAzakAraNamanumIyate ityarthaH / hetubhUtasya zabdasaMtAnasya siddhimAha- upapAdita iti, saMyogavibhAgajAta prathamAt zabdAt. tataH= zabdAntarAdutpannAt , anyat= zabdAntaramiti uttarottarotpannazabdAnAM paramparaiva zabdasaMtAnaH sa ca pUrva trayodazasUtrabhASye upapAdita ityanvayaH / zabdavinAzakramamAha- tatreti, kAryaH zabdaH= pUrvazabdAdutpannaH zabdaH, kAraNazabdam = pUrva svotpAdakaM zabdaM viruNaddhi= vinAzayati, evameva zabdasaMtAne pUrvapUrvazabdAnAM vinAzo vijJeyaH, antimazabdasya vinAza. mAha- pratighAtIti, pratighAtidravyaM kuDyAdikaM tatsaMyogo'ntyazabdasya nirodhakaH= vinAzako bhavati / pratighAtidravyasaMyogasya zabdavinAzakatve pratyakSapramANamAha- dRSTamiti, tiraHpratikuDyam= kuDyavyava. dhAne sati antikasthena= zabdotpattisthAnasamIpasthenApi janena zabdasyAzravaNaM dRSTam. asati ca kuDyAdivyavadhAne dUrasthena= zabdotpattisthAnAd dUrasthenApi janena zabdasya zravaNaM dRSTamityanvayavyatirekAbhyAM vyavadhAyakasaMyogasya zabdavinAzakatvaM siddham anyathA avaNAbhAvo nopapadyatetyarthaH / pUrvadizyutpannasya zabdasyottaradizo dakSiNadizaM prAptaM kuDyaM vyavadhAyakaM bhavati nAnyatheti hetoH " tiraHpratikuDyam " ityuktam / zabdasaMtAnamatrApyAha- ghaNTAyAmiti, ghaNTAsamIpasthena tAratarastato dUrasthena tArastato dUrasthena mandastatopi dUrasthena mandataraH zabdaH zrUyate, tAratvAdirUpeNaitAdRzazabdasaMtAnasiddhau zrutibhedaH= zravaNabhedaH kAraNaM zravaNabhede ca zrotRjanasya sAmIpyAdikaM kAraNaM samIpasthena prathamaM zrUyate iti tArataraH zabdaH zrUyate ityevaM vyAkhyeyaM tadanena zabdasaMtAna upapAditaH, zabdasaMtAnAsvIkAre zabdasyaikyaM syAt ekasmiMzca zabde tAratvamandatvAdiviruddhadharmasamavAyo nopapadyate iti zabdabhedaH svIkAryastena ca saMtAnaH siddhaH saMtAnena coktarItyA zabdasya vinAzitvaM tena vinAzakAraNamapi siddhamityarthaH / zabdanityatvapakSe'nupapattimAha- tatreti, nityezabde zabdanityatvapakSe zabdasyAbhivyaktikAraNaM tAdRzaM vaktavyaM yenAbhivyaktikAraNena zrutisaMtAnaH= tAratvamandatvAdirUpeNa zravaNavaividhyamupapadyeta na caivaM vaktuM zakyate ityAzayaH, abhivyaktikAraNaM caitat kiM ghaNTAsthaM kiM vAnyagatam= zrotragataM tatrApi kimavasthitaM kiM vA saMtAnavRtti= anavasthitam iti caturdhA vikalpaH, vyaJjakasyAvasthitatvapakSe ghaNTAyAM zrotre vA'vasthitatvaM vijJeyaM saMtAnavRttitvapakSe ghaNTAsthasya vA zrotrasthasya vA vinAzitvaM vijJeyam, kiM vA saMtAnavRttizabdena zabdavyajakasyottarottaraM saMtAno grAhyastena pUrvapUrvANAM vyaJjakAnAM vinAzitvamuttarottaraM mandatvaM ca prAptam, kiM cA'sati zabdabhede zabdanityatvavAdinA zrutibhedaH= tAratvamandatvAdirUpeNa pratyakSaH zravaNabheda upapAdanIyaH na copapAdayituM zakyate- zabdasya nityatvenaikatve prApte ekasmin zabde tAratva. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnityatvapratipAdam ] nyaaybhaassym| 189 vAcyaM yena zrutisaMtAno bhavatIti, zabdabhede cA'sati zrutibheda upapAdayitavya iti / anitye tu zabde ghaNTAsthaM saMtAnavRtti saMyogasahakAri nimittAntaraM saMskArabhUtaM paTumandamanuvartate tasyAnuvRttyA zabdasaMtAnAnuvRttiH paTumandabhAvAcca tIvramandatA zabdasya. tatkRtazca zrutibheda iti||35|| na vai ninimittAntaraM saMskAra upalabhyate anupalabdhernAstIti pANinimittaprazleSAcchabdAbhAve nAnupalabdhiH // 36 // mandatvAdiviruddhadharmasamavAyasyAsaMbhavAdityAkSepaH / atra- "zabdasya vyajyamAnasya yad vyaktikAraNaM tat kiM ghaNTAstham ? AhosvidanyavRtti ? iti, yadi ghaNTAstham ?. kimavasthitam ? uta saMtAnavRtti ? iti, anyavRttitvepi kimavasthitam ? uta saMtAnavRtti ?" ityAdi vArtikaM draSTavyam / tathAtra- "yadi ghaNTAsthena vyaJjakenAinyavRttinA vA'vasthitena saMtAnavRttinA vA nityaH zabdo vyajyeta tataH tAratArataratAratamamandamandatarAdizrutibhedo na syAt- nityasya ca zabdasya na svAbhAviko bhedo nApyaupAdhika ityupapAditamadhastAt / "atha saMtAnavRttistathApi sarve eva tatsaMtatipatitAH samarthA ityAyenaiva sarve vyajyeran " iti tAtparyaTIkA / atra yadi vyaJjakaM ghaNTAyAM zrotre vA'vasthitaM tadAvasthitatvAdeva zabda sarvadaiva vyaMjyAditi satataM zabdazravaNaprasaGgaH, yadi zabdasaMtAnAnuvRtti vyaJjakaM tadA saMtAnAnuvartinA tArazabdavyajakena vyaktasya sarvatra tAratvameva syAditi dUradezaprAptAvapi mandatvaM na syAt na caivamasti, kiM ca vyaJjakasya vyaGgyavRttitvamapyanupapannameva, yadi saMtAnavRttizabdena zabdavyajakasyAnavasthitatvaM vivakSitaM tatrAnavasthitatvenottarottarakAle mandatvena uttarottaraM zabdamandatvamucyate tadApi vyajakamanavasthitatvAdeva vAdyamAnAtiriktaghaNTAsvapi prAptaH syAditi tatrApi zabdAbhivyaktiH syAt na caivaM dRzyate, yadi vyaJjakamanavasthitaM zrotragatamucyate tadApyanavasthitatvAdeva dUrasthazrotramapi prApnuyAditi tatrApi zabdAbhivyaktiH syAt na caivamastIti doSAH, yadi saMtAnavRttizabdena zabdavyaJjakasya vinAzitvaM vivakSitaM tadA vinAzino vyaJjakasya sthitikAlaniyamAsaMbhavAt yA kadAcit zabdazravaNAnuvRttidRSTA sA nopapadyeta, tatrottarottaraM vyaJjakAnAmutpattisvIkArepi tadvyavadhAnAt zabdazravaNAnuvRttenairantaye nopapadyeteti doSaH, zabdasya nityatvenaikatvAt tAratvamandatvAdirUpeNa zravaNabhedo nopapadyate iti sadhaivapi pakSeSu saMkalito doSaH / zabdasyAnityatvapakSe upapattimAha- anitye iti, zabdasya saMskArabhUtaM yad nimittAntaraM tad ghaNTAsthaM santAnavRtti= anavasthitaM daNDAdisaMyogaH sahakArI yasya tat saMyogasahakAri uttarottaraM paTu mandaM cAnuvartate tasya= etAdRzanimittasyAnuvRttyA zabdasantAnAnuvRttiH paTumandabhAvAt= tIvratvamandatvAdinA ca zabdasya tIvratvamandatvAdi tatkRtaH= zabdasya tIvratvamandatvAdikRtazca tIvratvamandatvAdirUpeNa zravaNabhedaH= zrAvaNapratyakSabheda iti zabdasyAnityatvapakSe sarvamupapadyate iti zabdA. nityatvaM svIkAryamityarthaH, zabdakAraNIbhUto ghaNTAdipadArthaniSThaH saMskAraH kampAdilakSaNo vijJeyaH sa ca daNDAdisaMyogajanya iti saMyogasahakArI paTumandarUpazca bhavatIti spaSTameva / atra- "zabdAnAmutpattikAraNaM ghaNTAvRtti kadAcid bhavati kadAcid bhAvepi sati saMtAnavRtti tasmAd nimittabhedAnuvidhAyinaH zabdAH kadAcid bhavanti santAnavRttitvAcca mandataramandatamAdibhinnarUpAnuvidhAyinaM zabdamutpAdayantIti tacca kAraNaM saMskAra iti" ityAdi vArtikaM draSTavyamityalam // 35 / / ___ agrimasUtrAvatArAyoktaM nimittAntarabhUtaM saMskAramAkSipati pUrvapakSI- na vai iti, ukta: saMskAraH ninimittAntaram= nimittAntaraM vinA nopapadyate- anityatvAt. saMskArajanakaM ca nimittAntaraM nopalabhyate ityanupalabdhyA jJAyate nAstIti tathA ca zabdAnityatvapakSopapAdakasya saMskArasyAsaMbhavena zabdAnityatvapakSe'nupapattiH prAptetyarthaH / asya sUtreNottaramAha- pANIti, ghaNTAyAmabhihanyamAnAyAM pANinimittakaH= hastena yaH prazleSaH= saMyogastasmAt zabdAbhAvo jAyate tasmin zabdAbhAve jAyamAne zabda Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 [2 adhyAye. AhnikepANikarmaNA pANighaNTAprazleSo bhavati tasmiMzca sati zabdasaMtAno nopalabhyate ataH zravaNAnupapattiH, tatra pratighAtidravyasaMyogaH zabdasya nimittAntaraM saMskArabhUtaM niruNaddhItyanumIyate. tasya ca nirodhAt zabdasaMtAno notpadyate anutpanne ca zrutivicchedaH, yathA pratighAtidravyasaMyogAdiSoH kriyAhetau saMskAre niruddhe gamanAbhAva iti / kampasaMtAnasya sparzanendriyagrAhyasya coparamaH kAMsyapAtrAdiSu pANisaMzleSo liGgaM saMskArasaMtAnasyeti, tasmAnimittAntarasya saMskArabhUtasya nAnupalabdhiriti // 36 // vinAzakAraNAnupalabdhezvAvasthAne tannityatvaprasaGgaH // 37 // yadi yasya vinAzakAraNaM nopalabhyate tadavatiSThate avasthAnAca tasya nityatvaM prasajyate ? evaM yAni khalvimAni zabdazravaNAni zabdAbhivyaktaya iti mataM na teSAM vinAzakAraNaM bhavatopapAdyate anupapAdanAdavasthAnam avasthAnAt teSAM nityatvaM prasajyate iti, atha naivam ?: na tarhi vinAzakAraNAnupalabdheH zabdasyAvasthAnAnnityatvamiti // 37 // kAraNasyAbhAvo'numIyate zabdakAraNAbhAvena ca zabdakAraNaM siddham- abhAvasya svapratiyogyadhInasvaniyamAdityevamukte saMskAre'numAnenopalabhyamAne tasyAnupalabdhiryoktA sA na saMbhavatIti sUtrArthaH / dhyAcaSTepANikarmaNeti, tasmin= pANighaNTAsaMyoge jAte sati / ataH= zabdasaMtAnAnupalabdheH, zravaNAnupapattiHzabdazravaNAbhAva upadyate ityanvayaH, hastasaMyogena zabdotpattau niruddhAyAM zabdasaMtAnabhAvastena zabdazravaNAbhAva ityarthaH / uktasaMskArasyAnumitimAha- tatreti, tatra= pANighaNTAsaMyogena zabdAnupalabdhau siddhAyAM pratighAti dravyaM hastAdi kiM vA pratighAtI= nirodhako yo dravyasaMyogaH= uktahastAdisaMyogaH sa zabdasya saMskAralakSaNaM nimittAntaraM niruNaddhi tena zabdotpattinirodha upapadyate ityanumIyate. tathA ca nirudhyamAnasya kampAdilakSaNasya saMskAravizeSasya nirodhAt pUrva sattA siddheti tAdRzasaMskArasya yAnupalabdhiruktA sA nopapadyate- uktAnumAnenopalabdheH sattvAt , tasya= uktasaMskArabhUtanimittAntarasya nirodhAt zabdo notpadyate anutpattau= evaM zabdAnutpattau jAtAyAM zrutivicchedaH= zabdazravaNAbhAvaH zabdAnityatvapakSe upapadyate ityanvayaH / atra dRSTAntamAha- yatheti, yathA kuDyAdipratighAtidravyasaMyogAdiSoH= bANasya kriyAhetau= gamanahetubhUte saMskAre niruddha= vinaSTe sati gamanAbhAvastathA zabdasyApyutpattikAraNIbhUte saMskAre pratighAtidravyasaMyogAnaSTe sati zabdotpattyabhAvo vijJeya ityanvayaH / kampeti- yadvAdanena zabdo bhavati tAdRzeSu kAMsyapAtrAdiSu sparzanendriyagrAhyasya= tvagindriyagrAhyasya kampasaMtAnasya pANiprazleSeNoparamaH= nirodho bhavatIti spaSTameva tathA ca pANiprazleSeNa nirudhyamAnasya saMskArasaMtAnasya pANiprazleSa evAnumApakaM liGgam- tadabhAve kasya nirodhaH syAditi nimittAntarasya zabdotpAdakasya saMskArabhUtasyoktarItyA siddhatvAt yAnupalabdhiruktA sA nopapadyate ityarthaH // 36 // "vinAzakAraNAnupalabdheH" ityasya pratibandhuttaramAha- vinAzeti, vinAzakAraNAnupalabdheHvinAzakAraNAnupalabdhyA zabdasyA'vasthAne= nityatve hi tat= tasya= zabdazravaNasyApi vinAzakAraNAnupalabdhyA nityatvaM syAt na caivamasti tathA ca yathA vinAzakAraNAnupalabdhAvapi na zabdazravaNasya nityatvApattistathA zabdavinAzakAraNAnupalabdhAvapi na zabdasyApi nityatvApattiriti sUtrArthaH / vinAzakAraNAnupalabdhizca vinAzakAraNApratipAdanAdeva vijnyeyaa| sUtre tatpadaM pUrvoktazravaNaparAmarzakam / vyAcaSTe- yadIti / prakRtamAha- evamiti, zabdazravaNAnIti naiyAyikamatam. abhivyaktaya iti mImAMsakamatam , teSAm= zabdazravaNAnAm / vyatirekamAha- atheti, yadi vinAzakAraNAnupalabdhAvapi zabdazravaNAnAM na nityatvamityarthaH / prakRtamAha- na tahIti / evaM na zabdasyApi nityatvaM saMbhavatItyanvayaH / spaSTamanyat / " atha naivaM. na tarhi " ityatra " atha naivaM. tarhi " iti pAThastvasaMgata eva / / 37 // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 zabdAnityatvapratidapAnam ] nyAyabhASyam / kampasamAnAzrayasya cA'nunAdasya pANiprazleSAt kAraNoparamAdabhAvaH, vaiyadhikaraNye hi pratighAtidravyAprazleSAt samAnAdhikaraNasyaivoparamaH syAditi / ___asparzatvAdapratiSedhaH // 38 // yadidam 'nAkAzaguNaH zabdaH' iti pratiSidhyate. ayamanupapannaH pratiSedhaH- asparzatvAt zabdAzrayasya, rUpAdisamAnadezasyAgrahaNe zabdasaMtAnopapatterasparzavyApidravyAzrayaH zabdaH iti jJAyate na ca kampasamAnAzraya iti // 38 // saMprati pratyAkhyAtuM sAMkhyamatamupasthApayati- kampeti, tadetatsAMkhyamataM pUrva dvAdazasUtrabhASyAnantaramuktam / yatra vAdyamAnaghaNTAdAvabhighAtena kampo bhavati tatraiva zabdastiSThati na tvAkAze iti kampasamAnAzrayasyA'nunAdasya= zabdasya hastAdisaMyogena kAraNoparamAt kampavadabhAvo bhavati kAraNaM ca saMskAravizeSaH, yadi hi zabda AkAzaniSThaH syAttadA hastasaMyogasya ghaNTAsthatvena vaiyadhikaraNyaM prAptaM vaiyadhikaraNye hi pratighAtidravyasya hastAderaprazleSAt= saMyogAsaMbhavAt zabdoparamo na syAditi saMyogasamAnAdhikaraNasyaiva ca zabdasyoparamaH syAt= saMbhavati, pratipAtidravyasaMyogazca ghaMTAdinaiva bhavatIti hastaghaNTAsaMyogena zabdanivRttyupapattyartha zabdasya ghaNTAdipadArthasthatvaM svIkAryamiti zabdaH kampasamAnAzraya eva na tvAkAzAzrita iti sAMkhyamatama. na ca ghaNTAdipadArthasthasya zabdasya saMtAnAsaMbhavena grahaNAsaMbhavaH- darasthapuSpaniSTagandhasyeva grahaNasaMbhavAta, na cAkAzavRttitvepyAkAzagaNatvaM saMbhavatigandhAdInAM ghaTAdInAM cApyAkAzavRttitvenAkAzaguNatvaM syAdityAzayaH / atra- " saMprati sAMkhyaH pratyavatiSThate- kampasamAnAzrayasyeti / anuvRtto nAdaH zabdo'nunAdaH / vaiyadhikaraNye hIti- dravyaprazleSasamAnAdhikaraNasyaiva saMskArasyocchedaH syAda na vyadhikaraNasya zabdasya, vyadhikaraNasya tacchedAbhyapagame'tiprasaGgaH syAt tasmAt kampasaMtAnasaMskArasamAnAzrayaH zabdo'bhyupagantavyaH, tadanenAkAzAzrayatva zabdasya pratiSiddham " iti tAtparyaTIkA / ___uktaM sAMkhyamataM sUtreNa nirAkaroti- asparzeti, apratiSedha iti- sAMkhyaiH zabde ya AkAzAzritatvasya pratiSedhaH kRtaH sa nopapadyate- zabdAzrayasya asparzatvAt= sparzarahitatvAt, zabdAzrayasya sasparzatve mUrtatvamavyApakatvaM ca syAttathA ca zabdasya ghaNTAdipadArthasthatve ghaNTAdibhiH zrotrasaMyogAbhAvakAle zabdazravaNaM na syAt- indriyANAM svasaMyuktamAtragrAhakatvAt. zabdasyAkAzAzritatvetu AkAzasya vyApakatvena tadAzritazabdasya saMtAnapraNADyA zrotrasaMyogaH saMbhavatItyAkAzAzrita eva zabdo na kampasamAnAzraya iti sUtrArthaH / atra- "zabdo hi na sparzavadvizeSaguNaH- agnisaMyogAsamavAyikAraNakatvAbhAvavada'kAraNaguNapUrvakakAryatvAdityAzayaH" iti vizvanAthabhaTTAstathA- "prApyakAritvamindriyANAM vyavasthitaM prAk, ghaNTAdyAzrayaH zabdo na zrotraM prApnoti. evaM hi prApnuyAd yadi ghaNTA karNazaSkulImAgacchet karNazaSkulI vA ghaNTAm. na caitadubhayamasti, na cAhaGkArikamindriyaM vyApItyuktam , tasmAt zabdAdhAro nispoM vyApI cAkAzaH tadAdhAraH zabdaH zrotramAyAti saMtAnavRttyeti yuktaM tathA ca zravaNamasyopapannaM nAnyatheti" iti taatpryttiikaa| ghaNTAyAzca mUrtatvenAvyApakatvena ca tatra zabdasya saMtAno nopapadyate ityapi vijJeyam / byAcaSTe- yadidamiti, iti= ityevam , " nAkAzaguNaH" ityatra " AkAzaguNaH" iti pAThAntaram , svavaktavyamAha- ayamiti, zabdasya yadAkAzaguNatvaM pratiSidhyate tadanupapannamityarthaH / ukte hetumAha- asparzeti, zabdAzrayasya asparzatvAt- sparzaguNarAhityAvazyakatvAt tathAkAze saMbhavati na kampAzraye ghaNTAdAvityarthaH / svAbhiprAyamuddhAvyati- rUpAdIti, yadi zabdo rUpAdisamAnadezaH= kampasamAnazrayaH ghaNTAdipadArthastho gRhyeta syAt tadA zabdasaMtAno nopapadyetaghaNTAdiniSTharUpAdInAM saMtAnAdarzanAt , kiM ca ghaNTAdipadArthasthasya zabdasya zrotreNa saMbandho nopapadyate iti zrAvaNapratyakSAnupapattirityuktameva, rUpAdisamAnadezasya= ghaNTAdipadArthasthasyAgrahaNe= asvIkAre tu Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2AhnikepratidravyaM rUpAdibhiH saha saMniviSTaH zabdaH samAnadezo vyajyate iti noppdyte| katham ? vibhaktyantaropapattezva samAse // 39 // saMtAnopapattezceti cArthaH, tad vyAkhyAtam / yadi rUpAdayaH zabdazca pratidravyaM samastAH= samuditAstasmin samAsasamudAye yo yathAjAtIyakaH saMniviSTastasya tathAjAtIyasyaiva grahaNena bhavitavyaM zabdasya rUpAdivat, tatra yo'yaM vibhAgaH eka dravye nAnArUpA bhinnazrutayo vidharmANaH zabdA abhivyajyamAnAH zrUyante. yacca vibhAgAnantaraM sarUpAH samAnazrutayaH sadharmANaH zabdAH zabdasaMtAnaH upapadyate tena zabdagrahaNamupapadyate, evaM hi AkAzAzrayaH zabdaH syAt AkAzasya vyApakatvena tanniSThasya zabdasaMtAnasya zrotrasaMbandhaH saMbhavIti zravaNamupapadyate iti hetoH zabdo'sparza vyApi gha yad dravyamAkAzastadAzrita iti jJAyate kampasamAnAzraya iti tu na saMbhavatItyarthaH // 38 // punarapi sAMkhyamataM dUSayati-pratidravyamiti, rUpAdibhiH saha pratidravyam= pratyekaM ghaNTAdidravye zabdaH saMniviSTaH= sthitastatraiva samAnadezaH= rUpAdisamAnadezo vyajyate iti nopapadyate ityanvayaH / uktAnupapattau sAMkhyavAdI hetuM jijJAsate- kathamiti / sUtreNottaramAha- vibhaktyantareti, samAse= samudAye= zabdasaMtAne vibhaktyantarasya tIvratvamandatvAdirUpeNa vibhAgasya upapatteH= saMbhavAt ityanvayaH, uttarottaraM zabdaparamparA zabdasaMtAnastatra kazcicchabdastItraH kazcicca manda ityupapadyate yadA hi rUpAdisamAnAzrayaH zabdastadA rUpAdivadeva saMtAnahInaH syAdityeka eva syAd ekasya ca zabdasya tIvratvamandatvAdibhedo nopapadyate-virodhAditi sUtrArthaH / atra- " samAsaH= samudAya etacca sparzavadvyavRttiSu zabdeSu na prApnoti gandhAdivad yathA pratidravyameko gandha evaM pratidravyamekaH zabda iti / saMtAnopapattezceti cArthaH- yadyayaM gandhAdibhiH saha saMniviSTaH syAt nAnyatra vartamAnaH zrotre upalabhyeta sasmAt saMtAnavRttitvAdAkAzAzrayaH zabda iti" itivArtikam / tathAtra-" sAMkhyAnAM rUparasagandhasparzazabdasamudAyo vINAveNuzaGkhAdidravyaM tatra samAse= samudAye sthita eva vyajyate (zabdaH) iti darzanama. tasmin samudAye sAMkhyAbhimate vibhaktyantaropapattezca na vyajyate zabdaH, yadi samudAye byajyeta zabdaH? vibhaktizca SaDjadhaivatagAndhArAdibhedena vibhAgAntaraM ca SaDjajAtIyasyaiva tAramandrAdirUpaM nopapadyatena hi tadgatAnAM gandhAdInAmekasminneva dravye vINAdau nAnAjAtIyAnAM ca pratikSaNaM bhedo dRzyate tasmAd vibhaktyantaropapattene samAse vyajyate zabdo'pi tu AkAzaguNaH kriyate (utpAdyate) iti sAMpratam / / iti tAtparyaTIkA / atra pakSe 'na vyajyate' ityadhyAhArya sUtre tasya 'samAse na vyajyate / ityanvaya iti vijJeyam / vyAcaSTe- saMtAneti, cArthaH= sUtraghaTakacazAbdAd grAhyaH / tat= zabdasaMtAnaH / sAMkhyamatena yathA saMbhavati tadAha- yadIti, samastA ityasya samuditAH- ekatrIbhUtA ityarthaH, yadi rUpAdisamAnAzrayaH zabdastadA tasmin samAsasamudAye= samAsena kiM vA samastAnAM rUpazabdAdInAM samUhe yaH zabdo yathAjAtIyakaH= tIvratvAdirUpeNa yAdRzaH sthitastasya zabdasya tathAjAtIyasya= tIbrAdirUpasyaiva grahaNena bhavitavyam= pratyakSaM saMbhavati nAnyathA rUpAdivat= yathA rUpAdikaM yAdRzaM tatra saMniviSThaM tAdRzameva gRhyate nAnyathAbhUtamityanvayaH / atrAnupapattimAha- tatreti, uktapakSe vivakSitavibhAgAnupapattirityarthaH, vibhAgamAha- eketi, ekadravye ekasminnapi dravye vINAdau nAnArUpAH= SaDjagAndhArAdirUpA bhinnAH zrutayaH tIbrAkumudatyAdayo yeSAM te bhinnazrunaya ata eva vidharmANaH- parasparaM bhinnAH zabdAH zrUyante etAdRzaM bhedena zravaNaM nopapadyate- rUpAdisamAnAzrayasya zabdasya rUpAdivadeva ekasminnebAzraye bhedAsaMbhavAdityAzayaH, SaDjAdisaptasvarANAM yathAvibhAgaM dvAviMzatiH zrutayaH saMgItazAsne manimite saMgItasudazanepi ca prasiddhAstaduktam- 'tIvrAkumudatI mandA' ityAdi / nanu yathaikasminnapi paTe Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnityatvapratipAdanam ] - nyaaybhaassym| 193 tIvramandadharmatayA bhinnAH zrUyante. tadubhayaM nopapadyate- nAnAbhUtAnAmutpadyamAnAnAmayaM dharmo naikasya vyajyamAnasyeti / asti cAyaM vibhAgo vibhAgAntaraM ca tena vibhAgopapattermanyAmahe- na pratidravyaM rUpAdibhiH saha zabdaH saMniviSTo vyajyate iti // 39 // dvividhazcAyaM zabdaH- varNAtmako dhvanimAtrazca tatra varNAtmani tAvat vikArAdezopadezAt saMzayaH // 40 // 'dadhyatra' iti kecid ikAraH itvaM hitvA yatvamApadyate iti vikAraM manyante, kecid tantubhedena rUpAdibheda upapadyate tathaukasminnapi dravye vINAdau svarasthAnabhedena SaDjAdizabdabhedaH kiM na syAdityAzaGkaya sAMkhyamate'nupapattyantaramAha- yacceti, vibhAgAnantaram SaDjAdizabdAnAM bhedenotpatyanantaraM kiM vA svasvazrutibhedena svasvasthAnabhedena ca bhede satyapi samAnAH zrutayo yeSAM te samAnazrutayaH ata eva sadharmANaH ata eva sarUpAH= ekarUpA api zabdAH SaDjAdayastIvratvamandatvAdidharmeNa yad bhinnAH kAlabhedena zrUyante tannopapadyate sAMkhyamate ityanvayaH, ayamarthaH- tIvrAkumudatImandAchandovatIti catuHzrutyAtmakaH SaDjo vINAyAM svasthAne prakaTIbhUtopi yaduttarottarakAle mando bhavati tannopapadyate na hyekasminneva tantau tapasyottarottarakAle bhedo dRzyate tasmAduttarottaraM zabdasaMtAnaH svIkAryastathA ca zabdasyotpattiH siddhA bhavati nAmivyaktiH. zabdasya zrotreNa saMbandhopapattyarthaM ca vyApakIbhUtAkAzAzritatvaM svIkAryamiti na zabdasya rUpAdisamAnAzrayatvamupapadyate iti / uktAnupapattidvayamAhatadubhayamiti, ubhayam= SaDjagAndhArAdInAM zabdAnAM parasparaM vibhAgaH tAratvamandratvAdirUpazca pratisvaramavAntaravibhAgazca sAMkhyamate nopapadyate / ukte hetumAha- nAneti, ayam= uktalakSaNaH dharmaH= dharmabhedaH, ekasmin padArthe dhrmbhedaasNbhvaadityrthH| uktadharmabhedasattAmAha- astIti, vibhAgaH= SaDjatvAdinA bhedaH, vibhAgAntaram= tAratvamandratvAdinA'vAntarabhedaH / upasaMharati-teneti, tena= vibhAgasattvena, vibhAgopapatteH= vibhAgadarzanAt vibhAgopapattyartha vetyarthaH / uktena siddhamAha-na pratidravyamiti, tadetat pratipAditameva / atra- "vibhAgazca vibhAgAntaraM ceti vibhaktyantaram " iti vArtikam // 39 // / __agrimasUtrAvatArArtha zabdaM dvidhA vibhajate-dvividhazceti, dhvanimAtraH= varNAtirikto dhvanyAtmakaH / prakRtamAha- tatreti, 'varNAtmani vikArAdezopadezAt nityatvAnityatvayoH saMzayaH' ityanvayaH / atra" tadevam- rUpAdisaMniviSTaH zabdo vyajyate iti sAMkhyamate dUSite sa eva sAMkhyo varNeSu prakRtivikArabhAvazrutema'tsuvarNAdivat pariNAminityA varNA iti yadi pratyavatiSThate tatra parIkSAmArabhate-dvividhazcAyaM zabda iti / vikAropadezopi na dhvanimAtre zabde'stIti na tasya pariNAminityatAmApAdayitumarhati kevalaM varNAtmanyApAdayed yadya'saMdehaH syAd asti tu tatrApi saMdehastathA hi- "iko yaNaci" ityAdikaM vikAropadezamAcakSate eke. anye tvAdezopadezaM tatra vyAkhyAtRvipratipatteH saMzayaH tannA'parIkSya zakyamavadhArayitumityarthaH, tatra parIkSAyAmAdezopadezastattvamityavadhArayati- Adezopadeza iti" iti tAtparyaTIkA / vastutastvatra pUrvapakSo mImAMsakasya pratibhAti- sAMkhyaiH prakRtipuruSAtiriktasya nityatvAsvIkArAditi vicAryam / vikAreti- "iko yaNaci" ityAdisthaleSu kecid varNAnAM vikAropadezaM keciccAdezopadezaM vyAcakSate tatra vikArapakSe iko vikAro yaNa iti prAptaM tatra yathA suvarNAdInAM kaTakAdirUpeNa vikAre= pariNAmepi suvarNasvarUpavinAzo na bhavati- anuvartamAnatvAt tathA varNAnAmapi vikArapakSe pariNAminityatvenA'vinAzitvaM prApnoti tenA'nityatvavAdo nirasto bhavati, AdezapakSe ca pUrvavarNasthAne uttaravarNAdezena pUrvavarNasya vinAza uttaravarNasya ca tatrotpattiH prApnotIti zabdAnityatvaM prApnoti, tatra vikArAdezayovipratipatteH zabde nityatvAnityatvasaMzayo jAta itihetorvicAryate iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- dadhyatreti, iti= ityatra, kecit= mImAMsakAdayaH / itvAdidharmaparityAgepi dharmiNa Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2kAhikeikArasva prayoga viSayakRte yad ikAraH sthAnaM jahAti tatra yakArasya prayogaM bruvate, saMhitAyAM viSaye ikAro na prayujyate tasya sthAne yakAraH prayujyate sa Adeza iti, ubhayamidamupadizyate tatra na jJAyate kiM tattvamiti // Adezopadezastattvam vikAropadeze hyanvayasyAgrahaNAd vikArAnanumAnamiti / satya'nvaye kiMcid nivartate kiMcidupajAyate iti zakyeta vikAro'numAtuM na cA'vayo gRhyate tasmAd vikAro nAstIti // bhinnakaraNayozca varNayoraprayoge pryogopttiH| vidRtakaraNa ikAraH ISatspRSTakaraNo yakAraH tAvimau pRthak karaNAkhyena prayatnenoccAraNIyau tayorekasyA'prayoge'nyasya prayoga upapanna iti // ikArAdevinAzAbhAvAdana pakSe nityatvaM prAptamityarthaH / pakSAntaramAha- keciditi, kecit= vaiyAkaraNaprabhRtayaH, viSayakRta= viSayIkRte= prApte ityarthaH, yat sthAnamityanvayaH, atrApi pakSe varNAnityatvaM na prApnoti- ikArAdeH prayogasya parityAgepi vinaashitvaasNbhvaadityaashyH| svAbhimatamAdezapakSamAhasaMhitAyAmiti, saMhitAyAm= avyavahitasaMyoge, tadetad vyAkaraNe prasiddham / tasya ikArasya, yA varNAntarasthAne varNAntarotpattiH sa Adeza ityarthaH, atra pakSe pUrvavarNavinAzenottaravarNotpattyA ca varNAnAmanityatvaM prApnotItyAzayaH / upasaMharati- ubhayamiti, ubhayam= vikAra Adezazca. tatra pUrvoktapakSadvaye vikArastRtIyapakSe cAdeza ityubhayamityuktam / prAptasaMzayamAha- tatreti, tatra vikArAdezayormadhye. vikArapakSo vA tattvamAdezapakSo vA tattvamiti nizcayAbhAvAt tatra saMzaya ityanvayaH // saMzayanirAsAthai tattvamAha- Adezeti / AdezapakSa eva yathArtho na vikArapakSa ityarthaH / vikArapakSaM pratyAcaSTe- vikAreti, vikAropadeze= vikArapakSe hyanvayaH= pUrvapadArthasyottarottaramanuvRttidRzyate yathA suvarNasya kaTakAdiSu. 'dadhyatra' ityAdivarNasthale tu anvayasyA'grahaNAt= pUrvavarNasya ikArAderuttaravarNeSu yakArAdiSu anuvRtteradarzanAd vikArasyAnumAnaM na saMbhavati na hi yakArAdiSu ikArAdInAM gandhopyastItyarthaH / atra " vikAropadeze" iti padaM vyarthameva kiM vA 'anvayasya grahaNAt / iti vaktavyamAsIt / svavAkyaM svayameva vyAcaSTe- satIti, anvaye= anuvRttau, yathA suvarNasya kaTakAdiSvanuvRttyA suvarNakaTakayoH prakRtivikRtibhAvaH, suvarNasya kiMcit= kuNDalAkRtinivartate tatra kiMcit kaTakAkRtirupajAyate suvarNa tUbhayatrApi samamanuvartate iti tatra prakRtivikArabhAvaH svIkriyate, prakRte ca na pUrvavarNakharUpasyottaravaNeSvanuvRttirgRhyate iti na varNAnAM vikArostIti jJAyate ityAha- na ceti / / avikArapakSe upapattyantaramAha- bhinneti, karaNam prayatnaH, tatra vivRtaprayatna ikAraH ISatspRSTaprayatno yakAra iti vyAkaraNe prasiddham , bhinnakaraNayoH= bhinnaprayatnoccAryayorvarNayormadhye ekasyAprayoge'nyasya prayoga upapadyate yathekArasyA'prayoge yakArasya prayoga iti pUrvavarNasyA'prayogena nivRttirApadyate na ca nivRttasya prakRtitvamupapadyate tasmAnna varNAnAM parasparaM prakRtivikRtibhAva upapadyate, yadi prakRtivikRtibhAvaH syAttadA pUrvavarNasya nivRttina syAd yathA suvarNasya kaTakakuNDalAdiSu nivRttina bhavati. bhavati ca pUrvavarNasyA'prayogena nivRttiriti na prakRtivikArabhAva upapadyate. kiM ca prakRtivikRtibhAve uccAraNAnukUlaprayatnasya bhedo na syAdityarthaH / kiM vekArAdInAmaprayoge eva hi yakArAdInAM prayogasaMbhavAt viruddhatvaM prAptaM tena prakRtivikArabhAvasyAbhAvaH siddhaH- viruddhayoH prakRtivikArabhAvAssaMbhavAdityarthaH / svayaM vyAcaSTe- vivRteti / tau= ikArayakArau / tayoH= ikArayakArayormadhye ekasya== Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnityatvapratipAdanam ] nyAyabhASyam / 195 avikAre caavishessH| yatremau ikArayakArau na vikArabhUtau- 'yatate. yacchati. prAyasta' iti. 'ikAraH idam' iti ca, yatra ca vikArabhUtau- 'iSTayA' 'dadhyAhara' iti ubhayatra prayokturavizeSo yatnaH zrotuzca zrutirityAdezopapattiH // prayujyamAnA'grahaNArcha / na khalu ikAraH prayujyamAno yakAratAmApadyamAno gRhyate, kiM tarhi 1. ikArasya prayoge yakAraH prayujyate. tasmAdavikAra iti // . avikAre ca na shbdaanvaakhyaanlopH| ikArasya. anyasya= yakArasya / upapannaH= upapadyate ityanvayaH, spaSTaM sarvam / ikArayakArayoH prayatnabhedAt sAhityaM nopapadyate tena prakRtivikArabhAvo nopapadyate- prakRtivikRtibhUtayoH suvarNakaTakayo sAhityadarzanAdityAzayaH // ___ AdezapakSe upapattyantaramAha- avikAreti, vikRtA'vikRtayorvarNayoravikAre= AdezapakSe avizeSaH= sAmyamupapadyate na tu vikArapakSe ityanvayaH / svayaM vyAcaSTe- yatreti, na vikArabhUtau= avikRtau yathA- yatate ityAdisthale yatyAdidhAtureva yakArAdirityayaM yakAro na vikArabhUtaH, ikAra ityAdisthale ikAropi na vikArabhUtaH, vikArabhUtAbudAharati- yatra ceti, 'iSTyA' ityatra yajadhAtuyakArasya saMprasArapena ikArAdezo jAta ityayamikAro vikArabhUtaH, 'dadhyAhara' ityatra ca "iko yaNaci" ityanena dadhizabdekArasya yakArAdezo jAta ityayaM yakAro vikArabhUtaH, svavaktavyamAha- ubhayatreti, ubhayatra vikRtAvikRtayoH, yathA 'ikAraH' ityatrAvikRtasyekArasyoccAraNe vaktuH prayatno bhavati zrotuzca zravaNaM bhavati tathaiva 'iSTyA ' ityatra vikRtasyekArasyocAraNe vaktuH prayatnaH zrotuzca zravaNaM bhavati, evameva 'dadhyAhara' 'yatate' ityAdisthaleSu vikRtAvikRtayoryakArayoH yatnasya zravaNasya ca sAmyaM vijJeyam , etatsAmyaM ca vikArapakSe nopapadyate- vikRtAvikRtayovizeSasyAvazyakatvAt lokepi dugdhAdiSu tathA darzanAd anyathA vikRtAvikRtatvameva na syAt , vizeSazca vaktuH prayatne zrotuzca zravaNe eva syAd na ca prayatnazravaNayorvizeSa upalabhyate iti na vikArapakSa upapadyate / AdezapakSe tu 'iSTyA' ityatrekAro na vikArabhUta iti 'ikAraH' 'iTyA' ityubhayatrekArasyAvikRtatvena sAmyAt tatprayatnazravaNayorapi sAmyamupapadyate ityAdezapakSa evopapapadyate na vikArapakSa ityAha- ityAdezopapattiriti // ___avikArapakSe upapattyantaramAha-prayujyamAneti, prayujyamAnasya= pUrvaprayogaviSayasyekArAderyakArAdivarNaprayogakAle grahaNAbhAvAdapi vikArapakSo nopapadyate- prakRtivikRtibhAvasthale ca prakRtervikArAvasthAyAmapi grahaNaM bhavati yathA suvarNasya kaTakAdyavasthAyAM naivaM prakRtestIti na vikArapakSaH kiM tu AdezapakSa eva, AdezapakSe ca pUrvavarNasya nivRttisvIkArAduttaravarNaprayogakAle grahaNApattirnAstItyarthaH / svayaM vyAcaSTeneti / pUrvapakSI tattvaM jijJAsate- kimiti / uttaramAha- ikArasyeti, 'dadhyatra' ityatra ikArasya prayoge prApte ikArasthAne yakAraH prayujyate ityAdezapakSaH siddha ityarthaH / upasaMharati- tasmAditi / spaSTaM sarvam / atra- " yathA hi kSIraM kAlavipAkApekSaM dadhi bhavad dRzyate na tathekAro yakAro bhavan (dRzyate) ityarthaH" iti tAtparyaTIkA // nanu varNAnAM vikArAbhAvapakSe vyAkaraNazAstrasya vaiyarthyaM syAt ? ityAzaGkayAha- avikAreti, avikAre vikArAbhAvapakSe= AdezapakSe zabdAnvAkhyAnasya= vyAkaraNazAstrasya lopaH= vaiyarthyaM nAsti Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 prsnnpdaapribhuussitm| [2 adhyAye. 2Ahikena vikriyante vaNA iti| na caitasmin pakSe zabdAnvAkhyAnasyA'saMbhavo yena varNavikAraM ptipdyemhiiti| na khalu varNasya varNAntaraM kAryam- na hi ikArAd yakAra utpadyate yakArAdvA ikAraH, pRthaksthAnaprayatnotpAdyA hIme varNAsteSAmanyo'nyasya sthAne prayujyate iti yuktam / etAvaccaitat pariNAmo vikAraH syAt kAryakAraNabhAvo vA, ubhayaM ca nAsti tasmAnna santi varNavikArAH // varNasamudAyavikArAnupapattivacca varNavikArAnupaMpattiH / - "asterbhUH" "bruvo vaciH" iti yathA varNasamudAyasya dhAtulakSaNasya kacidviSaye varNAntarasamudAyo na pariNAmo na kArya zabdAntarasya sthAne zabdAntaraM prayujyate tathA varNasya varNAntaramiti // 40 // AdezavidhAyakatvena sAphalyAdityarthaH / svayaM vyAcakSANaH siddhAntamAha-neti / yadi varNAnAM vikArAbhAvapakSe vyAkaraNasya vaiyarthya syAt tadA tatsArthakyAthai varNavikAraH svIkriyetApi na caivamastItyAha-na ceti, etasmin pakSe= varNavikArAbhAvapakSe / varNAntarasya varNAntarakAryatvaM pratyAcaSTe- na khalviti, vikArapakSe varNAntaraM varNAntarakArya syAt na caitadupapadyate ityarthaH / kAryakAraNabhAvA'bhAve hetumAhana hIti / svamatamAha-pRthagiti, pRthakpRthaksthAnaprayatnAbhyAmutpAdyA varNAstatra ikArayakArayoH .. bhedAbhAvepi prayatnabhedostyeva yathA vivRtaprayatna ikAra ISatspRSTaprayatnazca yakAra iti. tadetad vyAkaraNe prasiddham , tathA ca pRthaksthAnaprayatnotpAdyAnAM varNAnAM parasparaM kAryakAraNabhAvo nopapadyate- kAryasya kAraNApekSayA sarvathA vailakSaNyasyAsaMbhavAditi teSAM varNAnAM madhye'nyo varNaH anyasya varNasya sthAne prayujyate ityeva yuktamityAdezapakSaH siddhaH- atra pakSe pUrvottaravarNayoH sAmyApekSAyA abhAvAdityanvayaH / anyat pUrvapakSimataM nirAkaroti- etAvaditi, varNAnAM varNAntararUpeNa pariNAmapakSepi pariNAmoyaM vikAro vA syAt kAryakAraNabhAvaH= kAryakAraNabhAvena kArya vA syAt etadubhayaM nopapadyate iti pratipAditameveti na vikArapakSo vA kAryakAraNabhAvapakSo vA saMbhavati kiM tvAdezapakSa eva saMbhavati tatra ca varNAnAmanityatvaM spaSTamevetyupasaMharati- tasmAditi / atra- " nanu mA bhUdvikAraH pariNAmo 'rthAntaraM tu bhaviSyati tato nityA varNA bhaviSyantItyAha- etAvaccaiditi" iti tAtparyaTIkA, pari. NAmapakSe pariNamamAnapadArthasya svarUpanAzA'svIkArAnnityatvamityarthaH / atra " etAvacaitat " ityatra 'sa cAyam / iti vaktavyamAsIt / vikArazca prakRtivikRtibhAvamUlaka itivizeSo vijJeyaH // __ varNavikArAnupapattau dRSTAntamAha- varNeti, varNasamudAyaH= padaM taccAnityameveti pUrvapakSiNApi svIkRtama anityasya ca padasya vikArasvIkArAvazyakatAyA abhAvAta-anityatvanivRttyarthameva varNAnAM vikArasvIkArAt vikArasthale prakRtisvarUpasya vikRtiSvanuvRttisvIkAreNa nityatvasvIkArAditi padAnAmanityAnAM vikArAnupapattiriti yathA " asterbhUH" ityatra asdhAtusthAne bhUrityAdeza eva svIkriyate na tu vikArastathA 'dadhyatra ' ityAdisthale pUrvavarNasthAnepyuttaravarNasya Adeza eva svIkAryoM na vikAra iti varNavikArAnupapattirityarthaH / atra-" varNasyaikasya vAstavatvAt kadAcidvikAra upapadyate. buddhisamAhAramAtrasya tu tatsamudAyasya na vikArasaMbhavastasmAt tatrAkAmenApyAdezopadezo vaktavyaH sa varaM klaptatvAdekasminnapyastu varNe iti" iti tAtparyaTIkA / svayaM vyAcaSTe- asteriti, etad vyAkaraNe prasiddham , varNasamudAyasya= as ityAdeH, kacidviSaye= ArdhadhAtukapratyaye pare sati prApto varNAntarasamudAyaH= bhUritipadaM na pariNAmaH saMbhavati. na vA kAryam- pUrvavarNasamudAyasyAnuvRtterabhAvAt. kAryapakSe pariNAmapakSe ca kAraNAnuvRtteH pratyakSatvAt. kiM tu as iti zabdAntarasya sthAne bhUriti zabdAntaraM prayujyate tathA ca tadvadeva 'dadhyatra ' ityAdau varNAntarasya sthAnepi varNAntaraM prayujyate ityeva svIkAryam- klonaiva kAryasaMbhave varNAnAM vikArakalpanAyAM gauravAdityarthaH / klAzcAyamAdezapakSa eva // 40 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 zabdAnityatvapratipAdanam ] nyaaybhaassym| 197 itazca na santi vikArAH prakRtivivRddhau vikAravRddheH // 41 // prakRtyanuvidhAnaM vikAreSu dRSTaM yakAre isvadIrghAnuvidhAnaM nAsti yena vikAratvamanumIyata iti // 41 // nyUnasamAdhikopalabdhevikArANAmahetuH // 42 // dravyavikArA nyUnAH samA adhikAzca gRhyante. tadvadayaM vikAro nyUnaH syAditi / dvividhasyApi hetorabhAvAda'sAdhanaM dRSTAntaH- atra nodAharaNasAdhAd heturasti na vaidhAt . anupasaMhRtazca hetunA dRSTAnto na sAdhaka iti // . pratidRSTAnte cAniyamaH prasajyeta / vikArapakSe'nupapattyantaramAha- prakRtIti, prakRtervRddhau satyAmeva vikArasyApi vRddhirbhavatIti prakRtivikArabhAvasthale prasiddhaM yathA tantuvRddhayA paTavRddhiriti, 'grAmaNyaH' ityAdisthale tu prakRtibhUtasyekArasya dIrghatvena vRddhau satyAmapi yakArasya vRddhirna dRzyate tasmAnna vikArapakSaH saMbhavatItyarthaH / byAcaSTeprakRtIti, prakRtyanuvidhAnam= prakRteranukaraNam sAdRzyaM vikAreSu dRzyate yakAre tu prakRtibhUtekArasya yo dharmo hasvatvaM dIrghatvaM vA tadanuvidhAnam 'dadhyatra ' ityAdisthale nAstIti na vikArapakSaH saMbhavatItyarthaH / yena prakRtyanuvidhAnena / atra- " mahadbhiH khalu tUlapiNDairArabdhaH sthUlaH piNDaH alpaizvArabdho mahAnalpa iti dRSTaM tadvadihApi dIrdhakAravikArasya yakArasya ikAravikArAd bhavitavyaM vizeSeNa. na cAsti vizeSastasmAnna prakRtivikArabhAva ityarthaH" iti tAtparyaTIkA // 41 // uktasya pUrvapakSyucaramAha- nyUneti, prakRtyapekSayA vikArANAM kacit nyUnatvaM bhavati yathA tUlApekSayA tanto.. kacit samatvaM bhavati yathA suvarNatatkAryayoH. kaciccAdhikyaM bhavati yathA bIjApekSayA vRkSasyeti na prakRtivRddhau vikAravRddhiniyama iti pUrvasUtreNa yo varNavikArapratyAkhyAnaheturuktaH so'hetureveti na varNavikArAbhAvasAdhaka ityarthaH / vyAcaSTe- dravyeti, vikArANAM nyUnatvAdikamudAhRtameva / prakRtamAha- tadvaditi, yathA tUlavikArastantuH tUlApekSayA nyUna eva bhavati tadvat ayaM vikAraH= varNalakSaNo vikAropi prakRtyapekSayA nyUno bhavati yathA ekamAtrikekArApekSayA yakArasyArdhamAtrikatvena nyUnatvaM tathA ca prakRtyapekSayA vikArasya nyUnAdhikabhAvasaMbhavAt ikArAdivarNAnAM yakArAdivarNA vikArabhUtA eveti svIkAryamiti vikArapakSa upapanna ityarthaH / sUtraM vyAkhyAya tannirAcaSTe-dvividhasyeti, hetoH= vyApteH, ukto dravyavikAralakSaNo dRSTAnto varNavikArANAmasAdhanam= asAdhaka ityanvayaH / vyAptidvaividhyAbhAvamAha- atreti, udAharaNasAdhAd hetuH= anvayavyAptiH, udAharaNavaidhAd hetuH= vyatirekavyAptiH / upasaMharati- anupasaMhRta iti, hetunA= vyAptyA, dRSTAntopasaMhAro hi vyAptyA bhavatItyatra hetuzabdo vyAptiparo vijnyeyH| yatra yatra vikAratvaM tatra tatra nyUnatvaM vAdhikatvaM veti niyamo nAsti- parasparaM vyabhicArAdityanvayavyApterabhAvaH, yatra vikAratvaM nAsti tatra nyUnatvAdikaM nAstIti vyatirekavyAptirapi nAsti- azvagajayorvyabhicArAt. yatra nyUnatvAdikaM nAsti tatra vikAratvaM nAstItyapi vyatirekavyApti sti- samAdhikavikAreSu vyabhicArAdityarthaH // pratyudAharaNamAha- pratidRSTAnte iti, pratidRSTAnte vidyamAne tvaduktasyAniyamaH prasajyate ityanvayaH, pUrvasthAne prAptaH paraH pUrvasya vikAra eva bhavatIti niyamo nAsti- vRSabhasthAne niyuktasyAzvasya vRSabhavikAratvAsaMbhavAt . tadvadeva ikArasthAne prayuktasya yakArasya ikAravikAratvaM nopapadyate iti pratidRSTAntasattvAt Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. vAhikeyathA'naDuhaH sthAne'zvo voDhuM niyukto na tadvikAro bhavati. evamivarNasya sthAne yakAraH prayukto na vikAra iti / na cAtra niyamaheturasti- dRSTAntaH sAdhako na pratidRSTAnta iti // 42 // dravyavikArodAharaNaM ca na- atulyaprakRtInAM vikAravikalpAt // 43 // atulyAnAM dravyANAM prakRtibhAvo vikalpate vikArazca prakRtInuvidhIyate, na tvivarNamanuvidhIyate yakAraH tasmAdanudAharaNam- 'dravyavikAraH' iti // 43 // dravyavikAre vaiSamyavad varNavikAravikalpaH // 44 // yathA dravyabhAvena tulyAyAH prakRtervikAravaiSamyam evaM varNabhAvena tulyAyAH prakRtervikAravikalpa iti // 44 // tvaduktaM nopapadyate ityarthaH / svayaM vyAcaSTe- yatheti, anaDuhaH-vRSabhasya, voDhum zakaTAdivahanArtham / tadvikAraH vRSabhavikAro na bhavatIti prasiddhameva / prakRtamAha- evamiti / vikAraH ikAravikAro na bhvti| svoktapratidRSTAntasyAsya vikArAbhAvasAdhakatvAbhAve bAdhakamAha-na ceti, 'dRSTAntaH sAdhako bhavati na pratidRSTAntaH' ityatra niyamahetorabhAvAduktapratidRSTAntena varNAnAM vikArAbhAvaH siddha ityarthaH // 42 // agrimasUtramavatAyati- dravyeti, pUrvapakSiNA varNavikArasAdhanAthai yad dravyavikArodAharaNaM pUrvasUtre pradarzitaM tanna yuktamityevaM sUtraghaTakanakAreNAnvayaH / pUrvasUtroktaM pratyAcaSTe-neti, nyUnasamAdhiketyAdinA yaduktaM tanna saMbhavatItyarthaH, atra hetumAha- atulyeti, atulyaprakRtInAm= bhinnaprakRtInAM vikArANAM vikalpAt= bhedadarzanAd bheda Avazyako yathA vaTavIjAd vaTavRkSo vikAro vaTavIjavilakSaNAdazvatthabIjAzvatthavRkSo vikAro jAyate etAdRkSasthaleSu prakRtivikArabhAvaH svIkriyate kiM vA prakRtivikArabhAvasthale prakRtibhedena vikAravailakSaNyaM dRzyate yathAmrAdibIjAnAM vailakSaNyena tadvikArANAM vRkSaphalAdInAM vailakSaNyaM pratyakSameva prakRte ca hasvadIrghAbhyAmikArAbhyAM jAyamAnasya yakArasya vaiSamyaM na dRzyate iti na prakRtivikArabhAva upapadyate iti dravyavikAradRSTAntena varNavikArasiddhirna saMbhavatIti sUtrArthaH / atra "vikAravikalpAt" ityatra 'vikArANAM vikalpAt / itivaktavyamAsIt / vyAcaSTe- atulyAnAmiti, matulyAnAM dravyANAM vaTAdibIjAnAM prakRtibhAvaH- prakRtitvaM vikalpate= vividho vilakSaNo bhavati tena vikArANAmapi vailakSaNyaM bhavati, vikArazca prakRtI:= svasvaprakRtimanuvidhIyate= prakRtisadRzo bhavatIti prakRtivikArabhAvasya maryAdA, "prakRtibhAvaH" ityatra 'vikRtibhAvaH' itivaktavyamAsIt / prakRtamAhaneti, yakArastu ikArasya hasvatve vhasvo vA dIrghatve dIpoM vA na bhavatIti ikArAnuvidhAnAbhAvAnna yakAra ikAravikAra ityupasaMharati- tasmAditi / atra- " atulyAyAH prakRtervikArA vikalpante= prakRtibhedamanuvidhIyante " iti tAtparyaTIkA // 43 // ____ atra pUrvapakSyAha- dravyeti, vRkSabIjayoryathA dravyatvena tulyatvepi svarUpabhedo bhavatIti dravyavikAreSu vaiSamyam= prakRtyapekSayA vailakSaNyaM dRzyate iti vikAraNAM na prakRtyanuvidhAnaniyamastathA prakRte ikArayakArayorvarNatvena tulyatvepi svarUpabhedo dRzyate iti varNavikArasyApi vikalpaH= prakRtyapekSayA vailakSaNyamupapannamiti na hasvadIrghatvAdirUpeNa prakRtyanuvidhAnAbhAvAd varNavikArasyAnupapattiriti sUtrArthaH / atra- "na prakRtibhedamavazyamanuvidhIyante vikArAH" iti tAtparyaTIkA / vyAcaSTe- yatheti, yathA dravyabhAvena= dravyatvena vikAratulyAyA api prakRtervikAravaiSamyam= vikArasya vRkSAdeH prakRtyapekSayA vailakSaNyaM bhavati tathA varNabhAvena= varNatvena vikAratulyAyA api prakRterikArasya vikAre yakAre vikalpaH= vailakSaNyamupapadyate iti nekArasAdRzyAbhAvAd yakArasyekAravikAratvAnupapattirityarthaH // 44 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 zabdAnityatvapratipAdanam ] nyAyabhASyam / na-vikAradharmAnupapatteH // 45 // ayaM vikAradharmaH- dravyasAmAnye yadAtmakaM dravyaM mRdA suvarNa vA tasyAtmano'nvaye pUrvo vyUho nivartate vyUhAntaraM copajAyate taM vikAramAcakSate, na varNasAmAnye kazcit zabdAtmA'nvayI ya itvaM jahAti yatvaM cApadyate, tatra yathA sati dravyabhAve vikAravaiSamye nA'naDuho'zvo vikAraH- vikAradharmAnupapatteH, evamivarNasya na yakAro vikaarH-vikaardhrmaanupptteriti||45|| itazca na santi varNavikArAH vikAraprAptAnAma'punarApatteH // 46 // anupapannA punarApattiH / katham ?. punarApatterananumAnAditi / ikAro yakAratvamApannaH punarikAro bhavati / na punarikArasya sthAne yakArasya prayoga ityatrAnumAnaM nAsti 1 // 46 // ___ uktaM nirAkaroti- neti, vikAradharmasya= prakRtyanuvidhAnasya varNeSu anupapatteH= adarzanAd varNavikAro nopapadyate, vikArabhUteSu ca kaTakAdiSu prakRtibhUtasuvarNasAdRzyasya darzanAt. vRkSeSvapi bIjasAdRzyamastyeva tacca na pratyakSaM sUkSmatvAdityanyadetat kiM vA bIjarasasamAnarasavattvaM vRkSaphalAdiSu bIjasAdRzyaM pratyakSameva. anyathA bIjApekSayA vilakSaNasya vRkSasya saMbhave vaTabIjAdazvatthavRkSopi jAyeta na caivamastIti vikAreSu prakRtyanuvidhAnasya niyamaH siddha iti uttaravaNeSu pUrvavarNAnuvidhAnasyAbhAvAd vikAratvAbhAvaH siddha iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- ayamiti / vikAradharmamupapAdayati- dravyeti, prakRtivikArayordranyasAmAnye= dravyatvena sAmyepi kiM vaikadravyatve sati dravyam= prakRtiryadAtmakaM mRt- mRdAsmakaM suvarNam= suvarNAtmakaM ca bhavati tasya= mRdAtmakasya suvarNAtmakasya vA AtmanaH= svarUpasyasuvarNatvAderanvaye= anuvRttau sattyAmeva pUrvo vyUhaH= kaTakAdyAkAro nivartate tannivRttyA myUhAntaram kuNDalAdyAkAro jAyate tam etAdRzam= prakRtisarUpaM prakRtyanuvidhAnaviziSTaM kArya vikAramAcakSate tathA ca vikAreSu prakRtyanuvidhAnaniyamaH siddha ityarthaH / varNAnAM vikAratvAnupapattimAha-neti, ikArayakArayorvarNasAmAnye= varNatvena sAmyepi na kazcit zabdAtmA kaTakAdivikAreSu suvarNavad anvayI anuvartamAno dRzyate ya ikAratvaM hitvA yatvasya grahaNena yakArasya prakRtiH syAd yakArazca tasya vikRtiH syAditi na varNeSu prakRtivikArabhAva upapadyate kiM tvAdezapakSa evetyarthaH / varNavikArAbhAvapakSe dRSTAntamAha- tatreti, tatra anuvRttyabhAve siddhe, yathA vRSabhAzvayodravyabhAve dravyatvasAmAnyepi vikAravaiSamye= vikAravaiSamyAt svarUpavaiSamyAt prakRtivikArabhAvo na bhavati tatkasya hetoH? vikAradharmAnupapatteH-prakatyanuvidhAnAdarzanAdeva arthAd vRSabhAzvayoH prakRti vikRtibhAvayogyasAdRzyasyAdarzanAdityeva vaktavyaM. prakRtyanuvidhAne ca prakRtivikRtibhAvo bhavati yathA vRSabhatadvatsayoH, evaM yakArAdivarNeSvapi ikArAdivarNAnuvidhAnAbhAvAdeva prakRtivikRtibhAvo nopapadyate iti na yakAra ikAravikAra ityarthaH // 45 // agrimasUtramavatArayati- itazceti / varNavikArAsaMbhave hetvantaramAha- vikAreti, vikAraprAptAnAm= vikRtAnAm= vikArabhUtAnAm apunarApatteH= punaH prakRtirUpatA nopapadyate yathA dugdhavikArasya dadhno dugdharUpatA na saMbhavati. prakRte tu ikArasthAne utpannasyApi yakArasyekArabhAvaH saMbhavati- 'dadhyatra' iti vacanAnantaram 'dadhi atra' ityasyApi vaktuM zakyatvAditi varNAnAM punaH prakRtirUpatvasaMbhavAd vikAratvaM nopapadyate iti sUtrArthaH / vastutastu varNAnAmapi punaH prakRtyApattioMpapadyate kSaNikatvasvIkArAditi vibhAvanIyam / byAcaSTe- anupapanneti, vikArANAM punarApattiH= punaH prakRtirUpatA'nupapannA= na dRzyate yathA dadhno dugdharUpatA na saMbhavatItyarthaH / vikArANAM punarApatteranupapattau hetuM jijJAsatekathamiti / uttaramAha- punarApatteriti, ananumAnAt= pramANAbhAvAt= adarzanAd vikAreSu punarA. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2Alike suvarNAdInAM punarApatterahetuH // 47 // ananumAnAditi na- idaM hyanumAnam- suvarNa kuNDalatvaM hitvA rucakatvamApadyate rucakatvaM hitvA punaH kuNDalatvamApadyate, evamikAro yaNi yakAratvamApannaH punarikAro bhavatIti // 47 // vyabhicArAdananumAnam- yathA payo dadhibhAvamApannaM punaH payo na bhavati-kimevaM varNAnAM na punarApattiH 1. atha suvarNavat punarApattiriti ? / suvarNodAharaNopapattizca na- tadvikArANAM suvarNabhAvAvyatirekAt // 48 // pattinoMpapadyate ityarthaH / atra- " ananumAnAditi pramANAbhAvamupalakSayati" iti tAtparyaTIkA / varNeSu punarApattimAha- ikAra iti, vikAratvaviruddhA punarApattivarNeSUpalabhyamAnA vikAratvaM nivArayatItyarthaH / vipakSe bAdhakamAha- neti, ikArasya sthAne yakArasya prayogaH= Adezo bhavatItyatrAnumAnam= pramANaM nAstIti na kiM tvasti pramANaM vikAradharmasya= prakRtyanuvidhAnasyAnupalabdhiH vikAratvaviruddhA punarApattizceti na varNavikArapakSa upapadyate ityarthaH // 46 // pUrvapakSI vikArANAmapi punarApattidAharati- suvarNeti, suvarNAdivikAreSu punarApatterdarzanAt " apunarApatteH" iti yo heturuktaH so'hetuH= varNavikArAbhAvasAdhAko na saMbhavatIti sUtrAnvayaH / byAcaSTe- ananumAnAditi, pUrvasUtrabhASye "punarApatterananumAnAt" iti yaduktaM tanna yuktamityarthaH / vikArANAM punarApattau pramANamAha- idamiti / anumAnam= pramANam / pratyakSapramANamudAharatisuvarNamiti, rucakAdivikArANAM kuNDalatvAdyApattirUpA punarApattiranena pradarzitA / prakRtamAha- evamiti, yaNi= yaNAdezena, tathA ca punarAMpattervikAratvaviruddhatvAbhAvAd varNAnAM punarApattyA vikAratvabAdho na saMbhavatIti varNavikArapakSaH siddha ityarthaH / / 47 // ___ bhASyakAraH svoktaM vikArANAM punarApattau pramANAbhAvamupapAdayati- vyabhicArAditi, tadetad bhASyamuktapUrvapakSakhaNDanaparam / punarApattervyabhicArAdananumAnam= pramANAbhAva ityanvayaH, yatra yatra vikAratvaM tatra tatra punarApattiriti vyAptirnAsti dugdhavikAreSu punarApattarasaMbhavAditi na vikAratvavyabhicAriNyA punarApattyA varNAnAM vikAraH sidhyatItyarthaH / vyabhicAramudAharati- yatheti, tathA ca vikArabhUteSu dadhyAdiSu punarApattirna dRzyate suvarNAdivikAreSu ca dRzyate iti vyabhicArastadatra varNavikArapakSe dadhyAdiSviva varNeSu punarApattyabhAvo vA vaktavyaH kiM vA suvarNAdivikAreSviva punarApattirvaktavyeti saMdehaH, dRzyate ca varNeSu punarApattiH sA ca vikAratvavyabhicAriNIti noktasuvarNavikAradRSTAntena varNavikAra upapadyate ityarthaH / vastutastu varNeSu punarApatteH pradarzitatvAttatsaMdehoyaM prAmAdika evetyanusaMdheyam // svavaktavyamAha- suvarNeti, suvarNodAharaNopapattizca na saMbhavatIti sUtraghaTakanakAreNAnvayaH / netitadvikArANAm suvarNavikArANAM kuNDalAdInAM suvarNabhAvasya= suvarNatvasya avyatirekAt= alopAdityanvayaH, yatra hi prAkRtarUpatyAgAnantaraM prAkRtarUpasya punargrahaNaM bhavati tatra punarApattirityucyate kaTakAdInAM ca prakRtiH suvarNameva na tu. kuNDalAdikaM kaTakAdibhizca suvarNarUpatA na parityajyate yadi parityajyeta tadA punaH suvarNarUpatApattyA punarApattirupapadyetApi na caivamastIti na suvarNavikAreSu punarApattirasti yena suvarNavikAradRSTAntAt punarApattiyuktAnAM varNAnAM vikAratvaM sidhyeteti sUtrArthaH / vyAcaSTe-avasthitamiti, hIyamAnena kuNDalasvAdinA dharmeNa. upajAyamAnena rucakatvAdinA dharmeNa, suvarNasyAvasthitatvenA'nuvartamAnatvaM prAptaM tena suvarNarUpatAyA anivRttiH prAptA. tayA ca punarApattyabhAvaH Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 varNAnityatvapratipAdanam ] nyaaybhaassym| avasthitaM suvarNa hIyamAnenopajAyamAnena ca dharmeNadharma bhavati naivaM kazcit zabdAtmA hIyamAnena itvena upajAyamAnena yatvena ca dharmI gRhyate tasmAt suvarNodAharaNaM nopapadyate iti // 48 // ___ varNatvAvyatirekAd varNavikArANAmapratiSedhaH // 49 // varNavikArA api varNatvaM na vyabhicaranti yathA suvarNavikAraH suvarNatvamiti // 49 // sAmAnyavato dharmayogo na sAmAnyasya / / 50 // kuNDalarucakau suvarNasya dharmoM na suvarNatvasya. evamikArayakArau kasya varNAtmano dharmoM ? varNatvaM sAmAnyaM na tasyemau dhau bhavitumarhataH, na ca nivartamAno dharma upajAyamAnasya prakRtiH= tatra nivartamAna ikAro na yakArasyopajAyamAnasya prakRtiriti // 50 // itazca varNavikArAnupapattiH nityatve'vikArAdanityatve cAnavasthAnAt // 51 // prAptaH- pUrvarUpanivRttyanantarameva punarApatteH saMbhavAdityarthaH / prakRte suvarNodAharaNAnupapattimAha- naivamiti, zabdAtmA zabdasvarUpam / yadi suvarNavat kasyacit zabdasyAnuvRttiH syAttadA suvarNadRSTAnto ghadetApi na caivamastIti na vikAreSu punarApattiH saMbhavatIti varNeSu dRzyamAnayA punarApattyA vikAratvaM nivartate ityAdezapakSaH siddha ityarthaH / upasaMharati- tasmAditi // 48 // ____ atra pUrvapakSyAha- varNatveti, yathA suvarNavikAreSu suvarNatvamanuvartate tathA varNavikAreSvapi yakArAdiSu varNatvamanuvartate eveti varNatvasyA'vyatirekAt avyabhicArAt= anuvartamAnatvAdU varNavikArANAM pratiSedho nopapadyate kiM tu suvarNavikAravad varNavikAropi siddha iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- varNavikArA iti, sUtravyAkhyAnena bhASyamapi vyAkhyAtaM vijJeyam // 49 // uktapUrvapakSaM pratyAcaSTe- sAmAnyeti, dRSTAntapakSe sAmAnyavataH= suvarNatvasAmAnyayuktasya suvarNasya dharmayogaH= kuNDalatvAdidharmayogo bhavati na tu suvarNatvasAmAnyasya. suvarNa cAvasthitatvAdanuvartamAnamiti saMbhavati tasya dharmayoga iti suvarNakuNDalAdiSu prakRtivikArabhAva upapadyate. prakRte ca ikArayakArayoranuvartamAnasya varNatvasAmAnyasya tu itvayatvAdidharmayogo naiva saMbhavati- asaMbhavAt sAmAnye sAmAnyAnaGgIkArAt . varNatvasAmAnyavAMzca na kopi ikArayakArAdAvanuvartate yena yakArAdivarNanAM vikAratvaM syAditi na varNavikAra upapadyate iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- kuNDaleti, suvarNAdidravyasya kuNDalatvAdidharmaH saMbhavati- tatra jAyamAnatvAt . na tu suvarNatvasya- dravyatvAbhAvAt / prakRtamAha- evamiti, prakRte suvarNavad yakArAdiSvanuvartamAno varNaH kopi nopalabhyate yakArAdayo yasya vikArAH syuH / varNatvaM ca sAmAnya svayameva dharmabhUtamiti na tasya imau= ikArayakArau- itvayatve vA dharmoM saMbhavata ityAha- varNatvamiti / nanu ikArayakArayoreva prakRtivikArabhAvaH kiM na syAdityAzaGkathAha- na ceti, atra "dharmaH" ityatra 'dharmI' itivaktavyamAsIt, nivartamAno dharmI jAyamAnasya prakRtirna bhavati- anuvartamAnasyaiva prakRtitvasaMbhavAd ikArazca yakArAdezena nivartate eva nAnuvartate iti na ikAro yakArasya prakRtiH saMbhavatItyanvayaH / sAmAnyenoktaM vizeSarUpeNa prakRte samanvayati- tatreti / spaSTamanyat / tasmAnna varNavikArapakSa upapadyate ityarthaH // 50 // ____ agrimasUtramavatArayati- itazceti, itaH= suutrokthetoH| nityatve iti- varNAnAM nityatve avikArAt= avikAratvAdeva vikAratvaM nopapadyate yena varNavikAra upapadyeta- anityasyaiva vikAratvasaMbhavAt, nityAnAmAtmAdInAM vikAratvAsvIkArAt, varNAnAmanityatve cA'navasthAnAta= pratikSaNaM vinA 26 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2Ahrike___'nityA varNAH' ityetasmin pakSe ikArayakArau varNI ityubhayonityatvAd vikArAnupapattiH, nityatve'vinAzitvAt kaH kasya vikAra iti ? / atha ' anityA varNAH' itipakSaH ? evamapyanavasthAnaM varNAnAm / kimidamanavasthAnaM varNAnAm ?, utpadya nirodhaH, utpadya niruddhe ikAre yakAra utpadyate. yakAre cotpadya niruddha ikAra utpadyate, kaH kasya vikAraH ? / tadetad avagRhya saMdhAne. saMdhAya cA'vagrahe veditavyamiti // 51 // nityapakSe tu tAvatsamAdhiH nityAnAmatIndriyatvAttaddharmavikalpAca varNa vikArANAmapratiSedhaH // 52 // 'nityA varNA na vikriyante' iti vipratiSedhaH, yathA nityatve sati kiMcidatIndriya kiMcidindriyagrAhyam indriyagrAhyAzca varNAH. evaM nityatve sati kiMcinna vikriyate vAstu vikriyante iti // virodhAdahetuH- taddharmavikalpaH, nityaM nopajAyate nA'paiti= anupajanApAyazitvenAnuvartamAnatvAbhAvAt prakRtitvaM nopapadyate tathA ca pUrvavarNasyA'navasthAnAt prakRtitvAbhAve uttaravarNasya vikRtitvamapi na saMbhavati-vikAratvasya prakRtitvanirUpitatvAditi na varNavikAraH pakSadvayepi saMbhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- nityA iti, ubhayoH= ikArayakArayorvarNatvena nityatvaM tena ca vikAratvAnupapattirityarthaH / uktameva kAkApyAha- nityatve iti, ko varNaH kasya varNasya vikAraH syAt ? sarveSAmapi varNAnAM nityatvasvIkArAdityarthaH / varNAnityatvapakSe vikArAnupapattimAha- atheti, evamapi= evaM hi= anityatve hyanavasthAnam = ananuvartamAnatvaM vinAzitvaM vA varNAnAM prAptam- anityatvAt . anavasthitasya ca prakRtitvaM nopapadyate prakRtitvAbhAve ca tadvikAropi nopapadyate iti varNAnAmanityatvapakSepi prakRtivikArabhAvo nopapadyate ityarthaH / anavasthAnasvarUpaM jijJAsate-kimidamiti / uttaramAhautpadyeti, utpadya= utpattyanantaraM yo nirodhaH= vinAzaH sa evA'navasthAnam / anavasthAnaM varNeSu samanvayati- utpadyeti, niruddha= vinaSTe, ikArasya kSaNavinAzitvenAnuvartamAnatvAbhAvAt prakRtitvaM nopapadyate. ikArasya prakRtitvAbhAve ca yakArasya vikRtitvamapi nopapadyate ityarthaH / viparItakramamAha- yakAreti / AkSipati- ka iti, ko varNaH kasya varNasya vikAraH syAt ?- anuvartamAnasya kasyApi varNasyAbhAvAt / ikArayakArayorutpattinirodhasthalamAha- tadetaditi, avagRhya= vigRhya= 'dadhi atra ' iti vigrahAnantaraM saMghAne 'dadhyatra' iti saMdhikAyeM kRte 'ikAre niruddhe yakAra utpadyate / iti veditavyam , saMdhAya'dadhyatra' iti saMdhikAryAnantaram avagrahe= 'dadhi atra' iti punarvigrahe kRte 'yakAre niruddhe ikAra utpadyate / iti veditavyamityanvayaH // 51 // agrimasUtramavatArayati- nityeti, varNAnAM nityatvapakSe vikAratvasya samAdhiH- upapAdanamanena sUtreNa kriyate ityarthaH / nityAnAmiti- nityAnAmapi padArthAnAM dharmavikalpAt= dharmasya nAnAvidhatvAt tatrAkAzAdInAM nityAnAmatIndriyatvaM cakArAd gotvAdInAM nityAnAmindriyagrAhyatvamiti yathA dharmabhedastathA keSAM cinnityAnAM vikAratvAnupapattAvapi varNAnAM nityAnAmapi indriyagrAhyatvAd vikAratvaM saMbhavatIti varNavikArANAm apratiSedhaH= pratiSedho nopapadyate iti varNanityatvapakSepi varNavikAra upapanna iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- nityA iti, 'nityA varNA na vikriyante' iti yo varNavikArapratiSedhaH sa vipratiSedhaH= viruddhaH= ayuktaH pratiSedhaH- nityatvepi vikArasaMbhavAdityarthaH / udAharati- yatheti, nityaM sadatIndriyamAkAzAdi. nityaM sadindriyagrAhyaM gotvAdi, tatra nityA api varNA indriyagrAhyA iti yathA''kAzAdinityApekSayA vaiSamyaM tathA vikAralakSaNaM vaiSamyamapi saMbhavatIti prakRtamAha- evamiti, kiMcita Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 varNAnityatvapratipAdanam ] nyAyabhASyam / dharmakaM nityam. anityaM punarupajanApAyayuktam . na cAntareNopajanApAyau vikAraH saMbhavati. tad yadi varNA vikriyante ? nityatvameSAM nivartate, atha nityAH ? vikAradharmatvameSAM nivartate, soyaM viruddho hetvAbhAso dharmavikalpa iti // 52 // anityapakSe samAdhiHanavasthAyitve ca varNopalabdhivat tadvikAropalabdhiH // 53 // yathA'navasthAyinAM varNAnAM zravaNaM bhavatyevameSAM vikAro bhavatIti // asaMvandhAdasamarthA / arthapratipAdikA varNopalabdhirna vikAreNa saMbandhAdasamarthA yA gRhyamANA varNavikAramanumApayediti, tatra yAdRgidam- yathA gandhaguNA pRthivI evaM zabdasukhAdiguNApIti. tAdRgetad bhavagotvAdi // evaM varNAnAM nityatvapakSepi vikAratvaM sUtrAnusAreNa vyAkhyAya tasya pratyAkhyAnamArabhatevirodhAditi, "taddharmavikalpAt" iti yaH sUtre varNavikArasAdhanArtha heturuktaH sa virodhAdaheturityanvayaH / nityasvarUpamAha- nityamiti, nApaiti= na vinazyati, anupajanApAyadharmakam= utpattivinAzahInameva nityamityucyate / anityasvarUpamAha- anityamiti, upajanApAyayuktam utpattivinAzayuktaM cAnityamityucyate / paryavasitamAha-na ceti, upajanApAyau= utpattivinAzau antareNa= vinA, pUrvasya vinAzaM vinA uttarasya cotpattiM vinA prakRtivikArabhAvo nopapadyate yathA dugdhadanoH / prakRtamAhataditi, varNavikArapakSe varNAnAM nityatvaM nopapadyate- vikAratvenA'nityatvaprasaGgAt / eSAm= varNAnAm / nityatvapakSe ca vikAro nopapadyate ityAha- atheti / upasaMharati- soyamiti, dharmavikalpaH= dharmavikapAditi heturviruddhatvAd hetvAbhAsa eveti na varNavikArasAdhakaH saMbhavati. viruddhatvaM ca nityAnAM vikAratvAsaMbhavAt vikAratvasAdhakasya nityeSvasaMbhavAt anityatvavyApyatvAca nityatvavikAratvAdiviruddhadharmANAmekatrAsaMbhavAJca vijJeyamiti na nityatvapakSe varNavikAraH saMbhavatItyarthaH // 52 // ___ agrimasUtramavatArayati- anityeti, varNAnAmanityatvapakSe samAdhiH= vikAropapAdanamanena sUtreNa kriyate ityrthH| anavasthitatve iti- varNAnAmanavasthAyitve= anityatve yathopalabdhiH= pratyakSaM bhavati tathA tat= teSAM varNAnAM vikAropalabdhiH= vikAropi saMbhavati, kSaNikAnAmikArAdivarNAnAM yathA pratyakSaviSayatvamupapadyate tathA yakArAdivarNotpAdakatvamapi saMbhavatItyanityatvapakSepi varNavikAra upapanna iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yatheti / eSAm varNAnAm / anyathA'navasthAyitve pratyakSaviSayatvamapi na syAt avasthitasyaiva pratyakSaviSayatvadarzanAdityAzayaH / evamanityatvapakSepi varNavikAraM sUtrAnusAreNa vyAkhyAya tasya pratyAkhyAnamArabhate- asaMbandhAditi, varNavikArasAdhakatvena yA varNopalabdhinirdiSTA sA varNavikAreNa sahA'saMbandhAt= asaMbaddhatvAdeva asamarthA= varNavikArasAdhanasamarthA nAsti-saMbaddhasyaiva sAdhakatvAd dhUmAderivetyarthaH / atra- " tasmAdasaMbandhAdasamarthA varNopalabdhirvarNavikArapratipAdane ityarthaH" iti taatpryttiikaa| nanvasamarthApi varNopalabdhiH kathaM na varNavikAramanumApayet ? ityAzaGkayAha- artheti, arthapratipAdikA varNavikArapratipAdakatvenAbhimatA varNopalabdhirvarNavikAreNa saha saMbandhAdasamarthA nAsti yA gRhyamANA varNavikAramanumApayedityanvayaH, yadi varNopalabdhirvarNavikArasaMbandhAdasamarthA syAttadA'sAma At varNavikArasaMbandhasya tena varNavikArasyAnumApikA syAdapi na caivamastItyarthaH / atra " mA bhUdagopalabdhirvarNavikAreNa sAkSAtsaMbaddhA. AdezavirodhitayA tu tannivRttyA pArizeSyAdvikAraM sAdhayiSyatItyata Aha- na ca varNopalabdhiriti" iti tAtparyaTIkA / vargoMpalabdhervarNavikArAnanumApakatve dRSTAntamAha- tatreti, 'pRthivI zabdasukhAdiguNA gandhaguNAtvAt / kiM vA 'yathA pRthivI gandhaguNA tathA zabdasukhAdiguNApi ' ityukte yAdRgidaM vAkyaM nAma yathA gandhavattvena zabdasukhAdimattvaM na prApnoti. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2AhiketIti / na ca varNopalabdhirvarNanivRttau varNAntaraprayogasya nirvartikA, yo'yamivarNanivRttau yakArasya prayogaH yadyayamivarNopalabdhyA nirvartate tadA tatropalabhyamAna ivoM yatvamApadyate iti gRhyeta ?, tasmAdvarNopalabdhiraheturvarNavikArasyeti // 53 // vikAradharmitve nityatvAbhAvAt kAlAntare'vikAropa pattezvA'pratiSedhaH // 54 // " taddharmavikalpAt " iti na yuktaH pratiSedhaH- na khalu vikAradharmakaM kiMcid nityamupalabhyate iti / " varNopalabdhivat " iti (ca) na yuktaH pratiSedhaH- avagrahe hi 'dadhi atra' iti prayujya ciraM sthitvA tataH saMhitAyAM prayuGkte- 'dadhyatra' iti. ciranivRtte tAhagetata= 'varNopalabdhivad varNavikAropalabdhiH' idaM vAkyaM bhavati nAma tathA varNopalabdhyA varNavikAro na sidhyati- varNopalabdhervarNavikArasaMbaddhatvAbhAvAdityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- na ceti, varNanivRttaupUrvavarNanivRttau jAtAyAm uttaravarNaprayogasya nirvatikA niSpAdikA netyanvayaH / sAmAnyenoktaM prakRte vizeSarUpeNa samanvayati- yoyamiti, nivartate= niSpadyeta, tatra= ikArasthAne 'dadhyatra ' ityatra, upalabhyamAno yakAraprayoga ityanvayaH kiM vA tatra yakAraprayoge upalabhyamAnaH san ivarNa itynvyH| gRhyetavijJAyeta, yathA suvarNopalabdhyA kuNDalopalabdhirbhavatIti suvarNa kuNDalatvamApadyate iti sidhyati tathevoMpalabdhyA yadi yakAraprayogaH= yakAro nirvarteta tadopalabhyamAnepi yakAraprayoge upalabhyamAnena ivarNena 'ivaNoM yatvamApadyate / iti sidhyetApi. na caivamasti- iva!palabdhau satyAM yakAraprayogAsaMbhavAdityanvayaH, yathA kuNDalAvasthAyAmupalabhyamAnatvena suvaNe kuNDalatvamApannamiti gRhyate tathA yadi yakArAvasthAyAmikAra upalabhyeta tadA ikAro yatvamApanna iti gRhyetApi na caivamasti yakArAvasthAyAm 'dadhyatra' ityAdAvikArasyopalambhAbhAvAdityarthaH / upasaMharati- tasmAditi, varNopalabdhirvarNavikArasyA'hetuH= anumApikA na bhavatItyanvayaH // 53 // "nityAnAm " " anavasthAyitve " ityuktasUtradvayamapi pratyAcaSTe- vikAreti, varNAnAM vikAradharmitve vikAritve nityatvAbhAvAt nityatvaM na saMbhavatIti yaH " nityAnAm " ityAdisUtreNa nyAyasiddhAntasya pratiSedha ukta so'pratiSedhaH= pratiSedho nopapadyate, tathA " anavasthAyitve " ityAdisatreNa varNAnityatvapakSe varNavikAropAdanena nyAyasiddhAntasya yaH pratiSedha uktaH sopratiSedhaH= pratiSedho nopapadyate- kAlAntare= pUrvavarNanivRttyanantarakAle'vikAropapatteH= vikAropapatterasaMbhavAt. vikAro hi prakRtivinAzAnantarakAle na bhavati na hi dugdhavinAzAnantaraM dadhi jAyate prakRte ca ikAranAzAnantarameva yakAro jAyate iti na vikAro bhavatIti na varNavikAra upapadyate itisUtrArthaH / anenaikenaiva sUtreNa pUrvoktasUtradvayaM pratyAkhyAtam / atra sUtre- " avikAropapatteH" ityasya sthAne 'vikArAnupapatteH' iti vaktavyamAsIt / atra- " pratyakSaM hi varNasya dvitIyakSaNe yujyate vikArastu kAlAntarIyaH (kAlAntare) na yujyate " iti vishvnaathbhttttaaH| sUtrasya pUrvabhAgaM vyAcaSTe- taddharmeti, " nityAnAma" itisatrokto yaH " taddharmavikalpAt " iti nyAyasiddhAntapratiSedhaH sa na yukta ityarthaH / ukte hetutvena vikAradharmitve nityatvAsaMbhavamAha- neti, varNanityatvapakSe varNavikAro nopapadyate virodhAt= nityAnAM vikAradharmitvAsaMbhavAdityarthaH / uttarabhAgaM vyAcaSTe- varNeti, " anavasthAyitve " itisUtrokto yaH "varNopalabdhivat" iti nyAyasiddhAntapratiSedhaH sa na yukta ityanvayaH / sUtroktahetubhAgaM vyAcaSTe- avagrahe iti, avagrahe= vigrahAvasthAyAm 'dadhiatra' iti vigrahaprayogaM kRtvA ciraM sthitvA cirakAlAnantaram cireNa ikAravinAzAnantaraM saMhitAvasthAyAm ' dadhyatra' iti prayuke, tatrekAranAzAnantaraM jAyamAnasya yakArasya Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNAnityatvapratipAdanam ] nyAyabhASyam / 205 cAyamivaNe yakAraH prayujyamAnaH kasya vikAra iti pratIyate ? / kAraNAbhAvAt kAryAbhAva ityanuyogaH prasajyate iti // 54 // itazca varNavikArAnupapattiH prakRtyaniyamAd varNavikArANAm // 55 // ikArasthAne yakAraH zrUyate. yakArasthAne khalvikAro vidhIyate- vidhyati (iti), tad yadi syAt prakRtivikArabhAvo varNAnAm ? tasya prakRtiniyamaH syAt- dRSTo vikAradhamitve prakRtiniyama iti // 55 // aniyame niyamAd nA'niyamaH // 56 // yoyaM prakRteraniyama uktaH sa niyataH= yathAviSayaM vyavasthitaH- niyatatvAnniyama iti bhavati, evaM satyaniyamo nAsti. tatra yaduktam- "prakRtyaniyamAt" iti etdyuktmiti||56|| ikAravikAratvaM nopapadyate ityarthaH / evaM kramaM nirUpya paryavasitamAha- cireti, ciranivRtte ivaNe ayaM prayujyamAno yakAraH kasya vikAraH pratIyate= kathamikAravikAraH pratIyeta- prakRtivinAzAnantaraM jAyamAnasya tadvikAratvAsaMbhavAdityarthaH / "kasya pratIyate" ityatra 'na pratIyate' iti vaktavyamAsIt / vikArapakSe pratikUlatarkamAha- kAraNeti, kAraNAbhAve kArya na saMbhavatIti niyamAd ikAre naSTe utpadyamAno yakAraH kathamikArakAyai syAdityanuyogaH= AkSepaH prasajyate iti na varNavikAra upapadyate ityarthaH // 54 // ___ agrimasUtramavatArayati itazceti, itaH= etatsUtroktahetoH / prakRtIti- prakRtivikAreSu prakRtivikatyorniyamo bhavati yathA dugdhaM dadhiprakRtireva bhavati na tu dadhivikRtirapi dadhi ca dugdhavikRtireva bhavati na tu dugdhaprakRtirapi, varNavikAratvena cAbhimatAnAM tu varNAnAmayaM prakRtiniyamo nAsti'dadhyatra' ityatrekArasya prakRtitvepi 'vidhyati' ityAdisaMprasAraNasthale ikArasyaiva vikRtitvAt , 'dadhyatra' ityatra yakArasya vikRtitvam 'vidhyati' ityatra ca yakArasya prakRtitvam , prakRtivikArabhAvasthale caitAdRzaH prakRtyaniyamo vikRtyaniyamazca na dRSTaH kiM tu prakRtiH prakRtireva bhavati na vikRtiH, vikRtizca vikRtireva bhavati na prakRtiriti varNeSu prakRtivikRtyorniyamAbhAvAnna varNavikArA upapadyante iti sUtrArthaH / vyAcaSTeikAreti, 'dadhyatra' ityatra itizeSaH, yaNAdezasthale ityarthaH / tadanenekArasya prakRtitvamuktam , ikArasya vikRtitvamudAharati- yakAreti, 'vidhyati' ityatra "ahijyAvyadhi" itisUtreNa vyadhadhAtoryakArasthAne ikAro bhavatIti ikArasya vikRtitvamapi prAptam / svAbhiprAyamAha- taditi tasya= varNavikArasya, tathA cekArasya prakRtitve vikRtitvaM na syAd na caivamastIti na varNeSu prakRtivikArabhAva upapadyate ityarthaH / prakRtivikArabhAvasthale prakRtiniyame pratyakSaM pramANayati- dRSTa iti, yathA dugdhAdInAM dadhiprakRtitvameva dRSTaM na dadhivikRtitvaM dadhyAdInAM ca vikRtitvameva dRSTaM na prakRtitvamityarthaH // 55 // ___asya cchalena pUrvapakSyuttaramAha- aniyamati, nA'niyamaH= yoyaM prakRtyaniyama uktaH sa na yuktaHprakRtiniyamAbhAvepi aniyame= prakRtyaniyamasya niyamAt, prakRtyaniyamastu nizcitatvAd niyata eveti niyamopalabdhyA prakRtyaniyamo na hAnikarastathA ca yatra prakRtitvaM tatra na vikRtitvaM yatra ca vikRtitvaM tatratu na prakRtitvaminina pratyakSavirodha iti sUtrArthaH |vyaacsstte- yoyamiti / prakRtyaniyamasya niyatatvamAhayatheti, yathAviSayam= viSayabhedena yathA ' dadhyatra ' ityAdAvikArasya prakRtitvameva. 'vidhyati' ityAdAvikArasya vikRtitvamevetyarthaH / ukte hetumAha-niyatatvAditi / upasaMharati- evamiti, evam prakRtyaniyamasya niyatatve sati / uktasiddhAntaM pratyAcaSTe- tatreti, tatra= prakRtyaniyamasya niyatatve // 56 // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2AhnikeniyamAniyamavirodhAdaniyame niyamAcApratiSedhaH // 57 // niyama ityatrArthAbhyanujJA. aniyama iti tasya pratiSedhaH. anujJAtaniSiddhayozca vyAghAtAdanantaratvaM na bhavati. aniyamazca niyatatvAd niyamo na bhavatIti / nAstrArthasya tathAbhAvaH pratiSidhyate, kiM tarhi ?. tathAbhUtasyArthasya niyamazabdenAbhidhIyamAnasya niyatatvAd niyamazabda evopapadyate, soyaM niyamAdaniyame pratiSedho na bhavatIti // 57 // na ceyaM varNavikAropapattiH pariNAmAt kAryakAraNabhAvAdvA, kiM tarhi ?guNAntarApattyupamardahA vRddhilezazleSebhyastu vikAropa pttervrnnvikaaraaH|| 58 // uktapUrvapakSaM pratyAcaSTe- niyamAditi, pUrvapakSiNA'niyame= prakRtyaniyamasya niyamAta niyamamupapAdya yaH siddhAntapratiSedha uktaH sa na yuktaH- niyamAniyamavirodhAt niyamAniyamayoH parasparaM virodhAdityanvayaH, varNeSu prakRtyaniyamasya niyatatvepi prakRtiniyamo na saMbhavati, prakRtivikArasthale ca prakRtiniyama upapAditastadabhAvAt varNeSu prakRtivikArabhAvo nopapadyate vahnayabhAve dhUmavad. varNeSu prakRtiniyamAbhAvazcopapAdita eveti sUtrArthaH / vyAcakSANo niyamapadArthamAha-niyama iti, abhyanujJAkhIkAraH= nizcaya itiyAvat , niyamo bhAvapadArtha ityarthaH / aniyamapadArthamAha- aniyama iti, tasyaniyamasya / niyamAniyamayoH parasparaM virodhamAha- anujJAteti, anujJAtasya niyamapadArthasya niyamaprAptasya, niSiddhasya= aniyamapadArthasya= niyamapratiSedhaprAptasya cA'narthAntaratvam ekapadArthatvaM na saMbhavati- vyAghAtAt parasparaM virodhAt tathA ca prakRtyaniyamopi prakRtiniyamarUpo na saMbhavatItyarthaH / aniyamasya niyamatvAnupapattimAha- aniyamazceti, aniyamaH= uktaH prakRtyaniyamo niyatatvAta= niyatatvepi niyamasvarUpo na bhavati yathA ghaTAbhAvo ghaTasvarUpo na bhavati tathetyarthaH / svAbhiprAyamAhanAtreti, arthasya= prakRtyaniyamasya tathAbhAvaH= niyatatvaM na pratiSidhyate kiM tu svIkriyate eva tathA ca prakRtyaniyamasya niyatatvAdeva prakRtiniyamo varNeSu na prApnoti. prakRtyaniyamasya ca niyatatvena prakRtivikArabhAvopi varNeSu na prApnotItyarthaH / pUrvapakSI pratiSedhyaM jijJAsate-kimiti / uttaramAha- tathAbhUtasyeti, niyamazabdenAbhidhIyamAnasya= niyamazabdapratipAdyasya tathAbhUtasya nizcitasya- avyabhicaritasya padArthasya prakRtivikArasthale prakRtiniyamasya niyatatvAt tatra niyamazabda evopapadyate na tvaniyamazabdopItyanvayaH, varNeSu prakRtivikArabhAvasyopapAdanArtha prakRtiniyama evaM pradarzanIya AsIt na tu prakRtyaniyamasya niyama iti bhAvaH, prakRtyaniyamasya niyatatvepi varNeSu prakRtiniyamo nopapadyate iti pratiSidhyate ityAzayastathA ca prakRtiniyamAbhAvAd varNeSu prakRtivikRtibhAvo nopapadyate ityarthaH / upasaMharati- soyamiti, aniyame prakRtyaniyamasya niyamAt= niyamapradarzanAd yaH siddhAntapratiSedhaH pUrvasUtreNoktaH sa na saMbhavati kiM tu mithyaivetyanvayaH // 57 // nanu yadi varNavikAro nAsti tadA varNavikArazabdaH kathaM pravRttaH ? kazca tasyArthaH ? ityAzaGkayAhana ceti, varNavikAropapattiH= varNavikArazabdaprayogo na pariNAmavAdamAzritya vA kAryakAraNabhAvamAzritya vA varNeSu pravRtto yena pUrvavarNA'vilopaprAptyA varNAnAM nityatvamApadyatetyarthaH / pUrvapakSI varNavikArazabdaprayogapravRtteH kAraNaM jijJAsate-kimiti / asyottaraM ca sUtreNa vijJeyam / atra- " tadevaM prakRtivikArabhAvaM nirAkRtya vikAravacanavyakti zabdAnAmAdezapakSe samarthayati-na ceyaM varNavikAropapattiriti" iti tAtparyaTIkA / guNAntareti- guNAntarApattyAdibhyo yaH khalu varNeSu vikAraH= vizeSo jAyate tadupapatteH= tatsvIkArAd varNavikArAH= varNavikArasya vyavahAro pravartate na tu varNAnAM kAryakAraNabhAvAt Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padalakSaNam ] nyAyabhASyam / sthAnyAdezabhAvAdaprayoge prayogo vikArazabdArthaH sa bhidyate- guNAntarApattiH= udAtasyAnudatta ityevamAdiH, upamardo nAma ekarUpanivRttau rUpAntaropajanaH, hAsaH= dIrghasya hasvaH, vRddhiA= hasvasya dIrghaH tayorvAplutaH, lezaH= lAghavam 'staH' ityastervikAraH, zleSaH= AgamaH prakRteH pratyayasya vA, ete eva vizeSAH vikArA iti ete evAdezAH. ete cedvikArA upapadyante tarhi varNavikArA iti // 58 // te vibhaktyantAH padam // 59 // yathAdarzanaM vikRtA varNA vibhaktyantAH padasaMjJA bhavanti / vibhaktirdvayI- nAmikI AkhyAtikI ca 'brAhmaNaH ''pacati' ityudAharaNam / upasarganipAtAstahi na padasaMjJAH lakSapariNAmAt= pUrvavarNasyottaravarNarUpatvena pariNAmAdveti sUtrAnvayaH, zeSaM bhASye spaSTameva / atra- "tu zabdaH punararthe. etebhyaH punarvarNavikAropapatteH= varNavikArasya= ekavarNaprayoge varNAntaraprayogasyopapattevarNavikAra iti vyavavhiyate" iti vizvanAthabhaTTAH / vyAcaSTe- sthAnyAdezeti, sthAnyAdezabhAvAt sthAnibhUtasya pUrvavarNasyA'prayoge= aprayogAvasthAyAmuttaravarNasya yaH prayogaH sa eva vikArazabdArthoM na tu pariNAmo vA kAryakAraNabhAvo vA. tathA ca sthAnyAdezabhAvena pUrvavarNasya vinAzAduttaravarNasya ca tatrotpattervarNAnAmanityatvameva prAptaM na nityatvamityarthaH / saH= uktarUpo vikaarH| bhidyate= guNAntarApattyAdibhyo vividha ityarthaH / guNAntarApattimudAharati- guNeti, yathA 'devIM vAcam ' ityatra " anudAttasya ca " ityanenA'nudAttasyodAttaH, " anudAttau suptipau" ityanenodAttatvaprAptau cAnudAttatvaM vidhIyate evamanyatrApi bodhyam , svarasya guNabhUtatvAt svarAntarApattirguNAntarApattireva / upamardamAhaupamarda iti, yathA 'dadhyatra' ityatra " iko yaNaci " ityanena ikAre nivRtte yakArotpattiH / hAsamAha- vhAsa iti, yathA 'citraguH' ityatra "gotriyoH" ityanena hrasvAdezaH / vRddhimAha-vRddhiriti, yathA 'gArgiH' ityatra " taddhiteSu " ityanenAdihrasvasya dIrghaH, tayoH- hasvadIrghayoH yathA 'devadatta 3 // ityatra " dUrAdbhUte ca" ityanenAntyahrasvasya plutaH, 'he 3 rAma' ityatra ca " haiheprayoge" ityanena dIrghasya hezabdaikArasya plutaH, lezamAha- leza iti, yathA'sdhAtoH " asorallopaH" ityanenA'kAralope jAte 'staH' iti bhavati tadetallAghavamapi vikAra eva, zleSamAha- zleSa iti, yathA- 'skundate' ityatra "idito num dhAtoH" ityanena prakRternumAgamaH, 'rAmANAm ' ityatra " hrasvanadyApo nuT // ityanena pratyayasya nuDAgamaH / upasaMharati- ete eveti, ye ete udAhRtA vizeSA ete eva vikArA iti AdezA iti cocyante. ete cedvikArAstadA varNavikArA api sidhyanti na caite pariNAmarUpA vA kAryarUpA vA vikArAH kiM tvAdezarUpA eva- pratyakSameva varNAnAmutpattivinAzayordazanAdityanityA eva varNA ityarthaH // 58 // // iti varNAnAmanityatvapratipAdanaM samAptam // padArthopasthApakatvaM padAnAmevAsti na varNAnAmiti saMprati padalakSaNamAha- te iti, te= varNA evAbhimatAnupUrvIviziSTA vibhattayantAH padamityucyate yathA- 'rAmaH' iti 'pacati' iti ceti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yatheti, yathAdarzanam= vyAkaraNazAstrAnusAreNa vikRtAH= pUrvasUtroktavikAraviziSTA vibhaktyantA varNAH padasaMjJAH= padasaMjJakA bhavanti taduktam " suptiGantaM padam " iti, vikRtA ityupalakSaNam- vikArasya sarvatrAsaMbhavAt / vibhaktedvaividhyamAha-vibhaktiriti, nAmikI nAno jAyamAnA subvibhaktiryathA 'brAhmaNaH' ityatra. atra subantatvAt padatvam, AkhyAtikI= dhAtorjAyamAnA tikibhaktiryathA 'pacati' ityatra. atra tiGantatvAt padatvam / upasargANAM prAdInAM nipAtAnAM ca cAdInAM vibhaktyantatvAdazAt teSAM padasaMjJA na syAditi teSAM padatvasya lakSaNAntaraM vaktavyamityAzaGkate- upa Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 prasannapadAparisUSitam- [2 adhyAye. 2AhikeNAntaraM vAcyamiti, ziSyate ca khalu nAmikyA vibhakteravyayAllopastayoH padasaMjJArthamiti / padenArthasaMpratyaya iti prayojanam // 59 // nAmapadaM cAdhikRtya parIkSA- gauriti (nAma) padaM khalu. idamudAharaNam tadarthe vyaktyAkRtijAtisaMnidhAvupacArAt saMzayaH // 60 // avinAbhAvavRttiH saMnidhiH, avinAbhAvena vartamAnAsu vyaktyAkRtijAtiSu gauriti prayujyate tatra na jJAyate- kimanyatamaH padArthaH ? uta sarvaH? iti // 60 // zabdasya prayogasAmarthyAt padArthAvadhAraNaM tasmAtyAzabdasamUhatyAgapaMrigrahasaMkhyAvRddhayapa~cavarNasaMmAsA - bandhAnAM vyaktAvupacArAd vyktiH|| 61 // vyaktiH padArthaH, kasmAt ?. yAzabdaprabhRtInAM vyaktAvupacArAt / upacAraH= prayogaH, 'yA gaustiSThati yA gaurniSaNNA' iti. nedaM vAkyaM jAterabhidhAyakam- abhedAt. bhedAttu sargeti / uttaramAha- ziSyate iti, upasarganipAtA hyavyayAntargatA eva avyayazabdebhyazca prAptAyA vibhakteH "avyayAdApsupaH" ityanena luk= lopo bhavati tathA ca luptavibhaktyantatvAdupasargAdInAmapyanenaiva sUtreNa padatvaM prAptamityarthaH, tayoH= upasarganipAtayoH / padasaMjJAvidhAnasya prayojanamAhapadeneti, 'brAhmaNaH / 'pacati' ityAdivibhaktyantavarNasamudAyenaivArthapratyayo bhavatItyarthapratyAyakasya varNavRndasya kAcitsaMjJA''vazyakIti padasaMjJA kRtA vyAkaraNAnurodhenetyarthaH // 59 // ___ padaM nirUpya tadarthanirUpaNamArabhate- nAmapadamiti, adhikRtya= samAzritya, gauriti nAmapadam idamevodAharaNaM vyaktyAdiSyasya ko'rtha iti vicAryate ityarthaH / atra "padam" ityatra 'nAmapadam ' itivaktavyamAsIt / vicAro hi saMzayapUrvako bhavatIti padArthe sUtreNa saMzayakAraNamAha- tadarthe iti, tadarthe= padasyArthe saMzayaH- padasya vyaktyAkRtijAtInAM saMnidhau= samudAye upacArAt= prayogAt , vyaktiH= piNDaH jAti:= gotvAdisAmAnyam AkRtiH= avayavasaMyogavizeSaH eteSAM samudAyamuddizyaiva padaM prayujyate tatra na jJAyate vyaktyAdiSu kaH padasyArtha itihetoH padArthanirUpaNamArabhyate iti sUtrArthaH / vyAcaSTeavineti, avinAbhAvena= vyAptyA= avyabhicAreNa= sAhityena yA vRttiH= vartamAnatA sA saMnidhirityucyate sUtre, jAtyAkRtivyaktayazca pRthag pRthagU na bhavantIti avinAbhAvena vartamAnatvaM vijJeyam / upacAramAha- avinAbhAveneti / gauriti= gauritipadam / saMzayamAha- tatreti, anyatamaH= vyakti vA''kRtirvA jAtirvA padArthaH kiM vA sarvaH= vyaktyAkRtijAtaya iti tritayameva padArtha iti na jJAyate itihetoH padArthe saMzaya ityanvayaH // 60 // agrimasUtramavatArayati- zabdasyeti, zabdasya prayogasAmarthyAt= prayogAnusAreNa zabdArthasya nizcayaH saMbhavati tasmAt yasmin prayogo bhavati ya padArthamuddizya zabdaH prayujyate sa eva padArthastasya zabdasyA'rtha iti zabdAnAM vyaktau prayogAd vyaktireva zabdArtha ityarthastadetad bauddhamataM bauddhamate "svalakSaNaM svalakSaNam" ityuktyA jAteH pratiSiddhatvAdAda vyaktervAcyatvaM prAptam / vyaktivAcyatvavAdino matena sUtramAha- yeti, yAzabdAdInAM vyaktau upacArAt= prayogAd vyaktireva zabdavAcyeti sUtrAnvayaH / samUhAdizabdaiH samUhAdivAcakAH zabdA grAhyAH kiM vA samUhAdInAmupacAraH saMbandho vijJeyaH, anyat sarva bhASye spaSTameva / byAcaSTe- vyaktiriti, padasyArthaH padArthaH / vyaktervAcyatvakAraNaM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- yAzabdeti / upacArapadArthamAha- upacAra iti / yAzabdaprayogamudAharati- yA gauriti, Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthanirUpaNam ] nyaaybhaassym| 209 dravyAbhidhAyakam , ' gavAM samUhaH' iti bhedAd dravyAbhidhAnaM. na jAteH- abhedAt , 'caidyAya gAM dadAti' iti dravyasya tyAgo. na jAteH- amUrtatvAt pratikramAnukramAnupapattezva, parigrahaH= svatvenAbhisaMbandhaH 'kauNDinyasya gauH' 'brAhmaNasya gauH' iti dravyAbhidhAne dravyabhedAta saMbandhabheda ityupapannam. abhinnA tu jAtiriti, saMkhyA- 'daza gAvo viMzatirgAvaH' iti bhinna dravyaM saMkhyAyate. na jAti:- abhedAditi, vRddhiH= kAraNavato dravyasyA'vayavopacayaH- 'avardhata gauH' iti. niravayavA tu jAtiriti, etenA'pacayo vyAkhyAtaH, varNa:- 'zuklA gauH kapilA gauH' iti dravyasya guNayogo na sAmAnyasya, samAsaH- 'gohitaM gosukham ' iti dravyasya sukhAdiyogo na jAteriti, anubandha:- sarUpaprajananasantAna:- 'gaurgA janayati' iti tad utpattidharmatvAd dravye yuktaM. na jAtau- viparyayAditi / dravyaM vyaktiriti hi nArthAntaram // 61 // atra gozabdasya vyaktivAcakatve hetumAha- nedamiti, padArthasya bhede satyeva tatra yacchabdaprayogaH saMbhavati jAtezca na bhedaH= abhedAt= aikyAditi na yacchabdaghaTitavAkyena jAterabhidhAnaM saMbhavati, dravyasya= vyaktestu bhedaH pratyakSasiddha eveti vyakterevAbhidhAyakamiti vyaktireva zabdavAcyetyarthaH / samUhaprayogamudAharati- gavAmiti, vyaktInAmanekatvena samUhaH saMbhavati na tu jAterapi- ekatvAditi vyaktireva zabdavAcyetyarthaH / bhedAt= dravyasya= vyakterbhedAt= anekatvAdityanvayaH / tyAgaprayogamudAharati- caidyAyeti, dadAtipadavAcyastyAgo vyaktereva saMbhavati- mUtatvAt na tu jAte:- amUrtatvAditi vyaktireva zabdArtha ityarthaH, jAteH zabdA'vAcyatve hetvantaramAha- pratikrameti, dAnAGgabhUtayoH pratikramAnukramayorjAtAvasaMbhavAd vyaktau ca saMbhavAnna jAtiH zabdavAcyetyarthaH / pratikramaH= pradakSiNIkaraNam anukramaH= anugamanam ityarthaH pratibhAti / parigrahamudAharati- parigraha iti, svatvenAbhisaMbandhaH= svasvatvotpAdanam , dAnAnantaraM kauNDinyakartRkaparigraheNa gauH kauNDinyasya jAteti 'kauNDinyasya gauH' ityucyate. dravyAbhidhAne zabdasya vyaktivAcakatve vyaktInAM bhedAt kAcid gauH kauNDinyasya kAcid brAhmaNasyeti saMbandhabheda upapadyate. na tu jAtau saMbandhabheda upapadyate- jAterekatvAdityarthaH / saMkhyAmudAharati- saMkhyeti, vyaktInAmanekatvAt tatra dazatvAdisaMkhyAyA anvayaH saMbhavati na tu jAtAvapi- jAterekatvAdityarthaH / vRddhimAha- vRddhiriti, kAraNavataH= sAvayavasya padArthasya avayavopacaya eva vRddhipadArthaH sa ca vyaktau saMbhavati- vyakteH sAvayavatvAd na tu jAtAvapi-- jAtenirvayavatvAditi 'avardhata gauH' ityAdau vyaktireva vAcyetyarthaH / uktamapacaye= kSaye'tidizati- eteneti, 'kSINA gauH' ityukte vyakteH kSayaH saMbhavatisAvayavatvAdanityatvAJca na tu jAteriti vyaktireva vAcyetyarthaH / varNamudAharati- varNa iti, dravyasya= vyakteH zuklatvAdiguNayogaH saMbhavati na sAmAnyasya= jAte:- arUpatvAditi vyaktireva vAcyetyarthaH / samAsamudAharati- samAsa iti, gohitaM gohitaM goH sukhaM gosukham. atrocyamAnaH sukhAdiyogo dravyasya= vyaktau saMbhavati na jAtAviti vyaktireva vAcyetyarthaH / anubandhamAha- anubandha iti, sarU. pasya= svasadRzasya prajananasya saMtAnaH= paramparA. svasadRzasaMtAnotpAdakatvamityarthaH, utpAdakatvam utpAdyatvaM ca dravye= vyaktAveva saMbhavati- utpattidharmaviziSTatvAd na jAtau- viparyayAt= utpattirahitatvAt nityatvAditi vyaktireva vAcyetyarthaH / tadevaM yAzabdaprayogAdivazAd vyaktereva zabdavAcyatvamupapadyate na jAteriti praghaTTakArthaH / dravyapadArthamAha- dravyamiti, nArthAntaram= dravyavyaktizabdayorarthabhedo nAstIti prayuktaM dravyapadaM vyaktiparamevetyarthaH / / 61 / / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2Ahikeasya pratiSedhaH na-tadanavasthAnAt // 62 // na vyaktiH padArthaH, kasmAt ?. anavasthAnAta , yAzabdaprabhRtibhiryoM vizeSyate sa gozabdArtha:- "yA gaustiSThati yA gaurniSaNNA' iti na dravyamAtramaviziSTaM jAtyA vinA'bhidhIyate / kiM tarhi 1. jAtiviziSTaM tasmAna vyaktiH padArthaH / evaM samUhAdiSu draSTavyam // 62 // __yadi na vyaktiH padArthaH kathaM tarhi vyaktAvupacAra iti ?. nimittAda'tadbhAvepi tadupacAro dRzyate khalu saMhacaraNasthAnatAdarthyavRttamAnadhAraNasAmIpyayogasAdhanA'dhipatyebhyo brAhmaNamaJcakaiTarAjasaMktucandanagaGgA kaTA 'nnapuruSeSva'tadbhAvepi tadupacAraH // 63 // agrimasUtramavatArayati- asyeti, asya= uktasya kevalavyaktervAcyatvasya anena sUtreNa pratiSedho bodhya ityarthaH / neti- kevalavyaktervAcyatvaM na saMbhavati- tat= tasyAH vyakteranavasthAnAt= vyabhicArA. dityanvayaH, zaktimahaM vinA padAt padArthabodho na saMbhavati anantAsu ca vyaktiSu zaktimaho na saMbhavati ekatra vyaktau zaktigraheNa tadanyavyakterbodhasvIkAre zaktiprahazAbdabodhayorvyabhicAraH syAditi na kevalavyaktervAcyatvaM saMbhavatIti sUtrArthaH, yasmin zaktigrahastadviSayaka eva zAbdabodho jAyate iti niyamosti tasya kevalavyaktervAcyatvapakSe yo bhaGgaH sa evAtra vyabhicAro bodhyaH, kiM vA jAti vinA vyaktInAM zaktigrahArtham anavasthAnAt= vyavasthAyA asaMbhavAt= upasaMhArAsaMbhavAdityarthaH / vyAcaSTeneti / vyakteH padArthatvAbhAve= vAcyatvAbhAve kAraNaM jijJAsate-- kasmAditi / uttaramAha- anavasthAnAditi / pUrvasUtroktamanuvadati- yAzabdeti / svAbhiprAyamAha- neti, ' yA gaustiSThati ' ityAdivAkyena dravyamAtram= vyaktimAtram. aviziSTam= vizeSaNarahitam= zuddhaM jAtyA vinA=jAtimakoDIkRtya nAbhidhIyate iti na kevalavyaktervAcyatvaM saMbhavati- abhidhIyamAnasyaiva padArthasya vAcyatvasaMbhavAdityanvayaH / vAcyaM jijJAsate-kimiti / uttaramAha- jAtIti, gotvAdijAtiviziSTameva dravyaM zabdavAcyamastijAtiviziSTasyavAbhidhAnAditi na vyaktimAtraM padArtha ityanvayaH / uktaM samUhAdiprayogeSvatidizatievamiti, pUrvodAhRteSu ' gavAM samUhaH' ityAdiprayogeSvapi jAtiviziSTasyaivAbhidhAnAttadeva zabdavAcyaM vijJeyaM na tu kevalA vyaktiH zabdavAcyetyarthaH / vizeSyate= vizeSarUpeNa bodhyate // 62 // vyakteravAcyatvapakSe vyaktau zabdaprayogahetuM jijJAsate- yadIti, upacAraH zabdaprayogaH / uttaramAhanimittAditi, atadbhAvepi tacchabdA'vAcyatvepi tasmin tadupacAraH= tacchabdaprayogaH sahacaraNAdi. nimittAda dRzyate yathA-'gahAyAM ghoSaH' ityatra gahAzabdAvAcyepi tIre gahAzabdasya prayogo bhavati evaM kevalavyaktAvapi zabdaprayogo lAkSaNika eveti na kevalavyaktervAcyatvamupapadyate ityarthaH / atadbhAvepi tadupacArasya nimittAni sUtreNAha-saheti, sUtre brAhmaNetyAdisaptamyantaM padamasaMgatameva tathA hya'sya padasya lAkSaNikazabdasaMgrahaparatve'sya sthAne 'yaSTimaJcakaTayamADhakatalAgalAkRSNAnnapuruSANAma' iti vaktavya. mAsIta, lakSyArthasaMgrahaparatve cAtra 'brAhmaNamaJcasthavIraNarAjasaktacandanatIrazAkaTaprANakuleSu / itivaktavyamAsIditi vibhAvanIyam, atAvepi= tacchabdAvAcyattepi tadupacAraH tasmin tacchabdaprayogaH sahacaraNAdinimittAd bhavatIti vyakterapyavAcyatvepi vyaktau tattacchabdaprayogaH sahacaraNAdinimittAt lakSaNikostIti na kevalavyaktervAcyatvApattiriti sUtrArthaH / sUtre sahacaraNAdInAM brAhmaNAdibhiryathAsaMkhyamanvayaH, sahacaraNAd yaSTizabdasya brAhmaNe yaSTizabdA'vAcyepi prayogo bhavati evaMmuttaratrApyanvayo Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 / zabdArthanirUpaNam ] . nyaaybhaassym| atadbhAvepi tadupacAra iti= atacchabdasya tena zabdenAbhidhAnamiti, sahacaraNAt'yaSTikAM bhojaya' iti yaSTikAsahacarito brAhmaNo'bhidhIyate iti, sthAnAt- 'maJcAH krozanti' iti maJcasthAH puruSA abhidhIyante, tAdAt- kaTArtheSu vIraNeSu vyUdyamAneSu 'kaTaM karoti' iti bhavati, vRttAt- 'yamo rAjA' 'kubero rAjA' iti tadvadvartate iti, mAnAtADhakena mitAH saktavaH 'ADhakaM saktavaH' iti, dhAraNAt- tulayA dhRtaM candanam 'tulA ca. ndanam ' iti, sAmIpyAt- 'gaGgAyAM gAvazvaranti' iti dezo'bhidhIyate saMnikRSTaH, yogAtkRSNena rAgeNa yuktaH zAkaTa: 'kRSNaH' ityabhidhIyate, sAdhanAt- ' annaM prANAH' iti, AdhipatyAt- 'ayaM puruSaH kulam ' 'ayaM gotram' iti / tatrAyaM sahacaraNAd yogAd vA jAtizabdo vyaktau prayujyate iti // 63 // yadi 'gauH' ityasya padasya na vyaktirarthaH ? astu tarhi AkRtiH- tadapekSatvAt sattvavyavasthAnasiddheH // 64 // vijJeyaH, anyatsarva bhASye spaSTameva / vyAcaSTe- ataditi / uktaM vyAcaSTe- atacchandasyeti, tacchabdAvAcyasyetyarthaH, yathA gaGgAzabdAvAcyasya tIrasya gaGgAzabdenAbhidhAnaM sahacaraNAdiSu sAmIpyasaMbandhAdeveti lAkSaNikameva tathA kevalAyA vyakterapyabhidhAnaM sahacaraNAdinimittAllAkSaNikamevetyanvayaH / sahacaraNamudAharati- saheti, yaSTikAsahacaraNanimittAd yaSTikAzabdA'vAcyepi brAhmaNe yaSTikAzabdasya prayogo bhavati 'yaSTikAM bhojaya ' iti, yaSTikAyAM bhojanakartRtvasya bAdhAd yaSTidhare brAhmaNe lakSaNA sahacaraNaM cAtra sAhityam / sthAnanimittamudAharati-sthAnAditi, sthAnAt maJce sthityA maJcazabdasya maJcasthapuruSetra prayogaH / tAdarthyanimittamudAharati- tAdAditi, vIraNeSu= tRNavizeSeSu vyUhyamAneSu= ekatrIkriyamANeSu. vIraNAnAM kaTArthatvAdatra kaTazabdasya vIraNeSu prayogaH / vRttanimittamudAharativRttAditi, vRttam= caritram, krUracaritranimittAd yamazabdasya udAracaritranimittAJca kuberazabdasyAtra rAjani prayogaH / tadvatat= yamavad vartate= Acarati, evaM kuberavadAcaratItyarthaH / kiM vAtra rAjazabdasya yamAdau prayogo vijJeyaH / mAnanimittamudAharati- mAnAditi, ADhakaparimANanimittAdatrADhakazabdasya saktuSu prayogaH / dhAraNanimittamudAharati-dhAraNAditi, tulayA dhAraNanimittAtra tulAzabdasya candane prayogaH / sAmIpyanimittamudAharati- sAmIpyAditi, sAmIpyanimittAdatra gaGgAzabdasya tIre prayogaH, saMnikRSTaH= samIpasthaH / yoganimittamudAharati- yogAditi, yogalakSaNanimittAdatra kRSNazabdasya zAkaTe= vastravizeSe prayogaH / sAdhananimittamudAharati- sAdhanAditi, annasya prANasAdhanatvAdatrAnnazabdasya prANeSu prayogaH / AdhipatyanimittamudAharati- AdhipatyAditi, AdhipattyanimittAdatra kulazabdasya gotrazabdasya ca puruSe prayogaH / evaM tacchabdAvAcyepi tacchabdaprayogAnudAhRtya prakRtamAhatatrAyamiti, tatra= tathA ca ' yA gauH' ityAdisthaleSvayaM jAtizabdaH= jAtivAcakopi gozabdaH sahacaraNAdvA yogAdvA govyaktau prayujyate iti na vyaktiH zabdavAcyA- kevalavyaktau lakSaNayA prayogAt. jAtivyaktyozca sahacaraNam= sAhityaM yoga:= AdhArAdheyasaMbandhazca prasiddha evetyarthaH / / 63 / / ___ agrimasUtramavatArayati- yadIti, 'astu tarhi AkRtirevArthaH' ityevamanvayaH / AkRtiritiAkRtiH zabdavAcyA- sattvavyavasthAnasiddheH= 'ayaM gauH' 'ayamazvaH' ityAdirUpAyA dravyavyavasthAyAH siddheH tattadviSayakavyavahArasya ca tadapekSatvAt= AkRtyadhInatvAt. 'ayaM gau zvaH' ityAdivyavasthA cAkRtyadhIneti spaSTameba tathA ca vyavahAravyavasthAdiprayojakIbhUtA''kRtireva gavAdizabdavAcyeti yukta Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2Ahnike___ AkRtiH padArthaH, kasmAta ?. tadapekSatvAt sattvavyavasthAnasiddhaH sattvAvayavAnAM tadavayavAnAM ca niyato vyUha AkRtiH tasyAM gRhyamANAyAM sattvavyavasthAnaM sidhyati- 'ayaM gauH' 'ayamazvaH' iti. nA'gRhyamANAyAm. yasya grahaNAt sattvavyavasthAnaM sidhyati taM zabdo'bhidhAtumarhati= so'syArtha iti // naitadupapadyate- yasya jAtyA yogastadatra jAtiviziSTamabhidhIyate- 'gauH' iti. na cAvayavavyUhasya jAtyA yogH| kasya tarhi 1. niyatAvayavavyUhasya dravyasya, tasmAd nA''kRtiH padArthaH // 64 // astu tarhi jAtiH padArthaHvyaktyAkRtiyuktepyAprasaMgAt prokSaNAdInAM mRdvake jAtiH // 65 // jAtiH padArthaH, kasmAt 1. vyaktyAkRtiyuktepi mRdgavake prokSaNAdInAmaprasaGgAditi 'gAM prokSaya' 'gAmAnaya ''gAM dehi' iti naitAni mRdgavake prayujyante, kasmAt ?. jAterabhAvAt , asti hi tatra vyaktirasti AkRtiH, yadabhAvAt tatrA'saMpratyayaH sa padArtha iti||65|| miti sUtrArthaH / AkRtizcAvayavasaMyoga eva tadetad bhaTTamatam / vyAcaSTe- AkRtiriti / AkRteH zabdavAcyatve hetuM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- tadapekSatvAditi / uktamapi vyAcaSTe- sattvAvayavAnAmiti, sattvAvayavAnAm= vyaktyavayavAnAM tavayavAnAm= avayavAvayavAnAM ca niyato vyUhaH= saMyogaH saMnivezo vA AkRtipadArthaH, tasyAm= AkRtau gRhyamANAyAm= jJAtAyAmeva ' ayaM gauH, 'ayamazvaH' ityAdirUpA sattvavyavasthA sidhyati na cAkRtAvagRhyamANAyAmapItyanvayaH, paryavasitamAha- yasyeti, yasya= bhAkRtipadArthasya, tam= AkRtipadArtham , uktaM vyAcaSTe- sa iti, saH= AkRtipadArthaH, asya= zabdasyetyanvayaH, tathA ca sarveSu zAbdavyavahAreSu pratIyamAnatvAdAkRtireva zabdavAcyA na vyaktirvA jAtibeMtyarthaH / tadevamAkRtervAcyatvaM pUrvapakSimatenopapAdya tat pratyAcaSTe- naitaditi, AkRtervAcyatvaM nopapadyate ityarthaH / vAcyapadArthamAha- yasyeti, yasya= vyaktipadArthasya, tat= jAtiviziSTamityanvayaH / jAtirahitapadArthasya vAcyatvasvIkAre'nugamakAbhAvena vyabhicArAdidoSAdityarthaH / AkRterjAtiyogAbhAvamAha-na ceti, avayavavyUhasya= AkRteH / jAtiyuktaM jijJAsate- kasyeti / uttaramAha- niyateti, niyato'vayavAnAM vyUhaH= saMyogo yasya tasya dravyasya= vyaktipadArthasyaiva jAtyA yoga iti saiva= jAtiviziSTA vyaktireva zabdavAcyetyarthaH / upasaMharati- tasmAditi // 64 // __ agrimasUtramavatArayati- astviti, vadyAkRterapi vAcyatvaM nopapadyate tadetyarthaH / jAtervAcyatve hetumAha- vyaktyeti, vyaktyAkRtibhyAM yuktepi mRdgavake= mRnnirmitagavi 'gAM prokSaya' ityAdivAkyoktAnAM prokSaNAdInAmaprasaGgAt jAtireva zabdavAcyeti sidhyati- mRdvake gotvajAterabhAvAdeva prokSaNAdInAmaprasaMgAt . yadi vyaktirvA''kRtirvA zabdavAcyA syAttadA mRdvakepi vyaktyAkRttyoH sattvAt tasyApi gozabdenopasthitiH syAditi mRgavakepi prokSaNAdInAM prasaGgaH syAd na caivaM bhavatIti yasyA jAterabhAvAd mRdbhavake prokSaNAdInAmaprasaGgaH sA jAtireva zabdavAcyeti sUtrArthaH, tadetad vedAntimatam / vyAcaSTejAtiriti / jAtervAcyatve hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- vyaktyAkRtIti / hetuvAkyaM vyAcaSTegAmiti / etAni= 'gAM prokSaya' ityAdivAkyAni kiM vaitadvAkyoktaprokSaNAdIni mRdgavake na prayujyante ityanvayaH / mRgavake prayogAbhAvakAraNaM jijJAsate- kasmAditi, kasmAnna prayujyante ityanvayaH / uttaramAhajatiriti, jAterabhAvAdeva mRdbhavake prokSaNAdIni prokSaNAdivAkyAni vA na prayujyante ityanvayaH / mRgavake vyaktyAkRtyoH sattvamAha-astIti, ttr-mRdrvke| svAbhiprAyamAha- yaditi, yat- yasyA jAtera Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyaaybhaassym| 213 zabdArthanirUpaNam ] na- AkRtivyaktyapekSatvAjAtyabhivyakteH // 66 // jAterabhivyaktiH AkRtivyaktI apekSate= nA'gRhyamANAyAmAkRtau vyaktau (ca) jAtimAtraM zuddhaM gRhyate tasmAnna jAtiH padArtha iti // 66 // na vai padArthena na bhavituM zakyam / kaH khalvidAnI padArtha iti ? vyaktyAkRtijAtayastu padArthaH // 67 // tuzabdo vizeSaNArthaH, kiM viziSyate ?. pradhAnAGgabhAvasyA'niyamena padArthatvamiti. yadA hi bhedavivakSA vizeSagatizca tadA vyaktiH pradhAnama'GgaM tu jAtyAkRtI. yadA tu bhedo'vivakSitaH sAmAnyagatizca tadA jAtiH pradhAnamaGgaM tu vyaktyAkRtI, tadetad bahulaM prayogeSu / AkRtestu pradhAnabhAva utpekSitavyaH // 67 // kathaM punarjJAyate nAnA vyaktyAkRtijAtaya iti ?. lakSaNabhedAt , tatra tAvat vyaktirguNavizeSAzrayo mUrtiH // 68 // bhAvAt gozabdena tatra= mRdgavakaviSayakaH saMpratyayaH= bodho na jAyate tasmAt saH= jAtipadArtha eva padArthaH= zabdavAcyaH anyathA mRdvakasyApi gozabdena bodhaH syAdityarthaH // 65 // ___kevalajAtervAcyatvaM nirAkaroti-neti, na kevalA jAtirapi vAcyA- AkRti vyaktiM ca vinA jAtimAtrasya bhAnAsaMbhavAt , ukte hetumAha- AkRtIti, jAtyabhivyakteH= jAtipratIterAkRtivyaktyapekSatvAt= AkRtivyaktipratItisApekSatvAt= AkRtivyattyoH pratItiM vinA jAtipratItireva na saMbhavati yena jAtimAtrasya vAcyatvaM syAditi sUtrArthaH / jAtyAkRtivyaktInAM saha bhAsamAnatvena tritayasyaiva zabdavAcyatvaM yuktamityAzayaH / vyAcaSTe- jAteriti, abhivyaktiH= pratItiH, 'AkRtivyaktI' iti auTo rUpam , AkRtivyaktipratItimapekSate ityarthaH / uktaM vyAcaSTe- neti / upsNhrti-tsmaaditi||66|| .' padArthAbhAvaM nirAkaroti- neti, uktarUpeNa kevalAnAM jAtyAkRtivyaktInAM vAcyatvAbhAvepi padAnAmartho nAstIti na saMbhavati kiM tvastItyarthaH / kevalAnAM jAtyAkRtivyaktInAM padArthatvasya nirA. kRtatvAt padArtha jijJAsate- ka iti / sUtreNa padArthamAha- vyaktIti, vyaktyAkRtijAtInAM militAnAmeva padArthatvamasti na tu kevalAnAM tatra doSANAM pradarzitatvAdeveti sUtrArthaH, kiM vA jAtyAkRtiviziSTAyA vyaktervAcyatvabhityarthaH / vyAcaSTe- tuzabda iti, vizeSaNArthaH= vizeSabodhanArthaH / abhipretavizeSa jijJAsate- kimiti / uttaramAha- pradhAneti, vyaktyAkRtijAtiSu zabdavAcyatve pradhAnAGgabhAvasya= vizeSyavizeSaNabhAvasya niyamo nAstIti tuzabdena sUtraghaTakena bodhyate ityarthaH, tathA ca kvacid vyakteH kacijAte: kvaciccAkRteH prAdhAnyaM bhavati / vyakteH prAdhAnyasthalamAha- yadeti, bhedavivakSAyAM vizeSAvagatau ca vyaktyAkRtijAtInAM tulyepi vAcyatve vyakteH prAdhAnyaM bhavati jAtyAkRtyostvaGgatvaM yathA ' iyaM gauH kRSNA iyaM gauH zuklA ' iti, vizeSasya bhedasya ca vyaktimAtranirUpitatvAdityarthaH / jAteH prAdhAnyasthalamAha- yadA viti, sAmAnyagatiH= sAmAnyajJAnam , yathA 'godarzanaM zubham ' ityatra sAmAnyarUpeNa gomAtrasyAbhidhAnAt jAtereva sAmAnyarUpatvAdabhinnatvAcca jAtereva prAdhAnyaM vyaktyAkRtyozvAGgatvamityarthaH / upasaMharati- tadetaditi, etat= vyaktervA jAtervA prAdhAnyaM bahutra prayogeSUpalabhyate ityarthaH / AkRteriti- AkRteH pradhAnabhAvaH= prAdhAnyama 'piSTakamayI gauH' ityatra vijJeyam- AkRtimAtramAzritya tatra gozabdaprayogAdityalam / / 67 // ___ vyattayAkRtijAtInAM bhedakAraNaM jijJAsate- kathamiti, nAnA= parasparaM bhinnAH / uttaramAhalakSaNeti / vyaktilakSaNasUtramavatArayati-tatreti / vyaktiriti-guNavizeSAzrayaH= rUpAdivizeSaguNA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 prasannapadAparibhUSitam- [2 adhyAye. 2Ahnikevyajyate iti vyaktiH= indriyagrAhyeti. na sarva dravyaM vyaktiH, yo guNavizeSANAM sparzAntAnAM gurutvaghanatvadravatvasaMskArANAm avyApinaH parimANasyAzrayo yathAsaMbhavaM tadravyaM mUrtiHmUrchitAvayavatvAditi // 68 // __ AkRtirjAtiliGgAkhyA // 69 // yayA jAtirjAtiliGgAni ca prakhyAyante tAmAkRti vidyAt. sA ca nA'nyA sattvAvayavAnAM tadavayavAnAM ca niyatAd vyUhAditi / niyatAvayavavyUhAH khalu sattvAvayavA jAtiligam- zirasA pAdena gAmanuminvanti= niyate ca sattvAvayavAnAM vyUhe sati gotvaM prakhyAyate iti / anAkRtivyaGgayAyAM jAtau 'mRt' 'suvarNam ' ' rajatam' ityevamAdiSvAkRtinivartate= jahAti padArthatvamiti // 69 // zrayabhUtA mUrtiH= mUrta dravyaM vyaktirityucyate iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- vyajyate iti, vyajyate iti vyaktiriti nirvacanam. indriyaprAhyeti tasyArtha ityanvayaH, asya phalamAha- neti, tathA cAkAzAdikaM dravyamapi vyaktirna bhavati- indriyagrAhyatvAbhAvAdityarthaH / vyaktilakSaNamAha- ya iti, sparzAntAnAm= rUparasagandhasparzAnAM gurutvAdInAM cA'vyApinaH parimANasya ca yathAsaMbhavamAzrayo yastAdRzaM dravyaM mUrtirityucyate saiva vyaktirityarthaH / mUrtizabdasya vyutpattimAha- mUJchiteti, mUcchitAvayavatvAt= upacitAvayavatvAd mUrtirityucyate ityarthaH / saMskArapadenAtra sthitisthApakasaMskAro grAhyaH / avyApinaH parimANasyetyAkAzAdivyAvRttyartham / spaSTamanyat // 68 // AkRtilakSaNamAha- AkRtiriti, jAtiliGgamityAkhyA= nAma yasyAH sA jAtiliDAkhyA AkRtiH, liGgayate= jJAyate'neneti liGgam , AkRtizca jAtijJApiketi prasiddhameva- gavAdInAM saMsthAnavizeSarUpAkRtyaiva gotvAdijAteAyamAnatvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- yayeti, yayA avayavasaMsthityA gotvAdijAtiH jAtiliGgAni= ziraHkarAdyavayavAzca prakhyAyante= vijJAyante tAmAkRtiM vidyAt= jAnIyAt , jAteotiliGgAnAM ca yA jJApikA saa''kRtirityrthH| AkRteH svarUpamAha- seti, sA cAkRtiH sattvAvayavAnAm= vyaktyavayavAnAM ziraHkarAdInAM tadavayavAnAm ziraHkarAdyavayavAnAM ca niyatAd vyUhAt= saMyogAd nA'nyA kiM tvayavasaMyogarUpaivetyarthaH / jAtiliGgapadArthamAha- niyateti, niyato'vayavAnAM vyUhaH= saMyogo yeSAM te niyatAvayavavyUhAH ziraHkarAdirUpAH sattvasya= vyakteH pradhAnA avayavA eva jAtiliGgamityarthaH, matra hetumAha- ziraseti, zira Arabhya pAdaparyantAvayavaiH pradhAnairgAma gotvajAtim= iyaM gaurityanuminvantIti gotvAnumApakatvAt ziraHprabhRtyavayavAnAM jAtiliGgatvaM prAptam. uktameva vizadayati- niyate iti, sattvAvayavAnAM vyUhe niyate sati gotvAdikaM prakhyAyate na tu sattvAvayavavyUhasya niyatatvAbhAvepItyarthaH, tathA cA'vayavasaMyogasya niyatatve evAvayavAnAM jAtikhyApakatve prApte prAptAprAptavivekanyAyenAkRtereva jAtikhyApakatvaM prAptam- niyatAvayavasaMyogasyaivAkRtipadArthatvAdi. tyavadheyam , tathA jAtiliGgAnAM ziraHprabhRtInAmapi jJAnaM tattadAkRtyaiva saMbhavatIti jAtiliGgaprakhyApakatvamapyAkRteH siddham / atra- " zironAsikAlalATacibukAdInAM zirovayavAnAM vyUhA manuSyatvajAtiliGgaM zira AcaSTe" iti tAtparyaTIkA / AkRtya'vyaGgayA yatra jAtistatrAkRteH padArthatvaM na bhavatItyAha- anAkRtIti, AkRtivyaGgayA na bhavatIti anAkRtivyaGgayA tasyAM mRttvasuvarNatvAdirUpAyAM jAto, mRttvAdijAtizca nAkRtivyaGgayA- mRdAdyavayavavyUhasya niyatatvAbhAvAt avayavavyUhasya niyatatve eva jAterAkRtivyaGgayatvasaMbhavAditi 'iyaM mRt ' 'idaM suvarNam ' ityAdiprayogasthaleSu AkRtinivartate padArthatvaM jahAti= AkRtastatra zabdavAcyatvaM na bhavati kiM tu jAtivyatyoreva zabdavAcyatvaM bhavatItyarthaH / vastutastu mRdAdInAmAkRtirnAstyeva-niyatAvayavavyUhasyAbhAvAt- niytaavyvvyuuhsyaivaaNkRtipdaarthtvaat| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtilakSaNam ] nyaaybhaassym| 215 samAnaprasavAtmikA jAtiH // 70 // yA samAnAM buddhiM prasUte bhinneSvadhikaraNeSu. yayA bahUni itaretarato na vyAvartante. yo'rtho'nekatra pratyayAnuvRttinimittaM tat sAmAnyam , yacca keSAM cidabhedaM keSAMcid bhedaM karoti tat sAmAnyavizeSo jAtiriti // 70 // // iti vAtsyAyanIye nyAyabhASye dvitIyAdhyAyasya dvitIyamAhnikaM samAptam // // dvitIyAdhyAyazca samAptaH // atra "na punaH sarvA jAtirAkRtyA liGgayate iti, mRtsuvarNarajatAdikA hi rUpavizeSavyaGgayA jAti - kRtivyaGgayA. brAhmaNatvAdijAtistu yonivyaGgayA. AjyatailAdInAM jAtistu gandhena vA rasena vA vyajyate " iti tAtparyaTIkA / tathA- "AkRtau niyamo na jAtau- sarvA''kRtirjAtiliGgamiti= na punaH sarvA jAtirAkRtyA liGgayate" iti vArtikam / / 69 // ____ saMprati jAtiM lakSayati- samAneti, samAnaprasavAtmikA gavAdivyaktiSu * gauau:' ityAdyAkArakasamAnajJAnotpAdikA yA sA gosvAdilakSaNA jAtirityanvayaH, parasparaM bhinnAsvapi gavAdi. vyaktiSu yatprabhAvAt 'iyamapi gauriyamapi gauH' ityAdyAkArakaM samAnaM jJAnaM jAyate sA jAtirevagotvAdijAteH sarvAsvapi gavAdivyaktiSvanuvartamAnatvena gotvAdiprakArakasamAnajJAnajanakatvasaMbhavAditi sUtrArthaH / atra 'samAnajJAnajananI jAtiH' ityevaM sUtraM paThanIyamAsIt / atra- "samAnapratyayotpattikAraNaM jAtiriti jAtI niyamo na samAnapratyayotpattau- jAtimantareNApi dRSTatvAt= jAtimantareNApi samAnapratyayo dRSTo yathA pAcakAdiSu" iti vArtikam , sarveSu pAcakeSu pAcakatvajJAnaM jAti vinaiva pAkakriyApuraskAreNa bhavatIti jAtimantareNApi samAnapratyayo jAyate. jAtistu samAnapratyayajanikaiveti niyama iti vArtikArthaH / vyAcaSTe- yeti, bhinneSvadhikaraNeSu= parasparaM bhinnAsvapi gavAdivyaktiSu yA samAnAm= 'gauauH' ityAkArAM buddhiM prasUte sA jAtirityarthaH / lakSaNAntaramAha- yayeti, yayA bahUni zarIrANi= vyaktaya itaretarataH= parasparaM na vyAvartante= na bhidyante sA jAti:- parasparaM bhinnAnAmapi gavAdivyaktInAM gotvAdijAtyaivaikyasaMbhavAdityarthaH / prathamalakSaNamanuvadati- yortha iti, yaH padArthaH anekatra= anekAsu vyaktiSu pratyayasya= dravyatvAdiprakArakajJAnasya ' idamapi dravyamidamapi dravyam ' ityAghAkArakasya anuvRttenimittaM tadeva sAmAnyam= parA jAtiyathA dravyatvAdi, dravyatvasAmAnyena sarveSu dravyeSu dravyamiti jJAnaM jAyate ityarthaH / evamanyatrApi bodhyam / aparasAmAnyasya lakSaNamAha- yacceti, yathA gotvaM govyaktInAM parasparamabhedaM karoti azvAdInAM ca govyaktibhyo bhedaM karotIti gotvAdikaM sAmAnyavizeSaH jAtirityucyate ityanvayaH, taduktaM " sAmAnyaM dvividhaM proktaM paraM cAparameva ca " iti, dravyatvAdisAmAnyena tu gavAzvAdInAM bhedo na bhavati- dravyatvasya dravyamAtravRttitvAdityalam // 70 / / atra vArtikam " saMzayasya pramANAnAM vicArastavyavasthitiH / zabdasya tattvaM prAmANyaM padArthazveha kIrtitAH // " iti / / // iti zabdArthanirUpaNaM samAptam / / // iti nyAyabhASyadvitIyAdhyAyasya prasannapadA vyAkhyA samAptA / / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha saTIke // nyAyabhASye tRtIyAdhyAyasya prathamamAhnikam // parIkSitAni pramANAni prameyamidAnIM parIkSyate- taccA''tmAdIti AtmA vivicyatekiM dehendriyamanobuddhivedanAsaMghAtamAtramAtmA? Aho svit tadyatiriktaH ? iti / kutaH saMzayaH?, vyapadezasyobhayathA siddhaH, kriyAkaraNayoH kartA saMvandhasyAbhidhAnaM vyapadezaH sa dvividhaHavayavena samudAyasya- 'mUlaikSastiSThati' 'stambhaiH prAsAdo dhiyate' iti, anyenAnyasya vyapadezaH- 'parazunA vRzcati' 'pradIpena pazyati' (iti), asti cAyaM vyapadezaH- 'cakSuSA atha tRtIyAdhyAyaprasannapadA vAjivaktraM hariM natvA bhaktAbhISTaphalapradam / tRtIyAdhyAyaTIkeyaM nyAyabhASyamya tanyate / / uddiSTAnAM lakSitAnAM ca prameyANAM parIkSaNArtha tRtIyAdhyAyamArabhate- parIkSitAnIti, pUrvatra dvitIyAdhyAye itizeSaH / sAMprataM kartavyamAha- prameyamiti, idAnIm= ita Arabhya / prameyavyaktimAhataJceti, tat= prameyam / AtmAdIti- "AtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargAstu prameyam 1-1-9" iti prameyoddezasUtre prathamamAtmaivoddiSTa iti prathamamAtmA vivicyate= parIkSyate ityanvayaH / atra- "atra sakalavAdiprativAdipratyakSasiddhasyAtmano dehAdibhedAbhedaviSayaiva vipratipattirna tu dharmiNi, asati dharmiNi vakSyamANahetUnAM sAdhyasya nAstitvasya cAzrayA'siddherabhAvakoTayupasthAnA'saMbhavAt" iti zrIgurucaraNAH / AtmasvarUpaM dvidhA vikalpayati-kimiti, tatra dehetyAdi pUrvapakSimatena. tadvyatiriktaH= dehAdisaMghAtavyatirikta Atmeti siddhAntena vikalpaH / atra dehendriyamanobuddhayaH prasiddhA eva vedanA hi sukhaduHkhAdipratyayapravAhaH, eteSAM saMghAtaH= samudAyaH, kalpoyaM cArvAkamateneti vijJeyam- tatra zarIrasyaiva jIvata AtmatvasvIkArAt zarIrasya cendriyAdiviziSTasyaivAtmatvasaMbhave dehAdisaMghAtasyAtmatvopapatteH, na tu bauddhAdimatena-taiH zarIrAtiriktasyaiva jJAnAderAtmatvasvIkArAdityanusaMdheyam / saMzaye jAte hi parIkSA saMbhavatIti parIkSAmUlasya saMzayasya prAptikaraNaM jijJAsate-kuta iti / uttaramAha- vyapadezasyeti / ubhayatheti- prakRte 'cakSuSA pazyati' ityAdireva vyapadeza AtmasattAsAdhakaH sa ca ubhayathA= Atmano dehAdisaMghAtarUpatvepi saMbhavati dehAdisaMghAtavyatiriktatvepi saMbhavatItyarthaH / abhipretavyapadezasya svarUpamAha- kriyeti, yathA 'cakSuSA pazyati' ityatra darzanakriyAyAzcakSurlakSaNakaraNasya cAtmalakSaNena kA saha saMbandho'bhidhIyate ityayaM vyapadezaH / vyapadezadvaividhyamAha- sa iti, saH= vyapadezaH / prathamaM vyapadezamAha- avayaveneti, avayavena samudAyasya= avayavino vyapadeza ityanvayaH, enamudAharati- mUlairiti, atrAvayavabhUtAnAM mUlAnAM karaNatvena sthitikriyAyAzca vRkSaNa kA saMbandhobhidhIyate, stambharityatrA'vayavabhUtAnAM stambhAnAM dhAraNakriyAyAzca prAsAdena saMbandhobhidhIyate ityanvayaH / dvitIyaM vyapadezamAha- anyeneti, enamudAharati- parazuneti, atra parazulakSaNakaraNasya chedanarUpakriyAyAzca caitrAdinA kA saMbandhobhidhIyate. pradIpalakSaNakaraNasya darzanakriyAyAzca kA saMbandhobhidhIyate pradIpAdikaM ca caitrAdeH kartu vayavabhUtaM kiM tvanyadevetya'nyenAnyasya vyapadezaH saMbandhAbhidhAnamityanvayaH / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 . prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahnikepazyati' 'manasA vijAnAti' 'buddhayA vicArayati' 'zarIreNa sukhaduHkhamanubhavati' iti, tatra nAvadhAryate- kimavayavena samudAyasya= dehAdisaMghAtasya ? athA'nyenA'nyasya= tayatiriktasya ? iti // anyenAyamanyasya vyapadezaH, kasmAt ? darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAt // 1 // darzanena yAvadartho gRhItaH sparzanenApi so'rtho gRhyate- ' yamahamadrAkSaM cakSuSA taM sparzanenApi spRzAmi, iti. 'yaM cA'spAkSaM sparzanena taM cakSuSA pazyAmi' iti, ekaviSayau cemau pratyayau ekakartRko pratisaMdhIyete. na ca saMghAtakartRko. na (vA.) indriyeNaikakartRko, tad prakRtamAtmapakSIyaM vyapadezamAha- astIti, atra 'cakSuSA pazyati' ityAdyAzcatvAro vyapadezA udAhatAH, atra cakSurAdikaraNAnAM darzanAdikriyANAM cAtmalakSaNena kA saMbandhobhidhIyate iti spaSTameva / atra"darzanaM kriyA karaNaM cakSuH karaNasya kriyAyAH ka; saMbandhaH- cakSuSA pazyatIti / parazuH karaNaM vRzcatiH kriyA tAbhyAM karturabhisaMbandhaH- parazunA vRzcatIti" iti vArtikam / dvividhamapi vyapadezamudAhRtya prakRtasaMzayamavatArayati- tatreti, yoyam 'cakSuSA pazyati' ityAdiLapadezaH sa kiM bhUlaivRkSastiSThati' ityAdivad avayavena cakSuSA samudAyasya dehAdisaMghAtasya vyapadezaH kiM vA 'pradIpena pazyati' ityAdi vad anyenA'nyasyAtmanovyapadeza iti pramANAntaraM vinA nAvadhAryate ityanvayaH, tadvyatiriktasyadehAdisaMghAtavyatiriktasya vyapadeza ityarthaH / tatra 'cakSuSA pazyati' ityatra yadyavayavena samudAyasya vyapadezastadA yathA mUlAdyavayavAnAM samudAya eva vRkSo na tu tadatiriktaH padArthastathAtmApi cakSurAdyavayavasamudAyarUpa eva syAditi dehAdisaMghAta evAtmeti prApnuyAt. yadi cAnyenAnyasya vyapadezaH syAttadA yathA pradIpAdyatirikta eva darzanAdikartA caitrAdistathAtmApi cakSurAdyavayavasamudAyAdatirikta eva syAdityarthaH / ityupoddhAtabhASyArthaH // __ atra svasiddhAntamAha- anyeneti, yathA 'pradIpena pazyati' ityanyenAnyasya vyapadezastathA 'cakSuSA pazyati' ityayamapyanyenAnyasya vyapadeza iti dehAdisaMghAtAtirikta evAtmetyarthaH / ukte hetuM jijJAsatekasmAditi / sUtreNottaramAha- darzaneti, darzanena= cakSuSA sparzanena= tvacA caikArthagrahaNAdityanvayaH, 'cakSuSA yamahamadrAkSaM taM tvacA spRzAmi' ityAdipratyabhijJAsthale cakSurAdinA dRSTasya vatsAdipadArthasya tvacA grahaNaM bhavati tadetad grahaNaM dehAdyatiriktAtmapakSe upapadyate tatrAtmano nityatvena pUrvadRSTasya kAlAntarepi karaNAntareNa grahaNasaMbhavAt parazunA chedanAnantaraM krakacena kartanavat. yadi ca dehAdisaMghAta evAtmA syAttadA cakSuSA dRSTasya tvacaH pratyabhijJAnaM na syAt- anyadRSTasyAnyena pratyabhijJAnA'saMbhavAda'nyathA caitradRSTaM maitreNApi pratyabhijJAtaM syAt na caivamastIti dehAdisaMghAtAtirikta eva nitya AtmA saMbhavatIti 'cakSuSA pazyati' ityAdivyapadezo'nyenAnyasyaiva vyapadeza iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- darzaneneti, darzanena= cakSuSA, yAvat= yAvAn= yaH sparzanena tvacA, udAharati- yamiti, yam= dauhitrAdikam , vRddhAvasthAyAM cakSuSovinAzAt tvacAtra pratyabhijJA vijJeyA / viparItakrameNodAharati- yaM ceti, bhAryAgarbhasthabAlasya sparzanAnantaraM cakSuSA pratyabhijJAtra vijJeyA / atra vaktavyamAha- eketi, imau= uktau dArzanaspArzanau pratyayau, ubhayorapi pratyayayorekasyaiva caitrAdeH kartRtvenaikakartRko pratisaMdhIyete= vijJAyate / pUrvapakSapratiSedhamAha- na ceti, dehAdisaMghAtasya pratikSaNaM pariNAmitvena vinAzitvAt dvitIyajJAnaparyantaM sthitireva na saMbhavati yenedaM pratyabhijJAnaM dehAdisaMghAtakartRkaM syAditi noktau pratyayau dehAdisaMghAtakartRkAvityarthaH / nApyatraikasyendriyasya kartRtvamupapadyate cakSuSA dRSTasya tvacA pratyabhijJAnA'saMbhavAt caitradRSTasya maitreNa pratyabhijJAnAsaMbhavavadityAha-na veti, indriyANAmekatvAbhAvAdityAzayaH, indriyeNeti tRtIyArthoM Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmavivecanam ] . nyaaybhaassym| 219 yo'sau cakSuSA tvargAindrayeNa caikArthasya grahItA bhinnanimittau ananyakartRko pratyayau samAnaviSayau pratisaMdadhAti so'rthAntarabhUta AtmA / kathaM punarnendriyeNaikakartRko ?. indriyaM khalu svaM svaM viSayagrahaNama'nanyakartRkaM pratisaMdhAtumarhati nendriyAntarasya viSayAntaragrahaNamiti / kathaM na saMghAtakartRko ?. ekaH khalvayaM bhinnanimittau svAtmakartRko pratyayau pratisaMhitau vedayate na saMghAtaH, kasmAt ?. anivRttaM hi saMghAte pratyekaM viSayAntaragrahaNasyAatisaMdhAnam indriyAntareNeveti // 1 // na-viSayavyavasthAnAt // 2 // na dehAdisaMghAtAdanyazcetanaH, kasmAt 1. viSayavyavasthAnAta= vyavasthitaviSayANIndrinirUpitatvaM indriyanirUpitaikatvaviziSTakartRko ityarthaH, kiM vA indriyeNaikakartRko= ekendriyakartRko ityarthaH, tRtIyArthastu cintya eva / nigamayati- taditi, ekArthasya= dauhitrAdeH, bhinnanimittau= cakSustvak ca bhinne nimitte= karaNe yayoH pratyayayostau bhinnanimittau ananyakartRkau= ekakartRko samAnaviSayau- ekaviSayako, pratisaMdadhAti= smarati, atroktapratyayayorutpattyanantaraM smaraNaM nAnupapannam , pratisaMddhAti= anubhavatItyathoM vA tathA caitAdRzaviziSTapratyayadvayasya ya AdhAra sa AtmA. na caitAdRzapratyayAdhAratvaM dehAdisaMghAte saMbhavatIti tadatirikta evetmA nitya ityarthaH / uktapratyayayorindriyasya kartRtvAbhAvahetuM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- indriyamiti, svadRSTasyaiva smaraNaM saMbhavati nAnyadRSTasyeti niyamAd indriyamapi svakartRkameva viSayajJAnaM svadRSTameva ca viSayaM smartumarhati na vindriyAntarakartRka viSayAntaragrahaNamiti cakSuHkartRkasya pratyayasya cakSurdRSTasya ca viSayasya tvacA smaraNaM na saMbhavatIti noktapratyayau indriyeNaikakartRkAvityarthaH "viSayAntaragrahaNam" ityatra prakRtAnurodhAt 'viSayagrahaNam ' iti vaktavyamAsIt / uktapratyayayodehAdisaMghAtasya kartRtvAbhAvahetuM jijJAsate- kathaM neti / saMghAtasyaikatvAduktAnupapattirnAstItyAzayaH / prathamaM vastusthitimAha- eka iti, pratisaMhitau smRtiviSayau ityarthaH smaryamANaviSayakAviti yAvat , atrokte cAkSuSapratyabhijJAkAle pArzanapratyakSasya pArzanapratyabhijJAkAle ca cAkSuSapratyakSasya smRtiviSayatvAt 'pratisaMhitau' itidvivacanopapattiH, etAdRzapratyayadvayavettRtvaM saMghAtasya nopapadyate etAdRzapratyayavettuzcaikatvaM spaSTameva tadapi saMghAte nopapadyate- dehAdisaMghAtasya pariNAmitvena vinAzAt tena ca pUrvottarakAlayorbhedenaikatvAsaMbhavAdityarthaH / ukta hetuM jijJAsatekasmAditi / uttaramAha- anivRttamiti, yathendriyAntaradRSTasyendriyAntareNa pratisaMdhAnam= smaraNaM na saMbhavati- parasparaM bhedAt tathA saMghAtasyApyavayavasamUharUpatvAdavayavaireva smaraNaM vaktavyam avayavAzcendriyAdilakSaNA eva tatra saMghAte pratyekam= ekenaikenAvayavena= taistairavayavaiviSayAntaragrahaNasya apratisaMdhAnam= asmaraNam= anivRttam= na nivartate iti smaraNaM nopapadyate- parasparaM bhedAt anyadRSTasya cAnyena smaraNAsaMbhavAditi saMghAtAvayavena cakSarAdinA dRSTasya tvagAdinA smaraNaM nopapadyate avayavasamudAyAtiriktazca na kopi saMghAtapadArtha iti noktapratyayau saMghAtakartRko kiM tu saMghAtAtiriktanityAtmakartRkAvevetyarthaH // 1 // ___pUrvapakSI pUrvoktamAtmanaH saMghAtAtiriktatvaM nirAkaroti- neti, AtmA dehAdisaMghAtAdanyo na kiM tu dehAdisaMghAta evAtmA-viSayavyavasthAnAt rUpaM cakSuSa eva viSayo gandho prANasyaiva viSayo nAnyasyeti viSayavyavasthAdarzanAt, yadi dehAdisaMghAtAtirikta AtmA syAt tadA sa svatantra eva sarvaviSayavetteti gandhAdikaM cakSurAdinApi vedayeta na caivamastIti na saMpAtAtirikta Atmeti sUtrArthaH, kiM vA cakSu rUpameva gRhNAtItyAdirUpA viSayavyavasthA dRzyate tena rUpAdigrAhakANAM cakSurAdInAmevAtmatvaM prAptamiti saMghAta evAtmeti prAptaM yadi saMghAtArikta AtmA syAttadA tena preritaM cakSurAdikaM gandhAdikamapi gRhNIyAt sa ca cakSurAdikaM vinApi rUpAdikaM gRhNIyAt na caivamastIti na dehAdisaM Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1AhnikeyANi- cakSuSya'sati rUpaM na gRhyate sati ca gRhyate. yaJca yasminna'sati na bhavati sati (ca) bhavati tasya taditi vijJAyate, tasmAd rUpagrahaNaM cakSuSaH cakSU rUpaM pazyati, evaM ghrANAdiSvapIti / tAnIndriyANImAni svasvaviSayagrahaNAt cetanAni- indriyANAM bhAvAbhAvayorviSayagrahaNasya tathAbhAvAt , evaM sati kimanyena cetanena // saMdigdhatvAdahetuH / ___ yo'yamindriyANAM bhAvAbhAvayorviSayagrahaNasya tathAbhAvaH sa kiM cetanatvAt ? Ahosvit cetanopakaraNAnAM grahaNanimittatvAt ? iti saMdihyate, cetanopakaraNatve'pIndriyANAM grahaNanimittatvAd bhavitumarhati // 2 // yaccoktam- " viSayavyavasthAnAta" iti tadvyavasthAnAdevA''tmasadbhAvAdapratiSedhaH // 3 // ghAtAtirikta Atmeti sUtrArthaH / vyAcaSTe- neti / ukte hetuM jijJAsate- ksmaaditi| hetamAhaviSayeti, etadvyAcaSTe- vyavasthiteti, vyavasthitaviSayANi= svagrAhyarUpAdimAtragrAhakANi cakSurAdI. nItyarthaH, etadvizadayati- cakSuSIti / vyAptimAha- yacceti, yat= rUpAdigrahaNam , yasmin = cakSurAdau / upasaMharati- tasmAditi / evam gandhagrahaNaM ghrANasya zabdagrahaNaM zrotrasyetyevaM yojyam / paryavasitamAhatAnIti, tAnImAnIndriyANItyanvayaH / indriyANAM caitanye hetumAha- indriyANAmiti, tathAbhAvAt bhAvAbhAvasattvAt . indriyANAM bhAve= sattve viSayagrahaNasya bhAvaH abhAve cA'bhAva ityanvayavyatireko prasiddhau tatra viSayagrAhakasyaiva caitanyaM yuktam anyathA mRtazarIrasyApi caitanyaM syAt tvayApi viSayagrAhakasyaivAtmatvamucyate viSayagrAhakatvaM cendriyANAM pratyakSamevetIndriyANAM cetanatvaM prAptaM tena tatsamudAyasya dehAdisaMghAtasyAtmatvaM prAptamityarthaH, siddhAntaM pratyAcaSTe- evamiti, evam= indriyANAM caitanye siddhe sati / anyena- dehAdisaMghAtAtiriktena, spaSTamanyat // ___uktapUrvapakSaM bhASyakAro nirAkaroti- saMdigdheti " viSayavyavasthAnAt" iti yo heturuktaH sa ahetuH= indriyANAM caitanyasAdhako na saMbhavati- saMdigdhatvAt= uktaviSayavyavasthAnasyendriyANAM kara* NatvapakSepi saMbhavAd saMdigdhatvaM tenA'sAdhakatvaM prAptam , yathA daNDAdikaraNaM vinA ghaTAdyutpAdanakriyA na saMbhavati athApi daNDAderna kartRtvaM tathendriyAdikaraNaM vinApyAtmano viSayagrahaNakriyA na saMbhavati athApi na viSayagrahaNakartRtvamindriyANAM kiM tu karaNatvamevetyarthaH / svayaM vyAcaMSTe- yoyamiti, ayam= pUrvasUtrabhASye pradarzitaH / tathAbhAvaH= bhAvAbhAvau / saMdehamAviSkaroti- sa iti, indriyANAM cetanatvAvivAra dinIyamAha-mAhoidi nimitalA saramAmAt, indriyANA bhAvAmAkyoki grahaNasya bhAvAbhAvAvityayaM niyama indriyANAM cetanatvepi saMbhavati saMghAtAtiriktAtmAnaM prati viSayagrahaNakaraNatvepi saMbhavati- karaNaM vinApi kAryAsaMbhavAdityevaM saMdehaH / svapakSamAha-cetanopakaraNatvepIti, indriyANAM cetanopakaraNatvena viSayagrahaNakaraNatvAdapyuktaniyamo bhavitumarhati saMbhavati tava pakSe tu pUrvodAhRtA pratyabhijJA nopapadyate iti saMghAtAtirikta evAtmetyarthaH // 2 // agrimasUtramavatArayati- yaccoktami / uktapUrvapakSaM sUtrakAro nirAkaroti- taditi, tadvyavasthAnAt= uktaviSayavyavasthAnAdeva AtmasadbhAvAt= saMghAtAtiriktAtmanaH siddhirastIti apratiSedhaH= saMghAtAtiriktAtmanaH pratiSedho nopapadyate ityanvayaH, yadIndriyamevAtmA syAttadA tat zabdasparzAdisarvaviSayagrAhakaM syAt tathA coktA zabdAdiSvekakaviSayagrahaNalakSaNA viSayavyavasthA na syAt na caivamasti kiM tu cakSu rUpasyaiva grAhakamityAdirUpA viSayavyavasthA dRzyate tena jJAyate cakSurAdidvArA sarvaviSaya Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmavivecanam ] nyAyabhASyam / 221 yadi khalvekamindriyama'vyavasthitaviSayaM sarvajJam sarvaviSayagrAhi cetanaM syAt kastato'nyaM cetanamanumAtuM zaknuyAt , yasmAttu vyavasthitaviSayANIndriyANi tasmAt tebhyo'nyazcetanaH sarvajJaH sarvaviSayagrAhI viSayavyavasthitima'tIto'numIyate, tatredaM pratyabhijJAnama'pratyAkhyeyaM cetanavRttamudAhiyate- rUpadarzI khalvayaM rasaM gandhaM vA pUrvagRhItamanuminoti. gandhapativedI ca rUparasAva'numinoti. evaM viSayazeSepi vAcyam / rUpaM dRSTvA gandhaM jighrati. prAtvA ca gandhaM rUpaM pazyati. tadevamaniyataparyAyaM sarvaviSayagrahaNam ekacetanAdhikaraNama'nanyakartRkaM pratisaMdhatte, pratyakSAnumAnAgamasaMzayAn pratyayAMzca nAnAviSayAn svAtmakartRkAn pratisaMdadhAti pratisaMdhAya grAhaka AtmA saMghAtAtirikta eva, tava pakSe ca pratyabhijJA pUrvodAhRtA nopapadyate iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yadIti, Atmana ekatvamAvazyakam AtmAnekatve hi teSAM parasparaM viruddhAyA apIcchAyAH saMbhavAt zarIramunmathitaM syAditi nA'nekeSAmindriyANAmAtmatvaM saMbhavatItyabhiprAyeNoktam- ekamiti, vyavasthitaviSayatvaM pUrvamuktaM tadabhAvo'vyavasthitaviSayatvaM tadevAha- sarvajJamiti, sarvajJatvamAha- sarvaviSayeti, zabdasparzAdisarvaviSayagrAhakamityarthaH natvIzvarasyeva sarvajJatvam , paryavasitamAha- ka iti, anyam= indriyAdanyam , yadIndriyamekaM zabdAdisarvaviSayagrAhakaM ca syAttadA syAdapyAtmA na caivamastIti nendriyANAmAtmatvaM saMbhavatItyarthaH / vyatirekamAha- yasmAditi, indriyANAM vyavasthitaviSayatvAdeva sarvaviSayagrAhakatvaM na saMbhavatIti hetoreva sarvaviSayagrAhaka AtmA indriyAdyatirikta evetyanumIyate ityanvayaH, yathaika eva caitraH bhinnaiH karaNairbhinnAni kAryANi karoti tathaika evAtmA saMghAtAtiriktazcakSurAdikaraNa rUpAdikaM gRhNAtIti yuktamityarthaH / viSayavyavasthitimatItaH= uktaviSayavyavasthArahitaH= sarvaviSayagrAhako'numIyate ityanvayaH / AtmanaH saMghAtAtiriktatvasAdhakaM pratyabhijJAkhyaM prabalaM sAdhanamavatArayatitatreti, tatra AtmanaH saMghAtAtiriktatve, cetanavRttam = cetanacaritrabhUtam kiM vA cetane vRttamvartamAnaM pratyabhijJAnamityarthaH / pratyabhijJAnasya pratyAkhyAnaM tu na saMbhavati-pratyakSatvAt tacca saMghAtAtmapakSe nopapadyate iti pUrvamupapAditameva / pratyabhijJAnamatrApyudAharati- rUpeti, ayaM cetana AmrAdInAM rUpadarzI= rUpaM dRSTA tasyAmrAdeH pUrvagRhItaM rasaM vA gandhaM vA'numinotIti spaSTameva tatrAnumAnamapi jJAnameva na caikasya kasyacidapIndriyaspa rUparasAdInAmanekeSAM jJAnaM saMbhavati nApi ghANAdigRhItasya gandhAdeH pratyabhijJA cakSurAdInAM saMbhavati. tathA viSayasaMyoge satyevendriyANAM jJAnaM saMbhavati na cedAnI gandhAdInAM ghrANAdibhiH saMyogosti yenAtra ghrANAdInAM gandhAdijJAnaM syAt , saMghAtazca pratikSaNaM bhinna eveti na tasya gRhItagrahaNarUpA pratyabhijJA saMbhavatIti tadatirikta eva nitya Atmeti siddhamityarthaH / pratyabhijJAyA udAharaNAntaramAha- gandhaprativedIti / pratyabhijJodAharaNamupasaMharati- evamiti, viSayazeSe= zeSaviSayeSvapi vAcyam= udAhartavyam- yathA rasaprativedI rUpAdikamanuminotIti / Atmano rUpAdijJAnAnAM kramAbhAvamudAharati- rUpamiti, kiM vA nanUktasthale rUpadarzanaM cakSuSo gandhajJAnaM ca ghANasyeti vyavasthA kiM na syAt tathA ca na saMghAtAtirikta AtmA sidhyatItyAzaGkayAha-rUpamiti, rUpAdijJAneSu kramo nAsti- AtmanA rUpAdInAM yathecchaM gRhyamANatvAdityarthaH, upasaMharati- tadevamiti, aniyataparyAyam= aniyatakramam , pratisaMdhatte= AtmA smarati kiM vA sarvopi jano jAnAtItyarthaH, sarveSAM viSayANAM jJAnamekacetanasamavetaM jJAyate na cendriyANAmekatvaM yena sarvaviSayajJAnAzrayatvaM syAt tathA ca nendriyANAM cetanatvamupapadyate ityarthaH / yadIndriyANAmeva cetanatvaM syAttadA teSAM samaprAdhAnyAd cakSuSA rUpagrahaNAnantaraM gandhagrahaNArtha ghrANapravRttirna syAt brANapravRttyanantaraM ca cakSuHpravRttirna syAt AtmabhUtAnAmindriyANAM samaprAdhyAnyAbhAve ca pradhAnasyaivendriyasya prathamaM pravRttiH syAditi rUpAdijJAnAnAmakramo na syAt .Atmanastadatiriktatve tvAtmapreritAnAM pUrvAparabhAvenApi pravRttirupapadyate ityAzayaH / uktameva vizadayati- pratyakSeti, nAnAviSayAn pratyakSAdIn pratyayAna svAtmakartRkAn pratisaMdadhAti= Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 . prasannapadAparibhUSitam- ..[ 3 adhyAye. 