Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIH // kAzI-saMskRta-granthamAlA 133 -00-000 E mahAmahopAdhyAya zrIkauNDabhaTTaviracitaH vaiyAkaraNabhUSaNasAraH darpaNa-bhairavI TIkAdayopetaH bhUSaNavyAkhyA- tiGarthavAdasArapariziSTasahitaH caukhambA-saMskRta-sIrija, banArasa-1 mUlyaM 7)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE KASHI SANSKRIT SERIES (HARIDAS SANSKRIT GRANTHAMALA 133. ( Vyakarana Section No. 18.) The VAIYAKARANA BHUSANASARA Vu M. M. S'RI KAUNDA BHATTA WITH The DARPANA Commentary by Sri Harivallabha, The PARIKSA Commentary by Bhairava Mis'ra, and A Short Commentary by Sri Kris'na Mitra With Tinarthavadasara by S'ri Khuddi Jha S'arma, Edited with notes, Introduction, etc., . BY VYAKARANACHARYA, SAHITYOPADHYAYA Pt. S'ri Sadas'toa Sastri Joshi PUBLISHED BY JAYA KRISHNA DAS HARIDAS GUPTA The Chowkhamba Sanskrit Series Office. Benares City. 1939.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ PRINTED BY JAYA KRISHNA DAS GUPTA, VIDYA VILAS PRESS, BENARES CITY. 1939. All Rights Reserved by the Publishers.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 eft: 11 haridAsa saMskR ta grantha mA lA samAkhya kAzI - saMskRta - sIriz2apustakamAlAyAH 133 vyAkaraNavibhAge (18) aSTAdazaM puSpam / mahAmahopAdhyAya kauNDabhaTTaviracitaH - vaiyAkaraNabhUSaNasAraH / zrIharivallabhaviracita - darpaNa - TIkayA, mahAmahopAdhyAya - paNDitazrI bhairava mizrakRtayA - parIkSA TIkayA, zrIkRSNamitrakRta - bhUSaNavyAkhyayA, paNDita zrI khuddIzAzarmakRta tirthavAdasAreNa ca sahitaH / sampAdaka: vyAkaraNAcArya - sAhityopAdhyAya:paNDita - zrIsadAzivazAstrI jozI / prakAzaka:-- jayakRSNadAsa haridAsa guptaHcaukhambA saMskRta sIrija Aphisa, banArasa siTI / 1996 asya pranthasya sarve'dhikArAH prakAzakena svAyattIkRtAH /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ athAtrasthasaMgrahasya sUcikA / or or or or 1 bhuumikaa| 2 samarpaNam / 3 prkrnnaanukrmnnikaa| 4 saTIkasya bhUSaNasArasya viSayAnukramaNikA / 1 5 bhuussnnsaarsthmuulkaarikaasngklnm| 1 6 darpaNaparIkSAsamvalitabhUSaNasAraH / 7 bhuussnnsaarvyaakhyaa| 443 .... - tingrthvaadsaarH| / atrollikhitagranthakRtAM matAnAca suuckm| 466 10 atrasthakArikANAmakArAdikrameNAnukra maNikA 11 prshnptrsNgrhH| 458 ___ iti sNgrhsuucikaa|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 eft: 11 bhUmikA atha khalu pUjye dharAhRdaye karmabhUmyabhidhe'sminbharatakhaNDe ko nAma vilakSaNadhiSaNo vicakSaNo na vijAnAti yatkila satsvapi pramANAntareSu vyavahArapravartakeSu pratyakSAdiSu teSAM mUrdhanyabhUto veda eva sarvotkarSeNa pramANamiti / tatrabhagavato vedasya lakSaNantAvat prAmANikaistatrabhavadbhiH pUjyapAdairasmanmaharSivaryaizca - "iSTaprAptyaniSTaparihArayoralaukikamupAyaM yo grantho vedayati sa vedaH / alaukikapadena pratyakSAnumAne vyAvatyeMte / anubhUyamAnasya strakcandanavanitAderiSTaprAptihetutvam auSadhasevAderaniSTaparihArahetutvaJca pratyakSataH siddham / svenAnubhaviSyamANasya puruSAntaragatasya ca tathAtvamanumAnagamyam / evaM tarhi bhAvijanmagatasukhAdikamapi anumAnagamyamiti ced ? na / tadvizeSasyAnavagamAt / na khalu jyotiSTomAdiriSTaprAptihetuH, kalaJjabhakSaNavarjanA diraniSTaparihAraheturityamumarthaM vedavyatirekeNAnumAnasahastreNApi tArkikaziromaNirapyavagantuM zaknoti / ata evoktam - pratyakSeNAnumityA vA yastUpAyo na budhyate / etaM vidanti vedena tasmAdvedasya vedatA // 1 // iti / bhartRhariNApyuktaM vAkyapadIye - na cAgamAte dharmastarkeNa vyavatiSThate / - RSINAmapi yad jJAnaM tadapyAgamahetukam // 1 // bRhadAraNyake samAmananti - " tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti" / evaJca sarvapramANAviSaye dharmAdiviSaye bhagavAn veda evaikaH prabhuH, na pratyakSAnumAne / uktaM hi zlokavArtike codanAsUtre - zreyaHsAdhanatA hyeSAM nityaM vedAtpratIyate / tAdrUpyeNa ca dharmatvaM tasmAnnendriyagocaraH // ityAdi // 'mantrabrAhmaNAtmakatvaM vedatvam' iti tAvadaduSTaM vedsya lakSaNam / tathAhi zrUyate"mantrabrAhmaNayorvedanAmadheyam" iti / atrabhavato'pauruSeyasya paramapUjyasya vedasyAnyalakSaNambhavituM nArhati / avyAptyativyAptidoSasadbhAvAt / evaM hyasya bhagavato vedasya prAmANyambodhakatvAtsvata eva siddham / pauruSeyavAkyantu bodhakaM sadapi puruSagatabhrAntimUlatvasambhAvanayA tatparihArAya mUlapramANamapekSa, na tathA vedaH / tasya nityatvena vaktRdoSazaGkAnudayAt / atra jaiminiH - pauruSeyaM na vA vedavAkyaM syAtpauruSeyatA / kAThakAdisamAkhyAnAdvAkyatvAccAnyavAkyavat // samAkhyAnaM pravacanAdvAkyatvaM tu parAhatam / tatkartranupalambhena syAttato'pauruSeyatA // ( jai0 nyA0 mA0 11218 ) nanu bhagavatA bAdarAyaNena vedasya brahmakAryatvaM sUtritam "zAstrayonitvAt" ( ve0 sU0 1|1|3 ) RgvedAdizAstrakAraNatvAd brahma sarvajJamiti sUtrArthaH / bADham / naitA - vatA pauruSeyatvambhavati, manuSyanirmitatvAbhAvAt / IdRzamapauruSeyatvamabhipretya vyavahAradazAyAmAkAzAdivannityatvaM bAdarAyaNenaiva devatAdhikaraNe sUtritam "ata eva ca nityatvam" iti ( ve0 sU0 1 / 2 / 29 ) / zrutismRtI cAtra pramANe bhavataH / " vAcA virUpanityayA" (R0 8 / 75 / 6 ) iti /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddham / bhuumikaa| .. smRtiH-anAdinidhanA nityA vAgutsRSTA svayambhuvA / ... Adau vedamayI divyA yataH sarvAH pravRttayaH // iti / tasmAtkartRdoSazaGkAyA anudayAt mantrabrAhmaNAtmakasya vedasya yathArtha prAmANyaM ataH sarvapramANazekharAyamANasya paramapUtasya bhagavato vedasyopAsanA dvijAtibhiravazyaM vidheyeti sarvatra muktakaNThena nigadanti zrutismRtyAdayaH / / ___ zrutiH-"ve vidye veditavye iti ha sma yad brahmavido vidanti, parA caivAparA ca / tatrAparA-Rgvedo yajurvedaH sAmavedo'tharvavedaH, zikSA, kalpo vyAkaraNam , niruktaM chando jyautiSamiti / atha-parA yayA tadakSaramadhigamyate" (muNDa0 13144) iti // smRtiH-yo'nadhItya dvijo vedamanyatra kurute zramam / ___ sajIvanneva zUdratvamAzu gacchati sAnvayaH // iti / atra tatrabhavAn pataJjalirapi- . "brAhmaNena niSkAraNaH SaDaGgo vedo'dhyeyo jJeyazca" ityAdivijAtIn bADhaM vedAdhyayane pravartayatItyalampallavitena / yazca kila dvijanmA vedamadhIsyApi arthaM na vijAnAti so'yaM pumAn bhArameva vahati kevalam / ___ "sthANurayaM bhArahAraH kilAbhUdadhItya vedaM na vijAnAti yo'rtham / yo'rthajJa itsakalaM bhadmaznute nAkameti jJAnavidhUtapApmA" (ni016 ) iti zruteH / tasmAdvijAtInAM ghedArthajJAnAya zikSAdiSaDaGgasyAdhyayanamparamamAvazyakamiti na tirohitaM tatra. bhavatAmbhavatAM vipazcitAm / uktaM hi pANinizikSAyAm chandaH pAdau tu vedasya hastau kalpo'tha paThyate / jyotiSAmayanaM cakSunirutaM zrotramucyate // 41 // zikSA prANantu vedasya mukhaM vyAkaraNaM smRtam / tasmAtsAGgamadhItyeva brahmaloke mahIyate // 42 // iti / . chandaH-chandasAmupayogastAvatkarmakANDe'tyAvazyakaH zrUyate ca "gAyatrIbhirbrAhmaNasyAdadhyAt, triSTubho rAjanyasya, jagatIbhirvaizyasya" // iti / (tai0 brA0 111 / 9 / 6) tatra magaNayagaNAdisAdhyo gAyatryAdivivekazchandogranthamantarA na suvijnyeyH|| ___ kalpo nAma-AzvalAyanApastambabodhAyanAdisUtram / kalpyate samarthyate yAgaprayogo'treti vyutpatteH / "iSe tvA"ityAdimantrAstu kratvanuSThAnakrameNaivAmnAtA ityA. pastambAdayastenaiva krameNa sUtranirmANe pravRttAH / kalpasUtraM mantraviniyogena kratvanuSThA. mmupdishyopkroti| / jyotiSasya prayojanam-"yajJakAlArthasiddhaye iti tasminneva granthe vihitam / kAlavizeSavidhayazca zrUyante-"samvatsarametadvataM caret" (tai0 brA0 10634 ) "samvatsaramukhya bhRtvA" ityevamAdayaH sNvtsrvidhyH| "vasante brAhmaNo'gnimAdadhIta" "grISme rAjanya AdadhIta" "zaradi vaizya AdadhIta" (tai0 brA0 11) ityAcA RtuvidhayaH / evaM mAsapakSatithikAlanakSatravidhayaH shruuynte| ataH kAlavi. zeSAn avagamayituM jyotissmupyujyte| niruktanAma-arthAvabodhe nirapekSatayA padajAtaM yatroktaM tanniruktam / yathA-gauH,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA / gmA, jmA, kSamA, kSA, kSametyArabhya vasavaH vAjinaH, devapatnyo devapatnya ityanto yaH padAnAM samAmnAyaH samAmnAtastasmin granthe padArthAvabodhAya parApekSA na vidyte| etA. vanti pRthivInAmAni, etAvanti hiraNyanAmAnItyevaM tatra tatra vispssttmbhihittvaat| yadyapi vyAkaraNabalena keSAMcinirvacanAnAM siddhirbhavitumarhati, tathApi na sarveSAM siddhirasti / ataH zrUyate ca-"tadidaM vidyAsthAnaM vyAkaraNasya kAtsnyai svArthasAdhakaJca"iti (ni0 1316 ) / tasmAdvedArthavAbodhAyopayuktaM niruktamiti // zikSA nAma-varNasvarAdyuccAraNaprakAro yatropadizyate sA zikSA / tathA ca taittirIyopaniSadArambhe samAmananti-"zikSA vyAkhyAsyAmaH-varNaH, svaraH, mAtrA, balaM, sAma, santAna ityuktaH zikSA'dhyAyaH" (te. A0 712) iti / varNo'kArAdiH / svaraH-udAttAdiH / mAtrA-hasvAdiH / blm-sthaanprytnau| sAmazabdena sAmyamuktam / atidutAtivilambitagItyAdidoSarAhityena mAdhuryAdiguNayuktatvenoccAraNaM sAmyam / etatsarve pANinIyazikSAyAM spaSTam / santAnaH-saMhitA, 'vAyavAyAhi ityatrAvAdezaH / 'indrAgnI Agatam" ityatra prkRtibhaavH| etaca vyAkaraNe'bhihitatvAcchikSAyAM noktam / zikSyamANavarNAtivaikalye bAdha iti pANi. nIyazikSAyAmevAbhihitam / tathAhi-"mantro hInaH svarato varNato vA mithyAprayukto na tmrthmaah| sa vAgvajo yajamAnaM hinasti yathendrazatruH svrto'praadhaat|| (pA zi052) ___"indrazatrurvardhasva ityasminmantre (tai0 saM0 2 / 4 / 12 / 1 ) vivakSite'theM tatpuruSasamAse "samAsasya" (pA0 sU0 6 / 1 / 223) iti sUtreNa tatpuruSatvAd antAdAttena bhavitavyam / AdhudAttastu prayuktaH, tathAsati pUrvapadaprakRtisvaratvena bahuvrIhitvAdaindro ghAtako yasya ityarthaH sampannaH / ataH svaravarNAdyaparAdhanirAsAya shikssaagrntho'pyaavshykH| vyAkaraNannAma-arthavizeSamAzritya svaraprakRtipratyayAdIn vizeSeNa-saMskAravizeSeNa, A-samantAt-vaidikAllaukikAMzca zabdAn karotIti tathAbhUtaH pANinyA. dimaharSipraNIto grnthsmuuhH| asya vyAkaraNasya praNetAro'STa nava vA AcAryA babhUvuH / kecit indrazcandraH kAzakRtsnApizalI zAkaTAyanaH / pANinyamarajainendrA jyntyssttaadishaabdikaaH||1|| ityAhuH / __ apare tu-aindraM cAndraM kAzakRtsnaM kaumAraM zAkaTAyanam / ___ sArasvataM cApizalaM zAkalaM pANinIyakam // ityAhuH / satsvapi sarveSu vyAkaraNeSu sArvalaukikavaidikazabdAnAM nitarAM vyutpAdakaM pANinIyavyAkaraNameva / ata evAsya vedAGgatvam / idamevAbhipretya "idamakSaracchando varNazaH samanukrAntaM yathA''cAryA UcuH, brahmA bRhaspataye provAca, bRhaspatirindrAya, indro bharadvAjAya, bharadvAja RSibhyaH, RSayo brAhmaNebhyastaM khalvimamakSarasamAmnAya. mityAcakSate, "na bhuktvA na naktaM prabrUyAt brahmarAziH" iti RktantravyAkaraNe'sya caturdazasUtrakadambasyAmnAyatvamuktam , tanmUlakatvAdasyaiva vyAkaraNasya vedAGgatvaM yuktam / ata evAsya pAThe sarvavedapArAyaNajaM puNyamiti zabdenduzekhare nAgezena spaSTamabhihitam / chAndogyopaniSadi vyAkaraNamupakramya "vedAnAM vedaH" ityuktam / . atra parAzaropapurANam pANinIyaM mahAzAstraM padasAdhutvalakSaNam / sarvopakArakaM grAhyaM kRtsnaM tyAjyaM na kiJcana // iti //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhuumikaa| ... tasya etasya vyAkaraNasya prayojanavizeSo vararucinA vArtike pradarzita:-"rakSohAgamaladhvasandehAH prayojanam" iti etAni rakSAdiprayojanAni prayojanAntarANi ca mahAbhASye zrIpataJjalimaharSiNA spssttiikRtaani|| Rgvede'pi-catvAri zRGgA trayo'sya pAdA dve zI sapta hastAso asya / vidhA baddho vRSabho roravIti maho devo mayA~ Aviveza // 4583 asyArtha:-catvAri zRGgA:-catvAri padajAtAni-nAmAkhyAtopasarganipAtAH / ayo'sya pAdA:-trayaH kAlAH / dve zIrSe-supastizca / saptahastAsaH-sapta vibha. ktayaH, tridhA baddhaH, triSu sthAneSu baddhaH, urasi kaNThe zirasi / vRSabho varSaNAtkAmA. nAm / roravIti-rautiH zabdakarmA / maho devo matroM Aviveza / mahatA devena nastA. dAtmyaM yathA syAdityadhyeyaM vyAkaraNam / asmin pANinIyavyAkaraNaviSaye nAnAvidhAH prabandhAstatrabhavadbhiH paNDitaprakANDaiAnyavarairmanISibhirviracitAH santi / teSu prabandheSvadya zrImanmahAmahopAdhyAyako. NDabhaviracito vaiyAkaraNabhUSaNasAraH sAmpratambhavatAmpurataH prasthApyate / . . atra dhAtvarthaH lakArArthaH, subarthaH, nAmArthaH, ityAdayo bhASyaprAmANyaM puraskRtya samyak vicAritAH, yena vaiyAkaraNAnAmapyarthajJAnepratihatA pratibhA sampannA syAt / arthajJAnAya vaiyAkaraNAnAM kimuta, anyeSAmapi nyAyamImAMsAdizAstravidAM bhUSaNasAraprabhRtInAmadhyayanamAvazyakam / ukkaM hi zabdabrahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati // atra harirapyAha-idamAdyaM padasthAnaM siddhisopAnaparvaNAm / iyaM sA mokSamANAnAmajihmA rAjapaddhatiH // iti // vaiyAkaraNAnAmmate-zabdatatvameva brahma / sa ca zabdaH nityaH / so'pi sphoTa iti zAbdikAH zabdAyante / tatremAM zruti pramANayanti / "zabdabahma yadekaM yaccaitanyaM ca sarvabhUtAnAm yatpariNAmastribhuvanam akhilam idaM jayati sA vaannii|| atra hariH-anAdinidhanaM brahma zabdatatvaM yadakSaram / vivartate'rthabhAvena prakriyA jagato ytH||1|| iti / evaJca vaiyAkaraNabhUSaNasArAdigranthAnAmpaThanena na kevalaM vyAkaraNapadArthAnAmeva jJAnaM sampadyateH kintu nyAyamImAMsAvedAntAdizAstrANAmapi padArthajJAnasya lAbho'nena sambha. vti| ata evAsya granthasya sarvatra rAjakIyaparIkSAsu pAThyatvena nirdhAraNaM darIdRzyate / ayaM granthakartA kauNDabhaTTaH raGgojibhaTTasya putraH, bhaTTojidIkSitasya bhrAtrIya iti, prakRtagranthasthamaGgalazlokena "bhaTTojidIkSitamahaM pitRvyaM naumi siddhaye" iti zlokatazca pratIyate / "bhaTThojidIkSitasamayazca 1600 paryantaM bhavitumarhati / yataH kila bhaTTojidIkSitasahapAThino jagannAthasya paNDitarAjasya samayo nizcito'sti / yataHdillIzvarazahAjahAnasya savidhe tasya paNDitarAjasya sthitirAsIt / atra pramANam"dillIvallabhapANipallavatale nItaM navInaM vayaH" iti paNDitarAjakRtazloka eva / tasmAt kauNDabhaTTasya kiJcidadhikaH 1625 samayo bhvet| ___ ete dAkSiNAtyA iti bahava AhuH / ebhiH kRtA granthAH-1 tarkapradIpaH / 2 tarka. rtnH| 3 nyAyapadArthadIpikA / 4 bRhadvaiyAkaraNabhUSaNam / 5 laghuvaiyAkaraNabhUSaNasAraH / 6 vaiyAkaraNasiddhAntadIpikA / 7 sphoTavAda ityaadyH| tatra padArthadIpikA, bRhadvaiH yAkaraNabhUSaNam laghuvaiyAkaraNabhUSaNasAra iti granthatrayaM mudritaM saamprtmuplbhyte|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA / asya vaiyAkaraNabhUSaNasArasya sAro'tigahanaviSayatayA yathAvajjJAtumazakyaH / a tossyopari vidvaddhaureyairanekavyAkhyA AviSkRtAH / santi cAsyopari - harivallabha' kRto, 1-drpnnH| bhairavamizrakRtA -2 parIkSA / gopAladevakRtA-3 kAntiH / harizAstrikRtA - 4 kAzikA | rudranAthakRtA - 5 vivRtiH / kRSNamitrakRtA - 6 bhUSaNavyAkhyA ityAdayaSTIkAH / parantvetAsu darpaNena samA vistRtA nyAyamImAMsAdimatasya spaSTAbhiprAyapradarzikA naikApi, evaM parIkSAsamApyanyA netyato'smAbhirdarpaNaparIkSAbhyAM samvalito bhUSaNasAra idAnIM viduSAM kRte chAtrANAJcopakRte sammu prAkAzyaM nItaH / paNDitazrIkRSNamitrakRtA - vaiyAkaraNabhUSaNavyAkhyA, paNDitazrIkhuddIjhAkRta -- tirtha - vAdasArazcAsmAbhirante nivezitau / 5 atra harivallabhasya darpaNakArasya paricayastAvadittham -- zrIvallabhAbhidhAnasya paNDitavareNyasya kUrmagirinivAsasya utprabhAtIyopanAmakazrIvallabhasyAyaM suputro darpaNakAraH zrI harivallabho nAma / asya samayaH 1800 ityanumAtuM zakyate / yataH for 1858 vaikrame nirmitAyAM kAzikAyAM tatra tatra sthaleSu darpaNakArasya matamupapAditaM darIdRzyate / asya pANDityaM na kevalaM vyAkaraNazAstre eva, kintu nyAyamImAMdizAStreSvapIti darpaNaTIkAta eva nirdhArayituM zakyate / zrImanmAnanIyamahAmahopAdhyAya - paNDitavaryasya agastyakulAvataMsazrImadbhavadevAtmajabhairavamizrasya paricayastAvanna tirohito viduSAm / eteSAM mahodayAnAM zabdenduzekhare, paribhASenduzekhare, manoramAzabdaratne ca vistRtA pANDityapragalbhA TIkA prathitA varIvarti / eteSAmmAnanIyAnAM samayaH 1780 iti mahAmahopAdhyAyapaNDitAbhyaGka ropAhvavAsudevazAstrisampAditasarvaM darzanasaMgrahasthapANinIya vyAkaraNagranthakArasamayagranthanAmasUcakapatrato'vagamyate / ete sanADhyabrAhmaNA iti kecit / pare tu sarayUpAriNa ityAhuH / zrImAnyavarAH kRSNamitrAcAryAH sulatAnapura maNDalAntargata lakSmaNapuranivAsinaH paNDitarAmasevaka tripAThimahodayAnAM putrAH, paM0devIdattazarmaNaH pautrAH vaidikAH karmakANDe dharmazAstre ca niSNAtAH, nyAyavyAkaraNatantre ca svatantrAH / ebhiH - laghumaJjUSopari kuJjikA, kaumudyopari ratnArNavaH, prauDhamanoramAyAM kalpalatA, karmakANDe - pretapradIpaH, dharmazAstre tithinirNayaH, zaktivAdaTIkA ca vinirmitAH / ete nAgezabhaTTa samakAlInA iti prAmANika mukhataH zrUyate / atha ca abhyaGkaropAhvavAsudevazAstrisampAditasarvadarzanasaGgrahasthapANinIyavyAkaraNagranthakAra samayagranthanAmasUcakapatrataH 1750 iti samaya nirdhAryate / TIkAtraya bhUSitabhUSaNasArasya sampAdanakAryamatiduSkaramatikaThinaJca vilokya madIyamanoramA zekharAdyanekagranthasampAdanasantuSTacetasaH surabhAratI sevakagolokavAsizrIharidAsaguptAtmajazrI jayakRSNadAsazreSThivaryA bhUprathitayazasaH caukhambA saMskRta pustakAlayAdhyakSA mAM sAdaraM sAgrahaJca prArtithapan / zrIjayakRSNadAsapremAdaravazaMvadena rAjakIyapradhAnapAThazAlAdhyApakavyAkaraNAcAryamokATe ityupanAmakagaNapatizAstricaraNAntevAsinA gurukRpAmbudhAvitadhiyA anekaprAcIna hastalikhita granthAnaneka prAcInamudrita - granthAJca sampAdya taiH saha saTIkaM prakRtagranthaM sammelya tatra tatra truTitagranthaM prapUrya pramAdapatitapAThAn niSkAsya TIkAyAmpratIkacinhAni nidhAya granthAdau prakaraNasUci - kAM viSayasUcikAM kArikAsaGgrahaJca vidhAya ante kRSNamitrAcAryakRtabhUSaNavyAkhyAM mayA 2 60 pa0
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhuumikaa| paNDitacIkhuddIjhAzarmakRtatiGarthavAdasAram , bhUSaNasArollikhitagranthakRtAM vizeSamatAntarANAM ca sUcakapatram , bhUSaNasArasthakArikANAmakArAdikramikAnukramaNikAmpraznapa. asaGgrahaJca vidhAya yathAzemuSi smpaadi| __atra rAjakIyapradhAnapAThazAlAdhyApakanyAyavyAkaraNAcAryapaNDitasUryanArAyaNazukla. mahodayairjaTilaphakkikAlApane kRpayA bahutaraM sAhAyyampradattam, iti paNDitavareNyA asmAbhinitarAM dhnyvaadaarhaaH| ___ atra saMzodhanakAyeM suhRdUrapaNDitachabinAtha tripAThinA bahutaraM sAhAyyaM pradattamiti tebhyo me sAdaramaneke dhnyvaadaaH| rAjakIyapradhAnapAThazAlAdhyApakavyAkaraNavedAntAcAryaneneityupAhapaNDitagopAla. zAstriNaH svakIyagranthasaGgrahato granthAn pradattavanta iti tAn dhnyvaadaaalimrpyaamH| zrIparamamAnanIyabhairavamizraviracitaparIkSA TIkAM mudrApayitumatyutkaTecchA'sIdasmAkam / parantu sA jhaTityupalabdhA nAbhavat / cintayA tasyA anveSaNamprAcalat / vizvavidyAlayasAhityAdhyApakapaNDitamadhusUdanamahodayaH paramatapasvinaH paNDitamahAdevaprasAdasya savidhe prakAzakaM nItavAn / paNDitamahAdevazAstriNo darzanenAsya mahAdeva iti nAmAMnvarthakammanyate sma prkaashkH| gorakSapuramaNDalAntargatAhiravaliprAmani. vAsI sAmpratamvArANasyAmasitaTanivAsI dvivedItyupanAmakaH paNDitamahAdevazAstrI gorakSapuramaNDalAntargatavAMsagAvamaNDalAntargatamadhyagrAmavAstavyazuklakulAvataMsavaiyAka raNakesarizrIpaNDitarAmacaraNAtmajayamunAprasAdaputragadAdharaprasAdarakSitAM hastalikhitaparIkSATIkApustikAmatizrameNa tebhyaH sampAdya zreSThivarAya jayakRSNadAsamahodayAya prakAzanArthampradattavAniti paNDitamAnyavaramahAdevadvivedInAmmahopakAraMzirasi nidhAya tebhyaH punaH punaH dhanyavAdAJjalayo'smAkam / / . baDodAmaNDalAntargataDabhaInagarasthalakSmInArAyaNapAThazAlAdhyApakapaNDitanaraharazAstripeNasemahodayaiH svakIyaM parIkSATIkApustakaM saMzodhanasAhAyyArtha preSitamiti tebhyo'neke dhnyvaadaaH| _ vizvavidyAlayIyadharmazAstrAdhyApakapaNDitavizvanAthazAstribhiH paNDitazrIkRSNa. mitrakRtabhUSaNavyAkhyAyA hastalikhitaM pustakampradattamiti tebhyo'neke dhanyavAdAH / darpaNaparIkSAbhUSaNavyAkhyAtiGarthavAdasArasahitasya vaiyAkaraNabhUSaNasArasya mudraNe zrIharidAsaguptAtmajavRjajIvanadAsamahodayena sUkSmekSikayA atizramo vihita iti teSAM nAmmolekhanamapyAvazyakampratibhAti / yadyapyasya saMskaraNasya saMzodhanaM sAvadhAnatayAtizrameNAtizuddhaM samabhavaditi nA. nyadasya tulAmadhirohatIti vaktuM zakyam, tathApi kadAcid dRSTidoSeNamatimAndyena mama mudrakasya vA anAneke pramAdAH syustAn guNaikapakSapAtino vidvAMso haMsakSIranyAyena prishodhy| nacAtrAtIva kartavyaM dRSTidoSaparammanaH / doSe'hyavidyamAne'pi taJcittAnAmprakAzate // 1 // ityuktimanusandhAya ca mAmanugRhNantviti samprArthayate viduSAmanucaraHsadAzivazAstrI jozI vyAkaraNAcAryaH sAhityopAdhyAyazca /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ arakes // zrIH // zrImadguruvarya mokATe kulabhUSaNagaNapatizAstriNAm caraNAravindayugale sAdaram ** samarpaNam vidyAmandiramaNDanA budhajanaiH sammAnitAH sAdaram vidyAdAnataponitAntaniratA rociSNavaH sadguNaiH / mokATe kulabhUSaNA gaNapatiprakhyAtanAmnA yutAH vandyA no guravo yadIyakRpayA prAptA suvidyA mayA // 1 // yasyAGghripadmarajasA vimalIkRtantat ceto durUha viSayagrahaNakSamaM me / tasyaiva te varadakalpataruprasUna saGkAzapAdayugale kRtirarpiteyam // 2 // bhavadIyaH sadAzivazAstrI jozI acky Raya
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| atha bhUSaNasArasthaprakaraNAnAmanukramaNikA / pR0 aM0 231 275 307 kramAGkaH prakaraNanAma 1 dhAtvathaniNayaH 2 lakArAthanirNayaH 3 subarthanirNayaH 4 nAmArthanirNayaH 5 samAsazaktinirNayaH 6 zaktinirNayaH 7 nabarthanirNayaH 8 nipAtArthanirNayaH 9 tvAdibhAvapratyayArthanirNayaH 10 devatApratyayArthanirNayaH 11 abhedaikatvasaMkhyAnirNayaH 12 saMkhyAvivakSAnirNayaH 13 ktvAdyarthanirNayaH 14 sphoTanirUpaNam . iti shriibhuussnnsaarsthprkrnnaanaamnukrmnnikaa| 322 344 202 363 370 375 385
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasArasya saTIkasya viSayAnukramaNikA 8 TI0 22 vissyH| pRSTham / / vissyH| . pRsstthm| maGgalAcaraNam / 1 tasyAH khaNDanam / jagadazabdasya vyutpattivivaraNe 3 mImAMsakamate'parApattidAnam / 18 matAntareNa yata ityasyArthapratipAdanam 3 kartuMrvAcyatAvazyakatvapradarzanamA 10 dvitIyamanlAcaraNam / 4 somena yajetetyAdAvabhedAnvayabodhAmakkipadArthasya vedAntimate naiyAyi- nApattau zaGkA / TI 21 kamateca vicAraH TI0 4 | somena yajetetyatra kartRvAcitvapratigranthArambhapratijJAdikam / 7 pAdanam / .. TI0 22 dhaatvrthnirnnypraarmbhH| atrAparamatam / phalavyApAratibntAnAM vizeSyavizeSa. vaizvadevyAmikSetinyAyanirvacanam TI. 22 NabhAvapratipAdanam / 8 balAbalAdhikaraNam pa0 TI0 . . 23 phalapadArthanirvacanam / __TI0 8 | aruNayetinyAyanirvacanam / 24 pararItyA phala-padArthanirUpaNam pradhAnaSaSTyarthe'nuzAsanasya yuktrpyuvyaapaarpdaarthkthnm| plkssnntvm| tadarthe vAkyapadIyapradarzanam / 10 | atra vastutastumatapratipAdanam / TI0 24 sAdhyatvanirvacanam / - 11 aruNAdhikaraNIyasiddhAntapratipAdasAdhananirvacanam 11 nm| TI0 24 sAdhananirvacanamanyetumate kecinmate saGgataH phalam / TI0 25 ana harisammatiH phale pradhAnamityAdikArikArthanirUpavastutastu prakAreNa sAdhyatvakathanam TI011 Nam / keviturItyA pacitvAdikaM jAtiri naiyAyikAdirItyA kAryakAraNabhAvapratyAdikathanam / TI011 | tipAdanam / tadartha vAkyapadIyapradarzanam / 12 SoDhAsaGgatinirUpaNam / TI0 26 nAnArthatApattivAraNam / uktakAryakAraNabhAve gauravapradarzanam / 27 ana tadAdinyAyasvarUpadarzanam / TI013 caitra iva pacatItyAdisthalIyadoSavAvAkyapadIyapradarzanam / rnnm| TA0 29 Azraye tu tiH smRtA ityasyArthasya pradarzitalAghavasya kartRkarmaNorAkhyApratipAdanam / tArthatve pramANatvapradarzanam / TI0 29 phalavyApArAzrayasya tirthatve mImAM kAlasya vyApAre vishessnntvm| 29 skshngkaa| 15 | kartRkarmaNorAkhyatArthatve pradarzitapramAtasyAH khaNDanam / Nasya naiyAyikarItyA smaadhaanm|ttii028 nyAyazAstrarItyA vyApArasya dhAtva- saGkhyAvat kartRkarmaNoH kAlasyA. thtveshkaa| ndhayavAraNam / 13
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA / viSayaH / pRSTham / 29 pazya mRga ityatrAnvayadoSakathanam digarthasya pradarzanam pacatItyasya bodhapradarzanam / atra navyamatam viSayaH / kAlasya phale'nvayavAraNam / kecinmate phalavyApArayoH pArthakyenazakeraGgIkaraNam / TI0 30 TI0 30 uktamatasya khaNDanam / AmavAtajaDIkRtakalevarasyottiSTatIti prayogavAraNam / paramatenoktApattivAraNam / uktApattivAraNaprakArasya khaNDanam TI031 30 31 svamatenApattivAraNam / TI0 31 31 atrAparamatam pratyayasya prAdhAnyatve'pi niruktAdiprAmANyAttasyAsvIkaraNam / bhAvapradhAnamAkhyAtamiti vAkyArtha . 32 pradarzanam / bhAvatvasya nirUpaNatvam / prAdhAnyasya nirUpaNam / bhAvapradhAnakatvanirUpaNam / satvapradhAnAnItyasya nirvacanam | TI033 bhUvAdisUtrIya bhASyapradarzanam | TI0 33 atrabodhanaprakAraH 35 kRtyAdirUpabhAvanAyA AkhyAtArthatve mAnapradarzanam / kriyAyAH dvitvAdisatve zaGkA pUrvakapra 32 TI0 32 TI0 32 TI0 32 TI0 35 TI0 35 mANakathanam / caitrau pacata ityAdau caitrAdigatasakhyArope pramANAbhAvakathanam / TI0 36 kartRkarmaNoH devadattAdInAmanvayAsaMbhavakathanam / TI0 36 kartrAdau saGkhyAnvayAsaMbhavakathanam TI036 kartRtvena vivakSayA rAjA puruSo gacchatItiprayogApAdAnam / TI0 37 caitrAdipadottaraM tRtIyApattivAraNam TI037 caitrasyAdheyatAsambandhenAnvayApatti TI0 37 nam / atra navInamatam / prathamAntArthavizeSyakabodhavAdimatezaGkAnivAraNam / atranaiyAyikamatapradarzanam / pacatItyasya bodhapradarzane navInamataka thanam / bhAvAkhyAte bhAvanaiva vizeSyetikatha pRSTham / 40 40 r 43 43 vAraNam / pazya mRgo dhAvatItyatraikavAkyatAnApattirUpadUSaNakathanam / pazyetyatra tamityadhyAhAranivAraNam / 39 39 matasya khaNDanam / . atra naiyAyika matapradarzanam / TI0 41 | kArikayAkRJarthAdipradarzanam / TI0 42 To0 42 TI0 43. mate vyavasthApanam / kRtitvasya zakyatAvacchedakatvanivA raNam / TI0 43 TI0 43 TI0 44 atrAparamatam / 45 ghaTo nazyatItyAdibodhapradarzanam / pacatItyatra bodhe tAtparya grAhaka pradarzanam 47 atra vyabhicAravAraNam / 48 laGAdyantebhAvanA'vAcyetiprabhAkara 49 51 52 53 yatnasyAkhyAtArthatvanivAraNam bhAvanAyA avAcyatve Apattipradarzanam asmin viSaye dvitIyApattipradarzanam 54 atra bhAvapradarzanam / asmin viSaye vAstavikamatapradarzanam / 55 jAnAtyAdeH kevalajJAnAdivAcitvadU SaNam / atra bhAvapradarzanam / asmin viSaye vAstavikamatapradarzanam / TI0 57 TI0 57 atra navyanaiyAyikamatam / kriyAnAmeyamityAdibhASyayojanA TI057 vyApAramAtrazaktivAdimatam / TI0 18 kRJAdau sakarmakatvavyavahAro bhAkteti TA0-56 56 58 .59
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissyaanukrmnnikaa| * 64 ce 65 67 viSayaH pRSTham / | vissyH| pRsstthm| anna parama 59 | sa tato gato naveti praznAnurodhena tatrApi phalAvacchinnavyApArabodhakatvaM saka- bhAvanA pratIyate 84 makatvamiti mate'pi ayampakSaH TI0 69 | uktapraznottaraviSaye zaDAsamAdhAnamTI0 84 jAnAtyAdeH viSayAvacchinnAvaraNabha- astItyatra spaSTaM bhAvanA na prtiiyte'nggaadiphlvaacktvniraakrnnm| 60 tra kaarnnprdrshnm| 89 atra vAstavikaM matam / TI060 | karotItiprazne praznasyAstItyuttarasya / nirvAdiSu karmavadrAvo natu prApyeti- vAraNam / 85 kthnm| | sarveSAM skrmktaapttinivaarnnm| 86 phalAvAcakatve tyajigamyoH paryAya atrAtheM vAkyapadIyapradarzanam / 87 tApattiH / | pAka ityatrAsatvabhUtakriyApratItiniakhyAtavAcyA bhAvaneti mImAMsakama- vAraNam / tm| ghaante sAdhyatvena kriyAbhidhAne pramA... atra tdaagmnyaaydrshnm| 66 Napradarzanam / 90 tadAgamanyAyasya samUlaM vivaraNam / 66 asyaiva spaSTIkaraNam / 91 mImAMsakamatakhaNDanam / stokaH pAka iti prayogavAraNam 92 mImAMsakamatakhaNDanapUrvakamabhiprAyapra- samAnavAkye nighAtAdiviSaye vAkya. darzanam / padIyapradarzanam / 64 sambandhamAnamitimAhavArtikapradarza- smbodhnpdaarthkthnm| TI0 94 napUrvakaM zaGkA | tiGantAnAmapyekavAkyatA'stIti uktamatasya khaNDanam / pratipAdanam / vAstavikamatapradarzanam / atra vAstavikamatapradarzanam / .. 96 bodho vyuptattyanusArItipradarzanam / 71 / sambodhanAntaM kRtvorthA ityAdInAmatadAgame hItinyAyasyAtivyApsatva- dAharaNapradarzanam / asamastanamaH kriyAnvaye pramANapradavyApArasya dhAtvarthatve sAdhakAntaramAha | rzanam / karturvAcyatvAvazyakamitizaGkA / 75 | sambodhanAdyaSTakasya kriyayaiva sAdhutvam 100 asya matasya khaNDanam / 75 phalAMzo'pi bhAvanAyAM vizeSaNaM kA. ekakriyAnvayitvarUpasAmarthyasya khaNDaH | rkaannypi| nam / svIyopapattipradarzanam / 103 bhAvanAyAstijyatve Apattipradarzanam 78 karnAdau vihite'nyAdInAM kriyayaiNijAkhyAtArthAnyatarArthavyApArAzra vAnvayaH yatvarUpakartRtvasya khaNDanam / TI0 70 | asmin viSaye vAstavikaM matam TI0 106 dhAtorbhAvanAvAcyatve pramANapradarzanam / 80 bhAvanAyAH padAthakadezatve'pyanvayakakriyAvAcakatve sati gaNapaThitatvarUpa. . thanam 106 dhAtutvasya khaNDanam / asmin viSaye navInamatam / TI0 107 astyAdInAM kriyAvAcakatvAbhAvani- | teSAmAzayapradarzanam / TI0 107 rAkaraNam / 83 | pUrva viSaye'tiprasaGgAnivAraNam / 108 71 prdrshnm| 102 105
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissyaanukrmnnikaa| AcA vissyH| pRSTham / vissyaa| . pRSTham / dhAtorava bhAvanA vAcyAmAkhyAta- | lddaadintiaamrthvrnnnm| .... 129 syetyatra vinigamakam / 110 | atra tAtparyakathanam / .... .TI0.129 nAnRtamitiniSedhaH kratvarthe na siddhayedi | vidhyAdInAmudAharaNAdi TI0 129 tizaGkA / 112 | iSTasAdhanatvameva vidhyarthaH .. 131 nAnRtamiti niSedhasya kratvarthatvAdi- | asya vivaraNam / ... TI0 130 vivrnnm| TI0 111 | iSTasAdhanatvasya vidhyarthatve jyoti. uktmiimaaNskshngkaaniraasH| 112 | STomenetyatra tRtIyopapattiH / TI0.131 zrutyAdiSaDvidhapramANodAharaNAniTI0113/ iSTasAdhanatvasya pravartanAtve maNDanaatra virodhodaahrnnaadi| TI0 114 | mishrsmmtiH| ana puurvpksssiddhaantau| TI0 114 | kRtisAdhyatvasya pravartanAtve vivaravirodhodAharaNAntarANi0 TI0 115 | Nam / . .. TI0 134 kratuyuktapuruSadharmAGgIkaraNe jAbhyaH TI0136 maandRssttaantH| atragurumatam / TI0 130 uktadRSTAntavivaraNam / TI0 116 | asya khaNDanapUrvakamaparamatam / TI0 138 dhAtvarthanirUpaNopasaMhAraH 117 | paretvityAdinA matAntarakathanam TI0139 iti dhaatvrthnirnnyH| abhidhAliDAdinirUpitAzaktirityA- . divistareNa kathanam / TI0 140 atha lkaaraarthnirnnyH|| ___TI0 142 luGarthanirUpaNam / lkaaraarthpraarmbhH| __TI0 142 laDarthavivecanam / asmin viSaye saMgraheNa kathanam / 143 khaNDakAla eva vartamAnavAcyaH / TI0119 lungrthkthnm| 143 vartamAnatvAdi laDAdi yotyam / 121 lakArArthanirUpaNasamAliH, 146 liDarthavarNanam iti lkaaraarthnirnnyH| parokSe ityalyAvyAvartakatvasya zaGkA... pUrvakaM nivAraNam / 123 atha subrthnirnnyH| zabdAdapyaparokSajJAnamastItizaGkA- subarthanirNayaprArambhaH / . . . . . 147 nivAraNam / 124 karmaNa Azraya evArthaH / 147 vyAtene iti kiraNAvalIprayogasya anna naiyAyikamatam / .. . 149 sAdhutvavicAraH jAnAtItyatrAvaraNabhaGgarUpadhAtvarthapha-.. ana naiyAyikamatam / TI0 124 lAzrayatvAtkarmatA 151 luDarthavivaraNam / caitro grAmaM gacchatItyatracaitrasyakama-: atra tAtparyakathanam / TI0 126 tAvAraNam / ... 152 laDarthakathanam / caitrazcaitramityatra zAbdabodhApattivAatra prmtm| 126 raNam / .153. atrAnyamatam / TI0 127 | anna naiyAyikarItyAvAraNam / 154 anna ttvm| TI0 127 paratvanirvacanam / .TI0 115 loDAvavaraNam / ..... 12. prasaGgato dIdhitikAramatakathanam TI0 156 3 0 50 m 124 18
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissyaanukrmnnikaa| 188 vissyH| pRSTham / / viSayaH / pRSTham / catrogrAmaMgacchatItyatranaiyAyikarItyA samAdhAnasyAnvAcayamAtratAkathanam 175 pariSkRtarUpavarNanam / TI0 156 | saptamyarthanirvacanapUrvakantraividhyaprati. ana zaGkApUrvaka samAdhAnam TI0 156 | pAdanam / pUrvoktanaiyAyikamatakhaNDanam / TI0 157 | atra naiyAyikamatam / TI. 178 karmaNaH saptavidhatvam / 159 | paJcamyarthapratipAdanam-vAkyapadIyaprada. nirvaya'sya pAribhASikatvam / 160 rzanaJca / 179 vikAryalakSaNanirvacanapUrvaka paramataM TI0160 | uktavAkyapadIyasyArthasya vivecanam 179 kASThaM bhasmakarotItyatra naiyAyikamatena paJcamyarthavarNane matAntarakathanam |ttii0 180 vivecnm| TI0 164 vRkSAt tyajatItiprayogavAraNam / 183 atra vAstavikamatakathanapUrvaka vikR. apAdAnasya traividhyapratipAdanam 184 tikarmaNo lakArAbhidhAne bAdhakAH caturthyarthasya kathanam / 185 bhaavH| viprAya gAM dadAtItyatra dhAtvarthakathanapU. . vikRtivAcakAdUdvitIyApattivAraNam / rvakaM naiyAyikamatakathanam / TI0 186 TI0 163 atraaprmtm| TI0186 anna kecidityAdinA matAntarakathA sampradAnasyaiva zeSitvam 187 nm| punarAvRttaH suvarNapiNDa ityAdibhASya rajakAya vastrandadAtItyasyopapattiH, vRttikAramataM ca lyaaprmtenaarthkthnm| 163 prApyakarmaNaH kathanam / atra tAdarthyavarNanaprasaGgena prayojanasva. varNanam / TI0189 anyapUrvakakarmaNa udAharaNakathanam / sampradAnatvasya traividhyam / 190 krtRtRtiiyaadyrthvivecnm| prakRtipratyayArthayorabhedasaMsargakathanam 191 svAtantryasya nirvcnm| matAntarapradarzanam . 191 kaiyttmtprdrshnm| annAnyamatam / TI0 16. TI0 191 karmakartRvyapadezAcca iti sUtrIyazaGkA vibhktiitaaNdhrmvaacktvniraakrnnm| 192 dhrmmaanvaacktvvrnnnpuurvksssstthyrthsmaadhaanm| niruupnnm| 192 kRtyAzrayatvasyAvyAptatvapradarzanapUrva kArakaSaSThayAH shktivaacktvm| 196 kamanyadapi vivecnm| TI0 169 zaktiH kArakamiti mate kaiyaTAdyAzaya atra vaastvikmtm| 100 tRtIyArthatvena niruktasya traividhyam / 171 varNanam / TI0 198 karaNatvanirvacanaM tadarthe vAkyapadIyapra. ghaTAnAtItyatra viSayatAyAM lakSaNeti naiyAyikamatasya khaNDanam / 199 darzanam / dvividhaniyamasya pradarzanam / anna paramatam iti subrthnirnnyH| atraaprmtm| TI0 173 atra vAstavikamatakathanam TI0173 neyAyikamatakathanam - TI. 173 .. atha naamaarthnirnnyH| .. kartAzAstrArthavatvAdityadhikaraNaviro- naamaarthniruupnnm| 203 dhsmaadhaanm| 174 | jAtervAcyatve vyaktibodha: lkssnnyaa| 209 TI0 165 168 2
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 210 TI0 210 vissyaanukrmnnikaa| vissyH| - pRSTham / viSayaH / kevalajAtivAcyatvapakSe digarthapradarza atiprasaGgAya vRttijanyapadopasthiti nam / TI0 206 hetuH| 225 atra vAstavikamatapradarzanam 206 sambandhasyobhayanirUpyatvAdityatrA. anye tu matam bhipraayvrnnnm| TI0 226 kevalavyaktireva ekazabdArthaH . 206 pare tu matarItyA pradarzanam 226 vyaktervAcyatvapakSe jAtervAcyatvazaGkA 207 anukAryAnukaraNayorabhedapakSe sAdhakam 218 nahyAkRtipadArthasyeti bhASyAdviziSTaM- .. | abhedapakSe'rthavatvAdyabhAve'pisAdhutvam 218 vAcyam / . iti naamaarthnirnnyH| vyaktavyapadena vyavahAro bhavati TI0 208 uktapakSadvayamapi na vicArasahamiti .. zaGkA atha smaasshktinirnnyH| TI0 209 ubhayorubhaya padArtha itibhASyasya sA-. smaasbhedaaH| 231 maanyaabhipraayH| TI0 210 | samAsaikArthIbhAvajahatsvArthAdharthani. vAstavikamatakathanapUrvakamanyamataka- / rUpaNam / . TI0 231 thnm| supAMsupetizlokoktAnAmudAharaNAni 232 anye tu rItyA ubhayorubhaya padArthaH / samAsastu caturdhetiprAcInoktamayuktam234 iti kathanam 211 | siddhAnte'vyayIbhAvAdikAnAM lakSa. viziSTavAcyatApakSe ekamityasyA- nnaani| 234 bhiprAyavarNanam / 212 jahatsvArthAjahatsvArthavRttyostraivi. jAtivyaktyordvayorapi vAcyatA / 213 ddhayakathanam / liGgasyApi vAcyatvAbhiprAyeNa tri- ajhtsvaarthpkssaabhipraayH| 239 koppttiH| 213 vRttitraividhyanirUpaNam / 240 pazunetyatra puMstvasya vivakSitatvAnnapa samAse bhinnaiva shktiH| : 241 shustriyaayaagH| atra prasaGgato rathakArAdidRSTAntapradarza. saGkhyAsahitatve kArakasahitatve ca / nm| 244 ctusskpnycktvoppttiH| 217 / samAsezaktabhede saadhkaantrvrnnnm| 249 liGgazaktigrahaviSayatAbhAvena trikapa- samAse zaktyanaGgIkAre dUSaNAntaram 240 kssaanuppttishngkaa| TI0 217 samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhekecinmatena liGgasyApi prAtipadi. dhAnvayavyutpattibhaGgApattirUpadoSaH 248 kaarthtvmev| TI0 218 | samAse zakteH sAdhakAntaram / 249 ekavacanatvAderananugatatvazaGkApUrvaka caramapade'pi lakSaNAnaGgIkartuM zakyA 250 tatsamAdhAnam / | prasaGgatazcaramavarNasya vAcakatAkalpanAvibhaktInAM dvitvAdivAcakatvaM dyota- rUpadoSapradarzanam / 251 ktvNc| vypekssaavaadinaiyaayikaadimtm| 252 zabdo'pi zAbdabodhe bhaaste| 222 zaktayagrahe lakSaNayApi viziSTArthapratya.. kacit SoDhApi praatipdikaarthH| 223 yo na bhvti| 294 anukAryAnukaraNayormedavivakSAyAma.. naiyAyikAdimatAbhiprAyavarNanam TI0 259 bhipraaykthnm| 224 / uktamatakhaNDanam / 256 TA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 259 vissyaanukrmnnikaa| vissyH| pRSTham / | vissyH| / pRSTham / atipprAtipadikamitinyAsapradarzane- uktahetutvasya nirAkaraNam / 286 na zaGkA / 219 samUhAlambanasmaraNavato zAbdabodhA.. samAsagrahaNasya niyAmakatvAbhAvava- pattidAnam / 287 rNanena shngkaa| padaniSThArthabodhajanakatvasya zaktitvAcitragumAnayetyAdau karmatvAdyananvayA sambhavaH ____TI0 287 pattizaGkA / zaktilakSaNAjJAnayorekarUpeNaiva hetuprakRtitvAzraye vibhaktyarthAnvaya iti. tvakathanam / ___TI0 288 kalpanayA shngkaa| TI0 260 zaktigrAhakANAmudAharaNAni / TI0290 samAse zaktyasvIkAre rAjapuruSAdA. nAnArtheSu shktiniyaamkaani| 291 vnnvyprsnggH| ____264 zaktitraividhyakathanam / vizeSaNavibhakterabhedArthikatve zaGkA- lakSaNAyA vicaarH| . samAdhAnam / lAkSaNika padaM nAnubhAvakamityasyArAjapuruSa ityAdau lakSaNayA nanirvAhaH266 rthavarNanam / mImAMsakairapi vaSaTkarturityAdisthale- bodhakatAzaktirbhASAzabdeSu nAsti 296 Su vishissttshktirbhyupeyaa| 268 apabhraMzAnAM sAkSAdavAcakatve pramANaviziSTazaktyaGgIkAre'ruNAdhikaraNA. pradarzanam / 297 rambhaH / | apabhraMzAnAmapi sAkSAbodhakatvavarNarAjJaH puruSa ityasya vigrahatvasAdhanam 270 nam / niSAdasthapatyadhikaraNasiddhAntasA- bhASAzabdAnAM koze gaNanAvAraNam 301 dhanam / | bhASAzabdAnAMsAdhutvasya nivAraNam 301 nAnArthe tAtparyAnnirNayaH / atiriktazaktigrahopAyapradarzanam / 301 iti smaasshktinirnnyH|| iti shktinirnnyH| 293 293 264 295 269 7 timate zaGkA atha shktinirnnyH| - matha naarthanirNayaH / / zakta svarUpavarNanam / naarthapradarzanam / 307 vRttivaividhyprtipaadnm| TI0 275 | atra pakSAntarapradarzanam / 309 bodhakAraNatArUpayogyataiva zaktiri- najobhedArthakatve'pi nAbrAhmaNamAnaye. 277 tyatra losstthaanynaapttiH| TI. 310 saGketasya svarUpeNa hetutvApratipAda- kvacinnanaH vikalpAprasaktyApratiSenam / 279 dhaarthktvm| TI0 311 svAtantryeNa bodhakatAjJAnasyAkAra- kecinmatena vikalpAprasaktyApi na Natvam / 281 niSedhabodhakatvam / zAbdabodhe kAryakAraNahayApekSayA za. sAdRzyAdikaM na namavAcyam 313 ktijanyopasthiterevakAraNatvam / 283 abhAvasya vishessytvmpi| 314 vRttijanyopasthititvena zabdabodhahe- anekamanyapadAthe ityAdiSvekavacanatusvakathanam / sarvasaMgrahArtham /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 347 viSayAnukramaNikA / vissyH| pRSTham / | vissyH| pRsstthm| prasajyapratiSedhArthakanako vyavasthAka- rAjapuruSatvAdikAnAmarthavaNanam / 344 thanam / 317 prkRtyrthvishisstte| dravyamAtravAcakatva. anyonyAbhAvasya pRthak zaktikalpane taddhitasyetimatasya khaNDanam / 345 shngkaa| TI0 319 ktvAdiSu siddhAnte pakSadvayam / 347 namo'tyantAbhAvabodhakatve bhUtale na. pakSadvayopapAdanam / ghaTaH ityAdau anyonyAbhAvApattiHTI0 320 atra vAkyapadIyasya pradarzanam / 347 iti naarthanirNayaH / zlokoktazabdaparA amItyasya vivrnnm| 347 atha nipaataarthnirnnyH| sAmAnyataHpadaprakAraka eva zaktigrahaH 310 atra naiyAyikamatam / .TI. 351 nipAtAnAM dyotakatvameva / . 322 ghotakatve yuktipradarzanam / 324 | iti tvAdibhAvapratyayArthavicAraH / cAdInAmapi dyotakatvameva / 325 prAdInAM vAcakatve Apattipradarzanam / 326 atha devatApratyArthanirNayaH / bhedAnvayabodhe svIkRtasya kAryakAraNa devatApratyayArthanirUpaNam 352 bhAvasya nipAtAtiriktatvasya khnnddnm| 327 | prakRtyarthasya pratyayArthaikadeze vizeSaNaatra naiyAyikamatam / TI0 329 | tvam / nipAtAnAM vAcakatve doSAntaram / 330 | prakRterlakSaNA pradeye ca shktiH| 364 upasargasyArthavatvAbhAvena vibhaktyanu | krIDAyAM Na ityAdAvapi rItiriyam 356 papattidoSavAraNam / 332 sAsminpaurNamAsItyAdikAnAmarthavamImAMsakamatenApi nipAtAnAM dyotaka- rNanam / TI0397 tvam / nipAtAnAM vAcakatvAGgIkaraNaM natu. ___ iti devtaadiprtyyaarthnirnnyH| dyotakatvam / nipAtAnAM kecidvAcakAH kecidyota mathAbhedaikatvasaMkhyA nirnnyH| kA itimatasya khaNDanam / 336 nipAtatvaM paramatavadasmAkaM mate'pi / 337 vRttAvabhedaikatvasaGkhyA prtiiyte| 363 atra naiyAyikAnAM matam / TI0 338 atra kAraNatvapradarzanam / 64 ivArthakathanapUrvakamevakArasyArthakatha sanyAyA ekatvena pratItA dRSTAntanam / TI0341 riityaadikthnm| TI0 366 evakArArthaviSaye kecinmatam / TI0 341 ____ iti abhedaikatvasaMkhyAnirNayaH / atra kecinmatam vAstavikamatakathanam / TI0 342 atha sNkhyaavivkssaanirnnyH| iti nipaataarthnirnnyH| | uddezyavidheyayoH saGkhyAvivakSAviva kssaanirnnyH| atha tvaadibhaavprtyyaarthnirnnyH| vidheyavizeSaNaM vivakSitamityapi nibhAvapratyayArthakathanam / 344 | yamo nAsti 372
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA / vissyH| pRSTham / | vissyH| pRSTham / vidheyavizeSaNaM vivakSitamanuvAdyasya suptiGantaMpadamiti padatvasvIkartRma. niyamo nAsti 372 400 minnamityAdau nakAradvayopapAdanam / 373 | | suptiGantacayarUpavAkyasya vAcakatva. iti 'khyAvikSAnirNayaH / varNanam / 401 vAkyasphoTasaMsAdhanam / 402 atra bRhadbhuSaNaviSecanapradarzanam TI0404 atha ktvaadyrthnirnnyH| vAstavikamatapradarzanapUrvakaM vadantIti ktvApratyayAderarthanirUpaNam / 375 vivecanam / TI0405 adhItya tiSThatItyAdi prayogANAmupa- vAkyArthasyApUrvatvAcchaktigrahaH ka.. pattiH thamiti zaGkAyAH vAraNam / 406 ktvApratyayAdInAM dyotakatvam / 378 | samuditAthai viziSTavAkyasyaiva prathama samAnakartRkayoH pUrvakAle ityatra navI. | shktigrhH| namatam / TI0 379 atra mImAMsakAdInAmiyamevagatiH / 409 samAnakartRkatvasya ktvA'vAcyatve za. akhnnddpdvaakysphottvrnnnpraarmbhH| 411 yApUrvakaM smaadhaanm| TI0 379 atrAbhiprAyavarNanam / 411 pUrvapakSiNA dattatRtIyApattervAraNam / 380 vAyusaMyogasya vAcakatvanirAkaraNam 412 iti ktvaayrthnirnnyH| varNAnAM pratyeka vAcakatvAdizaGkAnivAraNam / 413 atrakaiyaTamataM tatkhaNDanaM c| 415 atha sphottH| svamate doSavAraNam / 416 AsattyAdikaM zAbdabodhe saha- kaiyaTAzayavarNanam / TI0 415 kaari| paryAyasthaleSu eka eva sphoTo nAnA AsatyAdilakSaNe navInamatam / TI 0385 | vetyAdi zaGkAnivAraNam / 410 yogyatAjJAnaM kAraNamiti mtm| TI0385 varNAtiriktasphoTasAdhane zabdakaustabha. yogyatAjJAnasya hetutvavAraNam / TI0 385 / yuktipradarzanam / 420 AkAGkSAnirvacanaM tasyAH sahakAritva- sphoTasya vaiziSTayena varNanam / TI0 421 samathanam / TI0 386 | akhaNDasphoTAGgIkAre zAstraprAmANyanavInamatenAkAGkSanirvacanam / 387 nivAraNam / vAkyasphoTasyaiva vAstavatvamanyeSA bhRguvalyuktadRSTAntapradarzanam / 423 mavAstavatvakathanam / alIkaprakRtipratyayakalpanayA sphoTa. varNasphoTanirUpaNam / 389 bodhAsambhavakhaNDanam / 425 sthAnivAcakatvanirAkaraNam / 393 | vrnnessuutptternubhvviruddhtvm| 426 tatra prayuktahetunirUpaNam / 394 | varNasthale dhvanisatve pramANakathanam / 429 lakArasya vAcakatve Apattipradarzanam 396 | mImAMsakamatena zaGkAtatsamAdhA0 TI0 429 zAnacaH kartA vAcya itizaGkAyA utta- jAtisphoTaprArambhaH / 432 rm| 396 / naiyAyikamatena varNAnityatvasAdhanam / padasphoTanirUpaNam / TI0 430 453 387 398 ':
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA / vissyH| pRsstthm| | viSayaH / pRSTham / sphoTe gatvAdyabhyupeyatve zaGkAtatsamA. brahmadarzane gotvAdijAterapyanityadhAnaJca / 432 | tvm| 439 varNAnAmastitve'pi na vAcakatvaM ki- atrAzayavarNanam / TI0 438 ntujaateH| satyAMze'bhiprAyavarNanam / 439 jAteH pratyeka varNeSu satve'pi na pratye- sphoTasya yaugikatvapradarzanapUrvakaM gra. kaabodhaapttiH| nthasamApanam / 441 atrAbhiprAyavarNanam / svprkaashtvaadiniruupnnm| TI0 442 kA sA jAtiriti praznasyo- TIkAkArasya svIyanAmollekhanapUrvakaM ttaram / 438 | TIkAsamApanam / 435 442 iti saTIkasya bhUSaNasArasya vissysuucikaa| 200 .. prAptisthAnamcaukhambA-saMskRta-pustakAlaya, banArasa sittii|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha bhUSaNasArasthamUlakArikAsaGkalanam / phaNibhASitabhASyA'bdheH zabdakaustubha uddhRtH| tatra nirNIta evArthaH saGkSapeNeha kathyate // 1 // phalavyApArayordhAturAzraye tu tiGaH smRtAH phale pradhAnaM vyApArastirthastu vizeSaNam // 2 // phalavyApArayostatra phale taGyaciNAdayaH vyApAre zapaznamAdyAstu dyotayantyAzrayA'nvayam // 3 // utsargo'yaM karmakartRviSayAdau viparyayAt / tasmAd yathocitaM zeyaM dyotakatvaM yathAgamam // 4 // vyApArI bhAvanA saivotpAdanA saiva ca kriyA / kRmo'karmakatApatte hi yatno'rtha iSyate // 5 // kintUtpAdanamevAtaH karmavatsyAdhagAdyapi / kammakartaya'nyathA tu na bhavettad dvazeriva // 6 // nirvatyai ca vikAyeM ca karmavadbhAva issyte| natu prApye karmaNIti siddhAnto'tra vyavasthitaH // 7 // tasmAt karotirdhAtoH syAd vyAkhyAnaM, natvasau tiGAm / pakkavAn kRtavAn pAkaM ki kRtaM pakvamityapi // 8 // ki kAyyaM pacanIyaM cetyAdi dRSTaM hi kRtsvapi / kiJca kriyAvAcakatAM vinA dhAtutvameva na // 8 // sarvanAmAvyayAdInAM yAvAdInAM prsnggtH| nahi tatpAThamAtreNa yuktamityAkare sphuTam // 10 // dhAtvarthatvaM kriyAtvaJcaddhAtutvaM ca kriyaarthtaa| anyo'nyasaMzrayaH spaSTastasmAdastu yathAkaram // 11 // mastyAdAvapi dhamyaMze bhAvye'styeva hi bhaavnaa| anyatrAzeSabhAvAtu sA tathA na prakAzate // 12 // phlvyaapaaryaareknisstthtaayaamkrmkH| dhAtustayordhammibhede sakarmaka udaahRtH|| 13 // mAkhyAtazabde bhAgAbhyAM sAdhyasAdhanarUpatA / prakalpitA yathAzAstre sa ghAdiSvapi krmH|| 14 // sAdhyatvena kriyA tatra dhAturUpanibandhanA /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUSaNasArasthamUlakArikA saGkalanam / siddhabhAvastu yastasyAH sa ghayAdinibandhanaH // 15 // sambodhanAntaM kRtvo'rthAH kArakaM prathamo vatiH / dhAtusambandhAdhikAraniSpannamasamastanaJ // 16 // tathA yasya ca bhAvena SaSThI cetyuditaM dvayam / sAdhutvamaSTakasyAsya kriyayaivAvadhAryyatAm // 17 // yadi pakSe'pi vatyarthaH kArakaJca natrAdiSu / anveti tyajyatAM tarhi caturthyAH spRhikalpanA // 18 // avigrahA gatAdisthA yathA prAmAdikarmmabhiH / kriyAsambadhyate tadvatkRtapUrvyAdiSu sthitA // 16 // kRtvo'rthAH ktvAtumun vatsyuriti cet santi hi kacit / atiprasaGgo nodbhAvyo'bhidhAnasya samAzrayAt // 20 // bhedyabhedakasambandhopAdhibhedanibandhanam / sAdhutvaM tadabhAve'pi bodho neha nivAryyate // 21 // varttamAne parokSe zvo bhAvinyarthe bhaviSyati / vidhyAdau prArthanAdau ca kramAjjJeyA laDAdayaH // 22 // hyobhUte preraNAdau ca bhUtamAtre laGAdayaH / satyAM kriyAtipattau ca bhUte bhAvini luG smRtaH // 23 // Azrayo'vadhiruddezyaH sambandhaH zaktireva vA / yathAyathaM vibhaktyarthAH supAM karmeti bhASyataH // 24 // ekaM dvikaM trikaM cAtha catuSkaM paJcakaM tathA / nAmA'rtha iti sarve'mI pakSAH zAstre nirUpitAH // 25 // zabdo'pi yadi bhedena vivakSA syAt tadA tathA / nocecchrotrAdibhiH siddho'pyasAvartho'vabhAsate // 26 // ata eva gavityAha bhUsattAyAmitIdRzam | na prAtipadikaM nApi padaM sAdhu tu tat smRtam // 27 // supAM supA tiGA nAmnA dhAtunAtha tiGAM tiGA / subanteneti ca jJeyaH samAsaH SaDUvidho budhaiH // 28 // samAsastu catuddhati prAyovAdastathAparaH / yo'yaM pUrvapadArthAdiprAdhAnyaviSayaH sa ca // 26 // bhautapUrvyAtso'pi rekhAgavayavadAzritaH / jahatsvArthAjahatsvArthe dve vRcI te punastridhA // 30 // bhedaH saMsarga ubhayaM veti vAcyavyavasthiteH / samAse khalubhinnaiva zaktiH paGkajazabdavat // 31 // 4 da0 pa0
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUSaNasArasthamUlakArikAsakalamam / bahUnAM vRttidharmANAM vacanaireva sAdhane / syAnmahadgauravaM tasmAdekArthIbhAva mAzritaH // 32 // cakArAdiniSedho'tha bahuvyutpattibhaJjanam / kartavyaM te nyAyasiddhaM tvasmAkaM taditi sthitiH // 33 // maSaSThaparthabahuvrIhI vyutpattyantarakalpanA / / kulaptatyAgazvAsti tava tat kiM zaktiM na kalpayeH // 34 // mAkhyAtaM taddhitakRtoryatkiJcidupadarzakam / guNapradhAnabhASAdau tatra dRSTo viparyayaH // 35 // pryvsycchaabdbodhaa'viduurpraakkssnnsthiteH| zaktiprahentaraGgatvabahiraGgatvacintanam // 36 // indriyANAM svaviSayevanAdiyogyatA yathA / anAdirathaiH zabdAnAM sambandho yogyatA tathA // 37 // asAdhuranumAnena vAcakaH kaizcidiSyate / vAcakatvAvizeSe vA niyamaH puNyapApayoH // 38 // sambandhizabde sambandho yogyatAM prati yogyatA / samayAd yogyatAsaMvinmAtAputrAdiyogyavat // 3 // nAsamAse cAparasya prAdhAnyAt sarvanAmatA / maAropitatvaM nadyotyaM nAso'pyatisarvavat // 40 // abhAvo vA tadartho'stu bhASyasya hi tadAzayAt / vizeSaNaM vizeSyo vA nyAyatastvavadhAryatAm // 41 // dyotakAH prAdayo yena nipaataashcaadystthaa|| upAsyete hariharau lakAro dRzyate yathA // 42 // tathAnyatra nipAte'pi lakAraH krmvaackH| vizeSaNAdyayogo'pi prAdivaJcAdike samaH // 43 // padArthaH sadazA'nveti vibhAgena kadApi na / nipAtetarasaGkoce pramANaM kiM vibhAvaya // 44 // zarairurivodIcyAnuddhariSyan rasAniva / ityAdAvanyayo na syAt supAJca zravaNaM tataH // 45 // najasamAse cAparasya dyotyaM pratyeva mukhyatA / dhotyamevArthamAdAya jAyante nAmataH supaH // 46 // : nipAtAnAM vAcakatvamanvayavyatirekayoH // yuktaM vA natu tadyuktaM pareSAM matameva nH||47|| nipAtatvaM pareSAM yattadasmAkamiti sthitiH|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUSaNasArasthamUlakArikAsaGkalanam / vyApakatvAcchakatAyAstvavacchedakamipyate // 4 // kRttaddhitasamAsebhyo matabhedanibandhanam / tvatalorarthakathanaM TIkAyAM hariNA kRtam // 4 // atrArddhajaratIyaM syAd darzanAntaragAminAm / siddhAnte tu sthite pakSadvayaM tvAdiSu tacchaNu // 50 // prayogopAdhimAzritya prakRtyarthaprakAratAm / / dharmamAtra bAcyamiti yadvA zabdaparA amI // 51 // jAyante tajjanyabodhaprakAre bhAvasaMzite / pratyayArthasyaikadeze prakRtyartho vizeSaNam // 52 // abhedazcAtra saMsarga AgneyAdAviyaM sthitiH / devatAyAM pradeye ca khaNDazaH zaktirastu vA // 53 // pradeya eva vA zaktiH prakRtervAstu lakSaNA / devatAyAM nirUDheti sarve pakSA amI sthitaaH||54|| krIDAyAM NastadasyAstItyAdAvereva dik smRtaa| vastuto vRttireveti nAtrAtIva prayatyate // 55 // abhedaikatvasaGkhyAyA vRttau bhAnamiti sthitiH| kapijalAlambhavAkye tritvaM nyAyAd yathocyate // 56 // lakSyAnurodhAt saGkhyAyAstantrA'tantre mate ytH| pazvaikatvAdihetUnAmAzrayaNamanAkaram // 57 // vidheye bhedakaM tantramanyato niyamo nahi / grahakatvAdihetUnAmAzrayaNamanAkaram // 5 // radAbhyAM vAkyabhedena nkaardvylaabhtH| kSati vAsti tantratve vidheye bhedakasya tu // // avyayakRta ityuktaH prakRtyarthaM tumaadyH| samAnakartRkatvAdi dyotyameSAmiti sthitiH // 60 // vAkthasphoTo'tiniSkarSa tiSThatIti mtsthitiH| sAdhuzabde'ntargatA hi bodhakA natu tatsmRtAH // 61 // vyavasthitervyavahRtestaddhatunyAyatastathA / kizcAkhyAtena zatrAdyairlaDeva smAryate yadi // 62 // kathaM karturavAcyatvavAcyatve tadvibhAvaya / tarabAdyantatikSvasti nAmatA kRtsviva sphuTA // 63 // nAmArthayorabhedo'pi tasmAttulyo'vadhAya'tAm / athAdezA cAcakAzcet padasphoTastataH sphuttH|| 64 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUSaNasArasthamUlakArikAsAlanam / aTevetyAdiSu nahi prakRtyAdibhidA sthitaa| . vasnasAdAvivehApi sampramoho hi dRzyate // 65 // hare'vetyAdi dRSTA ca vAkyasphoTaM vinizcinu / arthe viziSya sambandhAgrahaNaM cet samaM pade // 66 // lakSaNAdadhunAcettatpade'rthe'pyastu tat tathA / sarvatraiva hi vAkyArtho lakSya eveti ye viduH // 67 // bhADAste'pItthamevAhurlakSaNAyA grahe gatim / pade na varNA vidyante varNaSvavayavA naca // 68 // vAkyAt padAnAmatyantaM praviveko na kazcana / pazvakozAdivattasmAt kalpanaiSA samAzritA // 6 // upeyapratipratyarthA upAyA avyvsthitaaH| kalpitAnAmupAdhitvaM svIkRtaM hi parairapi // 70 // svaradaiAdyapi hyanye varNebhyo'nyasya manyate / zakyatva iva zaktatve jAtelAMghavamIkSyatAm // 71 // aupAdhiko vA bhedo'stu varNAnAM tAramandavat / anekanyaktyabhivyaGgayA jAtiH sphoTa iti smRtaH // 72 / kaizcit vyaktaya evAsyA dhvanitvena prakalpitAH / satyAsatyo tu yo bhAgo pratibhAvaM vyavasthitau // 73 // satyaM yattatra sA jAtirasatyA vyaktayo mtaaH| itthaM niSkRSyamANaM yacchabdatattvaM nirakhanam / brahmavetyakSaraM prAhustasma pUrNAtmane namaH // 74 // iti bhUSaNasArasthamUlakArikAsaGkalanam / prAptisthAnam caukhambA saMskRta pustakAlaya, banArasa sittii|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAraH darpaNaparIkSAbhyAM shitH| zrIlakSmIramaNaM naumi gaurIramaNarUpiNam / darpaNaH ramApremA'majajjagadavanadakSaM madhuhRtazrutistomA''hRtyA parijanitavedAnanamudam / akhaNDAnandADhyaM nikhilajanahRtkaJjanilayaM hayagrIvaM vande prakRtakRtivinakSatikRte // 1 // satyekasminnapi bAdhake samavahitasAdhakasahasrAdapi kAryotpatteradarzanAdapekSitaprAripsitapratyUhApohAyAnuSTitaM bhagavatstutirUpaM maGgalaM granthakRcchiSyazikSArthamAdau nibdhnaati-*shriilkssmiirmnnmiti| adhikaraNavyutpannalyuDanta ramaNa'zabdena kartRSaSThayanta'lakSmI'padasya smaasH| tena ca zrIsahitazabdasya madhyamapadalopIsamAsaH / zAkapArthivAderAkRtigaNatvAt / tadupAdAnaJca sazaktikasyaiva bhagavato jagannirmANakAraNatvamiti dhvanayitum / *naumIti / "Nu stutau" iti dhAtorasmacchabdAprayoge'pi parIkSA ||shriignneshaay namaH // praNamya jAnakInAthaM pANinyAdimunIn gurUn / / bAlAnAM sukhabodhAya siddhAntasthApanAya ca // 1 // TIkA bhUSaNasArasya parIkSA nAmikA shubhaa| bhavadevAtmajenAtha bhairaveNa vitanyate // 2 // satyekasminnapi bAdhake sAdhakasahasrasyAkiJcitkaratayA pratibandhakAbhAvasyAvazyakatayA prAripsitasamAptipratibandhakavighnavidhAtAya kRtamiSTadevatAnatirUpaM maGgalaM ziSyazikSAyai nibadhnAti-*zrIlakSmIramaNamityAdinA* / adhikaraNalyuDantaramaNazabdena kartRSaSThayantalakSmIzabdasya samAsaH / tena ca zrIzabdasya zriyA yukto lakSmIramaNa iti laukikavigrahe samAse shaakpaarthivaaditvaadyuktshbdlopH| zrIzabdopAdAnaM ca sazaktikasya bhagavato jagadupAdAnakAraNatvamityabhivyaJjayitum / *naumIti / atrAsmado'nupAdAne'pi pUrvasUtrAt sthAninItyasyAnuvRtyottamaH puruSaH / gudhAtvarthazcotkRSTaguNAzrayatvaprakArakabodhAnukUlavyApArarUpA stutiH, tadvizeSyakazca zAbdabodhaH / etacchAstrapravartakatvena zivasyAbhyarhitatvAttasyApi stutiravazyaktAyeti tasyApi tatkRtaiveti dhvanayitumAha-gaurIramaNetisvarUpapararUpazabdasya gaurIramaNazabdasya
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - sphoTarUpaM yataH sarvaM jagadetad vivarttate // 1 // darpaNaH gamyamAnatadartha sAmAnAdhikaraNyasya lakArArthakarttari sattvAd varttamAnakriyA dyotakalaDutamapuruSaH / " asmadyuttamaH" (pA0sU0-1- 4 - 107 ) ityatra pUrvvasUtrAt sthAninItyasyAnuvRtteH / stutizcotkRSTa guNavattvaprakA rakabodhAnukUlo vyApAraH / sa eva ca prakRtadhAtvarthaH / bodharUpadhAtvarthaphalAzrayatvAllakSmIramaNasya karmatA / evaJca vaiyAkaraNamate prakRte zrIsahita lakSmIramaNAzrayakotkRSTaguNavattvaprakArakabodhAnukUlo madabhinnAzrayako varttamAnazabdaprayogarUpo vyApAra iti vAkyArthaH / nanvetacchAstrapravarttakatvena zivasyAbhyarhitataratvAttatstutyAtmakamaGgalamapi kuto nAcaritamata Aha-*gaurIramaNarUpiNamiti / svarUpapararUpapadena gaurIramaNapadasya SaSThIsamAsastato'dantatvanibandhano matvarthIya iniH / gaurIramaNo rUpaM svarUpaM yasyeti SaSThyarthabahuvrIhiNoktArthalAbhespi lAghavamUlaka- 'na karmadhArayAd' itinyAyasya " pratyayasthAt" (pA0sU0 7-3-44) iti sUtre "asubvataH" iti prayogamudAharatA bhASyakRtA'nAdRtatvAnna matvarthIyAnupapattiH / dRzyate cedRzasthale prayogadvaividhyam 'zivAya viSNurUpAya viSNave zivarUpiNe / ' ityAdi / tathA ca tadabhinnamityarthaH / pramANaM cAtroktapurANavAkyameva / evaJca kAryavaicitryasya kAraNavaicitryaniyamyatvAjjagadavanAdikAryavaicitryopapattaye tattadguNapradhAnamUrtiparigraho bhagavato na pAramArthiko bheda iti stutikarmatA zivasya nAnupapanneti bhAvaH / utkRSTaguNavattvamevAviSkaroti-yata iti / vedAntimate mAyAzabalasya brahmaNo jagadupAdAnatvAt "janikartuH" ( pA0 sU0 1-4-30 ) ityupAdAnahetAvapAdAnasaMjJAnibandhanA paJcamI / 'guNa' ityukteH "vibhASA" ( pA0 sU0 2-3-25 ) ityasya na prasaktiH / tathAca yasmAdupAdAnahetorityarthaH / sarva jagat sphoTarUpaM vivaparIkSA SaSThIsamAsaH, tato matvarthIya iniH / lAghavamUlako 'na karmadhArayAt' iti nyAyastu 'asubvata' iti "pratyayasthAt" iti sUtrasthabhASyaprayogAdanitya iti na matvarthIyAnupapattiH / nanvanayorbhedAdgaurIramaNamityanupapannamiti bhramitavyam ? kAryyasya vaicitryasiddhaye vijAtIyarUpaparigraheNa bhagavato vibhinnavyavahAro na tvetayoH (1) pAramArthika bheda iti siddhAntAt / yaduktaM prAk tanniSTotkRSThaguNAzrayatvaprakArakajJAnamityAdi, tadetadupapAdayati*sphoTarUpamiti / yata etatsarvaM sphoTarUpaM jagadvivartta iti sambandhaH / sphuTatyartho - ssmAditi sphoTaH bAhulakAdapAdAne ghaJ / sa ca sphoTo vAcakaH zabdaH / rUpyate jJAyate iti rUpo'rthaH sphoTazca rUpazcatayoH samAhAraH sphoTarUpam / vAcyavAcakayozvAbhedaH / etadityubhayoH samIpataravarttitvAnnAnupapannam / vivarttate -- utpadyate / nanu "sadeva saumyedamagra AsIt iti zrutyA prapaJcasya nityatvaM pratIyata iti kathametaditi zaGkAvAraNAyAha -- jagaditi / gacchatIti jagaditi "varttamAne pRSat" ityAdinA ( 1 ) ata eva - "viSNurudrAntaraM yacca yo brUte mUDhadhIstu saH / rauravAdiSu ghoreSu narakeSu patatyadhaH" iti saGgacchate //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalavAdaH / darpaNaH rttata iti yojanA / sphuTatyabhivyaktI bhavatyartho'smAditi sphoTo nAmAdyAtmakaH zabdaH / bAhulakAdapAdAne ghaJ / rUpyate nirUpyate iti rUpamarthaH / tayoH samAhAradvandve napuMsakaikavacanAntam / vAcyavAcakasvarUpamiti tadarthaH / "nAmarUpe vyAkaravANi " ( chAndogye 6 / 3 / 2 ) iti zruteH / etat * - atyantasAnnidhyena buddhayA viSayIkriyamANam / *vivarttate* / utpadyata ityarthaH / dhAtorupasRSTatvAt / nanu nAmarUpAtmakasya, "sadeva somyedamagra AsIt" ( chAndogye 6 / 21 ) iti zrutyA sanAtanatvabodhanAt kathamutpattizAlitvamata Aha-jagaditi / " varttamAne pRSat " ( uNAdisU0 pA0 2 sU0 250 ) iti nipAtanAtsAdhu / tathA ca gacchati tirodhatta iti vyutpattyA tirodhAne ukte yattirodhatte tadAvirbhavatIti niyamenAvirbhAvasya lAbhAtsa evAtropasRSTArthaH / evaJca sattvenaitasya sanAtanatve'pi nAmatvAdinA virbhAvAdyabhyupagamAnnoktazrutivirodho; nApi "tasmAdetasmAdvA Atmana AkAzaH sambhUtaH " ( taittirIyake 21 ) ityAdyutpattibodhakatadvirodhaH / yatkiJcinnAmarUpAtmakasyAnyato'pi sambhavAdAha - * sarvamiti / yAvadarthakam / utpattirUpalakSaNamavanAdeH / tena jagatkartRtvAdirUpotkRSTadharmasya stutyatAvacchedakasya lAbhaH / atra ca "yato vA imAni bhUtAni jAyante yena jAtAni jIvantiH yat prayantyabhisaMvizanti" ( taittirIyake 3 / 1 ) ityAdyAH zrutayaH pramANam / matAntare - 'yata' iti paJcamI nimittahetutAyAm / vyupasRSTavRtudhAtorAdyakSaNasambandharUpotpattirarthaH 1- nanu sarvAntargataviyadAdyAtmakapadArthasyAnAditayA kathamutpattimattvamata Aha - *jagaditi / sthAvarajaGgamAtmakamityarthaH / tathA ca gacchati nazyatIti vyutpattyA vinAzitve bodhite vinAzibhAvasya janyatvaniyamena tasyotpattirna viruddhetibhAvaH / etatkalpe sphoTapadaM zAstrAnumAnapratItaparam / tAdRzaM rUpaM yasyetivyutpattyA sphoTarUpamiti bhagavato vizeSaNaM bodhyam / zeSaM pUrvavat / yadvA stutyatAvacchedekarUpaM pradarzayituM vizinaSTi -*sphoTarUpamiti / vakSyamANavyutpattyA samastArthaprakAzakasvarUpamityarthaH / tadupapAdayanneva stutyatAvacchedakAntaramapi darzayati -* -*yata iti / yasmAdupAdAnAditi sArvavibhaktikatasinA yasminnadhiSTAne iti vArthaH / vivartazcAtAttviko'nyathAbhAvaH / aparityaktapUrvarUpasya rUpAntaraprakArakapratItiviSayatvamiti yAvat / jagacchandazca rUDhayA nAmarUpaparaH / tathAca yasminadhiSThAne etatsarvaM jagadbhUtendriyAditattadrUpeNa pratibhAtItyarthaH / "neha nAnA'sti" ( kAThake 2|4|11 ) iti zrutyA bodhitabAdhasyApi jagataH pratibhAse adhiSThAnasattAyA eva niyAmakatvAt samastArthaprakAzakatvopapattiH, apracyutasvarUpasyaiva brahmaNo jagadrUpeNa vivartanAdavikAritvarUpotkRSTadharmAvagatizca / atra ca " tameva bhAntamanubhAti sarvam" ( kAThake 2 / 5 / 15, muNDake 2 / 2 / 12 ) ityAdyAH kUTasthasvarUpapratipAdikAzca zrutayaH pramANatvenAnusandheyA iti bhAvaH / atra bhagavadviSayakaratibhAvasya hetvalaGkAro'Ggam // 1 // jagadupAdAnatvena stutvA apavargasAdhanajJAnaviSayatvenaitacchAkhavyAkhyAtRzeSabhUSaNa parIkSA ayaM sAdhuH / etena nazvaratvasya lAbhaH / nAzazca tirobhAvaH / evaJca yasya tirobhAvo bhavati tasyAvirbhAvo bhavatIti bhagavato jagadvivarttopAdAnatvasya nAnupapattiH / ata eva zrutau - "yato vA imAni bhUtAni jAyante yena jAtAni jIvantiH yat prayantyabhi
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreazeSaphaladAtAraM bhavAbdhitaraNe tarim / zeSA'zeSArthalAbhArtha prArthaye zeSabhUSaNam(1) // 2 // darpaNaH tvena ca stuvaJcheSoktasamastasiddhAntapratipattaye prArthayate-*azeSeti / phlN-prvRttyuddeshym| svargAdiyatkiJcitphaladAtRtvasya devatAntarasAdhAraNyAdAha-*azeSeti / tathA cApavargarUpaphalasyApyazeSapadena kukSIkRtatvAt tadAtRtvasyAnanyasAdhAraNyAt prArthyatA. vcchedkdhrmlaabhH| tadeva vizadayati-*bhavAbdhIti* / bhava evAbdhiriti rUpakam / abdhIyagrAhAdisadRzakAmalobhAdyAkrAntatvAdU duravagAhatvena bhave tadAropaH / tena ca bhavasya dustaratvaM vyjyte| tasya taraNaM pAradezaprAptistasminnityarthaH / *tarim*sAdhanam / yadyapi tarantyanayA iti vyutpattyA taraNasAdhanaM taripadArthastathA'pi tadUdhaTakIbhUtataraNasya sannihitapadenaiva lAbhAt dviruktirmA bhUditi vizeSyamAtraparatayA vyAkhyAtam / muktisAdhanajJAnaviSayamiti yAvat / muktizca vedAntimate'jJAnanivRttisamakAlA svarUpaprAptiH / nanvajJAnanivRtteradhikaraNA'natiriktAyAH, svarUpasyA'pi ca siddhatvAttadrUpAyAstasyAstattvajJAnasAdhyatvAnupapattiriti cet n|pressaaN prAgabhA. vasyeva siddhAyA evAjJAnanivRtteryogakSemasAdhAraNyAHsAdhyatAyAH sambhavAt / adhikamanyato'vadheyam / naiyAyikAstu-AtyantikaduHkhadhvaMso mokSaH / dhvaMse AtyantikatvaJca-svasamAnAdhikaraNaduHkhAsamAnakAlikatvam / atraiva tttvjnyaansyopyogH| vizeSyAMzasya svAsAdhAraNasAmagya eva sambhavAt , nityasukhAbhivyaktirvA sa ityaahuH| ___ *zeSAzeSeti* / karmadhArayottarapadaH sssstthiittpurussH| tasya ca lAbhapadena samAsaH / lAbhAyedamiti vigrahe caturthyantalAbhapadasyArthapadena saH / zeSaH-pataJjaliH, zeSAMzatvA parIkSA saMvizanti iti pratipAditam / muktisAdhanajJAnaviSayatvenaitacchAstre pradhAnIbhUto yaH zeSastatbhUSaNatvena ca smRtaH zivo bhagavAnabhIpsitaM sarva dAsyatItyAzayena taM prArthate-*azeSaphaladAtAramiti / atrAzeSapadopAdAnena yatkiJcitphaladAtRdevatAntarAdutkarSalAbhaH / azeSaphalamadhye mokSasyA'pi ghaTakatvAnmokSadAtRtvaM yadyapi labdham / tathA'pi tasya phalasya sarvotkRSTatvasUcanAya punarAha-*bhavAbdhIti* / bhavaH saMsAraH sa evAbdhiH grAhAditulyalobhakAmAdyAkrAntatvena asyAbdhitvena nirUpaNam / etena dustaratvasya lAbhaH, tasya taraNaM paraM pAragamanantaccAnaH tato nivRttistatra tarim-potam , tatsAdhanamitiyAvat / etena muktisAdhanajJAnaviSayatvaM spaSTatayaiva labhyata iti / muktizcAjJAnanivRttipUrvakasvasvarUpaprAptiH / nivRttizcAbhAvarUpAdhiSThAnAtmikA svasvarUpamapi brahmAtmakameva / tacca yadyapi na janya tathApi yogakSemasAdhAraNasAdhyateha vivakSitA / *zeSAzeSeti / karmadhArayottarapadakaH sssstthiittpurussH| zeSaH pataJjalistatpratipAditatvaM ssssttyrthH| etena (1) "vAgdevI yasya jihvAgre narInati sadA mudA / bhaTTojidIkSitamahaM pitRvyaM naumi siddhaye // atrAyaM zloka upalabhyate kvacit /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalavAdaH / pANinyAdimunIn praNamya pitaraM raGgojibhaTTAbhidhaM dvaitadhvAntanivAraNAdiphalikAM pumbhAvavAgdevatAm / darpaNaH tasya / tathA ca zeSoktabhASyapratipAdita nikhila siddhAntajJAnAyetyarthaH / * zeSabhUSaNamiti / zeSo'nantaH, sa bhUSaNaM yasyetyarthaH / yato'sya-bhUSaNaM zeSo'to'sya zeSoktasiddhAntalabdhyai prArthanamiti sAbhiprAyavizeSyasyopAdAnAtparikarAGkuro'laGkAro'tra bhagavadviSayakaratyaGgam // 2 // prekssaavtprvRttye| itaragranthebhyaH svagranthasyotkarSa pradarzayanneva darzanIyaviSayaprayojanasambandhAdhikAriNAM madhye'vazyapradarzanIyaM viSayaM darzayati-*pANinyAdIti / pumbhAvavAgdevatAmiti piturvizeSaNam / puMso bhAvo yasyA iti vyadhikaraNabahuvrIhipUrvapadakaH karmadhArayo vAgdevatApadena / athavA pumbhAvazabdo'rzaAdyajantaH / tathA cA''viSkRtapuMvigrahAM sarasvatImityarthaH / * dvaitadhvAnteti / dvAbhyAM prakArAbhyAmito jJAto viruddho bhayadharmaprakArakajJAnaviSayo dharmIti yAvat / yadvA-dvayorbhAvo dvitA / svaniSThaikavizeSyatAnirUpitaprakAratAsambandhena viruddha nAnAdharmAze dharmiNo'pi bhAvattvasambhavADhU dvitApadArtho'pi dhamyeva / tatra bhavaM dvaitaM saMzayAtmakajJAnam / atha vA-dvayoranekasya bhAvo dvitA - nAnAtvaM, tatsambandhijJAnaM dvaitam, paramArthadazAyAmadvitIyasyaiva brahmaNo'GgIkAreNa zrutibAdhitanAnAtvAvagAhyantaH karaNavRttivizeSarUpam - avidyA paraparyAyaM - mithyAjJAnam / tadeva dhvAntam-tamaH, tattvA''cchAdakatvAttannivAraNamekaM mukhyaM parIkSA mahAbhASyArthasya lAbhaH / *zeSabhUSaNam * - zeSo'nantaH sa bhUSaNaM yasya tam / atra vizeSyasya tAdRzazivasya prArthanayA zeSo yasya bhUSaNaM tadadhInatvAttatprArthanayA taduktArthalAbho'vazyameva bhaviSyatItyabhiprAyalAbha iti ( 1 ) parikarAGkurAlaGkAralAbhaH / etacchAstre munitrayasya prAdhAnyAnnirvighnaparisamAptyarthaM tannatirUpaM maGgalaM kurvan piturapi utkRSTadevatAtvAttamapi namaskurvan viSayapradarzanasya prekSAvatpravRttyarthamAzyakatvAt, tadapi karoti - pANinyA ditIti / pumbhAvavAgdevatAmiti / idaM piturvizeSaNam, puMso bhAvo dharmo yasyAM sA sA cAsau vAgdevatA ceti samAsaH / evaM cAviSkRtapuMvigrahA yA sarasvatI tadrUpa eva tasyava vizeSaNAntaram / dvaitadhvAntetyAdi / dvaitazabdo dvAbhyAM viruddhadharmAbhyAmito jJAto yo dharmo tatparaH, sa eva dvaitastasmin yat dhvAntamajJAnaM viSayatAsambandhena varttamAnaM viruddhadharma prakArakaM jJAnameva tannivAraNaphalikAmityarthaH / athavA dvayorbhAvo dvitA dvitaiva dvaitaM dvitvarUpA saMkhyA tasmin, yad dhvAntamekavizeSyakadvitvaprakArakaM jJAnameva tannivAraNaphalikAm / "ekamevAdvitIyaM brahma" "neha nAnAsti kiJcana " ityadvitIyatvapratipAdikA yA zrutistadvaya ( 1 ) asyAlaGkArasya lakSaNaM sAhityadarpaNe nAsti, kuvalayAnandakArikAyAM tu dRzyate / "sAbhiprAye vizeSye tu bhavetparikarAGkuraH / caturNAM puruSArthAnAM dAtA devazcaturbhujaH" // 62 // atra parikarAGkuro'laGkAro; na tu parikara iti na vismartavyam /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - duNDhi gautamajaiminIyavacanavyAkhyAtRbhirdUSitAn siddhAntAnupapattibhiH prakaTaye teSAM vaco dUSaye (1) // 3 // prAripsita pratibandhakopazamanAya kRtaM zrIphaNismaraNarUpaM maGgalaM ziSya zikSArtha nibadhnan cikIrSitaM pratijAnItephaNibhASitabhASyA'bdheH zabdakaustubha udghRtaH / darpaNaH phalaM yasyAstAmityarthaH / anadhikAriNAM svAzritAnAmekatarakoTikajJAnotpAdakatvenAdhikAriNAM sanmAtrAvalambanajJAnapradatvena pumbhAvavAgdevatAyAstannivartakatvamiti bhAvaH / *duNDhi* / gaNapatiM, praNamyetyanuSajyate / * siddhAntAniti / bhASyakArAdinirNItArthAH siddhAntAstAnityarthaH / upapattibhiH / sAdhakapramANopanyAsarUpAbhiyuktibhirityarthaH / *DUSaye / upapattibhireva bAdhakapramANopanyAsarUpAbhirityarthaH / etenA'nyagranthebhyaH svagranthasyotkRSTatvaM dhvanitam / tathAca vaiyAkaraNasiddhAnto'tra viSayaH pradarzitaH / tenaiva tajjJAnaM prayojanaM, pratipAdyapratipAdakabhAvaH sambandhaH, siddhAntajijJAsuradhikArIti trayo'nye'pi darzitaprAyA iti bhAvaH // 3 // granthAdAvanuSThitasya maGgalasya tannibandhanasya ca prayojanamAha -* prAripsitetyAdinA / samAptaye iti vihAya 'pratibandhakopazamanAya ' ityuktayA alaukikA'vigItaziSTAcArAnumitamaGgalasya vighnadhvaMsa eva phalam / janmAntarIyasamAptimuddizya ziSTAnAM maGgalAnanuSThAnAnmaGgalasamAptyoH zarIraniSTapratyAsattyaiva kAryakAraNabhAvasya kalpanIyatayA tasya ca nAstikasamAptau vyabhicAreNa samAptestattvAsambhavAt, kintu kAryamAtraM prati pratibandhakAbhAvasya hetutayA duritarUpapratibandhakanirAsa eva maGgalasyopayogI ; na tu samAptAvapi, vighnadhvaMsenAnyathAsiddhatvAt, samAptistvanyatra klRptatatkAraNakalApAditi sUcyate / *phaNismaraNeti / phaNI - zeSaH / " zeSAkhyaM dhAma mAmakam" iti bhagavaduktastatsmaraNasya vighnanivArakatvAt / maGgalasya natistutyAdibhedena nAnAtvamiti sUcayituM smaraNetyuktam / pratijAnIta (1) iti / pratijJAphalaM tu parIkSA vasthApakamiti yAvat / *duNDhim - gaNapatim / siddhAntAn -- bhASyakArasammatasiddhAntAn / *upapattibhiH - sAdhakapramANopanyAsarUpAyuktibhiH / *dUSaye iti // bAdhakapramANopanyAseneti zeSaH / etena vaiyAkaraNasiddhAnto viSayastajjJAnaM prayojanaM tajijJAsuradhikArI pratipAdyapratipAdakabhAvaH sambandha iti tvarthAduktaM bhavati / granthAdau kRtasya maGgalasya prayojanamAha-prAripsitasyetyAdinA / atra pratibandhakopazamanAyeti kathanena vighnadhvaMsasyaiva maGgalaphalatvamuktam / AtmaniSThapratyAsatyA caitayoH kAryyakAraNabhAvaH / samAptistu vighnadhvaMsavaTitakAraNakalApAdbhavati / smararUpamityanena maGgalasya natismRtyubhayarUpatvaM dhvnitm| * cikIrSitamityAdi / ( 1 ) asyAgre - " natvA gaNezapAdAbjaM gurUnatha sarasvatIm / zrIkauNDabhaTTaH kurvehaM vaiyAkaraNabhUSaNam // ', kvacidayaM zloka upalabhyate /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| tatra nirNIta evArthaH saGkepeNeha kathyate // 1 // uddhRta iti / atra 'asmAbhiH' iti shessH| bhASyA'bdheH zabdakaustubha uddhRta ityuktistu zabdakaustubhoktAnAmarthAnAmAdhunikotprekSitatvanirAsAya / anyathA tanmUlakasyAsya granthasyApyAdhunikotprekSitasAratvApattau paanniniiyaanaamnupaadeytaaptteH| tatra nirNIta ityuktirito'pyadhikaJjijJAsubhiH zabdakaustubhe draSTavyamiti dhvanayitum // 1 // atha dhaatvrthnirnnyH| pratijJAtamAha phalavyApArayordhAturAzraye tu tiGaH smRtaaH| phale pradhAnaM vyApArastiGarthastu vizeSaNam // 2 // darpaNaH ziSyAvadhAnaM bodhyam / ____ uddharaNakartAkAGkSAyAmAha-*asmAbhiriti / mUle-*kathyata iti / haryAdinibaddhakArikAbhiriti zeSaH // 1 // atha dhAtvarthanirNayaH / tatra sphoTasyArthabodhajanakatvAt tenaivA''kAGgAnivRttezca vAkyasphoTasya 'vAkyasphoTo'tiniSkarSe ityAdinA siddhAntayiSyamANatve'pi prativAkyaM saGketagrahAsambhavAt tadanvAkhyAnasya laghUpAyenAsukaratvAcca tatra kalpanayA padAni vibhajya teSvapi prakRtipratyayabhAgAMstathaiva pravibhajya, kalpitAbhyAmanvayavyatirekAbhyAM tattadartheSvapi prakRtipratyayAnAmanAdisaGketabodhanadvArA sAdhutvAnvAkhyAyake maharSipraNIte zAstre prakriyAnihAya padavarNasphoTAvapi sammatAviti darzayastiGantArthapradhAne suptiGcayAdirUpe vAkye dhAtvarthasya prAdhAnyAttamevAdau nirUpayitumAha mUle-*phalavyApArayoriti / parIkSA kartumiSTaM yattatkarmikA bhaTTojidIkSitakatakA pratijJeti bodhH| pratijJA ca-nirUpaNIyArthavizeSyanirUpaNaviSayatvaprakArakajJAnAnukUlavyApArarUpA / sa ca vyApAraH zabdoccAraNameva / uddhRta ityukteH kAkAGkSA bhvti| tacchAntaye Aha-*asmAbhiriti / etena mUlasthA kArikA bhaTTojidIkSitakartRkA iti sUcitam / *kathyata iti / hAdinibaddhakorikAbhiriti shessH| / atha dhAtvarthanirNayaH / siddhAnte vAkyasphoTasyaiva vyavasthApana bhaviSyatiH tatra vAkyaM suupticyruupm| tayorapi tirthasya prAdhAnyamityAdau tiGantArtho nirUpaNIyastatrApi dhAtvarthasya prAdhAnyena bhAnAdAdau dhAtvartha nirUpayati-*phalakyApArayorityAdinA* / saptamyartho
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - dhAturityatra smRta iti vacanavipariNAmenAnvayaH / phalaM viklityAdi / darpaNaH tatra dhAturityasya smRtAH' iti na vizeSaNam / vibhinnavacanAntopasthApitatvAt / vizeSyavAcakapadottara vibhaktitAtparyaviSayasaMkhyAviruddhasaMkhyAyA avivakSAyAM vizeSyavizeSaNavAcakapadayoH samAnavacanakatvaniyamAt / ata eva 'nIlo ghaTA' ityAderna sAdhutvam / tadvivakSAyAM tu 'vedAH pramANaM' 'jAtyAkRtivyaktayaH padArthaH ' ( nyAyasUtre - 2 / 2 / 18 ) ityAdau vibhinnavacanatvamapi / na ca prakRte tadvivakSAyAM bIjamastItyato vacanavipariNAmenAnvayaM darzayati bhUSaNasAre dhAturityatreti / nanu yaduddezena zruterlokato vA pravRttiravagatA tattvaM phalatvam / anyecchAnadhInecchAviSayatvamiti yAvat / taduktaM hariNA "yasyArthasya prasiddhyarthamArabhyante pacAdayaH / tatpradhAnaM phalaM teSAM na lAbhAdi prayojanam // " iti / "svaritanitaH " (pA0sU0 1 / 3 / 72 ) iti sUtre'pi phalapadasya pravRttyuddezyamukhyaphale eva prasiddheH / tathA ca tAdRzaphalasya dhAtuvAcyatve vikkityanukUlavyApAradazAyAM taNDulasya dhAtvarthatAdRzaphalAzrayatvAbhAvAt karmatvAnupapattiH, tajjanyatAdRzaphalAzrayasya tadApattizcetyata Aha - *phalaM vikkittyAdIti / ayamAzayaH - phalapadasya loke rUDhyA tAdRzArthopasthApakatve'pyatra pAribhASikArthaparataiva / anyathA sakarmakatvAdivyavahAro durupapAdaH syAditi / tattvaM ca - taddhAtvarthajanyatve sati taddhAtujanyopasthitiviSayatvaM taddhAtvarthatvaM vA 1 janyatvaM ca - janyatvaprakArakapratItiviSayatvam / tena sattAdau nAtiprasaGgaH / gamyAdyarthavyApArajanyavibhAgAdAvatiprasaGgavAraNAya vizeSyaM, tadarthavyApAre'tiprasaktinirAsAya ca satyantam / tacca vikkilatyAdInAmakSatam / tasyApi prakRtapacyAdizakyatA tattadrUpeNaiva, tathA bodhasya sarvAnubhavasiddhatvAt / yadvakSyati vAkyArthapradarzanA'vasare - 'vikkityanukUlo vyApAra' iti, dhAtutvAdikamajAnato'pi tadbodhAcceti bhAvaH / pare tu - kartRpratyayasamabhivyAhAre taddhAtvarthajanyatve sati taddhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAvattvam / janyatA cA''ropitA'nAropitA vetyanyadetat / vibhAgaja parIkSA vAcyatvam / dhAturityasyaikavacanAntasya vizeSyavAcakatA'sti / tadvizeSaNavAcakamapi yadi vizeSyavAcakapadArthagatasaGkhyA viruddhasaGkhyAyA avivakSAH tadA samAnavacanakatvamevApekSitam / viruddhasaGkhyA vivakSAyAntu vibhinnavacanakatvamapi bhavati 'vedAH pramANam' ityAdau yathA / prakRte tu tadvivakSAyAM mAnAbhAva ityAzayenAha - dhAturityatreti / phalazabdo'tra na "svarita jita" iti sUtre phalazabdo yatparastatparaH; kintu vilakSaNArthabodhaka ityAzayenAha - *phalamityAdi / taddhAtvarthaphalatvaM ca - taddhAtvarthajanyatve sati taddhAtvarthatvam / idaM ca janyasya yatra phalatvena grahaNaM tatra yatra
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ dhaatvrthnirnnyH| vyApArastu bhAvanA'bhidhA sAdhyatvenA'bhidhIyamAnA kriyA / darpaNaH nyasaMyogAdirUpe patatyarthe vibhAgasaMyogayoH phalatvavAraNAyobhayam / karmAkhyAte phalasya vizeSyatayaiva bhAnAttatrAtiprasaGgavAraNAya kartRpratyayasamabhivyAhAra iti vdnti| taJcintyam / anugtphltvaaniruktH| vibhAgajanyasaMyoge niravayavatvAtpratyakSatvAt patatyarthatvAbhAvasya vakSyamANatayA vyAvA'prasiddhezcetyadhikamagre vakSyate / _ nanu vyApAratvaM na phalaprayojakakriyAtvam / AtmAzrayAt / kriyAtvasyaiva hi tattvAd , daNDAdivyApArasya dhAtvarthatvApattezca / naceSTApattiH / dhAtvarthavyApArAzrayasyaiva kartRtAyA vakSyamANatayA tadAzrayasya daNDAdeH karturAkhyAtenAbhidhAnAd 'daNDena devadattaH pacati' ityAdau daNDAdipadottaraM tRtIyA'nApatteH,prathamApattezca / kartRkaraNasaMjJa kaDArIyatayA saMjJAdvayasamAvezAsambhavenAbhimatakaraNasaMjJAyAH parayA kartRsaMjJayA bAdhAt / kiJca prayojakatvaM yadi sAkSAjanakatvaM, tadA pacati' ityAdau kartavyApArasya dhAtvarthatvAnApattiH, tasya karaNavyApAradvAraiva phalajanakatvAt / yadi janakAjanakasAdhAraNaM tadA taNDalakrayaNasyApi phalaprayojakakriyAtvAt tahazAyAmapi devadattAdau pacatiH iti pryogaapttiH| taNDalAdikrayaNAdivyAvattasya tAzaprayojakatvasya nirvatamazakyatvAcca / ata eva na tajanyatve sati tajanyajanakatvarUpaM tantrAntaraprasiddhaM tat / tadavacchinnasya dhAtuvAcyatve sAkSAdviklittijanakAntimAgnisaMyogadazAyAmeva 'pacati' iti prayogaH syaatntvdhishrynnaadidshaayaampi| teSAmantimAgnisaMyogenAnyathAsiddhatayA viklittyajanakatvAdityata Aha-*vyApArastviti / sAdhyatveneti vizeSaNe tRtIyA / tathA ca padAntarasamabhivyAhArAprayojyasAdhyatvaprakArakAbhidhAnaviSayatvaM vyApAratvamityarthaH / abhidhAnasya prakAratAvattvaM viSayatAnirUpakatvaM caupacArikam / tAdRzasAdhyatvaprakArakapratItiviSayatvamiti yAvat / 'ghaTaM karoti' ityAdau kRsamabhivyAhAre ghaTAdInAmapi sAdhyatvena pratIteratiprasaGgabhaGgAya padAntarasamabhivyAhArAprayojyeti pratItivizeSaNam / tadasamabhivyAhAre teSAM tttvenaaprtiiteH|adhishrynnaa''dy'dhHshrynnpryntkriyaaklaapsy padAntarasamabhivyAhAramantareNApi sAdhyatvena pratIyamAnatvAduktavyApAratvamavikalamiti tadavacchinne pacyAdidhAtuvA. parIkSA tu sattAdeH phalatvaM tatkartRpratyayasamabhivyAhRtataddhAtujanyazAbdabodhIyA yA taddhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitAprakAratA tadAzrayatvarUpam / evaM ca vyApakatvAdidamevAdatavyam / na caivaM tatvaniveze nAnugamaH pUrvalakSaNe'pi tattvenaiva nivezAvazyakatayAvizeSAt / vyApArasya svarUpamAha-vyApArastviti / *sAdhyatveneti / tRtIyA prakRtyAditvAt / tadarthazca prakAratA, abhidhIyamAnetyatrAbhidhAnaM pratItiH, nirUpitatvasambandhena prakRtyarthasambaddhaprakAritAyAzcAbhidhAne'nvayaH / karmapratyayArtho vizevyatvam / evaM sati sAdhyatvaprakArakapratItivizeSyatvamiti phalitam / na ca karTa karotItyAdau kaTAderapi sAdhyatvena. pratIyamAnatvAtteSvativyAptiriti vAcyam, padAntarasamabhivyAhArAprayojyatvasyAbhidhAnavizeSaNatvAt / asminnarthe pramA 2 90
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 . darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreuktazca vAkyapadIye yAvat siddhamasiddhaM vA sAdhyatvenA'bhidhIyate / AzritakramarUpatvAt sA kriyetyabhidhIyate // iti / na ca sAdhyatvenA'bhidhAne maanaabhaavH| pacati, pAkaH, karoti, kRtiH, ityAdau dhAtvarthA'vagamAvizeSe'pi kriyAntarA''kAsA'nAkAsayordarzanasyaiva mAnatvAt / tathA ca kriyAntarA'kAsAnutthApakatA darpaNaH cyatA nAnupapanneti bhAvaH // uktArthasya svotprekSitatvaM nirasyati-*uktaJceti / *yAvaditi / sarvamityarthaH / sarvapadArthameva vivRnnoti-*siddhmityaadinaa*| siddhamvidyamAnadhvaMsapratiyogi 'apAkSIt' ityAdau / asiddham-bhUtabhinnaM vartamAna tAdRzaprAgabhAvapratiyogi ca, 'pacati' 'pakSyati' ityAdau / *sAdhyatvena*-vakSyamANasvarUpeNa / *abhidhIyate / tatprakArakapratItiviSaya ityarthaH / kvacidvivakSyate iti pAThaH / etena kriyAzabdasya rUDhiH prdrshitaa| yaugikatvamapyAha-*Azriteti / AzritaM kramarUpaM yasyAstattvAt pUrvAparIbhUtAvayavakatvAdityarthaH / tadIyA'vayavAnAmadhizrayaNAdyadha:zrayaNaparyantAnAM krameNotpatteHkriyApadena sA ucyate / yatra ca na kramikAvayavako vyApArastatra rUDhirevAdaraNIyA, paurvAparyAropo vA / phalasyApi svajanakavyApAragatapaurvAparyAropeNa tathaiva bhAnam / ata eva tanmAtravAcakasya dhAtutvasiddhiriti bhAvaH / *pAka iti| yadyapi sAdhyatvenopasthitirapyatra, kathamanyathA stokaM pAka ityAdau stokAdInAM karmatA, tathApi tatra dhAtUpasthApyabhAvasya guNatayA pradhAnIbhUtapazupasthApyasya tasya siddhataivetyAzayaH / paryavasitArthamAha-*tathA ceti / kriyAntareti / ayamAzayaH-yaddharmavattAjJAnAt kriyAntarAkAsodayastAdRzajJAne prakAratayAvacchedakaM yattatsiddhatvam / tadbhinnatvaM jJAnaniSThatAdRzA''kAjotthApakatvAbhAvAvacchedakaM vA sAdhyatvam / sAdhyatvajJAnasya tu nAkAkApratibandhakatvam / klahaptakA parIkSA nnmaah-*uktnyceti| kArikAyAM siddhamityasya niSpannamityarthaH / idaM cApAkSIdityAyabhiprAyeNa / asiddhamaniSpannamidaM pacati pakSyatItyAdyabhiprAyeNa / idaM vizeSyabodhakam / evaM ca siddhamasiddhaM vA yAvatsAdhyatvenAbhidhIyate / Azriteti yogapradarzanam , kriyate'vayavAnAM krameNotpatyA sA kriyaa| ata evAzritakramarUpA AzritaM kramarUpaM yasyAH yathA pacadhAtvarthavyApArAvayavAnAmadhizrayaNAdyadhaHzrayaNaparyyantAnAM krameNotpattestAdRzAvayavasamUhaH kriyA pcaadinocyte| tathA'nyatrApi bodhyam / yatra tu nAvayavAnAM kramastatrAropo rUDhirvA sviikaaryo| *pAka iti* / atra prakRtyarthasya sAdhyatvenaiva prtiitiH| ata eva stokaM pAka ityatra stokapadAtkarmatvArthakadvitIyAsiddhiH, tathApi pratyayArthasya siddhatvena bhAnamiti vizeSaH / *AkAGkSA'nAkAGkSayoriti / alpAntaratvAdAkAsAzabdasya pUrvanipAtaH / *anutthApakatAvacchedakarUpamiti / tacca rUpamutpAdyatvAtmakam , tena rUpeNa pratItau zAbdikavRddhAnubhavo
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____ dhaatvrthnirnnyH| darpaNaH raNAbhAvAdeva tdnutpaadaat| na ca kriyAntarAkAGkAnutthApakatAvacchedakadharmarUpasAdhyatvena dhAtvarthopasthitau 'kRSNaM nameJcet sukhaM yAyAt' ityAdAvAkAGkSAbhAvena kriyAntarAnvayo na syAditi vAcyam / tatrApi cetpdsmvdhaanenaakaamotthaapnaat| hirugAdInAM kriyAprAdhAnyavyavahArastu tadarthasya kriyAmAtravizeSaNatvAt / ata eva na hirU gAdyarthe kaarkaannaamnvyH| teSAM kriyaantrsaakaangktvaaditi| vastutastu siddhatvajJAne sAdhyAkAsAvat pacyAdyarthe sAdhyatayAvagate 'kimasya sAdhanam' ityAkAGkSodayena sAdhanAkAGkSotthApakatAvacchedakarUpavattvameva sAdhyatvam / ata eva 'etadevopAdAya' ityagrimagranthasaGgatiH, anyathA pacati bhavatItyAdau pUrvoktarUpAbhAvena tadasaGgatiH spssttaiv| . uktaJca hariNA-"prayogArheSu siddhaH san mantavyo'rtho vizeSaNaiH / prAk ca sAdhanasambandhAt kriyA naivopajAyate" // iti // ___ 'sAdharma hi kriyAM nivartayati' iti "suTakAt" (pA0 sU0 6 / 11125 ) iti sUtrasthabhASyamapyetatkalpe'nuguNamityavadheyam / / ___ kecittu-pacatItyanugatavyavahArAdasti pacitvAdikaM jAtiH / tathA ca kramikAnekavyaktivRttijAtireva kriyaa| sAdhyatvaM ca tasyA vyaktidvArakameva / sphoTavadasyAH kramavadbhiH kssnnairbhivyktiH| parIkSA mAnam / evaM ca yaddharmaprakArakajJAnAt kriyAntarAkAGkA bhavati, sa dharmo jJAnaniSThA yA kriyAntarAkAGkotthApakatA tasyAM prakAratAsambandhenAvacchedakastat siddhatvam / sAdhyatvaM tu kriyAntarAkAGkotthApakatvAbhAvAvacchedako dhrmH| pacatItyAdau tAdRzadharmaprakArakajJAnAbhAvAnna kriyAntarAkAGkSA, kRSNaM nameccetsukhaM yAyAdityAdau tu cetpadasamabhivyAhAraH kriyAntarAnvayaprayojakaH / sAdhyatvena kriyApratItistu dhAtubhya eva / nacaivaM hirugAdInAM kriyApradhAnatvavyavahArAnupapattiriti vAcyam ? teSAM kriyAmAtravizeSaNatayA tathAvyavahArAt / vastutastu sAdhyasyaiva sAdhanasAkAGkatvamiti sAdhanAkAGkSotthApakatAvacchedakadharmavatvameva tat / ata eva pacati bhavatItyatra na saadhytvaanuppttiH| ___ ata eva(1) "suT kAtpUrva" iti sUtre bhASyakRtoktam-"sAdhanaM(2) hi kriyAM nivarttayati, tAmupasargo vizinaSTi" iti|| anye tu-tatra dhAtuvAcyA sA jAtireva kriyApadenocyateH sA jAtiH pcitvaadiruupaanugtvyvhaaraat| sidhyatIti tasyAzca vyaktidvArA sAdhyatvaM kramikAnekavyApAre vartamAnA sA'nekavyaktibhirevAbhivyajyate / taduktaM hariNA jAtimanye kriyAmAhuranekavyaktivartinIm / asAdhyavyaktirUpeNa sA sAdhyevopalakSyate // 1 // iti svato nitytvaadsaadhyetyuktmityaahuH| (1) ata eva ityArabhya 'prayogaM kuryAt' ityetAvatpAThaH pustakAntare upalabdhaH / (2) sAdhanam-tadvodhakapratyayaH, kriyAM nivartayati-sAdhyatvavaiziSTyena bodhayati / atastatprayuktakArya pUrvamiti bRddhaaH|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 . darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArevacchedakarUpaM(1)sAdhyatvam / tadrUpavattvamasatvabhUtatvam / etadevA''dAya ____ asattvabhUto bhAvazca tiGpadairabhidhIyate / iti vAkyapadIyamiti draSTavyam // ayaM ca vyApAraH phUtkAratvAdhaHsantApanatvayatnatvAditattadrUpeNa vaacyH| pacatItyAdau tattatprakArakabodhasyA'nubhavasiddhatvAt / darpaNa: "jAtimanye kriyAmAhuranekavyaktivartinIm / asAdhyA vyaktirUpeNa sA sAdhyevopalakSyate // " / iti vAkyapadIyaM cAtra kalpe maanmityaahuH| sAdhyatvAsattvabhUtapadayoH paryAyatAmAha-*tadrUpavattvamiti / etadeveti // niruktarUpAsattvabhUtatvamevetyarthaH / *asattvabhUta iti / "bhAvapradhAnamAkhyAtam" (nirukte 1 a0 1 kha0) iti niruktaarthprtipaadkmett| 'sattvasvabhAvamApannA vyktirnaambhirucyte|' iti asya pUrvArddham / *bhAvazceti / co'vadhAraNe; uktabhAva evetyarthaH / tena sattvabhUtasya tasya vyavacchedaH // tiDpadairiti bahuvacanasvArasyena tiGantapadairityarthaH / *abhidhIyate*-bodhyate ityrthH| abhidhIyate ityasya prAdhAnyenaiveti shessH| tena kRdantapadairasattvAvasthabhAvAbhidhAne'pi na ksstiritibhaavH| tiGantapadairitibhAvAsskhyAtAbhiprAyeNeti kazcit / / ___ *ayaM ceti / sAdhyatvena pratIyamAno vyApArazcetyarthaH / *vAcya iti / pacatyAdizakya ityarthaH / *anubhavasiddhatvAditi / ata eva vyajanAdinA vahniprajvalanadazAyAM phUtkAra eva gRhItazaktikasya na pacatItiprayogaH / yAge, icchA, jJAnaM veti parIkSA yattu-kriyAyAH sAdhyatvaM tadevAsatvabhUtatvamityAha-*tadrUpavatvamiti / ata eva vAkyapadIye hariNA satvasvabhAvamApanA vyktirnaambhirucyte| asatvabhUto bhAvastu tipadairabhidhIyate // 1 // .. ityuktam / tiGpadaiH-tiGantaiH padaiH / ata eva "bhAvapradhAnamAkhyAtam , satvapradhAnAni nAmAni iti nirukta uktam / vyApArasya dhAtuvAcyatvaM na vyApAratvenaivaH kintu phuutkaaraadinisstthphuutkaartvaadinaa| ata eva pacatItyAdivAkyajanyazAbdabodhAnantaraM tattaddharmaprakArakasandahAnudayaH saGgacchata iti ityaah-*aynyceti| *anubhvsiddhtvaaditi| ata eva yasya puruSaphUtkAratvAvacchinna eva padhAtoH zaktigrahaH, sa vyajanena vahniprajcAlanadazAyAM pacatIti zabdaprayoga na kroti| yadi vyApAratvaM vAcyatAvacchedakaM bhavettadA (1) rUpatvamiti paatthH||
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / na ca nAnArthatA''pattiH, tadAdinyAyena buddhiviSezAdeHzakyatA'vacche darpaNaH vipratipattistu svIyabodhAnusArAdeveti bhAvaH / *na ca naaneti| nAnAdharmAvacchinnazaktinirUpakatAvacchedakaikadharmavattvaM nAnArthatvam / tacca pacyAdAvakSatamiti bhAvaH / phalAMzamAdAya tattvaM tvAzaGkiturapISTameveti bodhyam / *buddhivishessaaderiti| svanirUpitaviSayatAvacchedakatvasambandheneti zeSaH buddhivizeSaviSayatAvacchedakatvasyeti yAvat / ayaM bhAvaH tadAdibhyazcaitratvAditattadrUpeNa bodhaH sarvAnubhavasiddhaH / sa ca caitratvAdyanugamakadharma vinA'nupapanna iti buddhivizeSaviSayatAvacchedakatvaM tadanugamakadharmamaGgIkRtya tadanugatIkRtatadavacchinneSu caitrAdiSu tadAdInAM zaktiH / buddhivizeSaviSayatAvacchedakatvasyopalakSaNattvopagamAcca na caitratvAdInAM tena rUpeNa zAbdabodhe bhAnApattiH / anugatanAnAdharmA'vacchinnazaktinirUpakatA'vacchedakaikadharmavata eva nAnArthatvam , na teSAM tadapIti tadAdizaktinirUpaNe nirNItamanyatra, tadvadihApyavaseyamiti / nanu pUrvAparIbhUtakSaNanazvarakramikavyApArANAM melanA'sambhavAttadAtmakakriyAyA anaikyAd 'ekA ca kriyA' iti "prazaMsAyAm" (pA0 sU0 4 / 2 / 66) iti sUtrastha parIkSA phUtkAratvAdervyApyasya jJAnakAle vyApakavyApAratvAvacchinnajJAnavAn bhavatIti tathA vyajanena prajvalanakAle'pi vyApAratvAvacchinnaviSayakajJAnavAn syAditi prayogaM kuryAt / ] na ca vizeSadharmasyaiva zakyatAvacchedakatve pacatItyAdizabdAdvizeSapacatIti zabdadharmaprakAraka eva bodho bhaviSyati na tu sAmAnyadharmaprakAraka iti pacati caitra iti vAkyajanyazAbdabodhasya viklityanukUlavyApAravAnnaveti saMzayanivartakatvaM na syAditi vAcyam ? vizeSadharmasya vyApyatayA vyApyajJAnasya vyApakadharmajJAnaM prati hetutayA vizeSadharmajJAnAnantaraM vyApAratvaprakArakajJAnamapi bhavatIti kalpyate,tena pratibandhAna tAdRzaH sndehH| tacca jJAnamanumitirUpam , mAnasaM vA vyaJjanAvRttisvIkArezAbdabodharUpaM vetyanyadetat / yadi phUtkArAdivyApArANAM phUtkAratvAdhaHsantApanatvAdi vibhinnarUpeNa vAcyatAH tadA bahUnAM dharmANAM vAcyatAvacchedakatayA'nekazakyatAvacchedakatve satyekazakyatAvacchedakavatvaM nAnArthatvam / tacca pacyAdeHprApnoti |ncessttaapttiH, nAnArthaharyAdizabdasthale vijAtIyaprakaraNAdibhedaH zaktatAvacchedakaniyAmako bhavati, tathA'tra nAsti pacatItyAdizabdaprayoge nAnAdharmaprakArakapratIteranubhavasiddhatvAdityAzaGya nirAcaSTe-*na cetyaadinaa*| phalAMzamAdAya nAnArthatvaM tu zakasyApyanumatameva / na ca vyApArAMzamAdAya dhAtUnAmanekArthatvavyavahAro'pi sarvasammata eva sedhatergatAviti sUtre gatigrahaNAditi vAcyam ? phalabhedamAdAya tattatphalatAvacchedakadhAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAzrayavyApArANAM yA pratItistAmAdAyAnekArthatvavyavahAro : na tu phalatAvacchedakadharmasyaikatve tthetyaashyH| *tadAdinyAyeneti / tadAdizabdasthale yathA svIyaviSayatAvacchedakatvasambandhena buddhivizeSopalakSitacaitratvamaitratvAdyavacchinne tadAdizabdAnAM zaktisvIkAre'pi tadAdInAM na nAnArthatvavyavahArastathA dhAtUnAmapi svIyaviSayatAvacchedakatvasambandhena vaktRsamavetabuddhivizeSopalakSitaphUtkAratvAdyavacchinne pacyAdInAM zaktisvIkArAnna naanaarthtvm| phUtkAratvA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAredakAnAmanugamakasya sattvAt / AkhyAte kriyaikatvavyavasthApi ; avacchedakabuddhivizeSaikyamAdAyaiva / uktaMca vAkyapadIye "guNabhUtairavayavaiH samUhaH kramajanmanAm / ..... buddhayA prakalpitA'bhedaH kriyeti vyapadizyate // " iti / dhAtvartha nirUpya tirthamAha___*Azraye viti* / phalAzraye, vyApArAzraye cetyarthaH / phalAzrayaH karma, vyApArAzrayaH kartA / tatra phalavyApArayordhAtulabhyatvAnna tiGastadaMze zaktiH / anyalabhyatvAt / zakyatAvacchedakaM cAzrayatvaM; darpaNaH bhASyAsaGgatirata Aha-*AkhyAteti / nirvibhaktikaH pAThaH saadhuH| AkhyAtapratipAdyakriyaikatvavyavasthApItyarthaH / savibhaktikapAThe saptamI vaiSayikAdhAre adhyAhRtajJAnakriyAmAdAya bodhyaa| *buddhivizeSaikyamiti* / saGkalanarUpabuddhivizeSAtmakavicchedakaikyamAdAyetyarthaH / tathAcAvayavA''zrayaM paurvAparyya, samudAyAzrayamekatvamAdAya tatsagatiriti bhAvaH / tatra mAnamupanyasyati-*uktaJceti // guNeti // kramikaitavyApArasamUhaM prati guNabhUtaistattadrUpeNa bhAsamAnairavayavairupalakSitaH saGkalanAtmakaikatvabuddhayA prakalpito'bhedo yasya tadrUpaH samUhaH kriyeti vyavahriyate iti kaarikaarthH| tatra kSaNanazvarANAM vyApArANAM vastubhUtasamudAyA'bhAvAd , buddhayetyuktam / nirUpyetyasya sngkpennetyaadiH| pradhAnIbhUtaprakRtyarthanirUpaNAnantaraM vizeSaNapratyayArthasyA'vazyavaktavyatayA'vasarasaGgatyA tnniruupnnmitybhipretyaah-*tirthmiti*| *anyalabhyatvAditi / __ parIkSA dyavacchedakAvacchedakasya buddhivizeSasyaikyAditi bhaavH| buddhivizeSazcopalakSaNIbhUtazakyatAvacchedakAnugamako na tu vizeSaNIbhUtetiH na buddhivizeSasya zakyatAvacchedakAMze vizeSaNatayA zAbdabodhe bhaanaapttiH| na caitAvatA'nugamakadharmasvIkAre'pyanekazakyatAvacchedakatvamastyeveti nAnArthatvApattirna gateti vAcyam ? anekazakyatAvacchedakakatvaM na nAnArthatvam, kintvanekazakyatAvacchedakatAkatvam / yathA sUryyatvaviSNutvAdiniSThA hAdizabdazakyatAvacchedakatAbhinneti teSAM nAnArthatvam , tathA na prakRte, upalakSaNIbhUtabuddhivizeSasyaikatvenAnugatadharmAvacchinnazakyatAvacchedakatAyA ekatvAditi bhAvaH / nanu "prazaMsAyAm" iti sUtrabhASye-ekA kriyeti vyavahAro dRzyate tasya kathamupapattiH, yAvatA bahUnAM vyApArANAM bhavanmate vizeSadharmapuraskAreNa zakyatvAdata Aha-AkhyAta iti / guNabhUtariti / samUha prtiityaadi| *avayavairiti / yukta iti zeSaH / avayavAnAM guNabhUtatvaM ca tattadrUpeNa bhAsamAnatvam / *kramajanmanAmiti / idaM yugapadanupasthApane hetuH / buddhayA prakalpitAbhedaH*-saGkalanAtmakaikatvabuddhayA prakalpitAbhedaH, idaM samUhasya vizeSaNam / etena pUrvAparIbhUtAvayavAnAM yugapadasannidhAnenaikA kriyeti bhASyIyavyavahArAsamatiriti nirastam / tiGantajanyazAbdabodhe dhAtvarthasya prAdhAnyena bhAnAttannirUpya pratyayArtha vaktumupakramate-*dhAtvarthamiti / *anyalabhyatvAt-dhAtulabhyatvAt / 'ananyalabhyo hi
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| tattacchaktivizeSarUpamiti subarthanirNaye vakSyate / nanvanayorAkhyAtArthatve kiM mAnam / pratIteH-lakSaNayA, AkSe darpaNaH 'ananyalabhyo hi zabdArthaH' iti nyAyAditi bhAvaH / etena kRtimato, vyApAravato vA kartuH zakyatve'nekakRtivyApArANAM zakyatA'vacchedakatvakalpane gauravamiti naiyAyikAdyuktaM dUSaNamasmanmatA'jJAnavijRmbhitamiti sUcitam / _ nanvAzrayasya tirthatve AzrayatvaM zakyatAvacchedakaM vAcyam / tasya ca svarUpA'bhinnatayA nAnAsambandhA'vacchinnatayA ca nAnAtvAdananugamo'ta Aha-*zakyatAvacchedakaM ceti / *vakSyate iti* / asya dvitIyArthanirUpaNA'vasara iti zeSaH / tathA ca tatrA'khaNDopAdhirUpasthAnugatasya vakSyamANatvAnna tatra nAnAtvaprayuktodoSa iti bhAvaH mImAMsakAdimataM prabalapramANena nirAkariSyan kartRkarmaNoraktaM tiGarthatvaM vyavasthApayituM shngkte-*nnviti| nanu 'yad yad bodhakaM tattadarthakam' iti niyamAdAkhyAtajanyakartakarmapratItireva mAnamata Aha-*pratIteriti / sambhavAdityanenAnvitam / sambhavahetumAha-*lakSaNayeti / nanvAkhyAtasyA''zrayalakSakatve bhAvanAbhAnAnupapattistadupapattaye tatra tasya zaktikalpane tu nAzraye lakSaNAsambhavo, yugapavRttidvayavirodhAt / bhAvanAzrayatvena bhAvanAzraye lakSaNAyAM tu bhAvanAyAH prAdhAnyAnupapattirata Aha-*AkSepAditi / AkSepo'nupapattistata ityarthaH / tathAhi-anvitAbhidhAnavAdimate padAnAM vizeSaNatvenaivArthopasthApakatayA''khyAtArthabhAvanAyA vizeSaNatvA'nupapattyA bhavati tasyA AzrayA''kSepakatvam / yadvA anumAnaM saH / tatprayogazca 'AkhyAtapadabodhyA bhAvanA, kiJcidAzritA, vizeSaNatvena gRhiitshktiktvaat| ghaTapadabodhyaghaTatva parIkSA zabdArtha' iti nyAyasya suprasiddhatvAditi bhaavH| etena kartari karmaNi vA AkhyAtasya zaktisvIkAre bahUnAM vyApArANAM zakyatAvacchedakatve gauravamiti yannaiyAyikAnAM dUSaNaM tadasmanmatAjJAnavijRmbhitamiti dhvanitam / nanvAzrayatvasya zakyatAvacchedakatve'pi tasya nirUpakabhedena nAnAsambandhAvacchinnatvena ca bhedAgauravaM durvAramevetyata Aha-*tattacchaktIti* / *subarthanirNaye*-dvitIyArthanirUpaNAvasare / evaM cAzrayatvasyAkhaNDopAdhirUpatayA na nAnAdharmasya zakyatAvacchedakatvaprayuktaM gauravamiti bhAvaH / mImAMsakoktaM pariharan svamataM vyavasthApayituM zaGkate-*nanviti / *anyoH*-krtRkrmnnoH| nanu yadyadarthabodhakaM tattadarthakamiti sAmAnyato vyAptyA kartakarmapratItireva mAnaM bhaviSyatItyata Aha-*pratIteriti* / *lakSaNayeti / nanu lakSaNAzraye nopapadyate bhAvanAyA bhavanmate AkhyAtazakyatayA tasyAH zAbdabodhe bhAnasiddhaye zaktyA tatpratipAdakatvamapi vaktavyamiti yugapattidvayavirodha ityata aah-*aakssepaaditi| AkSepo'numAnam, tacca bhAvanA kiJcidAzritA dharmavatvAt , ghaTatvavadityAkArakasya prayogasya tatra sambhavAtsambhavati / evaM ca bhAvanA kiJcidAzritetyanumitau kiJcitpadArthavRttitvabhAne AdheyatAnirUpakasyApi bhAnena yasya tannirUpakatvaM sa eva katteti labhyate / nanUktAnumAnarUpAkSepasya na sambhavaH / anumiteA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArepAt, prathamAntapadAdvA saMmbhavAditi ced- atrocyate-"laH karmaNi ca bhAve cA'karmakebhyaH" (pA0 sU0 3 / 4 / 66) iti sUtrameva mAnam / atra hi cakArAt,"kartari kRd" itisUtroktaM katarItyanukRSyate / bodhakatArUpAM tibAdizakti tatsthAnitvena kalpite lakAre prakalpya, lakArAH karmaNi kartari cAnena vidhI . darpaNaH . . vat' iti / samAnasaMvisaMvedyatvaM tu nA'kSepaH, prameyamityAzrayabhAne bhAvanAyA abhAnAdU bhAvanApadajanyabhAvanAbodhe aashryaa'bhaanaanyceti| . nanu vyAptyAdipratisandhAna vinA'pyAzrayabodhasyAnubhavasiddhatvAnnAkSepAdAzrayabhAnopapattiH, kvAcitkatvAt tathAbhAnasya / kiJcoktarItyA tadAnasamarthane AkhyAtajanyabodhe bhAvanAyAH pradhAnyAnupapattiH zaktihe tasyA vizeSaNatvenaivopasthitatvAd ghaTatvavat, putattatvasya vicArA'sahatvAJcetyata Aha-*prathamAntapadAdveti / samabhivyAhRtaprathamA'ntacaitrAdipadAdevAzrayapratItyupapatterityarthaH / evaJca nAzrayapratItyanupapattirAzraye AkhyAtazaktisAdhiketi bhaavH| . .. *mAnamiti / yadyapyAzrayatvenAzrayabhAnArtha tatrAkhyAtasya zaktirAvazyakItyevotaraM vaktumucitaM, tathApidhAtoH phalavyApArayoH zaktirAkhyAtasyAzrayatve zaktiriti mate Azrayasya AzrayatvenApi lAbhAnna sAmAnyata Azraye svAbhimatAkhyAtazaktiH siddhayatIti tanmatanirAsArthamapi sUtrameva pramANatvenopanyastamiti bodhym| nanu kartRpadAghaTitamidaM sUtraM kathamAkhyAtasya kartRvAcakatve mAnamityAzaGkAM nirasyati*atra hIti* / nanvetatsUtraM lakArANAmeva kAdizaktibodhakaM nAkhyAtasyetyata Aha-*bodhakatArUpAmiti* / bodhajanakatvarUpAmityarthaH / idaM cAdeziSveva zaktirAdezAnAmAdezismRtidvArArthopasthApakatvamiti matanirAsAyetyuktam / yathA caitat parIkSA tijJAnaparAmarzajanyatayA zabdazravaNe vyAptyAdipratisandhAnAbhAve'pi zAbdabodhasyAnubhavasiddhatvAdata Aha-*prathamAntapadAvati / caitraH pacatIti vAkyaghaTakaM yatprathamAntaM padaM caitra ityAdi tenAzrayasya pratItyupapattau na tatrAkhyAtasya zaktiH svIkA yeti bhAvaH / *mAnamiti* / anumApakamityarthaH / AkhyAtam-Azrayazaktam , "la: karmaNi" iti sUtragRhItazaktikatvAt / aNAditaddhitavaditi / yadyaddharmAvacchinnagRhItazaktikapANinIyasUtrakaM bhavati tattaddharmAvacchinnazaktaM bhavatIti sAmAnyato vyAH tiH| nanu tatra kartarItyasyAbhAvena kathaM tatsUtragRhItazaktikatvarUpahetusiddhirata Aha*atra hIti* / yadyapi paramatasya prathamAntapadena caitratvAdinA caitrasya lAbhe'pyAzrayatvasya na lAbha ityAkhyAtasya tatra zaktiH svIkAyyetyevamapi nirAkaraNaM saMbhavatiH tathA'pi ananyalabhyatvenAzrayatvAvacchinna eva zaktirUpeNa, natvAzrayatvAvacchinna iti yanmatam, tadapyapAkartumanumAnapradarzanamevaM kRtam / nanvetAvatA lakArasya zaktiH sidhyati na tvAkhyAtasyetyata Aha-*bodhakateti* / bodhajanakatvaM zaktiH sA ca yo laukikazabdasamavAyI tatra kalpyate iti bhaavH| idaM ca sthAninyeva zaktiH, AdezA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| 17 yante / nakAravisargAdiniSThAM . karmakaraNAdibodhakatAzaktimA. dAya zasAdividhAnavat / na ca sUtre kartRkarmapade krtRtvkrmtvpre| tathA ca-kartRtva-kRtiH karmatvaJca phalamevArtho'stviti zaGkayam / phalavyApArayordhAtulabhyatvena lakArasya punastatra zaktikalpanA'yogAt / atha darzanAntarIyarItyA vyApArasya dhAtvarthatvAbhAvAttatra la ___ darpaNaH tathA vakSyate / *vidhIyante iti / tathA ca varNasphoTapakSe zrUyamANavarNAnAmeva vAcakatAyA vyavasthApayiSyamANatayA "laH karmaNi" (pA0 sU0 3 / 4 / 69) ityAdisUtrANAM tibAdizaktigrahe eva tAtparyAvadhAraNena sambhavati tasyA'khyAtazaktisAdhakapramANatvamiti bhAvaH / *nkaarvisrgaadiiti| rAmAn' 'rAmaiH ityAdA vityrthH| *kartRkarmapade*ityasyAnuvRttyopAtte ityAdiH / *kartRtvakarmatvapare iti / AkRtizaktivAdamabhipretya bhAvapradhAnanirdezAdveti bhAvaH / *kartRtvaM kRtiriti / jo yatnavAcakatvena tatprakRtikakatrarthakatRjantakartRzabdasya kRtyAzrayavAcakatayA taduttarabhAvapratyayena prakRtyarthaprakArIbhUtakRtirUpadharmabodhanAditi bhaavH| *karmatvaM ca phalamiti* / karmazabdasya dhAtvarthaphalAzraye pAribhASikatvAditi bhAvaH / *zaDyamiti / tathA ca tatsUbalAnna kartRkarmaNorAkhyAtazaktiH siddhayatIti bhAvaH / ___ *darzanAntarIyeti / darzanaM zAstraM, nyAyAdiH,anyaddarzanaM drshnaantrm| tatra bhavA drshnaantriiyaa| ghaaditvaacchH| 'pacati' ityasya pAkaM karotIti vivaraNAt phalaM pacyAdyarthaH, tiGtu vyApAravacana iti mImAMsakA mnynte| tanmate vyApArasyAnyala parIkSA nAM tu sthAnismRtijananadvArA zAbdabodhajanakatvamiti paramatanirAkaraNAyetthamabhihitam / nanu kRtitvasya jAtirUpatvena zakyatAvacchedakalAghavAtkRtAveva zaktisiddhayartha kartRpadaM kartRtvaparamevAstviti.ced? na / pravRttinivRttijIvanayoniyatneSvekAkArapratyayAbhAvena na yatnatvasya tritayasAdhAraNatve mAnAbhAvAt , tathA ca gautamasUtram-"samAnaprasavA jAtiH" iti-samAnaM prasavo buddhijananaM yasyAH setyarthaH / nanu kAryatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakatayA kRtitvajAtisiddhiriti tadavacchinne AkhyAtasya zaktikalpane lAghavamiti ceda ? na / prAgbhAvapratiyogitvaM hi kAryyatvaM tacca dhvaMsasAdhAraNam / na ca dhvaMsaniSTakAryyatAyAmapi bhAvatvAvacchedakaM vAcyam , tacca na sambhavati, dhvaMsaM prati kRtitvena janakatAyAM mAnAbhAvena vyabhicArAt / yadi ca samavAyasambandhAvacchinnakAryatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakatayA kRtitvajAtisiddhirityucyate, tadApi saMyogAdijanakatAvacchedakatayA siddhA yA kriyAtvajAtiH, tAmAdAya vinigamanAviraheNa na niyamaH / tAdRzakRtitvAvacchinne zaktisiddhirityAzayena naiyAyikamatamapi dUSayati-*na cetyAdinA / na cetyasya zaGkayAmatyatrAnvayaH / *phalamiti / karmazabdasya phalAzraye pAribhASikatvAditi bhaavH| *ayogAditi / tathA ca "laH karmaNi'' iti sUtraM na tatra zaktigrAhakamiti bhaavH| * *darzanAntarIyarItyeti / anyadarzanaM darzanAntara; darzana zAstraM tantra bhavA darzanA 3 da. 50
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArekAravidhiH syAditi cet , tarhi kRtAmapi kartRkAdivAcitvaM na sidhyet / "katarikRd" iti ca,"laH karmaNi" ityanena tulyayogakSemam / api ca mImAMsakAnAM kRtAmivA''khyAtAnAmapi kartRvAcitvamastu, bhAvanAyA evA''kSepeNa kRdAdivat pratItisambhave vAcyatvaM mA' darpaNaH bhyatvAbhAvAttatra lakAravidhau na kiJcid bAdhakam / yadyapyuktarItyA vyApAre zaktisiddhAvapi phalazaktibodhakaM karmaNItyanupapannameva, tathApyabhidhAnA'nabhidhAnavyavasthArtha tadapyAvazyakameva, dvedhA bhAnaM tu kathaJcit pariharaNIyamiti bhaavH| *kRtAmiti / kRtsaMjJakAnAM NvultRjAdInAmityarthaH / nanu "kartari kRt" (pA0 sU0 3 / 4 / 67) ityeva tatra zaktisAdhakamata Aha-*kartari kRditi ceti / tatsUtrAdeva ca kartarIti atrAnuvarttate / tathA ca pUrvasUtrasthakartRpadasya dharmiparatve'trApyanuvartyasya tasya dharmiparatvameva / atra dharmaparatAyAM tu tatrApi dharmaparataiva syAt / tadevAha-*tulyayogakSemamiti* / alabdhalAbho yogo, labdharakSaNaM kSemam / evaJca "laH karmaNi" ityasyAnanyalabdhabhAvanAyA AkhyAtArthatvapratipAdakatvopagame nyAyasAmyAt , "kartari kRt" (pA0 sU0 3 / 4 / 67 ) ityasyApi kRtAM bhAvanArthatvapratipAdakatvam / tasyA AkSepAdeva lAbhAnna kRtAM tacchaktipratipAdakaM taditi yadi, tarhi "laH karmaNi" ( pA0 sU0 3 / 4 / 69 ) ityapi nA'khyAtasya bhAvanAzaktipratipAdakamiti samAnamityarthaH / - nanu pUrvasUtrasthakartRpadasya dharmiparatve'pyanuvRttasya tasya zabdAdhikArA'zrayaNena dharmaparatvasambhavAnnoktadoSaH / yadi ca zabdAdhikArA''zrayaNaM satyeva gamake, prakRte ca tadAzrayaNe pramANAbhAva iti vibhAvyate, tadApi 'zAktaH kAraka' 'zaktimatkArakam' iti pakSadvayasyApyAkarasiddhatayA tadvikalpasya tikRtorvyavasthitatvAzrayaNAdarthAdhikArAzrayaNe'pyabhimatArthalAbho'kSata evetyata Aha-*api ceti / tathA ca vikalpavyavasthAyA evAprAmANikatvenaikArthaparataiva nyAyyeti bhaavH| nanvAkhyAtasya vyApArAvAcakatve kathaM tatastabodho'ta Aha-*bhAvanAyA iti* / *kRdAdivaditi / "tatra tasyeva" ( pA0 sU0 5 / 1 / 116 ) iti vtiH| kRdAdisthala ivetyrthH| Adi parIkSA ntarIyA / phalamAtrasya dhAtvarthatvavAdimatamAzrityeyamAzaGkA |*n |sddhyediti / iSTApattiriti tu na, vakSyamANakartradhikaraNasiddhAntabhaGgApatteH / "kartari kRt" iti sUtraM tatra teSAM zaktiprAhakamastItimataM nirAkaroti-*kartarItyAdinA* / *tulyayogakSemamiti* / kasmAdeva sUtrAtkartarIti padaM "laH karmaNi ityatrAnuvartate tacca yadi "la: karmaNi"iti sUtre kartRtvaparam tadA pUrvasUtre'pi tathaiva syAditi kRtAM kartari zaktisAdhakaM na bhaviSyatIti bhaavH|| ___ nanu pUrvasUtrasthaM kartRpadaM karttaparamevAstu, iha tu zabdAdhikArAzrayaNAtkattatvaparaM bhaviSyatItyataAha-api ceti*| *astviti / zabdAdhikArasya gurutvena yatra viziSya kiJcitsAdhakamasti tatraiva zabdAdhikArAzrayaNamanyatra sarvatrAdhikAra eveti bhAvaH / nanvevaM bhAvanAyAH pratItirna syAtphalamAtrasya dhAtvarthatvAdata Aha-*bhAvanAyAiti / nanu bhAvanA AkhyAtavAcyaiva na tu karttarAkhyAtavAcyatvaM, tathAsati bhAvanAyA AkSe
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ......dhaatvrthninnyH|.. stu / tathA sati prAdhAnyaM tasyA na syAditi cet ? na / ghaTamAnayetyAdAvAkSiptavyaktarapi praadhaanyvdupptteH| pacatItyAdau pAkaM karotIti bhAvanAyA vivaraNadarzanAdvAcyatvamiti ced ? na / pAkAnukUlavyApAravataH karturapi vivaraNaviSayatvA'vizeSAt / na ca karturvivaraNaM tAtparyA'rthavivaraNaM, pAkaM karotItyazabdArthakarmatvavivaraNavad, itaretarayogadvandve samuccayAMzavivaraNavadvA, na tadarthanirNAyakamiti vAcyam / bhAvanAyAmapi tulyatvAt / darpaNaH padAt karttavihitataddhita ityAdeH parigrahaH / tathA ca yathA bhavanmate dhAtorvyApArAvAcakatvena kRdarthaka kSipabhAvanAyA bodhaviSayatvaM; tathA''khyAte'pIti bhaavH| *tathA satIti / bhAvanAyA AkhyAtAvAcyatve satItyarthaH / *tsyaaH*-bhaavnaayaaH| *prAdhAnyam-mukhyavizeSyatvam / *ghaTamAnayeti / 'jAtiH padArthaH' iti mate jAtyAkSiptavyakteryathA prAdhAnyam; tathA kAkSiptabhAvanAyA api prAdhAnyamupapatsyata ityarthaH / zaktigrAhakeSu parigaNitAdvivaraNAdbhAvanAvAcakatvamAkhyAtasyA''yAsyatItyAzaGkate-*bhAvanAyA iti / vivaraNeti / tatsamAnArthakapadA'ntareNa tadarthakathanasya vivaraNatayA, prakRte pacatItyasya pAkabhAvanetyAkhyAtasya bhAvanApadena vivaraNAttasya bhaavnaavaacktvmityrthH| vivaraNasya svasvabodhAnusAritayA, na tenA'rthanirNaya ityAha-*pAkA'nukUleti ||pctiitysyaikkrtRkaa pacikriyeti kartuvivaraNasyA'pi darzanenA''khyAtasya bhAvanAyAM zaktiruta karttarItyatra vinigamakA'bhAvAditi bhAvaH / *itaretarayogadvandva iti // samAhAradvandve, uttarapadalakSyA'rthasamAhArasya cazabdena vivaraNAduktamitaretareti / dhavakhadirAvityAdidvandvaghaTakapadA'zakyasAhityasya vigrahavAkyasthacazabdena vivaraNavadityarthaH / idaM cA'nvayaprayojakarUpavattvaM yogytaa| evaJca 'ghaTena jalamAhara' ityatra jalA''haraNaprayojakatayA chidretaratvavat prakRte dvitvA'nvayaprayojakatayA'padArthasAhityasyApi bhAnamityabhyupetyoktam / tatra sAhityasya dvitvA''dyatiriktasyA'nanubhavAttasya dvivacanAdinaivopasthitena tatra samAsaghaTakapratyekapadavRttiH / tasyaiva cena vivaraNamiti matA'ntarantu vakSyate-*tulyatvAditi / bhAva parIkSA pasya vAcyatayA kRdanta iva AkhyAtasthale'pi tasyA azabdArthatvena prAdhAnyaM na syAdityAzaGkaya samAdhatte-*tathAsatItyAdinA* / *AkSipteti / jAtAveva tanmate zaktisvIkArAt / nanu pacatItyasya pAkAnukUlAbhAvaneti vivaraNaM dRzyateH tatsamAnArthakapadAntareNa tadarthakathanaM hi vivaraNam, taccAkhyAtasya bhAvanArthakatva evopapadyata ityAzayenAha-*pacatItyAdAviti / *karturapIti / pacatItyasyaikakarttakA pacikriyeti vivaraNasya srvsmmttvaat| nanu kartta vivaraNaM navAcyArthavivaraNamiti dRSTAntenAzaya nirAcaSTe-*na ceti / pacatItyasya pAkaM karotIti vivaraNamapi kaizcitkriyate tanmatenAyaM dRSTAntaH / *itaretarayogadvandva iti |dhvkhdiraavityaadidvndvghttkshbdaanaaN sAhitye yadyapi zakti stiH tathA'pi cakAreNa tasya vivaraNaM dRzyate, samAhAradvandve tUttarapadasyala
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre... kiJca-pacati devadattaH' ityatrA'bhedAnvayadarzanAttadanurodhena katurvAcyatvamAvazyakam / paktA devadatta itivat / na cA'bhedabodhe samAnavibhaktikatvaM niyAmakam / taJca tatra nAstIti vAcyam / . darpaNaH nApadenA''khyAtasya viraNamapyapadArthavivaraNamityasyApi vaktuM zakyatvAdityarthaH / svasvabodhA'nusArivivaraNasya nA'rthanirNAyakatvamityapyubhayoH samAnamiti bhAvaH / nanvAkhyAtasya karttavAcitve tadAkSiptabhAvanAyAH prAdhAnyA'nupapattiH / nacAskRtivAde jAtyAkSiptavyaktivat prAdhAnyamupapAditameveti vAcyam / dRSTAntadAAntikayovaiSamyAt , tathA hi karnA svasvarUpanirUpakatayA bhAvanA''kSeptavyA, bhAvanAvirahiNaH karttatvAsambhavAt / tatazca dharmigrAhakamAnasiddhaguNatvena prAdhAnyA'sambhavaH, kRtIva, jAtyA tu paricchedyatayA'vagatasya dravyasya tathaivA''kSepAd bhavati tasya prAdhAnyena bhAnamiti prAdhAnyA'nurodhAdbhAvanAyA vAcyatvamAvazyakamityatA dUSaNA'na 'ntaramAha-*kiJceti / *abhedaa'nvydrshnaaditi| devadattAbhinnaikakartRko vartamAno vyApAra ityaakaarkbodhsyaa''krsmmttvaadityrthH| *tdnurodheneti| abhedA'nvayA'nurodhenetyarthaH / *Avazyakamiti / anyathA'nubhUyamAnatAdRzabodhA'palApAsspattiriti bhAvaH / *niyAmakamiti* / tadvibhaktyantanAmArthaniSThA'bhedasaMsargAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhiM prati tadvibhaktyantapadajanyopasthitihetutvasya, nIlo ghaTa ityAdau klaptatvAdityarthaH / *tacceti / abhedAnvayabodhakaprayojakasamAnavibhaktikatvaM cetyarthaH / tatra*-devadattaH pctiityaadau| tAdRzaniyame vyati parIkSA kSaNayA samAhArapratipAdakateti bhaavH| *bhAvanAyAmapIti / bhavanmate bhAvanA na dhAtuvAcyA, tasyAH pratItistu bhavatIti tasyAH apadArthabhUtAyA vivaraNamityapi vaktuM zakyamiti bhaavH| nanvAkhyAtasya kartavAcakatve bhAvanAyAH prAdhAnyaM na syAt / AkSiptAyA bhAvanAyA guNatvAt, jAtyAkSiptavyaktestu paricchedyatvena sambhavati prAdhAnyamata Aha*kiJceti / *drshnaaditi| devadattAdibhinnaikakartRko vartamAno viklityanukUlo vyApAra ityAkArakasya zAbdabodhasyAnubhavasiddhatvAt / *Avazyakamiti / padapratipAdyasyArthasya padabodhyArthe prakAratayA bhAnasya sarvatra darzanAtkartuMrvAcyatvamAvazyakam / ata eva pacatIti zabdajanyabodhe sati kaH kIdRza iti praznoH devadatto ghanazyAma ityuttaraM ca saGgacchate tatra dRSTAntamAha-*paktA devadatta itivaditi* / pAkaka-bhinno devadatta ityAkArakasya zAbdabodhasya tato jnnvdityrthH| *abhedabodha iti* / abhedasambandhAvacchinnaprakAratAnvayabodhe ityarthaH / *samAnavibhaktikatvam-vizeSyavAcakasya zabdasya vizeSaNavAcakazabdottaravibhaktisajAtIyavibhaktikatvam / niyAmakamiti* / nIlo ghaTa ityasmAdiva nIlasya ghaTa iti zabdAdabhedAnvayabodho na jAyata ityato'bhedasambandhAvacchinnanAmArthaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabodhe vizeSyavAcakasya vizeSaNavAcakottaravibhaktisajAtIyavibhaktikatvajJAnaM kAraNamiti kAryakAraNabhAvasyAvazyakatvAditi bhAvaH / tAdRzakAryakAraNa
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dhaatvrthnirnnyH| 'somena yajeta' 'stokaM pacati' 'rAjapuruSa' ityAdAvaSyabhedabodhA'nApa darpaNaH rekavyabhicArasthalAni darzayati-*somenetyAdinA / / ___ nanvatra yAge somasya karaNatvenaivAnvayAt kathamuktaniyamasya vyabhicAra iti ced ? n|somsy yAgabhAvanAyAM karaNatvenA'nvaye yAgasyApi tatra karaNatvenaivA'nvayAt 'somena yAgeneSTaM bhAvayed' ityubhayavidhAne vAkyabhedaprasaGgaH / somasya yAgavat phalabhAvanAkaraNatvena prAdhAnyApattiH, yAgArthatvAnupapattiH, pratyayavAcyaphalabhAvanAyAH samAnapadopAttayAgenaiva karaNAkAlAnivRttevibhinnapadopAttasya somasya karaNatvenA'ncayAnupapattizca / 'somena yAgam' ityanvayAbhyupagame yadyapi somasya na yAgArthatvAnupapattiH karaNatvenaivAnvayAt , tathApi pratyayArthabhAvanAkaraNatvena upasthitasya sAdhyatvenA'nvayAnupapattirduSpariharaiveti somapadasya matvarthalakSaNayA 'somavatA yAgeneSTaM bhAvayet' iti viziSTArthavidhAnAdvAkyabhedaprasaGgo neti mImAMsakasiddhAntaH / tatra coktaniyame vyabhicAro durvAra iti bhaavH| *stokaM pacatIti / atrApi dhAtvarthavyApArajanyaphalasambandhini phale vibhinnavibhaktikastokapadArthasyAbhedAnvayAdityarthaH / nanu samAnavibhaktikatvaM nAmA'rthayorevA'bhedA'nvayabodhe prayojakam / ata eva vyutpattau dvivcnsyaivollekhH| nAmatvaM ca vakSyate / prakRte cA'nuyogipratiyoginornAmArthatvAbhAvAnoktadoSo'ta Aha-*rAjapuruSa iti / parIkSA bhAve vyabhicAramAha-*somenetyAdinA* / somAbhinnena yAgeneSTambhAvayedityAkArakasya zAbdabodhasyAnubhavasiddhatvAt / na ca yAgarUpAyAM bhAvanAyAM somasya karaNatayA bodho'stviti na vyabhicAra iti vAcyam / somasya tatra karaNatvenAnvaye yajadhAtvarthaphalasya yAgasyApi karaNatvenAnvayAt / ekakaraNAvarUddha karaNAntarAkAGkSAyA abhAvena somena yAgaM bhAvayet , yAgeneSTaM bhAvayedityAkArako bodhaH syAt , tathA ca vAkyabhedasyApattiriti somapadArtho'pi yAga eva vAcyaH somAdipadAnAM jyotiSTomena svargakAmo yajetetyatreva nAmadheyaparatvAt / evaM pratyayavAcyabhAvanAyAH samAnapadopAtatvAddhAtvarthaphalenaiva karaNatayA'nvayena karaNAkAGkSAzAntevibhinnapadopAttasya somasya tatrAnvaya eva na syAdityabhiprAyAt / na ca somasya dhAtvarthaphale'bhedenAnvayasvIkAre somapadAttRtIyAnupapattiH kriyAvizeSaNAnAM karmatvAditi vAcyam ? yatra phalasya karmatayAnvayavivakSA tatraiva tadvizeSaNavAcakAdU dvitIyAH yatra tu phalasyaiva karaNatayA bhAvanAM prati anvayaH, tatra tatsamAnAdhikaraNapadAttRtIyAyA nyaayytvaat|nc phalasya vyApArottarakAlikatvena kathaM tatra karaNatvamiti vAcyam ? bhAvanAbhAvyanivartakatvarUpapAribhASikakaraNatvasya vivakSitatvAt / tatra "karaNe yaja" itisUtrameva mAnam / sthalAntare'pyuktakAryakAraNabhAve vyabhicAro'stItyAha-*stokaM pacatIti / atra stokapadArthasya phale karmaNi, abhedenAnvayo dRzyate, vizeSyavAcakasya dhAtoH samAnavibhaktikapadopasthApyaM tu nAstIti vyabhicAra iti bhAvaH / nanvabhedasambandhAvacchinnanAmArthaniSTaprakAratAnirUpitanAmArthaniSThavizeSyatAzAlI yatrAnvayabodhastatraivoktaM samAnavibhaktikatvaM niyAmakamiti bama iti:noktasthale vyabhicAra ityata Aha-*rAjapuruSa iti /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - tteH / na ca lakSaNayA kartturuktatvAtsAmAnAdhikaraNyam / piGgAkSyAdiyaugikAnAmapi dravyavAcitvA'nApatteH / evaM vaizvadevItyAditaddhi darpaNaH 9. yadyapi "somena yajeta" ityatreva "devadattaH pacati" ityatrApi samAnavibhaktikatvasyA'tantratayA'bhimatabodhAnvayAnurodhAt kartRvAcitvaM siddhameva, tathA'pi vyutpattemArthadvayaviSayakatve'pi vyabhicAro duruhara evetyAzayena nAmArthadvayasthalamupAttam / naiyAyikamatena cedam / taiH karmadhAraye SaSThItatpuruSe ca pUrvapadazakyalakSyAnyatarasyottarapadArthe'bhedAnvayopagamAt / svamate tu jahatsvArthavRttyabhyupagamena pUrvottarapadArthayoranvayasyaivA'bhAvenoktavyutpatteraprasarA diti bodhyam / idamupalakSaNaM SaSThayarthabahuvrIherapi // apare tu -- uktavyutpattau nAmAMze'samastatvasyApi vizeSaNAnnoktasthale vyabhicAra ityAhuH adhikama vakSyate / sAmAnAdhikaraNyamiti / padayorekArthA'bhidhAyitvamityarthaH / *yaugikAnAmiti / yogo'vayavavRttistanmAtra puraskAreNa pravRttAnAmityarthaH / * dravyavAcitvA'nApatteriti / dharmizaktatvA'nApatterityarthaH / * evamiti / lakSaNayaiva sAmAnAdhikaraNyopapAdane ityarthaH / itthameveti vArthaH / *vaizvadevItyAdIti / dravyavAcittvA'nApatterityanuSajyate / tathA ca balAbalA'dhikaraNocchedA'pattiriti bhAvaH / / tathAhi - "tate payasi dadhyAnayatisA vaizvadevyAmikSA vAjibhyo vAjinam" iti zrUyate / atrAyaM saMzayaH- kimanayA zrutyA''mikSAvAjinobhayaguNakamekaM karma vidhIyate ? athavA tattadguNadevatAbhinnaM karmadvayam ? iti / vAjenAnnenA''mikSArUpeNa sambandhAdvAjino vizve devAH, tAnanUdya vAjinaguNo vidhIyate / tenobhayaguNakaM vaizvadevamekaM karmeti / pUrvapakSe, vaizvadevyAmikSA' ityatra taddhitasya devatAsambandhyardhakatayA zrautaH sambandho, 'vAjibhyo vAjinam' ityatra tu vAkyena saH / satyAmapi padAntarApekSAyAM parIkSA naiyAyikasammatazAbdabodhe na vyabhicAro'tra darzitasteSAM mate hi tatpuruSasamAse pUrva - padasya vigrahavAkye zrUyamANA yA pUrvapadAdvibhaktistadartha viziSTalakSaNAyAH satvAt / evaM ca prakRte rAjapadalakSyArthasya rAjasambadhino'bhedena puruSe'nvayadarzanena vyabhicAro draSTavyaH, vibhakteH sAjAtyaM ca vibhaktivibhAjakadharmeNa prathamAntatvAdinA bodhyam / *lakSaNayA*--AkhyAtasya lakSaNayA / yugapadavRttidvayavirodhazcAprAmANika iti bhAvaH / svamatarItyA samAsAdivRttAvekArthIbhAvasya svIkArAt, lakSaNAyA abhAvAnna rAjapuruSa ityatra vyabhicAraH; rAjasambandhipuruSe rAjapuruSeti samudAyasya zaktisvIkArAt, kintu stokaM pAka ityAdau vyabhicAraH, yadi ca 'nAmArthayo:' iti vyutpattau nAmArthatvaM nAmajanyapratipattivizeSyatvamucyate tadA prakRte prakRtipratipAdyakriyAyAmanvayAt, ghajarthasya siddhAvasthApannArthasya vizeSyatvAttatra stokapadArthAnanvayAnna vyabhicAra iti vibhAvyate, tadA stokaM paktvA vrajatItyatra vyabhicAro draSTavyaH / *lakSaNayetyAdi / bhAvanayA zaktasyAkhyAtasya bhAvanAzraye lakSaNayA dvayoH sAmAnAdhikaraNamityarthaH / * yaugikAnAm* / yogo'vayavazaktistanmAtrapuraskAreNa vRttAnAm / *anApateriti / tathA ca siddhAnte bhavadIye yatsvavAcyavAcye dravye'ruNAdipadapratipAdyasyA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| tAntAnAmapi / "anekamanyapadArtha, "sA'sya devatA" ityanuzAsanena piGge akSiNI yasyAH, vizve devA devatA asyAH iti vigrahadarzanAt pradhAnaSaSThayartha eva anuzAsanalAbhAt / ___ darpaNaH svAbhinnArthakapadasyaivApekSaNAnna zrautatvabAdhaH sambandhasya / yatra tu bhinnArthakapadApekSA tatraiva vAkyasya viniyojktvaat| evaJca-"vaizvadevyA''mikSA" ityetadvihitavaizvadevayAgAnuvAdena na vAjinaguNavidhAnam,zrautadravyeNa nirAkAGkSatvAt / kintu krmaantrvidhiH| "vAjibhyaH iti cApUrvadevatAvidhAnamiti raaddhaantH| yadi ca taddhitasya devatAsambandhe eva zaktistadA vAjinA''mikSayorvAkyaviniyojyasya sAmyAdAmikSAdravye devatAsambandhasya zrautatvamiti sidhyAntavyAkopaH / lakSitadravyamAdAya devatAsambandhe zrautatvasambandhAttadanupapattyabhAvena taddhitasya dravyArthakatvakalpanamatyayuktaM syaaditi| ... *anuzAsanalAbhAditi / upalakSaNamidaM, yukterapi / tathAhi ghaTapadAd ghaTaprakArakabodhavaddaNDyAdipadAddaNDasambandhavAniti pratItiH sarvasiddhA / tatrA''kRtyadhikaraNanyAyena sambandhamAtraM matubAdivAcyaM syAt / ata eva 'devadattasya gomattvam' ityatra tvapratyayasya sambandhabodhakatvaM saGgacchate / ghaTatvamityAdau prakRtyarthaghaTatvabodhakatvavat prakRtijanyabodhakaprakArasya bhAvapratyayArthatvAd ; vizeSasya saMsargasya kathaM tato bodha iti tu nA''zaGkanIyam / yatastasya svAkSiptavyaktyaMze prakAratayaiva bhAnAt / evaM matvarthavihitabahuvrIherapyekaM hAyanamasyA iti vigrahe, devatArthakataddhitasyApi vizvedevA devatA asyA iti vigrahe ca pratyayArthasambandhasyaiva prAdhAnyadarzanAt tasyaiva vRttivaacytvnirnnyH| uktaJca yasminnanyapadArthe ca bahuvrIhirvidhIyate / tasyA'pi pratyayArthatvAt sambandhasya pradhAnatA // iti / - naca gomAnityAdau smbndhiprtiitynuppttiH| ubhayA''zritena sambandhenA''apAttadupapatteH / tava kartRvat sanbandhavacca / nacA'sattvabhUtasambandhasyaiva vibhaktyartha parIkSA nvayapratipAdanaM tadvirodha iti bhaavH| *evm-smaasvt| taddhitAntAnAmapIti* / dravyavAcitvAnApatteriti zeSaH / evaM ca balAbalAdhikaraNe-'tapte payasi daddhyAnayati sA vaizvadevyAmikSAvAjibhyo vAjinam ityatra vAjenAmikSArUpeNa sambandhAdvAjino vizve devAstAnanUdya vAjinaM guNo vidhIyate, tenobhayaguNakamekaM karmeti pUrvapakSe vaizvadevyAmikSetyatra "sA'sya devatA iti sUtravihitataddhitasyadevatAviziSTadravyAbhidhAyakatayAAmikSAyAstatra zrautaH smbndhH| na cAmikSA'pi padAntareNa pratipAditeti vAkyIyatvameva tasyA iti vAcyam ? svAbhinnArthakapadAntarApekSaNe'pi zrautatvamiti siddhAntAt / evaM ca vaizvadevyAmikSeti vAkyabodhitayAgAnuvAdena vAjinaguNavidhAnaM na yuktam , vAkyApekSayA zruterbalavatvAt , vAkyasya durbalatvAcchautadravyeNaiva nirAkAGkatvAnna vAjinaguNavidhAnamitiyukta kintu vAjibhyo devatAntarebhyo vAjinavidhAnamiti karmAntaramevaitaditi siddhAntitam / dravyavAcitvAbhAve tadvirodha iti bhAvaH / bhavanmate ta
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAretathA ca "aruNayA piGgAkSyaikahAyanyA somaM krINAti" iti vAkye dravyA'nukterAruNyasya svavAkyopAttadravye evA'nvayapratipAdakA'ruNAdhikaraNocchedA''pattiH / dravyavAcakatvasAdhakamUlayuktaH darpaNaH tayA tadvihitamatubAdestAdRzasambandhabodhakatve tatra liGgasaMkhyA'nanvayA''pattyA sattvabhUtasambandhe evAnuzAsanA''dareNa shktirbhyupeyaa| evaJca dravyamevArtho matvarthIyasyAstu, sambandha AkSepalabhya eva kiM na syAt / kiJca matubAdeH sambandhasAmAnyArthakatve tasya sambandhAdipadapavyatA''pattyA sambandhavizeSArthakatvamevorarIkaraNIyam / tattvaM cA'nuyogipratiyogivizeSanirUpyatvam / tathAvaikasya nirUpakasya prakRtyA lAbhe'pyanuyogirUpanirUpakamAnArthe tatra zaktikalpane tvatIva gauravamiti vAcyam / matubAde'sattvabhUtasambandha eva vAcyaH / ata eva sambandhAnAmanekatve'liGgakatve'pi ca daNDyAdizabdAnAmekavacanAntatvaM nAnAliGgakatvaM ca / sambandhinAM tathAtva eva tA. dRzaprayogadarzanAt / tathAca matubarthasanbandhe liGgAdyanvayAsambhavAttairevA''kSepaH sambandhinaH, AkhyAtArthasaMkhyayeva krnaadeH| vastutastu liGgasaGkhyA'nanvayitvarUpAsattvabhUtatvamapi SaSThayarthAdAvArthasiddham / pratyayArthaliGgasaGkhyAdeH pratyayArtha evA'nvayAyogAt 'pratyayAnAm-" iti vyu. tpattezca / tasmAnnAsattvabhUtasambandhaH ssssttiivaacyH|| yattu-anuyogirUpanirUpakabhAnArtha dravye zaktikalpane gauravamiti ; tadapi na / sambandhapratyakSe hi yAvadAzrayabhAnApekSA, na zAbde, yena tacchaktikalpanAgauravaM sambhAvyeta / tasmAt tatra matubAdeH zaktau na kiJcidU bAdhakamiti / prapaJcitaM caitadadhikamanyatra / ___ evaJcaikahAyanyAdipadAnAM sambandhavAcakatAyAmanuzAsanasya tadupaSTabdhAnekayuktInAM ca satvAttatraiva zaktiH siddhayenna smbndhiniitykhnnddaarthH|| ___ *tathAceti // sAmAnAdhikaraNyasya lakSaNayaivopapAdana ityarthaH // *aruNAdhikaraNeti // tathAhi "aruNayA piGgAkSyaikahAyanyA somaM krINAti" iti shruuyte| tatra kimaruNimA vAkyaM bhaGktvA prakaraNe nivezanIyaH ? kiM vA krINAtinA sambadhyate ? iti saMzaye, krINAtinA sambadhyamAnastadyogAt krayaNakaraNaM syAd , na cA'mUrtasya na yuktamiti nAsya krayaNasambandha iti pRthageva prakaraNe nivezanIya iti puurvpkssH| siddhAntastu-sambhavati sannihitapadArthAnvaye prakaraNanivezAnaucityAt / piGgAkSyAdipadAnAM dravyavacanatayA tasminnanvayasaulabhyena padadvArA krINAtyarthenA'pi samanvayalAbhAd vAkyaghaTakatvameva tasyeti / sa cA'nupapannaH piGgAkSyAdiyaugikAnAM padAnAmuktayuktyA sambandhArthakatayA dravyasya tairanupAdAnAt / kinyc-puurvpksso'pynuppnnH| piGgAkSyaikahAyanIzabdArthasambandhasyApyamUrtatvAt krINAtikaraNatvA'sambhavena krINAtikaraNatvasyaitadvAkyAdalAbhAdaruNasyaiva vAkyabhedazaGkAyAM mUlazaithilyAca / bahuvrIhyoraruNapadasya ca lAkSaNikadravyavidhAyakatAyA aviziSTatvena bahuvrIhyAdereva dravyavidhAyakatvaM, nAruNapadasyetyatra vinigamakAbhAvAt / adhikamagre vakSyate / .
