Page Text
________________ अविशेषसमनिरूपणम् ] . न्यायभाष्यम्। एकधर्मोपपत्तेरविशेषे सर्वाविशेषप्रसङ्गात् सद्भावोपपत्तेरऽविशेषसमः॥२३॥ एको धर्मः प्रयत्नानन्तरीयकत्वं शब्दघटयोरुपपद्यते इत्यविशेषे उभयोरनित्यत्वे सर्वस्याऽविशेषः प्रसज्यते / कथम्? सद्भावोपपत्तेः= एको धर्मः सद्भावः सर्वस्योपपद्यते / सद्भावोपपत्तेः सर्वाविशेषप्रसङ्गात् प्रत्यवस्थानमऽविशेषसमः // 23 // अस्योत्तरम् 'कचिद्धर्मानुपपत्तेः कचिचोपपत्तेः प्रतिषेधाभावः // 24 // __ यथा साध्यदृष्टान्तयोरेकधर्मस्य प्रयत्नानन्तरीयकत्वस्योपपत्तेरनित्यत्वं धर्मान्तरमऽविशेषो नैवं सर्वभावानां सद्भावोपपत्तिनिमित्तं धर्मान्तरमस्ति येनाऽविशेषः स्यात् / अथ मतम्- अनित्यत्वमेव धर्मान्तरं सद्भावोपपत्तिनिमित्तं भावानां सर्वत्र स्यादिति ?, एवं खलु वै कल्प्यमाने- 'अनित्याः सर्वे भावाः सद्भावोपपत्तेः' इतिपक्षः पामोति, तत्र न चेति, विपर्ययमात्रात्= विपर्यये= शब्दनित्यत्वपक्षे इयमापत्तिः एकान्तेन= नियमेन= ऐकान्तिकी नास्ति येनाऽर्थापत्त्या शब्दस्य नित्यत्वमेव सिध्येन्नाऽनित्यत्वमित्यर्थः / उदाहरति-न खल्विति, घनस्यघनीभूतस्य ग्राव्णः= पाषाणस्य पतनमित्युक्ते अर्थादपि द्रवाणामपां पतनाभावो न सिध्यति. तत्कस्य हेतोः? अर्थापत्तेरनैकान्तिकत्वादेवेति वक्तव्यं भवति. एवमेव शब्दानित्यत्वे सिद्धे शब्दनित्यत्वमर्थादपि न सिध्यतीत्यर्थः / घनत्वं च पाषाणधर्म इति प्रसिद्धमेव / / 22 // ___ अविशेषसमां लक्षयति- एकेति, एकधर्मोपपत्तेः= एकधर्मवत्त्वेन= हेतुविशिष्टत्वेन दृष्टान्तदा / न्तिकयोरविशेषे= अनित्यत्वादिलक्षणसाध्यधर्मवत्त्वे प्राप्ते सद्भावोपपत्तेः सत्त्वधर्मवत्त्वेन सर्वेषामनित्यत्वेनाविशेषप्रसङ्गात्= अविशेषसाधने ह्यविशेषसमा जातिरिति सूत्रान्वयः / व्याचष्टे- एक इति, अवि. शेषे= प्रयत्नानन्तरीयकत्वाविशेषेण, उभयोः= शब्दघटयोः अविशेषे= अविशेषेणानित्यत्वे प्राप्ते पदार्थमात्रस्याविशेषः प्रसज्येत्- केनचिद्धर्मेण साधादित्यन्वयः / सर्वस्याविशेषप्रसङ्गे हेतुं जिज्ञासते- कथमिति / हेतुमाह- सद्भावेति / उक्तं व्याचष्टे- एक इति, तथा च यथा घटे सत्त्वधर्मसत्त्वेप्यनित्यत्वं तथा सर्वेषामेवाकाशादीनामपि सत्त्वधर्मवतामनित्यत्वं स्यात् . नो चेत् ? शब्दस्यापि घटसाधादनित्यत्वं न स्यादित्यर्थः / उक्तं च- “यत्सत्तत्क्षणिकम्" इति / निर्वचनमाह-सद्भावोपपत्तेरिति / स्पष्टमन्यत् / / 23 / / ___ अग्रिमसूत्रमवतारयति- अस्येति, अस्य= उक्तस्याविशेषसमस्य / कचिदिति- कस्यचिद् धर्मस्य कचिदेवोपपत्तिर्भवति न सर्वत्रेति कचिदनुपपत्तिरपि भवति यथाऽनित्यत्वधर्मस्य घटादावुपपत्तिर्भवति नाकाशादावपीति उक्तस्य प्रतिषेधस्य= अविशेषसमस्याऽभावः= असंभव इत्युत्तरमिति सूत्रान्वयः / सूत्रमिदम्- 'धर्ममात्रस्य क्वचिदुपपत्तेः कचिच्चानुपपत्तेः प्रतिषेधाभावः' इत्येवं रचनीयमासीत् / व्याचष्टेयथेति, साध्यदृष्टान्तयोः= शब्दघटयोः, साध्यम्= पक्षः / उपपत्तेरिति पञ्चम्यन्तम् / अनित्यत्वमितिअनित्यत्वलक्षणं धर्मान्तरमेवाविशेष इत्यन्वयः, अनित्यत्वलक्षणधर्मान्तरेणाविशेषो यथेत्यर्थः / दाटन्तिकमाह- नैवमिति, यदि सर्वपदार्थेषु सद्भावोपपत्तिनिमित्तं धर्मान्तरं स्यात् तदा तादृशधर्मवत्त्वेन सर्वेषामविशेषः स्यादपि न चैवमस्तीति न सर्वेषामविशेषप्रसङ्गः, सद्भावोपपत्तिर्निमित्तं यस्य तत् सद्भावो. पपत्तिनिमित्तम्= सद्भावोपपत्तिनिमित्तकम् सद्भावोपपत्त्या प्राप्यमाणं च धर्मान्तरम्= अनित्यत्वादीत्यर्थः / सत्त्वस्य सर्वत्र सत्त्वेपि नित्यत्वादिष्वेको धर्मः कोपि सर्वत्र न संभवति येन सर्वेषामविशेषः स्यात्- सद्भावस्य= सत्वस्य नित्यत्वानित्यत्वयोरेकतरव्याप्यत्वाभावादित्यर्थः। ननु सर्वपदार्थेषु सद्भावोपपत्तिनिमित्तकं धर्मान्तरमनित्यत्वमस्ति तथा चानित्यत्वेन सर्वेषामविशेषः प्राप्त इत्याशङ्कते- अथेति, भावानाम्= भावेषु / समाधत्ते- एवमिति / पूर्वपक्षिमतेन संपन्नमाह-अनित्या
| SR No. | 004320 |
| Book Title | Nyayadarshanasya Nyayabhashyam |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Vatsyayan |
| Publisher | Manilal Iccharam Desai |
| Publication Year | 1922 |
| Total Pages | 500 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 14 MB |