1Ahnikevedayate, sarvArthaviSayaM ca zAstraM pratipadyate. arthamaviSayabhUtaM zrotrasya, kramabhAvino varNAn zrutvA padavAkyabhAvaM pratisaMdhAya zabdArthavyavasthAM ca budhyamAno'nekaviSayamarthajAtamagrahaNIyamekaikenendriyeNa gRhNAti, seyaM sarvajJasya jJeyA'vyavasthA'nupadaM na zakyA prikrmitum|aakRtimaatrN tUdAhRtam , tatra yaduktam-' indriyacaitanye sati kimanyena cetanena ' ( iti ) tadayuktaM bhavati // 3 // itazca dehAdivyatirikta AtmA na dehAdisaMghAtamAtram zarIradAhe pAtakAbhAvAt // 4 // smaratItyanvayaH, tAdRzapratyayAn pratisaMdhAya tadviSayIbhUtAn padArthAn vedayate= smarati tattadviSayakajJAnasmaraNapUrvakaM ca tattadviSayasmaraNaM viduSAM spaSTameva, nAnAviSayANAM jJAnAnAM ca smaraNaM kasyApIndriyasya na saMbhavatiindriyANAM zabdAdimAtragrAhakatvena jJAnagrAhakatvAbhAvAt tathA nAnAviSayagrAhakatvAbhAvAdityarthaH, AtmA sarvaviSayakaM zAstramapi pratipadyate tatra sarvaviSayakazAstrasya pratipattirapIndriyANAM na saMbhavati- sarvaviSayagrahaNasAmarthyAbhAvAdityAha-sarveti, vAkyasya zrotraprAhyatvepi vAkyArthasya zrotragrAhyatvaM nopapadyate nApyanye. SAmindriyANAM vAkyArthagrAhakatvamiti vAkyArthagrahItA indriyAtirikta evAtmetyarthaH / vAkyArthagrahaNasyAsmakartRkatvamAha- krameti, dhakAraTakArAdInAM varNAnAM kramabhAvena zrUyamANAnAM ghaTAdipadatvaM bhavati padAnAM kramabhAvena ca vAkyatvaM bhavati tatsarvaM pratisaMdhAya zabdArthavyavasthAm ' idaM padamasya vAcakam ' ityAdirUpaM vAcyavAcakabhAvaM budhyamAnaH= jAnAnaH anekaviSayam= anekeSAmindriyANAM viSayabhUtam arthajAtam= padArthavRndaM zabdasparzarasAdikam ekaikenendriyeNA'grahaNIyam= grahItumazakyamapyAtmA gRhNAtItyanvayaH, cakSurAdinA rasAdigrahaNaM na saMbhavatItyAzayenoktam- ekaikeneti / tathA caitAdRzasakalapadArthagrAhakatvamindriyANAM nopapadyate- rasAditattadviSayamAtragrAhakatvaniyamAdityAtmA sakalapadArthagrAhI indriyAtirikta evetyarthaH / svapakSe dAya'mAha- seyamiti, seyam= upapAditeyaM sarvajJasya= sarvapadArthagrAhakasyAtmano jJeyA'vyavasthA sarvapadArthagrAhakatA anupadam= idAnIm= kathamapi parikramitum= parAvartayitum= pratyAkhyAtuM zakyA nAsti tasmAdindriyAtirikta evAtmeti siddhamityarthaH, ghrANaM gandhasyaiva grAhaka nAnyasyeti vyavasthA jJeyavyavasthA tadabhAvazcendriyeSu nopapadyate- pratyakSavirodhAdeva / upapAdanamupasaMharati-AkRtIti, AkRtimAtram= nidarzanamAtram= alpamevodAhRtaM vistarabhayAdityarthaH / upasaMharati- tatreti, tatra evamindriyANAM sarvagrAhakatvAbhAve Atmanazca sarvagrAhakatve siddhe dvitIyasUtrabhASyAnte yaduktam- "kimanyena cetanena" iti tadyuktameva- cetanasyAtmana indriyAtiriktatvAbhAve kasyApIndriyasya sarvaviSayagrAhakatvaM pratyakSasiddhaM nopapadyatetyarthaH // 3 // agrimasUtramavatArayati- itazceti, itaH= suutrokthetoH| vipakSe bAdhakamAha- zarIreti, dehAdisaMghAtasyAtmatve zarIradAhe pAtakAbhAvAt= pAtakAbhAvaH prasajyetesyanvayaH, atra- " pAtakAbhAvAt= pAtakAbhAvaprasaGgAt" iti vRttiH, yadi dehAdisaMghAta evAtmA syAttadA saMghAtasya pratikSaNaM bhinnatvena yena saMghAtena jIvaccharIradAhaH kRtastasyottarakAle sattvAsaMbhavAt pAtakaM na syAditi pAtakAbhAvaH prasajyeta na caivamastIti tAdRzapAtakasyopapattyarthaM saMghAtAtirikto nitya AtmA svIkArya iti sUtrArthaH, saMghAtAtmavAdinA ca jIvaccharIradAhepi pApalakSaNaM pAtakaM na svIkriyate ityatra pAtakapadena rAjadaNDo grAhyaH sa ca jIvaccharIradAhe nAstikasyApi nAnupapannaH, sa ca rAjadaNDaH saMghAtAtmakSe nopapadyatesaMghAtasya pratikSaNaM bhedenAparAdhakartuH saMghAtasya daNDakAle sthityasaMbhavAditi daNDopapattyarthamapi saMghAtAtirikta AtmA nityaH sviikaaryH| sUtramidaM saMghAtAtmapakSe doSamAtrapradarzanArthaM taduktaM vArtikakRtA- "tadidaM sUtraM yasyAtmA nAsti tasyAyaM doSa iti doSapratipAdanArtha na sAdhanArthamiti" iti / vastuvastu 'yadi zarIramevAtmA syAttadA mRtazarIrasyApi dAhe * pAtakaM syAt na caivamastIti pAtakAbhAvAdapi jJAyate Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmavivecanam ] nyAyabhASyam / 223 zarIragrahaNena zarIrendriyabuddhivedanAsaMghAtaH pANibhUto gRhyate, prANibhUtaM zarIraM dahataH pANihiMsAkRtapApaM pAtakamityucyate. tasyAbhAva:- tatphalena karturasaMbandhAt akartuzca saMbandhAtzarIrendriyabuddhivedanAprabandhe khalvanyaH saMghAta utpadyate'nyo nirudhyate. utpAdanirodhasaMtatibhUtaH prabandho nA'nyatvaM bAdhate- dehAdisaMghAtasyA'nyatvAdhiSThAnatvAt. anyatvAdhiSThAno hyasau prakhyAyate iti, evaM sati yo dehAdisaMghAtaH pANibhUto hiMsAM karoti nAsau hiMsAphalena saMbadhyate. yazca saMbadhyate na tena hiMsA kRtA, tadevaM sattvabhede kRtahAnamakRtAbhyAgamaH prasajyate, sati ca satvotpAde satvanirodhe cA'karmanimittaH sattvasargaH prAmoti tatra muktyartho brahmacaryavAso na syAt / tad yadi dehAdisaMghAtamAtraM sattvaM syAt zarIradAhe pAtakaM na bhavet. aniSTa caitat. tasmAd dehAdisaMghAtavyatirikta AtmA nitya iti // 4 // zarIgatirikta evAtmeti' itisUtrakArAzayo bhAti / vyAcaSTe- zarIreti, zarIragrahaNena= zarIrazabdaneti yAvat / prANibhUtaH= prANaviziSTaH- mRtazarIrasya dAhe pAtakAbhAvAdatra zarIradAhazabdena jIva charIradAho grAhya ityarthaH / pAtakapadArthamAha-prANibhUtamiti, prANibhUtam= prANaviziSTam / prANihiMsAkRtaM pApaM pAtakamityanvayaH / pAtakAbhAvapadArthamAha- tasyeti, tatphalena= hiMsAdiphalena pApena saha hiMsAdikarturasaMbandhAt= yaH saMbandhAbhAvaH= bhogAbhAvaH tasmAdeva tasya= pAtakasyAbhAvaH / atra kRtahAnimukttvA'kRtAbhyAgamamAha- akarturiti, yadi tatra pAtakaphalaM bhavati tadA tatphalaM pAtakA'kartureva syAt yataH saMghAtasya pratikSaNaM bhedena pAtakakaJapekSayA tatphalabhoktA saMghAto'nya eva saMbhavatItyarthaH / saMghAtasya pratikSaNaM bhedamupapAdayati- zarIrendriyeti, prabandhe= saMtAne pravAhe= samudAye pratikSaNamanyaH saMghAta utpadyate anyaH= pUrvazca saMghAtaH pratikSaNaM nirudhyate= vinazyati dIpajvAleva, saMghAto hi annAdikArya eveti kAraNIbhUtAnnAdirasaparamANUnAmuttarottaraM bhedAt tatkAryabhUtasaMghAtasyApi pratikSaNaM bheda AvazyakastatrAnekasaMghAtadarzanAbhAvAt pUrvaH pUrvaH saMghAto vinazyati uttarottarazcotpadyate iti svIkAryameva tathA ca hiMsAdikartustatphalabhogakAle sattvAsaMbhavena phalabhogAsaMbhavAt pAtakAbhAvaH prasaktaH, yena ca pAtakaphalaM bhujyate tena tu pAtakaM na kRtaM tasya pAtakotpattikAle sattvAsaMbhavAdityarthaH / nanu saMtAnaikatvaM saMghAtanAnAtvasya bAdhakaM bhaviSyatItyAzaGkayAha- utpAdeti, saMghAtapratiyogikayorutpAdanirodhayoH= utpattivinAzayoH saMtatibhUtaH= nairantaryeNAzrayIbhUtaH prabandhaH= dehendriyAdisamudAyaH saMtAnaH saMghAtanAnAtvaM na bAdhate- anyatvasya= nAnAtvasya dehAdisaMghAtaniSThatvAt. nahi nadyekatvaM pravAhanAnAtvabAdhaka bhavati tathaivAtrApi vijJeyam / atra pratyakSaM pramANayati- anyatveti, asau= saMghAto bAlyAdyavasthAbhedena nAnA prakhyAyate= pratyakSamIkSyate sa ca bhedaH pratikSaNaM bhedaM vinA na saMbhavatIti siddhaM saMghAtanAnAtvam / vastutastvatra "nAnyatvaM bAdhate" ityatra 'anyatvamApAdayati iti vaktavyamAsIt / kRtahAnyakRtAbhyAgamadoSeNopasaMharati-evaM satIti, evam = uktarItyA saMghAtanAnAtve siddhe sati hiMsakasya saMghAtasya hiMsottarakSaNe eva vinAzAd hiMsAphalaprAptina saMbhavati, yasya ca saMghAtasya hiMsAphalaprAptirbhavati tena tu hiMsA na kRtA- tasya hiMsAkAle utpatterevAbhAvAditi tadevaM sattvabhede= saMghAtalakSaNAtmano bhede siddhe saMghAtAtmapakSe kRtasya= pAtakasya hAniH= phalabhogAbhAvo hiMsakasya, akRtasya ca pAtakasya abhyAgamaH phalabhogo hiMsakAnyasaMghAtasya prasajyate ettacca na yuktamiti saMghAtAtirikto nitya AtmA svIkArya ityarthaH / saMghAtAtmapakSe doSAntaramAha- sati ceti, evaM sattvasya= saMghAtalakSaNAtmano nAnAtve siddhe kRtahAnyakRtAbhyAgamadoSeNa tAdRzasattvasya sargaH akarmanimittaH prApnoti= karmanimitto na saMbhavatikarmakartustaduttarakSaNe vinAzena phalabhogakAle sattvasyaivAsaMbhavAt tathA ca saMghAtAtmavAdino mokSArthoM brahmacaryavAso niSphala eva syAta- tatphalaprApterasaMbhavAta mokSazca svayameva myAta tathA ca vArtikama Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1AhniketadabhAvaH sAtmakapradAhepi- tannityatvAt // 5 // yasyApi nityenAtmanA sAtmakaM zarIraM dahyate tasyApi zarIradAhe pAtakaM na bhaved dandhuH, kasmAta ?. nityatvAdAtmanaH, na jAtu kazcit nityaM hisitumaheti, atha hiMsyate 1. nityatvamasya na bhavati, seyamekasmin pakSe hiMsA niSphalA. anyasmistva'nupapanneti // 5 // na-kAryAzrayakartRvadhAt // 6 // na bramaH- nityasya sattvasya vadho hiMsA api tvanucchitidharmakasya sattvasya kAryAzrayasya zarIrasya svaviSayopalabdhezca kartRNAmindriyANAmupaghAta:= pIDA vaikalyalakSaNaH prabandho"monArthazca prayAso nopapadyate- ayatnasiddhatvAt . jAtamAtra evAyaM mucyate iti muktyartha brahmacaryavAso vyarthaH" iti / vastutastvidamapyayuktam- saMghAtmavAdinA brahmacaryamokSAderasvIkArAt / upasaMharatitaditi, sattvam = AtmA, saMghAtAtmapakSe jIvaccharIradAhe pAtakaM na bhavet- zarIradAhakasya tadattarakSaNe vinAzena phalabhogAsaMbhavAt pAtakAbhAvazca tatphalabhogAbhAva evetyarthaH, etaddoSaparihArArtha saMghAtAtirikto nitya AtmA svIkAryastasya nityatvenoktadoSANAmApattinAstItyAha- tasmAditi // 4 // parvapakSI nityAtmapakSepi pAtakAbhAvadoSasyApattimAha- tadabhAva iti, nityAtmapakSepi sAtmakapradAhe= jIvaccharIradAhe tadabhAvaH= pAtakAbhAvaH prasajyate- tannityatvAt= Atmano nityatvAta nityasya ca hiMsAyA evA'saMbhavAt hiMsAM vinA ca pAtakasyApyasaMbhavAditi sUtrArthaH, pUrvatra pAtakAbhAvo hi pAtakaphalabhogAbhAvaH atra tu pAtakasya svarUpeNaivAbhAvaH- nityasyAtmano hiMsAyA evAsaMbhavAditivivekaH / vyAcaSTe- yasyeti, yasya= naiyAyikAdermate nitya AtmA tasyApi mate jIvaccharIradAhe dagdhuH= dAhakasya pAtakaM na saMbhavati / nityenAtmanA sAtmakam= nityAtmaviziSTaM zarIraM dahyate= dahyatetyarthaH / svamate pAtakAbhAve hetuM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- nityatvAditi, uktaM vizadayati-na jAtviti, nityasyAtmano hiMsaiva na saMbhavatIti kathaM jIvaccharIradAhepi tava matepi pAtakaM syAdityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- atheti, yadyAtmA hiMsyate tadA vinAzitvAdevAsya= Atmano nityatvaM na saMbhavatItyarthaH / upasaMharati- seyamiti, seyaM hiMsA ekasmin pakSe= saMghAtAtmapakSe svarUpasatyapi niSphalAhiMsakasyoktarItyA hiMsAphalaprApterasaMbhavAt , anyasmin= nityAtmapakSe tu hiMsA'nupapannA- Atmano nityatvena hiMsAyA asaMbhavAditi. tathA ca pAtakAbhAvastava matepi samAna evetyarthaH / atra- "yasyAtmA nityastasyApi hiMsAphale na prApnuta:- hiMsA tAvanna prApnoti nityatvAta. phalamapi nAtmano yuktamanupakAryatvAt " iti vArtikam // 5 // uktapUrvapakSam= nityAtmapakSe pAtakAbhAvaM pratikSipati- neti, kArya sukhaduHkhabhogastasyAzrayaH zarIram- zarIrAvacchedenaivAtmanaH sukhAdibhogasaMbhavAt kartRNi= viSayopalabdhikAraNAnIndriyANi tayoH kAryAzrayakoMryo vadhaH= upadhAtaH sA hiMsA etAdRzI ca hiMsA nityAtmapakSepi nAnupapannA yena pAtakAbhAvaH prasajyeta, kiM vA kAryAzrayakartRpadaM zarIraparameva zarIrasya sukhAdibhogAzrayatvAt kartRtvAcca tasya vadho hiMseti sUtrArthaH / atra- " tatra kAryAzrayazabdena zarIramucyate- tannimittatvAdupabhogasyeti. kartaNIndriyANi tatsAdhanatvAt , atha vA samAnAdhikaraNasamAsAccharIrameva kAryAzrayakartRzabdAbhyAmucyate " iti vArtikam / vyAcaSTe- neti, yadyAtmavadho hiMsetyucyeta tadA nityasyAtmano hiMsAyA asaMbhavAd nityAtmapakSe pAtakAbhAvApattiH syAdapi na caivamucyate ityarthaH / svamatena hiMsAsva. rUpamAha- apIti, anucchittidharmakasya= avinAzinaH sattvasya= Atmano yaH kAryAzrayaH= bhogAzrayaH zarIraM tasya svasvaviSayopalabdheH kartRNAm= sAdhanAnAM cendriyANAM ya upaghAtapIDAdizabdavAcyaH kiM vA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmavivecanam ] nyAyabhASyam / 225 cchedo vA pramApaNalakSaNo vA vadho hiMseti, kArya tu sukhaduHkhasaMvedanaM tasyA''yatanam= adhiSThAnam= AzrayaH zArIram. kAryAzrayasya zarIrasya svaviSayopalabdhezca kartRNAmindriyANAM vadho hiMsA na nityasyAtmanaH, tatra yaduktam- " tadabhAvaH sAtmakapradAhepi tannityatvAt 5" iti etadayuktam / yasya sattvocchedo hiMsA tasya kRtahAnamakRtAbhyAgamazceti doSaH / etAvacaitat syAt- sattvocchedo vA hiMsA anucchittidharmakasya sattvasya kAryAzrayakartRvadho vA. na kalpAntaramasti. sattvocchedazca pratiSiddhaH, tatra kimanyaccheSam ? yathAbhUtamiti / / atha vA " kAryAzrayakartRvadhAt " iti kAryAzrayaH= dehendriyabuddhisaMghAto nityasyAtmanaH tatra sukhaduHkhapratisaMvedanaM tasyA'dhiSThAnam= AzrayaH= tadAyatanaM tad bhavati na tato'nyaditi sa eva kartA- tannimittA hi sukhaduHkhasaMvedanasya nirvRttirna tamantareNeti. tasya vadhaH= upaghAtaH= pIDA pramApaNaM vA hiMsA na nityatvenAtmocchedaH, tatra yaduktam- " tadabhAvaH sAtmakapradAhepi tannityatvAt " ( iti ) etanneti // 6 // vaikalyalakSaNaH prabandhocchedaH= pravAhocchedo yathA kANatvAdiH kiM vA pramApaNalakSaNaH= vinAzalakSaNo vadhaH sa eva hiMsetyucyate etAdRzI ca hiMsA nityAtmapakSepi nAnupapannA- Atmano nityatvepi zarIrAdInAmupaghAtasaMbhavAdityarthaH, atrAlpopaghAtena pIDA tatodhikenopaghAtena vikRtilakSaNaM vaikalyaM tatopyadhikena vinAzastadetat pratyakSameva / kAryapadArthamAha- kAryamiti, saMvedanam = bhogaH / tasya= saMvedanasya, AzrayapadArthamAha- Ayatanamiti / saMkalitamAha- kAryAzrayasyeti / kartRpadArthamAha- sveti / vyavacchedyamAha- neti, nityasyAtmanastu hiMsA nocyate yena nityAtmapakSe hiMsAyA asaMbhavAtpAtakAbhAvApattiH myAdityarthaH / upasaMharati- tatreti, tathA ca "tadabhAvaH" ityAdipUrvasUtraM yaduktaM tanna yuktamityanvayaH, pUrvasUtreNa nityAtmapakSe yaH pAtakAbhAva uktaH sa nopapadyate- Atmano nityatvepi zarIrAApaghAtena pAtakasaMbhavAdityarthaH / nanu sattvocchedaH= AtmavinAza eva hiMsA kiM na syAt ? ityAzaGkayAtmavinAzapakSe kRtahAnyakRtAbhyAgamadoSamAha- yasyeti, yasya mate ityarthaH / hiMsAyA dvaividhyameva saMbhavatItyAhaetAvaditi, etat= hiMsAsvarUpaM etAvat= vivakSitadviprakArameva syAt= saMbhavatItyarthaH / dvaividhyamAhasattveti, sattvocchedaH= AtmavinAzo hiMseti ekaH kalpaH, anucchittidharmakasya= avinAzinaH sattvasya= AtmanaH kAryAzrayakartRvadhaH= dehendriyopaghAto hiMseti dvitIyaH kalpaH. etatkalpadvayAdanyatkalpAntaraM hiMsAyA nAstItyanvayaH / etAdRzakalpadvaye Atmocchedakalpastu pratiSiddha eva- asaMbhavAt , AtmocchedapakSe kRtahAnyakRtAbhyAgamadoSaprasaGgAdityAha- satvocchedazceti / zeSakalpaM jijJAsate- tatreti, tatra= Atmocchedakalpe pratiSiddhe satItyarthaH / zeSakalpamAha- yatheti, hiMsAyA yathAbhUtam= vAstavikaM yatsva. rUpaM zarIrAdyapaghAtalakSaNaM tadeva ziSTaM tadeva ca saMbhavatIti na nityAtmapakSe pAtakAbhAvApattiH, uktalakSaNAyA hiMsAyAH saMbhavAt, AtmavinAzastu na sNbhvtiityrthH| karmadhAgyasamAsamAzritya sUtrasya varNakAntaramAha- atha veti, nityasyAtmano dehendriyabuddhisaMghAta eva kAryAzrayaH yataH sukhaduHkhasaMvedanalakSaNaM kArya tatra dehAdisaMghAte bhavati tat= uktasaMghAta eva tasya= sukhAdisaMvedanasyAdhiSThAnam= AzrayaH= tadAyatanam= sukhAdibhogasthAnaM bhavati- zarIraM vinA sukhAdibhogA'saMbhavAditi tataH= saMghAtAdanyat sukhAdibhogAzrayo na bhavatIti saH kAryAzrayaH= saMghAta eva karteti sUtre karmadhArayasamAsa ityanvayaH / ukte hetumAha- tannimitteti, kartRpadaM ca sAdhanaparamiti tannimittA= dehAdisaMghAtanimittaiva sukhAdibhogasya nirvRttiH= siddhirbhavati na tam= saMghAtaM vineti saMghAta eva karteti siddhaM, tasya= sukhAdibhogasAdhanIbhUtasya saMghAtasya yo vadhaH= upadhAta:- pIDA kiM vA pramApaNam= vinAzaH sa eva hiMsApadArtho na tvAtmocchedo hiMsA- Atmano nityatvenocchedAsaMbhavA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 - prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahnikeitazca dehAdivyatirikta AtmA savyadRSTasyetareNa pratyabhijJAnAt // 7 // pUrvaparayorvijJAnayorekaviSaye pratisaMdhijJAnaM pratyabhijJAnam- 'tamevaitarhi pazyAmi yamajJAsiSam ' sa evAyamarthaH' iti, savyenaM cakSuSA dRSTasyetareNApi cakSukSA pratyabhijJAnAt- 'yamadrAkSaM tamevaitarhi pazyAmi' iti / indriyacaitanye tu nAnyadRSTamanyaH pratyabhijAnAtIti pratyabhijJAnAnupapattiH, asti vidaM pratyabhijJAnaM tasmAdindriyavyatiriktazcetanaH // 7 // na- ekasminnAsAsthivyavahite dvitvAbhimAnAt // 8 // ekamidaM cakSuH madhye nAsAsthivyavahitaM tasyAntau gRhyamANau dvitvAbhimAnaM prayojayataH madhyavyavahitasya dIrghasyeva // 8 // dityanvayaH, tathA ca nityAtmapakSepi zarIrAdInAmuktalakSaNahiMsAyAH saMbhavAt tatphalabhogasya ca nityAtmanaH saMbhavAt pAtakAbhAvApattirnAstItyAzayenopasaMharati-tatreti, tatra= nityAtmapakSe hiMsAsvarUpe hiMsAphalabhoge pAtake ca siddhe pAtakabhAvaprasaJjanArtha yat "tadabhAvaH" ityAdipUrvasUtramuktam etata= tanna yuktamityanvayaH // 6 // // ityAtmanaH saMghAtAtiriktatvavyavasthApanaM samAptam // agrimasUtramavatArayati-- itazceti, itaH= sUtroktahetoH / Atmana indriyAtiriktatvavyavasthApanamArabhate- savyeti, "vAmaM zarIraM savyaM syAt " ityamaraH, savyena vAmena cakSuSA dRSTasya itareNa= dakSiNena cakSuSA pratyabhijJAnAd jJAyate- AtmA indriyAtirikta eveti. yadi indriyamevAtmA syAttadA vAmeMna dRSTasya dakSiNena pratyabhijJA na syAt- anyena dRSTasyAnyena pratyabhijJAnAsaMbhavAdityAtmA indriyAtirikta eva nityastasya ca vAmena dRSTasyApi dakSiNena pratyabhijJA nAnupapanneti sUtrArthaH / vyAcaSTe-pUrveti, pUrvaparayoH= pUrvottarayorjJAnayorekaviSaye= viSayaikye sati ekaviSayaviSayakaM yad bAhyendriyajanyaM pratisaMdhijJAnam= ubhayasaMbaddhaM jJAnam tattedantAviSayakaM jJAnaM tat pratyabhijJAnamityucyate yathA- 'soyaM devadattaH' iti. ityanvayaH, udAharati- tamiti / udAharaNAntaramAha-sa iti, arthaH= caitrAdiH / sUtrArthamAha-savyeneti, itareNa= dakSiNena / punarudAharati- yamiti, bhavatItizeSaH / indriyAtmapakSe bAdhakamAhaindriyeti, indriyAtmapakSe sarveSAmevendriyANAM pRthak pRthageva caitanyam= AtmatvaM syAttathA ca vAmacakSurlakSaNenAtmanA dRSTasya caitrAderdakSiNacakSurlakSaNAtmanaH pratyabhijJA nopapadyate yato'nyadRSTamanyo na pratyabhijAnAti. asti cedam vAmena dRSTasyApi dakSiNena pratyabhijJAnamiti tadupapattyarthamindriyavyatirikta eva nitya AtmA svIkArya ityAha- tasmAditi // 7 // pUrvapakSI netradvitvaM nirAkaroti-neti, na dve netre kiM tvekameva netraM tasminnekasminneva netre nAsAsthivyavahite= nAsAsthivyavadhAnena dvitvAbhimAnAt= dve netre iti dvitvabhramo bhavati yathaikasmineva taDAge madhye setuvyavadhAnena dvitvabhramo bhavati tathA tathA ca savyagolakaniSThanetradRSTasya dakSiNagolakaniSThanetreNa pratyabhijJA nAnupapannA- golakadvitvepyAtmabhUtasya cakSurindriyasyaikyAd anyathA jJAnendriyANAM paJcatvaM bAdhitaM syAditi nendriyAtiriktAtmanaH svIkArApekSeti sUtrArthaH / vyAcaSTeekamidamiti, nAsAsthinA madhye vyavahitam , tasya= cakSuSaH antau= golakalakSaNau bhAgau kiM vA vyavacchedau gRhyamANau cakSuSi dvitvAbhimAnasya= dvitvabhramasya prayojako bhavataH yathA dIrghasya= lambAyamAnasya vaMzAdermadhye vyavadhAnena dvitvabhramo bhavati tathA tathA caikameva cakSuriti na tasya pratyabhijJAnupapattiriti nendriyAtirikta AtmA svIkArya ityarthaH // 8 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 Atmavivecana] nyaaybhaassym| ekavinAze dvitIyAvinAzAd naikatvam // 9 // ekasminnupahate codhRte vA cakSuSi dvitIyamavatiSThate cakSurviSayagrahaNaliGgaM tasmAdekasya vyavadhAnAnupapattiH // 9 // avayavanAzepya'vayavyupalabdherahetuH // 10 // "ekavinAze dvitIyAvinAzAt" ityahetuH, kasmAt ?. vRkSasya hi kAsu cicchAkhAsu cchinnAsUpalabhyate eva vRkSaH // 10 // ___ dRSTAntavirodhAdapratiSedhaH // 11 // na kAraNadravyavibhAge kAryadravyamavatiSThate- nityatvaprasaGgAt , bahuSvavayaviSu yasya kAraNAni vibhaktAni tasya vinAzaH yeSAM kAraNAnya'vibhaktAni tAnya'vatiSThante / siddhAntI netradvitvaM samAdhatte- eketi, ekasya cakSuSo vinAzepi dvitIyasyA'vinAzAta= sattvadarzanAd cakSuSa ekatvaM nopapadyate, yadyekameva cakSuH syAt tadA tasya vinAze jAte dvitIyaM cakSurnopalabhyeta, yadA ca dve cakSuSI tadaikasya vinAzepi dvitIyasattvamupadyate tathA ca siddhaM netradvitvaM tatra savyadRSTasya dakSiNena pratyabhijJAnAduktarItyA''tmA indriyAtirikta eva. indriyANAM paJcatvaM ca jAtyabhiprAyeNa vijJeyamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- ekasminniti, dvitIyaM cakSuH, viSayagrahaNameva liGgam= sAdhakaM yasya tad viSayagrahaNaliGgaM cakSuH, ekasminnaSTepi netre rUpajJAnaM jAyate tena jJAnena jJAyate- asti dvitIyaM netramiti. yadyekameva netraM syAttadA kANasya rUpajJAnaM na syAt na caivamastIti netradvitvaM siddhaM tathA caikasya netrasya nAsAvyavadhAnena yo dvitvabhrama uktaH sa nopapadyate- netradvitvasya vAstavikatvAdityAha- tasmAditi, ekasya netrasyetyarthaH / paryavasitaM coktameva // 9 // uktaM pUrvapakSI pratyAcaSTe- avayaveti, zAkhAdilakSaNAvayavasya nAzepi yathA'vayavI vRkSa upalabhyate tathA'vayavabhUtasyaikagolakaniSTasya netrAvayavasya nAzeSyavayavino netrasya sattvasaMbhavAd rUpajJAnaM kANasya nAnupapannamiti pUrvasUtre netradvitvasAdhanAtha yo heturuktaH so'hetuH= netradvitvasAdhako na bhavatIti netraikyaM prAptaM tathA coktA pratyabhijJA netrasya nAnupapanneti nendriyAtirikta AtmA svIkArya iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- eketi, ayaM hi pUrvoktasUtrasyAnuvAdaH / uktahetorahetutvaM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- vRkSasyeti, dRSTAntabhAgoyam / tathA caikasyAvayavasya vinAzepi avayavino netrasya sattvaM nAnupapannamiti naikagolakaniSThabhAgavinAzepi kANasya rUpajJAnAnupapattiriti netraikyaM siddhaM tena pratyabhijJAnaM siddhaM tenendrigrasyAtmatvamayi siddhamityarthaH / / 10 // ukta siddhAntI pratyAcaSTe- dRSTAnteti, avayavanAzenA'vayavinAzasyAvazyakatvena dRSTAnte zAkhAnAzena vRkSanAzaH svIkriyate iti dRSTAntavirodhastasmAd netrAvayavanAzepi netranAza Avazyaka eveti yo netradvitvasya pratiSedha uktaH sa pratiSedho na yuktaH, kiM vA vRkSasya bahavaH khalvavayavAsteSu keSAMcidavayavAnAM nAzepi vRkSasattvaM nAnupapannaM prakRte ca yathA ghaTasya kapAlalakSaNo dvAvevAvayavAvityekakapAlanAze ghaTanAza AvazyakastathA netrasyApi golakAnusAreNa dvAvevAvayavAviti vaktavyaM tatraikasyAvayavasya nAze'vayavino netrasya sattvaM nopapadyate iti dRSTAntavirodha ityuktapratiSedhena natraikyaM na sidhyati tathA coktapratyabhijJAyA upapattyarthamindriyAtirikto nitya AtmA svIkArya iti sUtrArthaH / vyAcaSTeneti, kAraNadravyANAm= avayavAnAM vibhAge= vinAze kAryadravyaM nAvatiSThate yadyavatiSTheta tadA nityamevasyAt- vinAzasya kAraNAntarAsaMbhavAdityanvayaH, anyathA nityatvaprasaGgAditiyojanA / upapAdayati Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 prasannapadAparibhUSitam- [ 3adhyAye. 1Ahike____ atha vA dRzyamAnArthavirodho dRSTAntavirodhaH- mRtasya hi ziraHkapAle dvAva'vaTau nAsAsthivyavahitau cakSuSaH sthAne bhedena gRhyate na caitad ekasmin nAsAsthivyavahite saMbhavati, atha caikavinAzasyA'niyamAd dvAvimAva'rthoM. tau ca pRthagAvaraNopaghAtau anumIyete- vibhinnAviti / avapIDanAccaikasya cakSuSo razmiviSayasaMnikarSasya bhedAd dRzyabheda iva gRhyate taccaikatve virudhyate, avapIDananivRttau cAbhinnapratisaMdhAnamiti, tasmAdekasya vyavadhAnAnupapattiH // 11 // anumIyate cAyaM dehAdisaMghAtavyatiriktazcetana iti indriyAntaravikArAt // 12 // bahuSviti, bahuSvavayaviSu madhye ityanvayaH, yasya avayavinaH / yeSAmavayavinAm / tathA cAvayavanAze'vaya. vinAza Avazyaka ityavayavanAze'trayavino netrasyApi nAza AvazyakastathA ca kANasya rUpajJAnaM na syAdeva na caivamastIti netradvitvaM svIkArya tathA ca kANasyaikacakSurnAzepi dvitIyena cakSuSA rUpagrahaNaM nAnupapannaM. tatraikadRSTasya dvitIyena pratyabhijJAnupapattyA indriyAtirikta evAtmA svIkArya ityarthaH / ___ sUtrasya varNakAntaramAha- atha veti, atra pakSe dRSTAntazabdaH pratyakSapadArthaparastadAha- dRzyeti / uktamupapAdayati- mRtasyeti, ziraHkapAle= mastakAsthini, avaTau= gatauM, sthAne= sthAnabhUtau, bhedena= bhinnau, pratyakSeNa gRhyete ityanvayaH, tathA ca mastakasthanetrasthAnadvitvAnnetradvitvaM siddhamityarthaH / vyavacchedyamAha- na ceti, etat= sthAnadvitvam , yadyekameva cakSuH syAttasya ca nAsAsthivyavadhAnena dvitvaM bhrAntyA pratIyeta tadA tasyaikasya sthAnadritvaM na syaadityrthH| netradritve upapattyantaramAha- atheti, ekavinAzasya= savyasyaiva vA dakSiNasyaiva vA vinAzo bhavatIti niyamo nAsti kiM vA ekavinAzasya nAma sarvathA netravinAzasya niyamo nAsti- kANasyaikamAtranetradarzanAdityarthaH tasmAdaniyamAdanumIyateimAvau~= netrapadArthoM pRthagAvaraNopaghAtau parasparaM bhinnau dvAveveti, pRthag AvaraNau upaghAtau yayostau pRthagAvaraNopaghAtau, AvaraNau= netrapaTalau / atra- " ekatve cakSuSo vinAzaniyamo na syAt- savyasyaiva cakSuSo na dakSiNasyeti, ekatvAt savyavinAze dakSiNasyApi nAzaprasaGgAt , dRzyate cAyaM niyamastasmAd dvAvau~ pRthagAvaraNau pRthagupaghAtau ceti" iti tAtparyaTIkA / ekasya netrasyAvaraNopaghAtAbhyAM dvitIyasyAvaraNopaghAtau na bhavatastadetadekatve nopapadyate iti netradvitvaM siddhamityarthaH / " ekavinAzasya " ityatra 'dvitIyavinAzasya ' iti vaktavyamAsIt / netradvitve upapattyantaramAha- avapIDaneti, netrasyAGgalyapreNAvapIDane kRte netrarazmeH candrAdiviSayasya ca yaH saMnikarSastasya bhedAt= dvitvAtU dRzyabheda iva= candrAdidvitvaM gRhyate tadetad netraikatve virudhyate= netraikatve hi razmyekatvaM tena saMyogaikatvaM syAt tena viSayasyaikasyaikatvameva gRhyeta na caivamastIti cakSurbhedAdrazmibhedastena saMyogabhedastena jJAnabheda iti 'dvau candrau' ityAdijJAnaM netradvitve saMbhavati tatrAvapIDanAd netrayo razmidvayaM pRthak pRthageva viSayaM gRhnnaatiiti| avapIDananivRttau ca razmidvayasyApi parasparaM saMyogAdabhinnapratisaMdhAnam= ekatvajJAnaM jAyate / na ca netradvitve padArthamAtrasya dvidhA bhAnaM syAt- dvAbhyAmapi netrAbhyAM pRthak pRthageva padArthagrahaNAditi vAcyamdvayorapi netrayo razmInAmasati pratibandhake saMbhUya eva padArthena saMyujyamAnatvAt / kiM ca netraikatve kANatvaM na syAt- ekanetravinAze satya'paranetravatvaM hi kANatvamiti pratyakSameva / upasaMharati- tasmAditi, tathA ca netradvitve siddhe yatpUrvamekasyaiva netrasya nAsAsthivyavadhAnena dvitvabhrama uktaH sa nopapadyate- netradvitvasya vAstavikatvAdityarthaH / ekasya netrasya / / 11 // agrimasUtramavatArayati- anumIyate iti, ayaM cetano dehAdisaMghAtavyatirikta:- indriyAntaravikArAdityanumIyate itynvyH| indriyAntareti- AmrAdau phale dRSTe tadrasasmRtyA indriyAntarasyarasanendrimasya mukhe jalavRddhilakSaNo vikAro jAyate tasmAdapi vikArAdvijJAyate indriyAtirikta evA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 Atmavivecanam ] nyAyabhASyam / kasya cidamlaphalasya gRhItatadrasasAhacarye rUpe gandhe vA kena cidindriyeNa gRhyamANe . rasanasyendriyAntarasya vikAro rasAnusmRtau rasagardhipravartito dantodakasaMplavabhUto gRhyate tasyendriyacaitanye'nupapattiH- nAnyadRSTamanyaH smarati // 12 // na- smRteH smartavyaviSayatvAt // 13 // smRti ma dharmo nimittAdutpadyate, tasyAH smartavyo viSayaH tatkRta indriyAntaravikAro nAtmakRta iti // 13 // tdaatmgunnsdbhaavaadprtissedhH|| 14 // ''tmeti. tatra saMghAtAtiriktAtmapakSe phalajJAnavata AtmanaH phalajJAnena tadrasasmRteH saMbhavAt tadrasasmRtyA ca rasanendriyavikArasaMbhavAt , yadi cendriyamevAtmA syAttadA yena cakSuSA phalaM dRSTaM tena tu tadraso nAnubhUta iti na cakSuSo rasasmRtiH saMbhavati. yasya ca rasanendriyasya rasasmRtirvaktavyA tena phalaM na dRSTamiti kathaM tasya rasasmRtiH syAt. bhavati ca rasasmRtiriti jJAyate indriyAdivyatirikta evAtmA- kAryakAraNabhUtayoH smRtyanubhavayoH sAmAnAdhikaraNyaniyamAditi sUtrArthaH / atra- "indriyAntaravikAreNa tatkAraNIbhUtA'numIyamAnA smRtirAtmAnamanumApayatIti vikArasyAtmA'vRttitvepi nAnupapattiriti bodhyam" iti zrIgurucaraNAH / vyAcaSTe- kasyeti, gRhItaM tadrasena sAhacarya yasya tasmin gRhItatadrasasAhacarye rUpe gandhe vA cakSurAdinA gRhyamANe sati rasAnusmRtau= tatphalasya rasasmRtau jAtAyAM indriyAntarasya rasanasya rasagardhipravartitaH= rasAbhilASiNA cetanena pravartito dantodakasaMplavabhUtaH= danteSUdakasaMcAralakSaNo vikAro gRhyate tasya vikArasyendriyacaitanye'nupapattiH- yato'nyadRSTamanyo na smaratIti niyamosti, atra ca cakSuSA phale dRSTe rasanendriyasya tadrasasmRtirna saMbhavati yena tasya vikAraH syAt cakSuSazca na rasasmRtiH saMbhavati- rasA'grAhakatvAdityanupapattiH / indriyAtiriktAtmapakSe tu sa AtmA rUparasAdisarvagrAhaka iti tasya rUpadarzanena tatsahacaritarasAdInAM smRtiH saMbhavati smRtyA cecchA jAyate icchayA coktavikAra utpadyate ityupapadyate ityanvayaH spaSTamanyat / amlarasasmRtyA cAyaM vikAro vizeSa utpadyate ityabhiprAyeNoktam- amlaphalasyeti // 12 // uktaM pUrvapakSI nirAkaroti-neti, smRtiH smartavyaviSayA bhavatIti rasasmRtirapi rasaviSayA saMbhavati nAtmaviSayeti kathaM rasasmRtyA indriyAtirikta AtmA sidhyediti sUtrArthaH, pUrva rasanendriyeNa tadrasasyAnubhUtatvAdetAdRzakAle rasanendriyasya rasasmRtirnAnupapannA- gagananiSThenApi candreNa nAyakaniSThasya priyAvadanaviSayakasaMskArasyodbodhavat cakSurAdIndriyAntaraniSThenApyudbodhakena rUpAdidarzanena rasanAdIndriyAntaraniSThasaMskArasyodbodhasaMbhavAdityAzayaH / vyAcaSTe-smRtiriti, nimittAt= saMskArAt, tasyA:= smRteryaH smRtiviSayIbhUto rasaH sa eva viSayo na tvAtmApi, tatkRtaH= smaryamANarasakRta evokto rasanendriyavikAro na tvAtmakRto yena tadvikArAdAtmA sidhyedityanvayaH / / 13 / / / ___ uktaM siddhAntI pratyAcaSTe- tadAtmeti, tat= tasyAH= rasAdismRterAtmaguNatve sati AtmaguNatvena vA sadbhAvAt= sattvasaMbhavAd ya indriyAtiriktAtmapratiSedha uktaH sa nopapadyate ityanvayaH, 'ahaM smarAmi' 'rasAdiviSayakasmRtimAnaham ' ityAdijJAnena smRterAtmadharmatvaM siddhameveti rasasmRtirapyAtmadharma eveti rasasmRtyA tadAdhAra AtmA siddha eva tatrApi cakSuSA phalasya darzanena rasanendriyasya rasasmRtinopapadyate bhavati ca phalasya rUpadarzanenApi rasasmRtiruktavikAragamyeti indriyAtirikta AtmA svIkAryaH tasya ca rUparasAdisarvagrAhakatvAdrUpadarzanenApi rasasmRtirnAnupapanneti, AtmA indriyAdyatirikta eva nityaH svIkArya iti sUtrArthaH / atra 'tasyA AtmaguNabhAvAdapratiSedhaH' ityevaM sUtraM paThanIyamAsIt , tasyAH= smRterAtma Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1AhiketasyA AtmaguNatve sati sadbhAvAdapratiSedha AtmanaH= yadi smRtirAtmaguNaH evaM sati smRtirupapadyate- nAnyadRSTamanyaH smaratIti / indriyacaitanye tu nAnAkartRkANAM viSayagrahaNAnAmapratisaMdhAnam. pratisaMdhAne vA viSayavyavasthAnupapattiH / ekastu cetano'nekArthadarzI bhinnanimittaH pUrvadRSTamartha smaratIti / ekasyA'nekArthadarzino darzanapratisaMdhAnAt smRterAtmaguNatve sati sadbhAvaH, viparyaye cAnupapattiH, smRtyAzrayAH prANabhRtAM sarve vyavahArAH / AtmaliGgamudAharaNamAtramindriyAntaravikAra iti // 14 // aparisaMkhyAnAca smRtiviSayasya // 15 // guNatvAt tadAzrayasyAtmanaH pratiSedho'nupapanna ityarthaH / vyAcaSTe- tasyA iti, tasyAH= smRteH / tAdRzasmRterAdhAratvenAtmA svIkArya iti nAtmapratiSedha upapadyate ityarthaH / uktaM vizadayati- yadIti, evam AtmaguNatve sati / ukte hetumAha- nAnyeti, yadIndriyAtirikta AtmA na syAttadA rasanAnubhUtasya rasasya cakSuSaH smRtirna saMbhavatIti phaladarzanasamaye rasasmRtirna syAdeva bhavati ca smRtiriti jJAyateindriyAtirikta evAtmeti- tena rasasyAnubhUtatvAdrUpadarzanena rasasaMskAre ubuddhe rasasmRtirjAyate ityupapadyate / indriyAtmapakSe bAdhakamAha- indriyeti, rasagrahaNaM rasanakartRkameva rUpagrahaNaM cakSuHkartRkamevetyevaM rasAdigrahaNaM bhinnabhinnakartRkameveti prasiddhameva tatra yadIndriyANAmevAtmatvaM syAttadoktarItyA phalasya rUpadarzanena rasasmRtirna syAt- cakSuSA pUrva rasasyAgRhItatvAt rasanasya ca smRtikAraNIbhUtaphalarUpajJAnAbhAvAdityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- pratisaMdhAne veti, anyadRSTamanyo na smaratIti niyamosti yamuktasthale cakSuSo rasasmRtiH svIkriyate tadA cakSuSA pUrva rasagrahaNamapi svIkArya tathA ca raso rasanagrAhya eva na cakSurgrAhya ityAdirUpA yA viSayasya vyavasthA niyamastadanupapattiH prAptetyarthaH / indriyAtiriktAtmapakSe upapattimAha- eka iti, Asmanmate cetanaH= AtmA eko nityazca sa cA'nekArthadarzI rUparasAdisarvapadArthagrAhI bhinnanimittaH= tasyAtmanazcakSurAdInIndriyANi parasparaM bhinnAnyeva nimittAni rUpAdigrahaNakaraNAni sa cAtmA pUrvadRSTaM padArtha smartumarhati nAtra kApyanupapattiH- yataH tasya rUpadarzanenApi rasasmRtiH saMbhavati tena pUrva rasasyAnubhUtatvAdityanvayaH / smRterAtmaguNatvamAha- ekasyeti, indriyAtiriktasyaikasyAnekArthadarzina Atmano darzanaM ca pratisaMdhAnaM ceti darzanapratisaMdhAnaM tasmAt viSayagrahaNasya tena viSayasmaraNasya ca saMbhavAt. ekasyAtmano dRSTaviSayakaM smaraNamupapadyate ityarthaH kiM vA darzanapratisaMdhAnam= jJAnaviSayakaM smaraNamupapadyate ityarthaH- jJAnasyApi smaraNasaMbhavAt tatra yadi smRtirAtmaguNastadA smRtisadbhAva upapadyate- AtmanA svadRSTasya smartu zakyatvAt. viparyaye= yadi ca smRti tmaguNastadA smRtisadbhAvo nopapadyate- evaM hi smRterindriyaguNatvaM vaktavyaM tatra phalasya rUpadarzanakAle rasasmRtirna saMbhavati- anyadRSTasyAnyena smartumazakyatvAdityuktamevetyarthaH / nanu mA bhavatu smRtisadbhAvaH kA hAnirityAzaGkayAha- smRtyAzrayA iti, yatkaroti janastat smRtvaiva karoti yathA pAkaprakAraM smRtvA pAkaM prabuddhazca pUrvavicAritamityAdi spaSTameva, tatra tatra vyavahAre smRteH parAmarzAbhAvepi sattvaM tu spaSTameva / upasaMharati- Atmeti, indriyAntaravikAralakSaNaM yadAtmaliGgamudAhRtaM tad udAharaNamAtram= nidarzanamAtrameva-vistarabhiyA sarveSAmAtmaliGgAnAM vaktumazakyatvAdityarthaH // 14 // "na smRteH" iti pUrvapakSe doSAntaramudghATayati- aparIti, smRtiviSayasya= smRtiviSayANAm aparisaMkhyAnAt= parigaNanAmakRtvaivoktam- " na smRteH smartavyaviSayatvAt " iti. ityanvayaH, smRteH smaryamANarasAdiviSayakatvaM svIkriyate na tu tanmAtraviSayakatvaM yato rasAdiva rasAdyanubhavasya rasAdi. grAhakasyAtmanazcApi smRtiviSayatvaM spaSTamevAsti tathA ca smRtiviSayatvAdapi siddha AtmA, tatrendriyANAM smRterasaMbhavasyopapAditatvAdindriyAtirikta evAtmA sidhyati tathA cAtmAdilakSaNasya smRtiviSayasya parisaMkhyAnamakRtvoktam- "na smRteH' itIti na tenAtmapratiSedha upapadyate iti sUtrArthaH / aniyamaparo Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 Atmavivecanam ] nyAyabhASyam / aparisaMkhyAya ca smRtiviSayamidamucyate- " na smRteH smartavyaviSayatvAt13" iti, yeyaM smRtiragRhyamANe'rthe- 'ajJAsiSamahamamumartham 1' iti etasyA jJAtRjJAnaviziSTaH pUrvajJAtortho viSayo nArthamAtram. 'jJAtavAnahamamumartham 2' 'asAvartho mayA jJAtaH 3' 'asminnarthe mama jJAnamabhUta 4' iti. caturvidhametadvAkyaM smRtiviSayajJApakaM samAnArtham= sarvatra khalu jJAtA jJAnaM jJeyaM ca gRhyate / __ atha pratyakSe'rthe yA smRtistayA trINi jJAnAni ekasminnarthe pratisaMdhIyante samAnakartRkANi na nAnAkartRkANi nA'kartRkANi, kiM tarhi ?. ekakartRkANi / 'adrAkSamamumartha yamevaitarhi pazyAmi' adrAkSamiti darzanaM darzanasaMvicca- na khalvasaMvidite sve darzane syAdetatadrAkSamiti. te khalvete dve jJAne. 'yamevaitarhi pazyAmi' iti tRtIyaM jJAnam. evaMmekorthastribhirjJAnavA'parisaMkhyAnazabdo vijnyeyH| vyAcaSTe- aparisaMkhyAyeti / svAbhiprAyamAha- yeyamiti, agRhyamANethe= apratyakSapadArthaviSayA smRtiH| smRtimudAharati-ajJAsiSamiti, ajJAsiSamaham= pUrva jnyaatdaanhmityrthH| smRtiviSayamAha- etasyA iti, etasyAH smRteH svaviSayakasmRtiviSayatvasaMbandhena samAnajJAnaviSayatvasaMbandhena vA jJAtRjJAnAbhyAM viziSTa eva pUrvajJAto rasAdipadArtho viSayosti na tu rasAdipadArthamAtraM yena smRteH smartavyarasAdimAtraviSayakatvaM syAdityAkSepaH, tatrAhamityanenAtmanaH ajJAsiSamityanena ca dhAtvarthasya jJAnasya smRtiviSayatvaM prAptaM tathA caitAdRzasmRtiviSayatvenApyAtmA siddha ityarthaH, tadetatpratipAdana prabhAkaramukhena vijJeyam- tenaiva pratyekaM jJAneSvAtmano viSayatvasvIkArAt / jJAtRpradhAnAM smRtimudAharati- jJAtavAniti, prathamAntapadArthasya prAdhAnyAdatra jJAtA prdhaanH| viSayapradhAnAM smRtimudAharati- asAviti / jJAnapradhAnAM smRtimudAharati- asminniti, atra jJAnameva prathamAntapadArthaH / saMkalayati- caturvidhamiti, samAnArtham= jJAtRjJAnajJeyAnAM samAnameva prakAzakamityarthaH, uktapadaM svayaM vyAcaSTe- sarvatreti, sarvatra= sarvAsu smRtiSu / gRhyate= viSayo bhavati / atra- " mAnasAnuvyavasAyajanitasaMskArakAraNAsu catasRSvapi smRtiSu nArthamAtraM viSayaH api tu jJAnajJAtRjJeyAni sarve eva viSayAH / caturpu vAkyeSu ekatra jJAnaM kriyA kArakAd niSkRSTA yathA- 'amuSmin mama jJAnamabhUt / iti. agRhyamANopyarthaH smRtisaMnidhApanAt ' amuSmin ' ityucyate / kArakAdaniSkRSTApyekatra pUrvAparIbhUtabhAvanApradhAnA jJAnakriyA gamyate- 'ajJAsiSamahamamumartham ' iti / anyatra jJAnabhAvane kArakAdaniSkRSTe kartRpradhAne yathA- 'jJAtavAnahamamumartham ' iti / anyatra jJAnabhAvane kArakAdaniSkRSTe karmapradhAne yathA'asAvartho mayA jJAtaH' iti / samAnArthamiti- jJAnajJeyajJAtRprakAzanaM samAnamityarthaH / " iti tAtparyaTIkA / kArakAdaniSkRSTatvaM cAtra kArakavizeSaNatvaM vijJeyam / __AtmasattvaM prakArAntareNopapAdayati- atheti, atha= kiM ca pratyakSe= pUrvamanubhUte padArthe yA smRtiH= pratyabhijJA jAyate tayA ekArthaviSayakANi trINi jJAnAni pratisaMdhIyante= vijJAyante prakAzyante tAni ca jJAnAni samAnakartRkANi= ekAtmakartRkANi bhavanti na tu nAnAkartRkANi yenendriyANAmAtmatvaM syAd na cA'kartRkANi vA yenAtmasiddhirna syAdityanvayaH / jJAnakartRsaMkhyAM jijJAsatekimiti / uttaramAha- eketi / uktAnAM trayANAmapi jJAnAnAM svarUpamAha- adrAkSamiti, adrAkSamityanena bhUtakAlikaM rasAdipadArthaviSayakaM yad darzanaM tadekaM jJAnam darzanasaMvit= padArthadarzanaviSayakaM yada jJAnaM bhUtakAlikaM tad dvitIyaM jJAnam , nanu padArtha eva bhAsate na tu padArthajJAnamapItyAzaMkya darzanasaMvisaMttAyAM hetumAha-neti, sve= smaryamANarasAdipadArthaviSayake darzane asaMvidite= ananubhUte ' adrAkSam' iti prayoga eva nopapadyate- anena padArthaviSayakadarzanasyApi viSayIkaraNAt, sUkSmadRSTyA hi darzanajJAnamanusaMdheyama / uktajJAnadyaM saMkalayati- te iti, ete= pradarzite / tRtIyaM jJAnamAha- yamiti / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1AhnikeyujyamAno nA'kartRko na nAnAkartRkaH, kiM tarhi 1. ekakartRka iti, so'yaM smRtiviSayo'parisaMkhyAyamAno vidyamAnaH prajJAto'rthaH pratiSidhyate- 'nAstyAtmA- smRteH smartavyaviSayatvAt ' iti / na cedaM smRtimAtraM smartavyamAtraviSayaM vA, idaM khalu jJAnapratisaMdhAnavat smRtipratisaMdhAnam / ekasya sarvaviSayatvAta= eko'yaM jJAtA sarvaviSayaH svAni jJAnAni pratisaMdhatte- 'amumartha jJAsyAmi' asamartha vijAnAmi' 'amumarthamajJAsiSam ' amumartha jijJAsamAnazcirama'jJAtvA'dhyavasyati-' ajJAsiSam' iti, evaM smRtimapi trikAlaviziSTAM susmUrSAviziSTAM ca pratisaMdhatte / saMskArasaMtatimAtre tu sattve utpadyotpadya saMskArAstirobhavanti, sa nAstyekopi saMskAro yastrikAlaviziSTaM jJAnaM smRti cAnubhavet. na cAnubhavamantareNa jJAnasya smRtezca pratisaMdhAnam jJAnatrayaM saMkalayati- evamiti, ekothaH smaryamANo'rthaH, pratyabhijJAyamAno'rtho vA, yujyamAnaH= viSayI. kriyamANaH, tatra pratyabhijJAyamAnasya padArthasya pUrvakAlikapratyakSaviSayatvam etatkAlikapratyakSaviSayatvaM ca spaSTameva. pUrvakAlikapratyakSavizeSaNatvAcca tAdRzapratyakSaviSayakajJAnaviSayatvamapi vijJeyam , kiM vA tRtIya jJAnamatra smRtirUpaM vijJeyaM tadviSayatvamapi padArthasya spaSTamevetyarthaH / eteSAM trayANAmapi jJAnAnAM kartA eka Atmaiveti etAdRzajJAnatRtvenApyAtmA siddha ityAzayaH, na caitAni jJAnAni nAnAkartRkANi saMbhavantianyena dRSTasya anyena prtybhijnyaatumshkytvaat| jJAnakriyAdvArA ca viSayasyApi sakartRkatvaM vijJeyam / sUtrArthamupasaMharati- soyamiti, smaryamANapadArtha eva smRtiviSaya iti parisaMkhyA yasya nAsti so'parisaMkhyAyamAnastadanena jJAtRjJAnayorapi smRtiviSayatvamuktam , vidyAmAnaH= sanneva, prajJAtaH arthaH= viSayaH smRtiviSayaH arthAd AtmA 'nAstyAtmA' ityAdinA pratiSadhyate. soyaM pratiSedhaH pratyakSaviruddha ityarthaH / tathA coktarItyA smRtiviSayatvenApi siddha AtmA. tasyendriyAnatiriktatve ukta indriyAntaravikAro nopapadyate ityAtmA indriyAtirikta eveti siddhamityAzayaH / kiM vA 'aparisaMkhyAyamAnaH' iti sAmAnyataH smRtiviSayasya vizeSaNaM na tvAtmavizeSaNam , kiM vA -- aparisaMkhyAyamAna iti' ityevaM vyAkhyeyam / nanu smRterapramANatvAt kathaM smRtyA''tmA sidhyet padArthasiddheH pramANAdhInatvAdityAzaGkayAhana ceti, idam= 'adrAkSam ' ityAyudAhRtaM jJAnaM smRtimAtraM na kiM tu pratyabhijJAtmakaM na cApi smartavyarasAdimAtraviSayakaM yenAtmaviSayakaM na syAt. pratyabhijJA ca pramANameveti tayA siddha AtmetyarthaH / atra" smRtiriti pratyabhijJAnamAha- smRticchAyAvAhitvAt" iti tAtparyaTIkA / svAbhiprAyamAha- idaM, khalviti, yathA jJAnasya pratisaMdhAnam= parAmazoM bhavati tathaiva smRtipratisaMdhAnamapi bhavatIti 'adrAkSama' ityAdi udAhRtaM jJAnaM smRtipratisaMdhAnam= pratyabhijJAnAtmakameva na tu smRtimAtramityarthaH / jJAnapratisaMdhAnamAha- ekasyeti, ekoyamAtmA jJAtA sarvaviSayaH= sarvapadArthagrAhI svAni svakartRkANi jJAnAni pratisaMdhatte- tasyaikasyAtmanaH sarvaviSayatvAt= sarvapadArthagrAhakatvAdityanvayaH, sarvagrAhakatvena jJAnagrAhakatvamapi siddhamityarthaH / jJAnapratisaMdhAnamudAharati- amumiti, atra jJAnaparAmarzaH spaSTa eva, tadanena vAkyatrayeNa traikAlikaM jJAnapratisaMdhAnamudAhRtam / vilambena jAyamAnaM jJAnapratisaMdhAnamudAharati-amumarthamiti, kaMcidarthamityarthaH / uktaM smRtipratisaMdhAne'tidizati- evamiti, trikAlaviziSTAm= traikAlikAm , susmUrSA viziSTAm= smaraNecchAviSayAm , smaraNecchAM vinA smRtipratisaMdhAnAnupatterityAzayaH, atra 'smarAmi ' 'smariSyAmi ' ' asmArSam' ityudAharaNAni vijJeyAni, 'adrAkSam' ityAdikaM ca pratyabhijJodAharaNaM tatrApi smRtipratisaMdhAnaM spaSTameva tAdRzapratyabhijJAyAH kartRtvAdviSayatvAJcAtmA pUvoktarItyA siddha iti praghaTTakArthaH / kiM vA 'jAnAmi' ityasya ' jJAnavAnaham / " smarAmi' ityasya ca ' smRtimAnaham' ityarthastathA ca jJAnasmRtyorAzrayatvenAtmA siddha iti bhAvaH / bauddhamate bAdhakamAha- saMskAreti, saMskArazabdotra kSaNikavijJAnapara:- pUrvapUrvasaMskArANAmuttarottaraM jJAneSu saMkramasvIkArAt nIlAdidharmavAcakazabdAnAmapi dharmiNi prayogadarzanAdityanusaMdheyam / yadi Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmavivecanam ] nyAyabhASyam / 233 ahaM mama iti cotpadyate dehAntaravat , ato'numIyate- astyekaH sarvaviSayaH ( yaH ) pratideha svajJAnaprabandhaM smRtipravandhaM ca pratisaMdhatte iti. yasya dehAntareSu vRtterabhAvAnna pratisaMdhAnaM bhavatIti // 15 // na- AtmapratipattihetUnAM manasi saMbhavAt // 16 // na dehAdisaMghAtavyatirikta AtmA, kasmAt ?. AtmapratipattihetUnAM manasi saMbhavAt= "darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAt1" ityevamAdInAmA''tmapratipAdakAnAM hetUnAM manasi saMbhava:yato mano hi sarvavipayamiti, tasmAnna zarIrendriyamanobuddhisaMghAtavyatirikta Atmeti // 16 // jJAturjJAnasAdhanopapatteH saMjJAbhedamAtram // 17 // jJAnasaMtAna eva sattvam AtmA tadA saMtAnAvayavabhUtAH saMskArAH= jJAnAni kSaNikatvAdeva te mate utpadyotpadya tirobhavanti= vinazyantIti saH= tAdRzaH ekopi saMskAraH= jJAnaM nAsti ya udAhRtaM trikAlaviziSTaM jJAnaM smaraNaM cAnubhavet= pratisaMdadhIta, trikAlaviziSTajJAnAdInAM pratisaMdhAnaM hi sthirasyAtmanaH saMbhavati na tu kSaNikAnAM jnyaanaanaamityrthH| uktAnubhavAsaMbhave upapattimAha- na ceti, ahamiti= 'ajJAsiSamaham ' iti, mameti= 'mama jJAnamabhUt / iti, etAdRzaM jJAnasmRtyoH pratisaMdhAnama'nubhavaM vinA notpadyate- pratisaMdhAnaM pratyanubhavasya kAraNatvAt , yathA dehAntareNAnubhUtasya dehAntareNa pratisaMdhAnaM nopapadyate iti spaSTameva tathA kSaNikeSu vijJAneSu anyena jJAnena dRSTamanyena jJAnena smartu na zakyate. bhavati ca smRtiriti jJAyate kSaNikavijJAnasaMtAnAdanya eva nitya AtmA, tadAha- ata iti, pratideham = svasvadehAvacchedena, prabandham saMtAnam , tathA ca nityasyAtmanaskAlikajJAnAdInAM pratisaMdhAnaM nAnupapannamiti dehendriyajJAnasaMtAnAdivyatirikto nitya eka AtmA svIkAryaH siddhazcetyarthaH / yasyAtmanaH dehAntareSu sattvepi svAmitvena vRtterabhAvAdeva tatrAnubhUtapadArthAnAM pratisaMdhAnaM na bhavatItyAhayasyeti, caitreNAnubhUtaM maitraH smartuM na zaknoti. tatkasya hetoH?. maitrAtmanaH caitradehe svAmitvena vRtterabhAvAdevetyetAdRzaH sa Atmeti na tasya pratiSedho yukta ityarthaH / yasyetyatra tasyetivaktavyamAsIt // 15 // // ityA''tmana indriyAdivyatiriktatvapratipAdanaM samAptam // uktaM pUrvapakSI nirAkaroti- neti, AtmapratipattihetUnAm= AtmasAdhakAnAM pratyabhijJAdInAM hetUnAM manasa ekatvena tatra saMbhavAt mana evAtmA na tu manovyatiriktaH kazcidAtmA, manastu cakSurAdIndriyadvArA rUpAdiviSayAnanubhavatIti kAlAntare manasaH smRtipratyabhijJayo nupapattiH- manasaH sthiratvAdekatvAcca, indriyAntaravikArasyApyatra pakSe nAnupapattiH- manasA'nubhUtasya phalarasasya phaladarzanena saMskArobodhadvArA smRtisaMbhavAt smRtyA ca rasabhogecchA tayA ca dantodakasaMplavabhUtasyendriyAntaravikArasyApi saMbhavAditi mana evAtmeti sUtrArthaH / byAcaSTe- neti, dehendriyamanobuddhivedanAsaMghAta eva dehAdisaMghAtastatra ca manopyastyevetyuktam- dehAdIti / ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- Atmeti / uktaM vizadayati- darzaneti, prathamasUtramidam , darzanena= cakSuSA sparzanena= tvacA ekArthagrahaNAt= 'yamadrAkSaM taM spRzAmi' ityAdipratyabhijJAnAdeva dehAdyatirikta AtmA sAdhitasteSAM hetUnAM manasi saMbhavosti- manasa ekatvAdityanvayaH / ukta hetumAha- yata iti, manaH sarvaviSayam= savArthagrAhakamastIti pUrvadRSTasya kAlAntare smRtyAdikaM manaso nAnupapannamiti mana evAtmetyarthaH / upasaMharati- tasmAditi, manasa Atmatve saMghAtasyAtmatvaM prAptameva- manasaH saMghAtAnatiriktatvAdityAzayaH // 16 // pUrvoktaM siddhAntI pratyAcaSTe-- jJAturiti, AtmanaH sarvArthajJAturjJAnakaraNAnyapekSyante- jJAnakaraNaM vinA jJAnakriyAyA asaMbhavAttatra yathA rUpAdijJAnakaraNaM cakSurAdi tathA mananasukhAdijJAnakaraNamapya 30 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahnike___jJAtuH khalu jJAnasAdhanAnyupapadyante- 'cakSuSA pazyati' 'prANena jiprati, 'sparzanena spRzati' evaM mantuH sarvaviSayasya matisAdhanama'ntaHkaraNabhUtaM sarvaviSayaM vidyate yenAyaM manyate iti, evaM sati jJAtaryA''tmasaMjJA na mRSyate manassaMjJA'bhyanujJAyate. manasi ca manassaMjJA na mRSyate matisAdhanasaMjJA mRSyate, tadidaM saMjJAbhedamAtraM nA'rthe vivAda iti / pratyAkhyAne vA sarve. ndriyavilopaprasaGgaH= atha mantuH sarvaviSayasya matisAdhanaM sarvaviSayaM pratyAkhyAyate- nAstIti ? evaM rUpAdigrahaNasAdhanAnyapi na santIti sarvendriyavilopaH prasajyate iti // 17 // niyamazva niranumAnaH // 18 // yo'yaM niyama iSyate- rUpAdigrahaNasAdhanAnyasya santi matisAdhanaM sarvaviSayaM nAstIti. ayaM niyamo niranumAna:- nAvAnumAnamasti yena niyamaM pratipadyAmahe iti / rUpA'pekSyate yadeva tatkaraNaM tadeva mayA mana ityucyate tvayA cAtmeti jJAtAraM prati manaso jJAnasAdhanopapatteH- mananAdijJAnakaraNatvopapatte:= mananAdyAntarajJAnakaraNatvamAvazyakameva tatra tvayA manaso yadAtmeti nAma kRtaM tat saMjJAbhedamAtraM na tu padArthabheda:- mayA svIkRtasyaiva manasastvayApi svIkRtatvAt , manovyatiriktAtmano yaH pratiSedhaH sa tu viSayAntarama / kiM vA matsvIkRtasyAtmanastvayA mana iti saMjJA kRteti saMjJAbhedamAtram , AtmamanasokyaM tu nopapadyate-- Atmano jJAtuzcakSurAdivat AntarajJAnasAdhanasya manaso'vazyApekSitatvAditi sUtrArthaH / sUtraM svarUpeNa tu kuTilamevetyanusaMdheyam / vyAcaSTe- jJAturiti, sparzanena= tvacA, cakSurAdinaivAtmano rUpAdijJAnaM jAyate iti rUpAdijJAneSu cakSurAdInAM sAdhanatvam karaNatvamupapannam- cakSurAdikaM vinA'ndhAde rUpAdijJAnAdarzanAdityanvayaH / prakRtamAha- evamiti, yathA rUpAdijJAneSu cakSurAdikaM karaNaM tathA mantuH= mananakartuH sarvaviSayasya= sarvaviSayaprAhakasyAtmano matisAdhanam= mananakaraNaM sukhAdijJAnakaraNaM ca sarvaviSayam= sarvaviSayagrAhakam antaHkaraNabhUtaM kimapi vastu vidyate= astyeva yenAntaHkaraNabhUtenAyamAtmA manyate= mananaM karoti, tadabhAve mananakriyA na syAditi yadevAntaHkaraNabhUtaM vastu mayA mana ityucyate tadeva tvayA''tmetyucyate iti saMjJAbhedamAtramevetyarthaH / paryavasitamAha- evaM satIti, jJAtari= AtmanaH AtmetisaMjJA na mRSyate= na svIkriyate mana iti saMjJA cAbhyanujJAyate= svIkriyate. manasazca mana iti saMjJA na mRSyate matisAdhanamitisaMjJA svIkriyate iti saMjJAbhedamAtrameva na tu padArthasyAtmano manasazca svarUpe sattAyAM ca vivAda itynvyH| vipakSe bAdhakamAha- pratyAkhyAne iti, yadi manaH svarUpeNaiva na svIkriyate tathA ca na saMjJAbhedamAtraM tadA manovat sarveSAmapIndriyANAM vilopaH= abhAvaH prasajyate / uktaM vizadayati- atheti, yadi mananakartuH sarvaviSayaprAhakasyAtmano mananasAdhanaM sarvaviSayagrAhakamantaHkaraNaM nAstItyevaM pratyAkhyAyate tadA tathaiva rUpAdigrahaNasAdhanAni cakSurAdInyapi na santu= na svIkAryANi- yathA mananAdijJAnaM vinaiva karaNaM bhaviSyati tathA rUpAdijJAnamapi cakSurAdikaraNaM vinaiva bhaviSyatIti sarvendriyavilopaH prasajyate. na ca cakSarAdikaM vinA rUpAdijJAnaM bhavatIti yathA rUpAdijJAnakaraNaM cakSarAdikaM svIkriyate tathA''ntaramananAdikaraNamantaHkaraNamapi svIkAryameva tadeva mana ityucyate, kartRkaraNayozca bhedasya spaSTatvAnnAtmamanaso. raikyaM saMbhavatIti manovyatirikta evAtmetyarthaH // 17 // vipakSe bAdhakamAha- niyama iti, rUpAdijJAnakaraNaM cakSurAdikamasti AntaramananAdikaraNama'ntaHkaraNaM nAstIti yo niyamaH sa niranumAnaH= nirhetuka eva- etAdRzaniyamasyopapAdayitumazakyatvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- yoyamiti / niyamasvarUpamAha-rUpAdIti, asya= AtmanaH, matisAdhanam= mananAdisAdhanamantaHkaraNam / svavaktavyamAha- ayamiti / paryavasitamAha- nAtreti, atra uktaniyame, anumAnam= hetuH / antaHkaraNAvazyakatAmupapAdayati- rUpAdibhya iti, tadupalabdhau- sukhA. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmavivecanam ] nyaaybhaassym| dibhyazca viSayAntaraM sukhAdayastadupalabdhau karaNAntarasadbhAvaH, yathA cakSuSA gandho na gRhyate iti karaNAntaraM ghrANam evaM cakSurghANAbhyAM raso na gRhyate iti karaNAntaraM rasanam evaM zeSepvapi. tathA cakSurAdibhiH sukhAdayo na gRhyante iti karaNAntareNa bhavitavyaM tacca jJAnA'yogapadyaliGgam , yacca sukhAdyupalabdhau karaNaM tacca jJAnAyaugapadyaliGgam tasyendriyamindriyaM prati saMnidherasaMnidherna yugapat jJAnAnyutpadyante iti, tatra yaduktam- " AtmapratipattihetUnAM manasi saMbhavAt 16" iti tadayuktam // 18 // kiM punarayaM dehAdisaMghAtAdanyo nityaH ? utA'nityaH 1 / kutaH saMzayaH 1, ubhayathA dRSTatvAt saMzaya:- vidyamAnamubhayathA bhavati nityamanityaM ca, pratipAdite cAtmasadbhAve saMzayAnivRtteriti / AtmasadbhAvahetubhirevAsya prAgdehabhedAdavasthAnaM siddham Urdhvamapi dehabhedAdavatiSThate / kutaH ?grupalabdhau cakSurAdyapekSayA karaNAntarasyA'ntaHkaraNasya sadbhAva Avazyaka evetyarthaH / ukte dRSTAntamAhayatheti, gandhagrahaNakaraNaM nANaM cakSuratiriktaM yathAsti. yathA ca rasajJAnakaraNaM rasanamasti, zeSeSu rUpAdiSvapyevameva yojyaM yathA ghrANAdinA rUpagrahaNaM na saMbhavatIti rUpajJAnakaraNaM cakSuH zabdajJAnakaraNaM zrotraM sparzajJAnakaraNaM tvagasti / prakRtamAha- tatheti, cakSurAdInAM bAhyAnAmAntarasukhAdijJAneSu karaNatvA'saMbhavAt karaNAntaraM cakSurAdyatiriktaM sukhAdijJAnakaraNamantaHkaraNaM manassaMjJakaM svIkAryamevetyarthaH / tacca mano jJAnAyaugapadyaM liGgaM yasya tat jJAnAyaugapadyaliGgam , na kevalaM sukhAdijJAnAnupapattyaiva manaH svIkriyate kiM tu bAhyarUpAdijJAnAnAmayogapadyAdapi svIkriyate anyathA tadayogapadyAnupapatterityarthaH / uktameva vistareNAha- yacceti / uktaM vyAcaSTe- tasyeti, yadi sUkSmamantaHkaraNaM na syAttadA vibhorAtmanaH sarvairapIndriyaiH saMyogasya sattvAdeva indriyANAmapi sarveSAM svasvaviSayairekasmin kAle saMyogasaMbhavAdekasmin kAle rUpAdInAM sarveSAmapi jJAnaM syAt na ca bhavatIti sUkSmamantaHkaraNamanumIyate tathA ca tasya antaHkaraNasya manasaH sUkSmatvAt indriyamindriyaM prati= ekasmin kSaNe sarvairindriyaiH saha saMnidherasaMnidheH= saMyogasaMbandhAbhAvAd yugapad jJAnAni notpadyante- Atmano manodvAraiva viSayagrAhakatvakalpanAt , ityeva jJAnAyaugapadyaM manaso liGgam= anumApakamityarthaH / upasaMharati- tatreti, tadevaM manaso'ntaHkaraNatvena jJAnakartRtvalakSaNamAtmatvaM nopapadyate iti AtmapratipattihetUnAM pratyabhijJAnAdInAM manasi saMbhavAbhAvAd yaduktam- "AtmapratipattihetUnAM manasi saMbhavAt" iti tdyuktmevetynvyH||18|| // ityA''tmano manovyatiriktatvavyavasthApana samAptam // evamAtmano dehAdisaMghAtavyatiriktatvamupapAdya nityatvopapAdanamArabhate- kimiti, ayam= AtmA / Atmani nityatvAnityatvayoH saMzayakAraNaM jijJAsate- kuta iti / uttaramAha- ubhayatheti, kiM cinnityamapi bhavati kiMcidanityamapi bhavatIti hetorevAtmani nityatvAnityatvayoH saMzayastadevAhavidyamAnamiti / svAbhiprAyamAha- pratipAdite iti, AtmasadbhAve pratipAditepi AtmanityatvAnityatvayoH saMzayasya nivRtterasaMbhavAt . pratyuta sadbhAve siddhe nityatvAnityatvayoH saMzaya upatiSThate evetyarthaH / siddhAntI svasiddhAntamAha- Atmeti, asya= AtmanaH, dehabhedAt= tattadehavizeSAt , Urdhvam anantaramapyayamAtmA'vatiSThate tathA ca dehebhyaH pUrvottarakAleSu sattvena nityatvaM siddhamityAzayaH, saMghAtAriktAtmanaH sadbhAvahetuH pUrvAnubhUtasya smaraNAdikameva tacca smaraNaM pUrvajanmAnubhUtasyApi stanyapAnAdikasya vakSyamANasya bhavatyeveti tenAtmanaH pUrvajanmani siddhe tadvadevottaraM janmApi saMbhavatItyanekajanmasaMbandhitve prApte anekajanmAnantaraM vinAze ca kAraNAsaMbhavAt anAdibhAvasya nityatvaniyamAJca Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1AhnikepUrvAbhyastasmRtyanubandhAjAtasya harSabhayazokasaMpratipatteH // 19 // __ jAtaH khalvayaM kumAro'smin janmanya'gRhIteSu harSabhayazokahetuSu harSabhayazokAn pratipadyate liGgAnumeyAn. te ca smRtyanubandhAdutpadyante nAnyathA. smRtyanubandhazca pUrvAbhyAsamantareNa na bhavati. pUrvAbhyAsazca pUrvajanmani sati nAnyathA iti sidhyatyetat- avatiSThate'yamUrdhvam (prAk ca ) zarIrabhedAditi // 19 // padmAdiSu prabodhasaMmIlanavikAra vattavikAraH // 20 // yathA padmAdiSva'nityeSu prabodhaH saMmIlanaM ( ca ) vikAro bhavati. evamanityasyAtmano . harSabhayazokasaMpratipattirvikAraH syAt // hetvabhAvAdayuktam= anena hetunA padmAdiSu prabodhasaMmIlanavikAravad anityasyAtmano harSAdisaMpratipattiriti nAtrodAharaNasAdhAt sAdhyasAdhanaM heturna vaidhAdasti, hetvabhAvAtasaMbaddhArthakamapArthakamucyate iti / dRSTAntAcca harSAdinimittasyAnivRttiH= yA ceyamAseviteSu nityatvamAtmana AtmasadbhAvahetubhireva siddhamityarthaH / Atmanityatve vizeSarUpeNa hetuM jijJAsate- kuta iti / sUtreNottaramAha- pUrveti, pUrvAbhyastAnAm= pUrvajanmanyanubhUtAnAM harSAdihetUnAM stanyapAnAdInAM smRtyanubandhAt= smRtyanuvRttyaiva jAtasya= jAtamAtrasya bAlasyAtra janmani harSAdidetuprAptau harSAdInAM saMpratipattiH= utpattiH saMbhavati tAdRzotpatterevAtmano nityatvaM sidhyati, jAtamAtrabAlena stanyalAbhAdeharSAdihetutvamatra tu nAnubhUtaM stanyalAbhAdinA harSAdikaM tu jAtamAtrasyApi bhavatyeva tena jAtasya pUrvAnubhUtasmRtiranumIyate smRtyA ca pUrvajanmani stanyAdyanubhavaH prAptastena pUrvajanma siddham evameva pUrvajanmApekSayApi pUrvapUrva janma siddhaM tenAtmano'nAditvaM siddham anAdibhAvasya nityatvaniyamAcA''tmano nityatvaM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- jAta iti, yeSAM padArthAnAM harSAdihetutvamasmin janmani na gRhItaM teSvapi dRSTeSu liGgAnumeyAn harSAdIn pratipadyate= prApnotItyanvayaH, liGgAnumeyaM ca padArthAnAM harSAdihetutvameva. kiM vA bAlasya ye harSAdayaste pareNa ceSTAlakSaNaliGgenAnumeyAstAnityarthaH / harSAdikAraNamAha- te ceti, te= harpAdayaH / smRtyanubandhakAraNamAha- smRtyanubandha iti / pUrvAbhyAsakAraNamAhapUrvAbhyAsa iti, pUrvAbhyAsaH= pUrvAnubhavaH sa ca jAtasyAtra janmani na saMbhavatIti pUrvajanma siddham / paryavasitamAha- sidhyatyetaditi / siddhamAha- avatiSThate iti, ayam= AtmA, spaSTamanyat // 19 // ____ Atmano nityatvAbhAvepi pUrvapakSI harSAdikaM jAtasyopapAdayati- padmAdiSviti, harSAdayo hi vikArA eva tatrAnityeSvapi padmAdiSu sAmagrIvazAd yathA prabodhAdayo vikArA bhavanti tathaivAnityasyApi tat= tasyAtmano harSAdayo vikArA upapadyante vikAraviziSTasya cAnityatvaniyama iti nAtmA nitya iti sUtrArthaH / atra- " padmapatrAvayavavibhAgo vinazyatkAryaH prabodhaH, padmapatrAvayavAnAmArabdha. kAryANAM yatpunaH paraspareNa prAptayastat saMmIlanam" iti vArtikam / praphullatvaM prabodhaH, mukalIbhAvazca saMmIlanamiti yAvat / vyAcaSTe- yatheti, saMpratipattiH= harSAdyutpattiH sA ca vikAra eveti, sa vikAro'nityasyApyAtmana upapadyate iti na nitya AtmetyanvayaH // . uktapUrvapakSaM pratyAcaSTe- hetvabhAvAditi, uktadRSTAntenAtmano yadanityatvamuktaM tadayuktam- hetvabhAvAt / uktaM vizadayati- aneneti, iti nAtreti= ityatra netyanvayaH, hetuH= kopi heturudAharaNasAdharmyAt= anvayavyAptyA sAdhyasya= AtmAnityatvasya sAdhanam= sAdhako nAsti, vaidhAt= vyatirekavyAptyApi ca sAdhyasAdhako heturnAstItyanvayaH, harSAdInAM vikAratve AtmanazcAnityatve hetu stiityaashyH| paryavasitamAha- hetvabhAvAditi, AtmAnityatve hetorabhAvAt " padmAdiSu " ityuktamasaMba Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmavivecanam ] nyaaybhaassym| 237 viSayeSu harSAdisaMpratipattiH smRtyanubandhakRtA pratyAtmaM gRhyate seyaM padmAdisaMmIlanadRSTAntena na nivartate. yathA ceyaM na nivartate tathA jAtamAtrasyApIti / kriyAjAtazca parNavibhAgasaMyogaH prabodhasaMmIlane. kriyAhetuzca kriyAnumeyaH, evaM ca satiM kiM dRSTAntena pratiSidhyate ? // 20 // ___ atha nirnimittaH padmAdiSu prabodhasaMmIlanavikAra iti matam evamAtmanopi harSAdisaMpratipattiriti ? tacca na- uSNazItavarSakAlanimittatvAt paJcAtmakavikArANAm // 21 // ___ uSNAdiSu satsu bhAvAda asatsvabhAvAd tannimittAH paJcabhUtAnugraheNa nirdRttAnAM padmAdInAM prabodhasaMmIlanavikArA iti na nirnimittAH, evaM harSAdayopi vikArA nimittAna bhavitumarhanti na nimittamantareNa. na cAnyat pUrvAbhyastasmRtyanubandhAd nimittamastIti / na cotpattinirodhakAraNAnumAnamA''tmanaH- adRSTAntAt / na harSAdInAM nimittamantareNotpattiH / noSNAdivad nimittAntaropAdAnaM harSAdInAm, tasmAdayuktametat // 21 // ddhArthakameva ata evA'pArthakam= mithyArthabodhakam / svAbhiprAyamAha- dRSTAntAditi, yathA padmAdiSu prabodhAdenimittamastyeva tathAtmano harSAderapi nimittaM siddhamityarthaH, uktaM vyAceSTa- yeti, yA ceyamAseviteSu= anubhUteSu viSayeSu tadanantaraM taddarzanena harSAdisaMpratipattiH sA smRtyanubandhakRtaiveti tasyAH kAraNaM siddhaM harSAdisaMpratipatterabhAvopi na saMbhavati pratyakSatvAdityarthaH / paryavasitamAha- yatheti, yathA ceyaM harpAdisaMpratipattirasmadAdInAM smRtyanubandhakRtaiveti na nivartate uktadRSTAntena tathA jAtamAtrasyApi harSAdisaMpratipattiH smRtyanubandhakRtaiveti na nivartate tatra smRtyanubandhena pUrvAnubhavaH prAptastena pUrvajanma prAptaM tena cAtmano'nAditvaM tena ca nityatvaM siddham- asmin janmani jAtamAtrakartRkAnubhavasyAsaMbhavAdityarthaH / dRSTAnte prabodhAdenimittamAha- kriyeti, kriyAjAtaH= kriyAjanyaH parNavibhAga eva prabodhaH parNasaMyogazca saMmIlanaM tatra prabodhAdikAraNIbhUtAyAH kriyAyAzca jalAdisaMyogo hetustAdRzakriyayaivAnumeyaH- hetuM vinA kriyAyA asaMbhavAt , tathA ca yathA prabodhAdikAraNaM siddhaM tathA harSAdikAraNamapi siddhaM tacca smRtyanubandha evetyuktarItyA pUrvajanma siddhaM tenAtmano nityatvamapi siddhamiti nAtmanityatvasyoktadRSTAntena pratiSedha upapadyate ityAkSipati- evamiti, evam harSAdikAraNasiddhayAtmanityatve siddhe satItyarthaH // 20 // ___agrimasUtrAvatArArtha niSkAraNakatvapakSamutthApayati- atheti / prakRtamAha- evamiti, padmAdiSu prabodhAdivadAtmanopi harSAdyutpattirninimitteti yadi mataM tacca na saMbhavatIti sUtraghaTakanakAreNAnvayaH / harSAdInAM ninimittatve Atmano nityatvApattiAstItyAzayaH / neti- paJcAtmakavikArANAm= pAJca. bhautikapadArthavikArANAM prabodhAdInAm uSNakAlAdinimittatvAt= kecidvikArA uSNakAlanimittAH kecit zItakAlanimittAH kecidvarSAkAlanimittA iti padmAdiSu prabodhAdInAmuSNakAlAdikaM nimittaM siddhameva tathaiva harSAdInAmapi smRtyanubandhAdikaM nimittaM sidhyati tasya pUrvAnubhavastena pUrvajanma sidhyatIti siddhamAtmano nityatvam , vikArANAM nirmittatvaM ca na sidhyati yenAnityatvamAtmana Apadyeteti sUtrArthaH / vyAcaSTe- uSNAdiSviti, paJcabhUtAnugraheNa nirvRttAnAm= jAtAnAm= pAJcabhautikAnAM padmAdInAM prabodhasaMmIlanavikArAH tannimittA:= uSNAdinimittAH- uSNAdiSu satsu prabodhAdInAM bhAvAt uSNAdiSva'satsu cA'bhAvAditi na nirnimittA ityanvayaH / prakRtamAha- evamiti / harSAdInAM pUrvAnubhUtasmRtireva kAraNamityAha- na ceti, harSAdInAmiti zeSaH / smRtezca pUrvAnubhavaH kAraNaM sa ca jAtasya pUrvajanmanIti siddhamAtmano nityatvamityarthaH / Atmana utpattivinAzakAraNasyApyanumAnaM na saMbhavatianAdibhAvasyotpattivinAzaprasAdhakasya dRSTAntasyAbhAvAdityAha- na ceti, tathA cAtmano nA'nitya Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 238 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahnike itazca nitya AtmA pretyA''hArAbhyAsakRtAt stanyAbhilASAt // 22 // jAtamAtrasya vatsasya pravRttiliGgaH stanyAbhilASo gRhyate sa ca nAntareNA''hArAbhyAsam / kayA yuktyA ?, dRzyate hi zarIriNAM kSudhA pIDyamAnAnAmAhArAbhyAsakRtAt smaraNAnubandhAdAhArAbhilASaH, na ca pUrvazarIrAbhyAsamantareNAsau jAtamAtrasyopapadyate, tenAnumIyatebhUtapUrva zarIram yatrA'nenAhAro'bhyasta iti, sa khalvayamAtmA pUrvazarIrAt pratya zarIrAntaramApannaH kSutpIDitaH pUrvAbhyastamAhAramanusmaran stanyamabhilapati, tasmAnna dehabhedAdAtmA bhidyate= bhavatyevordhvaM dehabhedAditi // 22 // ayaso'yaskAntAbhigamanavattadupasarpaNam // 23 // tvamApnotItyarthaH / harSAdInAmapi nimittaM vinotpattirna saMbhavati yenAnityatvamAtmana ApadyatetyAha- neti| yathA padmaprabodhAdInAmuSNAdikaM dRSTaM kAraNaM tathA harSAdInAM nimittAntarasya= smRtyanubandhAtiriktanimittasya grahaNaM nopapadyate yena dRSTanimittakatvenAtmanityatvasAdhakatvaM na syAdityAha-noSNAdIti / upasaMharati- tasmAditi, evamAtmano nityatve siddhe yadAtmA'nityatvamuktaM tanna yuktamityarthaH // 21 / / ___agrimasUtramavatArayati- itazceti, itaH= sUtroktahetutaH / pretyeti-pretya= mRtvA= pUrvazarIratyAgAnantaraM zarIrAntaragrahaNe kRte jAtamAtrasya bAlasya yaH stanyAbhilASaH sa AhArAbhyAsakRtaH AhArAnubhavajanya eva. jAtamAtrasyAhArAnubhavazca nAsmin janmani saMbhavatIti pUrvajanmanyeva vaktavya iti pUrvajanma siddham evaM tatopi pUrva janmAni siddhAni tathA cAnAditvamAtmanaH prAptam anAdibhAvasya ca nityatvaniyamAdAtmana AhArAbhyAsakRtAt stanyAbhilASAdapi nityatvaM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- jAtamAtrasyeti, pravRttiliGgaM yasya sa pravRttiliGgaH- pravRttyanumeya eva stanyAbhilASa:- pratyakSAyogyatvAt , stanyapAne pravRttyA stanyAbhilASo'numIyate stanyAbhilASaM vinA stanyapAnapravRtteranupapatteH / saH= stanyAbhilASaH, AhArAbhyAsam= pUrvajanmakRtAhArAnubhavaM vinA nopapadyate ityanvayaH / AhArAbhyAsasya kAraNatve hetuM jijJAsate- kayeti / uttaramAha- dRzyate iti, kSudheti tRtIyAntam , tadanena dRSTAntenAhArAnubhavajanyasaMskArajanyasmaraNenAhArAbhilASo bhavati nAnyatheti pratipAditam , evaM bAlasyApi stanyAbhilASa AhArAnubhavajanyasaMskArajanyasmaraNenaiva vaktavyastatra jAtamAtrasyAhArAnubhavaH pUrvajanmanyeva vaktavya iti pUrvajanmaparamparA prAptetyAha- na ceti, pUrvazarIre ya AhArAbhyAsaH sa pUrvazarIrAbhyAsastaM vinA jAtamAtrasyA'sau= stanyAbhilASo nopapadyate tena bhUtapUrva zarIramanumIyate ityanvayaH, yatra= pUrvazarIrepUrvajanmani, anena= jAtamAtreNa / saMkalayati- sa iti, pretya- nirgatya, tathA ca pUrvajanmAnubhUtasyA''hArasyAnusmaraNena stanyAbhilASo bhavatIti pUrvapUrvajanmaparamparA siddhA tayA cAnAditvaM prAptaM tenAtmano nityatvaM siddhamityarthaH / upasaMharati- tasmAditi, tasmAt= Atmano nityatvAdAtmA dehabhedAnna bhidyate, ekasmin kAle caitramaitrAdInAM dehabhedenAtmabhede satyapi ekasyaiva caitrasya pUrvottaradeheSu dehabhedAdAtmabhedo na bhavati kiM tu tAdRzapUrvottaradeheSu sarveSu mokSaparyantameka evAtmAnuvartate= eka evAtmA janmabhedenottarottaraM dehaM gRhNAtIti Atmano nityatvaM siddhamityarthaH / uktasyAbhiprAyamAha- bhavatIti, dehabhedAt= dehavizeSAt kiM vA dehavinAzAd Urdhvam= anataramapyAtmA bhavatIti nitya evetyarthaH // 22 // ___ uktaM pUrvapakSI pratyAcaSTe- ayasa iti, ayasaH= lohasya yathA pUrvAbhyAsaM vinaivA'yaskAntAbhigamanam= cumbakapASANopasarpaNaM bhavati tathaiva tat= tasya bAlasyApi pUrvAbhyAsaM vinaiva upasarpaNam= stano pasarpaNam= stanyapAnapravRttirbhavatIti na pUrvajanmani AhArAnubhavApekSA tatazca na pUrvajanmApekSA yenAtmano Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmavivecanam ] nyAyabhASyam / 239 yathA khalya'yo'bhyAsamantareNA'yaskAntamupasarpati evamAhArAbhyAsamantareNa bAlaH stanyamabhilapati // 23 // kimidamayaso'yaskAntAbhigamanaM ninimittam ? atha nimittAt ? iti, ninimittaM tAvat na- anyatra pravRttyabhAvAt // 24 // yadi ninimittam ? loSTAdayopyayaskAntamupasarpayeyuH- na jAtu niyame kAraNamastIti / atha nimittAt ?. tat kenopalabhyate ? iti, kriyAliGgaH kriyAhetuH kriyAniyamaliGgazca kriyAniyamahetuH tenAnyatra pravRttyabhAvaH / bAlasyApi niyatamupasarpaNaM kriyopalabhyate. na ca stanyAbhilApaliGgam anyadAhArAbhyAsakRtAt smaraNAnubandhAt , nimittaM dRSTAntenopapAdyate. na cA'sati nimitte kasya cidutpattiH, na ca dRSTAnto dRSTamabhilApahetuM bAdhate, tasmAdayaso'skAntAbhigamanama'dRSTAnta iti / nityatvaM prApnuyAditya nitya evAtmA. ayasazca pUrvajanma naiva saMbhavati-vinAzitvAttathApi pravRttirdRzyate tathaivAtmapakSepi yojyamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yatheti / prakRtamAha- evamiti, stanyamabhilapati stanyapAnArtha pravartate, spaSTaM sarvam / tadanenAtmano nityatvAnupapattiH pradarzitetyAzayaH // 23 / / ____ agrimasUtrAvatArAyA'yaso'yaskAntAbhigamanaM sakAraNaM vA niSkAraNaM veti vikalpayatikimidamiti, nimittAt= sanimittamityarthaH / prathamakalpaM nirAkaroti- ninimittamiti, ayaso'yaskAntAbhigamanaM nirnimittaM na bhavati- asaMbhavAdityevaM suutrghttknkaarennaanvyH| neti- ayaso'ya. skAntAbhigamanamapi na nirnimittam akAraNakam- anyatra= loSTAdau pravRttyabhAvAt= pravRttyadarzanAt , yadIdamabhigamanaM ninimittaM syAttadA lopTAdInAmapi askAntopasarpaNAya pravRttiH syAt na caivaM dRzyate kiM vA lohasyA'nyatra loSTAdau pravRttiH syAt- ayaskAntopasarpaNaniyame nimittAbhAvAt na caivamapi dRzyate- lohasyApyanyopasarpaNaM na dRzyate kiM tvayo'yaskAntamevopasarpatIti niyamAt tAdRzopasarpaNasya nimittaM svIkAryameva tacca nimittamayaskAnte lohAkarSaNazaktireva evaM bAlasyApi stanopasarpaNaM stanyAbhilApazca sanimitta eveti siddham abhilApanimittaM ca pUrvAnubhUtasmaraNameva saMbhavati. jAtamAtrasya pUrvAnubhavazca pUrvajanmanyeva saMbhavatIti pUrvajanmaparamparayAtmano nityatvaM siddhamiti sUtrArthaH / byAcaSTeyadIti, tadanena nirnimittakalpaH pratyAkhyAtaH, yadya'yaskAntAbhigamanaM nirnimittamityanvayaH / ukta hetumAha- neti, ninimittapakSe aya evopasapeMditi niyame kAraNaM na saMbhavatItyanvayaH / sanimittapakSamupasthApayati- atheti / atra vaktavyamAha- taditi, tat= nimittaM kena= kathamupalabhyate= jJAyate iti vaktavyamityarthaH / uttaramAha- kriyeti, kriyAhetustAdRzakriyayaivAnumeyaH, kriyAniyamahetuzca tAha. zakriyAniyamenAnumeya:- kriyAdInAM hetuM vinAnupapatteheMtvanumAnamAvazyakamityanvayaH / paryavasitamAhateneti, tena= kriyAniyamahetunA, yathA kriyAheturbhavati tathA kriyAniyamaheturapi bhavatyeveti ayasyevA'yaskAntopasarpaNapravRttirbhavati nAnyatretyupapadyate ityarthaH / evaM pUrvapakSiNA nirvacane kRte siddhAntI svapakSamupapAdayati- bAlasyApIti, yathoktopasarpaNaniyamastathA bAlasyApi stanopasarpaNalakSaNA kriyA niyatopalabhyate iti tAdRzakriyAniyamasyApi nimittaM svIkAryameva / stanopasarpaNasya nimittamAha-na ceti, AhArAnubhavajanyAt smaraNAnubandhAdanyat stanyAbhilASasya liGgam= nimittaM nopapadyate iti bAlasya smaraNakAraNIbhUtaH pUrvajanmani stanyapAnAnubhavaH svIkArya iti siddhamAtmano nityatvamityarthaH / nanu stanyAbhilApopi sanimitta iti kathaM prAptamityAzaGkayAha-nimittamiti, uktena " ayaskAntAbhigamanavat " iti dRSTAntena nimittam= kriyAyAH sanimittakatvaM pratipAdyate tena stanopasarpaNakriyAyA api sanimittakatvaM labdhamityarthaH / ukta vinigamanAmAha- na ceti, jAyamAnasya nimittamavazyaM Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahnike___ ayasaH khalvapi nAnyatra pravRttirbhavati= na jAtva'yo loSTamupasarpati / kiMkRtosya niyamaH ? iti, yadi kAraNaniyamAt sa ca kriyAniyamaliGgaH, evaM bAlasyApi niyataviSayo'bhilASaH kAraNaniyamAd bhavitumarhati, tacca kAraNamabhyastasmaraNam anyadveti dRSTena vizipyate= dRSTo hi zarIriNAmabhyastasmaraNAdAhArAbhilASa iti // 24 // itazca nitya AtmA, kasmAt ? vItarAgajanmAdarzanAt // 25 // sarAgo jAyate ityAdApadyate, ayaM jAyamAno rAgAnuviddho jAyate. rAgasya pUrvAnubhUtaviSayAnucintanaM yoniH. pUrvAnubhavazca viSayANAM pUrvasmin janmani zarIramantareNa nopabhavatIti jAyamAnasya stanyAbhilASasyApi nimittenAvazyaM bhavitavyamityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- na ceti, dRSTAntenoktena dRSTasyAbhilASahetorbAdho nopapadyate ityanvayaH, abhilASasya pUrvAnubhUtArthaviSayakaM smaraNaM kAraNaM dRSTameveti spaSTameva tathA ca bAlasyApi pUrvAnubhUtaviSayakaM smaraNaM tena pUrvAnubhavastena pUrvajanma tenAnAditvaM tenAtmano nityatvaM svIkAryamevetyarthaH / upasaMharati- tasmAditi, adRSTAntaHAtmA'nityatvasAdhane kiM vA stanyAbhilASasyAnimittakatvasAdhane dRSTAnto na bhavati- ayaskAntAbhigamanavat stanyAbhilApasyApi sanimittakatvaprAptyA uktarItyAtmano nityatvasyaiva siddherityarthaH / dvitIyaprakAreNa vyAcaSTe- ayasa iti, yathA'yaskAntopasarpaNaM loSTAdiSu nAsti tathA lohasyApi anyatra= ayaskAntAtirikte loSTAdAvupasarpaNaM na bhavati / uktamevAha-na jAtviti. aya iti prathamAntam / asya= ayasaH kiM vA'yaskAntopasarpaNasya lohaniSThasya yo niyamaH sa kiMkRtaH= kiMnimittaka iti jijJAsate- kimiti / atrApyayaM niyamo ninimitto na saMbhavatIti sanimittapakSamanuvadati- yadIti, sa ca= kAraNaniyamaH kriyAniyama eva liGgamasyeti kriyAniyamaliGgaH= kriyAniyamAnumeyaH- kriyAyA niyamena tatkAraNaniyamo'numIyate, kriyAniyamazcA'yaso'yaskAntamAtropasarpaNaM tasya kAraNaniyame prApte bAlasyApi yo niyamena stanyAbhilASastasyApi kAraNaniyama Avazyaka eveti prakatamAha- evamiti / kAraNasvarUpamAha- tacceti, sAmAnyataH prAptamapyabhilASakAraNamanubhUtasmaraNaM vA'nyadeti dRSTena= lokadRSTamArgeNa viziSyate= vizeSarUpeNa jJAtuM zakyate. tatra zarIriNAma jIvAnAmanubhUtasyAhArasya smaraNAdevAhArAbhilASo dRzyate iti bAlasyApi stanyAbhilASaH pUrvAnubhUtastanyasmaraNAdeva vaktavyaH jAtamAtrasyAnubhavazvAsmin janmani na saMbhavatIti tadanubhavArtha pUrvajanma svIkArya tenAnAditvaM tena ca nityatvamAtmanaH siddhamityarthaH // 24 // agrimasUtramavatArayati- itazceti, itaH= sUtrapratipAdyahetoH / pUrvapakSimatenaivAtmano nityatvamupapAdayati- vIteti- vItarAgasya= rAgAdidoSarahitasya janma na bhavatIti sarAgasya janma bhavatItyarthAdeva prAptaM rAgazca pUrvAnubhavaM vinA na sidhyati jAtamAtrasya pUrvAnubhavazva pUrvajanma vinA na saMbhavatIti pUrvajanma siddhaM tenA'nAditvaM tena cAtmAno nityatvaM siddham- anAdibhAvasya nityatvaniyamAt , vItarAgasya janmAbhAvastu bauddhairapi svIkRtastaduktam ___ " rAgAdijJAnasaMtAnavAsanocchedasaMbhavA / caturNAmapi bauddhAnAM muktireSA prakIrtitA" iti, tathA ca siddhamAtmano nityatvamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- sarAga iti, yadi vItarAgo na jAyate tadA sarAgo jAyate ityarthAdeva siddhamityarthaH / paryavasitamAha- ayamiti, rAgAnuviddhaH= sarAgaH / rAgakAraNamAha- rAgasyeti, yoniH kAraNam / pUrvAnubhavasthalamAha- pUrvAnubhava iti, viSayANAM pUrvAnubhava Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavivecanamA nyAyabhASyam / 241 padyate. soyamAtmA pUrvazarIrAnubhUtAn viSayAn anusmaran teSu teSu rajyate. tathA cAyaM dvayorjanmanoH pratisandhiH, evaM pUrvazarIrasya pUrvatareNa pUrvatarazarIrasya pUrvatamena ityAdinA'nAdizcetanasya zarIrayogaH anAdizca rAgAnubandha iti siddhaM nityatvamiti // 25 // kathaM punarjJAyate- pUrvaviSayAnucintanajanito jAtasya rAgaH na punaH saguNadravyotpattivattadutpattiH ? // 26 // yathotpattidharmakasya dravyasya guNAH kAraNata utpadyante tathotpattidharmakasyAtmano rAgaH kutazcidutpadyate / atrAyamuditAnuvAdo nidarzanArthaH // 26 // na- saMkalpanimittatvAdrAgAdInAm // 27 // ityanvayaH, vRddhAdInAM pUrvAnubhavasyAsmin janmanyapi saMbhave jAtamAtrasya tu pUrvAnubhavo'smin janmani na saMbhavatIti tadartha pUrvajanma pUrvazarIraM ca svIkAryamevetyarthaH / paryavasitamAha- soyamiti, teSu teSu viSayeSu rajyate= rAgavAn bhavati / tathA cAyamAtmA dvayoH= pUrvottarayojanmanoH pratisandhiH= sabaMndhakartA argalAdivat zRGkhalAvadvA- ubhayasaMbandhitvAt , kiM vA pratisandhiH= pratisaMbandhiH= saMbandhavAnityarthaH, evaM pUrvazarIrasya pUrvatareNa zarIreNa pUrvatarazarIrasya pUrvatamena zarIreNa pratisandhiH , kiM vA pUrvazarIrasyAtmana pUrvatarazarIreNa saha pUrvatarazarIrasya cAtmanaH pUrvatamazarIreNa saMbandhaH siddha ityAtmanaH zarIrasaMbandho rAgasaMbandhazcAnAdireva siddhastenAtmanopyanAditvaM tena ca nityatvaM siddhamiti nA'nityavijJAnAderAtmatvaM saMbhavatItyarthaH // 25 // ____ agrimasUtramavatArayati- kathamiti, jAtasyAtmano yo rAgaH sa pUrvAnubhUtaviSayasmaraNajanyo bhavatIti kathaM jJAyate ? saguNadravyotpattivat sarAgasyotpattirna bhavatIti ca kathaM jJAyate ityevaM sUtreNa sahAnvayaH / pUrvapakSI svAbhiprAyamAha- saguNeti, yathA dravyasya ghaTAdeH saguNasya= rUpAdiviziSTasyaivotpattirbhavati tathA tat= tasya= Atmanopi sarAgasyaivotpattiH saMbhavati tathA ca rAgasiddhayarthaM pUrvajanmani viSayAnubhavApekSA nAsti tena pUrvajanmApekSApi nAstIti na sarAgatvenAtmano nityatvApattiritya'nitya Atmeti siddhamiti sUtrArthaH / Atmano'nityatvapakSepyAtmotpattikAraNAdevAtmani rAgotpattiH saMbhavatikAraNagaNAnAM kaarygnnotpaadktvdrshnaadityaashyH| vyAcaSTe- yatheti. utpattidharmakasya= jAyamAnasya. kAraNata iti- "kAraNaguNAH kAryaguNAnArabhante" itismartavyam / prakRtamAha- tatheti, kutazciditiAtmano'nityatve kAraNAdutpattiH prAptA tathA cAtmakAraNebhya evAtmani rAgo jAyate= saMbhavatIti na rAgasya pUrvAnubhUtaviSayasmaraNajanyatvaM svIkAryamityarthaH / kiM vA kutazcit= svabhAvAdeva jAyate yathA bIjAjjAyamAnoGkuraH svabhAvAdeva haritarUpavAn jAyate- kAraNIbhUte bIjAdau tAdRzarUpAbhAvAditi nAtmano rAgopapattyarthaM nityatvasvIkAraprasaGga ityanitya evAtmetyarthaH / sUtranirmANakAraNamAha- atreti, "ayasaH" " padmAdiSu " ityAdisUtrarAtmano yadanityatvamuktaM tadevAnena sUtreNocyate ityayamuditasya= uktasyAnuvAda eva sa ca nidarzanArthaH= " saguNadravyotpattivat" iti dRSTAntAntarapradarzanArtha ityarthaH, atra- "uditamidaM codyamayaskAntadRSTAntacodyena tathApi tasyAnuvAdo nidarzanArthaH= pUrvamayaskAnto nidarzanam idAnIM ghaTAdInAmutpadyamAnAnAM rUpadayonidarzanamiti tadarthaH" iti tAtparyaTIkA // 26 // uktaM siddhAntI pariharati- neti, na saguNadravyavat sarAgasyAtmana utpattiH saMbhavati- rAgAdInAM saMkalpanimittatvAt iSTasAdhanatAjJAnajanyatvAt. yasmin dugdhAdAviSTasAdhanatAjJAnaM bhavati tasminneva rAgopi saMbhavatIti rAgasyeSTasAdhanatAjJAnajanyatvaM prAptam iSTasAdhanatAjJAnaM ca pUrvAnubhavaM vinA na saMbhavati pUrvAnubhavazca jAtamAtrasya pUrvajanma vinA na saMbhavatItyuktarItyAtmano nityatvaM prAptam , sarAgasyotpattisvIkAre rAgasyeSTasAdhanatAjJAnajanyavAbhAvAdaniSTapadArtheSvapi rAgaH syAd na caivamastIti na Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahnikena khalu saguNadravyotpattivad utpattirAtmano rAgasya ca / kasmAt ?. saMkalpanimitatvAdrAgAdInAm= ayaM khalu prANinAM viSayAnA''sevamAnAnAM saMkalpajanito rAgo gRhyate. saMkalpazca pUrvAnubhUtaviSayAnucintanayoniH tenAnumIyate- jAtasyApi pUrvAnubhUtArthacintanakRto rAga iti / AtmotpAdAdhikaraNAttu rAgotpattirbhavantI saMkalpAdanyasmin rAgakAraNe sati vAcyA kAryadravyaguNavat, na cAtmotpAdaH siddhaH nApi saMkalpAdanyad rAgakAraNamasti, tasmAdayuktam- 'saguNadravyotpattivattayorutpattiH' iti / athApi saMkalpAdanyad rAgakAraNaM dharmAdhamelakSaNamadRSTamupAdIyate tathApi pUrvazarIrayogo'pratyAkhyeyaH- tatra hi tasya nidRttinarnA'smin janmani // tanmayatvAdrAga iti / viSayAbhyAsaH khalvayaM bhAvanAhetustanmayatvamucyate iti // sarAgasyotpattiH saMbhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- neti, saMbhavatIvizeSaH / sarAgasyotpattisvIkArepi tAdRzarAgasya kAraNaM jAtamAtrasya pUrvajanmagataviSayAnubhava eva syAdityapi vijJeyam / ukte kAraNaM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- saMkalpeti / uktamupapAdayati- ayamiti, ayaM rAgaH, prANinAm= jIvAnAm itynvyH| rAgakAraNIbhUtasaMkalpasya kAraNamAha- saMkalpazceti, pUrvAnubhUtaviSayAnucintanaM yoniH= kAraNaM yasya sa pUrvAnubhUtaviSayAnucintanayoniH / tena= rAgasya saMkalpajanyatvena saMkalpasya ca pUrvAnubhUtaviSayasmaraNajanyatvena / apIti- yadA hyasmAkaM rAgaH saMkalpadvArA pUrvAnubhUtArthacintanajanyastadA jAtamAtrasyApi rAgaH saMkalpadvArA pUrvAnubhUtArthacintanajanya evetyanumIyate ityanvayaH / pUrvapakSimate doSamAha- Atmeti, AtmotpAdAdhikaraNAt= AtmotpattikAraNAt= AtmasamavAyikAraNAd yadi rAgotpattirAtmani syAttadA saMkalpAdanyasmin rAgakAraNe sati vAcyA saMkalpAdanyenaiva kAraNena rAgotpattirvaktavyA kAryadravyaguNavatU= yathA kAryadravyaguNasyotpattirna saMkalpAt kiM tu kAraNaguNAdeva tathA tathA ca yadyAtmotpAdaH= AtmotpattiH siddhA syAttadA''tmotpattikAraNebhyo rAgotpattiH siddhA syAdapi na cAtmotpattiH siddhAsti yenaivaM syAdityAha-na ceti / rAgasyApi saMkalpAdanyat svabhAvAdikaM kAraNaM na saMbhavati yena saMkalpaM vinA rAgaH sidhyedityAha- nApIti, tathA ca rAgasya saMkalpena saMkalpasya parvAnubhUtArthasmaraNena tatsmaraNasya pUrvAnubhavena tasya pUrvajanmanA pUrvajanmanazvA''tmanityatvena siddhiH saMbhavatIti siddhamAtmano nitytvmityrthH| upasaMharati- tasmAditi / tayoH= rAgAtmanoH / svasiddhAntamAha- atheti, athApi= yadyapi adRSTasya sAdhAraNakAraNatvAt saMkalpAdanyad adRSTamapi rAgakAraNamasti tathApi adRSTasya rAgakAraNatvepyAtmanaH pUrvajanmIyazarIrasaMbandhaH pratyAkhyAtuM na zakyatetatra pUrvajanmIyazarIre eva tasya= adRSTasya= vartamAnajanmani rAgAdikAraNIbhUtasyAdRSTasya nirvRttiH= siddhiH saMbhavati nAsmin vartamAne janmani- pUrvajanmakRtakarmaNAmeva vizeSato bhogasvIkArAt tathA ca yathA jAtamAtrasya pUrvAnubhavArtha pUrvajanmApekSAsti tathA rAgakAraNIbhUtasyAdRSTasyApi siddhayarthaM pUrvajanmA. pekSAstyevetyanekajanmasaMbandhitvAdAtmano nityatvaM siddhamevetyarthaH // rAgasyA'dRSTalakSaNaM sAdhAraNakAraNamuktvA saMprati siMhAvalokitanyAyena punarasAdhAraNaM kAraNamAha- tanmayatvAditi, tanmayatvam = viSayaparAyaNatvam= viSayAbhyAsa itiyAvat tathA ca tanmayatvAt= viSayAbhyAsAdevA'bhyaste viSaye rAgo jAyate nAnyathA. viSayAbhyAsazca jAtamAtrasya pUrvajanmanyeva vaktavya ityuktarItyA pUrvajanmasiddhathA'nAditvenAtmano nityatvaM siddhamityarthaH / svayaM vyAcaSTeviSayAbhyAsa iti, bhAvanAhetuH= vAsanAhetuH= saMskArakAraNIbhUtaH= saMskArotpAdako viSayAbhyAsa:viSayabhoga eva tanmayatvamityucyate tathA ca tanmayatvAt viSayAbhyAsAdeva rAgo jAyate ityarthaH / / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 zarIravivecanam ] nyAyabhASyam / jAtivizeSAcca rAgavizeSa iti / karma khalvidaM jAtivizeSanirvartakaM tAdAtmyAt tAcchabdhaM vijJAyate, tasmAdanupapannamsaMkalpAdanyad rAgakAraNamiti // 27 // anAdizcetanasya zarIrayoga ityuktam. svakRtakarmanimittaM cAsya zarIraM sukhaduHkhAdhiSThAnaM tat parIkSyate- kiM ghrANAdivadekaprakRtikam ? uta nAnAprakRtikam ? iti / kutaH saMzayaH ?, vipratipatteH saMzayaH- pRthivyAdIni bhUtAni saMkhyAvikalpena zarIraprakRtiriti patijAnate iti / kiM tatra tattvam ? . pArthivaM gunnaantroplbdheH|| 28 // ___sAmAnyarAgasyA'sAdhAraNaM kAraNamuktvA saMprati rAgavizeSasya kAraNamAha- jAtIti, jAtivizeSAt= gavAdijAtivizeSasaMpAdakAdadRSTAd rAgavizeSo jAyate yathA manuSyadehaprAptau tatkAraNIbhUtAdRSTAdanne rAgo jAyate gavAdidehaprAptau tatkAraNIbhUtAdadRSTAt tuSAdau rAgo jAyate. ayameva rAgavizeSa ityarthaH / vyAcaSTe- karmeti, jAtivizeSanirvartakam= gavAdijAtisaMpAdakaM karmAtra jAtivizeSazabdena grAhyamityarthaH, ukte hetumAha- tAdAtmyAditi, kAryakAraNayorabhedasvIkAreNa kAraNasya karmaNaH kAryasya jAtezca tAdAtmyAt= abhedAt tAcchabdyam= karmaNo jAtizabdena pratipAdanam= jAtizabdabodhyatvaM vijJAyate- vijJeyamiti adRSTavizeSAdeva rAgavizeSo jAyate ityarthaH / tathA ca yogasUtram- " sati mUle tadvipAko jAtyAyubhoMgAH" iti / upasaMharati- tasmAditi / tathA ca karmaNAmadRSTasya ca sAdhAraNakAraNatvAdasAdhAraNakAraNAnveSaNAyAmanubhUtArthasmaraNajanyasaMkalpAdeva rAgo jAyate nAnyatheti siddham , arthAnubhavazca jAtamAtrasya pUrvajanmanyeva saMbhavatIti siddhamuktarItyA''tmano nityatvamityarthaH / atra- " karmaNaH saMskArodbodhakatvAt karabhajAtyarthena karmaNA janmasahasravyavahitApi karabhabhAvanodbodhyate nA'nantarApi manuSyabhAvanA prAyaNAbhibhUtetibhAvaH" iti tAtparyaTIkA // 27 // // ityA''tmanityatvapratipAdanam AtmavivecanaM ca samAptam // AtmavivecanaM samApya zarIravivecanamArabhate- anAdirityAdinA / zarIrayogaH= zarIrasaMbandhaH / AtmanaH sukhAdikaM zarIrAvacchedenaiva bhavatIti zarIraM sukhAdyadhiSThAnam , tat= zarIram / atra saMzayamAha- kimiti, ghrANaM pRthivIjanyameva cakSustejomAtrajanyamiti ghrANAdikamindriyamekaprakRtikam= ekabhUtakAraNakaM tathaiva zarIramapi kimekabhUtakAraNakaM kiM vA nAnAbhUtakAraNakamiti saMzayaH / saMzayakAraNaM jijJAsate- kuta iti / saMzayakAraNamAha- vipratipatteriti / vipratipatti pradarzayati- pRthivyAdInIti, saMkhyAvikalpeneti- ekA pRthivyeva zarIrakAraNamiti kecit zAstrakArAH pratijAnate= pratijJAM kurvanti. kecit pRthivIjaletibhUtadvayaM kecit bhUtatrayaM kecid bhUtacatuSTayaM kecid bhUtapaJcakaM zarIrakAraNamiti saMkhyAvikalpena pratijAnate. etAdRzavipratipattyaiva saMzaya ityanvayaH / eSu parasparaviruddhapakSeSu yathArthapakSaM jijJAsate-kimiti / . sUtreNa tattvamAha- pArthivamiti, bhUloke zarIraM pArthivam= pRthivIkAraNakam- guNAntaropalabdheH= pRthivyatiriktajalAdiguNAnAM zarIreSUpalabdheH, yadi zarIramanekabhUtaprakRtikaM syAttadA vakSyamANarItyA guNAntaropalabdhirna syAdityagre spaSTam , bhUlokIyazarIrANAM pradhAnaM kAraNaM pRthivyeva jalAdikaM bhUtacatuSTayamapradhAnaM kAraNamastyeva- kevalapRthivyAH kAryotpatterasaMbhavAditi sUtrArthaH / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahniketatra mAnuSaM zarIraM pArthivam , kasmAt ?. guNAntaropalabdheH= gandhavatI pRthivI gandhavacca zarIram , abAdInAma'gandhatvAt tatprakRti agandhaM syAt / na vidamabAdibhirasaMpRktayA pRthivyA''rabdhaM ceSTendriyArthAzrayabhAvena kalpate ityataH paJcAnAM bhUtAnAM saMyoge sati zarIraM bhavati, bhUtasaMyogo hi mithaH paJcAnAM na niSiddha iti / ApyataijasavAyavyAni lokAntare zarIrANi teSvapi bhUtasaMyogaH puruSArthatantra iti / sthAlyAdidravyaniSpattAvapi nissaMzayaH- nA'bAdisaMyogamantareNa niSpattiriti / _ 'pArthivApyataijasam- tadguNopalabdheH 'niHzvAsocchvAsopalabdhezcAtubhautikam ' 'gandhakledapAkavyUhAvakAzadAnebhyaH pAJcabhautikam ' te ime saMdigdhA hetava ityupekSitavAn suutrkaarH| kathaM saMdigdhAH 1, sati ca prakRtibhAve bhUtAnAM dharmopalabdhiH asati ca saMyogApratiSedhAt vyAcaSTe- tatreti, tatra= vividhazarIreSu madhye mAnuSam= manuSyalokIyaM zarIraM pArthivam- varuNA dilokeSu jalIyAdizarIrasvIkArAdityarthaH / ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha-guNeti / uktaM vyAcaSTe- gandheti, gandhavattvAt pArthivamityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- abAdInAmiti, yadi manuSyAdizarIraM tatprakRti= jalAdiprakRtikaM syAttadA gandharahitaM syAt- jalAdInAM gandharahitatvAt , kAraNaguNAnAmeva kAryaguNArambhakatvAt , na ca zarIraM gandharahitamiti pArthivamevetyarthaH / svAbhiprAyamAha- neti, idaM zarIraM jalAdibhirasaMpRktayA= asaMyuktayA pRthivyA''rabdham= utpAditaM na ceSTAdInAmAzrayabhAvenaAzrayatvena= AzrayaH kalpate= saMbhavatIti paJcAnAmapi bhUtAnAM saMyogena zarIraM bhavati= utpadyate tatra pRthivyAH prAdhAnyAdeva pArthivamityucyate- "prAdhAnyena vyapadezA bhavanti" itinyAyAt tathA ca vedAntasUtram- "vaizeSyAttu tadvAdaH" iti, ceSTA= kriyA indriyaM cakSurAdi, arthaH= sukhAdibhogasteSAmazrayaH / nanu paJcAnAM bhUtAnAM saMyogaH kathamityAzaGkayAha- bhUtasaMyoga iti, paJcAnAM bhUtAnAM saMyogo nAtra niSiddha iti zarIre paJcabhUtasaMyoga upapadyate itynvyH| zarIrAntarANyAha- Apyeti, ApyAnijalIyAni zarIrANi varuNaloke. taijasAni zarIrANi sUryaloke. vAyavyAni zarIrANi vAyuloke santItyanvayaH, tatrApyekabhUtArabdhena zarIreNa bhogo na saMbhavatIti teSvapi zarIreSu bhUtasaMyogaHbhUtacatuSTayasaMyogaH puruSArthatatra:= bhogAdhInostyeva tathApi jalAdInAM prAdhAnyAdeva jalIyatvAdivyapadeza ityarthaH / atra dRSTAntamAha- sthAlyeti, ghaTAdipadArthotpattAvapi bhUtasaMyogo nissaMzayaH apekSyatejalAdisaMyogaM vinA kevalayA mRdA ghaTAdyutpatterasaMbhavAt tathaiva zarIreSvapi bhUtAntarasaMyogaH svIkriyate ityarthaH / niSpattiH= ghaTAdyutpattiH / / tribhUtaprakRtikamatamAha- pArthiveti, pArthivApyataijasam= pRthivIjalatejaHprakatikaM zarIram-pRthivyAditrayANAmapi guNopalabdheH, tatra gandhAdikaM pRthivIguNaH prasvedAdikaM jalavikAraH raso jalaguNaH uSNatvaM ca tejogunnH| bhUtacatuSTayaprakRtikamatamAha- niHzvAseti, pRthivyAdibhUtatrayasya guNopalabdhiH prakRtaiva tatrApi vAyusvarUpayoniHzvAsocchAsayorapyupalabdhyA cAtubhautikatvaM zarIrasya prAptamityarthaH / paJcabhUtAtmakatvamatamAha- gandheti, gandhaH pRthivyA:. kledaH= ArdratA jalasya. annapAkastejasaH. vyUhaH= nizzvAdiH kiM vA zvAsena bAhyapadArthAkarSaNaM vAyo.. avakAzadAnam= bhakSitasya sthAnadAnaM cAkAzasya guNa iti paJcAnAmapi bhUtAnAM zarIre guNopalabdhyA zarIraM pAJcabhautikamityarthaH, pArthivApyetyAdivAkyatrayasya sUtratvanirdezastu te ime ityAdyagrimabhASyaviruddha eveti vibhAvyam / sUtrakAreNaitatpakSAnuktau hetumAha- te ime iti / tadguNopalabdherityAdihetavaH / uktahetUnAM saMdigdhatve hetuM jijJAsatekathamiti / uttaramAha- satIti, pRthivyatiriktAnAM jalAdibhUtAnAM zarIraprakRtitve satyapi zarIre teSAM bhUtAnAM guNopalabdhiH saMbhavati. asatyapi ca zarIraprakRtitve jalAdInAM pRthivyAH saMyogasvIkArAt Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyaaybhaassym| zarIravivecanam ] 245 saMnihitAnAmiti, yathA sthAlyAmudakatejovAyvAkAzAnAmiti / tadidamanekabhUtaprakRti (sat ) zarIram agandhama'rasama'rUpama'sparza ca prakRtyanuvidhAnAt syAt . na tvidamityambhUtaM tasmAt pArthivaM guNAntaropalabdheH // 28 // zrutiprAmANyAca // 29 // " sUrya te cakSurgacchatAm" ityatra mantre "pRthivIM te zarIram " iti zrUyate tadidaM prakRtau vikArasya pralayAbhidhAnamiti / " sUrya te cakSuH spRNomi " ityatra mantrAntare " pRthivIM te zarIraM spRNomi" iti zrUyate seyaM kAraNAd vikArasya spRttirabhidhIyate iti / sthAlyAdiSu ca tulyajAtIyAnAmekakAryArambhadarzanAd bhinnajAtIyAnAmekakAryArambhAnupapattiH // 29 // zarIre saMnihitAnAmapi bhUtAnAM jalAdInAM guNopalabdhiH saMbhavatIti " tadguNopalabdheH" ityAdihetavo jalAdibhUtAnAM manuSyAdizarIraprakRtitvasAdhane saMdigdhA eveti na tAdRzasAdhyasAdhakAH saMbhavantItyarthaH / atra dRSTAntamAha- yatheti, yathA ghaTAdAvudakatejovAyvAkAzAnAM pRthivyA saMyogAdeva tattadguNopalabdhibhavati ghaTAdInAmutpattizca bhavati na tu bhUtapaJcakaprakRtikatvena- pRthivyA eva ghaTAdiprakRtitvasya prasiddhatvAt tathaiva zarIrepi jalAdibhUtAnAM guNopalabdhAvapi na zarIraM paJcabhUtaprakRtikaM kiM tu pRthivImAtraprakRtikameva bhUtAntarANAM tu saMyogamAtrameva tAdRzasaMyogenApi bhUtAntaraguNopalabdhisaMbhavAda'nekabhUtaprakRtikatvasvIkAre gauravAdityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- tadidamiti, anekabhUtaprakRti sadityanvayaH, yadIdaM zarIramanekabhUtaprakRtikaM syAt tadA'gandham= gandhAdiguNarahitameva syAt- bhUtAnAM parasparaM virodhena parakIyaguNopamardakatvAt , yathA tejasA jalanAze jalaguNopalabdhirna syAt jalena ca tejonAze tejoguNopalabdhirna syAt / prakRtyanuvidhAnAt= prakRtibhUtabhUtAnurodhAt gandhAdirahitaM syAdityanvayaH, atra- "pRthivyudakAbhyAmArabhyamANamagandham- kAraNagandhasyaikasyA'nArambhakatvAt. pRthivyanalAbhyAmArabhyamANamagandhamarasaM ca- kAraNagandharasayoH kevalayoranArambhakatvAt " ityAdivArtikam , asya- " ayamabhisaMdhiH-pRthivyApyaparamANU tAvannaikaM byaNukamArabdhumarhataH- tayo rUparasasparzavattvena tadArambhasaMbhavepi gandhavattvAbhAvaprasamAt" iti tAtparyaTIkA ca / kiM vA prakRtyanuvidhAnaM hi svasamavAyikAraNasAdRzyaM tacca kAryamAne niyatamasti. tatra gandhadayo guNAH pRthivyAdimAtraguNA eva na tu bhUtapaJcakaguNA iti zarIrasyAnekabhUtaprakRtikatve gandhAdizUnyatvaM syAdeva- prakRtyanuvidhAnAt. anekabhUta. samudAyasya gandhAdisamavAyikAraNatvAbhAvAdityarthaH / paryavasitamAha- neti, yadi zarIramanekabhUtaprakRtikaM syAttadA itthambhUtam= dRSTasvarUpam= bhUtapaJcakaguNaviziSTaM na syAduktahetorityanvayaH / upasaMharati- tasmAditi, guNAntaropalabdheH= jalAdiguNAnAmupalabdheH, zarIrasyaikabhUtaprakRtikatve tu zarIre saMnihitAnAM bhUtAnAmaprAdhAnyAt parakIyaguNopamardakatvaM nApadyate. vArtikottarItyApi ca gandhAdirAhityaM nApadyate iti sarvabhUtaguNAnAmupalabdhiH saMbhavati // 28 // ukte zrutiM pramANayati- zrutIti, "pRthivIM te zarIram" ityAdizrutipratipAdyatvAdapi bhUlo. kIyazarIrANAM pRthivIprakRtikatvaM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- sUryamiti, anayA zrutyA cakSuSaH sUryaprakRtikatvaM siddham / prakRtopayuktAM zrutimAha-pRthivImiti, gacchatAmityanuvartanIyam, zrutiriyaM yajJa pazumuddizya pravRttAsti / zrutipratipAdyamAha- tadidamiti, anayA zrutyA prakRtI vikArasya layAbhidhAnAt pRthivIzarIrayoH prakRtivikArabhAvaH prApta iti zarIrasya pRthivIprakRtikatvaM siddhamityarthaH / utpattivAkyamudAharati- sUryamiti, spRNomi= karomi / prakRtopayuktAM zrutimAha- pRthivImiti, zrutipratipAdyamAha- seyamiti, kAraNAt= pRthivyAH vikArasya= zarIrasya spRttiH= utpattirabhidhIyate. tadanenoktazarIrANAM pRthivIprakRtikatvaM spaSTameva siddham- anekabhUtaprakRtikatve zarIrasya zrutyA pRthivyAM Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahnike___ athedAnImindriyANi prameyakrameNa vicAryante- kimA''vyaktikAni ? Ahosvid bhautikAni ? iti / kutaH saMzayaH ? kRSNasAre satyupalambhAd vyatiricya copalambhAtsaMzayaH // 30 // kRSNasAraM bhautikaM tasminna'nupahate rUpopalabdhiH upahate cAnupalabdhiriti, vyatiricya kRSNasAramavasthitasya viSayasyopalambho na kRSNasAraprAptasya, na cAApyakAritvamindriyANAm. tadidamabhautikatve vibhutvAt saMbhavati, evamubhayadharmopalabdheH saMzayaH // 30 // layAbhidhAnaM pRthivyAzcotpattyabhidhAnaM mithyA syAt / vipakSe bAdhakamAha- sthAlyAdiSviti, ghaTAdiSu tulyajAtIyAnAm= ekajAtIyAnAmeva paramANUnAmekasya ghaTAdikAryasyArambhakatvaM dRzyate iti bhinnajAtInAM paramANUnAmekakAryArambhakatvaM nopapadyate iti anekabhUtaparamANUnAmuktazarIrArambhakatvaM nopapadyate itihetorapi zarIrANAmekabhUtaprakRtikatvaM svIkAryamiti bhUlokIyaM zarIraM pArthivam pRthivImAtraprakRtikamiti siddhamityarthaH // 29 // // iti zarIravivecanam samAptam // * kramaprAptamindriyavivecanamArabhate- atheti, prameyakramazca " AtmazarIrendriya " iti prameyoddezasUtre draSTavyaH / vikalpayati- kimiti, AvyaktikAni= AhaGkArikANi= ahaGkArotpannAni, sAMkhyamate'vyaktasyaiva mUlakAraNatvAdAvyaktikAnIndriyANi, bhautikAni= pRthivyAdibhUtajanyAni veti saMzayaH / saMzayakAraNaM jijJAsate- kuta iti / sUtreNottaramAha- kRSNeti, kRSNasAre= kanInikAkhye netragolake sati upalambhAt= rUpopalabdhirbhavati asati ca na bhavatIti anvayavyatirekAbhyAM kRSNasArasya cakSurindriyatvaM prAptam- rUpagrAhakasyaiva cakSurindriyatvasvIkArAt. kRSNasArazca bhautika eva-rUpAdilakSaNabhUtaguNaviziSTatvAt tathA ca bhautikazcaturgolaka eva cakSurindriyaM na tadatiriktam evaM brANAdiSvapi yojyamiti bauddhapakSaH, atra " kRSNasArameva cakSuriti bauddhAH" ititAtparyaTIkA / vyatiricya= pRthagbhUya- kRSNasArAta pRthagbhUtasyopalambho bhavati na tu kRSNasArasaMlagnasya kajalAdeH. indriyaM ca saMyaktamAhakama anyathA vyavahitasyApi grahaNaM syAta tatra yadi kRSNasAra indriyaM syAttadA svasaMyaktaM grahIyAdeva na ca kRSNasArasaMyuktasya grahaNaM bhavatIti na kRSNasAra indriyaM kiM tu tadatiriktamevendriyaM, tadatiriktamapi kiM bhautikaM vA''haGkArikaM veti saMzaya itisUtrAzayaH, sUtrAkSaraistu kRSNasAre indriyatvasaMzayaH pratipAdyate, kiM vA sUtrasya prathamadalena bhautikatvaM prAptam- bhUtaguNaviziSTatvAta dvitIyadalena ca dUrasthagrahaNAd vibhutvaM tena cAhaGkArikatvamindriyANAM prAptam- bhautikAnAM vibhutvAsaMbhavAdityAzayaH / __ vyAcaSTe- kRSNasAramiti, rUpAdibhUtaguNayuktatvAd bhautikam , tasmin = kRSNasAre, anupahatevidyamAne ityanvayavyatirekAbhyAM cakSolakasya bhautikasyendriyatvaM prAptama / dvitIyapakSamAha-vyatiricyeti, kRSNasAraM vyatiricya= pRthagbhUya% kRSNasArApekSayA pRthagavasthitasya, kRSNasAraprAptasyakRSNasArasaMlagnasya kajalAdeH / svAbhiprAyamAha- na ceti, aprApyakAritvam= asaMyujya grAhakatvaM asaMyuktagrAhakatvaM cendriyANAM nAstyeva- vyavahitagrahaNAbhAvAt / paryavasitamAha- tadidamiti, idama= kRSNasAraM vyatiricya sthitasya grahaNam , abhautikatve AhaGkArikatve, yadIndriyaM bhautika syAttadA dUrasthasya grahaNaM na syAt- bhautikasya vibhutvAbhAvena dUrasthena saha saMyogAsaMbhavAt. yadA cAhakArikaM tadA tu vibhutvAd dUrasthenApi saMyogasaMbhavAd dUrasthagrahaNaM saMbhavati, saMyuktagrAhakatvaM cendriyANAM niyatamevetyarthaH / upasaMharati- evamiti, kRSNasAre rUpAdInAM bhUtadharmANAmupalabdhiH, vibhutvasya cAhakAradharmasyoktarItyopalabdhiriti hetorindriyeSu bhautikatvA''haGkArikatvayoH saMzaya ityarthaH // 30 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyavivecanam ] nyaaybhaassym| abhautikAnItyAha, kasmAt ? mahadaNugrahaNAt // 31 // mahaditi- mahattaraM mahattamaM copalabhyate yathA nyagrodhaparvatAdi, aNviti- aNutaramaNutamaM ca gRhyate yathA nyagrodhadhAnAdi, tadubhayamupalabhyamAnaM cakSuSo bhautikatvaM bAdhate- bhautikaM hi yAvat tAvadeva vyAmoti abhautikaM tu vibhutvAt sarvavyApakamiti // 31 // na mahadaNugrahaNamAtrAdabhautikatvaM vibhutvaM cendriyANAM zakyaM pratipattam. idaM khalu razmyarthasaMnikarSavizeSAt tadgrahaNam // 32 // tayormahadaNvohaNaM cakSurazmarathasya ca saMnikarSavizeSAd bhavati yathA pradIparazmerathasya ceti, razmyarthasaMnikarSazca AvaraNaliGgaH- cakSuSo hi razmiH kuDyAdibhirAvRtamarthaM na prakAzayati yathA pradIparazmiriti // 32 // atra sAMkhyamatena pUrvapakSamAha- abhautikAnIti, aahngkaarkaanniindriyaanniityrthH| abhautikatve hetuM jijJAsate- kasmAditi / sUtreNa hetumAha- mahaditi, mahato'Nozca viSayasya grahaNAdabhautikAnItyanvayaH, saMyuktagrAhakatvamindriyANAM niyataM tatra bhautikatvapakSe indriyApekSayA mahato viSayasyendriyeNa vyApanaM na saMbhavatIti mahadbhAhakatvaM na syAdevaM sUkSmatvAbhAvAt sUkSmagrAhakatvamapi na syAt, AhaGkArikatvapakSe vindriyANAM vibhutvena mahadaNuviSayavyApanasaMbhavAdayaM doSo nAstIti mahadaNvorgrahaNamupapadyate ityabhautikAnIndriNIti sUtrArthaH / vastutastu kRSNasAraM vyatiricyAvasthitasya grahaNAdabhautikatvaM vakta. vyamAsIt / vyAcaSTe- mahaditi, kiMcit mahad yathA ghaTAdi kiMcinmahattaraM yathA vaTavRkSAdi kiMcinmahattamaM yathA parvatAdi. tatsarvamindriyeNopalabhyate, kiMcidaNu yathA''mrabIjAdi kiMcidaNutaraM yathA godhUmAdi kiMcidaNutamaM yathA nyagrodhadhAnAdi vaTabIjAdi tadapi sarvamindriyeNopalabhyate ityanvayaH / upasaMharati- taditi, tadubhayam= mahaccANu copalabhyamAnaM cakSuSo bhautikatvaM bAdhate / atra hetumAhabhautikamiti, bhautikaM hi vastu yAvat= yatparimANaviziSTaM bhavati tAvat= tatparimANaviziSTameva padArtha vyApnoti yathA vitastiparimitaH paTo vitastiparimitameva bhUbhAgAdikaM vyApnoti na nyUnamadhikaM vA tathA cakSurapi bhautikaM sat svaparimANaviziSTameva padArtha vyApnuyAt tena tAdRzameva gRhNIyAt na nyUnAdhikaM na caivamasti, abhautikam= AhaGkArikaM tu vibhutvAt sarvavyApakaM sat sarvagrAhakaM saMbhavatItyabhautikamevetyarthaH, evamanyeSAmapIndriyANAmAhaGkArikatvaM vijJeyam-viSayadezaprApte. rindriyatvasAmAnyAcetibhAvaH // 31 // ____ uktaM nirAkaroti-neti, mahadaNugrahaNamAtrAdindriyANAmabhautikatvaM vibhutvaM ca nopapadyate ityanvayaH / idam mahadaNugrahaNaM hi cakSurazmeH padArthasya ca saMyogAdeva bhavati na tvabhautikatvAd vibhutvAcetyevaM sUtreNAnvayaH / sUtreNa pUrvapakSaM pariharati- razmIti, cakSurazmeH padArthena saha saMnikarSavizeSAt= saMyogavizeSAt tadgrahaNam= mahadaNugrahaNaM bhavati. razmyarthasaMyogazcendriyANAM bhautikatvepi saMbhavati yathA bhautikasya pradIpasya razmeH padArthena saMyogo bhavatyeva, razmyarthasaMyogaM vinA prakAzakatve vyavahitasyApi prakAzakatvaM syAd na caivamasti, razmezca saMkocavikAsazAlitvAd mahadaNuvyApakatvaM nAnupapannamiti bhautikAnIndriyANIti sUtrArthaH / mahatA saha saMyogApekSayA'NunA saMyogasya vilakSaNatvAdeva sUtre saMnikarSavizeSAdityuktam / vyAcaSTe- tayoriti, na vibhutvAditizeSaH / dRSTAntamAha- yatheti, yathA pradIparazmerarthasya ca saMnikarSavizeSAt saMnikRSTasya grahaNaM bhavatItyanvayaH / razmyarthasaMnikarSasyAnumApakamAha(imyartheni, AvaraNameva liGgamasyetyAvaraNaliGgaH razmyarthasaMnikarSaH, upapAdayati- cakSuSa iti, yathA pradIpa Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1AhnikeAvaraNAnumeyatve satIdamAha tadanupalabdherahetuH // 33 // rUpasparzavaddhi tejaH mahattvAdanekadravyavattvAd rUpavattvAccopalabdhiriti pradIpavat pratyakSata upalabhyeta cAkSuSo razmiryadi syAditi // 33 // nAnumIyamAnasya pratyakSato'nupalabdhirabhAvahetuH // 34 // saMnikarSapratiSedhArthenA''varaNena liGgenAnumIyamAnasya razmeryA pratyakSato'nupalabdhi - 'sAva'bhAvaM pratipAdayati yathA candramasaH parabhAgasya pRthivyAzcAdhobhAgasya // 34 // razmirAvRtaM na prakAzayati tathA cakSurazmirapyAvRtaM na prakAzayati tena jJAyate cakSurazmeH padArthena saMyoge satyeva padArthaprakAzo bhavatIti razmyarthasaMnikarSaH siddhaH, AvaraNaM ca pratibandhakatvAdeva razmyarthasaMnikarSasthAnumApakaM bhavatItyarthaH / vastutastu 'anAvaraNaliGgaH' itivaktavyamAsIt anAvRtasya prakAzo bhavati AvRtasya ca na bhavatIti anAvaraNaM razmyarthasaMnikarSasyAnumApakamiti syAt / yadyapyabhautikatvapakSepi raimyarthasaMnikarSa upapadyate tathApyabhautikatvena vibhutvaM prApnoti tena cAvRtenApi padArthena saMyoga upapadyate ityAvRtasyApi prakAzaH syAdeva vibhozca razmirapi vibhureva syAditi razmerapi vyavahitena saMyogaH syAdeva na cAvRtaprakAzo bhavatIti vibhutvaM nivartate tatazcAbhautikatvamapi nivartate ityAzayastathA ca vArtikam- " vyApakatvAdindriyasya na kuDyAderAvaraNasAmarthyamastIti" iti // 32 // ___ agrimasUtramavatArayati- AvaraNeti, razmyarthasaMnikarSasyAvaraNAnumeyatve pUrvapakSI sUtreNa doSamAhetyarthaH / taditi- tat= tasya= cakSurazmeH pratyakSeNAnupalabdheH " razmyartha " itipUrvokto heturahetuHsAdhyasAdhako na bhavatItyanvayaH, yadi cakrazmiH syAttadA pradIparazmivat pratyakSeNopalabhyeta na copalabhyate tatazca cakSarazmerabhAvaH prAptastena ca razmyarthasaMnikarSasyApyabhAvaH prAptastathA cendiyasyaiva padArthena saMyogo vaktavyaH sa ca vibhutvamantareNa nopapadyate dUrasthenAvibhoH saMyogAsaMbhavAd iti vibhutvaM prAptaM tenendriyANAmabhautikatvaM prAptamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- rUpeti, tejaH= cakSurazmistejastvAdeva rUpasparzavAn saMbhavati tejomAtrasya rUpasparzavattvaniyamAt tathA ca cakSurazmilakSaNatejasaH mahattvAdikAraNebhya upalabdhiH syAdevetyanvayaH, cakSuSo mahattvAttadrazmerapi mahattvaM kAraNabahutvAdevAnekadravyatvaM rUpavattvaM ca spaSTameva, pratyakSakAraNAnyAha- mahattvAditi, mahattvAdikaM ca saMmilitaM pratyakSakAraNamiti yadi cakrazmiH syAttadA tejastvena rUpavattvAt mahattvAcca pradIparazmivat pratyakSata upalabhyeta na copalabhyate iti vijJAyate nAsti cakSurazmiriti viSayaprakAzakatvamindriyasyaiva prAptamityuktarItyA hyabhautikatvaM prAptamityarthaH / atra- " mahattvaM tAvat kAraNamahattvabahutvapracayebhyaH, anekadravyatvamapi kAraNabahutvAdeva, rUpasparzavaddhi teja iti nA'rUpaM tat, evamazeSopalabdhikAraNasaMnidhAne sati yena nopalabhyate tena gamyate nAstIti" iti vArtikam // 33 // ___ uktaM nirAkaroti- neti, anumIyamAnasya padArthasya yA pratyakSato'nupalabdhiH sA'bhAvahetuH= abhAvasAdhikA na bhavati yathA 'vahnimAn dhUmAt' ityatra vanheH, tathA cAvaraNena raimyarthasaMnikarSasya tena cakSurazmeranumAnaM bhavati cakrazmi vinA tatsaMnikarSAsaMbhavAditi siddhazcakrazmiriti tatsaMnikarSeNa padArthaprakAze siddhe pUrvoktarItyA bhautikatvamindriyANAM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- saMnikarSeti, saMnikarSapratiSedhArthena= saMnikarSapratibandhakenAvaraNAkhyalinena raimyarthasaMnikarSa uktarItyAnumIyate tena cakSUrazmi numIyate ityanumAnasiddhasya cakSurazmeH pratyakSAnupalabdhyA nA'bhAvaH saMbhavatItyanvayaH / atra dRSTAntamAhayatheti, yathA candroparibhAgasya pRthivyadhobhAgasya cAnumAnasiddhasya pratyakSAnupalabdhyApi nA'bhAvaH saMbhavati tathAnumAnasiddhasya cakSUrazmerapi nA'bhAvaH saMbhavati tatazcoktarItyendriyANAM bhautikatvaM siddhmityrthH||34|| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyavivecanam ] nyAyabhASyam / 249 dravyaguNadharmabhedAcopalabdhiniyamaH // 35 // bhinnaH khalvayaM dravyadharmo guNadharmazca, mahadanekadravyavacca viSaktAvayavamApyaM dravyaM pratyakSato nopalabhyate sparzastu zIto gRhyate. tasya dravyasyAnubandhAt hemantazizirau kalpete, tathAvidhameva ca taijasaM dravyamanubhUtarUpaM saha rUpeNa nopalabhyate sparzastva'syoSNa upalabhyate tasya dravyasyAnubandhAd grISmavasantau kalpete // 35 // yatra tveSA bhavati anekadravyasamavAyAd rUpavizeSAca rUpopalabdhiH // 36 // yatra rUpaM ca dravyaM ca tadAzrayaH pratyakSata upalabhyate, rUpavizeSastu yadbhAvAt kacidrUpo nanu yadyasti cakSurazmistadA kiM na pratyakSeNopalabhyate ? ityAzaGkaya cakSurazmerupalabdhyabhAvopapAdanArthamupalabdhiprayojakamAha- dravyeti, dravyaguNayordhamabhedAt= dharmavizeSAdupalabdhiniyamaH= pratyakSe. NopalabdhirbhavatItyanvayaH, dravyadharmo mahattvAdiH guNadharma udbhUtatvAdistAdRzadharmavizeSAt . tathA ca yatra dravye mahattvAdikamuddhRtarUpAdikaM ca bhavati tasya pratyakSaM saMbhavati. yatra ca guNe udbhUtatvaM bhavati tasya guNasya pratyakSaM saMbhavati nAnyasya yathA paramANutadrUpayostathA ca cakSurazmau udbhUtarUpAdikaM pratyakSaprayojaka nAstIti hetoreva satopi cakSurazmeH pratyakSopalabdhirna bhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- bhinna iti, dravyadharmo mahattvAdiH, guNadharmazca udbhUtatvAdiH sa ca parasparaM bhinna eveti sUtre dravyaguNadharmabhedAdityuktam . dravyaguNayodharmANAM bhedAt tattadguNapuraskAreNaivopalabdhiniyamo bhavatItyarthaH / satopi dravyasyAnupalabdhimudAharati- mahaditi, ApyaM dravyam= jaladravyaM mahadeva anekadravyavat= anekadravyakAraNakam= anekaparamANukAraNakaM ca bhavati tatra mahattvamanekadravyatvaM ca pratyakSaprayojakamasti athApi tadevApyaM dravyaM viSaktAvayavam= vizlathAvayavam= vibhaktAvayavaM sat zItakAle vyAptaM pratyakSato nopalabhyate tasya sparzastu zIto gRhyate tena gRhItena sparzenaiva tAdRzApyadravyasyAnumAnaM bhavati tasyaivAnubandhAt= vyApanAda hemantazizirau RtU kalpete= pravartete= zItakAla: saMpadyate, tathA ca yathA tAdRzApyadravyasya pratyakSeNAnupalabdhAvapi sattvaM svIkriyate tathA pratyakSeNAnupalabdhasyApi cakSurazmeH sattvaM svIkriyate ityarthaH / udAharaNAntaramAha- tatheti, tathAvidham= mahad anekadravyavacca taijasaM dravyam= tejodravyaM pratyakSayogyamapi anubhUtarUpaM sat grISmakAle vyAptaM saha rUpeNa nopalabhyate= na tat tejodravyamupalabhyate na ca tasya rUpamapyupalabhyate tasya tejodravyasya sparzastUSNa upalabhyate tena sparzenaiva tasyAnumAnaM bhavati. tasyaiva tejodravyasyAnubandhAt= vyApanAd grISmavasantau RtU kalpete= pravartete na copalabdhyabhAvAdasattvaM tasya bhavati. tathA ca yathA tAdRzatejodravyasya pratyakSeNAnupalabdhAvapi sattvaM svIkriyate tathA pratyakSeNAnupalabdhAvapi cakSurazmeH sattvaM svIkriyate, pratyakSAbhavazca pratyakSaprayojakAnAM mahattvAdInAmabhAvedeveti na pratyakSAbhAvAccakSurazmerabhAvaH saMbhavatItyarthaH // 35 // - agrimasUtramavatArayati- yatreti, eSA cAkSuSapratyakSeNopalabdhiyaMtra bhavati tatrAnekadravyasamavAyAd rUpavizeSAJca bhavatIti sUtreNa sahAnvayaH / rUpopalabdhiprayojakamAha- aneketi, anekadravyasamavAyAt= anekaparamANukAraNakadravyasamavAyAt= mahabavyasamavAyAt rUpavizeSAt= udbhUtatvAcca rUpasyopalabdhirbhavatItyanvayaH, mahadvyasamavetasyodbhUtasya ca rUpasya pratyakSaM bhavati yathA ghaTAdirUpasyetyarthaH, dravyasya ca cAkSuSapratyakSaM rUpapratyakSadvAraiva bhavatIti yatra dravye mahattvam udbhUtarUpaM ca bhavati tasya pratyakSaM cAkSuSaM bhavati nAnyasya. cakSurazmau codbhUtaM rUpaM nAstItihetoreva satopi cakSurazmeH pratyakSaM na jAyate tadrUpasya cAnudbhUtatvAt pratyakSaM na jAyate itisUtrArthaH / atra- "atra rUpavizeSagrahaNena rUpadharma udbhavasamAkhyo'bhidhIyate " iti vArtikam / vyAcaSTe- yatreti, yatra ghaTAdau rUpam udbhUtarUpaM dravyam= dravyatvam Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1AhnikepalabdhiH yadabhAvAcca dravyasya kacidanupalabdhiH sa rUpadharmoyamudbhavasamAkhyAta iti, anubhUtarUpazcAyaM nAyano razmiH tasmAt pratyakSato nopalabhyate iti / dRSTazca tejaso dharmabhedaH- umbhUtarUpasparza pratyakSaM tejo yathA''dityarazmayaH, udbhUtarUpamanubhUtasparza ca pratyakSam ( tejaH ) yathA pradIparazmayaH, udbhUtasparzamanubhUtarUpamapratyakSaM yathA'vAdisaMyuktaM tejaH, anubhUtarUpasparzo'pratyakSavAkSuSo razmiriti // 36 // karmakAritazcendriyANAM vyUhaH puruSArthatantraH // 37 // yathA cetanasyArtho viSayopalabdhibhUtaH sukhaduHkhopalabdhibhUtazca kalpate tathendriyANi vyUDhAni, viSayaprAptyarthazca razmezcAkSuSasya vyUhaH, rUpasparzAnabhivyaktizca vyavahAraprakluptyA, mahattvaM ca bhavati tat= tAdRzaH AzrayaH kiM vA mahattvodbhUtarUpayorAzrayaH cAkSuSapratyakSata upalabhyate, kiM vA yatra rUpama= udbhUtarUpaM bhavati tadAzrayo dravyaM pratyakSata upalabhyate ityanvayaH, atra 'udbhUtarUpAzrayo dravyaM pratyakSata upalabhyate' iti vaktavyamAsIt , vastutastu rUpapratyakSaprayojakanirUpaNaprakaraNe vAkyamidamasaMgatameva / rUpavizeSapadArthamAha-rUpeti, rUpavizeSaH= rUpadharma udbhUtatvaM yat yasyodbhUtatvasya bhAvAt= sattvAt kacid ghaTAdau rUpopalabdhirbhavati- ghaTAdirUpasyodbhUtatvAt tena ghaTAderapyupalabdhirbhavati, yat= yasyodbhUtatvasyAbhAvAt kacit kasyacid dravyasya= udAhRtataijasAdidravyasyAnupalabdhirbhavatitatrAnubhUtatvAdrUpasyAnupalabdhistata eva dravyasyAnupalabdhi:-rUpapratyakSe satyeva dravyasya cAkSuSapratyakSasaMbhavAt, upasaMharati- sa iti, ya udbhavasamAkhyAtaH= udbhUtatvanAmako rUpadharmaH sa evAtra sUtre rUpavizeSapadArthaH= rUpavizeSazabdena grAhya ityanvayaH / prakRtamAha- anubhRteti, uktarItyodbhUtarUpaviziSTasya cAkSuSapratyakSaM bhavatIti siddhaM cakSurazmizca nodbhUtarUpaviziSTa itihetoreva sannapi na pratyakSeNopalabhyate ityanvayaH, tasmAt= anubhUtarUpatvAt / taijasazcakSurazmiH kathamanubhUtarUpaH syAdityAzaGkaya tejasaH prakAravizeSAnAhadRSTa iti, atra- "caturvidhaM ca tejo bhavati" itivArtikam, udAharati- udbhUteti, 1 tejodravyANAmAdityarazmInAM rUpasparzayorudbhUtatvAJcAkSuSaM spArzanaM ca pratyakSaM bhavati, 2 tejodravyANAM pradIparazmInAM rUpasyodbhUtatvAt cAkSuSaM pratyakSaM bhavati sparzasya cAnubhUtatvAt spArzanaM pratyakSaM na bhavati, 3 abAdisaMyuktamtaptajalAdipraviSTaM teja udbhUtasparza bhavatIti tasya spArzanaM pratyakSaM bhavati. anubhUtarUpaM ca bhavatIti tasya cAkSuSaM pratyakSaM na bhavati- cAkSuSapratyakSaM pratyudbhUtarUpasya kAraNatvAt , tathA ca kasyAMcivasthAyAM jATarAgneriva 4 cakSurazmerapi rUpasparzayoranudbhUtatvAdeva pratyakSaM na jAyate na tva'sattvAditi pratyakSeNAnupalabhyamAnopi cakSarazmiH siddha ityAha- anubhUta iti, anubhRtau rUpaspazauM yasya sa ityanvayaH // 36 // nanu cakSarazmeranubhUtasparzarUpatve kiM kAraNamityAzaGkaya tatkAraNamAha- karmeti, indriyANAM vyUhaHutpAdaH puruSArthatantra:= bhogAdhInaH= bhogArthaH karmakAritaH= karmakRtazcAsti tatra yadi cakSurazme rUpaspazau~ udbhUtau syAtAM tadA taijasasparzasyoSNatvaniyamAttAdRzoSNasparzasya sadA saMsargAt cakSurgolakaM dahyeta tathA ca sarvAndhatvaprasaGgaH sa ca pratyakSaviruddhaH, udbhUtarUpasya ca cakSugolakena sadA saMsargApattyA nidrA na syAditihetoreva bhogasiddhayarthameva ca cakSurazme rUpasparzAvanubhRtau sta itisUtrAzayaH / atra- "rUpasparzAnabhivyaktizca vyavahAraklaptyarthA--yadi nAyano razmirudbhUtasparzo bhavet tena dRzyavizeSe'nekarazmisaMnipAte sati dravyaM dahyeta" ityAdi vArtikam / atra "vyUhaH= racanAvizeSaH" itivRttiH / vyAcaSTe- yatheti, cetanasya viSayopalabdhibhUtaH sukhaduHkhopalabdhibhUtazvA'rthaH= bhogaH yathA= yena prakAreNa kalpate= saMpadyate= saMbhavati tathA= tena prakAreNendriyANi vyUDhAni= utpannAni prAptAni vA santi tathA cendriyANAM svarUpaM tathaiva vaktavyaM yathA bhogasya vyAghAto virodho vA na syAdityarthaH / cakSurazmiprayojanamAha-viSayeti, cAkSuSastha razmezca vyUhaH- utpAdaH prAptirvA viSayaprAptyarthaH= viSayopalabdhyartha eva- prayojanAntagasaMbha Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 indriyavivecanam ] nyaaybhaassym| dravyavizeSe ca pratIghAtAdAvaraNopapattirvyavahArAA, sarvadravyANAM vizvarUpo vyUha indriyavat karmakAritaH puruSArthatantraH / karma tu dharmAdharmabhUtaM cetanasyopabhogArthamiti // 37 // avyabhicArAcca pratighAto bhautikadharmaH // 38 // yazcAvaraNopalambhAdindriyasya dravyavizeSe pratighAtaH sa bhautikadharmaH-- na bhUtAni vyabhicarati. nAbhautikaM pratighAtadharmakaM dRSTamiti / apratighAtastu vyabhicArI- bhautikAbhautikayoH samAnatvAditi / yadapi manyate- pratighAtAd bhautikAnIndriyANi apratighAtAda'bhautikAnIti prAptam. dRSTazcApratighAtaH kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritopalabdheH, tanna yuktam , kasmAt ?. yasmAd bhautikamapi na pratihanyate- kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritaprakAzAt pradIparazmInAm , sthAlyAdiSu pAcakasya tejasopratighAtaH // 38 // vAt tathA ca cakSurazmau rUpasparzayoranabhivyaktiH= anubhUtatA vyavahArasya klaptyarthA= siddhayarthAsti, cakSurazme rUpasparzayorudbhUtatve vyavahArasiddhirna saMbhavati, cakSurazme rUpasyodbhUtatve'ndhakArepi prakAzaM vinaiva ghaTAdikamupalabhyeta vastutondhakArAbhAva eva syAt. sparzasya codbhUtatve tatsaMbandhena paTAdikaM netragolakaM ca dahyeta dAhAbhAvepi taptaM syAdeva sarva caitad pratyakSaviruddhamiti cakSurazme rUpasparzAvanudbhUtAviti svIkriyate ityarthaH / AvaraNopapattimAha- dravyeti, dravyavizeSe= kuDyAdau kiM vA''vRtaghaTAdau cakSurazmeH pratIghAtAt= nirodhAt AvaraNopapattiH= kuDyAdInAmAvaraNatvopapattirapi vyavahArArthA= pratyakSasiddhavyavasthArthA, anyathA''vRtasyApi ghaTAdeH pratyakSaM syAdityarthaH / uktaprayojakaM sarvatrAtidizati- sarveti, indriyavat sarveSAmapi dravyANAm= padArthAnAM yo vizvarUpaH= vividharUpo vyUhaH= utpAdaH sa karmakRto bhogAdhInazceti bhogAvirodhenaiva tattatpadArthasvarUpaM nirUpaNIyamityAzayaH / karmasvarUpamAha- karmeti / bhogArtham= sukhaduHkhAdibhogasAdhanam / / 37 // indriyANAM bhautikatvamAha- avyabhicArAditi, pratighAtaH= kenacit padArthena nirodhaH bhautikadharmaH= bhautikapadArthadharmaH- avyabhicArAt. avyabhicaritasya taddharmatvaM ca spaSTameva yathA gandhasya pRthivIdharmatvam , indriyANAM ca cakSurAdInAM kuDyAdibhiH pratighAtaH= nirodhaH spaSTa eva- kuDyAdibhirvyavahitasya ghaTAdergrahaNAsaMbhavAditi pratighAtadharmavattvAdindriyANAM bhautikatvam= bhUtakAryatvaM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yazceti, kuDyAdilakSaNAvaraNasyopalambhAt= prAptyA vyavadhAnena dravyavizeSe= tAdRzAvaraNenAvRte ghaTAdau indriyANAM yaH pratighAtaH= nirodhaH sa bhautikadharma ityanvayaH, atra hetumAhaneti, bhUtA'vyabhicAritvAdityarthaH, bhautikapadArthamAtrasya nirodhavattvadarzanAt. tathA ca pratighAtadharmavattvAdindriyANAmapi bhautikatvaM siddham / vipakSe bAdhakamAha- neti, abhautikaM pratighAtadharmakaM na dRSTamitIndriyANAmapi pratighAtavattvAdabhautikatvaM na saMbhavatItyarthaH / nanvindriyANAmapratighAtena bhautikatvaM kiM na syAdityAzaGkathA'pratighAtasya vyabhicAritvamAha- apratighAta iti, apratighAta:= anirodhastu bhautikepi bhavati yathA pradIparazmeH kAcAdinA'pratighAtaH, abhautikepi bhavati yathA vAyvAkAzAdau- sarvatra pravezAditi bhautikAbhautikayostulyatvAdapratighAto vyabhicArIti na tenendriyANAM bhautikatvaM vA'bhautikatvaM vA saMbhavatItyarthaH / kiM vA nanu kAcAdyantaritasyApIndriyaiH prakAzadarzanAdapratighAtaH prApta iti tAdRzApratighAtenendriyANAmabhautikatvameva kiM na syAdityAzaGkayAha- apratighAtastviti / nanu yathendriyANAM pratighAtAt bhautikatvaM prApnoti tathaivA'pratighAtAdabhautikatvamapi prApnoti apratighAta. zvendriyadharmaH pratyakSa eva- kAcAdyantaritasya= kAcAdivyavahitasyopalabdheH, yadi tatra pratighAtaH syAttadA kAcAdyantaritaM nopalabhyeta upalabhyate tu ato'pratighAtadharmavattvamindriyANAM siddhaM tenA'bhautikatvaM prAptamiti matamanuvadati- yadapIti / pariharati- tanneti / uktasyAyuktatve hetuM jijJAsate- kasmAditi / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahnikeupapadyate cAnupalabdhiH kAraNabhedAt madhyandinolkAprakAzAnupalabdhivattadanupalabdhiH // 39 // yathA'nekadravyeNa samavAyAdrUpavizeSAJcopalabdhiriti satyupalabdhikAraNe madhyandinolkAprakAzo nopalabhyate AdityaprakAzenA'bhibhUtaH, evaM mahadanekadravyavattvAd rUpavizeSAccopalabdhiriti satyupalabdhikAraNe cAkSuSo rshminoplbhyte nimittAntarataH, tacca vyAkhyAtamanudbhUtarUpasparzasya dravyasya pratyakSato'nupalabdhiriti, atyantAnupalabdhizcAbhAvakAraNam // 39 // yo hi bravIti- loSTaprakAzo madhyandine AdityaprakAzAbhibhavAnnopalabhyate iti, tasyaitatsyAta n-raatraavpynuplbdheH|| 40 // uttaramAha- yasmAditi, bhautikAnAmapi pradIpAdirazmInAmapratighAto dRzyate- kAcAdyantaritasya prakAzanAt, bhautikasyApi pAcakasya tejaso'pratighAto dRzyate- sthAlyAdhantaritasya pAkAt. tathA cendriyANAmapratighAtenA'bhautikatvaM na saMbhavati- apratighAtasya bhautikeSvapi darzanAditya'pratighAtenApIndriyANAM bhautikatvasya bAdho na saMbhavatItyarthaH / "pradIparazmInAm" iti saMbandhasAmAnye SaSThI vastutastu 'pradIparazmibhiH' iti vaktavyamAsIt // 38 // " tadanupalabdherahetu:33 " ityanena sato netrarazmeranupalabdhyanupapattiH pratipAditA tatkhaNDanamArabhate- upapadyate iti, upalabdhiyogyasyApi satopyanupalabdhiH kAraNabhedAt= kAraNavizeSAdupapadyate yathA dine sUryaprakAzAbhibhavena taarkaannaamnuplbdhirbhvtiitynvyH| madhyeti- yatholkAprakAzasyopalabdhiyogyasyApi madhyandine= madhyAhnakAle sUryaprakAzakRtAbhibhavAdanupalabdhirupapadyate tathA satopi tat= tasya= cakSurazmeranudbhUtarUpatvAdanupalabdhirupapadyate- udbhUtarUpasparzAnAmeva dravyANAM pratyakSadarzanAditi nA'nupalabdhyA cakSurazmerabhAvaH saMbhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yatheti, anekadravyeNa samavAyAt= anekAvayavavattvAt= mahattvAt rUpavizeSAt= udbhUtarUpavatsvAJcopalabdhiH= cAkSuSaM pratyakSaM bhavati tatrolkAprakAze mahattvAdilakSaNe pratyakSakAraNe satyapi madhyandine sUryaprakAzenAbhibhavAdulkAprakAzo yathA nopalabhyate ityanvayaH, prakRtamAha- evamiti, pratyakSaprayojakaM punarvakti- mahaditi, mahadanekadravyavattvAt= mahadanekAvayavavattvAt= mahattvAditi yAvad rUpavizeSAJcopalabdhirbhavatIti niyamastatra cakSurazmau mahattvasya rUpasya ca pratyakSakAraNasya sattvepi nimittAntarataH= udbhUtarUparahitatvAt cakSurazmi!palabhyate naitAvatA tadabhAvaH sNbhvtiityrthH| uktaM nimittAntaramAha- taditi, tat= anupalabdhikAraNaM nimittAntaramanudbhUtarUpatvamanutasparzatvaM ca " dravyaguNadharmabhedAt 35" itisUtre vyAkhyAtamityanvayaH, vyAkhyAtAbhiprAyamAha- anUnateti, anudbhUtarUpasya dravyasya cAkSuSeNa anubhUtasparzasya ca spArzanena pratyakSeNAnupalabdhirbhavatItyanvayaH / abhAvakAraNIbhUtAmanupalabdhimAha- atyanteti, atyantAnupalabdhiH= sarvaiH pramANairyA'nupalabdhiH saivA'bhA- . vasAdhikA bhavati cakSurazmezcAtyantAnupalabdhirnAsti- uktAnumAnena labhyamAnatvAt , tathA hi pratighAtena cakSuSo bhautikatvaM siddhaM bhautikasya ca svarazmi vinA mahadaNuvyApakatvaM na saMbhavati tena mahadaNugrAhakatvaM na saMbhavati. cakSuSo mahadaNugrAhakatvaM ca pratyakSameva tena mahadaNuvyApakatvaM prAptaM tacca razmi vinA na saMbhavatItyanumAnena cakSurazmiH siddha iti na tasyAtyantAnupalabdhirupapadyate yenAbhAva ApadyetetyarthaH // 39 // pUrvapakSikRtAM pratibandImupasthApayati- yo hIti, nanu cakSarazmivat loSTaprakAzopi svIkAryastasyAnupalabdhizca sUryaprakAzakRtAbhibhavAdupapadyate. tatra tvayA yathAnupalabdhikAraNe satyapi na loSTaprakAzaH svIkriyate tyA mayApi cakrazmina svIkriyate iti pUrvapakSyAzayaH / atrAha- tasyeti, tasya= ukta Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyavivecanam ] nyaaybhaassym| ___ 253 api= anumAnato'nupalabdheriti, evamatyantAnupalabdhoSTaprakAzo nAsti. na tvevaM cAkSuSo razmiriti // 40 // upapannarUpA ceyambAhyaprakAzAnugrahAd vissyoplbdhernbhivyktito'nuplbdhiH|| 41 // bAhyena prakAzenA'nugRhItaM cakSurviSayagrAhakam . tadabhAve'nupalabdhiH, sati ca prakAzAnugrahe rUpasparzopalabdhau ca satyAM tadAzrayasya dravyasya cakSuSA grahaNam , rUpasyA'nubhUtatvAt seyaM rUpAnabhivyaktito rUpAzrayasya dravyasyAnupalabdhidRSTA, tatra yaduktam- " tadanupalabdherahetuH33" iti. etadayuktam // 41 // kasmAt punarabhibhavo'nupalabdhikAraNaM cAkSuSasya razme!cyate ? iti. abhivyaktau cAbhibhavAt // 42 // pUrvapakSiNaH etat= ucyamAnaM sUtramevottaramastItyanvayaH / uktaM pariharati-neti, loSTaprakAzo nopapadyaterAtrAvapyanupalabdheH, yadi loSTaprakAzaH sanneva dine sUryaprakAzakRtAbhibhavAnnopalabhyeta tadA rAtrau sUryaprakAzakRtAbhibhavasyAbhAvAdupalabhyetaiva na ca rAtrAvapyupalabhyate'to jJAyate loSTaprakAzo nAstyeva cakSurazmistvanumAnena rAtrau ca pratyakSeNApyupalabhyate iti na tasya loSTaprakAzavada'bhAva upapadyate iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- apIti, sUtraghaTakApizabdena loSTaprakAzasyAnumAnatopyanupalabdhiAhyA. cakSurazmestvanumAnata upalabdhireveti vyatireka ityrthH| upasaMharati- evamiti, evam= uktaprakAreNAnumAnAdinA / cakSurazmistvevam= atyantAnupalabdhiviSayo nAsti- uktAnumAnena labhyamAnatvAditi siddha evetyarthaH // 40 // agrimasUtramavatArayati, upapanneti, upapannarUpA ceyam= cakSurazmeranupalabdhiranabhivyaktitaH= abhivyaJjakAsaMbhavAdityanvayaH / anupalabdhimupapAdayati- bAhyeti, ghaTAdiviSayANAmudbhUtarUpavatAM 'bAhyaprakAzena= sUryAdiprakAzena cakSuSo'nugrahAdupalabdhirbhavati- bAhyaprakAzenA'bhivyaktisaMbhavAt. cakSurazmezcAnudbhUtarUpatvena bAhyaprakAzenApyabhivyaktirna saMbhavatIti hetoreva satopi cakSurazmeranupalabdhirupapanneti na tadabhAvaH saMbhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- bAhyeneti, bAhyaprakAzena= sUryAdiprakAzena, anugRhItam= sahakRtam , bhavatItizeSaH / tadabhAve= bAhyaprakAzakRtAnugrahAbhAve ghaTAdInAmapyupalabdhirna bhavati / upalabdhiprayojakamAha- satIti, rUpasparzayoH puraskAreNaiva dravyapratyakSaM bhavatIti tayorupalabdhau satyAmeva dravyapratyakSaM saMbhavatItyarthaH, tadAzrayasya udbhUtarUpasparzayorAzrayasya / anupalabdhiprayojakamAharUpasyeti, rUpAzrayasyApi dravyasya sA ceyamanupalabdhiH rUpasyA'nudbhUtatve rUpAnabhivyaktito dRSTAsiddhAstIti cakSurazme rUpasyApyanudbhUtatvenA'bhivyaktarabhAvAdeva cakSurazmeH satopi rUpaviziSTasyApi cAnupalabdhirupapadyate iti nAbhAvaH prasajyate ityrthH| upasaMharati- tatreti, tathA ca tadnupalabdheritikathanamayuktameva- uktarItyA cakSurazmeH sattvasyAnupalabdhezvopapAditatvAdityarthaH // 41 // nanu cakSurazmeranupalabdhikAraNamanudbhUtarUpatvamuktaM tatrAbhibhava evAnupalabdhikAraNaM kiM nocyate iti jijJAsate- kasmAditi, abhibhavasyAnupalabdhikAraNatve rAbAvupalabdhiH syAdeva- abhibhAvakasya sUryaprakAzAderabhAvAdityAzayaH / sUtreNottaramAha- abhivyaktAviti, abhivyaktau= udbhUtarUpavattve siddhe sati kiM vA bAhyaprakAzAbhAvakAle pratyakSe siddhe sati bAhyaprakAzakAle pratyakSAbhAvenA'bhibhavAt= abhibhavaH kalpyate madhyandinolkAprakAzasyeva. cakSurazmizca nAndhakArapi pratyakSo bhavati yena bAhyaprakAzena tasyAbhibhavaH kalpyeta, ulkA tu rAtrau prakAzate iti dine tasyA abhibhavaH kalpyate, pratyakSAbhAvena cakSurazmerabhAvastu na saMbhavati- cakSuSaH svarazmidvAraivoktarItyA mahadaNuprAhakatvasaMbhavAt , tathA Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahnike-- bAhyaprakAzAnugrahanirapekSatAyAM ceti cArthaH, yad rUpamabhivyaktam= udbhUtaM bAhyaprakAzAnugrahaM ca nApekSate tadviSayo'bhibhavaH- viparyaye'bhibhavAbhAvAt= anubhUtarUpatvAccA'nupalabhyamAnaM bAhyaprakAzAnugrahAcopalabhyamAnaM nAbhibhUyate iti, evamupapannam- asti cAkSuSo razmiriti // 42 // naktaJcaranayanarazmidarzanAca // 43 // dRzyate hi naktaM nayanarazmayo naktazcarANAM vRSadaMzaprabhRtInAM tena zepasyAnumAnamiti / jAtibhedavadindriyabheda iti cet ?, dharmabhedamAtraM cAnupapannam- AvaraNasya prAptipratiSedhArthasya darzanAditi // 43 // ca cakSurazmeranupalabdhikAraNamanudbhUtarUpatvameva na tvabhibhava iti suutraarthH| abhivyaktI= padArthasyAbhivyaktisaMbhave evA'bhibhavAt= abhibhavasaMbhavAt yatholkAyA iti ca suutraanvyH| vyAcaSTe- bAhyeti, cArthaH= sUtraghaTakacakArasyArthaH, sUtraghaTakacakAreNa bAhyaprakAzAnugrahanirapekSatA grAhyetyarthaH, yasyolkAdiprakAzasya svayaMprakAzatvena brAhyaprakAzAnugrahApekSA svAbhivyaktau na bhavati tasya madhyandine pratyakSAbhAvo'bhibhavAdupapadyate nAnyasya bAhyaprakAzasApekSasyetyarthaH / nigamayati- yaditi, abhivyaktapadArthamAha- udbhUtamiti, tadviSayaH= etAdRzolkAdiprakAzaviSayo'bhibhavaH saMbhavatItyanvayaH / viparyaye bAdhakamAha- viparyayeti, udbhUtamapi ghaTAdirUpaM bAhyaprakAzasApekSatvAdevAbhibhavaviSayo na bhavati-na hi yad yasya prakAzakaM bhavati tadeva tasyAbhibhAvakaM bhavati, prakAzarUpatvAtsvAbhivyaktau bAhyaprakAzanirapekSopi cakSurazmiratudbhUtarUpatvAdevAbhibhavaviSayo na bhavati- udbhUtarUpapadArthasyaivAbhibhavasaMbhavAdityarthaH / abhibhavA'viSayamAha- anudbhUteti, anudbhUtarUpatvAdanupalabhyamAnaM cakSurazmyAdikaM nAbhibhUyate. bAhyaprakAzAnugrahAccopalabhyamAnaM ghaTAdikamapi nAbhibhUyate itynvyH| upasaMharati- evamiti, evam= uktaprakAreNa cakSurazmirastItisiddham- anyathA cakSuSaH svarUpeNa mahadaNuvyApanAsaMbhavAd mahadaNugrAhakatvaM na syAt , cakSurazmizca rAtrAvapi nopalabhyate iti na tasyAbhibhavaH saMbhavatIti tadanupalabdhikAraNamanudbhUtarUpatvameva na tvabhibhava ityrthH| vastutastu naitayuktaM rAtrau prakAravizeSeNa svacakSurazmeH pratyakSasaMbhavAdityanusadheyam / / 42 / / cakSurazmeH pratyakSamudAharati- naktamiti, naktaJcaraNAm= rAtrau saMcArakuzalAnAM mArjArAdInA. mandhakAre sthitAnAM cakSurazmidRzyate pratyakSeNa tena tadanyeSAmapi cakSuSo razmiranumIyate- asmadAdicakSuH razmiviziSTaM cakSuSTAt mArjAracakSurvaditi siddhaH cakSurazmiriti suutraarthH| vyAcaSTe- dRzyante iti, naktam rAtrau, naktaJcarANAm= rAtrau saMcAracaturANAM vRSadaMzaprabhRtInAm= mArjAraprabhRtInAmityanvayaH / paryavasitamAha- teneti, tena= mArjArAdicakSurazmidarzanena zeSasya= manuSyAdicakSurazmeranumAnaM bhavati cakSuSTusAmAnyAdityarthaH / nanu yathA manuSyatvAdijAtyapekSayA mArjAratvAdijAtibhedaH spaSTastathA manuSyAdicakSurapekSayA mArjArAdicakSurapi vilakSaNameveti mArjArAdicakSuSo razmiviziSTatvasaMbhavepi manuSyAdicakSuSo razmiviziSTatvaM nApadyate ityAzaGkate- jAtIti / uttaramAha- dharmeti, dharmiNaH sAmye dharmabhedo . nopapadyate, jAtidharmibhUtasya zarIrasya bhedena mAritvAdimanuSyatvAdijAtibheda upapadyate, yadA hi manuSyAdInAM mArjArAdInAM ca dharmibhUtaM cakSurna vilakSaNam- sarvadharmasAmyAttadA mArjArAdInAM cakSuH razmiviziSTaM manuSyAdInAM cakSuzca razmirahitamiti dharmamAtrabhedo nopapadyate, dharmabhedasya dharmibhedAdhInatvAt cakSurlakSaNadharmiNazca bhedo'nupapanna evetyarthaH / ukte hetumAha- AvaraNasyote, prAptipratiSedhArthasya= indriyArthasaMnikarSanirodhakasyAvaraNasyobhayatra darzanAdityanvayaH, yathA''varaNe sati mArjArasyApi tadAvRtapratyakSaM na bhavati tathA manuSyAdInAmapyAvRtapratyakSaM na bhavatIti sarvatra sAmyAt razmAvapi sAmyaM prAptaM tena mArjArAdicakSuSa iva manuSyAdicakSuSAmapi razmiviziSTatvaM prAptamiti na cakSurazmerabhAvaH saMbhavatItyarthaH / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyaaybhaassym| indriyavivecanam / indriyArthasaMnikarSasya jJAnakAraNatvAnupapattiH, kasmAt ?aprApya grahaNam- kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritopalabdheH // 44 // tRNAdi sarpad dravyaM kAce'bhrapaTale vA pratihataM dRSTam , avyavahitena saMnikRSyate. vyAhanyate vai prAptirvyavadhAneneti, yadi ca razmyarthasaMnikoM grahaNahetuH syAt ? na vyavahitasya saMnikarSa ityagrahaNaM syAt , asti ceyaM kAcA'bhrapaTalasphaTikAntaritopalabdhiH sA jJApayati- aprApyakArINIndriyANi (iti). ata evA'bhautikAni- prApyakAritvaM hi bhautikadharma iti // 44 // kuDyAntaritAnupalabdherapratiSedhaH // 45 // aprApyakAritve satIndriyANAM kuDyAntaritasyAnupalabdhirna syAt // 45 // atra-- " yathA vRSadaMzaprabhRtInAM kuDyAdibhI razmaya Atriyante tathA manuSyANAmapIti samAnameveti" itivArtikam // 43 // ___kAcAdinA vyavahitasyApi pratyakSaM bhavati tena cakSurarthasaMnikarSasya pratyakSakAraNatvaM nopapadyate anyathA kAcAdinA vyavahitasya pratyakSaM na syAt- vyavadhAnena cakSurarthasaMnikarSasyAsaMbhavAt tathA ca na cakSurazmerapekSA- saMnikarSAthameva cakSurazme: kalpanAditi pUrvapakSamutthApayati- indriyeti / ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi / pUrvapakSI sUtreNottaramAha- aprApyeti, abhrapaTalam= abhrakakhaNDaH, kAcAdyantaritasya= kAcAdyabhyantaHsthitasya= kAcAdivyavahitasyApi cakSuSopalabdhirbhavati tena cakSuSa: aprApya: asaMyujya padArthagrahaNamanumIyate yadi cakSuH svasaMyuktasyaiva grAhakaM syAttadA kAcAdyantaritasya grahaNaM na syAt- saMyogAsaMbhavAt , yadA cAsaMyuktasyApi grahaNaM saMbhavati tadA cakSurazmirna svIkArya:- saMyogArthameva tatsvIkArasyAvazyakatvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe-tRNAdIti, tRNAdi sarpat= jaGgamam kAcAdyadhobhAge nikSeptuM yogyaM dravyaM kAce= kAcAdhobhAge abhrapaTale= abhrakakhaNDAdhobhAge vA pratihatamnikSiptaM dRSTam= cakSuSA dRzyate eva, saMnikarSazvA'vyavahitena saMbhavati. vyavadhAnena tu prAptiH saMnikoM dhyAhanyate tathA ca kAcAdyantarnikSiptena cakSussaMnikarSoM na saMbhavati cakSuSA grahaNaM tu tasya bhavatIti jJAyate'saMnikRSTasyApi cakSuSA grahaNaM bhavatIti nendriyArthasaMnikarSasya jJAnakAraNatvamupapadyate ityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- yadIti, cakSurazmerarthasya ca yaH saMnikarSastasya pratyakSakAraNatve kAcAdyantaritasya vyavahitatvena saMnika bhAvAd grahaNaM na syAt cakSuSetyanvayaH, bhavati ca kAcAdyantaritasyApi upalabdhiHcakSuSA grahaNamiti sA= upalabdhiH 'aprApyakArINi= asaMyuktagrAhakANIndriyANi' iti jJApayati. asaMyuktagrAhakatve ca siddhe cakSarazmerapekSA nAsti- viSayasaMyogArthameva tatsvIkArasyAvazyakatvAditi * cakSurazmerasaMbhavaH prApta ityarthaH / uktanyAyamanyatrAtidizati- ata iti, ataH= aprApyakAritvAtasaMyuktagrAhakatvAdevA'bhautikAnIndriyANItyapi prAptamityanvayaH / ukte hetumAha-prApyeti, prApyakAritvaM bhautikapadArthadharmosti, indriyeSu ca prApyakAritvanivRttyA bhautikatvamapi nivRttamityarthaH / / 44 // indriyANAmuktama'prApyakAritvaM nirAkaroti-neti / atra sUtramAha- kuDyeti, indriyANAM prApyakAritvasya= saMyuktagrAhakatvasya kiM vendriyArthasaMnikarSasya jJAnakAraNatve yaH pratiSedha uktaH sa nopapadyate itya'pratiSedha eva- kuDyAntaritAnupalabdheH= kuDayAdinA vyavahitasya cakSurAdinA pratyakSaM na jAyate tena jJAyate svasaMyuktaprAhakANIndriyANi tenendriyArthasaMnikarSasya pratyakSakAraNatvamapi siddham anyathA kuDayAdinA vyavahitamyApi pratyakSaM syAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- aprApyeti, indriyANAma'prApyakAritve= Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1AhnikepApyakAritve'pi tu kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritopalabdhirna syAt ? apratIghAtAt saMnikarSopapattiH // 46 // na ca kAco'bhrapaTalaM vA nAyanarazmi viSTabhnAti so'pratihanyamAnaH saMnikRSyate iti // 46 // yazca manyate- na bhautikasyApratighAta iti, tanna AdityarazmeH sphaTikAntaritepi dAhye'vighAtAt // 47 // 'AdityarazmeravighAtAt ' ' sphaTikAntaritepyavighAtAt ' 'dAhye'vidhAtAt ' avighAtAditi ca padAbhisaMbandhAd vAkyabheda iti. yathAvAkyaM cArthabheda iti , AdityarazmiH kumbhAdiSu na pratihanyate- avighAtAt kumbhasthamudakaM tapati, prAptau hi dravyAntaraguNasya uSNasya sparzasya grahaNaM tena ca zItasparzAbhibhava iti 1 / sphaTikAntaritepi prakAzanIye pradIparazmIsvA'saMyuktagrAhakatve kuDyAntaritasyA'nupalabdhirna syAt kiM tUpalabdhireva syAt na caivamasti, tathA ca kuDapAntaritasyAnupalabdhyA prApyakAritvamindriyANAM siddhaM tena bhautikatvamapi siddham- prApyakAritva niyamasya bhautikadharmatvAttathendriyArthasaMnikarSasya pratyakSakAraNatvamapi siddhamityarthaH // 45 // pUrvapakSI pratibandyA pratyavatiSTate-prApyeti, yadIndriyANAM niyamena prApyakAritvaM syAttadA kAcAdhantaritasyopalabdhirna syAt- kaacaadyntritenendriysNyogaasNbhvaaditynvyH| asyottaraM sUtreNAhaapratIghAtAditi, kAcAdisvacchadravyeNa cakSurazmeH pratighAtaH= pratibandhaH= vyavadhAnam= nirodho na bhavatIti kAcAdyantaritenApi saha cakSurazmeH saMnikarSa upapadyate iti na kAcAdyantaritopalabdhyA indri. yANAma'prApyakAritvaM prApnotIti prApyakAritvaM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- na ceti, viSTanAti= pratibadhnAti= niruNaddhi, saH= cakSurazmiH kAcAdinA cA'pratihanyamAnaH= aniruddhaH kAcAdyantaritena saMnikRSyate= saMyukto bhavati tena saMyogena tasya grahaNaM bhavatIti indriyANAM prApyakAritvaM siddhaM tena bhautikatvam indriyArthasaMnikarSasya pratyakSakAraNatvaM ca siddham // 46 // parihatu pUrvapakSamanuvadati- yazceti, bhautikasyA'pratighAto na bhavatIti indriyANAM cakSurazmervA yaH kAcAdibhirapratighAta uktaH sa bhautikatvapakSe nopapadyate. apratighAtapakSe ca bhautikatvaM nopapadyate-bhautikasya pratighAtadarzanAdityarthaH / etatpariharati- tanneti, bhautikasya pratighAtaniyamo nopapadyate- bhautikasyApi sUryarazmerapratighAtadarzanAdityarthaH / uktaparihAre sUtreNa dRSTAntamAha- Adityeti, kAcAdyantaritepi dAhye padArthe sUryarazmeravighAtAta= apratighAtAt , sUryarazmeautikatvaM spaSTameveti bhautikenApi sUryarazminA kAcAdyantaritasya dAhaH= tApo bhavatyeveti tena bhautikasyApya'pratighAtaH siddhastathA ca cakSuSo bhautikatvepi cakSarazmeH kAcAdibhirapratighAta upapannastena prApyakAritvamindriyANAM siddhaM tena ca bhautikatvamapi siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- Adityeti, sUtraghaTakasya "avighAtAt " itipadasya sUtraghaTakapadatrayeNa pratyekamanvayAt tridhA vAkyaM vibhaktaM tadevAha- avighAtAditi, sUtraghaTakasya "avighAtAt" itipadasya "AdityarazmaH " ityAdipadatrayeNa pratyekamabhisaMbandhAt= anvayAdityarthaH, yathAvAkyam prativAkyam / "AdityarazmeravighAtAt" iti prathamavAkyaM vyAcaSTe- Adityeti, kumbhAdiSu= kumbhAdinA, na pratihanyatena nirudhyate, paryavasitamAha- AvighAtAditi, pihitamukhepi kumbhe sthitamudakamAdityarazmistApayatIti spaSTameva, ukte vinigamanAmAha-prAptAviti, prAptau saMyogejalarazmisaMyoge satyeva dravyAntaraguNasya= sUryarazmiguNabhUtasyoSNasparzasya jalena grahaNaM bhavati tena gRhItoSNasparzena ca zItasparzasyAbhibhavo bhavati tadanena bhautikasya sUryarazmeH kumbhAdinA pratighAtAbhAvaH siddha ityarthaH / dvitIyavAkyaM vyAcaSTesphaTikAntaritepIti, prakAzanIye citrAdau sphaTikAntaritepi sati pradIparazmInAM pratighAto na bhavati Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyavivecanam ] nyAyabhASyam / 257 nAmapratighAtaH apratighAtAt prAptasya grahaNamiti 2 / bharjanakapAlAdisthaM ca dravyamAgneyena tejasA dahyate tatrAvighAtAt prAptiH prAptau tu dAha:- nAmApyakAri teja iti 3 / "avighAtAt " iti ca kevalaM padamupAdIyate, koyamavighAto nAma ?, avyUhyamAnAvayavena vyavadhAyakena dravyeNa sarvato dravyasyA'viSTambhaH= kriyAhetorapratibandhaH= prApterapratiSedha iti, dRSTaM hi kalazaniSaktAnAmapAM bahiH zItasparzagrahaNam. na cendriyeNAsaMnikRSTasya dravyasya sparzopalabdhiH, dRSTau ca praspandaparisravau, tatra kAcAbhrapaTalAdibhirnAyanarazmerapratighAtAd vibhidyA'rthena saha saMnikarSAdupapannaM grahaNamiti // 47 // na- itaretaradharmaprasaGgAt // 48 // kiM tu sphaTikAntaritasyApi prakAzo bhavatyeva. tatrA'pratighAtAt prAptasya= pradIparazmisaMyuktasya grahaNam= pratyakSaM jAyate tadanena bhautikasya pradIparazmeH sphaTikAdinA pratighAtAbhAvaH siddha ityarthaH / tRtIyavAkyaM vyAcaSTe- bharjaneti, Agneyena tejasA= agnitejasA, spaSTamidamudAharaNam / svAbhiprAyamAha- tatreti, avighAtAt= agnitejaso bharjanakapAlenA'pratighAtAt dAhyena prAptiH= saMyogo bhavati. prAptau= tAdRzasaMyoge ca sati dAhyasya dAho bhavatItyanvayaH, ukte hetumAha- neti, aprApyakAri= svAsaMyuktadAhakaM tejo na bhavatIti bharjanakapAlasthasya dAhena tena dAhyena saha tejassaMyogaH siddhastadanena bhautikasyApi tejaso'pratighAta: siddhaH evaM cakSurazmerapi bhautikatvepi kAcAdibhirapratighAtastena kAcAdyantaritena saMyogaH siddha ityarthaH / avighAtapadArthanirUpaNamArabhate- avighAtAditi, yadi sUtrakAreNAvighAtasya vizeSaNAntaramuktaM syAttadA tatsAhAyyenAvighAtapadArthanirNayaH syAdapi na caivaM kRtamityavighAtapadArthanirUpaNApekSA prAptetyarthaH / avighAtapadArthamAha- avyUhyeti, avyUhyamAnAvayavena= avinazyatsAntarAvayavena vyavadhAyakena bharjanakapAlAdidravyeNa dravyasya= tejaHprabhRteH sarvataH= sarvAtmanA'viSTambhaH anirodha evA'vighAtapadArtha ityarthaH, aviSTambhapadArthamAha- kriyeti, dAhAdikriyAheto hyena saMyogasyApratibandha evAviSTambhapadArthaH / apratibandhapadArthamAha- prApteriti, saMyogasyAnirodha ityarthaH / udAharati- dRSTamiti, bahiH= jalakalazopari hastasaMyogena zItasparzagrahaNaM spaSTameva / svAbhiprAyamAha- na ceti, dravyasaMyogAbhAve tadguNasya sparzasyopalabdhirna saMbhavatIti zItaspazoMpalabdhyA tvaco jalena saMyogaH siddhastataH kalazenendriyasya bhautikasyApya'pratighAtaH siddha ityarthaH / kalazAdInAM yathAntaHpraveze pratibandhakatvaM na bhavati tathAntassthadravyasya bahinissaraNepi pratibandhakatvaM na bhavatItyAha- dRSTAviti, praspandaH= jalasya kalazAhirnirgamanam , adhikaH praspanda eva parisravaH / upasaMharati- tatreti, pradarzitadRSTAntavat cakSurazmerapi kAcAdibhirapratighAtAt vibhidya kAcAdyantaH pravizya prakAzyena saMyogo jAyate tena tasya grahaNaM bhavatIti indriyANAM prApyakAritvaM tena ca bhautikatvaM siddhamityarthaH / " grahaNam" ityatra 'prApyakAritvam' iti vaktavyamAsIt / atra- " yasya dravyasya= bharjanakapAlAderavayavA na vyUhyante= pUrvotpannadravyArambhakasaMyoganAzena dravyAntarajanakasaMyogotpAdanaM vyUhanaM tanna kriyate tasya dravyasya bharjanakapAlAderavyUhyamAnasyAvayavavyUhanamavayavinopIti avyUhyamAnasyetyuktam , tasya bharjanakapAlAderantarAvayavayoM'bhi. saMbandho vahnaH so'pratighAtaH, etaduktaM bhavati- sAntaratvAdavayavidravyANAM tadavinAzenAgneryo'nupravezaH so'pratighAta iti, praveze'pratighAtamuktvA nissaraNepyavighAtamAha (dRSTAviti)" iti tAtparyaTIkA // 47 // __pUrvapakSI pariharati-neti, indriyANAM kAcAdibhirapratighAto na yuktaH- anyathA kAcAdibhirapratighAtenendriyANAmabhautikatvaM syAt kuDyAdibhiH pratighAtena bhautikatvaM ca syAditi itaretaradharmayoH= bhautikatvAbhautikatvadharmayoH prasaGgaH prAptaH sa ca na yuktaH- bhautikatvAbhautikatvayoH parasparaM virodhAditi tAdRzaprasaGganivRttyarthamindriyANAM kuDyAdibhiriva kAcAdibhirapi pratighAtaH svIkAryastathA ca kAcA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1AhnikekAcAbhrapaTalAdivadvA kuDyAdibhirapratighAtaH, kuDyAdivadvA kAcAbhrapaTalAdibhiH pratIghAta iti prasajyate, niyame kAraNaM vAcyamiti // 48 // AdarzodakayoH prasAdasvAbhAvyAd rUpopalabdhivattadupalabdhiH // 19 // . ___AdarzodakayoH prasAdaH= rUpavizeSaH svo dharmaH- niyamadarzanAt , prasAdasya vA svo dharmo rUpopalambhanam , yathA''darzapratihatasya parAvRttasya nayanarazmeH svena mukhena saMnikarSe sati svamukhopalambhanaM pratibimbagrahaNAkhyam AdarzarUpAnugrahAt tannimittaM bhavati- AdarzarUpopaghAte tadabhAvAt. kuDyAdiSu ca pratibimbagrahaNaM na bhavati, evaM kAcAbhrapaTalAdibhiravighAtazcakSurazmeH kuDyAdibhizca pratighAta:- dravyasvabhAvaniyamAditi // 49 // dRSTAnumitAnAM niyogapratiSedhAnupapattiH // 50 // dyantaritasya saMyogAbhAvepi grahaNAdaprApyakAritvamindriyANAM prAptaM tena cAbhautikatvaM prAptaM bhautikAnAM prApyakAritvaniyamAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- kAceti, indriyANAmapratighAtenA'bhautikatvaM pratighAtena ca bhautikatvaM prasajyate ityaashyH| niyame= uktapratighAtApratighAtayorekatarapakSagrahaNe, kAraNam= niyAmakaM vaktavyam / spaSTamanyat // 48 // uktasyottaramAha- Adarzeti, AdarzodakayoH prasAdasvAbhAvyAt= svacchatvAd Adarza udakAdau ca rUpasya svarUpasya= pratibimbasyopalabdhiryathA bhavati tathA tat= tasya= kAcAdyantaritasyopalabdhirbhavatIti kAcAdibhizcakSurazmeH pratighAto na bhavati kuDyAdibhizca bhavatItyatra vastusvarUpameva niyAmakaM tathA ca bhautikasyApi pratighAtApratighAtayorvyavadhAyakavastusvabhAvenopapannatvAt cakSurazmebhautikatve na kAcAdinA pratighAtApattiriti na voktetaretaradharmaprasaGgazca, cakSurazmebhautikatve cakSuSopi bhautikatvaM spaSTameva prAptamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- Adarzati, prasAdaH= svacchatA, prasAdapadArthamAha- rUpeti, svo dharmaH= AdarzAdidharmaH / prasAdasyAdarzAdidharmatve hetumAha-niyameti, AdarzAdiSu niyamena prasAdadarzanAt prasAdasyA''darzAdidharmatvaM siddham / prasAdadharmamAha-prasAdasyeti, vA= ca, rUpopalambhanam= pratibimbagrahaNam / udAharati- yatheti, Adarzopari pratighAtena parAvRtto nayanarazmiIvAsthameva svamukhaM gRhNAti tadeva pratibimbagrahaNamityucyate iti zAstrajJeSu prasiddhameva, na tu darpaNe svamukhagrahaNaM bhavati- darpaNe svamu. khasyAsaMbhavAt , tacca pratibimbagrahaNam AdarzarUpasyAnugrahAdA''darzarUpasattve eva bhavatIti tannimittamAdarzarUpanimittakaM bhavatItyanvayaH, ukte hetumAha kiM vA vyatirekavyAptimAha- Adarzati, tadabhAvAtpratibimbagrahaNAbhAvAt / kuDyAdisvabhAvamAha- kuDyAdiSviti, uktaprasAdasyAbhAvAditizeSaH / paryavasitamAha- evamiti, ukte hetumAha- dravyeti, dravyasya= vyavadhAyakapadArthasyA'svacchatve pratighAtaH svacchatvecA'pratighAta iti, cakSurazmebhautikatvepi vyavadhAyakapadArthasya svacchatvA'svacchatvAbhyAM pratighAtApratighAtAvupapannAviti noktetaretaradharmApattiprasaGga ityarthaH // 49 // vastusvabhAvabhUtasya prasAdA'prasAdAderanyathAbhAvo na saMbhavatItyAha- dRSTeti, dRSTAnAmanumitAnAM ca padArthAnAM padArthadharmANAM ca ' evaM bhavata' iti niyogaH= zAsanam 'evaM mA bhavata' iti pratiSedhazca nopapadyate. na hi vahneH 'zIto bhava' iti niyogena zItatvam 'uSNo mA bhava' iti pratiSedhena coSNatva. nivRttiH saMbhavati. tathA ca kAcAdInAmapratighAtakatvadharmasya kuDyAdInAM ca pratighAtakasvadharmasya niyogapratiSedhAbhyAM nivRttinopapadyate iti bhautikasyApi cakSurazmeH kAcAdibhirapratighAtaH kuDyAdibhizca pratighAtopyupapanna iti pratighAtApratighAtAbhyAmapi na bhautikatvAnupapattirna vetaretaradharmApattiprasaGga iti Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyavivecanam ] nyAyabhAvyam / 259 pramANasya tattvaviSayatvAt , na khalu bhoH parIkSamANena dRSTAnumitA arthAH zakyA niyotum- 'evaM bhavata' iti. nApi pratiSeddham- 'evaM na bhavata' iti, na hIdamupapadyate- 'rUpavad gandhopi cAkSuSo bhavatu' iti. 