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 dhaatvrthninnyH| sAmAnAdhikaraNyasyoktarItyopapatteriti prapaJcitaM vistareNa bRhadvaiyAkaraNabhUSaNe // *tiGaH iti / bodhakatArUpA zaktistikSvevetyabhipretyedam / padArtha nirUpya vAkyAthai nirUpayati-*phale ityAdi / vikli - darpaNaH *uktarItyeti / sambandhilakSaNAkalpanenetyarthaH / *prapaJcitamiti* / prapaJcastUktaprAyaH / *bhUSaNe iti / prakRtasthale samAsazaktinirUpaNA'vasare cetyrthH| 'padArtha nirUpyA ityanena padArthanirUpaNAnantaraM vAkyArthanirUpaNe tayoH saGgatiH suucyte| tatphalaM tu pUrvAparagranthaikavAkyapratipattirekaprayojanavatI jnyaanphlikaa| kecittu unmattapralapitetyAzaGkAnidAnAsaGgatatvajJAnanirAsaH prayojanamityAhuH / sA cA'nantaryA'bhidhAnaprayojakajijJAsAjanakatAvacchedakadharmarUpA SaDvidhA / taduktam saprasaGga upodghAto hetutaavsrstthaa| nirvAhakaikakAryatve poDhA saGgatiriSyate // iti / tatra prakRtasiddhayanukUlacintAkAlAvacchinnaprakRtAnukUlatvamupodghAtaH / anukUlatvaM cAtra ghaTakatvajJApakatvAdirUpaM yathAyathaM grAhyam / tatrAvacchedakAMzaH svarUpaH san , itarAMzazca jJAne upayogI, evamagre'pi / smRtikAlAvacchinnopekSAnahatAvacchedakadharmavatvaM prasaGgaH / hetutaa-prsiddhaa| pratibandhakIbhUtaziSyajijJAsAnivRttikAlAvacchinnA. vshyvktvytvmvsrH| nirvAhakatvam-ekakAryajanakatvaM kAraNatadavacchedakasAdhAraNaprayojakatvarUpam / 'ekakAryyatvam'-ekasya kAryatA sAca janyatA, janyajJAnaviSayatvarUpA ceti / udAharaNAni kAnicittvatraiva vkssynte| anyAni tu svayamUdyAni / AkSepodAharaNAdInAM tu tantrAntare saGgatitvena prasiddhAnAmeSvevAntarbhAva iti na tessaamaadhikysmbhaavnaa| prakRte ca padArthatatsaMsargavizeSarUpavAkyArthayoH prsnggsnggtiH| tathAhi-nirUpiteSu padArtheSu prAyazo'saMsRSTapadArthA'bhAvena tatsaMsargasya sAmAnyarUpeNa smaraNam / tataH sAmAnyadharmaprakArakajJAnasya vizeSadharmaprakArakajijJAsAjanakatvAcchiSyasya 'ka eSAM saMsarga' ityAkArA vizeSadharmajijJAsA / tatastadvodhanAya ziSyasya shbdpryogH| tataH ziSyajijJAsAjJAna guroH| tato jijJAsAviSayajJAne iSTasAdhanatAjJAnAt kaNThatAlvAdyabhighAtAdisampAdanena guroH ziSyajijJAsAnivRttiphalakaM vizeSasaMsargarUpavAkyArthAbhidhAnamiti / saMsargagatasAmAnyasyopekSA'narhatAvacchedakatvAttadvatvasya tatra sattvAllakSaNasaGgatiH / itthamanyatrApi lakSaNAni yojyaani| parIkSA dvitasya dravyavAcitvAbhAve'pi lakSitadravyamAdAya zrautatvasyopapatteH / *uktarItyA* lakSaNayA aruNAdhikaraNe'ruNAdipadAnAM guNAbhidhAyakatve amUrttatvAt krayaNe karaNatayA'nvayAsambhavAtprakaraNe tasya sannivezaH kAryya iti pUrvapakSaH, aruNAdipadAnAM dravyAbhidhAyakateti sannihitapadArthAnvayena krINAtyartha evAnvaya ityuttaraH pakSaH, uktasiddhAntena tasya lakSaNayopapattestadvirodhaH / bhUSaNe*-samAsazaktinirUpaNAvasare / padArtha nirUpyeti / etena padArthavAkyArthayorupajIvyopajIvakabhAvasaGgatirdhva 4 da0 pa0
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAretyAdi phalaM prati / tiGarthaH-kartRkarmasaMkhyAkAlAH / tatra kartRkarmaNI phlvyaapaaryovishessnne| saMkhyA-kartRpratyaye kartari, karmapratyaye karmaNi; samAnapratyayopAttatvAt / tathAca-AkhyAtArthasaMkhyAprakArakabodhaM prati AkhyAtajanyakartRkarmopasthitiheturiti kAryakAraNabhAvaH phalitaH / naiyAyikAdInAmAkhyAtArthasaMkhyAyAH prathamAntArtha evA'nvayAdAkhyAtArthasaMkhyAprakArabodhe prathamAntapadajanyopasthitiheturiti . darpaNaH . ___ *vizeSaNe iti / AdhArA''dheyabhAvasambandhena prakArAvityarthaH / saGkhyAyA AkhyAtA'rthakartRkarmA'nvayitve prayojakamAha-*samAnapratyayopAttatvAditi / etena samAna'bhidhAnazrutervAkyA'pekSayA balavattvAt samAnapadopAttAnvayitvaM vihAya prathamA'ntArthe'nvayo'nucita iti vyajyate / ekapratyayajanyopasthitiviSayatvAditi tdrthH| laDAdInAM vAcakatvakalpe, AkhyAtajanyopasthitiviSayatvasya kAle'pi satvAttatra vyabhicAravAraNAya kartRkarmaviSayatvena tAM vizinaSTi-*tathAceti / ghaTa ityAdAvekatvAdisaGkhyAprakArakabodhe vyabhicAro mA bhUditi kAryyatAvacchedakakoTau*AkhyAtA'theti / tadarthakAlaprakArakabodhe tannirAsAya-*saGkhyeti / svoktamAkhyAtasya kartakarmArthakatvaM darzayituM prasaGgAnnyAyamataM nirAkaroti-naiyAyikAnA mityA. dinaa*| *anvayAditi / ekapadopAttayorekArthAnvayitvasya nyAyyatvAditi bhAvaH / AkhyAtArthakAlaprakArakabodhe prathamAntapadajanyopasthiteranapekSaNAdAha-*saGkhayeti / parIkSA nitA, sA nirUpaNadvArohanIyA / athavA nirUpaNayorevopoddhAtasaGgatiranenocyate / ti arthaH-zakyaH / tizakyatvenAnugamanAdekavacanam / kartRkarmaNorAkhyAtavAcyatvaM prAguktamapi dAkya punarucyate / tathAca yadA karmaNaH kartRtvavivakSAH tadA sakarmakasyApidhAtorakarmakatayA tato bhAve lakAraH; 'pacyate taNDulena' ityatra bhavati, taNDulapadAcca tRtIyA bhavati / ana "karmavatkarmaNA tulyakriyaH ityanena karmatvAtideze taNDulapadAdU dvitIyAyA ApattiH, bhAve lakArAnApattizca / asmanmate tu dvilakArAt "vyatyayo bahulaMlliDyAziSya iti sUtrAlla ityasyAnuvRtyA lakAravAcyasyaiva kartuH karmatvAtidezo nAnyasyeti noktadoSaH / bhavanmate tu karturlakAravAcyatvAbhAvevoktavyavasthAyA asnggtiriti| na ca lavAcyasaGkhyAzrayasyaiva tadatideza iti vAcyam ? "karmavat iti sUtrAttAdRzArthasyAlAbhenAtiriktavacanAntarasyaiva karttavyatvApatyA gauravasya spaSTatvAt / kiJca lakSaNAyAH zakyAnusandhAnapUrvakatvena tatkalpane gauravam / ata eva niSAdasthapatyadhikaraNe tatpuruSe lakSaNAprasaGgAt / karmadhArayau rAjapurohitau sAyujyakAmau yjetaamitytraapi| rAjJaH purohitAviti na tatpuruSoH lakSaNApatteH, kintu dvandvasamAsa evAyamiti ca siddhAntitam / tatra-karttAdiSu madhye / *samAnapratyayopAttatvAditi / evaM ca samAnAbhidhAnazrutyA tatravAnvayasyaucityAditi bhAvaH / *tathAcapUrvoktavyavasthAsiddhau c| * *prthmaanteti| tanmate kRterAkhyAtArthatayA tatra saGghayAyA anvayasyAnucita
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... ' dhaatvrthnirnnyH| kAryakAraNabhAvo vAcyaH / so'pi 'candra iva mukhaM dRzyate, 'devadatto bhuktvA vrajati' ityAdau candraktvA'rthayorAkhyAtArthAnanvayAditarA'vizeSaNatvaghaTita ityatigauravam / idamapi kartRkarmaNorAkhyA darpaNaH *itarAvizeSaNatveti / prathamAntArthetaravizeSaNatvAghaTita ityarthaH / tathAcetaravizeSaNatA'nApannArthaviSayakopasthitiH kAraNamityarthaH / evaJca candrabhojanAdInAM prathamAntArthatve'pi ivArthasAdRzyavrajanAdivizeSaNatvAnna vyabhicAra iti bhAvaH / *ghaTita iti| tadaviSayakapratItyaviSayaH sa ityaviSaya ityarthaH / tadavacchinnAvacchedakatAkakAraNatAgrahaviSaya iti yAvat / itarAvizeSaNatvaM cetaravizeSaNatvatAtpayAviSayatvam / nAtazcaitra iva pacatItyAdau khale kapotanyAyena bodhe caitrIyaM sAdRzyamityavAntarabodhA'bhAvena caitrasyetaranirUpitaprakAratAzUnyatvarUpetarA'vizeSaNatvasattve'pi kSatiH avizeSaNatve'pi vishessnntvtaatpryyvissytvsttvaat| tathAcA''khyAtArthasaGkhyAprakAratAnirUpitavizeSyatAsanbandhena zAbdabuddhi prati itaravizeSaNatvatAtpayAMviSayArthavRttivizeSyatAsambandhena prathamAntapadajanyopasthitiheturiti paryavasito'rthaH / 'caitreNa supyate' ityAdibhAvA'khyAtasthale, 'caitrakarttakaH svApaH' ityAdibodhAdyathoktavizeSaNakadhAtvarthasvApe tadananvayAdavyabhicAraparihArAya prathamAntati padavizeSaNam / yadyevamapi 'caitra eva pacati na maitra ityAdAvanyayogavyavacchedarUpaivakArapadAthaikadeze'nyatve caitrasya vizeSaNatvAt tatra saMkhyA''nvayA'nupapattiriti vibhAvyate, tadA prathamAntArtho vizeSaNatvamAtratAtparyAviSayatvena vizeSaNIyaH / avaziSTAMzasyApi niveze prayojanA'bhAvAduktasthale ca caitrasya mukhyavizeSyatvavizeSaNatvAbhyAM tAtparyaviSayatvAnnasaGkhyA'nvayA'nupapattiriti tnmtnisskrssH| . . . ___ *atigauravamiti* / anyalabhyakRto. zaktikalpane sanyAnvayabodhahetUpasthitI vibhinnapadajanyatvaniveza eva gauravam / prathamAntapadArthasya vizeSaNatvamAtratAtparyA . parIkSA svAt / *so'pi*-tAdRzakAryakAraNabhAvo'pi / asya ghaTita itytraanvyH| nanu sati sambhave upAttadharmeNaiva sAdRzyaM vaktavyam , anyathA gurutvamiva rUpaM dRzyata iti prayogApattiH / evaJcAtra darzanakarmatvena sAdRzyabodhanAya tatrApyanvaye iSTApattirata Aha*devadatta iti / nanu prathamAntetyasya prathamAntatvenAnusandhIyamAna ityartho vAcyaH / anyathA 'maitraM gacchati caitra, ityatra maitrapadasya prathamAntatvabhrame caitrapadasya dvitIyAntatvAnusandhAne maitre saGkhyAnvayo na syAt , evaM ca 'yathA vAri tiSThati' ityatra vAri padasya na niyamena prathamAntatvagrahApekSA tathA tAntasyApIti nAyaM doSa ityata Aha*ityAdAviti / AdinA*-bhaktastvamapyahaM tena haristvAM trAyate sa mAm ityasya saMgrahaH / atrApizabdasya prathamAntatvAnusandhAnAbhAve "sapUrvAyAH prathamAyA vibhASA" ityasyAnupasthitau sAdhutvapratipatyabhAvena sahRdayAnAM tataH zAbdabodho na syAt / *candraktvArthayoriti / apizabdArthe ceti zeSaH / *itarAvizeSaNatvaghaTita iti / itraavishessnntvmitysyetrvishessnntvtaatpryyaavissytvmityrthH| tena zAbdabodhAtpUrvamitaravizeSaNatvAbhAve'pi na kSatiH / *atigauravamiti / evaM padatraya
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - 28 tArthatve mAnamiti spaSTaM bhUSaNe // darpaNaH viSayatvena niveze tvatigauravamityarthaH / *idamapIti / upadarzitakAryakAraNabhAve darzitalAghavamapItyarthaH / yadyapi tanmate bhAvanAnvayinI saGkhyAnvayaniyamAdAkhyAtena bhAvanA'viSayakasaGkhayAnvayabodhasya kvApyajananAdbhAvanAnvayabuddhitvasya saGkhyAnvayabuddhitvavyApakatayA vyApyadharmAvacchinnasAmagyA phale jananIye vyApakadharmAvacchinnasAmagyA apekSaNAdvizeSaNatvamAtra tAtparyA'viSayatvavizeSaNaviziSTaprathamAntArthopasthitirUpAyAstasyAstatrA'bhAvAdevoktasthale vyabhicArAprasakterna tadvyAvRttaye saGkhyAnvayakAraNatAvacchedakakoTA vuktavizeSaNa pravezA'vasaraH, tathA'pi kRtizaktivAdimate uktasthale tadApattivA raNAya bhAvanAnvayabodhakAraNatAvacchedakako TAvevoktavizeSaNa vivaraNaprayuktagauravam / asmanmate tu prathamAntapadArthasya AkhyAtArthe vizeSaNatayaivAnvayena candrAderekatra vizepaNatayA'nvitasya nairAkAGkSayeNA'paratra vizeSaNatayA'nvayA'yogAduktavyabhicArAbhAvena tannivArakavizeSaNopAdAnaprayuktagauravamitIdamevAbhipretyoktam - *idamapIti / adhikamanyantrAnusandheyam / anA''hurnavyAH - lAghavopabRMhitoktayuktikadambenA''khyAtasya dharmavAcakatvasiddhAvuttarakAlakalpyatAdRzakAryyakAraNabhAvaprayuktagauravam, niSAdasthapatyadhikaraNanyAyenAkiMJcitkaram / phalamukhatvAt / kiJca candrAdyupamAne AkhyAtArthasaGkhyAdyanvayopagama AvazyakaH / tatra tadanvayA'nupagame sAdRzyaprayojakadharmA'lAbhena vAkyasyAparipuSTArthatApatteH / ktvAntArtha bhojanAdau tu saGkhyAdInAmayogyatvAdevAnanvayenA'natiprasaGgAt / evaJca nAsmanmate doSalezo'pIti / karttRkarmaNoH saGkhyAyAzca vizeSaNatAM parIkSA ghaTitatvAdapi tatheti bodhyam / idamapi uktarItyA gauravamapi / 1 atra naiyAyikAH- caitraH pacatItyAdau kRtau zaktiH / ratho gacchatItyAdau vyApAre lakSaNA / zaktyantarakalpanApekSayA zakyasambandharUpalakSaNAyAH ktRptatvAt / naca lakSyArthe kathaM varttamAnatvasyAnvayo yugapadravRttidvayAnupagamAditi vAcyam ? bodhyatAvacchedakadharmabhedAllaT tvena varttamAnatve zaktirlatvena lakSaNeti tattatprakArakazAbdabodhe vRttijJAnajanyatattadupasthitatvena hetutvAcca, na lakSaNAjJAnasya kAraNatvakalpanAprayuktaM gauvamiti vadanti / 1 idamapyuktarItyA gauravApatyA nirastam / evaM cAkhyAtArthasaGkhyAprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhiM prati itaravizeSaNatvatAtparyAviSayArthavRttivizeSyatAsambandhena prathamAntapadajanyopasthitirheturiti viSayaniSThapratyAsatyA kAryyakArabhAvo draSTavyaH / 'caitreNa sthIyate, ityAdibhAvAkhyAtasthale caitrakartRkA sthitirityAdibodhAt / sthiteritaravizeSaNatvatAtparyyAviSayatayA tatra saGkhyAnvayavAraNAya prathamAnteti padasya vizeSaNam, yadi ca bhAvanAnvayini saGkhyAyA anvayaniyamAdbhAvanAnvayabuddhitvasya saMkhyAnvayabuddhitvavyApakatayA vyApyadharmAvacchinnasamagrathA phale jananIye vyApakadharmAvacchinnasAmagrIsahakAriNIti tanmate prasiddherna candra ivetyAdau ca
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| kAlastu vyApAra vizeSaNam / tathA hi-"vartamAne laTa" ( pA0sU0 3 / 2 / 123) ityatrA'dhikArAd dhAtoriti labdham / taJca dhAtvartha vadat prAdhAnyAd vyApArameva grAhayatIti tatraiva tdnvyH| na ca saGkhyAvat kartRkarmaNorevAnvayaH shngkyH| atItabhAvanAke kartari 'pacati' ityApattaH / 'apAkSIt' ityanApattezca / pAkAnArambhadazAyAM kartRsattve 'pakSyati' ityanApattezca / nApi phale tadanvayaH, phalA'nutpa darpaNaH vyavasthApya kAlasyApi tAM pratipAdayati-*kAlastvityAdinA / *vyApAre iti / dhAtvarthavyApAre ityarthaH / nanvAkhyAtasya kAlazaktiparicchedakeSu "vartamAne laT" (paasuu03|2|13 )ityAdiSu vyApAravAcakapadAnupAdAnAt kathaM kAlasya dhAtvarthavyApAravizeSaNatetyatastatsU prAmANyenaiva tAM saadhyti-*tthaahiiti*| *tacca*-dhAtupadaM cetyarthaH / *dhAtvarthami. ti* / phlvyaapaarobhyaatmkmityrthH| sattAyAmityAdyarthanirdezAd bhvAdisUtraprAmANyAcceti bhAvaH / *vadat*-bodhayat / san brAhmaNa itivcchtaa| *prAdhAnyAdU* / dhAtujanyabodhe vizeSyatayA bhAsamAnatvAdityarthaH / vyApAramevetyevakAreNa phalavyavacchedaH / prAdhAnyAdityuktyA yanmate karmA''khyAte phalasya prAdhAnyaM tanmate phala evAnvaya iti dhvanitam / *grAhayatIti / AkhyAtArthakAlavizeSyatayA bodhytiityrthH| "guNAnAM ca parArthatvAd" iti nyAyAt , pratyayArthasya sAkSAtprakRtijanyabodhavi. zeSyA'nvayitvaniyamAcceti bhAvaH / *kartakarmaNoriti / samAnapratyayopAttatvapratyAsatteriti bhAvaH / *pavatItyApatteriti / kartuvidyamAnatvAditi bhaavH| evamagre'pi*nApi phala iti*| parIkSA ndrAdau saGkhyAnvayApattiriti vibhAvyate, tadA caitra iva pacatItyAdAvevakArArthe'nyatve caitrasyAnvayobhavati / bhavanmate tu tasyA anyatve vizeSaNatvatAtparyyaviSayatayA saGkhyAnvayAnApattiH / etadupapattaye bhAvAnvayabodhasAmagrIkoTAvitaravizeSaNatvatAtparyyaviSayatvasya praveze tu ( (1)"caitra eva pacati, ityatra mukhyavizeSyatayA'pi prathamAntArthasya bhAne tAtparyyAdadoSa ityuktau" ) tatrAtigauravaM bodhyam / asmanmate tu prathamA. ntArthasyAkhyAtArthe kartari karmaNi vA vizeSaNatayA 'candra iva mukhaM dRzyate' ityAdau candrAderivArthe vizeSaNatayA ekavizeSaNatayopasthitasyAnyatra vizeSaNatayA bhAvanAbhAnenanoktadoSa iti bodhyam / ukteSu tiGartheSu kAdInAM vizeSaNatvaM vyavasthApya kAlasyApi vizeSaNatvaM vyavasthApayati-*kAlastviti / *vyApArameveti / yadyapi svasvarUpasyArthaviziSTasya grahaNamiti praadhaanyaaditysnggtm| tathApyarthaviziSTazabdasyeva zabdaviziSTArthasyApi kvacidgrahaNaM bhavatIti prAdhAnyaM tasya draSTavyam / ekapratyayopAttatvenAzaya nirAcapTe-*naceti* / *saGkhyAvaditi / saGkhyAyA yathA kartRkarmavizeSaNatvaM tadvadityarthaH / (1) cihnAGkitaH pAThaH pustakAntare nAsti /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - tidazAyAM vyApArasattve, 'pacati' ityanApatteH, pakSyati' ityApatezcetyavadheyam / na cAmavAtajaDIkRtakalevarasyotthAnA'nukUlayatnasattvAd 'uttiSThati' iti prayogA''pattiH / parayatnasyAjJAnAdaprayogAt / kiJci darpaNa: 1 kecittu -- phalavyApArayordhAtoH pRthak zaktau tayoruddezyavidheyabhAvenA'nvayAsspattiH / pRthagupasthitayostathA'nvayasyautsargikatvAt / tattaddhAtujanyatAdRzabodhasya tathA'nvayabodhe pratibandhakatAkalpane tu gauravam / tasmAt phalA'vacchinnavyApAre vyApArAvacchinna phale ca dhAtUnAM zaktiH / karttRkarmArthakatattatpratyayasamabhivyAhArazca tattadUbodhe niyAmakaH / gauravaM ca prAmANikatvAnna doSAya / itthaJca kartrAsskhyAte, vyApArakhya prAdhAnyam, karmAkhyAte tu phalasya / yadA yasya prAdhAnyaM tadA tasmin kAlA'nvayaH / sUtrasthadhAtupadAdubhayorapi prAdhAnyenopasthitatvAnnoktaviSayA'navakAzaH / phalAnutpattidazAyAmArabdhe pAke phale varttamAnatvAropAdvA / pacyate ityasyopapattirekAsaraspi samUhAssropAdadhizrayaNakAle pacatIti prayogavat Arope ca pratItireva mAnam / vyApAravigame phalasattve 'apAci devadattena' ityAdiprayogAstu bhUtatvasyotpatighaTitatvAdityAhuH / tadapare na kSamante / pRthagupasthitayostathAnvayabodhAbhyupagame nAnArthaharyyAdipadopasthitAnAmazvasUryAdInAmapyuddezyavidheyabhAvApattirato vibhinnapadajanyopasthitereva tantratA tatrA'nusarttavyA / tadbhAvAcca prakRte kathaM tadanvayabodhA''pAdanam / tAdRzaphalavyApArayordhAtuzaktau mAnAbhAvo gauravaM ca / viziSTadharmasya zakyatAvacchedakatve uktaprayogANAm AropeNopapAdanaM tvagatikagatiriti spaSTameva vivekinAm / etadanurodhena bhRtatvasyotpattighaTitatvA'bhyupagame paramatA'nusRtirapIti / vyApAre AkhyAtArtha kAlAnvaye dUSaNamAzaGkaya nirAcaSTe-naceti / *yatnasattvAditi / yatnarUpavyApArasya varttamAnatvena viSayAbAdhAta / mama tu tadAnIM phalAnutpattyA na tAdRzaprayogA''pattirityarthaH / aprayogAditi / nanu parayatnasya vijAtIyamanaH saMyogAzrayasamavAyarUpahetvabhAvAdapratyakSatve'pi ceSTAdipakSakeNa talliGgakena vAnumAnena tadavagatAvuttiSThatIti prayogA''pattirduH samAdheyaivetyAzaGkayeSTApattyA pariharati--* kiJcicceSTAdineti yatkiJciccharIrAvayavAvacchinnakriyayetyarthaH / 1 parIkSA vyApAre kAlAnvaye doSaH ; phale tadanvaye tu netyAzaGkAM nirasyati--*naceti / *yatnasatvAditi / tasyApi vyApAravizeSaNatvAt phalamutthAnarUpaM tu nAstIti nApattiH / *parayatnasyeti / svIyayatne manaH saMyuktasamavAyarUpasanikarSa sattvAdahaM karomIti pratyakSaM sambhavati / parayatne tu sa nAstIti bhAvaH / nanu sannikarSAbhAvena pratyakSAbhAve'pi zarIrAvayavAvacchinnA kriyAvizeSarUpA yA ceSTA talliGgakayatnAnumityanantaraM tAdRzaprayogApattiH prApnotItyata Aha-*kiJciditi / ayaM devadattaH utthAnAnukUlayatnavAn ; vilakSaNaceSTAvattvAt / ceSTA yadi yatrA -
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dhaatvrthnirnnyH| cceSTAdinAtadavagatau ca 'ayamuttiSThati,(2)zakyabhAvAt ; phalantu na jAyate; iti lokapratIteriSTatvAt / evaJca tirtho vizeSaNameva, bhAvanaiva pradhAnam / darpaNaH *tadavagatau-yatnAnugatau / anumAnaprayogazcaivam-devadattIyaceSTA prayatnajanyA / ceSTAtvAt / macceSTAvat / athavA-ayamutthAnA'nukUlayatnavAn / vijAtIyaceSTAvattvAt ,ahamiveti / ceSTAprayatnayoH kAryakAraNabhAvazca prakRte'nukUlastarkaH / svAzrayAvacchedyatvasya hetutAvacchedakasambandhatvAnna svruupaasiddhiriti| pare tUktApattimanyathaiva pariharanti / tathAhi-AmavAtajaDIkRtakalevaraprayatnasyotthAnoddezyakatve'pi tadajanakatve'pi tadajanakatvAnoktaprayogApattiH / ata eva 'utthAnAya yatate' ityeva tatra pryogH| yAgapAkAdyuddezyakakuNDAdinirmANataNDulakrayaNAdidazAyAM, yajati pacati ityAdiprayogavAraNAya svarUpasambandharUpaprayojakatAvizeSasyaiva sambandhatAyA abhyupeyatvAditi / taJcintyam / taduddezyakatvaM hi tadicchA'dhInecchAviSayatvam / upAyecchAyAH phalecchAdhInatvAt / upAyatvaM ca prayojakatvameva / kathamanyathA tatrecchati, prakRte yajatItyAdiprayogo durvAra eva / tasmAt sAkSAjanyajanakabhAva eva phalavyApArayoH sambandha ityevAbhyupeyam / tAvataivoktaprayogavAraNAt / prakRte zaktirUpasahakArikAraNAbhAvena tadanutpattAvapi tadIyayatne sAkSAjanakatvasya niraabaadhtvenottisstthtiitipryogsyaivesstttvaat| prakRtadhAtvarthatayA'vagate tasmin sAdhyatvasyaiva sattvenoddezyatvasya tadAnImasambhavAcca / etadabhipretyaiva sArakRtA-'utthAnAnukUlayatnasattve' ityuktam / ata eva pAkAnukUlaprakRtadhAtvarthayatnasatve pacatItyeva prayogo'nyadAtu 'pAkAya yatate' iti| __ vastatastu kRtirUpavyApAramAtrasya dhAtvarthatvavivakSAyAmuttiSThatItiprayogaH / prayatnasAmarthyaceSTAdighaTitasya tasya samudAyasya tadvivakSAyAntu neti saarkaaraashyH| ata eva tadotthAnAya yatate iti prayogo'pi sUpapAda iti bodhyam / upasaMharati-*evaJceti / vizeSaNamevetyevakAreNa tirthasya vishessytvvyvcchedH| *bhAvanaiveti / dhAtvarthabhAvanaivetyarthaH / atrApyevazabdena phalasya tirthaka dezca vyava. parIkSA bhAve'pi syAt , tadA yatnajanyA na syAdityanukUlastarkaH / *zaktyabhAvAditi* / evaM caikasya yatnAkhyasya kAraNasya sadbhAve'pi zaktirUpasahakArikAraNAbhAvAnna phalaM jAyata ityasyopapattiH / na ca vyApAre dhAtvarthaphaloddezyakatvasatve'pi janakatvarUpasambandhAbhAvena nottiSThatIti prayogasya prasaGga iti vAcyam / zaktyabhAvanirNayAtprAk svarUpayogyatAlakSaNajanakatvasattvAt tAdRzaprayogApattedurvAratvAt / ata evaM yatra phUtkAravahniprajvalanAdhizrayaNakAle'pi pacatIti prayogastadAsthitavyApAre kalavaiziSTyAbhAve'pi svarUpayogyatAyAH satvAtpacatIti pryogH| apare tvAH-phalAnukUlayatnarUpavyApArasya satvAttAzaprayogApattirityAzakAbhiprAyaH / zaktighaTitasamudAyarUpavyApArakadambAbhAvAnna tAdRzaH prayoga iti samAdhAnagranthatAtparyyArthaH / ata eva "utthAnAya yatate" iti prayogasyopapattiri
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre___yadyapi prakRtipratyayArthayoHpratyayArthasyaiva prAdhAnyamanyatra dRSTaM, tathA'pi "bhAvapradhAnamAkhyAtaM satvapradhAnAni nAmAni" iti (ni a01kha01) darpaNaH cchedaH / 'prakRtipratyayArthayoH iti vyutpattivirodhamAzate-*yadyapIti / *anyatra*paktatyAdau / *dRSTamiti / tathAca prakRtyarthabhAvanAyAH prAdhAnyopagame tadvirodha iti bhAvaH / *bhAvapradhAnamiti / nAmA''khyAtopasarganipAtabhedenoddiSTaM caturvidhaM padaM prakalpya nAmA''khyAtalakSaNapratipAdake ime vAkye / atrA''khyAtaM bhAvapradhAnamiti, yojanA / yathAzrute yacchabdayogaH prAthamyamityAdyuddezyalakSaNam / ___ itybhiyuktoktH| zAbdabodhe prAnirdiSTasyaivoddezyatayA vivakSitArthA'lAbhAt / ata eva vRddhizabdasya prAnirdezo maGgalArtha.' ityA''karoktaM snggcchte| evamagre'pi / AkhyAtatvA'vacchinne pradhAnabhAvArthapratipAdakasvarUpalakSaNe tAtparyAvadhAraNAcca lakSaNavAkyAcchabdamaryAdayA prakRtapadadvayArthAbhedasyA'dhikasya bhAne'pi na kSatiH / lakSyatA'vacchedakaM ca tiGantatvarUpAkhyAtatvam / "AkhyAtamAkhyAtena" (vA0 ga0sU0 2 / 1172) ityAdau, tatraivA''khyAtapadasya shktyvdhaarnnaat| 'bhAvakAlakArakasaMkhyAzcatvAro'rthA AkhyAtasya, tatra 'bhAvaH pradhAnam' iti prakRtaniruktabhASyAcca / etena tiGaH pradhAnabhAvArthakatvasya pratipAdakameva taditi vadantaH prtyuktaaH| __ tacchabdaparAmRzya bhAvAdicatuSTayasyaikadA tiGA pratipAdanA'sambhavAccAbhAvatvaM niSpAdyatvam / nAtaH karmA''khyAtasya phalavizeSyakabodhakatAvAdimate tatrAsprasaktiH / pradhAnapratipAdakatvasya nAmamAtre, bhAvapratipAdakatvasya bhuktvetyAdinAmnyatiprasaktatvAttadvAraNAya viziSTamupAttam / prAdhAnyaM copasthitatvAt svavAcakaprakRtikapratyayArthanirUpitameva / nAtaH 'kASTaiH pAkaH' ityAdau pratyayArthakaraNaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAzAlibodhajanake pAkAdinAmnyatiprasaGgaH / navautsargikaikavacanAntabhAvavihitatavyAdyantanAmni saH / tathAca tijodhyArthaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAtAtparyapratipAdakatvaM tatparyyavasyati / itarAvizeSaNatvarUpaM tu na tt| pacatibhavatItyAdivAkyaghaTakapacyAdyarthakriyAyAM tadasattvena pctiityaakhyaate'vyaapteH| ktvaH pUrvakAlArthakatvasya nirAkariSyamANatvAnoktalakSaNasyAlakSye'tiprasaGgaH / "kRdabhihito bhAvo dravyavat prakAzate"iti bhASyeNa pAka ityAdAviva tasya sattvA'tidezena sAdhyatvarUpabhAvatvA'bhAvAdeva nAtiprasaGga iti tu na sat / yataH sAdhutvAnvAkhyAyakavyAkaraNasmRtyA yatkRdarthabhAve liGgAdyanvayo'nubhavasiddhastasminneva tadatidizyate / yathA pAka ityAdau ghamarthabhAve / ktvArthe tu liGgAdyananubhavena tatra tadatidezaviSayatvasyAnyAyyatvAt / avyayakRtvena tasya dhAtvarthAnuvAdakatvasya vakSyamANatvAcca / tathAca bhAvapradhAnakatvaM tiGarthaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAzAlibhAvapratipA parIkSA tyAhuH / *evaM ca*-kAlasyApi vizeSaNatvasiddhau ca / *bhAvanaiveti / dhAtvarthabhA. vanaivetyarthaH / evakAreNa pratyayArthasya prAdhAnya vyavacchidyate /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 33 niruktAd / bhUvAdisUtrAdisthakriyAprAdhAnyabodhakabhASyAzca dhAtvartha darpaNaH dakatvaM paryavasyati / etena pacatibhavatItyAdivAkyaghaTakAkhyAta saMgrahAya kvacit kriyAntaraniSThavizeSyatA nirUpitavizeSaNatvAbhAvavattvaM tat / pacyAdyarthakriyAyA bhavatyarthavizeSaNatve'pi kvacittadasamabhivyAhAre vizeSyatayaiva bhAnAnna tatrAtiprasaGga ityuktaM nirastam / uktApekSayA abhAvaghaTitatvenAsya gurutvAt / agrimalakSaNe prAdhAnyasya vizeSyatvarUpasyaiva vakSyamANatayA'trApi tasyaiva nyAyyatvAt / tatra "bhAvapradhAnam" iti bhASyeNa maduktArthasyaiva lAbhAcca // *sattvapradhAnAnIti / atrApi pUrvavaduddezya vidheyabhAvakalpanA / lakSyatAvacchedakaM ca kRdAdyantaprakRtikavibhaktyantatvarUpaM nAmatvam / prakRtiH, pratyayo vibhaktirityetanAma, saMjJA, sattA, dravyaM, liGga, saMkhyA, ca nAmArtha ititadbhASyAt / "kriyApradhAnamAkhyAtaM, sattvapradhAnaM nAma / yataH kriyAM pRSTastiGAcaSTe - kiM karoti, pacatIti / dravyaM pRSTaH kRtA''caSTe kataro devadatto, yaH pAcaka" iti "prazaMsAyAm" iti sUtrasthamahAbhASyAcca / tatra kRtetyasya tatprakRtikasubantenetyarthaH / kRtA dravyA'bhidhAne'pi "na kevalA" itinyAyena kevalasya prayogA'narhatvAt, niruktabhASyasthavibhaktipadasvArasyAcca / vyutpattipakSamavalambya cedam / nAto'vyutpattipakSe nAmA''diSvatiprasaGgaH / lakSaNamAha-*sattvapradhAnAnIti / sattvaM dravyaM vakSyamANalakSaNaM tatpradhAnaM yatreti vigrahAlliGgAdiniSThaprakAra tAnirUpitavizeSyatAzAlyarthapratipAdakatvaM nAmalakSaNamityarthaH / vizeSyA'rthakatvasya nipAtA''khyAtAdAvatiprasaktatvAt tadvAraNAya prakA ratAnirUpitatvAntaM vizeSaNam / vyaktibodhasya dharmaviSayakatvaniyamena jAtiprakAratA nirUpitatvasyAtiprasaGgA'vArakatvAttadanupAdAnam / lakSyatAvacchedakA'nAkrAnteSu yAdRcchikeSvatiprasaGgastu lakSaNe tadvyatiriktatvavizeSaNenaiva pariharaNIyaH / evaM dhAtvarthAsnuvAdakapratyayAnteSvatiprasaGgo'pi lakSyatAvacchedakasaMkocenaiva parihAryaH / tatra nAmatvavyavahAro'pi svAdyantatvanibandhano bhAkta iti tadbhAvaH / upasargAdilakSaNaM tu vakSyate / *bhUvAdIti / itthaM hi tatra bhASyam - " kA tarhIyaM vAco yuktiH pacati bhavati tvaM parIkSA *anyatra*--paktA gantetyAdau kRdante / *nirukteti / tatra hi -- " catvAryyAhuH padajAtAni nAmAkhyAtopasarganipAtAH / sattvapradhAnaM nAma, bhAvapradhAnamAkhyAtam" ityuktam / AkhyAtambhAvapradhAnamityuddezyavidheyabhAvaH / AkhyAtaM tiGantam, na tu tiGmAtram / ata eva tanniruktabhASye- "bhAvakAlakArakasaGkhyAzcatvAro'rthA AkhyAtasyaH tatra bhAvaH pradhAnam" ityuktam / etena bhAvanA para paryyAya bhAvazabdena AkhyAtArthakRtirevAbhidhIyate / tasyAzca prathamAntapadAsamabhivyAhAre prAdhAnyamastyeveti kRterAkhyAtavAcyatve'pi na niruktavirodha iti naiyAyikAnusArimataM nirastam / kArakasyAkhyAtavAcyatvabodhakaniruktabhASyavirodhAt / bhAvapradhAnamityatra bhAvapadaM dhAtvarthaphalavyApArobhayaparam / tena na karmAkhyAte'vyAptiH / prAdhAnyaJca-upasthitasvavAcakaprakRtikapratyayArthanirUpitameva / tena, 'kASThaH pAkaH, ityAdau dhAtvarthasya tRtIyAntArthanirUpita 5 du0 pa0
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 darpaNaparIkSAsahite bhuussnnsaarebhaavnaapraadhaanymdhyvsiiyte| darpaNaH pacasi bhavasi, pakSyati bhavatIti / saiSA vaacoyuktiH| pacAdikriyA bhavatikriyAyAH karyo bhavanti' iti / tena cA''hatyaiva pacAdyarthakriyAkarttakabhavanakriyAyAH prAdhAnyaM pratipAdyate / dhAtvarthakriyAyA AkhyAtArthavizeSaNatvAbhyupagame tu svasvArthaviruddhatvena padArthAntare vizeSaNatayA'nvaye nairAkAGkSayeNa bhavatyarthakriyAyAmAkhyAtArthavizeSaNapacAdikriyANAmanvayA'sambhavena tadvirodho'pratirodha eva syAditi bhAvaH / *sUtrAdina ityAdinA "prazaMsAyAm" (pAsU0 2 / 1 / 66 ) iti suutrprigrhH| nanu 'bhAvapradhAnamAkhyAtam' iti niruktena tiGante bhAvanA'paraparyAyabhAvaprAdhAnya pratipAdyate / sA ca naiyAyikamate kAkhyAte karttatvaM kRtiH, karmAkhyAte karmatvaM phalaM, tannirUpitA''zrayatvaM vaa| taiH saGkhyAkAlAtiriktA''khyAtArthasya bhAvanApadavyapadezyatvopagamAt / bhAvA''khyAte tu dhAtvarthavyApAra evA'nuvAdakatvAt tadAkhyAtasya / pradhAnyaM ca tasyAH prakRtyarthApekSam / samAnapratyayopAttatvapratyAsattyA phalamAtraM dhAtvartha iti vadatAMmImAMsakAnAmetadapi bhASyaM mUlam / tatra laDAdyarthakAlAnvayopagame tu tadapekSamapi / uktabhASye'pi kriyApadArthastatsammatabhAvanaiva / ata eva "kriyAM pRSTastikA''caSTe"ityevoktaM na tu tiGanteneti / parIkSA prAdhAnye'pi nAkhyAtalakSaNAtivyAptiH / na ca prAdhAnyaM prakAratAbhinnaviSayatAzrayatvarUpameva vivakSitam , evaM ca pAka ityAdau prakRtyarthasya ghajantAdyarthe prakAratvAnnAtivyAptiriti vAcyam ? pacatibhavatItyAdAvavyAptyApatteH / 'satvapradhAnAni nAmAni ityatra satvaM dravyaM tacca liGgasaMkhyAnvayi / evaM ca liGgasaMkhyAniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatApannArthapratipAdakatvaM nAmno lakSaNaM paryavasannam / tAdRzaM nAma tu subantameva / "na manti-AkhyAtaM prati vizeSaNaM bhavati, iti tannAma"iti ca niruktabhASyam / ata eva prakRtiHpratyayo vibhaktirityetannAma / sattA-dravyam / liGgasaMkhyeti nAmArthaH teSu dravyaM pradhAnamaiti niruktabhASyakratottama / idamavyayAtiriktaM naamlkssnnm| "nAmAkhyAtopasarganipAtA" ityatra nipAtapadamavyayamAtropalakSaNamiti niruktabhASye uktam / tena pUrvoktanAmalakSaNasyAvyayeSvavyAptiriti nAzaGanIyam / sattApadaM pravRttinimittaparam / na ca 'kANDe' iti vibhaktyarthapradhAnam iti bhASyoktyasaGgatiriti vAcyam ? ukteSu nAmArtheSu dravyasya liGgasaGghayAnirUpitaprAdhAnye'pi tasya kriyAkArakasambandhaM prati vizeSaNatvena bhASye 'kANDe' ityAdevibhaktyarthaprAdhAnyokteH / hirugAdiSvAkhyAtalakSaNasya teSAM kriyApradhAnatvAdativyAptiriti tu nAzaGkanIyam / teSAM kriyAmAtravizeSaNatvAttathA vyavahAro; na tu sAdhyAvasthArthavizeSakabodhajanakateti bodhyam / *bhUvAdisUtrastheti / tatra hi "kA tarhi iyaM vAco yukti pacati bhavati, tvaM pacasi bhavati pakSyati bhavatItiH saiSA vAcoyuktiH pacyAdikriyA bhavatikriyAyAH ko bhavanti iti pratipAditam / etadbhASyagranthAdekakarttakapacikriyaikakakaM bhavanamityAdikrameNa zAbdabodhasteSu bhavatIti labhyate / pratyayArthasya prAdhAnyetvetadbhASyavirodhaH spaSTa eva /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / darpaNaH kRtyAdirUpabhAvanAyA AkhyAtArthatve mAnaM tu bhUvAdisUtrastham - " kathaM jJAyate'yaM prakRtyartho'yaM pratyayArtha" iti praghaTTake'nvayavyatirekAbhyAM zaktigrAhakam - " iha pacatItyukte kazcicchandaH zrUyate, paczabdazcakArAnta atizca pratyayaH zrUyate pratyayArtho'pi kazcidgamyate, viklittiH karttRtvamekatvam / paThatItyukte kazcicchando hIyate kazciddupajAyate kazcidanvayI / pacchabdo hIyate, paThzabda upajAyate, atizabdAzcAnvayI / api kaciddhIyate kazcidupajAyate, kazcidanvayI / viklittihayate, paThikriyopajAyate, karttRtvamekatvaM cAnvayi / tena manyAmahe yaH zabdo hIyate tasyA'sAvartho yo'rtho hIyate, yaH zabda upajAyate tasyA'sAvartho yo'rtha upajAyate, yaH zabdo'nvayI tasyAssAvartho yo'rtho'nvayI" iti bhASyam / tatrA'teH pratyayasya kaizcitpUrvAcAryaiH kalpanAd atizca pratyaya ityuktamiti kaiyaTaH / pacyate paThyate ityAdAvapyuktA'nvayavyatirekohezena karmatvasyApyAkhyAtArthatvaM nyAyasAmyAttata evA'vadhAryate / 35 kiJca "bhAvapradhAnam" iti niruktam / tadbhASyasvarasAt / sakalakArakasaGkhyAviziSTabhAvanAyA dhAtvarthatvamAzritya pravRttam / ata eva nAmalakSaNanirvacanena kArakasya tatra nAmArthatvenollekhaH / tasya dhAtulabhyatvena nAmArthatvAbhAvAditi tadAzayAt / naca rUpapsUtrasthabhASyaprAmANyAt kriyAyA ekatvasattve'pi dvitvA''disatve mAnAbhAvAtkathaM tathoktasaGgatiriti vAcyam / paretvityAdinA vakSyamANarItyA kArakagatAyAstasyAstatrA''ropasambhavAt / kAlasaGkhyayoryotyatvavat kArakasyApi dyotyatvaM nyAyasAmyAt / tasya pratyayArthatvopagame pAcakaH pakka ityAdAviva prAdhAnyApatteH / jAtyatiriktapadArthasya vizeSaNatAyA dyotyatvasyaiva tantrattvAt / ata eva "striyAm" ( pA0sU0 4 / 1 / 3 ) iti sUtre bhASye prAdhAnyA''pattibhiyA liGgasya vAcyatApakSa upekSitaH / vAcyasyA'pi prakRtyarthavizeSaNatve tadasaGgatiH spaSTaiva / na coktakalpe 'grAmaM gacchati' ityatra karmabodhavaddhAtorapAdAnAdikArakaviziSTakriyAbodhA''pattiH / paJcamyAdirUpasamabhivyAhRtadyotakavibhakterabhAvAt / tatra karttRkarmaNostiGsamabhivyAhRtadvitIyA divibhaktizca dyotikA, anyeSAM tvanyAH / na hi svaprakRtikapratyayatvameva svArthadyotakatAyAM tantram / upasargANAM tadanApatteH / kintu svasamabhivyAhRtapratyayanipAtAnyataratvam / tacca taNDulAdipadottaravibhakterapyakSatam / dravyasya saMkhyA vizeSitasya tatve nAmnaH saMkhyAbhAnA''patyA tadarthakatvamAvazyakamiti tadbhAvaH / ata eva "bhAvakAlakArakasaGkhyAzcatvAro'rthA AkhyAtasya" iti bhASyasthakArakapadasyA'saGkucitavRttitA'pi saGgacchate / yadi cAnyaprakRtikavibhakteranyaprakRtyarthadyotakatAyAH kvApyadRSTacaratvAnnoktA'' parIkSA atredambodhyam -- kAle yA zaktiruktAH sA nirUpakatayA tatra varttate / AzrayatayA tu latvAdyavacchinne tatra varttamAnatve varttamAnaprAgabhAvapratiyogitvarUpabhaviSyatve varttamAnadhvaMsapratiyogitvarUpe'tItatve yadvarttamAnatvaghaTakaM tattad divasAdikAlavRttitvarUpam / kriyAyA vigame'pi taddinamAdAya pacatItyAdivyavahArApatteH / kintu tattacchanda prayogAdhikara NakSaNavRttitvarUpameva / nacaivameva davaparivarttanarUpakriyAdhikaraNakSaNe sarvAsAM kriyANAM varttamAnatvAbhAvAtpacatItyAdivyavahArAnupapattiriti vAcyam ?
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre darpaNaH zayavarNana sAdhIya iti vibhAvyate, tadApi saMkhyAkAlakarttakarmakArakaviziSTakriyAyA dhAtvarthatvamAdAya ttprvRttiH| AkhyAtasyava tAdRzakriyAdyotakatAsambhavAt / na cAstvevamevA''zayaH / vAcyatAkalpoktakAryakAraNabhAvakalpanaprayuktalAghavasyopodalakatvAditi vAcyam / yat tAdRzamataM prakriyAdazAyAM cakSuHzrutyuktivizvastairapyAzrayitumazakyam , prAgeva tu prakRtipratyayA'rthavivecanacaturairakSapAdaiH / tathAhikArakaviziSTakriyAyA dhAtvarthatve "laH karmaNi" iti vidhivaiyApattiH / naca tasya dyotakatvapratipAdakatA / zAnajAderapi tathAtvA''pattyA, tatrApi kAdInAM kriyAvizeSaNatayA bhaanaaptteH| kiJca caitrau pacata ityAdau caitrAdigatasaMkhyAyAstatrArope maanaabhaavH| vAcakatAmate kAze tahAnopagamena prayogaprAmANyopapattAvaprAmANyA'bhyupagamasyA'nyAyyatvAt / svAzrayA''dheyatvasaMbandhena dvitvAdestatra sattve'pyavyAvarttakatayA vizeSaNatvA'bhAvena tadvaiziSTayasya tatrA'sambhavAcca / na hi dvitvAzrayAzritaM ghaTA''dirUpaM, kriyA vA, dve iti vyavahiyate / adhikamagre vakSyate / kiJca katakarmaNoH padArthaikadezatayA tatra devadattAdInAmanvayA'sambhavaH / "padArthaH padArthenA'nveti" iti vyutpatteH / tadanvayA'bhyupagame'pi dhAtvarthe'bhedena vizeSaNatayA stokAdipadavannapuMsakatvA''pattizca / api ca kriyAvizeSaNatvenopasthitasya kartuvizeSeNA''kAhAvirahAt pacatItyukte, kaH kIgiti prshnaa'nuppttiH| vakSyati hi granthakRt-'nahi guNabhUtaH kartA niSedhaM svAGgatvena grhiitumlm| iti / ata evaitatprAmANyAt pratyayavAcyatvaM, karturdhAtvarthavizeSaNatvaM ceti gajantaHparAstAH / pratyayasya dyotakatAyAmeva tanniyamasya darzitattvAt / pratyayArthaprAdhAnyasyaivatato laabhaacc| naca bhAvanAyAH pratyayavAcyatApakSe'pyuktapraznA'nupapattirduHsamAdheyaiveti vAcyam / zaktibhramAllakSaNayA vopasthitasya kartuH saakaangksstvsmbhvaat| . kiJca 'pratyAyAnAM prakRtyarthA'nvitasvArthabodhakatvam' itivyutpattisiddhavibhaktyarthasaGkhyAprakArakabodhaM prati vizeSyatayA prakRtijanyopasthitehetutvasya karnAdAvabhAvena svyaa'nvyaa'smbhvH| AkhyAtArthasaGghanyAprakArakabodhe AkhyAtArthakartRkarmopasthitehetutvakalpanamapyAgrahamUlakameva / padArthayorAdhArAdheyabhAvenA'nvaye vibhinnapadajanyopasthitestantratvAt / vibhaktyarthakartuliGgAnanvayino'dravyatayA tatra saGghayAnvayAsambhavAt / "guNAnAM ca parArthatvAd" iti nyAyAcca / manmate ayogyatayA tasyAH svapra parIkSA ekaikAvayave samudAyarUpatvAropeNa tAdRzavyavahArAt / evaM pacatItyAdau tattadAkhyAtajanyA yA vartamAnatvAdiprakArikA pratItistadviSayatAyAM tattacchabdaprayogAdhikaraNakAlavRttitvamAdAya sA pratItirvAcyA / ata eva pAkAnnivRtte'pi kartari tadIyavyApAre vartamAnatvabhrameNa pacati caitra' ityAdivyavahArasyopapattiH / bhaviSyatvAdighaTakavartamAnatvantu prAgabhAvAdiSvevAnveti / viSayatAyAM vartamAnatvAnvayAdeva paurANikIyazrIkRSNAdijanmano varNane kRte 'zrIkRSNo viharati'ityAdivyavahArasyopapattiH
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ . dhaatvrthnirnnyH| darpaNaH kRtyarthAnanvaye'pi prakRtyarthAnvayaniyamo'kSata eva / "aNurapi vizeSo'dhyavasAyakara" iti nyaayaat| kiJcA''khyAtasya karthakatve rAjasambandhipuruSA'bhinnakartRkaM gamanamityabhiprAyeNa 'rAjJaH puruSo gacchati' itivat svasvAmibhAvAdisambandhena rAjJaH kartRtvena vivakSayA rAjA puruSo gacchatIti pryogaapttiH| naca tatra SaSThIprasaktiH / tadarthasya prAtipadikArthavizeSyatayA vivakSAyAmeva tatprasarAt / vyaktIbhaviSyati caitadupariSTAt / AkhyAtArthakarturanAmadhAtvarthatvena "nAmArthadhAtvarthatvayoH" iti vyutpattiviSayatAyA apybhaavaat| __ naca tavApi 'caitrasya pAkAnukUlA kRtiH' iti caitrasya pacatIti prayogApattiriti vAcyam / SaSTyarthasya nAmArthasAkAGkSatayA''khyAtArthakRtezca prathamAntArthasAkAGkSatayA parasparAkAGkSAvirahAt / "guruvipratapasvidurgatAnAm" ityAdAviva pAkAdisambandhitayA caitrAdivivakSAyAM SaSThayantaprayogasya sarvai revopagamAcca / tasmAddhAtvarthakriyAyA AkhyAtArtha prati prAdhAnye niruktamAnopanyasanaM mudhaiveti kovido vidaaNkurvntu| __ pacatibhavatItyAdau tu pAkAnukUlA''khyAtArthakRtau bhAvanAzrayatvarUpabhavatIti tiGantArthabhAvanA'nvayopagamena pAkaviziSTakRtau bhavanakartRtve'vagate tadvizeSaNapacyarthakriyAyAmapi tallAbhAt "pacAdayaH kriyAH bhavatikriyAyAH kayo bhavanti" iti bhASyasthAdipadasya hetuparatayA tena vyApArA'rthakapacAdizabdasya samAse pacyAdyarthahetavaH kriyAH kRtyAtmakavyApArA bhavanakriyAnirUpitakartRtvavatyo bhavantItyarthasya tasmAllAbhAd vA tAdRzaikavAkyatvasyAsmAbhirabhyupagamAnna bhUvAdisUtrasthabhASyavirodho'pi / tAdRzabhASyaprAmANyAdeva ca bhavanmate dhAtvarthaprakArakabodhe dhAtujanyopasthitehetutvavanmanmate'pyAkhyAtArthabhAvanAprakArakabodhe tijanyabhAvanopasthiterapi vizeSyatAsambandhena hetutvasya kalpyatayoktaikavAkyatvasya sUpapAdatvAt / na coktabodhAbhyupagame AkhyAtena karturabodhanAccaitrAdipadottaraM tRtIyA''pattiriti vAcyam / tasyAM caitrasyA''dheyatAsambandhenA'nvayAbhyupagamena mukhyavizeSyatayaiva tadAnena AzrayAtiriktAMze vizeSaNatayA kRtyAzrayabodhanarUpasyAbhidhAnasya tatra stvaattRtiiyaa''pttysmbhvaat| naca caitraH pacatItyetAvanmAtraprayoge'pi caitrasyA''dheyatAsambandhenAnvayA''pattiriti vAcyam / prathamAntA'rthaprakArakabodhe tirthavizeSyatApannabhAvanaupasthitehetutvasyApi klpnenoktdossaa'prsktH| naca caitre pAkAnukUlA kRtirityatreva caitraH pacatibhavatItyAdau saptamyA''pattirduraiveti vAcyam / dhAtvarthavizeSaNIbhUtAdheyatvasya prAtipadikArthavizeSyatayA viva parIkSA kAryA / bhaviSyatvAdighaTakavarttamAnatvaM na zabdaprayogAdhikaraNakSaNavRttitvarUpam / kintu vartamAnatvena jJAyamAnatvarUpam / nanu pratyayArthakRteH prAdhAnye'pi niruktabhASyopapattirbhaviSyatiH tatratyabhAvazabdaH kRtipara eva, tasyAzca prathamAntapadAsamabhivyAhAre prAdhAnyasyAnubhavasiddhatvAt, bhUvAdisUtrasthabhASyasyApi bhavanakriyAkartRviklityanukUlavyApArAnukUlakRtimAni
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreapica AkhyAtArthaprAdhAnye tasyadevadattAdibhiHsamamabhedAnvayAtprathamAntasya praadhaanyaapttiH| tathAca pazya mRgo dhAvati ityatra bhASyasiddhekavAkyatA na syAt / prathamAntamRgasya dhAvanakriyAvizeSyasya dvazikriyAyAM karmatvApattau dvitIyAe / nacaivamapratha darpaNaH kSAyAmeva sptmiividhaanaat| evamAdheyatvasya prakAratayA'vivakSaNAcca / idaM cAkhyAtArthakRtimukhyavizeSyakabodhamabhipretyoktam / vastutastu 'caitraH pacatibhavati ityAdau prathamAntArthavizeSyakabodhAbhyupagame'pi naikvaakytaaksstiH| bhavanakarttatvA'nvitAyA eva pAkaviSayakabhAvanAyAzcaitrAMze prakAratayA bhaansmbhvaat|| ___etena kRtivizeSyakabodhAbhyupagame prathamAntArthaprakArakabodhe tiGarthabhAvanopasthitehetutvakalpane gauravamiti dUSaNamalagnakam / vizeSaNatayaiva tada'nvayAbhyupagamAdityarucerAha-api ceti / *abhedAnvayAditi / idaM ca tanmate'pi kartA''khyAtArtha iti svIyavAsanA'nusAreNa / naiyAyikamate tu kRterAkhyAtArthatayA tasyA Azrayatvenaiva prathamAntapadA'rthe'nvayAdityavadheyam // ___*bhASyasiddheti / "kriyA'pi kRtrimaM karma, kriyA'pi hi kriyayepsitA bhavati, kayA saMdarzanaprArthanAdikriyayA" iti "karmaNA yam" ( pA0 sU0 114 / 32 ) iti sUtrasthabhASyasiddhetyarthaH / tvanmate dhAvanA'nukUlakRtimAnmRga ityavAntaravAkyArthabodhasya tatra jAyamAnatvena dhAvanasya karbavaruddhatayA vizeSaNatayA'nyatrA'nvaye nairAkAGkSayeNa darzane krmtyaa'nvyaa'yogaat| kintu dhAvanA'nukUlakRtimAn mRgo darzanAzrayastvamityeva bodha eSTavyaH / evaJcaikamukhyavizeSyakabodhajanakatvarUpaikavAkyatvAsbhAvAt tadvirodho durvAra iti bhaavH| / nanu dhAvanA'nukUlakRtimanmRgasyaiva karmatayA dRzyarthe'nvayAnoktadoSo'ta Aha*prathamAnteti* / *karmatvApattAviti / karmatvena prkaartaapttaavityrthH| karmatAsambandhena mRgasya darzanakriyAyAyAmanvayastvasambhavI / "nAmArthadhAtvarthayoH" iti vyutpattivirodhAt , vakSyamANadvitIyA''pAdanavirodhAcceti bhaavH| dvitIyApatteriti / karmaNo'tra tiGgA'nabhidhAnena anabhihitAdhikArIya "karmaNi dvitIyA" (paasuu02|3|1) ityasya jAgarUkatvAditi bhaavH|| *evamiti / mRgapadottara dvitIyAprasaGge ityarthaH / zatRzAnavidhau laDarthakartuH parIkSA tyanvayabodhasvIkAreNopapattisambhavAdityata Aha-api ceti / *abhedAmvayAditi / evamabhidhAnaM karturAkhyAtavAcyatvamiti svavAsanayA / naiyAyikamate tu kRtervAcyatayA tasyAH prathamAntapadArthe bhedasambandhenaiva vizeSaNatvam / bhASyasiddhakavAkyatvAnupapattistUbhayathA'pyastyeva / tathAhi-"karmaNA yamabhipraiti" iti sUtrabhASyekriyAgrahaNaM karttavyam' iti vArtikakhaNDanAvasare kriyA'pi kRtrimakarmarUpA, kriyayAsandarzanaprArthanAdikriyayetyuktam , tadrItyA 'pazya mRgo dhAvati' ityatra dhAvanakriyayA drshnkrmtvmissyte| bhavanmate dhAvanakriyAyA AkhyAtArtha prati vizeSaNatvAdU, avA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| mAsAmAnAdhikaraNyAcchatRprasaGgaH / evamapi dvitIyAyA durvAratvena 'pazya mRga' ityaadivaakysyaivaa'smbhvaaptteH| ... na ca pazyetyatra tamiti krmaadhyaahaarym| vaakybhedprsnggaat| utkaTadhAvanakriyAvizeSasyaiva darzanakarmatayA'nvayasya pratipipAdayiSitatvAd, adhyAhAre'nanvayApattezca / evaJca bhAvanAprakArakabodhe pratha darpaNaH prathamAntA'rthasAmAnAdhikaraNyena vizeSitatvAnmRgapadasya dvitIyAntatve tadApattyA dvitIyA na bhaviSyatIti zaGkiturAzayaH / na hi zatrApattidvitIyApratibandhikA, kintu karmaNo'bhidhAnam / tadabhAvasattvAcca dvitIyA durvAretyAzayena smaadhtte-*evmpiiti| *asambhavApatteriti / mRgasya karmatayA dRzyarthe'nvayopagame 'dhAvantaM mRgaM pazya' iti vAkyasyaivocitatvAdityarthaH / / ___ nanu athaikyAdekaM vAkyaM sAkAGkSaJcedvibhAge syAd" ( pU0 mI a0 2 pA0 1 a0 14 sU0 46 ) iti jaiminisUtrAd vicchidya pAThe sAkAGkSatve satyekArthapratipattijanakatvamekavAkyatvamityartho labhyate / prakRte tamityukte kamityAkAGkSAsatvAdyathAkathaJcidvAkyadvayasya dhAvanA'nukUlakRtimanmRgakarmakadarzanarUpaikArthapratipAdakatvAcca na vAkyabhedaprasaGgo'ta aah-*utktteti*| *adhyAhAra iti* / pUrvA'nupAttAkAsitapadasyA'nusandhAne ityrthH| *anvayApattezceti / tatpadena mRgasya dhAvanA'nukUlakRtimanmRgasya vA parAmarze'pIpsitasya tAdRzadhAvanakriyAyA dRzyarthakarmatvAnvayasya tdvaakyaadaanaa'nupptterityrthH| upasaMharati-*evaJceti / AkhyAtArthavizeSyakabodhAs parIkSA ntaravAkyArthabodhe sati yo mahAvAkyArthabodhastasmin dhAvanasya vizeSaNatayA bhAnaM na syAt ; kintu prAthamikabodhavizeSyasya mRgasyaiva dhAvanaM prati vizeSaNatvaM syAt / evaM ca mRgazabdAd dvitIyApattiH / yadi ca dhAvanAnukUlakRtimAn mRgo darzanAzrayatvamiti bodhastadaikavAkyatvAnupapattirastyeva / ekamukhyavizeSyakabodhajanakatvaM hi samudAyaniSThamekavAkyatvam , tadbhAvasatvAt / na ca mRgapadArthasya karmatAsambandhena darzanakriyAM prati vizeSaNatvamastviti vAcyam / nAmArthadhAtvarthayorbhedasambandhenAnvayabodhasyAvyutpannatvAt / evamapi tiGA karmaNo'nabhidhAnena dvitIyApattirastyeva / *evam*mRgapadAd dvitIyAprasaGge / *evamapi*-laTaH zatrAdezaprasaGga'pi / na hi laTaH zatrAdezo dvitIyAM prati pratibandhakaH ; kintu karmaNo'bhidhAnam ; taccAtra nAstIti bhAvaH / *vAkyabhedaprasaGgAditi / evaM mukhyavizeSyakabodhajanakaM hyekavAkyam / tathAtvaM tu asya na syAdityarthaH / nanu "arthakyAdekaM vAkyaM sAkAGkSa cedvibhAge syAt, iti jaiminyuktaikavAkyatA astyeva / vichidyapAThe sAkAGkSatve satyekArthapratipattikaraM hyeka vAkyamiti tadarthAt, taccAnAstyeva / dhAvanAnukUlakRtimanmRgakarmakadarzanapratipAdakatvasyAtra satvAdata Aha-*utkaTetyAdi / *ananvayApattezceti / kriyAyA ityaadiH| tamityanena zuddhamRgasya dhAvanAnukUlakRtiviziSTamRgasya vA parAmarza sati tasyaiva darzanakriyAyAM karmatvaM syAd / na tu dhAvanakriyAyA iti bhAvaH / na ca tAmi
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparokSAsahite bhUSaNasAremAntapadajanyopasthitiH kAraNamitinaiyAyikoktaM nAdaraNIyam / kintu AkhyAtArthakartRprakArakabodhe dhAtujanyopasthitirbhAvanAtvAvacchinnaviSayatayA kAraNamiti kAryakAraNabhAvo drssttvyH| bhAvanAprakArakabodhaM prati tu, kRjanyopasthitivad dhAtvarthabhAvanopasthitirapi hetuH| 'pazya mRgo dhAvati' 'pacati bhavati' ityAdya'nurodhAditi dik / . darpaNaH GgIkartRnaye ekavAkyatA'nupapattirUpadUSaNadAvya cetyrthH| *nAdaraNIyamiti / uktadoSagrastatvAditi bhAvaH / svamataniSkarSamAha-*kinviti / phale vyabhicAranirAsAyopasthitivizeSyatAM vizinaSTi-*bhAvanAtvAvacchinneti / ___ nanu tvanmate'pyAkhyAtasya dhAtvarthamukhyavizeSyakabodhajanakanvaniyamabhaGgAprasaGgo'ta Aha-*pazyeti / tathAcoktaniyama etadatiriktaviSayaka iti bhAvaH / __nanu dhAvanakarttatvaviziSTamRgarUpavAkyA'rthasya karmatayA darzane'nvayaH / tathAca na "nAmArthayoH" iti vyutpattivirodhaH / vAkyasyAnAmatvAt / ata eva na tato dvitiiyaapttirpi| dhAvanaviziSTasya darzanakarmatvA'vagatau vizeSaNIbhUtadhAvanasyApi karmatAlAbhAcca na pratipipAdayiSitAnvayAlAbho'pi / 'caitraH pacatibhavati' ityAdau tUktadizaikavAkyatvamupapAditameva / tathAcoktakAryakAraNabhAvakalpe kathaM tadanurodho bIjamata Aha-digiti / tadarthastvevaM rItyA vAkyaikavAkyatApratipAdane bhASyakRsammatapadaikavAkyatayA pratipipAdayiSitAnvayAlAbha eva / kiM cAbhedena nIlaviziSTagha parIkSA tyasyAdhyAhAraH kAryyaH iti kriyAyA darzane'nvayo bhaviSyatIti vAcyam / sarvanAmnAM pradhAnaparAmarzakatvena bhavanmate dhAvanakriyAyA vizeSaNatvena tasyAH parAmarzAsambhavAt / *evaM ca*-AkhyAtArthavizeSyakazAbdabodhAbhAvasiddhau ca / bhavatsammatakAryyatAvacchedakadhAkrAntasyaivAbhAvAt / kiJca bhavaduktarItyA''khyAtArthabhAvanAprakArakaprathamAntArthavizeSyakazAbdabodhasya svIkAre yatra cobhe nAmAkhyAte bhavato vAkye 'tatra te bhAvapradhAne' iti nairuktavAkyAntaravirodhApattirdurvArA / svasiddhAntamAha-kinviti / *bhAvanAtvAvacchinneti / bhAvanAtvenAvacchinnA samAnAdhikaraNA yA viSayatA tayA / bhAvanAtvaprakAratAnirUpitavizeSyatayeti yAvat / nanu kevalamRgamAtrasya cetkametayA 'nvayaH, tadA dvitiiyaapraaptiH| karmatAsambandhenAnvaye tu bhedasambhavenAnvayasambhavarUpo doSaH praapnoti| dhAvanAnukUlakRtiviziSTamRgasya karmatAsambandhena dRzikriyAyAmanvaye tu mRgapadAd dvitIyApattiH / mRgapadasya kamavAkyArthAvAcakatvAt / nApi nAmArthadhAtvathayorbhedasambandhena vyutpattivirodhAnvaya ityasyAvasaraH / nAmArthasyAnanvayAt , ata eva "zrutvA mamatanmAhAtmyaM tathAcotpattayaH zubhAH" ityasyopapattiriti ced ? n| nIlAbhinnaghaTasya karmatayA'nvayavivakSAyAM nIlaM ghaTaM pazyeti pryogaanupptteH| kiJca bhASyasammataikavAkyatvAnu *digiti* / digarthastu dhAvanakriyAkartRtvApannasya mRgasya dRzikriyAyAM karmatayA ddhArAcca /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / darpaNaH / Tasya karmatve pratipipAdayiSite, 'nIlaM ghaTaM jAnAti' ityAdau dvitIyAnupapattiriti / atra naiyAyikAH- dhAvana kriyAkartRtvAvaruddhamRgasya karmatAsambandhena dRzyarthe'nvayopagamAt padaikavAkyatAbhaGgaH / tadavaruddhatvaM ca tadanvayitayA tAtparyaviSayatvam / nacaivaM karmatAsaMsargeNa taNDulasyA'pyanvayasambhavAt 'taNDulaH pacati' iti prayogApattiriti vAcyam / yato na vayaM sAmAnyataH karmatvAdibhedasambandhena nAmArthasya dhAtvarthe'nvayamabhyupemaH, kintu kriyAntarakartRtvA'varuddhasya / naca taNDulastathA, yena pacyAdyarthaM tasya karmatAsaMsargaH syAt / ata eva 'kASThaM bhasmarAziH karoti' iti na prayogaH / bhasmarAzeH karttRtvAnavaruddhatvAt / 'kASThaM bhasmarAziH kriyate' ityAdau karmatvAntarAvaruddhakriyAyAM tu tadanavaruddhamyApi vyutpattivaicitryAt / tasya tatra tatsaMsargatvA'nabhyupagame vAkyA bhedAsspatyA tadvAkyajabodhasya 'kASThaM nazyate, 'bhasma kriyate iti vAkyadvaya. jabodhasyeva 'bhasmakASThavikRtirvA' iti saMzayanivarttakatvAnApatterityAdyanyatra prapaJcitam / evaM cAtra padaikavAkyatAyA anAyAsenaivopapattau dhAtvarthabhAvanAprakArakabodhe bhAvanopasthiterhetutvaM niSpramANakameva / nA'pi mRgapadottaraM dvitIyA''pattiH / prAtipadikArthavizeSyatayA karmatvasyA'vivakSaNAt / ata eva na tatra SaSThIprasaktirapi / saMsargasya prAtipadikArthavizeSyatayA vivakSAyAmeva "SaSThI zeSe" ( pA0sU0 2 / 3 / 50 ) ityanena tadvidhAnAt / evaM 'ghaTo nAsti' ityAdAvapi bodhyam / kintu prAtipadikArthe tatra prathamaiva / nA'pi 'nIlaM ghaTaM jAnAti' iti prayogAnupapattiH / ghaTasya kriyAntarakarttRtvA'navaruddhatvena karmatvAntaravizeSaNatAnApannAyAM jAnAtyarthakriyAyAM karmatAyAH saMsargatvA'sambhavAt / 'pazya lakSmaNa pampAyAM bakaH paramadhArmikaH / ityAdAvastItyadhyAhAryyam / vastutastvatra dRSTAntena 'taNDulaH pacati' ityAdau bodharsspAdanaM na vicArasaham / karmatA'nyasaMsargakapacyarthavizeSyakabodhasyAprasiddhau tthaa''paadnaasmbhvaat| 'taNDulaM pacati' ityAdau vibhaktyarthakarmatvasambandhena tAhazabodhaH prasiddha iti cettarhi tAdRzabodhe dvitIyAntataNDulapadasamabhivyAhRtapacatItyAnupUrvIjJAnasya hetutayA tadabhAvAdevA''pAdyasyApya'sambhavAt / taduktam- yAdRzaM phalaM kvacit prasiddhaM tAdRzasyaivA''pattiH sambhavati' iti / 41 parIkSA 'nvaye tu na kvApyanupapattiH / tAdRzakriyAkartRtvApannasya karmatvamityasya dhAvanakriyAkarttRtvaniSTha prakAratA nirUpita vizeSyatvAvacchinnA yA karmatvasambandhAvacchinna yA tAzakriyAniSThavizeSyatA nirUpitaprakAratA tacchaktitvamityarthaH / evaM sati taNDulaH pacatItyasmAtkarmatva sambandhAvacchinnataNDulaprakAra kazAbdabodhApattivAraNAya bhedasambandhAvacchinnanAmArthaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhenAnvaye pratyayajanyopasthitervizeSyatAsambandhena hetutvamiti yaH kAryyakAraNabhAvastadvirodho'pi na / yatra bhedasambandhAvacchinnanAmArthaniSThaprakAratAyA anyaniSThaprakAratA nirUpitavizeSyatAnavacchinnatvam, tatraiva kAraNabAdhaH kSatikaraH / ata eva padaikavAkyatA / tAdRzaviziSTa vaiziSTyA vagAhibodhajanakatvAnnApi mRgapadAd dvitIyApattiH / sambhavati yatra prAtipadikArthavizeSyatayA karmatvasyAnvayavivakSAH tatraiva karmatvavAcikA vibhakti6 da0 pa0
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAre darpaNaH etena ."pazya lakSmaNa ityatra "astirbhavantIparo'nuprayujyamAno'pyasti" iti bhASyasthA'pizabdasvArasyena vAkyaparipoSakakriyAntarA'bhAve'steradhyAhAra ityarthalAbhena prakRte vAkyaparipoSikAyA darzanakriyAyAH sattvena tadadhyAhAre mAnAbhAvAt karmatAsaMsargeNA'nvayo'nupapanna iti dUSaNamalagnakam / evaJcAkhyAte prathamAntapadasamabhivyAhAre prAyaH prathamAntArthavizeSyakabodho nirAbAdhaH / ata eva 'yo yaH zUdrasya pacati dvijo'nnaM so'tininditaH' ityatra pradhAnaparAmarzitado dvijaparAmarzakatvamanAyAsena snggcchte| / nanu prathamAntArthavizeSyakabodhavAdimate 'pacatikalpaM caitraH "pacataHkalpaM caitrau" ityAdau kalpabAdyantasya nAmatayA tadvizeSaNavAcakatayA ca prathamAntacatrAdipadasamAnaliGgavacanatvA''pattirAkhyAtArthakRteH prathamAntArthacaitrAdAvabhedAnvayApattizceti ced ? na / svArthikAnAM prAyazaH prakRtyarthatA'vacchedakagatakutsAdidyotakatayA prakRte prakRtyarthatA'vacchedakakriyAgateSadasamAptatvasya kalpabAdyotanAt sattvAsatvAbhyAM prakRtyarthatAvacchedakasamAnasya bhAveSadasamAptatvapratipAdakakalpabAdyante napuMsakaikavacanAntatvayoraucityAt / kalpabAdyantasya nAmatvena samAnavibhaktikatvena ca tadarthasya caitre'bhedAnvayA''pattiriti tu mUrkhapralapitatvAdanAdeyam / lakSyArthakarturabhedAnvayasyeSTatvAt / zakyArthasya tvayogyatvAdevAnanvayAt / 'ghaTaH paTa' ityAdau vyabhicAravAraNAya vyutpatAvasati bAdhake iti vizeSaNAccetyAhuH / ____ atredamAbhAti-prathamAntakartavAcakapadasamabhivyAhAre prAyaH prathamAntArthavizeSyakabodha eva naiyAyikAnAm / kvacittu 'pazya mRgo dhAvati' ityAyekavAkyatA'nurodhAt tirthabhAvanAvizeSyako'pi saH / tathAhi-vaiyAkaraNairuktasthalIyaikavAkyatAnurodhAdhAtvarthabhAvanAprakArakabodhe dhAtujanyabhAvanopasthitehetutA klpyte|| __naiyAyikaistu karmatAsambandhena tiGarthabhAvanAvizeSyakabodhe dhAtujanyabhAvanopasthitestaditi smmev| 'prakRtipratyayArthayoH iti pravAdAnurodhAtprathamAntArthakartRprakArakabodhe kriyAntarakatatvavizeSyatApannatiGarthabhAvanopasthiterapi tatkalpyate / tathAcoktasthale AdheyatAsambandhena mRgaviziSTadhAvanA'nukUlakRteH karmatayA dRzyarthe'nvaye mRganiSThA yA dhAvanA'nukUlA kRtistatkarmakadarzanA''zrayastvamiti vaakyaarthbodhH|dhaavnvishissttkRtau ca bodhitakarmatvasya "savizeSaNe hi" iti nyAyAddhAvane paryavasAnAcca pratipipAdayiSitArthasyA'pi lAbhaH / nApi mRgapadottaraM dvitIyA''pattiH, mRgkrmtaayaa|etvaakyaadlaabhaaduu / evaJca 'pacatibhavati' ityatrApi 'prathamAntArthakartRvi parIkSA riti svIkArAt / prakRte tu tasya saMsargatayA bhAnena kSatyabhAvAditi / ata eva "caitraHpacyate taNDula" ityatra kartRtvasambandhenAnvayavAraNAya vyutpatyantarakalpanaM tadvirodho'pi na / bhedasambandhAvacchinnazuddhanAmArthaprakArakazAbdabodhasyAprasiddhatayaiva tadA. patterabhAvAt / 'taNDulaM pacati, 'caitreNa pacyate, ityAdau ca vibhaktyarthavizeSyaka eva bodhaH prasiddhaH / yatratu 'pazya lakSmaNa pampAyAM bakaH paramadhArmikaH' ityAdiprayogaH, tatrAstItyasyAdhyAhAreNa bakapadArthasya tAdAtmyasambandhAvacchinnaparamadhArmikaniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchinnasyaiva karmatAsambandhena dRzikriyAkarmatvamato na dvitI
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 43 itthaJca pacatItyatraikA''zrayikA pAkA'nukUlAbhAvanA / pacyate ityatraikA''zrayikA yA viklittistadanukUlA bhAvaneti bodhaH / darpaNaH ziSTA pAkakRtirvarttamAnabhAvanA''zrayikA' iti bodhAt tatrA'pyekavAkyatvA'kSateriti / evaJca 'prakRtipratyayArthayoH' itinyAyA'virodhenaiva bhASyakAroktapadaikavAkyatA nyAyanaye'pi sUpapAdetyalaM paramatA'nuvarNanena / phalitamAha -- itthaJceti / AkhyA'rthakarta prakArakabodhaM prati dhAtvartha bhAvanopasthitestAdRzakarma prakArakabodhe tAdRzaphalopasthiterhetutve cetyarthaH / bhAvanetyasya vartamAnetyAdiH / karmAsskhyAte bhAvanAvizeSyakabodhopavarNanaM tu prAcAmanurodhena / navyAstu -- karma kRtiphalavizeSyabodhasya dRSTatvena karmAkhyAte'pi tadvizeSyakabodha eva nyAyyaH / evaJca pratyayArthe sAkSAtprakRtyarthavizeSyAnvayitvamiti vyutpattirapi na virudhyate / ata eva 'iSyate putraH' ityarthe, putrIyatIti na / bhinnArthakatvAt / kintu putramicchatItyartha eveti "supa AtmanaH " ( pA0 sU0 3 / 1 / 8) iti sUtre bhASye uktam / anyathobhayatrA'pi vyApAravizeSyakabodhena bhinnArthakatvakathanA'saGgatiH / asmanmate tvekatra vyApAro vizeSyo'nyatrecchArUpaM phalamiti bhinnArthakatvaM STameva / kyajantAttu karmaNi pratyayo durlabho'karmatvAt / uktaJca kaiyaTena- 'yadA kriyAphalasya pradhAnyaM tadA vAkyameva - 'iSyate putraH, na tu kyajantastasyAkarmakatvAt karmaNi pratyayA'nutpAdAt' iti / itthaJca 'bhAvanAjanyaikAzrayikA varttamAnA viklittiH' iti bodha ityAhuH / spa bhAvAkhyAte tu bhAvanaiva vizeSyA / tathaivA'nubhavAt / tiGtvanuvAdaka eva, kintu latvAdinA kAlArthakaH / saMkhyA tu na tadarthaH / kartrAdirUpA'rthopasthityA'tmaka hetvabhAvenaiva tadarthasaMkhyAyA anvayA'sambhavAt / kintu 'na kevalA' ityAdinyAyena sAdhutvArthamekavacanameva / "ekavacanamutsargataH kariSyate" iti siddhAntAt / kAle yuktAbhisaraNe muhyante mRgamohikAH / uSTrAsikAH samAsyante zayyante hatazAyikAH // ityatra bahuvacanaM tu bhASyakAraprayogAdeveti prAJcaH / navyAstu -- ekavacanasyautsargikatvaM satyeva gamake, yathA'vyayAt tadutpattau 'avyayAddApyupaH" iti / ata eva, "DyApU" ( pA0 sU0 4 / 1 / 1 ) iti sUtrAbhAve tiGantebhyastadutpattimAzaGkaya tiGA saMkhyAyA uktatvAnneti parihRtaM bhASye / tvaduktarItyA parIkSA yApattiriti naiyAyikAnusArimatam / tanna manoramam / bhASyasammataikavAkyatAyA anupapAdanAditi / *itthaM ca*-pUrvoktavyavasthAsiddhau ca / iti bodha iti / prAcInaiH karmAkhyAtasamabhivyAhAre'pi bhAvanAvizeSyaka eva zAbdabodhaH svIkriyate, tadabhiprAyeNedam / teSAM "supa AtmanaH kyac" iti sUtrabhASye "atheha kasmAnna bhavati - iSyate putraH, - iSTaH putra, iti / bhinnArthatvAt" ityuktam / tatreSyate putra ityatra bhinnArthakatvaM phalavyApArayorvyatyAsenopapAdanIyam / putrIyatIti kyajantAtputrakarmakecchAnukUlavyA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - darpaNaH tiGA kArakagatAyAstasyA uktatve'pi prakRtyartha gatAyAstasyA anuktatayautsargikatayA vaikavacanasyAzakyavAraNatvena tadasaGgatiH spaSTaiva / 44 "dvayekayoH - " ( pA0sU0 7 / 4 / 22 ) ityAdeH "laH karmaNi" ityanenaikavAkyatA'pi lakArAH karmAdau bhavanti teSAM sthAne caikatvAdau tibAdayo bhavantItyAkAraiva / nahi tatra dvitIyA karmaNItyAdyasti, yena saMkhyAyAH kArakavizeSaNatA pratIyeta / AvRttau ca na mAnam / tasmAt sarvatra saMkhyAyAH prakRtyartha evA'nvayaH / 'kasyaivAda, ityAkAGkSAyAmupasthitatvAt prakRtyarthA'nvayasyaivocitatvAt / katyAderapi vidheyaM prati vizeSaNatvena, 'guNAnAM ca parArthatvAt' itinyAyena saMkhyAyAmasambandhAt karmaNItyAdeH kasya karmaNItyAkAGkSAsattvena tatra dhAtvarthAnvayasya klRptatvAt / kriyAyAmapyekatvamastyataH - " ekA kriyA" iti rUpapsUtrabhASyAt / evaJca tasya prakRtyarthe'nvayAdekavacanam / dvitvAdikaM tu svottaratiGvAcyakArakagataM tatrAropya karttRkarmakeSu tiGkSu dvivacanAdisiddhiH / ata eva na sAdhane dvitvAdisaMzayaH / kriyAgatasaMkhyAropasya sAdhanajJAnanimittatvAt / anekaH pacatItyAdyanurodhena sAdhane'pi saMkhyAropasya tavA'pi vAcyatvAt tasyA'pya'nvayaH prakRtyartha eva / prakRte hatazAyikAH zayyante ityAdau hatazayanasadRzAnItyarthe upamAne bahutvopapAdanasAmarthyenopameye i ntArthakriyArUpe upamAnagatabahutvAropeNa bahuvacanam / tiGvAcyakArakagatAyA evAropo, nA'nyagatAyA ityatra dhAtvarthazaktisvabhAva eva bIjam / ata eva bhAve dvivacanAdi / taduktam ekatve'pi kriyAsskhyAte sAdhanAzrayasaMkhyayA / bhidyate na tu liGgAkhyo bhedastatra tadAzrayaH // iti / evaJcAkhyAtArthaprakArakabodhe dhAtujanyopasthitiH kAraNamityeka eva kAryakAraNabhAva iti lAghavam / "pratyayAnAm" iti vyutpattiparipAlanaM cetyAhuH / tadapare na kSamante / autsargikaikavacanasya samayaparipAlanArthakatayA tatra gamakAsskAGkSAyA abhAvena 'satyeva gamake' ityuktirvyarthA / yadapi gamakatayA DyApsUtrabhASyopanyasanaM, tat tathaiva / yatastadeva bhASyaM kriyAyAM saMkhyAsAmAnyAbhAvabodhakam / tathAhi - DyAsUtrAbhAve tiGantAt subutpattizaGkA pratyayArthakArakasaMkhyAmAdAya prakRtyarthagata saMkhyAmA rAya vA vaktavyA / tatra prakRtyarthasyA'sattvarUpatayA saMkhyAnvayAyogAt kArakagatarmaMkhyAmAdAyaiva prasaktA, sA tiGoktatvAdityanena nirAkriyate / samaya paripAlanasya tijaiva kRtatvAt tadaprAptyaiva tannirAkaraNasyA'prasakteH / 'suptiGantaM param' 'tiGatiGaH' ityAdisUtrasvArasyAduktArthajJApanApekSayA tiGGantAdautsa - PrasaarbhAvasyaiva tena jJApayitumucitatvAcca / 'ekA ca kriyA' itibhASyamapi na kriyAyAmekatvaM bodhayati, kintu saMkhyAsAmAnyA'bhAvameva / kathamanyathA sAdhAraNaikavacanenaivopapattau vacanArambhasArthakyam / kiJcopamAne bahutvopapAinasAmarthyeneti vadatA kArake dvitvAdyupapAdanasAmarthyenetya'pyuktaprAparIkSA pAra iti bodhaH / 'iSyate putraH' ityasmAttu vyApArajanyaputrAbhinnakarmakecchetyAkArakaH zAbdabodha iti / evameva sarvatropapAdanIyam /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| devadattAdipadaprayoge tvAkhyAtArthakAdibhistadarthasyA'bhedA'nvayaH / 'ghaTo nazyati' ityatrA'pighaTA'bhinnA''zrayako nAzA'nukUlo vyApAra iti bodhaH / sa ca vyApAraH pratiyogitvaviziSTanAzasAmagrIsama darpaNaH yam / evaJca hatazAyikA ityatropamAne bahutvopapAdakabahuvacanavat prakRte kArake kasya. cid dvitvAdyupapAdanasyAbhAvAt tadAropAsambhavaH / naca caitramaitrAviti dvivacanAditastadavagatiH / caitro maitrazca pacata ityAdau tadabhAvAt kArakAnvayAtprAgeva caitrAdyanvitAyAstasyAH kArakAnanvitatvAca / bhAvAkhyAte svottarativAcyakArakA prasiddhayA dvivacanAsambhavAcca / 'kasyaikatve' ityAkAGkSAyA yogyajijJAsyasambandhinyA evaucityAt / kriyAyA asattvena paricchedakAkAGkSAyA evAsambhavena tatra tadanvayokteH parAhatatvAcca / pacatItyAdijanyabodhAnantaraM jAyamAnasya sarvasiddhaikanvAdivaiziSTayena jijJAsyakArakabodhaka 'kaH kau' ityAdipraznasyA'nupapatyA siddhAyAH kArakasaMkhyAnvayapratIteranupapattareva karmaNItyAdipadAnuvRttau maantvaat| uktavAkyapadIyasyApyAkhyAtArthakriyAyA ekatve'pi saMkhyAsAmAnyAbhAvavattve'pi kacit kartRkarmAdibAhulyena sA nAnaiva pratIyate ityarthAnna tadvirodho'pi / tataH zabdama vdayA dhAtvarthe tirthasaGkhyA'nvaya ityarthasyAlAbhAcca / "guNAnAM ca praarthtvaad| (jai0 3 / 1 // 9) iti tu pradhAnasyAnvayayogyatve satyeva / ata eva kaiyaTAdibhistiGarthasaMkhyAyAH kAraka evA'nvayaH svIkRtaH / evaJca bhASyakAraprayogAdanyatra bhAvAkhyAte dvivacanAdyasAdhvevetyadhika svayamUhyam / / ___ *AkhyAtArthakAdibhiriti* / 'samAnavibhaktikayorevA'bhedAnvaya' iti niyamasya prAgeva dUSitatvAditi bhAvaH / akarmakasthale'pi phalavyApArobhayArthakatvaM dhAtoranyairapi svIkAryamitisUcayaJcchAbdabodhaprakAramAha-*ghaTo nazyatIti / tadvyApArA''kAGkSAyAmAha-*sa ceti / *pratiyogitveti / pratiyogitvavaiziSTayantu nirUpakatAsambandhena bodhyam / tatsamavadhAnameva tadanukUlo vyApAra ityrthH| parIkSA *tadarthasya-devadattAdipadArthasya / sakarmakadhAtusthale phalavyApArayorvAcyatvaM vyavasthApyAkarmakadhAtUnAmapyubhayavAcakatvamiti vyutpAdayitumakarmakavizeSe bodhaprakriyAmAha-*ghaTo nazyatItyAdinA* / *pratiyogitvaviziSTeti / sAmAnAdhikaraNyasambandhena pratiyogitvaviziSTetyarthaH / nAzasAmagrIsamavadhAnam / nAzasya yA sAmagrI nAzAnukUlAsAmagrI, tasyA melanamekana sthitiH| etenAna sAmagrIrUpa eva vyApAra ityarthAduktaM bhavati / tathAca nAzastadanukUlapratiyogitvaviziSTA nAzAnukUlA sAmagrI ca dhAtvartha ityuktam / phalavyApArayorekAdhikaraNavRttitvopapattaye-pratiyogitvaviziSTeti / idamupalakSaNaM kacid vyavahitadezasambandhAnukUlo vyApAro'pi dhAtvarthaH / ata evotpattikAle 'naSTaM tadgRhaM bhavati' iti niSThAsaMjJAsUtre bhASye prayogaH saGgacchate / yeSAM tu mate nAzamAnaM dhAtvarthasteSAM mate nAze, utpanne, nAzasya nAzA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArevadhAnam / ata eva tasyAM satyAM nazyati, tadatyaye naSTaH, tadbhAvitve nayatI(1)ti pryogH| devadatto janAti, icchatItyAdau ca devadattAbhinnA''zrayako zAnecchAdyanukUlo vartamAno vyApAra iti bodhaH / sa cAntata Azrayataiveti rItyohyam // 2 // darpaNaH *ata eveti / yato nAzamAnaM nArthaH, kintu pratiyogitvaviziSTanAzaphalakatattatsAmagrIrUpo vyApAro'pyata evetyrthH| phalavyApArayorakAdhikaraNyAcca na sakarmatvam / etadarthameva pratiyogitvaviziSTetyupAttam / yanmate nAzamAnaM na dhAtorarthastanmate nAzotpattyanantaraM nAzasya sadaiva sattvAnazyatIti prayogApattistasya dhvaMsAspratiyogitvAcca naSTa iti prayogA'nupapattiriti sUcanAya, tasyAM satyAmityAdinA traikAlikaprayogapradarzanam / naiyAyikamataM tu luGarthanirUpaNe vkssyte| ___jAnAtyAdisaviSayArthakAnAM jJAnAdyatiriktavyApArAdyarthakatvAnabhyupagame sakarmatvAnupapattiM sUcayan svamate zAbdabodhaM darzayati-*devadatto jAnAtItyAdi / AdipadagrAhyArthamAha-*icchAdIti* / kacijAnAtItyAdAvityeva pAThaH / *sa ceti / jJAnAnukUlo vyApArazvetyarthaH / tadanveSaNAyAtmamanaHsaMyogasyaiva sulabhatvAdAha-*antata iti / tdnupsthitaavityrthH| *Azrayataiveti / tasyA anavayavatve'pi sA'vayavatvAropAdvyApAratvaM nirvAhyamiti bhAvaH // 2 // parIkSA bhAvena naSTa ityAdau bhUtArthaktapratyayAnupapattiH / manmate tu netyAha-*ata eveti / nAzasAmagrIrUpavyApArasya dhAtvarthatvAdeva / *tadasyAm*-sAmayyAm / *iti prayoga iti| kAlarUpasya pratyayArthasya sakarmakasthala ivAkarmakasthale'pi vyApAra evAnvayAbhyugamAditi / phalatAvacchedakasambandhena phalAnadhikaraNavRttitvaM vyApAratAvacchedakasambandhena vyApArasya yatra tatrobhayavAcako dhAtuHsakarmako bhavati / anyathA tvakarmakaH / prakRte phalatAvacchedakasambandhaH pratiyogitaiva / vyApAratAvacchedakasambandhastu tAdRzasya vyApArasyAzrayateti bodhyam / jAnAtItyAdisakarmakadhAtUnAmubhayAvAcakatve'pi gauNaM sakarmakatvamiti ye naiyAyikA vadantiH teSAM matamasamaJjasamiti darzayituM teSAM yatra prayogastatra bodhaprakriyAmAha-*devadatto jAnAtItyAdinA / jJAnecchAdyanukUla:-jJAnAnukUlaH, icchaanukuulshcetyaadyrthH| *antataH / tasya gaveSaNAyAM vyApArAntarasyAsphUrtI / yadyapyAzrayatA niravayavA, tathApyAropAtsAvayavatvakalpanayA vyApAratvamasyA bodhyam / *AdinA*-yatate ityasya parigrahaH / viSayatAcAtra phalatAvacchedakaH sambandhaH / vyApArazcAtmamanaHsaMyogaH / ata eva manojAnAtItyupapadyate / etadanusandhAnAbhAve tvAzrayatAyAstatvamuktam / yattvAvaraNabhaGgAnukUlo jJAnarUpo vyApAra eva jAnAtyartha iti, tanna / dharmAdharmo jAnAtItyAdAvanupapatteH / atra hi dharmAdharmoM karmaNI parokSau tayoryadAvaraNaM tayorasatvApAdakaM tasya parokSavRtti ( 1 ) idaM ca dUSaNaM vartamAnadhvaMsapratiyogitvarUpamatItatvaM pratyayArtha iti mate / vartamAnadhvaMsapratiyogikAlavRttitvasya tadarthakatve tu noktaM dUSaNamiti bhaavH|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 47 nanvAkhyAtasya kartRkarmazaktatve, pacatItyatrobhayabodhApattiH / kartRmAtrabodhavat karmamAtrasyApi bodhApattirityatastAtparya grAhaka mAha - phalavyApArayostatra phale taya ciNAdayaH // vyApAre zapUinamAdyAstu dyotayantyAzrayAnvayam ||3|| taGAdayaH phale AzrayA'nvayaM dyotayanti / karmatvAt taddyotakAH karmadyotakAH / vyApArA'nvayyAzrayasya kartRtvAt tadyotakAH kartRdyotakA iti samudAyArthaH / dyotayantitAtparyaM grAhayanti // " " ghyA phalA'nvayAzrayasya nanvevaM 'kramAdamuM nArada ityabodhi sa' ityAdau, 'pacyate odanaH svayameva' ityAdau ca vyabhicAraH / karmaNaH kartRtvavivakSAyAM karttari darpaNaH upodghAtasaGgatyA zabAdInAM dyotakatAM nirUpayitumAha- nanviti / nanu ' sakRduccaritaH zabdaH sakRdarthaM gamayati' iti vyutpatterne kadA'rthadvayabodho'ta Aha-*kartRmAtrabodhavaditi / mAtrazabdo'vadhAraNe / tAtparyyeti / tattadarthapratItIcchayoccaritatvarUpatAtparya prahajanakamityarthaH / ata eva "karttari za" ityAdau kartrAdigrahaNaM sArthakam / anyathA "laH karmaNi" (pA0sU0 1 / 4 / 69) ityetadvihitalAdezaireva kartrAdibodhenAnyalabhyatvAttadvaiyarthyaM spaSTameveti bhAvaH / mUle *phalavyApArayostatreti / tatreti dhAtUpasthApyayorityarthaH / 'phalavyApArayoH' iti nirddhAraNe saptamItyAzayena vyAcaSTe sAre*phala iti // 3 // *vyabhicAra iti / yagAdInAmanvaye, zabAdInAM vyatireke cetyarthaH / yagAdisavespi phale AzrayA'nvayA'bodhAcchabAdyabhAve'pi vyApAre tiGartha AzrayAnvayAt parIkSA rUpajJAnena bhaGge'pi tayorabhAnApAdakasyAjJAnarUpAvaraNasya parokSajJAnenAnivRtteH // 2 // pacatItyAdipariniSThitaghaTako dhAtustato vihitA laDAdayasteSAmarthAH - saMkSepata uktAH / upodghAtasaGgatyA tannimittakavikaraNAnAM tu dyotakatvamityAha -* nanvAkhyAtasyetyAdinA / nanu 'sakRduccarita' iti nyAyena nobhayabodho'ta Aha-* karttamAtreti* / atra mAtrazabdo'vadhAraNe / tAtparyeti / tattadarthaviSayakapratItIcchayoccaritatvarUpaM yattAtparyyaM tadgrahajanakasatvAt / yathA "karttari zap" ityAdi / *tatra* pUrvoniSkRSTArthe sati / phalavyApArayoriti nirdhAraNe saptamI, asyAH phale'nvayaH / *tadyotakAH* / phale- AzrayAnvayadyotakAH / karmadyotakAH / dyotakatArUpA yA vyaJjanA tayA karmapratipAdakAH / etena paJcakaM dhAtvartha evaH pratyayAstu dyotakA iti siddhAntaH sUcitaH // 3 // pUrvoktasya dyotakatvakathanasyautsargikatvamiti bodhayitumAzaGkate -*nanvevamiti / *vyabhicAra iti / yAgAdisatve'pi phaleM - AzrayAnanvayAtphale; AzrayAnvayadyotaka
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArelakAre sati, "karmavat karmaNA tulyakriyaH" ( pA0sU0 3 / 1 / 7) ityatidezena yagAtmanepadaciciNvadiTAmatidezAdyagAdisattve'pi karturevabodhAd vyApAra evA''zrayAnvayAJca / abodhItyatrApi budhyateH katari luGa / tasya "dIpajana" (pA. suu064|104) iti ciNa / "ciNo luk" (pA0 sU0 6 / 104) iti tasya lug iti sAdhanAdityAzaGkAyAmAhautsargo'yaM karmakartRviSayAdau viparyayAt / tasmAd yathocitaM jJeyaM dyotakatvaM yathAgamam // 4 // *karmakartRviSayAdau-pacyate odanaH svayamevenyAdau / atra hyekaudanAminnAzrayakaH pAkAnukUlo vyApAra iti bodhaH / kramAditi AdipadagrAhyam / atra sAmAnyavizeSajJAnapUrvaka ekanAradaviSayakazAnA'nukUlaH kRSNAbhinnazrayako'tIto vyApAra iti bodhaH // darpaNaH tadevopapAdayati-*karmaNaH kartRtvavivakSAyAmityAdi / saukAtizayadyotanArthA ca tadvivakSA taNDulAdigatAgnisaMyogAdirUpavyApArasyaiva phalajanakatayA dhaatvrthtvvivkssaayaamityrthH| vastutastu phalasyApi janakavyApAragatapaurvAparyyAropeNa vyApAratvena bhAnAditi pUrvamuktatvAttaNDulagataphalasyaiva vyApAratvena vivakSAyAmityarthaH / *sAdhanAditi / tathAca vyabhicArAnna taDAdInAM dyotakateti bhaavH| ___ *kramAdityAdi / karmakartRviSayAdAviti mUlasthAdipadenetyarthaH / sAmAnyetyAdi-kramAdityasya vivaraNam / saviSayadhAtvarthanirUpitakarmatvasya viSayatve paryAvasAnamityabhipretyAha-viSayaketi / sakarmakadhAtusamabhivyAhRtayagAdInAM karmayotaka parIkSA tAyAM vyabhicAraH / *karmaNa ityAdi / saukAtizayadyotanAya hyetAdRzI vivkssaa| atra phalavyadhikaraNavyApArasya dhAtuvAcyasya tyAgaH: phalasamAnAdhikaraNavyApArasya tu dhAtuvAcyatvakalpanam / evaM ca vyApArAntarasya kantaraniSThasyAkalpanena sAkaryalAbha iti bodhyam / sa ca vyApAraH prakRte-taNDulaniSTho'gnisaMyogo mArdavaM vA vivkssitmiti| yadvA phalamAtrasyaiva dhAtuvAcyatvavivakSA, tatraiva vyApAragatapaurvAparyyAropeNa vyApAratvasya kalpanamiti / *sAdhanAditi / etena taGAdInAM dyotakatAyAM vyabhicAro darzitaH / *Adipadeti / karmakartRviSayAdAviti mUle padAdipadaM tadgrAhyam / / *atra-kramAdivAkye zrute satIti zeSaH / kramapadArthamAha-*sAmAnyavizeSeti /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvthninnyH| 49 *yathocitamiti*-sakarmakadhAtusamabhivyAhRtabhAvasAdhAraNavidhividheyaciNyagAdi karmadyotakamiti bhAvaH // 4 // evaM sUcIkaTAhanyAyena sopapattikaM vAkyArthamupavarNya, phalavyApArayoH iti pratijJAtaM dhAtoApAravAcitvaM laDAdyante bhAvanAyA . avAcyatvaM vadataH prAbhAkarAdIn prati vyavasthApayati vyApAro bhAvanA saivotpAdanA saiva ca kriyaa| kRto'karmakatApattenahi yatno'rtha issyte||5|| darpaNaH tvAdAha-*sakarmaketi / pacyate taNDulaH svayamevetyAdau / yagAdi tu na tathA, kintvAtidezikam / "karmavat karmaNA" (pAsU0 3 / 1187) iti vihitAtideze kAryAtidezatvasyA''kare siddhAntitatvAnna tatra vyabhicAra iti bhAvaH / *bhAvasAdhAraNeti / bhAvakarmaNoH "sArvadhAtuke yk|| ityAdivihitetyarthaH / tena "dIpajana" (pAsU0 3 / 1161 ) ityAdivihitavyAvRttiH // 4 // ___ *evamiti* / uktaprakAreNetyarthaH / nanu phalavyApArayorityanena sAmAnyato dhAtoH phalavyApAravAcakatvapratijJAtasyottarakSaNe evopapattibhistavyavasthApana kartumucitam , na tu vAkyArthanirUpaNAnantaram , tena jijJAsAvicchedAdityAzaGkAyAmAha-sUcIkaTAhanyAyeneti tathAca sAmAnyataH phalavyApArayordhAtvarthatve. Azrayasya tiGarthatve ca jJAte, nirasanIyalyabAdivipratipattikatvena supratipAdyatayA ca prathamaM vAkyArthe eva ziSyajijJAsodayAt / sa evA''dau nirUpito, na tu dhAtvarthaH / nirasanIyabahuvAdivipratipattikatvenAtiduruhatayA ca tasya pUrvamajijJAsitatvAditi bhAvaH / 'laDAdyante' ityatadguNasaMvijJAnabahuvrIhiNA dhAtuparam / tathAca yajeta, pacetetyAdau yajyAdidhAtAvityarthaH / / *avAcyatvam / vAcyatAnirUpakatvA'bhAvam / parIkSA yathocitamityatroktamaucityaM darzayati-*sakarma keti / akarmakadhAtusamabhivyAhRtayakaH karmAnvayadyotakatvAsambhavaH, karmaNa evAbhAvAdata Aha-*sakarmaketi* / bhAvasAdhAraNena vidhinA "ciNa bhAvakarmaNoH" ityanena vihitazciNa , "sArvadhAtuke ya" ityanena vidheyo yo yak sa tadyotaka ityarthaH // 4 // nanu 'phalavyApArayordhAtuH" iti yA dhAtoH phalavyApArobhayavAcakatoktistadanantaraM ye dhAtorubhayavAcakatvavAdinasteSAM mataM nirsniiym| tadanantaraM vAkyArthasya varNanamucitam , tathA tu na kRtam , kintvAdau vAkyArthavarNanameva kRtamityatra kiM bIjamata Aha-*sUcIti* / dhAtorubhayavAcakatvasyAzrayasya tivAcyatvasya ca kathanAnantaraM nirasanIyalyabAdivipratipattikatvena vAkyArthavarNana eva ziSyajijJAsodayAttannirUpaNamevAdau kRtamiti bhaavH| vyApAravAcitvamityasya vyavasthApayatItyatrAnvayaH / *laDAdyanta iti* / atra parasamIpavAcakAntazabdena laDAdizabdasyAtadguNasaMvijJAnabahuvrIhiNA asya samudAyasya dhAtuparatvaM drssttvym| *prAbhAkarAdInityA 780pa0
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArepacati pAkamutpAdayatiH, pAkAnukUlA bhAvanA, tAdRzyutpAdanA ityAdivivaraNAd vidriyamANasyApi tadvAcakateti bhAvaH / darpaNaH 'prAbhAkarAdIn' ityAdinA naiyAyikasaMgrahaH / ___ yadyapi vyApAro dhAtvarthatvena naiyAyikasaMmataH, tathApi nA'sau tanmate bhAvanApadavyapadezya iti bhaavH| 'vyApAro bhAvanA saiva' ityAdipUrvArddhasya yo 'guNabhUtairavayavaiH' ityAdayuktalakSaNalakSito'rthastadvAcakavyApArapadaM bhaavnaadipdairviviyte| vidriyamANasya vivaraNasamAnArthakatvena dhAto vanAvAcakatvasiddhirityarthaH / tatro'dezyavidheyayorakyamApAdayataH sarvanAmnaH paryAyeNAnyataraliGgakatvasya 'zaityaM hi yat sA prakRtirjalasyA 'ityAdibahuSu sthaleSu darzanAttatra 'sA' iti striilinggnirdeshaanuppttiH| puliGgatve'pi, 'so'ci lope cet' (pA.sU0 6 / 1 / 134 ) iti lopena sAdhutvAcca / bhAvanaiva vA'stu ttpdpraamRssyaa| _____nanu sambhavedevaM dhAtorvyApArArthakatve, tatra ca kiM mAnamityAzaya kRnA dhAtuvivaraNe mAnaM darzayati sAre-*pacati pAkamutpAdayatIti / nanu 'yA kriyA bhAvanA saivotpAdanA'pi ca sA smRtA' ityukte'pi kriyAyA bhAvanAtvalAbhe kimiti vyApArapa parIkSA dinaa*-praaciinnaiyaayiksNgrhH| tanmate vyApArasya dhAtuvAcyatve'pi bhAvanApadavAcyatvaM nAsti yataH, tatastanmatanirAso'pyagrimapadyena vyApAra eva bhAvanApadapratipAdya iti pradarzanena kRta iti teSAmuktirapi nirasteti bhaavH| prAbhAkarAstu-kRtyAdikaM naakhyaataarthH| tadviSayakazAbdabodhasya vivAdagrastatvAt , kintu kAlasaGkhye ananyalabhyatvAt / 'caitraH pacati, ratho gacchati' ityAdau dhAtvarthasya pAkagatyAdeH svajanakakRtimatvAzrayatvAdisambandhena prathamAntArthe prakAratvaM tasya cAkhyAtArthabhAvanAM prati prakAratvaM bhAvanAvizeSyakazca shaabdbodhH| na ca 'maitraH pacyate taNDulaH, ityato maitraprakArakaH svavRttikRtimatvasaMsargako'nvayabodho na jAyate ityanubhavasiddham , tadupapattye nAmArthadhAtvarthayoranvayabodho'vyutpanna iti svIkAryamiti kathaM dhAtvarthasya prathamAntArthe prakAratvamiti vAcyam ? dhAtvarthe bhedasambandhena nAmArthaprakArakAnvayabodha evAvyutpanna iti svIkAryyannatu tAdRzasaMsargako nAmArthavizeSyako'pi nAstIti svIkAryamityAzayAt / . na ca 'jJAnaM caitra, iti zabdAjjJAnaprakAraka-Azrayatva-saMsargakAnvayabodho'pi na jAyata ityato bhedasaMsargakadhAtvarthaprakArakanAmArthavizeSyakAnvayabodho'pyavyutpanna iti svIkAryamiti vAcyam ? atra jJAnasya nAmArthatayA nAmArthayobhedenAnvayabodho'vyutpanna iti vyutpattyantareNa tasya vAraNasambhavAdityAhustanmatanirAso'pyabhipreta ityAzayenAha-*prAbhAkarAdIniti / vyApAro-bhAvanA, saivotpAdanetyatra seti svIliGganirdezo vidheyasya strItvAt / sarvanAmnAmuddezyavidheyAnyataraliGgatvasya 'zaityaM hi yatsA prakRtirjalasya' ityAdau bahuzo dRSTatvAt / vivriyamANasya-dhAtostadvAcakatAbhAvanAvAcakatA / etenobhayamataM khaNDitam / nanu "yA kriyA bhAvanA saivotpAdanA'pi
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ dhaatvrthnirnnyH| vyApArapadaM ca phUtkArAdInAmayatnAnAmapi phUtkAratvAdirUpeNa vAcyatAM dhvanayitumuktam / ata eva pacatItyatra adhaHsantApanatvaphUtkAratvacUllyuparidhAraNatvayatratvAdibhirbodhaH srvsiddhH| " nacaivameSAM zakyatAvacchedakatve gauravApattyA kRtitvameva tadavacchedakaM vAcyam, ratho gacchati, jAnAtItyAdIca vyApAratvAdiprakArakabodho lakSaNayeti naiyAyikarItiHsAdhvI / zakyatAvaccheda. katvasyApi lakSyatAvacchedakatvavad gurUNi sambhavAt tayorvaiSamye darpaNaH dopAdAnamata Aha-*vyApArapadaJceti / tathAca vyApriyate'neneti karaNavyutpannena bhAvavyutpannena vA vyApArapadena phalAnukUlayAvatAmadhizrayaNAdInAM bhAvanAtvalAbhAya tadupAdAnam / kriyApadena tu kRtipadavadyanamAtrArthakenoktavivaraNAt kRte reva bhAvanAtvalAbhaH syAditi tadupAttamiti bhaavH|| ____ *ata eveti / tattadrUpeNa phUtkAratvAdInAM dhaatuvaacytvaadevetyrthH| *sarvasiddha iti / ata eva pacatItyukte phUtkArAdimAnna veti sandehA'nudayAditi bhAvaH / yadrItyA naiyAyikaiH vyApAratvasyAkhyAtavAcyatAvacchedakatvaM nirasya kRtitvasya tadvayavasthApitam , tadrItyaiva dhAtoH kRtitvamAtraM zakyatAvacchedakaM bhaviSyatIti taTasthA''zaGkAM nirAkaroti*-nacaivameSAmityAdi* / 'naca' iti sAdhvItyanenAnvitam / *eSAm*-adhizrayaNatvAdInAm / *gauraveti / dhAtuvAcyatvAvacchedakatve gauravApatyetyarthaH / teSAM kRtitvApekSayA gurutvAnnAnAtvAcceti bhaavH| ___ *tadavacchedakamiti / dhaatuvaacytaavcchedkmityrthH| nanu kRtereva dhAtvarthatve rathAdAvacetane tabAdhAttAzaprayogAnupapattirata Aha-*ratho gacchatItyAdi / vyApArAdItyAdinA''zrayatvapratiyogitvaparigrahaH / jAnAtItyAdAvityAdipadagrAhye ghaTo nazyatItyAdau nAzAzrayatvasya bAdhAtpratiyogitve eva lakSaNAyA draSTavyatvAt / ___ *naiyAyikarItiriti / AkhyAtArthavicAre hi tairvyApAre lakSaNAM kRtau ca zakti svIkRtyA'yaM prayogaH samarthitastadvanmayA'pisamarthanIya iti sAdRzyAt rItipadopAdAnam na tvanyAM'ze tanmatA''dara iti bhAvaH / lAghavopaSTabdhamAnAdevA'rthasiddhirna kevalAllAghavAdityAzayena mImAMsakarItyA tadrIte revA'sAdhutvamAviSkaroti-*zakyatAvacchedakatvasyeti / tathAca zaktirguruNA'pi dharmeNAvacchidyate, asati bAdhake kRtitvAllakSaNAvadityanumAnAtteSu zaktiH setsyatIti bhaavH|| nanu teSAM kRtitvA'pekSayA gurutvameva bAdhakamata Aha-*tayoriti / zakyatAva parIkSA ca sA smRtA" ityeva kuto noktamata Aha-*vyApArapadamiti* *ata eva*-phUtkAratvAdinA vAcyatAsvIkArAdeva / *sarvasiddha iti / ata eva tttddhrmprkaarksNshyaanutpaadknirvaahH| taTasthasya zaGkAM nirasyati-*nacetyAdinA* / eSAm*-phUtkAratvAdInAm / *gauraveti / nAnAtvAdityAdiH / *naiyAyikarItiH / naiyAyikasya kRtitvasyAkhyAtavAcyatAvacchedakatvasAdhikA rItiyuktirlAghavakathanarUpA setyarthaH / *tayoH-zakya
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArebIjAbhAvAt / na ca pacati, pAkaM karotIti yatnArthakakarotinA vivaraNAd yatna evA''khyAtArtha iti vAcyam / ratho gamanaM karoti, bIjA. dinA aGkuraH kRtaH, iti darzanAtkRto yatrArthakatAyA asiddhaH / darpaNaH cchedakatvalakSyatAvacchedakatvayorityarthaH / *biijaabhaavaaditi| sambhavati samaniyate laghau dharme gurau tadabhAvAdityasya prakRte'navatAreNa yadyavacchedakatvaM svarUpasambandha. vizeSastadA tatsvarUpatvasya gurUNAmapi satvAtkimanupapannam / athAtiriktam , tadA gurudharme'pi tatsvIkAra AvazyakaH / gaGgAtIratvaM lakSyatAvacchedakamiti vyavahArAt / vRtyavacchedakakoTipraviSTatvasyobhayatra sAmyAcca / tatra nyUnA'tiriktavRttitvarUpA'vacchedakatvamAdAya tAdRzavyavahAro yadi, tadA sarvatraiva tathAstviti bhaavH| nanu lAghavAdeva na tasyA'vacchedakatvaM vadAmaH, kintu maanaadpiityaashngkte-*nceti| yatnArthakakarotinetyuktyA vyApArajanyatvapratisandhAnA'vizeSe'pi ghaTAGkarayoH kRtAskRtavyavahArAtkRto yatnArthakatvaM siddhameveti dhvanayati-*vivaraNAditi / tadarthapratipAdakapadakathanarUpAdityarthaH / dhAtumAtram-yatnatvaviziSTe zaktam , bAdhakaM vinA yatnatvaviziSTA'rthakakarotipratipAditA'rthakatvAd / yadyadviziSTabodhakapadapratipAditArthaka bhavati tattatra zaktam / ghaTatvaviziSTazaktaghaTapadapratipAditArthakakalazAdipadavaditi sAmAnyato dRSTA'numAnavidhayA zaktigrAhakatvAdvivaraNasyeti bhAvaH / yatna evArtha iti pAThaH / yatna eva AkhyAtArtha iti pAThastu prakRtasandarbhaviruddhaH / *arthaH*-dhAtvarthaH / evakAreNa vyApArasya vAcyatvavyavacchedaH / ___ kRjo yatnArthakatve eva dhAtumAtrasya tadarthakatvasambhAvanA / tadeva gaganakusumopamAnamityAha-*ratho gamanaM karotItyAdi / rathAdAvacetane yatnasya bAdhena tAdRzaprayogA'nupapattyA na kRto yatnArthakatvam , api tu vyApArArthakatvameveti, tena vivaraNAddhAtorvyApArArthakatvameva siddhayatIti bhAvaH / ___ nanu 'ratho gacchati' iti prayogasthadhAtvarthapratipAdakakRto vyApAre lAkSaNikatvAnna tena yatnArthakatvakSatirata Aha-*bIjAdineti / tathAca kRto vyApAre prayogaprAcuyyeNa tatraiva zaktiyA'yyeti / tena vivaraNAddhAtorvyApArArthakatvamavazyamaGgIkaraNIyamiti bhaavH| atredamavadheyam-vaiyAkaraNamate'pi pacatyAdeH phUtkArAdivyApAre vyApAratvenaiva parIkSA tAvacchedakatvalakSyatAvacchedakatvayoH / vivaraNAditi / AkhyAtArthasya vivaraNAdityarthaH / yatnArthakakarotinA vivaraNAditi bhavaduktirevAsaGgatetyAha-*rathogacchatItyAdinA* / tathA ca kRmo vyApAre prayogaprAcuryyAttatraiva zaktikalpanamucitam / tena ca vivaraNAddhAturapi vyApAravAcaka iti bhAvaH / atredambodhyam-phUtkAratvAdInAM bahunAM vAcyatAvacchedakatvakalpanApekSayA vyApAratvasya vAcyatAvacchedakatvamevocitam / ata eva vyApArasya vyApArasAmAnyArthakakarotinA vivaraNaM saGgacchate / phUtkAratvAdinA bodhastu lakSaNayA / ata eva tatra tatra pacatItyAdevivaraNavAkye vyApAratvena vyApArIllekhaH prAmANikAnAM dRzyata iti /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| kiJca bhAvanAyA avAcyatve ghaTaM bhAvayatItyatreva ghaTo bhavatItyatrApi dvitIyA syAt / nacA'tra ghaTasya kartRtvena tatsaMzayA karmasaMjJAyAH bAdhAnna dvitIyeti vAcyam / anugatakartRtvasya tvanmate durvacatvena ghaTasyAkartRtvAt / kRtyAzrayatvasya kArakacakraprayoktRtvasya vA ghaTAdAvabhAvAt / dhAtvarthAnukUlavyApArAzrayatvasya ca kArakamAtrAtivyApakatvAt / darpaNaH zaktiH, vyApArasAmAnyArthakakRtA vivaraNAt / evaJca vyApAratvena kRterapi saGgrahAt 'matto bhUtaM, na tu mayA kRtam' iti upapadyate iti tatra tatroktaM snggcchte| tattadrUpeNa kvacid bodhastu pacatyAdInAM tattadrUpAvacchinne lakSaNayopapAdyaH / 'zakyAdanyena rUpeNa jJAne bhavati lakSaNA' itybhiyuktH| ____ ata eva vAkyArthapradarzanA'vasare viklittyanukUlo vyApAraH, jJAnA'nukUlo vyApAra iti vyApArasAmAnyArthakavyApArapadena svotkIrtitasya saGgatiriti / 'jo'karmakatApatteH' iti mUlamavatArayati-*kiJceti / *avAcyatve*-dhAtvazakyatve / dvitIyA syAditi / dhAtvarthotpattirUpaphalA''zrayatvAt / / nanu ghaTo bhavatItyatra kRtyAzrayatvarUpakarttatvabAdhe'pi dhAtvarthaphalAnvitA''khyAtArthavyApArAzrayatvarUpakartRtvasatvAttena karmatvasyA'vazyaM bAdhena noktasthale dvitIyAprasaktiH / anyathA kartari lakAro'pyanAkaratAmApadyatetyAzaya niraakurute-*nceti*| *ghaTasyeti / ghaTaM bhAvayatItyatreva, ghaTo bhavatItyatrApi dvitIyA''pattiH / manmate tu dhAtUpAttavyApArA''zrayatvena parayA kartasaMjJAyA bAdhAnna tadApattiriti bhAvaH / nirAkaraNaprakAratAmAha-*anugateti / cetanA'cetanasAdhAraNetyarthaH / *tvanmate* / bhavadIyamate / *durvacatveneti / vaktumazakyatvenetyarthaH / tadevA''ha-*kRtyAzrayatvasyeti / tasyA'cetane'vyAptatvAditi bhAvaH / *kArakacakraprayoktRtvasya veti / taddhAtvarthIyanikhilakArakapravartakatvarUpasya cetyarthaH / naiyAyikamataM nirasya mImAMsakaM pratyA''ha-*dhAtvartheti* / *kArakamAtretimAtrapadaM kRtsnA'rthakam / sarvasyA'pi kArakasya dhAtvarthA'nukUlayatkiJcit kriyAzrayatvAt / kriyAjanakatvasyaiva kArakatvAditi bhaavH| nanvacetane kRtyAzrayatvarUpakartRtvasya bAdhe'pItaravyApArA'nadhInatvaprakArakavivakSA parIkSA kRja ityaadivkssymaannmuulmvtaaryti-*kinycetyaadinaa*| *avAcyatve*-dhAtvavAcyatve / dvitIyA syAditi / dhAtvarthaphalAzrayatvasya dvitIyotpattiprayojakasya satvAt / vyApArasyApi dhAtuvAcyatvavAdimate tu parayA karttasaMjJayA bAdhAnna dvitIyeti bhaavH| nanu manmate'pi tayA bAdho'stviti tadAzaGkAnnirasyati-*naceti / naiyAyikaikadezimatannirasyati-*kArakacakreti / taddhAtvarthIyanikhilakArakapravarttakatvaM hi tattvamiti teSAM matam / *ativyApakatvAditi / svasvavyApAradvAraiva sarveSAM kriyAjanakatvarUpakArakatvAditi bhaavH| /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreapi ca bhAvanAyA avAcyatve dhAtUnAM sakarmakatvAkarmakatvavibhAga ucchinnaH syAt / svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcakatvaM, svArthavyApAravyadhikaraNaphalavAcakatvaM vA sakarmakatvaM bhAvanAyA vAcyatvamantareNAsambhavi / anyatamatvaM tattvamiti darpaNaH viSayavyApArAzrayatvarUpakArakacakraprayoktRtvarUpamevakartasaMjJAniyAmakam / vyApArazca kvacit kRtiH, kvacit saMyogAdireva / tAdRzavyApArAzraya eva 'svatantraHkartA' (pAsU0 114 / 14) iti sUtre svtntrpdaarthH| tatsUtrapraNayanasAmarthyAt / taduktaM 'kArake (pAsU0 sh6|83) iti sUtre bhASye-"pradhAnena samavAye sthAlI paratantrA vyavAye svtntraa| kiM punaH pradhAnaM ? kartA / kathaM jJAyate kartA pradhAnamiti / yatsarveSu kArakeSu sannihiteSu kartA pravarttayitA bhavati" iti sthAlI kASThaiH pacatItyAdau sthAlyeva tattvena vivakSitA iti tadbhAvaH / vakSyate caadhikmuprissttaat|| mImAMsakamate prasaktadUSaNoddhatirapi vkssymaannaiv| evaJca ghaTagatatAdRzavyApArasyaiva svAtantryavivakSayA kartRtvasya nirAbAdhena na dvitIyAprasaGgo'ta Aha *api ceti / ____ *svArthaphaleti / zakyatAvacchedakakoTyapraviSTA''zrayakatvena phalasya vizeSaNAnna jIvatyAdAvatiprasaGgaH / evamavivakSitakarmakatvA'bhAvattvenA'pi svArtho vizeSaNIyaH, nA'to'vivakSitakarmatayA'bhyupagatabhAvalakAraprakRtikasmRdhAtau sH| vaiyadhikaraNyaM tvaye vissecyissyte| *asambhavIti / tathAca vyApAravAcakatvaM dhAtorAvazyakamiti bhaavH| *anyatamatvamiti / pacyAdidhAtUn zRGganyAhikayopAdAya taavdbhinnbhinntvmityrthH| ' parIkSA nanvacetane'pi kArakAntaravyApArAnadhInavyApArAzrayatvarUpasvAtantryasatvAt"svatantraH kartA" ityatra tAdRzasvAtantryasya vivakSayA parayA karttasaMjJayA bAdhAnna dvitIyApattiH / ata eva 'sthAlI paMcati iti prayogo dRzyate / taduktaM "kArake" iti sUtrabhASye-"pradhAnena samavAye sthAlI paratantrA; vyavAye svtntraa| kiM pradhAnamkartA / kathaM jJAyate kartA pradhAnamiti / yatsarveSu kArakeSu sannihiteSu kartA pravarttayitA bhavatIti / evaM ca yadA yasya svAtantryavivakSA; tadA tasya karttatvam , tadA tanniSTho vyApAro yathAyathamUhanIyo'ntata Azrayatvamevetyata Aha-*apiceti / *svArthaphaleti / naca jIvatyAdiSvativyAptiH, teSAmapi prANadhAraNAnukUlavyApArAdivAcakatayA tAdRzaztyAdirUpaphalavyApAravAcakatvAditivAcyam ? svazakyatAvacchedakaghaTakAzrayAvizeSitatvena phalasya vizeSitatvAt / asambhavIti / vyApArasya dhAtvavAcyatve uktasyArthasya nirvastumazakyatayoktavyavasthAyA asambhavAdityarthaH / *anyatamatvamiti* / sakarmakatvaprakArakaprAmANikavyavahAraviSayAn pacyAdidhAtUna tattavyaktitSenopAdAya tattadanyatamatvaM sakarmakatvam (1)tattadbhinnatvarUpaM vAcyami (1) tattaddhAtvanupUrvyavacchinnapratiyogitAkabhedasamudAyavabhinnatvamiti yAvat /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthninnyH| ced ? na / ekasyaivArthabhedenAkarmakatvasakarmakatvadarzanAt / tadetadabhisandhAyAha-*kRJa iti* // ayambhAvaH-vyApArA'vAcyatvapakSe phalamAtram artha iti phlitm| tathAca-karotItyAdau yatnapratItestanmAtraM vAcyamabhyupeyam / tathAca 'yati prayatne' itivat phalasthAnIyayatnavAcakatvAvizeSodakarmakatApattiruktarItyA durvAreti / tathAca 'na hi yatna' ityatra darpaNaH *tattvamiti / anugataM skrmktvmityrthH| *darzanAditi / yathA jidhAtorabhibhavAthaM'karmakatvasya nyUnIkaraNArthe sakarmakatvasyAbhyupagamAtsakarmakadhAtulakSaNe tatpraveze'karmake tasminnativyApterapraveze ca nyUnIkaraNe'theM tatraivA'vyAptirityarthaH // ____ yadyapi tattadarthaviziSTAnevoktarItyopAdAya sakarmakatvanirvacane doSAbhAvaH, tathApi 'bahulametannidarzanam' iti smaraNAttatra tatrAvRttikaraNAcca tAvaddhAtUnAM yugapada grahaNA'sambhave tAtparyamiti bodhyam / tadetaditi / puurvoktduussnngnnmityrthH|| ____ nanu 'kRjo'karmakatApatteH' ityasya kRjo yatnArthakatvanirAsapratipAdakasya kathamuktArthAbhisandhAyakatvamityAzaGkayAbhisandhAnaprakAraM vizadayati-*ayambhAva iti* / *phalamAtramiti* / mAtrapadena vyApAravyavacchedaH / 'karotyAdau' ityAdinA svissyaarthdhaatusNgrhH| ___ *tanmAtramiti / yatnAdirUpaviSayimAtramityarthaH / *akarmakatApattiriti / vyApArasya dhAtvavAcyatve uktalakSaNA''krAntasyeti bhaavH| kecittu akarmakatvApattiriti viSayyarthakakRjAdyabhiprAyeNaiva teSAmeva prakrAntatvAt / evaM ca na tdprsiddhirityaahuH| *uktarItyeti / uktaprAyarItyA sakarmakadhAtubhinnadhAtutvamityAkArikayetyarthaH / yathAzrute dhAtoApArA'vAcakatve svaarthphlsmaanaadhikrnnvyaapaarvaacktvruupaa'krmktvaapaadnsyaa'smbhvduktiktvaaptteH|| nanvidAnI dhAtumAtrasyaiva vyApAravAcakatvasyA'siddhatvAt sakarmakarUpapratiyogyaprasiddhyA bhavaduktArthApAdanasyApyasambhavaduktikatvaM samAnam / anyatamatvarUpasya tu svayameva nirAkRtatvAduktapadena tadgrahaNA'sambhavAditi ced ? na / nayatyAdidvikarmakANAM saMyogA'dyanukUlA'jAdiniSTakriyAtmakaphalArthakatvasya dhAtoH phalamAtrArthakatvavAdinA'pyabhyupagamAdajAdiniSThakriyAyAH saMyogarUpaphalajanakatvAllokaprasiddhezca vyApAratvAttadarthakadhAtUn NyantAdidhAtUna vopAdAyaiva kathaJcitprasiddhisambhavAditi noktavyAkhyAne dossH| parIkSA tyarthaH / *ekasya-yathA ruc dhAtoH, ayaM dIptAvakarmakaH, abhiprItau sakarmakaH / nanu kRJo'karmakatvApattimAtrakathanena kathaM vakSyamANArthasya lAbha ityato bhAvaM varNayati-*ayamityAdinA / *yatI prayatne iti vaditi / tasya yathA yatnatadAzrayatvavAcakatA, tthetyrthH| vyApArasyAvAcyatvavAdino mImAMsakasya mataM naiyAyikavizeSyasya ca mataM khaNDa
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - phalasthAnIyatveneti zeSaH / kRJa iti dhAtumAtropalakSaNam / sarveSAmapyakamakatAsakarmakatA vA syAditi bhAvaH / athavA - 'vyApAro bhAvanA' ityardhena vyApArasya vAcyatvaM prasAdhya phalAMzasyApi tat sAdhayan naiyAyikAbhyupagataM jAnAtikarotyAdeH kevalajJAnayatnAdikriyAmAtravAcitvaM dUSayati -- #kRJa iti // 56 darpaNaH nanvetAvatA jJAkRjAdInAM vyApArArthakatvaM siddham, na dhAtumAtrasyetyataH kRJpadaM dhAtumAtraparatayA vyAcaSTe -* iti / dhAtumAtropalakSaNamiti / kRJpadaM zakyalakSyasAdhAraNadhAtutvenA'jahatsvArthalakSaNayA dhAtumAtrabodhakam / tathAca dhAtumAtrasyAkarmakatApatyA na phala mAtrArthakatA, kiM tu vyApArA'rthakatA'pItyarthaH / *akarmakateti / pUrvoktabhinnasarva dhAtUnAM setyarthaH / yadi phalavAcakatvameva sakarmakatvaM, tadA sarveSAmavizeSeNa sakarmakataiva syAdityAha -*sakarmakateti / vastutastu uktayuktayA dhAtorvyApArArthakatvasiddhistadaiva syAdyadi svA'thaphaletyAdi sakarmaka lakSaNaM sakarmakadhAtumAtrasAdhAraNaM syAt / tadeva na / adhyAdyupasRSTazIGgAdiSvavyApteH / tasmAd bhvAdInAM dhAtutvA'nApattiH / maitreNa pAcayatItyAdau mantrAdInAM kartRtvA'nupapattizca tathA / ata eva -- 1 nivRttapreSaNAdvAto: prAkRte'rthe NijiSyate / ityAdyupapattiriti dik / nanu 'kRJo 'karmakatApatteH' iti grantho na mImAMsakamatanirAkaraNaparaH / tasya tasmAt karotirityAdinA nirAkariSyamANatvAt taiH kRtrA yatnArthakatvA'nabhyupagamAcca / nApi naiyAyikamatanirAsaparaH / naiyAyikaiH phalavyApArayorubhayorapi dhAtuvAcyatvA'bhyupagamAt / taduktamAkhyAtavAdadIdhitau 'stAM vA phalavyApArau pRthageva dhAtvarthI' iti / dhAtoH phalA'vacchinnavyApArArthakatve karmAkhyAte phalasya dvedhA bhAnApatyA tayo. viMzakalitayoreva zaktirjyAyasIti tadbhAvaH / phalasya dhAtuvAcyattve paraM keSAJcinnyAyavidAM vipratipattiH / karmAkhyAtena dvitIyayA ca tadbhAnasambhavAt / kiJcaitadgranthasya dhAtumAtrasya vyApArArthakatvasAdhakatve dhAtorakarmatApatteH, 'phalamAtrA'rthatA na hi' ityeva brUyAnna tu kRJa ityaparitoSAdanyArthaparatayA mUlamavatArayati -* athaveti / 1 *prasAdhyeti* / pUrvA'rddhasya vivaraNaparatayA vyAkhyAnAditi bhAvaH / taditi / dhAtuvAcyatvamityarthaH / *jAnAtikarotyAderiti / nirdiSTayatnArthakabhinnasaviSayArthakadhAtumAtropalakSaNam / *kriyAmAtreti / mAtrapadena phalavyavacchedaH / sakarmakANAM prAyazaH phalA'vacchinna vyApAravAcakatvaM vizakalita phalavyApArobhayA'rthavatvaM vA jAnAtyAdInAM tu jJAnAdivyApArArthakatvameva / akarmakANAM tu sarveSAM na phalA'rthakatvam / tasya tato'nanubhavAt / kintu vyApArA'rthakatvameveti prAcInanaiyAyikAbhyupagamAt / vakSyamANarItyA kRJaH phalArthakatve tu tulyanyAyAt sarveSAmeva tatsiddhiriti bhAvaH / parIkSA nIyatvenAbhimataM tatrArthaM nirasya dvitIyamapAkarttumAha - *athaveti / * prasAdhyeti /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / ayambhAvaH-phalAMzasyAvAcyatve vyApAra eva dhAtvarthaH syA 57 darpaNaH nanu kRJaH phalavAcakatve kathamakarmakatvamata Aha-ayaM bhAva iti / vAcakatvAdItyAdinA svArthavyApAravyadhikaraNaphalavAcakatvasya naiyAyikanaye phalA'vacchinnavyApArA'rthakatvasyA'pi sakamarkatvAttasya ca saGgrahaH / jAnAtyAdInAmeva phalArthakatvAnabhyupagama ucchedapadArtho'vyAptiH, sarveSAmeva tadanabhyupagame tvasambhavaH / tathAca-kRJdhAtuH phalavAcakaH; sakarmakatvAt pacyAdivadityanumAne vipakSabAdhakatarka pradarza kam *kRJo 'karmake*tyAdIti bodhyam / vastutastu -- vyApAro bhAvanA saveti pUrvArddhameva vivaraNapratipAdanena dhAtoH phalavyApArobhayArthatvasAdhakam / tathAhi -- dhAtorvyApArArthakatve'siddhe bhAvanAdipadai - rvyApArapadavivaraNaparataiva tasya vAcyA / vyAkhyAtaM ca tathaiva sArakRtA / tathAcavyApArArthakakujeva viklityAdyartha kapAkA dipadenA'pi vivaraNAdubhayorapi dhAtvarthatvasiddhiH, tatra jAnAtyAdau phalAMze vipratipannaM nayAyikaM pratyuktArthopaSTambhakatayA kRJo 'karmakatetyAdyuktam / dhAtumAtre vyApArA'vAcakatvaM vadantaM mImAMsakaM prati tu tadupapAdakatayaiva tasmAtkarotirityAdi / yadyapi vyApArAMze vipratipannaM pratyapi kRJa ityAdyupaSTambhakam, tathApi vivaraNasyaivAsskhyAtaparatayA sakarmakatvasya vyApArArthakatvaM vinA'pyanyathAsiddhAvudbhAvitAyAM tadugranthasyA''vazyakatvAditi / navyanaiyAyikAstu-sakarmakadhAtUnAM phale tajjanakatvena vivakSitavyApAreSu copalakSaNIbhUtasAdhanA''kAGkSotthApakatA'vacchedakadharma samAnA'dhikaraNadharmatvA'nugatIkRtatattaddharmAvacchinneSu zaktiH sambhavati ; phalajanakatayA vivakSitAnAM teSAM vibhinnadharmavattvam / yatra tvekadharmA'vacchinnasyaiva phalA'nukUlatvaM vivakSAviSayastatra tadavacchinna eva dhAtoH sA / na hi sarvatra samudrAya eva zaktiriti rAjA''jJA'sti / 'kriyA nAmeyam' ityAdi bhASyaM tu bahukAlasAdhyoktadhAtvarthaviSayamiti na tadvyAkopaH / anyathA sarvatrA'gatikagatyAropAzrayaNApatteH / teSAmeva ca vyApArapadavyapadezyatvam / kRtitvasya tAdRzadharmasamAnAdhikara Nadharmatve'pi na tasya pacyAdyarthatA'vacchedakatvam / tadaMze tasyopalakSaNatvA'naGgIkArAt / ata eva vyutpannAnAM na kadAcidapi tattAtparyeNa yAgapAkAdipadaprayogastathA prayuktAdapi tasmAtpAkAdikRtibodhazca / etena tasyA api vyApAratayA dhAtoreva lAbhAnna tiGastatra zaktiritinirAkRtam / jAnAtyAdInAM tu viSayatvaM phalaM tannirvAhakajJAnAdivyApArazca zakyam / kRJastu sAMdhyatvaM yatnazcA'rthaH / tena taddhAtvartha phalasambandhitvarUpaM mukhyakarmatvaM ghaTAdInAM nirAbAdham / evaM svArthaphalavyadhikaraNatvarUpaM sakarmakatvamapi / yatyAdyakarmakANAM tu tattaddharmAvacchinnayatnAdirUpavyApAra eva sA / bhojanaM yatate - ityaprayogeNa tadviSayatvasya dhAtuzakyatvA'nupagamAt / yatata ityukte karmAkAGkSAyA abhAvAcca / adhyAdyupasRSTazIGAdInAM tu phale nirUDhalakSaNaiva / zIGAditaH sarvatra phalAbodhAt / tadarthe'nAditAtparyyagrAhakatayaiva ca "adhizIsthAsAm" (pA0 sU : 714:46 ) ityAdi 8 du0 pa0
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNa parIkSAsahite bhUSaNasAre - t / tathAca svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcitvAdirUpasakarmakatvocchedApattiH / na ca kRJAdau sakarmakatvavyavahAro bhAkta iti naiyAyikoktaM yuktam / vyavahArasya bhAktatve'pi karmaNi lakArAsambhavAt / na hi tIre gaGgApadasya bhAktatve'pi tena snAnAdikAyyaM karttuM zakyam / evaJca 'na hi yatta' ityatra yattramAtram ityarthaH // 5 // 58 darpaNa: 1 sUtropayogaH / karttetyatra tu kRJo yatnabodhakatvAdeva nA'cetane svarasataH karttRpadaprayogaH / evaJca karttRbodhanirvAhArthaM pacatItyAdAvAkhyAtasya kRtau zaktirAvazyakI / tadarthaprayatnasyA''zrayAzrayibhAvena prathamAntArthe'nvayAt tadbodhopapatteH / yatra tu na tadbofeat ratho gacchatItyAdau, tatra vyApAre, AzrayatvAdau vA yathAyathaM lakSaNA / " svatantraH kartA" ( pA0 sU0 7 |4|54 ) itisUtrasAmarthyena, dhAtvarthavyApArA''zrayaM tat pratiyoginAmapi karttatvasya paribhASaNAnna kartRbodhA'nupapattiH / yatra prathamAntasamabhivyAhAraH / yatra tu na samabhivyAhArastatra kRtyAdivizeSyaka eva bodhaH / "anabhihite" ityasyApyabodhita ityevA'rthaH / abodhanaM tvAzrayA'tiriktArthe vizeSaNatayA kRtyAdyarthaprabodhanamevetinA'bhidhAnA'nabhidhAnavyavasthA'nupapattiH / caitraH pacatItyAdau kartRbodhasya kRtizaktyaiva nirvAhe tatrA'khyAtazaktikalpanA'naucityAcca / vyApAravyapadezA'bhAvena vikkattyAdInAmuktadharmatvasyopalakSaNatvA'nupagamAt pRthak zaktiraduSTaiva / phalatvaM tu pUrva nirUpitameva / evaM sati kvacid dUSaNaM prasaktamavagaNayiSyate ityAhuH / evaM sakarmakatvAdinirvacanAnupapattyA dhAtorubhayArthakatvamAvazyakamiti paryavasitam / vyApAramAtrazaktivAdinastu -- dvitIyAdyarthAnvayyarthakatvaM sakarmakatvam / pacyAdisamabhivyAhAre dvitIyAyA viklatyAdyarthakatvAt / jAnAtyAdisamabhivyAhAre ca viSayatvA'dyarthakatvAt tadanvayitvaM tadarthe'kSatamityAhuH / jAnAtyAdiyoge ghaTAdInAM gauNakarmatvamiti vadatAM matamAzaGkaya nirAcaSTena ceti / *bhAkta iti / bhajyate AmRdyate sevyate vA zakyArtho'nayeti bhaktirlakSaNA tayA zakyArthasya tirodhAnAt / svajJAne ghaTakatayA zakyArthasyApekSaNAcca / tata Agato bhAkta ityarthaH // *bhAktatve'pi*-- lakSaNA nibandhanatve'pi // *karmaNIti // mukhyasakarmatvamAdAya zAstrasya cAritAyeM gauNe tadvyApAre mAnAbhAvAditi bhAvaH / tatra lAkikaM dRSTAntamAha-na hItyAdi / bhAktarAjapadavyavahAyryeNa purohitAdinA tadIyakAryapravarttanAparIkSA pUrvArddhanoktarItyA sAdhayitvA / *bhAkto - gauNaH, saviSayakArthavAcaka dhAtusamabhivyAhAre viSayatvarUpaM gauNaM karmatvamiti tadIyavyavahArAt / *naiyAyikoktam*prAcInanaiyAyikoktam, navInairubhayorvAcyatAyAH svIkArAt bhajyate - AzrIyate, svaprayojakatayA zakyArtho'nayA sA bhaktirlakSaNA 'tata AgataH, tatparatvAbhAvasampAdakatayA lakSyArthastasyA bhaktaH sambandhI bhAktaH / *bhAktatve'pItyarthaH - gauNatve'pItyarthaH / *asambhavAditi* / mukhye karmaNi 'pacyate taNDula' ityAdau "laH karmaNi" ityasya caritArthatvAt / tatra laukikaM dRSTAntamAha-na hIti-adhikamanyat ; tad UhanIyam // 5 //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| ata evAhakintUtpAdanamevAtaH karmavat syAd yagAdyapi / karmakartaya'nyathA tu na bhavet tad dRzeriva // 6 // utpAdanam-utpattirUpaphalasahitaM yatnAdi kRartha ityarthaH / phalasya vAcyatve yuktyantaramAha-*ata ityAdi* // yataH kRto yatnamAtramoM neSyate, ataH karmavat syAditi padena "karmavat karmaNA tulyakriyaH" (paasuu03|1|7) iti sUtraM lakSyate / ayamarthaHyata evAsyotpAdanArthakatA, ataH pacyate odanaH svayamevetivat kriyate ghaTaH svayameveti yagAdayo'pyupapadyante / anyathA yatnasya karmaniSThatvA'bhAvAt tanna syAt, izivat / yathA dRzyate ghaTaH darpaNaH nmahadbhUtazcandramA ityAdAvAtvavAraNAyA''zritasya gauNamukhyanyAyasya viziSyArthIpasthApakaviziSTarUpopAdAnapurassarapadakAryaviSayakatvasyA'nyatra vyavasthApanAca nA'tra tdvissytetynye| pare tvetacchAstrIyakarmasaMjJakAryAnvayyarthakatvameva sakarmakatvam / sakarmakapadAt, karmaNA sahetyarthakAcchabdamaryAdayA pUrvoktArthAlAbhAcca "laH karmaNi" ityAdau sakarmakapadAdubhayabodhA'nApatteH / tadananvayyarthakatvamakarmakatvam / ata evA'dhyAsitA bhumayaH ityAdau karmaNi topapattiH / anvayasya pRthagupasthitasaMsargarUpatayA na jIvatyAdiSudoSa ityaahuH| ___ ayameva pakSaH 'phalA'vacchinnavyApArabodhakatvaM sakarmakatvam' iti vadanirAzritaH / phalasya karmatAyAH sarvairevopagamAt / phalA'nvayyarthakatvasya sakarmakeSu sattvAt / yadi caikopasthitiviSayatvAnoktaH prakAraH sambhavatIti vibhAvyate tadA pRthak zaktivAdimate nirduSTatvameva / avacchinnapadasya sambandhaparatvena karmIbhUtaphalasambandhivyApArA'rthakatvasya susthatvAt / akarmakANAM phalArthatvA'naGgIkAreNAtivyAptyavyAptyoranavakAzAdityavadheyam / 'adhyAsitAbhUmaya' ityAdau yathoktopapattistathopapAditaM praak||6|| / nanu 'karmavat syAd yagAdyapi' iti mUlasya karmavad yagAdyapi bhavedityartho labhyate / sa ca bAdhito'vivakSitazcetyata Aha-*karmavatsyAditi padeneti* // *sUtraM lakSyata iti / sUtravihitaM lakSyate ityrthH| yathAzrute karmapadAt svaghaTitatvena lakSaNayA sUtropasthitAvapi tasya yagAdikamityanenA'nanvayApatteH / etabodhanAyaiva, parIkSA *ata eva*-uktarItyA dhAtUnAM phalavyApArobhayavAcakatvAdeva / *phalasahitamiti* / utpattyanukUlavyApArasya kRjvaacytvmityrthH| ataH pUrvoktaM sakarmakatvaM sugamatayopapadyate, karmaNi lakArazvopapadyate / 'kriyate kaTaH' ityAdau teSAmutpattyAdirUpavyApAravyadhikaraNaphalAzrayatvena karmatvAditi bhAvaH / *sUtraM lakSyate iti / sUtra
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - svayameveti na darzanasya ghaTAvRttitvAt, tathA yatnasyApi iti tathA prayogAnA patteriti // 6 // 60 nanvevaM kRJadevi jAnAtItyAderapi viSayAvacchinnAvaraNabhaGgAdiphalavAcitvamAvazyakam / anyathA sakarmakatAnApatteH / tathAca darpaNaH syAditi lakSyakoTAvupAttamiti // *ghaTAvRttitvAditi // ghaTamAtravRttitvA'bhAvena karmasthakriyakatvAbhAvAditi tu paramArthaH // 6 // * evamiti // karmavadbhAvA'nurodhena karaNA'rtha karoterutpattisahitayatnA'rthakatvA'bhyupagame ityarthaH / jAnAtyAderapItyAdipadAd gamyAdiparigrahaH / AvaraNabhaGgAdItyA - dipadena tu saMyogAdeH saH / Avazyakamityanena tatra jJAnasyava phalatvAGgIkAre tadanA* zrayatvAd ghaTAdeH karmatvAnupapattirapi sUcyate / AvaraNabhaGgasyA'pyatItAdau yathA phalatvaM tathA sAre eva subarthanirNaye vakSyate // *sakarmatvA'nApatteriti // svArthaphalavyadhikaraNetyAdyuktarUpasya tatrA'sambhavAditi bhAvaH / vastutastu-jAnAterjJAnarUpaphalArthakatvameva yuktam / 'naca kartRsthabhAvakAnAM karmaNi kriyAyAH pravRttirasti' iti bhASyeNa kartRsthabhAvakAnAM kriyAphalasya karmamAtre vRtti - rnAstItyarthakena karttRkarmobhayasAdhAraNaphalArthakatvaM karttRsthakriyakatvaM vadatA karmamAtravRttiphalArthatvarUpakarmasthakriyakatvasyaivA'bhyupagamena tatrA''varaNabhaGgasya phalatve tatpakSe karmavadbhAvasya durnivAryatApatteH / tAdRzazcAyameva pakSo janAtItyAdau jJAnecchAdyanukUlo vyApAra iti zAbdabodhaprakAraM darzayatA granthakRtA'pi / prakRte AzaGkAsamAdhAne tu bhASyaharyyAdyuktaprathamakalpA'bhiprAyeNeti sAre eva sphuTam / nacoktakalpe jJAnasya samavAyena ghaTAdAvasattvAtteSAM jAnAtikarmatvAnupapattiH / jJAnasya tadanukUlavyApArasyAzrayatAdezva sAmAnAdhikaraNyAdakarmakatvApattiH, kartRsthabhAvakatvAnupapattizceti vAcyam / zAstre jJAnaM, ghaTe jJAnamiti pratItyA viSayatayA tasya jJAnAzrayatAbhyupagamenAdyadoSasya phalatA'vacchedakasambandhaghaTitasAmAnAdhikara parIkSA vihitaM lakSyata ityarthaH / *ghaTAvRttitvAditi / ghaTamAtravRttitvAbhAvAdityarthaH / yatra phalatAvyApArajanyatAnyatarAvacchedakasambandhena kartRkarmmAbhayasAdhAraNaM phalaM dhAtunA pratipAdyate, tatra kriyAyAH karttasthatvavyavahArAt / yathA dRzdhAtunA / ayaM hi phalatAvacchedakaviSayatayA karmaniSTaM jJAnarUpaM vyApArajanyatAvacchedakasamavAyena karttRniSTaM phalaM pratipAdayati, evaM yatnasyApi bodhyam // 6 // *evamiti / karmavadbhAvAnurodhena karoterutpatyanukUlavyApArArthakatvasvIkAre ityarthaH / *jAnAtItyAderiti / AdinA gamyAdiparigrahaH // *vissyaavcchinneti| vissysmbddhetyrthH| idaM svarUpakIrttanam, na tu dhAtvarthakukSipraviSTam / AvaraNabhaGgAnukUlavyApArasyaiva tadarthatvAt / anyathA'karmakatvApattiH syAt / Adipadena saMyogasya parigrahaH / *anyathA * -- ubhayorjJAnasaMyogamAtrArthakatve / *sakarmakatAnApatteriti / phalavyApArobhayavAcakatvAbhAvena svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcakatvarUpasakarmakatvAbhAvApatterityarthaH /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| jJAyate ghaTaH svayameveti kinna syAt / evaM grAmo gamyate svayamevetyAdyapItyAzaGkAM manasi kRtvAhanirvatyai ca vikArye ca karmavadbhAva iSyate na tu prApye karmaNIti siddhAnto'tra vyavasthitaH // 7 // IpsitaM karma trividhaM-nirvatyaM vikAyaM prApyaJca / tatrAdyayoH karmavadbhAvo, nAntye / prApyatvaJca-kriyAkRtavizeSAnupalabhyamAna darpaNaH NyaghaTitA'karmakatvasya tatrA'bhAvena dvitIyasya viSayatAsamavAyAbhyAM karmakaThubhayavRttitvenA'ntyadoSasya vA'bhAvAt / adhikamagre vkssyte| prakRtamanusarAmaH-*kinna syAditi // kriyate ghaTaH svayamevetyatra ghaTasyotpattirUpaphalAzrayatvavadAvaraNabhaGgarUpaphalAzrayatvasyApi satvAditi bhAvaH / nanu nirvartyavikAryakarmaNoH karmavadbhAvo, na prApyakarmaNItyatra kiM mAnamata Aha mUle-siddhAnto'treti* // atra "karmavat karmaNA tulyakriyaH" (pA0 sU0 3 / 1187) / itisUtrabhASye / tatra hi "dhAtorekAca" iti sUtrAdanuvartamAnadhAtugrahaNena dhAtuvAcyakriyayA ityarthalAbhena 'sAdhvasizchinatti 'sthAlI pacati' ityAdau karaNAdhikaraNAbhyAM tulyakriye karttari vastutaH sato'pi vyApArasya dhAtuvAcyatvA'bhAvAdevA'natiprasaGge karmagrahaNamatiricyamAnaM karmasthakriyAM lakSayatIti siddhAnto vyavasthita ityrthH| karmasthakriyakatvaM ca prApyabhinnakarmaNyeva sambhavatIti darzayitumAdau vakSyamANamapi vibhAgaM sukhabodhAyA''ha- IpsitaGkameti // yadyapi dveSyA''dyanIpsitasyA'pyeSvevAntarbhAvAt karma tri parIkSA atredaM bodhyam-gamijAnAtyoruktobhayArthakatvaM vyavasthApya 'jJAyate ghaTaH svayameva, 'grAmo gamyate svayameva' ityasyApattiruktA sA, vizeSadarzanaM yatra kriyA tatra vyavasthiteti prathamakalpAbhiprAyeNaH kriyA vyavasthA tu anyeSAM zabdairava prakalpiteti / dvitIye kalpe tu jAnAteH kevalajJAnArthakatve'pi pUrvoktarItyA kartasthakriyakatvasya satvena karmavabhAvasya na prAptiH, sakarmakasyopapatyarthantu jJAnAnukUlavyApArArthakatvamabhyupeyamiti / evaM ca "karmavatkarmaNA tulyakriyaH" ityasya yathAzrutArthakatvAbhiprAyeNa zaGkA prApyakarmatvadarzanena samAdhAnamuttarazlokena kariSyamANamapi prAcInasammatarItyaiva / etena jAnAtItyatra jJAnAnukUlavyApAraviSayakazAbdabodhapradarzakapUrvagranthavirodho'pi neti / *manasi kRtveti / atra manasItyasya gatisaMjJA'natyAdhAne tena yathAzaGkA, tathaivottaramitidhvanitam / siddhAntaH*-vaiyAkaraNasiddhAntaH / ayambhAvaH-"karmavatkarmaNA" iti sUtre tulyakriya ityevAstu "dhAtorekAca" iti sUtrAddhAtorityasyAnuvRtyA dhAtorvAcyakriyayA tulyakriya ityarthasya karaNAdhikaraNAbhyAntulyakriyakarttAvarttakasya lAbhe sUtre 'tiricyamAnaM karmapadaM karmasthakriyako yodhAtustadIyakarmaNo lAbhArthamiti / tatra karmasthakriyakatvaM kasyAsti kasya neti darzayituM karmaNAM vibhAgamAdau karoti-Ipsitamiti* / *antye*-prApye, vizeSeti / dhAtvarthavyApArajananAtprAk
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAretvamiti subarthanirNaye vakSyate / na hyayaM ghaTaH kenacid dRSTo prAmo'yaM kenacid gata iti zakyaM karmadarzanenA'vagantum / ghaTaM karotIti nirvattye somaM sunotIti vikAryeca tajjJAtuM zakyamiti na tat prApyam / tathA ca ghaTAdedvezyAdau prApyakarmatvAnoktAtiprasaGga iti bhaavH|| darpaNaH vidhamityevaM vaktuM yuktam / tathAhi hariNA "tayorebhyastridhA matam / taccepsitatamam"ityAdinA pArthakyena vibhajanAt tadanusRtyA'trApi tathaivoktamiti dhyeyam // *prA. pyatvaJceti* // AdyayorlakSaNe tu subarthanirNaye vakSyate // *vakSyata iti* // kriyAkRtavizeSANAmiti kaarikyetyrthH| karmagatavizeSAdhAyakakriyArthakatvaM karmasthakriyakatvaM karmavadbhAvaprayojakamiti darzayituM tadanvayavyatireko darzayati-* na hItyAdi* // *somaM sunotIti vikArya iti* // nanvAdyayoH karmasthakriyakatvena karmavadbhAvaviSayatve'pi tatra kathaM somaM sunotItyasya vikAryalakSaNAkrAntatvam / prakRteH somasya pariNAmitvA'navagamAt / taduktam -'prakRtestu vivakSAyAM vikAryyam' iti / vivakSAyAmityasya pariNAmitvenetyAdiriti ceditthaM cUrNIkaraNarUpA'bhiSavaikadezacUrNa prati prakRtisomasya pariNAmitvavivakSayA tadupapattiH / ____ anye tu-kriyA yaddharmanAzakaM phalaM janayati tadvikAryamiti lakSaNA'bhiprAyeNa some vikaarynirdeshH| tathAhi-ArambhakasaMyoganAzakavibhAgAnukUlA kriyA sunoterrthH| somapadaM ca prakRte tadavayave lAkSaNikam / tathAca homAvayavarUpasomapadArthavRtyArambhakasaMyogasya dhAtvarthakriyAjanyavibhAgena nAzAdvikAryyatvopapattirityAhuH / ____ *jJAtuM zakyamiti // etena kriyAkRtavizeSadharmaprakArakapratItiyogyatvaM karmavadbhAva. prayojakamityuktaM bhvti| prAcInanaiyAyikamate tu prakRte kRja utpattirUpaphalAvacchinne yatne lakSaNayAkarmavadAvopapattiH // *noktAtiprasaGga iti* // na karmavadAvApattirityarthaH / prAcInanaiyAyikamate tu jJAnaM karotItyAdyaprayogAt sAdhyatve phale yatne ca kRtaH shktirev| tathAca ghaTAdau sAdhyatvarUpavizeSadharmaprakArakapratIteH sArvajanInatvAt , parIkSA sthitA yAzI sattA karmaNastadapekSayA vyApArotpatyanantaraM karmasvarUpAvasthAyAstAdRzatvameva yatra, tatra na karmavadbhAva dati phalito'rthaH / Ipsitasyaiva traividhyapradarzanam, hariNA IpsitakarmApekSayA'nopsitayodveSyodAsInayoH pArthakyaM varNitam / tadabhiprAyeNa / vastutastu tayorapi ukteSvantarbhAvaH sambhavatiH nirvAdInAM svarUpanirNayo'gre bhvissyti| tathAca karmagato yo vizeSo vyavahArayogyastatprayojakavyApArArthako yo dhAtustatkarmaNaH karttatvavivakSAyAM karmavadbhAva iti siddham / tadetaspaSTatayA bodhayitumanvayavyatirekAvAha-*na hyayamityAdinA / atredamavadheyamkaroteryatnamAtrArthakatve yA karmavabhAvAnupapattirvarNitAH sA zakyArthamAdAyaiva, yadi tUtpatyanukUlavyApAre lakSaNA prAcInanaiyAyikAnusAribhirabhyupeyate tadA teSAmapi mate nAnupapattiH / kiJca phalavyApArobhayorvAcyatAyA navyanaiyAyikaiH svIkArA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| 6 darpaNaH tAdRzapratItiyogyatAyAstatrA'napAyAdanAyAsenaiva karmavadbhAvopapattiH / yadi ca kartRgatavizeSA''dhAyakakriyArthakatvaM tatsthakriyakatvamiti lakSaNe pacyAdikartari zramarUpavizeSadarzanAjAnAtyAdikartari tadadarzanAccA'tivyAptyAdidoSAduktabhASyeNa vizeSadarzanaM yatra kriyA tatra vyavasthitA / kriyAvyavasthA tvanyeSAM zabdai reva prakalpitA iti harikArikottarArdhena ca pUrvoktalakSaNayoreva nirbharaH pratIyate ityucyate tadA'pi na kSatiH / karmasthakriyakalakSaNe jAnAtyAdibhinnatvasya SopadezalakSaNe vaSkAdyanyatamatvasyeva kartRsthakriyakulakSaNe jAnAtyAdyanyatamatvasyApi nivezena karoto karmasthakriyakatvasya jAnAtyAdau kartRsthakriyakatvasya copapatteH / ata eva hariNA'pi'zabdaireva prakalpitA' ityatra zabdapadamupAttam / zabdapratipAdyA'rthagatavizeSaiH zabdaizce parIkSA karoterapi sAdhyatvAkhyaviSayatAvizeSAnukUlavyApAravAcakatayA tasyAH karmaniSThatvAnnAnupapattiH / prakRte naiyAyikamatakhaNDanaparo granthastu kevalayatnamAtrapratipAdakatvapakSe prApyatvasya kriyAkRtavizeSAnupalabhyamAnatvasvarUpatvasya kathanena dUSaNamapi tathaiva / na ca yatra karmaNi kriyAkRto vizeSa upalabhyate; tatra kriyA karmasthA iti yathocyate, tathA yatra kartari kriyAkRto vizeSa upalabhyate tatra kriyAkartRsthA ityapi syAt / evaJca pacyAdikartari kriyAkRtasya zramasyopalambhAt, tasya kartRsthakriyakatvavyavahAro'pi syAditi vAcyam ? ekIyamatatvena tathA varNanAt / ata eva hariNA "vizeSadarzanaM yatra kriyA tatra vyavasthitA // iti pradarzya siddhAnta uktaH / kriyAvyavasthAtvanyeSAM zabdai reva prklpitaa| ___ ityanena / anyeSAM bhASyAnusAriNAM zabdaiH lakSaNavizeSapratipAdakazabdaryatroktAnyatarAvacchedakasambandhena kartRkarmobhayasAdhAraNaM dhAtuvAcyaM phalaM bhavatiH tatra kriyAyAH kartRtvamiti / yatra tu na tathA, tatra kriyAyAH karmasthatvamiti / evaM ca pacdhAtupratipAdyasya viklittirUpaphalasyoktAnyatarAvacchedakasambandhena nobhayasAdhAraNyamiti / pac-dhAtukarmasthakriyaka eva, na ca pUrvakAlasthitarUpAdidhvaMsapUrvakarUpAntarAdyutpattirUpaphalasya yA vyApArajanyatA tadavacchedakasambandhaH svarUpasambandha eva vAcyaH / utpatterAdyalakSaNasambandharUpatvAt / evaM ca kAryatAvacchedakasambandhena phalAdhikaraNe taNDulAdau kriyArUpasya vyApArasyAvRttitvena kathaM tayoH kAryakAraNabhAvaH / yadi svajanyarUpAdidhvaMsavatvameva kAraNAtAvacchedakasambandha ityucyate, tadA phalasamA. nAdhikaraNavyApAravAcakatayA 'karmakatvApattiriti vAcyam ? vyApAraniSThAyAH phalakAraNatAvacchedakasambandhaH sa eva phalavyadhikaraNavyApAravAcakatvamityatra vyApAre phalavaiyAdhikaraNyaM tu phalatAvacchedakasambandhena yat phalAnadhikaraNaM tannirUpitavyApAratAvacchedakasambandhAvacchinnAdheyatvarUpam / vyApAratAvacchedakasambandhastu na phalakAraNatAvacchedakasambandhaH kintu samavAyAdirUpo vilakSaNa eveti / tena sambandhena phalavaiyadhikaraNyasyAkSatatvAt / uktaM hi bhASye-*anyeSAM matam / na ca kartRsthabhAvakAnAM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - dhAtUnAM phalAvAcakatve tyajigamyoH paryyAyatApattiH / kriyAvAcakatvAvizeSAt / phalasyopalakSaNatve 'pyekakriyAyA eva pUrvadezavibhAgottaradezasaMyogajanakatvAduktadoSatAdavasthyamityapi vadanti / 64. darpaNaH ti / darzanAntarIyAM yuktimupanyasyati dhAtUnAmiti // tyajigamyorityupalakSaNaM tAdRzadhAtumAtrasya // *paryAyatApattiriti // tacchakyatA'vacchedakAvacchinnazaktatvasyaiva paryyAyatApadArthatvAditi bhAvaH / nanu tyajigamyoH krameNa vibhAgasaMyogopalakSitavyApArA'rthakatvam evaJca paryAyalakSaNe tadupalakSaNetarAnupalakSitatvasyA'pi vizeSaNAnnoktA''pattirata Aha-*upalakSaNatve'pIti / upalakSaNatvaM ca tatpadajanyabodhaviSayatvena zaktyaviSayatve sati zaktiviSayatvam / *janakatvAditi // tathAca saMyogavibhAgayoH svArthavyApArajanyatvA'vizeSAd gamyartha vyApAre saMyoga evopalakSaNaM, no vibhAga ityatra vinigamakA'bhAvAdubhayasyaivopalakSaNatve uktApattirdurvAreti phale'pi zaktirAvazyakIti bhAvaH / atra 'grAmaM parIkSA " karmmaNi kriyAyAH pravRttirastIti / karmaNi- karmamAtreH svasiddhAntarItyA phalavyApArobhayavAcakatvaM dhAtUnAM sakarmakatvAkarmakatvaM karmmasthakriyakatvaM ca yathAyathamUhanIyam / atha naiyAyikairnavInairyathAphalasya dhAtuvAcyatvaM vyavasthApitaM tadrItyA svayamapyAha - *dhAtUnAmityAdinA / tyajigamyoriti / idamupalakSaNaM dhAtumAtrasya / *pa yatvApattiH- paryAyavAcakatvApattiH / iyamApattirvyApAratvasya zakyatAvacchedakatvamatena / yadi tu phUtkAratvAdeH pacAdivAcyatAvacchedakasya na gamdhAtuvAcyatAvacchedakatvamitirItyA na sarveSAM paryyAyatvApattirityucyate; tathApi tyajigamyoH paryAyatvApattirastyeva / atraikadharmAvacchinnasya vyApArasya dvividhaphalajanakatvAt / nanu tyajdhAtorvibhAgopalakSite gam-dhAtoH saMyogopalakSite vyApAre zaktiriti na paryAyatvApattirata Aha-phalasyeti / azakyatve sati zakyavyAvarttakatvamupalakSaNatvam / tadyadyapi vibhAgAdeH svIkriyate, tathApi zakyatAvacchedakadhammai kyAtparyyAyatvApattirastyeva / svArtha vyApArajanyatAyAH saMyogavibhAgayoH satvAt- gamdhAtvarthavyApArasya saMyoga evopalakSako na vibhAga ityasya vinigamanAviraheNa vaktumazakyatvAt / nacAsminmate phalasya zAbdabodhaviSayatvopapattaye dvitIyAdikarmapratyayavAcyatvaM tasya svIkAryam / evaJca tyajigamyoH paryAyatve sati tyajatIti yatra prayogastatra gacchatIti prayogApattiriti hi doSo vaktavyaH; sa nAsti dvitIyArthasaMyoganiSTajanakatAsambandhAvacchinnaprakAratA nirUpitavyApAraniSThavizeSyatAzAlizAbdabodhe gamdhAtusamabhivyAhArasya tAdRzasambandhAvacchinna vibhAgaprakAratAkazAbdabodhe tyajdhAtusamabhivyAhArasya yajJAnaM tasya kAraNatvaM svIkAryyamiti na doSa iti vAcyam ? evamapi gamanaM tyAga ityanayoH paryAyeNa prayogApatterdurvAratvAt / nacAtrApi bhAvArtha kalyuDA - deH saMyogavibhAgayorlakSaNAsvIkAreNa tattatphalaprakAra kazAbdabodhe tattaddhAtusamabhivyAhArajJAnasya kAraNatvakalpanayA na doSa iti vAcyam ? "prakRtipratyayau sahArthaM brUtastayoH pratyayArthaH pradhAnam" iti niyamasya kRdante klRptasya bhaGgApatteH / kiJca sarvatra
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 65 tasmAdAvazyakaM sakarmakANAM phalavAcakatvam / karmakANAM tu tannivivAdameva / "bhU sattAyAm" (bhvA0 ga0 ) ityAdyanuzAsanAcca / zruta eva-"DyarthaH paciH" iti bhASyaM saGgacchate iti dikU // 7 // evaM siddhyatu phalavyApArayorvAcyatvam ; kintu AkhyAtavAcyaiva sA darpaNaH gacchatItyAdau dvitIyA'rthasaMyogAdirUpaphalA'nvayitvasyaiva vinigamakatvAd gamanakriyAyAM saMyogasyaivopalakSaNatvamityasya suvacatayA'nyatra lakSaNayopapattezca nokarItiH sAdhvItyasvaraso'pi vadantIbhyAM sUcitaH / upasaMharati--- tasmAditi // uktayuktisaGgaterityarthaH / *nirvivAdameveti // svArthaphalasamAnA'dhikaraNavyApAravAcakatvarUpA'karmakatvasya dhAtoH phalavAcakatvaM vinA'nupapannatvAditi bhAvaH / nanu sakarmakatvaM pUrvoktameva tadbhinnadhAtutvaM cA'karmakatvamiti noktA'nupapattirata Aha-bhU sattAyAmiti // gaNeSu phalasyaiva nirdezAditi bhAvaH // *ata eveti // dhAtumAnasya phalavAcakatvAdevetyarthaH // *dvayartha iti // dvayarthapadaM phalavyApArobhayArthakamityAzayaH / nanu 'dvayarthaH paciH' iti bhASyaM pacerupAdAnAtsakarmakANAM phalArthakatve sAdhakamastu, na tvakarmakANAmata Aha*digiti* // tathA sati sattAdyarthanirdezavaiyarthyA''patteH / dhAtusAmAnyazaktyA pacyAdevi bhavatyAderapi vyApArabodhasambhavAditi digartho'vaseyaH // 7 // 'vyApArI bhAvanA saiva' ityuktavivaraNena na vyApArasya dhAtvarthatAnirNayaH / pacati pArka karotIti vivaraNena AkhyAtArthatAyA api vaktuM zakyatvAditi mImAMsakAzaGkAsamAdhAnaparatayA mUlamavatArayati - evamityAdinA // *vAcyatvamiti // parIkSA lAkSaNikArthaviSayakazAbdabodhajanaka sAmagrI kalpanA tattaddhAtUttaratvasya tattatpratyaye vizeSyatvasya tattatphale vizeSaNatvasya ca kalpanA tattaddhAtusamabhivyAhArajJAnasya kAraNatvasya kalpanA ca kAyryeti mahAgauravamiti phalavyApArayordhAtuzakyatvakalpanamevocitamityupasaMharati -- tasmAditi / pUrvoktayuktikadambAdityarthaH / akarmakANAmiti / eSAM phalavAcakatAM vinA svArthaM phalasamAnAdhikaraNavyApAravAcakatvarUpAkarmakatvasya nirvaktumazakyatvAditi bhAvaH / na ca sakarmakabhinnatvamakarmakatvam / sakarmakatvaM ca dvitIyAdyartha phalavyadhikaraNavyApAravAcakatvamityevAstviti vAcyam ? ekasyaivArthabhedena sakarmakatvAkarmakatva svIkArasyocchedApatteH / kiJcAdhunikaiH sarvatrArthakathanAvasare phalasyava nirdezaHsvIkriyateH tadasaGgatiH syAttadAha-bhU sattAyAmiti / *anuzAsanAt*-abhiyuktoktaH / ata eva - phalavyApArobhayavAcakatvAdeva / *ciriti / idaM dhAtusAmAnyopalakSaNam / *digiti / digarthastUkto bhASye pacirityupAdAnAtsakarmakANAmevobhayArthatvamiti zaGkAyAstu nAvasaraH / sattAyAmityAdiphalanirdezasya teSvasaGgatyApatteH / kiJca teSAmapi dhAtutvAvacchinnasya vyApAratvAvacchinnazakyatvamiti sAmAnyataH klRpto yo nizcayastadviSayatvamAvazyakamiti // 7 // 1 atha vyApArI bhAvanetyuktarItyA na vyApArasya dhAtuvAcyatvasiddhiH ; pacatItyasya pArka karotIti vivaraNadarzanena bhAvanAyAH pratyayArthatvamevAstA miti kasya9 da0 pa0
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - bhAvanA, na dhAtoH / prAdhAnyena pratIyamAnasya vyApArasya dhAtvarthatAyAH prakRtipratyayArthayoH pratyayArthasya prAdhAnyamiti nyAyaviruddhatvAt / "tadAgame hi dRzyate" iti nyAyaviruddhatvAcca / evaJca 'svayuktAkhyA darpaNaH tiGantajanyabodhaviSayatvamityarthaH / tathAca - pAkA'nukUlA bhAvanetyAdivivaraNenA'pi pacatItyasya pAkA'nukUlabhAvanAbodhakatvamastvityarthaH / yathAzrute vivaraNena dhAtorbhAvanAvAcakatvanirNaye, kiM tvAkhyAtavAcyaiva sA ityuttaragranthA'saGgateH / 'prakRtipratyayau' iti nyAyasya saMkhyAdau vyabhicAramAzaGkayAha -* tadAgame hIti* // idaM ca yaH pradhAnaM sa pratyayArtha iti nyAyAsskAra ityabhipretya tanmUlasUnAlocane tu yaH pratyayArthaH sa pradhAnamiti nyAyAkAro labhyate / tathAhi - 'pazunA jeta' iti zrUyate / tatraikavacanopAttamekatvaM yAge vizeSaNamuta prakRtyarthe iti saMzaye, pazupadArthasya yAgaM prati guNatvAt sambhAvitayAvatpazukaraNena pradhAnAvRttau pradhAnabhaGgApattyA yAvadguNapradhAnA''vRtterayogAdekatvaviziSTapazorvidhAne tvekatvasya pazuvizeSaNatayA yAgAGgatvA'bhAvAttadavivakSitameva syAdityarthakena, "tatraikatvamayajJAGgamarthasya guNabhUtatvAt" iti sUtreNa pUrvapakSite, "zabdavattUpalabhyate tadAgame hi dRzyate tasya jJAnaM yathA'nyeSAm" ( jai0 a0 4 pA0 1 sU 15 ) iti siddhAntasUtram / zabdavatzabdavAcyaM, yathA bhavati tathopalabhyate / ekatvaM hi yatastadAgame ekavacanasamavadhAne dRzyate / atastasya prAdhAnyena pratItiryathAnyeSAmaruNAdInAmityarthaH / yadvA 'tadAgame' tat - ekatvam / Agame - ekavacanavidhAyakAgame "dvayekayoH" ityatra / dRzyateekavacanarUpapratyayArthatvena pratIyate, anyeSAM karaNAdInAmivetyarthaH / 1 evaJca samAnapratyayopAttatvapratyAsattyA vibhaktyartha karaNA'nvitasyA'ruNAdhikaraNanyAyena prathamaM kriyAyAmanvayaH pazcAt prakRtyarthe / tathAca pazvekatvobhayakaraNako yAga iti bodhenaikatvasya yAgAGgatvA'vagamAnnAnekapazubhiryAga iti tadbhAvaH / prAdhAnyaM ca prakRtyarthAvizeSaNatvameva, pratyayArthamAdAya nyAyAvatArAdyaH pratyayArtha iti bhAgasya nyAyaghaTakatvam / prakRte AkhyAtA'samavadhAne bhAvanA'bodhAt tasyAprAdhAnyena bhAnamiti tatsaGgatiriti bodhyam / nanu sakarmakatvA'nugatakarttRtvayodurvacatvamevaitanmate dUSaNamata Aha-*evaJceti* / parIkSA cicchaGkAsambhavAditi tatsamAdhAnaparatayA mUlamavatArayati - * evamityAdinA* / *evam*-uktahetoH / *vAcyatvam - tiGantajanyazAbdabodhaviSayatvam / viruddhatvAditi / yadi bhAvanA prakRtivAcyA syAt, tadA tasyAH prAdhAnyaM na syAditi bhAvaH / * iti nyAyeti / tadAgame hi yad dRzyate tattasya vAcyamiti nyAyetyarthaH / AgamanamAgamaH, prayoga iti yAvat; tasmin sati dRzyate jJAyate iti tadarthaH / pUrvoktasakarmakatvAkarmakatvavibhAgasyApyupapattiH karttuM zakyetyAha - * evamiti / svaM dhAtuH pacanAdikriyAyAH prArambhe'pi phalAnutpAdakAle pAko jAto naveti saMzayo dRzyate; ityataH phalasya dhAtuvAcyatvamAvazyakam tenaiva ca sakarmakatvAkarmakatvavibhAga ukta
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| tArthavyApAravyadhikaraNaphalavAcakatvaM sakarmakatvam / AkhyAtArthavyApArAzrayatvaJca kartRtvaM vAcyam' ityAdi vadantaM mImAMsakammanyaM pratyAhatasmAt karotirdhAtoH syAd vyAkhyAnaM, na tvasau tiGAm / pakvavAn kRtavAn pAkaM kiM kRtaM pakvamityapi // 8 // tasmAt-abhiprAyasthahetoH / sacettham-phalamAtrasya dhAtvarthatve grAmo gamanavAniti prtiityaapttiH| saMyogAzrayatvAt / phalAnutpAdadazAyAM vyApArasattve pAko bhvtiitynaapttiH| vyApAravigame phalasattve pAko vidyata ityApattizca / yattu-bhAvapratyayasya ghanAderanukUlavyApAravAcakatvAnnAnupapatti darpaNaH bhAvanAyA AkhyAtavAcyatve cetyarthaH / tathAcA''rabdhe pAke phalA'nutpattidazAyAM, pAko jAto na veti prazne, bhaviSyatItyuttarA'nurodhAt phalamAnaM dhAtuvAcyamiti miimaaNskaashyH| hetoH pUrvamanupAdAnAdAha-*abhiprAyastheti* / tyadAdInAM buddhisthaparAmarzakatvAditi bhaavH| ___ *pratItyApattiriti / bhAvalyuDantagamanapadArthasaMyogAtmakaphalasya grAme sattvAd grAmaH saMyogavAnitivad grAmo gamanavAniti prayogasya prAmANyApatterityarthaH / evamagre'pyUhyam / *phalA'nutpAdeti / phalAnutpAde tAdRzaprayogasya sarvA'nanumatatvAduktam-*vyApArasattva iti*| *bhavatItyanApattiriti / pAkapadArthasya viklitteravarttamAnatvAdityarthaH / phalotpAdadazAyAmA'bAdhAttAzaprayogasyeSTatvAdAha-vidyata ityApattizceti / vyApArAMzaparityAgena phalamAtrasya dhAtvarthatvA'bhiprAyeNa tu bhaviSyatItyuttaraM pAkamutpAdayatIti vivaraNaJceti bhAvaH / ___*anukUleti / anukUlatvotkIrtanaM tvanvitA'bhidhAnavAdinAM matametaditi sUcayitum / *nAnupapattiriti / bhAvavihitalyuDghajAdyarthavyApArasya grAmAdau bAdhAnna pUrvoktaprayogApattirityarthaH / viklittyanukUlaghajAdyarthavyApArasya karttatayA bhAvanAdAva. nvayAnna pUrvoktaprayogA'nupapattyApattiriti bhAvaH / parIkSA dizA kArya iti teSAM bhaavH| *mImAMsaka*-vicArazIlo dhAtuprakRtikArakAkhyAtamAgamoktarItyA yathAkathaJcit tathoktAvapi tatprakRtikakRtpratyayasamabhivyAhAre'pi sakarmakatvAdivyavahAro dRzyate tasya tenAnupapAdanAnmanyateHprayogaH / *abhiprAyastheti*sarvanAmnAMbuddhivizeSaviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinne zaktaH svIkArAditi bhaavH| *saMyogeti / tadrItyA gamanazabdasya sNyogpryaaytvaat| *anApattiriti*-tanmate phalasyaiva pAkapadArthatvAt / *ityApattiriti*-tadA tAdRzaprayogasya sarvAnanumatatayeSTApattinna sambhavatIti bhAvaH / *anukuuleti| kasyacinmate'nvi
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreriti; tanna / ka khyAtavat "kartari kRdaityata eva tadvidhAnalAbhe, bhAve vidhAyakA'nuzAsanavaiyApatto, tadvirodhApattezca / __atha vyApAro'pi dhAtvartha ityabhyupeyamiti ced ? tarhi dhAtuta eva sakalavyApAralAbhasambhavenAkhyAtasya pRthakazaktikalpane gauravamiti / pacatItyasya pAkaM karotIti vivejAtmA karotirdhAtoreva vyAkhyAnaM-vivaraNam / atastadapi nAkhyAtArthatvasAdhakamiti bhAvaH / darpaNaH nanu "kartari kRd iti vihitasya kRtaH paktA pAcaka ityAdau karthatvadarzanAttadvihitaghajAdInAM vyApArArthatvadaurlabhyAttadarthatvabodhanAya bhAva ityanuzAsanaM cAritArthyamityAzaGkAmapAkariSyastadanuguNaM dRSTAntamAha-*kaLakhyAtavaditi / tathAca"lakarmaNi iti vihitakAkhyAtasya tvanmate vyApArA'rthakatvavat "karttari kRt" iti vihitaghanAdInAmapi vyaapaaraa'rthktvsmbhvaadityrthH|| _ virodhA''pattezceti / co hetau; yato vaiyarthyamatastadvirodhApattirityarthaH / uktivaicitryametat / yadvA bhAvavihitapratyayAnAM dhAtvarthAnuvAdakatvAt prayogasAdhutAmAtrArthakatvamiti tvadIyasiddhAntavirodhApatterityarthaH / vyAkhyAnamityasya vivaraNam*vivaraNamiti / *atastadapIti* / pacatItyasya pAkaM karotIti vivaraNamapItyarthaH / apinA dUSayiSyamANa"prakRtipratyayau"iti nyaaysmuccyH| dhAtoH pRthagvivaraNaM tu tavA''khyAtArthasaMkhyAkAlavyApArANAM madhye vyApArasya kRjA saMkhyAdestaduttaratiGA vivaraNavadAtvarthavyApArasyA'pyapapannamiti na tadAkhyAtArthatvasAdhakama / ata eva "kathaM jAyate kriyAvacanAH pacyAdayaH yadeSAM karotinA sAmAnAdhikaraNya, kiM karoti pacati" iti bhUvAdisUtrabhASye uktam / tena vivaraNamapi dhAtoreveti spaSTameva bodhyate iti bhAvaH / __ parIkSA tasya vAcyatvamiti matena / vastuto vyApAramAtrasya tadvAcyatvazaGkA bodhyaa| *lAbha iti-tatsUtrasthakartRpadasya kartRtvaparatvAt / nacaivaM 'paktA devadattaH ityAdau sAmAnAdhikaraNyAnupapattiriti vAcyam / tatra 'karttari' iti yat tasyAvRttiM kRtvA kartapadasyakatra karttatvaparatvasambhavAditi bhAvaH / *tadvirodhApattezceti / co hetau yato bhAve vidhAyakAnuzAsane vaiyarthyamataH kartapadasya kartRtvaparatvavarNanena kartRtve vidhaanaanuppttirityrthH| yattu tadvirodheti tadbhASyavirodheti-tadbhASyavirodhApatterityartha iti tanna / bhASyasyAprakrAntatvAt / vyApArasyadhAtuvAcyatvAnugrAhaka "bhAve iti sUtramityAzayaH, karotinAkhyAtasya yo'rthastasya kathanAnAvanAkhyAtavAcyeti tadukti khaNDayati*pacatItyasyeti / tadapi-pacatItyasya pArka krotiitivivrnnmpi| apinA-"prakRtipratyayau" iti vakSyamANanyAyasamuccayaH / na ca pRthak vivaraNAditthaM kalpyate iti vAcyam ? tvanmate saMkhyAkAlabhAvanAnAmAkhyAtavAcyatve'pi kRjA tadarthabhAva. nAyAstaduttaratiDA saMkhyAkAlayorivAsmanmate'pi sambhavAt / karotinA dhAtvartha
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| mImAMsakoktaM bAdhakamuddhara~stanmataM dUSayati-na tvityAdinA / nA'sau tiGAM vyAkhyAnam / pkkvaanityaadaavnnvyaaptteH| - ayaM bhAva:-"prakRtipratyayau sahAthaM bratastayoH pratyayArthasya prAdhAnyam" ityatra hi vizeSyatayA prakRtyarthaprakArakabodhaM prati taduttarapratyayajanyopasthitiheturiti kAryakAraNabhAvaH phlitH| tathAca pakavAnityatra pAkaH karmakArakaM, ktavatupratyayArthaH kartRkArakam / tayozcAruNAdhikaraNoktarItyA vakSyamANA'smadrItyA cAnvayAsambhava iti prakRtipratyayArthayoranvayaniyamasyaivA'bhAve va prAdhAnyabodhaka uktkaarykaarnnbhaavH| na ca darpaNaH pakkavAniti mUlamapi karoterAkhyAtavivaraNatvA'bhAvasAdhyatayA vyAcaSTe-*pakvavAnityAdAviti / ananvayameva vizadayati-*ayambhAva ityaadi| ___ *sahArthamiti / smbddhaarthmityrthH| brUtaH-bodhayataH / tayoH prakRtipratyayA'. rthayormadhye pratyayA'rthaH pratyayavRttigrahavizeSyaH pradhAnamiti prakRtyarthaprakArAtAnirUpitavizeSyatAzAlItyarthaH / tAdRzavyutpattisiddhikAryakAraNabhAvamabhinayena darzayati-- vizeSyatayeti / pratyayasya prakRtyarthaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabodhaM pratItyarthaH / heturityasya vizeSyatAsambandheneti shessH| ___ *aruNAdhikaraNoktarItyeti / aruNayeti padopAttA''ruNyasya prathamaM karaNatvenetarakriyAyAmanvayo; nAmArthA'nvayastu pArTika iti tatroktam / *vakSyamANeti* / kArakatvasya kriyAjanakatvarUpatvena kriyAjanakamiti jJAte, kA sA kriyetyAkAsodayena kri parIkSA syaiva vivaraNamityatra bhUvAdisUtrasthaM bhASyamapi saadhkm| tatra hi dhAto:-kriyAvacanatvoktyanantaram "kathaM jJAyate kriyAvacanAH, pacAdayaH ?" iti praznAnantaram , yadeSAM karotinA sAmAnAdhikaraNyaM "kiM karoti, pctiityuktm"| *bAdhakamiti / bhAvanAyAH pratyayArthatvAbhAve tasyAH prAdhAnyaM na syAt, vakSyamANanyAyAditi bAdhakamityarthaH / *pakavAniti / mUlamapi karoterAkhyAtArthavivaraNAbhAvasAdhakamityAzayena tavyAcaSTe-*pakvavAnityAdinA* / ananvayApatti vizadayati-*ayambhAva ityAdinA / *pradhAnamiti / prkRtyrthnisstthprkaartaaniruupitvishessytaashryH| etAdRzavyutpattisiddhakAryakAraNabhAvamAha-vizeSyatayA ityAdinA* / pakvavAnityasya pAkaM kRtavAniti vivaraNadarzanAdAha-*tathAceti* / *karttakArakamiti* / "katari kRt" ityanuzAsanAditi shessH| *rItyeti / tatra hi 'aruNayA iti padopasthitAruNyasya prathamamanyavat kriyAyAmevAnvayoH nAmArthAnvayastu pAThika ityevamuktarItyetyarthaH / *vakSyamANeti / kArakatvasya kriyAjanakatvarUpatvena tajjJAnottaraM kA sA kriyetyAkADayA kriyAyAH sA dhyatvena bodhottaraM janakAkAMkSayA ca kArakakriyayoreva parasparamanvaya iti riityetyrthH| *anvayAsambhava iti* / kArakayoH parasparamanvayAsambhava ityarthaH / vAjapeyAdhikaraNoktarItyA'nvayamAzaya nirAcaSTe-*na cetyAdinA* / tatra hi 'vAjapeyena yajeta iti vi
