Page Text
________________ अनुमानलक्षणम् ] न्यायभाष्यम्। अथ वा- पूर्ववदिति यत्र यथापूर्व प्रत्यक्षभूतयोरन्यतरदर्शनेनाऽन्यतरस्याप्रत्यक्षस्यानुमानं यथा धूमेनानिरिति / शेषवद् नाम परिशेषः स च प्रसक्तपतिषेधेऽन्यत्राप्रसङ्गात शिष्यमाणे संप्रत्ययः यथा-' सदनित्यम्' इत्येवमादिना द्रव्यगुणकर्मणामविशेषेण सामान्यविशेषसमवायेभ्यो विभक्तस्य शब्दस्य तस्मिन् द्रव्यकर्मगुणसंशये न द्रव्यम्- एकद्रव्यत्वात् न. कर्म- शब्दान्तरहेतुत्वात . यस्तु शिष्यते सोयमिति शब्दस्य गुणत्वप्रतिपत्तिः / सामान्यतोदृष्टं नाम यत्रा प्रत्यक्ष लिङ्गलिगिनोः संबन्धे केनचिदर्थेन लिङ्गस्य सामान्याद् अप्रत्यक्षो लिङ्गी गम्यते यथेच्छादिभिरात्मा. इच्छादयो गुणा गुणाश्च द्रव्यसंस्थानाः तद् यदेषां स्थानं स आत्मेति / उक्तं प्रकारान्तरेण व्याचष्टे- अथ वेति, अत्र यत्रेति पदं व्यर्थमेव / " पूर्ववत्" इत्यस्य " यथापूर्वम्" इत्यर्थः, अत्र- "पूर्ववत्पदे वतिप्रत्ययो न तु मतुबिति भावः' इति श्रीगुरुचरणाः। पूर्ववत् = सपक्षे दृष्टवत् पक्षे हेतुना साध्यानुमानं पूर्ववदनुमानमित्यर्थः, सपक्षे प्रत्यक्षभूतयोर्वह्निधूमयोर्मध्ये पक्षेऽन्यतरस्य धूमस्य दर्शनेनाऽप्रत्यक्षस्यान्यतरस्य वडूर्यदनुमानं तत् पूर्ववद् तथाच धूमेनाग्निरनुमीयते / “अग्निः" इत्यत्र अग्नेरिति युक्तम्। द्वितीयं व्याचष्टे-शेषेति, परिशेषः= परिशिष्टे पर्यवसानमिति यावत्, सः= परिशेषः / यथा शब्दस्यानित्यस्य प्रसक्तेषु सामान्यादिषु नित्येषु प्रतिषेधे= अन्तर्भावासंभवे अन्यत्र= द्रव्य. कर्मणोरप्रसङ्गात्= अन्तर्भावासंभवात् शिष्यमाणे= परिशिष्टे गुणे संप्रत्ययः= अन्तर्भाव इति शब्दस्य शेषवदनुमानेन गुणत्वं सिद्धमित्यन्वयः / अत्र “शेषवद् नाम परिशेष: द्रव्यत्वकर्मत्वयोः शब्दे निराकार्यत्वेनोपयुक्तत्वात् ताभ्यामन्यद् गुणत्वं शेषः स यस्यानुमानस्य प्रतिपाद्यतया (संमतः) तत् शेषवत्" इति तात्पर्यटीका / उदाहरति- यथेति, सदनित्यम्= सत्त्वे सत्यनित्यत्वम् इत्यादिना अर्थात् द्रव्यगुणकर्माणां सत्त्वे सत्यनित्यत्वमविशेषेण धर्मोस्ति शब्दस्याप्यस्ति- उपलभ्यमानत्वेन सत्त्वं विनाशित्वादनित्यत्वं च-सामान्यादिष्वनित्यत्वं नास्तीति सामान्यविशेषसमवायेभ्यो विभक्तस्य= पथककतस्य -शब्दस्य अर्थादनित्यस्य शब्दस्य नित्येषु सामान्यादिष्वन्तर्भावो न संभवतीति तस्मिन्= शब्दे सत्त्वानित्यत्वधर्माभ्यां द्रव्यगुणकर्मणामऽविशेषेण साम्येन द्रव्यकर्मगुणसंशये=द्रव्यत्वकर्मत्वगुणत्वसंशये अर्थात सामान्यादिबहिर्भूतस्य शब्दस्य किं द्रव्ये कर्मणि गुणे वान्तर्भाव इति संशये जाते. अनित्यभूतः शब्दो न द्रव्यम्-एकद्रव्यत्वात् अर्थादनित्यं हि द्रव्यं स्वकारणीभूतैरनेकैद्रव्यैरारब्धं भवति- सावयवत्वात् शब्दश्च न तथास्ति किं त्वेकद्रव्यमेव= एकपदार्थ एव= निरवयव एवेत्यर्थः. परमाण्वादिष नित्यदव्येष्वपि नान्तर्भवति-अनित्यत्वादिति शब्दो न द्रव्यम, नापि कर्म-शब्दान्तरहेतुत्वात् . कर्म हि प्रथममेव शब्दमुत्पादयति न तु द्वितीयादिशब्दमपि शब्दस्तु स्वसजातीयं शब्दान्तरमप्युत्पादयतीति व्यतिरेकात् न कर्म, यस्तु उक्तद्रव्यादिभ्यः शिष्यते= परिशिष्टो गुणः स गुण एवायं शब्द इति शब्दस्य गणेन्तीवस्तथाचोक्तशेषवदनुमानेन शब्दस्य गुणत्वं सिद्धम- शब्दो गुणः गणातिरिक्तद्रव्यादिभ्यो बहिर्भतत्वाद रूपादिवदित्यर्थः / वस्तुतस्तु कर्म न शब्दजनकं भवति किंतु शब्दजनकसंयोगादिजनकमिति शब्दस्य कर्मतो व्यावृत्तिः। किं वा शब्दान्तरहेतुत्वात शब्दान्तरहेतुकत्वात शब्दान्तरजन्यत्वादिसर्थः कर्म त न शब्दजन्यं भवतीति शब्दान्तरजन्यत्वाद् हेतोः शब्दस्य कर्मतो व्यावृत्तिरित्येवं व्याख्येयम। तृतीयं व्याचष्टे- सामान्यत इति / उदाहरति- यत्रेति, लिङ्गलिङ्गिनो: साध्यसाधनयोः संबन्धेऽप्रत्यक्षे सति लिङ्गस्य केनचिदर्थेन दृष्टेन सह सामान्यात्= सादृश्यात्= सादृश्ये सति तादृशसादृश्यवशाद् यत्र तेन लिङ्गेनाप्रत्यक्षं साध्यं साध्यते तत्र सामान्यतोदृष्टं तदनुमानमुच्यते यथा वास्यादिकरणकलापः कर्बधिष्ठित एव कार्यकरो दृश्यते इति चक्षुरादिकमपि करणत्वात् वास्यादिसादृश्येन कधिष्ठितमेव कार्यकरं संभवतीति चक्षुरादिनाऽप्रत्यक्षस्यात्मनः सिद्धिर्भवति, यथा चेच्छादिभिरात्मा
| SR No. | 004320 |
| Book Title | Nyayadarshanasya Nyayabhashyam |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Vatsyayan |
| Publisher | Manilal Iccharam Desai |
| Publication Year | 1922 |
| Total Pages | 500 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 14 MB |