'gandhavadvA rUpaM cAkSuSaM mA bhUt' iti, 'agnipratipattivad dhUmenodakapratipattirapi bhavatu' iti, 'udakApratipattivadvA dhUmenAgnipratipattirapi mA bhUt ' iti / kiM kAraNam ?, yathA khalvarthA bhavanti= ya eSAM svo bhAvaH = svo dharma iti tathAbhUtAH pramANena pratipadyante iti- tathAbhUtaviSayakaM hi pramANamiti / imau khalu niyogapratiSedhau bhavatA dezitau- kAcAbhrapaTalAdivadvA kuDyAdibhirapratighAto bhavatu. kuDyAdivadvA kAcAbhrapaTalAdibhirapratighAto mA bhUt. iti, na- dRSTAnumitAH khalvime dravyadharmAH= pratighAtApratighAtayorhi upalabdhya'nupalabdhI vyavasthApike- vyavahitAnupalabdhyA'numIyate- kuDyAdibhiH pratighAtaH, vyavahitopalabdhyA'numIyate- kAcAbhrapaTalAdibhirapratighAta iti // 50 // sUtrArthaH / vyAcaSTe- pramANasyeti, sUtroktArthe hetuvAkyamidam , pramANasya tattvaviSayatvAt= abAdhitArthaviSayakatvAt kAcAdInAM vAstavaM yatsvarUpaM tadeva pramANena sidhyati na tu tarkamAtreNa dRSTAntAbhAsamAtreNa vA tadviparyayaH saMbhavati yena kAcAdivat kuDyAdInAmapratighAtakatvaM kuDyAdivat kAcAdInAM pratighAtakatvaM vA sidhyedityarthaH / dRSTAnumiteSu niyogAsaMbhavamAha- neti, evam= pratighAtakA apratighAtakA vA, atra 'he arthAH' itizeSaH / pratiSedhAsaMbhavamAha- nApIti / niyogAsaMbhavamudAharati- nahIti, 'gandhaH cAkSuSaH cakSuhyo bhavatu' iti niyogo nopapadyate / pratiSedhAsaMbhavamudAharati- gandhavaditi, 'rUpaM cAkSuSaM mA bhavatu' iti pratiSedhopi nopapadyate, kiM tu gandhaH svabhAvena brANagrAhya eva rUpaM ca cakSurmAdyameveti tAdRza. svabhAvasyA'nyathAbhAvo na saMbhavatItyarthaH / punarniyogAsaMbhavamudAharati- agnIti, 'agnipratipattivat= agnijJAnavAd dhUmena jalajJAnam= jalasiddhirbhavatu' iti niyogo nopapadyate, punarniSedhAsaMbhavamudAharatiudaketi, 'dhUmena yathA jalasiddhirna bhavati tathAgnisiddhirapi mA bhavatu ' iti pratiSedhopi nopapadyate, kiM tu dhUmasyAyaM svabhAva eva yatsvasattayAgnisattAM gamayati jalasattAM ca na gamayatIti. tAdRzasvabhAvasya cAnyathAbhAvo niyogapratiSedhAbhyAM na sNbhvtiityrthH| niyogapratiSedhayoranupapattau kAraNaM jijJAsatekimiti / kAraNamAha- yatheti, padArthA yAdRzA yAdRzadharmaviziSTAzca bhavanti tAdRzA eva pramANena vijJAyante nAnyathAbhUtA ityarthaH / ukte hetumAha- tathAbhUteti, tathAbhUtaviSayakam= yathArthagrAhakameva jJAnaM pramANamityucyate viparItagrAhakatve tasya prAmANyameva na syAdityarthaH / pUrvapakSiNA netaretisUtrabhASye nirdiSTau niyogapratiSedhAvanuvadati- imau iti, dezitau= nirdiSTau, kAcAghratiniyogaH, kuDyAdivaditi pratiSedhaH, apratighAto mA bhUt= pratighAto bhavatvityarthaH / uktaniyogapratiSedhau pariharati- neti, nedamupapadyate ityarthaH / netyatra tannetivaktavyamAsIt / parihArahetumAha- dRSTeti, ime= pratighAtakatvAdayaH, dravyadharmAH- kuDyAdidharmAH / pratighAtApratighAtayoranumAnamAha- pratighAteti, kuDyAdibhirvyavahitasyAnupalabdhyA kuDyAdibhizcakSurazmeH pratighAto'numIyate ityanupalabdhiH pratighAtasya vyavasthApikA tathA cAnupalabdhyA vyavasthitasyAnumitasya ca kuDyAdInAM pratighAtakatvadharmasya kAcAdidRSTAntamAtreNa parilopo na saMbhavati, kAcAdibhizca vyavahitasyopalabdhyA kAcAdibhizcakSurazmerapratighAtonumIyate ityupalabdhirapratighAtasya vyavasthApikA tathA copalabdhyA vyavasthitasyAnumitasya ca kAcAdInAmapratighAtakatvadharmasya kuDyAdidRSTAntamAtreNa parilopo na saMbhavatIti bhautikasyApi cakSurazmeH kuDyAdibhiH svAbhAvyAt pratighAtaH kAcAdibhizca svAbhAvyAdapratighAtaH saMbhavatIti na bhautikatvAnupapattirna vA itaretaradharmApattiprasaGga ityarthaH / kAcakuDyAdipadArthadharmeNa cakSurAdIndriyANAM bhautikatvavyAhatiranupapannetyAzayaH // 50 // // ityevamindriyANAM bhautikatvamupapAditam // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1mAhikeathApi khalvekamindriyam ? bahUnIndriyANi vA ? / kutaH saMzayaH ?sthAnAnyatve nAnAtvAd avayavinAnAsthAnatvAca saMzayaH // 51 // bahUni dravyANi nAnAsthAnAni dRzyante. nAnAsthAnazca sanneko'vayavI ceti. tenendriyeSu bhinnasthAneSu saMzaya iti // 51 // ekamindriyam tvagavyatirekAt // 52 // 'svagekamindriyam' ityAha / kasmAt ?. avyatirekAt= na tvacA kiMcidindriyAdhiSThAnaM na prAptam- na cA'satyAM tvaci kiMcidviSayagrahaNaM bhavati. yayA sarvendriyasthAnAni vyAptAni yasyAM ca satyAM viSayagrahaNaM bhavati sA tvagekamindriyamiti // 52 // na- indriyAntarArthAnupalabdheH / sparzopalabdhilakSaNAyAM satyAM tvaci gRhyamANe ( ca ) tvagindriyeNa sparze indriyAntarArthA ___ indriyANAmekatvAnekatvavicAramArabhate- athApIti / saMzayakAraNaM jijJAsate- kuta iti, cakSu. golakAdisthAnabhedAdanekatvamindriyANAM spaSTameveti hetoH saMzayakAraNajijJAsA / ekendriyapakSe tvageva tatra tatra sthitA rUpAdigrAhikA vijJeyA / sUtreNa saMzayakAraNamAha- sthAneti, sthAnA'nyatve= sthAnA'nekatve tAdRzanAnAsthAneSu sthitAnAM ghaTapaTAdInAM nAnAtvAt cakSurgolakAdinAnAsthAnasthatvenendriyANAmapi nAnAtvamapi prAptam , avayavina ekasyApi nAnAsthAnatvAt= nAnAsthAnasthatvAt= yathaikasya ghaTasyAnekakapAlavRttitvaM dRzyate tathaikasyApIndriyasya cakSurgolakAdinAnAsthAnasthatvaM saMbhavatItyekatvamapi prAptamitihetorevendriyeSu ekatvAnekatvayoH saMzaya iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- bahUnIti, bahUni= nAnA= anekAni, yathA ghaTapaTAdayaH aneke ghaTA eva vApi / tadanena cakSugolakAdisthAnabhedenendriyANAmanekatvaM prAptam , avayavI ca nAnA= anekAni sthAnAni= 'adhikaraNAli yasya sa nAnAsthAnaH= svAvayavalakSaNAnekasthAnasthopyeka eva bhavatIti cakSurgolakAdyanekasthAnastheSvapIndriyeSu ekatvaM prAptam- ekasyApIndriyasya cakSugolakAdyanekasthAneSu sthitisaMbhavAdityarthaH / upasaMharati- teneti, cakSugolakAdisthAnAnAM bheda evaitAdRzasaMzayasya prayojaka ityAzayaH // 51 // __ agrimapUrvapakSasUtramavatArayati- ekamiti, sarveSAmindriyANAM tvagabhinnatvAd ekamevendriyaM tvglkssnnmitynvyH| tvagiti-tvagavyatirekAt tvagabhinnatvAta = tvacaH sarvatra vyApakatvAt tvagekamevendriyaM sA ca tvak cakSurgolakasthA rUpaM nAsAdyagrasthA ca gandhAdikaM gRhNAtIti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- tvagiti, ityAha pUrvapakSItyanvayaH / ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- avyatirekAditi, uktaM vyAcaSTe- neti, indriyAdhiSThAnam= cakSugolakAdi, na prAptam= na vyAptamiti na kiM tu vyAptamevatvacaH sarvazarIravyApakatvAdityarthaH / tvaco viSayagrahaNasya ca vyatirekavyAptimAha-na ceti / upasaMharati- yayeti, yayA= tvacA, yasyAm= tvaci, sA tvagevaikamindriyam- tadatiriktendriyasvIkArasya vyarthatvAt. cakSurgolakAdisthAnasthayA tvacaiva rUpAdipratyakSasaMbhavAdityarthaH // 52 // ekendriyavAdaM bhASyakAraH pariharati- neti, 'tvagekamevendriyam' iti yaduktaM tannopapadyatetvaksattvepyandhAdibhirindriyAntarANAM cakSurAdInAM ye arthAH= viSayA rUpAdayasteSAmanupalabdheH, yadi tvagekamevendriyaM syAttadA'ndhAderapi tvaksattvena rUpAdipratyakSaM syAt na ca bhavatIti vijJAyate na tvagekamevendriyamityarthaH / uktaM svayaM vyAcaSTe- sparzeti, sparzopalabdhireva lakSaNam= anumApakaM yasyAstasyAM Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyavivecanam ] nyAyabhASyam / 261 rUpAdayo na gRhyante andhAdibhiH. na sparzagrAhakAdindriyAd indriyAntaramastIti sparzavad andhAdibhiPoran rUpAdayaH na ca gRhyante tasmAnnaikamindriyaM tvagiti // tvagavayavavizeSeNa dhUmopalabdhivattadupalabdhiH / yathA tvaco'vayavavizeSaH kazcit cakSuSi saMnikRSTo dhUmasparza gRhNAti nAnya evaM tvaco'vayavavizeSA rUpAdigrAhakAsteSAmupaghAtAdandhAdibhirna gRhyante rUpAdaya iti // vyaahttvaadhetuH| 'tvagavyatirekAdekamindriyam' ityuktvA 'tvagavayavavizeSeNa dhUmopalabdhivad rUpAdyupalabdhiH' ityucyate. evaM ca sati nAnAbhUtAni viSayagrAhakANi- viSayavyavasthAnAt= tadbhAve viSayagrahaNasya bhAvAt tadupaghAte cA'bhAvAt. tathA ca pUrvo vAda uttareNa vAdena vyAhanyate iti // tvaci satyAmapi tAdRzena tvagindriyeNa sparza gRhyamANepi cA'ndhAdibhizcakSurAdyarthA rUpAdayo na gRhyante. tava mate ca tvagatiriktamindriyameva nAsti tathA cAndhAdibhirapi tvacA sparzavad rUpAdayopi gRorantvacaH sattvAt tadatiriktendriyA'svIkArAt rUpAdInAmapi tvaggrAhyatvasvIkArAcca, na cAndhAdibhirgRhyante rUpAdayastasmAd vijJAyate na tvagekamevendriyaM kiM tu cakSurA rInyapIndriyANIti, tathA ca cakSurAdInAmabhAvAdevAndhAdibhI rUpAdayo na gRhyante ityanvayaH // bhASyakAraH pUrvapakSivAkyamAha- tvagiti, yathA cakSurgolakasthena tvaco'vayavavizeSeNa dhUmopalabdhivat= dhUmasparzopalabdhirbhavati nAnyadezasthena tvagavayavena tathA cakSurgolakasthenaiva tvagavayavavizeSeNa tat= tasya= rUpasyopalabdhirbhavati nAnyadezasthena tvagavayavena. andhasya ca cakSurgolakAbhAvena tanniSThatvagavayavasyApyabhAvAd rUpopalabdhirna bhavati evaM karNazaSkulyavayavavizeSAbhAvena tanniSThatvagavayavavizeSAbhAvAdeva badhireNa zabdo na gRhyate ityupapannam- tvagekamevendriyamitItyarthaH / vyAcaSTe- yatheti, cakSuSi= cakSurgolake, saMnikRSTaH= sthitaH, nAnyaH= nAnyadezasthaH tvagavayavavizeSaH, avayavavizeSAH= cakSurgolakAdiniSThA tvagavayavAH rUpAdigrAhakA bhavanti nAnyadezasthAH, teSAm= cakSugolakAdiniSThAnAM tvagavaya. vAnAmupaghAtAt= vinAzAdevAndhAdibhirna gRhyante rUpAdaya ityupapannam- tvgekmevendriymitiitynvyH|| ___ uktaM bhASyakAro dUSayati- vyAhatatvAditi, 'tvagekamevendriyam ' ityatra pUrvavAkyena yo heturuktaH so'hetuH= indriyaikyA'sAdhakaH- vyAhatatvAt pUrvAparavirodhAt= pUrvamindriyaikyamuktaM tadanantaraM cakSugolakAdisthAnAM tvagavayavAnAM rUpAdigrAhakatvamuktaM tena ca tAdRzAnAM tvagavayavAnAM parasparaM bhedAdanekatvAcendriyAnekatvaM prAptamiti pUrvAparavirodhaH prAptastatrottarapakSasya prabalatvena pUrvasya indriyaikatvapakSasya bAdho jAta itIndriyAnekatvaM siddhamityarthaH / svayaM vyAcaSTe- tvagiti, tvagavyatirekAt= cakSurAdInAM sarveSAmindriyANaM tvabhinnatvAbhAvAt / uktamuttarapakSamAha- tvagavayaveti / svAbhiprAyamudghATayatievaM ceti, evaM ca sati= tvagavayavavizeSANAM rUpAdigrAhakatvasvIkAre viSayagrAhakANi= indriyANi nAnAbhUtAni= anekAni siddhAni-viSayavyavasthAnAta= viSayANAmanekatvAt kiM vA cakSurgolakA. disthena tvagavayavena rUpAdimAtragrahaNAditi viSayavyavasthAnaM tasmAt , tathA ca zabdasparzAdInAM grAhyANAmanekatvAt tadvAhakANAmanekatvaM prAptamevetyarthaH / atrAnvayavyatirekAvAha- tadbhAve iti, tadbhAve= cakSugolakAdiniSThatvagavayavasattve rUpAdigrahaNasya bhAvAt tadupaghAte= cakSurgolakAdiniSThatvagavayavavinAze cA'bhAvAt= rUpAdigrahaNasyAbhAvAt cakSurgolakAdiniSThAnAM tvagavayavAnAmeva rUpAdigrAhakatvaM siddhaM teSAM cAnekatvAdekendriyapakSaH parAhato jAta ityanvayaH, pUrvo vAdaH= ekendriyapakSaH / uttareNa vAdena tvagavayavAnAM viSayagrAhakatvavAdena // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahike sNdigdhshvaa'vytirekH| pRthivyAdibhirapi bhUtairindriyAdhiSThAnAni vyAptAni. na ca teSvasatsu viSayagrahaNaM bhavatIti. tasmAnna tvag anyadvA sarvaviSayamekamindriyamiti // 52 // na- yugapadarthAnupalabdheH // 53 // AtmA manasA saMbadhyate mana indriyeNa indriyaM sarvArthaH saMnikRSTamiti Atmendriyamano'rthasaMnikarSebhyo yugapad grahaNAni syuH na ca yugapad rUpAdayo gRhyante tasmAnnaikamindriyaM sarvaviSayamastIti= asAhacaryAca viSayagrahaNAnAM naikamindriyaM sarvaviSayakam , sAhacarye hi viSayagrahaNAnAmandhAdyanupapattiriti // 53 // ___ekendriyavAde doSAntaramAha- saMdigdha iti, avyatirekaH= sarveSAmindriyANAM tvagabhinnatvaM saMdhigdhameva saMdigdhatvAdevAyaM hetuneMndriyaikatvasAdhaka ityarthaH, abhedasya saMdigdhatvaM ca vyApyavyApakayorabhedaniyamAsaMbhavAdeva vijJeyaM yathA yatra gotvaM tatra dravyatvaM bhavatyeva athApi gotvadravyatvayo bhedastathA tvacaH sarvendriyAdhiSThAnavyApakatvepi na sarveSAmindriyANAM tvagabhinnatvaM saMbhavatItibhAvaH / svayaM vyAcaSTe- pRthivyAdIti, bhUtAnAmindriyAdhiSThAnavyApakatvepi viSayagrahaNakAle sattvepi ca yathA na viSayagrAhakatvaM tathA tvacopi na sarvaviSayagrAhakatvaM saMbhavatItyarthaH, pRthivyAdibhUtAnAM viSayagrahaNasyAnvayavyatirekAvuktau-na ceti, teSu= pRthivyAdibhUteSu / zarIrasya pAJcabhautikatvAdeva pRthivyAdibhUtAnAmindriyAdhiSThAnavyApakatvaM spaSTameva, yadi tvacaH sarvendriyAdhiSThAnavyApakatvena sarvaviSayagrahaNaizcAnvayavyatirekAbhyAM sarvaviSayaprAhakatvaM syAttadA pRthivyAdibhUtAnAmapi sarvaviSayagrAhakatvaM syAdeva- sarvendriyAdhiSThAnavyApakatvAduktAnvayavyatirekayorapi sattvAcca na ca bhUtAnAM grAhakatvamiti na tvacopi sarvaviSayaprAhakatvamupapadyate ityupasaMharati- tasmAditi, anyat= tvagatiriktam , sarvaviSayam= sarvaviSayagrAhakam / vyAkhyAne mUlAnukUlyaM nAstIti spaSTameva / uktaM caitadasaMgatameva- bhUtAnAM sarvathaiva grAhakatvAbhAvAt tvacazva sparzagrAhakatvasvIkArAditi tvaco bhUtAnAM ca vyatirekAditi vibhAvyam // 52 // uktamekendriyavAda sUtrakAro nirAkaroti-neti, 'tvagekamevendriyam, iti nopapadyate- yugapad arthAnAm= zabdasparzarUpAdInAmanupalabdheH= yadi tvagekamevendriyaM syAt tadA tasyAH sarvendriyAdhiSThAnavyApakatvAt manasA saMyuktatvAJca manasazcApyAtmanA saMyuktatvAt yugapat= ekasminneva kSaNe zabdasparzarUpAdInAM sarveSAmeva viSayANAM pratyakSaM syAt. na caikasmin kSaNe sarveSAM rUpAdInAM pratyakSaM bhavati tena jJAyate- naikamindriyamiti, tvagavayavavizeSANAmapi rUpAdigrAhakatvapakSe'yaM doSostyeva-tvaca ekatvAt / indriyanAnAtvapakSe tu sUkSmasya manasa ekasmin kSaNe sarvairindriyaiH saMyogo na saMbhavatIti rUpAdInAM sarveSAM yugapadanupalabdhirupapadyate ityanekAcIndriyANi na tvekamevendriyamiti siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTeAtmeti, anenaikendriyavAde yugapat sarvArthapratyakSApattirupapAditA, tava mate tvagekamevendriyamiti tayA manasaH saMyogo jAta eva tvak caikA sarvazarIravyApiketi tvacopi rUpAdibhiH sarvairviSayaiH saMyoga ekasmin kSaNe upapadyate eveti viSayagrahaNaprayojakIbhUtA Atmendriyamano'rthasaMyogA ekasmin kSaNe saMjAtA iti yugapadeva sarveSAM rUpAdInAM pratyakSANi syuritynvyH| sarvAthaiH= sarvai rUpAdipadArthairindriyam= tvagindriyaM saMnikRSTam= saMyuktam- zarIravyApakatvAt / ukte pratyakSabAdhamAha-na ceti / upasaMharati- tasmAditi / sarvaviSayam= sarvaviSayagrAhakam / uktameva vizadayati- asAhacaryeti, viSayagrahaNAnAm= rUpAdisarvaviSayakapratyakSANAm asAhacaryAt yugapadabhAvAt , rUpAdipratyakSANAM kAlabhedena. darzanAdvijJAyaterUpAdigrAhakANIndriyANi cakSurAdIni parasparaM bhinnAnyeva= anekAnyevetyarthaH / vipakSe bAdhakamAha Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyavivecanam ] nyAyabhASyam / 263 vipratiSedhAca na tvagekA // 54 // na khalu tvagekamindriyam- vyAghAtAt , tvacA rUpANya'prAptAni gRhyante iti aprApyakAritve sparzAdiSvapyevaM prasaGgaH, sparzAdInAM ca prAptAnAM grahaNAd rUpAdInAm ( api) prAptAnAM grahaNamiti prAptam / prApyA'prApyakAritvamiticet ?. AvaraNAnupapatteviSayamAtrasya grahaNam = athApi manyeta- prAptAH sparzAdayastvacA gRhyante rUpANi tva'prAptAnIti, evaM sati nAstyAvaraNam. AvaraNAnupapattezca rUpamAtrasya grahaNaM vyavahitasya cAvyahitasya ceti / dUrAntikAnuvidhAnaM ca rUpopalabdhyanupalabdhyorna syAt= aprAptaM tvacA gRhyate rUpamiti dure rUpasyAgrahaNamantike ca grahaNamityetad na syAditi // 54 // sAhacarye iti, yadi rUpAdisarvaviSayakapratyakSANAM sAhacarya syAttadA'ndhasya sparzapratyakSakAle rUpapratyakSamapi syAdeva- sAhacaryaniyamAt= rUpAdipratyakSANAM yugapadbhAvaniyamAt , yugapadbhAvaniyamazca tvaca eva sarvaprAhakatvasvIkArAt prAptaH tathA cAndhAdyanupapattiH= andhAdyabhAva eva syAt- rUpAdipratyakSavatAmandhatvAdyasaMbhavAt- rUpAdipratyakSarahitAnAmevAndhatvAdinirdezAt , na cAndhAdyabhAvastena rUpAdipratyakSANAmasAhacarya siddham asAhacaryAcca grAhyANAM rUpAdInAM bhedenendriyabhedaH siddha iti naikendriyavAda upapadyate ityarthaH // 53 // ekendriyavAde doSAntaramAha-vipratiSedhAditi, tvagekaivendriyamiti nopapadyate- vipratiSedhAt= vyAghAtAt= parasparavirodhAt , virodhazcAyamekendriyavAde yathA rUpAdayo'prAptA gRhyante sparzAdayazca prAptA gRhyante iti rUpAdInAM tvacaH dUrasthAnAmapi grAhyatvaM sparzAdInAM ca tvaksaMyuktAnAmeva grAhyatvaM prApta tadetadekasminnindriye viruddhameva- prAptagrAhakatvA'prAptagrAhakatvayormadhye ekataradharmasyaivaikatra saMbhavAditi suutraarthH| vyAcaSTe- neti, ukta hetumAha- vyaaghaataaditi| vyAghAtamevodghATayati- tvaceti, aprAptAni= svAsaMyuktAni= dUrasthAni / aprApyakAritve tvacaH svAsaMyuktagrAhakatve, evaMprasaGgaH= aprApyakAritvaprasaGgaH syAt , rUpavat sparzAdInAmapi svAsaMyuktAnAM tvacA grahaNaM syAt na caivamastItyarthaH, sparzAdInAmiti- kiM vA sparzAdInAM prAptAnAm= svasaMyuktAnAM grahaNAd rUpAdInAmapi prAptAnAmeva grahaNaM syAt na caivamapyasti- gRhyamANai rUpAdibhistvacaH saMyogAsaMbhavAt= netrasyeva tvacaH kiraNAbhAbAdityarthaH, tathA ca rUpasyA'prAptasya sparzAdInAM ca prAptAnAM tvacA grahaNamityekendriyavAde virodha eva vyAghAtapadArtha ityaashyH| nanu dRSTAnurodhAt tvacaH sparzAdiSu prApyakAritvam svasaMyuktagrAhakatvaM rUpAdiSu cA'prApyakAritvamAzrIyate ityAzaGkate- prApyeti / atra doSamAha- AvaraNeti, tvaco'prApyakAritve hi AvRtasyApi grahaNaM syAdeva tathA cAvaraNavaiyarthyaM syAt tenAvaraNAnupapattirjAtA tathA ca viSayamAtrasya dUrasthasyApi grahaNaM syAt- pratibandhakAbhAvAdityanvayaH / uktameva vizeSarUpeNa vyAcaSTe- athApIti / ukte doSamAha- evamiti, aprAptasyApi rUpasya grAhyatve nAstyAvaraNam= AvaraNasArthakyaM na syAtAvaraNavaiyarthyameva syAt AvaraNavaiyarSe ca vyavahitasyAvyavahitasya ca rUpamAtrasya grahaNaM syAdevavyavahitAvyavahitayoraprApteH samAnatvAt , na caivmstiitynvyH| aprApyakAritvapakSe doSAntaramAhadUreti, dUrAntikayoH= dUrasamIpayoH, rUpopalabdhau sAmIpyAnuvidhAnam sAmIpyasya prayojakatvam rUpAnupalabdhau ca dUratvasya prayojakatvaM na syAt- aprApyakAritvasya dUrasamIpayoH samAnatvAdityarthaH / uktameva vyAcaSTe- aprAptamiti, iti= itipakSe / aprAptasya rUpasya tvacA grahaNAd dUrastharUpasyApi tvacA grahaNaM syAdevetizeSaH / dUrasthagrAhyarUpeNa tvacaH saMyogazca nopapadyate-kiraNAbhAvAt tathA ca rUpAdiSvaprA. pyakAritvaM sparzAdiSu ca prApyakAritvaM vaktavyaM tacca parasparaM vyAhatameveti na tvagekaivendriyamityarthaH // 54 // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahnike___ ekatvapratiSedhAcca nAnAtvasiddhau sthApanAheturapyupAdIyate indriyArthapaJcatvAt // 55 // arthaH= prayojanaM tat paJcavidhamindriyANAm= sparzanenendriyeNa sparzagrahaNe sati na tenaiva rUpaM gRhyate iti rUpagrahaNaprayojanaM cakSuranumIyate, sparzarUpagrahaNe ca tAbhyAmeva na gandho gRhyate iti gandhagrahaNaprayojanaM ghrANamanumIyate, trayANAM grahaNe na taireva raso gRhyate iti rasagrahaNaprayojanaM rasanamanumIyate, na caturNA grahaNe taireva zabdaH zrUyate iti zabdagrahaNaprayojanaM zrotramanumIyate, evamindriyaprayojanasyA'nitaretarasAdhanasAdhyatvAt paJcaivendriyANi // 55 // na-tadarthabahutvAt // 56 // na khalu 'indriyArthapaJcatvAt pazcendriyANi' iti sidhyati, kasmAt ?. teSAmarthAnAM bahutvAt= bahavaH khalvime indriyArthAH= sparzAstAvat zItoSNAnuSNAzItA iti. rUpANi zuklaharitAdIni. gandhA iSTAniSTopekSaNIyAH. rasAH kaTukAdayaH, zabdA varNAtmano dhvanimAtrAzca agrimasUtramavatArayati- ekatveti, uktenendriyANAmekatvasya pratiSedhenArthAda'nekatve siddhepi anena sUtreNendriyANAmanekatvasya sthApanAhetuH= sthApako heturucyate ityanvayaH / indriyeti- indriyANAM ye'rthAH= grAhyA viSayAH= zabdasparzarUparasagandhAsteSAM paJcatvAt ekaikendriyagrAhyatvAJcendriyANAM paJcatvam paJcatvasaMkhyA viziSTatvaM siddhaM tathA ca zrotratvakcakSurasanAghrANAnIti paJcendriyANItisiddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- artha iti, prayojanam= viSayagrahaNam= viSayajJAnam , prayojanAnAmindriyANAM ca paJcatvamupapAdayati- sparzeti, sparzanena= tvacA, sparzagrahaNaM hi spaSTameva tena sparzagrahaNena tvagindriyamanumIyate, tena tvagindriyeNa siddhenApi rUpaM na gRhyate rUpagrahaNaM ca pratyakSameveti rUpagrahaNaM prayojanaM yasya tAdRzaM rUpagrAhakaM cakSurindriyamanumIyate ityanvayaH / sparzarUpeti- tvakcakSuA sparzarUpayorgrahaNe siddhepi tAbhyAm= tvakcakSuAmeva gandho na gRhyate- anyathA brANavyApAraM vinApi gandhagrahaNaM syAditi gandhagrahaNaprayojanaM ghrANendriyamanumIyate ityanvayaH / trayANAm= sparzarUpagandhAnAM tvakcakSurghANairgrahaNe siddhepi taiH= tvacakSurghANaireva raso na gRhyate rasagrahaNaM ca pratyakSameveti rasagrahaNaprayojanaM rasanendriyamanumIyate ityanvayaH / caturNAm= sparzarUpagandharasAnAM grahaNe siddhepi taiH= tvakcakSurghANarasanaiH zabdo na zrUyate zabdagrahaNaM ca pratyakSameveti zabdagrahaNaprayojanaM zrotrendriyamanumIyate ityanvayaH / cakSurAdInAM vyApAraM vinA rUpAdInAM grahaNAdarzanAdeva rUpAdInAM paJcAnAM grahaNAthai cakSurAdIni paJcendriyANi siddhAni, anyathA cakSurAdeApAraM vinApi rUpAdInAM grahaNaM syAdityAzayaH / upasaMharati- evamiti, indriyaprayojanasya= rUpAdigrahaNasya anitaretarasAdhanasAdhyatvAt= itaretarasAdhanasAdhyatvAbhAvAt- itaretaraM yat sAdhanam tvagAdIndriyaM tena sAdhyatvAbhAvAt , rUpagrahaNaM tvagAdisAdhyaM nAsti sparzagrahaNaM cakSurAdisAdhyaM nAsti rasagrahaNaM ca rasanAtiriktasAdhyaM nAstItyuktarItyA zabdasparzarUparasagandhAnAM grahaNArtha zrotratvakcakSurasanAghrANAnIti paJcaivendriyANi siddhAnItyarthaH // 55 // indriyapaJcatvaM pUrvapakSI parAkaroti-neti, uktarItyApIndriyANAM paJcatvaM nopapadyate-- tatteSAmindriyANAM ye'rthAH= viSayArateSAM bahutvAt paJcatvasaMkhyAdhikasaMkhyAviziSTatvAdindriyANAmapyAdhikyam= viSayasaMkhyAviziSTatvaM syAdeva, viSayANAM ca bahutvaM rUpAdInAmanekaprakAratvAt spaSTameveti sUtrArthaH, anyad bhASye spaSTameva / vyAcaSTe- neti, zabdasparzarUparasagandhAnAM paJcatvAdindriyANAM paJcatvaM na sidhyati- zabdAdInAmanekaprakAratvAdityarthaH / uktapratiSedhe hetuM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAhateSAmiti / arthabahutvamupapAdayati- bahava iti / sparzasya traividhyamAha- zIteti / rUpANAM bahutvamAhazukleti / gandhAnAM traividhyamAha- gandhA iti, iSTAH= priyAH, aniSTAH= apriyAH / rasAnAM bahutvamAha Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyavivecanam ] nyAyabhASyam / 265 bhinnAH, tad yasyendiyArthapaJcatvAt paJcendriyANi tasyendriyArthabahutvAd bahUnIndriyANi prasajyante iti // 56 // gandhatvAdya'vyatirekAd gandhAdInAmapratiSedhaH // 57 // gandhatvAdibhiH svasAmAnyaiH kRtavyavasthAnAM gandhAdInAM yAni gandhAdigrahaNAni tAnya'samAnasAdhanasAdhyatvAd grAhakAntarANi na prayojayanti. arthasamUho'numAnamukto nA'thaikadezaH, arthaikadezaM cAzritya viSayapaJcatvamAtraM bhavAn pratiSedhati. tasmAdayuktoyaM pratiSedha iti / kathaM punargandhatvAdibhiH svasAmAnyaiH kRtavyavasthA gandhAdayaH ? iti, sparzaH khalvayaM trividhaHzIta uSNo'nuSNAzItazca sparzatvena svasAmAnyena saMgRhItaH, gRhyamANe ca zItasparze noSNasyA'nuSNAzItasya vA sparzasya grahaNaM grAhakAntaraM prayojayati- sparzabhedAnAmekasAdhanasAdhyatvAt yenaiva zItasparzo gRhyate tenaivetarAvapIti / evaM gandhatvena gandhAnAm. rUpatvena rUpANAm. rasA iti, rasAH madhurAdayaH SaT / zabdAnAM dvaividhyamAha- zabdA iti / upasaMharati- taditi, yasya mate zabdAdInAM pratyekaM grahaNArtha pRthak pRthagindriyakalpanayA indriyArthapaJcatvAt paJcendriyANItyucyate tasyaiva mate bahUni paJcAdhikAnIndriyANi prasajyante- indriyArthAnAmuktarItyA bahutvAt= paJcAdhikatvAt , tathA ca trayaH sparzA gandhAzca. SaT rasA rUpANi ca dvividhAH zabdA iti viSayANAM viMzatiprakAratvAdindriyANAmapi viMzatisaMkhyAkatvaM syAt , yadi ca sparzatvAdinA sparzAdInAM saMgrahAt viSayANAM paJcatvamucyate tadA viSayatvena sarveSAM saMgrahAdekatvameva syAdityekamevendriyaM svIkAryamityarthaH // 56 // ___ uktamarthabahutvaM siddhAntI pratiSedhati- gandhatveti, sarvavidhAnAM gandhAdInAM gandhatvAdinA= gandhatvAdirUpeNA'vyatirekAt= abhedAt= aikyAd viSayANAM paJcatvasya pratiSedho nopapadyate tathA ca gandhatvAvacchinnasya grAhakaM ghrANaM rUpatvAvacchinnagrAhakaM cakSuriti vyavasthA kriyate gandhatvAdisAmAnyaM ca paJcavidhameveti gandhatvAdyavacchinnAnAM zabdasparzarUparasagandhAnAM paJcavidhatvAd gandhAdInAM ca brANAdyatiriktaizcakSurAdibhiragrAhyatvAt ghrANAdibhirgrAhyatvAcca paJcaivendriyANItisiddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTegandhatvAdibhiriti, svasAmAnyaiH= gandhAdInAM sAmAnyaiH, kRtavyavasthAnAm= saMgRhItAnAm= abhinnAnAm , " gandhAdigrahaNAni" ityatra 'grahaNAni ' ityeva vaktavyamAsIt , asamAnasAdhanasAdhyatvAt= ghANAdyekagrAhyatvAt grAhakAntarANi= indriyAntarANi na prayojayanti, sarveSAmapi gandhAnAmekenaiva ghANena grAhyatvAd gandhabhedena tadgrAhakendriyabhedasyApekSA nAstItyarthaH, atra " asamAnam= asAdhAraNaM yatsAdhanaM ghrANAdi tatsAdhyatvAdekena ghrANenaiva sarvavidhagandhagrahaNasaMbhavAditiyAvat " iti zrIgurucaraNAH, vastutastu " asamAnasAdhanasAdhyatvAt" ityatra 'samAnasAdhanasAdhyatvAt ' itivaktavyamAsIt / brANasya sarvavidhagandhagrAhakatvamAha- artheti, arthasya= gandhAderyaH samUha sa evAnumAnam= brANAdyanumApakamuktaM na tvarthaikadeza:- tattadgandhAdiryena gandhAdInAmavAntarabhedenApIndriyANAM bhedaH syAdityanvayaH, tathA ca gandhatvAvacchinnasya gandhasamUhasya= yAvadgandhAnAmekaghrANAnumApakatvena yAvadgandhagrAhakamekameva brANaM sidhyati evaM yAvadpAdInAM grAhakamekameva cakSurAdikaM sidhyatIti paJcaivendriyANi sidhyanti na tu nyUnAdhikAnItyarthaH / pUrvapakSamanuvadati- arthaikadezamiti, arthakadezam= pUrvoktarItyA gandhAdInAmavAntarabhedamAzritya / pUrvapakSaM parihati- tasmAditi, tasmAt= uktarItyA sarvavidhagandhAdInAM gandhatvAdisAmAnyairabhedAt paJcatvasiddheviSayANAM paJcatvapratiSedhoyama'yukta evetyrthH| gandhatvAdisAmAnyagandhAdInAM saMgrahe hetuM jijJAsate- kathamiti / uktasaMgrahahetumAha- sparza ityAdinA, sparzatvajAtyA sarveSAmapi sparzAnAM saMgrahaH saMbhavatItyarthaH, tvacA zIte sparza gRhyamANe sati uSNAdisparzasya yad grahaNaM tat tvagatiriktaM grAhakAntaram= sparzagrAhakendriyAntaraM na prayojayatItyanvayaH, atra hetumAha- spazeti, sparzabhedA Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahikerasatvena rasAnAm. zabdatvena zabdAnAmiti / gandhAdigrahaNAni punarasamAnasAdhanasAdhyatvAnna grAhakAntarANAM prayojakAni, tasmAdupapannamindriyArthapaJcatvAt paJcendriyANIti // 57 // yadi sAmAnyaM saMgrAhakam ? prAptamindriyANAm viSayatvAvyatirekAdekatvam // 58 // viSayatvena hi sAmAnyena gandhAdayaH saMgRhItA iti // 58 // na- buddhilakSaNAdhiSThAnagatyAkRtijAtipaJcatvebhyaH // 59 // na khalu viSayatvena sAmAnyena kRtavyavasthA viSayA grAhakAntaranirapekSAH= ekasAdhanagrAhyA nAma= zItAdisarvavidhasparzAnAm ekasAdhanasAdhyatvAt= ekanaiva tvagindriyeNa grAhyatvAt sarvavidhasparzagrAhakamekameva tvagindriyamityarthaH, uktaM vizadayati- yeneti, yena tvagindriyeNa zItasparzo gRhyate tenaiva tvagindriyeNa itarau= uSNAnuSNAzItau spazauM gRhyate iti yAvatsparzagrahaNArthamekameva tvagindriyaM siddhamityarthaH / uktanyAyamanyatrAtidizati- evamiti, evaM sarveSAM gandhAnAM gandhatvena saMgrahaH sarveSAM rUpANAM rUpatvena saMgrahaH sarveSAM rasAnAM rasatvena saMgrahaH sarveSAM zabdAnAM ca zabdatvena saMgraho veditavyaH / tatra yAvadgandhAnAM grahaNArthamekameva ghrANendriyaM. yAvadrUpANAM grahaNArthamekameva cakSurindriyaM. yAvadrasAnAM grahaNArthamekameva rasanendriyaM. yAvacchabdAnAM ca grahaNArthamekameva zrotrendriyaM svIkriyate ityAha- gandhAdIti, gandhAdijJAnAni asamAnasAdhanasAdhyatvAt= ghrANAcekaikendriyamAtragrAhyatvAt grAhakAntarANAm= indriyAntarANAM prayojakAni na bhavantIti paJcaivendriyANi saMbhavantItyarthaH / upasaMharati- tasmAditi, indriyArthAnAm= zabdasparzarUparasagandhAnAM zabdatvAdibhiH saMgRhItAnAM paJcatvAt teSAM grAhakANIndriyANyapi paJcaiva saMbhavanti na tu nyUnAdhikAnItyarthaH // 57 // pUrvapakSamAzrityAgrimasUtramavatArayati- yadIti, yadi gandhatvAdisAmAnyaM sarvavidhagandhAnAM saMgrAhakaM tadA viSayatvasAmAnyaM zabdasparzarUparasagandhAnAM sarveSAM saMgrAhakameveti viSayatvena sarvavidhaviSayagrAhakamekamevendriyaM svIkAryamitIndriyANAmekatvaM prAptamiti sUtrabhAgenAnvayaH / uktaM pUrvapakSI pariharativiSayeti, zabdasparzarUparasagandhAnAM sarveSAmapi viSayatvena sAmAnyena jAtyA avyatirekAta= abhedAta tathA ca viSayatvena rUpeNa sarvaviSayagrAhakamekamevendriyaM svIkAryamiti ekatvam= indriyaikatvaM siddhamiti na paJcendriyANi svIkAryANIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- viSayatveneti, viSayatvena sAmAnyena gandhAdayaHzabdasparzarUparasagandhAH saMgRhItAstathA ca viSayatvena sarvaviSayagrAhakamekamevendriyaM svIkAryam, viSayatvena sarveSAM saMgrahAsaMbhave ca gandhatvAdinA sarvavidhagandhAdInAmapi saMgraho na syAdityuktarItyA viMzatisaMkhyAkAnIndriyANi svIkAryANi syurityarthaH // 58 // ____ uktamindriyaikatvaM siddhAntI nirAkaroti-neti, viSayatvena sarvaviSayANAmaikyamupapAdya tena yadindriyaikyamuktaM tannopapadyate ityarthaH, ukte hetumAha- buddhIti, buddhayaH= rUpAdijJAnAni rUpAdInAM paJcatvAt paJca santi tAnyevendriyANAmanumApakAni santi- rUpAdijJAnaireva jAyamAnaiH rUpAdiprAhakANAM cakSurAdInAmindriyANAmanumAnAt tathA ca buddhayAtmakAni yAni lakSaNAni= indriyAnumApakAni teSAM paJcatvAdindriyANAM paJcatvaM siddham- rUpajJAnena cakSuSo gandhajJAnena vrANasyetyevamevAnumAnAt / indriyANAM yAnyadhiSThAnAni sthAnAni cakSurgolakAdIni teSAM paJcatvAdapIndriyANAM paJcatvaM siddhamindriyaikye tatsthAnasyApyaikyaM syAditi / gatiH= gamanam= viSayagrahaNaM tasyApyanekavidhatvAdanekatvamindriyANAM siddham anyathA gatyanekatvaM na syAditi na caivamasti / AkRtiH= parimANaM saMsthAnaM vA tadanekatvAdapIndriyANAmanekatvaM siddham / jAyate'smAditi jAtiH= prakRtiH= kAraNam indriyakAraNIbhUtapRthivyAdibhUtAnAmapi paJcatvAt tatkAryabhUtAnAmindriyANAmapi paJcatvaM siddhamiti sUtrAnvayaH / byAcaSTe Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyavivecanam ] nyAyabhASyam / 267 anumIyante. anumIyante ca paJca gandhAdayo gandhatvAdibhiH svasAmAnyaiH kRtavyavasthA indriyAntaragrAhyAH. tasmAdasaMbaddhametat , ayameva cArtho'nUdyate- 'buddhilakSaNapaJcatvAt ' iti= buddhaya eva lakSaNAni- viSayagrahaNaliGgatvAdindriyANAm , tadetat " indriyArthapaJcatvAt 55" ityetasmin sUtre kRtabhASyamiti, tasmAd buddhilakSaNapaJcatvAt paJcendriyANi / ___ adhiSThAnAnyapi khalu paJca indriyANAm- sarvazarIrAdhiSThAnaM sparzanaM sparzagrahaNaliGgam , kRSNatArAdhiSThAnaM cakSuH bahinissRtaM rUpagrahaNaliGgam , nAsAdhiSThAnaM ghrANam , jihvAdhiSThAnaM rasanam, karNacchidrAdhiSThAnaM zrotram , gandharasarUpasparzazabdagrahaNaliGgatvAditi / ___ gatibhedAdapIndriyabhedaH- kRSNasAropanibaddhaM cakSurvahinissRtya rUpAdhikaraNAni dravyANi prAmoti, sparzanAdIni tvindriyANi viSayA evA''zrayopasarpaNAt pratyAsIdanti, santAnavRttyA zabdasya zrotraprattyAsattiriti / neti, kRtavyavasthAH= saMgRhItAH, viSayAH= gandhAdayaH, grAhakAntaranirapekSAH= indriyAntaranirapekSAH ekasAdhanaprAhyAH= ekendriyagrAhyA nAnumIyante= nAnumAtuM zakyante ityanvayaH, zabdasparzAdInAM sarveSAM viSayANAmekendriyagrAhyatvaM nAnumIyate- anumApakahetorabhAvAd yenendriyaikyaM sidhyedityarthaH / yadi sarveSAM zabdasparzAdInAmekendriyagrAhyatvaM syAttadA grAhakAntaranirapekSatvaM syAdapi na caivamasti kiM tu grAhakAntarasApekSatvameva- rUpAdigrAhakeNa cakSurAdinA gandhAdInAM grahaNAsaMbhavAdityAzayaH / abhISTAnumAnaprakAramAha- anumIyante ceti, indriyAntaragrAhyAH= pRthakpRthagindriyagrAhyAH, tathA hi rUpANAM cakSurgrAhyatvaM rUpavilakSaNAnAM gandhAnAM ghrANagrAhyatvaM rUpagandhavilakSaNAnAM rasAnAM rasanAgrAhyatvamityevaM vijJe. yam-vilakSaNagrAhakatve sarvagrAhakatvaM prasajyeta tacca pratyakSaviruddham- AkAzAdInAmagrahaNAdityarthaH / upasaMharati- tasmAditi / etat= pUrvasUtroktam asaMbaddham= ayuktameva / uktArthe sUtraM pramANayatiayamiti, ayamarthaH= indriyapaJcatvam / anUdyate= ucyate / sUtroktahetumAha- buddhIti, indriyapaJcatvamitizeSaH / uktavAkyaM vyAcaSTe- buddhaya iti, lakSaNAni= anumApakAni indriyANAm / buddhInAmi. ndriyalakSaNatve hetumAha-viSayeti, indriyANAM viSayagrahaNameva liGgaM yata stata indriyANi buddhilakSaNAni ityarthaH / tadetat= viSayajJAnAnAM= buddhInAM paJcatvenendriyANAM paJcatvamiti, kRtabhASyam= vyutpAditameva- tatrArthazabdena viSayagrahaNAnAmeva gRhItatvAdityarthaH, anyattatraiva draSTavyam / upasaMharati- tasmAditi, buddhayAtmakAnAm= rUpAdiviSayakajJAnAtmatkAnAM lakSaNAnAm jJApakAnAM paJcatvenendriyANAmapi tajjJApyAnAM paJcatvaM siddhamityanvayaH / ___ indriyANAM sthAnapaJcatvena paJcatvamAha- adhiSThAnAnyapIti, sarva zarIramadhiSThAnaM yasya tat sarvazarIrAdhiSThAnam , tvacaH sarva zarIraM sthAnamityarthaH, sparzagrahaNameva liGgam= anumApakaM yasya tat sparzagrahaNaliGgam , evamuttaratrApi vyAkhyeyam / cakSussthAnamAha- kRSNeti, bahinissRtam= svasthAnAt= cakSugolakAdvahirgatameva rUpeNa saMyujya rUpagrAhakamityarthaH, bahirgamanaM ca svarazmidvArA / brANAdhiSThAnamAha- nAseti / rasanAdhiSTAnamAha- jihveti / zrotrasthAnamAha- karNeti / hetuvAkyaM tatreNAhagandheti, gandhAdigrahaNameva brANAdInAmanumApakaM tAni ca gandhAdigrahaNAni paJca santIti tairanumeyAnAmindriyANAmapi paJcatvaM siddhaM yathA gandhagrahaNena ghrANamanumIyate rUpagrahaNena cakSuH zabdagrahaNena zrotramityevaM paJcendriyANi siddhAnItyarthaH / ___ gatibhedenendriyANAmanekatvamAha- gatIti, kRSNasAropanibaddham= cakSugolakasthitam , rUpAdhikaraNAni= rUpaviziSTAni, prApnoti= gacchati, rUpasamIpe gacchatItyarthaH / dravyANIti karmapadam / tvagAdInAM gatimAha- sparzaneti, indriyANIti zaso rUpam , tvagAdInIndriyANi viSayasamIpe na gacchanti Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1AhnikeAkRtiH khalu parimANam= iyattA sA paJcadhA- svasthAnamAtrANi ghrANarasanasparzanAni viSayagrahaNenAnumeyAni, cakSuH kRSNasArAzrayaM bahinissRtaM viSayavyApi, zrotraM nAnyadAkAzAta tacca vibhu zabdamAtrAnubhavAnumeyaM puruSasaMskAropagrahAcAdhiSThAnaniyamena zabdasya vyaJjakamiti / jAtiriti yoni pracakSate- paJca khalvindriyayonayaH pRthivyAdIni bhUtAni tasmAt prakRtipazcatvAdapi paJcendriyANIti siddham // 59 // kathaM punarjAyate- bhUtaprakRtInIndriyANi nA'vyaktaprakRtInIti ?, bhUtaguNavizeSopalabdhestAdAtmyam // 60 // kiM tu viSayAH sparzAdaya eva tvagAdInAM samIpe gacchanti, tatra sparzAdInAM svarUpeNa gamanAsaMbhavAduktam" AzrayopasarpaNAt" iti, sparzAdInAmAzrayIbhUtaM dravyaM tvagAdisamIpe gacchati tadvArA sparzAdInAmapi gamanaM saMbhavati, pratyAsIdanti= saMyujanti / zabdasya zrotrasaMbandhamAha- santAneti, santAnaH= uttarottarazabdaparamparA tavRttyA= taddvArA, zrotrapratyAsattiH- zrotreNa saMbandhaH / tathA cAtra gatizabdena viSayendriyayoH saMbandho grAhyastasyAnekavidhatvAdindriyANAmapyanekatvaM siddhamityarthaH / ___ AkRtyanekatvenendriyANAmanekatvamAha- AkRtiriti, svasthAnamAtrANi= svasthAnaparimitAni, sthAnAni coktAnyeva / gandhAdigrahaNena hi ghrANAdikamanumIyate ityAha- viSayeti, tadetadbahutra vyAkhyAtam / cakSuzca cakSurgolakaparimitam , tathA ca cakSurgolakAdInAM sthAnAnAM parimANabhedAdindriyANAmapi parimANabhedaH siddha iti parimANapaJcatvAdapIndriyANAM paJcatvaM siddhamityarthaH / viSayavyApi= viSayagrAhakam kiM vA viSayaparimitaM bhavatItyarthaH / viSayavyApanaM ca razmidvArA / zrotraparimANamAha- zrotramiti, tat= AkAzaM zrotraM vA, zabdamAtrAnubhavAnumeyam= zabdagrahaNAnumeyam , AkAzasya vyApakatvepi sarveSAM sarvazabdAzravaNaprayojakamAha- puruSeti, puruSaH zrotA zabdotpAdakavAyvAdibhiH sAmIpyAdibhirvA saMskiyate tAdRzasaMskAropagrahAt= tAdRzasaMskArasya niyamAt= tacchabdaprAhakamAtrapuruSavRttitvAd adhiSThAnaniyamena= samIpasthasyaiva zrotrazaSkulyavacchedenagaganaM zabdasya vyaJjakaM= grAhakaM bhavatIti na sarveSAM sarvazabdazravaNApattiH- puruSasaMskArasya niyAmakatvAdityarthaH, kiM vA saMskArazabdenAtrA'dRSTaM grAhyaM tasyApi niyAmakatvAt / atra- " zrotraM tvAkAzaM tadadhiSThAnaniyamena pravartate. dharmAdharmasaMhitayA iSTAniSTopekSaNIyazabdasAdhanabhUtayA karNazaSkulyA ya AkAzasya saMbandhastatsaMbandhAnuvidhAyayA''kAzaM na vivarAntareNA''syAdinA zabdamupalambhayati nAnyatreti tadupakArapratIkArabhedAdvopakriyate pratikriyate ceti. na ca punarAkAzaM nityatvAdupakriyate pratikriyate iti" iti vArtikam / ___ indriyANAM kAraNapaJcatvAt paJcatvamAha- jAtiriti, yonim= utpAdakaM kAraNam , jAtizabdenAtra kAraNaM grAhyamityarthaH, kAraNIbhUtAnAM pRthivyAdibhUtAnAM paJcatvAdapIndriyANAM paJcatvaM siddhamityanvayaH / indriyaikye hi uktAnAM buddhilakSaNAdInAmanekatvaM nopalabhyeta upalabhyate cetIndriyANAmapyanekatvam= paJcatvaM siddhamityarthaH // 59 // ____ indriyANAM paJcatve siddhepi uktabhautikatvasya kAraNaM jijJAsate- kathamiti, avyaktaprakRtIniahaGkArakAraNikAni / sUtreNottaramAha- bhUteti, indriyairbhUtaguNavizeSANAM gandhAdInAmupalabdheH= indriyANAM gandhAdivyaJjakatvAt tAdAtmyam= bhautikatvaM svIkriyate- bhUtakAryANAmeva bhUtaguNavyaJjakatvadarzanAd yathA goghRtaM kuGkumagandhavyaJjakaM dRzyate itIndriyANAM bhautikatvaM siddham , AhaGkArikatve hi ahaGkArasya gandhAdisarvaguNAzrayatvAd ahaGkArotpannAnAmindriyANAM gandhAdisarvaguNavyaJjakatvaM syAnna tu gandhAdyekaikaguNavyaJjakatvamiti bhautikatvaM svIkriyate tatra pRthivyAdInAM vizeSaguNo gandhAdhekaika eva guNa iti pRthivyAdibhya utpannAnAM ghrANAdInAM gandhAkaikaguNavyajakatvamupapadyate itisUtrArthaH / vyAcaSTe Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 arthavivecanam ] nyaaybhaassym| ___ dRSTo hi vAyvAdInAM bhUtAnAM guNavizeSAbhivyaktiniyamaH= vAyuH sparzavyaJjakaH Apo rasavyaJjikAH. tejo rUpavyaJjakam. pArthivaM kiMcid dravyaM kasyacid dravyasya gandhavyaJjakam , asti cAyamindriyANAM bhUtaguNavizeSopalabdhiniyamaH tena bhUtaguNavizeSopalabdhermanyAmahebhUtaprakRtInIndriyANi nA'vyaktabhakRtIniti // 60 // (athA'rthavivecanam ) gandhAdayaH pRthivyAdiguNA ityuddiSTam uddezazca pRthivyAdInAmekaguNatve cA'nekaguNatve samAna ityata Aha gandharasarUpasparzazabdAnAM sparzaparyantAH pRthivyAH // 61 // apsejovAyUnAM pUrva pUrvamapohyAkAzasyottaraH // 62 // sparzaparyantAnAmiti vibhaktivipariNAmaH, AkAzasyottaraH= zabdaH sparzaparyantebhya iti / dRSTa iti, guNavizeSAbhivyaktiniyamaH= guNavizeSAbhivyaJjakatvaniyamaH / sAmAnyenoktaM vizeSarUpeNAhavAyuriti, spaSTamidam , kiMcidravyam= goghRtAdikam , kasyacid dravyatya= kumAdergandhasya vyaJja kam / karNazaSkulyavacchinnaM cAkAzaM zabdavyaJjakam / prakRtamAha- astIti, bhUtaguNavizeSANAM gandhAdInAm upalabdhiniyamaH= upalambhakatvaniyamaH= vyajakatvaniyamaH- ghrANAdInAM gandhAdimAtravyajakatvAt / upasaMharati- teneti, indriyANi bhautikAni bhUtaguNavizeSavyajakatvAd kuGkumagandhavyajaka'goghRtavadityarthaH, teneti zabda upasaMhAramAtraparaH // 60 // ||itiindriyvivecnN samAptam // agrimasUtradvayamavatArayati- gandhAdaya iti, iti= prathamAdhyAyaprathamAhnikacaturdazasUtre uddiSTam , uddezaH= tAdRzopadezaH, tatra hi- "gandharasarUpasparzazabdAH pRthivyAdiguNAH" ityuktaM tacca pRthivyAdInAmekaikaguNatvepi saMbhavati anekaguNatvepi saMbhavati, tatra bhUtAnAmanekaguNatve tAdRzabhUtotpannendriyANAmanekaguNagrAhakatvaM prasajyeta tathA caikamevendriyaM svIkAryam- tenaiva sarvaguNagrahaNasaMbhavAt kiM caivaM tAdRzamindriyamAhaGkArikaM svIkArya na bhautikam- anekaguNagrahaNasyAhaGkArikatvapakSepi saMbhavAdityAzayaH pratibhAti / uktaM sUtradvayena vyavasthApayati- gandheti, gandharasarUpasparzazabdAnAM madhye sparzaparyantAH= gandharasarUpasparzAzcatvAro guNAH pRthivyAH- pRthivyAmupalabhyamAnatvAditi sUtrArthaH / tatra ca gandhasyaiva prAdhAnyAt pRthivyutpannanANasya gandhamAtragrAhakatvamupapadyate evamagrepi tattadguNaprAdhAnyAdevendriyANAM tattanmAtraguNagrAhakatvaM vijJeyam / atra bhASyaM nAsti / / 61 // __ apleja iti- gandharasarUpasparzAnAM ca madhye pUrva pUrva gandhAdikamapohya= parityajya pariziSTA aptejovAyUnAM guNA jJeyAstathAhi-gandhaM parityajya rasarUpasparzA jalasya guNAH, rasarUpaspazeSvapi rasaM parityajya rUpaspazauM tejaso guNau, rUpasparzayorapi rUpaM parityajya sparza evaiko vAyorguNaH, uttaraH= pUrvasUtroktaguNeSvantimaH zabda Akazasya guNa ityevaM bhUtAnAM guNavyavasthA vijJeyA tathA ca pRthivIjalatejasAmanekaguNatvaM vAyvAkAzayozcaikaguNatvaM siddhamityeSaiva vyavasthA prathamAdhyAyaprathamAhnikacaturdazasUtre vijJeyeti sUtrArthaH / vyAcaSTe- sparzeti, "pUrva pUrvam" ityatrAnvayArtham " sparzaparyantAH" itipadasya "sparzaparyantA. nAm" ityevaM vibhaktivipariNAmaH kartavyastathA ca sparzaparyantAnAM madhye pUrva pUrvamapohyetyanvayaH, sUtrArthastUkta eva / " AkAzasyottaraH" ityatrAnvayArtham "sparzaparyantAH" ityasya "sparzaparyantebhyaH" ityevaM vibhaktivipariNAmaH kartavyastathA ca sparzaparyantebhyaH uttaraH= agrimaH zabda AkAzasya guNa ityanvayaH Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1AlikekathaM tarhi tarapnirdezaH 1. svatantraviniyogasAmarthyAt tenottarazabdasya parArthAbhidhAnaM vijJAyate- uddezasUtre hi sparzapayantebhyaH paraH zabda iti, tantraM vA- sparzasya vivakSitatvAt= sparzaparyanteSu niyukteSu yo'nyastaduttaraH zabda iti // 62 // / na- sarvaguNAnupalabdheH // 63 // nAyaM guNaniyogaH sAdhuH, kasmAt ?. yasya bhUtasya ye guNA na te tadAtmakenendriyeNa sarve upalabhyante= pArthivena hi ghrANena sparzaparyantA na gRhyante gandha evaiko gRhyate, evaM shessessvpiiti||63|| uttarazabdayoge "anyArAditara " ityAdisUtreNa paJcamIprApteH / uttarazabdaghaTakasya tara pratyayasyArtha jijJAsate- kathamiti, kimarthamityarthaH, atra- " uttara ityayaM tarabnirdezo na yuktaH- dvayordRSTatvAt , iha punaH prakRSTavAcitve sati uttama iti syAt " itivArtikam , dvayorakasya bodhane tarapnirdezo bhavati yathA 'anyataraH' iti na tvetAdRzasthale ityarthaH / uttaramAha- svatatreti, svatatro yo viniyogaH prayogastasAmarthyAduttarazabdaprayogosti, antimArthe'trottarazabdasya prayogosti sa ca svatantra eva na tvatrAnekeSve. kArthabodhanArtha tarapnirdeza ityarthaH, atra " nAyaM tarapnirdezaH api tu parAbhidhAnametat yaduktaM bhavati para iti taduktaM bhavati uttara iti" itivArtikam , " avyutpannoyamuttarazabdo'nantaravacanastena bahUnAM nirdhAraNepyupapannArthaH" ititAtparyaTIkA, " svatantrasya= avadhAraNIyAnapekSasya viniyogaH= bodhArtha vyutpannaiH prayogastatsAmarthyAt= zakteritiyAvat" iti zrIgurucaraNAH / paryavasitamAha - teneti, parArthAbhidhAnam= parazabdaparyAyatvam= parazabdArthabodhakatvam / ukte hetumAha- uddezeti, uddezasUtre= pUrvasUtre uktacaturdazasUtre vA sparzapayantebhyaH paraH zabda evokta ityatrottarazabdaH zabdaguNagrahaNArtha prayuktaH parazabdArthaka eva vijJAyate ityarthaH / pakSAntaramAha- tatramiti, tatram yuktastarapnirdeza:- sparzasya vivakSitatvAt sparzazabdayoruttaraH zabdaH AkAzasya guNa ityarthaH, sparzaparyanteSu guNeSu pRthivyAdiSu viniyukteSu yo'nyaH= taduttaraHspottaraH sparzAnimaH zabdaH sa AkAzasya guNa ityanvayAdityarthaH, atra "taduttaraH" ityatra 'sa uttaraH' iti vaktavyamAsIt / atra- "tatraM vA sparzasya vivakSitatvAt= bhavatu vA tarabnirdezaH (ityarthaH) nanUtamuttama iti prApnoti ? na sparzasya vivakSitatvAt gandhAdibhyaH paraH sparzaH. sparzAdayaM para iti yAvaduktaM bhavati tAvaduktaM bhavati uttara iti" itivArtikam / kiM vA tatraM nAma sparzasya tatram= ubhayatrAnvayastathA ca 'sparzaparyantebhyaH pUrva pUrvamapohya pariziSTA guNA jalAdInAM guNAH sparzazabdayozcottaraH= anyataraH= dvitIyaH zabda AkAzasya guNaH' ityevaM sUtrAnvayastathA cAtra sparzasyobhayatrAnvayAt tatraM siddhaM tena ca tatreNottarazabdasya dvitIyArthabodhakatvena tarapnirdezopi yukta ityarthaH // 62 // ___ uktAM guNavyavasthAM nirAkaroti-neti, uktA bhUtAnAM guNavyavasthA nopapadyate-sarvaguNAnupalabdheH= pRthivyAdyutpannairghANAdibhirgandhAdisparzaparyantAdInAM sarveSAM guNAnAmanupalabdherityanvayaH, yadi pRthivyAH gandharasarUpasparzAzcatvAro guNAH syustadA pRthivyutpannena ghrANena catvAra eva gRhItAH syuH na ca gRhyante iti na catvAraH pRthivIguNAH, jalotpannarasanayA ca rasarUpasparzA na trayo gRhyante iti na trayo jalaguNAH, tejojAtena cakSuSA ca na rUpaspazauM gRhyate iti na rUpaspazauM dvau tejoguguNau kiM tvekaika eva guNo bhUtAnAM yo ghrANAdibhirgRhyate itisUtrArthaH / vyAcaSTe- nAyamiti, niyogaH= vyavasthA / ayam= pUrvoktaH / niyogAsAdhutve hetuM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- yasyeti, te sarve ityanvayaH, tadAtmakena= tAdRzabhUtotpannena, tat= bhUtam AtmA kAraNaM yasya tat tdaatmkmityrthH| sAmAnyata uktaM vizeSarUpeNa vyAcaSTe- pArthiveneti, iti na sparzaparyAntAzcatvAro guNAH pRthivyAH saMbhavantIti zeSaH / uktamanyatrAtidizati- evamiti, evameva zeSeSvapi bhUteSvanekaguNAsaMbhavo vijJeya ityarthaH, jale rasarUpasparzAstrayo na saMbhavanti- rasanendriyAgrAhyatvAt , tejasi rUpaspazauM na saMbhavataH- cakSuragrAhyatvAt kiM tu jaleM rasa evaika: Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arSavivecanam ] nyAyabhASyam / 271 kathaM tahA~me guNA viniyoktavyAH 1 itiekaikazyenottarottaraguNasadbhAvAduttarANAM tadanupalabdhiH // 64 // gandhAdInAmekaiko yathAkramaM pRthivyAdInAmekaikasya guNaH atastadanupalabdhiH teSAM tayoH tasya cAnupalabdhiH= ghrANena rasarUpasparzAnAM. rasanena rUpasparzayoH. cakSuSA sparzasyeti // 64 // kathaM taha'nekaguNAni bhUtAni gRhyante ? iti, saMsargAcAnekaguNagrahaNam // 65 // abAdisaMsargAcca pRthivyAM rasAdayo gRhyante evaM zeSeSvapIti // 65 // niyamastarhi na pAmoti- saMsargasyAniyamAt 'caturguNA pRthivI' 'triguNA ApaH' 'dviguNaM tejaH / 'ekaguNo vAyuH' iti, niyamazcopapadyate, katham ? viSTaM hyaparaM pareNa // 66 // rasanagrAhyatvAt , tejasi ca rUpamevaikaM cakSuhyatvAdityarthaH / vAyvAkAzayostu siddhAntinApyekaika eva guNotra svIkRta iti na tatra kiMcicodyamastItyanusaMdheyam // 63 // ___uktA guNavyavasthA yadi na yuktA tadA kathaM guNavyavasthA bhUteSu kAryeti jijJAsate- kathamiti, ime= gandharasarUpasparzazabdAH |suutrenn pUrvapakSI vyavasthAmAha- ekaiketi, gandhAdiSu uttarottaraguNAnAM madhyebhUteSu ekaikazyena= ekaikazaH= ekaikasyaiva sadbhAvAduttarANAm= rasAdInAM guNAnAM tat= taiH= ghrANAdibhiranupalabdhirupapannetyanvayaH, pRthivyAM gandha evaika: jale rasa evaika: tejasi rUpamevaikaM vAyau sparza evaikaH gagane ca zabda evaiko guNo na tu pRthivyAdiSu rasAdaya itivyavasthA yuktA tathA ca pRthivyAdiSu rasAdInAmabhAvAdeva ghrANAdibhiranupalabdhirupapadyate- ghrANAdInAM svaprakRtibhUtapRthivyAdivRttimAtraguNagrAhakatvAt pRthivyAdau ca gandhAdInAmebaikaikazo vRttitvasvIkArAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- gandhAdInAmiti, pRthivyAdInAM madhye ekaikasya pRthivyAdibhUtasya gandharasarUpasparzazabdAnAM madhye ekaiko guNaH, yathAkramam pRthivyAH gandha evaiko guNa ityevaM vyavasthA / ataH= pRthivyAdau rasAdInAmabhAvAdeva brANA. dibhistadanupalabdhiH= rasAdInAmanupalabdhiH, uktaM vyAcaSTe- teSAmiti, rasAdiguNAnAmityarthaH / teSAm= rasarUpasparzAnAm. tayoH rUpasparzayo.. tasya= sparzasya brANarasanAcakSubhiranupalabdhirityevaM yathAkramamanvayaH / sAmAnyenoktaM vizeSarUpeNAha- ghrANeneti, anupalabdhiriti triSvapi vAkyeSu yogyam / pRthivyAdau rasAdInAmabhAvAdityarthaH // 64 // nanu yadi pRthivyAdiSu gandhAdiguNeSvekaika eva guNastadA kathaM pRthivyAdiSu rasAdayopyaneke guNA upalabhyante ? ityAzaGkate-kathamiti / sUtreNa samAdhatte- saMsargAditi, pRthivyAdiSu jalAdInAM saMsargAsti tAdRzasaMsargAdevA'nekeSAM jalAdiguNabhUtAnAM rasAdInAM pRthivyAdiSu grahaNaM bhavati na tu pRthivyAdiguNasveneti sUtrArthaH / byAcaSTe- abAdIti, jalatejovAyUnAM saMsargAt pRthivyAM rasarUpasparzA upalabhyante, zeSeSviti- zeSayoriti vaktavyamAsIt , tejovAyusaMsargAt jale rUpaspazauM upalabhyete, vAyusaMsargAcca tejasi sparza upalabhyate ityarthaH, tathA ca pRthivyAdiSu bhUtAntarasaMsargAdanekaguNopalabdhirapyupapannA. pRthivyAdiSu vastuto rasAdInAmabhAvAd ghrANAdibhiranupalabdhirapyupapannetyAzayaH // 65 // ___ uktavyavasthAyAmAzaGkate- niyama iti, niyamazcobhayatrApi- " caturguNA pRthivI " ityAdirUpo vijJeyaH / na prApnotina sidhyati- saMsargasyAniyamAditi- yathA pRthivyAM jalAdInAM saMsargastathA jalAdiSu pRthivyAdInAmapi saMsargaH syAdeva tathA ca jalAdiSvapi gandhAdigrahaNaM syAdeveti caturdhvapi bhUteSu gandhAdayazcatvAro guNAHprAptA ityuktaniyamAnupapattiriti shngkaarthH| niyamasvarUpamAha- caturguNeti / atra pUrva Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1AhikepRthivyAdInAM pUrvapUrvamuttareNottareNa viSTam ato na saMsargAniyama iti. taccaitad bhUtasRSTau veditavyaM naitIti // 66 // na-pArthivApyayoH pratyakSatvAt // 67 // neti trisUtrI pratyAcaSTe, kasmAt ?, pArthivasya dravyasyA''pyasya ca pratyakSatvAt / mahattvAnekadravyatvAdrUpAcopalabdhiriti taijasameva dravyaM pratyakSaM syAt. na pArthivamApyaM vA- rUpAbhAvAt / taijasavattu pArthivApyayoH pratyakSatvAd na saMsargAdanekaguNagrahaNaM bhUtAnAmiti / bhUtApakSI niyamopapattiM pratijAnIte-niyamazceti / niyamopapattiprakAraM jijJAsate- kathamiti / sUtreNa prakAramAha- viSTamiti, na saMsargasyAniyamosti yena 'caturguNA pRthivI ' ityAdiniyamasyAnupapattiH syAt kiM tu pRthivIjalatejovAyUnAM bhUtAnAM madhye aparam= pUrva pUrva bhUtaM pareNa= uttareNottareNa bhUtena viSTam= saMsR. STam= sayuktamasti na tUttarottaraM pUrvapUrveNeti na saMsargasyAniyamastathA ca pRthivyAdiSu jalAdInAM saMsargAd rasAdaya upalabhyante, pRthivyAdInAM ca na jalAdiSu saMsarga iti na jalAdau gandhAdaya upalabhyante ityuktaniyama upapanna itisUtrArthaH / pariziSTaM pUrvameva prtipaaditm| vyAcaSTe-pRthivIti, pRthivyAdInAM madhye pUrva pUrvam= pRthivyAdikam , uttareNottareNa= jalAdinA, evamagrepyanvayaH / upasaMharati- ata iti / nanu pUrva pUrvam uttareNottareNa bhUtena saMyuktaM na tUttarottaraM pUrvapUrveNetyatra kiM mAnamityAzaGkayAha- taditi, etat= sUtroktasaMsarganiyamaH, bhUtasRSTau= bhUtasRSTipratipAdakapurANeSu draSTavyaM etarhi= idAnImetat pratyakSeNa jJAtuM na zakyate pratyakSAyogyatvAdityarthaH / taduktam " AkAzaM zabdamAnaM tu sparzamAtraM samAvizat / rUpaM tathaivA''vizataH shbdsprshgunnaavubhau| (rUpamitikarmapadam ) zabdaH sparzazca rUpaM ca rasamAnaM samAvizat // " ityAdi / atra zabdasparzAdizabdA AkAzavAyvAdibhUtaparA vyAkhyeyAstadanena pUrvapUrvasya bhUtasyottarottarabhUtena saMyuktatvaM siddhamityalam // 66 // pUrvoktamekaikaguNavAdaM nirAkaroti-neti, pRthivyAdInAmuktA ekaikamAtraguNavattvavyavasthA na yuktA- pArthivApyayorapi padArthayorghaTAdihimAdyoH pratyakSatvAt cAkSuSapratyakSaviSayatvAt , uktavyavasthayA pRthivIjalayo rUpaM na prApnoti- ekakaguNasvIkAreNa tejasyeva rUpasaMbhavAt rUpaM vinA ca cAkSuSapratyakSAsaMbhavAditi pRthivIjalayorapi cAkSuSapratyakSaM na syAt bhavati tu tasmAjjJAyate pRthivIjalayorapi rUpamastIti tasmAt pUrvoktA tvadIyA ekaikaguNavyavasthA nopapadyate itisUtrArthaH / byAcaSTe- neti, trisUtrIm " ekaikazyena " ityArabhya sUtratrayaM nakAreNa pratyAcaSTe ityarthaH, tatraikaikaguNasvIkArapakSe tejasyeva rUpaniyamAt pArthivApyayoH cAkSuSapratyakSaM na syAt na caivamastItyevaM pUrvasUtradvayasya pratyAkhyAnam , tRtIyasUtreNa ca jalasya tejassaMyogena cAkSuSapratyakSasaMbhavepi pArthivadravyasya cAkSuSapratyakSaM na saMbhavati- pareNa jalamA. treNa saMyogasvIkArAt bhavati ca pArthivasyApi cAkSuSapratyakSamityevaM tRtIyasUtrasya pratyAkhyAnaM veditavyaM sthUladRSTyA |bhaassye cAtrAnte uktatRtIyasUtrasya pratyAkhyAnaM draSTavyamitivivekaH / etatpratyAkhyAne hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha-pArthivasyeti, Apyasya= jalIyasya karakAdeH pArthivasya ghaTAdezca cAkSu. papratyakSaviSayatvAdrUpavattvaM prApnoti tenoktatrisUtryuktA vyavasthA na yuktetyarthaH / svAbhiprAyamudghATayatimahattveti, cAkSuSapratyakSaM prati mahattvam anekadravyatvam anekAvayavasamavetatvaM rUpavattvaM ca kAraNamasti tatra pUrvoktamatena rUpasya tejasyeva sattvAt pRthivIjalayozcA'sattvAt taijasameva dravyaM cAkSuSapratyakSaviSayo bhavenna tu pArthivamApyaM ca, bhavati ca taijasadravyavat pArthivApyayorapi dravyayoH pratyakSamiti pRthivIjalayorapi rUpavattvaM prAptamiti noktanItyA bhUtAnAM bhUtAntarasaMsargAdanekaguNagrahaNamupapadyate ityAha Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 arthavivecanam ] nyAyabhASyam / ntararUpakRtaM ca pArthivApyayoH pratyakSatvaM bruvataH pratyakSo vAyuH prasajyate. niyame vA kAraNamucyatAmiti / rasayorvA pArthivApyayoH pratyakSatvAt , pArthivo rasaH SaDvidhaH Apyo madhura eva na caitat saMsargAda bhavitumarhati / rUpayorvA pArthivApyayoH pratyakSatvAt , taijasarUpAnugRhItayoH saMsarge hi vyaJjakameva rUpaM na vyaGganyamastIti / ekAnekavidhatve ca pArthivApyayoH pratyakSatvAd rUpayoH= pArthivaM haritalohitapItAdyanekavidhaM rUpam ApyaM tu zuklamaprakAzakaM na caitadekaguNAnAM saMsarge satyupalabhyate iti / udAharaNamAtraM caitat / / ataH paraM prapaJcaH- sparzayorvA pArthivataijasayoH pratyakSatvAt. pArthivo'nuSNAzItaH sparzaH uSNastaijasaH pratyakSaH. na caitadekaguNAnAma'nuSNAzItasparzena vAyunA saMsargeNopapadyate iti / taijasavaditi / uktamate bAdhakamAha- bhUtAntareti, yadi tejorUpeNa pArthivApyayordravyayoH pratyakSatvam pratyakSaviSayatvaM syAttadA vizepAsaMbhavAt taijasarUpeNa vAyorapi saMsargAt cAkSuSapratyakSaM syAt na caivamasti, kiM vA niyame= tejorUpeNa pArthivApyayoreva cAkSuSaM saMbhavati na vAyoriti niyame kAraNaM vaktavyaM na ca vaktuM zakyate iti noktA vyavasthA yuktetyarthaH / atra " yasyaikaikaguNAni bhUtAni tasya taijasameva dravyaM rUpavattvAt pratyakSaM prApnoti na pArthivamApyaM vA- arUpatvAt" itivArtikam , " trividhaM hi dravyaM cAkSupamiSyate-- pArthivamApyaM taijasaM ca tatra rUpavattvena taijasameva cAkSuSaM syAd netarat- arUpavattvAt , na ca rUpidravyasaMsargAcAkSuSatvamarUpayorapi pArthivApyayoriti vAcyam- nabhonabhasvatorapi cAkSuSatvaprasaGgAt-- asti hi rUpavatA tejasA tayoH saMyogaH" iti ca taatpryttiikaa|| sUtre " pArthivApyayoH" iti sAmAnyenoktaM tadanena padena pRthivIjalasaMbandhipadArthamAtrasya prakRto. payogino grahaNasaMbhavAd varNakAntaramAha- rasayoriti, pArthivApyau rasau rAsanapratyakSaviSayAveva tatra pRthivyAM paDvivasya rasasya jale caikasya madhurasyaiva pratyakSaM bhavati etadvaipamyaM ca pUrvoktasaMsargamatena nopapadyate- tAdRzamatena pRthivIjalayoH rasAnAM sAmyameva syAt kiM voktamatena raso jalasyaiva guNa iti jale eva paDvidharasasya pratyakSaM syAt na pRthivyAmityarthaH / varNakAntaramAha-rUpayoriti, pArthivApyayo rUpayoH pratyakSatvAt pRthivIjalayorapi rUpasattvaM prAptamiti tena tejasyeva rUpamitipUrvoktA vyavasthA na yuktetyanvayaH / uktamate bAdhakamAha- taijaseti, saMsarge= uktabhUtAntarasaMsargapakSe taijasarUpAnugRhItayoH= taijasarUpayuktayoH pArthivApyayoH rUpasya pratyakSaM na saMbhavati hi= yataH- rUpam= taijasarUpaM ghaTAdInAM vyaJjakam= prakAzakameva bhavati na tu vyaGgyam= grAhyamapi gRhyate ca pArthivApyayorapi rUpamiti noktasaMsargamataM yuktamityarthaH / pArthivApyayostaijasarUpeNAnugrahapakSe tadrUpaM paraprakAzakamapi syAt- tejorUpasya paraprakAzakatvAt na ca pArthivAdirUpaM paraprakAzamiti noktamataM yuktamityAzayaH / atra "saMsarge" ityasya sthAne 'pratyakSe' iti vaktavyamAsIt / vastutastu cintyametat- dIpAdirUpasyApi pratyakSatvAt vAkyamapIdamasaMbaddhameva, ata eva bAdhakAntaramAha- eketi, viSayatvaM saptamyarthaH- pArthivApyayoH rUpayoH ekAnekavidhatvaviSayakapratyakSasya spaSTatvAduktasaMsargamataM nopapadyate ityarthaH, uktaM vyAcaSTe- pArthivamiti, pArthivaM rUpaM haritAdiprakAreNAnekavidhaM jalarUpaM tvekavidhameva zuklam aprakAzakam= abhAsvaram etadvaiSamyaM caikaikaguNAnAM bhUtAnAM saMsarge sati bhUtAntaraguNagrahaNamate nopapadyate- tanmate rUpaM tejasa eva guNa iti tejasaMsargAt pRthivIjalayoH prApnuvadrUpamekavidhayaiva prApnuyAt kiM vA jalatejasoravyavadhAnAjale evAnekavidhaM syAt na pRthivyAmityarthaH / kiMcidupasaMharati- udAharaNeti, etat= yadatroktam / / ___ saMkSepeNoktaM bhUtAnAM prastAreNa prapaJcayati- ataH paramiti, uktamate pArthivApyayoH samuccayena doSAH pradarzitA: saMprati pArthivataijasAdisamuccayena doSAnAha- sparzayoriti, pArthivataijasasparzayoH pratyakSatvAt Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahikeatha vA pArthivApyayordravyayorvyavasthitaguNayoH pratyakSatvAt= caturguNaM pArthivaM dravyaM triguNamApyaM pratyakSaM tena tatkAraNamanumIyate- tathAbhUtamiti. tasya kArya liGgam- kAraNabhAvAddhi kAryabhAva iti / evaM taijasavAyavyayordravyayoH pratyakSatvAd guNavyavasthAyAstatkAraNe dravye vyavasthAnumAnamiti / dRSTazca viveka:- pArthivApyayoH pratyakSatvAt= pArthivaM dravyama'vAdibhirviyuktaM pratyakSato gRhyate ApyaM ca parAbhyAM taijasaM ca vAyunA, na caikaikaguNaM gRhyate iti / niranumAnaM tu " viSTaM hyaparaM pareNa 66" ityetaditi= nAtra liGgamanumApakaM gRhyate iti yenaitadevaM pratipadyemahi / yaccoktam- 'viSTa hyaparaM pareNeti bhUtasRSTau veditavyaM na sAMpratam' iti niyamakAraNAbhAvAdayuktam , dRSTaM ca sAMpratam- 'aparaM pareNa viSTam ' iti= vAyunA ca viSTaM teja iti / viSTatvampRthivItejasoH sparzavatvaM svIkAryamityarthaH / uktamate doSamAha- pArthiva iti, ekaguNAnAm= ekaika. guNavatAM bhUtAnAm , etat= etAdRzavaiSamyaM nopapadyate yat pRthivyAmanuSNAzItastejasi coSNaH sparza iti, pUrvoktamate spoM vAyoreva guNaH sa cApyanuSNAzIta eva tathA cAnuSNAzItasparzaviziSTavAyusaMsargeNa jalAdau prApnuvan sparzo'nuSNAzIta eva prApnuyAt na tu jale zItastejasi coSNaH pRthivyAM cAnuSNAzIta iti vaiSamyamupapadyate ityarthaH / varNakAntaramAha- atha veti, vyavasthitaguNatvamAha- caturguNamiti, gandharasarUpasparzaviziSTam , triguNam= rasarUpasparzaviziSTam. ityevaM vyavasthitaguNayoreva pArthivApyadravyayoH pratyakSaM bhavatIti pRthivyAmuktaguNacatuSTayaM jale coktaguNatritayaM svIkAryamiti naikaikamAtraguNavattvamupapadyate ityarthaH, tena- pratyakSeNAnumIyate- tatkAraNam= pArthivadravyakAraNaM pRthivIbhUtaM tathAbhUtam= guNacatuSTayaviziSTam ApyadravyakAraNaM ca jalabhUtaM guNatritayaviziSTamiti / tasya= uktAnumAnasya kAryam= pArthivApyadravyaM kiM vA tadgataguNavRnda liGgam= sAdhakam , kAryasya liGgatve hetumAha-kAraNeti, kAraNAnurUpameva kArya bhava. tIti kAraNIbhUtabhUteSUktaguNavRndasya sattve eva tatkAryeSvapi sattvaM saMbhavatItyarthaH, kiM vA guNAnAM kAraNeSu pRthivyAdibhUteSu bhAvAt= sattvAdeva kArye dravye bhAvaH= sattvaM saMbhavatIti bhUteSUktarItyA guNavRndaM siddhamiti na saMsargeNa guNavattvamityarthaH / uktamate doSAntaramAha- evamiti, guNavyavasthAyA iti paJcamyantaM paSThayantaM vA, vyavasthitaguNayostaijasavAyavyadravyayoH pratyakSamasti tatra taijasadravye rUpasparzayoH vAyavyadravyeca sparzasya pratyakSaM bhavatIti guNavyavasthayA tatkAraNIbhUte dravye tejasi rUpasparzayorvAyau ca sparzasya vyava. sthAyA anumAnaM bhavati-kAryaguNAnAM kAraNaguNapUrvakatvaniyamAditi pRthivIjalatejasAmanekaguNatvaM siddha. miti ekaikaguNavattvavyavasthA pradarzitA nopapadyate ityrthH| kiM vA 'guNavyavasthAyAH pratyakSatvAt' ityanvayaH ___ saMsargeNAnekaguNatvaM tadA sidhyet yadi saMsargAbhAve'nekaguNatvaM na gRhyata na caivamastItyAhadRSTazceti, vivekaH= bhedaH= saMsargAbhAvaH, vivekagrahaNamudAharati- pArthiveti, abAdibhiH= jalAdibhiH, viyuktam= asaMsRSTam , Apyam= jalIyaM dravyaM parAbhyAm= tejovAyubhyAM viyuktaM pratyakSato gRhyate, taijasaM ca dravyaM dIpAdi vAyunA viyuktaM pratyakSato gRhyate, viyuktatvena tAdRzapratyakSakAlepi pArthivAdikaM dravyam ekai. kaguNam= gandhAdyakaikaguNamAtrayuktaM na gRhyate kiM tu pArthivaM gandhAdicaturguNam ApyaM rasAditriguNaM taijasaM ca rUpAdidviguNaM gRhyate tena bhUtAnAmanekaguNavattvaM siddhaM tena bhUtAnAmekaikaguNavattvavyavasthA nopapadyate ityarthaH / yaduktam- "viSTaM hyaparam" iti tadapi niranumAnam= nirhetukameveti na tvaduktA guNavyavasthopapadyate ityAha-niranumAnamiti, uktaM byAcaSTe- nAtreti, atra- "viSTam" iti sUtroktArthe, etat= uktasUtroktam. evam = tathaiva= yuktameveti pratipadyemahi= svIkurmaH ityanvayaH / parihartumanyadanuvadati- yacceti, tadAha- viSTamiti / pariharati- niyameti, idAnIM bhUtAnAM paraspara saMsagoM draSTuM na zakyate ityuktaniyame kAraNAbhAvAttaduktamayuktam / bhUtAnAM saMsargasya saMpratyapi dRzyatvamAha- dRSTamiti, sAMpratam idAnIm , Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthavivecanam ] nyaaybhaassym| saMyogaH sa ca dvayoH samAnaH, vAyunA ca viSTatvAt sparzavat tejaH na tu tejasA viSTatvAd rUpavAn vAyuriti niyamakAraNaM nAstIti / dRSTaM ca taijasena sparzena vAyavyasya sparzasyA'bhibhavAdagrahaNamiti na ca tenaiva tasyA'bhibhava iti // 67 // tadevaM nyAyaviruddhaM pravAdaM pratiSiSya " na sarvaguNAnupalabdheH 63" iti codita samAdhIyate-- pUrvapUrvaguNotkarSAt tattatpradhAnam // 68 // tasmAnna sarvaguNopalabdhirghANAdInAm. pUrva pUrva gandhAderguNasyotkarSAt tattatpradhAnam / kA pradhAnatA ?, viSayagrAhakatvam / ko guNotkarSaH ?, abhivyaktau samarthatvam / yathA bAhyAnAM pArthivApyataijasAnAM dravyANAM caturguNatriguNadviguNAnAM na sarvaguNavyaJjakatvaM gandharasarUpotkarSAttu yathAkramaM gandharasarUpavyaJjakatvam evaM prANarasanacakSuSAM caturguNatriguNadviguNAnAM na sarvaguNa. aparam= pRthivyAdibhUtaM pareNa= jalAdibhUtena viSTam= saMyuktaM saMpratyapi pratyakSeNa dRzyate, udAharativAyuneti, pRthivyAderjalAdinA saMyogastu atyantaprasiddha evetyanvayaH / viSTatvapadArthamAha-viSTatvamiti, saH saMyogaH, dvayoH= dvayoH saMyuktayorbhUtayoH samAna:- saMyogasyobhayavRttitvAt tathA ca yathA vAyusaMyogena tejasi sparzaH prApnoti tathA tejassaMyogena vAyau rUpaM prApnuyAdeva na caivamasti tatra vAyunA viSTatvAt= saMyuktatvAt tejaH sparzavad bhavati tejasA viSTatvAd vAyU rUpavAn na bhavatIti tvaduktaniyame kAraNaM nAstIti na sa niyamaH svIkartuM zakyate ityarthaH / pUrvapakSe doSAntaramAha- dRSTaM ceti, taijasenoSNena sparzena vAyusparzamyAnuSNAzItasyAbhibhavo bhavati tenAgrahaNaM bhavati grISmAdau tatra vanmate vAyoreva sparzI guNaH sa eva vAyusaMsargAt tejasi gRhyate tasya ca tenaivAbhibhavo na saMbhavatIti vAyusparzasyAbhibhavo na syAt tathA ca grISmAdAvapi vAyognuSNAzItaH sparzo gRhyeta na ca gRhyate gRhyate coSNaH sparzaH tena vAyusparzasya tejassparzanAbhibhavaH siddhaH abhibhavazcAnyenaivAnyasya saMbhavatIti vAyusparzAtirikta eva sparzastejasi svIkArya iti na tvaduktarItyA bhUtAntareSu bhUtAntarasaMsargeNa bhUtAntaraguNAnAM grahaNavyavasthopapadyate kiM tu maduktarItyaiva guNavyavasthopapadyate ityarthaH // 67 // ___ agrimasUtramavatArayati-- tadevamiti, evam= uktarItyA, pravAdam= bhUteSvekaikaguNavyavasthAvAdam , coditam= pUrvapakSaH / na sarvaguNetipUrvapakSasUtrasyottaramAha- pUrveti, brANAdikamindriyaM gandharasarUpasparzazabdAnAM guNAnAM madhye pUrvapUrvaguNasya utkarSAt= viziSTatvAt kiM vA vANAdigrAhyatvAt tattatpradhAm= gandhAdimAtragrAhakamiti na ghANAdibhiH rasAdigrahaNApattistathA ca pRthivyAM gandharasarUpasparzAnAM sattvepi brANaM gandhasyaiva grAhakaM jale ca rasarUpasparzAnAM sattvepi rasanaM rasasyaiva grAhakaM tejasi rUpasparzayoH sattvepi cakSu rUpasyaiva grAhakaM tvak ca sparzasyaiveti sUtrArthaH / vyAcakSANaH sUtrazeSamAha- tasmAditi, tasmAt= pUrvapUrvaguNasyotkarSAt , brANAdInAmiti kartari SaSThI ghrANAdibhirityarthaH / sUtrAnvayamAha- pUrvamiti, puurvpuurvsyetyrthH| brANAdikaM tattatpradhAnam= gndhaadigraahkm| pradhAnazabdapratipAdyaM jijJAsate-keti, uttaramAha-viSayeti, atra grAhakatvamityeva vaktavyamAsIt tathA ca " tattatpradhAnam" ityasya 'gandhAdimAtragrAhakam ' ityarthaH siddhaH / utkarSazabdapratipAdyaM jijJAsate- ka iti, uttaramAha- abhivyatAviti, ghrANAdibhidyatvamitiyAvat / ukte dRSTAntamAha- yatheti, yathA bAhyaM pArthivaM goghRtaM gandharasarUpaspazaiMH caturguNamapi kuGkumagandhasyaivAbhivyaJjakaM tathA prANaM pArthivatvAt caturguNamapi svasmin pRthivyAM ca gandhamAtrasyotkarSAt gandhamAtrasya grAhakaM na rasAdeH, yathA ca bAhyamApyaM dravyaM mukhajalaM triguNamapi modakAdirasasyaivAbhivyaJjakaM tathA rasanaM jalIyatvAt triguNamapi svasmin jale ca rasamAtrasyotkarSAt Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 5AhnikegrAhakatvaM gandharasarUpotkarSAttu yathAkramaM gandharasarUpagrAhakatvaM tasmAd ghrANAdibhirna sarveSAM guNAnAmupalabdhiriti / yastu pratijAnIte- gandhaguNatvAd ghrANaM gandhasya grAhakam evaM rasanAdiSvapIti, tasya yathAguNayogaM ghrANAdibhirguNagrahaNaM prasajyate iti // 68 // kiMkRtaM punarvyavasthAnaM kiMcit pArthivamindriyaM na sarvANi ?. kAnicit ApyataijasavAyavyAni indriyANi na sarvANi ? iti tayavasthAnaM tu bhUyastvAt // 69 // __ arthanirvRttisamarthasya pravibhaktasya dravyasya saMsargaH puruSasaMskArakArito bhUyastvam , dRSTo hi prakarSe bhUyastvazabdaH- prakRSTo yathA viSayaH 'bhUyAn' ityucyate, yathA pRthagarthakriyAsamarthAni rasamAtrasya grAhakaM na rUpAdeH, yathA ca bAhyaM taijasaM dravyaM dIpAdi dviguNamapi ghaTAdirUpasyaivAbhivyaJjakaM tathA cakSustaijasatvAt rUpasparzAbhyAM dviguNamapi svasmin tejasi ca rUpamAtrasyotkarSAd rUpamAtrasya grAhaka na sparzasyeti na ghrANAdibhI rasAdInAM sarveSAM guNAnAM pRthivyAdivRttInAmupalabdhyApattirityevaM ghrANAdibhirgandhAdimAtropalabdhivyavasthopapadyate ityanvayaH / "rasanamindriyamA yam- gandhAdiSu madhye niyamena rasasya vyaJjakatvAt dantAntarasyandamAnodakabinduvat. na khalu vizuSyadAsyo modakAdirasamanubhavati " iti vAcaspatimizrAH / nirAkartu pUrvapakSimatamanuvadati- yastviti, ghrANe gandha evaiko guNostIti ghANaM gandhamAtrasya grAhakaM na tu gandhasyotkarSAt. evaM rasane rasa evaika: cakSuSi ca rUpamevaikamastIti rasanaM rasamAtragrAhaka cakSuzca rUpamAtragrAhakaM na tu rasarUpayorutkarSAdityarthaH, atra "gandhamAtraguNatvAdeva vANaM gandhasya vyaJjakaM na tu gandhasyotkarSAdityarthaH" ititaatpryttiikaa| uktaM nirAkaroti- tasyeti, ukta pUrvapakSimate yathAguNayogam pRthivyAM gandharasarUpasparzAH santIti ghrANena teSAM caturNAmapi grahaNaM syAt gandhavad rasAdInAmapi pRthivIvRttitvAt. na hi ghrANena svavRttirgandho grAhyosti yena brANe gandhamAtrasattvAt gandhamAtragrahaNaniyama upapadyeta, evaM rasanena jalavRttirUpasparzayorapi grahaNamApadyeta- rasavat jalavRttitvAvizeSAt , evaM cakSuSA tejovRttisparzasyApi grahaNamApadyeta- rUpavat tejovRttitvAvizeSAt , na hi rasanAdibhirapi svavRttirasAdikaM grAhyamasti yena rasAdimAtravattvena rasAdimAtragrahaNaniyama upapadyetetyarthaH / kiM ca ghrANAdInAM pRthivyAdikAryatvAt pRthivyAdau ca rasAdInAM pratyakSatvAd ghrANAdAvapi rasAdInAM sattvaM prAptamiti svavRttiguNagrAhakatvepi brANAdibhI rasAdInAM grahaNamApadyate, tathA svavRttigandhAdigrAhakatve sarvadeva gandhAdigrahaNaM gandhAderabhivyaktizvApadyateti pUrvapakSimate doSaH / maduktarItyA tUtkarSasya grahaNakAraNatve pRthivyAdiSu ghrANAdiSu ca gandhAdInAmevotkarSAd rasAdInAM cotkarSAbhAvAd ghrANAdibhirgandhAdimAtragrahaNaniyama upapadyate iti // 68 // sarvANIndriyANyekabhUtotpannAni kiM na svIkriyante ityAzaGkate- kiMkRtamiti, kiMcit ghrANaM pArthivaM kAnicit= rasanamApyaM cakSustaijasaM sparzanaM vAyavyamitivyavasthAniyAmakaM kimityarthaH / sarvANyevendriyANi pArthivAni vA ApyAni vA taijasAni vA vAyavyAni vA kiM na syurityAkSepaH / sUtreNottaramAha- taditi, ghrANaM pArthivamityAdivyavasthA bhUyastvAtghrANAdau gandhAdInAM bhUyastvAdupapadyate bhUyastvaM cAtra pradhAnatvam , tathA hi pRthivyAM gandhasya bhUyastvaM spaSTameva ghrANena ca gandhamAtraM gRhyate tena nANepi gandhabhUyastvamanumIyate itigandhabhUyastvaviziSTasya brANasya gandhabhUyastvaviziSTapRthivIkAryatvaM vijJAyate evaM jalarasanayoH rasabhUyastvAt kAraNakAryabhAvaH tejazcakSuSozca rUpabhUyastvAt vAyusparzanayozva sparzabhUyastvAta kAraNakAryabhAvo vijJAyate iti ghrANaM pArthivaM rasanamApyaM cakSustaijasaM sparzanaM vAyavyamiti vyavasthopapadyate itisUtrArthaH / vyAcaSTe- artheti, atra- " arthaH= puruSArthaH, pravibhaktasyeti- itarebhyo viziSTasya saMskArakArita iti- adRSTakAritaH" ititaatpryttiikaa| arthanirvRttisamarthasya= sukhAdibhogasaMpatti samarthasya pravibhaktasya= itarebhyaH= abhujyamAnebhyo viziSTasya vaiziSTayaM cAtra bhujyamAnatvaM dravyasya= padA. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthavivecanama ] nyAyabhASyam / 277 puruSasaMskAravazAd viSauSadhimaNiprabhRtIni dravyANi niya'nte na sarva sarvArtham evaM pRthaviSayagrahaNasamarthAni brANAdIni niyante na sarvaviSayagrahaNasamarthAnIti // 69 // svaguNAn nopalabhante indriyANi, kasmAditicet ?-- saguNAnAmindriyabhAvAt // 70 // svAn gandhAdIna nopalabhante ghrANAdIni / kena kAraNeneticet ?, svaguNaiH saha ghrANAdInAmindriyabhAvAt- ghrANaM svena gandhena samAnArthakAriNA saha bAhyaM gandhaM gRhNAti tasya svagandhagrahaNaM sahakArivaikalyAnna bhavati. evaM zeSANAmapi // 70 // rthasya gandhAdeH puruSasaMskArakAritaH-- jIvAdRSTakRto yo brANAdau saMsargaH= saMbandhaH kiM vA prakarSaH sa eva bhUyastvamatra vijJeyaM tathA ca tAdRzabhUyastvAt= saMbandhAdeva vA prakarSAdeva vA ghrANAdInAM pRthivyAdibhisaha kAryakAraNabhAvo vijJeyaH, asti ca ghrANe gandhaprakarSaH- gandhamAtragrAhakatvAt asti ca pRthivyAmapi gandhaprakarSaH- gandhaprAdhAnyAditi ghrANapRthivyorgandhabhUyastvAdeva kAryakAraNabhAvaH siddhaH, evaM rasanAdInAM jalAdibhiruktarItyaiva rasAdibhUyastvAdeva kAryakAraNabhavaH siddha iti na kAryakAraNabhAvasyA'vyavasthA na vA sarveSAmindriyANAM sarvabhUtakAryatvApatti pyekabhUtakAryatvApattirvA''padyate ityarthaH / ghrANAdijanyapratyakSakAle ghrANAdibhirgandhAdInAM bhujyamAnatvaM rasAdInAM cAbhujyamAnatvamadRSTakRtaM spaSTameva / atra prakarSArthe saMsargazabdaprayogastu bhASyakArasya naisargikapramAdakRta evetyalam / prakarSabhUyastvayoraikyamudAharati- dRSTa iti, 'yathA prakRSTo viSayaH' ityevamanvayaH / prakarSe= prakarSabodhanArtham. bhUyastvazabdaH= bhUyastvabodhako bhayAzabdaH prayujyamAno dRSTaH-- bhUyAn gandha iti= prakaSTo gandha ityartha ityanvayaH / svavaktavye dRSTAnta mAha- yatheti, yathA jIvAdRSTavazAt viSAdidravyANi pRthagarthakriyAsamarthAni nirvaya'nte= jAyante na sarva sarvArtham= sarvakriyAsamartha jAyate arthakriyA ca yathA viSayasya mAraNam . tathA ghrANAdInIndriyANyapi jIvAdRSTavazAt pRthaviSayagrahaNasamarthAnyeva jAyante, na tu sarvaviSayagrahaNasamarthAnIti tena brANAdibhirganyAdimAtrasyaiva grahaNaM bhavati na rasAdestena brANAdau gandhAdInAM bhUyastvamanumIyate gandhAdInAM bhUyastvena ca vANAdergandhAdibhUyastvaviziSTapRthivyAdikAryatvamanumIyate iti na sarveSAmindriyANAmekabhUtakAryatvamityarthaH / yadi ca sarvANIndriyANi sarveSAM gandhAdInAM grAhakANi syustadoktA kAryakAraNabhAvavyavasthA na syAdapi na caivamastIti kAryakAraNavyavasthoktA siddheti zaGkAsamAdhAnaM vijJeyam // 69 // . yadi vANAdInAM svaniSThagandhAdigrAhakatvaM syAttadA gandhAdyekaikaguNavattvena gandhAdyekaikaguNagrAhakatvaM pUrvapakSoktamupapadyetApi na caivamasti kiM tu ghrANAdikaM pRthivyAdiviSayaniSThameva gandhAdikaM gRhNAti na svaniSThamapItyAha- svaguNAniti, svaguNAn svaniSThAn gandhAdIn , indriyANi= ghrANAdIni / atra hetuM jijJAsate- kasmAditi / sUtreNottaramAha- saguNAnAmiti, saguNAnAm= gandhAdiviziSTAnAmeva ghANAdInAmindriyabhAvAt= indriyatvaM svIkriyate iti vANAdInAM svaniSThagandhAdigrAhakatvaM nopapadyatesvAtmani vRttivirodhAt , svaniSThagandhAdigrAhakatve'zataH svagrAhakatvameva syAt- gandhAdiviziSTasyaiva ghANAderindriyatvAt na cendriyANAmindriyagrAhyatvamupapadyate- apratyakSatvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTesvAniti, svaniSThAnityarthaH / ukta hetuM jijJAsate- keneti / hetumAha- svaguNairiti, sUtrokta eva hetu sa ca vyAkhyAtaH / indriyANAmuktaM svaguNA'grAhakatvamupapAdayati-prANamiti, svena= svasamavetena, samAnArthakAriNA= sahakAriNA, sahakAriNazca samAnArthakAritvam= ekArthakriyAkAritvaM spaSTameva tathA ca prANAderbAhyagandhAdigrahaNe svagandhAdikaM sahakAri bhavati. tasya= prANAdeH svagandhAdigrahaNe gandhAdyantaraM sahakAri nAstIti sahakArivaikalyAdeva svagandhAdigrahaNaM na saMbhavati, sahakAriNaM ca vinA kArya na saMbhavati, na ca bAjhaM gandhAdikaM sahakAri saMbhavati- tasya grAhyatvAdityarthaH / uktaM sarvatrAtidizati Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 1Ahnikeyadi punargandhaH sahakArI ca syAd ghANasya ? grAhyazca ( syAdeva ? ) ityata Aha tenaiva tasyA'grahaNAca // 71 // na guNopalabdhirindriyANAm / yo brUte- yathA bAhyaM dravyaM cakSuSA gRhyate tathA tenaiva cakSuSA tadeva cakSurgRhyatAmiti tAdRgidam- tulyo hyubhayatra pratipattihetvabhAva iti // 71 // na-zabdaguNopalabdheH // 72 // 'svaguNAn nopalabhante indriyANi' ityetanna bhavati- upalabhyate hi svaguNaH zabdaH zrotreNeti // 72 // tadupalabdhiritaretaradravyaguNavaidhAt // 73 // evamiti, evameva zeSANAm= rasanacakSussparzanAnAmapIndriyANAM svaniSTharasAdyagrAhakatvaM vijJeyam / tathA ca ghrANAdikaM pRthivyAdInAmeva gandhAdikaM gRhNAtIti siddhaM tatra pRthivyAdInAmanekaguNeSu gandhAdikameva gRhNAtItyatra gandhAdInAmutkarSa eva heturna tu brANAdInAM gandhAdimAtraviziSTatvamiti bhAvaH / anyat pUrvamuktameva // 7 // nanu yathA caitrasahakArI caitragrAhyo bhavati tathA yadi svagandhAdirghANAdisahakArI syAttadA ghrANAdigrAhyopi syAdeva tathA ca ghrANAdeH svaniSThagandhAdimAtragrAhakatvenaiva rasAdyagrAhakatvaM prAptamiti maduktameva yuktamityAzaGkate- yadIti / asya sUtreNottaramAha- tenaiveti, tenaiva tasya grahaNaM na bhavatIti prasiddhameva yathA ghaTena tadbaTasya. taddhastena taddhastasya grahaNaM na bhavati, indriyANAM svagandhAdiviziSTAnAmevendriyatvamuktameva tatra ghrANAdibhiH svagandhAdigrahaNe svenaiva svagrahaNaM prasajyeta na caitadupapadyate iti sahakAribhUtasyApi svagandhAderghANAdibhirgrAhyatvaM na saMbhavatIti sUtrArthaH / vyAcakSANaH sUtrazeSamAha- neti, guNo. palabdhiH= svaguNopalabdhiH, indriyANAmiti kartari SaSThI= indriyairityarthaH / bAdhakadRSTAntamAha- ya iti, idam= indriyaiH svaguNagrahaNam tAdRk= uktadRSTAntasadRzameva tathA ca yathA tenaiva cakSuSA taccakSurgrahaNamanupapannaM tathaivendriyairapi svaguNagrahaNamanupapannam- abhedAt= tenaiva tasya grahaNAsaMbhavAt , indriyaguNAnAM cendriyeSvantarbhAvasyoktatvAdityarthaH / caitrasahakAriNastu caitreNa grahaNaM saMbhavati- parasparaM bhedAt / ukte sAmye hetumAha- tulya iti, yathA tena cakSuSA taccakSurgrahaNasya sAdhako heturnAsti tathaivendriyaiH svaguNagrahaNasyApi sAdhako heturnAstItyarthaH / tathA ca brANAdibhiH pRthivyAdigandhasyaiva grahaNaM siddhaM tatra gandhAdimAtragrahaNe gandhAdInAM prakarSa eva madukto hetuH siddho na tvadukta ityAzayaH // 71 // uktaM pUrvapakSI vyabhicArapradarzanena nirAkaroti-neti, indriyaiH svaguNo na gRhyate iti nopapadyatezrotreNa svaguNasya zabdasya grahaNAt, zrotrasyAkAzatvaM zabdasya cAkAzaguNatvaM prasiddhameva, tathA ca zrotravad brANAdInAmapi svaguNagrAhakatvaM prAptam , zrotraM hyAkAzamevAkAzaM ca vyApakamiti zabdamAtrasyAkAzalakSaNazrotraguNatvaM prAptamiti na zrotrasya svaguNIbhUtazabdAtiriktazabdagrAhakatvamupapadyate iti svaguNagrAhakatvaM svIkAryameveti sUtrArthaH / byAcaSTe- svaguNAniti, ayaM siddhAntAnuvAdaH / pariharati- ityetaditi / uktasiddhAnte vyabhicAraM pradarzayati- upalabhyate iti / tathA ca zrotravad prANAdInAM svaguNagrAhakatve prApte gandhAdimAtragrahaNe madukta eva heturyukta:- brANAdInAM gandhAdimAtravattvamitItyarthaH // 72 // zrotreNa svaguNasyApi zabdasyopalabdhi siddhAntI samAdhatte- taditi, zrotreNa tadupalabdhiH= svaguNasya zabdasya yopalabdhiH sA zabdasya itaretaradravyaguNebhyaH= gandhAdibhyo vaidhAt= vailakSaNyAdeva bhavati vailakSaNyaM ca zrotrAnantarbhAva:- zabdaguNaviziSTasyAkAzasya zrotratvAnaGgIkArAt, pRthivyAdibhUtAni hi gandhAdirahitAni naiva santIti gandhAdiviziSTapRthivyAdibhyo jAyamAnAni brANAdIni gandhAdiviziSTAnyevendriyANi bhavanti tatra brANAdibhiH svaniSThagandhAdigrahaNe pUrva doSAH pradarzitA Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 arthavivecanam ] nyaaybhaassym| na zabdena guNena saguNamAkAzamindriyaM bhavati. na zabdaH zabdasya vyaJjakaH / na ca ghANAdInAM svaguNagrahaNaM pratyakSaM nApyanumIyate, anumIyate tu zrotreNAkAzena zabdasya grahaNaM zabdaguNatvaM cAkAzasyeti, parizepazcAnumAnaM veditavyam- AtmA tAvat zrotA na karaNam , manasaH zrotratve badhiratvAbhAvaH, pRthivyAdInAM ghrANAdibhAve sAmarthya zrotrabhAve cA'sAmarthyam , asti cedaM zrotram AkAzaM ca ziSyate parizeSAdAkAzaM zrotramiti // 73 // // iti vAtsyAyanaviracite nyAyabhASye tRtIyAdhyAyasya prathamamAhnikam // eva, AkAzasya tu na zabdaviziSTatvaniyama:- AkAzasyA'nAditvenA'nityazabdApekSayA pUrvabhAvitvAditi zabdaguNarahitamevAkAzaM zrotraM bhavati tathA ca zrotreNApi na zrotrAntarbhUtaH zabdo gRhyate iti nendriyANAM svaguNA'grAhakatve vyabhicAra: saMbhavati- vANAdInAmapi svAntarbhUtagandhAdigrAhakatvasyaiva pratiSiddhatvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- neti, guNena saguNam= guNena sahitam , zabdarahitasyAkAzasya zrotratvaM ca sUtravyAkhyAne pratipAditameva / ukte upapattimAha- neti, zabdasya zabdavyaJjakatve vyaGgyatvamapi syAdeva tacca dvitIyAdhyAyadvitIyAhnike zabdanirUpaNAvasare pratiSiddhamiti na zabdasya zabdavyaJja. katvaM saMbhavati tathA ca na zabdasahitasyAkAzasya zrotratvamupapadyate iti na zabdasya zrotrasvarUpAntarbhAvaH, zabdasya zrotrasvarUpAntabhAve tu vyaGgayavyAkabhAvaH syAdeva-- zabdasya zabdaviziSTazrotravyaGgayatvenAvazyaM zabdavyaGgayatvaprasaGgAt tatra ca pUrvatra doSAH pradarzitA eva, gandhAdInAM tu vyaGgyavyaJjakabhAvo na nirAkRta iti gandhAdInAmabhivyaktyartha gandhAdInAM brANAdisvarUpAntarbhAvaH svIkriyate tathA ca zrotreNApi na svarUpAntarbhUtasya zabdasya grahaNaM bhavatIti noktavyabhicAraH saMbhavatI. tyarthaH / vANAdibhiH svaguNabhUtagandhAdInAM grahaNe pramANAbhAvamAha- na ceti / zrotreNa zabdagrahaNe pramANamAha- anumIyate iti, AkAzabhUtena zrotreNa zabdasya grahaNam AkAzasya zabdaguNavattvaM cAnumIyate ityanvayastatra zabdagrahaNaM tu pratyakSameva zrotrasyAkAzatvamevAnumeyaM vijJeyam / AkAzasya zrotratve parizeSAnumAnamAha- parizeSazceti, pUrvoktaM zeSavadeva parizeSaH sa cAnumAnalakSaNe vyAkhyAtaH / AtmetikartRkaraNayorbhedaH spaSTa eva tatra zrotraM karaNameveti zravaNakartA''tmA na zrotraM saMbhavati, nApi manaH zrotraM saMbhavati- manasaH zrotratve badhiratvAbhAvaH prasajyeta- manaso nityatvena vinAzAsaMbhavAt, pRthivyAdInAmapi zrotratvaM na saMbhavati- brANatvAdibhirviniyuktatvAt tatra gandhagrAhakatvAd gandhapradhAnapRthivyA eva ghrANatvam evaM rasAdipradhAnajalAdInAmeva rasAdigrAhakarasanAdibhAvaniyama iti pRthivyAdInAM brANAdibhAve sAmarthyamasti zrotrabhAve ca sAmarthya nAsti- zrotrasya zabdagrAhakatvAt pRthivyAdInAM caturNA ca zabdaguNavattvAbhAvAditi zabdaguNakasyaivAkAzasya zabdagrAhakatvasaMbhavena zrotratvaM saMbhavati nAnyasyetyarthaH / parizeSAnumAnamupasaMharati- astIti, indriyANAM bhautikatvamupapAditameva tatra vANAdInAM pRthivyAdibhiH siddhirjAteti indriyeSu zabdagrAhakaM zrotramavaziSyate bhUteSu ca zabdaguNakamAkAzamavaziSyate iti parizeSAdAkAzaM zrotramiti siddham / AkAzasya ca na zabdaviziSTasya zrotratvaM yena pradarzitavyabhicAraH prasajyeta, tathA cendriyairna svaguNA gRhyante kiM tu pRthivyAdInAmeva gandhAdayo guNA gRhyante iti siddhaM tatra pRthivyAdivRttigandhAdimAtragrahaNe gandhAdInAM prakarSa eva hetuH saMbhavati na tu pUrvapakSyukto ghrANAdInAM gandhAdimAtravattvamityupasaMhArastathA ca brANAdInAM pRthivyAdInAM ca yA kAryakAraNabhAvavyavasthoktA sA na vyAhanyate ityalam / / 73 // // ityarthavivecanaM samAptam / / // iti nyAyabhASyaprasannapadAyAM tRtIyAdhyAyasya prathamamAhnikam samAptam / / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha / nyAyabhASyatRtIyAdhyAyasya dvitIyamAhnikam // parIkSitAnIndriyANi arthAzca, buddheridAnI parIkSAkramaH- sA kimanityA nityA vA ? iti / kutaH saMzayaH ? karmAkAzasAdhAt saMzayaH // 1 // asparzavatvaM tAbhyAM samAno dharma upalabhyate buddhau. vizeSazcopajanA'pAyadharmavattvam , viparyayazca yathAsvama'nityanityayostasyAM buddhau nopalabhyate tena saMzaya iti // anupapannaH khavayaM saMzayaH- sarvazarIriNAM hi pratyAtmavedanIyAnityA buddhiH sukhAdivat. bhavati ca saMvittiH- 'jJAsyAmi' 'jAnAmi ' ' ajJAsiSam' iti, na copajanApAyAvantareNa traikAlyavyaktistatazca traikAlyavyakteH 'anityA buddhiH' ityetat siddham , pramANasiddhaM cedaM zAstrepyuktam" indriyArthasaMnikarpotpannam 1-1-4" " yugapat jJAnAnutpattirmanaso liGgam 1-1-16" prameyeSvAtmazarIrendriyArthAna nirUpya buddhayAdInAM nirUpaNAthai dvitIyamAhnikamArabhate- parIkSitAnIti, arthAH- indriyANAM viSayAzca parIkSitAH / sAMprataM kartavyamAha- buddheriti / sA= buddhiranityA vA nityA veti saMzayaH / saMzayahetuM jijJAsate-kuta iti / sUtreNa saMzayahetumAha-karmeti, karmaNaH= kriyAyA anityAyAH sAdhAt nityasyAkAzasya ca sAdhAd buddhau nityatvAnityatvasaMzaya ityanvayaH, sAdhaye ca sparzarahitatvaM tacca karmaNi AkAze buddhau ca vartate tathA ca kim 'buddhiranityA sparzarahi. tatvAt karmavat ' kiM vA 'buddhirnityA sparzarahitatvAdAkAzavat / ityevaM karmAkAzayoH sAdhAd buddhau nityatvAnityatvayoH saMzaya itisUtrArthaH / vyAcaSTe- asparzavatvamiti, tAbhyAm= karmAkAzAbhyAm asparzavatvaM sAdhaye buddhau upalabhyate tena saMzaya ityanvayaH / samAnadharmamuktvA vizeSadharmamAha- vizeSa iti, upajanaH= utpattiH, apAya:- vinAzaH, buddhAvutpattivinAzavatvamapyupalabhyate tena cAnityatvaM sidhyatItyarthaH / buddhau vyatirekAnupalabdhimAha- viparyaya iti, anityanityayoH yathAsvam= pratyekaM yo viparyayo yathA- anityeSu ghaTAdiSu asparzavattvasya viparyayaH= sparzavattvamasti tad buddhau nopalabhyate tenA'nityatvAbhAvaH prApnoti, nityeSvAtmAdiSu upajanApAyadharmasya viparyayaH= abhAvosti sopi buddhau nopalabhyate tena nityatvAbhAvaH prApnoti. tathA cA'sparzavattvenopajanApAyadharmavattvena ca buddhau nityatvAnityatvayoH saMzayo jAyate ityarthaH / etAdRzasaMzayasyAnupapattimAha- anupapanna iti, upajanApAyadharmavattve. nAnityatvaM sidhyati. asparzavattvaM ca na nityatvavyApyam- anitye karmaNyapi sattvAt upajanApAyadharmavattvaM ca nAnityatvavyabhicArItyAzayaH / ukte hetumAha- sarveti 'buddhiranityA sukhAdivat' iti pratyAtmavedanIyA= sarvaprasiddhamastItyarthaH / buddheranityatvajJAnamudAharati- bhavatIti, saMvittiH= pratItiH, 'jJAsyAmi' ityanena buddheH prAgabhAva ucyate, 'jAnAmi ' ityanena sthitiH, 'ajJAsiSam ' ityanena vinAza ukta:- buddharbhUtakAlikatvabodhanAt , svAbhiprAyamAha- na ceti, upajanApAyau= utpattivinAzau vinA traikAlyavyaktiH= 'AsIdasti bhaviSyati' ityevaM traimAlikaprayogo na bhavati- nityeSvevaM prayogAsaMbhavAt , tatazca traikAlyavyaktito buddheranityatvaM siddhamityanvayaH / idam= buddharanityatvaM pramANasiddham= utpattivinAzAbhyAM pratyakSasiddhamevAsmin zAstre " indriyArtha" ityAdisUtrairuktaM na tvaprAmANikam , indriyArthasaMnikarSeNotpannasya jJAnasya= buddheranityatvaM spaSTameva, jJAnAnutpattizabdenApyanityatvaM prAptam Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam ] nyaaybhaassym| 281 ityevamAdi, tasmAtsaMzayaprakriyAnupapattiriti / dRSTipavAdopAlambhArtha tu prakaraNam. evaM hi pazyantaH pravadanti sAMkhyAH- 'puruSasyAntaHkaraNabhUtA nityA buddhiH' iti // 1 // sAdhanaM ca pracakSate viSayapratyabhijJAnAt // 2 // kiM punaridaM pratyabhijJAnam ? ' pUrvamajJAsipamartha tamimaM jAnAmi' itijJAnayoH samAne'rthe patisandhijJAnaM pratyabhijJAnam etaccA'vasthitAyA buddharupapannam. nAnAtve tu buddhibhedepUtpannApavargiSu pratyabhijJAnAnupapattiH- nAnyajJAtamanyaH pratyabhijAnAtIti // 2 // saadhysmtvaadhetuH||3|| yathA khalu nityatvaM buddheH sAdhyam evaM pratyabhijJAnamapIti / kiM kAraNam ?. cetanaprAgabhAvapratiyogitvalAbhAdityAha- pramANeti / upasaMharati- tasmAditi, tasmAt= uktarItyA buddheranityatvasya sarvaprasiddhatvAt tatra saMzayaprakriyAyAH= saMzayaprApteranupapattiH / nanu yadi buddhayanityatvaM sarvaprasiddhameva tarhi kimarthamidaM parIkSAprakaraNam ? ityAzaGkayAha- dRSTIti, dRSTiH= darzanam= sAMkhyadarzanaM tatpravAdasya= tatsiddhAntasyopAlambhArtham= khaNDanArtha prakaraNamasti / sAMkhyasiddhAntamAha- puruSasyeti / evam= buddhinityatvam , puruSasya= AtmanaH / vastutastu ciMtyametat " hetumadanityamavyApi" " prakRtermahAn " ityAdinA sAMkhyairbuddheranityatvasyaivoktatvAt / ata eva vAcaspatimitraiH- " sAMkhyAnAM hi darzane pravAdaH- mahadantaHkaraNaM buddhiriti tadupAlambhArtham= dUSaNArtha prakaraNamiti" ityevaM vyAkhyAtam / kiM vA sAMkhyazabdotra vedAntaparo vijJeyaH- vedAntibhirAtmalakSaNajJAnasya nityatvasvIkArAt. antaHkaraNasya tu tairapi nityatvaM na svIkriyate itivibhAvyam , bhASyakAroyaM bahutra pramAdaM karotItyuktameva // 1 // agrimasUtramavatArayati- sAdhanamiti, nityatvahetumityarthaH, buddhinityatvavAdina itizeSaH / viSayeti-- viSayasya pratyabhijJAnAd buddhanityatvaM siddham- 'soyaM devadattaH' ityAdijJAnaM pratyabhijJAnaM tena pratyabhijJAtuH pUrvAparakAlasthAyitvena nityatvaM sidhyati pratyabhijJAtrI ca buddhireveti buddhanityatvaM siddham , na ca pratyabhijJAnamAtmadharmaH- Atmano dharmitvAbhAvAd akriyatvena jJAnalakSaNakriyArahitatvAceti sUtrArthaH / vyAcaSTe- kimiti / pratyabhijJAnasvarUpamAha- pUrvamiti, yamitizeSaH, 'yamartha pUrvamajJAsiSam' ityekaM jJAnam ' tamimamartha jAnAmi' ityaparaM jJAnaM tayorjJAnayoryaH samAno'rthaH= eka eva viSayastadviSayakaM yat pratisaMdhijJAnam= ubhayAtmakamekam ' yamajJAsiSaM taM pazyAmi' ityAdirUpaM jJAnaM tadeva pratyabhijJAnamityucyate. etat= pratyabhijJAnam= pratyabhijJAkartRtvamavasthitAyAH= nityAyA buddherupapadyate nA'nityAyA ityanvayaH / vipakSe bAdhakamAha- nAnAtve iti, buddheranityatve nAnAtvaM syAt tena buddhInAmutpannApavargitvam utpAdavinAzazAlitvaM syAt tathA cotpannApavargiSu buddhibhedeSu= buddhivyaktiSu pratyabhijJAnAnupapattiH= pratyabhijJAnakartRtvAnupapattiH / ukte hetumAha- nAnyeti, buddharnAnAtve hi anyayA buddhayA jJAtasyA'nyayA buddhayA pratyabhijJAnaM na saMbhavatIti pratyabhijJAnasiddhayartha buddhanityatvaM svIkAryamityarthaH // 2 // ___ buddhinityatvaM nirAkaroti- sAdhyeti, buddhanityatvasAdhanAya pratyabhijJAnakartRtvaM heturuktaH sa ca buddhau na siddhaH- parairAtmana eva pratyabhijJAnakartRtvasvIkArAditya siddhatvAt sAdhyasamaH= sAdhyavatsAdhya eveti sAdhyasamatvAdahetuH= sAdhyAsAdhakaH- pakSe siddhasyaiva hetutvasaMbhavAditi nA'siddhena pratyabhijJAnakartRtvena buddhanityatvamupapadyate itisUtrArthaH / sAdhyasamatvaM vyAcaSTe- yatheti, pratyabhijJAnam= pratyabhijJAkartRtvam / pratyabhijJAnasya sAdhyasamatve kAraNaM jijJAsate- kimiti / uttaramAha- cetaneti, pratyabhijJAnakartRtvaM hi cetanasya kartureva dharmo na tu tatkaraNabhUtAyA buddheriti buddheH pratyabhijJAkartRtvaM Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2Ahrikedharmasya karaNe'nupapattiH- puruSadharmaH khalvayaM jJAnaM darzanamupalabdhirbodhaH pratyayo'dhyavasAya iticetano hi pUrvajJAtamartha pratyabhijAnAti tasyaitasmAd hetonityatvaM yuktamiti / karaNacaitanyAbhyupagame tu cetanasvarUpaM vacanIyam- nA'nirdiSTasvarUpamA''tmAntaraM zakyamastIti pratipattum / jJAnaM ced buddherantaHkaraNasyAbhyupagamyate cetanasyedAnI ki svarUpaM ko dharmaH ki tattvam , jJAnena ca buddhau vartamAnenAyaM cetanaH kiM karorIti // cetayate iticet ?. na jJAnAdarthAntara vacanam / puruSazcetayate buddhirjAnAtIti. nedaM jJAnAdarthAntaramucyate- cetayate jAnIte pazyati upalabhate ityekoyamartha iti / buddhipiyatIti cet ?. addhA jAnIte puruSo buddhirjJApayatIti satyametat. evaM cAbhyupagame 'jJAnaM puruSasya ' iti siddhaM bhavati na buddherantaHkaraNasyeti // pratipuruSaM ca zabdAntara vyavasthApratijJAne 1 pratiSedhahetuvacanam / sAdhyamevetyarthaH, buddheH karaNatvaM ca spaSTameva / pratyabhijJAnaM hi jJAnavizeSa eva sa ca puruSadharma ityAhapuruSeti, jJAnAdizabdAzcaite ekArthaparA eveti spaSTameva tathA ca buddheH pratyabhijJAnakartRtvamasiddhameveti na tena nityatvaM saMbhavatItyarthaH / cetanasyAtmanaH pratyabhijJAnakartRtvamAha- cetana iti, jJAtaviSayakajJAnameva pratyabhijJAnam , tasya= cetanasya, etasmAd hetoH pratyabhijJAnakartRtvAt nityatvaM yuktam- sidhyati, pUrvAparakAlasthAyina eva pratyabhijJAsaMbhavAnnityatvaM sidhyatItyarthaH / vipakSe bAdhakamAha- karaNeti, yadi pratyabhijJAkartRtvaM buddhau tadA buddhereva cetanatvaM syAt tathA ca karaNabhUtAyA buddhezcetanatvasvIkAre cetanasvarUpam= AtmasvarUpaM vaktavyam . cetanatvamevAtmasvarUpaM saMbhavati tacca yadi buddhau svIkRtaM tadA''tmasvarUpasyA'siddhireva syAt cetanatvAtiriktasyAtmasvarUpatvAsaMbhavAdityarthaH, svarUpanirdezaM vinA ca padArthasvIkAro na saMbhavatItyAha- neti, anirdiSTasvarUpam= anirUpitasvarUpaM cetanAtiriktaM kiMcidAtmAntaramastIti pratipattum= svIkartuM na zakyamityanvayaH, cetanatvamevAtmasvarUpaM nirUpayituM zakyate tacca buddhau prAptamityAtmasvarUpanirUpaNAbhAvaH prApta ityarthaH / bAdhakAntaramAha- jJAnamiti, tattvam= lakSaNam , buddhisamavetajJAnena cetanasyAtmanaH ka upayoga itisavai vaktavyam / kiM vA nanu cetanatvamAtmadhamoM na buddheH kiM tu jJAnaM buddhidharma iti nAtmasvarUpanirUpaNAnupapattirityAzaGkayAha- jJAnaM cediti, cetanatvameva jJAnaM tathA ca pUrvadoSaH sthita evetyarthaH / kiM vA jJAne buddhau vartamAne sati cetano'kriya eva syAt tathA ca vaiyarthyameva syAt- jJAnakriyArthameva cetanasvIkArasya saMbhavAdityarthaH / / ___ nanu buddhau vartamAnena jJAnena puruSazcetayate arthAt cetanatvaM puruSoM jJAnaM ca buddhidharma ityAzaGkate- cetayate iti, uttaramAha- neti, evamapi jJAnAdarthAntaraM cetanadho noktaH- cetanatvasya jJAnarUpatvAdeva tasya puruSadharmatve jJAnasyaiva puruSadharmatvamuktaM bhavati tathA ca buddharjJAnadharmavattvaM na syAdityarthaH / svayaM byAcaSTe- puruSa iti, anena cetanatvasya puruSadharmatvaM jJAnasya ca buddhidharmatvaM pradarzitam / pariharatinedamiti, idam= cetanatvaM jJAnAdarthAntaraM netyarthaH / cetanatvajJAnAdInAmabhedamAha-cetayate iti, cetayate ityAdInAM zabdAnAmekArthaparatvAt cetanatvajJAnayorabhedaH prApta ityarthaH / nanu buddharjJApanaM dharmo na jJAnamityAzaGkate- buddhiriti / uktaM svIkaroti- addheti, evaM hi jJAnasya puruSadharmatvaM jJApanasya ca buddhidharmatvaM prAptaM tadetad yuktamevetyarthaH / asmin pakSe khasiddhAntasiddhimAha- evamiti / pUrvapakSisiddhAntasya hAnimAha- neti, spaSTamanyat // __pUrvapakSiNaH pakSAntarasvIkAre doSamAha- pratipuruSamiti, cetanatvAdayo naikasya puruSasya= Atmano dharmAH kiM tu parasparaM bhinnAnAmeva tathA ca yasya cetanatvaM dharmastasya jJAnaM na dharmaH kiM tu jJAnaM buddhidharma Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam nyaaybhaassym| 283 yazca pratijAnIte- kazcita puruSazcetayate kazcid budhyate kazcidupalabhate kazcit pazyati iti puruSAntarANi khalvimAni= cetano boddhA upalabdhA draSTeti naikasyete dharmA iti, atra kaH pratiSedhaheturiti // arthasyA'bheda iticet ?. samAnam / abhinnArthA ete zabdA iti tatra vyavasthAnupapattirityevaM cet manyase ?. samAnaM bhavati= puruSazcetayate buddhirjAnIte ityatrApyoM na bhidyate, tatrobhayozcetanatvAdanyataralopa iti / yadi punarbudhyate'nayeti bodhanaM buddhirmana evocyate tacca nityam ? astvetadevaM na tu manaso viSayamaeva iti yadi pratijJAyate tadA cetanatvajJAnAdInAmekadharmatvapratiSedhasya heturvaktavyaH na ca sa saMbhavatItyanvayaH / svayameva vyAcaSTe- yazceti, kazcit cetayate kazcid budhyate ityeSaiva pratipuruSaM zabdAntaravyavasthA tasyAH pratijJAne, zabdAntarazabdena cetayate ityAdizabdavAcyAH cetanatvAdayaH padArthA grAhyAste ca pratipuruSa bhinnAH= puruSabhedenaiva cetanatvAdayo dharmA bhavanti naikasya puruSasyetyAha- puruSAntarANIti, imAni= cetanatvAdiviziSTAni puruSAntarANyeva naikaH puruSa ityanvayaH, cetanatvAdiviziSTAn puruSAnAha- cetana iti, anyazcetanaH anyo boddhA ityevmnvyH| paryavasitamAha- naikasyeti, ete= cetanatvAdayaH, tathA ca cetanatvaM jJAnaM ca naikadharma iti cetanatvaM puruSadharmo jJAnaM ca buddhidharma iti 'puruSazcetayate buddhirjAnAti' iti pUrvoktaM siddhamityarthaH / atrAnupapattimudbATayati- atreti, atra= " naikasyaite dharmAH" ityatra, cetanatvAdInAM yadekadharmatvaM pratiSiddhaM tAdRzapratiSedhasya ko heturitivaktavyamityarthaH pratibhAti / vArtikamapyatratyaM draSTavyam / pratiSedhahetustena pUrvapakSasiddhizcAgre draSTavye // jijJAsitaM pratiSedhahetumAha- arthasyAbheda iti / atra doSamAha- samAnamiti / atra " atra bhavatA kiM vaktavyam ? abhinnArthA ete zabdA ityetadvaktavyam" iti vArtikam / svayaM vyAcaSTemabhinnArthA iti, ete= cetayate pazyati budhyate ityAdyA uktAH zabdAH, eteSAmabhinnArthatvaM ca spaSTameva, tatra yathA ' kazcid gauraH kazcit zuklaH' ityukte gauratvazaktatvayo kadharmatvaM bhavati- abhedAt anyathA dvidhAprayogasya vaiyarthya syAt tathA prakRtepi 'kazcit cetayate kazcid budhyate' ityatra cetanatvAdipadArthAnAM naikadharmatvaM saMbhavati- abhedAt. tatrApi yazcetayate sa evAtmA yo budhyate sa nAtmeti vyavasthA nopapadyate iti cetanatvabodhAdiviziSTAnAM sarveSAmapi AtmatvaM prApnotIti cetanatvAdiviziSTAnAmAtmanAM parasparaM bhedopi siddhaH- anyathA ' kazcit cetayate kazcid budhyate / ityAdiprayogasya punaruktatvaM syAt , na caivamasti, tatrAtmanAM bhedepi cetanatvAdidharmANAM bhedona saMbhavatIti cetayate budhyate ityAdyAH zabdA abhinnArthA jAtAstatra cetanatvAderAtmadharmatvepi jJAnasya buddhidharmatvameva nAtmadharmatvam- jJAnasya cetanatvAdyatiriktatvAt jJAnakriyArUpatvenAtmanyasaMbhavAcca tathA ca pratyabhijJAnamapi jJAnameveti tadapi buddhereva dharmastena ca buddhanityatvaM prAptam- pratyabhijJAtunityatvasyAvazyakatvAdityarthaH pratibhAti / kiMvA cetanatvAdidharmaviziSTAnAM bhedo jJAnaviziSTasya ca na bheda iti vyavasthA nopapadyate tena cetanatvAdidharmaviziSTebhyo jJAnaviziSTasya bhedaH siddha iti AtmAtiriktAyA eva buddharjJAnavattvaM prAptaM tena pratyabhijJAvatvaM tena ca nityatvaM prAptamityevaM pUrvapakSa upapAdanIya iti pratibhAti / pUrvapakSopapattiprakArastvatra kiMcidapi na spaSTa iti spaSTameva / atra doSamAha- samAnamiti, uktaM vyAcaSTe-puruSa iti, 'puruSazve. tayate buddhirjAnIte' ityatrApi ' cetayate jAnIte ' iti zabdayorathoM na bhidyate- cetanatvajJAnayorekapadArthatvAt tathA ca yathA 'caitrazcetayate maitro budhyate ' ityatra caitramaitrayorubhayorapi cetanatvaM prAptaM tathA 'puruSazvetayate buddhirjAnIte ' ityatrApi puruSabuddhayorubhayorapi cetanatvaM prAptaM tatraikasmin zarIre cetanadvayAsaMbhavAdanyatarasya lopaH= abhAvaH syAt , kiM vAnyatarasya cetanatvalopaH syAdeveti na buddhezvetamaraka Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 prasannapadAparibhUSitama- [3 adhyAye. 2AhniketyabhijJAnAd nityatvam . dRSTaM hi karaNabhede jJAturekatvAt pratyabhijJAnam- savyadRSTasyetareNa pratyabhijJAnAditi cakSurvat . pradIpavacca- pradIpAntaradRSTasya pradIpAntareNa pratyabhijJAnamiti, tasmAd jJAturayaM nityatve heturiti // 3 // ____yacca manyate- buddhera'vasthitAyA yathAviSayaM vRttayaH= jJAnAni nizcaranti vRttizca vRttimato nA'nyeti. tacca na-yugapadagrahaNAt // 4 // vRttivRttimatorananyatve vRttimato'vasthAnAd vRttInAmavasthAnamiti yAnImAni viSayagrahaNAni tAnyavatiSThante iti yugapad viSayANAM grahaNaM prasajyate iti // 4 // apratyabhijJAne ca vinAzaprasaGgaH // 5 // saMbhavati tena ca na jJAnavattvaM saMbhavati tena pratyabhijJAkartRtvamapi na saMbhavati tathA ca nityatvamapi na saMbhavatItyarthaH / pakSAntaramAha- yadIti, bodhanam= jJAnasAdhanam , tat= manaH / etatpadaM svIkarotiastviti / atra vizeSamAha-na viti, yanmanaso nityatvaM tad viSayapratyabhijJAnAnnAsti- manasi pratyabhijJAnasyAbhAvAt tasyAtmavRttitvAt kiM tvaNutvAt aNUnAM nityatvAt , jJAnAnAmayogapadyAca manaso'NutvamityanvayaH / pratyabhijJAnasyAtmavRttitvamAha- dRSTamiti, yathA 'yaM cakSuSA'drAkSaM taM tvacA spRzAmi' iti karaNabhedepi Atmana ekatvAt pratyabhijJAnaM bhavati. karaNAnAM pratyabhijJAnapakSe ca karaNAnAM bhedena pratyabhijJAnaM na syAd bhavati ca karaNabhedepi pratyabhijJAnamiti pratyabhijJAnamAtmadharmo na karaNadharma iti siddham . asmizca pakSe jJAnasAdhanatvAd buddhizabdavAcyaM manaH karaNameveti na manasi pratyabhijJAnaM saMbhavati yena pratyabhijJAnAnmanaso nityatvaM syAdityarthaH / karaNabhedepi jJAtuH pratyabhijJAnamudAharati- savyeti, savyadRSTasya= vAmacakSurdRSTasya, itareNa= dakSiNacakSuSA / udAharaNAntaramAhapradIpavaditi / upasaMharati- tasmAditi, jJAturnityatve ayam= idam= pratyabhijJAnaM heturna tu manaso nityatve ityanvayaH // 3 // __parihatu pakSAntaramupasthApayati- yacceti, avasthitAyAH= nityAyAH, yathAviSayam= prativiSayaM kiM vA viSayAnurUpA vRttaya ityarthaH, yathA ghaTavRttirghaTAnurUpA ghaTAkArA bhavati, vRttireva jJAnamityucyate, nizcaranti= viSayadezaM gacchanti / kAryakAraNayorabhedena vRttivRttimatorabhedamAha-vRttizceti, tathA ca pratyabhijJAnalakSaNA vRttirapi buddhereveti tayA buddhernityatvaM siddhamityarthaH / atrAha- tacceti, asya sUtraghaTakanakAreNAnvayAt 'tacca na saMbhavati' ityarthaH / uktaM sUtreNa nirAkaroti-neti, vRttivRttimatorabhedo nopapadyate- yugapadagrahaNAdviSayaNAmityanvayaH, vRttivRttimatorabhede hi vRttimato nityatvena vRttInAmapi nityatvaM syAd vRttizca jJAnasya ghaTAdirUpeNa pariNAma eva tathA ca vRttInAM nityatvena sthiratvAt tadviSayabhUtAnAM zabdasparzAdInAM yugapad bhAnaM syAd na ca yugapad bhAnaM bhavatIti yugapadagrahaNAnna vRttInAM sthAyitvaM saMbhavati tatazca na vRttivRttimatorabhedaH saMbhavati tathA ca na vRttInAM buddhikAryatvaM saMbhavati yena pratyabhijJAnasya buddhikAryatvena buddhanityatvaM syAt . kAryakAraNayorabhedasya tvadiSTatvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTevRttIti / avasthAnamityatra prAptamitizeSaH / paryavasitamAha- yAnIti / upasaMharati- yugapaditi, vRttInAmavasthAnAditizeSaH, na ca yugapad viSayANAM grahaNaM dRzyate iti na vRttivRttimatorabhedaH // 4 // vRttivRttimatorabhede doSAntaramAha- apratyabhijJAne iti, pratyabhijJAnAbhAve ityarthaH, yathA hyabhedapakSe vRttimato nityatvena vRttInAM nityatvaM prApnoti tathA vRttInAmanityatvena vRttimatopyanityatvaM prApnotIti na buddhanityatvaM saMbhavatItyAzayaH, pratyabhijJAnamapi tvanmate buddhivRttireva tatra pratyabhijJAna Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecamam ] nyaaybhaassym| 285 atIte ca pratyabhijJAne vRttimAnapyatIta ityantaHkaraNasya vinAzaH prasajyate, viparyaye ca nAnAtvamiti // 5 // avibhu cai manaH paryAyeNendriyaiH saMyujyate iti kramavRttitvAdayugapadgrahaNam // 6 // indriyArthAnAm / vRttivRttimato nAtvamiti. ekatye ca prAdurbhAvatirobhAvayorabhAva iti // 6 // apratyabhijJAnaM ca viSayAntara vyAsaGgAt // 7 // apratyabhijJAnam= anupalabdhiH. anupalabdhizca kasya cidarthasya viSayAntaravyAsakte manasyupapadyate- vRttivRttimato nAtvAt , ekatve hi anarthako vyAsaGga iti // 7 // lakSaNavRtterabhAvakAle buddhevinAzaH= abhAvaH prasajyate- vRttivRttimatorabhedasvIkArAditi na buddhanityatvaM saMbhavatIti na vRttivRttimatorabhedaH saMbhavati tena na kAryakAraNabhAvaH saMbhavati tena na pratyabhijJAnaM buddhidharmaH saMbhavati tena na buddhanityatvaM saMbhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- atIte iti, atIte= vinaSTe / vRttimAna= pratyabhijJAlakSaNavRttimadantaHkaraNam , antaHkaraNasya= buddheH / vipakSe bAdhakamAha- viparyaye iti, yadibuddhivRttInAM pratyabhijJAnAdInAM vinAzepi buddherna vinAza iti viparyayastadA nAnAtvam vRttivRttimatorbheda eva syAnnA'bheda ityarthaH, evaM pUrvasutrepi viparyaye nAnAtvaM vijJeyam // 5 // svasiddhAntenAgrimasUtramavatArayati- avimviti, manaH avibhu= aNu caikaM cetIndriyaiH paryAyeNa saMyujyate ata eva viSayANAmayugapad grahaNaM bhavatItyanvayaH / krameti- indriyaiH saha manassaMyogasya kramavRttitvAt= paryAyeNa= kAlabhedena jAyamAnat viSayANAM zabdasparzAdInAmayugapad grahaNaM bhavati tathA ca vRttivRttimatorbhedaH siddhaH- vRttimato manasaH sadAtanatvAd vRttInAM ca sadAtanatvAbhAvAditi sUtrArthaH / jyAcaSTe-indriyeti, "indriyArthAnAm" itisUtrazeSaH, 'indriyArthAnAmayugapad grahaNam' iti sUtrAnvaya ityarthaH / tadanena siddhamAha- vRttIti, nAnAtvam= bhedaH siddha ityarthaH, vRttivRttimatorabhede hi vRttimato nityatvena vRttInAmapi nityatvaM syAditi viSayANAM grahaNam= bhAnaM yugapadeva syAt na caivamastIti nAnAtvaM siddham / vipakSe bAdhakamAha- ekatve iti, vRttivRttimatorekatve vRttimato nityatvena vRttI. nAmapi viSayagrahaNAkhyAnAM nityatvaM syAditi prAdurbhAvatirobhAvayorabhAvaH syAt stazca prAdurbhAvatiro. bhAvAviti nityAd vRttimato vRttInAmanityAnAM bhedaH siddha ityanvayaH // 6 // vRttivRttimato nAtve hetvantaramAha kiM vendriyeNa manassaMyogasya pratyakSakAraNatve hetumAha- apratyabhijJAnamiti, manaso viSayAntaravyAsaGgAt= viSayAntarAsaktatvAd viSayAntarasyA'pratyabhijJAnam= agrahaNamupapadyate, yadA hi mano rUpAdigrahaNAsaktaM bhavati tadA gandhAdigrahaNaM gandhAdInAmindriyeNa saMyoge satyapi na bhavati tatra yadIndriyaiH manassaMyogasya pratyakSakAraNatvaM na syAttadA rUpAdivad gandhAdInAmapIndiyeNa saMyaktatvAda grahaNameva syAta grahaNAbhAvazca na syAda bhavati ca grahaNAbhAva itIndriyaiH manassaMyogasya pratyakSakAraNatvaM manasazcaikatvamaNutvaM ca kalpyate tathA cANubhUtasya manaso viSayAntaravyAsaGge sati viSayAntarAgrahaNamupapadyate-aNorekasmin kAle'nekairindriyaiH saMyogAsaMbhavAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- apratyabhi. jJAnamiti, atrA'pratyabhijJAnazabdaH pratyakSAbhAvapara ityAha- anupalabdhiriti, yathA rUpAdau= rUpAdigrahaNe vyAsakta manasi kasya cidarthasya= gandhAderanupalabdhirupapadyate- vRttivRttimato nAtvAt= bhedAt / vipakSe bAdhakamAha- ekatve iti, vRttivRttimatorekatve hi rUpeNa cakSussaMnikarSakAle kiM vA rUpajJAnakAle ghrANasya gandhena saMyogaH saMbhavatyeveti tAdRzasaMyogena gandhaviSayakavRttau jAtAyAM gandhagrahaNamapi syAdeva- vRttyA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 prasannapadAparibhUSitam- . [3 adhyAyaH 2Ahnikevibhutve cAntaHkaraNasya paryAyeNendriyaiH saMyogaH na-gatyabhAvAt // 8 // bhAptAnIndriyANyantaHkaraNeneti prAptyarthasya gamanasyAbhAvaH tatra kramavRttitvAbhAvAdayugapadgrahaNAnupapattiriti, gatyabhAvAcca pratiSiddhaM vibhuno'ntaHkaraNasyA'yugapadagrahaNaM na liGgAntareNAnumIyate iti, yathA cakSuSo gatiH pratiSiddhA- saMnikRSTaviprakRSTayostulyakAlagrahaNAt . pANicandramasorvyavadhAnena pratIghAte sA'numIyate iti |so'yN nAntaHkaraNe vivAdo na (ca) tasya nityatve- siddhaM hi mano'ntaHkaraNaM nityaM ceti / ka tarhi vivAdaH ?, tasya vibhutve. tacca pramANato'nupalabdheH pratiSiddhamiti / ekaM cAntaHkaraNaM nAnA caitA jJAnAlmikA vRttayaHcakSurvijJAnaM ghANavijJAnam= rUpavijJAnaM gandhavijJAnam . etacca vRttivRttimatorekatve'nupapannamiti / gRhItasya gandhasya vRttyabhinnamanasApi gRhItatvasaMbhavAd tatra viSayAntaravyAsaGgasya vaiyarthya prasajyate kiM vA vRttivRttimatorabhedapakSe vRttimato manaso nityatvena sadaiva sattvAd vRttInAmapi sadA sattvaM syAditi viSayA. ntaravyAsaGgasyApi viSayAntaragrahaNapratibandhakatvaM na syAditi pUrvoktavat sarvadA sarvaviSayabhAnaM syAdevetyA. zayaH na caivaM dRzyate iti na vRttivRttimatoraikyamupapadyate ityarthaH / vastutastu cintyamidaM bhASyaM sUtraM ca // 7 // __ agrimasUtramavatArayati- vibhutve iti, antaHkaraNasya= manaso vibhutve cendriyaiH saha paryAyeNa saMyogo nopapadyate kiM tu vibhutvena yugapadeva sarvairapIndriyaiH saMyogaH syAttathA ca yugapadevA'nekArthagrahaNaM syAt na caivaM dRzyate iti na manaso vibhutvamupapadyate kiM tvaNutvamevetyarthaH, atra sUtraghaTakanakAreNa 'saMyogI na' ityevamanvayaH / neti- manaso vibhutvaM nopapadyate-vibhuno gatyasaMbhavAt sarvadaiva sarvairapIndriyaiH saMyogaH syAditi yugapadanekArthagrahaNaM syAt na caivaM dRzyate iti na mano vibhu kiM tu aNu aNutve ca gatisaMbhavena paryAyeNendriyaiH saMyogaH saMbhavatIti paryAyeNa viSayagrahaNaM dRzyamAnamupapadyate itisUtrArthaH / sUtrakRtAtra yanmanaso vibhutvaM pratyAkhyAyate tadatra na kenApi sUtrazabdena prAptamiti sUtrakRto vibhAvanIyaM pANDityam |vyaacsstte- prAptAnIti, manaso vibhutvapakSe sarvANyapIndriyANi sarvadaiva manasA prAptAni saMyukAni syustathA ca manasaH prAptyarthasya= indriyaiH saMyogArthasya gamanasya- indriyasamIpagamanasyAbhAvaH prAptastatra tathA cendriyaiH manassaMyogasya kramavRttitvAsaMbhavAd yugapadevA'nekArthagrahaNaM syAditi dRzyamAnasyA'yugapadgrahaNasyAnupapattiH prAptetyanvayaH / nanu manaso vibhutvepyayugapadgrahaNaM liGgAntareNa setsyatItyAzaGkayAha- gatyabhAvAditi, vibhuno manaso gatyabhAvAt pratiSiddham = anupapannama'yugapadviSayagrahaNaM liGgAntareNApi nAnumAtuM zakyate- vibhutvavirodhAdityanvayaH / liGgAntareNAnumAne dRSTAntamAhayatheti, saMnikRSTaviprakRSTayoH- samIpadUrasthayoH padArthayostulakAlagrahaNAt= samAnakAlagrahaNAt cakSuSo gatiH pratiSidhyate-cakSuSo gatisattve samIpasthasya prathamaM dUrasthasya ca tadanantaraM grahaNaM syAt na caivamastIti tulyakAlagrahaNAt pratiSiddhApi cakSurgatiH sA pANinA candramaso vyavadhAnena pratIpAte= candrAgrahaNe jAte'numIyate- yadi cakSurgatirna syAttadA pANinA candramaso vyavadhAnepi candragrahaNaM syAdevetyarthastathA ca yathaivaM pratiSiddhApi cakSurgatiranumIyate- anumAkasattvAnna tathA vibhuno manaso gatiH pratiSiddhAnumAtuM zakyate- anumApakAsaMbhavAdityAzayaH / upasaMharati- soyamiti / siddhamAhasiddhamiti / vivAdaviSayaM jijJAsate- keti / uttaramAha- tasyeti, tasya= manasaH / tat= manaso vibhutvaM pramANenAnupalabhyamAnatvAdevAtra pratiSiddham= nirAkRtam-pramANasiddhasyaiva svIkata shkytvaadityrthH| saMkalayati- ekaM ceti, vRttInAM svarUpamAha- cakSuriti, uktaM vyAcaSTe- rUpeti, cakSurvijJAnam= cAkSuSaM vijJAnaM tacca rUpajJAnameva. prANavijJAnaM nAma gandhavijJAnam / paryavasitamAha-etaditi, manasa ekatvaM tadvRttInAM ca nAnAtvamiti vaiSamyaM vRttivRttimatorekatve nopapadyate- ekatve= abhede dhubhayorapi Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam ] nyAyabhASyam / 287 puruSo jAnIte nAntaHkaraNamiti, etena viSayAntaravyAsaGgaH pratyuktaH= viSayAntaragrahaNalakSaNo viSayAntaravyAsaGgaH puruSasya nAntaHkaraNasyeti / kena cidindriyeNa saMnidhiH kena cidasaMnidhirityayaM tu vyAsaGgo'nujJAyate manasa iti // 8 // ekamantaHkaraNaM nAnA vRttaya iti, satya'bhede vRtteridamucyate sphaTikAnyatvAbhimAnavat tadanyatvAbhimAnaH // 9 // ___ tasyAM vRttau nAnAtvAbhimAno yathA dravyAntaropahite sphaTike'nyatvAbhimAno 'nIla' 'lohitaH' iti. evaM viSayAntaropadhAnAditi // nAnAtvaM vaikatvaM vA syAdityarthaH / svasiddhAntenoktaM viSayAntaramAha kiM vA jJAnamanasorekatvAnupapattI hetumAha- puruSa iti, jJAnaM puruSadharmo na tu manodharma ityarthaH / asya phalamAha- eteneti, pratyuktaH= manasaH pratiSiddhaH / uktaM vyAcaSTe- viSayAntareti, yadA hi jJAnaM puruSadharmastadA viSayAntaragrahaNalakSaNo viSayAntaravyAsaGgopi puruSe eva saMbhavati na tu manasi- etAdRzavyAsaGgasya jJAnarUpatvAt jJAnasya ca puruSadharmatvAt tathA caitAdRzaviSayAntaravyAsaGgasyApi manasA'bhedo nopapadyate- manodharmatvAbhAvAdityarthaH / manovRttivyAsaGgasya svarUpamAha- keneti, kenacidindriyeNa saMnidhiH= saMyogaH kena ciccendriyeNA'saMnidhiH= asaMyoga etAdRzo yo vyAsaGgaH= indriyavyAsaMgaH sa tu manasi anujJAyate= svIkriyatemanaso'Nutvena ekasmin kAle sarvairindriyaiH saMyogAsaMbhavAdityarthaH / atra- " yasya punarvRttivRttimato - nAtvaM tasyAntaHkaraNasAdhanazcakSurAdisAdhanazvAtmA arthAnupalabhate iti yuktam , etena viSayAntaravyAsaGgaH pratyuktaH- puruSo jAnIte nAntaHkaraNamiti / kaH punarayaM vyAsaGgaH ?. abhISTaviSayo'nekavijJAnotpAdaH sa ca puruSasya nAntaHkaraNasya, yaH punarayaM saMnidhAnAsaMnidhAnalakSaNo'ntaHkaraNasya vyAsaGgaH so'nujJAyate ( manasi ) iti" iti vArtikam / "puruSo jAnIte nAntaHkaraNamiti svamatasAdhanaparaM bhAdhyam / yadapi sAMkhyA Acaravyu:-viSayAntaravyAsakte'ntaHkaraNe cakSurAdisaMbandhasyApyajJAnAdantaHkaraNavRtti namiti tannirAkaraNaparaM bhASyam- etena viSayAntaravyAsaGga iti / puruSo jAnIte nAntaHkaraNamiti hetunA viSayAntaravyAsaGgontaHkaraNasya pratyukta:- vyAsakto hi sa bhavati yo jAnIte na cAntaHkaraNaM jAnIte kiM tu puruSa iti tasyedRzavyAsako nAntaHkaraNasya, anyAdRzastvantaHkaraNasya dhyAsaGgo na niSidhyate ityarthaH" iti ca tAtparyaTIkA / yadi jJAnamAtmadharmaH syAttadA manaso viSayAntaravyAsanenAtmano viSayAntarabhAnAsaMbhavepi yo hi cakSurAdibhirAtmano vyApakatvAt vartamAnaH saMbandhastasya tu bhAnaM syAdeva jJAnasyAtmadharmatvasvIkArAt. na ca tadbhAnamapi bhavatIti jJAyate jJAnaM nAtmadharmaH kiM tu manodharmastathA ca manaso viSayAntaravyAsaktikAle AtmendriyasaMyogasyAbhAnamupapadyatemanasa ekasmin kAle ekamAtraviSayabhAsakatvAt kiM vA manaso viSayAntaravyAsaktatvena AtmendriyasaMyogavyAsaktatvAbhAvAt , tatra dharmadharmiNorabhedasvIkArAt vRttirUpasya jJAnasya vRttimatazca manaso'bhedaH siddha iti sAMkhyAbhiprAyaH sa eva tAtparyaTIkAyAm- " yadapi sAMkhyAH " ityanenokta iti vijJeyam // 8 // agrimasUtrasyAvatArArtha pUrvasiddhaM smArayati- ekamiti / prakRtamAha- satIti, vRtterabhede= ekatve satyapi pratIyamAnasya vRttinAnAtvasyopapAdanArthamidaM sUtramucyate ityarthaH / sphaTiketi- yathA sphaTikasyaikarUpatvepi japAkusumAgrupAdhibhedavazAt 'raktaH sphaTikaH' 'nIlaH sphaTikaH' ityevamanyatvAbhimAnaH= nAnAtvapratItirbhavati kiM vA yathA sphaTikasya zuklatvepi japAkusamAyupAdhivazAt raktatvAdivividhadharmavattvAbhimAno bhavati tathaiva vRtterakatvepi tadviSayANAM ghaTapaTAdInAM nAnAtvAdeva tat tasyAH- vRtteranyatvAbhimAnA nAnAtvapratItirbhavati na tu vastutaH tathA ca vRttivRttimatorekatvAdabheda upapadyate tathA ca kAryakAraNabhAvena vRttamanodharmatvaM prAptaM nAtmadharmatvamiti sUtrArthaH / byAcaSTe- tasyAmiti, ekasyAmityarthaH / sphaTike Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAyaH 2Ahnike na- hetvabhAvAt / sphaTikAnyatvAbhimAnavadayaM jJAneSu nAnAtvAbhimAno gauNaH na punargandhAdyanyatvAbhimAnavaditi heturnAsti hetvabhAvAdanupapanna iti / samAno hetvabhAvaH iti cet 1. na- jJAnAnAM krameNopajanApAyadarzanAt= krameNa hIndriyArtheSu jJAnAnyupajAyante cA'payanti ceti dRzyate tasmAd gandhAdyanyatvAbhimAnavadayaM jJAneSu nAnAtvAbhimAna iti // 9 // " sphaTikAnyatvAbhimAnavat " ityetadamRSyamANaH kSaNikavAdyAhasphaTikepya'parAparotpatteH kSaNikatvAd vyaktInAmahetuH // 10 // 'sphaTikasyA'bhedenA'vasthitasyopadhAnabhedAnAnAtvAbhimAnaH' ityayamavidyamAnahetukaH pakSaH, kasmAta ?. sphaTikepyaparAparotpatteH= sphaTikepya'nyA vyaktaya utpadyante anyA nirudhyante iti, katham? kSaNikatvAd vyaktInAm , kSaNazvAlpIyAn kAlaH kSaNasthitikAH 'nyatvAbhimAnamudAharati- nIla iti / prakRtamAha- evamiti, viSayAntarANAm= nAnAviSayANAM ghaTapaTAdInAmupadhAnAt= saMbandhAd vRttau nAnAtvaM pratIyate vastutastvekatvamevetyarthaH // etad bhASyakAraH pariharati- neti, sphaTike iva vRttau mithyAbhUtaM nAnAtvaM pratIyate ityatra hetorabhAvAdevoktaM nopapadyate, vastutastu na sphaTike nAnAtvaM pratIyate kiM tu nAnA rUpANyupAdhibhedAt pratIyante iti na sphaTikadRSTAnto ghaTate ityarthaH / svayaM vyAcaSTe- sphaTiketi, jJAneSu= vRttiSu, na panargandhAdyanyatvAbhimAnavanmukhyaH iti= ityatra heturnAstIti hetvabhAvAd vRttiSu nAnAtvAbhimAnasya gauNatvamanupapannamityanvayaH / gandharUparasAdiSu cAnyatvAbhimAno mukhya eva na gauNa iti spaSTameva / nanu vRttiSu nAnAtvAbhimAnasya mukhyatvepi heturnAstIti gauNatvamukhyatvayorhetvabhAvaH samAna evetyAzaGkatesamAna iti / pariharati- neti / parihArahetumAha- jJAnAnAmiti, uktaM vyAcaSTe- krameNeti, indriyAtheSu= gandhAdiviSayakANi jJAnAni krameNopajAyante apayanti= vinazyantIti ca pratyakSameva tena vRttInAM nAnAtvaM mukhyameva siddham ekatve krameNa utpattivinAzau na syAtAm- nAnAtve eva kramasaMbhavAdityarthaH / upasaMharati- tasmAditi, mukhya itizeSaH / tathA caikatvanAnAtvavaiSamyAduktAd vRttivRttimato daH siddhastathA ca na jJAnaM manodharmaH kiM tvAtmadharma eveti yuktamityAzayaH // 9 // agrimasUtramavatArayati- sphaTiketi, kSaNikavAde padArthasya sthAyitvameva nAstIti kathaM mithyAnyatvAbhimAnaviSayatvaM syAdityamarzaH / sphaTikepIti- vyaktInAm= padArthamAtrasya kSaNikatvAt sphaTikasyApi kSaNikatvaM prAptaM tathA ca sphaTike= sphaTikasyApi pratikSaNam aparAparA anyA'nyA vyakti rutpadyate iti naikasmin sphaTike upAdhibhUtajapAkusamAdibhedAdanyatvAbhimAno gauNaH saMbhavati yena tadRSTAntena vRttAvanyatvAbhimAno gauNa upapadyeta tasmAt pUrvasUtreNa vRttau nAnAtvAbhimAnasya gauNatve yo heturuktaH so'hetureveti suutraarthH| yadi sphaTikaH sthAyI syAt tadaikasmin sphaTike upAdhibhedAta 'nIlaH sphaTika: "lohitaH sphaTikaH' iti nAnAtvAbhimAnaH syAdapi na caivamasti tathA ca kSaNikatvAt nIlatvAdijJAnaviSayANAM sphaTikavyaktInAM parasparaM bhedAt naikasmin nAnAtvAbhimAnaH sNbhvtiityaashyH| vyAcakSANaH pUrvoktamanuvadati- sphaTikasyeti, idaM pUrvatra vyAkhyAtam / kSaNikavAdI svavaktavyamAhaityayamiti, avidyamAnahetukaH= nihetuka:- sphaTikAdevasthitatvAsaMbhavena ekasmin nAnAtvAbhimAnaviSayatvAsaMbhavAdityarthaH / nirhetukatve hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- sphaTikepIti / uktaM vyAcaSTe- sphaTikepIti, uttarottarakSaNe anyA anyA vyaktaya utpadyante anyAH= pUrvAH pUrvA vyaktaya nirudhyante vinazyanti-kSaNikatvAt. tathA ca nIlatvAdidharmeNa bhAsamAnA vyaktayo bhinnA eveti Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam ] nyaaybhaassym| 289 kSaNikAH / kathaM punargamyate kSaNikA vyaktayaH ? iti, upacayApacayaprabandhadarzanAt zarIrAdiSu= paktinivRttasyA''hArarasasya zarIre rudhirAdibhAvenopacayo'pacayazca prabandhena pravartate upacayAd vyaktInAmutpAdaH apacayAd vyaktinirodhaH evaM ca satya'vayavapariNAmabhedena vRddhiH zarIrasya kAlAntaraM gRhyate iti soyaM vyaktivizeSadharmo vyaktimAtre veditavya iti // 10 // niyamahetvabhAvAd yathAdarzanamabhyanujJA // 11 // ___ sarvAsu vyaktiSu upacayApacayapravandhaH zarIravaditi nAyaM niyamaH, kasmAt ?, hetvabhAvAt= nAtra pratyakSamanumAnaM vA pratipAdakamastIti, tasmAd yathAdarzanamabhyanujJA- yatra yatropacayApacayapravandho dRzyate tatra tatra vyaktInAm aparAparotpattirupacayA'pacayaprabandhadarzanenAbhyanujJAyate yathA zarIrAdipu. yatra yatra na dRzyate tatra tatra pratyAkhyAyate yathA grAvaprabhRtiSu, naikasmin nAnAtvAbhimAnaH saMbhavatItyarthaH / ukte hetuM jijJAsate- kathamiti / hetumAha-kSaNikatvAditi / kSaNikazabdavyutpattimAha- kSaNazceti, "aSTAdaza nimepAstu kASTA. triMzattu tAH kalA, tAstu triMzat kSaNaH" ityamaraH / kSaNikatve hetuM jijJAsate- kathaM punariti / hetumAha- upacayeti, zarIrAdiSu upacayApacayayoH prabandhasya= nairantaryasya darzanAt kSaNikatvamityanvayaH / Adizabdena vRkSAdikaM grAhyam / uktaM vyAcaSTe- paktIti, paktinivRttasya= bhakSitAnnapAkasaMpannasyA''hArarasasya zarIre rudhirAdirUpaparipAmena hrAsena ca zarIrasyopacayApacayau nairantaryeNa pravartete. ata eva zarIrasyAhAre sati vRddhirlaGghanAdau ca kSINatA nirIkSyate tathA copacitA'pacitavyattayodasyAvazvakatvAdupacayAdanyA zarIravyaktirutpadyate apacayAca pUrvA zarIravyaktirvinazyatIti prAptam upacayA'pacayayozca kSaNabhedena bhedAt zarIravyakterapi kSaNabhedena bhedaH prApta iti kSaNikatvaM siddhamityarthaH / atra pratyakSaM pramANamAha- evamiti, evam= upaca. yApacayAbhyAmutpAdavinAzayoH saMbhave sati avayavAnAm= rudhirAdInAM pariNAmavizeSeNa zarIrasya vRddhiH kAlAntare pratyakSeNa gRhyate, yadi zarIrasya kSaNikatvaM na syAmki tvekatvaM syAt tadA janmArabhya maraNaparyantaM samAnarUpatvameva syAditi kumAratvayuvatvAdikaM na syAdityarthaH / upasaMharati- soyamiti, soyam= kSaNikatvam , vyaktivizeSasya= zarIrasya, tathA ca yathA zarIre kSaNikatvaM tathA sphaTikAdipadArthamAtre kSaNikatvaM veditavyam. kSaNikatvAJca naikasmin nAnAtvAbhimAnaH saMbhavati yena sphaTika* dRSTAntenoktena vRttau gauNo nAnAtvAbhimAna upapadyeta tasmAdU vRttInAM svarUpeNa mukhyameva nAnAtvaM prApta na tu gauNamityarthaH // 10 // uktaM nirAkaroti- niyamati, padArthamAtrasya kSaNikatvaniyame heturnAstIti yathAdarzanam= pratyakSAnusAreNa pramANAnurodhena vA abhyanujJA= kSaNikatvasthiratvAdikaM svIkriyate tathA ca zarIrasya rudharAdyavayavabhedenopacayApacayAbhyAM kSaNikatvepi sphaTikAdivyaktInAM kSaNikatvaM nopapadyate-kSaNikatvaprayojakIbhUtayorupacayApacayayorabhAvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- sarvAsviti, nAyaM niyamaH= na dRzyate yena kSaNikatvaM syAdityarthaH / uktaniyamAbhAve hetuM jijJAsate-- kasmAditi / hetumAha- hetvabhAvAditi / uktaM vyAcaSTe- nAtreti, atra= padArthamAtrakSaNikatve, pratipAdakam= pramANam / svAbhiprAyamAha- tasmAditi, yathAdarzanam= pramANAnusAreNa / uktaM vyAcaSTe- yatreti, yatra yatra= zarIrAdau, vyaktInAm zarIrAdivyaktInAm upacayApacayayoH prabandhadarzanenAparAparotpattirabhyanujJAyate ityanvayaH, dRSTAntamAha- yatheti / tadetat pUrvasUtre pratipAditameva / vyAtirekamAha- yatra yatra neti, yatra yatra grAvaprabhRtiSu pASANAdiSu upacayApacayaprabandho na dRzyate tatra tatra pASANAdiSu aparAparotpattiH pratyAkhyAyate ityanvayaH / tathA cAparAparotpatteH= kSaNikatvasya upacayApacayaprabandha eva prayojaka iti siddhaM tathA ca Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 ___ prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhnikesphaTikepyupacayApacayapabandho na dRzyate tasmAdadhyuktam- ' sphaTikepya'parAparotpattiH' iti, yathA cA'rkasya kaTukimnA sarvadravyANAM kaTukimAnamApadayet tAdRgetaditi // 11 // yazcAzeSanirodhenApUrvotpAdaM niranvayaM dravyasaMtAne kSaNikatAM manyate tasyaitat na-utpattivinAzakAraNopalabdheH // 12 // utpattikAraNaM tAvadupalabhyate- avayavopacayo valmIkAdInAm . vinAzakAraNaM copalabhyate- ghaTAdInAmavayavavibhAgaH / yasya tva'napacitAvayavaM nirudhyate anupacitAvayavaM cotpadyate tasyAzeSanirodhe niranvaye vA'pUrvotpAde na kAraNamubhayatrApyupalabhyate iti // 12 // sphaTikepyupacayApacayayorabhAvena kSaNikatvaM na saMbhavatItyAha- sphaTikepIti, tathA ca pUrvasUtreNa " sphaTikepyaparAparotpatteH" iti yaduktaM tadayuktamevetyanvayaH / ayuktatvamupapAdayati- yatheti, arkasya= kaTuvRkSavizeSasya, kaTukimnA= kaTutvena, kaTukimAnam= kaTutvam , modakaM kaTu padArthatvAdarkavadityevam ApAdayet= pratipAdayet tad yathA na yuktaM bhavati evaM etat= zarIrakSaNikatvadRSTAntena padArthamAtrasya kSaNikatvapratipAdanamapi tAhak= tAdRzameva= ayuktamevetyarthaH, tathA ca sthiratvasaMbhavAd vRtternAnAtvaM gauNa saMbhavatItibhAvaH // 11 // ___ agrimasUtramavatArayati- yazceti, yaH= kSaNikavAdI bauddhaH, pUrvakSaNavRttipadArthasyA'zeSavinAzena niranvayamapUrvotpAdaM dravyasaMtAnasya kSaNikatAlakSaNaM manyate tasyaitat= etatsUtramuttaramityanvayaH, bauddhAtiriktaio'pUrvotpAdaH svIkriyate sa sAnvayaH= pUrvasaMbaddha eva svIkriyate- apUrvepi ghaTe utpanne pUrvasya mRtsvarUpasyAnuvartamAnatvAt ghaTadhvaMsakAlepi ca ghaTakhaNDAnAM pUrvANAmupalabhyamAnatvAt tathA ca dravyasya sarvAtmanA vinAzo na bhavatItyayaM sAnvayo vinAza utpAdazca / kSaNikavAdinA ca pUrvadravyamyottarottarakSaNe sattvam apUrvakAryeSu saMbandhazca na strIkriyate- ekasyAnekaviruddhadharmAsaMbhavAdityayamevAzeSanirodhaHniranvayo vinAza utpAdazca iyameva kSaNikatA svIkriyate, purANatvapariNAmitvAdilakSaNAyAH kSaNikatAyA anyairapi svIkRtatvena tasvIkAre vizeSAbhAvAdityarthaH / uktaM ca bauddhaiH- " yat sat tat kSaNikam " "na sataH kAraNApekSA " " nissvabhAvAzca darzitAH" ityAdi / uktabauddhamataM pariharati- neti, utpattikAraNamapacayo vinAzakAraNaM cA'pacayaH sa ca padArtheSapalabhyate kSaNikAnAM ca padArthAnAmupacayApacayavatvaM nopapadyate sthAyipadArthasyaiva kiMcitkAlenopacayApacayayoH saMbhavAt tathA ca padArtheSu utpattivinAzakAraNayorupacayApacayayorupalabdhyA sthAyitvaM prAptamiti na kSaNikatvaM saMbhavati kSaNikatvAbhAve ca niranvayo'zeSanirodho'pUrvotpAdazcApi na saMbhavati tathA ca na sphaTikepyarAparotpattiH