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - sambandhamAtramuktaJca zrutyA dhAtvarthabhAvayoH / tadekAMza niveze tu vyApAro'syA na vidyate // iti bhaTTapAdoktarItyA sambandha sAmAnyena kArakANAmanvayaH zaGkayaH / yogyatAvirahAd anvaya prayojakarUpavattvasya tathAtvAt / kriyAnvayi - 70 darpaNaH I yAyA api sAdhyarUpAyAH sAdhakAkAGkSayA ca parasparA'nvayaucityamityAzayena kriyAtvameva hi kArakAsnvayitAvacchedakamiti subarthanirNaye vakSyamANarItyetyarthaH / *sambandhamAtramiti* / "jyotiSTomena yajeta" ityatra yajeteti zrutyA dhAtvAkhyAtArthayAgabhAvanayoH sambandhasAmAnyaM pratipAdyate / tayoH kriyAkArakabhAvarUpasambandhavizebodhane tu nAsyAH zruteH kazcidabhidhAdirUpo vyApArastadvAcakapadA'bhAvAditi tadarthaH / tathA ca yajetetyatra yAgasambandhibhAvaneti bodho, na yAgakaraNakabhAvaneti, tadvaprakRte pAkasambandhI kartteti bodhaH / karmatvAdinA tatsaMsargakabodha eva kriyAyA apekSaNAdityAzaGkiturAzayaH / phalasya kArakatvenA'yogyatvAttAdRzA'nvayabodho'pyasambhavaduktika ityAha-yogyatA virahAditi / nanu tatpadArthe tatpadArthavatvaM yogyatA, asti ca sA prakRte, pAkaprayojakatvavatpAkasambandhitvarUpA'karturata Aha-*anvayaprayojakarUpavattvasyeti* // tathAca tatpradArthe tatpadArthatAvacchedakAvacchinnatvasyava yogyatve jalAharaNe ghaTakaraNatvasya sattvAttasmin suSighaTasyApi karaNatvenA'nvayApattiH / asmanmate tu sacchidretaraghaTasya jalA''haraNA'nvayaprayojakatvena tAdRzaghaTe tAdRzA haraNAnvayaprayojakatvamiti na tadanvayApattiriti bhAvaH / nanu 'ghaTena jalamAhara' ityatra ghaTe chidretaraghaTatvavat prakRte kiM kArakAnvayitAvacchedakaM yadabhAvAdananvayApattirudbhAvyate'ta Aha--* kriyAnvayitvameva hIti / parIkSA payavAkye yadvAjapeyapadaM tadyAgasAdhanadravyaparamuta karmanAmadheyamiti saMzaye dravyapadamiti pUrvapakSe vAkyabhedarUpo doSaH kathitaH / vAjapeyena yAgaM bhAvayed yAgena ca svarga bhAvaditi bodhAt - yAgabhAvyakabhAvanAyAM vAjapeyasya karaNatvAtsvargabhAvyakabhAvanAyAM ca yAgasya karaNatvAnnAmadheyaparatve tu vAjapeyAbhinnayAgakaraNikA svargabhAvyikA prathAjAdIti karttavyatAkA bhAvaneti bodhAnna sa doSaH, yAge karaNatvaM tu bhAvanAbhAvyanirvattakatvarUpaM pAribhASikam / tatra pUrvapakSe vAkyabhedApattiparihArAyeyamuktiH / zrutyA 'vAjapeyena yajeta' iti zrutyA, zabdena sambandhamAtramuktam, tasya sambandhasyaikAMzaniveze sambandhavizeSaniveze'syAH zrutervyApAro'bhidhArUpo vyApAro nAstItyarthaH / evaM ca vAjapeyakaraNikA yAgasambandhinI bhAvaneti bodhAnna vAkyabheda iti tAtpayam / uttarapakSe tu yAgabhAvyakatvasvargabhAvyakatvAdinA bhAvanAbhedAdyasyAM yAgakara - Nakatvam ; tasyAM na vAjapeyasambandha iti netthaM sambandhasambhava iti dUSaNamuktam / tathA prakRte'pi pAkasambandhikartteti bodhasya sambhavAbhiprAyeNa zaGkeyam / karmatvasaMefeat kriyApekSeti tAtparyyam / phalasya kArakatvena kriyAyAmeva yogyatayA 'nvayabodho na tu kArakAntara ityAzayena dUSayati-yogyateti / tAmevopapAdayati* anvayaprayojaketi / ayambhAvaH - anvayaprayojakarUpavatvameva yogyatA; na tu tatpa
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 dhAtvarthanirNayaH / tvameva hi kArakAnvayitAvacchedakamiti vkssyte| tadetadAviSkartuM vivaraNena dhAtvarthaktavatvarthayo karmatvakartRtve darzayati-kRtavAn paakmiti|| vastutastu pratyayArthaH pradhAnamityasya ya pradhAnaM sa pratyayArtha eveti vA; yaH pratyayArthaH sa pradhAnameveti vA; naarthH| ajA, azvA, chAgI ityatra strIpratyayArthe strItvasyaiva pradhAnyApattezchAgyAderanApattezva / kintUtsargo'yam / vizeSyatvAdinA bodhastu tathA vyutpattyanurodhAt / darpaNaH nanu kRdarthaka kSiptabhAvanAyAM pAkAdInAM karmatvenAnvayasaulabhyAnnoktadUSaNamata Aha-*vastutastviti // pradhAnapratyayArthavacanamiti sUtrasvaraso yaH pradhAnaM sa pratyayArthaH / 'tadAgame hi' iti nyAyazca, yaH pratyayA'rtha ityarthe mUlamiti dhyeyam / ajetyAdau vizeSyAjAdipadArthasya pratyayArthatvA'bhAvena vyabhicArasya sphuTatvAt tadupekSya dvitIyakalpa eva vyabhicAra darzayati-*ajeti* // ___ iSTApattAvAha-*chAgyAderiti* // strItvavizeSaNachAgyAdezchAganiSThastrItvAderiti vaa'rthH| ekatra vizeSaNatayA'nvitasyAparatra vizeSaNatayA'nvaye nairAkATyeNa chAgImAnayetyAdau karmatvAdikArake chAgI gacchatItyAdau chAganiSTastrItvasya chAgIpadArthasyAyogyatayA''khyAtArthakartari vA'nanvayApattezceti bhAvaH / chAgyAderanApattezceti pAThe praadhaanyaanaaptterityrthH| . nanu sA vyutpattirapArthaMva syAdata Aha-kintviti / tathAca tAdRzavyutpatteH kRttaddhitamAtraviSayakatvaM na pratyayamAtraviSayakatvamiti na tabalA vyApArasyAkhyAtArthatvamiti bhAvaH / nanu kathaM tarhi vyApAravizeSyako bodho'ta Aha-*vizeSyatvAdineti / tathAca vyutpattyanusArI bodho, na tu bodhAnusAriNI vyutpattiH / evaJca tAdRzavyutpattyaGgIkartRNAM tathaiva bodho'nyAdRg vyutpattimatAM tvanyathApIti bhAvaH / parIkSA dArthe tatpadArthatAvacchedakadharmAvacchinnasaMsargavatvam / 'ghaTena jalamAhara' iti vAkyAt jalAharaNe ghaTatvAvacchinnasaMsargaH pratipAdyaH sa tu yasya kasyacid ghaTasya kAraNatArUpo'pi sambhavatIti suSiretaratvasya lAbho na syAt / yadi cAnvayaprayojakarUpavatvaM yogyatAH tadA-suSirasya karaNatvAsambhavAdanvayaprayojakasya suSiretaratvasya lAbha , iti shddkoktriityaa'nvyaasmbhvmuppaadyti-*kriyaanvyitvmeveti| nanu kRtpratyayArtho yaH kartA tena bhAvanAyA AkSepe sati tasyAM kArakAnvayo bhaviSyatIti. bhavadaktadaSaNAnavasara ityata Aha-*vastuta iti* / 'tadAgame hi iti / tadaktanyAyena yaH pradhAnaM sa pratyayArtha iti labhyateH asya ca niyamasyA'jetyAdau vyabhicAraH sphuTa evaH tathA'pi sambhavAbhiprAyeNa yaH pratyayArthaH sa pradhAnamevetyapi tadartha ityuktaM tatra vyabhicAramAha-*ajetyAdAviti / *ayam*-"prakRtipratyayau sahArthe brUta" iti nyAyaH / *utsargaH / ityanena tasya sArvatrikatvaM nA kintu kRttadvitapratyayamAtraviSayakatvam / strIpratyayAnAntu dyotakatayA tadyotyasya strItvasya viSaNatvameva
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - ata eva naiyAyikAnAM prathamAntavizeSyaka eva bodhaH / lakSaNAyAmAlaGkArikANAM zakyatAvacchedakaprakAraka eva bodho, na naiyAyikAdInAm / ghaTaH karmmatvamAnayanaM kRtirityAdau viparyyayeNApi vyutpanAnAM naiyAyikanavyAdInAM bodho, na tu tadvyutpattirahitAnAm / darpaNa: 72 tadeva vizadayati--*ata eveti / *zakyatA'vacchedakaprakAraka iti // 'lakSaNarssropitA kriyA' iti kAvyaprakAzIyasUtraparyAlocanayA zakyatAvacchedakAropaviSayaniSTasaMsargasyaiva lakSaNAtvalAbhAd, 'gaGgAyAM ghoSa' ityatra gaGgAtvenaiva lakSyApratItirata eva tato vaiyaJjanikI zaityapAvanatvAdipratItiH / ' jAtA latA hi zaile ityAdau ca kanakalatAtvenaiva rUpeNa bodhasya camatkArA''dhAyakatvAditi tadAzayaH // *naiyAyikAdInAmiti* / sambandhitAvacchedakarUpeNaiva lakSyArthasya bhAnam / ata eva 'kacatastrasyati vadanam' ityAdau sambandhitAvacchedakarAhutvAdinaiva bodhasya trAsAssdhAyakasyopapattiH / kacatvAdizakyatAvacchedakarUpeNa lakSyArthabodhAGgIkAre tadanupapattiH spaSTaiva / kiJca zakyatAvacchedakaM, na lakSyatAvacchedakam / "zakyAdanyena rUpeNa jJAte bhavati lakSaNA" ityabhiyuktoktivirodhAditi tadbhAvaH // parIkSA tathA tirthasyApi subarthasaMkhyAyA vizeSaNatvamevAnyeSAM prakRtyarthanirUpitaM vizeSaNatvamiti siddhAntastadanusAriNI vyutpattiH kAryyakAraNabhAvamUlA kalpanIyA / vyutpatyanusArI bodha eva pramANam / yastvatAdRzo bodhaH so'pramANameva / na hi kasyacidvASyakArAdisammatamArga viparItakrameNa bodhasya prAmANyamAzritya tadanusAreNa vyutpatyantarakalpanaM nyAyyamiti bhAvaH / bhASyAdyanusAriNI vyutpattiryeSAM nAstiH teSAM tvanyAdRzo'pi bodho bhavatItyetadvizadayati-ataeveti / ata eva viparItavyutpattisatvAdeva / *prathamAntavizeSyaka eveti* / tiGantaprathamAntasamabhivyAhAre prathamAntavizeSyaka eva caitraH pacatItyAditaH pAkAnukUlakRtimAMzcaitra ityanvayabodhasya teSAmudbhavAt / *AlaGkArikANAmiti / ata eva kAvyaprakAzakRtA mukhyArthabAdhe tadyoge rUr3hito'rthaprayojanAt, anyo'rtho lakSyate yatsA lakSaNAsropitA kriyeti pratipAditam / zakyatAvacchedakAropaviSayaviziSTo yaH kriyArUpo vyApAraH saiva lakSaNAH sa ca vyApAra AroparUpa eva / ata evajAtA latA hi zaile jAtu latAyAM na jAyate zailaH / samprati tadviparItaM kanakalatAyAM giridvayaM jAtam // 41 // kacatastrasyati vadanaM vadanAt kucamaNDalaM trasati / madhyAdvibheti nayanaM nayanAdadharaH samudvijatIti // 42 // samudvijatItyAdau zakyatAvacchedakaprakArabodha eva camatkAraH / 'gaGgAyAM ghoSa' ityato gaGgAvRttirghoSa iti bodha eva zaityapAvanatvAdipratItiH / *naiyAyikAnAmiti / teSAM mate hi yaddharmAvacchinne zakyArthasambandhagrahastaddharmaprakAraka eva bodhaH / kacata - syatItyAdau teSAM mate rAhutvAdinA bodhaH / ata eva zakyAdanyena rUpeNa jJAte bhavati lakSaNeti teSAmuktiH saGgacchate / naiyAyikanavyAdInAmU*- -- yasya padasya yatpadavyati
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 dhAtvarthanirNayaH / anyeSAM tannirAkAimevetyAdikaM saGgacchate / ata eva "pradhAnapratyayArthavacanamarthasyAnyapramANatvAd" (pAsU0 1 // 2 // 54) ityAha bhagavAn pANiniH / pradhAnaM pratyayArtha iti vacanaM na ityanuvartya na kAryam , arthasya-arthAvabodhasyAnyapramANatvAdvyutpattyanusAritvAditi hi tdrthH| evaM satyapi niyAmakApekSaNe ca "bhAvapradhAnamAkhyAtam" iti vacanameva gRhyatAmiti sudhIbhirUhyam / 'tadAgame hi' iti nyAyo vivaraNaJcA'tivyAptamityAha-*kiM darpaNaH *ghaTaH karmatvamiti // navyamate ekapade'parapadavyatirekaprayuktAnvayAnanubhAvakatvasyAkAGkSAtvopagamena ghaTapade karmatvapadavyatirekaprayuktAnvayAnanubhAvakatvajJAnadazAyAM tAdRzavAkyAttaiH zAbdabodhA'bhyupagamAdityabhipretya navyAnAmityuktam / nirAkAGkSa* mityasyA''dheyatAsaMsargeNa bodha iti zeSaH / *ata eveti / bodhasya vyutpatyanusAri tvaadevetyrthH| *vyutpattyanusAritvAditi / kAryakAraNabhAvagrahAdhInatvAdityarthaH / bodhAnusAriNo hi vyutpatirna hi bodho vyutpattyanusArI / ata evArope sati nimittA'nusaraNaM, na tu nimittamastItyAropa iti praamaannikaaH| ___ arthasya vizeSyatvAdinA pratIyamAnasya anyapramANatvAt svvishessnniibhuutprtiitynurodhkvyutpttiktvaadityrthH| 'pradhAnaM pratyayArtha' iti niyamasya pANininA'nAhatatve'pi, 'yoH yaH pratyayArthaH sa pradhAnam ityarthasya, 'tadAgame hi' iti sUtrayatA jaimininA''hatasyA'duSTatvAdAkhyAtArthatayava vyApArasya prAdhAnyam / TAbAdInAM dyotakatvena saMkhyAvAcakatve'pi pratyayajanyopasthitau saMkhyAdyavRttitvasya vizeSaNAJcoktakAryakAraNabhAvasya nirduSTatvAdityanye pratIyamAnA'rthasya prAdhAnyamiti 'tadAgame hi' iti nyAyAkAra ityAzayenAha-*vadAgame hiitiiti*|| . *ativyAptamiti / "napuMsakamanapuMsakena" iti klIbazeSataikavacanAntatAyAM ca parIkSA rekaprayuktamanvayAnanubhAvakatvaM tayoH samabhivyAhArarUpAkAGkSAyAH ghaTakarmatvamityatrApi satvabhramavatAm / *tadvayuptattirahitAnAm*-tAdRzabhramazUnyAnAm / *anyeSAm*siddhAntinAm / *ata eva*-zAbdabodhasya svasvavyuttpatyanusAritvAdeva / nanu pratyayArthasya kacit prAdhAnyaM kvacidvizeSaNatvamityatra yadi na kiJcinniyAmakam , tadA bhavanmate AkhyAtasamabhivyAhAre'pi dhAtvarthasya prakAratayA bhAnaM kuto netyata Aha-*evaM satyapIti / yadavaSTambhena bhAvanAyA AkhyAtArthatvaM mImAMsakamanyairuktam / tadeva vyabhicaritamityAha-*tadAgame hIti* / vivaraNam-kRnA vivaraNam / *vyabhicaritamiti / vyabhicaritazca-vyabhicaritaM ca vyabhicaritam , "napuMsakamanapuMsakenaikavaccAsyAnyatara 10 da. pa0
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArekRtam, pakvamiti* // kRtrA vivaraNaM pratItizca pakvamityatrApi, iti . tatrApi bhAvanA vAcyA syAditi bhAvaH / nanvastu tiGa iva kRtAmapi bhAvanA vAcyetyata Aha -*apIti // tathAcobhayasAdhAraNyena tatpratIterubhayasAdhAraNo dhAtureva vAcaka iti bhAvaH / bhavadrItyA pratyayArthatvAt pradhAnyApattizceti draSTavyam // 8 // darpaNaH vyabhicaritamityarthaH / tadeva vizadayati-*kRti / pakvamityatrApinA'nupadoktapakvavAnityasyA'pi saMgrahaH / tatra bhAvanAyA AkSepAt pratIyamAnatve'pi pratyayArthatvA'bhAvena vyabhicArasambhavAt / kiM kRtamityato vyApAraviSayasya jijJAsyatvA'vagamAt pakvamityatastadanavabodhenA'syottaratvA'nupapattyA vyApArabodhakatvadhrauvye tasya pratyayArthatvA'bhAvAdavyabhicAra ityrthH|| *vivaraNamiti* / vivaraNaM cA'tra praznottararUpameva / tadbodhanArthameva kimanullekhaH / anyathA kevalakRtazabdasya pakvapadavivaraNatayA lokA'prasiddhevivaraNaM cAtivyAptamityasyA'saGgateH / *vAcyA syAditi* / pratyayavAcyA syAdityarthaH / apizabdaH pUrvotArthasyaiva na samuccAyakaH, kintvarthAntarasyApIti vaktumAzaite-*nanviti / tathAcoktApattiriSTaiveti bhaavH| apisamuccitArtha prkttyti-*tthaaceti*| *ubhayeti / AkhyAtakRdantobhayetyarthaH / *sAdhAraNyeneti / sAdhAraNyamatra samabhivyAhAravizeSaH / *pratIteriti / bhAvanApratIterityarthaH // *ubhayasAdhAraNa iti* // ghaTakatayA prayogadvayA'nusyUta ityarthaH / tathAca prayogadvaye niyatavRttitvena dhAtorava bhaavnaavaacktvsiddhiH| dhAtutvasya zabdatAvacchedakatvena lAghavAnna tu tikRtostitvasya cAnanugatasya zaktatAtakchedakatve gauravAt / parasparavyabhicArAccetyuktApatteneMSTatvasambhAvaneti bhAvaH / ___ nanu dhAtutvasya zaktatAvacchedakatAyAH prAgeva nirAkRtvAnnoktadUSaNasyA'pizabdasamuccayatvamata Aha-*bhavadrItyeti / svamate bhAvanAyAH prakRtyarthatvAduktaM bhavaditi pratyayArthatvAdityanena pUrvoktamatadvayamadhye tvasyaiva mImAMsakasammatatvamiti sUcyate / parIkSA syAm" ityekazeSaH / vyabhicaritatvamupapAdayati-*kRnA vivaraNamiti / apinA pakvavAnityasya pUrvoktasya samuccayastanmate pakvamityatra dhAtunA phalasya pratyayena karmaNaH pratipAdane'pi bhAvanAyAH pratItiviSayatvasiddhaye tasyAkSepo vAcyaH / tathA sati pratItiviSayatvasiddhAvapitasyAH pratyArthavatvAbhAvena vyabhicAraH kiM kRtamityato vyApArasya jijJAsyatvAvagame tasyA jijJAsAyAH pakvamityato nivRttiravazya vaacyaa| anyathA tathottaraM na syAt / bhavanmate tasya vyApArAbodhakatvAd / yadi ca tasya vyApArabodhakatApyucyate tadA tasya pratyayArthatvAbhAvena vyabhicAra iti bhaavH| atra vivaraNapadaM praznottarabhAvaparam / zvAcyA syAditi / pratyayavAcyA syAdityarthaH / *ubhayeti / kRdAkhyAtobhayetyarthaH / sAdhAraNyaM smbhivyaahaarH| evaM dhAtAvapyubhayasAdhAraNyaM bodhyam / *vAcakaH*-bhAvanAvAcakaH / kiMvA''khyAtakRdubhayasA
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / vyapArasya dhAtvarthatve sAdhakAntaramAha kiM kAryyaM pacanIyaM cetyAdi dRSTaM hi kRtsvapi / kiJca kriyAvAcakatAM vinA dhAtutvameva na // 9 // 785 kAryyamityatra "RhalorNyat " ( pA0sU03 | 1 | 184) iti karmaNi Nyat / pacanIyamityAdau cAnIyara / AdinA jyotiSTomayAjI ityAdau karaNe upapade karttari NiniH / ete ca kriyAyogamantareNAsantastadvAcyatAM bodhayanti / vinA kriyAM kArakatvAsambhavena tadvAcakapratyayasyApya'sambhavAt / na ca ' gamyamAnakriyAmAdAya kArakayogaH' iti bhATTarItiryuktA / AkhyAte'pi tathAtvApattau tatrApi bhAvanAyA vAcyatvAsiddhyApatteH / atha liGgasaGkhyAnvayAnurodhAtkarturvAcyatvamAvazyakamiti, tenA darpaNaH 1 vyAkhyAtaM ca tathaiva / avataraNe tannyAyavirodhopadarzanaM tu pratyayA'rthatvaprAdhAnyayoH prAyazaH samanaiyatyena, pradhAnasya pratyayArthatvasAdhakatvasyA'pi tato lAbhena prakRtivAcyatve tadanupapannamityAzayeneti bodhyam // 8 // sAdhakAntaramityasya dhAtorvyApAravAcakatve ityAdiH / kiM kAryamityatra praznottarabhAvarUpavivaraNenaiva vyApArasya dhAtvarthatvasiddhirityatra na tAtparyam, kintu praznottarabhAvarUpavivaraNasya prakrAntatvAt kimanullekha iti sUcayannAha -- kAryamityatreti / *nniniriti*| "bhUte" ityadhikRtya, "karaNe yajaH" ( pA0sU0 3 / 2 / 5 ) iti sUtreNeti zeSaH // ete NyadAdaya ityarthaH // *kriyAyogamantareNeti / kriyAnvayinAmeva kArakatayA dhAtorvyApArAvAcakatve ara ityAdau karmAdisaMjJAnAM "kArake" ityadhikRtya vihitAnAM ghaTAdAvasambhavena tatra vidhIyamAnaNyadAdyanupapattirdhAtostadAkSipati-devadattasya pInatvAnupapattirikha rAtribhojanamiti bhAvaH / tadevAha - vinA kriyAmiti / * gamyamAneti / asya tadupasthApakapadAbhAve'pItyAdiH / * tathAtvApattAviti / gamyamAnakriyAmAdAyaiva karttRkarmA'rthakapratyayopapattAvityarthaH / tatrA'pi / tiGsaMjJakA''khyAte // *liGgasaMkhyAnvayA'nurodhAditi / asya pAcaka ityAdAvityAdiH // Avazya parIkSA . dhAraNadharmasya vAcakatocchedakatvApekSayA dhAtutvasyaikasya vAcakatAvacchedakatve lAghavamiti bodhyam / ete - NyadAdipratyayAH ; kriyAnvayinAmeva kArakatvAditi bhAvaH // 8 // *gamyamAneti / tadbodhakapadAnuccAraNe'pItyAdiH / *tathAtvApattau / gamyamAnakriyAmAdAya kartRtvakarmatvArthakapratyayasyopapattAvityarthaH / tatrApi* -- tiGsavasthalespi / *Avazyakamiti* | kRtIti zeSaH / evaM ca pAcaka ityAdau kRdavAcyakartrA svani
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNa parIkSAsahite bhUSaNasAre - kSepAd bhAvanApratyayaH syAditi matam / tarhi saGkhyAnvayopapattaye AkhyAte'pi karttA vAcyaH syAt / pakkavAnityAdau kAlakArakAnvayAnurodhAd bhAvanAyA api tasyA''vazyakatvAzceti bhAvaH / apinA hetvantarasamuccayaH / tathA hi-nakhairbhinno nakhabhinnaH, hariNA trAto haritrAta ityAdau " kartRkaraNe kRtA bahulam" (pA0sU02/1/32) iti samAso na syAt / puruSo rAjJo bhAryyA devadattasya itivad asAmarthyAt / nacAdhyAhRtakriyAdvArA sAmarthyaM vAcyam, dadhyodano guDadhAnA ityAdivat / anyathA - atrApi "annena vyaJjanam" (pA0sU0 2|1|34) "bhakSyeNa mizrIkaraNam" (pA0sU02 / 1 / 35) iti samAso na syAditi vAcyam / tatra vidhyAnarthakyAdgatyA tathA svAkAre'pi darpaNaH kamityasya kRtIti zeSaH / kRnnirUpitavAcyatvaM kartturavazyamaGgIkaraNIyamityarthaH / tena kartrA AkSepAdityasya svarUpanirUpakatayetyAdiH / *pratyaya iti / bodha ityarthaH // *tasya* / vAcyatvasyetyarthaH // 1 *asAmarthyAditi / viziSTArthopasthityajanakatvAdityarthaH / nirAkAGkSatvAditi yAvat / trAtabhinnapadAntargatadhAtvarthakriyayoH karttRkaraNakArakasAkAGgatvena, hariNetyAdipadopasthitakarttRkaraNayozca kArakatvena kriyAsAkAGgatvena parasparasAkAGkSatvarUpa sAmarthya vyarthatAvAdimate / bhavanmate tu puruSo rAjJo bhAryA devadattasyetyAdivannirAkAGkSatvAt samAsA'nupapattiriti bhAvaH / idamupalakSaNaM kArakavibhikterapi // *adhyAhRtakriyAmAdAyeti / karotyarthavyApAramAdAyetyarthaH / *saamrthymiti| tathAca nakhaiH kRtvA bhinna iti bodhAbhyupagamenA'dhyAhRtArthamAdAya sAmathyopapattirityarthaH / adhyAhRtakriyAmAdAya sAmarthyA'bhyupagame dRSTAntamAha - * dadhyodanetyAdi* // *vidhyAnarthakyAditi // 'annena vyaJjanam' ityAderapi padavidhitvena samaparIkSA rUpakatayA bhAvanAyA AkSepo bhaviSyatIti bhAvanAyAH pratyayaH - pratItirbhaviSyatIti tadanurodhena dhAtuvAcyatvaM tasyA na svIkAryyamiti bhAvaH / AkhyAte'pIti vAcyaH kartA - nirUpakatA sambandhena tiSThet / tasya vAcyatvasya na syAditi ubhayatrAkSiptabhAvanAyAM tRtIyAntArthasyAnvayoH na tu kRdartha ityasAmarthyamiti bhAvaH / itivaditi / tatra rAjJo bhAyyeti samudAyasya viziSTopa sthityajanakatayA yathAsAmarthyaM tadvat nirAkAGgatvAditi zeSaH / tatrAbhinnapadAntargato yaH kartRkarma vAcakaH kRtpratyayaH, tasya tAdRzasamudAyaghaTakadhAtupratipAdyaphalenA kSiptA yA bhAvanA tasyAmanvayI yo'rthaH ; tadvAcakatayA tasyAmeva hariNetyAdipadopasthitakArakasyApyanvayena parasparasAkAGkSatvarUpasArthyasya satvAttatra samAso bhaviSyatItyAzaGkAM nirasyati nacetyAdinA / anyathA - AkSiptabhAvanAyAmanvaye'pi asAmarthyAGgIkAre / arthAdhyAhAravA dinAmasmAkamadhyAhRtAnvaye na sAmarthyamastIti zeSaH / *tatra* - dadhyodana ityAdau / *vidhyAnarthakyAt * = "annena vyaJjanam" ityAdisUtradvayA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| 'harikRtam' ityAdau sAkSAddhAtvarthAnvayenopapadyamAnasya "kartRka raNe" ityasyAkSepeNa paramparAsambandhe pravRttyayogAt / / nacaikasyAM kriyAyAmanvayitvameva sAmarthyamiti zaGkayam / asUryampazyA ityAderasamarthasamAsatvAnApatteH / iSTApattau kRtaH so mRttikayetyatra kRtasamRttika ityaapttH| nacA'tra samAsavidhAya darpaNaH rthaparibhASAviSayatayA svato'samarthadadhyAdipadAnAM samAsavidhAnavaiyApattyopasecanAdikriyAdhyAhArA'bhyupagame'pItyarthaH // . __*harikRtamiti* // kRdhAtorvyApArArthakatvasvIkArAttannirUpitakarttatvasya harau sAkSAtsatvAdadhyAhAraM vinaiva zAstravAritArthe 'haritrAta' ityAdAvadhyAhRtakriyAdvArakasAmarthyamAdAya tatpravRttau mAnAbhAvAdityarthaH / kRjo vyApArArthakatvAnabhyupagame tvadhyAhRtArthasyApi sAmarthyAnupapAdakatvAcchAstravaiyarthyameva syAditi sUcanAya kRtAmityuktam / AdinA, shrkRtmityaadikrnntRtiiyaattpurussprigrhH| kecittu-kRdarthakatraiva tRtIyArthaka kSiptabhAvanAmAdAya haritrAta ityAdau, nakhaibhinna ityAdau tu karaNasAmarthenAdhyAhRtAM tAmAdAya sAmopapattau na tadanupapattirdhAto - vanAvAcakatvasAdhikA / evaJca kRnaH phalArthakatve'pi na smaasaanuppttirityaahuH| tacci ntya m|| ekakriyAnvayitvameveti // dhavakhadirAvityAdau tasya dRSTatvenAnyatrApi sAkSAtparamparayA vA tasyaiva samAsaprayojakatvamiti bhAvaH // *asUryampazyA iti| nArthaprasajjyapratiSedhasya kriyAnvayitvasya vakSyamANatayA sUryasyApi karmakArakatayA tadanvayitvena bhavaduktasAmarthyasya tatra sattvAditi bhAvaH // *kRtasarvamRttika iti* // mRttikAyAH karaNatayA, sarvapadArthasya karmatayA kRdhAtva parIkSA narthakyAt / *tathAsvIkAre'pIti / adhyAhRtakriyA'vayitvena sAmarthasya svIkAre'pItyarthaH / *harikRtamityAdAviti / AdinA hiraNyakRtamityasya saMgrahaH / paramparAsambandhe nakhabhinna ityAdau nakhaiH kRtvA bhinna iti bodhasyAGgIkAreNa svAnvayyanvayitvarUpaparamparAsambandhenAnvaya ityarthaH / *na syAditi* / kRdhAtorbhAvanAvAcakatayA tatprayoge sAkSAcchabdavAcya evArthe'nvayena sUtrasya sArthakyAditi bhaavH| ___ ekakriyA'nvayitvameva sAmarthya prayojakaM yathA-'dhavarAdirau chindhi' ityAdau dhavakhadirapadArthayoH sAkSAdanvayAbhAve'pi chedanarUpe'rthe dvayorapyanvayena sAmarthya tadvadityarthAbhimAnenAzaGkAyA nirAsaGkaroti-*naceti / *anApatteriti / tatra prasajyapratiSedhArthakasya naJaH kriyAyAmevAnvayena sUryapadArthasyApi tasyAM karmatayA'nvena paramparAsambandhenAnvayitvarUpaM bhavaduktaM sAmarthyamastIti bhAvaH / *iSTApattAviti / etAdRzasAmarthyasya samAsasajJAprayojakatve ityAdiH / *ityApatteriti / atrApi kRarthabhAvanAyAM mRttikApadArthasya karaNatayA'nvayaH sarvapadArthasya tatra karmatayA'nvayena paramparAnvayitvaM bhavaduktaM vaktuM zakyamiti bhAvaH / *vidhAyakAbhAvaH -"kartRkaraNe" iti sUtrasya hiraNyakRtamityatra sAkSAsambandhe caritArthatvenaitAdRzasAmarthe'pravRttyA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArekAbhAvaH / "saha supA" (paasuu02|1|4|) ityasya sattvAt / anyathA asamarthasamAso'pi vidhAyakAbhAvAnna syAditi / kiJcabhAvanAyAstirthatve 'bhAvayati ghaTam itivadbhavati ghaTam' ityapi syAt ; dhAtvarthaphalAzrayatvarUpakarmatvasattvAt / nacAkhyAtArthavyApArAzrayatvena kartRtvAttatsaMjJayA karmasaMjJAna bAdhAnna dvitIyeti vAcyam / AkhyAtArthavyApArAzrayasya kartRtve 'pAcayati devadatto viSNumitreNa' ityatra viSNumitrasyAkartRtvApattau tRtIyAnApatteH / 'grAmaM gamayati devadattoviSNumitram' ityatra viSNumitrasyAkartRtvApattau grAmasya gamikarmatvAnApattazca / tathAca 'grAmAya gamayati devadatto viSNumitram ityapi na syAt / "gatyarthakarmaNi dvitIyAcatuthyau~ ceSTAyAmanadhvani" (pA0 suu02|3|12) iti gatyarthakarmaNyeva caturthIvi darpaNaH rthA'nvayitvAditibhAvaH / yogvibhaagsyaanissttaanaapaadktvaadaah-*kinceti|| ___ *akartRtvApattAviti // AkhyAtArthavyApArAnAzrayatvAditi shessH| asmanmate tu NicprakRtyarthavyApArAzrayatvena karttatvAnna tadanupapattiriti bhaavH| nanu viSNumitrasyA'kartRtve'pi karaNatvavivakSayaiva tatra tRtIyA sulabhetyata Aha-*grAmaM gamayatIti* // "karturIpsitamam ityanena prakRtikartuniSThavyApArajanyaphalasambandhina eva karmasaMjJAvidhAnena tvanmate viSNumitrasyAkartRtayA tavyApArajanyaphalAzrayasyApi grAmasyAkamatvena tadvAcakapadottaraM dvitiiyaanaapttiH| viSNumitrasya karaNatve Nico'sambhavazca / dhAtvarthavyApArajanyaphalAzrayasyaiva karmatvAGgIkAre tu Nijantakarmataiva syAnna gamikarmateti bhaavH| iSTApattAvAha-*tathAceti / parIkSA vidhAyakAbhAvaH / *anyathA*- "supsupA" ityasyApi sAkSAtsambandha eva pravRtyaGgIkAre / *asamarthasamAso'pIti* asUryyampazyA' ityaadaavityaadiH| __uktarItyA bhAvanAyA dhAtuvAcyatvaM prasAdhya 'dvirbaddhaM subarddha bhavati' iti nyAyena punastasyA dhAtuvAcyatvaM sAdhayati-*kiJceti / *satvAditi / phalamAtrasya dhAtvarthatve dhAtvarthaphalAzrayatvasyaiva karmatvAditizeSaH / kartRsaMjJayA karmasaJjJAbAdhamAzaGkaya nirAcaSTe-*naceti / viSNumitrasyeti / tasyAkhyAtArthAnAzrayatvAditi zeSaH / nanu viSNumitrasyAkatatve'pi karaNatayA'nvayena tatastRtIyA bhaviSyatItyata Aha*grAmamiti / *gamikarmatvAnApattezca / "karturIpsitatamam" iti sUtreNa prakRtadhAtvarthapradhAnIbhUtavyApArAzrayarUpakartuniSThavyApAraprayojyaphalAzrayasya karmasajJA vidhIyata ityabhiprAyeNA'bhihitA / tanmate viSNumitrasyAkarttatvena tasya suutrsyaapraaptH| evaM viSNumitrasyAkartRtve Nijanupattirapi bodhyA, kartRprayojakasyaiva hetusajJA vidhAnAt / yadi tu yat kiJciddhAtvarthavyApAraprayojyaphalAzrayasya karmatvam / tadA NijantadhAtvarthavyApAraprayojyaphalAzrayatvena Nijantakarmatvameva syAt / atreSTApattAvAha-*tathA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / dhAnAt / etena Nijante AkhyAtArtha ubhayaM tadAzrayatvAddevadattayajJadattayoH kartRtetyapAstam / " kiJca tasmin prayoge ya AkhyAtArtha ityasyAvazyakatvenAkhyAtazUnye 'devadattaH paktA' ityAdau devadattasyA'kartRtApatteriti dikU // darpaNaH 79 *eteneti* / AkhyAtArthavyApArAzrayasya kartRtvanirAsenetyarthaH / RNijante*pAcayatyAdau / *ubhayamiti / prayojyaprayojakavyApAradvayamityarthaH / * tadAzrayatvAditi / AkhyAtArtha vyApAradvayAnyataratvAdityarthaH // *apAstamiti / ayambhAvaH - AkhyAtasya vyApAradvayA'bhidhAyakatvena viSNumitrasya kartRtvopapAdane'pi tat / kartRtvasyAkhyAtAbhidhAnAddevadattapadottaramiva viSNumitrapadottaraM tRtIyAdaurlabhyamevamAkhyAtArthavyApArAzrayatvasyobhayorapyaviziSTatvAt pradhAnavyavahArocchedApattyA "hetumati ca" ( pA0 sU0 3 | 1| 26 ) ityanuzAsanavirodhazceti / nanu NijAkhyAtArthAnyatarArtha vyApArAzrayatvaM kartRtvam / asmanmate phalamAtrasya gaNapaThitadhAtvarthatvena tadanukUlaNijartha vyApArAzrayatvena viSNumitrasyA'pi kartRtvAddaurlabhyena noktA'nupapattirata Aha- kiJceti / AkhyAtArthavyArAzrayatvasya kevalAnvayitayA avyAvarttakatvenA''khyAtaM tadvAkyasthatvenA'vazyaM vizeSaNIyam / evaJca - 'caitraH paktA' ityAdAvAkhyAtazUnye vAcye kRdarthakarttaryavyAptirduvAretyarthaH / nanvastirbhavantIpara iti bhASyeNAkhyAtaprayogasya tatrA'vazyambhAvAnnoktApattiH / kiJca dhAtuvihitapratyayavAcyatadAkSiptA'nyataravyApArAzrayatvaM karttRtvam / dhAtuvihiteti pratyayavizeSaNAcca na karaNatRtIyArthavyApArAzraye'tivyAptiH / uktasthale kRdvAcyakartrAkSiptavyApArAzrayatvAnnoktadoSo'ta Aha-digiti / tadarthastvitara nivRttitAtparyakatAdRzavAkye'styadhyAhArasyAnAvazyakatvAduktaprakArasya na sAdhIyastvam / kiJcaivaM rItyA karttRtvanirvacanA'pekSayA dhAtorvyApArArthakatvamabhyupagamya tadAzrayatvameva karttRtvaM nirvaktumucitam, lAghavAdityAdiH // parIkSA ca graamaayeti*| *etena* - AkhyAtArthavyApArAzrayasya kartRtvanirAkaraNena / *ubhayamU*prayojyaprayojakavyApAradvayam / apAstamiti / yadyubhayorvyApArayorAkhyAtArthatvam, tadA viSNumitrasya kartRtvopapAdane'pi tat karttRtvamAkhyAtenApihitamiti / 'pAcayati devadatto viSNumitreNa' ityatra viSNumitrapadAttRtIyA'nApattiH / evaM prayojyaprayojakayorAkhyAtasya vyApArAzrayatayA pradhAnApradhAnavyavahArAnupapattirapIti bhAvaH / nanu NijA''khyAtAnyatarArthavyApArAzrayatvaM karttRtvamityastu / evaM ca viSNumitrasya NijarthavyApArAzrayatvena karttRtvaM sulabhamevetyata Aha- *kiJceti / * ityasyAvazyakatvena--tannivezasyAvazyakatvena / anyathA padArthamAtrasya yatkiJcidAkhyAtArthavyApArAzrayatvena tannivezasyAvyAvarttakatvApattiriti bhAvaH / nanvastibhavantIparo'prayujyamAno'pyastIti nyAyenAkhyAtasyAstItyasya 'devadattaH paktA' ityeta
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - sUtrAnupapattimapi mAnatvena pradarzayannuktArthasya svotprezcitatvaM nirasyati-#kiJceti // dhAtusaMjJAvidhAyakam - "bhUvAdayo dhAtavaH" ( pA0 sU0 1|3 | 1 ) iti sUtram / tatra bhUzca vAzceti dvandvaH / AdizabdayorvyavasthAprakArakavAcinorekazeSaH / Adizca zrAdizva AdI, tato bhUvau AdI yeSAM te bhUvAdayaH / tathAca bhUprabhRtayo vAsadRzA dhAtavaH ityarthaH / tacca kriyAvAcakatvena / tathAca kriyAvAcakatve sati bhvAdigaNapaThitatvaM dhAtutvaM paryyavasannam / atra hi kriyAvAcitvamAtroktau varjanAdirUpakriyAvAcake 'hirukU; nAnA' ityAdAvativyAptiriti bhvAdigaNapaThitatvamuktam // 6 // 80 tAvanmAtroktau cAhasarvvanAmAvyayAdInAM yAvAdInAM prasaGgataH // na hi tatpAThamAtreNa yuktamityAkare sphuTam // 10 // - gaNapatitvamAtrokta sarvvanAmA yo 'yA' tasyApi dhAtutvaM syAt / tathAca -- yAH pazyasItyAdau " Ato dhAtoH " ( pA0 sU0 6 / 4 / 140 ) ityAkAralopApattiH / nanu lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva darpaNaH *svotprekSitatvamiti / nirmUlasvakalpanA viSayatvamityarthaH / *hirugiti / yathAzrutamanurudhya cedam / tadarthasya kAlAnanvitatvena kriyAtvAsambhavAt / kintu tAvamAtroktA vANavayatItyAdAvativyAptirbodhyA / teSAM dhAtutve ca zAstraviSayatayA sAdhutvApatteriti bodhyam // 9 // I tAvanmAtroktAvityatra mAtrapadena kriyAvAcakatvadalavyavacchedaH / iSTApattimAzayAha -* tathAceti / yA ityasya dvitIyAntatvaM sUcayitumAha-* pazyasIti / *lakSaNapratIti* / lakSyate'nvAkhyAyate sAdhuzabdo'neneti lakSaNaM sUtram / tadanuparIkSA tadvAkyazeSatvamapi sambhAvyata ityata Aha - * digiti / yadvAkyamitaranivRttimAtra tAtparyyakaM tasya taccheSitvAsambhava iti / kiJca evaM klezena karttatvasyoktasthale . upapAdanApekSayA lAghavAddhAtoH phalavyApArobhayavAcakatvamevocitamiti / * sUtreti / "bhUvAdaya" iti sUtretyarthaH / *svotprekSitatvam / svIyakalpanAviSayatvam / *hirugiti / idaM yathAzrute / yadi tu tadarthasya kAlAnvayitvenA kriyAtvamiti brUSe-ANavayati vayatItyAdau tadvaTakasya dhAtutvApattau sAdhutvApattirdoSo bodhyaH // 9 // - *tathAceti / yavAdInAM dhAtutvApattau ca / lakSaNeti / sAdhutvAnvAkhyAnakaraNatvena lakSyate'neneti vyutpatyA lakSaNazabdasya sUtrAparatve'pi lakSaNayA paribhASAgha
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| grahaNAnna sarvanAmno grahaNam , tasya lAkSaNikatvAdityata Aha*vetyAdi* // avyaye--'vA' ityaadaavtiprsnggH| tAdRzasyaiva gaNe'pi pAThena nirNayAsambhavAt / tathAca vikalpArthako vAtIti prayogaH syAditi bhaavH|n cagatigandhanAdyarthanirdezo niyAmakaH; tasya"arthAnAdezanAdU" itibhASyapAlocanayA AdhunikatvalAbhAt // 10 // darpaNaH sandhAnasApekSatvopacAreNa lAkSaNikamapi lakSaNazabdenocyate / yathA-pai-ityasya, pA iti rUpaM vilambopasthitikam / lakSaNA'nusandhAnasApekSatvAt / pratipadoktaM tu tadvibhaktivizeSAnuvAdena paThitaM zIghropasthitikam / lakSaNAnusandhAnAnapekSaNAt iti / yathA pibateH pA iti rUpaM tathA ca zIghropasthitikatvaM pratipadoktagrahaNe bIjaM, tacca yA iti gaNapaThite eva sarvanAmni lakSaNAnusandhAnasApekSeti bhAvaH / avyaye, vA-ityAdAvityAdinA, su-ityupasargasya, mAmAGiti svarAyozca saMgrahaH / SatvaprakaraNapAThAdupasargavyAvRttirna zaGkayA / sAdhAdisaMgrahAya paribhASitaSopadezatvasya tatrApi sttvaat|| ___ *prayogaH syAditi / upalakSaNaM caitatsuvati, mAti, mimIte, ityAdiprayogANAm / Suprasave, mA, mAGmAne ityAdidhAtUnAM sattvena tannirNayAsambhavAt / satyantoktau tu na dossH| vAdyarthasya vikalpAderbhUtAdikAlAsambandhena kriyAtvAbhAvAditi bhAvaH / *niyAmaka iti*| gaNe paThitAnAmeva dhAtutvasyAbhipretatve'rthanirdezavaiyayApattyA nirdiSTArthAnAmeva dhAtutvaM jJApyate ityarthaH / *tasya*-arthanirdezasya / *arthAnAdezanAditi / arthasya sattAdeH, anaadeshnaadnaamnaanaadityrthH| ___ *AdhunikatvalAbhAditi / bhImasenAdipraNItatvAvagaterityarthaH / tathA ca bhUvAdisUtre-parimANagrahaNaM karttavyam / kuto hyetat / bhUzabdo dhAtusaMjJako bhavati, na punarvedhazabda iti / yadyapyarthanirdezasya sUtrakRtpraNItatvamapi / tathAca "cuTU" (pAsU0 237) iti sUtre 'yadayamiritaH kAzcinnumanuSaktAn paThati, ubundira nizAmane, skadirgatizoSaNayoH iti tena neritAmididvidhi riti' bhASye uktam / tathApi bhASyadvayaprAmANyAtsarvadhAtvarthanirdezasyA'pANinIyatvena na tannirdezasya niyAmakateti bhAvaH / culumpAdInAM stambhvAdInAM ca kAsyanekAcAmitivacanAduditvaraNAcca dhAtuteti dik // 10 // parIkSA Tako lakSaNazabdo lAkSaNikaparaH / vAdItyAdInA sorupasargasya mAGo niSedhArthasya ca grahaNam / *tasya*-arthanirdezasya / *arthAnAdezanAt / arthasya sattAderanAdezanAt , akathanAt / tathAca-bhUvAdisUtre bhASyam-"parimANagrahaNaM karttavyam , kuto'nvetat bhUzabdo dhAtusaMjJo na punarvedhazabda iti|aadhuniko bhImasenaH, yadyapi "cuTU-" iti sUtre bhASyakRtA-"ir itsaMjJA vaktavyA" ityasya pratyAkhyAnasamaye-ikArarephayoH pRthagitsaMjJayA nivRttipo-numAgamAzaGkAyAM "yadayamiritaH, kAMzcin numanuSaktAnpaThatiubundinizAmane, skandira gatizoSaNayoriti / tena neritAmidididhiriti pratipAditam / tathApyarthAdezanasyoktabhASyAtsarvatra pANinIyatvaM neti bodhyam / satyantopapAdane tu yadyarthasya kAlAnvayitvenAkriyAtvAnna tadvAcakAnAM dhAtutvam // 10 // 11 da0 pa0
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasArenanvastu kriyAvAcakatve sati gaNapaThitatvaM dhAtutvam , kriyA ca dhAtvartha eva, na vyApAra ityAzaGkAM samAdhattedhAtvarthatvaM kriyAtvaceddhAtutvaM ca kriyArthatA / anyo'nyasaMzrayaH spaSTastasmAdastu yathAkaram / / 11 // yadi kriyAtvaMdhAtvarthatvameva tarhi dhAtutvagrahe tadarthatvarUpakriyAtvagrahaH, kriyAtvagrahe ca tadavacchinnavAcakatvaghaTitadhAtutvagraha ityanyonyAzraya iti grahapadaM pUrayitvA vyAkhyeyam / yathAzrute cAnyonyAzrayasyotpattI jJaptau vA pratibandhakatvAbhyupagamenAsaGgatyApatteH / nacAnyatamatvaM dhAtutvam-"bhUvAya" ityasya vaiyarthyApattarityabhipretyAha-*astviti // darpaNaH *dhAttvartha eveti / phlmevetyrthH| tathAca naitatsUtrAnupapattirdhAtorvyApArArthatvasAdhiketi bhAvaH / *utpattAviti / yathA bIjA'GkarAdyutpattau anAditvena tatparihAra ityanyat / yathA vA caitraputrazcaitra ityAdau / tatrApyekotpatti vinA'parAnupapatteH / *jJaptAviti / "halantyam ityAdau prasiddhaH / *asaGgatyApatteriti / yathA pRthivIjalayorAdhArAdheyabhAva ityAdAvubhayoH parasparAdhArAdheyabhAvena sthiteH sarvairevAbhyupagamAt / prakRte vastuto dhAtvarthasya kriyAtve kriyAtvasya dhAtvarthatve bAdhakAbhAvena tatra duussnndaansyaanucittvaaptterityrthH| *anytmtvmiti| bhvaadibhinnbhinntvmityrthH|| *vaiyApatteriti / tAvataigatiprasaGgabhaGge gurudharmAvacchinnazaktipratipAdakasya tasyAnatiprayojanakatvApatterityarthaH / dRSTaphalAbhAvAditi bhAvaH / kecittu bhvAdiSu dhAturityanugatavyavahArAt kriyAtvamapi jAtireva zakyatAvacchedakatayeva zaktatAvacchedakatayApyasati bAdhake jAtisiddhaniSpratyUhatvAt / bhUvAdisUtraM tvanabhijJapratItiparaM, tAhazajAtiparicAyakapradarzakamityAhuH / nanvasmanmate pUrvAparIbhUtAvayavasamudAyarUpakriyAyA dhAtvarthatvena tadgRhItapaurvAparyAropeNa phalasya kriyAtvopapattiH / bhavanmate tu kriyAyA dhAtvarthatvAnupagamena kathaM parIkSA evaM mImAMsakamate niraste siddhAntyekadezino mImAMsakAnusAriNI zaGkAM nira. situmAzaGkate-*nanvityAdinA / *dhAtvartha eva*-phalameva / tathAca kathaM bhUvAdisUtrasya dhAtorvyApAravAcakatvasAdhakatA iti bhAvaH / *yathAzrute*-grahapadasthApUrNe / *utpattAviti / yathA maitraputro maitra ityukte / *jJaptAviti / "halantyam" ityatra yathA utpattau yatra AnAditvaM tatrAnyonyAzrayastu nakSatikaro bIjAkuravat / yatra ca notpattI na vA grahe'pekSA, kintu sthitau tatra nAnyonyAzrayo doSAdhAyakaH, yathA bhUmijalayoH / *anytmtvmiti*-bhvaadibhinntvmityrthH| *Apatteriti / dRSTaphalAsAdhakatvApatteH / yattu dhAtu turityanugatapratItyA dhAtutvaM jAtiritiH tanna / vibhuvibhurityanugatapratItyA vibhutvajAtisiddhathApatteH / sa eva punaH zaGkate
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| . vyApArasantAnaH kriyA, tadvAcakatve sati gnnptthitvmityrthH| nanu sattAdIn phalAMzAnanyatamatvenAdAya tadvAcakatve sati gaNapaThitatvaM lakSaNamucyatAm / dhAtvarthatvAt teSAM kriyAzabdena vyavahAro bhASyAdau kRto'pyupapatsyata iti ced ? n| anyatamamadhye vikalpasyApi vikalpayatIti prayogAnusArAt pravezAvazyakatvena tadarthake vetyavyaye uktarItyA gaNapaThitatvasattvenA'tivyApteriti // 11 // nanvasyaiva dhAtutve astItyAdau kriyApratItyabhAvAdastyAdInAM tavAcakAnAmadhAtutvaprasaGga ityata Aha astyAdAvapi dhayaMze bhAvye'styeva hi bhaavnaa|| anyatrAzeSabhAvAttu sA tathA na prakAzate // 12 // / astyAdau, as bhuvi ityAdau / dhyNshe-dhmmibhaage| bhAvye-bhA darpaNaH tatra tavyavahAro'ta Aha-*dhAtvarthatvAditi / tathAca-tatra phalatvavyavahAra iva kriyAtvavyavahAro'pi dhAtvarthatvaprayojakatvA'bhyupagamena tadutpatteriti bhAvaH / *bhASyAdau kRta iti* / "karmavatkarmaNA" iti sUtre bhUvAdisUtre ca bhASyAdAvityarthaH / AdipadAdU vRttyAdiparigrahaH // 11 // __*asyaiveti / kriyAvAcakasyaivetyarthaH / evakAreNa phalamAtravAcakatvavyavacchedaH / etadavAcakatve hetuH-*kriyaaprtiitybhaavaaditi*| *tdvaackaanaam-vyaapaaraavaackaanaamityrthH| *adhAtutvaprasaGga iti / ApatteriSTatvaM tu na, tato lakArAdyanutpattiprasaGgAditi bhaavH|| dharmyaze, phalarUpe ityarthaH / aMzapadopAdAnAt dharmiNo dharmaghaTitamUrtikatvAdakarmakasthale kartRvRttitvAcca phalasyApi tadaMzatvAt / tasya bhAvyatAyAmeva vivAdAdAha parIkSA *nanviti / nanu phale pUrvAparIbhUtAvayavakatvAbhAvena kriyAtvavyavahAraH kathamityata Aha-*dhAtvarthatvAditi* / dhAtuvAcyatvameva (phalatvameva ) phalatvavyavahAre yathA prayojakam , tathA kriyAtvavyavahAro'pi bhaviSyatIti bhAvaH / nacaivaM vyAkhyAnezaDUkamate'nyonyAzrayaparihAraH kathamiti vAcyam ? dhAtvarthaH kriyetyetat praviSTaM dhAtutvaM tvanyadevetyAzayAt / *Avazyakatvaneti / anyathA kRpazabdasya sajJA na syAditi bhaavH||11|| ... ___ *asyaiva*-vyApAravAcakasyaiva / *kriyaa*-vyaapaarH| *abhAvAditi* / pauparyApratIteriti bhaavH| *tadavAcakAnAm-kriyAyA avAcakAnAm / *dhAze*-phale, dharmI kartA, tadaMzaH phalam , akarmakadhAtusthale phalAzrayasya kartatvAt / dharmiNo dharmaghaTitamUrtikatayAMzavyavahAro naasmnyjsH| tasya bhAvyatAyAM vivAdAdu.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArevyatvena vivakSite / astyeva-pratIyata eva / ayamarthaH 'sa tato gatona vA' iti prazne, mahatA yatnena tiSThatIti prayoge sattArUpaphalAnukUlA bhAvanA pratIyata eva / utpatyAdibodhane tu sutarAm / rohito lohitAdAsId dhundhustasya suto'bhavad / (rAmAyaNam) ityAdidarzanAt / darpaNaH *bhAvyatveneti / bhAvanAniSpAdyatvenetyarthaH / phalasAdhyavyApArasya jijJAstitve iti yaavt| ata eva vakSyati, 'AsannavinAzam' iti / vivakSAsthalameva praznottarabhAvena darzayati-* sa tato gato na veti / "gatyarthA'karmaka iti ktriktH| prazna ityanena bhAvyatvasya jijJAsyatvaM dhvanyate / tathAca-gato na vA kirmiti praznA''kAraH / ___ *prayoga iti / praznanivarttake vAkya ityrthH| pratIyate evetyasyAsdhAtuneti shessH| nanu sa tato gato na veti vAkyAd gehAdhavadhikavibhAgAnukUlavyApArAzrayatvatadabhAvA'nyatarasya jijJAsyatvamavagamyate / mahatA yatnenA'stIti, vAkyAttvaste ApArArthakatvAbhyupagame''pi caitrAdikartRkasattA'nukUlavyApAra eveti kathametayoH praznottaratvam / tathAhi-yaddharmAvacchinne jijJAsitayaddharmA'vacchinnasya sambandho yatpraznavAkyAt pratIyate taddharmAvacchinne jijJAsitataddharmAvacchinnasambandhabodhakavAkyasyottaratA / yadAhu: jijJAsitapadArthasya saMsargo yena gmyte| taduttaramiti proktamanyadA''bhAsazabditam // iti / yathA ghaTatvAvacchinnajijJAsitadharmAvacchinnasambandhabodhakasya, kasmAd ghaTa iti praznavAkyasya ghaTatvA'vacchinne jijJAsitadaNDatvA'vacchinnasya hetuhetumadbhAvabodhakaM daNDAd ghaTa iti vAkyamuttaram / prakRte tu, gata, iti, neti, vetyuttaraM yujyte| kiJcoktapraznena sattAsAdhakavyApArasya jijJAsyatvAnavagamAt kathametasyottaratvam / tathA'tve'pi pUrvottaravAkye yatnenetyupAdAnAdyanapadopasthApyayanAniSpAdyatvabodhenaivottaratvasidhyA, na tato dhAtorvyApArArthakatvasiddhirata aahe-*utpttyaadiiti*| sutarAmityasya vyApArArthakatvamiti zeSaH / annAzrayatAbodhasyobhayamatasiddhatvena saiva sAdhyatvenAbhidhIyamAnatvAd vyApAraH, paurvAparye ca paramate sattAyAmiva kAlagataM tatrAropitameveti bhaavH| parIkSA ktam-*vivakSita iti / *astIti / tiSThatItyarthaH / utpatyAdItyAdinA'stIti parigrahaH / utpattyAdyarthakatve mAnantu "dhAnyAnAM bhavane" "tatra jAta" "tatra bhava"iti bhinnanirdezaH / 'gata iti prazna' ityanena bhAvyatvajijJAsA dhvanitAH sA bhAvyatvabodhenaiva nivartate / yadi bhAvyatvabodha uttaravAkyAnna syAttadA tasyA nivRttinna syAditi bhAvaH / yadyapyutpadyate-ityatra vyApAra-AzrayatA, tathApi 'sAdhyatvena pratIyate' ityatastasyAH kriyaatvvyvhaarvissytaa| nanvAzrayatArUpavyApArapratItirapi sa vivAda evetyAzaGkAM sAdhakAntaropanyAsena
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| kiJca atra bhAvanAvirahe laDAdivyavasthA na syAt / tasyA eva vartamAnatvAdivivakSAyAM tadvidhAnAt / / __ "kriyAbhedAya kAlastu saMkhyA sarvasya bhedikA" iti vAkyapadIyAditi / __ nanvevamastItyatra spaSTaM kuto na buddhyata ityata Aha-*anyatreti* // *azeSabhAvAd-bhAvanAyAH phlsmaanaadhikrnntvaat| tathAca bhAvanAyAH phalasAmAnAdhikaraNyaM tatspaSTatve doSa iti bhaavH| nanvevaM kiM karotIti prazne, pacatItyuttarasyevAstItyuttaramapi syAditi cet ? issttaapttH| zrAsannavinAzaM kazciduddizya kiM karotIti prazne, astItyuttarasya sarvasammatatvAt / darpaNaH nanu tatrApyAzrayatAyA dhaatvrthtvklpnmpyaagrhmuulkmev| tatrotpattimAtrArthakatve'pi rohitAzrayikA bhUtAnadyatanotpattirityabhimatArthabodhalAbhAdata aah-kinyceti*| *tasyA eveti / bhAvanAyA evetyarthaH / evakAreNa phalavyavacchedaH / yathA caitattathoktaM sAra eva / tadvidhAnAt*-laDAdividhAnAt / tatra harisammatimapyAha-*kriyAbhedAyeti / "tumarthAt iti caturthI, vArtikena tAdayeM vA / kriyAM bhettu-vizeSayituM kaalo-lddaadi|dhyH| astIti zeSaH / laDAdyarthakAlaH kriyAmAtrabhedakaH iti yAvat ; vibhaktyartharUpAsaMkhyA tu sarvasyAkhyAtapratipAdakArthasya bhediketi tadarthaH / matAntareSu dhAtupratipAdakArthasyeti bodhyam / *evam*-dhAtorvyApAravAcakatve / mUle-*azeSabhAvAditi / zeSaH-phalavyAptyatirikto, bhavatyasminniti parIkSA nirasyati-*kiJceti / *bhAvanA virahe*-akarmakadhAtusthale bhAvanApratItyasvIkAre / *kAlastviti / aGgIkriyata iti zeSaH / *sarvasya-*kriyAyAstadbhinnasya / *evam*-dhAtumAtrasya kriyAvAcakatve / anyatretyasya sakarmakabhinnasthala ityarthaH / nanvazeSabhAvAdityasmAt phalasamAnAdhikaraNatvAdityarthapratItiH kathamiti cedittham-bhAvazabdo'dhikaraNaghananto'dhikaraNavAcI tasya zeSazabdena bahuvrIhisamAsaH / zeSaphalavyAptyatiriktaH-phalAnadhikaraNam / etena phalAnadhikaraNavRttito lAbhe tato naJsamAse phalasAmAnAdhikaraNyasya lAbha iti| na ca phalasAmAnAdhikaraNyaM sakarmakagamyAdidhAtvarthasthale'pItiH tatrApi bhAvanApratItirna syAditi vAcyam ? ekamAtrAdhikaraNakabhAvanAyAM sAmAnAdhikaraNyasya pratibandhakatvAt / tathAca viSayatAsambandhena bhAvanApratItiH, svarUpasambandhena phalAnadhikaraNAvRttipratibandhakatvAt bhAvanAniSThaM phalasAmAnAdhikaraNyaM svarUpataH pratibandhakam , na tu tadgrahApekSayA / __ sA ca pratibandhakatA maNimantranyAyenetyAzayenAha-*doSa iti* / *evam*astyAdInAmakarmakANAmapi bhAvanAvAcakatve / na ca digastyAtmAstItyAdau digA. disattAyA nityatvAtkathaM bhAvanApratItiriti vAcyam ? svarUpadhAraNAnukUlavyApAra
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreitaratra tu susthatayA nizcite kiM karotIti praznaH pacyAdivizeSagocara evetyavadhAraNAdastIti nottaramiti // 12 // nanvevaM bhAvanAyAH phalaniyatatvAt phalAzrayasya ca karmatvAt sarveSAM kriyAvAcakatve sakarmakatApattirityata Aha phalavyApArayorekaniSThatAyAmakarmakaH // dhAtustayordhArmabhede sakarmaka udaahRtH|| 13 // ekaniSThatAyAm-ekamAtraniSThatAyAm , bhinnAdhikaraNAvRttitAyAmiti yAvat / tena gamyAdau phalasya karcuniSThatve'pi naativyaaptiH| darpaNaH bhAvo'dhikaraNaM yasyeti bahuvrIhiNA zeSabhAvazabdaH phalavyadhikaraNArthakaH bhaavprdhaannirdeshH| tasmAnnasamastAtpaJcamyekavacane phlvydhikrnntvaabhaavaadityrthaavgtiH||12|| ___ phalitamAha-sAre *bhAvanAyAH phaleti / ekamAtrAdhikaraNakaphalasAmAnAdhikaraNyasya svarUpato bhAvanAspaSTabhAnapratibandhakatvA'bhyupagamAnna spaSTaM tatpratItiH / spaSTatvaM ca-phalapratItyanabhibhUtatvamiti bhAvaH / evam-astyAdyakarmakANAM vyApArA'rthakatve / *phalaniyatatvAditi / phlvyaapytvaadityrthH| bhAvanAvAcakatvasya phalavAcakatvavyApyatvAditi yAvat / *sakarmakatApattiriti / phalavyApArobhayavAcakasya pacyAdeH sakarmakatvadarzanAditi bhaavH|| ___ nanu phalavyApArayorekaniSThatvasyAkarmakatAyAM tantratve gamyAdInAmapyakarmakatApattistadarthaphalavyApArayorekakarttavRttitvAdato vyAcaSTe-*ekamAtraniSThatAyAmiti / ekamAtraniSThatvameketarAvRttitve satyekavRttitvam / tatra prayojanAbhAvAdvizeSyAMzamapahAya phalitArthamAha-bhinnAdhikaraNeti / bhinnatvaM ca vyApArAdhikaraNApekSayA bodhyam / tathAca svArthavyApArAnadhikaraNAvRttiphalavAcakatvaM paryyavasitaM lakSaNaM lakSye grAhayati parIkSA syaitAdRzasthale'styarthatvAt / evaM ca yathA 'pacyate taNDulaH svayameva' ityatrAzrayatArUpavyApArasya pratItistathA'trApi-AzrayatArUpasya vyApArasya sAdhyatvena bhAna digAdikartRkaM svarUpadhAraNamiti bodhaH // 12 // *phalaniyatatvAta*-phalavyApakatvAt / evaM ca yatra phalavAcakatAHtatra bhAvanAvAcakatvamapi vartata ityubhayasadbhAvena sakarmakatA pacyAdivat syAt / *phalavyApArayoriti* / ekaniSThatAyAM dhAturakarmaka iti smbndhH|| nanu gamyAdidhAtvarthasaMyogAdiphalasya tadanukUlavyApArasya ca puruSaniSThatvAtteSAmapyakarmakatvApattirata Aha-*ekAdhikaraNamAtreti / nanu mAtrapadaniveze tadarthasya eketarAvRttitve satyekavRttitvasya vivakSaNe-eketarAprasiddhayA'prasiddhirata Aha*bhinneti / nacaivamapi bhedasya kevalAnvayitvAdasambhava iti vAcyam / bhedasya sapratiyogikatvena pratiyogyAkAGkSAyAM vyApArAzrayasyaiva tathAtvAt / lakSaNaM grAhayati
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvatha nirNayaH / akarmmako yathA-bhvAdiH / tayoH - phalavyApArayoH, Azrayabhede sakarmaka ityarthaH / uktaJca vAkyapadIye-- zrAtmAnamAtmanA bibhradastIti vyapadizyate / antarbhAvAcca tenAsau karmaNA na sakarmakaH // iti / *bibhraditi / tena svadhAraNAnukUlo vyApAro'trApi gamyata iti bhAvaH / tena - karmmaNA, sakarmakatvantu na, antarbhAvAt - phalAMzena darpaNaH *bhvAdiriti / tatra sattA''tmakavyApArasyaikamAtraniSThatvasyA'vikalatvAditibhAvaH / nanu mUle-'tayordharmibhede' ityanena svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcakatvaM svArthavyApAravyadhikaraNaphalavAcakatvaM vA sakarmakatvamuktam / tatra vaiyadhikaraNyam-tadadhikaraNAvRttitvam / tathAca gamAdAvavyAptiH / tadarthaphalavyApArayoH parasparA'dhikaraNavRttibhinnatvA'bhAvAdato vyAcaSTe bhUSaNasAre Azrayabheda iti / tathAca prathamalakSaNe karttabhinnatadadhikaraNAvRtitvarUpasya dvitIye tadanadhikaraNAvRttitvarUpasya nivezAnnA'nupapattiriti bhAvaH / asteH phalavyApArobhayArthakatve harisammatimapyAha-uktaJceti / *vyapadizyate*vyavahriyate / antarbhAvAditi / dhAtvarthatAvacchedakakoTipraviSTatvAdityarthaH / I pRthugupasthitayorevAnvayaniyamAt karmasaMjJakA'rthAnvayyarthakarUpasakarmakatvasya tatrAnavakAzAditi bhAvaH / svoktalakSaNAnusAreNa sArakRd vyAcaSTe -*phalAMzeneti / svakarmaka dhAraNarUpaphalena saha tadanukUlavyApArasyakA dhikaraNyAdityarthaH / AtmarUpakarmaNA sakarmakatvaM kuto netyAkAGkSAyAm etatsamAdhAnasyodakSaratvadoSaduSTasya yogyatvamIhazavyAkhyAne sudhIbhirvibhAvanIyam / parIkSA *teneti* / *yathA bhvAdiriti / satvarUpaphalasya tadAzrayatvasya caikaniSThatvAt / mUle--* tayorddharmibheda iti / phalavyApArayorddharmibheda ityarthaH / tathAca yatra phalavyApArayorAzrayabhedaH; sa dhAtuH sakarmakaH / nacaivamapi gamityajidhAtvarthaphalasaMyogavibhAgayorvyApArasya caikaniSThatvAdavyAptiriti vAcyam ? vyApArAzrayAtiriktanirUpitaphalatAvacchedakasambandhAvacchinnavRttitvasya vivakSitatvAt / - atrArthe harisammatimAha -* uktaJceti / * AtmAnam -- svasvarUpam / *bibhrat* - dhArayat / etena svasvarUpadhAraNAnukUlo vyApAro dhAtvartha iti labdham / *vyapadizyate* -- vyavahriyate / nanvevamAtmAnaM dhatte iti vadAtmAnamastItyapi prayogo'vizeSAtsyAdata Aha--*antarbhAvAditi / antarbhAvAdityasya dhAtvarthatAvacchedakazarIre karmaNaH pravezAdityarthaH / tathAca sakarmakapadasya karmaNA saha vartate karmAnvayyarthapratipAdaka ityarthaH / anvayazca pRthagbaddhasaMsargaH / prakRte tu -- karmaNaH svasvarUpasya pRthag buddhyabhAvAt na tena karmaNA sakarmakatvavyavahAra iti bhAvaH / evameva sarvatra dhAtvarthasaGgRhItakarmasthale bodhyam / svarItyAnusAra kRdAha--*phalAMzeneti / svasvarUpadhRtyAtmakaphalena vyApArasyaikAdhikaraNyAditi yAvat /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - sAmAnAdhikaraNyasattvAdityarthaH / zrAtmAnaM jAnAti icchatItyAdau ca dvAvAtmanau - zarIrAtmAntarAtmA ca / tatrAntarAtmA tatkarma karoti yena zarIrAtmA sukhaduHkhe anubhavatIti "karmavatkarmaNA" (pA0sU03/1.87) iti sUtrIya bhASyoktarItyA bhinnAdhikaraNaniSThatAmAdAya sakarmakatvamityavadheyam // 13 // 88 nanvasattvabhUtakriyAyA dhAtvarthatve pAka ityatrApi tatpratyayApattiH / naceSTApattiH / "kRdabhihito bhAvo dravyavat prakAzate " iti bhASyavirodhAdityata Aha - AkhyAtazabde bhAgAbhyAM sAdhyasAdhanavartitA // prakalpitA yathA zAstre sa ghaJAdiSvapi kramaH // 14 // darpaNaH / 1 navAtmAnaM jAnAtItyAdAvanupadoktasakarmakalakSaNasyA'vyAptiH / tatra jJAnarUpaphale tadarthavyApArasya vaiyadhikaraNyA'bhAvAdativyAptizca phalasamAnAdhikaraNetyAdyakarmakalakSaNasyetyAzaGkaya samAdhatte-AtmAnaM jAnAtItyAdinA* | *antarAtmeti / antaHkaraNAvacchinnAtmA zarIrAtmA tadavacchinnaH saH / tathAcA''tmana ekatve'pi tataH zarIrarUpopAdhibhedaparikalpitaM bhedamAdAya vaiyadhikaraNyasya sUpapAdatvAduktalakSaNayornAvyAptyativyAptItyAha -*bhinnAdhikaraNeti // 13 // *asattvabhUtAyA iti / kriyAntarAkAGkSAnutthApakatAvacchedakadharmAkrAntAyA ityarthaH / taditi / tena rUpeNa pratItyApattirityarthaH / *kRdabhihita iti / kRdartha ityarthaH / *dravyavaditi / dravyeNa nAmArthena tulyaM prakAzate bhAsate ityarthaH / dravyadharmANi - liGgasaMkhyAkArakatvAni gRhNAtIti yAvat / yadvA dravyaM kriyAkAGkSotthApakatAvacchedakarUpAsiddhatvavat tena tulyaM prakAzate ityarthaH / siddhatvena bhAsata iti yAvat / tathA ca tAdRzabhASyeNApAdyavyatirekanirNaye taddhetubhUte prAmANyopagamAdiSTApatterasukaratvAditi bhAvaH / parIkSA atredambodhyam-- AtmasvarUpakarmaNA kuto na sakarmakatvamiti zaGkAyAmevaM vyAkhyAnamanucitam, karmaNo'ntarbhAvasyaivAkSaramayryAdayA lAbhAt / nanvevamAtmAnaM jAnAtItyAdau jJAnarUpaphalasya tadanukUlavyApArasya caikatra satvAdakarmakatvApattirata Aha* AtmAnamityAdi / evaM ca zarIrAtmanaH karmatvamantarAtmanaH karttRtvamiti pRthak buddhisaMsargo'styevetyAha-vastuta Atmana ekatve'pi avacchedakabhedAda bhedakalpanayA phalavyApArayorvaiyyadhikaraNyam // 13 // asatvabhUtA yA bhAvanA tasyA dhAtuvAcyatvamiti siddhAnte zaGkate -- nanvasatve - ti / kriyAntarAkAMkSAnutthApakatAvacchedakadharmaviziSTetyarthaH / * dravyavaditi / dravyeNa nAmArthena liGgasaMkhyAnvayinA tulyaM prakAzate ityarthaH / AkhyAtazabde - ityasya AkhyAtayoH zabda ityarthaH / ghaTitatvaM SaSThyarthaH / ' pazya mRgo dhAvati' iti samudAyaH
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 89 AkhyAtazabde - pazya mRgo dhAvatItyAdau / bhAgAbhyAM tiGantAbhyAm / prakRtipratyayabhAgAbhyAmiti / vivaraNakAroktamapavyAkhyAnaM pacatItyatrA'pi bhAgadvayasattvAt / sAdhyasAdhanarUpatA yathAkramaM grAhyA / sAdhyatvam-kriyAntarAkAGkSAnutthApakatAvacchedakarUpavattvam / sAdhanatvaM kArakatvenAnvayitvam / sa ghaJAdiSvapIti / prakRtyA sAdhyAvasthA, pratyayena sAdhanAvasthA / iyAn paraM vizeSaH / ghaJAdyupasthApyA liGgasaMkhyAnvayinI kArakAnvayinIca AkhyAtAntopAttA tu naivam / tathApi kArakatvenAnvayitvamAtreNa dRSTAntadASTantikatetyavadheyam / darpaNa: AkhyAte zabdau yasminniti bahuvrIhiNA vAkyamanyapadArtha ityAzayenAha - *pazyetyAdi* | *tiGantAbhyAm - pazyadhAvatibhyAm // dhAvateH sAdhanatvenaH pazyateH sAdhyatvena kriyAbodhakatvAd dRSTAntatopapattirata eva 'vakSyati iyAn paraM vizeSa' iti / *prakRtyAdIti* / vyAkhyAnaM vivaraNastham / AkhyAtazabda iti karmadhAraya iti tadbhAvaH / apavyAkhyAne hetumAha -* pacatItyatreti / tathAca tiGantarUDhena kevalAkhyAtapadenaiva pacatyAditiGantarUpArthalAbhe zabdapadavayarthyam / manmate tu tasya bahuvrIhilAbhasampAdakatayA''khyAtazabdapadasya tiGantadvayaghaTitavAkya paratopapattiH, pacatyAderbhAgadvayasya sAdhyasAdhanavattitve'pi kriyAyAstataH sAdhanatvenA'bodhAd dRSTAntatvAsambhavazceti bhAvaH / tadeva vizadayati-sAdhanarUpateti / prakRtyetyAdau pAka ityAdAviti zeSaH / nanvanayorliGgasaMkhyAnvayitvAnanvayitvena vaiSamyAt kathaM dRSTAntadASTantikabhAvo'ta Aha-*iyAn paramiti / tathAca yatkiJciddharmavattvena sAdRzyavivakSaNAnnoktadoSa iti bhAvaH / nanu dhAvatyarthasya kArakatvenA'nanvayitve kArakAnanvayitvarUpamasattvaM tasyA bhajye - teti cet ? tatra kriyAnAdhAratvavizeSaNena karturvyApArAdhAratvena karmaNaH phalAdhAratvena kartRtvena karmatvenAnvaye'pyuktarUpasyAsattvasyA'kSatatvAt / uktaJca kriyA na yujyate / liGga kriyA nAssdhArakArakaiH / asattvarUpatA tasyAdvayamevA'vadhAryatAm // iti / kriyAntarAkAGkSAnutthApakatAvacchedakadharmavattvamasatvabhUtatvamiti mate tvatra doSaH prAgukta eva / sAdhanAkAGkSotthApakatAvacchedakadharmavattvarUpatayA pariSkRte tu na kvApi parIkSA samAsArthastajjanyabodhe dhAvateH sAdhanatvena pazyateH sAdhyatvena kriyAbodhakatvAd dRSTAntatA / tathA vidhAne sAdhyatvena kriyAbodhakatve mAnatvAditi sAdhyAvasthApannakriyAnvayitve kArakavibhakteH sAdhutvAt / yadi - sAdhutA tathAbhidhAnAnna syAt, tadA kArakatvAbhAvAttadadhikArIyA vibhaktirna syAt / akArakatvAtSaSThyabhAvApattau pareNoktAyAM yathAkathaJcitkArakatve tathopapAdite SaSThI 12 du0 pa0
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArenaca ghaante dhAtunA tathAbhidhAne mAnAbhAvaH / odanasya pAka iti karmaNi SaSThayA mAnatvAt / naca bhavatItyadhyAhRtatiGantakriyAnvayAt sssstthii| "kartRkarmaNoH kRti" (pA0 sU0 2 / 3 / 65) iti kRdantena yoga eva tadvidhAnAt / "na lokAvyayaniSThAkhalarthatanAm" (pA0 sU0 2 / 3 / 66) iti lAdezayoge SaSThIniSedhAcca / evaMrI darpaNaH doSaH iti / tathAbhidhAne iti / uktasAdhyatvena rUpeNa pratItAvityarthaH / ___ *odanasyeti / atraudanapadaM taNDulAdiparam / anyathA viklinnasyaivaudanapadArthatayA tasya pAkAsambhavena bAdhitArthakatA''pattaH / *karmaSaSTyA itikarmatvena karmazaktAyAH SaSTayA evetyrthH| *maantvaaditi| anapapattirUpapramANatvAdityarthaH / ghaja ntena siddhabhAvasyaivA'bhidhAne kArakANAM sAdhyasvabhAvakriyA'nvayitvaniyamenaudanasyA'kArakatayA'karmatvena tatra SaSThayanupapattaireva tasya sAdhyasvabhAvakriyArthakatve mAnatvAditi bhAvaH / *kriyAnvayAditi / sAdhyasvabhAvA'dhyAhRtabhavatyarthasya prmpryaanvyaadityrthH| nanvodanasya kRdantArthaphalAzrayattvarUpakRdantayogasyApi sattvena kathaM tadanupapattirataAha-*na loketi / idaM ca samAdhisaukaryAduktam / pratyAsattyA yaddhAtvarthaphalAzrayatvaM taddhAtvarthakArakasyaiva karmatAlAbhena pAkapadArthasya kriyAtvena bhavatyarthasya kriyAtve'pi tadarthaphalAzrayatvAbhAvenaudane karmatvasyaiva durupapAdatvAt / nanu tatra mA bhUt kRdyogaSaSThI zeSaSaSThyaiva tathA prayogopapatteriti ced ? na / sarvatra sambandhaSaSTyaiva prayogopapattyA "kartRkarmaNoH" ityAdividhivaiyarthyApatteH / yadi ca jagataH kartetyAdau karmatvena karmatvaprakArakasarvasiddhabodhopapattyarthaM samAsasthale "gatikArakopapadAtkRt" ( pA0 sU0 6 / 2 / 139) ityAdivihitasvaranirvAhArthe ca tasyAvazyakateti vibhAvyate, tadA prakRte kiM tatprayojanaM pANipihitamiti bhAvaH / nanvasattvabhUtakriyAyA bhAvapratyayaprakRtyarthatve kASThAnAM tannirUpitakaraNatvasyApi sambhavAdbhavatyarthA'nadhyAhAre'pi, kASThaiH pAka ityAdyapi prasajjyatetyAzaGyeSTApattyA pariharati-*evaM rItyeti // * anye tu bhAvapratyayasthale sambandhibhedenaikasyaiva pitRtvabhrAtRtvavaddhAvatyarthasya mRga. darzanasambandhibhedAt sAdhanavaccaikasyA evaM kriyAyA vAcakapratyayarUpasambandhibhedAt sAdhyatvasAdhanatvAbhyAmupasthitirna tAbhyAM bhinnbhinnkriyopsthitirityaahuH| __ parIkSA bhaviSyatItyabhimAninaH zaGkAM vArayati-*naceti / yathA-'kaTe zete' ityAdau kartadvArakaparamparatayA kriyAyogamAzritya saptamyAH kArakavibhakteH sAdhutvaM bhavati, tathA paramparayA bhvti| kriyAnvayAtkArakatvaM bhaviSyatItyabhimAnaH / *tadvidhAnAditi / pratyAsatyA kRdantArthakriyAnirUpitakartRtvasyeva kArakatvasyApi tannirUpitasyaivAzrayaNAditi bhAvaH / pratyuta bAdhakamapyastItyAha-*na loketi / nanu yadi kRdante prakRtyA sAdhyAvasthApannakriyA pratipAdyate tadA tAdRzakriyAnirUpitakaraNatvasya kASTheSu satvena 'kASThaH pAka' ityapi syAditi mImAMsakamanyazaGkAmiSTApatyA vAra
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthaniNayaH / 91 tyA 'kASThaiH pAka' ityAdyapISTameva / evaM phalAMzo'pi dhAtunA asattvAvasthApana evocyate / ata eva stokaM pacatItivat stokaM pAka ityupapadyate iti // 14 // etadeva spaSTayati sAdhyatvena kriyA tatra dhAturUpanibandhanA // siddhabhAvastu yastasyAH sa ghaJAdinibandhanaH // 15 // naca ghaJAdibhiH siddhatvenAbhidhAne mAnAbhAvaH pAka ityukte, bhavati, jAyate, naSTo vetyAdyAkAGkSotthApanasyaiva mAnatvAt / dhAtUpa darpaNaH *evmiti*| yathaudanasya pAka ityAdAvodanasya karmatvA'nupapattyA sattvabhUtavyApAro dhAtuvAcyastathetyarthaH / tAdRzaphalasyAvAcyatve'nupapattiM darzayati-ata eveti / anyathA tAdRzaprayogAnupapattistAdRzaphalasya vAcyatve tu tasya vyapadezivadbhAvena svasambandhitayA karmatvAt, tatsamAnAdhikaraNastokAdizabdebhyo dvitIyopapattiH / tatra stokAdibhyaH "karttRkarmaNoH " iti SaSThI tu na / kartRsAhacaryeNa bhedAnvayina eva karmaNastatra grahaNAt / ata eva "pUjanAtpUjitam" iti sUtre bhASye dAruNaM yathA bhavati tathAssdhyApaka ityarthe dAruNAdhyApakasiddhyarthaM malopavacanamArabdhaM bhASye / anyathA "kartRkarmaNoH" iti vihitaSaSTyantena samAse tadvaiyathyaM sphuTamevetyanyatra vistaraH / anye tu "ojaH saho'mbhasA varttata" ityadhikAre "tatpratyanupUrvamIpalomakUlam" ( pA0 sU0 4 / 4 / 28 ) iti sUtre dvitIyAntacchabdagrahaNaM jJApakam / kriyAvizeSaNAd dvitIyetyasyArthasya, na tu stokAdyarthasya karmatvamapi / phalasya phalAzrayatvA'bhAvAt / evaJca na tadvAcakebhyaH SaSThIprasaktirityAhuH // 14 // parIkSA yati - evamiti / *evam -- vyApAravat / *stokaM pAka iti / atra vyavadezivadbhAvena sAdhyAvasthaphalAzrayasyaiva karmatvena tatsamAnAdhikaraNAt stokapadAd dvitIyA / ata eva kriyAvizeSaNAnAM karmatvamiti pravAdaH saGgacchate / na ca nirmUlo'yaM pravAdaH iti bhramitavyam / "ojaH saho'mbhasA" iti sUtrAdvarttate ityanuvarttamAne "tatpratyanupUrvamIpa" iti sUtreNa dvitIyAntAtpratyayavidhAnaM saGgacchate / evaM ca tasminnarthe sakarmakA karma kasAdhAraNyena jJApakamastu // 14 // *tatra* - pAkAdizabde / dhAturUpaM - dhAtusvarUpam, nibandhanaM pratipAdakaM, yasyAH sA vAcakatAsambandhenAstIti zeSaH / tasyAH kriyAyAH / *siddhabhAvaH -- siddhatvaM tad ghaJAdipratipAdyamastIti zeSaH / kArikA pratipAdyamastIti zeSaH / kArikApratipAdyamarthaM zaGkAsamAdhAnAbhyAM draDha
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - sthApyAyAM tadasambhavasyoktatvAt / stokaH pAka ityanApattezca / tasmAddhAtvarthAnvaye stokAdizabdebhyo dvitIyA / ghaJarthAnvaye prathamA pu~lliGgatA ceti - tatsiddhaye ghaJAdeH zaktirupeyA / etena ghaJAdInAM prayogasAdhutAmAtramiti naiyAyi kanavyoktamapAstam / na ca ghaJantazaktyupasthApyAnvaye stokaH pAka iti bhavatIti darpaNaH *uktatvAditi / kriyAntarAkAGkSA'nutthApakatAvacchedakarUpavattvaM sAdhyatvamityAdinetyarthaH / kriyAntarAkAGkSA'nutthApakatAvacchedakarUpeNopasthiteH kriyAnvayAsa - mbhavAditi bhAvaH / tena rUpeNopasthiteH pazya mRgo dhAvati' ityAdau vyabhicaritatvAdAha - *stokaH pAka iti / ghanA siddhAvasthakriyAyA abodhane dhAtvarthavizeSaNavAcakastokAdizabdasya liGgasarvanAmanapuMsakatvApattiriti bhAvaH / tadeva vizadayati-*tasmAditi / eteneti / ghajAdInAM siddhAvasthA''pannakriyAvAcakatvavyavasthApanenetyarthaH / *prayogasAdhutAmAtramiti / mAtrapadena vAcakatvavyavacchedaH / *naiyAyikanavyoktamiti / dhAtUnAM subvibhaktyaprakRtitvAttadarthe subarthasaMkhyAkarmatvAdInAmanvayAnupapattyA dhAtoriva ghaJantasyApi kriyAvAcakattvamabhyupeyam / prakRtye - kadezArthe tadanvayA'bhyupagame tu yatra pAkakartrAderdvitvAdikaM bAdhitam, pAkAdezva tadabAdhitaM, tatra pacantau pazyatItyAdiprayogApatteH / dhAtUpasthApyA'rthe subarthAnvayabodhaM prati taddhAtUttaradharmikayatkiJcidarthaparatvajJAnasya pratibandhakatvAvagame tu gauravam / evaJca yatra dhAtumAtrasya pAkAdau tAtparyyam, tatra tadvizeSaNatAvAcakastokapadAd dvitIyaiva / yatra tu kRdantasamudAyasya tatra tadvizeSaNavAcakapadaM tatsamAnavibhaktikameveti kAtantra parIkSA yati -- *nacetyAdinA / *anApatteriti / yadi pratyayena siddhAvasthApannakriyAyAH abhidhAnaM na syAttadA prakRte'pi dhAtupratipAdyakriyAyAmevAbhedena slokapadArthasyAnvayaH syAt, tadA dvitIyaiva syAnnatu prathamA / yadi pratyayArtho'pyasti tadA tasyAstirbhavantipara iti nyAyena gamyamAnA'stikriyA kartRtayA 'bhihitakArakatve - nAbhihite prathameti prathamA bhavatIti bhAvaH / siddhamarthamupasaMharati-tasmAditi / *dvitiiyeti*| na ca SaSThI syAditi vAcyam ? kartRsAhacayryeNa dhAtvarthe bhedenAnvayikavAcakAdeva SaSThIvidhAnAt / etena -uktarItyA prakRtipratyayorubhayorapi vAcakatAyA Avazyakatvena / kAtantrapariziSTakRnmatamanUdya dUSayati -- nacetyAdinA * / evaM hi tairuktaM pArka pazyetyAdaughAntAnupUrvyAH zaktatAvacchedakatvamAvazyakam / anyathA taduttarapratyayArthasaMkhyAkarmatvAderddhAtvirthe'nvayo na syAt - dhAtUnAM pratyayAprakRtitvAt pratyayAnAM prakRtyarthAnvitasvArthabodhakatvaniyamAt / na ca prakRtyekadezArtha evAnvayo'stviti vAcyam ? yatraikena kartrA pAkadvayaM kriyate, tatra pAke dvitvasyAbodhena pacantau pazyatIti prayogApatteH / yadi tu dhAtUpasthApyArthe subarthasaMkhyAnvayabuddhiM prati dhAtUttarapratyayadharmikakiJcidarthaparatvajJAnaM pratibandhakamityucyate, tadA gauravamiti ghaJAdyantasamudAyasya
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| 93 vAcyam / ghaantAnupUAH zaktatAvacchedakatve gauravAdanuzAsanAJca ghanAdereva tathA zaktikalpanAditi dik / evaJca ghanazaktyabhiprAyeNa "kRdabhihita" iti bhASyamato na tadvirodha iti bhAvaH // 15 // nanu kArakANAM bhAvanAnvayaniyama eva pAka ityatrApi karmaSaSThayanusAreNa bhAvanAyA vAcyatvaM siddhyet / tadeva kuta ityAzaGkAM samAdhatte sambodhanAntaM kRtvo'rthAH kArakaM prathamo vatiH / dhAtusambandhAdhikAraniSpannamasamastanaJ // 16 // sambodhanAntasya kriyaayaamnvyH| 'tvaM brUhi devadatta' ityAdau nighAtAnurodhAt / 'sAmAnavAkye nighAtayuSmadasmadAdezA" itya darpaNaH pariziSTakRnmataM navyanaiyAyikamatatvenAnUdya dUSayati-*naceti // *gauravAditi // nanu bhAvAkhyAtavadbhAvavihitaghanAdInAM dhAtvarthAnuvAdakatve sthite prAguktaprayogopapattaye'nAyattyA ghajantAnupUrvyAH zaktatAvacchedakatvasvIkAra Avazyaka ityata Aha*anuzAsanAditi // tathAca gurubhUtAnupUrvyAH zaktatAvacchedakatvApekSayAnuzAsanAnuguNyAduktaprayogopapattaye ghaJtvasyaiva tattvamucitamiti bhaavH| nanu ghanAdInAM vyApArAvAcakatve'pi kriyAvizeSaNatvAd dvitIyetyatra kriyApadasya pAkArthakatayA tathAnupasthApyaparatvAt 'stokaH pAka' ityAdau dhAtUpasthApyapAkasyoktavizeSaNavaikalyAnna tadvizeSaNavAcakapadAd dvitIyApattirata Aha-digiti* // tadarthastu-syAdevaM yadi kriyAvizeSaNAd dvitIyeti svatantramanuzAsana syAt , kintvasmaduktaphalitArthakathanameva tt| tathAtve vA tvanmate 'stokaM pAka' itynaaptteshceti||16|| *kriyAyAmiti // prvrttnaavissykriyaayaamityrthH| tatra tadananvaye nighAtA'nupapattiM prmaannyti-nidhaataa'nurodhaaditi*| *samAnavAkya iti* / 'AkhyAtaM savizeSaNaM vAkyam' iti samarthasUtrabhASyAtsAkSAtparamparayA vA padArthAntarA'nvitakriyAbodhakAkhyAtasyaikavAkyatAlAbhena sambodhanAntArthasya kriyAyAmananvaye, 'tvaM brUhi devadatta' parIkSA zaktirUpeNa / evaM ca yatra dhAtumAtrasya pAkapratipAdakatAH tatra tatsamAnAdhikaraNastokapadAdU dvitIyA / yatra tu ghajAdyantasamudAyena pAkAdiH pratipAdyate, tatra tatsamAnAdhikaraNapadAt prathameti viveka iti hi teSAM matam / nanu bhAvAkhyAtavadbhAvavihitaghajAdInAmapi dhAtvarthAnuvAdakatvena pUrvoktavyavasthAsiddhaye dyajAntAnupUrvyAH zaktatAvacchedakatvamagatyA svIkAryamityata Aha-*anuzAsaneti / tathA zaktatvaM gurubhUtAnupUrvyAH zaktatAvacchedakatvakalpanApekSayA ghajAdiniSThadharmasya zaktatAvacchedakatve lAghavamiti bhAvaH / uktArthe bhASyamapi sAdhakamityAha-*evamiti // 15 // taTasthaH zate-*nanviti / * *kriyAyAm*-pravartanAviSayakriyAyAm / *samAna
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArenena samAnavAkye eva tanniyamAt / uktaM ca vAkyapadIye sambodhanapadaM yacca tat kriyAyAM vizeSaNam / * vrajAni devadatteti nighAto'tra tathA sati // iti // 'pacatibhavati devadatta' ityAdau tu sUtrabhASyAdirItyaikavAkyatA. darpaNaH ityAdau tadabhAvAt samAnavAkya iti "prakRtyAmantritasya" iti vihitasya nighAtasyAnupapatterityAkhaNDalArthaH / tatra 'zAlInAM te odanaM dAsyAmi' ityAdau zAlInAmityAdeH smaanvaakytvsiddhye-prmpryeti| pacatibhavatItyAdisAdhAraNaM caitt| prakRte ca sambodhanasyAnuvAdyaviSayatayA'nuvAdyasya vidheyasAkAGkSatayA vidheyatAyAzca kriyAniSTatvena tatraiva sambodhanAntArthAnvayaucityAt samAnavAkyasthatvamakSatamiti bhAvaH / bodhastvatrAbhimukhIbhavanAnukUlavyApAraviSayadevadattoddezyakapravarttanAviSayatvadabhinnakartRke bhASaNamiti / tatra harisammatimAha-*uktaJceti // ___*sambodhanapadamiti // tadbodhyamityarthaH // vizeSaNamiti // svodezyakapravarttanAviSayatvarUpaparamparAsambandhenetyarthaH / bajAnItyasya hi jAnIhIti zeSaH / siddhasyAbhimukhIbhAvamAtraM sambodhanaM viduH| prAptA''bhimukhyo hyarthAtmA kriyAsu viniyujyate // iti kArikAntare viniyujyata iti vadatA pravartanAviSayakriyAyAmeva tadanvayabodhanAt / pravarttanoddezyasyaiva tadviSayakriyoddezyatvAduddezyavidheyabhAvasya tayoH saMsargamaryAdayA lAbhAdekavAkyatayA nighAta iti tadarthaH / zAbdabodhastvatra sambodhanaviSayadevadattoddezyakapravarttanAviSayo matkartRkavajanakarmakaM jJAnamiti / *sUtrabhASyA parIkSA vAkye*-nimittanimittinorekavAkyaghaTakatve / *tadvidhAnAt*-nighAtavidhAnAt / vAkyaM ca-"savizeSaNAkhyAtaM savizeSaNaM vAkyam" iti samarthasUtrasthabhASyAt sAkSAt paramparayA vA kiJcinniSThaprakAratAnirUpitakriyAniSThavizeSyatAzAlI samudAyo vAkyamiti tadarthaH / evaM ca sambodhanAntArthasya kriyAyAmanvaya evoktasamAnavAkyatvasyopapattiriti bhaavH| tvaM brUhi' ityasmAdbodhastu-abhimukhIbhavanAnukUlavyApAraviSayakadevadattoddezyakapravarttanAviSayatvabhinnakartRkaM bhASaNamiti draSTavyaH / uktArthe harisammatimAha-*uktaM hItyAdinA / vizeSaNamiti / svArthoddezyakapravarttanAviSayatvasambandhenetyAdiH / *vajAnIti / jAnIhIti shessH(1)| pravarttanAyA ya uddezyaH sa eva pravarttanAviSayakriyoddezya ityucyate / evaM codUdezyatA siddhasyaiveti sambodhyatAvacchedakadharmAvacchinnasya siddhatva eva sambodhanavibhaktiriti siddham / 'bajAni devadatta jAnIhiH ityasmAtsambodhanaviSayadevadattaviziSTaM pravarttanAviSayo matkarttaka-sajJAnamiti bodhH| uktaM vAkyalakSaNaM pacatibhavatItyAdisAdhAraNamityAha-*pacatIti / *sUtrabhA (1) tena jJAnakriyAyAM devadattasyoddezyatayA brajanasya karmatayA'nvayena samAnavAkyatvaM sheym|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| 95 satvAt syAdeva nighAtaH / "tiGaGatiGa" (pA0 sU0 71) iti sUtrayatA tiGantAnAmapyekavAkyatAsvIkArAt / ekatiG vAkyaM - darpaNaH dirItyeti // bhUvAdisamarthasUtrasthabhASyoktarItyetyarthaH // ___ *syAdeveti // AmantritadevadattapadasyetyarthaH / atra jAnIhIti padAdhyAhAreNoktarItyA devadattapadasyaikavAkyasthatvA'kSateriti bhaavH| tatra sUtrakArasammatimAhatiGatiGa itIti* // tiGantAnAmiti bahuvacanena prakRte jAnAtipadA'dhyAhAraH sUcyate / anyathA tatra nighAtA'prAptyA tatparyudAsabodhakatigrahaNasya vaiyarthyAMpatteriti bhaavH| sammatiriya sUtrakRta ekavAkyatAMze nighAtAMze ca / bhASyasammatistu na, tenAtigrahaNasya pratyAkhyAnAt / ___ nanvevaM kthmtigrhnnprtyaakhyaansnggtiH| pacatibhavatItyatra nighAtavArakatayA tasyAvazyakatvAditi ced ? na / tatra kArakAnvitakriyAbodhakatvarUpaikavAkyatvasya supacayasuptiGntacayasAdhAraNasya sattve'pi vArtikakAraparibhASitazrUyamANaikatiGtvarUpaikavAkyatvasya ttraasttvaadityaashyaat| tathAcoktasthale tAdRzaikavAkyatvA'bhAvAnnighAtA'prasaktirevaitatsUcanAyaiva syAdeva nighAta iti sambhAvanAdyotakaliGa upAdA parIkSA Syeti / bhuuvaadisuutrsmrthsuutrbhaassyriityetyrthH| idamupalakSaNam / ___ "sutiGantacayo vAkyaM kriyA vA kArakAnvitA" iti kozarItyApi bodhyam / *nighAta iti / AmantritanighAta ityarthaH / kiJca pANinIyasUtramapi mAnamityAha*tiGaGatiGa iti*| *svIkArAditi / tiGantAtparasya tiintasya nighAtavAraNAyAtiG iti paryudAsaH kRtaH / sa ca tiGantadvayaghaTitasyaikavAkyatva eva sArthako bhavatIti bhAvaH / tatrAtiGgrahaNapratyAkhyAtRvArtikarItyA na bhavati nighAta ityAha*ekatiGiti / ekam-advitIyam tiG-tiGantam, yatratadvAkyamityarthaH / idaM yathAzrutarItyA pratyAkhyAnaM yadi sUtrAnurodhenaikatiGantArthavizeSyakabodhajanakatvamityarthaH kriyate tadA'tiGgrahaNamAvazyakameva / ata eva helArAjena bahuSvapi tiGanteSu sAkA kSeSvekavAkyatA tiGantebhyo nighAtapratiSedha' ityabhihitam / ___ evaM ca 'supa tiGantacayovAkyaM kriyA vA kArikAnvitA' iti yallaukikavAkyatvaM tadeva nighAtaniyAmakamiti siddham / atra vAzabdazcedarthe sup ca tiG ca suptikAvantau yasya tatsutiGantam , suviziSTaM tiGantaM suptiGantam / suptiGantaM ca suptiGantaJca suptiGante tayoH samuccaya ityarthaH / idamekavAkyatvam / jaiminisammatamapi, "arthakyAdekaM vAkyaM sAkAGkSa cedvibhAge syAt" iti tatsUtrAt / arthakyAdityasya vizeSyabhUtabhAvanaikyAdityarthaH / etAvAneva vizeSastasya mate-bhAvanA pratyayavAcyA, asmanmate tu dhAtuvAcyeti / ___ yattu-arthakyAdityasya tAtparyyaviSayasyArthasyaikatvAdityartha itiH tnn| "syonante sadanaM kRNomi ghRtasya dhArayA suSevaM kalpayAmi" ityasya sadanapratipAdakavAkyasamudAyasya tasmin saudAmRte pratitiSTheti sadanaprakAzakasya ca yAgAGganirUpaNatvena tAtpa
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreiti vadatAM vArtikakArANAM mate paraM na / vastuta ekatiDvizeSyakaM vAkyamiti tadabhiprAyasya helArAjIyAdau vaiyAkaraNabhUSaNe'smAbhizca pratipAditatvAttanmate'pi bhavatyevetyavadheyam // *kRtvo' rthAH* // "kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc" (pA0 sU0 5 / 4 / 17) iti kriyAyoge ttsaadhutvoktH| kriyAyA abhyAvRttiH-punaHpunarjanma, tasmin dyotye iti tadarthAt / ___ *kArakam // "kArake" ityadhikRtya teSAM vyutpAdanAt / kArakazabdo hi kriyAparaH karoti kartRkAMdivyapadezAniti vyutpatteH / tathAcAgrimeSvapAdAnAdisaMjJAvidhiSu kriyA'rthakakArakazabdAnuvRttyA kriyAnvayinAmeva saMkSeti bhASye spaSTam / - darpaNaH nam / tadetadAviSkaroti-vArtikakArANAmiti // yathAzrutasUtramanuruddhayAha-zvastutastviti // *helArAjIyeti // bahaSvapi tiGanteSu saakaassvekvaakytaa| tiGantebhyo nighAtasya pratiSedhastathA'rthavAn // ___ iti vAkyapadIyavyAkhyA'vasara iti shessH|| *tanmate'pi bhavatyeveti* // idaJca niruktalaukikavAkyatvasyaiva nighAtaprayojakatvamityAzayamUlakamityavadheyam // *punaH punarjanmeti* // ata eva sakRtpravRttau, dviH pacatIti na / 'paJca kRtvo bhuGkte' ityAdau paJcAdizabdAH saMkhyotpattiparAH / tasyA eva kRtvasujAdirghotakaH / sUtrasvArasyAcca tayotyArthasya kriyAyAmanvaya iti bhAvaH / kriyAnvayinAmeva saMjJetyapAdAnAdimadhyam / kvacittathaiva pAThaH // ___ *spaSTamiti // anye tu-uttarabhASye karoti kriyAM nirvarttayatIti vyutpattipradarzanAtkArakatvam / ata eva brAhmaNasya putraM panthAnaM pRcchatItyAdau brAhmaNasya na kArakatvam / putreNA'nyathAsiddhatvAt / ata eva teSAM kriyaayaamnvyH| kriyAjanakamiti jJAte kA sA kriyetyAkAGkSodayena kriyAyA api janakAkAGkSayA ca tatraivAnvaya parIkSA y'vissyaikyaadekvaakytvaaptteH| yatra tu vAkyayorvAkyAnAM vA AkAGkSAH tatra vAkyaikavAkyateti vyvhaarH| yathA 'darzapUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajeta' 'samidho yajatiityanayoH / etacca vAkyaM dvidhA-vaidikaM, laukikaM ca / vaidikam-'satyaM jJAnama. nantaM brahma' ityAdikam / laukikantu-kAvyAkAvyAtmakatvena dvividhamiti bodhyam / *punaHpunarjanmeti / ata eva sakRtpAkAya yatra pravRttistatra dviH pacatItyAdina bhavati / evaM ca yatra paJcakRtvo bhuGkte-ityAdiprayogastatra paJcAdizabdAH kriyotpattiparA ityarthe kRtvasujAdistAtparyyagrAhaka iti teSAM dyotakatvavyavahAraH / _____ *vyutpatteriti / evaM ca kArakazabdaH kriyAyAM yogarUDhaH / *anuvRtyeti / anvetItyasyAdhyAhAraH / "vastutastu karoti kriyAM janayatIti bhASyakArIyavyu
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 97 *prathamo vatiH* // "tena tulyaM kriyA cedvatiH " (pA0sU0 5 / 1 / 15) iti vihitaH / tatra yattulyaM sA kriyA cedityuktatvAt // dhAtusambandhAdhikAre - "dhAtusambandhe pratyayAH" (pA0 sU0 3 / 4 / 1) ityadhikRtya teSAM vidhAnAt / *asmstnny*|| samAsAyogyaH prasajjyapratiSedhIyo naJi - darpaNaH syaucityAt / ata eva "gatikArakopapadA kRt" (pA0sU0 6 / 2 / 391) ityAdau kArakazabdasyApAdAnAdiparatA saGgacchate / " kArake" iti tu prathamArthe saptamItyAhuH // *ityuktatvAditi* // tathAca brAhmaNavaditi vRttau brAhmaNazabdasya brAhmaNakarttakA - dhyayanaparatayA tattaulyavatyarthasamabhivyAhRtAdhyayanakriyAyAM brAhmaNakartRkAdhyayanatulyamekakartRkamadhyayayanamiti brAhmaNavadadhIta ityato bodhaH / "tatra tasyeva" iti vihitavardravyaguNAnvayitvAnmUle prathama ityuktam // *vidhAnAditi // tatra dhAtuzabdasya dhAtvarthaparatAyA ' vasan dadarza' ityatrA'tItavAsakarttRkartRkaM darzanamityAdirItyA bodhAditi bhAvaH // *prasajjyeti* / pratiSedhazabdaH karmaghaJanto bAhulakAt / prasajjyA''pAdya pratiSedhaH-pratiSedhaviSayaH pratiyogI yasya tAdRzA'bhAvo'rtho yasyeti vyutpattyA'bhAvArthaka parIkSA tpattipradarzanaparagranthAtkArakatvaM kriyAjanakatvameva / ata eva kArakANAM kriyAnvayitvamiti vAkyasya nAvabodhakatA / ata eva ca "akathitaM ca" iti sUtre kArakapadasya 'brAhmaNasya putraM panthAnaM pRcchati' ityatra brAhmaNazabdasya karmasaJjJA'bhAvaH prayojanaM brAhmaNasyAnyathAsiddhyA kriyAjanakatvAbhAvAdityuktisaGgatiH / yadi ' kriyAnvayitvaM kArakatvam' itiH tadA'nyathAsiddhipradarzanavirodhaH spaSTa eva / nanu yadi 'kriyAjanakatvameva kArakatvam' cet kArakasya kriyAyAmevAnvaya iti niyamaH kathamiti cedittham - --kriyAjanakamiti jJAne kA sA kriyA; yasyA idaM janakaM kriyAyAM jJAtAyAmasyAH kiM janakamiti rItyA parasyA kA ikSAdarzanena kriyAyAM tadanvayasyaucityamiti / *ityuktatvAditi / evaM ca 'pitRvadadhIte putra' ityAdau pitrAdizabdAnAM pitRkarttakAdhyayanalAkSaNikAnAM prakRtitvena tadarthapitRkartRkAdhyayanasya vetyarthasAdRzye''nvayastavadhIta ityatra ya-iGa dhAtustadartha iti pitRkartRkAdhyayanatulyaM putrakartRkamadhyayanamiti bodhaH / prathama ityupalakSaNaM " tadarham" iti sUtravihitavatyartha sAdRzyasyApi kriyAyAmevAnvayAt / *vidhAnAditi / tatratyadhAtupadasya dhAtvarthaparatayA dhAtvarthayoH sambandhe - ekakAlikatvAdirUpe - vivakSite pratyayAnAM vidhAnAdityarthaH / evaM ca prAdhAnyena yA kriyA pratIyate tasyA yat- kAlikatvaM tasmin kAle guNIbhUtakriyAvAcibhyaH pratyayavidhAnAd ' vasan dadarza' ityatra darzanarUpakriyAyAH prAdhAnyAttadanurodhenApradhAnavAsakriyAvAcakAdvasdhAto te laT pratyayaH / atItavAsakartR katRkaM bhUtAnadyatanaparokSamekakartRkamatItaM darzanamiti bodhaH / * prasajyapratiSedhIya iti* / pratiSedhazabde karmmaNi ghaJ / prasajya -- ApAdya pratiSedhaH - pratiSedhaviSayo yasya vAcakaH sa iti vyutpatyA atyantAbhAvArthaka iti phalitam / pratiyogyAropasyAbhAvajJAne kAraNa13 50 pa0
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAretyarthaH / uttarapadA'rthAnvaye'pi samAsavikalpena pakSe'samastatvAd yathAzrutagrahaNA'yogAt / nacAsamastanaJaH kriyAnvaye mAnAbhAvaH / na tvaM pacasi, na yuvAM pacathaH, caitro na pacati, ghaTo na jAyate, ityAdau kriyAyA eva nissedhprtiiteH| ___ ata eva vidyamAne'pi ghaTe taadRshpryogH| tathAca-ghaTo nAstI darpaNaH ityarthaH // *yathAzruteti // na brAhmaNamAnayetyAdau najaropasya brAhmaNAdAvanvayena vyabhicArApatteriti bhaavH| niSedhapratIteriti* // atyantA'bhAvapratIterityarthaH / tathAca tAdRzapratItirevoktanaarthasya kriyAnvayitve mAnamiti bhAvaH / ___ tasya pratiyogitayA yuSmadAdyarthA'nvayitve tu yuSmadAdau lakAravAcyakarttavAcakatvarUpasAmAnAdhikaraNyAbhAvAnmadhyamapuruSAdyanupapattiyuSmadarthapratiyogikAbhAvasyaikatvena dvivacanAdyanupapattizceti sUcayituM, na tvaM pacasi, na yuvAM pacatha ityuktam / evaM caitrapratiyogikAbhAvakartRtvopagame pAke tatkartRkatvabAdhaH, pAkAnukUlakRtyabhAvArthakatve tvanmate puruSavyavasthApakAbhAvena kadAcinmadhyamottamayorApattizceti bodhayituM caitro na pacatItyuktam / ata eveti / naJaH kriyaaprtiyogikaabhaavbodhktvaadevetyrthH|| ____ *tAdRzaprayoga iti / ghaTo na jAyate ityAkAraka ityarthaH / ghaTasya vidyamAnatAdazAyAM ghaTakartRkotpattyanukUlavyApArAbhAvA'bAdhAt tvanmate tu ghaTA'bhAve utpatyanukUlavyApArakartRtvA'bhAvAduktaprayogAnupapattiriti bhAvaH / uktarItyA najaH kriyApratiyogikA'bhAvabodhakatvadhrauvye, ghaTo nAstItyatra ghaTA'bhAvakarttakatvasya dhAtvarthe abAdhe'pi tadbodhamanAdRtya ghaTAstitvAbhAvabodhAbhyupagama ucito vakSyamANakArya parIkSA tAyAH prAcInanaiyAyikasammatatvAt / *asamasteti / yathA zrutamasaGgataM samAsasya vaikalpikatvena samAsAbhAvena brAhmaNa ityatra brAhmaNapadArtha evAnvayadarzanena vyabhicAraprasaGgAdityAha--*uttarapadArtheti / uttrpdaarthtvenaabhipretetyrthH| ____ asamastanaJaH--kriyAyAmevAnvaya ityetatsAdhayati-*na cetyaadinaa*| *na tvaM pacasItyAdi / yadi najarthasya vizeSyatayA yuSmadarthe'nvayaH syAttadA sambodhyAbhAvasya kartRtvApattau yuSmatsAmAnAdhikaraNyAbhAvena puruSavyavasthA na syAt , tathA'bhAvasyaikatvenaikavacanameva syAt, na tu dvivacanAdirapIti bhaavH| *ata eva*-prasajyapratiSedhIyananaH kriyAnvayaniyamAdeva / *tathA prayogaH*--ghaTo na jAyate iti prayogaH / yadi naJaH kriyAyAmanvayastadA ghaTakarttakotpatyanukUlavyApArasya satvena taadRshpryogsyoppttirbhvti| yadi tu najathe ghaTasya pratiyogitayA'nvayaH, tadA ghaTAbhAvakartRkotpatyanukUlavyApArasya pratItirvAcyA, tathAca bAdha iti bhaavH| nacaivamapi laDarthavartamAnatvasya dhAtvartha evAnvayo vaacyH| tathAca ghaTakartRkavartamAnotpatyanukUlavyApArAbhAvabodho vaacyH| sa ca na sambhavatiH vartamAnasya tAdRzapratiyogino'prasiddheriti vAcyam ? bauddhasya pratiyoginaH prsiddhH| evameva vAyau rUpaM nAstItyAdau bauddhasya vAyvadhikaraNarUpakartRkasattAzrayatvasya pratiyoginaH prasiddhirdraSTavyA / *tathAca*-prasa
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 99 tyatrApyastitvAbhAva eva bodhyate / na hi ghaTo na jAyate, nAstItyanayordhAtvarthabhedamantareNAsti vizeSaH / tathAca - 'bhUtale na ghaTa' ityatrApyastItyadhyAhAryyam / prakAratAsambandhena naJarthavizeSyakabodhe, dhAtu darpaNaH 1 kAraNabhAvabalAdityAha tathAca ghaTa iti / tadevopapAdayati- na hItyAdinA / nanu yatra na kriyAvAcakasamabhivyAhAro bhUtale na ghaTa ityAdau, tatra najA kathaM kriyApratiyogi kAsbhAvo bodhanIyo'ta Aha--tathAceti / *adhyAhAryyamiti / 'astirbhavantIpara' ityAdibhASye kriyAntarAbhAve'pyastikriyAmAdAya vAkyaparipUtibodhanAditi bhAvaH / *prakAratAsambandheneti / naJarthA'bhAvaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsambandhena zAbdabuddhitvA'vacchinnaM prati vizeSyatAsambandhena dhAtujanyopasthiterhetutvasya 'na tvaM pacasi' ityAdyanurodhena klRptatvAdatrA'pi tadbodhopapattaye'styadhyAhAra Avazyaka iti bhAvaH / nanu 'tvaM pacasi' ityAdAvivA'trA'pi naJaH paryudAsadyotakatvA'bhyupagamAd yuSmalakSyArtha - tvadbhinne sAmAnAdhikaraNyA'bAdhAnna puruSavyavasthA'nupapattiH / saMkhyAyAstatrAbAdhAnna dvivacanAnupapattirapIti / tAdRzakAryyakAraNabhAvasyaivA'prAmANikatayA kathaM tadanurodho'styadhyAhAraniyAmakaH / ghaTo na jAyate ityAdau prasajjyapratiSedhA'rthaMkanaJsthale tu yathA nAnupapattistathA vakSyate / tathAca bhUtale ghaTo netyAdau / bhUtalavRttiparIkSA jyapratiSedhArthaM kanajaH kriyAnvayaniyame ca / adhyAhAryyamiti / yatra kriyAvAcipadaM na zrUyate; tatra naJarthAnvayayogikriyAvAcakaM padamadhyAhAryyamityarthaH / tatrAdhyAhRtapadapratipAdyakriyAyA anuyogitAsambandhena najjarthAbhAve'nvayaH / yattu 'bhUtale na ghaTa' iti vAkyasya bhUtalAdheyatvAbhAvavAn ghaTa ityartha iti, tanna / kArakANAM kriyayaivAnvayena kriyAtirikte'nvayAbhAvAt / ata eva "suDanapuMsakasya" iti sUtre napuMsakasya na ityarthe na hi napuMsakena sAmarthyam ; kena tarhi bhavati, neti bhASyaM saGgacchate / naJarthAtyantAbhAvasya kriyAnvayaniyamasya siddhau yAdRzaH kAryyakAraNabhAvaH siddhastamAha-- * prakAratAsambandheneti / atra prakAratA kAryyatAvacchedakasambandho, vizeSyatA ca kAraNatAvacchedakasambandhaH / prakAratA ceha najarthAbhAvaniSThavizeSyatAnirUpitA grAhyA / nanu 'bhUtale na ghaTaH' ityatrAstItyasyAdhyAhArAbhAve'pi na kSatiH / bhUtalavRttitvAbhAvavAn ghaTa iti bodhAGgIkArAt / nacaivaM sati, ahaM nAsmi; ghaTo nAstItyAdau puruSavyavasthAyA ghaTA na santi ghaTau na staH, ityAdau vacanavyavasthAyAzca kathamupapattiriti vAcyam ? etAdRze sthale naJaH paryudAsadyotakatvasyAGgIkArAdasmacchabdasyAsmAdbhinne lakSaNAyAH svIkAreNAsmadarthe najantasya sAmAnAdhikaraNyasya tvaM pacasItyatra yuSmatsAmAnAdhikaraNyasya ca satvAtpuruSavyavasthAyA upapatteH / evaM ghaTo na sto, ghaTA na santItyAdau vacanAnupapattirapi na / dvitvabahutvAvacchinne-AkhyAtArthAzrayatvAbhAvAGgIkArAt / evaM ghaTo na jAyate, ityasmAdAkhyAtalakSyArthAzrayatvAbhAvabodha evAstu / evaM vAyau rUpaM nAstItyAdau rUpavizeSyakavA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArejanyabhAvanopasthitehetutvasya klRptatvAt / zeSaM naarthanirNaye vakSyate16 tathA yasya ca bhAvena SaSThI cetyuditaM dvayam // sAdhutvamaSTakasyAsya kriyayaivAvadhAryatAm // 17 // "yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam" (pA0 sU0 2 / 3 / 37) ityatra bhAvanArthakabhAvazabdena tadyoge sAdhutvAkhyAnalAbhAt "SaSThI cAnAdare" (pA0 sU0 2 / 3 / 38) iti tadagrimasUtre'pi cakArAdyasya ca bhAvenetyAyAtItyarthaH // *sAdhutvamiti* // tatsvarUpaM tu vakSyate // darpaNaH ghaTA'bhAva iti bodhe bAdhakAbhAvo'ta Aha-*zeSamiti / tathAca yadA yuSmadarthabhinnakarttako na pAkastadA 'na tvaM pacasi' iti prayogA'nApattiH paryudAsadyotakatAvAdimate, atastatra prasajjyapratiSedhArthakatvamevA'GgIkaraNIyamityuktayuktyA kAryakAraNabhAvasyAvazyakatetyAdizeSapadArthaH / naiyAyikamatamapi tatraiva vyaktIbhaviSyati // 16 // *sAdhutvA''khyAnalAbhAditi / ayambhAvaH-"yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam" / (pAsU0 2 / 3 / 37) iti sUtreNa kriyAjJApakakriyAzrayavAcakapadAt saptamI vidhIyate / bhAvalakSaNamityupAdAnA'jjJApakatvarUpasaptamyarthasya kriyAyAyAmevA'nvayaH / ata eva 'goSu duhyamAnAsu gata' ityAdau dohanakriyA''dhArakAlena gamanaparicchedakatvaM budhyate iti ___ *AyAtoti* / samastasUtrameva tatrAnuvartata ityrthH| tathAcA'nAdare gamyamAne yaniSThakriyAyAH kriyAntarajJApakatvaM tadvAcakateti tadarthAt tadavihitayorapi tayoH kriyAyoga eva sAdhutvaM labhyata ityarthaH / nanUktAnAM kriyAnvayAbhAve'pi zaktatvarUpasAdhutvaM sulabhamata Aha-*tatsvarUpamiti* / sAdhutvasvarUpamityarthaH / *vakSyata iti / _parIkSA yuvRttitvAbhAvabodha evAstu / tathA sati pratiyogyaprasiddhirapi na bhaviSyatItyuktakA ryakAraNabhAvo na svIkArya iti naiyAyikamatAnusAriNaH / __ zaGkAyA nirAsAyAha-*zeSamiti* / yadA ko'pi puruSaH pAkaM na karoti tasminkAle'pi na tvaM pacasIti prayoga iSyate, tadanupapattiH / yuSmadbhinnakartRkapAkAbhAvAt / na ca dezAntare yuSmadinnaH kartA'styeveti vAcyam ? idAnImiha 'na tvaM pacasi' 'nAhamiha pacAmi' ityatra cAnupapattestAdavasthyAt / evaM sAmAnyAdiSu samavAyena sattA nAstItyAdau na prtiyogiprsiddhiH| tanmate smvaaysmbndhaavcchinnsaamaanyaadivRttitvsyaaprsiddhH| sAmAnyAdivRttitvasya samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvabodhastu vaktumazakyaH, tAdRzAbhAvasya vyadhikaraNasambandhAvacchinnapratiyogitAkatayA tAdRzAbhAvatAtparyaNa pRthivyAdiSu sattA nAstIti prayogApatteriti // 16 // . *uditaM dvayamiti*--vihitaM dvayam , SaSTIsaptamIdvayam / "yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam" iti sUtreNa 'goSu duhyamAnAsu gata' ityatra lakSakakriyAzrayavAcakAtsaptamyAH SaSThI cAnAdare" ityuttarasUtreNa lakSakakriyAzrayavAcakAt SaSThIsaptamyorvidhAnAt kriyAyoga eva tayoH sAdhutvamiti bhAvaH / *vakSyata iti / sAdhutvanirUpaNAvasare iti shessH| nanu kriyAzabdasya dhAtvartha
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 101 *kriyayaiveti* // ayaM bhAvaH - bhUvAdisUtrAdiSu prAyazaH kriyAzabdena bhAvanAvyapadezAt / tatra tasya sAGketikI zaktiH / phalAMza kkAcitkaH, kriyata iti yaugikaH prayogaH / tathAca saJjJAzabdasyAnepakSapravRttatvena balavattvAdbhAvanAnvaya eva sAdhutA labhyate / ata eva saMjJAzabdaprAbalyAd, rathantaramuttarAgranthapaThitaRkSveva geyaM, na tu vede taduttarapaTyamAnaRkSviti navame nirNItam / darpaNaH sAdhutvanirvacanAvasare iti zeSaH / sAdhutvaM na zaktatvamapazabdAdapi arthodayAt, kintu vyAkaraNaikavyaJjikA puNyajanakatAvacchedakAtiriti vakSyata ityarthaH / prakRte ca vyAkaraNena kriyAnviteSveva tad vyajyata iti tadanyasyA'sAdhutaivetibhAvaH / 'kriyayaivAvadhAryyatAm' iti mUlena kriyA'nvaya evoktAnAM sAdhutvaM labhyate iti satyameva tathApi bhASye kriyApadasya phale'pi prayogAtsAkSAtparamparayA vA kriyAphalAnvayenA'pi teSAM sAdhutvopapattau noktarItirdhAtorvyApAravAcakatvasAdhiketyAzarsszayaM prakAzayati-ayambhAva iti / prAyazaH kriyAzabdeneti / tathAca prayobAhulyaM rUDhisadbhAve prayojakamiti bhAvaH // 1 *sAGketikoti* / saGketAbhivyaGgayA rUDhirityarthaH / tatra hetuH *kkAcitka iti / tatra niyAmakamAha-yaugika iti / kriyate vyApAreNa niSpAdyata iti vyutpatteriti bhAvaH / *anapekSyeti / prakRtipratyayazaktimanusandhAyetyarthaH / ata eveti / saJjJAzabdasyA'napekSya pravRttikatvena balavattvAdevetyarthaH // *navame iti / mImAMsAnavamA'dhyAye ityarthaH / tathAhi - rathantaraM hi "yadyonyAM parIkSA 1 paratayA phalayoge bhavaduktASTakAnAM sAdhutvamastuH na tu bhAvanAnvayaniyamasya lAbha iti tadanurodhena bhAvanAyA vAcyatvaM na siddhyatItyAzaGkAnutthAnAyAha-ayambhAva iti / *tasya*-kriyAzabdasya, saGketAdAgatA zAstrakArIyavyavahArAdAgatA zaktiH / evaM ca kriyAzabdastatra yogarUr3haH / etena bhAvanAyAM kriyAzabdasya yogarUr3hatve prayogaprAcuryya niyAmakamityuktam / yaugika iti / evaM ca rUTeryogApekSayA balavattvAttasya jhaTiti bhAvanAbodhakatvameva paGkajazabdavat / *anapekSyeti / prakRtipratyayavizeSazaktimananusandhAyetyarthaH / *ata eva* --saJjJAzabdasyAnapekSya pravRttikatvena balavatvAdeva / *rathantaram -- sAmavizeSaH / *uttarAgrantheti / uttraasnyjnykgrnthvishessptthitRvityrthH| *taduttarapaThyamAneti / rathantarayoneH parataH paThyamAnaRkSvityarthaH / *navame*navamAdhyAye mImAMsAyAm / tatra hi - ' rathantaraM hi yadyonyAntaduttarayogAyati' iti zrUyate, tatra rathantarayoneH parato bRhadyoneH paThitatvAdrthantaraM tasyAM geyamuta ujarAgranthe na tvA vA manyate - ityAdipaThite geyamiti saMzaye'vizeSAdubhayatra geyamiti pUrvapakSe, uttarAgranthe -- uttarAzabdasya pravRttiH zabdasvarUpamAtrApekSAH na tu tatrottarakAlapaTatakriyApekSA rathantarayoneH parataH paThyamAna-RkSu tu tAdRza kriyApekSA / evaM pUrvagranthA I
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAre. kiJca phalAMzo'pi bhAvanAyAM vizeSaNaM kArakANyapi kvacittathAbhUtAnIti / "guNAnAJca parArthatvAdasambandhaH samatvAt syAt" (jai0 sU0 3 / 1 / 22) iti nyAyena sarve sevakA rAjAnamiva bhAvanAyAmeva parasparanirapekSANyanviyanti / 'na hi bhikSuko bhikSukAntaraM yAcitumahati satyanyasminnabhikSuke' iti nyAyenApi phalaM tyaktvA bhAvanAyAmevA'nviyantIti mImAMsakA api manvate / evaJca vizeSyatayA kArakAdiprakArakabodhaM prati dhAtujanyabhAvanopasthitaheturiti kArya darpaNaH taduttarayorgAyati" iti zrUyate / tatra sthantarayoneH parato bRhadyoneH paThitattvAnthantara tasyAM geyam ? utottarAgranthe, "na tvA vA manyate" ityasya paThitatvAt tatra geyamiti saMzaye'vizeSAdubhayatra geyamiti pUrvapakSe uttarAgranthe uttarAzabdasya sajJArUpeNa prasiddhirbahadhonau tu tasyAH pUrvagranthA'pekSikottaratvabalAdyaugikI, iti saMjJAzabdasyA'napekSya. pravRttikatvena balavattvAduttarAzabdasaGketita-"natvA vA manyata" ityAkSveva tadgeyamiti navame nirNItam / tadvattatrApIti bhAvaH / nanu bhAvanAyAM kriyApadasya sAGketikI zaktiH; phale tu yaugikaH prayoga ityatraiva na dRDhataraM mAnam , yenoktAdhikaraNAvatAraH sambhAvyeta / prAyeNa tasya tu yaugikatvenA'pyupapatterata Aha-kiJceti // __ *tathAbhUtAnIti* / vishessnnaaniityrthH| kartA''khyAtasthale kvacit dRSTatvAditibhAvaH / *guNAnAmiti / vizeSaNAnAM parArthatvAdanyopakArakatvAdata eva samatvA samAnadharmatvAtteSAM parasparaM sambandho na bhavediti nyAyArthaH / tathA ca yathA phalasyopakArakatvAd vizeSyabhAvanAyAmanvayastathA kArakANAmapi sAkSAtparamparayA vA tatraivAnvayo'nyathA kArakatvasyaivA'nupapattenaM tu phale nirAkAGkSatvAditi bhAvaH / tadanusArilaukikanyAyamapyupanyasyati-*na hi bhikSuka* inyaadi| ___ *mImAMsakA apIti* / uktanyAyena kArakaprakArabodhaM pratyAkhyAtajanyabhAvanopasthitehetutAyAstaiH klRptatvAditi bhAvaH // kArakAdItyAdinA laDAdyarthakAlapari parIkSA pekSA ceti vilambitapravRttikatvena na bRhadyonau paThitAnAM RcAM grahaNam , kintu utta. rAzabdasya svarUpamAtrApekSA yA supravRttistAsAM natvA vA manyate-ityAdi RcAmeva bodhako'yamuttarAzabda iti tAsveva geymitinirnniitm| ' kArakANAM bhAvanAyAmevAnvaye yuktyantaramAha-kiJcetyAdinA / *tthaabhuutaani*-vishessnnaabhuutaani| *guNAnAmiti / vizeSaNAnAM parArthatvAtparopakAraka tvaatsmtvaatprsprmsmbndhH| phalasyAtra vizeSyabhAvanopakArakatvaM cetarabhedasAdhakatvam ; kArakANAntu taniSpAdakatvamiti tasyAmevAnvayaH, phalasya kArakANAM ca, na tu phale kArakANAmanvayo nirAkAGkatvAt / asminnarthe lokaprasiddhaM dRSTAntamAha*nahIti / *mImAMsaketi-kArakaprakArakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati AkhyAtA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| . . . 103 kAraNabhAvasya kluptatvAt yatrApi paktA pAcaka ityAdau bhAvanA guNabhUtA; tatrApi kluptakAryakAraNabhAvA'nurodhAt tasyAmevAnvaya ityavasIyate ityAdibhUSaNe prapazcitam / kecitta-bhUtale ghaTaH, devadatto ghaTamityAdAvanvayabodhAkAGkSAnivRttyoradarzanAnna tadvayatirekeNa sAdhutvalAbha ityaahuH|| 17 // svayamupapattimAha darpaNaH grahaH / / *guNabhUteti / tRjAdyarthakartari vizeSaNIbhUtetyarthaH / etena pUrvoktanyAyasya tatrA'sambhavo drshitH| *tasyAmeSeti* / dhAtvarthabhAvanAyAmevetyarthaH / *prapaJcitamiti* / phalAMze tu na kArakANAmanvayaH, mImAMsakamate'pi tasyA avyutpannatvAt / anyathA kArakAnvitasya kArakatvA'sambhavena,yAgarUpaphalasya karaNatayA kriyAyAmananvayA''pattariti tatroktam / ___ *adrshnaaditi| 'sarva hi vAkyaM kriyayA parisamApyate' iti nyAyena tatrAsstijAnAtyAdikriyAmantareNA'nvayabodhanirAkAGkSatvayoradarzanAdityarthaH / tatra 'caitraH sundaraH' iti kriyAsAkAGkSavAkyasyA'sAdhutApattiH / phalAMzAnvayalAbhenaivopapatto bhAvanAvAcakatvAlAbhazcetyasvarasa Ahurityanena sUcyate // 17 // ___*upapattimiti* / uktASTakasya bhAvanAyAmanvaye sAdhakopamAsarUpAM tAmuktvAnanvaye bAdhakopamAsarUpAM tAmAhetyarthaH / nanu sambodhanAntAdInAM kriyAnvaya eva parIkSA rthabhAvanopasthiteH kAraNatayA anena nyAyena taiH sAdhanAditi / kArakAdityAdinA kAlasya parigrahaH / nanu yatra na bhAvanAyAH prAdhAnyena bhAnam / tatra kA gatirata Aha*yatrApIti* / *guNabhUtAH*-pratyayArthakartari vishessnniibhuutaaH| *klati* / vizebyatAsambandhena kArakAdiprakArakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati bhAvanAtvasamAnAdhikaraNaviSayatAsambandhenopasthitiH kAraNamiti kaarykaarnnbhaavaat| *tasyAmeva*bhAvanAyAmeva / *anvayaH* / karaNAdikArakANAmiti zeSaH / *prpnycitmiti*| phalAMze na kArakANAmanvayaH, kintu bhAvanAyAmeva mImAMsakasammatatvAt / anyathA kArakAnvitasya taddhAtvarthakArakatvAbhAvena 'somena yajeta' ityAdau somAdipadArthayAgarUpaphalAMzasya karaNatayA bhAvamAyAmanvayo na syAditirItyA prapaJcitamityarthaH / *adarzanAditi / kriyAvAcakapadAkAGkSAsatvena tadvAcakapadAdhyAhAraM vineti zeSaH / *tadvayatirekeNa*-kriyAvAcakapadavyatirekeNa / *sAdhutveti / anvayabodhajanakatvaM hi sAdhutvamiti teSAmAzayaH / *Ahuriti / anArucibIjantu sAdhutvasya vyAkaraNavyaGgayajAtivizeSarUpatayA kriyAvAcakapadasAkAGkSatve'pi 'nIlo ghaTa' ityAdAvastyeva tat / ata eva "gAmityukte karmanirdiSTam , kartA kriyA cAnirdiSTe" ityAdi bhASyaM saGgacchata iti // 17 // ___*svymiti| asya-nanu bhUtalena ghaTaH ityatra saptamyarthAbhAvaH; mahAnasavadityatra ca pakSAnuyogikasAdRzyabodha iti duussynnityaadiH| kacitpustake tu-itthameva pAThaH /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreyadi pakSe'pi vatyarthaH kArakazca namAdiSu // anveti tyajyatAM tarhi caturthyAH spRhikalpanA // 18 // parvato vahnimAn dhUmAd mahAnasavata, bhUtale na ghaTaH / bhUtale ghaTa ityAdipadAt / evamAdiSvanuzAsanavirodhe'pi yadi sAdhutvamanvayazvAbhyupeyate; tarhi caturthyAH spRhikalpanA'pi tyajyatAmityarthaH / anuzAsanAnurodhataulye arddhajaratIyamayuktamiti bhAvaH // 18 // darpaNaH sAdhutve, parvato vahnimAn mahAnasavadityAdau vatyarthasAdRzasya kathaM parvate'nvayaH ? kathaM vA bhUtale na ghaTaH' ityatra saptamyarthabhUtalAdheyatvasya tathA'bhAve ityata Aha mUle-"yadi pakSe'pIti / pane pratijJAvAkyajanyabodhavizeSye sandigdhasAdhyake dharmiNi parvatAdAviti yAvat / kArakamadhikaraNAdi, nanAdiSu-nArthA'bhAve; itaranAmArthe cetyarthaH / tameva viSadayati sAre-*parvato vahnimAnityAdinA* // *AdipadAditi // najAdiSvityAdipadAdityarthaH / tadeva vivRNoti-*evamAdiSviti / bhUtale ghaTa ityaadaavityrthH|| ___ *anvayazceti / mahAnasasadRzaH parvato, bhUtalavRttitvA'bhAvavAn ghaTo, bhUtalavRttirghaTA'bhAva iti vA bodhazcetyarthaH / "tena tulyam" ityanuzAsanena kriyAgatasAhazyabodhana eva vate: "kAraka" ityadhikRtya "saptamyadhikaraNe ca" ityanuzAsanena kriyAnvaya eva saptamyAzcaH saadhutvbodhnaaduktm-*ydiiti*| *caturthyA iti / puSpebhya ityatra "spRherIpsita" (pA0 sU0 1 / 4 / 36 ) iti vihitacaturthyAH spRhayatyupAttArthe eva svArthA'nvayabodhakatvam, na padAntaropAtte, adhyAhRte vA tadarthe'nuzAsanavirodhAditi svasiddhAntastyajyatAmityarthaH // *arddhjrtiiymiti*| idamarthe gahAditvAcchaH kvacidanuzAsanA'nurodhaH kvacinnetyarddhajaratIsadRzamityarthaH / tathA ca svIyasiddhAntapracyutirUpabAdhakabhiyA'trA'pi parvato vahnimAn bhavitumarhatItyeva pratijJA'GgIkaraNIyA, na tu kriyAvAcakapadazUnyA parIkSA *upapattimiti / ananvaye bAdhakopanyAsarUpAM tAmityarthaH / *yadItyAdi* / parvato vahnimAn , dhUmAt , mahAnasavadityAdau pakSe parvatAdAvityarthaH-sAdRzyam / *kArakam*-adhikaraNAdi / *njaadissu*-njaadyrtho'bhaave| AdinA nozabdaparigrahaH / *tyajyatAmiti / puSpebhya ityatra caturyo zrutAyAM spRhayatIti padamevAdhyAhriyate na tu padAntaramiti kalpanA tyajyatAm / "spRherIpsita" ityanuzAsanAnurodhena tathA kalpyate iti ced ? anyatrApi tathaivAnuzAsanAnurodhaH svIkAryo na tu tttyaagH| evaM coktASTakasyoktarItyA sAdhutvasyoktatvena kriyAyAmeva kArakANAM vatyarthasya cAnvayaH, yadyanuzAsanAnurodhena puSpebhya ityatra spRhayatIti padAdhyAhArastadA'nyatrApi anuzAsanAnurodha evAstu; na tu tasya tyaagH| *arddhajaratIyamiti* / "gahAditvAcchaH" arddhajaratIsAdRzyamityarthaH / kvacidanuzAsanAnurodhopAdAnaM kvacittu tyAga
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ _dhaatvrthnirnnyH| 105 evaM karnAdau vihitAnAminyAdInAM kriyayaivAnvaya ityAha avigrahA gatAdisthA yathA graamaadikrmbhiH|| kriyA sambadhyate tadvat kRtapUrvyAdiSu sthitA // 19 // navivicya graho grahaNaM yasyAH sA avigrahA guNIbhUteti yAvat / tathA ca grAmaM gata ityatra yathA-ktaprakRtyArthA guNIbhUtApi kriyA prAmAdikarmabhiH sambadhyate; tathA kRtapUrvI kaTamityatrApi / darpaNaH seti noktaniyame vyabhicAraH / 'bhUtale na ghaTaH' ityAdau yada vaktavyaM tattUktam / vakSyate vAdhikamiti bhAvaH // 18 // kRtapUrvItyatra bhAvavihitaktena siddhA'vasthApanno bhAva ucyate / tadvizeSaNaM ca prakRtyarthakriyetyAzayena mUlamavatArayati-*evamityAdinA / kaLadAvityAdinA bhAvaparigrahaH / inyAdInAmityAdinA ktvAtumunAdInAm / *sambadhyate iti / kArakaprakArakabodhaM prati vizeSyatayA dhAtujanyabhAvanopasthitehetutAyAH pUrvamuktatvAditi bhaavH|| *kRtapUrvI kaTamiti / nanvatra karmaNi kte kaTazabdAdanabhihitA'dhikArIyadvitIyAnupapattiH / bhAve ktastu sakarmakAdgaganakusumAyamAna eva / tayoreveti niyamAt / ata eva napuMsake bhAve'pi na saH, tathAca kathamuktadAAntikavAkyopapattiriti cedatrAhuH-- karmaNo vizeSarUpeNa prAgavivakSayA akarmakatvAdbhAve pratyaye tadantasya pUrvazabdena samAse "sapUrvAcca" itIniH, pazcAttu karmaNo vizeSarUpasya vivakSayA tatra dvitIyeti / idaM ca "kartRkarmaNoH kRti" ( pA0 sU0 2 / 3 / 65 ) iti bhASye spaSTam / IdRzavivakSA'vivakSe . parIkSA itirItyA tyAgopAdAnAbhyAmarddhajaratIsAdRzyam / evaM ca svasiddhAntAnurodhena 'bhUtale na ghaTa' ityasyAnvayabodhajananAyAstIti padamadhyAhAryyam / 'parvato vahnimAn' ityatrApi bhavitumarhatIti padamadhyAhAryam / pratijJAvAkyamapi 'parvato vahnimAnbhavitumarhati' ityAkArakameva prayoktavyam / tatrArhaNakriyAyAmudAharaNavAkyaghaTakavatipratyayArthasAdRzyasyAnvayaH / vat prakRAtamahAnasAdizabdAnAM mahAnasAdikartRkabhavane lakSaNA ca svIkAryo / "tena tulyam" ityanuzAsanAnurodhAditi bhAvaH // 18 // ____ *evam*-uktASTakavat / *kAdAvityAdinA*-bhAvasya / *inyAdinA*-ityAdinA-kvAtumunAdInAM ca parigrahaH / tatra kArakaprakArakabodhaM prati dhAtvarthabhAvanopasthiteH kAraNatA pUrvamuktaiva / ktvAntArthasya tatrAnvaye pramANantu "samAnakartRkayoH pUrvakAle" iti sUtrameva / evam-"tumunNvulau" iti sUtre'pi kriyArthAyAM kriyAyAmityuktiriti / ___ nanu kRtapUrvItyatra karmaNo vizeSeNa rUpeNa prAganvayAvivakSayA kRdhAtorakarmakatvaM sampAdya tasmAdbhAve pratyayaH sa.ca siddhAvasthAM kriyAmabhidhatte iti / tasyA dhAtvarthabhAvanAyA vizeSaNatvAtkathaM tatra punaH karmaNo'nvaya ityAzaGkAnirAsAyAha-*avigrahe 14 da. pa0
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreguNabhUtA inyaadibhirityrthH| naca vRttimAtre samudAyazaktervakSyamANatvAt tatrAntargatA bhAvanA padArthekadeza itikathaM tatrAnvaya iti vAcyam / nityasApekSeSveka darpaNaH ca tadbhASyaprAmANyAt kRtapUrvItyAdiviSaye eva, nA'nyaviSaya iti bodhyam / *inyAdibhiriti / tadarthakAdibhirityarthaH / vastutastu dArzantike svavAcakaprakRtikapratyayArthe'nyasmin vA guNIbhUtakaTAdikarmabhAvAdibhiriti vyAkhyeyam / nAtaH, kRtapUrvIti prayogaghaTakaktasya dhAtvarthA'nuvAdakatve'pi ksstiH| pUrvakAlikakriyAkarteti tato bodhena tAdRzakriyAyA inyarthakartari guNatvAt / nApyayaM bhAvAdhikArIyasvAtantryeNA'prayogAt / ata eva 'bhoktuM gatametena' ityAdiprayogopapattiH / bhAvA'nadhikArIyabhAvavihitapratyayasya dhAtvarthAnuvAdakatvAtprakRtyarthakriyAyA agunntvaat| evam "avyayakRto bhAva" ityukte pAka ityAdiprayogasthaghamarthAttumunAdyarthe vailakSaNyAnubhavAt tumunAdInAmapi sAdhyamAtrasvabhAvabhAvArthakatvamityanyatra vistrH| *vRttimAtre iti* / mAtrapadaM kRtsnArthakam / *vakSyamANatvAditi / 'samAse khalu bhinnaiva' ityanenetyAdiH / tatra samAsapadasya vRttisAmAnyaparatvena vyAkhyAsyamAnatvAditi bhAvaH / *kathamiti* / gata ityAdau kRvRttisattvena gamanakartRrUpagatapadArthakadezabhAvanAyAM kAnvayAsambhavAd dRSTAntAsiddhiriti bhAvaH / nityasApekSasthale hi pakSadvayam / 'caitrasya gurukulam' ityatra vizeSaNasya caitrAdergurvAdidvArakasambandhena kUlAdirUpavizeSya evAnvaya iti tatraikaH pakSaH / sacokto hariNA samudAyena sambandho yeSAM gurukulaadinaa| saMspRzyAvayavAMste tu yujyante tadvatA saha // iti / uktasthale samudAyanirUpitasambandhe SaSThI avayavadvArakazca samudAyena sambandha iti sAmarthyAd avayavamapIti vizeSaNaM spRzatIti tadarthaH / aparastu gurvAdinirUpitasambandhe eva, devadattasyeti SaSThI tatraiva tadanvayaH / uktaJca sambandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH smsyte| vAkyavatsA vyapekSA hi vRttAvapi na hIyate // iti / nityamapi sA'pekSapadArthA'nvayi, hi-yato devadattasya guroH kulamityAdivyaste yA vyapekSA sA samAse'pi na hIyata iti kArikArthaH / 'padArthaH padArthenA'nveti' iti parIkSA tyAdi / *inyAdibhiriti / inyaadyrthkaadibhirityrthH| nanu dRSTAnte prakRtyartha kriyAyAH svavAcakaprakRtikapratyayArthe guNatvAttasyAM bahirbhUtagrAmAdipadArthAnvayaH / dAntike tu na tasyAminpratyayArthaka ranvaya iti vaiSamyamiti ceda ? n| vizeSyatvavizeSaNatvAbhyAM vaiSamye'pi parAnvayitvamAtre dRSTAntatayopapAdanAt / tatrAya vizeSaH-dRSTAnte guNIbhUtA kriyA grAmAdikarmabhiH sAkSAdanveti, dArzantike tu guNIbhUtA kriyA paramparayA'nyasmin vizeSaNamiti / ekakaTAbhinnAyikA yA utpattistadanukUlavyApAravAniti hyasmAda bodhH| - *vakSyamANatvAditi / "samAse khalu" ityaadinetyaadiH| *kathamiti / gau
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| 107 deze'pi, devadattasya gurukulaM, caitrasya naptA, ityAdAvivAnvayAbhyupagamAt / evaM bhoktuM pAkaH, bhuktvA pAka ityatrApi draSTavyam // 16 // darpaNaH vyutpattistu nityasApekSA'tiriktaviSaye tdbhaavH| tatrAntimapakSamabhipretya smaadhtteanitysaapkssessviti| tathAca gurutvAderanyanirUpyatvena tadupasthitau niyamena jAyamAnAyA nirUpakAkAjhAyA nivRttaye devadattAdyanvayavat' prakRte'pi, kiM sAdhakaM gamanarUpasAdhyamiti sAdhanAkAGkSAnivRttaye grAmAdikarmA'nvayasyA''vazyakatvAnna dRSTAntAsaGgatiriti bhAvaH / AdinA "zaraiH zAtitapatraH" ityAdeH snggrhH| avataraNikAsthAdipadagrAhyaM spaSTayati-*evaM bhoktumiti / atrA'pyAdipadagrAhyam-*bhuktvA pAka iti* / ghanarthabhAvaguNabhUtAyAM pacyarthakriyAyAM tumunantArthakriyAnvaya iti bodhymityrthH| atra navyAH-tumuvidhAyake "kriyArthAyAM kriyAyAm" ityuktayA prattyAsattyA kriyayorekajAtIyatvalAbhena svavAcakaprakRtikapratyayArthe pratyaguNIbhUtAyAH sAdhyamAtrasvabhAvAyA eva, kriyAyAmityanena grahaNAdoktuM gataM bhoktuM pAka ityasAdhveva / dhvanitaM cedam "upapadamati" iti sUtrabhASye / yatra tu kriyAmAnArthakasya grahaNam , tatra kriyAmAtravizeSaNAdapItigatapAkAdiyoge'pi sUcaktvA dItyAhuH / teSAmayamAzayaH-ghajAdyantasthale prakRtipratyayAbhyAM vishessyvishessnnbhaavaapnnstvaa'stvsvbhaavkriyaadvymupsthaapyte| tatra pratyayArthakriyAyAH prAdhAnyam / evaJca dhAtUpasthApyakriyAyAH sAdhyamAtrasvabhAvatve'pi tasyA ghArtha prati guNatvAnna tatra tumunaadiiti| parIkSA nityA pazurapazurityAdizabdAnAM prAmANyApattivAraNAya 'padArthaH padArthenAnveti, na tu padArthakadezena' iti vyutpattisvIkArAdbhAvanAyAH pdaarthekdeshtvaat| 'devadattasya gurukulam' ityasmAhevadattasya yo gurustasya kulamiti bodhaH / 'caitrasya naptA' ityasmAttu caitrasyetyasya naptRpadArthe janyajanyaH pumAn tadekadezajanyatAyAmanvayaH / *abhyupagamAditi* / uktavyutpatteH sambandhikAtiriktaviSayatvAt / taduktaM hariNA sambandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH samasyate / / vAkyavat sA vyapaMkSA hi vRttAvapi na hIyate // 1 // iti / nityaM sApekSa ityanvayaH / etenaitAdRzasthale ekadezAnvaye'pi sAdhutvamiti sUcitam / athavA 'caitrasya gurukulam' ityAdau SaSThayantArthasya caitrasambandhasya svAzrayagurusAdhyatvarUpaparamparAsambandhena kule evAnvayaH-ayamapi pakSastenoktaH samudAyena sambandho yeSAM gurukulaadinaa|| ___saMspRzyAvayavAMste tu yujyante tadvatA saha // iti / avayavadvArakasambandhena samudAyAthana sambandhe'vayavamapi vizeSaNaM sAmarthyAtspRzatIti phalitam / atratyo nityetyAdigrantha AdirItyA drssttvyH| *ityatrApIti / guNabhUtadhAtvarthakriyAyAmancayo bhujeH // 19 // nanu yadi guNIbhUtakriyAmAdAya pUrvoktarUpANAM sAdhutvam , tadA sakRt pAko, dviH
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre atiprasaGgamAzaGkaya samAdhattekRtvorthAH ktvAtumunvatsyuriti cet santi hi kacit // atiprasaGgo nodbhAvyo'bhidhAnasya samAzrayAt // 20 // __ bhoktuM pAkaH ; bhuktvA pAka ityAdau "tumunNvulau kriyAyAM kriyArthAyAm " (pA0sU0 3 / 3 / 10 // ) "samAnakartRkayoH pUrvakAle" (pAsU0 32 // 21) iti kriyAvAcakopapade kriyayoH pUrvottarakAle vidhIyamAnApi tumunnAdayo guNabhUtAM tAmAdAya yathA jAyante, tathA kRtvo'rthA api syuH / ekaH pAka ityatra, "ekasya sakRcca" (pA0sU0 5 / 4 / 16) dvau pAko, trayaH catvAra ityatra "dvitricaturvyaH suc" (pA0sU0 5 / 4 / 17) / paJcetyatra kRtvasuca syAt / tathAca sakRt pAkaH dvistrizcatuH pAkA ityAdyApattiriti cedissttaapttiH| "dvirvacanam" ityAdidarzanAt / atiprasaGgastvanabhidhAnAnnetyAha- *atIti* // "na hi vacirantiparaH prayujyate" ityAdyabhiyuktoktarItyA samAdheyamiti bhaavH| darpaNaH tatredaM cintyam-bhAvA'nadhikArIyadhAtvarthA'nuvAdakapratyayAntayoge tumuno durvAratvAt / kiJca suvidhAyake'pyuktavizeSaNaviziSTAyAstasyA grahaNamAvazyakam / tattadvizeSaNIbhUtakriyAyAH sAdhyamAtrasvabhAvatvena tajjanmagaNane dvau pAkAvityatra sujApatterazakyavAraNatvAt / naca ttressttaapttiH| kriyApadopAdAnavaiyarthyAdabhyAvRttipadasAmarthyenaiva kriyAyA lAbhAditi vakSyamANatvAt / kiJca sAdhyatvena kriyA tatra' iti haripadyavyAkhyAvasare, ekasyava sambandhibhedAdAcAryatvamAtulatvAdivadekasyA eva kriyAyAH prakRtipratyayarUpavAcakasambandhibhedAdupasthitiriti svoktivirodhaH kriyAdvayAbodhAGgIkAra iti // 19 // *atiprasaGgamiti / guNabhUtakriyAmAdAya kRtvopattirUpamityarthaH // tumunnAdItyAdinA, 'kRSNaM darzako yAti' ityatra NvulaH saGgrahaH / kriyayorityasyoddezyatvarUpe tAdarthe iti zeSaH // vidhIyamAnA ityasya ghotakatayetyAdiH // dvirvacanamityAdItyAdinA dviH prayogaparigrahaH / tatra lyuDghArthaguNIbhUtakriyAmAdAya suco darzanAditi parIkSA pAkastriH pAka ityapi syAdityAzaGkAM nirAcaSTe-*atiprasaGgamityAdinA / *ityAdyApattiriti / AdinA paJcakRtvaH pAka ityasya saMgrahaH / *iSTApattiH* / lyuDAdyarthe guNIbhUtA yA kriyA tasyA janmagaNane kRtvasujAdipratyayotpattAviSTApattiH / tatra mAnamAha-dvirvacanamityAdIti / AdinA "dviH prayogordvivacanam" iti bhASyaprayogasaMgrahaH / 'sakRtpAka' ityAdikaM cAnabhidhAnAnna bhavatItyAha-*atiprasaGga iti / "anabhidhAne dRSTAntamAha-*nahi vacIti / abhidhAnalakSaNA:-kRttaddhitasamAsA ityabhi
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 109 kecittu - "kriyAbhyAvRtti gaNane" ityatra kriyAgrahaNaM vyartham / tasyA evAbhyAvRttisambhavena sAmarthyAttallAbhAt / tathAca sAdhyamAtrasvabhAvakriyAlAbhAya taditi vAcyam / naca pAka ityAdau tAnazIti nAtiprasaGgaH / dvirvacanamiti ca, dviHprayogo dvirvacanamiti darpaNaH bhAvaH // *tA eveti / kriyAyA evetyarthaH / evakAreNa dravyaguNavyavacchedaH / tayoH sakRdevotpatteH / kriyAyAstu naikasyA api nivRttibhedAyA dhAtuvAcyatvApagamena tatsambhavAditi bhAvaH / *sAdhyamAtreti / yadyapi dhAtUpasthApyAyAM tatvamakSatamuktayukteH, tathA'pi sAdhyamAtrasvabhAvapadasyoktapratyayArthaguNIbhUtasAdhyasvabhAvamAtraparatvAnna doSaH // *tAdRzI parIkSA yuktokteryeSAM taddhitapratyayAntAnAM prayogaH prAmANikasteSAM sAdhutvAnvAkhyAnam / sakR tpAkaH' ityAdiprayoge tu vivAdasatvAttasya sAdhutvAnvAkhyAnA ya"ekasya sakRcca" ityetatra na pravarttate iti bhAvaH / na ca guNapradhAnabhAvo bhinnayoH padArthayorbhavati ; pAka ityAdau ca pac - dhAtupratipAdyakriyAyA ekatvAtkathaM guNapradhAnabhAva itivAcyam ? sAdhyatvasiddhatvAbhyAmasatvasatvAbhyAM ca dharmAbhyAmupAdhibhyAM kalpitabhedamAdAya vizeSyavizeSaNabhAvopapatteH / tatra "prakRtipratyayau sahArtham" ityAdi klatanyAyena pratyayapratipAdyAyAH siddhasvabhAvakriyAyAH prAdhAnyam / prakRtyarthabhUtasAdhyasvabhAvA kriyA tasyAM vizeSaNatayA bhAsate / ekajJAnaviSayatvaM ca saMsargo vizeSaNatayA bhAsamAnakriyAyAmeva kArakAnvayo yathA ; tathA kRtvo'rthA api bhavanti / anabhidhAnaM vinApi 'sakRtpAka' ityAdiprayogApattiM vArayatAM matamAha- keci tvityAdinA* | *tasyA eveti / sA sAdhyamAtrasvabhAvA pUrvAparIbhUtAvayavakakriyoktA tasyA evetyarthaH / evakAreNa dravyaguNavyavacchedaH / ayambhAvaH - yayordravyaguNayorekavAramutpattistayorna punarutpattirityanubhavasiddham, kintu sakRdeva kriyA tu yadyapi pUrvAparIbhUtA nAnAvayavakatva viziSTAbhinnA bhinnakAlikapravRtyA sAdhyate; tathA'pi nivRtibhedAd dhAtunA pratipAdyate, zabdazaktisvabhAvAditi tasyA janmani paunaHpunyam, asyAM kalpanAyAM "saMkhyAyAH kriyAbhyAvRtti" iti sUtrameva mAnamiti, etadevAha -- sAmarthyAditi / abhyAvRttipadopAdAnasAmarthyAdityarthaH / *tat* - kriyApadam / *naceti* / nahItyarthaH / tAdRzI * - sAdhyamAtrasvabhAvA / naca prAguktarItyA prakRtipratipAdyA sAdhyamAtrasvabhAvaiveti vAcyam ? tasyAH kRdavihitA yA dravyabhAvamApannA kriyA tAM prati vizeSaNatayA tasyA janmagaNanAsambhavena yA vizeSyavidhayA bhAsate tasyAH janmagaNanaM vAcyam / tacca na sambhavatItyAzayAt / dvirvacanamityAdestu sautravAtsAdhutvam / ata eva dviH prayogAviti na jJApakamiti / sAdhyamAtrasvabhAvatvAbhAve'pi sujna bhavatItyAdyarthe jJApakamityarthaH / evameva dviH prayoga ityasyA'pi sAdhutvam / idamupalakSaNaM tumunvidhAyakasUtre'pi kriyAgrahaNAdubhayoH kriyayoH sAjAtyalAbhAt / sAjAtyasya ca sAdhyamAtrasvabhAvakalpanavat / svavAcakaprakRtikapratyayArtha
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - vyutpattyA " dvirvacane'ci " ( pA0 sU0 1 / 1 / 56 ) iti jJApakaM vA zrAzrityopapAdanIyamityAhuH // 20 // nanu siddhAnte bodhakatArUpA zaktirAkhyAtazaktigrahavatAM bodhAdAvazyakI iti dhAtoreva bhAvanA vAcyA, nAkhyAtasyeti kathaM nirNaya ityAzaGkAM samAdhatte - bhedyabhedakasabandhopAdhibhedanibandhanam // sAdhutvaM tadabhAve'pi bodho neha nivAryate // 21 // bhedyaM - vizeSyam, bhedakaM-vizeSaNaM tayoryaH sambandhastasya yo bhedastannibandhanaM sAdhutvam / ayamarthaH - vyAkaraNasmRtiH zabdasAdhutva darpaNaH ti-dhajupasthApyoktarUpetyarthaH / * vyutpattyeti // vivaraNaparabhASyakAraprayogAdityarthaH // * jJApakamiti // tAdRzasUtrakRtprayogam / 'hatazAyikAH zayyante' itivaditi bhAvaH / *Ahuriti // sAragrAhiNa iti zeSaH // 20 // *siddhAnta iti // vaiyAkaraNasiddhAnte / 'indriyANAM svaviSayeSu' ityAdinA pratipAditA bodhakatArUpA zaktirAkhyAte'pyabAdhitaiva / tato bhAvanAbodhasya jAyamAnatvAdityarthaH / sAdhutvapareti* // tathAca hari: sAdhutvajJAnaviSayA saiSA vyAkaraNasmRtiH // iti parIkSA vizeSaNatAnApannatvenaivAzrayaNAdbhoktuM gato bhoktuM pAka ityAdi na bhavati, kintu bhoktuM pacati bhoktuM gacchatItyAdyeveti / *Ahuriti / AhurityasvarasabIjantu kRtvasuvidhAyake kriyAgrahaNam, abhyAvRttigrahaNam, abhyAvRttigaNanaM kriyAyA eva, na tu dravyaguNayorityarthabodhakamevAstu / tAvatA'pi tasyA cAritAthyeMna sAdhyamAtrasvabhAvetyatra mAnAbhAvAt / evaM ca ' sakRt pAka' ityAdiprayogANAmanabhidhAnamevocitam / evaM "dvirvacanam" ityAdilaukikaprayogANAM svarasata evopapattau sautratvAzrayaNamanucitam / evaM tumunvidhAyaka sUtrasyoktarItyA vilakSaNaviSayatvakalpane'pi dhAtvarthamAtrAnuvAdakaktAntayoge tasya durvArakateti bhoktuM gatamityAdi bhavatyeveti // 20 // * siddhAnte* -- vaiyAkaraNasiddhAnte / *bodhakatArUpeti / "indriyANAM svaviSaya" ityAdinA bodhakatA rUpava zaktiH pratipAditA / yadyabhedyazabda itarabhinnatvena jJAyamAnapara ityAzayena vyAcaSTe -* bhedyaM vizeSyami - tyAdinA* | *tasya yo bheda iti / tasya vizeSa ityarthaH / tannibandhanam*:-tatprayojyam / ayambhAvaH- yAdRzasambandhena yAdRzavizeSaNAnvite viziSye yAdRzAnupUrvyAH sUtrakArAdyanyatamena sAdhutvamuktam, sa zabdastasminnarthe sAdhuH, anyatrAsAdhuH / ata eva dantyamadhyo asvazabdo'zvatvapravRttinimittamupAdAyAzve na sAdhuH, kintu daridra eva evamAkhyAtasya "laH karmaNi" ityAdinA kartrabhidhAyakatvasya yuktisiddhatvAttatraiva sAdhutA, na tvanyatra / dhAtozca bhAvanAnabhidhAyakatve'sAdhutA vyAkaraNasiddhAntavirodhA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| 111 parA tatraivAvacchedakatayA kalpyamAnadharmasya zaktitvaM vadatAM mImAMsakAnAM punaH zaktatvaM sAdhutvamityekameveti tadrItyA vicAre sAdhutvanirNaya eva zaktinirNaya ucyte| atiriktazaktivAde'pyAkhyAtAnAmasAdhutA bhAvanAyAM syAdeva / evaJca caturthyarthe tRtIyAprayogavaddhAtvarthabhAvanAyAmAkhyAtaprayoge, yAze karmaNyasAdhuzabdaprayogAnnA'nRtaM vadediti niSedhollaGghanaprayuktaM prAyazcittaM darzanAntarIyavyutpattimatAM syAdeveti / darpaNaH tatra-sAdhuzabde / *avacchedakatayA / bodhajanakatA'vacchedakatayetyarthaH / *atiriktazaktivAde'pIti* / sAdhutvaM na zaktatvamasAdhorapi bodhAtkintu bodhakatvamiti vkssymaannsiddhaantimte'piityrthH| *asAdhutA syAdeveti / AkhyAtAcchaktibhrameNa bhAvanAbodhe'pi tatra tasyAssAdhutA syAdevetyarthaH / tathAca bhASyakRtA-"siddhe zabdArthasambandhe" (ma bhA0 A02) etyatra "samAnAyAmarthAvagatI sAdhubhirbhASitavyam , nA'sAdhubhiriti gamyAgamyetivanniyamaH / kriyate" iti paspazAyAmuktam / evaM yAdRzavizeSaNAnvitayAhazavizeSyabodhe yAdRzAnupUrvyAH sUtrakRdAdyanyatamasammatatvaM tAdRzabodhe tAdRzAnupUrvIkaH zabdaH sAdhurnAnyatra / ata evAsvazabdo'zve na sAdhuH, kintu niHsve / azvazabdo nisve na sAdhuH, kintu turaga iti saGgacchate / nanvastu sAdhutetyata Aha-*evaJceti* yAjJakarmaNItyanena "nAnRtaM vadennA'pabhraMzitaM vA" ityAdizrutiH kratuprakaraNe pAThAditaratra tatprayoge pratyavAyA'bhAvaM sUcayati-*syAdeveti / bhAvanAbodhakatvenAkhyA parIkSA diti, etadeva vizadayati-*ayamartha ityAdinA / *tatra-'sAdhuzabde / *avacchedakatayA*-tanniSThA yA bodhajanakajJAnaviSayatA tdvcchedktyaa| *ekameveti / sAdhuzabdajJAnAcchAbdabodha iti tadukteH / nanusAdhutvaM na zaktatvamasAdhorapi bodhAt , kintu zaktatvamatiriktamevetyAzayenAha-*atirikteti / *syAdeveti / AkhyAtasya bhAvanAyAM zaktibhramAttato bhAvanAyA bodhe'pi tatra tasyAsAdhutA syAdeva; sUtrakArAdyanyatamena tatra tasya zaktarabodhanAt / ata eva gamyAgamyA dRSTAntena paspazAyAM bhASyakRtA-"samAnAyAmarthAvagatau zabdaizcApazabdaizca tatra dharmaniyamaH kriyate" sAdhubhirbhASitavyam , nAsAdhubhiriti / bhAvanAyAmAkhyAtasyAsAdhutvasiddhau yat phalitaM tadAha-*(1)tathAceti / tatra tasyAsAdhutve ca / *nAnRtamiti / atrAnRtaM vaidhA zabdAnRtamarthAnRtaJceti, zabdAnRtaM gAvyAdi / arthaanRtmsve'shvshbdpryogH| *prAyazcittamiti / RtuprakaraNe 'nAnRtaM vadennApabhraMzita vai' iti pAThAditi zeSaH / *darzanAntarIyeti* / mImAMsakarItyA bhAvanAmAyAkhyAtasya zaktiriti bhramavatAM sUtrakArA (1) evaJceti pAThAntaram / . , .
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 darpaNaparokSAsahite bhUSaNasAre nanu tvanmate 'nAnRtam iti niSedhaH kratvartha eva na siddhyed, AkhyAtena kaSuruktatvAcchutyA puruSArthataiva syAt / prakaraNA darpaNaH tasya sUtrakArAdibhiranuziSTatvAt kattabodhakatvenaiva tadanuzAsanAditi bhAvaH / ___ mImAMsakaH shngkte-nnviti| tvnmte-vaiyaakrnnmte| nAnRtamiti / darza pUrNamAsaprakaraNe hi 'nAnRtaM vadet' iti zrUyate / tatra kimayaM pratiSedhaH puruSArthaH, Ahosvit kratvartha iti saMzaye, vadedityAkhyAtAt kartRpratItyA karttavAcakatvanirNayo, "la: karmaNi" ityanuzAsanAttasya kartaparatvalAbhAcca / pratyayArthatvena vadanaM prati prAdhAnyAdU vadanaM tAvat puruSArtho'taH pratiSedho'pi puruSArthaH / niSedhapratiyogitvena vadanakriyAmanuvadatA vadediti zabdena puruSArthatayaiva bodhanAt tAdRzasyaivA'nRtavadanasyAniSTasAdhanatAyA viparItasvabhAvabodhakananA bodhanAdanyAdRzA'nRtavadanasya caa'nupsthittvaat| ata eva'nArabhyA'dhItasmAtavadananiSedhasyA'pyetadeva mUlaM bhavatIti lAghavam / anyathA tanmUlabhUtaH puruSArtho'nyo niSedhaH kalpyaH iti gauravaM prasajyeteti pUrvapakSe, 'ananyalabhya eva zabdArthaH' iti nyAyAdbhAvanaivAkhyAtavAcyA, kartA tvAkhyAtavAcyabhAvanAyA avinAbhAvAdAkSepalabhya eveti na tatra tasya zaktiH / "laH karmaNi" ityAdismRtirapi "dvayekayoH" ityanenaikavAkyatayA tatsaMkhyAtavAcitvaparaiva / pacati devadatta ityAdau ca gauH zukla itivat sAmAnAdhikaraNyaM lakSaNayaiveti nAkhyAtasya kartRvAcitvamiti kartuH zruteranupasthitatvAnna puruSArthatA tasya, kintu prakaraNAt kratvarthataivetinirNItaM krtrdhikrnne| *AkhyAteneti / tiDetyarthaH / parIkSA dibhiH karttayyevAkhyAtasya zaktibodhanAt-tasmAdetaddoSavAraNAya krtRkrmnnoraakhyaatvaacytvmaavshykm| nanUktarItyA karturAkhyAtArthatve vyAkaraNasaGgatAvapi darzapUrNamAsaprakaraNapaThitasya nAnRtaM vadet' iti niSedhasya kratvarthatvaM na syAt / tathA ca Rtau-apabhASaNe kratuvaiguNyanivAraNArtha prAyazcittAnuSThAnaM na syAditi sakalamImAMsakaziSTAcAravirodha ityAha-*nanvityAdinA* / *tvanmate*-vaiyAkaraNamate / *kratvarthaH*-kratUpakArakaH / kimayaM pratiSedhaH puruSArtha-Ahoskt ikratvartha iti saMzaye vadediti zrutyA kartuH puruSasya pratipAdanAt puruSArthaH syAt , anRtavadanakartuH puruSasya nasamabhivyAhArAdaniSTasAdhanatA pravIyeta / tathA cAnabhyAdhItasya nAnRtamiti niSedhasyA'pi etadekavAkyatayA puruSArthatava syAllAghavAt, natu tasyAnyapadArthatvamapi, smArtasya zrautamUlatvena vailakSyaNyakalpanAyAM gauravAt / anenAkhyAtenetyAdinA kAdhikaraNIyapUrvapakSAnuvAdaH kRtaH, tatra hi-'ananyalabhya eva zabdArthaH' iti nyAyena bhAvanAyA avinAbhAvAtkartA AkSepalabhya eva, na tu tatrAkhyAtasya zaktiH "laH karmaNi" iti sUtraMtu "kayoH" iti suutraikvaakytyaa|aakssiptkrtRnisstthsNkhyaabodhkN devadattaH pacati ityAdau sAmAnAdhikaraNyaM tu 'gauH zukla' itivat / evaM zrutyA puruSasyAnupasthitatvAt , na tasya 'nAnRtam' iti niSedhasya puruSArthatvaM, kintu prakaraNAt kratvarthatvamiti nirNItam / yadi
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 dhaatvrthnirnnyH| ddhi kratvarthatA, tacca zrutivirodhe bAdhyata iti ced ? na / darpaNaH ___ *tacceti / prakaraNaM cetyarthaH / *zrutivirodha iti / nirapekSaravarUpazruti prAtikUlya ityrthH| tathAhi-zrutyAdayaH SaDiha viniyojkaaH| tatra viruddhayorakatropanipAte samuccayadaurlabhyAdekenA'parasya bAdho vaktavyaH sa ca balavatA durbalasyeti kasya daurbalyamityAkAGkSAyAM paradaurbalyapratipAdaka, zrutiliGgavAkyaprakaraNasthAnasamAkhyAnAM samavAye pAradaurbalyamarthaviprakarSAt' iti sUtraM praNinAya mhrssijaiminiH| zrutyAdInAM paThitAnAM samavAye ekatropanipAte paardaurblymiti| para eva pAraH / uttarapaThitam / tathA caiSAM madhye yadapekSayA yatparaM tat durbalamityarthaH / tatra hetumAha-arthaviprakarSAditi / arthasya viniyojakasya liGgAdito viprakarSAduttaravartitvAt / liGgAdevilambena pUrvApekSayA viniyojakatvAgateriti yAvat / tatra zrutyAdInAmudAharaNAni nirapekSANyeva syuH / itaraprAmANyA'nadhInaprAmANyakatvaM ca nirapekSatvam / yathA-'brIhInavahanti' iti / atra kriyAjanyaphalabhAgitvaM karmatvaM bodhayantI dvitIyAzrutiritaranirapekSaiva vrIhINAmavaghAtazeSitvaM prtipaadyti||1|| arthavizeSaprakAzanasAmarthya liGgam / yathA-'bahirdevasadanaM dAmi' iti / atra lavanArthaprakAzakatayA lavanasya viniyogaH // 2 // __ parasparAkAGkSAvazAdekasminnarthe paryavasannAni padAni vAkyam / yathA 'devasya tvA savituH prasave'zvinorbAhubhyAM pUSNo hastAbhyAm' 'agnaye tvA juSTaM nirvapAmi' iti| atra mantraliGgena nirvApe prayujyamAnasya samavetA'rthabhAgasyaikavAkyatAbalena, 'devasya tvA' ityAdibhAgasyApi tatraiva viniyogH||3|| parIkSA bhavatA karturAkhyAtavAcyatA svIkriyate, tadAtu puruSArthatvaM syAditi bhAvaH / *zrutivirodha iti / atra zrutizabdo nirapekSaravaparaH / nirapekSo ravaHzrutiriti taiH kathanAt / "zrutiliGgavAkyaprakaraNasthAnasamAkhyAnAM samavAye pAradaurbalyamarthaviprakarSAt"iti jaiminisUtraM hi prakaraNasya daurbalyabodhakam / zrutyAdInAM paThitAnAmekatra samavAye ekatra samavadhAne parasyaitatsUtrapaThiteSu parasya durbalatvamiti tadarthaH / parasya durbalatve heturarthaviprakarSAdityarthasya viniyojyasya viprakarSAddUravartitvAt / liGAdevilambena viniyojakatvAvagateriti yAvat / _ AdyasyodAharaNaM yathA-brIhInavahantIti / atra dvitIyAzrutyA nirapekSatayA vIhINAmavaghAtazeSa pratipAdayati // 1 // liGgamarthavizeSapratipAdanasAmarthyam , yathA 'barhidevasadanaM dAmi' ityaadi| atra dAmItyasya lavanarUpArthaprakAzakatayA lavane'sya viniyoga iti vAcyam ? parasparAkAsAvazAdekasminnarthe paryyavasitAni padAni yathA-"agnaye tvA juSTaM nirvapAmi' iti mantrasya nirvapAmIti mantraliGgana nirvApe prayujyamAnasya samavetArthe bhAgasyaikatAbalena "devasya tvA savituH prasave'zvinoH" ityasyA'pi tatraiva viniyogH||2-3|| 15 da0 pa0
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNa sAre - darpaNa: labdhavAkyabhAvAnAM padAnAM kAryyAntarApekSAvazAdvAkyAntareNa sambandha AkAGkSAparyavasannaM prakaraNam / yathA - 'samidho yajati' iti / asya hi darzapUrNamAse kathambhAvAkAGkSAyAH prakaraNapAThavazAccheSatvam // 4 // sthAnam - kramaH / sa cAnekasyAmnAtasya sannidhivizeSAmnAnam / yathA - dadhirasItyatrAgneyopAMzvagnISomIyayAgAH krameNa paThitAH / evaM mantrabhAge'pi krameNAnumantratrayaM paThitam / tatrAgneyAgnISomayordvayorliGgenaiva viniyogasiddhiH / ' dadhirasiH' ityatra tu na liGgAdiviniyojaka, kintu yasmin pradeze brAhmaNe upAMzuyAgavidhAnaM tasmin pradeze mantre'pyasya pATha iti kramAdupAMzuyAgAnumantreNa tasya viniyogaH // 5 // samAkhyA-yogabalam / tathA hautramaudgAtram' ityAdi / tatra hi hoturidaM hautramityAdiyogabalena hautrAdisamAkhyAtAni karmANi hotrAdibhiranuSTheyAnIti // 6 // virodhodAharaNAdi yathA- - zrutiliGgayorvirodhe zrutirbalIyasI, liGga tu durbalam, arthaviprakarSAt / yathA - ' kadAcanastarIrasI' ityAdikAyA Rco viniyojikA zrutiH 'aindrayA gArhapatyamupatiSThate' iti indraprakAzanasAmarthyAlliGgAdindropasthApane viniyogo'syAH pratibhAti / anyaprakAzakasyA'nyatra viniyogAyogAt / zrutyA gAIpatyopasthAne sa pratIyate / gArhapatyamiti dvitIyA hi karmavibhaktitayA kAmapi kriyAmapekSya prakRtyarthasya zeSitvaM bodhayati / kriyAjanyeSTaphalabhAgitvasya tadarthatvAt / evamaindrayeti tRtIyAprakRtyarthasya zeSatvaM kriyAM prati sAdhakatamatvarUpakaraNatvasya tadartha - tvAt / tadanayorvirodhaH / tatrA'yaM pUrvapakSaH, sAmarthyajJAnamapekSya zrutirviniyojikA / na hyasamarthaM zrutisahastramapi viniyoktumalam / ato liGgasya balavattvAdindropasthAne'syA viniyogaH / tadanurodhitayA dvitIyA saptamyarthatayA vyAkhyeyA / gArhapatyasamIpe indro'nayA upasthAtavya ityarthaH paryavasyatIti / siddhAntastu zrutiH svarUpasatsAmarthyamapekSate, na tu tajjJAnamapi / yena liGga balavadbhavet / tasya ca pUrvasata eva viniyogo'nyathAnupapattyA jJAnaM pazcAdupajAyate / liGga tu viniyojane zrutimapekSate / na hyanayendra upasthAtavya iti liGgAt svarasataH pratIyate, kintvindra etAdRgityetAvanmAtram / tathAca prakaraNAmnAnasAmarthyAdindra parIkSA prakaraNantu -- labdhavAkyabhAvAnAM padAnAM kAryyAntarApekSayA vAkyAntareNAkAGkhyA sambandha eva / yathA-samidho yajatIti, asya kathaM bhAvAkAGkSA darzapaurNamAsaprakaraNapAThavazAttaccheSatvam // 4 // sthAnaM - kramaH / sa ca pAThasAdRzyAt, pAThasAdRzyaM ca dvividham, yathAsaMkhyapAThena saMnidhipAThena ca / yathA - aindrAnamekAdazakapAlaM nirvapet / vaizvAnaraM dvAdazakapAlamiti rItyA kramavihIneSTiSu - 'indrAgnIrocanAdiva' ityAdInAM yAjyAnuvAkyAnumantrANAM yathAsaMkhyaM prathamasya prathamam, dvitIyasya dvitIyamiti / evaM yo viniyogaH sa yathAsaMkhyapAThAt prathamapaThitamantrasya kaimarthyAkAMkSAyAM prathamato vihitaM karmaiva prathamamupatiSThate samAnadezatvAditi // 5 //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 115 'tiGarthastu vizeSaNam' ityanena parihRtatvAt / nahi guNabhUtaH kartA niSedhaM svAGgatvena grahItumalam / bhAvanA tu pradhAnaM taM grahItuM samartheti prakaraNA darpaNaH prakAzanasamarthAyA Rco'nyathAnupapattyA liGgenA'nayendra upasthAtavya iti zrutiH kalpanIyA, yathA viniyogo bhavet / tato yAvalliGgaM zrutikalpanAya prakrAntavyApAra, tAvat pratyakSazrutyA viniyogaH siddha iti prakaraNe nirAkAGkSe kayAnupapattyA zrutiH kalpanIyA / tasmAcchruterbalavattvAttadanuguNatayA sAmarthyaM nIyamAne indrapadaM paramazvaryAyavAcakatayA gArhapatyatAtparyyakamityavadhAryyata iti / virodhodAharaNAntarANitvanvatyato'vadhAryyANi, gauravabhayAnneha prapaJcitAni / tadayaM nirgalito'rthaH - zrutirnirapekSatvAt sarvato balavatI, liGga tu viniyoge ekAntaritatvAd dvyantaritavAkyAd balavat / evaM vAkyAdAvapyUhyam / samAkhyA tu paJcAntaritatvAtsarvato durbaleti / prakRte AkAGkSAparyavasannaprakaraNena vAkyaM kalpanIyam / tena ca liGga, liGgena zrutistayA'nRtavadana niSedhasya kratau viniyogaH / yAvacca prakaraNaM vAkyakalpanAyai prakrAntavyApAraM tAvatpratyakSayA kartrarthe kAkhyAtazrutyA tasya puruSArthatvaviniyukta ktamapi vAkyAdyatkiJcitkArakamiti zrutivirodhe bAdhyata ityasyArthaH / liGgAdInAmuktaprakAreNa zrutyapekSayA durbalatvAditi bhAvaH / 1 samAdhatte--*tiGarthastu vizeSaNamiti // tathAcAkhyAtazrutyA karturupasthApane'pi na bhAvanAvat tasya pradhAnyena bhAnaM, yena niSedhasya puruSArthatA zaGkayeta, kintu vizepaNatayaiva tathopasthitasya ca vizeSaNA'ntaranairAkAGkSyeNa karttuH zrautananartha sambandhAbhAvAnnA'tra zrutyA prakaraNabAdha ityAzayaM vizadayati-svAGgatveneti / svavizeSaNatayetyarthaH / nanvevaM niSedhasya kvApi zrautapuruSArthatA na syAt / 'na kala bhakSayet' ityatrApyuktarItyA kartari naJarthAsambandhena zrautatvAt, yadi ca karturaprAdhAnye'pi kartRvRttibhAvanAyAH prAdhAnyAttasyA naJarthA'nvaye taddvArAkhyAtArthakartturapyanvayAnna tasya zrautapuruSArthatvAnupapattiriti vibhAvyateH tadA prakRte'pi tulyamata AhaparIkSA samAkhyAvAcako yaugikaH zabdaH / yathA - hautra maudgAtramiti / atra hoturidaM hautramiti yogabalena hautrAdi samAkhyAni karmANi hautrAdibhiranuSTheyAnIti // 6 // *parihRtatvAditi / yaduktaM tatprakAraM darzayati-nahIti / yadi karttA pradhAnaM syAttadA niSedhasya puruSArthatA zuDUyeta, tathA tu nAsti ; kintu vizeSaNameva ; tasya ca vizeSaNAntaranairAkAMkSyeNa kartuH zrautanaJarthasambandhAbhAvAt / *svAGgatvena - svavizeSaNatayA / *tam -- niSedham / *prakaraNAt kratuprakaraNAt / nanvevaM 'na (1) kalajaM bhakSayet' ityAdiniSedhasyApi puruSArthatvaM na syAtpuruSasya karttu vizeSaNatvAt / yadi ca kartturaprAdhAnye'pi kartRvRttibhAvanAyAH prAdhAnyAttasyA naJarthAnvaye tadvArA ( 1 ) kalaaM ca viSaliptazatrahatamRgamAMsamiti yAvata / uktaM ca viSaliptena zastreNa yo mRgaH parihanyate / abhadayaM tattatkalaasya tanmAsamiheSyate iti /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAret kratvarthataiva / astu vA kratuyuktapuruSadharmaH / anuSThAne vizeSAbhAvAt / "jaabhyamAno'nubrUyAnmayi dakSakratU"iti vAkyokta darpaNaH *astuveti| *anuSThAna iti* // 'nA'nRtaM vadet' iti niSedhasya kratuyuktapuruSadharmatve yajamAnasya prAdhAnyAtpradhAnIbhUtakatrevAnRtavadanaM vayaM syAt / kratvarthatve ca yajJapravRttena yajamAnena Rtvigbhizca varjanaM sidhyatIti vizeSAt kathametaditi vAcyam / zrutiprakaraNAbhyAM kratusambandhapuruSakartRkAnRtavadanAbhAva iti bodhena kratukartRketibodhe mAnAbhAva iti kratuyukteti vadato'bhipretatvAditi / / ___ tatra dRSTAntamAha-*mayi dakSikratU iti* / darzapUrNamAsaprakaraNa evaitanmantravacanaM zrUyate-"jaJjabhyamAno'nubrUyAnmayi dakSakratU" iti / tatra kimetanmatravacanaM zuddhapuruSadharmaH uta kratuyuktapuruSasaMskArakatayA kratvaGgamiti sandehe, vAkyena tAvajjaJjabhyamAnapuruSadhamatayaivA'yaM pratIyate / kRtpratyayasya zAnacaH kartRvAcakatvAt / prakaraNena tu kratvaGgatayAH prakaraNaM ca vAkyApekSayA durbalamiti puruSadharmataiva yuktaa| satyAM ca phalAkAMkSAyAM "prANApAnAvevAtmAnaM dhatte" iti vAkyazeSe zrutasya phalasya rAtrisatranyAyenakalpanAditi pUrvapakSe, siddhAntaH-vAkyaprakaraNayorvirodhe bAdhyabAdhakabhAvo, natvatrAsti virodhH| jaJjabhyamAnapadasya kartavAcakatayA tAdRzapuruSasya kratAvapi sattvAt tatsaMskAramukhena kratvaGgatAsambhavAt / evaJcA'rthavAdopasthitaphalakalpanAgauravamapi neti| tathAca balAbalacintAyA virodha evaucityena jaJjabhyamAnavAkyA parIkSA karturapyanvaya ityetAvataiva puruSArthatvamiti brUSe; tadA prakRte'pi samamityAha-*astu veti / RtuyuktapuruSasaMskAradvArA kratuyuktapuruSadharmaH / na ca kratuyuktaH pradhAnIbhUto yajamAnastenaiva pradhAnatayA'nRtaM varjanIyamiti kartuMrvAcyatve samAyAti bhAvanAyA vAcyatve tu pradhAnanyAyAnavatArAtsarveriti vizeSaHprApnotIti vAcyam / zrutiprakaraNAbhyAM kratusambaddhapuruSakartRkAnRtavadanAbhAvabodha eva labhyate na tu kratukartakarttaka ityaashyaat| *anuSThAne*-kratvaGgakriyAkaraNe jaJjabhyamAnavAkyavaditi / yathA darzapUrNamAsaprakaraNapaThitamidaM vAkyam , tatra 'jaJjabhyamAna' ityatra katarizAnac pratyaya ityasya zuddhapuruSasaMskArakatvamuta RtusambaddhapuruSasaMskArakatayA kratvaGgatvamiti sandehe, anena vAkyena tAvajjaJjabhyamAnapuruSadharmataiva pratIyate, prakaraNena tu kratvaGgatvamiti virodhasya satvAkevalapuruSasaMskArakatvamiti pUrvapakSe siddhaantitm| yatra virodhastatra zrutiprakaraNayobarbAdhyabAdhakabhAvaH / yatra tu na tathA tatrobhayoH samAveza eva, na tu bAdhyabAdhakabhAva iti prakRte jAbhyamAnapadasya kartRvAcakatayA tAdRzapuruSasya kratAvapi satvena tatsaMskAramukhena kratusaMskArakatvamiti tathA pratIte'pIti bhAvaH / taduktambhaTTapAdaiH stryupAyamAMsabhakSAdipuruSArthatvamapi shritH| pratiSedhaH kratoraGgamiSTaH prakaraNAzrayAt // iti stryupAyaH-stryupagamanaM, pratiSedho 'na striyamupeyAt' 'na mAMsamaznIyAt! 'nAnRtaM vadet' iti pratiSedhaH /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / mantravidhivadityAdibhUSaNe prapaJcitam / nanvAkhyAtasya bhAvanAyAmasAdhutve tatastadbodho na syAt, sAdhutvajJAnasya zAbdabodhahetutvAdityata Aha - *bodha iti // asAdhutve'pi sAdhutvabhramAd bodho'stu nAma, apabhraMzavat / asAdhutvantu syAdeveti bhAvaH / vastutaH sAdhutvajJAnaM na hetustadvyatirekanirNayo'pi na pratibandhaka iti 'asAdhuranumAnena' ityatra vakSyAmaH // 21 // 117 raGgoji bhaTTaputreNa kauNDabhaTTena nimmite / pUrNo bhUSaNasAre'smin dhAtvAkhyAtArthanirNayaH // 1 // iti zrIkauNDabhaTTaviracite vaiyAkaraNabhUSaNasAre dhAtvarthAkhyAtasAmAnyArthanirNayaH samAptaH // 1 // darpaNaH 'nuvacanasya vAkyaprakaraNAbhyAM kratuyuktapuruSadharmatAvat prakRte'pyanRtavadananiSedhasya zrutiprakaraNAbhyAM kratusambandhapuruSadharmataivocitA / uktaJca bhaTTapAdaiHstryupAyamAMsabhakSA dipuruSArthamapi zritaH / pratiSedhaH kratoraGgamiSTaH prakaraNAzrayAd // iti bhAvaH // * prapaJcitamiti // prapaJcastu uktaH / nanu sAdhutvajJAnaM vinA'pi zAbdabodhodayena vyabhicArAt kathametat sAdhutvasya zaktatvarUpatAyA nirAkariSyamANatvAccAta Aha*vastuta iti / *tadvyatirekanirNaya iti / asAdhutvanizcaye ityarthaH / tannizcaye'pyapabhraMzAd bodhadarzanAt / tathAcAkhyAtAdbhAvanAbodhe bAdhakAbhAva iti bhAvaH // 21 // iti bhUSaNasAradarpaNe dhAtvAkhyAtArthanirUpaNam // 1 // parIkSA mImAMsakaH zaGkate-nanviti / sAdhutvajJAnasya zAbdabuddhiM prati kAraNatvamabhyupetya sAdhutvabhramAdityuktam / vastutastadeva netyAha - * vastuta iti / nanu yatsaMzayavyatirekanizcayau yadutpattipratibandhakau tannizcayastaddheturiti sAmAnyato vyAptyA sAdhutvanizcayasya zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati hetutvAdata Aha-tadvyatirekanirNaya iti / *na pratibandhaka iti / tadvyatirekanirNaye'pyasAdhorlokikaiH prayujyamAnAcchAbdabodhasya darzanena vyabhicArAt asAdhutvanizcayasya pratibandhakatvAsiddhAvuktavyAptyanavasara iti 1 bhAvaH // 21 // iti zrImadbhUSaNasAraTIkAyAM parIkSAnAmikAyAM dhAtvAkhyAtArthavivaraNaM samAptam / ....
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha lkaaraarthnirnnyH| atha pratyekaM dazalakArANAmarthe nirUpayativartamAne parokSe zvo bhAvinyarthe bhaviSyati / vidhyAdau prArthanAdau ca kramAjjJeyA laDAdayaH // 22 // laDAdayaSTitaH SaT krameNaivartheSu drssttvyaaH| tathAhi-vartamAne'rthe laT / "vartamAne laT" (pA0sU0 3 / 11-3) iti sUtrAt / prArabdhA darpaNaH atha lkaaraarthnirnnyH| lakArasAmAnyAtheM nirUpite tadviSayakajijJAsAnivRttAvavazyavaktavyatvajJAnAdvizepArthanirUpaNe'vasarasya saGgatitvaM sUcayannAha-*pratyekamiti / *dazalakArANAmiti / laT liT ityAdikrameNa paThitAnAmityarthaH / AdezAnAM vAcakatvamiti pakSe'pi tiGAcAdezaniSThAM bodhakatArUpAM zakti laDAdiSvAropya tadvidhAnAt tadarthakatvaM teSAmanabhimatamiti bhaavH| ___ *prArabdhAparisamAptatvamiti / vinaSTA dyavayavaprAgabhAvakatve satyanutpannadhvaMsAntyAvayavakatvamityarthaH / bhAvibhUtakriyayoratiprasaGgavAraNAya krameNa padadvayam / lakSye parIkSA lakArasAmAnyasyArthe nirUpite tadviSayakasAmAnyArthAjijJAsAnivRttau vizeSArthaviSayakajijJAsotpattAvavasarasaGgatyA lakAravizeSArtha nirvakti-*vartamAna ityAdinA* / laDAdayaH SaT TitaH kramAdvarttamAnAdiSu kAleSu draSTavyA ityarthaH / naca varttamAnatvAdiptItirlakArAdezajJAnAditi bodhakatvarUpA zaktirAdezeSvevocitA, evaM caite SaT vartamAnAdiSvityanupapannamiti vAcyam ? zAstrIyAnuvAdavazAttasyAH zaktelaDAdiSvAropeNa vidhAnAbhyupagamAt / *prArabdhaparisamAptatvamiti / ayaM bhAvaHvartamAnatvaM na zabdaprayodhikaraNakAlavRttitvam / tAdRzadinAdirUpakAlamAdAya vinaSTe'pi pAke pacatIti prayogApattiH / nApi tAdRzakSaNavRttitvam , kriyAyAH puurvaapriibhuutaavyvksmudaayruupaayaastaadRshaikkssnnvRttitvaasmbhvaat| kintu vinaSTaprAgabhAvakAdyavayavakatve sati, anutpannadhvaMsAntyAvayavakavyApArasamudAyaniSThaM tAdRzazabdaprayogAdhikaraNabuddhisthakSaNasamUhAvayavAzrayakAlavRttitvameva vivakSitamiti / nacaivamapi yat kiJcidekakSaNe tAdRzasamUhAbhAvAdanupapattireveti vAcyam / kriyAyA yatkiJcidekakSaNavRttyayaM pacet tAdAtmyAropeNa pacatItyAdivyavahArAbhyupagamAt / ata eva nivRttabhedAdatikathanamiti / yadyapi "bhAvakAlakArakasaMkhyAzcatvAro'rthA AkhyAtasya" iti niruktabhASye pratipAditamiti vartamAnatvAdikaM kriyA'tiriktamAdAya kAlavRtti nirvaktumucitam, tathApi upAdhimantarA tasya nirvaktumazakyatayA dhAtuvAcyakriyAbhi
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakArArthanirNayaH / parisamAptatvaM, bhUtabhaviSyadbhinnatvaM vA varttamAnatvam / pacatItyAdAvadhizrayaNAdyadhaHzrayaNAnte madhye tadastIti bhavati laTprayogaH / 119 darpaNaH lakSaNaM grAhayati - pacatIti / adhizrayaNAdIti / sAdhyatvaprakArakapratItiviSayapUrvAparIbhUtAvayavasamudAsyaiva kriyAtvAditi bhAvaH / *taditi / uktavarttamAnatvamityarthaH / yadyapi bhAvakAlakArakasaMkhyAzcatvAro'rthA AkhyAtasyeti niruktabhASyAt kriyAtiriktakAlasyaiva varttamAnatvAdikaM pratIyate, tathApi nirupAdhikasya tasya varttamAnatvAdinA pratyetumazakyatvAdupAdhibhUtakriyAmAdAyaiva tatra tattvasya vaktavyatayAssvazyakatvAt kriyAyAmeva tattvamuktamityavadheyam / vastutastu daNDamuhUrttAdyAtmakaH khaNDakAla eva varttamAnatvAdinA laDAdivAcyaH / tadgataM varttamAnatvaM ca tattacchabdaprayogAdhikaraNatvameva tadAdinyAyena tattacchabdaprayogAdhikaraNatvenA'nugamAcca na zaktyAnantyam / yadyevamapi tattattkAlatvena tattatkAlabodhasyAnubhavasiddhAnupapattiriti vibhAvyate; tadAstu zabdaprayogAdhikaraNavRttikAlatvavyApyadharmatvenopalakSitatattatkAlatvAvacchinna eva laTaH zaktiH / kriyArambhAt pUrvvaM samAptyuttaraM cA'dhIte pacatItyAdiprayogApattistu svavRttiprAgabhAvA'pratiyogivRttitvasvavRttidhvaMsA'pratiyogiprakRtakriyA'nuyo parIkSA nakriyAmAdAyava kAle vartamAnatvAdikaM nirvacanIyam, tadapekSayA tattaddhAtvarthakriyAmAdAya tannirvacanIyamityevocitam / vastutastu tattatkAlatvenopAdhinA vaktRbuddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitena tattatkAla eva laDAdInAM zaktiH kalpyate / evaM ca tadAdinyAyena tadAkhyAne sA / na ca tatkAlatvAvacchinneSvAdyAdirUpe kAle laDAdInAM zaktiracetAdRzakAlAdhArakakriyAyAM devadattAzrayakatvamabAdhitamAdAya pacikriyAyA ArambhAtpUrvaM tAdRzakriyAdhvaMsAnantaraM ca pacatItiprayogApattiriti vAcyam / kartA hyAkhyAtArthaH ; sa ca vyApArAzraya eva / tatra vyApArasya dhAtulabhyatvAdananyalabhyasya tattacchabda prayogakAlAvacchinnavyApAratAvacchedakasambandhAvacchinnAzrayatA yA laDarthatAvacchedakatA tayA doSAbhAvAt / evaM vartamAnasAmIpyamapi laDarthaH kvacit / "vartamAnasAmIpye vartamAnavadvA" iti sUtrAt / vartamAnasAmIpyaM cAtItAnAgatasAdhAraNam / tacca kriyAniSTham / prakRtazabdaprAgAdhikaraNakSaNadhrvasAdhikaraNakSaNotpattikatvaprakRtazabdaprayogAdhikaraNakSaNavRttidhvaMsapratiyogikSaNavRttitvAnyatararUpam / 'kadA''yAsyasi' ityukte eSa AgacchAmItyukte Aye kadA gato'sItyAdau antyampratIyate / vartamAnasAmIpyaM ca vivakSAdhInaM kriyAyAM pradhAnabhUtAyAM vizeSaNatayA bhAsate / niruktavarttamAnasAmIpyAzrayagamanAnukUlA kriyeti bodhAt / *bhUtabhaviSyadbhinnatvaM veti / atra vAkAro'nAsthAyAM pUrvApekSayA'sya gurutvAt / evaM bhUtatvabhaviSyatvayorapyevaM nirvacanasyaitattulyatayA etatpakSe kAryamityanyonyAzrayApattizca syAditipUrvalakSaNameva yuktamiti / *madhye tadastIti / madhyakAlavRttivyApAre nirukte vartamAnatvamastItyarthaH /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - AtmA'sti parvatAH santItyAdau tattatkAlikAnAM rAjJAM kriyAyA anityatvAttadviziSTasyotpatyAdikamAdAya varttamAnatvamUhyam / uktaM hi bhASye - " iha bhUtabhaviSyadvarttamAnAnAM rAjJAM kriyA stiSThateradhikaraNam" iti 120 darpaNa: gikatvAbhyAM vizeSitena AdheyatAsambandhenA'nvayaniyamopagamena vAraNIyA / yatra tu khaNDakriyaiva dhAtvarthastatra zuddhAdheyatAsambandhenaiva tadanvayAnnA''tmAstItyAdA doSa iti / bhUtabhaviSyadbhinnatvaM vetyatra vAkAro'nAsthAyAm / pUrvalakSaNApekSayA'sya gurutvAdbhaviSyattvasyApi varttamAnatvaghaTitatvena tadgrahe, bhaviSyatvagrahe ca tadavacchinnabhinnatvarUpavarttamAnatvagraha ityanyo'nyAzrayAcca / evaM bhUtatvamAdAyApyanyonyAzrayo draSTavyaH / nanu sattAzrayatvAdInAM dhAtvarthatve tatrA'saGgatiH teSAmakhaNDatvenA'vayavaghaTitoktalakSaNavarttamAnatvAsambhavAdata Aha-AtmAstIti / anityatvAditi / sAvayavatvena prAgabhAvapratiyogitve sati dhvaMsapratiyogitvAdityarthaH / tadviziSTasyAnityarAjakriyAdiviziSTasattAdirUpArthasyetyarthaH / tathAca kevalasattAdirUpArthe tadasattve'pyuktavizeSaNaviziSTe tasmin vizeSaNAMzamAdAya tatsattvaM nA'nupapannamiti bhAvaH / yadvA tadviziSTetyasya tadA avyahitatvAdanityatvasyaiva parAmarzAt tAdRzakriyAgataM varttamAnatvamAropya sattAdyarthako laDityarthaH / tatra svotprekSitatvaM nirasyati-uktaM hIti / tiSThateradhikaraNamiti / AdheyatAsambandhena tAdRzakriyAtmakakAlaviziSTatvAt tAsAmiti bhAvaH / anena sAdhutvaM labhyate / lakSitakAlasyeva vastutastvatyAdinA uktakalpasyaiva kriyAyAmAdheyatayAnvayalAbhAt / parIkSA nanvAtmAsti parvatAH santItyAdau pradhAnIbhUtA yAsstmadhAraNAnukUlakriyA vyApArabhUtA tasyAM niruktaprArabdhAparisamAptatvaM nAstIti kathaM laTaH sAdhutvamata Aha*AtmA'stIti / * rAjJAmiti / idamupalakSaNaM yasya kasyacit kriyAyAH (1) / rAjJAmiti tu rAjJaH prAdhAnyAttaduktiH / anityatvAditi / rAjAdikartRkakriyAyAM prAgabhAvapratiyogitvadhvaMsapratiyogitvarUpamanityatvamastIti prArabdhAparisamAptatvasya vartamAnatvasya satvAdityarthaH / tadviziSTasya * - rAjA dikriyAviziSTasya / ayambhAvaH--AtmAstItyAdau dhAtUnAmanekArthatvAdvAjAdikartRkakriyAviziSTA AtmadhAraNarUpaphalAnukUlavyApArarUpA kriyA dhAraNArthaH / evaM ca vizeSyatayA bhUtakriyAyA anityatvAttadviziSTasyApyanityatvamitiniruktavartamAnatvasya sambhava iti / uktArthe bhASyakArasammatimAha -- uktaJcetyAdinA / rAjA tiSThatItyAdau svato vartamAnatvasya sambhavaH / AtmA tiSThati, parvatAstiSThantItyAdau tu rAjAdikriyAmAdAyoktarItyA vartamAnatvam / *tiSThateriti / sthityAderapyupalakSaNam / evaJca rAjJaH sthitirbhUtAdibhedena bhinnA, AtmAdisthitebhedikA, asminnarthe harisammatimapyAha 1 ( 1 ) adhikaraNamiti zeSaH /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| 121 parato bhidyate sarvamAtmA tu na vikampate / parvatAdisthitistasmAt pararUpeNa bhidyate // iti vAkyapadIye ca / evam "tama AsIt" "tucchenAbhyapihitaM ydaasiit| "hamekaH prathamamAsam , va mi ca bhaviSyAmi ca" ityAdizrutayo'pi yojyaaH| tacca vartamAnatvAdi laDAdibhiryotyate / kriyAsAmAnyavAcakasya tadviziSTe lakSaNAyAM laDAdestAtpayyaMgrAhakatvenopayogAt / darpaNaH *parato bhidyate iti / sarva pacyAdidhAtvarthasAmAnyaM parataH-svA'pekSayA'nyena vartamAnatvAdinA / bhidyate*-vyAvartate / AtmAstItyatrAtmAdipadamAtmasattAdharthaka na vikalpate sanAtanatvena niravayavatvAduktavizeSaNasambandhAbhAvena bhedA'numitiviSayo na bhavatItyarthaH / tathAcA'tmAstIti prayogA'nupapattiriti pUrvArddhArthaH / samAdhatte-*tasmAditi / vizeSA'tiriktapadArthasya svato vyAvRttatvAsambhavAdityarthaH / prvtaadiityaadinaa'tyaadiprigrhH| _*pararUpeNeti / parasya rAjakriyAdirUpArthasya, rUpeNa-dharmeNa vartamAnatvAdinA bhidyate ityukta evaarthH| *tama ityAdi / tama AsIdityAdayo bhUtakriyAgatabhUtatvAropAt / *bhaviSyAmi ceti / bhAvikriyAgatabhaviSyattvAropAcca yojyA ityarthaH / pakSadvayasyaivA''karArUDhatAM pradarzayan prathamadyotakatvapakSe uppttimaah-*tcceti| *kriyAsAmAnyeti / kAlasAmAnyavRttikriyAvAcakasyetyarthaH / ___ *tadviziSTe* / vartamAnakAlAdiviziSTe, vartamAnatvAdiviziSTe vA vyApAre ityarthaH / laDAderityAdinA liDAdiparigrahaH / *upayogAditi / sa ca prAkpratipAditaH / tathAca laDAdyAdezatvena tibAdInAM vartamAnatvAdidyotakatvAnnApAkSIdityAdA vartamAnakriyApratItiH / kriyAsAmAnyazaktadhAtostattadviziSTe lakSaNayaiva tattadviziSTakriyAbodhopapattau pRthagvarttamAnatvAdA teSAM zaktikalpane gAravAditi bhAvaH / vAca parIkSA *parata ityAdinA / AtmA-vizeSyatayA bhAsamAnam / na vikampate-na tasya rUpa bhinnaM bhavati / *tasmAda*-vizeSyasya svato vyAvRtattvAsambhavAt / ____ *pararUpeNeti / parasya rAjAderyA kriyA tasyA yadrUpaM taddharmo vartamAnatvAdistena bhidyata ityrthH| evaM vartamAnatvavabhUtatvabhaviSyatvaviSaye'pi tathaiva bhUtatvaM bhavivyatvaM coppaadniiym| - evameva zrautaprayogasyApyupapattiH kAryetyAha-*tuccheneti / *tucchen-ajnyaanen| prabhunityamAtmasvarUpam / *abhyapihitam*-AvRttasvarUpam ydaasiidityrthH| ___ nAsam atra bhUtatvasya, bhavAmItyatra niruktavartamAnatvasya / yaduktaM dazalakArANAmartha iti tatrAdyazabdo na vAcyArthaparaH, kintu dyotyArthapara ityAha-*tacceti / *vAcakasyeti / dhAtoriti zeSaH / tadviziSTe*-vartamAnatvAdiviziSTe / *laDAde:*-laDAdhAdezasya / *tAtparyagrAhakatvena*-ityanena dyotakatvaM spaSTatayaivoktam / 16 da0 50
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - anvayavyatirekAbhyAM tadrUpaM laDAdivAcyameva / anyathA pratyayAnAM vAcakatvavilopApattirityapi pakSAntaram / 122 liDarthamAha-parokSe iti / "parokSe liT" (paa0suu03|2|115) itisutrAt / kAlastAvadyatanAnadyatanabhedena dvividhaH / dvividho'pi bhUtabhaviSyadrUpaH / tatrAnadyatane bhUte parokSe liDityarthaH / tenAdyatane bhUte, anadyatane bhaviSyati, bhUte'pyaparokSe ca na liTprayogaH / parokSatvaM casAkSAtkaromItyetAdRzaviSayatAzAlijJAnAviSayatvam / darpaNaH katvapakSamavalambyA''ha - *anvayavyatirekAbhyAmityAdi / I naca kauNDinyanyAyAt kartrAdyarthabAdhaH, zaktatA'vacchedakabhedAt / kiJcaivaM "laH karmaNi" iti sUtraM niravakAzaM syAt / sthalAntare'pi vidhyAdyarthairbAdhasambhavAditibhAvaH / *anyathA*--anvayavyatirekayoH zaktyagrAhakatve / *vilopApattiriti / sarvatra prakRtyaiva tattatpratyayArthatvAbhimatabodhasambhavAditi bhAvaH / adhikaM subarthanirNaye vakSyate / *anadyatane bhUta iti / "bhUte" ( pA0 sU0 6 / 2 / 4 ) iti "anadyatane laD" (pA0 sU0 3 / 2 / 111 ) iti sUtrAbhyAM tattatpadAnuvuttiriti bhAvaH / *na liTprayoga iti / uktArthasya bAdhAt papAcetyAdijabodhAnantaramanadyatanatvAdisandehA'nudayAd bhUtatvAdivattayorapi tadvAkyajatrodhe kriyAMze vizeSaNatayA bhAnamabhyupeyam / tacca vAcakatAM dyotakatAM vA vinA'nupapannamiti liTastadabhyupagama Avazyaka iti bhAvaH / nanu parokSatvaM pratyakSAnyajJAnaviSayatvam / tathAca pratyakSakriyAyAmapi zrutAnumitatvayoH sattvAt papAcetyAdiprayogApattirata Aha-parokSatvaJceti / yathAzrutapratyakSAviSayatvasyopanItakriyAyAmabhAvena tatra papAcetyAdiprayogAnupapattirata Aha--*sAkSAtkaromIti / sAkSAtkaromItyetatpratItisAkSikalaukikaviSayatvAbhA parIkSA 1 1 atha laDAdInAM vartamAnatvAdivAcakatvavAdino matamAha - anvayetyAdinA / kartrA - dyarthabAdhastu vaktumazakyaH / "laH karmaNi" iti sUtrArambhasAmarthyAt / zaktatAvacchekabhedAcca / anyathA vidhyAdyarthairapi bAdhApattiritibhAvaH / anyathA - zaktigrAhakayoranvayavyatirekayoranaGgIkAre / etatpakSe vartamAnalasya pratyayArthatve'pi pratyayArthaH kartA yathA bhAvanAyAM vizeSaNaM bhavati; tathA vartamAnatvamapi vyutpattivaicitryAditi bodhyam / *vilopApattiriti / sarvatraiva lakSaNayA prakRtyarthatvasyopapAdanasambhavAditi bhAvaH / *anadyatana iti* / "anadyatane laG" iti sUtrAdanadyatana ityasya tantrAnuvRtteH / bhUte iti tvadhikArabdham / * tena* - - ' anadyatana' iti vizeSaNena / *prayoga iti / uktArthasya bAdhAditi zeSaH / liTaH prAguktArthadyotakatvAbhyupagamena 'papAca' ityAdivAkyajanyazAbdabodhAnantaraM kriyAvizeSyako bhUtatvabhAvitvaprakArako'nadyatanatvAparokSatvaprakArako vA sandeho'ta eva na bhavati / nanu parokSatvaM pratyakSAnyajJAnaviSayatvam / evaM ca yA kriyA pratyakSA tasyAmapyanumitsAjanyAnumitiviSayatvasambhavAt 'pAca' iti prayogApattirata Aha-*parokSatvaM ceti / * ityetAdRzaviSayatAzAli - etA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 lkaaraarthnirnnyH| naca "kriyA nAmeyamatyantAparadRSTA pUrvAparIbhUtAvayavA na zakyA piNDIbhUtA nidarzayitum" . itibhASyAt tasyA atIndriyatvena parokSe ityavyAvartakamitizayam / piNDIbhUtAyA nidarzayitumazakyatve'pyavayavazaH sAkSAtkaromIti pratItiviSayatvasambhavAt / manyathA 'pazya mRgo dhAvati' ityatra tasyA darzanakarmatA na syAditi prtibhaati| darpaNaH vavattvamityarthaH / uktasthale pratyakSaviSayatAsattve'pi tAdRzavilakSaNaviSayatvAbhAvavattvamakSuNNamiti na tadanupapattiH / pratyakSaM tAdRzazabdaprayokturgrAhyam / nanu dazamastvamasItyAdau zabdAdapyaparokSajJAnasya dRSTatvena zabdajanyatAdRzajJAnaviSayendriyAsambandhakriyAyAM liDanupapattiritice ? na / tatrApi zAbdajJAnasahakRtamanasaiva dazamasAkSAtkAro, na tu zabdAt / laukikaviSayatAniyAmakendriyasaMyogAderabhAvena zAbde tadvattvA'sambhavAt / ata eva tattvamasItyAdyAcAryopadezazamadamAdisaMskRtaM mana Atmadarzane kAraNamiti gItAbhASye uktamiti sarva smnyjsm|| ___ "kriyA nAmeyam" iti bhASye sA'sAvanumAnagamyeti zeSaH / kriyA-sAdhyatvena pratIyamAnA, iyaM pctiityaadivyvhaarvissyiibhuutaa| yataH pUrvAparIbhUtA kramikAnekavyApArasamUhAtmikA, ato'tyantAparadRSTA-pareNa pratyakSapramANenA'tyantamadRSTA tajjanyajJAnAviSayA iti yAvat / piNDIbhUteti / avayavAnAmAzuvinAzitvena piNDasyaivAbhAvAditi bhAvaH / nanu tarhi tasyAM kiM pramANamata Aha-*sAkSAditi / viklityAdirUpakAryA'numeyeti / *anyatheti / kriyAyA avayavazo'pi sAkSAtkArA'nabhyupagame ityarthaH / *pratibhAtIti / uktArtha evA'smabuddhiviSayo bhvtiityrthH| . nanu kriyA'vayavA api kriyAvadatIndriyA eva ; yathA paceldakasecanAdayo'vayavAstathA teSAmanyavayavAste'pi samUharUpeNaiva dhaatuvaacyaaH| yastu kSaNA'vacchinnastadrUpo __parIkSA dRshaanuvyvsaayniruupitvissytaashaali| evaM ca pratyakSaviSayakriyAyAM tAdRzAnuvyavasAyanirUpitaviSayatAzrayapratyakSaviSayatvasatvena bAdhAnna tatra 'papAca' iti pryogH| ____ parokSa iti vizeSaNasya vyAvartya darzayitumAha-*naceti / *atyantAparadRSTA*pareNa sarvato balavatA pratyakSeNAtyantamadRSTA / atra hetumAha-piNDIbhUteti / samudAyabhAvamApannAnAmavayavAnAmAzuvinAzitvena piNDIbhAvasyaivAsambhavAditi bhAvaH / ata evAnumAnagamyeti bhASye uktam / anumAnaM ca tatkRtadarzanena bodhyam / ekAvayavasya pratyakSatvamAdAya yathA-'pazya mRgo dhAvati' iti prayogastathA pacdhAtvarthakriyAyA api yatra pratyakSatvam / tatra liDantaprayogavAraNAya parokSe iti vizeSaNamityAzayenAha-piNDIbhUtAyA iti* / *anyathA*-avayavazo'pi tasyAH saakssaatkaaraanbhyupgme|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre vyApArAviSTAnAM kriyAnukUlasAdhanAnAmevAtra pArokSyaM vivakSitamatonoktadoSaH / 'ayaM papAca' ityAdyanurodhAd vyApArAviSTAnAmitItyapi vadanti / __ kathaM tarhi "vyAtene kiraNAvalImudayanaH" iti svakriyAyAH sva darpaNaH 'vayavaH sa tu na dhAtuvAcyaH, kintvavasamUhA''tmanaiva / AzritakramarUpatvAttadvAcyasya / evaJca sadasadrUpA kriyA na sadviSayendriyagrAhyA / taduktam kramAt sadasatAM teSAmAtmanA na samUhinaH / sadvastuviSayairyAnti sambandha, ckssuraadibhiH|| iti / atyantAparadRSTeti bhASyasyA'pyavayavarUpeNa samUhAtmanA cA'dRSTetyevA'rthaH / ata eva "vartamAne laT" iti sUtre bhASye, "asti vartamAno kAlaH, paraM tvA''dityagatiknopalabhyate" ityuktam / tasya pratyakSeNeti shessH|| ___ evaJca vartamAnatvAkrAntakriyANAM spaSTamevA'pratyakSatvaM tata upalabhyate / 'pazya mRgo dhAvati'ityAdau tu dRzirjJAnArthako, dhAvatirvA phalapara iti na kazciddoSaH / kiJca avayavasya pratyakSatve, prakRtaH kaTamityAdAvavayavAtItatvena samudAyAtItatvamAdAya tAdyupapAdanavadavayavapratyakSatvena samudAyapratyakSatvamAdAya, parokSa ityasya cAritAyeM bhASyasthapUrvapakSasya niIlatvApattirityaparitoSAnmatAntaramAha-*vyApArAviSTAnAmiti* / evaJcAtItAnadyatanavyApArAviSTaparokSakartRkakriyAvRtte toliDiti, "parokSe liT ( pA0sU0 3 / 2 / 115 ) iti suutraarthH| - *ayaM papAceti / tadAnIM karturapArokSye'pi vyApAradazAyAM pArokSyasattvAduktaprayogopapattiriti bhAvaH / *ityapi vadantIti / matAntarAnAdare'trApi pUrvoktArthasyA''pAtaramaNIyatvaM manvAnA bhASyA'nusAriNa iti shessH|| . ___ atrAhurneyAyikAH-pUrvA'parIbhUtA'vayavasamudAyAtmakapAribhASikakriyAvAcyapratyakSatvaM yuktameva / samUhasyaivAbhAvAt / tadavayavAnAmapi pArokSyaM tu sarvAnubhavaviruddham / tatra pratyakSakAraNacakSuHsaMyuktasamavAyAdeH sattvAt / anyathA ghaTapustakAderapyapratyakSatvA''pattiriti bhuvyaakopH| adhizrayaNaM sAkSAtkaromIti sArvajanInapratItezca / pratIteH padArthA'sAdhakatve vyavahAramAtrocchedA''pattizca / "kriyA nAmeyaM" iti bhASya parIkSA ___ yattu parokSatvaM ca vaktRbhinnakartRkatvam / ata eva caitrasamakSa maitreNa gamane kRte'pi 'maitro jagAma' iti caitrIyaprayogasyopapattiH / svakartRkagamanasya cittavikSepAdinA parokSatve'pi svayaM jagAma' iti na prayoga iti tannAmAhaM papAceti pryogaanupptteH| asmatsAmAnAdhikaraNya evottamapuruSavidhAne vaktrabhinnakartRkasthabAdhAditi / 'svayaM jagAma' ityasya prathamAntaprayogasya tu naapttiH| shesstvaabhaavaat| matAntaramAha-*vyApAreti / kevalasAdhanapratyakSatve'pi nAnupapattirityAha*ayamiti / *kathantahIti* / svakartRkakriyAyAH svIyapratyakSaviSayatvasambhavAditi bhAvaH /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| 125 pratyakSatvAditi cet ? asnggtmev| vyAsaGgAdinA svavyApArasya parokSatvopapAdane'pi, bahutaramanaHpraNidhAnasAdhyazAstrArthanirNayajanakazabdaracanAtmake granthe'nadyatanatvA'tItatvayovistArakriyAyAmasattvena darpaNaH syApi iyaM sAvayavapacyAdyartharUpetyarthAnna tadvirodhaH / sadasatAM teSAmityasya vidyamAnAvidyamAnAvayavarUpANAmityarthAt samUhAtmakakriyAyAH pArokSyapratipAdanaparatvAnna harivAkyavirodho'pi / anyathA kriyA sadasapeti vadatovyAghAtaH spaSTa eva / ____ kAlasya pratyakSatvAbhAvena tadanuvAdakabhASyopaSTambhopanyAso'pi nAvayavAnAM pArokSyopapAdakaH / prakRtaH kaTamityatrApyavayavAtItatvamAdAyaiva prayogopapattau samudAyAtItatvArope mAnAbhAvena taddRSTAntAsaGgatizca / dAntike'vayavapratyakSatvena samudAyapratyakSatvamAropya pUrvapakSasya nirdalatvApAdanamapi svAgrahamUlakameva / ata eva bhASye 'pazya mRgo dhAvati' ityanena laukikaviSayatAzAlyarthakahazikarmatvaM dhAvateH pratipAditam / kathamanyathA AgArAntarasthitasya na tAdRzaprayogaH / mRgakarttakadhAvane jJAnaviSayatvarUpajJAnakarmatvA'bAdhAt // dhAvateH saMyogarUpaphalArthakatve vyApAravAcakatvAbhAvAdadhAtutvaprasaGgazca / svajanakavyApAragatapaurvAparyAropeNa kriyAtvopapAdane cApratyakSatvApattistadavasthaiveti na kiJcidetat / tasmAt pUrvoktamatameva nirAbAdhamiti // *vyAsaGgAdineti / yathA-"matto'haM kila vilalApa" ityatra madAdinA manos parIkSA *uppaadne'piiti*| bahutaramanaHpraNidhAnasAdhya kiM grantharacanAtmakakriyAyAH iti shessH| ___atredaM bodhyam-prAguktamatayoH vyApArAviSTAnAmiti matameva yuktamiti prtibhaati| kriyAvayavAnAmapi sAvayavatvAtteSAmapi samUharUpatvAtsarvA'pi kriyA parokSaiva / evaM cendriyANAM sadvastugrAhakatvena kriyAyAH sadasadvasturUpAyAstena pratyakSasya na prsktiH| taduktaM hariNA kramAtsadasatAM teSAmAtmanAM na samUhinaH / sadvastuviSayairyAnti sambandhaM cakSurAdibhiH // iti ata eva bhASya-atyantAparadRSTetyatrAtyantapadasvArasyasaGgatiriti / na ca 'pazya mRgo dhAvati' ityasya prayogasyAnupapattiriti vAcyam / tatra deze jJAnasAmAnyArthatvAt / evamadhizrayaNaM sAkSAtkaromItyasyApi yathA kathaJcidupapattiH kaaryaa| ata evAgArAntaHsthitayorekasya paraM prati khuravikSepAdijanyazabdazravaNAnantaraM mRgakartRkagamanAnumAnAnantaraM pazya mRgo dhAvati' iti prayogasyApyupapattiriti / kiJca vAstavaM pArokSyAdi na liTaH prayoge niyAmakam / kintuvivakSAnibandhanamata eva 'adhyAsta sarvartusukhAmayodhyAm' iti laGantaprayogasyopapattiH / evaM ca 'vyAtene kiraNAvalImudayanaH' iti prayogasyApi zIghrAnAyAsaniSpannatvapratItiphalakabhUtAnadyatanatvavivakSAyA eva sUkSmakAlena kariSyAmi yatra mayA'pi sAkSAtkartumazakyamiti jJAnaphalakapArokSyavivakSAyAzca sambhavAlliTa upapattiriti sAdhutvameva / evamatyantApahnave'pi liT bhavati / "atyantApahnave liT vaktavya' iti vacanAt / yathA kecitpuruSeNa caitraM pratyuktaM 'mayA kaliGga dRSTo'si tatra gantA tu punaH saMskArayogyo bhavati /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArai anadyatanAtItatvayorabhAvena tadarthakaliDasambhavAt // luDarthamAha-zvo bhAvinIti // anadyatane bhAvinItyarthaH / " anadyatane luTU" ( pA0sU0 3 / 3 / 15) iti sUtrAt / yathA vo bhavitetyAdau / 126 luDarthamAha-#bhaviSyatIti // bhaviSyatsAmAnye ityarthaH / " luTU zeSe caM" (paa0suu03|3|13) iti sutrAt / yathA ghaTo bhaviSyatItyAdau / darpaNaH sannidhAnAt kriyApArokSyaM, tadvadityarthaH / liDasambhavAditi* / atredaM cintyam-na vAstavaM pArokSyAdi liDAdiniyAmakam / 'adhyAsta sarvartta sukhAmayodhyAm' ityatra laGo'sAdhutApateH / kintu vaivakSikaM tat / tathA vakSyati ca svayameva sArakRt 'anayanabhUtatvena vivakSite laG, tatraiva pArokSyavivakSAyAM liT iti / prakRte cAsnAyAsaniSpannatva- zIghraniSpannatvapratItiphalakabhUtAnadyatanatvavivakSAyAH, evaM sUkSmakAlena kariSyAmi yatra kAle mayA'pi sAkSAtkarttumazakyamiti pratItaphalakapArokSyavivakSAyAzca sattvAlliDupapattisambhavAditi // 1 *anadyatana iti* / atItAvyavahitarAtripazcArddhaviziSTA''gAmirAtripUrvArddhApetaM dinamadyatanam / etadbhinna kAlatvamanadyatanatvamiti vRttikArAdayaH / kaiyaTastu - luDsUtre - 'tItarAtrerantyayAmenA''gAmirAtrerAdyayAmena sahito divaso'dyatana ityUce / atredamavadheyam - anadyatanabhUte yadA bhUtatvamAtravivakSA ; tadA luGeva / tena hyo'pAkSIdityAdau bhUtatvamAtravivakSAyAM luGi, pazcAd hyaH padena sambandhe nAdyatanatvapratItiriti na luDossAdhutA / evamanadyatanabhaviSyati bhaviSyattvamAtravivakSayA laT-zvo yakSyamANe- 'devatA yakSyati' ityatra pazcAddhyanadyatanatvapratItiriti // pare tu sAGgayAgasya dvayahAtmakakA lasAdhyatvAttadadhikaraNadvayahAtmakakAlasyAnadyatanatvAbhAvena luTosnavasarAlaDupapattiH / 'adyaprabhRti me dvArA ! brahmacarya bhaviSyati' itivadityAhuH // parIkSA aGgavaGgakaliGgeSu saurASTramagadheSu ca / tIrthayAtrAM vinA gatvA punaH saMskAramarhati // ' iti vacanAt / tadvAkyazravaNAnantaraM caitra Aha- 'nAhaM kaliGga jagAma iti / tadapahnavazva tannizcayotpattipratibandhakajJAnajanakazabdaH / tasminnAtyantikatvaM ca praznaviSayaviparItakathanAbhAvapUrvakapraznaviSayopapAdakaviparItakathanam / atra kaliGgAdhikaraNakadarzanaviSayatApraznaviSayaH tadviparItaM na dRSTo'smi iti kathanam / tadakaraNe'pi tAdRzaviSayatAyA yadupapAdakaM taddezAdhikaraNakaM gamanaM tasyaivAbhAvabodhakazabdoccAraNamiti / evamanyatrApi bodhyam / *bhaaviniiti*| bhaviSyatvaM ca vatamAnaprAgabhAvapratiyogitvam / anadyatanatvaM cAdyatanabhinnakAlavRttitvam / adyatanaM ca - atItAyAH rAtreH pazcArdhenAgAminyAH pUrvArdhana ca sahito divasaH / *bhaviSyatsAmAnya iti / atra sAmAnyapade nAnadyatanatvasyAvivakSA pratipA
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| tasvaJca-vartamAnaprAgabhAvapratiyogisamayotpattimattvam / ... ... ... leTo'rthamAha-*vidhyAdAviti ||"ling\ leTa" (paasuu03|4|7) iti sUtrAt / liGarthazca vidhyAdiriti vakSyate / loDarthamAha darpaNaHnanu 'ahamekaH prathamamAsaM vAmi bhaviSyAmi ca' ityatra dhAtvarthasattAyAM vartamAnaprAgabhAvapratiyogitvasya bhaviSyatvasya bAdhAttadarthakAdbhaviSyadarthakapratyayAprasaktirata Aha-*tatvaJceti / vartamAnaprAgabhAvapratiyogyutpattikasamayavattvamiti pAThaH / tathAca tadarthavyApArAdhikaraNasya kAlasyAnityarAjakriyA''dyAtmakasyoktabhaviSyattvAt tadAdAyaiva laDupapattiriti ythaashrutaarthaanusaarinnH|| ____anye tu-nanu yeSAM mate nazyatyAdidhAtUnAM nAzamAtramarthasteSAM bhaviSyattvasya vartamAnaprAgabhAvapratiyogitvasatve zvo bhAvinAzake 'para'zvo naGkhyatIti prayogApattiH / vartamAnanAzaprAgabhAvapratiyogini tannAze parazvastanakAlavRttitvasattvAt / - naca parazvastanakAlasya bhaviSyattvaghaTakaprAgabhAve'nvayAbhyupagamAttasyaca tatprAgabhAve bAdhAnnoktaprayogApattiriti vAcyam / tathA sati zvobhAvinAzake'pi zvo nayatIti pryogaa'nuppttiH| tannAzaprAgabhAve zvastanakAlasambandhabAdhAdata Aha*tattvaJcati / atra samayapadopAdAnaM kAlo laDAdyartha ityabhipretya, na tu tasya lakSaNe nivezaH, prayojanAbhAvAd vidyamAnaprAgbhAvapratiyogyutpattikatvasyaiva samyaktvAt / yatra tUtpattireva dhAtvarthastatra tadUdhaTitameva tanirvaktavyam / anyathotpatteDhedhA bhAnaprasaGgAt / evaJcoktasthale bhaviSyattvaghaTakotpattI parazvastanakAlavRttitvavAdhAnoktapra. yogApattiritItthamavatArayanti / / ____ atredamavadheyam-ihAdya ghaTo bhaviSyatItyAdau dezakAlavizeSAderadhikaraNatvena dhaatvrthotpttaavevaa'nvyH| nanu bhaviSyattvaghaTakaprAgabhAve utpattimati vA, tathA sati parIkSA ditaa| evaM cAnadyatanatvaviziSTabhaviSyatvavatyapi yadA bhaviSyatvamAtravivakSAH tadA laT bhavatIti bodhyam / pUrvoktakAlaniSThabhaviSyatvaghaTitaM kriyAniSThaM bhaviSyatvamAha*tatvaM ceti / nanu yathA yatkiJcit kriyAyAmatItAyAmapi yatkiJciddIparivartanAdikriyAsatvakAle pacatIti prayogo bhavati, tathA tasminkAle yatkiJcit kriyAyA bhavidhyatvAt pakSyatIti pryogaapttiH| nacoddezyatAvacchedakatakriyAtvAvacchedena bhaviSyatvasyAnvaya upeyata iti vAcyam / tathA sati kadApi pakSyatIti na syaat| kasminapi kAle viklitynukuulvyaapaarsaamaanypraagbhaavaastvaat| na ca prakRtapAkatvAvacchedena tAdRzabhaviSyatvasyAnvayaM svIkurma iti vAcyam / uddezyatAvacchedakasya prakRtapAkatvasya zabdAdanupasthiteH / etAdRze viSaye dhAtostAdRze'rthe lakSaNAyAM tu lakSaNaivagauravarUpadoSaprayojiketi ced ? n| pakSyatItyAdau tattatpAkatAtparyakadhAtusamabhivyAhRte laDAdipratyayena bhaviSyatvaprakArakazAbdabodhe jananIye tattatpAkIyAdyavyApAravizeSyakavartamAnaprAgabhAvapratiyogitvaprakArakaM jJAnaM sahakArikAraNamiti sviikaaraat| yadA tu AdyavyApAranAze'pi tatra vartamAnaprAgabhAvapratiyogitvabhramaH, tadA pakSyatIti prayogo bhvtyeveti|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreprArthanAdAviti / mAdinA vidhyAdyAziSo gRhyante / "AziSi liGloTI" (paa0suu03|3|173) "loT ca" iti (paa0suu03|3|162) sUtrAbhyAM tathA'vagamAt / yathA- bhavatu te zivaprasAdaH' ityAdau / etayoro liGartha eva, trayANAM samAnArthatvAditi tannirNayeneva nirNayaH // 22 // darpaNaH kapAlanAzajanyaghaTanAzasthale, iha kapAle'dya ghaTadhvaMso bhaviSyatIti prayogA''patterghaTarUpapratiyogyAtmakaghaTadhvaMsaprAgabhAvasya kapAle sattvAdeva zvo bhAvinyadya bhaviSyatIti prayogaprasaGgazca / adyatanakAlavRttitvasya prAgabhAve sattvAt / tathA-bhavane zvaH samuspadya prAGgaNe parazvo gamiSyati maitre, prAGgaNe parazvo bhaviSyatIti prayogA''pattiH / utpattimato maitrasya prAGgaNavRttitvAt , parazvastanakAlavRttitvAcca / yathokte tu tasya paramcastanakAlavRttitve'pyutpattestatkAlAvRttitvAnna kazcana dossH|| . evaJca vartamAnaprAgabhAvapratiyogyutpattyanukUlo ghaTAzrayako vyApAra iti vaiyAkaraNamate bodhaH / tathAvotpattyaghaTite bhaviSyattve laDAdeH zaktilAghavAttadaghaTite tu lakSaNeti na naGgyatItyAdyuktasthale utpattibodhAnupapattiriti // vidhyaadyaashissaaviti| AzIstu smbodhyrhitvissykloddaayntshbdpryoktricchaa| *bhavatu te iti / hitaviSayakamadicchAviSayatvasambandhizivaprasAdakartakaM bhavanamiti bodhaH / etayoriti / lettlottorityrthH| *trayANAm / leTloTaliDAmityarthaH / *tannirNayenaiveti / liGarthanirNayena ityarthaH // 22 // parIkSA idamatra bodhyam-ihAya ghaTo bhaviSyatItyAdau bhUdhAtvartha utpatyanukUlo vyApArastaghaTakotpattau dezasya kAlasyAnvayAdhikaraNatvenAnvayo na ghaTe / iha catvare zvaH samutpadyaparaco goSThe gamiSyati ghaTe goSThe, paraco ghaTo bhaviSyatIti prayogApatteH / ghaTe parathaH kAlavRttitvagoSThavRttitvayoH satvAt / vartamAnaprAgabhAvapratiyogisamaye utpattimatvasya satvAcca / evaM ca dhAtunotpattilAbhe TuDarthabhaviSyatvasya vartamAnaprAgabhAvapratiyogisamaye vRttitvarUpatvamevAstu, na tu tatrotpatteH pravezo, gauravAt / evaM cotpatteH zAbdabodhe vAradvayaM bhAnApattirapi naH tathA dhAtvarthe saptamyantArthatvaniyamasyApyupapattiriti / vidhyAziSAviti / atrAzIH prayoktRniSThA yA hitaprAptiviSayakecchA saiva / hitaM ca svasya parasya vetyatra nAgrahaH / tasyA icchAyA 'bhavatu te zivaprasAdaH' ityatra dhAtvarthe zivaprasAdakartRkabhavane'nvayo viSayatayA bodhyH| vaktRsamavetatAdRzecchAviziSTatvasaMbandhizivaprasAdakartRkaM bhavanamiti shaabdbodhH| yatra tu vaktA kazcana nAsti, kintu svayameva bhavatu me zivaprasAdaH' itIcchati, tatra pratyAsatyA tasyAmicchAyAM mavR. ttitvasya bhAnamityabhyupeyamiti / etayoH -lettlottoH| *tannirNayena-liGarthanirNayena // 22 //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakArArthanirNayaH / 129 laDAdikrameNa GitAmarthamAhahyobhUte preraNAdau ca bhUtamAtre lngaadyH|| . . satyAM kriyAtipattau ca bhUte bhAvini luG smRtaH // 23 // laGarthamAha-hyobhUta iti* // anadyatane bhUta ityrthH| "anadyatane laG " (paa0suu03|1|111) iti sUtrAt / yathA-'asya putro' bhavat' ityaadi| liGarthamAha-*preraNAdAviti* // "vidhinimantraNAmantraNAdhISTasapraznaprArthaneSu li (paasuu03|2|161)iti sUtrAt / tatra-vidhiHpreraNam , bhRtyAdenikRSTasya pravarttanam / nimantraNaM niyogakaraNam , darpaNaH hyaH padasyAvyavahitAtItadivase rUDhatayA tadAtmakakAlasya laGarthatvenaikadinAntaritabhUte laGanupapattirata Aha-*anadyatana iti / tathAca hyaHpadaM lakSaNayA'nadyatanatvenAnadyatanamAtrabodhakamiti noktdossaavkaashH| evaM zcobhAvinItyatrApi bodhyam / ___ *asya putra iti| vartamAnadhvaMsapratiyogyanadyatanakAlavRttiretatsambandhiputrakartakotpattyanukUlo vyApAra iti bodhH| adhyAstetyAdau tu bhUtA'nadyatanatvamAtravivakSayA lapapattiH / sUtrAd vidhyAdInAM liGarthatvapratIteH, kathaM preraNAdervidhyarthatvamata Aha-*tatreti / teSu madhye ityrthH| vidhiH preraNamiti* | preraNAparyAyo vidhizabdaityarthaH / preraNAyA liGAdizabdasvarUpatAM vadatAM mataM nirAkartuM preraNAyAH svarUpaM drshyti-*bhRttyaaderityaadi| __ ayambhAvaH-yadviSakatvena jJAnasya pravRttijanakatvaM saiva pravarttanA / tAdRzaviSayatAnirUpakatvaM ceSTasAdhanatAyA eva, na tu liGAdAnAm / tadviSayakatvenaiva svaparajJAnAtpravRtteH srvsmmttvaat| tadviSayakajJAnAt pravRttyanudayAt / sA yadi vaktrapekSayA'prakRSTodUdezyakapravartakajJAnaviSayIbhUtA tadA preraNetyucyate / anyAdRk tu nimntrnnaadipdvypdeshyaa| tathAca svAbhilaSitopAyA'jJAnAdapravRttApakRSTaprayojyasyopAyaviSayakapravR. parIkSA *hyo bhUta iti / atra hyaHpadaM nAtItadinAntarAvyavahitadivasaparam / prtho'bhvditytraanupptteH| kintu anadyatanamAtrasya bodhakamityAzayenAha-*anadyatana iti / *bhUta iti / evaM cAtItadivasamAtramAdAya tAdRzaprayogasyopapattiH / adyatanabhinnatvaM cAnadyatanatvam / adyatanatvaM ca-svAvyavahitottaratvasambandhena vartamAnadhvaMsapratiyogirAtryaviziSTatve sati vartamAnaprAgabhAvapratiyogirAtryadhena svAvyavahitapUrvatvasambandhena viziSTaM yaddinaM tattvam / *asya putro'bhavadityAdIti / prakRtazabdaprayogAdhikaraNadinaprAgvRttivyavahitamavyavahitaM vA tatra sarvatrAyaM prayogo bhavati / vartamAnadhvaMsapratiyogi anadyatanakAlavRttiretatsambandhiputrakartRkotpatyanukUlo vyApAra iti bodhH| . nanu sUtrAdvidhyAdInAM liGarthatvaM pratIyata iti kathaM preraNAyA liGarthatvamityAha vidhiH prernnmiti| preraNaM ca-pravartanameva / tadatiriktAMzasya prakaraNAdinA lAbhasambhavAt , tatvaMntu-pravartanAtvAvacchinnasyaivetyAzayenAha-*pravartanAtveneti / 17 90 pa0
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNAsareAvazyake preraNetyarthaH / AmantraNam , kAmacArAnujJA / adhISTaHsatkArapUrvako vyaapaarH| darpaNaH tyanukUlo vyApAraH preraNeti paryavasyatIti / adhikamagre vakSyate / .. tatra vaidikamudAharaNam-'svargakAmo yajeta ityaadi| svargakAmAbhinnakarttakayAgabhAvanA svargAdISTasAdhanamiti vaiyAkaraNamate bodhaH / bhAvanAyAmiSTasAdhanatvaM tu pratyAtyA svargakAmasyaiva, tAdRzazcAhamiti abhisandhAya yAgAdau niyojyasya pravRttinivahati / laukike tu 'jalamAhara' ityAdi bodhaH svymuuhyH|| - niyogakaraNamiti / 'vipraM nimantrayata' ityAdito viprAzrayakapravRttijanakabhAvanAbodhena prakRte viniyogapadArthaH pravRttistatkaraNa-tadanukUlo vyApAra ityarthaH / *Avazyaka iti / zrAddhabhojanAdizca tathA / *preraNeti / pravarttanetyarthaH / asya dauhitrAderityAdiH / tatrApravRttasya pravRttyanukUlavyApAra iti yAvat / yatheha-'iha bhuJjIta bhavAn' ityaadi| .. ___ *kAmacArAnujJeti / svecchayA pravRttasyetaratra pravRttipratibandhaphalakasvAbhilaSitaviSayakapravRttyanukUlo vyApAra ityarthaH / yathA-'ihAsItA''rabdhaM kuruta tattkuruSva yathA hitam' ityAdi / upavezanAdivyApAra iSTasAdhanatAjJAnAt pravRttAvitaratrApravRttirarthataH phalati / . *satkArapUrvako vyApAra iti / adhyApanAdivyApAre sammAnapUrvakapravRttyanukUlo vyApAro'dhISTapadArtha ityarthaH / iyamevA'bhyarthanecyute / yathA-'mANavakamadhyApayAiti ukteSviSTasAdhanatve-anukUlatvaM ca-pravRttijanakatAvacchedakakoTipraviSTatayA bodhyam // *sampradhAraNamiti / upasthitakriyayormadhye ektrkriyaadhrmikessttsaadhntvnirnnyecchetyrthH| yathA-ki bho vedamadhIyIya uta tarkamiti / svoddezyakatvasambandhena sambodhyaviziSTA manniSThA ca vedAdhyayanatAdhyayanAnyatarabhAvaneSTasAdhanatvaprakArakanirNayecchAviSaya iti bodha evmgre'pi| vidhiH preraNamiti / preraNam-pravartanamityarthaH / apravRttaprayojyasyA'jJAtasvA'bhilaSitopAya iSTasAdhanatAbodhanamiti yAvat / apakRSToddezyakatAdRzeSTasAdhanatvabodhaviSayA'prayuktaM liGAdighaTitaM vAkyamevA''jJopadezapadAbhyAM vyapadizyate / tadevA''ha-*bhRtyAderiti / AdinA shissyaadiprigrhH| tatra laukikamudAharaNaM, bhavAJjalamAnayedityAdi / vaidike-'svargakAmo yajeta' ityAdi / *niyogakaraNamiti / nimantryayate niyujyate'neneti vyutpattyA niyogAnukUlo vyApAro nimantraNapadArtha ityrthH|| *Avazyaka iti / zrAddhabhojanAdAvityarthaH / preraNetyasya dauhitrAderityAdiH / tathAcAvazyake zrAddhabhojanAdau dauhitrAderiSTasAdhanatAbodhanaM nimantraNamiti phlitm| yatheha bhuJcIta bhavAniti / *kAmacAreti / svAbhilaSite kAmacAreNa pravRttasyeSTasAdhanatAbodhanamityarthaH / *yathehAsIteti / anujJAtuH pravRttiprayojanasyetarapravRttiprabandhenaitatpravRttiviSaya iSTasAdhanatAbodhanam / yathArabdhaM kuruta, tatkuruSva yathA hitamiti ca etadAdi sarvopalakSaNam AmantraNam / *satkArapUrvako vyApAra iti / sammAnapUrvakAdhyApanAdivyApAra iSTasAdhanatAbo
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| 131 etazcatuSTayAnugatapravarttanAtvena vAcyatA lAghavAt / uktazca asti pravartanArUpamanusyUtaM caturvapi / tatraiva liGka vidhAtavyaH kiM bhedasya vivakSayA // nyAyavyutpAdanArtha vA prapazcArthamathA'pi vA / viddhyAdInAmupAdAnaM caturNAmAditaH kRtam // iti / ra pravarddhanAtvaJca-pravRttijanakajJAnaviSayatAvacchedakatvam / tacceSTasAdhanatvasyAstIti tadeva vidhyrthH| - ___ darpaNaH dhanamityarthaH / ayameva cA'bhyarthaneti vyavahiyate / udAharaNam-mANavakamadhyApayedbhavAniti / sampraznaH-sampradhAraNam / prArthanA tu-svAbhilaSitavastudAnAdau svIyecchAbodhanam / yathAbhojanaM labheyeti ) *etaccatuSTayeti / vidhyAdicatuSTayetyarthaH / *lAghavAditi / tasya zakyatA'vacchedakatvakalpane lAghavAdityarthaH / vidhivAkyAdvidhyAdInAM bodhasya sarvasiddhatve'pi tattadrUpasya zakyatAvacchedakatvakalpane gauravAduktA'nugatarUpasyaiva zakyatAvacchedakatvamucitamiti bhAvaH / tatra harisammatimAha-*uktajeti / kimbhedasyeti / tattadrUpeNa pArthakyasyetyarthaH / tattadrUpeNa zakteranaGgIkArAditi bhAvaH / tarhi-tathopAdAnaM sUtrakRtA kimiti kRtamata Aha-*nyAyeti // nyAyaH-zaktiH / tadavyutpattaye-tadgrahAyetyarthaH // __ nanu pravarttanAtvena pravarttanAyAM zaktigraho vidhyAdisamastadharmika evetyata Aha*prapaJcArthamiti* // pravarttanaM pravRttikaraNamiti vyutpatterNyantAd yuci niSpannapravarttanAzabdAt pravRttyanukUlavyApAralAbha ityAha-*tacceti // niruktA'vacchedakatvaM cetyrthH|| ___ *tadeveti // issttsaadhntvmevetyrthH| evakAreNa kRtisAdhyatvAdivyavacchedaH / iSTatvaM ca-samabhivyAhRtapadopasthApitakAmanAviSayatvam / 'svargakAmo yajeta' ityatra svargakAmapadopasthApitakAmanAviSayatvasya svarge satvAdiSTatvaM tasyA'kSatam / tenaiva ca svargAdISTAnAmanugamaH / yadi ca sAmAnyata iSTasAdhanatvajJAne pravRtyanudayAt tattadrU parIkSA *uktaM ceti| hariNeti shessH| *prvrtnaaruupmiti*| pravartanAyA dharma ityrthH| tatraiva-tadavacchinna eva / yadrUpaM catuSu anusyUtaM saMbaddham, tadavacchinne zaktikalpane zakyatAvacchedakasyaikyAcchaktaraikyamiti bhaavH| *nyAyeti / 'sAmAnyadharmasya' vyApyadharmavyApakatvam itinyaayenetyrthH| tasya vyutpAdanArthatasyAvyabhicaritatvapradarzanArtham / bhedenopAdAne chAtrANAM tatpApabodhyArthasya samyag graho bhaviSyatIti bhAvaH / *prpnycaarthmiti| pravatainAtvasya zakyatAvacchedakatve tadavacchinnanirUpitazaktigraho vidhyAdiviSayaka evetyasya pradarzanArthamiti bhaavH| pravartyate'nayA sA pravartanetivyutpatyA propsRssttvteyetaa karaNe yucpratyayena niSpannapravartanAzabdena prajJetyanukUlajJAnaviSayasya lAbha ityAzayenAha*pravartanAtvaceti / *iSTasAdhanatvasyeti / pravRttitvAvacchinnaM prati kriyAvizeSyakeSTasAdhanatAjJAnasya prayojakatayA tdvissytaavcchedktvmissttsaadhntve'stiityrthH| evakAreNa kRtisAdhyatvavyavacchedaH / iSTatvaM ca-icchAviSayatvam / yathA-'svargakAmo yajeta
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - darpaNaH peNa svargatvAdinA svargasAdhanatAjJAnaM tathA vAcyam / tathAca tena rUpeNeSTasAdhanatvasya zruteranavagamAdvidhivAkyAt kathaM pravarttakajJAnanirvAha iti vibhAvyateH taSTatAvacchedakatvena svargatvAdInanugamayya tadavacchinnasAdhanatve vidheH zaktirupagantavyA, evaJca na vidhernAnArthatvamapi / tadAdivat / iSTatA'vacchedakatvasyopalakSaNatvopagamAcca na svargatvAdInAM tadrUpeNa bhAnApattiH / atha 'svargakAma jyotiSTomena yajeta' ityatra zrutyA svargasAdhanatvaM jyotiSTome bodhanIyam / tacca na sambhavati / vAjapeyAdapi svargotpattervyabhicArAd, vaijAtyasya cottarakAlakalpyatvena pUrvamanupasthitatvAditi ced ? na / ghaTaM dravyatvenaiva jAnAtItyAdau ghaTatvopalakSitavyaktivizeSyakadravyatvaprakArakajJAnA'vagamavat svargatvAzrayayatkiJcidUvyaktisamAnAdhikaraNA'bhAvA'pratiyAgitvameva zrutyA yAge'vagamyate, athavA yAgAsnuttarakAlA'vRttitvameva svargatvasAmAnAdhikaraNyeneti na kazciddoSaH / ata eva sAdhyeSTakatvasya vidhyarthatvamAmananti / anyathAsiddhatvaM tu vidheH pravRttitAtparyyakatvA'vadhAraNAduttarakAlakalpyam / itthaJca grahaNazrAddhAdau nityatvanaimittikatvayoriva nityazrAddhasandhyAdau nityatvakAmyatvayorapyavirodhAllAghavAdrA trisatranyAyena / - dadyAdaharahaH zrAddhaM pitRbhyaH prItimAvahan / sandhyAmupAsate ye tu satataM saMzitavratAH / vidhUtapApAste yAnti brahmalokamanAmayam // parIkSA iti vAkyAtsvarga kA padopasthApyasya svargakAmanAvat upasthitau svargaSTatvasya lAbhaH / na ca icchA viSayAtmaka sAmAnyadharmAvachinna sAdhanatAjJAnamAtreNa pravRttirna bhavati, kintu svargatvAdirUpa vizeSadharmAvacchinna sAdhanatAjJAnAdeveti tattaddharmAvacchinnasAdhanatvaM vidhyartha iti vaktavyam / tacca zrutivAkyAnnAvagamyata iti kathaM pravartakajJAnanirvAha iti vAcyam / iSTatAvacchedakatvena svargatvAdInAmanugatenopalakSaNIbhUtasyeSTatAvacchedakasyaikatvena zakterai kya; zakyatAvacchedakaM ca svargatvAvacchinna sAdhanatvameveti vidhivAkyAtasya lAbhAt / nanu 'svargakAmo vyotiSTomena yajeta' iti vAkyAjyotiSTome svargatatachanna kAryatAnirUpitakAraNatAvAcyA, sA na sambhavati / vAjapeyAdapi svargIspatteH pratyekaM vyabhicArAtsvarganivRttataddharmAvacchinnasAdhanatA ca vaktumazakyA / tattaddharmasya pUrvamanupasthitatvAditi ced ? na svargatvasAmAnAdhikaraNyena kAryatvopagamasya zrutivAkyAtkalpanAt / 'ghaTaM nIlaM jAnAti' itivAkyAtsvaghaTatvasAmAnAdhikaraNyena nIlAbhedajJAnaviSayatvalAbhAt // itthaM ca yatra svargakAmAdipadasamabhivyAhArastatra svargavizeSasAdhanatvaM kalpyate / yatra tu na tattatsamabhivyAhArastatra 'aharahaH sandhyAmupAsIta' 'aharahaH zrAddhamupAsIta' ityAdau arthavAdavAkyApasthitaphalasAdhanatvasya vidhyarthatvaM svIkAryam / rAtrisatranyAyAt / arthavAdavAkyaM tu dadyAdaharahaH zrAddhaM pitRbhyaH prItimAvahan / sandhyAmupAsate ye tu satataM saMzitavratAH / vidhUtapApAste yAnti brahmalokamanAmayam / iti /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| 133 darpaNaH ityAgrarthavAdopasthitapitRtRptibrahmalokAvAptyAdikameva phalaM kalpyate / yadyapyanyatra samavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyenaiva yAgasvargayoH kAryakAraNabhAvaH klaptaH, tathApyuktavAkyaprAmANyAcchrAddhapitRtRptyodezyatvasamavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyena sa kalpanIyaH / kartaniSThA'dRSTasya tu na pitRtRptijanakatvam / vyadhikaraNatvAt / zrAddhAnantarakRtakarmanAzAjalasparzAdinAtannAzena pitrAdisvargA'nApattezca / pitRRNAM muktatve'nuSTAtaryeva tatkalpyatAm / ata eva zAstrA''dezitaM phalamanuSThAtarItyutsarga iti vRddhaaH| svataH puruSArthaduHkhaprAgabhAvaH, pratyavAyA'nutpAdo vA tathA kalpanIyaH / tatsAdhanatvaM ca yogakSemasAdhAraNam / nitye kRte pratyavAyA'nutpAdaniyamAt / tatsattve duHkha. prAgabhAvA'vazyambhAvAcca / tathA ca "sarvazakto pravRttiH syAt tathA bhuutopdeshaat| iti sarvazaktyadhikaraNapUrvapakSasUtrapuruSArthasya bhAvyasyobhayatra taulyena yathA kAmyaM phalAyAlaM tathA nityamapIti vyAkhyAtaM bhaattaiH| ___ nanviSTasAdhanatvasya vidhyarthatve sAdhanatvasyA''khyAtenA'bhidhAnAjjyotiSTomenetyatra tRtIyA'nupapattiriti ced ? n| dravyaM kArakamiti pakSe zaGkA'navakAzAt / zaktiH kArakamiti pakSe'pi yajyartha vyApAraniSThabhAvanAbhAvyanivartakatvarUpakaraNatvasyAbhidhAne'pi yAganiSThasya tasyA'nabhidhAnena tatsamAnAdhikaraNajyotiSTomapadAttadupapatteH / 'na kalaja bhakSayet' ityAdeniSedhavidhitvopapattaye najasamabhivyAhAre vidheraniSTasAdhanatve shktirupgntvyaa| tasyA'pi dhaatvrthe'nvyH| naJ tAtpartya grAhakaH / kalAkarmakabhakSaNamaniSTasAdhanamiti bodhaH / ___yadvA naarthAbhAvavizeSyaka eva bodhH| najA vidhenivRttitaatpryktvaavdhaarnnaat| tena ca svapratiyoginyaniSTasAdhanatvAkSepAttato nivRtyupapattiriti bhAvaH / balavadaniSTAjanaka iSTasAdhane candramaNDalAnayane balavadaniSTAnanubandhini sAdhye niSphale, tRptirUpeSTasAdhane kRtisAdhyamadhuviSasaMpRktA'nnabhojane ca pravRtyadarzanAt / pravartakajJAne viSayatA parIkSA nityatvasya kAmyatvena virodhAnna nityasya phalavizeSasAdhanatvakalpanamiti tu na vAcyam / tayoravirodhasya kalpanAt / nanu yAgasyecchAvizeSarUpasya sukhavizeSarUpasvarga prati samavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyAt 'jyotiSTomena svargakAmo yajetA ityatra bhavatu svargasAdhanatvam 'aharahaH zrAddhasya tu karmavizeSarUpasya putrasamavetasya pitRprItisAdhanatvaM tu na sambhavati ; vyadhikaraNatvAditi ced ? na / etAdRze viSaye sva. sAdhyakatvamuddezyatvasambandhasya kAraNatAvacchedakatvakalpanAt / pitRNAM muktatve tu karmAH nuSTAtureva tatphalam / ___yadvA-nityasandhyAvandanakarmaNaH pratyavAyAnutpAda eva phalamityastu / tasya janyatvantu kSaimikamastu / na ca 'jyotiSTomena svargakAmo yajeta' ityatra svargavizeSajanakatvasyAkhyAtena pratipAdanAt tRtIyAyA anupapattiriti vAcyam / phalaniSTaM yadabhAvanAbhAvyanivartakatvarUpaM pAribhASikaM karaNatvaM tasyAkhyAtenAnabhidhAnena tRtiiyoppttH| nanviSTasAdhanatvasyaiva vidhyarthatvena bhusamabhivyAhAre 'na kaloM bhakSayet , nAgamyAM gacchet' ityaadaavnuppttiH| dhAtvarthavyApAre iSTasAdhanatvasyAbAdhAditi ced ? na / etAdRze viSaye'niSTasAdhanatva syalakSaNayA vidhyrthtvaat| najastAtparyagrAhakatvakalpa
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - yadyapyetat kRtisAdhyatvasyApi, tajjJAnasyApi pravarttakatvAt, tathApi yAgAdau sarvatra tallokata eva avagamyata ityanyalabhyatvAnna darpaNa: 134 vacchedakakoTa teSAM nivezasyA'vazyakatayA vidhivAcyatvaM zruteH pravarttakatva nirvAhArtha - mAvazyakamiti naiyAyikamataM nirAkartumAzaGkate - yadyapIti // etat pravartakajJAnaviSayatAvacchedakatvam / tatsatve yuktimAha - tajjJAnasyeti // kRtya'sAdhye'pi tajjJAnAt pravRttidarzanAditi bhAvaH / nirAcaSTe - tathApIti / *lokata eveti / laukikapramANAdevetyarthaH / ' ananyalabhyo hi zabdArtha' iti nyAyAditi bhAvaH / vastutastu uktanyAyasya padAntaralabhyaiva zaktiranyathA kasyApi padasya zaktirna sidhyet / sarvasyApi zabdAtiriktapramANagamyatvAt / kiJca iSTasAdhanatvAdInAM svAtantryeNa yadi zakyatvaM syAt ; tadA syAdapyuktarItirnirAkaraNakSamA, kintu pravartakajJAnaviSayatAvacchedakatvopalakSaNAnugatI kRteSu teSu sA / upalakSaNasya ca kRtisAdhyatvasAdhAraNatayA tatrApi sidhyantI zaktiH kena pratiSeddhayeti santa evA'dhArayantu / yattu - kRtisAdhyatve vedA ivagate'pyazaktasya yAgAdau pravRttyanuyAt madaMzaviziSTatajjJAnasyaiva pravRttihetutvaM vAcyam / tasya ca yAgo matkRtisAdhyo, matkRtisAdhyatvavirodhidharmA'nadhikaraNatvAnmatkRtisAdhyapAkavadityanumAnenaivA'vagamAnnAsya zakyatvamityAzaya iti; tanna / iSTasAdhanatAjJAnasyA'pi madaMzaviSayakasyaiva pravarttakatayA tasya vidhivAkyAdalA bheneSTasAdhanatve zaktyabhyupagame'pi pravartakatvAnupapateraparihArAt / yadi tu pratipuruSavidherAvRtyA bodhakatvA tenaiva tatpuruSIyeSTasAdhanatAbodhakatvAtpravartakatvopapattau nAnumAnAvagamakatvamiti vibhAvyateH tadA kRtisAdhyatve'pi tulyamiti balavadaniSTA'nanubandhitvasya vidhyazakyatve "na kalaJja bhakSayet" ityatra bhakSayedi - tyasya bhakSaNe'niSTasAdhanatvAbodhakatayA niSedhavidhitvAnupapattiriti tatrApi vidhizaktirabhyupeyA / aniSTe balavatvaM ceSTotpattinAntarIyakaduHkhAtiriktatvam / tena nA''yAsAdhye karmaNi pravRtyanupapattiH / 'kaSTaM karma' iti nyAyena sukhamAtrajanakakarmA'sambhavAcca noktArthasya siddhiH / yadi ca kadAcittatsambhavastadeSTotpatyanAntarIyakatvameva tadvAcyam / 1 etena balavadaniSTA'nanubandhitvajJAnasya pravarttakatvameva na bahvAyAsasAdhye karmaNi pravRtyanApatteH / bahutaraduHkhasya tatra jAyamAnatvAdalpaduHkhasyApi kutazcit balavattvenA. nugatabalavattvasya nirvaktumazakyatvAcceti kva tasya vidhizakyatvasambhAvaneti keSAcit pralapitaM pratyuktam / athoktayuktyA'niSTatvenA'niSTasAdhanatvA'bhAvAjJAnasya na pravarttakatvam, kintu 'agamyAM na gacchet' 'zAkaM na bhuJjIta' ityAdivAkyAnAM prAmANyopapattaye viziSya narakatvAdirUpeNa tadasAdhanatvasya tathAtvaM vAcyam / tathAca zaktyA''nantyaM, zaktigrahA'nupapattizceti cedra ? na / dveSaviSayatA'vacchedakatvopalakSitanarakatvAdyavacchinnasAdhana parIkSA nAt / iSTasAdhanatAjJAnamiva kRtisAdhyatAjJAnamapi pravRttijanakamiti kRtisAdhyatvasyApi vidhyarthatvamastvityAzaGkate - yadyapyetaditi / 'ananyalabhyo hi zabdArtha' iti nyAyAvaSTambhena samAdhatte tathA'pIti / *lokata eva laukikapramANAdeva /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakArArthanirNayaH / tacchakyam / balavadaniSTAnanubandhitvajJAnaM ca na hetu" dveSAbhAvenAnyathAsiddhatvAt / AstikakAmukasya narakasAdhanatAjJAnadazAyA. - darpaNaH tAtvAvacchinnA'bhAvakUTe tAdRzA'bhAvatvenA'nugate ekaiva vidhipratyayasya zaktiH / upalakSaNatvAdeva ca dveSaviSayatA'vacchedakatvaM parityajya. narakatvAcavacchinnA'sAdhana. tvamAtraM prtiiyte| kvacicca narakAsAdhanatvaM, kvacidrogA'sAdhanatvaM pratIyate ityatra tAtparyameva niyAmakam / / ___ nacA'tiprasaktasyopalakSaNatvAbhyupagame prameyatvasyaiva tathAtvamastu, sAmyAditi vAcyam / sukhAdyasAdhanatvasya vidhyarthatAviraheNa tatsAdhAraNaprameyatvasyopalakSaNatvAsambhavAt / atyantA'janakasAdhAraNarUpasya kAraNatAvacchedakatvavad adviSTasAdhAraNarUpasyApi dviSTopalakSaNatAkalpanAnaucityAt / tAtparyA'bhAvAdeva sukhAdyasAdhanatAbodhAnApattau tasya vidhyarthatve'pi na kSatiriti tu na yuktam / tathA sati tu tattAtNAdhunikAnAM 'na bhuJjIta iti pryogaapteH| tasmAd dveSaviSayatAvacchedakatvopalakSitanarakatvAdyavacchinnasAdhanatAtvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvenAnugate tAdRzAbhAve vidhipratyayasya zAktariti pariSkRtaM prAcInanaiyAyikamataM navyarItimavalambya dUSayati-*balavadaniSTeti // niruktabalavadaniSTAjanakatvajJAnaM cetyrthH|| *na hetu*:-na pravRttihetuH / kvacit tathaiva paatthH| tathAca na tadviSayasya vidhivAcyatvamiti bhAvaH / tasya pravRtyajanakatve hetumAha-dveSAbhAveneti // madhuviSasampRktAnnabhojane dviSTasAdhanatAjJAnAt dveSaviSaye pravRttivAraNAya tadviSayakapravRttiM prati tadviSayakadveSasya klasapratibandhakatayA pratibandhakAbhAvavidhayAvazyaklapsaniyatapUrvavartitAkadveSA'bhAvenaivopapattau balavadaniSTAsAdhanatvasya na hetutvam / tenAnyathAsiddharityarthaH / nanvanvayavyatirekasahacArajJAnasya kAraNatAgrAhakasyobhayatra sAmyAt tenaivAsyAnyathAsiddhirduvAretyata aah-*aastiketi| sa ca paralokA'GgIkAravAn / tadanaGgIkarturnarakasAdhanatAjJAnAsambhavAttadvizeSaNamupAttam / Astikasya narakasAdhanatAjJAnena tatra dveSAvazyambhAvena pravRttyasambhavAdAha-*kAmuketi / tattvaJcotkaTarAgavattvam / rAge utkaTatvaM jAtivizeSo, viSayatAvizeSo vA / pravRtterityasyAgamyAgamane ityAdiH / dveSA'bhAvadazAyAmityanena dveSasAmagrIvaikalyaM darzitam / tacca viSayatayA dveSa prati utkaTecchAsAmagrIvirahaviziSTadviSTasAdhanatAjJAnasya hetutayA tAdRzasAmagyaH svAtantryeNa pratibandhakatayA bodhyam // . parIkSA tatra pramANam-anumAnam / vidhivAkyajanyazAbdabodhAnantaraM yAgo matkRtisAdhyaH, matkRti vinA'nupapadyamAnatve sati madiSTasAdhanatvAdityanumAnasya sambhavAt / madhuviSasampRktAnnabhakSaNe pravRttivAraNAya balavadaniSTAjanakatvajJAnamapi pravRttikAraNamiti balavadaniSTAjanakatvamapi vidhyrthH| nasamabhivyAhAre ca dhAtyarthe tadabhAva eva pratIyata iti naiyAyikamataM nirasitumAha-*balavadaniSTeti / *anyathAsiddhatvAditi / tathA cAnanyathAsiddhatvaghaTitakAraNatvaM na sambhavatIti bhAvaH / vyApakatvAMzAbhAvAdapi tasya kAraNatvaM sambhavatItyAha-*Astiketi /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparokSAsahite bhUSaNasAre - mapyutkaTecyA dveSAbhAvadazAyAM pravRttervyabhicArAzca / tasmAdiSTasAdhanatvameva pravarttanA / uktaJca maNDanamizraiH 136 puMsAM neSTAbhyupAyatvAt kriyAstvanyaH pravarttakaH / pravRttihetuM dharmaM ca pravadanti pravarttanAm / iti // prapaJcitaM caitad vaiyAkaraNabhUSaNe / darpaNaH *vyabhicArAcceti // na heturiti pUrveNAnvitam / ata eva " zyenenAbhicaran yajeta" ityatra na vidhyarthabAdhaH / balavadaniSTAnanubandhitvajJAnasyApravarttakatvena tadviSayasya tasya vidhyarthatvasyavA'bhAvAditi bhAvaH / upasaMharati- tasmAditi // iSTasAdhanatvamevetyevakAreNa kRtisAdhyatvabalavadaniSTA'nanubandhitvayorvyavacchedaH / Adyasya laukikapramANenaivAvagamAdantyasya pravarttakajJAnAviSayatvAditi bhAvaH / I *pravarttaneti* / liGAdyartha ityarthaH // iSTAbhyupAyatvAdityAdi / iSTasAdhanatvAdanyaH / kRtisAdhyatvAdiH / kriyAsu yAgAdirUpAsu / puMsAM pravarttako na, jJAnaniSThapravRttijanakatAyAM viSayatayAvacchedako netyarthaH / yajetetyAdivAkyAntargataliGAdizakyo neti yAvat / co hetau / yataH pravRttihetuM taddhetutAvacchedakameva pravarttanApadena vyapadizantItyarthaH / pare tu balavadaniSTAnanubandhitvajJAnasya dveSAbhAvenAnyathAsiddhatvena apravartakatve'pi kRtisAdhyatAjJAnasya pravartakatAyAH sarvasiddhatvena tadviSayasya tasya vidhyarthatvamAvazyakam / naca taddhetutAyAmeva mAnAbhAvaH / kRtyasAdhye pravRttistu kRtyasAdhyatAjJAnasya pratibandhakatayA tatra tadabhAvAdeva neti vAcyam / kRtyasAdhyatAjJAnasya pratibandhakatve kRtisAdhyatvA'bhAvatadvyApyatadavacchedakadharma darzanAdInAM pratibandhakatvasya vaktavyatayA tAvadabhAvAnAM pravRtti prati hetutAkalpanApekSayA kRtisAdhyatAjJAnatvena hetutAyAM lAghavasya sphuTataratvAt / kRtisAdhyatAjJAnA'bhAvasya sarvadA sattvena pravRtyApattezca / api ca kRtisAdhyatAjJAnasya pravartakatve kRtisAdhyatvaprakArakapAkavizeSyakajJAnatvAvacchinnAbhAvamAnasaM prati pAkAdigocarapravRttisAmagryAH pratibandhakatvaM na kalpyate parIkSA nanu sAmAnyata iSTasAdhanatAjJAnaM na pravRttihetuH anyeSTasAdhanatAjJAnAt pravRttyadarzanAt ; kintu madiSTasAdhanatAjJAnameva / evaM ca madiSTAMzaviziSTasya vidhivAkyAdalAbhAdasyApi laukikapramANAdavagama iti na liGa iSTasAdhanatve zaktiriti cedra ? na latvarUpasAmAnyadharmaprakAreNa liGaH kartaryapi zaktisvIkArAt / kartustenopasthitau tasya karturiSTAMze vizeSaNatayA bhAnAGgIkAreNAnupapattiparihArAt / svargakAmAdipadasamabhivyAhAre tu tadarthasyaiva tatra vizeSaNatayA bhAnasambhavAcca / dveSAbhAvasya tu kAraNatA'vazyamabhyupeyaiva / pratibandhakAbhAvasya kAryamAtraM prati janakatAyAH klRptatvAt / svoktArthe sammatimAha - *uktaJceti / *iSTAbhyupAyatvAt * - iSTasAdhanatvAt / ataH kRtisAdhyatvAdipravartakaH pravRttijanakajJAnaniSTakAraNatAyAM viSayatAsambandhenAvacchedakahetuH / (hetutAvacchedakam ) / * pravadantIti / pravartanApadaM vyapadizantItyarthaH /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakArArthanirNayaH / 137 darpaNaH iti lAghavam / tAdRzapravRttisAmagrIkAle pAkavizeSyakakRtisAdhyatvaprakArakanirNaya. syA''vazyakatvena, tasya ca svarUpasata evoktajJAnA'bhAvamAnase klptprtibndhktyaivopptteH| ___ bhavanmate tAdRzamAnase tAdRzapravRttisAmagyAH , pratibandhakatvakalpanena gauravaM spaSTameva / evamaprAmANyaviziSTapAkavizeSyakakRtisAdhyatvaprakArakajJAnavAnahamiti mA. nase pAkagocarapravRttisAmagyAH pratibandhakatvA'kalpanenApi lAghavam / tAdRzaviziSTaviSayitAzAlimAnasasAmagrIkAle aprAmANyajJAnAskanditoktajJAnasyAvazyakatvenAprAmANyajJAnAnAskanditapAkAdivizeSyakakRtisAdhyatvaprakArakajJAnaghaTitatAdRzapravRttisAmagrItAdRzamAnasasAmagrayomelanasyaivA'bhAvAt / ___ bhavanmate kRtisAdhyatvAbhAvaprakArakapAkAdivizeSyakajJAnAbhAvaghaTitatAdRzapravR. ttisAmagrItAdRzamAnasasAmagrayormelane bAdhakAbhAvena tAdRzamAnase tAdRzapravRttisAmaprayAH pratibandhakatvasyAvazyakalpanIyatvena gauravasyAtisphuTatvAdanayaiva dizAniSTasAdhanatvajJAnAbhAvAdInAmapi hetutA nirasanIyetyAhuH / ____ guravastu-neSTasAdhanatvaM vidhyarthaH kSaNikatayAvagate yAge tasya bodhayitumazakyatvAdevaM paramparAsAdhanatvamapi / tathA dvArA'nupasthiteH zAbdabodhaprayojakAnvayaprayojaka parIkSA atredambodhyam-uktarItyA balavadaniSTAnanubandhitvajJAnasya pravRttijanakatvAbhAve'pi kRtisAdhyatAjJAnasya hetutvamAvazyakam / kRtyasAdhye vRSTyAdau pravRtyadarzanAt / na ca kRtyasAdhyatAjJAnasya pravRttipratibandhakatayA tadabhAvasyAvazyaklapsaniyatapUrvatvena tadabhinasya kRtisAdhyatAjJAnAnyathAsiddhasya sambhavena na kAraNatvamiti vAcyam / kRtisAdhyatAjJAnazUnyatAdazAyAmadhikRtya sAdhyatAjJAnAbhAvasya satvena tadA pravRttiH syAd , ataH kRtisAdhyatAjJAnasya kAraNatAyA AvazyakatvAt / evaJja kRtyasAdhyajJAnAdInAM kAraNIbhUtajJAnapratibandhakatvameva, natu pravRttipratibandhakatvamiti svargakAmAdipadasamabhivyAhAravazAt tadarthasamavetatvasya kRtau bhAnasvIkAreNa prakRtisAdhyatvasyApyanyathAlAbha iti| na ca yAgasyecchAvizeSarUpasyA'zuvinAzitayo kAlAntarabhAvisvargajanakatvamanupapannam , kAryAvyavahitaprArakSaNAdyavacchedena kAryAdhikaraNe kAraNatAvacchedakasamavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya yAgAbhAvasatvAditi vAcyam / apUrvadvArA tasya svargaprayojakatvasya kalpanAt / apUrvasyaiva svargajanakatvamastu, yAgastu pUrvasyAvazyakatvaniyatapUrvavartinaH svargajanakatvasambhave tadbhinnatvAdanyathAsiddho bhaviSyatIti tu na vAcyam ? vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhivirahAt yAgasya svargavizeSa prati zAstrabodhitakAraNatvAnyathA'nupapatyAmadhye'pUrvaH kalpate yadi yAgasya taM prati kAraNatvameva na syAttadA'pUrvasya siddhireva na syAt / na caivamapi 'tRptikAmaH paceta' ityAdilokikavidhisthale tRptyavyavahitaprAkkSaNAvacchedena tRptirUpakAryAdhikaraNe pacikriyAyA abhAvAt kRmarthamiSTasAdhanatvasya vidhyarthatvam / apUrvasya kalpakavedAbhAvenAsiddhatvAditivAcyam ? etAdRze viSaye-iSTaprayojakasyaikavidhyarthatvakalpanAditi dveSAbhAvasya tvAvazyaklapsatvamupapAditam / 18 da0 pa0
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre darpaNaH tvarUpavattvayogyatAyAstatrAbhAvAt / sAdhanatAsAmAnyabodhastvekavizeSabAdhe taditaraprakArakatvaniyamAdasambhavaduktikaH / kiJca yAgo na kartavyatayA pratIyate; kAmyAdanyakAmyAvyavahitapUrvavartisAdhanameva kAmI kartavyatayA'vaitItyasyAnyatra klaptatvAt / tasmAd dvArIbhUtaM kAmyA'vyavahitapUrvavartisAdhanamapUrvameva kAryyatvena zakyam / kAryyatvaM ca kRtyuddezyatvam / tatra vizeSaNIbhUtakRterAzrayaviSayayorAkAGkSAyAM viSayatayA yAgaH AzrayatayA svargakAmaH sambaddhayate / sukhaduHkhAbhAvAderlokikapramANenaivApUrvasyApi vedena kRtyuddezyatvabodhanAdapauruSeye tasminnaprAmANyazaGkAnavakAzAt tasya tattvam / tathAca 'svargakAmo yajeta'ityatra svargakAmakRtyudezyo yAgaviSayako niyoga iti bodhH| atrApUrvasya yAgaviSakakRtyudezyatvameva yAgaviSayakatvam / yAgasya tAdRzakRtiviSayatve puruSasyAzrayatve cAnvayitAvacchedakamapUrvakAraNatvam / saiva yogyatA yathA-ghaTena jalamAhara' ityatra chidretaraghaTatvaM yogyatAvacchedakopasthitighaMTenetyAdAvAdhyAhArAt / prakRte caupAdAnikapramANavazAttacchakyaiva / tacchaktyaivAzakyopasthityAbhyupagame lakSaNoccheda iti na sAmpratam / svazaktyAnvayabodhakasyaiva svoppaadksklpdaarthbodhktvopgmaat|| -- na ca 'gaGgAyAM ghoSaH, ityAdau gaGgAdipadAnAM svazaktyAnvayabodhakatvaM, yena tadupapAdakasakalapadArthabodhanAyaupAdAnikapramANA'vakAzaH syAt / ajahatsvArthalakSaNA tu nA'smanmatasiddhAH tathAca svIyatvena kAryyaboddhA niyojyaH; samabhivyAhRtapadopasthApitaphalAkAmazca tatheti kAmye svargakAmo niyojyaH / evaJca vedabodhitamapUrvamuddizya puruSapravRttyupapattau neSTasAdhanatvaM vidhyarthaH / icchAviSayasAdhanatAtvena tatra zaktau pravartakajJAnAnirvAhaH svargajanakatAtvena zaktau nAnArthatApatteriti tanmatasya vikalpagrastatvAcca / apica nityanaimittikasthale 'zucitvakAlajIvino rAhUparAgavatazca mama sandhyAsnAnaviSayako niyogaH iti bodhAnna phalA'pekSA, bhavanmate tu "candrasUryagrahe snAyAt" "aharahaH sandhyAmupAsIta" ityAdau phalAzravaNAdvidhyarthabAdhaH prasajjyeta; mama tu vaidike karmaNi vedabodhitamapUrvamuddizyaiva puruSaH pravarttate / tasyaiva vedena puruSArthatvabodhanAt / kAmye phalAvAptirAnuSaGgikyeva / ata eva nitye'pi taduddezena pravRttirupapadyate ityaahuH| tadapare na kSamante / loke pravartakatvenaM sarvasammataM yadiSTasAdhanatvajJAnaM tadviSaye iSTasAdhanatve vidhizaktikalpanayaiva vidheH pravartakatvopapattau niyogasya vidhivAcyatve mAnA'bhAvAt / vedabodhitasvargasAdhanatvAnupapattyA hi tatkalpanAt / na ca tasya pUrvamupasthitirasti yena tatra zaktigrahaH / ekavizeSabodhe sAmAnyajJAnasya taditaraprakArakatvaniyame'pi sAkSAtsAdhanatAtiriktasAdhanatAtvena bodhe baadhkaabhaavaat| tAdRzasAdhanatve yogyatAvacchedakaM ca paramparAghaTakamapUrvam / tathAca svargasAdhanatvazaktyaiva nirvAhe aupAdAnikapramANavazAdapUrvopasthitAvapi na tadvAcyam / apUrvAnupasthitI paramparAsAdhanatvamapi kathaM vedo bodhayediti tvanupasthite'pUrve kathaM zaktigraha ityanena tulyyogkssemm|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ - lakArArthanirNayaH / darpaNaH * evaM kAmyAssvyavahitApUrvasAdhanaM kAmI karttavyatayA'vaitItyapi na, kAmyasAdhanatAjJAnasyaiva pravarttakatvAnna tu tatrA'vyavahitatvanivezo'pi, gauravAnmAnA'bhAvAcca / dRzyate ca tRptyarthinastatprayojake jalAharaNAdau pravRttiH / iSTasAdhanatve yathA zaktigrahastathoktam / apUrvasyAzakyatve'pi yathA nityanaimittike pravRttistathopapAditam / pratyuta taMtra tavaiva sA durupapAdA | niSphalatvAt / duHkhaikaphalatvAcca / pravRttimAtra iSTasAdhanatAjJAnasya hetutvAvadhAraNAt / pravRttiviSayasAdhyatve satISTatvarUpasAdhyatvamapinAspUrvasya, yena taduddezenApi pravRttiH sambhAvyeta / niSphalatayAvagate pravRttistu zrutisahasreNApyutpAdayitumazakyeti vedabodhitatvAnnitye pravRttiriti chAtrapratAraNAmAtram / ata eva 'yajJo dAnaM tapaH karma' ityAdinA'nirdiSTo'pi pratyavAyaparIhAraH svargAdiphalamanuddizya kriyamANAnAmeSAM phalaM bhavatItyarthakenA'STAdazAdhyAye bhagavadgItAsu pAvanatvamuktam / kiJca pacetetyAdilaukika vidheriSTasAdhanatvabodhakatvena pravarttakatvava vaidikavidherapi tacchaktyaiva pravarttakatvajJAnanirvA he tasyAnupasthitApUrvaM zaktikalpanaM niSpramANakameveti / 139 pare tu - liGAdizravaNe'yaM mAM prerayatIti niyamena pratIterabhidhAnAmakaH preraNAparapayo vyApAro liGgAdivAcyaH / sA ca liGgasaMkhyAnanvayitvAd vyApArapadena prava kaniSThatvAt pravarttanApadena ca vyavahiyate / preraNAtvena tasyAH saviSayatvamapi zakyatA'cchedakaM ca preryyAdidhAtvarthatAvacchedakatayA siddhaM preraNAtvamakhaNDopAdhiH / sa ca vyApAraH sambhavAlloke pravarttakapuruSaniSTho'bhiprAyavizeSa eva / tatpravartakatvaJca - liGAdyuccArayitRtvam / vede tu prayokturasambhavAlliGgAdyantazabdasvarUpa eva tattve sati svatantratvam / rAjAdipreritapadA terliGAdyuccArayitRtve'pi pravarttakatvenAvyavahiyamANatvAt - svatantreti / adviSTayA''ptoktayA ca tathA svaviSaye iSTasAdhanatvAnumAnam / tatazca prayojyapravRttiH / 'zatrUktA dviSaM bhuGakSva' ityato viSabhojane iSTasAdhanatvAnavarAtoktayeti / AptoktayApi ' - 'viSaM bhuGakSva mA cAsya gRhe bhukGathAH' ityAdikayApi tasminniSTasAdhanatvAnanumAnAdadviSTeti / tatra viSabhojana viSayakAsbhiprAyasya tadIyadveSaviziSTatvAnna vyabhicAraH / bhavatu vA liGAdisamabhivyAhAre vyApArAntarasyAnanubhavAtsarvatra liGAdyantazabdasvarUpaiva sA / ata eva " hetumati ca" (pA0sU0 3 / 1 / 26) iti sUtre bhASye-liGAdizabdaprayoga rUpaprayojakakartRvyApArasya sattvAdityAzayena 'pRcchatu mAM bhavAn' ityatra Nic kasmAnna bhavatIti prazne - akartRtvAdityuttaram / sakriyapreraNAyAM Nic, niSkripreraNAbhyAM loDAdi / tatprayojaka ityatra tatpadena vyApArAviSTaH karttocyate iti tadbhAvaH / athApi kathaJcit kartA syAdevamapi na doSo loToktatvAt; preSaNasya Nij na bhaviSyatItyuktam / tata Ahatyaiva preraNAyA vidhyarthatvaM labhyate / "vidhinimantra" iti sUtrabhAvye'pi vidhiH preraNamityuktezca / tasmAnneSTasAdhanatvAdi vidhyarthaH / kiJcedaM te iSTasAdhanaM, tasmAt tvaM kurviti svArasikavyavahArAdapi na tasya vidhyarthatvaM, paunaruktyApatteH / paunaruktasya sarvazreSTasAdhanatvabodhanatAtpayryakatve'pi tasmAdityasyAnanvayApattezcetyAhuH / tacca-prAyazo bhaTTamatA'nuvAda eva / yato bhaTTamate liGarthobhidhAkhyo vyApAraH / sa ca loke prayoktRpuruSaniSTho'bhiprAyavizeSa evetyAdi prA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 . darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre darpaNaH gvat / vede tvanyasyA'sambhavAliGAdyantazabdaniSTha eva saH, samavetazcAta eva sA zAbdI bhAvaneti vyavahiyate / , bhAvanAyAH zabdArthabhedena dvaividhyAdAkhyAtavAcyA''rthIti vyavahiyate / bhAvanAdhena liGarthazAbdabhAvanAyAH saviSayatvamapi bhAvanAyA bhAvyakaraNetikartavyatArUpAMzatrayaviziSTatvAdabhidhAbhAvanAyAHsaviSakatvenAgatAyAH kiM bhAvayediti bhAvyAkAGkSAyAM samAnapratyayopAttatvapratyAsattyAM'zatrayaviziSTA svaviSayapravRttirUpAkhyAtavAcyArthIbhAvanA viSayatvenopatiSThate / iyameva sAdhyAkAGketi vyvhriyte| sAdhyatAkhyaviSatayava tasyAH saviSayatvAt / ___ evaJca tasyAH sAdhyatve'vagate keneti karaNakAGkSAyAM liDAdipadajJAna karaNatvenAnveti / karaNatvaM ca bhAvanAbhAvyanirvartakatvameva / kuThArAderapi puruSavyApAranirvatyachimA nirvartakatvenaiva karaNatvAt / iyameva bhAvanA karaNAkADetyacyate / kaSTa kati nyAyAdapAye TreSeNA'lasyAdinA vA apravarttamAnaM puruSaM prati prazastaphalavattAbodhanena dveSAyapasAraNenA'rthavAdavAkyajanyA prAzastyarUpA stutiH sahakArikAraNamitIyamitikartavyatetyucyate / evamA bhAvanAyA apyaMzatrayavaiziSTayena tadavagatau kiM bhAvayedityAkAGkAyAM svargakAmAdipadasannidhAnAt svargo bhAvyatayA'nveti svarga bhAvayediti / yadyapi sa vyApArastyAgaviSayo'pi, tathApi tasyA'sukharUpatayA'purupArthatvena karaNatvenaivopasthityA ca na bhAvyatvam / ata eva ttsmaanaadhikrnnjyotissttomaadipdaattRtiiyaa| kenetyAkAGkSAyAM yAgaH karaNatvenAnveti / karaNatvaM tUktameva / sahakAryAkAGkSArUpe kathaM bhAvAkAGkSAyAM ca 'sa. midho yajati' ityAdivAkyAvagatasAminnAmakayAgAdikriyAjAtamitikartavyatayA'nvetItyadhikamanyato'vadhAryam / taduktam abhidhAbhAvanAmAhuranyAmeva liGAdayaH / arthAtmabhAvanA tvanyA sA cAkhyAtasya gocaraH // liDo'bhidhA saiva ca zabdabhAvanA bhAvyA ca tasyAH puruSapravRttiH / sambandhabodhaH karaNaM tadIyaM prarocanA cA'GgatayA prayujyate // iti // ukto'rthaH / tatra pUrvoktamate bhaTTamatAdiyAn vizeSo-yagaTTamate'bhidhAkhyo vaidikaliGgoM vyApAraH zabdasamavetastadatiriktazca / tasmistu liGgAdyantazabdAtmaka eva lokavedasAdhAraNazca / saviSayakatvaM tu matadvaye'pyaviziSTamiti // ___ atra vadanti-abhidhA liGAdinirUpitA zaktireva, na tu tadatiriktaH kazcana zabdasamaveto vyApAraH / mAnA'bhAvAt ; vidheH pravartakatvasya pUrvamupapAdanAt tadanupapatterapyabhAvAt / anyathA spandAtiriktaH zabdasamaveta eko vyApAraH klpniiyH| tasya ca svapravRttau paravRttau vA kAraNatvenA'klaptasya tattvena kAraNatvam / pravartanAtvena paraniSThavyApArabodhakatvena klaptasya zabdasya svaniSThavyApArabodhakatvaM saviSayakatvaM ca kalpanIyamiti gAravasya sphutttvaacc| preraNAyA vidhyarthatve'pi sAmAnyasya vizeSe paryavasAnAt ko'sau vyApAra iti vizeSagaveSaNAyAM, samIhitasAdhanatvameva sa ityeva vaktumucitam / liDastadarthakatvaM vinA pravartakatvasyaivAsambhavAt / preraNAviSayaH pAka iti bodhasyeSTasAdhanatvAdyaviSaya
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| 141 darpaNaH kasya pravartakattvaM lokaviruddhameva / na khalvAgamasahasraprerito'pi sveSTasAdhanatvamajJAtvA pravartate kazcidityapi sarvasiddhameva makhakaraNasya svaniSTha vyApAradvAraiva phalajanakatvamiti niyamastu nAstyeva / vyAptijJAnAdau vyabhicArAt / tasmAlliGAdijanyabodha. viSayA'bhidhAyA iSTasAdhanatvAdijJAnanirapekSAyAH pravartakatvaM niyuktikameva / / __ zabdarUpapreraNAvAdinA'pi tadviSaya iSTasAdhanatvAnumitidvAraivoktayuktyA pravartakatvaM vAcyam / tacca vaidikavidhisthale na sambhavati / "tasyaiva mahAbhUtasya nizcasitametad yadRgvedo yajurvedaH sAmaveda" iti zrutyupaSTambhena niHzvasitavavede tairjanyatvA'GgIkAreNa yathArthajJAnavaduccaritatvarUpA'ptoktatvarUpavizeSaNavaikalyenoktAnumAnApravRtteH / evaM saviSayatvamapyAtmavizeSaguNA'tirekiNyAstasyAH sarvatantraviruddham / ___ na ca preraNaiva svAtantryeNa pravRttihetuH / svatantrapravRttau vyabhicArAt / "sarva ime svabhUtyartha pravarttante" iti samIhitasAdhanatAjJAnavatpravartakatApratipAdaka hetumati ca' itisUtrabhASyavirodhAcca / "kaH prayojyasya preraNayA'rtho yadabhiprAyeSu sajjate" iti tatsUtrasthabhASyeNa NijarthapreraNAyA api svAtantryeNApravartakatvabodhanAcceti vaidikavidheHpreraNA'rthakatvAsambhavena pravartakatvAnupapattyeSTasAdhanatvA'rthakatvamevA'GgIkaraNIyam / ___ evaJca laukikavidherapi tacchattyeva pravartakatvopapattau na tadarthe'pi saa| abhiprAya eva tatra vidhyartha iti kalpastu vakSyamANA''cAryamatanirAsenaiva nirastaH / "vidhiHpreraNam" iti bhASyaM tu preryyate-pravartate'neneti vyutpattyA pravartakajJAnaviSayeSTasAdhanatvaparam / jJAnasya tadviSayakatvenaiva pravartakatvAt / yadapi tadupaSTambhakatayA 'pRcchatu mAM bhavAn ityAdibhASyopanyasanam , tadapi nA'. smAkaM pratikUlam / yatastena pravartakajJAnajanakatvena pravarttanApadavyapadezyAyA loDAdya- . ntazabdaprayogarUpAyAH preraNAyA NijarthatvaM pratipAdyate, na tu vidhyarthatvamapi / arthabhedasya darzitatvAt / akartRtvAdityanenA'pi gamayatyAdergacchantaM prerayatItivat , pRccha. tvityasya pRcchantaM prerayatItivigrahasyA'darzanena kaJasambaddhadhAtvarthaviSayakapravRttijanakajJAnA'nukUlAyAstasyA NijarthatvA'bhAvapratipAdanAt tadvirodhAbhAvAt / ___athApItyAdyuktistvekadezinaH / vidhyarthapratyayaprakRtyarthasya svAbhAvyena bhaviSyattayaiva prtiiteH| tadAnI prayojyasya nirvyApAratvena kartRtvAsambhavAdeva loTA preSaNasya dhAtvarthavizeSaNatayaiva bhAnAt tadvizeSyatayA preraNavivakSAyAM Nico durvAratvam loDantAddhAtvarthavizeSyatayA preraNAyAH pratIteH pUrvapakSasyaiva nirdalatApattezca / idaM te iSTasAdhanamityAdyuktistu sarvatheSTasAdhanatvabodhanaparaiva / iSTasAdhanattvasya pravartanAtvena . vidhivAcyatvamiti pakSe paunaruktyasambhavAt / naiyAyikamate kRtyAtmakavyApArasya pacyAdyarthatvAbhAvena tanmate iSTasAdhanatAtveneSTasAdhanatvasya vidhyarthatve paunaruktyApAdanAnavakAzAcceti / ___ vastutastu bhASye bahuSu sthaleSu preraNAyA vidhyarthakatvakathanAt prAmANyAlliGAdya. ntazabdaprayogarUpAyA eva tasyA vidhyarthatvamucitam / zrutestu "tasmAdyajJAtsarvahuta RcaH sAmAni jajJire" "dhAtA yathApUrvamakalpayat" ityAdizrutibalAt pauruSeyatvama. bhyupetyaikarUpeNaiva lokavedayostadviSaye iSTasAdhanatvA'numAnena vidheH pravartakatvaM nirvAhyamiti sarva caturasramiti //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreAdinA "hetuhetumatorliG (paa0suu03|3|156) 'AziSi liGloTau" (pA0sU03 3 / 173) itisUtroktA hetuhetumadbhAvAdayo gRhyante / "yo brAhmaNAyAvagurettaM zatena yAtayet" iti yathA // __luGarthamAha-*bhUtamAtra iti* // bhUtasAmAnye ityrthH| bhUte itya darpaNaH AcAryAstu-AtA'bhiprAyo vidhyrthH| pAkaM kuryAH, pArka kuryAmiti madhyamottamapuruSayoliGa icchAvizeSAtmakAjJAdhyeSaNAnujJApraznaprArthanArthakatayA prathamapuruSe'pIcchAyAmeva shkterucittvaat| tatra bhayajanikecchA AjJA / adhyeSaNIye prayokturanugrahadyotikA sA'dhyeSaNA / niSedhAbhAvavyakSikecchA'nujJA / uttaraprayojikA tu praznaH / prAtIcchA prArthaneti vivekaH / tathAca-'svargakAmo yajeta' ityatra yAgaH svargakAmaniSThatayAtecchAviSaya iti bodhaH / / ____ yadvA karttavyatvenecchaiva vidhyarthaH / tayAceSTasAdhanatvA'numAnam / tad yathA svargakAmasya mama yAga iSTasAdhanaM, kartavyatvenA''ptoktaliGbodhyecchAviSayatvAt / matpiveSyamANamanojanavat / viSabhojanAderapi kasyacitkRtisAdhyatayA karttavyatvenezvararUpaprAsecchAviSayatvena tatreSTasAdhanatvarUpasAdhyAbhAvAd vyabhicAravAraNAya liGpadabodhyeti / Aptastu-vaidikasthale Izvara eva / tasmin vidhireva tAvat , kumAryA garbha iva puMyoge maanmityaahuH| - tadapi na / kRtyasAdhyaniSphalAniSTe pravRttivAraNAyeSTasAdhanatAdijJAnahetutAyA Avazyakatvena tadviSayeSTasAdhanatvAdInAM vidhyArthatvopagamenaiva pravRttinirvAhe AtAbhiprAyasya vidhyarthatve mAnAbhAvAt / na hISTasAdhanatvajJAnamantareNAptecchAviSayatvajJAnamAtrAt pravRttiH kasyApi dRzyate / svatantrapravRttau vyabhicAreNAptA'bhiprAyajJAnasya pravartakatvA'sambhavAccetyalam / prakRtamanusarAmaH // *prapaJcitacaitaditi / balavadaniSTA'nanubandhitvajJAnasya pravartakatAnirAkaraNamiSTasAdhanatAjJAnasya pravartakatvA'vadhAraNaM cetyarthaH / prpnycttuuktpraayH|| *Adineti // preraNAdau cetyatropAttAdizabdenetyarthaH // *yo brAhyaNAyA'vaguredi. ti* / yatkartRko brAhmaNoddezyako vadhodyamastatkarmikA tAdRzavadhodyamajanyA zatasaMvatsarayAtaneti bodhaH / "hetuhetumatorliG" (pAsU0 3.196) ityanena prakRtyarthayorbhAve liGo vidhAnAt / pravartakatvena nivartakatvena vA vedasya pramANyAttena vadhodyamanivRttiparatvagrahe tasmAnAvagustivyamiti vidhiH kalpyata iti bhAvaH / mAtrapadaM kRtsnArthakamityabhiprA. yavAnAha-*bhUtasAmAnya iti / tena vizeSavivakSAyAM laGAdInAmavakAzaM sUcayati*bhUte luGiti / bhUta ityadhikRtya "luG" iti suutraadityrthH| nanu vartamAnadhvaMsapra. parIkSA AdinA hetuhetumadbhAvasya liDarthatvaM yatra tadudAharaNamAha-*yo brAhmaNAyeti / "vidhiH preraNam" iti bhASyantu preryate'neneti vyutpatyA pravartakajJAnaniSThakAraNatAvacchedakaparameva / *avaguredityatra-* kartA yamadUtaH yatkarttako brAhmaNavadhodhamastatkamikA tAdRzavadhodyamajanyA yamadUtakartRkA zatasamvatsaravyApikA yAtaneti bodhaH / etadvAkyadarzanena nAvaguritavyamiti vidhiH klpniiyH|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| 143 dhikRtya "luGa, (paa0suu03|2|10) iti sUtrAt / atra vidyamAnadhvaMsapratiyogitvaM bhUtatvam / taJca kriyAyAM nirvAdhamiti vidyamAne'pi ghaTe ghaTo'bhUditi pryogH| vidyamAnadhvaMsapratiyogI ghaTAbhinnAzrayaka utpattyAdyanukUlo vyApAra iti bodhH|| ayamatra saMgrahaH-kAlo dvividhH| adyatano'nadyatanazca / AdyastrividhaH / bhUtabhaviSyadvarttamAnabhedAt / antyo dvividhH| bhUto bhaviSyazca / tatra vartamAnatve laT / bhUtatvamAtre luG / bhaviSyattAmAtre laT , hetuhetumadbhAvAdyadhikArthavivakSAyAmanayorlaGa / anadyatane bhUtatvena vivakSite lA / tatraiva parokSatvavivakSAyAM liT / tAdRze bhaviSyati luT , iti draSTavyam // - luGarthamAha-*satyAmiti // kriyAyA atipattiraniSpattistasyAM - darpaNaH tiyogyutpattikatvaM bhUtatvam / ata eva nAzasya vidyamAnatAdazAyAmapi, vinaSTo ghaTa iti prayogaH / tadutpattervarttamAnanAzapratiyogitvAt / tathAca yatrotpattireva dhAtvarthastatrotpatteTeMdhAbhAnaprasaGgo'ta Aha-*atreti / bhUta iti sUtre ityarthaH // vartamAna . ityAdi / nacoktadoSaH / asmanmate nazyatyAde zA'nukUlavyApArA'rthakatayA kAlA. 'nvayasyApi vyApAra eva samarthitatvena ca tadaprasaktarutpattyaghaTitatvena dvedhAbhAnA'sambhavAcca / *kriyAyAmiti / phalAnukUlAyAM tsyaamityrthH| vidyamAne'pItyapinA samAnapratyayopAttatvapratyAsattyA''khyAtArthakArake kAlAncayopagame uktaprayogAnupapattiH sUcyate // .. naiyAyikAstu-utpattighaTitatvena lAghavAduktArtha eva bhUtapadasya zaktiH / parantu nazyatyAdau nAzAtiriktasya vyApArAntarasyAnanubhavAttatrotpattighaTite pratyayasya lakSaNAvazyakItyAhuH // *bhUtasAmAnya iti / etena parokSatvAnadyatanatvayorvyavacchedaH / *vidyamAna iti| prakRtazabdaprayogAdhikaraNakSaNe vidyamAna ityrthH| atrApi pUrvavanmadhyavartikriyAkSaNe pUrva kriyAdhvaMsamAdAyApAkSIdityAdiprayogApattivAraNAya 'tattatphalajanakacaramakriyAvizeSyakasya tAdRzAtItatvasya jJAna kAraNamiti vAcyam / *kriyAyAm-* dhAtvarthakri. yAyAm / evaM ca 'naSTo ghaTa' ityAdau nAzotpatyanukUlavyApArasya dhAtvarthatvaM vAcyam / tadaghaTakotpattau vartamAnadhvaMsapratiyogitvasyAnvaya iti / ... *anayoH-bhUtabhaviSyatoH / *aniSpattiriti / aniSpattisambhAvanamiti yAvat / aniSpattirityatra yaH pata-dhAtustasya sambhAvanArthatvAt / yasmindeze kAle vA yayoH kriyayoH sambhavastadanyasmin deze kAle vA tayoH sambhAvanaM prasaJjanam , yantra bAdhApattistatra cAhArya eva jJAnaM dhAtuvAcyam / yatra tu na tathA tatrotkaTakoTikajJAnarUpasaMzaya eva / yathA-'yadi varSasahasramajIviSyattadA putrazatamajaniSyat' iti / atra yadi zabdArtho'nirdhAraNaM kAlavizeSazcArthaH / vyApakatvam-dvitIyArthaH, evaM parIkSA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAregamyamAnAyAm , bhUte bhAvini hetuhetumadbhAve sati TuGityarthaH / "liGnimitta laGakriyAtipattau" (pA0sU0 3 / 3 / 136) iti suutraat| liGo nimittaM hetuhetumadbhAvAdi / yathA-'suvRSTizcedabhaviSyat subhikSamabha darpaNaH *bhUte bhAvinIti* // kAryakAraNabhAvApannaprakRtyarthayorbhUtatve bhaviSyattve vA gamyamAna ityarthaH // hetuhetumadbhAvAdIti* // AdinA zaktayAdiparigrahaH / tatra bhaviSyadarthe udAharaNamAha-*suvRSTizcediti* // atraikasyaiva dhAtvarthasya kartRrUpopAdhibhedena kArya parIkSA cAnirdhAritakAlavizeSavRttibhaviSyaddhaMtubhUtasahasravarSavyApakajIvitvaprakArakasambhAvanApakarttakA tatkarttakAlakAlikabhaviSyakAryabhUtazataputrakarmakotpatyanukUlaphalavyApArasambhAvaneti bodhH| atra sahasrajIvitvasya kartari bAdhajJAnasatve-AhAryajJAnAtmakameva sambhAvanam , tasyAsatve tu tAdRzasaMzayarUpaM tacchAbdabodhaviSaya iti bodhyam / evaM bhUte'pyuktArthe laG / yathA-'yadi parvatAH komalA abhaviSyan , tadA AraNyakai revAbhakSayiSyan' iti / atra yadi zabdasyAtatvaM kAlavizeSazcArthaH luGazvAtItatvaM hetuhetumtvprsktismbhaavnaacaarthH| asatvam-abhAvapratiyogitvaM tadUghaTakAbhAvapratiyogitayA dhAtvartho'nveti / tatraivAdhikaraNatvena prthmaantaarthsyaa'pynvyH| evaM ca parvatavRtyabhAvapratiyogihetubhUtavartamAnadhvaMsapratiyogikomalakarttakabhavanaprasattisambhA. vanAsamAnakAlikAraNyakakarttakakAryyabhUtAtItavyApArajanyabhakSaNasambhAvanAviSaya iti bodhaH / yadi tvetAdRze viSaye yogyatAnizcayarUpabAdhakasatvAnna saMzayasambhava iti vibhAvyate tadA-AhArya eva bodhaH / nanvevaM 'vahninA siJcati iti vAkyAdapyahAryabodhaH syAt, iSTatvAt / athavA yadipada-tadApada-liGsamabhihAre evAhAryabodhaH / AhAryajJAnasyecchAjanyatayA vahnikaraNakasecanajJAnaM jAyatAmitIcchAsatve tu padArthopasthitimUlako mAnasa bodha eva vahninA siJcatItyAdibhyo bhavati / evaM 'parvato yadi nirvahniH syAttadA, nirdhUmaH syAdityAditarkasthale'pi / "hetuhetumatoli iti liG / tadarthazca varttamAnatvaM prasaJjanaM ca / ApAdyavyApyApAdakavattAjJAnAnantaraparvatamAnanirvahnitvasattAprasaJjanajanyatatkAlikanighUmatvaprasaJjanamiti bodhaH / atrApyAhAryabodha eva / yaditvAhAryazAbdabodho nAstItyeva siddhAntaH, tadA yatra hetuhetumadAve liGlaTau, tatrApi tattadvAkyaghaTakapadajanyAvizyavalapadArthopasthitireva tadanantaraM vizeSye vizeSaNaM, tatrApi vizeSaNAntaramiti rItyA mAnasasaMzaya eva sviikaaryyH| ___ anye tu hetuhetumadbhAve yantra liG, tatra tatsamabhivyAhRtadhAtostattat kriyAprasaktyabhAve lakSaNAdipadasamabhivyAhArastAtparyagrAhakaH / yathAyathamatItAnAgatatvaM hetuhetumanAvazca luGarthastasyAbhAve'nvayaH / evaM ca 'parvatA yadi komalA abhaviSyan' ityAdau atItakAlasambandhiparvatakartRkakomalabhavanAbhAvaprayojya-araNyakakartRkAtItavyApArajanyabhakSaNAbhAva ityevAnvayabodhaH / pratiyogiprasiddhizca bauddhI draSTavyA / evameva 'yadi varSasahasram' ityAdAvanAgatakAlaviSayako bodho'bhAvaviSayakaH tarkasthale tu pUrvokta evArtha ityaahH| tatrAbhAvabodhasya vaktatAtparyAviSayatvAt camatkArAnAdhAyakatvAcca / yatra tvabhAvabodha eva vaktRtAtparyam, tatra bhavatyevAbhAvabodhastadAha-*yathA suvRSTizce
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| 145 viSyat' / 'vahnizcet prAjvaliSyad onamapadayat ityAdau / atra vahnayabhinnA''zrayakaprajvalanA'nukUlavyApArAbhAvaprayukta-odanAbhinnAzrayakaviklityanukUlavyApArAbhAva iti zAbdabodhaH / evaM rItyA draSTavyam / ayazca arthanirdeza upalakSaNam / arthAntare'pi bahuzo vidhAnadarzanAt / prasiddhatvAdeSvevArtheSu zaktiranyatra lakSaNeti matAntararItyA coktam / eteSAM kramaniyAmakazcAnubandhakrama eva / ata eva 'paJcamo darpaNaH kAraNabhAvA'vagatiruttaratra tu svarUpato bhinnayostayoriti vizeSaH / *vyApArAbhAva iti // dhAtvarthayobhaviSyattvapradarzanArtha paramabhAvavizeSyakabodhotkIrtanam / vahnayaminAzrayakabhAviprajvalanajanyaudanA''zrayakaviklittyanukUlavyApAra iti zAbdabodhastUcitaH // *prayojya iti // vyApArAbhAvAnvayiprayojyatvotkIrtanaM ca vahniprajvalanaudanapAkayoH kAryakAraNabhAvapradarzanAya / yadabhAvo yadabhAvaprayojyaH sa tajjanya iti niyamAt / tathAca prakRte odanapAkAbhAve vahniprajvalanAbhAvaprayojyatve'vagate tatpratiyoginostayoH kAryakAraNabhAvaH subodho bhavatIti bhAvaH / evaM bhUte / paraspareNa spRhaNayizobhaM na cedidaM dvaMdvamayojayiSyat / asmin dvaye rUpavidhAnayatnataH patyuH prajAnAM viphalo'bhaviSyat / / yadi devadatto nA'bhaviSyadityAdi bodhyamityAha-*evaM rItyeti* // *aynyceti|| "vattamAne laTityAdinopAtta ityarthaH // *arthAntare'pi* // arhaprazaMsAprAptakAlAdyarthe'pItyarthaH / eSu-vartamAnatvAdiSu, zaktiH-saGketarUpA padArthAntararUpA vA, anyatra-arhAdyarthe // *matAntararItyA ceti* // bodhakatvameva zaktiriti vadatAmasmAkaM tu keSAJcit prayogopAdhitvamitareSAM zakyatvameveti bhAvaH // *anubandhakrama iti* // akArAdyanubandhakrama ityarthaH / nanu yatra pratyayasya tibAderadarzana tatra dyotakatvaM vAcakatvaM veti pakSadvaye'pyanupapattiH / vAcakasya dyotakasya vA sattvena varta parIkSA tyAdinA* / atrAbhAvayoH prayojyaprayojakabhAvapradarzanaM pratiyoginoH prayojyaprayojakabhAvapradarzanAya kAraNAbhAvasya kAryAbhAvaprayojakatvAt / *ayaJceti* / "vartamAne laT" "parokSe liTA ityAdinoktaH / *arthAntare'pi*-arhaH prazaMsAprAptakAlAdiSu / *eSveva* / vartamAnatvAdiSveva / *zaktiH-* saGketarUpA, padArthAntararUpA vA / *matAntararItyeti / naiyaayikmiimaaNskriityaa| etena bodhakatvaM zaktiriti vadatAmasmAkamarhAdyarthaviSaye'pi / yadi zAbdabodhastadviSayako'nubhavasiddhaH, tadA zaktireva; nocetprayogopAdhitvamiti dhvanitam / *anubandhakramaH*-akArAdyanubandhakramaH / *ata eva-* 19 da0 50
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArelakAra' ityanena mImAMsakaileMTa vyavahriyata iti dik // 23 // va iti zrIkauNDabhaTTaviracite vaiyAkaraNabhUSaNasAre lakAravizeSArthanirUpaNam // 2 // darpaNaH mAnatvAdibodhasyopapAdayitumazakyatvAdata Aha-*digiti // tadarthastu padaM vAcakamiti pakSe prakRtipratyayavibhAgakalpanayA vAcakatvaM tatrAropya padazaktireva vyutpAdyate / yatra pratyayasya prakRtervA azrUyamANatvaM tatra zrUyamANasyaiva tadarthakatvaM kalpyate / tadAhuH"ziSyamANaM lupyamAnA'rthAbhidhAyi" iti / ata eva 'vyatise, iriyAn' ityAdau pratyayamAtrAtprakRtyarthaviSayako bodha ityAdiH // 23 // // iti bhUSaNAsAradarpaNe laDAdyarthanirNayaH // 2 // parIkSA akArAdyanubandhakramasya niyAmakatvAdeva / digiti| digarthastu-yatra lAdezAnAmapahAro lopenaH tatra teSAmazravaNAdvAcakatAdyotakatAvaiSUbhayamapi na sambhavati, kintu zrUyamANasya pariniSThitapadasya vAkyasya vAcakatvamiti svIkAryyam / ata eva 'vyatise' 'iyAn' ityasmAtprakRtilope 'pyarthasya prakRtyarthasamba. ndhasya bodhaH, sphoTasyaiva siddhAntitatvAditi / iti zrImadbhuSaNasAraTIkAyAM parIkSAnAmikAyAM laDAdyarthavivaraNam /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha subarthanirNayaH / subarthamAha Azrayo'vadhiruddezyaH sambandhaH zaktireva vA / `yathAyathaM vibhaktyarthAH, supAM karmeti bhASyataH // 24 // dvitIyA tRtIyAsaptamInAmAzrayo'rthaH / tathAhi - "karmaNi dvitIyA" ( pA0sU0 2 / 3 / 2) tacca kartturIpsitatamam / kriyAjanyaphalAzraya ityarthaH / kriyAjanyaphalavattvena karmaNa eva kartturIpsitatamatvAt / darpaNaH atha subarthanirNayaH / avasarasaGgatyA subantArthe nirUpaNIye prAtipadikArthavizeSyatvAt kriyAkAGkSitatvAccAdau vibhaktyarthanirUpaNamityabhiprAyavAnAha - *subarthamiti * // *Azrayo'rtha iti // kiJciddharmAnavacchinnAzrayatAvAnityarthaH / tena caturthIpaJcamyorarthayoruddezyAvadhyorAzrayAtmakatve'pi na kSatiH / tatra dvitIyAyA AzrayArthakatve mAnamAha -tathAhItyAdinA // nanu yathAzrute "kartturIpsitatama" ityanena kartRsambandhiprAptIcchAvizeSyasyaiva karmatvaM pratipAdyate, na tu kriyAjanyaphalAzrayasyetyata Aha-*kriyAjanya phalAzrayatveneti // ayaM bhAvaH - sUtre Ipsitatamazabda ApnotericchAsannantAt karmakkAntAt prakR- tyarthA'tizayadyotake tamapi niSpannaH / tadyogAcca karttazabdAt, "tasya ca varttamAne " ( pA0sU0 2 / 3 / 67 ) iti karttari SaSThI / tathAca kartrIpasthitatvAt svIyavyApAreNa parIkSA atha subarthanirNayaH / kriyAyAH kArakAkAGkSitatvAtkArakA bhidhAyipratyayasya smRtattvAtteSAM nirUpaNamAkzyakamiti teSAmarthAnAha-mUle- * Azraya ityAdinA* | *AzrayaH * - AzrayatvAvacchinnaH, caturthIpaJcamyau yAvuddezyatAvadhirUpau vAcyau tayorAzrayarUpatve'pi na kSatiH / tayorvAcyatAvacchedakatAyA Azrayatve virahAt / AzrayatvAvacchinnasya dvitIyAvAcyatve yuktimAha-*tathAhItyAdinA* | *karmaNi dvitIyeti / karmavAcikA dvitIyetyarthaH / * - * karma ca / nanu "kartturIpsitatamam" ityanena kartRviSayA prAptIcchA tadvizeSyasya lAbhAtkathaM tena sUtreNAzrayasya dvitIyAvAcyatvalAbha ityata Aha-kriyAjanyeti* / kathamasya lAbha iti cecchRNu ? 'Ipsitatamam' ityatrApnote ricchAsannantAkarmaNi ktapratyaye tataH prakRtyarthaghaTakecchAyAH prakarSavivakSAyAM tamupasthitasya vyApArasya tatrAnvaya iti svIyavyApAreNAptumutkarecchA viSaya ityartho labhyate / Atizva phalava
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre "tathA yuktaJcAnIpsitam" (pAsU0 1450) ityAdisaMgrahAccaivameva yuktam / IpsitAnIpsitatvayoH zAbdabodhe bhAnAbhAvena darpaNaH vyAptumiSyamANatamaM vyApArajanyaphalasambandhitvaprakArakakartuniSThotkaTecchAviSayaH kati paryavasAnAt kriyAjanyaphalAzrayasya karmatAlAbha iti / na cecchAkarmIbhUtArthadhAtoreva "dhAtoH karmaNa" iti sUtreNecchAyAM sano vidhAnAd vyAptIcchArthakasannantadhAtunA vyAptirUpakarmopasaMgrahAnjIvatyAdivadakarmakatayA tataH kathaM karmaktopapattiriti vAcyam / dhAtvarthopasaMgrahItakarmatvamityatra karmaNA taddhAtvarthIyakarmAntarAnAkAGkSAtvavizeSeNa sanprakRtidhAttvarthakarmaNaH karmAntarasAkAGkatvenoktA'karmakatvasya sannante asambhavAt / evaM sannatasya vRttitayA tadghaTakakarmA''dAya karmasaMjJAkAnvayyarthakatvarUpasakarmakatvAbhAve'pi tabahirbhUtakarmAnvayitvamAdAyaiva sakarmakatvaM bodhyam / evaM phalatAvacchedakasambandhena taddhAtvarthaphalavyadhikaraNavyApAravAcakatvarUpaM tadapItinepsetyAditaH karmapratyAyAnupapattiH / jighraterapi svArthA'ntarabhUtakarmaNastadIyapuSpAdikarmAntarasAkAnatvamastyeva / gandhanirUpitalaukikaviSayatAyAM puSpAderAdheyatvIyasAMsargikaviSayatAnirUpitaprakAratAnirUpakatvenA'nvayenA'karmatvAt / - 'kRSNAya rAdhyati ityasya kRSNasya zubhA'zubhaM paryAlocayatItyarthAnna dhAtvarthAntarbhUtazubhakarmaNaH karmAntarasAkAsatvamiti na ttraatiprsnggH| bubhUSatyAdInAM tu bhavanA''dikarmaNaH karmAntarAnAkAGkSasya dhAtvarthatAvacchedakakoTipraviSTatvAdakarmakatvaM vyaktameva / evaM svaryata iti bhASyaprayogasthasvaravadUrUpavikRtikarmaNaH sannihitazabdarUpaprakRtikarmasAkAGkSAtayA, karotyarthaNijantAt karmapratyayopapattiriti bodhyam // kecittu-sanAdyantasya dhAtvarthopasagRhItatvenA'karmakatve'pi tatprakRteH sakarmakatvamAdAya tasmAt krmprtyyoppttimaahuH| nanu tathApISTA'ghaTitasya bhavaduktasya kathaM karmalakSaNatvamata Aha-*tathA yuktamiti* // karmavyavahArasya dveSyodAsInayorapyaviziSTatvAttatsAdhAraNasyaiva lakSaNatvamucitam / icchAghaTitasyaiva tasya lakSaNatve tu dveSyAdikarmaNyavyAptiH syaat| tathAva tatsAdhAraNyAyedamevAzrayituM yuktamiti bhAvaH / *evameveti / itthmevetyrthH| nanu dvitIyAyA uktakarmArthakatve, hariM bhajatItyAdau hasaMderIpsitatvAdinA bhAnA'nupapattirata Aha-IpsitAnIpsitatvayoriti* *bhAnA'bhAveneti / sArvajanInatayAnubhavA parIkSA tvam / etena karttavRttivyApArajanyaphalavatvenecchAviSayatvalAbhaH / nacecchAkarmArthakadhAtoricchAyAM sano vidhAnAvyAptirUpakarmaNo'ntarbhAvAdakarmakatvApattiriti kathaM sannatAtkarmaNi pratyaya iti vAcyam ? ekasya karmaNo'ntarbhAve'pi bahirbhUtakarmasAkAGkatvena skrmktvopptteH| 'puSpaM jighrati' ityatra ghrAdhAtoriva / yadvA sannantasyAkarmakatve'pi sanprakRteH sankarmakatayA karmAnvayasambhava iti bodhyam / - nanvevamicchAghaTitameva karmatvalakSaNamastu, icchAyA nivezamakRtvA kimetAdRzakarmatvalakSaNenetyata Ahu--*tathAyuktamiti / evameva*-icchAghaTitameva / nanvevaM sati 'hariM bhajati' ityAdau karmaNo bhAnamicchAghaTitarUpeNa na syAdata Aha-Ipsiteti /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ subrthnirnnyH| . 149 saMjJAyAmeva tadupayogo, na tu vAcyakoTau ttprveshH| tathAca kriyAyAH phalasya ca dhAtunaiva lAbhAdananyalabhya Azraya evaarthH| tatvaJcAkhaNDazaktirUpamavacchedakam / 'odanaM pacati ityatra viklityAzrayatvAt darpaNaH ditibhaavH| nanu tarhi kriyAjanyaphalAzrayaH kameMtyeva sUtryatAmata Aha-*saMjJAyAmeveti / ayamAzayaH-kriyAjanyaphalAzrayaH karmeti sUtrapraNayane yadyapIpsitAnIpsitayoravizeSeNa saMjJA siddhayati; tathApi 'agnermANavakaM vArayati' ityAdau kriyAjanyaphalabhAgitveneSTasya mANavakasyA'pi vizeSavihitena "vAraNArthAnAm" (pA0 sU0 1 / 4 / 27) ityanenApAdAnasaMjJA prasajjyeta / sUtraM tu 'hariM bhajati ityAdau caritArtham / tatparihArAyepsitatamatvasya saMjJikoTau niveze aprAptadveSyodAsInasaMjJAvidhAnArthamuttarasUtramiti tathA noktamiti / nanu tathApi paJcamyA iva na dvitIyAyA apyAzrayamAnArthakatA, kintu viziSTasyaivetyata Aha-*tathAceti / Azraya evetyevakAreNa viziSTArthasya shkytvvyvcchedH| nanvAzrayatvasya tattatsvarUpAtmakasya tattadAzrayabhinnatvAt kathaM tasya zakyatAvacchedakatvam / anugatadharmasyaiva tattvAdata Aha-*tatvaJceti* / AzrayatvaM cetyarthaH / *akhaNDazaktirUpamiti* / zaktidharmaH / itarapadArthAghaTitamUrtikadharmarUpamiti yaavt| Azraya ityanugatavyavahAgadAzrayapade zakyatAvakchedakatvAcca tatsiddhirdravyatvAdivaditi bhAvaH // naiyAyikAstu-AzratAyA niyatAnyanirUpitasvarUpAyA anugamakatvA'sambhavaH / zakyatAvacchedakatvasyApi vibhutvAnyataratvAdI vyabhicAreNa nA'khaNDatvasAdhakatvamiti na dvitIyAyA aashryo'rthH| tasya prakRtyaiva lAbhAt ; prakRtyarthabhinnatvena tata AzrayasyA'nanubhavAcca / kintu phalAnvayinI kRtireva tadarthaH / "karmaNi dvitIyA" ityasya phalaniSThA''dheyatvAnvaye prakRtitAtpayye taduttaraM dvitIyetyarthAt na tadUvirodho'pi / anAditAtparyagrAhakatvena paramparayA zaktimAhakatvAcca na tadvaiyyarthyam / AzrayatvaM tu na tacchakyam / tasya nirUpakatAsambandhenaiva phalA'nvayitvasyAbhyupagantavyatayA nirUpakatvasya ca vRttyaniyAmakatayA'bhAvapratiyogitA'navacchedakatvena 'vihago bhUmiM gacchati, na mahIruham ityAdau dhAtvarthaphale saMyoge mahIrahaniSThAzrayatAyAstena sambandhenAbhAvasyA'prasiddhatayA ttraabodhtvaa'smbhvaat| na ca suutrsvrsbhnggH| zaktiH kArakamitipakSe tadayogAt / AdheyatAyA api nirUpakatayA kArakadharmatvAdityAhuH // viklittyAzrayatvAtkarmateti / karmasaMjJetyarthaH / etena kartagataprakRtadhAtvarthavyApAraprayojyatavyadhikaraNaprakRtadhAtvarthaphalAzrayatvaM karmatvamuktambhavati / yadU vakSyati parIkSA *saMjJAyAmeva tadupayoga iti / ayambhAvaH-kriyAjanyaphalazAlikameMtyuktAvapi sUtradRSTaphalaM yadyapi sidhyati, tathApi "vAraNArthAnAm" iti sUtraM niravakAzaH syAditi vAraNayoge-'agnermANavakaM vArayati' ityatra mANavakasya karmatvanna syAdata icchA'rthakasanghaTitaM pUrvasUtramArabdham / tathAca dveSyodAsInasaMgrahArthe "tathA yuktam" ityasya Arambha iti / tathAca*-kriyAjanyaphalAzrayatvasya karmatvarUpatve ca / *tatvam*Azrayatvam / *akhaNDazaktirUpam*-akhaNDopAdhirUpam / itarapadArthaghaTitamUrtikadha
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 darpaNaparIkSAsahite bhuussnnsaarekrmtaa| ghaTaM karotItyatra utpattyAzrayatvAd utpatterdhAtvarthatvAt / darpaNaH 'uktaprAyatvAt' iti // 'agnermANavakaM vArayati' ityAdAvagnyAdAvativyAtinirAsAya vyApAre kartagatatvamupAttam / vArayatezca sNyogaanukuulvyaapaaraabhaavaanukuulvyaapaaro'rthH| caitro grAmaM gacchati ityAdau caitrAderiNAya vyadhikaraNeti / vaiyadhikaraNyaM ca-tadanadhikaraNavRttitvaM, na tu tadadhikaraNAvRttitvam / tasya saMyoge asattvena grAmAdAvavyAptaH / tAzavaiyadhikaraNyaviziSTA'dhikaraNatAyAzcaitrAdAvasattvAnnAtiprasaGgasambhAvanApi / 'mASeSvazvaM badhnAti' ityAdau bandhanaprayojyabhakSaNAzrayamASANAM tattvavAraNAya prakRtadhAtvarthatvaM phalavizeSaNam / prakRtatvaM ca-tatra tatra viziSyopAdeyam / payasaudanaM bhuGkte' ityAdau tu karmatvAvivakSaNAnna dvitIyA / kRtabhojanasya payo lobhena pravRttAvIpsitatamatvasyApi payasi smbhvaaditi| ___ nanu paraiH kRto yatnamAtrA'rthakatvAbhyupagamAt kathamutpatteH prakRtadhAtvarthatvamata Aha-*utpatteriti / tathAca-kRja utpattirUpaphalArthakatvasya prAgupapAdanAnnArthAsa parIkSA `bhinno'khaNDopAdhiH / ata eva tasyaikasya vAcyatA'vacchedakatve lAghavam / Azraya AzrayAnugatAkAravyavahArAcca tasyaikasya siddhiH| nanu vibhuSviti vyavahArasya sarvavibhuSu darzanena vibhutvasyApyakhaNDasya siyApattiriti ced ? n| iSTatvAt / atrApizabdAnAM pravRttipakSe jAtiH padArthamate cAbhAvatvAdivat sAmAnyAdIni niHsAmAnyAni iti paribhASAyA naiyAyikasammatAyA anAzrayaNAt / jAtIyatAyA api vyaktiyatAvadabhAvAt / 'prAmaM gacchati'ityAdau karmaNo dvitIyArthAzraye abhedenAnvayaH / tasya phale saMyogAdirUpe svnisstthaashrytaaniruupittvsmbndhenaanvyH| nacaivamAzrayatvaM nirUpakabhedena bhidyateti kathaM tasyAsiddhiritivAcyam ? samavAyasya pratiyogyanuyogibhede'pyekatvavanirUpakabhede'pi tadbhedAkalpanAt |n caivaM sati bhUmi gacchati' "na mahI. rUhaM vihagaH' ityAdau dvitIyArthAzrayasya mahIruhAbhinnasya svaniSThAzrayanirUpakatvasa. mbandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo dhAtvarthamUle vAcyaH, sa ca na smbhvti| zakyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvAditi vAcyam ? svaniSThAzrayatAnirUpakasthale svasvarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvazca naiyAyikasammatyA zakyasamaniyatAbhAvAnAmekatvamapi tanmate'styeveti vRttyaniyAmakasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya satvAd vRtyniyaamksmbndhaabhaavruuptyaa-itiriktaabhaavklpnaavirhaat| vRttyaniyAmakasambandhAvacchinnAtiriktA pratiyogitA kalpanIyeti gauravaM paramatiricyate tacca nAsmAkaM pratikUlam / sarvasya padArthasya mAyApariNAmarUpatayA tasya niyamAbhAvAt iti dhyeyam / *karmateti / krmsNjnyetyrthH| etena prakRtadhAtvarthapradhAnIbhUtavyApAraprayojyaprakRtadhAtvarthaphalAzrayatvaM karmasaMjJA prayojakamityuktaM bhavati / 'agnermANavakaM vArayati' ityAdau vArayateH uttaradezasaMyogAnukUlavyApArAbhAvAnukUla. vyApArArthakatayA'gnivRttisaMyogarUpaphalasya pradhAnIbhUtavyApAraprayojyatAviraheNa nAgneH karmasaMjJAprAptiriti "vAraNArthAnAm" iti sUtrasya nAnavakAzatvam / "caitro grAma gacchati' ityAdau tu caitrAdeH prAptA'pi karmasaMjJA karttasaMjJayA bAdhyate / 'mASeSvazvaM
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ subarthanirNayaH / 151 jAnAtItyatra AvaraNabhaGgarUpajJAdhAtvarthaphalA''zrayatvAt / atItA'nAgatAdiparokSasthale'pi jJAnajanyasya tasyAvazyakatvAt / anyathA yathApUrvvaM na jAnAmItyApatteH / atItAderAzrayatA ca viSayatayA darpaNaH Ggatiriti bhAvaH / dhAtvarthatvAdityuktayA kRJaH kevalayatnArthakatve ghaTAdInAM karmatvAnupapattirati doSatvena dhvanyate / *AvaraNabhaGgeti / prAcInamatAnusAreNedam / niSkRSTamate tu jJAnarUpaphalasyaviSayatayA ghaTAdau sattvAtkarmateti bodhyam / na cAkamaikatApattiH / phalatAvacchedakasambandhena sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt / naiyAyikamate tvetAsthale yathA ghaTAdInAM karmatvaM tathopapAditaM dhAtvarthanirUpaNAvasare / .. nanu vidyamAnava jJAnajanyAvaraNabhaGgasya sambhave'pi bhAvivinaSTaghaTe nirAzrayasya tasyAsaMbhavena tasya karmatvAnupapattirata Aha-atItAnAgateti / tatrAzrayatAGgIkAre yuktimAha --* anyatheti / vinaSTe tatrAvaraNabhaGgA svIkAre ityarthaH // yathApUrvamiti jAnAti kriyAvizeSaNam / padArthAnativRttAvavyayIbhAvaH / pUrva manatikramyetyarthaH / pUrvajJAnAnatikramo yasmiMstaditi yAvat / ghaTasya vidyamAnatAdazAyAM tAtkAlikajJAnasya tadUghaTe AvaraNabhaGgajanakatayA'tItadazAyAmAdhunikajJAnasya tadajanakatvena pUrvAtikramasya tatvAt pUrvAnatikrAntajJAnAbhAvasya viSayasyA'bAdhAttAdRzaprayogasya prAmANyApatterityarthaH / atItaghaTe AdhunikajJAnenAvaraNa bhaGgotpAdAbhyupagame tu tena pUrvajJAnAnatikramAt tadabhAvasya bAdhAdbhavati tasyAprAmANyamiti bhAvaH / nanu vinaSTe ghaTe vAstavatadAzrayataiva kathamata Aha-atItAderiti / AdinA parIkSA badhnAti' ityAdau mASANAM pradhAnIbhUtabandhadhAtvarthavyApAraprayojyabhakSaNAzrayatve'pi bhakSaNasya prakRtadhAtvartha phalAzrayatvAbhAvAnna karmatvasya prAptiH, yadA kRtabhojano'pi payo lAbhecchyA punaH payobhojatAtparyeNaudanabhojane pravartate tAdRzasthale - payasA odanaM bhuGkte iti prayogo dRzyate ; tatra payasaH prAptA'pi karmasaMjJA na bhavati, payasaH sAdhakatamatvavivakSayA karaNasaMjJApravRtteH / ' sthAlyAM pacyate' ityatrAdhikaraNatvAvivakSAvat / *utpatteriti / utpattirUpaphalAnukUlavyApArasyetyarthaH / *AvaraNabhaGgeti / AvaraNamajJAnaM tasya bhaGga ityarthaH / na cAjJAnasya jJAnAbhAvarUpatayA'bhAvasya nityatvena tadbhaGgAnupapattiriti vAcyam / ajJAnasya mAyApariNAmarUpatayA tasya bhAvarUpatvAt / idaM prAcAM matena / vastutastu jJAnAnukUlavyApAra eva jAnAterarthaH / viSayatA ca phalatAvacchedakasambandhaH ; tena sambandhena ghaTAdeH phalAzrayatvAtkarmatA / nanvasamAnakAlikapadArthayorAdhArAdheyabhAvaviraheNAtItAnAgatakarmaNaH phalAzrayatvavirahAnna karma saMjJAprAptirata Aha-*atIteti / tasya- AvaraNabhaGgarUpaphalasya / *anyathA*tayostAdRzaphalAzrayatvavirahe / yathA pUrvamiti / padArthA'nativRttAvavyayIbhAvaH / jAnAtIti kriyAyA vizeSaNametat / yathA ghaTAdervidyamAnatAdazAyAM tasminnAvaraNabhaGgasya jJAnenotpAdanaM sambhavati ; tathA tasyAtItatve'nAgatatve vA na sambhavatyAzrayAbhAvAditi pUrvAnatikrAntajJAnAbhAvasatvenaitA dRzaprayogApattiriti / tatrApyAvaraNabhaGgAbhyu
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - jJAnAzrayatAyA naiyAyikAnAbhiva satkAryyavAda siddhAntAdvopapadyata iti / uktaJca - tirobhAvAbhyupagame bhAvAnAM saiva nAstitA / labdhakrame tirobhAve nazyatIti pratIyate // iti / nanu caitro grAmaM gacchatItyatra grAmasyeva caitrasyApi kriyAjanyagrA darpaNa: bhAviparigrahaH / *naiyAyikAnAmiveti / yathA'nubhavAnurodhena tasmin viSayatayA jJAnAzrayatAGgIkArasteSAM tathAsmAkamapIti bhAvaH / nanvatIto ghaTo jJAnaviSaya iti pratIterastu nAmaH tAdRzaghaTasya viSayatayA jJAnAzrayatA; AvaraNabhaGgAzrayatAyAM tu na tathA sAdhakopalabdhirata Aha-satkAryyeti / tameva darzayati -- *uktaJceti / "sadeva saumyedamagra AsIt" iti zruteH kAryyajAtaM sUkSmarUpeNa prAgavasthitameva / paramate janakatvenAbhimatasAmagrIsamavadhAnAttu tadabhivyaktI bhavati / kAraNe sUkSmarUpeNAvasthAnameva tatprAgabhAvaH / tasyAmevAvasthAyAM sa bhaviSyatIti vyavahiyate / tataH pracyutamabhivyaktilakSaNaM dharmamaprAptaM jAyata iti prAptAbhivyaktistvastIti / 1 sarvadaiva sati tasmin kathaM nA'sti nazyatIti vyavahAro'ta Aha-tirobhAvAbhyupagama iti / tirobhAvAbhivyaJjakasAmagnyA tirobhAve'bhivyaJjite sati, nAsti naSTa iti vyavahAraH / labdhakramAyAM tu tasyAM nazyatIti satkAryavAdasiddhAntaH; prakRte ghaTasya tirodhAne'pi sUkSmarUpeNa satvAttatrAvaraNabhaGgarUpaphalAzrayatvaM sulabhamiti bhAvaH / uktaniSkRSTakarmatvaM vizadIkartumAzaGkate -*nanviti // vibhAgasyetyasya kriyAparIkSA pagame tu pUrvA'natikrAntajJAnasyaiva satvena na tAdRzaprayogApattiriti bhAvaH / *naiyAyikAnAmiveti / zAstrapurANAdijanyajJAnAnantaraM nalaM kalaGkinaM ca jAnAmItyanubhavAnurodhenAsamAnakAlikattve'pi jJAnAzrayatvaM tairyathA kalpyate / asamAnakAlikayornAdhArAdheyabhAva ityetadviSayatAsambandhasya yatrAdhAratAvacchedakatvaM tadbhinnasthale iti vAGgIkriyate tathA'nubhavAnurodhenAvaraNabhaGgo'pyabhyupeyata iti bhAvaH / sAMkhyamatAzrayaNenAha*satkAryeti* / sata eva kAryasya sUkSmarUpeNa sthitasya sAmagrIvazAtsthUlarUpeNAbhivyaktirevotpattirnAzo'pyabhivyaktasya punaH sUkSmarUpeNAhaGkArapariNAme satvarUpa iti hi teSAM matam / tanmate'tItAnAgatayorapi sUkSmarUpeNa sthitatvAt nAvaraNabhaGgAzrayatvAnupapattiriti bhAvaH / tameva matamupadarzayati-uktaJceti / *bhAvAnAm * - padArthAnAm / *saiva - tirobhAvAvasthaiva / *nAstitA - nAstIti vyavahAraviSayatAzrayaH / labdhakrame* -- tirobhAvasya krameNa prArambhe / satkAryavAdazca - "sadeva saumya idamagra AsIt" iti zrutiprasiddha eva kAraNe'bhi vyakteH prAk sUkSmarUpeNAvasthAnameva prAgabhAvastamAdAya bhaviSyatIti vyavahAraH / tasyA avasthAyAH pracyuto'bhivyaktimaprApto jAyate ityucyate / yadA tu samyagabhivyaktistadA'stIti kartRsaMjJAyAH karmasaMjJAvAcakatvamajAnan zaGkate - nanviti* saMjJAyA bAdhakatvapradarzanenaM samAdhatte - grAmasyeveti / tasyAH
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 subrthnirnnyH| masaMyogarUpaphalAzrayatvAt karmatApattau, caitrazcaitraM gacchatItyApattiH / prayAgataH kAzIM gacchati caitre prayAgaM gacchatItyApattizca / kriyAjanyasaMyogasya kAzyAmiva vibhAgasya prayAge'pi sattvAditi ced ? na / grAmasyeva caitrasthApi phalAzrayatve'pi tadIyakarttasaMzayA karmasaMzAyA bAdhena, caitrazcaitramiti prayogAsambhavAt / dvitIyotpatto saMjJAyA eva niyAmakatvAt / anyathA 'gamayati kRSNaM gokulam ityatreva, pAcayati kRSNenetyatrApi kRSNapadAdu dvitiiyaapttH|| zAbdabodhazcatrazcaitramityatra syAditi ced ? na / tathA vyutpnaanaamissttaaptteH| ucyatAM vA prakAratAsambandhena dhAtvarthaphalavizeSya darpaNaH janyetyAdi / nanu karmasaMjJAyAH parayA kartRsaMjJayA bAdhane'pi vAstavakarmatvasya tatrAsbAdhAt syAdeva tAdRzaprayogo'ta Aha-*dvitIyotpattAviti* // idaM ca prakRtA'bhiprA. yeNa / kArakavibhaktyutpattimAtrasyava taniyamyatvAt / anyatheti* // saMjJAyA aniyAmakatva ityrthH|| __advitIyopatteriti // gamyati kRSNaM gokulamityatra NicprakRtya'rthavyApArajanyasaMyogAnukUlavyApArarUpadhAtvarthaphalAzrayatvasyeva, pAcayati kRSNenaudanamityatrApitAzavyApArajanyaviklityanukUlavyApArAzrayatvasya tatra satvAditi bhAvaH // *zAbdabodha iti // caitraniSThasaMyogAnukUlazcaitrakartRko vartamAno vyApAra iti zAbdabodha ityarthaH / tadviSayasyA'bAdhAditi bhAvaH // *tathA vyutpannAnAmiti* // sAmAnyato dhAtvarthaphalavizeSyatAnirUpitaprakAratAsambandhena zAbdabodhe AzrayopasthitehetutvavAdinAmityarthaH / bodhasya svasvavyutpattyanusAritvAditi bhAvaH / catrakarmakacaitrakartRkavyApArazAbdabodhasya caitro grAmaM gacchatItyAdAvananubhavAdAha parIkSA nanu kartRsaMjJAyA niyAmakatvA'kalpane karmasaMjJAbAdhakatvamastu; tathApi vastugatyoktakarmatvasatvAd dvitIyAsyAdevetyata Aha-dvitIyotpattAviti / *anyathA. saMjJAyA niyAmakatvA'kalpane / *dvitIyopattiriti / kRSNasyoktarItyA NijantadhAtupratipAdyaprayojakavyApArajanyaphalAzrayatayA karmatvApattau dvitIyApattiH / saMjJAyA niyAmakatve tu "gatibuddhi" iti sUtrasya niyamArthatvAnna karmasaMkSeti na dvitIyApattiriti bhaavH| nanu viSayAbAdhAccaitraniSThasaMyogAnukUlazcaitraniSTho vartamAno vyApAra ityAkArakaH zAbdabodhaH syAdityAha-*zAbdabodha iti / tathAvyutpannAnAm*-vyutpattiH kAryakAraNabhAvagrahastadvatAm / samavAyasambandhena dhAtvarthaphalaprakAratAnirUpitavyApAraniSThavizeSyatAzAlibodhe-AzrayopasthitiH kAraNamiti kAryakAraNagrahavatAm / 'caitrazcaitraM gacchati' iti zabdAttAdRzazAbdabodhAnanubhavAdAha-*ucyatAmiti / *phalavizeSyakabodhaM pratIti / phalaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsambandhena zAbdabodhaM pratI
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNAsarekabodhaM prati dhAtvarthavyAporAnadhikAraNAzrayopasthitiheturiti kAryakAraNabhAvAntaram / prakRte caitrasya vyApArAnadhikaraNatvAbhAvAnna doSaH / prayAgasya karmatvantu sambhAvitamapi na / samabhivyAhRtadhAtvarthaphalazAlitvasyaiva kriyAjanyetyanena vivakSaNasya uktaprAyatvAt / naiyAyikAstvAdyadoSavAraNAya parasamavetatvam , dvitIyadoSavAraNAya dhAtvarthatAvacchedakatvaM phale vizeSaNam ; dvitIyAvAcyamityupAdadate / parasamavetatvaM dhAtvarthakriyAyAmanveti / tathaiva kAryakAraNabhAvA darpaNaH *ucyatAM veti* // *kAryakAraNabhAvAntaramiti* / sAmAnyataH kAryakAraNabhAvakalpene uktAtiprasaGgannAzrayaM prakRtadhAtvarthavyApArAnadhikaraNatvena vizeSya tAdRzAzrayopasthitehetutvasya kalpanAnna tAdRzazAbdabodhApattiriti bhAvaH / *samabhivyAhRteti* / prakRtetyarthaH / *uktaprAyatvAditi / dhAtvarthaviklityAzrayAt krmtetyaadinnthenetysyaadiH| gamestatra pArthakyenA'nupAdAnAduktam- *prAyeti / vastutastu, phalavyApArayorityatra phalatvasya taddhAtvarthajanyatve sati taddhAtujanyopasthitiviSayatvarUpasya nirvacanAd vyApAravyadhikaraNaphalAzrayatvarUpakarmatvoktyaivAnati prasaGga noktavizeSaNasya pArthakyena niveza iti dhyeyam // naiyAyikamataM dUSayitumupanyasyati-*naiyAyikAstviti / *AdyadoSeti / caitrazcaitraM gacchatIti prayogApattirUpetyarthaH / *dhAtvarthatAvacchedakatvamiti / phalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatvamiti vAdinAM matenedam / tathAca tanmate dhAtvarthatA'vacchedakaphalazAlitvaM karmatvaM dvitIyA'rthaH paryavasyati / *kAryakAraNabhAveti / dvitIyA'rthaparasamavetatvasya svaniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhiM prati bhAvanAtvAvacchinnavizeSyatAsambandhena dhAtujanyopasthitehetutvAntarakalpanAdityarthaH / * nanu bhedasya kevalA'nvayitayA sarvasyaiva paratvena caitrakriyA api maitrA'nyasamavetatvAt tadvAcyatAGgIkAre'pyuktadoSatAdavasthyamata Aha-*paratvaJceti / vyutpatti. parIkSA tyarthaH / *kAryakAraNabhAvAntaram-viSayaniSTapratyAsatyA kAryakAraNabhAvAntaram / dvitIyasya doSasyApattiM vArayati-*prayAgasyeti / *uktaprAyatvAditi / vibhAgasya phalasya kriyAjanyatve'pi tasya gamadhAtvarthatvAbhAvAnnApattiriti bhAvaH / ayaM cArtho dhAtvarthaphalAzrayatvAditi pUrvopAdAnena sUcito na tUkta ityataH prAyapadam / vastutastu vibhAgasya phalatvameva n| tasya taddhAtvarthavyApArajanyatve sati taddhA. svartharUpatayA tasyAbhAvAditi nAdhikavizeSaNanirdeza iti bodhyam / naiyAyika mataM dUSayituM tnmtmupnysyti-*naiyaayikaastviti*| *Ayeti / caitrazcaitraM gacchatIti pryogaapttiruupdossetyrthH| dvitIyeti / prayAgasya krmtvaapttiruupetyrthH| dvitIyAvAcyamiti / parasamavetatvaM dhAtvarthatAvacchedakatvaM ca dvitIyArtha iti teSAM matam / nanu parasamavetatvaM bhedAzrayasamavetatvaM bhedasya ca kevalAnvayitayA mainapratiyogikabhedasya caitre sattvAduktAtiprasaGgastadavastha ityata Aha-*paratva
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ subarthanirNayaH / 155 ntarakalpanAt / paratvamapi dvitIyayA svaprakRtyarthApekSayA bodhyate / tathAca caitrastaNDulaM pacatItyAdau taNDulAnyasamavetavyApArajanyadhAtvarthatAvacchedakaviklittizAlitvAt taNDulAnAM karmmatA / zAbdabo darpaNaH vaicitryAttu padArthaikadeze'pi pratiyogitayA prakRtyarthA'nvayaH, prakRte caitrasaMyogajanaka kriyAyAM caitrabhinnasamavetatvabAdhAnna caitrazcaitraM gacchatIti prayogaH / yatra cobhayakarmabhyAM mallayoH saMyogastatra mallAntarakriyAyA: svaniSThasaMyogajanikAyAH svabhinnasamavetacase arezakriyAyAH svasmin bAdhAnna mallaH svaM gacchatIti prayogaH / svaniSTasaMyogajanakasvakriyAyAM svabhinnasamavetatvasyA yogyatvenAbhAne'pyabAdhitasaMyogajanakatvaM viSaya kRtya, "abhicaran yajeta" ityAdAviva zAbdabodhasambhavAt tadarthatAtparyeNa 'svaM gacchati' iti prayogo durvAra iti tu nAzaGkanIyam / parasamavetatvAMzA'viSayakasya dvitIyAdhInaphalajanakatvabodhasya kutrApya'nabhyupagamena tAdRzabodhe tadvAnasAmanyA apyapekSaNAt tasyAzca prakRte'sattvAt / atha svasyApi dvitvAvacchinnabhinnatvAt svaM gacchatItiprayogavAraNAya dvitIyAprakRtyarthasya prakRtyarthatAvacchedakAvacchinna pratiyogitAkatvasambandhenA'nvayo vAcyaH / tathAca -- 'caitro dravyaM gacchati' 'mallo mallaM gacchati' ityAdivAkyAnAmaprAmANyApattiH / caitramallAdiniSThakriyAyA dvitIyAprakRtyarthatA'vacchedakadravyatvamallatvAvacchinnAbhinnA'samavetatvAt tadvyaktitvAnupasthitAvapi zAbdabodhasyAnubhavasiddhatayA tattadvyaktitvopasthApakatvA'vacchinnapratiyogitayAnvayAsambhavAt, tadvyaktitvopasthApakapadA'bhAvAcca / ekadharmAvacchinnapratiyogitAyA anyadharmAvacchinnasaMsargatve mA nAbhAvAcca pratiyogi vizeSitAbhAvabuddherviziSTavaiziSTyA'vagAhitvaniyamAt / taduktaM dIdhitikRtA-pratiyogivizeSitAbhAvabhAnaM tu viziSTavaiziSTayamaryAdAM nAtizeta itIti cet ? tarhi kriyAnvayibhedapratiyogitAvacchedakatvaM dvitIyArthaH / bhede parIkSA mapIti / nanu prakRtyarthasya pratyayAthakadeze bhede pratiyogitAsambandhenAnvaye caitraghaTobhayabhedasya caitre sattvAduktApattistadavasthaiva / prakRtyarthatAvacchedakAvacchinna pratiyogitAkatvasambandhenAnvaya ityapi na, 'mallo mallaM gacchati' 'vihagaH pRthivIM gacchati'iti prayogAnApatteH / prakRtyarthaniSThatattadvayaktitvAvacchinnapratiyogitAyA anyadharmAvacchinnasaMsarga tvavirahAditi ced ? na / bhedapratiyogitAvacchedakatvaM dvitIyArthaH / bhede ca prakRtyarthasyAdheyatAsambandhenAnvayaH bhedapratiyogitAvacchedakatvasya tu dhAtvarthatA - vacchedakaphalAnvite'nvaya ityatra tAtparyAt / yadi tu -- ubhayaniSThakriyAjanyasaMyogasyaikatvAt tAdRzasaMyogAvacchinna vyApAraniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkabhedasya karmabhUtamalle'satvAt 'mallo mallaM gacchati' ityatrAnupapattirastyeveti vibhAvyateH tadA dvitIyArthabhedapratiyogitAvacchedakatvasya dhAtvarthapradhAnIbhUte kevalavyApAre'nvayAbhyupagamAnnoktAnupapattiHH kriyAyA bhedAditi / nacaivamapi 'caitrazcainaM na gacchati' ityAdau najsamabhivyAhAre prathamAntapadArthe 'caitro na pacati' ityatreva dvitIyArthAnvitatvAvacchinnavyApArAnvitAkhyAtArthAbhAva eva pratipAdyaH / sa ca na sambhavatiH caitravRttibheda
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 darpaNaparIkSAsahite. bhUSaNasAre darpaNaH prakRtyarthasyAdheyatayAnvayAnna puurvoktaapttynuppttii| nasamabhivyAhAre ca najA tAtpayaMvazAcaitrazcaitraM na gacchatItyAdau dvitIyAprakRtyarthavRttitvaviziSTatadaparArthabhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvaH / kvacicca caitro grAmaM na gacchatItyAdau dvitIyA'rthavRttitvaviziSTadhAtvarthasaMyogajanakatvAbhAvaH kriyAyAM bodhyte| ye tu prakRtyarthavRttitvaviziSTasaMyogAdirUpaphalasyaiva janakatvasvAzrayaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvobhayasambandhena kriyAyAmanvayopagamAd bhedapratiyogitAvacchedakatvasya dvitIyArthatvamantareNApyuktApattimuddharanti tanmate vRttyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatayoktasthale uktasambandhena nanA saMyogAbhAvabodhA'nupapattiH / parasamavetatvaM dvitIyArtha iti dIdhitivirodhazca / __ evaJca 'caitro grAmaM gacchati'ityatra grAmavRttisaMyogajanikA grAmavRttibhedapratiyogi tAvacchedikA ca yA kriyA tadanukUlakRtimAMzcaitra iti naiyaayikmtprisskaarH| __ atra pratyavatiSThante / namarthaprasajyapratiSedhasya pratiyogitayA kriyA'nvayitvamiti vyavasthApanAt kathaM caitro grAmaM na gacchatItyAdau naJaH saMyogajanakatvAbhAvabodhakatvam / uktaJca payaMdAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena naJ / prasajjyapratiSedhastu kriyayA saha yatra naJ // iti / yatra naarthAbhAvaH kriyayA dhAtvarthavyApAreNa pratiyogitayA sambandho bhvtiityuttraardhaa'rthH| tasmAt tiGante nasamabhivyAhAre kriyApratiyogikA'bhAvabodha eva nyAyyo na tu kriyAyAM phalAbhAvasya vibhaktyarthAbhAvasya vA prathamAntArthe vA tirthAsbhAvasya klaptakAraNavirahAditi // atra vadanti-yaddhA'vacchinne yaddhA'vacchinnatvaM yena saMsargeNa nasamabhivyAhAre pratIyate taddhAvacchinne taddharmAvacchinnasya tatsaMsargAvacchinnapratiyogitA parIkSA pratiyogitAkatvasya vyApAre virahAditi caitrapadAdvitIyAnupattiriti vAcyam / etAdRze viSaye tatsamabhivyAhAre dhAtvarthavyApAre caitravRttibhedapratiyogitAvacchedakattvAbhAvasya bhAvopagamena sAmaJjasyAt / nacaivamapi 'vihago bhUmiM gacchati na mhiiruhm| ityAdau vyApAre mahIrahavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvasya bAdhAdanupapattiriti vAcyam , atra saMyogajanakatvaviziSTavyApArasya dhAtvarthatayA'nurUpasamabhivyAhAravazAtsaMyogajanakatvasyAbhAvo dhAtvarthavyApAre kalpyate ityanupapattiparihArAt / yadi tu padArthakadezasyAbhAvo bodhayituM na zakyate ityucyate tadA saMyogajanakatvaM vyApArazca pRthageva dhAtuvAcyAvityAzrayaNIyam / kecittu phalavyApArayoH pRthak zaktiH, phale ca dvitIyAprakRtyarthasyAdheyatAsambandhena phalasya ca janakatvasvAzrayaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvobhayasambandhena vyApAre 'nvayApagamAnna caitrazcaitraM gacchati ityAdiprayogApattirityAhuH, tanna / 'pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemau' iti nyAyena caitrazcaitraM gacchati' ityAdau nirUtobhayasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya phalAbhAvasya vyApAre bhAnamupeyam / sa ca
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ subrthnirnnyH| 157 dhastu taNDulasamavetadhAtvarthatAvacchedakaviklittyanukUlataNDulAnyasamavetakriyAjanakakRtimA~zcaitra ityAhuH / tanna rocayAmahe; parasamavetatvAdergauraveNAvAcyatvAt / atipra. saGgaH kiM dvitIyAyAH, zAbdabodhasya vA / nAdyaH / tAvadvAcyakathane'pi tattAvasthyAt / gamayati kRSNaM gokulamitivat pAcayati kRSNaM darpaNaH kAbhAvo nansamabhivyAhAre buddhayate iti sakalalokAnubhavasiddho'yamarthaH / pratiyogyabhAvA'nvayau tulyayogakSemau' iti vadatA dIdhitikRtopanibaddhaH / evaJca-caitro grAma gacchatItyatra nasamabhivyAhAre kriyAyAM dvitIyA'rthavRttitvaviziSTasaMyogajanakatvasya bodhAt tatsamabhivyAhAre tatra tadabhAvasya bodho jAyamAnaH kena vaarnniiyH| na ca kAraNAbhAvaH / narthAbhAvaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabodhe pratiyogyanvayayogyA'rthopasthitehetutayA tasyAzca kriyAyAM satvAt / na tu namarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsambandhena bodhe dhAtujanyabhAvanopasthitetutA / caitrazcaitraM na gacchatItyAdivAkyAnAmaprAmANyApatteH / caitrakarmakacaitrakartRkagamanakriyArUpapratiyogino'prasiddhayA nanA tadabhAvasya bodhayitumazakyatvAt / ___ manmate tu caitrakartRkakriyAyAm caitravRttisaMyogajanakatve'pi caitravRttibhedapratiyogitAvacchedakatvasya tasyAmasattvena najA tadabhAvasya pratyAyanAt prAmANyopapatteH / ata eva parasamavetatvasya dvitIyopapattiruktasthale iti vAcyam / 'maitro gacchati caitrIna caitra' ityatra maitrakriyAvacchinnapratiyogitAkaMbhedavattvatadIyasaMyogAzrayatvayorubhayoDhitIyArthayorabAdhena tadupapatteH / adhikamagre vakSyate / ___ tasmAt 'caitro gacchati' ityAdau caitro na kameMti vyavahArAcca,. sarvathA kartavyA. vRttaM dhAtvarthavyApAraprayojyatavyadhikareNadhAtvarthaphalA''zrayatvaM karmatvaM nirvAcyam / tatra phalavyApArayordhAtulabhyatve'pi vRttitve bhedapratiyogitAvacchedakatvaparyyavasite vaiyadhikaraNye ca dvitIyAdeH zaktirananyalabhyatvAt svIkaraNIyeti / prkRtmnusraamH|| ___ *viklittyanukUleti / idaM taNDulA'nyasamavetakriyA'nvayi / yathAzrutaM dUSayati*tanna rocayAmahe ityAdinA / nanu parasamavetatvasya dvitIyArthatvaM vinA'tiprasaGgA'nirAsAd goravaM na doSAyetyata Aha-*atiprasaGgaH kimiti*| *tAvaditi / parasamavetakriyAjanyadhAtvarthatA'vacchedakaphalazAlitvarUpakarmatvasya dvitIyArthatvasvIkAre'pi dvitIyAtiprasaGgasya taadvsthyaadityrthH| tamevAha-gamayati kRSNamityAdi. parIkSA na smbhvti| vRtyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitA'navacchedakatvamate tAdRzaprayogAnupapatteriti dik / _ naiyAyikamataM khaNDayati-*tanneti / nanu tasyAvAcyatve kathamuktAtiprasaGgavAraNamityata Aha-*atiprasaGga iti / *tAvaditi / parasamavetatvaghaTitetyarthaH / / *tattAdavasthyAt-*atiprasaGgatAdavasthyAt / tamevAtiprasaMgamAha-*gamayatIti / nanu "gatibuddhi"itisUtropAttadhAtvatiriktadhAtuviSayaitAdRzakarmatvAvivakSayA bodhanAnnona
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAregopaHiti dvitIyApatteH / taNDulaM pacati caitra itivat , taNDulaM pacyate svayamevetyApattezca / viklittyanukUlataNDulAnyasamevatAgnisaMyogarUpadhAtvarthAzrayatvAt / zAbdabodhAtiprasaGgo'pyuktarItyaiva nirstH| parasamavetatvasya zakyatve'pi paratvasya parasamavetatvasya ca iSTA'nvayalAbhAyA'nekazaH kAryakAraNabhAvA'bhyupagame gauravA darpaNaH naa*| *dvitIyApatteriti / dvitIyotpattAyuktakarmatvasya tantratve, gamayati gokulaM kRSNamityatra NijathanirUpitaniruktakarmatvasyeva paciprakRtikaNijarthakarmatvasya kRSNe sattvena pAcayatyAdiprayoge'pi prayojyakarttavAcakAd dvitIyApatteH / ataH saMjJAyA eva dvitoyotpattA prayojakatA'GgIkaraNIyA / evaJca tata evAtiprasaGgabhaGge, kRtaM tatra dvitIyazaktyeti bhAvaH / . nanu tAdRzakarmatvameva dvitIyAniyAmakam / niruktasthale kRSNe tatsattve'pyupAttagatyarthakAdyatiriktaNijantadhAtuyoge "gatibuddhi" iti sUtreNa tdvivkssaabodhnaannoktaapttiH| vivakSAyA eva vibhaktyutpattau niyAmakatAyA vakSyamANatvAdata Aha-*taNDulaM pacyata iti / taNDule bhavaduktadvitIyA niyAmakakarmatvasya sattvAttadApattiH, manmate tu kartasajJayA bAdhAna tadApattiriti bhaavH| taNDulAnyasamavetetyanena parasamavetakriyAjanyatvaM vilkittAvastIti bodhitam / dhAtvarthAzrayAdityanena krtRsNjnyaasttvmaavedyte| *uktarItyaiveti / tathA vyutpnnaanaamityaadhuktriityaivetyrthH| dhAtvarthavyApArA'nadhikaraNAzrayopasthitirUpahetvabhAvAditi bhAvaH / nanu nA'smanmate'pyuktaprayogApattistatra vyApAratvena phalasyaiva bhAnA'GgIkAreNa taNDulasya dhAtvarthatAvacchedakaphala. zAlitvA'bhAvAt / niSkRSTabhavanmate'pi vyApAragatapaurvApAropeNa phalasya vyApAraratAyAH svIkArAccetyato dUSaNAntaramAha *parasamevatatvasyeti / iSTA'nvayeti / iSTasya prakRtyarthasya pratiyogitAsambandhena parasamavetatvasyaikadeze paratve parasamavetatvasya cAzrayatayA kriyAyAmanvayasya lAbhAya-bhAnAyetyarthaH / *anekaza iti / prakRtyarthaprakArakazAbdabuddhiM prati dvitIyAs parIkSA ktadoSa ityata Aha-taNDulamiti / *taNDula:* pacyata iti / atra taNDulamiti dvitIyAntapadaghaTitayAdRcchikasamudAyarUpametat / svamate tu na tAdRzaH prayogaH / AkhyAtena karmaNA uktatayA dvitIyAyA asAdhutvAta / *dhAtvarthAzrayatvAditi / etena kattasajJA'pyastIti karmavadrAvaviSayatA suucitaa| *uktarItyeti / viparItavyutpa. ttimatAM bhavatyeva / yadi na jJAyate tadA vizeSyatAsambandhena dvitIyAprakRtyarthaprakArakazAbdabuddhi prati vizeSyatAsambandhena dhAtvarthavyApArAnadhikaraNAzrayopasthiteH, sahakArikAraNatvaM svIkAryamiti na zAbdabodhApattiritirItyetyarthaH / nanu 'taNDulaM pacyate, svayameva ityasyAnApattiH, tatra karmaNa eva kartatvena phalavyadhikaraNavyApArasya tyAgastatsamAnAdhikaraNavyApArasya dhAtuvAcyalavivakSA cAsti phalavyApArayostu pRthaga dhAtuvAcyatA''zrIyate / evaM ca dhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatvavirahAnna karmatApattiriti kathaM dvitIyAmApAdayatItyata Aha-parasamavetatvasyeti / *iSTAnvayeti /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ subarthanirNayaH / ntaratvAditi spaSTaM bhUSaNe / etacca saptavidham nirvaryaJca vikAryyazca prApyazceti tridhA matam / taccepsitatamaM karma caturddhAnyattu kalpitam // audAsInyena yat prApyaM yacca kartturanIpsitam / saMjJAntarairanAkhyAtaM yadyaccApyanyapUrvakam // iti vAkyapadIyAt / yadasajAyate sadvA janmanA yatprakAzate / darpaNa: dhInAdheyatvopasthiteriva tadadhInaparasamevatatvopasthiteH prakAratAsambandhena / evaM parasamavetatvaprakAraka buddhiM prati dhAtujanyopasthitervyApAratvAvacchinna vizeSyatAsambandhena hetutvakalpane cAtigauravAdityarthaH / manmate tu phalaprakAra kazAbdabodhaklRptahetutAkavyApAropasthitiviSayavyApArAMze dvitIyAprakRtyarthAvRttitvavaiziSTya nivezenaiva nAtiprasaGga iti bhAvaH / nanu 'caitro maitrazca parasparaM gacchataH' ityAdau dhAtvarthavyApArasya dvitIyAM prakRtyarthavRttitvAttattatphalA nanvayaprasaGgo'ta Aha-spaSTamiti / tathAca dvitIyAprakRtyarthAvRtItyanena dvitIyAprakRtyarthavRttibhedapratiyogitA'vacchedakatvasyAvivakSaNAt, 'parasparaM gacchata' ityAdau kriyAyAH parasparAvRttitvabAdhe'pi parasparaniSTabhedapratiyogitAvacchedakatvasyAbAdhAnna phalAnvayAnupapattirityAdi tatroktamiti / harikRtaM karmavibhAgamAha*tacceti* / kriyAjanyaphalA'zrayarUpaM karmatyarthaH // *yadasajjAyata iti / asatkAryyavAdamavalambya / sahetyAdi tu sAMkhyamatena / prakAzata ityanantaraM "prakRtestu vivakSAyAM vikAryyaM kaizcidanyathA / parIkSA dvitIyArthaparasamavetatvaikadezabhede prakRtyarthasya tathA parasamavetatvasya dhAtvarthapradhAnIbhUta-vyApAre vizeSaNatvasya lAbhAyetyarthaH / *anekaza iti / prakRtyarthaniSThaprakA ratA nirUpitavizeSyatAsambandhena bodhaM prati dvitIyAjanyabhedopasthitiH dvitIyArthaparasamavetatvaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhiM prati dhAtujanyavyApAropasthitizca kAraNamiti kAryyakAraNabhAva ityarthaH / na ca bhavanmate vyApArAMze prakRtyarthasyAzrayasya ca phale prakAratayA tadanurodhena kAryyakAraNabhAvasya dvaividhyamastyeveti vAcyam ? bhavanmate'pyapara dvitIyArthAdheyatvAMze prakRtyarthasya tasya ca phalAMze prakAratAmAdAya kAryyakAraNabhAvAntarasya ca kalpanIyatayA tena sAmyAditi / haryAdisammataM karmaNo vibhAgamAha - etacceti / IpsitatamaM karma nirvartyAdibhedena tridhA / *anyat*- IpsitamAdanyat karma / audAsInyAdibhedena catuddhetyarthaH / nirvartyasya svarUpamAha - * yadasaditi / idaM naiyAyikamatena / janmaneti / sAGkhyamatena nirvartyate niSpAdyate iti vyutpattirubhayathA nirbAdhA / evaM ca yatna vizeSa prayojyotpatti 1
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAretannityaM vikAyaM tu dvedhA karma vyavasthitam // . . darpaNaH tannirvartyam" ityeva vAkyapadIyapAThaH / anyathA sAmAnyadharmeNa alakSitasya vikAryyasya vizeSyarUpeNa prdrshne'rthaantrtaaptteH| tadarthastu-kaizcit prasiddharAcAryaH prakRtivivakSAyAM niSpAdyaM vikAryamityucyate / anyathA tadavivakSAyAM tanniSpAdyaM nirvartyamiti tadarthaH / tatra ghaTaM karotItyAdau satyA api mRdAdiprakRteH pariNAmitve. nAvivakSA / 'bhasma karoti' ityAdau tvasatyA eva tasyAstattvena saa| .. yadyapi nirvaya'te niSpAdyate iti vyutpatyA nirvaya'tvam / taNDulAnodanaM pacatItyAdAvodanAdau vikAryyakarmaNyapyastiH tathApi prakRtivAcakapadAsamabhivyAhRtapadopasthApyatve sati niSpAdyatvarUpapAribhASikanirvaya'tvasya vivakSaNAnna doSaH // taduktam -satI vA vidyamAnA vA prakRtiH prinnaaminii|| ___ yasya nAzrIyate tasya nirvartyatvaM pracakSate // iti / yasya vikRtikarmaNo nAzrIyate-na prayujyate, na vivakSyata iti yAvat / anyatuktArtham / vikAyaM tviti / tallakSaNaM tu pratIyamAnaprakRtivikRtibhAvakatve sati kriyAnirvAhyaviziSTAsattvotpatyanyataraphalavattvam / ghaTaM karotItyAdinirvatye kriyAnirvAhyotpattimatyapi prkRtivikRtibhaavaabhaanaannaatiprsnggH| prakRtikarmaNastAdRzaviziSTAsattvAd vikRtikarmaNazca taadRshotpttyaashrytvaallkssnnsnggtiH| IdRzasthale phaladvayaprayojakavyApArA'rthakatvaM dhAtorAvazyakam / uktaJca bhASye-'vdyarthaH paciH' iti / anyathaikaphalaikavyApArArthakatvasyAkarmakeSvapi sattvAd vizeSopAdanAnarthakyaprasaGgAt // pare tu-"dvayarthaH paciH" iti bhASyAd , bikledana nirvarttanaM ca pacerarthaH / 'taNDulA nodana pavati'ityasya taNDulAn vikledayannodanaM nivartayatIti vivaraNAt / tathAca prakRte taNDulAzrayaviklittyanukUlavyApArAzrayAzrayaka odanAzrayakotpatyanukUlo vyApAra iti bodhaH / evaM 'kASThaM bhasma karoti' ityaadaavpyuuhymityaahuH|| tadasat / bhAvanAprakArakabodhe hetutvena klaptAyAH kRddhAtvanyatarajanyopasthitervizepyatAsambandhenAkhyAtArthe'bhAvena tAdRzabodhAsambhavAt / ekayaiva kriyayA phaladvayotpattisambhavena tadvAkyajanyabodhasya vyApAradvayaviSayakatvakalpanAnaucityAdAkhyAtaza parIkSA matvaM labdham / nacaivaM sati vikArye karmaNi nirvartyakarmaNo lakSaNamavyAptam, tasyApi yatnasAdhyatvAditi vAcyam ? prakRtivAcakapadasamabhivyAhRtapadopasthApyatvasyApi nivezAt / taduktam satI vA'vidyamAnA vA prakRtiH prinnaaminii| yasya nAzrIyate tasya nirvartyatvaM pracakSate // * iti satI vidyamAnA avidyamAnA'satI, yasya vikRtikarmaNaH, prakRtiH-prakRtivAcakaH zabdaH, nAzrIyate--na prayujyate / evaM caikasya vivakSAbhedenobhayarUpatvena vyavahAra ityuktambhavati / vikAryantviti / prakRtyucchedasambhUtam / yatnaprayojyo yaH prakRterucchedo-nAzaH, tajjanyanAzazcAtrAtyantApratIyamAnapUrvakAlikasvasvarUpaphala
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ subarthanirNayaH / prakRtyucchedasambhUtaM kiJcit kASThAdibhasmavat / . darpaNaH 161 bdAnnivRttabhedAyA eva kriyayA avagamAditi rUpapsUtrIyakaiyaTAcca / kiJca pacervyApAradvayArthakatve navyamate kriyAyAM dvitvAbAdhena dvivacanApattirdurvArA / vastutastu vikledanaM viklittirnirvarttanamutpattirevoktapadayorbhAvalyuDantatvAt / tathAca-phaladvayA'nukUla eka eva vyApAro dhAtvarthatayA bhASyakRtsammataH / vyApAradvayArthakatvoktistu keSAJcit tatpadayorNijantaprakRtikalyuDantatvabhrama nibandhanaivetyava - dheyam / yadyapi vikAryyaM dvedhA - prakRtirvikRtizcetyeva vaktumucitam, tathApi vikRtidvaividhye'vagate prakRtAvapi vikAryatvaM jJAtaprAyaM bhavatItyAzayena tadanuktvaiva vikRtikarma vibhajate-prakRtyucchedeti / etena kriyA nirvAhyAbhAvaH pratiyogitA'vacchedakadharmavatvaM prakRtikarmatvamiti dhvanitam / 'kAzAnU kaTaM karoti, kusumAni srajaM karoti, suvarNaM kuNDalaM karoti, mRdaM ghaTaM karoti, kASThaM bhasma karoti, taNDulAnodanaM pacati' ityAdau kriyAnirvAhyo yaH pUrvabhAvaviziSTakASTakAzAdipratiyogi kAbhAvo viziSTA'sattvarUpastatpratiyogitAvacchedakavaiziSTyavatvaM kAzakASThAderiti tattatprakRtau lakSaNasaGgatiH / sarvatra viziSTAbhAvapratiyogini tAdRzapratiyogitAvacchedakava ziSTayasatvAdatiprasaGga vA raNAya kriyAnirvAhyeti prakRtadhAtvarthavyApAranirvAhyArthakam / kvacit kASThataNDulAdidharminAzAdeva viziSTA'bhAvo bhasmaudanAdisampAdakaH / kvaciddharmiNaH sattve'pi kaTastragAdisandarbhavizeSaviraharUpapUrvabhAvaviziSTA'sattvaM kaTasandarbhAdiniSpAdakaM kriyAto nirvahati // *sambhUtamiti* // prakRtinAzaprayojyotpattimadityarthaH / idaM ca bhasmavadityanvayi / kASThAdIti pRthak padam, anyathA kASThasuvarNAdesturIyatApatteH // *bhasmavaditi // tattaulyena varttamAnamanyadapi vikArajAtamityarthaH / sAdRzyaM ca prakRtinAzaprayojyotpattimattvenaiva / evamagre'pi / tathAca prakRtivikRtibhAvApannakASThabhasmAdivikAryyamityarthaH paryyavasyati / evaJca - 'kASThaM bhasma karoti' ityatra karoteH pratiyogitvaviziSTanAza utpattizca phaladvayam, tadanukUlavyApArazcA'rthaH / nAze pratiyogitayA kASThasyotpattA bhasmana AdheyatayA kASThapratiyogikanAzAnukUlo bhasmotpAdako varttamAno vyApAra iti bodhaH / evaM taNDulAnodanaM pacatItyAdAvapi / naiyAyikAstu- 'taNDulAnodanaM pacati' iti vikAryyasthale prakRtikarmAttaradvitIyAyA nAzakatvamarthaH / vikRtikarmottara dvitIyAyAzcotpAdakatvam / taNDulAdyanvitaM nAzakatvaM ca pAke'nveti / odanA'nvitotpAdakatvasya nAzakatvaviziSTe pAke'nvayaH / nAze cotpatteH prayojakatvamuddezyavidheyabhAvamahimnA bhAsate / tena pAkasya taNDulArambhakaH saMyoganAzakatve'pi 'saMyogamodanaM pacati iti na prayogaH / taNDulArambhakasaMyoganAzasyaudanotpattau taNDulanAzenA'nyathAsiddhatayA aprayojakatvAt / parIkSA kaH, kiJcidguNAntarotpatyA pUrvakAlasthitAvayavasaMsthAnavijAtIyAvayavasaMsthAnaviziSTAsatvaM vilakSaNotpattimatvAnyataratvaM sAmAnyalakSaNaM draSTavyam / 'kASTaM bhasma karoti' 'suvarNa kuNDalaM karoti' ityAdau prakRti vikRtyorubhayorapi satvAlakSaNAnugatiH / prApyasya 21 50 pa0
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArekizcid guNAntarotpatyA suvarNAdivikAravat // darpaNaH vastutastu vikRtikarmA'samabhivyAhRte, 'taNDulaM pacati itivat saMyogaM pacatIti prayogavAraNAya nAzadvArA nAzakatvameva dvitIyA'rtho vAcya iti prakRte prayojyaprayojakabhAvA'bhAne'pi na kSatiH / tathAca taNDulanAzaka odanotpAdako yo vyApArastadanukUlakRtimAniti bodhaH / Izasthale ca karmAkhyAtena prakRtaM karmatvamevAbhidhIyate / ata eva kASTAni bhasmarAziH kriyante ityAdau kASTapadasamAnavacanatvamAkhyatasya, na tu bhasmAdivikAravAcakapadasamAnavacanatvam / bhAvanA'nvayini saMkhyAnvayaniyamAt / / nanu pradhAnA'pradhAnakarmavAcakakarmapadasamabhivyAhRta-nI-vahAdi-duhAdiprakRtikakarmAkhyAtasyaivApradhAne duhAdInAM 'pradhAne nIhRkRTvahAm ityanuzAsanAt karmatvadvayA'nabhidhAyakatvA'niyamena prakRte karmatvadvayasyaiva tulyatayA vikRtigatakarmatvasyApi lakAreNAbhidhAne baadhkaabhaavH| AkhyAtasya vikRtisamAnavacanatvaprasaGgastu ___ "gRhNAti vAcakaH saMkhyAM prakRtevikRtena hi"| ityanuzAsanasiddhavikRtisaMkhyAnvayabuddhiM prati prakRtisaMkhyAnvayaparatvenA'gRhyamANAkhyAtajanyopasthitehetutvakalpanayA nirasanIyaH / kathamanyathA "bhasmIbhavanti kASThAni" ityAdiprayogA iti ced ? na / 'ghaTapaTau dRzyete' ityatra dvitvasyaivobhayasAdhAraNavizeSyatAvacchedakA'paricayena vikAravikAriNoIyorevAkhyAtA'rthavizeSyatve vA vAkyabhedApatteH / na ceSTA'pattiH / tathA sati 'kASTaM nAzyate bhasma kriyata' iti vAkyajabodhasyeva 'kASThaM bhasma kriyata' iti vAkyajabodhasyApi bhasma kASTavikRtiranyavikRtivetisaMzayanirvartakatvAnupapatteH / samUhAlambanajanakatvAvizeSeNa kASTabhasmanoH prkRtivikRtibhaavsyoktvaakyaadlaabhaat| satyAmevaikavAkyatAyAM kartRpratyaye prayojyaprayojakabhAvasya viziSTA'nvayavivakSAniyamena lAbha iva karmapratyayasthale'pi tathA vivakSAyA niyamavazAdeva karmA''tmanepadena bhasmani kASTocchedaprayojyotpattikatvarUpakASThavikRtitvasya lAbhAt / ___ na ca vikRtivAcakAd dvitIyApattiH / lakAreNa vikRtikarmatvasyAnabhidhAne'pi karmatvAntaravizeSaNatApannakriyAyAM tasya vikRtyarthasaMsargatvA'bhyupagamenaiva dvitIyApatyasambhavAt / prAtipadikArthavizeSyatayA karmatvAdivivakSAyAmeva dvitiiyaadyvsraat|| na caivaM ghaTaH krotiityaapttiH| karmatvAntaravizeSaNatAnApannakriyAyAM kriyAntarakartRtvavizeSyatApannA'rthakasyaiva karmatAsaMsargeNa bhAnAbhyupagamAt / ata eva 'kASThaM bhasmarAziH karoti' iti na prayogaH / bhasmarAzeH kriyaantrkttvvishessytaanaapnntvaat| upapadyate ca pazya mRgo dhAvati' ityaadiH| . prakRte ca 'nIlo ghaTo bhavati ityAdAvasAdhAraNadharmarUpabhavane nIlAderAdheyatvarUpakartRtAsambandhenA'nvayavadavyutpattivaicitryeNa prakRtikarmatvavizeSaNatApannAyAM kRdhAtvarthakRtau bhasmAdirUpavikRtikarmaNaH karmatAsambandhenAnvayopagamena ekavAkyatvopapattyoktasaMzayanivartakatvopapatteH / tathAcotpAdakatvena bhasmasambandhikRtiprayojyanAzapratiyogIni kASThAnIti 'kASThaM bhasmarAziH kriyata' iti vAkyajo bodhaH / sambandhasya prAtipadikArthavizeSyatayA avivakSaNAdeva na tatra SaSTyapi /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ subrthnirnnyH| 163 kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na gmyte| darzanAdanumAnAdvA tatprApyamiti kathyate // iti ca tatraivoktam / darpaNaH evam-"mRdo na ghaTo" ityatrApi prakRtivikRtibhAvasthale karmatvAntaravizeSaNatAnApannadhAtvarthAnvayyarthabodhane dvitIyAyAH sAdhutvamitiniyamopagame noktasthale dvitIyAprasaGgo, nApi 'duhyate goH kSIram' ityAdau tadanupapattiH / evamekatvAvacchinne dvitvA. vacchinnAropasthale'pyeko dvau jJAyate ityAdau ArogyavizeSyavAcakasamAnavacanatvamAkhyAtasya / prayuJjante ca kavayaH-"eko'pi traya iva bhAti kanduko'yam" iti / na ca tatrApi bhAntItyeva pAThaH, kathamanyathA "amAni tattena nijAyazoyugaM dviphAlabaddhAzcikurArizaraH sthitam" / ityatrA''ropyanijAyazoyugasamAnavacanamamAnItyAkhyAtaM prayuktaM zrIharSeNeti vAcyam / tatrApi pUrvArddhasamarthitAyazoyugasya vAstavatvena tasmin phAladvayabaddhacikurANAmeva rAjJa Aropyatvena kaverutprekSitatvAt / ata eva na tatrAvimRSTavidheyAMzatAdoSAvakAza ityaahuH| atra kecit-"punarAvRttaH suvarNapiNDaH punaraparayA''kRtyA yuktaH khadirAGgArasavarNe kuNDale bhavataH" iti mahAbhASyaprayogAdAkhyAtasya vikRtisamAnavacanatvameva / gRhNAti vAcakaH saMkhyAM prkRtevikRtenhi| ___iti tu vipratyayamAtraviSayakam / evaJca 'kASThAni bhasma rAziH kriyanta' ityAdiprayogANAmasAdhutvameveti // . .. apare tu-khadirAGgArasavaNe' iti vizeSaNena tatra kuNDalayoH prakRtitvaM gamyate / siddhAyA vikRteH paakaanpekssnnaat| punaraparayA''kRtyA yukta iti vizeSaNena tu suvarNapiNDasya vikRtitvam , AkRtyantarayogasya prkRtitvaapryojktvaat| yujyate caitat / "mRttiketyeva satyam" itivat saMhRtimukhena punarAvRtta iti vizeSaNenApi survaNapi. NDasya vikRtitvaM gmyte| . tathAhi-pUrvopakrAntA''kRtiparamparAyAstatparyyavasAyitvena siSAdhayiSitasuvarNanityatvasya siddhaH / tasmAt pUrva nirdiSTA''kRtiviziSTasuvarNasya kuNDalAdiprakRterapyanirdiSTA'prakRtiviziSTasya tasya vikRtitvameva bhASyakRttAtparyaviSaya ityasyApi vaktuM zakyatayA na tannirdeza AkhyAtasya vikRtisamAnavacanatve upaSTambhaka iti / ____ atredamAbhAti-vaiyAkaraNamate prakRte prakRtivikRtyordvayorapi kartRtvenAkhyAtena kartadvayameva abhidhAnIyam / evaM tadtasaMkhyA'pi tatraikenAkhyAtena viruddhasaMkhyAvatostayoHsaMkhyAyA abhidhAtumazakyatayA bhagavatA, kuNDale bhavata iti vikRtisaMkhyaivoktA, na tu prakRtigatA nAkhyAtapratipAdyeti munitrayasyA''jJA'sti / evaJca prayogavazena paryAyeNA'nyatarasamAnavacanatvamAkhyAtasya nirAbAdhamiti // . *kriyAkRteti // kriyAprayojyA'sAdhAraNadharmaprakArakapratItiviSayatA'nAzrayatve . parIkSA lkssnnmaah--*kriyaakRtetyaadinaa*| *darzanAt*-pratyakSAt, pratyakSapramitikaraNAditi yAvat / *anumAnA--anumitikaraNAt , tatraiva-vAkyapadIya eva / Adyam
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - 'ghaTaM karoti' ityAdyam / kASThaM bhasma karotIti, suvarNaM kuNDalaM karotIti ca dvitIyam / ghaTaM pazyatIti tRtIyam / tRNaM spRzatItyudAsInam / viSaM bhuGkte iti dveSyam / gAM dogdhIti saMjJAntarairanA darpaNa: sati phalAzrayatvam / nirvarttyAdAvativyAptivAraNAya satyantam / tatrApi viSayatAnAzrayatvasya dharmaprakArakapratItiviSayatAnAzrayatvasyA'sAdhAraNadharmaghaTitasya vA tasya 'ghaTa jAnAti' ityAdau ghaTAdAvasambhava iti prayojyAntaM dharmavizeSaNam / tatraiva kriyAprayojyA sAdhAraNadharma saMyogapratItiviSaye grAmAdikarmaNyavyAptinirAsAya - asAdhAraNeti / kriyAjanyaphalAnAzraye atiprasaktinirAsAya - vizeSyam / na ca 'ghaTaM jAnAti' ityAdau kriyAjanya phalAbhAvAt sAmAnyalakSaNasyA'vyAptiH / tadvAraNAya tatrA''varaNabhaGgA'bhyupagame tu tasyaiva kriyAprayojyA'sAdhAraNadharmatayA'yaM ghaTa etena jJAta etadvyavahAraviSayatvAdityanumAnajanyapramAviSayatvena satyantAbhAvAdvizeSalakSaNA'vyAptiriti vAcyam / kartRbhinnatve sati kartRkarmo bhayasAdhAraNakriyAjanyaphalAzrayatve uktalakSaNavAkyatAtparyyAdviSayatAjJAnarUpaphalAzrayatvAcca na sAmAnyalakSaNA'vyAptirAvaraNabhaGgaphalamAdAya jAnAtyAdikarmaNi lakSaNasaGgamane'pIcchatyAdikarmaNyavyAptivAraNAyoktarIterevAnusartavyatvAditi / nirdezakrameNodAharaNAnyAha - *ghaTamiti / *Adyamiti / nirvarttyamityarthaH / evamagre'pi / *saMjJAntarairanAkhyAtamiti / apAdAnatvAditattadrUpavizeSairavivakSitamityarthaH / "akathitaJca" ityatrA'kathitazabdo'vivakSita paro, natvapradhAnaparaH / tathA sati 'pANinA kAMsyapAtryAM dogdhi' ityatra karaNAdhikaraNayoH karmasaMjJA prasajjyeteti / duhAdInAM parigaNanAt tatsaMjJayoH karotyAdiyoge sAvakAzatvAditi bhAvaH / tathAca pUrvavidhiprasaktipUrvakaM tadavivakSAyAM sarvathA pUrvavidheraprasaktau ca tatpravRttiriti bodhyam / yadyapi vibhAgAnukUlavyApArAnukUlavyApArasyApi duhyarthatvena " kartturIpsitatamam" ityanenaiva karmasaMjJA siddhyati / kartRniSTavyApArAvizeSaNaphalAzrayatayA goH pradhAnakarmatayA na tatra lAdyanupapattiH / payoniSThavibhAgAnukUlagoniSTavyApArAnukUlavyApArasya zabdataH prAdhAnyAd, anyathA siddha prayojanakametatsUtramityAbhAti, tathApi vibhAgAnukUlavyApAra eva yadi dhAtvarthastadA apAdAnatvAdyavivakSAyAmanyasUtrAprAptakarmatvArthamidamAvazyakam / etasminnarthe tvapradhAne duhAdInAmityanuzAsanAddvavAdAveva lAdayaH / pradhAnakarmatvaM coktakarmabhinnatvam / taccoktA'rthe gavAdInAmakSatam / dhAtvarthaphalAnAzrayatvAt / tathAcaitatkalpe antaH sthitadravadravyaniSThavibhAgAnukUlavyApAro duherarthaH / tatra gorapAdAnatvA'vivakSAyAmanena karmatvam / tadvivakSAyAM paJcamI / goH payasyanvaye tu SaSThI / evaJca gokarmakapayoniSThavibhAgAnukUla ekakartRko vyApAra iti parIkSA nirvartyam / dvitIyam - vikAryam / saJjJAntarai ranAkhyAtam * - - " akathitaM ca" iti sUtrAdhInakarmasaJjJAvat / evaM cApAdAnAdinA vizeSarUpeNa yatra vivakSitaM tadityukam | avivakSA ca pUrvavidheH prasaktipUrvikA sarvathA pUrvavidheraprasaktAvapyavivakSA ca /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ subarthanirNayaH / khyAtam / krUramabhikruddhayatItyanya pUrvvakam // 165 darpaNaH bodhaH / vibhAgAvadhitvameva goH karmatvam / Adyakalpe tu payoniSTha vibhAgAnukUlagoniSTavyApArAsnukUla ekakarttako varttamAno vyApAra iti / tatra vibhAgAzrayatvAt payasaH karmatA / tadanukUlavyApArAzrayatvAttu goH, na tu vibhAgAzrayatvena / payoniSThavibhAgIyasambandhasyaiva phalatAvacchedatvAdevamanyatrApyUhyam / *anyapUrvakamiti / anyasaMjJAbAdhanapUrvaM zAstrabodhitamityarthaH / ' krUramabhikrudhyati' ityatra "krudhaduherSyA" itiprasaktasampradAnasaMjJAyAH "kudhadruhorupasRSTayoH karma" (pA0 sU0 1|4| 38 ) iti bodhanAt / evaM 'vaikuNThamadhizete' ityAdAvapi bodhyam / 'ajAM grAmaM gamayati, 'ziSyaM zAstraM bodhayati' 'brAhmaNamannaM bhojayati' 'yajamAnaM mantraM pAThayati, ' 'ghaTaM janayati' 'nAzayati' ityAdau "gatibuddhi" iti sUtreNa gamyAdidhAtvarthakartuH karmasaMjJAvidhAnAt gamyAdiprakRtikaNijantadhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyA apyAzrayo'rthaH / yadyapi NijantadhAtvarthapreraNAjanyavyApArarUpaphalAzrayatvAdajAdInAmapi karmatvaM "karturIpsitatamam" ityanenaiva siddhaM, tathApi Nijantena ApyamAnasya cedbhavati gatyAdyartha vyApArAzrayasyaiveti niyamArthaM sUtram / tena 'pAcayatyodana devadattena' ityAdau na / taduktam guNakriyAyAM svAtantryAt preSaNe karmatAM gataH / niyamAt karmasaMjJAyAH svadharmeNAbhidhIyate / iti / vAcakatAsambandhena svaniSThayA tRtIyayetyarthAt / yadyapi karttRsaMjJAyAH paratvAt " hetumati ca" ityanuzAsanAt svakArakaviziSTa kriyAyA NijarthasambandhA'vagaterantaraGgatvAcca karmasaMjJAyAstayA bAdha evocitastathApyanyAnadhI natvalakSaNArtha prAdhAnyazAbdaprAdhAnyayoH prayojakavyApAre sattvena pradhAnakAryyasya ca sarvato balavattvasya "AkaDAra' ( pA0 sU0 1 / 4 / 1 ) sUtre kaiyaTenoktatvAt " hetumati ca" itisUtrasthabhASyaprAmANyAcca tadanurodhikarmatvasyAntaraGgAdapi kartRtvAdbalavattvA'niyamatvameva sAmpratam / pare tu -- " hetumati ca" ityanuzAsanAdanyaniSThakartRtvanirvAhakavyApArarUpA svatantrapreraNA NijarthaH / kartRtvaM ca kvacit prayatnaH kvacidAzrayatvAdi / yena yAdRzadhAtUttarAkhyAtena yAdRzaM kartRtvamabhidhIyate ; tAdRzadhAtUttaraNicpratyayena tAdRzakartRtvanirvAhako vyApAro'bhidhIyate / nirvAhakatvaM ca svarUpasambandhavizeSo, nADato nAzayatItyAdAvanvayA'nupapattiH / evaJca pAkAdikartustatkarmatvavirahe'pi NyantadhAtupratipAdyatA'vacchedakakartRtvasya phalatvena tadAzrayatvAt pAkAdikartuH karmatvaM tAdRzakartRtvavizeSaNatayA sahAyAdirUpasvatantrakartRvRttitvavivakSAyAM pAcayatyodanaM sahAyamityapi prayogaH sAdhureva / ata eva "ajigrahattaM janako dhanustad" iti bhaTTiprayogaH svarasataH saGgacchate / graherjJAnalAkSaNi parIkSA * anyapUrvakamiti / zAstrAntaraprAptasaMjJAntarabAdhakazAstraprayojyakarmasaMjJakamityarthaH / "krudhadruherSyANAm" iti yathA / evaM vaikuNThamadhitiSThatItyAdyanyasminnevAntarbha
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - karttRtRtIyAyA Azrayo'rthaH / tathAhi - "svatantraH karttA" (pA0 I 166 darpaNaH 1 katayA tadupapAdanaM tvagatikagatiH / yadA tu NicprakRtyarthavyApAre svatantrakartRvRttitvasya vizeSaNatayA vivakSA tadA sahAyenetyeva / "gatibuddhi" iti sUtrAt gatyAdyarthakadhAtuyoge tAdRzakartRtvavizeSaNatayA svatantrakartRvRttitvavivakSA niyatA, nA'nyatretyabodhanadvArA tatra kartRpratyayA'sAdhutvajJApakam / tena 'pAcayatyodanaM sahAyena' itivad'ajayA grAmaM gamayati' iti na | evaJca 'ajAM grAmaM gamayati' ityatra grAmaniSThasaMyogAnukUlavyApArasya yadajAniSTaM kartRtvaM nirvAhakatvasambandhena tadviziSTo yo vyApArastadanukUlakRtimAniti bodhaH / 'pAcayatyodana sahAyena' ityatra sahAyakartRko yo viklisyanukUlo vyApAro, nirvAhakatvasambandhena tatkartRtvasambandhena tatkartRtvaviziSTavyApArAnukUlakRtimAniti bodhaH / 'caitreNa grAmaM gamyate'jA' ityatra karmAkhyAte tu tAdRzavyApAra nirvAhyakartRkavyApAranirvAhya kartRtvanirUpakaM yad grAmavRttisaMyogAnukUlaM gamanaM tatkartyajeti bodhaH / 'sahAyena pAcyate taNDula caitreNa' ityatra tu caitrakartRkapreraNA nirvAhyakartRtvanirUpako yaH sahAyarUpasvatantrakartRvRttivyApArastajjanyaviklittyAzrayastaNDula iti bodhaH / arthavivekaH svayamUhyaH / ye tvanukUlavyApAra eva NijarthastadanvayinI gamanAdikriyaiva dhAtvarthatAvacchedakaM phalaM, tacchAlitayA'jAdInAM prAptameva karmatvaM "gatibuddhi" ( pA0 sU0 1 / 4 / 12 ) iti sUtreNa niyamyata iti vadanti / teSAM mate 'pAcayatyodanaM sahAyena ityAdau dvitIyA tRtIyayorniyAmako'lAbhaH / adhikamanyatrA'nusandheyamityAhuH / 'vaikuNThamadhitiSThati' ityAdAvapi dvitIyAyA AdhAra evArthaH / adhyAdyupasRSTazIGAdiyoge "adhizIG" (pA0 sU0 1 / 4 / 45) ityAdisUtrairAdhArasya karmasaJjJAvidhA - nAt / yadapi kRJartha vyApArAntarbhAveNA'dhyAdyupasRSTazIGAdInAM lakSaNAmupagamya "karnu - rIpsitatamam" ityanenaiva karmasaJjJA susAdhA, tathApi mukhyA'rthakatadyoge'pi karma - pratyayasAdhutvabodhanArthamapi "adhizIsthAsAm" ityAdisUtrANAmapyAvazyakateti / karmapravacanIyayogavihitavibhaktestu yathAyathaM lakSyalakSaNabhAvAdiH sambandho dyotya fad upapadavibhaktInAM tu SaSThayapavAdakatvAt sambandha evArthaH / " kAlA'dhvanoratyantasaMyoge" ( pA0 sU0 2 / 3 / 5 ) iti vihitadvitIyAyA vyApakatvamarthaH / 'mAsamaata' ityAdau mAsavyApakA'dhyayanamiti bodhAt / dvitIyAdInAmAzrayo'rtha ityatra vibhaktipadasya kArakavibhaktiparatvena tadavirodhAdityanyatra vistaraH / kramaprAptaM tRtIyArthaM nirUpayati-kartRtRtIyAyA iti / karaNatRtIyAyA vyApArArthakatvasyApi vakSyamANatvAduktam - *katriti / *Azraya iti / AzrayamAtrami - tyarthaH / AzrayArthakatve mAnamupanyasyati - tathAhItyAdinA / nanu svAtantryamitavyApArAnadhIna vyApAravatvam / tacca 'kASTaM pacati' ityAdau kASThAdAvaprasaktaM, tadvayA
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ - subrthnirnnyH| sU0 1 / 4 / 54) / svAtantryaJca-dhAtvarthavyApArAzrayatvam / . .. dhAtunoktakriye nityaM kArake karttateSyate // .. ... iti vAkyapadIyAt / ata eva yadA yadIyo vyApAro dhAtunAuM. bhidhIyate tadA sa katati, sthAlI pacati, agniH pacati, edhAMsi darpaNaH / pArasya cetanavyApArAdhInatvAdata Aha-*svAtantryaJceti / vyApArAzrayatvasya karaNe dhAtvarthAzrayatvasya karmaNyatiprasaktatvAt tadvayAvRttaye krameNobhayam / __anye tu-kartRpratyayasamabhivyAhAre vyApAratAvacchedakasambandhena dhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAnAzrayataddhAtvarthAzrayatvaM svAtantryam / tadeva ca kartRtvam / kAlikasambandhena vyApArAzraye'tiprasaGgavAraNAya vyApAratAvacchedakasanbandheneti / 'grAmaM gacchati ityAdAvuttarasaMyogAtmake phale tAdRzadhAtvarthatvAbhAvAnna tadAzraye'tiprasaGgaH / 'pakvastaNDulo devadattena ityAdau phalasya vizeSyatvena devadatte'vyAptiparihArAya kartRpratyayasamabhivyAhAra iti / sAmagrIsAdhyAyAM kriyAyAM sarveSAM svasvavyApAre svAtantrye'pyuktasvAtantryasya yugapatsarveSvabhAvAnna sUtrA'narthakyamiti, tattuH karmapratyayasamabhivyAhRtakartRvyAvRttadhAtvarthavyApArAzrayatvasyaiva samyaktve guruvizeSaNasyA'natiprayojanakatvAccopakSyam / karmakartari tu navyamate phale vyApAratvA''ropAnAsvyAptiH / vyApAratvena kraterapi saGgrahAnna tadanAzraye'cetane svarasataH kartavyavahAra: tadariktavyApArasya dhAtunA vivakSAyAM tu kvacit kartRtvavyavahAro'pi / vakSyati cayadA yadIyo vyApAra ityAdi / evameva 'matto bhUtaM na tu mayA kRtam ityAdyupapAdyamiti bhAvaH / tatra harivAkyaM pramANayati-*dhAtuneti / uktakriya iti vizeSaNAdasmaduktameva svAtantryaM harisammatamiti sUcayati-*ata eveti / uktasvAtantryasya krttvaadevetyrthH| parIkSA vati / *Azraya iti / AzrayatvamAtraM vAcyatAvacchedakam / *dhAtvarthavyApAreti / dhaatvrthprdhaanvyaapaaretyrthH| prAdhAnyaM ca-kArakAntarAprayojyatvam / etacca vivakSAdhInam / yatra kASTaM pacatIti prayogastatra kASThasya kartatvavivakSAyAM yadyapi tadIyavyApArasyAnyaprayojyatvam , tathApi tasyAmavasthAyAM yatkArakAntaraM tadanadhInatva. mastyeveti bodhym| _ tdaah-*dhaatuneti*| *ata eva*-svatantrasyoktarUpatvAdeva / yatra tu karaNe tRtIyA tatra tRtIyArtho vyApAraH, tadIyavyApArasya karaNatvavivakSAyAM dhAtuvAcyatvavirahAt / nacaivaM caitreNa pAcayati maitraH' ityatra caitrasya maitrIyavyApAraprayojyatvena kArakAntarAprayojyatvavirahAtkarttatvaM na syAditi vAcyam ? tadhAtvarthapradhAnIbhUtavyA. pArAprayojyatvasya vivakSitatvAt / evaM ca tatra caitrasya NijaprakRtidhAtunirUpitakartRtvaM tasya taddhAtuvAcyavyApArAprayojyavyApArAzrayatvamakSatameva / na ca phUtkArAdivyApArakAle-"caitrastaNDulaM pacati" itISyate, tatra caitrasya kartatvaM na syAt / phUtkArarUpavyApArasya caitrIyayatnasAdhyatvAditi vAcyam / phUtkArasya prAdhAnyavivakSAyAM kArakAntarAprayojyatvasyabhU kArakaniSTapradhAnItavyApArAprayojyatvarUpasya stvaat|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArepacanti, taNDulaH pacyate svayamevetyAdi snggcchte| __ nanvevaM "karmakartRvyapadezAcca" (br0suu01|2|4) iti sUtre, "manomayaH prANazarIraH" iti vAkyasthamanomayasya jIvatve vAkyazeSe tasya "etamitaH pretyAbhisambhavitAsmi" iti prAptikarmatvakartRtvavyapadezo viruddha iti bhagavatA vyAsena nirNItaM kathaM saGgacchatAm / ucyate-jIvasyaiva zeyatve prAptikarmatvamapi vAcyam / kartRtvaJca tasya AkhyAtenoktam / nakasyaikadA saMjJAdvayaM yuktam / kartR- / saMjJayA karmasaMjJAyA bAdhAt / tathAcaitamiti dvitIyA na syaat| darpaNaH ___ *saGgacchata iti / kRtyAzrayatvAdestattve tu tadasaGgatiriti bhAvaH / uktavivakSAyAH prayoganiyAmakatvaM dRDhayituM pRcchati-*nanvevamiti / evaM vivakSAyA eva prayoga niyAmakatve manomayasya manomayazabdapratipAdyasyetyarthaH / jIvatve saGkalpakartRrUpatve brahmabhinnatve iti yAvat / etamita ityAderitaH zarIrAt pretya niHsRtya etaccharIraM parityajeti yAvat / etaM svaprakAzatvAdiguNaviziSTaM pUrvoktamAtmAnam , abhisambhavitAsmi prAptAsmItyarthaH / *kathaM saGgacchatAmiti / bhavanmate vaivakSikayoH karttatvakarmatvayorekasminnapi sambhavAditi bhaavH| ___ sajJAnibandhanavirodhaM samarthayan karttatvakarmatvayorvAstavAvirodhaM darzayati-*ucyate ityaadinaa*| *jIvanasyaiva jJeyatva iti / 'sa kratuM kurvIta ityanena jIvasyaivo. pAsyatvabodhane ityarthaH / *prAptikarmatvamiti / anyopAsanAyA aparaprAptyaphalakatvAditi bhaavH| *aakhyaateneti| abhismbhaavitaa'smiityetdghttkenetyrthH| *bAdhA 'parIkSA vivakSAyAH prayoganiyAmakatvamityetadgaDhayituM zaGkate-*nanvevamiti / *evam - vivakSAyA eva pryogniyaamktve| *itisUtram ityasya nirnnaatmitytraanvyH| manomayatvAdibhirdharmaH zarIrAtmA upAsyatvena vivakSitaH uta parabrahmeti sandehe pUrvapakSe dUSaNadAnaprastAve itthamuktam-manomayaH prANazarIrosatyakAmaH satyasaGalpo yaH ityAdikaM brahmaivopAsyatvena vivakSitamityatra hetuH| "etamitaH pretyAbhisambhavitAsmi" iti vyapadezAt / evaM prakRtaM manomayatvAdiguNakamupAsyamAtmAnamitaH asmAllaukikazarIrAt , pretya niHsRtya / etaccharIraM parityajyeti yAvat / *abhisambhavitAsmi - praapsyaamiityrthH| jIvatve 'brahmaparatve tasyaikasya jIvasya yadi jIva evopAsyastaTekasya karttatvaM karmatvaM caitamita ityanenoktaM tadviruddhamApadyeta ityuktamityarthaH / *kathaM saGgacchatAmiti / bhavanmate vaivakSikayoH kartRtvakarmatvayorakasminnapi sambhavAditi bhAvaH / kartRtvakarmatvayorna sarvathA virodhaH, kintu saMjJAnibandhana ityabhiprAyakaM vyAsasUtramityAzayena samAdhatte-*ucyata iti / *jIvasyaiva*-abrahmaNa eva / *jJeyatveupAsyatvena jJAnaviSayatve / *vAvyamiti / yasyopAsanaM bhavati, sa eva prApyate nAnya iti bhAvaH / *AkhyAtena-abhisambhavitAsmItyeghaTakenAkhyAtena / *bAdhAditi ) karmakartRsaMjJayorAkaDArIyatvena bAdhyabAdhakabhAvasya satvAt / nanu 'pacyate
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ subarthanirNayaH / 169 karmakartRtAyAJca yagAdyApattiriti zabdavirodhadvArA bhavati sa bhedahetuH / evaJca vyApArAMzasya dhAtulabhyatvAdAzrayamAtraM tRtIyArthaH / kArakacakraprayoktRtvaM, kRtyAzrayatvaM vA, daNDaH karotItyatrA vyAptam / darpaNaH diti / saJjJayorAkaDArIyatayA samAvezA'sambhavena parayA kartRsajJayA bAdhAdityarthaH / *yagAdyA''pattiriti / abhyuccayavAdaH / prApye karmaNi karmavadbhAvA'prasakteH / zabdavirodhadvArA - ekadA sajJAdvaya prayuktakAryyA'nutpattidvArA, saH - saJjJadvayavirodhastatra karttRkarmatvavyavahArabhedaheturityarthaH / na tu karttRtvakarmmatvayoH pAramArthika bhedamAdAyeti bhAvaH / nanu viziSTAzrayasya tAvat tRtIyA'rthatvamAyAtamata Aha--*evaJceti / dhAtUpAttavyApArAzrayasya karttRtve cetyarthaH / *AzrayamAtramiti / ananyalabhyatvAditi bhAvaH / matAntaraM dUSayati -- kRtyAzrayatvamityAdinA* | * avyAptamiti / acetane tasmiMstadvAdhAditi bhAvaH / atra vadanti -- daNDAdiniSThavyApArasya dhAtvarthatvavivakSayA bhavaduktasvAtantryavat vAstavakArakacakraprayoktRtvasya daNDAdAvabhAve'pi tadAropAtkartRtvavyavahArastasmin sUpapAdaH / ata eva hariNA prAganyataH zaktilAbhAnnyagbhAvA''pAdanAdapi / tadadhInapravRttatvAt pravRttAnAM nivarttanAt // adRSTatvAtpratinidhervyatireke ca darzanAt / ArAdapyupakAritve svAtantryaM karttariSyate // ityanena karaNAdivyApArAt pUrva karaNAdisampAdakazaktimatvena karaNAdInAmAtmAdhInatvasampAdanena ca tadAyaktavyApAratvenA'tipravRttAnAM nivarttanena karttuH phalaprAptau svata eva nivRttyA pratinidhyabhAvena kArakAntarAbhAve'pyastyAdau kartturdarzanena ca dUrAdapyupakAritve'pi svAtantryamityarthakena kArakacakraprayoktRtvameva svAtantryamabhihitam / vastuta eSAM dharmANAmabhAve'pi zabdena yasyate pratipAdyante sa kartteti tadAzayaH / 'pAcayati maitreNa caitra' ityAdau prayojyasya prayojakavyApArAdhInatve'pi NicprakRtyarthasAdhanAntaraviSaye uktasvAtantryasya sattvAt kartRtvopapattiH / dhAtuvAcyakriyA kRtaparIkSA taNDulaH svayameva' ityannaikasyobhayarUpatvaM dRSTamevetyata Aha-* -*karmakarttRtAyAmiti* / abhyupagamyavAdo'yam uktArthakatve - evamuktyasambhavAt / *saH* - karmakartRvyapadezaH / *bhedahetuH *-upAsyopAsakayorbhedahetuH / etena saMjJayorvirodha upAsyopAsakayorbhedaprayojako, natu tayorvAstavo bheda iti darzitam / evaM ca dhAtvarthavyApArAzrayasya kartatve ca / mAnAntaraM dUSayati-kArakacakre ti* / *avyAptamiti / daNDasyA cetanatvena dvividhamapi kartRtvaM tatra na sambhavatIti bhAvaH / 22 da0 pa0
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre darpaNaH svAtantryasyaiva vivakSaNAt kartuparatantrakaraNAderna svavyApAramAdAya kartutvam, prayojyasya svArthasidhyamarthapi pravRtyA karaNAdInAM karbadhInatvavat prayojyasya prayojakA'nadhInatvAcca / na hi phaloddezA'dhInA karaNAdInAM vyApAravattA / prayojyasya tu tAdRzapravRttau "sarva ime svabhUtyarthaM pravartante" iti "hetumati ca" itisUtrasthabhASyamanubhavazva sArvajanInaH praamaannmityaahuH|| ___ kRtyAzrayatvaM. daNDAdAvavyAptamityuktyA naiyAyikoktakartatvasyopekSaNIyatvamAveditam / teSAM tvayamAzayaH-kartRtvaM mukhyaM pUrvoktameva, AzrayapratiyogitvAdirUpaM tu gauNam , ubhayamapi kartRtRtIyayA pratipAdyate / ___ tathAhi-'caitreNa pacyate' ityAdau kRtimadabhedena tajjanyatvaM vA kriyAvizeSaNatayA tRtIyayA bhidhIyate / acetanakASThAderapi kartRtvavivakSAyAM tu kASThaM pacatItivat 'kASThena pacyate taNDula' ityatrApi prayogAd vyApArarUpe kartRtve tajjanyatvarUpe sakartRkatve vA tasya lakSaNA / evaM 'caitreNa jJAyate' ityAdAvAzrayatvarUpe kartRtve AveyatvarUpe kartRmatve vA nazyate ghaTena' ityAdau pratiyogitvAtmakakartRtve anuyogitvarUpakartRmatve vA lakSaNA / 'caitraH pacati'ityAdAvuktasthale kartRtvameva mukhyaM gauNaM vA kriyAvizeSyatayA. ''khyAtena bodhyte| acetane svarasataH kartRvyavahArAbhAvena tatra kartRpadamapi bhAktameva / ___ naca yatnavata eva mukhyakartRtve tadAdAyaiva "kartRkaraNayoH" (pA0 sU0 23 / / 62 ) ityAdezcAritAyeM gauNakartRtve tRtIyAdyanupapattiriti vaacym| tatsUtrasthakartRpadasya paaribhaassikkrtRprtvaat| tatsUtrapraNayanasyaiva tatparatve mAnatvAt / sUtre svAtantryaM ca samabhivyAhRtakArakAntarA'nadhInatve sati kArakatvam / puruSavyApArA'dhInakriyA'nukUlavyApAravatAmeva kASThAdInAmanyAnadhInatvavivakSayA 'kASThaM pacati ityAdau kartR. tvam / anadhInatvAntavizeSagaM ca 'caitraH kASThaH sthAlyAM pacati ityatra 'caitraH kASTAni sthAlI pavanti iti prayogavAraNAya caitraH pacati, sthAlI pacatItyAdau yatra kArakAntarAprasiddhistatrAnadhInAntavizeSaNaM na pratIyata eva / tannirvAhazca svatantrazaktikalpa. nAt / viziSTazaktavizeSaNaviSayakavizeSyabodhAjanakatvAt / viziSTazaktyA nirvaahaat| caitreNa pAcayatItyAdau hetukartRsamabhivyAhAre prayojyasya hetukarbadhInatve'pi NyantapratipAdyapAcanAdikriyAyAmeva prayojakasya kArakatayA prayojyasya pacyAdyarthakriyAkArakA'nadhInatAyA avaikalyena na tadvAcakapadotsaraM tRtIyAnupapattiH / svatantrakartRprayojakavyAgarasya taNDulakrayaNAdivat pAkAdAvanyathAsiddha tvAdakAraNatvena tasya pAkAdiprayojakavyApAravatve'pi tatkriyAkArakatvAbhAvAcca / ata eva 'caitreNa maitraH pAcayati' ityatra, maitraH pacatIti n| - nanvastUpadarzitarItyA caitrAdeH svatantrakartRtAnirvAhaH, tathApi tadvAcakapadottaraM tRtIyA'nupapattiH kartRvanirvAhakavyApArasya Nijarthatvena svatantraniSTasya tasya NicAs. bhidhAnAditi ced ? na / kartRtvanirvAhakatvasambandhena pAkAdyanvitahetukartRvyApArasya nnijyNtaapksse'dossaat| kartRtvarUpaphalA'vacchinnavyApArassya NijayaMtAmate'pi taduparaktAzrayasthA'nyato mAnAnirvANAnabhidhAnasyA'kSatatvAt / abodhanasyaiva tatrA'nabhidhAnapadArthatvAdabhi
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ ......subarthanirNayaH 171 :: ayaJca trividhaH-zuddhaH, prayojako hetuH, karmakartA ca / 'mayA hariH sevyate' 'kAryate hariNA' 'gamayati kRSNaM gokulam' / madabhinnAzrayako harikarmaka sevnaanukuulojyaapaarH| haryaminnAyakautpAdanAnukUlo vyaapaarH| gokulakarmakagamanA'nukUlakRSNAzrayakatAdvazavyApArA'nukUlo vyApAraH iti zAbdabodhaH / karaNatRtIyAyA darpaNaH dhAnasya " tikRtaddhittasamAsaiH" iti parigaNanAcca / AkhyAtasya dharmyavAcakatve'pi kRtyAdiviziSTakartRbodhakatvarUpA'bhidhAnasya tatra satvAnna 'caitraH pacati' ityAdau tRtIyA''pattiH / mukhyavizeSyatayA tadvivakSAyAM 'caitreNa pacati ityAdiprayogApattirityapina / AzrayAtirikta vizeSaNatayA kRtibodhanasyaivA'nabhidhAnapadArthatvAt / tathAbhidhAnaM ca 'lakRttaddhitasamAsaiH eveti ta evAbhidhAyakatayA vRttikRtopaattaaH| - yadyapi svatantravyApAra eva tRtIyAderanuzAsanam , tathApi kRtirUpakartRtva eva lAghavAcchaktirvyApArAdau tu lakSaNetyuktamanuzAsanasyA'nAditAtparyyamAtrAgrAhakatvAllAghavasahakRtasyaiva tasya zaktikalpakatvAt / vyApAre tatsatve'pi gauraveNa tdsiddheH| evaJca kRtirUpakartRtvabodhasthale kArakAntaravyApArAnadhInatvaM na pratIyata eveti na tadantarbhAveNa zaktiH / pramANA'bhAvAt / vyApAralAkSaNikakartRpratyayena lakSaNayA tadantarbhAveNa vyApArabodhanAdeva pUrvoktAtiprasaGgasya vAraNAt / anyathA tadantarbhAveNa kRtI zaktAvapi pUrvoktAtiprasaGgasya duSpariharatvAt / 'ghaTo jAyate 'odanaH sidhyati' ityA. dau ghaTAdeH kArakatvaM kartRtvaM ca satkAryavAdamavalambyaivopapAdanIyam / mukhya kriyAkartRtvaM ca na tadanukUlakRtimAtram / ekakriyAviSakakRteryatra nAntarIyaMkakiyAnirvAhastatra tatkriyAkartRtvA'vyapadezAt / kintu takriyAviSayakatve sati tadanukUlakRtistatkartRtvam / gurutarabhArAttolanAdau tu yatra kriyAyA aniSpattistatra gatirukkaiva / anyoddezena nArAcakSepAd yatra brAhmaNavadhastatra maraNA'nukUlanArAcakSeparUpavyApArasya kRtiviSayatve'pi hiMsA / lakSaNasyoddezyatAghaTitatayA tasya vipramaraNAnukUlavyApAratvenAnabhisaMhitatvAttena rUpeNa kRtiviSayatvasya tAdRzavyApAre asattvena na brAhmaNatvaviziSTavadhakartRtvaM tAdRzavyApArakarturiti na sampUrNa prAyazcitaM tasyeti // kartRvibhAgamAha-*ayaJceti / anupadaM tRtIyArthatvena niruktaH kartetyarthaH / *zuddha iti / hetutvakarmakartRtvAnadhikaraNamityarthaH / preraNArthakaNiprakRtidhAtUpAttavyApArAzraya iti yAvat / heturiti / NijarthapreraNAzraya ityarthaH / *karmakarteti / dhAtUpAttavyApArA''zrayatve sati NijarthavyApAreNA''pyamAnatvena vivakSita ityarthaH / krameNodAharaNAnyAha-*mayA hariH sevyata ityAdinA* / atra vyApAravizeSyabodhotkI . parIkSA *ayam*, kartA / Adhe hariH zuddhaH kartAH dvitIye prayojakakartA, tRtIye-kRSNaH karmakartAH pratyarthe prati kartA Nijathe prati karma / kaiyaTAnurodhena triSu sthaleSu bodhaprakriyA* maah-*mdbhinnetyaadinaa*| *karaNatRtIyAyA iti| karaNe vidhIyamAnatRtIyAyA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasArestvAzrayavyApArau vAcyau / tathAhi-"sAdhakatamaM karaNam" (pA0 sU0 1 / 449) / tamabarthaH prakarSaH / sacAvyavadhAnena phalajanakavyApAravattA / tAdRzavyApAravatkAraNaJca karaNam / uktaJca vAkyapadIye kriyAyAH pariniSpattiryadu vyApArAdanantaram / vivakSyate yadA yatra karaNaM tattadA smRtam // darpaNaH rtanaM tu kaiyaTAnusAreNa / tatvaM tu praagevaa'vocaam| *svAzrayavyApArAviti // nanu vyApArasya dhAtutvenaiva lAbhAt tatra zaktikalpanamapArthamityAzaGkakasya kartRniSThavyApArasya dhAtorlAbhe'pyanubhUyamAnakaraNaniSThavyApArasya padArthatvamantareNa zAbdaviSayatayA'nupapattyA zaktirAvazyakI / AkhyAtAnivRttibhedAyA eva kriyAyA avagamAd vyApAradvayasya dhAtvarthatvAsambhavAccetyabhipretya. svoktArthasya sapramANatAM darzayituM karaNasaMjJApratipAdaka sUtramupanyasyati-*tathAhItyAdinA / "sAdhakatamam" iti sUtrasya kArakAdhikArIyatvAt sUtropAtta sAdhakazabdAdeva prakarSalAbhe'pi gauNAdhArAdhikaraNasaMjJAphalakasya "kArakaprakaraNe zabdasAmarthyagamyaH prakarSoM nAzrIyata' ityarthasya bodhanAya tamabupAdAnamiti sUcayannAha-*tamabarthaH prakarSa iti / prakarSazcakArakAntarApekSo na tu karaNAntarApekSaH / kArakasAmAnyavAcisAdhakazabdAdutpannena tamapA tadavadhikaprakarSasyaiva dyotanAt 'tenAzvena dIpikayA vrajati' iti prayogopapattiH / anyathA karaNAntarA'pekSikaprakarSasya karaNAntare abhAvena tadanupapatteH // *tAdRzeti / phlotpttyvyvhitpuurvvrtiityrthH| pare tu-phalAyogavyavacchinnakAraNatvaM karaNatvam / svavyApyetarayAvatkAraNasamaSadhAne sati yadavyavahitottarakSaNe phalaniSpattistattvamiti yAvat / sa eva tRtIyArthaH / satyantanivezAccakSuSo'ndhaHkAre phalA'yoge'pi na tatrA'prasaGgaH / prayojake'tiprasaGganirAsAyA'vyavahiteti vadanti // - tatra harisammatimapyAha-*uktaJceti / atra kriyApadaM phalaparam / 'bANena hata' ityatra bANavyApArAvyavahitottarakSaNe praannviyogruupphlaa'vshymbhaavaallkssnnsmnvyH| vivakSyate ityanena vivakSava vibhaktA prayojikA, na vAstavakaraNatvAdisattetyukta parIkSA ityarthaH / sa ca prakarSazca aprakarSazca kArakAntarApekSayA bodhyaH, natu karaNAntarApekSayA / kArakasAmAnyavAcakasAdhakazabdAttamapo vidhAnAt , tena azvena dIpikayA pathA vrajatIti prayogasyopapattiH, rAjA cakSurindriyeNa cArANAM pravartanaM kRtvA zatrUNAM sainikAnavakalayati yatra, tatra rAjA cakSuSA parasainikAn pazyatIti prayogApattivAraNAyAvyavadhAnaphalakantamabgrahaNam tasya kArakAdhikArAt kArakajAte siddhe punaH sAdhakazabdopAdAnAdevasAdhakatamasya lAbho bhaviSyatIti vaiyarthyamiti yadi brUSe ? tadA kArakAdhikAre 'zabdasAmarthyagamyaH prakarSA nAzrIyate' ityarthajJApakatayA cAritArthya bodhyam / tena gauNAdhArasyApyadhikaraNasaMjJetyanyatra vistrH| avyavadhAnena phalotpAdakavataH karaNasaMjJAyAM harisammatimAha-*uktaM cetyaadinaa*| *kriyAyA:*-phalasya, *anantaram*-anantarakAle, vivakSyate* ityanena vivakSayA .