saMbhavati yena nAnAtvAbhimAno mukhyaH syAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- utpattIti, valmIkAdInAmavayavopacaya utpattikAraNamupalabhyate, ghaTAdInAmavayavavibhAgaH= avayavApacayo vinAzakAraNamupalabhyate tAdRzopaca. yApacayaviziSTatvena ca ghaTAdInAM sthAyitvaM siddhamiti na kSaNikatvamupapadyate ityarthaH / bauddhamate bAdhaka. mAha- yasyeti, yasya bauddhasya mate anapacitAvayavam= avayavApacayaM vinA nirudhyate= vinazyati vastu. anupacitAvayavam = avayavopacayaM vinA cotpadyate tasya mate ubhayatrApi= azeSanirodhe niranvaye cApUrvotpAde kAraNaM nopalabhyate- loke'vayavopacayasyaivotpAdakAraNatvam avayavApacayasyaiva ca vinAzakAraNatvaM klaptamasti uktabauddhamate ca kSaNikeSu upacayApacayau na saMbhavataH, na ca niSkAraNaka utpAdo vinAzazva svIkartuM zakyate- atiprasaGgAt , upacayApacayasvIkAre ca sthAyitvameva syAnna kSaNikatvamityarthaH / atra- " upacaya iti vRddhiH upacito gauriti, apacaya iti hAsaH. apacito gauriti, ubhayaM caitadavasthitavastuviSayam " " tadubhayaM kSaNikatve na syAt " iti vArtikam // 12 // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 buddhivivecanama] nyAyabhASyam / kSIravinAze kAraNAnupalabdhivad dadhyutpattivaca tadupapattiH // 13 // yathA'nupalabhyamAnaM kSIravinAzakAraNaM dadhyutpattikAraNaM cAbhyanujJAyate tathA sphaTike parA'parAsu vyaktiSu vinAzakAraNamutpattikAraNaM cAbhyanujJeyamiti // 13 // liGgato grahaNAd nAnupalabdhiH // 14 // kSIravinAzaliGgaM kSIravinAzakAraNaM dadhyutpattiliGgaM dadhyutpattikAraNaM ca gRhyate ato nA'nupalabdhiH / viparyayastu sphaTikAdiSu dravyeSu aparAparotpattInAM na liGgamastItyanuvRttireveti // 14 // atra kazcit parihAramAha na- payasaH pariNAmaguNAntaraprAdurbhAvAt // 15 // ____ sphaTikAdiSu nirAkRtAmaparAparotpattiM samAdhatte- kSIreti, kSIrasya dadhirUpeNa pariNAme jAte kSIravinAze= kSIravinAzasya kAraNAnupalabdhivat= kAraNAnupalabdhAvapi yathA kiMcit kSIravinAzakAraNaM svIkriyate dadhyutpattiyata= dadhyutpattikAraNAnupabdhivat= yathA ca tatra dadhyutpattikAraNasyAnupalabdhAvapi kiMcid dathyutpattikAraNaM svIkriyate tathA sphaTikepi pUrvapUrvasphaTikavyaktInAM vinAzakAraNasyAnupalabdhAvapi tadvinAzakAraNasvIkAreNa tadupapattiH- pUrvapUrvasphaTikavyaktInAM vinAzasyopapattiH saMbhavati. tathA sphaTike uttarottaravyaktInAmutpattikAraNasyAnupalabdhAvapi tadutpattikAraNasvIkAreNa tadupapattiH uttarottarasphaTikavyaktInAmutpatterupapattiH saMbhavatIti sphaTike yathA nAnAtvaM mukhyameva tathA vRttiSvapi nAnAtvaM mukhyameveti paryavasitamiti sUtrArthaH, atra sUtrAkSarANAM vAkyArthAnukUlyamanusaMdheyam / vastuvastu 'kSIravinAze dadhyutpattau ca kAraNAnupalabdhivat tadanupabdhiH' ityevaM sUtraM vaktavyamAsIt / vyAcaSTeyatheti / kSIrasya dadhibhAvasthale itizeSaH / prakRtamAha- tatheti, parAsu= pUrvapUrvasphaTikavyaktInAM vinAzakAraNam aparAsu= uttarottarasphaTikavyaktInAmutpattikAraNaM ca svIkArya tena sphaTike parAparavyaktInAM vinAzotpAdau nA'nupapannAvityarthaH // 13 // ___ uktaM pariharati-liGgata iti, kSIravinAzakAraNasya dadhyutpattikAraNasya cAnupalabdhirnAstiliGgataH kSIravinAzena dudhyutpattyA ca tAdRzakAraNasya grahaNAt= upalabhyamAnatvAt, kAraNaM vinA vinAzAdikAryANAmasaMbhavAt , naivaM sphaTike parAparavyaktInAM vinAzotpAdayoH kAraNaM liDnenApyupalabhyate yena svIkriyeteti na sphaTikAdau parAparavyaktInAM vinAzotpAdau saMbhavata iti sphaTikAdau vRttau ca gauNameva nAnAtvamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe-kSIreti, kAryasya kAraNaliGgatvAt kSIravinAza eva liGgaM yasya tat kSIravinAzaliGgam= kSIravinAzAnumeyaM kSIravinAzakAraNam. evaM dadhyutpattiliGgam= dadhyutpattyanumeyaM dadhyutpattikAraNaM cAnumAnena gRhyate= upalabhyate iti naitAdRzakAraNayoranupandhirasti yA dRSTAnto bhavedityarthaH / pUrvapakSimate bAdhakamAha- viparyaya iti, viparyayaH= kAraNAnupalabdhiH, sphaTikAdiSu aparAparavyaktInAmutpattena liGgamastIti nAparAparotpattiH pUrvapUrvavinAzazca svIkartuM zakyate iti sphaTikAdInAmanuvRttiH= sthiratvaM siddhamityarthaH // 14 // ___ agrimasUtramavatArayati- atreti, kazcit= sAMkhyavAdI, yaduktam-kSIravinAzasya dadhyutpattezcAnumAnena kAraNamupalabhyate tasya prihaarmaahetyrthH| neti-kSIravinAzasya dadhyutpattezca kAraNameva na saMbhavati yenopalabhyeta- tatra sadvAdasvIkAreNa kSIravinAzasya dudhyutpattezvAbhAvAt kiM tu tatra payasaH kSIrasya pariNAmena= vikAravizeSeNa guNAntarasya rasarUpAkRtyAdyantarasya dadhitvAnukUlasya prAdurbhAvo bhavati tenaiva Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2Ahnike__ 'payasaH pariNAmo na vinAzaH' ityeka Aha. pariNAmazcA'vasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiriti / 'guNAntaraprAdurbhAvaH' ityapara Aha= sato dravyasya pUrvaguNanivRttau guNAntaramutpadyate iti. sa khalvekapakSIbhAva iva // 15 // atra tu pratidheSaHvyUhAntarAd dravyAntarotpattidarzanaM pUrvadravyanivRtteranumAnam // 16 // saMmUrchanalakSaNAdavayavavyahAd dravyAntare dani utpanne gRhyamANe pUrva payodravyam avayavavibhAgebhyo nivRttamityanumIyate. yathA mRdavayavAnAM vyUhAntarAd dravyAntare sthAlyAmutpannAyAM pUrva mRtpiNDadravyaM mRdavayava vibhAgebhyo nivartate iti, mRdvacA'vayavAnvayaH payodanoH, nA'zeSanirodhe niranvayo dravyAntarotpAdo ghaTate iti // 16 // dadhitvavyavahAra upapadyate iti na kSIravinAzo na vA dhyutpattizca svIkriyate yena tatkAraNaM sidhyeto palabhyeta ceti sUtrArthaH / vyAcaSTe- payasa iti, vinAzAbhAve vinAzakAraNAbhAvaH prAptastena tadupalambhAbhAvaH prApta iti pUrvoktanirAso jAtaH / ekaH= saaNkhyvaadii| pariNAmalakSaNamAha- pariNAmazceti, yathA'vasthitasya suvarNasya kaTakatvadharmanivRttau kuNDalatvadharmotpattirbhavatIti suvarNasya kuNDalatvena rUpeNa pariNAma ucyate evaM prakRtepi kSIrasya kSIratvAnukUlataralatvAdidharmanivRttirghanatvAdidharmasya dadhitvAnukUlasyotpattirbhavati na tu dravyasyotpAdavinAzAvityarthaH / matAntaramAha- guNAntareti, atra pakSe guNAderapi notpAdavinAzau kiM tu prAdurbhAvatirobhAvAvityAzayaH, atra "dravyaM tAvatsadeva guNopi san kevalamanudbhUta AsIt ekacodbhUto guNaH" iti tAtparyaTIkA / uktamataM vyAcaSTe- sata iti, sataH= sthAyinaH, pUrvaguNasya= madhuratvAdirasAdenivRttau= tirobhAve sati guNAntaram= amlatvAdirasAdikamutpadyate= prAdurbhavati / etayorubhayorapi pakSayoH paryavasAne aikyamAha- sa iti, pUrvadharmasya pUrvaguNasya ca nivRttireka eva padArthastathA dharmAntarasya guNAntarasya cotpattireka eva padArtha iti na pakSadvayepi kazcidvizeSa ityarthaH, tathA ca kSIravinAzasya dadhyutpattezvAbhAvAdeva na tatkAraNaM saMbhavati yenopalabhyetetyarthaH / etanmatasyopa. pattistu sAMkhyAdidarzaneSu draSTavyA neha vistarabhayAdupapAdyate / kiM vAtra prathamamate dharmazabdenAkRtiAhyA dvitIyamate guNazabdena madhuratvAdirguNo grAhya itivivekaH // 15 // agrimasUtramavatArayati- atreti, atra= asya= uktasyotpattivinAzayorabhAvasya pratiSedhaH= nirAso'nena sUtreNa kriyate ityarthaH / vyUhAntarAditi- vyUhAntarAt= pUrvAvayavasamudAyAt= pUrvAvayavinaH kSIrAdevyAntarasya= dadhyAderutpattidarzanameva pUrvadravyanivRtteH= pUrvadravyavinAzasyA'numAnam= anumApaka liGgamityanvayaH, danaH kSIrAvasthAyAmadarzanAt tadanantaraM ca darzanAt kAraNavizeSeNotpattiravasIyate iti dadhyutpattiH siddhA tayA ca tatkAraNamapi siddham- kAraNaM vinA kAryAsaMbhavAt . kSIravinAzaM vinA ca dadhyutpattirna saMbhavatIti dadhyutpattyA kSIravinAzo'vasIyate iti dravyANAmapi vinAzotpAdau siddhau tena tatkAraNamapi siddham , sphaTikAdipu tuna dravyAntarotpattiranubhUyate iti na tatkAraNaM pUrvavinAzakAraNaM ca saMbhavatIti sthiratvaM siddhaM tena nAnAtvasya gauNatvaM siddhaM tathA vRtterapi gauNameva nAnAtvamiti prAptamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe-saMmUrchaneti, vyUhAntaram = avayavavyUhaH sa cAvayavAnAM saMmUrchanam= kAryAnukUlavyApanaM kurvadrUpatetiyAvat tasmAd dravyAntaraM dadhyAdi utpadyate utpannaM ca gRhyate tAdRzagrahaNena kSIrAdeH pUrvadravyasya svAvayavavibhAgebhyo nivRttiH= vinAzo'nuprIyate anyathA dadhyavasthAyAmapi kSIramupalabhyeta kAraNaM vinA ca kAryAsaMbhavAdavayavavibhAgalakSaNaM vinAzakAraNaM siddhaM bhavati. dadhyutpattezcAvayavasaMmUrchana kAraNaM siddhaM bhavatItyarthaH / udAharati- yatheti, vyUhAntarAt= saMmUrcchanAt= vyApanAt , mRdo'nuvartamAnatvepi mRtpiNDo vinazyatyeveti pUrvadravyavinAzaH siddhaH / vizeSamAha- mRdvaditi, yathA ghaTAdikAryeSu Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanama] nyaaybhaassym| 293 abhyanujJAya ca niSkAraNaM kSIravinAzaM dadhyutpAdaM ca pratiSedha ucyate itikacidvinAzakAraNAnupalabdheH kacicopalabdheranekAntaH // 17 // kSIradadhivanniSkAraNau vinAzotpAdau sphaTikavyaktInAmiti nAyamekAnta iti / kasmAt ?, hetvabhAvAt= nAtra heturasti- akAraNau vinAzotpAdau sphaTikAdivyaktInAM kSIradadhivat na punaryathA vinAzakAraNabhAvAt kumbhasya vinAza utpattikAraNabhAvAccotpattirevaM sphaTikAdivyaktInAM vinAzotpattikAraNabhAvAdvinAzotpattibhAva iti // niradhiSThAnaM ca dRSTAntavacanam / mRdanuvartamAnA bhavati tathA payodhnorapi avayavAnvayaH= avayavAnuvRttirbhavatyeva ata eva sAdRzyaM bhavati / paryavasitamAha- neti, bauddhoktarItyA pUrvadravyasyAzeSavinAzo dravyAntarasya ca niranvaya utpAdo na ghaTate= na saMbhavati-- avayavAnuvRttidarzanAt, anyathA avayavAnuvRttirna syAt tena kAryakAraNayoH sAdRzyamapi na syAdityarthaH / pUrvadravyasyA'zeSanirodhe jAte niranvayo dravyAntarotpAdo na ghaTate- dravyAntarotpatteradhikaraNAsaMbhavAdityanvayaH // 16 // agrimasUtramavatAyati- abhyanujJAyeti, svIkRtyetyarthaH, pratiSedhaH= sphaTikAdau parAparotpattebauddhoktAyAH pratiSedhonena sUtreNocyate ityanvayaH, vinAzotpAdayoniSkAraNakatve vyabhicAraH pradarzyate ityarthaH / kaciditi- kacit= kSIrAdau yadi vinAzakAraNaM nopalabhyate tathApi kvacit= ghaTAdau vinAzakAraNamupalabhyate eveti sarvatra vinAzotpAdau niSkAraNAveva bhavata iti anekAntaH= niyamAbhAvaH= vyabhicAra: prAptaH- ghaTAdau vinAzotpAdayoH sakAraNakatvasya pratyakSasiddhatvAditi na kSIradadhyAdidRSTAntena sphaTikAdau niSkAraNau vinAzotpAdau saMbhavataH- pratyakSavirodhAt tena sphaTikAdInAM sthiratvaM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe-kSIreti, kSIravinAzavat dadhyutpAdavacca sphaTikAdInAmutpAdavinAzau niSkAra. NAviti ekAntaH= niyamaH= vyApti!papadyate- ghaTAdiSu vyabhicArAdityanvayaH / uktaniyamAbhAve hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- hetvabhAvAditi / uktaM vyAcaSTe- nAtreti, atra= uktaniyame= padArthamAtrasya vinAzotpAdayorniSkAraNakatve / vyabhicAraM pradarzayati- akAraNAviti, kSIradadhivat= kSIradathnovinAzotpadayoriva sphaTikAdivyaktInAM vinAzotpadau niSkAraNako na tu kumbhasya vinAzotpAdayoriva sakAraNako ityatra niyAmakAbhAvAnna padArthamAtrasya vinAzotpAdayorniSkAraNakatvaM saMbhavatItyarthaH / tathA ca kSIradadhnovinAzotpAdayoH " tupyatu durjanaH" iti nyAyena niSkAraNakatvAbhyupagamepi sphaTikAdivyaktInAM niSkAraNako vinAzotpAdau na saMbhavataH kiM tu yathA kumbhasya vinAzakAraNabhAvAt= vinAzakAraNasattvAt= vinAzakAraNAdavayavavibhAgAdvinAza utpattikAraNAcAvayavasaMmUrchanAdutpattistathA sphaTikAdivyaktInAmapi vinAzakAraNabhAvAdvinAza utpattikAraNabhAvAcotpatti: saMbhavati na ca sphaTikAdiSvavayavavibhAgAdilakSaNaM vinAzAdikAraNamupalabhyate iti na vinAzotpAdau saMbhavata iti sthiratvaM siddhaM tena nAnAtvasya gauNatvaM prAptamityanvayaH / kSIrAdiSu dadhyAdivat sphaTikAdiSu padArthAntarotpatteradarzanAdapi niSkAraNako vinAzotpAdau na svIkartuM zakyete, 'sa evAyaM sphaTikaH' itipratyabhijJApi tayorvAdhikA / na ca sadRzapariNAmAt pratyabhijJA saMbhavatItivAcyam- mukhyapratyabhijJAyAM bAdhakAbhAvAditi vibhAvanIyam // sphaTikAdInAM vinAzotpAdayorniSkAraNakatvasAdhane pakSAsiddhiM doSamAha- niradhiSThAnamiti, yathA- 'gaganAravindaM saurabhaviziSTaM jalAravindavat ' ityukte pakSabhUtaM gaganAravindameva nAsti yatra jalAravindasAdRzyena saurabhavattvaM siddhaM syAditi pakSAsiddhiriti 'jalAravindavat' iti dRSTAntavAkyaM Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhniphegRhyamANayorvinAzotpAdayoH sphaTikAdiSu syAdayamAzrayavAn dRSTAnta:- kSIravinAzakAraNAnupalabdhivad dadhyutpattikAraNAnupalabdhivaceti. tau tu na gRhyate tasmAniradhiSThAnoyaM dRSTAnta iti // abhyanujJAya ca sphaTikasyotpAdavinAzau yotra sAdhakastasyAbhyanujJAnAdapratiSedhaH // kumbhavanna niSkAraNau vinAzotpAdau sphaTikAdInAm ityabhyanujJeyo'yaM dRSTAnta:pratipeddhumazakyatvAt / kSIradadhivattu niSkAraNau vinAzotpAdAviti zakyoyaM pratiSeddhamkAraNato vinAzotpattidarzanAt / kSIradanovinAzotpattI pazyatA tatkAraNamanumeyam- kAryaliGgaM hi kAraNam , ityupapannam- anityA buddhiriti // 17 // niradhiSThAnam= pakSahIna tathA prakRtepi 'sphaTikAdInAM vinAzotpAdau niSkAraNako kSIradadhivinAzotpAdAviva' ityatra pakSabhUtau sphaTikAdivinAzotpAdAveva prasiddhau na sto yatra niSkAraNakatvaM siddha syAditi 'kSIradadhivinAzotpAdAviva' iti dRSTAntavacanaM pakSahInamastIti pakSAsiddhidoSa ityarthaH / vyAcaSTe- gRhyamANayoriti, yadi sphaTikAdInAM pratikSaNaM vinAzotpAdau gRhItau syAtAM tadA 'kSIravinAzakAraNAnupalabdhivat / 'dadhyutpattikAraNAnupalabdhivat' iti ca dRSTAnta AzrayavAn pakSasahitaH syAdapi na caivamasti yatastau= sphaTikAdiSu vinAzotpAdau na gRhyete tasmAdayaM dRSTAnto niradhiSThAnaH= pakSahIna iti pakSAsiddhirdoSa itynvyH| atra pUrvapakSimatena 'kSIravinAzakAraNAnupalabdhivat sphaTikAdivinAzakAraNAnupalabdhistena kAraNAnupalabdhAvapi sphaTikAdiSu niSkAraNo vinAzaH kSIravinAzavat siddhaH' ityevaM vyAkhyeyam evam "dadhyutpattikAraNAnupalabdhivat " ityapi vyAkhyeyam / / sphaTikAdInAM vinAzotpAdayoH sakAraNakatvaM samAdhatte- abhyanujJAyeti, sphaTikasyotpAdavinAzau abhyanujJAya= saMbhAvya= yadi saMbhavatastadA yo'tra sphaTikotpAdavinAzayoH sAdhakaH= kAraNaM tasyA'bhyanujJAnAt= avazyambhAvAt kAryasya sakAraNakatvaniyamAt apratiSedhaH= sphaTikotpAdavinAzayoH sati saMbhave sakAraNakatvasya pratiSedho nopapadyate na ca sphaTikotpAdavinAzau saMbhavata iti sphaTikAdInAM sthiratvaM siddhamityarthaH / svayaM vyAcaSTe- kumbhavaditi, sphaTikAdInAmapi vinAzotpAdau ghaTasya vinAzotpAdAviva sakAraNako kAryatvAdityanvayaH / kumbhavaditi dRSTAntaH / abhyanujJeyatve hetumAha-pratiSeddhamiti / kAryamAtrasya sakAraNakatvaniyamAd vinAzotpAdayorapi sakAraNakatvasya pratiSedho na saMbhavatIti kumbhavaditi dRSTAntaH svIkArya evetyarthaH / vipakSe bAdhakamAha-kSIreti, kSIradanovinAzotpAdAviva sphaTikAdInAM vinAzotpAdau niSkAraNako itidRSTAntaH pratiSeDhuM zakyate itynvyH| etaddRSTAntasya pratiSeDhuM zakyatve hetumAha- kAraNata iti| nanu sarvatra vinAzotpAdayoH sakAraNakatvaniyame kSIradanovinAzotpAdau kathaM niSkAraNakAvityAzaGkaya tayorapi sakAraNakatvamupapAdayati- kSIradadhnoriti, tatkAraNam= kSIradanovinAzotpAdakAraNamanumeyamasti- apratyakSatvAdityanvayaH / anumeyatve hetumAha- kAryeti, kAryameva liGgamasyeti kAryaliGgam= kAryAnumeyaM kAraNaM bhavati pratyakSAsaMbhave. tathA ca kSIradanovinAzotpAdakAraNamapi siddhamanumAneneti vinAzotpAdamAtrasya sakAraNakatvaM siddham / eva prasaGgaprAptaM kSaNabhaGgavAdaM nirAkRtya upasaMharati- ityupapannamiti, sphaTikadRSTAntena buddhegauNaM nAnAtvaM na saMbhavati kiM tu mukhyameveti buddharanityatvaM siddhamiti buddhernAnAtvena manasA'bhedo na saMbhavati tena manodharmatvaM na saMbhavatItyAtmadharmatvamapi siddhamityalam // 17 // // iti kSaNabhaGgavAdanirAkaraNaM buddharanityatvapratipAdanaM ca samAptam // Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam ] nyAyabhASyam / 295 idaM tu cintyate- kasyeyaM buddhiH Atmendriyamano'rthAnAM guNa iti, prasiddhopi khalvayamarthaH 'parIkSAzeSaM pravartayAmi' iti prakriyate, soyaM buddhau saMnikarpotpatteH saMzayaH- vizepasyAgrahaNAditi / tatrAyaM vizeSaH nendriyArthayoH- tadvinAzepi jJAnA'vasthAnAt // 18 // nendriyANAmarthAnAM vA guNo jJAnam- teSAM vinAze (api) jJAnasya bhAvAt, bhavati khalvidamindriye'rthe ca vinaSTe jJAnam 'adrAkSam' iti. na ca jJAtari vinaSTe jJAnaM bhavitumarhati, anyat khalu vai tad indriyArthasaMnikarSajaM jJAnaM yad indriyArthavinAze na bhavati, idamanyadAtmamanassaMnikarSajaM tasya yukto bhAva iti= smRtiH khalviyam ' adrAkSam ' iti pUrvadRSTaviSayA na ca vijJAtari naSTe pUrvopalabdheH smaraNaM yuktam- na cAnyadRSTamanyaH smarati, na ca manasi jJAtaryabhyupagamyamAne zakyamindriyArthayotRitvaM pratipAdayitum // 18 // astu tarhi manoguNo jJAnam , yugapajjJeyAnupalabdhezva na manasaH // 19 // buddharAtmaguNatvavicAramupakramate- idamiti / cintyamAha- kasyeti, iyaM buddhirAtmendriyamano'rthAnAM madhye kasya guNa iti vicAryate ityanvayaH, arthaH= ghaTAdiH / ayamarthaH= 'buddhirAtmaguNaH-jJAnaviziSTasyaivAtmatvAt' itiviSayaH prasiddhopi parIkSAzeSasya= buddherindriyAdiguNatvapratiSedhasyopapAdanArtha prakriyate= upakramyate / saMzayakAraNamAha-soyamiti, Atmendriyamano'rthAnAM saMnika sati buddhirutpadyate tAdRzasaMnikarSavattvaM cAtmAdInAM sarveSAM samAnamitihetoH vizeSasya cAtmaguNa eva buddhirityAdirUpasya kiM vAtmAdiguNatve vizeSahetoragrahaNAd buddhAvuktasaMzayo jAyate ityanvayaH / agrimasUtramavatArayati-tatreti / sutreNa vizeSamAha- neti, buddhirindriyArthayona guNaH- tadvinAzepi= indriyArthayovinAzepi jJAnasya= buddheravasthAnAt, yadi buddhirindriyANAmarthAnAM vA guNaH syAttadA tadvinAze nopalabhyeta-guNinAze guNanAzasyAvazyambhAvAditi suutraarthH| vyAcaSTe- neti / ukta hetumAha- teSAmiti, teSAm indriyArthAnAm vinAzepi jJAnasya bhAvAt= satvAt upalabhyamAnatvAt / uktamudAharati- bhavatIti, adrAkSamitismRtyAtmakaM jJAnaM taccendriyArthayorabhAvepi saMbhavatIti vijJeyam / vipakSe bAdhakamAha-na ceti, jJAtari jJAnaviziSTe, yadi jJAnaguNakatvamindriyANAmarthAnAM vA syAttadA teSAM vinAze tadgaNabhUtaM jJAnaM kathamupalabhyeta ? / nanvindriyaM vinA'thai ca vinA pratyakSAtmakaM jJAnaM na bhavatyeveti jJAnasyendriyArthaguNatvaM prAptamityAzaGkayAha- anyaditi, jJAnam= pratyakSAtmakaM jJAnam / idam= adrAkSamiti smRtyAtmakaM jJAnaM tasya= adrAkSamityasya jJAnasya bhAvaH= sattA, adrAkSamiti pUrvadRSTaviSayA smRtireva na pratyakSam / vipakSe bAdhakamAha-na ceti, vijJAtari= jJAnaviziSTe, pUrvopalabdheH= pUrvadarzanasya, adrAkSamiti pUrvadarzanasmaraNameva, yadi jJAnamindriyArthayorguNaH syAttadA tayorvinAze adrAkSamiti jJAnaM na syAdityarthaH / ukte hetumAha-- na ceti, indriyArthayorjJAnaguNakatve taireva dRSTaM syAditi teSAM vinAze'nyena 'adrAkSam' iti smaraNaM nopapadyata bhavati cendriyArthayorvinAzepyetAdRzaM smaraNamiti na jJAnamindriyArthayorguNa ityarthaH / pUrvapakSimatena jJAnasyendriyArthaguNatvAbhAvamAha- na ceti, yadA hi tvayA manaso jJAnaguNakatvamaGgIkRtaM tadA indriyArthayotRitvam= jJAnaguNakatvaM nopapAdayituM zakyamityanvayaH // 18 // te-astviti / jJAnasa svasvagrArindriyaizca vibhutvAdAtmano yugapatsaMyogasaMbhavepi yugapatsarvajJeyopalabdhirna bhavatIti tadupapattyartha manaH kalpyate tasya ca manaso ya indriyaiH saMyogastasyApi pratyakSakAraNatvaM kalpyate tatazcANubhUtasya manasaH . .. .- .. - agrimasamAna m patyAcaSTana m+ Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2Ahnike yugapajjJeyAnupalabdhirantaHkaraNasya liGgaM tatra yugapadjJeyAnupalabdhyA yadanumIyate'ntakaraNaM na tasya guNo jJAnam / kasya tarhi ?, jJasya- vazitvAt= vazI jJAtA vazyaM karaNam , jJAnaguNatve vA karaNabhAvanivRttiH / prANAdisAdhanasya ca jJAturgandhAdijJAnabhAvAdanumIyate-- antaHkaraNasAdhanasya sukhAdijJAnaM smRtizceti, tatra yat jJAnaguNaM manaH sa AtmA. yattu mukhAdyupalabdhisAdhanamantaHkaraNaM manastaditi saMjJAbhedamAnaM nArthabheda iti / yugapajJeyAnupalabdhezvA'yogina iti cArthaH, yogI khalu Rddhau prAdurbhUtAyAM vikaraNadharmA nirmAya sendriyANi zarIrAntarANi teSu teSu yugapaj jJeyAnyupalabhate tacaitad vibhau jJAtayusarvairindriyairyugapatsaMyogo na saMbhavatIti yugapatsarvajJeyAnupalabdhirupapadyate tatra yugapajjJeyAnupalabdheH siddhasya manasopi jJAnaguNakatvaM na saMbhavati- manaso jJAnakaraNatvenaiva kalpitatvAt jJAnakriyAkartRtvena= jJAtRtvena kalpitatvAbhAvAcceti na jJAnaM manoguNa itisUtrArthaH, atra- " yatkaraNatvenAnumitaM tat karaNatvamapodya na kartR bhavitumarhatItyarthaH" iti tAtparyaTIkA / kiM vA yadi jJAnaM manoguNaH syAttadA sarvazarIravRttisukhAdipratibhAsAthai manaso vibhutvamavazyaM svIkArya syAt tathA ca tAdRzavibhormanasaH sarvairapIndrivairyugapatsaM. yogasaMbhavAt zabdasparzAdInAM jJeyAnAM yugapadupalabdhiH syAt na ca bhavatIti yugapajjJeyAnupalabdhyA na jJAnaM manoguNaH, yadi ca yugapajjJeyAnupalabdhyupapattyarthaM sUkSma sAdhanAntaraM kalpyate tadA saMjJAbhedamAtraM syAt ya eva mayAtmetyucyate sa eva tvayA mana iti nArthabheda iti nAtmAtiriktasya manaso jJAnaM guNaH kiM tvAtmaguNa evetisUtrArthaH / vyAcaSTe- yugapaditi, tadetadvahudhA vyAkhyAtam / prakRtamAha- tatreti, antaHkaraNam= manaH, tasya= manasaH, yugapajjJeyAnupalabdhyA jJAnakaraNatvenaiva mano'numAnena kalpyate iti na manoguNo jJAnam- jJAnasya jJAtRguNatvAt manasazca jJAtRtvAbhAvAdityarthaH / jJAnaguNinaM jijJAsatekasyeti, yadi jJAnaM na manoguNastarhi kasya guNa ityanvayaH / uttaramAha- jJasyeti, jJAnaM jJAturguNa ityarthaH / ukte hetumAha- vazitvAditi, etavyAcaSTe- vazIti, karaNaM karturvazyaM bhavati- katuH svatantratvAditi prasiddhameva tathA ca yathA ghaTotpAdanAdikriyA kartureva na daNDAdikaraNasya tathA jJAnakriyApi jJAturAtmana eva na karaNasya manasa iti jJAnasyAtmaguNatvaM siddhamityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- jJAnaguNatve iti, yadi jJAnaM manoguNaH syAttadA manaso karaNabhAvaH= jJAnakaraNatvaM na bhaviSyati- takriyAviziSTasya tatkriyAkaraNatvAsaMbhavAd na caitadyuktamityarthaH / nanu nivartatAM manaso jJAnakaraNatvamityAzaGkaya manaso jJAnakaraNatvamupapAdayati- brANAdIti, jJAturAtmano yathA ghrANAdilakSaNena sAdhanena= karaNenaiva gandhAdijJAnabhAvAt= gandhAdijJAnaM jAyate tathA sukhAdijJAnaM smRtirUpaM ca jJAnaM manolakSaNena karaNenaiva jAyate ityanumIyate anyathA ghANAdInAmapyapekSA na syAditi manaso jJAnakaraNatvamAvazyakameva- kriyAmAtrasya karaNasApekSatvAdityarthaH / upasaMharati- tatreti, yadi tvayA jJAnasya manoguNatvamucyate tadA yat jJAnaguNakaM tattvayA mana iti mayA cAtmetyucyate yattu sukhAdyapalabdhisAdhanam= sukhAdijJAnakaraNaM tattvayA'ntaHkaraNamiti mayA ca mana ityucyate iti saMjJAbhedamAtraM nArthabhedaH- jJAnaguNakasya sukhAdyupalabdhisAdhanasya ca tvayApi mayApi ca sviikRttvaadevetyrthH|| sUtraghaTakacakArasya bodhyamAha- yugapaditi, cakAreNa 'ayoginaH' itigrAhyam- ayogina eva yugapajjJeyAnupalabdherdarzanAt yoginazca yugapadapi jJeyopalabdheryogazAstre pratipAdanAt tathA ca yogasUtram" tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaM ceti vivekajaM jJAnam" iti, atra- " akramamityekakSaNopArUDhaM sarva sarvathA gRhNAtItyarthaH" itiyogabhASyam / vastutastvatra- 'yugapajjJeyopalabdhezca yogina iti caarthH| iti vaktavyamAsIt- agrimabhASyAnukUlyAt / uktasyAbhiprAya vizadayati- yogIti, Rddhau= aNimAdisiddhau, vikaraNadharmA= indriyeSu svatantraH kiM vA indriyANAM viziSTasAmarthyavAn , teSu teSu= nirmita Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyaaybhaassym| buddhivivecanam ] 297 papadyate nANau manasIti / vibhutve vA manaso jJAnasya nAtmaguNatvapratiSedhaH- vibhu ca manastadantaHkaraNabhUtamiti tasya sarvendriyairyugapat saMyogAt yugapaj jJAnAnyutpadyeraniti // 19 // tadAtmaguNatvepi tulyam // 20 // vibhurAtmA sarvendriyaiH saMyukta iti yugapajjJAnotpattiprasaGga iti // 20 // __indriyairmanasaH saMnika bhAvAt tadanutpattiH // 21 // gandhAApalabdherindriyArthasaMnikarSavad indriyamanassaMnikarSopi kAraNaM tasya cAyaugapadyamaNutvAnmanasaH ayogapadyAdanutpattiyugapajjJAnAnAmAtmaguNatvepIti // 21 // yadi punarAtmendriyArthasaMnikarSamAtrAd gandhAdijJAnamutpadyate ? na- utpattikAraNAnapadezAt // 22 // zarIreSu / paryavasitamAha- taditi, yogino'nekeSu nirmitazarIreSu yugapajjJeyopalabdhiAturvibhutve evApapadyata yadi cANubhUtaM mana eva jJAnaguNakam jJAtR syAttadA tasyANutvAdeva sarvazarIreSu yugapatsaMbandhAbhAvAd yugapajjJeyopalabdhirna syAditi na jJAnaM manoguNa ityarthaH / atra- " vikaraNadharmetibhASyaM viziSTaM karaNaM dharmo yasya savikaraNadharmA= asmadAdikaraNavilakSaNakaraNo yena vyavahitaviprakRSTasUkSmAdivedI bhavatItyarthaH" iti tAtparyaTIkA / vibhutve iti- yadi ca mano vibhu jJAnaguNakaM ca tadA tadevAtmeti siddhamiti jJAnasyAtmaguNatvaM siddhameveti nAtmaguNatvapratiSedhaH saMbhavatItyarthaH / nanu naivamucyate kiM tu AtmAtiriktasyAntaHkaraNabhUtasya manaso jJAnaguNakatvaM vibhutvaM cocyate tathA ca na yogino yugapajjJeyopalabdhyanupapattirna vA jJAnasyAtmaguNatvapratiSedhAnupapattizcetyAzaGkayAha- vibhu ceti, evaM hi tasya= vibhubhUtasya manasaH sarvairindriyairyugapatsaMyogasaMbhavAdayoginopi yugapatsarvajJeyopalabdhiH syAt na caivamastIti na manaso vibhutvaM saMbhavati tathA ca jJAnasyAtmaguNatvameva yuktamuktarItyarthaH // 19 // 'jJAnasyAtmaguNatvepyuktadoSamatidizati-tadeti, jJAnasyAtmaguNatvepi tat= yugapajjJeyopalabdhilakSaNaM dUSaNaM tulyameva-Atmano vibhutvena sarvairapIndriyairyugapatsaMyogasaMbhavAt tena ca yugapajjJeyopalabdhiprasaGgaH- jJAnasyAtmaguNatvAditi sUtrArthaH |vyaacsstte-vibhuriti, saMyuktaH yugapatsaMyuktaH / anyatspaSTamupapAditaM c||20|| jJAnasyAtmaguNatve uktadoSaM nirAkaroti- indriyairiti, yadyAtmana eva sarvendriyaiH saMyogena jJAnamutpadyeta tadA jJAnasyAtmaguNatve yugapatsarvajJeyopalabdhiH prasaGgaH syAdapi na caivamasti kiM tvindriyairmanassaMnikarSasyApi jJAnotpattikAraNatvamasti tatrendriyaiH sarvairmanaso'Nutvena yugapatsaMnikarSAsaMbhavAt tadanutpattiH= yugapatsarvajJeyopalabdherutpattyApattirnAstIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- gandhAdIti / paryavasitamAha- tasyeti, tasya= indriyairmanassaMnikarSasya, ayogapadye hetumAha- aNutvAditi, aNupadArthasyAnekaiH saMyogo yugapanna saMbhavatIti spaSTameva / upasaMharati- ayogapadyAditi, jJAnasyAtmaguNatvepi indriyamanassaMnikarSasya jJAnotpattikAraNasyA'yogapadyAdeva yugapadanekajJAnAnAmutpatterApattirnAstIti jJAnasyAtmaguNatve doSAbhAvAd jJAnamAtmaguNa eveti siddhamityarthaH // 21 // . nanu yadi jJAnamAtmaguNastadA manassaMyogasya jJAnakAraNatvaM na svIkAryam- manaso viSayatvAbhAvAt viSayagrAhakendriyatvAbhAvAt jJAnAzrayatvAbhAvAcca. kiM tu AtmendriyArthAnAM saMyogamAtrAdeva jJAnotpattiH svIkAryA tatrAtmano jJAnAzrayatvAt arthasya viSayatvAdindriyANAM cArthaprAhakatvAdityeSAmeva trayANAM saMyogasya jJAnakAraNatvayuktatvAt tatra ca yugapatsarvajJeyopalabdhiprasaGgaH- Atmano vibhutvena sarvairapIndriyaiyugapat saMyogasaMbhavAt indriyANAmapi svasvaviSayairyugapatsaMyogasaMbhavAca. na ca yugapatsarvajJeyopalabdhirastIti na jJAnamAtmaguNaH kiM tu manoguNaH tatra ca na yugapatsarvajJeyopalabdhiprasaGga:- manaso'NutvAdityAna Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2Ahnike___ AtmendriyasaMnikarSamAtrAd gandhAdijJAnamutpadyate iti nAtrotpattikAraNamapadizyate yenaitat pratipadyemahIti // 22 // vinAzakAraNAnupalabdhezvAvasthAne tannityatvaprasaGgaH // 23 // " tadAtmaguNatvepi tulyam 20" ityetadanena samuccIyate, dvividho hi guNanAzahetu:guNAnAmAzrayAbhAvo virodhI ca guNaH, nityatvAdAtmano'nupapannaH pUrvaH, virodhI ca buddherguNo na gRhyate. tasmAdAtmaguNatve sati buddhanityatvaprasaGgaH // 23 // anityatvagrahAd buddherbuddhayantarAdinAzaH zabdavat // 24 // anityA buddhiriti sarvazarIriNAM pratyAtmavedanIyametat. gRhyate ca buddhisaMtAnastatra buddherbuddhayantaraM virodhI guNa ityanumIyate yathA zabdasaMtAne zabdaH zabdAntaravirodhIti // 24 // zaGkate- yadIti, ityucyate itizeSaH / uktaM pariharati- neti, manassaMnikarSarahitAd AtmendriyArthasaMnikarSamAtrAd gandhAdijJAnaM notpadyate- AtmendriyArthasaMnikarSamAtrasya utpattikAraNAnapadezAt= jJAnotpattikAraNatvasyAnirdezAt nAtmendriyArthasaMnikarSamAtrasya jJAnotpattikAraNatvaM saMbhavati yena jJAnasyAtmaguNatve yugapadanekajJeyopalabdhiprasaGgaH syAt kiM tvindriyamanassaMnikarSasyApi jJAnakAraNatvamastItyuktarItyA na yugapadanekajJeyopalabdhiprasaGga itisUtrArthaH / vizvanAthabhaTTaistu sUtramidamAkSepaparatvena vyAkhyAtaM tattu na yuktaM pratibhAti- etadAkSepaparihArasyAdarzanAdane |vyaacsstte- Atmeti, atra zAstre AtmendriyArthasaMnikarSamAtrAd gandhAdijJAnamutpadyate iti jJAnotpattikAraNaM nApadizyate= nopadizyate yena etat= AtmendriyArthasaMnikarSamAtrasya gandhAdijJAnotpattikAraNatvaM pratipadyemahi= svIkriyeta tena ca matpakSe yugapadanekajJeyopalabdhiprasaGgaH syAdityanvayaH, tathA coktarItyendriyamanassaMnikarSasyApi jJAnakAraNatvAd jJAnasyAtmaguNatvepi yugapadanekajJeyopalabdhiprasaGgo nAsti-manaso'Nutvena yugapadanekairindriyaiH saMnikarSAsaMbhavAdityarthaH // 22 // jJAnasyAtmaguNatve punardoSamAha- vinAzeti, yadi jJAnamAtmaguNastadAtmano nityatvena tadguNabhUtasya jJAnasya vinAzakAraNAnupalabdheH= vinAzakAraNAsaMbhavAdavasthAne prApte tat= tasya= jJAnasya nityatvaM prasajyeta-nityapadArthaguNAnAM nityatvasaMbhavAt . nityatvaM ca jJAnasya tvayA na svIkriyate ityayaM jJAnasyAtmaguNatve doSa itisUtrArthaH / vyAcaSTe- tadAtmeti, sUtraghaTakacakAreNa " tadAtmaguNatvepi tulyam 20" itisUtreNa jJAnasyAtmaguNatve yugapadanekajJeyopalabdhiprasaGghalakSaNo yo doSaH pradarzitaH sa samuccIyate tathA ca jJAnasyAtmaguNatve doSadvayaM prAptamityarthaH / vastutastvetaddoSasamuccayo na yukta:- tasya doSasya pUrvatra pratyAkhyAtatvAditivibhAvyam / guNanAzakasya dvaividhyamAha-dvividha iti, guNAnAmAzrayanAzenApi nAzo bhavati yathA ghaTanAzena ghaTaguNabhUtagurutvAdInAM. viruddhaguNotpattyApi nAzo bhavati yathA raktarUpotpattyA nIlarUpasya / prakRtamAha- nityatvAditi, AtmaguNasya jJAnasyAzrayanAzAnnAzo na saMbhavati- Atmano jJAnAzrayasya nityatvena nAzAsaMbhavAt / dvitIyAbhAvamAha-virodhIti, yadyAtmaguNasya jJAnasya kopyAtmaguNo virodhI bhavettadA tadutpattyA jJAnavinAzaH syAdapi na caivamasti- sarveSAmapyAtmaguNAnAM jJAnaviSayatvasaMbhavena jJAnaviruddhatvAsaMbhavAdityarthaH / upasaMharati- tasmAditi / tathA ca jJAnasyAnityatvopapattyarthamanityapadArthaguNatvaM svIkArya nAtmaguNatvamityarthaH // 23 // ____ uktadoSaM nirAkaroti- anityeti, buddheH= jJAnasyAnityatvaM spaSTameveti zabdavat= yathottarazabdena pUrvazabdasya vinAzo bhavati tathottarajJAnena pUrvajJAnasya vinAzaH saMbhavatIti jJAnasyAtmaguNatvepi nityatvApattirnAstIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- anityeti, anena jJAnasyAnityatvaM pratyakSasiddhamityuktam , pratyAtmam= svasvAtmasAkSitayA. vedanIyam= viditameva ityetat ityanvayaH / jJAnAnAmanekatvamAha Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam / nyAyabhASyam / 299 .. asaMkhyeyeSu jJAnakAriteSu saMrakAreSu smRtihetu vAtmasamaveteSu Atmamanasozca saMnikarSe samAne ramRtihetau sati na kAraNasyA'yogapadyamastIti yugapatsmRtayaH prAdurbhaveyuryadi buddhirAtmaguNaH syAditi, tatra kazcit saMnikarSasyA'yogapadyamupapAdayiSyannAhajJAnasamavetAtmapradezasaMnikarSAnmanasaH smRtyutpatterna yugapadutpattiH // 25 // jJAnasAdhanaH saMskAro jJAnamityucyate jJAnasaMskRtairAtmapradezaiH paryAyeNa manaH saMnikRSyate. AtmamanarasaMnikarSAt smRtayopi paryAyeNa bhavantIti // 25 // na- antaHzarIra vRttitvAnmanasaH // 26 // gRhyate iti, buddhisaMtAnaH= uttarottaraM jJAnaparamparA, tatra= jJAnaparamparAyAm. buddheH= pUrvapUrvajJAnAnAm buddhayantaram= uttarottaraM jJAnaM virodhI guNa ityanumIyate anyathA pUrvapUrvajJAnasya nAzo na syAt na caivamasti tathA ca virodhinA uttarottarajJAnena pUrvapUrvajJAnasya vinAzo bhavatIti jJAnasyAtmaguNatvepi nityatvApattirnAstItyarthaH / atra dRSTAntamAha- yatheti, yathottarazabdaH pUrvazabdavirodhI tathetyanvayaH / "tadAtmaguNatvepi" iti pUrvasUtre samucitadoSasya tu pUrvakaviMzatisUtreNa pratyAkhyAnamuktameva / / 24 / / ___ jJAnasyAtmaguNatve smRtInAM yogapadyadoSApattimAha- asaMkhyeyeSviti, jJAnasyAtmaguNatve gandhAdijJAnaM prati indriyamanassaMnikarSasya kAraNatvasvIkAreNaikaviMzatisUtroktarItyA gandhAdijJAnAnAM yogapadye parAkRtepi smRtInAM yogapadyamApadyataiva yata AtmamanassaMnikarSaH saMskArazceti dvayameva smRtikAraNaM tatra jJAnakAritA: jJAnajanyAH smRtihetubhUtA: saMskArA asaMkhyeyA AtmasamavetAH santyeva Atmano vibhutvenAtmamanassaMnikarSopyastyeva tadetat kAraNadvayaM sarvAsAM smRtInAM samAnamevAstIti kAraNasya= smRtikAraNasyoktasyA'yaugapadyaM nAsti kiM tu yaugapadyameva prAptamiti tatkAryabhUtAnAM smRtInAmapi yaugapadyaM prAptaM na ca smRtInAM yaugapadyamanubhUyate iti na jJAnasyAtmaguNatvaM svIkAryamityarthaH / AtmamanasoH saMnikarSe smRtihetau samAne satItyanvayaH, samAnatvam= sarvasmRtisAdhAraNatvam / atrAgrimasUtramavatArayati-- tatreti, saMnikarSasya= AtmamanassaMnikarSasya, ayogapadyamupapAdayiSyan= ayogapadyopapAdanArthametatsUtramAhetyanvayaH / jJAneti- jJAnam= saMskAraH samaveto yasmin sa jJAnasamavetaH= saMskArasamavAyI ya Atmapradezastena manasaH saMnikarSAtsmRtirutpadyate iti na smRtInAM yugapadutpattyApattirityanvayaH, yadyapyAtmamanassaMnikarSaH saMskArazca sarvasmRtihetubhUtaH sarvadAsti tathApi saMskArANAmAtmano bhinnabhinnapradezeSu samavAyosti na tvekasminneva pradeze. manasazcANutvAt tAdazairAtmano'nekaiH pradezaiyugapatsaMnikoM na saMbhavatIti na yugapat sarvasmRtInAmutpattyApattiH kiM tu tAdRzasaMnikarSasya krameNa jAyamAnatvAt smRtInAmapi krameNa jAyamAnatvenA'yogapadyaM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- jJAneti, jJAnaM sAdhanaM yasya sa jJAnasAdhanaH= jJAnajanyaH saMskAraH sUtraghaTakajJAnazabdena grAhya ityarthaH, jJAnasaMskRtaiH jJAnajanyasaMskAraviziSTairAtmapradezaiH paryAyeNa= krameNaiva manassaMnikarSoM jAyate- manaso'NutvAd yugapadanekatra saMyogAsaMbhavAt , krameNa jAyamAnAcAtmamanassaMnikarSAt tatkAryabhUtAH smRtayopi krameNa bhavantIti jJAnasyAtmaguNatvepi sarvasmRtInAM yogapadyApattirnAstItyarthaH / saMskArANAM ca parasparaM bhedAdAtmapradezabhedenaiva vRttitvaM vijJeyaM sarveSAM sarvadA ca sattvAt kAlabhedenApyekapradezavRttitvaM nopapadyate yathAntaHkaraNAvacchinnAtmapradeze ekadA nA'nekajJAnAdInAM sattvaM saMbhavati tathAtra sadAtanAnAM saMskArANAM pradezabhedena samavAyo vijJeya ityAzayaH / / 25 / / ___ ukta pariharati- neti, zarIrAd bahirAtmanaH saMskAraviziSTaiH pradezairmanasaH saMyogo nopapadyatemanasaH zarIrAbhyantare eva vartamAnatvAt. zarIrAntargatairAtmapradezaizca manassaMnikarSasya sattvAdeva zarIrAntargatAtmapradezAnAmeva vividhasaMskArayuktatvAt jJAnasyAtmaguNatve uktarItyA smRtInAM yugapadutpattiH syAde Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhnikesadehasyAtmano manasA saMyogo vipacyamAnakarmAzayasahito jIvanamiSyate tatrAsya prAk prAyaNAdantaHzarIre vartamAnasya manasaH zarIrAd vahinisaMskRtairAtmapradezaiH saMyogo nopapadyate iti // 26 // sAdhyatvAdahetuH // 27 / / vipacyamAnakarmAzayamAtraM jIvanam evaM ca sati sAdhyamantaHzarIravRttitvaM manasa iti||27|| smarataH zarIradhAraNopapatterapratiSedhaH // 28 // susmUrSayA khalvayaM manaH praNidadhAnaH cirAdapi kaM cidartha smarati smaratazca zarIradhAraNaM veti sUtrArthaH / vyAcaSTe- sadehasyeti, vicyamAnakarmavAsanAsahitaH sadehasyAtmano manassaMnikarSa eva jIvanamucyate tatra evaM prApte asya= jIvasya kiM vA manasaH prAyaNAt mRtyoH pUrva zarIrAbhyantare vartamAnasya zarIrAd bahirjJAnasaMskRtaiH= jJAnajanyasaMskAraviziSTairAtmapradezaiH saMyogo nopapadyate iti na pUrvasUtroktarItyA smRtInAM yaugapadyanivRttirupapadyate, zarIrAvacchinnAtmanA ca zarIrAbhyantare manassaMnikarSo'stye. veti smRtInAM yugapadutpattiH syAdevetyarthaH / atra- " manasaH zarIrAsamavetatvepi saMyogamAtrasyAtiprasaktatvepi cendriyArthasaMnikarSasya manaHkAryasya zarIrAd bahiH sattvena zarIrAntareva kAryakAritvaniyamAbhAvepi ca yenAtmanA yaccharIraM karmopArjitaM tatsaMyuktasya manaso vaizeSikajJAnAdilakSaNakAryakAritvaM na tadasaMyuktasyeti zarIrAzritatvaM manaso nAnyadityarthaH" iti zrIgurucaraNAH // 26 // uktaM pariharati- sAdhyatvAditi, siddha eva heturbhavati na tu sAdhyopi manasazcAntaHzarIravRttitvaM sAdhyameva na siddhamiti sAdhyatvAdevAhetuH= zarIrAd bahirAtmapradezairmanassaMnikarSasyA'bhAvasAdhako na saMbhavati tadanena "jJAnasamavetAtma 25" itisUtroktaM smRtInAmayogapadyaM samAhitaM bhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- vipacyamAneti, yadi vipacyamAnakarmAzayasahitaH sadehasyAtmano manasA saMyogo jIvanaM syAttadA AtmanaH zarIrAbhyantare eva sadehatvasaMbhavAdanyathA bahirapi ghaTAdyavacchedena sadehatvaM syAt manasazcANutvAt zarIrAntarvRttitve eva sadehenAtmanA saMyoga upapadyate ityuktarItyA samAdhAnamupapadyetApi na caivamasti kiM tu vipacyamAnakarmaNAM vAsanaiva jIvanaM na tu tAdRzavAsanAsahitaH sadehasyAtmano manasA saMyogo jIvanaM yenaitAdRzajIvanena manasaH zarIrAntarvRttitvaM sidhyeta. tathA ca manasaH zarIrAd bahivRttitvamapi saMbhavatIti manasaH zarIrAntarvRttitvaM sAdhyameva sAdhyatvAdeva ca zarIrAd bahirAtmapradezairmanassaMnika bhAvasya sAdhakaM na saMbhavatIti jJAnasyAtmaguNatvepi smRtInAmuktayauMgapadyasya nivRttirupapadyateaNubhUtasya manasaH saMskAraviziSTairAtmapradezaiH smRtikAraNIbhUtasaMyogasya krameNaiva saMbhavAdityarthaH // 27 // manasaH zarIrAntarvRttitvamupapAdayan uktaM pariharati- smarata iti, zarIradhAraNakAle kiMcidapi smaraNaM bhavatyeveti smarataH= smRtiviziSTasyaiva zarIradhAraNamupapadyate= dRzyate tathA ca smaraNaM zarIradhAraNaM caikakAlikamiti siddhaM. zarIradhArakaprayatnazcAtmamanassaMnikarSajanya eva svIkArya:- AtmasaMyogamAtrasya zarIradhAraNaprayojakatve Atmano vibhutvena nityatvena ca sarvadaiva zarIrasaMyogasaMbhavAt kadAcidapi zarIrapatanaM na syAt, AtmamanassaMnikoMpi zarIrAbhyantare vartamAna eva zarIradhArakaprayatnajanakaHsaMbhavati na tu zarIrAdahivRttirapi zarIrAd bahirvRtterAtmamanassaMnikarSasya mRtyoranantaramapi saMbhavena mRtyunApi zarIrapatanaM na syAt . tathA ca maraNaparyantaM zarIrAbhyantare apekSyamANa AtmamanassaMnikoM manasaH zarIrAbhyantarvRttitvaM vinA na saMbhavatIti manasaH zarIrAbhyantarvRttitvaM siddhaM tathA ca zarIrAd bahirAtmapradezairmanassaMnikoM nopapadyate iti manasaH zarIrAntarvRttitvasya pratiSedho na saMbhavati zarIrAntazcAtmamanassaMnikarSasya sarvasmRtikAraNasya sattvAdeva yugapatsarvasmRtyutpattiprasaGga itisUtrArthaH / vyAcaSTe- susmUrSayeti, susmUrSayA= Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 buddhivivecanam ] nyaaybhaassym| dRzyate, AtmamanassaMnikarSajazca prayatno dvividhaH- dhArakaH prerakaca, nissRte ca zarIrAdahimanasi dhArakasya prayatnasyA'bhAvAd gurutvAtpatanaM syAt zarIrasyAtmavata iti // 28 // na tat- AzugatitvAnmanasaH // 29 // Azugati manastasya bahiH zarIrAdAtmapradezena jJAnasaMskRtena saMnikarSaH pratyAgatasya ca prayatnotpAdanam ubhayaM yujyate iti. utpAdya vA dhArakaM prayatnaM zarIrAnissaraNaM manaso'tastatropapannaM dhAraNamiti // 29 // na- smaraNakAlAniyamAt // 30 // kiMcit kSipraM smaryate kiMciccireNa. yadA cireNa tadA susmUrSayA manasi dhAryamANe cintAprabandhe sati kasya cidarthasya liGgabhUtasya cintanamArAdhitaM smRtiheturbhavati tatraitat ciranizcarite manasi nopapadyate iti / zarIrasaMyogAnapekSazcA''tmamanassaMyogo na smRtihetu:smaraNecchayA, ayam= AtmA, mana itikarmapadam , praNidhAnaH= smaraNavyApAre niyujAnaH, cireNa sidhyasmaraNArtha ciraparyantaM manasaH zarIrAbhyantare AtmasaMyogaH svIkArya ityarthaH / smarataH zarIradhAraNamityanena smaraNazarIradhAraNayorekakAlikatvaM siddhamityAzayaH / svAbhiprAyamudghATayati- Atmeti, dhArakaH= zarIradhArakaH, prerakaH= manaHprerakaH / paryavasitamAha- nissRte iti, yadi manasaH zarIrAd bahirgamanaM syAttadA zarIrAd bahirnigate manasi zarIradhArakaprayatnasyAsaMbhavAd AtmavataH= jIvata eva zarIrasya gurutvAtpatanaM syAt na caivamastIti zarIradhAraNArtha manasaH zarIrAntavRttitvaM siddhaM tathA coktarItyA yugapatsarvasmRtInAmutpattyApattistadavasthaiveya'thaH, zarIrAbhyantare evAtmamanassaMnikarSeNa smaraNaM jAyate na tu zarIrAvahirapi- smaraNazarIradhAraNayorekakAlikatvAdityAzayaH / / 28 / / . uktaM pariharati- neti, tat= etadapyuktaM nopapadyate- manasa: AzugatitvAt= zIghragatitvAt= zarIrAbhyantare zarIrAdahizca zIghraM zIghramAtmanA manassaMnikarSaH saMbhavati tenoktarItyA smRtInAmayogapadyaM zarIradhAraNaM cetyubhayamapyupapadyate iti sUtrArthaH, tatzabdastu saMdigdhArtha eva / vyAcaSTe- Azviti, tasya= manasaH, jJAnasaMskRtena= jJAnajanyasaMskAraviziSTena, pratyAgatasya= zIghrameva zarIrAbhyantare punarAgatasya, prayatnotpAdanam zarIradhArakaprayatnotpAdanam , ubhayam= ityubhayamapi, yujyate= upapadyate / pakSAntaramAhautpAdyeti, dhArakam= zarIradhArakam / ataH= zarIradhArakaprayatnasyotpAditatvAdeva, tatra- zarIrAdvahirgamanakAle, dhAraNam= zarIradhAraNam , spaSTamanyat , tathA caivaM manasaH zarIrAdvahirapi gamanaM saMbhavatIti na manasaH zarIrAntarvRttitvaniyamaH saMbhavatIti na tvaduktaM yuktaM kiM tu maduktameveti saMskAraviziSTairAtmapradezairmanasaH krameNa saMyogasaMbhavAt smRtInAmapi krameNa saMbhavAd yogapadyApattirnAstItyarthaH / anyat pUrvamuktameva / / 29 // uktaM nirAkaroti-neti, manasa Azugatitvepi pUrvasUtroktarItyA zarIradhAraNaM nopapadyate- smaraNakAlasyAniyamAt= zIghrameva sarva smayate iti niyamo nAsti kiM tu kiMcit cireNApi smayate tatra cireNa smaraNasiddhayartha ciraparyantaM zarIrAbahirAtmapradezavizeSeNa manassaMnikarSAya ciraparyantaM zarIrAddhahirmanasaH sthitau zarIradhArakaprayatnasyAsaMbhavAt jIvata eva zarIrasya patanaM syAditi na manasaH zarIrAdvahirgamanaM svIkartuM zakyate tathA coktarItyA yugapadanekasmRtiprasaGga itisUtrArthaH / vyAcaSTe- kiMciditi / prakRtamAha- yadeti, yadA cireNa smayate tadA surumUrSayA= smaraNecchayA manasi= manasA cintAprabandhe= nirantaracintane dhAryamANe= kriyamANe sati liGgabhUtasya= smartavyajJApakasya kasya cidarthasya cintanamArAdhitama= saMpAditaM smartavyasmRteheturbhavati tathA caivaM cireNa smaraNakAle ciraparyantaM zarIrAdahirAtma Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhikezarIrasyopabhogAyatanatvAt upabhogAyatanaM puruSasya jJAtuH zarIraM na tato nizcaritasya manasa AtmasaMyogamAtraM jJAnasukhAdInAmutpattau kalpate, kluptau vA zarIra vaiyarthyamiti // 30 // AtmapreraNayadRcchAjJatAbhizca na saMyogavizeSaH // 31 // AtmapreraNena vA manaso bahiH zarIrAt saMyogavizeSaH syAd yadRcchayA vA= AkasmikatayA jJatayA vA manasaH, sarvathA cAnupapattiH / katham ?. smartavyatvAda. icchAtaH smaraNajJAnAsaMbhavAca- yadi tAvadAtmA- 'amuSyArthasya smRtihetuH saMskAro'muSminnAtmapradeze samavetastena manaH saMyujyatAm ' iti manaH prerayati tadA smRta evA'sAvoM bhavati na smartavyaH, na cAtmapratyakSa AtmapradezaH saMskAro vA tatrA'nupapannA''tmapratyakSeNa saMvittiriti / susmUSeyA pradezena manassaMnikarSArtha ciraparyantameva manasaH zarIrAhiH sthitiH svIkAryA tatra ciranizcarite= ciraparyantaM zarIrAdvahirgate manasi etat= pUrvasUtroktam= zIghraM pratyAgatya zarIradhArakaprayatnotpAdanaM nopapadyate iti zarIrapatanameva syAdityanvayaH / pUrvapakSimate bAdhakAntaramAha- zarIreti, zarIrAvahirya AtmamanassaMnikarSaH sa eva zarIrasaMyogAnapekSastena zarIrAvahirevAtmanaH smaraNaM saMbhavati na caitad yukta zarIrasya bhogAyatanatvAt smRterapi bhogyatvAt zarIrAbhyantare eva smRtisvIkArasaMbhavAdityarthaH / ukte hetumAha- zarIrasyeti / uktaM vyAcaSTe- upabhogeti, tataH= zarIrAt , nizcaritasya= bahirgatasya, zarIrAdvahirya AtmasaMyogaH tat AtmasaMyogamAtram- zarIreNa manasaH saMyogAbhAvAt / vipakSe bAdhakamAhaklaptAviti, yadi zarIrasaMyogarahitopyAtmamanassaMyogaH smRtyAdibhogahetuH syAttadA zarIravaiyarthya syAditi spaSTameva na caitad yuktamiti na manasaH zarIrAdvahirgamanaM pUrvoktaM yuktamityarthaH, tathA ca smRtInAmayogapadyaprayojakasya manaso bahirgamanasyAsaMbhavAt smRtInAM yogapadyApattistadavasthaiva na ca smRtInAM yogapadyamupalabhyate iti tadupapattyartha jJAnasya manoguNatvaM svIkArya nAtmaguNatvamitizeSaH // 30 // zarIrAdahirAtmapradezena manassaMnikarSe'nupapattimAha- Atmeti, saMyogavizeSaH= zarIrAvahirAtmapradezena manassaMyogo nAtmapreraNayA saMbhavati- tAdRzasaMyogArthamAtmanA manaHpreraNaM hi 'asyArthasya smRtihetubhUtaH saMskAro'muSmin madIyapradeze samavetastena madIyapradezena manassaMyogo bhavatu' iti saMkalpenaiva saMbhavati etAdRzasaMkalpazca tAdRzasmatavyasya smaraNaM vinA na saMbhavati yadA hi saMkalpakAle eva smartavyasmaraNaM jAtaM tadA tatsmaraNArtha preraNaM manaso nopapadyate- vyarthatvAditi na zarIrAdatirAtmapradezena manassaMyoga AtmapreraNayA saMbhavati, nApi yadRcchayA= AkasmikatayA saMbhavati- kAryamAtrasya sakAraNakatvaniyamena niSkAraNakatvalakSaNayAdRcchikatvAsaMbhavAt , nApi manaso jJatayA saMbhavati, jJatvaM hi jJAnaviziSTatvaM tacca manasaH pUrvameva pratiSiddhamiti zarIrAdahirAtmapradezena manassaMnikarSoM nopapadyate yenasmRtInAmayogapadyaM samAhitaM syAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- Atmeti, etena saMyogavizeSasya kAraNaM tridhA vikalpitam , saMyogavizeSamAha- manasa iti, yadRcchApadArthamAha- Akasmiketi, kalpatrayepi sAmAnyato'nupapattimAha- sarvatheti, saMyogavizeSasyetizeSaH / anupapattihetuM jijJAsate- kathamiti / hetumAhasmartavyatvAditi, yadyAtmapreraNena saMyogavizeSaH syAttadA tAdRzapreraNaviSayA AtmecchA svIkAryA tatra smaraNArthapreraNArthaviSayA cecchA smartavyaviSayA syAdeveti smaraNasya jAtatvena viSayasya smartavyatvaM na syAdasti ca smartavyatvamiti na saMyogavizeSArtha manasaH preraNaM saMbhavatItyarthaH, hetvantaramAha- icchAta iti, evaM hIcchAyAH smRtihetutvaM syAt na caivamastIti na preraNaM saMbhavatItyarthaH / uktaM vyAcaSTe- yadIti, preraNakAraNIbhUtAmicchAmAha- amuSyeti, amuSya= asya, Atmapradeze= madIyapradeze, tena= tAdRzapradezena, iti= itIcchayA itisaMkalpya / paryavasitamAha- tadeti, smartavyasmaraNaM vinoktecchAyA asaMbhavAt smartavyaH smRta eveti tatsmaraNArtha preraNAnupapattirityarthaH / atra pakSe bAdhakAntaramAha-na ceti, Atma Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam ] nyAyabhASyamA 303 cAyaM manaH praNidadhAnazcirAdapi kaMcidartha smarati nA'kasmAt / zatvaM ca manaso nAstijJAnapratiSedhAditi // 31 // etaccavyAsaktamanasaH pAdavyathanena saMyogavizeSeNa samAnam // 32 // yadA khalvayaM vyAsaktamanAH kacid deze zarkarayA kaNTakena vA pAdavyathanamAmoti tadA''tmamanassaMyogavizeSa epitavyaH- dRSTaM hi duHkhaM duHkhavedanaM ceti. tatrAyaM samAnaH pratipedhaH, yadRcchayA tu na vizeSa:- nA''kasmikI kriyA nA''kasmikaH saMyoga iti // saMskArayorayogyatvenApratyakSatvAdityarthaH, tatra tathA ca AtmapradezasaMskAraviSayA''tmapratyakSeNa saMvittiH= smRtiranupapannA- yadyAtmapradesaMzaskArayoH pratyakSaM syAttadA tatsmRtirapi uktecchAkAle syAd na caivamastItyarthaH / dvitIyakalpasyAnupapattimAha- suramUrSayeti, praNidhAnaH= niyuJjAnaH, yadA hi manaHpraNidhAnAdinA smarati tadA na yadRcchiyA= akasmAt smaraNaM vA saMyogavizeSo vA saMbhavatItyarthaH / tRtIyakalpasyAnupapattimAha- jJatvamiti, manasi jJAnasamavAyasya pratiSedhAdityarthaH, tadetat "yugapajjJeyAnupalabdhezca 19" ityatra draSTavyam / tathA ca zarIrAdahirAtmapradezena manassaMnikarSoM nopapadyate kAraNAbhAvAdityarthaH // 31 // agrimasUtramavatArayati- etaditi, etat= AtmapreraNetyAdisUtrapratipAditaM manassaMyogavizeSasya nirAkaraNaM vakSyamANena manassaMyoganirAkaraNena samAnamevetyayuktamevetyarthaH, kiM vA etat= pUrvokto manasaMyogo vakSyamANena saMyogena samAna evetyarthaH / vyAsakteti- vyAsaktamanasaH= nRtyAdidarzanasaMlagnamanaso jIvasya pAdavyathanena= pAdAdivyathAjJApakena saMyogavizeSeNa= manassaMyogena pUrvoktaH saMyogavizeSaH samAnam= tulya ityanvayaH, kiM vA pUrvoktaM saMyogapratyAkhyAnametatsaMyogapratyAkhyAnena samAnam - ubhayorapyasaMbhavitvAdityanvayaH, yadA hi nRtyAdikaM pazyata: kaNTakavedho bhavati tadA tAdRzakaNTakavedhavyathAyA anubhavo yena hetunA jAtenAtmamanassaMyogena jAyate tasyAvazyakatvAt tAdRzavyathAnubhavasya ca sarvaprasiddhatvAt tanaiva hetunA zarirAvahirapyAtmapradezairmanasaH saMyogaH saMbhavatIti pUrvoktaparihAro na yukta iti kiM vA'kiMcitkara iti sUtrArthaH / atra- "etacca vyAsaktamanasaH pAdavyathanena saMyogavizeSeNa samAnaM bhavatItya'parihAraH / tasmAt pUrva eva parihAraH "nAnta: zarIravRttitvAnmasa: 26" iti" itivArtikam / byAcaSTe- yadeti, ayam= jIvaH, zarkarayA= mRtkhaNDena, tadA etAdazapAhavyathAnubhavakAle AtmamanassaMyogavizeSaH= uktavyathAnubhavakAraNIbhUta AtmamanassaMyogaH eSitavyaH= svIkArya eva- manaHsaMyogaM vinoktavyathAnubhavasya nirUpayitumazakyatvAt / uktapAdavyathAyAM pratyakSaM pramANayati- dRSTamiti / upasaMharati- tatreti, tatra atra, ayam= pUrvoktaH pratiSedhaH samAnaH, yathA pUrvoktAtmapreraNAdibhiH zarIrAdvahirmanassaMyogasyAnupapattiH pradarzitA tathAtrodAhRtavyathAnubhavakAlepyAtmamanasaMyogasyAnupapattiH syAt Atmano'nyatra vyAsaktatvena manaHpreraNAdyasaMbhavAt . na caivaM saMbhavati- etAdRzapAdavyathAyAH pratyakSatvena tadanubhavakAraNIbhUtasya manassaMyogasyAvazyakatvAt , zarkarAdinA pAdasaMyogazca zarIrAbahireveti manassaMyogopi zarIrAdvahireva svIkArya evaM smRtikAraNIbhUtopi manassaMyogaH zarIrAdahiH saMbhavatyeveti na tasyoktaH pratiSedhaH saMbhavatItyarthaH / udAhRtamanassaMyoga AtmapreraNena tu na saMbhavati-- anyatra vyAsaktatvAt manaso jJatvAdapi na saMbhavati- tasya pratiSiddhatvAt , pArizeSyAd yadRcchayA vaktavyastadapi na saMbhavatiyahacchAyA AkasmikatvarUpatvAd AkasmikatvaM ca niSkAraNakatvameva na ca jAyAmAnaM niSkAraNaM saMbhavatIti na manasaH kriyA saMyogazcAkasmikaH- yahacchayA saMbhavatIti yathA zarIrAtAhirAtmamanassaMyogasyoktasya smRtikAraNIbhUtasyAnupapattistathoktavyathAnubhavakAraNIbhUtasyApyAtmamanassaMyogasyAnupapattiriti Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhnikekarmAdRSTamupabhogArtha kriyAheturiticet ? samAnam // karmAdRSTaM puruSasthaM puruSopabhogArtha manasi kriyAhetuH evaM duHkhaM duHkhasaMvedanaM ca sidhyati cetyevaM cenmanyase ?, samAnaM smRtihetAvapi saMyogavizeSo bhavitumarhati. tatra yaduktam- "AtmapreraNayadRcchAjJatAbhizca na saMyogavizeSaH 31" ityayamapratiSedha iti, pUrvastu pratiSedhaH- " nAntaHzarIra vRttitvAnmanasaH 26" iti // 32 // kaH khalvidAnIM kAraNayogapadyasadbhAve yugapadasmaraNasya heturiti ?, praNidhAnaliGgAdijJAnAnAmayugapadbhAvAdayugapatsmaraNam // 33 // yathA khalvAtmamanasoH saMnikarSaH saMskArazca smRtiheturevaM praNidhAnaM liGgAdijJAnAni, tAni ca na yugapad bhavanti tatkRtA smRtInAM yugapadanutpattiriti // 33 // prAtibhavattu praNidhAnAdyanapekSe smAte yaugapadyaprasaGgaH // 34 // samAnaM yathA cAsyopapattistathA tasyApyupapattirityapi samAnamityAha- yadRcchayeti, yadRcchayApi vizeSaH= kArya na saMbhavatIti yAvat / ukte hetumAha- neti / nanu jIvakRtakarmajanyamadRSTamAtmasamavetam upabhogArtham= bhogasaMpAdakamastIti tAdRzAdRSTena manasi kriyA jAyate tatazcodAhRto manassaMyogo jAyate iti na sa saMyogo'nupapanna ityAzaGkate- karmeti / uttaramAha- samAnamiti, yathodAhRto manassaMyogo'dRSTena saMbhavati tathA smRtikAraNabhUtopi manassaMyogo'dRSTena saMbhavatIti na tadanupapattirityarthaH / svayaM vyAcaSTe- karmeti, puruSastham= Atmasamavetam / paryavasitamAha- evamiti, evam= uktAdRSTena / zaGkAmupasaMharati- ityevamiti / uttaramAha- samAnamiti, smRtiheturapi saMyogavizeSo'dRSTena saMbhavatIti na tadanupapattirityarthaH / upasaMharati- tatreti, yadA hyadRSTena saMyogavizeSa upapadyate tadA tasya pUrvoktaH AtmapreraNetyAdipratiSedho nopapadyate kiM tu " nAntaH 26" iti pUrvokta eva pratiSedha upapadyate manasaH zarIrAntarvRttitvAdadRSTenApi zarIrAdvahirgamanaM jIvato na saMbhavatIti na zarIrAdvahirAtmapradezairmanassaMyoga upapadyate ityarthaH // 32 // agrimasUtramavatArayati- ka iti, sarvasmRtikAraNamAtmamanassaMyoga eva tasya ca yogapadyaM spaSTamevazarIrAbahirmanaso gamanasyA'svIkArAt athApi yugapatsarvasmaraNaM na bhavati tatra yugapadasmaraNasya ko heturiti jijJAsA / sUtreNottaramAha- praNidhAneti, praNidhAnam= cittaikAgratA kiM vAtmanA cittasya tatra niyojanam , liGgAdijJAnam= saMskArobodhakajJAnam , yathA manassaMyogaH smaraNasya kAraNaM tathA praNidhAnAdikamapi kAraNamasti tathA ca sarvasmaraNakAraNIbhUtasaMskAraviziSTAtmanA sarvasmaraNakAraNIbhUtasya manassaMyogasya yugapatsattvepi praNidhAnAdInAM smaraNakAraNAnAmayugapadbhAvAd yaugapadyaM na saMbhavatIti ayugapatsmaraNamupapadyate= yugapatsarvasmaraNApattirnAsti kiM tu praNidhAnAdikrameNaiva kramazaH smaraNaM bhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yatheti / prakRtamAha- evamiti / praNidhAnaM liGgAdijJAnAni ca smaraNakAraNAni santi tAni= praNidhAnAdIni yugapat na saMbhavanti. tatkRtA-praNidhAnAdInAmayogapadyakRtA= praNidhAnAdInAmayogapadyenaiva smRtInAM yugapadanutpattiH= ayugapadutpattirupapadyate iti " jJAnasamavetAtma 25" itisUtroktarItyA smRtInAmayogapadyopapAdanArtha zarIrAdahirAtmapradezairmanasaH saMyogo na svIkArya:- manasaH zarIrAbhyantarvRttitvAdityarthaH, tathA ca jJAnasya vibhvAtmaguNatvepi smRtInAM yogapadyApattinAstIti jJAnamAtmaguNa eva na tu manoguNa iti paryavasannam // 33 // . sAmAnyata: smRtInAM yogapadye nirAkRtepi smRtivizeSa yogapadyamAzaGkate- prAtibhavaditi, "zvaste bhrAtA''gantA" ityAdikaM siddhapuruSajJAnaM prAtibhamityucyate tathA ca vaizeSikasUtram- " Apa Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam ] nyAyabhASyam / yat khalvidaM prAtibhamiva jJAnaM praNidhAnAdyanapekSaM smArtamutpadyate kadAcit tasya yugapadutpattiprasaGgaH- hetvabhAvAt / / sataH smRtihetorasaMvedanAt prAtibhena samAnAbhimAnaH= baDharthaviSaye vai cintAprabandhe kazcidevArthaH kasyacit smRtihetu:- tasyAnucintanAt tasya smRtirbhavati. na cAyaM smartA sarva smRtihetuM saMvedayate= 'evaM me smRtirutpannA' ityasaMvedanAt prAtibhamiva jJAnamidaM smArtamityabhimanyate, na tvasti praNidhAnAdyanapekSaM smArtamiti // __prAtibhe kathamiticet ? puruSakarmavizeSAdupabhogavanniyamaH // prAtibhamidAnIM jJAnaM yugapat kasmAnnotpadyate ?. yathopabhogArtha karma yugapadupabhogaM na karoti evaM puruSakarmavizeSaH pratibhAheturna yugapadaneka prAtibhaM jJAnamutpAdayati // siddhadarzanaM ca dharmebhya: 9-2-13" iti, tadetat prAtibhaM jJAnaM smRtyAtmakamapi praNidhAnAdisApekSaM na bhavati tathA ca prAtibhavat praNidhAnAdyanapekSANAM smArtAnAm= smRtijJAnAnAM yogapadyaM prAptampraNidhAnAdyanapekSANAM sarvasmRtInAM kAraNasyAtmamanassaMyogasya yogapadyAt kAraNayaugapadye kAryayogapadyasyAvazyambhAvAt. saMskArANAM ca manassaMyuktAtmani samavetatvAditi sUtrArthaH / pUrvoktaM ca smarttavyam / atra- " yadi praNidhAnAdyapekSAtmamanassaMyogo na yugapat smRtikAraNaM ( tadA) yAH smRtayaH praNidhAnAdisaMnidhAnamantareNa bhavanti tAsAM yaugapadyaM syAt" itivArtikam / vyAcaSTe- yaditi, prAtibhaM jJAnamiva praNidhAnAdyanapekSaM yat smArtam= smaraNajJAnamutpadyate tasya= teSAm = praNidhAnAdyanapekSANAM smaraNAnAM yugapadutpattiprasaGgaH- kramaprayojakasya praNidhAnaliGgAdijJAnasya kAraNatvAbhAvAdityanvayaH / ukta hetumAha- hetvabhAvAditi, ayogapadyahetoruktasya praNidhAnaliGgAdijJAnasyA'bhAvAt= anapekSaNAt, kiM vA'yogapadyahetorabhAvAdityarthaH / uktaM bhASyakAraH pariharati- sata iti, smAta kimapi jJAnaM praNidhAnAdyanapekSaM na bhavatIti smRtihetoH praNidhAnaliGgAdijJAnasya tadepakSatvasya ca sattveti asaMvedanAt= tajjJAnAbhAvAdeva prAtibhasAmyaM pratIyate ityanvayaH / uktaM vizadayati- bahvartheti, anekArthaviSayake cintAprabandhe= praNidhAnasaMtAne jAte kazcideva cintitaH padArthaH kasyacitsmRtiheturbhavati tasya= smRtihetoranucintanAt tasya= smartavyasya smRtirbhavati tatra smRtihetUnAM sattvepi utpalazatapatravedhanyAyena kadAcit jJAnaM na jAyate ityetAvanmAtreNa tatra smaraNasya praNidhAnAdyanapekSatvamucyate tadAha- na cAya miti, ' evam= anena kAraNena me smRtirutpannA' itikAraNajJAnAbhAvAdeva prAtibhamiva smAta jJAnaM praNidhAnAdyanapekSamityabhimanyate vastutastu smAta kimapi jJAnaM praNidhAnAdyanapekSaM nAstIti ajJAyamAnAnAmapi praNidhAnAdInAmayogapadyenoktarItyA smRtInAmayogapadyamupapadyate iti na kopi doSa ityarthaH / atra "praNidhAnAdyapekSam " iti pAThastvasaMgato vArtikaviruddhazca tathA ca vArtikam - " nahi praNidhAnAdyanapekSaM smArtamasti " iti // nanu smRtijJAnAnAM praNidhAnAdisApekSatvenA'yogapadye saMbhavatyapi praNidhAnAdyanapekSANAM prAtibhAnAM kathaM na yaugapadyamityAzaGkate- prAtibhe iti, prAtibhe= prAtibhajJAnAnAmayogapadyaM dRzyamAnaM katham= kena hetunopapAdyamitizaGkArthaH / uttaramAha- puruSeti, yathA jIvasya karmakrameNa sukhaduHkhAdibhogaH krameNaiva bhavati na tu yugapat tathA prAtibhajJAnahetubhUtAnAM jIvakarmaNAM krameNa jAtatvAt phalajanakatvAcca tatkAryabhUtAni prAtibhajJAnAnyapi praNidhAnAdyanapekSANyapi krameNaiva jAyante na yugapadityarthaH / svoktaM svayameva vyAcaSTe- prAtibhamiti, prAtibhaM sarvaM jJAnam idAnIm= praNidhAnAdyanapekSatvena kasmAt yugapannotpadyate ityAzaGkA / samAdhatte- yatheti, upabhogartham= sukhAdibhogakAraNIbhUtam / prakRtamAha- evamiti, pratibhAhetuH= prAtibhajJAnakAraNIbhUto jIvakarmavizeSaH krameNa jAtatvAt kraNeNaiva prAtibhajJAnAnyutpAdayati na yugapaditi na prAtibhAnAmapi yaugapadyApattirityarthaH / / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhnikehetvabhAvAdayuktamiticet ? na- karaNasya pratyayaparyAye sAmarthyAt // 'upabhogavanniyamaH' ityasti dRSTAnto heturnAstIti cenmanyase ? na- karaNasya pratyayaparyAye sAmarthyAda naikasmin jJeye yugapadanekaM jJAnamutpadyate na cA'nekasmin , tadidaM dRSTena pratyayaparyAyeNAnumeyaM karaNasAmarthyamitthambhUtamiti. na jJAtuH- vikaraNadharmaNo dehanAnAtve pratyayayaugapadyAditi / ___ ayaM ca dvitIyaH pratiSedhaH- vyavasthitazarIrasya cA'nekajJAnasamavAyAdekapradeze yugapadanekArthasmaraNaM syAt= kacid deze'vasthitazarIrasya jJAturindriyArthapravandhena jJAnamekasminnAtmapradeze samavaiti taina yadA manaH saMyujyate tadA jJAtapUrvasyA'nekasya yugapat smaraNaM prasajyate nanu "upabhogavat " iti dRSTAntasattvepi prAtibhajJAnAnAM yugapadanutpattau heturnAsti na ca hetuM vinA dRSTAntamAtreNa sAdhyasiddhiH saMbhavati yena prAtibhAnAmayogapadyaM sidhyeteti prAtibhAnAmuktamayogaparva hetvabhAvAdevA'yuktam= na saMbhavatItyAzaGkate- hetvabhAvAditi, pariharati- neti, parihArahetumAha- karaNasyeti, karaNasya= jJAnakAraNasya pratyayaparyAye= paryAyeNa= krameNaiva jJAnotpAdane sAmarthyAt krameNa= ayugapadeva jJAnAni saMbhavanti na yugapaditi jJAnAnAmayogapadye tAdRzaM kAraNasAmarthyameva kAraNaM tathaiva sarvatra kAryakAraNayoH kramadarzanAdityarthaH / svayaM vyAcaSTe- upabhogavaditi / pariharati- neti, parihArahetumAha- karaNasyeti, paryavasitamAha- naikasminniti, jJAnakAraNAnAM krameNaiva jJAnajananasAmarthyAt ekasmin jJeye= ekajJeyaviSayakaM yugapadanekaM jJAnaM notpadyate kiM tu krameNaiva, tathA'nekasmin= anekajJeyaviSayakamapyanekaM jJAnaM yugapannotpadyate kiM tu krameNaivotpadyate ityanvayaH / etAdRzakaraNasAmarthya pramANamAha- tadidamiti, idaM karaNasAmarthyam itthambhUtam= krameNa jJAnajananAnukUlamiti dRSTena jJAnakrameNAnumeyam- krameNaiva jJAnAnAM dRSTena jAyamAnatvena jJAnakAraNAnAM krameNaiva jJAnajananasAmarthyamasti na yugapaditi jJAtuM zakyatvAdityarthaH / nanvevaM jJAturapyanekajJAnasAmarthya na syAdityAzaGkayAha-na jJAturiti, jJAturanekajJAnasAmathyAbhAvo nAsti, atra hetumAha- vikaraNeti, vikaraNadharmiNaH= yogino nAnAdehedhvapi svanirmiteSu jJAnayogapadyasya zAstrasiddhatvAt. tadetat ekonaviMzatisUtrabhASyaTIkAyAM draSTavyam / atra- "tasmAtkaraNamekaM na kacidapi yugapat kAryAyA'lamiti. kartA punarekopi karaNabhede yugapadhani kAryANi karotItyAha- na jJAturvikaraNadharmaNo dehanAnAtve pratyayayaugapadyAditi, vividhaM karaNaM yasya sa tathoktaH" iti tAtparyaTIkA // ___ pUrvapakSI smRtInAM yogapadyaM prakArAntareNa pratipAdayati- ayamiti, smRtInAmayogapadyasya pratiSedha ityarthaH / upapAdayati- vyavasthiteti, vyavasthitazarIrasya= ekadezasthitazarIrasya jIvasya taddezasthitazarIrAvacchedena tasminnAtmapradeze'nekeSAM jJAnAnAM jJAnajanyasaMskArANAM ca samavAyAt tAdRzasaMskAraviziSTAtmapradezena manasazca saMnikarSAt tAdRze Atmana ekasmin pradeze yugapadanekArthaviSayakaM smaraNaM syAdeva- anekasaMskAraviziSTenAtmapradezena manassanikarpasya sarvasmaraNasAdhAraNakAraNasya jAtatvAdevetyanvayaH / yadA hi vyavasthitazarIro na bhavati tadA tu vibhorAtmanastattatpradezairnAnAbhUtairmanasaH navanavasaMnikarSasaMbhavAdekasminnAtmapradeze jJAnasaMskArayoH samavAyo na saMbhavatIti na yugapadanekArthasmaraNaprasaGgaH, yadA ca vyavasthita zarIro bhavati tadA tu taddezasthitazarIrAvacchinne ekasminnevAtmapradeze'nekajJAnasaMskArANAM samavAyaH saMbhavati tatra tAdRzenA'nekasaMskAraviziSTenAtmapradezena manassaMyogAdanekArthasmaraNaM yuga patsyAdeva- nivArakAbhAvAdityarthaH / atra- "yatrAtmapradeze'sya jJAnAni nAnAviSayANi jAtAni tatsaMskArAzca tatraivAvasthitazarIrasya. tadanena zarIrAntargatasya manasastatra pradeze saMyoga upapAditaH" iti tAtparyaTIkA / uktaM vizadayati- kvaciditi, deze= ekasmin deze, jJAtuH= jIvasya, indriyArthaprabandhena Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 buddhivivecanam ] nyAyabhASyam / pradezasaMyogaparyAyAbhAvAditi / AtmapradezAnAmadravyAntaratvAdekArthasamavAyasyA'vizeSe smRtiyogpdyprtissedhaanuppttiH| zabdasaMtAne tu zrotrAdhiSThAnapratyAsattyA zabdazravaNavat saMskArapratyAsatyA manasaH smRtyutpatterna yugapadutpattiprasaGgaH / pUrva eva tu pratiSedhaH- nA'nekajJAnasamavAyAdekapradeze yugapat smRtiprasaGga iti // 34 // yat 'puruSadharmo jJAnam. antaHkaraNasyecchAdveSaprayatnasukhaduHkhAni dharmAH' iti kasyacid darzanaM tat pratiSidhyate jJasyecchADheSanimittatvAdArambhanivRttyoH // 35 // ayaM khalu jAnIte tAvat- 'idaM me sukhasAdhanam idaM me duHkhasAdhanam ' iti. jJAtaM svasya indriyANAmenekairathaiH saMyoganairantaryeNa, ekasmin= taddezasthitadehAvacchinne Atmapradeze anekaM jJAnaM samavaiti tatazca tatra saMskArA utpadyante tena= uktAnekasaMskAraviziSTAtmapradezena yadA manassaMyogo bhavati tadA jJAtapUrvasya= pUrva jJAtasyA'nekasya viSayasya= anekaviSayakaM smaraNaM yugapat prasajyate ityanvayaH, ukta hetumAha- pradezeti, pradezasaMyogasya= AtmapradezasaMyogasya paryAyAbhAvAt= kramAbhAvAt , yadi manassayogakramaH syAttadA smaraNamapi krameNa syAt na caivamasti kiM tvanekasaMskAraviziSTenAtmapradezena manasaMyogo jAta eveti yugapadanekasmaraNApattirityarthaH / smRtInAM yaugapadye kAraNAntaramAha- Atmeti, sarveSyAtmapradezA ekameva dravyaM na tu dravyAntarabhUtA ityAtmapradezAnAmadravyAntaratvAt= ekadravyatvAt smRtikAraNasya manassaMyogasya saMskArANAM ca ekArthasamavAyaH= ekAtmasamavetatvaM kiM vaikadravyalakSaNAtmapradezasamavetatvaM samAnameveti avizeSa: prAptastena smRtiyogapadyasya pratiSedho nopapadyate ityanvayaH, sarveSAmAtmapradezAnAmekadravyatvaM tatra ca saMskArAH samavetA manassaMyogazca jAtaH etadevAnekasmRtikAraNamiti smRtInAM yaugapadyaM syAdevetyarthaH, yadyAtmapradezAnAmekadravyatvaM na syAttadA taiH saMyogasya kramavRttitvena smRtInAmapi kramaH syAt na caivamastItyAzayaH / uktAM smRtiyogapadyApattiM bhASyakAraH pariharatizabdeti, atra " zabdasaMtAne viti zaGkAnirAkaraNabhASyaM tuzabdaH zaGkAM nirAkaroti " ititAtparyaTIkA / zabdasaMtAne= zabdasaMtAnamadhyavartinAM zabdAnAM sarveSAmapyAkAzA bhinnazrotravRttitvepi yathA zrotralakSaNAdhiSThAnaprattyAsattyA jAyamAnaM zravaNaM na yugapad bhavati kiM tu zrotrapratyAsattikrameNaiva jAyate tathA saMskArANAM manassaMyogasya cAtmavRttitvepi smaraNaM saMskArapratyAsattyA jAyate saMskAraprattyAsattizca udbodhakAnAM krameNaiva ghaTate iti krameNaiva smaraNAni jAyante iti smRtInAM na yugapadutpattiprasaGga ityarthaH / atra- " saMskArasya sahakArikAraNasamavadhAnaM pratyAsattiH, yathA zabdAH saMtAnavartinaH sarvatraivAkAze samavayanti. samAnadezatvepi yasyopalabdheH kAraNAni santi sa upalabhyate netare tathA saMskAreSvapIti" itivArtikam / tathA ca yasya saMskArasya sahakArikAraNam= udbodhakajJAnaM jAyate tena tajanyaM smaraNaM jAyate nA'nyArthaviSayakamiti na yaugapadyApattiH, udbodhakajJAnaM ca krameNaiva saMbhavatItispaSTameva / sUtrakRtaM smRtiyogadyapratiSedhaM sUcayati- pUrva iti, pUrvaH= " praNidhAnaliGgAdijJAnAnAm 33 " itisUtreNa smRtiyogapadyasya pratiSedhaH kRta itihetoH " anekajJAnasamavAyAdekapradeze " ityAdipUrvapakSabhASyeNa yo yugapat smRtiprasaGgaH pradarzitaH sa nopapadyate ityanvayaH // 34 // ___ agrimasUtramavatArayati- yaditi, spaSTArthamidaM bhASyam , tadetat sAMkhyamataM sAMkhyadarzane draSTavyam / jJasyeti- jJasya= jJAnaviziSTasya yau icchAdveSau tannimittatvAdArambhanivRttyorityanvayaH, ArambhaH= pravRttiricchayA bhavati nivRttizca dveSeNa bhavati icchAdveSau ca jJAnaM vinA na saMbhavata iti jJAnecchAdveSaprayatnAdInAM sAmAnAdhikaraNyaM siddhaM jJAnaM cAtmadharma iti icchAdveSaprayatnAdInAM tatphalabhUtasukhAdInAM cAtmadharmatvaM siddhamiti sUtrArthaH, atra- 'icchAdInAmAtmadharmatvam- jJAnasAmAnAdhikaraNyAt' ityevaM sUtraM Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhnikesukhasAdhanamApnumicchati duHkhasAdhanaM hAtumicchati. prApnumicchAyuktasyA'sya sukhasAdhanA'vAptaye samIhAvizeSa ArambhaH jihAsAprayuktasya duHkhasAdhanaparivarjanaM nivRttiH evaM jJAnecchAprayatnadveSasukhaduHkhAnAmekenAbhisaMbandhaH= ekakartRtvaM jJAnecchApravRttInAM samAnazrayatvaM ca. tasmAt jJasyecchAdveSaprayatnasukhaduHkhAni dharmA nA'cetanasyeti, ArambhanivRttyozca pratyagAtmani dRSTatvAt paratrAnumAnaM veditavyamiti // 35 // atra bhUtacaitanika Aha talliGgatvAdicchAdeSayoH pArthivAdyeSvapratiSedhaH // 36 // ArambhanivRttiliGgAvicchAdveSAviti. yasyArambhanivRttI tasyecchAdveSau tasya jJAnamiti prAptam- pArthivApyataijasavAyavInAM zarIrANAmArambhanivRttidarzanAdicchAdveSajJAnaryoga iti caitanyam // 36 // parazvAdiSvArambhanivRttidarzanAt // 37 // vaktavyamAsIt / vyAcaSTe- ayamiti, ayam= AtmA, AtmasamavetaM jJAnamudAharati- idamiti, jAnAti icchati yatate itikramaH smartavyaH, jJAnAnantaraM jAyamAnAmAtmasamavetAmicchAmudAharati- jJAtamiti, hAtumicchatItyanena dveSa uktaH, icchAnantaraMjAyamAnamArambhazabdavAcyaM pravRttilakSaNaM prayatnamudAharati-prApnumiti, asya= AtmanaH, samIhAvizeSaH= ceSTAvizeSaH prayatna eva Arambha ityarthaH, nivRttilakSaNaM prayatnamudAharatijihA~seti, jihAsAprayuktasya= tyAgecchApreritasyAtmanaH, evaM jJAnecchAdveSaprayatnAdInAmudAhRtaM sAmAnAdhikaraNyam= AtmasamavetatvamupasaMharati- evamiti, evamuktaprakAreNa, ekena= AtmanA'bhisaMbandhaH= samavAyasaMbandhaH, ekakartRtvam= ekakartRkatvam , samAnAzrayatvam= sAmAnAdhikaraNyaM ca siddhamityanvayaH / upasaMharati- tasmAditi, tasmAt= uktasAmAnAdhikaraNyAt , jJAnaM cAtmadharma itipUrvapakSiNApi svIkRtaM tathA ca jJAnasamAnAdhikaraNAnAmicchAdInAmapyAtmadharmatvaM siddhamityarthaH / acetanasya= antaHkaraNasya / sUtrAzayamupasaMharati- Arambheti, ArambhanivRttyoH pratyagAtmani= jIvAtmani dRSTatvAt= siddhatvAt paratra tatkAraNIbhUteSvicchAdiSu AtmasamavetatvAnumAnaM veditavyam- kAryakAraNayoH sAmAnAdhikaraNyaniyamAt parasparaM kAraNakAryabhUtAnAM jJAnecchAprayatnAdInAmAtmasamavetatvaM veditavyam- jJAnasyAtmasamavetatvAdityarthaH, icchAdikamAtmasamavetaM jJAnakAryatvAd Arambhavad nivRttivaJcetyanumAnaprayoga ityalam // 35 / / ___ agrimasUtramavatArayati- atreti, bhUtacaitanikaH= zarIracaitanyavAdI cArvAkaH / taditi- talliGgatvAt= pravRttinivRttyanumeyatvAdicchAdveSayoH pArthivAdyeSu zarIreSu jJAnasya= caitanyasya pratiSedho nopapadyate ityanvayaH, pravRttinivRttibhyAmAtmani icchAdveSazavanumeyau itipUrvasUtreNoktaM tatra pravRttinivRttI ca pArthivAdizarIreSu pratyakSasiddhe iti icchAdveSayorapi zarIrasamavetatvaM prAptaM tena jJAnasyApi zarIrasama. vetatvaM prAptam- jJAnecchAdveSAdInAM sAmAnAdhikaraNyaniyamAditi zarIracaitanyasya pratiSedho nopapadyate iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- Arambheti, ArambhanivRttI liGge yayostau ArambhanivattiliGgau yathAsaMkhyamicchAdveSau / vaktavyamAha- yasyeti, jJAnecchAprayatnAdInAM sAmAnAdhikaraNyaM spaSTamityarthaH / paryavasitamAha- pArthiveti, pArthivAdiSu zarIreSu pravRttinivRttI pratyakSeNa dRzyete tena tAbhyAmicchAdveSau zarIreSu siddhau tAbhyAM ca jJAnamiti zarIrANAM caitanyaM siddhamityarthaH / pArthivAdicaturvidhazarIragrahaNaM nyAyamatenaiva vijJeyam- cArvAkena tathA'nabhyupagamAt zarIramAtrasya cAtubhautikatvasvIkArAdityanusaMdheyam // 36 // uktaM zarIracaitanyaM nirAkaroti-parazvAdiSviti,parazvAdiSvArambhanivRttI dRzyete na tu caitanyamiti vyabhicArAdArambhanivRttibhyAM zarIrasya caitanyaM nopapadyate iti sUtrArthaH, sUtrArambhe neti vaktavyamAsIt / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam ] nyAyabhAvyam / 309 zarIracaitanyanivRttiH / ArambhanivRttidarzanAdicchAdveSajJAnayoga iti prAptam parazvAdeH karaNasyArambhanivRttidarzanAccaitanyamiti / atha zarIrasyecchAdibhiryogaH parazvAdestu karaNasyA''rambhanivRttI vyabhicarataH ?, na tayaM hetuH- 'pArthivApyataijasavAyavInAM zarIrANAmArambhanivRttidarzanAdicchAdveSajJAnayogaH' iti // 37 / ayaM tInyo'rtha:- "talliGgatvAdicchAdveSayoH pArthivAdyeSvapratiSedhaH 36" pRthivyAdInAM bhUtAnAmArambhastAvat trasavizarArusthAvarazarIreSu tadavayavavyUhaliGgaH pravRttivizeSaH. loSTAdiSu liGgAbhAvAt. pravRttivizeSAbhAvo nivRttiH. ArambhanivRttiliGgAvicchAdveSAviti pArthivAdyeSva'NuSu tadarzanAdicchAdveSayostadyogAd jJAnayoga iti siddhaM bhUtacaitanyamiti, kumbhAdiSvanupalabdherahetuH // 38 // vyAcaSTe- zarIreti, idaM sUtrapratipAdyakathanam , anena sUtreNa zarIracaitanyasya nivRttiH= pratiSedhaH kriyate ityarthaH / pUrvapakSikathanamanuvadati- Arambheti, yadi pravRttinivRttibhyAmicchAdveSajJAnayogaH= caitanya syAt zarIrasya tadA parazvAderapi chedanAdikaraNasya caitanyaM syAt- pravRttinivRttiyuktatvAt. na ca parazvAdezcaitanyamupalabhyate iti na zarIrasyApi pravRttinivRttibhyAM caitanyaM sidhyatItyarthaH / nanu pravRttinivRttiyuktatvepi zarIre eva caitanyaM svIkriyate- pratyakSasiddhatvAt , parazvAdestu ye pravRttinivRttI te caitanyaM vyabhicarata iti na parazvAdezcaitanyApattirityAzaGkate- atheti / atra pariharan svAbhISTamAhaneti, pravRttinivRttiyuktatvaM zarIracaitanyasAdhako heturevaM na saMbhavati- parazvAdiSu caitanyavyabhicAritvAdityarthaH / ayam= paarthivaapyetyaayuktH| vastutastu parazvAdiSu pravRttinivRttireva na sta ityalam / pUrvapakSyuktaM hetusAdhyAdivAkyamanuvadati- pArthivApyeti / / 37 // ___agrimasUtrAvatArArtha talliGgatvAditi pUrvasUtraM prakArAntareNa vyAcaSTe- ayamiti, taliGgatvAditi sUtrasya pUrvoktavyAkhyAnena yadi zarIracaitanyaM na sidhyati tadAyamanyo'rthaH pratipAdyate tena zarIracaitanyaM setsyati ityarthaH / navInArthamAha- pRthivyAdInAmiti, vasavizarArusthAvareSu zarIreSu= zarIravartiSu bhUtAnAm bhUteSu ya ArambhaH sa parazvAdisAdhAraNo na gRhyate yena parazvAdInAM caitanyApattiH syAt kiM tu zarIrAsAdhAraNa: tadavayavavyUhaliGgaH= bhUtAvayavasaMmUrchanaliGgaH= bhUtAvayavAnAM yaH zarIrarUpeNa pariNAmastadanumeyaH pravattivizeSa evArambhaH sa ca zarIre. eva saMbhavati na loSTAdiSu parazvAdiSu ca-teSa liGgasya= uktapravRttivizeSAnumApakasya bhUtAvayavapariNAmavizeSasyoktasyA'bhAvAt , nivRttizcoktapravRttivizeSasyAbhAva eva gRhyate sa cApi zarIre eva saMbhavati na parazvAdiSu- teSUktapravRttivizeSasyAbhAvena pravRttivizeSAbhAvasyApyasaMbhavAt . abhAvasya svapratiyogisthale eva kAlAntare saMbhavAdityanvayaH, ArambhanivRttizabdAbhyAM zarIramAtravartinyo pravRttinivRttyA gRhyate na parazvAdisAdhAraNe yena parazvAdInAM caitanyApattiH syAdityarthaH / paryavasitamAha- Arambheti, ArambhanivRttiliGgau= ArambhanivRttyanumeyau icchAdveSAviti zarIravartiSu pArthivAdiparamANuSu taddarzanAt= uktavizeSapravRttinivRttidarzanAdicchAdveSayoryogaH prAptastadyogAt= icchAdveSayogAcca jJAnayogaH= caitanyaM prAptamiti bhUtacaitanyaM siddhamityarthaH, atra-"zarIreSvavayavavyUhabhedadarzanAt zarIrArambhakANAmaNUnAM pravRttibhedo'numIyate tatazcecchAdveSau tAbhyAM caitanyamiti / trasam= jaGgamam , vizarAru= asthiraM kRmiprabhRtInAM zarIram , sthAvaram= sthiraM devamanuSyAdInAM taddhi cirataraM vA dhriyate " ititAtparyaTIkA / ____ uktaM parAkaroti- kumbheti, kumbhAdiSu pArthivAdibhUtAvayavAnAM pariNAmalakSaNa Arambho dRzyate sikatAdiSu ca tadabhAvopi dRzyate caitanyaM ca nopalabhyate iti ahetu:= uktarUpopyArambhAdiH zarIra Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhnikekumbhAdimRdavayavAnAM vyUhaliGgaH pravRttivizeSa ArambhaH sikatAdiSu pravRttivizeSAbhAvo nivRttiH. na ca mRtsikatAnAmArambhaniTattidarzanAdicchAdveSaprayatnajJAnayogaH, tasmAt "talliGgatvAdicchAdveSayoH 36 " ityaheturiti // 38 // niyamAniyamau tu tadvizeSakau // 39 // tayoH= icchAdveSayorniyamAniyamau vizeSakau= bhedakau, jJasyecchAdveSanimitte pravRttinivRttI na svAzraye, kiM tarhi ?. prayojyAzraye. tatra prayujyamAneSu bhUteSu pravRttinivRttI staH na sarveSvitya'niyamopapattiH / yasya tu jJatvAd bhUtAnAmicchAdveSanimitte ArambhanivRttI svAzraye tasya niyamaH syAt yathA bhUtAnAM guNAntaranimittA pravRttiH guNapratibandhAcca nivRttirbhUtamAtre bhavati niyamena caitanyasAdhako na saMbhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- kumbhAdIti, kumbhAdiSu mRdavayavAnAM vyUhaliGgaHkumbhAdirUpeNa pariNAmAnumeyaH pravRttivizeSalakSaNa Arambho dRzyate sikatAdiSu ca tAdRzapravRttivize. pasyAbhAvarUpA nivRttidRzyate na ca caitanyamupalabhyate iti yathA''rambhanivRttisattvepi mRdAdInAM caitanya nAsti tathA zarIrasyApi caitanyaM nopapadyate iti "talliGgatvAt 36" itisUtrasyoktametad vyAkhyAnA. ntaramapi ahetuH= zarIracaitanyasAdhakaM na saMbhavatItyarthaH // 38 // uktacArvAkamate doSAntaramudghATayati-niyameti, pravRttinivRttyorniyamAniyamau tat= tayoHicchAdveSayorvizeSako= bhedakau= vyavasthApako bhavata ityanvayaH, cArvAkamate padArthamAtre pravRttinivRttiniyamena icchAdveSau prApnutastAbhyAM ca jJAnamiti padArthamAtrasya caitanyaM prAptamitIdameva pravRttinivRttiniyamasyecchAdivizeSakatvam , na ca padArthamAtrasya caitanyamupalabhyate iti na zarIrasyApi pravRttinivRttibhyAM caitanyApattiH, svamatasAdhakamAha- aniyameti, zarIrAtiriktAtmavAde tu pravRttinivRttyoH padArthamAtre niyamo nAsti kiM tvAtmaprayojyeSveva zarIrAdiSu pravRttinivRttI bhavata iti prayojake Atmanyeva caitanya saMbhavati- na zarIrAdiSu- svayaM pravRttyAderabhAvAditi sUtrArthaH, kiM vA pravRttinivRyayoniyamAniyamau tat= tayoH= cArvAkamatanyAyamatayovizeSako. cArvAkamate bhUtacaitanyasvIkArAt padArthamAtre pravRttinivRttiniyamaH prApnoti sa ca pratyakSaviruddha iti na bhUtacaitanyaM saMbhavati, nyAyamate tu bhUtAtiriktasyAtmanazcaitanyasvIkArAt pravRttinivRttyoraniyamaH prApnoti sa ca pratyakSasiddhaH- zarIrAdiSvAtmaprayojyeSu pravRttinivRttiniyamasya ghaTAdiSu cAtmAprayojyeSu pravRttinivRttyaniyamasya spaSTatvAt iti nyAyamatameva yuktamityuktaniyamAniyamayozcArvAkamatanyAyamatavizeSakatvaM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- tayoriti, etat sUtraghaTakatacchandasya vyAkhyAnam / pratyakSasiddhaM pravRttinivRttyoraniyamaM prathamaM svamatenopapAdayatijJasyeti, jJasya= Atmana icchAdveSanimitte= icchAdveSajanye pravRttinivRttI na svAzraye= svAzrite bhavata ityanvayaH / pravRttinivRttyorAzrayaM jijJAsate- kimiti, kimAzrite ityarthaH / uttaramAha- prayojyeti, pravRttinivRttI prayojyAzraye= AtmaprayojyazarIrAdyAzrite sta ityarthaH / paryavasitamAha- tatreti, AtmanA prayujyamAneSu parazvAdiSu zarIrAdiSu ca pravRttinivRttI bhavato nA'prayujyamAneSviti pratyakSasiddhaH pravRtti nivRttyoraniyama upapanno'smanmate ityarthaH, atra-"ayameva cecchAdveSayovizeSo yad bhUtAzrayatvamanayo Avartya taditarAzrayatvavyavasthitiH etaduktaM bhavati- na zarIramicchAjJAnadveSAdhAraH- icchAjanitaspandAdhAratvAt parazvAdivat" iti taatpryttiikaa| pratyakSasiddhasya pravRttinivRttyoraniyamasya cArvAkamate'nupapattimAha- yasyeti, yasya cArvAkasya mate bhUtacaitanyamasti tasya cArvAkasya mate bhUtAnAM jJatvAt= cetanatvAt icchAdveSavattvaM prAptaM tenecchAdveSajanye pravRttinivRttI svAzraye= bhUtamAtrAzrite saMbhavata iti bhUtamAtre pravRttinivRttyorniyamaH prAptaH na tu prayujyamAnamAtrabhUtAzritatvam , uktaniyame dRSTAntamAha- yatheti, yathA bhUtAnAm= paMdArthAnAM guNA Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam ] nyAyabhASyam / 311 evaM bhUtamAtre jJAnecchAdveSanimitte pravRttinivRttI svAzraye syAtAM na tu bhavataH tasmAt prayojakAzritA jJAnecchAdveSaprayatnAH prayojyAzraye tu pravRttinivRttI itisiddham / ekazarIre jJAtRbahutvaM niranumAnam / bhUtacaitanikasya ekazarIre bahUni bhUtAni jJAnecchAdveSaprayatnaguNAnIti jJAtRbahutvaM prAptam , omiti bruvataH pramANaM nAsti, yathA nAnAzarIreSu nAnAjJAtAro pratyayavyavasthAnAd evamekazarIrepi pratyayavyavasthAnumAnaM syAt jJAtRbahutvasyeti // ntaranimittA= gurutvAdinimittA patanAdilakSaNA pravRttiH tAdRzagurutvAdiguNasya pratibandhAcca patanAdinivRttizca niyamena bhUtamAtre bhavati- kAraNIbhUtasya gurutvAdestatpratibandhasya ca bhUtamAtre saMbhavAt tathA icchAdveSajanyayoH pravRttinivRttyorapi bhUtamAtre niyamaH prApnoti- kAraNIbhUtAnAM jJAnecchAdveSANAM bhUtamAtre sattvasvIkArAdityanvayaH, svaM jJAnecchAdveSAH, svAzraye= svAzrite bhUtamAtrAzrite itidvivacanAntam / uktaniyame pratyakSavirodhamAha- na viti, na tu bhUtamAtre niyamena pravRttinivRttI bhavataH dRzyete kiM tu prayujyamAneSveva bhUteSvityarthaH / nigamayati- tasmAditi, yasmAd bhUtamAtre pravRttinivRttiniyamo nAsti tasmAd bhUteSu jJAnecchAdveSA na svIkAryAH kiM tu jJAnecchAdveSaprayatnAdayaH prayojakAzritAH= AtmAzritAH svIkAryAH pravRttinivRttI ca prayujyamAnamAtrabhUtAzrite svIkArya evaM vaiyadhi. karaNyasvIkAre hi pratyakSasiddhaH pravRttinivRttyoraniyama upapadyate- yadA prayujyamAnatvaM tadA pravRttinivRttI nAnyadeti / atra- " tadevamaniyamaM bhedakaM vyAkhyAya niyamaM vyAcaSTe- yasya tu cArvAkasya darzane jJatvAd bhUtAnAmicchAdveSanimitte ArambhanivRttI svAzraye zarIrAdau tasya cArvAkasya yathA bhUtAnAM gurutvAdiguNAntaranimittA pravRttiH patanAdilakSaNA tasyaiva gurutvAderguNAntarasya pratibandha AdhAradravyasaMyogena tasmAnivRttirapatanAdikA sA bhUtamAtre bhavati niyamena vyAptA na tu zarIropagRhIteSu bhUteSu. evaM bhUtamAtre jJAnecchAdveSanimitte pravRttinivRttI svAzraye syAtAm , etaduktaM bhavati- ye ye pRthivyAdidharmAste te yAvatpRthivyAdibhAvino dRSTA yathA gurutvAdayaH jJAnecchAdayopi cet pRthivyAdidharmAstairapyavazyaM yAvatpRthivyAdibhAvibhirbhavitavyaM na tu ghaTAdau dRzyante tasmAnna pRthivyAdidharmA jJAnAdayaH " iti taatpryttiikaa| ___ nanu yathA madirAyAmeva madazaktiniyamo na sarvatra tathA zarIre eva bhUtAnAM saMyogavizeSeNa caitanyaM jAyate iti na bhUtamAtre caitanyApattirityAzaGkayAha- eketi, evaM hi yathA sarveSveva madirAvayaveSu pRthak pRthak madazaktirbhavati- madirAbhAgapAnenApi madotpattestathA zarIracaitanyapakSe zarIrAvayaveSvapi pRthak pRthak caitanyaM syAt tathA caikasminnapi zarIre jJAtRbahutvaM syAt- caitanyaviziSTAnAM bahUnAM zarIrAvayavAnAM jJAtRtvAt. ekazarIre jJAtRbahutvaM ca niranumAnam= nirhetukam= aprAmANikam- ekenaiva jJAtrA sarvasaMbhavAt jJAtRbahutvasya gauravagrastatvena svIkartumazakyatvAt. kiM ca teSAM parasparaM kadAcit kalahopi syAt na ca tAdRzaH kalaha upalabhyate iti naikasmin zarIre jJAtRbahutvaM saMbhavati tathA ca na zarIracaityanyamupapadyate ityarthaH / bhUtacaitanikasya cArvAkasya mate ekasmina zarIre jJAtRbahutvaM pratipAdayatibhUteti, jJAnAdiyuktAnAmeva jJAtRtvAt zarIracaitanyapakSe coktarItyA sarveSAmeva zarIrAvayavAnAM jJAnAdiyuktatvAdekasmin zarIre jJAtRbahutvApattiH spaSTaiva / nanvastu jJAtRbahutvaM ko doSa:- svasvAzrayeSu sthitAnAM jJAtaNAM kalahAsaMbhavAdityAzaGkayAha- omiti, omiti bruvataH= ekasmin zarIre jJAtRbahutvaM svIkurvataH jJAtRbahutve pramANaM nAstIti na tatsaMbhavatItyarthaH / uktajJAtRbahutve pratyakSavirodhamudghATayati- yatheti, yathA pratizarIraM jJAtRbhedasvIkArAt pratyayavyavasthAnam= jJAnabhedosti- caitramaitrAderzAnAdInAM parasparaM bhinnatvAt , caitrAdisukhAdInAM maitrAderzAnAbhAvAt kiM vA pratyayavyavasthAnam- smaraNavyavasthA sApi spaSTaiva tathaikasmin zarIrepi jJAtRbahutvasya= jJAtRbahutvapakSe pratyayavyavasthAnumAnam sarveSAM tAdRzajJAtRNAM jJAnAdibheda Apadyeta tathA ca zarIrasya kasmiMzcidavayave vRNe tadRSTasya smaraNaM Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312. prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhnikedRSTazcAnyaguNanimittaH pravRttivizeSo bhUtAnAM sonumAnamanyatrApi // dRSTaH karaNalakSaNeSu bhUteSu parazvAdiSu upAdAnalakSaNeSu ca mRtprabhRtiSu anyaguNanimittaH pravRttivizeSaH sonumAnamanyatrApi=sa trasasthAvarazarIreSu tadavayavavyUhaliGgaH pravRttivizeSo bhUtAnAma'nyaguNanimitta iti, sa ca guNaH prayatnasamAnAzrayaH saMskAro dharmAdharmasamAkhyAtaH sarvArthaH puruSArthArAdhanAya prayojako bhUtanAM prayatnavaditi / AtmAstitvahetubhirAtmanityatvahetubhizca bhUtacaitanyapratiSedhaH kRto veditavyaH / "nendriyArthayostadvinAzepi jJAnAvasthAnAt 18" iti ca na syAt- anyadRSTasya anyena smartumazakyatvAt na caivamastIti naikasmin zarIre jJAtRbahutvaM saMbhavatItyarthaH / pratyayavyavasthAnAdeva nAnAzarIreSu nAnAjJAtAra ityanumIyate ekasmin zarIre tu pratyayavyavasthAnaM nAstIti na jJAtRbahutvamanumAtuM zakyate tena zarIracaitanyaM nopapadyate ityAzayaH / anena bhASyapAThena tAtparyaTIkAvaimatyamupalabhyate itikhedaH / tathA ca tAtparyaTIkA- "pratyayavyavasthA na bhevediti dUSaNamuktam , kacitpAThaH- pratyayavyavasthAnumAnaM syAditi sa sugama eva" iti. tathA- " ekasmin zarIre pratyayAnAM parasparapratisaMdhAnaM pazyAmo na zarIrAntare itivyavasthA. seyaM yadyekasmin zarIre eka eva cetano na cAsau zarIrAntare tato bhavennA'nyathetyarthaH" iti / kiM vA yathA nAnAzarIreSu pratyayavyava. sthAnAdeva AtmabhedAnumAnaM bhavati tathaikazarIrepi jJAtRbahutvasya= Atmabahutvasya pratyayavyavasthayaivAnumAnaM syAt pratyayavyavasthaiva vAnumAnam= anumApikA syAt= saMbhavati na caikasmin zarIre pratyayavyavasthopalabhyate iti naikazarIre jJAtRbahutvaM saMbhavatItyanvayaH // AtmAzritajJAnecchAdiprayukte bhUtAzritapravRttinivRttI iti yaduktaM tatra sadRSTAntamanumAnamAha- dRSTa iti, bhUtanAm= zarIrAdInAM parazvAdInAM ca pravRttivizeSaH= kriyAlakSaNA pravRttiH anyaguNanimittaH= zarIrAdyatirikto ya AtmA tadguNabhUtecchAdijanyo dRSTa iti anyatrApi= tadavayavavyUhAnumeye pravRttivizepe= zarIrarUpeNa pariNAmalakSaNAyAM pravRttAvapi saH= anyaguNanimitta ityanumAnaM ( anyaguNanimittakatvam ) veditavyam , ayaM cAnyaguNa AtmaniSTho'dRSTavizeSastenaiva bhUtAvayavAnAM zarIrarUpeNa pariNAmo bhavati, tathA ca prayogaH- bhUtAnAM zarIrarUpeNa pariNAmalakSaNaH pravRttivizeSa: AtmaguNajanyaH pravRttivizeSatvAt kriyAlakSaNapravRttivizeSavadityarthaH / atra- " niyamAniyamAviti yaduktaM tatrAnumAnameva sUcayati bhASyakAraH dRSTazcAnyaguNanimittaH pravRttivizeSa iti, hitAhitaprAptiparihArahetuH parispandaH pravRttivizeSaH so'yaM prayogaH- trasasthAvarazarIreSu pravRttiH svAzrayavyatiriktAzrayaguNanimittA pravRttivizeSatvAt parazvAdigatapravRttivizeSavaditi, na kevalaM zarIrasya pravRttivizeSo'nyaguNanimittaH bhUtAnAmapi tadArambhakANAM pravRttivizeSo'nyaguNanibandhana evetyAha- tadavayavavyUhaliGga iti" iti tAtparyaTIkA / svayaM vyAcaSTe- dRSTa iti, bhUteSu= bhUtakAryANAM parazvAdInAM chedanAdikaraNatvaM mRdAdInAM ca ghaTAyupAdAnatvaM prasiddhameva, parazvAdiSu yA pravRttiH sA jIvaniSThecchAdiguNajanyeti prasiddhameva tadanena dRSTAntaH pratipAditaH / prakRtamAha- so'numAnamiti, uktaM vyAcaSTe- sa iti, bhUtAnAM trasasthAvarazarIreSumanuSyAdizarIreSu yastadavayavavyUhAnumeyaH pravRttivizeSaH sopi anyaguNanimittaH= jIvAdRSTanimitto'numeya ityanvayaH / etatkAraNIbhUtaM guNamAha- sa ceti, prayatnasamAnAzrayaH= prayatnasamAnAdhikaraNam= AtmavRttiH, dharmAdharmasamAkhyAtaH= adRSTanAmakaH, saMskAraH sarvArthaH= sarvasaMpAdakaH, puruSArthArAdhanAya= jIvabhogasaMpAdanAya prayatnavad bhUtAnAM prayojaka:= pravartako bhavati tena bhUtAnAM zarIrarUpeNa pariNAmo bhavatItyanvayaH, tadanena jJAnecchAdInAM zarIrAtiriktajIvaguNatvaM siddhamiti zarIracaitanyaM nirastaM vedi. tavyamityAzayaH / atra hetvantaramuktaM sUcayati- Atmeti, " icchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAnyAtmano liGgam 1-1-10" " darzanasparzanAbhyAm 3-1-1" ityAdibhirAtmAstitvahetubhiH, yadi bhUtacaitanyaM Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam ] nyAyabhASyam / 313 samAnaH pratiSedha iti / kriyAmAtraM kriyoparamamAtraM cArambhanivRttI ityabhipretyoktam-"talliGgavAdicchAdveSayoH pArthivAdyeSvapratiSedhaH 36" (iti). anyathA tvime ArambhanivRttI AkhyAte. na ca tathAvidhe pRthivyAdiSu dRzyete tasmAdayuktam- "talliGgatvAdicchAdveSayoH pArthivAyeSvapratiSedhaH 36 " iti // 39 // bhUtendriyamanasAM samAnaH pratiSedho manastUdAharaNamAtramyathoktahetutvAt pAratantryAdakRtAbhyAgamAca na manasaH // 40 // "icchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAnyAtmano liGgam 1-1-10" ityataH prabhRti yathoktaM saMgRhyate tena bhUtendriyamanasAM caitanyapratiSedhaH, pAratantryAt= paratantrANi bhUtendriyamanAMsidhAraNapreraNavyUhanakriyAsu prayatnavazAt pravartante. caitanye punaH svatantrANi syuriti, akRtAsyAttadA bhUtAtiriktasyAtmanaH sattvaM na syAdityAtmAstitvapratipAdakahetubhirbhUtacaitanyapratiSedho veditavyaH, zarIracaitanyapakSe zarIrasyAnityatvenAtmanopyanityatvaM syAditi Atmanityatvahetubhirapi anityasya zarIrasya caitanyam= AtmatvaM pratiSiddhaM veditavyamityanvayaH, Atmanityatvahetavazca tRtIyAdhyAyaprathamAhnike ekonaviMzatisUtramArabhya draSTavyAH / zarIracaitanyasyoktaM sAmAnyapratiSedhaM sUcayati- nendriyArtheti, nendriyArthetipUrvoktasUtreNa yo jJAnasyendriyAdiguNatvapratiSedhaH kRtaH sa zarIraguNatvepi samAna eva- zarIravinAzAnantaramapi jJAnasya sattvajJAnAt tacca pUrvajanmAnubhUtasyAtra smaraNenAnumIyate iti nendriyArthetisUtreNApi zarIracaitanyapratiSedho veditavyaH- jJAnasyaiva caitanyapadArthatvAt tasya ca zarIrepi pratiSiddhavAdityarthaH / uktaM nigamayati- kriyAmAtramiti, pUrvapakSiNA Arambhazabdena kriyAmAtraM nivRttizabdena ca kriyAbhAvamAnaM zarIravartinamabhipretya= gRhItvA " talliGgatvAt 36" itisUtreNa tAdRzapravRttinivRttibhyAM zarIre caitanyApattiH pradarzitA sA ca na saMbhavati- ArambhanivRttizabdayorAtmavRttiprayatnatadabhAvaparatvAdityAha- anyatheti, AkhyAte= vyAkhyAte, anyathA AtmaguNaparatvena, tathAvidhe prayatna tadabhAvalakSaNe pravRttinivRttI pRthivyAdibhUteSu zarIrAdipu na dRzyete iti na zarIrasya caitanyApattiriti " talliGgatvAt" iti zarIracaitanyApAdakaM sUtramayuktamevetyupasaMharati- tasmAditi // 39 // __ agrimasUtramavatArayati- bhUteti, pratiSedhaH= caitanyapratiSedhaH, pUrvagranthena zarIrasya caitanyaM pratiSidhya prakRtasUtreNa bhUtendriyamanasAM samAnarUpeNa= tatreNa caitanyaM pratiSidhyate tatra sUtre manograhaNamudAharaNArtham , manasazcaitanyapratiSedhena bhUtendriyANAmapi caitanyapratiSedho vijJeya ityarthaH / yathokteti- yathoktahetutvAta" icchAdveSa 1-1-10 " ityAdisUtrairAtmanazcaitanyapratipAdako yo heturuktastasmAd manasazcaitanyaM nirasyate- Atmanazcaitanye manasazcaitanyasya vyarthatvAt , mano hi paratatram= AtmAdhInaM caitanyaM ca svatantrasyaivAtmano yuktamiti pAratantryAdapi manasazcaitanyaM nirasyate, akRtAbhyAgamAt= yadi manasazcaitanya syAttadA manasaiva karma kRtaM syAt tatra manasA kRtasya karmaNaH phalaM jIvena bhuktaM syAditi jIvenA'kRtasya karmaNo'bhyAgamaH= phalabhogaH prApnoti sa ca na yuktaH- anyakRtakarmaNAM phalasyA'nyena bhoktumazakyatvAditi manasazcaitanye akRtAbhyAgamadoSaprasaGgAdapi manasazcaitanyaM nopapadyate, yathA manaso na caitanyaM tathoktahetubhireva bhUtendriyANAmapi caitanyapratiSedho vijJeya itisuutraarthH| prathamahetuM vyAcaSTe- iccheti, ityataH prabhRti= uktadazamasUtramArabhya " jJAnaliGgatvAt 2-1-23 " "darzanasparzanAbhyAm 3-1-1-" ityAdisUtrairyathoktam= yaduktamAtmacaitanyapratipAdakaM hetujAtaM tatsarvam " yathoktahetutvAt " ityanena saMgRhyate tathA ca tena= uktenAtmacaityanyapratipAdakena hetujAtenAtmanazcaitanye siddhe bhUtendriyamanasAM caitanyasya pratiSedhaH siddha ityanvayaH / dvitIyahetumAha- pAratantryAditi, etad vyAcaSTe- paratatrANIti, bhUtendriyamanAMsi AtmakRtaprayatnavazAt dhAraNAdikriyAsu pravartante iti paratatrANi, tasmAnna caitanya Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhniphebhyAgamAcca= "pravRttiH= vAmbuddhizarIrArambha iti 1-1-17" caitanye bhUtendriyamanasAM parakRtaM karma puruSeNopabhujyate iti syAt , acaitanye tu tatsAdhanasya svakRtakarmaphalopabhogaH puruSasyetyupapadyate iti // 40 // athAyaM siddhopasaMgrahaH parizeSAd yathoktahetUpapattezca // 11 // 'AtmaguNo jJAnam' itiprakRtam , parizeSo nAma prasaktapratiSedhe anyatrAprasaGgAcchiSyamANe saMpratyayaH= bhUtendriyamanasAM pratiSedhe dravyAntaraM na prasajyate ziSyate cAtmA tasya guNo jJAnamiti jJAyate, yathoktahetUpapattezceti- "darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAt 3-1-1" ityevamAdInAmAtmapratipattihetUnAmapratiSedhAditi / parizeSajJApanArtha prakRtasthApanAdijJAnArthaM ca yathoktahetUpapattivacanamiti / yuktAni, bhUtam= zarIram , vyUhanam= saMgrahaH, vipakSe bAdhakamAha- caitanye iti, cetanasya svatantratvAt, bhUtendriyamanasAM ca pAratantryAdapi caitanyaM nopapadyate ityarthaH, kAdAcitkapravRttyA zarIrAdInAM pAratantrya spssttmevetyrthH| tRtIyahetumAha- akRteti, etad vyAcaSTe- pravRttiriti, ityanena karmasvarUpaM pradarzitam , bAgbuddhizarIrANAmArambhaH= kriyaiva karmapadArthastatra bhUtendriyamanasAM caitanyapakSe yat karma tat bhUtendriyamanasAmeva syAt tasya ca phalaM sukhAdirUpaM puruSeNopabhujyate iti parakRtakarmaNAm= bhUtAdikarmaNAM phalasya puruSeNa= jIvena bhoge cAkRtAbhyAgamarUpo doSaH prasajyate na caitadyuktamityakRtAbhyAgamadoSa. prasaGgAdapi bhUtendriyamanasAM caitanyaM nopapadyate ityanvayaH / svapakSe etaddoSasyAbhAvamAha- acaitanye iti, bhUtendriyamanasAmacaitanye tu zarIrAdidvArA saMpAditaM karma jIvasyaiva saMbhavati- cetanatvAt svatatratvAJca tathA ca tatsAdhanasya= indriyAdikaM karmasAdhanaM yasya tAdRzasya puruSasya svakRtakarmaNAmeva phalopabhogo na parakRtakarmaNAmityupapadyate ityakRtAbhyAgamadoSo nAstIti pratipAditahetubhirbhUtendriyamanasAM caitanyAbhAvaH siddha ityarthaH / atra- " yathoktahetutvAditi vyAcaSTe, " icchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAnyAtmano liGgam 1-1-10 " ityata AtmalakSaNAtprabhRti tallakSaNaparIkSAparyavasAnaM yAvaduktaM tatsaMgRhyate " iti tAtparyaTIkA // 40 // ___ agrimasUtramavatArayati- atheti, evaM siddhasya upasaMgrahaH= upasaMhAraH ityarthaH / parizeSAditibhUtendriyamanasAmuktarItyA caitanyaM nopapadyate itihetoH parizeSAt= pArizeSyAt= pariziSTo yo jIvastasyaiva caitanyam, yathoktahetUpapatteH= " darzanasparzanAbhyAm 3-1-1" ityAdisUtroktahetUnAmupapattezva zarIrAdyatiriktasyaiva jIvasya caitanyaM siddhamiti jIve caitanyopasaMhAra itisUtrArthaH / vyAcaSTe- Atmeti, tadetat prakRtamarthAdupalabdhaM vijJeyam , aSTAdazasUtrAdetadArabdham / sUtroktaM prathamahetuM vyAcaSTe- parizeSa iti, yathA caitanyasya prasakteSu bhUtAdiSu pratiSedhe siddhe anyatra bhUtAdyatirikte caitanyasyA'prasaGgAt= aprApteH ziSyamANe jIve saMpratyayaH= upapattiH saMbhavatItyanvayaH, aSTAdazasUtrAvataraNe yaduktam- "kasyeyaM buddhirAtmendriyamanorthAnAM guNaH" iti tenaiva bhUtAdInAM prasaktatvaM jIvasya ca ziSyamANatvaM vijJeyam- tatra sarveSAM prakRtatvAdityarthaH / uktaM vyAcaSTe- bhUteti, bhUtendriyamanasAmuktarUpeNa caitanyasya pratiSedhe kRte dravyAntaram= dravyAntare kAlAdau tu caitanyaM na prasanyate- upapattyabhAvAt. AtmA hi ziSyate iti tasyaivAtmano jJAnam= caitanyaM guNa itijJAyate ityanvayaH / dvitIyahetuM vyAcaSTe- yathokteti, AtmapratipattihetUnAm= AtmasAdhakahetUnAmapratiSedhAt AtmasattvaM siddham AtmA ca cetana eva zarirAdiSu caitanyA'saMbhavAdeva sAdhyate iti AtmasAdhakahetUnAmupapatterapi jJAnasyAtmaguNatvaM siddhamityarthaH / nanu yadyAtma Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyaaybhaassym| 315 buddhivivecanama] ___ atha vA "upapattezca" iti hetvantaramevedam- nityaH khalvayamAtmA yasmAdekasmin zarIre dharma caritvA kAyabhedAt svarge devedhUpapadyate. adharma caritvA dehabhedAd narakeSUpapadyate iti, upapattiH= zarIrAntaramAptilakSaNA. sA sati sattve nitye cAzrayavatI / buddhipravandhamAtre tu nirAtmake nirAzrayA nopapadyate iti / ekasattvAdhiSThAnazcAnekazarIrayogaH saMsAra upapadyate. zarIrapravandhocchedazcApavargo muktirityupapadyate, buddhisaMtatimAtre tyekasattvAnupapatterna kazcid dIrghamadhvAnaM saMdhAvati. na kazcit zarIraprabandhAdvimucyate iti saMsArApavargAnupapattiriti / buddhisaMtatimAtre ca sattvabhedAt sarvamidaM prANivyavahArajAtama'pratisaMhitama'vyAvRttama'pariniSThitaM ca syAta tataH smaraNAbhAvAt- nA'nyadRSTamanyaH smaratIti, smaraNaM ca khalu pUrvajJAtasya samAnena jJAtrA grahaNam- 'ajJAsipamamumartha jJeyam' iti. soyameko jJAtA pUrvajJAtamartha gRhNAti taccAsya grahaNaM smaraNamiti. tad buddhipravandhamAne nirAtmake nopapadyate // 41 // sAdhakahetubhirevAtmanazcaitanyaM siddhaM tadA sUtramidaM vyarthamevetyAzaGkaya sUtrasArthakyamAha- parizeSeti, yathokta. henUpapattivacanam= idaM sUtraM parizeSasya= uktarItyA pArizeSyAdAtmacaitanyasya jJApanArtham prakRtasya= Atmacaitanyasya= atmaguNo jJAnamityasya sthApanAdijJAnArtham= siddhasyaivAtmacaitanyasyopasaMhArArthaM ca sUtramiti na sUtrAnarthakyam- pUrvasAdhitasUcakatvAdityarthaH / - varNakAntaramAha- atha veti, upapatteH= utpatteH / upapattimupapAdayati-nitya iti, Atmanityatve hetumAha- yasmAditi, yadyAtmA'nityaH syAttadA tasyAnekayoniprAptirna syAdityanekayoniprAptyA nityatvamAtmanaH siddhamityarthaH, kAyabhedAt- zarIravinAzAt= zarIratyAgAnantaram , upapadyate= utpadyate, upapattipadArthamAha- upapattiriti, zarIrAntaraprAptirevopapattiH sA copapattiH sattve= Atmani sati nitye cAzrayavatI upapadyate, yadyAtmA na syAd nityo vA na syAttadA tasya zarIrAntaraprAptirapi na syAditi zarIrAntaraprAptyA AtmanaH sattvaM nityatvaM ca siddhaM. zarIrAntaraprAptikAraNaM ca karma AtmakartRkaM svIkAyam karmakartRtvaM ca jJAnaM vinA na saMbhavatIti jJAnasyAtmaguNatvaM siddhamityarthaH / bauddhamate zarIrAntaraprApranupapattimAha-buddhIti, nirAtmake= AtmapadArtharahite buddhiprabandhamAne= jJAnasaMtAnapakSe teSAM jJAnAnAM kSaNikatvena kAlAntare svakRtakarmaphalabhogo nopapadyate anekazarIrayogazca nopapadyate iti bauddhamate zarIrAntaraprAptinirAzrayA jAtA- anityasya tadAzrayatvAsaMbhavAd nityasya cAbhAvAditi nopapadyate ityarthaH / svamate upapattimAha- eketi, nityAtmapakSe tu ekasattvAdhiSThAnaH= ekAtmasaMbandhI anekazarIrayogalakSaNaH saMsAra upapadyate saMsAre copapanne saMsAraprabandhasyocchedalakSaNo'pavargopyupapadyate itynvyH| bauddhamate saMsArApavargayoranupapattimAha-buddhisaMtatIti, bauddhamate ekasattvAnupapatteH= nityapadArthAbhAvAt jJAnAnAM kSaNi. katvAt na kazcit kAcit jJAnavyaktiIrghamadhvAnaM saMdhAvati= dIrghakAlaparyantaM tiSThati yena tasyA anekazarIraiH saMbandhalakSaNaH saMsAra upapadyeta, saMsArAbhAvAt saMsArocchedalakSaNo'pavargopi nopapadyate iti bauddhamate saMsArApavargayoranupapattirityanvayaH / bauddhamate lokavyavahArAnupapattimapyAha- buddhIti, bauddhamate sattvabhedAt= jJAnanAMkSaNikatvena parasparaM bhedAt nityasyAtmano'bhAvAcca prANinAM sarvamidaM vyavahArajAtam apratisaMhitam= smRtyaviSayIbhUtaM syAt- anyena jJAnena kRtasya vyavahArasyAnyena jJAnena smartumazakyatvAt , smaraNe sati 'idaM me kartavyamidaM parasya' iti vyAvRttiH saMbhavati smaraNAbhAve caiSA vyAvRttirapi na saMbhavatIti sarva vyavahArajAtama'vyAvRttam= saMkINa syAt tatazcApariniSThitam= avyavasthitaM syAt aparipUrNam asamAptaM vA syAt-smaraNAbhAve vyavasthAyA apyasaMbhavAdityanvayaH, uktadoSatrayepi sAdhAraNaM hetumAha- smaraNAbhAvAditi, tataH sttvbhedaat| kSaNikAnAM jJAnAnAM smaraNAbhAvepi hetumAha- nAnyeti / smRtilakSaNamAha- smaraNamiti, samAnena ekena= pUrvAparakAlasthireNa / smRtimudAharati- ajJAsiSamiti, Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhnikesmaraNaM tvAtmanaH- jJasvAbhAvyAt // 42 // upapadyate iti, Atmana eva smaraNaM na buddhisaMtatimAtrasyeti, tuzabdo'vadhAraNe / katham ? jJasvAbhAvyAt= jJa ityasya svabhAvaH= svo dharma:- ayaM khalu 'jJAsyati jAnAti ajJAsIt' iti trikAlavipayeNA'nekena jJAnena saMbadhyate. taccAsya trikAlaviSayaM jJAnaM pratyAtmavedanIyam'jJAsyAmi jAnAmi ajJAsiSam' iti vartate. tad yasyAyaM svo dharmastasya smaraNaM na buddhiprabandhamAtrasya nirAtmakasyeti // 42 // smRtihetUnAma'yogapadyAd yugapadasmaraNamityuktam , atha kebhyaH smRtirutpadyate iti?, smRtiH khaluamuM jJeyamarthamajJAsiSamityanvayaH / upasaMharan svapakSe smaraNopapattimAha- soyamiti, soyam= jJAnAdyatiriktaH ekaH= nityo jJAtA= AtmA pUrvajJAtaM padArthaM gRhNAti grahItuM zaknoti, asya= Atmano yat pUrvajJAtasya grahaNam= jJAnaM tat smaraNamityucyate iti hetostat= smaraNaM nirAtmake buddhiprabandhamAtre= jJAnasaMtAnamAtre bauddhamate nopapadyate- tatra jJAnAnAM kSaNikatvena pUrvajJAtagrAhakatvAsaMbhavAt- anyajJA. tasyAnyena smaraNAsaMbhavAt nityAtmanazcAsvIkArAditi nirAtmavAde doSabAhulyAt jJAnAdyatirikto nityazcetano jJAnaguNaka AtmA svIkArya iti siddhamityarthaH / atra- " apratisaMhitamiti- pUrveArardhakRtAnAmapareAH parisamApanA dRSTA- 'mayA''rabdhaM mayaiva parisamApanIyam ' itipratisaMdhAne. apratisaMdhAne tu na parisamApayeyuH, parisamApane vA caitrArabdhamapi maitraH parisamApayet yataH svayamArabdhAt parArabdhamavyAvRttam= aviziSTam- svasyApi paratvAt , apariniSThaM ca karmajAtaM syAt tathA hi- vaizyastome vaizya evAdhikArI na brAhmaNarAjanyau evaM rAjasUye rAjaiva na brAhmaNavaizyau evaM somasAdhanake yAge brAhmaNa evAdhikRto na rAjanyavaizyau zUdrazcAnadhikRta eveti pariniSThA sA buddhisaMtatimAtre na syAt , kutaH ? sallakSaNAnAM sarveSAmeva trailokyavailakSaNyena bhedAt. anyApohasAmAnyasya ca nivartitatvAdityarthaH, apratisaMhitatve hetumAha- smaraNAbhAvAditi" iti tAtparyaTIkA // 41 // nanUktaM smaraNamapi buddhidharma eva kiM na syAdityAzaGkayAha- smaraNamiti, smaraNaM tvAtmanaH= Atmadharma eva- Atmano jJasvAbhAvyAt= jJAtRtvAdityanvayaH, jJAnasamAnAdhikaraNatvAt smaraNaM jJAtRdharma eva na tu jJAnadharma:- jJAnavizeSasya smaraNasya jJAnadharmatvAsaMbhavAditi tAdRzasmaraNAzrayatvena jJAnAtirikta AtmA siddha itisUtrArthaH / vyAcaSTe-- upapadyate iti, zeSa itizeSaH, Atmano jJasvAbhAvyAt smaraNamupapadyate ityarthaH, SaSTayarthaH kartRtvam / sUtrapratipAdyamAha- Atmana iti, / ukte hetuM jijJAsate- kathamiti / hetumAha- jJeti, hetuvAkyaM vyAcaSTe- jJa iti, jJa ityasya= jJAturityarthaH, jJAturjJAnaM svabhAvaH= svadharmaH smaraNamapi jJAnameveti jJAturAtmana eva dharmo na jJAnasyetyarthaH / Atmano jJAnasvabhAvatvamAha- ayamiti, ayam= AtmA, trikAlaviSayeNa= traikAlikena, jJAnena saMbadhyate= jJAnavAn bhavati / AtmanastraikAlikajJAnavattve pratyakSaM pramANayati- tacceti, asya= AtmanaH, pratyAtmavedanIyam= sarvajanapratyakSaM vartate ityanvayaH / traikAlikajJAnamudAharati- jJAsyAmIti / upasaMharati- taditi, yasya= Atmano'yam= jJAnapadArthaH stro dharmastasyaivAtmanaH smaraNamapi dharmo na tu nirAtmakasya bauddhasvIkRtasya buddhisaMtAnasyasmaraNasyApi jJAnarUpatvAt , dharmatvaM ca samavAyena vijJeyam , tadanenASTAdazasUtramArabhya prabandhena jJAnasyA''tmaguNatvaM siddhamityarthaH // 42 // // iti buddharAtmaguNatvapratipAdanaM samAptam // agrimasUtramavatArayati-smRtIti, smaraNAyaugapadye smaraNahetUnAmayogapadyamiti praNidhAnaliGgAdIti sUtreNoktaM tatra kAni smaraNakAraNAnIti jijJAsate- atheti / smRtiH khalu praNidhAnAdilakSaNebhyo Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 buddhivivecanam ] nyaaybhaassym| praNidhAnanibandhA'bhyAsaliGgalakSaNasAdRzyaparigrahA'zriyA''zritasa~. 'mbandhA''nantaryaviyogaikakAryavirodhA'tizayaprAptivyavadhAnasukhaduHkhe chAdeSabhayArthivaikriyA gardharmAdharmanimittebhyaH // 13 // susmUrSayA manaso dhAraNaM praNidhAnam- susmUrSitaliGgacintanaM cArthasmRtikAraNam 1, nibandhaH khalvekagranthopayamorthAnAm- ekagranthopayatAH khalvarthA anyonyasmRtihetavaH AnupUvryeNetarathA vA bhavantIti, dhAraNAzAstrakRto vA prajJAteSu vastuSu smartavyAnAmupanikSepo nibandha iti 2, abhyAsastu samAne viSaye jJAnAnAmabhyAvRttiH abhyAsajanitaH saMskAra AtmaguNo'bhyAsazabdenocyate sa ca smRtihetuH samAna iti 3, liGgaM punaH saMyogi samavAyi ekArthasamavAyi virodhi ceti, saMyogi yathA dhUmo'neH goviSaNaM pANiH pAdasya rUpaM sparzasya abhUtaM nimittebhyo jAyate iti sUtreNAnvayaH / smRtikAraNAnyAha- praNidhAneti, praNidhAnAdibhyaH saptaviMzatibhyo nimittebhyaH= kAraNebhyaH smRtirjAyate itisUtrAnvayaH, anyatsarva bhASye spaSTameva / vyAcaSTesusmUrSayeti, susmUrSayA= smaraNecchayA manaso yad dhAraNam= ekAgrIkaraNam= ekatra niyojanam manasA cintanaM tadeva praNidhAnam , praNidhAnasya smRtikAraNatvamAha- susmRrSiteti, susmUrSitasya= smaraNecchAviSayasya yalliGgaM taccintanam arthasya= liGginaH smRtikAraNaM bhavati yathaikadezacintanena dezinaH smaraNaM jAyate ityarthaH 1 / nibandhalakSaNamAha- nibandheti, arthAnAm= pratipAdyapadArthAnAM ya ekagranthe upayamaH= pratipAdanaM tadeva nibandhaH, nibandhasya smRtikAraNatvamAha- eketi, AnupUryeNa= pratipAdanakrameNa, itarathA= akrameNa / atra- " yathA'traiva pramANAdayo'rthA ekagranthopAttA anyonyasmRtihetavaH. AnupUrvyA vA yathA pramANapadArtha smRtvA prameyaM smarati, itarathA vA= yathA nigrahasthAnAnAM smRtvA pramANAnAM smarati" ititAtparyaTIkA / nibandhasya svarUpAntaramAha- dhAraNeti dhAraNAzAstrakRtaH= yogazAstrAbhyAsajanyasaMskArakRto yo nikSepaH= samAropo yathA sUryAdau madhutvAdyAropaH sa nibandhapadArthastenApi smaraNaM jAyate, yathA ca mukhe candrasamAropAt candradarzanena mukhasmaraNaM jAyate ityAdi, atra- "dhAraNAzAstraM jaigISavyAdiproktaM tatkRto jJAteSveva vastupu= nADIvaktrahRtpuNDarIkakaNThakUpanAsAgratAlulalATabrahmarandhrAdiSu smartavyAnAM bIjarUpasaMsthAnA'strA''bharaNabhUtAnAM ca devatAnAmupanikSepaH= samAropaH tathA ca tatra devatAH samAropitAstAstattadavayavagrahaNAt smaryante ityarthaH" ititAtparyaTIkA, yogazAstraviSayo'yaM nAsmatpratyakSa ityalam 2 / abhyAsalakSaNamAha- abhyAseti, samAne= ekasmin , abhyAvRttiH= puna:punarAvRttiH, ekasya padArthasya punaH punazcintanamevAbhyAsaH, atra cAbhyAsazabdenaitAdRzAbhyAsajanyaH saMskAro grAhyaH sa ca samAnaH= sarvasmRtiheturityarthaH 3 / liGgamAha- liGgamiti, liGgaM caturdhA vibhajatesaMyogIti, udAharati- yatheti, agnidhUmayoH saMyogasaMbandhAdagnedhUmaH saMyogi liGgaM dhUmena vahnismRtizca spaSTaiva / samavAyiliGgamudAharati- goriti, avayavAvayavinoH samavAyasvIkArAd viSANalakSaNo'vayavo goravayavinaH samavAyi liGgaM avayavadarzanenAvayavismRtizca prasiddhaiva / ekArthasamavAyiliGgamudAharatipANiriti, pANipAdau ekArthasya= zarIrasya samavAyavantau ityetAdRzenaikArthasamavAyena pAdasya pANiliGgaM tatra pANidarzanena pAdasmRtiH saMbhavati, rUpaspazI caikasmin samavAyavantau ityetAdRzenaikArthasamavAyena sparzasya rasasya vA rUpaM liGgaM tatra rUpadarzanena rUpasamAnAdhikaraNasya rasAdeH smRtiH spaSTaiva, virodhiliGgamudAharati- abhUtamiti, bhUtAbhUtayoH parasparaM viruddhatvAd bhUtasyA'bhUtaM virodhi liGgaM tatrAbhUtena= bhaviSyatA duHkhAdinA bhUtasya= pUrvajAtasya duHkhAdeH smRtirbhavatyeva, atra- "ekasya khalvatrAvayavinaH samavAyaH pAde ca pANau ca to pANipAdAvekArthasamavAyavantau tatraikenaikArthasamavAyavatA pratyakSeNA'pratyakSa Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhnikebhUtasyeti 4, lakSaNaM pazvavayavasthaM gotrasya smRtihetuH- vidAnAmidaM gargANAmidamiti 5, sAdRzyaM citragataM pratirUpakaM devadattasyetyevamAdi 6, parigrahAt- svena vA svAmI svAminA vA svaM smayate 7, AzrayAt- grAmaNyA tadadhInaM smarati 8, AzritAta- tadadhInena grAmaNyamiti 9, saMbandhAt- antevAsinA yuktaM guruM smarati RtvijA yAjyamiti 10, AnantaryAta- itikaraNIyeSvartheSu 11, viyogAt- yena viprayujyate tadviyogapratisaMvedI bhRzaM smarati 12, ekakAryAtkatrantaradarzanAt kurvantare smRtiH 13, virodhAt- vijigISamANayoranyataradarzanAdanyataraH smayate 14, atizayAt- yenAtizaya utpAditaH 15, prApte:- yato yena kiMcit prAptamAptavyaM vA bhavati tamabhIkSNaM smarati 16, vyavadhAnAt-kozAdibhirasibhRtIni smaryante 17, sukhaduHkhAbhyAM taddhetuH smaryate 19, icchAdveSAbhyAM yamicchati yaM ca dveSTi taM smarati 21, bhayAt- yato vibheti 22, arthitvAt-yenArthI bhojanenA''cchAdanena vA 23, kriyayA- rathena rathakAraM smarati 24, rAgAt- yasyAM striyAM rakto bhavati tAmabhIkSNaM smarati 25,dharmAt jAtyantarasmaraNam iha cAdhItazrutAvadhAraNamiti 26, adharmAt prAganubhUtaduHkhasAdhanaM smarati27, na caiteSu nimitteSu yugapa saMvedanAni bhavantIti yugapadasmaraNamiti |nidrshnN cedaM smRtihetUnAM naparisaMkhyAnamiti 43 ekaH smaryate iti, yadA tvekasminnatheM samavAya ityarthastadA rUpaM sparzasyetyudAharaNam , svAbhAvikA'vinAbhAvayuktaM liGgaM sAMketikaM tu cihnamitivizeSaH" ititAtparyaTIkA 4 / lakSaNamAha- lakSaNamiti. cihna mityarthaH, pazukaNThasthaM vidAnAM cihna vidAnAM gargANAM ca cihna gargANAM gotrasya- jAteH smRtijanaka bhavati- idaM cihnaM vidAnAmityAdirUpeNetyanvayaH 5 / sAdRzyamAha- sAdRzyamiti, citragatam= citrapaTagatam. pratirUpakam = AkRtiH, devadattacitreNa devadattasmRtirjAyate 6 / parigrahAt smRtimAha- parigrahAditi, svena= tatpadArthena, svaM tadvastu 7 / AzrayAt smRtimAha- AzrayAditi, grAmaNyA grAmanAyakena. grAmanAyako hi svAdhInasyAzrayaH 8 / AzritAt smRtimAha- AzritAditi, tadadhInena= grAmanAyakAdhInapadArthena. grAmaNyam= grAmanAyakaM smarati adhInaM cAdhIzvarAzritamiti prasiddhameva 9 / saMbandhAt smRtimAha-saMbandhAditi, chAtradarzanena tadguroH kRtvigdarzanena ca tadyajamAnasya yA smRtiH sA tatsaMbandhAdevetyarthaH 10 / AnantaryAt smRtimAha- AnantaryAditi, itikaraNIyeSu= itikartavyatApraviSTeSukartavyeSu padArtheSu= kAryeSu madhye prathamAdanantaraM yA dvitIyasya smRtiH sA''nantaryAdeva yathopAkaraNAnantaraM niyojanasya, vahniprajvAlanAnantaraM ca sthAlyadhizrayaNasya smRti: 11 / viyogAt smRtimAha- viyogAditi, tadviyogapratisaMvedI= tadviyogaduHkhAnubhavI taM priyaM viyuktaM viyogAt smarati 12 / ekakAryAt smRtimAha-eketi, ekasya vINAvAdakasya darzanAd yA dvitIyasya vINAvAdakasya smRtiH sA ekakaryAdeva samAnakAryakartRtvAdeva jAyate 13 / virodhAt smRtimudAharati- virodhAditi 14 / atizayAt smRti. mAha- atizayAditi, yena yasminnarthe'tizaya utpAditastatprakaraNe yA tatsmRtiH sA tAdRzA'tizayAdeva jAyate yathA sitArAkhyavINAprakaraNe matsaMgItagurUNAM shriimdmRtsenmhodyaanaam15| prApteH smRtimudAhara* ti-prApteriti, yena= jIvena16 / vyavadhAnAt smRtimAha-vyavadhAnAditi. vyavadhAyakatvA dityarthaH,kozaH= asisthAnam 17 / sukhaduHkhAbhyAM taddhetoH smRtimAha-sukheti, taddhetuH sukhaduHkhahetuH 19 / icchAdveSAbhyAM tadviSayayoH smRtimAha- iccheti 21 / bhayAt smRtimAha- bhayAditi, taM smaratItizeSa: 22 / arthitvAt smRtimAha- arthitvAditi, yena= yasya bhojanasya vastrasya vArthI bhavati taM padArtha smarati 23 / kriyayA= kAryeNa kartRsmRtimAha- kriyayeti, ratho rathakArakAryameva 24 / rAgAt smRtimAha- rAgAditi 25 / dharmAt smRtimAha- dharmAditi, jAtyantarasmaraNam pUrvajanmavRttAntasmaraNam , iha= vartamAnajanmani, etAdRzaM smaraNaM hi dharmAdeva saMbhavati yathA madIyavidyAgurUNAM zrIgaGgAdharazAstricaraNAnAmanekazAstra Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam ] nyaaybhaassym| 319 anityAyAM ca buddhau utpannApavargitvAt kAlAntarAvasthAnAcAnityAnAM saMzayaHkimutpannApavargiNI buddhiH zabdavat ? Aho svit kAlAntarAvasthAyinI kumbhavat ? iti, utpanApavargiNIti pakSaH parigRhyate, kasmAt? karmAnavasthAyigrahaNAt // 44 // karmaNo'navasthAyino grahaNAditi- kSiptasyeporApatanAt kriyAsaMtAno gRhyate, pratyarthaniyamAJca buddhInAM kriyAsaMtAnavad buddhisaMtAnopapattiriti, avasthitagrahaNe ca vyavadhIyamAnasya pratyakSanivRtteH= avasthite ca kumbhe gRhyamANe saMtAnenaiva buddhivartate prAg vyavadhAnAt . tena vyavahite pratyakSaM jJAnaM nivartate, kAlAntarAvasthAne tu buddhedRzyavyavadhAnepi pratyakSamavatiSThateti / smRtizcAliGgaM buddhayavasthAne- saMskArasya buddhijasya smRtihetutvAt / yazca manyeta- avaviSayakaM smaraNaM yattaiH pustakamagRhItvaivAnekAni zAstrANyadhyApitAni 26 / adharmAt smRtimAha- adharmAditi, prAganubhUtaduHkhAdismaraNasyAdharma eva kAraNam 27 / paryavasitamAha- na ceti, eteSAM smRtinimitAnAM yogapadyaM na saMbhavatIti smRtInAmapi yaugapadyaM na saMbhavatIti pUrvoktaM samarthitamityarthaH, atroktAni bahUni nimittAni jJAtAnyeva smRtijanakAni bhavanti jJAnaM ca teSAmanekeSAM yugapanna saMbhavatIti saMvedanAnItyuktam / upasaMharati-nidarzanaM ceti, parisaMkhyAnam= iyattAkathanam / tathA conmAdAdInAmapi smRtikAraNatvaM vijJeyam // 43 // agrimaprakaraNamArabhate- anityAyAmiti, buddharanityatvametadAhnikArambhe eva pratipAditam , ani. tyAnAM ca dvaividhyamasti kAlAntarAvasthAyitvaM yathA ghaTAdInAm utpannApavargitvam= tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvam= kSaNikatvaM yathA zabdAdInAM tathA cAnityAnAmutpannApavargitvAt kAlAntarAvasthAnAJcA'nityAyAM buddhau saMzaya ityanvayaH / saMzayamAha- kimiti / svapakSamAha- utpanneti / atra hetuM jijJAsate- kasmAditi / sUtreNa hetumAha- karmeti, buddheH karmavat= kriyAvad anavasthAyitvagrahaNAt kSaNikatvaM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- karmaNa iti, anavasthAyinaH= kSaNikasyApi karmaNo yathA grahaNaM bhavati tathA buddherapItyarthaH / svAbhiprAyamAha- kSiptasyeti, ApatanAt= patanaparyantam iSoruttarottaradezagamanAnukUlakriyANAM saMtAno gRhyate- ekayA kriyayA tAdRzadUradezaparyantaM gamanAsaMbhavAt kriyAsaMtAne siddhe tAdRzakriyANAM kSaNikatvaM prAptam- pUrvakriyAnAzaM vinA tatrAnyakriyAyA asaMbhavAdityarthaH / prakRtamAha- pratyartheti, buddhInAM pratyarthaniyamAt= viSayabhedena bhedAt , ekasyApi padArthasya kSaNabhedena bhedAt ekaviSayakabuddhisthalepi ivAdiSu kriyAsaMtAnavadAtmani buddhisaMtAnasyopapattistatra pUrvabuddhevinAza vinA'nyA buddhirna saMbhavatIti buddhInAM kSaNikatvaM siddhamityarthaH / buddheH kSaNikatvaM spaSTamAha- avasthiteti, avasthitagrahaNe= sthirapadArthagrahaNadazAyAmapi tasya sthirapadArthasya vyavadhIyamAnasya vyavadhAnavataHvyavadhAne jAte tat pratyakSaM nivartate tena pratyakSasya kSaNikatvaM prAptam anyathA vyavadhAne jAtepi pratyakSamavatiSTheta na cAvatiSThate iti kSaNikatvaM siddhamityarthaH / uktaM vyAcaSTe- avasthite ceti, vyavadhAnAt prAk avasthitagrahaNe buddhiH saMtAnena= buddhisantAnaH= anekabuddhizRGkhalA vartate buddhisaMtAne svIkRte ca buddhInAM kSaNikatvaM prAptam anyathaikabuddhisattve buddhisaMtAno na syAt , tena= buddhInAM kSaNikatvenaiva vyavahite= viSayavyavadhAne jAte pratyakSaM nivartate ityanvayaH / vipakSe bAdhakamAha- kAlAntareti, buddheH kAlAntarAvasthAne kAlAntarAvasthAyitve= akSaNikatve dRzyasya vyavadhAne jAtepi pUrvajAtaM pratyakSamavatiSTheta na cAvatiSThate iti kSaNikatvaM siddhamityarthaH / nanu yadi buddhiH sthirA na syAttadA kAlAntare tAdRzabuddhiviSayasya smRtirna syAt- jJAtaviSayakaM hi jJAnaM smRtiriti jJAnasya smRtiviSayavizeSaNatvaM Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhniketiSThate buddhiH- dRSTA hi buddhiviSaye smRtiH sA ca buddhAvanityAyAM kAraNAbhAvAnna syAditi, tadidamaliGgam , kasmAt ?. buddhijo hi saMskAro guNAntaraM smRtiheturne buddhiriti // hetvabhAvAdayuktamiticet ? buddhayavasthAnAt pratyakSatve smRtyabhAvaH // yAvadavatiSThate buddhistAvadasau boddhavyArthaH pratyakSaH pratyakSe ca smRtiranupapanneti // 44 // avyaktagrahaNamanavasthAyitvAd vidyutsaMpAte rUpAvyaktagrahaNavat // 45 // yadyutpannAMvargiNI buddhiH? prAptam avyaktaM boddhavyasya grahaNaM yathA vidyutsaMpAte vaidyutasya prakAzasyA'navasthAnAdavyaktaM rUpagrahaNamiti. vyaktaM tu dravyaNAM grahaNaM tsmaadyuktmetditi||45|| hetUpAdAnAt pratiSeddhavyAbhyanujJA // 46 // prAptaM viziSTabuddhau ca vizeSaNajJAnaM kAraNaM buddhezca nAze jAte smRtiviSayavizeSaNatvena jJAnaM na saMbhavatIti smRtyupapattyarthaM buddheH sthiratvaM svIkAryamityAzaGkayAha kiM vA kAraNaM vinA kArya na bhavatIti smRtikAraNIbhUtAyA buddheH sthiratvaM svIkArya smRtisaMpattyarthamityAzaGkayAha- smRtiriti, buddhayavasthAne buddhisthiratve / ukte hetumAha- saMskArasyeti, buddhijanyasaMskAreNa smRtirjAyate na buddhayeti na smRtyupapattyarthe buddheH sthiratvApekSetyarthaH, smRtiviSayasya ca jJAnaM na vizeSaNaM kiM tUpalakSaNameveti na kSaNikatve kopi doSaH / pUrvapakSimatamanuvadati- yazcetyAdinA, avatiSThate= kAlAntarAvasthAyinI, atra pratyakSaM pramANayati- dRSTeti, sA= smRtiH, anityAyAm= vinaSTAyAm / ghaTaviSayakabuddhiM vinA ghaTasmRtirna bhavatItyanvayavyatirekAbhyAmeva buddheH smRtikAraNatvaM siddhaM kAraNaM vinA ca kArya na bhavatItiprasiddhameveti smRtisiddhayartha buddheravasthitatvaM svIkAryamityarthaH / pariharati- tadidamiti, idam- smaraNaM buddhisthiratve liGgaM na saMbhavatItyarthaH / ukta hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- buddhija iti, saMskArazcAtmaguNa itiprasiddhameva / vastutastu punaruktiriyam // nanu buddheH kSaNikatvamayuktam- hetvabhAvAt= buddhijanyasaMskAreNa smRtirjAyate na buddhayetyatra niyaamkaabhaavaadityaashngkte-hetvbhaavaaditi| uttaramAha-buddhIti, yadyavatiSThate buddhistadA buddheravasthAnAt pratyakSamapyavatiSTheta tathA ca ghaTapratyakSe jAte pratyakSasthityA ghaTasya pratyakSatvameva syAditi smRtyabhAvaH prAptaH- pratyakSe vidyamAne sati smRterasaMbhavAt tathA ca smRtyupapattyarthamapi buddheranityatvaM kSaNikatvaM ca svIkAryamityarthaH / svayaM vyAcaSTe- yAvaditi / pratyakSe ca vidyamAne sati smRtirna saMbhavatItyarthaH / boddhavyArthaH= buddhiviSayaH padArthaH / spaSTamanyat // 44 // . buddheH kSaNikatve'nupapattimAha- avyakteti, yathA vidyutsaMpAte= vidyutprakAze rUpasyA'vyaktamaspaSTaM grahaNaM bhavati- vidyutprakAzasya kSaNikatvAt tathA yadi buddhirapi kSaNikI syAttadA buddharanavasthA. yitvAt= kSaNikatvAd ghaTAdInAM grahaNamavyaktaM syAt- vyaktagrahaNasya prakAzakasthityadhInatvAt , na caivamasti kiM tu ghaTAdInAM grahaNaM vyaktameva bhavati- sarvayogyadharmaviziSTa prakAzAditi vyaktagrahaNena buddheH sthiratvaM prAptamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yadIti, yathA vidyutsaMpAte vidyutprakAzasya kSaNikatvAd rUpagrahaNamavyaktameva bhavati tathA yadi buddhirapi utpannApavargiNI= kSaNikI syAttadA boddhavyasya= ghaTAdegrahaNamabyaktaM prAptam= syAt- kSaNikaprakAzena vyaktagrahaNotpatterasaMbhavAt- vyaktagrahaNasyAnekakSaNasApekSatvAt , na cAvyaktaM grahaNaM kiM tu dravyANAM grahaNaM vyaktameva bhavati tacca buddheH sthiratve eva saMbhavati tasmAdetat= buddheH kSaNikatvamayuktamevetyarthaH // 45 // ___ ukta doSamAha- hetviti, tvayA pUrvapakSiNA yad buddheH kSaNikatvaM pratiSeddhavyamasti tatraiva tvayA hetuH= dRSTAnta upAttaH= pradarzita iti pratiSeddhavyasya- buddhikSaNikatvasyA'bhyanujJA= svIkArApattiH Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam ] nyaaybhaassym| 321 'utpannApavargiNI buddhiH' iti pratiSeddhavyam . tadevAbhyanujJAyate- " vidyutsaMpAte rUpA'vyaktagrahaNavat" iti // 46 // yatrA'vyaktagrahaNaM tatrotpannApavargiNI buddhiriti-- grahaNahetuvikalpAd grahaNavikalpo na buddhivikalpAt // yadidaM kacidavyaktaM kacid vyaktaM grahaNama'yaM vikalpo grahaNahetuvikalpAt= yatrAnavasthito grahaNahetustatrA'vyaktaM grahaNam yatrAvasthitastatra vyaktaM na tu buddhera'vasthAnA'navasthAnAbhyAmiti / kasmAt?. arthagrahaNaM hi buddhiH= yat tadarthagrahaNama'vyaktaM vyaktaM vA buddhiH seti, vizepAgrahaNe ca sAmAnyagrahaNama'vyaktagrahaNaM tatra viSayAntare buddhayantarAnutpattirnimittAbhAvAt . yatra sAmAnyadharmayuktazca dharmI gRhyate vizeSadharmayuktazca tad vyaktaM grahaNaM. yatra tu vizeSe'gRhyamANe sAmAnyagrahaNamAtraM tadavyaktaM grahaNam , sAmAnyadharmayogAcca viziSTadharmayogo viSayAntaram , tatra yad grahaNaM na bhavati tad grahaNanimittAbhAvAd na tu buddharanavasthAnAditi / prApteti te vaiparItyamApannaM buddhezca kSaNikatvaM siddhamiti sUtrArthaH, apasiddhAntazcAtra nigrahasthAnam / vyAcaSTe- utpanneti, tvayetizeSaH / tadeva pratiSeddhavyaM buddhikSaNikatvameva / abhyanujJAvAkyamAha-vidyAditi, tadetat pUrvasUtre vyAkhyAtam / tathA ca tvadupapAdanenaiva buddheH kSaNikatvaM siddhaM vidyutprakAzavadityarthaH / utpannApavargiNI= utpattivinAzazAlinI kSaNikItiyAvat / spaSTamanyat / vastutastu nedaM samAdhAnaM samAhitam- prakRte ghaTAdigrahaNasya spaSTatvena tatkAraNIbhUtasya buddhisthiratvasya prAptasya nirastatvAbhAvAd vidyutprakAzasya kSaNikatvena buddheH kSaNikatvAsaMbhavAceti vibhAvyam // 46 // .. nanu yatra vyaktaM grahaNaM tatra buddheH sthiratvepi yatrAvyaktaM grahaNaM tatra tubuddhirutpannApavargiNI= kSaNikI buddheH kSaNikatvaM vinA tajjanyasya grahaNasya= viSayapratibhAsasyAvyaktatvAsaMbhavAditi buddhedvaividhyaM svIkAryamityAha- yatreti, buddheH sthiratvamabhyupagamyAyaM pUrvapakSaH, vastutastu itaH pUrva buddheH sthiratvapratipAdanamapekSitaM taJcAtra nAstIti truTiranusaMdheyA / asyottaramAha- grahaNeti, grahaNasya vikalpaH= bhedaH= vyaktAvyaktatvaM grahaNahetorvikalpAt= bhedAdeva bhavati na tu buddhervikalpAt= avasthAyitvAnavasthAyitvAbhyAmiti buddheH sthiratvaM siddham- kSaNikatve kAraNAbhAvAdityarthaH / svayaM vyAcaSTe- yadidamiti, vikalpaH= grahaNasya vyaktAvyaktatvavikalpaH / grahaNahetuvikalpamAha- yatreti, grahaNahetuH= prakAzAdistatsaMyogo vA / vyavacchedyamAha- na tviti, tathA ca buddhera'vasthitatvaM siddhamityarthaH / ukta hetuM jijJAsate- kasmAditi / uttaramAha- artheti, arthasya= padArthasya yad grahaNaM tad buddhireva tathA ca yat tad arthagrahaNaM vyaktaM vA'vyaktaM vA tat sabai buddhireva buddhezca vyaktAvyaktatve na buddhita eva saMbhavato yathA paTasya nIlapItatve na paTAdeva bhavataH kiM tu kAraNAntarAdeva tathA'rthagrahaNalakSaNAyA buddharapi vyaktAvyaktatve grahaNahetuvikalpAdeva= buddhikAraNabhedAdeva saMbhavata uktarItyeti buddheH kSaNikatve kAraNAbhAvAt sthiratvaM siddhamityarthaH / avyaktagrahaNasya kAraNaM svarUpaM cAha- vizeSeti, vizeSasya puruSatvAderagrahaNe sAmAnyagrahaNamevA'vyaktagrahaNamityarthaH / vizeSAgrahaNakAraNamAha- tatreti, tatra= avyaktagrahaNadazAyAM yA viSayAntare vizeSa= vizeSaviSayAyA buddheranutpattiH sA nimittAbhAvAt= svakAraNAbhAvAt= vizeSagrahaNakAraNAbhAvAdityarthaH / vyaktagrahaNamAha- yatreti, yatra sAmAnyadharmayukto vizeSadharmayuktazca dharmI gRhyate tad vyaktaM grhnnmitynvyH| avyaktagrahaNaM punarAha- yatra tviti / pUrvoktaM viSayAntarapadArthamAha- sAmAnyeti, sAmAnyadharmAtirikto yo viziSTadharmaH= vizeSadharmastadeva viSayAntaraM yathA puruSatvAdi, sAmanyadharmazca 41 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2Ahnike___ yathAviSayaM ca grahaNaM vyaktameva- pratyarthaniyatatvAcca buddhInAm= sAmAnyaviSayaM ca grahaNaM svaviSayaM prati vyaktaM vizeSaviSayaM ca grahaNaM svaviSayaM prati vyaktam-pratyarthaniyatA hi buddhayaH, tadidamavyaktagrahaNaM dezitaM ka viSaye buddhayanavasthAnakAritaM syAditi // dharmiNastu dharmabhede buddhinAnAtvasya bhAvAbhAvAbhyAM tadupapattiH dharmiNaH khalbarthasya samAnAzca dharmA viziSTAzca teSu pratyarthaniyatAH= nAnA buddhayastA ubhayyo yadi dharmiNi vartante tadA vyaktaM grahaNaM dharmiNamabhipretya. yadA tu sAmAnyagrahaNamAtraM tadA'vyaktaM grahaNamiti. evaM dharmiNamabhipretya vyaktAvyaktayorgrahaNayorupapattiriti, na cedamavyaktaM grahaNaM buddhebarboddhavyasya vA'navasthAyitvAdupapadyate iti // 46 // dravyatvAdikam / tadyogaH= gRhyamANe tatsaMvandhaH / upasaMharati- tatreti, tatra= evaM sAmAnyavizeSadharmayo)de siddhe vizeSadharmasya grahaNaM yanna bhavati tat vizeSadharmagrahaNasya kAraNAbhAvAdeva saMbhavati na tu tatra buddheH kSaNikatvaM kAraNamiti buddheH sthiratvaM siddhaM kSaNikatve kAraNAbhAvAdityarthastathA ca yatrAvyaktaM grahaNaM tatrApi notpannApavargiNI buddhiH / / yadi grahaNamavyaktaM syAttadA tvaduktarItyA tadvazAd buddheH kSaNikatvaM syAdapi na caivamasti kiM tu grahaNamAnaM svaviSayaM prati vyaktameveti buddheH sthiratvameva yuktamityupapAdayati- yatheti, yathAviSayam= prativiSayam / ukte hetumAha- pratyartheti, pratyarthaniyatatvAt= pratipiSayaM bhinnatvAt , yadi buddhInAM prativiSayaM bhedo na syAttadA bahUnAM grahaNe grahaNasyAvyaktatvamapi syAt yathA vane dIpaprakAzasyAdhikadezavyAptyA'vyaktatvaM. yadA ca buddhInAM prativiSayaM bhedastadaikayA buddhayA ekasyaiva grahaNena grahaNasya vyaktatvameva saMbhavatItyarthaH / uktaM vizadayati- sAmAnyeti, svaviSayaM prati= sAmAnyAMzaM prati, svaviSayaM prati= vizeSAMzaM prati / ukte hetumAha- pratyartheti, vyAkhyAtamidam / atra-" taccArthagrahaNaM sAmAnyato vizeSatazca yacca sAmAnyaviSayaM tat sAmAnya prati vyaktam evaM vizeSaviSayam evaM tadvadviSayamiti" itivArtikam . tadvadviSayaM nAma sAmAnyavizeSadharmavadviSayam= dharmiviSayakamapi grahaNaM dharmiNaM prati vyaktamevetyarthaH / upasaMharati- tadidamiti, dezitam= uktam , avyaktaM grahaNameva nAsti yat kacidapi viSaye buddhathanavasthAnakAritaM syAt tena ca buddheH kSaNikatvaM syAdityartha ityAkSepaH // grahaNasya vyaktAvyaktatve upapAdayati- dharmiNa iti, dharmiNo dharmANAM sAmAnyavizeSarUpeNa dvaividhyaM bhavatIti dharmabhede siddhe tAdRzadharmANAmekayaiva buddhayA grahaNaM na saMbhavatIti buddhInAM nAnAtvaM prAptaM tatra buddhinAnAtvasya= sAmAnyavizeSobhayadharmaviSayakAnekabuddhInAM bhAve= sattve vyaktaM grahaNaM bhavati tAdRzabuddhInAmabhAve= sAmAnyadharmamAtraviSayakabuddhisattve cAvyaktaM grahaNaM bhavatItyevaM tadupapattiH= grahaNasya vyaktAvyaktatvayorupapattiH saMbhavatItyarthaH / svayaM vyAcaSTe-dharmiNa iti, samAnAH= sAmAnyAH, viziSTAHvizeSAH, santIti zeSaH / teSu= sAmAnyavizeSadharmepu, pratyarthaniyatatvamAha- nAneti / tAH= buddhayaH, ubhayyaH= ubhayavidhAH= sAmAnyadharmaviSayA vizeSadharmaviSayAzca dharmiNi= dharmiviSayakA vartante= jAyante yadA tadA dharmiNamabhipretya grahaNaM vyaktaM bhavati / avyaktagrahaNamAha- yadeti, vizeSadharmAgrahaNe ityarthaH / paryavasitamAha- evamiti, tathA cAvyaktagrahaNasyApi svaviSaye sAmAnyAMze vyaktatvepi dharmaNya'vyaktatvaM spaSTamevetyarthaH / atra pUrvapakSyAha- na cedamiti, evamavyakte ahaNe siddhepyuktarItyedamavyaktaM grahaNaM buddhebauddhavyasya viSayasya vA kSaNikatvAnnopapadyate kiM tu grahaNahetuvikalpAdevoktAditi buddheH sthiratvameva siddhaM- kSaNikatve kAraNAbhAvAdityarthaH / vastutastu bhASyamidamasaMgatameva pratibhAti- pUrvAparabhASyAbhyA saMgaterabhAvAt- pUrvottarabhASyayograhaNasya vyaktatvapratipAdanAditi cintyam // 46 // ttaH Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 - 3 buddhivivecanam ] nyaaybhaassym| idaM hi na pradIpArcissaMtatyabhivyaktagrahaNavat tadgrahaNam // 47 // anavasthAyitvepi buddhaH teSAM dravyANAM grahaNaM vyaktaM pratipattavyam / katham 1. pradIpA. cissaMtatyabhivyaktagrahaNavat= pradIpArciSAM saMtatyA vartamAnAnAM grahaNAnavasthAnaM grAhyAnavasthAnaM ca, pratyarthaniyatatvAdvA buddhInAM yAvanti pradIpAcIpi tAvatyo buddhaya iti. dRzyate cAtra vyaktaM pradIpArciSAM grahaNamiti // 47 // cetanA zarIraguNaH- sati zarIre bhAvAdasati cA'bhAvAditi / dravye svaguNaparaguNopalabdheH sNshyH||48|| ____ atrAha bhASyakAra:-- idaM hi neti, idam= avyaktagrahaNaM nAsti- sAmAnyagrahaNasya sAmAnyAMze vizeSagrahaNasya ca vizeSAMze vyaktatvAdevetyarthaH, kiM vA yaduktam 'yatra viSayagrahaNahetoranavasthitatvaM tatrAvyaktaM grahaNam' iti idaM niyataM nAstItyarthastathA ca vArtikam- " nAyamekAntosti yad (yatra) viSayagrahaNahetoAhyasya cAnavasthAnaM tatrAvyaktagrahaNam" iti / kiM vA idam= buddheH sthiratvam / sarvathApi pUrvapakSaparihAraparamidaM bhASyam / siddhAntasUtramAha- pradIpeti, yathA pradIpArcissaMtateH- pradIpajvAlAsaMtAnasyAbhivyaktameva grahaNaM bhavati nA'vyaktaM tathA tat tasya= dravyasya dharmiNopi grahaNaM vyaktameva bhavati nA'vyaktaM, yathA ca pradIpArciSAM vyaktagrahaNaviSayatvepi na sthAyitvam- tailAvayavAnAM bhedena kSaNikatvasvIkArAt tathA buddherapi vyaktagrahaNahetutvepi na sthAyitvaM kiM tu buddhisaMtAnadarzanAt pratyakSanivRttezca darzanAt kSaNikatvameva, kiM ca kAsAM cid buddhInAM kSaNikatvasya pratyakSatvAt tatsAmAnyAt sarvAsAmapi buddhInAM kSaNikatvamanumIyate itisUtrArthaH / vyAcaSTe- anavasthAyitvepIti, kSaNikatyepItyarthaH, tadetat siddhAntakathanam / ukte hetuM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- pradIpeti / uktaM vyAcaSTe- pradIpArciSAmiti, saMtatyA= saMtAnena= uttarottara pradIpArciSAM navanavAnAM vartamAnAnAmityarthaH, tailAvayavabhedena pratikSaNaM dIpajvAlAbheda itispaSTameva, tatra grAhyANAM pradIpArciSAmanavasthAnam= kSaNikatvaM spaSTameva, grAhyANAm pradIrciSAmanavasthAne ca grahaNAnavasthAnamapi spaSTameva-viSayabhedena buddhibhedasvIkArAt tathA ca grAhyagrahaNayoranavasthAnepi pradIpArciSAM grahaNaM vyaktameva bhavatItyanvayaH / uktaM vizadayati- pratyartheti, buddhInAM pratyarthaniyatatvAt= viSayavyaktibhedena bhinnatvAt , tadanena grahaNAnavasthAnaM pratipAditam / paryavasitamAha-dRzyate iti / tathA ca yathA pradIpArciSAM grahaNaM vyaktameva tathA dharmimAtrasya grahaNaM kiM vA grahaNamAnaM vyaktameva bhavati nAvyaktaM. vyaktaM cApi grahaNaM buddheH sthAyitvasamarthakaM na bhavatiuktasthale kSaNikatvepi grahaNasya vyaktatvapradarzanAditi buddheH utpannApavargitvam kSaNikatvam tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvaM siddhamityarthaH / tathA ca vArtikam- "vyavasthitaM kSaNikA buddhiriti" iti // 47 // // iti buddheH kSaNikatvapratipAdanaM samAptam // ____punarapi zarIracaitanyavAdaM nirAkartumArabhate- cetaneti, cetanA= caitanyam , zarIre sati cetanAyA bhAvAt zarIre'sati ca cetanAyA abhAvAdityanvayaH, zarIre eva cetanopalabhyate nAnyatreti zarIraguNaH, yadi cetanA''tmaguNaH syAttadA vibhorAtmanazcetanA ghaTAdyavacchedenApi gRhyeta / na ca mRtazarIreSu cetanAvyabhicAro doSa:- bhUtAnAM tAdRzasaMyogavizeSaviziSTe eva zarIre cetanAsvIkArAt / sadyaH kartitAdyaGgeSu yo vai kampa upalabhyate yathA pallIpucche