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..... subarthanirNayaH / . vastutastadanidezyaM na hi vastu vyavasthitam / ....... sthAlyA pacyata ityeSA vivakSA dRzyate yataH // iti |vivkssyt ityanena sakRdanekeSAM tadabhAvAt dvitIyAsaptamyAderavakAzaM darpaNaH m / ata eva dAtrA'nAdareNa balasya tattvavivakSAyAM, balena lunAtIti prayogaH / *vastuta iti| yata idameva vastu karaNamiti na niyamo'ta eva nizcitA'dhikaraNatvA'pi sthAlI tnutrkpaaltvaadvevkssikkrnntvvtiityrthH| *avakAzamiti / 'taNDulaM sthAlyAM pacati' ityAdau karaNatvA'vivakSAyAM na tat saMjJAprayuktadvitIyAderavakAzamityarthaH / tathAca 'kASThaiH pacati ityAdau prkRtyrthkaasstthaaderbhedenaashryruuptRtiiyaa'rthe'nvyH| tasya ca vyutpattivaicitryeNa samAnapratyayopAttatvapratyAsattyA vyApArarUpatadarthAntare AdheyatAsambandhena phalopahitatAdRzavyApArasya cAnukUlatAsambandhena viklittyanukUlavyApAre / evaJca kASTA'bhinnAzrayako yaH phalopahitavyApArastadviziSTo viklittyanukUla ekAzra. yako vartamAno vyApAra iti bodhH| vaiziSTayaM ca-janyajanakabhAvasambandhena bodhyam / atra ca "yatsannihiteSu sarveSu kArakeSu kartA pravarttayitA bhavati" iti sakalakAraka. vyApArasya karbadhInatvapratipAdaka, "kArake" iti sUtrasthaM bhASyaM pramANam // . : apare tu-'kriyAyAH pariniSpattiryavyApArAdanantaram' iti vAkyasthA'nantarapadasvArasyAt tRtIyArthavyApArasya janyatAsambandhena phale'nvayaH / tathAca janyatAsambandhena kASThAzrayakavyApAraviziSTaphalAnukUlo vyApAra iti bodhamAhuH / tRtIyArthakaraNatvasya vyApAra evA'nvayaH, zabdazaktisvabhAvAnna phlaaNshe| ata eva matvarthalakSaNayA somAdipadasya nAmadheyatvaM siddhAntitam / anyathA vyApAra prati karaNatvenAnvite phalAMze karaNatvenA'nvayopapatto lakSaNAyA aprasaGga eva / ata eva somena yajetA ityatra matvarthalakSaNeti mImAMsakA itynye| ... vastutastu "Azrayo'vadhiruddezya" iti mUlasvArasyAt. karaNatRtIyAyA apyAzrayamAtramarthaH / prakRtyAnvitasya svaniSThavyApArajanyatvasambandhena dhaatvrthvyaapaare| nvaya ityeva jyaayH| naiyAyikAstvasAdhAraNaM kAraNaM karaNam / kAraNe asAdhAraNyaM c-vyaavaarvttvmev| na tu phalA'yogavyavacchinnatvam / tasya yAvatkAraNaghaTitatayA gauraveNa taddharmA'vacchinne zaktayasiddhaH / sa eva ca prakarSaH "sAdhakatamam" iti tamapA bodhyate / vyApArasya tajjanyatvaviziSTatajjanyajanakatvarUpatayA'vyavadhAnAMzasyApi janakatvaghaTakatayA lA parIkSA evAna karaNatvAdivyavahAraniyAmakateti dhvnyte| etadeva spaSTayati-*vastuta iti| vastunItyarthaH / *tat*-karaNatvAdiSaTkam / *anirdezyam ,-idaM vastukaraNamevetyevaMprakAreNa nirdeSTumazakyam / *hi*yataH, *vastu vyavasthitaM na*-karaNatvAdirUpeNa vyavasthitaM naastiityrthH| nizcitAdhikaraNatvAdapi sthAlyAH adhikaraNatvenAvivakSAyAM karaNatvena tu vivakSyata iti tAtparyam , tadAha-*sthAlyeti / *tadabhAvAditi* / karaNatvAbhAvAdityarthaH / *avakAzamiti / yadA kASThasyaiva ka
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAresUcayati / nacaivaM "kartA zAstrArthavatvAt" (bra0sU0 2 / 3 / 33) ityuttaramImAMsAdhikaraNe "zaktiviparyayAt" iti sUtreNAntaHkaraNasya kartRtve karaNazaktiviparyayApattiruktA na yujyateti vaacym| 'tadaiteSAM prANAnAM vijJAnena vijJAnamAdAya" iti zrutyantare karaNatayA kla darpaNaH bhAt / tatra pRthakzaktyabhAvena vyApAramAtraM karaNatRtIyArthaH / tasmin prakRtyarthasyAdheyatAsambandhenA'nvayaH / zeSaM puurvvdityaahuH| *evamiti / ekasminnapi dharmiNi karttakaraNazaktayoravirodha iti yAvat / *zaktiviparyayAditi / 'eSa hi draSTA zrotA'numantA boddhA vijJAnA''tmA puruSa' ityAdInAM tathA kaH karttavyavizeSapratipAdakAnAM yajeta juhuyAdityAdInAM ca sArthakyAya jIvasya, "kartA zAstrArthavattvAt" ityanena kartRtve bodhite buddhipadavyavahA. ye vijJAnamevA'stu katrityAzaGkAyAM vijJAnazabdavAcyabuddheH karttatvA'bhyupagame loke samarthasyA'pi kartuH sarvA'rthakArikaraNAntarasApekSasyava kAryakAritvadarzanena vijJAnapadavyapadezyatvabuddheH karaNazaktihAnyApattiratastadatiriktajIvasyaiva kartRtvamucitamityarthapratipAdakena, "zaktiviparyayAt" iti suutrennetyrthH| ___ *na yujyateti / kartRkaraNazaktayoravirodhasyaiva bhavadbhirabhidhAnAditi bhAvaH / *tadeteSAmiti / *prANAnAm-indriyANAM, vijJAna-grahaNazakti, vijJAnena-vijJAnazabdavAcyena manasA tajanyabuddhayAtmakapravRttyeti yAvat / AdAya-gRhItvA hRdayaM svApe gacchatIti shrutyrthH| ___ *karaNatayeti / vijJAnenetyatra karaNatayA kluptsyetyrthH| niSpramANetyAH kartari karaNazaktisvIkAre'pi dvayoH zaktayorekadA vivakSAyAmasambhavena "vijJAnaM yajJaM tanute" parIkSA raNatvavivakSA, tadA 'kASThaiH sthAlyAM taNDulaM pacati' iti bhavati / *nacaivam-vivakSAyA eva niyAmaka ve| *kateMti / tatra hi buddhyAtmakasya vijJAnasya kartRtvaM jIvasya veti sandehe jiivsyaivenyuttrpksssaadhkeymuktiH| *jIvaH*-kartA, zAstrasya-vidhiniSedhazAstrasya, *arthvtvaat*-uppnntvaat| / pravRttirvA nivRttirvA nityena kRtakena vaa|| puMso yenopadizyeta zAstraM zAstravido viduH|| iti zAstralakSaNam / nityena zrutyA, kRtakena smRtyA, jIva eva vihitaMka niSiddhaM cAkartumalam / evaM rItyA jIvasya kartRtvaM vyavasthApya vijJAnasyAkarttatve yuktiruktaa| *zaktiviparyayeti / vijJAnasya karttatve karaNa vazaktivilopApattiH, karaNasyAkartRtvAditi bhAvaH / vijJAnam*-buddhiH / *na yujyateti / yathA karaNasyApi kASThasya kASThaM pacatItyatra kartatvaM bhavatItyatra karaNatvakartatvazaktaravirodhaH, tathehApi bhaviSyatIti bhAvaH / tadeveteSAmiti / tadA svApakAle vijJAnena manasA tajanyabuddhyAtmakavRtyA karaNabhUtayA eteSAmindriyANAM prANapadavAcyAnAM vijJAnamAdAya jJAnajananazaktimAdAya tiSThati / karaNatayA klaptasya vijJAnasya ityAzayAt , zaktiviparyayApattirityasyAzayAt /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..... subarthanirNayaH / 175 sasya kartRtAM prakalpya zaktiviparyayApattiniSpramANA kalpyetetyabhiprAyAt / vastutastu anvAcaMyamAtrametaditi, "yathA ca takSobhayathA" 'darpaNaH ityAdau kartRtvavivakSAyAM karaNazaktivivakSAprayuktavijJAneneti tRtIyAntanirdezAdapAdAnA'sambhavena tdvipryyprsnggaabhaavaadityaashyaadityrthH| ___nanvidamayuktam , ApAdanapratipAdakagranthasyaivApattAvaprAmANyapratipAdakatvA'sambhavAt , ApatteH prAktanasUtrAdaprakrAntatvAJcetyata Aha-*vastutastviti / *anvAcayamAtrametaditi / etat-zaktihAnyApattirUpaM dUSaNam / mAtrapadena tAtparyaviSayatvasya vyavacchedaH / anvAcayatvaM ca, tAtparyyajJAnaviSayA'rthasannihitatvam / upekSAviSayatvaM vA / tacca buddheH karaNazaktiviparyaye'sti / dRSTAntapratipAdakasUtrAdU buddhaH kartRtvanirAsasyava mukhyatvAvagateriti bhaavH| . bhUSaNe tu tadeteSAmityAdyabhiprAyAdityantaH pATho nAstyeva / nanvaM kartetyAdiH na yujyateti cet ? satyam / 'anvAvayamAtrametad iti pAThaH / *anvAcayeti / vijJAnazabdArthasya jIvatve zaktiviparyAyApattiH sambhAvyate, na tu nirbharastatretyarthaH / upAdhivazena paramAtmanyeva tatsambhavAditi bhAvaH / tadeva vizadayati-*yathA ceti / sUtre ca-zabdastvarthe, parA'bhimatabuddhikartRtvanirAsA'rthaH / na hi paramAtmano'nyo jIvo nAma kartA bhoktA vA smbhvti| nityazuddhabuddhamuktAtmanaH kartRtvA''dyasambhavAdanimokSaprasaGgAcca / * kintu "dhyAyatIva lelAyatIva" iti zrutaredhyastaM tattatra vAcyam / avidyopasthApitaM tat parasyApi sambhavati / "yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraM pazyati" iti zruteH vidyA'vasthAyAM tu tadabhAvo "yatra tu sarvamAtmaiva syAt, kiM kena pshyet| parIkSA yadvA-itA jIvasya kartRtvaM padasya laukikakriyAsu kartRtvaM vyapadizati-vijJAna yajJaM tanute' karmANi tanuta iti| .. . nanu vijJAnazabdo buddhau samadhigataH kathametena jIvasya kartRtvaM sUcyeteti ced ? ucyate-jIvasyaivaiSa nirdezo na buddheH / nacejjIvasya syAttato viparyayaH syAt / vijJAnenetyeva nihizyetA tathA patra buddhivivakSAyAM vijJAnazabdAkaraNavibhaktinirdezo dRshyte| tadeteSAM prANAnAM 'vijJAnena vijJAnamAdAya' iti / iha tu karttasAmAnAdhikaraNyena nirdezAd buddhivyatiriktasyaivAtmanaH karttatvaM sUcyata ityadoSa iti zrutiSTAntatvenopAttA bhaassye| / nanvidamayuktatApatteraprakrAntatayA'syApAdanapratipAdanaparagranthasyAprAmANyApattirata Aha-*vastutastu abhyuccayeti / *abhyuccayamAtram-anvAcayamAtram / *etat-zaktihAnyApattirUpadUSaNam / mAtrapadena tAtparyaviSayatvavyavacchedaH / anvAcayatvaM ca-tAtparyajJAnavizeSyArthasannihitatvam / buddheH karaNatve zaktiviparyayApattipratipAdanagranthasya buddheH kartatvanirAsa eva tAtparyamityeva kalpyate iti / *yathA ca takSobhayatheti / tathAcobhayarUpatvasambhavAnna tadvirodhonAvanaM dUSaNatAmAvahati / tatra
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 darpaNaparIkSAsahite bhuussnnsaare(br0suu02|6|40) ityadhikaraNe bhASya eva spaSTamityAdi prapazcitaM bhUSaNe // .. saptamyA apyaashryo'rthH| "saptamyadhikaraNe ca" (paasuu02|3|36) ityadhikaraNe saptamI / taca "AdhAro'dhikaraNam" (paasuu01|4|34) iti sUtrAdAdhAraH / tttvshcaashrytvm| tatrAzrayAMzaH shkyH| tattvamavacchedakam / nacAzrayatvamAtreNa kartRkarmakaraNAnAmAdhArasaMjJA syAt / syAdeva yadi tAbhirasyA na bAdhaH syAt / "kArake" (pA0 suu01|23) ityadhikRtya vihitasaptamyA:kriyAzraya ityeva yadyapi darpaNaH iti zruteH / yathA takSA vAsyAdikaraNahastaH kartA duHkhI bhavati, sa eva gRhastho vimu. ktavAsyAdinirvyApAraH sukhI bhavatIti tadarthaH / tathAca zaktiviparyayAdityasya parAbhyupagatabuddhikartRtvanirAse tAtparyyam, na tu buddhaH kartRtvena karaNazaktiparityAga iti na tadUvirodha iti bhAvaH // . - saptamyarthanirUpayati-*saptamyA apIti* / nanu tAvatA sUtrAdodhArasya vAcyatvaM labhyate, nAzrayasyetyata Aha-*tatvaJceti / AdhAratvaM cetyarthaH / *Azrayatvamiti* AzrayatvaviziSTatvamityarthaH / viziSTe sUtreNa zaktibodhane'pyAzrayAM'za eva sA, na tu vizeSaNIbhUtAzrayatve'pi / tatprakArakazAbdabodhe AzrayazaktijJAnasya hetutAkalpanayaiva tadAnopapatterityAzayenAha-*tatrAzrayAMzaH zakya iti / yadvA nanu tAvatA paramparayA kriyAzrayasya saptamyarthatvaM labdhaM, nA''zrayamAtrasyetyata Aha-*AzrayAMza iti* pUrvoktarItyA kriyAyA dhAtoreva lAbhAdananyalabhyAzraya eva zakya ityarthaH / tattvamAzrayatvam / *aashrytvmaatrenneti| zakyatA'vacchedakasya kAdisAdhAraNyAt karaNatRtIyAyAzca vyApAro'pItyapinA AzrayArthakatvapratipAdanAditi bhaavH|| ..... parIkSA dRSTAntasya takSNaH pradarzanena svAbhAvikamevAtmanaH kartatvamagnerUSmatvamiva / yathA loke takSA vAsyAdikaraNayuktaH kartA bhavati duHkhI bhavati tato gRhaM prApnoti,vimuktavAsyAdikaraNaH svastho nivRttavyApAraH sukhI bhavatyevamavidyApratyupasthitadvaitasampRkta A. tmA svapnajAgaritAvasthayoH kartA duHkhI bhavati tatklamApanuttaye tamAtmAnaM parabrahma pravizya viyuktasaGgaH sukhI bhavatIti / takSA dRSTAntazvAMzena drssttvyH| tathAhi-satsu takSNAdivyApAreSu vAsyadinopapatyaiva kartA bhvti| evamayamAtmA sarvavyApAreSu mana AdInyapekSaiva kartA bhavatIti vijJeyam / *bhaassye*-shaangkrbhaassye| tathA ca buddhaHkaraNazaktiviparyAse na tAtparyam , kintu parAbhyupagatabuddhikarttatvanirAsa eveti hRdayam / ____ *tacca*-adhikaraNaM ca / tacca*-AdhAratvaM ca / *AzrayAMza iti / kriyA. yA dhAtvarthatvAdAzrayAMza eva zakyaH / *tattvam*-Azrayatvam / kriyAdhAramAvasyAdhikaraNasaMjJA ced kartRkarmaNorapyadhikaraNasaMjJaprApnotItyAzaGkAM nirAcaSTe-*nacetyAdinA* / *AdhArasaMkSeti / AdhArasya saMjJA''dhArasaMjJA, AdhArasya vidhIyamAnA 'dhikaraNasaMjJetyarthaH / *tAbhiH karmakartRkaraNasaMjJAbhiH / *asyAH-adhikaraNa
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ subrthnirnnyH| 177 tAtparyam , tathApyatra kartRkarmadvArA tadAzrayatvamastyeva sthAlyAderbhUtalakaTAdezceti 'sthAlyAM pacati' 'bhUtale vasati, 'kaTe zete' ityAdhupa. padyate / uktaJca vAkyapadIye kartRkarmavyavahitAmasAkSAddhArayat kriyAm / upakurkhatakriyAsiddhau zAstre'dhikaraNaM smRtam // iti / etaJca trividham / aupezleSika, vaiSayikamabhivyApakaJca / 'kaTe zete' 'gurau vasati' 'mokSe icchAsti' 'tileSu tailam ' iti etaca "saMhitAyAm" (paasuu06|1|72) iti sUtre bhASye spaSTam / darpaNaH *kartRkarmadvAreti / etAdRzArthalAbhazca tatsUtrasAmarthyAdeva / tathAhi-kArakAdhikArIyeNaitena kriyA'nvayyAdhArasyA'dhikaraNasaMjJA vidhiiyte| kriyA ca dhAtvarthaH / sAkSAttadAdhArayoH parAbhyAM kartRkarmasaMjJAbhyAmAkrAntatvAdidaM sUtramanavakAzaM satparampa. rayA dhAtvarthAzrayasyAdhikaraNasaMjJAvidhAnena caritArtham / paramparAghaTake ca kartRkarmaNI eveti parayA karmasaMjJayA bAdhAdeva, mokSe icchAstItivanmome icchatibhavatIti na pryogH|| ___ *aupazleSikamiti / sAmIpyasambandhanibandhanamityarthaH / sAmIpyasyApi saMyuktasaMyogarUpatayA saMyogapadena tasyA'pi saGgahAt, AdheyavyApyatAvacchedakayatkiJcidavayavakamiti yAvad / vaiSayikamiti / viSayatAsambandhanirUpakamityarthaH / *abhivyApakamiti* / AdheyavyApyatAvacchedakayAvadavayavakamityarthaH / tatrAdyasya 'kaTe zete' 'gurau vasati' ityudAharaNe, dvitIyasya-mokSe icchAstIti, antyasyA'ntyam / 'kaTe zete' ityatra paramparayA kaTAbhinnAzrayakaH zayanA'nukUlo vyApAra iti bodhaH / evamanyatrA'pyUhyam // *bhASye spaSTamiti / tatra hi saMhitAdhikArakhaNDanAya "saMyogaH zakyo'vaktum / parIkSA saMjJAyAH / *karttakarmadvAreti / ayamarthazca suutraarmbhsaamrthyaallbhyte| kArakAdhikArAt kriyAjanakasyAdhArasyaSA saMjJA, tatra sAkSAt kriyAyA AdhArastAbhyAM saMjJAbhyAmAkrAnta iti paramparayAdhAre sUtrArambhAdeSA pryvsyti| ___ atrArthe harisammatimAha-*uktaJceti / katakarmavyavahitAmityanena paramparAghaTake kartakarmaNI iti sUcitam / / *aupazleSikamiti / upazleSaH saMyogastatkRtamityarthaH / "tata Agata' ityarthe pratyayaH, atra upetyavivakSitaM zleSamAtre tAtparyam / yatra kaTe vastrAthantarite zete tatra kaTe kartuH saMyuktasaMyogasya sattve'pi tasya saMyogAbhinnatvameva / evaM 'gurau vasati ityatra 'mAse dIyate'masikamityAdau ca bodhyam / *vaiSAyikam*-viSayatAsambandhaprayojyam / *abhivyApakamiti / AdheyatvaniSThAvacchedakatAsambandhAvacchinnavyApyatAnirUpitasamavAyasambandhAvacchinnavyApakam / atra yAvadavayavamAdAya vyApyavyApakabhAva upapAdanIyaH / 'kaTe zete' gurau vasatItyAdyasya / mokSe-icchAstIti dvitIyasya / tileviti tRtIyasyodAharaNam / *bhASye spaSTamiti / tatra hi-saMhitAdhikArakhaNDanA 23 da0 pa0
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNa parIkSAsahite bhUSaNasAre - avadhiH paJcamyarthaH / "apAdAne paJcamI" (paa0suu02|3|26) | tazca dhruvamapAye'pAdAnam" ( pA0sU02|4 | 04 ) iti sUtrAd, apAyo-vizleSastajjanakakriyA, tatrAvadhibhUtamapAdAnamityarthakAdavadhibhUtamiti bhAvaH / uktaJca vAkyapadIye - 178 darpaNa: afaari nAma triprakAraM vyApakamaupazleSikaM vaiSayikamiti / ikzabdasya acchabdena kosnyo'bhisambandho bhavitumarhatyanyadata upazleSAt "iko yaNaci" upazliSTasyeti tatrA'ntareNa saMhitAgrahaNaM saMhitAyAmeva bhaviSyati / ityuktam' atropazli padAdhyAhAreNa saptamItyarthe idameva bhASyaM mAnam / saMhitAyAmityupalakSaNam / "tatra ca dIyate kAryyaM bhavavat" ityAdisUtrasthabhASyasyApi / tatrA'dhikaraNatraividhyapratipAdanAditi // naiyAyikAstu-saMyogenAdhAraH samavAyenAdhAra ityAdyanugatapratItibalAdAdhAratvamakhaNDopAdhiH / saMyogAdirUpaM tu na tat / kuNDasaMyogino badarAderapi kuNDAdhAratApatteH / nanu badara pratiyogitva viziSTasaMyogAnuyogitAyAH kuNDAdhAratAvyavahAraniyAmakatvA'bhyupagamAnnoktadoSo, na vA kuNDe kuNDasaMyogA'nuyogitAsattve'pi kuNDe kuNDamiti pratItyApattiH / kuNDapratiyogikatvaviziSTasaMyogAnuyogitAyAstatra virahAditi cedevamapi malle mallA'ntarasaMyogasattve uktAnuyogitAdhrauvyAnmalle malla iti vyavahArApatterazakyavAraNatvenoktaprakArasyaivA'nusarttavyatvAt / tathAca tAdRzamAdhAratvamAdheyatvaM vA saptamyarthaH / kasyAdhAratva ityAkAGkSAyAM kriyAnirUpitasya tasya bAdhAdupasthitatvAt kartRkarmaNorAdhAra eva seti tayoreva tadanvayaH / 'bhUtale ghaTa' ityAdau na yatra kriyAzravaNaM tatrA'pi kArakatvanirvAhAya tadadhyAhArasyAvazyakatA / IdRzasthale paramparAsambandhasyA'pi kriyA'nvayitvarUpakArakatvaghaTakatA, zAstraprAmANyAt / ata evA'kSazauNDa ityAdau sAmarthyopapattiH / evaJca bhUtale ghaTo'stItyatra bhUtalavRtirghaTo varttamAnasattA''zraya iti bodhaH / naJsamabhivyAhAre tu tAdRzasaptamyarthAbhAva ghaTAMze bhAsata ityAhuH // paJcamyarthaM nirUpayati-*avadhiH paJcamyartha iti / *vizleSa iti / vibhAga ityaparIkSA vasare saMyoga: zakyo vaktum / adhikaraNaM nAma triprakArakaM bhavati / vyApakamaupazleSika vaiSayikamiti / ik zabdasyAcchabdena ko'nyo'bhisambandho bhavitumarhatyanyadata upazleSAt "iko yaNaci" upazliSTasyeti tatrAntareNa saMhitAgrahaNaM saMhitAyAmeva bhaviSya ti" ityuktam / etadbhASyadarzanena yatra yatra kAryavidhau saptamI dRzyate / tatropazliSTapadAdhyAhAreNa sA sAdhyeti bodhyam / atha paJcamyarthamAha-*avadhiriti / "apAdAne paJcamI" ityasyApAdAnakAra ke paJcamI bhavatItyarthAdapAdAnaM paJcamyarthaH / *tacca - apAdAnaJca / *tajjanaketi * - vi zleSajanaketyarthaH / dhruvapadArthamAha-*avadhibhUtamiti / atra hareH sammatimAha - *uktaJceti / calaM vA yadi vAcalamityanena dhruva
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ subrthnirnnyH| 179 ApAye yadudAsInaM calaM vA yadi vA'calam / dhruvamevA'tadavizAttadapAdAnamucyate // patato dhruva evAzvo yasmAdazvAt patatyasau / tasyApyazvasya patane kuDyAdi dhruvamucyate // ubhAvapyadhruvau meSau yadyapyubhayakarmake / vibhAge pravibhakte tu kriye tatra vyavasthite // meSAntarakriyApekSamavadhitvaM pRthaka pRthaka / . meSayoH svakriyApekSaM kartRtvaJca pRthak pRthak // iti| asyArthaH-apAye vizleSahetukriyAyAm / udaasiinmanaashryH| atadAvezAt=takriyAnAzrayatvAt / evaJca vizleSahetukriyAnAzrayatve sati vizleSAzrayatvaM phalitam / vRkSAt paNaM patatItyatra parNasya tadvAraNAya satyantam / dhAvato'zvAt patatItyatrAzvasya kriyAzrayatvAdvizleSatviti / kuDyAt patato'zvAt patatItyatrA'zvasya vizleSajanakakriyAzrayatve'pi tanna viruddhamityAha-*yasmAdazvAditi / tadvizleSahetukriyAnAzrayatve satIti vize darpaNaH rthaH / avadhitvaM ca, prakRtadhAtvarthavibhAgajanakatakriyA'nAzrayatve sati prakRtadhAtvarthajanyavibhAgAzrayatvam , karaNAdikArake'tivyAptivAraNAya vizeSyam / yatkiJcit kriyAjanyavibhAgasya tatrApi sattvAdatiprasaGgatAdavasthyamatastavizeSaNam-prakRteti / evaJca vRkSAt patatItyAdau vibhAgajanakakriyA patatyarthaH / yadvakSyati-yatra dhAtunA gatinirdizyate tannirdiSTaviSayamiti / adhikaM haripadyavyAkhyA'vasare granthakRtaiva sphu. ttiikrissyte| ___ udAsIna-vibhAgajanakakriyAnAzrayaH tadvaividhyamAcaSTe-*calamityAdi / caloszvAdiracalo prAmAdiH // *takriyAnAzrayatvAditi / tdvibhaagjnkttkriyaa'naavisstttvaadityrthH|| kriyAzrayatvAditi // sthAcA'vyAptiriti bhAvaH // *vizeSaNIyamiti / tathAca vibhAgastattavyaktitvena nivezanIya iti bhaavH| samAdhatte-pravibhakta tvityAdinA* / tattanmeSavRttitvaviziSTatvena bhinnatayA'vagata ityarthaH / *vyavasthite iti / tattanmeSavRttitvavibhAgajanakakriye tattanmeSAnAzrite bhavata evetyarthaH / tadevA''ha-*meSAntarakriyApekSamityAdi* / parasparapadopAttayorapAdAnatvaM, tattatkriyAzrayatvAnmeSapadopAttayoH kartRtvaJcopapadyata ityrthH| tattadvayaktitvenA'pi dhAtvartha parIkSA zabdasya nizcalArthakatvaM prakRte nAstIti sUcitam / tasyAH-kriyAyAH, AvezastadAvezaH, tatkriyAzrayatvaM tdbhaavaadityrthH| phalitArthamAha-*evaJceti / karaNAdikArake'tiprasaGgavAraNAya vizeSyadalam / atra karaNasya yatkiJcit kriyAjanyavizleSAzrayatvAdatiprasaGgatAdavasthyamato vizleSe prakRtadhAtvarthakriyAjanyatvaM vizeSaNaM deyam /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArai 180 SaNIyamiti bhAvaH / evamazvaniSThakriyAnAzrayatvAt kuDyAderapi dhruvatvamityAha -* tasyApIti / ubhayakarmajavibhAgasthale vibhAgasyaikyAt tadvizleSajanakakriyAnAzrayatvAbhAvAt parasparasmAnmeSAvapasarata iti na syAdityAzaGkaya samAdhatte-ubhAvapIti / *meSAntareti / yathA nizcalameSAdapasa dvitIyameSasthale nizcalameSasyApasaranmeSakriyAmAdAya dhruvatvam I tathApi vibhAgakye'pi kriyAbhedAdekakriyAmAdAya parasya dhruvatvamiti / tathA ca vizleSAzrayatve sati tajjanakatatkriyAnAzrayatvaM takriyAyAmapAdAnatvaM vAcyam / kriyA cAtra dhAtvartho na tu spandaH / tena vRkSakarmmajavibhAgavati vastre, vRkSAd vastraM patatIti saGgacchate / darpaNa: kriyAvizeSaNIyetyAha - *kriyA ceti / dhAtvartha iti / prakRtadhAtvartha ityarthaH / *na tu spandamAtramiti / yathAkathaJcitpratIyamAnakriyApItyarthaH / vRkSakarmajavibhAgaaft vastre ityuktyA vastradvArakasambandhena kriyAnvayitvaM vRkSasya sUcyate / kriyAjanakatvaM kArakatvamiti mate tu tatra vRkSasyA'pAdAnatvaM durupapAdameva // saGgacchata iti / tAdRzavRkSaniSThakriyAyAH prakRtapatadhAtvarthatvA'bhAvena tadvati vRkSe nAvyAptiriti bhAvaH / atra vadanti - paJcamyA Azraya iva vibhAgo'pyartho'vibhAgArthakapatatyAdisamabhivyAhAre karaNatRtIyAyA vyApAravad anekadhAtUnAM vibhAge zaktikalpanAspekSayA ekasyA paJcamyAstatra zaktikalpanAyAM lAghavAt / vibhAgasya dhAtvarthatve dvitIyAdisthale iva vibhAgasya dhAtunA lAbhAdAzrayamAtraM paJcamyartha ityeva brUyAt / avadherAzrayAt pRthagupAdAnavaiyarthyAt / tyajipattyoH paryAyatApattezca / prakRte'dhodezasaMyogA'nukUlakriyaiva patatyarthaH / adhodezazca saMyogAM'ze upalakSaNam / gamyupAttasaMyogaphala uttaradezavat vibhAgA'dhInapUrva dezasaMyoganAzamantareNa kriyAyAH saMyogajanakatvA'sambhaparIkSA 'vRkSAtparNa patati' ityatra kriyAjanyavibhAgaH patatyarthaH, tadvizleSetyatra tatpadaM vizleSasya vizeSaNam / vizleSe hetupadadAne'pyubhayaniSThakriyAyAM pravibhAga eka eva / tatra tadvizleSahetu kriyAnAzrayatvavirahAdavyAptivAraNAya kriyAyAmapi tatpadaM deyamityAzayenAha - *ubhayetyAdi / *tajjanakakriyeti / tajjanakAt kriyetyarthaH / kriyAyAM prakRtadhAtvarthatvamapi vizeSaNaM deyamityAzayaparamparayA nopapadyate / pat-dhAtvarthavizlejanaka kriyAM prati ajanakatvAdityasya prasaGgaH ; kriyAvAcakatvaM kArakatvamiti matena / yattu siddhAntarItyA kriyAjanakatvaM kArakatvamiti matam ; tadA vRkSasya vastraM patatItyeva / atredamavadheyam - vRkSamajahatyapi parNe zAkhAyA nyubjatvena yatra - bhUmiparNasaMyogastatra vRkSasya parNe bhUmi patatIti prayoga iSyate - ityataH pata- dhAtvartho'dhaHsaMyogAnukUlakriyAmAtram ; na tu patdhAtvarthe vibhAgasya pravezaH / tasya pratItistu paJcamyAvibhAge - Azraye ca zaktikalpanayopapAdyA / ata eva tyajipatatyoH paryyAyitvaM na /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ subarthanirNayaH / . 181 darpaNaH vAt / tasyA'vibhAgajanakatvamakSuNNameva / samAnapratyayopAttatvapratyAsattyA vyutpattivaicitryeNAzrayarUpapaJcamyarthasya vibhAgarUpA'parapadArthe AdheyatayA'nvayastasya cA'nukUlatAsambandhena patatyarthakriyAyAm / evaJca vibhAgasya dhAtvarthatvAbhAvAnna krmtaaprsnggnlesho'pi| yadvA avadhirityanugatavyavahArAdavadhitvamAzrayatvavyApyamakSuNNopAdhistadavacchinna eva pnycmyrthH| evaJcAvadherAzrayAt pRthagupAdAnam , tasya ca svaniSThA'vadhitvanirUpakavibhAgajanakatvasambandhena kriyAyAmanvayaH / evaJca pUrvakalpe vRkSAt parNa patatItyatra vRkSA'bhinnAzrayakavibhAgajanakaparNA''zrayakaH saMyogAnukUlavyApAra iti bodhH| dvitIye tu vRkSAbhinnA'vadhiviziSTA tAhA kriyeti vibhAgajanyasaMyogo vibhAgajanakakriyA vA na patatyarthaH / patla gatAvityanuzAsanAdU gatizabdasya, gamlagatAvityAdau saMyogAnukUlavyApAra eva prasiddheH / tyajatyarthe gativyavahArAbhAvAcca / phalA'vacchinnavyApAre vyApArAvacchinnaphale vA dhAtoH zaktimaGgIkurvataH svoktaphalatvAnAkrAntavibhAgasya dhAtvarthavyApArAvacchedakatvAsambhavAcca / ___ patateH saMyogarUpaphalA'rthakatve grAmaM gacchatItivat grAma patatItyApattiriti tu na / zabdazaktisvAbhAvyena tadupasthitasaMyogasyA'dhodeza evAnvayAt / grAmasya tattve tu vihago grAmaM patatIti tviSTameva / ata eva narakaM patita iti vigrahe "dvitIyAzrita" iti dvitIyAsamAsavidhAnaM snggcchte| na ca vRkSamajahatyapi parNe bhUmi spRzati vRkSAt parNa pttiityaapttiH| tadupasthApyakriyAjanyadezA'ntaravibhAge vRkSAvadhitvAnupagamAt / anyathA kriyAjanyasaMyogamAtrasyaiva vibhAgajanyatvena bhUmiparNasaMyogasyApi tathAtvAd tvanmate'pi tAdRzaprayogasya durvAratApatteH / ata eva gativinA tvavadhinA nA'pAya iti kathyate / vRkSasya parNa patatItyeva bhASye nidarzitam // ityavadhyanvayayogyavibhAgA'nukUlatvaM vinA saMyogajanikA kriyA nA'pAyaH / ata eva parNavizeSaNatayA vRkSavivakSAyAmapAyasyAvivakSaNAd vRkSasya parNa patatItyatra bhASye SaSThayuktetyetadarthaka hariNoktam / vibhAgajanyasaMyogasya pUrvAparIbhUtAnavayavakatvena ca vyApAratvAbhAvena vibhAgasya taduktaphalalakSaNAnAkrAntatvena tadubhayArthakasya pataterdhAtutvAnApattezca / / ___ yatra ca 'vRkSAdapasarati' ityAdau vibhAga eva dhAtvarthastatrAzrayo'vadhimAtraM vA pnycmyrthH| tasyAdheyatayA svaniSThA'vadhitvanirUpakatvena vA yathAyathaM vibhAge'nvayaH / parIkSA nacAdhodezasya patadhAtvarthakukSau praveze jIvatyAdivaddhAtvarthasaMgRhItakarmakatvenAkarmakatvApattau 'bhUmiM patati vihagaH' iti prayogAnupapattiriti vAcyam / AdhodezasyopalakSaNatvasvIkArAt / gamdhAtvarthaH-uttaradezasaMyogAnukUlo vyApAra ityatrottaradezasyeva / nacAzrayarUpapratyayAtheM prakRtyarthasyAbhedenAnvaye'pi tasya vibhAgarUpAparArthe kathamanvayaH, ekazabdopAttatvAditi vAcyam ? pareSAM kRtISTasAdhanatvayorivaikazabdopAtayorapi vyutpattivaicitryeNAnvayaH /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre vastuto naitAvat paJcamyA vAcyam / kintu avadherlakSaNamAtram / dvitIyArthoktarItyA prayogAtiprasaGgasyAsambhavena vAcyakoTau pravezasya gauraveNA'sambhavAditi tu pratibhAti / na caivamapi 'vRkSAt spandata' iti syAditi zaGkayam / AsanAccalito, rAjyAccalita itivad iSTatvAt / etena paJcamIjanyApAdAnatvabodhe sakarmakadhAtu darpaNaH 'parasparasmAnmeSAvapasarata' ityAdau tu meSapadavAcyatvAvacchedenaiva kartRtvavivakSA, na parasparavAcyatvAvacchedeneti, na paJcamyanupapattiriti / __uktA'pAdAnatvasya paJcamIvAcyatAvacchedakatve gauravaM manasyAdhAyAha-*vastuta iti / *lakSaNamAtramiti // mAtrapadena shkytaa'vcchedktvvyvcchedH| tathAca vyAvRtyAdiphalakaM niruktA'vadhitvameva / paJcamyarthastu vibhAmAzrayamAtrameveti bhAvaH / *dvitIyArthoktarItyeti / caitro grAma gacchatItivaccaitraH svaM gacchatIti vAraNAya parayA karttasaMjJayA bAdhAdityuktarItyetyarthaH / nanvevaM 'vRkSAt parNa patati' ityatra paNe'pi vibhAgAzrayatvasyAvaikalyAt taduttaraM paJcamyApattirata Aha-*atiprasaGgasyeti* / spandyarthaprasravaNajanyavibhAgAzrayatvasya vRkSe sattvAdatiprasaGgamAzaya niSedhati*naceti / evamiti* / vibhAgAzrayatvamAtrasyA'pAdAnasaMjJAniyAmakatve ityarthaH / __ *syAditi / prasravaNasyA'dhodezasaMyogA'nukUladravadravyakriyArUpatayA vibhAgasya dhAtvarthA'bhAvena paramate ApattyasambhavAdityAzayaH / *iSTatvAditi* / calatyartha parIkSA paJcamyarthavibhAgasya tu janakatAsambandhena dhAtvarthakriyAyAmanvaya iti lAghavAdAha-vastuta iti*| *avadherlakSaNamAtramiti* / kintvavadhiH paJcamyartha iti zeSaH / ata evAzrayo'vadhirityatra pRthagupAdAnaM saMgacchate / avadhitvamakhaNDopAdhiranugatavyava. haaraat| avadhau prakRtyarthasyAbhedena, avadhezca svaniSThAvadhitAnirUpakatvasambandhena kriyAyAmanvayaH, yatra tu grAmasyaivAdhodezatvaM tatra tu 'grAmaM patati pataGgaH' itISTameva / ata eva 'narakaM patita' iti vigrahe 'narakaM patita' iti samAso "dvitIyAzrita" iti sUtreNa bhavati / yatra tu 'vRkSAdapasarati' iti prayogastatra vibhAgAzrayatvamAnaM dhAtvarthaH, paJcamyarthastatrAvadhimAtram / tasyoktasambandhena vibhaage'nvyH| na ca 'parasparAnmeSAvapasarata' iti pryogaanuppttiH| meSasya kriyAzrayatvena karttasaMjJayA apAdAnasaMjJAbAdhA. diti vAcyam / zabdarUpopAdhibhedenAzrayasya bhedakalpanayA parasparazabdopAttasya krtttvaaprsktH| nanu Azrayo'vadhivibhAgAzrayAdipaJcamyarthastadA vibhAgAzrayatvasya parNe'pi sattvAd vRkSAtpatati parNa itivatparNAtpatati parNa, iti prayogApattiriti cet ? AzrayamAnaM nAvadhiH, kintu-AzrayatvavyApyo dharmavizeSa evAvadhitvena vivakSita iti parNAtparNaH patatIti na prayoga iti vibhAvyatAm / prakArAntareNApyuktaprayogApattiM vArayati--dvitIyAktiti / parayA kartRsaMjJayA bAdhAnna tAdRzaprayogApattiriti bhaavH| evam-vibhAgAzrayatvasyApAdAnasaMjJAniyAmakatve / ayamatiprasaGgo dvitIyapane-arthaH / mama pakSe tu na tatra vibhAgasya dhAtvarthatvameva, paJcamIsvI. kArAt / *iSTatvAditi / caladhAtovibhAgajanakakriyArthatvamuphyamyAsanAderavadhitvA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ subarthanirNayaH / janyopasthiterhetutvamiti samAdhAnAbhAso'pyapAstaH / nacaivamapi 'vRkSAt tyajati' itidurvAram / karmasaMjJayA apAdAnasaMjJAyA bAdhena paJcamyasambhavAt / bhramAt kRte tathA prayoge yadi bodhAbhAvo'nubhavasiddha:, tarhi paJcamIjanyApAdAnatvabodhe tyajyAdi. bhinnadhAtujanya buddherhetutvaM vAcyam / 'balAhakAd vidyotata vidyut ' ityAdau niHsRtyetyadhyAhAryyam / rUpaM rasAt pRthagityatra tu buddhiparika darpaNaH kriyAjanya vibhAgAzrayatvasyaivetadarthakriyAjanyavibhAgAzrayatvasyApi paJcamIniyAmaka - ve kSativirahAdityarthaH / calatergatyarthakatve'pi rAjyAccalita iti prayoge vibhAgAnukUla kriyAparatvavat syanderapi tadarthatvamupagamyApatteriSTatvamiti bhAvaH / jalamantra ka vRkSasyaiva kartRtvavivakSAyAM tu parayA kartRsaMjJayA bAdhenoktApatterasambhavAditi bhAvaH / C 183 *nacaivamapIti / evamapi dhAtvarthavibhAgA''zrayatvasyA'pAdAnasaMjJAniyAmakatve'pItyarthaH / *durvAramiti / dhAtvarthakriyAjanyavibhAgA''zrayatvAditi bhAvaH / *karmasaMjJayeti / vRkSasya tyajatyarthavyApArajanyavibhAgAzrayatvAditi bhAvaH / pUrvamatiprasaGgaH kartRsaMjJAmAdAyaivoktaH / idAnIM tu karmasaMjJAmAdAya prAptaH sa nivArita iti bodhyam / *anubhavasiddha iti / vastuto vibhAgAsadhitvasya vRkSe'bAdhAttajjanyabodhasya pramAtvamiSTameva / vibhAgAzrayasyaivA'vadhitvokteH / tyajateH patatyarthe lakSaNAgrahadazAyAM, vRkSAt parNaM tyajatIti prayogasya prAmANikatvena kAraNatAvacchedakakoTau tyajyAdibhinnatvasya dhAtvaMze nivezayitumazakyatvAdityabhipretyoktam-*yadIti / *balAhakAditi / dhUmamarujjyotissamUho balAhakaH / tato'vayavabhUtajyotiSAmeva vibhAgavivakSaNAt so'vadhiH / yutizva lakSaNayA niHsaraNapUrvakavidyotanabodhakaH / tathAca balAhakA'vadhikaniHsaraNottarakA likaM vidyutkaka vidyAtanamiti bodhaH / *nissRtyeti / niHsaraNapUrvake vidyotane dhAtovRttimupagamya paJcamyupapAdyetyarthaH / ata evopAttaviSaye'syA'ntarbhAvo vakSyamANaH saGgacchate / *buddhiparikalpitamiti / bauddhavibhAgA'vadhitvamAzrityetyarthaH / tAdRzApAdA parIkSA dyathAsssanAccalita ityAdiprayogastathA 'spadi kiJciccalana' ityabhiyuktokteH / rUpanderapi tadarthakatvamupagamyoktaprayogasyeSTatvAdityarthaH / / vibhAgajanakavyApArArthakadhAtuyoge cetpaJcamI ; tadA vRkSAtpatatIti prayogasthApattiriti zaGkAM vArayati - nacaivamiti / yadi bodheti / vRkSAvadhikatvasya vibhAge satvAt tAdRzabodhasya pramANatvamiSTameva / kiJca tyajdhAtoryadA patadhAtvarthazaktiH, tatra bhramoH lakSaNAgraho vA, tadA vRkSAt tyajatItyasmAttAdRzazAbdabodhasya sarvajanasiddhRtayA tAdRzabodhAbhAvo netyAzayena - yadItyuktam / vizleSajanakavyApAravAcakadhAtuprayogAbhAve yatra paJcamI dRzyate, tatropapattimAha-*balAhakAditi / niHsaraNapUrvakaM dyotanaM dyutadhAtvarthaH / *rasAtpRthagiti / atra bauddhasaMzleSapUrvako bauddho yo vizleSastadanukUlavyApAro rUpAzrayako bauddhaH kalpanIya iti bhavatyetAdRzasthale
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArelpitamapAdAnatvaM draSTavyam / "pRthagvinA" iti paJcamI vA / idaJca nirdiSTaviSayaM kiJcidupAttaviSayaM tathA / apekSitakriyaJceti tridhA'pAdAnamucyate // iti vAkyapadIyAt trividham / yatra sAkSAddhAtunA gatinidizyate; tannirdiSTaviSayam / yathA'zvAt patati / yatra dhAtvantarA oNGgaM svArtha dhAturAha tadupAttaviSayam / yathA balAhalAd vidyotate / niHsaraNAne vidyotane dyutirvarttate / apekSitA kriyA yatra tadantyam / yathA kuto bhavAn , pATaliputrAt / atrAgamanamarthamadhyAhatyAnvayaH kaaryH| darpaNaH natvAzrayaNe pramANazaithilyaM matvA''ha-*pRthagiti* / *sAkSAditi / mukhyavRttyetyarthaH / dhAtunetyasya samabhivyAhRtetyAdiH / *gatiriti / vibhAgajanakakriyetyarthaH / *upAttaviSayamiti / samabhivyAhRtadhAtunopAtto'lakSito gatirUpo yatretyarthaH / *apekSitakriyamiti / anupaattdhaatvrthkriyaasaakaangkssmityrthH| ___ *adhyAhRtyeti / arthAdhyAhArAbhiprAyeNa / padAdhyAhAravAde tu AkAzitakriyAvAcakapadA'nusandhAne'pyanupAttatvarUpavizeSaNaghaTitalakSaNasyAvaikalyaM bodhyam / pramANaM tatra 'puSpebhyaH spRhayati' ityAdau spRhayatyAdiyoge sampradAnAdisajJAvidhAyakAni, "spRherIpsitaH" ( pA0 sU01 / 4 / 36 ) ityaadisuutraanni| taistattaddhAtuyoga eva tadUbodhanAt / arthAdhyAhAre tu "kriyArthopapadasya" ityAdisUtre "lyablopa" ityAdivAttikAni c| anye tvidamitthaM vyAcakSate-yatra vibhAgastajjanakakriyA cobhayaM dhAtunA'bhidhIyate tadAdyam / yatra vibhAgo'dhyAhRtadhAtunA tathA tadvitIyam / yatra tUbhayamapyadhyAhRtadhAtvabhidheyaM tattRtIyamiti / adhikamanyato'vadhAya'm / parIkSA paJcamI / bauddhavizleSAkalpane'pi paJcamyupapattimAha-*pRthagvinetIti / ___*idaJca*-apAdAnaJca / nirdissttH*-shbdaabodhito| viSayo*, nirUpakArtho yasya sH| *upAttaH* samamivyAhRtadhAtulakSyo, *viSayo yasya sH| *apekSitakriyamiti / anupAttadhAtvarthakriyAsAkAGkSamityarthaH / *acAtpatatIti / atra gativizleSajanikAkriyA sAkSAcchaktyA pat-dhAtunA pratipAdyate'to nirdiSTaviSayasyaitadudAharaNam / dhAtvantarasyArtho'Gga vizeSaNaM yasya tAdRzaM svArtha yatra dhAturAha-*tadupAttaviSayam / *balAhakA vidyotata iti / atra niHsaraNarUpo yaH sadhAtvarthasso'GgabhUto yasya etAdRzo yo vidyotanarUpo'rthastaM vipUrvako dyut-dhAtuH pratipAdayati, svAvyavahitottaratvasambandhena niHsaraNaviziSTe vidyotane dyutirvarttate / *kuto bhavAniti / atra kuta iti paJcamI dRzyate / sA ca kriyA vizeSajJAnaM vinA nirAkAMkSArthapratipAdikA / netypekssitkriymityucyte| arthAdhyAhArAvAdAbhiprAyeNedam / padAdhyAhAravAde tu sAkAMkSakriyAvAcakAnupAttapadakamiti bodhyam / "krayArthopapadasya" iti sUtrada
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ subrthninnyH| 185 uddezyazcaturthyarthaH / tathAhi-sampradAne caturthI / tazca "karmaNA yamabhipreti sa sampradAnam" (paasuu01|4|32) iti sUtrAt karmaNAkaraNabhUtena yamabhipraiti-Ipsati tat kArakaM sampradAnamityarthakAduddezyam / . darpaNaH caturthyarthaM nirUpayati-*uddezya iti / nanU ddezyatvaM kAmanAviSayatvaM, tacca 'viprAya gAM dadAti' ityatra kriyAjanyaphalabhAgitayA kAmanAviSaye gavAdAvatiprasaktamatastadvayAvRttam , tatsUtraprAmANyena darzayati-*tacca karmaNetyAdi / karmaNetyanantaram , sambandhumiti zeSaH / karma cA'tra pAribhASikam / "karmaNA yamabhipraiti" (pA0 sU01 / 4 / 32 ) iti kriyAvyApyamAnasya sampradAnasajJAvidhAnAt / ata eva tadakarmakaviSayam / nanu 'prAmaM gacchati' ityatra grAmarUpakarmajanyasukhAdiphalabhAgitayoddezye kartaryapyatiprasaGgo'ta Aha-*karaNabhUteneti / karaNatvaM ca sambandhakriyA'pekSam / kriyAvyavahitavyApAravata eva karaNatayA vyApAre karmavRttitvalAbhena tavRttitvasya dhAtvarthatAvacchedakaphala eva sambhavAt / karmavRttitajjanyatvasya grAmajanyasukhe asattvAnoktAtiprasaGga iti bhAvaH / yamityasyAnupAdAne yo'bhipretItyarthasthApi lAbhAt prathamAntakataryatiprasaGgaH syAdatastadupAttam / . yadyapi 'gaurbrAhmaNasya bhavatu' itIcchAvizeSyatayA gAmevA'vagAhate; tathApi tasya sUtraphalitArthaparatvAnna dossH| tathAca-karmajanyatavRttiphalabhAgitvaprakArako yadvi . parIkSA rzanAdarthAdhyAhA: "spRherIpsita"sUtrasatvAtpadAdhyAhArazca kluptalakSyAnurodhena vyavasthA kAryo / caturthIvAcyo ya uddezyaH sa eva darzayastamAha-*tacceti / *yamabhipraiti*-yamabhisambandhumicchati / evaM ca kriyAkarmasambandhajanyaphalavatvenecchAviviSayo yaH sa evoddezyapadenocyate ; natvicchAviSayamAtram / icchAviSayatvasya karmaNyapi satvAt / na ca 'yaH puruSo grAmaM gacchati, tasya grAmasambandhajanyaM sukhaM me jAyatAm' ityAkArecchAvarttata iti karturapi tAdRzoddezyatvasattvAdativyAtiriti vAcyam ? "karmaNA" iti tRtIyopAdAnena karmaNaH karaNatvaM labhyate, tatra karaNatvamabhisambandhakriyAM prati bodhyam / karaNasya ca vyApArattvaniyamAdanupasthitasya vyApArasya kalpanApekSayA karmatvaprayojakaphalasya vyApAratvakalpanAlAghavamiti "dhAtvarthaphaladvAraM karmajanyatvaM labhyate, yathA-'viprAya gAM dadAti' ityatra dAdhAtvarthaH svasvadhvaMsaviziSTaparasattvAnukUlo vyApArastatra phale svasvadhvaMsaviziSTaparasvatvaM tadudvArA karmajanyatvaM vipravRttisukhasya 'grAmaM gacchati' ityAdau tu na gamdhAtvarthasya saMyogasya karttavRttisukhaM prati janakatvam / anyathA siddhatvAt / kintu grAmavAsAderityatiprasaGgAbhAvAt / 'viprAya gAM dadAti' ityatroddezyazcaturthyarthaH / svasvadhvaMsaviziSTecchA dAdhA. tvarthaH, gopadottaradvitIyArthaH-Azrayastasya svasvadhvaMsaviziSTe svatve'nvayaH, icchaica vyApArastasmAt phalavaiziSTayAmanukUlatAsambandheneti viproddezyikA govRttisvasvadhvaMsaviziSTasvatveccheti bodhH| 24 da0 pa0
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 darpaNa parIkSAsahite bhUSaNAsare darpaNa: zeSyako'bhiprAyaH sa sampradAnamiti sUtrA'rthaH / tAdRzaphalasambandhikaprakAratAnirUpitavizeSyatAzraya iti yAvat / 'viprAya gAM dadAti' ityAdau parasvatvajanakasvasvatvadhvaMsAvacchinnecchAtmakatyAgo dAdhAtvarthaH / uddezyatvaM caturthyarthaH / gorUpakarmaNazcA''zrayatvena svatvarUpaphale'nvayaH / tathAca govRttisvatvajanakasvasvatvadhvaM sA'nukUlo viprA'bhinnoddezyakatyAga iti vaiyAkaraNamate bodhaH / uddezyatvaM ca vipre gojanyasvatvabhAgitayecchAviSayatvameva / evaM 'vRkSAyodakamA siJcati' ityatrApyudakaniSThakriyAjanyasaMyogaphalabhAgitayecchAviSayatvAt sampradAnatvamUhyam / naiyAyikAstu - parasvatvecchAdhInasvasatvadhvaM secchA tyAga iti mate svasvatvadhvaMsAvacchinnatyAgo dadAtyarthaH / vizeSyatvaM caturthyarthyaH / tasya svanirUpakaniruktecchAjanyatvasambandhena dadAtyarthatyAge gorUpakarmaNastvAdheyatayA svasvatvadhvaMsarUpaphale / tathAca govRttisvasvatvadhvaMsajanako niruktasambandhena vipraniSThavizeSyatA viziSTo yastyAgastadAzrayazcaitra iti vAkyAd bodhaH / yadi tu 'gaurviprasya bhavatu na mama' itI cchaiva tyAgaH / sa ca gavi svasvatvadhvaMsamiva parasvatvamapyavagAhate; tadA svasvatvadhvaMsapUrvaka parasvatvotpatyavacchinnatyAgo dAdhAtvarthaH / evaJca uktasthale nirUpitatvene - cchAviSayatvaM caturthyarthaH / tasya ca svasvatvadhvaMse'nvayAd vipranirUpitatvena icchAviSayagovRttisvasvatvadhvaMsa pUrva kaparasvatvotpatyavacchinnatyAgA''zraya iti bodhaH / janyasvatvasya govRttitve'vagate'rthAttasmistajjanyatvaM labhyate eveti gojanyasvatvanirUpakatvene cchAviSayatvarUpamuddezyatvaM viprasyA'kSatam / 'vRkSAyodakamA siJnati' ityatra tu saMyogAvacchinnadravadravyakriyA'vacchinnavyApAro dhAtvarthaH / vRttitvene cchAviSayatvaM caturthyarthaH / sa ca dhAtvarthatAvacchedakasaMyogA'nvayI / dvitIyArthavRttitvaM tu dravadravya kriyAnvayi / tathAca vRkSavRttitve necchAviSayo yaH saMyogastadavacchinnAyodakavRttirdravadravyakriyA tadavacchinnavyApArAnukUlakRtimAnitibodhaH / na caivaM sicdhAtvarthatAvacchedakadravadravyakriyAyAM dvitIyArthavRttitvAnvaye payasA vRkSaM siJcati' iti na syAt, tAdRzakriyAyA vRkSAvRttitvAditi vAcyam / tatra saMyogAvacchinnadravadravya kiyAyA eva dhAtvarthatayA tadavacchedakIbhUtasaMyoga eva vRkSavRttitvA'nvayAnnA'nupapattirityAhuH / apare tu - vijAtIyatyAgajanyaphalabhAgitayoddezyatvaM sampradAnatvaM caturthyarthaH / evaJca 'viprAya gAM dadAti' ityAdau tyAgajanyaphalabhAgitvaprakAraka brAhmaNavRttyuddezyatAkagoviSayakatyAgAzraya iti bodhaH / rudrAya gAM dadAtItyatra rudrasya tyAgajanyaphalabhAgitayoddezyatvamastyeva / svatvaM tu tasya jAyate na vetyanyat / tyAgajanyaM phalaM tu svatvarUpe grAhyam / tena pitRsvargamuddizya dattAyAM gavi brAhmaNasya sampradAnatvopapattiH / pituH svatvarUpaM phalaM noddezyaM, kintu svarga: / 'pitRbhyo dadyAt' ityAdau tu 'rudrAya gAM dadAti itivat sampradAnatvamastyeva / tyAge vaijAtyanivezAcca na kartuH sampradAnatvam / 'vRkSAyodakamA siJcati' ityAdau tu caturthyarthaM gauNasampradAnatvam / tatra sicedravadravyavRttisaMyogA'nukUlA kriyA / udakAdipadasamabhivyAhAre ca saMyogA'nukUlakriyAmAtramarthaH / caturthyarthastu vRttitvam /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ subarthanirNayaH / 187 idameva zeSitvam / taduddezyakecchAviSayatvaM caM zeSitvamityeva pUrvatantra nirUpitam / ata eva "prAsanavanmatrAvaruNAya daNDapradAnam" (a04pA0a06) ityadhikaraNe krIte some maitrAvaruNAya daNDaM praya darpaNaH itthaJca vRkSavRttyudakIyasaMyogA'vacchinnakriyetyAdibodhaH / ___ atra caturthIdvitIyAbhyAM tulyabodhajananAttatra dvitIyA mAbhUditi sampradAnasajJA'nuziSyate / 'vRkSaM payasA siJcati' ityAdau tu vRkSazabdAt dvitIyA bhavatyeva / tatra tRtIyA'rtho'bhedastasya drvdrvye'nvyH| dvitIyArthavRttitvasya tu sNyoge'nvyH| tathA ca-vRkSavRttisaMyogA'nukUlodakAbhinnadravadravyakriyeti bodhH| 'zatrave'straM muJcati' ityatra duHkhoddezyakatvaM caturthyarthaH / mocana vibhAgAvacchinnakriyA, kriyAnukUlavyApAro vA prakRtyarthasya vRttitvena caturthyarthakadeze duHkhe'nvyH| evaM 'mitrAya dUtaM preSayati' ityatra vArtAdAnoddezyakatvam 'putrAya dhanaM preSayati' ityatra prItyuddezyakatvaM caturthyartha ityaadyuuhymityaahuH| . tanna samyak / sampradAne hi cturthii| na ca bhavaduktasampradAnatve kiJcinmAnaM, yena vRkSAyetyatra caturthI syAt / kiJca saMyogarUpadhAtvarthAnvayitvA'vizeSAdudakapadAdapi caturthyApattiH / bAdhakaM karmatvaM tu vRkSe'pyakSatamiti na kiJcidetat / idameveti / nisktodUdezyatvamevetyarthaH / pUrvatantre-mImAMsAyAm / *ata eveti* / shessitvsyaa'rthkrmpryojktvaadevetyrthH| . *prAsanavaditi* / "prAsanavanmatrAvaruNAya daNDapradAnaM kRtArthatvAt" itydhikrnne| prAsanadRSTAntazcAyaM jyotiSTome zrUyate-"nItAsu dakSiNAsu cAtvAle kRSNaviSANaM prAsyati" iti / yadA yajamAnena dattA dakSiNA RtvigbhirnItAstadA yajamAnaH svahaste dhRtaM kRSNamRgazRGga cAtvAlanAmakagarne prakSipediti tdrthH| tatraivaM sandihyate / kimetat prAsanamarthakameMti, pratipattikarmeti vA, arthakamaiva bhavitumarhati / saprayojanatvAt / pratipattikarmatAyAM tu apUrvAbhAve nirarthakameva syAditi pUrvapakSe"kRSNaviSANayA kaNDUyati" iti zrutyA kRtArthasya pratipattyapekSatvAt pratipattikarmataiva yuktA / na cAnarthakyam / prAsanakriyAprayuktApUrvAbhAve'pi cAtvAla eveti niya parIkSA - *idameva*-tAdRzoddezyatvameva / viprastAdRzasvatvajanyasukhAdivAn bhavatvitIcachAdAturbhavatIti viprasya tAdRzecchAvizeSyatvameva zeSitvam / gavAdezca tAdRzecchAprakArakatvameva zeSatvam / icchAviSayatvamityatra viSayatA prakAratArUpA pryvsnnaa| *pUrvatantre-pUrvamImAMsAyAm / kartA kriyamANaM karma dvividham / artharUpaM pratipattirUpaM ca / yaniruktazeSitvaprayojyaM karma tadartha karmetyucyate / padasaGkIrNatAnivartakaM karma tatpratipattikautyucyate / *ata eva-niruktodezyatvarUpazeSitvasyArthakarmaprayojakatvAdeva / *prAsanavaditi / yathA nItAsu dakSiNAsu cAtvAlanAmakagarte viSANaM prAsyatIti zRGgakSepaNaM yathA pratipatikarma bhavatiH tadvadaNDapradAnamapi pratipattikamaiva kuto netyAzaGkaya dvitIyApekSayA balIyasyA caturthIzrutyA'rthakameva na pratipatikarmeti tannirNItamityarthaH / svasvadhvaMsaviziSTaparasvatvAnukUlecchArUpadAdhAtvarthasthala
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArecchatIti vihitaM daNDadAnaM na pratipattiH, kintu caturthIzrutyArthakarmeti tatra nirNItam / rajakAya vastraM dadAtItyapi, khaNDikopAdhyAyaH ziSyAya capeTAM dadAtIti bhASyodAharaNAdiSTameva / vRttikArAstu-samyak pradIyate yasmai tat sampradAnamityanvarthasaMjJayA svasvatvanivRttiparyantamathaM varNayanto rajakasya vastramityevAhuH / darpaNaH mApUrvasadbhAvAditi siddhAntitam / tadvaddaNDadAnaM na pratipattiriti yojanA / *ityadhikaraNa iti / caturthAdhyAya iti zeSaH / __ jyotiSTomaM prakRtyaiva, 'maitrAvaruNAya daNDaM prayacchati" iti shruuyte| tatra daNDadAnasyA'rthapratipattikarmabhAvasandehe'dhvaryuNA dIkSAsiddhaya dattadaNDasyA''somakrayAdyajamAnadhAraNena kRtArthatvAdupayuktasya tasya dAnaM pratipattikamaveti pUrvapakSe, "daNDI praiSAnanvAha" iti zravaNAnmantrAvaruNasya praiSA'nuvAde'valambanAya dnnddo'pekssitH| evaJca bhaviSyadupayogasadbhAvAt dAnavyApyamAnadaNDavyApyamAnatvena maitrAvaruNasya prAdhAnyAcca daNDadAnasya pratipattikarmaNa upayuktasaMskArarUpAdarthakarmevopayokSyamANasaMskArarUpatvena prAzastyAccArthakarmataivocitA / upayojayitumeva sarvatra sNskaarprvRttH| upayukta tu pratipattirUpasaMskArasyAsatkAramAtraparyyavasAyitvena kAryyaparyAvasAnA'bhAvAdaprazastatvamato maitrAvaruNasaMskArAya taddAnamarthakarma / tathA sati nirUDha. pazau asatyapi dIkSite daNDasampAdanasyaitadU dAnaM prayojakamiti siddhAntitam / / ___ arthakarmatve ca zeSitvaM prayojakam / tacca caturthIzrutyA maitrAvaruNasya bodhyata ityAha--*caturthIzrutyeti / nanu yatradA-dhAturadhInIkaraNAdyarthastatrA'dhInatvAdirUpaphalanirUpakatayecchAviSayatvarUpasampradAnatvasya rajakAdAvapi sambhavAt "rajakAya vastraM dadAti" "hotre uSTraM dadAti" ityAdiprayogAH prasajyerannityAzaGkAmiSTApattyA pariharati--*rajakAyeti / tatra pramANamupanyasyati--*khaNDakopAdhyAya iti / *dadAtIti / dAdhAtvarthasaMyogasambandhitvenecchAviSayatvarUpoddezyatvasya tatra sasvAditi tadbhAvaH / asmin prayoge dadAtiH saMyogAnukUlavyApArA'rthakaH / capeTApadArthastu prasRtakaratalam / "na zUdrAya matiM dadyAt" ityatra dadAtirbodhanArthakaH / matipadArthazca tajjanakam-vedAdizAstramiti bodhyam / *svasvatvanivRttIti / parasvattvotpattyavacchinnasvasvatvadhvaMsecchArUpaM vyApAram , artha--dAdhAtvarthamityarthaH / tathAcokkA'rthakadAdhAtvarthakarmaniSThaphalabhAgitayecchA. parIkSA eva sampradAnasaMjJeti na niyamaH, kintvanyatrApi ityAzayenAha-*rajakAyeti / atrAdhInIkaraNaM dAdhAtvarthaH / 'capeTAM dadAti, ityatra capeTA-karatalam / dAdhAtvarthaH kapolAdisaMyogAnukUlo vyApAra AhurityasvarasasUcanAya / sa coktabhASyaprAmANyAtsa. mpradAnazabdasyAnvarthatve na mAnam , mahAsaMjJAkaraNaM tu sarvanAmasthAnasaMjJAvat prAcAmanurodhAditi / 'ajAM grAmaM nayati' ityAdau ajAderniruktoddezyatvasattvAtprAptApi sampradAnasaMjJA karmasaMjJayA baadhyte| idaM sampradAna "karmaNA yamabhipraiti" iti sUtrasaGketitam /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ subrthnirnnyH| 189 darpaNaH viSayatvameva sampradAnatvam |anvrthmhaasjnyaakrnnsaamrthyaaNduktsthle ca dadAtestadarthakatvAbhAvena 'rajakasya vakhaM dadAti' ityeveti teSAmAzayaH / uktabhASyaprAmANyAdanvarthatvamevA'siddham , mahAsajJAkaraNaM tu prAcAmanurodhAdeva, sarvanAmasthAnasajJAvadityasvarasAdAhuriti / nanu 'ajAM grAmaM nayati' ityatrAjAyAM niruktasampradAnatvasya sattvAttadvAcakAccatujhpattiriti ced ? syAdeka yadi parayA karmasajJayA sampradAnatvasya na bAdha iti / 'yUpAya dAru' ityAdau na sampradAnacaturthI, api tu tAdayeM / tAdarthya ca-sa evArthaH prayojanamasya tattvam / samabhivyAhRtA'rthe tAdarthyavivakSAyAM tadvAcakAccaturthIti 'tAdayeM caturthI vAcyA' iti vaartikaarthH|| prayojanatvaM ca na janyatvaM daHkhAya paapmitysyaa'pyaaptteH| nA'pi janyatayecchAviSayatvam / svargAdeH puNyAdijanyatayecchAviSayatvena svargAya punnymityaaptteH| ncessttaapttiH| tathA sati paktuM vrajatItyarthe pAkAya vrajatIti prayoganihAya "tumarthAcca" (pA0 sU0 2 / 3 / 15) itisUtrapraNayanavaiyApatteH / pAkAdeniruktavrajanAdyarthatayaiva tadvAcakAdvArtikena caturyupapatteH / apitu samabhivyAhRtapadArthaniSThavyApArecchAnukUlecchAviSayatvam / tatprayojanakatvarUpaM tAdarthya tu tadicchAdhInecchAviSayavyApArAzra. yatvam / dAruNo yUpecchAdhInecchAviSayatakSaNAdirUpavyApAravattayA yUpA'rthatvAttadvivakSayA yUpapadAccaturthI / tadarthazvecchA'dhInecchAviSayavyApArAzrayatvam / prathamecchAyAM yUpAdeH prakRtyarthasya viSayitvenA'nvayaH / tasyA''zrayatayA dAdau, evaM 'randhanAya sthAlI'ityAdAvapyUhyamiti kecit / __ tanna manoramam / tAdarthyasyoktarUpatve 'muktaye hariM bhajati' ityatra caturthyanupapatteH / na hi bhajanasya muktiicchaa'dhiinecchaavissyvyaapaarvttaa| nA'pi mukteH sampradAnatA, karmajanyaphalabhAgitayA'nuddezyatvAt / tasmAttadicchAdhInecchAviSayatvameva tattAdarthyam / 'svargAya puNyam' ityAdayastviSyanta eva / vArtikaM dRSTvA sUtrakRto'pravRtterna "tumarthAt" itisUtrAnupapattirapIti / namaH svastyAdizabdayoge'pi tadarthavizeSaNavAcakAt "namaH svasti" (pA0 sU0 2 / 3 / 16 ) iti sUtreNa caturthI vidhiiyte| tatra namaH padArthastyAgo natizca / tatra natiH svA'pakarSabodhanA'nukUlo vyApAraH / 'haraye namaH' ityAdau 'eSo'rdhaH zivAya namaH' ityAdau ca tyAgaH / caturthyAca tatroddezyatvaM pratyAyyate / tyAgazca yadi zivasyAyaM bhavatviti phalecchA'dhIno na mametyAkArakaH svasvatvecchAbhAvarUpastadA taduddezyatvaM tyAgajanakecchAyAH svatvabhAgisayA viSayatvam / yadi tyAgarUpecchaivA'nyadIyatvena tyajyamAnagataM svatvamapi viSayIkaroti tadA svatvabhAgitayA viSayatvameva taduddezyatvam / na tu svIkArAyatvam / zivAdevigrahavato'pi svIkArAbhAvAttadA'kArakatayAdhyAtasya mantrasya tyAgoddezyatAmate tadabhAvAcca / ___ tyajyamAnopacArAdau zivAdinirUpitasvatvA'bhAve'pi tadIyatvena tatra dravye svatvA'vagAhinIcchAvisamvAdirUpaiva / anyadIyasvatve bAdhitaM zivAdinirUpitatvaM zivAdinirUpitaprasiddhasvatvAntare vA bAdhitaM tdvysmbndhmvgaahte| tatra prathame svatvaprakArakecchAjanyatvaM janyatAsambandhena tAdRzecchAvattvaM vA catu
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNa parIkSAsahite bhUSaNasAre - anirAkaraNAt karttustyAgAGgaM karmaNepsitam / preraNAnumatibhyAM ca labhate sampradAnatAm / iti vAkyapadIyAt trividham / 'sUryAyArghyaM dadAti' ityAdyam / nAtra sUryaH prArthayate, nAnumanyate, na nirAkaroti / prerakam - 'viprAya gAM dadAti' - 'anumantR - ' upAdhyAyAya gAM dadAti // 190 idaJzca darpaNaH yarthaH / tatra prakRtyarthasya zivAderviSayatAvizeSasambandhenA'nvayaH, dvitIye viSayatAvizeSa eva saH / tatra ca prakRtyarthazivAdernirUpitatvasambandhenA'nvayaH / namaH padArthatyAgasya viSayatA vizeSa sambandhenA'rghAdidravye'nvayaH / dravyasyaiva vA vizeSyatayA bhAsamAnatyAge'nvayaH / zivAyotsRjatItyAdAviva nAtrAnirAkartR sampradAnatA, namaH padasyA'dhAtutvAt / namaH padena ca svaprayoktRpuruSakarttRkatvoparAgeNaiva tyAgo bodhyate / anyoccaritanamaH - padenAnyadIyatyAgAbodhanAt / tatpuruSoccAritanamaH padAtyAgabodhe tyAge tyajyamAnadravye ca tadIyatvasaMzayAnudayAt / ata eva tadIyatvabodhanAyA'haM dada itivad, 'ahaM nama' ityAdi na prayujyate / RtvijA ca yajamAnarUpapuruSAntarIyadvavyatyAge svIyatvamAropyaiva pUjAyAM namaHpadaM prayujyate / sa cAropastasmin vizeSadarzanadazAyAmahArya - topapadyate / pratinidhiprayuktadAnavAkyasyeva ca pUjAyAM namaHpadaghaTitavAkyasya bAdhitArthakatve'pyadRSTajanakatvaM na viruddham / zAstraprAmANyAdityAdyanyatra vistaraH / 1 1 tad vibhajate--*idamiti // " karmaNA yamabhipraiti" ( pA0sU01 |4| 32 ) iti saGketitaM sampradAnaM cetyarthaH / trividhamityanenA'nvitam / tyAgAGgaM karmaNepsitaM kartu - nirAkaraNAditribhyaH sampradAnavyapadezaM labhata iti yojanA | svaniSThoddezyatAnirUpakatvasambandhena tyAge samabhivyAhRtadhAtvarthe vizeSaNatayA pratIyamAnatvaM tadaGgatvam / tena 'vRkSAyodakamA siJcati' ityAdau na vRkSAderAdhikyam // *karmaNepsitamiti / karmajanya phalabhAgitayecchAviSayaH / idaM ca vizeSyaM tadbhedaniyAmakamAha-anirAkaraNAditi / pravRttinivRtyanyata - rA'nukUlavyApArazUnyatvAdityarthaH / *preraNeti / apravRttasya karttustyAgAdAviSTasAdhanatAbodhanaM preraNAjAteSTasAdhanatAbodhe aprAmANyazaGkayA zithilasya kartustAdRzAzaGkAvidhUnanakSamapramANopanyAsena pravarttanaM karmaniSTasvatvAdiphalA'bhyupagamamAtrA'nukUlavyApAravattvaM vA'numatistAbhyAmityarthaH / evaJca prakRtadhAtvartha karmajanyaphalabhAgitayecchAviSayatve sati kartR pravRttinivRttyanyatarAnukUlavyApArA'bhAvavattvamanirAkarttRtvam / niruktaviSayakatve sati karttRsambandhityAgAdiviSayakeSTasAdhanatAbodhaupayikavyApAravattvaM prerakatvamityAdyUhyam / *sUryAyA dadAtIti / atra matabhedena dAdhAtoH parasvatvecchAdhInasvasvatvAparIkSA *anirAkaraNAditi / kartturanirAkaraNAttyAgAGgakarmaNA Ipsitamekam / karttuH preragAGga dvitIyam, svAnumatipradarzanena tyAgAGgaM tRtIyam /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ subrthnirnnyH| 191 atra sarvatra prakRtipratyayArthayorabhedaH saMsargaH / vibhaktInAM dharmi darpaNaH bhAvecchArUpaH, parasvatvagocarasvasvatvAbhAvecchArUpo vA tyAgo'rthaH / anvayabodhastu " namaH svasti" (paa0suu02|3|16) itisUtroktadizohanIyaH / sarvatreti / tattatsUtravihitadvitIyAdyantaprayogeSvityarthaH // *abhedaH saMsarga iti / abhedAtmakaH saMsargo viziSTabuddhiniyAmako vizeSa ityarthaH / abhedasaMsargakaprakRtyartha prakArakabodhaM prati sambandhArthakavibhaktibhinnapratyayajanyopasthiterhetutvAditi bhAvaH / yattu sambandhasya sambandhibhedaniyatatvAdabhedasya sambandhatve mAnAbhAvAdabhedaH saMsarga ityasya abhede'pi saMsargaH - itarasambandhAnavacchinnavizeSyavizeSaNabhAva iti; tanna / vizeSyavizeSaNabhAvasyA'pi sambandhaniyatatvena tadasattve tasyA'pyasambhavAt / ata eva bhAsamAna vaiziSTyapratiyogitvaM vizeSaNatvamiti TIkAkRtaH / kathamanyathA 'dviSTo'pyasau parArthatvAt' iti vizeSaNatvena vivakSitasya sambandhaM vinA vizeSaNatvA'sambhavena tadAkAGkSitvAditi svayaM vyAkhyAtam / na tasya sambandhatve 'nIlo ghaTa' ityAdau SaSThyApattiriti vAcyam / 'zahoH zira' ityAdAvaupAdhikabhedasambandhamAdAya SaSThayupapAdanaparasya " anekA'vasthAyuktarAhoH idamearsasthAyuktaM ziro'vayava" iti bhASyaprAmANyena bhedamUlakasambandha eva SaSThI ityarthalAbhAdabhedasambandhe tadApAdanA'sambhavAt / tAdRzabhASyeNA'bhedasambandhasya prAtipadikArthavizeSyatvA'vivakSaNAdvA / sambandhasya sambandhibhedaniyatatvaM tvasiddhameva / yadi bhedaniyatatvamevetyAgrahastadA sarvasAdhAraNyAya sambandhitA'vacchedakabheda eva niyAmakatvenA'bhyupeyatAm / na ca tatsambandhave mAnA'bhAvaH / sarvasiddhanIlAdiviziSTabuddhereva mAnatvAt / zAbdabodhe tadvAnaniyAmakaM ca prakRtipratyayavizeSayoH samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayozca samabhivyAhArarUpAkAGkSAdiH / ata eva "arthavatsUtre" (pA0sU0 1 / 2 / 45) bhASye "eSAM padAnAM sAmAnye vartamAnAnAM yadvizeSe paryavasAnaM sa vAkyArthaH" ityuktam / anvitAbhidhAnavAdimatena cedam / tanmate'nvitasyaiva padArthatvAt / tathAca sAmAnyarUpeNa sambandhavAcakAnAM padAnAM yadvizeSa ityAdestattadanuyogipratiyogikatvavaiziSTyabodhakatvam / AkAGkSAdisamavadhAnAt sa eva vAkyArtho vAkyajanyabodhaviSaya ityarthaH / vAkyazaktyabhiprAyeNa vA tathA'bhidhAnam / prAtipadikArthasUtre bhASye "padasAmAnAdhikaraNyamupasaGkhyAnamadhikatvAd" ityasya tu 'vIraH puruSa' ityAdau vizeSyavizeSaNabhAvaprayojakaprAtipadikArthA'tiriktA'bhedasaMsargasyA'pi bhAnAt prAtipadikA'rthamAtrA'bhAvAt prathamA na prApnotItyataH prathamAyA upasaGkhyAnamArabdhavyamityarthAnna tadvirodho'pi / kaiTenA'pi na vAkyArthatvAditi tatpratyAkhyAnAvasare vIraprAtipadikAdanapekSi parIkSA *sarvatra sarvavidhasampradAnasthale dvitIyAdisthale ca / *abhedaH saMsarga iti / tathAcA bhedasambandhAvacchinnaprakRtyarthaniSTha prakAratA nirUpitavizeSyatA sambandhena zAbdabodhaM prati SaSThIbhinnavibhaktijanyopasthitirvizeSyatAsambandhena kAraNamiti kAryyakAraNabhAvo
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArevAcakatvAt / dharmamAtravAcakatve, "karmaNi dvitiiyaa"(paasuu02|| 3 / 2) iti suutrsvrsbhnggaaptteH| karmArthakakRttaddhitAdau tathAdarzanAca / dvitIyAdyarthakabahuvrIhau 'prAptodaka' ityAdau dharmivAcakatvAlAbhAcca / darpaNaH tazabdAntarohitavizeSaNabhAvAt svArthamAtraniSThAt prathamA vidhIyateH ityatra pratipAditapadamapahAyohitazabdaprayuJjAnena vishessyvishessnnbhaavniyaamktvmitrsmbndhsyaivaanggiikRtm| ___ vastutastu prakRte vizeSyavizeSaNabhAvasya sambandhatAnupapannaiva sambandhasya sambandhibhedaniyatatvAditi tduktH| vizeSyavizeSaNayorbhAva iti vyutpattyA tasyA vizevyatvavizeSaNatvamAtrapar2yAvasAyitayA pratyekaM tayoradviSThatvAccA'nuyogitvapratiyogitvAbhyAM dviSThatvopapAdane'pyekasyaiva sA syAnna samuditayordvayoH, svasvAmibhAvavat zabdAnugamamAtrasyA'rthA'paricchedakatvAt sambandhAntare SaSThI, na vizeSyavizeSaNabhAvasambandhe ityatra mAnAbhAvAcca / tasmAdyathoktameva ramaNIyamiti / nanu vibhaktInAM dharmavAcakatvasya tantrAntarasiddhatayA kathaM tatra prakRtyarthasyAbhedenA'nvayaH, ayogyatvAdata Aha-vibhaktInAmiti / kArakavibhaktInAmityarthaH / *dharmivAcakatvAt / zaktimacchaktatvAdityarthaH / / nanvastu zaktirevA'rtho'ta Aha-dharmavAcakatva iti*| *sUtrasvarasabhaGgApatte. riti // tadghaTakakarmAdipadAnAM dharmaparatAM vinoktA'rthA'lAbhAttatparatve tagaGgaH spaSTa evetyarthaH / tathA'rthasya sUtrakArasammatatve, karmatve dvitIyetyAdyeva brUyAditi bhAvaH / nanu 'karmaNi ityAdau viSayasaptamIbodhya ityarthaH / tathAca vibhaktInAM dharmA'vAcakatve'pi tasyAzrayatayA prakRtyarthe'nvayena karmabodhAt tatphalAnvayinI vRttireva dvitIyArtha itimate'pi tulyavittivedyatayA taNDulAdInAM phalAzrayakarmatvAdinA bhAnAnna sUtrasvarasabhaGgo'ta Aha-*karmArthaketi // kRti-pakkastaNDula ityAdau / taddhite-zatyo'zva ityAdau / AdipadAt , pacyamAnAstaNDulA ityAdau laDAdezazAnasaMgrahaH // ___ *tathA darzanAditi // dharmivAcakatAdarzanAdityarthaH / tathAca karmaparAmarzakatacchabdaghaTitayorityAdisUtravihitaktAdInAM dharmivAcakatvavadatrA'pi tadvAcakatvameva nyAyyamiti bhAvaH / nanu tatra padArthAntarasAmAnAdhikaraNyA'nupapattyA'stu tathAtvamatra tUktApattyabhAvenA'stu dharmavAcakatvamevetyata Aha-dvitIyAdyarthaketi // dvitIyAdivibhatInAM dharmavAcakatve tadarthavihitasamAsasyApi dharmavAcakatvApattyA 'prAptodakaH' ityA. parIkSA drssttvyH| dharmI vAcya ityatra dRSTAntamAha-*karmArthaketi / prakRti-madhU ityAdau, *taddhite*-zatyo'ca ityAdau / Adipadena lAdezo grAhyaH / zatRzAnacorgobalIvardanyA. yoktiH / *tathAdarzanAta*-dharmivAcakatAdarzanAt / nanu 'pakkastaNDulaH, 'zatyo'nyaH, 'pAlanaM kurvantaM kurvANaM vA rAjAnamIzvaraM jAnAtiityAdau padAntarasAmAnAdhikaraNyAnurodhArmivAcakatA'stu / 'grAmaM gacchati' ityAdau dvitIyAyAstathAtve kimAnamata Aha-dvitIyAdyarthaketi / tathAsvIkAre dvitIyAdyarthaprAptodako grAma ityAdau sA- * mAnAdhikaraNyasyopapattirbhavati; natvanyatheti /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 193 subrthnirnnyH| / supA karmAdayo'pyarthAH saGkhyA caiva tathA tiGAm / . iti bhASyAcceti dik / darpaNaH dAvudakakartRkaprAptikarmatvasya samAsArthasya samAnavibhaktikapadopasthApyagrAmAdAvabhedAnvayA'nupapatteratrA'pi jAgarUkatayA dvitIyAdividhAyakasUtrasthakarmAdipadAnAM dharmivAcakatvamAvazyakamiti bhaavH| __nanu tvanmate'pi SaSTayAH sambandhArthakatayA tadarthavihitabahuvrIheH padArthAntarasAmA. nAdhikaraNyAnupapattestaulyena tatra lakSaNayA viziSTazaktyA vA sAmAnAdhikaraNyasyopapAdyatayA'nyatrApi tayaiva rItyA nirvAhe kRtaM supAM dharmivAcakatvenetyata Aha-supAM karmAdayo'pyarthA iti* // __ yadi karmatvAdidharmo dvitIyAdivAcyatayA vivakSito'bhaviSyat / tadA karmatvAda. yo'pyarthA ityevA'vakSyat / tadanuktyA tu teSAM dvitIyAdyarthatvamaprAmANikam / munitra parIkSA . tathA bhASyasvArasyamapyatrArthe'stItyAha-*supAmityAdinA / nanu dvitIyAdInAM karmatvAdyarthakatve teSu prakRtyarthasyAdheyatArUpaprasiddhasambandhenAnvaya upapadyate, dharmivAcakatve tu dharmiSu prakRtyarthasyAbhedovAcyaH, sa ca na sambhavati / sambandhohi sambandhibhyAM minno dviSTho viziSTabuddhiniyAmako bhavati / na ca tathAtvamabhedasya sambhavati / sambandhibhinnatvavirahAditi ceda ? na / sambandhipratiyogiko bhedastvavyAvarttaka ubhayabhedasya sarvatra satvAt / kintu sambandhitAvacchedakAnavacchinnaviSayatAzrayatvarUpaH pAribhASika eva sambandhatvaniyAmaka iti vAcyam ? sa cAbhedasya saMsargatve'pi sambhavatyevetyAzayAt / nacAbhedasya saMsargatve 'rAhoHziraityAdAvopAdhikabhedamAdAya SaSThyupAdAnaM bhASyakArIyaM virudhyeta / caitrasya dhanam ityatrevAnAyAsenaivopapattisambhavAditi vAcyam / tatrAnekAvasthAyuktarAhorekAvasthAyuktaM ziro'vamatam, ityevaM rItyA Savyupapaci kurvatA bhASyakRtA yatra bhedamUlakaH sambandhastatra SaSThI bhavatIti dhvanyata iti sambandhasya prakRtyarthanirUpitavizeSyatayA bhAnaM yatra tatra SaSThI vA svIkArAt / sambandhasya vizeSyatve mAnaM tu kriyAkArakayoH sambandhasya vAcikA dvitIyeti bhASyAd vibhaktyarthasya saMsargavidhayA bhAne'pi 'kANDe 'kuDye iti vibhaktyarthapradhAnamiti bhASyameva / abhedasya saMsargatvAdeva 'nIlamutpalam ityAdizabdAnAM viziSTabuddhijanakatvamupapadyate / ye tvamedasya saMsargatAM vinA'pi-itarasambandhAnavacchinnavizeSaNavizeSyabhAvamubhayapadArthayoHsvIkurvanti / teSAM mataM na sarvasaddhadayamano'nukUlam / vizeSaNavizeSyabhAvasyApi saMsargaH niyatatvAttasyetarasambandhAnavacchinnatvasya vaktumazakyatvAt / ata eva bhAsamAnavaiziSTayapratiyogitvaM vishessytvmitybhiyuktaaH| kiMcetarasambandhAnavacchinnavizeSaNavizeSyabhAva evAbhedaH, sa evAbhedaH saMsarga iti vyavahAraviSaya iti hi tanmatam / tadapi na camatkRtam / tanmatasiddhAbhede'pi sambandhibhedAnupapAdanAt / saMsargatAvacchedake pratiyogitAvacchedakAnuyogitAvacchedakayo dasatvAttasya saMsargatvamiti cedalaMsiddhAbhedAtiriktAbhedasvIkAreNeti dik / . 25 da0 pa0
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - AzrayasyApi prakRtyaiva lAbhAnna vibhaktivAcyatA, kintvAzrayatvamAtraM vAcyam / tadeva ca tAdAtmyenAvacchedakam / karaNatRtIyAyAzca 194 darpaNaH yAnuktatvAditi bhAvaH // zaktivAdapakSamavalambyAha - AzrayasyApIti // Azra yatvena bhAnaM tvasiddhameveti bhAvaH // *AzrayatvamAtramiti // dvitIyAtRtIyAsaptamInAmiti zeSaH / mAtrapadenAzrayavyavacchedaH / navAzrayatvasya zakyatve AzrayatvaM zakyatAvacchedakaM vAcyam / taccAzrayatve - tarAvRttitvaghaTitatvAd gurviti zakyatAvacchedakagauravamevaitasmin kalpe doSa ityata Aha - * tadeveti // AzrayatvamevetyarthaH / evakAreNa niruktAzrayatvavyudAsaH / tasyAkhaNDatvasyopapAditatvAnnAnAvyaktivizeSyakazaktigraha eva svetaradharma yAva cchedakatvApekSaNAditi bhAvaH / karttatRtIyAyA AzrayamAtrArthakatvAdAha - *karaNeti // vyApAro'pItyapinA''zrayasamuccayaH // parIkSA --*Azraya 1 'ananyalabhyo hi zabdArtha' iti nyAyopaSTambhena matAntaramupapAdyati -* syApItyAdinA / nanvevamAzrayatAtvasya vAcyatAvacchedakatve gauravamata Aha*tadeveti* / AzrayatvamevetyarthaH / nacAnyasminpakSe 'prAptodako grAma' ityAdau dvitIyAdyarthabahuvrIhau sAmAnAdhikaraNyAnupapattiriti vAcyam ? aprathamA vibhaktyarthe bahuvrIhiriti vAkyaghaTakavibhaktipadasya vibhaktiprakRtiparatvAt / anyathA SaSThyAdyarthabahuvrIhApi sAmAnAdhikaraNyaM na syAt / evaM ca 'citraguM devadattaM pazya' 'vIra puruSakAya grAmAya gaccha' iti na syAt / atha yatra na sampradAne caturthI ; tatra kastasyArtha iti cet ? zRNu-'yUpAya dAru' ityAdau "tAdayeM caturthI vAcyA" iti vArttikAttAdarthya vAcyam ? tacca tasma idaM tadartham, tadarthasya bhAvastAdarthyamiti vyutpatyA tadupakArakatvarUpamiti tu na sarvatrocitam / mRttikAnayanAdidvArA rAsabhAderghaTAdyupakArakatvAt 'ghaTAya rAsabha' iti prayogApatteH / nApi tajjanakatvam ; rAsabhasya tvanyathAsiddhatvena janakatvAbhAvAnnApattiriti yuktam / 'duHkhAya pApaM karoti' ityApatteH / nApi tAdRzecchA janyecchAviSayatvam / phalecchAyA upAyecchAM prati prayojakatayA 'tRptaye pacati' ityAdau pAke tRptitvasambhavAditi yujyate / 'yUpAya dAru' ityAdAvevAnupapatteH / dArvAnayanatakSaNAdIcchAyA eva yUpecchAjanyatvam ; na tu dArvicchAyA iti bhavatsamma - tatAdarthyAnupapatteH, 'svargAya puNyam' ityApattezca / naceSTApattiH / tathA sati 'pAkAya vrajati' ityAdAvapi tAdayeM catuthye'va nirvAhe "tumarthAcca bhAvavacanAt" iti sUtrasya vaiyarthyApatteH, kintu tadarthaniSTaphalecchAdhIna vyApArecchA viSayavyApAravatvarUpameva tat / asti cedaM 'yUpAya dAru' ityAdisthale / atra hi yUpaniSThaM phalaM tasya niSpatistadicchAdhInA yA icchA takSaNAdIcchA tadviSayo yo nyUnIbhavanAdirUpo vyApArastadAzrayatvaM dAruNyasti, nahi tathAtvaM svargAya puNyamityAdau sambhavatiH svargAdiniSpattiM prati yatnatvena puNye cchAyA eva janakatvam / natu puNyasampattIcchAyAH / evaM ca tanniSTaphalecchAjanyecchAviSayavyApArAzrayatvam, na puNyasyeti kecit / tanna / 'muktaye hariM bhajati' iti prayogAnupapatteH / bhajanarUpakriyAyAM tAdRzavyApArAbhAvAt / kintu tadicchAdhInecchA
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..... subrthnirnnyH| . . 195 vyApAro'pi, paJcamyA vibhAgamAtram, caturthyA uddezyatvamAtram / darpaNaH . *vibhAgamAtramiti* // mAtrapadenAzrayatvavyavacchedaH / vibhAgasyAzrayatayA'nvayA parIkSA viSayatvameva tt| 'svargAya puNyam , randhanAya sthAlI, 'muktaye hariM bhajati' ityAdayaH prayogA iSyantyeva / vArtikaM dRSTvA sUtrApravRtteH, natu sAmarthyAditi sUtravaiyarthyazaGkA / __ yadvA 'yAgAya yAti' ityAdau tumadyatra tAdarthasyoktatvAdaprAptacaturthIsiddhayartha tadArabdham / 'brAhmaNAya dadhi' ityAdAvapi tAdathyeM catuyeva viprAya Adipadasya viprAdisukhAdilAkSaNikatvAt / viSNave namaH, eSo'rdhaH sUryAya namaH ityAdau "namaH svasti"iti sUtreNa cturthii| tatra namaHzabdo namaskArArthakaH tyAgArthakazca / namaskArazcasvaniSThApakRSTatvaprakArakajJAnAnukUlo vyApAraH / sa evAdyasthale pratIyate / dvitIyasthale tu tyAgaH / prathame-caturthyartho nirUpitatvam , tasya namaHpadArthaghaTakAprakRSTatve'nvayaH / atredambodhyam-dAdhAtvarthastyAgavizeSasya sUryAyAya' dadAti' ityAdiprayogasya darzanAdabhidhAyako yadyapyasti; tathApi tatra tyAgasyAnyakarttakasyApi pratItirastyeva / uttamapuruSaprayoge 'ahaM dade' iti prayogaH / namaHpadena tu svabhAvataH svoccAraNakartRpuruSa. kartRkatvoparakta eva tyaago'bhidhiiyte| atastatra 'ahaM namaH' iti na prayoga iti| nacaivaM yatra yajamAno dravyasya tyAgakartA'stiH tatra Rtvik 'viSNave namaH' iti na prayujyateti vAcyam ? tatra tyAge yajamAnakarttake svIyatvAropeNa tathA prayogAt / sa ca AropaH AhAryaH / nacaivaM tatra namaHpadaghaTitavAkyasya RtviguccAritasya bAdhitArthabodhakatayA'prAmANikatvenAdRSTajanakatvaM na syAditi vAcyam ? zAstrabalAttathAtve'pyadRSTajanakatvasya kalpanAditi / 'svasti rAjJe' ityAdau svastizabdo maGgalArthaH / sambandhacaturthyarthaH / rAjasambandhi maDAlamiti bodhaH / yatra tu 'svastyastu prajAbhya' iti prayo. gastatra prajAsambandhimaGgalasya krtttyaa-aashNsaavissybhvne'nvyH| prajAsambandhi maGgalakarttakamAzaMsAviSayo bhavanamiti bodhaH / svAhAsvadhAzabdau tyAgArthako / tatrAyaM vizeSaH devatAbhyo dAne svAhAzabdasyaH pitRbhyo dAne ca svadhAzabdasya prayogaH / evaM vaSaT zabdo'pi devebhyo daane| daityebhyo hariralamityAdau alaMzabdArthasAmarthyavAn tadekadezasAmarthya caturthyarthasya mAraNAdiprayojakatvarUpasambandhasyAnvayaH, daityAdimAraNaprayojakasAmarthyavAn haririti bodhH| 'bhaktirjJAnAya kalpate' ityAdau tu "klapi sampadyamAne ca" iti caturthI / sA ca prathamAyA bAdhikA / arAdhyatvaprakArakaM jJAnaM hi bhaktiH / 'vAtAya kapilA vidyut' ityAdau "utpAtena jJApite ca" iti caturthI / prANinAM zubhAzubhasUcako bhUtavikAra utpaatH| jnyaapyjnyaapkbhaavruupsmbndhshcturthyrthH| vAtajJApikA kapilA vidyuditi bodhaH / 'viprAya hitam' ityAdau hitazabdena samAsavidhAnajJApakAt, caturthI / iSTasAdhanaM hitazabdArthaH smbndhshcturthyrthH| evaM ca 'viprAya hitaM dhanam' iti zabdAdviprasambandhISTasAdhanamiti bodhaH / viprAya sukhamityatrApi jJApakAdeva caturthI, sApi smbndhaathikaiv| *vyaapaaro'piiti*| apinA''zrayasamuccayaH, Azrayatvasya vaa| vibhAgamA(1) 'bAdhajJAnasamakAlInecchAjanyajJAnam' iti hi tadarthaH /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - ata evAsskRtyadhikaraNamapi na viruddhyata ityabhipretyAha-*zaktireva // veti SaNNAmapIti zeSaH / "SaSThI zeSe" (pA0sU02 | 3 |50 ) iti sUtrAt tasyAH sambandhamAtraM vAcyam / kArakaSaSThayAstu - zaktirevetyUhyam // darpaNaH deva vRkSAdAvavadhitvalAbhAditi bhAvaH / vastutastu vRkSAderavadhitvarUpasambandhena paJcamyarthavibhAge'nvaya ityuktam / uddezyatvamAtramityanenApyAzrayatvasya saH // *ata eveti* // karmatvAdizaktestattadvibhaktivAcyatvakathanAdevetyarthaH // *na viruddhyata iti // zaktigrahe jAtivyaktyorubhayorbhAnAvizeSe'pi jAtireva zakyA, 'nAgRhItavizeSaNanyAyAd' 'vizeSyaM nAbhidhAgacchet' itinyAyAcca / vyaktizaktau vyabhicArAt tAsAmAnantyAcceti tatra siddhAntitamiti bhAvaH // kArakavibhaktyarthaM nirUpya prasaGgAt SaSThyarthaM nirUpayati -- mUle - sambandha iti // "SaSThI zeSe" (pA0sU0 2 / 350) iti sUtrAt kArakaprAtipadikArthabhinnaH svasvAmibhAvAdisambandhazva tatra zeSapadA'rthaH / tatrA'nyavibhaktInAM matabhedena dharmidharmavAcakatvavadetasyAstathA bhramo mAbhUdityAzayenAha sAre - *sambandhamAtramiti // pakSadvaye'pIti zeSaH / parIkSA tramiti / evaM ca vRkSAdAyAtItyAdau vRkSasya vibhAgAzrayatvAdavadhitvalAbhAditi bhAvaH / vastutastu vibhAgasya dvedhAbhAnAnupagamAdavadhitvarUpasambandha eva paJcamyarthastasya dhAtvarthekadezavibhAge'nvayaH / ata eva - karmatvAdizaktestattadvAcyatvakathanAdeva / na virudhyata iti / taMtra hi (1) "nAgRhItavizeSaNa' nyAyena dharmamAtrasya vAcyatvaM vyavasthApitam / atha SaSThayarthamAha-SaSThI zeSa iti sUtrAditi / atra zeSapadArthaH - kArakaprAtipadikArthabhinnasambandha eva / atra na matabhedena dharmidharmobhayasya vAcyatvamiti sUcanAya mAtrapadam / tatrAyaM vizeSaH kvacitsambandhatvarUpasAmAnyadharmapuraskAreNa vAcyatA, 'mAtuH smarati' ityAdau yathA / kvacit svasvatvAdivizeSarUpeNa / ata eva na virodhadharmAvacchinnaprakArakasaMzayaH / ata eva caitreNa pAlite maitrIyahastyazvAdidhane nedaM caitrasyeti prayogaH / nanu sambandhasyobhayaniSThatvAdvizeSaNAdyathA SaSThI bhavatyevaM vizeSyAdapyeSA kathaM na syAditi ced ? na / yadyapyasau dviSTastathA'pi yasya vizeSaNatvavivakSA tadvAcakAdeva SaSThI, vizeSyasya tu prAdhAnyAnna tataH sA pratIyate / vizeSaNatayA vivakSitasya vizeSaNatvaM sambandhaM vinA'nupapannamiti tadupakArakatvasya sambandhe satvAditi / taduktaM hariNA"dviSTho'pyasau parArthatvAd guNeSu vyatiricyate / tatrAbhidhIyamAnazca pradhAne'pyupacaryate // iti / parArthatvAd--guNAnAM paraM prativizeSaNatvAd / guNeSvasau vyatiricyate-adbhutatayA. pratIyate / tatra - vizeSaNe / abhidhIyamAno - rAjAdinirUpitavizeSyatAyA rAjapadasannidhAne pratIyamAnAyA upakArako bhavati / etena vizeSaNatvasya sambandhaM vinA'nupapatyA niyamena tasya sAkAGkSA darzitA / (1) 'nAgRhItavizeSaNAbuddhirvizeSyaM nAbhigacchati' iti /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ - subarthanirNayaH / 197 "saptamIpaJcamyau kArakamadhye" (paa0suu02|3|7) iti sUtre zaktiH kArakamiti pakSasya bhASye darzanAt / evaJca 'devadattasya gauA / - darpaNaH sa ca kvacit sambandhatvena sAmAnyadharmeNa vAcyaH, kacicca vizeSarUpeNaiva / tatra sAmAnyarUpeNa "mAtuH smarati" ityAdau / vizeSarUpeNa vivakSAyAM svasvaviSaye tattadvibhaktInAM prsraat| "rAjJaH puruSaH" ityAdau tu vizeSarUpeNaiva / anekasambandhasatve'pi sambandhavizeSavivakSayA 'nedaM caitrasya' iti prayogAt , sambandhazca sarvatra kriyAkArakabhAvamUlaka eva / "SaSTI zeSe" iti sUtre, 'rAjJaH puruSa' ityatra rAjA puruSAya dadAtIti sampratyayAdrAjA kartA puruSaH sampradAna, vRkSasya zAkhetyatra vRkSe zAkheti laukikaprasidyA vRkSaH zAkhAyA adhikaraNam / yadetat sampradAnaM nAma caturbhiH prakAraireMtadbhavati-'krayaNAdapaharaNAdyAJcAyAH parivartanarUpAdvinimayAdU ityanena yatrAzrUyamANA kriyAH tatrApi tatphalasambandhAnumitakaraNatvAdizaktarvastutaH sattvAdityarthakena bhASyeNa zeSapadArthA'prasiddhimAzaGkayaivaM tarhi karmAdInAmavivakSA zeSa iti zeSoktaH / kriyAkArakasambandhasya vastutaH sarvatra sattve'pi tannimittasya svasvAmibhAvAdeH sambandhasvena vivakSaNe tasyA'vivakSA / avivakSaNAt zeSapadArthasaulabhyamiti tadbhAvaH / na ca sambandhasyobhayanirUpyatvAt 'rAjJaH puruSa' ityatra rAjapadottaramiva puruSapado. ttaraM SaSThyApattiriticed ? na yadA rAjJaH upakArakatvavivakSA tadA rAjapadAdeva / yadA tu puruSasya tadvivakSA tadA puruSapadAdapi, puruSasya rAjeti / nacaikadobhayatra seti noktA'tiprasaGgaH / taduktaM hariNA dviSTho'pyasau parArthatvAd guNeSu vyatiricyate / tatrA'bhidhIyamAnazca pradhAne'pyupacaryyate // iti / parArthatvAt = paraM prati guNAnAM vizeSaNatvAd , vizeSaNatvena vivakSitasya sambandhaM vinA vizeSaNatvA'sambhavena sambandho vyatirucyate ; udbhUtatayA pratIyate iti tatraiva sssstthii| vizeSyasya tu padA'ntarA'samabhivyAhAre svarUpeNaiva pratIyamAnatvAnna vizeSyatAniyAmakasambandhAkAGkA / tatra vizeSaNe abhidhIyamAnaH SaSThayA pratIyamAnaH pradhAne vizeSye'pi upayujyate; tasya dviSThatvasvabhAvAdrAjanirUpitavizeSyatAyA rAjapadasannidhAne pratIyamAnAyA upakArako bhavatIti tdrthH|| ___*kArakaSaSThayA iti* / "kartakarmaNoH kRti" (pA0sU0 2 / 3 / 65) ityAdisUtravihitaSaSThayA ityarthaH / zeSavihitaSaSThayAH sambandharUpadharmavAcakatayA SaSThItvenaitasyA api tadvAcakatvasya nyAyyatvAditi bhaavH| nanu kartRkarmAdikArakavihitatRtIyAdInAM kathaM kAdidharmavAcakatvamata ata-*saptamIpaJcamyAviti / tathAca-dharmasyA'pi kArakatvasya bhASyasammatatvena tAsAM tadvAcakatve na doSa iti bhaavH|| *darzanAditi // tatra hi dravyaM kArakamiti pakSe 'adya bhuktvA'yaM dvayahe dvayahAdvA parIkSA nanu karttakarmAdikArake vihitavibhakteH kathaM kAdidharmabAdhakatvamata Aha*saptamIti / 'adha bhutkvA'yaM dvayahe dvayAhAdvA bhoktA' ityatra karttakArakasyaikatvena tanmadhyatvaM kAlasya na sambhavati / ataH kArakazabdasya tadvayaktiparatvamAvazyakameva /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - hmaNAya gehAdU gaGgAyAM hastena mayA dIyate' ityatra devadattasambandhinI yA gaustadabhinnAzrayakatyAgA'nukUlo brAhmaNoddezya ko gehaniSThavi darpaNaH bhoktA' ityAdau devadatta rUpakarttR kArakasyaikyAnmadhyavyapadezAsambhavAdaprAptasaptamI paJcamyorupapadanAya pravRttasya 'kriyAmadhya iti vaktavyam' iti vArttikakhaNDanAyoktam / nAntareNa sAdhanaM kriyAyAH pravRttirbhavati / kriyAmadhyaM ca kArakamadhyamapi bhavati, tatra kArakamadhye ityeva siddhamiti tatra sAdhanamityasya zaktimityarthaH / 1 tathAca devadattAdirUpakarttadravyasyaikye'pi kAlabhedabhinnabhujikriyA'numitakArakapadArtha kartRtvazaktyorbhedAt tannimittamadhyavyapadezA'bAdhAdyathokte'nupapattyAbhAvAt 'kriyAmadhye' iti vArttikaM nArambhaNIyamiti tadbhAvaH / idamupalakSaNamanabhihitasUtrabhASyasya / tatra 'saMkhyA vibhaktyartha' iti pakSeNA'nabhihitAdhikAraM samarthya dvayoH kArakayoranyatarA'bhidhAne vibhaktyabhAvaprasaGgaH kva ? prAsAda Aste, zayana Aste, kim kAraNam ? yadi pratyayenA'bhihitamadhikaraNamiti kRtvA saptamI na prApnotItyAzaGkaya, na vA'nyatareNAbhidhAnAt, anabhihite vidhAnamityAdinA prasajjyapratiSedhe paryudAse vA naJarthaM dUSaNaM parihRtya yadi sAdhanaM dravyaM syAt tadekameva taccA'bhihitamiti pUrvoktaparihAro na sambhavati / atha zaktiH sAdhana tadA tasyAbhedAdanabhihitatvasambhavAdbhavatyuktaparihAra ityabhipretya kiM punardravyaM sAdhanamA hosvid guNa ityAzaGkayoktaM, kiM punaHsAdhanaM nyAyyam ? guNa ityAha / kathaM jJAyate / evaM hi kazcit kaJcit pRcchati, kva devadatta iti ? / sa tasmAyAcaSTe'sau vRkSe iti / katarasmin yastiSThati sa vRkSo'dhikaraNaM bhUtvA'nyazabdenAbhisambadhyamAnaH karttA sampadyate / dravye sAdhane yat karma karmaiva syAdyat karaNaM karaNameva yadadhikaraNamadhikaraNameva" iti / kaiTenAspi 'yadi dravyaM sAdhanaM syAt tadA tasyaikarUpatvAt tannibandhanAbAdhitapratyabhijJAviSayatvAd nAnA'rthakriyAkaraNanibandhano 'ghaTena jalamAhara' 'ghaTaM kuru' ghaMTo sstIti vyapadezo na syAt / dRzyate cA'sau / tasmAnnAnAzaktibhAvAvagamaH siddhaH" iti tadvivRtam / evaM ca zaktipakSasyAsskarasammatatayA dvitIyAdInAM karmatvAdau zaktiriti vadatAM matamapi samyageveti bhAvaH / "prAtipadikArtha" itisUtravihitaprathamAyA yathAyathaM prAtipadikArtho liGga parimANaM cA'rthaH / karmAssdyAdhikye prathamA mA bhUditi tatra mAtragrahaNam / dvandvAnte zrUyamANasya tasya pratyekaM dvandvaghaTakapadArthe'nvayAt prAtipadikArthamAtre prathametyAdivAkyabhaGgaH / prAtipadikArthatvaM ca nAmaniSThazaktyavacchinna janakatAnirUpitajanyatAzrayopasthititvavyApakaviSayatApratiyogitvam / uccairityAdyarthaviSayitAyAstAdRzopasthititvavyApakatvAt tatra prathamopapattiH / evaM kRSNa ityAdau kRSNAdiviSayitAyA iva puMlliGgAdiviSayitAyA api tadupasthititvanaiyatyaM vyaktameva / yadyapi 'dvikaM prAtipadikArthaH' iti pakSe liGgasyopasthitiviSayatvaM durghaTaM tathApyanubhavA'nurodhena zakyArthopasthiteH prAg liGgodbodhakasama
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... suvrthnirnnyH| 199 bhAgajanako gaGgA'dhikaraNako hastakaraNako maniSTho vyApAra iti bodhaH / *yathAyatham*-uktaprakAreNa // atramAnamupadarzayan 'ghaTaMjAnAti' ityAdau dvitIyAyAviSayatAyAM lakSaNeti bahvAkulaM vadato naiyAyikAdIn pratyAha-supAM karmatIti // . darpaNaH vadhAnasya niyamena kalpanAt tasya tattvaM bodhyam / evaJcAliGgA niyataliGgAzca prAti. padikArthamAtra ityasyodAharaNoni, taTAdizabdajanyopasthitau tu puMliGgAdibhAnasyA nayatyAttatrA'prAptaprathamAvidhAnAya liGgangrahaNam / / __siMho mANavakaH' ityAdau sAdRzyA'dyAdhikArthasya pratItAvapyantaraGgatvAt svA'rthamAjaniSTAt tasmAt prathamA sulabhaiva / tatra prathamA'rthaliGgasya vizeSaNatayA prakRtyathe'nvayo yogyatAbalAdanubhavAcca / tathaiva kAryakAraNabhAvakalpanAt / evaM 'droNo bIhiH' ityAdau droNaprAtipadikArthAtiriktadroNapadAt parimANasyAdhikyena bhAnAttatra parimANagrahaNam / na ca brIDAdipadasamabhivyAhArAt tadbhAne'pyantaraGgatvAt prAtipadikArthamAtra eva sAstviti vAcyam / tathA sati droNapadArthasya bhedasambandhenA'nvayAnupapatteH / prathamArthasya tasya tu bhedenA'nvaye na kiJcid bAdhakamiti smprdaayH|| navyAstu-prAtipadikArthastattatpadapravRttinimittaM, tadAzrayazca / ata eva liGgagrahaNaM caritArtham / anyathA "svAmornapuMsakAt" ( pAsU0 71183 ) iti sUtraprAmA. NyAt tasyA'pi prAtipadikArthatayA tduppaadnvaiyaaptteH| AzrayatvaM ca vaijJAnikam / zakyatA'vacchedakAropa eva lakSaNetyanyatra vyavasthApitatvAt / gopItyAdau prakRtyarthasya lAkSaNikatve'pi na kSatiH / taTAdizabdAnAM liGga vAcyameva / visrgaadystyotkaaH| __ evaJca prAtipadikArtha ityasyAliGgA liGgapravRttinimittakAvyayastrIpuMsAdizabdAzcodAharaNamitare liGgamAtrAdyAdhikyasya / droNatvAdipravRttinimittakadroNAdizabdAnAM parimANatvena parimANamapi liGgavad vizeSyAnvayyarthaH / evaJca liGgavat prAtipadikArthatvAbhAvAt parimANagrahaNam / "vIraH puruSaH" ityAdau puruSAdipadasannidhAne vizeSyavizeSaNabhAvasyAdhikasyabhAne'pi tatsamabhivyAhArAt pUrva svArthamAtraniSTAttasmAt setyaahuH|| . "sambodhane ca" (pA0sU0 2 / 3 / 47 ) iti vihitaprathamAyAstu sambodhanamarthaH / prAtipadikArthApekSayA tasyAdhikyena bhAnAt pUrvasUtrAviSayatvAt tatsUtrArambhaH / taccAbhimukhIbhavanAnukUlo vyApAraH kriyAnvayyeveti pratipAditaM prAk / 'yathAyathaM vibhaktyarthAH' ityatratyaM yathAyathapadaM vyAcaSTe-*uktaprakAreNeti / yadarthabodhe yA vibhaktiH samarthA tasyAH so'rtho'vseyH| tathaivoktaM prAg , dvitIyAtRtIyAsaptamInAmityAdineti bhaavH|| ____ *atreti / supA karmAdivAcakatva ityarthaH / *naiyAyikAn pratIti / prAcInAna pratItyarthaH / yathA tanmataM tathAkhyAtazaktinirUpaNAvasare pratipAditam / . nanu 'supA karmAdayo'pyarthAH' iti bhASyAt sidhyatu teSAM karmAdau shktiH| viSa. yatvAdau lakSaNAyAM tu kiM bAdhakam / kriyAjanyaphalazAlitvarUpamukhyakarmatvabAdha evaM
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAreayambhAvaH supA karmAdayo''pyarthAH saGkhyA caiva tathA tiGAm / prasiddho niyamastatra niyamaH prakRteSu vA // iti vArtikatadbhASyAbhyAM karmAdervAcyatAyAstanniyamasya ca lAbhaH / tathAhi-"svaujasamauTa" (paasuu04|1|2) "karmaNi dvitIyA" (paasuu02|3|2) iti "dvayekayodvivacanaikavacane" (paa0suu01|4|22) ityAdeH, "lasya" (paasuu03|4|77) "tipatasUjhi" (paa0suu03|4.74) "tAnyekavacanadvivacana" (pAsU 1 / 4 / 101) ityAdezcaikavAkyatayA karmAdestatsaGkhyAyAzca vAcyatA labhyate / tathA tanniyamazca dvividho labhyate / dvitIyA karmaNyeva, tRtIyA karaNa evetyevamAdiraniyamaH / karmaNi dvitIyaiva, karaNe tRtIyaivetyevazabdaniyamazca / ubhayathA darpaNaH tatprasarAdata uttarArddhapradarzitaniyamaM bAdhakatvenopadarzayiSyannAzayaM prakAzayati-*ayambhAva ityaadi| "svAjasamau" (paa0suu04|1|2) ityatra kArakavibhaktiSvAdA dvitIyAyA upAdAnAdU vArtike'pi tadarthakarmaNaH prAnirdezaH / karmAdItyAdinA kArakAntarasaMgrahaH, apinA zaktiH kArakamitipakSoktakarmatyAdizaktInAM smuccyH| *tathA tiDAmiti / tadvattikAmapi saGkhyAkarmAdyartha ityrthH| tatra-suptikSu / prakRteSu-artheSvityarthaH / *vArtikatadbhASyeti / lokAdeva bahutvAdiSu bahuvacanAdi bhaviSyati, kimartha, "bahuSu bahuvacanam" / ( pA0 sU0 1 / 4 / 21) ityAdisUtramityAkSepe suptiDAmavizeSeNa vidhAnAd dRSTaviprayogatvAcca niyamArthe vacanamitisandhAya, niyamAkArapradarzakamidaMzlokavArtikam / / ___ athavA prakRtArthAnapekSya niyamaH / ke ca prakRtAH, ekatvAdayaH ekasminnevaikavacanaM, na dvayorna bahuSu ityAdi tadbhASyaM ca tAbhyAmityarthaH / niyamAkAramAha-dvitIyA karmaNyeveti / prakRtA'bhiprAyam / *ubhayathApIti / vibhaktyapekSayA arthA'pekSayA cetyarthaH / vibhaktiniyamo'pi dvidhA-arthavizeSA'pekSastatsAmAnyA'pekSazca / tatrAdyaH-karmArthayogyaprAtipadikAcced dvitIyA tadA karmaNyeva, na karaNAdau / karmAdiyogye tadahitaprAtipadikA'rtha eva prathamA, na karmAdau / saMkhyAvadarthayogyaprAtipadikAccedekavacanaM tadA ekatve eva na dvitvAdAvityAkArakaH / dvitIyastu-prAtipadikAcced dvitIyA karmaNyevetyAkArakaH / arthaniyamastu-karmArthayogyaprAtipadikAccet karmaNi vibhaktistadA dvitIyaiva / karmAdirahite tadyogyaprAtipadikArthe prAtipadikAtprathamaivetyAkAraka iti / siddhasyaikavAkyatAbalenetyAdiH / parIkSA *atra-kAdivAcakatve / *tathAtikAm-tiDAmapi karmAdayo'rthaH, saMkhyA vArthaH / *ttr*-krmaadissu| niyamaH-prasiddhaH, karmaNi dvitIyaivetyAdyarthaniyamaH prasiddhaH / yadvA prakRteSu niyamaH, prakRtAnanapekSya niyamaH, dvitIyAkarmaNyeva na karaNAdAvitirItyA etadvayaniyamaH-pratyayaniyamo arthniymshceti| vinigamanAvirahAdvividhasyApi
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ subarthanirNayaH / 201 'pi siddhaniyamaviruddhaM lakSaNAdikamasAdhutvaprayojakamiti, yAze karmaNi "nA'nRtaM vadet" iti niSedhaviSayo bhavatyeveti svecchayA lakSaNA'pi vibhaktAvaprayojikaiva / ata eva 'vibhaktau na lakSaNA ityAdinaiyAyikavRddhAnAM vyavahAra iti dik // 24 // .... * iti zrIraGgojibhaTTAtmajakauNDabhaTTaviracitaM vaiyAkaraNabhUSaNasAre / subarthanirNayaH smaaptH|| 3 // darpaNaH tathAca viSayatvasya niruktakarmatvA'nAtmakatvena tatra dvitIyAdeH zAstreNAvidhAnAda tadarthatAtparyeNa taduccAraNasyA'nRtatvAdityarthaH / *ata eveti / vibhakto lakSaNAyA aprayojakatvAdevetyarthaH / / ___ nanu vyAkaraNasya zaktinirUDhalakSaNAnyatarapratipAdakatvena yatra mukhyA'rthabAdhapratisandhAnAdi tatra zakyasambandhini lakSaNAsvIkAre bAdhakA'bhAvaH / 'gharTa jAnAti' ityAdito ghaTAdiviSayakajJAnabodhasya sarvAnubhavasiddhasya dvitIyAyA vRttiM vinA'nu pannasyaiva lakSaNAkalpakatvAcca; "vibhaktau na lakSaNA" iti pravAdastvekavibhakteraparavi bhaktayarthe na lakSaNetyetatparoH ata eva na vyatyayAnuzAsanavayarthyam / 'supAM karmAdayo'pyarthA' ityatra karmAdipadasya gauNamukhyasAdhAraNakarmatvaparatayA'pyupapatterna tadUvirodho'pI. tyata aah-digiti*| - tadarthastu mukhyArthamAdAya zAstracAritAyeM gauNe tavyApAre mAnAbhAvaH / naca ghaTa jAnAtItiprasiddhaprayogAnurodhena gauNe'pi tavyApArakalpanA'vazyiketi vAcyam / jAnAterjJAnaviSayatvApattyupasarjanaviSayatvApAdanArthakatayA mukhyakarmataravA'smanmate pryogoppttismbhvaat| svAnubhavaikagamye'the lakSaNA'bhyupagame'rthanirdezasya vaiya. rthyAMpattezcetyAdiH / parIkSA tasya smbhvaat| *ata eva / uktaniyamAvirodhAdeva / digiti* / digarthastu narANAM kSatriyaH zUratamaH, 'gacchatAM gacchatsu vA dhAvaJchIghraH' ityAdau "yatazca nirdhAraNam" iti sUtreNa SaSThIsaptamyau / jaatigunnkriyaasNjnyaavishissttsyetydhyaahaarH| evaM ca jAtyAdiviziSTasya yataH svetarebhyaH svaghaTitasamudAyaghaTakebhyo vyAvRttena dharmeNa pRthakkaNarUpannirdhAraNam , tataH sssstthiisptmyaavityrthH| pRthakkaraNaM ca tadavyAvRtadharmaprakArakajJAnaviSayIkaraNam / . atra kecit-SaSThIsaptamyorabhede bhede ca zaktistatrAbhedaH prakRtyartha prati vizeSaNIbhUya nirdhAryapadArthavizeSaNatayA bhAsete / bhedastu nirdhAryapadArthasya vizeSyIbhUyaprakRtyarthavizeSaNatayA prakRtyarthanirUpitavizeSyatApannaH san guNakriyAdirUpAnyatamAvacchedakadharmAvacchinnavizeSaNatayA ca bhAsate / evaM ca narAbhinnaH kSatriyaH kSatriyAnyatamazUratamAbhinna itynvybodhH| kSatriyeNa rAmatvaM zuratamatvAvacchedenAnvetIbhyupeyam / tena 'narANAM kSatriyo gaura' iti na prayogaH / gauratvAvacchedena kSatriyAnyanarAnyatvasya baadhaat| abhedasya SaSThayarthatvAbhAve 'ghaTAnAM kSatriyo gaura' iti 'naraH zUstama' iti prayogApattiH / kSatriyAnyaghaTAnyazUratamasya satvAt / abhedasya saMsargavidhayA bhAnaM tu na 26 da0 50
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAre darpaNaH atra vadanti-zAstrasya gauNe pravRttyanabhyupagame svAdInAM phalatvenAbhimate gatyabhAve dhAtvarthavyApArajanyatvAbhAyena tadghaTitamukhyAkarmakatvAbhAvAttato bhAve karttari ca pratyayAnupapattirevaM vArayateH saMyogAnukUlavyApArA'bhAvAnukUlavyApArArthakatAyAH sarvasammatatayA tasyApi mukhyasakarmakatvAbhAvena tato'pi karttari karmaNi ca lakArAdhanapapattirato gauNe'pi zAstraviSayatA'vazyamabhyupetavyeti na ghaTa jAnAtItyAdInAM viSayatvalakSaNAyAmapyasAdhutA / ___ vastutastu zaktiH kArakamitipakSasya tanmate'tisupsu vyavasthitatvena dvitIyAyA viSayatvAnvayyAdheyatvabodhakatve'pi na kSatiH / tAdRzasthale viSayarUpaphalasya dhAtva. rthaparatAyAH prAgupapAdanAt tanmate'pyuktaniyamavirodhasya niSedhaviSayatAyAzcA'sambhavAdityalam // 24 // iti zrIbhUSaNasAradarpaNe subarthanirNayaH // 3 // parIkSA sambhavati / 'narANAM kSatriya' ityAdau samAnavibhaktikapadopasthApyatvasya virhaat| nirdhAryapadArthatAvacchedakadharmAvacchinnapratiyogitAkazca bhedobhAsata ityabhyupeyam / tena 'narANAM prameyaH zUratama' iti na prayoga ityAhuH / tanna / 'narANAM kSatriyaH kSatriyaH' iti prayogApatteH / kintu nirdhArakadharmanirdhAraNAvadhyoAvRtatvAkhyaH sambandhaH, abhedazca vibhaktyarthaH / narapadamatra naratvena rUpeNa kSatriyastadanyataraghaTitasamudAyopasthAkam / vyAvRtatvaM cAbhAvapratiyogitvaM tatrAbhedasambandhenAnvayi, vidheyabodhakapadasamabhivyAhAre 'bhAvo'nyonyAbhAvo grAhyaH / 'narANAM kSatriye zauryyam' ityAdau bhedasambandhevAnvayi bodhakaM padasamabhivyAhAre tvatyantAbhAvo bodhyaH / bhede ca prkRtyrthsyuddeshytaavcchedkaavcchinnprtiyogitaakbhedvishissttprkRtyrthtaavcchedkvyaapktvvishissttaadhikrnntaadheytaasmbndhenaanvyH| ubhayatra vaiziSTyaniyAmakaH smbndhHsaamaanaadhikrnnym| tAdRzavyAvRtatvasya coddezyatAvacchedakabhedaviziSTavidheyatAvacchedakasamAnA. dhikaraNAzrayatAsambandhena vidheye'nvyH| abhedasya vibhaktyarthatvantu 'narANAM daityaH zUratama ityAderApattivAraNAya 'narANAM kSatriye zauryam' ityAdau bhedasambandhenAnvayibodhakasamabhivyAhAre tUddezyatAvacchedakamabhedaviziSTAzrayatAsambandhena vidheye'tyntaabhaavprtiyogitvruupvyaavRttvsyaanvyH| atrApi sAmAnAdhikaraNyasambandhena vaiziSTayaM grAhyam / yadvA dvividhasya vyAvRtatvasya yathAyathaM vidheyatAvacchedake vidheye vAnvayaH / tena narANAM kSatriye prayeyamityanayo pttiH| evaM ca narAbhinnaH kSatriyo naravyAvRttazUratamAbhinna iti rItyA bodhH| 'rudati rudato vA prAvAjI! ityatra "SaSThI cAnAdare" iti sUtreNa SaSThIsaptamyau anAdaraviziSTaM pravrajanaM dhAtvarthaH / vaiziSTayamatra sAmAnA. dhikaraNyasyottarakAlikatvAbhyAM putrAderitipadasyAdhyAhAraH / jJApyajJApakabhAvAH SaSThIsaptamyorarthaH / tathAca-rodanakartRputrAdijJApyamanAdaraviziSTaM pravrajanamiti bodhaH / rodanakabhinnasya jJApakatvabodhe rodanakAlAvacchinnatvaM kriyAyAM pravrajanarUpAyAmallabhyata ityAdi adhikamanyatra draSTavyam // 24 // __iti zrI subarthanirNayavivaraNam // 3 //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ // atha nAmA'rthanirNayaH // ekaM dvikaM trikaM cA'tha catuSkaM paJcakaM tathA // nAmA'rtha iti sarve'mI pakSAH zAstre nirUpitAH // 25 // nAmArthAnAha ekaM jAtiH lAghavena tasyA eva vAcyatvaucityAt / anekavyaktInAM vAcyatve gauravAt / darpaNaH atha nAmArthanirNayaH / kramaprAptaM nAmArthanirUpaNamityAzayenAha - * nAmArthAniti / *jAtiriti / tattatpadArthA'sAdhAraNo dharma ityarthaH / tenA'bhAvatvAkAzatvAdInAM nityA'nekasamavetatvarUpajAtitvAbhAve'pi na kSatiH / etasyaiva zAstre svArthapadena vyavahAraH / jAteH padArthatve mAnaM tu - "jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAm" ( pA0 sU0 1 / 2 / 59 ) iti sUtre "savarNe 'NgrahaNamaparibhASyamAkRtigrahaNAt siddham " iti vArttikam / " AkRti vAjapyAyanaH" iti sarUpasUtrasthaM bhASyaM ca / yuktimapyAha-*lAghaveneti / ekAzrayakazakterekasyA eva sambhavAditi bhAvaH / nanu zaktigrAhaka ziromaNinA vyavahAreNa vyaktAveva tatparicchedAt kathaM jAtau tatsiddhirata Aha-*anekavyaktInAmiti / pUrvavyavahAreNa vyaktau zaktigrahe'pyAnantyAt tAvatISu zaktigrahAsambhavAttattadAzrayabhedabhinnanAnA zaktikalpane gauravAt ; pazcAjjAtAveva nirddhAryyate ityarthaH / parIkSA atha nAmArthanirUpaNam / supAM prAtipadikaprabhRtitvAttannirUpaNe prAtipadikAnAM smRtatvAtprasaGgasaGgatyA teSAmarthAnAha - * ekamityAdinA / akamityasya matabhedena vibhinnArthatvaM varNayati*ekaM jAtiriti / atra jAtipadaM tattannAmno yadyatpravRttinimittaM tattatparam / tena paramate'bhAvatvAkAzatvAderjAtitvAbhAve'pi na kSatiH / jAtervAcakatve mAnantu "jAtyAkhyAm" iti sUtraM "savarNe'N grahaNamaparibhASyamA kRtigrahaNAt" iti vAttikaM bhASyaM ca yadyapyasti tathApi tatra yuktimAha - lAghaveneti / ekasya vAcyatve nirUpakaikyena zakterapyaikyasya siddhiH / lAghavaM draDhayati -*aneketi / yadyApyAdyazaktigraho vyavahArAdbhavati / vyavahArazca vyaktiviSayaka evaM / tathApi gauravAttatyAga iti bhAvaH / nacaivaM ghaTo'stItyAdizabdAdvyaktibodhAnApattiriti vAcyam ? lakSaNayA vyaktibhAnasya sambhavAt / zakyatAvacchedikA cAsminpakSe jAtireva tAdAtmyeneti na gopadasya gotvatvAvacchinne zaktikalpane gavetarAsamavetatve sati sakalagosamavetatvarUpasya gotvatvasya zakyatAvacchedakatvApattirityasmin pakSe gauravamiti, zaGkA'vasaraH / yadyapi zaktigraho gaurgopadazakya ityAkAraka eva, tathApi 'sati vizeSaNe vidhini
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre____ na ca vyaktInAmapi prtyekmektvaadvinigmnaavirhH| evaM hi ekasyAmeva vyaktau zaktyabhyupagame vyaktyantare lakSaNAyAM svasamavetAzrayatvaM saMsarga iti gauravam / jAtyA tu sahAzrayatvameva saMsarga iti lAghavam / kiJcauvaM viziSTavAcyatvamapekSya 'nAgRhItavizeSaNa' darpaNaH .. ekavyaktiviSayakazaktijJAnAdaparavyaktiviSayakazAbdabodhA'bhyupagame tu govyaktiviSayakazaktijJAnAdazvaviSayakabodhApattyA tadvayaktiviSayakazaktijJAnasya tadvayaktiviSayakabodhe hetutAyA AvazyakalpyatayaikaviSayajJAnAdaparavyaktibodhA'nudayApattyA sakalavyaktibhAnA'rthaM tAvadvayaktiHSu zaktikalpanAyAM gauravasya sphuTatayA jAtAveva zatikalpanocitA / yadyapi gaurgopadavAcya iti zaktigraho vyaktiviSayako'pi, tathApi 'savizeSaNe hi vidhiniSedhau vizeSaNamupasaMkrAmataH sati vizeSye bAdha' iti nyAyena jAtAveva sattA paricchinatti / yadvA jAtivizeSyaka eva zaktigraho gaurgopadazakya iti jAtizaktivAda evamevA'bhilApAt / vyaktibhAnasya tvagre upapAdayiSyamANatvAnna tadanupapattiriti bhAvaH // . / vinigamaneti / ekatarapakSapAtiyuktirUpetyarthaH / tathAceyaM vyaktiH zakyA na jAtirityevaM pratyekavyaktigrahe vinigamakA'bhAvaH / pUrvatra tu vyaktisamudAyasyaiva koTitayA gauravajJAnasyaiva bAdhakasya vinigamakatvAnna tadabhAva iti bhaavH| tatpaze'pi gauravameva bAdhakamityAha-*evaM hItyAdi* // - nanu uktavinigamanAviraheNa sarvAsvapi vyaktiSu zaktisiddhAvazakyavyakterabhAvena na tadAnAya vyaktivRttikalpaneti vyaktizaktivAdapakSo nirduSTo'ta Aha-kijcaivamiti / yadvA nanu gotvAdijAtyanugatIkRtayAvadvayaktiSu zaktisvIkArAnnA''nantyAdidoSo'ta Aha-kiJcaivamiti / evam-viziSTe zaktyabhyupagame / *nAgRhIteti* / 'nAgRhItavizeSaNA buddhirvizeSyamadhigacchati' itinyAyazarIram / vizeSaNavi. SayabuddhirvizeSyaM nA'vagAhata iti tdrthH| vizeSyaviSayakatvasya vizeSaNaviSayakatvaniyatatvamiti yAvat / tathAca viziSTazaktivAde viziSTazaktigrahasya vizeSaNavi. SayakatvAvazyakatayA tadubhayaviSakatvasya padArthopasthityAdikAraNatA'vacchedakatvakalpanApekSayA vizeSaNaviSayakatvamAtrasyaiva tadavacchedakatvakalpanApekSayA vizeSaNaviSayaka tvamAtrasyaiva tadavacchedakatvakalpanalAghavAduciteti jAtAdeva zaktiH siddhayatIti bhaavH|| parIkSA Sedhau vizeSaNamupasaMkrAmataH, sati vizeSye bAdhe" iti nyAyena 'zikhI dhvastaH' ityatreva jAtAveva tAM paricchinatti-*pratyekamekatvAditi / tathA caikavyaktimAdAyaiva vyaktirvAcyA jAtiveMti vinigamanAviraha iti bhAvaH / nAtra vinigamanAviraho'nyatarasAdhakayukterlAghavasya sattvAdityAha-*evaM hItyAdinA / *vyaktyantara iti / vyaktyantarasya zAbdabodhaviSayatAyA upapattaya ityAdiH / *saMsarga iti*| 'zakyasambandho lakSaNA' iti naiyAyikarItyedam / nanu naikasminneva jAtyAzraye zaktiH, kintu jAtyAnugatIkRtAsu sarvAsu zaktiriti nAzakyabhAnasvIkAre gopadAdazvasyApi bodhApattirata
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ / .. naamaa'rthnirnnyH| nyAyAjAtireva vAcyeti yuktam // vyaktibodhastu lkssnnyaa| evaJca tatra vibhaktyarthA'nvayo'pyupapadyata iti dik / darpaNaH ... nanvevaM 'gAM dadyAd 'brIhInavahanti' ityAdau dAnAvahananakarmatvAdyanvayAnupapattijarjAtestadanvayAyogyatvAditi ced ?' atra kecit-jAtyAkSiptavyaktAveva dAnAdikamatvAnvaya iti, tanna / pratyayAnAmiti vyutpattaraprakRtyarthavyaktau tadanvayAsambhavAt / taduktam gamyamAnasya cArthasya naiva dRSTaM vizeSaNam / zabdAntaraivibhaktyA vA dhUmo'yaM jvalatItivat // iti / kiJcA'yamAkSepo'rthApattiH samAnasaMvitsavedyatvaM vA / nAdyaH / anupapattimantareNA'pi gaurastItyato gotvaviziSTabodhAt / nAntyaH / jAtiviSayakazaktigrahasya viziSTaviSayakabodhahetutvA'bhyupagamena jAtiviSayatAyA vyaktiviSayatAnayatvarUpo vAcyo'nyasyAsambhavAt / sa ca gotvamastItyatra gotvaviziSTApratyayAdU vyabhicarita ityuktA'nupapattirdurvAra vetyata aah-*vyktibodhstviti*| *lkssnnyeti*| svshkygotvaa''shrytvsmbndhruuplkssnnyetyrthH| tathAca padavRttijanyopasthitereva zAbdabodhe hetutayA vyakterazakyatve'pi lakSaNAvRttyupasthitAyAM tasyAM nAvaghAtAdikarmatvAnvayAnupapattiriti bhAvaH // - *evaJceti // lakSaNA'bhyupagame cetyarthaH // tatra-lakSitavyaktau // *upapadyata iti // anyathA 'pratyayAnAm' iti vyutpatteH sa nopapadyateti bhAvaH / nanu vyaktilakSaNAbhyupagame yugapadvRttidvayavirodha iti siddhAntabhaGgaH |gaurstiitivaakyaadnubhuuymaanvyktibodhaanuppttishc / lakSaNAbIjasyAnvayAnupapattestatrAbhAvAdata Aha-digiti* // parIkSA Aha-*kiJcaivamiti / *nyAyAditi / nAgRhItavizeSaNAbuddhirvizeSe copjaayte| vizeSyaM nAbhidhAgacchet kssiinnshktivishessnne||1|| .' iti nyAyAditi bhaavH| nanvevaM 'gAM dadyAt' 'vrIhInavahanti' ityAdau kriyAnvayaH kathamata Aha-*vyaktibodha iti*| *evaM ca*-vyakto lakSaNA'bhyupagame ca / *upapadyata iti / 'pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvam' iti nyAyavirodhAbhAvenetyAdiH / nanu gaurasti 'gAmAnayAityAdito jAtivyaktyubhayaviSayakazAbdabodho'nubhavasiddhastadupapattaye yugapatsarvatra zaktarlakSaNAyAzca kalpanIyatvaM svIkAryam, tathAca yugapavRttidvayAGgIkArApattau virodha iti / digiti* / digarthastu yugapattidvayaM viziSTavAdinA 'gaGgAyAM mInaghoSau sta' ityatrAvazyamaGgIkAryamiti tayovirodhe maanaabhaavH| ekasminkAle tayosrthapratipAdakatvamiti nAsti / ekasmintayorasattvamiti tvasmAbhirapi svIkriyata iti / "prAtipadikArthaliGgaparimANa" iti sUtre ca prAtipadikArthapadena ca pravRttinimittasyaiva grahaNamiti / nacaitanmAtrasya na zAbdabodhe bhAnamityasambhava iti vAcyam ? 'prAtipadikArthamAtra' ityasya prAtipadikArthaniSTA yA zaktyavacchinnAjanakatA tannirU, pitA yopasthitiniSThA janyatA tavyApakaviSayitA pratiyogino'rthasya grahaNena lakSaNAyAH zaktibhAnanaiyatye'pi virodhAbhAvAditi dik /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - 206 yadvA kevalavyaktireva ekazabdA'rthaH / kevalavya ktipakSa evANUgrahaNasyaikazeSasya cArambheNa tasyApi zAstrasiddhatvAt darpaNa: yuktaM caitadarthastu sati tAtpayyeM 'gaGgAyAM ghoSamatsyau sta' ityatra vRttidvayasya sarvverevAbhyupagamAttAdRzanyAyo, yugapacchaktistAtparyA'viSaye lakSaNA ca netyevaMpara iti na tadvirodhaH / tAtparyAnupapattisattvAcca na vyaktilakSaNAnupapattiH / tadvirodhAbhyupagame tu jAtivyaktyorabhedapakSamupagamya vibhaktyarthAnvaya upapAdyaH / taduktam -- tena tallakSitavyakteH kriyAsaMbandhacodanAt / jAtivyaktyorabhedo vA vAkyArtheSu vyavasthitaH // iti / vastutastu jAtidharmikazaktigrahasya jAtiviziSTavyaktizAbdabodhe hetutvakalpanAnna vyaktibhAnAnupapattirnApyazakyabhAnApattistasya tadvaiziSTyA bhAvAditi jAtizaktivAdaniSkarSaH / vakSyate cA'dhikamupariSTAt // anye tu jAtizaktitvavAdamitthamupapAdayAmAsuH / mA'stu vyakterbhAnam / AnayanAdikriyA kevalAyAM jAtavasambhavantI vyaktisAhityena niSpAdyate / samAhAre pANipAdasAhityena vAdanakriyAvat / taduktaM " taddhitArthe" ( pA0sU 2 / 1 / 51 ) iti sUtre bhASye - " AkRtAvAlambhanAdInAM sambhavo nAstIti kRtvA tatsahacarite dravye bhaviSyati / yathA'gnirAnIyatAmityukte kevalasyAgnerAnayanAsambhavAdacoditamapi pAtramAnIyate / etadevA'gnerAnayanaM yatpAtrasthasya tathA''kRtAvAlambhanAdIni codyamAnAni sAmarthyAt sAhacaryyAd dravye'bhinivizante / sarva evA'kRteryogo'ntarbhAvitavyAyA iti dravyadvArakaH sambandhaH sampadyata" iti / sAhacaryyaM sambandhaH / sarUpasUtre bhASye'pi sphuTosyamarthaH / harirapyAha 1 vyaktau kAryANi saMsRSTA jAtistu pratipadyate / iti // gotvAdipadAnAM tu gotvAdidharmivRttidharma eva zaktiriti na tatra govizeSyako bodhaH / jAterAzrayA'viyoge'pi kevalAyAstasyAH zabdavAcyatvaM nAnupapannam / jaessay esmAnasya mukhasya svasthAnA'viyoge'pi mukhAdipada bodhyatvavat / zakyatAvacchedakatA tu jAtigatadharmasyaveti // idamapi mataM jAtyA vyaktyAkSepe paryavasyati / tacca na cApadArthe pratyayAnvaya iti dUSaNagrastam / vinA'pi saGketaviSayatAM sAmAnyena sambandhaniyamAdarthA'dhyAhAranyAyenopasthitAM vyakti punarjAtirvizinaSTi / rUpAdijJAnaviSayANAM cakSurAdInAM cakSuSayAmIti pratItyA viSayIkaraNavadityapi kecit // zakyasambandharUpAyA lakSaNAyA ekasyA lakSyalakSaNatAvacchedakayorasambhave'pi lakSyArthapratItau lakSyatAvacchedakabhAnavacchakyatAvacchedake zakyAvabhAne'pi tAdRzakAryakAraNabhAvabalAdeva gotvAdibhAnanirvAhe kRtaM tatra zaktikalpanayetyAzayenaikapadamanyathA vyAcaSTe-*yadveti / vyaktirevetyanena jAtivyavacchedaH / 1 nanu savarNe'N grahaNamityAdiprAmANyAdastUktaH pakSaH / vyaktiH padArtha ityatra tu kiM mAnamata Aha-* kevalavyaktIti / ekazeSasya ceti / jAtipakSe ekenaiva zabdena parIkSA matAntaramAha -* yadveti / * ekazeSasya ceti / ata eva pratyarthaM zabdanivezAnnai
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmA'rthanirNayaH / tat / vyavahAreNa vyaktAveva tadgrahaNAt / sambandhitAvacchedikAyA jAterakyAcchaktirapyekaiveti na gAravamapi / 207 nacaivaM ghaTatvamapi vAcyaM syAcchukyatAvacchedakatvAt / tathAca 'nA'gRhItavizeSaNanyAyAt tadeva vAcyamastviti zaGkayam / akAraNatve'pi kAraNatAvacchedakatvavadalakSyatve'pi lakSyatAvacchedakatvavattayAtrA'pi sambhavAt / uktazca Anantye'pi hi bhAvAnAmekaM kRtvopalakSaNam / darpaNaH dvayorbahUnAM vA pratyAyanasambhavAt tadanarthakaM sad vyaktipakSajJApakamityarthaH / aNgrahaNasya bhASyakRtA pratyAkhyAnAt sarUpasUtrasya ca zAstrIyaprakriyAmAtropayogitvasyA'kare vyavasthApanAt kathamuktA'rthaM tayoH prAmANyamata Aha-* yuktaJcaitaditi // sayuktikamapyetadityarthaH / apinA 'dravyA'bhidhAnaM vyADiH' iti sarUpasUtrasthabhASyaprA mANyaM samuccIyate / yuktimevAha-vyavahAreNeti // etattatvaM zaktivAde vakSyate / etatkalpe pUrvoktaM zaktyA''nantyadoSaM samuddharati*sambandhitAvacchedakasyeti / zaktigrahe dhammitA'vacchedakasyetyarthaH, liGgasarvanAma - napuMsakatvAduddezyasamarpakatvAdvA na tattvA'nupapattiH / tathAca sambandhitAvacchedakajAtyanugatIkRtanAnAvyaktiSvekadharmAvacchinnAyA ekasyA eva zakterupagamAnna tannAnAtvaprayukta gauravamiti bhAvaH // *evamiti* / viziSTe zaktitvasvIkAre ityarthaH / ghaTatvAderghaTAdiniSTa zakyatA - vacchedakatvAbhyupagama iti yAvat // tadeva-ghaTatvAdyeva, vAcyam - zakyamityarthaH / zakyatve hetUpanyasanam - nyAyAditi / akAraNatve'pIti / daNDatvA''dInAmanyathAsiddhatvenAkAraNatve'pi, tIratvAdInAM pravAhAdya'sambandhitayA lakSyatve'pi ca tatra tanniSTA'vacchedyatAnirUpitasvarUpasambandhA''tmikAyA viSayitAvizeSA''tmakAyA vA avacchedakatAyA abhyupagamavadazakyasyApi ghaTatvAdestAdRzazakyatAvacchedakatvasambhavAt / zakyatve sati zakyavizeSaNatApannasya zakyatAvacchedakatvamiti niyame mAnAbhAvAditi bhAvaH / ukte'theMsammatimAha--*uktaJceti* | *Anantye'pIti / bhAvAnAM vyaktInAM parIkSA kenAnekArthAbhidhAnamiti bhASye uktam / etata - * vyatirevaikazabdArtha ityetatkalpanam / *tadgahaNAt*-- zaktigrahaNAt / nanvevaM vyaktInAmAnantyAdAzrayabhedena zakterbhedApattirata Aha-* sambandhitAvacchedikAyA iti / evam -- jAteH zakyatAvacchedakatve / *tadeva* - ghaTatvAdirUpazakyatAvacchedakameva / jAtyAdidharmasya vAcyatAM vinA vAcyatAvacchedakatvamanupapannamitiH padArthopasthitiM pratyubhayaviSayakazaktijJAnatvena kAraNatvakalpanApekSayA jAtizaktijJAnatve kAraNatve lAghavamiti bhAvaH / tathA'trApi sambhavAt / azakyatve 'pi zakyatAvacchedakatvasambhavAt / uktaM ceti / hariNeti zeSaH / *Anantye'pIti -- bhAvAnAM vyaktonAmAnantye'pyekaM jAtirUpaM dharmamupalakSaNaM
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - zabdaH sukarasambandho na ca vyabhicariSyati // iti // darpaNaH nAnAtvAdaparicchedyatve'pi / ekamU-anugatajAtyAdidharmam / *upalakSaNam - azakyatve'pi zakyavyAvarttakaM, *kRtvA * - abhyupagamya, zabdo - gavAdyAtmakaH, *sukarasambandhaH * - sugrAhyagavAdiniSTavAcyatAsambandhaH / *na ceti / zaktigrahA'viSayavyakti bodhayiSyatIti tadarthaH / gotvAdisAmAnyalakSaNayA sarvAstreva vyaktiSu zaktyavadhAraNAditi bhAvaH / adhikama vakSyate // vyaktirevAstra dravyapadena vyavahiyate sarvanAmaparAmarza yogyatvAt / uktaJcavastUpalakSaNaM yatra sarvanAma prayujyate / vyamityucyate so'rthI bhedyatvena vivakSite // iti / parIkSA vAcyatAvacchedakaM kRtvA sukarasambandhaH zabdo bhavati / na ca vyabhicariSyatIti* / padArthopasthitiniSThakAryatAnirUpitA yA zaktyavacchinnA zabdaniSThA kAraNatAva - cchedakatA tasyAM na ca vyabhicariSyatItyarthaH / taddharmaprakArakopasthitiM prati taddharmAvacchinnazaktazabdajJAnatvena kAraNateti kAryakAraNabhAvasambhavAditi bhAvaH / nanUtapakSadvayamabhyupapannam, tathAhi - jAtau zaktiriti jAtiviziSTaviSayako pasthitiM prati jAtizaktijJAnaM kAraNamiti hi kAryakAraNabhAvo vAcyaH / tathA sati gotvaM padaM gotve zaktamiti jJAnAdapi gotvaviziSTaviSayakabodhApattiH / na ca kiJcidanavacchinnagotvaniSThaviSayatAkazaktigrahasya gotvaviziSTaviSayakazAbdabuddhi prati hetutvaM kalpyate / uktazaktigrahe tu gotvaniSThA viSayatA gotvatvAvacchinneti noktApattiriti vAcyam ? niravacchinnagotvaniSTaviSayatAkazaktigrahasya gotvaM na gopadazakyamityAkArakagotvatvAvacchinna viSayakazaktigrahasyava hetutAyA AvazyakatvAt / na ca gopadatvAvacchinna vizeSyatAnirUpitazaktisambandhAvacchinnaniravacchinnagotvaprakAratAkaM gopadaM gauriti jJAnaM gotvaprakAra kazAbdabodhe heturiti na bAdhagrahakAle zAbdabodhApattiriti vAcyam ? gopadaM gaurityAkArakasya zaktigrahasya gotvaprakAra kazAbdabodhahetutve kadAcit samavAye gotvaviziSTabodhaH, kadAcit kAlikasambandhena gotvaviziSTabodha iti vyavasthAyA anupapatteH / viziSTazaktivAde tu- samavAyena gotvaviziSTaviSayakazaktigrahaH samavAyena gotvaprakArako kAlikasambandhena gotvaviziSTaviSayakazaktigrahaH kAlikasambandhena gotvaprakArabodhe heturiti vyavasthAyAH sambhava iti / kiM ca kevalavyaktivAdo'pi na yuktaH, goH zuklazca lo DitthaH iti sahaprayogAnupapatteH / zakyatAvacchedakadharmabhedAdevaprayoga iti tu na, azakyasya zakyatAvacchedakatvAnupapatteH / anyathA dravyatvasyApi gopadazakyatAvacchedakatvApattiH / * 208 api ca yasmin hastipake hastinaH sambandhagrahastasyaiva hastipakasya hastini pRSThe smaraNam, na tu hastipakAntarasyetyanubhavasiddham / tathAca tadvyaktiviSayakasmRtau tadvyaktiviSayakasambandhagrahasya kAraNatAvazyaM vAcyeti vyaktivAde yatkiJcigrat zaktigrahAt vyaktyantarasya bodhAnApattirato viziSTazaktivAda eva yukta ityA
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ naamaarthnirnnyH| 209 darpaNa svabhAvAdeva buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitatattaddharmA'vacchinnabodhakaM sarvanAma yasmin dharmiNi tAdRzadharma pravRttinimittIkRtya prayujyate / idaM taditi parAmarzayo. nayamiti yAvat / dravyapadena vyavahiyata ityarthaH / bhedyatvena vizeSyatvenetyAdi tu lakSaNAntaraparam / etatpakSe tu jAttyAderapi vizeSyatvavivakSAyAM dravyatvamiSTameva / tiGantA'rthakriyAyAH kimAdibhiH parAmarzAt stokAdyarthanirUpitavizeSyatAvattvAcca davyatvamastyeva / "vipratiSiddham" ( pA0sU0 4 / 13 ) ityAdau ca sAmarthyAttantrAntaraprasiddhadravyagrahaNam / "cAdayo'sattve" (pAsU0 1 / 4 / 17) ityatra prathamakalpoktadravyasyaiva paryudAso bodhyaH / zakyatAvacchedakatvaM ca zakyaniSThavizeSyatA'vacchedakatayA bhaasmaantvm| ghaTA''dipade zaktigrahe ca ghaTatvA''dereva tattvam, na pRthivItvAderiti na tebhyaH na pRthivItvAdibodhaH / AkAzazabdasya zabdAzrayatve zaktyabhAve'pi tatastadrUpeNaiva bodhH| tadviziSTazaktigrahasya tadbodhahetutvAt / yadvA''kAzatvamakhaNDopAdhiH / vRddhisUtroktarItyA tatpadaM vA''kAzazabdazakyatAvacchedakamiti 'nAkAzaH zabdAzraya' iti prayogAnupapattiriti dravyavAdaniSkarSaH / nanUktapakSadvayamapi na vicArasaham / tathAhi-jAtizaktivAde gotvAdipadAttadviziSTabodhApattirgotvazaktigrahasya tadviziSTabodhaupayikasya sattvAt / na ca nirdharmitAvacchedakazaktigraho gotvaviziSTabodhe heturgotvatvadharmitAvacchedakazaktigrahazca gotva. tvena tadupasthitau zAbdabodhe ca heturiti vAcyam / gotvaM na gopadazakyamiti gotvatvadharmitAvacchedakabAdhagrahakAle nirdharmitAvacchedakazaktigrahasambhavena gotvaviziSTabodhApattyA gotvatvadharmitAvacchedakazaktigrahasya tAdRzabodhahetutAyA AvazyakatvAt / - yadi ca gotve niravacchinnaiva zaktiH / gopadaM gaurityAkArakaM zaktisambandhena gotvaprakArakaM gopadatvaviziSTaviSayakaM zaktijJAnaM gotvaviziSTabodhaheturiti noktabodhakAle zAbdabodhApattiriti vibhAvyate tadApi kadAcit samavAyena gotvaviziSTabodhaH, kadAcit kAlikAdisambandheneti vyvsthaa'nuppttiH| gotvvissykshktijnyaansyaavishisstttvaat| manmate tu samavAyena gotvaviziSTaviSayakazAbdabuddhiM prati tena sambandhena gotvaviziSTazaktigrahasya evamitarasambandhena tAdRzaviziSTaviSayakabodhe tena sambandhena tAdRzaviziSTazaktijJAnasya hetutayA tanniyamopapatteH / gopadAdU gaurityAkArakazaktigrahAt tAdRzabodhA'nanubhavAcca gotvAdipadAnAM gotvatve zaktirityapi n| prakRtijanyabodhaprakAre bhAvapratyayavidhAnAt gavetarA'samavetatvaviziSTasakalagosamavetatvarUpasya guroH zakyatvA'bhyupagame lAghavamUlakA''kRtivAdasya mUlazaithilyApattezca / vyaktivAde'pi padamAtrasyaiva vyaktibodhakatvA'vizeSatvAt / gauzca nIla ityAdInAM shpryogaa''nuppttiH| . kiJca hastipakavyaktyantare sambandhagrahe yatra hastipake sambandho na gRhItastasyApi hastidarzane smaraNA''pattyA tavyaktiviSayakasambandhagrahasya tadupasthitiniyAmakatvasyAvazyakatayA kthmekvissykshktijnyaanaadprvissykopsthitiH| sAmAnya 27 da0 pa0
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNAsarevastutastu, "na hyAkRtipadArthakasya dravyaM na padArthaH" itibhASyAd viziSTaM vAcyam / darpaNaH lakSaNA tvApAtaramaNIyaivetyabhiprAyavAnAha-vastutastviti / viziSTamiti / jAtiviziSTA vyaktirvyaktiviziSTA jAtivetyarthaH / yadyapi "AkRtipadArthakasya dravyaM na padArtho, dravyapadArthakasya cAkRtirna padArtha' i. tyubhayorubhayaM padA'rthaH" itibhASyAdvizakalitayorevAkRtivyaktyoH zaktigrahaviSayatA labhyate, tathApi "kasyacit kiJcid guNabhUtaM kiJcit pradhAnam" ityuttarabhASyaparyAlocanayA tata eva viziSTe zaktyavadhAraNAt tathopAdAnamaviruddham / anyathA tRtIyopAttaikatvakaraNatvayoriva vizeSyavizeSaNabhAvA'nApannajAtivyaktyoH zakyatve gorya gottvaM vyaktizceti smuuhaalmbnbodhaaptteH| zaktijJAnapadArthopasthitizAbdabodhAnAM samAna prakArakatvaniyamAt / evamevA'vayavasaMyogarUpA''kRtau / tathAca sUtritaM gautamena "jAtyAkRtivyaktayaH padArthaH" iti triSvekaiva zaktiriti bodhanAya ca tatraikavacanam / "guNabhUtam iti bhASyasya ca svArasikatayeti zeSaH / jAteH kadAcit prAdhAnyena bhAnaM tu tAtparyagrahasApekSamiti tadAzayaH / jAteH prAdhAnye'pi dravyasaMkhyAmAdAya tatra dviva. canAdyupapattirbodhyA / taduktaM kaiyaTena-'yathA bhavata' ityAdau kriyAprAdhAnye'pi sAdhanakRto vacanabhedaH, evamAkRtiprAdhAnye'pi dravyasaMkhyAkRta ityadoSa' iti / dravyaprAdhAnye'pi kvacijAtisaMkhyAmAdAya vacanaM, 'brAhmaNaM na hanyAt' ityAdau yathA / jAteH prAdhAnye ca niravacchinnAyA eva vyaktaH prakAratAvizeSyIbhUtajAtyA ca tadanugamaH / na hi prakA. rIbhUtamevA'nugamakamiti niyama iti ttklpprisskaarH| vastutastu jAtiviziSTavyaktireva shkyaa| gavAdipadAgoviziSTagotvabodhasyA'nanubhavenoktakalpA'sambhavAt / ata eva tathaiva vyAkhyAtam / jAtyatiriktapadA'rthasya kiJciddharmA'vacchinnatvamiti niyamena niravacchinnAyAstasyA jAtyaze bhAnA'yogAt / gotvasya'nvayitAvacchedakarUpeNA'nupasthityA tattatkarmatvA''dyanvayAsambhavAcca / 'sampanno vrIhiH' ityAdau tu svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavatvasambandhena prkRtyrthvyktaavevevaiktvaanvyH| uktasthale 'ekavacanopasthitAni nAnaikatvAni na nAnA vrIhiSvanvIyanta' iti tu na st| sajAtIyaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakaikatvarUpasajAtIya parIkSA zayenAha-vastutastviti / viziSTam -jAtiviziSTam / vyaktigrahAd vyaktyantarasya bodhAnApattirato viziSTazaktivAda eva yukta ityAzayena viziSTA jAtirvA / yadyapi sarUpasUtrabhASye-'nahyAkRtipadArthakasya dravyaM na padArthaH 'dravyapadArthakasya cAkRtirna padArthaH ityubhayoranubhayaM padArtha iti granthena vizakalitazaktivAdo labhyate, tathApi kasyacita kiJjidagaNabhataDijitpradhAnamityattarabhASyapAlocanAdviziSTe zaktiri. tyeva yuktamiti / yadi parasparaM vizeSaNavizeSyabhAvAnApannayorjAtivyaktyorvAcyatvaM syAttadA 'gopadAd gotvam' iti nirvikalpakasmaraNasyApyApattiH / samAnaviSayakatvenAnubhavasmaraNayoH kAryakAraNabhAvAditi viziSTazaktivAda eva yuktaH / tatra jAteH prAdhAnyena bhAne tAtparyyagrAhakApekSAH tadA dvivacanabahuvacane dravyagata iti tadAdAya
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmArthanirNayaH / 211 darpaNaH dvitIyarahitvasyaivaikavacanA'rthatvena tatra tasya bAdhAt 1 saMkhyArUpaikatvasya dravyamAtrasAdhAraNyenAsrthata eva lAbhAdanupayogAttasyaikavacanA'rthatvAbhAvAcca / ata eva "pazunA yajeta" ityatra tAdRzaikatvasyaikavacanena vivakSitatvAnnA'nekapazukaraNakayAgAdadRSTasiddhiH / samabhivyAhRtapadArtha saMsargitvaviziSTapra kRtyarthatAvacchedakarUpeNa sAjAtyasya vivakSaNAcca nAtra ghaTo'stItyAdau ghaTaniSThabhedapratiyogitA'navacchedakaikatvAprasiddhiH / etaddezavidyamAnaghaTaniSTha bhedapratiyogitA'navacchedakaikatvasyaiva tatra bodhena tasyoktarItyA prasiddhisambhavAt / evaJca vyaktivizeSyakabodhA'bhyupagame kvA'pyanupapatterabhAvena tasya ca tadvizeSyakazaktigrahamantareNA'sambhavAdbhavAdipadAnAM jAtiviziSTavyaktAveva zaktiH / vyaktimAtraviSayakasya jAtimAtraviSayakasya vA zaktijJAnasya jAtiviziSTavyaktizAbdabodhahetutAyAmuktadoSasya duruddharatvAditi saarnisskrssH|| anye tu--"ubhayorubhayaM padArtha" iti bhASyAjAtau vyaktau ca gavAdipadAnAM zaktiH / parantu vyaktizAbdabodhe'pi jAtiviSayakatvena jAtizaktijJAnasyaiva hetutA / vyaktizaktistu svarUpasatyupayujyate / azakyasyA'pi zAbde bhAnA'bhyupagame gavAdipadAdazakyagavAdivyakterivA'zakyaghaTAdInAmapi bhAnApatyA vyaktizaktirAvazyakI / ayameva kubjazaktivAda iti vyavahiyate / zAbdabodhakAraNatAvacchedakakoTau vyaktiviSayakatvasyAnivezAt / tathAca gotvaprakArakagoviSayakazAbdabodhe gotvaviSayaka gopadazaktimatI gaurityAkArakazaktijJAnaM kAraNam, na tu gotvaviziSTaviSayakagopadazaktimati gaurityAkArakaM gotvamastItyAdau tAdRzagotvaprakArakazaktijJAnAbhAvAnna gotvaviziSTabodhaprasaGga ityAhuH / 1 tadapyapAtamanoramam / gotvaviSayakagopadazaktimatI gaurityAkArakazaktigrahe kAratAvacchedakakoTau gotvaviSayakatvasya praveze gauravAt / nanu mA'stu tadviSayakatvasyAvacchedakakoTau nivezaH / gopadazaktimatI gaurityAkArakazaktigrahasya gotvaprakArakatvena gotvaviziSTaviSayakazAbdabuddhihetutve vyaktiviSayatAyAH kAraNatAvacchedakakoTAvanivezena lAghavAt / dezAntarasthavyaktivizeSyakabodhASnupapattyA samAnavizeSyakatvena kAryakAraNabhAvAsambhavena samAnaprakArakatvenaiva kAryakAraNabhAvopagamAditi cet ? maivam / vyaktiviSayatAyAH kAraNatAvacchedakakoTAvaniveze vyaktizaktisvIkArasya vaiyarthyApatteH / na ca tadasvIkAre gotvaprakAra kazAktajJA.. parIkSA bodhaH / vyaktau prakAratA ca nirakhacchinnA, nacaikavyakteH prakAratve'khilavyaktau kAryAnvayo na syAditi vAcyam ? vizeSyabhUtajAtyAnugatIkRtamprakAratvamiti tanmatanirNayaH / vastutastu jAtiviziSTA vyaktirvAcyA ityeva yuktam / ata eva jAtiprakArikaivopasthitiH / nacAnekatrI hitAtparyyakasya 'sampanno vrIhiH / itivAkyasyAnupapattiriti vAcyam ? anaikavacanArthasyaikatvasya svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakatvasambandhenAnvayasvIkArAt / zaktijJAnapadArthopasthitizAbdabodhAnAM samAnaprakArakatvena kAryyakAraNabhAvAnna nirvikalpaka smaraNApattiH / nanvevamekamiti pakSasya nirAlambanAtvApattirata
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAreekamityasya cA'yamabhiprAyaH-zaktijJAneca viSayatayA'vacchedikA jAtirekaiva / tathAca ghaTatvaprakArakaghaTatvaviziSTabodhe ghaTatvAMze 'nyAprakArakaghaTatvazaktijJAnatvena hetuteti kAryakAraNabhAva ityAdi darpaNaH natvena hetutvA'sambhavaH, vyaktau zaktyabhAvena tAdRzaktijJAnasya bhramatvAditi vAcyam / zaktirhi na svarUpasatI zAbdabodhaheturapabhraMzAdapi bodhodayAdagRhItazaktikAcchAbdabodhApattezva, kintu jnyaataa| tathAca yadaMze zaktijJAnahetustadeva zakyamiti jAtivad vyaktirapi zakyaiva / evaM tadvaiziSTayamapi tathA / anyathA vyaktASeva zaktirvyaktizaktijJAne jAterapi prakArakatvAt samAnaprakAratvena zaktijJAnapadArthosthitizAbdabuddhInAM kAryakAraNabhAvAditi jAtAvapi shktirucchiyet| ___ naca yaviSayakatvena zaktijJAnaM kAraNaM tadavazyaM zakyamiti niyamAjAtau zaktiH setsyatIti vAcyam ? tarhi vyaktiviSayakatvena zaktijJAnasya hetutayA vyaktizakti. svIkArasyAvazyakatvAdukte'rthe bhASyopanyasanaM tu "kasyacit pradhAnabhUtaM, kiJcid guNabhUtam" ityupasaMhArabhASyAnAlocanamUlakamevetyAstAM tAvat // 'nandhevamekamiti pakSasya nirAlambanatApattirata Aha-*ekamityasya ceti / bodhakatvaM zaktiriti mate bodhakatvajJAnaviSayabodhAM'ze prakAritayAvacchedakatvazaktirityarthalAbhAttadAzrayajAteraikyAcchabdaniSThabodhakatvasyaiva vinigamanAvirahAdarthaniSThabodhyatvasyA'pi zaktitvamiti mate'pyasmAt padAdetadarthabodho bhavatviti zaktijJAnaniSThazAbdadhIhetutAyAM prakAritayAvacchedikAyA jAteraikyAdvA ttpkssoppttirityrthH| tathA ca tAdRzaprakAritAvacchedakatArUpAyAH zakterjAtimAtraniSTatayA''kRtireva padArtha iti pakSaH samarthito bhavati / avacchedakatAyAH svarUpasambandharUpAyA ghaTatvAdyAtmakatve'pyavacchedyo'vacchedakabhAva upahitA'napahitabhedAta samarthanIya ___ evamevaikaM vyaktiriti pakSo'pi samarthanIyaH / tAdRzajJAnaniSThazAbdabodhakAraNatAyAM bodhAMze vizeSyatAyA vyakteravacchedakatvAt / etatpakSe cAvacchedyAvacchedakabhAvasya sAmaJjasyenopapattirgotvAdijAtyA'nugamAnna tadAnantyamapi / zakyatAvacchedakaprakArakavyaktibodhe vyaktizaktigrahasyaitatkalpe hetutayA calatvAdinA gavAdivyaktibodhArthe tatprayogasyA'pyupapattizceti bodhyam // nanu 'ghaTo ghaTapadabodhyaH' ityAkArakazaktijJAnAt svarUpato ghaTatvaprakArakaviziSTabuddheriva jAtitvena ghaTatvaviziSTabuddherapyApattistatkAryatAkacchedakAkrAntatvAdata AhanizAceti ghaTatvaprakArakaviziSTabodhe iti* / svarUpatastatprakArakabodha ityrthH|| *kAryakAraNabhAva iti / tathAca 'jAtimAn ghaTaH' iti bodhasya ghaTatvAMze jAtitva __parIkSA Aha-*ekamityasya ceti / ekamevAbhipretya kAryakAraNabhAvo na viziSTamityarthaH / jAtiviziSTa zaktisvIkAre sati yAdRzaH kAryakAraNabhAvaH smprtipnnstmaah*tthaaceti*| *ghaTatvaviziSTabodha iti / niravacchinnaghaTatvaniSThaprakAratAkazAbdabodha ityarthaH / *ghaTatvazaktijJAnatvena*-ghaTatvaprakArakazaktijJAnatvena /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmArthanirNayaH / 213 prapaJcitaM bhUSaNe / tadetadabhipretyAha -* dvikamiti / jAtivyaktI ityarthaH / pUrvapakSavirodhaparihAraH pUrvavat // *trikamiti // jAtivyaktiliGgAnItyarthaH / sattvarajastamoguNAnAM sAmyAvasthA napuMsakatvam / AdhikyaM puMstvam / apacayaH strItvam / tattacchandaniSThaM tattacchabdavAcyaM ca darpaNaH prakArakatvenoktazaktijJAnakAryyatAvacchedakAnAkrAntatvenoktApatterasambhavAt ghaTatvAMze jAtitvaprakArakaghaTatvaviziSTabuddhiM prati tu tadaMze jAtitvaprakArakazaktijJAnasya hetutvA'ntaraM kalpanIyamiti bhAvaH / nanu tadaMze'nyA prakArakatvaghaTitadharmasyArthasamAjagrastatayA kathaM kAryyatAvacchedakatvamata Aha--* prapaJcitamiti / tathAca niravacchinnaprakAratAkatadviziSTabuddhiM prati niravacchinnatatprakAratAkatacchaktijJAnasya, sAvacchinnatatprakAratAkatadviziSTabuddhiM prati sAvacchinnatatprakArakazaktijJAnasya hetutvakalpanAnnoktApattiriti tatroktamityarthaH / *tdbhipretyeti| uktarItyA viziSTasya zakyatvamupagamyetyarthaH / *jAtivyaktI iti / vizeSyavizeSaNabhAvApanne te ityarthaH // *pUrvapakSAditi / ekamiti pakSAdityarthaH / tatpakSe hi zAbdajJAnakAraNatAyAM bodhAMze prakAritayAvacchedakatvaM zaktiriti jAtireva zakyA / vizeSyitayAvacchedakatvamiti mate kevalavyaktireva zakyeti siddhAntitam / atra tu viSayitAtvena prakAritAvizeSyite anugamayya tatra viSayitayA'vacchedakatvaM zaktirityupagamAd dvayorapi nAmArthatvasiddhiriti na tayoH parasparavirodhazaGketi bhAvaH / eteSAM matAnAmAkarArUDhatve'pi vyaktiH padArtha iti pakSa eva kSodakSamaH / pratyekapadazaktinirNayastvanya-. to'vadhAryyaH // *liGgAnIti* / liGgatvaM ca prAkRtaguNavato dharmavizeSaH / tadvizeSazca napuMsakatvAdItyAzayenA''ha -- *sattveti / *sAmyAvastheti / upacayApacayarAhityenAvasthAnamityarthaH / upacayo vRddhiH, apacayastannyUnatvam // *tattacchabdaniSThamiti / jAtigukriyAdibhedabhinnazabdaniSTham // tattacchabdavAcyaM ceti / svAzrayazabdavAcyaM parIkSA viziSTasya vAcyatve'pi vastutaH padArthasya vAcyasya dvitvamityAha -* etadabhIti / ata eva " prAtipadika" iti sUtre pravRttinimittaM tadAzrayazca prAtipadikArtha ityabhiyukA vadanti / vastutastu "svamornapuMsakAt" "hrasvo napuMsake prAtipadikasya" ityAdi.. zAstraprAmANyena liGgamapi prAtipadikArtha ityAzayenAha - trikamitIti / nanu liGga "stanakezaratI strI syAt" iti lokaprasiddhaM vAcyaJceddArA nityasyAsiddhirata Aha*sattveti* / ayambhAvaH- na laukika liGgaM zAstrIyaprakriyopayogi; kintu zAstrIya-meva / evaJca prAkRtaguNagatadharmavizeSo liGgam / puMstvAdikantadavAntarabhedaH / *sAmyAvastheti* / upacayApacayarAhityenAvasthAnamAtram / Adhikyam - satvAdyanyatamasya pUrvakAlasthitAdhikyam / apacayo - nyUnIbhavanam / *tattacchabdeti / jAtyAdibhedena
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAretameva viruddhadharmamAdAya taTAdizabdA bhidyante / -- keSAJcidanekaliGgatvavyavahArastu samAnA'nupUrvIkatvena zabdAnAmabhedAropAt / - evazca padArthapade puMstvameva / vyaktipade strItvameva / vastupade napuM. sakatvameveti / sarvatraivAyaM padArthaH, iyaM vyaktiH, idaM vastu, iti vyavahAraH, taTastaTItaTamiti copapadyate / darpaNaH cetyarthaH / (liGgaH zabda iti vyavahArAt , "tasmAcchaso naH" (pA0sU0 6 / 1 / 103 ) "svamonapuMsakAt" (pA0 sU0 6 / 23) ityAdisUtrapramANyAcceti bhAvaH // *tameveti // samAnA'nupUrvIkatve'pyupacayAdyavasthArUpaM parasparasamAnAdhikaraNaM liGgamAdayaivetyarthaH // bhidyante iti // puMstvAdiliDaketaravyAvRttividheyakAnumityuddezyA bhavantItyarthaH // - nanu liGgasyoktAvasthArUpatve tAsAM parasparaviruddhAnAmekatrA'vasthAnAsambhavena keSucicchabdeSvanekaliGgakatvavyavahAraH kiM nibandhano'ta Aha-*keSAJciditi // taTAdizabdAnAmityarthaH // vastutasteSAM viruddhatve'pi zabdAnAM samAnAnupUrvIkatvanibandhanAbhedAdhyAsAdanekaliGgakatvavyavahAropapattirityarthaH / arthaniSTham-'stanakezavatI nArI lomazaH puruSa smRtaH' ityAdismRtilakSitaM liGga tu nAtrA'zrayituM zakyam / dArAnityAdau zasprakRtyarthe tadabhAvena natvAdyanApatteH / tathAca bhASyam-"ekA'rthazabdAnyatvAdUdRSTaM liGgAnyatvamava. yavAnyatvAJca" iti / ekasminnatheM "puSyastArakAnakSatram iti liGganAnAtvadarzanAt, kaTIkaTIeityAdaurephasyA'vayavasyopajane'pi liinbhedadarzanAccAnyadeva zabdaniSThaM liDaramiti tadarthaH / arthaniSThatve tu-puMliGgaH zabda iti sAmAnAdhikaraNyAnupapattizcetibhAvA evaJceti // pAribhASikazabdaniSThaliGgasya vyavahAraupayikatve cetyarthaH // *vyavahAra iti // arthaniSThasya tasya tanniyAmakatve tu strIvyaktirvastupadArthapadAbhyAM na vyavahiyetA evaM puruSAdirapi vyaktyAdizabdaiH stanakezAdirUpalaukikaliGgasya khaTvAdAvabhAvena tadvAcakAt strIpratyayAdyanApattazceti bhAvaH / *taTastaTIti* // athe laukikaliGgAbhAve'pi parasparA'samAnAdhikaraNapAribhASikaliGgavattvena vibhinnAnAM taTAdizabdAnAM tattattkAryabhAktvamupapadyata ityarthaH / / parIkSA bhinnA ye zabdAsteSu zabdeSu sthitaM yalliGga tatsvAzrayazabdavAcyam / *tamevazabdaniSThaM puMstvAdikameva / bhidyanta iti / yadyapi taTetyAnupUrvI samAnaiva, tathApi tattacchabdarUpapakSe tattaliGgena hetutA-itarabhedavidheyatAkAnumityuddezyatA bhavati / nacaivaM bhedo'vasthAbhedena sarveSAmeveti keSucid dviliGgatvAdivyavahAro yo dRzyate, tasya kA gatirata Aha-*keSAJciditi / vastutaH sarveSAmarthAnAM triguNAtmakatayA'vasthAbhedena bhedasya sarvatrAsambhavenArthabhedena shbdnaambhedH| puMstvAdikaJcArthaniSThamata eva "ekArthe zabdAnyatvAdRSTaM liGgAnyatvam" iti bhASyaM sNgcchte| yathA-'puSyastArakA
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. naamaarthnirnnyH| 215 __ taJca liGgamarthaparicchedakatvena anvetIti pazvAdizabdoktaM pazustriyAM nAstIti pazunetyAdividhina chAgyAdInaGgatvena prayojayatItivibhAvanIyam / naca vyaktyAdizabdoktaliGgasyeva pazvAdizabdoktaH syApi sAdhAraNyaM zaGkayam / vyaktizabdasya nitya strIliGgatvena tathA sambhave'pi pazuzabdasya nityapuMliGgatve pramANAbhAvAt / ..darpaNaH nanu zabdaniSThoktaliGgasyaiva srIpuMsAdivyavahAraupayikatve tasya strIvAcakapazuzabde'pi sattvAt 'pazunA yajeta' ityatra pazustrIkaraNakayAgAdapyadRSTasiddhiH syAt , taduH pAttaliGgasya vyaktyAdizabdoktaliGgavat strIpuMsAdisAdhAraNyenA'rthAparicchedakatvAdata Aha-*tacceti* // zabdaniSTamevetyarthaH // *atheti* // arthamapi paricchinattItyarthaH / tadevAha-*pazvAdizabdoktamiti / liGgamiti zeSaH / yadi strIpazu-gAGgatvena vivakSito'bhaviSyattadA, astrIvihitanAbhAvaM vibhaktyante na prayokSyat / tadantapazuzabdaprayogAttu pumpazureva yAgAGgamiti nirNIyate ityarthaH / strIliGgArthakapazuzabdAdU "ADo nA'striyAm" (pA0 sU0 7 / 3 / 120 ) iti vihitamAbhAvasya tRtIyaikavacane'sambhavena tadantapazuzabdaprayogAt tadarthasya puMstvA'vagateriti bhaavH| ___ naju vyaktyAdizabdAnAmarthaniSThaliGgAnAdareNa pravRttivatpazuzabdasya tathA pravRttau bAdhakAmAvAduktadoSo durapahnava ityAzaGkaya nirAcaSTe-*naceti / vyaktyAdItyA. dinA vastvAdipadasaMgrahaH / sAdhAraNyaM svAzrayavAcyatvasambandhena, strIpuMsavRttitvaM nityastrIliGgatveneti "striyAM ktin" (pA0 sU0 3 / 3 / 84) ityanuzAsanAditi bhAvaH / nanu 'pazunA yajeta iti vaidikaprayoga eva tasya nityapuMstve mAnaM syAdata Aha parIkSA nakSatram' iti pulliGgaH zabdavyavahArastu vAcakayostAdAtmyAt / evaJca yasya zabdasyakAvasthAyuktArthAbhidhAyakatvamevaH tasya niyataliGgatvamiti vyavahAraH / yasyAvasthAdvayayuktAbhidhAyakatvantatrobhayaliGgatvamiti taTAdizabde tu na tatheti teSu linggtvvyvhaarH| sa sA avasthA'sti / parantu zabdazaktisvabhAva eva tattalligapratipAdane niyAmako drssttvyH| nanu padArthazabdavat pazuzabdo'pi strIvyaktau pravartata iti chAgyA api yAgAGgatvApattirata Aha-*tacceti / zabdaniSTamiti mate zabdArthayostAdAtmyAdarthamapi paricchinatti / 'pazunA yajeta' iti nAbhAvadarzanena puMsa eva yaagaanggtvm| na tu striyA iti nirNayaH / nanu vyaktizabdasya laukikaliGgAnAdareNa laukikapuMstvaviziSTe pravRttistathA pazuzabdasya zAstrIyapuMstvavaiziSTayamAdAya striyAmapi pravRttiH syAditi kathaM nAbhAvadarzanamAtreNa nirNaya ityAzaGkAnirAcaSTe-*na ceti / nityastrIliGgatve. neti / "striyAM ktin" iti striyAM ktino vidhAnAt / *pramANAbhAvAditi / tathAca sati sambhave laukikaliGgaviziSTazAstrIyaliGgasya tatrAzrayaNamiti na chAgyA antvm|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre___"pazcA'natAyuM guhA carantaM" "pazve nRbhyo yathA gave"ityAdivede darzanAJca // mImAMsAyAM caturthe "pazunA yajeta" ityatraikatvapuMstvayorvivakSitatvAnnA'nekapazubhiH pazustriyA vA yAga iti pratipAditatvAJca // vastutastu vizeSavidhyabhAve upratyayAntAnAM puMstvasya vyAkaraNena nirNItatvAd vedabhASye'pi "jasAdiSu chandasi vA vacanam" iti nA. bhAvA'bhAva ityukteH pazuzabdasya nityapuMstvanirNayAt / prakRte-"chAgo vA mantravarNAt" iti nyAyenaiva nirnnyH| mantravaNe hi-"chAgasya vapAyA medasaH' iti zrUyate / tatra chAgasyeti cchAgyAmasambhAvitamiti bhavati tataH puMstvanirNaya iti vistareNa prapazcitaM bhUSaNe / darpaNaH *pazveti / tathA ca vede pazuzabdasya strIliGgatvasyA'pi darzanena na tasya vyaktyAdizabdasAmyamiti bhAvaH / svokte'rthe mImAMsakasammatimAha-mImAMsAyAmiti / vakSyamANA'svarasAdAha-vastutastviti / nanu upratyayAntAnAM nityapuMstve pazvetyAdistrIliGgaprayogA'nupapattirata Aha-*vedabhASye'pIti / tathA ca vyaktyAdizabdoktaliGgasyeva pazuzabdoktaliGgasyApi strIpuMsasAdhAraNyAnna tasyArthaparicchedakatvamiti bhaavH| nanu kathaM tarhi pumpazoreva yAgAGgatvanirNayo'ta Aha-*chAgo veti / nyAyenaivetyevakAreNa liGgasyA'rthaparicchedakasya vyudAsaH / yathA-"sArasvatau meSau" ityatra taddhitaprakRtizabdaH strIliGgaH puMlliGgo veti sandehe, "sandigdhe vAkyazeSAt" ( mI0 sU0 114 / 19 / 29) iti nyAyena "etadvaidaivyaM mithunam" ityarthavAdAdUdvayorevaikazeSeNa grahaNaM tadvanmantravarNAdana pumpazoryAgA'GgatvanirNaya iti bhaavH| *tatreti / mantravaNe ityarthaH / *asambhAvitamiti / chAgazabdasya vyaktyAdivannityaliGgatvAbhAvAditi bhAvaH / *prapaJcitamiti / laukikaliGgameva naamaa'rthH| taccAvayavavizeSasaM. sthAnarUpam / dArAnityAdau puMstvAropeNaiva tatprayuktakAryam / "rAtrAhAhAH paMsi ca" (pA0 sU0 2 / 4 / 29) ityAdiliGgAnuzAsanasyevoktArthe mAnatvAt / ata eva na pazustriyA yAgasiddhiH / athavA strItvAdirjAtireva / parIkSA *pazveti / tathA ca laukikavaidikavyavahArabalena pazuzabda ubhayaliGgaH / etacca pazuzabdasyobhayaliGga tvamabhyupetya / vastutaH pazuzabdo nityapuMlliGga evetyAha-*vastutastviti / nanvevaM vyaktizabdadRSTAntena pazuneti nAbhAvadarzanamAtreNa nirNaya ityata Aha-*prakRta iti / nyAyenaivetyevakAreNa liGgasya paricchedakatvavyavacchedaH / *mantravarNAditi / sandehe vAkyazeSeNa nirNaya iti mantre-"agnaye chAgasya haviSo vapAyA" iti zravaNena puMsa eva 'pazunA' itivAkyena yAgAGgatvapratipAdanamiti kalpyata iti bhaavH| liGgasya prAtipadikavAcyatAyAM pramANantu-"svamonapuMsakAt" ityAdizAstrIyAnuvAda eva / na ca brahmAdizabdavAcyArthasyAtmano nityatayA sattvAdiguNAnAmupacayAdikaM tatra nA
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ . naamaarthnirnnyH| 217 *catuSkam* // saMkhyAsahitaM trikamityarthaH // *paJcakam // kArakasahitaM catuSkamityarthaH // darpaNaH tisro jAtaya evaitAH keSAJcit smvsthitaaH| aviruddhA viruddhaabhirgomhissyaadijaatibhiH|| ityAdi tatroktamiti / pare tu stanakezavatI nArI lomazaH puruSaH smRtaH / etayorantaraM yacca tadabhAve napuMsakam // iti smRtyuktalakSaNalakSitaliGgAsyA'sArvatrikatvena dArAnityAdau natvA'nApattyA "striyAm" iti sUtre "avazyaM kazcit svakRtAnta AstheyaH" ityAdinA sArvatrikaguNA'vasthArUpapAribhASikaliGgasya zAstrIyakAryopayoginoH bhASyakRtAsbhyupagame'pi gurusajJAvijJAnAnnatvAdizAstrapravRttau laukikaliGgasyApyAzrayaNaM pumAdisajJAnAM sahavyAsajJAyA ivAdhikasaGgrahArthaM pravRttatve'pi matasiddhArthanirAsArthamapravRttaH / ata eva AvirbhAvastarobhAvasthitizcetyapyapAyinaH / dharmA mUrtiSu sarvAsu liGgatvena vyvsthitaaH|| ityatrApi nA'laukikaliGgamapi samuccitavAn hariH / tatra sati sambhave sAmAnAdhikaraNyasambandhena laukikapuMstvaviziSTazAstrIyaliGga eva pumAdizabdAnAM zaktirna kevalazAstrIye, nA'pi laukike / asambhave tu zAstrIya eva / ata eva 'pazunA yajeta: ityAdau pazustriyA kRte yAge vaiguNyam / tatra laukikapuMstvaviziSTazAstrIyapuMstvasyaiva zabdena prtipaadnaadityaahuH| . - atha liGge zaktigrahaviSayatAyA abhAvena prAtipadikArthatvAbhAvAt , trikamiti pakSo'nupapanna iti ced ? na / "svamonapuMsakAd" (pA0 sU0 1 / 1183 ) ityAdisUtraprAmANyena pulliGgAdiviziSTo'yaM ghaTo ghaTapadavAcya ityAkArakazaktigrahA'bhyupagamena sAmaJjasyAt / zabdaniSThameva liGgaM natvAdipravRttau nimittamiti mate zabdA'rthayorabhede liGgasya sAkSAdityarthAt svAzrayavAcyatvasambandhenA'rthoze prakArakatvAddharmitAsvacchedakatvena dharmitA'vacchedakasamAnAdhikaraNatvena vA zaktigrahaviSayatAyA niyAmakatvasya phalabalena klpnaat| 5. vastutastu pAribhASikaliGgamapyartha eva svIkartumucitam / puMlliGgaH zabda ityAdau pulliGgAdizabdA arzaAdhajantAH / Atmani sarvasyAdhyastatvena paramparayA tatrApi styAnAdisattvAt "AtmA brahma" ityAdiprayogopapattiH / styAnaM tirobhAvo'pacaya iti yAvat / upacayAdivivakSAyA eva prayoganiyAmakatvena teSAmekatra virodhe'pi parIkSA stIti kathaM pulliGgo'pItyAdivyavahAra iti vAcyam / sarvasyApi prapaJcasyAtmanyadhyAsena paramparayA tatrApyupacayAdimatvamastItyAzayAt / athAnvayavyatirekAbhyAM pratyayasyaiva kArakavAcakatvamucitamata eva kartRkaraNA 28 da0 pa0
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNa parIkSAsahite bhUSaNasAre - nanvanvayavyatirekAbhyAM pratyayasyaiva tadvAcyam, tata eva liGgAdInAmupasthitau prakRtivAcyatve mAnAbhAvAcceti cet ? satyam / pratyayavarjite 'dadhi' 'pazya' ityAdau pratyayamajAnato'pi bodhAt prakRtereva vAcakatvaM kalpyate / liGGAnuzAsanasya prakRtereva darzanAcca / ata evaiSu pakSeSu na nirbandhaH / pratyayasyaiva vAcakatAyA yuktatvAt / 218 darpaNaH kSatyabhAvAt / ata eva "sAmAnye napuMsakam" ( vA0 ) iti tatra tatroktaM saGgacchate / utkarSApakarSasattve'pi tadavivakSAyAmiti tadartha ityAdya'nyato'vadhAryam / liGgAditrayasya nAmArthatvaM sAdhayituM zaGkate -* nanviti / *anvayavyatirekAbhyAmiti / TAbAdisamabhivyAhAre azvAdipadAt strItvabodhAdabhAve ca tadabodhAdevaM rUpAbhyAmityarthaH / evamanyatrA'pyUhyam / tathA ca tAbhyAM liGgAdeH pratyayArthatvA'vadhAraNAnna liGgAditrikasya prakRtyarthatvamityarthaH / 'dadhi' 'pazya' ityAdAvityAdinA 'ayaM yAti ' 'iyamAyAti' ityAdiparigrahaH / *bodhAditi / karmatvAdibodhAdityarthaH / tathAca vyatirekavyabhicAreNAnyalabhyatvAcca tadarthatvA'bhAvAnnAmA'rthatvameva teSAmAvazyakamiti bhAvaH / vakSyamANayuktyA saGkhyAkArakayoH pratyayArthatve'pi liGgasya prakRtyarthatvameva yuktamityAzayenAha - liGgati / ata eveti / prakRtipratyayayoranyatarasya vAcakatve yuktisAmyAdevetyarthaH / *nirbandha iti / idameva mataM mukhyamityabhiniveza ityarthaH / tadevAha - * pratyayasyaiveti / *yuktatvAditi / anantAnAM prakRtInAM zaktatvakalpanApekSayA katipayasvAdInAmeva tatkalpane lAghavAditi bhAvaH / I kecittu TAbAdikaM vinApi vAgAdizabdebhyaH strItvasyA'vyutpattipakSe rAmajJAnAdizabdebhyaH punnapuMsakatvayorbodhasya sArvajanInA'nubhavasiddhatvAlliGgatvaM prAtipadikA'rthatvameva / luptavibhaktismaraNAdapi bodhA'GgIkAreNa saGkhyAkArakayorvibhaktivAcyataiva / uktaJca svArthI dravyaM ca liGga ca saMkhyA karmAdireva ca / amI paJcaiva nAmArthAstrayaH keSAJcidagrimAH // iti / parIkSA dInAM tattatpratyayasamabhivyAhAre pratItiranyathA netyAzayena zaGkate - nacAnvayeti / *tat*--kArakam / *tata eva - pratyayAdeva / TAbAdisamabhivyAhRtAzvazabdAtstrItvAbhivyaktistadabhAve neti rItyA'nvayavyatirekayostatrApi satvAt / *bodhAditi / liGgasyetyAdi / *liGgAnuzAsanasyeti / akArAntamAtRduhitRsvasyAtRnandA dRityAdiliGgAnuzAsanasyetyarthaH / vakSyamANayuktyA saMkhyAkArakayoH pratyayavAcyatvamastu; liGgasya tu liGgAnuzAsanadarzanena prAtipadikavAcyatvaM yuktamiti bhAvaH / *ata eva*'dadhi' 'pazya' ityAdau sthalavizeSe'nupapatyA prakRtereva vAcakatvakalpanAdeva prakRtipratyayayoranyatarasya vAcakatve yuktisAmyAdeva / na nirbandha iti / idameva mataM yuktamityabhinivezo netyarthaH / etadevAha - * pratyayeti / yuktatvAditi / anantaprakRtInAM vAcakatvakalpanayA katipayaTAbAdInAmayuktamiti bhAvaH / yadvA
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ naamaarthnirnnyH| 219 darpaNaH agrimAH-liGgAntA ityaahuH| nanvekavacanatvAderanugatasya durvacatayA kathaM tena rUpeNa svAdInAmekatvAdivAcakatvam / tathAhi-na tAvadekatvAdivAcakatvaM tat / vAcakatAyAH zaktatArUpatvenAtmAzrayAt / bodhakatArUpatve tu dvivacanAdInAmapi zaktibhrameNaikatvAdibodhakatayAtiprasaGgAt / bodhakatvaM zaktiriti mate AtmAzrayasya durvAratvAcca / nApyekavacanatvAdika jaatiH| sutvAdinA sAGkAt / na ca pANinisaGketasambandhenaikavacanAdipadavattvaM tat tAdRzasaGketasya saMketatvena sambandhatve kasyacidekavacanAdipadAdojasAdirboddhavya ityAkArakasaGketasyApi sambhavenAtiprasaGgatAdavasthyAt / pANinisaGketatvena tattve tu vyAkaraNAntarapraNetRpuruSAntarasyApi pANinisaMketatulyasaMketasambandhena ekavacanAdipadavattvasya 'DitthAdipadAt svaujasAdirboddhavyAityAkArakapuruSavizeSIyasaMketasambandhena DitthAdipadavattvasya vA vinigamanAviraheNa zaktatA'vacchedakatvA''patteriti ced ? - n| sutvAmtvAdinaivaikavacanasya zaktatvAbhyupagamenoktadoSA'navakAzAt / kAryatAvacchedakakoTAvavyavahitottaratvanivezAcca na parasparajanyopasthitau vyabhicAraH / na ca dadhi madhvityAdau vybhicaarH| tatra luptavibhaktyanusandhAnenaiva bodhAbhyupagamAt / kathamanyathA dyotakatAvAdimate'pi kevalaprAtipadikAt tdupptti?tksyaivaa'bhaavaat| - nacA'nekasutvAdInAM zaktatvA'vacchedakatve gauravAt prAtipadikatvasyaikasya tatvamucitaM, lAghavAditi zaGkayam / uktarItyA prAtipadikatvasyA'pyanugatasya durvacatvAt / tadajJAne'pyekatvAdibodhasyA'nubhavasiddhatvAt / padatvena varNatvena vA zaktatve tu vibhakterapi vAcakatAsiddheH / ekatvAdyupasthiteHprAgvarNatvAdyupasthiterapyanAvazyakatvAt tadanurodhena tatkalpane gauravAcca / padArthayovizeSyavizeSaNabhAvenA'nvaye vi. bhinnapadajanyopasthitestatra tayaikaprakRtyupasthApyaghaTaikatvAdyostadabhAvena parasparamananvayApattizceti svAdInAM saMkhyAdivAcakatvameveti bhaavH| * dyotakatAvAdinAM punarayamAzayaH-na prakRtInAM ghaTaikatvAdyoviMzakalitayoH zaktiyenoktadUSaNA'vakAzaH syAt , kintvekatvaviziSTe ghaTAdau pRthakzaktyanabhyupagamenAsnvayasyaivA'bhAvAt / anantaprakRtInAmekatvAdizaktatAkalpanagauravasyA'pyabhAvAcca / ghaTapadasyaikatve zaktibhramadazAyAM 'ghaTaH prameyaH' ityAdivAkyAdekatvaM prameyamiti bodhasya sarvasiddhatayA tadanurodhenaikatvAdiviSayakazAbdabodhe ghaTAdipadajanyaikatvAdyupasthitehetutAyA AvazyakatvAcca / kiJca vibhakteH saMkhyAvAcakatvamate samAnaviSayakA'numitisAmagrIpratibandhaka tAyAM prAtipadikajanyaghaTAdyupasthitiH svAdijanyaikatvAdyupasthitizca niveshyaa| tathAca tayovizeSyavizeSaNabhAve vinirgamanAviraheNa prtibddhcprtibndhkbhaavbaahulym|mnmte tadubhayasthalIyaikaikaviziSTaviSayakopasthitistatra nivezyeti lAghavam / viziSTaviSayakopasthiterapyekatvAdiprakAratAnirUpitaghaTAdivizeSyatAzAlitvena ghaTAdivizeSyatAnirUpitaikatvAdiprakAratAzAlitvena vA niveza ityatra vinigamakA'bhAvAt sAmyamiti tu na / bhavanmate yatra yogyatAjJAnaghaTopasthityekatvopasthitInAM tisRNAM vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa pratibadhyapratibandhakabhAvaSaTakaM, tatra manmate yogyatAjJAne viziSTaviSayakopasthiteH pratyekaM viziSTobhayarUpeNa vaiziSTayaM nivezya dvayaM, pratyeka
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAredyotikA vAcikA vA syuddhitvAdInAM vibhaktayaH // darpaNaH tAdRzarUpAvacchinnAyAmupasthitau yogyatAjJAnasya vaiziSTayaM nivezya ca dvayamiti catuSTayamiti lAghavAt / atiprasaGgaparihArastu tattatsaMkhyAbodhe tattadvacanasamabhivyAhArasya hetutvklpnaat| ___ evaM kAraka vibhaktyarthaH" iti kalpe tattatkArakabodhe svottaratattadvibhaktisamabhivyAhArasya hetutvakalpanAt sa bodhyH| sa cA'm ghaTa ityato bodhavAraNAya vaacktaavaadinaampyaavshykH| evaM rItyopasargANAmapi dyotakatvaM bodhyamiti pakSadvaye'pi harisammatimAha-*dyotikA vAcikA veti / ___ yadvA saMkhyAvato'rthasya samudAyo'bhidhAyakaH / iti tvasyottarArddham / ghaTa ityAdyAkArakA'nupUrvyavacchinnavibhaktyantasamudAyo vaikatvAdiviziSTaghaTAdivAcaka iti tadarthaH / padasphoTamavalambya cedam / nAmA'rthadhAtvarthayoH sAkSAdabhedA'tiriktasambandhenAnvayasyAvyutpannatvAdabhidhAnAnabhidhAnavyavasthAnupapattezca kArakaM vibhaktyartha eva / __ yadi ca nAmA'rthadhAtvarthayo)dena parasparA'nvayApAdanaM, taNDulakarmakapAkavizeSyakabodhe dvitIyAntataNDulapadasamabhivyAhRtapacatItyAdyanupUrvIvizeSajJAnasya hetutvakalpanayaiva nirasituM zakyam / anabhihitAdhikArasyApi 'saMkhyA vibhaktyarthaH iti pakSa evopayogastatpakSe "karmaNi dvitIyA" (pAsU0 2 / 3 / 2) "dvayekayo" (pA.sU0 212 / 22 ) ityAdInAmekavAkyatayaiva pravRttestatra vizeSyavizeSaNabhAve kAmagarAt / ekasya yatkarma, karmaNi yadekatvamiti dvidhA vaakyaarthsmpttiH| prathamakalpe dvitIyAdInAM tiGAdInAM ca karmAdivAcakatayA'nyatareNAbhidhAne'nyatarasya gatArthatvAdanabhihitasUtramaphalam / dvitIye tu kRtA karmaNo'bhidhAne'pi tadgatasaMkhyAyA anabhidhAnAt prAptAM dvitIyAM vArayituM tadavasaraH / sati tasminnanabhihitakarmagatatvAbhAvAnna dvitIyAdiprasaGgaH / saMkhyApi yadi prAtipadikA'rthastadoktavAkyA'rthA'sambhavAt sUtravaiyarthyameva / nanvanabhihitasUtrA'bhAve 'bhISmaM kaTaM karoti' ityAdau bhISmAdipadAd dvitIyAdyanupapattiH / viziSTasyaiva kaTAdeH kriyayepsitatamatvAt prAtipadikArthamAtre prathamAprasa parIkSA uktAniyame harisammatimAha-yotiketi / atra 'dvitvAdinAm' iti kathanena saMkhyAkArakayoH prAtipadikavAcyatve matabhedo darzito na liGgaza iti liGga prAtipadikavAcyameva TAbAdikaM dyotakamata eva liGgasya vizeSaNatayA bhAnamiti darzitam / uktaJca "svArtho vyaJca liGgaJca saMkhyA karmAdireva ca / ___ amI paJcaiva nAmAstriyaH kessaanycidgrimaaH|| iti, agrimAH-liGgAntAH / vibhaktInAmekatvAdivAcakatvapakSe niyatA yA suptvAdyAnupUrvI sA vAcakatAvacchedikA / naca yatra vibhakterlukkathanaM tatra saMkhyA'pratItiriti vAcyam / luptavibhaktismaraNena saMkhyAyA bodhAt / vibhaktyasmaraNakalpane dyotaka
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ - naamaarthnirnnyH| 222 iti vAkyapadIye'pi pakSadvayasya vyutpAdanAt // . *zAstra iti / bahuSu sthaleSu vyutpAdanaM vyaJjayitum / prAdhAnyena tu sarUpasUtrAdau vyaktam // 25 // . darpaNaH nggaat| tatsUtrapakSe tvabhidhAnasya kRdAdibhiH parigaNanAtkaTaprakRtidvitIyayA'bhihite'pi tasmin bhISmAdipadebhyo dvitIyAdivibhakteH sUpapAdatvAditi ced ? n| .. viziSTasya vidhitsAyAM dharmimAtreNa toSA'bhAvAddharmANAmapIpsitatamatvAt karmatvam / tasya caanyvaackpdottrdvitiiyyaanbhidhaanaat| kRtaH kaTa ityAdau tu pratyayasya dhAtUttaravartitvena tena prAtipadikArthavizeSaniSThakarmatvasyAnabhidhAnAdavizeSAddharmadharminiSThatadabhidhAnamiti bhISmAdivizeSaNavAcakapadebhyaH prathamopapattiriti na kA'pi tdnaarmbhe'nuppttiH| taduktambhASye-"kaTo'pi karma bhISmAdayo'pi" iti tadA'stu kArakamapi praatipdikaa'rthH| asminnapi pakSe kArakasya prakRtyarthavyaktivizeSaNataiva vibhaktidyotyatvAditi kecit / - nacaivaM prAtipadikArthaprakArakabodhe subjanyopasthitehetutvaM vilIyeteti vAcyam / isstttvaat| etatkalpe jAtiliGgasaMkhyAkArakaviziSTadravyasya prAtipadikAd bodhenoktahetuhetumadbhAvasya gaganakusumAyamAnatvAd vizeSyataiva tu kArakasyocitA'nubhavAt kriyA'nvayAnurodhAcceti paJcakapakSasyopapattiriti / *bahuSu sthaleSviti / bhASyA. dyAkaragrantheSvityarthaH / tatra paJcakacatuSkapakSau, tatropapadamityatra kaiyaTenopanyastau trikamiti pakSastu vRttikAreNa / *prAdhAnyeneti* // tatra sarveSAmeva pakSANAM bhASyakRtopanyAsAditi bhAvaH / sUtrAdAvityAdinA'nabhihitAdisUtrasaGgrahaH // 25 // parIkSA tAvAdimate'pi 'dadhiH . . 'madhu' ityAdau dyotakAbhAvAtsaMkhyAyA avagamo na syAt, nacAnekasubAdidharmasya vAcakatAvacchedakatvApekSayA prAtipadikatvasyaikasya vAcakatAvacchedakatvaM yuktamiti vAcyam / tatvaM pANinIyasaGketasambandhena ghaTapadavatvaM vA zaktatAvacchedakamityatra vinigamanAviraheNa prAtipadikatvasyaikasyAnavacchedakatvAt / na ca zAbdasAmagyAH samAnaviSayakAnumitipratibandhakatAyAM saMkhyAniSThaprakAratAnirUpitaghaTAdivizeSyatAzAlitvena ghaTAdiniSThavizeSyatAnirUpitasaMkhyAniSTaprakAratAzAlitvena vA niveza ityatra vinigamanAviraheNa pratibadhyapratibandhakabhAve gauravamiti vAcyam ? vibhakteH saMkhyAvAcakatAmate vibhaktijanyasaMkhyopasthitiviziSTaghaTAyupasthiteH sAmagrIkukSau niveze ghaTAdyupasthitiviziSTasaMkhyopasthitenivezamAdAya vinigamanAvirahasya dhrauvyaat| evampratyekamupasthityoryogyatAjJAnAdivaiziSTayanivezena mahAgauravasya prasaGgazceti / karmAdikArakaJca vibhaktivAcyamityevamupayuktam / naMtu teSAmprAtipadikavAcyatvam ? dhAtvarthe teSAmbhedasambandhenAnugamAnupapatteH / nAmArthadhAtvarthayo danAnvayabodhasyAbhAvAt / anyathA 'taNDulaH pacati' ityAdibhyo'pi karmatAsambandhena bodhApattirityAdyanyatroktam / *bahaSu sthlessu*-bhaassyaadigrnthess| *prAdhAnyeneti / tatra dravyAbhidhAnamityAdinA sarvapakSasya kathanAt / yathA
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArezabdastAvacchAbdabodhe bhAsate / na so'sti pratyayo loke yaH zabdA'nugamAvRte // anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate / ityAdyabhiyuktokteH // viSNumuccArayetyAdAvarthoccAraNAsambhavena vinA zabdaviSayaM zAbdabodhAsaGgatizceti so'pi prAtipadikArthaH / naca lakSaNayA tA lakSaNAvasaro'pi pAdakArtha iti* prApapAttarityarthaH / ya darpaNaH ghaTamAnayetyAdizAbdabodhe ghaTAdizabdasya bhAne pramANA'bhAvena tasya prAtipadikArthatvasAdhanamanucitamityAzaGkAM pariharati-*zabdastAvaditi // tatra harivAkyaM pramANayati-*na so'stIti* // *pratyayaH*-zAbdabodhAtmakaH / *shbdaa'nugmaaditi|| shbdvissyktvaadityrthH| *anuviddhmiti| viziSTamityarthaH / anuvyavasAyo yathA'rthena viziSTajJAnaM viSayIkaroti; tathA zabdena vishissttmpiityrthH| vaiziSTyaM cA'rthadvAraka bodhyam / ghaTapadajanyabodhA'nantaraM ghaTaM zAbdayAmItyevA'nuvyavasAyAnna kalazaM kumbha vetyata eva "udeti savitA tAmU": ityAdau na paunaruktyam / tatpadA'nupAdAne udayA'stayoH zAbdabodhe aikarUpyA'nirvAhAditi bhaavH| / ___ nanu tAvatA'pi zabdabhAnaM siddhaM, na vizeSyatveneti kathaM zabdasya zabdArthatvasiddhirata Aha-viSNumiti* // arthoccAraNAsambhaveneti vadatA lakSaNAvasaro'pi sUcitaH // *asaGgatiriti // anupapattirityarthaH / *so'pi*-zabdo'pi // *prAtipadikArtha iti / prakArA'ntareNopasthitasya vizeSyatvA'sambhavAditi bhAvaH // lakSa parIkSA 'eka dvikam ityAdyuktam , pratItyanurodhAt / tathA zabdajanyabodho'pi bhAsata iti so'pi zabdavAcya iti siddhAntaH // 25 // __tatra zAbdabodhe zabdabhAne vipratipannanaiyAyikamprati tadvayutpAdanamAvazyakamityAdau tasya zAbdabodhaviSayatAM drddhyti-*shbdstaavditi*| *pratyayaH *-shaabdbodhH| *zabdAnugamAt*-zabdasya viSayitAlakSaNasambandhAt / *Rte*-vinA-asti sa nAstItyarthaH / sarvajJAnaM zabdasambaddhameva / ghaTo'sti paTo'stItyAdivAkyazravaNAnantaraM zAbdabodhe jAte ghaTaM zAbda'yAmItyAdyAkArakAnuvyavasAyo jAyate tatrArthasya viSayavidhayA bhAnantu sarvasiddhameva tatrArthe zabdaH prakAratayA bhAsate tatrAyaM nizcayaH / yaH zabdo jJAtaH sannarthamupasthApayati sa eva bhAsate natvajJAta iti ghaTo'tIti vAkyajanyazAbdabodhe ghaTazabdasyaiva bhAna natu kalazazabdasya / nanvastu zabdasya zAbdabodhe bhAnaM tAvatA'pi tasya zabdavAcyatve kimmAnamata Aha-*viSNumiti* / yadIhaviSNuzabdo'rtha'paraH syAttadA'nvayAnupapattiriti viSNuzabdaH zabdapara eveti svasvarUpe'pi zaktiH-zabdasya vAcyatva eva "udeti savitA tAmrastAna evAstameti ca / sampattau ca vipattau ca mahatAmekarUpatA" //
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 ..... naamaarthnirnnyH| .. nirvAhaH / nirUDhalakSaNAyA zaktyanatirekAt jabagaDadazamuJcArayetyAdau zakyAgraheNa zakyasambandharUpalakSaNAyA agrahAca / ajJAtAyAzca vRtteranupayogAd, gAvamuccAraya iti bhASAzabdAnAmanukaraNe sAdhutAsampratipattesteSAM zaktyabhAvena paranaye lakSaNAyA asambhavAccetyabhipretya SoDhA'pi kvacit prAtipadikA'rtha ityAha ...darpaNaH NayA-svavAcyavAcakatvasambandharUpayA // nirvAha iti // tAvatA'pi padavAcyatvA. siddheriti bhAvaH // nirUDheti* // nirUDhatvaM ca lakSaNAyAmanAditAtparyagrahA'dhInatvam , anAditvaJca-tatra svajanyabodhasamAnAkArapUrvapUrvabodhadhvaMsavatvam / *zaktyanatirekAt-ityasyA'smanmata ityAdi / etattattvamapre vakSyate / tasyA asArvatrikatvamapyAha-*jabagaDazamiti* // tatra samudAyasya kutrApyazaktatvAditi bhaavH| *agrahAditi // manmate tu tAdRzasamudAyasyaiva tatpadazakyatayA na bodhA'nupapattiriti bhaavH| - nanu tatra samudAyasyAzaktatve'pi tadghaTakajakArAdivarNAnAmekAkSarakozAdau janAdau zaktipratipAdanAttattadarthavAcakatvarUpalakSaNAyAstatra nA'nupapattirata Aha-*ajJAtAyA iti* / gaGgApadasya vastutaH svazakyapravAhasAmIpyarUpasambandhasyAgrahe lakSyArthabodhasyAnudayena jJAtAyA eva tasyAH padArthopasthityaupayikatvena prakRte tadagrahAduktAnupapattistadavasthaiveti bhAvaH / . nanu zAbdabodhAvyavahitaprAkkAle tAdRzavRttigrahAsattve'pi yadA kadAcijAtatA. dRzavRttigrahAdinobuddhasaMskAreNa . padArthopasthitidvArA tAdRzazAbdabodhopapattiH sakotyata Aha-*gAvamiti* // gozabdAdyanukaraNe sAdhutvasya sarvai revAbhyapagamAdityarthaH / *paranaya iti / paro naiyAyikastanmate, teSAM zaktyabhAvena taddhaTitalakSaNAyA apya'prasarAvRttimatvAtmakArthavatvanibandhanaprAtipadikatvAdyanupapattiriti bhAvaH / *SoDhA'pIti* // pUrvoktapaJcakasahitaH zabdo'pItyarthaH // kvacidU-anukaraNaparIkSA . . ityAdau na paunaruktyam / vAcakazabdabhedena tasya parihAt / nirUDhalakSaNeti / lakSaNAprayojakaH sambandhazca svavAcyavAcakatvarUpaH / lakSaNAyAM nirUDhatvaJca svajanyazAbdabodhasamAnAkArazAbdabodhasaMskArakAlikasvajanyazAbdabodhasAmAnyakatvam / ta. syAH sarvatra na sambhava ityAzayenAha-*jabagaDeti* / asya vAcyAbhAvena zakyasambandharUpalakSaNAyAna sambhavaH / nanu samudAyasyAzakyArtho yadyapi na prasihyastathApi tadUdhaTakayatkiJcidvarNasya zakyArtha ekAkSarakozAdau prasiddhastamAdAya lakSaNAyAH sambhava ityata Aha-*ajJAtAyA iti*svazakyArthIpasthitau tAtparyyAnupapattigrahastatolakSagayA'rthopasthitiriti kramaH, zAstre prasiddhaH sa ca na sambhavati / pratyekazakyajJAne'pi jabagaDadazamuccArayetyato bodhAnubhavAdityartho vaa| *gAvamiti / yasyedamanukaraNantasya zakyArthastanmate'prasiddho'to na lakSaNAyAH sambhavaH / svarUpasya zakyatve tu tenaivArthena prAtipadikatvAtsubutpattiH sulbhaaH| *SoDhA'pIti: / pUrvoktapaJcakasahitaH
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - zabdo'pi yadi bhedena vivakSA syAt tadA tathA // nocecchrotrAdibhiH siddho'pyasAvartho'vabhAsate // 26 // yadyanukAryA'nukaraNayorbhedavivakSAH tadA zabdo'pi prAtipadi kArthaH / yadi na bhedavivakSA, tadA zrotrAdibhirupasthito'pyarthavadbhAsate / apihaitau / upasthitatvAdbhAsata ityarthaH / 1 224 ayambhAva::- anukAryA'nukaraNayorbhede anukAryasya padAnupasthitatvAt tatsiddhaye zaktirupeyA / zabdArthayorabhede, pratyakSe viSa darpaNaH sthale / taccAnukaraNaM dvividham / dhvanervarNasya ca / tatrAdyam paTatkarotItyAdi / dvitIyam - bhuvo vumityAdi // *bhedavivakSeti / paradityAdau dhvanimayatvavarNamayatvAbhyAM, "bhuvo vuka " ityAdAvarthapadA'rthakatvazabdapadArthakatvAbhyAM tadvivakSetyarthaH // *zabdosa prAtipadikArthaiti // tathA ca "matau chaH sUktasAmnoH" ( pA0sU0 1/2/59 ) iti sUtre yo'sAvAmnAye'sya vAmazabdaH paThyate sa chaprakRterasya vAmIyetyAdau padArtho - sa eva prAtipadikatvAcchasiddhiritIti bhAvaH // mUle - arthe'vabhAsate iti pAThe - atheM ghaTAdisvarUpe, avabhAsate - vizeSaNatayA viSayo bhavatItyarthaH / 1 vastutastu bhUSaNaparyAlocanayA'sAvarthI va bhAsate iti pAThaH / tatra vazabdaH sAhazye / tathA ca bhedapakSe yathA'nukAryyarUpo'rthI vizeSyatayA zAbdabodhe bhAsate; tathAbhedapakSenu kAryyAbhinnAnukaraNazabdo'pItyarthaH / tatrA'nupasthitasya kathaM bhAnamityAkAGkSAyAmuktam -* -* zrotrAdibhiriti // AdinA vRttijJAnatajjanyasaMskArasaMgraha iti kecit / vastutastu lipyAdyanusaMhitasya tasya zAbde bhAnasampattaye AdIti // padopasthitameva zAbdabodhe bhAsate iti tvasArvatrikamiti bhAvaH / ata eva sArakRtA'rthavamAsate iti tadvivRtam / etenA'bhedapakSe'nukaraNasyArthAbhAvena tadaMze bhAnavarNanamasabhavaduktikamityAzaGkA samAhitA / navabhedapakSe'pyanukAryyasya zAbde kathaM bhAnam / padavRttijanyopasthityabhAvAdata Aha-ayambhAva iti / padA'nupasthitatvAdityasya zAbdabodhe bhAnA'nupapatyeti zeSaH // *tatsiddhaye -- zAbdabodhajanakapadajanyopasthitaye ityarthaH // *zaktiriti / asambaddhasya tatsmRtijanakatvAditi zeSaH / tathAca padavRttijJAnajanyopasthiti sadbhAvAttasya zAbdaviSayatA sulabheti / abhede iti / abhedavi - parIkSA 1 zabdA iti SoDhA / kvacit - anukaraNasthale / *bhedena vivakSA - anukAryAnukaraNayorbhedena vivakSA / ayambhAvaH - paTAdityAdidhvaneranukaraNambhuvo vugityAdyakSarAnukaraNaJca / asarkaraNayordhva nimayatvavarNamayatvAbhyAmbhedaH / AkSiptayorarthapara tvazabdaparatvAbhedaH / tathA vAcyo no cet-bhedavivakSA no cet / viSayavidhayA tadantasyopasthitiranukaraNasya natvanukAryasyeti tadbhAnasiddhaye'nukArye'nukaraNasya zaktiH / *abhe 1
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmArthanirNayaH / yasya hetutvAt / svapratyakSarUpAM padajanyopasthitimAdAya zAbdabodhaviSaya topapattiriti / yadyapyatiprasaGgavAraNAya vRtijanyapadopasthitireva hetustathApya 225 darpaNaH vakSAyAmityarthaH / tatpakSe nirUpyanirUpakatvayorbhedanibandhanatvenAnukaraNe tadvRttyasambhavAditi bhAvaH / *hetutvAditi / upasthiti niSThajanyatAyAmanveti / *svapratyakSeti / anukaraNapratyakSa rUpAmityarthaH / * zAbdabodhaviSayatopapattiriti / ayamAzayaH - abhedapakSe svapratyakSarUpAmupasthitimAdAya yathA zAbde zabdasya bhAnaM tathaiva ghaTamAnayetyAdau ghaTA''dipadAnAmapi tAM sAmagrImAdAya bhAnasya durvAratayA zAbdabodhamAtrasya zabdaviSayakatvasiddhiH / taduktaM "svaM rUpam" iti sUtrabhASye "naitadvaktavyaM, kiM kAraNaM, zabdapUrvako sampratyayaH / Atazca zabdapUrvaH / yo'pi sau nAmnA''hUyate; nAma ca tena yadA nopalabdhaM tadA pRcchati, kiM bhavAnAheti / zabda pUrva kazcA'rthasya sampratyayaH / iha zAstre zabde sambhavAdarthasya nivRttiH" iti / tatra zabdapUrvako hItyAdinA zabdavRttijJAnasya padArthopasthityAdAvanvayavyatirekau pradarzya zabdapUrvaka ityAdigranthena prakArAntaraM pradarzyate / zabdavizeSaNaka ityarthaH / tadA'theM asambhave'rthavizeSaNatayopasthite zabde kAryyamityarthaH / tathAcoktabhASyAcchabdatadarthayorubhayorava zabdAdvAnam / yatra ca loke zabde itarapadArthAnvayabAdhastatrA'rthAze zabdasya vizeSaNatA / yatra tvarthe ' viSNumuccAraya' "agnerdak" ( pA0 sU0 4 / 2 / 33 ) ityAdau tatra zabdAMze'rthasya vizeSaNateti spaSTapratipatterviSayatvamanAdRtyeti vAkyapadIyAcceti / *atiprasaMgeti / ghaTo 'stItyataH samavAyenaikajJAnaviSayatvA''dinA vaupasthitasyA''kAzAdeH zAbde bhAnA''pattivAraNAyetyarthaH / *vRttijanyeti / vRttijJAnajanyetyarthaH / *padopasthitiriti / ghaTapadaM zRNvityAdau tAdRzapadopasthiterhetuparIkSA 1 de* - anukAryyAnukaraNayorabhede / *svapratyakSarUpAm* - anukaraNapratyakSarUpAm / zAbdabodhe sati svasvarUpasyetyAdiH / atiprasaGgeti / vRttizUnyasyApi bhAne'zva zabdAtpaTasyapi bodhApattirityatiprasaGgaH / vRttijanyapadopasthitirityasya vRttimato yA zabdajanyopasthatiH setyarthaH / anukAryyAnukaraNayorabhedapakSe viSayavidhayA svazabdajanyazabdapratyakSarUpopasthitistAmAdAya yathA zAbdabodhe zabdabhAnam, tathA ghaTosstItyAdAvapi zabdajanyopasthitisattvAttatrApi zabdasya bhAnaM sambhavatIti zAbdabodhavRttivAcyaviSayitA vyApakaviSayitAkatvaM zabdasya siddhamityAzayaH / taduktam- "svaM rUpa m'iti suutrbhaassye| "svaM rUpam" ityasya pratyAkhyAnasamaye "naitadvaktavyam / kiGkAraNam / zabdapUrvako hyarthasampratyayaH, Atazca zabdapUrvako, yo'pi hyasau nAmnAhUyate, "nAma ca yadAnena nopalabdham, tadA pRcchati kim bhavAnAheti, zabdapUrvakazcArthasya sampratyayaH, atra zAstre zabde kAryasya sambhavAdarthasya nivRttiriti / nanu vRttimataH zAbdabodhaviSayatvamityuktAvapi sambandhasya svapratiyogikatvaviziSTasya svasminnasatvAtkathaM 29 du0pa0
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 . darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre trAzrayatayA vRttimattvasya sttvaannaa'nuppttiH| nirUpakatAzrayatA'nyatarasambandhena vRttimata eva zAbdabodhaviSayatvaM kalpyata ityanavadyam / sambandhasyobhayanirUpyatvAt , padAdarthasyeva tadbodhakatvena svasyA'pi jJAnasambhavAcceti / - - darpaNaH tAyA darzanAt , prakRte ca tadabhAve'nukaraNasya zAbdaviSayatvaM durghaTamiti bhAvaH / *Azrayatayeti / idaM ca bodhakatvaM zaktirityabhyupetya / bodhyatvaM seti pakSe tu, nirUpakatayeti bodhyam / ___ nanvAzrayatAsaMsargeNa vRttimattvasyaiva zAbdabodhaviSayatve tantratve nirUpakatAsaMsageMNa vRttimataH zAbde bhAnA'nupatirata Aha-nirUpakateti prAmANikagauravasyAdoSatvAditi bhAvaH / *anavadyamiti / vRttinirUpakArthabodhakatvasyaiva prAtipadikatve tantratvAnnA'bhedapakSe tatsaMjJAprasaktiriti bhAvaH / nanu svapratiyogikatvaviziSTasambandhA'zrayatAyAH svasminnanabhyupagamena kathamanukaraNasya vRttimattatyata Aha-*sambandhasyeti / tadbodhakatveneti / pratyakSA''tmakazAbdabodhajanakatvenetyarthaH / tathAca hAdivAkyaprAmANyAt prakRte svasminnapi tAdRzasambandhAzrayatA'bhyupagamAnna tasya zAbde bhAnA'nupapattirityanayaiva rItyA zabdamAtrasya zAbde bhAna nirvAhyamiti bhAvaH / svIyapratyakSA''tmakabodhajanakatvasya vRttitvaM durupapAdam / zAbdabodhajanakapadArthopasthitijanakajJAnaviSayatA'vacchedakasambandhasyava ttvaat| na caitAdRzajJAnena zAbdabodhAt prAk zabdarUpapadArthopasthitirjanyate; nA'pi bodhakatve'pi bodhakatvavaditi jJAnaM tadAnImastIti yena sA'pi sambhAvyeta / tasmAt kathametaditi cet ?. ___ atra vadanti-sambandhasyetyAdigranthasya padavRttyupasthitenArthena sambandhA'vizeSAcchabdopasthitistataH zabdArthayorubhayorapi zAbde bhAnaM zabdavRttiprayojyatvasyopasthitidvaye sattvAdityarthaparatvAnoktA'nupapattiH / tatrA'rthasyevetyanantaraM bodhyatvAditi zeSaH / tadbodhakatvenetyatra tadA'vyavahitaprAgupasthitArthapadArthaparAmarzasyaivaucityAdarthabodhakatvenetyarthAt / taduktam yatsaMjJAsmaraNaM tatra na tadapyanyahetukam / piNDa eva hi dRSTaH san saMjJAM smArayituM kSamaH // iti / zAbdabodhastu vakSyamANahar2yAdivAkyaprAmANyAta kSaNavilambenaivA'bhyupagantavyaH / anukAryyasyA'bhedapakSe bhAnAya prakArAntaramevA'nusatavyamiti / pare tu-uktamate padArthopasthiteH zAbdabodhahetutAyAM tadavacchedakakoTau tattatsambandhAvacchinnavRttijJAnajanyatvanivezAvazyakatvena vRtteveMdhA praveze gauravam / anyataratvena sambandhaniveze tvanyataratvaghaTakabhedayorvizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAttattAdava. / parIkSA zabdasya zAbdabodhaviSayatvanirvAha ityata Aha-*sambandhasyeti / tadbodhakatyenavRttimadarthabodhakatvena arthabodhajanakatvamevAsmAkaM zaktistadAzrayatvena zabdasyApi jJAnasambhavAt /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmArthanirNayaH uktaJca vAkyapadIye grAhyatvaM grAhakatvaM ca dve zaktI tejaso yathA / tathaiva sarvazabdAnAmete pRthagavasthite // iti // viSayatvamanAgRtya zabdairnA'rthaH prakAzyate // iti ca / darpaNaH sthyameva / tadapekSayA'bhedapakSe sAdRzyasambandhenA'nukaraNAdanukAryopasthitistathopasthitasyA'pi tAtparyyavazAcchAbde bhAnaM vRttijJAnajanyatAvacchadakakoTau sAdRzyajJAnA'janyatvanivezAt / taddhatutAyAM na vyabhicAraH / ata eva 'gavityayamAha ityAdau na vibhktyutpttiH| vRttyArthabodhakatvarUpA'rthavattvA'bhAvenA'prAtipadikatvAt / spaSTazcA'yamartho "matau chaH sUktasAmnoH " ( pA0 sU0 5 / 2 / 19 ) ityatra bhaassykaiyttyoH|| ____ svapratiyogikatvaviziSTasambandhasya svasmin sattAM tejodRSTAntavyAjena darzayan svokte hrismmtimaah-*uktnyceti*| *grAhyatvam*-bodhyatvam / *grAhyakatvaMbodhakatvam / *ete*-grAhyatvagrAhakatve / *pRthagavasthite* / ityanena tayorasamanaiyatyaM darzayati / dIpAdirUpatejaso viSayasannidhAne zaktidvayaM loke pratyakSasiddham / tadasamavadhAne tu grAhyatvameva yathA, tathA zabdAnAmarthAbAdhe uktazaktidvayaM, tadvAdhe tu grAhyatvameveti tdrthH| "svaM rUpam" iti sUtrabhASyAdapyuktArthasyava lAbhAditi tasyaiva padyAntaramAhaviSayatvamiti* / svasya viSayatAmasampAdya zabdarartho na bodhyata ityarthaH / svajanyArthabodhatvasya svaviSayakatvavyApyatvAditi yAvat / ayambhAvaH-zabdArthayorabhedamate tanmUlakAdhyAsAcchabdAdA''kAravRttau jAyamAnA. yAM zabdenA'pi tasyAM svAkArasamarpaNamiti zAbdabodhasya shbdvissyktvsiddhiriti| ____ atra vadanti-"na so'sti pratyayo loke" ityuktatvAt kiM bodhatvA'vacchedena zabdaviSayakatvaM pratijJAyate, uta grAhyatvamiti padyadvayAcchAbdatvA'vacchedena tattvam / kiMvA zAbdatvasAmAnAdhikaraNyena / nAdyaH / ghaTAdipratyakSAvyavahitaprAsthale ghaTA. dipadopasthiteranaiyatyena tAdRzapratyakSasya ghaTAdipadaviSayakatvA'sambhavAt / evaM ghaTAdyanumitAvapi tadAnaM na sambhavati / vyApakatayA tadavacchedakatayA vA vyAptigrahe tdbhaanaat| tadanantara ghaTapadaM sAkSAtkaromi ghaTapadamanuminomItyanuvyavasAyA'bhAvAcca / na dvitiiyH| ghaTapadajJAnajanyopasthitestadvAcakapade'bhAvena tasya zAbdaviSaya. tvaa'smbhvaat| padajJAnasya sambandhijJAnavidhayA'rthasmArakatvena hastipakadarzanajanyahastyupasthitau hastipakasyeva tajanyA'rthopasthitAvudbodhakatAvacchedakapadasya viSayatvA parIkSA *ete*-dve shktii| vissytvmiti*| zabdasya viSayatvamanAdRtya kevalo'rtho na zabdai. rbAdhyata itynvyH| evaJca prAmANye viziSTo yo vRtyAzrayatvabodhastamAdAya zabdasya na zAbdabodhe bhAnAnupapattiriti rItyA sarvasya zabdasya zAbdabodhe bhAnamaGgIkArya miti bhaavH| dve zaktI pRthagavasthite ityanena tayoH zaktyoH samanaiyatyAbhAvo da: zitaH / tathAca yathA tejaso'rthasannidhAne zaktidvayavattA; tadabhAve grAhyatvameva; tathA
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreprasaGgAdanukAryAnukaraNayorabhedapate sAdhakamAhaata eva gavityAha bhU sattAyAmitIdRzam // na prAtipadikaM nApi padaM sAdhu tu tat smRtam // 27 // ___ "gavityayamAha" "bhU sattAyAm" ityevamAdayo yato'nukaraNazabdA anukAryAnna bhidyante, atasteSAmarthavattvAdyabhAvAd, "a. rthavadadhAtuH" (pAsU0 114 // 42) ityAdyapravRttau na prAtipadikatvaM, nApi padatvam / atha ca sAdhutvamityupapadyate / anyathA darpaNaH 'sambhavAcca / ghaTo na ghaTazabda itisArvajanInapratItyA zabdA'rthayostAdAtmye mAnA. 'bhAvena nA'rthAkAravRtteH zabdA''kAratAsambhavo'piH ghaTazabdabodhA'nantaraM ghaTapadaM zAbdayAmIti pratIteH sArvajanInatve kSaNavilambasahiSNutA sambhavedapi / na ca tasyAstathAtvamiti na kinycidett| api ca bhinne viSaye'numitisAmagrayA balavattA, yatra tAdRzA'numitisAmagrokAle kevalaghaTatvaviziSTaviSayikA zAbdadhIrjAyatAmitIcchAbalAd ghaTazAbdadhIstatra ghaTAMze tadbhAnaM durupapAdameva / ghaTazabdazAbdecchAvirahaviziSTabhinnaviSayakA'numitisAmagrayAH pratibandhikAyAH stvaat| nA'pi tRtIyaH / siddhasAdhanAt / viSNumuccArayetyAdau viSNvAdipadAnAM lakSaNayA zAbdaviSayatAyAH parairabhyupagamAt / uktabhASyAdapi kvacicchAbdabodhe zabdo viSaya ityarthasyaiva lAbhAt sati tAtparye kvacidanyatrApi vizeSyAM'ze tadbhAnAbhyupagame kSativirahAcca / ata eva nalAdInAM viziSya tattadrUpeNAnupasthitatve'pi, nalapadavAcyaH kazcidAsIditi sAmAnyazaktigrahAttatpadavAcyatvena teSAM bodhaH prAcInasammata upapadyate / abhede zabdabhAnaM tu, pare tvityuktabhASyasammatamatenaiva / ata eva tasmAdavikRtasyaiva bodhaH / harivacanAni tu praNavabrahmaNorabhedopAsanazraddhAtizayabodhakAni bhavantIti na tairvyAvahArikA'rthasya siddhistasmAcchAbdabodhamAtrasya zabdaviSayakatvaM na vicArasahamadhikamagre vyaktIbhaviSyatIti // 26 // parIkSA zabdasyApyarthAbAdhe ubhayavattA, arthAbhAve tu grAhyatvameveti darzitam / *prasaGgAditi* yaduktamprAk zabdo'pi yadi bhedeneti ttprsnggaadityrthH| *ata eva*-anukAryAnukaraNayorabhedAdeva / *ataH*-abhedAt / ayambhAvaH-zabdArthayostAdAtmyamiti hi siddhaantH| tAdAtmyaJca-bhedAbhedau / prakRte tvabheda eveti nArthavAcakatArUpavRttimatvamiti / *sAdhutvamiti*-'pratyayaH parobhavatyeva iti niyamavirodhena yasya pratyayaparatva. yogyatA tasya prtyyaabhaave'saadhutvmiti| prakRte tu prAtipadikatvasyaivAbhAvena pratyayaparatvayogyatA nAstIti sAdhutvamiti / naca yasya na pratyayaparatvayogyatA: tasya sAdhutvamiti ced ? gAvIgoNyAdInAmapyevaM jAtIyakatvAtsAdhutvApattiriti vAcyam ? ubu. ndira-nizAmane mAraNatoSaNanizAmaneSu jnyaa| vidhUgatyAmityAdinirdezAdanukaraNasya tathAtve'pyatra tathAtvakalpane mAnAbhAva iti bhAvAt / *anyathA--bhedapakSasyaivAGgI.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ naamaarthnirnnyH| 229 "pratyayaH" (paa0suu03|1|1) "parazca" "apadaM na prayuJjIta" iti darpaNaH *anyatheti / bhedapakSasyaivA'bhyupagame ityarthaH // *pratyayaH parazceti / niyamazAstrANAM niSedhamukhenA'pi pravRttaH pratyayaparaiva prakRtiH prayoktavyA, na kevaleti niyamamUlakasya "apadaM na prayuJjIta" iti niSedhavidheH pratyayayogyasya pratyayaM vinA prayoge'tikramaNAdasAdhutApatterityarthaH / asmanmate tu tasya pratyayayogyatvA'bhAvAnniSedhaviSa parIkSA kAre / *pratyayaH parazcetIti / niyamazAstrANAM niSedhamukhena pravRttipakSAbhiprAyeNedam / sAdhutvAdeva gavityayamityAdAvivAdezo bhavati / ____ atra kecit-'na so'sti ityAdinA svavAcyArthaviSayakajJAnatvavyApakaviSayitA. katvaM zabde sAdhyate / uta tAdRzazAbdatvavyApakaviSayitAkatvam , uta zAbdatvasAmAnAdhikaraNyam / nAdyaH-ghaTAdipratyakSasAmagrIkAle zabde sannikarSAbhAvena zabdabhAnAsambhavAt / evaM ghaTAnumitisAmagrIkAle'pi zabdesya vyAptigrahAdyabhAvenAnamitau tadbhAnAsambhavaH / evampratyakSAnumityanantaraM "ghaTazabdaM sAkSAtkaromi" "ghaTazabdamanuminomi" ityanuvyavasAyAbhAvena pratyakSAnumityostagAne mAnAbhAvaH / na dvitIyaH-ghaTapadajJAnajanyopasthiteH padaviSayakatvAbhAvena zAbde tadAnAnirvAhAt / kiJca padajJAnasya sambandhijJAnavidhayArthasmArakatvena sambandhino hastino hastipakasmRtau mAnAbhAvavatpadasyArthasmRtau bhAnasambhavaH / 'ghaTo na ghaTazabdaH' iti sArvajanInAnubhavena zabdArthayostAdAtmye mAnAbhAvazca / api ca bhinne viSaye'numitisAmagyA balavatvena tAdRzAnumitisAmagrIkAle ghaTazAbdabodho jAyatAmityAkArake. cchAsatve ghaTazAbdabodho jAyate, tadA zabdazAbdabodho jAyatAmityAkArakecchAyA abhAvena zabdasya shaabdbodhe-bhaanaanirvaahH| nApi tRtIyaH, viSNumuccArayetyAdito lakSaNAyA zAbdabodhasya prairpybhyupgmaadityaahuH|| ____ atredaM vaktavyam-sarvatrajJAne zabdasya vAcyArthasambandhasya bhAnamityeva siddhAntaH / pratyakSe sannikarSAbhAvAgAnAbhAva iti tu vaktumazakyam,jAtivyaktyostAdAtmyAvacchedenApi saha tAdAtmyasatvenendriyasambandhatAdAtmyasya sambhavAt / nacaivaM tadvAcakasya sarvasya zabdasya bhAnApattiriti vAcyam ? paranaye cakSuHsaMyuktasamavAyasannikarSeNa ghaTatvanirvikalpakakAle dravyatvasyApi nirvikalpakApatyA'dRSTavizeSasya kAlavizeSasya vA niyAmakatvaM kalpyate, tathA'smanmate'pi sambhavAt / "vRddhirAdaic" itisUtranidezena "omityekAkSarambrahma" iti zrotavyavahArabalena ca zabdArthayostAdAtmyAdevArthanirUpitavyAptyavagAhiparAmarzasyaiva zabdaviSayakatayA vizeSaNatayA vA zabdaviSayakatvasyAnumitau sambhavAcca / evaM tayostAdAtmyasya bhedAbhedarUpatayA'bhedasyodabhatatvavivakSayA ghaTaM sAkSAtkaromItyevAnubhavaH / padajanyA padArthasmRtistu zabdaprakArikaivabhavati / hastipakatvena hastipakasmRtau hastino'pi vizeSaNatayA bhAnambhavatyeva / evaM sati ghaTo na ghaTazabda ityanubhava upapadyatte-ityanubhavasiddhastadA "tasya vAcakaH praNavaH" iti yathA bhedasyodbhUtatvavivakSayA vyavahArastathA tadupapattiH
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreniSedhAdilakhanAdasAdhutApattirityarthaH // 27 // ..... iti zrIvaiyAkaraNabhUSaNasAre nAmA'rthanirNayaH // 4 // darpaNaH yatAyA evA'bhAvAttadatikramaNAprasaktaH sAdhutvAdeva ca tatrAdezAdirapi / anyathA bhASAzabdeSviva na tatpravRttiH syAditi bhAvaH // 27 // iti zrIbhUSaNasAradarpaNe nAmA'rthanirUpaNam // 4 // parIkSA kAryA-evambhinna viSayakAnumitisAmagrIkAle ghaTazAbdavodho jAyatAmiti yA icchA, tasyAH zabdaviSayakatvamapi na zAbdabodhe zabdabhAnapratibandhaka iti dik // 4 // 27 // iti nAmArthanirNayavivaraNam /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ - atha samAsazaktinirNayaH // samAsAn vibhajatesupAM supA tiGA nAmnA dhAtunA'tha tiGa tiGana // suSanteneti ca jJeyaH samAsaH SaDvidho budhaiH // 28 // darpaNaH atha samAsazaktinirNayaH / klapsazaktyaiva nirvAhAnna nAmasamudAyA''tmakasamAse'tiriktA zaktiriti mataM dUSayiSyan prasaGgAtsamAsA'rtha nirUpayitumAdau tadvibhAgapradarzanamityAzayenA''ha*samAsAniti // samAsatvaM ca zaktisambandhena smaaspdvttvm| ekArthIbhAvApanapadasamudAyavizeSo vA / ekArthIbhAve mAnaM ca "kiM punaH samartha nAma ? pRthagAnAmekArthIbhAvaH samarthavacanam / kva punaH pRthagAni, kaikArthAni / vAkye pRthagAnirAjJaH puruSa iti, samAse punarekArthAni-rAjapuruSa" iti samarthasUtrasthaM bhASyam / tanmUlikA vakSyamANA yuktayazca / tatraikArthatvamekopasthitiviSayA'rthakatvam / na tvekArthazaktatvam / ghttaadipdaanaampighttghtttvttsmbndhruupnaanaarthshkttvenaikaarthtaanaaptteH| nAnopasthitiviSayArthakatvaM pRthagarthakatvam / yathA vAkye-pRthakpadAnAmAkAGkSAdisahakAreNa viziSTArthapratyayaH / naivaM vRttau, kintvavayavazaktyA samudAyazaktisahakRtayA jAyamAnA padArthopasthitireva vizeSyavizeSaNabhAvA''pannaviziSTA'rthamavagAhate / "saMspRSTArtha, samartham" iti bhASyAt / rAjapuruSAdipadaM rAjasambandhavatpuruSAdau shktmityaakaarkshktigrhH| tatazca prAptAprAptavivekena viziSTazaktiH SaSTyAdyarthe paryavasyati / ata eva na tatra rAjAdau sundarA''dipadArthA'nvayaH / ekdeshtvaat| "devadattasya gurukulam" ityAdau tu gamakatvAt sa iti vakSyate / 'jahatsvArthavRttiH, 'padAnAmAnarthakyam" iti tu na samyak / mhaabaahurityaadaavaatvaadynaaptteH| bhUtapUrvagatyAzrayaNaMtu satyAMgatAvanucitam / taduktamjahatsvArthA tu tatraiva yatra rUDhivirodhinI / iti / parIkSA atha samAsazaktinirUpaNam / / nAmno nirUpaNasya prakrAntatvAtsamAsasyApi naamvishesstvnniruupyti*smaasaanityaadinaa*| samAsatvaJca-zaktisambandhesamAsapadavatvam / taccaikArthIbhAvApannapadasamudAyavizeSe kalpyate / ekArthIbhAve mAnaJca-"kimpunaH samartha nAma-pRthagAnAmekArthIbhAvaH samarthavacanam / ka punaH pRthagAni ? kaikArthAni ? vAkye pRthagAni rAjJaH puruSa iti| samAse punarekArthAni rAjapuruSa iti" samarthasUtrasthabhASyameva / etatsvIkAraprayojanaJcAne sphuTam / ekArthatvaJca samudAyazaktimahasahakRtAvayavazaktyA vizeSya
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre *supAM supA* // padadvayamapi subantaM, rAjapuruSa ityAdiH // supAM tiGA pUrvapadaM subantamuttarapadaM tiGantam / paryabhUSayat / anu. vyacalat / "gatimatodAttavatA tiGA'pi samAsaH" iti vAtikAt samAsaH // supAM nAnA // kumbhakAra ityAdiH / "upapadamati (paasuu02|2|10) iti samAsaH / sa ca "gatikArakopapadAnAM kRdbhiH saha samAsavacanaM prAka subutpatteH" iti paribhASayA bhavati subutpattaH prAka / atrottarapade subutpattaHprAgityarthaH / anyathA cammakrItItyAdau nalopAnApatteH // *supAM dhAtunA* // uttarapadaM dhAtumAtraM, na suptiGantam / kaTataH / AyatastUH / "kimvacipracchayAyatastukaTaprujuzrINAM dIrghazca" iti vAttikAt // *tiGa tiGA* // pibatakhAdatA pctbhRjtetyaadiH| "AkhyAtamAkhyAtena kriyAsAtatye" iti mayUravyaMsakAdyantargaNasU darpaNaH avayavA'rthaviruddho yatra samudAyArthastatraiva sA, yathA kRSNasarpAdAviti tadarthaH / ayameva pakSaH samAse khalu bhinnaiva zaktiH paGkajazabdavat / iti vadato mUlakRtaH sammataH / tathA sati paGkajazabdAdau pogarUDhayabhyupagamena taddRSTAntopanyAsasArthakyAt / jahatsvArthA vRttiriti pakSasya tatsammatatve svamate tasya pakSatayA tatra tadanabhyupagamena tadupanyAsA'nupapatteH spaSTatvAt / adhikamagre vakSyata iti / ___*gatimatodAttavateti / upalakSaNamidam , "saha supA"iti yogavibhAgasyA'pi / 'anuvyacalat' ityatrA'noya'caladityanena vezca'caladityanena yugapatsamAsaH / anviti subantena vyacaladiti samudAyasya samarthatvAt ; satyAM samAsasaMjJAyAM zAkalapratiSedhAdyaNAdezaH samAsA'ntodAttatvaM ca bhavati / tiDaikatvasyoktatvAt prakRtyarthavyApArasya saMkhyAnvayA'yogyatvAdvA na tataH subutpttiH| samayaparipAlakautsargikaikavacanasya tu tathA subantasyA'bhidhAnAdevA'pravRttiriti bhaavH| ___ *anyatheti / subutpatteH prAksamAsasaMjJA'bhyupagama ityrthH| na lopetyasya-a. padatvAdItyAdi / yadyapi "upapadam" (pA0sU0 2 / 2 / ) iti sUtre bhASye'nayoryogayonivRttaM "supsupA"ityuktaM, tathApyupapadamiti mahAsaMjJAbalAdeva pUrvapadasya subutpatyantaraM samAsa iti bhAvaH / prAksubupatterityekadezaprayojanapradarzanamiSeNa paribhASAyAH prayoja / parIkSA vizeSaNabhAvApannaviziSTArthAvagATekopasthitijanakatvam / *vAtikAditi / idamupalakSaNam , sahetiyogavibhAgasyApi / anuvyacaladityatrAnovya'caladityanena vezcAcaladityanena yugapat samAsaH / atra samAsasaMjJAprayojanaJca samAsAntodAttatvaM zAkalapratiSedhazca / *anyathA*-uttarapadeiti viziSyAnupAdaya sAmAnyataH subu.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| 233 trAt // *tiGa subantena* // pUrvapadaM tiGantamuttaraM subantam / jahistambaH / "jahi karmaNA bahulamAbhIkSaNye karizcAbhidadhAti" iti mayUravyaMsakAdyantargaNasUtrAt / ayaM SaDvidho'pi samAsaH, "saha supA" (paasuu02|1|4|)itytr yogavibhAgena bhASye vyutpAditaH spaSTaH zabdakaustubhAdau // 28 // svayaM bhASyAdisiddhaM tadubhedaM vyutpAdya prAcInavaiyAkaraNoktavibhAgasyAvyAptyativyAptyAdibhistallakSaNasya prAyikatvaM ca darzayati . darpaNaH namapi darzitam / subutpatteH pazcAt samAse hi svArthadravyaliGgasaMkhyAkArakANAM kramikatvasyAntaraGgambahiraGgabhAvamUlakasya "kutsite" (pA0sU0 5 / 3 / 24) iti sUtrabhASyasammatatvenA'ntaraGgatvAt subutpatteH pUrvaM TApi anadantatvAt , "krItAt karaNapUrvAt" (pA0sU0 4 / 1 / 10) iti GISo'nupapatteriti dik / / __ *bhASye vyutpAdita iti / tatra hi pratyekaM samAsasaMjJAvAraNarUpaM sahazabdaprayojanaM samudAye vAkyaparisamAptinyAyena parihRtya "evaM tarhi siddheyat sahagrahaNaM karoti tasyaitat prayojana yogAGgaM yathA vijJAyeta, sati yogAGge yogavibhAgaH kariSyate / saha sup samasyate / kena smrthenaa'nuvycldnupraavisht| tataH supA, supA ca saha sue samasyate / adhikArazca lakSaNaM ca, yasya ca samAsasyA'nyallakSaNaM nAsti tasyedaM lakSaNaM bhavati" ityuktam / tatrAdhikAraprayojanam-devadattaH pacatItyAdau samAnAdhikaraNena samAsasaMjJAvAraNaM bodhyam // 28 // *bhedamiti / ssaaddvidhyruupmityrthH| *prAcInetyAdi / yadyapi "avyayaM vibhakti" (pA0sU0 2 / 1 / 9) iti sUtre bhASye samudAyasya saMskAryatvena prAdhAnyAttasyaiva saMmRddhayAdayo vizeSaNAnIti samudAyAtsamRddhayAdInAM gamyamAnatvAdatrA'pyavyayIbhAvApattirityabhiprAyeNa "iha kasmAnna bhavanti sumadrAH sacchatra" iti prazne, "neSa doSaH, iha kazcit samAsaH pUrvapadArthapradhAna" ityAdisamAsalakSaNAnyuktvA nA'nna pU. rvapadArthaprAdhAnyaM gamyata iti samAhitam / tathApi naite samAsArthA nirdizyante ityAdinA pakSAntaropanyAsenoktalakSaNeSvanirbharasUcanAdadoSa iti bhaavH| *lakSaNasyeti // tatvaM sAdhAraNadharmavatvam / dhameM sAdhAraNyaM ca taditarA'vRtti. tve sati sakalatavRttitvam / yathA sAsnAzRGgavattvaM gorlakSaNam / tatra zRGgavattvaM gaganakRSNarUpAdInAM lakSaNatvavAraNAya satyantavRttitvasAkalyAnAM nivezaH / taduktam parIkSA tpatteH prAk samAsasaMjJAsvIkAre / *bhASye vyutpAdita iti / tatra hi "sahagrahaNasya samudAyasya saMjJA yathA syAnnAvayavAnAmityetat / samudAye vAkyaparisamAptyaprasiddhaH, kintu sahagrahaNaM yogavibhAgena samarthena saha samasyate, tena paryabhUSayadityAdi siddhayati / tataH supeti, atra prathamAntaM subgrahaNamanuvartya subantasahitaM subantaM samAsasaMjJakamityAzritya yasyAnyallakSaNaM nAsti, tatra samAsasaMjJAsAdhakametat" ityAdikathitam // 28 // 30 da0 pa0
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAresamAsastu catuti prAyovAdastathAparaH / yo'yaM pUrvapadArthAdiprAdhAnyaviSayaH sa ca // 29 // bhautapUrvyAt so'pi rekhAgavayAdivadAsthitaH / caturdhA avyayIbhAvatatpuruSadvandvabahuvrIhibhedAt / ayaM praayovaadH| bhuutpuurvH| dvanbhUH / kArAbhUH / aaytstuuH| vAgarthAviva / ityAdyasaGgrahAt / __ tathA puurvpdaarthprdhaano'vyyiibhaavH| uttarapadArthapradhAnastatpuruSaH / ubhayapadArthapradhAno dvandvaH / anyapadArthapradhAno bahuvrIhiH ityAdi lakSaNamapi prAyikam / unmattagaGgam / sUpaprati / arddhapi darpaNaH "lakSaNe tAnyeva padAni deyAni yairavyAptyativyAptyasambhavadoSA vAryyanta" iti / tatra lakSye lakSaNA'sattvamavyAptiH / alakSye tatsatvamativyAptiH / lakSyamA. trA'vartanamasambhavaH / udAharaNAni vakSyante / asAdhAraNadharmavattAjJAnAttaddharmAzraya itarabhedA'numitivyavahArazca phalam / yasya tu dharmasya kevalA'nvayitvaM taddharmajJAnasya tu vyavahAramAnaM tat / taduktam vyAvRttirvyavahAro vA lakSaNasya prayojanam / iti // *prAyovAda iti* // prAyazasteSAmupalabhyamAnatve'pi anyeSAmapi keSAM cidupalabdhirityarthastadeva vizadayati-*bhUtapUrva ityAdi / eSAM vakSyamANayatkiJcillakSaNAkrAntatve'pi tattadadhikArIyasUtrA'nuziSTatvAdasaMgraho bodhyaH, samAsA'dhikArIyasUtrAnuSThitatvAdvibhAge tadasaMgrahe iSTApatterayogAt // _ *pUrvapadA'thetyAdi* // prAdhAnyaM ca samAsaghaTakapadArthaprakAratAnirUpitamukhyavizeSyatvam / tathAca-pUrvapadArthavizeSyakabodhajanakatvamavyayIbhAvatvamityarthaH / evamayo'pi / upakumbhamityatra kumbhanirUpitasAmIpyasya vizeSyatayA bodhAd rAjapuruSa ityAdau rAjasambandhipuruSottarapadArthasya pItA'mbara ityatra pItA'bhinnA'mbarasamba parIkSA *ta dam*-samAsabhedam / tathAparaH,*-aparo'pi vAdastathA prAyovAdaH / aparavAdamevAha-*yo'yamityAdinA / *bhUtapUrva iti* / atra hi-"supsupA" ityanena samAsasaMjJA bhavati / ayaM ca samAso'vyayIbhAvAdisaMjJAvinirmukta iti suprsiddhmev| pUrvapadArthaniSThA yA samAsaghaTakapadAntarArthaniSTaprakAratAnirUpitA mukhyavizeSyatA tannirUpitavizevyitAzAlibodhajanakaH / yathopakumbhamityAdiH / ekamagre'pi / *ubhayapadArthapradhAna iti* / dhavakhadirAviti yathA, sAhityaviziSTau dhavakhadirAviti bodhAt / *anyapadArthapradhAna iti / citragurityAdi ythaa| atra hi bahuvrIhighaTake pade prathamAnte tato'nyadyatpadaM SaSThyantaM tadatheM samAsAGgIkArAt / *unmattagaGgamiti / unmattA gaGgA yasmindeze ityarthe'vyayIbhAvasamAse'nyapadArthaprAdhAnyasatvAd bahuvrIhi. lakSaNAtivyAptiH / *sUpapratIti* / sUpasya leza ityarthaH / *arddhapippalIti* /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| 235 pplii| dvitraaH| zazakuzapalAzamityAdau parasparakhyabhicArAt / tathAhi-unmattagaGgamityavyayIbhAve pUrvapadArthaprAdhAnyAbhAvAvyAptiH / anyapadArthaprAdhAnyAd bahuvrIhilakSaNAtivyAptizca / "anya. padArthe ca saMjJAyAm" (paasuu02|1|21|) iti samAsAt / sUpapratItyavyayIbhAve uttarapadArthaprAdhAnyAttatpuruSalakSaNAtivyAptiravyayIbhAvAvyAptizca / "sup pratinA mAtrAthai" (paa0suu02|1|6) iti samAsAt / arddhapippalIti tatpuruSe pUrvapadArthaprAdhAnyasattvAd avyayIbhAvAtivyAptistatpuruSAvyAptizca / "maddhaM napuMsakam" (pA0sU0 2 / 2 / 2) iti samAsAt / / evaM pUrvakAya ityAdau draSTavyam / dvitrA itibahuvrIhAvubhayapadArthaprAdhAnyAd dvandvAtivyAptibahuvrIhyavyAptizca / zazakuzapalAzamityAdidvandve samAhArAnyapadArthaprAdhAnyAt bahuvrIhyativyAptirdvandvAvyAptizca syAditi bhaavH| siddhAnte tvavyayIbhAvA'dhikArapaThitatvamavyayIbhAvatvamityAdi darpaNa: ndhino'nyapadArthasya, dhavakhadirAvityatra sAhityApannadhavakhadirayoH pUrvottarapadA'rthayovizeSyatayA bhAnAd yathAyathaM lakSaNasamanvayaH // *vyabhicArAditi // yadyapi vyabhicAro'tivyAptireva, tathApi prakRte doSatvena vyabhicArapadenobhayaM lkssyte| tadvakSyati*avyAptiriti / tAmevA'bhinayena pradarzayati-*tathAhItyAdi* // *puurvpdaartheti| unmattAdipadA'rthetyarthaH / evamagre'pi // *avyayIbhAvalakSaNeti* // pUrvapadA'rthavizeSyakabodhajanakatvarUpatallakSaNAsattvarUpetyarthaH // *anyapadArthaprAdhAnyAditi // samAsAghaTakasaptamyarthA'dhikaraNavizeSyakabodhajanakatvAdalakSye lakSaNasattvarUpetyarthaH // *bahuvrIhIti* // tallakSaNetyarthaH / evamagre'pi / nanu tarhi kAnyavyayIbhAvAdilakSaNAnItyata Aha-*siddhAnte viti* // lakSya. tA'vacchedakaM tu zaktisambandhenA'vyayIbhAvAdipadavattvam / bhUtapUrvA''dInAM lakSyatA'vacchedakA'nAkrAntatvAt tadasaMgraho na doSAyeti bhAvaH // jahatsvArthavRttipakSama parIkSA pippalyA arddhmityrthaat| kAyasya pUrvo bhaagH| "pUrvAparAdharottaram" iti samAsAt / *dvitrA iti* / saMkhyayA'vyaya" iti samAsaH / dvau vA trayo vA dvitrAH, dvianyatarA ityarthAt / *samAhArAnyapadArtha iti* / samAhArarUpAnyapadArthasya prAdhAnyAt / dvandvAvyAptiriti / dvandvalakSaNAvyAptiH / ubhayapadArthasya mukhyavizeSyatva. virahAt / na kevalamuktalakSaNAnAmavyAptyativyAptI, kintUktalakSaNAnAM lakSyamAtrAvRttitvenAsamyak ityarthaH / idamasambhavAdabhidhAnaM jahatsvArthAvRttimatena, tatpakSe pUrvottarapadayoranarthakatvena kutrA'pi vRtyoH pUrvottarapadayorarthabodhakatvAbhAvenoktalakSaNAnAM samanvayo bhavati / vastutastu vakSyamANarItyA pUrvapadasyaivAnarthakatvaM rAjapuruSAdipade
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAredraSTavyam / asambhavazvaiSAmityAha-bhautapUAdityAdi // rekhAgavayAdiniSThalAgRlAdervAstavapazvalakSaNatvavadeteSAmapi na samAsalakSaNatvam / bodhakatA tu tadvadeva syAditi bhAvaH // 26 // ___ nanu pUrvapadArthaprAdhAnyAdi samAse suvacam / tathAhi "samarthaH padavidhiH" iti sUtre bhASyakArairanekadhokteSvapi pakSeSu jahatsvArthA'. jahatsvArthapakSayorevaikArthIbhAvavyapekSArUpayoH paryavasAnaM labhyate / darpaNaH valambya mUlamavatArayati-*asambhavazcaiSAmiti // asya jahatsvArthavRttipakSa ityAdiH // eSAM-lakSaNAnAm / asambhavo-lakSyamAtrA'vartanamityarthaH / tatpakSe pUrvottarapadayostattvena kutrA'pi vRtterabhAvena tadarthaghaTitAnAM teSAmupakumbhAdAvasambhavAditi bhaavH| mUle // *bhauteti // zAbanityatAvAdimate yathAzrutabhautapUrvyasyA'pyavyayIbhAvAdAvasambhavAdAha-*so'pIti // vyavahAropItyarthaH ||rekheti* ||anysy kathamanyadharmabodhakatvamata AzayaM prakAzayati sAre-rekhAgavayetyAdi* // *tadvadeveti // rekhAgavayAdivadevetyarthaH / yathA gavayAdAvavidyamAnamapi rekhAgavayAdiniSTarekhAkRtipucchaM gavayAdipucche sAdRzyamUlakA'bhedA'dhyavasAyAd gavayAdibodhakam , tathA samAse'vidhamAnamapi vigrahavAkyaniSThapUrvapadArthAdiprAdhAnyaM sAdRzyAd avyyiibhaavaadibodhkmityrthH||29|| ___ ajahatsvAthavRttipakSe pUrvapadArthaprAdhAnyavyavahAro na punaH durUpapAda ityAzayena mUlamavatArayati-*nanviti // * anekadhokteSviti // "atha teSAM bruvatAM kiM jahasvArthA vRttirAhosvidajahatsvArthA" ityAdinetyAdiH / *ekArthIbhAvavyapekSeti // ekArthIbhAvastUktaH / vyapekSA tu samastapadAnAM parasparasAkAGkSatvam / *paryavasAnaM parIkSA pUrvakAyAdau tUttarapadasyeti tatrApyuktA vyavasthA na sambhavatIti bodhyam / mUle*bhautapUrvyAditi / so'pi pUrvapadArthaprAdhAnyAdivyavahAro bhautapUAdAzrito rekhAgavayAdivadityanvayaH / zabdAnAM nityatvena samAsasaMjJApravRttikAlApekSayA yaH pUrvakAlastasmin samAsaghaTakapUrvottarapadasajAtIyaM yatpadaM tasya yo'rtho jJAtastasyedAnImprAdhAnyamiti kalpanaiva samudAyasyAkhaNDasya bodhakatvAditi bhaavH| nanvanyasyAnyalakSaNatvaM kathamata Aha-rekhAgavayAdivaditi* / lomavallAGgalavatvaM pazorlakSaNaM tattvam-vAstavam-gavaye varttate, rekhArUpagavaye tu tannAsti yadyapi, tathApi rekhAvizeSeNa sAjAtyAropAyathA gavayAdipratItistathA pUrvapadArthapradhAna ityAdi vyavahAraH / vastutastu tathA nAstIti bhAvaH / pUrvapadArthaprAdhAnyaM vastugatyA vAkye'sti, tatsamAse AropeNAzrIyata ityavidyamAnasyApi lakSaNatvam // 29 // / nanu jahatsvArthAvRttiriti pakSe pUrvapadArthaprAdhAnyAdikaM vAstavikaM samAse'pi sambhavatItyAzayena zaGkate-*nanviti / *anekadhokteSviti / jhtsvaarthaavRttiraahosvidjhtsvaarthetyaadi| *jahatsvArtheti / jahatsvaM yasya sa jahatsvaH, jaha
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaaNsshktinirnnyH| 237 tatrA'jahatsvArthapakSe uktavyavasthAnA'sambhavinItyAzaGkAM manasikRtya Aha jahatsvArthAjahatsvArthe dve vRttI te punastridhA // 30 // bhedaH saMsarga ubhayaM veti vaacyvyvsthiteH| jahati padAni svArthaM yasyAM sA jahatsvArthA / pade varNavad vRttau padAnAmAnarthakyamityarthaH / ayambhAvaH-samAsazaktyaiva rAja darpaNaHlabhyata iti // samarthasUtrabhASyaparyAlocanayA tu ekArthIbhAvaH sAmarthyamiti pakSa eva vRttidvayasvIkAro borAbhedena, kintu, "atha ye vRttiM varttayanti kiM te AhuH" ityAdibhASyAda vAkyAdeveyaM vRttiniSpannetimatamavalambyA'yaM vicAra iti labhyate / smaasshktyaivetyevkaarennaa'vyvshktivyvcchedH| dRSTAntamAha-*vRSAdipadAnAmiveti // AnupUrvyantaraghaTakatvAbhAvaviziSTA'nupUrdhyA eva zaktatAvacchedakatvena vRSabhAdipadAntargatavRSAdisamavetAnupUrtyA zaktatA'navacchedakatvavat samAsA'ntargatarAjAnupUrvyAH shkttaavcchedktvaa'smbhvaadityrthH| anyathA rAmAdipadAdagnyAdInAmavayavArthAnAmapi padArthopasthitizAbdabodhayorApattiravAntarasubutpattyApattirdhanaM vanamityAdau jaztvA''patizca / vAkye tu padAnyarthavantyeva / rAjasambandhI puruSa ityAdyarthe rAjJaH puruSaH, puruSo rAjJa ityAdiviziSTAnupUrvIdvayasya zakyatAvacchedakatvakalpanApekSayA padazaktikalpanAyA eva laghIyastvAditi bhaavH| ___ na caitatkalpe viziSTarUpopAdAnavihitA''tvA'nApattyA,mahAbAhuH, supanthA ityAdau dossH| anarthakatvAd / evamarthavattvanibandhanaprAtipadikatvAbhAvena nalopAdyanApattizceti vAcyam / vRttiprAgbhAvinamarthavatvamAropya tattattAtparyasya sUpapAdatvAt / iTa ca-"pratyayottarapadayozca" ( pA0 sU0 712 / 17 ) iti sUtre bhASye spaSTam / __ nacaivaM 'vApyazva' ityAdau na doSo jahatsvArthAyAM vRttAvAnarthakyAt "IdUtau ca saptamyarthe" ( pA0 sU0 1 / 1 / 19) iti sUtrasthabhASyavirodho duSpariharaH / AropitArthavatvasya samAsA'ntargatapadeSu svIkArAditi vAcyam / arthagrahaNasAmarthenAropi parIkSA svo'rtho yasyAM sA jahatsvArthA / svazabdo'tra svIyaparaH / avayavArthavirudo yatra samudAyArthastatra jahatsvArthA yathA sthantarapravINAdizabdeSu / ata eva- . __"jahatsvArthA tu tatraiva yatra ruuddhivirodhinii"|| ityabhiyuktA vadanti / atraikArthIbhAvazabdArthaH prAguktaH / vyapekSA tu svArthaparyAvasAyinAmpadAnAmAkAGkAdivazAtparasparasambandhaH / yathA-rAjJaH puruSa ityAdi vAkye / *tatra*-pakSayormadhye / rAjapuruSAdipadeSvajahatsvAthaiva vRttiriti tatrottarapadArthapradhAna iti vyavahAro yukta evetyaashyH| uktAtsamarthasUtrasthabhASyAdekArthIbhAvaH sAmarthyamityeva labhyate tatra vRttidvaividhyaM pryogbheden| te-vRttii| vidheti / traividhyaM vAcyabhedenetyAha-*bheda ityAdinA* / uktA jahatsvArthatyasya vyutpattirvAkyadRSTArthasya vRttau sattvapame sarvathA padAnAmanarthakatvamiti mtaabhipraayennetyaah-*jhtiiti*| *rAjavi.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre viziSTapuruSabhAnasambhave na rAjapuruSapadayorapi punastadbodhakatvaM kalpyam / vRSabhayAvakAdipadeSu vRSAdipadAnAmiva / darpaNaH tArthasya tatrAgrahaNAdityAzayAt / ekasyaiva padasya vRttitatprAkkAlayorarthavatvAnarthavatve ca prayogA'nurodha eva zaraNam / yogarUDhisthale tu yogAntarbhAveNa zaktyabhyupagamAnna tducchedo'pi| nacA'tra pakSe rAjAdipadaiH sarvathA svArthatyAge tadbhAnaM na syAttasmAccaikapadArthAsparapadArthe vizeSaNamiti vyavahAra iti vAcyam / viziSTenaiva rAjAdiviziSTapuruSAdhupasthApanenA'dyadoSAbhAvAt / athavA'nvayAda vizeSaNaM bhavatIti bhASyeNa dvitIyasyApi samAdhAnAt / niSkIrNAsvapi sumanaHsvAmodAnvayamAtreNa yathA campakapuTavyavahArastathA sadRzArthA'nvayamAtreNa rAjAdipadArthaH puruSe vizeSaNamiti vyavahAra iti tadartha iti jhtsvaarthvRttipkssoppttiH| parantvevaM hi dRzyate loke 'puruSo'yaM parakamaNi pravarttamAnaH svaM karma jahAti, tadyathA takSA rAjakarmaNi pravarttamAnaH svaM karma jhaati| evamuktam-yadAjA puruSA'rthe vartamAnaH svamartha jahyAdupaguzcA'patyArthe vartamAnaH svamartha jahyAditi bhASyAdetatkalpe'pi pUrvapadA'tha eva jahatsvArthatvaM labhyate iti // parIkSA ziSTapuruSeti / rAjasambandhaviziSTapuruSetyarthaH / *na rAjapuruSapadayorapIti / vRtti. ghaTakayorityAdiH / tatra dRSTAntamAha-vRSabhetyAdi / vRSetyAnupUrvIyamapi vRSatvAvacchinnazaktatAvacchedakAnupUrvyantaraghaTakatvAbhAvavatI yA saivetivRSabhapadAntargatavRSapadAnupUrvI na shkttaavcchedikaa| anyathomAdhavapadAdapi mAdhavasya pratItyApattiH, dhanaM vanamityAdisamudAyaghaTakapratyekavarNasyApi bodhatvApattau pratyekavarNasyApi prAtipadikatvApattau jstvaadyaapttiH| vAkye-rAjJaH puruSa ityAdau tu pratyekampadAnupUrvyApi zaktatAvacchedikA puruSo rAjJa ityAdibhyo'pi tAdRzArthapratIteH / nacaitatkalpe"mahAbAha" "sapanthA" ityAdAvAtvAdyanApattivRttighaTakAnAmanarthakatvAditivAcyam ? vRttiprAgabhAvinamarthavattvamAropya tattatkAryapravRttaH / nacAropitArthavatvaM samAsAntargate'pi cedvApyazvanadyAtirUpasamudAyaghaTakavyApyAdipadAnAmapi saptamyarthavRttitvAtpragRhyatvamarthagrahaNe "IdUtau ca saptamyarthe" iti sUtre kRte'pi durvAramityarthagrahaNapratyudAharaNapradarzanaparabhASyavirodha iti vAcyam ? tatra sUtre'rthagrahaNasAmarthyAdanAropitasyaiva saptamyarthavRttitvasyAzrayaNAt paGkajAdiyogarUDhe tu pratyekaM padArthAnupUrvyA api shkttaavcchedktvmrthprtiitidrshnaadaashriiyte| nacAtrapakSe rAjapuruSAdisamudAyaghaTakarAjAdipadasyAnarthakatve rAjJo vizeSaNatayA tajjanyabodhe bhAnanna syAditi vAcyam ? tatra rAjapuruSetyAnupUrvyAH, zaktatAvacchedakatvena taddharmAvacchinnAdrAjasambandhavAnpuruSa ityAkArakasya zAbdabodhasya svIkAreNa rAjatvAvacchinne vizeSaNatvavyavahAraH campakAdivAsitatilAdijanyatailAdAvAmodAnvayadarzanena campakapuTa ityAdi vyavahA. ravat / ayamasmin pakSe vizeSaH / "yathA takSA rAjAdikarmaNi pravarttamAnaH svamartha jahAtyevaM rAjAdipadamapi svamartha jahyAt / evaM hi dRzyate loke puruSo'yamparakarmaNi pravarttamAnaH svamartha jahAtItivat" iti bhASyeNa pUrvapadameva svamartha jahAtIti /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| 239 anyathA rAjapadena vigrahavAkya iva, rAjJaH svAtantryeNopasthitisatvAd, Rddhasya rAjJaH puruSa ityatreva Rddhasya rAjapuruSa ityAsyApyApatteriti / ___ *ajahaditi* / na jahati padAni svArthaM yasyAM sA ajahatsvArthA / .. - ayamabhiprAyaH-rAjapuruSAdisamAsAdau nAtiriktA zaktiH / kalpakAbhAvAt / klaptarAjapadAdevArthopasthitisambhave tatkalpanasya gauravaparAhatatvAJca / klaptazaktityAgo'pyaprAmANikaH kalpyeta / tathAcAkAhAdivazAt klaptazaktyaiva viziSTArthabodhaH / ayameva vyapekSApakSo matAntaratvena bhApyakArairuktaH / darpaNaH *anyatheti / vRttau vyapekSArUpasAmarthyAbhyupagame ityrthH| ityasyA'pItyapinA rAjapuruSo bhAryAyAzcetyekatra dvayamiti viSayatAzAlibodhajanakasya samuccayaH / *Apatteriti / asmanmate tu padArthaikadezatvAnede'pi zaktyabhyupagamena rAjakIyabhinnatvenA'vagate vizeSaNA'ntarA'yogAcca na seti bhAvaH / ajahatsvArthavRttipakSasya bhASyA'nusAreNA'nyathaivopapAdanAda vyapekSAsAmarthya meka ityekIyamatAzritAmanusRtyAha-*ayamabhiprAya iti / *nAtirikteti / kluptapratyekavRttyatiriktetyarthaH / kalpakasyA' nyathA'nupapattirUpapramANasyAbhAvAdityarthaH / nanu viziSTA'rthAnupapattireva tatkalpikA bhaviSyatItyata Aha-*klapta iti / *tatkalpanasya* / viziSTazaktikalpanasyetyarthaH / nanu syAdevaM yadyetatpakSe pratyekapadazaktikalpanA, saiva neti va gauravA'vasaro'ta Aha-*klaptazaktIti / vRttiprAkkAle klRptA yA pratyekapadazaktistatparityAga ityarthaH / kAlabhedenA'pyekasyaiva shbdsyaasrthvttvaa'nrthktvyoviruddhtvaat| nalopAdivyavasthA'nupapattyA ca vRttidazAyAM tatsvIkArasyaivocitatvAditi bhaavH| ___nanu pratyekazaktyA tattatpadArthopasthitAvapi viziSTe zaktyanaGgIkAreNa tadanupasthityA kathaM tasya zAbdaviSayatetyata Aha-*tathA ceti / *aakaaksseti| adipadAdyogyatA''diparigrahaH / rAjapadAvyavahitapuruSapadattvAdirUpAkAGkSAdikAraNasamavadhAnAdityarthaH / tathAca. pratyekapadArtho'pasthitisahakRtA''kAGkSAdibhireva viziSTabodhasambhavena tatpUrva viziSTopasthityapekSA yasyai sA kalpyeti bhAvaH / *ayameveti / parIkSA *anyathA-pUrvapadasyA'pi vAkyabodhasvIkAre / *Rddhasya rAjJaH puruSa ityatreveti / tatra rAjJo yathA na padArthaikadezatvantathA samAse'pi syAditi / ___ajahatsvArthA vRttiriti pakSasyopapattimAha-*ayamabhiprAya ityAdinA* *klaptazaktiketi / vAkye klaptA zaktiryeSAM rAjAdipadAnAM tebhya evetyarthaH / *ayameva*jahatsvArthA vRttiriti pakSa eva /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArenacAtra mate samAse Rddhasyeti vishessnnaanvyaapttiH| "savizeSaNAnAM vRttina vRttasya vA vizeSaNayogo na" iti vAtikAt / tathAcaitanmatavAdinAM pUrvottarapadArthasattvAd pUrvapadArthapradhAna ityAdivyavasthA sUpapAdeti bhAvaH / prasaGgAd vRttibhedamapi nirUpayati-*te punariti* // dve api vRttI trividhe vAcyatraividhyAt / vAcyamevAha-*bheda ityAdi* // bhedaHanyonyAbhAvaH / tathAca-rAjapuruSa ityAdAvarAjakIyabhinna iti bodhaH / asyAvAcyatve ca rAjapuruSaH sundara itivad, rAjapuruSo devadattasya cetyapi syAt / vAcyatve tadvirodhAnnaivaM prayoga iti bhAvaH / rAjasambandhavAnityeva zAbdaM bhAnam , bhedastUttarakAlamupatiSThata darpaNaH ayamabhiprAya ityAdinokta evetyarthaH / bhASyakArairityasya parasparavyapekSAM sAmarthya meka ityAdineti zeSaH / uktApattimuddharati-*nacAtreti / *anvayApattiriti / yathAzrutA'bhiprAyeNa sambandhilakSaNAyAmApatterabhAvasya vakSyamANatvAt // *prasaGgAditi / smRtikAlA'vacchinnopekSAnarhatA'vacchedakadharmavattvAdityarthaH / zvRttibhedamiti / vRtteH samAsAdivRttabhedaM bhedsNsrgaadiruupaa'rthkRtmityrthH| taduktaM bhASye-"sAmarthya nAma bhedaH saMsargo vaa| apara Aha-"bhedasaMsargo vA sAmarthyam" iti / yadi vRttA bhedasaMsargo na syAtAm , tadA sAmarthyameva na syAttadAtmakatvAtsAma. rthyasyetyatastadarthakatvaM tasyeti tadbhAvaH / *bheda iti / saMsargAvinAbhAvitvAdanumIyamAnatAdAtmyasambandhA'vacchinnapratiyogitAkAbhAva ityarthaH / tadevAha-*anyo parIkSA *Apattiriti / padAthakadezatvAbhAvAditi zeSaH / *vRttasya-padAntarArthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratApanArthasya / *etanmatavAdinAm / ajatsvArthAvRttiriti pakSavAdinAm / vizeSyavidhayAbhAnAtsamAnArthe tUbhayamate'pi vizeSaNAnvayo bhavati / pUrvamate'pyupapAditarItyA svapadArthatyAgAbhAvAt , ayamapi pakSo "vyapekSAsAmarthyameke" ityAdinA bhASye darzitaH / ___ *prasaGgAt / vRttinirUpaNaprasaGgAt / *vRttI iti / samAsAdivRttI ityarthaH / *bheda ityAdIti / eSAM vAcyatye mAnantu "sAmarthyannAma bhedaH, saMsargo vA apara Aha-bhedasaMsargo vA sAmarthyam" iti bhASyameva / *anyonyAbhAvaH / tAdAtmyasamba. ndhaavcchinnprtiyogitaakaabhaavH| yadi vRttijanyabodhe bhedasaMsargayo nanna syAttadA sAmarthyameva na syAt, sAmarthyasya tadAtmakatvAditi bhAvaH / yatkiJcitpratiyogikabhedasya kevalAnvayitvAttadbhAnamavyAvarttakamata Aha-*tathAceti / bhedasya vAcyatve yuktimapyAha-*asyAvAcyatva ityAdinA* / bhedasya bhAne pratiyogitAvacchedakadharmaghaTakatayA saMsargabhAnamAvazyakamiti tasyaiva vAcyatvamAha-*rAjasambandhavAniti / vyapekSApakSe vAcyatraividhyAvRtti traividhyam / vastutastu-vakSyamANarItyA vyapekSApakSasya tyAgAdeva zAbdabodho na, kintu rAjapuruSAdipadAdAjapadasannidhAnavazAdrAjasambandha
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH / ityAzayenAha-*saMsarga iti // vinigamanAviraham, asvAmike'pi rAjapuruSa ityAdiprayogApattizca manasi kRtvobhayaM vAcyamityAha*ubhayaM veti / tathAcA'rAjakIyabhinno rAjasambandhavAMzcAyamiti bodhaH // 31 // vyapekSAvAdasyaiva yuktibhASyaviruddhatvAt tanmUlakaH pUrvapadA'rthapradhAna ityAdyutsargo'pyayuktaH / kintu rekhA gavayanyAyenotsago'pi paramparayaiva bodhaka ityAzayena samAdhatte samAse khalu bhinnaiva zaktiH paGkajazabdavat // 32 // bahUnAM vRttidharmANAM vacanaireva sAdhane syAnmahad gauravaM tasmAdekArthIbhAva AzritaH ||33|| darpaNaH 241 nyAbhAva iti // *saMsarga iti / bhedA'vinAbhAvitvAdanumIyamAnabhedo -- bhedamUlakaH saMsarga ityarthaH / vastutastu "bhedasaMsarge vA sAmarthyam" iti bhASyasya rAjAdipadasamabhivyAhRtapuruSAdipadena rAjAdiviziSTapuruSAdirUpaviziSTA'rthasyaiva bodha ityabhiprAyaH / na tu bhede pRthakzaktibodhakaM tat / tAdRzabodhAnanubhavAt / rAmakRSNAvityAdidvandve bhedasya vAcyatayA durupapAdatvAcceti // 31 // *vyapekSAvAdasyeti / avyavahitoktavidhayA varNitasyeti zeSaH / uktA'jahasvArthapakSasya tu nirduSTatvameveti bhAvaH / *evaM yuktIti / uktavakSyamANetyarthaH / *bhASyeti* / "nAnAkArakAnnighAtayuSmadasmadAdezapratiSedhaH" ityAdibhASyadUSita parIkSA viziSTapuruSAdiviSayaka eva bodhaH / bhedasya bhAnantu sarvatra na sambhavati, dhavakhadirAvityAdAvubhayapadArthayoH samatvAditi bodhyam / nacAnyonyAbhAvabhAnAnupagame rAjapuruSa iti samudAyajanyazAbdabodhasyA rAjakIyatvaprakArakajJAnaM pratibandhakatvanna syAditi vAcyam / arAjakIyatvasya rAjasambandhAvacchinnapratiyogitAkabhedarUpatayA arAjakIyatvavadrAjasambandharUpatvena tatprakArakajJAnasya pratibandhakatvasambhavAt / rAjapuruSo devadattasya cetiprayogasya vAraNantu tena sambandhenaikavizeSaNaviziSTe vizeSye tatsajAtIyasambandhena vizeSaNAntarAnvayabodho netyAzrayaNAdbodhyaH // 31 // paramparayA vRttivAcyArthabodhakavigrahavAkye yo rAjJa ityaaderrtho| dRSTastasya satvadarzanamAtreNa bodhaka ityevamparamparA bhinnaiveti / rAjapuruSa ityAdisamudAyasya rAjasamba-ndhavatpuruSAdau zaktiH, avayavazaktito bhinnA / paGkajAdizabdasya padmatvAdyavacchinne zaktiH paranaye'pyastIti tasyA dRSTAntatvenopanyAsaH - paGkajazabdavaditi / *vRtti-dharmANAmiti / vakSyamANAnAmitizeSaH / *vacanaiH - savizeSaNAnAmityAdivacanaiH / 31 da0 pa0 .