patite sa zarIracaitanyaM vinA nopapadyate ityarthaH / ukte sUtreNa saMzayamAha- dravye iti, guNazabdo dharmaparaH, dravye svadharmopyupalabhyate paradhopyupalabhyate tathA ca zarIre upalabhyamAnA cetanA kiM zarIradharma eva kiM vA AtmadharmazcetanA zarIre upalabhyate iti Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhnikesAMzayikaH sati bhAvaH- svaguNo'psu dravatvamupalabhyate paraguNazcoSNatA. tenAyaM saMzaya:kiM zarIraguNazcetanA zarIre gRhyate ? atha dravyAntaraguNaH ? iti // 48 // na zarIraguNazcetanA, kasmAt ?, yAvaccharIrabhAvitvAdrUpAdInAm // 49 // na rUpAdihInaM zarIraM gRhyate cetanAhInaM tu gRhyate yathoSNatAhInA ApaH tasmAnna shriirgunnshcetneti|| saMskAravaditicet ? na- kAraNAnucchedAt // yathAvidhe dravye saMkArastathAvidhe evoparamaH1. na- tatra kAraNocchedAdatyantaM saMskArAnupapattirbhavati, yathAvidhe zarIre cetanA gRhyate tathAvidhe evAtyantoparamazcetanAyA gRhyate. tasmAt 'saMskAra vat' ityasamaH samAdhiH // saMzayo bhavatIti na cetanAyAH zarIradharmatvaM nizcetuM zakyate tasmAt saMzaya itisUtrArthaH / vyAcalesAMzayika iti, zarIre satyeva cetanAbhAva iti sAMzayikam , cetanAyAH zarIradharmatvaM sAMzayikamityarthaH / saMzayadRSTAntamAha- sveti, svaguNaH= svadharmaH, paraguNaH= paradharmaH= tejodharmaH / upasaMharati- teneti / saMzayamAha- kimiti / dravyAntaraguNaH= Atmadharma ityanvayaH, spaSTamanyat // 48 // ____ svasiddhAntamAha- neti / ukta hetuM jijJAsate- kasmAditi / sUtreNa hetumAha- yAvaditi, zarIradharmANAM rUpAdInAM yAvaccharIrabhAvitvAdityanvayaH, zarIradharmA hi mRtazarIrepyupalabhyante yathA rUpAdayastathA ca yadi cetanApi zarIradharma syAttadA mRtazarIrepyulabhyeta na copalabhyate iti na cetanA zarIradharma itisUtrArthaH / vyAcaSTe- neti, ye zarIradharmA rUpAdayastadhInaM zarIraM nolapabhyate cetanAhInaM tu mRtazarIramupalabhyate tathA ca yathoSNatAhInA Apa upalabhyante iti noSNatA jaladharmastathA cetanApi na zarIradharma ityanvayaH // nanu yathA snAnAdijanyasaMskArasyotpattivinAzau zarIre eva bhavatastAdRzasaMskArasya zarIradharmatvepi na yAvaccharIrabhAvitvam- zarIre satyapi tadvinAzadarzanAt tathA caitanyasyApi zarIre evotpattivinAzayoH svIkArepi na yAvaccharIrabhAvitvApattirityAzaGkate- saMskAra vaditi / pariharati-neti / parihArahetumAha- kAraNeti, zarIravRttisaMskArasya svakAraNavinAzAd vinAzaH saMbhavati caitatyakAraNasya tu vinAzo nirUpayituM na zakyate- tvanmate caitanyakAraNasya bhUtasaMyogasya mRtazarIrepi satvAditi yadi caitanya zarIraguNaH syAttadA kAraNAnucchedAt yAvaccharIrabhAvi syAt na caivamastIti na caitanyaM zarIraguNa ityarthaH / svayaM vyAcaSTe- yatheti, nanu yathAvidhe= yAdRze dravye= zarIrAdau saMskAra utpadyate tAdRze eva zarIrAdau saMskArasyoparamaH= vinAzo gRhyate athApi saMskAraH zarIradharma eva evaM cetanAyAH zarIradharmatvamupapadyate- zarIre eva cetanAyA bhAvAbhAvayorgRhyamANatvAditi pUrvapakSArthaH / pariharati-neti, iticennetyarthaH, parihArahetumAha- tatreti, tatra saMskArapakSe zarIrAdau vA. atyantaM saMskArakAraNocchedAt saMskArAnupapattiH= saMskArAbhAvaH saMbhavatItyarthaH, prakRtamAha- yatheti, yadyapi cetanApi yAdRze zarIre gRhyate tAdRze eva cetanAyA atyantoparamaH= vinAzo gRhyate tathApi cetanArahite mRtazarIrAdau tvanmatena cetanAkAraNasya bhUtasaMyogasyAbhAvo na gRhyate yena kAraNavinAzAt saMskAra vat cetAnAvinAza upapadyeta tasmAt "saMskAravat" iti samAdhiH= dRSTAnto na yukta iti cetanAyAH zarIradharmatve yAvaccharIrabhAvitvaM syAdeva na cAstIti na cetanA zarIradharma ityarthaH, kiM vA pUrvapakSaM parityajya pUrvapakSadUSaNaparatvenaiva bhASyaM vyAkhyeyaM tathA ca 'yathAvidhe dravye= zarIrAdau saMskArastathAvidhe eva na saMskAroparamaH kiM tu tatra= zarIre kAra Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam ] nyaaybhaassym| 325 athApi zarIrasthaM cetanotpattikAraNaM syAt dravyAntarasthaM vA ubhayasthaM vA, tanna-niyamahetvabhAvAta- zarIrasthena kadAcit cetanotpadyate kadAcineti niyame heturnAstIti. dravyAntarasthena ca zarIre eva cetanotpadyate na loSTAdiSvityatra niyamaheturnAstIti. ubhayasthasya nimittatve zarIrasamAnajAtIyadravye cetanA notpadyate zarIre eva cotpadyate itiniyame heturnAstIti // 49 // yacca manyeta- sati zyAmAdiguNe dravye zyAmAyuparamo dRSTa evaM cetanoparamaH syAditi, na-pAkajarANAntarotpatteH // 50 // nAtyantarUpoparamaH= dravyasya zyAme rUpe nivRtte pAkajaM guNAntaram= raktaM rUpamutpadyate, zarIre tu cetanAmAtroparamo'tyantamiti // 50 . athApi-. pratidvandisiddheH pAkajAnAmapratiSedhaH // 51 // NocchedAt= saMskArakAraNAbhAvaviziSTe eva saMskArAnupapattiH= saMskAroparamo bhavati. cetanA tu yathAvidhe zarIre gRhyate tAdRze eva cetanoparamopi gRhyate- mRtazarIrepi cetanAkAraNasya bhUtasaMyogasya sattvAdeveti vaiSamyamiti saMskAra vadityasamaH= viSamaH samAdhiH' ityanvayaH / vastutastvatra "saMskArAnupapattiH" ityatra 'na saMskArAbhAvAnupapattiH' itipATho yuktastasya ca 'kAraNocchedAtsaMskArAbhAvAnupapattirna' ityanvayaH, cetanAyAzca kAraNocchedAsaMbhavAt zarIre cetanAyA abhAvAnupapattirityarthaH / vAkyArthastu pratipAdita eva / alaukikaM hi sUtrabhASyakRtoH pANDityam // caitanyakAraNAnupapattiM pradarzayati- atheti, athApi= kiMca / kalpatrayasyApyasaMbhavamAha- tanneti / hetumAha-niyameti, uktaM vyAcaSTe- zarIrastheneti, zarIrasthena cetanAkAraNena, yadi cetanotpattikAraNaM zarIrasthaM syAttadA tAdRzakAraNasattvena zarIre sadaiva cetanA syAditi cetanAvinAzo na syAdityarthaH, kadAcinneti- mRtAdyavasthAyAm / dvitIyakalpe doSamAha- dravyeti, dravyAntarasthena cetanAkAraNena, cetanAkAraNasya zarIrAtiriktasthatve padArthamAtre cetanA utpadyeta vizeSAbhAvAdityarthaH / tRtIyakalpe doSamAha- ubhayeti, zarIratadatiriktetyubhayasthasya cetanAkAraNatvepi padArthamAtre cetanotpadyeta- vizeSAbhAvAdityarthaH, zarIrasamAnajAtIyadravye= phalAdau / tathA ca cetanotpattikAraNasya sthiternirUpayitumazakyatvAnna sakAraNakA cetanA kiM tu nityeti nityAtmaniSThaiva svIkAryetyarthaH, spaSTamanyat // 49 // ___ pUrvapakSamanuvadati- yaditi, dravye= ghaTAdau yatra zyAmatvAdirUpamutpadyate tatraiva tasya vinAzopi bhavatIti utpattivinAzayoH sAmAnAdhikaraNyaM siddhaM cetanAyA uparamazca zarIre pratyakSa eva mRtazarIrAdau tathA ca zarIre eva cetanotpattirapi svIkAryeti zarIre cetanotpattisattve eva zarIre cetanoparamaH saMbhavati nAnyathetyarthastathA ca caitanyasya zarIradharmatvaM siddhamitibhAvaH / etatsUtreNa nirAkaroti-neti, uktadRSTAnto nopapadyate ityarthaH, hetumAha- pAketi, zyAmaghaTe pAkajanyasya raktasya rUpAntarasyotpattibhavati tAdRzotpattyA ca pUrva zyAmAdirUpaM nazyati na ca ghaTAdau rUpamAtrasyAbhAvo bhavati mRtazarIre tu cetanAmAtrasyAbhAvo bhavatIti noktadRSTAntotra ghaTate itisUtrArthaH / vyAcaSTe- neti, dravye ghaTAdau rUpasyAtyantAbhAvo na bhavatItyarthaH / uktaM vizadayati- dravyasyeti / prakRtamAha- zarIre iti, yadi cetanA zarIraguNaH syAttadA pUrvacetanAyA vinAze cetanAntaramutpadyata na cotpadyate mRtazarIre iti na cetanA zarIradharma ityarthaH / zarIre tu cetanAmAtrasyAtyantamuparamo mRtAvasthAyAM dRzyate ityanvayaH // 50 // ___ agrimasUtramavatArayati- atheti, athApi= kiMca / atra- " tadevamAtyantikA'nAtyantikatvaM vaidhaHmuktvA sapratidvandvitvA'sapratidvandvitvaM vaidhAntaramAha- itazca pratidvandvisiddheH" iti tAtparyaTIkA / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhnikeyAvatsu dravyeSu pUrvaguNapratidvandvisiddhistAvatsu pAkajotpattirdRzyate- pUrvaguNaiH saha pAkajAnAmavasthAnasyA'grahaNAt. na ca zarIre cetanApratidvandvi sahAnavasthAyi guNAntaraM gRhyate yenA'numIyeta tena cetanAyA virodhaH, tasmAdapratiSiddhA cetanA yAvaccharIraM varteta na tu vartate tasmAnna zarIraguNazcetanA iti // 51 // itazca na zarIraguNazcetanA zarIravyApitvAt // 52 // zarIraM zarIrAvayavAzca sarve cetanotpattyA vyAptA iti na kacidanutpattizcetanAyA:. zarIravat zarIrAvayavAzcetanA iti prAptaM cetanabahutvam , tatra yathA pratizarIraM cetanabahutve sukhaduHkhajJAnAnAM vyavasthA liGgam evamekazarIrepi syAt. na tu bhavati. tasmAnna zarIraguNazvetaneti // 52 // kiM coktasthale viruddhaguNena pUrvaguNasya nAzaH saMbhavati zarIre tu mRtAvasthAyAmapi cetanAvirodhI kopi guNo na gRhyate yena zarIradharmabhUtAyAzcetanAyA vinAzaH syAdityAha-pratIti, kiM vA nanu pAkajApA. kajaguNayona parasparaM virodhosti yena tAdRzaviruddhaguNAdeva pUrvaguNanAzasvIkAreNa prakRte cetanAvirodhi. guNasyAbhAvAt zarIre zarIradharmabhUtAyAzcetanAyA vinAzAnupapatiH syAdityAzaGkayAha-pratIti, pAkajAnAM raktAdirUpANAM pratiSedho nopapadyate-pratidvandvisiddheH pratidvandvitvAt parasparaM viruddhatvAdityarthaH, kiMvA pAkajAnAM guNAnAM pratidvandvisiddheH= pUrvaguNavirodhitvasya pratiSedho na saMbhavati tasmAt pUrvaguNasya tadvirodhinaivottaraguNena nAzaH saMbhavati yathA ghaTe raktarUpeNa zyAmarUpasya, cetanAvirodhiguNastu zarIre nopalabhyate yena cetanAvinAzaH syAditi cetanAyAH zarIraguNatve sadaiva zarIre sattvaM syAt na ca bhavatIti na cetanA zarIraguNa itisUtrArthaH pratibhAti, kiM vA pAkajAnAM zyAmaraktAdirUpANAM guNAnAM dravyadharmatvasya pratiSedho nopapadyate tatrApi yasteSAmabhAvaH sa pratidvandvisiddheH= pratidvandvinaH= virodhino guNAntarasyotpattyA saMbhavati- viruddhayoH sahAvasthAnAsaMbhavAt , prakRte ca mRtazarIrepi cetanAvirodhI kopi guNo nopalabhyate yena mRtazarIre cetanAyA abhAva upapadyeta tathA ca cetanAyAH zarIraguNatve yAvaccharIrabhAvitvaM syAt na caivamastIti na cetanA zarIraguNa itisUtrArthaH, sUtramidaM klezenApi na prakRtApekSitamartha prakAzayati. ata evAsaMtoSAd vRttikAreNedaM sUtraM tridhA vyAkhyAtaM tadapi paramukhenaivetyanusaMdhe. yam , sUtrasyAsya pUrvapakSasUtraM vinaSTamiti saMbhAvayAmi / vyAcaSTe- yAvaditi, dravyeSu ghaTAdiSu, pUrvaguNapratidvandvisiddhiH= pUrvaguNavirodhiguNasattA dRzyate, pAkajotpattiH= pAkajaguNotpattiH / ukte hetumAhapUrvaguNairiti, tathA ca sahAnavasthAnAdevottaraguNena pUrvaguNavinAzo bhavatItyarthaH, sahAnavasthAne ca parasparaM virodha eva kAraNam / prakRtamAha-na ceti, zarIre tu cetanAvirodhI kopi guNo na gRhyate yena tena guNena saha cetanAyA virodho'numIyeta virodhAcca tena cetanAvinAzaH syAdityarthaH / upasaMharati- tasmAditi, virodhiguNAbhAvAdapratiSiddhA= avinazyamAnA cetanA zarIraguNabhUtA satI yAvaccharIram= mRtazarIrepi varteta na ca vartate iti na cetanA zarIraguNaH / / 51 // ___ agrimasUtramavatArayati- itazceti, itaH= sUtroktahetoH / zarIreti- cetanAyAH zarIravyApitvaM pratyakSameva tathA ca zarIrAvayavabhedena cetanAbhedaH syAttena caikasminnapi zarIre cetanasyA'nekatvaM syAt na caikasmin zarIre cetanAnekatvamupapadyate- parasparavirodhe sati zarIronmAthaprasaGgAt na cApyanubhUyate iti na cetanA zarIraguNaH kiM tvAtmaguNa itisuutraarthH|vyaacsstte- zarIramiti, sarveSu zarIrAvayaveSu pRthak pRthageva cetanA utpadyate ityarthaH, ekasmin zarIre evaM cetanabahutvApattimAha- zarIra vaditi, sarveSAM zarIrAvayavAnAM cetanatvAditizeSaH / paryavasitamAha- tatreti, tatra= evamekasmin zarIre cetanabahutve prApte, pratizarIram= Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivivecanam ] nyaaybhaassym| 327 yaduktam- na kaciccharIrAvayave cetanAyA anutpattiriti. sA na kezanakhAdiSvanupalabdheH // 53 // kezeSu nakhAdiSu cAnutpattizcetanAyA ityanupapannaM zarIravyApitvamiti // 3 // tvaparyantatvAccharIrasya kezanakhAdiSvaprasaGgaH // 54 // indriyAzrayatvaM zarIralakSaNam= tvakparyantaM jIvamanassukhaduHkhasaMvityAyatanabhUtaM zarIraM tasmAnna kezAdiSu cetanotpadyate, arthakAritastu zarIropanivandhaH kezAdInAmiti // 54 // itazca na zarIraguNazcetanA zarIraguNavaidhAt // 55 // zarIrabhedena, kiM vA pratizarIraM cetanabahutve= cetanabhede sukhAdInAM vyavasthA= caitrIyasukhAdInAM jJAnaM maitrasya na bhavatIti vyavasthA liGgam- etAdRzavyavasthayaiva pratizarIramAtmabhedaH siddhyatIti, Atmaikatve etAdRzavyavasthA na syAdityarthaH / prakRtamAha- evamiti, cetanAyAH zarIraguNatve evam= zarIrabhede iva ekasminnapi zarIre uktA vyavasthA syAt= zarIrAvayavabhedena cetanabAhulyAt ekazarIravRtticetanAnAmapi parasparaM sukhAdyajJAnaM syAt na cAstIti naikazarIre cetanavahutvaM saMbhavati tathA ca na cetanA zarIraguNaH saMbhavati / atra- " pratyayavyavasthAprasaGgAt= yathA devadattasya jJAnaM na yajJadattaH pratisaMdhatte kiM tu devadatta eveti vyavasthA evamekasmin zarIre avayavAntarajJAnamavayavino vA jJAnaM na pratisaMdhatte ityarthaH" iti tAtparyaTIkA // 52 // ___ pUrvapakSI pUrvasUtrabhASyavAkyaM parihartumanuvadati- yaduktamiti / sA netyatra tanneti vaktavyamAsIt , kiM vA sA= zarIrasya sarvAvayaveSu cetnotpttirnaastiityrthH| sUtreNa hetumAha- kezeti, zarIrasyAvayavabhUteSu kezAdiSu cetanA nopalabhyate iti na sarveSu zarIrAvayaveSu cetanotpattiH saMbhavatIti na pUrvasUtroktadoSApattiriti sUtrArthaH / vyAcaSTe- kezeSviti / paryavasitamAha- itIti, cetanAyAH zarIravyApitvAbhAve ekasmin zarIre cetanabahutvApattirnAsti tenoktadoSApattirnAsti cetanAyAH zarIraguNatve ityarthaH // 53 // ___ kezAdInAM zarIrAvayavatvaM pratyAcaSTe- tvagiti, zarIrasya tvakparyantatvAt tadane kezAdiSu hArIrAvayavatvaM nAsti kiM vA zarIrasya tvagavyAptatvAt kezAdiSu ca tvagabhAvAta zarIrAvayavatvaM nAstIti hetoreva kezAdiSa cetanAyA aprasaGaH= abhAvosti tathA ca zarIrAvayaveSa karacaraNAdiSu pratyekaM cetanAsattvAdekasmin zarIre cetanabahutvaM cArvAkamate prAptameva tathA ca " zarIravyApitvAt " itisUtrokto doSastavastha eveti sUtrArthaH / vyAcaSTe- indriyeti / uktaM vizadayati- tvagiti, zarIralakSaNaM cedaM na yuktam- mRtazarIre samanvayAsaMbhavAditi vibhAvyam , jIvAdInAmAyatanabhUtam AzrayabhUtaM yat tat zarIraM kezAdikaM ca na jIvAdInAmAzrayabhUtamiti na zarIrAvayavabhUtam ata eva kezAdiSu cetanA notpadyate zarIrAvayaveSu tu cArvAkamatena cotanotpattirApadyate tatra ca zarIravyApitvAdityanena doSaH pradarzita evetyarthaH / kezAdInAM saMbandhakAraNamAha- artheti, kezAdInAM zarIropanibandhaH= zarIre saMbandhaH arthakAritaH= bhogakAraNako na tvavayavatvamUlaka:- kezAdInAM kartanena duHkhAbhAvAt , kezanakhAdikaM vinA nakhavidalanAdikAyai na syAditihetoreva nakhAdisaMbandhaH kiM vA deharakSaNArthaH // 54 // agrimasUtramavatArayati- ita iti, itaH= suutrokthetoH| zarIreti- cetanAyAH zarIraguNebhyo rUpAdibhyo vaidhAt= vailakSaNyAt zarIraguNatvaM na saMbhavatIti sUtrAnvayaH, zeSaM bhASye spaSTam / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhnikedvividhaH zarIraguNaH- apratyakSaM ca gurutvam indriyagrAhyaM ca rUpAdi, vidhAntaraM tu cetanAnA'pratyakSA- saMvedyatvAt. nendriyagrAhyA- manoviSayatvAt . tasmAd dravyAntaraguNa iti // 55 // na- rUpAdInAmitaretaravaidhAt // 56 // yathetaretaravidharmANo rUpAdayo na zarIraguNatvaM jahati. evaM rUpAdivaidhAt cetanA zarIraguNatvaM na hAsyatIti // 56 // ___ aindriyakatvAd ruupaadiinaamprtissedhH||57|| apratyakSatvAcceti, yathetaretaravidharmANo rUpAdayo na dvaividhyamativartante tathA rUpAdivaidhAt cetanA na dvaividhyamativarteta yadi zarIraguNaH syAditi. ativarttate tu tasmAnna zarIraguNa iti // bhUtendriyamanasAM jJAnapratiSedhAt siddhe satyA''rambho vizeSajJApanArthaH= bahudhA parIkSyamANaM tattvaM sunizcitataraM bhavatIti // 57 // vyAcaSTe- dvividha iti, indriyagrAhyam= bAhyendriyapratyakSam , vidhAntaram= ubhayavidhaguNavilakSaNA, vailakSaNyamevAha- neti, saMvedyatvAt= mAnasapratyakSaviSayatvAt / nendriyagrAhyA= na bAhyendriyagrAhyA- mano. viSayatvAt= manomAtragrAhyatvAt / upasaMharati- tasmAditi, tasmAt= cetanAyAH zarIraguNavailakSaNyena zarIraguNeSvantarbhAvAbhAvAt cetanA dravyAntaraguNaH= AtmaguNa eva na zarIraguNa ityarthaH, spaSTamanyat / manasa indriyatvaM ca bhASyakRtA pratyakSalakSaNabhASye pratipAditaM tadanna vismRtamiti bhASyakArasya sAva. dhAnatA, ata evAtra indriyazabdena bAhyendriyaM grAhyam // 55 // ____ uktaM pUrvapakSI pariharati- neti, cetanAyAH zarIraguNatvapratyAkhyAnaM nopapadyate kiM tu yathA rUpAdInAM zarIraguNAnAm itaretaravaidhAt= parasparaM vailakSaNyepi zarIraguNatvaM saMbhavati tathA rUpAdi. vailakSaNyepi cetanAyAH zarIraguNatvaM saMbhavatIti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- yatheti, itaretaravidharmANaHparasparaM vilakSaNAH, jahati= tyajanti / prakRtamAha- evamiti, rUpAdivaidhAt= rUpAdivalakSaNyepi / hAsyati= tyakSyati, tasmAt cetanA zarIraguNa ityanvayaH, spaSTamanyat // 56 // uktaM siddhAntI pariharati-aindriyakatvAditi, rUpAdInAmaindriyakatvAt indriyagrAhyatvAt= bAhye. ndriyapratyakSatvAd gurutvAdInAM cA'pratyakSatvAt zarIraguNatvasya pratiSedho nopapadyate kiM tu zarIraguNatvaM saMbhavati cetanA tUktarItyA na bAhyendriyapratyakSA nApya'pratyakSeti cetanAyAH zarIraguNatvaM nopapadyate-zarI. raguNAnAM dvaividhyasya pradarzitatvAd vidhAdvayarahitasya ca zarIraguNatve dRSTAntAbhAvena zarIraguNatvAsaMbhavA. diti sUtrArthaH / vyAcaSTe- apratyakSeti, apratyakSatvAJcetizeSa ityarthaH, gurutvAdInAmapratyakSatvAdeva zarIraguNatvamityAzayaH / yatheti- parasparavilakSaNA api rUpAdayaH zarIradharmatvAdeva yathA dvaividhyam= pratyakSatvApratyakSatvaprakAraM nAtivartante tathA yadi cetanApi zarIraguNaH syAttadoktadvaividhyaM nAtivarteta ativartate tUktadvaividhyamuktarItyeti na cetanA zarIraguNa ityanvayaH / nanvatrASTAdazasUtramArabhya bhUtendriyamanasAM jJAnavattvapratiSedhaH kRtaH " parazvAdiSu 37" itisUtramArabhya zarIrasyApi vizeSarUpeNa jJAnavattvapratiSedhaH kRtaH jJAnameva ca cetaneti cetanApratiSedhe siddhe punaratra zarIre cetanApratiSedhaH kimarthaH ? ityAzaGkayAhabhUteti, bhUtendriyamanasAM jJAnavattvapratiSedhAt cetanApratiSedhe siddhepi yo'yaM zarIre cetanApratiSedhasya punarArambhaH sa vizeSajJApanArthaH= nizcayajananArtha iti mantavyam , uktaM vyAcaSTe- bahudheti / tathA coktarItyA buddharanityatvamAtmaguNatvaM kSaNikatvaM zarIrAguNatvaM ca siddhamityupasaMhAraH // 57 // // iti buddhivivecanaM samAptam // Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 manovivecanam ] nyAyabhASyam / parIkSitA buddhiH, manasa idAnIM parIkSAkramaH tat kiM pratizarIramekamanekamiti vicAre jJAnAyaugapadyAdekaM manaH // 58 // asti khalu vai jJAnAyaugapadyam- ekaikasyendriyasya yathAviSayaM karaNasyaikapratyayanirvRttau sAmarthyAt na tadekatve manaso liGgam . yattu khalvindriyAntarANAM viSayAntareSu jJAnAyaugapadyamiti talliGgam / kasmAt ?. saMbhavati khalu vai bahuSu manassu indriyamanassaMyogayogapadyamiti jJAnayogapadyaM syAt . na tu bhavati tasmAd viSaye pratyayaparyAyAdekaM mano bhavatIti // 58 // na- yugapadanekakiyopalabdheH // 59 // __ ayaM khalvadhyApako'dhIte vrajati kamaNDaluM dhArayati panthAnaM pazyati zRNotyAraNyajAn zabdAn bibheti vyAlaliGgAni bubhutsate smarati ca gantavyaM sthAnIyamiti kramasyAgrahaNAd yugapadetAH kriyA iti prAptaM manaso bahutvamiti // 59 // buddhiparIkSAsamAptimAha- parIkSiteti / agrimakartavyamAha- manasa iti, kramazcAyaM prameyoddezasUtre draSTavyaH, tat= manaH, itivicAre= itisaMzaye prApte svasiddhAntamAha- jJAneti, yadi pratizarIraM bahUni manAMsi syustadA teSAmanekairindriyairyugapadapi saMyogasaMbhavAd yugapadanekajJAnAni utpadyeran na cotpadyante kiM tvekasmin kSaNe ekameva jJAnamutpadyate tasmAt jJAyate- ekasmin zarIre ekameva mana iti sUtrArthaH / tadetat pUrvamapi vyAkhyAtamityalam / byAcaSTe- astIti, dvividhaM hi jJAnAyaugapadyamasti indriyaiH svaviSayagrahaNAyaugapadyarUpam AtmanA viSayagrahaNAyaugapadyarUpaM ca tatra prathamaM manasa ekatve liGgaM na saMbhavati- tatra manassaMbandhAbhAvAt tattu indriyANAM paricchinnatvAd ekaikatvAcendriyaiH svasvaviSayANAmanekeSAM yugapadgrahaNAsaMbhavAdeveti na manasa ekatve liGgamityAha- neti, etasya jJAnAyaugapadyasyAnyathopapattimAhaekaikasyeti, yathAviSayam= prativiSayaM karaNasya yathA gandhaM prati ghrANasya karaNatvam , karaNatvaM caidamAtmaniprajJAna kriyAkartatvanirUpitama , ekapratyayanirvattau= ekapadArthagrahaNasaMpAdane sAmarthyAta yathA ghrANenaikasmin kSaNe'nekeSAM gandhAnAM grahaNaM na saMbhavatIti idamapi jJAnAyaugapadyameva na caitanmanasa ekatve liGgaM kiM tu brANAdInAM bAhyendriyANAM pratyekamekatve liGgamityarthastathA ca vArtikam- "yattvekendriyagrAhyeSvartheSu vijJAnAnAmayugadbhAvastanna manasa ekatve liGgam- anyatastadbhAvAt" iti / manasa ekatva. sAdhakaM jJAnAyaugapadyamAha- yattviti, yathA brANena gandhagrahaNakAle indriyAntarANAm= indriyAntaraiH zrotrAdibhirviSayAntareSu= viSayAntarANAM zabdAdInAM yo yugapat jJAnAbhAvaH sa eva manasa ekatve liGgam- etAdRzajJAnAyaugapadAsya manaekatvaprayuktatvAt . pratizarIraM mana ekamitipakSe ekasyANubhUtasya manaso yugapadanekairindriyaiH saMyogAsaMbhavAt jJAnAyaugapadyamupapadyate ityarthaH / ukte hetuM jijJAsatekaramAditi / uttaramAha- saMbhavatIti, anekeSAM manasAmanekairindriyairyugapatsaMyogasaMbhavaH spaSTa eva / vyatirekamAha- na viti, jJAnayogapadyaM tu na bhavati kiM tu paryAyeNa= krameNaiva jJAnAni jAyante iti yoyaM gandhAdiviSayaviSayaka: pratyayaparyAyaH= jJAnAnAM kramastasmAdekasmin zarIre ekameva mano bhavati sidhyatItyanvayaH // 58 // pUrvapakSI manasa ekatvaM nirAkaroti-neti, uktarItyA manasa ekatvaM nopapadyate ityarthaH, hetumAhayugapaditi, yathA jJAnaM mano vinA na saMbhavati tathA kriyApi mano vinA na saMbhavati tatra yugapadanekAH kriyA upalabhyante iti tadupapattyathai manaso'nekatvaM svIkAryamiti sUtrArthaH, yugapadanekakriyopalabdhizca bhASye spaSTaiva / vyAcaSTe- ayamiti, ayamadhyApakaH, yugapadanekakriyANAM sattvamudAharati- adhIte iti, adhIte= granthAvRttiM karoti, AraNyajAn zabdAn pazupakSizabdAn zRNoti, vyAlaliGgAni sarpa 42 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam-- [ 3 adhyAye. 2AhnikealAtacakradarzanavat tadupalabdhirAzusaMcArAt // 60 // AzusaMcArAdalAtacakrasya bhramato vidyamAnaH kramo na gRhyate. kramasyA'grahaNAd avicchedabuddhayA cakravad buddhirbhavati, tathA buddhInAM kriyANAM cAzuvRttitvAd vidyamAnaH kramo na gRhyate. kramasyA'grahaNAd yugapat kriyA bhavantIti abhimAno bhavati / kiM punaH kramasyA'grahaNAd yugapat kriyAbhimAnaH? atha yugapadbhAvAdeva yugapadanekakriyopalabdhiriti ?, nAtra vizeSapratipatteH kAraNamucyate / uktam- indriyAntarANAM viSayAntareSu paryAyeNa buddhayo bhavantIti, taccA pratyAkhyeyam- AtmapratyakSatvAt / athApi dRSTazrutAnA~zcintayataH krameNa buddhayo vartante na yugapad anenAnumAtavyamiti / varNapadavAkyabuddhInAM tadarthabuddhInAM cAzuvRttitvAt kramasyAgrahaNam / katham ?, vAkyastheSu khalu varNeJcaratsu prativarNa tAvacihnAni bubhutsate, sthAnIyam= sthAnaM gantavyaM smaratItyanvayaH, uktAnAmadhyayanAdikriyANAM kramona gRhyate tena yugapadbhAvaH prAptastathA caitAdRzInAM kriyANAM yugapat siddhayartha manaso bahutvaM svIkAryamityanvayaH // 59 // ukta samAdhatte- alAteti, ubhayoragrayoragniviziSTo daNDo'lAtamityucyate yathA'lAtacakrasyAzusaMcArAt= zIghrabhramaH yugapat nairantaryeNa darzanaM jAyate tatra kramasya sattvepyAzusaMcArAt kramo na gRhyate tathoktasthalepi manasa AzusaMcArAdeva tadupalabdhiH= kriyANAM yogapadyopalabdhirbhavati vastutastu na kriyANAM yogapadyaM yena manobahutvaM sidhyeta kiM tu krameNaiva zIvrataraM kriyA bhavantIti kramo na gRhyate iti na manaso bahutvApattiriti sUtrArthaH, atra darzanazabdo vyartha eva kiM vA 'alAtacakranairantaryopalabdhivat / itivaktavyamAsIt / vyAcaSTe- Azviti, alAtacakrasya bhramato vidyamAnopi kramaH= uttarottaradezasaMyogakrama AzusaMcArAnna gRhyate kramasya cAgrahaNAd buddhivicchedo na bhavatIti avicchedabuddhayA= buddhivicchedAbhavAt kiM vA uttarottaradezasaMyogasyA'vicchedajJAnena cakravabuddhiH= cakratvabuddhirbhavatikramasyAgrahaNAdityanvayaH, prakRtamAha- tatheti, buddhInAM kriyANAM codAhatAnAM vidyamAnopi kramo na gRhyate- AzuvRttitvAt= zIghrabhAvitvAdityanvayaH, paryavasitamAha- kramasyeti, abhimAnaH= bhramaH, tathA ca kriyANAM jJAnAnAM ca krameNa jAyamAnatvena yaugapadyAbhAvAt manaso bahutvApekSA nAstItyekameva mana itiyuktam- bahutvasvIkAre gauravAdityanvayaH / atra- " alAtacakrasya " ityatra 'alAtadaNDasya' itivaktavyamAsIt / / . yaduktam- "kramasyAgrahaNAd yugapat kriyA bhavantItyabhimAno bhavati" iti tatra dvidhA zaGkatekimiti, abhimAnaH= bhramaH, upalabdhiH= yathArthajJAnamiti vivekaH / atra= uktapakSadvayepi vizeSapratipatteH= ekatarapakSAvadhAraNasya kAraNaM noktaM yenaikatarapakSAvadhAraNaM syAdityanvayaH / uttaramAha- uktamiti, ekatarapakSAvadhAraNakAraNamuktamityarthaH, uktamanuvadati- indriyAntarANAmiti, ekasmin kSaNe'nekairindriyairarthagrahaNaM na bhavati kiM tu paryAyeNa= krameNeti " jJAnAyaugapadyAt 58" itisUtre uktaM taccoktaM pratyakSasiddhatvAd apratyAkhyeyam= abAdhitameva tena cAvAdhitena pratyakSeNa buddhInAM kramaH siddhastena ca krameNa manasa ekatvaM siddhamityuktameva tathA ca manasa ekatvAdanekakriyANAM yogapadyaM na saMbhavatIti yeyaM kriyANAM yogapadyapratItiH sA kramasyA'grahaNAd yugapat kriyAbhimAnaH= kriyANAM yogapadyabhrAntireveti siddhamityarthaH / buddhInAM krame dRSTAntamAha- atheti, athApi= kiM ca dRSTAn zrutAMzcArthAn cintayataH puruSasya buddhayaH= tadviSayakasmRtayaH krameNa bhavanti anena krameNAnyatrApi buddhInAM krameNa jAyamAnatva. manumeyamityanvayaH, buddhayaH kramavartinyo buddhitvAt smRtivadityanumAnam / kramAgrahaNamudAharati- varNeti, padeSu varNabuddhayo vAkyeSu ca padabuddhayaH krameNaiva bhavanti- varNAnAM krameNaiva zravaNasaMbhavAcAraNasaMbhavAca Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrasyAdRSTajanyatvapratipAdanam ] nyAyabhASyam / 331 chUSaNaM bhavati. zrutaM varNamekamaneka vA padabhAvena pratisaMdhatte. pratisaMdhAya padaM vyavasyati. padavyavasAyena smRtyA padArtha pratipadyate, padasamUhapratisaMdhAnAcca vAkyaM vyavasyati. saMbaddhAMzca padArthAna gRhItvA vAkyArtha pratipadyate, na cAsAM krameNa vartamAnAnAM buddhInAmAzuvRttitvAt kramo gRhyate. tadetadanumAnamanyatra buddhikriyAyogapadyAbhimAnasyeti / na cAsti muktasaMzayA yugapadutpattibuddhInAM yayA manaso bahutvamekazarIre'numIyate iti / / 60 // yathoktahetutvAcA'Nu // 61 // aNu mana ekaM ceti dharmasamuccaya:- jJAnAyaugapadyAt , mahattve manasaH sarvendriyasaMyogAd yugapad viSayagrahaNaM sthAditi // 61 // manasaH khalu bhoH sendriyasya zarIre vRttilAbho nAnyatra zarIrAt , jJAtuzca puruSasya zarIrAyatanA buddhayAdayo viSayopabhogo jihAsitahAnam IpsitAvAptizca sarve ca zarIrAzrayA vyavahArAH, tatra khalu vipratipatteH saMzayaH- kimayaM puruSakarmanimittaH zarIrasargaH 1 atha vA bhUtamAtrAdakarmenimittaH? iti, zrUyate khalvatra vipratipattiriti / athApyAzuvRttitvAt kramo na gRhyate iti vidyamAnasyApi kramasyAgrahaNamupapannaM tena yaugapadyAbhimAnaH siddha ityarthaH / ukte hetuM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- vAkyastheti, vAkyavRttivarNAnAM pRthaka pRthageva zravaNaM bhavatItyarthaH, padatvapratItimAha- zrutamiti, padabhAvena= padatvena, pratisaMdhatte= anusaMdhatte, vyavasyati= avadhArayati, padAvadhAraNAnantaraM padArthasmRtirbhavati, AsAM varNapadapadArthabuddhInAM krameNa jAyamAnatvepi AzuvRttitvAt kramo na gRhyate, evaM padasamUhajJAnAnantaraM vAkyatvajJAnaM jAyate tadanantaraM vAkyArthajJAnaM jAyate tatrApi kramo na gRhyate iti kramasyAgrahaNaM siddhamityarthaH, padArthAnAM parasparaM saMbandhe satyevaM vAkyArthajJAnaM jAyate ityuktam- saMbaddhAniti / paryavasitamAha- tadetaditi, yathoktavarNAdibuddhiSu kramasya sattvepi yogapadyAbhimAno bhavati evaM sarvatra buddhInAM kriyANAM ca kramasya sattvepi AzutarabhAvena tadagrahaNAdeva yaugapadyAbhimAno vijJeyaH / vipakSe bAdhakamAha- na ceti, muktasaMzayA= saMzayarahitA, anumIyate= anumIyeta / spaSTamanyat , tathA ca pratizarIramekameva mana itisiddham // 60 // siddhAntI manaso'NutvamAha- yathokteti, yathoktahetutvAt= jJAnAyaugapadyAdeva manaH aNu= sUkSma yadi mano'Nu na syAttadA ekasyApi manasa ekasmin kSaNe'nekairindriyaH saMyogasaMbhavAd yugapajjJAnAnyutpadyeran na cotpadyante tasmAdaNu manaH, ekasyANozca manaso yugapadanekairindriyaiH saMyogAsaMbhavAdeva yugapadanekajJAnApattirnAsti kiM tu jJAnAnAM krama upapanna itisUtrArthaH / atra " yathoktahetutvAt / ityatra 'uktahetoreva' iti vaktavyamAsIt / vyAcaSTe- aNviti, ekatvANutvadharmayoH samuccayaH / ukte hetumAhajJAneti / vipakSe bAdhakamAha- mahattve iti, spaSTamanyat // 61 // // iti manovivecanaM samAptam // zarIrasyAdRSTajanyatvapratipAdanaparamagrimaprakaraNamupakramate-manasa iti, sendriyasya= indriyasaMyuktasya, vRttilAbhaH= viSayagrahaNam , jJAturjIvasya buddhayAdayaH zarIrAyatanAH= zarIre eva bhavanti, viSayopabhogAdayazca sarve vyavahArA api jIvasya zarIrAzrayAH= zarIre eva bhavanti na tu zarIraM vineti tasya zarIrasyotpattirvicAraNIyetyarthaH / atra saMzayamutthApayati-tatreti, tatra= zarIrotpattI, vipratipatteH= matabhedena / saMzayasvarUpamAha- kimiti, bhUtamAtrAt= kevalabhUtebhyaH karmanirapekSebhyaH / punaH saMzayakAraNamAha Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2Ahnike tatredaM tattvam pUrvakRtaphalAnubandhAttadutpattiH // 62 // pUrvazarIre yA pravRttiH vAyabuddhizarIrArambhalakSaNA tat pUrvakRtaM karmoktaM tasya phalam= tajjanitau dharmAdharmoM. tatphalasyAnubandhaH = AtmasamavetasyAvasthAnam. tena prayuktebhyo bhUtebhyastasya zarIrasyotpattirna svatantrebhya iti / yadadhiSThAnoyamAtmA 'ayamaham' itimanyamAno yatrA. bhiyukto yatropabhogatRSNayA viSayAnupalabhamAno dharmAdhauM saMskaroti tadasya zarIram. tena saMskAreNa dharmAdharmalakSaNena bhUtasahitena patite'smin zarIre zarIrAntaraM niSpadyate. niSpannasya ca tasya pUrvazarIra vat puruSArthakriyA puruSasya ca pUrvazarIra vat pravRttiriti karmApekSebhyo bhUtebhyaH zarIrasarge sati etadupapadyate iti, dRSTA ca puruSaguNena prayatnena prayuktebhyo bhUtebhyaH puruSArthakriyAsamarthAnAM dravyANAM rathaprabhRtInAmutpattistayA'numAtavyam- 'zarIramapi puruSArthakriyAsamarthamutpadyamAnaM puruSasya guNAntarApekSebhyo bhUtebhya utpadyate' iti // 62 // atra nAstika Aha bhUtebhyo mUryupAdAnavat tadupAdAnam // 63 // zrUyate iti, atra= shriirotpttau| zarIrasagai kepi karmanimittakaM vadanti kepi ca karmAnimittakaM vadantIti viprtipttiH| ___agrimasUtramavatArayati- tatreti, idam= sUtreNa vakSyamANam / pUrveti- pUrvakRtam= pUrvajanmakRtaM karma tasya phalabhUtam tAdRzakarmajanyaM yada'dRSTaM tadanubandhAt= tatsaMbandhAt= tatsahakArAt bhUtebhyastat= tasya= zarIrasyotpattirbhavati na tu karmanirapekSebhyo bhUtebhya itisUtrArthaH / vyAcaSTe- pUrveti, pUrvazarIre= pUrvajanmani, pravRttizca granthArambhe saptadazasUtre uktA, uktam= ucyate, tasya= pUrvakRtasya, tatphalasya= tasya dharmAdharmalakSaNAdRSTarUpaphalasya, AtmasamavetasyAvasthAnam = AtmasamavAyaH, tena= adRSTasyAtmasamavAyena, prayuktebhyaH= preritebhyaH, svatantrebhyaH= karmanirapekSebhyaH, ityanvayaH, spaSTamanyata / zarIralakSaNamAha- yaditi, yadadhiSThAnaH= yaniSThaH, ayamahamitimanyamAnoyamAtmA yatrAbhiyuktaH= yadviSayakAbhinivezaviziSTaH, saMskaroti= saMpAdayati, asya= Atmanastadeva zarIram , yacchandairuktasya tacchabdena parAmarzaH, tadetat zarIralakSaNaM sarvaprasiddhameva / karmasahitebhyo bhUtebhyaH zarIrotpattimAha- teneti, asmin vartamAne, zarIre patite sati tena bhUtasahitena dharmAdharmalakSaNena saMskAreNa= adRSTena zarIrAntaram= agrimajanmazarIraM niSpadyate ityanvayaH / utpannasya zarIrasya prayojanamAha- niSpannasyeti, tasya= zarIrasya, pUrvazarIrasyeveti pUrvazarIravat puruSArthA gamanAdikriyA bhavati, pUrvazarIre iveti pUrvazarIravat tasmin zarIrepi puruSasya pravRttirbhavati bhojanAdau, etatsarvaM karmasApekSebhyo bhUtebhyaH zarIrasarge sati upapadyate- tattatkAraNIbhUtAnAM karmaNAmAnukUlyAt, karmanirapekSebhyazca bhUtebhyaH zarIrasargasvIkAre etatsarvaM nopapadyate- karmaNAmakAraNatve zarIrapAtasya bhogavaiSamyAdezcAnupapatterityanusaMdheyam / ukte dRSTAntamAha- dRSTeti, puruSArthakriyAtra grAmaprApaNAdikriyA, tayA= rathAdInAmutpattyA, anumeyamAha- zarIramapIti, guNAntarApekSebhyaH= karmasApekSebhyaH, tathA ca yathA rathAdikaM prayatnalakSaNapuruSaguNasApekSebhya eva bhUtebhyaH= kASThAdibhya utpadyate tathA zarIramapi adRSTalakSaNapuruSaguNasApekSebhya eva bhUtebhya utpadyate na svatantrebhya iti siddhamityarthaH, spaSTamanyat / zarIraM jIvaguNaprayuktabhUtakArya puruSArthasAdhanatvAdrathAdivadityanumAnaprayogaH // 62 // ___ agrimasUtramavatArayati- atreti, atra= zarIrasargasya karmanimittakatve prApte / bhUtebhya iti- yathA karmanirapekSebhya eva bhUtebhyo mUrtayaH= pASANAdyavayavina utpadyante- teSAM karmAsaMbhavAn tathA karmanira. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrasyAdRSTajanyatvapratipAdanam ] nyAyabhASyam / 333 yathA karmanirapekSebhyo bhUtebhyo nirvRttA mUrtayaH= sikatAzarkarApASANagairikA'JjanaprabhRtayaH puruSArthakAritvAdupAdIyante tathA karmanirapekSebhyo bhUtebhyaH zarIramutpannaM puruSArthakAritvAdupAdIyate iti // 63 // na-sAdhyasamatvAt // 64 // yathA zarIrotpattirakarmanimittA sAdhyA tathA sikatAzarkarApASANagairikAjanaprabhRtInAmapya'karmanimittaH sargaH sAdhyaH sAdhyasamatvAdasAdhanamiti= "bhUtebhyo mUryupAdAnavat" iti cAnena sAdhyam // 64 // na-utpattinimittatvAnmAtApitroH // 65 // viSamazcAyamupanyAsaH, kasmAt ?, nirvIjA imA mUrtaya utpadyante. vIjapUrvikA tu zarIropatti: / mAtApitRzabdena lohitaretasI bIjabhUte gRhyate, tatra sattvasya garbhavAsAnubhavanIyaM karma pitrozca putraphalAnubhavanIye karmaNI mAturgarbhAzraye zarIrotpattiM bhUtebhyaH prayojayanti ityupapannaM bIjAnuvidhAnamiti // 65 // pekSebhya eva bhUtebhyaH tat= tasya= zarIrasyopAdAnam= utpattiH saMbhavatIti na tatra karmaNAM kAraNatvamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yatheti, nivRttAH= utpannAH, mUrtipadArthamAha- sikateti, zarkarA= sarSapasamAnA mRtkhaNDAH, puruSArthakAritvAt= kAryakAritvAt , upAdIyante= gRhyante / prakRtamAha- tatheti, puruSArthakAritvAt= bhogasAdhanatvAt , upAdIyate= AtmanA gRhyate, tadetat zarIrAtiriktAtmapakSe vijJeyam , spaSTamanyat // 63 // ____ uktaM siddhAntI nirAkaroti- neti, pASANAyutpattirapi karmanirapekSabhUtebhyo na saMbhavatitadutpatterapi jIvakarmasApekSebhya eva bhUtebhyaH saMbhavAt pASANAdipadArthamAtrasya jIvArthatvAditi pASANAgutpattiH karmanirapekSabhUtakRteti dRSTAntaH sAdhyasamaH= sAdhyaH= asiddha eveti na zarIrotpatteH karmanirapekSabhUtakRtatvasAdhane samarthaH- siddhasyaiva dRSTAntatvasaMbhavAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- yatheti, prakRtamAhatatheti / paryavasitamAha- sAdhyasamatvAditi, asAdhanam asAdhakamidamudAharaNamityarthaH / uktaM vizadayati- bhUtebhya iti, anena= pUrvapakSiNA "bhUtebhyo mUryupAdAnavat" iti pUrvasUtroktamudAharaNaM sAdhyameva na siddhaM sAdhyatvAcca na prakRtasAdhakaM saMbhavati, sAdhyatvaM ca pASANAdyutpatterapi karmasApekSatvasvIkArAditi zarIrotpatteH karmanirapekSatvaM na saMbhavatItyarthaH // 64 // ___ "bhUtebhyo mUryupAdAnavat" ityuktadRSTAnte kiM vA sikatAdyutpatteH karmanirapekSatvamabhyupagamyApi jIvakarmanirapekSebhyaH kevalabhUtebhyaH zarIrotpattau doSAntaramAha- neti, pASANAdyutpattiryathA kevalabhUtebhyaH saMbhavati tathA zarIrotpattiH kevalabhUtebhyo na saMbhavatItyarthaH, ukte hetumAha- utpattIti, mAtApitro:= mAtApitRzukrazoNitayorapi zarIrotpattikAraNatvAt anyathA tAdRzazukrAdikaM vinApi zarIramutpadyeta na cotpadyate iti zarIrotpatteH pASANAdyutpattezca sAmyameva nAstIti na zarIrotpattau pASANAdyutpattiISTAntaH saMbhavatIti sUtrArthaH, atra sUtre- "notpattinimittatvAt" ityatra 'utpattinimittatvAcca' itivaktavyamAsIt / vyAcaSTe- viSama iti, upanyAsaH= pASANAdyutpattidRSTAnto viSamaH= viparItaH / uktavaiSamyasya hetuM jijJAsate- kasmAditi / vaiSamyamupapAdayati-nirbIjA iti, nirbIjAH= zukraM vinA, mUrtayaH= pASANAdyavayavinaH, bIjapUrvikA= zukrazoNitAbhyAm , tathA ca sabIjatvanirbIjatve eva vaiSamyam / sUtraghaTakamAtApitRzabdena grAhyamAha- mAteti, mAtulohitaM pituzca retaH= zukraM te zarIrasya bIjabhUte / paryavasitamAha- tatreti, tatra= evaM zarIrotpatteH bIjapUrvakatve siddhe, sattvasya= jIvasya Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2Ahnike tathA''hArasya // 66 // "utpattinimittatvAt " itiprakRtam, bhuktaM pItam AhArastasya paktinirvRttaM rasadravyaM mAtRzarIre copacIyate. bIje garbhAzayasthe bIjasamAnapAkaM mAtrayA copacayaH bIje yAvad vyUhasamarthaH saMcaya iti. saMcitaM cArbudamAMsapezIkalakakaNDaraziraHpANyAdinA ca vyUhena indriyAdhiSThAnabhedena vyUhyate. vyahe ca garbhanADayA'vatAritaM rasadravyamupacIyate yAvata prasavasamarthamiti / na cAyamannapAnasya sthAlyAdigatasya kalpate iti, etasmAt kAraNAt kamenimittatvaM zarIrasya vijJAyate iti // 66 // garbhavAsenA'nubhavanIyam= bhogyaM karmAsti. pitroH= mAtApitrorapi putralakSaNaphalenAnubhavanIye= bhogye karmaNI staH tAni hi karmANi mAturgarbhAzraye bhUtebhyaH= zukrazoNitAdibhyaH zarIrotpattiprayojakAni bhavanti iti zarIrotpatteH karmasApekSatvaM siddhaM tathA bIjAnuvidhAnam= mAtApitRsAdRzyamapi zarIrotpatta/japUrvakatve eva saMbhavatIti bIjAnuvidhAnamupapannamityarthaH / atra- " bIjAnuvidhAnAca yajAtIyau tasya pitarau tajjAtIyaH saMbhavatIti" iti vArtikam / kiM vA zarIrotpatteH karmasApekSatve eva bIjAnuvidhAnam= uktabIjapUrvakatvaM saMbhavati anyathA pASANAdyutpattivat karmasApekSatvaM na syAnna caivamastIti karmasApekSatvena biijaanuvidhaanmpyuppnnmityrthH||65|| zarIrotpatteH kAraNAntaramapyAha- tatheti, yathoktabIjasya zarIrotpattikAraNatvaM tathA mAtApitRkartRkasyAhArasya= bhojanasyApi zarIrotpattikAraNatvamasti- tAdRzabhojanaM vinoktabIjasyAsaMbhavAt, sAkSAdapyAhArarasena garbhAzaye zarIraM vardhate pASANAdyutpattau tu nA''hArasya kAraNatvamiti na zarIrotpattau pASANAdyutpattidRSTAntaH saMbhavati- vaiSamyAditi sUtrArthaH / byAcaSTe- utpattIti, prakRtam pUrva sUtrAdanuvartanIyamityarthaH / AhArapadArthamAha- bhuktaM pItamiti, tasya= AhArasya, paktinivRttamjATharAgnikRtapAkena saMpannam , upacIyate= saMcitaM bhavati, tatra bIje garbhAzayasthe sati tasya bIjasyapuruSazukrasya yAvat= yAvatkAlaparyantaM vyUhasamarthaH= zarIrarUpeNa pariNAmasamarthaH saMcayaH= puSTirbhavati tAvatparyantaM arthAt zarIrasiddhiparyantaM bIjepi bIjasamAnapAkam= bIjapAkAnukUlaM kiM vA bIjena saha pAkayogyaM mAtrayA= kiMcit kiMcit tasya rasadravyasya upacayaH= saMcayo bhavati, bIjasamAnapAkamiti kriyAvizeSaNam / agrimaprakriyAmAha- saMcitamiti, bIje saMcitaM ca tadrasadravyaM krameNA'rbudAdirUpeNa vyUhena= piNDarUpeNa indriyAdhiSTAnabhedena= cakSurAdigolakAdivizeSarUpeNa vyUhyate= pariNamate= piNDAvasthAM prApnotItyanvayaH / garbhAzayasthitasya bIjasya krameNA'buMdAdilakSaNA avasthA bhavanti, aburdAvasthA buddhadAvasthA tato mAMsAvasthA tataH pezI= piSTasadRzAvasthA tatopi ghanAvasthA kalakAvasthA tataH kaNDarAvasthA= lambAyamAnapiNDAvasthA tataH ziraHpANyAdyaGgAnAM prAkaTyamityanusaMdheyam / uktaM ca yAjJavalkyasmRtau " prathame mAsi saMkledabhUto dhAturvimUchitaH / mAsya'va'daM dvitIye tu tRtIye'nendriyairyutaH // " iti / agrimaprakriyAmAha- vyUhe iti, vyUhe= piNDe garbhAzayasthe / yAvatprasavasamartham= prasavaparyantamityarthaH / pUrvapakSimate bAdhakamAha- na ceti, annapAnasya sthAlyAdisthitasya ayam= zarIrarUpeNa pariNAmo na bhavati tasmAt zarIrasya karmajanyatvaM vijJAyate ityAha -etasmAditi, yadi karmanirapekSebhyopi bhUtebhyaH zarIrotpattiH syAttadA sthAlyAdigatebhyopi syAt na ca bhavatIti karmasApekSatvaM siddham , bhUtAni ca zarIro. tpAdakAni annAdirUpANyevetyanusaMdheyam / vastutastu nedaM bAdhakaM saMtoSakaramiti 'yadi karmanirapekSatvaM zarIrotpatteH syAttadA saMtAnarahitatvaM kasyApi na syAt / itivaktavyam // 66 // Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrasyAdRSTaanyatvapratipAdanam ] nyAyabhASyam / prAptau cAniyamAt // 67 // na sarvo dampatyoH saMyogo garbhAdhAnaheturdazyate. tatrA'sati karmaNi na bhavati sati ca bhavatItyupapanno niyamAbhAva iti / karmanirapekSeSu bhUteSu zarIrotpattihetupu niyamaH syAt- na hyatra kAraNAbhAva iti // 67 // athApi zarIrotpattinimittavat saMyogotpattinimittaM karma // 68 // .yathA khalvidaM zarIraM dhAtuprANasaMvAhinInAM nADInAM zukrAntAnAM dhAtUnAM ca snAyutvagasthizirApezIkalalakaNDarANAM ca zirobAhUdarANAM sakthnAM ca koSThagAnAM vAtapittakaphAnAM ca mukhakaNThahRdayA''mAzayapakkAzayA'dha srotasAM ca paramaduHkhasaMpAdanIyena saMnivezena vyUhitam azakyaM pRthivyAdibhiH karmanirapekSairutpAdayitumiti karmanimittA zarIrotpattiriti vijJAyate, evaM ca pratyAtmaniyatasya nimittasyA'bhAvAd niratizayairAtmabhiH saMbandhAt sarvAtmanAM ca samAnaiH nanu karmanirapekSatvamateti yad yathA bhavati tat tathaiva bhavati nAnyathA, anyathA karmasApekSabhUtebhyopi sthAlyAdigatebhyaH kathaM na zarIramutpadyate iti codyasya saMbhavAt tathA ca garbhAzayagatebhya eva karmanirapekSebhyopi bhUtebhyaH zarIramutpadyate na sthAlyAdigatebhya iti niyama upapadyate ityAzaGkayAhaprAptAviti, prAptI= strIpuruSayoH saMyoge satyapi kadAcit garbhAdhAnaM zarIrotpattiA na bhavatItya'smAda'niyamAdapi karmasApekSatvaM siddham anyakSA karmasApekSatvAbhAvena strIpuruSayoH saMyoge satyavazyaM garbhAdhAnaM syAt na caivaM niyamostIti tAdRzaniyamAbhAvAdapi karmasApekSatvaM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- neti, tatra= evaM sati= karmaNAM kAraNatvasvIkAre, garbhAdhAnamitizeSaH, niyamAbhAvaH- garbhAdhAnaniyamasyAbhAva upapannastena prakArAntarAsaMbhavAt karmasApekSatvaM siddhamityarthaH / pUrvapakSimate bAdhakamAha- kameMti karmanirapekSANAM bhUtAnAM zarIrotpattikAraNatve strIpuruSasaMyoge garbhAdhAnasya niyamaH syAdityarthaH, niyamApattI hetumAha-na hIti, atra= pUrvapakSimate strIpuruSasaMyoge jAte garbhAdhAnasya kAraNAbhAvo nAsti yena garbhAdhAnAbhAva upapadyeta, asmanmate tu karmarUpakAraNasyAbhAvAd garbhAdhAnAbhAva upapadyate iti karmasApekSatvaM siddhamityarthaH // 67 // agrimasUtramavatArayati- athApIti, kiM cetyarthaH / atra- " nanvAtmanAM vibhutvAt sakalazarIraiH saMbandhAdidaM zarIramasyevAtmana itiniyame ko heturityasyottaradvArakaM sUtram" iti shriigurucrnnaaH| kiM vA nanu yahA na garbhAdhAnaM tadA na dampattyorvAstavaH saMyoga ityAzaGkaya tAdRzasaMyogAbhAvopi karmasApekSatvaM vinA nopapadyate- prakArAntarAsaMbhavAdityAha- zarIreti, yathA zarIrotpattikAraNaM karma tathA strIpuruSayoH saMyogotpattikAraNamapi karmaiva tathA ca sati karmaNi garbhAdhAnahetuH saMyogo bhavati nAnyatheti saMyogAniyamopi karmasApekSatvenopapadyate iti sUtrArthaH, kiMvA''tmanAM vibhutvena sarvazarIraiH saMyoge satyapi sukhAdihetubhUto yaH zarIravizeSeNa saMyogastasyApi kiM vA bhogavyavasthAyA api nimittaM kamaveti sUtrArthaH / sarvazarIreSu bhogAbhAvAdayaM saMyogavizeSaH siddha eva / vyAcaSTe- yatheti, anena granthena karmanirapekSabhUtAnAM zarIrotpAdakatvAsaMbhavamupapAdayati, yathA vyUhitamityanvayaH, snAyuH= saMdhibandhanapadArthaH, sakthnAmiti- " sakthi klIbe pumAnUruH" ityamaraH, AmAzayaH= apakkamalAzayaH, pakkAzayaHpakkamalAzayaH, adhaHsrota:= adhomArgaH, spaSTamanyat , paramaduHkhasaMpAdanIyena- paramaduHkhabhogayogyena azakyena vA uktanADyAdyamAnAM saMnivezena yathA vyUhitam= saMpannaM zarIraM tathA karmanirapekSaiH pRthivyAdibhUtairutpAdayitumazakyameveti karmanibhittA zarIrotpattiriti vijJAyate ityanvayaH / pUrvapakSimate bAdhakamAha- evaM ceti, caitrAdInAM maitrAdibhogasyAnubhavo na bhavatIti pratyakSasiddhaM tadetat karmanirapekSatvamate Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhrikepRthivyAdibhirutpAditaM zarIraM pRthivyAdigatasya ca niyamahetorabhAvAt sarvAtmanAM sukhaduHkhasaM. vittisAdhanaM samAnaM prAptam , yattu pratyAtmaM vyavatiSThate tatra zarIrotpattinimittaM karma vyavasthAhe. turiti vijJAyate, paripacyamAno hi pratyAtmaniyataH karmAzayo yasminnAtmani vartate tasyaivopabho. gAyatanaM zarIramutpAdya vyavasthApayati, tadevaM zarIrotpattinimittavat saMyoganimittaM karmeti vijJAyate / pratyAtmavyavasthAnaM tu zarIrasyAtmanA saMyogaM pracakSmahe iti // 68 // etena niyamaH pratyuktaH / / 69 // nopapadyate tathA hi caitrAtmanastenaiva zarIreNa bhogasaMpAdakaH saMbandha ityasya nimittaM pratyAtmaniyataM nAsti- AtmanAM niratizayatvena= samAnarUpatvena karmAtiriktanimittavizeSAzrayatvAsaMbhavAt. niratizayairevAtmabhiH zarIrANAM saMbandhostIti sarvAtmabhogajanakatvaM syAdeva, tathA sarvAtmanAM samAnaiH= sarvAtmasAdhAraNaiH pRthivyAdibhUtaiH zarIramutpAditamasti pRthivyAdiSu ca caitrAtmAdisaMbandhaniyAmako heturnAsti tathA ca yathAtmasu saMbandhaniyAmako nAsti AtmanAM niratizayatvAt tathA zarIreSvapi saMbandhaniyAmako na saMbhavati- zarIrakAraNIbhUtAnAM pRthivyAdibhUtAnAM sarvAtmasAdhAraNatvAt tathA ca karmanirapekSabhUtebhya utpannaM yAvaccharIraM samAnam= samAnabhAvena= avizeSeNa sarveSAmAtmanAM sukhAdijJAnasAdhakaM prAptamsyAdityanvayaH, na caivamastItyAha- yattviti, yacca zarIraM pratyAtma vyavatiSThate= vyavasthayA vartateekasyaivAtmanaH sukhAdisAdhanaM bhavati na sarveSAmiti vyavasthA tatra zarIrotpattinimittaM kamaiva vyavasthAheturitivijJAyate- prakArAntarAsaMbhavAt / zarIrakAraNIbhUtasya karmaNa etadvyavasthAhetutvamupapAdayatiparipacyamAna iti, yasyAtmanaH karmaNA zarIramutpannaM taccharIraM tasyaivAtmano bhogasAdhanaM bhavati nAnyasyetyarthaH, paripacyamAnaH= phalonmukhaH, pratyAtmaniyataH= tattadAtmavyaktisamavetaH, karmAzayaH= adRSTam , vyavasthApayati= uktabhogasAdhanatvavyavasthAM karotItyarthaH / upasaMharati- tadevamiti, atra 'zarIrotpattinimittatvavat ' iti vaktavyamAsIt / prakRtasaMyogapadArthamAha-pratyAtmeti, yat khalUktarUpaM zarIrasya pratyAtmavyavasthAnaM tadevAtmanaH zarIreNa saMyoga ityucyate etAdRzasaMyogasyApi kAraNaM kamaivetyarthaH / kiM vA yaH khalu tena tena zarIreNa tasya tasyAtmano bhogakAraNIbhUtaH saMyogaH sa eva zarIrANAM pratyAtmavyavasthAnamityucyate ityarthaH // 68 // uktamanyatrAtidizati- eteneti, etena= "zarIrotpattinimittavat" ityAdisUtraH zarIrotpattyA. dInAM karmasApekSatvanirUpaNena niyama:= sarveSAM zarIrANAmekarUpatAniyamopi karmasApekSatvena pratyuktaH pratyAkhyAta ityanvayaH, pUrvapakSimate zarIrotpatteH karmanirapekSatvAt zarIrANAmekarUpatvaM prApnoti- sarogatvanIrogatvAdilakSaNasya vividhavailakSaNyasya kAraNAsaMbhavAt , asmanmate ca karmasApekSatvAt zarIrANAM vividhavalakSaNyaM tat saMbhavatIti karmanirapekSatvenA''padyamAnaH zarIrANAmekarUpatvaniyamaH pratyAkhyAta iti suutraarthH| niyamo hyekarUpateti aniyamaH= anekarUpatA= parasparavailakSaNyamiti padArthaH / atra- "ye tu menire na karmanibandhanaH zarIrasargo'pi tu prakRtyAdinibandhanaH- prakRtayo hi svayameva dharmAdharmarUpanimittAnapekSAH sattvarajastamorUpatayA pravRttizIlAH svaM khaM vikAramArabhante pratibandhApagamamAtre tu dharmAdharmAvapekSante. tad yathA kRSIvala: kedArAdapAM pUrNAt kedArAntaramapUrNamA''piplAvayiSurapAM setumAtraM bhinnatti tAstu nimnAbhisarpaNasvabhAvA apahatasetavaH svayameva kedAramAplAvayanti evamAplAvayanti prakRtayopi vikArAniti yathAhu:- "nimittamaprayojakaM prakRtInAM varaNabhedastu tataH kSatrikavat " (yogasUtram ) iti tAn pratyAha- etenAniyamaH pratyuktaH" iti tAtparyaTIkA, tadetad yogabhASyakaivalyapAdatRtIyasUtre draSTavyam / vastutastu "etenAniyamaH pratyuktaH" ityevaM yaH sUtrapAThaH sa tu na saMgata: pratibhAti- etenapUrvasUtroktakarmasApekSatvenA'niyamapadArthasya pratyAkhyAnAsaMbhavAt / aniyama itipAThAgrahapakSe tu "pratyuktaH" ityasya ' upapAditaH' ityoM vaktavyaH / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrasyAdRSTajanyatvapratipAdanam ] nyAyabhASyama / 337 ____ yo'yamakarmanimitte zarIrasarge sati niyama ityucyate ayam- "zarIrotpattinimittavat saMyogotpattinimittaM karma 68" ityanena prtyuktH| kastAvadayaM niyamaH?. yathaikasyAtmanaH zarIraM tathA sarveSAmiti niyamaH, anyasyA'nyathA anyasyA'nyathA ityaniyamaH= bhedaH vyAvRttivizeSa iti, dRSTA ca janmavyAvRttiH- uccAbhijano nikRSTAbhijana iti. prazastaM ninditamiti. vyAdhibahulam. arogamiti. samayaM vikalamiti. pIDAbahulaM sukhabahulamiti. puruSAtizayalakSaNopapannaM viparItamiti. prazastalakSaNaM ninditalakSaNamiti. paddhindriyaM mRdvindriyamiti. sUkSmazca bhedoparimeyaH, soyaM janmabhedaH pratyAtmaniyatAt karmabhedAdupapadyate / asati karmabhede pratyAtmaniyate niratizayatvAdAtmanAM samAnatvAcca pRthivyAdInAM pRthivyAdigatasya niyamahetorabhAvAt sarva sarvAtmanAM prasajyeta, na vidamitthambhUtaM janma, tasmAd nA'karmanimittA zarIrotpattiriti // 69 // ___vyAcaSTe- yoyamiti, zarIrasarge akarmanimitte= karmanirapakSe sati yo'yaM pUrvapakSimatena niyamaH= sarveSAM zarIrANAmekarUpatvaniyamaH prApnoti- parasparaM vailakSaNyasya kAraNAsaMbhavAt= vailakSaNyakAraNI. bhUtAnAM karmaNAM kAraNatvAsvIkArAt ityucyate. kiM vA yaH khalUkto niyama ityucyate ayam= sopi "zarIrotpattinimittavat " ityanena sUtreNa pratyuktaH= pratyAkhyAtaH- asmanmate sarvatra karmasApekSatvasvIkAreNa karmabhireva dRSTaM zarIrANAM vailakSaNyamupapadyate eveti na zarIrANAmekarUpatvaniyamaH prApnotItyarthaH / "aniyamaH" itipAThastu na saMgataH / niyamapadArtha jijJAsate- ka iti / niyamasvarUpamatrAha- yatheti, yathA= yAdRzaH, tathA= tAdRzaH, sarveSAmAtmanAm , yAvaccharIrANAmekarUpatvamevAtra niyamapadArtha ityarthaH / aniyapadArthamAha- anyasyeti, anyasyAtmanaH, anyathA= vilakSaNam , aniyamaH= parasparaM bhedaH, medazva vyAvRttivizeSaH= parasparavalakSaNyamityanvayaH, sarveSAmapi zarIrANAM yat parasparavailakSaNyaM tadevAniyamapadArtho'tretyarthaH / atra- "kaH punarayaM niyamaH ?, yathaikasyAtmanaH zarIraM tathA sarvAtmanAmiti niyamaH, anyasyAnyathA anyasyAnyathA ityaniyamaH= bhedaH= vyAvRttiH, dRSTaH zarIrabhedaH prANinAmanekarUpaH sa ca karmanirapekSairbhUtaiH zarIrArambhe na yuktaH, karmaNAM bhedAt zarIrANi bhidyante iti yuktam" itivArtikam / nanu yadi zarIrANAM parasparavailakSaNyaM syAt tadA syAdapi karmasApekSatvamityAzaGkaya zarIrANAM parasparavailakSaNye pratyakSapramANamAha- dRSTeti, janmavyAvRttiH= zarIrANAM vailakSaNyam , vailakSaNyamAhaucceti, uccAbhijana:= kazciduJcakulaprasUtaH kazcid nikRSTakulaprasUto deha iti vailakSaNyaM pratyakSameva taca kAraNaM vinA na saMbhavati tatra kAraNAntarAsaMbhavAt karmaiva tatkAraNamityarthaH evamagrepyanvayaH / prazastam= sundaraM ninditam= kurUpaM zarIram , samagram= samagrAGgayuktam , vikalam= aGgahInam , pIDA= duHkham , puruSAtizayalakSaNopapannam = puruSotkarSasUcakairAjAnubAhutvAdilakSaNayuktam , viparItam= puruSApakarSasUcakalakSaNayuktam , prazastalakSaNam sundarAvayavasaMnivezayuktam , uktaviparItaM ca ninditalakSaNaM zarIram , padindriyam= samarthandriyayuktam , mRdvindriyam= asamathendriyayuktam , ete sthUlA bhedAH sarvajanapratyakSAH, sUkSmabhedAnAmaparimitatvamAha- sUkSmazceti / svamatenopasaMharati- soyamiti, janmabhedaH= zarIrANAM vailakSaNyaM pratyAtmaniyatAt karmabhedAdupapadyate nAnyathetyanvayaH / pUrvapakSimate bAdhakamAha- asatIti, pratyAtmaniyate= pratyAtmasaMbaddhe karmabhede asatItyanvayaH, pUrvapakSimate karmasApekSatvamapi nAsti Atmasvapi atizayaH= vizeSo nAsti pRthivyAdibhUtAnAM ca sarvAtmasAdhAraNatvAt pRthivyAdiSvapi niyamahetu:= zarIrasaMyogAdiniyamaheturnAstIti sarvazarIragataM sarva sukhAdikaM sarvAtmanAM prasajyeta tathoktavailakSaNyamapi nopapadyate- kAraNAbhAvAdityarthaH / vipakSe pratyakSabAdhamAha- na viti, idaM janma= zarIram itthambhUtam sarvAtmasAdhAraNam avilakSaNaM ca tu nAsti tathA cA'sAdhAraNatvavilakSaNatvayorupapattyartha karmasApekSatvamAva3yakamiti nA'karmanimittA- karmalakSaNanimittarahitA zarIrotpattiH saMbhavatItyanvayaH, spaSThamanyA! // 69 // Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2Ahnikeupapannazca tadviyogaH- karmakSayopapatteH // 70 // karmanimitte zarIrasarge tena zarIreNAtmano viyoga upapannaH / kasmAt ?, karmakSayopapatteHupapadyate khalu karmakSayaH samyagdarzanAt , prakSINe mohe vItarAgaH punarbhavahetukarma kAyavAGmanobhirna karoti ityuttarasyA'nupacayaH pUrvopacitasya vipAkapatisaMvedanAt prakSayaH, evaM prasavahetorabhAvAt patite'smin zarIre punaH zarIrAntarAnutpatterapatisaMdhiH / akarmanimitte tu zarIrasarge bhUtakSayAnupapattestadviyogAnupapattiriti // 70 // tada'dRSTakAritamiticet ? punastatprasaGgo'pavarge // 71 // adarzanaM khalu adRSTamityucyate. adRSTakAritA bhUtebhyaH zarIrotpattiH / na jAtva'nutpanne zarIre draSTA nirAyatano dRzyaM pazyati. taccAsya dRzyaM dvividham- viSayazca nAnAtvaM cA'vyaktAsmanoH tadarthaH zarIrasargaH, tasminna'vasite caritArthAni bhUtAni na zarIramutpAdayantIti karmasApekSatvamate svakIye apavargopapattiM kiM vA maraNopapattimAha- upapanna iti, tadviyogaH= zarIraviyogaH mRtyurapavargazcApyupapannaH- karmakSayopapatteH= zarIrasaMyogakAraNIbhUtAnAM karmaNAM phalabhogena kSaye jAte zarIraviyogaH saMbhavatyeva, karmanirapekSatvamate tu zarIraviyogakAraNAsaMbhavAd zarIraviyogo nopapadyate itisUtrArthaH, upapannazceti vAkyaM na pradhAnaM sUtramityapi kecit / vyAcaSTe- karmanimitte iti / ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- karmakSayeti / karmakSayopapattimAha- upapadyate iti, samyagdarzanAt poDazapadArthavivekajJAnAt kiM vA svasvamatAnusAreNa tattvajJAnAt , ayaM ca karmakSaya Atyantiko mokSAvyavahitapUrvo vijJayaH / uktamupapAdayati- prakSINe iti, vItarAgaH- gagahInaH puruSaH punarbhavahetubhUtam- punarjanmahetubhUtaM karma kAyavAGmanobhina karotIti uttarasya karmaNo'nupacayaHsaMcayAbhAvaH siddhaH pUrvopacitasya ca karmaNo vipAkappatisaMvedanAt= bhogAt prakSayo bhavatIti karmakSaya upapannaH / upasaMharati- evamiti, evam- uktaprakAreNa karmakSaye sati asmin vartamAne zarIre patite prasavahetorabhAvAt janmahetubhUtakarmaNAmabhAvAt punarasyAtmanaH zarIrAntaraM notpadyate itya'pratisandhiHzarIraviyogaH kiM vA zarIrA'saMbadha AtyantikaH siddhastena mokSopi siddhaH karmasApekSatvamate ityanvayaH / pUrvapakSimate bAdhakamAha- akarmeti, pUrvapakSimate tu karmanirapekSANAmeva bhUtAnAM zarIrakAraNatvaM tatra bhUtakSayazcAnupapanna iti tadviyogAnupapattiH= zarIraviyogo nopapadyate- zarIrakAraNIbhUtAnAM bhUtAnAM kSayAsaMbhavAdityanvayaH, spaSTamanyat / prakSINe mohe ityAdikaM sarva duHkhajanmapravRttItisUtrabhASye draSTavyam // 70 // nanu tat= tayoH= prakRtipuruSayoryad adRSTam = adarzanaM tatkAritam tatkRtaH zarIrasaMyoga iti prakRtipurupadarzanena zarIrasaMyogo nivartate iti nAsmanmate mokSAnupapattirityAzaGkate- taditi, atra doSamAha- punariti, apavarga= mokSAvasthAyAmapi prakRtipurupadarzanakAraNasyAsaMbhavAdadarzanaM prAptamiti tenAdarzanena punaH apavargAnantaramapi tatprasaGgaH= zarIrasaMyogaprasaGga iti pUrvapakSimate doSa itisUtrArthaH / vyAcaSTe- adarzana miti, sUtraghaTakAdRSTazabdena prakRtipurupayoradarzanaM grAhyamityarthaH / aSTakAritAprakRtipuruSAdarzanakRtA / pUrvapakSI svamatamAha- na jAtvityAdinA, draSTA= AtmA, nirAyatanaH= nirA. zrayaH= zarIrarahitaH, pazyati= draSTumarhati, tathA ca dRzyadarzanArthameva zarIramityarthaH / dRzyadvaividhyamAhatacceti, asya= AtmanaH, viSayAH zabdasparzAdayaH, avyaktAtmanoH= prakRtipuruSayoH nAnAtvam= bhedazca dRzyaH, zarIrasargazca tadarthaH= uktadvividhadRzyadarzanArtha:- zarIraM vinA dRzyadarzanAsaMbhavAdityarthaH, tasmin= dazyadarzane avasite- samApte sati zarIrAntarotsatteH phalabhUtasya darzanasya samAptyA caritArthAni Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrasyAdRSTajanyatvapratipAdanama ] nyAyabhASyam / upapannaH zarIraviyoga iti, evaM cenmanyase ? punastatmasaGgo'pavarge= punaH zarIrotpattiH prasajyate iti= yA cAnutpanne zarIre darzanAnutpattiradarzanAbhimatA yA cApavarge zarIranivRttau darzanAnutpattiradarzanabhUtA naitayoradarzanayoH kacid vizeSa itya'darzanasyA'niTatterapavarge punaH zarIrotpattiprasaGga iti // caritArthatA vizeSa iti cet ? ___na- karaNA'karaNayorArambhadarzanAt // caritArthAni bhUtAni darzanAvasAnAda na zarIrAntaramArabhante ityayaM vizeSa:. evaM cedunyate ? na- karaNAkaraNayorArambhadarzanAt= caritArthAnAM bhUtAnAM viSayopalabdhikaraNAt punaH punaH zarIrArambho dRzyate. prakRtipuruSayornAnAtvadarzanasyA'karaNAd nirarthakaH zarIrArambhaH punaH punadRzyate. tasmAdakarmanimittAyAM bhUtasRSTau na darzanArthA zarIrotpattiryuktA. yuktA tu karmanimitte sarge darzanArthA shriirotpttiH| kRtArthAni bhUtAni zarIraM notpAdayantIti zarIraviyogaH- mokSo'smanmatepyupapanna ityarthaH / pUrvapakSamupasaMharati- evaM cediti / ukte dopamAha- punariti / uktaM vyAcaSTe- punariti, punaH= mokssaanntrmpi| mokSAnantaramapi pUrvapakSimate saMsArApattimupapAdayati- yA ceti, adarzanAbhimatA= adarzanAkhyA, etayoH= zarIrotpattipUrvabhAvinaH mokSAvasthAbhAvinazcAdarzanasya na kvacit= kasmiMzcidapyaMze= kazcidvizeSa upalabhyate, apavarge= mokSAvasthAyAmapi adarzanasyA'nivRtteH sattvAdeva punaH= mokSAnantaramapi zarIrasaMbandhaH syAdevetyanvayaH, yadA hi prakRtipuruSAdarzanameva zarIrakAraNaM tadA tAdRzAdarzanaM yathA zarIrotpatteH pUrva saMbhavati tathA mokSAvasthAyAmapi saMbhavati- darzanakAraNAbhAvAt pUrvajAtadarzanasya ca kSaNikatvena vinAzAditi tAdRzAdarzanena mokSAnantaramapi zarIrasaMyogaH syAdevetyarthaH, spaSTamanyat // yada'darzanayoravizeSa uktastatra vizeSamAha- caritArthateti, zarIrotpatteH pUrva bhUtAnAM caritArthatA nAsti- bhogasyA'vazeSAt. apavarge jAte tu bhogAbhAvAd bhUtAnAM caritArthatA bhavatItyayaM vizeSastathA caitAdRzacaritArthatayA pratibandhAt mokSAnantaraM zarIrasaMbandhAbhAva upapadyate ityarthaH / etannirAkarotineti, parihArahetumAha- karaNeti, dvividhaM hi dRzyamuktaM tatra pUrvajanmani zabdAdidRzyadarzanasya karaNaM saMpAdanaM jAtameva prakRtipurupayorbhedadarzanasya ca saMpAdanaM na jAtamiti dRzyadarzanasya karaNA'karaNayoH zarIrArambhaH= zarIrotpattiH samAnaiva dRzyate iti viSayopabhogasaMpAdanena caritArthairapi bhUtairuttarottaraM zarIrotpattiryathA mokSAtpUrva dRzyate tathA mokSAnantaramapi syAdeveti doSastavastha evetyarthaH / pUrvapakSaM vyAcaSTe- caritArthAnIti, darzanAvasAnAt= dRzyadarzanasamAptyA caritArthAnItyanvayaH / uttaramAha- neti / uktaM vyAcaSTe- caritArthAnAmiti, viSayopalabdhikaraNAt= viSayopabhogasaMpAdanAt caritArthAnAm= caritArthairapi bhUtairyathA mokSAtpUrva punaH punaH zarIrotpAdanaM dRzyate tathA mokSAnantaramapi caritArthairapi bhUtaiH zarIrotpAdanaM syAditi mokSAnantaramapi zarIrasaMyogAt sasaMsAratvApattistadavasthaiveti dRzyadarzanakaraNapakSepi zarIrArambha Apadyate ityanvayaH, darzanasyAkaraNapakSe vyarthamapi zarIrArambhamAha- prakRtIti, nAnAtvadarzanasya= bhedadarzanasyaiva pradhAnatvena tadakaraNAt zarIrArambho nirarthaka itibhAvaH / upasaMharatitasmAditi, akarmanimittAyAMbhUtasRSTau= pUrvapakSimate zarIrotpattidarzanArthA= prakRtipuruSabhedadarzanArthA na saMbhavati- adyAvadhi bhedadarzanasyAjAtatvAt , anyathA kalpArambhakAlikazarIrasaMyogenaiva tAdRzabhedadarzanasya siddhiH syAt tathA cAgetanazarIrayogo na syAditi zarIrAbhAva eva syAdityarthaH / svamate zarIrotpatterdarzanArthatvasaMbhavamAha- yukteti, karmasApekSatvamate tu karmaNAmadyAvadhi kSayAbhAvena bhedadarzanotpAdakaka Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhnikekarmavipAkasaMvedanaM darzanamiti tadadRSTakAritamiti ca kasyacid darzanam= adRSTaM nAma paramANanAM guNavizeSaH kriyAhetustena peritAH paramANavaH saMmUrchitAH zarIramutpAdayantIti tad manaH samAvizati svaguNenAdRSTena preritam. samanaske zarIre draSTarupalabdhirbhavatIti / etasmin vai darzane guNAnucchedAta punastatprasaGgaH= apavarge'pavarge zarIrotpattiH- paramANuguNasyAdRSTasyA'nucchedyatvAditi // 71 // manaHkarmanimittatvAca saMyogAnucchedaH // 72 // manoguNenAdRSTena samAvezite manasi saMyogavyucchedo na syAt. tatra kiMkRtaM zarIrAdapasarpaNaM manasa iti? / karmAzayakSaye tu karmAzayAntarAd vipacyamAnAdapasarpaNopapattiriti / adRSTAdevApasarpaNamiticet ?, yo'dRSTaH zarIropasarpaNahetuH sa evApasarpaNaheturapIti na- ekasya jIvanaprAyaNahetutvAnupapatteH= evaM ca sati ekamadRSTaM jIvanaprAyaNayoheturitiprAptaM naitadupapadyate // 72 // maNAM cAbhimukhyAbhAvenA'jAtepi bhedadarzane bhedadarzanArthA zarIrotpattiH saMbhavatItyarthaH pratibhAti, anyattu bhASyakAra eva vijAnAtItyalam // ___parihatu jainamatamupakSipati- karmeti, yat karmavipAkasaMvedanam= karmaphalabhogaH kiM vA karmaphalabhogajJAnaM tadeva darzanaM taccAdRSTajanyamiti kasyacit= jinasya darzanam / uktaM vyAcaSTe- adRSTamiti, tena= adRSTena, saMmUchitA:= saMyuktAH, tat= zarIramutpannam , svaguNenAdRSTena preritaM manaH zarIre samAvizatItyanvayaH, draSTuH= AtmanaH, upalabdhiH= viSayopalabdhiH AtmajJAnaM vA / uktamate doSamAha- etasminniti / uktaM vyAcaSTe- apavarge iti, atra hetumAha- paramANuguNasyeti, uktamate zarIrotpattikAraNIbhUtasya paramANuguNasya vinAzAsaMbhavAdapavargAnantaramapi zarIrotpattiH syAdevetyarthaH / pUrvapakSapratipAdanasya yAthAtmyaM tu jainagrantheSveva draSTavyam / atra- "apare tvArhatA adRSTaM paramANuguNaM varNayanti= pArthivAdInAmaNUnAM manasazca guNo'dRSTaM tatra pArthivAdyA aNavaH svAdRSTaprayuktAH zarIramArabhante manazca svaguNaprayuktaM zarIramAvizati tacca svakAdevA'dRSTAt pudgalasya sukhaduHkhopabhogaM sAdhayati na tu pudgalasya dharmo'dRSTamiti. sAMkhyavattepAmapi digambarANAM punastatprasaGgo'pavarge etadupapAdayati" iti tAtparyaTIkA // 71 // uktajainamate sUtrakAropi doSamAha- mana iti, "saMyogAnucchedaH" ityatra 'saMyogasyAnucchedaH' itivaktavyamAsIt / uktarItyA jainamate zarIrasaMyogo manaHkarmanimittakaH= manovRttyadRSTanimittakosti tatra manoguNasyAdRSTasya nivRttyasaMbhavAt saMyogAnucchedaH zarIraviyogo nopapadyate iti maraNAnupapattiprasaGga itisUtrArthaH / vyAcaSTe- manoguNeneti, manasi zarIre samAvezite, saMyogavyucchedaH= zarIrasaMyogAbhAvo na syAdityanvayaH / uktamatamAkSipati- tatreti, tatra= evaM sati, syAditizeSaH / svamate maraNopapattimAha- karmeti, karmasApekSatvamate tu zarIrasaMyogakAraNIbhUtakarmaNaH kSaye jAte zarIraviyogakAraNIbhUtAd vipacyamAnAt= phalonmukhAt karmAzayAntarAt= karmAntarAdapasarpaNasya= zarIraviyogasyopapaniH saMbhavati / nanvasmanmatepyuktAdRSTAdevApasarpaNam= zarIraviyoga: saMbhavati saMyogavadityAzaGkate-- adRSTAdeveti / ukte doSamAha- ya iti, zarIropasarpaNam= zarIrasaMyogaH, tvanmate ekasyaivAdRSTasyopasarpaNApa. sarpaNahetutvaM prAptaM tattu na saMbhavatItyarthaH, manasyekasyaivAdRSTasya saMbhavAt. anekAdRSTasvIkAre ca tatkAryayojIvanamaraNayoryugapadApattiH syAt. krameNAnekAdRSTasvIkAre ca kramaniyAmakAbhAvAdvinigamanAvirahastatrApyadRSTAntarasvIkAre cAnavastheti doSA ityAzayaH / pratiSedhahetumAha- ekasyeti, prAyaNam= mRtyuH, jIvanaprAyaNayoH parasparavirodhAt tadubhayakAraNatvamekasyAdRSTasya na saMbhavatItyarthaH / uktaM vizadayatievamiti, evaM ca sati= uktapUrvapakSeNa, uktaM pariharati- naitaditi, spaSTamanyat // 72 / / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrasyAdRSTajanyatvapratipA nyaaybhaassym| nityatvaprasaGgazca-prAyaNAnupapatteH // 73 // vipAkasaMvedanAt karmAzayakSaye zarIrapAtaH prAyaNam. karmAzayAntarAcca punarjanma / bhUtamAtrAttu karmanirapekSAt zarIrotpattau kasya kSayAt zarIrapAta:= prAyaNamiti ? prAyaNAnupapatteH khalu vai nityatvaprasaGgaM vidmaH, yAdRcchike tu prAyaNe prAyaNabhedAnupapattiriti // 73 // "punastatprasaGgo'pavarge71" etatsamAdhisurAha aNuzyAmatAnityatvavadetat syAt // 74 // yathA'NoH zyAmatA nityA agnisaMyogena pratibaddhA na punarutpadyate evamadRSTakAritaM zarIramapavarge punarnotpadyate iti // 74 // na-akRtAbhyAgamaprasaGgAt // 75 // nAyamasti dRSTAntaH, kasmAt ?, akRtAbhyAgamaprasaGgAt= akRtam= pramANato'nupapanna tasyA'bhyAgamaH= abhyupapattiH= vyayasAyaH, etatvadhAnena pramANato'nupapannaM mantavyam , pUrvapakSimate zarIrasaMyogasya nityatvApattidoSamAha- nityatveti, prAyaNAnupapatteH= uktarItyA maraNAnupapattyA zarIrasaMyogasya nityatvaM syAt tatazcApavargAnupapattirapi pUrvapakSimate vijJeyeti sUtrArthaH / vyAcaSTe-vipAketi, vipAkasaMvedanAt= karmaphalabhogAt , janmakAraNamAha- karmeti, tadanena svamate karmabhirjanmamaraNayorupapattiH pradarzitA / pUrvapakSimate kAkA maraNAnupapattimAha- bhUteti / maraNAnupapattau zarIrasaMyogasya nityatvApattimAha- prAyaNAnupapatteriti / nanu maraNaM yAdRcchikam= nirhetukameva bhavatI. tyAzaGkayAha- yAdRcchike iti, maraNasya nirhetukatve prAyaNabhedasya= pratyakSasiddhasya mRtyoranekavidhatvasyAnupapattirasti- kAraNabhedaM vinA kAryabhedAnupapatterityarthaH, asmanmate tu sarvamidaM karmavailakSaNyAdupapadyate iti na kopi doSaH // 73 // _agrimasUtamavatArayati- punariti, apavarge jAte pradarzitAyAH zarIrasaMyogApatterabhAvamupapAdayati anena sUtreNa puurvpkssiityrthH| etatsamAdhitsuH= uktadoSasamAdhAnecchu: puurvpkssii| aNuzyAmateti- yathA paramANuzyAmatA nityApyagnisaMyogAnnazyati na ca punarutpadyate tathA etat= apavargAnantaraM zarIrasaMyogApattyabhAvaH syAt= saMbhavatIti nApavargAnantaramasmanmatepi punaH zarIrasaMyogApattidoSa itisUtrArthaH, atra " aNuzyAmatAnityatvavat " ityatra 'aNuzyAmatAnutpattivat ' iti kiM vA 'aNuzyAmatAvinAzanityatvavat / iti vaktavyamAsIt / kiM vA yathA'NuzyAmatAyA anityatvamupapadyate tathA'smanmatepi etat= zarIrasaMyogAnityatvaM syAt= upapadyate iti na maraNApavargayognupapatirityevaM sUtraM vyAkhyeyam / vyAcaSTeyatheti, aNoH= paramANoH, pratibaddhA= vinaSTA / prakRtamAha- evamiti, adRSTakAritam = paramANuguNabhUtAdRSTajanyaM zarIraM tAdRzAdRSTanivRttyA nivRttamapavargAnantaraM notpadyate ityanvayaH, spaSTamanyat // 74 // karmanirapekSatvamataM nirAkaroti- neti, karmanirapekSatvaM nopapadyate ityarthaH, ukte hetumAha- akRteti, karmanirapekSatvamate akRtAnAmevAtmanA karmaNAM phalabhogasyAbhyAgamaprasaGgaH= prAptiprasaGgosti sa ca na yukta ityanvayaH, dRzyamAnasya phalabhogasya karmanirapekSatvamate niSkAraNakatvaM prApnoti tacca na saMbhavatikAryamAtrasya sakAraNakatvaniyamAditi sUtrArthaH / vastutastu pUrvasUtroktArthasya sAkSAt pratyAkhyAnamupekSyA'kRtAbhyAgamadopapradarzanaM nAtIva hRdayaGgamaM bhavati, kiM vAhnikasamAptikAma upasaMharan pUrvapakSimate sAkalyena doSamAheti samAdheyamityalamanayoH sUtrakArabhASyakArayovivecanayA yataH chAtrANAM klezAyaivAnayorjanma jAtamitisaMbhAvayAmi / vyAcaSTe- nAyamiti, ayam= pUrvasUtroktaH / uktadRSTAntasyAnupapatterhetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha-- akRteti, akRtapadasyArthamAha- pramANata iti, tasya pramANato'nupapannasya, Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [3 adhyAye. 2AhniketasmAnnAyaM dRSTAntaH- na pratyakSaM na cAnumAnaM kiMciducyate iti, tadidaM dRSTAntasya sAdhyasamatmabhidhIyate iti / atha vA- nAkRtAbhyAgamaprasaGgAt= aNuzyAmatAdRSTAntenA'karmanimittAM zarIrotpattiM samAdadhAnasya akRtAbhyAgamaprasaGgaH= akRte sukhaduHkhahetau karmaNi puruSasya sukhaM duHkhamabhyAgacchatIti prasajyeta, omitibravataH prtykssaanumaanaagmvirodhH| pratyakSavirodhastAvat-bhinnamidaM sukhaduHkhaM pratyAtmavedanIyatvAt pratyakSaM sarvazarIriNAm ko bhedaH?, tIvra mandaM ciramAzu nAnAprakAramekaprakAram ityevamAdivizepaH / na cAsti pratyA tmaniyataH sukhaduHkhahetuvizeSaH, na cA'sati hetuvizeSa phalavizepo dRzyate / karmanimitte tu sukhaduHkhayoge karmaNAM tIvramandatopapatteH karmasaMcayAnAM cotkarSApakarSabhAvAd nAnAvidhaikavidhabhAvAcca karmaNAM sukhaduHkhabhedopapattiH, soyaM hetubhedAbhAvAd dRSTaH sukhaduHkhabhedo na syAditi prtykssvirodhH|| abhyAgamapadArthamAha- abhyupapattiriti, vyavasAyaH= sviikaarH| paryavasitamAha- etaditi, etat pramANatonupapannamityanvayaH, kiM vA etatzraddadhAnena= jainamatazraddhAviziSTenetyanvayaH / upasaMharati- tasmAditi, tasmAt= uktadRSTAntasyAnupapannatvAt , ukte hetumAha- neti, pratyakSaM vA'numAnaM vA pramANaM svamate nocyate dRSTAntamAtramucyate sa ca dRSTAntopyanupapanna iti na tena svapakSasiddhiH saMbhavatItyanvayaH / aNuzyAmatAvat zarIrotpattyAdInAM karmanirapekSatvasvIkAre hyakRtAbhyAgamadoSaH= phalabhogasya nirhetukatvApattidoSostI. tyarthaH / ukte doSAntaramapyAha- tadidamiti / zarIrotpattyAdInAM yathA nirhetukatvaM sAdhyamasti na tu siddha tathA'NuzyAmatAyA api punaranutpattedRSTAntabhUtAyA nirhetukatvaM sAdhyamevAstIti dRSTAnte sAdhyasamatvaM doSa ityarthaH, atra= " na ca paramANuzyAmatApyakAraNA pArthivarUpatvAt lohitAdivadityanumAnena tasyA api pAkajatvAbhyupagamAditibhAvaH" iti tAtparyaTIkA / sUtrasya saralArthamAha- atha veti / aNuzyAmateti- yathA paramANuzyAmatA karmanirapekSaiva jAyate nazyati ca tathA zarIramapi karmanirapekSameva jAyate nazyati ceti samAdadhAnasya jainasya mate'kRtAbhyAgamadoSaH prasajyate ityanvayaH / uktaM vyAcaSTe- akRte iti, karmanirapekSatvamate sukhaduHkhAdikaM sarvamakAraNakaM syAt na caitad yuktam- kAryamAtrasya sakAraNatvaniyamAdityarthaH, abhyAgacchati= prApnoti, spaSTamanyat / akRtAbhyAgamadoSasvIkAre bAdhakamAha- o. miti, omitibruvata:= akRtAbhyAgamadoSaM svIkurvataH / pratyakSAdivirodhazcAgre spaSTaH / / pratyakSavirodhamupapAdayati- pratyakSavirodha iti, pratyAtmavedanIyatvAt sarvazarIriNAmidaM sukhaduHkhaM bhinnamiti pratyakSaM tatrA'kRtAbhyAgamapakSe sukhAdInAM nirhetukatvena bhedo na saMbhavatIti bhedapratyakSavirodha ityanvayaH, kAraNabhedaM vinA kAryabhedAnupapatterityarthaH / sukhAdInAM bhedaM jijJAsate- ka iti / bhedamAhatIbramiti, kiMcit sukhAdikaM tIvra kiMcit mandamiti tIvratvAdilakSaNo vizeSa evAtra bhedapadArthaH / ciram= cireNa cirasthAyi. Azu=acirasthAyi iti cArthaH / pUrvapakSimate sukhAdihetubhedasyAbhAvamAhana ceti / hetubhedAbhAve phalabhedAsaMbhavamAha- na cAsatIti, phalavizeSaH= phalabhedaH, dRzyate= upapadyate / svamate sukhAdibhedasyopapattimAha- karmanimitte iti, asmanmate tu sukhAdiyogaH karmanimittaka iti karmaNAM tIvratvamandatvAbhyAM sukhAdInAM tIvratvamandatve karmasaMcayAnAmutkarSAt Azu= zIghram apakarSAca cireNa sukhAdikaM bhavatIti. karmaNAM nAnAvidhatvAta sukhAdInAM nAnAprakAratvam ekavidhatvAccaikaprakAratvamupapadyate ityanvayaH / upasaMharati- soyamiti, pUrvapakSimate hetubhedAbhAvAt= karmabhedAbhAvAt= karmaNAmakAraNatvAt dRSTaH= pratyakSopi sukhaduHkhabhedo na saMbhavatIti pratyakSavirodhaH- kAryabhedasya kAraNabhedAdhInatvAdityarthaH // Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrasyAdRSTajanyatvapratipAdanam ] nyaaybhaassym| tathA'numAnavirodhaH- dRSTaM hi puruSaguNavyavasthAnAt sukhaduHkhavyavasthAnam= yaH khalu cetanAvAn sAdhananirvartanIyaM mukhaM buddhA tadIpsan sAdhanAvAptaye yatate sa sukhena yujyate na viparItaH, yazca sAdhananirvartanIyaM duHkhaM buddhA tajihAsuH sAdhanaparivarjanAya yatate sa ca duHkhena tyajyate na viparItaH, nAsti cedaM yatnamantareNa cetanAnAM sukhaduHkhavyavasthAnaM tenApi cetanaguNAntara vyavasthAkRtena bhavitavyamityanumAnam. tadetad akarmanimitte sukhaduHkhayoge virudhyate iti, tacca guNAntaram asaMvedyatvAdadRSTaM vipAkakAlAniyamAcA'vyavasthitam / buddhayAdayastu saMvedyAzcA'pavargiNazceti / ___athA''gamavirodhaH-bahu khalvidamArSam RSINAmupadezajAtam anuSThAnaparivarjanAzrayam. upadezaphalaM ca zarIriNAM varNAzramavibhAgenA'nuSThAnalakSaNA pravRttiH parivarjanalakSaNA nivRttiH / taccobhayametasyAM dRSTau 'nAsti karma sucaritaM duzcaritaM vA'karmanimittaH puruSANAM sukhaduHkhayogaH' akRtAbhyAgamapakSe'numAnavirodhamupapAdayati- tatheti, puruSaguNasya= AtmaguNabhUtasya yatnasya vyavasthayA sukhAdivyavasthA bhavatItyanvayaH, yatnAnusAreNa sukhAdikaM bhavatItyarthaH / uktaM byAcaSTe- ya iti, yazcetanAvAn = jJAnavAn jIvaH sAdhananivartanIyam= sukhasAdhanasAdhyaM sukhaM jJAtvA tat- sukhamIpsan= abhilaSan sAdhanAvAptaye= sukhasAdhanasiddhayathai yatate sa sukhaM labhate na viparItaH= tAdRzayatnarahita ityanvayaH, atra 'jAnAti icchati yatate' iti kramonusaMdheyaH / yazca cetanAvAn kenacit sAdhanena nirvartanIyaM duHkhaM jJAtvA tajihAsuH= duHkhanivRttIcchAvAn sAdhanaparivarjanAya= duHkhasAdhanaparityAgAya yatate sa duHkhena tyajyate na viparIta:= tAdRzayatnarahitaH, idaM sukhaduHkhavyavasthAnaM cetanAnAM yatnaM vinA na saMbhavatIti sukhAdisAdhako yatnotra siddhaH, tena yatnenApi, yathA sukhAdikaM puruSaguNabhUtayatnaM vinA na saMbhavati tathA sa yatnopi vividharUpatvAt cetanasya guNAntarabhUtena karmaNA vinA na saMbhavatIti karmaNAmanumAnaM siddhaM. tathA hi yatnaH cetanaguNAntarapUrvakazcetanadharmatvAt sukhAdivaditi prayogaH, cetanaguNAntaraM cAtrAdRSTazabdavAcyaM karmaivetyanvayaH / evamanumAnaM prasAdhya pUrvapakSimate tadvirodhamAhatadetaditi, pUrvapakSimate karma kAraNaM nAstIti yatnasyoktAnumAnasiddhaM karmapUrvakatvaM na saMbhavatItyuktAnumAnavirodha ityarthaH / yatnakAraNIbhUtaM puruSaguNAntaramAha- taceti, asyAdRSTapadavAcyatvakAraNamAha- asaMvedyatvAditi, asyAvyavasthitatvakAraNamAha- vipAketi, phalakAlasyAvyavasthayaiva karmaNAmavyavasthitatvamucyate na tu svarUpeNetyarthaH / puruSaguNebhyo buddhayAdibhyaH karmaNAM vyatirekamAha- buddhayAdaya iti, buddhayAdayaH puruSaguNA: puruSasya saMvedyA:= pratyakSAH apavargiNaH= kSaNikAzca santi. AdipadAt sukhaduHkhecchAdayo grAhyAH, karma tu na kSaNikaM nApi pratyakSaM kiM tu phalaprAptiparyantaM tiSThati anumAnagamyaM cetyrthH|| ___ pUrvapakSimate AgamavirodhamupapAdayati- atheti, ArSapadaM vyAcaSTe- RSINAmiti, upadezajAtaM zrutismRtyAdirUpam / anuSThAneti-dharmopadezasyAnuSTAnamevAzrayaH- mUlam prayojanamiti yAvat. adhoMpadezasya parivarjanamevAzraya ityanvayaH- parivarjanArthatvAdadharmopadezasya, anuSThAnaparivarjane Azrayo yasya tad anuSThAnaparivarjanAzrayamupadezajAtam / tAdRzopadezasya phalamAha- upadezaphalamiti, zarIriNAM svavarNAzramAnukUlyenAnuSThAnalakSaNA yA pravRttiH saiva dharmopadezasya phalam , varNo brAhmaNAdiH, Azramo brahmacaryAdiH, tayoH kartavyaM zAstreSu draSTavyam yathA somayAgeSu brAhmaNasyAdhikAraH rAjasUye ca rAjJaH kSatriyasyaiveti, gRhasthadharmeSu gRhasthasyaivAdhikAra iti / svavarNAzramAnukUlyena yA parivarjanalakSaNA nivRttiH saivA'dharmopadezasya phalam. parivarjanIyamapi dharmazAstreSu prasiddhaM yathA brAhmaNena bhadyapAnAdikaM tyAjyaM brahmacAriNA madhvAdisevanaM tyAjyamiti / evamAgamaM pratipAdya pUrvapakSimate tadvirodha pradarzayati- tacceti, 'nAsti karma puNyarUpaM pAparUpaM ca na ca karmahetukaH puruSANAM sukhaduHkhayogaH' iti= itihetoretasyAM dRSTau= ityukta. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 nyAyabhASyam / itiviruddhayate, seyaM pApiSThAnAM mithyAdRSTiH- ' akarmanimittA zarIrasRSTirakarmanimittaH sukha duHkhayogaH' iti // 75 // // iti vAtsyAyanIye nyAyabhASye tRtIyAdhyAyadvitIyamAhnikaM samAptam // // tRtIyAdhyAyazca samAptaH // pUrvapakSidarzane tacobhayam= uktapravRttinivRttilakSaNamupadezaphalaM virudhyate- puNyapApayorabhAve tatpravRttinivR. tyorasaMbhavAdityanvayaH, kiM vA 'nAsti karma nAsti ca karmaphalam / ityubhayamAgamena virudhyate ityanvayaH / kiM vA taccobhayam= RSINAM dharmAdharmapratipAdanam "nAsti karma sucaritaM duzcaritaM vA" ityetasyAM dRSTaudarzane= nAstikamate "karmanimittaH puruSANAM sukhaduHkhayogaH" itihetovirudhyate itynvyH| upasaMharatiseyamiti, mithyAdRSTiH bhrAntiH, mithyAdRSTisvarUpamAha- akarmanimitteti / tathA ca sAMsArikapadArthamAtrasya karmanimittakatvAdakarmanimittakatvaM na svIkAryamityarthaH / spaSTamanyat // // iti zarIrasyAdRSTajanyatvapratipAdanaM samAptam // atra- "AtmA zarIraM karaNamarthoM buddhirmanastathA / yad yathA vastu tattvena tat tathehopapAditam // " ityetadadhyAyapratipAditapadArthasaMgrahaparaM vArtikam // 75 // // iti paJcanadIyasudarzanAcAryazAstrinirmitA nyAyabhASyatRtIyAdhyAyasya prasannapadAkhyA vyAkhyA samAptA // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha saTIke / nyAyabhASye caturthAdhyAyasya prathamamAhnikam / / manaso'nantaraM pravRttiH parIkSitavyA, tatra khalu yAvad dharmAdharmAzrayazarIrAdi parIkSitaM sarvA sA pravRtteH parIkSetyAha pravRttiryathoktA // 1 // tathA parIkSiteti // 1 // pravRttyanantarAstarhi doSAH parIkSyantAmityata Aha tathA dossaaH||2|| parIkSitA iti, buddhisamAnAzrayatvAdAtmaguNAH. pravRttihetutvAt punarbhavapratisaMdhAnasAma*cca saMsArahetavaH. saMsArasyA'nAditvAdanAdinA prabandhena pravartante / mithyAjJAnanivRtti atha caturthAdhyAyaprasannapadA namaskRtvA hRSIkezaM vAjivaktravirAjitam / caturthAdhyAyaTIkeyaM nyAyabhASyasya tanyate // caturthAdhyAyamArabhate- manasa iti, manonirUpaNAnantaraM saMpratItyarthaH, kramazcAyaM prameyasaMgrahasUtre draSTavyaH / pravRttizca dharmAdharmasvarUpeti pUrvamuktam / agrimasUtramavatArayati- tatreti, dharmAdharmoM AzrayaH= kAraNaM yasya zarIrAdestad dharmAdharmAzrayaM zarIrAdi, kiM vA zarIre eva dharmAdharmayorAcaraNasaMbhavAt zarIrasya dharmAdharmAzrayatvaM vijJeyam , dharmAdharmakAryabhUtAnAM zarIrAdInAM parIkSaNena tatkAraNIbhUtayodharmAdharmayoH sattvaM siddhaM sattvavyavasthApanameva ca parIkSaNamiti pravRttiparIkSA jAtaivetyarthaH, dharmalakSaNaM ca "codanAlakSaNothoM dharmaH" iti. dharmaviparItazcAdharmastadetad duHkhajanmetisUtrabhASye vyutpAditameva, kalyANakarmaNAM dharmatve tadviparItAnAM cAdharmatve na kasyApi vaimatyamiti na pravRttervizeSaparIkSaNAvazyakatA / pravRttiriti- pravRttiyathoktA= " pravRttirvAgbuddhizarIrArambhaH 1-1-17" itisUtre yAdRzyuktA tAdRzyeva mantavyeti suutraarthH| dhyAcaSTe- tatheti, atra zeSa itizeSaH, yathA uktA lakSitA tathA zarIrAdiparIkSaNena parIkSitA-zarIrAdikAraNIbhUtA pravRttirityarthaH // 1 // // iti pravRttiparIkSaNaM samAptam / / adhyAyatrayavAkyAnAM vyaakhyaavishdvistraiH| zaGke svalpamidaM bhASyaM kliSTaM ziSTamitaH param // agrimasUtramavatArayati- pravRttyanantarA iti, pravRttyanantaramuktA ityarthaH / tatheti- tathA= pravRttivada doSA api yathoktAH= "pravartanAlakSaNA doSAH 1-1-18" iti sUtroktasvarUpAH parIkSitA eva vijJeyA:- doSasvarUpepi vAdinAM vaimatyAbhAvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- parIkSitA iti, atrApi zeSa itizeSaH / vizeSavaktavyamAha- buddhIti, padArthajJAnaM vinA tadviSayA rAgAdayo na saMbhavantIti yatrAtmani jJAnaM tatraiva rAgAdaya iti sAmAnAdhikaraNyasya loke darzanAd rAgAdayo doSA buddhisamAnAzrayA iti 44 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1AhnikastattvajJAnAt tannivRttau rAgadveSapabandhocchede'pavarga iti / prAdurbhAvatirodhAnadharmakA ityevamAyuktaM doSANAmiti // 2 // _ " pravartanAlakSaNA doSAH 1-1-18" ityuktaM tathA ceme mAneA'sUyAvicikitsAmatsarAdayaH te kasmAnnopasaMkhyAyante ? ityata Aha tatrairAzyama- rAgadveSamohArthAntarabhAvAt // 3 // teSAM doSANAM trayo rAzayaH trayaH pakSA:- rAgapakSa:- kAmo matsaraH spRhA tRSNA lobha iti. dveSapakSa:- krodha IrSyA'sUyA droho'marSa iti, mohapakSa:- mithyAjJAnaM vicikitsA mAnaH pramAda iti. trairAzyAnopasaMkhyAyante iti / lakSaNasya tI'bhedAt tritvamanupapannam ?. nAnupapannam- rAgadveSamohArthAntarabhAvAt= AsaktilakSaNo rAgaH. amarSalakSaNo dveSaH. mithyApratipattilakSaNo moha iti, etat pratyAtmavedanIyaM sarvazarIriNAm= vijAnAtyayaM zarIrI rAgamutpannam- 'asti me'dhyAtmaM rAgadharmaH' iti, virAgaM ca vijAnAti- 'nAsti me'dhyAtmaM rAgadharmaH' iti. evamitarayorapIti / mAneAsyAprabhRtayastu trairAzyamanupatitA iti nopasaMkhyAyante // 3 // doSANAmAtmaguNatvaM siddham- buddherAtmaguNatvAt / doSANAM saMsArahetutvamAha- pravRttIti, pravRttihetu. tvAt= dharmAdharmahetutvAt tadetad duHkhajanmetisUtrabhASye spaSTam , punarbhavapratisaMdhAnasAmarthyAt= punarjanmasaMpAdanasamarthatvAt vividhasaMskArajanakatvAditiyAvat / doSANAmanAditvamAha-saMsArasyeti, doSakAryasya saMsArasyA'nAditve doSANAmanAditvaM spaSTameva / doSANAM nivRttikAraNamAha- mithyeti, tattvajJAnAnmithyAjJAnanivRttiH tannivRttau= mithyAjJAnanivRttau rAgAdidoSANAM nivRttistatazcApavargaH / prAdurbhAvatirodhAnadharmakAH= utpAdavinAzazAlino doSAH / upasaMharati- ityevamiti, ityevamAdi-ityAdikaM doSANAm= doSaviSayakaM yadvaktavyamasti taduktamevetyanvayaH / anyat vItarAgetisUtraprakaraNe draSTavyamityalam / / 2 / / ___ agrimasUtramavatArayati- pravartaneti, ime mAnAdayopi tathA pravartanAlakSaNA:= pravartakA eveti dopalakSaNAkrAntA eveti te mAnAdaya kasmAd doSeSu noktAH ? ityanvayaH / uttaramAha- taditi- tat= teSAm= doSANAM trairAzyam= rAzitrayam= samudAyatrayamasti- rAgadveSamohAnAm arthAntarabhAvAt= avA ntarabhedavattvAditi mAnAdInAM mohAdisamudAyAntargatatvena mohAdigrahaNena mAnAdInAM grahaNaM jAtameveti na pRthaga vizeSarUpeNa mAnAdInAM grahaNaM kRtamiti sUtrArthaH / anyad bhASye spaSTameva / vyAcaSTe- teSAmiti / rAzipadArthamAha- pakSA iti, pakSAH= smudaayaaH| rAgasamudAyamAha- kAma iti / dveSasamudAyamAhakrodha iti / mohasamudAyamAha- mithyeti / paryavasitamAha- trairAzyAditi, kAmAdayo rAgAdirAzivayAntargatA itihetoreva pRthak nopasaMkhyAyante- rAgAdizabdairuktarAgAdirAzereva grAhyatvAt ityanvayaH / atra- "kAmaH strIgato'bhilApaH, prakSIyamANavastvaparityAgecchA matsaraH, asvavastvAdAnecchA spRhA, punarbhavapratisaMdhAnahetubhUtA tRSNA= yA punarbhavaprArthanA sA tRSNA, pramANaviruddhaparadravyApahArecchA lobhaH, zarIrendriyAdhiSThAnavaikRtyahetuH krodhaH, sAdhAraNe vastuni parAbhinivezapratiSedhecchA IrSyA, paraguNAkSamatA asUyA, parApakArecchA drohaH, kRtApakarAkSamatA amarSaH, viparyayajJAnaM mithyAjJAnam , saMzayo vicikitsA, vidyamAnAvidyamAnaguNAdhyAropeNAtmotkarSapratyayo mAnaH, zaktasya kartavyAkaraNaM pramAdaH" iti vArtikam / nanu yadi mAnAdInAM mohAdiSvantarbhAvastadA rAgadveSamohAnAmapi pravartakatvalakSaNalakSaNasyAbhedAdekatvameva vaktavyaM na tritvamityAzaGkate- lakSaNasyeti / nirAkaroti, neti, tritvaM nAnupapannamityarthaH / atra hetu. mAha- rAgeti, rAgadveSamohAnAmarthAntarabhAvAt= parasparaM bhedAdityarthaH / rAgalakSaNamAha- AsaktIti, Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyaaybhaassym| doSavivecanam ] __na- ekapratyanIkabhAvAt // 4 // nA'rthAntaraM rAgAdayaH, kasmAt ?, ekamatyanIkabhAvAt= tattvajJAnam= samyaGmatiH= AryaprajJA= saMvodha ityekamidaM pratyanIkaM trayANAmiti // 4 // vyabhicArAdahetuH // 5 // ekAtyanIkAH pRthivyAM zyAmAdayo'gnisaMyogenaikena. ekayonayazca pAkajA iti // 5 // sati cArthAntarabhAve teSAM mohaH paapiiyaan-naamuuddhsyetrotptteH||6|| mohaH pApaH pApataro vA dvAvabhipretyoktam, kasmAt 1. nA'mUDhasyetarotpatteH= amUDhasya rAgadveSau notpadyete, mUDhasya tu yathAsaMkalpamutpattiH-viSayeSu raJjanIyAH saMkalpA rAgahetavaH AsaktiH= prItiH, dveSalakSaNamAha- amarSeti, mohalakSaNamAha- midhyeti / rAgadveSamohAnAM pArthakye pratyakSaM pramANayati- etaditi, pratyAtmavedanIyam=svasvAtmaviditamevetyarthaH / pratyakSamudAharati- astIti, adhyAtmam= Atmani / rAgalakSaNo dharmo raagdhrmH| rAgAbhAvepi pratyakSaM pramANayati- virAgamiti, virAgam= rAgAbhAvam / atra pratyakSamudAharati- nAstIti / uktamanyatrAtidizati- evamiti, evaM itarayoH= dveSamohayorapyudAhAryamityarthaH, yathA 'asti me Atmani dveSaH' 'asti me Atmani mohaH' iti sarvaviditameva / upasaMharati- mAneti, mAnAdaya uktarItyA trairAzyam= rAgadveSamohAnAM samudAyatraye anupatitAH= antarbhUtA eveti na pRthagucyante ityanvayaH // 3 // rAgAdInAM bhedaM pUrvapakSI nirAkaroti-neti, rAgadveSamohA na parasparaM bhinnA ityarthaH, hetumAhaeketi, ekapratyanIkabhAvAt= ekapratyanIkatvAt trayANAmapyekena tattvajJAnena nAzyatvAt , ekanAzyatvaM caikatvaM vinA na saMbhavatItyabhinnA rAgAdaya itisUtrArthaH / vyAcaSTe- neti, arthAntaram= arthAntarabhUtAH= bhinnAH / hetumAha- eketi / ekaM nAzakamAha- tattveti, uttarottaraM vyAcaSTe- samyagityAdinA / AryANAM prajJA AryaprajJA= yathArthajJAnam / idam tattvajJAnam , trayANAm= rAgadveSamohAnAm pratyanIkam= nAzakamityanvayaH, tathA caikena tattvajJAnena nAzyatvAdrAgadveSamohAnAmabhedaH siddha ityarthaH // 4 // uktaM siddhAntI pariharati- vyabhicArAditi, ekavinAzyAnAmabheda iti vyabhicArAt= aniyamAt rAgAdInAmabhede ya ekapratyanIkatvaM heturuktaH so'hetuH= rAgAdInAmabhedasAdhako na bhavatiekAgnivinAzyAnAmapi paTapustakAdInAmabhedAsaMbhavAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- eketi, pRthivyAM ye zyAmAdayo guNAste ekenAgnisaMyogena nAzyA ityekapratyanIkAH pAkajatvAdekayonayaH= ekakAraNakAzca athApi nA'bhinnAstathaikapratyanIkA rAgAdayopi nA'bhinnA ityarthaH // 5 // . - agrimasUtramavatArayati- satIti, rAgadveSamohAnAmuktenA'rthAntarabhAve= bhede siddhe teSAM vizeSa. mAhetyarthaH / teSAmiti- teSAM rAgadveSamohAnAM madhye mohaH pApIyAn = atyantaduSTaH= prabala:- rAgadveSajanakatvAdityarthaH / ukte hetumAha- neti, amUDhasya= moharahitasya janasya netarotpatteH= itarotpattarabhAvAt= dveSarAgayorasaMbhavAdityanvayaH, tathA ca rAgadveSajanakatvAnmohasya pApiSThatvaM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- moha iti, dvAvabhipretya= rAgadveSAbhyAM mohaH pApatara ityuktamityarthaH / hetuM jijJAsatekasmAditi / hetumAha- neti, etad vyAcaSTe- amUDhasyeti, amUDhasya= moharahitasya / samohasya rAgadveSotpattimAha- mUDhasyeti, yathAsaMkalpam= saMkalpAnusAreNa rAgadveSayorutpattirbhavatItyanvayaH / uktaM vizadayati-viSayeSviti, viSayatvaM saptamyarthaH, viSayeSu zabdasparzAdiSu ye rajanIyAH= harSotpAdakAH Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1AhnikekopanIyAH saMkalpA dveSahetavaH ubhaye ca saMkalpA na mithyApratipattilakSaNatvAd mohAdanye, tAvimau mohayonI rAgadveSAviti, tattvajJAnAcca mohanivRttau rAgadveSAnutpattirityekAtyanIkabhAvopapattiH, evaM ca kRtvA tattvajJAnAt "duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tada. nantarApAyAdapavargaH 1-1-2" iti vyAkhyAtamiti // 6 // prAptastarhi nimittanaimittakabhAvAdarthAntarabhAvo doSebhyaH // 7 // anyaddhi nimittama'nyacca naimittakamiti doSanimittatvAdadoSo moha iti // 7 // na- doSalakSaNAvarodhAnmohasya // 8 // "pravartanAlakSaNA doSAH 1-1-18" ityanena doSalakSaNenAvarudhyate doSeSu moha iti||8|| nimittanaimittakopapattezca tulyajAtIyAnAmapratiSedhaH // 9 // dravyANAM guNAnAM vA'nekavidhavikalpo nimittanaimittakabhAvo tulyajAtIyAnAM dRSTa iti // 9 // saMkalpAH= sukhasAdhanatvapratyayAste rAgahetavaH, kopanIyAH= vikSepajanakA ye saMkalpA:= duHkhasAdhanatvapratyayAste dveSahetavaH, saMkalpAzcaite mohaM vinA na saMbhavantIti mohasya rAgadveSajanakatvaM siddhamityAhaubhaye iti, ubhaye= uktA dvividhA api saMkalpA mithyApratipattilakSaNatvAt na mohAdanye bhavanti tathA ca mohopi mithyAjJAnarUpa eva uktasaMkalpA api mithAjJAnarUpA eveti mohasyoktasaMkalpAnAM cAbhedaH siddhaH- mithyApratipattilakSaNatvAt tathA ca rAgadveSayoruktasaMkalpajanyatvena mohajanyatvamapi prAptamityAha- tAviti, tAvimau rAgadveSau mohayonI= mohajanyAvitisiddhamityarthaH / vastutastu " mithyApratipattilakSaNatvAt / ityatra 'mithyApratipattilakSaNAt' itiyuktaM syAt / atra- "mohAdviSayasya sukhasAdhanatvAnusmRtiH duHkhasAdhanatvAnusmRtizca saMkalpaH" ititAtparyaTIkA / rAgadveSamohAnAmekapratyanIkatvaprakAramAha- tattveti, tattvajJAnena mohasya nivRttirbhavatIti mohakAryayorAgadveSayorapi tattvajJAnena mohanivRttidvArA nivRttirbhavatIti hetoreva trayANAmekatattvajJAnanAzyatvamabhimatamityanvayaH / upasaMharati- evamiti, evaM ca kRtvA= itihetoH= trayANAmekatattvajJAnanAzyatvAdeva tattvajJAnAdapavarga uktaH anyathA trayANAmekatattvajJAnAnAzyatve tattvajJAnAnmokSo na syAt- ekadoSanAzepyaparadoSasthitisaMbhavAdityarthaH / apavargasAdhanabodhakasUtraM smArayati- du:kheti / spaSTamanyat // 6 // ___ agrimasUtramavatArayati- prApta iti, tarhi= uktakAryakAraNabhAvena doSebhyo mohasyArthAntarabhAvaH prAptaH- doSakAraNatvAdityarthaH / nimitteti- nimittanaimittakabhAvAt= kAryakAraNabhAvAt mohasyoktarItyA doSakAraNatvAdU doSebhyo'rthAntarabhAvaH= padArthAntaratvam= adoSatvaM prAptamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- anyaditi, naimittakam= kAryam / spaSTamanyat // 7 // ___ uktaM siddhAntI nirAkaroti-neti, mohasya doSebhyo'rthAntaratvaM na saMbhavatItyarthaH, ukte hetumAhadoSeti, mohasya doSalakSaNena= pravartakatvenA'varodhAt= AkrAntatvAd doSa eva moha itisUtrArthaH / vyAcapTe- pravartaneti, spaSTArtha bhASyam // 8 // ____ mohasya doSakAraNatvepi doSatvopapattimAha- nimitteti, tulyajAtIyAnAm= sadRzAnAmapi nimittanaimittakopapatteH= kAryakAraNabhAvasaMbhavAt doSasyApi mohasya doSakAraNatvasaMbhavena doSatvasya pratiSedho nopapadyate iti siddha mohasya doSatvamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- dravyANAmiti, tulyajAtI Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhAvavivecanam ] nyaaybhaassym| 349 doSAnantaraM pretyabhAvaH, tasyA'siddhiH- Atmano nityatvAt= na khalu nityaM kiMcit jAyate mriyate vA iti. janmamaraNayornityatvAdAtmano'nupapattiH ubhayaM ca pretyabhAva iti / tatrAyaM siddhAnuvAdaH Atmanityatve pretybhaavsiddhiH|| 10 // nityoyamAtmA prati= pUrvazarIraM jahAti= mriyate iti. pretya ca= pUrvazarIraM hitvA bhavati= jAyate= zarIrAntaramupAdatte iti. tacaitadubhayam= punarutpattiH pretyabhAva iti. taccaitata nityatve saMbhavatIti / yasya tu sattvotpAdaH sattvanirodhaH pretyabhAvastasya kRtahAnamakRtAbhyAgamazca doSaH, ucchedahetuvAde RSyupadezAzvAnarthakA iti // 10 // kathamutpattiriticet ?. vyaktAd vyaktAnAm- pratyakSaprAmANyAt // 11 // yAnAmapi dravyANAM guNAnAM cA'nekavidhavikalpaH= vividharUpo nimittanaimittakabhAvo dRSTa iti doSasyApi mohasya doSakAraNatvamupapadyate ityanvayaH, dravyANAM yathA mRdghaTayoH, guNAnAM yathA kAryaguNaM prati kAraNaguNasya kAraNatvam , vividharUpatvaM ca kAraNasya samavAyitvAsamavayitvanimittatvabhedAt // 9 // // iti doSavivecanaM samAptam // kramaprAptaM pretyabhAvavivecanamArabhate- doSAnantaramiti, vivecanArtha prApta itizeSaH / tasya= pretyabhAvasya= janmamaraNayoH / asiddhau pUrvapakSI hetumAha- Atmana iti, pretyabhAva utpAdavinAzAveva tau ca nityasyAtmano na saMbhavata ityAzayaH / uktaM vizadayati- neti / paryavasitaM prakRtamAha- janmeti, Atmano nityatvAt janmamaraNayoranupapattiH, janmamaraNetyubhayameva pretyabhAva iti pretyabhAvasyApyanupapattirityanvayaH, evaM pUrvapakSamanUdyAgrimasUtramavatArayati tatreti, tatra= evaM pUrvapakSe prApte siddhAnuvAdaH= sUtreNa siddhAnta ucyate ityarthaH / Atmeti- Atmano nityatvenaiva pretyabhAvaH sidhyatItyanvayaH, pUrvazarIraM tyaktvA zarIrAntaragrahaNameva pretyabhAvaH sa cAtmano nityatve eva saMbhavati nA'nityatvepi- anityasyAtmanaH pUrvazarIreNa saha vinAzasaMbhavAt zarIrAntaragrahaNAnupapatteriti spaSTameveti sUtrArthaH / vyAcaSTe- nitya iti / pratipadArthamAha- pUrveti / pUrvazarIratyAgapadArthamAha- mriyate iti / pretyabhAvamAha-pretyeti, tadetaduttarottaraM vyAcaSTe- pUrvetyAdinA / taccaitat janmamaraNalakSaNamubhayaM pretyabhAva ityucyate / paryavasitamAha- tacaitaditi / nityasya pUrvazarIraM tyaktvA zarIrAntaragrahaNaM saMbhavatItyarthaH / pUrvapakSimate bAdhakamAha- yasyeti, yasya mate sattvotpAdaH= AtmotpattiH, sattvanirodhaH= AtmavinAzaH pretyabhAvastasya mate Atmana utpAdavinAzayoH pretyabhAvatve kRtahAnyakRtAbhyAgamadoSaH spaSTa evetyanvayaH / doSAntaramAhaucchedeti, ucchedahetuvAde= AtmocchedahetubhirAtmoccheda itimate Atmano vinAzitvena vihitayAgAdiphalabhogo na saMbhavatIti RSyupadezAnAmAnarthakyamapi doSa iti tatparihArArtham Atmano nityatvaM svIkArya tena pretyabhAvaH siddha ityarthaH // 10 // . ___ zarIrotpattiprakAraM jijJAsate- kathamiti / sUtreNottaramAha- vyaktAditi, vyaktAnAm= zarIrAdInAM mUrtapadArthAnAM vyaktAt= kAraNIbhUtAt mUrtAdeva bhUtapadArthAdutpattirbhavati- pratyakSasya prAmANyAt= pratyakSasiddhatvAd yathA vyaktAdU mRtpadArthAd vyaktasya ghaTasyotpattirdRzyate tathA zarIrasyApi zukrazoNitAdibhya utpattirvijJeyeti sUtrArthaH / vastutastu sUtre- 'avyaktAd vyaktAnAmutpattiH' itivaktavyamAsIt / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1Ahnikekena prakAreNa kiMdharmakAt kAraNAd vyaktaM zarIramutpadyate iti ?, vyaktAt= bhUtasamA. khyAtAt pRthivyAditaH paramamUkSmAd nityAt vyaktam zarIrendriyaviSayopakaraNAdhAraM prajJAtaM dravyamutpadyate, vyaktaM ca khalvindriyagrAhyaM tatsAmAnyAt kAraNamapi vyaktam / kiM sAmAnyam ?. rUpAdiguNayogaH= rUpAdiguNayuktebhyaH pRthivyAdibhyo nityebhyo rUpAdiguNayuktaM zarIrAdi utpadyate- pratyakSaprAmANyAta= dRSTo hi rUpAdiguNayuktebhyo mRtprabhRtibhyastathAbhUtasya dravyasyotpAdaH tena cA'dRSTasyAnumAnamiti= rUpAdInAmanvayadarzanAt prakRtivikArayoH pRthivyAdInAM nityAnAmatIndriyANAM kAraNabhAvo'numIyate iti // 11 // na-ghaTAd ghttaanissptteH|| 12 // idamapi pratyakSam- na khalu vyaktAd ghaTAd vyakto ghaTa utpadyamAno dRzyate iti. vyaktAda vyaktasyAnutpattidarzanAnna vyaktaM kAraNamiti // 12 // vyaktAd ghttnisspttrprtissedhH||13|| ___ na brUmaH sarva sarvasya kAraNamiti kiM tu yadutpadyate vyaktaM dravyaM tat tathAbhUtAdevotyadyate iti, vyaktaM ca tad mRdravyaM kapAlasaMjJakaM yato ghaTa utpadyate na caitada niDhuvAnaH kaci. dabhyanujJAM labdhumarhatIti / tadetat tattvam // 13 // ___vyAcaSTe- keneti, kiMdharmakAt= kiMguNaviziSTAt , jijJAsAvAkyamidam / uttaramAha- vyaktAditi, uktaM vyAcaSTe- bhUteti, bhUtasamAkhyAtAt= bhUtasaMjJakAt paramasUkSmAt= paramANurUpAt vyaktamutpadyate ityanvayaH / kAryamAha- vyaktamiti, etad vyAcaSTe- zarIreti, viSayAH zabdasparzAdayaH, zarIrAdilakSaNaM yadupakaraNam= bhogasAdhanaM tadAdhAram= tatkAraNIbhUtaM prajJAtam= pratyakSaM dravyaM sthUlapRthivyAdikamutpadyate ityanvayaH / kAraNadravyasya paramANulakSaNasyA'pratyakSatvepi vyaktatvamAha- vyaktaM ceti, indriyagrAhyam= pratyakSaM dravyaM kAryabhUtaM vyaktamityucyate tatsAmAnyAt= kAryadravyasAdRzyAt kAraNamapi paramANudravyaM vyaktamityucyate- kAryakAraNayoH sArUpyasyAvazyakatvAdityarthaH / uktasAdRzyasya svarUpaM jijJAsatekimiti, sAmAnyam- kAryakAraNayoH sAdRzyam / uttaramAha- rUpAdIti / uktaM vizadayati- rUpA. diguNayuktebhya iti, nityebhyaH= paramANurUpebhyaH, krameNotpadyate ityarthaH / hetumAha- pratyakSeti / pratyakSamudAharati- dRSTa iti, tathAbhUtasya rUpAdiguNayuktasya / tena uktadRSTena= dRSTAnusAreNa, adRSTasya kAraNasyAnumAnaM bhavatItyarthaH, uktaM vizadayati- rUpAdInAmiti, prakRtivikArayoH= kAryakAraNayoH mRdghaTAdilakSaNayoH rUpAdInAmanvayadarzanAt sthUlapRthivyAdiSu rUpAdikamastIti tatkAraNenApi rUpAdiyuktenaiva bhavitavyamiti nityAnAmatIndriyANAM pRthivyAdInAM paramANurUpANAM kAraNabhAvaH= sthUlabhUtakAraNatvamanumIyate- rUpAdiyuktatvAditi vyaktAd vyaktaM zarIrAdikamutpadyate iti siddhamityarthaH // 11 // uktaM pUrvapakSI pariharati- neti, vyaktAdU vyaktasyotpattirna saMbhavati- vyaktAd ghaTAd vyaktasya ghaTasyAniSpatte:= utpatterabhAvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- idamiti, yathA mRdo ghaTa utpadyate iti pratyakSaM tathA ghaTAd ghaTo notpadyate idamapi pratyakSameva. ghaTazca vyakta evetyanvayaH / paryavasitamAha- vyaktAditi, vyaktAd ghaTAd vyaktasya ghaTasyAnutpattidarzanAt / yadi vyaktAd vyaktamutpadyeta tadA ghaTAd ghaTopyutpadyeta na caivamastIti na vyaktasya kAraNatvamupapadyate ityarthaH // 12 // siddhAntI samAdhatte-vyaktAditi, vyaktAd ghaTaniSpatteH= ghaTotpatteH pratiSedho nopapadyate- vyaktAdeva mRtpadArthAd ghaTotpatterdarzanAditi vyaktasya kAraNatvaM siddhamitisUtrArthaH / vyAcaSTe- na brUma iti, tat= vyaktam , tathAbhUtAt= vyaktAdeva rUpAdiguNayuktAt / samanvayati- vyaktaM ceti / vipakSe bAdhakamAha Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhAvavivecane abhAvakAraNatvapratyA0] nyAyabhASyam / 351 ataH paraM prAvAdukAnAM dRSTayaH pradarzyante abhAvAd bhAvotpattiH- nA'nupamRdya prAdurbhAvAt // 14 // asataH sadutpadyate ityayaM pakSaH, kasmAt ?, upamRdya prAdurbhAvAt= upamRdya bIjamakara utpadyate nA'nupamRdya, na ced bIjopamardo'DarakAraNam ? anupamardepi bIjasyA'DarotpattiH syAditi // 14 // atrAbhidhIyate vyAghAtAdaprayogaH // 15 // 'upamRdya prAdurbhAvAt ' itya'yuktaH prayogaH- vyAghAtAt= yadupamRdnAti na tadupamRdya prAdurbhavitumarhati- vidyamAnatvAt. yacca prAdurbhavati na tenAprAdurbhUtena= avidyamAnenopamarda iti // 15 // na- atItAnAgatayoH kArakazabdaprayogAt // 16 // na ceti, etat= pratyakSasiddhaM nihvavAnaH kamapi padArtha sAdhayituM na zaknoti- meyasiddhermAnAdhInatvAta mAneSu ca pratyakSasya pradhAnatvAdityarthaH / abhyanujJAm= saMmatim= dRSTAntamitiyAvat / atra- "pratyakSaphAraNApalApI na kasminnapi darzane saMvAdaM labdhaM yogyaH syAdityarthaH" iti zrIgurucaraNAH / upasaMharati- tadetaditi, tattvam= siddhAntaH, kathitamitizeSaH, spaSTamanyat // 13 // ___ agrimaviSayamAha- ata iti, prAvAdukAnAm= bhinnamatAvalambinAm , dRSTayaH= matAni / kAryakAraNabhAve bauddhamatamAha- abhAvAditi, abhAvAt= kAraNAbhAvAt bhAvasya kAryasyotpattirbhavati yathA mRtsalilasaMyogAd bIje naSTe satyevAGkara utpadyate iti spaSTamevetyabhAvasya kAraNatvaM siddhamityarthaH, ukte hetumAha- neti, anupamRdya= bIjAdInAM vinAzaM vinA naprAdurbhAvAt= prAdurbhAvAbhAvAt= kAryotpatterasaMbhavAt , avyavahitapUrvavartina eva kAraNatvamabhISTam aGkurAdikAryAdavyavahitapUrvavartitvaM ca bIjAdyabhAvasyaiva saMbhavati na bIjAderityabhAvasya kAraNatvaM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- asata iti, asata: abhAvAt, pakSaH= pUrvapakSimatam / ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- upamRdyeti / uktaM dhyAcaSTe- upamRdyeti / svavipakSe bAdhakamAha- na cediti, bIjopamardaH= bIjavinAzaH, bIjasyAnupamadepi= svarUpeNa sthitAvapi, spaSTamanyat / evaM ghaTAdisthalepi mRtpiNDAdeH svarUpavinAzo bhavatyevetispaSTamevetyabhAvasya kAraNatvaM siddhaM na tu bhAvasyetibhAvaH // 14 // ___ agrimasUtramavatArayati- atreti / vyAghAtAditi- " nAnupamRdya prAdurbhAvAt " ityaprayogaHvaktuM na zakyate- vyAghAtAt= viruddhatvAdityanvayaH, 'upamRdya prAdurbhAvaH' ityanenAGkurAdeH kAryasya upamardaprAdurbhAvayoH kartRtvaM prAptaM tacca na saMbhavati- upamardAnantaraM jAyamAnasyAGkurasyopamardakartRtvA'saMbhavAt upamardAt pUrvasya cAkurasyopamardakartRtvasaMbhavepi upamardAnantarajAyamAnaprAdurbhAvakartRtvAsaMbhavAditi pUrvapakSimate vyAghAta itisUtrArthaH / vyAcaSTe- upamRdyeti, prayogaH= vAkyaM siddhAnto vA / ayuktatve hetumAha- vyAghAtAditi / etad vyAcaSTe- yaditi / upamardakasya prAdurbhAvAbhAve hetumAhavidyamAnatvAditi, upamardakasya vidyamAnatvAvazyambhAvena bhaviSyatprAdurbhAvAsaMbhavaH spaSTa eva, avidyA mAnatve doSamAha- yacceti, prAdurbhavati= prAdurbhaviSyati / spaSTaM sarvamiti pUrvapakSimate vyAghAtaH pradarzitaH // 15 // ____ uktadoSaM pUrvapakSI pariharati- neti, na vyAghAtadoSa ityarthaH / hetumAha- atIteti, atItAnAgatayorapi padArthayoH kArakazabdasya= kartRtvAdibodhakazabdasya prayogAt= prayogo bhavati yathA'nu Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1AhnikeatIte cA'nAgate cAvidyamAne kArakazabdAH prayujyante- putro janiSyate janiSyamANaM putramabhinandati, putrasya janiSyamANasya nAma karoti, abhUta kumbho bhinnaM kumbhamanuzocatibhinnasya kumbhasya kapAlAni, ajAtAH putrAH pitaraM tApayanti iti bahulaM bhAktAH prayogA dRzyante / kA punariyaM bhaktiH ?. Anantarya bhaktiH= AnantaryasAmarthyAdupamRdya prAdurbhAvArtha:prAdurbhaviSyannakura upamRdgAtIti bhAktaM kartRtvamiti // 16 // . na-vinaSTebhyo'niSpatteH // 17 // na vinaSTAd bIjAdaDara utpadyate iti tasmAnnA'bhAvAd bhAvotpattiriti // 17 // kramanirdezAdapratiSedhaH // 18 // upamardaprAdurbhAvayoH paurvAparyaniyamaH kramaH sa khalvabhAvAd bhAvotpatterheturnirdizyate sa ca na pratiSidhyate iti // tpannepi putre pitA vadati- 'etatkArya me putraH kariSyati' iti yathAtrAvidyamAnasyaiva putrasya kAryakartR. tvamucyate tathA prakRtepyanutpannasyApi kAryasyopamardakartRtvamucyate tathA vinaSTasya bIjAdeH kAraNatvamucyate iti na vyAghAtadoSa iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- atIte iti, atItalakSaNe cAnAgatalakSaNe cAvidyamAne ityarthaH / udAharati- putra iti, janiSyamANamityanenA'nutpannasyApi putrasyAbhinandanakarmatvaM pradarzitam , putrasyetyanenAnutpannasya nAmakriyAkarmatvaM pradarzitam / atIte kArakazabdaprayogamudAharati- abhUditi / bhinnamityanenAtItasya karmatvaM pradarzitam , kapAlAnItyatra pazyatItizeSastadanenAtItasya kapAlasaMbandhitvaM pradarzitam / anAgatasya kartRtvamudAharati- ajAtA iti, evamanAgatasya kAryasyApyupamardakartRtvaM bodhyamiti na vyAghAta ityarthaH / upasaMharati- itibahulamiti / uktaM bhAktatvaM jijJAsate- keti / utaramAhaAnantaryamiti / etad vyAcaSTe- Anantayeti, prAdubhAvArthaH= prAdurbhAvapadArthaH, ya upamRA prAdurbhAvaH= bhAvAbhAvayoH kAryakAraNabhAvaH sa AnantaryAdevAsti tatrAnutpannasyApi kAryasya yadupamardakartRtvaM tad bhAktameva 'ajAtAH' ityudAhRtavadityarthaH / etadapi vyAcaSTe- prAdurbhaviSyanniti / spaSTamanyat / tathA ca yathA yathA prAdurbhavati tathA tathopamRdgAtIti na manmate vyAghAtadoSa ityAzayaH // 16 // uktapUrvapakSaM siddhAntI nirAkaroti-neti, abhAvAd bhAvotpattirna saMbhavatItyarthaH, hetumAhavinaSTebhya iti, vinaSTebhyo bIjAdibhyaH kAraNebhyokurAdikAryANAmaniSpatteH= utpatterabhAvAt , yadi vinaSTAdeva bIjAdaGkura utpadyeta tadA cUrNIkRtAdapyutpadyeta- vinazasyAvizeSAditisUtrArthaH / vyAcaSTeneti / upasaMharati- tasmAditi, spaSTArthe bhASyam / yaduktam- yathA 'ajAtAH' ityatrAnutpannasya kartRtvaM tathA prakRtepIti. tanna yuktam- tatrotpattyanantarabhAvikArya pratyeva kartRtvasya bodhanAt tasya ca saMbhavAt. prakRte cotpatteH pUrvabhAvinamupamarda prati kartRtvasya bodhanAt tasya cAsaMbhavAdityanusaMdheyam / / 17 // pUrvapakSiNA bhAvAbhAvayoH kAryakAraNabhAve tayoH paurvAparyakramo hetutvenopanyasta:- bIjavinAzAnantaramevAGkuro jAyate iti tayoH paurvAparyakramaH prasiddha eva tasya kramasya svamatepi saMbhavamAhakrameti, kramanirdezAt- bhAvAbhAvayoH kramanirdezasya pratiSedho na kriyate- bIjAkRtivilopaM vinAGkurAkRterasaMbhavAt , naitAvatA bhAvAbhAvayoH kAryakAraNabhAvaH saMbhavati anyathA padmavIjAbhAvasya sthalepi sattvAt sthalepi padmaM jAyeta. kiM caivaM sarva sarvatra sulabha syAt- kAraNAbhAvasya kAraNAzrayadezAtirikta sarvadezeSu saMbhavAt , na caivamastIti na bhAvAbhAvayoH kAryakAraNabhAvaH saMbhavatIti sUtrArthaH / atra"kramanirdezAdityasya hetorasmatpakSepyapratiSedhaH- tatrApyAnantaryasya tulyatvAt " iti tAtparyaTIkA / sUtrArthamAha- upamardeti, upamardaH= kAraNAbhAvaH, upamardaprAdurbhAvayoryaH pauvAparyaniyamaH sa krama ityucyate Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 pretyabhAvavivecane IzvarakAraNatvam] nyAyabhASyam / . vyAhatavyUhAnAmavayavAnAM pUrvavyUhanivRttau vyUhAntarAd dravyaniSpattirnA'bhAvAt= bIjAvayavAH kutazcinimittAt prAdurbhUtakriyAH pUrvavyUha jahati vyUhAntaraM cApadyante vyUhAntarAdakara utpadyate- dRzyante khalu avayavAstatsaMyogAzcAGarotpattihetavaH, na cAnivRtte pUrvavyUhe bIjAvayavAnAM zakyaM vyUhAntareNa bhavitumiti upamardaprAdurbhAvayoH paurvAparyaniyamaH kramaH tasmAnnAbhAvAd bhAvotpattiriti, na cAnyad bIjAvayavebhyo'DarotpattikAraNamityupapadyate bIjopAdAnaniyama iti // 18 // athA'para Aha IzvaraH kAraNam- puruSakarmA''phalyadarzanAt // 19 // puruSoyaM samIhamAnI nAvazyaM samIhAphalaM prAmoti tenAnumIyate- parAdhInaM puruSasya karmaphalArAdhanamiti. yadadhInaM sa IzvaraH tasmAdIzvaraH kAraNamiti // 19 // sa evAbhAvAd bhAvotpatteH pUrvapakSiNA heturucyate- tAdRzakAraNAbhAvasya kAryApekSayA niyamenAvyavahitapUrvavRttitvAt kAraNatvamiti, sa ca pratyakSasiddhaH kramo'smAbhirapi na pratiSidhyate yenAsmanmate pratyakSavirodhaH syAt kiM tu kAraNAbhAvasya kAraNatvaM na svIkriyate kiM tu kAraNasyaiva, kAraNAbhAvasya kAraNatve sarva sarvatra sulabhaM syAdityarthaH / vastutastu sUtraM bhASyaM cedaM pUrvapakSaparameva pratibhAti tathA ca 'apratiSedhaH' ityasya bhAvAbhAvayoH kAryakAraNabhAvasyApratiSedha ityarthaH / ___ uktakramasya svapakSepi saMbhavamupapAdayati- vyAhateti, vyAhatavyUhAnAm= naSTasaMyogAnAmavayavAnAM pUrvavyUhanivRttau= kAraNAkRtau vinaSTAyAM vyUhAntarAt= saMyogAntarAt kArya jAyate nA'bhAvAdityanvayaH, kAryotpatteH pUrvakSaNe kAraNasyAkRtyantaraM jAyate iti prasiddhameva / kAryotpattikramamAha- bIjeti, kutazcinimittAt= mRtsalilasaMyogAt, prAdurbhUtakriyAH= sthUlIbhavanakriyAyuktAH, pUrvavyUham= pUrvAkRtim , vyUhAntaram AkRtyantaram, tadetat pratyakSavedyameva / bhAvasya kAraNatve pratyakSaM pramANayati-dRzyante iti, jAtepyakure taddhobhAge bIjAvayavAH saMyogAntaraviziSTA dRzyante eveti pratyakSeNaiva kAraNAvayavAnAM kAraNAvayavasaMyogAnAM ca kAraNatvaM siddhamityarthaH, anyathA kAryotpattikAlepi kAraNAvayavA nopalabhyeran / svamate uktakramasya saMbhavamAha- na ceti, pUrvavyUhe= pUrvAkRtI, vyUhAntareNa= AkRtyantareNa: kAryAkRtyA, kAraNAkRteH kAryAkRtezca sAmAnAdhikaraNyaM na saMbhavatIti kAraNAkRtyupamardai vinA kAryAkRtirna saMbhavati tata evopamardaprAdurbhAvayoH= kAraNAbhAvakAryotpattyoH paurvAparyakramaniyamosti sa cAsmanmatepyuktarItyA nAnupapanna iti nA'bhAvAd bhAvotpattiH saMbhavati kiM tu anvayavyatirekAbhyAM bhAvAdevetyarthaH / svamate sAdhakAntaramAha-naceti, asmanmate bIjAkurayoH kAraNakAryabhAvAdaGkurArthino bIjopAdAnaniyamaH= bIjagrahaNaniyama upapadyate pUrvapakSimate tvamAvasyaiva kAraNatvaM tasya ca sarvatra sulabhatvAdakurArthino bIjagrahaNaniyamo nopapadyate ityarthaH, upAdAnazabdaH samavAyikAraNaparopi saMbhavati // 18 // // ityabhAvasya kAraNatvakhaNDanaM samAptam // agrimaprakaraNamArabhate- atheti / Izvara iti- kAryamAtrasyezvaraH kAraNam- phalotpattyanukUlezvarecchA vinAM puruSakarmaNAm AphalyadarzanAt= vaiphalyadarzanAt, aphalasya bhAva Aphalyamiti sUtrAnvayaH / byAcaSTe- puruSa iti, samIhamAnaH= phalArtha yatamAnaH, samIhAphalam= svayatnaphalam / anumeyamAha-pareti, parAdhInam= IzvarAdhInam , karmaphalArAdhanam= karmaphalasiddhiH / upasaMharati- tasmAditi / kArya yadadhInaM bhavati tat kAraNaM kAryamAtrasya cezvarAdhInatvAdIzvarasya kAraNatvaM siddhamityarthaH, spaSTamanyat // 19 // 46 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1Ahnikana- puruSakarmAbhAve phalAniSpatteH // 20 // IzvarAdhInA cet phalaniSpattiH syAd api tarhi puruSasya samIhAmantareNa phalaM niSpadyateti // 20 // tatkAritatvAdahetuH // 21 // puruSakAramIzvaro'nugRhNAti= phalAya puruSasya yatamAnasyezvaraH phalaM saMpAdayatIti. yadA na saMpAdayati tadA puruSakarmA'phalaM bhavatIti. tasmAdIzvarakAritatvAda'hetu:- " puruSakarmAbhAve phalAniSpatteH" iti / ____ guNaviziSTamAtmAntaramIzvaraH tasyA''tmakalpAt kalpAntarAnupapattiH, adharmamithyAjJAnapramAdahAnyA dharmajJAnasamAdhisaMpadA ca viziSTamAtmAntaramIzvaraH tasya ca dharmasamAdhiphalam aNimAdyaSTavidhamaizvaryam, saMkalpAnuvidhAyI cAsya dharmaH pratyAtmavRttIn dharmAdharmasaMcayAn pRthivyAdIni ca bhUtAni pravartayati, evaM ca svakRtAbhyAgamasyA'lopena nirmANaprAkAmyamIzvarasya svakRtakarmaphalaM veditavyam / IzvarakAraNatvaM nirAkaroti- neti, Izvaro na kAraNam- puruSakarmaNAmabhAve phalAniSpatteH= phalaprAptaradarzanAt , yadIzvaraH kAraNaM syAttadA tasya nityatvena puruSakarmaNAmabhAvepi kadAcit phalasiddhiH syAt na caivaM kadApi dRzyate iti nezvaraH kAraNamiti sUtrArthaH / vyAcaSTa- Izvareti / api tarhi tadA, samIhAmantareNa= yatnaM vinApi, spaSTaM sarvam / / 20 // uktaM pratyAcaSTe- taditi, karmaphalasya tatkAritatvAt= IzvarasaMpAditatvAd ahetuH= pUrvasUtrokto hetuna yukta ityanvayaH, rAgadveSAdidoSarahitatvAdIzvaraH karmAnusAreNa phalaM dadAtIti na karmAbhAve phalasaMbhavaH na vezvarasyA'kAraNatvamitIzvarasya kAraNatvaM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- puruSeti, puruSakAram= puruSakarma= puruSayatnam , anugRhNAti= saphalaM karoti nyAyazIlasvAmivat , uktaM vyAcaSTaphalAyeti / vyatirekamAha- yadeti, uttAnvayavyatirekAbhyAmIzvarasya phalasaMpAdakatvaM tena kAraNatvaM siddhamityarthaH / upasaMharati- tasmAditi, phalasyezvarakAritatvAt " puruSakarmAbhAve " ityAdipUrvasUtrokto hetuH ahetuH= hetvAbhAsa evetynvyH| prakaraNaprAptamIzvaraM nirUpayati- guNeti, nityajJAnecchAdiguNaviziSTa AtmAntaram= AtmavizeSa IzvarastathA ca yogasUtram- "klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH" iti / IzvarasyAtmasvarUpatvamAha- tasyeti, AtmakalpAt= AtmavizeSarUpAt= AtmatvAdatiriktasya kalpAntarasya= prakArAntarasya= svarUpAntarasyopapattirna saMbhavati- cetanatvAdityarthaH, atra- "AtmakalpAdityatrAtmaprakArAdAtmajAtIyAditi yAvat " iti tAtparyaTIkA / punarIzvarasvarUpamAha- adharmeti, adharmamithyAjJAnapramAdAnAM hAnyA= rAhityena= abhAvena viziSTam= yuktamAtmAntaram= cetanavizeSa Izvara itya. nvayaH, tadetat "duHkhajanmapravRtti" itisUtrabhASye spaSTam , saMpadA= aizvaryeNa, tasya= Izvarasya, aNimAdIti- taduktam " aNimA mahimA caiva laghimA garimA tathA / IzitvaM ca vazitvaM ca prAkAmyaM prAptireva ca " iti / Izvarasya dharmamAha- saMkalpeti, asya= Izvarasya saMkalpAnuvidhAyI= saMkalpamAtrajanyo na tu kriyAjanyo dharmastathA ca zrutiH- "yasya jJAnamayaM tapaH" iti, atra yasya Izvarasya / Izvaradharmasya kAryamAha- pratyAtmeti, pratyAtmavRttIna- pratyekAtmasamavetAn , dharmAdharmasaMcayAna= puNyapApajanyAnadRSTAn etAdRzapravartanayA Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pretyabhAvavivecane animittakatvapratyA0] nyAyabhASyam / 355 AptakalpazcAyam= yathA pitA'patyAnAM tathA pitRbhUta Izvaro bhUtAnAm, na cAtmakalpAdanyaH kalpaH saMbhavati / na tAvadasya buddhiM vinA kazcid dharmo liGgabhUtaH zakya upapAdayitum. AgamAcca draSTA boddhA sarvajJAtA Izvara iti / buddhayAdibhizcAtmaliGgairnirupAkhyamIzvaraM pratyakSAnumAnAgamaviSayAtItaM kaH zakta upapAdayitum / svakRtAbhyAgamalopena ca pravartamAnasyAsya yaduktaM pratiSedhajAtam akarmanimitte zarIrasa tatsarvaM prasajyate iti // 21 // apara idAnImAha animittato bhAvotpattiH- kaNTakataiSNyAdidarzanAt // 22 // animittA zarIrAApattiH- kaNTakataikSNyAdidarzanAt= kaNTakasya taikSNyaM parvatadhAtUnAM citratA grAvNAM zlakSNatA. ninirmittaM copAdAnaM dRSTaM tathA zarIrasargopIti // 22 // sRSTirbhavatItyarthaH / atra- " nanvasya karmAnuSThAnAbhAvAt kuto dharmaH ? tathA cANimAdikamaizvarya kAryarUpaM vinaiva karmaNetyakRtAbhyAgamaprasaGga ityata Aha / mA bhUd bAhyAnuSThAnaM saMkalpalakSaNAnuSThAnajanitadharmaphalamasyaizvarya jagannirmANaphalamiti nAkRtAbhyAgamaprasaGga ityarthaH" iti tAtparyaTIkA / upasaMharatievaM ceti, evam= uktarItyA Izvaradharmasya saMkalpamAtrajanyatvAt akRtAbhyAgamaprasaGgo nAstIti svakRtAbhyAgamasya= IzvarakRtasaMkalpalakSaNAnuSThAnajanyaphalasyA'lopena lopAsaMbhavAt Izvarasya yad nirmANaprAkAmyam= jagannirmANakRtipUrNatvaM jagannirmANaparatvaM tadeva svakRtakarmaphalam= IzvarakRtasaMkalpalakSaNakarmaNo phalaM veditavyamityanvayaH, IzvaraH saMkalpamAtreNa jagannirmAtItyarthaH / __ IzvarasyAptatvamAha- Apteti, ayam= IzvaraH, AptalakSaNaM pUrvamuktam zabdalakSaNabhASye / uktaM vyAcaSTe-- yatheti / Izvarasya punarAtmatvamAha- na ceti, AtmakalpAt= AtmatvAt= cetanatvAt , tadetat pUrva vyAkhyAtameva / IzvarasyAnumApakaliGgamAha- na tAvaditi, asya= Izvarasya, IzvarajJAnamevezvarAnusApakaM liGgamastItyarthaH, prapaJcasya vilakSaNasaMnivezena buddhimatkartRkatvaM sidhyati yazcaitAdRzanirmANaviSayakabuddhimAn sa Izvara iti jagannirmANabuddhayA IzvaronumIyate iti bhAvaH / ukte vedaM pramANayati- AgamAditi, sidhyatIti zeSaH, tathA ca zrUyate- " yaH sarvajJaH sarvavit" "draSTA boddhA rasayitA" ityAdi / nirvizeSabrahmaNi bAdhakamAha- buddhayAdibhiriti, pratyakSAnumAnAgamaviSayatArahitaM nirupA. khyam= nirvizeSa paramezvaraM buddhayAdibhirAmaliGgairna kopyupapAdayituM zakta ityanvayaH, IzvarasyopapAdanaM jagannirmANakauzalabuddhathaiva saMbhavati tAzabuddhayA ca viziSTa evezvaraH saMbhavati na tu nirvizeSopItyarthaH / Izvaro jIvakarmAnukUlyena jagat karoti tatra karmanairapekSye pUrvoktadoSaM smArayati- svakRteti, asya= Izvarasya svakRtAbhyAgamalopena= karmanairapekSyeNa pravartamAnasya= yadi jagannirmANapravRttiH syAttadA akarmanimitte= karmanirapekSe zarIrasageM tRtIyAdhyAyadvitIyAhnikAntimaprakaraNena pratiSedhajAtam= doSajAtaM yaduktaM tatsarva prasajyeteti jIvakarmAnuguNyenaivezvaraH pravartate ityanvayaH / tacca doSajAtaM pUrvatra draSTavyam // 21 // ||itiishvrkaarnntvprtipaadnN samAptam // niSkAraNatAvAdamavatArayati- apara iti / animittata iti- bhAvotpattiH= kAryotpattiH animittataH= nimittakAraNaM vinaiva bhavati, hetumAha- kaNTaketi, yathA kaNTakataikSNyAdikaM kArya vinaiva nimittakAraNena svata eva dRzyate tathA kAryamAnaM zarIrAdikaM vinaiva nimittakAraNena jAyate itisUtrArthaH, atra nimittakAraNamAtrasyAdRSTAdilakSaNasya pratiSedho vijnyeyH| kaNTakAdInAmacetanAnAmadRSTAdilakSaNaM taikSNyAdinimitaM na saMbhavati- abhAvAdevetyAzayaH / vyAcaSTe- animitteti / hetumAha- kaNTaketi, uktaM vyAcaSTe- kaNTakasyeti, grAvNAm= pASANAnAm , upAdAnam= upAdAnakAraNaM nirnimittam Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1AhnikeanimittanimittatvAd nAnimittataH // 23 // " animittato bhAvotpattiH" ityucyate. yatazcotpadyate tannimittam, animittasya nimittatvAd nAnimittA bhAvotpattiriti // 23 // nimittA'nimittayorarthAntarabhAvAdapratiSedhaH // 24 // anyaddhi nimittam anyacca nimittapratyAkhyAnaM. na ca pratyAkhyAnameva pratyAkhyeyaM yathA'anudakaH kamaNDaluH' iti nodakapratiSedha udakaM bhavatIti // sa khalvayaM vAdaH ' akarmanimittaH zarIrAdisargaH' ityetasmAnna bhidyate abhedAt tatpratiSedhenaiva pratiSiddho veditavya iti // 24 // anye tu manyante sarvamanityam- utpattivinAzadharmakatvAt // 25 // kimanityaM nAma ?, yasya kadAcid bhAvastadanityam= utpattidharmakamanutpannaM nAsti. nimittakAraNarahitameva dRSTamiti zarIrasagopi tathA= nirnimitta eva, IzvarAdikaM coktaM nimittakAraNameva syAt nimittakAraNasya ca pratiSedhe kRte IzvarAdInAmakAraNatvaM siddhamityarthaH / / 22 / / uktaM pratyAcaSTe- animitteti, animittataH= nimittakAraNaM vinA kAryotpattirna saMbhavatitvaduktasyA'nimittasyA'pi nimittatvasaMbhavAt- animittatastvayA kAryotpatteruktatvAditi sUtrArthaH / vyAcakSANaH pUrvapakSamanuvadati- animittata iti / nimittalakSaNamAha- yata iti / svavaktavyamAhaanimittasyeti, bhAvotpattiranimittA na saMbhavati- animittasyaiva nimittatvasaMbhavAdityanvayaH, spaSTamanyat // 23 // uktaM pUrvapakSI pratyAcaSTe- nimitteti, nimittAnimittayorarthAntarabhAvAta= parasparaM bhedAdanimittasya nimittatvaM nopapadyate iti pUrvasUtroktaH pratiSedho'nupapanna iti kAryotpattiranimitteti siddhaM tenezvarAdInAM kAraNatvaM na saMbhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- anyaditi, nimittapratyAkhyAnam= animittam= nimittAbhAvaH / svavaktavyamAha- na ceti, prakRte pratyAkhyAnam= nimittapratyAkhyAnam= nimittAbhAvaH pratyAkhyeyam= nimittaM na bhavitumarhati- parasparaM virodhAdityarthaH, " animittataH" iti hi nimittapratyAkhyAnameva tadeva kathaM nimittaM syAt- niSedhaniSedhyayorabhedAsaMbhavAdityanvayaH / udAharati- yatheti, yathodakapratiSedha udakaM na saMbhavati tathA nimittapratiSedharUpama'nimittamapi nimittaM na saMbhavati anyothodakapratiSedhenApyudakakArya syAdityarthaH // etatpUrvapakSasUtrasya sUtrakAreNa pratyAkhyAnaM na kRtaM tasya kAraNamAha- sa khalviti, atra- "kasmAt punaH pUrvapakSaH svayaM sUtrakAreNa na nirAkRta ityata Aha bhASyakAraH sa khalvayam" iti tAtparyaTIkA / ayaM vAdaH etatsUtroktArthaH, tRtIyAdhyAyadvitIyAhnike "bhUtebhyaH 63" itisUtre "akarmanimittaH zarIrAdisargaH" iti yaduktaM tasmAnna bhidyate- samAnArthatvAt abhedAcca tatpratiSedhenaivAyaM vAdaH pratiSiddho veditavyastasya ca pratiSedhastatraiva draSTavya ityanvayaH, spaSTamanyat / ahaM tu manye etatpUrvapakSapratyAkhyAnaparaM sUtraM bhASyakArAdapi pUrvameva vinaSTaM syAditi // 24 // // ityanimittakavAdapratyAkhyAnaM samAptam // __sarvAnityatvavAdamupakramate- anye iti / sarvamiti, spaSTAthai sUtram / anityasvarUpaM jijJAsatekimiti / uttaramAha- yasyeti / uktaM vizadayati- utpattidharmakamiti, utpattidharmakam anutpannam utpatteH pUrva nAstIti utpattyanantarabhAvikAlamAtrabhAvitvena kAdAcitkatvaM prAptaM tenAnityatvaM siddham , Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pretyabhAvavivecane sarvAnityatvapratyAkhyAnam ] nyAyabhAvyam / 357 vinAzadharmakaM cA'vinaSTaM nAsti / kiM punaH 1, sarva bhautikaM ca zarIrAdi abhautikaM ca buddhayAdi tadubhayamutpattivinAzadharmakaM vijJAyate tasmAttatsarvamanityamiti // 25 // na- anityatAnityatvAt // 26 // yadi tAvat sarvasyA'nityatA nityA ? tannityatvAd na sarvamanityam / athA'nityA ? tasyAma'vidyamAnAyAM sarva nityamiti // 26 // tadanityatvam agnerdAhyaM vinAzyA'nuvinAzavat // 27 // tasyA anityatAyA apyanityatvam / katham ?, yathA'gnirdAhya vinAzyA'nuvinazyati evaM sarvasyAnityatA sarva vinAzyAnuvinazyatIti // 27 // nityasyA'pratyAkhyAnam- yathopalabdhi vyavasthAnAt // 28 // ayaM khalu vAdo nityaM pratyAcaSTe nityasya ca pratyAkhyAnamanupapannam / kasmAt ?, yathopalabdhi vyavasthAnAt= yasyotpattivinAzadharmakatvamupalabhyate pramANatastadanityam. yasya nopalabhyate tad viparItam, na ca paramasUkSmANAM bhUtAnAmA''kAzakAladigAtmamanasAM tadguNAnAM ca keSAMcit sAmAnyavizeSasamavAyAnAM cotpattivinAzadharmakatvaM pramANata upalabhyate tasmAd nityAnyetAnIti // 28 // vinAzadharmakaM cAvinaSTaM nAsti= vinazyatyeveti vinAzAnantaramasattvAt kAdAcitkatvaM prAptaM tenAnityatvaM siddham , utpattivinAzarahitaM ca kimapi na dRzyate iti sarvasyAnityatvaM siddhamityarthaH / pUrvapakSiNo vaktavyaM jijJAsate-kimiti / pUrvapakSI svamatamAha- sarvamiti, tadubhayam= bhautikaM cAbhautikaM ca . sarvam / upasaMharati- tasmAditi, tatsarvam= bhautikaM cAbhautikaM ca sarvam // 25 // uktaM nirAkaroti- neti, sarvasyAnityatvaM na saMbhavati- tvaduktAyAH sarvAnityatAyA nityatva. saMbhavAt anyathA anityatAyA anityatve tadvinAzena sarvasya nityatvameva syAditi sUtrArthaH / byAcaSTeyadIti, tannityatvAt= anityatAyA nityatvAt / dvitIyapakSamAha- atheti, tasyAm= anityatAyAm anityatvenAvidyamAnAyAM sarvameva nityaM syAdityanvayaH / spaSTaM sarvam // 26 // uktaM pUrvapakSI samAdhatte- taditi, tat= tasyAH= anityatAyA anityatvameva, yathA dAhyaM kASThAdikaM vinAzya= dagdhvA anu= pazcAdagnerapi vinAzo bhavatyeva athApi dagdhasya na punaH sattvApattiH tathaivAnityatApi sarva vinAzya svayamapi vinazyatIti na kasyApi nityatvApattiriti sUtrArthaH / vyAcaSTetasyA iti / anityatAyA anityatvaprakAraM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- yatheti / prakRtamAhaevamiti / spaSTArtha sarvam // vastutastu nAstikapUrvapakSANAmAstikaiH pratyAkhyAnaM vAstavaM nopajAyate ityanusaMdheyam // 27 // uktaM siddhAntI pratyAcaSTe- nityasyeti, nityasya= nityatvasya pratyAkhyAnaM na saMbhavati- yathopalabdhi= upalabdhyanusAreNa vyavasthApanAta= nityatvAnityatvayorvyavasthAyAH saMbhavAta yathA yasyotpattivinAzAvupalabhyete tadanityaM yathA ghaTAdi yasya nopalabhyete tannityaM yathAtmAdIti nityapadArthasya pratyAkhyAnaM na saMbhavati- pramANasiddhatvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- ayamiti, ayaM vAdaH= pUrvokto vAdaH, atra vAdIti vaktavyamAsIt / svavaktavyamAha- nityasyeti / ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- yatheti / uktaM vyAcaSTe- yasyeti, viparItam= nityam / pramANata upalabhyate itynvyH| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 prasannapadAparibhUSitam [4 adhyAye. 1Ahnike ayamanya ekAntaH sarvaM nityam- paJcabhUtanityatvAt // 29 // bhUtamAtram idaM sarvaM. tAni ca nityAni- bhUtocchedAnupapatteriti // 29 // na- utpattivinAzakAraNopalabdheH // 30 // utpattikAraNaM copalabhyate vinAzakAraNaM ca tat sarvanityatve vyAhanyate iti // 31 // tallakSaNAvarodhAdapratiSedhaH // 31 // yasyotpattivinAzakAraNamupalabhyate iti manyase na tad bhUtalakSaNahInamarthAntaraM gRhyate. bhUtalakSaNAvarodhAd bhUtamAtramidam itya'yuktoyaM pratiSedha iti // 31 // na- utpattitatkAraNopalabdheH // 32 // nityapadArthAnAha-na ceti, paramasUkSmabhUtAnAm= paramANUnAM AkAzAdInAM sAmAnyAdInAM cotpattivinAzadharmakatvAbhAvAnnityatvaM siddhamityarthaH / eteSAM ca guNAH sarve na nityAH kiM tu kecidevetyuktam- keSAM ciditi, yathA nityAnAM parimANalakSaNo guNo nityaH pRthaktvaM ca nityamevamanyadapi vijJeyam // 28 // // iti sarvAnityatvapratyAkhyAnaM samAptam // sarvanityatvamatamupakramate- ayamiti, ekAntaH= pUrvapakSiniyamaH= pUrvapakSimatamitiyAvat / sarvasya nityatvasvIkArAdekAntatvam= ekarUpatvamityakSarArthaH / sarvamiti, paJcAnAM bhUtAnAM nityatvAt tadvikArAtmakamapi sarva nityameveti sUtrArthaH / vyAcaSTe- bhUtamAtramiti, idam= goghaTAdikam , tAni= bhUtAni / bhUtanityatve hetumAha- bhUtocchedeti, uchedaH= vinAzaH / tasmAtsarvaM nityam , spaSTaM sarvam // 29 // ___ uktaM nirAkaroti- neti, sarvanityatvaM na saMbhavati- goghaTAdInAM bahUnAM padArthAnAmutpattivinAzakAraNopalabdhyA utpattivinAzayoH prAmANikatvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- utpattIti, tat= upalabhyamAnamutpattikAraNaM vinAzakAraNaM ca, vyAhanyate= virudhyate, yadi sarva nityaM syAttadA kasyApyutpattikAraNaM vinAzakAraNaM ca nopalabhyeta upalabhyate tu tasmAnna sarva nityamityanvayaH // 30 // uktaM pUrvapakSI parAkaroti- taditi, sarvasya tallakSaNAvarodhAt= bhUtalakSaNAkrAntatvAt bhUtAnAM ca nityatvAd nityatvaM prAptamiti sarvanityatvasya pratiSedho nopapadyate, bhUtalakSaNaM ca vizeSaguNavatvaM tacca goghaTAdiSvapi sarveSvastyeva, bhUtAnAM ca pRthivyAdInAmutpattivinAzayoradarzanAdeva nityatvaM tadabhedAt sarvasya nityatvamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yasyeti, yasya tvayotpattivinAzau gRhyate tadapi bhUtalakSaNahInam arthAntaram= bhUtAtiriktaM na gRhyate kiM tu bhUtameva tathA ca sarva goghaTAdikaM bhUtalakSaNayuktatvAd bhUtameva bhUtAni ca nityAnIti tadabhedAt sarva nityameveti siddhaM tathA cA'yaM pratiSedhaH= pUrvoktaH sarvanityatvapratiSedho na yukta utpattivinAzakAraNajJAnaM ca bhrama ityanvayaH, sarva spaSTArtham / vastutastu ghaTAdInAmAkRtereva vinAzo dRzyate na dravyasyeti pUrvapakSyAzayaH syAditi saMbhAvayAmi // 31 // uktaM siddhAntI nirAkaroti-neti, sarvanityatvaM na saMbhavati-goghaTAdInAmutpatterutpattikAraNasya copalabdheH= pratyakSatvAt yaccotpadyate vinazyati ca na tannityaM bhavatIti na sarvanityatvaM saMbhavatIti suutraarthH| atra-"bhUtasAmyaM goghaTAdInAM bhUtakAryatvepyupapadyamAnaM na bhUtAtmakatvamavagamayatI. tyAzayavAnAha- notpattitatkAraNopalabdheriti / api ca yadyutpattivinAzau na bhAvAnAM vastusantau kathaM prekSAvatAmabhimatotpattikAraNe'bhimatavinAzakAraNe ca tadarthinAM pravRttiH ?" iti tAtparyaTIkA / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pretyabhAvavivecane sarvanityatvapratyAkhyAnam ] nyAyabhASyam / 359 kAraNasamAnaguNasyotpattiH kAraNaM copalabhyate na caitadubhayaM nityaviSayam, na cotpattitatkAraNopalabdhiH zakyA pratyAkhyAtum- na cA'viSayA kAcidupalabdhiH, upalabdhisAmAt kAraNena samAnaguNaM kAryamutpadyate ityanumIyate sa khalUpalabdheviSaya iti, evaM ca tallakSaNAvarodhopapattiriti / utpattivinAzakAraNaprayuktasya jJAtuH prayatno dRSTa iti / prasiddhazcAvayavI taddharmA= utpattivinAzadharmA cAvayavI siddha iti / zabdakarmabuddhayAdInAM cA'vyAptiHpazcabhUtanityatvAt tallakSaNAvarodhAccetyanena zabdakarmabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnAzca na vyAptAstasmAdanekAntaH // svapnaviSayAbhimAnavad mithyopalabdhiriticet ? bhUtaupalabdhau tulyam // yathA svapne viSayAbhimAna evamutpattikAraNAbhimAna iti, evaM ca etad bhUtopalabdhau tulyam= pRthivyAyupalabdhirapi svamaviSayAbhimAnavat prasajyate // vyAcaSTe- kAraNeti, kAraNasamAnaguNasya= kAraNaguNasamAnaguNaviziSTasya kAryasya goghaTAderutpattiH kAraNaM ca mRdAdikamupalabhyate etadubhayam= utpattijJAnaM kAraNajJAnaM ca nityaviSayakaM na saMbhavatIti na sarvanityatvaM saMbhavatItyanvayaH / nanUtpattitatkAraNopalabdhirdhAntirava kiM vA nAstyevetyAzaGkayAha-na ceti / bhrAntitvapakSe doSamAha- na ceti, utpattitatkAraNopalabdheviSaya utpattistatkAraNaM ca na ca tadupalabdharbAdho dRzyate yena bhrAntitvaM syAd iti prAmANikatvaM siddhaM tenAnityatvaM ghaTAdInAM siddhamityAha- upalabdhi. sAmarthyAditi, saH= utpadyamAno goghaTAdipadArthaH / upasaMharati- evamiti, evam = bhUtakAryatvAt bhUtalakSaNAkrAntatvamupapadyate yathA mRtkAryatvAd ghaTasya mRlakSaNAkrAntatvam. na ca bhUtalakSaNAkrAntatvAnityatvaM saMbhavati- utpattivinAzayoH pratyakSatvAdityarthaH / utpattivinAzayorupapattyantaramAha- utpattIti, utpattivinAzakAraNaprayuktasya= utpattivinAzakAraNajJAnaprayuktasya tajjJAturutpattivinAzaviSayakaH prayatno dRzyate tatphalabhUtAvutpattivinAzAvapi dRzyete tatsarvaM sarvanityatve bAdhyate na caitad yuktamiti na sarva. nityatvaM saMbhavatItyarthaH / anityatve pratyakSaM pramANayati- prasiddha iti, etad vyAcaSTe- utpattIti, avayavI kAryam , siddhaH= pratyakSasiddha iti nAnityasya pratyAkhyAnaM saMbhavatItyarthaH / hetudoSamAhazabdeti, zabdakarmabuddhayAdInAm= zabdakarmabuddhayAdiSu bhUtalakSaNAvarodhAtiti= bhUtalakSaNAkrAntatvaM heturnAstIti hetoravyAptiH= svarUpAsiddhistayA zabdAdInAM nityatvAbhAvaH prApta ityarthaH, etad vyAcaSTepaJceti, ityanena nityatvasAdhakena hetunA zabdAdayo na vyAptAH= nAkrAntA iti heturayamanekAntaHavyApakaH= kvacid goghaTAdiSu vartate kacit zabdAdiSu ca na vartate ityanekAntastasmAdanena duSTena hetunA sarvasya nityatvaM na sidhyatItyarthaH / atra- " api cAvyApako heturityAha- zabdakarmabuddhayAdInAM cAvyAptiH (iti) avyApakazcAnekAnta uktaH, pakSo hi sarva nityamiti tasmin satvAsattvAbhyAma'nekAntaH= naikaH sattvAsattvalakSaNo'nto'syetyanekAntaH" iti tAtparyaTIkA // nanu yathA svapne vinaiva padArtha svapnaviSayasya= svApnapadArthasyAbhimAnaH= mithyAjJAnaM bhavati tathotpativinAzakAraNasyApi mithyopalabdhiH= bhrAntireva saMbhavatIti na tayA kasyApyanityatvamupapadyate ityAzaGkate- svapneti / uttaramAha- bhUteti, evaM hi bhUtopalabdhirapi mithyA syAttathA ca bhUtAnAM mithyAtvameva syAnna tu nityatvamityarthaH, evaM hi bhUtopalabdhau tulyaM mithyAtvaM prasajyetetyanvayaH / vyAcaSTeyatheti, viSayANAmabhimAnaH= mithyAjJAnam / prakRtamAha- evamiti / uttaramAha- evaM ceti, etat= mithyAtvam / uktaM vyAcaSTe- pRthivyAdIti, prasajyate= mithyA syAt , tena ca bhUtAnAM mithyAtvameva syAnna tu nitytvmityrthH|| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1AhnikepRthivyAdyabhAve sarvavyavahAravilopa iticet ? taditaratra samAnam // utpattivinAzakAraNopalabdhiviSayasyApyabhAve sarvavyavahAravilopa iti. soyaM nityAnAmIndriyatvAdaviSayatvAcotpattivinAzayoH 'svapmaviSayAbhimAnavat ' ityaheturiti // 32 // ____ avasthitasyopAdAnasya dharmamAtraM nivartate dharmamAtramupajAyate sa khalUtpattivinAzayoviSayaH, yacopajAyate tat prAgapyupajananAdasti yacca nivartate tad nivRttamapyastIti evaM ca sarvasya nityatvamiti na-vyavasthAnupapatteH // 33 // ___ ayamupajana iyaM nivRttiriti vyavasthA nopapadyate- upajAtanivRttayovidyamAnatvAt, ayaM dharma upajAto'yaM nivRtta iti sadbhAvAvizeSAdavyavasthA, idAnImupajananivRttI nedAnImiti kAlavyavasthA nopapadyate- sarvadA vidyamAnatvAta, asya dharmasyopajananivRttI nAsyeti vyavasthAnupapattiH- ubhayoravizeSAta, anAgato'tIta iti ca kAlavyavasthAnupapattiH- varta nanu pRthivyAdInAmabhAve= mithyAtve, sarvavyavahAravilopaH syAditi na bhUtajJAnaM mithyA svIkAryam utpattivinAzakAraNajJAnasya tu mithyAtvepi na kAcit kSatirastIti tasya mithyAtvaM svIkAryamityAzaGkate- pRthivyAdyabhAve iti / uttaramAha- taditi, tat= sarvavyavahAravilopaH itaratra= utpattivinAzakAraNAbhAbepi samAnam= tulya eva- sarvanityatve kasyApyutpAdavinAzArtha vyavahAro na syAdityarthaH / svayaM vyAcaSTe- utpattIti, utpattivinAzakAraNopalabdhiviSayasya= utpattivinAzakAraNasya, abhAve= mithyAtve, tadetat uttarapakSamAtrasya vyAkhyAnam / upasaMharati- soyamiti, " svapnaviSayAbhimAnavat" ityayamukto hetuH ahetuH sarvanityatvasAdhako na saMbhavati-nityAnAmatIndriyatvAd utpattivinAzayoraviSayatvAccotpattivinazayorviSayabhUtamanityaM pratyakSayogyaM svIkAryamevetyarthaH / atra- " utpattivinAzAbhimAna iti ca bruvatA utpattivinAzayorviSayo vaktavyaH na ca sarvanityavAdinAmutpattivinAzayorviSayosti " iti vArtikam // 32 // prakArAntareNa sarvanityatvamupapAdayati- avasthiteti, avasthitasya nityasya, upAdAnasya= upAdAnakAraNasya mRdAdeH, dharmamAtram= aakRtimaatrm| saH= dhrmH| evamapi sarvasya nityatvaM na prAptamityAzaGkayAha- yacceti, yat dharmamAtram / upasaMharati- evamiti / atra- " tadevaM sAMkhyAnAM matamapAsya svAyaMbhuvAnAM mataM dUSayati" iti tAtparyaTIkA sA caiSA cintanIyaiva sAMkhyairvA yaugikairvA sarvanityatvasyA'pratipAditatvAt / kiM vA sAMkhyayogAbhyAM sadvAdasvIkArAdatra nityatvazabdaH sadvAdaparo vijJayaH / ___ uktaM sUtrakAro nirAkaroti-neti, sarvanityatvaM na saMbhavati-sarvanityatve utpAdavinAzavyavasthAyA anupapatteH, kiM vA utpattivinAzakAraNajJAnasya bhramatvaM na saMbhavati- abAdhitasyApyutpattivinAzakAraNajJA. nasya bhramatve bhramapramAvyavasthAyA anupapatteriti sUtrArthaH / vyAcaSTe- ayamiti, sarvanityatve'yamupajana:utpattiH, iyaM nivRttiH= vinAza iti pratyakSasiddhA vyavasthA nopapadyate / ukte hetumAha- upajAteti, upajAtanivRttayoH= utpannavinaSTayostvaduktarItyA vidyamAnatvAdevotpattivinAzasiddhiH kathaM syAdityarthaH / utpAdavinAzayoravyavasthA sadbhAvAdAha- ayaM dharma iti, ayaM dharma utpanno'yaM ca vinaSTa iti vyavasthA na saMbhavati- ubhayorapi sadbhAvAvizeSAdityanvayaH / kAlAvyavasthAmAha- idAnImiti, eSA kAlavyavasthApi no papadyate- padArthamAtrasya nityatve sadA sdbhaavaadityrthH| punarapi utpattivinAzayoH svarUpA'vyavasthAmAhaasyeti, ubhayoH= uktadharmayoH, avizeSAt= vidyamAnatvAdeva / punaH kAlAvyavasthAmAha- anAgata iti, hetumAha- vartamAnasyeti, vartamAnasya sadbhAvalakSaNatvAt sadrUpatvAt , sarvanityatve ca sarva sadeva sattvena Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pretyabhAvavivecane sarvanAnAtvanirAkaraNam ] nyAyabhASyam / 361 mAnasya sadbhAvalakSaNatvAt / avidyamAnasyAtmalAbha upajano vidyamAnasyAtmahAnaM nivRttiH ityetasmin sati naite doSAH, tasmAd yaduktam- ' prAgapyupajananAdasti nivRttaM cAsti' (iti) tadayuktamiti // 33 // ayamanya ekAntaH sarve pRthak-bhAvalakSaNapRthakatvAt // 34 // sarva nAnA= na kazcideko bhAvo vidyate, kasmAt ?, bhAvalakSaNapRthaktvAt= bhAvasya lakSaNam= abhidhAnam= yena lakSyate bhAvaH sa samAkhyAzabdaH tasya pRthagviSayatvAt= sarvo bhAvasamAkhyAzabdaH samUhavAcI, 'kumbhaH ' iti saMjJAzabdo gandharasarUpasparzasamUhe bunapArcagrIvAdisamUhe ca vartate, nidarzanamAtraM cedamiti // 34 // na- anekalakSaNairekabhAvaniSpatteH // 35 // ' anekavidhalakSaNaiH' iti madhyamapadalopI samAsaH, gandhAdibhizca guNairbudhAdibhizcAvayavaiH saMbaddha eko bhAvo niSpadyate / guNavyatiriktaM ca dravyam avayavAtiriktazcA'vayavIti, vibhaktanyAyaM caitadubhayamiti // 35 // ca vartamAnatvaM prAptaM vartamAnatve cAtItatvamanAgatatvaM ca nopapadyate iti kAlAvyavasthetyarthaH / svapakSe uktadoSANAmabhAvamAha- avidyamAnasyeti, tadetadutpAdavinAzayorlakSaNamuktam , AtmalAbhaH= svarUpalAbhaH, upajanaH= utpattiH, nivRttiH= vinAzaH, ityetasmin sati= ityevamutpattivinAzayoH svIkAre kRte sati pUrvoktA doSA na saMbhavantItya'nityamapi svIkAryamityarthaH / upasaMharati- tasmAditi, tasmAt= sarvanityatve doSasadbhAvAt "prAgapyupajananAdasti " ityAdinA yat sarvanityatvamuktaM tanna yuktamityanvayaH, * spaSTamanyat // 33 // // iti sarvanityatvanirAkaraNaM samAptam // agrimaprakaraNamavatArayati- ayamiti, ekAntaH= niyatarUpaH siddhAntaH, bauddhasyetizeSaH / sarvamiti- sarva ghaTapaTAdikaM pRthak= nAnA= avayavasamudAyarUpa eva na tveko'vayavI-bhAvalakSaNAnAm= padArthAvayavAnAM parasparaM pRthaktvAt= nAnAtvAt , avayavasamudAyasyaiva ghaTAdipadArthatvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- sarvamiti / etadapi vyAcaSTe- neti, avayavasamudAya eva ghaTAdizabdavAcyosti na tveko'vayavItyarthaH / ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- bhAveti / hetuvAkyaM vyAcaSTe- bhAvasyeti / lakSaNapadArthamAha- abhidhAnamiti / lakSaNazabdavyutpattimAha- yeneti / paryavasitamAha- samAkhyeti, atra lakSaNazabdena samAkhyAzabdaH= ghaTAdivAcako ghaTAdizabdo grAhya ityarthaH / pRthagviSayatvaM ca avayavasamudAyavAcakatvaM tadAha- sarva iti / udAharati- kumbha iti, vartate= gandhAdyavayavavRndavAcaka ityarthaH, evaM paTAdizabdAnAmapyavayavavRndavAcakatvaM vijJeyamityAha- nidarzanamAtramiti // 34 // ___ uktamataM nirAkaroti-neti, ekasyA'vayavino nA'bhAvaH saMbhavati- anekalakSaNaiH= anekairavayavairekasya bhAvasya= padArthasya ghaTAdeniSpatteH= utpattisaMbhavAditi sUtrArthaH / ayaM viSayo dvitIyAdhyAyaprathamAhrikepi pratipAditaH / vyAcaSTe- aneketi, anekavidhalakSaNairityanekalakSaNairiti 'zAkapArthivaH' itivat madhyamapadalopI samAsaH / anekalakSaNAnyAha- gandhAdibhiriti / avayavaiH saMbaddhaH= anekAvayavasamavetaH, bhAvaH= ghaTAdipadArthaH / niSpadyate= utpadyate / gandhAdibhyo ghaTAdidravyasya bhedamAha-guNeti, dravyaM guNAdivyatiriktaM guNAdInAmAzrayatvAdityarthaH / avayavino'vayavAtiriktatvamAha-avayaveti, avayavAvayavinozca Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 prasannapadAparibhUSitam [4 adhyAye. 