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre:- samAsa iti vRttimAtropalakSaNam / "samarthaH padavidhiH" (pA0sU0 2 / 1 / 1) ityatra padamuddizya yo vidhIyate samAsAdiH sa samarthaH / vigrahavAkyArthA'bhidhAne zaktaH san sAdhuriti sUtrArthasya bhASyAllAbhAt / padoddezyakavidhitvaJca kRttaddhitasamAsaikazeSasanAdyantadhA - tavA tvAdityarthaH / *vRttimAtreti* / mAtrapadaM kRtsnArthakam / ahajatsvArthalakSaNayA vRttipnyckopsthaapkmityrthH| *vAkyAbhidhAna iti| tadarthAbhidhAna ityarthaH / *bhASyAdityasya / samarthAnAM pdvcnmityaadiH| mUle, *paGkajazabdavaditi // saptamyantAdvatiH / upameye saptamIdarzanAt / paGkaja. zabde yathA'vayava zaktyatiriktazaktistadvatsamAse'pItyarthaH / na ca paGkajapade rUDhisvIkAre mAnAbhAvaH / samudAyAt padmatvaviziSTapratItereva maantvaat| padAniyatopasthite rUDhayaikasAdhyatvAt paGkajapadAdU yogena kumudasyApi bodhaprasaGgAcca / rUDhisvIkAre'pyudbhitpadena vRkSAderiva yogena paGkajapadena kumudamapi bodhyata iti tu naH yatra yogarUDhibhyAmekArthabodhastatra kevalayaugikArthabodhe ruTeH pratibandhakatvakalpanAt / / ... athavA rUDhyA niyamataH smRtapadmameva kartRvyaktizaktaDapratyayena paGkajanikarttatayA bodhyate "bAdhakaM vinA vyaktivacanAnAM sannihitavyaktivizeSaparatvam" iti niyamAdU vyaktivacanAnAM yatkiJcivyaktitAtparyyakANAM sannihito yo vyaktivizeSastatparatva. miti tadarthaH / "ghaTena jalamAhara" ityatra sannihitasacchidravyaktibodhavAraNAya*tatra bAdhakaM vineti / ___ tathAca padame tAtparyasattvena tadeva yogenA'pi pratIyate, na kumudam / prathamakalpastu rUDhijJAnasya grAhyAbhAvAnavagAhitvAjanakajJAnA'vighaTakatvAcca pratibandhakatvA'sambhavAnna kSodakSamaH / siddharanAyatyA maNimantrAdinyAyena pratibandhakatvAbhyupagame'pyanyatra tat kalpane mAnAbhAvAt / itthaJca padamAnubhavasAmagrIsattvAt tasyaiva bodho, na kumu. dasya satyAM hi sAmagyAM phalA'nutpAde pratibandhakatvApekSaNAditi tArkikAH / tadRdRSTAntena vRttisAmAnye samudAye zaktirAvazyakIti kathane pUrvoktA'rtha eva paryavasyatIti / navajahatsvArthavRttikalpe viziSTazakteH sambandhAMze virAmasyoktatvAdvAkye'pi sambandhAMze eva taiH svIkArAt ko vRttivAkyayorveyAkaraNanaye vizeSa iti cedabAhuH / tatra hi phalabalAt padArthopasthitikAle niyamataH sambandhAM'za udbodhakAsamavadhAnaka lpanena pRthugupasthitayoH padArthayoH saMsargabodhaH / vRttau tu padArthopasthitisamakAla. meva niyamataH saMsargAze udabodhakasamavadhAnakalpanAd viziSTA'rthopasthiriti vailakSaNyopapatteH / ata eva prAptodakAdau vizeSyavizeSaNabhAvavaiparItye tu na bodhaH / tatrApra. yujyamAnadvitIyA'rthaH sambandhazcobhayaM samudAyazaktisAdhyamananyalabhyatvAt / kalapta parIkSA *vRttimAtreti / atra mAtrapadaM kAtsrnArthakam / tathAca samAsapadasyAjahatsvArthalakSa-NayA 'kAkebhyo dadhi rakSyatAm' ityatreva vRttipaJcakabodhakateti bodhyam / padavidhizabdArthamAha-*padamuddizyeti / padasya vidhiritivigrahe yA SaSThI soddezyatvArthiketi
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| 243 turUpAsu paJcasvapi vRttiSvastyeva / viziSTazaktyasvIkartRNAM vyapekSAvAdinAM mate dUSaNaM zaktisAdhakamevetyAzayenAha-*paGkajazabdavaditi* // paGkajanika rapi yogAdevopasthitau tatrA'pi samudAyazaktirna siddhyeta / na ca padmatvarUpeNopasthitaye sA kalpyata iti vAcyam / citragvAdipade'pi svAmitvenopasthitaye tatkalpanAvazyakatvAt / lakSaNayaiva darpaNaH zaktyaiva rAjAdipadAdAjAderupasthitisambhavena tatra samudAyazaktikalpane gauravAcca / nAmA'rthayorabhedAnvaya ityAdivyutpattayazca pRthagupasthitanAmArthaviSayA iti // ____ jahatsvArthavRttipakSe paGkajazabdasya pUrvoktarItyA dRSTAntatvAsambhavenA'nyathA mUla. mavatArayati-viziSTazaktyasvIkartRNAmiti // *saadhkmiti| vishissttshktisaadhkmevetyrthH| vyapekSAvAdinaye 'rAjapuruSa' ityAdau pratyekapadavRttyA padArtho. pasthitAvAkAGkSAdivazAt viziSTArthabodhavat paGkajapadAdapi tathaiva viziSTArthopasthityA rUDherucchedApattiH na ca sA taveSTetyAha-*pajanika rapIti* // tena rUpeNa padamasyApItyarthaH // *yogAdeveti // avayavazakterevetyarthaH // *tatrApi*-paGkajAdipade'pi / tatra tatsvIkAre tu kimaparAddhaM samAse viziSTazaktyeti bhaavH| *sA*-samudAyazaktiH / *tatkalpanasya*-rUDhikalpanasya cetyarthaH / parIkSA padavidhisahacarito'pi vidhiH, padavidhizabdena gRhyate / *zaktisAdhakamiti / asmAkaM mata ityaadiH| paGkajazabdavadityatra saptamyantAdvatiH / *tatrApi*-paGkajAdizabde'pi / *tat-samudAyabodhakam / padArthopasthitiH zaktisAdhyA / yadi samudAyasya panatvAvacchinne zatirna syAttadA tato rUDhyA padmatvAvacchinnopasthitinaM syAt / *svaamitven*-citraabhinngosvaamitven| *tatkalpaneti / tasyAH samudAyazaktaH klpnetyrthH| parasammatampakSamanUca dUSayati-*lakSaNayaiveti / sA-lakSaNA / citrugurityatra yathA gozabdasya citragosvAmini lakSaNA; citrapadaM tAtparyagrAhakamiti tathAtra pratyayasya padamatvAvacchinne lakSaNA / etAvatA'pi yogamAtreNa kumudabodhana bhaviSyatIti bhaavH| natra pahajetisamudAyasya zaktisvIkAre'pyavayavazaktyA kumudabodhe kimbA. dhakamitibAcyam ? kevalayaugikArthabodhe samudAyazaktijJAnasya pratibandhakatvasya :yadvA rUDhayarthayogArthayorupasthitayorekaviziSTe'paravaiziSTayamitirItyA rUDhyarthatAva. chedakAvacchinnavizeSyatAnirUpitAbhedasambandhAvacchinnayogArthaprakAratAkazAbdabuddhimprati tAzasAmagryA niyAmakatvaM klpyte| tAvataiva kevalayaugikArthabodho na / 'rUDhiyogApahAriNI iti pravAdastu. zuddharUDhasthale; na tu yogarUDhasthale / yathA-maNDapapravI. NAdipadAyArUDhayarthasyopasthitiH, tatra na rUDhayarthe yogaarthaanvyH| tatrAsti rUTheogApa. hArakatvavyavahAraH / sa pratibadhyapratibandhakamAvanibandhano naH kintu aTityupasthitasamudAyArthe'vayavArthasyAbhedApAdanakSama eva / kiJca maNimantrAdinyAyenaiva pratibandhakatA kalpanAt /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAretathopasthitiriti cet, paGkajapade'pi sA suvcaa| evNrthkaarpde'pi| tathAca "varSAsu rathakAro'gnimAdadhIta" ityatrApi vinA lakSaNAM klaptayogena brAhmaNAdiviSayatayaivopapattau tatkalpanAM kRtvA jAtivizeSasyAdhikAritvaM prakalpyApUrvavidyAkalpanamayuktaM syAditibhAvaH / darpaNaH *tathopasthitiriti* // svAmitvAdinA svAmyAdhupasthitirityarthaH // *suvaceti // padmatvAdinopasthitirapi lakSaNayeti vaktuM zakyamityarthaH / adhikaraNavirodhamapi tatrAha-*evamiti // *lakSaNAmiti // nirUDhalakSaNAmityarthaH / tasyAH zakti. samakakSatvAditi bhaavH| *yogeneti // pratyekapadavRttyupasthApyasthakartRtvenetyarthaH / *upapattAviti // zAstrasaGkocamantareNA'pyanuSThAnanirvAha ityarthaH // *tatkalpanA. mityAdi* // ruuddhiklpnaamityrthH| tAM kalpayitveti yAvat / *jAtivizeSasyeti // rathakArastu mAhiSyAt kariNyAM yasya sambhavaH / iti smRtisaGketitajAtiviziSTasyetyarthaH // *ayuktamiti* / vinaiva zAstrasaGkocaM parIkSA kalpanIyA / tathAca gauravaM sphuTameva, ata eva "bAdhakaM vinA vyaktivacanAnAM sannihitavyaktiparatvam" iti niyama upapadyate, vyaktivacanAnAm-kiJcidvyaktitAtparyakANAM zabdAnAM sannihito yo vyktivishesssttprtvmityrthH| sacchidraghaTasannidhAne ghaTena jalamAhara itizabdAtsacchidraghaTabodhApattivAraNAya bAdhakamvineti / tathAca padUme tAtparyyasya satvena tadeva pratIyatena kumudam , prathamakalpastu na yuktH| rUDhijJAnasya grAhyabhAvAnavagAhitayA janakajJAnAvizeSitvAcceti samudAyazaktisvIkartRNAmasmAkaM vRttivAkyayoretAvAn vizeSaH / vRtteryatra padArthopasthitistatra sambandhAMze niyamata udbodhakasamavadhAnena sambandha upasthito bhavatIti viziSTabodha eva bhavati / vAkyasthale tu sambandhAMze niyamata udbodhakasamavadhAnAkalpanena pRthagupasthitayoH saMsarga iti sA suvacetyanena naiyAyikasiddhAntavirodho lakSaNAsvIkAra iti na tatra lakSaNA kintu viziSTazaktireveti taddRSTAntena vRttimAtre samudAyazaktirityabhihitam / *evam-pajapadavat , *rathakArapade'pIti / smudaayshktirevetishessH| ___ *tathAceti / co vAkyAlaGkAre tathAtra yogmaatrklpne| vinA lakSaNAmiti* tanmatAbhiprAyeNa / tanmate samudAyazaktyabhAvena lakSaNayaiva jAtivizeSAvacchinnopasthitirvAcyA, sAtu lakSaNAna svIkAryeti bhaavH| *tatkalpanAm*-nirUDhalakSaNAkalpanAm / upapattizca-strIzUdrau nAdhIyAtAm iti zAstrasaGkocaM vinA'pyanuSThAnavizeSasya drssttvyaa| *jAtivizeSasya*-jAtivizeSAvacchinnasyA rathakAro*-mAhiSyeNa kariNyAmutpannaH / "mAhiSyeNa kariNyAntu rathakAraH prajAyate-" iti smRteH / rAjanyena vaizyAyAmutpAdito mAhiSyaH / vaizyAcchUdrAyAmutpannA kariNI, nacAsya jAtyantaraviziSTatvAt "strIzUdrau" itiniSedhaviSayatA kathamiti vAcyam ? anulomasaGkarANAM mAtRjAtivRttitvAt / ata eva zaGkhasmRtau brAhmaNakSatriyavaizyaiH kSatriyAvaizyAzUdrAsUtpanAH, kSatriyavazyazUdrA eva bhavantItyuktam / etAzca brAhmaNAdivivAhitA bodhyaaH| vizeSavidhiriti yAjJavalkyasmRteH / *apUrvavidyAkalpanam*-AdhAnopayogividyA
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ - smaasshktinirnnyH| 245 ." sAdhakAntaramAha--*bahUnAmiti* / vRttadharmA vizeSaNaliGgasaMkhyAdhayogAdayasteSAM vacanaireva sAdhane gauravamityarthaH / ayambhAvaH darpaNaH vidhezcAritArthyAditi bhAvaH // nanu pratibanderanuttaratvaM / kiJca paGkajapade lakSaNA'pi na suvacA / tathAhi-sA kiM paGkajapade, uta tadavayava-Dapratyaye / na tAvadAdyaH / samudAye zaktyabhAvena tadghaTitalakSaNAyA apyasambhavAt / kiJca jahatsvArthAyAstasyAstatrA'sambhava eva / avayavArthavirodhinyA rUDherabhAvAt / ___ jahatsvArthA tu tatraiva yatra rUDhivirodhinI / ityabhiyuktokteryathA-maNDapaM bhojayetyatra maNDapapadasya gRhyavizeSe ruuddhiyogvirodhinii| rUDhayarthagrahe maNDapAnakarttatvarUpayogArthasya bAdhAttatra 'rUDheogApahAritA' iti pravAdAdavayavazaktyA maNDapAnakarturbodhA'sambhavAnmaNDapapadasya maNDapAnakarttari lakSaNA / tathAca tatra rUDhyarthagrahasambandhitAvacchedakatayA gRhItacaitratvAdinaiva tadbodho na maNDapAnakarttatvena / na ca tathA prakRte / padamatve lakSaNAyAmavayavArthasyAbhAvenAjahatsvArthAyA apyasambhavAcca / jahatsvArthAtvavayavA'rthapratItyanupapattyAna vaktuM shkyaa| nAntyaH / prkRtyrthsyaannvyaaprH| tadarthe pratyayasyAsAdhutApattezceti lakSaNAnavasarAdanAyattyA tatra viziSTazaktyabhyupagamaH // "rAjapuruSa" ityAdau tu pratyekapadavRtyA'pi viziSTA'rthabodhanirvAhe samudAyazaktikalpanaM tatrA'nucitameva / nApi rathakArAdhikaraNavirodhaH / yaugikA'rthasthakaraNanimitte varSavidhAnasya saGkarasya viziSTAdhAnA'pekSayA laghutve'pi, "RbhUNAM tvA devAnagam" iti mantravarNAhabhusaudhanvanaparyAyapratilomajAtirathakArasyaiva tadadhikArAbagatyA lAghavA'nAdareNa rUDhA'rthe tatra vi. ziSTAdhAnakalpanAt / _ nacApUrvavidyAdhyayanakalpanAgauravam / phalamukhatvAt / prakRte rAjapuruSAdisamudAye zaktigrAhakaM na tAdRzaM kozAdi, yena tblaadvyvaarthH| parityajyetetyAzayena mUlamavatArayati-*sAdhakAntaramiti* // *liGgeti* // kukkuTANDamityAdau kukkuTapadAtheM strItvasyApratIteriti bhAvaH // *saGkhyeti* // "rAjJo rAjJAM vA puruSaH, iti vAkye upasarjanapadAni saMkhyAvizeSayuktasvArthamabhidadhati samAse tvantarbhUtasvArtha pradhAnArthamabhidadhati" iti bhASyAttatra sanyAvizeSasyA'pratIteriti bhAvaH // saGkhyAdItyAdipadAdU "ime tahoMkA bhAvakRtA vizeSAH, saGkhyAvizeSo vyaktAbhidhAnamupasarjanavizeSaNaM cA'yoge" iti bhASyoktasya, rAjJo gavAJcapuruSA devadattayajJadattaviSNumitrANAM gaurityAdau cA'yogasya ca saGgrahaH / *vacanairiti / "savizeSaNAnAM vRttina, parIkSA kalpanam / vinaiva zAstrasya saGkocam brAhmaNaviSayakatvena vidhezcAritArthyasambhavAditi bhAvaH / nanu pratibandhyAnuttaratvamata Aha-*sAdhakAntareti / viziSTazaktyaMze sA. zukrAntaramityarthaH / *vizeSaNetyAdi / sa ityAdi padAntadvandvena yogapadasya SaSThIsamAsaH, rAjapuruSa ityatra rAjJi Rddhasyetyasya vizeSaNasya kukkuTANDamitisamAse mRga. kSIramiti samAse ca pUrvapadArthe liGgasya strItvasya saMkhyAyA rAjapuruSa ityAdi
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAreviziSTazaktyasvIkAre 'rAjJaH puruSa' ityatreva 'rAjapuruSa' ityatrA'pi syAd vizeSaNAdyanvayaH / rAjapadena svatantropasthitilasvAt / vibhASAvacanaJca samAsaniyamavAraNAya kAryamiti / nanu "savizeSaNAnAm" itivacanAnna vizeSaNAdyanvayaH, vibhASAvacanazca kRtamevetyAzaGkAM samAdhatte--*vacanaireveti / nyAyasiddhameva sUtram / vyapekSAvivakSAyAM vAkyasya, ekArthIbhAva samAsasyeti svabhAvata eva prayoganiyamasambhavAt / savizeSaNetyapi viziSTazaktau rAjJaH padArthakadezatayAnvayAsambhavAnyAyasiddhamiti bhaavH|| ___ ata eva vyapekSApakSamudbhAvya, "athetasmin vyapekSAyAM sAmadhye yo'sAvekArthIbhAvakRto vizeSaH sa vaktavyaH" iti bhASyakAreNa dUSaNamapyuktam // 32 // tathA dhavakhadirau niSkauzAmbioratho ghRtaghaTo guDadhAnAH kezacUDaH suvarNAlaGkAro dvidazAH saptaparNa ityAdAvitaretarayoga-atikrAntayuktapUrNa-mizra-saGghAta-vikAra-sucpratyayalopo-vIpsAdyartho pAcaniko vAcya ityatigauravaM syAditi dUSaNAntaramAha . darpaNaH ityaadibhirityrthH| uktArthameva prakaTayati-*ayambhAva iti* / *nyAyasiddhameva sUtramiti / iha vyapekSAyAM samAso na bhavatyekArthIbhAve vAkyaM na bhavati / vibhinnavi. Sayatvena bAdhyabAdhakabhAvA'sambhavAditi nyAyasiddhavibhASAvacanaM nA'pUrvamityarthaH / taduktaM bhASye-"na saMjJAyA bhAvA'bhAvAviSyete" iti / ekArthAnAM vikalpanAnA'rtho vikalpeneti tdbhaavH| .. *anvayAsambhavAditi / vRttau jhupasarjanapadena pradhAnArthA'bhidhAyinA bhAvyam / svasya vizeSaNA''kSAyAM ca prAdhAnyamiti kathamekadA prAdhAnyamekArthIbhAvazca syAt, yugapadguNapradhAnabhAvavirodhAditi nyAyasiddhamevetyarthaH / *ata eveti / vyapekSAvAdasyA''pAtaramaNIyatvAdevetyarthaH / *dUSaNamapyuktamiti / asya nAnAkArakatvAnnighAtayuSmadasmadAdezapratiSedhaH / ayaM daNDo haro'nenetyAdineti zeSaH // 32 // __ parIkSA pveva rAjAdipadArtha saMkhyAvizeSasyAnvayasyAyoga ityrthH| *samAsaniyameti / sa. mAsasya nityatvetyarthaH / asmAkantu vakSyamANarItyA tannApUrvamiti bhAvaH / / ___*eva sUtramiti*-"vibhASA"iti sUtramityarthaH / *anvayAsambhavAditi / pazubhedasatvena pazurapazuriti vAkyasya prAmANyApattivAraNAyaikapadArthaniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabodhe padAntarajanyArthopasthitirmukhyavizeSyatAsambandhena kAraNamiti kaarykaarnnbhaavaatkaarnnbaadhenaanvyaasmbhvaadityrthH| *ata eva*-vyapekSApakSe gauravAdeva // 32 // kaiyttoktduussnnmaah-*tthetyaadinaa*| *lopa iti / vigrahavAkye niSkrAntaH
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| 247 cakArAdiniSedho'tha bahuvyutpattibhaJjanam / - kartavyaM te nyAyasiddhaM tvasmAkaM taditi sthitiH||33|| .. AdinA ghanazyAmaH, haMsagamana ityAdAvivAdInAM pUrvoktAnAca saMgrahaH / dUSaNAntaramAha-*bahuvyutpattibhaJjanamiti* / ayamAzayaHcitragurityatra svaamyaadiprtiitirnubhvsiddhaa| na ca tatra lakSaNA / prAptodako grAma ityAdau tadasambhavAt / prAptikabhinnamudakamityAdibodhottaraM tatsambandhigrAmalakSaNAyAmapyudakakartRkaprAptikarma grAma ityarthAlAbhAt / . prApteti ktapratyayasyaiva karthakasya , karmaNi lakSaNeti cettahi samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhedAnvayavyutpatterudakAbhinnaprAptikammati syAt / anyathA samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhedA. - darpaNaH . kaiyaToktaM doSasaGghAtamAha-*tathetyAdi / *iti dUSaNAntaramiti / ityA. kArakaM dUSaNAntaramityarthaH / *pUrvoktAnAmiti / niSkauzAmbirityAdau krAntAdyartha. vAcakAnAM lopavacanamityAdikAnAmityarthaH / etaddUSaNoddhArasya vakSyamANatvAdAha*dUSaNAntaramiti / vyutpattibhaGgamAviSkartumAha-*ayamAzaya iti / *lakSaNeti / vAkye iti shessH| citragurityAdau vAkyasya gosvAmilakSakatve'bhIpsitabodhalAbhasambhavAdAha*prAptodako grAma iti / *lakSaNAyAmapIti / idaJca mImAMsakamatena / svabodhyasamba. ndhasyaiva tairlakSaNAtvA'bhyupagamAt / bodhottaramityasyA'nupapattipratisandhAne satIti zeSaH / lakSaNAyAmapItyapinA tatra lakSaNAyA asambhavaM sUcayati-*arthAlAbhAditi / prAptikabhinnodakasambandhino laabhe'pynubhuuymaanoktaa'rthaalaabhaadityrthH| *tarhi samAnAdhikaraNeti / sAmAnAdhikaraNyaM cA'tra samAnavibhaktikatvam / anyathA karma kA parIkSA kauzAmbyA ityAdI krAntAdyarthasya sampratyayAya tadvAcakAnAM krAntAdizabdAnAM yathAprayogo bhavatiH tathA vRttijanyabodhe'pi teSAmbhAnamastIti tattadarthavAcakAnAmprayogaH syAditi te lopo vAcya iti bhaavH| *pUrvoktAnAM*-niSkauzAmbiri. tyAdau krAntAdyarthavAcakAnAm / tatra*-samAse / tadasambhavAt lakSaNAyA asambhavAt / prAptetyatra kartari ktapratyayasya stvaadaah-*praaptiiti*| *alaabhaaditi| kintu prAptikabhinnodakasambandhItyeva bodhaH syAditi shessH| *karmaNi lakSaNetIti / vizeSaNavizeSyabhAvavaparItyamapi citragurityAdAvanyapadArthasyeva bhavi. pyatIti bhAvaH / *vyutpateriti-'rAjApuH' iti vAkyAdrAjapuruSa iti bodhApattivAraNAye tathA vyutpattiH klpniiyaa| sAmAnAdhikaraNyamatra-samAnavibhaktikatvam / anyathA*-udakAbhinnamprAptikarmetibodhAsvIkAre, karttatAsambandhenodakasya
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 darpaNaparIkSAsahite bhuussnnsaarenvyvyutpttibhnggaaptteH| prApterdhAtvarthatayA kartRtAsambandhena bhede. nodakasya tatrAnvayAsambhavAcca / anyathA 'devadattaH pacyate' ityataH kartRtAsambandhena devdttsyaanvysmbhvenaannvyaanaapttH|| ___ athodakAbhinnakartRkA prAptiriti bodhottaraM tatsambandhigrAmo lakSyata iti ced?na / prApterdhAtvarthatayA ktArthakartAraM prati vizeSyatAyA asambhavAt "prakRtipratyayArthayoH pratyayArthasyaiva prAdhAnyam" iti vyutpatteH / prAptapade prAptevizeSyatve tasyA eva nAmArthatvenodakena smmbhedaanvyaaptteshc| evam , UDharathaH, upahRtapazuH, uddhRtodanA, bahupAciketyAdA. vapi draSTavyam / atra hi rathakamakavahanakartA, pazukarmakopaharaNo darpaNaH lAkSaNikatAntA'rthodakapadA'rthayorabhedAnvayA'nabhyupagama ityarthaH / *bhaGgApatteriti / tAdRzavyutpatteratraiva vyabhicArAditi bhAvaH / ___ nanu tavyutpatau sAmAnAdhikaraNasyaikArthA'bhidhAyitvasyaiva nivezena nedaM tadUviSayo'ta Aha-*prApteriti / *anvayAsambhavAditi / nAmA'rthadhAtvarthayoH sAkSAdUbhedenA'nvayasyA'vyutpannatvAditi bhAvaH / *anyathA devadatta iti / *anyathAuktavyutpattyanabhyupagama ityarthaH / *grAmo lakSyata iti / vAkyeneti shessH| uktabodhasya sambhavaduktikatve kathaJcilakSaNA'pi kalpyeta, tadeva nA'stItyAha-*prApterdhAtvarthatayeti / 'prakRtipratyayayoH' iti nyAyasya saMkhyAdau vyabhicaritatvaM sambhAvyAha-*prAptapade iti*| *nAmArthatveneti / nAmajanyapratItivizeSyasyaiva nAmArthatvAditi bhaavH| *abhedAnvayApattezceti / samAnavibhaktikanAmA'rthayoriti vyutpatteriti bhaavH| *draSTavyamiti / bhavanmate vahanakarmA'bhinno ratha iti bodhottara sambandhini lakSaNAyAmapi rathakarmakavahanakartA'naDvAnitIpsitArthasyA'lAbha eva / karmArthakaktapratyayasya kartari lakSaNAyAM tu dhAtvarthavahane rathasya karmatayA bhedasambandhenA'nvayo durlabha evokta. vyutpattivirodhAditi puurvoktdishaa'vseymityrthH| *ana hIti* / bodhA'bhyupagamAdityanenA'nvayi / atra 'UDharathaH' ityAdi samAse parIkSA prAtikriyAyAmanvayAsvIkAre ceti zeSaH / *asambhavAcceti / nAmArthadhAtvarthayo)denAnvayAsambhavenAsambhavAdityarthaH / anyathA nAmArthadhAtvarthayorapi bhedasvIkAre ktapratyayasya karmaNi lakSaNA na svIkriyate, kintu pratyayArthaH kartAH prakRtyartho vizeSaNamityastu / tsminnudksyaabhedenaanvyH| *lakSyata iti| udakapadeneti shessH| avAntavAkyArthabodhapUrvakamahAvAkyArthasyAnyana dRSTatvAdityAzayena zaGkate-*atheti / nanu bhavanmate katturAkhyAtasya prakRtivAcyakriyAmprati vizeSaNatvaM dRSTamiti "prakRtipratyayau" iti niyama autsargika ityata Aha-*prAptapada iti / ityAdAvapIti
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| 249 ddezyaH, prodanakarmakoddharaNAvadhiH, bahupAkakatradhikaraNamiti bodhAbhyupagamAt / atiriktazaktipakSe ca ghaTatvaviziSTe ghaTapadasyevodakakartRkaprAptikarmatvaviziSTe prAptodaka ityAdisamudAyazaktyaiva nirvAha iti bhAvaH // 33 // sAdhakAntaramAhaaSaSThayarthabahuvrIhI vyutpttyntrklpnaa| klRptatyAgazcAsti tava tat kiM zaktiM na klpyeH||34|| ayambhAvaH-citragurityAdiSu citragoH svAmyAdipratItirna vinA zaktimupapadyate / na ca taMtra lakSaNA / sA hi na citrapade / citrasvAmI gauriti bodhApatteH / nA'pi gopade / gosvAmI citra itynvybodhaaptteH| citrAdimAtrasya lakSyakadezatvena tatra gavAderanvayA'yogAt / naca citrAbhinnA gauriti zaktyupasthApyayoranvayabodhottaraM tAdazagosvAmI gopadena lakSyata iti vAcyam / gopadasya citrapadasya vA vinigamanAviraheNa lakSakatvAsambhavAt / / -'naca gopade sAkSAt sambandha eva vinigamaka iti vAcyam / darpaNaH viziSTazaktyabhyupagame tu na kasyA apivyutpattevirodha ityAha-*atirikteti // 33 // ___ SaSThyarthabahuvrIhiparyudAse bIjaM pradarzayati-*ayambhAva iti| vinA zaktimiti / samudAyazaktimityarthaH / *na ca tatreti / tAdRzasamudAyaghaTakapUrvottarapadayorityarthaH / *citrasvAmItyAdi / samAnAdhikaraNanAmA'rthayoriti vyutpatteriti bhAvaH / nanu gopadasya gosvAmini lkssnnaa| gavi citrasyA'bhedAnvaye citrAbhinnagosvAmIti bodho nA'nupapanno'ta Aha-*citrAdimAtrasyeti / AdinA gavAdiparigrahaH / prAthamyAt pUrvapade lakSaNetyAzayena citrapadopAdAnam / _ *lakSyaikadezatveneti / lakSyagosvAmirUpapadAthakadezatvenetyarthaH / *anvayAyogAditi / ekapadArthaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhiM prati vizedhyatAsambandhenAparapadajanyopasthitehetutetyarthaparyyavasitAyAH, "padArthaH padArthenAs nveti" ityAdivyutpattevirodhAduktAnvayA'bhAvAditi bhAvaH / kasyacinmatamAzaGkaya __ parIkSA pUrvavavyutpattivirodho vAcya iti zeSaH / svamate tu doSo nAstItyAha-*ati. riktati* // 33 // *pratItiriti / anubhavasiddhati zeSaH / paroktamanUdya dUSayati-*naceti / *lakSyaikadezatvena* / gavAderlakSyaikadezatvenetyanvayaH / *tatra*-gavAdau / citrAdi. mAtrasya*-citrapadArthasya / tAdRzagosvAmIti*-citrAbhinnagosvAmItyarthaH / *sAkSAtsambandha iti / gopadasyAnyapadArthe svAmini sAkSAtsambandhazcitrapadArthasya 32 da0 pa0
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - evamapi prAptodakaH kRtavizva ityAdyaSaSThyarthabahuvrIhau vinigamakA - prApteH / yaugikAnAM kartrarthakatayA sAkSAtsambandhA'vizeSAt / naca padadvaye lakSaNeti naiyAyikoktaM yuktam / bodhAvRttiprasaGgAt / naca parasparaM tAtparyagrAhakatvAdekasyaivekadA lakSaNA, na dvayoriti, na bodhAvRttiriti vAcyam / evamapi vinigamanAvirahatAdavasthyena lakSaNAyA asambhavAt / " naca caramapade eva sAH pratyayArthAnvayAnurodhAt pratyayAnAM sannihitapadArthagata svArthabodhakatvavyutpatteriti vAcyam / evaM hi bhuvriihysmbhvaaptteH| "anekamanyapadArthe" ( pA0sU0 2 / 2 / 4 ) itya darpaNaH nirAvaSTe-naceti // *sAkSAditi // godvAraka ityarthaH / tathAca paSThayarthabahuvrIhau na vyutpattyantarakalpanamiti bhAvaH // *padadvaya iti* // vinigamakA'bhAvAditi bhAvaH // *naiyAyiketi // asya prAcInetyAdiH / ekadezAnvayapakSe hi tairitthamuktam // *bodhAvRttIti // bodhyamAnasya svAmino dvedhA bhAnApatterityarthaH // 1 *vinigamanAviraheti / citrapadaM tAtparyyagrAhakamuta gopadamityekatarapakSapAtiyuktivirahatAdavasthyenetyarthaH // *asambhavAditi // ekatarapade lakSaNAyA asambha vAdityarthaH / padadvaye lakSaNAyAntuktadoSa iti bhAvaH / pratyayArthA'nupapattireva uttapade lakSaNAyAM vinigamikA bhaviSyatItyAzaGkaya nirAcaSTe -*naceti // *evaM hIti uttarapadasyaivA'nyapadArthalakSakatve ityarthaH // bahuvrIhyasambhave hetumAha - * anekamiti // parIkSA tu godvAraka iti paramparayeti vinigamakasatvAdgopadasyaiva lakSaNeti, na SaSThayartha bahuvrIhau vyutpatyantarakalpaneti bhAvaH / evamamIti-citragurityatra gopadalakSaNayA nirvAhe'pi / *vinigamakA prApteriti / kasya lakSaNetyatra vinigamakAprApterityarthaH / nanu tatrApyudakapadasya dravyAbhidhAyakatayA tadarthasya sAkSAtsambandha iti tasyaiva lakSaNA'stvityata Aha - * yaugikAnAmiti / *avizeSAditi / "sarvatra yaugikaiH zabdairdravyamevAvadhIyate " itisiddhAntAt / *lakSaNAyA asambhavAditi / ekatarapada eva lakSaNAyA asambhavAdityarthaH / padadvayalakSaNAyAntu doSa ukta eva / pratyayArthAnvayAnurodha evottarapadalakSaNA vinigamakA bhaviSyatItyAzaGkaya niraacsstte--*nceti*| *evaM hi*-uttara - padasyaiva lakSakatve hi / bahuvrIhyasambhave kAraNamAha - * aneketi / pratipAdakatvena tadvidhAnAdityanena yasya samudAyasya zAstreNa sAdhutvaM bodhyate, tasyArthapratipAdakatA na vidhIyate ; kintu tattadarthapratipAdakatve laukikamAzritya tadanuvAdena sAdhutvamAtrasya vidhAnaM kriyate / ata eva "paktiviMzati" itisUtreNa paktyAdInAmarthakathane'pi sAdhutvabodhanaM saGgacchate / ata eva samartha sUtrabhASye "svabhAvata eva teSAM zabdAnAmeSvartheSvabhiniviSTAnAM nimittatvenAnvAkhyAnaM kriyate" ityuktam / evaJcAnyapadArthapratipAdakatvaM laukikaM bahuvrIhisaMjJAyAM nimittaM tad bhavanmate nAstIti bahubIhisaMjJA na syAditi bhAvaH /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| 251 nenAnekasubantAnAmanyapadArthapratipAdakatvena tadvidhAnAt / / ... kiJcaivaM sati ghaTA''dipadeSvapi caramavarNa eva vAcakatAkalpanA syAt / pUrvapUrvavarNAnAM tAtparyyagrAhakatvenopayogasambhavAt / evaM sati caramavarNamAtrazravaNe'rthabodhApattiriticed ? atrApyudakapadamAtrazravaNAdarthapratyayApattistulyetyanyatra vistrH| evaJca, aSaSThayarthabahuvrIhau, vyutpattyantarakalpanA, uktayuktaH / darpaNaH tdvidhaanaadityrthH| - ayambhAvaH-vRtteviziSTArthakatvaM na zAstraikagamyam / "acatura" ityAdAvarthA'nAdezanAt / kintu laukivyavahAragamyam / "svabhAvata eva teSAM zabdAnAmeSvartheSva. bhiniviSTAnAM nimittatvenAnvAkhyAnaM kriyeta" iti samarthasUtrabhASyAt / "anekamanyapadArtha (paa0s02|2|24) "cAthai dvandvaH" (pAsU0 2 / 2 / 29) ityAdInAmanekamprathamA. ntamanyA'rthapratipAdaka bahuvrIhisaMjJakaM bhavati, cA'rthe vartate yaH prathamA'ntasamudAyaH sa dvandvasaMjJako bhavatIti krameNa lokasiddhArthA'nuvAdena bahuvrIhyAdisaMjJAvidhAyakatvamA. tram / arthasyA'pi vidhAne vAkyabhedApatteH / svasamAnArthakavAkyAnivRttaye vibhASAdhikAro'pi vidheya: syAt / evaJca subantasamudAyasyA'nyArthapratipAdakatve, kathaM bahuvrIhiH syaaditi| - nanvekapadasyA'nyArthapratipAdakatve tAtparya grAhakatayAparapadasyApyupayogitvena samudAyasya viziSTArthapratipAdakatvamavikalpyamata Aha-*kiJjaivamiti* // samAsasthacaramapadasyaiva lakSakatve satItyarthaH // iSTApattAvAha-*evaM satIti // caramavarNasya vAcakatve stiityrthH|| *atrApi / prAptodakAdAvapItyarthaH // *Apattiriti* // ApAyavyatirekanirNayakAlikA''pAcavyApyApAdakavattAjJAnasattvAditi bhAvaH // nanUdakapadamAtrazravaNAnna lakSyA'rthabodhaH, tadAnI lakSaNAkalpikAyAstAtparyagrAhakapUrvapadopasthiterabhAvAdata Aha-*anyatreti // bhUSaNe ityarthaH / *vistara iti / uttarapadalakSyA'rthe prakRtyarthatvA'bhAvena tatra pratyayA'rthA'nvayA''pattirityAdi tatroktam // *vyutpattIti* // vyutpattityAgaH prakRte pratijJAhAnireva // vyapekSAvA parIkSA nanvekasya padasya lakSaNA-aparasya padasya tAtparyyagrAhakatA''zrIyate, tAvataivAnekapadasyAnyapadArthapratipattyupayogitA'stIti nAnupapattirata Aha-*kiJceti / *evaM sati-caramapadasyaiva lakSakatve sati / *upayogasambhavAditi / tathAca ghaTAdizabdAnAM ghaTAdivAcakatvavyavahArocchedApattiH / nanu tathaivAstvityata Aha*evaM satIti / caramavarNamAtrasya vAcakatve sati / nanu pUrvapadopasthitistAtparyya grAhikA sA nAstIti nodakapadamAtrazravaNe'rthapratyayApattirata Aha-*anyatra vistara iti / uttarapadamAtrasya lakSyatvaJcellakSyArthaH, prakRtyartho na syAttattvasya samudAyaparyAptatvAditi tAdRzArthe pratyayArthAnanvayApattiH / pratyayAnAmprakRtyAnvitasvArthabodhakatvavyutpatteriti samudAyasya vAcakatvamabhyupeyamiti zaGkAnutthAnAyAha
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreagatyA zaktyantarakalpanetyarthaH // klaptatyAga ityasya klaptazaktyopapattiriti vyutpattityAgazca tavAsti // tat ki, sarvatra samAse zakti na kalpayeriti vaakyaarthH|| yattu vyapekSAvAdino naiyAyikamImAMsakAdayaH / na samAse zaktiH, rAjapuruSa ityAdau rAjapadAdeH sambandhilakSaNayaiva rAjasambandhya. bhinnaH puruSa iti bodhopptteH|| darpaNaH dina iti samarthasUtre "parasparA'nvayayogyatvarUpasAmarthya meva vyapekSA' iti vAdina ityarthaH // *na samAse zaktiriti / samAse rAjapuruSAdisamudAye vishissttshktinetyrthH| samAsasaMjJAprayojakatvaM klaptapratyekapadavRttyatirikta nAstIti yAvat / saMsRSTArthamiti bhASyakArokteH saMsargasya pRthugupasthitinibandhanatvAt parasparavyapekSaiva sAmarthyam / "isusoH sAmathyeM" (pAsU0 7 / 3 / 44) ityatra samarthapadasya tAdRzA'rthakatvasya savarevA'GgIkArAt , parAgavadbhAvAnurodhAcca, anyathA samAsAdAvekArthIbhAvaH, parAGgavadAvAdau vyapekSeti vAkyabhedApatteH / tatra vyapekSA'nAdare tu, "Rtena mitrAvaruNAvRtAvRdhAvRtaspRzau" ityAdAvRtenetyAdeH parAgavadbhAve sati, "Amantritasya ca" ( pA0sU0 zaza98 ) ityAdyudAttatA''pattiH / na ca "tannimittagrahaNaM karttavyam" iti vArtikenAmantritArthasya yannimittaM tadvAcakameva parAGgavadityarthakena niyamitatvAt parAGgavadbhAvA'prasaktiriti vAcyam / samarthaparibhASAmAzritya tatpratyAkhyAnasyaiva nyAyyatvAt / "Rtena mitrAvaruNau" ityetayoH samabhivyAhRtakriyAnvayitvena parasparamasAmarthyAt "mitrA varuNAvRtaspRzo" etayostu pArTikA'nvayabodhasattvAdastyeva sAmarthyam / spaSTaM cedaM vedbhaassye| ata evA'nantarapATho'pi critaarthH| 'putro rAjJaH puruSo devadattasya' ityAdau nirukta. vyapekSArUpasAmarthyAbhAvAdeva smaasaa'prsktH| . __samarthasUtrA'rthastu-padasambandhI samAsAdividhiH sAkSAtparamparayA vA svaprayojyaviSayatAnirUpitaviSayatAprayojakatvarUpavyapekSA''paranAmakasAmarthyavatpadA''zrito bodhya iti bahuvrIhau citrA''diviSayatAyAH sAkSAtprayojakatvA''bhAvAtparamparayeti / kiJca vRttitvA'vacchedenaikArthIbhAvavAdimate svA'vayavArthA'tiriktA'rthAbhidhAya. katvarUpavRttilakSaNasya krmdhaarye'vyaaptiH| ttraa'vyvaarthaatiriktaa'rthvttvaa'bhaavaat| vRttitvasAmAnAdhikaraNyena tu rathantarA''dizuddharUDhe paDUjAdiyogarUDhe ca kozA''disiddhAyAH samudAyazakterasmAbhirapyabhyupagamena siddhasAdhanAt / zuddhayaugikaciRgvAdisamudAye zaktyabhyupagamastu kozA''dyanuktatvAtsamAsaghaTakapratyekapadavRtyavopapattezca heya iti tadabhisandhiH / zaktikalpakA'nupapattyabhAvaMtatprayojakatayA darzayati*rAjapuruSa ityAdAviti / parIkSA *evaJceti / *iti vAkyAtha iti / tathAca na paunaruktyamiti bhAvaH / *vyapekSAvAdinaH / samarthasUtraghaTakaM sAmarthyamparamparAnvayayogyArthakatvamApannamiti vAdinaH / *bodhopapatteriti / tathAca tatpuruSasthale vigrahavAkye pUrvapadAcchUyamANA yA vibha.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| 253 -: ata eva rAjJaH padArthekadezatayA, na tatra shobhnsyetyaadivishessnnaanvyH| na vA ghanazyAmo niSkauzAmbirgoratha ityaadaavivaadipryogaapttiH| uktArthakatayaiva kraantaadipdpryogaasmbhvaat| na vA "vibhASA" (pA0sU0 2 / 7 / 11) itisUtrAvazyakatvam / lakSaNayA rAjasambandhyabhinnaH puruSa iti bubodhayiSAyAM samAsasya rAjasambandhavAniti darpaNaH na ca sambandha eva lakSyo'stvevaM ca vyAsasamAsayoH samAnAkArabodhajanakatvapravAdo'pyupapatsyate / rAjA''disambandharUpalakSyArthasyottarapadA'rthe AzrayatayA'nvayenaivaupapattau sambandhini lakSaNA'bhyupagame prayojanA'bhAvazceti vAcyam / 'rAjA puruSa ityAdAvapi rAjAdipadArthasya svasvAmibhAvasambandhena puruSAdAvanvayavAraNAya nipAtA'tiriktanAmArthaniSThAbhedA'tiriktasambandhA'vacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhi prati vizeSyatAsambandhena pratyayanipAtA'nyatarajanyopasthiteheMtatvasyAvazyakatayA prakRte rAjasambandharUpanAmA'rthasya pratyayanipAtA'nyatarA'nupasthiteH puruSAdAvanvayA'sambhavAt nipAtAtiriktatvavizeSaNAt 'candra iva mukhm| ityAdAvivapadArthasAdRzyasya nAmArthasya pratyayajanyopasthityaviSaye mukhe nipAtA'tiriktanAmArthacandrasya tathopasthityaviSaye sAdRzye'nvaye'pi na kSatiH / abhedA'tiriktasambandhA'vacchinnatvasya prakAratAyAM nivezAcca 'rAjA puruSa' ityAdAvabhedA'nvaye'pi na saa| na ca samasyamAnA'tiriktatvenA'pi nAmno vizeSaNIyatvAnna prakRte'nupapattiriti vAcyam / gauravAt, kvacidagatyA soce'pi sarvatra saGkocasyAnyAyyatvAcca / prakRte sambandhilakSaNAbhyupagamarUpagatisatvAt / nipAtAnAM dyotakatvanaye ghaTAdipadAnAM ghaTAdipratiyogikalAkSiNakatayaivopapattau nipAtAtiriktatvasyApravezAcceti bhAvaH / *ata eveti / pUrvapadasya sambandhilAkSaNikatvAdevetyarthaH / *navizeSaNAnvaya iti / "padArthaH padArthenA'nveti" iti vyutpatteriti bhaavH| nanu gabhIrAyAM nadyAM ghoSa' ityAdau nadIpadalakSyanadItIrArthaikadezanadyAdau gabhIrAdyanvayavadatrApyekadezA'nvayo durvAra iti ced ? n| dRssttaantaasiddhH| tatrA'pyetanmate nadIpadasya gabhIranadItIralakSakatAyA, gabhIratAtparyyagrAhakatAyAzca vakSyamANatayA adoSAt, tAdRzavyutpattaH sasambandhivyatiriktaviSayatayA caitrasya naptetyAdAvekadezA'nvaye'pi kSativirahAditi / ___ *uktArthatayeti / tatra nirAdInAM dyotakatayA kauzAmbyAdipadasyaiva kAzAmbyavadhikaniSkramaNakAdyarthe lakSaNA'bhyupagamenaivepsitArthabodhopapattau krAntAdizabdA. nAmupAdAnA'sambhavAdityarthaH / *Avazyakatvamiti / tena pArAyaNAdAvadRSTArthakatayA parIkSA . . ktistadartha viziSTa lakSaNA svIkriyata iti bhAvaH / *ata eva*-rAjapadasya rAjasambandhe viziSTe lakSaNAsvIkArAdeva / *prayogAsambhavAditi / pUrvapadasya lakSaNayA tada. rthapratipAdakatvasambhavena "uktArthAnAmaprayogaH" iti nyAyena tadarthapratipAdanAya prayo. gAsambhavAditi bhAvaH / yaduktamprAk vibhASAvacana kAryamiti tatparihAramAha
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArebubodhayiSAyAM vigrahasyetyAdiprayoganiyamasambhavAt / nA'pi paGkajapadapratibandI zaktisAdhikA / tatrAvayavazaktimajAnato'pi bodhAt / ____ na ca zaktyagrahe lakSaNayA tebhyo viziSTArthapratyayaH sambhavati / ata eva rAjAdipadazaktyagrahe 'rAjapuruSaH' 'citraguH' ityAdau na bodhaH / naca citragurityAdau lakSaNAsambhave'pyaSaSThyarthabahuvrIhau lakSaNAyA asambhave bahuvyutpattibhaJjanApatteriti vAcyam / 'prAptodakaH' ityAdAvudakapade eva lakSaNAsvIkArAt / pUrvapadasya yaugikatvena tallakSaNAyA dhAtupratyayatadarthajJAnasAdhyatayA vilambitatvAt / pratyayAnAM sannihitapadArthagatasvArthabodhakatvavyutpatyanurodhAzca / ghaTAdipade cAtiriktA zaktiH kalpyamAnA viziSTa kalpyate / viziSTasyaiva saGkotitatvAt / bodhakatvasyApi pratyekaM varNeSvasa darpaNaH spaSTapratipattyarthakatayA vA tadupayoge'pi na kSatiriti bhAvaH / *pratibandIti / paGkajAdipade padmatvAdiviziSTazaktyabhyupagamarUpetyarthaH / avayavazaktimajAnato'pItyapinA dRSTAntadAntikayovaiSamya sUcyate / *zaktyagrahe* / avayavazaktigrahA'bhAve / *tebhyaH* / paGkajAdipadaghaTakA'vayavebhya ityarthaH / viziSTA'rthapratyaya iti / padmatvA''dirUpeNa padamA''dibodha ityrthH| lakSaNAyAH zaktighaTitatvAditi bhAvaH / *ata eveti / tatpadIyalakSaNAprahe tatpadazattijJAnasya hetutvAdevetyarthaH / uttarapadalakSaNAyAM vinigamakamAha-*yaugikatveneti / vilambitatvAdityanena zIghropasthitikatvamuttarapadalakSaNAyAM vinigamakamiti sUcitam / ___ nanu vyutpattipakSe yaugikatvamudakA''dipadAnAmapi samamata Aha-*pratyayAnAmiti / yathAzrataprakRtyarthatvasyAdakAdau bAdhAt prakratyarthapadamanyathA vyAcaSTe-*santrihiteti / daNDinamAnaya, ityAdau vyavahitapadArthadaNDAdau karmatvAdyanvayavAraNAya *sannihiteti / tathAca 'aNurapi vizeSo'dhyavasAyakara" iti nyAyonottarapada eva lakSaNeti na bodhA''vRttirUpadUSaNamapIti bhAvaH / pUrvoktadUSaNAntaramuddharati-*ghaTAdipade ceti / kalpyamAnetyuktyA aklapsatvaM sUcayati-*viziSTasyaiveti / vyavahArA parIkSA *navA vibhaassetiiti| pUrvoktapaGkajazabdavaditi dRSTAntopAdAna khnnddyti-*naapiiti| *naceti*-nahItyarthaH / lakSaNAyAH zakyArthopasthitipUrvakatvena zakyArthagrahAbhAve lakSaNAyAstatrAsambhavAditi bhAvaH / *ata eva*-rAjapuruSAdisamudAye pratyekapadasya bodhakatvAdeva / *na bodha iti* / zakyArthopasthityabhAvena lakSaNayArthApasthityasambhavAditi bhaavH| dvitIyakArikAsUcitaM doSa pariharati-*nApi citraguriti / *vilambitatvAditi / tathAca na pUrvokto vinigamanAviraha iti bhaavH| uttarapada. syaiva lAkSaNikatve sAdhakAntaramAha-*pratyayAnAmiti / *anurodhAJceti / uttara. padalakSaNeti zeSaH / yaduktamprAk ghaTAdipadeSvapItyAdinA tat khaNDayati-*ghaTAdipade ceti / nanu caramavarNamAtrasya saGketAbhAve'pi bodhakatvamasvityAha Aha-*bodhaka
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH / ttvAt / prakRte cAtyantasannidhAnena pratyayArthAnvaya saulabhyAyottarapade eva sA kalpyata iti vizeSaH / svIkRtaJca ghaTAdipadeSvapi carama 255 darpaNaH dinA tatraiva tannirddhAraNAditi bhAvaH // azaktatvAdityasya, yena tatrApi vinigamakaMgaveSaNA syAditi zeSaH / *uttarapada iti / prAptodakA dighaTakodakAdipade ityarthaH // sAlakSaNA / *vizeSa iti / ghaTAdipadAt samAsasya lakSaNAyA vaiSamyamityarthaH // atredaM bodhyam-uktayuktyopakumbhamityAdAvuttarapadasyaiva samIpAdyarthe lakSaNA, pUrvapadaM tAtparyyagrAhakam / tatpuruSe'pi kvacidarddhapippalItyAdyekadezini caramapadasyaiva sA / pippalyardhAdyarthe itarad dyotakam / nIlotpalamityAdikarmadhAraye tu na kvApi sA, pratyekapadazaktyupasthitayorabhedA'nvaya saulabhyAt / bahuvrIhau tUttarapada eva seti sAra eva vyaktam / pANipAdamiti dvandve'pyuttarapadasya pANipAdasamAhAre lakSaNA, padAntaraM dyotakam, tatraiva paramparayA vAdana karmatvAnvayaH / evamitaretarayogadvandve sAhityApannapratyekapadArthayoruttarapadasyaiva sA / ata eva dvivacanAdyarthadvitvAdyanvayastatra / samAhAradvandve sAhityaM vizeSyamatra tu vizeSaNamiti bhedaH / 1 yadvA samAhAradvandve'pi sAhityA'pratIterna tatra lakSaNA, kintu pratyekapadazaktyupasthApyayoreva sAkSAd vAdanakarmatvA'nvayaH / "dvandvazca prANi" (pA0sU0 2 / 4 / 2) iti prakaraNAtidiSTaikatvasamAsasya samAhArapadavyapadezyatvam / itaratra tu tadvayavahAra aupacArikaH / nApi itaretarayoge tatprasaGgaH / evamitaretarayoge dvandve'pi na lakSaNA / ekasmRtyArUDhapadadvayAt pratyekazaktyupasthitA'rthayordvitvA'nvayasambhavAd / ekakriyA'nvayitvarUpasya ekabuddhyavacchinnatvarUpasya vA sAhityasya pazcAdevA'vagamena pUrva tatra lakSaNAgrahA'sambhavAcca / "cA'rthe dvandva" ityasya cA'rthA'nvayayogya ityarthAnna tadvirodho'pi / yuktaM caitat / dvandvatvA'vacchinnasya pradhAnIbhUtA'rthadvayapratipAdakatve eva, "dvandvaH sAmAsikasya ca" ( gItA ) ityanena samAsasamUhamadhye dvandvasya vibhUtitayA parigaNa - nasya bhagavatkRtasya saGgateH / viziSTazaktyA lakSaNayA vA tasya pradhAnIbhUtasamAhArapratipAdakatve tu samAsAntarAd dvandvasyA'vizeSAttadasaGgatiH spaSTaiva / yatu-bhAratabhAvadIpe - samamekatrAsssanaM samAso, viduSAM guruziSyANAM vA mantrArthaM kathArthaM vaikatrA'vasthAnam / tatra viditamarthajAtaM sAmAsikam / cAturarthikaSThak / tasya "syekaH" ( pA0 sU0 7 / 3 / 50 ) itIkAdezaH / "yasyeti ca" ( pA0 sU0 6 / 4 / 148 ) ityalopaH / tasya madhye dvandvo rahasyo'ham / " dvandvaM rahasya" (pA0sU0 711 / 15 ) iti sUtre dvandvazabdasya rahasyavAcitvaM zAbdikaprasiddhamiti vyAkhyAtam / tattu viditA'rthasya cAturarthyAmadarzanAdrathantarA'dhikaraNanyAyena sAMketitasamAsazabdAt pAribhASikasamAsarUpA'rthasyaivopasthiterucitatvena prAptasya sAmUhikaThakaH parIkSA tvasyApIti / 'bodhakatvaM zaktiH' iti mate'pi caramavarNamAtre bodhakatvaM nAsti tAvanmAtrAdarthapratyayAbhAvAt / kintu ghaTa ityAdi samudAye eva tasya satvam / *prakRte*samAsasthale / *sannidhAnena * - uttarapadasya sannidhAnena / *sA* - lakSaNA / *vizeSa
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAre varNasyaiva vAcakatvaM miimaaNskmmnyrityaahuH| darpaNaH samAsazabdAttadanabhidhAnAt / "dvandva rahasya" (pA0 sU0 8 / 1 / 15 ) ityanena rahasye vyutpAditadvandvasya nityanapuMsakatvena puMlliGgasya tadvAcitvA'sambhavAt / samAsavAcinazca tasya puMliGgatAyAH "cA'rthe dvandvaH" (pA0 sU 2 / 2 / 28) ityAdau dRSTatvAt pAribhASikatvAcca tena samAsasyaiva grahaNasyaucityAJca cintyam / .. na ca sAhityAmAne'nyatarasya kriyA'nvayavivakSAyAM, pazya dharva, khadiraM chindhIti. vAkyavat pazya dhavakhadirau chindhIti prayogApattiriti vAcyam / pratyayArthadvitvA'vacchinnadharmikasyaiva padArthA'ntarAnvayabodhasyA'nyatra darzanenA'trApi tadavacchedenA'nvayasyaivocitatvAt / na ca dvitvA'nvayayogyatA'vacchedakasAhityabhAnamantareNa dvitvA'nvaya eva durlabha iti vAcyam / yogyatA'vacchedakopasthiteranapekSaNAd upasthiteryogya eva tadanvayAt / ata eva 'ghaTena jalamAnaya' ityatra cchidratarasyaiva yogyatAbalenA'nvayaH / na tu chidretaratvaprakArakaH shaabdbodhH| tatra prakRtyarthatAvacchedakasyaiva dvitvAnvayayogyatAvacchedakatve'pi kSativirahAcca / vivecitaM cedamadhikamanyatra / na ca "kSaumavasanAvagnimAdadhIyAtAm" ityatra samuccayalAbho na syAditi vAcyam / "yat karttavyaM tadanA saha" itivcnaantraatttsiddhH| yadyapi dvandve parasparAnvayitvarUpavyapekSA durghaTA ; tathApi "cA'rthe dvandvaH" (paa0suu02|2|29) iti vidhisAmarthyAdeva tatra samAsaH, tadarthastUktaH / samuccayAnvAcayayostvanabhidhAnAdeva na dvandva iti spaSTaM bhASye / yattvekasyAM kriyAyAmekarUpeNA'nvayittvameva tatra sAmarthya miti ; tanna / kvacidetasya kvacit pUrvoktasya sAmarthyasyAzrayaNe samarthasUtre vAkyabhedApatteriti pUrvoktApattimiSTatvenA'pi prihrti-*sviikRtmiti| *caramavarNasyaveti // pUrvapUrvavarNA'nubhavajanyobuddhasaMskArasahitAntimavarNasyetyarthaH / nA'taH kevalacaramavarNAdaryabodhApattiH / adhikamagre vakSyate // "vyapekSAyAM sAmadhye samAsa eko'sagRhIto bhavati" iti bhASyAzayaM prakAzayannaiyAyikamataM dUSa parIkSA iti / ghaTAdipadAtsamAsasya lakSaNAyAM vaissmymityrthH| tathAcottarasya bahuvrIhau lakSaNA sambhavatIti bhAvaH / yaduktaM samAsadRSTAntena ghaTAdipadeSvapi caramavarNasyaiva bodhakatvApattiriti tatreSTApatyA tAmApatti pariharati-*svIkRtaJceti / *mImAMsakamanyairiti / anena caramavarNasyAbodhakatve-eva sarvAnugraho na tu caramavarNasya vAcakatva iti-iSTApattiranuciteti sUcitam / *ityAhuriti / atra bahutvapradarzakavacanenAnyo'pi tadIyokto'rthaH sgRhiitH| tathAhi-upakumbhamityAdau pratyayArthAnvayaH pUrvapadalakSyArtha eveticeduktavyutpattibhaGga iti tatrApyuttarapadasyava kumbhasamIpe lakSaNA pUrvapadantAtparyagrAhakam / tatpuruSe'pyekadezisamAze uttarapadasya lakSaNAkarmadhArayasamAse tu na kasyApi lakSaNAH kintu zaktyopasthitasya pUrvapadArthasyottarapadArthe'bhedasambandhe. nAnvayaH / samAhAradvandve uttarapadasya pANipAdamityAdau pANipAdasamAhAre lakSaNA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH / 257 atrocyate-samAse zaktyasvIkAre tasya prAtipadikasaMjJAdikaM na syAt / arthavattvAbhAvAd, "arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam" (pA0 sU0 7 / 1 / 45) ityasyApravRtteH / na ca "kRttaddhitasamAsAzca" (pA0 sU0 1 / 2 / 46) ityatra samAsagrahaNAt sA / tasya niyamArtha __parIkSA pUrvapadaM tAtparyyagrAhakam / yatrAnekapadAnAM dvandvaH, tatrApyuttarapadasyaiva sarvArthasamAhAre lakSaNA, anyessaantaatpryygraahktaa| samAhAraH-samUhaH, apekSAbuddhivizeSatayA / na ca tasyAM karmatvAdyananvaya iti vAcyam ? paramparayA tadanvayasambhavAt / itaretarayogadvandve yadi sahityAnubhavo'stiH tadA tUttarapadasya dhavarAdirAvityAdau saahityvishissttdhvkhdiryorlkssnnaa| ata eva tayoH saamrthyaatsmaassnyjnyaa| sAmarthyasya sAkSAtparamparayA vAkhaNDaprayojyaviSayatAnirUpitA yA viSayatA tannirUpakatvarUpatayA sAhityanirUpitaviSayatAdvArA dhavaniSThaviSayatAyAH khadiraniSThaviSayatAyAzca nirUpyanirUpakabhAvAt / dvivacanAdyarthadvitvAdeH sAhityAvacchinne'nvayaH, yadi tu dvandvaviSaye'pi na sAhityapratItistadA kasyApi padasya na lakSaNA / ata evobhayapadArthapradhAno dvandva iti saGgacchate / samAhAretaretarayoga iti vyavahArabhedastU "dvandvazca pANitUrya" ityaadisuutrprvRtyprvRttisaadhyH| sAhityasyaikakriyAnvayitvarUpasya tUttarakAlammAnaso bodhH| "cArthe dvandvaH" iti sUtrasya cArthAnvayayogyArthakAnAM dvandvasaJjJA bhavatItyarthaH / ata eva gItAyAm-'dvandvaH sAmAsikasya ca' ityuktam / samA. sasamUhamadhya ityarthAt / samAsAntare pUrvapadArthottarapadArthayorvizeSyavizeSaNabhAvo dvandve tUbhayorbahUnAM vA samaprAdhAnyamityasya samAsAntarAcchreSThatvamiti / na ca sAhityasya zAbdabodhyatvAbhAve pUrvoktasAmarthyAbhAvAddhavanchindhi khadirampazyetyatreva dvandvo na syAditi vAcyam ? dvandvottaradvivacanAdyupasthApya dvitvAdiviSayatAmAdAya sAmarthyasambhavAt / evaJca vyapekSaiva sAmarthyam / sAmarthyasyaitadrUpatvam "isusoH sAmathyeM" ityatra klaptam / kiJca vyapekSAyAH sAmarthyarUpatve parAGgaddhAvasthale'pi tasyAH sambhavenaikarUpanirvAhaH / ata eva "Rtena mitrAvaruNavRtA vRdhA vRtasya zau"ityAdau RtenetyAdeH parAGgavadbhAve satyAmantritasyAdyudAntatvApattivAraNAya-ArundhasyAmantritArthasya [yannimittantadvAcakaM yat subantantatrAgavagavatItyarthakam ]-"yanimittagrahaNaGkataM. vyam" iti vArtikam, tasya "samarthAnuvRtyA siddham ityanena pratyAkhyAnaparabhASya saGgacchate / "samarthaH padavidhiH" iti sUtrasya padasambandhIvidhiH sAkSAtparamparayA vA svaprayojyaviSayatAnirUpitaviSayatAprayojakatvarUpasAmarthyavadAzrito boddhavya ityevArthaH / na ca dvandvasamAsasya sAhityAnabhidhAyakatvavad dvigorapyetanmate samAhArAnabhidhAyakatve paJcakhaTvItyatra "Abanso vA iti napuMsakatvAbhAve upasarjanahasvatve samAsAkArottarapadakadvigutvAtstrItve sati "dvigoH iti GIb bhavati, sa na syAt / samAhArasya vAcyatve tu tatraikArthIbhAvasyAvazyakateti vAcyam ? samAhAra ityasya samAhAre'pi vidhitsata ityarthAt / sacottarapadasya lAkSaNikatvena pUrvapadasya tAtparyyagrAhakatayA ca tatrApi sambhavatIti nAnupapattiriti / svasiddhAntamAha-*atrocyata ityAdinA* / *tasya*-samAsasya / *arthavatvA. 3380pa0
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNa sAre - tAyA bhASyasiddhAyA vaiyAkaraNabhUSaNe spaSTaM pratipAditatvAt / samAsa darpaNa: yati - *atrocyata iti / saMjJAdItyAdinA padatvAdiparigrahaH // bhASyasiddhAyA iti / " samAsagrahaNamarthavatsamudAyAnAM niyamArtham" iti bhASyasiddhAyA ityarthaH / *spaSTamiti* / vAkyasyA'pyarthavattvena prAtipadikatvaprasaktau tadvyAvRttaye vacanArambhamAzaGkaya niyamArthena samAsagrahaNena samAhitam / samAse zaktyanabhyupagametu tasya vRttyAtha bodhakatvarUpA'rthavattvA'bhAvenA'prAptasaMjJAviSaye tasyAssvazyakatayA niyamArthatvavyAghAtaH spaSTa eva / tasmAdetadbhASyamapi samAse viziSTazaktau mAnamiti tatroktatvAdityarthaH // na cA'rthavatpadasAmathryeMnA'rthavAcakapadaghaTite'pi prAtipadikasaMjJAsiddhiH / anyathA dhAtvAdiparyudAsenaivA'rthavattve labdhe tadupAdAnavayarthyaM spaSTameva / 'dazadADimAni' ityAdyanarthakasamudAyasya tu niyamena vAraNIyatvAditi vAcyam / arthavadgrahaNasyottarArthatAyAH siddhAntasiddhatvena tatsAmarthyA'bhAvAd, "arthavadgrahaNaM saMjJivyapadezArtham" iti bhASyeNArthatvena sAdRzyabodhanArthaM tadupayogadarzanAcceti viziSTazaktyabhyupagamamantareNa samAse prAtipadikasaMjJAdaurbhikSyamevetibhAvaH / nanu citragurityAdau viziSTe zaktyasvIkAre'pi nA'rthavattvanibandhanaprAtipadikasaMjJA'nupapattiH / tathAhihai-na zakyasambandho lakSaNAH, 'gabhIrAyAM nadyAM ghoSa:' ityAdAvasambhavAt / tatra tAvanna gabhIrapadaM tIralakSakaM nadyAmityasyA'nanvayApatteH, na hi tIraM nadI, ata eva nadIpadamapi na tathA / gabhIrapadA'rthasyAnanvayApatteH / na ca padadvaye pratyekaM sA / viziSTa nadItIrA'bhAnaprasaGgAt / na ca nadIpadenaiva gabhIranadItIraM lakSyate, bhIrAdipadaM tAtparyyagrAhakamiti vAcyam / gabhIrapadasya tAtparyagrAhakatvamuta nadIpadasyeti vinigamanAvirahAt / naca nadIpadasya dravyavAcakatayA sAkSAtsambandha eva lakSaNAyAM vinigamaka iti vAcyam / gabhIrapadasyA'pi nityaM guNivAcakatayA tadarthasyA'pi sAkSAtsambandhA'vizeSAt / tasmAt padadvayalakSaNAyAM gauravAt samudAya eva sA'GgIkAryyA / ata evArthavAdavAkyAnAM prAzastye lakSaNeti saGgacchate / kintu svabodhyarUpaiva sA / asti ca gabhIrAyAM nadyAmityatra vAkyajJApyA gabhIrAbhinnanadI tatsambandhastIra iti / evaJca citragurityAdisamudAyasya lakSaNayA citrA'bhinno gosvAmirUpArthabodhakatvarUpA'rthavattvAt prAtipadikasaMjJA nA'nupapannetyata Aha- *samAsavAkya iti / vAkya ityuktyA kvacittatsambhave'pi sarvatra rAjapuruSAdisamAse tadasambhavaM sUcayati / ayamAzayaH - svajJApyasambandhasya na lakSaNAtvam, apabhraMze'pi tatprasaGgAt / kiJca svajJApya ityasya svaniSThajJApakatA nirUpakajJApyatAvadarthaM sambandha ityartho vAcyaH / tatra parIkSA bhAvAd *samudAyasyArthavatvAbhAvAd / vRttyA'rthabodhajanakatvaM tvarthavatvamiti siddhAntAt / *seti* - prAtipadikasaJjJetyarthaH / *tasya - samAsagrahaNasya / na ca zaktyA - rthabodhakatvamarthavatvam, kintu vRtyA ityasya nivezo'stu / evaJca zaktyabhAve'pi lakSaNAyAH svIkArAnnAnupapattirata Aha- samAsavAkya iti /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH . 259 - vAkye zaktyabhAvena zakyasambandharUpalakSaNAyA apyasambhavena lAkSaNikArthavatvasyApyasambhavAt / / atha "tiptasjhi" ityArabhya "yossupa" iti tippratyAhAro bhASyasiddhastamAdAya "atipprAtipadikam" ityeva sUtryatAm , kRtamarthavadAdisUtradvayena / samAsagrahaNazca niyamArthamastu / tathAca atipU---tibantabhinna prAtipadikamityarthAt samAsasyApi sA syAditiced ? tathApi pratyekaM varNeSu saMjJAvAraNAyA'rthavattvA. darpaNaH ..... jJApakatvaM vRttyA bodhakatvamuta jnyaanjnkjnyaanvissytvmaatrm| nAdyaH / vAkye lakSaNAs. bhAvaprasaGgAt / tadarthasya gabhIrAbhinnasya vRttybodhytvaat| nAntyaH / pratyeka varNAnAmarthavattvApattyA vibhaktyApatteriti svazakyasambandho lakSaNetyevAGgIkaraNIyam / tathAva samAse tadasambhavena prAtipadikasaMjJA'nupapattistadavastheti tadarthe viziSTazaktisvIkAra Avazyaka iti|| . *bhASyasiddha iti / "tibekAdeze pratiSedho'ntavattvAt" ityAdestatrAbhidhAnAditi bhAvaH / *sUtryatAmiti / "atipsamAsazca prAtipadikam" ityeva sUnya. tAmityarthaH / tathA ca tisubantabhinnaM yattatprAtipadikamityarthana samAsasya prAtipadikatvAlAbhAdatiricyamAnaM samAsagrahaNaM niyamArthamastvityarthaH / *pratyeka vargavi. ti* / varNAnAmAnarthakyapakSe prAtipadikasaMjJAyAM prakAzanIyA'rthAbhAvAdavizeSeNa prativarNa vibhaktisambhavAdavyayAdiveti bhAvaH / *arthavattveneti* arthvdgrhnnsyaavshyktvenetyrthH| na cA'rthavatsamudAyaghaTakavarNAnAmarthavatvapakSasyA'pi bhASye darzanAttadgrahaNe'pi vi. bhaktirdavAreti vAcyam // tatpakSe'pi "saGghAtasyaikArthyAt subabhAvo varNAt" iti bhASyAttantregaikaiva vibhaktiH samudAyA'vayavArthagatamekatvaM bodhayet / ekameva tadekatvaM taccaikena supA pratyAyitamiti bodhanIyA'bhAvAd vibhakteH pratyekavarNAdanutpatteriti bhaavH| nanu samAsavAkyasyA'rthavatvA'bhAve'pi na prAtipadikasaMjJA'nupapattiH / "kRttaddhita" (pA0sU0 111 / 46 ) iti sUtreNaiva tatsambhavAt / sambhavati vidhitve niyamakalpanAyA anyAyyatvAt / samAsagrahaNameva ca samAsa ekArthIbhAvAbhAve vA mAnam / vAkyasya tu na pUrvasUtreNa tatprasaktirarthavattvA'bhAvAt / saMsargasyA'zakyatve'pyAkAkAdivazAdeva tadbhAnasya sUpapAdatvAt / evaM prakRtipratyayasamudAyasyA'pyanarthakatvenAs. prAptasaMjJAvidhAnArthaM kRttaddhitagrahaNamiti samastasyaiva sUtrasya vidhAyakatvam / Adya parIkSA . sUtrabhaGgAna samAsAdisamudAyasya prAtipadikasaJjJAM sAdhayati-- atheti / *bhASyasiddha iti / nacaikAdeze pratiSedho'ntavatvAditi tatrAbhihitam , atipsa. mAsazca prAtipadikatvasya siddheriti bhAvaH / *tathApi*-atipprAtipadikamiti nyAse'pi / *arthavatvAvazyakatvena*-arthavatvasya . prAtipadikasajJApravRttA
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre''vazyakatvena samAsAvyAptitAdavasthyameva / tathAca prAtipadikasaMjJArUpaM kAryamevArthavattvamanumApayati dhUma iva vahnim / kiJcaivaM citragumAnayetyAdau karmatvAdyananvayApattiH, pratyayAnAM darpaNaH sUtrasya tu avyutpannasAdhuzabdasvarUpameva, na tu bahupaTurityAdisamudAyo'pyuttarapadalAkSaNikatAdRzasamudAyasyA'rthavattvA'bhAvAt / kRdantAnAM keSAJcidarthavattve'pi dhAtutvAt , evaM taddhitAnAmapi iH iyAnityAdInAM pratyayatvena tAdRzasamudAyasya tvanarthakatvena pUrvasUtrAviSayatvena tatra tatra prAtipadikatvavidhAnArtha sUtrakAreNa dvitIyaM sUtraM praNItam / ata evA'trArthavaditi nA'nuvarttate'sambhavAtprayojanAbhAvAcca / tatra kRcchabdena pratyayaparibhASayA tadantagrahaNaM saMjJA vidhAvityasya prAyikatvAt / DatarAdivatkevalakRtAmaprayogeNa tadupAdAnavaiyarthyAcca / yadyapyuktayuktyA taddhitapadasyApi taddhitAntaparataiva labhyate. tathApi bahupavAdisaGgrahAya tatsvAvyavahitottaratvasambandhena taddhitaviziSTaprakRtighaTitasamudAyataddhitAntAnyataraparatayA vyAkhyeyam / prakRtitvaM ca pratyayavidhAnAvadhitvam iH iyAnityAdau tu pratyayasyaiva tadantatvAnna dossH| pacatakyAdisamudAyAntargatataddhitaprakRteniruktataddhitavaiziSTyAbhAvAnna ttraastiprsnggH| kRdgrahaNaparibhASAyA anantaragrahaNajJApitAyA asArvatrikatvAcca, na mUlakenopadaMzamityAdAvatiprasaktiH / evaM samAsagrahaNenApyaprAptaprAtipadikasaMjJAvidhAnAdvAjapuruSa ityAdisamudAyAt svAdyutpattiH sulabheti tatra viziSTazaktyabhyupagamo ni. pramANakaH / vAkyasya sA netyuktameva / tatra kozAdinA shktypricchedaat| ___ yatra tu kozAdikaM paricchedakaM tatra samAse paGkajAdau tAM na nivaaryaamH| evaJca vAkyasyA'rthavattvA'bhAvena prAtipadikasaMjJA'prasaktestadapravRttirUpaphalA'bhAvena samAsagrahaNasya niyAmArthatvavarNanamasAmpratam / bhASye tasya niyamaparatayA varNanaM tu saMsargasya zakyatvamityekadezimatamanusRtyavetyarucerAha-kiJcaivamiti / evaM samAse vishissttshktysviikaare| karmatvAdyananvayApattirityasya gavAdipadArthe iti zeSaH / tatra hetumAha-*pratyayAnAmiti / tathAca prakRtitvaM pratyayavidhAnA'vadhitvam , na tu pratyayAvyavahitapUrvatvam / bahupaTurityAdau pttvaadishbde'vyaapteH| na ca "tAveva suptiGaau yo tataH parau, saiva ca prakRttirAdyA" iti bhASyAt pratyayA'vyavahitapUrvasyaiva prakRtitvalAbha iti vAcyam / tadarthAnavabodhAt / yo tato vidhAnAvadherasati vizeSAnuzAsane parau tAveva suptiDAvityupalakSaNaM, pratyAyAntarasyApi / yato vihitau saiva prakRtiriti tadarthAt / AyetyabhyAsAbhiprAyeNa / tathAca samAsottarapadasya vidhAnAvadhitvarUpaprakRtitvA'bhAvena tadarthe na karmatvA''dyanvayaH sambhavatyuktavyutpattivirodhAditi bhaavH|| parIkSA vuddezyatAvacchedakatvena / *dhUma iva vahnimiti / dhUmo yathA vahnimanumApayati tathetyarthaH / samAsAdiH, viziSToktaH, prAtipadikasajJakatvAt-paGkajapadavat , anarthakapadasamudAyo vyatireke dRSTAntaH / ekA bhAve sAdhakAntaramAha-*kiJceti / ananvayApattirekArthIbhAvAnaGgIkA
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ . samAsazaktinirNayaH / 261 prakRtyarthAnvita svArthabodhajanakatvavyutpatteH / viziSTottarameva pratyayotpatterviziSTasyaiva prakRtitvAt / yattu sannihitapadArthagatasvArthabodhakatvavyutpattireva kalpyata iti ; tanna / 'upakumbham', 'marddhapippalI' ityAdau pUrvapadArthe vibhaktyarthAnvayena vyabhicArAt / naca tatrApi sannidhAnameva / anuzAsanika sannidhervivakSitatvAt / tathAca yatpadottaraM yA'nuziSTA sA tadarthagataM svArthaM bodhayati / samAse ca samasyamAnapadottaramevAnuzAsanamiti vAcyam ! darpaNaH pratyayAnAmiti vyutpattirhi daNDinamAnayetyAdau daNDAdau karmatvA'nvayavAraNAya svIkriyate / tadartha eva 'prakRtyarthaniSThaviSayatAnirUpitaviSayatAsambandhena zAbdabuddhiM prati vizeSyatAsambandhena pratyayajanyopasthititvena hetutA iti tatra prakRte sannihitatvenaiva nivezastAvataivoktasthale vyabhicAravAraNAnna tu prakRtitvena, gauravAditi mataM dUSayitumupanyasyati--*yattviti / *sannihiteti / sannihitatvaM cAvyavahitapUrvatvenA'nusandhIyamAnatvam tasya ca citragvAdipade gavAdau satvAnnoktA'nupapattiritibhAvaH / vyutpattirevetyevakAreNa pUrvoktaprakRtitvaghaTitavyutpattivyavacchedaH, upakumbhAdau vyabhicArodbhAvanaM tu prAcInamate / navyanaye tatrottarapade lakSaNA'bhyupagamena tadaprasakteH // tatrA'pi* / upakumbhAdisamAse'pItyarthaH / I *AnuzAsaniketi / sannihitatvaM nA'vyavahitapUrvatvam / tatvenA'nusandhIyamAnatvaM vA / dhavakhadirAvityAdau dhavAdipadArthe vibhaktyarthAnanvayaprasaGgAt / kintu sannihitatvenA'nuzAsanabodhitatvam / tacca dhavAdipadArthAnAmivopAdipadArthAnAmastItyAzayavAnAha - *tathAceti / *samasyamAnapadottaramiti / samAsasyA'neka padasamudAyAtmakatayA samudAyasya pratyekA'natiriktatayA samAsarUpaprAtipadikAt vihitavibhaktastattatpadasannihitatvAditi bhAvaH / sambhavedevaM yadi samAsagrahaNanibandhanA prAtipadikasaMjJA, kintu tasya niyAmakatayA parIkSA ra ityAdiH / *prakRtitvAditi / tasya ca bhavanmate'rthabodhakatvAbhAvo neti zeSaH / pUrvoktaprakAramAzaGkaya nirAcaSTe - yatviti / *sannihiteti / sannihitatvamavyavahitapUrvatvena pratisandhIyamAnatvam / khaNDayati--*upakumbhamiti / ayambhAvaH- samIpArthe vidyamAnasyAvyayasya samAMzavAcyarddhazabdasya ca samAsavidhAnena pUrvapadasya vAcakatvamavazyaM vAcyam, tathA ca sannihitArthe'nanvayena vyabhicAra iti sannihitapadAthaityatra sannidhAnampAribhASikaM nivezyata ityAzayikAmAzaGkAM nirasyati naceti / *anuzAsaniketi / anuzAsanaprayojyetyarthaH / *anuziSTA* -- anuzAsanena vihitA / *anuzAsanamiti / vidhAyakamiti
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArearthavatsUtreNa viziSTasyaiva prAtipadikatvena viziSTottarameva vibhaktya:nuzAsanAt / - atha prakRtitvAzraye vibhaktyarthAnvaya ityeva kalpyata iti cettarhi, 'paGkajamAnaya', 'daNDinaM pazya', zUlinaM pUjaya' ityAdau padaNDazUledhvAnayanadarzanapUjanAderanvayaprasaGgaH / 'aghaTamAnaya' ityatra ghaTe'pyA. nayanAnvayApattezca / ____naca daNDAdInAM vizeSaNatayA na ttraanynaadynvyH| 'pAkAnIlaH' 'dharmAt sukhI' ityAdau pAkadharmAdijanyatAyA rUpasukhAdAvananvayaprasaGgAt / yacca prakRtyarthatvaM tajanyajJAnaviSayatvamAtram , tazcAtrAviruddhamiti, tanna / ghaTaM pazyetyatra ghaTapadAt samavAyenopasthitA darpaNaH pUrvasUtreNaiva sA vAcyA / tathAcoktaprakArA'sambhava ityAzayenAha-*arthavatsUtreNeti / tathAca-zAstrabodhitasannihitatvamapi viziSTasyaiva, na kevalapUrvapadasyetyuktasthale vyabhicAro duruddhara iti bhAvaH / prakRtitvasya paryAptyAkhyavilakSaNasambandhena samudAyamAtravizrAntatve'pi kevalAzrayatayA tadvattvasya prakRtyekadeze'pi sambhavAduktavyutpattizarIre Azrayataiva nivezanIyetyAzayena zaGkate-*atheti // *prakRtitvAzraye / prakRtitvAzrayArthe / asannihitaprakRtyarthe dUSaNamudbhAvya sannihite'pi tadAha-*aghaTamiti // pUrvapadArthaprAdhAnyamatretyAzayena dUSaNodbhAvanam / tattvaM cA'gre vakSyate / vizeSaNatayeti // ekatra vizeSaNatayAvaruddhasyAparatra tadanvaye nairAkAGkSayAditi bhaavH| yatra kvA'pi vizeSaNenAparAnvaya iti yathAzrutaM dUSayati-*pAkAnnIla ityaadi| nIlatvasukhayoH svAzraye vizeSaNatayAnvitayoH pAkAdityAdyantargatapaJcamyarthahetutvasyAnanvayApatterityarthaH // *tajanyajJAnaviSayatvamiti // tatpadArthaH prakRtiH / mAtra. padena vRttipratipAdyatvasya vyvcchedH| atra citragvAdisamAsA'ntargatagavAdipadArthe ityarthaH // *aviruddha miti / abAdhitamityarthaH / 'ghaTaM pazya' ityatra dRzirjJAnasAmA parIkSA shessH| viziSTottarameveti / tathA ca samasyamAnapadottaramityasaGgatamiti bhAvaH / *prakRtitvAzraye / prakRtitvAzrayAtheM / prakRtitvasyAvyApyavRttitayAvayave'pi tasya stvmitybhipraayH| paroktamabhyupetya tadrItyaiva duussnnmaah-*atheti*| *anvayaprasaGga iti / eteSAmapi bhvtsmmtprkRtitvaashryaarthtvaat| vizeSaNatayeti / ekatra vizeSaNatayopasthitasyAnyatra vizeSaNatayA'nvayo'vyutpanna iti na pUrvoktApattiriti bhAvaH / *pAkAnnIla iti / atra nIlapadasya nIlarUpaviziSTe bhavanmate lakSaNA / tatra nIla. rUpasya pAkajanyatayA tatra paJcamyAnvaye'pi naikavizeSaNatayeti pUrvoktavyutpativirodhaH kintu svAzrayAMze vizeSaNatvAnna tatra tasyAnvayasambhavaH / 'nApAgherupAdhirbhavati iti-"vizeSaNasya vA vizeSaNam iti bhaassykRduktH| sumukhItyatra sumukhasya inpratyayaprakRtipratipAdyatvenAzrayavizeSaNatvaM spaSTameva / prakRtyAnvitasvArthabodhakamilyatra prakRtyarthatvaM na zaktyA prkRtijnyjnyaanvissytvm| kintu prakRtiprayojyatvaM jJAne vizeSaNamityAzayena zaGkate-*yacceti / upakumbham arddhapippalItyAdau / aviruuddhmiti|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazakti nirNayaH / kAzavAraNAya vRttyA prakRtyarthatvasyAvazyakatvAt / atha pratyaya prAgvarttipadajanyopasthitivizeSyatvaM prakRtyarthatvamiti ced ? na / 'gAmAnayati kRSNo daNDena' ityatra kRSNe tRtIyArthAnvayaprasaGgAt / atha samasyamAnapadArthagata svArthabodhakatvaM samAsottaravibhakteH kalpyata iti ced ? na / aklRpta kalpanAM klRptavyutpattityAgaJcApekSya samudAyazaktikalpanasyaiva yuktatvAditi dikU / 263 darpaNaH nyA'rthaH // *AkAzavAraNAyeti / samavAyenopasthitAkAze dRzyarthakarmatvAdyanvayavA raNAyetyarthaH // *vRttyA prakRtyarthatvasyeti / vRttijanyopasthitiviSayatvasyetyarthaH / 'vAdivAkye yAvanto'rthAH sambhavanti' iti nyAyenoktavyutpattiM dUSayitumarthAntaraparatayA vyAcaSTe - *atheti // pUrvaM tu pratyayasannihitapadArthatvaM prakRtitvamatra tu tatprAgvatipadArthatvamiti bhedaH // *prasaGgAditi // pratyayaprAgvarttipadajanyopasthitiviSayatAyAH kRSNe sattvAditi bhAvaH // pratyayAnAmiti vyutpatterekArthIbhAvavAdimate satve'pi nA'smanmate sA sArvatrikI / samAsa evA'sambhavAt / kintu prakRte vyutpaH tyantarameva kalpyate ityabhipretyAha- atheti / aklaptakalpanAmiti / samasya mAnapadA'rthaviSayatAnirUpitaviSayatAsambandhena zAbdaM prati vizeSyatAsambandhena pratyayajanyopasthiteH kAraNatvA'ntarakalpanAmityarthaH / nanu pratyayAnAM sannihitapadArthagatasvArthabodhakatvarUpA vyAsasamAsasAdhAraNyenaikaiva vyutpattiH, sannihitattvaM ca prakRtighaTakatve sati prAgvarttitvamiti noktadUSaNamata Aha*digiti* // tathA kalpane coktavyutpatyapekSayA padatvasya prakRtitvaghaTitasya vyutpattau niveze gauravamityAdidigarthaH // // nanu 'pratyayAnAm' iti vyutpatteH prakRtipratyayaghaTitatayA tatra prakRtitvapratyayatvaparIkSA kumbhapadapippalIpadayorlakSaNAyAmapi pUrvapadasya tAtparyagrAhakatayA kumbhasamIpopasthitau prakRtiprayojyatvasatvAditi bhAvaH / *vRtyeti / vRttyetyasya tRtIyasya prakRtyarthatvaghaTakajanyatAyAmanvayAbhiprAyeNedam / pUrvoka vyutpatterevArthAntarAbhidhAnenAzaGkate -*atheti / upakumbhamityAdAvavyayIbhAvasthale na lakSaNA, tatra pUrvapadasyAvyayatayA tadarthaikadezArthe nirUpitatvasambandhena kumbhapadArthopasthitiH / na ca nirUpitatvasamanvaye padasambandha iti vAcyam ? avyayAtiriktanAmArthayeAreva bhedasambandhenAnvayavyutpattisvIkArAt / arddhapippalItyAdau tu pippalIpadasya pippalIsambandhinI lakSaNAzrIyate, ubhayathA'pi pratyayaprAgvarttipadajanyatvamupasthitAvastyeva, prAgvarttitvasyAvyavahitatvAghaTitatvAditi bhAvaH / *kRSNe tRtIyArtheti / kRSNapadArthe tRtIyArthasya karaNatvasya vizeSyavidhayA'nvayApattirityarthaH / tasyApi tRtIyAprAgvarttipadArthatvAt / samAsasthale vyutpatyantaramastvItyAzayena zaGkate- -*atha samasyamAneti / 1 *aklRptakalpanAm* vyutpatyantarakalpanAm /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre apica samAse viziSTazaktyasvIkAre 'rAjapuruSa' 'citraguH' 'nIlotpalam' ityAdau sarvatrAnanvayaprasaGgaH / rAjapadAdeH sambindhini lakSaNAyAmapi 'taNDulaH pacati' ityAdau karmatvAdisaMsargeNa taNDulAdeH pAkAdAvanvayavAraNAya prAtipadikArthaprakArakabodhaM prati vibhaktijanyopasthitehatutAyA aavshyktvaat| puruSAdestathAtvAbhAvAt / 'taNDulaH zubhraH' ityAdau ca prAtipadikArthakaprathamArthe taNDulAdestasya ca zukle abhedenaivaanvyH| 'zubhreNa taNDulena' ityAdau ca vizeSaNavibhaktirabhedArthikA, pASThiko vA'nvaya iti nAtiprasaGgaH / tathA darpaNaH yoranugatayordurvacatvena tattavyaktibhedena kAryakAraNabhAvo vaacyH| tathAca samAsasthale samasyamAnapadArthasya pratyayArthAnvayA'bhyupagame bAdhakA'bhAvo'ta aah-*apiceti|| *ananvayaprasaGga iti / 'nAmArthayoH' iti vyutpatteriti bhaavH| _ ananvayamevAha-*rAjapadAderiti* // lakSaNAyAmapItyapinA sambandhalakSaNAyAM nitarAmanvayAbhAvaH sUcyate / nacoktavyutpattestaNDulaH zubhra ityAdau vyabhicAro'ta Aha-*taNDulaH zubhra iti* // *abhedenaivAnvaya iti* // tathA ca taNDulAnvayini prAtipadikArthe vibhaktijanyopasthiteH satvAnna tatra vyabhicAra iti bhAvaH / zubhreNa taNDulenetyAdau vyabhicAramozaGkaya nirAcaSTe-*abhedAthiketi* // athavA kaTa iva tatsa parIkSA viziSTazaktimprakAgantareNa sAdhayati-*apiceti / ananvayaprasaGgamupapAdayati*rAjapadAderityAdinA / *tathAtvAbhAvAditi / vibhaktijanyopasthitiviSayatvAbhAvAdityarthaH / *prathamAthe *-abhede / *taNDulAderiti / taNDulAbhinnaH zubhraH iti bodhAbhiprAyeNedam / yadi tu zubhrAbhinnastaNDula iti bodhastadA vaiparItyenAnvayo draSTavyaH / *abhedArtheti*-tathA ca na pUrvoktakAryakAraNabhAve vyabhicAra iti bhAvaH / na ca bhinnaviSayakAnumitimprati-icchAbhAvaviziSTazAbdasAmagryA pratibandhakatAyAM vibhaktijanyopasthiterapi pravezAdgAravamiti vAcyam / zubhrAbhedAbhAvavAMstaNDulaH prameya ityAdiviziSTe vaiziSTayamiti rItyA yatpratyakSaM tatpratibandhakatvaM tAdRzazAbdasA. magryAH svAtantryeNa kalpanIyamiti lAghavAt / yatastAdRza zAbdasAmagyAH zubhrastaNDula ityAkAraka yogyatAjJAnaghaTitatvena tatsatve vizeSyatAvacchedakaprakArakajJAnAtmakakAraNAbhAvAdeva pratyakSAnupasthitinihiNa tasyAH pratibandhakatvAkalpanamiti / naca mamApi 'zubhrAbhinnastaNDulaH prameya'ityAkAraka pratyakSapratibandhakatvaM na zAbda. sAmagryAH kalpyate, manmate zAbdabodhasyAbhedasambandhena zubhraprakArakataNDulavizeSyakatayA tajjanakayogyatAjJAnasyApi tatsaMsargikatayA tatsattve pratyakSasAmagyAzrayaNAbhAvAditi vAcyam ? zubhrabhedAbhAvavyApyazubhrAbhedavAnityAkArakasya jJAnasyAsmanmate bAdhajJAnavidhayA kluptapratibadhyapratibandhakabhAvena nirvAhe svAtantreNAsmanmate tasya pratibandhakatvAkalpanavanmate tu tatkalpanamiti gauravasya sphuTatvAt / naca bhavanmate'pi zubhrAbhedaH bhAvanAyA zubhrabhedavAnityasya svAtantryeNa pratibandhakatvaM kalpyamiti
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| . 265 ca-samAse parasparamanvayAsambhavAdAvazyikaiva samudAyasya tAze viziSTArthe shktiH| darpaNaH mAnAdhikaraNabhISmA'dibhyo dvitIyAdivibhakteranabhihitasUtre bhASyakRtAbhidhAnAt sAmAnAdhikaraNyasya samAnAdhikaraNayorvizeSyavizeSaNayorbhAvasyAbhedasya-vizeSaNa. padottaravibhaktyarthatvalAbhAt / tathApi zubhraNeti tRtIyAjanyAbhedopasthitisattvAnna vyabhicAra iti bhAvaH / nanvatra abhedo yadi bhedatvA'vacchinnA'bhAvastadA prsiddhiH| bhedasya kevalA'nvayitvAt / yadi bhedapratiyogikA'bhAvastadA nIlo vahniriti vAkyasya prAmANyApattitviAdinA nIlabhedAbhAvasya vanhau satvAd vizeSaNavibhaktyathakadeze bhede prakRtyarthasyAnanvayApattizca / - na ca bhede'bhAve ca dvitIyAdeH shktiH| bhede ca prakRtyarthasya prakRtyarthatA'vacchedakA. vacchinna pratiyogitAkatvenA'nvayaH / uktasambandhena prakRtyarthaviziSTabhedasya tu tatvAs vacchinnapratiyogitAkatvenA'bhAve'nvayopagamAnoktApattyAdiriti vAcyam / 'prameyo ghaTa' ityAdau prameyatvA'vacchinnabhedA'prasiddhayoktaprakArA'sambhavAt / nIlaghaTAdiparanIlapadaghaTitanIlo ghaTa iti vAkyasya prAmANyA''pattezca / nIlatvAdinA nIlabhedAbhAvasya ghtte'baadhaat| - naca tavyaktitvAvacchinnA'bheda eva vibhaktyarthaH / tathA satyapUrvavyaktiniSThatavyaktitvasya bhAnA'sambhavena tadavacchinnapratiyogitAkA'bhAve zakti grahA'sambhavenA'pUrvavyaktyabhedA'nvayA'nupapatteH, abhAvabuddheviziSTaziSTyA'vagAhitvA'nupapattyA ekadharmA'vacchinnapratiyogitAkAbhAve aparadharmAvacchinnapratiyogitAyAH sambandhatayA bhAnA. 'sambhavAceti ced ? na / abhedastAdAtmyaM, tacca svavRttyasAdhAraNo dhrmH| asAdhA. raNyaM ca svapratiyogivRttitva-svasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena bhedaviziSTaM yattadanyatvamityekamAtravRttidharma eva prakRteH sH| tasminnAdheyatayA prkRtyrthaa'nvyH| apUrvavyaktiniSThatavyaktitvasya viziSya jJAtumazakyatve'pyekamAtradharmatvena sAmAnyapratyAsattyA sugrahAt sarve susthamiti / *pASTika iti* // zAbdabodhottarakAlika ityarthaH // *anvayeti / tadvodha ityrthH| aruNA'dhikaraNarItyA sarveSAM vibhaktyarthAnAM prathama kriyAyAmevA'nvayena tatra zubhrAdipadArthAnvaye vibhaktijanyopasthitisattvAttatpakSe'pi noktavyutpattervyabhicAra iti bhAvaH // nanu "nAmA'rthayoH" iti vyutpatte rAjA puruSastaNDulaH pacatItyAdau rAjJaH sva. parIkSA sAmyamiti vAcyam / zubhrabhedasya zubhrAbhedAbhAvasatyaniyatatvena tasyAM mate svAtantryeNa pratibandhakatvasyAkalpanAt , naivambhavanmate vaktuM zakyam / abhedasambandhena zubhraprakArakabuddhimprati zubhrabhedAvagAhe jJAnasyaiva pratibandhakatvam , natu svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya zubhrAbhedAvagAhijJAnasya bAdhajJAnavidhayA pratibandhakatvam, na tu svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkamiti dik / . vizeSaNavibhaktiH sAdhutvArthetyAzayenAha-*pASTika iti / 34 da0 pa0
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAre kiJca 'rAjapuruSaH' ityAdau sambandhini, sambadhe vA lakSaNA / nAdyaH / 'rAjJaH puruSaH' iti vivaraNavirodhAt / samAsasamAnArthakavA. kyasyaiva vigrahatvAt / anyathA tasmAcchaktiniyo na syAt / nAntyaH / darpaNaH svAmibhAvasambandhena puruSe, taNDulasya karmatAsambandhena dhAtvarthapAke'nvayavAraNAyA''. vazyakatve'pi tatra rAjA puruSastoka pacatItyatrA'bhedasambandhenA'nvayAd vyabhicAravAraNAyA'bhedAtiriktasambandhA'vacchinnatvaM nAmA'rthaniSTaprakAratAyAM nivezanIyam / __naca vizeSaNavibhakterabhedArthakatayA nirvAhaH / kaTa eva karmeti bhASyavyAkhyAsvasare bhISmAdInAM svayamakarmakatve'pi vizeSyasambandhivibhaktyaiva bhISmAdipadottaraM bhavitavyam / tadekayogakSematvAt / kevalAnAM ca prAtipadikAnAM "pratyayaH" "parazca" iti niyamena prayogA'narhatvAt / yathezvarasuhRdaH svayaM nirdhanA api tadIyadhanenaiva tatphalabhAja evaM guNA apIti "anabhihita" sUtre vadatA kayaTena vizeSaNavibhakteH sAdhutvamAtrArthakatvaM spaSTamevoktam / vibhaktyarthaprAtipadikArthavizeSyakapuruSAdipra. kArakabodhalyA'nanubhavAcca / ata eva vyutpattau bhedeneti ptthyte| tathAca tatpane lakSyArtharAjasambandhinaH puruSAdAvanvayo nA'nupapanno'ta Aha-*kiJceti / vivaraNavirodhAditi // atra vadanti-vigrahasya vitriyamANasamAnArthakatvaM nA'vivriyamANajanyabodhe yadyadvizeSyakatve sati yadyatprakArakatvaM tattadvizeSyakatattatprakArakabodhajanakatvam / prAptamudakaM yamityAdeH praaptodkaadismaasvigrhtvaa'nupptteH| pacati, vyAkaraNamadhIte ityAdInAM pAcako vaiyAkaraNa ityAdikRttaddhitAntavigrahatvAnApattezca / tatra vigrahavigRhyamANajabodhaviSayapadArthAnAM vizeSaNavizeSyabhAvavaiparItyAt / nApi tajjanyabodhIyayAvadviSayaviSayakabodhajanakatvam / puruSasya rAjetyasyApi rAjapuruSAdivigrahatvApatteH / kintu vitriyamANajabodhajanakatvaM tad vAcyam / prAptamudakaM yamityAdeH prAptodakAdisamAsajabodhaviSayAH parasparasambaddhatAtparyyaviSayIbhUtAzca yAvantaH padA* udakAdayastAvadviSayakabodhajanakatvam / ghaTakIyA karmatetyetAvanmAtrasya ghaTakarmakA. nayanakRtiriti vigrahatvavAraNAya yaavditi| rAjJaH puruSaH sundara ityadhikA'vagAhino rAjapuruSa iti vigrahatvamiSTameva / vastutastu zaktigraheNA'rtha prayujyamAne tasminnatAtparyaviSayA'rthakapadaprayogadaulabhyameva / puruSasya rAjetyAdestu vigrahatvavAraNAya tAtparyyaviSayatvaM vizeSaNam / tatra puruSapratiyogIna / ghaTaH karmatvamityAdisamudAyasya, ghaTAnayanetyAdInAM n| kumbha karo. tItyAdInAM kartRlAkSaNikAnAmeva nyAyanaye kumbhakArAdivigrahatvam / prakRte ca rAjapuruSa ityAditvasya 'rAjJaH puruSa'iti vAkye akSatatvAnna tasya vigrahatvAnupapattiriti // *anyatheti / samAnArthakatvAbhAve ityrthH| *tasmAt-vigrahavAkyAt / *na syAditi / tatsamAnA'rthakavAkyasyaiva tacchaktinirNAyakatvAditi bhAvaH / parIkSA paroktalakSaNApakSa khaNDayati-*kiJceti / tasmAt*-rAjJaH puruSa iti vivaraNa
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 smaasshktinirnnyH| rAjasambandharUpaH puruSa iti bodhaprasaGgAt / viruddhavibhaktirahitaprAtipadikArthayorabhedAnvayavyutpatterityAdi prapaJcitaM vaiyaakrnnbhuussnne| darpaNaH sambandhalakSaNAkalpaM dUSayati-*nAntya iti / nIlotpalAdisamAsasaGgrahAya samAnaH vibhaktiketyapahAyoktam-*viruddhavibhaktirahiteti / viruddhavibhaktikadhAtuprAtipadikArthayoH, stokaM pacatItyAdAvabhedA'nvayadarzanAdAha-*prAtipadikArthayoriti / tathA. cA'bhedasaMsargAvacchinnaprAtipadikArthaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhiM prati viruddha vibhaktirahitapadajanyopasthitehetutayA tasyA rAjapuruSa ityAdisamA. sottarapadArthe puruSAdau sattvAdabhedA'nvayo durvAra iti bhAvaH / nanu viruddhavibhaktirAhityaM vyAsamAsasAdhAraNam , na vizeSyavAcakapadasya vizeSaNavAcakapadA'prakRtikavibhaktyaprakRtitvam / 'nIlaM ghaTamAnaya' ityAdAvabhAvAt / nApi vizeSaNavAcakapadasya vizeSyavAcakapadAprakRtikavibhaktyaprakRtitvam , vizeSya. padAprakRtikatvasya tadanuttaratvasya taduttaratvenA'pratisandhIyamAnatvasya vA "nIlo ghaTa' ityAdau nIlapadottaravibhaktau ghaTAdipadottaravibhaktibhinnAyAM sattvena tatrAbheyAnvayAnupapatteriti cet ? atra kecit-vizeSaNapade vizeSyavAcakapadaprakRtikavibhaktyasajAtIyavibhaktyaprakRtikatvameva viruddhavibhaktirAhityam / sAjAtyaM ca sutvAdinA prathamAtvAdinA vaa| 'nIlo ghaTa' ityAdau vizeSaNavibhaktavizeSyavibhaktibhinnatve'pi tatsajAtIyabhinna. tvA'bhAvenoktaviruddha vibhaktirAhityasya ttraa'kssttvaaditi| vastutastu vizeSaNavibhaktaH sAdhutvamAtrArthakatvamiti mate viruddhatvaM svArthabhinnA. rthakatvam / 'nIlo ghaTa' ityAdau vizeSaNavibhaktanirarthakatayA tatra vizeSyavibhaktiviru. dvArthakavibhaktidvitIyAdirUpaiva, tadaprakRtitvasya vizeSaNavAcakapade sattvAnna tadasahaH / evaM 'nIlaghaTamAnayAityAdisamastasthale vizeSaNavibhaktarevAbhAvena tAdRzavibhaktyapraka. titvaM vizeSaNavAcakapadasyAvyAhatam / ata eva 'caitrasya sutasya dhanam' ityAdau naa'bhedaanvyaa''kaangkaa| tatra vizeSaNavizeSyavibhaktyovibhinnasambandhArthakatvAt / / nA'pi stokamattItyAdyasaGgrahaH / pUrvakalpe tu vizeSaNavAcakavibhaktastivijAtIyatvenoktAkAsAyAstatrAsattvena tadasaGgrahaH spaSTa eva / parIkSA vAkyAt / viruddhavibhaktirahiteti / naca viruddhavibhaktikatvaM vizeSyavAcakapadottaravibhaktyavRttivibhaktivibhAjakadharmavadvibhaktiprakRtitvam , tacca rAjan-zabde'stIti na bhedAnvayAnupapattiriti vAcyam ? vastugatyA yattAdRzavibhaktikantadarthasya bhedAtvayaH iti cedAzrIyate, tadA rAjJaH puruSAdivAkyaghaTake rAjJa iti paJcamyantatvagrahadazAyAM jAnnanalsamabhivyAhAre'pi rAjJaH puruSAdAgato bhRtyaH iti vAkyAdAjAbhitra paruSApAdAnakAgamanakartA bhRtya iti bodhaH srvtreti| viruddhavibhaktikatvenAjJAtaprAtipadikArthayorabhedAnvaya ityarthaH kaaryyH| tathA ca rAjapade SaSThayantatvAgrahakAle sambandhe lakSaNApakSe rAjasambandhAbhinnaH puruSa iti bodhApatte1ratvAt / -
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreata eva "vaSaTkartuH prathamabhakSaH" ityatra na bhatamuddizyaprAtha. myavidhAnaM yuktam / ekaprasaratAbhaGgApatteriti tRtIye / "vyaGgaiH darpaNaH sAre-prAtipadikArthayoriti prakRtAbhiprAyeNaiva / tathAca viruddhavibhaktyaprakRtiprAtipadikArthaniSThAbhedasaMsargAvacchinna prakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabodhe dhAtuprAtipadikAnyatarajanyopasthitiH kAraNamityarthaH phalita iti| __ nanu pUrvaniruktaviruddhavibhaktirAhityasyAbhedAnvayabodhAkAGkatve 'caitrasya sutasya dhanam' ityAdau tadApattirata Aha-*prapaJcitamiti // vibhaktyarthamantarbhAvya nAmAoNnvaya evoktavyutpattiriti tatroktam / tasyApi sArthakavibhaktyaprakRtitvamapi vizeSaNavAcakapade nivezanIyamatreti tAtparyyam / mImAMsakairapi viziSTazaktipakSo'bhyupeya ityAha-*ata eveti / samAse ekArthIbhAvasya srvsmmttvaadevetyrthH| *bhakSamu. dizyeti / "Rtvijo haviHzeSAn bhakSayanti" iti vihitbhkssnnmnuuyetyrthH|| *ekaprasaratAbhaGgApatteriti / uddezyavidheyabhAvenA'nvaye pRthagupasthiteniyAmakatvena tadanurodhena tadabhyupagame viziSTA'rthopasthitijanakatvarUpaikaprasaratAbhaGgApatteri. tyarthaH / tairviziSTazaktyanabhyupagame'pi viziSTalakSaNAyA abhyupagamenaikaprasaratAyAsta. nmatasiddhatvAt / na coddezyatayA'nvaye yacchabdayogaprAthamyAdInAM vidheyatayAnvaye ca tacchabdayogAdInAM tantratayA tatra tadabhAvAt kathaM tadApAdAnamiti vAcyam / sati tAtparye, 'prathamo bhaktaH, 'paNDito brAhmaNaH, ityAdAvudezyavidheyabhAvena buddherAnubhavikatayA yacchabdayogAdInAM prAyikatvAt / tAdRzazAbdabodhe asamastapadajanyopasthitehetutA tu na / 'dAmodaraH pUjyo, 'rAjapuruSaH sundara, ityAditastathA bodhAnupapattestatra ca prAthamyaviziSTaM bhakSaNAntarameva vidhIyate zabdavRttyA / tatazca prAptAprAptavivekena prAthamyavidhiH paryavasyatIti siddhAntAditi bhaavH| vyaGgairiti / tatra hIjyAzeSabhUtatritvaviziSTayatkiJcidaGgavidhAnam, kiMvA tritvaviziSTAzeSAGgavidhAnamiti saMzaye prakRtAvijyAzeSeNa puroDAzena sviSTakRte hutasvAdatrA'pi zeSabhUtatritvaviziSTA'Ggaireva sviSTakRdvacanaM yuktamiti pUrvapakSe, zeSabhUtAni kAnicidaGgAnyanUdya tritvavidhAne ekaprasaratAbhaGgApattistasmAt kalpasUtroktatritvaviziSTAGgAntaravidhAnamiti nirNItaM dazamAdhyAyasya tRtIye pAde ityarthaH / kalpasUtro. tAni hRdayAghekAdazAGgAni tu hRdayam 1, jihvA 2, vakSo 3, yakRt 4, vRkNau 5 / 6, parIkSA *ata eva*-samAse ekArthIbhAvasvIkArAdeva / *tRtIye-tRtIyAdhyAye / tatra hi 'vaSaTkartuH prathamo bhakSaH' iti vAkyena vaSaTakartA hotA tasya bhakSaNamRtvijo haviH zeSa bhakSayatIti vAkyAtprAptamiti tadanuvAdenAprAptamprAthamyamanena vidhIyata iti pUrvapakSe 'prathamabhakSA ityasya samastapadatvena yadi prAthamyavidhAyakatvaM syAttadA yo bhakSaH sa prathama ityevaM vicchinnAnvayo vAcyaH, sa na sambhavati, samAsAnupapatteH, yathA paNDito brAhmaNa ityasmAdyaH, paNDitaH sa brAhmaNa itibodho bhavati / tathA ca paNDitabAhmaNa iti zabdAnna bhavati, yadi tathA kalpyate, tadA yacchabdasApekSatvAduddezyavidhe. yayorna sAmarthyena samAsAnurUpaparyantaH syAt / evaM ca prAthamyaviziSTabhakSaNavidhAnamevA
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| 269 sviSTakRtaM yajati" ityatrAGgAnuvAdena tritva vidhAnaM na yuktam / ekapra. saratAbhaGgApatteriti dazame ca nirUpitaM saGgacchate / saGgacchate caa'runnaadhikrnnaarmbhH| anyathA "aruNayA ekahAyanyA piGgAkSyA somaM krINAti" ityatrAruNapadavaditarayorapi ekAbdatvAdiguNamAtravAcakatayA amUrttatvAt , krINAtau karaNatvAsambhavasya tulyatvAdAruNyasyaiva vAkyAd darpaNaH savyaM doH 7, ubhe pArve 8 / 9, dakSiNA zroNI 10, gudam 11, iti / tatra trINidakSiNoM'saH, savyA zroNI, gudaM tRtIyamiti / - nanvekaprasaratvaM na viziSTA'rthopasthitijanakatvaM, kintu samAsaghaTakapadayoruhezyavidheyabhAvenA'nvayA'bodhakatvamiti vyutpattistagaGgApatteriti tadartho, na tu viziSTArthopasthitijanakatvabhaGgApattiriti / tAdRzavyutpattizarIraM tu samAsaghaTakapadArthaniSThavi. dheyatAnirUpitoddezyatAsambandhena zAbdabuddhiM prati samAsaghaTakapadajanyopasthitiH prtibndhiketi| ___ naca tAdRzapratibadhyapratibandhakabhAvakalpane gauravamiti vAcyam / sarvatra viziSTazaktikalpanApekSayA kvacit pratibadhyapratibandhabhAvakalpane eva lAghavAt / vastutastu yatroddezyavidheyabhAvenAnvayabodhastatpadArthopasthitisamavahitatadAnupU. vIvirahAdeva tathAnvayAsambhavAnoktapratibadhyapratikandhakakalpanA'pi / ekaprasaratA tu prathamapadArthA'nvitabhakSavizeSyakabodhA'nubhava eveti noktayuktyA mImAMsakairviziSTazaktirabhyupeyetyata Aha-*saGgacchate ceti / *vAkyAd bhedeti / naca tasya vAkya. parIkSA nena kriyata iti siddhAntitam / *ekprsrteti| sA ca viziSTArthopasthitijanakatvarUpA / *sA bhajyeta* / uddezyasya pRthagupasthitestathAnvayabodhe niyAmakatA bhajyeta / *dshme*-dshmaadhyaaye| tatra hi-ijyAzeSabhUtatritvaviziSTaM teSAM yat kiJcidaGgavidhAnaM kimvA tritvaviziSTAzeSAGgavidhAnamiti saMzaye prakRtAvijyAvizeSeNa puroDAzena sviSTakRto hutatvAdatrApi zeSabhUtatritvaviziSTAGreva sviSTakRddhavanaM yuktam / 'aGgaiH sviSTakRtaM yajati' ityatra pazau codakaprAptaH sviSTakRtpradhAnahaviryo hRdayAdibhya ekAdazabhyo'pi karttavyatvena prApta iti aGgairiti vacanamaGgAnuvAdena tritvavidhAnArthamityAzayake pUrvapakSe-ekahIdaM samAsapadaM tatsarvamuddezakamuddezyabodhakam upAdAyakam-vidheyabodhakam / yadyuttarArddhamuddizya pUrvArddhasya vidheyatA syAttadA prasara. bhedAtsAmarthya vidhAnAtsamAso na syAditi, tritvaviziSTAGgAntaravidhiriti siddhAntitam / taccaikArthIbhAvAnabhyupagame'saGgatameva syAdityuktam / ekAdazAGgAni kalpasUtroktAni bodhyAni / hRdayam , 1 jihvA 2 vakSaH 3, yakRt 4, vRkko 6, savyaM doH 7 ubhaye pAveM 9, dakSiNAzroNiH 19, gudam 11 iti, ekaprasarasatvopapattaye ca samAsaghaTakapadArthaniSThavidheyatAnirUpitoddezyatAsambandhena zAbdabodhe samAsaghaTakapadajanyopasthitimaGgIkRtenaikArthIbhAvenaiva nirvAhAt / yatra tu "so'SNISA RtvijaH
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArebhedazaGkAyA asambhavAditi prapaJcitaM bhUSaNe / tasmAt samAsazaktipakSo jaiminIyaravazyA peya ityAstAM vistrH|| 34 // _ rAjapuruSa ityAdau rAjA cA'sau puruSazcetyeva vigrahaH / citragu. rityAdau ca citrANAM gavAmayamityeva samAnArthatvAnurodhAt / yadyapi prathamAntAnAmeva bahuvrIhiriti "zeSo bahuvrIhiH" (pA0 s02|2|23) iti sUtrAllabhyate iti prathamAntapakSe vAkyaM, citrA gAvo yasyetyevaM darpaNaH bhedena prakaraNe nivezo'pi sambhavati / amUrtatvena kriyAbhiH kArakatvena dravyaiH samamapi smbndhaasmbhvaat| naca tRtIyayA jyotiSTomakaraNIbhUtaprAkaraNikadravyANyanUdya yat karttavyaM tadAruNyaguNakeneti paricchedakatvena tadanvayo nAsambhAvita iti vAcyam / tathA sati zaktiH kArakamiti siddhAntabhaGgApatterityapi bodhyam / upasaMharati-*tasmA. diti / jaiminIyairiti vadatA naiyAyikamatasya sayuktikatvaM dhvanyate // 34 // ___ *samAnArthatvA'nurodhAditi / samAnArthatvaM ca vyAsasamAsayoH samAnavizeSya. prakArakabodhajanakatvam / tadanurodhAdityarthaH / uktavigrahavAkyA'ntargatarAjazabdasya sambandhini lAkSaNikatvAnna vigrahatvakSatiH / sambandhArthakaSaSThayantasya tu sambandhaprakArakabodhajanakatvAnna vigrahatvamevaM citrA gAvo yasyetyAderapItyAzayaM prakAzayati-*ya. dhapItyAdi, mImAMsakA ityantena / *sUtrAllabhyate iti / tena hi "zeSo bahuvrIhiH" (pA0 sU0 2 / 2 / 23 ) ityadhikArAt prathamAtrikasya "dvitIyAzrita" ityAdinAs. nuktasya samAso vidhIyate / yadyapi "vizeSaNaM vizeSyeNa" (pA0 sU0 2 / 1197) ityAdinA tasyA'pi samAsa ukta eva, tathApi nA'sau prathamAzabdenollikhita iti tastrikasya zeSatvamavikalamiti bhAvaH / parIkSA pracaranti" iti vAkyena uSNISe prApte'pi "lohitoSNiSA RtvijaH pracaranti iti zrUyate, tatrApi lohitoSNiSA iti samAsadarzanena lohitoSNiSavidhAnameva zAbda. nyAyena / prAptAprAptavivekena tu lauhityavidheyakoSNiSoddezyako mAnaso bodhaH / evaM mImAMsakairavazyaM viziSTazaktivAdaH svIkArya ityatra sAdhakottaramAha-*saGgacchata iti| ___ *aruNapadavaditi / idamaruNAdipadAnAguNabodhakatvamityabhiprAyeNa / *eka. tvAdiguNamAtreti / ekahAyanasambandhamAtrasya piGgAkSisambandhasya vetyrthH| pradhAnaSaSTayarthe smaasvidhaanaadityrthH| upasaMharati-*tasmAditi // 34 // mImAMsakavizeSamataM dveSayituM tanmate'nuvadati-*rAjapuruSa ityaadinaa*| *samA. naarthktvaanurodhaaditi*| samAnArthakArthakatvaM ca vyAsasamAsayoH samAnavizeSaprakArakabodhajanakatvaM tadanurodhAdityarthaH / 'rAjJaH puruSa' iti na vigrahaH, sambandhArthakaSaSThayantasya rAjasambandhaprakArabodhajanakatm, samAsasya tu sambandhiprakArakabodhajanakatvamiti / samAnArthakatvAbhAvasya satvAt , kintu rAjA cAsau puruSazcetyasyaiva, atra rAjetyasya rAjasambandhini lakSaNayA rAjasambandhibodhakatvAt / evaM citrA gAvo yasyetyasya govizeSyakabodhajanakatayA na vigrahatvam , kintu citrANAM gavAmayamityeva samAsasamAnArthakavigrahavAkyamiti tadAzayaH /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| sambhavatyeva / "SaSThI" (pA0 sU0 2 / 2 / 6) iti samAsavidhAnAd rAjJaH puruSa iti ca pakSe vAkyam , tathApi tasya na vigrahatvaM bhinnArthatvAt , kintUktasyaiveti miimaaNskaaH| tAn prasaGgAnirasyati AkhyAtaM taddhitakRtoryatkizcidupadarzakam / guNapradhAnabhAvAdI tatra dRSTo vipryyH|| 35 // taddhitakRtoryatkiJcidarthabodhakaM vivaraNamAkhyAtaM, tatra viparyayo dRSTaH / tathAhi-'AkSikaH' 'kumbhakAraH' ityatrAkSakaraNakavyApArAzrayaH, kumbhotpattyanukUlanyApArAzraya iti bodhH| 'ardIvyati' 'kumbhaM karoti' ityatrAkSakaraNikA devAnukUlA bhAvanA, kumbhotpattya'nukUlA bhAvaneti bodhH| kRtpratyaye kArakANAmAkhyAte ca bhAvanAyAH prAdhAnyaM vadato mImAMsakasyA'pi guNapradhAnAbhAvAMzavyatyAso na vivaraNatvabAdhaka iti nAtra pAkSikasya 'citrA gAvo yasya' ityAdevinahatve bAdhakamastIti bhAvaH // 35 // nanvastUktarItyA sarvatra samAse zaktiH, astu ca tathA vigrahastathApiSaSThItatpuruSakarmadhArayayoHzaktimattvAvizeSAnniSAdasthapatyadhika darpaNaH *uktasyaiveti / citrANAM gavAmayamityAderevetyarthaH / evakAreNa prathamAntacitrAdipadaghaTitasya vyavacchedaH / upadarzakapadasya vivaraNam-*arthabodhakamiti / *AkhyAtam / tiGantam / tatra tiGantaghaTite vivaraNe ityarthaH / vytyaasmevaah*tthaahiityaadi| ___ nanu tatrApi tipaH kartRlakSakatayA'kSakaraNakavyApArAzraya iti bodhAnna samAnArthakatvamaGgo'ta Aha-*kRtpratyaye iti* // *kArakANAm*-kAdInAm // *prAdhAnyam*mukhyavizeSyatvam / kArakANAM prAdhAnyaM "prakRtipratyayArthayoH" iti nyAyena, bhAvanAyAstu-"bhAvapradhAnamAkhyAtam" iti niruktAAdati bhAvaH // 35 // parIkSA *AkhyAtamityAdi / atrAkhyAtapadam-tiGantaparam / tacca tintaghaTite vivaraNe viparyAyamupapAdayati-*tathA hotyAdinA* / * na vivaraNatvabAdhaka iti / tatsamAnArthakapadAntareNa tadarthakathanaM hi vivaraNam , natu tatra samAnavizeSyakatvasya pravezaH // 36 // *zaktimatveti / ekA bhaavetyrthH| *siddhAntasiddhiriti / siddhAntasya nizcitArthasya siddhiH / anuSThAnopayoginI siddhiH / tatra hi niSAdasthapati yaajyet| ityatra niSAdasthapatizabdaH kiM karmadhAraya uta SaSThItatpuruSo'thavA .bahuvrIhiriti saMzaye karmadhArayo na yukto niSAdAbhinnaH sthapatiriti tadA syAt /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreraNasiddhAntasiddhirna syAdityata Aha paryavasyacchAbdabodhA'viduraprAkkSaNasthiteH / / zaktigrahe'ntaraGgatvabahiraGgatvacintam // 36 // paryyavasyazcAsau zabdabodhazca tasmAdavidUrazcAsau prAkkSaNazca, tadAnIntanalAghavamAdAyA'dhikaraNA'virodha ityrthH| ayambhAva:niSAdasthapatipadasya samAsazaktipakSe, niSAdarUpeniSAdAnAJca sthapatau niSAdasvAmike puruSAntare cetyevaM sarvatra zaktatvAnnAnArthatvam / ___ darpaNaH *zaktimattvAvizeSAditi ||shktimttvmekaarthiibhaavH // siddhAntasiddhiriti / siddhAntasya mImAMsitArthasya siddhirnusstthaanopyogaarhtvmityrthH| tathAhi-"niSAdasthapati yAjayet" iti zrUyate / tatra niSAdasthapatizabdaH kiM SaSThItatpuruSo bahuvrIhirvota karmadhAraya iti saMzaye, karmadhAraye'pUrvavidyAdhyayanakalpanAgauravAd , bahuvrIhau vAkyalakSaNAyAM gauravAllAghavA'bhAvAt SaSThItatpuruSa eveti pUrvapakSe, tatpuruSasyApi pUrvapadalAkSaNikatayA karmadhArayApekSayA gauravAllAghavAt karmadhAraya eva / apUrvavidyAdhyayanasyottarakAlakalapyatvena tAdRzagauravasya phalamukhatayA adoSatvAditi siddhAntitam , tadU viruddhayeta / bhavanmate tatpuruSasvIkAre'pi gauravA'navakAzAditi bhAvaH // ___ *tadAnIntaneti / tAdRzavAkyajanyazAbdabodhAvyavahitaprAkkSaNavRttizaktiprahaniSThAntaraGgabahiraGgabhAvacintanaprayuktalAghavamAdAyetyarthaH / tadeva vizadayati-*ayambhAva iti* / niSAdarUpeti / sthapatAvityanenAnvitam / niSAdAnAmiti / niSAdasambandhisthapatAvityarthaH / tatra SaSThyarthasambandhAnta verNekArthIbhAvA'bhyupagamAt / niSAdasvAmika iti / sthapatizabdasya svAmyarthakatayA niSAdAbhinnasvAmike puMsItyarthaH / tatrAnyapadArthAntarbhAveNa samudAyazaktisvIkArAt / 'nAnA'rthaH ityasya vRttyAnekArthopasthitau jAtAyAmiti zeSaH / nyAyenetyasya va tAtparyyamiti parIkSA viprAnmUrddhAvasikto hi kSatriyAyAM vizaH striyAm / ambaSThaH zUdrayAnniSAdo jAtaH pAraSavo'pi ca // iti / smRteniSAdaH saGkarajAtIyasthapatizabdazca rAjaparyAya iti tasya vedAnadhi. kArAdyAjanAsambhavaH iti bahuvrIhirvAcyaH, sa na sambhavati / vAkyasya lakSaNAyAM gauravAt / kintu lAghavAt SaSThItatpuruSa iti pUrvapakSe tatpuruSasthapUrvapadasya lAkSaNikatayA gurutvamiti, lAghavAtkarmadhAraya eva / / __ nacaivaM tasya vedAnadhikArAtkathaM yAjanamiti vAcyam / yAgopayogyadhyayanasya kalpanAt / 'phalamukhaM gauravaJca na doSAyA iti siddhaantittvaadvirudhyet| ekArthIbhAvavAdinAmbhavatAM tatpuruSe lakSaNAyA abhAvAditi bhAvaH / *tadAtIntaneti / tAdRzavAkyajanyazAbdabodhAvyavahitaprAkkSaNavRttizaktigrahaniSThAntaraGgabahiharaGgambhAvasya cintanaprayutalAghavamAdAyetyarthaH / tadetadvizadayati-*ayambhAva iti / *nAnArthatvam / samA.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH / 273 tathA ca "nAnArthe tAtparyyAt vizeSAvagatiH" iti nyAyena tatkalpanAyAM padadvayena pUrvopasthitArthe evopasthityAdilAghavAt tat kalpyata iti / pareSAmapi sati tAtparye, 'yaSTIH pravezaya' iti - darpaNaH sandehe sati / *tatkalpanAyAm / tAtparyyakalpanAyAm / *pUrvopasthitArtha eveti / samAsaghaTakapratyekapadazaktyupasthApitA'rtha mAtraviSayakakarmadhArayIyazaktigrahasyAntaraGgatvena prathamopasthitA'rtha evopasthitirlAghavAnniSAdasthapatizabdasya tAtparyyamavasIyate, tena vizeSA'vagatiH / na tu bahirbhUtapadArthaviSayakazaktigrahopasthApite, tadupasthitervilambitatvAdityAkhaNDalA'rthaH / . niruktavyapekSaiva sAmarthya mUlakRdabhipretamityarthe idamapi pramANam / anyathA jahasvArthavRttipakSe padAnAmAnarthakyAt pratyekapadavRtyA'rthopasthiterasambhavena kva tanmUlakazaktigraha iti tasyAntaraGgatvakathanamasaGgatameva syAditi bodhyam / *tat*--tAtparyyam / *kalpyate*-avadhAyryaMte / nanu "saMyogo viprayogazca" ityAdinA hariNA saMyogAdInAM vizeSAvagatihetutvaM bodhyate, tat kathaM tAtparyyasya vizeSAvagatihetutvamiti ced ? na / nAnAzaktyupa.. sthitA'nekeSu saMyogAdanekasminnavadhArite tAtpayyeM vizeSAvagatiriti zabdA'rthasyASnavaccheda iti bhAvA'rthasya vakSyamANatvAt / saMyogAdInAM tAtparyyagrAhakatAyAmevopayogena tAtparyyasya vizeSAvagatihetutvaM sarvasammatameveti bhAvaH / nanu pratyekapadavRtti pakSe'nAyAsenaivAdhikaraNasiddhAntopapattau viziSTazaktipakSe tAdRzasiddhAntasamartha ne klezo duSparihara evetyata Aha-*pareSAmapIti / * pravezayetivaditi / tAtparyyasyaiva lakSaNAniyAmakatayA tatsattve vAkyalakSaNayA samAsAntarabodhaya durvAratayA tAtparyyAbhAvenaiva tadavagatervAraNIyatvAdityarthaH / nanu "niSAdasthapatiM yAjayet" ityatra sthapatizabdaH svAmiparyyAyaH, zreSThaparyAyo vA ubhayathA'pyasau guNavacanaH / tasya ca jAtivacananiSAdapadena karmadhAraye tatra guNavacanasyaiva pUrvanipAtaniyamena sthapatiniSAdamiti prasajjyeta, natu niSAdasthapatimiti syAt / kiJca ubhayathApi sthapatizabdArthasya nityaM sambandhisApekSatvena SaSThIsamAsa eva nyAyyo, na tu karmadhAraya iti kathamuktasiddhAntasaGgatiH, prakRte'pItyata parIkSA sArthabhedena nAnArtham / *tatkalpanAyAm * - zaktigrahakalpanAyAm / *pUrvopasthiteti / samAsaghaTaka pratyekapadazaktyupasthitArthamAtraviSayakarmadhArayasambandhizaktigrahasyAntaraGgatvena prathamopasthitArthe evopasthitilAghavAnniSAdasthapatizabdasya tAtparyyamati nizvI 35 da0 pa0
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - vallakSaNAyA durvAratvAt tAtparyyameva kalpyakoTau avaziSyata iti dikU // 36 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre samAsazakti nirUpaNam // 5 // darpaNaH Aha - * digiti / tadarthastvata evAsvarasAt "liGgadarzanAcca" iti sUtraM hetvantaropasaGgrAhakaM praNItaM maharSiNA / tacca zabarasvAminA, "kUTaM hi niSAdAnAmevopakAkaM, nAryANAmevaJca tanniSAdAnAmeva svam" iti bhASye vyAkhyAtam / tathAca kUTadakSiNA liGgAt karmadhArayatve nirNIte sthapatizabdasya rAjadantAditvAt paranipAto bodhyaH / sambandhAkAMkSAnivRttirapyarthato niSAdAnAM svatvalAbhAdupapadyate / evaM lAghavAdivicArastu kathaJcit sambhavamAtreNeti sarvamanavadyam // 36 // iti bhUSaNasAradarpaNe samAsazaktinirUpaNam // 5 // parIkSA yate / *tAtparyyameveti / nanvidamayuktam / tAtparyyanirNAyake haryukteSu saMyogAdiSu tAtparyyasyAgaNanAditi ced ? na / zabdArthasyAnavacchede nAnAzaktyopasthiteSu nAnArtheSu tAtparyyanizcaye saMyogAdinA hetunaikasminnarthe'vadhArite tatraiva tAtpayryaGkalpyata ityarthAt // 36 // iti zrImadbhUSaNasAraTIkAyAM parIkSAyAM samAsazaktinirUpaNam // 5 //
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ // atha shktinirnnyH|| zaktiprasaGgAt tasyAH svarUpamAhaindriyANAM svaviSayeSvanAdiryogyatA yathA / anAdirathaiH zabdAnAM sambandho yogyatA tthaa||37|| darpaNaH atha shktinirnnyH| *prsnggaaditi| "samAse khalu bhinnaiva zaktiH" iti granthena smRtAyAH zakteranupekSaNIyatvAditi bhAvaH / agRhItavRttikAt padAt padArthopasthiteH zAbdabodhasya cAdarzanAttaddharmAvacchinnaviSayakazAbdabuddhi prati taddharmAvacchinnArthanirUpitavRttiviSayakapadajJAnaM karaNaM, vRttyA pdjnypdaarthopsthitiaapaarH| tAM vinA tadanutpattaH, na tu. vRttimattvena jJAtaM padam / atItAnAgatazabdAnusandhAnAcchAbdabodhA'nudayaprasaGgAt / / vRttizca zaktilakSaNAbhedAdU dvividhA / tatrArthe padasaGketaH shktiH| sa cedaM padamimimartha bodhayatu, iti padavizeSyakecchAtmakaH / asmAt padAdayamartho bodhya ityAkArakapadArthavizeSyakecchArUpo vA, vinigmkaabhaavaat| tayA cArthabodhakaM padaM vAcakamiti vyvhiyte| zAstrakArAdisaGketaH pribhaassaa| tayA cArthabodhakaM pAribhASikamiti vyavahiyate-nadIvRddhayAdipadam / lakSaNA tu shkysmbndhH| tatkalpikA tu mukhyaarthbaadhonniittaatpryaanuppttiH|| tathA hi-gaGgAyAM ghoSa' ityatra gaGgApadasya ghoSA'bhAvavat pravAhArthakatvena tIratAtparyyakatve unnIte tAtparyaviSayatIrasmRti vinAnupapadyamAnena tIrazAbdabodhena tatsmRtirAkSipyate / sA ca gaGgApadavRttiM vinAnupapadyamAnA tajjJAnamAkSipati / tadvi parIkSA atha shktinirnnyH| *prasaGgAditi / 'samAse khalu bhinnaiva iti zaktinirUpaNaprasaGgAdityarthaH / yeSAM padAnAmarthanirUpitavRttigrahaviSayatA nAsti tebhyaH padArthopasthitiH zAbdabodho vA na janyata iti taddharmAvacchinnaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati saddharmAvacchinnanirUpitavRttiviSayakapadajJAnaM kAraNam / vRtyA padajanyapadArthopasthitiApAraH, tatra vRttisatvena jJAyamAnapadasya karaNateti mataM keSAJcit , tanna yuktam / yatra padaM na prayuktaM kenacid, api tu tasyodbodhakadarzanamAtreNa smaraNamajaniSTa, tatra tAdRzapadAbhAvAcchAbdabodho na syAt, tAzapadAbhAvAt / asmAkantu-vRttimattvena padajJAnasya satvAdbhavati shaabdbodhsyoppttiH| evaM ca kAraNatAvacchedakazarIre vRtteH pravezAttasyA nirUpaNamAvazyakam / sA ca vRttiveMdhA zaktirlakSaNA c| tatrAdau svamatAnurodhena zaktisvarUpa. mAha- indriyANAmityAdinA / arthasya cakSurAdIndriyaviSayatvavyavahArazca tajja
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - darpaNaH payA gaGgApadanirUpitA vRttirna zaktistasyAstatrA bhAvAdatastIrasmArikA kAcidanyaiva vRttiH kalpyate / sA ca gaGgApadazakyasAmIpyarUpaiva tena rUpeNa gRhyamANA tIraM smArayatyanubhAvayati ca / zakyAdazakyopasthitistu na lakSaNA / upasthitihetostasyAstatvAsambhavAt / nApi svabodhyasambandhaH / samAsazaktinirUpaNoktayukteH / nanvIzvarecchAyAH zaktitvAsambhavaH, ghaTapadasyApi paTe zaktatvaprasaGgAd, ghaTapadAt paTo boddhavya itIcchAyA viSayatayA paTe'pi sattvAt / yadi cezvarecchIyaghaTapadajanyabodhaviSayatvaprakAratAnirUpitavizeSyatvaM zaktiriti na paTapade'tiprasaGgaH / tadviSayatve'pi tAdRzaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpita vizeSyatvasya tatrAnabhyupagamAdityucyate, tadApi gaGgApadAt tIrabodhasyApi jAyamAnatvena sanmAtraviSayakezvarecchIyagaGgApadajanyabodhaviSayatvaprakAratA nirUpita vizeSyatvasya tIre satvAcchaktyaiva nirvAhe kRtaM lakSaNayeti ced ? na / gaGgApadavAcyatvavyavahArasya tIrAdAvasatvena gaGgApadajanyabodhaviSayatAtvAvacchinna prakAratAnirUpitavizeSyatvasambandhena IzvarecchIyagaGgAdipadAnAM pravAhAdau zaktistIraniSThavizeSyatAyAzca gaGgAdipadajanyabodhaviSayatvaprakAratAnirUpyatve'pi na tasmAt tAdRzaviSayatAtvena tAdRzaprakAratAnirUpitatvamapi tu zuddhaviSayatAtvenaivetyabhyupagamAnna tayA lakSaNAnyathAsiddhirnA'pi viSayatvalakSaNasambandhasya pade janyajanakabhAve ca sattve'pi tatrAtiprasaGgaH / tatra lakSyopasthitiniyAmakaH sAdRzyAtmakaH sambandho gauNI, tadatiriktastu zuddhalakSaNeti vyavahiyate / zuddhA'pyupAdAnalakSaNabhedena dvividhA / tatra mukhyasaMsRSTAnyArthopasthApakatvamupAdAnatvam / zakyA'viSayakalakSyArthopasthitijanakatvaM lakSaNA - tvam / 'yaSTIH pravezaya' 'gaGgAyAM ghoSa:' ityAdike yathAyathamudAharaNe / tatrA'pyAdyA'jahatsvArthA'ntyA ca jahatsvArthetyucyate / tadbhedAntarANi tvanyato'vadhAryANIti naiyAyikA AhuH / mImAMsakAstu -- uktayuktyA lAkSaNikapadasya vAcakatvaparihAre'pi nezvarecchAyAH zaktitvam / IzvarasyaivA'nabhyupagamAt / nanvicchAyA IzvarIyatvamanupAdeyam / evaM cAssdhunikasaGketajJAnAdapi zAbdabodhodayena tAdRzasaGketasya vRttitAnirvAhaH / AdhunikasaGketatvena tAtparyyasyA'pi vRttitvaprasaGgastu na, padArthopasthitiniyAmakasaGketasyaiva vRttitvena tasyAstattvAt / tajjJAnasya sAkSAdeva zAbdadhIjanakatayA padArthopasthityAtmakavyApArA'napekSaNAd vRtyupasthApitArthaM eva prakaraNAdinA tada vadhAraNAt / AdhunikasaGketitaDitthAdipadeSu tvAdhunikasaGketasya prAgavadhAritasya DitthA - divyaktizAbdadhIjanakapadArthopasthitau niyAmakatvena tadvRttitvasya saulabhyAditi cedevamapi sa tasya niSpratiyogikatayA tadIyoktaviSayatvasyA'pyApAtaramaNIyatayA sambandhitvA'sambhavena padArthA'nupasthApakatvAdavRttitvAnirvAhAt / tasmAt padapadArthayorvAcyavAcakabhAvaniyAmakaH sambandhaH padArthAntarameva / nApyasau samavetaH / abhAvAdAvapi satvAt / kintu vaiziSTyAkhyena sambandhAntareNa varttata ityAhuH /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 . shktinirnnyH| indriyANAM cakSurAdInAM svaviSayeSu-cAkSuSeSu ghaTAdiSu yathA'nAdiryogyatA-tadIyacAkSuSAdikAraNatA, tathA zabdAnAmapi arthaH saha tadbodhakAraNataiva yogyatA, saiva.zaktirityarthaH / ___ nanu na bodhakAraNatvamanAdibhUtaM zaktiH / AdhunikadevadattAdipade tadabhAvAt / anyathA pitrAdisaGkatAjJAne'pyanvayabodhaprasaGgo, lAkSaNikAtivyAptezceti saGketajJAnamapi heturvAcyam / tathAcAvazya darpaNaH vAcyatvaM yathA na samavAyi tathA vakSyata iti vadatA dIdhitikRtApi tanmatamevAnusRtam / tadetannAnAmatAni nirAkartumAdau tatsvarUpapradarzanamityAzayena mUlamavatArayati*tasyAH svruupmiti*| *tsyaaH*-shkteH| nirviSayANAM teSAM kathaM ghaTAdirviSa. yo'ta Aha-*cAkSuSeti / tathAcaupacArikaviSayatvaM na viruddhamiti bhaavH| cAkSu- / SapadaM tvAcAdipratyakSasyA'pyupalakSaNam / indriyaniSThacAkSuSAdikAraNatAyAmanAditvam / indriyajanyapUrvapUrvabodhadhvaMsakAlikatvaM, na tvajanyatvamavyAvartakatvAt / zabdaniSTabodhakAraNatAyAM tu svajanyabodhasamAnAkArapUrvapUrvabodhadhvaMsavatvam / tadbodhakAraNatA* / arthabodhakatvam / jJAyamAnaM padaM kAraNamabhipretyedam / anyathA viSayatAyAM tAdRzahetutA'vacchedakatetyartho bodhyH| saGketajJAna vinoktazaktigrahA'sambhavenAvazyApekSaNIyatayA tasyaiva zaktitvamastu, "taddhetoreva" iti nyAyAt ityAzaite-*nanviti / tasyA'zaktitve heturAdhuniketyAdi / *Adhunike*-etatkAlikasaketaviziSTe / *tadabhAvAt / niruktAnAditvavizeSaNaviziSTabodhakAraNatvAbhAvAdityarthaH / vizeSyasatve'pi prakRte vi. zeSaNAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvasatvena tadapratiyogitvarUpakAraNatvaM na sambhavatItyarthaH / _ nanvanAdibhUtamitiprasiddhipradarzanamAtrArthaka, natu tacchaktizarIre praviSTam / yena tadrUpeNa tasya hetutA sambhAvyeta; kintu bodhakAraNavatvenaiva / prakRte tena rUpeNa tajjJAne bAdhakAbhAva iti ced, syAdevam / yadi saGketagrahamantareNaiva tadgraho bhavenna tu tat sambhavatItyAha-*anyatheti* / saGketanirapekSasyaiva tasya zAbdabodhahetutve ityarthaH / *lAkSaNiketi / tatrApyanAdibhUtabodhajanakatvavyavahArAditi bhaavH| *Avazyaka parIkSA nyajJAnasyArthaviSayakatvena kAryadharmasya kAraNe AropAt / yathA zabdeSu vAcyArthaviSayakatvavyavahArastadvat yogyatAM vivRNoti-*tadIyeti / ' evaM ca zabdArthayoH sambandhayogyatA, sA ca tacacchabdaniSThA tattacchabdArthaviSayakazAbdabodhakAraNatArUpA, tasyAJcAnAditvavizeSaNaM kArikAyAmupAttam / anAditvaM ca-prAgabhAvApratiyogitvam, tanna yuktamityAzayena zaGkate-*nanviti / *tada. bhAvAt*-anAditvaviziSTabodhakAraNatvasya tanmate-padAnAM satve'pi vishessnnaabhaavpryojyvishissttaabhaavaat| *anyathA*-anAditvaviziSTabodhakAraNatvasvIkAre / *ativyAptezceti / tebhyo'pi lakSyArthaviSayakazAbdabodhasya jananena lakSyAviSayakabodhakAraNatAyAsteSu darzanAditi zeSaH / *saGketajJAnamapIti / apinA pUrvokta
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArekatvAt sa eva zaktirastu / sa evAdhunike pitrAdergavAdau cezvarasya darpaNaH tvAditi / avazyA'pekSaNIyajJAnaviSayatvAdityarthaH / *sa eva* / saGketa eva parIkSA yogyatAjJAnasamuccayaH / *tathA ca*-saGketajJAnasya hetutvasiddhau ca / *sa eva*saGketa eva / saGketazcAsmAcchadAdayamoM boddhavyaH, ityAkArikecchArUpo'rthavizejyaka idaM parda-idamartha bodhayatviti padavizeSyakecchArUpo vA vinigmnaavirhaat| ata eva-arthabodhakaM padaM vAcakamiti vyavahAraH, yadyarthabodhakatvameva vAcakatvam, tadA daNDavAn daNDavAnityAdivadayamapi vyavahAra uddezyatAvacchedakavidheyatAvacchedakayorekatvAnna syAt / tatrAyaM vizeSaH-aizvarasaketaH zaktirAdhunikaH zAstrakArAdi. saGketaH pribhaasseti| aizvarasaGketenArthabodhakaM padaM vAcakam / yathA-ghaTapaTAdipadam / paribhASayA'rthabodhakaM pAribhASikam / yathA-vRddhiguNAdipadam / yatra tu na dvividho'pi saGketo'tha ca yatpadamarthavizeSasya bodhakaM bhavatiH tallAkSaNikamucyate / lakSaNA ca sakyasambandharUpA / tatra zakyArthasya sAdRzyAtiriktaH sambandho yatrAsti so'rtho lakSya iti vyavahArasya viSayaH, sAdRzyAtmakasambandharUpA tu lakSaNA gauNItyucyate / mukhyArthabAdhapurassaraM tAtparyavizeSAvagatilakSaNAbIjam / yathA-gaGgAyAM ghoSa ityatra / atrAdau gaGgApadavAcyasya pravAhasyopasthitistatra ghoSAbhAvagrahe, idaM gaGgApadaM ghoSAbhAvavat , pravAhArthakamiti grahervatte, idaM padaM tIratAtparyakaM ghoSAnvayyarthabodhakatvaprakArakaitatkAlikasAbhiprAyaviSayatvAdityanumAnena tAtparyavizeSAvagame tIre ghoSa ityAkArakaH zAbdabodhaH, tato'yaM zAbdabodhastIrasmRti vinA'nupapannastIrasmRtizca gaGgApadasya tatra vRtti vinA nopapadyata iti tasya padasya tatra vRttirastIti kalpayati / tatra zaktirUpAvRttistIre zaktigrAhakakozAdhabhAvAdanupapanneti lakSaNArUpAstIti riityohniiyaa| nanu prAguktA yA'smAcchabdAdayamartho boddhavya ityAkArecchArUpAs. bhidhA tasyAH zaktitvaM na yuktam, IzvarecchAyA ekatvena sA yathA ghaTapadAd ghaTo boddhavya ityAkArA tathA paTapadAtpaTo boddhavya ityAkArikA'pi / evaM ca ghaTasya ghaTapadavAcyatvavat paTasyApi ghaTapadavAcyatvApattiH / yadi cezvarecchAyA ekatve'pi ghaTapadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitA yA tAdRzecchIyA viSayatAH sA tu ghaTa iti na paTasya vAcyatvApattirityucyate, tathApi--tasyA icchAyAstanmAtraviSayakatvena gaGgApadAttIrabodhasya loke jAyamAnatvena gaGgApadAttIraM boddhavyamityAkArakatvamapi tasyA sambhAvyate gaGgApadabodhajanyabodhaviSayatvaprakAratAnirUpitaviSayatAyAstIre'pi satvA. ttIrasya gaGgApadavAcyatvApattiriti ced ? na / gaGgApadaM tIravAcakamiti, tIraM gaGgApa davAcyamiti vA vyavahAro loke na dRzyata ityatastIraniSThaviSayatAyA gaGgApadajanyabodhaviSayatvaprakAratAyAzca parasparaM nirUpyanirUpakabhAvasyoktarItyA satve'pi tAhazavizeSyatAnirUpakatAyA gaGgApadajanyabodhaviSayatvaniSTaprakAratAyAM sA zuddhaviSayatA. tvAvacchinnA, natu gaGgApadajanyabodhaviSayatAtvAvacchinneti tattatpadajanyabodhaviSayatA. tvAvacchinnaprakAratAniSThanirUpakatAkavizeSyatAsambandhena tattadarthe vartamAnA yA IzvarecchA sA zaktirityabhyupagamAt / ata eva gaGgApadajanyabodhaviSayastIraM jAyatAmi
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ " zaktinirNayaH / ceti cet atrocyate-- saGketo na svarUpeNa hetuH / agRhItazaktikAdarthabodhaprasaGgAt / nA'pi sAmAnyato jJAtaH / prameyatvAdinA tajjJAne'pi bodhaprasaGgAt nApi saGketatvena tajjJAnaM hetuH / gavAdipadeSvapIzvarAdeH saGketatvena tajjJAnazUnyAnAM laukikamImAMsakAdInAM tattada 379 darpaNaH evakAreNa bodhakatvavyavacchedaH / saGketasya svarUpataH sAmAnyato vizeSarUpeNa vA hetutvamabhimatamiti vikalpya dUSayati- ucyata iti / *svarUpeNeti / svasya yadrUpamiti vyutpatyA svA'sAdhAraNadhameMNoktasaGketatvenetyarthaH / daNDatvena ghaTe daNDa iva jJAnAviSaya eva saGketatvena heturiti yAvat / agRhItazaktikAditi / ajJAtasaGketAdityarthaH / *arthabodhaprasaGgAditi / saGketasya tatra vidyamAnatvAditi bhAvaH / *sAmAnyata iti / janakAjanakasAdhAraNarUpeNetyarthaH / *saGketatveneti / IzvarIya saGketatvAdinA vizeSadharmeNetyarthaH / *tajjJAnazUnyAnAmiti / saGkete IzvarIyatvamaviduSA - mityarthaH / *laukikamImAMsakAnAmiti / vaidikAnAM teSAM kathaJcidIzvarabodhasambhavAduktam -- *laukiketi / athavA laukikAnAM vyavahArikapadArthamAntraviSayakajJAnavatAM parIkSA / " tyAkArecchA viSayatvasya gaGgApade janyatAyAM viSayatAyAM ca satve'pi na gaGgApadavAcyatvavyavahArasya teSu padArtheSvApattiH / sa ceti / saGketazcetyarthaH / evaM parasya naiyAyikasya matam / tatra mImAMsakAnusAriNa AhuH, IzvarecchAyAH zaktitvaM na yuktam / IzvarAbhAvAt / kintu tAdRzasaGketa ityeva vAcyam / ata evAdhunikapitrA - disaGketitadevadattAdipadAdapi bodhaH / nacaivaM tAtparyasya iSTatvApattiH / yena saGketena padArthopasthitirjanyate sa evAbhidhA, tAtparyasya tu sAkSAdarthavizeSaviSayakazAbdatvAvacchinnaM pratyeva kAraNatvam svajJAnadvArA / natu padArthopasthitiM pratyevetyadoSAt / zabdena vRtyA - upasthite'pyartheSu prakaraNAdinA tAtparyanirNaya iti hi prasiddhiriti, tanna yujyate / padapadArthayoH sambandho'bhidhAsambandhasya ca sapratiyogi katvamabhimatam / saGketatya tu sapratiyogikatve mAnAbhAvena na sambandhatvam, kintu zaktiH padArthAntarameva sa eva ca padArthaH ? padapadArthayorvAcyavAcakabhAvavyavahAraniyAmakaH / tasya vaiziSTayArthAkhyasambandhenArthavRttitvaM pratiyogitAsambandhena tu padavRttitvamiti tanmatamapi nirAkarttuM svamatamAha *atrocyate ityAdinA* / tatrAdau saGketaH zaktiriti mataM nirasyati -*saGketa iti / saGketaH svarUpeNa san heturvA jJAyamAno vA jJAnamapi sAmAnyarUpeNa vizeSarUpeNa veMti / nAdyaH / svasya rUpaM svarUpaM svavRttidharma; ; tathA ca daNDatvena daNDasyevAjJAtasyaivAsya hetutve Aha- -*agRhIteti / na gRhItA zaktiryasminnityarthaH / dvitIyaM nirasyati--*nApIti / dvitIyasya dvitIyapakSamAha -*nApi saGketatveneti / tatrAdau naiyAyikamataM nirasyati - gavAdipadeSvapIti / IzvarasaGketatvena saGketajJAnaM zrutyA na kintu -- goviSayakabodhajanakaM gopadam ityAkArakajJAnavatAmityarthaH / *laukika
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - rthabodhajanakatvagrahavatAmeva vodhodayena vyabhicArAt / nacArthadhIjanakatAvacchedakatvena tajjJAnaM tathA 1 tato'pi lAghavenArthadhIjanakatAtvenaiva hetutAyAmasmatpakSa siddheH / na cAdhunikadevadattAdau saGketajJAnAdeva bodhenAsya vyabhicAraH / tatrApi " idampa 1 280 darpaNaH pAmarANAmiti yAvat / mImAMsakAnAM cetyarthaH / *bodhodayeneti / saGketatvena tajjJAnamAtrAd gavAdyarthabodhodayenetyarthaH / yadyapi saGketatvena saGketajJAnakAraNatAvAdimate nezvarIyatvAdernivezaH, tathApi gavAdAvIzvarasyeti tadgranthAlocanayezvaroyatvAdernivezastadabhimata ityabhipretya dUSitamiti dhyeyam / *tattadarthadhI janakagrahavatAmeva* - ityevakAreNa niruktsngketjnyaanvtvvyvcchedH| sa ca tajjJAnazUnyAnAmityasyaivAnuvAdaH / evazUnyapAThastu sugamaH / idaJca zaktigraharUpakAraNapradarzakam / tajjjJAnam -- saGketajJAnam / *tathA* / hetuH / *tato'pIti* / arthadhI janakatA nirUpitaviSayatAsambandhA'vacchinnA'vacchedakatvasyAvacchedakatvA'pekSayA'rthadhIjanakatAtvena hetutAyA aucityena vaiyAkaraNeSTasiddhirityarthaH / saGketajJAnasyedaM padamarthadhI janakatAvacchedakatAvadityAkArakasyA'rthadhIjanakatAvacchedakatvA'vacchinna prakAratAkajJAnatvena hetutve gauravAt-idaM padamarthadhIjanaka - miti jJAnasyaivArthadhI janakatAtvAvacchinnaprakAratAkajJAnatvena hetutvamucitaM lAghavAditi bhAvaH / vastutastu - tanmate saGketatvenaiva hetuteti noktavikalpA'vasara iti bodhyam / saGketajJAnAdevetyevenA'rthadhIjanakatvagrahavyudAsaH / *asya* - - bodhakatvagrahasya | *vyabhi parIkSA mImAMsakAdInAmiti / laukikAnAM mImAMsakAdInAM cetyarthaH / laukikAH pAmarA vyAvahArika padArthamAtrajJAnavantaH / mImAMsakAstu-naitAdRzAsteSAM vaidikapadArthajJAnasya satvAt / Adipadena nAstikaparigrahaH / bodhodayena / padavizeSyakaM padArthabodhajanakatvajJAnaM tasmAd bodhena / *vyabhicArAditi / tattadarthaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati tattadarthanirUpitezvara saGketatvAvacchinna zaktijJAnatvena kAraNatAyAM vyabhicArAdityarthaH / atraivakArarahitaH pATho yuktaH / 1 yaduktaM prAk vizeSarUpeNeti, tatra vizeSarUpaM naizvarasaGketatvam, kintu vattadarthaviSayaka bodhajanakatAvacchedakatvameva vivakSitamiti / taTastha zaGkAM nirAcaSTe*na ceti* / tAdRzasaGketavizeSyakaM yattadarthaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnajanyatA na nirUpitajJAnaniSThajanakatAnirUpitaviSayatAsambandhAvacchinnAvacchedakatvaprakArakaM jJAnaM tasya hetutvamiti, tanmataM dUSayati - tato'pIti / uktadharmAdapItyarthaH / tatpadavizeSyakatattadarthaviSayakabodhajanakatvatatprakArakajJAnatvena kAraNatAyAM kAraNatAvacchedakasya lAghavamityarthaH / nanu saGkete IzvarIyatvamanupAdyantadeva saGketatvena saGketasya jJAnaM bodhasya heturiti prAguktamiti na bhavadukto doSa ityAzaGkAM nirAkaroti na cAdhuniketi / vyabhicAraH - padavizeSyakatattadarthaviSayaka bodhajanakatvaprakArakajJAnatvena kAraNatAyAM vyabhicAraH / sacAyaM vyabhicAro vyatireke bodhyaH /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 zaktinirNayaH / / damenamartha bodhayatu" itIcchAgrahe pade tadarthabodhakatvasyA'vagAhanena vyabhicArAbhAvAt / na ca svAtantryeNArthabodhakatAjJAnaM kAraNaM vaacym| anyathA 'nedaM taddhIjanakam itijJAnavato'smAcchabdAdayamartho buddho'nenetijAnata darpaNaH cAro*-vyatirekaH // *ttraapi*| saMketamAtrAdarthabodhasthale'pItyarthaH // *icchAgraha iti // idampadavizeSyakaitadarthabodhakatvaprakArakecchAgrahe ityarthaH // *avagAhaneneti* // viSayIkaraNenetyarthaH / jJAnecchAdiviSayakajJAnasya tadviSayakatvaniyamAditi bhaavH| *svAtantryeNeti / itarAvizeSaNatvenetyarthaH / prakRte cecchAM'ze viSayitayA vizeSaNIbhUtabodhakatvasyaiva tajjJAnena viSayIkaraNAditi bhAvaH / ___*anyatheti / pAratantryeNA'pi bodhakatAjJAnasya zAbdadhIhetutva ityarthaH / iSTApattinirAsAyAha-*nedaM taddhIjanakamitIti / *asmAcchabdAditi / etacchabdajanyatadAzayakabodhaviSayo'yamartha ityAkArakavartamAnagrahavata ityarthaH / padavizeSyakAthaMdhIjanakatvabodhagrahe vidyamAne tadaMze'rthadhIjanakatvAvagAhina idaM padametadarthadhIjanakatvena buddhamanenetigrahasyAsambhavAttadapahAyAsmAdityAkArakabodhagraha uktH| etasmistu na parIkSA vyabhicAramuddharati-*tatrApIti / tAdRzasaGketajJAne'pItyarthaH / *icchAgrahe*-icchA. rUpo yaH saGketastasya grahe / *tadarthabodhakatvasyeti / vizeSaNatayeti zeSaH / avagAhA. vagAhanaM viSayIkaraNam / jJAnecchAdiviSayakaM yajjJAnaM tasya jJAnecchA viSayaviSayakatvamAvazyakamiti devadattapadamatra saGketitamiti yo grahastasyecchArUpe saGketaviSayatayA tAdRzecchAviSayatadarthabodhajanakatvasaGketagrahaviSayatvAditi bhaavH| nanvitarAvizeSaNatvarUpasvAtantryeNa tadarthabodhajanakatvasya jJAnaM tadarthaviSayakazAbdabodhe heturityucyate / prakRte tu tadarthabodhajanakatvaviSayitayecchAMze vizeSaNatApanna sattAdRzecchAviSayakajJAnaviSayamiti na svAtantryeNa tajjJAnamiti vyabhicAro'styevetyabhiprAyikAmAzaGkAmapanudati-*na ca svAtantryeNeti / *anythaa*-itrvisstvaanupaadaane| "vayasyAnAgarA saGgAdaGgAnAM hanti vedanAm iti vAkyaM caitreNa vayasyA padaM haritakI nAgarapadaM zuNThI bodhayatviti tAtparyeNoccAritam , tato maitreNa vayasyA taruNIH nAgarasya nAgarikasya saGgAdaGgAnAmityartho jJAtastataH svIyatAdRzabodhasya prakAratAmevaMvidhazabdaprayogastena kRtaH / taM zrutvA yajJezvarasyApi maitrIyavAkyajanyazAbdabodhAnantaraM nedaM vAkyaM tAdRzArthabodhajanakaM parantvanenAyamoM buddha iti graho jAyate, tantra yajJezvarasyApi maitriiyshaabdbodhsmaanaakaarshaabdbodhaapttiH| yajJezvarIyajJAna jJAnasyApisvaviSayakajJAnaviSayasamAnaviSayakatvenAsmAcchabdAdayamoM baddha iti graha syArthIze tacchabdajanyabodhaviSayatvaprakArakatve tulyavittiviSayatayA padAMze etadarthaviSayakabodhajanakatvaprakArakatvAditi bhaavH| nedaM vayasyApadaM tarUNIbodhakam , nAgaraparda ca na nAgarikabodhajanakamiti grahasya yajJezvarIyasya pratibandhakatvAnna vayasyAnAgarapadayostaruNInAgarikaviSayakabodhajanakatvAvagAhI tulyavittivedyatayApi graho bhavitamahatItyAzayena dUSayati- nedamiti / 3680pa0
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - stadugrahApatteriti vAcyam / nedaM taddhIjanakamitigrahavato bAdhena pade paragrahaM jAnato'pi tadgrahAsambhavAt / anyathA bhrAntijJasyApi bhrAntatvApatteriti / darpaNaH tasya pratibandhakatA, grAhyAbhAvAnavagAhitvAditi bhAvaH / *tadgrahApatteriti* / ghaTAdizAbdabodhApatterityarthaH / uktajJAnasya viSayaviSayakatve'pi na tena padAMze'rthabodhakatvaM viSayIkriyate; yena tasya zaktigrahatvaM syAt / kintu bodhAMze tatpadajanyatvamarthAze tAdRzabodhaviSayatvameva tathA / tena tulyavittivedyatayA padAMze'rthabodhakatvamapyavagAhyata iti tu durvacam / tulyavittiSedyatve mAnAbhAvAt / tatpratibandhakasya grAhyAbhAvAvagAhino nedaM tadvIjanakamiti jJAnasya jAgarUkatvAcca / na ca padaniSThArthadhIjanakatvavadarthaniSThapadajanyabodhaviSayatvamapi zaktirvinigamanAvirahAdubhayavidhajJAnAcchAbdabodhasya sarvAnubhavasiddhatvAcca kAryyatAvacchedakakoTAvavyavahitottaratvanivezAcca, na parasparajanyazAbdabodhe vyabhicAraH / evaJca dvitIyazaktigraharUpAt tasmAcchAbdabodhApattiH sukareti vAcyam / tathA sati nedamarthadhIjanakamiti grAhyAbhAvAnavagAhino'pratibandhakagrahasyopanyAsavaiyarthyAt / grAhyAbhAvAnavagAhitve'pyubhayavidhazaktiM pratyanvayavyatirekAbhyAM pratibandhakatvopagamena tadupanyAsasya sArthakyasampAdane tUktajJAnasyA'sambhava evetyAzayena dUSayati-nedaM taddhIjanakamiti / *bAdhena* / aprAmANyajJAnAnAskanditaniruktanirNayAtmaka pratibandhakasadbhAvenetyarthaH / tadgrahAsambhavAt / arthavizeSyakapadajanyabodhaviSayatvagrahAsambhavAdityarthaH / *anyatheti / bAgrahe'pi jAyamAnasya rajataM buddhamaneneti grahasya, idaM vizeSyakarajataprakArakagrahatve / bhrAntijJasyetyanena doSA'bhAvavatvamapi sUcyate / bhrAntatvApatteriti / tadabhAvavati parIkSA *pade* - - vayasyApade nAgarapade ca / * tadgrahAsambhavAt -- taruNI nAgarika viSayakabodhajanakatvagrahAsambhavAt / kintu bodhAMze vayasyApadajanyatvaprakArakatvAvagAhI arthavizeSyakatvatAdRzabodhaviSayatvaprakArakatvAvagAhI ca bodho bhavatIti zeSaH / anyathA svAtantryeNa bodhAMze tattadviSayakatvaprakArakatvaviSayatvasya jJAnessvIkAro bhrAntijJasya / caitrasya raGge rajatatvAvagAhijJAne jAte tadIyaceSTAditajjJAnAnumityutpattirmetrasya jAyate ; ayaM raGga rajataM jAnAtIti / atha nedaM rajatamiti tu grahastasya maitrasyAsti sa maitro bhrAntijJo bhavati / yathA caitrIyaM jJAnaM raGge rajatatvaprakArakam, tathA maitrIyajJAnamapi yadi raGge rajatatvaprakArakaM tadA bhrAntijJo maitro bhrAntaH syAt / kintu bhrAntyaMze rajatavizeSyakarajatatvaprakArakatvamityAkArakaM rajakatvAvagAhI jJAnavAneva bhavatIti bodhyam / tathA ca svAtantryanivezanaM niSphalamiti bhAvaH / nanu padavizeSyakArthadhIjanakatvaprakArakajJAnasya padArthopasthiti prati kAraNatvasvIkAre tulyannyAyenAyamartha etacchabdajanyabodhaviSaya iti graho'pi hetuH syAt / tathA ca tadviSayasya tattatpadajanyabodhaviSayatvasyApi zaktitvaM syAt / na ceSTApattiH / ekajJAnajanyapadArthopasthiteH pUrvamupanyasyAnyatvAdvaya bhicArApatteriti cedra ? na tulyavittivedyatayA yatpadAMze'rthabodhajanakatvasya jJAnaM tasyArthAze padajanyabo
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ shktinirnnyH| - 283 idaJcArthadhIjanakatvaM pitrAdisaGketazAnAdeva gRhyate / atastajjJAnAt pUvaM na bodhH| nA'pi lAkSaNikocchedApattiH, iSTatvAt / zaktigrAhakavyavahArasya mukhyalakSyasAdhAraNyAt / kiJca pratyakSAdijanyopasthiteH zAbdabodhA'naGgatvAcchAbdabodhaM prati zaktijanyopasthitelakSaNAjanyopasthitezca kAraNatvaM vAcyam / tathAca kAryakAraNabhAvadvayasya kalpane gauravaM syAt / asmAkaM punaH zaktijanyopasthititvenaiva hetuteti lAghavam / darpaNaH tadavagAhijJAnavata eva tatvAditi bhaavH| ___ anedaM cintyam-yatredaM padametadartha bodhayatviti saGketamAtrAcchAbdabodhastatra bodha. katAzaktijJAnasya hetutAvAdimate vyabhicAro duruddhara eva / naca tatra saGketajJAnameva bodhakatAjJAnamityuktameveti vAcyam / saviSayakajJAnasya tadviSayaviSayakatve'pi tadvizeSyAM'ze tatprakAro na tena viSayIkriyate / 'ghaTamahaM jAnAmiityanuvyavasAyena jJAnAM'ze ghaTatvaprakArakatvaghaTavizeSyakatvayoreva viSayIkaraNAt / anyathA'bhrAntasya bhrAntatvApattiranivAyyava syAt / ___ ata eva zAbdacintAmaNau tAtparyaviSayasaMsargajJAnapUrvakatvasya padapakSakA'numAnena siddhAvapi netarapadArthe'bhimatAparapadArthasaMsargasiddhistAdRzasaMsargajJAnapUrvakatvAnumA. nena tatpadArthatAtparyyaviSayasaMsargasyAviSayIkaraNAdityasvarasAt padArthapakSakAnumAnamavatAritaM pakSadharamiriti / zaktigrAhakamAha-*idaJceti / zaktitvenA'bhyupetaM bodhakatvaM cetyarthaH / pitrAdI. tyAdinA'ptaparigrahaH / pUrvoktAM lAkSaNikocchedApattimiSTatvena prihrti-*naa'piiti*| *zaktigrAhaketi* / zakya iva zaktigrAhakavyavahArAderlakSye'pi tulyatvAdityarthaH / __ nanu zakyalakSyavyavahArAnupapattyA lakSyavyAvRttaiva sA vaacyaa| tathAca-lakSyopasthitaye lakSaNAvRtterAvazyakatvena kathamuktApatteriSTatvamata Aha-kiJcati / *zAbdabo parIkSA dhaviSayatvAvagAhitvasyApi sambhavAt / ___ yadi ca tulyavittivedyatve mAnAbhAva ityucyate, tadA svasAmAnAdhikaraNya svAvyavahitottarakSaNotpattikatvobhayasambandhena tattajjJAnavaiziSTayasya kAryatAvacchedake nivezAnna vybhicaarH| tatvarthadhIjanakatvaM yadi zaktistasyAzca zabdazravaNamAtreNa grahaH, tadA bAlavizeSasyAgRhItasaketAcca krapANIpadAdapi bodhApattirata Aha-*ida. jceti* / pUrvoktAM lAkSaNikocchedApattimiSTApatyA pariharati-nApIti* / *sAdhAraNatvAditi / yathA zakterghaTatvAdipade irda ghaTapadaM ghaTabodhajanakamiti graho vyavahArAdinA bhaviSyatIti bhaavH|| __ lakSaNAyA vRtyantaratvavAdimate dUSaNamAha-kiJceti / *zaktijanya iti / zaktijJAnajanya ityarthaH / evaM ca lakSaNAjanya itysyaapyrthH| natvagatyAgauravaM sahAte
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - apica lakSaNAvRttisvIkAre kAryakAraNabhAvasya pratyekaM vyabhi cAraH / zaktijanyopasthiti vinApi lakSaNAjanyopasthititaH zAbdabodhAt / na cAvyavahitottaratvasambandhena tattadupasthitimattvaM kAryyatAvacchedakam / tattadupasthititvaJca kAraNatAvacchedakam / anantakAryyakAraNabhAvaprasaGgAt / kiJca padArthopasthiti pratyapi zaktijJAnatvena lakSaNAjJAnatvena ca hetuteti vyabhicAro gauravaJca prAgvadeva draSTavyam / na cedaM padametadarthabodhakamiti zaktijJAnena kAryakAraNabhAvakalpa darpaNa: dhAnaGgatvAditi / ghaTAdipade'gRhItazaktikasya pratyakSAdyupasthitaghaTAderghaTAdipadAcchAbdabodhAnudayAdanvayavyabhicAreNa pratyakSAdyupasthiteH zAbdabodhAjanakatvAdityarthaH / 1 1 navanAyattyA tAdRzagauravaM soDhavyamata Aha--* -* apiceti / vyabhicAro vyaktireke bodhyaH / tamevopapAdayati-zaktijanyopasthitimiti / avyavahitottaratveti* / tacca svadhvaMsAdhikaraNakSaNAnutpattikatve sati svAdhikaraNakSaNadhvaMsA'dhikaraNakSaNotpattikatvam / atra svapadaM zaktijJAnajanyopasthitiparam / lakSaNAjJAnajanyapadArthIpasthitiprAgvarttizaktijJAnajanyapadArthopasthitijanyazAbdabodhe vyabhicAravAraNAya vizevyam / zakyazAbdabodhAnantarabhAvilakSaNAjJAnajanyopasthitijanyazAbdabodhe vyabhi cAravAraNAya satyantam / prakRte lakSaNAjJAnajanyopasthitijanyazAbdabodhe uktasambandhena zaktijJAnajanyopasthitivaiziSTyA'bhAvena tatkAryyatAvacchedakAkrAntatvAnna vyabhicAra iti bhAvaH / *ananteti* / svatvasya tattadvyaktivizrAntatvenAnanugatatayA taddghaTitAvyavahitottaratvasambandhenopasthitimattvasya kAryyatAvacchedakakoTau niveze kAryakAraNabhAvAnantyamiti bhAvaH / nyAyasAmyAdAha - * kiJceti / *prAgvadeveti / zaktijJAnaM vinA'pi lakSaNAjJAnAt padArthopasthiterevaM lakSaNAjJAnaM vinA'pi zaktijJAnAtpadArthopasthitestayorupasthitihetutAyAM parasparaM vyabhicAraH / avyavahitottaratvasambandhena tatkAraNavaiziSTyasya kAryyatA'vacchedakakoTau niveze ca gauravaM tadvadevetyarthaH / nanu bodhakatvazaktivAdino'pi gaGgApadaM pravAhabodhakamiti zaktigrahAlakSyArthopa* * sthitizAbdabAdhayorApattivAraNAya kAraNatAvacchedakakukSau tattadarthaniveza AvazyakaH / parIkSA 284 ityata Aha-*api ceti / taM vyabhicAramevAha--*zaktijanya ityAdinA / avyavahitottaratveti / sAmAnAdhikaraNyasyApyupalakSaNamidam / evaM ca svasAmAnAdhikaraNyasvAvyavahitottarakSaNotpattikatvobhayasambandhena zaktijanyopasthitiviSayeSTazAbdabuddhiM prati zaktijJAnajanyopasthitiH kAraNamiti rItyA kAryakAraNabhAvaH smpnnH| evaM lakSaNAjJAnasthale'pi / prasaGgAditi / svattvasya tattadvyaktivizrAntatayA anantakAryakAraNabhAvaprasaGgAdityarthaH / gauravAntaramAha -- *kiJceti / lakSaNAyA vRtyantaratvamate gauravAcchaGkAM tulyatvapradarzanena nirAcaSTe -*na cedaM padamiti / *
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ shktinirnnyH| 285 ne'pi padatattadarthabhedenAnekakAryakAraNabhAvakalpane gauravaM tavApi samAnam / parasparavyabhicAravAraNAyAvyavahitottaratvaghaTitatve ca sutarAmiti vAcyam / zaktibhramAnurodhena tattatpadatattadarthabhedena kAryakAraNabhAvAnantyasya tavApi saamyaat| lakSaNAkAryakAraNabhAvakalpanAgoravaM paraMtavAtiricyate / / ___ atha vRttijanyopasthititvenaiva zAbdabodhahetutA, vRttijJAnatvena ca padArthopasthitikAraNatetyevaM mayA vAcyamiti ced ? na / zaktilakSaNAnyataratvasya zAbdabodhahetupadArthopasthityanukUlapadapadArthasamba darpaNaH tathAca lakSaNAvAdimate va gauravamityAzaGkaya nirAcaSTe-*naceti / *paraspareti / gaGgApadaniSThatIrabodhakatvagrahaM vinA'pi tIrAdipadaniSThatAdRzazaktigraheNa tIrabodhAttayoH parasparajanyabodhe vybhicaarprtirodhaayetyrthH| *zaktibhramAnurodhene ti* / gaGgApadasya tIre zaktibhramadazAyAM tIropasthityAdeH sarvamatasiddhatayA tavA'pi tattatkAraNatAcchedakakoTau tattatpadatattadarthanivezasyAvazyakatvAdityarthaH / ___*taveti / lakSaNAsvIkarturityarthaH / zaktijJAnakAraNatAyAM zaktezzaktitvena niveze syaadevoktdossH| kintu vRttitveneti na tatsambhAvanetyAzaGkate-*atheti / *vAcyamiti / zaktijanyopasthitAviva lakSaNAjanyopasthitAvapi zaktilakSaNAsA. dhAraNavRttittvAvacchinnajanyatvasattvAditi bhaavH| *zaktilakSaNeti / zaktibhinnatve sati lakSaNAbhinnaM yattadbhinnatvasyetyarthaH / *zAbdabodhAnukUletyAdi / zAbdabodhaja parIkSA *padatadarthabhedeneti / gaGgApadasya pravAharUpArthaviSayakajJAnamAdAyaiko gaGgApadasyaiva tIrarUpArthaviSayakajJAnamAdAyApara ityevaM rItyA bhedenetyrthH| anyathA gaGgApadaM pravAhaviSayakabodhajanakamiti grahakAle'pi tIropasthitacchAbdabodhayogyatApattiriti bhAvaH / *parasparameti / pravAhopasthiti prati gaGgApadaM pravAhabodhajanakamiti grahasya kAraNatve jAnhavIpadaM pravAhabodhajanakamiti grahAdyatra pravAhopasthitistatra vybhicaarH| evaM gaGgApadaM tIrabodhajanakamiti grahAdyathA tIropasthitistathA tIre ghoSa iti vAkyAdapi nIrapadaM tIrabodhajanakamiti grahakAle'pi tIravRtti?Sa iti zAbdabodho bhavatIti tatrApi parasparajanyabodhe vyabhicAro bodhyaH / *zaktibhramAnurodheneti* / tIrapadaM tIre zaktamiti grahAdyathA tIropasthitiH, tathA gaGgApadaM tIre zaktamiti bhramAdapi tIropasthitirbhavatIti tIropasthiti prati gaGgApadazaktijJAnasya tIrapadazaktijJAnasya gaGgApadalakSaNAjJAnasya ca kAraNatAstIti tatrApyavyavahitottaratvasya nivezena manmatApekSayA tavAdhikaM gauravamiti bhaavH| *tava*-lakSaNAsvIka stava / gaGgApadazakteH / zaktitvena praveze zaktijJAnalakSaNAjJAnamAdAya syAdeva doSastasya zaktilakSaNayovRttitvena nivezena sambhava ityAzaite-*atheti / *vRttijanyeti / vRttijJAnajanyetyarthaH / *anyataratvasyeti / vyaJjanAvRtyasvIkarttamatAbhiprAyeNedam / tatsvIkAre tu zaktilakSaNAvyaJjanAnyatamatvaM nivezyam / anyataratvAnyatamatvaghaTaka
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArendhatvasya vA vRttitvasya kAraNatAvacchedakatvAcchaktitvamapekSya gauravAt / zAbdabodhahetutAvacchedakasya padA'rthopasthitihetuvRtteravAne taddhaTitakAryakAraNabhAvagrahasyApyasambhavAt / atha mamApi zaktijJAnatvenaiva hetutA, zakyasambandhajJAnarUpalakSaNAyAM zakterapi pravezAditiced ? na / zaktijJAnapadArthopasthityoH kAryakAraNabhAve samAnaviSayatvasyAvazyakatvAt / anyathA gaGgAtI darpaNaH nikA yA padArthopasthitiH padavRttijJAnajanyopasthitistadanukUletyarthaH / kAraNatA'vacchedakatve ubhayasAdhAraNaM dUSaNamAha-*gauravAditi / asmadabhimatazaktitvamapekSya niruktAnyataratvAdergurutvAdityarthaH / dvitIye dUSaNAntaramAha-*zAbdabodhahetviti / zAbdabodhAnukUlatvasya tadgamakatvasya kAraNatA'vacchedakopasthityadhInatvena tasya ca padavRttijJAnajanyopasthititvAtmakatayA tajjJAnasya svaghaTakavRtitvajJAnaM vinA asambhavena kAryakAraNabhAva eva durghaTa ityarthaH / tathA ca vRttitvagrahe zAbdabodhapadArthopa. sthityoH kAryakAraNabhAvagrahastadgrahe ca niruktapadapadArthasambandhatvarUpavRttitvagraha ityanyonyAzrayeNoktasya vRttitvAsambhava iti bhaavH| vastutastu vijAtIyapadArthopasthitijanakapadapadArthayoH sambandhaH shktiH| vaijA. tyasya nivezAcca naakaashopsthitijnksmvaayaadaavtivyaaptiH| tAdRzavaijAtyaparicAyakaJca zAbdabodhAnukUleti / na tu tena rUpeNopasthiteniveza ityantimalakSaNasyAdu. STatvamiti / *mamApIti* / lakSaNA'GgIkarturapItyarthaH / *pravezAditi / tathAca lakSaNAjJAnasyA'pi zaktijJAnatvena hetutvena lakSaNAjJAnajanyalakSyArthopasthityAdau zaktijJAnasya hetutAyAM vyabhicAra ityrthH| viSayamanivezyaiva yadi zaktijJAnapadArthopasthi. tyoH kAryakAraNabhAvaHsambhavet / tadA syAdapyuktaprakAraH / sa eva na sambhavatItyAha*zaktijJAneti / *AvazyakatvAditi / tadarthaviSayakopasthitiM prati tadarthanirUpita. tatpadaniSTazaktijJAnatvena hetutAyA avshyklpytvaadityrthH| AvazyakatvamevAha parIkSA bhedAnAM parasparaM vizeSyavizeSaNabhAvabhedena nAnAtvAdAha-zAbdabodhahetviti / kAraNatAnavacchedakatve Aha-*zaktitveti / dvitIyapakSe dUSaNAntaramAha-*zAbdabodhahetviti / padArthopasthitivRtteriti dharmasyeti shessH| *asambhavAditi / zAbdabodhAnukUlatvasya tajanakatvarUpatayA janakatvasya janakatAvacchedhakadharmaghaTitatvena tasyA jJAne jnktvghttitkaarykaarnnbhaavgrhaasmbhvaadityrthH| tathA ca yadi vRttitvaM padArthopasthitizAbdabodhakAryakAraNabhAvaghaTitatAdRzapadArthasaMsargatvaM, tadA kAryakAraNabhAvagrahe sati vRttivRtyantaraghaTitasya grahaH / vRttitvagrahe sati vRttitvAvacchinnavRttighaTitakAryakAraNabhAvagraha ityanyonyAzraya iti bhaavH| ___ *mamApIti / lakSaNAyA api vRttitvavAdino mamApItyarthaH / *pravezAditi / vizeSaNatayA pravezAdityarthaH / * viSayavizeSaNamanivezya yadi zaktijJAnapadArthopasthityoH kAryakAraNabhAvaH suvacaH syAttadA bhavaduktasya sambhavaH syAttathA tu nAstItyAha-*zaktijJAneti / *AvazyakatvAditi / taddharmAvacchinnaviSayako
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ shktinirnnyH| 287 rayoH sambandhAgrahavato gaGgApadazaktiM jAnato'pi 'gaGgAyAM ghoSa' iti vAkyAttIrabodhaprasaGgaH / zaktijJAnasya hetoH sattvAt / / api ca ghaTamAnayeti vAkyaM hastinazca smarato ghaTapadAdibhyo ghaTAdergajAddhastipakasya ca samUhAlambanasmaraNavato ghaTAnayanavaddhastipakasyApi zAbdabodhApattiH / samUhAlambanarUpAyAM padArthopasthitau vRttijanyatvasatvAt / tathAca viSayatayA zabdabodhaM prati tadaMzaviSayakavRttijanyopasthitiheturiti vAcyam / evaJca lakSaNAyA api zaktijJAnatvena hetutva darpaNaH *anyatheti / zaktijJAnapadArthopasthityoH kAryakAraNabhAve samAnaviSayakatvAniveze ityarthaH / sambandhAgrahavata ityuktyA lakSaNAjJAnAsattvaM bodhitam // *gaGgApadeti / pravAharUpA'rthanirUpitabodhakatvazaktiM gaGgApade jAnata ityarthaH / *tIrabodhaprasaGga iti| tIropasthitestadvArakazAbdabodhasya cApattirityarthaH / ___ nanUktApattivAraNAya vRttijJAnajanyopasthitizAbdabodhayoreva kAryakAraNabhAve samAnaviSayakatvaM nivezyatAM, kRtaM vRttijJAnapadArthopasthityoH kAryakAraNabhAvena tannivezenetyata Aha-*apiceti / hastipakasmRtervRttijJAnajanyatvasampattaye hastino'pi vAkyIyasmRtiviSayatA drshitaa| samUhAlambanetyatrAlambanapadaM viSayaparam // *vRttijanyopasthitiriti / tadviSayakatvAvacchinnavRttijJAnaniSThakAraNatAnirUpitajanyatAvacchedakadharmAvacchinnopasthitirityarthaH / uktasthale hastipakopasthitervRttijJAnajanyatve'pi na taniSThA janyatA hastipakaviSayatvenA'vacchidyate / nApi vRtijJAnaniSThajanakatAyAM hastI viSayatvenAvacchedako, vRttijJAne dharmitvenAbhAnAditi noktApattiH / evaM ca vRttijJAnopasthitizAbdabodhAnAM samAnaviSayakatvena hetuhetumadbhAvaH phalatIti parIkSA pasthiti prati taddharmAvacchinnanirUpitatattatpadaniSThazaktijJAnatvena kAraNatvatetyevamaya nivezanIyam / tathA ca nIratvAvacchinnanirUpitatvApraveze sambandhAgrahavata ityanena lakSaNetyanena jJAnAsatvaM pradarzitam / *zaktijJAnasya*-gaGgApadaM pravAhe zaktamiti zaktijJAnasya / nanu vRttijJAnajanyapadArthopasthitizAbdabodhayoH kAryakAraNabhAve samAnaviSayakatvaM nivezyatAm / / ___ ataH vRttijJAnapadArthopasthityoH kAryakAraNabhAve samAnaviSayakatve nivezenetyata Aha-*api ceti / hastipakasmRtervRttijJAnajanyatvasampattaye samUhAlambanAtmakahastismRtervAkyasmRtiviSayatA bodhitaa| *vRttijanyatvasya*-vRtti. jJAnajanyatvasya / evaM ca yAdRzakAryakAraNabhAva AvazyakastaM darzayati-*tathA. ceti / *viSayatayeti / anekakAryatAvacchedakasambandho drshitH| *vRttijanyeti / vRttijJAnajanyetyarthaH / evaM ca vizeSyatAsambandhena taddharmaprakArakazAbdabuddhiM prati taddharmAvacchinnaviSayatvAvacchinnA vRttijJAnaniSThA kAraNatA tannirUpitakAryatAviziSTataddharmaprakArakopasthitiH kAraNamiti kAryakAraNabhAvaH phlitH| uktasthale
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAremasambhavaduktikamiti / etena zaktiprayojyaivopasthitiheturiti na lakSaNAjJAne kAryakAraNabhAvAntaraM mamApIti parAstam / prayojyatvasyAnatiprasaktasya durvacatvAccetyAdi vistareNa prapaJcitaM bhUSaNe // 37 // darpaNaH bhaavH| *asambhavaduktikamiti / lakSaNAjJAnasya zaktiviSayakatve'pi tiirvissykshktigrhaatmktvsyaabhaavaaditibhaavH| __ *eteneti / dvividhavRttijJAnasyaikarUpeNa hetutvAsambhavena vakSyamANadUSaNena vetyarthaH / *zaktiprayojyeti / lakSaNAjJAnasya zaktijJAnA'dhInatvena tajjanyopasthitau zaktiprayojyatvasatvAnna lakSaNAvAdimate hetvantarakalpanetyarthaH / *anatiprasaktasyeti / janyajanyatvasya lakSaNAjJAnajanyopasthitAviva vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayavidhayA zaktijJAnajanyazakyavAnityAkArakaviziSTavaiziSTayAvagAhyanuvyavasAyAtmakopasthitAvapi sattvAttadviSayasyA'pi shaabdbodhaapttiH| sAkSAjjanyatvasya tatsvarUpatve lakSaNAjJAnajanyopasthityasaGgrahaH / ubhayasAdhAraNasya tasya nirvaktumazakyatvAt / svarUpasambandhasya tasyobhayasAdhAraNyaM tu sutarAM sambhAvitamiti bhaavH| anyathA siddhinirUpakatAnavacchedakazaktijJAnottaravartitAvacchedakadharmavattvarUpaM zaktiprayojyatvamubhayasAdhAraNaM suvacamityanye / adhikamagre vakSyate / parIkSA hastipakopasthitervRttijJAnajanyatve'pi uktadharmAnAkrAntatvAttattacchAbdabodhApattiH / *etena*-dvividhavRttijJAnasyaikarUpeNa hetutvAsambhavena / *zaktiprayojyeti * / lakSaNAjJAnasya zaktigrahapUrvakatvena tatprayojyatvamavyAhatamiti bhaavH| *anatiprasaktasyeti / lakSaNAjJAnajanyapadArthopasthitimAtraniSTasya / prayojyatvasya janyajanyatvarUpatayA tasya yathA lakSaNAjJAnajanyopasthitisAdhAraNya tathA viSayatAvacchedakapra. kArakajJAnavidhayA ghaTo ghaTapadazakya iti jJAnAnantaraM jAyamAne ghaTapadazakyavadbhUtalamiti jJAne'pi sattvAdatiprasaGgAditi bhaavH| evaM ca tattaddharmAvacchinnaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati tattaddharmAvacchinnaviSayakabodhajanakatvaprakArakajJAnatvena kAraNatetyetAdRzakAryakAraNabhAvenaiva sAmaJjasyena lakSaNAyA vRttyantaratvamityAkArako niguuddhaabhipraayH| __vastutastu-tattadvodhajanakatvaM tattacchaktatvamiti na yuktam / etadrapazakte. AnaniSThazAbdabuddhikAraNatAnavacchedakatvAt / svasyAvacchekatve AtmAzrayAt / kiJca prathama zaktigraho bAlasya prayojyaprayojakavRddhavyavahArAdbhavati / tathAhi-prayojakavRddhena prayojyavRddhaM prati ghaTamAnayetyuktaM tatvatastasya tasmAdvAkyAcchAbdabodhe jAte ghaTamAnayati / tatpArzvastho bAla idaM ghaTAnayanarUpaM kArya prayojyaniSThazAbdabuddhiprayojyamityanuminoti / tato'yaM ghaTakarmakAnayanamiti bodhaH, etacchAbdaprayojya ityavadhArya sambaddhaghaTAdizabdasya tattadarthaviSayakazAbdabodhajanakatvamanupapannamityanyathAnupapatyA teSvartheSu ghaTAdizabdAnAM sambandhaM kalpayatIti taantriksrnniH| tatra bodhajanakatvAnupapatyA kalpyamAnasambandhasya tattadarthabodhajanakatvarUpatve'navasthApattiH, zaktinizcayAnupapatyA kAlAntare ghaTo'stIti vAkyAcchAbdabodhAnupapatizceti
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktinirNayaH / 289 darpaNaH atra vadanti - arthabodhajanakatvasya vastutaH padaniSThasya vAcyavAcakavyavahAraniyAmakazaktitvasambhava evoktakAryyakAraNabhAve gauravalAghavAdicarcA, na tu tasya tadrUpatvasambhavaH / tathAhi -- zAbdabodhaM prati vRttijJAnasya hetuteti nirvivAdam / sA ca bhavaduktArthaMdhIjanakatvasya vRttitve na sambhavati tadrUpAyAstasyAH shaabddhiijnktaayaamnvcchedktvaat| AtmAzrayeNa svasyaiva svAvacchedakatvAsambhavAt / kiJca prayojya prayojakavyavahAraM dRSTvA prayojyapravRttyanumite prayojyaghaTAnayanAdijJAne upasthitatvAcchAbdasyaiva hetutAyAmavadhAryamANAyAmasambaddhasya kAraNatvAnupapattyA kalpyamAnasambandhasya janakatvAtmakatvAsambhavaH / svayamanupapadyamAnatvena gRhItasya grahItumazakyatvAt / tasmAnna bodhakatvaM zaktiH / evaM nyAyamatAbhyupetA'smAt padAdetadarthavizeSyakabodho bhavatvityAkArakezvarecchAviSayatvasyA'pi saGketIyagaGgApadajanyatva prakAratAnirUpitabodhatvAvacchinnoddezyakatA nirUpitavizeSyatvavRttyavacchedaka - tAdheyatA sambandhAvacchinnAvacchedakatvaparyyavasitasya na zaktitvaM, lakSaNocchedApatteH / gaGgApadAt tIrabodhodayena gaGgApadAttIrabodho bhavatvitIcchAyA api bhagavataH sambhavAt / tAdRzecchI yaniruktAvacchedakatAyA lakSye tIre'pi sambhavAt / tAdRzA'vacchedakatAtvena zAbde zaktijJAnasya kAraNatAkalpane gauravAcca / tIrAdiniSThAvacchedakatAyAH pUrvoktavizeSyatvavRttyavacchedakatA nirUpitatve'pi na vizeSyavRttyavacchedakatAtvena tannirUpyatvaM kintu zuddhA'vacchedakatAmAtreNeti na tAdRzazaktistIre iti tu ziSyapratAraNAmAtram / icchAviSayatvaM jJAnaviSayatvaM vA zaktiriti vinigamanAvirahAcca / tasmAt padapadArthayorvAcyavAcakabhAvavyavahAraniyAmakaH sambandhaH padArthAntarameva / tasya ca lakSyavyAvRttasyava dharmigrAhakamAnasiddhatvAllakSyabodhArthaM zakyasambandharUpalakSaNAvRtterapi svIkAra AvazyakaH / tajjJAnasya zAbdabodhe hetutvAntarakalpaprayukta gauravaM tu phalamukhatvAnna doSAvaham / anyathA'nupapattezca / ata eva zakyalakSyavyavahAraH svarasataH saGgacchate / athavA zaktilakSaNAjJAnayoH zAbdarUpaM pratyekarUpeNaiva hetutA / tathAhi - tacchAbdaM prati zaktitvA'vacchinnasAMsargika viSayatA nirUpitapadaniSThaprakAratAnirUpitatadarthaviparIkSA zaktistad bhinnaiva svIkAryA / kiJcAsya caitrasya tamaH padacandrapadayoH kacamukhaviSayakabodhajanakatvagrahaH pUrva nAsti taM sakhAyaM prati devadattena viparItaratisamakAlikanAyikAvRttAntakathanakAle tamasA candrastirohita ityuktam, tacchrutvA caitrasya viziSTabuddhimatta gauNyA vRtyA kacabhareNa sukhamAcchAditamiti graho bhavati / yadi lakSaNAvRttirnAbhyupeyate, tadA tamazcandrazabde'pyekakaca bharavadanaviSayaka bodhajanakatvagrahastasya caitrasya nAstIti tasya kacabharavadanaviSayakazAbdabodhAnupapattiriti na lakSaNAyA arthabodhajanakatvasya tvavRttitvasvIkAreNa khaNDanaM bhavati / tasmAtpUrvoktarItyA tasmAcchabdAdayamartho boddhavya iti saGketa eva zaktiH / lakSyadAvatiprasaGga parihAraH prAguktarItyA kAryaH / lakSaNA'pi vRtyantaram / sA ca lakSaNA dvividhA / gauNI zuddhA ca / tatra gauNyAH svarUpaM 37 da0 pa0
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAre darpaNaH zeSyatAkajJAnatvena hetutaa| zaktisambandhena, zakyasambandhena vA padaprakArakajJAne zakteH saMsargatvAt / zaktitvaniSThAvacchedakatAyAM paryApteranivezena zakyasambandhasaMsargakajJAnasyApi tena kroDIkaraNAt / parantu padaniSThaprakAratAnirUpitatAdRzasAMsargikaviSayatAyAmarthavizeSyatAnirUpitatvA'nabhyupagamAnna zaktisambandhena padA'bhAvaprakArakabuddhipratibadhyatvaM lkssnnaajnyaansy| ___"indriyANAm" ityAdiharipadyasya tvayamarthaH-indriyANAM cAkSuSAdiviSayeSu ghaTAdiSu puruSaprayatnA'napekSA yathA yogyatA tadIyacAkSuSAdikAraNatAvacchedakarUpAsti; tathA'rthaH sAkamapi padAnAM sambandho yogyatA tacchAbdabodhajanakatA'vacchedakadharmo, na tu janakatvamevoktayukteriti na tadvirodho'pIti sarvamanavadyamiti / / tagrAhakaM ca vyAkaraNasmRtyAdi / taduktam zaktigrahaM vyAkaraNopamAnakozAptavAkyAvyavahAratazca / vAkyasya zeSAdvivRtervadanti sAnidhyataH siddhapadasya vRddhAH // iti / tatra vyAkaraNAdikaM lAghavasahakRtameva zaktigrAhakamiti naiyAyikamatam / yato lAghavasahakRtena, "laH karmaNi" (pA0 sU0 3 / 4 / 69) iti sUtreNa kRtAveva zaktiH paricchidyate, na tu kartarIti yathaitattathoktam / evaM "guNe zuklAdaya" iti kozenApi lAghavasahakRtena guNe eva zaktinirdhAryate na tu guNini gaurvaat| guNibodhastu zuklAdipadebhyo nirUDhalakSaNayaiveti ca tadukteH nirUDhatvaM ca prAGniruktam / / upamAnasya tu sAdRzyajJAnAtmakasyA'tidezavAkyArthasmRtidvArA gavayAdirgavayA. dipadavAcya iti zaktiparicchedakatvam / idametadvAcakamityAkArA''ptavAkyAdapi tadgrahaH / AptatvaM ca tadarthaviSayakayathArthajJAnavattvam / vyavahArAd yathA prayojakavRddhena ghaTamAnayetyukte prayojyavRddhenA''nIte ghaTe pArzvastho, ghaTakarmakAnayanAdikArya ghttkrmkaanynaadijnyaansaadhymitynumimiite| vyavahAre vyavaharttavyajJAnasya hetutvaat| anantaraM taddhatujijJAsAyAmupasthitaM tadvAkyameva taddhetutvenA'vadhArayati / tasya cA'rthAsambaddhasya taddhetutvAnupapattyArthena sAkaM pazcAdU vAkyasya sambandhamavadhArayati / saiva zaktiriti vyvhiyte| parIkSA prAguktam / zuddhA dvividhA upAdAnarUpA, lakSaNArUpA ca / aikyArthAparityAgenetarArtho'pyastIti janikA upAdAnalakSaNA, iymevaajhtsvaarthetyucyte| tadaparityAgazca yena kenApi rUpeNa lakSyArthAnvayinAnvayitvam / yathA kSatriNo yAntiH kuntAH pravizanti, kAkebhyo dadhi rakSyatAmityAdau, Adye kSatriyazabdasyaikasArthavAhitvAvacchinne, dvitIye kuntazabdasya kuntadhare, tRtIye-kAkazabdasya dadhyupaghAtake lkssnnaa| ___ zakyArthaparityAgenaitadarthaviSayabodhajanikA lakSaNA iyameva jahatsvArthatyucyate / tatparityAgazca zakyArthasya yena kenApi rUpeNa lakSyArthAnvayinAnanvayitvam / yathA 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdau gnggaapdaadestiirlkssnnaayaam| yattu-zakyArthaviSayitAzUnyalakSArthaviSayabodhajanikA jhtsvaartheti| tanna / gAM vAhIkamAnayetyatra gAmityasya gozabde lkssnnaayaamtivyaaptH|
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktinirNaya darpaNaH yadyapi prathama tena vAkyasya vAkyArthe'vadhAritaH saH, tathApi ghaTa naya gAmAnayetyAvApodvApAbhyAM pazcAjjAtapratyekapadazaktigraheNa prAgjAtavAkyazaktigrahe candrA. deyotiHzAstrAdhyayanajanyazatayojanAdiparimANagraheNa pAzcAtyena prAthamikAlpaparimA. Nagraha ivA'prAmANyaM gRhyate iti naiyaayikaaH| pratyekapadazaktigraheNaivAkAGkSAdisahakR. tena vAkyA'rthabodhopapattiriti tadAzayaH / ___anye tu-vAkyA'rthazaktigrahasya pratyekapadazaktyupajIvyatvAttenaitadvAdhAsambhaSena prAgjAtazaktigrahasyaiva balavatvamityAhuH / vAkyazeSAttu "yavairjuhoti" ityatra-yavapadasya dIrghazUkaviziSTe AryANAM prayo. gAt 'kaGgau mlecchAnAM prayogAt' ka zaktiriti sandehe, "yatrA'nyA oSadhayo mlAyante athaite modamAnA ivottiSThanti" iti vAkyazeSeNa dIrghazUkaviziSTe tnnirnnyH| vivaraNasya yathA zaktiprAhakatvaM tathA dhAtvarthanirUpaNe uktam / "iha sahakAratarau madhuraM piko rauti" ityAdau prasiddhasahakArAdipadasannidhAnAt pikAdipadAnAM kokilAdau zaktiHparichinattiriti / saiSA zaktirnAnArtheSu saMyogAdinA niyamyate / taduktaM kAvyaprakAze saMyogo viprayogazca sAhacaveM virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGga zabdasyA'nyasya sannidhiH // sAmarthya maucitI dezaH kAlo vyaktiH svraadyH| zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH // iti // zabdA'rthasyA'navacchede sandehe tannirAsadvArA vizeSanirNayasya janakAH saMyogAdaya iti tdrthH| zakyopasthitAnAmanekeSAmekataramAtrArthatAtparyyanirNayadvArA tattadarthabo. dhajanakatvaM teSAmiti bhaavH| tatra savatsA dhenuravatsA dhenuriti krameNa saMyogaviprayogayorudAharaNe / sAhacaryamsAdRzyam , sadRzayorava prAyazaH sahaprayogAt / evaJca rAmalakSmaNAvityAdAvubhayo - nArthayoryugapadeva sAhacaryyagrahAdhInatAtparyagraheNa vizeSA'vagatiriti naanyonyaashryH| 'rAmArjunagatistayoH' ityAdau virodhena sA 'aJjalinA juhoti' 'aJjalinAdityamupatiSThate, ityAdau dhAtvarthavazAtattadAkArA'jaliparatvam / 'saindhavamAnaya' ityAdI parIkSA punarimaM dvitrirUDhA svArasikA ceti / prayojanAbhAve'pi zakyArthAnvayabAdhagrahAnantaramanyArthasya lakSaNayA bodhastatra nirUDhalakSaNA / yathA tvacA jJAnamiti vAkyaghaTakasya tvakzabdasya tvagindriye / evaM kuzalapravINAdizabdAnAm / prayojanavatI tu kuntAH pravizanti gaGgAyAM ghoSa ityAdau ca / Adya-bhItipalAyamAnavAkye kuntapadasya kuntasaMyuktapuruSe lakSaNAyAM kuntagatataikSNyapratItiH prayojanam / gaGgAyAM ghoSa ityAdau tu zatyapAvanatvasya tIre pratItiH prayojanam / lakSyatAvacchedake tu na lakSaNA, nacaivaM tasya zabdabodhe bhAna na syAditi vA. cyam ? taddharmAvacchinne zakyasambandhasya grahasya taddharmAvacchinne padArthAntaramanyaprayojakatvakalpanena tadbhAnanirvAhAt / lakSyatAvacchedake lakSaNA nAstIti pravAdo
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre darpaNaH tu, bhojanAdirUpaprakaraNena sA / 'aktAH zarkarA upadadhAti' ityAdau 'tejo vai ghRtm| ityAdistutirUpAlliGgAdaktapadasya ghRtasAdhanAJjane taatpryaavgtiH| 'rAmo jAmadagnya' ityAdau jAmadagnyapadasannidhAnena rAmapadasya prshuraamprtaa| evam 'abhirUpAya kanyA deyA' ityatrAbhirUpatarAyeti sAmarthyAdavagamyate / 'yazca nimbaM parazunA' ityatraucityAt parazupadasya chedanA'rthatvam / 'bhAtyatra paramezvara' ityatra rAjadhAnIrupadezAt paramezvarapadasya rAjaparatvam / citrabhAnu ti' ityatra citrabhAnupadaM rAtrau vanherdivA sUryasya bodhakam / 'mitra bhAti' 'mitro bhAti' ityAdau vyaktaH-liGgAdAdye suhRdo'ntye sUryasya bodhaka mitrapadam / 'sthUlapRSatImanaDvAhIm' ityatra svarAt tatpuruSabahuvrIhyarthanirNayaH / AdipadAt sstvnntvaadi| yathA 'susiktam' ityatra suzabdasya karmapravacanIyasya pUjA'. rthakatvaM, suSiktamityatropasargasyAnyA'rthakatvam / evaM 'praNAyaka' ityatra NatvAt praNayanakartabodhaH / 'pranAyaka' ityatra tadabhAvAt pragatanAyakabodha ityAcUhyam / ___yattu padapadArthayoryo'rthaH sa zabdo yaH zabdaH so''rtha itItaretarA'dhyAsamUlakatAdAtmyaM bhedavyApRktamasti / "tasya vAcakaH praNavaH" 'omityekAkSaraM brahma' iti bhedAbhedayordarzanAt / Aye bhedasyodbhUtatvavivakSayA SaSThI, abhedasyodbhUtatvavivakSayAH tvantye prAtipadikA'rthe prathamA / sa eva sambandhaH padatadarthayorvAcyavAcakabhAvavyavahAraniyAmakaH / zaktistu saGketaH padArthA'ntaraM veti bhaTTAnuyAyimatam / tattu na saadhiiyH| adhyAsamUlakasyA'satastasya sambandhatvAsambhavAt / bhedAbhedayoH parasparAbhAvarUpatayA viruddhatvenaikatrAsambhavAcca / kasyacit tathA'dhyAsasa. mbhave'pi sarveSAM tathAdhyAse mAnAbhAvAt / ghaTapadanAze'pi ghaTasyopalabhyamAnatayA tayostAdAtmyasyAsambhavaduktikatvAcca / / ... na ca pAkarakte prAk zyAme'pi pAkottaramayamidAnIM na zyAma iti pratIte dAbhedau na viruddhAviti vAcyam / avyApyavRttInAM teSAmekA'vacchedena virodhAnapAyAt / ata eva tatra dezakAlAvacchedakabhedenaiva 'ayamidAnIM na zyAmo' 'vRkSo mUlena kapisaMyogI' iti na tu tadanavagAhinI-ghaTo'yaM na zyAmo vRkSo na kapisaMyogIti pratItiH / kintvabhedavAde ghaTapadanAze ghaTanAzApattiH, evaM zabdavarthasyApi zrotrendriyagrAhyatAyAH zabdasya cakSurAdIndriyagrAhyatAyAzcApattiriti bahuvyAkopaH / zabdasya yathA na nityatvaM tathA vakSyate / parIkSA nirmala eva iti tu na, zakyasambandho hi lakSaNA, sa ca sambandhaH sAkSAdeva gRhyate natu prmpraasmbndhH| ata eva prakAzakRtA prayojanaM na lakSyaM sambandhAbhAvAdityuktam / atra prayojanazabdaH prayojanayA pratItistadviSayalAkSaNikaH / lakSyatAvacchedaka hi parasparAsambandhasyaiva sambhava iti / naca paramparAsambandho hi lakSaNeti svIkAre dvirephapadasya vAcyaM yadrephadvayaM tadghaTite bhramarapade tadvAcyatvarUpaparamparAsambandhamAdAya madhuvrate lakSaNA na syAditi vAcyam ? iSTApatteH, dvirephapadaM rathantarapadavaDhyA madhuvratotthApakamityasvIkArAt / vRttijJAnajanyopasthitiHkA
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ shktinirnnyH| . 'darpaNaH nacA'tyantabhede ghaTaH paTo'tyantA'bhede ghaTo ghaTa iti sAmAnAdhikaraNyAdarzanA dAbhedavAdopapattiriti zaGkayam / 'zabdo ghaTa' ityAdyananubhavAt 'ghaTona zabdo', 'ghaTo na ghaTa' ityAdyanubhavAcca bhedasyaiva siddheH / 'omityekAkSaram' ityAdau tvakSarapadasya tatpratipAdye nirUDhalakSaNayA sAmAnAdhikaraNyopapattestadvAkyasyopAsanAkANDasthatayA bhede'pyabhedopAsanaparatayopapattezcetyanyatra vistrH| __sA ca zaktistridhA-yogo, rUDhiyogarUDhizceti / prakRtipratyayanirUpitA tattadarthe yA zaktiH sa yogastanmAtreNArthabodhakaM padaM yaugikamiti vyavahiyate / yathA pAcakAdipadam / tadghaTakadhAtupratyayayoH pAkAdau karnAdikArake ca vyutpannatvAt / akyavArthApratItau kevalasamudAyasya tattadarthe yA zaktiH sA rUDhistayArthabodhakaM padaM rUDham / yathA maNinUpurAdi / azvagandhAdipadAttu kadAcidoSadhiniSThasamudAyanirUpitazaktyauSadhibodhaH / kadAcittu azvasya gandho'syAmiti vyutpattyA vAjizAlAdibodho'vayavazaktyeti yaugikarUDhiH pRthngnoktaa| uktayorevAntarbhAvAt / "rUDhiryogApahA. riNI' iti tu prakaraNAdyabhAve lAkSaNikaM tad / vAjizAlA bodhe ityapare / ___ yatrAvayavArthasahakRtA samudAyazaktirarthabodhikA sA yogarUDhistayArthabodhakaM padaM yogarUDham / yathA paGkajAdipadam / tatra paGkAdhikaraNakotpattyAzrayapadmatvaviziSTabodhAda anupapattipratisandhAna vinApi padmabodhAnna tatra lakSaNAvasara ityAdiprapaJcitaM pUrvameva / ___'gaGgAyAM ghoSa' ityAdau gaGgApadasya tIre zakyasAmIpyarUpalakSaNAgrahe tadA''hita. saMskArajanyatIrAdismRtyA tIrAdhikaraNakaghoSazAbdabuddhiH / lakSyavyavahArAnyathAnupapattyA lakSaNAyA apyvshymbhyupeytvaat| anvayA'nupapattipratisandhAnaM ca tatkalpane bIjam / yathokte kvacinnirAkAGkSatvamapi tadabIjam / yathA "vadanaM tasyA vadanaM mukhamamukhaM bhAti cAnyAsAm" ityatra tAdAtmyasambandhAvacchinnavadanatvAvacchinnaprakAratAnirUpitavadanatvAvacchinnavizeSyatAko bodho na sambhavati / tAdAtmyasambandhAvacchinnatAdRzaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhau vidheyatA'vacchedakabhedasya tantratvAditi vadanatvAvacchinnArthakavadanapadanirUpitAkAGkSA na vadanapade'tastatra vadanapadaM lakSaNayA''lhAdakaparam / tadupasthitAlAdakatvA'vacchinnAsyAbhedAnvayo vadane anuzAsanabodhitanairAkAGyamapi kacittathA / yathA- . kRtasItAparityAgaH sa ratnAkaramekhalAm / .. bubhuje pRthivIpAlaH pRthivImeva kevalAm // . parIkSA raNam , vRttitvnyc-pdaarthopsthitynukuuljnyaanvissypdpdaarthsmbndhtvmev| atra padArthoM pasthityanukUlatvaM paricAyakam , natu vizeSaNamiti bodhyam / yathA zaktilakSaNAnyatarasya vRttirUpasambandhatvaM tathA vyaJjanApi padArthopasthityanukUlatyapi vRttiH, parantvayaM vizeSaH-zaktilakSaNAvadiyaM na jJAnAya pdaarthopsthitihetuH| kintu svasatI vyaMgyopasthitiprayojikA / atra mukhyArthabAdhagrahasyAnApekSA, anayA ca mukhyArthasambandha evArtha upasthApyata iti tu na / ata eva mukhyArthabAdhagrahanirapekSabodhajanako mukhyArthasambandhAsambandhasAdhAraNaprasiddhAprasiddhArthaviSayakavaktrAdivaiziSTayajJAnapratibhAgubuddhasaMskAra