1AhnikeathApi ' lakSaNavyavasthAnAdevA'pratiSedhaH // 36 // ' na kazcideko bhAvaH' ityayuktaH pratiSedhaH, kasmAt ?. lakSaNavyavasthAnAdeva= yadiha lakSaNaM bhAvasya saMjJAzabdabhUtaM tadekasmin vyavasthitam- 'yaM kumbhamadrAkSaM taM spRzAmi' 'yamevA'smAkSaM taM pazyAmi ' iti. nA'NusamUho gRhyate iti. aNusamUhe cAgRhyamANe yad gRhyate tadekameveti // athApyetadanUktam- nAstyeko bhAvo yasmAtsamudAyaH / ekAnupapatte styeva samUhaH / nAstyeko bhAvo yasmAt samUhe bhAvazabdaprayogaH, ekasya dhAnupapatteH samUho nopapadyate- ekasamuccayo hi samUha iti, vyAhatatvAdanupapannam- 'nAstyeko bhAvaH' iti / yasya pratiSedhaH pratijJAyate- ' samUhe bhAvazabdaprayogAt ' iti hetuM bruvatA sa bhedaH pRthakkAryakaratvAt spaSTa evetyeko'vayavI siddha ityarthaH / guNaguNilakSaNamavayavAvayavilakSaNaM cobhayaM vibhaktanyAyam= bhinnalakSaNakaM yathA guNAzrayatvaM guNitvam avayavasamavetatvamavayavitvam. tathA ca nAva. yavino'vayavarUpatvamupapadyate- lakSaNabhedAdityAha- vibhaktanyAyamiti, kiM vA guNavyatirikto guNIti ma guNaguNinorabhedaH saMbhavati. avayavavyatiriktazcAvayavIti nAvayavA'vayavinorabhedaH saMbhavatItyarthastathA ca vArtikam- "guNavyatirikto guNIti avayavavyatiriktazcAvayavIti vibhaktanyAyametat" iti||35|| agrimasUtramavatArayati- athApIti, kiM cetyarthaH / ekasyAvayavinaH sadbhAve hetvantaramAha- lakSaNeti, lakSaNAnAm= vAcakazabdAnAM kiM vA'vayavAnAM vyavasthAyAH sattvAdapi ekasyA'vayavinaH pratiSedho nopapadyate tathA hi ghaTaH' ityekavacanAntaH zabdaH ekasyAvayavino vAcaka iti prasiddhameva anyathaika. bacanAntatvaM nopapadyeta. ghaTAdInAM kapAlAdilakSaNA avayavA api vyavasthitAH santi anyathaikasyAbhAve yadi sarva nAnaiva tadA'vayavAnAmeva nAnAtvAt kiM nirUpitamavayavatvaM syAt yato'vayavinirUpitamevAvayavatvaM saMbhavati avayavatvAsaMbhave ca nAnAtvamapi na syAditi lakSaNavyavasthAnAdapyeko'vayavI siddha iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- neti, etatpUrvapakSAnuvAdaH / pariharati- ityayukta iti / ukta hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- lakSaNeti / hetuvAkyaM vyAcaSTe- yadiheti, ghaTAdipadaM ekasmin vyavasthitam= ekavyaktervAcakamityeko bhAvaH siddha ityarthaH / udAharati- yamiti, yamityAdizabdAnAmekavacanAntatvAt .tadvAcyasyaikatvaM siddhamityarthaH / pUrvapakSimate bAdhakamAha- neti, yadA hyayogyatvAdaNusamUho na gRhyate sadaiko bhAvo gRhyate iti siddham anyathA jJAnaM nirviSayameva syAdityarthaH / / bauddhoktavAkyamanuvaditumAha- atheti / tadvAkyamAha- nAstIti, yasmAdavayavasamudAya eva tasmAdeko bhAvo nAstIti etadapyanUktam= tvayoktamityarthaH / atra- "api ca bhAvalakSaNapRthaktvAditi hetumuktvA bauddhena pazcAdetaduktaM kiM taduktamityAha- nAstyeko bhAvo yasmAtsamudAya iti, etadanUktaM dUSayati- ekAnupapatternAstyeva samUhaH" iti tAtparyaTIkA / uktaM vyAcakSANaH prathamaM pUrvapakSimataM dUSayatieketi, ekAbhAve samUhaH- anekopi na saMbhavati- ekasamUhatyaivAnekatvAdityarthaH / bauddhoktaM vyAcaSTenAstIti, ghaTAdizabdAnAmavayavavRndavAcakatvAdeko bhAvo nAstItyarthaH / ukte'nupapattimAha- ekasyeti / anupapatteH= abhAve / atra hetumAha- eketi / paryavasitamAha-vyAhatatvAditi, 'nAstyeko bhAvaH' iti yaduktaM tad vyAhatatvAdanupapannamityanvayaH, vyAhatizca ekAbhAve'nekAnupapattireva / ekasyArthAt svIkR. tatvamAha- yasyeti, " samUhe bhAvazabdaprayogAt" ityekapratiSedhakaM hetuM avatA yasyaikasya pratiSedhaH prati Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pretyabhAvavivecane sarvazUnyatvanirAkaraNam ] nyAyabhASyam / 363 evAbhyunujJAyate- ekasamuccayo hi samUha iti / samUhe bhAvazabdaprayogAditi ca samUhamAzritya pratyeke samUhipratiSedhaH- nAstyeko bhAva iti, soyamubhayato vyAghAtAd yatkiMcana vAda iti // 36 // ayamapara ekAntaH sarvamabhAvaH- bhAveSvitaretarAbhAvasiddheH // 37 // yAvad bhAvajAtaM tatsarvama'bhAvaH, kasmAt ?, bhAveSvitaretarAbhAvasiddheH= ' asan gaurazvAtmanA' 'anazvo gauH ' ' asanna'zvo gavAtmanA'' agaurazvaH' itya'satsatyayasya pratiSedhasya ca bhAvazabdena sAmAnAdhikaraNyAt sarvamabhAva iti // pratijJAvAkye padayoH pratijJAhetvozca vyAghAtAdayuktam // anekasyA'zeSatA. sarvazabdasyArthaH bhAvapratiSedhazcA'bhAvazabdasyArthaH. pUrva sopAkhyam uttaraM nirupAkhyam . tatra samupAkhyAyamAnaM kathaM nirupAkhyama'bhAvaH syAditi na jAtvabhAvo jJAyate sa evaiko'bhyanujJAyate= svIkriyate ityanvayaH / ukte hetumAha- eketi, yata ekasamuccayaH= ekatvAvacchinnatattatpadArthasamudAya eva samUhastataH samUhaM svIkurvatA ekaH svIkRta evetyarthaH / upasaMharati- samUhe iti, "samUhe bhAvazabdaprayogAt" itivAkyena samUha AzritaH= svIkRtastatazca "nAstyeko bhAvaH" ityanena pratyekam = tasya tasya samUhinaH= ekasyAvayavinaH pratiSedhaH kriyate sa ca pratiSedho vyAhata evetyAhasoyamiti, ubhayato vyAghAto yathA- ekAbhAve samUhopi na saMbhavati yadyasti samUhastadaikAbhAvo na saMbhavatItyubhayataH pAzArajjuriti soyamekapratiSedhavAdo yatkiMcana= tuccha evetyarthaH / atra- "yazvAyaM hetuH- samUhe bhAvazabdaprayogAditi. ubhayato vyAghAtAnna kiMcidetat , kathamubhayataH (vyAghAtaH) ? 'na kazcideko bhAvaH- samUhe bhAvazabdaprayogAt ' itipratijJAhetvoAghAtaH- yasmAdekArthAnupapattau na samUha upapadyate iti, samUhaM cAzrityaikaM pratyAcakSANena samUha eva pratyAkhyAto bhavatIti soyamubhayato vyAghAtAd yatkiMcanavAdaH" itivArtikam // 36 // // iti sarvanAnAtvanirAkaraNaM samAptam // zUnyatAvAdamupasthApayati- ayamiti, ekAntaH= ekarUpaH siddhAntaH / sarvamiti- sarvamabhAvaH= abhAvAtmakam= zUnyameva-bhAveSu bhAvAnAM ghaTapaTAdInAm itaretarAbhAvasiddheH= anyonyAbhAvarUpatvAt yathA- 'ghaTaH paTo na' ityanyonyAbhAvena ghaTasya paTAbhAvarUpatvaM pratIyate evaM sarvatreti sarvasyAbhAvarUpatvaM siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe-yAvaditi / hetumAha- bhAveSviti / udAharati- asanniti, gaurazvAtmanA'san' ityatra gorasadrUpatvam= abhAvAtmakatvaM pratIyate ityarthaH / 'asan gaurazvAtmanA' ityAdisthale'satpratyayasya 'anazvo gauH' ityAdisthale ca pratiSedhasya= pratiSedhabodhakasya azvAbhAvabodhakasyAnazvazabdasya bhAvazabdena= gavAdizabdena sAmAnAdhikaraNyAdabhAvAtmakatvaM gavAdInAM siddhaM yathA 'nIlo ghaTaH' ityatra nIlapratyayasAmAnAdhikaraNyAd ghaTasya nIlatvamityarthaH, spaSTamanyat // ___ uktazUnyatAvAdaM bhASyakAro nirAkaroti- pratijJeti, 'sarvamabhAvaH' iti pratijJAvAkye sarvapadAbhAvapadayoH= sarvapadArthAbhAvapadArthayorvyAghAtaH= parasparaM virodhaH- bhAvarUpasyasarvapadArthasya zUnyatvAsaMbhavAt , tathA pratijJAhetvozca paraspara virodhaH- hetughaTakabhAvapadArthasvIkAre pratijJAtaM sarvAbhAvatvaM na saMbhavati. pratijJoktasarvAbhAvatvasvIkAre ca hetughaTakabhAvapadArthoM na saMbhavatIti. etasmAd vyAghAtAt pUrvoktaM sarvazUnyatvaM nopapadyate ityarthaH / svayaM vyAcaSTe- anekasyeti, anekatvaviziSTAnAM ghaTAdInAM yadazeSatvam= yAvattvaM tadeva sarvazabdArtho yathA- 'sarve ghaTAH pArthivAH' ityatrAzeSANAM ghaTAnAM pArthivatvaM pratipAdyate- sarvazabdasAmAnAdhikaraNyAdityazeSatvaM sarvapadArthaH ityarthaH, tadetat zaktivAdasyAdarze Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1AhnikenirupAkhyo'nekatayA= azeSatayA zakyaH pratijJAtumiti / sarvametadabhAva iti cet ?= yadidaM sarvamiti manyase tadabhAva ityevaM cet ? anivRtto vyAghAtaH- anekamazeSaM ceti nA'bhAvapratyayena zakyaM bhavitum. asti cAyaM pratyayaH- sarvamiti. tasmAnnA'bhAva iti / pratijJAhetvozca vyAghAtaH- 'sarvamabhAvaH' iti bhAvapratiSedhaH pratijJA. 'bhAveSvitaretarAbhAvasiddheH' itihetuH. bhAvevitaretarAbhAvama'nujJAya= Azritya cetaretarAbhAvasiddhau sarvamabhAva ityucyate. yadi sarvamabhAvaH ? " bhAveSvitaretarAbhAvasiddheH" iti nopapadyate. atha bhAveSvitaretarAbhAvasiddhiH ? sarvamabhAva iti nopapadyate // 37 // sUtreNa cAbhisaMbandhaH na- svabhAvasiddherbhAvAnAm // 38 // na sarvamabhAvaH, kasmAt ? svena bhAvena sadbhAvAda bhAvAnAm= svena dharmeNa bhAvA bhavantIti pratijJAyate / kazca svo dharmo bhAvAnAm ?, dravyaguNakarmaNAM sadAdi sAmAnyam. dravyANAM vyAkhyAtaM mayeti tatraiva vistareNa draSTavyam / abhAvazabdasyArthamAha- bhAveti / svAbhiprAyamAha- pUrvamiti, pUrvam= sarvazabdArthabhUtamazeSatvaM sopAkhyam= nirvaktuM zakyam= saditi yAvat , uttaram= abhAvapadArthabhUtaM tucchaM nirupAkhyam= asadeva, tayorakyAbhAvamAha- tatreti, tatra evaM sati samupAkhyAyamAnam satpadArthabhUtamazeSatvaM nirupAkhyamabhAvapadArthabhUtaM kathaM syAdityanvayaH, 'sarvamabhAvaH / ityanena sadasatorazeSatucchayorabheda ucyate sa ca na saMbhavati-parasparaM prmvirodhaadityrthH| uktameva vizadayati- na jAtviti, nirupAkhyalakSaNo'bhAvapadArthaH= tucchaH azeSatayA= azeSatvena rUpeNa pratijJAtuM na zakyate ityanvayaH, tucchasyAzeSatvaM na saMbhavati- parasparaM virodhAdityarthaH / kiM vA yathA'zeSasya tucchatvaM na saMbhavati tathA tucchasyApyazeSatvaM na saMbhavatIti vaiparItyenAha- na jAtviti / nanvazeSatvamapi tucchameveti na tayorabhedAnupapattistathA ca na pratijJAnupapattirityAzaGkate- sarvamiti / uktapUrvapakSaM vyAcaSTe- yadidamiti, yatvayA bhAvapadArthavAdinA sarvapadArtho'zeSatvaM svIkRtaM tadapi tucchamevetyarthaH / ukte. dopamAha- anivRtta iti, yaH khalu vyAghAtaH pradarzitaH sa evamapi na nivRtta ityanvayaH / vyAghAtaM pradarzayati- anekamiti, azeSamityAkArakaM jJAnam abhAvajJAnaM na bhavitumarhatItyarthaH, azeSatvasyAnekatvasya ca bhAvarUpatvAdabhAvaviSayakajJAnaviSayatvaM na saMbhavati azeSajJAnaM cAbhAvaviSayakaM na saMbhavatItyarthaH, azeSatvAbhAvayoraikyaM na saMbhavatIti yAvat / pUrvapakSimate bAdhakamAha- astIti, sarvamiti jJAnaM cAsti tena tadviSayabhUtamazeSa siddhaM taJca bhAvarUpameva na tvabhAvarUpamiti na sarvamabhAvAtmakaM sidhyatItyarthaH / dvitIyaM vyAghAtamAha- pratijJeti / pratijJAmAha- sarvamiti / hetumAha- bhAveSviti / pUrvapakSasvarUpamAha- bhAveSviti, bhAveSu= bhAvAnAmuktarItyA itaretarAbhAvam anyonyAbhAvAtmakatvamAzritya tAdRzasyetaretarAbhAvasya siddhau= siddhayA 'sarvamabhAvaH= abhAvAtmakam / ityucyate= pratijJAyate bauddhenetyanvayaH / atra vyAghAtadoSamAha- yadIti, yadi sarvamabhAvAtmakameva tadA bhAvasyAbhAvAd bhAvapadArthaghaTita:- "bhAveSvitaretarAbhAvasiddheH" iti hetunopapadyate, atha= yadi ca bhAveSvitaretarAbhAvasiddhirnAma bhAvapadArthaghaTitahetoH siddhayartha bhAvapadArthaH svIkriyate tadA 'sarvamabhAvaH' iti pratijJA nopapadyate iti pratijJAhetvoH parasparaM virodha iti na sarvazUnyatAvAdaH sidhyatItyarthaH // 37 // ____ agrimasUtramavatArayati- sUtreNeti, ukte zUnyatAvAde sUtreNa doSa ucyate ityarthaH / neti- sarvasya tucchatvaM na saMbhavati- bhAvAnAm= padArthAnAM svabhAvasiddheH= svarUpasya siddhatvAt , yasya cAsti svarUpaM na tat tucchaM bhavitumarhati- nissvarUpasyaiva zazaviSANAdestucchatvasaMbhavAditi sUtrArthaH / vyAcapTeneti / ukta hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- sveneti, bhAvena bhAvatvena= svarUpeNa / uktaM Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 pretyabhAvavivecane sarvazUnyatvanirAkaraNam ] nyAyabhASyam / kriyAvadityevamAdivizeSaH. sparzaparyantAH pRthivyA iti ca, pratyekaM cA'nanto bhedaH, sAmAnyavizeSasamavAyAnAM ca viziSTA dharmA gRhyante, soyamabhAvasya nirupAkhyatvAt saMpratyAyako'rthabhedo na syAta. asti tvayaM tasmAnna sarvamabhAva iti / atha vA- "na- svabhAvasiddharbhAvAnAm" iti svarUpasiddheriti. gauritiprayujyamAne zabde jAtiviziSTaM dravyaM gRhyate nAbhAvamAtram. yadi ca sarvamabhAvaH gaurityabhAvaH pratIyeta, gozabdena cAbhAva ucyeta, yasmAttu gozabdaprayoge dravyavizeSaH pratIyate nAbhAvastasmAdayuktamiti / ___ atha vA- "na- svabhAvasiddheH" iti ' asan gaurazvAtmanA' iti gavAtmanA kasmAnocyate ? avacanAd 'gavAtmanA gaurasti ' iti svabhAvasiddhiH, 'anazvo'zvaH / iti vA 'gauragauH' iti vA kasmAnocyate ? avacanAt svena rUpeNa vidyamAnatA dravyasyeti vijJAyate / avyatirekapratiSedhe ca bhAvAnAma'satpratyayasAmAnAdhikaraNyama / vyAcaSTe- sveneti, dharmeNa= svarUpeNa, bhavanti= vartante bhAvA ghaTAdipadArthA ityasmAbhiH pratijJAyate ityanvayaH / bhAvAnAM svarUpaM jijJAsate- kazceti / dharmamAha- dravyeti, dravyaguNakarmaNAM sattAsAmAnya dharmastena sattvaM siddhaM tena tucchatvaM nivRttam- satastucchatvAsaMbhavAt / dravyANAM ca kriyAvattvamapi dharma ityAha- dravyANAmiti, AdizabdAd guNavatvaM grAhyam / pRthivIdhAnAha- sparzeti, gandharasarUpasparzAH pRthivyA dharmAH / punazca sAmAnyasya kriyANAM guNAnAM cAvAntarabhedA anantA bhavanti tadvattvamapi bhAvAnAmevetyAha- pratyekamiti / sAmAnyAdInAM dharmAnAha- sAmAnyeti, viziSTA:= vizeSA dharmAH nityatvAdayaH, ete dharmAstucchatve nopapadyante iti bhAvAnAM sattvaM siddhamityarthaH / upasaMharati- soyamiti, yadyabhAvaH= tucchameva sarvaM syAt tadA nirupAkhyatvAt= asattvAt abhAvasya= tucchasyaikavidhatvasaMbhavAt soyam= uktaH saMpratyAyakaH= pratItiviSayatAsaMpAdakaH kiM vA pratItiviSayIbhUto'rthabhedaH= padArthavaividhyaM na syAt. asti cAyaM dharmabhedAt padArthabheda iti na sarva tucchaM saMbhavatItyanvayaH // sUtrasya varNakAntaramAha- atha veti, atra svabhAvazabdaH svarUpaparo vijJeya iti vizeSaH / udAharati-gauriti, gRhyate= pratIyate / pUrvapakSimate bAdhakamAha- yadIti, yadi sarvamabhAva eva tadA gozabdena gorabhAvatvena pratItiH syAt na caivamasti- bhAvatvena pratIyamAnatvAt / pUrvapakSimate gavAdizabdAnAmabhAvavAcakatvaM syAdityAha- gozabdeneti, na caivaM saMbhavatItizeSaH / upasaMharati- yasmAditi / ayuktam sarvasya tucchatvamayuktamityanvayaH // pUrvapakSimate'nupapattyantaramAha- atha veti / svavaktavyamAha- asanniti, gorazvAtmanA'sattvamucyategaurazvAtmanA'san ' iti na tu 'asan gaurgavAtmanA' ityevaM gavAtmanApi. yadi sarvamabhAvAtmakameva syAttadA gorgavAtmanApyasattvamucyeta- 'gaurgavAtmanApyasan ' iti, na tvevamucyate ityevama'vacanAd gorgavAtmanA= svarUpeNa sattvaM siddhamiti svabhAvasya= svarUpasya siddhirjAtA tayA ca tucchatvaM nivRttamityarthaH / evam- 'anazvo'zvaH' 'gauragauH' ityAdikamapi nocyate tasmAt bhAvAnAM svarUpasiddhirjAteti na tucchatvaM saMbhavati, abhAvAtmakatve ca 'gauragauH' ityevamapyucyeta / 'asan gaurazvAtmanA' ityanena hi gorazvatvaM pratiSidhyate na tu bhAvatvaM vA svarUpaM veti tasyAzayaH / spaSTamanyat // nanu yadi gavAdInAmabhAvAtmakatvaM nAsti tadA 'asan gaurazvAtmanA' ityAdipratItiprayogau kathaM bhavataH ? ityAzaGkaya tatsamAdhatte- avyatireketi, avyatirekasya= gavAzvayorabhedasya pratiSedhe= pratiSedhArtham= bhedabodhanArtha bhedabodhanakAle vA bhAvAnAm= padArthAnAm 'asan gaurazvAtmanA' ityAdyAkAra Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1AhnikesaMyogAdisaMbandho vyatirekaH atrA'vyatireko'bhedAkhyasaMbandhaH tatpatiSedhai cAsatpratyayasAmAnAdhikaraNyaM yathA- 'na santi kuNDe badarANi ' iti, 'asan gaurazvAtmanA' 'anazvogauH' iti ca gavAzvayoravyatirekaH pratiSidhyate= gavAzvayorekatvaM nAstIti, tasmin pratiSidhyamAne bhAvena gavA sAmAdhikaraNyamasatpratyayasya- ' asan gaurazvAtmanA' iti. yathA 'na santi kuNDe badarANi' iti kuNDe badarasaMyoge pratiSidhyamAne sadbhirasatpratyayasya sAmAdhikaraNyamiti // 38 // na svabhAvasiddhiH-ApekSikatvAt // 39 // apekSAkRtam ApekSikam, phasvApekSAkRtaM dIrgha dIrghApekSAkRtaM hasvam, na svenAtmanA'vasthitaM kiMcit / kasmAt 1. apekSAsAmarthyAt. tasmAnna svabhAvasiddhirbhAvAnAmiti // 39 // keNA'satpratyayena sAmAnAdhikaraNyaM bhavatItyarthaH, bhedajJApanArthamevoktAsatpratyayaviSayatvaM bhAvAnAM saMpAdyate itiyAvat tathA cA'satpratyayasAmAnAdhikaraNasya bhedabodhanaparatvAdabhAvAtmakatvabodhanaparatvaM na saMbhavatIti na sarvasya tucchatvaM saMbhavatItyarthaH / svayaM vyAcaSTe- saMyogeti, avyatirekapratipAdanAthai saMyogAdirvyatirekasaMbandha uktaH / avyatirekapadArthamAha- atreti / tatpratiSedhe= abhedapratiSe. dhArthamasatpratyayasAmAnAdhikaraNyaM bhavatItyarthaH, asatpratyayasAmAnAdhikaraNyamudAharati- na santIti, 'kuNDe badarANi na santi' ityatra kuNDe badarANAmasattvaM pratIyate ityasatpratyayasAmAnAdhikaraNyamasatpratyayaviSayatvaM badarANAM praaptmitynvyH| prakRtamAha- asanniti, 'asan gaurazvAtmanA' ityAdinA gavAzvayoranyatirekaH= abhedaH pratiSidhyate / etadapi vyAcaSTe- gavAzvayoriti / paryavasitamAha- tasminiti, tasmin- avyatireke abhede pratiSidhyamAne gavAzvayorabhedasya pratiSedhArtha bhAvapadArthena gavA 'asan gaurazvAtmanA' ityevamasatpratyayasya sAmAnAdhikaraNyaM bhavati na tu gorabhAvAtmakatvabodhanArthamityarthaH / punarasatpratyayasAmAnAdhikaraNyamudAharati- yatheti / udAharaNaM byAcaSTe- kuNDe iti, yathAtra kuNDe badarasaMyoge pratiSidhyamAne sadbhiH= badaraiH 'na santi ' ityasatpratyayasAmAnAdhikaraNyaM bhavati tathA prakRtepi gavAzvayorabhedapratiSedhArthameva 'asan gaurazvAtmanA' ityAdirUpeNAsatpratyayasAmAnAdhikaraNyaM bhavati na tu gostucchatvabodhanArthamityarthaH // 38 // pUrvapakSI pUrvasatroktAM bhAvAnAM svabhAvasiddhiM sattvasiddhihetubhUtAM nirAkaroti-neti, bhAvAnAmuktA svabhAvasiddhirna saMbhavati- ApekSikatvAt parasparaM sApekSatvAt yathA hrasvApekSaM dIrgha dIrghApekSaM ca hrasvaM tathA paTAdibhedApekSo ghaTAdirghaTAdibhedApekSazca paTAdiriti na kasyApi svabhAvena= svarUpamAtreNa siddhiH saMbhavati yaca parApekSaM tat tucchameva yathA japAkusumApekSaM sphaTikasyAruNyaM tathA ca sarva sApekSatvAt tucchameveti sUtrArthaH / vyAcaSTe- apekSeti, apekSAkRtam= apekSayA siddhamityarthaH, eSA cApekSikazabdasya vytpttiH| satrArthamAha-hasveti / AtmanA= svasvarUpeNa. avasthitama= si kimapi nAstItyanvayaH / atra hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- apekSeti, apekSAyAH sAma rthyAt= apekSAyA idaM sAmarthya yat sApekSaM tucchaM karotItyarthaH, kiM vA apekSAsAmarthyAt nAma apekSAprayojanayogAt yadi hasvAdikaM svarUpasiddhaM syAttadA'pekSAprayojanam = sApekSatvaM tasya na syAdityarthaH / sApekSatvAditiyAvata / yadi hasvAdikaM svabhAvena= svarUpeNa siddhaM syAttadA. dIrghAdyapekSaM na syAd asti ca dIrghAdyapekSamiti na hrasvAdikaM svabhAvasiddhaM saMbhavati tena ca svabhAvasiddherabhAvaH prApta iti tucchatvaM siddhamevamanyatrApi sarvatra tucchatvaM vijJeyamityAzayaH / upasaMharati- tasmAditi / svabhAvasiddherabhAvAttucchatvaM siddhamityarthaH // 39 // Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pretyabhAvavivecane sarvazUnyatvanirAkaraNam ] nyAyabhASyam / 367 vyAhatatvAdayuktam // 40 // yadi hrasvApekSAkRtaM dIrgha kimidAnImapekSya ' hrasvam ' iti gRhyate ? / atha dIrghApekSAkRtaM hrasvam ? dIrghamanApekSikam, evamitaretarAzrayayorekAbhAve'nyatarAbhAvAdumayAbhAva ityapekSAvyavasthAnupapannA / svabhAvasiddhAva'satyAM samayoH parimaNDalayorvA dravyayorApekSike dIrghatvahasvatve kasmAnna bhavataH ? / apekSAyAmanapekSAyAM ca dravyayorabhedaH= yAvatI dravye apekSamANe tAvatI evAnapekSamANe nA'nyataratra bhedaH / ApekSikatve tu satya'nyataratra vizeSopajanaH syAditi / kimapekSAsAmarthyamiticet ? dvayorgrahaNe'tizayagrahaNopapattiH / ____ uktaM siddhAntI pratyAcaSTe- vyAhatatvAditi, ghaTAdipadArthAnAM tucchatvamayuktam= na saMbhavatiparasApekSatvasya vyAhatatvAt asiddhatvAt kiM vA parasparAzrayadoSaduSTatvAdityarthaH, tathA hi yadi hrasvaM dIrghApekSaM dIrgha ca hrasvApekSaM tadA parasparasApekSatvena dvayorapi siddhirna syAdityanyonyAzrayadoSeNoktasya hetorvyAhatatvAt sarvasya tucchatvamayuktamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yadIti, yadi dIrgha hasvApekSam idAnIm tadA kimapekSya hrasvaM gRhyate= pratIyate itivaktavyamityanvayaH, hrasvagrahaNasya dIrghApekSatve hi parasparAzrayo doSa itizeSaH / atha= yadi hrasvaM dIrghApekSaM tadA dIrgha anApekSikam hrasvAnapekSaM svIkAryam anyathA parasparAzrayo doSaH syAdityanApekSikatve svarUpeNa siddhiH syaadevetyrthH| paryavasitamAha- evamiti, itaretarAzrayayoH= parasparasApekSayorhasvadIrghayormadhye ekAbhAve'nyatarasyAsaMbhavAdumayAbhAvaH prAptaH saca na yukta ityApekSikatvaM nopapadyate ityapekSAvyavasthA parasparApekSayA vyavasthA= siddhiH= sApekSa tA'nupapannA jAteti na svarUpasiddhayabhAvo bhAvAnAM saMbhavatItyarthaH / vipakSe bAdhakamAha- svabhAveti, yadi hasvadIrghayoH svabhAvena= svarUpeNa siddhirna syAt kiM tu sApekSatvAdeva tadA samAnayoH parimaNDalayoH= paramANvorvA ghaTAdidravyayorvA parasparasApekSatvena hrasvatvadIrghatve syAtAm- parasparasApekSatvasya hrasvatvadIrghatvaprayojakatvAt. sApekSatvaM ca samatvAt prAptameva samatvasya parasparApekSayaiva nirUpyatvAt. na ca samayorhasvatvadIrghatve bhavata iti na parasparasApekSe kiM tu svabhAvasiddhe eva svabhAvena siddhatve ca tucchatvaM na saMbhavatItyarthaH / vastutastvayukta evAyamAkSepaH- pUrvapakSiNA sApekSatvena svarUpasiddhimAtrasya parAkRtatvAdityanusaMdheyam / nanu hasvadIrghAdInAM sApekSatvaM nirapekSatvaM cobhayaM svIkriyate tatra sApekSatvAt tucchatvaM prAptaM nirapekSatvAcca parasparAzrayadoSAbhAva iti nobhayAbhAvApattirityAzaGkayAha- apekSAyAmiti, apekSAyAm= sApekSatve. anapekSAyAm= nirapekSatve, evaM hi nirapekSatvena hrasvadIrghayordravyayorabhedaH- sAmyam= niratizayatvameva syAt- hasvatvadIrghatvAdilakSaNasyAtizayasya parApekSayaiva grAhyatvAdityanvayaH / uktavAkyaM vyAcaSTe- yAvatI iti, yAvatI ye dve dravye. tAvatI= te eva dve dravye. tayoH sApekSayorapi nirapekSatvena anyataratra hrasvadIrghayordvayormadhye ekasminnapi bhedaH= dIrghatvAdilakSaNo'tizayo na gRhItaH syAt. na caivamasti- uktabhedasya gRhyamANatvAditi nAyamapi pakSo yukta ityarthaH / sApekSatvapakSe'tizayagrahasya saMbhavamAha- ApekSikatve iti, ApekSikatve sApekSatve, vizeSopajanaH atizayagrahaH, yathA hrasvApekSAyA dIrdhe'tizayasya= utkarSasya grahaNaM saMbhavati sApekSatve ca doSaH pUrvamukta eveti padArthAnAM svarUpeNa siddhiH svIkAryA tathA ca svarUpasiddhacyA tucchatvaM na saMbhavatItyarthaH pratibhAti / atra- " nanu yadyanena krameNobhayAbhAvo bhavati bhavatu siddhameva naH samIhitamityata Aha- apekSAyAmanapekSAyAM ceti / bhinnatvAM ca bhedaH sa ca vastuvizeSaNaM notpattau vastvantaramapekSate kiM tu svanirUpaNe / syAdetat apekSAmAtrameva dIrghatvAdayo bhaviSyanti kRtameSAM vastusvabhAvena " ityAditAtparyaTIkA // nanu yadi bhAvAH svarurUpeNaiva siddhAstadA'pekSAsAmarthyam= apekSAprayojanaM kimityAzaGkate kimapekSeti, atra- "apekSAsAmArthyam= apekSAprayojanayogaH" ititAtparyaTIkA / uttaramAha- dvayoriti, Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1Ahnikedve dravye pazyan ekatra vidyamAnamatizayaM gRhNAti tad dIrghamiti vyavasyati, yacca hInaM gRhNAti tad hrasvamiti vyavasyatIti, etacApekSAsAmarthyamiti // 40 // ___ atheme saMkhyaikAntAH- sarvamekam- sada'vizeSAta, sarva dvedhA-nityAnityabhedAta, sarva tredhA- jJAtA jJAnaM jJeyamiti, sarva caturdhA- pramAtA pramANaM prameyaM pramitiriti, evaM yathAsaMbhavamanye'pIti / tatra parIkSA saMkhyaikAntA'siddhiH- kAraNAnupapattyupapattibhyAm / / 41 // yadi sAdhyasAdhanayo nAtvam ? ekAnto na sidhyati- vyatirekAt, atha sAdhyasAdhanayorabhedaH ? evamapyekAnto na sidhyati- sAdhanAbhAvAt , na hi tamantareNa kasyacit siddhiriti // 41 // hasvadIrghayordvayorgrahaNe jAte atizayagrahaNopapattiH= dIrdhe yadatizayasya= uttakRSTatvasya= hrasvApekSayA lambAyamAnatvasya grahaNaM tadevApekSAsAmarthyam= apekSAyAH= sApekSatvasya prayojanamityarthaH / vyAcaSTedve iti, ekatra dIrthe, atizayam= lambAyamAnatvaM gRhNAti, tat= tAdRzAtizayaviziSTam lambAyamAnam / hInam= atizayarahitam / upasaMharati- etaditi, etat= atizayatadrAhityayorgrahaNamevApekSAprayojanamityanvayastathA ca hRsvatvadIrghatvayorgrahaNasya parasparasApekSatvepi hrasvadIrghayoH svarUpaM tu na parasApekSaM kiM tu svabhAvasiddhameveti na sarveSAM bhAvAnAmabhAtmakatvam= tucchatvaM saMbhavatItyarthaH // 40 // // iti sarvazUnyavAdanirAkaraNaM samAptam // agrimaprakaraNamupakramate- atheti, saMkhyAyA ekAntaH= niyamo yeSu te saMkhyaikAntAH= alpasaMkhyAkatattvapratipAdakAH siddhAntA ityarthaH, atra-- " saMkhyA ekAnto yeSu vAdeSu te tathoktAH" iti tAtparyaTIkA / saMkhyaikAntavAdAn vizeSarUpeNAha- sarvamiti, ayaM nirvizeSabrahmavAdaH, nirvizeSaM brahmaivaikamsadavizeSAt= sataH= brahmaNaH sarvasyAvizeSAt= abhedAdityanvayaH zrUyate ca "sadeva somyedamagre AsIt ekamevAdvitIyaM brahma" ityaadi| matAntaramAha- sarva dvedheti / tRtIyamatamAha- sarvaM tredheti, jJAtAAtmA, jJeyaM ghaTapaTAdikam / matAntaramAha- savai caturdheti, pramAtA= AtmA, pramANaM pratyakSAdi, prameyaM ghaTapaTAdi, pramiti:= pramANajanyaM jJAnam / upasaMharati- evamiti, evamanyepi saMkhyaikAntavAdA vijJeyA ityarthaH / atra- "anyepItyanena rUpasaMjJAsaMskAravedanAnubhavAH paJca skandhA iti sautrAntikA ityAdisamucayaH" itivRttiH| agrimasUtramavatArayati- tatreti, tatra= teSAM saMkhyaikAntavAdAnAM saMprati parIkSetyanvayaH / ____ saMkhyeti- uktAnAM saMkhyaikAntavAdAnAmasiddhiH= upapattirnAsti- svIkRtapadArthAtiriktasya svIkRta tapadArthasiddhikAraNasya= svIkRtapadArthaviSayakapramANasyA'nupapattyA= asaMbhavAt= svIkRtapadArthAtiriktasya tatsAdhakasya pramANasyA'svIkArAt pramANaM vinA ca padArthasiddherasaMbhavAt , upapattyA= kAraNopapattyA ca= yadi svIkRtapadArthasAdhakaM pramANaM svIkriyate tadA svIkRtapadArthAtiriktapramANasya svIkAreNa tattrasaMkhyAvRddhayA svIkRtasaMkhyAniyamabhaGgaH syAdityubhayataH pAzArajjuriti saMkhyaikAntavAdAnAmanupapattiriti sUtrArthaH / bhASyakAraH saMkhyakAntavAdAnAmanupapattimAha- yadIti, yadi sAdhyasya= svIkRtapadArthasya sAdhanasya= svIkRtapadArthaviSayakapramANasya ca nAnAtvam = bhedastadA ekAntaH= svIkRtaikatvasaMkhyA niyamo na sidhyati- vyatirekAt= sAdhyasAdhanayorbhedAt tAdRzabhedena svIkRtasaMkhyAta:: saMkhyAvRddheravazyambhAvAdityarthaH / sAdhyasAdhanayorabhedapakSe doSamAha- atheti, atha= yadi sAdhyasAdhanayorabheda evamapi= tadApi ekAnta:= svIkRtatattvasaMkhyA niyamo na sidhyati- sAdhanAbhAvAta= sAdhyAtiriktapramANAbhAvAta, tamantareNa= sAdhyAtiriktapramANaM vinA ca na kasyApi padArthasya siddhiH saMbhavatItyAha- nahIti // 41 // Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pretyabhAvavivecane saMkhyaikAntavAdanirAsaH] nyAyabhASyam / 369 na-kAraNAvayavabhAvAt // 42 // na saMkhyaikAntAnAmasiddhiH, kasmAt 1. kAraNasyAvayavabhAvAt= avayavaH kazcita sAdhanabhUta itya'vyatirekaH / evaM dvaitAdInAmapIti // 42 // niravayavatvAdahetuH // 43 // ___ "kAraNasyAvayavabhAvAt " ityahetuH, kasmAt ? ' sarvamekam ' ityanapavargeNa pratijJAya kasyacidekatvamucyate tatra vyapakto'vayavaH sAdhanabhUto nopapadyate, evaM dvaitAdiSvapIti / te khalvime saMkhyaikAntA yadi vizeSakAritasyA'rthabhedavistarasya pratyAkhyAnena vartante ? pratyAkSAnumAnAgamavirodhAd mithyAvAdA bhavanti / athAbhyanujJAnena vartante ? samAnadharmakArito'rthasaMgraho vizeSakAritazcArthabheda ityevamekAntatvaM jahatIti / te khalvete tattvajJAnAvivekArthamekAntAH parIkSitA iti // 43 // pUrvapakSI samAdhatte- neti, saMkhyaikAntavAdAnAmasiddhirnAstItyarthaH, ukte hetumAha- kAraNeti, kAraNasya= sAdhanasya= pramANasya avayavabhAvAt= avayavatvAt= sAdhyaikadezatvAt , tathA caikasyaiva tattvasya kazcidekadezaH sAdhyaH kazcidekadezazca sAdhakaH= pramANamiti na sAdhyasAdhanabhAvAnupapattiH, samudAyasya caikyainaikatvAnupapattirapi nAstIti na saMkhyaikAntAnupapattiriti sUtrArthaH / vyAcaSTe- neti / ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- kAraNasyeti, kAraNasya= pramANasyA'vayavabhAvAt= avayavatvAdityanvayaH / uktaM vizadayati- avayava iti, svIkRtatattvasya kazcidavayavaH sAdhanabhUto na tu sAdhyAtirikta itya'vyatirekaH= sAdhyasAdhanayorabhedaH- avayavAvayavinorabhedAditi na svIkRtatattvaikatvasyAnupapattirityarthaH kiM vA "avyatirekaH" ityasya svIkRtasaMkhyAdhikasaMkhyApattirnAstItyarthaH / uktamanyatrAtidizatievamiti, upapattirvijJeyetizeSaH, nityAnityayormadhye hyanityeSu pramANasyAntarbhAvo vijJeyaH, spaSTamanyat / dvaitAdInAm= " sarva dvedhA" ityAdimatAnAmityarthaH // 42 // uktaM siddhAntI nirAkaroti- niravayavatvAditi, tvadabhimatasyaikasya tattvasya brahmaNo niravayatvAdekadezasya sAdhyatvamaparadezasya ca sAdhanatvamiti na ghaTate iti "kAraNAvayavabhAvAt" iti heturna saMbhavatIti na tattvaikatvavAdaH saMbhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- kAraNasyeti / uktahetorahetutve hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- sarvamiti, anapavargeNa= abhedena= sAkalyena 'sarvamekam / iti pratijJAya kasyacit= brahmaNa ekatvamucyate tatra vyapavRktaH= abhinnaH sAdhyAbhinno'vayavaH= sAdhyaikadezaH sAdhanabhUto nopapadyate= sAdhanaM bhavituM nArhati- sAdhyabhinnasyaiva sAdhanatvasaMbhavAdityanvayaH / kiM ca niravayavasya brahmaNo'vayava eva na saMbhavati yasya sAdhanatvaM syAdityarthaH / atra- " sarvamekamityetasmin pratijJArthe na kiMcidapavRjyate= vyAvartate yatastat sAdhanaM syAdityarthaH" iti tAtparyaTIkA / uktAmanupapattimanyatrAtidizati- evamiti, dvitIyamate nityAnAmanityAnAM caikatvaM nopapadyate- nAnAtvAt= bahava khalu nityA bahavazvAnityA iti dvitvamAtraM kathaM syAdityarthaH kiM vA nityAnityavilakSaNasyApi saMbhavAt dviprakaratvAnupapattirityarthaH, caturthamate caturdhAtvamapi nopapadyate- IzvarasyAdhikyAt , evaM tRtIyamate tritvaM nopapadyate- tattvAdhikyAdevetyanusaMdheyam / saMkhyaikAntavAdAnAM prayojanamAha-te khalviti. ete vAdA vizeSakAritasya= tattadvizeSakAraNajanyasyA'rthabhedavistarasya= padArthavizeSasamadAyasya yadi pratyAkhyAnena= pratyAkhyAnAya vartante= pravRttAH santi ? tadA padArthavizeSavRndasya pratyakSAdipramANasiddhatvena pratyAkhyAnaM na saMbhavatIti pratyakSAdipramANavirodhAnmithyAvAdA bhavantItyanvayaH / arthabhedavistarasvIkArapakSe doSamAha- atheti, yadyete vAdA arthabhedavistarasyAbhyanujJAnena= svIkArAya pravRttAstadA samAnadharmakRtaH= 47 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1AhnikepretyabhAvAnantaraM phalam / tasmin sadyaH kAlAntare ca phalaniSpatteH saMzayaH // 44 // 'pacati dogdhi' iti sadyaH phalam odanapayasI, 'karSati vapati' iti kAlAntare phalaM zasyAdhigama iti, asti ceyaM kriyA- "agnihotraM juhuyAt svargakAmaH" iti etasyAH phale saMzayaH // 44 // na sadyaH- kAlAntaropabhogyatvAt // 45 // svargaH phalaM zrUyate tacca bhinne'smin dehabhedAdutpadyate iti na sadyaH, grAmAdikAmAnAmArambhaphalamiti // 45 // kAlAntareNA'niSpattiH- hetuvinAzAt // 46 // sattAsAmAnyakRtIrthasaMgraho yathAsti tathA vizeSakAritaH= tattadvizeSarUpakRtIrthabhedopyastyeveti tAdRzapadArthabhedasvIkAreNaikAntatvam= saMkhyAniyamaM jahati= tyajanti= svIkRtatattvaikatvAdisaMkhyAniyamasya bhaGgo bhavatIti doSaH / eteSAM vAdAnAM nirAsasya prayojanamAha- te khalvete iti, ete ekAntAHsaMkhyaikAntavAdAstattvajJAnapravivekArtham= SoDazapadArthatattvajJAnArtham= SoDazapadArthasiddhayartha kiM vA SoDazapadArthAnAM tattvajJAnArtha pravivekArtham = bhedasiddhayarthaM ca parIkSitAH= nirAkRtAstena SoDaza padArthAH siddhA iti teSAM tattvajJAnavivekau saMpAdyAvityarthaH // 43 // // iti saMkhyaikAntavAdanirAsaH samAptaH // // iti pretyabhAvavivecanaM samAptam // phalavivecanamArabhate-pretyeti / tasmin= phale saMzaya ityanvayaH / sadya iti- pAkAdikriyANAM sadyaH kRSyAdikriyANAM ca kAlAntare phalaniSpattirbhavati, agnihotrAdikriyANAM ca na sadyaH na vA kAlAntare phalaM dRzyate iti agnihotrAdiphale saMzayaH- asti vA na veti sUtrArthaH / vyAcaSTe- pacatIti, pacatItipAkakriyAyA odanaM phalaM dogdhItidohanakriyAyAH payaH phalaM sadya eva, karSatIti kRSyAdikriyANAM zasyAdhigamaH phalaM kAlAntare bhavatItyanvayaH / prakRtamAha- astIti, etasyA:= agnihotrakriyAyAH phale saMzayaH- bhavati vA na vetyarthaH // 44 // siddhAntI samAdhatte- neti, agnihotrAdikriyAyAH phalaM sadyo na bhavati- kAlAntare= dehapAtA. nantaraM svaloke upabhogyatvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- svarga iti, agnihotrAdInAM svargaH phalaM zrUyate"agnihotraM juhuyAt svargakAmaH" iti, tacca svargalakSaNaM phalaM bhinne patite'smin dehe dehabhedAt= svArgikadehavizeSAvacchedena kAlAntare utpadyate= prApnoti na sadya iti na tatra saMzaya upapadyate- vedabodhyatvAdityarthaH / yadyagnihotrAdInAM phalamaihikaM syAttadA tasya sadyo'nupalabdhyA saMzayaH syAdapi na caivamastItyAzayaH / anayA grAmakAmo yajeta' "citrayA yajeta pazukAmaH" ityAdiprAmAdikAmAnAm= grAmAdyaihikaphalAnAmiSTInAmArambhe= sadyaH phalaM bhavati tena kAlAntarabhAviphale svargAdAvapi na saMzayaH kartavya ityarthaH, kiM vA grAmAdikAmeSTInAmeva Arambhaphalam= sadyaH phalamuktaM na tvagnihotrAdInAmapi yena teSAM sadyaH phalAnupalambhAt phalAbhAvApattiH syAdityarthaH // 45 // uktaM pUrvapakSI pratyAcaSTe- kAlAntareNeti, agnihotrAdInAM kAlAntareNa= kAlAntarepi phalaniSpattirna saMbhavati- hetuvinAzAt= svargAdiphalajanakAnAmagnihotrAdInAM vinAzAt= vinAzitvAn Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalavivecanam ] nyAyabhASyam / 371 dhvastAyAM pravRttau pravRtteH phalaM na kAraNamantareNotpattamarhati- na khalu vai vinaSTAt kAraNAta kiMcidutpadyate iti // 46 // prAG niSpattervRkSaphalavat tat syAt // 47 // yathA phalArthinA vRkSamUle sekAdi parikarma kriyate tasmiMzca pradhvaste pRthivIdhAturabdhAtunA saMgRhIta AntareNa tejasA pacyamAno rasadravyaM nivartayati sa dravyabhUto raso vRkSAnugataH pAkaviziSTo vyUhavizeSeNa saMnivizamAnaH parNAdi phalaM nivartayati evaM pariSekAdi karma cArthavat- na ca vinaSTAt phalaniSpattiH / tathA pravRttyA saMskAro dharmAdharmalakSaNo janyate sa jAto nimittAntarAnugRhItaH kAlAntare phalaM niSpAdayatIti. uktaM caitat- " pUrvakRtaphalAnubandhAt tadutpattiH 3-2-62 " iti // 47 // tadidaM prAG niSpatteniSpadyamAnam nA'sat. na sat. na sadasat- sadasatorvaidhAt // 48 // kriyAyAH sthiratvAsaMbhavAdityagnihotrAdInAM phalaM na saMbhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- dhvastAyAmiti dhvastAyAm= vinaSTAyAM pravRttau= agnihotrAdikarmaNi pravRtteH= agnihotrAdikarmaNaH phalaM kAraNamantareNa= agnihotrAdikAraNaM vinA notpattumarhati / nigamayati-neti / tathAcAgnihotrAdInAM sadyo vinAzitvAnna kAlAntare phalaM saMbhavati na ca sadyo dRzyate iti nAstyeva phalamityarthaH // 46 // uktaM siddhAntI samAdhatte-prAgiti, niSpatteH= phalaniSpatteH prAk tat= phalakAraNam= agnihotrAdijanyApUrva syAt= saMbhavatIti vRkSaphalavat svargAdikaM phalaM saMbhavatItyarthaH, kiM vA- svargAdiphalaniSpatteH prAk karmajanyApUrvalakSaNakAraNasya sattvAt vRkSaphalavat tat= svargAdikaM phalaM saMbhavatItyarthaH, kiM vA phalAt prAk karmajanyApUrvalakSaNakAraNasya niSpatteH= siddhevRkSaphalavat tat= svargAdikaM phalaM saMbhavatIti na tatra kApyanupapattiriti sUtrArthaH / anyat sarva bhASye spaSTam / vyAcaSTe- yatheti, parikarma saMskAraH, tasmin= parisekAdikarmaNi, pRthivIdhAtuH= pArthivaparamANusamudAyaH, abdhAtunA= jalena, saMgRhItaH= AkRSTaH saMyukto vA, pRthivyAdyantargataM tejazca prasiddhameva, pacyamAnaH pRthivIdhAturityanvayaH, rasadravyam= rasam , nivartayati= saMpAdayati, vRkSAnugataH= vRkSe vyAptaH, pAkaviziSTaH= pakkaH, vyUhavizeSeNa= rUpavizeSeNa saMnivizamAnaH pravizamAnaH parNAdi= patramArabhya phalaparyantaM nivartayati / vyUhetiyathA kenacidrUpeNa patraM kenacidrUpeNa puSpaM kenacidrUpeNa phalaM saMpAdayati / dRSTAntamupasaMharati- evamiti, evam = uktaprakAreNa= paramparayA rasasaMpAdanadvArA pariSekAdikarma arthavat= phalajanakaM bhavati na tu sAkSAt- vinaSTatvAt. tadAha-na ceti, vinaSTAt pariSekAt sAkSAt phalaM na saMbhavati ataH paramparayetyarthaH / prakRtamAha- tatheti, pravRttyA agnihotrAdikarmaNA, saMskAraH= adRSTam , saH= saMskAraH, nimittAntareNa= phalaprAptiyogyadezAdinAnugRhItaH, kAlAntare= maraNAnantarakAle, phalaM svargAdikaM niSpAdayatItyanvayaH / atra pUrvoktasUtraM pramANayati- pUrveti, sUtravyAkhyA ca tatraiva draSTavyA, spaSTamanyat / tathA ca yathA sekAdikarmaNA raso jAyate tena ca phalamiti na kAryakAraNatvayoranupapattistathA'gnihotrAdikarmaNA'dRSTaM jAyate tacca phalabhogaparyantaM sthAyIti tena phalaM jAyate iti nAmihotrAdInAM phalatatkAraNatvayoranupapattirityarthaH // 47 // ___ agrimasUtramavatArayati- taditi, idam= phalaM niSpadyamAnaM niSpatteH prAk nA'sat na sat na sadasadityanvayaH / atra- " idamidAnI cintyate kimetat phalamutpatteH prAgasadvA sadvA sadasadvA'nubhayaM veti, atra samastapakSAkSepeNa phalAbhAvamabhidhitsuH pUrvapakSayati tadidaM phalaM niSpatteH prAk " iti tAtparya Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1AhnikeprAniSpatteniSpattidharmakaM nA'sat- upAdAnaniyamAt= kasyacidutpattaye kiMcidupAdeyaM na sarva sarvasyetya'sadbhAve niyamo nopapadyate iti / na sat-prAgutpattevidyamAnasyotpattiranupapanneti / na sadasat- sadasato(dhAt= 'sat' ityAbhyanujJA. 'asat' ityarthapratiSedhaH etayoAghAto vaidhayaM vyAghAtAdavyatirekAnupapattiriti // 48 // prAgutpatterutpattidharmakama'sadityaddhA, kasmAt ? utpAdavyayadarzanAt // 49 // yatpunaruktam- 'prAgutpatteH kArya nA'sat- upAdAnaniyamAt ' iti ? buddhisiddhaM tu tada'sat // 50 // idamasyotpattaye samartha na sarvamiti prAgutpatteniyatakAraNaM kArya buddhayA siddham- utpattiniyamadarzanAt tasmAdupAdAnaniyamasyopapattiH / sati tu kArye prAgutpatterutpattireva naastiiti||50|| TIkA / neti- utpadyamAnaM phalamutpatteH prAk nA'sat- asata utpatterasaMbhavAdanyathA zazaviSANamapyutpayeta, na ca sat- satopyutpatterasaMbhavAt , nApi sadasat- sattvAsattvayoH sAmAnAdhikaraNyAsaMbhavAdityarthaH, tRtIyakalpe hetumAha- sadasatoriti, sadasato:= sattvAsattvayovaidhAt= parasparaM viruddhatvAt= sAmAnAdhikaraNyAsaMbhavAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- prAgiti, niSpattidharmakam= utpadyamAnaM phalAdi vastu niSpatte:= utpatteH prAk nA'sadityanvayaH / ukte hetumAha- upAdAneti / hetuvAkyaM vyAcaSTekasyaciditi, kasyacidutpattaye kiMcidupAdIyate na tu sarvasyotpattaye sarvamupAdIyate iti kAryakAraNatvayoniyamo'sadbhAve= utpatteH prAk kAryasyAsattvapakSe nopapadyate ityanvayaH, ghaTotpAdanArtha mRttikA gRhyate na tu tantvAdi yadyutpatteH prAgasadeva kArya syAttadA kAryAsattvasya sarvatrAvizeSAd tantvAdibhyopi ghaTa utpadyeta na cotpadyate tasmAnnA'sat , sattvapakSe tu ghaTasya mRttikAyAM sattvAt mRttikAto ghaTotpattiH saMbhavatItyarthaH / astu tarhi kAryamutpatteH prAk sadityAzaGkayAha-na saditi / ukte hetumAha- prAgiti sattvaM hi vidyamAnatvaM vidyamAnasya cotpattiranupapanneti spaSTameva / sattvAsattvapakSaM nirAkaroti-na sadasaditi / ukte hetumAha- sadasatoriti / hetuvAkyaM vyAcaSTe- saditi, arthAbhyanujJA= padArthasya vidyamAnatA, pratiSedhaH= abhAvaH, etayoH= vidyamAnatvAbhAvayorvyAghAtaH= parasparaM virodhosti tAdRzavirodhAdavyatirekasya= abhedasya= sAmAnAdhikaraNyasyAnupapattiriti sadasadrUpatvamapi na saMbhavatIti nAgnihotrAdInAM phalaM saMbhavati- sattvAsattvAdinA svarUpAnupapatterityarthaH // 48 // siddhAntamAha- prAgiti, utpattidharmakam= kArya prAgutpatterasat ityaddhA= itiyuktamityarthaH / ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi / sUtreNa hetumAha- utpAdeti, kAryasyotpAdo vyayaH= vinAzazca dRzyate tenotpatteH prAgasattvaM siddhamiti sUtrArthaH, utpAdavinAzAbhyAmanityatvaM tena cotpatteH prAgasattvaM phalasya kAryasya siddhamityAzayaH / atra bhASyaM nAsti // 49 // prAgutpatteH kAryAsattvapratiSedhakaM pUrvapakSivAkyamanuvadati- yatpunariti, tadetat pUrvatra vyAkhyAtam / prAgutpatteH kAryAsattvaM samAdhatte- buddhIti, tat= kAryam prAgutpatterasaditi buddhisiddham= pramANasiddhameva- asattvAbhAve tadutpAdanArtha yatno na syAt , na caivaM zazaviSANasyApyutpattiH syAditi vAcyam , tasya prAgabhAvapratiyogitvAbhAvAt kAryasya ca prAgabhAvapratiyogitvAditi vyatirekAditi sUtrArthaH, kiM vA prAgutpatterasadapi kArya buddhisiddham= buddhiviSayIbhUtameva tathA ca kAryasya buddhiviSayatvAduktasyopAdAnaniyamasyAnupapattirnAsti- darzanAnukUlyena ghaTAdyutpAdanAthai mRdAdigrahaNasaMbhavAt tena ca kAryakAraNabhAvaniyamopyupapanna itisUtrArthaH / vyAcaSTe- idamiti, idam= mRddavyama'sya= ghaTasyotpaye samartham= paryAptaM na sarva tantvAdikamityevaMrUpeNa prAgutpatteH kArya niyataM kAraNaM yasya tat niyatakAraNaM buddhayA pramANena Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 phalavivecanam ] nyAyabhASyam / AzrayavyatirekAd vRkSaphalotpattivadityahetuH // 51 // mUlasekAdi parikarma phalaM cobhayaM vRkSAzrayam. karma ceha zarIre phalaM cA'mutreti AzrayavyatirekAdaheturiti // 51 // prIterAtmAzrayatvAdapratiSedhaH // 52 // prItirAtmapratyakSatvAdAtmAzrayA tadAzrayameva karma dharmasaMjJitam- dharmasyAtmaguNatvAt tasmAdAzrayavyatirekAnupapattiriti // 52 // na- putrapazustrIparicchadahiraNyA'nnAdiphalanirdezAt // 53 // putrAdi phalaM nirdizyate na prItiH- "grAmakAmo yajeta" " putrakAmo yajeta" iti. tatra yaduktam- 'prItiH phalam' iti etadayuktam // 53 // tatsaMbandhAt phalaniSpattesteSu phalavadupacAraH // 54 // siddhm| atra hetumAha- utpattIti, mRdo ghaTasyotpattirbhavati na tantvAdibhya iti niyamadarzanAd yadi kArya niyatakAraNaM na syAttadA mRda eva ghaTasyotpattirbhavatIti niyamo na syAt ata eva niyamAdupAdAnaniyamasyopapattirasti- ghaTotpattyartha mRdeva gRhyate iti / vipakSe bAdhakamAha- satIti, yadi prAgutpatterapi kArya sadeva syAttadA satastasyotpattirna saMbhavati anyathotpattyanantaramapyutpattiH syAdityarthaH // 50 // "vRkSaphalavat" ityuktadRSTAntaM pUrvapakSI dUSayati- Azrayeti, 'agnihotrAdiphalotpattivRkSaphalotpattivat saMbhavati ' iti yaduktaM tada'hetuH= asAdhakameva-AzrayavyatirekAt= vRkSe eva sekAdi kAraNaM vRkSe eva ca tatphalamiti vRkSaphalotpattiH saMbhavati, prakRte ca yena zarIreNa karma kRtaM na tena svargAdiphalaM bhoktuM zakyate kiM tu zarIrAntareNeti phalatatkAraNayorAzrayasya vyatirekaH= bhedaH prApta Azrayabhede ca kAryakAraNabhAvo na bhavatItyanupapattyA'gnihotrAdInAM phalaM na saMbhavatIti suutraarthH| vyAcaSTe- mUleti, tasmAt phalasya mUlasekAdikarmaNazca kAryakAraNabhAvaH saMbhavatItizeSaH / prakRtamAha- karmeti, amutra pAralaukikazarIre / ahetuH= uktadRSTAnto na karmaphalasAdhakaH / spaSTaM sarvam // 51 // ___ uktaM siddhAntI samAdhatte- prIteriti, agnihotrAdInAM phalaM prItiH= sukhameva taccAtmAzrayam= AtmaniSThaM tatkAraNIbhUtaM cAdRSTamapi AtmaniSThameveti phalatatkAraNayoH sAmAnAdhikaraNyaM siddhamiti noktarItyAgnihotrAdInAM phalasya pratiSedhaH saMbhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- prItiriti, AtmapratyakSatvAt= AtmanAnubhUyamAnatvAt sarvalokapratyakSasiddhatvAdvetyarthaH / tadAzrayam= AtmaniSTham / dharmasaMjJitam= phalajanakamadRSTAkhyam / ukte hetumAha- dharmasyeti, dharmasya= adRSTasya / upasaMharati- tasmAditi, uktarUpeNa phalatatkAraNayorAzrayabhedo nopapadyate- ubhayorapyAtmaniSThatvAdityarthaH // 52 // pUrvapakSI sukhasya phalatvaM nirAkaroti-neti, agnihotrAdInAM sarveSAM sukhaM na phalam - putrAdilakSaNaphalanirdezAt teSAM ca nAgnihotrAdinA tajjanyAdRSTena ca sAmAnAdhikaraNyaM saMbhavatIti punarapi phalAnupapattistadavasthaiveti sUtrArthaH / vyAcaSTe- putrAdIti, putrAdilakSaNaphalabodhakavAkyAnyudAharatiprAmeti, " citrayA yajeta pazukAmaH" ityAdivAkyAni vijJeyAni / upasaMharati- tatreti, tatra= evaM putrAdInAM phalatve siddhe, etat= tat , tathA ca sukhasyaiva phalatvaM na saMbhavati yena phalatatkAraNayoH sAmAdhikaraNyaM sidhyetetyarthaH // 53 // uktaM siddhAtI samAdhatte- tatsaMbandhAditi, na kevalaM putrAdikaM phalaM kiM tu tatsaMbandhAt= putrAdisaMbandhAt= putrAdiprAptyA phalaniSpattiH= sukhasiddhirbhavatIti sukhamevAtra phalamiti teSu= putrAdiSu= Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1AhnikeputrAdisaMbandhAt phalaM prItilakSaNamutpadyate iti putrAdiSu phalavadupacAro yathA'nne prANazabda:- " annaM vai prANAH" iti // 54 // phalAnantaraM duHkhamuddiSTamuktaM ca- "vAdhanAlakSaNaM duHkham 1-1-21" iti. tat kimidaM pratyAtmavedanIyasya= sarvajantupratyakSasya sukhasya pratyAkhyAnam ? AhosvidanyaH kalpaH ? iti, anya ityAha, katham ?, na vai sarvalokasAkSikaM sukhaM zakyaM pratyAkhyAtum / ayaM tu janmamaraNaprabandhAnubhavanimittAd duHkhAd nirviNasya duHkhaM jihAsato duHkhasaMjJAbhAvanopadezo duHkhahAnArtha iti / kayA yuktyA ?, sarve khalu sattvanikAyAH sarvANyutpattisthAnAni sarvaH punarbhavo bAdhanAnuSakto duHkhasAhacaryAt " bAdhanAlakSaNaM duHkham 1-1-21" ityuktam. RSibhirduHkhasaMjJAbhAvanamupadizyate, atra ca heturupAdIyateputrAdInAM phalavat= phalatvena upacAraH= gauNo vyapadezosti- "putrakAmo yajeta " ityAdistathA ca sukhasya tatkAraNasya cAdRSTasya sAmAnAdhikaraNyAnna kApyanupapattiriti sUtrArthaH / vyAcaSTe- putrAdIti / putrAdiSu= putrAdInAm / dRSTAntamAha- yatheti, yathA- "annaM vai prANAH" ityatrAnne prANazabdaprayoga aupacArikastathA phalabhUtasukhajanake putrAdau phalatvavyapadeza aupacArika:- sukhasyaiva phalatvAt sukhajanakameva putrAdikaM sarvaH samIhate na tu duHkhapradamapIti siddhaM sukhasya phalatvamityarthaH / sukhasya tajja. nakAdRSTasya cAtmani sAmAnAdhikaraNyamuktameveti na kopi doSaH // 54 / / // iti phalavivecanaM samAptam // kramaprAptaM duHkhavivecanamArabhate- phalAnantaramiti / uktaM duHkhalakSaNaM smArayati- bAdhaneti, tadetata pUrvatra vyAkhyAtam / prakRtamAha- taditi, pratyAtmetyuktaM vyAcaSTe- sarveti, saMsArasya yad duHkhAtmakatvamucyate "duHkhameva sarvam" ityAdi tena kiM sukhAbhAvo bodhyate ityarthaH, kiM vA'nyaH kalpaH= sukha. mapyasti duHkhamapyasti tatra duHkhabAhulyAd duHkhAtmakatvamucyate iti vA pakSa ityrthH| siddhAntI dvitIyakalpaM svIkaroti- anya iti / sUtrakAra itizeSastathA cAnupadameva vakSyati- sukhasyeti / dvitIyakalpe upapattiM jijJAsate- kthmiti| upapattimAha- na vai iti, yadA hi sukhapratyAkhyAnaM na saMbhavati tadokto dvitIyakalpa eva yukta ityarthaH / nanu yadyasti sukhaM tadA sarvasya duHkhAtmakatvaM kathamupadizyate ? ityAzaGkaya duHkhAtmakatvopadezasya prayojanamAha- ayamiti, ayaM duHkhasaMjJAbhAvanopadezaH= " duHkhameva sarva vivekinaH" ityAdirUpaH duHkhatvAnusaMdhAnopadezaH duHkhahAnArthaH= saMsAranivRttyarthaH= apavargaprAptyartha ityanvayaH, 'yatamAnasaMjJA vyatirekasaMjJA ' ityAdiprayogeSvivAtrApi duHkhasaMjJeti saMjJAzabdaprayogo vijJeyaH, prabandhaH= paramparA, nirviNNasya= viraktasya= khinnasya / duHkhasaMjJAbhAvanena duHkhanivRttiprakAraM jijJA. sate- kayeti / uttaramAha- sarve iti, sattvanikAyAH= dehAH, utpattisthAnAni= lokAH, punarbhava:janma, sarvopyayaM duHkhasAhacaryAt= duHkhasaMbandhAd bAdhanAnuSaktaH= klezAtmakaH= duHkhAtmaka ityanvayaH / atra- " utpattiH sukhaduHkhahetubhUtA viSayasaMpattistasyAH saMsthAnAni= bhuvanAni. AsatyalokAdA cAvIceriti" iti tAtparyaTIkA / uktaM duHkhalakSaNaM smArayati- bAdhaneti / duHkhAtmakasaMsArasya nivRttaye duHkhasaMjJAbhAvanamupadizyate- "duHkhameva sarvam" ityAha- RSibhiriti / saMsArasya duHkhAtmakatvAnusaMdhAnena tato nirviSNasya viraktasya cApavarga ityarthaH / tadanena pataJjalisUtrArthAnuvAdenAsya bhASyakArasya tadanantarabhAvitvaM spaSTameva / agrimasUtramavatArayati- atreti, atra saMsArasya duHkhAtmakatve sUtreNa heturupAdIyate= ucyate ityanvayaH / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __375 duHkhavivecanam ] nyAyabhASyam / vividhavAdhanAyogAd duHkhameva janmotpattiH // 55 // janma= jAyate iti zarIrendriyabuddhayaH, zarIrAdInAM saMsthAnaviziSTAnAM prAdurbhAva utpattiH, vividhA ca bAdhanA- hInA madhyamA utkRSTA ceti. utkRSTA nArakiNAM. tirazvAM tu madhyamA, manuSyANAM hInA. devAnAM hInatarA vItarAgANAM ca, evaM sarvamutpattisthAnaM vividhabAdhanAnuSaktaM pazyataH sukhe tatsAdhaneSu ca zarIrendriyabuddhiSu duHkhasaMjJA vyavatiSThate. duHkhasaMjJAvyavasthAnAt sarvalokeSva'nabhiratisaMjJA bhavati. anabhiratisaMjJAmupAsInasya sarvalokaviSayA tRSNA vicchidyate. tRSNAprahANAt sarvaduHkhAd vimucyate iti, yathA viSayogAt payo viSamiti budhyamAno nopAdatte. anupAdadAno maraNaduHkhaM nAmoti // 55 // duHkhoddezastu na sukhasya pratyAkhyAnam , kasmAt ? sukhsyaapyntraalnissptteH|| 56 // na khalvayaM duHkhoddezaH sukhasya pratyAkhyAnam , kasmAt 1, sukhasyAntarAlaniSpate:niSpadyate khalu bAdhanAntarAleSu mukhaM pratyAtmavedanIyaM zarIriNAM tadazakyaM pratyAkhyAtumiti // 56 // athApi bAdhanAnivRttervedayataH paryeSaNadoSAdapratiSedhaH // 57 // vividheti- bahuvidhapIDAsaMbandhAt janmotpattiH= zarIrotpattiH= saMsArasaMbandho duHkham= duHkhAtmakameveti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- janmeti, jAyate iti janma= zarIrAdikam , utpattipadArthamAhazarIrAdInAmiti, saMsthAnaviziSTAnAm= svasvAkRtiviziSTAnAm , bAdhanAyA vaividhyamAha- vividheti, devAnAM vItarAgANAM ca hInatarA bAdhanetyanvayaH / saMkalayati- evamiti, utpattisthAnam = bhuvanam , vividhabAdhanAnuSaktam= vividhaduHkhayuktam , janmajarAmaraNAdikRtAni duHkhAni vividhAnIti spaSTameva, tatsAdhaneSu sukhasAdhaneSu, duHkhasaMjJA= duHkhAtmakatvajJAnaM vyavatiSThate= sthiraM bhavati, duHkhasaMjJAvyavasthAnAt= duHkhAtmakatvajJAnasthairyAt , anabhiratisaMjJA= apriyatvajJAnaM jAyate, tatazca tRSNA nivartate, tRSNAnivRttyA ca sarvaduHkhanivRttirbhavatItyanvayaH / atra dRSTAntamAha- yatheti, payaH= viSasaMyuktaM payaH, tathA ca yathA viSasaMyuktapayasaH parityAgena maraNaduHkhaM na bhavati tathA duHkhAtmakasaMsArasya parityAgena anmajarAmaraNAdidaHkhaM na bhavati mokSapadaM ca prApnotItyarthaH / spaSTamanyata // 55 // ___ agrimasUtramavatArayati- duHkheti, prameyagaNanAsUtre sukhoddezAbhAvepi yo duHkhoddezastena sukhasya pratyAkhyAnaM na kriyate kiM tu duHkhabAhulyaM sUcyate ityarthaH / ukta hetuM jijJAsate- kasmAditi / sUtreNa hetumAha-sukhasyeti, sukhasyApyantarAleSu duHkhAbhAvakAleSu niSpatteH= pratyakSasiddhatvAditi sukhamapya stIti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- neti / pratyAkhyAnam= pratyAkhyAnArtham / sukhasattAyAM hetumAha-sukhasyeti / hetuvAkyaM vyAcaSTe- niSpadyate iti, niSpadyate= sidhyati= pratyakSamanubhUyate, bAdhanAntarAleSu duHkhAnubhavasaMdhiSu= duHkhAbhAvakAle zarIriNAM pratyAtmavedanIyam= sarvajanapratyakSaM sukham , tat= sarvajanapratyakSabhUtaM sukhaM pratyAkhyAtuM na zakyate- pratyakSasya padArthasya pratyAkhyAnAsaMbhavAdityanvayaH // 56 // ___ agrimasUtramavatArayati- atheti, kiM cetyarthaH / duHkhodezena sukhasyApratyAkhyAne hetvantaramAhabAdhaneti, vedayataH= sukhasAdhanaviSayakajJAnavataH puruSasya paryeSaNasya= viSayArjanatRSNAyA doSAt= samIhitapadArthA'niSpattyA bAdhanAyAH= duHkhasya nivRttirna bhavatIti vairAgyotpAdanArtha duHkhasaMjJAbhAva Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1Ahnikesukhasya duHkhoddezeneti prakaraNAt , paryeSaNam= prArthanA= viSayArjanatRSNA. paryeSaNasya doSo yadayaM vedayamAnaH prArthayate. taccA'sya prArthitaM na saMpadyate. saMpadya vA vipadyate. nyUnaM vA saMpadyate. bahumatyanIkaM vA saMpadyate. ityetasmAt paryeSaNadoSAt nAnAvidho mAnasaH saMtApo bhavati. evaM vedayataH paryeSaNadoSAd bAdhanAyA anivRttiH. vAdhanA'nivRtteDhuMHkhasaMjJAbhAvanamuddizyate. anena kAraNena duHkhaM janma na tu sukhasyAbhAvAditi / athApyetadanUktam "kAmaM kAmayamAnasya yadA kAmaH samRdhyate / athainamaparaH kAmaH kSiprameva pravAdhate // " " api cedudanemi samantAd bhUmimAlabhate sagavAzyAM na sa tena dhanena dhanaipI tRpyati kiM nu sukhaM dhanakAme " iti // 57 // duHkhavikalpe sukhAbhimAnAca // 58 // duHkhasaMjJAbhAvanopadezaH kriyate, ayaM khalu sukhasaMvedane vyavasthitaH sukhaM paramapuruSArtha manyate- na sukhAdanyad niHzreyasamasti. mukhe prApte caritArthaH kRtakaraNIyo bhavati. mithyAsaMkalpAta sukhe tatsAdhaneSu ca viSayeSu saMrajyate. saMraktaH sukhAya ghaTate. ghaTamAnasyA'sya janmanamupadizyate na tu sukhasyAbhAvAditi duHkhoddezena sukhasyA'pratiSedhaH= pratyAkhyAnaM na saMbhavatIti sUtrArthaH / atra- " yasmAdayaM vedayan idaM me sukhasAdhanamidaM me duHkhasAdhanamiti sukhasAdhanamApnu duHkhasAdhanaM hAtuM prayatate sukhasAdhanAnAM prAptaye cAsya yatamAnasyA'nekavidhastApo'nupaplavate tatastApAnubhavAt sarva duHkhamityucyate na sukhasyAbhAvAditi" iti vArtikam / vyAcaSTe- sukhasyeti, 'sukhasya duHkhoddezena' iti prakaraNAllabhyate tasya " apratiSedhaH" ityanenAnvayastathA ca 'duHkhoddezena sukhasya na pratiSedhaH' ityarthaH / paryeSaNapadArthamAha- prArthaneti, etadapi vyAcaSTe-viSayeti / paryeSaNasya doSamAhayadayamiti, ayam= jIvaH, vedayamAnaH= sukhasAdhanaM jAnAnaH, prArthayate= sukhasAdhanaM samIhate, asya= uktecchAvataH, tat prArthitam samIhitam , pakSAntaramAha-saMpadyeti, vipadyate= vinazyati, pakSAntaramAha- nyUnamiti, pakSAntaramAha- bahiti, bahupratyanIkam= bahuvighnayuktaM vA prArthitaM saMpadyate ityanvayaH / paryavasitamAha- ityetasmAditi, paryeSaNadoSAt= abhilASasyApUrtyA nAnAvidho mAnasaH saMtApo bhava. tiitynvyH| upasaMharati- evamiti, evam= uktaprakAreNa vedayataH= sukhasAdhanajJAnavataH sukhasAdhane pravRttyA uktaparyeSaNadoSAd bAdhanAyAH= duHkhasya nivRttina bhavatIti duHkhAnivRtterduHkhatvabhAvanopadizyate tathA cAnena kAraNena= duHkhAnivRttyA= duHkhabAhulyena 'duHkhaM janma' ityuktaM na tu sukhasyAbhAvAt / athApi= ata eva / ukte pramANamAha- kAmamiti, kAmam= viSayaM kAmayamAnasya= samIhamAnasya yadA samIhitaH kAmaH samRdhyate= sidhyati, atha= tadaivainam= kAminamaparaH kAmaH kSipram= zIghrameva prabAdhate ityanvayaH / vAkyAntaramudAharati- apIti, udanemi= samudraparyantAM sagavAzvAmapi yadi pRthivIM labhate tadApi kAmI na tena tRpyati tasmAd dhanakAme= viSayakAmanAyAM sukhaM nAstItyanvayaH, tathA ca kAmanAduHkhAdeva duHkhaM janmetyuktaM na tu sukhAbhAvAdityarthaH // 57 // duHkhasaMjJAbhAvanopadezasya kAraNamAha- duHkheti, duHkhavikalpe= putrakalatrAdilakSaNavividhaduHkhavizeSeSu sukhAbhimAnAt= saMsAriNAM sukhatvajJAnAttattyAgenApavargaprAptyarthaM duHkhasaMjJAbhAvanamupadizyate na tu sukhasyAbhAvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- duHkheti, idaM sUtrasya zeSavAkyam / ayam= jIvaH sukhasaMvedane vyavasthitaH= sukhAnubhavaparAyaNaH, vaiSayikasukhAt mokSamapyutkRSTaM na manyate, caritArthaH= kRtArthaH, kRtakaraNIyaH kRtakRtyaH / dhanAdinA me sukhaM bhaviSyatItyAdito mithyAsaMkalpAt , saMraktaH= viSayeSu Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apavargavivecanam ] nyaaybhaassym| 377 jarAvyAdhiprAyaNA'niSTasaMyogeSTaviyogaprArthitAnupapattinimittamanekavidhaM yAvad duHkhamutpadyate taM duHkhavikalpaM sukhamityabhimanyate. sukhAGgabhUtaM duHkhaM- na duHkhamanAsAdya zakyaM sukhamavApnum. tAdarthyAt sukhamevedamiti sukhasaMjJopahataprajJaH- 'jAyasva mriyasva saMghAva' iti saMsAraM nAtivartate. tadasyAH sukhasaMjJAyAH pratipakSo duHkhasaMjJAbhAvanamupadizyate. duHkhAnuSaGgAd duHkhaM janmeti na sukhasyAbhAvAt / yadyevaM kasmAt 'duHkhaM janma' iti nocyate ?. soyamevaM vAcye yadevamAha- "duHkhameva janma 55" iti tena sukhAbhAvaM jJApayatIti, janmavinigrahArthIyo vai khalvayamevazabdaH, katham ? na duHkhaM janma svarUpataH kiM tu duHkhopacArAt. evaM sukhamapIti. etada'nenaiva nivartyate na tu duHkhameva janmeti // 58 // duHkhopadezAnantaramapavargaH sa pratyAkhyAyate RNaklezapravRttyanubandhAdapavargAbhAvaH // 59 // saMraktaH, ghaTate= yatate, ghaTamAnasya= yatamAnasyA'sya= jIvasya janmAdinA'niSTasaMyogeneSTaviyogena samIhitapadArthA'siddhayA.cAnekavidhaM yAvat= yad yad duHkhamutpadyate taM taM duHkhavikalpam= duHkhajAtamduHkhavizeSa sukhamityabhimanyate ityanvayaH / duHkhasyAvazyambhAve hetumAha- sukhAneti, duHkhaM vinA sukhaM na labdhuM zakyate- duHkhasya sukhAGgatvAdityarthaH / sukhasaMjJopahataprajJaH= sukhAnubhavena naSTaprajJaH= sukhAbhilASAndhaH tAdAt= duHkhasya sukhArthatvAd duHkhamapi sukhamevedamiti manyate tena jAyasva= jAyate mriyasva= mriyate saMdhAva= vividhayoniSu saMdhAvatIti saMsAraM nAtivartate / upasaMharati- tadasyA iti, pratipakSaH viruddhaH, spaSTamanyat / atra- " punarjAyate punamriyate janitvA mriyate mRtvA jAyate tadidaM saMdhAvanavyApArapracaya ityarthaH" iti tAtparyaTIkA / zaGkate- yadIti, yadyevam= uktarItyA yadi sukhamapyasti tadA paJcapaJcAzatsUtre 'duHkhaM janma' iti vaktavyamAsIt na tu "du:khameva janma " iti, soyam= sUtrakAraH evam= 'duHkhaM janma' iti vaktavye yadevamAha- "duHkhameva janma" iti tena= evazabdaprayogeNa sukhAbhAvaM jJApayatIti tatra yat sukhasattvapratipAdanaM tat siddhAntaviruddhamityarthaH / siddhAntI samAdhatte- janmavinigraheti, janmavinigrahArthIyaH= saMsAranivRttyarthoyam- "duHkhameva janma" ityevazabdaH- evazabdena janmanaH kevaladuHkhamayatvajJAnena saMsAre heyatvabuddhiH saMbhavati nAnyatheti hetoreva evazabdaH prayukto na tu sukhAbhAvajJApanArthamityarthaH / atra- "vinigrahaH= vinivRttiH sa evArthaH pravartate iti janmavinigrahArthIyaH yathA ca matvarthIya iti. etaduktaM bhavati- janma duHkhameveti bhAvayitavyaM nAtra manAgapi sukhabuddhiH kartavyA-anekAnarthaparamparApAtenApavargapratyUhaprasaGgAt" iti taatpryttiikaa| kiMvokta evazabdo'yogavyavacchedaparo nAnyayogavyavacchedapara ityarthaH / ukte hetuM jijJAsate- kathamiti / hetumAhaneti, duHkhopacArAt= duHkhabAhulyAt , evaM sukhamapi= janma svarUpataH sukhAtmakamapi nAsti kiMtu sukhopacArAdeva- sukhaduHkhayorAtmavRttitvena janmAbhedAsaMbhavAdityarthaH / etat= janma anena= duHkhasaMjJAbhAvanena nivartyate itihetoreva "duHkhameva janma" ityuktaM na tu sukhasyAbhAvAdityarthaH / atra- "janmano'nena vinigrahaM zAsti. sarva duHkhamiti bhAvayan duHkhasAdhanAni nopAdatte anupAdadAno vimucyate" itivArtikam // 58 // // iti duHkhavivecanaM samAptam // apavargavivecanamArabhate- duHkhopadezAnantaramiti / saH= apavargaH / pUrvapakSI apavargAbhAvamAhaRNeti, yajJAdilakSaNAnAmRNAnAmavidyAdilakSaNaklezAnAM karmalakSaNapravRttezcAnubandhAt= nairantaryAdapavargAbhAva iti sUtrAnvayaH, anyatsavai bhASye spaSTameva, atra-"anubandhaH sarvadA karaNIyatA" iti vArtikam / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1AhnikeRNAnubandhAnAstyapavargaH= " jAyamAno ha vai brAhmaNastribhiNairRNavAn jAyate- brahmacaryeNa RSibhyo yajJena devebhyaH prajAyA pitRbhyaH" iti RNAni. teSAmanubandhaH= svakarmabhiH saMbandhaH- karmasaMbandhavacanAt- " jarAmayaM vA etatsatraM yadagnihotraM darzapUrNamAsau ceti= jarayA ha eSa tasmAt satrAdvimucyate mRtyunA ha vA" iti RNAnubandhAdapavargAnuSThAnakAlo nAstItya'pavargAbhAvaH / klezAnubandhAnAstyapavarga:= klezAnubaddha evAyaM mriyate klezAnubaddhazca jAyate nAsya klezAnubandhavicchedo gRhyate / pravRttyanuvandhAnAstyapavargaH= janmaprabhRtya'yaM yAvatmAyaNaM vAgbuddhizarIrArambheNA'vimukto gRhyate tatra yaduktam- "duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarApAyAdapavargaH 1-1-2" iti tadanupapannamiti // 59 // atrAbhidhIyate- yattAvat 'RNAnubandhAt ' iti ?. RNairiva RNairitipradhAnazabdAnupapatterguNazabdenAnuvAdaH-nindAprazaMsopapatteH // 60 // " RNaiH" iti nAyaM pradhAnazabdaH, yatra khalvekaH pratyAdeyaM dadAti dvitIyazca pratideyaM gRhNAti tatrAsya dRSTatvAt pradhAnamRNazabdaH. na caitadihopapadyate pradhAnazabdAnupapatterguNazabdenAya vyAcaSTe- RNeti, RNabodhakaM zrutivAkyamAha-jAyamAna iti, zrutI RNatrayamAha- brahmacaryaNeti, brahmacarya RSINAmRNam . yajJo devAnAmRNam , prajA pitRRNAmRNaM tat trayamapi saMpAdyamityarthaH / RNAnubandhamAha- teSAmiti, teSAm= uktAnAmRNAnAm , svakarmabhiH saMbandhaH= saMpAdyatvam= svakAryatvam / atra hetumAha- karmeti, karmasaMbandhavacanAt= avazyakartavyatvavacanAt / vacanamAha- jareti / jarAmaryapadArtha zrutiH svayamevAha- jarayeti, agnihotrAdinityanaimittikakarmabhyo jarayA vA mRtyunA vA vimucyate iti tatkarma jarAmaryam / paryavasitamAha- RNAnubandhAditi, apavargAnuSThAnakAlaH= apavargasAdhanAnuSThAnakAlaH, apavargasAdhanaM ca tattvajJAnamuktamevetyanvayaH / dvitIyahetuM vyAcaSTe-klezeti, "avidyAsmitArAgadveSAbhinivezAH paJca klezAH" iti klezAstadyuktasyApavargoM na saMbhavati- klezAnAM saMsArahetutvAt klezanivRttizcAsya= jIvasya na dRzyate ityapavargAnupapattirityanvayaH / tRtIyahetuM vyAcaSTe- pravRttIti, janmaprabhRti= janmArabhya, yAvatprAyaNam= maraNaparyantam. pravRttimAha- vAgiti, tadanubandhamAha- avimukta iti, vAgabuddhizarIrANAM pravRttyA= karmaNA yukta eva jIvo bhavatIti apavargAbhAva ityanvayaH / upasaMharati- tatreti, tatra= evamapavargAbhAve siddhe "duHkhajanma " ityAdisUtreNa yadapavargasattvamuktaM tadanupapannamityanvayaH, spaSTamanyat sarvam // 59 // ____ agrimasUtramavatArayati- atreti, yattAvat RNAnubandhAdapavargAbhAva uktastatra brahmacaryAdikamavazyAnuSTheyatvAd RNasadRzameva na tu RNameveti jAyamAna iti zrutau " RNaiH" ityasya RNairiva= RNasahazairityartha ityanvayaH / siddhAntI samAdhatte- pradhAneti, pradhAnazabdAnupapatteH= 'jAyamAnaH 'RNaiH' itizrutyuktayoH zabdayoH prAdhAnyasya pradhAnArthaparatvasyAnupapatterguNazabdena= jAyamAna iti RNairiti ca gauNena zabdena tadarthasyAnuvAdaH kriyate- yAgAdInAmananuSThAne nindAyA anuSThAne ca prazaMsAyA upapatteH= bodhanArtham , yathA RNasyA'dAne nindA dAne ca prazaMsA tathA yAgAdInAmapi akaraNe nindA karaNe ca prazaMseti yAgAdInAM RNasAdRzyAdeva RNazabdena pratipAdanamastIti RNazabdo gauNaH, jAyamAnazabdazca tattadAzramagrahaNakAlapara iti gauNa iti caturthAzrame tattvajJAnenApavargasaMbhavAdityapavargapratyAkhyAnaM nopapadyate itisUtrArthaH, anyad bhASye spaSTam / udAhRtazrutighaTakasya RNazabdasya gauNatvaM byAcaSTe- RNairiti / RNazabdasya mukhyArthamAha- yatreti, pratyAdeyam= punarlAhyaM dhanam , pratideyam= punardeyam , tatra= tAdRzadhane asya= RNazabdasya dRSTatvAt zaktigrahAt tatra RNazabdaH pradhAnama= zaktaH, etAdRzArthayogazca iha= Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyaaybhaassym| apavargavivecanam ] 379 manuvAdaH- RNairiva RNairiti, prayuktopamaM caitad yathA- " agnirmANavakaH" iti= anyatra dRSTazcAyamaNazabda iha prayujyate yathAgnizabdo mANavake / kathaM guNazabdenAnuvAdaH ?, nindAprazaMsopapatteH= karmalope RNIva RNA'dAnAd nindyate. karmAnuSThAne ca RNIva RNadAnAd prazasyate sa evopamArtha iti / "jAyamAnaH" iti guNazabda:- viparyaye'nadhikArAta= "jAyamAno ha vai brAhmaNaH" iti ca zabdo gRhasthaH saMpadyamAnaH, jAyamAna iti= yadAyaM gRhastho jAyate tadA karmabhiradhikriyate- mAtRto jAyamAnasyAnadhikArAt= yadA tu mAtRto jAyate kumAro na tadA karmabhiradhikriyate- arthinaH zaktasya cAdhikArAt= arthinaH karmabhiradhikAraH- karmavidhau kAmasaMyogasmRteH- "agnihotraM juhuyAt svargakAmaH" ityevamAdi, zaktasya ca pravRttisaMbhavAt zaktasya karmabhiradhikAra:- pravRttisaMbhavAt= zaktaH khalu vihite karmaNi pravartate netara iti / ubhayAbhAvastu pradhAnazabdArthe / mAtRto jAyamAne kumAre ubhayam= arthitA zaktizca na bhavatIti, na bhidyate laukikAd vAkyAd vaidikaM vAkyam- prekSApUrvakAripuruSapraNItatvena, tatra laukikastAvadaparIkSakopi na jAtamAtraM kumAramevaM brUyAt- 'adhISva yajasva brahmacarya cara' iti. kuta eSa RSirupapannA'nayAgAdau nopapadyate iti na yAgAdau RNazabdaH pradhAnamityAha- na ceti / prAdhAnyAnupapattezca gauNoyaM zabdo'nuvAdaka ityAha- pradhAneti, gauNatvasvarUpamAha- RNairiveti / gauNatvakAraNamAha- prayukteti, upamayA prayuktamiti prayuktopamam= sAdRzyamUlakam RNapadam / udAharati- yatheti / uktaM vyAcaSTeanyatreti, yathAgnizabdo vahnivAcako mANavake prayujyate iti gauNaH tathA'nyatra pratideyapadArthe dRSTaH= gRhItazaktikoyamRNazabda iha= yAgAdau RNasAdRzyAt prayujyate iti gauNaH / gauNazabdaprayogahetuM jijJAsate- karthamiti / hetumAha- nindeti / hetuvAkyaM vyAcaSTe- karmeti, yathA RNI RNA'dAnAd nindyate tathA karmalope= karmAkaraNe gRhastho nindyate karmAnuSThAne ca prazasyate ayamevAtra sAdRzyapadArtha iti yAgAdInAM RNena sAdRzyabodhanArthameva gauNena RNazabdenAnuvAdaH- avazyAnuSTheyatvAdityanvayaH / ___ uktazrutighaTakajAyamAnazabdasya gauNatvamupapAdayati- jAyamAna iti, ukte hetumAha- viparyayeti, viparyaye= mukhyArthaparatve yadi jAyamAnazabdena janmakAliko bAlo gRhyeta tadA tasya na karmasvadhikAraH saMbhavati- karmAnuSThAnasAmathyoderabhAvAditi yAgAdipakSe jAyamAnazabdena gRhasthaH saMpadyamAno grAhyaHtasya karmasvadhikArasaMbhavAdityarthaH, uktaM vyAcaSTe- yadAyamiti, karmabhiH= karmasu / mukhyArthaparatve bAdhakamAha- mAtRta iti, etadapi vyAcaSTe- yadeti / jAtamAtrasyAnadhikAre hetumAha- arthina iti, etadapi vizadayati- arthina iti / ukte hetumAha- karmeti, kAmasaMyogasmRteH= " svargakAmaH" ityAdirUpeNa phalakAmanAyAH zravaNAt / adhikAriNaH zaktatvavizeSaNamAha- zaktasyeti / etad vyAcaSTe- zaktasyeti / hetumAha- pravRttIti / punarvyAcaSTe- zakta iti, netaraH= na bAlo'zaktaH kAmanArahitazca grAhya iti jAyamAnazabdo gRhasthAzramaprAptapara ityanvayaH // jAyamAnazabdasyoktasya mukhyArthagrahaNe bAdhakamAha- ubhayeti, pradhAne jAyamAnazabdasyArthe= jAta. mAtrakumAre arthitvazaktyorubhayorapyabhAva iti na so'tra jAyamAnazabdena grAhya ityarthaH / svayaM vyAcaSTemAtRta iti / bAlArtha karmavidhAnAsaMbhavamupapAdayati-na bhidyate iti / vedavAkyAnAM laukikavAkyasAdRzye hetumAha- prekSeti, prekSApUrvakArI= vicArapUrvakavaktA paramezvarastatpraNItatvena / svAbhiprAyamAha Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1AhnikevadyavAdI upadezArthena prayukta upadizati ?, na khalu vai nartakondheSu pravartate na gAyano badhireSviti / upadiSTArthavijJAnaM copadezaviSayaH= yazcopadiSTamartha vijAnAti taM pratyupadezaH kriyate na caitadasti jAyamAnakumArake iti / gArhasthyaliGgaM ca mantrabrAhmaNaM karmAbhivadati- yacca mantrabrAhmaNaM karmAbhivadati tat patnIsaMbandhAdinA gArhasthyaliGgenopapannaM tasmAd gRhasthoyaM jAyamAno'bhidhIyate iti // arthitvasya cAvipariNAme jarAmaryavAdoparpattiH / yAvaccAsya phalenArthitvaM na vipariNamate= na nivartate tAvadanena karmAnuSTheyamityupapadyate jarAmaryavAdastaM pratIti. " jarayA havA" ityAyuSasturIyasya= caturthasya pravrajyAyuktasya vacanam- "jarayA ha vA eSa etasmAdvimucyate " iti. AyuSasturIyam= caturtha pravrajyAyuktaM jaretyucyate- tatra hi pravrajyA vidhIyate, atyantajarAsaMyoge " jarayA havA" ityanarthakam / 'azakto vimucyate' ityetadapi nopapadyate- svayamazaktasya bAhyAM zaktimAha- " antevAsI vA juhuyAt brahmaNA sa parikrItaH. kSIrahotA vA juhuyAd dhanena sa parikrItaH" iti / tatreti / prakRtamAha- kuta iti, RSiH= paramezvaraH, upapannAnavadyavAdI= upapannanirdoSavaktA upadezArthena= upadezAya prayuktaH= pravRttaH kathaM stanandhayasya karma upadizati= vidadhyAdityarthaH, atra dRSTAntamAha- neti, niSphalatvAditizeSaH / upadezaphalamAha- upadiSTeti, upadezaviSayaH= upadezaphalam / etadvizadayatiyazceti / etat= upadiSTArthavijJAnaM kumAre nAstina saMbhavati / uktajAyamAnazabdena gRhasthagrahaNe upapattimAha- gArhasthyeti, mantrAzca vedabhAgA brAhmaNAni ceti mantrabrAhmaNaM gArhasthyameva liGgaM sAdhakaM yasya tAdRzaM yAgAdikarma abhivadati= vidadhAti na tu stanandhayakartRkamityatra jAyamAnazabdena gRhastha eva prAdya ityarthaH / etad vyAcaSTe- yacceti, gArhasthyaliGgenopapannam= gRhasthasAdhyam- sapatnIkasyaivAdhikArAt panyA api kiMcit kartavyatvAt / upasaMharati- tasmAditi, tasmAdatra jAyamAnazabdena gRhastho jAyamAno gRhyate na tu stanandhaya ityanvayaH / atra- " gArhasthyasya liGgaM patnI yasmin karmaNi tat tathoktam" iti tAtparyaTIkA // uktajarAmaryavAdasyopapattimAha- arthitveti, arthitvasya= karmaphalakAmanAyA avipariNAme= anivRttau jarAparyantaM vA maraNaparyantaM vA karma kartavyamityevamudAhRtazrutyuktasya jarAmaryavAdasyopapattirasti tathA ca kAmanAyA nivRttI mokSasAdhanAnuSThAnena mokSopi saMbhavatIti na mokSAbhAvApattirityarthaH / svayaM vyAcaSTe-yAvaditi, phalenArthitvam= phalArthitvam , tam= phalArthinaM prati jarAmaryavAda upapadyate itynvyH| jarAzabdagrAhyamAha- jarayeti, caturthasya bhAgasyetyarthaH, jarAzabdenAtrAyuSazcaturthoM bhAgaH pravrajyAyuktaH= saMnyAsAzramayukto grAhya ityarthaH / uktameva punarAha- AyuSa iti, caturtha khaNDam / jarAzabdena saMnyAsAzramayuktacaturthabhAgasya grahaNe hetumAha- tatreti, tatra AyuSazcaturthabhAge, pravrajyA= saMnyAsaH / vipakSe bAdhakamAha- atyanteti, atra jarAzabdenAtyantajarAgrahaNe'tyantajarAsaMyoge mRtyunaiva karmabhyo nivRttiH saMbhavatIti " jarayA ha eSa tasmAdvimucyate " ityanarthakameva syAditi jarAzabdenAtrAyuSazcaturtho bhAgaH pravrajyAyukto grAhya ityarthaH / atra- "prAyeNa paJcasaptativarSeSvativAhiteSu arthatRSNA tanUbhavati. atyantasaMyoge tu " jarayA ha vA " ityanarthakam- " mRtyunA vA" ityanenaiva siddheritizeSaH" iti tAtparyaTIkA / jarAzabdenAzaktagrahaNamapi nopapadyate yena zaktiparyantaM karmAnubandhaH syAdazaktena cApavargasAdhanA'nuSThAnA'nupapattyA'pavargAbhAvaH syAdityAha- azakta iti / ukta hetumAha- svayamiti, zrutyA bAhyazaktimAhaantevAsIti, svayamazakto'ntevAsidvArA vA kSIrahotadvArA vA juhuyAditizrutyA vidhAnAdazaktasyApi karmabhyo vimuktirna saMbhavatIti nAtra jarAzabdenAzaktasyApi grahaNamupapadyate iti jarAzabdenAtrAyuSazca. Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apavargavivecanam ] nyaaybhaassym| 381 ____ athApi vihitaM vA'nUyeta ? kAmAdvArthaH parikalpyeta ? vihitAnuvacanaM nyAyyamiti, RNavAnivA'svatantro gRhasthaH karmasu pravartate ityupapannaM vAkyasya sAmarthyam / phalasya hi sAdhanAni prayatnaviSayo na phalaM. tAni saMpannAni phalAya kalpante / vihitaM ca jAyamAnaM vidhIyate ca jAyamAnaM tena yaH saMbadhyate soyaM jAyamAna iti / pratyakSavidhAnAbhAvAditicet ? na-pratiSedhasyApi pratyakSavidhAnAbhAvAditi / pratyakSato vidhIyate gArhasthyaM brAhmaNena yadi cAzramAntaramabhaviSyat tadapi vyadhAsyat pratyakSataH. pratyakSavidhAnAbhAvAnnAstyAzramAntaramiti, na-pratiSedhasyApi pratyakSavidhAnAbhAvAt na pratiSedhopi vai brAhmaNena pratyakSato vidhIyate- 'na santyAzramAntarANi eka eva gRhasthAzramaH' iti. pratiSedhasya pratyakSato'zravaNAdayuktametaditi // turthobhAgaH saMnyAsAzramayukto grAhya ityanvayaH / saH= antevAsI, brahmaNA= vedena= vedAdhyApanena, kSIrahotA= adhvaryustathA ca karkabhASyam- " kSIrahotA pratyastamitAvayavArthavRttitayA'dhvaryurucyate " iti, saH= kSIrahotA= adhvaryuH, dhanena= dkssinnyaa| "jAyamAnaH" iti vAkyaM kiM karmAnuSThAnavidhAyakamasti kiM vA vihitasyAnuvAdakamastIti vicAramArabhate- atheti, " yAvajjIvamagnihotraM juhuyAt" ityAdivAkyairvihitaM karmAnuSThAnam " jAyamAnaH" itivAkyenA'nUyeta= anUdyate kiM vA kAmAt= svecchayA'trArthaH= vidhAyakatvaM parikalpyeta ? tatra kaH pakSaH zreSTha iti jijJAsA / atra zreSThapakSamAha- vihiteti, "jAyamAnaH" itivAkye vidhivibhaktarazravaNAd vihitasyAnuvacanam = anuvAda eva yuktastathA ca vidhAyakatvAbhAvAt jarAmaryavAdApatterabhAvAdapavargasAdhanAnuSThAnenApavargopapattiH siddhetyrthH| vidhAyakatvAbhAvepi vAkyasya sArthakyamAhaRNavAniti, karmaparityAge gRhasthasya svAtantryaM nAsti- kAmanAnivRttyanantarameva karmaparityAgasaMbhavAdityasvAtantryabodhanenaiva "jAyamAnaH" iti vAkyasya sAmarthyam= sArthakyamupapannamiti na vaiyarthyApattirapItyarthaH / nanu phalakAmanA bAlasyApi saMbhavatIti bAlasyApyadhikArasaMbhavAt jAyamAnazabdena bAlagrahaNaM kiM na syAdityAzaGkayAha- phalasyeti, bAlasya phalakAmanAsattvepi phalasAdhanAnuSThAnazakterabhAvAdadhikAro na saMbhavatIti nAtra jAyamAnazabdena bAlagrahaNamupapadyate ityarthaH, sAdhanAni= yAgAdIni pratyatnaviSayaH= prayatnasAdhyAni bhavanti na ca tatra bAlasAmarthyam / tAni= sAdhanAni, saMpannAni= siddhAni, phalAya kalpante= phalotpAdakAni bhavanti tasmAnnAtra jAyamAnazabdArthaH stanandhayaH / na tu phalaM prayatnaviSayaH, atra- "sAdhane tu prayatnavyApAro dRSTo na phale yathA pAkasAdhaneSu kASThAdiSu na pAke" iti vArtikam / atra jAyamAnazabdena gRhasthagrahaNe upapattimAha- vihitamiti, "jAyamAno ha vai" iti zrutyapekSayA pUrvatrApi tatprakaraNe jAyamAnam= jAyamAnazabdArtho vihitaH uttaratra ca vidhIyate tAdRzapUrvottaravAkyayozca jAyamAnazabdena gRhastha eva grahItuM zakyate iti tatra spaSTaM tathA ca tena- tAdRzapUrvottaravAkyoktajAyamAnena yo gRhastho'bhedasaMbandhena saMbadhyate sa evAtra jAyamAnazabdena gRhastho grAhya ityarthaH pratibhAti, tathA ca pUrvottaravAkyayorjAyamAnazabdasya gRhasthaparatvena prakaraNasaMdaMzAbhyAmatrApi jAyamAnazabdo gRhasthapara eva yukto na tu stanandhayapara ityAzayaH, / atra- "vihitaM ca jAyamAnamiti- RNavAkyAt prAg vidhIyate ca RNavAkyAdUrdhvamityarthaH" iti tAtparyaTIkA // pUrvatra yA pravrajyoktA tatrAzaGkate- pratyakSeti, apavargasAdhanAnuSThAnayogyaH saMnyAsAzramo nAstitasya pratyakSavacanena vidhAnAbhAvAdityapavargAbhAvaH prApta iticet ? na-saMnyAsAzramapratiSedhasyApi pratyakSavacanena vidhAnAbhAvAdityarthaH / svayaM vyAcaSTe- pratyakSata iti / saMnyAsAzramasyAbhAvamAha- yadIti, tat= gRhasthAtiriktamAzramAntaram / nirAkaroti-neti / niSedhahetumAha- pratiSedhasyeti / hetuvAkyaM Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 prasannapadAparibhUSitama- [4 adhyAye. 1Ahnike adhikArAcca vidhAnaM vidyAntaravat // ___ yathA zAstrAntarANi sve sve'dhikAre pratyakSato vidhAyakAni nArthAntarAbhAvAda evamidaM brAhmaNaM gRhasthazAstraM sve'dhikAre pratyakSato vidhAyakaM nAzramAntarANAmabhAvAditi / RgbrAhmaNaM cApavargAbhidhAyya'bhidhIyate= Rcazca brAhmaNAni cApavargAbhivAdIni bhavanti. Rcazca tAvat- "karmabhirmRtyumRSayo niSeduH prajAvanto draviNamicchamAnAH, athApare RSayo manISiNaH paraM karmabhyo'mRtatvamAnazuH," " na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike amRtatvamAnazuH" " pareNa nAkaM nihitaM guhAyAM vibhrAjate tad yatayo vizanti " " vedAhametaM puruSaM mahAntamAdityavarNa tamasaH parastAt. tameva viditvAtimRtyumeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya " / atha brAhmaNAni-"trayo dharmaskandhA:- yajJo'dhyayanaM dAnamiti prathamastapa eva dvitIyo brahmacAryAscAyeMkulavAsIti tRtIyo'tyantamAtmAnamAcAyekule'vasAdayan sarve evaite puNyalokA bhavanti brahmasaMstho'mRtatvameti" "etameva pravAjino lokamabhIpsantaH pravrajantIti" "atho khallAhu:vyAcaSTe- na pratiSedhopIti / uktameva vizadayati- na santIti, iti= ityevam , pratiSedhasya= gRhasthAtiriktAzramapratiSedhasyAzravaNAt yaduktaM saMnyAsAzramo nAstIti tadetadayuktamiti noktarItyApyapavargAbhAvaH saMbhavatItyarthaH // gRhasthAzramavidhAnenApyAzramAntarANAmabhAvo na saMbhavatItyAha- adhikArAditi, vidyAntaravatyathAgnihotravidhAnena jyotiSTomAdInAmabhAvo na sidhyati yathA ca vedAntazAstrapratipAdanena yogAdizAstrANAmabhAvo na sidhyati tathA gRhasthAdhikArayogyasya puruSasya gRhasthAdhikArAd gRhasthAzramavidhAnamastIti na tena vidhAnena saMnyAsAdyAzramANAmabhAvaH saMbhavatItyarthaH / svayaM vyAcaSTe- yatheti, zAstrAntarANi= yogAdizAstrANi sve sve'dhikAre svasvaviSayANAM sattvAdeva vidhAyakAni bhavanti na tu arthAntarAbhAvAt zAstrAntaraviSayasyAbhAvAt , prakRtamAha- evamiti, idaM brAhmaNam= "jAyamAno ha vai" iti brAhmaNavAkyam tacca gRhasthazAstram- gRhasthakarmabodhakatvAt , svedhikAre= svaviSayasya gRhasthAzramasya gRhasthAnuSTheyasya vA / apavarge zrutiM pramANayati- Rgiti, abhidhIyate= pradarzyate / uktaM vyAcaSTe- Rcazceti, Rcazca brAhmaNAni ca RgabrAhmaNam / RcamAha- karmabhiriti, mRtyum= saMsAram , niSeduH= prApuH / prajAvantaH= prajecchAvanto dravyecchAvantazca RSaya ityanvayaH / apavargamAha- atheti, manISiNaH tattvajJAnavantaH, karmabhyaH param= aprApyam. amRtatvam = apavargam. AnazuH= prApuH / uktArthe RgantaramAha- na karmaNeti / RgantaramAha- pareNeti, pareNa nAkam= svargAt= pare guhAyAM nihitaM mokSapadaM vibhrAjate tatra yatayo gacchantItyarthaH / zrutyantaramAha- vedAheti, tamasaH parastAt= avidyAtaH prakRtervA param / tam= uktaparamAtmAnameva viditvA'timRtyumeti= mRtyum= saMsAramatyeti= mokSapadaM prApnoti, mokSaprApteH sAdhanAntarAbhAvamAha- nAnya iti, ayanAya= mokSapadaprAptaye anyaH= paramAtmajJAnAtiriktaH panthA= upAyo nAstItyarthaH / brAhmaNavAkyAnyAha- traya iti, trayaH= brahmacaryagRhasthavAnaprasthA ete traya AzramA dharmaskandhAH= dharmAzrayAH= dharmapradhAnAH / AzramatrayamAha- yajJa ityAdinA, yajJAdiparo gRhasthAzramaH prathamaH prAthamyaM cAsya sarvAzramAdhAratvAta sarvAzramijIvakatvAJcoktam- vastuto brahmacaryasya prAthamyAditi vijJeyam / dvitIyastapa eveti vAnaprasthAzrama uktaH, tRtIyo brahmacArI tasya dvau bhedau- sAmAnyabrahmacArI naiSThikabrahmacArI ceti / adhyayanazabdazcAdhItavedAvRttiparaH / AzramatrayamupasaMharati- sarve iti, ete sarve brahmacArigRhasthavAnaprasthAH puNyalokAH= svargAdhikAriNo bhavanti / caturthAzramamAha- brahmasaMstha iti, brahmasaMsthaH= brahmopAsako mokSaM prApnotItyarthaH / pravrajyAbodhakavAkyamAhaetamiti, pravAjinaH saMnyAsinaH, etaM lokam= mokSapadam / karmabhiH saMsAraprAptibodhakavAkyamAha Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apavargavivecanam ] nyAyabhASyam / 383 kAmamaya evAyaM puruSa iti sa yathAkAmo bhavati tathAkraturbhavati yathAkraturbhavati tatkarma kurute yatkarma kurute tadabhisaMpadyate" iti karmabhiH saMsaraNamuktvA prakRtamanyadupadizanti- " iti tu kAmayamAno'thA'kAmayamAno yo'kAmo niSkAma AtmakAma AptakAmo bhavati na tasya prANA utkrAmanti ihaiva samavalIyante brahmaiva san brahmApyeti" iti, tatra yaduktam- 'RNAnubandhAdapavargAbhAvaH' iti etadayuktamiti / "ye catvAraH pathayo devayAnAH" iti ca caaturaashrmyshruteraikaashrmyaanuppttiH| phalArthinazcedaM brAhmaNam- " jarAmaryaM vA etatsatraM yadagnihotraM darzapUrNamAsau ca " iti // 6 // katham ? samAropaNAdAtmanyapratiSedhaH // 61 // "prAjApatyAmiSTiM nirupya tasyAM sarvavedasaM hutvA AtmanyagnIn samAropya brAhmaNaH atho iti, kAmamayaH= kAmanApradhAnaH, puruSaH= jIvaH, saH= puruSaH, yathAkAmaH= yAdRzakAmanAviziSTo bhavati tathAkratuH= svakAmanAviSayakasaMkalpavAn bhavati, yathAkratuH= yAdRzasaMkalpavAn bhavati tat= svasaMkalpAnukUlaM karma kurute yat= yAdRzaM karma kurute tat= tAdRzameva phalamabhisaMpadyate= labhate ityarthastathA ca karmaNAM kSayitvAt karmabhiH kSayiphalasya prAptirbhavatItyAha- itikarmabhiriti, saMsaraNam= saMsAraprAptim / apavargabodhakavAkyamAha- iti tu iti, iti= pUrvoktaH puruSaH / apavargAdhikAriNamAha- akA. mayamAna iti, AtmakAmaH= AtmajJAnavAn. apavargakAma iti vArthaH, apavargAdhikAriNaH svargAdilokAprApteH prANA nokrAmanti kiM tu ihaiva vAyau lInA bhavanti apavargAdhikArI tu brahmabhUtaH= brahmabhAvanAyukto brahma prApnotItyarthaH / upasaMharati- tatreti, tatra= uktarItyApavargabodhakavedavAkyAnAM sattvepi RNAnubandhAdapavargAbhAvo ya ukta sa nopapadyate ityanvayaH / AzramacatuSTayabodhakavAkyamAhaye iti, pathayaH= AzramAH, devayAnAH= devalokaprApakAH / svavaktavyamAha- cAturAzramyazruteriti, cAturAzramyazruteH= uktasaMnyAsAdyAzramacatuSTayazrutisattvAt aikAzramyasya= gRhasthAzramamAvasyAnupapattirityarthaH / jarAmaryavAdabodhakavAkyAdhikAriNamAha- phalArthina iti, phalArthinA puruSeNa jarAparyantaM maraNaparyantaM vA karma kartavyamityeva zrutyA pratipAdyate phalecchArahitena ca pravrajyAzrame'pavargasAdhanAnuSThAnaM kartavyamiti vedena pratipAdanAdapargAbhAvo na sidhyatItyarthaH / anyatsarva spaSTArthameva bhASyam / atra" pareNa nAkamiti. nAkamityavidyAmupalakSayati avidyAtaH paramityarthaH, nihitaM guhAyAmiti laukikapramANAgocaratvaM pradarzayati, tamasaH parastAditi avidyA tamastasya parastAt , AdityavarNamiti nityaprakAzamityarthaH, tadanenezvarapraNidhAnasyApavargopAyatvamuktam , yajJa ityAdinA gRhasthAzramo darzitaH, tapa eveti vAnaprasthAzramaH, brahmacArIti brahmacaryAzramaH, caturthAzramamAha- brahmasaMstha iti, tathAkraturiti kratuH saMkalpaH" iti tAtparyaTIkA / " phalArthinazcedam" ityAdibhASyamagrimasUtrasyAvataraNamapi saMbhavatIti vibhAvyam // 60 // ___ phalArthinaH karmaNAM jarAmaryavAda ityukte hetuM jijJAsate- kathamiti / sUtreNa hetumAha- samAropaNAditi, karmAzrayabhUtAnAmAhavanIyAdyanInAmAtmani samAropaNAt samAropaNavidhAnAt saMnyAsA* zramapratiSedho na saMbhavati- agnInAmAtmani samAropaNasya saMnyAsAzramagrahaNArthameva vidhAnAt tena saMnyAsAzrame siddhe'pavargopi siddhaH- saMnyAsAzramasyApavargArthatvAt tathA ca karmaNAM jarAmaryavAdaH phalArthinaM pratyeveti siddhamiti suutraarthH| vyAcakSANo'gnInAmAtmani samAropaNavidhAyakavAkyamudAharatiprAjApattyAmiti, nirupya= Arabhya, sarvavedasam= sarvasvadakSiNaM yAgam , tasmin yAge sarvasvaM brAhmaNebhyo Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1Ahnikepravrajet " iti zrUyate tena vijAnImaH- prajAvittalokaiSaNAbhyo vyutthitasya nivRtte phalArthitve samAropaNaM vidhIyate iti, evaM ca brAhmaNAni- " so'nyad vratamupAkariSyamANo yAjJavalkyo maitreyImitihovAca- pravrajiSyan vA are ahamasmAt sthAnAdasmi hanta te'nayA kAtyAyanyA sahAntaM karavANIti. athApyuktAnuzAsanAsi maitreyi etAvadare khalvamRtatvamiti hoktvA yAjJavalkyaH pravatrAja" iti // 61 // pAtracayAntAnupapattezca phalAbhAvaH // 62 // jarAmarye ca karmaNya'vizeSeNa kalpyamAne sarvasya pAtracayAntAni karmANIti prasajyate tatraiSaNAvyutthAnaM na zrUyeta- "etaddha sma vai tatpUrve brAhmaNA anUcAnA vidvAMsaH prajAM na kAmayante kiM prajayA kariSyAmo yeSAM noyamAtmA'yaM loka iti. te ha sma putraiSaNAyAzca vittaiSaNAyAca lokaipaNAyAzca vyutthAyA'tha bhikSAcarya caranti" iti, eSaNAbhyazca vyutthitasya pAtracayAntAni karmANi nopapadyante iti nA'vizeSeNa kartuH prayojakaM phalaM bhavatIti / cAturAzramyavidhAnAcetihAsapurANadharmazAstreSvaikAzramyAnupapattiH / datvA brAhmaNaH= brahmaniSThaH= mokSakAmaH pravrajet= saMnyasyet / svAbhiprAyamAha- teneti, putraiSaNAvittaipaNAlokaiSaNAbhyo vyutthitasya= nivRttasya, eSaNA= icchA, lokaiSaNA= kIrtIcchA, phalArthitve nivRtte'gnInAmAtmani samAropaNavidhAnAt phalArthinaM pratyeva karmaNAM jarAmaryavAda iti siddhamityarthaH / evaM cauktArthakAni, ukte brAhmaNavAkyamudAharati-sa iti, anyadbatam= saMnyAsAzramam , upAkariSyamANaHAcariSyamANaH, svabhAyI maitreyIm , jyeSThabhAryayA kAtyAyanyA sahAntam= sahavAsam , etAvatupaniSadi pUrvoktam / tadnena saMnyAsAzramastena tatsAdhyopavargazca siddha ityarthaH // 61 // __ nanvagnInAmAtmani samAropaNena karmaNAmapavargapratibandhakatvAbhAvepi pUrvakRtakarmaNAM phalaM svargAdikamapavargapratibandhakaM bhaviSyatItyAzaGkayAha- pAtreti, agnihotrAdikarmaparAyaNasya mRtasya zarIre yajJapAtrANAM cayanaM bhavati zrUyate hi- " sa eSa yajJAyudhI yajamAno'JjasA svarga lokaM yAti" iti sA cAntyeSTiH pUrvakRtakarmaNAmaGgabhUteti tasyAM kRtAyAmeva svargAdiphalaM bhavati- sAGgasyaiva phalapradatvaniyamAt tatra saMnyAsAzramapraviSTasya tAdRzapAtracayanaM na bhavatIti pAtracayAntAnAm= pAtracayanAntAnAM karmaNAmanupapatteH= asaMbhavAt= abhAvAt pUrvakRtakarmaNAM phalAbhAva iti na svargAdikaM phalamapi saMnyAsino'pavargapratibandhakamiti sUtrArthaH, prArabdhaM karma ca nyAyamate ekajanmabhogyaM bhavatIti bhogena kSINamiti vijJeyam / vyAcaSTe- jarAmarye iti, jarAmaryaparyantaM kriyamANaM karma jarAmayai tasmin avizeSeNa= sarveSAm , yadi sarveSAmeva maraNaparyantaM karma zrutivihitaM syAttadA eSaNAparityAgaH= saMnyAso na zrUyeta zrUyate ca saMnyAsopIti na maraNaparyantaM sarva prati karmavidhAnaM kiM tu phalArthinaM pratyevetyarthaH / eSaNAparityAgabodhakazrutimAha- etaddheti, ayamAtmA AtmajJAnam , ayaM lokaH= mokSapadam , bhikSAcaryam= pravrajyAm / svavaktavyamAha- eSaNAbhya iti, eSaNAbhyo vyutthitasya= saMnyAsino'gnInAmabhAvAt pAtracayanaM na saMbhavatIti pAtracayanAntAnAM karmaNAmabhAvaH prAptastena avizeSeNa= sAmAnyarUpeNa phalaM kartuH prayojakam= kartRmAtrasya= puruSamAtrasya prayojaka= pravartakaM karmaNi na bhavatItyarthaH, atra- "tasmAnnAvizeSeNa kartuH prayojakaM phalaM bhavatIti- phalAbhAva ityasya sUtrAvayavasyA'vizeSeNa phalasya kartRprayojakatvAbhAva ityarthaH" iti tAtparyaTIkA / pUrvapakSiNA yaduktam- eko gRhasthAzrama eveti tatra bAdhakamAha- cAturAzramyeti, itihAsAdiSu caturNAmapyAzramANAM vidhAnAdeko gRhasthAzrama evetyanupapannam , saMnyAsAzramAbhAve'pavargasAdhanAnuSThAnAsaMbhavAdapavargAbhAva iti prakRtena pUrvapakSeNa saMbandhaH / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apavargavivecanam ] nyAyabhASyam / tadapramANamiticet ? na- pramANena prAmANyAbhyanujJAnAt / pramANena khalu brAhmaNenetihAsapurANasya prAmANyamabhyanujJAyate- " te vA khalvete athavAGgirasa etaditihAsapurANamabhyavadan itihAsapurANaM paJcamaM vedAnAM vedaH" iti. tasmAda'yuktametat- aprAmANyamiti / aprAmANye ca dharmazAstrasya prANabhRtAM vyavahAralopAt lokocchedaprasaGgaH, draSTapravaktRsAmAnyAcAprAmANyAnupapattiH= ye eva mantrabrAhmaNasya draSTAraH pravaktArazca te khallitihAsapurANasya dharmazAstrasya ceti / viSayavyavasthAnAca yathAviSayaM prAmANyam anyo mantrabrAhmaNasya viSayo'nyazcetihAsapurANadharmazAstrANAmiti= yajJo mantrabrAhmaNasya. lokavRttamitihAsapurANasya. lokavyavahAravyavasthA dharmazAstrasya viSayaH, tatraikaina na sarva vyavasthApyate iti yathAviSayametAni pramANAnIndriyAdivaditi // 62 // yatpunaretat- klezAnuvandhasyAvicchedAditi suSuptasya svapnAdarzane klezAbhAvAdapavargaH // 63 // yathA suSuptasya khalu svamAdarzane rAgAnubandhaH sukhaduHkhAnubandhazca vicchidyate tathA'pavargepIti, etacca brahmavido muktasyAtmano rUpamudAharantIti // 63 // nanu tat= itihAsAdikamapramANamiti na cAturAzramyavidhAnaM saMbhavatItyAzaGkate- taditi / nirAkaroti- neti / hetumAha-pramANeneti, pramANena vedena " itihAsapurANaM paJcamaM vedAnAM vedaH" ityAdinA itihAsAdiprAmANyasyA'bhyanujJAnAt= pratipAdanAdityarthaH / svayaM vyAcaSTe- pramANeneti / zrutimAha- te veti / atharvAGgiraso RSivizeSAH / aprAmANyam= itihAsAdInAmaprAmANyamayuktamityanvayaH / dharmazAstrasyA'prAmANye bAdhakamAha- aprAmANye ceti, lokasthitervyavahArAdhInatvAd vyavahArasya ca dharmazAstrAdhInatvAdityAzayaH / itihAsAdInAmaprAmANye bAdhakAntaramAha- draSTrIti, sAmAnyAt= aikyAta , uktaM byAcaSTe- ye eveti, ye RSayaH, matrabrAhmaNasya= matrabhAgasya brAhmaNabhAgasya ca, yadi manvAyuktasya dharmazAstrAdeH prAmANyaM na syAttadA manvAdyupadiSTasya vedasyApi prAmANyaM na syAt na caitadiSTamiti siddhaM dharmazAstrAdInAM prAmANyamityarthaH / dharmazAstrAdInAM prAmANyavyavasthAmAha- viSayeti, itihAsAdInAM viSayasya vyavasthAsattvAda yathAviSayama= svasvaviSaye prAmANyamityarthaH / uktaM vizadayati-anya iti / uktamapi vyAcaSTe- yajJa iti, lokavRttam pUrvalokavRttAntaH= caritram tasyetihAsapurANapratipAdyatvAt / upasaMharati-- tatreti, ekenetihAsAdinA, yathAviSayam= svasvaviSaye, etAni= itihAsAdIni / yathA samakSe indriyANAM prAmANyaM parokSe ca liGgasya prAmANyamalaukike ca zabdasya tathA yajJAdiSu mantrabrAhmaNasya lokavRtte itihAsapurANasya lokavyavahAre ca dharmazAstrasya prAmANyamityAdi siddham , tathA cetihAsAdInAmapi prAmANyAt tatroktaM cAturAzramyaM prAmANikameveti na saMnyAsAzramAbhAvo'pavargAbhAvazva sidhyatItyarthaH // 62 // dvitIyamapavargAbhAvasAdhakahetumanuvadati- yatpunariti, yatpunaH klezAnubandhA'vicchedAdapavargAbhAva uktastatra sUtreNa bAdhakamAhetyarthaH / suSuptasyeti- suSuptasya svapnAdarzane= suSuptikAle pravRttyabhAvAt klezAbhAvaH spaSTa eva tathA ca yathA suSuptikAle klezAnubandhavicchedo bhavati tathaiSaNAbhyo vyutthitasyApi klezAnubandhavicchedaH saMbhavatIti tenApavargasAdhanAnuSThAnenApavargaH siddha iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yatheti, sukhAnubandhavicchedapratipAdanenA'sukhAtmakatvamapavargasyAbhipretIti nyAyadarzane spaSTameva / prakRtamAha- tatheti, klezAnubandhavicchedaH saMbhavatItyarthaH / prakRtadRSTAntasyAbhiprAyamAha- etaditi, etat- suSuptikAlikam , Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 1Ahnikayadapi pravRttyanubandhAditi na pravRttiH pratisaMdhAnAya hInaklezasya // 64 // prakSINeSu rAgadveSamoheSu pravRttirna pratisaMdhAnAya, pratisaMdhistu pUrvajanmanivRttau punarjanma tacA'dRSTakAritaM tasyAM prahINAyAM janmAntarAbhAvaH= apratisaMdhAnam= apvrgH| karmavaiphalyaprasaGga iticet ? na- karmavipAkapratisaMvedanasyA'pratyAkhyAnAt / pUrvajanmanivRttau punarjanma na bhavatItyucyate na tu karmavipAkapratisaMvedanaM pratyAkhyAyate, sarvANi pUrvakarmANi hyante janmani vipacyante iti // 64 // na-klezasaMtateH svAbhAvikatvAt // 65 // nopapadyate klezAnubandhavicchedaH, kasmAt ?, klezasaMtateH svAbhAvikatvAt = anAdiriyaM klezasaMtatiH na cAnAdiH zakya ucchettumiti // 65 // atra kazcit parIhAramAha prAyatpatterabhAvAnityatvavat svAbhAvikepyanityatvam // 66 // yathA'nAdiH prAgutpatterabhAva utpannena bhAvena nivartyate evaM svAbhAvikI klezasaMtatiranityeti // 66 // Atmano yAdRzaM rUpaM suSuptau bhavati tAdRzameva brahmavido muktasya= mokSAvasthAyAM bhavati tatra suSuptau klezAnubandho na dRzyate ityapavargepi klezAbhAvaH siddha ityAzayaH // 63 // tRtIyamapavargAbhAvasAdhakahetumanuvadati- yadapIti, pravRttyanubandhAdapavargAbhAva iti yaduktaM tadapi nopapadyate ityarthaH / sUtreNa nirAkaroti-neti, hInaklezasya puruSasya pravRttiH= karma pratisaMdhAnAya= punarjanmasaMpAdakaM na bhavatIti na pravRttyanubandhopavargapratibandhaka itisUtrArthaH / vyAcaSTe- prakSINeSviti / pratisaMdhipadArthamAha- pratisaMdhiriti / tat=punarjanma, tasyAm= pravRttau, apratisaMdhAnam= janmAntarAbhAva evApavarga iti siddho'pavargaH, spaSTaM sarvam / / __nanvevaM janmAntarAbhAve kRtakarmaNAM vaiphalyaM syAt- janma vinA karmaphalabhogAsaMbhavAdityAzaGkatekati / nirAkaroti- neti / hetumAha- karmeti, apavargapratipAdanena karmavipAkapratisaMvedanasya= karmaphalabhogasya pratyAkhyAnaM na kriyate tathA ca yajanmottaramapavargastajjanmanyeva pUrvakRtakarmaNAM phalabhogasamAptirbhavati-prArabdhakarmaNAmekajanmabhogyatvAditi na kRtakarmaNAM vaiphalyaprasaGga ityarthaH / svayaM vyAcaSTepUrveti / karmaphalabhogakAlamAha- sarvANIti, ante= apavargAt pUrvasmin , vipacyante= phaladAni bhavanti / spaSTamanyat // 64 // ___ apavarga pUrvapakSI nirAkaroti- neti, apavargoM na saMbhavati- apavargapratibandhikAyAH klezasaMtate: svAbhAvikatvAt= anAditvAt anAdibhAvasya ca nivRtterasaMbhavAdAtmavaditi sUtrAnvayaH / vyAcaSTenopapadyate iti / ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- kezasaMtateriti / uktaM vyAcaSTe- anAdiriti / paryavasitamAha-na ceti, padArtha itizeSaH, spaSTaM sarvam // 65 // ___ agrimasUtramavatArayati- atreti / uktamekadezimatena pratyAcaSTe- prAgiti, prAgutpatterabhAvasyaprAgabhAvasya yathA'nAditvepyanityatvaM tathA svAbhAvikepi= anAdibhUtAyA api klezasaMtateranityatvam vinAzitvaM saMbhavatIti klezanivRtteH saMbhavAt siddho'pavarga iti suutraanvyH| vyAcaSTe- yatheti, prAgutpatterabhAvaH prAgabhAvaH / bhAvena tatpratiyoginA / anityA vinAzayogyA / spaSTaM sarvam / / 66 // Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apavargavivecanam ] nyAyabhASyam / 387 aNuzyAmatA'nityatvavadA // 67 // ___apara Aha- yathA'nAdiraNuzyAmatA atha cAgnisaMyogAdanityA tathA klezasaMtatirapIti // 67 // sataH khalu dharmo nityatvamanityatvaM ca tattvaM bhAve'bhAve bhAktamiti / 'anAdiraNuzyAmatA' iti hetvabhAvAdayuktam / anutpattidharmakamanityamiti nAtra heturastIti / ayaM tu samAdhiH na-saMkalpanimittatvAca rAgAdInAm // 68 // 'karmanimittatvAditaretaranimittatvAcca' iti samuccayaH, mithyAsaMkalpebhyo raJjanIyakopanIyamohanIyebhyo rAgadveSamohA utpadyante, karma ca sattvanikAyanirvartakaM naiyamikAn rAgadveSamohAn nirvartayati- niyamadarzanAt= dRzyate hi kazcitsattvanikAyo rAgabahulaH kazcid dveSabahulaH kazcid mohabahula: iti, itaretaranimittA ca rAgAdInAmutpattiH= mUDho rajyati mUDhaH nanu prAgabhAvasyA'bhAvatvAdanAditvepyanityatvaM saMbhavati klezasaMtatizca bhAvarUpA anAdibhAvasya tu vinAzonupapanna iti na klezasaMtatevinAzaH saMbhavati- anAdibhAvatvAdityAzaGkayAha- aNuzyAmateti, yathA'No:- paramANoH zyAmatAyA anAdibhAvatvepyagnisaMyogenA'nityatvam= vinAzo bhavati tathA'nAdibhAvarUpAyA api klezasaMtatevinAzaH saMbhavatIti nApavargAnupapattiriti sUtrArthaH / vyAcaSTe- apara iti, anityA= vinazyati / prakRtamAha- tatheti, anityetyanvayaH / spaSTaM sarvam / / 67 // prAgabhAvadRSTAntamuktaM dUSayati- sata iti, tattvam= nityatvamanityatvaM ca, tatra nityatvaM bhAve bhAktam= sthitam anityatvaM cAbhAve tathA ca prAgabhAvasyA'bhAvatvAdevAnAditvepyanityatvAdvinAzaH saMbhavati, klezasaMtatizca bhAvarUpeti tasyA anAditvena nityatvaM prAptaM tathA ca tadvinAzo'nupapanna ityapavargA'nupapattirityarthaH / aNuzyAmatAdRSTAntaM dUSayati- anAdiriti, aNuzyAmatAyA anAditve heturnAstipArthivarUpamAtrasya pAkajatvena sAditvAt klezasaMtatizcAnAdiriti na tatrA'NuzyAmatAdRSTAnto ghaTate ityarthaH / anutpattidharmakasya= anAdipadArthasyAnityatvaM nopapadyate'nyathAtmAderapyanityatvaM syAditi nA'nAdibhUtAyAHklezasaMtatevinAza: saMbhavatItyapavargAnupapattirityAha- anutpattIti, iti nAtra= ityatra netyanvayaH, zyAmatA ca pArthive eva paramANau saMbhavati na jalAdiparamANAvapIti smartavyam / atra- "prathamamekadezinaM dUSayati- sataH khalviti, dvitIyamekadezinaM dUSayati- anAdiraNuzyAmateti, tadevamekadezinau dUSayitvA paramasamAdhimAha- ayaM tu samAdhiH" iti taatpryttiikaa| ____ agrimasUtramavatArayati- ayamiti / neti-rAgAdiklezanivRtteranupapattirnAsti- rAgAdInAM saMkalpanimittatvAt. tathA ca tattvajJAnAt mithyAsaMkalpanirodhe jAte rAgAdiklezAnAmapi nirodho bhavatIti siddho'pavarga iti sUtrArthaH / vyAcaSTe- karmeti / samuccayaH= sUtraghaTakacakArAd grahaNamityarthastathA ca 'rAgAdInAM saMkalpanimittatvAt karmanimittatvAd itaretaranimittatvAcca' ityanvayaH / saMkalpanimittatvamudAharati- mithyeti, raJjanIyAH= lokadRSTayA sukhapradA iSTapadArthaviSayakAH, kopanIyAH= duHkhapradA dviSTapadArthaviSayakAH, mohanIyAH= ajJAnapradhAnA nidrAlasyAdiviSayakAH saMkalpAstebhyo yathAkrama rAgadveSamohA jAyante / rAgAdInAM karmanimittatvamudAharati- karma ceti, sattvanikAyanivartakam= zarIrakAraNIbhUtam , nirvartayati- utpAdayati / hetumAha- niyameti / rAgAdInAM naiyamikatvamudAharati- dRzyate iti, kazcit sattvanikAyaH= deho rAgabahulo yathA kapotAdInAmiti rAganiyamaH, kazcid deho mohabahulo yathA'jagarAdInAmiti mohaniyamaH, kazcid deho dveSabahulo yathA sarpAdInAmiti dveSaniyama Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 nyaaybhaassym| kupyati. rakto muhyati. kupito muhyati / sarvamithyAsaMkalpAnAM tattvajJAnAdanutpattiH kAraNAnu. tpattau ca kAryAnutpatteriti rAgAdInAmatyantamanutpattiriti / 'anAdizca klezasaMtatiH' itya'yuktam- sarve ime khalvAdhyAtmikA bhAvA anAdinA prabandhena pravartante zarIrAdayo. na jAtvatra kazcidanutpannapUrvaH prathamata utpadyate'nyatra tatvajJAnAt / na caivaM satya'nutpattidharmakaM kiMcid vyayadharmakaM pratijJAyate iti / karma ca sattvanikAyanirvartaka tattvajJAnakRtAd mithyAsaMkalpavighAtAnna rAgAyutpattinimittaM bhavati sukhaduHkhasaMvittiphalaM tu bhavatIti // 68 // // iti vAtsyAyanaviracite nyAyabhApye caturthAdhyAyasya prathamamAhikaM samAptam // itizeSaH / rAgAdInAmitaretaranimittatvamudAharati- itaretareti / uktaM vizadayati-- mRDha iti, yatra mUDho rajyati tatra mohAdrAgaH, mUDhaH kupyatIti mohAd dveSaH, rakto muhyatIti rAgAd mohaH, kupito muhyatIti dveSAd moho jAyate iti itaretaranimittatvaM siddham. evaM rakto kupyati kupito rajyati yathA putrAdivitizeSaH / sUtrArthamupasaMharati- sarveti, anutpattiH= nirodhaH, kAraNAnutpattau rAgAdikAraNIbhUtAnAM mithyAsaMkalpAnAM nirodhe kAraNAbhAve kAryAbhAvaniyamAt gagAdInAM nirodhastenApavarga iti naapvrgaanuppttiritynvyH| pUrvapakSaM nirAkaroti- anAdiriti, anAdizca klezasaMtatiH= "klezasaMtateH svAbhAvikatvAt 65" iti yaduktaM tadayuktamityarthaH, atra hetumAha- sarve iti, yathA'nAdibhUtAnAM zarIrAdInAM nivRttirbhavati tathA'nAdibhUtAyAH klezasaMtaterapi nivRttiH saMbhavatItyAzayaH, AtmAnamAzritya pravRttA AdhyAtmikA bhAvAH zarIrAdayaH, pUrvapUrvazarIrANAM sattvAdanAdinA prabandhena pravartante- padArthamAtrasyAnAditvAt / vipakSe bAdhakamAha- na jAtviti, anutpannapUrvaH= yaH kadApi pUrva notpannaH prathamamevotpadyeta sa padArtho nAsti anyatra tattvajJAnAt= tatvajJAnaM vinA tattvajJAnaM tu pUrvamanutpannamevotpadyate- tattvajJAnAnantaraM janmAsaMbhavAditi zarIrAdivat klezasaMtaterapi nivRttiH saMbhavati- anAditvasyAvizeSAdityarthaH / atra- " yadapIdamucyateanAdiH kezasaMtatiriti, tanna- avizeSAt= yathA'nAdiH klezasaMtatirevamAdhyAtmikA bhAvA sarve'nA. dinA prabandhena pravartante na jAtvanutpannapUrva kazcidutpadyate " iti vArtikam / nanvevamanAdibhUtAnAmAtmAdInAmapi nivRttiH syAdityAzaGkayAha- na caivamiti, evamapi kiMcidanutpattidharmakamapi vyayadharmakam= vinAzIti na pratijJAyate ityanvayaH, AtmAdikamanutpattidharmakaM tasya vyayadharmakatvam= vinAzitvaM na pratijJAyate kiM tUtpattidharmakasya. klezasaMtatizcAnAdibhUtApyutpattidharmiketi tasyA nivRttiH saMbhavatItyarthaH / nanvevaM mithyAsaMkalpanimittAnAM rAgAdInAM nivRttisaMbhavepi karmaNAM tu tattvajJAnAnnivRttina saMbhavatIti tattvajJAne jAtepi karmanimittAnAM rAgAdInAM kathaM nivRttiH syAdityAzaGkayAha- karma ceti, zarIrakAraNIbhUtaM karmApi tattvajJAnAd mithyAsaMkalpanirodhe jAte rAgAzutpAdakaM na bhavati- rAgAdInAM tattvajJAnena virodhAdityarthaH / tattvajJAnAnantaraM karmaphalamAha- sukheti, tattvajJAnAnantaraM karma sukhaduHkhapratItimAtrajanakaM bhavati rAgAdijanakaM ca na bhavatIti tattvajJAne jAte'pavargapratibandhakasyAbhAvAt zAstrapratipAdyatvAcca siddho'pavarga itisaMkSepaH / / 68 // // ityapavargavivecanaM samAptam / / // iti prameyavivecanaM ca samAptam / / // iti nyAyabhASyaprasannapadAyAM caturthAdhyAyasya prathamamAhnikaM samAptam // Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha nyAyabhASyacaturthAdhyAyasya dvitIyamAhnikam kiM nu khalu bho yAvanto viSayAstAvatsu pratyekaM tatvajJAnamutpadyate ? atha kacidutpadyate ? iti / kazcAtra vizeSaH ?, na tAvadekaikatra yAvadviSayamutpadyate- jJeyAnAmAnantyAt, nApi kacidutpadyate- yatra notpadyate tatrAniTatto moha iti mohazeSaprasaGgaH- na cAnyaviSayeNa tattvajJAnenA'nyaviSayo mohaH zakyaH pratiSedhumiti / mithyAjJAnaM vai khalu moho na tattvajJAnasyAnutpattimAtraM tacca mithyAjJAnaM yatra viSaye pravartamAnaM saMsAravIjaM bhavati sa viSayastattvato jJeya iti / kiM punastanmithyAjJAnam ?, anAtmanyAtmagrahaH= ahamasmIti moho'haGkAra iti. anAtmAnaM khalvahamasmIti pazyato dRSTirahaGkAra iti / kiM punastadarthajAtaM yadviSayo'haGkAraH ?, zarIrendriyamanovedanAbuddhayaH / kathaM tadviSayo'haGkAraH saMsArabIjaM bhavati ?, ayaM khalu zarIrAdyarthajAtam ahamasmIti vyavasitaH taducchedenAtmocchedaM manyamAno'nucchedatRSNApariplutaH punaH punastadupAdatte tadupAdadAno janmamaraNAya yatate tenA'viyogAd nA'tyantaM duHkhAdvimucyate iti / ___ saMzayapramANaprameyANAM parIkSaNAnantaraM saMprati prathamasUtre SoDazapadArthAnAM tattvajJAnAdapavargaprAptirakteti tatvajJAnasya viSayeyattA pratipAdayituM jijJAsate- kiM nu iti, tAvatsupratyekam= pratyekapadArthaviSayakaM tattvajJAnamutpadyate= utpAdyam= saMpAdyam, atha= kiM vA kacit= kiMcitpadArthaviSayaka tattvajJAnaM saMpAdyamiti vikalpa itynvyH| kalpadvayasyAsya vizeSaM jijJAsate- kazceti / kalpadvayamapi nopapadyate ityeva vizeSa etAdRzavizeSasya pratipAdanArtha prathamakalpasyAsaMbhavamAha- na tAvaditi, ekaikatra- padArthamAtrasya tattvajJAnaM na sNbhvtiityrthH| atra hetumAha- jJeyAnAmiti / dvitIyakalpe doSamAhanApIti, kiMcitpadArthaviSayakeNa tattvajJAnena sarvapadArthaviSayakamohasya nivRttina saMbhavatIti tattvajJAnaviSayAtiriktapadArthAnAM mohastadavastha eva syAditya'pavargAnupapattiH- mohasya saMsArahetutvAdityarthaH / mohazeSaprasaGge'tropapattimAha- na ceti / pratiSedbhum= nivartayitum / evaM saMzaye siddhAntamAha- mithyAjJAnamiti. mithyAjJAnameva mohaH, yaviSayakaM ca mithyAjJAnaM saMsArakAraNaM bhavati sa viSayastatvato jJeya ityanvayaH / mithyAjJAnasvarUpaM jijJAsate- kiM punariti / uttaramAha- anAtmanIti, atra " anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiravidyA" iti yogasUtramanusaMdheyam / uktaM vizadayati- ahamiti, anAtmani= AtmAtirikte zarIrAdau ya AtmagrahaH= AtmatvajJAnam= ' ahamasmi' iti yo'haGkAraH sa mohaH sa eva ca saMsArakAraNaM mithyAjJAnamityarthaH / ahaGkArasvarUpamAha- anAtmAnamiti, 'ahaM gacchAmi ' ityAdirUpeNA'nAtmAnam= zarIrAdikamahamitipazyato yA dRSTiH= zarIrAdiSu yadAtmatvajJAnaM tadevAhaGkAra ityarthaH / ahaGkAraviSayaM jijJAsate- kiM punariti / uttaramAha- zarIreti, ahaGkAraviSayA itizeSaH, tatra zarIre yathA- 'kRSNohaM gauroham' ityAdiH, indriyeSu yathA- 'kANohaM badhiroham / ityAdiH, manasi yathA- 'aNuparimANoham' ityAdiH, vedanAzabdena duHkhapradAH putrakalatrAdayo grAhyAstatra svAtmatvAbhimAnaH spaSTa eva, buddhau yathA- 'jJAnasvarUpoham' ityAdirahambuddhiH / etAdRzAhaGkArasya saMsArakAraNatvakAraNaM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- ayamiti, ayam= uktAhaGkAra vAn , vyavasitaH= nizcinvAnaH, taducchedena= zarIrAdivinAzena , anucchedatRSNApariplutaH= zarIrAdyavinAzecchAviziSTaH, tat= zarIrAdikam , zarIrAdigrahaNaM hi janmamaraNAya yatnaH- saMsAranirvAhakatvAt , tena= zarIrAdinA, tathA cAsyAH paramparAyAH mUlamahaGkAra evetyahaGkAra eva saMsArabIjamityarthaH / spaSTArthamanyat / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 2Ahnike___ yastu duHkhaM duHkhAyatanaM duHkhAnuSaktaM sukhaM ca sarvamidaM duHkhamiti pazyati sa duHkha parijAnAti parijJAtaM ca duHkhaM prahINaM bhavati- anupAdAnAt saviSAnnavat, evaM doSAn karma ca duHkhaheturiti pazyati / na cA'prahINeSu doSeSu duHkhaprabandhocchedena zakyaM bhavitumiti doSAn jahAti. prahINeSu ca doSeSu na pravRttiH pratisaMdhAnAyetyuktam , pretyabhAvaphaladuHkhAni ca jJeyAni vyavasthApayati karma ca doSAMzca praheyAn , apavargo'dhigantavyastasyAdhigamopAyastattvajJAnam. evaM catasRbhirvidhAbhiH prameyaM vibhaktamAsevamAnasya abhyasyataH= bhAvayataH samyagdarzanam= yathAbhUtAvabodhaH= tattvajJAnamutpadyate // evaM ca doSanimittAnAM tattvajJAnAdahaGkAranivRttiH // 1 // zarIrAdi duHkhAntaM prameyaM doSanimittam , tadviSayatvAnmithyAjJAnasya tadidaM tattvajJAnaM tadviSayamutpannama'haGkAraM nivartayati- samAnaviSaye tayovirodhAta. evaM tattvajJAnAt " duHkhajanmapravRttidopamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarAbhAvAdapavarga1-1-2" iti, sa cAyaM zAstrAthasaMgraho'nUyate nA'pUrvo vidhIyate iti // 1 // ___ tattvajJAnavato vyatirekamAha kiM vA tattvajJAnotpattiprakAramAha- yastviti, duHkhAyatanam= zarIrAdikaM duHkhapradamiti pazyati, sukhaM ca duHkhAnuSaktam= duHkhamizramiti pazyati, sa:= ukta tattvajJAnavAn , prahINam= parityaktaM bhavati, hetumAha- anupAdAnAditi / dRSTAntamAha- saviSAnnavaditi / upasaMharati- evamiti / saMsAraduHkhanivRttyarthaM rAgAdidoSANAM tyAjyatvamAha-na ceti, tattvajJAnavAnitizeSaH / doSatyAgena saMsAranivRttimAha- prahINeSu ceti, pravRttiH= karma, pratisaMdhAnAya= punarjanmArtha na bhavatIti prathamAhiketra " na pravRttiH 64" itisUtreNoktamityanvayaH / uktaM saMkalayatipretyeti, pretyabhAvaH= punarjanma, phalam= karmaphalam , duHkham= saMsAraduHkhametAni jJeyAnIti tattvajJAnavAn vyavasthApayati= nizcinoti- eteSAM tyAge sAmAbhAvAt , karmANi doSAzca praheyA iti vyavasthApayatItyanvayaH, kiM vA sUtrakAro vyavasthApayatItyarthaH / kiM vA karma ca doSAMzca praheyAn jAnIyAdityarthaH / atra- " tadevamuktena prakAreNa mohatattvajJAnayoH saMsArApavargahetubhAvo yasmAttasmAd mokSamANaiH pretyabhAvaphaladuHkhAni ca jJeyAni vyavasthApayatItyAdi pUrvopasaMhAraH" iti tAtparyaTIkA / tasya apavargasya / upasaMharati- evamiti, saMsAro heyastatkAraNaM karmANi doSAzca, apavarga: prApyastatprAptikAraNaM tattvajJAnamityevaM caturdhA vibhaktaM prameyamAsevamAnasya tattvajJAnamutpadyate- heyAdInAM heyatvAdyabhyAsAt ityanvaya ityupodghAtabhASyam // prathamasUtramavatArayati- evamiti, yataH zarIrAdInAM tattvajJAnAbhAvAdahaGkAro jAyate evam= ata: zarIrAdInAM tattvajJAnAdahaGkAro nivartate ityarthaH / ahaGkAranivRttyupAyamAha- doSeti, doSakAraNakAnAM zarIrAdInAM tattvajJAnAt= yathArthasvarUpajJAnAt= vinAzitvaduHkhamayatvA'nAtmatvAdijJAnAdahaGkAro nivatate tato'pavargasAdhakaM tattvajJAnam= AtmajJAnaM jAyate itisUtrArthaH / vyAcaSTe- zarIreti, zarIrAdizarIramArabhya duHkhAntam duHkhaparyantaM prameyasUtroktaM prameyajAtaM doSanimittakamasti / mithyAjJAnasya zarIrAdiviSayakatvAt= zarIrAdiSvAtmatvajJAnameva mithyAjJAnamityAtmatvajJAnaviSayatvamApannAH zarIrAdayo'haGkAramutpAdayantItyarthaH ata eva tadidam= zarIrAdiviSayakam , tadviSayam= zarIrAdiviSayakam , ukta hetumAha- samAneti, tayoH= tattvajJAnAhaGkArayoH, tattvajJAnAd mithyAjJAnaM nivartate tatazcAhaGkAro Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvajJAnaphalam ] nyaaybhaadhym| 391 prasaMkhyAnAnupUrvyA tu khalu doSanimittaM rUpAdayo viSayAH saMkalpakRtAH // 2 // kAmaviSayA indriyArthI iti rUpAdaya ucyante. te mithyA saMkalpyamAnA rAgadveSamohAn pravartayanti tAn pUrva prasaMcakSIta, tAMzca prasaMcakSANasya rUpAdiviSayo mithyAsaMkalpo nivartate, tannittau adhyAtmaM zarIrAdi prasaMcakSIta, tatpasaMkhyAnAdadhyAtmaviSayo'haGkAro nivartate. soyamadhyAtmaM bahizca viviktacitto viharan mukta ityucyate // 2 // ___ ataH paraM kAcit saMjJA heyA kAcid bhAvayitavyetyupadizyate, nArthanirAkaraNama'rthopAdAnaM vA, kathamiti.. tannimittaM tva'vayavya'bhimAnaH // 3 // tepAm= dopANAM nimittaM tva'vayavyabhimAnaH, sA ca khalu strIsaMjJA sapariSkArA purupasya puruSasaMjJA ca striyAH, pariSkArazca= nimittasaMjJA anuvyaJjanasaMjJA ca, nimittasaMjJA rasanAzrotraM dantoSThaM cakSurnAsikam, anuvyaJjanasaMjJA= itthaM dantau itthamoSThAviti, seyaM saMjJA nivartate iti kramaH / upasaMharati- evamiti, tattvajJAnAd mithyAjJAnamapaiti ityevamanvayaH, evaM tattvajJAnAdapavargaH siddha ityarthaH / svasiddhAntasya zrutisiddhatvamAha-sa ceti, zAstrArthasaMgrahaH= vedapratipAdyArtha evAnUdyate na tu nUtanaM kiMcidvidhIyate, zrUyate ca "bhoktA bhogyaM preritAraM ca mattvA" ityAdi / spssttmnyt||1|| ___agrimasUtramavatArayati- prasaMkhyAneti, prasaMkhyAnam= jJAnaM tadAnupUrvyA= kaH padArthaH prathamaM vijJeyaH kazca tadanantaramiti jJAnakramabodhanArtha sUtramucyate ityarthaH / doSanimittamAha- doSeti, rUpAdayo viSayAH saMkalpakRtAH= saMkalpaviSayIbhUtA doSanimittam= rAgAdidoSANAmutpAdakA bhavantIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- kAmeti, tadetad rUpAdipadArthavyAkhyAnam , kAmaviSayAH= kAmanAviSayAH, indriyArthAH= indriyagrAhyA viSayA rUpAdaya ityucyante ityanvayaH, te= rUpAdayaH, pravartayanti= utpAdayanti, tAn= rUpAdIna, prasaMcakSIta= tattvato jAnIyAta / tAn= rUpAdIn prasaMcakSANasya= tattvato jAnAnasya. vastuto rUpAdInAM duHkhapradatvAditizeSaH / tannivRttau= rUpAdiviSayakamithyAsaMkalpanivRttau, adhyAtmam= adhyAtmabhUtam= ahantvAbhimAnaviSayam, tatprasaMkhyAnAt= zarIrAditattvajJAnAt , adhyAtmaviSayaH= zarIrAdiviSayakaH, ahaGkAraH= ahantvAbhimAnaH, tadanenAhaGkAranivRttyupAyakrama uktaH / upasaMharatisoyamiti, ayam= tattvajJAnavAn, adhyAtmam= zarIrAdiSu. bahiH= rUpAdiSu ca viviktacittaH= vivekavAna= mithyAsaMkalparahito viharan= karmaphalaM bhuJjAno muktaH= jIvanmukta ityucyate ityanvayaH / / 2 / / ____ agrimasUtramavatArayati- ata iti, saMjJAzabdoyaM viSayaparo viSayajJAnaparo vA vijJeyaH, saMjJAyate iti saMjJA viSayaH, samyak jJAyate'neneti saMjJA jJAnam / bhAvayitavyA= anusNdheyaa| akartavyamAhanArtheti, upAdAnam upapAdanam . atra kasyApi padArthasyopapAdanaM nirAkaraNaM vA na pratipAdyate kiM tu bhAvanIyatvamabhAvanIyatvaM ca pratipAdyate ityarthaH / uktasaMjJAnAM heyatvabhAvyatvayohetuM jijJAsate- kathamiti, kimarthamityarthaH / kiM vA katham kena prakAreNa heyA bhAvayitavyA cetyarthaH / atra- " dantatvAditadviziSTA viSayAH saMjJAH" iti tAtparyaTIkA / taditi- avayaviSu= bhogyavyaktiSu yathA nAyikAdideheSu abhimAnaH= abhimatatvajJAnam= bhogyatvajJAnaM tat= teSAm= rAgAdidoSANAM nimittam= utpAdaka bhavatItyetAdRzobhimAnaH parityAjya itisUtrArthaH / vyAcaSTe- teSAmiti / doSanimittamayavavyabhimAnamudAharati- seti, strIsaMjJA strIlakSaNo viSayaH puruSasya rAgAdiheturbhavati. puruSasaMjJA= puruSalakSaNo viSayazca striyA: raagaadiheturbhvtiitynvyH| pariSkArasya dvaividhyamAha- pariSkArazceti / nimittasaMjJA Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 2AhnikekAmaM vardhayati tadanuSaktAMzca doSAn vivarjanIyAn / varjanaM tvasyA bhedenAvayavasaMjJA= kezalomamAMsazoNitAsthisnAyuzirAkaphapittocArAdisaMjJA tAmazubhasaMjJetyAcakSate. tAmasya bhAvayataH kAmarAgaH prahIyate. satyeva ca dvividha viSaye kAcit saMjJA bhAvanIyA kAcit parivarjanIyetyupadizyate yathA viSasaMpRkte'nne annasaMjJopAdAnAya viSasaMjJA prahANAyeti // 3 // athedAnImarthaM nirAkariSyatA'vayavinyupapAdyate vidyA'vidyAdaividhyAt sNshyH|| 4 // sadasatorupalambhAd vidyA dvividhA. sadasatoranupalambhAda'vidyApi dvividhA, upalabhyamAne'vayavini vidyAdvaividhyAt saMzayaH. anupalabhyamAne cA'vidyAdvaividhyAt saMzayaH, soyama'vayavI yApalabhyate athApi nopalabhyate na kathaMcana saMzayAd mucyate iti // 4 // tadasaMzayaH- pUrvahetuprasiddhatvAt // 5 // tasminna'nupapannaH saMzayaH, kasmAt ?, pUrvoktahetUnAmapratiSedhAdasti dravyAntarArambha iti||5|| bhudAharati- rasaneti, avayavA eva rAgAdihetavo bhavantIti dantAdyavayavA nimittasaMjJA / anuvyaJjanasaMjJAmudAharati- itthamiti, anu= pazcAt avayavadarzanAnantaramavayavasaundarya vyajyate ityanuvyaJjanasaMjJA saundaryam / ittham IdRzau / paryavasitamAha- seyamiti, saMjJA avayavatatsaundaryajJAnam tadanuSaktAna= kAmAnuSaktAna doSAn= rAgAdIn vivarjanIyAnapi vrdhytiitynvyH| nivRttiprakAramAha- varjanamiti, asyAH= uktasaMjJAyAH, avayavAnAM bhedena= pArthakyenAnusaMdhAnAt kAmo nivartate ityarthaH / udAharati- ke. zeti, tAm enAm= bhedenAvayavasaMjJAm / asya puruSasya tAmazubhasaMjJAM bhAvayataH kAmarAgaH= viSayarAgaH prahIyate itynvyH| viSayadvaividhyaM ca zubhAzubhasaMjJAbhedena vijJeyaM taccodAhRtameva / bhAvanIyA azubhasaMjJA. parivarjanIyA zubhasaMjJA, zrUyate hi- "hIyated yo vai preyo vRNIte " iti / udAharati- yatheti, annasaMjJA= bhojyatvajJAnamupAdAnAya= grahaNAya bhavati, viSatvajJAnaM ca tyAgAya tathA strIzarIrasyApi sundaratvena samaSTyA bhAvanaM kAmAya bhavati mAMsazoNitAdyavayavairbhAvanaM parityAgAya bhavati, spaSTamanyat // 3 // agrimasUtramavatArayati- atheti, artham= avayavinaM nirAkariSyatA bauddhanAvayavavAdinA'vayavini saMzaya upapAdyate ityanvayaH / vidyeti- sadviSayakatvenAsadviSayakatvena ca vidyAyAH= upalabdheravidyAyA anupalabdhezca dvaividhyAt avayavini sattvAsattvayoH saMzayaH, asadapyupalabhyate zuktirajatAdikamityupalabhyamAnasyApyavayavinaH sattvaM na nizvetuM zakyate. sadApi nopalabhyate kUpe patitamityanupalabhyamAnasyApyavayavinaH sattvaM saMbhavatIti yadyavayavI upalabhyate yadi ca nopalabhyate ubhayathApi tasya sattvAsattvasaMzayo na nivartate itisUtrArthaH / vyAcaSTe- sadasatoriti, vidyA= jJAnam , sataH= ghaTAdeH, asataH= zuktirajatAdeH / avidyAdvaividhyamAha- sadasatoriti, sataH= kUpe patitasya, asataH= zazaviSANAdezcAnupalabdhiH spaSTaiva / samanvayati- upalabhyamAne iti, upalabhyamAno'vayavI sadvA'sadveti saMzayaH- sadasatorubhayorapyupalabhyamAnatvAt , anupalabhyamAno pyavayavI sadA'sadveti saMzayaH- sadasatorubhayorapyanupalabhyamAnatvasaMbhavAdityarthaH / upasaMharati- soyamiti, athApi= yadi ca, avayavini sattvAsattvayoH saMzayo na nivartate iti sattvaM na sidhyatItyarthaH // 4 // uktaM siddhAntI pratyAcaSTe- taditi, tat= tasmin = avayavini saMzayo nopapadyate- pUrvahetubhiH= dvitIyAdhyAyaprathamAhnike "sarvAgrahaNam 34" ityAdisUtroktaihetubhiravayavinaH prasiddhatvAt siddhatvAditi sUtrArthaH / byAcaSTe- tasminniti, tasmin= avayavini / asaMzaye hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- pUrvoktati, tadetat dvitIyAdhyAyaprathamAhnike draSTavyam , dravyAntaram= avayavAtirikto'vayavI tadArambha:- tadutpattiH siddhetyarthaH // avayavisAdhanarogagrastau caitau sUtrakArabhASyakArau // 5 // Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avayavivivecanam ] nyAyabhASyam / 393 vRttyanupapatterapi tarhi na sNshyH|| 6 // vRttyanupapatterapi tarhi saMzayAnupapattiH- nAstyavayavIti // 6 // tadvibhajate___ kRtsnaikadezA'vRttitvAdavayavAnAmavayavya bhAvaH // 7 // ekaiko'vayavo na tAvat kRtsne'vayavini vartate- tayoH parimANabhedAda'vayavAntarasaMbandhAbhAvaprasaGgAcca, nApyavayavyekadeze-na hyasyAnye avayavA ekadezabhUtAH santIti // 7 // ___ athAvayaveSvavayavI vartate ?-. teSu cA'vRtteravayavyabhAvaH // 8 // na tAvat pratyayavaM vartate- tayoH parimANabhedAda dravyasya caikadravyatvaprasaGgAt, nApyekadeze- sarveSvanyAvayavAbhAvAt, tadevaM na yuktaH saMzayaH- nAstyavayavIti // 8 // pUrvapakSyuttaramAha- vRttIti, uktarItyA vakSyamANarItyA cAvayavino'vayaveSu vRttiH= sthitirnopapadyate nApyanyatretyavayavino'sattvameva sidhyatItyasattvanizcayenApi saMzayo na saMbhavati= asattvanizcayAdeva saMzayo nivartate na sattvanizcayAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- vRttIti, yato'vayavI nAsti tasmAdavayavinaH saMzayAnupapatti:- nizcayasya saMzayanivartakatvaniyamAt , avayavyabhAvanizcaye cAvayavino vakSyamANA vRttyanupapattiheturityarthaH // 6 // ___ agrimasUtramavatArayati- taditi, tat= vRttyanupapattiM tribhiH sUtraiH pUrvapakSI vibhajate= vibhAgena pratipAdayatItyarthaH / avayavAnAmavayavini vRttyanupapattimAha- kRtsneti, avayavAnAM kRtsne= sakale'vayavini vRttirnopapadyate- kasya cidapyavayavasya sakale'vayavini vyApakatvAsaMbhavAt , nApyakyavyekadeze vRttirupapadyate- avayavAntarasyA'vayavyekadezabhate'vayavAntare vRtterasaMbhavAditi avayavya'bhAvaH siddha itisUtrArthaH / vyAcaSTe- ekaika iti / ukta hetumAha- tayoriti, tayoH= avayavAvayavinoH parimANabhedAt avayavyapekSayA'vayavasyAlpaparimANatvena tAdRzAvayavenAvayavino vyApanaM na saMbhavati tathA cAvayavipatirna syAdityarthaH, hetvantaramAha- avayavAntareti, yokenAvayavenAvayavivyApanaM syAttadA tatrAvayavAntarasya vRttirna syAt na caikenAvayavenAvayavI saMbhavatItyarthaH / dvitIyapakSaM nirAkaroti-nApIti, avayavAnAmavayavyekadezepi vRttina sNbhvtiitynvyH| atra "nApyavayavyekadezena" itipAThAntaraM taccAsaMgatamevaavayavAnAmavayavini vRttyanupapattinirUpaNasya prakrAntatvAt / atra- "avayavyekadezeneti- avayavino ye ekadezAstenAvayavo'vayavini vartate ityarthaH" ititAtparyaTIkA / atra hetumAha- na hIti, yadyasyaavayavinaH ekadezabhUtA anye'vayavA syustadA tatraiSAmavayavAnAM vRttiH syAdapi na caivamasti, na cAvayavAntare avayavAntarasya vRttiH saMbhavati- samAnatvAt. nApi svasminnityavayavAnAM vRttyanupapatteravayavya. bhAvaH siddha ityarthaH / / 7 // nanvavayaveSvavayavI vartate nAvayavA avayavinIti noktadoSApattirityAha- ameti / atrApi pUrvapakSI doSamAha- teSviti, teSu= avayaveSvapi avayavino vRttioMpapadyate ityavayavyabhAvaH siddha iti sUtrAnvayaH, anyad bhASye spaSTam / vyAcaSTe- na tAvaditi, avayavItizeSaH, tathAhi na tAvat pratyavayavaM vRttiravayavinaH saMbhavati-avayavino'vayavabhedenAnekatvaprasaGgAt , tayoH avayavAvayavinoH parimANabhedAdU alpaparimANe'vayave'vayavino vRtterasaMbhavAt. dravyasya- pratyekamavayavasya ekadravyatvaprasaGgAt= avayavitvaprasaGgAdityanvayaH / kiM vA dravyasya= avayavinaH ekadravyatvaprasaGgAt= ekAvayavavRttitvena niravayavatvaprasaGgAt anekAvayavavRttita eva sAvayavatvasaMbhavAt. na cAvayavino nira vayavatvamupapadyate iti nAyaM pakSo yukta 50 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [4 anyAye. 2Ahike pRthaka cAvayavebhyo'vRtteH // 9 // pRthak cAvayavebhyaH= dharmibhyo dharmasyAgrahaNAditi samAnam // 9 // na cAvayavyavayavAH // 10 // ekasmin bhedAbhAvAd bhedazabdaprayogAnupapatterapraznaH // 11 // kiM pratyavayavaM kRtsno'vayavI vartate athaikadezeneti nopapadyate praznaH, kasmAt ?, ekasmin bhedAbhAvAd bhedazabdaprayogAnupapatteH= ' kRtsnam' ityanekasyAzeSAbhidhAnam. 'ekadezaH' iti nAnAtve kasyacidabhidhAnam , tAvimau kRsnaikadezazabdo bhedaviSayau naikasminna'vayavinyupapadyatebhedAbhAvAditi // 11 // ityarthaH, atra- " avayavinazcaikadravyatAprasaGgAt= ekAvayavavRttitvAdekadravyo'vayavI prApnoti. ekadravyazcAvayavI ekena dravyeNa (avayavena) Arabhyate iti satatotpattiprasaGgaH" itivArtikam / kiMcidavayavavRttitvaM nirAkaroti-nApIti, avayavI ekadeze= avayavasamudAyaikadeze= kasmiMzcidvayavepi na vartate ityarthaH, atra hetumAha- sarveSviti, avayavI yatraikadeze varteta tatra svAvayavaiH sahaiva varteta na ca sarveSva'vayaveSvanye avayavA vartante iti naikadezeSyavayavino vRttirupapadyate iti avayavyabhAvaH siddhastatra nAstyavayavIti nizcaye jAte avayavI asti na veti saMzayo na yukta iti "vRttyanupapatteH 6" itisUtroktopakramAnukUlyenopasaMharati- tadevamiti, uktasaMzayAbhAve hetumAha- nAstIti, iti= yato nAstyavayavI tato na yuktaH saMzaya ityanvayaH / atra- "nApyekadeze" ityatra "nApyekadezena" iti pAThAntaraM tathA ca vArtikam / "athApyavayavI ekadezena vartate ? tathApyavayavina ArambhakAvayavAtiriktA avayavAH prApnuvanti ye'vayaveSu vartante iti" iti / etadvArtikAnusAreNa tu "na tAvat" ityAdibhASyeNa pratyava. yavamavayavinaH kAsnyena vRttyanupapattiH pradarzitA tathA ca vArtikam- "na tAvat pratyavayavaM kRtsno vartate iti" iti, "nApyekadezena " ityAdibhASyeNa cAvayavina ekadezena vRttyanupapattiH pradarzitetyavadheyam / avizadaM caitadbhAdhyamityalam // 8 // nanvavayavebhyo'nyatrAvayavinaH kiM na vRttiH syAdityAzaGkayAha- pRthagiti, avayavebhyaH pRthakanyatrApyavayavino vRttiopapadye iti nAstyavayavIti siddhamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- pRthagiti, dharmasya= avayavinaH, idamapi samAnam pUrvoktadUSaNasadRzaM dUSaNamityanvayaH / avayavAnAM dharmitvaM hya'vayavyAzrayatvAd avayavinazca dharmatvamavayavAzritatvAdvijJeyam // 9 // . nanvavayavAnAM siddhayA'vayavisiddhiH kiM na syAt- abhedAdityAzaGkayAha-na ceti, avayavA eva nA'vayavI- abhedAsaMbhavAt avayavisAvyakAryasyA'vayavairasiddheriti nAvayatrasiddhayApyavayavisiddhiH saMbhavatIti nAstyavayavIti siddhamiti sUtrArthaH, atra bhASyaM nAsti // 10 // uktaM siddhAntI nirAkaroti- ekasminniti, 'avayaveSu kRtsnovayavI vartate ekadezena vA' ityuktaM tatra kRtsna iti ekadeza iti ca bhedazabdaH- bhede satyeva prayujyamAnatvAt. etAdRzabhedazabdasya= bhedabodhakazabdasya ekasminnavayavini prayogo nopapadyate- ekasmin bhedAbhAvAditi pUrvoktaH prazno nopapadyate itisUtrAnvayaH, vastutastu 'sarveSvavayaveSu kRtsno'vayavI vartate iti siddho'vayavI' ityuttaraM yuktam / vyAcaSTe- kimiti, tadetat uktapUrvapakSAnuvAdaH / svavaktavyamAha- iti neti / ukta hetuM jijJAsatekasmAditi / hetumAha- ekasminniti / uktaM vyAcaSTe- kRtsnamiti, yathA 'sarve ghaTAH' iti sarvazabdaprayogo'nekasyA'zeSatvabodhanArtho bhavati tathA kRtsnazabdaprayogopi vijJeyaH, ekadezazabdasyApi prayogo nAnAtve sati kasyacidaMzasya bodhanArthoM bhavatItyanvayaH yathA paTasyaikadeza iti paTabhAgAnAM nAnAtve Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avayavivivecanam ] nyaaybhaassym| 395 anyAvayavAbhAvAd naikadezena vartate ityahetuH avayavAntarabhAvepyavRtterahetuH- // 12 // avayavAntarAbhAvAditi, yadyapyekadezo'vayavAntarabhUtaH syAt tathApyavayave'vayavAntaraM varteta nAvayavIti- anyo'vayavIti / anyAvayavabhAvepyavRtteH- 'avayavino naikadezena vRttiHanyAvayavAbhAvAt' ityahetuH / vRttiH kathamiticet ? ekasyA'nekatrA''zrayAzritasaMbandhalakSaNA prAptiH / AzrayAzritabhAvaH kathamiticet ? yasya yato'nyatrA''tmalAbhAnupapattiH sa AzrayaH na kAraNadravyebhyo'nyatra kAryadravyamAtmAnaM labhate. viparyayastu kAraNadravyeSviti / nityeSu kathamiticet ? anityeSu darzanAt siddham / satyeva prayogo bhavati / paryavasitamAha- tAvimAviti / hetumAha- bhedAbhAvAditi, ekatvAdeva ekasminavayavini bhedo nAsti bhedAbhAvAdanekatvaM nAsti tena kRtsnaikadezazabdayoH prayogo nopapadyate tenotapraznopi nopapadyate ityanvayaH, spaSTamanyat // 11 // agrimasUtramavatArayati- anyeti, tadetat yat saptamasUtrasya bhASye uktaM tasyaivAnuvAdaH / svavaktavya. mAha- ityahetariti. ukto hetaravayavyabhAvasAdhako na bhavatItyarthaH / avayaveti-avayavI nApyekadezena vartate- avayavAntarAbhAvAt' ityukto heturahetuH- avayavAntarabhAvepyavRtterityanvayaH, yadyavayavAntarasattve ekadezena vRttirupapadyeta tadA'vayavAntarAbhAve vRtteranupapatteravayavAntarAbhAvAditi heturupapadyetApi na caivamasti- avayavAntarasattve tAdRzAvayavAntarasyaiva vRttirupapadyate nAvayavinopi- avayavAvayavinoAMdAditi sUtrArthaH / atra sUtre " avayavAntarAbhAvepi" itipAThastu asaMgata eva pratibhAti / vyAcaSTe- ava. yavAntareti, 'avayavAntarAbhAvAt ' ityaheturiti sUtreNAnvayaH / yaduktam- 'nApyekadezenAvayavI vartateavayavAntarAbhAvAt' iti tatra yadyapi= yadi caikadezo'vayavAntarabhUtaH syAttathApi tadApi tAdRzAvayavAntarasyaivAvayavAntare vRttiH saMbhavet nAvayavinaH- avayavivRtteravayavAntarAdhInatvAsaMbhavAdityavayavivRttipratiSedhe ' avayavAntarAbhAvAt ' iti heturna saMbhavatItyarthaH / ukte hetumAha- anya iti, yato'vayavebhyo'nyaH= bhinno'vayavI tatovayavavRttyA avayavino vRttirna saMbhavatIti avayavAntarasattvapakSepyavayavavRttireva syAnAvayavino vRttirityavayavivRttipratiSedhe 'avayavAntarAbhAvAt / ityaheturevetyarthaH / saMkalayati- anyAvayaveti, 'avayavino naikadezenApi vRttiH saMbhavati- anyAvayavAbhAvAt' ityahetu:anyAvayavabhAvepyavRtterityanvayaH, yadyanyAvayavabhAve'vayavino vRttirupapadyeta tadA'nyAvayavAbhAve vRttyabhAvo vaktaM zakyetApi na caivamastItyarthaH / vRttisvarUpaM jijJAsate- vRttiriti, katham= kiMsvarUpetyarthaH / uttaramAha- ekasyeti, prakRte ekasyAvayavino'nekatra= anekeSvavayaveSu ya AzrayAzritasaMbandhalakSaNa:= Azra. yAyibhAvalakSaNaH prAptiH= samavAyaH sa vRttipadArthaH / AzrayAzritabhAvaM jijJAsate- Azrayeti / uttaramAha- yasyeti, yasya= avayavinaH kAryadravyasya yataH= avayavasamudAyAt= kAraNadravyAdanyatra AtmalAbhAnupapattiH= svarUpasattAnupapattistasya sa AzrayaH= AdhAraH yathA'vayavA apara Adheya ityanvayaH, yata ityuktasya tacchabdena parAmarzAt so'vayavasamudAya Azraya ityarthaH / udAharati- neti, kAraNadravyebhyaH kapAlAdibhyo'nyatra kAryadravyaM ghaTAdikaM na saMbhavatIti kAraNadravyamAdhAra ityucyate kAryadravyaM cAdheyastayorAdhArAdheyabhAvaH saMbandhaH / viparyaya iti- kAraNadravyaM tu kAryadravyAdanyatrApi saMbhavatIti na tadAdheyaM bhavati, tathA cAdhArAdheyabhAvasaMbandhenAvayaveSvavayavino vRttirbhavatItyarthaH / nanu nityAnAM tu kAraNaM na bhavatIti kathaM teSAM vRttiH syAt ? vRttyanupapattau ca nityAnAmabhAva eva sidhyedityAzaGkate- nityeSviti / uttaramAha- anityeSviti, yathA'nityeSvAdhArAdheyabhAvastathA nityeSvapyanti yathAkAze pakSI. Atmani jJAnam , ghaTe paramANuriti, nityAnAM kAraNaM tu nAstyeveti Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 2AhnikenityeSu dravyeSu kathamAzrayAzrayibhAva iticet ? anityeSu dravyaguNeSu darzanAdAzrayAzrayibhAvasya nityeSu siddhiriti / tasmAdavayavyabhimAnaH pratiSidhyate niHzreyasakAmasya. nAvayavI. yathA rUpAdiSu mithyAsaMkalpo na rUpAdaya iti // 12 // " sarvAgrahaNamavayavya siddheH 2-1-34" itipratyavasthitopyetadAha kezasamUhe taimirikopalabdhivattadupalabdhiH // 13 // yathaikaikaH kezastaimirikeNa nopalabhyate kezasamUhastUpalabhyate tathaikaiko'Nunopalabhyate aNusaMcayastUpalabhyate tadidamaNusamUhaviSayaM grahaNamiti // 13 // svaviSayAnatikramaNendriyasya paTumandabhAvAd viSayagrahaNasya tathAbhAvo nAviSaye pravRttiH // 14 // ___ yathAviSayamindriyANAM paTumandabhAvAd viSayagrahaNAnAM paTumandabhAvo bhavati= cakSuH khalu prakRSyamANaM nAviSayaM gandhaM gRhNAti. nikRSyamANaM ca na svaviSayAt pracyavate, soyaM taimirikaH kazcicakSurviSayaM kezaM na gRhNAti gRhNAti ca kezasamUham. ubhayaM hya'taimirikeNa cakSuSA gRhyate, padArthAntarAdhAratvena sattvaM siddhamityarthaH / svayaM vyAcaSTe- nityeSviti / uttaramAha- anityeSviti, yathA 'paTe rUpaM ghaTe jalam / iti / upasaMharati- tasmAditi, niHzreyasakAmasya= mokSakAmAya= mokSasiddhayartha uktarItyA'vayavyabhimAnasya rAgAdidoSajanakatvAd heyatvamucyate avayavI tu na pratiSidhyate / dRSTAntamAha- yatheti, yathA rUpAdiviSayANAM mithyAsaMkalpaH pratiSidhyate na tu rUpAdayaH pratiSidhyante tathetyanvayastathA ca nAvayavipratiSedhaH saMbhavatItyarthaH, spaSTamanyat // 12 // ___ agrimasUtramavatArayati- sarveti, etatsUtrArthaH pUrvatra draSTavyaH, iti= ityuktena pratyavasthitaH= niruttarIkRtaH pUrvapakSI taduttarabhUtametatsUtramAhetyarthaH / yadyavayavI na syAttadA sarvagrahaNaM nopapadyeta- avayavA. nAmanekatvAditi sarvAgrahaNamitisUtreNa samAhite pUrvapakSyAha- kezeti, yathA taimirikasya cakSurdoSaviziSTasya janasya pratyekaM kezAnupalabdhAvapi kezasamUhasyopalabdhirbhavatyeva tathA pratyekaM paramANorupalabdhyasaMbhavepi tat= tasya= paramANusamUhasyopalabdhiH saMbhavatyeveti na tadatirikto'vayavI svIkArya itisUtrArthaH / vyAcaSTe- yatheti / prakRtamAha- tatheti / upasaMharati- tadidamiti, yad 'ghaToyam' ityAdilakSaNamavayaviviSayakaM grahaNamucyate tat paramANusamUhaviSayakameva- paramANusamUhasya pratyakSayogyatvAdityavayavI nAstye vetyarthaH // 13 // ___ uktaM siddhAntI pratiSedhati- svaviSayeti, indriyasya paTumandabhAvAd viSayagrahaNasya tathAbhAvaHpaTumandabhAvo bhavati tathA ca taimirika janasyendriyamAndyAt pratyekaM kezasya grahaNaM na bhavati ataimirikajanasya cendriyapaTutvAt pratyekaM kezasya grahaNaM bhavati evamapIndriyasya svaviSayAtikramo na saMbhavati yataH kadApi cakSurgandhAdikaM grahItuM na zaknotIti svaviSayAnatikrameNa= svaviSayA'natikramaniyamAdindriyasya svA'viSaye pravRttirna bhavati tatra paramANurapIndriyasyAviSaya eveti paramANusamUhapratyakSamapIndriyeNa na saMbhavatIti 'ghaToyam' ityAdipratyakSaviSayo'vayavI avayavasamudAyAtiriktaH svIkArya itisUtrArthaH / ___ vyAcaSTe- yatheti, yathAviSayam= svasvaviSayaM prati, paTutvam= sUkSmagrAhakatvam , indriyasya sUkSmagrAhakatve tajanyaM jJAnamapi sUkSmaviSayakaM bhavati mandatve ca tajanyaM jJAnaM sthUlaviSayakaM bhavati ayameva vizeSo na tu svAviSayagrAhakatvaM saMbhavatItyanvayaH / uktaM vizadayati- cakSuriti, prakRSyamANam= prakRSTamapi= samIsthamapi, nikRSyamANama= nikRSTamapi dUrasthamapi, svaviSayAt= rUpAt, pracyavate iti- dUrasthamapi Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avayavivivecanam] nyaaybhaassym| 397 paramANavastva'tIndriyAH= indriyAviSayabhUtA na kenacidindriyeNa gRhyante samuditAstu gRhyante ityaviSaye pravRttirindriyasya prasajyeta- na jAtvarthAntaramaNubhyo gRhyate iti. te khalvime paramANavaH saMhatA gRhyamANA atIndriyatvaM jahati viyuktAzcAgRhyamANA indriyaviSayatvaM na labhante iti soyaM dravyAntarAnutpattAvatimahAn vyAghAta ityupapadyate dravyAntaraM yad grahaNasya viSaya iti / saMcayamAnaM viSaya iticet ? na- saMcayasya saMyogabhAvAttasya cAtIndriyasyA'grahaNAdayuktam / saMcayaH khalvanekasya saMyogaH sa ca gRhyamANAzrayo gRhyate nA'tIndriyAzrayaH. bhavati hi 'idamanena saMyuktam ' iti. tasmAdayuktametaditi / gRhyamANasya cendriyeNa viSayasyA''varaNAdi anupalabdhikAraNamupalabhyate tasmAnnendriyadaurbalyAdanupalabdhiraNUnAM yathA nendriyadaurbalyAcakSupAunupalabdhirgandhAdInAmiti // 14 // cakSu rUpAgrAhakaM na bhavati kiM tu rUpaM gRhNAtyevetyarthaH / prakRtamAha- soyamiti, ubhayam= pratyeka kezaH kezasamUhazca, tadanenendriyasya svaviSaye eva pravRttirbhavatIti pratipAditam- pratyekaM kezasya kezasamUhasya ca cakSurviSayatvAt / aviSayamAha- paramANava iti / uktaM vyAcaSTe- indriyAviSayabhUtA iti, yadi samuditAH paramANava indriyeNa gRhItAH syustadendriyasya svAviSaye pravRttiH syAt- paramANUnAmaviSayatvAt, samuditagrahaNepi paramANUnAmeva grahaNAdityarthaH / ukte hetumAha- na jAtviti, aNusamudAyagrahaNepyaNugrahaNameva prasajyate ityarthaH / tadevaM pUrvapakSimate parasparavirodhamudghATayati- te iti, viyuktAH= pratyekam , upasaMharati- soyamiti, dravyAntarAnutpattau= avayavAtiriktasyAvayavina utpattyasvIkArapakSe paramANusamUhasya pratyakSaviSayatvasvIkAreNAtimahAn vyAghAta:= virodhosti yatasteSAmeva paramANUnAM parasparama'saMyuktAnAmindriyAviSayatvaM prAptaM parasparaM saMyuktAnAM cendriyaviSayatvaM prAptam- na TekasyaivAvasthAbhedamAtreNendriyaviSayatvAviSayatvamubhayaM saMbhavati tasmAdavayavAtirikto'vayavI svIkAryastasya sthUlatvAdindriyaviSayatvaM saMbhavatItyAha- ityupapadyate iti / yad grahaNasya= pratyakSasya viSayastad dravyAntaram= avayavI ityanvayaH, spaSTamanyat // nanu saMcayamAtram= paramANusamUha evendriyaviSayo bhavati na paramANurapi yena virodhaH syAdityAzaGkate- saMcayamAtramiti / pariharati- neti / hetumAha- saMcayasyeti, saMcayasya= samudAyasya saMyogabhAvAt= saMyogarUpatvAt tasya= saMyogasya cAtIndriyasya= atIndriyapadArthaniSThasya agrahaNAt= grahItumazakyatvAt paramANUnAmapya'tIndriyatvena tanniSThasaMyogarUpasya saMcayasyendriyeNa grahItumazakyatvAt saMcayasyendriyaviSayatvamayuktamityarthaH / " atIndriyasya " ityatra 'atIndriyaniSThasya / itipATho yuktaH / svayaM vyAcaSTe-saMcaya iti, gRhyamANAzrayaH= pratyakSapadArthaniSThaH, atIndriyAzrayaH= atIndriyapadArthaniSThaH / ukte pratyakSaM pramANayati- bhavatIti, idamanenetyevaM pratyakSapadArthaniSTha eva saMyogo gRhyate na tu paramANvAdya'pratyakSa. padArthaniSTha iti paramANusaMcayasya pratyakSeNagrahaNamayuktamevetyAha- tasmAditi / nanvindriyadaurbalyAt pratyeka paramANUnAM grahaNaM na saMbhavatIti samuditAnAM pratyakSaM kiM na syAdityAzaGkayAha- gRhyamANasyeti, indriyeNa gRhyamANasya viSayasyAnupalabdhikAraNamAvaraNAdi bhavati paramANUnAmanupalabdhau tu nAvaraNAdyupalabhyate yadi ca paramANUnAmanupalabdhirindriyadaurbalyAdeva syAttadA kasyApi balavadindriyaviziSTasya paramANupratyakSaM syAdeva na caivamasti tasmAjjJAyate paramANUnAmanupalabdhirindriyadaurbalyAnna bhavati kiM tu paramANUnAmatIndriyatvAdeva tathA ca na paramANusamUhasyApi saMyogarUpasya pratyakSaM saMbhavati- pratyakSapadArthaniSThasyaiva saMyogasya pratyakSasaMbhavAt paramANUnAM cApratyakSatvAdityarthaH / ukte dRSTAntamAha- yatheti, yathA cakSuSA yA Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 2AhnikeavayavAvayavaprasaGgazcaivamA''pralayAt // 15 // yaH khalvavayavino'vayaveSu vRttipratiSedhAdabhAvaH soyamavayavasyAvayaveSu prasajyamAnaH sarvapralayAya vA kalpeta niravayavAdvA paramANuto nivarteta. ubhayathA copalabdhiviSayasyAbhAvaH tadabhAvAdupalabdhyabhAvaH, upalabdhyAzrayazcAyaM vRttipratiSedhaH sa AzrayaM vyAghnan AtmaghAtAya kalpate iti // 15 // athApi na pralayaH-aNusadbhAvAt // 16 // avayavavibhAgamAzritya vRttipratiSedhAdabhAvaH prasajyamAno niravayavAt paramANonivartate gandhAdInAmanupalabdhiH sA na cakSuSo daurbalyAt kiM tu gandhAdInAM cakSuraviSayatvAdeva tathA paramANUnAmapyanupalabdhirindriyAviSayatvAdeveti na paramANUsamUhasyApi pratyakSaM saMbhavatIti pratyakSaviSayo'vayavI avayavasamudAyAtiriktaH svIkArya evetyarthaH // 14 // asyaiva haTha itinAmadheyam // ___ avayavya'svIkArapakSe doSamAha- avayaveti, evam= uktarItyA vRttivikalpenAvayavyasiddhau yathA'vayavino'vayaveSu vRttirna saMbhavati tathA'vayavAnAmapi svAvayaveSu vRttirnopapadyeta tathA ca ApralayAt= sarvAbhAvasiddhiparyantam= sarvazUnyaparyantam uttarottaramavayavAnAmavayavaprasaGgaH syAdityanvayaH, anenottarottarAvayavaprasaGgena pralayaH= sarvAbhAvaH= sarvazUnyameva prasajyate- avayavavibhAgavizrAnterasaMbhavAt tathA ca paramANurapi na sidhyeta na caivaM yuktamiti nAyaM vRttivikalpo yukta ityavayavino'vayaveSu vRttiH svIkAyeMti siddho'vayavIti sUtrArthaH / sUtre " avayavAvayaviprasaGgaH" itipAThastvasaMgato bhASyaviruddhazca pratibhAti, etatpAThapakSe tu 'avayavAvayavinorubhayorapi uktavRttivikalpenAbhAvaprasaGgastena ca sarvazUnyatvaprasaGgaH' ityanvayaH, anyaduktameva / vyAcaSTe- ya iti, avayavino'bhAva ityanvayaH, soyamabhAvaH svAvayaveSu avayavasya prasajyamAnaH sarvapralayAya= sarvazUnyakaraH syAt avayavAnAmapi pUrvoktavRttivikalpena svAvayaveSu vRtterasaMbhavAdavayavasiddhirapi na syAditi, kiM vA paramANuto nivarteta tathA ca paramANusiddhiH syAdityanvayaH / paryavasitamAha- ubhayatheti, ubhayathA= uktakalpadvayepi nAma yadi sarvazUnyaM syAd yadi vA paramANumAtramavaziSyeta tadApi upalabdhiviSayasya= pratyakSaviSayasyAbhAvaH syAt- paramANUnAM pratyakSAviSayatvAt. sarvazUnyapakSe tu spaSTa eva pratyakSaviSayasyAbhAvaH, tathA ca tadabhAvAt= pratyakSaviSayasyAbhAvAt upalabdhyabhAvaH= pratyakSAbhAvaH prAptaH- viSayaM vinA pratyakSAsaMbhavAdityarthaH / avayavipratiSedhe vyAghAtamAha- upalabdhyAzraya iti, yoyamavayavino'vayaveSu vRttipratiSedhaH sa upalabdhyAzrayaH= upalabdhyadhInosti- avayavina upalabdhi vinA sAmAnyata upalabdhi vinA vA'vayaveSu tavRttipratiSedhasyApyasaMbhavAt saH= ukto vRttipratiSedhaH Azrayam= svasiddhikAraNIbhUtAm upalabdhi vyAghnan AtmaghAtakara eva syAdityanvayaH, uktavRttipratiSedhenoktarItyA sarvAbhAvaH syAttena copalabdhyabhAvaH syAt- viSayaM vinopalabdherasaMbhavAt. upalabdhyabhAve ca vRttipratiSedhopi na saMbhavati- upalabdhi vinA padArthasiddharasaMbhavAdityarthastathA cAvayavino vRttipratiSedho na kartavya iti siddho'vayavIti bhAvaH / yadyapi sUtramidaM pUrvapakSaparamapi saMbhavati- agrimasUtre parihAradarzanAttathApi agre saptaviMzatikasUtrabhASye'sya sUtrasya svapakSe pramANatvenopanyAsAt siddhAntasUtratvamavadhAryate iti vibhAvyam / atra- " darzanaviSayAbhAvAdanAzrayo vikalpa AtmAnameva na labhate " iti tAtparyaTIkA // 15 // agrimasUtramavatArayati- athApIti, vastutastvityarthaH / neti- vastutastu pralayaH= sarvazUnyaM na saMbhavati- aNusadbhAvAt= paramANUnAmavaziSyamANatvAditi sUtrArthaH / vyAcale- avayaveti, uttarottarA Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avayavivivecanam ] nyAyabhASyam / 399 na sarvapralayAya kalpate / niravayavatvaM khalu paramANovibhAgairalpataraprasaGgasya (abhAvAt ) yato nAlpIyastatrAvasthAnAt / loSTasya khalu pravibhajyamAnAvayavasyA'lpataramalpatamamuttaramuttaraM bhavati sa cAyamalpataraprasaGgaH yasmAnnAlpataramasti= yaH paramo'lpastatra nivartate. yatazca nAlpIyosti taM paramANuM pracakSmahe iti // 16 // paraM vA trutteH|| 17 // avayavavibhAgasyA'navasthAnAd dravyANAmasaMkhyeyatvAt truTitvanivRttiriti // 17 // athedAnImAnupalambhikaH sarvaM nAstIti manyamAna Aha AkAzavyatibhedAt tadanupapattiH // 18 // tasyA'Norniravayavasya nityasyAnupapattiH, kasmAt ?. AkAzavyatibhedAt= antarbahivANurAkAzena samAviSTaH= vyatibhinno vyatibhedAt sAvayavaH sAvayavatvAdanitya iti // 18 // vayavavibhAgamAzritya yoyamavayavino vRttipratiSedhAdabhAvaH prasajyate sa paramANuto nivartate- paramANoniravayavatvenAvayavavibhAgAMsaMbhavAditi na sarvapralayaH= sarvazUnyaM saMbhavatItyarthaH / nanu syAdevaM yadi paramANurniravayavaH syAdityAzaGkaya paramANorniravayavatvamupapAdayati-niravayavatvamiti, avayavavibhAgaiH paramANoralpataraprasaGgasyAbhAvAdeva niravayavatvaM siddham- avayavavibhAgairalpataraprasaGgAzrayasyaiva sAvayavatvAt , yato nAlpIyastatrAvayavavibhAgaprasaGgasyAvasthAnAt= samApteH paramANozca paraM nAlpIya ityavayavavibhAgAsaMbhavAd vinAzAsaMbhavastatazca paramANUnAM pArizeSyAnna sarvazUnyApattirityarthaH, vinAzazcAvayavavibhAgavyApya ityanusaMdheyam / kiM vA 'yato nAlpIyastatra vibhAgairalpataraprasaGgasyAvasthAnAt paramANoniravayavattvam' ityanvayaH / uktameva vizadayati- loSTasyeti, tatra= tasmAt , spaSToyaM granthaH / paramANusvarUpamAha- yatazceti, paramANoH paramAlpatvAnniravayavatvaM tena vibhAgAbhAvastena vinAzAbhAvastena ca sarvazUnyatvAbhAvaH siddhastathA cAvayavisvIkArepi na kopi doSa ityarthaH // 16 // sUtreNa paramANusvarUpamAha- paramiti, truTeH paraM yaH sa paramANuriti sUtrArthastathA cAtisUkSmatvAt paramANovibhAgo na saMbhavatItyAzayaH / " khiyAM mAtrA truTiH puMsi lavalezakaNANavaH" ityamaraH, "truTisrasareNurityanarthAntaram " iti tAtparyaTIkA / bhASyakAraH svAbhiprAyamAha- avayaveti, yadyavayavavibhAgasya paramANau anavasthA syAt= samAptirna syAttadA dravyANAm= avayavAnAmasaMkhyeyatvAt truTitvasya= sUkSmatvasya nivRttiH syAt tathA ca sumerusarSapayorapi sAmyaM syAt- avayavAnAmAnantyAt na caitad yuktamiti paramANAva'vayavavibhAgasya samAptiH svIkAryA= niravayavatvaM svIkArya tathA ca paramANuvinAzAsaMbhavAnna sarvazUnyatApattiH nApi sumerusarSapayoH sAmyApattiH- avayavabhUtaparamANUnAM saMkhyAyA ativaiSamyAdityarthaH, tathA ca pUrvoktarItyA'vayavinaH pratyAkhyAnaM nopapadyate nApyavayavAnAmiti avayavAvayavinau siddhAvityupasaMhAraH / granthakRtA tUpakrAntasyAvayavisamarthanasyopasaMhAro vismRta evetyalam // atra- " ityavayavAvayaviprakaraNam" iti vArtikam // 17 // agrimaprakaraNamupakramate- atheti, nopalabhate ityAnupalambhikaH= srvshuunyvaadii| pUrvapakSI paramANoranityatvamAha- AkAzeti, AkAzavyatibhedAt= paramANorantaH AkAzasamAvezAt sAvayavatvaM tena tat= tasya= nityatvasya= paramANunityatvasyAnupapattiriti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- tasyeti / nityasya nityatvasya / ukte hetumAha- AkAzeti, vyatibhinnaH= samAviSTaH= vyAptaH, vyatibhedAt= samAvezAt= vyApanAt , niravayave AkAzasamAvezo na saMbhavatItyAkAzasamAvezAt sAvayavastenAnityaH paramANustathA ca paramANuvinAzAt sarvazUnyatvaM siddhamityarthaH / spaSTArtha sarvam / / 18 // Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 2Ahnike AkAzAsarvagatatvaM vA // 19 // arthatanneSyate= paramANorantarnAstyAkAzamiti ? asarvagatatvaM prasajyate iti // 19 // antarbahizca kAryadravyasya kAraNAntaravacanAdakArye tadabhAvaH // 20 // 'antaH' iti pihitaM kAraNAntaraiH kAraNamucyate, 'bahiH' iti ca vyavadhAyakamavyavahitaM kAraNamevocyate. tadetat kAryadravyasya saMbhavati. nA'No:- akAryatvAt= akArye hi paramANAva'ntarbahirityasyAbhAvaH, yatra cAsya bhAvo'NukArya tat na paramANuH, yato hi nAlpataramasti sa paramANuriti // 20 // sarvasaMyogazabdavibhavAca sarvagatam // 21 // yatra kacidutpannAH zabdA vibhavantyAkAze= tadAzrayA bhavanti. manobhiH paramANubhistatkAryaizca saMyogA bhavantyAkAze. nA'saMyuktamAkAzena kiMcinmUrtadravyamupalabhyate tasmAnA'sarvagatamiti // 21 // pUrvapakSI vipakSe bAdhakamAha- AkAzeti, yadi paramANu kAzena samAviSTastadA''kAzasyA'sarvagatatvaM syAttadapi na tavAbhISTamityubhayataH pAzArajjuriti suutraanvyH| vyAcaSTe- atheti / etadapi vyAcaSTe- paramANoriti / paryavasitamAha- asarveti, AkAzasyAsarvagatatvaM prasajyate ityanvayaH // 19 / / siddhAntI pratyAcaSTe- antariti, antarbahiHzabdayoH kAryadravyasya kAraNAntaravacanAt= avayavavizeSavAcakatvAdakArye= akAryadravye niravayave paramANau tadabhAvaH= antarbahiravayavayorasaMbhavAt paramA. NAvAkAzasamAvezo na saMbhavati tathA cAnityatvApattirnAstIti paramANUnAM pArizeSyAt sarvazUnyApattinAstIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- antariti, kAraNAntaraiH= bAhyAvayavaiH pihitam AcchAditaM kAraNam antarbhUto'vayavaH antaiti= antaHzabdenocyate, bahiHzabdena cAntarbhAgasya vyavadhAyakaM tadavyavahitaM ya kAraNam= bAhyo'vayava ucyate ityanvayaH / paryavasitamAha- tadetaditi, tadetat= uktamavayavalakSaNaM kAraNaM kAryadravyasya ghaTAdeH saMbhavati na tu paramANoH- akAryatvAt= niravayavatvAt , nira vayave cAvayavA'saMbhavaH spaSTa eva / uktaM vyAcaSTe- akArye iti / antarbahirityasya= antarbahirbhAgayoH / vyatirekamAha- yatreti, yatra= trasareNvAdau asya= antarbahirbhAgasya bhAvaH= sattA tadaNurapi kAryameva kiM vA'NoH kAryameva tacca na paramANu:- paramANorakAryatvAdityanvayaH / paramANusvarUpamAha- yata iti, tathA ca paramasukSme paramANAvantarbahirbhAgau na saMbhavata iti na sAvayavatvApattistathA ca nAnityatvApattistathA ca na sarvazUnyatvApattirityarthaH // 20 // ___AkAzasya paramANau samAvezAbhAvepi sarvagatatvaM samAdhatte- sarveti, AkAzaM sarvagatam- sarvasaMyogAt= sarvasaMyogitvAt zabdasya vibhavAt= vyApanAcetyanvayaH, sarvasaMyoginaH sarvagatatvaM spaSTameva. zabdavyApanaM ca sAvayave na saMbhavatIti zabdavyApanAdapi nira vayavatvaM vyApakatvaM cAkAzasya siddhamiti sUtrArthaH / byAcaSTe- yatreti, vibhavanti= vyApnuvanti, tadetad vyApanaM ca vyApake eva saMbhavatItyAkAzasya sarvagatatvaM prAptam / uktaM vyAcaSTe- tadeti, tadAzrayAH= AkAzasamavetA bhavanti zabdAH / AkAzasya sarvasaMyogamAha- manobhiriti, tatkAyeM:= paramANukAyeM:, AkAze= AkAzasya, tathA ca zarIrAntarvatinA manasA saMyogena sarvasaMyogitvaM sutarAM siddhamityAzayaH / vyatirekamAha- neti / upasaMharatitasmAditi / AkAzamitizeSaH // 21 // Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyaaybhaassym| paramANuvivecanam ] avyUhAviSTambhavibhutvAni cAkAzadharmAH // 22 // saMsarpatA pratighAtinA dravyeNa na vyUhyate yathA kASThenodakam , kasmAt ?, niravayavatvAt , sarpaJca pratighAti dravyaM na viSTanAti= nAsya kriyAhetuM guNaM pratibadhnAti, kasmAt ? asparzatvAt , viparyaye hi viSTambho dRSTa iti, sAvayave sparzavati dravye dRSTaM dharma viparIte nAzaGkitumarhati // aNvavayavasyANutaratvaprasaGgAdaNukAryapratiSedhaiH // sAvayavatve cA'NoraNvavayavo'Nutara iti prasajyate, kasmAt ?, kAryakAraNadravyayoH parimANabhedadarzanAt. tasmAdaNvavayavasyANutaratvam , yastu sAvayavaH aNukArya taditi. tasmAdaNukAryamidaM pratiSidhyate iti / kAraNavibhAgAcca kAryasyAnityatvaM nA''kAzavyatibhedAt= loSTasyAvayavavibhAgAdanityatvaM nA''kAzasamAvezAditi // 22 // ___ AkAzasya sarvagatatve hetvantaramAha-avyUheti, vyUhanam= ekatrIkaraNam , viSTambhaH= pratirodhastayorabhAvAt vibhutvena cAkAzadharmeNAkAzasya sarvagatatvaM siddham- vyUhanaviSTambhayoH sAvayave eva saMbhavAditi sUtrArthaH / atra- "vyUhaH= pratihatasya parAvartanam. viSTambhaH= uttaradezagatipratibandhaH AkAze tayorabhAvaH-nissparzatvAt" iti vishvnaathbhttttaaH| vyAcaSTe- saMsarpateti, vyatirekadRSTAntamAha- yatheti, yathA kASThena= daNDAdinA jalAdikaM vyUhyate= pratihanyate ekatrIkriyate vA tathA saMsarpatA gacchatA vyApArayuktenApi pratighAtinA dravyeNa daNDAdinA''kAzo na vyUhyate tena niravayavatvaM siddham- sAvayavasyaiva vyuuhnsNbhvaadityrthH| ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi, hetumAha- niravayavatvAditi / viSTambhAbhAvamAha- sarpaditi, tadetat karmapadam. pratighAtipadArthamAkAzo na viSTanAti= na niruNaddhi tadanena nirodhakatvAbhAvenApi niravayavatvaM siddham- sAvayavasya nirodhktvaadityrthH| uktaM byAcaSTe- nAsyeti, asya= sarpataH pratighAtidravyasya, guNam= uttaradezasaMyogaM pUrvadezavibhAgaM cAkAzo na pratibadhnAti / ukte hetumAha- asparzatvAditi / viparyaye= sasparzatve. yathA pRthivyAdau, viSTambhaH viSTambhakatvam / upasaMharati- sAvayave iti, dharmam= viSTambhakatvaM byUhanaM ca viparIte= niravayave nirasparze cAkAze na kopyAzaGkitumarhatItyAkAzasya niravayavatvavibhutvAbhyAM sarvagatatvaM siddhamityarthaH / / paramANorakAryatve hetumAha- aNvavayavasyeti, yadi paramANoravayavaH syAttadA sa paramANvavayavaH paramANvapekSayApi aNutaraH= sUkSmataraH syAt na ca paramANvapekSayA sUkSmaH saMbhavati- sarvApekSayA sUkSmasyaiva paramANutvasvIkArAt tathA ca na paramANvavayavaH saMbhavati tasmAd aNukAryasya= paramANulakSaNakAryasya nAma paramANoH kAryatvasya pratiSedhaH kriyate- niravayavatvAt , paramANorakAryatvAcca na vinAzaH saMbhavatIti paramANUnAM pralayepi pArizeSyAnna sarvazUnyatvaM saMbhavatItyarthaH / svayaM vyAcaSTe- sAvayavatve ceti / ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- kAryeti, avayavyapekSayA tadavayavo'lpaparimANako bhavatIti niyamAdaNvavayavoNutaraH syAdeva, tadevAha- tasmAditi, prasajyate itizeSaH / na ca paramANoraNutaraH saMbhavatIti na paramANvavayavaH saMbhavatItyarthaH / sAvayavasya paramANutvaM pratiSedhati- yastviti / upasaMharatitasmAditi, aNukAryam= paramANoH kAryatvam= sAvayavatvaM pratiSidhyate kiM vA tava pratiSedho'NukAryaviSayako saMbhavati nANuviSayaka ityarthaH / anityatvakAraNamAha- kAraNeti, kAryasyApi ghaTAderyadanityatvam = vinAzaH sa kAraNavibhAgAdeva bhavati na tvAkAzasamAvezAditi AkAzasamAvezenApi paramANora. nityatvaM na saMbhavatItyarthaH / uktaM dRSTAntena vizadayati- loSTasyeti, spaSTamanyat / " aNukAryapratiSedhaH" ityatra 'aNvavayavapratiSedhaH' itivaktavyamAsIt // 22 // Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 402 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 2AhnikemUrtimatAM ca saMsthAnopapatteravayavasadbhAvaH // 23 // paricchinnAnAM hi sparzavatAM saMsthAnaM trikoNaM caturasraM samaM parimaNDalamityupapadyate yattat saMsthAnaM so'vayavasaMnivezaH parimaNDalAthANavastasmAt sAvayavA iti // 23 // saMyogopapattezca // 24 // .. madhye sannaSNuH pUrvAparAbhyAmaNubhyAM saMyuktastayorvyavadhAnaM kurute. vyavadhAnenA'numIyatepUrvabhAgena pUrveNANunA saMyujyate parabhAgena pareNANunA saMyujyate. yau tau pUrvAparau bhAgo tAva'syA'vayavo. evaM sarvataH saMyujyamAnasya sarvato bhAgA avayavA iti // 24 // ____ yattAvat- " mUrtimatAM saMsthAnopapatteravayavasadbhAvaH 23" iti. atroktam / kimuktam ?, 'vibhAgAlpataraprasaGgasya yato nAlpIyastatra nivRtteH, aNvavayavasya cANutaratvaprasaGgAdaNukAryapratiSedhaH' iti / yatpunaretat- " saMyogopapattezva" iti ?, sparzavattvAd vyavadhAnam. Azrayasya cA'vyAptyA bhAgabhaktiH uktaM cAtra- sparzavAnaNuH sparzavatoraNvoH pratighAtAt vyavadhAyako na sAvayavatvAt , sparzavatvAcca vyavadhAne satya'NusaMyogo nAzrayaM vyAmotIti bhAgabhaktirbhavati= bhAgavAnivAyamiti, uktaM cAtra- 'vibhAge'lpataraprasaGgasya yato nAlpIyastatrAvasthAnAt . tadavayavasya cANutaratvaprasaGgAdaNukAryapratiSedhaH' iti // pUrvapakSI prakArAntareNa paramANoH sAkyatvamupapAdayati- mUrtimatAmiti, mUrtimatAm= mUrtapadArthAnAM saMsthAnopapatteH= AkRtimattvAd avayavasadbhAvaH= sAvayavatvaM prApnoti- sAvayavatvaM vinA saMsthAnAsaMbhavAt- avayavasaMnivezavizeSasyaiva saMsthAnapadArthatvAt , paramANurapi mUrtapadArthaH mUtatvAt sasaMsthAnatvaM tena sAvayavatvaM tena vinAzitvaM tena sarvazUnyatvaM siddhamiti suutraarthH| vyAcaSTe- paricchinnAnAmiti, paricchinnasyApi ghaTAkAzasya sasaMsthAnatvaM nAstIti tadvyavacchedArtha sparzavatAmiti / saMsthAnavizeSamAhatrikoNamiti, caturastram catuSkoNam , parimaNDalam vartulam , ityAdi saMsthAnaM mUrtatvAdupapadyate / saMsthAnasya sAmAnyasvarUpamAha- yattadati / nigamayati- parimaNDalA iti, paramANUnAM vartulatvAt sasaMsthAnatvaM prAptaM tena ca sAvayavatvaM tena vinAzitvaM siddhamityAha- tasmAditi / / 23 / / ___ pUrvapakSI paramANoH sAvayavatve hetvantaramAha-saMyogeti, paramANoH saMyogopapatteH= paramANvantareNa saM. yujyamAnatvAdapi sAvayavatvaM siddham- svAvayavenaiva parasaMyogasaMbhavAditi sUtrAnvayaH, anyadbhASye spaSTameva / vyAcaSTe- madhye iti, madhye=paramANudvayamadhye san= sthitaH, tayoH pUrvAparayoH paramANvoH / paryavasitamAhayAviti / asya= paramANoH ye bhAgAste'vayavA eva tathA ca sAvayavatvAdvinAzitvaM siddhamityarthaH / / 24 // ___ uktapUrvapakSaM bhASyakAro nirAkaroti- yattAvadityAdinA / pUrvapakSamanUdya tannirAsasya kRtatvamAhaatreti, uktam= pUrvamevedaM nirastamityarthaH / uktaM jijJAsate-kimiti / uktamanuvadati- vibhAgeti, yato nAlpIyastatra= tasmAd vibhAgairalpataratvaprasaGgasya nivRttirbhavati paramANuzca paramAlpIyAniti na paramANoravayavavibhAgaH sAvayavatvaM ca saMbhavatItyarthaH, tadetat "na pralayaH 16" itisUtrabhASye draSTavyam / anyadapyuktaM smArayati- aNvavayavasyeti, etat "avyUhAviSTambhavibhutvAni 22" itisUtrabhASye draSTavyam / prakRtasUtroktaM pariharati- yatpunariti / svavaktavyamAha- sparzeti, paramANunA yat paramANvorvyavadhAnaM kriyate tat sparzavatvAdeva na tu sAvayavatvAdityarthaH / Azrayasya= saMyogAzrayasya= saMyujyamAnasyA'dhyApanAdeva paramANau bhAgabhaktiH= bhAgopacAro bhavati na tu vastuto bhAgavattvam= sAvayavatvamityAhaAzrayasyeti / atrApyuktamatidizati- uktaM cAtreti, sparzavAn paramANu: pratighAtAt= nirodhakatvAdeva paramANudvayavyavadhAyako bhavati na tu sAvayavatvAt tatra sparzavattvAda vyavadhAne sati- kRtepi tasya paramANo: Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANuvivecanam nyaaybhaassym| mUrtimatAM ca saMsthAnopapatteH saMyogopapattezca paramANUnAM sAvayavatvamitihetvoH anavasthAkAritvAdanavasthAnupapattezvApratiSedhaH // 25 // yAvada mUrtimad yAvacca saMyujyate tat sarva sAvayavamityanavasthAkAriNAvimau hetU . sA cAnavasthA nopapadyate. satyAmanavasthAyAM satyau hetU syAtAM. tasmAdapratiSedhoyaM niravayavatvasyeti / vibhAgazca vibhajyamAnahAnernopapadyate tasmAt pralayAntatA nopapadyate iti / anavasthAyAM ca pratyadhikaraNaM dravyAvayavAnAmAnantyAt parimANabhedAnAM gurutvasya cAgrahaNaM samAnaparimANatvaM cA'vayavAvayavinoH paramANvavayavavibhAgAdUrdhvamiti // 25 // saMyoga ekadezavRttitvAd Azrayam= saMyuktaM paramANudvayaM na vyApnotIti paramANusaMyogasyAvyApakatvAd bhAgabhaktiH= paramANau bhAgopacAro bhavatItyanvayaH, saMyuktavyApanaM cAkAzAdau prasiddham / bhAgabhakti vyAcaSTe- bhAgavAniveti, ayam= paramANuH, idaM kutroktamiti tu naavdhaaryte| kiM vaitatpratipAdaka saMyogopapattezcetisUtrabhASyasyottarapakSabhASyaM vinaSTamityavadhAryam / pUrvoktaM punaH smArayati-vibhAge iti / dvitIyavAkyamAha- taditi, tadavayavasya= paramANvavayavasya, tadetat pUrvatra vyAkhyAtam / tathA ca paramANuvinAzAsaMbhavAnna sarvazUnyavAda upapadyate ityAzayaH // __agrimasUtramavatArayati- mUrtimatAmiti, paramANUnAM mUrtimatAm= mUrtAnAM saMsthAnopapatteH= AkRtimattvAt 1 saMyogopapatteH= saMyujyamAnatvAJca 2 sAvayavatvamiti yau hetU pUrvasUtrAbhyAmuktau tayoranavasthAkAritvAt sAvayavatvAnavasthAsaMpAdakatvAdayuktatvaM vijJeyam- tAbhyAM hetubhyAM paramANuniravayavatva. pratiSedhasyAsaMbhavAditi sUtreNAnvayaH / uktasUtradvayaM sUtrakAro nirAkaroti- anavastheti, paramANusAvayavatvasAdhanAyoktayoH "saMsthAnopapatteH" "saMyogopapatteH" iti hetvoranavasthAkAritvAt= sAvayavatvAnavasthAsaMpAdakatvAt anavasthAnupapatteH= sAvayavatvAnavasthAyAzcAyuktatvAt apratiSedhaH= paramANUnAM niravayavatvasya pratiSedho nopapadyate tathA ca paramANUnAM niravayavatvenAvinAzitvAt sarvazUnyatA na saMbhavatIti sUtrArthaH, yadi paramAlpasya paramANorapi sAvayavatvaM syAttadA kasyApi niravayavatvaM na syAdityuttarottaraM sAvayavatvaprasattyA sAvayavatvAnavasthA prApnoti, etAdRzAnavasthAyAM ca sumerusarSapayoH sAmyamApadyeta-- ubhayorapyavayavAnAmAnantyAta-sAvayavatvasamApterasvIkArAta, na ca samerusarSapayoH sAmyaM kasyApyabhISTa. miti tannivRttyartha paramANau sAvayavatvasya samAptiH svIkAryeti paramANorniravayavatvaM siddhamityAzayaH / ___ vyAcakSANaH pUrvapakSamanuvadati- yAvaditi, yAvat yat yat mUrtimat. yAvat= yad yacca saMyujyate= saMyujyamAnaM tadityanvayaH, sarva sAvayavam- mUrtimat= mUrtatvAt saMyujyate= saMyujyamAnatvAcetyarthaH / atra doSamAha- ityanavastheti, imau= 'mUrtatvAt ' 'saMyujyamAnatvAJca' itImau / astvanavasthA ko doSaH ? ityAza yAha- seti, nopapadyatena yuktA-sadoSatvAt , doSazcokta eva / yadi sAvayavatvAnavasthA satI= upapannA syAt tadoktau hetU satyau= paramANoH sAvayavatvasAdhako syAtAmapi na cAnavasthopapadyate- sumerusarSapayorapi sAmyaprasaGgAditi noktau hetU satyau tasmAdayam= prakRtaH paramANuniravayavatvasya pratiSedho nopapadyate ityAha- satyAmiti / paramANovibhAgena svarUpahAnireva syAditi paramANuvibhAgo nopapadyate tasmAt paramANUnAM nityatvAta pralayAntatA= sarvazUnyatA nopapadyate ityAha-vibhAgazceti, atra "vibhAgasya ca vibhajyamAnahAninoMpapadyate " ityapi pATha upalabhyate, vArtikadarzanena tu " vibhAgasya vibhajyamAnairvinAnupapatteH" itipAThaH pratibhAti saMgatazcAyaM pAThaH / anavasthApakSe doSamAha- anavasthAyAmiti, paramANvavayavavibhAgAdUdhvam= paramANUnAmavayavavibhAge svIkRte pratyadhikaraNam pratidravyam, dravyAvayavAnAmA''nantyApattyA'vayavAvayavino: parimANabhedasya gurutvasya= gurutvabhedasya ca grahaNaM na syAt tathA ca sama Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 2AhnikeyadidaM bhavAn buddhirAzritya 'buddhiviSayAH santi' iti manyate mithyAbuddhaya etAH, yadi hi tattvabuddhayaH syurbuddhayA vivecane kriyamANe yAthAtmyaM buddhiviSayANAmupalabhyeta buddhayA vivecanAttu bhAvAnAM yAthAtmyAnupalabdhistantvapakarSaNe ___paTasadbhAvAnupalabdhivattadanupalabdhiH // 26 // yathA 'ayaM tanturayaM tantuH' iti pratyekaM tantuSu vivicyamAneSu nArthAntaraM kiMcidupalabhyate yat paTabuddheviSayaH syAt- yAthAtmyAnupalabdheH, asati viSaye paTabuddhirbhavantI mithyAbuddhirbhavati, evaM sarvatreti // 26 // vyAhatatvAdahetuH // 27 // yadi buddhayA vivecanaM bhAvAnAm ? na sarvabhAvAnAM yAthAtmyAnupalabdhiH, atha sarvabhAvAnAM yAthAtmyAnupalabdhiH ? na buddhayA vivecanaM bhAvAnAm , buddhayA vivecanaM ca yAthAtmyAnupalabdhizceti vyAhanyate. taduktam- "avayavAvayavaprasaGgazcaivamA''pralayAt 15" iti // 27 // parimANatvaM syAt na caitat kasyApyabhISTamiti sAvayavatvAnavasthAnivRttyarthaM paramANoniravayavatvaM svIkArya tathA ca paramANUnAmavinAzitvAnna sarvazUnyavAdasaMbhava ityarthaH // 25 // // iti paramANornira vayavatvasamarthanaM samAptam // agrimaprakaraNamupakramate- yadidamiti, idaM buddhI:= 'ghaTosti paTosti' ityAdyA buddhIrAzritya buddhiviSayANAM ghaTapaTAdInAM sattvaM na saMbhavati-- tAdRzabuddhInAM mithyAtvAt / vipakSe bAdhakamAha- yadIti, yadi ghaTAdibuddhayaH satyAH syustadA buddhiviSayANAM buddhayA vivecane kRte yAthAtmyam= sattvamupalabhyeta na copalabhyate iti bauddhasya pUrvapakSaH / atra sUtramAha-buddhayeti, bhAvAnAm= ghaTAdipadArthAnAM buddhayA vivecanAd yAthAtmyam= sattvaM nopalabhyate yathA tantUnAmapakarSaNe kRte nAma tantubhyotiriktasya paTasya sadbhAvaH= sattvaM nopalabhyate tathA tadanupalabdhiH= ghaTAdInAM sattvasyAnupalabdhiriti mithyAtvaM siddhamiti sUtrAnvayaH / atra " tadanupalabdhiH" itipATho vyartha eva / pUrvapakSoyaM zUnyavAdena saMgacchate sa cAnyatra draSTavyaH, uktaM hi tai: " na sataH kAraNApekSA vyomAdevi yujyate / / ___ kAryasyAsaMbhavo hetoH khapuSpAderivAsataH / / " " yathA yathA'rthAzcintyante vizIyante tathA tathA / " ityaadi| vyAcaSTe- yatheti, pratyekam teSu teSu tantuSu vivicyamAneSu pRthak pRthak kriyamANeSu, arthAntaram= tantvatiriktam / ukte hetumAha- yAthAtmyeti / upasaMharati- asatIti, bhavantI= jAyamAnA, yathA zuktirajatasyAbhAvAt zuktirajatajJAnaM mithyA bhavati tathaiva ghaTAdInAmabhAvAd ghaTAdijJAnamapi mithyaivetyarthaH, ghaTAdInAM mithyAtvaM ca buddhayA vivecane kRte sattvAnupalabdhyA siddham , etAdRzavivecanaM cAdvaitagrantheSu savistaramupalabhyate iti neha pratyanyate / uktaM sarvatrAtidizati- evamiti, evaM sarvatra buddhInAM mithyAtvaM vijJeyam- padArthamAtrasyAsattvAdityanvayaH, spaSTamanyat / yathAzabdasya evaMzabdenAnvayaH, evam= tathA // 26 // uktaM siddhAntI pratyAcaSTe- vyAhatatvAditi, uktaH pUrvapakSaH sarvazUnyatvasya ahetuH= asAdhaka:vyAhatatvAt= pUrvAparavyAghAtadoSAkrAntatvAditi sUtrAnvayaH, anyad bhASye spaSTam / vyAcaSTe- yadIti, yadi bhAvanAM buddhayA vivecanaM saMbhavati tadA tAdRzabuddhiviSayatvAdeva bhAvAnAM yAthAtmyAnupalabdhiH= mithyAtvaM na saMbhavati, zuktirajatajJAnasyApyanyathAkhyAtitvasvIkAreNa mithyAviSayakatvAsvIkArAt , atha= yadi ca sarvabhAvAnAM mithyAtvamasti tadA na teSAM buddhayA vivecanaM saMbhavati- mithyAbhUtasya zazaviSANAderbuddhiviSayatvAsaMbhavAt buddhatha'viSayasya ca vivecanAsaMbhavAdityanvayaH / paryavasitamAha Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdanirAsaH ] nyaaybhaassym| tadAzrayatvAda'pRthagagrahaNam // 28 // kAryadravyaM kAraNadravyAzritaM tatkAraNebhyaH pRthaG nopalabhyate. viparyaye pRthaga grahaNAt= yatrA''zrayAzritabhAvo nAsti tatra pRthag grahaNamiti, buddhayA vivecanAttu bhAvAnAM pRthag grahaNam= atIndriyeSvaNuSu yadindriyeNa gRhyate tadetayA buddhayA vivicyamAnamanyaditi // 28 // pramANatazvArthapratipatteH / / 29 // buddhayA vivecanAd bhAvAnAM yAthAtmyopalabdhiH= yadasti yathA ca yannAsti yathA ca tatsarva pramANata upalabdhyA sidhyati, yA ca pramANata upalabdhistad buddhayA vivecanaM bhAvAnAM buddhatheti, viSayANAM buddhayA vivecanamapi mithyAtvamapIti ca parasparaM viruddham , mithyAbhUtAnAM buddhayA vivecanaM na saMbhavatIti buddhyA vivecanAdeva bhAvAnAM sattvaM siddhamiti na sarvazUnyatvamupapadyate ityarthaH / atra pUrvoktaM smArayati- taduktamiti, avayavAyavaprasaGga itisUtrabhASye " ubhayathA ca " ityArabhya "sa AzrayaM vyAghanAtmaghAtAya kalpate " ityAdinA vyAghAtadoSaH pradarzita ityarthaH // 27 // yaduktam- "tantvapakarSaNe paTasadbhAvAnupalabdhivat" iti tatsamAdhatte- tadAzrayatvAditi, tadAzrayatvAt= paTasya tantvAzritatvAt= tantupaTayorupAdAnopAdeyabhAvAdeva paTasya tantubhyaH pRthag grahaNaM na bhavati na tu mithyAtvAt , na cApRthaggrahaNAtsarvabhAvAnAM mithyAtvaM saMbhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe-- kAryeti, kAryadravyaM paTAdikaM kAraNadravyAzritam= svakAraNIbhUtatantvAdyAzritatvAdeva tatkAraNebhyaH= svasamavAyikAraNebhyaH pRthak nopalabhyate na tu mithyAtvAt , kiM vA tat= tasmAdityarthaH, viparyaye= upAdAnopAdeyabhAvAbhAve pRthag grahaNamapi bhavatyeva yathA ghaTapaTayorityAha-viparyayeti / uktaM vyAcaSTe- yatreti, AzrayAzritabhAvaH= upAdAnopAdeyabhAvaH / buddhayati- bhAvAnAM buddhayA vivecanAt pRthaggrahaNaM bhavati- tantupaTayoraikyAsaMbhavAt , kiM ca kAryasya kAraNApekSayA pRthaga'grahaNepi kAryApekSayA kAraNasya tu pRthaga grahaNaM saMbhavatyeva- kAraNasya kAryAtmakatvAbhAvAt tathA cAtIndriyANAmaNUnAM kAryatvAbhAvAdanumAnabuddhayA pRthaggrahaNaM saMbhavati yataH atIndriyeSvaNuSu(satsu)= paramANUnAma'tIndriyatvAdindriyeNa grahaNaM na saMbhavatIti yad ghaTAdikamindriyeNa gRhyate tad ghaTAdikam etayA buddhayA= pratyakSabuddhayA vivicyamAnam anyat= atIndriyebhyaH paramANubhyo bhinnameveti sarvabhAvAnAM pRthagagrahaNamapi saMbhavatyevetyAzayaH pratibhAti / yadi paramANubhyo ghaTAdInAM pRthaggrahaNaM na syAttadobhayorapi samAnabuddhivedyatvaM syAt. na caivamasti- na hi ghaTabuddhiviSayatvaM paramANUnAM paramANubuddhiviSayatvaM vA ghaTAdInAM dRzyate- paramANUnAmanumitiviSayatvAd ghaTAdInAM ca pratyakSaviSayatvAditi buddhibhedAdeva buddhiviSayANAM pRthaggrahaNaM siddhaM tena ca sattvaM siddhaM tena ca buddhInAmapi yathArthatvaM siddhamityarthaH / atra- "bhASyam- buddhayA vivecanAttu bhAvAnAM pRthagagrahaNamatIndriyeSvaNuSu. yatra khalvavayavAvayavinAvaindriyako tatra pRthaggrahaNamavivecakAnAmasphuTatarama'tIndriyebhyoNubhya AnumAnikebhyaH pratyakSadRzyAnAM tadAzritAnAmavayavinAM pRthaggrahaNamityatisphuTamityarthaH" iti tAtparyaTIkA / / 28 // siddhAntI bhAvAnAM sattve hetumAha-pramANata iti, arthAnAm= padArthAnAM pramANataH pratipattirbhavati tathA ca pramitiviSayatvAt sattvaM siddhamiti na sarvazUnyavAda upapadyate itisUtrAnvayaH / vyAcaSTebuddhayeti, bhAvAnAM buddhathA vivecanAd yAthAtmyam= sattvamevopalabhyate yathA mRdA ghaTa utpAdyate tena jalamAnIyate tacca pIyate pAnena tRpyate tadanenottarottaraM phalopalambhena bhAvAnAM sattvamadhyavasIyate- asatA phalopalambhAsaMbhavAdityarthaH / uktaM vizadayati- yadastIti, yacca ghaTAdikaM yathA= yadrUpamasti tatsarva pramANata upalabdhyA sidhyati. yacca zazaviSANAdikaM yathA= yadrUpam= zazIyaviSANatvena rUpeNa nAsti tadapi sarva pramANata upalabdhyA sidhyatItyanvayaH, bhAvAnAM sattvAsattve pramANena sidhyataH ityarthaH / uktasya Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 2Ahniketena sarvazAstrANi sarvakarmANi sarve ca zarIriNAM vyavahArA vyAptAH- parIkSamANo hi buddhayA'dhyavasyati- 'idamasti idaM nAsti' iti. tatra ca na sarvabhAvAnupapattiH // 29 // pramANAnupapattyupapattibhyAm // 30 // evaM ca sati sarva nAstIti nopapadyate, kasmAt ?. pramANAnupapattyupapattibhyAm= yadi sarva nAstIti pramANamupapadyate ? sarva nAstItyetad vyAhanyate, atha pramANaM nopapadyate ? sarva nAstItyasya kathaM siddhiH?, atha pramANamantareNa siddhiH? sarvamastItyasya kathaM na siddhiH||30|| __ svapnavaviSayAbhimAnavadayaM pramANaprameyAbhimAnaH // 31 // yathA svapne na viSayAH santi atha cAbhimAno bhavati. evaM na pramANAni prameyANi ca santi atha ca pramANaprameyAbhimAno bhavati // 31 // mAyAgandharvanagaramRgatRSNikAvadA // 32 // hetvabhAvAdasiddhiH // 33 // phalamAha- yeti, upalabdhireva vivecanaM tena= vivecanena vyAptAH= vivecanAdhInA ityarthaH / ukte hetumAha- parIkSamANa iti, yato parIkSamANaH= vivecakaH 'idamasti / 'idaM nAsti' ityadhyavasyati tadanantaraM ca zAstropadezaH karma ca vyavahArazca bhavatIti, tatra= evaM prApte sarvabhAvAnAmanupapattiH= mithyAtvaM na saMbhavati- adhyavasAyaviSayatvAdityarthaH // 29 // sarvazUnyavAde bAdhakAntaramAha- pramANeti, yadi pramANasyAnupapattiH= mithyAtvaM tadA sarvazUnyatvasAdhakasya pramANasyAbhAvAdeva sarvazUnyatvaM na saMbhavati, yadi pramANasyopapattiH= sattvaM tadA pramANastha satvAdeva sarvazUnyatvaM na saMbhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- evaM ceti, yataH padArthAnAM sattvAsattve pramANata eva sidhyatastasmAt sarvazUnyatvaM nopapadyate ityarthaH / ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAhapramANeti / hetuvAkyaM vyAcaSTe- yadIti, itipramANam= sarvAbhAvasAdhakaM pramANam , vyAhanyate= nopapadyate- sarvAbhAvasAdhakapramANasya sattvApAtAdityarthaH / atha= yadi ca sarvAbhAvasAdhakaM pramANamapi nAsti tadA sarva nAstItyasya= sarvAbhAvasya siddhirna saMbhavati- meyasiddhermAnAdhInatvAdityarthaH / atha= yadi ca pramANaM vinaiva sarvAbhAvasya siddhiH syAttadA sarvamastItyasya= sarvasattvasyApi pramANaM vinA kathaM na siddhiH syAt ? vipakSe vinigamanAvirahAdityubhayataH pAzArajjuriti na kathamapi sarvazUnyatvaM sidhyatItyarthaH // 30 // pUrvapakSI sarvamithyAtvaM samAdhatte- svapneti, yathA svapne viSayAbhimAnaH= padArthajJAnaM mithyA bhavati tathA ayam= jAgratkAlikopi viSayAbhimAno mithyaivetyanvayaH, yathA svapne viSayaM vinaiva tajjJAnaM jAyate tathaiva jAgradavasthAyAmapi viSayaM vinA tajjJAnaM saMbhavatIti sarvazUnyatvaM siddhamiti sUtrArthaH / byAcaSTeyatheti, atha ca= athApi, abhimAnaH= viSayajJAnam / prakRtamAha- evamiti, jAgradavasthAyAmapItizeSa: tathA ca sarvazUnyatvaM siddhamityarthaH, spaSTaM sarvam // 31 // pUrvapakSI sarvamithyAtve sAdhakAntaramAha-mAyeti, indrajAlAdau mAyA prasiddhA, yathA mAyAdInAM mithyAtvepi tajjJAnaM jAyate gandharvanagare mRgatRSNikAyAM cApi mithyAjJAnaM prasiddhameva tathA sarvatra viSayANAM mithyAtvaM tena sarvazUnyatvaM vijJeyamiti sUtrAnvayaH / atra bhASyaM nAsti / / 32 // siddhAntI zUnyavAdaM nirAkaroti- hetvabhAvAditi, zUnyavAdasya= sarvazUnyatvasya siddhirna saMbhavati- hetvabhAvAt= sAdhakAbhAvAt pratyakSavirodhAceti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe-svapnAnte iti, svapnAnte= Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdanirAsaH] nyaaybhaassym| 407 'svapmAnte viSayAbhimAnavat pramANaprameyAbhimAno na punarjAgaritAnte viSayopalabdhivat' ityatra hetu sti. hetvabhAvAdasiddhiH / svapnAnte cAsanto viSayA upalabhyante ityatrApi hetvabhAvaH // pratibodhe'nupalambhAditicet ? pratibodhaviSayopalambhAdapratiSedhaH / yadi pratibodhe'nupalambhAt svame viSayA na santIti ? tarhi ye ime pratibuddhena viSayA upalabhyante (te) upalambhAt santIti- viparyaye hi hetusAmarthyam= upalambhAbhAve sati anupalambhAdabhAvaH sidhyati, ubhayathA tvabhAve nAnupalambhasya sAmarthyamasti. yathA pradIpasyAbhAvAd rUpasyAdarzana miti, tatra bhAvenAbhAvaH samarthyate iti / svapnAvasthAyAm , jAgaritAnte= jAgradavasthAyAm , atra- " antaHzabdo'vayavavacanopyAzri(ta)tvamAtreNAvasthAyAM prayuktastena svapnAvasthAyAM AgaritAvasthAyAmityarthaH" ititAtparyaTIkA / tathA ca pramANaprameyajJAnaM svAprikaviSayajJAnatalyaM mithyAbhatamasti jAgradavasthAgataviSayajJAnatalyaM yathArtha nAstItyakta hetuH= vinigamanA nAstItyarthaH / hetuM vinA ca kasyApi siddhinaM bhavatIti hetvabhAvAt zUnyavAdasyA'siddhirityAha- hetvabhAvAditi / kiM ca yadi svapnepyasatAM viSayANAmupalabdhiH syAttadA taddRSTAntena jAgarite dRzyamAnAnAmasattvaM syAdapi na caivamasti- hetvabhAvAt. kiM tu jAgarite'nubhUtAnAM yarthArthAnAmeva viSayANAM svapne smRtirbhavati na ca sA smRtimithyA nApi smaryamANA viSayA mithyAbhUtA iti na svapnepi mithyAviSayopalabdhirupapadyate ityAha- svapnAnte ceti / / ____ nanu svapne dRzyamAnAnAM padArthAnAM pratibodhe= jAgradavasthAyAmanupalambhAdevAsattvaM prApnoti yadi khAnapadArthAH satyAH syustadA pratibodhepyupalabhyerannityAzaGkate- pratibodhe iti / pariharati-pratibodheti, yadi svApnaviSayAH pratibodhe'nupalambhAdeva mithyAbhUtAstadA pratibodhaviSayANAm jAgradavasthAyAM dRzyamAnaviSayANAM pratibodhe upalambhAt satyatvaM siddhamiti tatsatyatvasya pratiSedho nopapadyate iti sarvazUnyatvAnupapattirityarthaH / svayaM vyAcaSTe- yadIti, svapne viSayA: svApnaviSayAH, nasanti= mithyaabhuutaaH| pariharatitahIti, evaM hi jAgradavasthAyAM ye viSayA upalabhyante te upalabhyamAnatvAt santi= satyabhUtAH siddhA iti na sarvazUnyatvamupapadyate ityarthaH / ukte hetumAha-viparyaye iti, hi= yato viparyaye= upalambhasya viparyaye= upalambhAbhAve evA'nupalambhAditihetunA'nupalabhyamAnasya svApnaviSayasyAbhAvaH sidhyati na tUpalambhepi tathA ca jAgradavasthAgataviSayANAmupalambhAdeva sattvaM siddhamityarthaH / hetusAmarthyam= hetoH sAdhyasAdhakatvam / uktaM vyAcaSTe- upalambhAbhAve iti / vipakSe bAdhakamAha- ubhayatheti, ubhayathA= ubhayatra svapnAvasthAyAM jAgradavasthAyAM cetyubhayatra kiM vA ubhayathA nAma yadi jAgradavasthAgataviSayANAM sattvamasti yadi ca nAstItyubhayathApi, asattvapakSe vyatirekadRSTAntasyAbhAvAdityAzayaH, ityubhayathApi viSayANAmabhAve anupalambhasya= anupalambhAditihetoH sAmarthyam= viSayAbhAvasAdhakatvaM nAsti na saMbhavatiyata ekatropalambhena sattvasaMbhave evAnyatrAnupalambhenAsattvamupapadyate tathA ca svApnaviSa sattvaM sAdhayatA jAgradviSayANAmupalambhAta sattvaM svIkAryameveti na sarvazUnyatvamupapadyate ityarthaH / ukte dRSTAntamAha- yatheti, yathA pradIpasyAbhAvAdrUpasyA'darzanasidhyA pradIpasattve rUpadarzanaM sidhyati tathA svApnapadArthAnAmanupalambhenAbhAvasiddhayA jAgratpadArthAnAmupalambhAt sattvaM sidhyatyeva. kiM vA yathA pradIpena rUpadarzanasiddhacaiva pradIpAbhAvena rUpadarzanAbhAvaH sidhyati tathA jAgradviSayANAmupalambhAt sattvasiddhathaiva svApnaviSayANAmanupalambhAdabhAvaH sidhyati nAnyathetyarthaH / upasaMharati- tatreti, tatra evaM hi bhAvenAbhavasya siddhiH saMbhavatIti siddhaM tathA ca jAgradavasthAyAM padArthAnAM bhAvenaiva svapnAvasthAyAmabhAvaH sidhyati naanythetyrthH| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 2Ahnike svapnAntavikalpe ca hetuvacanam / " svamaviSayAbhimAnavat" itibruvatA svapmAntavikalpe heturvAcyaH, kazcitsvamo bhagopasaMhitaH kazcit pramodopasaMhitaH kazcidubhayaviparItaH kadAcit svapnameva na pazyatIti, nimittavatastu svamaviSayAbhimAnasya nimittavikalpAd vikalpopapattiH // 33 // smRtisaMkalpavaJca svapnaviSayAbhimAnaH // 34 // pUrvopalabdhaviSayaH, yathA smRtizca saMkalpazca pUrvopalabdhaviSayau na tasya pratyAkhyAnAya kalpete. tathA svapne viSayagrahaNaM pUrvopalabdhaviSayaM na tasya pratyAkhyAnAya kalpate iti. evaM dRSTaviSayazca svapmAnto jAgaritAntena / yaH suptaH svapnaM pazyati sa eva jAgrat svapnadarzanAni pratisaMdhatte- 'idamadrAkSam' iti. tatra jAgradbuddhivRttivazAt svamaviSayAbhimAno mithyeti vyavasAyaH= sati ca pratisaMdhAne yA jAgrato buddhivRttistadvazAdayaM vyavasAya:- svapnaviSayAbhimAno mithyeti / sarvazUnyavAde'nupapattyantaramAha- svapnAnteti, sarvazUnyavAdinA svapnAntavikalpe= svapnAnAM vaividhye hetuvacanam= heturvaktavya ityanvayaH, sarvazUnyavAde svapnAnAM vaividhyaM nopapadyate- kAryavaividhyasya kAraNavaividhyAdhInatvAta. kAraNavaividhyaM ca nopapadyate- sarvazUnyatvasvIkArAta. kAraNavaividhyasvIkAre ca sarvazUnyatvAnupapattirityarthaH / svayaM vyAcaSTe- svapneti / svapnaviSayAbhimAnasya dRSTAntatvena svIkAre svapnasiddhistathA ca svapnavaividhyahetura vazyaM svIkArya iti na sarvazUnyatvApattirityarthaH / svapnAnAM vaividhyamudAharati-kazciditi, upasaMhitaH= yuktaH, ubhayaviparItaH= bhayapramodobhayarahita:, vikalpAt= vaividhyAt , kadAcit svapno bhavati kadAcicca na bhavatIti kAdAcitkatvena nimittavattvam= kAraNajanyatvaM svapnaviSayAbhimAnasya= svapnasya prAptaM tatra svapnavaividhyaM pratyakSaM svapnakAraNavaividhyAdevopapadyate kAryakAraNabhAvAdikaM ca sarva sarvazUnyavAde nopapadyate itidoSa ityarthaH // 33 // siddhAntI svasiddhAntamAha- smRtIti, yathA smRtisaMkalpo pUrvAnubhUtapadArthaviSayako bhavatastathA svapnepi viSayAbhimAnaH= viSayajJAnaM pUrvAnubhUtapadArthaviSayakaM bhavati pUrvAnubhUtazca padArtho nA'san saMbhavatIti na svapnaviSayAbhimAno'sadviSayako bhavati yadRSTAntena jAgradviSayAbhimAnasyA'sadviSayakatvaM sidhyediti na sarvazUnyavAda upapadyate itisUtrArthaH / vyAcaSTe- pUrveti, atra 'itizeSaH' itizeSastathA ca smRtisaMkalpavat svapnaviSayAbhimAnaH pUrvopalabdhaviSaya ityanvayaH / vizadayati- yatheti, tasya= pUrvopalabdhasya / pratyAkhyAnAya= abhAvasAdhanAya / prakRtamAha- tatheti, tasya pUrvopalabdhasya, jJAnaM svaviSayasya bAdhakaM na bhavatIti na svapnajJAnenApi tadviSayasya pUrvopalabdhasya bAdhaH= asattvaM saMbhavatItyarthaH / paryavasitamAha- evamiti, tathA ca svapnAntaH= svapno dRSTaviSayaH jAgaritAntena= jAgradavasthAyAM yad dRzyate tadviSayakaH svapno bhavati na tvasadviSayaka ityarthaH kiM vA dRSTaviSayaH= samAnaviSayastathAca " jAgaritAntena" iti yuktA tRtIyA / nanu yadi svapnopi sadviSayaka eva tadA svapnasya mithyAtvaM kathamucyate ? ityAzaGkaya svapnasya mithyAtvaprakAramAha- ya iti, jAgrat= jAgradavasthAyAm , pratisaMdhatte smarati / smaraNamudAharati- idamiti / paryavasitamAha- tatreti, jAgrajjJAnApekSayaiva jAgrajjJAnavilakSaNatvAdvA svapnasya mithyAtvaM na tu svarUpeNa viSayeNa vetyarthaH / uktaM vizadayati- satIti, 'svapnaviSayAbhimAno mithyA' itivyavasAyo jAgrabuddhivRttivazAdityanvayaH, smaraNe satyapi jAgravasthAyAM svApnaviSayA nopalabhyante itihetoreva svapnaviSayajJAnasya mithyAtvamucyate na tu svarUpeNa-- svapnakAle tatsatvasya bAdhakAbhAvAt, kacidapi deze kAle vA vartamAnasya mithyAtvAsaMbhavAdityarthaH / spaSTamanyat // Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdanirAsaH] nyAyabhASyam / ubhayAvizeSe tu sAdhanAnarthakyam / ____ yasya svamAntajAgaritAntayoravizeSastasya " svamaviSayAbhimAnavat " iti sAdhanamanarthakam- tadAzrayapratyAkhyAnAt= atasmiMstaditi ca vyavasAyaH pradhAnAzrayaH= apuruSa sthANau puruSa iti (yaH) vyavasAyaH sa pradhAnAzrayaH- na khalu puruSe'nupalabdhe puruSa ityapuruSe vyavasAyo bhavati, evaM svamaviSayasya vyavasAya:- 'hastinamadrAkSam "parvatamadrAkSam ' iti pradhAnAzrayo bhavitumarhati // 34 // evaM ca satimithyopalabdhivinAzastattvajJAnAt svamaviSayAbhimAna * praNAzavat pratibodhe // 35 // sthANau 'puruSoyam' itivyavasAyo mithyopalabdhiH= atasmiMstaditijJAnama , sthANau 'sthANuH' itivyavasAyastattvajJAnam , tattvajJAnena ca mithyopalabdhirnivayate- nArthaH sthANupuru svapnajAyajjJAnayorubhayorapi mithyAtvena sAmye bhASyakAro dUSaNamAha- ubhayeti, ubhayayoH= jAgratsvapnayoravizeSe= avizeSeNa mithyAtve siddhe sAdhanAnarthakyam= sAdhyasAdhanabhAvaH= dRSTAntadArTAntikabhAvo na saMbhavati- sAdhyasiddhivihInasyaiva dAntikatvasaMbhavAdityarthaH / svayaM vyAcaSTeyasyeti, yasya bauddhasya mate ityarthaH, tasya bauddhasya, sAdhyate'neneti sAdhanamatra dRSTAntaH, jAgradviSayAbhimAnasya mithyAtve siddhe tatsAdhanArtham " svapnaviSayAbhimAnavat" ityudAharaNamanarthakamityarthaH / ukte hetumAha- tadAzrayeti, tadAzrayasya svapnamUlasya jAgradviSayAbhimAnasya pratyAkhyAnAt= bAdhanAt , jApradviSayAbhimAnaM vinA svapnaviSayAbhimAno na saMbhavatIti jAgradviSayAbhimAnasya svapnaviSayAbhimAnamUlatvaM prAptam , tatra mUlabhUtasya jApradviSayAbhimAnasya bAdhe svapnaviSayAbhimAno'siddhaH san sAdhako na saMbhavatItyarthaH / uktaM vyAcaSTe- atasminniti, atasmin= puruSabhinne taditi= puruSa iti vyavasAya:= pratyayaH pradhAnAzrayo bhavati / pradhAnAzrayatvaM vyAcaSTe- apuruSe iti, yo'puruSe= puruSabhinne sthANau 'puruSoyam ' itivyavasAyaH sa pradhAnAzrayaH= puruSe puruSapratyayamUlakaH, puruSe puruSapratyayo hi pradhAnam , apuruSe puruSapratyayazcApradhAnama / vipakSe bAdhakamAha-neti, puruSe'nupalabdhe= puruSe puruSapratyayaM vinA apuruSe= puruSabhinne 'puruSoyam' itivyavasAyo na bhavatIti atasmiMstaditivyavasAyasya pradhAnavyavasAyamUlakatvaM siddhamityarthaH / prakRtamAha- evamiti, 'hastinaM svapne'drAkSam ' ityAdiH svapnaviSayavyavasAyopi pradhAnAzrayaH= jAgradviSayAbhimAnamUlako bhavitumarhati, tatra pradhAnApradhAnayozca sAmyaM nopapadyate iti pradhAnasya jApradviSayAbhimAnasya svApnaviSayAbhimAnatulyaM mithyAtvaM na sNbhvtiityrthH| kiM vA tadAzrayeNa= svAtaviSayAbhimAnamUlena jAgradviSayAbhimAnenaiva svApnaviSayAbhimAnasya pratyAkhyAnAt= bAdhanAdityarthaH / bhASyakAroyaM kAmasUtrakAro vAtsyAyanamizra evetyalam / kiM vA svamUlabAdhakatvaM nopapadyate iti svApnaviSayAbhimAnasyApi svamUlabhUtajAgradviSayAbhimAnabAdhakatvaM nopapadyate ityAnarthakyamityAzayaH, anarthakam = asamartha vyAhataM vetyarthaH / vastutastu tadAzrayapratyAkhyAnAditihetoH svapnaviSayAbhimAnAnarthakyasAdhakatvaM na pratibudhyate / / 34 // . agrimasUtramavatArayati- evamiti, evaM ca sati= mithyAjJAnasya tattvajJAnamUlakatve siddhe ityarthaH, mithyeti- yathA pratibodhe= jAgradodhena svapnaviSayAbhimAnasya nAzo bhavati tathA tattvajJAnAdU mithyopalabdheH= mithyAjJAnasya= zarIrAdAvAtmatvAdyabhimAnasya vinAzo bhavatIti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- sthANAviti / mithyopalabdhi byAcaSTe- atasminniti / tattvajJAnena mithyopalabdhinivRttau hetumAha- nArtha Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 2AhnikepasAmAnyalakSaNaH, yathA pratibodhe yA jJAnavRttistayA svamaviSayAbhimAno nivartyate- nArtho viSayasAmAnyalakSaNaH, tathA mAyAgandharvanagaramRgatRSNikANAmapi yA buddhayaH (tA:) atasmiMstaditivyavasAyAstatrApyanenaiva kalpena mithyopalabdhivinAzastattvajJAnAda. nArthapratiSedha iti / upAdAnavacca mAyAdiSu mithyAjJAnam. prajJApanIyasarUpaM ca dravyamupAdAya sAdhanavAn parasya mithyAdhyavasAyaM karoti sA mAyA, nIhAraprabhRtInAM nagarasarUpasaMniveze dUrAd nagarabuddhirutpadyate viparyaye tadabhAvAta , sUryamarIciSu bhaumenoSmaNA saMsRSTeSu spandamAnedakabuddhirbhavati- sAmAnyagrahaNAta. antikasthasya viparyaye tadabhAvAt , kacit kadAcit kasyacicca bhAvAd nAnimittaM mithyAjJAnam / dRSTaM ca buddhidvaitaM mAyAprayoktaH parasya ca dUrAntikasthayorgandharvanagaramRgatRSNakAsu suptapratibuddhayozca svapnaviSaye. tadetat sarvasyAbhAve nirupAkhyatAyAm nirAtmakatve nopapadyate iti // 35 // iti, dRzyamAnaH padArthaH sthANupuruSobhayasAmAnyasvarUpastu nAsti yena tattvajJAnena mithyAjJAnanivRttina syAdityarthaH / dRSTAntamAha- yatheti / uktanivRttau hetumAha- nArtha iti, " viSayasAmAnyalakSaNaH" ityatra 'ubhayasAmAnyalakSaNaH' kiM vA 'sAmAnyalakSaNaH' itipATho yuktastathA ca padArthaH svapnajAgradubhayasAmAnyalakSaNo na bhavatIti jAgrabodhena svapnajJAnaM bAdhyate- yathArthasya bAdhakatvAdityarthaH, kiM vA sAmAnyalakSaNaH= sAdRzyalakSaNorthastu tattvajJAnena na nivartyate ityarthaH / prakRtamAha- tatheti, mAyAdibuddhiM vyAcaSTe-- atasminniti, kalpena= nyAyena, yathArthasya bAdhakatvAdityarthaH / svAbhiprAyamAha- nArtheti, mithyAbuddhereva tattvajJAnAd bAdho bhavati na tu mithyAbuddhiviSayasyApi tasyAnyatra sattvAdeva tathA ca svapne dRzyamAnAnAmapi viSayANAM sattvAdeva nA'sattvaM saMbhavatIti na sarvazUnyavAdaH saMbhavatItyarthaH / kiM ca mAyAdiSu= mAyAdiviSayakaM mithyAjJAnamupAdAnavat= kAraNavat= kAraNavizeSajanyameveti na zUnyasvarUpaM bhavitumarha. tItyAha- upAdAneti / mithyAjJAnasya kAraNavattvamupapAdayati-prajJApanIyeti, prajJApanIyasarUpama= pradarzanIyasadRzam , yathA sarpa pradarzanIye mAyAvI sarpasadRzaM daNDamupAdAya sAdhanavAn = sarpapradarzanasAdhanaviziSTaH= indrajAloktatantrayuktaH parasya mithyAjJAnaM sarpAdiviSayakaM janayati saiva mAyetyucyate / gandharvanagarajJAnasya kAraNavattvamAha- nIhAreti, nIhArAdInAM nagarasadRze saMniveze jAte tatra dUrAnnagarabuddhirjAyate. viparyaye= nIhArAdInAM nagarasadRzasaMnivezAbhAve ca tadabhAvAt= nagarabuddhirna jAyate iti gandharvanagarajJAnasyApi sakAraNakatvaM siddhaM tena zUnyarUpatvaM na saMbhavatItyarthaH / mRgatRSNAjJAnasya kAraNavattvamAhasUryeti, spandamAneSu= prakAzanakriyAviziSTeSu jalatvajJAnaM jAyate. spaSTamanyat , hetumAha- sAmAnyeti, sAmAnyagrahaNAt= jalasUryakiraNayoH zuklatvasAdRzyagrahaNAt, kiM vA sAmAnyarUpeNa grahaNAdityarthaH, antikasthasya= taddezasamIpasthasya viparyaye= jalasUryakiraNayoH sAmAnyagrahaNAbhAve tadabhAvAt= jalajJAnaM na jAyate iti mRgatRSNAjJAnasyApi sakAraNakatvaM siddhamiti na zUnyarUpatvaM saMbhavatItyarthaH / mithyAjJAnasya sakAraNakatvaM nigamayati-kaciditi, bhAvAt= jAyamAnatvAt , akAraNakasya kacidityAyuktaM kAdAcitkatvaM na saMbhavatItyarthaH / mithyAtvAmithyAtvabhedena jJAnAnAM dvaividhyamAha- dRSTamiti, tathA ca na jJAnamAtrasya mithyAtvaM saMbhavatItyAzayaH, mAyAprayokturjJAnaM yathArtha bhavati daNDe daNDatvajJAnAt . parasya= mAyAdraSTuzca jJAnaM mithyA bhavati daNDe sarpatvajJAnAditi dvaividhyam , gandharvanagarAdiSu ca dUrasthasya mithyAjJAnaM bhavati gandharvanagarAditvajJAnAt, antikasthasya= samIpasthasya ca yathArtha jJAnaM bhavati-nIhArAditvajJAnAditi dvaividhyam , svApnaviSayaviSayakaM ca jJAnaM suptasya yathArtha bhavati pratibuddhasya ca yathArtha na bhavati. kiM vA suptasya svApnajJAnaM mithyA bhavati- ayathArthe yathArthatvajJAnAt . pratibuddhasya ca svApnajJAnaM mithyA na bhavati- ayathArthasyA'yathArthatvajJAnAdityarthastathA ca jJAnAnAM mithyAtvA'mithyAtvabhedena dvaividhyaM siddham / upasaMharati-- tadetaditi, etat- uktadvaividhyam, abhAvapadArthamAha-nirupAkhyeti, sarvasya Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdanirAsaH] - nyAyabhASyamA 411 buddhezcaivaM nimittasadbhAvopalambhAt // 36 // mithyAbuddhezvArthavadapratiSedhaH, kasmAt ?, nimittopalambhAt sadbhAvopalambhAcca= upalabhyate mithyAbuddhinimittaM mithyAbuddhizca pratyAtmamutpannA gRhyate- saMvedyatvAt. tasmAt mithyAbuddhirapyastIti // 36 // ___ tattvapradhAnabhedAca mithyAbuddherdaividhyopapattiH // 37 // ___ tattvaM sthANuriti. pradhAnaM puruSa iti. tattvapradhAnayoralopAta= bhedAt sthANau puruSa iti mithyAbuddhirutpadyate- sAmAnyagrahaNAt, evaM patAkAyAM balAketi loSTe kapota iti, na tva'samAne viSaye mithyAbuddhInAM samAvezaH- sAmAnyagrahaNavyavasthAnAt / yasya tu nirAtmakam= nirupAkhyaM sarva tasya samAvezaH prasajyate / gandhAdau ca prameye gandhAdibuddhayo mithyA'bhimatAstattvapradhAnayoH sAmAnyagrahaNasya cAbhAvAt tattvabuddhaya eva bhavanti, tasmAdayuktametat- 'pramANamapreyabuddhayo mithyA' iti // 37 // mithyAtve ityarthaH, etadapi vyAcaSTe- nirAtmeti, sarvasya nirAtmakatve= sarvazUnyatve etannopapadyate iti na sarvazUnyavAda upapadyate ityanvayaH // 35 // padArthasattvaM pratipAdya mithyAbuddherapi sattvaM pratipAdayati- buddheriti, evam= padArthavad buddheHmithyAbuddherapi sattvaM vijJeyam- nimittasya= kAraNasya sAdRzyAdikasya svarUpasadbhAvasya copalambhAditi sUtrAnvayaH / vyAcaSTe-mithyeti, apratiSedhaH= pratiSedho nopapadyate ityarthaH / ukte hetuM jijJAsatekasmAditi / hetumAha-nimitteti / hetuvAkyaM vyAcaSTe- upalabhyate iti / nimittamuktvA sadbhAvamAhamithyeti / mithyAbuddhigrahaNepi hetumAha- saMvedyatvAditi, parakIyA mithyAbuddhizcAnumAnAdinA saMvedyA / upasaMharati- tasmAditi / sarva spaSTameva / / 36 / / / mithyAbuddhinimittasya dvavidhyamAha- tattveti, mithyAbuddheH= mithyAbuddhinimittasya tattvapradhAnabhedAd dvaividhyopapattirityanvayaH, sthANau yA puruSabuddhiH sA mithyAbuddhiH sA hi sthANuM vinA puruSaM vinA ca na bhavatIti tayoH kAraNatvaM siddhaM tatra dharmibhUtaM sthANvAdikaM tatvaM puruSAdikaM cAropyaM pradhAnaM bhavati tayozca parasparaM bhedAd mithyAbuddhinimittasya dvaividhyaM siddhaM tena mithyAbuddhInAM sattvaM siddhamasataH kAraNAsaMbhavAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- tattvamiti, sthANostattvatvam- vAstavatvAt . puruSasya pradhAnatvam- mithyAbuddhiviSayatvAt / sthANupuruSayorabhede hi sthANau puruSabuddhirmithyAbuddhirna syAdityAzayaH / mithyAbuddherutpattau hetumAha- sAmAnyeti, sAmAnyagrahaNAt= sthANupuruSayoH sAdRzyagrahaNAt / mithyAbuddhacantaramAha- evamiti, mithyAbuddhirutpadyate ityanenAnvayaH / neti- asamAne viSaye= asamAnaviSayaviSayANAM mithyAbuddhInAM samAvezo na bhavati asadRzaviSayA mithyAbuddhirna jAyate ityarthaHsAmAnyagrahaNavyavasthAnAt= sAdRzyagrahaNasya vyavasthApakatvAt= sAdRzyagrahaNasya mithyAbuddhikAraNatvAt. na hi zuktau suvarNatvajJAnaM jAyate tat kasya hetoH ? zuktisuvarNayoH sAdRzyagrahaNAsaMbhavAdityarthaH / bauddhamate bAdhakamAha-yasyeti, yasya bauddhasya mate sarva zUnyameva tasya mate sAdRzyAsaMbhavena sAdRzyagrahaNasyAsaMbhavAda'samAnepi viSaye mithyAbuddhInAM samAvezaH syAt= asadRzaviSayApi mithyAbuddhirutpadyatetyarthaH tathA ca zuktau lohabuddhirapi syAt na caivamastIti na sarvazUnyatvamupapadyate ityarthaH / tattvabuddhInAM svarUpamAhagandhAdAviti, tasmin tadbuddhistattvabuddhirevetyarthaH, mithyAbhimatA bauddhenetyarthaH / gandhAdau gandhAdibuddhInAM tattvabuddhitve hetumAha-tattveti, tattvapradhAnayo daH sAmAnyagrahaNaM ca mithyAbuddhikAraNaM tadabhAve jAyamAnA buddhistattvabuddhirbhavatItyarthaH, gandhAdau gandhAtvAdijJAnaM tu tattvajJAnameva- tasmiMstaditijJAnatvAt , na tu Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 2Ahnike___doSanimittAnAM tattvajJAnAdahaGkAranivRttiH 4-2-1" ityuktam. atha kathaM tattvajJAnamutpadyate ? iti samAdhivizeSAbhyAsAt // 38 // sa tu pratyAhRtasyendriyArthebhyo manaso dhArakeNa prayatnena dhAryamANasyAtmanA saMyogastattvabubhutsAviziSTaH, sati hi tasminnindriyArtheSu buddhayo notpadyante tadabhyAsavazAt tattvabuddhirutpadyate // 38 // yaduktam- 'sati hi tasminnindriyArtheSu buddhayo notpadyante ' ityetat na- arthavizeSaprAbalyAt // 39 // anicchatopi buddhayutpattetad yuktam , kasmAt ? arthavizeSaprAbalyAda'bubhutsamAnasyApi buddhayutpattidRSTA yathA stanayitnuzabdaprabhRtiSu. tatra samAdhivizeSo nopapadyate // 39 // kSudAdibhiH pravartanAca // 40 // kSutpipAsAbhyAM zItoSNAbhyAM vyAdhibhizcAnicchatopi buddhayaH pravartante tasmAdaikAyyAnupapattiriti // 40 // mithyAjJAnam- tatprayojakAbhAvAdityAzayaH / kiM vA 'gandhAdibuddhiSu tattvapradhAnayozca sAmAnyagrahaNasyAbhAvAd gandhAdibuddhayastatvabuddhaya eva bhavanti= siddhA ityanvayaH / upasaMharati- tasmAditi, pramANaprameyabuddhInAM mithyAtvaM na saMbhavati- ythaarthvaadityrthH| atra- "mithyAbuddhayA svanimittaM lakSyate tena mithyAjJAnanimittasya dvaividhyamityarthaH, yatra sthANau puruSa itijJAnaM bhavati tatra tattvaM sthANuriti pradhAnaM puruSa iti " iti tAtparyaTIkA // 37 // __agrimasUtramavatArayati- doSeti, sUtramidaM pUrvatra vyAkhyAtameva, jijJAsAmAha- atheti / atha= tatra / samAdhIti- tattvajJAnAnukUlasamAdherabhyAsAt= punaH punaranuSThAnAt tattvajJAnamutpadyate iti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- satviti, saH samAdhivizeSaH, indriyArthebhyaH= gandhAdiviSayebhyaH pratyAhRtasyaAkRSTasya dhArakeNa= nirodhakena prayatnena yogoktena dhAryamANasya viSayebhyo niruddhasya manaso yastattvajijJAsAprayukta AtmasaMyogaH sa samAdhirityanvayaH AtmamanassaMyogasya jJAnakAraNatvAt / samAdhiphalamAha- satIti, tasmin = samAdhau, indriyArtheSu- indriyArthaviSayAH / paryavasitamAha- taditi, tadabhyAsavazAt= samAdhyabhyAsAt // 38 // pUrvapakSI zaGkate- yaduktamiti / ' ityetanna' ityevaM sUtreNAnvayaH / uktaM pUrvapakSI nirAcaSTeneti, 'samAdhinendriyArthaviSayakaM jJAnaM notpadyate' itiyaduktaM tannopapadyate- arthavizeSasya= gandhAdiviSayasya prAbalyAt samAdhau satyapi viSayajJAnasaMbhavAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- anicchatopIti, etat gandhAdiviSayakajJAnAnutpattiH na yuktA= na saMbhavati- anicchatopi= viSayajJAnecchArahitasyApi viSayajJAnotpatterdarzanAdityarthaH / ukte hetumAha- artheti, udAharati- yatheti, stanayitnuH= megha:, jijJAsAyA abhAvepi meghAdigarjanAdijJAnaM bhavatyevetyarthaH / upasaMharati- tatreti, tatra= evaM hi= viSayaprAbalyAdavazyaM tajjJAnaM syAdeva tathA ca samAdhyanupapattiH-- viSayajJAne sati samAdherasaMbhavAt. samAdhyasaMbhave ca tattvajJAnAsaMbhava ityarthaH // 39 // pUrvapakSI samAdhyanupapattau hetvantaramAha-kSudAdibhiriti, kSudAdibhiryoginopi bAhyaviSayeSu pravRttiH syAdeva lathA ca kuta: samAdhiH kutastarAM ca tattvajJAnasaMbhava itisUtrArthaH / byAcaSTe- kSuditi, annAdiviSayA buddhayaH pravartante= utpadyante / upasaMharati- tasmAditi, aikAgryam= samAdhiH, spaSTaM sarvam // 40 // Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvajJAnotpattiprakAraH] nyaaybhaassym| 413 astvetat samAdhivyutthAnanimittaM samAdhipatyanIkaM ca. sati tvetasmin. pUrvakRtaphalAnubandhAt tadutpattiH // 41 // pUrvakRtaH= janmAntaropacitastattvajJAnaheturdharmapravivekaH phalAnubandhaH= yogAbhyAsasAmarthya, niSphale hyabhyAse nAbhyAsamAdriyeran. dRSTaM hi laukikeSu karmasvAbhyAsasAmarthyam // 41 // pratyanIkaparihArArtha ca araNyagRhApulinAdiSu yogAbhyAsopadezaH // 42 // yogAbhyAsajanito dharmo janmAntarepyanuvartate, pracayakASThAgate tattvajJAnahetau dharme prakRSTAyAM samAdhibhAvanAyAM tattvajJAnamutpadyate iti, dRSTazca samAdhinArthavizeSaprAbalyAbhibhavaH- 'nAhametadazrauSam nAhametadajJAsipam- anyatra me mano'bhUt' ityAha laukika iti // 42 // yadyarthavizeSaprAbalyAdanicchatopi buddhayutpattiranujJAyate? siddhAntasUtramavatArayati- astviti, etat= pUrvoktaM padArthaprAbalyaM kSudAdikaM ca samAdhivyutthAnanimittam samAdhivighAtakaM samAdhipratyanIkam= samAdhiviruddhaM cAstu. sati tvetasmin= ukte samAdhipratibandhake satyapi pUrvachataphalAnubandhAttadutpattiriti sUtreNAnvayaH / pUrveti- pUrvakRtasya= pUrvajanmanya'nuSThitasya samAdheH phalAnubandhAt= saMskArAnurodhAt= saMskArasamavAyAt tadutpattiH= atra janmani samAdhisiddhiH saMbhavatIti na pratibandhakavazAt samAdhyabhAva upapadyate. samAdhinA ca tatvajJAnasaMbhava itisUtrArthaH / atra- "pUrvakataH samAdhistasya phalaM saMskArastasyAnubandhaH sthamA tasmAditi sUtrArthaH" ititAtparyaTIkA / kiM vA pUrvakRtasya puNyavizeSasya phalAnubandhAt= AtmasamavetAdRSTasAmarthyAt samAdhisiddhiH saMbhavatItisUtrArthaH / vyAcaSTe- pUrvakRta iti, atra- "pravivicyate= viziSyate'neneti pravivekaH dharmazcAsau pravivekazceti dharmapravivekaH= prakRSTaH saMskAraH sa tvAtmadharmaH" iti tAtparyaTIkA, dharmapravivekasya phalAnubandhamAha- phaleti, phalAnubandhaH= pUrvakRtayogAbhyAsasya sAmarthya tasmAt samAdhisiddhirbhavatItyarthaH, abhyAsasya sAphalyamAha-niSphale iti / abhyAsasAmadhye pratyakSaM pramANayati- dRSTabhiti, sAmarthyam= saMskAraH, abhyAsena saMskArotpattiH pratyakSaiva tathA ca pUrvakRtayogAbhyAsena vA pUrvakRtasukRtena vA saMskAra utpadyate tena ca saMskAreNAtra samAdhisiddhiH saMbhavatItyarthaH // 41 // agrimasUtramavatArayati- pratyanIketi / araNyeti-pratyanIkasya= samAdhipratibandhakasya pari. hArArthameva araNye guhAyAM pulinAdiSu= nadItIrAdinirjanapradeze eva yogAbhyAsasya= samAdhyanuSThAnasya yogazAstreNopadezaH kriyate tatra samAdhivighAto na saMbhavati- viSayasAMnidhyAsaMbhavAditi sUtrArthaH / tathA ca bhagavadgItam- "yogI yuJjIta satatamAtmAnaM rahasi sthitaH" iti / vyAcaSTe- yogAbhyAseti, dharmaHsaMskAraH, pracayakASThAgate iti- atra- "pracayakASThA pracayAvadhiryataH paramaparaHpracayo nAsti tatsahakArizAlitayA prakRSTAyAM samAdhibhAvanAyAM samAdhiprayatnaH samAdhibhAvanA tasyAmityarthaH" iti tAtparyaTIkA, pracayakASThAgate= atizayena saMdhIbhUte dharme= pUrvakRtayogAbhyAsajanyasaMskAre / prakRSTAyAm= siddhAyAm / tattvajJAnotpattiprakAramuktvA pratibandhakAbhAvamAha- dRSTazceti / udAharati-nAhamiti, agrahaNe hetumAhaanyatreti, yathA hi manaso'nyatra saMlagnatvAdindriyasaMyuktasyApi viSayasya grahaNaM na bhavati tathA manasi samA ghisaMlagepyarthaprAbalyamakiMcitkaramiti na samAdhyanupapattirnatarAM tattvajJAnotpattyanupapattirityarthaH // 42 // agrimasUtramavatArayati- yadIti, eSA pUrvapakSimate zaGkA- pUrvapakSiNA bauddhenApi mokSAvasthAyAM viSayajJAnanivRttisvIkArAt . uktaM ca bauddhaiH " nIlAdijJAnasaMtAnavAsanocchedasaMbhavA / caturNAmapi bauddhAnAM muktireSA prakIrtitA // " iti / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 2Ahnike apavargepyevaM prasaGgaH // 43 // muktasyApi vAhyArthasAmarthyAd buddhaya utpadyeraniti // 43 // na-niSpannAvazyambhAvitvAt // 44 // karmavazAnniSpanne zarIre ceSTendriyArthAzraye nimittabhAvAdavazyambhAvI buddhInAmutpAdaH, na ca prabalopi san bAhyo'rtha Atmano buddhayutpAde samartho bhavati- tasyendriyeNa saMyogAd buddhayutpAde sAmarthya dRSTamiti // 44 // tadabhAvazvApavarge // 45 // tasya= buddhinimittAzrayasya zarIrendriyasya dharmAdharmAbhAvAdabhAvo'pavarge. tatra yaduktam" apavargepyevaM prasaGgaH 43" iti tadayuktam , tasmAt sarvaduHkhavimokSopavargaH / yasmAt sarvaduHkhabIjaM sarvaduHkhAyatanaM cApavarge vicchidyate tasmAt sarveNa duHkhena vimuktirapavargaH. na nirvIja nirAyatanaM ca duHkhamutpadyate iti // 45 // tadartha yamaniyamAbhyAmAtmasaMskAro yogaacaadhyaatmvidhyupaayaiH||46|| sUtreNa zaGkate- apavargati, evam= uktAdarthaprAbalyAdapavargapi viSayajJAnaM prasajyeta tena ca rAgadveSAnutpattyA'pavargasyApargatvakSati: saMsAratulyatApattizca syAt na caivamastItyarthaprAbalyamakiMcitkaramiti na samAdhyanupapattiriti sUtrArthaH / vyAcaSTe- muktasyeti, bAhyArthaprAbalyasvIkAre itizeSaH, AkSepavAkyamidam , sarva spaSTam // 43 / / pUrvapakSI samAdhatte- neti, viSayabuddherutpattiM prati niSpannasya= karmaNotpannasya zarIrAdevazyambhAvitvAt= avinAbhAvAt= kAraNatvaniyamAt muktasya ca zarIrAdyabhAvAt na viSayabuddherutpattisaMbhava iti sUtrArthaH / atra- " pUrvapakSiNaH siddhAntasUtram" ititAtparyaTIkA / vyAcaSTe- kameMti, zarIrasya ceSTAdyAzrayatvaM spaSTameva, arthAzraye= arthabhogAzraye zarIre zarIrasya, etAdRze zarIre satyeva viSayabuddhirutpadyate nAnyathA- zarIrasya viSayabuddhiM prati kAraNatvAt tasmin zarIre ca sati viSayabuddhInAmutpAdo'vazyambhAvIti saMsArAvasthAyAM viSayajJAnanivRttina saMbhavati, mokSe ca viSayajJAnApattirnAsti- kAraNIbhUtasya zarIrasyAbhAvAdityarthaH / prakRtamAha-na ceti, mokSAvasthAyAmitizeSaH / ukte hetumAha- tasyeti, tasyabAhyArthasya= viSayasyendriyeNa saMyoge satyeva tadviSayA buddhirutpadyate iti dRzyate muktasya ca zarIrendriyAdikaM nAstIti na muktasya viSayabuddherutpattiprasaGga ityarthaH // 44 // uktasUtrasya zeSamAha- taditi, apavarge tadabhAvaH= viSayabuddhikAraNIbhUtasya zarIrAderabhAva iti na muktasya viSayabuddherutpattiprasaGga iti sUtrAnvayaH / atra pUrvasUtreNa pUrvapakSiNA viSayabuddhiM prati zarIrAdeH kAraNatve upapAdite anena sUtreNa siddhAntinApavarge zarIrAdyabhAva upapAditastathA ca yathApavargAvasthAyA- . marthaprAbalyamakiMcitkaraM tathA samAdhyavasthAyAmapIti na samAdhyanupapattirityevaM granthasaMgatirvijJeyA / vyAcaSTe- tasyeti, buddhinimittasya buddhyAzrayasya cetyanvayastatra buddhinimittamindriyAdikaM buddhayAzrayazca zarIramityarthaH / apavageM dharmAdharmayorabhAvAccharIrAbhAvaH zarIrAbhAvAd viSayabuddhayabhAva ityarthaH / pUrvapakSaM nirAkaroti- tatreti / upasaMharati- tasmAditi / nigamayati- yasmAditi, sarvaduHkhabIjaM karma, sarvaduHkhAyatanaM zarIram / vipakSe bAdhakamAha- neti, duHkhasya bIjamAyatanaM cApavarge vicchidyate iti nApavarga duHkhabhogApattiriti sarvaduHkhavimokSo'pavarga ityanvayaH, spaSTamanyat // 45 // tadarthamiti- tadartham= apavargasiddhayartha kiM vA samAdhisiddhayartha yamaniyamAbhyAmAtmasaMskAra:AtmanaH samAdhiyogyatA= ekAgratA saMpAdyA, apavargapakSe apavargaprAptiyogyatA saMpAdyA, yogAcAdhyAtma Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvajJAnasiddhiprakAraH] nyaaybhaassym| 415 tasya= apavargasyAdhigamAya yamaniyamAbhyAmAtmasaMskAraH, yama:= samAnamAzramiNAM dharmasAdhanam , niyamastu viziSTam , AtmasaMskAraH punaradharmahAnaM dharmopacayazca, yogazAstrAcAdhyAtmavidhiH pratipattavyaH sa puna:- tapaH prANAyAmaH pratyAhAro dhyAnaM dhAraNeti, indriyaviSayeSu prasaMkhyAnAbhyAso rAgadveSaprahANArthaH, upAyastu yogAcAravidhAnamiti // 46 // __.. jJAnagrahaNAbhyAsastadvidyaizca saha saMvAdaH // 47 // " tadartham" itiprakRtam / jJAyate'neneti jJAnam= AtmavidyAzAstraM tasya grahaNam= adhyayanadhAraNe, abhyAsa:= satatakriyA= adhyayanazravaNacintanAni, tadvidyaizca saha saMvAda iti prajJAparipAkArtha. paripAkastu saMzayacchedanam avijJAtArthabodhaH adhyavasitAbhyanujJAnamiti, samApavAdaH saMvAdaH // 47 // vidhyupAyaizcAtmasaMskAraH saMpAdya itisUtrAnvayaH, idaM hi sUtrakArasya sUtranirmANakauzalam / atra" AtmavidhiH= AtmasAkSAtkAravidhAyakavAkyam- AtmA vA are draSTavyaH AtmAnaM cedvijAnIyAdityAdi. yogAditi pratipAdyatvaM paJcamyarthastathA ca yogazAstroktAtmatattvAdhigamasAdhanaizvAtmasaMskAraH kartavya ityarthaH" iti vizvanAthabhaTTAH / vyAcaSTe- tasyeti / yamapadArthamAha- yama iti, yamapadArthAnAmahiMsAdInAM sarvAzramasAdhAraNatvAd yamasyaitallakSaNam / niyamamAha- niyama iti, AzramiNAM viziSTam= asAdhAraNaM dharmasAdhanaM niyama ityarthaH / AtmasaMskAramAha- Atmeti / adhyAtmavidhisAdhanamAha- yogazAstrAditi / adhyAtmavidhisvarUpamAha- sa punariti, saH= adhyAtmavidhiH / indriyaviSayeSu= zabdasparzAdiSu strIzarIrAdiSu ca yaH prasaMkhyAnasya= tattvajJAnasyAbhyAsaH sa rAgadveSanivRttyarthaH- tattvajJAnena tatsvarUpasAkSAtkArAt tatra rAgadveSau na bhavata ityarthaH / yogAcAravidhAnam= yogazAstroktAcArasyA'nuSThAnameva upAyaH AtmasaMskAropAya ityarthaH, spaSTamanyat / atra sUtre " adhyAtmavidhyupAyaiH" ityatra 'adhyAtmavidhirupAyaiH' ityevaM pATho yuktaH / atra- " yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvakSAni "" ahiMsA satyA'steyabrahmacaryAparigrahA yamAH" "zaucasaMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH" " sthirasukhamAsanam " " tasmin sati zvAsaprazvAsayorgativicchedaH prANAyAmaH" " svaviSayAsaMprayoge cittasya svarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH" " dezabandhazcittasya dhAraNA" " tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam" " tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH" itiyogasUtrANi anusaMdheyAni. vyAkhyAnaM caiSAM yogabhASyAdau draSTavyamityalam / prANAyAmaH prasiddhaH, cittasya bAhyaviSayebhyo nirodhaH pratyAhAraH, ekatra saMlagnatA= ekaparAyaNatA dhyAnam , tasyAtizayaH samAdhiH / atra- " yogAcAraH= ekAkitA AhAravizeSaH ekatrAnavasthAnamityAdi yatidhoktam " ititAtparya- . TIkA / " tapaH= dvandvasahanam" itiyogabhASyam , dvandvazca zItoSNAdikamiti prasiddhameva // 46 // tattvajJAnaparipAkopAyamAha- jJAneti, tattvajJAnasiddhayartha jJAnasya= AtmavidyAyAH nyAyazAstrasya grahaNAbhyAsau kartavyau, tasvajJAnaparipAkAthai ca tadvidyaiH= nyAyazAstrajJaiH saha saMvAdaH kartavyaH itisUtrAnvayaH, anyatsarvaM bhASye spaSTameva / vyAcaSTe- tadarthamiti / prakRtam pUrvasUtrAdanuvartanIyam / jJAnapadArthamAha- jJAyate iti / tasya= AtmavidyAzAstrasya / grahaNapadArthamAha- grahaNamiti / abhyAsapadArthamAhaabhyAsa iti / adhyayanam= vAkyAdhyayanam , zravaNam= vAkyArthAdhyayanamiti vivekaH, cintanam= mananam / prajJA= tattvajJAnam / paripAkapadArthamAha- paripAka iti / adhyavasite= svanizcite AtmAdipadArthasvarUpe abhyanujJAnam= parAnumatisaMpAdanam / saMvAdapadArthamAha- sameti, samasya zAstrasya saMvAdakarturvA'pavAdaH saMvAdaH= vAdaH kiM vA samena viduSA'pavAdaH mananameva saMvAda ityarthaH, atra "samAya bAdaH saMvAdaH" itipAThAntaram , anyat sarva spaSTam // 47 // Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 prasannapadAparibhUSitam- [4 adhyAye. 2Ahnike" tadvidyaizca saha saMvAdaH" ityavibhaktArtha vacanaM vibhajyatetaM ziSyagurusabrahmacAriviziSTazreyorthibhiranasUyubhirabhyupeyAt // 48 // etannigadenaiva nItArthamiti // 48 // yadi manyeta- pakSapratipakSaparigrahaH pratikUlaH parasyeti pratipakSahInamapi vA prayojanArthamarthitve // 19 // " tamabhyupeyAt" itivartate, parataH prajJAmupAditsamAnastattvabubhutsAprakAzanena svapakSamanavasthApayan svadarzanaM parizodhayediti // 49 // anyonyapratyanIkAni ca prAvAdukAnAM darzanAni svapakSarAgeNa caike nyAyamativartante. tatratattvAdhyavasAyasaMrakSaNArtha jalpavitaNDe bIjaprarohasaMrakSaNArtha kaNTakazAkhAvaraNavat // 50 // anutpannatattvajJAnAnAmahINadoSANAM tadarthaM ghaTamAnAnAmetaditi / / 50 / / vidyAnirvedAdibhizca pareNAvajJAyamAnasya agrimasUtramavatArayati- tadvidhairiti / tadvidyAnAM vibhAgo na kRta iti teSAmanena sUtreNa vibhAgaH kriyate ityarthaH / tamiti- tam= saMvAdam , sabrahmacArI= satIrthaH, viziSTaH= svApekSayAdhikavidyAvAna zreyo = mokSAbhilASI etairanusUyubhiH saMvAdaM abhyupeyAt= kuryAditi sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- etaditi, nigadaH= vAkyavyaktistayA etatsUtram nItArtham= gRhItArtham= vyAkhyAtam . spaSTArthamityarthaH // 48 / / ___agrimasUtramavatArayati- yadIti, parasya= gurvAdeH pakSapratipakSaparigrahaH= svapakSasthApanaM tatpakSapratyAkhyAnaM ca pratikUlaM tathA ca saMvAdo na saMbhavati-pratikUlAcArasyAniSTatvAditi yadi manyeta jijnyaasurityrthH| atropAyamAha-pratipakSeti, arthitve saMvAdArthitve sati prayojanArtham= tattvajJAnaparipAkalakSaNasvaprayojanasiddhayartha pratipakSarahitamapi saMvAdaM kuryAditi sUtrAnvayaH |vyaacsstte- tamiti, tam= saMvAdam / vartate= anuvartate / parataH= gurvoditaH prajJAm=tattvajJAnamupAditsamAnaH-grahItuMpravRttaH svapakSamanavasthApayan= pakSapratipakSau parityajya tattvabubhutsAprakAzanena= tattvajJAnagrahaNecchAM prakAzya= jijJAsurahamasmi na prativAdItyuktvA svadarzanaM paropadezena zodhayedityanvayaH / svadarzanam= svakIyaM tattvajJAnam / spaSTamanyat / / 49 / / ___ agrimasUtramavatArayati- anyonyeti, prAvAdukAnAm= pUrvAcAryANAm / svapakSarAgeNa svapakSA''graheNa eke vaadkrtaarH|ativrtnm= ullaGghanam / ttr=nyaayaativrtne|nyaayaativrtne jalpavitaNDayoH prayogamAha- tattveti, yathA bIjaprarohasaMrakSaNArtham = zasyarakSArtha kaNTakazAkhAbhirAvaraNaM kriyate tathA pareNa nyAyAtivartane kRte parapakSakhaNDanena tatvAdhyavasAyasya= svapakSasya saMrakSaNArtha jalpavitaNDe prayoktavye iti sUtrArthaH / atra- " nanu yatra vAdasyaiva dazeyamIhazI tattvanirNaye dattajalAJjalI tarhi jalpavitaNDe ityata pAha- svapakSarAgeNa caike" ititAtparyaTIkA / vyAcaSTe- anutpanneti, tadartham= tattvajJAnotpattyartha doSanivRttyarthaM ca kiM vA tattvajJAnavasvanirdoSatvasiddhayartha ghaTamAnAnAm= yatamAnAnAm = vAdaM kurvatAm , etat= jalpavitaNDAbhyAM nirAkaraNamityarthaH / kiM ca tattvajJAnarahitAH sadoSAzca puruSAH svadoSanivR. tyartha svadoSAcchAdanArtha vA jalpavitaNDayoH prayogaM kurvanti na tu nirdoSA api nidoSANAM vAdenApi svapakSarakSAsaMbhavAdityanusaMdheyam // 50 // aprimasUtramavatArayati- vidyeti, vidyAniveMdAdibhiH= svavidyAkutsanAdibhiH, pareNa svavidyAkutsane kRtepi jalpavitaNDAbhyAM kutsakapakSanirAkaraNaM kartavyamityarthaH pratibhAti, kartRtvaM SaSThayarthaH / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alpavitaNDAprayojanam ] nyAyabhASyam tAbhyAM vigRhya kathanam // 51 // vigRhyeti vijigISayA na tattvabubhutsayeti, tadetad vidyApAlanArtha na lAbhapUjAkhyAtyarthamiti // 51 // // iti zrIvAtsyAyanaviracite nyAyabhASye caturthodhyAyaH smaaptH|| atra- "na kevalaM tadartha ghaTamAnAnAM jalpavitaNDe api tu vidyAnirvedAdibhizca pareNAvajJAyamAnasya (api)" iti taatpryttiikaa| tAbhyAmiti- pareNAvajJAyamAnenApi tAbhyAm= jalpavitaNDAbhyAM vigRhya-vivAdena kathanam= parapakSanirAkaraNaM kartavyamiti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe-vigRhyeti, vigRhyetipadasya vijigISayetyarthastathA ca vijigISAyAM satyAM jalpavitaNDayoH prayogaH kartavyo na tu tttvbubhutsaayaamityaashyH| upasaMharati- taditi, etat= jalpavitaNDAbhyAM kathanaM svavidyArakSaNArthamevAsti na tu lAbhAdyartham- jalpavitaNDAbhyAM parapakSanirAkarturapi khyAtyAderasaMbhavAditi spaSTameva / saMprati tvetadviparItameva dRzyate- yadvaitaNDikAnAmeva pUjAdikaM bhavatIti kAlamAhAtmyamityalam / atra samA. ptivArtikam "pravRttidoSasaMbaddhaH pretyabhAvaH prapazcitaH / * phalaM duHkhaM vimuktizca tadupAyazva kIrtitAH" iti // 51 // // iti nyAyabhASyacaturthAdhyAyasya prasannapadAkhyA vyAkhyA samAptA // . Page #449 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha saTIke ||nyaaybhaassye paJcamAdhyAyasya prathamamAhnikam / / sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnasya vikalpAnjAtibahutvamiti saMkSepeNoktaM tadvistareNa vibhajate, tAH khalvimA jAtayaH sthApanAhetau prayukte caturviMzatiH pratiSedhahetavaH / sAMdhayaMvaidhairyotkarSApaikarveArvarNyavikalpasAdhyAptyaprAptiprasaGgamaMtidRSTAntA'nutpattisaMzayaprakaraNA'hetva'rthopa tyai vizeSopattyupalabdhyanupalabdhinityA ___ nityakAryasamAH // 1 // sAdharmyaNa pratyavasthAnama'viziSyamANaM sthApanAhetutaH sAdharmyasamaH, vizeSaM tatra tatrodAhariSyAmyaH, evaM vaidharmyasamaprabhRtayopi nirvktvyaaH||1|| atha paJcamAdhyAyaprasannapadA vAjivaktraM namaskRtya kRtyAkRtyavivekadam / paJcamAdhyAyaTIkeyaM nAyabhASyasya tanyate // SoDazapadArtheSu jAtinigrahasthAnayora'vAntarabhedanirUpaNArtha paJcamAdhyAyamArabhate- sAdhamryeti, sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnasya= paramatakhaNDanasya vikalpAt bhedAt , uktam prathamAdhyAyAnte uktam / tat=saMkSepeNoktam / caturvizatiH= caturviMzatisaMkhyAkA jAtayaH etAH pratiSedhahetavaH= paramatakhaNDanasAdhanIbhUtAH, prativAdinA svamatasthApake hetau prayukte tasya jAtibhiH= jAtyuttaraiH pratiSedhaH= nirAsaH kartavyo bhavatIti jAtibhedAH pratipAdyante- saddhetoH saddhetunA pratyAkhyAnAsaMbhavAdityarthaH, ityupoddhAtabhASyam / atra prathamasUtroktAnAM prayojanamArabhya chalAntAnAM padArthAnAM vizeSarUpeNa parIkSaNamupekSitaM pranthakRteti vibhAvyam / ____ sAdhamyeti- sAdharmyasamA 1 vaidharmyasamA 2 utkarSasamA 3 apakarSasamA 4 varNyasamA 5 avarNyasamA 6 vikalpasamA 7 sAdhyasamA 8 prAptisamA 9 aprAptisamA 10 prasaGgasamA 11 pratidRSTAntasamA 12 anutpattisamA 13 saMzayasamA 14 prakaraNasamA 15 ahetusamA 16 arthApattisamA 17 avizeSasamA 18 upapattisamA 19 upalabdhisamA 20 anupalabdhisamA 21 nityasamA 22 anityasamA 23 kAryasamA 24 ca jAtiH, iti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- sAdhamryeNeti, sAdhayeNa yat pratyavasthAnaM tat sthApanAhetuto'viziSyamANam= viziSTaM na bhavati kiM tu samAnameveti sAdharmyasama iti nAmadheyam / sthApanAhetuto vaidhamryeNa samo vaidha-samaH / evamapi bodhyaM, vizeSazcAgre tattatsthaleSu draSTavya ityalam / nirvaktavyAH= nirvacanena= avayavArthasya vyutpAdanena vyAkhyeyA itynvyH| keSucit pustakekhUpalabhyamAnaH sUtragataH 'hetu' itipATho'saMgata eva- lakSaNasUtre'ne 'ahetusamaH' ityevaM nAmanirdezAditi vibhAvanIyam // 1 // Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam 5 adhyAye. AhnikalakSaNaM tusAdhayaMvaidhAbhyAmupasaMhAre taddharmaviparyayopapatteH sAdharmyavaidharmyasamau // 2 // sAdhaNopasaMhAre sAdhyadharmaviparyayopapatteH sAdharmyaNaiva pratyavasthAnama'viziSyamANaM sthApanAhetutaH sAdharmyasamaH pratiSedhaH, nidarzanam- 'kriyAvAnAtmA- dravyasya kriyAhetuguNayogAt. dravyaM loSTaH kriyAhetuguNayuktaH kriyAvAn tathA cAtmA tasmAt kriyAvAn' iti, evamupasaMhRte paraH sAdhamryeNaiva pratyavatiSThate- 'niSkriya AtmA- vibhuno dravyasya niSkriyatvAt. vibhu cAkAzaM niSkriyaM ca tathA cAtmA tasmAd niSkriyaH' iti, na cAsti vizeSahetuH-kriyAvatsAdhAt kriyAvatA bhavitavyaM na punarakriyasAdhA niSkriyeNeti, vizeSahetvabhAvAt sAdharmyasamaH pratiSedho bhavati / __ atha vaidharmyasamaH- 'kriyAhetuguNayukto loSTaH paricchinno dRSTo na tathAtmA tasmAnna loSTavata kriyAvAn ' iti. na cAsti vizeSahetuH- kriyAvatsAdhAt kriyAvatA bhavitavyaM na punaH kriyAvadvaivAdakriyeNeti. vizeSahetvabhAvAd vaidharmyasamaH / ___ agrimasUtramavatArayati- lakSaNamiti / vibhaktAsu jAtiSu sAdharmyasamAvaidha-samayorlakSaNamAhasAdhamyeti, sAdhyasya sAdhamryeNa vA vaidhamryeNa vA vAdinopasaMhAre kRte taddharmaviparyayopapatteH= upasaMhRtadharmApekSayA= sAdhyApekSayA viparItena sAdharmyaNa pratyavasthAne sAdharmyasamA. viparItena vaidharyeNa pratyavasthAne vaidharmyasamA jAtiriti sUtrAnvayaH, tathA ca sAdharmyaNopasaMhAre sAdhamryeNa pratyavasthAnaM vaidhamryeNopasaMhAre ca sAdharmyaNa pratyavasthAnamiti sAdharmyasamAyA dvau bhedau, evaM vaidhamyaNopasaMhAre vaidhayeMNa pratyavasthAnaM sAdhamryeNopasaMhAre vaidharyeNa pratyavasthAnamiti ca vaidharmyasamAyA dvau bhedau saMjAtau / anyatsarvamudAharaNena spaSTaM bhaviSyati / atra- "sAdharmyaNopasaMhAre tadviparItasAdharmyaNa pratyavasthAnaM vaidhayeNopasaMhAre tadviparItena sAdhamryeNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamaH, evaM vaidhayeNokte hetau tadviparItavaidhamryeNa pratyavasthAnaM sAdhamyeNokte hetau tadviparItavaidhANa pratyavasthAnaM vaidharmyasamaH' itivArtikam / sAdharmyasamaM vyAcaSTe-sAdhamryeNeti, vAdinA sAdhyasya sAdhayeNopasaMhAre kRte sAdhyadharmaviparyayopapatteH vAdinaH sAdhyalakSaNadharmApekSayA viparyayasya= viparItadharmasyopapatte:-- upapAdane sthApanAhetutaH sAdhayeNA'viziSyamANam sadRzaM pratyavasthAnaM sAdharmyasamaH pratiSedhaH= jAtirityanvayaH / udAharati-kriyeti, nyAyamate Atmani kriyA nAsti Atmano vibhutvAdityanusaMdheyam , AtmA dravyatvAt loSTavat kriyAhetuguNayuktaH kriyAhetuguNayogAcca kriyAvAnityarthaH, kriyAhetuguNazca saMyogAdiH, udAharaNamAha- dravyamiti / upanayamAha- tatheti, tathA= kriyAhetuguNayuktaH, nigamayati-tasmAditi, tasmAt= kriyAhetuguNayogAt / prakRtamAha- evamiti, loSTasAdhamyeNAtmani kriyAvattve upasaMhRte / pratyavasthAnamudAharati- niSkriya iti, vibhudravyatvAditi hetvarthaH, udAharaNamAha- vibhivati, upanayamAha- tatheti, tathA= vibhudravyam , nigamayati- tasmAditi, tasmAt= vibhudrvytvaat| tathA cAtra loSTasAdhayeNAtmani kriyAvattvasyopasaMhAre vAdinA kRte prativAdinApyAkA. zasAdhamryeNaivA''tmani niSkriyatvasya pratyavasthAnaM kRtamiti sAdharmyasama iti lkssnnsmnvyH| evaM virodhe prApte vinigamanAvirahamAha- na ceti / samatvahetumAha- vizeSahetvabhAvAditi, uktobhayorapyanumAnayoruktarItyA vizeSo nAstIti samatvaM prAptaM tenAtra samazabdaprayoga ityarthaH / atra- "sAdharmyameva samaM vaidharmya mevasamamiti samArthaH= samIkaraNArthaH prayogo draSTavyaH, vizeSahetvabhAvo vA samArtha:- na bhavatA vizeSahetuH kazcidapadizyate iti" itivArtikam / vaivarmyasamAmudAharati- atheti, atrApi "kriyAvAnAtmA" itipUrvoktaH prayogaH prathamamadhyAhAryaH, tathA cAtmani loSTasAdhANa kriyAvattve upasaMhRte prativAdI loSTavaidhahNAtmani niSkriyatvasya pratyava Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-2 jAtinirUpaNam ] nyaaybhaassym| 421 vaidharyeNa copasaMhAre- ' niSkriya AtmA- vibhutvAt. kriyAvad dravyamavibhu dRSTaM yathA loSTaH na ca tathAtmA tasmAd niSkriyaH' iti, vaidharyeNa pratyavasthAnam- 'niSkriyaM dravyamAkAzaM kriyAhetuguNarahitaM dRSTaM na tathAtmA tasmAna niSkriyaH' iti. na cAsti vizeSahetu:-kriyAvadvaidhAda niSkriyeNa bhavitavyaM na punarakriyavaidhAt kriyAvateti. vizeSahetvabhAvAd vaidharmyasamaH / atha ( punaH ) sAdharmyasamaH- 'kriyAvAn loSTaH kriyAhetuguNayukto dRSTaH tathA cAtmA tasmAt kriyAvAn ' iti. na cAsti vizeSahetuH- kriyAvavaidhAd niSkriyo na punaH kriyAvatsAdhAt kriyAvAniti. vizeSahetvabhAvAt sAdharmyasamaH // 2 // anayoruttaram gotvaadgosiddhivtttsiddhiH||3|| sAdharmyamAtreNa vaidharmyamAtreNa ca sAdhyasAdhane pratijJAyamAne syAdavyavasthA sA tu dharmavizeSe nopapadyate, gosAdhAd gotvAjAtivizeSAd gauH sidhyati na tu sAsnAdisaMbandhAt. azvAdisthAnaM karoti- kriyeti, tasmAdvaidharmyasamaH, vaidhayaM ca paricchinnatvAparicchinnatvAbhyAm- loSTaH paricchinna AtmA cAparicchinna iti, na tathA= na paricchinnaH / tasmAt= aparicchinnatvAt / evaM virodhe prApte vinigamanAvirahamAha- na ceti, kriyAvato loSTasya dravyatvalakSaNasAdhAt. kriyAvato loSTasya aparicchinnatvalakSaNavaidhAdityanvayaH / samatvahetumAha- vizeSeti / vaidhaye'NopasaMhAre vaidhamryeNa pratyavasthAnAd vaidharmyasamamudAharati-vaidhayeNeti, niSkriya AtmA' ityAdinAtmani loSTavaidhamryeNa niSkriyatvasyopasaMhAre kRte= niSkriyatve sAdhite 'niSkriyam' ityAdinA''kAzavaidhayeNAtmani niSkriyatvAbhAvasya pratyavasthAnaM kRtamiti vaidharmyasamaH / pUrvaprayoge na ca tathAtmA= nA'vibhurAtmetyarthaH, dvitIyaprayoge ca na ca tathAtmA= na kriyAguNaheturahita AtmetyarthaH / tasmAt kriyaahetugunnyukttvaat| AtmA kriyAhetuguNasahita AkAzazca kriyAhetuguNarahita itivaidharmyam / evaM virodhe vinigamanAvirahamAha-na ceti, kriyAvadvaidhAt= loSTAdivaidhAt , akriyavaidhAt= AkAzAdivaidhAt / samatvahetumAha-vizeSeti / vaidhayeNopasaMhAre sAdhamryeNa pratyavasthAnAt sAdharmyasamamudAharati-kriyAvAniti, atra " niSkriya AtmA " itipUrvoktaH prayogaH prathamamadhyAhAryastathA cAtrAtmani loSTavaidhayeNa niSkriyatvasyopasaMhAre kRte " kriyAvAn " ityAdinA loSTasAdharmyaNAtmani kriyAvattvasya pratyavasthAnaM kRtamiti sAdharmyasamaH / tathA kriyAhetuguNayuktaH, tasmAt= kriyAhetuguNayuktatvAt / evaM virodhe vinigamanAvirahamAha-na ceti / samatvahetumAha-vizeSeti / spaSTamanyat , prathamodAharaNe ca sarva vyAkhyAtamevetyalam / vastutastvetadapi sAdharmyasamodAharaNamiti "atha vaidhaya'samaH" ityataH pUrvameva vaktavyamAsIt // 2 // ___agrimasUtramavatArayati- anayoriti, anayoH= sAdharmyasamavaidha-samayoH / gotvAditi- yathA gotvAdeva gosvarUpasiddhirbhavati na tu vacanamAtreNa uktaM ca- "gauH svarUpeNa na gau pyagauH gotvAbhisaMbandhAttu gauH" iti, tathA vyApyahetunaiva tat= tasya sAdhyasya siddhirbhavati na tu yena kenApi hetunA vacanamAtreNa veti na pUrvoktarItyA loSTAdisAdharmyamAtreNAtmani sakriyatvAdikaM sidhyatIti niSkriyatvasiddhiriti sUtrArthaH / vyAcaSTe- sAdharmyamAtreNeti, pratijJAyamAne= kriyamANe, avyavasthA= aniSTadharmaprasaktiH, yadi sAdharmyamAtreNa vaidhaya'mAtreNa vA sAdhyasiddhiH syAttadA loSTasAdhAdAkAzavaidhAdvAtmanya'nityatvamapi sidhyata na caitada yaktamityAha-seti. sA= avyavasthA dharmavizeSe gRhyamANe nopapadyate tathA cAtmani vibhutvadhameM gRhyamANe sakriyatvaM na saMbhavatItyarthaH, kiM vA dharmavizeSe=dharmavizeSasyAvyavasthA nopapadyate tathA ca sakriyatvaM dharmaH paricchinneSu saMbhavati na tu vibhAvAtmanItyarthaH / udAharati- gosAdhAditi, gosA Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 1AhnikevaidhAd gotvAdeva gauH sidhyati na guNAdibhedAt , taccaitat kRtavyAkhyAnamavayavaprakaraNe, pramANAnAmabhisaMbandhAccaikArthakAritvaM samAnaM vAkye iti, hetvAbhAsAzrayA khlliym'vyvstheti||3|| sAdhyadRSTAntayodharmavikalpAdubhayasAdhyatvAca utkarSApakarSa vrssyaavrnnyviklpsaadhysmaaH|| 4 // dRSTAntadharma sAdhye samAsajata utkarSasamaH- yadi kriyAhetuguNayogAlloSTavat kriyAvA. nAtmA ( tadA ) loSTavadeva sparzavAnapi prAmoti. atha na sparzavAn loSTavat kriyAvAnapi na prAmoti, viparyaye vA vizeSo vaktavya iti / dhAt saMpratipannagodRSTAntAt jAtivizeSAd gotvAd hetutaH gauH sidhyati yathA 'iyaM gauH gotvAt saMpratipannagovat' iti, na tu sAsnAdisaMbandhamAtrAt- teSAM vyabhicAritvAt= sAsnAdInAM pazvantarepi saMbhavAt , evamazvAdivaidhAt azvAdivyatirekadRSTAntAdapi gotvAdeva gauH sidhyati na tu guNAdibhedAt- guNAdibhedasyApi pazvantare saMbhavena vyabhicAritvAt yathA 'ayaM gauH gotvAd yo na gotvavAna sa na gauH yathA'zvAdiH ' iti, tathA ca nAtmani AkAzavaidharyeNa vA loSTasAdharmyamAtreNa vA uktarItyA sakriyatvaM saMbhavati. evaM sAdhyAntareSvapi vijJeyam / etat pUrvamapi vicAritamityAha- tacceti, avayavaprakaraNe= prathamAdhyAyaprathamAhnike " udAharaNasAdharmyAtsAdhyasAdhanaM hetuH 34 " ityAdisUtreSu draSTavyam / anumAnavAkyasyaikasAdhyasAdhakatvamAha- pramANAnAmiti, pramANAnAm= avayavAnAM vAkye= ekavAkyaghaTakAnAmabhisaMbandhAt= parasparaM saMbandhAdekArthakAritvam= ekasAdhyasAdhakatvaM samAnam = sarvAnumAnaprayogasAdhAraNaM bhavati yathA 'parvato vahnimAn dhUmAt ' itivAkyaghaTakAnAM pratijJAdyavayavAnAM vahnisAdhakatvaM bhavati tathA caikatra viruddhadharmApattirna saMbhavati- parasparaviruddhadharmasAdhakayorhetvormadhye ekasyaiva hetoH saddhetutvena sAdhyasAdhakatvasaMbhavAdityAzayaH pratibhAti / iyaM cAvyavasthA hetvAbhAsaniSThA= hetvAbhAsena bhavati yathA 'vahnimAn jalAt ' ityukte jaladasyApi vahnimattvaM prasajyate tathA cAtmani sakriyatvasAdhako heturhetvAbhAsa eveti na tenAtmani sakriyatvaprasaktirityarthaH pratibhAti tadAha- hetvAbhAsAzrayeti / " kRtavyAkhyAnam " ityatra " kRtavyavasthAnam " itipAThAntaram / atra-" sAsnAdItyatadguNasaMvijJAno bahuvrIhistena vyabhicAriNaH zRGgAdayo gRhyante " iti tAtparyaTIkA // 3 // utkarSasamA'pakarSasamavaya'samA'varNyasamavikalpasamasAdhyasamAnAM (3-8) lakSaNamAha- sAdhyeti, sAdhyadRSTAntayoH= pakSadRSTAntayorubhayodharmavikalpAt= dharmabhedAt utkarSApakarSavardhyAvarNyavikalpasamA jAtayo bhavanti, ubhayasAdhyatvAt= pakSadRSTAntayorubhayayorapi pradarzanIyadharmasya sAdhyatve sAdhyasamA jAtirityanvayaH sUtrasya, anyadudAharaNasamanvaye spaSTam , atratyA vRttirapi drssttvyaa| tathAhyatra- " vAvarNyasAdhyeti bhAvapradhAno nirdezaH varNyatvAdinA samo varNyasamAdiH, avidyamAnadharmAropa utkarSa: vidyamAnadharmApacayo'pakarSaH varNyatvaM varNanIyatvaM tacca saMdigdhasAdhyakatvAdi, tadabhAvo'varNyatvaM, vikalpo vaividhyaM, sAdhyatvaM paJcAvayavasAdhanIyatvam , sAdhyadRSTAntayodharmavikalpAditi paJcAnAmutthAnabIjam ubhayasAdhyatvAditi SaSThasya, ubhaya pakSadRSTAntau taddharmoM hetvAdistatsAdhyatvam=tadadhInAnumitiviSayatvam" ityAdivRttiH / atra- "dRSTAnte dRSTasya pakSe'niSTasya dharmasya sAdhyena sahApAdanamutkarSasamaH, dRSTAnte vidyamAnadharmAbhAvApAdanamapakarSasamaH, dRSTAntasAdRzyamAtreNa sAdhyApAdanaM varNyasamaH, pakSasAdRzyamAtreNa dRSTAnte sAdhyAbhAvApAdanamavarNyasamaH, pakSadRSTAntayodharmAntareNa vaisAdRzyAt sAdhyasAdhanamasAdhyasAdhanaM vA vikalpasamaH, dRSTAnte dRSTasyApi sAdhyatvApAdanaM sAdhyasamaH, iti SaD jAtayaH" itishriigurucrnnaaH| krameNa bhASyakAro vyAcaSTe- dRSTAnteti, dRSTAntadharmam= sAdhyavizeSam. sAdhye= pakSe, samAmAnataH ApAdayataH= Apadane itiyAvat / udAharati- yadIti, kriyAhetuguNayogAdityAdi sAdharmya Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-4-5-6-7-8 jAtinirUpaNam ] nyAyabhASyam / 423 sAdhye dharmAbhAvaM dRSTAntAt prasajato'pakarSasamaH- loSTaH khalu kriyAvAna'vibhuSTaH kAmamAtmApi kriyAvAnavibhurastu. viparyaye vA vizeSo vaktavya iti / khyApanIyo varyo viparyayAdavarNyaH tAvetau sAdhyadRSTAntadharmoM viparyasyato vAvarNyasamau bhvtH| ___ sAdhanadharmayukte dRSTAnte dharmAntaravikalpAt sAdhyadharmavikalpaM prasajato vikalpasamaHkriyAguNahetuyuktaM kiMcid guru yathA loSTaH kiMcicca laghu yathA vAyurevaM kriyAhetuguNayuktaM kiMcit kriyAvat syAd yathA loSTaH kiMcidakriyaM yathA''tmA. vizeSo vA vAcya iti / hetvAdyavayavasAmarthyayogI dharmaH sAdhyastaM dRSTAnte prasajataH sAdhyasamaH- yadi 'yathA loSTastathA''tmA ? prAptastarhi ' yathAtmA tathA loSTaH' iti. sAdhyazcAyamAtmA kriyAvAniti kAmaM loSTopi sAdhyaH, atha naivam ? na tarhi ' yathA loSTastathAtmA' (iti) // 4 // samAyAM vyAkhyAtam / prakRtamAha-loSTavadeveti, atra tadetizeSaH / vipakSe bAdhakamAha- atheti / viparyaye= AtmA loSTavat kriyAvAnasti sparzavAnnAstItyatra, ityanena vinigamAvirahaH pradarzitastena vizeSahetvabhAvaH samatvahetarupalabdha ityatkarSasamaH- Atmani sparzavattvalakSaNotkarSasya Adhikyasya sAdhanAt , atra dRSTAntadharmasya= loSTadharmasya sparzavattvasyAniSTasyAtmanyApAdanaM spaSTameva / apakarSasamaM vyAcaSTe- sAdhye iti, dRSTAntAt= dRSTAntasAdRzyAt sAdhye= pakSe vidyamAnadharmasyA'bhAvamApAdayato'pakarSasamaH / udAharati- loSTa iti, atrAtmani vidyamAnaM yadvibhutvaM tada'bhAvasyA'vibhutvasyApAdanaM loSTasAdRzyAt spaSTamevetyapakarSasamaH- apakarSApAdanAt, anyat pUrvavadeva vyAkhyeyam / vAvarNyasamau vyAcaSTe- khyApanIya iti, viparyayAt= varNyaviparIto'khyApanIyo'varNya ityarthaH, varNyatvam= saMdigdhasAdhyakatvaM tacca sAdhyasya pakSasya dharmastaviparyasyataH= tadviparyaye= pakSasya nizcitasAdhyakatve varNyasamaH, khyApanIyaH- upapAdyaH= sAdhyaH, avarNyatvam= nizcitasAdhyakatvaM tacca dRSTAntadharmastadviparyaye= dRSTAntasyAnizcitasAdhyakatve cA'varNyasama ityanvayaH / yathA- 'ghaTo'nityaH kRtakatvAt zabdavat yadi zabdo nAnityastadA ghaTopyanityo na syAt ' ityatra ghaTe'nityatvasaMzayo nAsti zabde cAnityatvasaMzayostIti pakSadRSTAntau viparItau jAtAviti pakSasya ghaTasya saMdigdhasAdhyakatvAbhAvAt varNyasamA jAtiH. dRSTAntasya zabdasya nizcitasAdhyakatvAbhAvAdavarNyasamA jAtiH. sAdhyaM cAtrAnityatvamityAzayaH pratibhAti / kiM vA 'anityo ghaTaH kRtakatvAt paTavat' ityatra varNyasamA- ghaTe pakSe'nityatvasaMzayAbhAvAt , 'buddhiranityA kRtakatvAt zabdavat ' ityatra dRSTAnte zabde'nityatvanizcayAbhAvAdavarNyasamA jAtirityevaM pRthak pRthagudAhAryam / .. vikalpasamaM vyAcaSTe- sAdhaneti, sAdhanadharmayukte= hetuyukte, tathA hi- 'kriyAvAnAtmA kriyAhetuguNayogAt loSTavat' ityukte vikalpasamAmudAharati- kriyeti, atra dRSTAnte loSTe sAdhanadharmayukte= hetuyukte= kriyAhetuguNayukte dharmAntaravikalpAt= kriyAhetuguNayuktasya laghutvAlaghutvadharmabhedAt pakSe sAdhyadharmavikalpam= sAdhyadharmabhedam= sAdhyadharmAbhAvam= kriyAvattvAbhAvaM prasajataH= ApAdane vikalpasamAjAtiriti lakSaNasamanvayaH, prakRte kriyAhetuguNayuktasyApi vAyoryathA loSTavanna gurutvaM tathA kriyAhetuguNayuktasyApyAtmano loSTavanna kriyAvattvaprasaGgaH- padArthAnAM vikalpAt= vaividhyAdityarthaH / vinigamanAvirahamAha- vizeSa iti, vizeSa:= AtmA kriyAvAnevAstItyatra vizeSaheturvA vAcyaH / vizeSahetvabhAvazca samatvAyojaka iti vikalpasamaH- vikalpasya= dRSTAntadharmAbhAvasya= kriyAvatvAbhAvasyApAdanAt / sAdhyasamaM vyAcaSTe- hetvAdIti, hetvAdyavayavAnAM sAmarthyayogI sAmathryenopapAdyamAnaH sAdhyaH, tam= sAdhyam= sAdhyasya dharmasya dRSTAnte sAdhyatvaM prasajataH= ApAdayata ityarthaH, kiM vA taM sAdhyaM dRSTAnte sAdhyatvenApAdayata ityarthaH, 'kriyAvAnAtmA kriyAhetuguNayogAt loSTavat / ityukte prathamaM loSTAtmanoH Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 1AhnikeeteSAmuttaram kiMcitsAdhAdupasaMhArasiddhedhAdapratiSedhaH // 5 // alabhyaH siddhasya nihnavaH, siddhaM ca kiMcitsAdhAdupamAnam- 'yathA gaustathA gavayaH' iti, tatra na labhyo gogavayayodharmavikalpazcodayitum, evaM sAdhake dharme dRSTAntAdisAmarthyayukte na labhyaH sAdhyadRSTAntayodharmavikalpAt= vaidhAt pratiSedho vaktumiti // 5 // sAdhyAtidezAca dRssttaantopptteH||6|| yatra laukikaparIkSakANAM buddhisAmyaM tenA'viparIto'rtho'tidizyate prajJApanArtham. evaM sAdhyAtidezAd dRSTAnte upapadyamAne sAdhyatvamanupapannamiti // 6 // sAdRzyamAha- yadIti / evaM sAdRzyaM pradarya sAdhyasamAmudAharati- sAdhya iti, sAdhyaH= kriyAvattvena sAdhyaH, loSTAtmanoH parasparaM sAdRzyamastIti Atmani kriyAvattve sAdhye loSTepi kriyAvattvaM sAdhyameva syAdityatra loSTasya dRSTAntatvAnupapattirityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- atheti, yadi loSTe kriyAvattvaM na sAdhyaM kiM tu siddhameva tadA loSTAtmanoH sAdRzyaM nopapadyate- dharmabhedAdityAha- neti / tathA cAtra sAdhyasya kriyAvattvasyobhayatra= pakSadRSTAntayoH sAdhyatvamApAditamiti sAdhyasamA jAtiriti lakSaNasamanvayaH / pUrvatra tu paJcasvapi jAtiSu pakSadRSTAntayodharmavikalpaH= dharmabhedaH pradarzita itisUtroktalakSaNasamanvayaH // 4 // ___ agrimasUtramavatArayati- eteSAm= uktAnAmutkarSasamAdInAM SaNNAM jAtInAm / kiMciditikasyacitsAdhAt upasaMhArasiddheH= sAdhyopasaMhAre siddha kasyacidvaidhAt sAdhyasya pratiSedho na saMbhavatIti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- alabhya iti, alabhyaH= azakyaH, nihnavaH apalApaH / dRSTAntasvarUpamAhasiddhamiti, kiMcitsAdharmyAt= kiMcitsAdharmyaviziSTaM yat siddhaM bhavati tadupamAnam= dRSTAnto bhavati na tvasiddhaM vA sarvadharmaviziSTaM vetyarthaH / dRSTAntamudAharati- yatheti / prakRtamAha- tatreti, tatra= gogavayayoH sAdRzye siddhe dharmavikalpa:= dharmabhedaH= sAdRzyAbhAvazcodayitum= upapAdayituM na labhyaH= na zakya ityanvayaH / paramaM prakRtamAha- evamiti, sAdhake dharme= hetau dRSTAntAdisAmarthyayukte= dRSTAntAdisAhAyyayukte sati sAdhyadRSTAntayoH= pakSadRSTAntayodharmavikalpAt= vaidhAt= dharmAntarabhedAt= dhamAntareNa vaisAdRzyAdapi sAdhyapratiSedho vaktaM na zakya ityanvayaH, tathA codAhRtasthaleSu pakSadRSTAntayoH kiMcidvaidhAt sAdhyapratiSedho na saMbhavatItyarthaH, yathotkarSasamodAharaNe sparzavattvAbhAvenAtmani kriyAvattvAbhAvo na saMbhavati / apakarSasamAyAM loSTasyAvibhutvenAtmanyavibhutvaM na saMbhavati- pakSasapakSayoH sarvAtmanA sAdhAsaMbhavAt , varNyasamAvarNyasamayozca pakSasapakSayoryo dharmaviparyAsa uktaH sa nopapadyate / dRSTAntasAhazyena pakSe sAdhye siddhe sAdhyAbhAvo nopapadyate iti vikalpasamAnupapattiH, dRSTAnte sAdhyanizcayasattvAdeva sAdhyasamAyA anupapattirityevaM yojyam // 5 // vAvarNyasAdhyasamAnAM samAdhAnAntaramAha- sAdhyeti, atra- " vAvarNyasAdhyasamAnAmaparaM pratyAkhyAnamAha " iti tAtparyaTIkA, sAdhyAtidezAt= sAdhyasattvapradarzanena dRSTAntasya dRSTAntatvamupapadyate tathA ca loSTe kriyAvattvasya sAdhyasya pratyakSatvAt loSTasya dRSTAntatvamupapadyate na tvAtmana itisUtrAnvayaH / atra- " na hi dRSTAntadRSTasakaladharmayogitvaM pakSasya suvacaM tathA sati dRSTAntadAntikabhAvasyaivAnupapatteH kiM tu dRSTAntadRSTasAdhyavyApyahetumattAnizcayena sAdhyamAnaM pakSe sidhyati na tatsamAnAdhikaraNaM dharmAntaraM nApi pakSaprasiddhadharmavattA dRSTAnte- sAdhakAbhAvAditi bhAvaH" iti zrIgurucaraNAstathA ca loSTavRttispazAdInAmAtmanyatiprasaGgo na saMbhavatItyarthaH / vyAcaSTe- yatreti, yatra laukikaparIkSakANAM buddhisAmyaM sa dRSTAntastena= dRSTAntenA'viparItaH= anukUla:= sadRzorthaH prajJApanArtham= paraM prati bodhanArthamatidizyate yathA mahAnasabad vahnimAniti, kiM vA tena- uktabuddhisAmyenAnukUlooM Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9-10 jAtinirUpaNam ] nyAyabhASyam / prApya sAdhyamaprApya vA hetoH prAptyA'viziSTatvAda prAptyA sAdhakatvAcca prAptyaprAptisamau // 7 // hetuH prApya vA sAdhyaM sAdhayedaprApya vA ?, na tAvat prApya- prAptyAmaviziSTatvAda'sAdhakaH--dvayovidyamAnayoH prAptau satyAM kiM kasya sAdhakaM sAdhyaM vA ? / aprApya sAdhakaM na bhavati- nAmAptaH pradIpaH prakAzayatIti / prAptyA pratyavasthAnaM prAptisamaH, aprAptyA pratyavasthAnamAptisamaH // 7 // anayoruttaram ghaTAdiniSpattidarzanAt pIDane caabhicaaraadprtissedhH||8|| ubhayathA khalkyuktaH pratiSedhaH- kartRkaraNAdhikaraNAni prApya mRdaM ghaTAdikArya niSpAdayanti, abhicArAcca pIDane sati dRSTamamApya sAdhakatvamiti // 8 // mahAnasAdidRSTAntatvenAtidizyate ityarthaH / upasaMharati- evamiti, sAdhyasattvena dRSTAntasya dRSTAntatve upapanne tasya pakSavat sAdhyatvam= sAdhyavattvena sAdhyatvaM sAdhyasamAyAM yaduktaM tadanupapannamiti sAdhyasamAyA anupapattirityarthaH / evaM varNyasamAyAM nizcitasAdhyavato yat pakSatvamuktaM tannopapadyate-sAdhyanizcayavasvena sapakSatvAt pakSatvAnupapatteH, avarNyasamAyAM ca yat sAdhyanizcayarahitasya sapakSatvamuktaM tadapi nopapadyate prAptisamA'prAptisamayorlakSaNamAha- prApyeti, hetoH sAdhyaM prApya= saMyujya sAdhyasAdhakatvapakSe prAptyA'viziSTatvAtU= sAdhyasAdhanayoH saMyogasya parasparamavizeSAt sAdhyasAdhanabhAvo nopapadyate iti prAptisamA jAtiyathA vahnimAn dhUmAdityatra vahnidhUmayoH saMyogasya samAnatvAd dhUmavad vaDherapi hetutvaM syAt kiM vA vanhivad dhUmasyApi sAdhyatvaM syAditi / hetoH sAdhyamaprApya= asaMyujya sAdhyasAdhakatvapakSe aprAtyA'asAdhakatvAt= saMbandhAbhAve sAdhakatvAsaMbhavAt sAdhyasAdhanabhAvo nopapadyate iti aprAptisamAjAtiyathA vahnayasaMyuktasya dhUmasya vahnisAdhakatvaM nopapadyate iti spaSTameveti sUtrArthaH / vyAcaSTeheturiti, prApya= saMyujya, prathamakalpAsaMbhavamAha- neti, prAptyAma= saMbandhe= saMyoge, aviziSTatvAt= vizeSAbhAvAt / uktaM vyAcaSTe-dvayoriti, dvayoH= sAdhyasAdhanayoH, prAptau= saMyoge, tathA ca yathA vahnimAn dhUmAditi saMbhavati tathA dhUmavAn vahnarityapi syAdityarthaH / dvitIyakalpAsaMbhavamAhaaprApyeti / atra dRSTAntamAha- neti / tathA ca vahnayasaMyuktasyApi dhUmasya vahnisAdhanatvaM nopapadyate ityrthH| nirvacanamAha-prAptyeti. aprAptyeti ca // 7 // agrimasUtramavatArayati- anayoriti, anayoH praaptismaa'praaptismyoH| ghaTAdIti-ghaTAdi. kAraNAni mRdAdikamupAdAnaM prApya= saMyujya ghaTAdikaM saMpAdayantIti kAraNasaMyogAt ghaTAdiniSpattidarzanAt prAptasya sAdhanasya sAdhakatvaM nAnupapannam , " zyenenAbhicaran yajeta " itizrutyA zyenasyA'bhicArasAdhanatvamuktaM tatrAsaMyuktenaiva zyenayAgena zatrupIDA sAdhyate iti abhicArAt yat pIDanaM jAyate tatra " aprApya sAdhakaM na bhavati " itiniyamasya vyabhicAra iti prAptasyA'prAptasya ca sAdhanasya sAdhakatvapratiSedho nopapadyate itisUtrArthaH / vyAcaSTe- ubhayatheti, ubhayathA prApya cAprApya cetyubhayathApi, pratiSedhaH= sAdhakatvapratiSedhaH / prApyasAdhakatvamAha- kIti, adhikaraNam cakrAdikam / tathA ca prApya sAdhakatvaM siddham , saMyogasya vizeSAbhAvepi sAdhanatvadharmeNa vyapyatvAdinA viziSTasyaiva sAdhanatvamiti na vinigamanAviraha ityarthaH / aprApya sAdhakatvamAha- abhicArAditi, abhicArAt= zyenAdiyAgAt / sati- siddhe / iyenAdInAmaprApya sAdhakatvaM dRSTamityaprAptasyApi sAdhakatvaM nAnupapannaM spaSTamanyat // 8 // Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 1AhnikedRSTAntasya kAraNAnapadezAt pratyavasthAnAca pratidRSTAntena . prasaGgapratidRSTAntasamau // 9 // sAdhanasyApi sAdhanaM vaktavyamiti prasaGgena pratyavasthAnaM prasaGgasanaH pratiSedhaH- kriyA. . hetuguNayogI kriyAvAn loSTa itihetu padizyate na ca hetumantareNa siddhirastIti / pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamaH- "kriyAvAnAtmA kriyAhetuguNayogAt loSTavat' ityukte pratidRSTAnta upAdIyate- 'kriyAhetuguNayuktamAkAzaM niSkriyaM dRSTam ' iti, kaH punarAkAzasya kriyAheturguNaH ? vAyunA saMyogaH saMskArApekSaH vAyuvanaspatisaMyogavaditi // 9 // anayoruttaram prdiipopaadaanprsnggnivRttivttdinivRttiH||10|| ___idaM tAvadayaM pRSTo vaktumarhati- atha ke pradIpamupAdadate kimarthaM ceti ?, didRkSamANA dRzyadarzanArthamiti / atha pradIpaM didRkSamANAH pradIpAntaraM kasmAnopAdadate ?, antareNApi pradIpAntaraM dRzyate pradIpastatra pradIpadarzanArthaM pradIpopAdAnaM nirarthakam / atha dRSTAntaH kimarthamucyate iti ?. aprajJAtasya jJApanArthamiti / atha dRSTAnte kAraNApadezaH kimarthaM mRgyate ?, prasaGgasamapratidRSTAntasamau lakSayati- dRSTAntasyeti, dRSTAntasya hetumattve kAraNAnapadezAt= pramANAnabhidhAnAt-hetvanabhidhAnAt= hetuvacanAnavasthAyAM prasaGgasamA jAtiH, pratidRSTAntena pratyavasthAnAt= sAdhyAbhAvabodhane ca pratidRSTAntasamA jAtiriti yathAsaMkhyaM sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- sAdhanasyApIti, sAdhanasya= hetorapi sAdhanam= heturvaktavyaH / pratiSedhaH= jAtiH / udAharati- kriyeti, iti= ityatraloSTasya kriyAhetuguNayogitve heturnocyate hetuM vinA ca hetumattvasiddhirna saMbhavati anyathA sAdhyasiddhirapi hetumantareNa syAditi uttarottaraM heturvaktavya iti prasaGgAt prasaGgasamA jaatiritynvyH|| / pratiSTAntasamAM nirvakti-pratidRSTAnteneti / udAharati-kriyeti / pratidRSTAntasamAmAha-kriyA hetuguNayuktamiti, 'evaM kriyAhetuguNayuktopyAtmA niSkriyaH kiM na syAdAkAzavat / itizeSaH, tathA ca loSTApekSayA pratidRSTAntenAkAzenAkAzavadAtmanaH kriyAhetuguNayuktatvepi niSkriyatvaM prAptamiti lakSaNasamanvayaH / Akazasya kriyAhetuguNaM jijJAsate-ka iti / uttaramAha- vAyuneti, yathA vAyuvRkSasaMyogaH kriyAhetuguNastathA saMskArApekSaH= vAyugatasthitisthApakAdisaMskArajanyo jIvAdRSTajanyo vA vAyvAkAzasaMyoga evAkAzasya kriyAhetuguNa ityanvayaH / vastutastu saMskArApekSa itivizeSaNaM cintyam / AkAze ca kriyAyA abhAvAt kriyAhetuguNopi na saMbhavatIti " kriyAhetuguNayuktamAkAzam" ityAyuktaM jAtyuttaramiti vijJeyam , pratidRSTAntenAtmano niSkriyatvasyApAdanAt pratidRSTAntasamA // 9 // agrimasUtramavatArayati- anayoriti, anayoH= prasaGgasamapratidRSTAntasamayoH / pradIpeti- yathA pradIpadarzanArtha pradIpAntaragrahaNasya prasaGgo nAsti tathA tat= tasya= hetusiddhayartha hetvantarapradarzanaprasaGgasya nivRttivijJeyeti prasaGgasamAyA uttaramiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- idamiti, ayam= pUrvoktajAtivAdI, idaM vaktumarhatItyanvayaH / svapraSTavyamAha- atheti / pUrvapakSI uttaramAha- didRkSamANA iti / agrimapraSTavyamAha- atha pradIpamiti / pUrvapakSyuttaramAha- antareNeti, tatra= pradIpAntaraM vinApi pradIpasya dRzyamAnatvAdityarthaH / prakRtaM pRcchati- atha dRSTAnta iti / uttaramAha- aprajJAtasyeti, aprajJAtasya= asiddhasya padArthasya jJApanArtham= sAdhanArtham / paramaM prakRtaM pRcchati- atha dRSTAnte iti, dRSTAnte= dRSTAntasya kAraNApadezaH hetumAdhakanirdezastvayA kimartha mRgyate-- apekSyate uktarItyetyanvayaH, atra... " dRSTAntasya Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anutpattisamanirUpaNam ] nyaaybhaassym| 427 yadi prajJApanArtham ?, prajJAto dRSTAntaH sa khalu- " laukikaparIkSakANAM pasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAntaH 1-1-25" iti tatmajJApanArthaH kAraNApadezo nirarthaka iti prasaGgasamasyottaram // 10 // atha pratidRSTAntasamasyottaram. pratidRSTAntahetutve ca nA'heturdRSTAntaH // 11 // pratidRSTAntaM bruvatA na vizeSaheturapadizyate- anena prakAreNa pratidRSTAntaH sAdhako na dRSTAnta iti, evaM pratidRSTAntahetutve nA'heturdRSTAnta ityupapadyate. sa ca kathaM heturna syAd yadyapatiSiddhaH sAdhakaH syAditi // 11 // prAgutpatteH kAraNAbhAvAdanutpattisamaH // 12 // anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAd ghaTavadityukte apara Aha- prAgutpatteranutpanne zabde prayatnAnantarIyakatvamanityatvakAraNaM nAsti tadabhAvAd nityatvaM prAptaM nityasya copattirnAsti / anutpattyA pratyavasthAnama'nutpattisamaH // 12 // kAraNAnapadezAt" itipUrvasUtroktaM smartavyam / nanu dRSTAntasya kAraNApadezaH prajJApanArtha mRgyate ? ityAha- yadIti / asyottaramAha- prajJAta iti, hetusAdhyavattvena siddha eva dRSTAnto bhavatIti dRSTAntasya hetusAdhyavattvena siddhathathai kAraNApadezo nirarthaka evetyrthH| dRSTAntasya prajJAtatvasamarthanArtha pUrvoktaM dRSTAntalakSaNamAha- laukiketi, sUtramidaM pUrvatra vyAkhyAtam / upasaMharati- taditi, tatprajJApanArtha:= dRSTAntaprajJApanArthaH, tathA ca yathA dIpadarzanArtha dIpAntarApekSA na bhavati tathA dRSTAntasyoktarItyA kAraNApadezApekSA= hetusamAdhAnApekSA nAstIti prasaGgasamA nopapadyate ityarthaH // 10 // - agrimasUtramavatArayati- atheti / pratIti- pratidRSTAntasya hetutve ca= sAdhakatvepi dRSTAntaH ahetuH= asAdhako na bhavati tatra dRSTAntapratidRSTAntayordvayorapi sAdhakatve vyAptibalenaiva sAdhyasiddhiH saMbhavati na tu dRSTAntamAtreNeti pratidRSTAntamAtreNa sAdhyAbhAvApattina saMbhavatIti nAkAzadRSTAntamAtreNAtmano niSkriyatvamApadyate iti pratidRSTAntasamottaramiti sUtrArthaH / atra prathamaM pratidRSTAntasamA draSTavyA / vyAcaSTe- pratidRSTAntamiti / upasaMharati- evamiti, pratidRSTAntasya hetutvepi dRSTAntasyA'hetutvaM nopapadyate ityarthaH / atra vinigamanAmAha- sa ceti, saH= dRSTAntaH, hetuH= sAdhakaH / atra- "kathamaheturna syAt " itipAThAntaraM tu sUtravArtikaviruddhameva pratibhAti / apratiSiddhasya= aduSTasya sAdhakatvaM yuktameveti loSTalakSaNadRSTAntasyAtmani kriyAvattvasAdhakatvamupapannameveti nAkAzalakSaNapratidRSTAntenAtmani kriyAvattvasya bAdhaH saMbhavatItyarthaH / atra " sAdhakaH" iti pATho na yukta iti pratibhAti // 11 // anutpattisamAM jAtiM lakSayati- prAgiti, utpatteH prAk padArthe kAraNAbhAvAt= sAdhyasAdhakAbhAvAt= hetvabhAvAt sAdhyAbhAvapradarzanamanutpattisamA jAtiriti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- anitya iti, prayatnAnantarIyakatvAt= prayatnAnantarabhAvitvAt , yatra yatra prayatnAnantarabhAvitvaM tatra tatra janyatvaM tena cAnityatvaM spaSTameva / anutpattisamAmAha-prAgutpatteriti, yadA hi prAgutpatteH zabda eva nAsti ladA zabde prayatnAnantarIyakatvaM kathaM syAn-AdhAraM vinA tadAdheyAnupapatteriti spaSTameva, tadabhAvAt= prayatnAnantarIyakatvalakSaNasyAnityatvakAraNasyAbhAvAt / upasaMharati- nityasyeti, evaM nityasya zabdasyotpattyabhA. vAdanityatvaM nopapadyate ityevamanutpattisamA jaatirvijnyeyetyrthH| nirvacanamAha- anutpattyeti / prakRte'nutpatyA zabdasyAnutpattyA, pratyavasthAnam = nityatvapratyavasthAnamityanutpattisama ityanvayaH, spaSTamanyat 12 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 prasannapadAparibhUSitam [5 adhyAye. 1AhnikeasyottaramtathAbhAvAdutpannasya kAraNopapatterna kAraNapratiSedhaH // 13 // tathAbhAvAdutpannasyeti- utpannaH khalvayaM zabda iti bhavati. prAgutpatteH zabda eva nAstiutpannasya zabdabhAvAt. zabdasya sataH prayatnAnantarIyakatvam anityatvakAraNamupapadyate. kAraNopapatterayuktoyaM doSaH- " prAgutpatteH kAraNAbhAvAt " iti // 13 // sAmAnyadRSTAntayoraindriyakatve samAne nityAnityasA dhAt sNshysmH||14|| anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAd ghaTavadityukte heto. saMzayena pratyavatiSThatesati prayatnAnantarIyakatve astyevAsya nityena sAmAnyena sAdharmyam- aindriyakatvam asti ca ghaTenAnityena. ato nityAnityasAdhAdanivRttaH saMzaya iti // 14 // asyottaramsAdhAtsaMzaye na saMzayo vaidhAta. ubhayathA vA saMzaye'tyantasaMza yaprasaGgo nityatvAnabhyupagamAca sAmAnyasyApratiSedhaH // 15 // agrimasUtramavatArayati- asyeti, asya= uktasyAnutpattisamasya / tatheti- utpannasyaiva zabdasya tathAbhAvAta= zabdatvasaMbhavAta= svarUpasaMbhavAt utpannasya ca kAraNopapatteH= prayatnAnantarIyakatvopapatteH kAraNasya= anityatvahetoH prayatnAnantarIyakatvasya pratiSedho na saMbhavatItyanvayaH, yadA zabdastadA zabde prayatnAnantarIyakatvamapyastyeveti na pUrvoktarItyA zabdavRttiprayatnAnantarIyakatvasya pratiSedhaH saMbhavatIti straarthH|vyaacsstte- tathAbhAvAditi, tathAbhAvAdutpannasyeti sUtrapratIkam / ayaM zabda utpannaH sanneva zabdo bhavati na tUtpatteH pUrvamapItyarthaH / ukte hetumAha- utpannasyeti, zabdabhAvAt= zabdatvAt- zabdasya utpannasya svarUpasaMbhavAdityarthaH / paryavasitamAha- shbdsyeti| sataH= vidyamAnasya / upasaMharati-kAraNeti, kAraNo. papatteH anityatvakAraNasya prayatnAnantarIyakatvasyopapatteH / ayam= pUrvasUtroktaH / zabdotpatteH pUrva zabda eva nAstIti zabdasvarUpasiddheH pUrva yaH khalu zabde prayatnAnantarIyakatvAbhAvaH sa na doSAyetyarthaH // 13 // saMzayasamAM lakSayati- sAmAnyeti, yenendriyeNa padArthoM gRhyate tenaivendriyeNa tanniSThA jAtiH= sAmanyamapi gRhyate iti zabdatvasAmAnyepyandriyakatvam= indriyagrAhyatvaM siddhaM tathA ca sAmAnye= zabdatve dRSTAnte= ghaTe caindriyakatvaM samAnameva tacaindriyakatvaM zabdepyasti tatra sAmAnyaM nityaM ghaTazvAnitya iti tayoH nityAnityayoH sAdharmyAt= aindriyakatvasAdharmyAt zabde nityatvAnityatvasaMzayaH- 'anityaH zabda aindriyakatvAd ghaTavat / kiM vA 'nityaH zabda aindriyakatvAt zabdatvavat ' iti saMzayenaivaM pratyavasthAnaM saMzayasama itisUtrArthaH / vyAcaSTe- anitya iti / hetAvityasya ' ityukte' ityanenAnvayaH na tu saMzayaprayuktapratyavasthAnena / pratyavasthAnamAha- satIti, satyapItyarthaH, asya= zabdasya, zabde prayatnAnantarIyakatvavad aindriyakatvamapyastItyarthaH tacca nityAnityayoH zabdatvaghaTayorapi dharmaH, kiM vA ghaTenA'nityena saha zabdasya prayatnAnantarIyakatvaM sAmAnyena candrikatvaM sAdharmyamastItyarthaH / upasaMharati-ata iti / nityAnityayoH sAdhAt zabde nityatvAnityatvayoH saMzayo na nivartate iti saMzayasametyarthaH 14 agrimasUtramavatArayati- asyeti, asya= uktasya saMzayasamasya / sAdhAditi- sAdharmyAt= sAmAnyadharmadarzanAt saMzaye= saMzayasaMbhavepi vaidhAt= vizeSadharmadarzanAt saMzayo na bhavati kiM tu saMzayo nivartate eveti zabde prayatnAnantarIyakatvasya vizeSadharmasya anityatvahetordarzanAdanityatvAvadhA Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNasamanirUpaNam ] nyAyabhASyamA 429 vizeSAd vaidhAdavadhAryamANe'rthe 'puruSaH' iti na sthANupuruSasAdhAt saMzayo'vakAzaM labhate, evaM vaidhAd vizeSAt prayatnAnantarIyakatvAdavadhAryamANe zabdasyAnityatve nityAnityasAdhAn saMzayo'vakAzaM na labhate. yadi vai labheta ? tataH sthANupuruSasAdhA'nucchedAdatyantaM saMzayaH syAt , gRhyamANe ca vizeSa nityasAdharmya saMzayaheturiti nAbhyupagamyate- nahi gRhyamANe puruSasya vizeSa sthANupuruSasAdharmya saMzayaheturbhavati // 15 // ubhayasAdhAt prakriyAsiddheH prakaraNasamaH // 16 // ubhayena= nityena cAnityena sAdhAt pakSapratipakSayoH pravRttiH prakriyA, 'anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAd ghaTavat ' ityekaH pakSaM pravartayati. dvitIyazca nityasAdharmyAt, evaM ca sati 'prayatnAnantarIyakatvAt ' itiheturanityasAdharmyaNocyamAno na prakaraNamativartate. prakaraNAnati tenirNayAnativartanam , samAnaM caitannityasAdhamryeNocyamAne hetau, tadidaM prakaraNAnativRttyA pratyaraNena nityatvAnityatvasaMzayo nivartate, ubhayathA= sAmAnyadharmavizeSadharmadarzanAbhyAM vA saMzaye= yadi saMzayastadA'tyantasaMzayaH syAt= kadApi saMzayanivRttirna syAt, kiM ca sAmAnyasya= zabdatvasyApi nityatvaM na svIkriyate yena tatdRSTAntena zabdasya nityatvamApadyeta, tadetat paramukhena vacanam kiM vA sAmAnyasya= sAdharmyasya= samAnadharmasya nityatvAnabhyupagamAt= nityatvasaMzayajanakatvAnabhyupagamAt apratiSedhaH= pratiSedhaH= uktarUpaH saMzayasamo nopapadyate iti sUtrArthaH / atra- "sAdharmyAt= sAdharmyadarzanAt saMzayaH, vaidhAt= vizeSadarzanna saMzayaH, ubhayathA tu saMzaye= sAmAnyavizeSadarzane sati saMzaye'tyantasaMzayaprasaGgaH, nityaM sAmAnyaM saMzayaM karotIti tu na pratipadyAmahe, sati sAmAnye vizeSadarzanAd vyAvRtteriti (saMzayanivRttidarzanAd )" itivArtikam / vyAcaSTe- vizeSAditi, vaidhAt= vizeSAt= puruSatvavyApyadharmavizeSAt arthe ' puruSaH' ityavadhAryamANe sthANupuruSayorArohAdilakSaNasAdharmyadarzanAdapi 'sthANurvA puruSo vA' iti saMzayo na saMbhavatItyarthaH / sAmAnyamuktvA prakRtaM vizeSamAha- evamiti / nityAnityasAdharmyAt= zabdatvaghaTayoruktasAdhAt , saMzayaH= zabde nityatvAnityatvasaMzayaH / vipakSe bAdhakamAha- yadIti, yadi vizeSAvadhAraNe satyapi nityAnityasAdhAt saMzayo'vakAzaM labhetetyarthaH / tataH= tadA, saMzaya kAraNasya sAdharmyasya vinAzAbhAvena saMzayanivRttiH kadApi na syAt na caivamasti kiMtu vizeSadharmajJAnAt saMzayo nivartate evetyarthaH / paryavasitamAha- gRhyamANe iti, nityasAdharmyam= zabdatvasAdharmyam , 'nityaM sAdharmyam' itipAThe tu 'sAdharmya nityam= sadA saMzayaheturiti nAbhyupagamyate' ityanvayaH / vizeSagrahaNAt prAgeva saMzayo bhavati nAnantaramityarthaH / ukte vinigamanAmAha- na hIti / spaSTamanyat / vizeSAvadhAraNameva saMzayanivartakaM tatra yadi vizeSAvadhAraNe jAtepi kiMcitsAmAnyadharmeNa saMzayaH syAt tadA kadApi saMzayanivRttirna syAd vizeSAvadhAraNAdanyasya saMzayanivartakasyA'saMbhavAditi vizeSA. vadhAraNAnantaraM tatra saMzayo na bhavatIti svIkAryamityAzayaH / vizeSe= purusstvvyaapydhrmvishesse|| 15 // prakaraNasamAM lakSayati- ubhayeti, ubhayasAdhAt= dRSTAntapratidRSTAntayoH sAdhAt prakriyA siddheH= pakSapratipakSalakSaNaprakaraNasya siddheH prakaraNasamA jAtiriti sUtrAnvayaH, anyatsarvaM bhASye spaSTam / vyAcaSTe- ubhayeneti, anena prakriyApadArtho vyAkhyAtaH / ekaM pakSamAha- anitya iti, dvitIyamAhadvitIyazceti, eka:= vAdI, dvitIyaH= prativAdI, nityasAdhAt= nityapadArthasAdhAt / 'nityaH zabdaH zrAvaNatvAt zabdatvavat ' itipakSaM dvitIyaH pravartayatItyarthaH / samanvayati- evaM ceti, anityasAdhayeNa= ghaTAdisAdhamryeNa, prakaraNaM ca prakriyA pratipakSamitiyAvat / paryavasitamAha- prakaraNeti, prakaraNAnativRtteH= pratipakSanivRtterabhAvAt nirNayAnativartanam = zabde nityatvAnityatvayormadhye ekataradharmasya nirNayAsiddhirityarthaH / uktamanyatrAtidizati- samAnamiti, 'nityaH zabdaH zrAvaNatvAt / itinityasA Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 5AhnikevasthAnaM prakaraNasamaH |smaanN caitadvaidhayepi= ubhayavaidhAt prakriyAsiddheH prakaraNasama iti||16|| asyottarampratipakSAt prakaraNasiddheH pratiSedhAnupapatiH prtipkssopptteH|| 17 // ubhayasAdhAt prakriyAsiddhiM yuvatA pratipakSAt prakriyAsiddhiruktA bhavati, yadyubhayasAdharmya tatraikataraH pratipakSa ityevaM satyupapannaH pratipakSo bhavati. pratipakSopapatteranupapannaH pratipedhaH- yataH pratipakSopapattiH pratiSedhopapattizceti vipratiSiddhamiti / tattvAnavadhAraNAca prakriyAsiddhiH- viSayeye prakaraNAvasAnAta tattvAvadhAraNe hyavasitaM prakaraNaM bhavatIti // 17 // dharyeNocyamAnepi hetau= zrAvaNatvAdihetau etat=prakaraNAnativartanaM samAnameva- pareNA'nityatvasAdhakahetoH prayuktatvAdityanvayaH, atra- " evamanityasAdhanavAdinaM pratyuttaraM darzayitvA nityatvasAdhanavAdinaM pratyAha- samAnaM caitat (iti)" ititAtparyaTIkA / pAThazcAyaM tAtparyaTIkAnusAreNa saMzodhitaH, atra"evaM ca sati prayatnAnantarIyakatvAditi heturanityasAdhaya'NocyamAnena hetau " itipAThastu spaSTamevAsaMgataH / nirvakti- tadidamiti / uktamanyatrAtidizati- samAnamiti, uktaM vyAcaSTe- ubhayeti, ubhayavaidhAt= dRSTAntapratidRSTAntayoHdhAt / ' zabdo na nityaH kRtakatvena nityavaidhAt ' ityekaH pakSaH. 'zabdo nA'nityo'sparzatvenAnityavaidhAt ' itidvitIyaH pakSaH. tatra prakaraNanivRttyabhAvaH pUrvavadeva vijJeyaH / atra- " tadevaM sAdhamryeNa prakaraNasamadvayamuktaM tathA vaidhamryeNa prakaraNasamadvayaM nityA 'nityasAdhanavAdinAveva pratyAha- samAnaM caitaditi " " ubhayavaidhAditi- nityAkAzavaidhAt kRtakatvAd anityaghaTavaidhAccAsparzavatvAditi " " tadevaM prakaraNasamacatuSTayam " iti tAtparya TIkA / spaSTamanyat / atra- "saMzayasamAsAdharmyasamAbhyAM prakaraNasamA na bhidyate, kathamiti ?, tatrApi sAdharmyamihApIti, na- ubhayapakSasAdhAd bhedasiddheH= ubhAvatra vAdiprativAdinau pakSaparigraheNa nityatvAnityatve sAdhayataH na caivaM sAdharmyasamasaMzayasamayoriti" itivArtikam / atra- "prakaraNasame hi svapakSanizcayena mayA vAdipakSasAdhanaM dUSaNIyamiti buddhayA pravartate. sAdharmyasamasaMzayasamayostu vAdisAdhanena sAmyamAtrApAdanena tadrUpaNaM na tu pratipakSanizcayeneti vizeSaH" ititAtparyaTIkA / saMzayasamAyAmeka eva puruSaH svasaMzayena pakSadvayaM avartayati atra tu dvau puruSAviti bhedaH spaSTa eva // 16 // agrimasUtramavatArayati- asyeti, asya uktastha prakaraNasamasya / pratipakSAditi- pratipakSAt= pratipakSamAzritya prakaraNasiddheH= prakaraNasiddhayA yo madIyapakSasya pratiSedhaH kriyate sa nopapadyate-pratipakSopapatteH= tvadIyapakSApekSayA pratipakSabhUtasya madIyapakSasyopapatterityanvayaH, prakaraNasiddhiH pratipakSAdeva saMbhavati- pakSakye prakaraNAsaMbhavAt . tasya ca pratipakSasyopapattau tasya pratiSedho nopapadyate. pratipakSasya pratiSedhAnupapattau ca svapakSo nokpadyate iti nAnyA prakaraNasamayA zabde nityatvAdikamApadyate iti prakaraNasamAyA niSphalatvameva pratiSedhaH, pratipakSAbhAvepi prakaraNasamAyA anupapattiritisUtrArthaH / vyAcaleubhayeti, yadA hyubhayasAdhAt prakaraNasamA sidhyati tadA pratipakSAdapi prakaraNasamAsiddhiH svIkAryAubhayazabdena pakSapratipakSayoyoreva grahaNAt / pratipakSopapattimAha- yadIti, tatra= ubhayasAdhamryeNa pratyavasthAne / paryavasitamAha- pratipakSopapatteriti, pratiSedhaH= pratipakSapratiSedhaH / uktapratiSedhAnupapattau hetumAha- yata iti, ekasyaiva padArthasyopapattipratiSedhau na saMbhavata iti parasparaM viruddhAviti pratipakSasyopapattiH pratipakSapratiSedhasya copapattiriti vipratiSiddham= parasparaviruddhameva tathA copapanne pratipakSe= matpakSe tatpratiSedho nopapadyate, pratipakSAnupapattau ca pratipakSAdhInA prakaraNasamA nopapadyate ityubhayata: pAzArajjurityarthaH / prakaraNasamAyAH kAraNaM pratipAdayan vinigamanAvirahamAha- tattveti, prakriyAsiddhiH= pakSapratipakSayoH saMbhavaH / viparyaye= tattvAvadhAraNe / avasAnam= nivRttiH / uktaM vyAcale- tattvAva Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahetusamanirUpaNam ] nyAyabhASyam / traikAlyAsiddherhetorahetusamaH // 18 // __ hetu:= sAdhanaM tat sAdhyAt pUrva pazcAt saha vA bhavet . yadi pUrva sAdhanam ? asati sAdhye kasya sAdhanam , atha pazcAt ? asati sAdhane kasyedaM sAdhyam , atha yugapat sAdhyasAdhane ? dvayorvidyamAnayoH kiM kasya sAdhanaM kiM kasya sAdhyam. iti heturahetunA na vizipyate / ahetunA sAdhAt pratyavasthAnama'hetusamaH // 18 // asyottaram- . na hetutaH saadhysiddhestraikaalyaasiddhiH|| 19 // na traikAlyAsiddhiH, kasmAt ? hetutaH sAdhyasiddheH, nirvartanIyasya nirvRttiH vijJeyasya vijJAnam ubhayaM kAraNato dRzyate. soyaM mahAm pratyakSaviSaya udAharaNamiti / yattu khalUktamasati sAdhye kasya sAdhanamiti ? yattu nirvatyate yacca vijJApyate tasyeti // 19 / / pratiSedhAnupapattezca pratiSeddhavyApratiSedhaH // 20 // 'pUrva pazcAd yugapadvA' pratiSedha iti nopapadyate. pratiSedhAnupapatteH sthApanAhetuH siddha iti // 20 // dhAraNe iti, prakaraNam avasitam= nivRttaM bhavati / yadA hi prakaraNasamAyAM tattvAvadhAraNaM nAsti tadA pratipakSasya pratiSedhaH kathaM syAt- ekatarapakSAvadhAraNenaiva parapakSapratiSedhasya saMbhavAditi na madIyapakSapra. tiSedhaH saMbhavatIti prakaraNasamAyAH pratyAkhyAnamityAzayaH // 17 // ahetusamAM lakSyati-traikAlyeti, hetobaikAlyAsiddheH= kAlatrayepi sadhyasAdhakatvAnupapatti. pradarzanena sAdhyAsAdhakatvapradarzanama'hetusamA jAtiriti sUtrAnvayaH / hetoHsAdhyAsAdhakatvenA'hetusAmyA. dahetusametyarthaH / vyAcaSTe- heturiti, tat= sAdhanam / prathamapakSe doSamAha- yadIti, pUrvam= sAdhyAtpUrvam / dvitIyapakSe doSamAha- atheti, pazcAt= sAdhyAt pazcAt , sAdhyasAdhanayoH parasparaM nirUpyanirUpakabhAvostItyanusaMdheyam / tRtIyapakSe doSamAha- atha yugapaditi, sAdhyasAdhane itiprathamAdvivacanam / tRtIyapakSe sAdhyatvasAdhanatvayorvinigamanAvirahamAha-dvayoriti, dvayoH sAdhyasAdhanayorvartamAnayormadhye vizeSAbhAvAt sAdhyatvasAdhanatvavyavasthA nopapadyate ityarthastathA ca sAdhyAsApakatvAd hetorahetutulyatvaM prAptamityarthaH / nirvacanamAha- ahetuneti / spaSTamanyat // 18 // __ agrimasUtramavatArayati- asyeti, asya= uktasyAhetusamasya / neti- hetutaH sAdhyasiddheHsAdhyasiddhisaMbhavAt hetoruktA traikAlyAsiddhirna doSAyeti sUtrAnvayaH / byAcaSTe- neti, traikAlyAsiddhirna doSAyetyarthaH / ukta hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- hetuta iti / upapAdayati-nirvartanIyasyeti, nirvartanIyasya= saMpAdyasya= sAdhyasya kAryasya nirvRttiH= siddhiH, vijJeyasya= vijJApanIyasya anumeyasya, ubhayam= nivRttiH vijJAnaM ca, kAraNataH= hetutaH, dRzyate= sidhyati / upasaMharati- soya. miti, ghaTAdikAryasya siddhirhetutaH pratyakSA, jJApyasya vahnayAdevijJAnaM ca hetutaH pratyakSameveti spaSTameva tathA ca hetutaH sAdhyasiddhau na kimapi bAdhakamityuttaram / pUrvapakSamanuvadati- yattviti / uttaramAhayattviti, hetuH kAryasya jJApyasya ca sAdhanaM bhavatItyarthaH // 19 // - ahetusamAyAH pratiSedhAntaramAha- pratiSedheti, yadA hi pratiSedho nopapadyate tadA pratiSedhyasya pratiSedho nopapadyate- pratiSedhyapratiSedhasya pratiSedhopapattyaiva saMbhavAt . tathA ca pratiSedhasyA'hetusamasyA'nupapattyA pratiSeddhavyasya= pratiSedhyasyoktasAdhyasya zabdAnityatvasya pratiSedhAnupapattiriti sUtrArthaH / vyAcaSTe- pUrvamiti, tadetad ahetusamAlakSaNe spaSTam , iti pratiSedho nopapadyate ityanvayaH / paryavasita Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 . prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 1Ahrike__ arthApattitaH pratipakSasiddherApattisamaH // 21 // 'anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAd ghaTavat' iti sthApite pakSe arthApattyA pratipakSaM sAdhayato'rthApattisamaH, yadi prayatnAnantarIyakatvAdanityasAdhAdanityaH zabda iti ? (tadA) arthAdApadyate-nityasAdharmyAnitya iti, asti tvasya nityena sAdharmyam asprshtvmiti||21|| asyottaram__ anuktasyArthApatteH pakSahAnerupapattiranuktasvAdanaikAnti- . . katvAcArthApatteH // 22 // anupapAdya sAmarthyama'nuktamAdApadyate itibruvataH pakSahAnerupapattiH- anuktatvAt= anityapakSasiddhau arthAdApannam- nityapakSasya hAniriti / anaikAntikatvAcArthApatteH= ubhayapakSasamA ceyamarthApattiH- yadi nityasAdhAdasparzatvAdAkAzavacca nityaH zabdaH ? (tadA) arthAdApannam- anityasAdhAt prayatnAnantarIyakatvAdanitya iti, na ceyaM viparyayamAtrAdekAntenArthApattiH. na khalu vai ghanasya grAvNaH patanamiti arthAdApadyate- dravANAmapAM patanAbhAva iti // 22 // mAha-pratiSedheti, pratiSedhasya uktAhetusamasyAnupapattyA sthApanAhetuH= sAdhyasAdhako hetuH siddhastena prakRtaM sAdhyaM zabdAnityatvaM siddhamiti na sAdhyapratiSedhaH saMbhavati- sthApanAhetusiddhau tatsAdhyasiddherAvazyakatvAdityarthaH // 20 // arthApattisamAM lakSayati- arthApattita iti, arthApattyA pratipakSasAdhane hyApattisamA jAtiriti sUtrAnvayaH / byAcaSTe- anitya iti, itipakSe= zabdAnityatve sthApite ityanvayaH / prakRtamarthApattisamamAha- yadIti, prayatnAnantarIyakatvaM hyanityasAdharmyamiti spaSTameva / arthAdApadyate ityatra tadetizeSaH / nityasAdhA nityaH zabda ityarthApattyA siddhamityanvayaH / zabdasya nityasAdharmyamAha- astIti, asya zabdasya asparzatvaM nityaM yadAkAzAdikaM tatsAdharmyamiti spaSTameva, tathA ca ' anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAd ghaTavat' itivadadeva- 'nityaH zabdo'sparzatvAdAkAzavat' ityapi siddhamityasya pakSasyA'rthApattyA siddhatvAdiyamarthApattisamA jAtirityarthaH // 21 // agrimasUtramavatArayati- asyeti, asya= uktasyApattisamasya / anuktasyeti- anuktasyaasAdhitasya zabdanityatvasyoktarItyA'rthApatteH= arthAdApattau pakSahAne:= nityatvapakSahAnerupapattiH= nityatvapakSahAniH- anuktatvAt zabdanityatvasya saddhetunA'sAdhitatvAt tathA ca noktarItyA'rthAt zabdasya nityatvaM sidhyati, kiM cArthApatterubhayapakSasAdharaNatvAdanakAntikatvam vyabhicAriNItvaM prAptaM na ca vyabhicAriNA kiMcit sidhyatIti noktarItyArthApattisamena zabdanityatvamupapadyate ityarthApattisamAyAH pratiSedha itisUtrArthaH / anyad bhASye spssttm| vyAcaSTe- anupapAyeti, sAmarthyam= sAdhyasAdhanasAmarthyam= sAdhyAvinAbhAvitvamanupapAdyA'nuktam- asAdhitamapi zabdanityatvamarthAdApadyate itizruvata: pratipakSiNaH pakSasya= zabdanityatvapakSasya hAnerupapattiH / atra hetumAha- anuktatvAditi, zabdanityatvasyAsAdhitatvA. dityarthaH, na hyasAdhitaM vyAptirahitaM vArthAdApadyate ityarthaH / uktaM vyAcaSThe- anityeti, nityapakSasyazabdanityatvapakSasya hAnirityarthAdApannam / doSAntaramAha-- anaikAntikatvAditi / uktamanaikAntikatvaM vyAcaSTe- ubhayeti / arthApatterubhayapakSasamatvaM vyAcaSTe- yadIti, yadi cetyanvayaH / zabdasya nityatvAnityatvapakSayorubhayorapyarthApatteH samAnatvAd vyabhicAriNItvaM spaSTameva prAptam / vipakSe bAdhakamAha Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avizeSasamanirUpaNam ] . nyaaybhaassym| ekadharmopapatteravizeSe sarvAvizeSaprasaGgAt sdbhaavopptter'vishesssmH||23|| eko dharmaH prayatnAnantarIyakatvaM zabdaghaTayorupapadyate ityavizeSe ubhayoranityatve sarvasyA'vizeSaH prasajyate / katham? sadbhAvopapatteH= eko dharmaH sadbhAvaH sarvasyopapadyate / sadbhAvopapatteH sarvAvizeSaprasaGgAt pratyavasthAnama'vizeSasamaH // 23 // asyottaram 'kaciddharmAnupapatteH kacicopapatteH pratiSedhAbhAvaH // 24 // __ yathA sAdhyadRSTAntayorekadharmasya prayatnAnantarIyakatvasyopapatteranityatvaM dharmAntarama'vizeSo naivaM sarvabhAvAnAM sadbhAvopapattinimittaM dharmAntaramasti yenA'vizeSaH syAt / atha matam- anityatvameva dharmAntaraM sadbhAvopapattinimittaM bhAvAnAM sarvatra syAditi ?, evaM khalu vai kalpyamAne- 'anityAH sarve bhAvAH sadbhAvopapatteH' itipakSaH pAmoti, tatra na ceti, viparyayamAtrAt= viparyaye= zabdanityatvapakSe iyamApattiH ekAntena= niyamena= aikAntikI nAsti yenA'rthApattyA zabdasya nityatvameva sidhyennA'nityatvamityarthaH / udAharati-na khalviti, ghanasyaghanIbhUtasya grAvNaH= pASANasya patanamityukte arthAdapi dravANAmapAM patanAbhAvo na sidhyati. tatkasya hetoH? arthApatteranaikAntikatvAdeveti vaktavyaM bhavati. evameva zabdAnityatve siddhe zabdanityatvamarthAdapi na sidhyatItyarthaH / ghanatvaM ca pASANadharma iti prasiddhameva / / 22 // ___ avizeSasamAM lakSayati- eketi, ekadharmopapatteH= ekadharmavattvena= hetuviziSTatvena dRSTAntadA / ntikayoravizeSe= anityatvAdilakSaNasAdhyadharmavattve prApte sadbhAvopapatteH sattvadharmavattvena sarveSAmanityatvenAvizeSaprasaGgAt= avizeSasAdhane hyavizeSasamA jAtiriti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- eka iti, avi. zeSe= prayatnAnantarIyakatvAvizeSeNa, ubhayoH= zabdaghaTayoH avizeSe= avizeSeNAnityatve prApte padArthamAtrasyAvizeSaH prasajyet- kenaciddharmeNa sAdhAdityanvayaH / sarvasyAvizeSaprasaGge hetuM jijJAsate- kathamiti / hetumAha- sadbhAveti / uktaM vyAcaSTe- eka iti, tathA ca yathA ghaTe sattvadharmasattvepyanityatvaM tathA sarveSAmevAkAzAdInAmapi sattvadharmavatAmanityatvaM syAt . no cet ? zabdasyApi ghaTasAdhAdanityatvaM na syAdityarthaH / uktaM ca- "yatsattatkSaNikam" iti / nirvacanamAha-sadbhAvopapatteriti / spaSTamanyat / / 23 / / ___ agrimasUtramavatArayati- asyeti, asya= uktasyAvizeSasamasya / kaciditi- kasyacid dharmasya kacidevopapattirbhavati na sarvatreti kacidanupapattirapi bhavati yathA'nityatvadharmasya ghaTAdAvupapattirbhavati nAkAzAdAvapIti uktasya pratiSedhasya= avizeSasamasyA'bhAvaH= asaMbhava ityuttaramiti sUtrAnvayaH / sUtramidam- 'dharmamAtrasya kvacidupapatteH kaciccAnupapatteH pratiSedhAbhAvaH' ityevaM racanIyamAsIt / vyAcaSTeyatheti, sAdhyadRSTAntayoH= zabdaghaTayoH, sAdhyam= pakSaH / upapatteriti paJcamyantam / anityatvamitianityatvalakSaNaM dharmAntaramevAvizeSa ityanvayaH, anityatvalakSaNadharmAntareNAvizeSo yathetyarthaH / dATantikamAha- naivamiti, yadi sarvapadArtheSu sadbhAvopapattinimittaM dharmAntaraM syAt tadA tAdRzadharmavattvena sarveSAmavizeSaH syAdapi na caivamastIti na sarveSAmavizeSaprasaGgaH, sadbhAvopapattirnimittaM yasya tat sadbhAvo. papattinimittam= sadbhAvopapattinimittakam sadbhAvopapattyA prApyamANaM ca dharmAntaram= anityatvAdItyarthaH / sattvasya sarvatra sattvepi nityatvAdiSveko dharmaH kopi sarvatra na saMbhavati yena sarveSAmavizeSaH syAt- sadbhAvasya= satvasya nitytvaanitytvyorektrvyaapytvaabhaavaadityrthH| nanu sarvapadArtheSu sadbhAvopapattinimittakaM dharmAntaramanityatvamasti tathA cAnityatvena sarveSAmavizeSaH prApta ityAzaGkate- atheti, bhAvAnAm= bhAveSu / samAdhatte- evamiti / pUrvapakSimatena saMpannamAha-anityA Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 1AhrikepratijJArthavyatiriktamanyadudAharaNaM nAsti. anudAharaNazca heturnAstIti, pratijJaikadezasya codAharaNatvamanupapannam- na hi sAdhyamudAharaNaM bhavati, satazca nityAnityabhAvAdanityatvAnupapattistasmAt ' sadbhAvopapatteH sarvAvizeSaprasaGgaH' iti nirabhidheyametadvAkyamiti / ' sarvabhAvAnAM sadbhAvopapatteranityatvam ' iti bruvatA'nujJAtaM zabdasyAnityatvaM tatrAnupapannaH pratiSedha iti||24|| ubhayakAraNopapatterupapattisamaH // 25 // __ yadyanityatvakAraNamupapadyate zabdasya ityanityaH zabdaH ? nityatvakAraNamapyupapadyate'syA'sparzatvamiti nityatvamapyupapadyate / ubhayasya anityatvasya nityatvasya ca kAraNopapalyA pratyavasthAnamupapattisamaH // 25 // asyottaram upapattikAraNAbhyanujJAnAdapratiSedhaH // 26 // " ubhayakAraNopapatteH" itibruvatA nA'nityatvakAraNopapatteranityatvaM pratiSidhyate, yadi pratiSidhyate? nobhayakAraNopapattiH syAt / ubhayakAraNopapattivacanAdanityatvakAraNo. papattirabhyanujJAyate abhyanujJAnAdanupapannaH pratiSedhaH / iti / atra doSamudAyaTati- tatreti, tatra= uktapUrvapakSe, pratijJArthavyatiriktam= pakSavyatiriktam , sarveSAM bhAvAnAM pakSatve tadatiriktamudAharaNaM na saMbhavatIti spaSTameva / atrApi doSamAha- anudAharaNazceti, anudAharaNa:- dRSTAntarahita:- dRSTAntaM vinA heturnAstina saMbhavati= sAdhyasAdhako na bhavatItyarthaH / pratijJai. kadezasya= pakSaikadezasya codAharaNatvaM na saMbhavati yena tasyaivodAharaNatvaM syAdityAha-pratijaikadezasyeti / ukta hetumAha- na hIti, sAdhyam= pakSaH / pUrvapakSaM pratyAcaSTe-satazceti, sato nityatvamapi bhavati anityasvamapi bhavatIti anityatvAnupapattiH= anityatvaniyamAnupapattirityarthaH / satsu ghaTAdInAmanityatvamAkAzAdInAM ca nityatvamiti prasiddhameva / upasaMharati- tasmAditi, ityetadvAkyaM nirabhidheyam= pratipAdyArtharahitam= apArthakamityanvayaH / pUrvapakSimatenApi zabdasyAnityatvasiddhimAha- sarvabhAvAnAmiti, yadA hi padArthamAtrasyAnityatvaM tadA zabdasyApyanityatvaM prAptamevetyarthaH / anujJAtam= svIkRtam / paryavasitamAha- tatreti, tatra evaM zabdasyAnityatve siddhe zabdAnityatvasya uktajAtyuttaraiH pratiSedho'nupapanna ityanvayaH, spaSTamanyat // 24 // - upapattisamAM lakSayati- ubhayeti, ubhayasya= dharmadvayasya kAraNopapatteH= hetUpapattipradarzane upapattisamAjAtiriti sUtrAnvayaH / dharmadvayaM cAtra parasparaviruddhaM grAhyaM yathA nityatvA'nityatvAdikam / vyAcaSTe- yadIti, anityatvakAraNam= prayatnAnantarIyakatvam , iti= uktAnityatvakAraNopapatteranityaH zabda ityanvayaH / asya zabdasya / tathA ca 'anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAda ghttvt| 'nityaH zabdo'sparzatvAdAkAzavat' itiprAptam, kiM vA ' yadi zabdaH prayatnAnantarIyakatvAdanityastadA'sparzatvAnnityaH' ityapi siddhaM nityatvena caanitytvnivRttirjaatetyaashyH| nirvakti- ubhayasyeti / / 25 // agrimasUtramavatArayati- asyeti, asya= uktasyopapattisamasya / upapattIti- ubhayodharmayormadhye yaH khalu pratiSedhyo dharmastasya yadupapattikAraNaM tasyAbhyanujJAnAt= svIkArAt apratiSedhaH= tasya dharmasya pratiSedho nopapadyate, tAdRzadharmopapattikAraNA'svIkAre copapattisamA nopapadyate- ubhayakAraNopapattAvevopapattisamasaMbhavAditi sUtrArthaH / vyAcaSTe- ubhayeti, anityatvaM na pratiSidhyate na pratiSeddhaM zakyateanityatvakAraNasya prayatnAnantarIyakatvasyopapattisvIkArAt / vipakSe bAdhakamAha- yadIti, ubhayakAraNopapattyabhAve copapattisamA na syAdityarthaH / upasaMharati- ubhayeti, abhyanujJAnAt= anityatvakAraNopaphterabhyanujJAne cAnityatvapratiSedho nopapadyate ityanvayaH / kAraNazabdo hetuparaH, spaSTamanyat // Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upalabdhisamanirUpaNam ] nyAyabhASyam / vyAghAtAt pratiSedha iticet ? samAno vyAghAtaH / ekasya nityatvAnityatvaprasaGgaM vyAhataM truvatA uktaH pratiSedha iticet ? svapakSaparapakSayoH samAno vyAghAtaH sa ca naikatarasya sAdhaka iti // 26 // nirdiSTakAraNAbhAvepyupalambhAdupalabdhisamaH // 27 // nirdiSTasya prayatnAnantarIyakatvasyAnityatvakAraNasyAbhAvepi vAyunodanAda vRkSazAkhAbhaGgajasya zabdasyAnityatvamupalabhyate / nirdiSTasya sAdhanasyAbhAvepi sAdhyadharmopalabdhyA pratyavasthAnamupalabdhisamaH // 27 // asyottaram kAraNAntarAdapi taddharmopapattarapratiSedhaH // 28 // prayatnAnantarIyakatvAditi bruvatA kAraNata utpattirabhidhIyate. na (tu) kAryasya nanu vyAghAtAt= nityatvadharmavirodhAt= nityatvaviruddhatvAdanityatvasya pratiSodho yuktaH ? ityAzaGkate-- ThayAghAtAditi / nirAkaroti- samAna iti, yathA'nityatvasya nityatvena virodhastathA nityatvasyAnityatvena virodhaH samAna eva tathA cAnityatvapratiSedhavannityatvasyApi pratiSedhaH syAt kiM vA'nityatvavirodhAnnityatvasyaiva pratiSedhaH syAdityarthaH / svayaM vyAcaSTe- ekasyeti / ekasya zabdasya, vyAhatam parasparaviruddham / bruvatA bruvataH / pratiSedhaH= anityatvapratiSedhaH, nityatvAnityatvadharmAvekatra na saMbhavata iti virodhAdevaikasya dharmasyAnityatvasya pratiSedha ukta ityarthaH / uttaramAha- svapakSeti, 'yathA nityatvapakSe'nityatvavirodhastathA'nityatvapakSe nisyatvavirodhostyeva sa ca vyAghAto naikatarasya dharmasya pakSasya vA sAdhakaH saMbhavati yenAnityatvapratiSedha upapadyatesyarthaH // 26 // upalabdhisamAM lakSayati- nirdiSTeti, nirdiSTasya sAdhyasiddhayarthaM pradarzitasya kAraNasya- hetorabhAvepi- anupalabdhAvapi sAdhyasya prakArAntareNa pratyakSAdinopalambhAt= upalambhe= upalabdhipradarzane upalabdhisamA jAtiriti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- nirdiSTasyeti, abhAvepi= anupalabdhAvapi, vAyunodanAt- vAyupreraNAt= vAyuvegAd yo vRkSazAkhAbhaGgastajanyasya zabdasyAnityatvaM pratyakSeNArthAdvopalabhyatekSaNAntare zravaNAbhAvAditi anityatvahetoH prayatnAnantarIyakatvasyAnupalabdhAvapi sAdhyamanityatvamupalabhyate eveti 'prayatnAnantarIyakatvamevAnityatvasAdhakam / itiniyamasya vyabhicAro jAtastathA ca prayatnAnantarIyakatvasyA'nityatvasAdhakatvaniyamAbhAvAt varNAtmakazabdasya prayatnAnantarIyakatvenApyanityatvaM na prApnotIti pUrvapakSyAzayo varNanIyaH- etadAzayaM vinA'grimaparihArabhASyasya saMgatirna saMbhavati etanmUlagranthamAtreNeti vibhAvyam , ata evAtratyasUtrabhASyamasaMpUrNamiti pratibhAti / vastutastu prayatnAnantarIyakatvamanityatvasya vyApyamasti na tu vyApakaM yena yAvadanityeSu prayatnAnantarIyakatvasya sattA prasajyete. tyuktaH pUrvapakSyAzayo'saMgata eva ata evedaM jAtyuttaramiti bodhyam / prayatnAnantarIyakatvasyAnityatvahetoranupalabdhAvapi prakArAntareNa sAdhyamanityatvamupalabhyate evetyupalabdhisametyanvayaH / nirvakti- nirdiSTasyeti, sAdhyadharmopalabdhyA sAdhyalakSaNadharmopalabdhyA / spaSTamanyat // 27 // . ___ agrimasUtramavatArayati- asyeti, asya= uktasyopalabdhisamasya / kAraNAntarAdapIti-nirdiSTakAraNAbhAvepi kAraNAntarAt taddharmopapatteH= sAdhyopapattisaMbhavAt sAdhyapratiSedho nopapadyate itisUtrAnvayaH, sAdhanadharmasyAbhAvepi na kSatirityAzayaH kiM vA sAdhye siddhe sAdhanamapi siddhameveti na tatpratiSedhaH saMbhavatItyAzayaH / vyAcaSTe- prayatneti, 'anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt / iti bruvatA zabdasya kasmAdapi kAraNAdutpattirbhavati na tvakAraNakaH zabda ityabhidhIyate= ititAtparyamasti Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 1 AhnikekAraNaniyamaH, yadi ca kAraNAntarAdapyupapadyamAnasya zabdasya tad anityatvamupapadyate ? kimatra pratiSidhyate ? iti // 28 // na pAguccAraNAd vidyamAnasya zabdasyAnupalabdhiH, kasmAt ? AvaraNAdyanupalabdhaHyathA vidyamAnasyodakAderarthasyA''vAraNAderanupalabdhi vaM zabdasyA'grahaNakAraNenA''varaNAdinA'nupalabdhiH= gRhyeta caitadasyAgrahaNakAraNamudakAdivad na (ca) gRhyate tasmAdudakAdiviparItaH zabdo'nupalabhyamAna ititadanupalabdheranupalambhAdabhAvasiddhau tdvipriitopptter'nuplbdhismH|| 29 // kAryasya zabdasya kAraNaniyamastu nAbhidhIyate= prayatnAnantarIyakatvAdevAnityaH zabda itiniyamo nocyate tathA ca zabde prayatnAnantarIyakatvasyAbhAvepi kAraNAntareNAnityatve siddhe zabdA'nityatvapratiSedho nopapadyate ityarthaH / upasaMharati- yadIti, atra= pUrvasUtrabhASyayorupalabdhisamayA jAtyA kiM pratiSidhyate ? ityAkSepastathA cAtra zabdAnityatvaM pratiSedhuM na zakyate- kAraNAntareNa tvayaiva siddhatvapratipAdanAdityarthaH / tadetad bhASyaM pUrvatra pratipAditasya pUrvapakSyAzayasyottarabhUtaM vijJeyam- anyathA hyasaMgatameva syAt / tathA ca zabdatvasAmAnyAduktaniyamavyabhicArasyAkiMcitkaratvAcca dhvanivat prayatnAnantarIyakatvena varNAnAmanityatvaM siddhamityAzayaH / spaSTamanyat / vastutastu nedaM bhASyaM pUrveNa saMgatam- pUrvatrAnityatvapratiSedhasyAnuktatvAdityanusaMdheyam / atra- " kAraNata:= prayatnAcchabdasyotpattiniyamo vidhIyate varNAnAmanityatvaM sAdhayituM na tu kAryasya kAraNaniyamaH= prayatnAdeva sarvaH zabdo jAyate na tu vAyusaMyogAd vRkSabhaGgAditi niyama ucyate yenAvyApakatvaM hetoH syAt " ititAtparyaTIkA // 28 // ____ agre'nupalabdhisamena zabdAvaraNAdInAmanupalabdheranupalambhaH pratipAdyosti tatrAvaraNAdInAmanupalabdheranupalambhAdAvaraNAdInAM sattvaM sidhyati tathA ca satopi zabdasyA'zravaNamAvaraNAdipratibandhAdupapadyate tena zabdasya nityatvaM sidhyati. tadetat pratipAdanArtha prathamaM svasiddhAntena zabdAvaraNAderabhAvaM pratipAdayati- neti, tadanena zabdopalabdhipratibandhakAbhAvepi zabdAnupalabdhyA zabdAnityatvaM sidhyatItyanusaMdheyaM tathA cedaM bhASyamagrimasUtrasyAvarataraNabhUtameva / atra- " anupalabdhisamasya pratiSedhasya lakSaNaM darzayituM tatpratiSedhyaM tAvadAha bhASyakAra:- na prAguccAraNAdvidyamAnasyAnupalabdhiriti" iti tAtparyaTIkA / zabdanityatvamate prAguccAraNAdapi zabdo vidyamAna eva bhavati abhivyaJjakAbhAvAcca na zrUyate abhivyaJjakaM coccAraNameveti tanmataM siddhAntI nirAkaroti- neti, kiM tva'vidyamAtasyetizeSaH / ukte hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- AvaraNeti, yadi prAguccAraNAdvidyamAnasya zabdasyAnupalabdhiH syAttadA tAdRzAnupalabdhikAraNaM zabdasyAvaraNAdikamupalabhyeta na copalabhyate iti prAguccAraNAd yAnupalabdhiH zabdasya sA zabdasyAvidyamAnatvAdevetyarthaH / hetuvAkyaM vyAcaSTe- yatheti, AvaraNAderiti paJcamyantam , udakAderyathAvaraNAdinAnupalabdhirityanvayaH / prakRtamAha- naivamiti, zabdasyAvaraNAdikaM nA'grahaNakAraNaM kiM tvavidyamAnatvamevetyarthaH / gRhyeteti- yadi vidyamAnasyApi zabdasyAgrahaNakAraNamAvaraNAdikaM syAt tadA tad gRhyeta yathodakAdevidyamAnasyApyagrahaNakAraNamAvaraNAdikaM gRhyate na ca zabdasya vidyamAnasyAgrahaNakAraNaM gRhyate tasmAt zabdo'nupalabhyamAna udakAdiviparIta:= asan= udakAdivadAvRtaH sanna kiM tu prAguccAraNAda'sanneveti na zabdo nitya ityanvayaH, spaSTamanyat / __anupalabdhisamAM lakSayati- taditi, tat= teSAm= zabdAvaraNAdInAmanupalabdheranupalambhAt abhAvasiddhau zabdAvaraNAdyanupalabdherabhAvaH siddhastena tadviparItopapatteH= tadviparItam= abhAvaviparItaM sattvaM zabdAvaraNAdInAM siddhaM tadupapatteH= zabdAvaraNAdeH sattvopapattau zabdasya nityatvaM sidhyatItyayamanupalabdhisama ityanvayaH, yathA ghadAbhAvAbhAvo ghadasvarUpo bhavati tathA zabdasya AvaraNAbhAvAbhAva Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anupalabdhisamanirUpaNam ] nyAyabhASyam / teSAm= AvaraNAdInAmanupalabdhirnopalabhyate anupalambhAnAstItya'bhAvo'syAH sidhyati, abhAvasiddhau hetvabhAvAt tadviparItama'stitvamAvaraNAdInAmavadhAryate. tadviparItopapatteyet pratijJAtam- 'na prAguccAraNAdvidyamAnasya zabdasyAnupalabdhiH' ityetanna sidhyati. so'yaM hetu:- AvaraNAdyanupalabdheriti AvaraNAdiSu cAvaraNAdyanupalabdhau ca samatayA'nupalabdhyA pratyavasthito'nupalabdhisamo bhavati // 29 // asyottaram anupalambhAtmakatvAdanupalabdherahetuH // 30 // 'AvaraNAdyanupalabdhirnAsti- anupalambhAt' ityahetuH, kasmAt 1, anupalambhAtmaka tvAdanupalabdhe = upalambhAbhAvamAtratvAdanupalabdheH yadasti tadupalabdheviSayaH= upalabdhyA AvaraNasvarUpa eva. AvaraNAnupalabdheranupalambhAJcAvaraNAbhAvAbhAvaH siddhastathA hi- yadi zabdasyAvaraNAdikaM na syAttadA tadanupalabdhirupalabhyeta na copalabhyate iti zabdAvaraNAdyanupalabdheranupalambhAdAvaraNAmupalabdherabhAvaH siddhastena zabdAvaraNAdeH sattvaM siddhaM tena prAguccAraNAdanupalabhyamAnasyApi zabdasya sattvaM siddhaM tena nityatvaM siddhamityarthaH tathA cAnupalabdhimAzritya pratyavasthAnAdanupalabdhisamA jAtiriti sUtrArthaH, anyad bhASye spaSTam / vyAcaSTe- teSAmiti, tatpadArthamAha-AvaraNAdInAmiti, anupalambhAtzabdAvaraNAdyanupalabdheranupalambhAt , asyAH= zabdAvaraNAdyanupalabdheH nAstIti nAstizabdavAcyo'bhAvo sidhyatIti / abhAvasiddhau= AvaraNAdyanupalabdhyabhAve siddhe AvaraNAdInAmabhAve hetvabhAvAt. kiMvA zabdAvaraNAdInAmabhAvasiddhau hetvabhAvAdityanvayaH, tadviparItam= abhAvaviparItam / paryavasitamAhataditi, 'na prAguccAraNAdvidyamAnasya zabdasyAnupalabdhiH kiM tvavidyamAnasyaiva' iti yat pratijJAtaM tanna sidhyati- tadviparItopapatteH- zabdAvaraNAdInAM satvopapattyA vidyamAnasyApi zabdasyAnupalabdhisaMbhavAt nityatvopapatterityarthaH / upasaMharati- soyamiti, avataraNabhASyoktaH "AvaraNAdyanupalabdheH" itiheturanupalabdhisamo bhavati- AvaraNAdiSu AvaraNAdyanupalabdhau ca samatayAnupalabdhyA pratyavasthitatvAdityanvayaH,yathA tvayA''varaNAderanupalabdhirupapAdyate tathA mayA''varaNAdyanupalabdheranupalabdhirupapAdyate ityanupalabdhyA samatayA pratyavasthAnam= pratipakSaH= AvaraNAdInAM sattvaM pradarzitamityanupalabdhisamA jAtirityarthaH / tadanena zabdasya nityatvaM prAptamityavadhAryam // vastutastu "AvaraNAdyanupalabdheH' ityatra 'anupalabdheH' ityeva vaktavyamAsIt- "AvaraNAdyanupalabdheH" iti viziSTahetorAvaraNAdiSu AvaraNAdyanupalabdhau ca samanvayAsaMbhavAdityanusaMdheyam // 29 // agrimasUtramavatArayati- asyeti, asya= uktasyAnupalabdhisamasya / anupalambheti- zabdAvaraNa. sattvasAdhanAya yaH "tadanupalabdheranupalambhAt " itiheturuktaH so'hetuH= zabdAvaraNasattvasyA'sAdhaka evaanupalabdheranupalambhAtmakatvAdityanvayaH, zabdAvaraNAdInAM yAnupalabdhiH sopalambhAbhAva eva tAdRzopalambhAbhAvena zabdasyAvaraNAdInAmabhAvaH siddhaH- yadi zabdAvaraNAdIni syustadopalabhyeran na copalabhyante iti zabdAvarakAbhAvAt prAguccAraNAd yaH zabdazravaNasyAbhAvaH sa zabdasyAsasvAdeveti zabdasyA'nityatvaM siddhamiti anupalabdhisamasyottaramiti sUtrArthaH pratibhAti / atra- "AvaraNAdyanupalabdhirAvaraNAdInAmabhAvaM gamayati na tvAtmano'bhAvamAvaraNAdyupalabdhirUpam- na hyasAvanupalabdhirapyAtmanaH yenAmAbhAvaM gamayet / upalabdhirapyupalabhyaviSayA kiM punaranupalabdhiH" iti tAtparyaTIkA / vyAcaSTe-AvaraNAdIti, tadetat pUrvoktasyAnuvAdaH / svavaktavyamAha- ityaheturiti, svasAdhyAsAdhaka ityarthaH, sAdhyaM ca tasya zabdAvaraNasattvam / ahetutve hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- anupalambhAtmakatvAditi / hetuvAkyaM vyAcaSTe- upalambhAbhAvamAtratvAditi, upalambhAbhAva evAnupalabdhipadArthastena zabdAvarakasyAbhAvaH Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 1AhniketadastIti pratijJAyate. yannAsti tadanupalabdheviSayaH= anupalabhyamAnaM nAstIti pratijJAyate, soyamAvaraNAghanupalabdheranupalambho'nupalabdhau svaviSaye pravartamAno na svaviSayaM pratiSedhati, apratiSiddhA cAvaraNAdyanupalabdhihetutvAya klpte| AvaraNAdIni tu vidyamAnatvAdupalabdheviSayAH teSAmupalabdhyA bhavitavyaM yattAni nopalabhyante tad upalabdheH svaviSayapratipAdikAyA abhAvAda= anupalambhAdanupalabdheviSayo gamyate- 'na santyAvaraNAdIni zabdasyA'grahaNakAraNAni' iti, anupalambhAdanupalabdhiH sidhyati- viSayaH sa tasyeti // 30 // jJAnavikalpAnAM ca bhAvAbhAvasaMvedanAdadhyAtmam // 31 // aheturiti vartate / zarIre zarIriNAM jJAnavikalpAnAM bhAvAbhAvau saMvedanIyau- 'asti me saMzayajJAnam nAsti me saMzayajJAnam' iti. evaM pratyakSAnumAnAgamasmRtijJAneSu. seyamAvaraNAdyasidhyati tasmAnna zabdAvarakasattvaM saMbhavatItyarthaH / uktasyAbhiprAyamudbATayati- yadastItyAdinA / asyApyarthamAha- upalabdhyeti, yadasti tadupalabdhyA'stItipratijJAyate ityanvayaH / anupalabdheviSayamAhayannAstIti / asyApyarthamAha- anupalabhyamAnamiti / upasaMharati-soyamiti, ana "anupalambhAbhAvaH" iti pATho'saMgatastAtparyaTIkAviruddhazca / zabdAvaraNAdyanupalabdheryo'nupalambhaH= anupalabdhistasyAH zabdAvaraNAdyanupalabdhireva viSaya iti tenAnupalambhena zabdAvaraNAdyanupalabdhiH siddhA tayA ca zabdAvaraNAdyabhAvaH siddha ityarthaH / dvAbhyAmapi svaviSayazabdAbhyAM shbdaavrnnaadynuplbdhirnaayaa| yadAyuktAnupalambhana zabdAvaraNAdyanupalabdheH pratiSedho nopapadyate tadA sA siddhAnupalabdhiH hetutvAya kalpate= zabdAvaraNAdyabhAvasya hetu:sAdhikA bhavatItyarthaH / zabdasyAvaraNAdInAmabhAvamupapAdayati- AvaraNAdInIti, bhaveyuritizeSaH / te SAm= AvaraNAdInAm , sata upalabdhiyuktaiva / yat= yasmAt , tAni= AvaraNAdIni, tat= tasmAt, svaviSayapratipAdikAyAH- zabdAvaraNasAdhikAyA upalabdherabhAvAt= anupalambhAt . arthAt zabdAvaraNopalabdhyanupalambhAt zabdAvaraNAnupalabdhiH siddhA tasyAzca viSayaH zabdAvaraNAbhAva iti zabdAvaraNAnupaladhyA 'na santi zabdAvaraNAdIni' iti gamyate ityanvayaH, upalabdhyabhAvazcAnupalambha eveti spaSTameva / anupalabdhezcAtra viSayaH zabdAvaraNAdyabhAvaH- abhAvasyaivAnupalabdhiviSayatvAt / tAdRzAbhAvamevAha- na santIti / zabdAvaraNAdyanupalabdhisiddhimAha- anupalambhAditi, zabdAvaraNAApalabdheranupalambhAt zabdAvaraNAdyanupalabdhiH sidhyati tayA ca zabdAvaraNAdyabhAvaH sidhyati tena ca zabdAnityatvaM siddhmityrthH| saHsA= anupalabdhiH, tasya= uktAnupalambhasya viSayaH= tayorviSayaviSayibhAvAt , atra sa ityasya sthAne seti vaktavyamAsIt , atra "viSayaH sa tasya= upalabdhiniSedhakasya pramANasyA'nupalabdhistatazvAvaraNAdyabhAva iti draSTavyam" iti tAtparyaTIkA / kiM vA saH= zabdAvaraNAdyabhAvastasya= uktAnupalambhasya: zabdAvaraNAdyanupalabdheviSaya ityanvayastathA ca zabdAvaraNAdyabhAvasya siddhayA zabdasyAzrUyamANasyA'sattvaM vinAzitvaM tena cAnityatvaM siddham // 30 // anupalabdhisamAyAH samAdhAnAntaramAha- jJAneti, adhyAtmam= Atmani jJAnavikalpAnAm jJAnavizeSANAM bhAvAbhAvayoH= sattvAsattvayoH saMvedanam= jJAnaM bhavati tathA ca zabdAvaraNaviSayakajJAnAbhAvasyApi jJAnaM jAyate- 'nAsti me zabdAvaraNaviSayakaM jJAnam' iti tasmAt zabdAvaraNasyAbhAvaH sidhyati, yadi zabdAvaraNAdikaM syAt tadA kadAcita tajjJAnamapi jAyeta na ca jAyate tathA ca prAgucAraNAd yA zabdasyAnupalabdhiH sA zabdasyAvidyamAnatvAdeveti zabdAnityatvaM siddhaM na tUktarItyA''varaNavazAdanupalabdhiryena zabdasya nityatvamApadyeteti sUtrArthaH / vyAcaSTe- aheturiti, vartate= vartanIyam= pUrvasUtrAdanuvartanIyamityarthaH, tathA ca 'adhyAtma jJAnavikalpAnAM ca bhAvAbhAvasaMvedanAdhetuH' ityanvayaH / zabdAvaraNasattvapratipAdanArtha ya: " tadanupalabdheranupalambhAt" iti heturuktaH so'heturityarthaH, Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anityasamanirUpaNam ] nyAyabhASyam / 439 'nupalabdhiH= upalabdhyabhAvaH svasaMvedya:- nAsti me zabdasyAvaraNAyupalabdhiH iti= 'nopalabhyante zabdasyAgrahaNakAraNAnyAvaraNAdIni' iti, tatra yaduktam- 'tadanupalabdheranupalambhAdabhAvasiddhiH' iti etannopapadyate // 31 // sAdharmyAttulyadharmopapatteH sanityatvaprasaGgAdanityasamaH // 32 // 'anityena ghaTena sAdhAdanityaH zabdaH' itibruvataH- 'asti ghaTenAnityena sarva-. bhAvAnAM sAdharmyam' iti sarvasyAnityatvamaniSTaM saMpadyate, soyamanityatvena pratyavasthAnAdanityasama iti // 32 // asyottaram-- sAdhAdasiddheH pratiSedhAsiddhiH pratiSedhyasAdhAt // 33 // pratijJAdyavayavayuktaM vAkyaM pakSanivartakaM pratipakSalakSaNaM pratiSedhaH tasya pakSaNa pratiSedhye sAdharmya pratijJAdiyogaH, tad yadyanityasAdhAdanityatvasyAsiddhiH?- sAdhAdasiddheH, pratiSedhasyApyasiddhiH- pratiSedhyena sAdhAditi // 33 // anyat pUrvatra vyAkhyAtam / sUtrArthamAha- zarIre iti, zarIrAvacchedenetyarthaH, bhavata itizeSaH / udAharati-. astIti, jJAnasyAstItyanena sattvaM nAstItyanenAsattvaM jJAyate ityarthaH / uktamanyatrAtidizati- evamiti, udAhAryamiti zeSaH, yathA- 'asti me pratyakSajJAnaM nAsti me pratyakSajJAnam ' ityAdi / paryavasitamAhaseyamiti, atra 'AvaraNAdInAmanupalabdhiH ' itivaktavyamAsIt- agrimapadenAnvayasaMbhavAt / AvaraNAdhanupalabdherapi jJAnaM jAyate tatazca zabdAvaraNAderabhAvaH sidhyatItyarthaH / uktasyArthamAha- upalabdhyabhAva iti / udAharati- nAstIti / udAhRtaM vyAcaSTe- nopalabhyante iti, vidyamAnasya zabdasyAgrahaNakAraNAnyAvaraNAdIni nopalabhyante tenA'zrUyabhANasya zabdasyA'sattvamavadhAryate tena zabdasyAnityatvaM siddha. 'mityarthaH / upasaMharati-tatreti, tatra= evaM zabdAvaraNAderabhAve'vadhAryamANepi " tadanupalabdheranupalambhAt" ityAdi yaduktaM tannopapadyate ityanvayaH / spaSTamanyat / abhAvasiddhiH= zabdAvaraNAnupalabdherabhAvasya siddhistayA zabdAvaraNasiddhirityarthastadetadanupalabdhisamalakSaNe uktaM draSTavyam // 31 // anityasamAM lakSayati- sAdhAditi, sAdharmyAt= kRtakatvAdilakSaNAd ghaTAdisAdharmyAt tulyadharmopapatteH= tulyadharmatvopapatteH- zabdasyAnityatvApattau sarveSAmapi padArthAnAM satsvAdinA dharmeNa ghaTAdisAdharmyasaMbhavAt anityatvaM prasajyate na ca sarvAnityatvaM tavAbhISTamiti na ghaTAdisAdhAdapi zabdasyAnityatvamupapadyate ityarthastathA ca sarvAnityatvaprasaGgAdanityasamA jAtirbhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- anityeneti, avato naiyAyikasya / prakRtamAha- astIti, yathA- 'sarvamanityaM sattvAd ghaTavat' iti, sAdharmyamatra sattvAdilakSaNaM grAhyam , sarvasyAnityatvaM ca naiyAyikasyAniSTameva- AtmA. dInAM nityatvasvIkArAt. tathA ca na ghaTAdisAdhAdapi zabdasyAnityatvamupapadyate ityarthaH / nirvaktisoyamiti / spaSTamanyat / / uddezasUtrAnurodhena prathamaM nityasamasya lakSaNaM vaktavyamAsIdityanusaMdheyam // 32 // magrimasUtramavatArayati- asyeti, asya= uktasyAnityasamasya / sAdhAditi- sAdhA asiddheH= sAdhyAsiddhau 'nityaH zabdaH zrAvaNatvAt zabdatvavat / itipratiSedhasya- tvadIyAnumAnasyApi siddhirna saMbhavati- tasyApi pratiSedhyasAdhAt= pratiSedhyaM yadanityatvAnumAnaM tatsAdhamryeNa pravRttatvAta sAdharmyasya ca tvayA'sAdhakatvasvIkArAt, nityatvAnityatvAnumAnavAkyayoH sAdhaye ca pratijJAdyavayava. yogo vijJeya itisUtrArthaH / atratyA vRttirapi draSTavyA / vyAcaSTe- pratijJeti, pakSanivartakam= sAdhyapakSapratiSedhakam prathamapakSapratiSedhakamata eva pratipakSalakSaNaM pratijJAdyavayavayuktaM vAkyaM pratiSedhaH, tasya pratiSedhasya, pratiSedhyena pakSeNa= 'anityaH zabdaH kRtakatvAt ' ityAdinA prathamapakSeNa, ubhayamapyanumAnavAkyaM Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 1AhnikedRSTAnte ca sAdhyasAdhanabhAvena prajJAtasya dharmasya hetutvAttasya cobhayathA bhAvAnnAvizeSaH // 34 // dRSTAnte yaH khalu dharmaH sAdhyasAdhanabhAvena prajJAyate sa hetutvenAbhidhIyate. sa cobhayathA bhavati- kena citsamAnaH kutazcidviziSTaH, sAmAnyAt sAdharmya vizeSAcca vaidharmyam . evaM sAdha hvizeSo hetuH nA'vizeSeNa sAdharmyamAtraM vaidharmyamAnaM vA. sAdharmyamAtraM vaidharmyamAtraM cAzritya bhavAnAha- " sAdharmyAttulyadharmopapatteH sarvAnityatvaprasaGgAdanityasamaH 32" iti. etadayuktamiti / avizeSasamapratiSedhe ca yaduktaM tadapi veditavyam // 34 // nityamanityabhAvAdanitye nityatvopapattenityasamaH // 35 // pratijJAdyavayavayuktaM bhavatIti prasiddhameva tadeva sAdharmyam / prakRtamAha- taditi, anityasAdharmyAta= ghaTAdisAdhayepi / ukte hetumAha- sAdhAditi, tvanmatena sAdhAt sAdhyasiddhirna bhavatIti ghaTAdisAdhAdapi yadi zabdasyAnityatvAsiddhistadA pratiSedhasyApi= nityaH zabda ityanumAnasyApi= zabdanityatvasyApyasiddhiH- pratiSedhyasAdhamryeNa pravRttatvAt= pratiSedhyaM yadanityatvAnumAnaM tatsAdhamryeNa * pravRttatvAt . sAdhayai ca pratijJAdyavayavayoga iti na zabdanityatvApattirna vA zabdAnityatvaparihArasyopapattirityarthaH // 33 // anityasamasya samAdhAnAntaramAha- dRSTAnte iti, dRSTAnte sAdhyasAdhanabhAvena sAdhyasya sAdhana. bhAvena sAdhyavyApyatvena prajJAtasya pramitasya kRtakatvAdidharmasya hetutvAt= hetutvasaMbhavAt tasya hetutvasya ca madIyahetau ubhayathA= anvayavyAptyA vyatirekavyAtyA ca bhAvAt= sattvAt tvadIyahetormadIyahetozcAvizeSa: sAmyaM nAsti- tvadIyahetau sAdhyavyApyatvAbhAvAditi sUtrAnvayaH, evameva vRttikAreNApi sUtramidaM vyAkhyAtam / tathA ca zabdAnityatvepi sarvAnityatvApattirnAsti- sattvAdihetora. 'nityatvavyApyatvAbhAvAdityarthaH / vyAcaSTe- dRSTAnte iti, dharmaH kRtakatvAdidharmaH / saH sAdhyavyApyaH, hetutvenAbhidhIyate- heturityucyate kiM vA hetutvena pradarzyate ityarthaH, ubhayathA anvayavyatirekAbhyAm , kena cit= sapakSeNa samAnaH= sapakSasAdhamryeNa pravRttaH, kutazcit= vipakSAd viziSTaH= vipakSavai. dhamryeNa pravRttaH, anvayavyatirekavyAptibhyAM pravRtta ityarthastadetat hetulakSaNe spaSTameva / sAdharmyakAraNamAhasAmAnyAditi, sAmAnyAt= sAdRzyAt anvayavyAptyA, vaidharmyakAraNamAha- vizeSAditi, vizeSAt= vaiparItyAs= vyatirekavyAptyA / paryavasitamAha- evamiti, sAdharmyavizeSaH= anvayavyatirekavyAptipra. yuktameva sAdharmya hetuH= sAdhyasAdhakaM bhavati. avizeSeNa= anvayavyatirekavyAptya'prayuktaM tu sAdharmya vA vaidhaya vA sAdhyasAdhakaM na bhavatItyarthaH / prakRtamAha- sAdharmyamAtramiti / yaduktaM tadanuvadati- sAdhA. diti, sUtraM caitat pUrva vyAkhyAtam , anvayavyatirekavyAtya'prayuktena ghaTasAdharmyamAtreNa sarvasyAnityatvaM bhavAnA''pAdayati na tu vizeSasAdhayeNApi, tatra 'sarvamanityaM sattvAd ghaTavat' ityukte sattvAditihetura'nityatvavyApyaM nAsti- nityepyAkAzAdau tatsattvAdityarthaH / upasaMharati- etaditi, yaduktaM tadayuktamsAmAnyasAdhamarmyamAzrityoktatvAt sAmAnyasAdharmyasya cAsAdhakatvAdityarthaH / pUrvoktamaNyatrAtidizatiavizeSeti, bhavizeSasamapratiSedhe= caturvizatisUtrabhASye- " tatra pratijJArthavyatiriktamanyadudAharaNaM nAsti anudAharaNazca heturnAstIti" ityAdi yaduktaM tadapi anityasamapratiSedharUpameveti veditavyam- atrApi sarvasya pakSatvena dRSTAntasyAbhAvAdityarthaH / spaSTamanyat / / 34 / / nityasamAM lakSayati- nityamiti, anitye zabdAdipadArthe nityam= sarvadA'nityabhAvAt anityatvasthityA nityatvopapatteH nityatvopapAdane nityasamA jAtirityanvayaH, yadi zabde sarvadaivA'nityatvaM tiSThati tadA tadAdhArasya zabdasyApi sarvadA sattvaM syAditi nityatvaM syAdeva. yadi cAnityatvaM na sarvadA Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityasamanirUpaNam ] nyaaybhaassym| 441 'anityaH zabdaH' iti pratijJAyate. tadanityatvaM kiM zabde nityam ? athA'nityam ?. yadi tAvat sarvadA bhavati? dharmasya sadA bhAvAd dharmiNopi sadA bhAva iti 'nityaH zabdaH' iti, atha na sarvadA bhavati ? anityatvasyA'bhAvAd nityaH zabdaH, evaM nityatvena pratyavasthAnAt nityasamaH // 35 // asyottarampratiSedhye nityamanityabhAvAdanitye'nityatvopapatteH prtissedhaabhaavH||36|| pratiSedhye zabde 'nityamanityatvasya bhAvAt ' ityucyamAne'nujJAtaM zabdasyAnityatvam. anityatvopapattezca 'nA'nityaH zabdaH' iti pratiSedho nopapadyate, atha nAbhyupagamyate ? 'nityamanityatvasya bhAvAt ' itiheturna bhavatIti hetvabhAvAt pratiSedhAnupapattiriti / utpannasya nirodhAda'bhAvaH zabdasyA'nityatvaM tatra paripraznAnupapattiH= soyaM praznaH- 'tadAnatyatvaM kiM zabde sarvadA bhavati ? atha na?' ityanupapannaH, kasmAt ? utpannasyayo nirodhAda'bhAvaH zabdasya tad anityatvam. evaM ca satyadhikaraNAdheyavibhAgo vyAghAtAnnAstIti / nityAnityatvatiSThati tadApyanityatvarAhityAt zabdasya nityatvaM syAdeveti eSA nityasamA jAtiriti sUtrArthaH / vyAcaSTe- anitya iti / dvidhA vikalpayati- taditi / prathamakalpena zabdasya nityatvApattimAhayadIti / dvitIyakalpenApi zabdasya nityatvApattimAha- atheti, sarvadA= nityam / nirvakti- evamiti / nityatvena= nityatvamAzritya= nityatvasAdhanArthamitiyAvat / spaSTaM sarvam / / 35 // agrimasUtramavatArayati- asyeti, asya= uktasya nityasamasya / pratiSedhye iti- pratiSedhye= zabde nityamanityabhAvAt= sarvadevAnityatvasvIkArAdanitye zabde hyanityatvamupapadyate tena pratiSedhasya= nityasamasyA'bhAvaH= asaMbhava ityanvayaH, yadA hi tvayA pratiSedhye zabde sarvadevAnityatvaM svIkriyate tadA zabde'nityatvamupapannamiti kathaM zabdasya nityatvamApadyeta tathA ca pratiSedhaH= nityasamA jAtirnopapadyate kiM vA'nityatvapratiSedho nopapadyate, na cA'nityatvAdhAratvena zabdasya nityatvApatti:- yAvatparyantaM zabdastAvatkAlaparyantamevAnityatvAdhAratvasvIkArAt. anityatvaM parityajya zabdasthiterasvIkArAt. yadyanityatvarahitasya zabdasya sattA svIkriyetAnityatvaviziSTasya vA sarvadA tadAyaM doSaH syAdapi na caivamastItyAzaya itisUtrArthaH / atra- "pratiSedhye nityamanityatvamiti bruvatA'bhyanujJAtamanityatvam abhyanujJAnAcAsamarthaH pratiSedha iti" itivArtikam / vyAcaSTe-pratiSedhye iti, nityam= sarvadA, bhAvAta= sattvAt , zabdasyAnityatvAnujJAnAdanityatvamupapannaM tAdRzAnityatvopapattezca 'nAnityaH zabdaH' itipratiSedhaH= zabdAnityatvapratiSedho nopapadyate ityanvayaH / dvitIyakSamAha- atheti, yadi zabde nityama'nityatvaM nAbhyupagamyate tadA "nityamanityabhAvAt" iti yo heturuktastatsvarUpAsiddhirjAteti hetoH pakSAvRttitvena hetvabhAvAt pratiSeSAnupapattiH= anityatvapratiSedhasya nityatvasamAdhAnasya cAnupapattirityanvayaH / anityatvasvarUpamAha- utpannasyeti, utpannasya zabdasya nirodhAt= vinAzAd yo'bhAvaH sa evA'nityatvam tatra= anityatve etAdRze siddhe tadviruddhaM nityatvaM nopapadyate iti nityatvopapAdanArtha praznonupapanna ityarthaH / ukta vizadayati- soyamiti / praznavAkyamAha- taditi / soyaM praznonupapanna ityanvayaH / praznasyAnupapannatve hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- utpannasyeti, pUrvavadevAnvayaH / paryavasitamAha- evaM ceti, yadA hyutpannasya zabdamya vinAzAd yo'bhAvastadevAnityatvaM tadA hi tAdRzamanityatvaM zabde sthAtumeva na zaknoti- zabdasya vinaSTatvAd vinaSTe ca padArthe sthiterasaMbhavAditi vyAghAtAd adhikaraNAdheyavibhAgaH= AdhArAdheyabhAvaH zabdAnityatvayornopapadyate iti noktaH prazna upapadyate Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 1AhnikevirodhAca nityatvamanityatvaM caikasya dharmiNo dharmAviti virudhyete= na saMbhavataH, tatra yaduktam'nityamanityatvasya bhAvAd nitya eva' tada'vartamAnArthamuktamiti // 36 // prayatnakAryAnekatvAt kAryasamaH // 37 // 'prayatnAnantarIyakatvAdanityaH zabdaH' iti, yasya prayatnAnantaramAtmalAbhaH tatkhalu abhUtvA bhavati yathA ghaTAdi kAryam . anityamiti ca 'bhUtvA na bhavati' ityetadvijJAyate, evamavasthite " prayatnakAryAnekatvAt " itipratiSedha ucyate= prayatnAnantaramAtmalAbhazca dRSTo ghaTAdInAm . vyavadhAnA'pohAccA'bhivyaktirvyavahitAnAm , tat kiM prayatnAnantaramAtmalAbhaH zabdasya ? Aho abhivyaktiH ? iti vizeSo nAsti / kAryAvizeSeNa pratyavasthAnaM kaarysmH||37|| asyottaramkAryAnyatve prayatnAhetutvam- anupalabdhikAraNopapatteH // 38 // ityarthaH / atra-"anityatvaM hi zabdasyA'parAntAvacchinnasattAsamavAyaH na cAsau zabdAdheyastasya svatatratvAdevetyarthaH" iti tAtparyaTIkA / kiM vA'dhikaraNAdheyayoH= zabdatadanityatvayovibhAgaH= pArthakyena sthitirna bhavati- zabdasya vinAzitvAt . vyAghAtAt= vinaSTasya svadharmAtpRthak sthityasaMbhavAdityarthaH / anityatvena sahaiva zabda utpadyate vinazyati cetyAzayaH / doSAntaramAha- nityAnityatveti, nityAnityatvavirodhAt= nityatvAnityatvayoH parasparaM virodhAt ekasya dharmiNo nityatvamanityatvaM ceti dharmoM virudhyete tasmAnnaikasya saMbhavata itynvyH| upasaMharati- tatreti, tatra evaM sthite / uktamAhanityamiti, atra zabda itizeSaH, etat pUrva vyAkhyAtam / etad yaduktaM tada'vartamAnArtham= arthahInam= apArthakamuktam- zabdA'nityatvasyopapAditatvAt tena zabdanityatvasyA'saMbhavAdityarthaH // 36 // kAryasamAM jAtiM lakSayati- prayatneti, prayatnakAryANAmanekatvAt= anekavidhatvAt yathA prayatnenotpattirapi bhavati abhivyaktirapi bhavati tatra prayatnena zabdasyotpattirbhavati nAbhivyaktirityatra niyAmakAbhAvAdabhivyaktipakSa eva svIkriyate iti zabdasya nityatvaM prAptamiti prayatnakAryAvizeSeNa pratyavasthAnAt kAryasama itisUtrArthaH / vyAcaSTe- prayatneti, tadetat kAryasamajAtyA pratyAkhyeyasya prathamakSasyAnuvAdaH / kAryatvaM kiM vA kAryasvarUpamAha- yasyeti, yasya ghaTAdipadArthasya, AtmalAbhaH= utpattiH, tat= ghaTAdi, abhUtvA= avidyamAnaH, bhavati= utpadyate, udAharati- yatheti / tadetAdRzaM ghaTAdikAryamanityaM bhavatItyAha- anityamiti, bhUtvA= utpadya= utpattyanantaraM na bhavati= vinazyatItyetasmAda'nityatvaM siddhmityrthH| prakRtamAha- evamiti, evamavasthite= prayatnAnantarIyakatvAt zabdasyA'nityatve prApte ityarthaH / kAryasamAmAha- prayatneti, pratiSedhaH= zabdAnityatvapratiSedhaH / pratiSedhaM vyAcaSTeprayatnAnantaramiti, AtmalAbhaH= utpattiH / dvitIyapakSamAha- vyavadhAneti, prayatnAnantaram = prayatnena vyavadhAnA'pohAt= javanikAdervyavadhAnasya nivRttyA vyavahitAnAM naTAdInAmabhivyaktirbhavatIti prayatnakAryadvaividhyaM siddham / upasaMharati- taditi, zabdasya prayatnenAbhivyaktireva bhavati notpattirityatra kiM votpattireva bhavati nAbhivyaktirityana ca vizeSaheturnAstItyarthastathA ca zabdAnityatvaniyAmakasyA'bhAvAt zabdasya nityatvaM prAptamitibhAvaH / nirvakti- kAryeti, utpattyabhivyaktyoH prayatnakAryatvAvizeSeNa pratyavasthAnaM kAryasamA jAtirityarthaH, samanvayazva spaSTaeva / / 37 // . agrimasUtramavatArayati- asyeti, asya= uktasya kAryasamasya / kAryeti- kAryAnyatve= zabdasyA'kAryatve= nityatvapakSe anupalabdhikAraNasyAvaraNAderupapatteH prayatnasya hetutvaM na syAt- kAryatvapakSe eva prayatnasya hetutvasaMbhavAditi sUtrAnvayaH, atrAnupalabdhikAraNasyA'pAkaraNAt prayatnasya taddhetutvamupapadyate iti prayatnasyAhetutvamuktaM cintyameva / kiM vA- zabdasya nityatvapakSe'nupalabdhikAraNamAvaraNAdika Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTpakSI ] nyAyabhASyam / sati kAryAnyatve anupalabdhikAraNAnupapatteH prayatnasyA'hetutvaM zabdasyAbhivyaktau= yatra prayatnAnantaramabhivyaktistatrAnupalabdhikAraNaM vyavadhAnamupapadyate. vyavadhAnApohAcca prayatnAnantarabhAvino'rthasyopalabdhilakSaNA'bhivyaktirbhavatIti. na tu zabdasyAnupalabdhikAraNaM kiM cidupapadyate yasya prayatnAnantaramapohAt zabdasyopalabdhilakSaNA'bhivyaktirbhavatIti. tasmAdutpadyate zabdo nAbhivyajyate iti // 38 // ____ hetozcedanaikAntikatvamupapAdyate- anaikAntikatvAdasAdhakaH syAditi, yadi cA'naikAntikatvAdasAdhakatvam ? pratiSedhepi samAno doSaH / / 39 // mityupapAdyate itispaSTameva tathA ca zabdasya nityatvapakSe prayatnasyA'hetutve prayatnAnantarIyakatvam prayatnakAryatvaM nopapadyate svIkRtaM ca prayatnAnantarIyakatvaM tena kAryatvaM tena cAnityatvaM siddhamityAzayaH / vastutastu sUtre ' anupalabdhikAraNAnupapatteH' ityevaM pATho yukto bhAjyasaMmatazca tathA ca zabdasya kAryAnyatve nityatvapakSe prayatnasya zabdotpAdakatvAbhAvAdahetutvam = niSphalatvaM prAptaM pUrvoktaM zabdasyAnupalabdhikAraNamAvaraNAdikaM tu nopapadyate yasyA'pAkaraNAt prayatnasya sAphalyaM syAditi zabdanityatvapakSe prayatnasya niSphalatvamApadyate na caitad yuktamiti zabdoccAraNaprayatnasya sAphalyAthai zabdasya kAryatvaM svIkAryamiti sUtrArtha upapadyate, "anupalabdhikAraNopapatteH" iti prakRtapAThapakSe tu zabdAnupalabdhikAraNasyAvaraNAderupapattau tadapAkaraNena prayatnasya sAphalyaM zabdanityatvapakSepi saMbhavati tadetat prakRtaviruddhameveti nAyaM pATho yukta iti vibhAvyam / vyAcaSTe- satIti, zabdasyAbhivyaktau= abhivyaktipakSe= nityatvapakSe, anyad vyAkhyAtameva / uktaM vyAcaSTe- yatreti, yathA nATyazAlAyAM naTAdInAmabhivyaktirbhavati tatra javanikAdikaM vyavadhAnamapi prasiddhameva tasya vyavadhAnasyA'pohAt= apasAraNAt , tAdRzavyavadhAnApasAraNalakSaNaprayatnAdanantaraM bhAvinaH= dRzyamAnasya naTAdipadArthasyopalabdhirUpA'bhivyaktirbhavati, tatra javanikAdilakSaNaM vyavadhA pratyakSameva tasyApasAraNAt prayatnasAphalyam / zabdasya tvanupalabdhikAraNaM vyavadhAnaM na pramANagamyamasti yena zabdasyAbhivyaktiH svIkriyeta tayA ca nityatvaM svIkriyetetyAha-na viti, yasya= anupalabdhikAraNasya vyavadhAnasya, svIkriyetetizeSaH / upasaMharatitasmAditi, tasmAt= zabdasya nityatvAsaMbhavAt kiM vA vyavadhAyakAsaMbhavAt prAguccAraNAdasanneva zabda itihetoH prayatnasya sAphalyAthai cotpadyate eva zabda itya'nitya eva na nitya iti svIkAryamityarthaH spaSTamanyat / atra 'anupalabdhikAraNAnupapatteH' ityevaM sUtrapAThe " sati kAryAnyatve'nupalabdhikAraNAnupapatteH" itibhASyamapyanukUlam, bhASyepyatra "anupalabdhikAraNopapatteH" itipAThAntaraM tu tAdRzasUtrapAThavadasaMgatameva " na tu zabdasyAnupalabdhikAraNaM kiM cidupapadyate " ityagrimeNoktavizadIkaraNabhASyapAThena pratikUlazceti vibhAvyam / " anupalabdhikAraNasyAvaraNAderupapatterabhivyaktihetutvaM syAd evaM tu nAstIti vyatirekaparaM draSTavyam" ititAtparyaTIkAtAtparyeNa tu sUtrasya vyatirekaparatvena= AkSepaparatvena 'kAryA. nyatve prayatnahetutvamanupalabdhikAraNopapatteH' ityevaM pAThaH saMbhavati tasya ca 'zabdasya nityatvapakSe'nupalabdhikAraNopapattau satyAmanupalabdhikAraNA'pAkaraNAt prayatnasya hetutvam = sAphalyaM syAt na caivamasti' ityarthaH saMbhavatItyalamadhikena // 38 // // iti jAtinirUpaNaprakaraNaM samAptam // agrimasUtramavatArayati- hetoriti, hetoH= prayatnAnantarIyakatvAditihetoH, hetoranaikAntikatvopapAdanasya hetumAha- anaikAntikatvAditi / prakRtamAha- yadIti / SaTpakSImArabhate-pratiSedhepIti, yadi zabdAnityatvasAdhakahetau prayatnAnantarIyakatve'naikAntikatvaM doSastadvA pratiSedhepi= anityatvaprati Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 1AhnikepratiSedhopyanaikAntika:- kiMcit pratiSedhati kiMcinneti. anaikAntikatvAda'sAdhaka iti / atha vA zabdasyAnityatvapakSe prayatnAnantaramutpAdo nAbhivyaktiriti vizeSahetvabhAvaH, nityatvapakSepi prayatnAnantaramabhivyakti!tpAda iti vizeSahetvabhAvaH, soyamubhayapakSasamo vizeSahetvabhAva ityubhayamapyanaikAntikamiti // 39 // sarvatraivam // 40 // sarveSu sAdharmyaprabhRtiSu pratiSedhahetupu yatra yatrAvizeSo dRzyate tatrobhayoH pakSayoH samaH prasajyate iti // 40 // __ pratiSedhavipratiSedhe pratiSedhadoSavadoSaH / / 41 // yo'yaM pratiSedhepi samAno doSaH anaikAntikatvamApAdyate so'yaM pratiSedhasya pratiSedhepi samAnaH, tatra 'anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt ' iti sAdhanavAdinaH sthApanA prathamaH pakSaH, "prayatnakAryAnekatvAt kAryasamaH 37" iti dUSaNavAdinaH pratiSedhahetunA dvitIyaH pakSaH sa ca pratiSedha ityucyate, tasyAsya pratiSedhepi samAno doSa iti tRtIyaH pakSaH (sa ca) vipratiSedha ucyate, tasmin pratiSedhavipratiSedhepi samAno doSaH anaikAntikatvaM caturthaH pkssH||41|| SedhahetAvapyanaikAntikatvaM doSaH samAna eveti na pratiSedhasiddhirapi saMbhavatIti sUtrAnvayaH, evameva sarvatra vijJeyam / vyAcaSTe-pratiSedhopIti / anaikAntikatve hetumAha- kiMciditi, kiMcit= kiMciniSThAnityatvam , "prayatnakAryAnekatvAt" kiM vA 'asparzatvAt ' itipratiSedhaheturapi na sarvasya kriyAdi. padArthasya nityatvaM sAdhayatItya'naikAntika ityarthaH / anaikAntikatvasya phalamAha- asAdhaka iti / varNakAntaramAha- atha veti, iti= ityatra vizeSaheturnAsti / dvitIyapakSe doSamAha-nityatveti, zabdasyotpattireva vA'bhivyaktireva vetyatra vizeSaheturnAstItyarthaH / etadvyAkhyAnapakSe sUtraghaTakadoSazabdena vizeSahetvabhAvalakSaNo doSo grAhyaH / upasaMharati- soyamiti, ubhayapakSasamaH= zabdasyotpattipakSAbhivyaktipakSayostulyaH, ubhayam= hetudvayamapi, vAdinopi prativAdinopi ca heturanaikAntikaH- vinigamanAvirahAdityarthaH // 39 // ___uktaM sarvatrAdizati- sarvatreti, evam= uktaprakAreNa sarvatra pratiSedhe doSaH pradarzanIya itisUtrArthaH / vyAcaSTe- sarveSviti, sAdharmyaprabhRtiSu= sAdharmyasamaprabhRtiSu, pratiSedhahetuSu= jAtiSu, yatra yatra avizeSaH= pUrvottarapakSayoH sadoSatvena vizeSAbhAvo dRzyate tatra tatrobhayoH pakSayoH sa doSa: samAna eva prasajyate ityanvayaH / yathokte kriyAhetuguNayogepyanaikAntikatvamastyeva- kriyAhInagaganavRttitvAditi pUrvatra sarva spaSTam // 40 // pratiSedheti-yathA pratiSedhe doSastathA pratiSedhasya pratiSedhepi doSaH saMbhavatIti pratiSedhapratiSedhasyApi siddhirna saMbhavatIti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- yoyamiti, "pratiSedhepi samAno doSaH 39" itisUtreNa pratiSedhe yoyamanaikAntikatvalakSaNo doSaH pratipAdyate sa doSaH pratiSedhatya pratiSedhepi samAna eva, tatra pratiSedhasya pratiSedhaH "pratiSedhepi samAno doSaH" ityeva. sa cAyamapi na pratiSedhamAtraM dUSayatIti atrApyanaikAntikatvaM doSa ityarthaH / SaTpakSIsvarUpapradarzanArtha prathamapakSamAha- anitya iti, sthApanApakSaH prathama ityanvayaH / dvitIyapakSamAha- prayatneti, pratiSedhahetunA= pratiSedhakahetunA= pratiSedhatvena rUpeNa pravRtta ityrthH| dvitIyapakSasya nAmadheyamAha- sa ca pratiSedha iti / tRtIyapakSamAha- tasyeti, tasyAsya= uktasya dvitIyapakSasya pratiSedhasya 'pratiSedhepi samAno doSaH= doSapradarzanam' iti tRtIyaH pakSaH, tRtIyapakSasya nAmadheyamAha- vipratiSedha iti| caturthapakSamAha- tasminniti, tasmin= ukte pratiSedhavipratiSedhepi-tRtIyapakSepyanai Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 SaTpakSInirUpaNam ] nyAyabhASyam / pratiSedhaM sadoSamabhyupetya pratiSedhavipratiSedhe samAno doSaprasaGgo matAnujJA // 42 // pratiSedham= dvitIyaM pakSaM sadoSamabhyupetya= taduddhAramanuktvA'nujJAya pratiSedhavipratiSedhetRtIyapakSe samAnama'naikAntikatvamiti samAnaM dUSaNaM prasajato dUSaNavAdino matAnujJA prasajyate iti paJcamaH pakSaH // 42 // svapakSalakSaNApekSopapattyupasaMhAre hetunirdeze parapakSadoSAbhyupa gamAt samAno doSaH // 43 // sthApanApakSe "prayatnakAryAnekatvAt " itidoSaH pratiSedhahetuvAdinaH svapakSalakSaNo bhavati, kasmAt ?, svapakSasamutthatvAt , soyaM svapakSalakSaNaM doSamapekSamANo'nuhatya= anujJAya "pratiSedhepi samAno doSaH 39" ityupapadyamAnaM doSaM parapakSe upasaMharati, itthaM cAnaikAntikaH pratiSedha iti hetuM nirdizati, tatra svapakSalakSaNApekSayopapadyamAnadoSopasaMhAre hetunirdeze kAntikatvadoSapradarzanaM caturthaH pakSaH ityarthaH / tatra " pratiSedhepi samAno doSaH 39" itisUtreNa tRtIyaH pakSaH pradarzitaH, " pratiSedhavipratiSedhe" ityanena ca sUtreNa caturthaH pakSaH pradarzitaH // 41 // paJcamapakSamAha- pratiSedhamiti, pratiSedhavipratiSedhe= "pratiSedhepi samAno doSa: 39" ityanena pradarzite tRtIyapakSe samAnadoSaprasajanena dvitIyapakSasvIkAraH prApnotIti sadoSam " prayatnakAryAnekatvAt kAryasamaH 37" ityanena pradarzitaM pratiSedham= dvitIyapakSaM svIkRtya pratiSedhavipratiSedhe= tRtIyapakSe dvitIyapakSasamadoSaprasaJjane caturthapakSadhAriNo dvitIyapakSasvIkArApattyA matAnujJAnAmakaM nigrahasthAnaM prApnotIti matAnujJA= matAnujJApradarzanaM paJcamaH pakSa:- caturthapakSAnantaraM prAptatvAditi sUtrArthaH / vyAcaSTepratiSedhamiti, abhyupetyapadasyArthamAha- taditi, taduddhAram= dvitIyapakSoddhAram anuktvA= dvitIyapakSadUSaNasyA'nirAkaraNena tatsvIkAraH prApta iti sadoSaM dvitIyapakSamanujJAya= svIkRtyetyarthaH, / dUSaNavAdinaH= tRtIyapakSadUSaNavAdinaH caturthapakSadhAriNaH, caturthapakSadhAriNi matAnujJAdoSapradarzanaM paJcamaH pakSa ityarthaH spaSTamanyat // 42 // SaSThapakSamAha- svapakSeti, svapakSaH= prathamaH pakSastena lakSyate= utthApyate iti svapakSalakSaNA jAti:= dvitIyaH pakSastadapekSaH svapakSalakSaNApekSaH= tRtIyaH pakSastasyopapattimupasaMharatIti svapakSalakSaNApekSopapattyupasaMhArastAdRze hetunirdeze= tRtIyapakSasvIkartari paJcamapakSe parapakSadoSAbhyupagamAt= tRtIyapakSadoSA'nuddhAreNa tatsvIkArAt samAnaH= caturthapakSe iva matAnujJAlakSaNo doSa iti paJcamapakSepi matAnujJAdoSapradarzanaM SaSThaH pakSa itisuutraarthH| atra- "svapakSeNa lakSyate tadutthAnatvAjjAtiH svapakSalakSaNA= anaikAntikatvodbhAvanalakSaNA" ititAtparyaTIkA / vyAcaSTe- sthApanApakSe iti, 'anityaH zabdaH' itiprathamapakSe ityarthaH, pratiSedhahetuvAdinaH= dvitIyapakSadhAriNaH, atra " sthApanAhetuvAdinaH" itipAThastvasaGgataH / svapakSalakSaNaH= svapakSalakSaNasaMjJakaH pakSo bhavatItyarthaH, tadetadekacatvAriMzatsUtre spaSTam / ukte dvitIyapakSasya svapakSalakSaNatve hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- svapakSeti, svapakSasamutthatvAt= prathamapakSamAzrityotpannatvAd dvitIyaH pakSaH svapakSalakSaNa ityucyate ityarthaH / paSThapakSamutthApayati- soyamiti, soyaM paJcamapakSavAdI svapakSalakSaNam= dvitIyapakSoktaM prathamapakSadoSamapekSamANaH= svIkurvANastaM doSamanuddhRtya svIkRtya ca parapakSe= dvitIyapakSe "pratiSedhepi samAno doSaH" ityanena doSamupasaMharati / doSopasaMhAramAha- itthamiti, pratiSedhaH= dvitIyapakSaH / paryavasitamAha- tatreti, tatra= evaM sthite, anena= Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 1Ahnikeca sati anena parapakSo'bhyupagato bhavati / kathaM kRtvA ?, yaH pareNa " prayatnakAryAnekatvAt " ityAdinA'naikAntikatvadoSa uktastama'nuddhRtya "pratiSedhepi samAno doSaH 39" ityAha, evaM sthApanAM sadoSAmabhyupetya pratiSedhepi samAnaM doSaM prasajataH parapakSAbhyupagamAt samAno doSo bhavati. yathA parasya pratiSedhaM sadoSamabhyupetya pratiSedhavipratiSedhepi samAno doSaprasaGgo matAnujJA prasajyate iti tathA'syApi sthApanAM sadoSAmabhyupetya pratiSedhepi samAnaM doSaM prasajato matAnujJA prasajyate iti, sa khalvayaM SaSThaH pkssH| tatra khalu sthApanAhetuvAdinaH prathamatRtIyapaJcamapakSAH, pratiSedhahetuvAdinaH dvitIyacaturthaSaSThapakSAH, teSAM sAdhva'sAdhutAyAM mImAMsyamAnAyAM caturthaSaSThayoravizeSAt punaruktadoSaprasaGga:caturthapakSe samAnadoSatvaM parasyocyate- "pratiSedhavipratiSedhe pratiSedhadoSavad doSaH 41" iti, SaSThepi " parapakSAbhyupagamAt samAno doSaH" itisamAnadoSatvamevocyate nArthavizeSaH kazcidasti / samAnastRtIyapazcamayoH punaruktadoSaprasaGga:- tRtIyapakSepi "pratiSedhepi samAno doSaH 39" paJcamapakSavAdinA= vAdinA. svapakSalakSaNApekSayA= dvitIyapakSeNa upapadyamAnaH= prApto yaH prathamapakSe doSastasyopasaMhAre= svIkAre kRte tatra ca "itthaM cAnaikAntikaH pratiSedhaH" ityevaM hetunirdeze ca kRte sati= dvitIyapakSadoSe pradarzite sati parapakSaH= parapradarzito doSaH= svapakSadoSobhyupagato bhavati tatra parapakSAbhyupagamAt matAnujJAdoSaH prAptastathA ca paJcamapakSavAdini matAnujJApradarzanaM SaSThaH pakSa ityarthaH, atra prathamatRtIyapakSAvapi paJcamapakSavAdino vijJeyau tena svapakSadoSo noddhRta iti matAnujJA / parapakSAbhyupagamaprakAraM jijJAsate- kathaM kRtveti, kena prakAreNetyarthaH / jijJAsitaprakAraM pratipAdayati- ya ityAdinA, yo doSa ityanvayaH, pareNa= dvitIyapakSavAdinA / ityAha prathamapakSavAdItyanvayaH, atra yata itizeSaH, prathamatRtIyapaJcamapakSANAM vaktA eka evetyanusaMdheyam / paJcamapakSadhAriNo matAnujJAdoSApattimAha- evamiti, prathamapakSavAdinA prathamapakSalakSaNA sthApanA sadoSApyabhyupagatA-prAptadoSasyAnuddhArAt , sadoSAM ca sthApanAmabhyupetya "pratiSedhepi samAno doSaH" ityanena pratiSedhe= dvitIyapakSe doSaH pradarzitaH sa cAyaM tRtIyaH pakSaH saMpannaH asyaiva paJcamaH pakSaH, parapakSasya= prathamatRtIyapakSayoH prAptasya doSasyAbhyupagamAt matAnujJAlakSaNo doSaH samAnaH= caturthapakSasadRza eva paJcamapakSavAdinopi bhavatItyarthaH / atra dRSTAntamAha- yatheti, parasya matAnujJA prasajyate yathetyanvayaH, yathA parasya= caturthapakSadhAriNaH svoktaM sadoSaM pratiSedham= dvitIyapakSamabhyupetya pratiSevasya pratiSedhe= tRtIyapakSe samAno doSaprasaGgaH= "pratiSedhavipratiSedhe" ityanena dopaprasaJjane matAnujJA prasajyate, atra pratiSedhe prAptadoSA'parihArAt tadabhyupagamaH prApta iti matAnujJA prAptA sa cAyaM doSazcaturthapakSadhAriNi prAptaH- tenaiva svakIyasya sadoSasya dvitIyapakSasyAbhyupagamAt. etaddoSapradarzanaM ca paJcamaH pakSa ityarthaH / prakRtamAha- tatheti, caturthapakSadhArivat asyApi= paJcamapakSadhAriNyapi matAnujJAdoSaH prApnoti- tenApi svakIyasya sadoSasya prathamapakSasyAbhyupagamAdityarthaH, etadoSapradarzanaM ca SaSThaH pakSaH / atra dvitIyacaturthaSaSThapakSA aparasyaikasyaiva vijnyeyaaH| ____ vAdiprativAdinoH pakSAn saMkalayati- tatretyAdinA, sthApanAhetuvAdinaH= prathamapakSavAdinaH, pratiSedhahetuvAdinaH= dvitIyapakSavAdinaH, uttarottaraM krameNa tayoH pakSAH sthitA ityanusaMdheyam / teSAm= uktapakSANAm / caturthaSaSThapakSayoH punaruktadoSamAha- caturtheti, dvitIyacaturthaSaSThapakSA ekasyaiva tatra ya eva prathamapakSe doSo dvitIyapakSeNa pratipAditaH sa eva caturthaSaSThapakSAbhyAmapi pratipAdanIya iti caturthaSaSThapakSayoH punaruktadoSa ityarthaH / uktapunaruktadoSamupapAdayati- caturthapakSe iti, caturthapakSeNetyarthaH, parasya= tRtIyapakSavAdinaH / caturthapakSeNoktaM SaSThapakSetidizati- paSThepIti, SaSThapakSaNApItyarthaH / upasaMharatinArtheti, arthavizeSaH= pratipAdyArthabhedaH / saMprati tRtIyapaJcamapakSayorapi punaruktadopamAha- samAna iti, Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTpakSInirUpaNam ] nyaaybhaassym| 447 iti samAnatvamabhyupagamyate. paJcamapakSepi pratiSedhavipratiSedhe samAno doSaprasaGgo'bhyupagamyate nArthavizeSaH kazciducyate iti / ___tatra paJcamaSaSThapakSayorarthAvizeSAt punaruktadoSaH, tRtIyacaturthayormatAnujJA, prathamadvitIyayo. vizeSahetvabhAva iti SaTpakSyAmubhayorasiddhiH / kadA SaTpakSI ?, yadA "pratiSedhepi sAmAno doSaH" ityevaM pravartate tadobhayoH pakSayorasiddhiH, yadA tu "kAryAnyatve prayatnAhetutvamanupalabdhikAraNopapatteH 38" ityanena tRtIyapakSo yujyate tadA vizeSahetuvacanAt prayatnAnantaramAtmalAbhaH zabdasya nAbhivyaktiriti siddhaH prathamapakSo na SaTpakSI pravartate iti // 43 // // iti vAtsyAyanaviracite nyAyabhASye paJcamAdhyAyasya prathamamAhnikaM samAptam // caturthaSaSThapakSAbhyAM samAna ityarthaH, prathamatRtIyapaJcamapakSA ekasyaiva tatra yadeva prathamapakSeNa pratipAditaM tadeva tRtIyapaJcamapakSAbhyAmapIti tRtIyapaJcamapakSayoH punaruktadoSaH prApta ityarthaH / uktapunaruktadoSamupapAdayatitRtIyapakSepIti, tRtIyapakSeNApItyarthaH, samAnatvam= dvitIyapakSasya prathamapakSasamAnadoSavattvamupapAdyate ityarthaH / paJcamapakSepi= paJcamapakSeNApi " pratiSedhaM sadoSamabhyupetya 42 " itisUtreNa caturthapakSe doSapratipAdanadvArA dvitIyapakSe doSa upasaMhriyate iti tRtIyapakSasamAnatvamupalabdhamiti punaruktatvaM siddham / pratiSedhavipratiSedhe ityasya caturthapakSe ityarthaH, atra 'pratiSedhavipratiSedhapratiSedhe' iti vaktavyamAsItcaturthapakSasya pratiSedhavipratiSedhapratiSedharUpatvAt / upasaMharati- nArtheti, tRtIyapakSApekSayA paJcamapakSe nArthavizeSa ucyate ityarthaH / __pakSacatuSTayaM dUSayitvA pakSaSaTkamapi dUSayati- tatreti, paJcamapakSeNa caturthapakSe SaSThapakSeNa ca paJcama. pakSe matAnujJA pradarzitetyavizeSAt punaruktadoSaH / kiM vA paJcamaSaSThapakSayorubhayorapi samAnadoSaprasaGgapradarzanAt punaruktadoSa ityarthaH / tRtIyapakSavAdinA svakIyasya prathamapakSasya caturthapakSavAdinA ca svakIyasya dvitIyapakSasya parapradarzitadoSastadanuddhArAt svIkRta iti tRtIyacaturthayoH pakSayormatAnujJAdoSaH prAptaH, prathamadvitIyayoH pakSayoH= zabdanityatvAnityatvapakSayorvizeSahetvabhAvaH= pUrvokto vinigamanAviraha iti pakSaSaTkamapi duSTamevetyarthaH, ubhayoH= vAdiprativAdinoH pUrvottarapakSayoH / SaTpakSIpravRttikAraNaM jijJA. sate- kadeti / uttaramAha- yadeti, yadA pratiSedhe= uttarapakSe pUrvapakSavad doSavattvamatidizyate tadottarottaraM pratiSedheSu pUrvapUrvapakSavad doSAtidezasaMbhavAt SaTpakSI pravartate tatrobhayorapi pakSayorasiddhirbhavatisadoSatvAtidezAdityarthaH / prathamapakSasiddhiprakAramAha- yadA viti, yadA tu 'anityaH zabdaH prayatnA'nantarIyakatvAt' iti prathamapakSaH, " prayatnakAryAnekatvAt kAryasamaH 37 " iti dvitIyaH pakSastatra " kAryAnyatve 38" iti tRtIyapakSo yujyate= prayujyate= ucyate tadA " kAryAnyatve " ityanena prathamapakSe vizeSahetuvacanAt zabdasyAnityatvaM siddhaM bhavatIti tadane ca pakSAprasarAt SaTpakSI na pravartate ityarthaH / kAryAnyatve itisUtraM pUrva vyAkhyAtam / tathA ca zabdoccAraNaprayatnasya sAphalyArtha tena zabdasyAtmalAbhaH= utpattiH svIkAryetya'nityatvaM siddham. abhivyaktistu na svIkAryetyupasaMhAraH / spaSTamanyat / bhASyamidaM gabhIrAzayarahitamapIndrajAlasadRzatvAd buddhivikSepaM karoti // 43 // // iti SaTpakSInirUpaNaM samAptam / / // iti nyAyabhASyaprasannapadAyAM paJcamAdhyAyasya prathamamAhnikaM samAptam // Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha nyAyabhASyapazcamAdhyAyasya dvitIyamAhnikam vipratipatyapratipattyorvikalpAnnigrahasthAnabahutvamiti saMkSepeNoktaM tadidAnI vibhajanIyam / nigrahasthAnAni khalu parAjayavastUnya'parAdhAdhikaraNAni prAyeNa pratijJAdyavayavAzrayANi tattvavAdinama'tattvavAdinaM cAbhisaMplavante, teSAM vibhAga: pratijJAhAniH pratijJAntaraM pratijJAvirodhaH pratijJAsaMnyAso hetvantaramarthAntaraM nirarthakama'vijJAtArthama'pArthakama prAptakAlaM nyUnamadhikaM punaruktama'nanubhASaNamaunamapratibhA vikSepo" maiMtAnujJA pairyanuyojyopekSaNaM niraMnuyojyAnuyogo'pai siddhAnto hetvAbhAsAzca nigrahasthAnAni // 1 // tAnImAni dvAviMzatidhA vibhajya lakSyante // 1 // pratidRSTAntadharmAbhyanujJA svadRSTAnte pratijJAhAniH // 2 // sAdhyadharmapratyanIkena dharmeNa pratyavasthite pratidRSTAntadharma svadRSTAnte'bhyanujAnan pratijJAM jahAtIti pratijJAhAniH, nidarzanam- 'aindriyakatvAdanityaH zabdo ghaTavat' itikRte. apara Aha'dRSTamaindriyakatvaM sAmAnye nitye kasmAnna tathA zabdaH ?' iti. (evam ) pratyavasthite. idamAha uddiSTapadArtheSu ziSTAnAM nigrahasthAnAnAM nirUpaNArtha paJcamAdhyAyasya dvitIyamAhnikamArabhatevipratipattIti, tadetat prathamAdhyAyAnte draSTavyaM tathA ca sUtram- "vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam 1-2-19 " " tadvikalpAnjAtinigrahasthAnabahutvam 1-2-20" ityuktam / nigrahasthAnAnAM phalaM svarUpaM vAha-nigrahasthAnAnIti, parAjayo vasati eSviti parAjayavastUni parAjayakAraNAnItyarthaH, aparAdhAdhikaraNAni= vaktRdoSasUcakAni, aparAdhazcAtrA'kathanIyakathanameva sNgcchte| nigrahasthAnAzrayamAha- prAyeNeti, pratijJAdyavayavAzrayANi= pratijJAdyavayavaniSThAni yathA pratijJAsaMnyAsaparyantaM catvArINi pratijJAzrayANi. hetvantaraM hetuniSTham hetvAbhAsA api hetusaMbaddhA eva. evamagrepi bodhyam / abhisaMpUvante= Azrayante. tattvavAdinApi hetvantaranirdeze kRte nigrahasthAnaM bhavatyeva yathA 'prapaJcaH satyaH pramANaviSayatvAt kAryakaratvAcca brahmavat AtmavadvA' iti / teSAm= nigrahasthAnAnAm / vibhAgasUtramAha- pratijJAhAniriti, nAtra kiMcidapi vyAkhyeyamasti / vyAcaSTe- tAnIti, nigrahasthAnAnItyarthaH / lakSyante= pradaryante kiMvAgre lakSayiSyante ityarthaH // 1 // nigrahasthAneSu pratijJAhAni lakSayati- pratidRSTAnteti, svadRSTAnte= svoktadRSTAnte pratidRSTAntadharmasya yA'bhyanujJA sA pratijJAhAniH yathA bhASyoktodAharaNe ghaTe pratidRSTAntadharmasya= sAmAnyadharmasya nityatvasyAbhyanujJeti sUtrAnvayaH, anyatsarvaM bhASye spaSTam / atratyA vRttirapi draSTavyA / vyAcaSTe-sAdhyadharmeti, sAdhyadharmapratyanIkena= svasAdhyaviruddhena dharmeNa pratyavasthite= pratipakSe upasthApite sati pareNe. tyarthaH / udAharati- aindriyakatvAditi, nidarzanam= udAharaNam, aindriyakatvAt= indriyagrAhyatvAt, itikRte= itiprayukte, aparaH= prativAdI, pratyavasthAnamAha- dRSTamiti, nitye sAmAnye= gotvAdAvapyaindriyakatvamasti-indriyagrAhyatvAt, tathA nityaH / idamAha prathamapakSavAdI, tathA ca prakRte sAMdhyo dharmaH Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigrahasthAnanirUpaNam ] nyaaybhaassym| 449 'yadyaindriyakaM sAmAnyaM nityam ? kAmaM ghaTo nityostu' iti, sa khalvayaM sAdhakasya dRSTAntasya nityatvaM prasaJjayan nigamanAntameva pakSaM jahAti. pakSaM jahat pratijJAM jahAtItyucyate- pratijJAzrayatvAt pakSasyeti // 2 // pratijJAtArthapratiSedhe dharmavikalpAttadarthanirdezaH pratijJAntaram // 3 // ___ pratijJAtArtha:- 'anityaH zabda aindriyakatvAd ghaTavat' ityukte yo'sya pratiSedhaHpratidRSTAntena hetuvyabhicAraH- 'sAmAnyamaindriyakaM nityam ' iti tasmiMzca pratijJAtArthapratiSedhe dharmavikalpAditi= dRSTAntapratidRSTAntayoH sAdharmyayoge dharmabhedAt= sAmAnyamaindriyakaM sarvagatam aindriyakastva'sarvagato ghaTa iti dharmavikalpAt. tadartha nirdeza iti sAdhyasiddhayartham / katham ? yathA ghaTo'sarvagata evaM zabdopyasarvagato ghaTavadevAnitya iti, tatra- 'anityaH zabdaH' iti pUrvA pratijJA. 'asarvagataH' iti dvitIyA pratijJA pratijJAntaram / tat kathaM nigrahasthAnamiti, na pratijJAyAH sAdhanaM pratijJAntaraM kiM tu hetudRSTAntau sAdhanaM pratijJAyAH, tadetade'sAdhanopAdAnama'narthakamiti. AnathekyAnnigrahasthAnamiti // 3 // anityatvaM tatpratyanIkena dharmeNa nityatvena dRSTamityAdirUpeNa pratyavasthite sati pratidRSTAntadharmam= sAmAnyadharma nityatvaM svadRSTAnte ghaTe svIkaroti tena ghaTavat zabdasyApi nityatvaM prApnoti tathA ca zabdAnityatvapratijJAyA hAnirbhavatIti pratijJAhAniriti lkssnnsmnvyH| upasaMharati- sa khalvayamiti, ayam= prathamapakSavAdI, sAdhakasya anityatvasAdhakasya dRSTAntasya= ghaTasya, nityatvaM prasaJjayan= strIkurvan , atra ghaTasya nityatve svIkRte pUrvoktAnAM nigamanAntAnAM paJcAnAmapi pratijJAdyavayavAnAM hAnirjAtetyanusaMdheyam / pratijJAhAnimAha-pakSamiti / pakSahAnau pratijJAhAnyApattyAM hetumAha-pratijJAzrayatvAditi, pakSasya= svapakSasya pratijJAzrayatvAt= pratijJAyA AzrayatvAt= pratijJA pakSaniSTheti pakSahAnyA pratijJAhAnirupalabdhetyanvayaH, spaSTamanyat // 2 // - pratijJAntaraM lakSayati-pratijJAtArtheti, pratijJAtArthasya= zabdAnityatvasya pareNa pratiSedhe kRte= hetoH sAdhyavyabhicAritve pradarzite dharmavikalpAt= dRSTAntapratidRSTAntayordharmabhedAt= yathA dRSTAntasya ghaTasyA'sarvagatatvaM dharmaH pratidRSTAntasya sAmAnyasya ca sarvagatatvaM dharma iti tadbhedAt tadartham= dRSTAntadharmasyA'sarvagatatvasya sAdhanArtham= dRSTAntagatadharmAntarasAdhanArtha kiM vA pratijJAtArthasAdhanAthai yo nirdezaH tat pratijJAntaramiti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- pratijJAtArtha iti, atra 'pratijJAtArthe ' iti vaktavyamAsIt / udAharati- anitya iti, ityukte pratijJAtArthe ityanvayaH / asya= pratijJAtArthasya zabdAnityatvasya / pratiSedhapadArthamAha- pratidRSTAnteneti, aindriyakatvasya hetoranityatvAbhAvavati sAmAnye vRttitvAdanityatvavyabhicAritvaM prAptaM tadetadudAharati- sAmAnyamiti / saMkalayati- tasminniti / dharmavikalpapadArthamAha- dRSTAnteti, dRSTAntapratidRSTAntayoH= ghaTasAmAnyayoH, sAdharmyayoge= hetumattve aindriyakatvayoge sati / dharmabhedamAha- sAmAnyamiti, sAmAnyaM gotvAdi sarvagataM ghaTazvAsarvagata iti dRSTAntapratidRSTAntayodharmabhedaH, tadartham= pratijJAtArthasiddhayartham= zabdAnityatvasiddhayartham asarvagatvanirdeza ityanvayaH, tadarthamiti sUtrapadaM vyAcaSTe- sAdhyasiddhayarthamiti, tadarthe nirdeza ityasya sAdhyasiddhayarthaM nirdeza ityarthaH / asarvagatatvanirdezena zabdAnityatvasiddheH prakAraM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- yatheti, zabdaghaTayorasarvagatatvena sAdhAdanityatvenApi sAdharmya siddhamiti zabdAnityatvaM siddham , zabdasAmAnyayostu sarvagatatvAsarvagatatvAbhyAM vaidhAnna sAmAnyavat zabdasya nityatvApattirityarthaH / upasaMharati- tatreti / pratijJAntarasya nigrahasthAnatvakAraNaM jijJAsate- taditi, pratijJAntarasya nigrahasthAnatve ekasmin janmanyekaviSayakamekamevAnumAnaM syAdityAzayaH / uttaramAha- neti / pratijJAsAdhanamAha- kiM tviti / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 2AhnikepratijJAhetvovirodhaH pratijJAvirodhaH // 4 // 'guNavyatiriktaM dravyam' iti pratijJA. 'rUpAdito'rthAntarasyAnupalabdheH' iti hetuH. soyaM pratijJAhetvorvirodhaH / katham ?, yadi guNavyatiriktaM dravyam ? rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdheH (iti) nopapadyate, atha rUpAdibhyorthAntarasyAnupalabdhiH? guNavyatiriktaM dravyamiti nopapadyate, guNavyatiriktaM ca dravyaM rUpAdibhyorthAntarasyAnupalabdhiriti virudhyate= vyAhanyate= na saMbhavatIti // 4 // pakSapratiSedhe pratijJAtArthApanayanaM pratijJAsaMnyAsaH // 5 // 'anityaH zabda aindriyakatvAt ' ityukte paro brUyAt- 'sAmAnyamaindriyakaM na cAnityamevaM zabdopyandriyako na cAnityaH' iti. evaM pratiSiddha pakSe yadi brUyAt- 'kaH punarAha anityaH zabdaH (iti) ? ' iti. soyaM pratijJAtArthanihnavaH pratijJAsaMnyAsa iti // 5 // avizeSokte hetau pratiSiddhe vizeSamicchato hetvantaram // 6 // nidarzanam- 'ekaprakRtIdaM vyaktam' iti pratijJA. kasmAd hetoH? 'ekaprakRtInAM vikArANAM parimANAt " mRtpUrvakANAM zarAvAdInAM dRSTaM parimANaM yAvAn prakRtermyaho bhavati tAvAn vikAraH' iti. dRSTaM ca prativikAraM parimANam . asti cedaM parimANaM prativyaktam , upasaMharati= tadetaditi, pratijJAyAH pratijJAntaramasAdhakamiti tadupAdAnama'narthakameveti pratijJAntaraM nigrahasthAnam- pratijJAsAdhakasyaiva vaktavyatyAditvanvayaH spaSTamanyat // 3 // pratijJAvirodhaM lakSayati-pratijJeti, pratijJAhetvoryaH parasparaM virodhaH sa pratijJAvirodha itisUtrAnvayaH / vyAcaSTe-guNeti / upasaMharati-soyamiti, yadA hi rUpAdiguNAtiriktaM padArthAntaraM nopalabhyate tadA guNavyatiriktasya dravyasya siddhirna saMbhavatIti pratijJAhetvorvirodhaH siddhaH / uktavirodhasya kAraNaM jijJAsate- kathamiti / uttaramAha- yadIti / nigamayati- guNavyatiriktaM ceti, itiparasparaM virudhyate ityarthaH spaSTaM sarvam / 'virudhyate' itizabdasyAthai paramAprasiddhaM manyamAnoyaM bhASyakAra uttarottaraM vyAcaSTe- vyAhanyate ityAdinA // 4 // pratijJAsaMnyAsaM lakSayati- pakSeti, pareNa pakSapratiSedhe= pratijJAtArthasya hetuvyabhicArAdipradarzanena pratiSedhe kRte yat pratijJAtArthasyApanayanam= parityAgaH sa pratijJAsaMnyAsa itisUtrAnvayaH, anyad bhASye spaSTam / vyAcaSTe- anitya iti / pakSapratiSedhamAha- sAmAnyamiti, pakSe= pratijJAtArthe zabdAnityatve / pratijJAsaMnyAsamAha- ka iti / upasaMharati- soyamiti, pratijJAtArthasya zabdAnityatvasya nihnavaH= parityAgaH pratijJAsaMnyAsa evamanyatrApi yojyam / sarva spaSTam // 5 // hetvantaraM lakSayati- avizeSeti, vAdinA hetau avizeSokte= avizeSarUpeNa sAmAnyarUpeNokte tasmiMzca hetau prativAdinA pratiSiddhe dUSite sati tatra hetau vizeSamicchataH= kurvataH= vizeSaNAntaraM prakSipataH hetvantaraM bhavati tena ca prayuJjAnasya hetvantaraM nigrahasthAnaM bhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTenidarzanamiti, udAharaNamityarthaH / udAharati- eketi, idaM vyaktam= dRzyamAnaM jagat ekaM prakRtirasyeti ekaprakRti= ekasya pradhAnasya kAryamityarthaH / hetuM jijJAsate- kasmAditi / hetumAha- eketi, ekaprakRtInAm= ekapadArthajanyAnAmeva vikArANAm= kAryANAM parimANAt= parimitatvAt= parimitatvadarzanAt, anekaprakRtInAM ca parimitatvAsaMbhavAdityarthaH / udAharati-mRditi, yathA mRtpUrvakANAm= mRdvikArANAM zarAvAdInAM parimANam= parimitatvaM dRzyate= yAvAn prakRteH= upAdAnasya vyUhaHpUro bhavati tAvAn tadvikAro bhavati, tatkasya hetoH? iti jijJAsAyAmekaprakRtitvAdeveti vaktavyaM Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigrahasthAnanirUpaNam ] nyAyabhASyam / tadekaprakRtInAM vikArANAM parimANAt pazyAmo vyaktamidamekaprakRtIti / asya vyabhicAreNa pratyavasthAnam- nAnAprakRtInAmekaprakRtInAM ca vikArANAM dRSTaM parimANamiti / evaM pratyavasthite Aha- ekaprakRtisamanvaye sati zarAvAdivikArANAM parimANadarzanAt . sukhaduHkhamohasamanvitaM hIdaM vyaktaM parimitaM gRhyate. tatra prakRtyantararUpasamanvayAbhAve satyekaprakRtitvamiti / tadidamavizeSokte hetau pratiSiddhe vizeSaM bruvato hetvantaraM bhavati, sati ca hetvantarabhAve pUrvasya hetorasAdhakatvAnnigrahasthAnam , hetvantara vacane sati yadi hetvarthanidarzano dRSTAnta upAdIyate ? nedaM vyaktamekaprakRti bhavati-prakRtyantaropAdAnAt , atha nopAdIyate ?. dRSTAnte hetvarthasyA'nidarzitasya sAdhakabhAvAnupapatteH AnarthakyAd hetoranivRttaM nigrahasthAnamiti // 6 // bhavati tathA ca jagatopi parimANAt= parimitatvAdekakAryatvaM siddhaM yadi cAnekakAryatvaM syAttadA kAraNAnAmanekatvenA'parimitatvAt tatkAryasyApya'parimitatvaM syAnna tu parimitatvamityarthaH / uktamya . zarAvAdidRSTAntasya hetumattvamAha- dRSTaM ceti, prativikAram= kAryamAne zarAvAdau parimANam= parimitatvaM heturdazyate ityarthaH / upanayamAha- astIti, prativyaktam sarveSu pRthivyAdibhUteSu / nigamanamAha- tadeketi, tat= tasmAt / hetupratiSedhamAha- asyeti, asya= uktAnumAnasya= hetoH / hetuvyabhicAramAha-nAneti, nAnAprakRtiSvapi vikAreSu lAkSAjalamRdAdyanekapadArthanirmiteSu ghaTAdiSu paribhitatvaM heturdazyate iti hetorvyabhicAritvaM prAptaM tathA ca parimitatvahetunA prapaJcasyaikaprakRtitvaM na sidhyatItyarthaH / prakRtaM hetvantaramAha- evabhiti, evam= uktaprakAreNa pratyavasthite= hetau vyabhicAradoSe pradarzite / uktahetuM vizinaSTi- eketi, 'ekaprakRtInAM vikArANAM parimANAt' ityetAvanmAnaM na hetuH kiM tu 'ekaprakRtisamanvaye sati vikArANAM parimANAt ' itiheturityarthaH, ekaprakRtisamanvitatve sati parimitatvaM heturiti yAvat , atra prakRtizabdaH svabhAvaparastathA ca nAnAprakRtInAM vikArANAM nAnAsvabhAvatvAt tatraikaprakRtisamanvitatvam= ekasvabhAvavattvaM nAstIti nAtra viziSTahetau vyabhicAritvaM doSaH, nAnAprakRtiSu nAnAsvabhAvavattvamekaprakRtiSu caikasvabhAvavattvaM spaSTameva, tathA ca pUrvoktahetau ekaprakRtisamanvitatvavizeSaNaprakSepAd hetvantaraM nigrahasthAnaM siddham / pakSe vyakte ekaprakRtisamanvitatvamAhasukheti, prapaJce sukhaduHkhamohavattvamevaikaprakRtisamanvitatvaM tadanenopanayaH pradarzitaH, nigamanamAha- tatreti, tatra prapaJce, pratyantararUpasamanvayAbhAve sati= nAnAprakRtisamanvitatvAbhAvAta ekaprakRtitvaM siddhamityarthaH / pradhAne yat sukhaduHkhamohasamanvitatvaM tadeva prapaJcepIti prapaJcasya pradhAnakAryatvaM siddham, sukhaduHkhamohAzca sAmAnAdhikaraNyAdekaprakRtirUpA eveti na sukhAdInAmanekatvena svabhAvAnekatvaM zaGkanIyam- vaiyadhikaraNye satyeva padArthAnAM bhedasaMbhavAt / atra- " evaM pratyavasthite prativAdini vAdI pazcAt parimitatvaM hetuM vizinaSTi- ekaprakRtisamanvaye sati zarAvAdivikArANAM parimANadarzanAditi, prakRtiH= svabhAvaH= ekasvabhAvasamanvaye satItyarthaH, ekaprakRtisamanvayaM sphuTayati-sukhaduHkhamohasamanvitaM hIdaM sarva vyaktaM gRhyate " iti tAtparyaTIkA / lakSaNaM samanvayati- tadidamiti, " ekaprakRtInAM vikArANAM parimANAt" ityavizeSeNokte hetau, " nAnAprakRtInAm " ityAdinA pratiSiddhe, "ekaprakRtisamanvaye sati" ityAdinA vizeSam= vizeSaNaM avato hetvantaraM bhavatItyanvayaH / hetvantarasya nigrahasthAnatvakAraNamAha-satIti, hetvantarabhAve= hetvantaraprayoge kRte pUrvasya hetoH sAdhyAsAdhakatvAdeva nigrahasthAnatvaM bhavati kiMvA pUrvasya hetorasAdhakatvAd hetvantaraprayoge kRte tAzahetvantara vAdino nigrahasthAnamApadyate ityarthaH / evaM hetvantaraprayoge kRtepi prakRtasAdhyasyA'siddhimAha- hetvantara vacane satIti, hetvantaraprayoge kRtepi yadi hetvarthanidarzanaH= vyAptipradarzako dRSTAnta ucyate ? tadApi prapaJce ekapratitvam pradhAnakAryatvaM na sidhyati- prakRtyantaropAdAnAt= prakRtyantarasya= prakRtyantarakAryasya pradarzanAdityanvayaH, dRSTAnto hi pakSApekSayA pRthag vyaktaM ca bhaviSyati tAdRzadRSTAntasya ca prakRtiH pArthAntara Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 2AhikeprakRtAdAdapratisaMbaddhArthamarthAntaram // 7 // yayoktalakSaNe pakSapratipakSaparigrahe hetutaH sAdhyasiddhau prakRtAyAM brUyAt- 'nityaH zabdaH asparzatvAditi hetuH ' heturnAma hinoterdhAtostuni pratyaye kRdantapadam. padaM ca- nAmAkhyAtopasarganipAtAH, abhidheyasya kriyAntarayogAd viziSyamANarUpaH zabdo nAma, kriyAkArakasamudAyaH. kArakasaMkhyAviziSTakriyAkAlayogAbhidhAyi AkhyAtam. dhAtvarthamAtraM ca kAlAbhidhAnaviziSTam , prayogeSvadabhidyamAnarUpA nipAtAH, upasRjyamAnAH kriyA'vadyotakA upasargAH, ityevamAdi. tadarthAntaraM veditavyam // 7 // meva bhaviSyati pradhAnakAryasya sarvasyaiva pakSabhUtatvAt dRSTAntatvena pradarzanIyAnAM ghaTAdInAmanekaprakRtitvasya pratyakSatvAJca tathA ca samagrasya vyaktasyaikaprakRtitvaM na setsyati dRSTAntasya bhinna prakRtikatvasaMbhavAdityarthaH / * pakSAntaramAha- atheti, yadi ca dRSTAnto nocyeta ? tadApi prapaJce ekaprakRtitvaM na sidhyati- dRSTAnte hetvarthasya- sAdhyavyApyatvasyApradarzane hetoH sAdhakabhAvAnupapatteH= sAdhyasAdhakatvAsaMbhavAt tathA ca sAdhyA'sAdhakatvenAnarthakyAdeva hetoH hetvantaraM nigrahasthAnaM bhavatIti siddhamityarthaH / atra- " hetuH sAdhanam arthaH sAdhyaH tau hetvarthoM nidarzayati vyApyavyApakabhAveneti nidarzanaH hetvarthayonidarzano hetvarthanidarzano dRSTAntaH" ititAtparyaTIkA / anivRzam prAptam, vAdina itizeSaH / / 6 // arthAntaraM lakSayati- prakRtAditi, prakRtArthe= prakRtasAdhye apratisaMbaddhaH= asaMbaddho'rtho yasya taMt apratisaMbaddhArtha vAkyam arthAntaramiti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- yathokteti, pravRtte itizeSaH / atra" vAdijalpe vitaNDAyAmityarthaH" iti tAtparyaTIkA / vAdiprativAdinoH pUvottarapakSau yadA pravRttI tadA hetutaH sAdhyasiddhau prakRtAyAM yadi 'nityaH zabdaH- asparzatvAt' iti sAdhyaM hetuM coktvA sAdhyasiddhayupayuktamanuktvA heturnAmetyAdikamaprakRtArthaM vadati tadA vakturarthAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhava. tIti praghaTTakArthaH / prakRtamAha-nitya iti / atrArthAntaramAha- heturnAmetyAdinA, dhAtoriti paJcamyatam / pratyaye kRte itynvyH| kRdantapadamityuktaM tatra padaM vibhajate- nAmeti, rAma ityAdi nAmapadam , pacatItyAdi AkhyAtapadam, prAdikamupasargapadam, cAdikaM nipAtapadam / nAmalakSaNamAha- abhidheyasyeti, yadvAcyArthasya kriyayA sahAnvayo bhavati tad nAmetyarthaH, yathA 'rAmo gacchati' ityatra rAmapadArthasya kartRtvena gamanakriyayA yogAt 'rAmaH' iti viziSyamANarUpaH= prathamAvibhaktyantarUpaH zabda eva nAmapadamityucyate. evaM 'rAmeNa' ityAdau tRtIyAdivibhattyantarUpaH zabdo nAmapadamityanusaMdheyam / AkhyAtasya lakSaNatrayamAha- kriyetyAdinA, kriyAkArakasamudAya AkhyAtapadam, kArakasaMkhyAviziSTA yA kriyAstasyAH kAlayogAbhidhAyi AkhyAtam , kAlAbhidhAnaviziSTaM dhAtvarthamAtraM vA''khyAtamityanvayaH / nipAtalakSaNamAha-prayogeSviti, prayogeSu arthAt= svArthena abhidyamAnarUpAH= abhidyamAnArthAzcAdayo nipaataaH| upasargalakSaNamAha- upeti, upa= samIpe sRjyamAnAH santo ye kriyAyA avadyotakAH= prakRtakriyAyAM kiMcidatizayasya dyotakAste prAdaya upasargA ityanvayaH / upasaMharati- ityevamiti, ityevamAdi yat prakRtA'saMbaddhaM tadarthAntaraM veditavyam / atra- "tadevamabhidheyasya kriyAvizeSayogAdviziSyamANarUpaH zabdo nAmeti / AkhyAtasvarUpamAha-kriyAkArakasamudAya iti, viSayeNa viSayiNamupalakSayati. pacati pacyate ityevamAdayaH zabdAH kriyAM kArakam = kartAraM karma cAbhivadanti, tadetallakSaNamasiddhamativyApakaM ca-na hi kartA karma vA AkhyAtenAbhidhIyate-kriyAkSepeNaiva tayoH pratilambhAt ananyalabhyasya ca zabdArthatvAt. kartRkarmaNozca kArakAntarebhyo bhAvanAyAmabhyarhitatamatvena tatsaMkhyAbhidhAnaniyamAdasiddhaM kArakAbhidhAnama, ativyApaka ca-pAcakaH pAkya ityAde nopi kriyAkArakasamudAyAbhidhAyitvAt , tadasmin lakSaNe'parituSyan lekSaNAntaradvayenAkhyAtapadAnyupasaMgRhNAti- kArakasaMkhyAviziSTakriyAkAlayoSAbhidhAyyA''khyAtam (iti) pacati pacyate ityAdau kartuH karmaNo vA saMkhyayA kAlena vartamAnAdinA Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 nigrahasthAnanirUpaNam ] nyaaybhaassym| varNakramanirdezavana nirarthakam // 8 // yathA 'nityaH zabdaH kacaTatapAnAM jabagaDadazatvAt abhaJghaDhadhaSavat' iti, evaMprakAra nirarthakam- abhidhAnAbhidheyabhAvAnupapattau arthagaterabhAvAda varNAH krameNa nirdizyante iti||8|| pariSatpativAdibhyAM trirabhihitamapyavijJAtama'vijJAtArtham // 9 // yad vAkyaM pariSadA prativAdinA ca trirabhihitamapi na vijJAyate zliSTazabdamapratItaprayogama'tidrutoccAritamityevamAdinA kAraNena tadavijJAtArtham, avijJAtArthama'sAmarthyasaMvaraNAya prayuktamiti nigrahasthAnamiti // 9 // viziSTA kriyA pratIyate, kAlazca kacidastItyetAvatokto na tu vivakSito lakSaNe- paceta yajetetyevamAdau tadyogApratIteH, anena lakSaNena sthIyate supyate ityAdInAmAkhyAtAnAma'saMgrahaH- kArakatatsaMkhyayorapratIteH tatsaMgrahAya dvitIyaM lakSaNamAha- dhAtvarthamAtraM ca kAlAbhidhAnaviziSTam (iti) abhidhIyate ityabhidhAnam / prayogeSviti- nAmno vA''khyAtasya vA tadarthAdabhidyamAnarUpA nipAtAH, yathA samuccayavikalpAdinAmapadaiH samuccayAdayaH samuJcetavyAd gamArthAdAkhyAtArthAdvA bhedenocyante- tatra SaSThIprayogAt teSAM samuccayo vikalpo veti naivaM cAdayaH svArthAn nAmArthAdAkhyAtArthAdvA bhedenAbhidadhati, rUpyante= pratipAdyante (iti) rUpANi= arthAH nAmArthAdAkhyAtArthAdvA'bhidyamAnaM rUpam= pratipAdyamAnaM yeSAM nipAtAnAM te tthoktaaH| upasRjyamAnAH samIpe% prAk prayujyamAnAH kriyAvadyotakA upasargAH, avadyotanaM copalakSaNam- adhikArthA viparItArthAzvopasargA gRhyante yathA- abhyAgacchati pratiSThate ityAdiSu / " iti tAtparyaTIkA / atra tAtparyaTIkAnusAreNAkhyAtasya 'kriyAkArakasamudAyAbhidhAyi aakhyaatm| 'kArakasaMkhyAviziSTakriyAkAlayogAbhidhAnAkhyAtam / 'kAlAbhidhAnaviziSTaM yad dhAtvarthamAtraM tadabhidhAyi AkhyAtam' iti lakSaNatrayaM saMpannam / sarva tAtparyaTIkAyAmidaM spaSTamityalam // 7 // . " nirarthakaM lakSayati-varNeti, kakArAdayo varNAH krameNa yatra nirdizyante tannirarthakamiti suutraanvyH| sarva spaSTam / vyAcaSTe- yatheti, atra" kacaTatapAnAm" itipAThastu prakRtAnupayukta eva bhAti / upasaMharati-evamiti, evaM varNanirdezasya sAdhyAsAdhakatvAnnigrahasthAnatvam / asya nirarthakatve hetumAha- abhiSAneti, ye varNA evaM krameNa nirdizyante teSAM kenApi prakRtena sAdhenatvAdipadArthena abhidhAnAbhidheyabhAvasya= vAcyavAcakamAvasyAnupapattau= abhAvena arthagateH= prakRtArthapratIterabhAvAdidaM nirarthakamityarthaH spaSTamanyat // 8 // avijJAtAthai lakSayati-pariSaditi, yad vAkyaM vAdinA triH= trivAramabhihitam= uccAritamapi pariSadA prativAdinA cArthato na vijJAyate tadavijJAtaM vAkyamavijJAtArtha nigrahasthAnamiti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- yaditi, uktarUpeNaivAnvayaH / asyAvijJAtArthatve hetumAha-zliSTeti, zliSTAH= anekArthAH, zabdA yatra tat zliSTazabdaM vAkyam , apratItaprayogam= aprasiddhArthakazabdaghaTitaM vAkyam, atidrutoccAritaM ca vAkyaM etAdRzavAkyAnAmarthapratItirna bhavatIti prasiddhameva arthapratItyajanakatvAca nigrahasthAnamvAkyasya paraM pratyarthapratItyarthamevoccAryatvAdityarthaH 'vAdinA trirabhihitamapi yadvAkyamityevamAdinA kAraNena pariSadA prativAdinA cArthato na vijJAyate tadavijJAtArtha nigrahasthAnamityanvayaH / etAdRzavAkyaprayogasya kAraNamAha- avijJAtArthamiti, spaSTArthavAkyena sAdhyasAdhane sAmarthyAbhAve evedRzaM vAkyaM khA'sAmarthyagopanAya prayujyate tasya svAsAmarthyagopakatvepi sAdhyasAdhakatvaM na saMbhavatIti nigrahasthAnatvaM veditavyam / yathA 'acyutaH zabdo'nantatvAt ' ityAdi, acyutaH= nityaH, anantatvAt= avinAzitvAdityarthaH sarvAprasiddhaH // 9 // Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 2AhnikepaurvAparyAyogAdapratisaMbaddhArthama'pArthakam // 10 // yatrA'nekasya padasya vAkyasya vA paurvApayeNAnvayayogo nAsti itya'saMbaddhArthatvaM gRhyate / tatsamudAyArthasyA'pAyAdapArthakaM yathA- 'daza dADimAni. SaDapUpAH. kuNDamajAjinam . palalapiNDaH. adharaurukametat . kumAryAH pAyyaM tasyAH pitA apratizInaH' iti // 10 // avayavaviparyAsavacanama'prAptakAlam // 11 // . pratijJAdInAmavayavAnAM yathAlakSaNamarthavazAt kramaH tatrAvayavaviparyAsena vacanama'prAptakAlam . asaMbaddhArtha nigrahasthAnamiti // 11 // hInamanyatamenApyavayavena nyUnam // 12 // pratijJAdInAmavayavAnAmanyatamenApyavayavena hInaM nyUnaM nigrahasthAnam- sAdhanAbhAve sAdhyAsiddhiriti // 12 // ___ apArthakaM lakSayati-paurveti, pauvAparyAyogAn= vAkyAnAM yatra parasparAsaMbandhAda'pratisaMbaddhArtham= asaMbaddhArtha mahAvAkyaM bhavati tatrA'pArthakaM nigrahasthAnaM bhavatIti sUtrAnvayaH / prakRtArthAsaMbaddhArthatve'rthAntaram , parasparasaMbandhAbhAve'pArthakamiti bhedaH / atra- "vAcyArthazUnyatvaM nirarthakatvaM samudAyArthazUnyatvamapArthakatvamiti bhedaH" iti zrIgurucaraNAH / vyAcaSTe- yatreti, paurvAparyeNa= parasparam , anvayayogaH= anvayAtmakasaMbandhaH= anvayaH, nAsti= na saMbhavati, iti= itihetoH tasyAnekasya padasya vAkyasya cA'saMbaddhArthatvaM gRhyate ityanvayaH / nirvakti- taditi / samudAyArthasya= mahAvAkyArthasya, apA. yAt= rAhityAt td'paarthkmitynvyH| udAharati- dazeti, dazAdizabdAnAmarthasya sattvepi ' daza dADimAni' 'SaDapUpAH' ityAdivAkyAnAM parasparaM saMbandhona saMbhavatItyapArthakaM nigrahasthAnamityanvayaH / ajAjinam= ajAcarma, palalapiNDaH= mAMsapiNDaH / atra- "raurukaM rurusaMbandhi, pAyyaM pAyayitavyam , apratizIno vRddhaH" iti tAtparyaTIkA / spaSTamanyat / " adharaurukametat" ityatra " atha rorukametat" ityapi pATha upalabhyate eSa hi pAThastAtparyaTIkAnukUlaH, vastutastvatra 'arghorukametat ' ityevaM pATho yuktaH ardhArukazabdazca strINAmorupidhAyakavastravAcakastathA cAmaraH- " aorukaM varastrINAM syAJcaNDAtakamastriyAm" iti // 10 // aprAptakAlaM lakSayati- avayaveti, pratijJAdyavayavAnAM viparyAsena= vyutkrameNa vacanam aprAptakAlaM nigrahasthAnaM yathA pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni uttarottaraM vaktavyAnIti kramastasya parityAge hya'prAptakAlam , pratijJAyA anantaraM hetoH kAlosti nAnyatreti anyatra kathane'prAptakAlaM bhavati evamanyatrApi bodhyamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- pratijJAdInAmiti, lakSaNAni prathamAdhyAye uktAni, arthavazAt= sAmarthyavazAt prayojanavazAdvetyarthaH / upasaMharati- tatreti / asya nigrahasthAnatvakAraNamAha- asaMbaddhArthamiti, pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni anena krameNaiva saMbaddhArthAni bhavanti- pratijJAyA anantaraM hetorapekSyamANatvAdityevamanyatrApi bodhyam , tathA cAsyA'saMbaddhArthatvameva nigrahasthAnatvakAraNamityarthaH / udAharaNaM yathA-'dhUmAda vahnimAn' ityaadi| 'avayavavipayAsenA'saMbaddhArtha vacanam aprAptakAlaM nigrahasthAnam / ityanvayaH // 11 // nyUnaM lakSayati- hInamiti, pratijJAdyavayavAnAM madhye'nyatamena kena cidavayavena hInam= rahitama'numAnavAkyaM nyUnaM nAma nigrahasthAnamiti sUtrAnvayaH / byAcaSTe- pratijJAdInAmiti / asya nigrahasthAnatvakAraNamAha-sAdhanAbhAve iti, pratijJAdipazcAvayavayuktamevAnumAnavAkyaM sAdhyasAdhakaM bhavatIti sAdhanIbhUtasya kasyacidapyavayavasya rAhitye sAdhyasiddhirna saMbhavatIti hetorasya nigrahasthAnatvamityarthaH / udAharaNaM yathA- 'vahnimAn mahAnasavat ' ityAdi hetvAdirahitam / spaSTaM sarvam // 12 // Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigrahasthAnanirUpaNam ] nyaaybhaassym| 455 hetUdAharaNAdhikama'dhikam // 13 // ekena kRtatvAdanyatarasyA''narthakyamiti, tadetanniyamAbhyupagame veditavyamiti // 13 // zabdArthayoH punarvacanaM punaruktamanyatrAnuvAdAt // 14 // anyatrAnuvAdAt zabdapunaruktama'rthapunaruktaM vA-'nityaH zabdaH nityaH zabdaH' iti zabdapunaruktam . arthapunaruktam- 'anityaH zabdaH. nirodhadharmako dhvAnaH' iti / anuvAde tvapunaruktam- zabdAbhyAsAdarthavizeSopapatteH yathA-" hetvapadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanam 1-1-39" iti // 14 // __ arthAdApannasya svazabdena punarvacanam // 15 // punaruktamiti prakRtam , nidarzanam- 'utpattidharmakatvAdanityam' ityuktvA arthAdApanasya yo'bhidhAyakaH zabdastena svazabdena brUyAt-' anutpattidharmakaM nityam ' iti tacca punaruktaM veditavyam- arthasaMpratyayArthe zabdaprayoge pratItaH so'rtho'rthApatyeti // 15 // adhika lakSayati- heviti, hetorudAharaNasya cAnekatve hyadhikaM nAma nigrahasthAnaM bhavatiavayavAdhikyAt, ekasyA api pratijJAyAH sAdhakA hetavo dRSTAntAzcA'neke saMbhavanti tasmAt " hetUdAharaNAdhikam " ityuktam , ' tathA cAyam / ityupanayaH tasmAttathA' iti nigamanamiti nopanayanigamanayorAdhikyaM saMbhavati, pratijJopanayanigamanAnAM punarvacane tu punaruktaM nigrahasthAnaM bhaviSyati / udAharaNaM yathA- 'prapaJco mithyA dRzyatvAt jaDatvAt / iti hetvadhikam , 'prapaJco mithyA dRzyatvAt zuktirajatavad gandharvanagara vaJca ' iti udAharaNAdhikamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- ekeneti, ekenaiva hetunA kRtatvAt= sAdhyasiddhisaMbhavAd hetorAdhikye'nyatarasya hetorAnarthakyameva syAditi AnarthakyAdeva nigrahasthAnatvamityarthaH, evamevodAharaNAdhikyepi yojyam / vizeSamAha- tadetaditi, 'eka eva heturdRSTAntazca vaktavyaH' iti yatra vAdaniyamo bhavati tatra tAdRzaniyamollaGghanAd hetUdAharaNayorAdhikye nigrahasthAnaM bhavati na tu niyamAbhAvepItyarthaH // 13 // punaruktaM lakSayati- zabdeti, anyatrAnuvAdAsa- anuvAdAtiriktasthale zabdasya vA'rthasya vA punarvacanaM punaruktaM nigrahasthAnaM bhavati, anuvAdastu na punaruktaM vinA saMbhavatIti na tatra punaruktaM doSa itisUtrArthaH / vyAcaSTe- anyatreti, nigrahasthAnamiti zeSaH / zabdapunaruktamudAharati-nitya iti / arthapunaruktamudAharati- anitya iti, 'anityaH zabdaH' 'nirodhadharmako dhvAnaH' iti dvayorapi vAkyayorekArthatvAttadarthasya punaruktatvam , nirodhadharmakaH- anityaH, dhvAnaH zabda ityarthaH / anuvAde punaruktasyA'dUSaNatvamAha- anuvAde iti, apunaruktam- punaruktaM na dUSaNamityarthaH / atra hetumAha- zabdeti, yathA 'vRkSaM vRkSaM siJcati / ityatra vRkSazabdasyAbhyAsAt= punarutyaiva secanasya sarvavRkSakarmakatvaM pratIyate iti nAtra punaruktaM doSaH, evamanyatrApi bodhyam / udAharati- hetvapadezAditi, sUtramidaM pUrvatra vyAkhyA. tam, yadyapi yadeva pratijJayA pratipAdyate tadeva nigamanenApi tathApi pratijJAvayavena pratijJAyAH siddhina pratIyate hetvAdibhiH sAdhitatvAttu nigamanena pratijJAyAH siddhiH pratIyate iti nigamanena pratijJAyAH punaruktirapi na doSAya, evamupanayepi veditavyam- hetuvAkyena sAdhyavyAptiviziSTahetorupasaMhAro na pratIyate upanayena ca pratIyate ityupanayena hetoH punaruktirna doSAyetyarthaH / / 14 // . punaruktasya lakSaNAntaramAha- arthAditi, arthAt= arthApattyA Apannasya prAptasya svazabdenatadvAcakazabdena yat punarvacanaM tadapi punaruktaM nigrahasthAnaM bhavatIti sUtrArthaH / vyAcaSTe- punaruktamiti, prakRtam= pUrvasUtrAdanuvartanIyamityarthaH / udAharati- utpattIti, yadA hi utpattidharmakama'nityaM bhavati tadA Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 2AhikevijJAtasya pariSadA trirabhihitasyApya pratyuccAraNama'nanubhASaNam // 16 // vijJAtasya vAkyArthasya pariSadA prativAdinA trirabhihitasya yadaatyuccAraNaM tada'na: nubhASaNaM nAma nigrahasthAnamiti, apratyuccArayan kimAzrayaM parapakSapratiSedhaM brUyAt? // 16 // __ avijJAtaM cAjJAnam // 17 // vijJAtArthasya pariSadA. prativAdinA trirabhihitasya yadavijJAnaM tadajJAnaM nigrahasthAnamiti, ayaM khalvavijJAya kasya pratiSedhaM brUyAditi ? // 17 // uttarasyApratipattirapratibhA // 18 // parapakSapratiSedhaH uttaraM bad yadA na pratipadyate ? tadA nigRhIto bhavati // 18 // kAryavyAsaGgAt kathAvicchedo vikssepH|| 19 // yaMtra kartavyaM vyAsajya kathAM vyavacchinatti- ' idaM me karaNIyaM vidyate tasminnavasite 'nutpattidharmakaM nityaM bhavatItyarthAdeva prApnotIti tasyArthAdApannasya= jJAtasya yobhidhAyakaH zabdaH 'anutpattidharmakaM nityam' iti tena svabdena tadvAcakazabdena yadvacanaM tat punaruktaM veditavyamityanvayaH / asya punaruktatve hetumAha- arthasaMpratyayArthe iti, zabdaprayogo parthapratItyarthameva bhavati sorthaH= anutpattidharmakasya nityatvaM ca 'utpattidharmakamanityam' ityukte'rthApattyaiva pratIto bhavatyeveti tasya pratItasyApi yat punaH 'anutpattidharmakaM nityam' itizabdena vacanaM tat punaruktamevetyarthaH // 15 // ___ ananubhASaNaM lakSayati- vijJAtasyeti, pariSadA- madhyasthairvijJAtasya prativAdinA triH= trivAramabhihitasya= uccAritasyApi vAkyasyArthataH pAThato vA yadapratyuJcAraNaM tadananubhASaNaM nAma nigrahasthAnaM veditavyamiti sUtrAnvayaH / prativAdinoktamanUdya tatkhaNDanaM kartavyamiti vAdamaryAdA tatra prativAdinoktasyA'nuzcAraNe vAdI nigRhIto bhavatItyAzayaH / yadi ca prativAdyuktasya madhyasthAnAM jJAnaM na jAyate tadA tu prativAdino vaktureva doSa: saMbhAvyate iti na tada'nanuzcAraNepi nigrahasthAnApattirityanusaMdheyam / vyAcaSTe-vijJAtasyeti / prativAdinA trirabhihitasya pariSadA ca vijJAtasya vAkyArthasya yadapratyuJcAraNaM tadananubhASaNaM nigrahasthAnamityanvayaH / asya nigrahasthAnatve kAraNamAha- apratyuccArayanniti, prativAdinoktamanUdya hi tatkhaNDanaM kartavyamiti vAdamaryAdA tatra prativAdinoktasyA'nuccAraNe tatkhaNDanaM na saMbhavati tathA ca nigRhIto bhavatItyarthaH // kimAzrayam= kaM pratipakSamAlambyetyarthaH // 16 // ___ajJAnaM lakSayati- avijJAtamiti, bhAve ktaH, prativAdinoktasya yadavijJAnaM taMdajJAnaM nAma nigrahasthAnamiti sUtrAnvayaH / byAcaSTe-vijJAtArthasyeti, pariSadA vijJAtasyApyarthasya prativAdinA ca trirabhihitasyApi yadajJAnaM tadajJAnaM nAma nigrahasthAnamiti pUrvavadevAnvayaH, anyat sarva spaSTam / asya nigrahasthAnatve kAraNamAha- ayamiti, ayaM vAdI prativAdinoktasyAjJAne tasya khaNDanaM kartuM na zaknotIti hetorajJAnaM nigrahasthAnam , jJAtasyaiva pratiSedhaH saMbhavatIti spaSTameva / evaM vAdinA trirabhihitasyA prativAdinA pratyuJcAraNAbhAve vijJAnAbhAve ca prativAdinopi yathAkramametannigrahasthAnadvayaM vijJeyam // 17 // ___ apratibhAnAmakaM nigrahasthAnaM lakSayati- uttarasyeti, uttarasya= parapakSakhaNDanasyA'pratipattiH asphuraNam apratibhAnAmakaM nigrahasthAnaM veditavyamiti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- parapakSeti, tat= uttaram , na pratipadyate= na sphurati, uttarasyA'vaktA nigRhIto bhavatIti spaSTameva // 18 // vikSepaM lakSayati- kAryeti, vAdAtiriktasya vAdavighnakarasya ca kAryasya vyAsaGgAt anurodhAt= vyAjena yaH kathAyAH= vAdajalpavitaNDAnAM madhye'nyatamasya vicchedaH= parityAgaH sa vikSepo nigrahasthAnamiti sUtrArthaH / vyAcaSTe- yatreti, kartavyaM vyAsajya= kartavyavyAsaGgAt= kAryAntara vyaajaat| kathA Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigrahasthAnanirUpaNam ] nyAyamAjyam / 457 pazcAt kathayiSyAmi' iti (tat) vikSepo nAma nigrahasthAnam / ekanigrahAvasAnAyAM kathAyAM svayameva kathAntaraM pratipadyate iti // 19 // ___ svapakSe doSAbhyupagamAt parapakSe doSaprasaGgo matAnujJA // 20 // yaH pareNa coditaM doSaM svapakSe'bhyupagamya= anuddhRtya vadati- ' bhavatpakSepi samAno doSaH' iti. sa svapakSe dopAbhyupagamAt parapakSe doSaM prasaJjayan paramatama'nujAnAtIti matAnujJAnAma nigrahasthAnamApadyate iti // 20 // nigrahasthAnaprAptasyAnigrahaH paryanuyojyopekSaNam // 21 // paryanuyojyo nAma nigrahopapattyA codanIyaH. tasyopekSaNam= 'nigrahasthAnaM prAptosi' itya'nanuyogaH / etacca 'kasya parAjayaH ?' ityanuktayA pariSadA vacanIyam- - jala nigrahaM prAptaH svakaupInaM vivRNuyAditi // 21 // vicchedamudAharati- idamiti, avasite= samApte, iti= ityevaM kAryAntara vyAjena yaH kathAvicchedaH= zAstrArthaparityAgaH sa vikSepo nAma nigrahasthAnamityanvayaH / asya nigrahasthAnatve kAraNamAhaekanipraheti, atra " kathAntaram" ityatra 'kathAntam' itipATho yuktaH pratibhAti, vAdiprativAdinormadhye ekatarasya yAvannigraho na bhavati tAvatparyantaM kathA prasaratItyekanigrahAvasAnA kathA tatra kathAvicchede kRte kathA svayamevAntaM pratipadyate= prApnotIti kathAvicchedakArI nigRhIto bhavatItyarthaH / atyAvazyakakAryeNa kathAvicchedastu na nigrahasthAnaM kiM tu svakIyasya pratiSedhAsAmarthyasya gopanArtha yaH kathAvicchedaH sa eva nigrahasthAnamiti vivekaH, spaSTamanyat // 19 // . matAnujJAM lakSayati- svapakSe iti, pareNa pradarzitaM svapakSadoSamabhyupagamya yaH parapakSe doSaprasaGgaH doSapradarzanaM tad matAnujJAnAmakaM nigrahasthAnaM bhavati, matasya= pareNa pradarzitasya doSasyAnujJA= svIkAraH, parapradarzitadoSasya nirAsaH kartavyaH sa na kRta iti nigrahasthAnamiti sUtrArthaH / vyAcaSTeya iti, coditam= pradarzitam / parapakSadoSaprasaGgamAha- bhavaditi / nirvakti- paramatamiti, svapakSe parakRtadoSapradarzanamityarthaH, yathA- Atmano'NutvaM nopapadyate ityukte vibhutvamapi nopapadyate itivacanam , spaSTaM sarvam , // 20 // ___paryanuyojyopekSaNaM lakSayati-nigrahasthAneti, prativAdino nigrahasthAnaM prAptasyA'niprahaH= nipra. hasthAnaprApterakathanaM paryanuyojyopakSaNaM nAma nigrahasthAnaM veditavyamiti sUtrAnvayaH / vyAcaSTe- paryanuyojya iMti, nigrahopapattyA= nigrahasthAnaprAptiviSayakanirdezena yazcodanIyaH= vaktavyaH sa paryanuyojya ityarthaH, tasyopekSaNapadArthamAha- nigrahasthAnamiti / ananuyogaH- akathanam / paryanuyojyopekSaNadoSapradarzanaM hi madhyasthakAryamityAha- etacceti, etat= paryanuyojyopekSaNam , ' kasya parAjayo jAtaH' ityanuyuktayA pRSTayA parAjayAvadhAraNe niyuktayA pariSadA madhyasthena vaktavyamasti na tu vAdiprativAdibhyAm / ukte hetumAha- na khalviti, paryanuyojyopekSaNadoSeNa nigrahaM prAptastu na svakaupInam= svakIya paryanuyojyopekSaNalakSaNadUSaNaM vivRNuyAt= prakAzayet= vaktumarhati- svadoSasya vaktumazakyatvAditi, kiM vA yo nigrahaM prAptastenaiva svasmin prAptasya nigrahasya yat pareNopekSaNaM tanna vaktavyaM saMbhavati- parasmin paryanuyojyopekSaNadoSapradarzanena svasmin nigrahaprAptiH pradarzitA syAt na caivaM saMbhavati- paradoSapradarzanArthamapi svadoSapradarzanasthAsaMbhavAdityarthastasmAt paryanuyojyopekSaNadoSapradarzanaM madhyasthakAryamevetyarthaH / paryanuyojyopekSaNe vAdiprativAdinoIyorapi doSa ityanusaMdheyam // 21 // 18 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 prasannapadAparibhUSitam- [5 adhyAye. 2AhnikeanigrahasthAne nigrahasthAnAbhiyogo niranuyojyAnuyogaH // 22 // nigrahasthAnalakSaNasya mithyAdhyavasAyAda'nigrahasthAne 'nigRhItosi' iti paraM bruvan niranuyojyA'nuyogAda nigRhIto veditavya iti // 22 // siddhAntamabhyupetyA niyamAt kthaaprsnggo'psiddhaantH||23|| kasyacidarthasya tathAbhAvaM pratijJAya pratijJAtArthaviparyayAt= aniyamAt kathAM prasaJjayato'pasiddhAnto veditavyo yathA- 'na sadA''tmAnaM jahAti= na sato vinAzaH, nA'sadA''tmAnaM labhate= nA'sadutpadyate' iti siddhAntamabhyupetya svapakSaM vyavasthApayati- ekaprakRtIdaM vyaktamvikArANAmanvayadarzanAt . mRdanvitAnAM zarAvAdInAM dRSTamekaprakRtitvaM tathA cAyaM vyaktabhedaH sukhaduHkhamohasamanvito dRzyate tasmAt samanvayadarzanAt sukhAdibhirekamakRtIdaM vizvamiti / . evamuvAna'nuyujyate-atha prakRtivikAra iti kathaM lakSitavyam ? iti, yasyAvasthitasya dharmAntaranivRttau dharmAntaraM pravartate sA prakRtiH. yacca dharmAntaraM pravartate sa vikAra iti / so'yaM pratijJAtArthaviparyayAt= aniyamAt kayAM prasaJjayati= pratijJAtaM khalvanena- nA'sadAvirbhavati na sattiro bhavati' iti / sadasatozca tirobhAvA''virbhAvama'ntareNa na kasyacit pravRttiH pravRttyupa niranuyojyAnuyogaM lakSayati- anigraheti, anigrahasthAne= nigrahasthAnaprApterabhAve nigrahasthAnA'bhiyogaH= nigrahasthAnaprAptikathanameva niranuyojyAnuyogo nAma nigrahasthAnam , niranuyojyasya= anuyo. jyAtiriktasyA'nuyogo niranuyojyAnuyoga iti sUtrAnvayaH / byAcaSTe- nigrahasthAneti, nigrahasthAnasya yaduktaM lakSaNaM tasya mithyAdhyavasAyAta mithyAnizcayAt= nigrahasthAnabhrAntyetyarthaH / anena niranuyojyAnuyogasya kAraNamuktam / anigrahasthAne= nigrhsthaanaabhaavepi| spaSTamaye // 22 // __ apasiddhAntaM lakSayati- siddhAntamiti, kaMcit siddhAntamabhyupetyA'niyamAt= tAdRzasiddhAntaviruddho yaH kathAprasaGgaH vAdArambhaH so'pasiddhAnta itisUtrAnvayaH, udAharaNaM bhASye draSTavyam / vyAcaSTekasya ciditi, svasiddhAntAnukUlaM tathAbhAvam tAdRzasvarUpaM tAdRzadharmavattvaM vA pratijJAyetyanvayaH, aniyamAta= viparyayAt= virodhaat| prathamaM siddhAntasvIkAramudAharati- yatheti / uktaM vyAcaSTe-na sata iti / dvitIyasiddhAntamAha- nA'saditi, etadapi vyAcaSTe- nA'sadutpadyate iti, tadedbahudhAvyAkhyAtam , itisiddhAntam uktaM sAkhyasiddhAntam / aniyamAt kathAprasaGgamudAharati- ekaprakRtIdamiti, idaM vyaktam= jagat ekaprakRti= ekakAryam= pradhAnakAryamityarthaH / hetumAha-vikArANAmiti, vikArANAm= kAryamAtrasya sukhaduHkhamohai: anvayaH= samanvayo dRzyate sa ca pradhAnakAryatve evopapadyate-pradhAnasya triguNAtmakatvena sukhaduHkhamohAtmakatvAdityarthaH / dRSTAntamAha- mRdanvitAnAmiti, mRnmayANAmityarthaH, ekaprakRtitvam= mRdekakAryatvaM dRSTam / upanayamAha- tathA cAyamiti, vyaktabhedaH= jaDapadArthajAtam / nigamanamAha- tasmAditi, sukhAdibhiH= sukhaduHkhamohaiH samanvayadarzanAdvijJAyate idaM vizvam= jagat ekaprakRti pradhAnakAryamityanvayaH, pUrvamapyupapAditametat SaSThasUtre ityalam / / - apasiddhAntamupakramate- evamiti / anuyujyate= pRcchayate / praSTavyamAha- atheti, pUrvatra pradhAnaprapaJcayoH prakRtivikArabhAvaH= kAraNakAryabhAva uktastatra iyaM prakRtirayaM ca vikAra iti kathaM lakSitavyamityanvayaH, prakRtivikArayorlakSaNaM vaktavyamiti prazna ityarthaH / prakRtilakSaNamAha- yasyeti, yasya padArthasya, yathA mRdo'vasthitAyAH dharmAntaranivRttau zarAvAdyAkRtinivRtsyanantaraM dharmAntaram= ghaTAdyAkRti: pravatate= prAdurbhavatIti sA mRt prakRtiH evaM pradhAnamapi prkRtiH| vikAralakSaNamAha- yacceti, dharmAntaram AkRtiyaryA pravartate nivartate vA sa vikAra iti / atra siddhAntaviruddhaM kathAprasaGgamAha- soyamiti / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 459 nigrahasthAnanirUpaNam ) nyaaybhaassym| ramazca bhavati, mRdi khalvavasthitAyAM bhaviSyati zarAvAdilakSaNaM dharmAntaramiti pravRttirbhavati. abhUditi ca pravRtyuparamaH. tadetad mRddharmANAmapi na syAt , evaM pratyavasthito yadi satazcA''tmahAnama'satazcA''tmalAbhamabhyupaiti? tadasyA'pasiddhAnto nigrahasthAnaM bhavati, atha nAbhyupaiti ? pakSo'sya na sidhyati // 23 // hetvAbhAsAzca yathoktAH // 24 // hetvAbhAsAzca nigrahasthAnAni / kiM punarlakSaNAntarayogAd hetvAbhAsA nigrahasthAnatvamApannAH yathA pramANAni prameyatvam ? ityata Aha- yathoktA iti= hetvAbhAsalakSaNenaiva nigrahasthAnabhAva iti / te ime pramANAdayaH padArthA uddiSTA lakSitAH parIkSitAzceti // 24 // ... yo'kSapAdamRSi nyAyaH pratyabhAdvadatAM varam / tasya vAtsyAyana idaM bhASyajAtamavartayat // // iti vidvadvaravAtsyAyanaviracite nyAyabhASye paJcamo'dhyAyaH smaaptH|| // nyAyadarzanaM cedaM samAptam // uktaM vizadayati- pratijJAtamiti, uktapratijJAyA bAdhamudghATayati- sadasatoriti, sataH tirobhAvaM vinA asatazcAvirbhAva vinA kasyacidapi pravRttiH pravRttyuparamaH= nivRttizca na saMbhavati / pravRttinivRttyoH pratyakSasiddhatvamAha-mRdIti, zarAvAdilakSaNam= zarAvAdyAkRtilakSaNaM dharmAntaraM bhaviSyatItyanena pravRttirucyate, abhUdityanena ca nivRttirucyate, yadi sadasattostirobhAvaprAdurbhAvau na syAtAM tadA mRddharmANAmapi ghaTAdyAkRtInAM etat= pravRttinivRttizca na syAt tathA coktaM prakRtivikArayorlakSaNaM na saMgaccheta- pUrvasya sata eva dharmasya vinAzenottarasya cotpattyaiva vikAratvasaMbhavAt tAdRzadharmAzrayasya ca prakRtitvasaMbhavAda'nyathA prakRtivikArayoH sattvAvizeSAd vailakSaNyaM na syAdityarthaH / apasiddhAntaM nirdizati- evamiti, evam uktarUpeNa pratyavasthitaH= coditaH pRSTaH, yadi sata AtmahAnam tirobhAvam= vinAzam asatazcAtmalAbham= utpattiM svIkaroti tadA'syA'pasiddhAnto nigrahasthAnaM bhavati- pUrvamanena tadasvIkArAt= etadviruddhasya svIkRtatvAt, taJca pUrvatra spaSTameva- "na sadAtmAnaM jahAti" ityAdinA / yadi sato vinAzamasatazcotpattiM na svIkaroti tadA prakRtivikArayoruktalakSaNA'siddhayA pradhAnaprapaJcayoH prakRtivikArabhAva itipakSo'sya= vAdinaH na sidhyatItyubhayataH pAzArajjurityarthaH, spaSTamanyat, ityapasiddhAntaH // 23 // hetvAbhAsAnAM nigrahasthAnatvamatidizati- hetvAbhAsA iti, yathoktAH= prathamAdhyAyadvitIyAhnike nirUpitA hetvAbhAsA api nigrahasthAnabhUtA vijJeyA iti sUtrAnvayaH, tathA ca sUtram- " savyabhicAraviruddhaprakaraNasamasAdhyasamakAlAtItA hetvAbhAsAH 1-2-4" iti / vyAcaSTe- hetvAbhAsAzceti / hetvAbhAsA svalakSaNenaiva nigrahasthAnatvaM prAptAH kiM vA lakSaNAntarayogAd yathA pramAkaraNatvAt pramANAni pramAviSayatvAt prameyatvaM prAptAnItyAzaGkate- kimiti / uttaramAha- ityata iti, etAdRzazaGkAnivRttyarthameva sUtrakAraH " yathoktAH" ityAhetyanvayaH, yathoktAH= uktalakSaNaviziSTA eva= uktahetvAbhAsalakSaNaireva nigrahasthAnabhUtA ityarthaH, uktaM vyAcaSTe- hetvAbhAsalakSaNenaiveti, sAdhyAsAdhakatvaM hi hetvAbhAsatvaM tadeva nigrahasthAnatvamapIti hetvAbhAsAnAM hetvAbhAsalakSaNenaiva nigrahasthAnabhAvaH= nigrahasthAnatvaM prAptaM na tu lakSaNAntarayogAditi nAtra lakSaNAntaramuktamityarthaH / svabhASyaM samApayati- te ime iti / zAstramupasaMharati- ya iti, nyAyaH= nyAyadarzanam, vadatAM varam= vidvadvaram, akSapAdam= gautama Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 nyaaybhaassyprsnnpdaa| nyAyAcAryam , pratyabhAta= buddhiviSayatA prAptaH, bhASyajAsam= bhASyAtmakavAkyajAtam, avartayana prAvartayat= araracadityarthaH, spaSTamanyat, itizam // 24 // // iti nigrahasthAnanirUpaNaprakaraNaM samAptam // lekhasauSThavahInasyA'prasiddhasya vizeSataH / nyAyabhASyasya TIkeyaM toSayiSyati kiM budhAn ? // 1 // zrImadgurumukhAjjJAtanyAyabhASyArthasaMcayaH / zrIprasannapadAnAmnA kRto mUlArthakAGkiNe // 2 // mUlAnvaye vizeSeNa saMrambho vistarabhiyA / lizyanti mUlavAkyArthe yatazchAtragaNA bhRzam // 3 // kAzyAM rasAzvanandendu (1976) vikramAGkasuvatsare / zrIprasannapadA vyAkhyA racitA suutrbhaassyyoH||4|| asyAH prakAzanAt (kartari) klezo yonubhUto mayA mahAn / taM na vaktuM samarthosmi vakrA kaalgtiausau||5|| zrIbhASyasya sudIrghasya zrImatI racitA myaa| viziSTAdvaitavRttizca sUtramUlArthabodhikA // 6 // __ bhagavadgItabhASyaM ca zrIbhASyanayamAlikA (vishissttaadvaitaadhikrnnmaalaa)| zrIzAstradIpikATIkA prakAzAkhyA prakAzitA // 7 // chAtrANAmupakArAya dvAvA''dazau~ prakAzitau / eko vyutpattivAdasya zaktivAdasya cAparaH // 8 // alivilAsisaMlApe shriimdguruvinirmite| gurUNAmAjJayA TIkA (prakAzAkhyA) racitA taizca saMmatA // 9 // nyAyadarzanaTIkeyaM zrIprasannapadA'dhunA / racitA klezabhAreNa gurupatkRpayA mayA // 10 // . kRpayA pAdapadmasya zrIgaGgAdharazAstriNAm / mayA viracitA tAvad granthAnAM paJcaviMzatiH // 11 // . . anekagranthanirmANazramasaMdohadharSitam / zarIraM zIrNatAM prAptametad vyasanaduSphalam // 12 // vande zrImadhayagrIvaM mandebhyaH karuNAnidhim / vidyAguruM muhurvande zrIgaGgAdharazAstriNam // 13 // yaH sAMkhye kapila: pataJjaliralaM zAbde kavitve paraM zrIharSo'dvayadarzane zivatanustakeMSu yo gautamaH / mImAMsAmatajaiminirdhavamupAdhyAyo mahadbhyo mahAna syA''IIpadabhRd gururvijayate zAstrIsa gnggaadhrH||14|| saMgItajJAnadaM naumya'mRtasenaM guruM muhuH / racitaM yatkRpAlezAt zrIsaMgItasudarzanam // 15 // anekagranthaTIkAnAM nirmANazramamatra me / vismariSyanti no chAtrA vizvAsoyaM dRDhosti me // 16 // : eSAM madIyagranthAnAM mudraNAyottarottaram / yatno vidheyaH sacchAtrairmama mRtyoranantaram // 17 // chAtrAH zRNuta me vAcaM satyameva bravImi yat / bhavatAmupakArAya mayA granthA vinirmitA // 18 // alaM vAgvistareNAtra vAganto na vidyate / zrIprasannapadAmenAM dadyAdRSTyA vilokyatAm // 19 // mAdRzAlpamatestAvat kA vArtA granthasaMtateH / loke kimasti yat prAjJaiH kopadRSTyA na garhitam // 20 // ||oN namo bhagavate zrIhayagrIvAya // ||iti paJcanadIyapaNDitasudarzanAcAryazAstripraNItA nyAyabhASyasya tatsUtrANAM ca prasannapadAkhyA vyAkhyA smaaptaa|| Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // shriiH|| zrIprasannapadAzeSaM pariziSTetisaMjJakam / jijJAsUnAM subodhArtha karotyeSa sudarzanaH // 0000000 1 prathamAdhyAyaprathamAlikasya indriyArthasaMnikoMtsanneticaturthasUtrabhASye 21 pRSThe 1-2 pakau" tad nAmadheyazabdena vyapadizyate" itibhASyam , asya sthAne " na tad nAmadheyazabdena vyapadizyate " ityapi pATha upalabhyate, etatpAThapakSe tu yA prathama pratyakSalakSaNasya zAbde'tivyAptirupadarzitA sA na taditigranthena nivartyate iti granthasaMgatirvijJeyA. tathA hi-zaktimahAt pUrvamanantaraM ca yad arthajJAnam= pratyakSaM tad nAmadheyazabdena na vyapadizyate arthAt zAbdabodhaviSayo nAmadheyazabdena vyapadizyate pratyakSaviSayazca vyavahArAtiriktakAle mAmadheyazabdena navyapadizyate iti bhedAda'vyapadezyatvavizeSaNaghaTitasya pratyakSalakSaNasya zAbde'tivyAptirna saMbhavatIti tadartham avyapadezyamitivizeSaNaM sUtre prakSiptamiti saarH| vastutastu bhASyamidamasaMgatameva yato netipAThapakSe pUrvamativyAptipradarzanaM vyartha prasajyate. netipAThAbhAvapakSe ca pAThoyaM punaruktatAM prApnotIti vibhAvanIyam / agrimabhASyAlocanena tu netipATho'zuddha eveti bhAsate / zAbdabodhatvendriyArthasaMnikarSotpannatvayoH sAmAnAdhikaraNyaM tu 'dazamastvamasi' ityAdivAkyajanye svAtmapratyakSe vijJeyam / kiM ca zabdAjAyamAnatvalakSaNe zAbdabodhe indriyArthasaMnikoMtpannatvasyA'tivyAptirnAstyeveti vyarthamevedaM vizeSaNam / 2 prathamAdhyAyaprathamAhnikasya caturthasUtrabhASye 21 pRSThe 3 paDtau . " na cApatIyamAnena vyavahAraH" itibhASyAt pUrvam "tasya tvarthajJAnasyA'nyaH samAkhyAzabdo nAstIti yena pratIyamAnaM vyavahArAya kalpate" ityevamapi pATha upalabhyate, asya ca bhASyasya padArthAH spaSTA eva vAkyArthasaMgatistu durlabhaiva, arthajJAnasya= pratyakSasya, kalpate= kalpeta / rasapratyakSasya 'rasa itijJAnam ' ityAdivAkyaM vinA'nyo vAcakaH zabdo nAsti- pratyakSAdizabdAnAM sAmAnyarUpeNaiva pratyakSamAtrabodhakatvAt vizeSarUpeNa rasAdipratyakSA'bodhakatvAJca, apratIyamAnena vyavahArAsaMbhavAt tAdRzaM rasAdipratyakSam 'rasa itijJAnam' ityAdivAkyena nirdizyate evaM zabdena vyavadizyamAnaM sat pratyakSaM zAbdaM prasajyate tadvyAvRttyartham " avyapadezyam " itivizeSaNamitisAraH / evaM rUpAdipratyakSeSvapi samanvayaH / vastutastvevaM zabdena vyapadizyamAnatvepi pratyakSasya kSatirnAstIti avyapadezyamitivizeSaNaM vyarthameva- abhidheyatvasya kevalAnvayitvasvIkArAt / yadi zabdArthayorabhedapakSe padArthena jAyamAnaM pratyakSaM zabdenApi jAtameveti zAbdaM prasajyate tadvyAvRttyarthama'vyapadezyamiti vizeSaNam ? tadApIdaM vizeSaNaM vyarthameva pratibhAti- zabdAryayorabhedapakSe zAbdatvanivRtterasaMbhavAn bhedapakSe ca zAbdatvaprasaktarevAbhAvAt / 3 prathamAdhyAyaprathamAhnikasya caturthasUtrabhASye 22 pRSThe navamapatau " sarvatra pratyakSaviSaye jJAturindriyeNa vyavasAyaH" itibhASyAnantaram " pazcAnmanasA'nuvyavasAyaH" ityapi bhASyapATha upalabhyate / pazcAt bAhyendriyajanyavyavasAyAnantaram , spaSTamanyat / 4 prathamAthyAyadvitIyAhikASTamasUtrabhASye " dravyaM chAyA " ityadvaitavedAntamataM bodhyam- advaitibhistamaso dravyatvasvIkArAt chAyAyAzca matorUpatvAt / . . Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 462 prasapadApariziSTam / 5 prathamAdhyAyadvitIyAhnikasya avizeSAbhihitidvAdazasUtrabhASye 'pRSThe 2 patau " prayuktapUrvAzcame zabdA arthe prayujyante nAAyuktapUrvAH" itibhASyasya- 'yadi ceme zabdA aprayuktapUrvAH syustadeSAM svamanISayApyarthakalpanaM saMbhavet caivamatAte prayuktapUrvANAM zabdAnAM svamanISayArthakalpanaM na saMbhavati , ityAzayaH / pUrvaiH prayuktA iti prayuktapUrvAH / 6 dvitIyAdhyAyaprathamAhnike 98 pRSThe ekAdazaM sUtram "yugapatsiddhau pratyarthaniyatvAt kramavRttitvAbhAvo buddhInAm 2-1-11" itya'sya varNakAntaram- prameyANi gandhAdIni sarvANyeva pRthivyAM vartante taiH saha pramANAnAM sattAsvIkAre buddhInAM pratyarthaniyatatvAt= svaskhaviSayagrAhakatvAt sarvairapi pramANaiH svasvaviSayANAM gandhAdInAM pratibhAsaH prApta eveti buddhInAM kramavRttitvAbhAvaH prAptaH pramANaprameyayoH sahabhAvapakSe ityarthaH / kiM vA- pUrvoktadoSadvayaparijihIrSayA yadi pramANAnAM prameyANAM ca sahabhAva ucyate tadA jJAnAnAM kramavRttivAbhAvaH prasajyeta- jJAnAnAM pratyarthaniyatatvAt svasvaviSayamAtragrAhakatvAt. yadi jJAnAni pratyarthaniyatAni ne syustA ekena jJAnenA'nekeSAM viSayANAM grahaNaM kAlabhedenaiva syAditi kramavRttisvAbhAvApattirna syAdapi. yadA ca jJAnAni pratyarthaniyatAni tadA ghrANajAdijJAnairgandhAdireva grAhya iti sarvairapyekadotpannavA'naiH sainikaiH svasvazastragrahaNavadekasminneva kSaNe svasvaviSayANAM grahaNasaMbhavAt kAlAntarasya cAnapekSaNAt abhISTasya kramavRttitvasyAbhAvaH prasajyate ityarthaH / doSazcAyaM mithyaiva- manaindriyasaMyogasyApi gandhAdijJAnaM prati kAraNatvasvIkArAt tasya ca kAlabhedenaiva saMbhavAt- manaso'NutvAditi na jJAnAnAM kramavRttitvAbhAvasyApattina vA'nekeSAM pramANaprameyANAM yugapadAvApattizca, ekasya prameyasyaikena pramANena svaviSayakeNa sahabhAvapakSe tu sarveSAM pramANaprameyANAM sahabhAvAbhAvAt jJAnAnAM kramavRttitvAbhAvasyApattirnAstyeveti vibhAvyam / vastutastu pramANaprameyayoH sahabhAvapakSe pUrvoktadoSayoH samuccaya eva pradarzanIya AsIt tatra ca 'yugapatsiddhAvuktadoSasamuccayaH' ityevaM sUtraM kartavyamAsIt / ahaM tu manye sUtrakAroyaM pramANaprameyayoH sahabhAve doSapradarzanaM vismRtya pramANAnAmeva sahabhAve doSaM pradarzayati- yugptsiddhaaviti| yadyapi bhASyakAraH pramANaprameyayoreva sahabhAvapakSamAzritya sUtraM vyAcaSTe- tathApi sUtrapadArthamAtra. meva vadati. pramANaprameyayoH sahabhAvapakSe jJAnAnAM kramavRttitvAbhAvApattau pratyarthaniyatatvAdityuktahetoH sAmarthya nopapAdayati kliSTavAkyopekSaiva prAyo vyAkhyAtRNAM svabhAvastaduktaM bhojena __ "durbodhaM yadatIva taddhi jahati spaSTArthamityuktibhiH spaSTArtheSva'tivistRtiM vidadhati vyarthaiH samAsAdikaiH / asthAne'nupayogibhizca bahubhirjalpairdhamaM tanvate __ zrotaNAmiti vastuvilpavakRtaH sarvepi TIkAkRtaH // " iti, ityalaM vRddhAnAmadhikasamIkSayA / 7 dvitIyAdhyAyaprathamAhnike "na caikadezopalabdhiH 32" itidvAtriMzatsaMkhyAkaM sUtraM tasya bhASye / 124 pRSThe 1-2 patau-. "azeSatA vA samudAyo vRkSa iti syAt " itipAThastasya- 'azeSatA= samudAyo vRkSa iti vA syAt' ityevaM vAnvayaH / / 8 dvitIyAdhyAyaprathamAhnike "senAvanavat 36" itiSaTtriMzatsaMkhyAkaM sUtraM tasya bhASye 129 pRSThe ___" aNuSu saMciteSvekapratyayaH kim" ityAdipAThastasya- ekoyamityekatvapratyayo yadi yathArthastadApyavayavI siddhaH- avayavina ekatvasaMbhavAt anekeSu paramANuSu caikatvasyAsaMbhavAt , yadi cA'yathArthastadApyuktarItyA pradhAnapratyayApekSA prAptati pradhAnenaikatvapratyayenA'vayavI siddha itiniSkarSaH / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannapadApariziSTam / 463 . 9 dvitIyAdhyAyaprathamAhnike "senAvanavat 36" itiSaTtriMzatsaMkhyAkaM sUtraM tasya bhASye 131 pRSThe paJcamapato "koyaM samudAyaH ?" itibhASyapAThaH, atra hi pUrvapakSimate avayavI tu nAstyeva. na ca paramANavopi samudAyarUpA:- teSAM samudAyAzrayatvAt tasmAt pArizeSyeNa samudAyaH saMyogarUpa eva syAditihetoreva samudAyasya prAptirUpatvam= saMyogarUpatvamupavarNitamiti pratibhAti / vastutastu samUha eva samudAyaH samudAyadvaye ca dvitvaM saMbhavatyeveti vibhAvyam / 10 dvitIyAdhyAyaprathamAhnike- " pratyakSeNA'pratyakSasiddhaH 46" itisUtrabhASyayoruttarasUtrAnurodhAt gavayapadavAcyatvena rUpeNa vA gavayagrahaNaM na vyAkhyeyaM kiM tu gosAdRzyaviziSTatvena- yo gosadRzaH sa gavaya iti tathA ca "gavA pratyakSeNApratyakSasya gavayasya grahaNam" ityupapannam / 11 dvitIyAdhyAyaprathamAhnike "na- sAmayikatvAt 55" iti sUtraM tasya bhASye 150 pRSThe tRtIyapatau __"prayujyamAnagrahaNAcca samayopayogo laukikAnAm" itipAThastasya- 'laukikAnAm janAnAM samayajJAnena (zaktijJAnena) prayujyamAnasya= bodhyamAnasya padArthasya grahaNAt= jJAnena samayasyopayogo vijJeyaH' ityevaM vAnvayaH / 12 dvitIyAdhyAyaprathamAhnike "anuvAdopapattezca60" itisUtraM tasya bhASye 155 pRSThe dvitIyapaGgau " punaruktadoSo'bhyAse na" itipAThastasya- 'abhyAse punaruktadoSo na ' ityevaM vAnvayaH / __ 13 dvitIyAdhyAyaprathamAhnike " stutinindA parakRtiH 64 " iti sUtre tasya bhASye ca " parakRtiH" itipAThastasya- parasya kRtiH= karma parakRtiryathAtra carakAdhvayUNAM prathamaM pRSadAjyAbhighAraNaM tadanyeSAM prathamaM vapAbhidhAraNamiti parakRtibodhakaM vAkyamapi parakRtirityucyate ityrthH|| ___14 dvitIyAdhyAyadvitIyAhnike " tadanupalabdheH 19" itisUtrasya bhASye 181 pRSThe tRtIyapatau.. " seyamAvaraNopalabdhivadAvaraNAnupalabdhirapi saMvedyaiveti" itipAThaH, yadyapyanena bhASyeNA''varaNAnupalabdherivAvaraNopalabdherapi vedyatvaM prAptamiti siddhAntapratikUlamiva jAtaM tathApyAvaraNopalabdhevedyatvepi vedanayogyatvepi vedanaM nAstyeva kiM vA zabdAvaraNasya vedanaM nAstyeveti zabdAvaraNAnupalabdhipakSa eva prabalo jAtaH / kiM vA ghaTAdyAvaraNasya kuDyAderupalabdhirasti zabdAvaraNasya tUpalabdhirnAsti yadi zabdAvaraNamapi syAttadA ghaTAdyAvaraNavadupalabhyeta na copalabhyate iti zabdAvaraNasyAbhAvaH siddha ityevaM vyatirekeNa vyAkhyeyam / 15 dvitIyAdhyAyadvitIyAhnike "vinAzakAraNAnupalabdheH37" itisUtrabhASye 190 pRSThe navamapatau "zabdazravaNAni zabdAbhivyaktaya itimatam" itipAThaH atra- zravaNAbhivyaktyo 'bhedaH saMbhavati- zabdasyAbhivyaktyanantarameva zravaNasaMbhavAditi 'zabdAbhivyaktyA zabdazravaNAni' ityevaM vaktavyamAsIt / etadare- "na tarhi " ityAdipAThastasya'vinAzakAraNAnupalabdheH zabdasyAvasthAnaM tena ca nityatvaM yaducyate tannopapadyate- zabdazravaNasyeva zabdasyApyanityatvasaMbhavAt / itynvyH| ... 16 tRtIyAdhyAyaprathamAhnike dvicatvAriMzatsaMkhyAkasya ...... "abhivyaktau cAbhibhavAt 42" itisUtrasya- rAtrau abhibhAvakAbhAvakAle vA padArthasyAbhivyaktau satyAmeva abhibhAvakakAle'bhibhAvake Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 prasannapadApariziSTam / nAbhibhavAdanupalabdhirvaktuM zakyate nAnyathA netrarazmezca na rAtrAvapyupalabdhiriti nA'bhibhavastadanupalabdhikAraNaM kiM tvanudbhUtarUpatvamevetyAzayaH / / 17 tRtIyAdhyAyaprathamAhnike "tvagavyatirekAt 52" itisUtrabhASyAnte 262 pRSThe dvitIyapatau " na ca teSvasatsu viSayagrahaNaM bhavatIti" itipAThastasya- teSu= pRthivyAdibhUteSvasatsu viSayagrahaNaM na bhavati satsu ca bhavatItyanvayavyatirekAbhyAM bhUtAnAmapi viSayaprAhakatvaM syAt na cAstIti na tvacopyuktAnvayavyatirekAbhyAM sarvaviSayagrAhakatvaM sNbhvtiitynvyH| 18 tRtIyAdhyAyaprathamAhnike "gandhatvAdyavyatirekAt57" itisUtrabhASyAnte 266 pRSThe prathamapatau . " asamAnasAdhanasAdhyatvAnna" itipAThasya sthAne " asamAnasAdhanasAdhyatvAt " ityevaM nakArarahitopi pATha upalabhyate. asya cagandhAdijJAnAni asamAnasAdhanasAdhyatvAt anekendriyajanyatvAt ekendriyajanyatvAbhAvAt grAhakAntarANAm= cakSu dIndriyANAM prayojakAni= sAdhakAni bhavantIti paJcendriyANi siddhAnItyarthaH / vastutastu pUrvapakSiNA *ndhAdInAM vaividhyAt paJcAdhikendriyakalpanApattiH pradarzitA tannirAsArthamasya pAThasya sthAne 'samAnasAdhanasAdhyatvAnna' ityevaM vaktavyamAsIt tasya ca- sarvANi gandhagrahaNAni samAnasAdhanasAdhyatvAt ghrANalakSaNaikendriyajanyatvAt gandhagrahaNAthai grAhakAntarANAm- indriyAntarANAM prayojakAni na bhavanti evaM rUpagrahaNAni cakSuratiriktendriyaprayojakAni na bhavanti evaM sparzAdiSvapi yojyamiti gandhAdInAM paJcatvAt tadgrAhakANIndriyANyapi paJcaiva sidhyanti na nyUnAdhikAnItyarthaH / 19 tRtIyAdhyAyaprathamAhnike 271 pRSThe . "viSTaM hyaparaM pareNa 66" itisUtrasya- yadyapi saMyogaH parasparaM bhavati tathApi jalAdInAM yo bhAgaH pRthivyAM praviSTastena pRthivIsaMyoge satyapi tadatiriktena jalena jalatvena gRhyamANena pRthivIsaMyogo nAstIti na jalAdau pRthivyAdiguNAnAM gandhAdInAM saMkramo yena jalAdau tadupalabdhiprasaGgaH syAdityAzayaH / / 20 tRtIyAdhyAyadvitIyAhnike 314 pRSThe "yathoktahetutvAt 40" itisUtrabhASyasya TIkAnte-- yadyakRtAbhyAgamadoSanivRttyarthaM phalabhoktRtvamapi manasa eva ucyate tadA sa Atmaiva na mana ityevamapi jJAnasyAtmaguNatvaM siddhamitizeSaH / 21 tRtIyAdhyAyadvitIyAhike " parizeSAt 41" itisUtrabhASye 314 pRSThe saptamapatau "dravyAntaraM na prasajyate" itipAThasya- jJAnAzrayatvayogyaM dravyAntaraM na prasajyate= na ziSyate- kAlAdiSu jJAnAzrayatvayogyatvasyA'saMbhavAt. kAlAdInAM jaDatvena prasiddhatvAdityapyarthaH saMbhavati / ___ 22 tRtIyAdhyAyadvitIyAhnike "pratidvandrisiddhaH 51" itisUtrasya madhyamapadalopisamAsena 'pAkajAnAM guNAnAM pratidvandvisiddheH= svapratidvandrayanantaraM sattAyA apratiSedhaH' ityevamapyanvayaH saMbhavati / vastutastvatra " pAkajAnAmapratiSedhaH" ityasya sthAne 'pAkajaiH pratiSedhaH' ityevaM vaktavyamAsIt tathA ca pAkaviruddhairguNaiH pUrvaguNAnAM pratiSedhaH= vinAzo bhavati-pratidvandvisiddheH= parasparaM virodhAdityarthaH, zarIre tu cetanAvirodhI guNo na jAyate tathA ca yadi cetanA zarIradharmaH syAttadA mRtazarIrepyupalabhyeta na copalabhyate iti na zarIradharma ityAzayaH / asya sUtrasya 326 pRSThe " yAvatsu dravyeSu pUrvaguNapratidvandvisiddhistAvatsu pAkajotpattidRzyate" itibhASyam. asya- yeSu ghaTAdidravyeSu pUrvaguNasya nIlAdeH pratidvandvino raktAdirUpasya yA siddhirbhavati teSu sA pAkena bhavatIti pAkajasya raktAdirUpasya siddhidRzyate= upapadyate, kiM vA yatra pratidvandvibhUtasya Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 prasannapadApariziSTam / pUrvaguNasya siddhiH= sattA bhavati tatra tadviruddhasya pAkajaguNasyotpattirjAyate ityanvayastathA ca pUrvaguNanAzAnantaraM tadvirodhiguNAntaramutpadyate iti prAptaM tatazcottareNa virodhinA guNena pUrvaguNanAzaH siddha ityarthaH / vastutastvatra- 'yatra pUrvaguNanivRttistatra pAkajotpattiH' iti kiM vA- 'pAkajotpattyA tadviruddhasya pUrvaguNasya nivRttidRzyate' iti vaktavyamAsIt / 23 caturthAdhyAyaprathamAhnike 357 pRSThe. __ "na- anityatAnityatvAt 4-1-26" iti sUtrasya ' anityatAyA nityatvAt / ' anityatAyA anityatvAt / ityubhayavidhenApi samAsenoktarItyA pUrvapakSapratyAkhyAnamabhipretam / . . 24 caturthAdhyAyaprathamAhnike 361 pRSThe "sarva pRthak 4-1-34" itisUtram- bauddhairyat " svalakSaNaM svalakSaNam" ityAdivAkyena jAti pratyAkhyAya vyaktimAtrasya pRthaktvamucyate tasyaivAnuvAdakamiti tarkayAmi- jAtyaiva vyaktInAmaikyasaMbhavAjAtezca bauddhairasvIkArAt , evaM ca " lakSaNavyavasthAnAt 4-1-36" ityagrimasUtre lakSaNazabda AkRtipara:- lakSyate'neneti lakSaNamAkRtiH sA ca jAtireva jAtyA ca vyaktInAmabhedaH saMbhavatyeva yathA gotvena govyaktInAmityevaM vyAkhyeyam / kiM vaiSu triSvapi sUtreSu lakSaNazabda AkRtiparastathA ca " sarva pRthak-bhAvalakSaNapRthaktvAt 34" ityasya 'bhAvalakSaNAnAm= padArthAkRtInAM pRthaktvAt= na hi sarvAsu govyaktiSu ekaivAkRtirvibhAvyate- pratyekaM govyaktiSu sUkSmasyAkRtibhedasya spaSTatvAt. ata eva samAnavarNAsvapi govyaktiSu vyaktibhede sati neyaM sA gauH' iti jJAnaM jAyate AkRtibhedAdeva evamanyatrApi bodhyam , AkRtiSvapyAkRtyantarasvIkAre cAnavasthA' ityarthaH / "na- anekalakSaNairekabhAvaniSpatteH 35" itisUtrasya ca 'na sarva pRthak- anekalakSaNaiH= anekAbhirAkRtibhiH zRGgasAsnAdibhiH kiM vA anekAsAM gavAdivyaktInAM lakSaNaiH= AkRtibhiH ekabhAvasya= ekatvasya niSpatteH= upapatteH, yadi zRGgAdilakSaNamekamevAGgamAkRtirityucyeta tadA tasya pratyeka vyaktiSu vilakSaNatvAd vyaktInAM sarvathA pArthakyaM syAdapi 'na caivamucyate kiM tu zRGgasAsnAdyanekAGgasaMyoga AkRtirityucyate sa tu sakalagovyaktiSvanugata eve. tyAkRtyA govyaktInAmaikyamapi siddham evamanyatrApi bodhyam' ityarthaH / bhASyakArasya ca saMjJAzabdaparatvena lakSaNazabdavyAkhyAnaM nAtIva hRdayaGgamaM bhavati- lakSaNazabdasyAnugatadharmaparatvAt / avayavinastu pratyAkhyAnaM samAdhAnaM ca bahutra vartate ityasmin prakaraNe jAtyabhAvamAzritya vyaktInAM sarvathA pArthakyapratipAdanaM tatpratyAkhyAnaM ca nUtanatvAt mahAprakaraNAnurodhAcca samaJjasaM bhavati, atraiva ca sUtrakArasyAbhiprAya iti tarkayAmItyalam // . 25 caturthAdhyAyaprathamAhnike 362 pRSThe "lakSaNavyavasthAnAt 4-1-36" itisUtrasya bhASye caturthapatau- "yaM kumbhamadrAkSaM taM spRzAmi" iti bhASyam. eSA ca pratyabhijJA paramANusa.. mudAyAtiriktasyA''kRtivizeSaviziSTasya kumbhasyA'vayavinaH svIkArapakSe eva ghaTate- AkRtivizeSasyaiva pratyabhijJAsaMbhavAt , avayavasamUhapakSe tu paramANUnAmAkRtivizeSaviziSTatvAbhAvAdapratyakSatvAccaiSA pratyA bhijJA na ghaTate iti anyAzayaH // chAtrANAmupayogAya pariziSTaM mayA kRtam / viduSAM tUpayogAya na kiMcidiha vidyate / // itishriiH|| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha zrIkRSNapaJcakam kAdambahaMsaparisevitavAridhArA phullaarvindshtshobhitmdhybhaagaa| kAdambanimbabakulAdilasattaTADhyA vRndAvane vahati yA yamunA sravantI // 1 // tasyAstaTe paramamajularamyazobhe saMkhyAvihInasubhagAkRtigosuyUthe / kAmapriyAparibhavAIsudivyarUpavRndIbhavadrajajanIvrajaraGgabhUte // 2 // bAvataMsalalitaH karakaGkaNADhyo muktaavliishtvibhuussitvkrknntthH| ardhendutulyaniTilaH kalikAbhanAso mugdhAravindavilasatsuvilolanetraH // 3 // zrImanmRNAlasahitAbjamanohareNa hastena bimbaphalasundaradantapatre / veNuM nidhAya madhuradhvanidhAmarAgAnA''lApayan hRdayamohanamatrabhUtAn // 4 // sUcyAdyanekapadapATavakovidendurdivyaprasUnatulasIkRtadAmavatsaH / zrIrAdhikAvadanapaGkajalubdhacitto nRtyatyaho priyakizoratanurmurAriH // 5 // atha zivASTapadI bhaja vissmvilocnveshm| candrakiraNasamazubhrasudarzanazailanitambanivezam // 6 // niTilavilocanalocanataH kRtabhasmazarIraratIzam / himanidhisAnusamAdhisamaJcitacakradharaM dharaNIzam // 1 // yAmavatIpatipUrvakalAparikalitavizAlalalATam / haimavatIparirambhapavitritacitritavatsakapATam // 2 // vyAlavalayakamanIyakarambitabhUSitahastasarojam / zailasutAvadanenduvilocanacaJcalahRdayamanojam / / 3 / / viSNupadIparibhogapariSkRtatuGgakapardakatalpam / / gAnakalAkutukena navIkRtatANDavakalpamanalpam / / 4 // bhaktajananamaraNAdimahAsravamocanakauzalaveSam / tribhuvanamaNDalamaNDanapaNDitavanditapAdavizeSam // 5 // viSNumatIyatRtIyavicakSaNavallabhavAdanidAnam / cATukathAcAturyanikRntitagirijAmAnasamAnam // 6 // / saMhRtasAgaramathanavinismRtadAruNadAradazokam / manmathavizikhabhujaGgaviSAhatisaMhRtisamavitalokam // 7 // gItamidaM haraharSakaraM kila sukhayatu puraripudAsam / / aSTapadIracanena pinAkI vitaratu haripadabAsam // 8 // ma. ma. sI. AI. I. zrIgaGgAdharazAstriNAmantevAsI paJcanadIyaH sudarzanAcAryazAstrI kAzI. Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha paJcanadIyapaNDitasudarzanAcAryazAstriviracitamudritagranthAnAM sUcanikA-. 1 nyAyabhASyaprasannapadA ( eSA) saM. zrIbhASyazrImatI saM. 3 zAstradIpikAprakAzaH saM. 4 vyutpattivAdAdarzaH saM. 5 zaktivAdAdarzaH saM. 6 sAvalokadazarUpakaprabhA saM. 7 viziSTAdvaitAdhikaraNamAlA saM. 8 advaitacandrikA saM. 9 saMskRtabhASA saM. 10 zrIbhagavadgItAbhASAbhASyam hiM. 11 zrIbhagavadgItAsatasaI hiM. 12 anarghanalacaritra nATaka hiM. 13 saMgItasudarzana hiM. 14 AlvAracaritAmRta hiM. . 15 aSTAdazarahasyabhASA hiM. 16 nItiratnamAlA hiM. 17 strIcaryA hiM. 18 zrIvaiSNavavratanirNaya hiM. 19 aSTazlokITIkA sudarzanI hiM. 20 zrIraGgadezikazatakam saM. ... 21 zrImRtiyatIndravandanA saM. , zaGkhacakratilakabandhacitrapaTa: saM. 1 viziSTAdvaitavRttiH saM. 2 alivilAsisaMlApaTIkA prakAzAkhyA saM. . 3 hiMdIdarpaNa ( hiMdIbhASAvyAkaraNa ) hiM. 4 hiMdIzabdasaMgraha hiM. 5 zrIraghunAthacampU hiM. 6 hiMdIdhAtupATha Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -9-0 0000 0-6-0 -0 'gujarAtI prinTiMga presastha-krayyAni saMskRtapustakAni / zrImadbhagavadgItA-zAMkarabhASyAyekAdazaTIkopetA-prathamagucchaH 12-0-0 zrImadbhagavadgItA-aSTaTIkopetA-dvitIyaguccha. .... 10-0-7 uttaragItA-saTIkA -3-7 zrImad vAlmIki rAmAyaNam bAlakAMDam TIkAtrayopetam 3-- ayodhyAkAMDam 65-7-0 araNyakAMDa 2-12-0 kiSkidhAkAMDam / 2.1200 sudarakAMDam yuddhakoDam uttarakAMDam vaizeSikadarzanam TIkAtrayopetam bAdArthasaMgrahaH (prathamo bhAgaH) Ver -6-0 (dvitIyo) 7 (tRtIya ) (caturtha ) 0-12-0 nyAyavinduH saTippaNIkaH .... zrImahAbhArata virATaparva-aSTIkopetam udyogaparva-paMcaTIkopetam camyUbhAratam-saTIkam ... candrAloka-saTIka ... 0-10-0 upadezasAhasrI-saTIkA . brahmasUtravRtiH advaitamaMjarIsahitA taittirIyopaniSad-AnandagiriTIkAsaMvalita-zAMkarabhASyasahitA pAraskaragRhyasUtram-paMcaTIkopetam 6-8pAtaMjalayogadarzanam-saTIkam ... ... . pustakamAptisthAnam "gujarAtI" prinTiMga presa, bukaselarsa enDa pablizarsa, sAsuna bilDiMga, elaphinsTana sarkala, koTa, muMbaI 1 pu-8-0 -0-0 /