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - darpaNa: ityatra bhujidhAtoravanavA ca kAdAtmanepadanirAkAGkSatayA vAcyArtha buddhau pratibaddhAyAM taddhAtunA svArthapAlanasambandhizAsanaM lakSyate / AtmanepadasamabhivyAhRtabhujatvAvacchedenA''khyAtabodhyakartranvitapAlanabodhasvarUpA'yogyatvarUpanairAkAGkSayasya "bhujo'navane" (pA0sU0 1 / 3 / : 6) iti sUtreNa bodhanAt / tatra kevalapadena tAtkAlikarAmAbhinnapRthivIpAlakarttakabhogakarmaniSThA'nyonyA'bhAvapratiyogitA'navacchedakaikatvayoginI vyaktirabhidhIyate / evakAreNa pRthivyanyayogavyavacchedaH / evaJca tatkAlikarAmAbhinnapRthivIpAlanakarttakabhogakarmaniSThAnyonyAbhAvapratiyo gitAnavacchedakaikatvaviziSTAbhinnapRthivIkarmakabhogakarttA pRthivyanyastrIkarma kabhogAkarttA - rAmAbhinnaH pRthivIpAla iti nyAyanaye vAkyArthabodha: / 'dvirepho madhuraM rauti' 'pikaH kUjati kAnane' ityAdau tu mukhyArthabAdha eva lakSaNAbIjam / kintu sA lakSitalakSatyucyate / lakSyasamAsArtha rephadvayaviziSTaghaTitatvAttasyAH / tathAhi -- yena puruSeNa dvirephAdipadasya prANiviziSTe zaktirna gRhItA, kintu dvau rephau yatreti vyutpattyA rephadvayasambandhibhramarapade zakyasambandharUpalakSaNA gRhItAH tasya prANivizeSa vizeSyakamadhurArAvakarttRtvazAbdabodhasya tAtparyyaviSayasyAnupapattyA dvirephapadAt svalakSyarephadvayaghaTitapadavAcyatvalakSaNayopasthite prANivizeSe madhurA''rAvakarttatvAnvaya iti dvirephapadena bhramarapadamupasthApyate / tena ca prANivizeSopasthitiriti tu na samyak / pratyayAnAmiti vyutpattestatra pratyayArthAnvayA'sambhavAt / bhramarapade lakSaNAyAmapi na tena tadupasthitiruccaritasyaivA'rthapratyAyakatvAdityaNyAhuH / evaM "pikaH kUjati kAnane" ityAdAvapi bodhyam / evam - gaGgA harati vai puMsAM dRSTA pItA'vagAhitA / ityatra pItA gaGgA pApaM haratIti vAkye gaGgApadAt svazakya pravAhA'vayavA'vayavibhAvasambandharUpalakSaNAgrahA''hitasaMskAra sahakRtAdupasthitodUSTatajale pAnakarmatvA'nvayaH / tAtparyyA'nupapattireva vA sarvatra lakSaNAbIjam / tadunnAyakatvenaivoktanairAkAyAdInAmupayogaH / ata eva yaSTIH pravezayetyAdau yaSTyAdipadAnAM taddhAraNakarttari kSaNA | yaSTiSu pravezakarmatvA'nvayAnupapattyabhAve'pi bhojanAdiprakaraNonnItatAtparyyaviSaya bhojanaprayojanakapravezakarmatvAnupapattestatra jAgarUkatvAt / evaM 'kuntAH pravizanti' 'chatriNo yAnti' ityAdAvapyUhyam / nanu cchatrizabdasya padadvayaghaTitatvena vAkyatayA nyAyanaye kathaM tasya lakSaNA, zakyAprasiddheH / kiJcA'tra naikasArthagantRtvaM lakSyatAvacchedakam / yAntItyasyAnanvayA parIkSA vizeSo vyaJjanetyasyAH svarUpamanyairuktaH dyotanAyaiva / anayA bodhako nipAto dyotaka ityucyate / etatprayojikA janmAntaragRhItA zaktiH nipAtAnAM strIpratyayAnAmanyeSAM ca dyotakatAH sphoTasya vyaGgyatA ca bhASyakArAdisammateti / vaiyAkaraNamate'pyeSAsti / eSA ca zabdazaktimUlA lakSaNAmUlA vyaJjanAmUleti tridhA / asyA ayamaparo vizeSaH / zaktilakSaNA ca zabdArthayoreva sambandhaH / tAbhyAM bodhakayoH zakterlAkSaNika
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ shktinirnnyH| 295 darpaNaH patteH / gantRtvenopasthitasya gamanAkAGkAvirahAditi cet ? satyam / sambandhizaktamatupa eva tatraikasArthasambandhilakSyakatvAbhyupagamenoktadoSadvayasyAprasakteH / na caM chatrapadavaiyarthyam / tasya tAtparyyagrAhakatvena saarthkyaat| 'lAkSaNikaM padaM nA'nubhAvakam' iti sampradAyaH / svazakyA'nubhavaM pratyeva padAnAM kAraNatvam / itarapadArthena saha svazakyA'nubhAvakatvena klRptAd ghoSAdipadAdeva tIrA'nubhavopapatterna zakyAzakyopasthitirlakSaNetyabhyupagacchatAM mate svajanyopasthitisambandhenaiva padasyA'nubhAvakatayA tasyAzca tIrAdAvabhAvAttasyA'nanubhAvakatvamiti tanmUlam / na ca tatsambhavati / zakyopasthitAttIrAderaprakRtyarthatayA tatra prtyyaarthaanvyaasmbhvaat| ___ vastutastu lAkSaNika padamuddezyavidheyabhAvenAnvayAjanakamityeva tadarthaH / uddezyavidheyabhAvenAnvaye zaktimattvasyaiva tantratvAt / ata eva "na vidhau paraH zabdA'rthaH" iti saGgacchate / kiJca tantusaMyogahetutvatAtparyakaM, 'tantuH paTaM janayati' iti sarvalAkSaNikavAkye'nvayA'nubhavA'palApA''patterlAkSaNikapadasyAnubhAvakatvameva nyAyyam / gaGgApadAttIramanubhavAmIti pratItezca tAdRzapravAde nAbhiniveSTavyam / ___ nanu 'svAyatte zabdaprayoge kimityavAcakaM padaM prayokSyAmaha' iti nyAyAttIrAdyavAcakagaGgAdipadA'bhidhAnamanucitam prayojanajijJAsAyAM pAvanatvAdipratipattaye taditi yadi, tarhi vRttiM vinA tasya zabde bhAnAsambhavAttadartha vyaJjanAvRttirapi tRtIyA'GgIkaraNIyA / ata eva abalAnAM zriyaM hRtvA vArivAhaiH sahAnizam / tiSThanti capalA yatra sa kAlaH smupaagtH|| ityatrA'zaktAnAM zriyamapahRtya puMzcalyo jalavAhakaiH sAkamaramanta ityatAtpayaviSayarUDhyarthA'nAliGgitArthA'ntarasyApi pratItiH sA caarthdvaarikaa'pi| "bhrama dhArmika vizrabdhaM sa zunako'dyamAritastena / godaatiirnikunyjprtisstthitnisrgdRptsiNhen"|| ityAdau pratibhAjuSAM sahRdayAnAM vaktRboddhavyavaiziSTayasphUrtI siMhapratItyanantaraM godAtIre zvabhIrubhramaNAyogyatvapratyayAditi ced ? na / __ rUDhyarthAnAliGgitA'rthasya kevalayogena pratItyasambhave'pi lakSaNayA tasyAH suuppaadtvaat| pAvanatvAdipratItirviziSTalakSaNayA'pi zuddhalakSaNayaiva anupapattiparihAre viziSTe tadabhyupagame bIjA'bhAva iti tu na / 'yaSTIH pravezaya' ityatrevAtrApi tadanApatteH / vAcyArthavaiyaJjanikabuddharanumAnenApi gatArthatvAcca / vastutastu gAlipradAnAderiveto'pi tathA tAtparyyamevonnIyate, na tvanvayabodho'. numitirvA / bAdhe vyabhicArapakSadharmatayoH sandehe vA tayorasambhavAttatraiva taiya'Jjano parIkSA iti vyavahAraH / vyaJjanA tu zabdArthavizeSatayA bodhakazabdo vyaJjaka ityucyate / evaM trividhasyApyarthasyAnyArthabuddhijanakatvaM vyaJjanayeti / artho'pi vyaJjaka ityucyate / zaktyA zabdena lakSaNayA vArthaviSayakazAbdabodhe jAte vyaJjanamarthAntarasphUrtI tadviSayako'pi bodhH| zAbdabodha eva zabdAdamumartha pratyemIti / lokAnAM svArasikavya
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre nanvevaM bhASAdito bodhadarzanAd bodhakatorUpA zaktistatrApi syAt / tathAca sAdhutA'pi syAt / zaktatvasyaiva sAdhutAyA vyAkaraNAdhikaraNe pratipAdanAdityAzaGkAM dvidhA samAdhatte asAdhuranumAnena vAcakaH kaishcidissyte| vAcakatvAvizeSe vA niyamaH puNyapApayoH // 38 // asAdhuH gAvyAdiranumAnena sAdhuzabdamanumAya, vAcako bodhakakaizcidiSyate / tathAca lipivatteSAM sAdhusmaraNa evopayogo, na tu sAkSottadvAcakatvamato, na sAdhutvamiti bhaavH| uktaM hi vAkyapadIyete sAdhuSvanumAnena pratyayotpattihetavaH / darpaNaH llAsA'bhyupagamAdityanyatra vistrH| yadi punarA'nubhAviko lokAnAM svarasavAhI zabdAdamumartha pratyemIti pratyayastadA vyaJjanAvRttirapratyUhaiveti // 37 // __svoktaniSkRSTamatamevAvalambya mUlamavatArayati--*nanviti / evambodhakatvasyaiva zaktitve / *ttraapi*--apbhrNshaatmkbhaassaayaampi| *syaaditi| tasyA api bodhakatvAdIzvarecchAdInAM zaktitvavAdinAM tu nA'yamatiprasaGga iti bhaavH| iSTApattAvAha-*tathAceti / "nA'pabhraMzitavai" ityAdiniSedhavidhiviSayatvAnApatyeSTApatteH kartumazakyatvAditi bhAvaH / dvidheti / apabhraMzAnAmuktazaktimattvA'bhAvavyavasthApanena sAdhutvasyA'nyathA nirvacanena cetyrthH| mUle, *anumAnena vAcaka iti / anumAnamatra smRtiH| anu. pazcAnmAnamitiriti vyutpatterna tu vyAptijJAnam / tacchnyAnAmapi shaabdbodhdrshnaat| gavyAdha'pabhraMzAnAM gavAdizabdavikRtitvenobodhakavidhayA jhaTiti prakRtismArakatvAdityAzayena vyAcaSTe-*anumAnena sAdhuzabdamiti / *anumAyeti / smRtvetyarthaH / vakSyati ca-'teSAM sAdhusmaraNa evopayoga' iti / apabhraMzAnAM sAkSAbodhakatA tu na, zabdajanakasAdhutvasyAbhAvAdasAdhutvajJAnasya pratibandhakatvAdveti bhAvaH / tatra harisammatimAha-*uktaM hIti* / *te*-apbhrNshaaH| sAdhuSviti viSayasaptamI sAdhuviSayakasmaraNenetyarthaH / *pratyayeti / gavAdyarthabodhakAraNAnItyarthaH / pakSAntara parIkSA vahArAt / saca kvcidvitiiyH| kvacidAdAveva, tadviSayakopasthitAveka eva zAbdabodhaH, anubhUyate sukhamityAdau yathaiteSAmudAharaNAni kAvyaprakAzAdau sphuTAni // 37 // nanvevamiti / arthabodhajanakatvasyaiva zaktitve tatrApi bhASAzabde'pi anu. mAnena, anupazcAnmAnamiti vyutpatyA anumAnapadamatra smRtiparam / *anumaay*smaaryitvaa| *bodhaka iti*--evaM cArthabodhakatvameva cecchakyatvam , tadA teSvati. prasaGga iti bhAvaH / *asAdhuranumAnenetyasya*-yadyapItyAdiH, natu sAkSAdvAcakasvam / *sAdhuSviti / *te*-asAdhavaH / sAdhuSviti saptamyartho viSayatvam /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktinirNayaH / .. tAdAtmyamupagamyaiva zabdArthasya prkaashkaaH| na ziSTairanugamyante pAyA iva saadhvH| te yataH smRtimAtreNa tasmAt saakssaadvaackaaH|| ambA'mbeti yadA bAlaH zikSyamANaH prabhASate / avyaktaM tadvidAM tena vyakte bhavati nirnnyH|| evaM sAdhau prayoktavye yo'pabhraMzaH prayujyate / tena sAdhuvyavahitaH kazcidartho'bhidhIyate // iti / nanvapadaMzAnAM sAkSAvAcakatve kiM mAnam / zaktikalpakavya. vahA'rAdestulyatvAditi cet ? satyam / tattaddezabhedabhinneSu __darpaNaH mAha-*tAdAtmyamiti / sAdhugavAdizabdatAdAtmyaprakArakajJAnaviSayatAmApAdya vetyarthaH / ekkAro vA'rthe / gopade uccAraNIye karaNApATavena gAvityuccAritam , vastuto gopadamevedamiti tAdAtmyena |bhaasmaanaa gavyAdizabdA gavAdirUpArthasya prakAzakA ityarthaH / na ca vakSyamANakalpA'bhedaH / tatrA'pabhraMzagatAnupUrtyA eva zakyatA'vacchedakatvAdatra tu sAdhugatAyAstasyAstattvamiti bhedAditi bhaavH|| yattu zabdArthayostAdAtmya zaktiriti svoktA'rthe tAdAtmyamityAdiharikArikArddhasyopaSTambhakatayopanyasana tanmudhaiva / tAdAtmyasya zaktitve'pi zabdaniSThatAdAtmyajJAnasyArthAbodhakatvena tasya zaktitvA'sambhavAt / upakramopasaMhArapAlocanayA sAdhuzabdatAdAtmyabhrAntyA'pabhraMzAnAmarthabodhajanakatvamiti pakSAntaraparatayava tvyaakhyaansyaucityaaditi| ___ avAcakatve yuktimAha-*na ziSTairiti / yataste'pabhraMzAH sAdhavaH paryAyA iva ziSTaH smatyAdinA na pratipAdyante'to na vAcakA ityrthH| te sAdhuSvityAdyaktamartha vizadayati--*ambAmbetyAdi / avyaktamiti bhASaNakriyAvizeSaNam / tadvidAmavyaktazabdazrotRNAm , avyakte sAdhuzabde / asya, smRte satIti zeSaH / nizcayaH* tadarthazAbdabodho bhvtiityrthH|| evamiti / ityamevetyarthaH / *sAdhaura-gavAdizabde / *apabhraMzaH* gAvyAdiH / *tena*-asAdhuzabdena / *saadhuvyvhit:*-saadhusmRtidvaarkH| *kazcit-prasiddho'mbAdirUpaH / abhidhIyate-bodhyate ityarthaH / . - parIkSA tasyAnumAnapadArthasmaraNe'nvayaH / sAdhuviSayakasmaraNeneti samuditArthaH, arthAntaramAha-*tAdAtmyeti / sAdhutAdAtmyaprakArakajJAnavizeSyatAM prApyavetyarthaH, vAyeM-ivazabdasteSAmavAcakatve yuktimAha-*naziSTairiti / *yata iti / teiti zeSaH, te'sAdhavaH sAdhavaH paryAyA iva ziSTaina pratimAsmRtyAdinA na prtipaadynte| ato'vAcakA ityarthaH / pUrvoktamartha vizadayati-*ambAmbeti* / *avyaktamiti* kriyAvizeSaNam, tenAvyaktena, avyakta sAdhuzabde, smRte satIti zeSaH / *evamiti* itthamevetyarthaH / *sAdhuvyavahitaH* 1 saadhusmRtidvaarkH| pratipAditArthameva draDhayitumAzaGkate-nanviti / *zaktikalpaketi / yathA zabde 38 da0 pa0
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAreteSu teSu zaktikalpane gauravAt / na ca paryAyatulyatA shngkyaa| teSAM sarvadezeSvekatvAd vinigamanAviraheNa sarvatra zaktikalpanA / na hi apabhraMze tathA / anyathA bhASANAM paryAyatayA gnnnaaptteH| evaJca zaktatvamevAstu ; sAdhutvamiti naiyAyikamImAMsakAdInAM matam , tanmatenaiva draSTavyam / idAnIM svamatamAha-vAcakatvAvizeSe ceti* // ayambhAvaHapabhraMzAnAmazaktatve tato bodha eva na syAt / na ca sAdhusmaraNAt tato bodhH| tAnaviduSAM pAmarANAmapi bodhAt / teSAM sAdhora darpaNaH uktamevArtha dRDhayitumAzate-*nanviti / teSAm = sAdhuparyAyANAm / *ekatvAditi // ekajAtIyatvAdityarthaH // tathA ekajAtIyatvaM yena tatrApi vinigamakAbhAvAcchaktikalpanA syAditi bhaavH| *anyatheti / ekajAtIyatvasya zaktikalpanAyAmatantratve zaktimattvA'vizeSAtsAdhUnAmivA'pabhraMzAnAmapi kozAdau pratipAdana prasajjyetetyarthaH / *tanmatenaiveti / 'te sAdhuSvanumAnena ityAyuktaharimatenaivetyarthaH / apabhraMzAda-bodhasyoktarItyopapAdita. tvaat| tatra zaktikalpanaM svAgrahamUlakamityAzaGkAM nirAcikIrSustatroktaprakArA'sambhavaM darzayati-ayambhAva iti / *tAniti / sAdhuzabdAnityarthaH / ajJAnahetu. mAha-*pAmarANAmiti / *bodhAditi / vyavahAreNa teSAM bodhA'numAnAdityarthaH / __tathAcAnadhItazAstrANAM teSAM sAdhutvaprakArakazabdajJAnA'sambhavena na tatra sAdhuzabdasmRtikalpanayA zAbdabuddhirupapAdayituM zakyeti bhAvaH / kiJca sAdhuzabdasmRtikalpanA kathaJcisambhavedapi yadi pratyakSazrutasAdhuzabdabodhodayaH syAt , sa eva nAstItyAha parIkSA zaktikalpako vyavahArastathA gAvyAdizabdepyastIti teSAmapi vAcakatvamastviti bhAvaH / *anyatheti* = apabhraMzeSviti zeSaH / teSAM pAyANAmekatvAt-ekajAtIyatvAt / tathaikajAtIyatvam / anyathaikajAtIyatvasya pAyatAyAmaniyA. makatve'paryAyANAM yathA zaktimatve tathA apabhraMzAnAmapi zaktimatve paryAyatulyatayA teSAmapi kozAdau prayogAnApattiriti bhAvaH / *tanmatenaiveti / te sAdhudhvanumAnena ityAdinA yaddharimatamuktaM tenaivetyarthaH / nanu pUrvoktarItyA apabhraMzebhyo'rthapratItinirvAha teSu zaktikalpanaM svAgrahamUlakamiti kasyacicchA syAditi tadanutpattaye Aha--*ayambhAva iti / tatastebhyastAn,= sAdhuzabdAn , bodhAditi, gAvyAdizabdazravaNottarakAlikayAmakattukagavAnayanAdidarzanena teSvabodhAnumAnAdityarthaH / yadi sAdhutvAzrayazabdajJAnaM teSAM syAttadA'sAdhubhyaH sAdhusmaraNamanadhItazAstrANAM teSAmapi syAttadeva nAstIti bhaavH| azrutavaiparItyamastItyAha-*teSAmiti / pAmarANAmityarthaH / apabhraMzebhya eva teSAM bodho bhavatoti na sAdhusmaraNakalpakamastIti bhAvaH / apabhraMzeSu zabdeSvarthanirUpitazakti_mAtte
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ .... shktinirnnyH| 299 bodhAcca / na ca zaktibhramAt tebhyo bodhH| bodhakatvasyA'bAdhena tadgrahasyAbhramatvAt / IzvarecchA zaktiriti mate'pi sanmAtraviSayiNyAstasyA bAdhAbhAvAt / zakteH padapadArthavizeSaghaTitAyA bhramAsambhavAcceti / darpaNaH *teSAM sAdhoriti / *zaktibhramAditi / arthanirUpitAyAH sAdhuzabdaniSThAyAH zaktarapabhraMze bhrmaadityrthH| kiM bodhakatvarUpazaktibhramAt tatra bodha upapAdyate ? utevarecchArUpazaktibhramAt ? tatra nAyaH kalpa ityAha-*bodhakatvasyeti / dvitIyetvAha-Izvareccheti / *sanmAtreti / mAtrapadaM kRtsnA'rthakam / apabhraMzAdU bodhasya sarvAnubhavasiddhatvena bodhakatvenezvarecchAyA api tatrAbAdhena tAmAdAyA'pi na zaktijJAnasya bhramatvasampattiH / pratIterdhamatve viSayabAdhasyaiva tantratvAditi bhaavH|| nanu lAkSaNika ivA'pabhraMze'pi vAcakatvavyavahArAbhAvena tavyAvRtyezvarecchArUpazaktastatra bhrame bAdhakAbhAvo'ta Aha-*zaktariti* / *bhramAsambhavAceti / tatpadavizebyakatadarthabodhajanakatvaprakArakecchAyAstatpadavizeSyakatvena gRhItAyAH padAntaravizebyakatvAsambhavena tadbhamA'sambhavAdityarthaH / yathAzrutA'bhiprAyeNedam / pariSkRtavizeSyatvarUpAyAstatsambandhAvacchinnAvacchedakatvarUpAyAH padArthAntararUpAyA vA zaktestatra bhrame bAdhakA'bhAvAditi bodhyam / tathAca bhrameNApi bodhasya durupAdatvena bhASAyAM zaktirAvazyiketi bhaavH| parIkSA bhyo'pabhraMzebhyo bodha iti naiyAyikAnuyAyinaH zaGkAM nirasyati-*na ca zaktIti / *abhramatvAditi / tadbhAvavati tatprakArakaM jJAnaM hi bhramastadabhAvazcApabhraMzeSu nAstI. ti bhAvaH / *sanmAtreti / atra mAtrapada kAtrnArthakam / apabhraMzebhyo'rthabodhasya sarvAnubhavasiddhatayA teSvapyarthabodhakatvenecchAviSayatAyAH sambhava iti bhAvaH / nanu yathA lAkSaNikeSu vAcakatvavyavahArAbhAvena tavyAvRttaH sambandha IzvarecchAyAH kalpane tathA'pabhraMzeSvapi tasya vyavahAraH sArvajanIno nAstIti tadA vRttitvasambandhena zaktyabhAvasteSvastyeveti bhramatvasambhava ityata Aha-*azaktairiti / tadarthaviSayakabodhajanakatvaprakArakecchAyAstata sadavizeSyakatvena grahe vAnyasminpade bhramo vAcyaH / anyathA vizeSaNajJAnAbhAvena tatprakArako bhramo na syAdviziSTabuddhiM prati vizeSaNajJAnasya kAraNatvAdatastasyA icchAyAstadarthe tattatpadaviSayako grahaH pUrva vAcyaH / evaM ca tenaiva vizeSadarzanena pratibandhAdAnAsambhavaH / ayambhAvaH-yathA naiyAyikamate-pravAho gaGgApadazakya iti jJAnaM pramA, tIraM gaGgApadazakyamiti jJAnantu bhrama iti bhavatIti IzvarecchAyA gaGgApadena pravAhabodho jAyatAmityAkArikAyA pravAhe gaGgApadajanyatvaniSThaprakA. ratAnirUpitabodhaniSThaprakAratAnirUpitaviSayatAtvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatva. rUpaH sambandho'stIti pravAhaH zakya iti jJAnasya tAdRzecchA gaGgApadajanyatvaniSThaprakAratAnirUpitabodhatvAvacchinne tAzecchAyA nirUpitatvaviziSTavizeSyatvAvacchedaka
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre uktazca vAkyapradIye pAramparyAdapabhraMzA viguNeSvabhidhAtRSu / prasiddhimAgatA yeSu teSAM sAdhuravAcakaH // daivI vAgU vyavakIrNeyamazaktairabhidhAtRbhiH / anityadarzinAM tvasmin vAde buddhiviparyayaH // iti // avAcakaH =abodhakaH / buddhiviparyayaH ete eva vAcakA nAnye darpaNaH asminnapi pakSe harisammatimAdarzayati-*uktaJceti / *pAramparyyAditi / svArthe vyaJ / viguNeSviti hetugarbha vizeSaNam / vaiguNyaM ca karaNApATavarUpam / abhidhAtRvaiguNyasyA'pabhraMzaniyAmakatvAt / tathAca viguNeSvabhidhAtRSu satsu paramparayA yeSvartheSu prasiddhimAgatA ityarthaH / *daivIti / saMskRtarUpetyarthaH / *azaktaiH*-karaNA'pATavavadbhiH / *vyavakIrNA* / ucchinnA'nupUrvIkA kRtetyarthaH / *anityadarzinAm / zabdAnityatvavAdinAm / asmin vAde / zaktivicAre ityarthaH / / nanu 'teSAM sAdhuravAcaka' ityanupapannam / yasminnarthe'pabhraMzAH prayujyante, tadvAcakatvasya sAdhuSu sarvasammatatvAdato vyAcaSTe-*abodhaka iti / vyavahitaH sAdhuna tatra bodhakaH; kintu sAkSAdapabhraMzA eva tattadAnupUrvImattvena vAcakA iti bhAvaH / __nanviyaM abhraMzarUpA vAg abhidhAtRvaiguNyenocchinnA'nupUrvikA'pi daivI saMskRtarUpaiva / naiyAyikAnAM tvasyA abodhakatve bhrama eva / pAramparyyAdityupapAdanAt sAdhutAdAtmyabhrAntimUlakazaktibhrameNa bodhakatvasambhavAdityarthakaM daivI vAgvyavakIrNeyamityapi pUrvoktAntimakalpasyaivopodbalakam / nacaivaM teSAM sAdhuravAcakaH' ityanupapannam / tatkalpe AropitasAdhutvakAdyapabhraMzAnAM bodhakatvena sAdhusmaraNAdU bodhA'nabhyupagamAt / teSAmityAdeH sAdhutAdAtmyAropaviSayAsta eva prasiddhArthAnAM bodhakAH, na tu tattadAnupUrvImattvena bodhakA ityarthAttasmAnoktayuktyApabhraMzAnAM tattvena vAcakatAsiddhirata Aha parIkSA tvAvacchinnAvacchedakatAnirUpitAdheyatvasambandhAvacchinnAvacchedakatvasambandhAvacchinna. prakAratAnirUpakatvam-pramAtvam ? tIraM gaGgApadazakyamiti jJAnasya pramAtvam / tAhazajJAnAya tIraniSThAvacchedakatAyAM tAdRzabodhavizeSyatvavRtyavacchedakatAtvAvacchinnAvacchedakatAnirUpyatvAsvIkArAt / kintu zuddhAvacchedakatAtvenaiveti kalpanAditi / padaniSThantattadarthabodhajanakatvaM zaktatvamiti vAdinAmasmAkaM mate tu tIraM gaGgApadazakyamiti jJAnasya pUrvoktarItyA pramAtvavad bhASAzabdavizeSyakamapi jJAnampramaiveti / _ svoktArthe harisammatimAha-*uktaJceti / pAramparyamityatra svArtheSyaJ / *viguNeviti / hetugarbhavizeSaNam , vaiguNyaGkaraNApATavarUpam , abhidhAtRvaiguNyasyApabhraMzaniyAmakatvAt / *prasiddhimiti / asyAtheSvityAdiH / yena kAraNenApabhraMzAH zabdAH viguNeSvabhidhAtRSu satsu pAramparyeSvartheSu prasiddhimAgatAstena teSAmarthAnAM sAdhuravAcaka, =abodhakaH / *daivIvAk / saMskRtarUpA / *azaktaiH*-karaNApATavayuktaiH, *vyavakIrNA*-ucchinnAnupUrvikA kRtA anityA darzitA, tat= naiyAyikAnAm = zabdA
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktinirNayaH / 301 iti viparyyaya ityarthaH / kiJca vinigamanAvirahAd bhASAyAmapi zaktiH / na ca tAsAM nAnAtvaM doSaH / saMskRtavanmahArASTrabhASAyAH sarvvatraikatvena pratyekaM vinigamanAvirahatAdavasthyAt / kiJcAnupUrvI pade'vacchedikA / sA ca paryAyeSviva bhASAyAmapyanyAyaiveti kastayorvizeSa iti vibhAvyaM sUribhiH / tathAca saMskRtavad bhASAyAH sarvvatraikatvena pratyekaM zabdA zaktA eva / na ca paryyAyatayA bhASANAM gaNanApattiH / sAdhUnAmeva kozAdau vibhAgAbhidhAnAt / nanvevaM sAdhutA teSAM syAdityata Aha-niyama iti // puNyajananabodhanAya sAdhUnAM, "sAdhubhirbhASitavyam" iti vidhiH / pApaja darpaNaH *kiJceti* | *tAsAm -- bhASANAm / doSa iti / tathA ca gauravAnna tatra zaktirityarthaH / sakaladeza ziSTaparigRhItatvameva vinigamakamata Aha--*avacchedaketi / bodhajanakatAvacchediketyarthaH / *tayoriti / sAdhvapabhraMzayorityarthaH / sakalaziSTaparigRhItatvaM tu na vinigamakam / "zavatirgatikarmA kambojeSu prayujyate, vikAra evainamAbhASante" iti bhASyAttattaddezaniyatasaMskRteSu zaktisiddhyanApatteH / vAcakasya vyaJjakatAyAmAlaGkArikANAM prAkRtabhASodAharaNasyAsaGgatatvApattezca / ata eva tattadezIyaziSTAnAM tattadbhASAsu nissandigdhazaktatvapratyayaH saGgacchate / na cA'sau bhramaH bAdhakAbhAvAditi bhAvaH / upasaMharati--*tathAceti* | *evam -- apabhraMzAnAmapi zaktatve / * teSAm * -- apabhraMzAnAm / *sAdhutA syAditi / zaktatvasyaiva sAdhutvAditi bhAvaH / *sAdhubhirbhASitavyamiti / sAdhUneva prayuJjItetyAdirUparace parIkSA nityatvavAdinAm / asmin vAde = zaktivicAre, ete = sAdhavaH, nAnye- apabhraMjJAH, yeSAM mate'pabhraMzAnAM vAcakatA teSAmmate sAdhUnAmapi vAcakatA'stItyata uktam*abodhaka iti / tathA ca sAkSAtteSAM sAdhu rna bAdhakaH kintvasAdhusmaraNAdvAdhyasAdhu tAdAtmyAropAdvA asAdhurbodhaka iti bodhyam / nacaivamasAdhubhyaH sAdhutAdAtyAropAccedbodhastadA vAcakatA sAdhuSveva - paryavasannetyasAdhutvaM vAcakatA na sidhyatItyata Aha-*kiJca vinigamaneti / teSAm = asAdhUnAM pratyekaM mahArASTrabhASAghaTakasyaikasya zabdasya vA sAdhorvA vAcakatetyevaM vinigamanAvirahapradarzanam pratyekamityuktam / nanu vAcakatAvacchedikA''nupUrvI sAdhuzabdasambandhinyekA bhASANAM tu nAneti vinigamaka satvAnna bhASAzabdAnAM vAcakatvamata Aha-* kiJcAnupUrvIti / *avacchedikA* | bodhajanakatAvacchedikA / naca sAdhUnAM sAdhutvaviziSTaparigRhItatvena teSAmeva vAcakatve vinigamakamastIti vAcyam / " zavatirgatikarmA kambojeSu vikAra evainamAryA * bhASanta" iti bhASyAtsaMskRtAnAmapyekasmin dharme sakalaziSTasammatatvAbhAvAt / asAdhUnAmapi bodhajanakatayA prAkRtabhASodAharaNAni kAvyaprakAzAdau sphuTam -
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - nanabodhanAya " nAsAdhubhiH" iti niSedhaH / tathA ca puNyajananayogyatva sAdhutvam / tatra pApajananayogyatvamasAdhutvam / tatra janakatA'vacchedikA ca jAtiH / tajujJApakaJca kozAdi vyAkaraNAdi ca / evameva ca rAjasUyAderbrAhmaNe phalA'janakatvavad gavAdizabdAnAM nAvAda sAdhutvamiti saGgacchate / AdhunikadevadattAdinAmnAmapi, darpaNaH tyarthaH / *nA'sAdhubhiriti / " nApabhraMzitavai na mlecchitavai" ityAdiniSedhavidhirityarthaH / yogyatvaM janakatAvacchedakadharmavattvam / tatra - sAdhuzabde / *jAtiriti / tatra pramANaM tu "ekaH zabdaH samyag jJAtaH zAstrAnvitaH suprayuktaH svarge loke kAmadhug bhavati" iti "ekaH pUrvaparayoH" (pA0sU0 6 / 1 / 64 ) ityatra bhASyapaThitazrutiH / samyag jJAtaH sAdhutvena jJAtaH / yadiha pariniSThitaM tat sAdhvityarthApattilabhyavAkyena / ataH zAstrAnvitaH zAstra vyutpAdanamArgeNA'bhisaMhitaH / suprayuktaH zikSAdyuktamArgeNa prayukta iti tadarthaH / "te 'laya iti kurvantaH parAbabhUvuH" iti zrutizca / yadi ca katvAdinA sAGkaryyAnna tasya jAtitvamiti vibhAvyate tadA'stUpAdhiriti bhAvaH / "*tajjJApakamiti / tadabhivyaJjakamityarthaH / yathaitattathoktam / vyAkaraNAdipadAcchiSTaprayuktatvaparigrahaH / * evameveti / tattadarthapuraskAreNa tattacchabdAnAM sAdhutvaparyyavasAnalAbhenaivetyarthaH / *phalAjanakatvavaditi / kSatriyA'dhikArikRtasyaiva tasya phalazravaNAditi bhAvaH / *sAdhutvamiti / gavAdyarthapuraskAreNaiva gavAdizabdAnAM prayoge puNyajanakatvarUpaM sAdhutvamityarthaH / nanu AdhunikadevadattAdyartha puraskAreNa devadattAdizabdAnAM zAstre vyutpAdanAtteSAM devadattAdau sAdhutA na syAdata Aha parIkSA 1 nirvAcakatvameva / sAdhutvamityAzayena zaGkate -*nanvemiti / niSedha iti / ata eva bhASye - "te'surA helayo helaya iti kurvantaH parAbabhUvustasmAdbrAhmaNena na mlecchita vai nApabhASita ve" ityuktam / sAdhutvamiti / ata eva yajJAdau karmaNi ziSTairdharmabuddhayA asAdhUnAM prayogo noktamate / nacAsAdhUnAmapi cedvAcakatA tadA zAbdabodhAsambhavarUbIjAbhAve cyutasaMskRtitvasya dUSakatA na syAditi vAcyam / viprasabhAyAM cANDAladarzanenaiva paNDitAnAM sAdhupadasamudAyamadhye'sAdhudarzanena hRdayodvego bhavatIti tasya dUSakatA svIkArAt / sAdhUnAM puNyajanakatve "ekaH pUrvaparayoH" iti sUtrastham "eka:zabdaH samyak jJAtaH zAstrAnvitaH suprayuktaH svarge loke ca kAmadhugbhavati" iti bhASyamapi pramANam / samyakjJAtaH - sAdhutvena zAstravyutpAdanamArgeNAnubhUtaH / suprayuktaHzikSoktarItyAprayuktaH / asAdhUnAM vAcakatve "sAmAnAyAmarthAvagatau zabdaizvApazabdaizva zAstreNa dharmaniyamaH" iti bhASyamapi pramANam / tatreti / puNya ityarthaH / *tajjJApakam* / sAdhutvAtmakajAtijJApakatAvacchedakam / * vyAkaraNAdIti / atrAdinA bhAvyAdyAkara parigrahaH / etenArthaM puraskAreNa sAdhutvamityuktaM bhavati / * evameva / tattadarthapuraskAreNa tatacchabdAnAM sAdhutvaparyavasAnAdeva / *phalAjanakatvavaditi / kSatriyeNAdhikAreNAkRtasyaiva tasya phalajanakatvamanyatra spaSTam / *saGga
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ shktinirnnyH| 303 "dvayakSaram" ityAdibhASyeNa vyutpAditatvAt sAdhutvam / evaJca yaH zabdo yatrArthe vyAkaraNe vyutpAditaHsa tatra sAdhuriti paryavasitam / gauNAnAM guNe vyutpAdanAt tatpuraskAreNa pravRttau sAdhutvameva, mAdhunikalAkSaNikAnAM tvasAdhutvamiSTameva / ata eva 'brAhmaNAya dehi ityarthe 'brAhmaNaM dehi ityAdikaM lakSaNayApi na sAdhurityAdi vistareNa prapaJcitaM bhUSaNe // 38 // __darpaNaH *aadhuniketi*| *dvayakSaramiti / "ghoSavadAdyantarantaHsthaM dvayakSaraM caturakSaraM vA puruSasya nAma kRtaM kuryyAnna taddhitam" iti bhaassysthsmRtyetyrthH| tattadezabhASA'nusAreNa "kriyamANAnAM nAmnAM tu zAstrAvyutpannatvAdasAdhutvameveti bhaavH| *gauNAnAmiti / zuklAdizabdAnAmityarthaH / *guNe*-svazakye zuklAdirUpe // __ *vyutpAdanAditi // "guNavacanebhyo matupo luk iti smRtyA "guNe zuklAdayaH,puMsiityAdikozena cetyasyAdiH / tatpuraskAreNa / niilaa''dyrthpurskaarennetyrthH|| pravR tau*-guNini prayoge / zakyA'rthasya bAdhe anvayAnupapattipratisandhAnAttairlakSyArthopasthApane'pi zakyArthamAdAya teSAM sAdhutvaM nAnupapannam / zakyA'rthapuraskAreNa teSAM zAstravyuttpannatvAdityarthaH / gauNapadasya nirUDhalAkSaNikapadopalakSaNatvAcca na gaGgAyAM ghoSa ityAdau gaGgAdipadAnAmasAdhutvamitibhAvaH // *AdhunikAnAmiti // aicchikayatkiJcitsambandhena zAstrakRtAM tAtparyA'vizeSeNa prayuktAnAmityarthaH // 38 // parIkSA cchata iti| nacaivaM gaGgAyAM ghoSa ityAdi lAkSaNikAnAmmasAdhutApattiriti vAcyam / teSAM zakyArthamAdAyaiva sAdhutvasya svIkArAt / ekArthasya smRtyA tatra sAdhutve jJAta evaanysminpryujyte| nanvAdhunikAnAM devadattAdInAmnAM zarIravizeSA. nvite zAstreNAvyutpAdanAtteSAmasAdhutvApattirata aah-*aadhuniketi*| *bhA. ssyenn*| ghoSavadAdyantarasthaM dvayakSaraM caturakSaraM vA nAmakaM kuryAnna taddhitamiti bhASyeNa / evaM ca dezabhASAnusAreNa kriyamANAnAM nAmnAmasAdhutvameva / gauNAnAM zuklAdizabdAnAM guNe sva ekaH zuklarUpe / *Adhuniketi* / svecchayA yena kenApi sambandhena zAstraklapsatayA viSaye'theM pryuktaanaamityrthH| *ata eva*-arthavizeSapuraskAreNa sAdhutvAdeva / *bhUSaNa iti / idamupalakSaNaM kAvyaprakAzAdeH / ata eva vyaJjanAvyutpAdanAvasare'nekArthasya zabdasya vAcakatve niyantrite / saMyogAthairavA. cyArthadhIkRdayApRtiraJjanam" iti yaduktaM tadapi sapramANameva / saMyogAthaiH saMyogo viprayogazca sAhacarya virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGga zabdasyAnyasya sannidhiH // sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyaktiH svraadyH| zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH // nirNayahetavo bhavantIti zeSaH / saMyogaH prasiddhArthasya guNarUpaH sambandhaH / yathAsazaGkhacakro hariH, savatsA dhenurAnIyatAmityAdau / prasiddhasya zaGkhasya saMyogena harizabdasya viSNau vatsasaMyogena dhenuzabdasya navaprasUtikAsAmAnyaparasyApi gavi zakti
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre / parIkSA niyamanam / viprayogastAdRzasambandhadhvaMsaH / tena yathA azaGkhacakro hariravatsA dhenurAnIyatAmityAdau dhvaMsasya pratiyogipUrvakatvena pratiyogino yannirNAyakatA tasminneva zaktiniyamanaM tena kriyate / sAhacaryam-sahacaraNaM sAdRzyam / yathA-rAmalakSaNA. vityAdau / atra parasparasAhacaryeNa yugapadevobhayoH zaktiniyamanamityanyonyAzrayo na / sadRzayoreve sahaprayogAt / ata eva saDacyAsaMjJAsUtre bhASye-"vatusAhacaryAttaddhita eva Datirgahyate, na tu pAteDetiH"ityabhihitam / tenobhayorAmalakSmaNayozzaktipratipAdakatvam / virodhitA-virodhaH / sahAnavasthArUpo vadhyaghAtakabhAvo vaa| AdyodAharaNam-chAyAtapAviti / atrAtapena sahAnavasthAniyamAcchAyAzabdasyAtapAbhAvapratipAdakatA / na tu zobhApratipAdakateti nirNayaH / na ca chAyAzabdaH zobhApratipAdako neti bhramitavyam / grAmataruNaM tarUNyA navamaJjalamalarIsanAthakarama / pazya sA bhavati muhurnitarAmmalinA mukhacchAyA // ityatra darzanAt / atra maJjulanikuJja dattasaGketAyAstaruNyA mukhazobhA tatra gamanasUcakatAdRzataruNadarzanajanitaduHkhavizeSeNa malinA bhavanti / dvitIyodAharaNamvirodhinoH kayozcittatvopamAyAM rAmArjunagatistayorityatra rAmArjunapadayorbhAgavakArtabIryapratipAdakatA / arthaH-prayojam / tena yathA-'sthANu bhaja bhavacchide' ityatra bhavacchedanarUpaprayojanenasthANuzabdasya zive / asyaiva mukhyatayA nirNAyakatA saMyogAdayastadvayaJjakaprapaJca iti tu parairuktam / yathA vA-'aJjalinA juhoti' 'aJjalinA sUryamupati. SThate' ityatra juhotyAdipadArthavazAdaJjalipadasya tattadAkArAJjaliparatvam / prakaraNamprastAvaH, samayavizeSo vA / yathA-'saindhavamAnaya' ityatra bhojanasamaye saindhavapadasya lavaNe ityaadi| liGgAnmitrazabdasya napuMsakatvAt suhRdi| mitro bhAtItyatra tu puMliGgAt sUrye / svarata etAdirbAhulyena vede'rthavizeSasya pratItikRt / yathA-indrasya zAtayitetyathe'ntodAtte uccArayitavye AdhudAtta indrazatruzabdaH indrazatrurvarddhasva' ityatra RtvijA uccAritastenendra bhayam / evaM 'zAtayitA sampanna' iti bhASye spaSTam / yadyayamantodAttastadA SaSThIsamAsaH, yadA indraH zatruryasyetyarthastadA "bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam" ityudantaM taccAdAyudAttasyendrazabdasya pararaparastasyaivAvasthAnamiti zAtanakartRtvamindrasya labhyata iti svarAdaya ityAdipadena Satvasya NatvAbhinayayadezAnAM grahaNam / Satvena yathA-suSiktamityatra suzabdasyopasargasajJAprAptAyAM bAdhitvA pUjAyAM karmapra. vacanIyasaMjJA, "suH pUjAyAm" ityanena vidhIyate / sA copasargasaMjJAbAdhiketi prakRto. dAharaNe Satvadarzanena pUjAtiriktArthakatvam / Natvena yathA-praNAyaka iti / atra Natvadarzanena prshbdsyopsrgtvnirnnyH| pranAyakaityatra NatvAbhAvadarzanena pragatanAyakasya pratItiH / abhinayazcArthAkArAdipradarzikA hastAdiceSTA tadudAharaNamuktaM kA. vyaprakAze (1)edahametatthaNiA etaddahametehi acchivattehiM / eddahamettAvatthA eihametehi diaehi // kA0 pra0 u02 / 11 zlokaH chAyA-(1) etAvanmAtrastanikA etAvanmAtrAbhyAmakSipatrAbhyAm / ... etAvanmAtrAvasthA etAvanmAtradivasaH //
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktinirNayaH / atiriktazaktigrahopAyamAha - sambandhizabde sambandho yogyatAM prati yogyatA // darpaNaH Aha nanu zaktigrAhakayoH kozavyAkaraNayorvidyAmAnatvAcchaktigrahopAyakathanaM vyarthamata - *atirikteti // kozavyAkaraNAbhyAmatirikto yaH zaktigrahopAyastamityarthaH / parIkSA 305 vyaktipadena 'aktAH zarkarA upadadhAti / ityAdau aktA ityanena ghRtasAdhanAanaparatvam / tejo vai ghRtamiti stutirUpAlliGgAd ghRtasAdhanAJjanapratipAdanam / zabdasyAnyasya sannidhiH - zabdAntarasamabhivyAhAraH / yathA - 'rAmo jAmadagnyaH' ityatra jAmadagnyapadasannidhAnena rAmaH parazurAmaH / sAmarthyam - kAraNatvam / tena yathA - madhunA mattaH kokila' ityatra madhuzabdasya vasante / anyasya madhuzabdArthasya kokilArtho na / sAmarthyAbhAvAt / aucitI arhatA / yathA yaJca nimbaM parazunA yazcanaM madhusarpiSA / yazcainaM gandhamAlyAbhyAM sarvasya kaTureva saH // ityatra parazunA ityasya parazukaraNakachedanaparatvam / madhusarpiH zabdasya tatkaraNakasecanaparatvam / gandhamAlyAbhyAmityasya tatkaraNakapUjanArthatvam / dezena yathA--- bhAtyatra paramezvara ityatra yathA / atra paramezvarapadasya rAjadhAnIrUpAddezAdrAjaparatvam / kAlena yathA - citrabhAnurvibhAtItyatra citrabhAnuzabdasya dviprayujyamAnasya divAkare, nizi tu vahnau / vyaktirligaM puMstvAdi / tena yathA mitraM bhAti, mitro bhAtIti / atra napuMsakatvena suhRd, puMstvena - AdityaH / atra vikasitamukulitAbhinayavizeSasAhityena stanasya mukulitatvapInatvAdyarthavizeSe buddhivizeSaviSayatvenAnugatIkRtAnekadharmAvacchi nnazaktaitacchabdasyAbhidhA niyamyate / apadezo nAma - hRdayanihitahastAdinA'bhimatanirdezaH / itaH sadaitaH prAptazrIneMta evArhati kSayam / viSavRkSo'pi saMvardhya svayaM chettumasAmpratam // asminpadye ita ityatra ya idaM zabdastasyAdezenAbhidhAvakturiti niyamyate / etaiH saMyogAdibhirekatrAbhidhAniyamanAnantaramanekArthazabdena yadanyArthasya pratipAdanaM taddradvayaJjanayaiva / na ca zleSeNa yatrArthapratipAdanaM tatrobhayatra tAtparyAdevobhayapratItisambhave kiM vyaJjanayeti vAcyam / yatrobhayamarthapratipAdane tAtparyaM tatra zleSaH / yathA - hariharatAtparyeNa - 'sarvatomAdhavaH pAyAtsaMyogaGgAmahIdharau' ityAdau yatra tu nobhayaprAtipAdane tAtparya kintvekatraiva yathA bhadrAtmano duradhiro hatanovizAlavaM zonnateH kRtazikhImukhasaMgrahasya / yasyAnupaplutagateH paravAraNasya dAnAmbusekasubhagaH satataGkarobhUt / ityatra rAjJi tadanvayayogye cArthe prakaraNenAbhidhAniyame'pi gajasya tadanyaprayojyasya cArthasya yA pratItiH sA vyaJjanaivetyAzayAt / adhikamarthato'vadheyam // 38 // nanu puNyajananayogyatvaM sAdhutvam, tadvayaJjakaM ca kozavyAkaraNAditi prAguktam / 39 50 pa0
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAresamayAd yogyatAsaMvinmAtAputrAdi yogavat // 39 // smbndho-vissyH| yogyatAM prati yogyatA-sambandhizabdaprati yogyatA viSaya iti / samayAdU-vyavahArAt , yogyatAsaMvit shktigrhH| ghaTapadamatra yogyametatsambandhIti vyavahArAt , sA grAhyetyarthaH // 36 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre shktinirnnyH||6|| darpaNaH tathAcA'nadhItavyAkaraNAnAM tena zaktigrahA'sambhavAt tadartha vyavahArarUpamapyupAyamAhe. tiparyavasAnAnna vaiyarthyamiti bhAvaH / etena granthakRtA'tiriktazakteranaGgIkAreNa tadgrahopAyapradarzanaM vyarthamityAzaGkApi smaahitaa| viSayapadAdhyAhAreNa mUlaM vyAcaSTe*sambandhI viSaya iti // ___ tathAcA'yametatsambandhIti vyavahAre sambandho vissyH| yogyatAM prati idamatrayogyamiti yogyatAvyavahAre yogyatAviSayo yato'taH samayAt tadvyavahArAdyogyatAyAM bodhakatArUpazakteH / *saMvit* / jJAnaM bhvtiityrthH|| __tatra dRSTAnto-*mAtAputrAdiyogavaditi* // yathA'yametatsambandhIti vyvhaarstyorjnyjnkbhaavnishcaaykstduuvdityrthH|| ___anye tvidaM haripadyamitthaM vyAcakSate / sambandhizabde ayametatsambandhIti vyavahAre yogyatAM prati arthabodhajanakatA'vacchedakadharmavattvarUpayogyatAvyavahAranirUpito yastAdAtmyalakSaNo anyo vA sambandhaH sa eva yogyatA'paraparyyAyo viSaya iti zeSaH / sa cAnAdivRddhavyavahArAparapAyo'smadAdisamayAnnizcIyate, na tu bodhajanaka. tvameva zaktiretabodhajanane'yaM yogya iti vyavahArAt / ata evaitaccheSe sati pratyayahetutvaM sambandhe upapadyate / zabdasyA'rthe yatastasmAt sambandho'stIti gamyate // ityantenoktA'rthaH spaSTIkRta iti / adhikamanyato'vadhAryam // 39 // iti bhUSaNasAradarpaNe zaktisvarUpanirUpaNam // 6 // parIkSA evaM ca yeSAM kathanaM vyAkaraNena kozena vA teSAmasAdhutApattirata Aha-*atirikteti / atra hi atirikteti zaktigrahopAyasya vizeSaNam / etenAtiriktavAdasya svamate'bhAvAdidamasaGgattamityapAstam / tadudAharaNam-*sambandhizabda iti / idaM ca viSayapadAdhyAhareNa vyAcaSTe-*sambandhI viSaya iti / saptamyartho nirUpitatvam / tasya viSayapadArthaikadezaviSayatAyAmanvayaH / yogyatAzabdaH zaktiparyAyaH / yogyatAzabdasya zaktiparatve laukikavyavahAra eva sAdhaka ityAzayenAha-*ghaTapadamatreti / tatra dRSTAntopAdAnam-mAtAputrAdiyogavaditi / kecittu yogyavaditi pAThaH / yathAayametatsambandhIdaM ca tathAvyavahArAttayorjanyajanakabhAvanizcayastadvat // 39 // iti bhUSaNasAraTIkAyAM shktinirnnyH|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ // atha ntrrthnirnnyH|| nArthamAha naksamAse cAparasya prAdhAnyAt srvnaamtaa| AropitatvaM naJyotyaM na hyaso'pyatisarvavat // 40 // nasamAse aparasya-uttarapadArthasya prAdhAnyAt sarvanAmatA siddhyatIti zeSaH / ata eva Aropitatvameva nadyotyamiti / abhyupeyamiti shessH| ayambhAvaH-asarva ityAdAvAropitaH sarva ityarthe sarvazabdasya darpaNaH atha naarthnirnnyH| __ "samAse khalu bhinnaiva" ityatra paGkajazabdavaditi vadatA samAse taghaTakapratyekazaktisahakRtasamudAyazaktervyapekSAtvamaGgIkRtam / taccA'nupapannam / yatra samAsaghaTakapratye. kapadasyA'narthakatvaM tatra pratyekazaktisAcivyA'saMbhavAt yathA nasamAsaghaTakanaJaH / dvayorA'bhidhAne hi vyApAro naiva vidyate / ityukteH // evaJca jahatsvArthAvAda ivezasthale uttarapadArthA'diprAdhAnyasya svarasato'nupa. ttirapItImAM zaGkAM parihattuM naarthanirUpaNamityAha-*nArthamiti // mUle // *naJsamAsa iti* // ayambhAvaH-'ghaTo na paTo' 'ghaTo nAsti' ityAdAvabhAvazAbdabodhasya sArvajanInaprasiddhisiddhattvAnnajA'bhAvArthakatvamAvazyakam / tathAcottarapadArthaprAdhAnyAdivyavasthA sulabhA / yadyapi ghaTo netyAdAvabhAvavizeSyaka eva bodhastathApya'sarva ityAdyanurodhenAropitatvArthakatvamapi namo'GgIkaraNIyamiti zeSapUraNena vyAcaSTe sAre-*siddhayatIti / *ata eveti // praadhaanyaanupptterevetyrthH|| nanu naastatrAbhAvArthakatve kathaM prAdhAnyAnupapattirityato'bhAvArthamAha-*ayambhAva iti* // anyathA AropitatvArthakatvAnabhyupagame bhedArthakatva iti yAvat // parIkSA __ atha njrthnirnnyH| atha "samAse khalu bhinnaiva zaktiH"ityAdinA atirikta ekArthIbhAvo vyavasthApitaH, evaM ca jahatsvArthAyAmeva pryvsaanm| uttarapadArthapradhAno'yaM samAsa ityAdayo vyavahArAzcAnupapannA ityAzaGkApanodAya najarthakathanamityAha-*najarthamiti* / 'nasamAsa' iti kathanena yatra na samAsasya prayogaH, kintu 'ghaTo na paTa:' 'ghaTo nAsti' ityAdau tatra najo'bhAvArthakatvenApi nirvAho bhavati / yastvasa ityatrApyabhAvasya prAdhAnyasvIkAre sarvanAmakAryanna syAdato nasamAse 'Aropitatvannaj dyotym| ityAvazyakamityAzayaH prkttiikRtH| tadevopapAdayati-*ayambhAva ityAdinA / anyathA pUrvapadArthaprAdhAnye tasya naja
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreprAdhAnyA'bAdhAt sarvanAmatA siddhyati / anyathA atisarca ityatreva sA na syAt / ghaTo nAstItyAdAvabhAvaviSayakabodhe tasya vizeSyatAyA eva darzanAt / asmadrItyA ca sa Artho bodho maansH| ___ tathAcAsarvasmai ityAdyasiddhiprasaGgo neti / atra cAropitatvamA. ropaviSayatvam / AropamAtramartho; viSayatvaM saMsarga iti nisskrssH| dyotyatvoktinipAtAnAM dyotakatvamabhipretya // 40 // 'ghaTo nAsti' 'abrAhmaNa' ityAdAvAropabodhasya sarvAnubhavavi darpaNaH *sA*-sarvanAmasaMjJA // *na syAditi / asarva ityatra najo'bhedArthakatve tatra pratiyogitayA sarvapadArthasyopasarjanatvena saMjJopasarjanAnAM sarvAdibahi tatvenAtisarva ityA dAviva tadapravRtteriti bhAvaH / nanu bhedapratiyogI sarva iti tatra bodhAbhyupagamAnnottarapadArthasya prAdhAnyahAnirata Aha-*ghaTo nAstItyAdAviti* // *tasya*-nArthasya // najarthA'bhAvavattvasya vizeSyatAyAM tantratvAditi bhaavH| nanu tavApyaghaTaH paTa ityato ghaTabhinnaH paTa iti sarvasiddhapratItyanupapattirata Aha-*asmadrItyeti* // *sa*-bhedabodhaH // *Artha iti* // arthAdupasthitiviSayAdAgata ityarthaH // *mAnasa iti / tatra zAbdatvapratyayatvasiddha eveti bhAvaH / nanvasarvazabdasya sarvanAmatvAbhAve kA kSatirata Aha-*tathAceti // *atra ceti // AropitatvaM navAcyamiti kalpe cetyarthaH // niSkarSa iti // viSayatvasya saMsargamaryAda. yaiva lAbhAdananyalabhyAropasyaiva naarthatvaM na tvAropaviSayatvasya gauravAditi bhAvaH / nanvAropasya vAcyatvAbhyupagame dyotakatApratipAdakamUlavirodho'ta Aha-*dyotyatvoktiriti // vAcyasyA'pi tasya vizeSaNataiva nAbhAvavadvizeSyateti sUcayitumeva tathoktiriti bhAvaH // 40 // ____ *ghaTo nAstIti // yadyapi samAsayogyanaja evAropA'rthakatvaM mUle uktam , tathApi ghaTo nA'stItyuktiratreva tatrA'pyAropAnanubhava iti dRSTAntArthatyavadheyam / naJdyo parIkSA rthAbhAvasya darzanAditi / ghaTo nAstItizabdasya svamate ghaTAbhAvaH kAlasambandhIti bodhaH / svamate tu ghaTAbhinnaikakartRkavartamAnakAlikasattAbhAva iti ubhayathApyabhAvasya pratiyoginirUpitaprAdhAnyenaiva bhAnam / *sa*-abhAvavizeSyakabodhaH / *Artha iti / arthAdAgata upasthitiviSayAvAgata iti yAvat / ___ *ityAdyasiddhiriti* / "saMjJopasarjanapratiSedhaH" iti vArtikAtsarvanAmeti mhaasNjnyaakrnnaadvaa'siddhirityrthH| atra 'AropitatvannaJ dyotyam' itikalpe laaghvaadaah*aaropmaatrmiti| nanvAropitatvannajvAcyamityevAstvityata Aha-*dyotyatvoktiriti / evaJca dyotyArthasya vizeSaNatAyA anyatra siddhAntitvAd / ataH 'asarvasmAda'ityAdau sarvanAmakArya sidhyatIti bhAvaH // 40 // ghaTo nAstItivadityasaGgatam , samAsayogyasya nana evAropitatvadyotakatAyAmU. lakRtoktasvAdata Aha-*anubhavaviruddhatvAditi / tathAcAropitatvAnanubhava eva tasya
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ nbrthnirnnyH| ruddhatvAtpakSAntaramAha abhAvo vA tadartho'stu bhASyasya hi tadAzayAt / vizeSaNaM vizeSyo vA nyAyatastvavadhAryatAm // 41 // tadartho naarthaH / arthapadaM dyotyatvavAcyatvapakSayoH sAdhAraNyena kIrtanAya // *bhASyasyeti* // tathAca naJasUtre mahAbhASyam-"nivRttapadArthakaH" iti / nivRttaM padArtho yasya, "napuMsake bhAve ktaH" (pA0 sU0 3 / 1 / 114) iti ktaH / abhAvArthaka ityarthaH / ___ yattu-nivRttaH padArtho ysminnityrthH| sAdRzyAdinA'dhyAro. pitabrAhmaNyAH kSatriyAdayo'rthAH yasyetyartha iti kaiyyaTaH, tanna / AropitabrAhmaNyasya kSatriyAdenajvAcyatvAt / darpaNaH tyamityatra naso vizeSaNatayA vyavadhAnena copasthitatve'pi tatpadAdInAM buddhisthaparAmarzakatvAttadA tatparAmarzo nA'nucita ityAha-*tadartho nArtha iti // *sAdhAraNyeneti // prakRte'rthapadasya tajanyabodhaviSayaparatayA pakSadvayasaMgrahaH / tatrAsati bAdhake vAcakatvameva sati tu tasmin dyotakatApIti bhAvaH // *najvAcyatvAditi // parIkSA dRSTAntatayopAdAnamiti bhAvaH / *sAdhAraNyeneti / arthapadasya tajanyabodhaviSayArthakatvAt / evaJcAsati bAdhake'bhAvo vAcya ev| yadi bAdhakAvatArastadA dyotyatvaM tasyeti sAdhAraNyena vyAkhyAnamAvazyakam / *bhASyasyeti / naJtatpuruSasya pUrvapadArthaprAdhAnye 'asa' ityAdau sarvanAmakAryanna prApnotIti doSe satyuttarapadArthapradhAno'yaM samAsa iti pakSa uktaH / atra pakSe bhedasya najvAcyasya prAtiyogitAsambandhenottarapadArthe vizeSaNatve bhedapratiyogI brAhmaNa ityarthaH syAt / tathAca 'abrAhmaNamAnayAityukta brAhmaNamAtrasyAnayanaM prApnoti nanaHprayogAnnaarthaviziSTasyAnayanaM bhaviSyati kaH punarasau naarthaH / nivRttaH padArthaH brAhmaNadRSTasya gotrAderdarzanAdRSTopadezAdvA pUrva braahmnno'ymitydhysyti| tataH pazcAdayaM labhate 'nAyaM brAhmaNa' iti / tato'brAhmaNo'yamiti pryukt| Atazca tadRSTaguNadarzanAdRSTopadezAdvA brAhmaNatvAdhyavasAyapUrvakameva 'nArya brAhmaNa' iti jJAnaM tAGkAlavarNamApaNe AsInaM dRSTvA brAhmaNo'yamityadhyavasyati / yathAsthitaM vastu tatvatastasya nirjAtaM bhavatIti bhaassysyetyrthH| *tadAzayAt*-abhAvasya tadarthatvamityAzayAt / bhASyAzayamprakaTayati-*tathAceti / kaiyaTamataM dUSayitumAdau kaiyaToktavyAkhyAnamanuvadati-*yattviti / adhyAropita. brAhmaNyA ityatra bhuviihiH| adhyAropitaM brAhmaNyaM yeSvityarthenAnyapadArthasya brAhmaNatvaprakArakAdhyAropavizeSyasya lAbhe tasya navAcyatvamanubhavaviruddhamityAzayena dUSayati-*najvAcyatvAditi / nanu tadbhASyeNa sadRzastIyaM kAlavarNamityAdi
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre darpaNaH yadyapyuttarapadArthaprAdhAnyena naJtatpuruSasya brAhmaNamAtrasyA''nayanaM prApnoti / naJaH prayogAnnajarthaviziSTasyAnayanaM bhaviSyati / "kaH punarasau najartho ? nivRttapadArthakaH / brAhmaNadRSTasya gauratvAdedarzanAd dRSTopadezAdvA pUrvamabrAhmaNo'yamityadhyavasyati / tataH pazcAdupalabhate nA'yaM brAhmaNa iti / tato'brAhmaNo'yamiti prayuGkte / atazca tadTaguNadarzanAd dRSTopadezAdvA brAhmaNatvAdyadhyavasAyapUrvakameva nA'yaM brAhmaNa iti jnyaanm| nahyayaM kAlavarNamApaNe dRSTvA'dhyavasyati brAhmaNo'yamiti / yathAsthitaM vastutattvaM tasya nitiM bhavati" iti naJ sUtrabhASyapAlocanayA kaiyaToktA'rthasyaiva sAdhutvaM labhyate / tathApi tadbhASyasyA'bhedapratyakSe kvacid yogyA'nupalabdhehetutvapradarzanaparatayaivopapatternaja AropavAcakatve tadupaSTambhakatvA'bhAvAt / anyathA'tyantA'sadRze uktayuktyA tadAropAsambhavena tatra namarthastadarthakatvAsambhavAdaghaTaH paTa ityanApatteH / 'pratiyogyabhAvA'nvayau tulyayogakSemau'iti tAntrikokternIlo ghaTa ityAdau tAdAtmyena ghaTAM'ze nIlapadArthabhAnAnnasamabhivyAhAre tAdAtmyasambandhAvacchinnanIlAbhAvabodhasya sarvAnubhavasiddhasya najo'bhAvArthakatvaM vinA'nupapattenedaM rajatamidaM rajatamiti vAkyajanyabodhayostattadabhAvAnavagAhitayA parasparapratibadhyapratibandhakabhAvAsnApattazca najo bhedArthakatvamAvazyakam / naca namo bhedArthakatve'brAhmaNamAnayetyAdito brAhmaNabhinnaloSTAderapi bodhAsspattiH / na ceSTApattiH / "na hyabrAhmaNamAnayetyukte loSTamAnIya kRtI bhavati" iti bhASyavirodhAditi vAcyam / ghaTatvena ghaTArthakaghaTapadAt sannihitavyaktibodhavat prakaraNAdinA brAhmaNabhinnamAtrArthakAd brAhyaNapadAt kSatriyAdereva bodhsmbhvaat| tasmAdaghaTo na paTa ityAdyasamaste namo'bheda eva zakti datvasyAkhaNDopAdhitayA tasya zakya. tA'vacchedakatve lAghavAt / samAsaghaTakasya tasya tUttarapadasya tadbhinne lakSaNAyAM tAtparyyagrAhakatvameva // naca "na brAhmaNairetairupadrutam ityAdau najo bhedArthakatve tatpratiyogyanuyogivAcakapadyoH samAnavibhaktikatvA'nupapattiH / sAmAnAdhikaraNyAbhAvAditi vAcyam / pratiyogyanuyoginorabhedA'nvayabodhaupayikAGkSAyAM satyAmeva najA bhedabodhanena tayoH samAnavibhaktikatvasya tadupajIvyatvAt / evaJca najA bhedabodhanaM pratiyogyanuyogivAcakapadayoH samAnavibhaktivAcakatvaniyAmakam / ata eva 'bhUtale na ghaTa' ityAdau na bhedabodhaH / parIkSA noktaprakAreNa brAhmaNo'yamiti prayogAtkaiyaTokta evArtho yukta iti ced ? na / abhAvapratyakSe pratiyogyAropaH kAraNamiti prAcInoktasyAbhAvapratyakSakAraNasya pradarzakatadbhASyamiti kalpanAsambhavAt / ___ vastutastu sAdRzyAdyanAbhedenopAdAnantatraiva bhedapratItiriti na niymH| 'ghaTo na paTaH' 'nIlo na rakta' iti rItyA'tyantAsadRze'pi naJaH prayogadarzanAt / nacAbhAvasya bhedarUpasya vAcyatve tasya bhedasya vizeSaNatvapakSe brAhmaNamAtrasya 'abrAhmaNamAnaya' iti vAkyajanyabodhAnantaramAnayanamprApnotIti dUSaNamastyeveti vAcyam / yathedaM 'nIlamphalamAnayAityukte tadUghaTakaphalapadasya sannihitaphalaparatvameva / vyakti
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ namarthanirNayaH / 311 darpaNaH dRzyate ca - "yajatriSu yeyajAmahaM karoti nAnuyAjeSu" ityatra najA paryudAsabodhaH / uktavAkye yajatizabdo yAgasvarUpavacanaH / tathAcA'nuyAjabhinneSu yAgeSu yeyajAmahazabdavanmantraM karoti = uccArayatItyarthaH / ata evAtrAnuyAjabhinneSu yajatiSu yejajAmahapadavanmantraprayogarUpaikA'rthavidhAnAdekavidheyArthakatvarUpaikavAkyatvamupapadyate / anyathA yAgeSu yeyajAmahapadavanmantravidhAnamanuyAjeSu niSedhavidhAnamiti vidheyaiyArthakatvarUpavAkyabhedApatteryeyajAmahapadAnuSaGga kalpane gauravAcceti bhAvaH // anyetu zAstravihitapratiSiddhatvAt, SoDazigrahaNAgrahaNavadvikalpApatternA'nuyAjeSvityatra naJaH pratiSedhArthakatvam / tathAhi kriyAyAH kArakasAkAGkSatvAd vinigamanAviraheNa sakalakAraka viziSTAM pratiyogibhUtAM bhAvanAmuddizyA'bhAvavidhistatra vAcyaH / evaJcoddezyasya prasiddhyarthaM tatprAptirapekSitA / prAptisApekSatvAt pratiSedhasya / prAptizca kvacidrAgato, yathA "na kalajaM bhakSayet" iti / tatra kalaJjabhakSaNAde rAgata iSTasAdhanatvA'vagatyA prasaktAyAH kalaJjabhakSaNabhAvanAyA niSedhazAstreNa nivRttiviSayatvesagate'rthAt tadviSayakalaabhakSaNasyAniSTasAdhanatvAkSepAt tato nivRttiH|| prakRte tu 'yeyajAmahaGkaroti, iti zAstrAdeva sA / evaJca niSedhasya zAstraviSayatvena prAbalyavad vidhizAsvasyA'pyupajIvyatvena prAbalyAnniSedhena vidheratyantabAdhAyogAd vikalpa eva prApnoti vikalpe ca 'brIhibhirjuhoti' 'yavairvA juhoti' ityAdau prathamaM vrIhyanuSThAne vedasya viparyAsarUpamitijanakatvAsambhavAdyavazAstrasyAprAptAprAmANyasvIkAraH, pratItAprAmANyaparityAgazceti doSadvayam / prayogAntare yavopAdAne yavazAstrasya svIkRtAprAmANyaparityAgaH parityaktaprAmANyopAdAnaJceti doSadvayamiti catvAro doSAH / punastR parIkSA vacanAnAM sannihita padArthabodhakatvamasati bAdhake ityasya svIkArAttathA prakaraNAdinA 'abrAhmaNamAnaya' iti vAkyaghaTakasyAbrAhmaNapadasya "nahyabrAhmaNamAnayetyukte loSTamAnIya kRtI bhavati' iti bhASyAbrAhmaNaviziSTabhedAzraye lakSaNA nirUDhA astIti kalpanAt / sA'pi lakSaNA na samudAyasya ; kintu naja evottarapadArthaviziSTabhedAzraye lakSaNA, pratiyogivAcakamuttarapadaM tAtparyyagrAhakamiti svIkArAt / naca najsamAsAbhAve najo bhedArthakatve pratiyogyanuyoginorabhedenAnvayAbhAvAt tadvAca kapadayoH samAnavibhaktitvAnupapattiriti vAcyam / yatra na samabhivyAhArAbhAve pratiyogyanuyoginorabhedAnvayabodhaupayikAkAGkSAtatraiva najo bhedArthakatvam / tAdRzI cAkAGkSA pratiyoginoH samAnavibhaktikatva eva bhavati / ata eva 'bhUtale na ghaTa' ityatra najo bhedArthakatvam, kintvatyantAbhAvArthakatvamitipravAdaH sAdhureva / evaJca pratiyogyanuyoginoH samAnavibhaktikatve bhedArthakatvopajIvyam / ata eva "pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemau" ityasyApi pravAdasya nAnupapattirityAzayAt / tadarthazca naJo'bhAve yaddharmAvacchinne yena sambandhena pratiyoginaH prakAratayA bhAnam, najUsamabhivyAhAre tatra tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya prakArateti / ata eva 'jatiSu yeyajAmahe; 'karotinAnuyAjeSu' ityatra naJaH paryudAsaparatayA ekavAkyateti siddhAntopapattiH / atra jayatizabdo yAgaparaH / yeyajAmahazabdo yeyajA
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre darpaNaH tIye prayoge bIyupAdAne brIhizAstrasya svIkRtAprAmANyaparityAgastyaktaprAmANyasvIkArazceti dossdvym| caturthe yavopAdAne vrIhizAstrasyAsvIkRtAprAmANyasvIkAra svIkRtaprAmANyatyAgazceti doSadvayamiti catvAro'nye'pItyaSTadoSavikalpApattyA najanuyAjapadAbhyAmanuyAjabhedo bodhyate / so'yaM paryudAsaH / asmizca pakSe yeyajAmaho na kartavyatayA vidhIyate / 'yajatiSu yeyajAmahaGkaroti' ityanenaiva tadvidhAnAt / kintu sAmAnyazAstravihitayeyajAmahamanUdya tasyA'nuyAjavyatiriktaviSayatA bodhyte| tathAca sAmAnyazAstrasya vizeSavidhisApekSatvAnnAnuyAjeSvityanenAnuyAjavyatiriktaviSayasamarpaNAdanuyAjavyatirikteSu yeyajAmahaH karttavyatayA pratIyate'nuyAjeSu tu na karttavyatayA prApto, nApi pratiSiddhaH sa iti na viklpH| naca nasA niSedhabodhane'pi padazAstreNA''havanIyazAstrasyeva, nA'nuyAjeSviti vizeSazAstreNa 'yajatiSu yeyajAmahaGkaroti itisAmAnyazAstrasya bAdhAnna vikalpa iti vAcyam / parasparanirapekSayohi bAdhyabAdhakabhAvaH / padazAstreNA''havanoyazAstrasyAnapekSaNAt sa ucitH| niSedhazAstrasya tu pratiyogiprasiddhayarthamastyapekSA vidhyarthasya / "prasaktaM hi pratiSiddhayate iti nyAyAttena tabAdhA'sambhavAt, kintuktayuktyA vikalpa eva / tathA ca dviradRSTakalpanAprasaGgo'pi / vidheyevaM jJAyate / yadanuyAjeSu yeyajA. mahakaraNena kazcanopakAro bhavati ; niSedhAcca tadakaraNAdanRtavadanAkaraNAdiva darzapUrNamAsayoH / sa copakAro dRSTarUpa evetyato'pi vikalpo na yukta ityAhuH / / __ atra kecit-niSedhazAstrA'nAlocanena sAmAnyazAstrAlocanamAtreNa bhramAtmakapratiyo. giprasiddhayA'bhAvabodhanasambhavena viklpaaprsktH| vizeSaniSedhesamAnyavidhestaditaraparatvasya 'brAhmaNebhyodadhidAtavyaM,kauNDinyAya na dAtavyam ityAdI vyutpattisiddhatvAcca / na ca tatrApi paryudAsa eva nA bodhyate / najA payyuMdAsabodhane vizeSyavizeSaNa parIkSA mahazabdavanmantraprayogaparaH / anuyAjabhinneSu yAgeSu yeyajAmahazabdavanmantraprayoga kuryyAdityarthaH / evaJcobhayorekavidheyakoddezyakAnvayabodhajanakatvarUpaikArthakatvasyopapattiH / yadyanna najo'tyantAbhAvArthakatvaM syAttadA yajatiSu yeyajAmahazabdavanmantraprayogaGkuryAt / anuyAjeSu yeyajAmahazabdavanmantraprayoganna kuryAdityarthe vAkyAbhedApattiH / kiJcAtyantAbhAvArthakatve prasaktaM hi pratiSidhyate iti nyAyena 'yajatiSu yeyajAmahaM karoti iti vAkyasya yAgatvAvacchedena yeyajAmahazabdavanmantraprayogavidhAyakatvaM kalpanIyam / nAnuyAjeSvityanenacAnuyAjAdhikaraNakayeyajAmahazabdavanmantraprayogotpatyanukUlabhAvanAyA niSedhavidhAnamiti vAcyamityanuyAjAdhikaraNakaniSedhe yajatiSviti vAkyabodhyArthasyopajIvyatvAttasya sarvathA bAdho na sambhavatIti niSedhaviSaye vikalpasyApattiH syAt / SoDazigrahaNAgrahaNayorbhavatyaparo'pi doSazceti payurdAsa eva / etena na najo bhedabodhakatve'nuyogivAcakapadottaramprathamA'pekSiteti vadantaH praastaaH| vikalpe satyapi nakSatiriti tu na ; 'brIhibhiyajeta' 'yavairvA yajeta itytrevaassttdossaaptteH| paryudAsena sAmAnyazAstrasya niSedhaviSayAtiriktasyeva vidhAyakatvamiti na vikalpaH / na ca niSedhasya vidhyunmUlakatvena prAbalyAdvidhizAstraviSayAtirikta eva vidhe
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ nabarthanirNayaH / 313 manyathA sAdRzyAderapi vaacytaaptteH| yattu tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tdlptaa| aprAzastyaM virodhazca naarthAH SaT prkiirtitaaH|| / iti paThitvA, abrAhmaNaH, apApam , anazvaH, anudarA kanyA, apazavo vA anye go'zvebhyaH, adharma ityudAharanti / tattvArthikArthamabhipretyetispaSTamanyatra / vizeSaNamiti pratiyoginIti shessH| tathAcAsarvapade sarvanAma darpaNaH vAcakapadayoH samAnavibhaktikatvasyeva tayoH samAnavacanasyApi tantratvAt , tasya prakR. te'bhAvAt / anyathA 'na mahato rAjJa' ityAdAviva na mahatAM rAjJaH ityAdAvapi mhnedprtiityaapttiH| 'eko na dvau' itivat kathaJcit samarthane'pi dvitIyasya dAtavyamityasya nairarthakyaprasaGgazca 'brAhmaNebhyo dadhi dAtavyaM kauNDinyAya na' ityaadau| ata eva kauNDinyabhinnabrAhmaNoddezyakadadhidAnabodhasambhavAdityAhuH / / vikalpaprasaktirUpadoSA'bhAve'pi vAkyabhedA''patterjAgarUkatayA samAnavibhaktikatvAdestabodhaniyAmakasya sattvena ca naJaH paryudAsArthakatvameva, nA'nuyAjeSvitya. nocitamiti tu pre|| prakRtamanusarAmaH // *anyatheti* / lAghavA'nAdareNA''ropitatvasya na vAcyatvA. 'bhyupagame ityarthaH / sAdRzyAderityAdinA paThiSyamANA'lpatvAdeH saGgrahaH; abrAhmaNa ityAderbrAhmaNasadRzaH, pAkAbhAvo'zvabhinno'lpodarA gavAzvetarA pazavo'prazastA dharmaviruddha ityAdikrameNA'rthaH / nana sAdRzyAderavAcyatve kathaM tatastadabodho'ta Aha*tattviti / tatpaThanaM tvityarthaH // *abhipretyeti / bhedprtiyogitvprkaarkbraahmnnaadibodhaa'nntrbhaavimaansbodhmbhipretyetyrthH|| ___ brAhmaNAdibodhasya tattatpadAdeva sambhavAdbhedapratiyogitvena brAhmaNAdibodhanAya yadU brAhmaNAdipadopAdAnaM tatsAdRzyAdinA kSatriyAdibodhanArthamityUhamUlakakSatriyAdibodhasya bhedapratiyogI brAhmaNa ityAdizakyArthabodhottarameva sambhavAditi bhaavH| tabodhe zAbdatvapratyayasyA'nubhavAllakSaNayaiva sAdRzyAdinA brAhmaNAdibodha iti tvanye / vizeSaNasya vishessysyaakaaddttvaadaah-*prtiyoginiiti*| evaM cA'brAhmaNa ityAdeH pratiyogitayA bhedaviziSTo brAhmaNa ityAdyAkArako bodha iti bhAvaH / bheda. parIkSA yabodhakateti vAcyam / asyAH kalpanAyA vAkyadvayajanyabodhAnantarameva sambhava iti vAkyasya vidhibodhakasyoddezyatAvacchedena vidheyabodhakatA syAdeveti viklpaapttH| tAvatApi vAkyabhedApattezceti dik / anyathA yathAkathaJcit pratIyamAnasyApi vA. cyatve vAcyatvApatteriti / iSTApattistu na / shkytaavcchedkgaurvaaptteH| .. / nanu najarthabhedasya pratiyogitAsambandhena pratiyogini vizeSaNatve ghaTapratiyogikabhedasya pratiyogitAsambandhena ghaTe satvAttadviziSTasya ghaTasyAghaTAn nayetivAkyA bo. dhApattirata Aha-mUle- vizeSyo veti / prathamapakSe namarthAbhAvasya pratiyogivizeSa 40 da0 pa0
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAresaMjJA / "anekamanya padArthe," "sevyate'nekayA sannatApAGgayA" ityAdAvekazabdArthaprAdhAnyAdekavacananiyamaH / 'abrAhmaNa' ityAdAvuttarapadArthaprAdhAnyAt tatpuruSatvam / 'atvaM bhavasi' 'anahaM bhavAmiityAdau puruSavacanAdivyavasthA copapadyate / __ anyathA tvadabhAvo madabhAva itivadabhAvAMze yuSmadasmadoranvayena yuSmatsAmAnAdhikaraNyasya tikSvasattvAt puruSavyavasthA na syAt / asmanmate ca bhedapratiyogitvadabhinnAzrayikA bhavanakriyetyanvayAt sAmAnAdhikaraNyaM nAnupapannamiti bhaavH| *vizeSyo veti* / pratiyoginIti shessH| ayambhAvaH-gauNatve'pi darpaNaH sya pratiyogitayottarapadArthAnvaye upapattimAha-*tathAceti / ____ sarvanAmatA cetyAdi-prathamAntacatuSTayasyopapadyate ityanenA'nvayaH / *sarvanAmatA*-sarvanAmasaMjJA / tadantavidhineti zeSaH / anyathA saMjJopasarjanAnAM sarvAditvAbhAve tadarthasya naarthavizeSaNatve tatsaMjJAnupapattiriti bhAvaH / anekamityAdAvekabhinnamiti bodhe svIkriyamANe ekapratiyogikabhedavati dvitvasya bahutvasya vA'vazyambhAve tatastabodhakadvivacanabahuvacanayorApattirekatvArthasya tatra bAdhAttadvodhakaikavacanasyAnupapattizceti bhAvaH // *tatpuruSatvamiti / bhedavizeSaNatve tadanupapattiH syAt / *puruSeti / tibAditrikasaGketitatatpuruSetyarthaH / *vacaneti / ekavacanatvAdirUpetyarthaH / "ayuvAM bhavatha" ityAdau yuSmadasmadarthAbhAvavizeSyakabodhe abhAve dvitvAdyarthasya bAdhAd dvivacanAdyanu. papattiH / bhAvanA'nvayinyeva saGghayA'nvaya iti tvadabhyupagamenA'nyA'rthagatasaGkhyAmAdAya dvivacanAdyupapAdanasya karttamazakyatvAditi bhaavH| ___*anyatheti / najAbhAvasyottarapadArthA'vizeSaNatve tadvizeSyatva iti yAvad / *puruSavyavastheti / "yuSmadyupapada" ( pA0 sU0 4 / 1 / 105 ) iti sUtradvayA'viSayatayA, "zeSe prathamaH" (pA0 sU0 4 / 1 / 108 ) ityasya pravRttyA prathamapuruSasyaivApatterityarthaH / *nAnupapannamiti / tathAcoktavyavasthA sulabheti bhAvaH / nanu najarthabhedasya pratiyogitayottarapadArthA'nvaye aghaTamAnayetyatra svabhedapratiyogitvasya ghaTe sattvAttabodhAnantaraM ghaTAnayanasyA''pyApattirata Aha-mUle-*vizeSyo veti / vizeSaNAkAGkSAyAmAhasAre-*pratiyoginIti* / uttrpdaarthruupprtiyoginiityrthH| parIkSA NatvasvIkArasya pryojnaanyaah-*tthaacetyaadinaa*| *tatpuruSatvamiti / uttarapa. dArthapradhAna eva tatpuruSa' iti vAdimatAbhiprAyeNedam / *puruSavacanavyavastheti / yuSmadarthasya bhedaviziSTasya kartRtayA yuSmadarthena sAmAnAdhikaraNyasya satvAtpuruSavyavasthAyA AdipadagrAhye 'yuvAM bhavathaH' ityAdau dvivcnaadivyvsthaayaashvoppttirityrthH| / ___ *anyathA-najarthAbhAvasyottarapadArthAvizeSaNatve / mUloktavizeSyatvapakSe vizeSyatvasya vizeSaNatAnirUpakatvaniyamAdvizeSaNAkAGkSAzAntaye Aha-pratiyoginItIti / evaJcAsa iti zabdAttadbhinnAzraya iti bodhaH / *gauNatve'pIti / upasarjana
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ - narthnirnnyH| 315 nasamAse, "etattadoH sulopo'koranasamAse hali" (pA0. sU0 36 / 1 / 32) iti jJApakAt sarvanAmasaMjJA nAnupapannA / 'asa: ziva' ityatra sulopavAraNAyA'nasamAsa iti hi vizeSaNam / naca tatra tacchabdasya sarvanAmatA'sti / gauNatvAt / akorityakacasahitavyAvRttyA sarvanAmnoreva tatra grahaNalAbhAt / tathAcAnasamAsa iti jJApakaM suvacam / . - "anekamanyapadArthe, ityAdAvekavacanaM vizeSyAnurodhAt / "subAmantrite parAGgavat svare" (pA0 sU0 2 / 12) ityato'nuvarta. darpaNaH nirUpitatvaM saptamyarthaH / uttarapadArtharUpapratiyoginiSThavizeSaNatAnirUpitavizeSyatAzrayo namartha iti yAvat / nanu tadyuttarapadArthA'prAdhAnye pUrvoktadUSaNagaNo duSparihAro'ta Aha-*ayambhAva iti*| *gANatve'pIti / nasamAsaghaTakaitadAdharthasya najarthavizeSaNatve'pItyarthaH / *jJApakAditi / tatsUtrasthAnnasamAsagrahaNAjjJApakAdityarthaH / jJApakatAmeva prapaJcayati-*asa ziva iti / ____ "etattadoH" (pA0 suu06|1|132 ) ityanena parasparasAhacaryyAt sarvanAmaitatta yAM parasya sorhali lopo vidhIyate / naJtatpuruSA'ntargatatattadorupasarjanatayA sarvanAmatvAbhAvAdevAnatiprasaGge vyartha sadanasamAsagrahaNaM nasamAse guNIbhUtArthasyApi sarvAdeH sarvanAmatAjJApanena caritArthamiti bhaavH| sAhacaryajJApakatvasyAsArvatrikatvaM sUcayana sUtre sarvanAmnoreva grahaNe mAnAntaramAha-*akoriti / - asarvanAmnaH sarvanAmavihitAkajasambhavena tatparyudAsAt sarvanAmnoreva tayograhaNaM nizcIyata ityarthaH / etatkalpe etattaduttarasya sorhali lopa iti sUtrA'rthaH / arthadvArakasambandhAzrayaNena vyAkhyAnaM tu pUrvakalpAbhiprAyeNottarapadalakSaNAbhiprAyeNa veti bhAvaH / *vizeSyAnurodhAditi / asati vizeSAnuzAsane vizeSaNavAcakapadasya vizevyavAcakapadasamAnavacanakatvAniyamAditi bhAvaH / nanu vizeSaNasya vizeSyasaGkhyAviruddhasaMkhyAvattve'pi vizeSaNavAcakapadAttadvacana. . parIkSA tve'pItyarthaH / pratiyoginiSThaprakAratAnirUpitAbhAvaniSThavizeSyatAkabodhajanakatvasyAsa ityatrA satvAditi bhAvaH / jJApakamupapAdayati-*asa ityAdinA / *gaunntvaat| . upasarjanatvAt / evaJca syadAdyatvAnApatyA halGyAdilopo durvAraH / nanu sarvanAmna eva "etattadoH" iti sUtre grahaNamityatra kimmAnamata Aha-*aka iti / viprayogasyApi vizeSAvagatihetutvamanyantra dRSTaM tadrItyA'traivampratItiriti bhaavH| *jJApakamiti* / nasamAse upasarjanatve'pi sarvanAmakAryambhavatItyarthe ityaadiH|| ___vizeSyAnurodhAditi / 'asati vizeSaNavivakSaNe vizeSaNavAcakampadaM vizeSyavAcakapadasamAnavacanakameva iti niyamasya sarvatra darzanAt / nanu tatra vizeSyavAcakampadanna zrUyata evetyata Aha-*subAmantrita iti / nanu vizeSyavizeSaNayoviruddhasaM.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAremAnaM subgrahaNaM vizeSyamekavacanAntameva / kiJcA'nekazabdAd dvivacanopAdAne, bahUnAM bahuvacanopAdAne dvayorbahuvrIhirna siddhayedityubhayasaMgrahAyaikavacanaM jAtyabhiprAyamautsargikaM vA / _ "sevyate'nekayA" ityatrApi yoSayeti vizeSyAnurodhAt pratyekaM darpaNaH mityatra pramANAbhAvo'ta Aha-*kiJceti / nanvanekazabdopAdAnAdeva dvayorbahUnAM vA tatsirdvivacanabahuvacanayorapi samayaparipAlanArthatvasambhavAdekavacanopAdAnaM vyarthamevetyata Aha-*autsargika veti / "ekavacanamutsargataH kariSyate" iti, "na kevalA" itiniyamamUlakavacanavihitamityarthaH / sati tAtpayye kvacit sArthakamapyekava. canamiSyata evetyAha-*pratyekamiti / ekabhinnatvenopasthitAsu yoSAsu pratyeka seva. parIkSA khyAvatve'pi vacanaM samAnamevetyatra sUtrakArAnugraha iti yadi brUyAttatrApyAha-*kiJceti* / *bahunAmiAta / asya bahuvrIhirna sidhyedityatrAnanvayaH / *jAtyabhiprAyam / ekabhinnarUpasAmAnyadharmAbhiprAyam / yathA 'sampanno vrIhiH' iti prayogo bahuSu vrIhiSu sampanneSveva jAyate, tatraikavacanArthasyaikatvasya svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavatvasambandhena vizeSye'nvayaH svIkriyate; tathaikabhedasya dvibahusAdhAraNasyaikatvAdekavacanamiti bhAvaH / na ca vizeSyavRttipratiyogitAkasya vyAsajyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAkAbhAvasyAnupagamena kathametaditi vAcyam ? svasajAtIyadvitIyarahitatvarUpaikatvasya tatrAsatve na tadavacchinnapratiyogitAkabhedasya sambhavAt sampanno vrIhiriti vAkyaM yatra sammatiH-santoSasampAdikAH tatraiva prayujyata iti tatrAstu tathA, prakRte tu kiM sAdhakam , dvayorbahUnAM ca samAsasiddhirUpaM prayojakatvenaikazabdApAdAnaM sAmarthyAdeva bhaviSyatItyata Aha-*autsargikamiti* / 'ekavacanamutsargataH kariSyata' iti bhASyIyasiddhAntamAzrityaikavacanakRtam / anyathA prAtipadikamAtropAdAnena "kevalA prakRtiH prayoktavyA" iti vacanavirodhaH syAditi bhaavH|| ___ na kevalaM vizeSyAnurodha eva; kintu sArthakamapi tadityAha-*pratyekamiti / ekabhinnatvenopasthitAsu yoSAsu pRthak pRthak sevanAnvaya vivkssyetyrthH| ata eva anekazabdasyaikabhinnArthakatvAdeva / yadi pratiyogitAsambandhena bhedaviziSTamekamityarthaH syAttadormaya ityanena vizeSyasya bahutvavatvenopasthitatvAttatra bhedaviziSTaikAbhedasya bAdhAdananvayApattiH / ncaivmpynvyaanuppttiH| nagarthe bhede'nvayitAvacchedakAvacchi. napratiyogitAkatvasambandhenaivAnvayo vyutpattisiddhaH / anyathA brAhmaNe'pi vyAsajyavRttidharmAvacchinnapratiyogitAkabrAhmaNabhedasya satvAdabrAhmaNa iti prayogApattiH syAt / tathAcaikatvAvacchinnapratiyogitAko bhedo vAcyaH, sacAprasiddha eveti vAcyam / sva. sAmAnAdhikaraNyasvapratiyogivRttitvobhayasambandhena vyAsajyavRttidharmAvacchinnapratiyogitvAnirUpakabhedaviziSTavizeSyatAvacchedakatvamevAnekatvamityarthasya vivkssittvaat| saca bhedastattadvayaktiprayogiko bodhyaH / gaganaghaTobhayabhedamAdAya gaganamanekamiti vya. vahArApattivAraNAya vyAsajyavRttItyAdi / kvacittvaneke ityatraikazeSeNa bahuvacanamityu.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ - nbrthnirnnyH| .. sevanAnvayabodhanAya caikavacanaM, na tUttarapadA'rthaprAdhAnyaprayuktam / ata eva "patantyaneke jaladherivormayaH" ityAdikamapi sUpapAdam / matvaM bhavasItyAdau yuSmadasmadostadbhinne lakSaNA / naJ dyotakaH / tathA ca bhinnena yuSmadarthena tiGaH sAmAnAdhikaraNyAt purussvyvsthaa| tvadbhinnAbhinnAyikA bhavanakriyeti zAbdabodhaH / evaM 'na tvaMpacasi ityatra tvdbhinnaashryk-paakaanukuulbhaavnaa'bhaavH| ghaTo nAstItyatra ghaTAbhinnAzrayakAstitvAbhAva iti rItyA bodhH| darpaNaH nA'nvayabodhAyetyarthaH / upasaMharati-*na tviti / *ata eveti / anekshbdsyaikbhinnaarthktvaadevetyrthH| *sUpapAdamiti / bhedapratiyogyekArthakatve tu tad durupapAda syAd / ekazeSeNa samarthanaM tvagatikagatiriti bhaavH| bhASyodAhRte "naikastiSThati" iti prayoge jana ityadhyAhAryam / pratyekaM sthityanvayabodhArtha ca tatraikavacanam / aneko janA iti tva. sAdhveva / uttarapadArthaprAdhAnyAdivyapadezastu prAyika ityAdyapi bodhyam / atvaM bhavasItyAdinA'nahambhavAmItyAdirgahyate / yuSmada ityasmado'pyupalakSaNam / evaM tvadbhinna ityatrApi lakSaNeti tu naiyAyikAdyanusAreNa / svamate tadanabhyupagamAt / atvambhavasI. tyAdAvAropAdibodhasya sarvAnubhavaviruddhatvAnnasamAse sarvatrottarapadasya svArthabhinnalAkSaNikatvameva yuktamiti bhAvaH // prasajjyapratiSedhArthakanako vyavasthAmAha-*evaM na tvaM pacasItyAdi** // nagarthe yuSmadarthAnvaye tu prakRte puruSavyavasthA na siddhayeditisUcayituM pacasIti madhyamapuruSanirdezaH / adhikaM tvAdAvevoktam / idamupalakSaNaM 'ghaTau na sta' ityAdau dvivacanAdya nupapatteH / kriyApratiyogikAbhAvavizeSyakabodhe hetumAha-*asamasteti* // vyAkhyAnAt namastadarthasya prasajjyapratiSedhasya tAdRzanArthA'bhAvaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsambandhena bodho, dhAtujanyopasthiterbhAvanAtvAvacchinnavizeSyatAsambandhena hetutvasya pUrvamuktatvAditi bhAvaH / nanvabhAvasya kena rUpeNa zakyatA / na tAvadabhAvatvena / caitro na pacatItyAdAvapi bhedbodhaaptteH| prasajyapratiSedhatvena zakyatve'pi sa eva doSaH / bhedasyA'pi yogyAsnupalabdhijanyapratyakSaviSayatvAt / tadanupasthitAvapi najo'bhAvabodhAccetyata Aha parIkSA ktaM tattviSTamiti bhAvaH / yatra tu prAmANiko'nekazabda ekavacanAnto'sti; vizeSyavAcakantu padanna zrUyate, tatra tAtparyAnurodhena vizeSyavAcakampadamadhyAhAryyam / uttarapadArthapradhAnastatpuruSa iti tu vyavahAra autsargika ityuktameva / prAguktAmanupapattimpa. rihrti-*atvmityaadinaa*| *lakSaNA*-uttarapadasya lkssnnaa| nanu yatra najaH kriyAnvayyarthapratipAdakatA tatra kathambodha ityata Aha-*natvampasIti / nanu mUle abhAvo vetyevoktam / zAbdabodhe'bhAvasya tu bhedatvAdinA bhAnami
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAreasamastanaJaH kriyAyAmevAnvayabodhAt / sa cAbhAvo'ntyantAbhA darpaNaH *sa ceti // abhAvazcetyarthaH // tathAca no'nyonyAbhAvatvenAtyantAbhAvatvena vA'bhAve zaktikalpanAnna dossH| *atyntaabhaavtveti| antaM = svapratiyoginiSThAbhAvapratiyogitvamatikrAnto vyabhicarito'tyantaH / sacAsAvabhAvazceti vigrahaH / tasya bhAvastatvam / svapratiyoginiSThasvazAbhAvapratiyogitvavyabhicArItiyAvat / "antyo jaghanyaM caramam" ityamareNA'ntyazabdasya jaghanye vRttibodhanAjjaghanyatvaM coktArthasya jaghanavRttibodhyatvAt / ghaTAtyantAbhAvasya svapratiyoginiSThAtyantAbhAvapratiyogitvAbhAvavati ghaTavRttidhameM sattvAttattvaM tatrA'kSatam / ghaTAnyonyAbhAvasya tu svapratiyoginiSThAnyonyAbhAvapratiyogItvavyApakatvAttavyAvRttiH / vyutpattipradarzanaM cedam / lakSaNaM tvatyantAbhAvasya tAdAtmyetarasambandhAvacchinna pratiyogitAkAbhAvatvam // *anyonyAbhAveti // anyonyasmistAdAtmyenAbhAvo'bhavanamiti vyutpattyA tAdAtmyasambandhAvacchinnapra. tiyogitAkAbhAvatvamanyonyAbhAvatvam / tAbhyAM zakya ityrthH| vastutastu atyantAbhAvasyAbhAvatvenaiva zakyatA, na tUktarUpeNa, gauravAt / tena rUpeNa bodhasyAnanubhavAcca / ata eva "tatsAdRzyamabhAvazca" ityatrAbhAvatvenaivAtyantAbhAvopAdAnam / __naca naJaH saMyogAdisambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvAdinA'bhAve zaktyanabhyupagame bhUtale na ghaTa' iti vAkyajabodhasya saMyogasambandhena bhUtalavizeSyakaghaTaviziSTabuddhevirodhitvAnApattistatsaMsargAvacchinnatadviziSTabuddhau tatsaMsargAvacchinnapratiyogitAkatvAvagAhinyA eva tadabhAvabuddheH pratibandhakatvAditi vAcyam / niruktAbhAvatvena zaktAvapi saMyogAdInAM lakSaNe tAdAtmyetarasambandhatvenAnugatarUpeNaiva nivezanIyatayA naJpadazaktyA'pyabhAve viziSyasaMyogA'vacchinnapratiyogitAkatvabhAnAsambhavAt pratibandhakatvA'nupapattitAdavasthyAt / tAdRzaviziSTabuddhiviro parIkSA tyanupapannamatAAha-*sa ceti / ata eva 'na pacati maitra' iti zabdAnna bhedasyAbhAvatvena bodhaH / *atyantAbhAvatvenaiveti / atyantAbhAvatvenaivetyapi na 'ayaM caitro na maitra' iti zabdAbhedatvena bodhAnyApatteH / atyantAbhAvatvam-nityatve sati saMsargAbhAvatvam / tAdAtmyatvena tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvamanyonyA. bhAvatvam / vastutastvabhAvatvameva zakyatAvacchedakam / natvatyantAbhAvatvAdikaM caitro na pacati' iti zabdAccaitrakartRkapacikriyAbhAva iti pratIteranubhavasiddhatvAt / nacaivaM sati 'na pacati caitra' iti zabdAdabhedabodhasyApattiriti vAcyam / 'pratiyogyanuyogi bhAvAnvayau tulyayogakSemau' iti nyAyenoktArthakena tattatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvabodhasyaiva sambhavenoktasthale tadasambhavAt / na ca 'caitro na pacati' iti vAkyaghaTakasya namo'tyantAbhAvabodhakatayA tadasamabhivyAhAramate kriyAvizeSyakabodhasyaiva
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ nbrthnirnnyH| 319 darpaNaH dhitvA'nurodhenAkAGkSAbalAdeva tAdRzapratiyogitAkatvasya viziSyapratiyogyabhAvayoH sambandhavidhayA bhAnasyopagantavyatvAt / ___ nanvanyonyAbhAvasAdhAraNAbhAvatvasya napadapravRttinimittatve'nyonyAbhAve pRtha. zaktikalpanAnarthakyam / nacA'nyonyAbhAvatvaprakArakabodhAnurodhAttasyApi zakyatAvacchedakatvakalpanamAvazyakatvam / anyathA tAdAtmyasambandhena pratiyogiprakArako'yaM ghaTa iti bodhe, nA'yaM ghaTa iti vAkyajabuddharapratibandhakatvApatteH / anyonyAbhAvatvAvagAhyabhAvabuddhereva tAdRzatruddhivirodhitvAt / ghaTAbhAvavAniti buddherapi tadvirodhitvApattezceti vAcyam / tatrAbhAvatvasya naJpadazaktyA tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvasya samAnavibhaktikapratiyogyanuyogivAcakapadayoH samabhivyAhArarUpAkAGkSAbalena lAbhena tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvasyA'nyonyAbhAvatvAvagAhitayaiva ta. ttabuddhaH pratibandhakatvopapattau tena rUpeNa zaktikalpanasyAkiJcitkaratvAt / na ca nAstyeva tadavacchinne zaktiH pRthagupAdAnaM tvabhAvasAmAnyasya naarthatvA. lAbhAyaiveti vAcyam / tathA sati "najAH SaT prakIrtitAH" ityasyAsaGgatyApatteriti cet ? syAdevam / yadyanyonyAbhAvatvaM tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvarUpaM nirvaktuM zakyeta, tadeva naH saMyogitAdAtmyasya saMyogarUpatayA saMyogAtya. ntAbhAve'tivyAptiH / sambandhavidhayA tAdAtmyaniSThAvacchedakatAniveze'pi saMyogasaMbandhAvacchinnasaMyogadharmAvacchinnapratiyogitAkA'tyantAbhAvAtivyAptitAdavasthyAt, kintvanuyogitAvizeSa eva / evaJca tAdAtmyasyApyanyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakasambandhatvamapi prAmANikam / iha saMyogena ghaTo nAstItivadarya tAdAtmyena ghaTa ityAdipratyayAt / evaJca tAdRzAnuyogitAvizeSaprakAratAkatvamevAbhedasambandhena prati. yogiprakArakadhIvirodhitve tantramiti tadanurodhena naJaH pRthaganyonyA'bhAve zakti. rAvazyiketi / nanu nano'vizeSeNAtyantAbhAvabodhakatve 'bhUtale na ghaTa' ityAdivAkyajabodhe'tyantAbhAvabhAnApattiH / na ca naJpadajanyAtyantAbhAvabodhe'nuyogivAcakapadottarasaptamI. samabhivyAhArajJAnasya hetutvAnoktApattiriti vAcyam / 'caitro na pacati' ityAdivAkyajabhAvanAtyantAbhAvabodhe vyabhicAreNoktakAryakAraNabhAvasyaivAsambhavAditi cet ? parIkSA siddhAntitatvena caitrakartRkapacikriyetyeva bodha iti, caitravizeSyakasAmavAyasaMsargakakri. yAprakArakabodhasyAbhAvena kathamuktanyAyena samavAyasambandhAvacchinnakriyAbhAvabhAnamiti vAcyam / caitrakartRkatvatrAzrayakatvam / AzrayatA ca-kiJcitsambandhAvacchinnaiveti, prakRte samavAyasambandhAvacchinnAzrayatAyAzcaitraniSThAyAH kriyAniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAvacchedakatayA bhAnena nAsamabhivyAhAre ttsmbndhaavcchinnprtiyogitaakkriyaabhaavbhaansyaapynggiikaaraat| evam 'ghaTo na paTa' iti zabdAdapyanyonyAbhAvasya bodhaH sambhavati / abhAvatvAvacchinnasya najA tatra tAdAtmyasambandhAvacchinnaprati
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAre darpaNaH atra vadanti-yatra nasamabhivyAhAre pratiyogyanuyoginorAdhArAdheyabhAvasaMsargabodhopayikAkAGkSAH tatraiva namo'tyantAbhAvArthakatvopagamena noktasthale tabodhApattiH / tatra na[samabhivyAhAre tAdRzabodhaupayikAlAvirahAt / 'na pacati caitro 'nedaM caitrasya' ityAdau nasamabhivyAhAre tirthasya kRtyAdeH prathamAntapadopasthApitacaitrAdA SaSTyarthasvatvasyedaMpadArtha AdhArAdheyabhAvabodhaupayikaprathamAntapadAdisamabhivyAhArarUpAkATAyAH sattvena tatra najA kRtyAdyabhAvabodhanasambhavAt / ___ evaJca yatra pratiyogyanuyoginorAdhArAdheyabhAvaH saptamI vinA'nupapannastatrA'nuyo. givAcakapadAt saptamyapekSyate / yathA 'bhUtale na ghaTa' ityAdau / taduktaM dIdhitikRtA'vastuto na pacati caitro nedaM maitrasyetyAdA vibhaktyarthakRtisambandhAderabhAvasya bodhane nA saptamI nApekSyate, apekSyate ca prAtipadikArthasyeti" iti / / ____ na ca 'caitro na pacati' ityAdau najAkhyAtArthabhAvanAbhAvabodhane, caitrau na pacatazcaitrA na pacantItyAdau dvivcnaadynuppttiH| bhavanmate bhAvanA'nvayini saMkhyAnvayaniyamena bhAvanAnvayinyabhAve dvitvAdyabhAvena dvivacanAdinA tasya bodhayitumazakyatvAt / vaiyAkaraNamate tu tatra dhAtvarthakriyAbhAvasyaiva nA bodhanena dvitvAdiviziSTacaitrakarttakakriyAbhAva iti bodhA'bhyupagamena tAdRzAnupapattyabhAvAditi vAcyam / __nasamabhivyAhAre bhAvanAbhAvAnvayini tiGarthasaGghayAnvaya iti vyutpattyantarAbhyupagamena dvivacanAdyupapatteH / tvanmante'pi yaccaitrakarttakaH pAko'prasiddhastatra catro na pacatIti prayogAnupapattyA kriyApratiyogikAbhAvasya najA prtyaayyitumshkytvaacc| na ca tatra najA bheda eva bodhyate / pratiyogitayA caitrAdiviziSTasya tasyA''khyA. tArthakarttavyevA'nvayAnna tAdRzaprayogAnupapattiriti vAcyam / tathA sati pratiyogitAsambandhAvacchinnadhAtvarthaprakArakabodhe asamastanapadajanyo'pasthitehetutvasyAtraiva vyabhicAreNa tvatsiddhAntavyAghAtAt / nasamabhivyAhAre AkhyAtArthabhAvanA'nvayyarthakatvavat tatsamabhivyAhAre bhAvanAnvayyarthakatvarUpasAmAnAdhikaraNyasya yuSmadAdau sattvAnna na tvaM pacasItyAdau madhyamAdipuruSAnupapattiH / ___ yadvA-nansamabhivyAhAre svabodhakartatvabodhakatvam , tatsamabhivyAhAre tu bhUtapUrvaM tadAdAya puruSopapattirityAhuH / __ idaM tvavadheyam-nasamabhivyAhAre pratiyogyanuyoginoryaH sambandho bhAsate tatsamabhivyAhAre tatsambandhAvacchinnatadabhAvastadanuyogini bhAsata iti vyutpatterna bhUtale parIkSA yogitAkatvasya samAnavibhaktikapratiyogyanuyogivAcakapadasamabhivyAhAravazAdU bhAnena nirvAhAt 'pratiyogyanuyogibhAvAnvayau tulyayogakSemau' iti niyamasya nasamabhivyAhAre pratiyogyanuyoginoryatsambandhAvacchinnAzrayatvaprakArakabodhaupayikAkAsA tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAdheyAbhAvAsyApi bhAnamityapyarthaH / na ca jale samavAyena nIlarUpannAsti' itizabdAnnIlarUpAzrayatAyAM samavAyasambandhAvacchinnatvasya pRthagbhAnAbhyupagamo bhavatA kAryyaH / sa ca na sambhavati / uktaniyamenaiva sambandhAva
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ narthnirnnyH| 321 vatvAnyonyAbhAvatvAdirUpeNa zakyastattadrUpeNa bodhAdityAdyanyatra vistrH||41|| iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre naarthanirNayaH // 7 // . darpaNaH na ghaTaH' ityAdAvanyonyAbhAvabodhastanniyAmakaM tvAdAvevoktam / parantu ghaTatvAdiviziSTopasthApakapadasamabhivyAhRtananAdipadasya ghaTatvAvacchinnapratiyogitAsambandhena ghaTaprakArakAbhAvazAbdatvasya, tathA nIlAdisAkAGkSaghaTAdyupasthApakapadasamabhivyAhRtanaJpadasya nIlaghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena nIlaghaTAdiprakArakazAbdabuddhitvasya ca kAryyatAvacchedakatvopagamAnna'nIlaghaTo na ghaTa' ityAdiprayogaprasaktiH, bhavati ca 'pIto ghaTo na nIlaghaTa' ityAdiprayogopapattirityAyanyato'vadhAya'mityAzayavAnAha*ityAdyanyatra vistara iti* // 41 // iti bhUSaNasAradarpaNe namarthanirUpaNam // 7 // parIkSA cchinnatvalAbhena samavAyeneti zabdAtpunastadAnasvIkAre paunaruktyAditi vAcyam / uktaniyamavazAdhana samavAyenetyAdipadasamabhivyAhAro nAsti; tatra tattatsambandhAva. cchinnatvaM pratiyogitAyAmeva bhAsate, yatra tu samavAyenetyAdisamabhivyAhArasta: trAbhAvAMze samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvasya prakAratayA bhAnamityaGgIkArAditi dik // 41 // iti zrIbhUSaNasAre nArthavivaraNam // 7 // 41 da0 pa0
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha nipaataarthnirnnyH| prAdayo dyotakAzcAdayo vAcakA iti neyAyikamatamayuktam / vaiSa. darpaNaH atha nipAtArthanirNayaH / prAsaGgikaM nipAtopasargArthanirUpaNamityAzayena mUlamavatArayati-*prAdayo dyotakA iti / dyotakatArUpazaktimanta ityarthaH / ata eva 'prajayati' ityAdau na prakarSAdyarthasya vizeSyateti bhAvaH / matAntare tu tAtparyyagrAhakatvaM dyotakatvaM vakSyati / tatra yenetyatra yacchabdo nottarArddhapaThitahetumAnaparAmarzakaH; kintu hetvantaraparAmarzako'pI parIkSA atha nipaataarthnirnnyH| zaktyarthanirUpaNaprasaGgAt dyotyArthamapi nirUpayati-*prAdaya ityAdinA* / *dyo. takA iti / na ca dyotakatAvyaJjanaiva, sA ca na naiyAyikasammateti kathametaditi vAcyam / tanmate dyotakatvena samabhivyAhRtagatA yA vRttistabodhakatvameva / tasya ca prajayatItyAdau prazabde'pi sambhavaH / dhAtoH prakarSaviziSTajape lakSaNAyAH svaakaaraat| prazabdastu tatra tAtparyagrAhakaH / anye tu prakarSaH prazabdArthastasya samabhivyAhRtadhAtvarthe prakAratayA bhAnam / nAmArthadhAtvarthayorbhedena nAnvayabodha iti niyamo nipAtAtiri. ktaviSayakaH / ata eva mImAMsakamate 'na kalaJjambhakSayet' iti vAkyAt kalAbhakSaNAbhAvaviSayaka kAryamiti bodhaH / tasmAdeva dhAtvarthe kalAbhakSaNe liGarthasya balavadaniSTAnanubandhitvasyAbhAvaviSayakabodho naiyAyikamate / nacopasargasya vAcakatve pratiSThata iti yatra prayogastatrApi sthitiprakarSapratyayaH syAditi vAcyam / dyotakatvavAdinAstrasthadhAturgativAcI 'dhAtUnAmanekArthatvAt / prazabdastadgatAditvasya dyotaka iti vAcyam / tadvanmayApi dhAtoH sthiteH prazabdAdgatAditvasya pratIteH svIkArAt / nipAtAnAmanekArthatayA prakarSavadAditve'pi zaktirityabhyupagamAt / AditvaJca-tadviSayakakRtidhvaMsAsamAnakAlikatvam / tAdRzAnupUrvyAH prakarSaviziSTagatinivRttiviSayakabodhajanane nirAkAGkatvamiti tUbhayamate'pi klpniiymityaahuH| tadapezalam / dhAtUnAmanekArtha. tvasya sarvasammatatvena dhAtubhya eva prajapati praNamatItyAdau prakarSaviziSTajapanatyoH pratItinirvAhe prazabdasya pRthakzaktikalpanasya gauravaparAhatatvAt / anekArthazabdAdekasyArthasyaiva pratIto tAtparya grAhakasyAvazyamapekSeti prazabdasya tAtparyagrAhakatayopayogAt / kiJca prazabdasya prakarSe zaktirityanucitam / dhAtuM vinA kevalAttasmAt prakarSapratIteranubhavaviruddhatvAt / zakyAbhAvena lakSaNApi na / etena prajapatipraNamatI. tyAdau prazabdasyaiva prakarSaviziSTajapanatyorlakSaNA ; dhAtustatra tAtparya grAhaka iti parAstam / pratyayAnAmprakRtyAnvitasvArthabodhakatayA prazabdalakSyArthe pratyayArthAnanvayaprasaGgAcca /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipAtArtha nirNayaH / ye bIjAbhAvAditi dhvanayannipAtAnAM dyotakatvaM samarthayatedyotakAH prAdayo yena nipAtAzcAdayastathA // upAsyete hariharau lakAro dRzyate yathA // 42 // 323 yena hetunA prAdayo dyotakAstenaiva hetunA cAdayo nipAtAstathA= dyotakA ityarthaH / ayambhAvaH - IzvaramanubhavatItyAdAvanubhavAdiH pratIyamAno na dhAtvarthaH / bhavatItyatrApyApatteH / nopasargArthaH / tathA satyaprakRtyarthatayA tatrAkhyAtArthAnamvayApatteH / pratyayAnAM prakRtyarthAnvita darpaNaH tyAha--*ayambhAva iti / *na dhAtvartha iti / na tatprayogA'ntargatadhAtu zakya ityarthaH / *Apatteriti / anubhavAdipratItyApatterityarthaH / *nopasargArtha iti / na taddhAtusamabhivyAhRtaprAdizakya ityarthaH / *ananvayApattariti / etaccAnubhavAdimAtrapratItimabhyupetya / vastutastathA svIkAre'kriyArthakatvena anubhavAderdhAtutvAnApateriti bodhyam / nanvanubhavArthakatve'pi tasya phalasthAnIyatvena tadanvayivyApArasAmAnyA'rthakAnvAparIkSA nacaivaM ghaTamAnayatItyAdau ghaTAdizabdasyaiva ghaTakarmatve lakSaNAsvIkAreNa ghaTakarmakAnayanAdipratItisambhave pratyayasyApi zaktivilopApattiriti vAcyam / karmatvaparyantasya prAtipadikArthatvasyAnayane bhedasambandhenAnvayo na syAt / nAmArthadhAtvarthayorbhedasambandhenAnvayabodhasyAvyutpannatvAt / nacaivaM ghaTakarmake lakSaNAstviti vAcyam / vyAkaraNe - "karmaNi dvitIyA" ityAdeH zaktigrAhakatva siddhAntavyA kopApatteH / na ca tathApi ghaTamAnayatItyAdau pratIyamAnaikatve ghaTAdipadasya svArthasambandhe lakSaNAstu dvitIyAyAH karmatvamAtre zaktirastviti vAcyam / klRptazaktikatvasyobhayatrAviziSTatvasya ghaTAdipadasya tatra lakSaNA dvitIyAyA vetyatra vinigamakAbhAvAt / tasmAdupasargANAM dyotakatvameva / upasargasaMjJA tu kriyAyoga eveti kriyAvAcakadhAtuprayoge tebhya eva dyotyArthaviziSTakriyAbodhaH / yatra na kriyAvAcakadhAtoH prayogastatra teSAmupasargatvAbhAvenAstu zaktatvam / ata eva nivizata ityatra dyotakasyApi nirmakSikamityatra dhvaMsavAcakatA; upakaraNamityatropasargasya dyotakatve'pyupakumbhamityatra samIpavAcakatve'vyayIbhAvaH saGgacchate / *cAdaya iti* / ghaTaH paTaicetyAdibhyaH parasamudito ghaTa ityAdyarthapratIteranubhavasiddhatayA'nvayavyatirekAbhyAM vAcakatvasya siddheH / vaiSamye prAdyapekSayA cAdiSu vaiSamye yathA prAdidyotyArthasya dhAtvarthe vizeSaNatA, tathAcAdidyotyArthasyApIti na vaiSamyam / tathA dyotakA ityanena dyotakatvasya samarthane'pi yeneti tRtIyA tasya nottarArdhopAttAnurodhenaiva cAdInAM dyotakatvamiti / kiJca yadapi tatra sAdhakamastItyAzayenAha-- *ayambhAva ityAdinA* 1 *na dhAtvarthaH-- naitatprayogaghaTakasya dhAtorarthaH /
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAresvArthabodhakatvavyutpatteH / anugacchatItyAdau-anubhavAdipratyayApatte. zca / na viziSTArthaH, gauravAt / tathAca dhAtoreva vidyamAnatvAdivAcakasyAstu lakSaNA, upasargastAtparyyagrAhaka ityastu / tathA ca tAtparyagrAhakatvameva dyotktvmiti| / tacca cAdiSvapi tulyam / caitramiva pazyatItyAdau sAdRzyaviziSTaM caitrapadaM lakSyam / ivazabdastAtparyagrAhaka ityasya suvctvaaditi| darpaNaH derna dhAtutvAnupapattirata Aha-*anugacchatItyAdAviti / atrAnoranubhavA'rthakatve tadanurodhena gamerapi vyApArasAmAnyA'rthakatAyA evA'bhyupeyatayA tathA pratItidurvArA syaadityrthH| vastutastu saMyogA'varuddhavyApAre'nvarthAnubhavasya bAdhenA'nvayAsambhavAnnA'noranubhavArthakatvasambhAvaneti bhAvaH / *gauravAditi / viziSTAnupUrvyAH zaktatAvacchedakatve gAravAdityarthaH / *tathAceti / dhAtUpasargaviziSTAnAM pratyekaM pratIyamAnAnubhavArthaprati. pAdakatvAsambhavAditi samuditArthaH / vidyamAnatvAdItyAdinotpattirgRhyate / lakSaNe. tyasyAnubhavAdirUpe'rthe iti zeSaH / lakSaNAkalpikAyAstAtparyyAnupapattestAptaryagrahA'dhInatayA tasya copsrgsmbhivyaahaaraadyaaytttvaadityrthH| nanvetAvatopasargasya tAtparyyagrAhakatvameva samAyAtaM, na dyotakatvamata Aha-*tathA. ceti // tAtparyyagrAhakatvamevetyevakAreNa dyotakatvasya vRttyantaravyavacchedaH / anubhavA. parIkSA *vyutpatteriti / idamupalakSaNam / yadyanubhava upasargArthastadA tasminnarthe bhvAderdhAtusaMjJAna syAt, kriyAvAcakatvAbhAvAditi / dUSaNAntaramAha-*anviti / etenaanubhvtiityaadaavnubhvH| phalantadanukUlavyApAro dhAtvartha ityapAstam / anugacchatItyatra gamergativAcakatayA gatesvavyApArarUpatayA'nubhavAjukUlavyApArasya bodhaapttiH| yadi tu 'grAmaM gacchati' ityatra gamadhAtoH saMyogAvacchinnavyApAre zaktastayA prakRte'pi sa eva dhAtvartho bhaviSyati, tatra cAnukUlatAsambandhenAnubhavavaiziSTyambAdhitamiti nAnubhavAnukUlavyApArapratyayApattiriti vibhAvyate, tadA'nanvayApattirdoSo bodhyaH / nanvIzvaramanubhavatItyatrAnubhU itiviziSTasya samudAyasya so'rtha iti cettatrApyAha*gauravAditi / viziSTAnupUrvyAH zaktatAvacchedakatve gaurvaadityrthH| evaM samudAyArthasya prakRtyarthatvAbhAvena pratyayArthAnanvayApattirityapi bodhyaa| evaJca yatsiddhantadAha-*tathA ceti / nanvetAvatopasargasya tAtparyagrAhakatvasiddhAvapi na dyotakatvasiddhirata Aha-*tathAca tAtparyeti / evakAreNAnyAgraha yasya na, tasya vyavacchedaH / nanUparyuktadyotakatvantadA prAdInAmapi kriyAyogAbhAvAdupasargasaMjJA na syAditiced ? na, kriyAyogasya yamya kriyAvizeSaNIbhUtArthatAtparyagrAhakatvarUpamevArtha iti yatra yasya phalasya dhAtvarthavyApAravizeSaNatayA pratItiryadupasargasamabhivyAhArAdhInAttatra taadRshaarthyojktvmaadaayaivopsrgsNjnyaaprvRtteH| *tat / niruktaM dyotakatvam / uktasya dyotakatvasyAGgIkAre yuktyantaramAha
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipaataarthnirnnyH| tatra svayaM yuktyantaramAha-*upAsyete hariharau iti* // . tatra hyupAsanAkimupasargArtho ? viziSTasya ? dhAtumAtrasya vA ? nAdyaH / tathA sati svArthaphalabhyadhikaraNavyApAravAcakatvarUpasakarmakatvasyAsdhAtorupAsanArUpaphalavAcakatvAbhAvAdanApattestataH kamaNi lakAro na syAt / na dvitIyo, gauravAt / tRtIye tvAgataM dyotakatvam / tAtparyyagrAhakatvalAbhAditi bhAvaH / dRzyate ityatra karmaNIti zeSaH // 42 // taJcAdiSvapi tulyamityAha tathAnyatra nipAte'pi lakAraH karmavAcakaH // vizeSaNAdyayogo'pi prAdivaccAdike samaH // 43 // anyatra -sAkSAtkriyate malakiyate, UrIkriyate ziva ityAdau / atrApi dhAtostattadarthaM karmaNi lakArasiddhyarthaM tattadarthavAcakatvaM vAcyamityupasargavat dyotktvmmiissaampiityrthH| yadyapi kRdhAtoH darpaNaH diphale dhAtostAtparyyagrAhakatvasyopasargasamabhivyAhArA'dhInatvAt "upasargAH kriyAyoge" (pA. sU0 1 / 4 / 59) ityatrApi kriyAvizeSaNIbhUtA'rthatAtparyyagrAhakatvameva "upasargAH kriyAyoge" ityanena vivakSitamiti bhAvaH / etattatvamagre vakSyate / *tatre. ti / dyotakatva ityarthaH / sakarmakatvasyetyanApatterityanenAnvitam // ____ nanu mA'stu sakarmakatvamata Aha-*tata iti / upopasRSTAsdhAtorityarthaH / tathAcopAsyate harirityAdiprayogAnupapattiriti bhAvaH / *tRtIye viti* / dhAtumAtrArtha iti kalpe tvityarthaH / Agatamiti karttaktAntam / upAdha'samabhivyAhAre vinA zaktiM gamdhAtostAdRzabodhAdarzanAttasyetarArthaparatAyAmupasargasya niyAmakatvalAbhAditi bhAvaH // 42 // *taccAdiSviti / tadU-dyotakatvam // *tattadartheti / tattadarthabodhakatvami parIkSA *svayamiti / atra upAsyeta ityatra sakarmakatvasyeti asyAnApatterityatrAnanvayaH / tRtIye dhAtumAtrArthakatvakalpe Agatamiti upazabdAsamabhivyAhAre dhAtumAtrasyAriktasya prayoge upAsanA na pratIyate iti tasyAm dhAtostAdRzArthaparatAyA tAtpayagrAhakatvamupanyasya kalpyamiti dyotakatvasiddhiriti bhAvaH // 42 // ____ tat-niruktanyotakatvam / nipAte'pIti / samabhivyAhRta iti zeSaH / dhAtostattadarthabodhakatvapakSe yatheSTasiddhistathAha-*anApIti / *amISAmcAdInAm / nanu bhUdhAturiva na kRdhAturakarmakaH ; kintu sakarmaka eva, kriyate kaTa iti darzanAt /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - sakarmakatvamastyeva, tathApyeSvartheSu sakarmakatA na syAt / anyathA vAyuvikurute, saindhavA vikurvvate ityatrApi syAditi bhAvaH / athopAsanA sAkSAtkArAdirnipAtArtho'stu, "sAkSAtpratyakSatulyayoH" iti kozasvarasAt / tadanukUlo vyApAra eva dhAtvartho'stu / svasvayuktanipAtAnyatarArthaphalavyadhikaraNatryApAravattvaM sakarmakatvamapi suvacamiti dRSTAntadASTantikAvayuktAviti nedaM sAdhakamiti ced ? na / nAmA'rthadhAtvarthayorbhedena sAkSAdanvayA'sambhavena nipAtArthadhAtvarthayoranvayasyaivAsambhavAt / anyathA taNDulaH pacatItyatrApi karmatayA taNDulAnAM dhAtvarthe'nvayApatteriti / 326 kiJca prAdInAM vAcakatve 'bhUyAn prakarSa:' 'kIdRzo nizcaya' itivad, bhUyAn praH kIdRzo nirityapi syAt / asmanmate prAderanarthakatvAnna tadanvaya ityato dyotakatA teSAM syAditi / sAdhakAntaramabhipretyAha--*vizeSaNeti // zobhanaH samuccayo draSTavya itivacchobha darpaNaH tyarthaH / *amISAmiti / cAdinipAtAnAmapItyarthaH / *astyeveti / ghaTaH kriyata ityAdau karmmaNi lakAradarzanAt kRJaH sakarmakatvAnupapattyA sAkSAtkAre lakSaNeti bhAvaH / *eSviti* / sAkSAtkArAdirUpArtheSvityarthaH / *anyatheti / kvacidarthAntaramAdAya kRJaH sakarmakasya sarvatra tattvAGgIkAre ityarthaH / I * vAyurvikuruta iti / vikArAnukUlavyApAravAcakasyA'pi sakarmakatApattyA "akarmakAcca" (pA0 sU0 1 / 3 / 35 ) iti vihitAtmanepadAnupapattiriti bhAvaH / 'upAsyate guruH' ityAdAvupAdyupasargANAmupAsanAdyarthavAcakatve'pi pUrvoktasakarmakatvAnupapatti pariharati -- idamiti / sakarmakatvA'nupapattirUpamityarthaH // *sAdhakam - dyotakatva - sAdhakam / vyutpattau nipAtAtiriktatva vizeSaNAnneyamApattirata Aha--* kiJceti* / *ityapi syaaditi| abhyuccayavAdo'yaM cAdyupasthApyasamuccayasya nityaM samuccayasAkAGkSatayA samuccayArtha kapadaprayogaM vinA cAdiprayogAsambhavAt / zabdazaktisvAbhAvyena nityaM dhAtuparatantropasargeH svArthasya dhAtvarthavizeSaNatayaiva bodhanena tadasamabhiparIkSA evaJca na karmArthakalakArAnupapattirata Aha-*yadyapIti / eSvartheSu - sAkSAtkArAdiSvartheSu / anyathA-yatra kutracitsakarmakatvadarzanena sarvatraiva sakarmakatve ityatrApi syAditi vikArAnukUlavyApAravAcakasyApi sakarmakatve sati vizabdasamabhivyAhAre'karmakadyotyAtmanepadam, sakarmakatvAnupapattirUpaM na syAditi bhAvaH / *sAdhakam * / dyotakatvasya sAdhakam / *sAkSAt vibhaktyarthamurarIkRtya / *anyathA * - nAmArthadhAtvarthayorbhedasambandhenAnvayasvIkAre / ityapi syaaditi| abhyupagamyavAdenaiSoktiH, na nipAtAsya nityatvam, na tantratayA kevalAnAntadarthe prayogAbhAvAta / * sAdhakAntaramiti /
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipAtArthanirNayaH / nazca draSTavya ityasyApattestulya samAdheyatvAditibhAvaH / api ca nipAtAnAM vAcakatve prAtipadikArthayorvinA SaSThayAdikaM bhedenAnvayAsambhavaH / anyathA 'rAjA puruSaH" ityasya rAjasambandhI puruSa ityarthApatterityabhipretyAha-AdIti // dhavakhadirayoH samuccaya itivad dhavasya ca khadirasya cetyeva syAditi bhAvaH // 43 // 327 nanu prAtipadikArthayorbhedenAnvayabodhe viruddhavibhaktijanyopasthitirheturiti kAryyakAraNabhAvo nipAtA'tiriktaviSaya eveti noktadoSa darpaNaH vyAhAre tatprayogasyApyasambhavAt / ata eva vakSyati tulyasamAdheyatvAditi // nanu nipAtAnAM vAcakatve "cAyeM dvandvaH" ( pA0 sU0 2 / 2 / 29 ) ityAdisUtrameva mAnam / prAdInAM vAcakatve tu mAnA'nupalambhAt dyotakataivociteti cedra ? tat kim "ISadduH suSu kRcchrAkRcchrArtheSu khal" ( pA0 sU0 3 | 3 | 126 ) ityAdisUtrAtmakaM mAnaM pANipihitamiti vibhAvaya / SaSTyAdikamityAdipadena tadarthavihitadvitIyAdiparigrahaH / abhedAtiriktasambandhAvacchinnaprAtipadikArthaprakAratA nirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdatvAvacchinnaM prati vizeSyatayA vibhaktijanyopasthiterhetutayA prakRte tadabhAvena bhedAnvayAsambhava ityarthaH / anyathA * -uktakAryakAraNabhAvAnabhyupagame / *Apateriti / bhedenAnvayabodhApatterityarthaH / *AdIti / bhedAnvayasaGgrAhakamAdipadamityarthaH // 43 // * bhedAnvayeti / prAtipadikArthayorabhedAnvaya iti pAThastu tAdRzAnvayabodhe vibhaktijanyopasthiterhetutvasya kenA'pyanabhyupagamAdaprakrAntatvAcca cintyaH / : * nipAtAti parIkSA nipAtAnAM dyotakatve ityAdiH / *tulyasamAdheyatvAditi / yadi prAdInAM nityasya svatantratayA kevalAnAM tadarthe vizeSaNAnAmanvaya iticed brUSe ! tadA cAdInAmapi nityasya svatantratvAttadarthe vizeSaNAntarAnvayo na sambhavatIti 'viSNumupAsata' ityatropAdyatheM karmAdyanvayAsambhavAttaSAmapi dyotakatvameva, yadi nipAtAnAM vAcakatve "cArthe dvandva : " iti sUtraM sAdhakamiti tavAbhimatam, tadA prAdInAmapi vAcakatAyAm " ISaduH suSu" iti sUtraM mAnamiti vibhAvayeti bhAvaH / *vinA SaSThyAdikamiti - Adipadena dvitIyAdeH parigrahaH / tathA cAbhedAtiriktasambandhAvacchinnaprAtipadikArthaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatA sambandhena zAbdabodhe vibhaktijanyopasthitivizeSyatAsambandhena kAraNamiti kAryakAraNabhAvasyAvazyaM vAcyatayA tadabhAvenAnvayAsambhavaH / *anyathA* / uktakAryakAraNabhAvAnabhyupagame / *Apatteriti / svatvasambandhena rAjapadArthaprakArakabodhasyApatterityarthaH / *AdItIti / tatratyamAdipadambhedasambandhenAnvayabodhasaGgrAhakamiti bhAvaH // 43 // *evetiiti*| uktakArya kAraNabhAvaghaTakakAryatAvacchedakazarIraviziSTaprAtipadike ni pAtAtiriktatvaM vizeSaNaM deyam / tathA ca AcAryasamuccayasya nipAtArthapAtena samayampadArthAntarasya bhedasambandhenAnvayabodhasya nAnupapattiriti bhAvaH / sadRkzabdaH samAnA
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre ityAzaGkayAha padArthaH sadRzA'nveti vibhAgena kadApi na // nipAtetarasaGkoce pramANaM kiM vibhAvaya // 44 // sadRzA-sadRzena, samAnAdhikaraNeneti yAvat / anveti, abhe. denetizeSaH / vibhAgena-asadRzena, asamAnAdhikaraNeneti yAvat / ayamartha:-samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhedAnvayavyutpattini darpaNaH riktati / tathAca samuccayAdyarthasya nipAtArthakatvena na tena sArka padArthAntarasya bhedAnvayAnupapattirityarthaH / sadRkzabdasya samAnA dRgitivyutpannasyopAdAne'nanvayApatyA prakRte tulye rUDhasya, "tamivemaM pazyanti janA" iti bhASye karttakarmavyutpannasya vaa| tasya grahaNamityabhipretya vyAcaSTe-*sadRzeneti / tulyenetyarthaH / nanu viruddhavibhaktikasyApi nAmatvAdinA tulyatvAt tenAbhedenAnvayApattirata Aha-*samAnAdhikaraNeneti / tathAca samAnavibhaktikapadopasthApyatvena sAdRzyasya vivakSaNAnoktadoSa iti bhAvaH / evaJca mUle'nvetItyanantaramabhedenetIti zeSaH / stokampacatItyAdau vibhinna vibhaktikapadopasthApyatvasadRzenApyabhedAnvayAdAha-*asamAnAdhi krnneneti| vishessvaackpdprkRtikvibhktiviruddhaarthkvibhktiprkRtyupsthaapyenetyrthH| nanu vAcakatAvAdinoktavyutpattanipAtAtiriktatvena saGkocanIyatayetyuktyaivAkSepadhrauvye mUle samAnAdhikaraNetyAdivyutpattikathane'rthAntaramata Aha-*ayamartha iti / sa cetthaM "vibhAgena kadAcana" ityanena vyadhikaraNayorabhedAnvayaM vyavacchindatA nAmAthoMbhedenA'nanvaya iti vyutpattireva prAdhAnyena pradarzyate, natu samAnAdhikaraNayoritivyutpattyantaraM tthaa| kintu dRSTAntavidheyatayA tadupanyasanamiti noktadoSaH / tathAca pradhAnIbhUtavyutpattAveva nipAtetarasaGkocotkIrtanamiti sarva sustham / parIkSA dRgityarthako yadyapi sambhavati tadupAdAne'nvayAnupapattiriti bhAvaH / sadRkzabdaH samA. nA dRgityarthako yadyapi sambhavati ; tathApi tadupAdAne'nvayAnupapattiriti tulyarUpe'rthe rUpasya tasya grahaNamityabhipretyAha-*sadRzeneti / *samAnAdhikaraNeneti samAnavibhaktikapadopasthApyatvena sAdRzyaM vivakSitamiti bhAvaH / nanu mRdu pacatItyAdau viruddha vibhaktikapadArthe'pyabhedAnvayo bhavatItyasadRzenetyanupannamata aah-*asmaaneti| nanu pUrvoktakAryatAvacchedakaghaTake nipAtAtiriktatvaM vizeSaNaM mayA dIyate ityanena vAcakatvavAdina AkSepasiddhau padArtha ityAdikathanamayuktampUrvAkSepAparihArAdata Aha*ayamartha ityAdiH / ayambhAvaH-vibhAgenetyanena vyadhikaraNayorabhedAnvayavyavache. dena nAmArthayobhedena nAnvaya ityeva pradarzyate natu samAnAdhikaraNayoriti vyutpatyantaraM svIkAryamiti / naca vyutpatyanantaraM na svIkAryamityanupapannaM vyutpattivicArasyA. prakRtatvAditi cedU ? na / pUrvoktAdipadena kroDIkArAt /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipaataarthnirnnyH| 329 pAtAtiriktaviSayeti kalpane mAnAbhAvo gauravaJca / asmAkaM nipAtAnAM dyotakatvAdanvaya eva nAstIti nAyaM doSaH / ata eva 'ghaTo nAsti' ityAdau ghaTapadaM tatpratiyogike laakssnnikmitinaiyaayikaaH||44|| darpaNaH nanu nAmA'rthayorabhedAnvayabodhe samAnavibhaktikapadajanyopasthitihetutAyAM padAMze nipAtA'tiriktatvaM nivezanIyamiti noktadoSa ityavataraNaM tu sadhIcInam / naca tAhazavyutpatteraprakrAntatvAt kathametaditi vAcyam / mUloktAdipadenaiva SaSThayAdikamantareNa bhedenA'nvayAsambhavaM pratipAdayatA samAnavibhaktitvena dhavazcetyAdAvabhedAnvayApAdanasyA'pi kukSIkRtatvAttadeva ca sAmAnAdhikaraNyaM vyutpattau niviSTamiti yathAzrutamUlasaGgamanAditi / nanu tadanvayAnupapattireva mAnamata Aha-*gauravaJceti / nanu tavA'pIdaM dUSaNaM samAnamata Aha-asmAkamiti / dyotakatAvAdinAmityarthaH / *dyotakatvAditi / cAdInAM samabhivyAhatapadasamaccitatattadartharUpalakSyArthe tAtparyyagrAhakatvAdityarthaH / *nAstIti / samuccayAdestannirUpakatvAdezca samabhivyAhRtapadenaiva lAbhAttasya pRthagu-. pasthityabhAvenA'nvayasyaivAbhAvenoktasthalasya tAdRzavyutpattyaviSayatvAditi bhAvaH / *ata eveti* / vyutpattau nipAtAtiriktatvavizeSaNapravezAdevetyarthaH / *pratiyogike lAkSaNikamiti* / vyutpattestaddhaTitatve tu tatra lakSaNAnusaraNaM vyarthameva syAditi bhaavH| __ naiyAyikAstu najo vAcakatayA bhASyasammatatvAd , ghaTo na paTazcaitro na pacati ityAdau naarthAbhAvasya vizeSaNatayA ghaTacatrAdiSvanvayA'nurodhAduktavyutpattI vyabhicAravAraNAya nipAtA'tiriktatvavizeSaNamAvazyakam / evaJca ghaTazca paTazcetyAdau vibhaktijanyopasthitiM vinA'pi cA'rthasya ghaTAdiSvanvayaH sulbhH| ___ na ca ghaTo netyatra ghaTasya nAmArthatvAdvibhaktijanyopasthiti vinA pratiyogitAsaMsargakanArthavizeSyakabodhAnupapattirduSpariharaiveti vAcyam / etadriyaiva ghaTAdipadAnAM parIkSA nanu nipAtArthe'nvayAnupapattireva mAnambhaviSyatItyata Aha-*gauravamiti* *ata eva* / uktavyutpattau nipAtAtiriktatvavizeSaNasyApravezAdeva / *naiyAyikA iti / prAJca iti shessH| vastutastu 'ghaTo na paTaH, 'caitro na pacati, caitrasya maitraH, ityAdibhyo bhedasambandhAvacchinnanAmArthayoranvayabodho dRzyata eva / Adhe-anvayitAvacchekadharmAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena nAmArthaprakArakabhedavizeSyakAnvayabodhaH / dvitIye-AkhyAtArthAbhAvasya caitrapadArthe AzrayatAsambandhenAnvayabodhaH, tRtIye ivArthasAdRzye nirUpitatvasambandhena caitrapadArthasyAnvaya iti nipAtAtiriktatvavizeSaNamukavyutpattau navyanaiyAyikairnivezitameva / nacaivaM gauravam / uktavyutpattau nipAtAtiriktatvavizeSaNasya svAzrayeNa dAne hi tthaa| vastutastu-bhedasambandhAMvachinnanAmArthaniSThaviSayatAnirUpitaviSayatAsambandhena zAbdabuddhiM prati vibhaktijanyopasthitiH kAraNamiti kaarykaarnnbhaavH| tatra kArya 42 60 pa0
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - api ca nipAtAnAM vAcakatve kAvyAdAvanvayo na syAditi sA dhakAntaramAha - 330 zarairutrairivodIcyAnuddhariSyan rasAniva // ityAdAvanvayo na syAt supAJca zravaNaM tataH // 45 // atrotrasadRzaiH zaraiH rasasa dRzAnudIcyAnuddhariSyannityarthaH / ayaJcostrAdizabdAnAM tatsadRzaparatve ivazabdasya dyotakatve satyeva saGgacchate / anyathA pratyayAnaM prakRtyarthA'nvitasvArthabodhakatvavyutpattivirodhaH / tathAhi-- unairiti karaNe tRtIyA / na cosro'tra karaNam / ivAsazasya karaNatve'pi tasya karaNatvaM nAnena bodhayituM zakyam / maprakRtyarthatvAt / ivazabdasya cA'sattvArthakatayA taduttaraM tRtIyAyA darpaNa: tatpratiyogike lakSaNAbhyupagamAt nipAtAtiriktanAmArthayoH sAkSAdbhedenA'nvayo'nyutpanna ityatra dvivacanasvArasyena nipAtAtiriktanAmArthaniSTha bhedasambandhAvacchinnaprakAtAnirUpita nipAtArthA'vRttivizeSyatAsambandhena bodhe, vizeSyatAsambandhena vibhaktijanyopasthiterhetutvakalpanAdvA sAmaJjasyAdityAhuH // 44 // uktavyutpatternipAtAtiriktaviSayatvena pUrvoktadoSaparihAre'pi sthalAntare tanmate' 'nvayAnupapattirdurvA raivetyAzayena mUlamavatArayati -- api ceti / *ityarthaM iti / ityanvayabodhaH sarvasammata ityarthaH / ayaJceti / uktArthAnvayazcetyarthaH / * anyatheti / nipAtAnAM vAcakatvAbhyupaga ityarthaH / vyutpattivirodhaM vyaktIkaroti* tatra* / udIcoddhAraNe / *tathAhItyAdi / nanvivazabdottaraluptatRtIyArthakaraNa evevArthAnvayaH sulabho ata Aha-*ivazabdasyeti* | *asattvArthakatayeti* / liGgAdyananvayyarthakatayetyarthaH / nipAtatvAditi yAvat / parIkSA tAvacchedakasambandhaghaTakanAmArthaniSThaviSayatAyAnnipAtArthAvRttitvadAnena sAmaJjasyamiti gauravAbhAvAt // 44 // yuktyantareNa nipAtAnAM dyotakatvaM samarthayate -*apiceti / * ityAdAvanvaya iti / AdinA putramiva ziSyampAThayatItyAdeH saGgrahaH / *anyathA - usrAdizabdAnAmukhAdisadRze lakSaNAyA asvIkAre / *tasya* = sadRzyasya / *anena* = usrapadotaraTAppratyayena / *aprakRtyarthatvAditi / 'pratyayAnAm' iti vyutpatterjAgarUkatvAditi zeSaH / nanvivazabdottara tRtIyapadopasthApitakaraNatve sadRzasyAnvayo'stvityata Aha - * ivazabdasyeti / *tRtIyAyA asambhavAt * - karaNatvArthakatRtIyAyA asambhavAdityarthaH / kriyA na yujyate liGga kriyAnAdhArakArakaiH / asatvarUpatA tasyA iyamevAvadhAryatAm //
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipAtArthanirNayaH / asambhavAt / sambhave vA zravaNaprasaGgAt / usrapadottaratRtIyAnanvayaprasaGgAccetyAha-*supAM ceti // supAM zravaNaJcetyarthaH / cakArAdusrapadottara tRtIyAnanvayaH samuccIyate // ityAdAvityAdipadAd, "vAgarthAviva sampRktau" "pArvvatIparamezvarau vande" ityatra vAgarthayorvadikarmatvAbhAvAttaduttaradvitIyAyA ananvayaH / ivArthasya karmatvAnvayabodhakAsambhavazca saMgRhyate / yadi ca vizeSaNavibhaktirabhedArthA, sAdhutvamAtrArthA vA tadApi ivazabdasya vAcakatve'nanvaya eva / usrasadRzazarANAM samAnAdhikarapadopasthApyatayA bhedenAnvayAyogAt / bAdhAdabhedenApi saH / na darpaNaH evaJca kArakAnanvayitAvacchedakarUpeNopa sthite'rthe kArakAnvayAsambhavena tadarthakatRtIyAyA asambhavAditi bhAvaH / *sambhave veti / vAkAro'nAsthAyAm / avyaye vazabdasya kvApyadRSTatvAttadabhyupagame tu tato vibhaktestacchravaNasya ca durnivAryyataiva syAditi dUSaNAntaramAha *ustrapadottareti / ananvayaprasaGga iti / vAcakatAvAdimata iti zeSaH / idamupalakSaNaM tRtIyA'nupapatteH / usrasyevArthasadRzAnvaye uddharaNakaraNatvasya tatrAbhAvAt / asmanmate tu usrasadRzarUpotrArthasya karaNatvAnna tadanupapattiriti bhAvaH / taduttaraM subvyatiriktapratyayazravaNatvApAdyatvAsambhavena samucyeyAsambhavamAzaGkaya cakArasyAnyatrAprakarSa ityAha-* supAM zravaNaJceti / cakArasamuccayaM drshyti-*utrpdottrtRtiiyeti| tRtIyAyAstadarthasya ananvayameva spaSTayati-usrasadRzetyAdi / tattatpadA - rthaanaamityrthH| *bhedenAnvayeti / samAnAdhikaraNanAmArthayorityuktavyutpatteriti bhAvaH / nanu tarhyabhedAnvayastatra syAdata Aha-bAdhAditi / sAdRzyasya bhedaghaTitaparIkSA *zravaNA iti haryukteriti / *sambhave veti / atra vAzabdo'nAsthAyAm / ivArthasya kArakatvavyApyadharmavatvenopasthiteH / kenApyabhyupagamasyAkRtatvAt / prasaGgAditi / "cAdayo'satve" itisUtreNa nipAtasaMjJAyA asatva eva vidhAnena tasya sUtrasyApravRttau nipAtatvAbhAvAdavyayatvasyApyabhAvena tRtIyAyAH zravaNaprasaGga ityarthaH / *ananvayaprasaGgAditi / ivazabdasya vAcakatAvAdimate sAdRzya evotrasya nirUpitatvasambandhenAnvayena tRtIyAyA anvayaprasaGgAdityarthaH / idaM tRtIyAyAH satvamabhipretya / vastutastu -- uktarItyoddhAraNAnanvayena tRtIyAyAH zravaNarUpotpattireva na syAt / tRtIyApadaM tRtIyArthakam / usrapadArthasya svAtantryeNa kriyAnvayapakSa evorupadottarastRtIyA karaNatvArthiketi vaktuM zakyam / yadi tu vizeSaNavAcakapadottaravibhakteH sAdhutvamAtrArthatvamabhedo vA tasyA arthaH, tadA kathametadityAzaGkAyAmAha -*yadi ceti / ukhasadRzazarANAmiti vAcakatvavAdimate ivArthaH sadRzaH zara eva sannidhAnAdityabhipretyaivamuktam / *bhedeneti / ivArthe sAdRzye usrapadArthasya nirUpitatvasambandhenAnvayAsambhava ityarthaH / samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhedenaivAnvayasya vyutpattisiddhatvAdityAzayaH / yadi tvabhedenaivAnvayaM brUSe tadApyAha -* bAdhAditiH / ivapadArthatAvacchedake sAdRzyeti nirUpitatva sambandhi 331
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArai hi usrAbhinnasadRzAbhinnaH sara ityartho draSTavyaH // 45 // nanu tvanmate abrAhmaNa ityAdau tatpuruSalakSaNAvyAptyApattiH pUrvapadasyAnarthakatvenaivottarapadArtha prAdhAnyAbhAvAt / upasargasyArthavattvAbhAvena prAtipadikatvAbhAvAdvibhaktizca tato na syAdityata AhanaJ samAse cAparasya dyotyaM pratyeva mukhyatA // dyotyamevArthamAdAya jAyante nAmataH supaH // 46 // naJsamAsAdau yottarapadArthapradhAnatA sA dyotyamarthamAdAyaiva / tamevArthamAdAyArthavattvAt prAtipadikatvamityarthaH / vastutastu "avyayAdA supaH" ( pA0 sU0 2 / 4 / 82 ) itijJa ( pa darpaNaH tvAditi bhAvaH / atredambodhyam-vAcakatAvAdinA ivAdinA sAdRzyAdibodhane paryudAsa javAnuyogipratiyogivAcakapadayoH samAnavibhaktikatvasya niyamakatAyA abhyupagamena prakRta ustranirUpitasAdRzyAzrayazarakaraNakoddharaNabodhaH sUpapAdaH, bhedAbhedayovikalpasyopanyAsastu sArakAroktazcintya eveti // 45 // 1 *uttarapadArtha prAdhAnyAbhAvAditi / prAdhAnyasyAnyanirUpitatvaniyamAditi bhAvaH / *dyotyArthamiti / dyotakatAvRttyupasthApitArthamityarthaH / *tameveti / dyotyame - vetyarthaH / *arthavattvAditi / ayambhAvaH - dyotakatAyA api vRttitvena tayA'rthavattvasya dyotake'pyakSatatvAnna tannibandhanaprAtipadikasaMjJAnupapattiH / na hi zaktilakSaNAnyataradevArthopasthApakamiti vacanamastIti / nanu zabdAdupasthitasAmAnyasya vizeSe paryyavasthApakatvaM dyotakatvam, na tu tadupa sthApakatvameveti na tadAdAyArthavattvasambhavo'ta Aha-vastutastviti / jJApakA parIkSA tatpadArthAnvayo na svIkriyate tadA sadRza evAbhedenAnvayo vAcyaH, sa ca bAdhita ityAha / tadevaspaSTayati-na khAbhinneti // 45 // *tvanmate* / dyotakatAvAdinastava mate / "abrAhmaNa" ityatra brAhmaNapadasyaivAropitabrAhmaNArthakatayAnyapadArthanirUpita vizeSyatAyA usrAbhAvena tAdRzavyavahArAsambhava iti bhAvaH / dUSaNAntaramAha-upasargeti / *dyotyatvampretyeveti / pUrvapadadyotyArthampratyevetyarthaH / *prAtipadikatvamiti upasargANAmiti zeSaH / dyotakatAvyaJjanaiH sApi vRttiriti prAguktamiti vRttyupasthApyatvaM tasya syAdeveti bhAvaH / vyaJjanAyA vRtyantarasatvAdabhyupagame'pyAha-vastutastviti / dyotakatvavAde - upasargANAmanarthakatve'pi luko dhvaMsasya pratiyogipUrvakatvena pratiyogyanyathA'nupapatyA tatkAraNatAvacchedakasya prAtipadikatvasyAnumAnambhaviSyatItibhAvaH / nipAtA:prAtipadikatvavantaH, subutpattitvena zAstrAzritatvAt / pUrvAdizabdavaditi nyAyaprayogo'tra draSTavyaH / nanu svarAdyavyayAnAM satvArthakatayA tebhya utpannasupo lugvidhAyakatvena sUtraM sArtha
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipaataarthnirnnyH| kAt subutpattiH / "nipAtasyAnarthakasya" itivArtikAdvA prAtipadikaMtvam / "kRttaddhitasamAsAzca" (pA0 sU0 1 / 2 / 46) ityanuktasamucayArthakacakAreNa nipAtAnAM saMgraha iti vA bodhyam / tasmAd yuktaM nipAtAnAM dyotakatvam / uktAzcAkRtyadhikaraNavAttike catuvidhe pade cAtra dvividhsyaarthnirnnyH| kriyate saMzayotpatte!pasargenipAtayoH // tayorAbhidhAne hi vyApAro naiva vidyate / tadarthadyotako tau tu vAcakaH sa vicAryate // iti // darpaNaH . . . diti / dyotakatAvAde teSAmanarthakatvAdeva subabhAve lugvidhAnamarthakaM saduktArthe jJApakamiti bhaavH| .. ___ nanu svarAdInAM sattvavacanAnAmapi sattvAttadvihitasublugvidhAne caritArthasya tasya na jJApakatvamata Aha-nipAtasyeti / tadvArtikapratyAkhyAnetvAha*kRttaddhiteti* / *saGgraha iti / anarthakasyA'pi nipAtasya prAtipadikatvamityarthaH / upasaMharati-*tasmAditi / etatkalpe mImAMsakasammatimAha-*uktaJceti / *caturvidha iti / nAmAkhyAtopasarganipAtabhedena catuHprakAra ityarthaH / *pade*-- suptiGantarUpe / dvividhasya* / nAmAkhyAtasvarUpasya / arthanirUpaNe hetumaah--*sNshyotptteriti| ___ nAmArtho jAtiH, kiMvA vyaktiH, dhAtvartho vyApAra, uta phalaM, kiM vobhayamiti sandehe tannirUpaNasyaucityAyAtatvAditi bhAvaH / *tayoH*-nipAtopasargayoH / *vyApAraH*-zaktilakSaNAnyatararUpaH / *tau*-upasarganipAtau / yadarthadyotako* / yadarthaviSayakatAtparyagrahajanako / *sa:*-nAmAkhyAtAtmakaH zabdaH / tasya ca tikRttaddhitaghaTitatvAttadartho'pi vicAryyata ityrthH| yadyapi svAdyantatvanibandhanaM nAmatvamupasarganipAtayorapIti tayoH pArthakyena ni:zo'nucitaH, tathApi liGgasaGkhyAniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAzAlyarthakatvarUpapA. ribhASikanAmatvamAdAya tathoktam / upasargANAM nipAtatve'pi tadupAdAnaM tu brAhmaNavasiSThanyAyeneti bodhyam / parIkSA kamata Aha-nipAtasyeti / upasaMharati-*tasmAditi / svIyasiddhAnte'nyasammatimAha-*uktaM ceti / *cturvidhe*-naamaakhyaatopsrgnipaatruupe| subantannAmaH, tiGantamAkhyAtam / *naiva vidyata iti / shktilkssnnyonevvRttitvmitybhimaanenedm / *tau*-upsrgnipaatau| *dhAtupadam / dhAtvarthaityatropAttadhAtuparam // 46 // . nanu prAguktAkRtyadhikaraNavArttike upasarganipAtayoH pRthagupAdAnaM vyartham / teSAmapi suvacatvena nAmapadenaiva saGgrahAditi ced ? na / liGgAdyanvayyarthapratipAdake hi nAmeti paribhASAmAdAya pRthagupAdAnAt upasargANAnnipAtatve'pi pRthagupAdAnaM gobalIvardanyA. yena / padAntarasya candra iva mukhamityAdike candrAdipadasya dyotakatApakSaM samarthya pakSA
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAreupasargeNa dhAtvartho balAdanyaH pratIyate / prahArAhArasaMhAravihAraparihAravaditi // atropasargapadaM nipAtopalakSaNam / dhAtupadaM padAntarasyeti bodhym||46|| nanvanvayavyatirekAbhyAM nipAtAnAM tattadarthavAcakatvameva yuktam / bodhakatArUpazaktarabAdhAt / kiJcoktarItyA pacatItyAdau dhAtoreva darpaNaH nanu 'upasargeNa dhAtvartha' ityatra nipAtatvavyApyopasargatvena prAdInAmupAdAnAt kathaM saccAdInAM dyotakatve upaSTambhakamata Aha-*upasargapadamiti* / *padAntareti / candra iva mukhamityAdAvarthavattvena candrAdInAmupalakSakamityarthaH / evaJca na tadbalAnnipAtAnAM vAcakatvamiti bhramitavyamiti bhAvaH // 46 // idAnI vAcakatApakSa pariSkaroti-nanviti / *anvayavyatirakAbhyAmiti / candra iva mukhamityAdAvivAdinipAtasattve sAdRzyAdyarthapratItestadasattve tadapratItezca nipAtAnAM ghaTAdipadavadvAcakatvameva yuktamityarthaH / nanvicchAdirUpazakterabhAvAt kathaM teSAM vAcakatvamata Aha-*bodhakatArUpeti / tathAca tadarthabodhakatvameva tadvAcakatva. miti teSAmapi ghaTAdipadavadvAcakatvamevetyarthaH / nanvanvayavyatirekayostadarthatAtparyyagrahe upayogasya prAgabhihitatvAnna tayorvAca. katAprayojakatvamata Aha-*kiJceti / *uktarItyeti / ananyalabhyasyaiva zabdArthatayA prajayatItyAdau prakRSTajayasya lakSaNayA jidhAtorevopasthitau na prAdInAM prakarSA parIkSA ntara samarthayate-*nanvAnvayavyatirekAbhyAmityAdinA* / svAdizabdasamabhivyAhAre teSAmarthAzcandra iva mukhamityAdau pratipatteH, tadabhAve tu netyevaM rUpAnvayavyatirekAbhyAmityarthaH / nipAtA:-vAcakAH, svasamabhivyAhAraprayojyArthapratItikatvAt / ghaTAdizabdavat / atra pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena sAdhyasiddhe uddezyatvAnna bhAgAsiddhiranarthakanipAtAntabhAveNeti bodhyam / nanvicchArUpA zaktireSyatItyatra pramANAbhAvAkathaM vAcakatvamata Aha-*bodhakateti / nanvanvayavyatireko tAtparyagrAhakatvasAdhakA. vevAstAm, tamAha-*kiJcokteti / *uktarItyA / prajapatItyAdau jidhAtoriva prakarSaviziSTajapAdibodhakatvamastu, prAdInAM tattadarthatAtparyagrAhakatayopayoga ityuktarItyA / yadi tvanvayamatirekAttika vAcakatvambhavatsammataM syAttadA nipAtAnAmapi vAcakatvamupeyamiti bhaavH| kecittu-na tiDAmuktarItyA vAcakatvAbhAvApattibhiyA nipAtAnAmapyanvayavya. tirekAbhyAM vAcakatvasya svIkaraNamucitam / tiGAMvAcakatvAbhAve iSTApatteH / dhAtUnAmeva vAcakatvamata eva 'paJcakaM dhAtvartha' iti pravAdo'pyupapadyate / ata eva yatra tiGAnna zravaNam "ajarghAH 'acakAt' ityAdau tatra kAdyarthapratItirapyupapannA bhavati / luptavibhaktismaraNAbodha iti tu mataM "pratyayalopa" iti sUtrasya pratyayanimittakakAryamAtraphalakatvaM vadatA bhASyakRtA tiraskRtam / ata eva kAdyarthAnAM vizeSaNatvaM dhAtva. rthasya vizeSyatvamiti saGgacchate / pratyayasya yatra taddhitAntAdau vAcakatA tatra pratya.
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipaataarthnirnnyH| 335 kartRviziSTabhAvanAyAM lakSaNAstu, tAtparyyagrAhakatvamAtraM tiGAdeH syAdityaruceH pakSAntaramAhanipAtAnAM vAcakatvamanvayavyatirekayoH // darpaNaH dyarthakatvaM, teSAM taatpryygraahktyaivopyogaadityuktriityetyrthH| tikAdeH syAditi / tatrAnvayavyatirekAbhyAM kAdivAcakatvAvadhAraNe tu prAdInAmapi vAcakatvAvatiriti bhaavH| paretu 'ajarghAH, acakAt' ityAdau dhAtumAtrAt kAdibodhena tiGAM dyotakatve issttevaapttiH| ___ naca tatra luptavibhaktismaraNAd bodhaH / lopamajAnato'pi bodhAt pratyayalakSaNasya lopaphalatvaM vadatA bhASyakRtA luptavibhaktismaraNAdU bodhasyAnabhyupagamAcca / yatra pratyayasya vAcakatA tatraiva "prakRtipratyayArthayoH" iti niyamAvakAzo yathA 'pAcaka' ityAdikRdante / "laH karmaNi" (pAsU0 3 / 4 / 69) ityAdA karmakarttaviSayAddhAtoritya rthAnna tadvirodhaH / "bhAve" ityasya sarvestathaiva vyAkhyAnAt / / __naca sarvatraiva dhAto vanAviSayatvAttatraiva lakAraH syAditi zaDUyam / bhAvaviSayAdityasya kevalakriyAmAtrabodhakAdityarthenAdoSAt / ata eva "bhAvakarmaNo" (pA0 sU0 1 / 3 / 13 ) "zeSAtkartari parasmaipadam" (pA0 sU0 1 / 3 / 09 ) "dvayekayoH" (pA0 sU0 1 / 4 / 22 ) ityAdInAM niyama iti bhASyakRduktisaGgatiH / teSAmanirdiSTArthatvena "anirdiSTArthAH svArthe bhavanti" iti nyAyena sarvatra siddhtvaadityaahuH| taccintyam-vyatise ityAdau dhAtuM vinApi kartabodhenAdyayuktaH zaithilyAt / tulyayuktyA supAmapi dyotakatApatte todvivanacAdyanupapattezca pratyayalakSaNasya lopaphalatve'pi lupsavibhaktismaraNajanyabodhasya phalatvAbhyupagame bAdhakAbhAvAcca / svottarativAcyaka digatadvitvAropeNa dvivacanAdiriti svokavirodhAcca / / parIkSA yArthasya vizeSyatAyA darzanAcca / na caivaM "laH karmaNi" ityAdisUtrasvArasyabhaGgA patteriti vAcyam / "kartari"ityAdisaptamyA viSayatvArthakatvakartRkarmaviSayAt / bhuvidhAtoriti tatrArtha ityadoSAt / ata eva "bhAve" ityanena sArUpyamapi / naca yatra kartRkarmaNoH pratItistatrApi dhAto vanAviSayakatayA tatrApi bhAve lakAravidhiH syAditi vAcyam / sakarmakebhyaH karmaNIti vizeSAnuvAde naitebhyo bhAve lakArAnabhyupagamAt / paJcakasya dhAtvarthatvAdeva "bhAvakarmaNoH" "zeSAtkartari parasmaipadam" "dvayekayodvivacanaikavacane" ityasya ca niyamArthatvaM bhASyakRduktaM sAdhu saGgacchata iti vadanti / tanna / yatra dhAtoragre zravaNaM pratyayamAtrasyaiva, zravaNaM vyatisa ityatra yathA tatrApi kA. dyarthapratItiranubhavasiddhA, sA yadi dhAtusmaraNeneti bravISi, tadA yatra pratyayasya lopo dhAtumAtrasya zravaNAttatra luptavibhaktismaraNena kartAdyarthapratItirityapi svIkAryam / tulyayogakSematvAditirItyA dhAtuprakRtikatiDAvAcakatAyAH siddhH| __ ata eva svottaratiDvAcyakartAdyartha dvitvAdhAropeNa dvivacanAdIti bhavadIyo. kirapi snggcchte| nacaivaM karnAdyarthe yateH prayatna iva prAdhAnyApattiriti vAcyam / "praka
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - yuktaM vA na tu tadyuktaM pareSAM matameva naH // 47 // evaJca dhAtvarthaprAtipadikArthayorbhedenAnvayabodho na vyutpanna iti nipAtAtiriktaviSayaH / samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhedAnvaya ityapi tathetyagatyA kalpanIyamiti bhAvaH / na tviti / naiyAyikoktaM prAdicAdyorvaiSamyamityarthaH / 336 1 yattu sarveSAM nipAtAnAM vAcakatve'rthavatsUtreNaiva teSAM prAtipadikatvasambhavAd, "nipAtasyAnarthakasya" itividhivaiyarthyam / sarveSAM dyotakatve "cAnarthakasya " iti vyartham / tathAca kecid dyotakAH, kecidvAcakA ityabhyupeyamiti / tanna / evaM hi cAdayo dyotakAH prAdayo vAcakA iti vaiparItyA vAraNAt / sarvvathAnarthakAnAM pAdapUra darpaNa: bhavaduktarItyaiva karttRviziSTabhAvanAvAcakAt karmaviziSTabhAvanAvAcakAt kevalabhAvanAvAcakAcca dhAtorlakArA bhavantItyarthe, "laH karmaNi" ityarthaparyavasAnena, 'anidiSTArthI' iti nyAyenA'pi tattatkArakAdiviziSTabhAvanA'rthakAnAM tiGAM sarvatra siddhayasambhavena niyamasyAnyathaiva saGgamanIyatvAdityanyatra vistaraH / nanu nipAtAnAM vAcakatve 'ghaTo na paTa' ityAdau ghaTAdeH pratiyogitayA naJarthAbhAve tasya cAzrayatayA ghaTAdAvanvayo'nupapannaH / bhedasambandhena prAtipadikArthaprakAraka bodhe vizeSyatayA pratyayajanyopasthitetutAyAM "nAmA'rthayorbhedenA'nvaya" iti vyutpattisiddhatvAt evaM "samAnAdhikaraNanAmArthayoH" iti vyutpatterabhedenAnvayApattizcetyata aah--*evnyceti*| *vidhivaiyarthyamiti / tAdRzavArtikena prAtipadikasaMjJA vidhAnavaiyarthyamityarthaH / * anarthakasyeti / *vyarthamiti / vyabhicArAbhAvena tasya vizeSaNa parIkSA tipratyayau"itiniyamasyautsargikatayA svIkArAt / "bhAvapradhAnamAkhyAtam, satvapradhAnAni nAmAni iti / tuSyatu bhavAMzca / api ca ' praviza' 'piNDIm' ityatra yathA pravizetyasya zrUyamANasya gRhaM pravizetyarthe zaktistathA'jarghAH ; acakAdityAdau pratya lopespi zrUyamANasya zaktirastu vAkyaikadezanyAyAt / yathA tatra pravizetyatra sabhAyAM pravizetyatha zaktisvIkAre'pi pravizati striliGgamiti vyavahAro na sArvajanIna iti strIvAcakatA na pravizeti brUSe ; tadA mayApi bru vidhAtumAtrAtkartrAdyarthasya pratItAvapi dhAturna teSAM vAcakaH, api tu pratyaya eveti svIkrIyate, ato na tanmate doSasambhAvaneti dik / mUle natu tat / tatpareSAmata eva no'smAkammatena yuktam / yatparaiH prAdayo dyo takA, evAdayo vAcakA iti svIkriyate tanna yuktam, arddhajaratIyasyAyuktatvAditi bhAvaH / taTasthasya zaGkAM vArayitumupakramate yatviti / *vidhivaiyarthyam / tena vArtikena. prAtipadikasaMjJAvidhAnaM vaiyarthyam / vyarthamiti / anarthakasyeti vizeSaNasyaivaM sati vaiyarthyamityarthaH / tasya uktavArtikasya pratyAkhyAtatvAditi "kRttaddhita iti sUtre a
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 337 nipaataarthnirnnyH| NamAtrArthamupAttAnAM saMgrahAya vArtikArambhasya kaiyaTAdau spaSTatvAt / tasya pratyAkhyAtatvAcca / pareSAmiti bahuvacanaM mImAMsakasaGgrahAya / kevalavRkSazabdAt samuzcayAbodhAJcakArazravaNe tadvodhAJcakAra eva tadvAcako na dyotakaH / kiJca dyotakatve padAntarANAM tatra zaktiH kalpyA, cakArAdedyotakatvazaktizca kalpyeti gauravaM syAditi hi samuccayAdhikaraNe sthitam / tadapi na yuktamiti bhaavH| tathAhi--anvayavyatireko tAtparyagrAhakatvenA'pyupayuktau / ghaTAdipadAnAmeva samuJcite lakSaNA, tAtparyyagrAhakaH prakaraNAdiva. ccAdiriti svIkArAnna zaktidvayakalpanApi / asmAkaM lakSaNAgrahadazAyAM bodhAttatcatkAryakAraNabhAva AvazyakaH / evaM zaktigrahasyApIti pakSadvaye'pi kalpyAntarAbhAvena gauravAbhAvAdubhayamapi yuktamityabhimatam / ata eva___ "sa vAcako vizeSANAM sambhavAd dyotako'pi vaa"| iti vAkyapadIyaM snggcchte| darzanAntararItyA vAcakatvameva dyota darpaNaH tvAyogAditi bhAvaH / *pratyAkhyAtatvAcceti / "kRttaddhita" (pA0sU0 1 / 2 / 46 ) ityatra cazabdenaiva tadarthasya samuccitatvAditi bhAvaH / / ___ vakSyamANAsvarasAdAha-kiJceti / prakaraNAdivadityanena dyotakatayA vRttitvAbhAvo dhvanyate / *asmAkamiti* / pkssdvyaabhyupgntRnnaamityrthH| *kAryakAraNabhAva iti / samuccitaghaTAdizAbdabodhe ghaTapadanirUpitalakSaNAjJAnatvena hetutetyAkAraka ityarthaH / *zaktigrahasyApIti / ghaTadyarthabodhe ghaTazaktijJAnasya samuccayAdibodhe tacchaktijJAnasya hetutetyAkArakaH kAryakAraNabhAvo'pyAvazyaka ityarthaH // ___ *kalpyAntarAbhAveneti / dyotakatApakSe vAcakatApakSe'pi tattatpakSaklapsAdhikakalpanIyA'bhAvenetyarthaH / *ata eveti / ' kalpyapakSadvaye yuktisAmyAdevetyarthaH / *sa vAcaka iti / upasarga prakramyedaM 'pratiSTata' ityatra "gatinivRttivAcakaH sthAdhAturupasa . parIkSA zvazabdastena tadarthasya kroDIsambhavAditi shessH| *saGgrahAyeti / adhunA zlokasthampareSAM matenaitatsamuccayAdhikaraNe mImAMsakairuktaM sarveSAM vAcakatvameveti; tannayuktam , kintu dyotakatvamapIti vyAkhyeyam / vakSyamANAsvarasAdAha-*kiJceti / vAcakatvasAdhikAM tadukti khaNDayati-*anvayeti / tatkAryakAraNabhAvaH samu. JcitaghaTAdiviSayakazAbdabodhe ghaTAdipadanirUpitalakSaNAjJAnatvena hetutvamiti kAryakAraNabhAvaH / *zaktigrahasyApIti / yathA-ghaTAdirUpArthaviSayakazAbdabodhe ghaTAdizabdajJAnatvena hetutvam , tathA samuccitaviSayakazAbdabodhe tacchaktijJAnatvena hetutvamityapyanubhavAnurodhena samameveti bhaavH| *ata eva*-pakSadvaye'pi yukta saamyaadev| sa: -upasargaH / *vAcakatvameva / nipaataanaamityaadiH| *dyotakatvameva / upasargA 43 0 50
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArekatvameva veti niyamastu na yukta iti dhvanayannAha-*matameva na iti||47|| paryavasitamupasaMharannAha nipAtatvaM pareSAM yattadasmAkamiti sthitiH| vyApakatvAcchaktatAyAstvavacchedakamiSyate / / 48 // pareSAM yannipAtatvam-asattvArthakatve sati cA''digaNapaThitatvaM zaktisambandhena nipAtapadavatvaJcopAdhirvA jAtirvA tadevAsmAkamapi, darpaNaH rgastadabhAvarUpagativAcaka" iti punarAjena tadarthasya kathanAt / vAcakatvamevetyasya nipAtAnAmityAdiH, evaM dyotakatvamevetyasyopasargANAmityAdiH / *matamevetIti / *vA* / athavA'nvayavyatirekato nipAtAnAM vAcakatvaM yuktam / asmAkaM mate pareSAM yadekasya vAcakatvamaparasya ghotakatvamiti mataM, tadeva tu na yuktamiti mUla. yojanA // 47 // nanu "cAdayo'satve" (pA0 sU0 111117) ityatrA'sattva iti prasajjyapratiSe. dhAzrayaNe'samarthasamAsApattirvAkyabhedApattizcetiparyudAsa evAzrayaNIyaH / tathAcoktalakSaNasyAzrayaNe'nartha ke tasminnavyAptiH / tAvadanyatamatvasya niveze tu gauravamata Aha-*zaktisambandheneti / tasya lakSyatA'vacchedakatvamabhipretyAha-*jAtiriti / nipAtapadazakyatAvacchedakatayA ca tatsiddhiriti bhAvaH / / ___ nanu hatvAdinA sAGkar2yAnna nipAtatvaM jAtiH / tathAhi-nipAtatvAbhAvavati hatvaM dhAtvAdihakAre, hatvAbhAvavati nipAtatvaM nipAtAtmakacakAre tayorakatra hakAre samAvezAt / tatdUSakatAbIjaM tu svasAmAnAdhikaraNyasvAbhAvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena jAtiviziSTajAtitvAvacchedena svasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvaniyamabhaGga eva nirupAdhisahacAragrahazca taadRshniyme'nukuulstrkH| anyathA tanmAtrabalapravRttAnAM 'sattAvAn jAteH' ityAdyanumAnAnAM vilayaprasaGgAt / ata eva 'bhUtatvaM na jAtiH' iti sAmpradAyikAH / hatvAdivyApyanipAtatvasya nAnAtvAbhyupagamena sAGkaya'sya parihAre'pi sakalacAdisAdhAraNyAbhAvenAnanugatatayA tasyaivAsiddhiniSpramANatvAt / kiJca kAyatAvacchedakatvAdInAM jAtitvasAdhakAnAM tatrAbhAvAdapi na sA jaatiH| zakyatAvacchedakatvaM parIkSA NAmityAdiH // 47 // ___ etAvatA prabandhena pakSadvayavyutpAdanena yatkRtantadAnamohanivRttaye'vataraNapradarzanavyAjenAha-*paryyavasitamiti / "cAdayo'satve iti sUtre'satva ityatra yadi prasajyapratiSedhastadA'samarthasamAsasya vAkyabhedasya cApattiriti paryudAsa evaashrynniiyH| tathA cAnarthakanipAtAnAM pAdapUraNakAraNAnAJcAsaGgahastatrAha-*zaktisambandheneti / *jAtiti* | nipAtapadazakyatAvacchedakatayA siddhA jAtiriti tadarthaH / natu pratvAdinAsADUya'm / pratvAbhAvavati cazabde nipAtatvam / nipAta. vAbhAvavati viprazabdaghaTakaprazabde pratvam / nipAtAtmakaprazabde ca tayorekanAbhayoH
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipaataarthnirnnyH| parantu sAmAnyadharma pramANAnAM pakSapAtAcchuktatA dyotakatA vA darpaNaH tu na tatsAdhakam / abhAvatvavibhutvAdInAmapi jAtitvApatteH / ata eva guNadIdhitau guNatvasya jAtitvaM dIdhitikRtA khaNDitamata Aha--*upAdhiveti* / sAmAnye vyApakadharma ityrthH| ayambhAvaH-upasargeSUbhayamate'pi dyotakatve vAcakatve vA kalpanIye taddhamivRtti. tayopasthitopasargatvanipAtatvayorubhayordhamayormadhye dyotakatvAdikamupasargatvAvacchedena kalpyamuta nipAtatvAvacchedeneti saMzaye avacchedakanirNinISAyAM vyApakatayA nipAta. tvAvacchedenaiva tat kalpyate / saGgrAhakalAghavAt / ata evezvarAnumAne kartajanyatvaM ghaTatvAdinAvacchidyate, uta kAryatvenetyavacchedakajijJAsAyAmuktalAghavAt kAyaMtvameva tadavacchedakaM, na tu ghaTatvAdikamiti nyAyasiddhAnta iti / ____ atra vadanti-pramANAnAM sAmAnyadharmasyAvacchedakatAyAM tatra pakSapAto, yatra ca bahUnAM dharmANAmavacchedakatvakalpanAprayuktaM gauravam / yathA karjajanyatvAnumAne kRtijanyatAyAM ghaTatvAdyapekSayA kAryyatvasya / yatra tu vizeSo'pyeka eMva tatroktayuktivirahAt tasyaivAvacchedakatvam / ata eva vyApAratvasyA'dhikasaMgrAhakatve'pi kRtitvasyaivAkhyAtazakyatAvacchedakatvam / svIkRtaM ca mImAMsakairapi dravyapratyakSatvaM vihAya dravyacAkSuSa. tvasyaiva rUpakAryyatAvacchedakatvam / prakRte vyApakatvAnnipAtatvasyAdhikasaMgrAhakatve'pi vyApakasyopasargatvasyApyekatvena tasyaivAvacchedakatvamucitam / natu nipAtatvasya, adyotake'vAcake pAdapUraNamAtrA'rthaka vRttitvenaatiprskttvaat| 'prAdayo dyota. kAH, upasargatvAt' ityanumAnAca / parIkSA samAvezaH, iti tasya jAtitvanna yuktam / pratvAdivyApyaM nAnAnipAtatvaM yadi svIkriyate tadA'nanugamena tasya zakyatAvacchedakatvAsambhavena tasyaivAsiddhiH / kiJca zakyatAvacchedakatayA jAtisvIkAre vibhupadazakyatAvacchedakatayA vibhutvasyApi jAtitvApattiriti zakyatAvacchedakatvanna jAtitvasAdhakam , kintu kAryatAvacchedakatvaM kAraNatAvacchedakatvaM vetyata aah-*upaadhiti*| kvacit upAdhirvA jAtiveMti paatthH| tasyetthamupapattiH-sAGkayasya jAtibAdhakatvamityetanna yuktam / jAtibA. dhakatvaM yadi jAtinAzakatvaM tadA'sambhava eva / jAtenityatayA tannAzAsambhavAt / yadi jAtitvAbhAvasAdhakatvamityarthaH, tAvatApi jAtitvAbhAvasAdhakatvamasya na svIkAryam / tathAhi-bhUtatvaM na jAtiH / svasAmAnAdhikaraNya svAbhAvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena mUrtavatvAdityanumAnaM vAcyam / tacca yadi vizeSatastadA dRssttaantaaprsiddhiH| yadi sAmAnyato yacadubhayasambandhena jAtiviziSTantajAtitvAbhAvavat pRthivIjalasaMyogo yatheti tAvatANyasambhavo dravyatve'pi pRthivItvasyobhayatra sambandhena satvAtatra vyabhicArAditi / sAmAnye vyApakadhameM pakSapAtAditi tadavacchedena vidheyaarthsaadhktvaadityrthH|
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAretadavacchedenaiva kalpyeti naiyAyikoktaM prAdicAdyovaiSamyamayuktami darpaNaH naca prAdInAM dyotakatA nipAtatvaliGgenaiva setsyatIti vAcyam / tasyopasargatva. rUpopAdhimattayA tadasAdhakatvAt / naca ceSTAdau sAdhyA'vyApakatvAnna tasyopAdhitva. miti vAcyam / zuddhasAdhyAvyApakatve'pi sAdhanAvacchinnasAdhyavyApakatvasambhavAt / asti hi nipAtatvAvacchinnaM dyotakatvaM yatra tatropasargatvam / yatra nipAtatvaM najAdau tatra tadabhAvAd / nanu prakarSAdyarthaH prAdivAcyaH / tadanvayavyatirekAnuvidhAyizAbdadhIviSayatvAt , yo yadanvayavyatirekAnuvidhAyizAbdadhIviSayaH sa tadvAcya iti sAmA. nyavyAptau ghaTAdidRSTAntaH / / __ nacAnanyalabhyatvamupAdhiH / tasya vAcyatvarUpasAdhyavyApakatvAt karnAdau AkhyAtAnvayavyatirekAnuvidhAyizAbdadhIviSaye sAdhanA'vyApakatvAditi vAcyam / uktahetughaTakazAbdabuddharAkSepAyajanyatvena vizeSaNenAnanyalabhyatvasya sAdhanavyApakatvenopA. dhitvaayogaat| "naca svarUpA'siddhiH / dhAtoreva prakRSTajayA'rthakatvenopasargasya tAtparyamAtragrAhakatvAditi vAcyam / dhAtoH prakRSTajayArthakatvasya granthakRtaiva khaNDanAt / nApi lakSyatA tsy| prottaratvAderlakSakatAvacchedakakoTipraveze gauravAt / tasmAjjayatyAdidhAtoH zakyatAvacchedakam , prakarSatvAdikaM tUpasargasyeti vAcyam / tathAca ka hetvasiddhiH / kiJcArthasya dhAtulakSyatve jipUrvapratvenApi vinigamanAvirahAllakSakatAvacchedakoTau niveshaapttiH| nA'pi tadarthasya dhAtvarthena saakmnnvyprsnggH| nipAtAtiriktatvasyoktavyutpattau vizeSaNAt / evaJca 'pratiSThata' ityAdau dhAtorgatyabhAvo'rthaH tdbhaavshcopsrgaarthH| tathAca tato gatyabhAvAbhAvavAniti dhIH, gamanatvaprakArakabodhastUttarakAliko mAnasa eveti ced ? na / 'pratyayAnAm' iti vyutpatterjAgarUkatayA gamanAbhAvAbhAvavAniti bodhasyApi ggnkusumaaymaantvaat|| parIkSA ayamabhisambandhaH-upasargeSu dyotakatvaM vAcakatvaM vobhayamate'pi kalpanIyam , tadA dharmivRttidharmAvacchedena kalpanIyam , taddhamivRttidharmazca yathopasargatvaM tathA nipAtatvamapIti saMzaye nipAtatvasya vyApakatayA tadavacchedenaiva kalpayitumucitam / yathA nyAyanaye'dRSTasya kAraNatvakalpanayA tatkAryatAvacchedakaM vyApakatvAt kAryatvameva, natu ghaTatvAdikamiti kalpane ghtttvaadevaannugttvenaanntkaarykaarnnaabhaavaat| tathA yatrApi samucitamiti prakRte pramANaM tvanumAnameva / nipAtAH-dyotakA, nipAtatvAt / upasargavat , iti / atra jAtirUpamakhaNDopAdhirUpaM vA nipAtatvaM pakSatAvacchedaka nipAtapadavatvaM ca hetupakSatAvacchedakayo dAnna siddhasAdhanazaGkAvasaraH / naca nipAtatvasyAnarthakanipAte'pi satvAttatra sAdhyAsatvena bhAgAsiddhiriti vAcyam / dyotakA ityasya vAcakatvAbhAvavanta ityarthAt / naca ghaTatvAdInAmanekatvena tadavacchedakatvenAdRSTakAryatvakalpanA na sambhavatyatastayA yatra kAryatvaM kAryatAvacchedakamityastu prakRte upasargatvanipAtatvayorubhayorapyekatvena vinigamakAbhAvenopasa
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipaataarthninnyH|... 341 darpaNaH kiJca tathA bodhAGgIkAre tAdRzasthale prAdInAmupasargatvamapi durghaTam / kriyAyA avizeSakatvAt / kriyA yatropasargArthA bhAvavizeSikA, na tUpasargArtho gatyabhAvavizeSakaH / svAdInAM dyotakatAvyavasthApanoktarItyApyupasargANAM sA'vaseyeti / nipAtAnAM tu keSAJcidU vAcakatvam / tatra naJartho niruupitH| cArthazca samuccayAdibhedena caturvidha iti, "cArthe dvandvaH" ( pA0 sU0 21889) ityatrAkareSu vyaktameva / ___ivArthastu sAdRzyam / tacca tadbhinnatve sati tadgatadharmavattvam / yattu sAdRzyaM na bhedaghaTitamiti , tanna / tAvatApi "najivayuktam" iti paribhASaNena tasyevArthatvAnapAyAt / tadabodhe tvanuyogipratiyogivAcakapadayoH samAnavibhaktikatvaM niyAmakam / nAtazcandra iva mukhamityarthe candreNeva mukhamiti saadhu| . evakArasya tvnyyogvyvcchedo'yogvyvcchedo'tyntaayogvyvcchedshcaarthH| tatra vizeSyagataivasthale 'pArtha eva dhanurddhara' ityAdAvanyatAdAtmyavyavacchedo'rthaH / anyatvaM ca-samabhivyAhRtapadArthApekSikam / tathAca pArthAnyatAdAtmyAbhAvavaddhanurddharAbhinnaH pArtha iti bodhaH / pRthivyAmeva gandha ityatra pRthivyanyasamavetatvAbhAvavAn pRthivIsamave. tazca gandha iti bodhaH / atra bhAvAnvayabodhAnupagame pRthivyAmevAkAzamityapi prasa. jjyeta / evaJjaivakAreNAnyayogavyavacchedabodhe vizeSyavAcakapadavizeSaNavAcakasaptamyantAnyatarasamabhivyAhAro niyAmakaH / vizeSaNasaGgataivasthale'yogavyavacchedaH / 'zaGkhaH pANDura eva' ityAdau zaGkhatvAvacchedena pANDuravattvasamavAyAbhAvavyavacchedabodhAt / 'nIlaM sarojaM bhavatyeva' ityAdau kriyAsaGgataivasthale'tyantAyogavyavacchedo'rthaH // 'atra kecit-ayoge AtyantikatvaM vyavacchidyate / taccAnvayitAvacchedakavyApakatvam / khaNDazazca tatra shktiH| tathAcoktasthale sarojaniSThAbhAvapratiyoginIlabhavanAbhAva iti bodha iti vadanti // parIkSA gatvAvacchedena dyotakatvasya kalpanamastviti vAcyam / upasargatvasyaikatve'pyasya tadavacchedakatvaM vaktumazakyam / naJ yathA zabdAnAmasaGgrAhakatvAt / ityAdItyAdinA siddhAntavizeSaH suucitH| yatra kriyAto vizeSaH pratIyate tatrAstu dyotktaa| yatra tu nAmArthAnvayo vizeSastatra yathAyathaM dyotakatvaM vAcakatvaM vaa| zarairupairivodIcyAn" ityAdAvuktarItyA dyotakatvameva / cAdInAntu ghaTaH paTazcetyAdau vAcakatA / ata eva samuccayAdInAJcaturNAzcArthatvavarNana sAdhu sNgcchte| . ivazabdArthaH sAdRzyam / etatpratItizcandra iva mukhamityAdau dRSTA / etadbodhe ca pratiyogyanuyogivAcakapadayoH samAnavibhaktitvaM kAraNam / ata eva candra iva mukhamiti zabdAdiva candrAya iva mukhamiti zabdAnna sAdRzyapratItiH / naca sAdRzyasya sAdhA. raNadharmaprayojyatayobhayasAdhAraNadharmavAcakampadaM yathA''lhAdakamityAkArakamAkSiNyate, tadA tasya napuMsakaliGgatvenopamAne tadanvayo na pratIyeteti kathamupamAnopameyayoH sAdhAraNadharmavatvapratItiriti vAcyam / liGgarahitArthopasthApakasyAlhAdayatItyasyAkSepeNa saamnyjsyaat| yatra tu candra iva mukhamAlhAdakamiti prayogastatrApyubhayasAdhAraNodharmoM na pratIyate ityupamAdoSa eva /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - darpaNaH vastutastvanyayogavyavacchedA'yogavyavacchedayorevaivakArasya shktiH| anvayitA. vacchedakAvacchedenAyogavyavacchedabodhe grahaNA'dhyayanArthakadhAtusamabhivyAhArasyApi niyAmakatvAjjJAnamarthaM gRhNAtyevetyAdivanna jJAnaM rajataM gRhNAtyevetyAdiprayogaH / kriyAntarasamabhivyAhAre tu prAyaH sAmAnAdhikaraNyena tadAnam / itthaJcAnvayitAva. cchedakasAmAdhikaraNyenAnyayogavyavacchedo'tyantAyogavyavacchedaH, anvayitAvacchedakAvacchedena tvayogavyavaccheda iti vyavahiyate / vistrstvnyto'vdhaayNH|| ___ 'keva bhokSyase' ityAdAvasambhAvanA'pi tadarthaH / evamanyeSAmapi sArthakAnAM nipA. tAnAmarthA uuhyaaH| vaiyAkaraNamate tvevakArasya vAcakatvAsambhavAdavadhAraNAtmakajJAnavizeSadyotakatvameva / sa ca smbhivyaahRtpdaarthaanurodhaadnekvidhH| yathA jJAnamartha gRhNAtyevetyatrAvacchedakAvacchedenA'rthagrahaNAbhAvAnadhikaraNajJAnaprakArakajJAnaviSayo jJAnakarttakamarthakarmakaM grahaNamiti bodhAduktapadArthaghaTitaH sH| parantvanekadhAtvAdInAM tattadarthe vRttikalpanApekSayaivakArasyaiva socitetyanye / yadyapyupasarga prakramya sa vAcako vizeSANAM sambhavAd dyotako'pi ca / iti hariNA pakSadvayamavizeSeNoktam , granthakRtA ca tadevAnusRtam / tathApi kvacit sambhavino bhedAH kevlairnidrshitaaH| upasargeNa sambandho vyajyante prasarAdinA // 1 // iti taduktopasaMhRtiparsAlocanayopasargANAM dyotakatvamevA'vasIyate / atredaM bodhyam-upasargatvAdyajAnato'pi prajayatItyAdau prakRSTajayabodhAt pratvAdinaiva teSAM dyotakatvam / nipAtAnAmapi ca tvAdinaiva vAcakatA, yatra na vAcakatAmantareNa nirvAhaH / kvacid dyotakatvamapyuktayuktyAnabhyupagamye yathA "zarairutraiH" ityAdau / kvacinnobhayam / yathA pAdapUraNamAtrArthake tvaadau| parIkSA yadyapi liGgavipariNAmena yathAkathaMcidubhayatrAnvayastathApi bhUri(bahulo) nAnvaya ityasphuTatvAttasya camatkArAnAdhAyakatvena doSatvam / evamupamAnopameyavAcakampada yadvavacanakantadvacanakameva sAdhAraNadharmavAcakaM prayoktavyam / natu vibhinnavacanakam / yathA-'saktavo mikSitA deva zuddhAH kulavadhUriva' deveti sambodhanavibhaktyantam / ana bahutvaviziSTasya zuddhatvasya zuddhA ityanenopAdAnAttasya bahutvAvaruddhasaktuSvevo. pameyeSvanvayaH pratIyate'to duSTamevedaM kAvyam / evaM namo nipaatsyaabhaavvaacktaa| yathA kevalasya netyasya prayoge'pyabhAvasya bodhaH / tathA saGkaTaM prakaTamityatra ca sampra. zabdayorvAcakatvam / tasmAcca svArtha samprodazca kaTac" iti kttcprtyyH| eva. mevakArasyAnyayogavyavacchedasya vizeSaNe pratItiH / yathA-pArtha eva dhanurdhara' ityAdau anyatvasamabhivyAhRtapadopAttavizeSyApekSayA yogaH smbndhH| sacaivakArAbhAve vize. SaNatAvacchedakatvena yo yatra pratIyate, sa evaivakArasamabhivyAhAre satyetadupasthApyAbhA. varUpavyavacchedasyAnupayogitAvacchedakatayA bhAsate / tathA ca pArthAnyatAdAtmyAbhAvavaddhanurdharAbhinnapArtha iti bodhaH / evaM yatra saptamyantavizeSaNavAcakapadasamabhivyAhArastatrApyevakArArtho'nyayogavyavacchedaH / anyatve ca saptamI prakcatyayasya prakRtyarthatAva
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipAtArthanirNayaH / 343 tyarthaH / vyApakatvAta = sAmAnyatvAt / zaktatAyA ityupalakSaNaM dyotakatAyA vetyapi draSTavyam // 48 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre nipAtAnAM dyotakatvAdinirNayaH // 8 // darpaNaH taduktam - nipAtA dyotakAH kecit pRthagarthAbhidhAyinaH / 1 AgamA iva kespi syuH sambhUyA'rthasya vAcakAH // iti / kecidityubhayAnvayI / na tUpasargatvena prAdInAM nipAtatvena cAdInAM dyotakatA vAcakatA ceti sthiterupasargatvAvacchedena dyotakatA, na nipAtatvAvacchedeneti vivAdaH siddhAntAnAlocanamUlaka eva / karmapravacanIyAnAM tu nopasargavat kriyAvizeSakatvam, kintu kriyAgatasambandhavizeSakatvam / karma = kriyAM proktavantaH karmapravacanIyA ityanvarthasaMjJAvijJAnAt / adhiparyostu sUtrArambhasAmarthyAdeva sA / 'japamanuprAvarSat' ityatra hetubhUtajapanirUpitalakSyalakSaNabhAvasambandhasya varSANakriyAniSThasyAnunA dyotanAt, evamanyatrApi jJeyam / ata eva na teSAmupasargatvam / kriyAgatavizeSadyotako hyupasargaH / uktaJca hariNA - kriyAyA dyotako nA'yaM sambandhasya na vAcakaH / arsfpa kriyApadAsskSepI sambandhasya tu bhedakaH // iti / tadarthastu - karmapravacanIyasaMjJako'nvAdiH, prajayatItyAdAvupasargavanna kriyAgata vizeSasya dyotakaH / vibhaktyaivoktatvAcca na sambandhasya vAcakaH / nA'pi, "prAdezaM vilikhati' ityAdau vizabdavat kriyAkSepakaH / tatra vinA mAnakriyAkSepAt / tathA sati tatkriyAnibandhanA kArakavibhaktireva syAt / kintu viziSTakriyAjanito yaH sambadho vibhaktyartha iti taddyotakaH / prAdezaM vimAya likhatItyarthapratIterityadhikamanyato'vadhAryyam // 48 // iti bhUSaNasAradarpaNe upasarganipAtArthanirUpaNam // 8 // parIkSA cchedakadharmAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenAnvayaH / yogazca saptamyarthAdheyatvarUpa eva / tasya saptamyantArthasya dvedhA zAbdabodhe bhAnam / abhAvapratiyogibhUtamAdheyatva - vakArAbhAve grAzasambandhAvacchinnampratIyate tAdRzasambandhAvacchinnameva / evaJca pRthivyAmeva gandha iti vAkyAt pRthivyanyasamavetatvAbhAvavAn gandhaH pRthivIsamaveta iti bodhaH / dvidhAbhAnasya prayojanantu pRthivyAmeva gaganamiti prayogavAraNameva / yatra tu kriyAvAcakapadasamabhivyAhRta evakArastatrAtyantAyogavyavaccheda evakArArthaH / tantrAtyantikatvam -- anvayitAvacchedakavyApakatvam / tasyAyogasya pratiyogitAsambandhAvacchinna pratiyogitAkAbhAvastadvAn tasya kriyAyAmabhedena vizeSaNam / evaca 'nIla sarojaM bhavatyeva' iti vAkyAtsarojatvavyApakAbhAvasya yaH pratiyogitA sambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvastadvadabhinnanIlakartRkaM bhavanamiti bodhH| nacaivaM 'sarojannIlameva ' ityapi prayogaH syAt / sarojatvavyApakasyAbhAvasya yaH pratiyogitAsambandhAvacchinnapratiyogitAbhAvastadvadabhedasya nIle satvAditi vAcyam / atyantAyogavyavacchedasya kriyA... " *" (1) // 48 // zrIbhUSaNaaratAM parIkSAyAM nipAtArthanirNayaH // 8 // * ( 1 ) agre pAThaH khaNDito'rita, sa vidvadbhiH pUraNIya iti zam /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ // atha tvaadibhaavprtyyaarthnirnnyH|| bhAvapratyayArthamAha kRttaddhitasamAsebhyo matabhedanibandhanam / tvatalorarthakathanaM TIkAyAM hariNA kRtam // 49 // "kRttaddhitasamAsebhyaH sambandhAbhidhAnaM bhAvapratyayenA'nyatra rUDhya. bhinnarUpAvyabhicaritasambandhebhyaH" iti vArtikavacane mImAMsakA. dInAM bhramamapAkurvannAha-*TIkAyAmiti* // bhartRhariNA mahAbhApyaTIkAyAmityarthaH // tvataloriti bhAvapratyayamAtropalakSaNam / .. ayamarthaH--samAsAdau zaktiH kalpyamAnA rAjAdisambandhaviziSTe kalpyata ityuktam / tathAca taduttarabhAvapratyayaH sambandhaM vadatItyarthaH / etadapi bhedaH saMsarga ubhayaM vetyukteSubhedapakSe na sambhavatItyata Aha--*matabhedeti* // pakSabhede ityarthaH / . evaJca rAjapuruSatvam , aupagavatvaM, paktRtvamityAdI svasvAmibhAvasambandhaH, upagvapatyasambandhaH, kriyAkArakabhAvasambandha ityanvayabodhaH / aupagavAdAvavyabhicaritasambandhe tu arthAntaravRttistaddhita udAhAryaH / . darpaNaH atha tvaadibhaavprtyyaarthnirnnyH|| prakrAnte nAmArthanirUpaNe nAmaghaTakakRttaddhitAnAmarthamupoddhAtasaGgatyA nirUpayiSyanAdau prakRtyarthaprakAratvAdbhAvapratyayArthanirUpaNamityAzayenAha-*bhAveti / SyujavujAderapi sambandharUpabhAvabodhakatvAt tatsaMgrahArthamAha-*tvataloriti / *bhAvapratyayeti / bhAvavihitataddhitapratyayetyarthaH / harivAkyaM vivRNoti-*ayamartha ityAdinA* / ityu. ktamityasya samAsazaktinirUpaNAvasara iti zeSaH // *smbndhmiti| uttarapadArthe pUrvapadArthasambandhasyaiva dharmatvena bhAsamAnatvAditi bhAvaH // *bhedapakSa iti / tatpakSe hi rAjapuruSa' ityatrA'rAjakIyabhinnaH puruSa iti bodhena puruSAMze rAjasambandhAbhAnAditi bhAvaH // *upagvapatyasambandha iti / upagvapatyayorjanyajanakabhAvAtmakaH sambandha ityarthaH // *anvayabodha iti / tattatpadottarabhAvapratyayasya tattatsambandhavAcakatvAditi bhaavH| *avyabhicaritasambandhe tviti // avyabhicaritasambandharUpajAtyaivabhAnopagame tvityarthaH / tuzabdasUcitA'rucibIjaM tu, "tasyA'patyam" (paasuu04|1282) ityanena SaSThIprakRtyarthopagvAdisambandhe'patye'NAdInAM vidhAnena SaSThyarthasambandhAnta veNaiva tatraikArthIbhAvasyopagantavyatayA tatrApatyAcaMze saMsargasyaiva prakAratayA tasyaiva taduttarabhAvapratyayArthatvena jAtestadvAcyatvAsambhavAditi // *arthAntaravRttiriti / dhAtvarthaghaTi
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bhaavprtyyaarthnirnnyH| dAmodaratvaM, kRSNasarpatvamityAdaujAtivizeSeNa bodhAdAha-*anyatreti* / rUDherabhinnarUpAdavyabhicaritasambandhebhyazcAnyatretyarthaH / rUDhiruktA / dvitIyaM yathA zuklatvam / atra "tadasyAstyasmin" (pAsU0 paa2|14) iti matupo "guNavacanebhyo matupo lugiSTa" (kA0 vA0) iti luptatvAt taddhitAntatve'pi, ghaTaH zukla ityabhedapratyayAd: guNasyaiva prakAratvena bhAnaM jAyate / tRtIyam-sato bhAvaH satteti / atra jAtAveva pratyaya iti dika // 46 // . daNDItyAdau prakRtyarthaviziSTadravyamAtravAcakatA taddhitasyeti vadantaM mImAMsakammanyaM pratyAha atrArddhajaratIyaM syAd darzanAntaragAminAm / siddhAnte tu sthitaM pakSadvayaM tvAdiSu tacchRNu // 50 // darpaNaH tArthavRttirAkSikAdyantargataThagAdirityarthaH / tadarthe karnAdau devanAdirUpakriyAyAH kriyAkArakabhAvasambandhasya prakAratayA bhAnAdityAzayaH // *rUDheriti / kathamapyajJAta yogAdarthavizeSaprasiddhAdityarthaH // *abhinnarUpAditi* // pratyayAntatve'pi pratyayalukA prakRtisamAnA''kArAt "ziSyamANaM lupyamAnA'rthAbhidhAyi" iti nyAyena prakRtyarthAnvitapratyayArthAbhidhAyina ityarthaH / *avyabhicaritasambandhebhya iti // avyabhica. rito vyaktiniSThA'tyantAbhAvApratiyogI, sambandhaH-samavAyAtmako yasya jAtyAdestadviziSTavAcakAdityarthaH / nA'taH pAkAdinA nAzena svAzrayaniSThA'bhAvapratiyoginA-ta. tvam // *ukteti // dAmodaratvamityAdau jAtivizeSeNa bhAnAditi granthenetyarthaH // dvitIyaM yatheti // abhinnarUpodAharaNaM yathetyarthaH / taddhitAntatve'pItyapinA taduttarabhAvapratyayena sambandhAbhidhAnaM prApnotIti sUcitam // *abhedapratyayAditi / idaJca SaSThyarthe vihitasya matupaH sambandhA'rthakatvazaGkAnirAsAya / tRtIyamityasyodAharaNaM yatheti shessH| sata iti // sacchabdajanyabodhe zatrarthakaze sattAyAH prakAratayA bhAnAttaduttarabhAvapratyayenA'pi saivAbhidhIyate ityarthaH / tathA coktasthaleSu bhAvapratyayAntAt samba. ndhAbhAnAduktavAkye, anyatretyupAttamiti bhAvaH // . nanu zuklatvaM sattvamityAdau sato'pi zauklyAdisambandhasya bhAvapratyayenA'nabhidhAnavadU rAjapuruSa ityatrApi tadanabhidhAnaM syAt / tatrApi rAjAdInAM puruSAdipadArthe svatvAdisambandhena prakAratetyasyApi vaktuM zakyatvAdityata Aha-*digiti* // tadarthastu-nirvakSyamANabhAve "tasya bhAvaH" ( pA0 sU0 5 / 1 / 11 / ) iti sUtreNa tvatalAdayo vidhIyante // natu jAtitvAdinA jAtAveva sambandha eveti niyamaH / tathAca yatprakRteryaddharmaprakArakabodhaH zAstrakRtsammataH sa eva dharmastvAyabhidheya iti rUbyAdibhiH mitraprakRteH kRdantAdito'pi sambandhaprakArakabodhasya bhASyasammatatvAt tasyaiva bhAvapraH tyayenAbhidhAnamucitamiti nokteSu bhAvapratyayasya jAtyAdyabhidhAyakatvamiti // 49 // 'prakRtyarthaviziSTadravyamAna vacana' iti pAThaH / mAtrapadena sambandhavyavacchedaH // *taddhi 44 60pa0
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - zratra - bhAvapratyayaviSaye / tathAhi - dAmodaratvaM ghaTatvamityAdau bhAvapratyayasya sambandhAnabhidhAyakatvena mImAMsakAnAM daNDitvamitya. - diSvapi tadabhidhAnaM na syAt / prakRtijanyabodhe prakAraH prakRtyarthasamaveto hi taduttarabhAvapratyayenAbhidhIyate / anyathA ghaTatvamityatra dravyatvAdeINDitvamityAdau daNDAdezca taduttarabhAvapratyayavAcyatApatteH / na ca tanmate daNDItyAdibodhe sambandhaH prakAraH / yattu -- yadA svasamaveto'tra vAcyo nAsti guNo'paraH / tadA gatyantarAbhAvAt sambandho vAcya AzritaH // iti / tanna / inAdeH sambandhivAcakatvenopapattau gatyabhAvAbhAvAt / prapaJcitaM caitadAdAveva vaiyAkaraNabhUSaNe / darpaNaH tasyeti / inyAderityarthaH // *sambandhAnabhidhAyakatveneti // prakRtijanyabodhe tasyAprakAratvAditi bhAvaH // * tadabhidhAnam - sambandhAbhidhAnam // na syAditi // kintu daNDasyaivA'bhidhAnaM syAnna ca tadabhidhAnamiSTamiti bhAvaH / nanu prakRtijanyabodhaviSayatve sati prakRtyarthavRttitvaM bhAvatvam / tacca daNDasambandhasyAskSatamiti bhAvapratyayena tadabhidhAnaM bhaviSyatItyata Aha- * prakRtijanyabodha iti* // uktArthasya bhAvatve tu dAmodaratvamityAdau jAtiguNasambandhasyA'pi bhAvArthatA prasajjyeteti bhAvaH / krameNa daladvayavyAvartyamAha -*anyatheti // ekataradalamAzropAdAne ityarthaH / *taduttareti // ghaTadaNDipadottaretyarthaH / tathAca ghaTatvamityAdau dravyatvasyeva tvanmate daNDItyAdau daNDasambandhasyApyapadArthatayA 'prakAratvAdabhAvatvena na tasya pratyayArthatvasambhava iti bhAvaH / vastutastvantyadalopAdAnaM vyartham / matubAdInAM sambandhyarthakatayA daNDItyAdivAkya-janyabodhasambandhasyaiva prakAratvena daNDAdInAM prakRtyarthe'prakAratvAdevAnatiprasaGgAt / mImAMsakaikadezimate matvarthIyAnAM sambandhavAcakatve'pi tadAkSiptAzrayavizeSyakabodhasyaiva tairabhyupagamena tanmate'pi prakRtijanyabodhavizeSyAMze daNDAdInAmaprakAra - tvena prayojanavirahAditi vibhAvanIyam // *sambandhaH prakAra iti // asya yena tasya tvAdipratyayavAcyatA syAditi zeSaH / mImAMsakamatamupanyasyati-yattviti // *antra* -daNDitvamityAdau // svasamavetaH *-tvAdiprakRtyarthasamavetaH // nIlatvamityAdau nIlAdiguNavanna sambhavati yato'taH sambandhasyaiva bhAvapratyayavAcyatvamAzritamityarthaH / daNDAdeH prakRtyarthAze prakAratve'pi prakRtyarthA'samavetatvenAbhAvatvAditi bhAvaH // *sambandhivAcakatveneti // " tadasyAstyasmin " ( pA0sU0 5 / 2 / 40 ) iti matupaH sambandhe vidhAne'pi "daNDI puruSa" iti sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt sambandhivAcakatvasyAvazyakatvAditi bhAvaH // *gatyabhAvAbhAvAditi // sambandhasyaiva bhAvatvasambhavAditi bhAvaH / *AdAveveti / evaM vaizvadevItyAdisAmAnAdhikaraNyasyoktarItyaivo
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ . bhAvapratyayArthanirNayaH / 347 - nanu tavApIdaM vaiSamyaM kathamityata Aha-*siddhAnte viti // jAyanta iti vakSyamANavizeSaNe'nvitam / siddhAnte prakRtijanyabodhe prakAre tvAdayo jAyanta ityrthH| prakRtijanyabodhe prakAra ityatra pakSadvayaM sthitamiti yojanA // 50 // tau pakSAvAha prayogopAdhimAzritya prakRtyarthe prakAratAm / dharmamAtraM vAcyamiti yadvA zabdaparA amii||51|| jAyante tajjanyabodhaprakAre bhAvasaMjJite / prayoge upAdhi-nimittaM, prakRtyarthe prakAratAMprakAratayA bhAsamAnaM dhamma vAcyatayA mAzritya tvAdayo jAyante / prakRtijanyabodhe prakArastvAdyarthe iti yAvat / nanu ghaTatvamityatra prakAratvAt taduttarabhAvapratyayena ghaTatvatva darpaNaH papatterityantagranthena bhUSaNa ityarthaH / *tavApIti / vaiyAkaraNasyA'pItyarthaH // idm| kvacijjAtyAdivAcakatvaM, kvacit sambandhavAcakatvamityevaM rUpaM vaiSamyamityarthaH // 10 // . *prayoga iti* // zabdapravRttAvityarthaH // *nimittamiti* // yaddharmavatvena jJAte'rthe yazzabdaH prayujyate sa dharmastacchabdapravRttI nimittmityrthH|| saH-dAmodaratvamityAdau jAtiH, zuklatvamityAdau guNa eveti / nanu prakRtijanyabodhaprakArakatvenaivopAdheH saMgraha tasya pRthagupAdAnaM vyarthamata Aha-prakRtijanyeti // sa ca prakRtyarthavRttirasAdhAraNo dharmastasminnasAdhAraNyaJca-taditarAvRttitve sati sakalatavRttitvam ; satyantopAdAne dravyatvAderghaTAsAdhAraNya, vizeSyopAdAnAcca tadvayaktitvAdinirAsaH / tena rUpeNa dharmo bhAvapratyayavAcyaH / tatra tatpadArthasya ghaTAdestvAdiprakRtyaiva lAbhAdananyalabhya itarAvRttitvAdau bhAvapratyayasya shktiH| tatrApItaravRttitvamabhAvaH sAkalyaM vRttimacca vizakalitamarthaH / itaravRttitvapratiyogikAbhAvasyAtiprasaktatvAditaravRttitvatvA'vacchinnapratiyogitAkAbhAvasyAprasiddhatvAd ghaTatvAdau bAdhAcca viziSTasya zakyatvAsambhavAt / atra ca prakRtijanyabodhe yena sambandhena pratipAdyatAvacchedakadharmasya prakAratA tena sambandhenetarAvRttitvaM vRttimatvaM ca bodhyam / nA'taH kAlAdau kAlikAdisambandhena ghaTatvasya vRttAvapi kSatiH / na vA ghaTatvamityAdau kambugrIvAdimatvasya bhAnam / prameyatvamityAdau tvitarAvRttitvAMzo na bhAsate, aprasiddhatvAt / kintu sakalaM prameyavRttitvamAtram / na ca viziSTasyA'natiriktatvamate guNA'nyatvaviziSTasatvamityAdau viziSTasatve viziSTasaditarAvRttitvasya mahatvamityAdau sakalamahavRttitvasya mahatparimANAdAvasambhava iti vAcyam / taditaratvavyApakAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakatavRttyatyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavatve daladvayatAtparyyAt / tatrAdyadalaM ghaTatvamityAdau dravyatvAderasAdhAraNyavAraNAyeti bhAvaH / *prakAratvAditi / ghaTatvAsAdhAra
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAresyApi vAcyatA syAdityaDheSTApattimAha-*dharmamAtramiti* // na tvatra laghuguruvicAra itybhipraayH|| tattavyaktiviziSTabrahmasattAyA eva ghaTatvaghaTatvatvAdirUpatvAt / sambandhibhedAt sattaiva bhidyamAnA gavAdiSu / jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyavasthitAH // tAM prAtipadikArthaJca dhAtvarthaJca pracakSate / sA nityA sA mahAnAtmA taamaahustvtlaadyH|| iti vAkyapadIyAt / uktaJca 'tasya bhAvastvatalau" (paasuu05| 21116) iti sUtre vArtikakAra:-'yasya guNasya bhAvAd dravye zabdanivezastadabhidhAne tvatalau' iti / yasya guNasya-vizeSaNatayA bhAsamAnasya, bhAvAd = AzrayatvAd, dravye vizeSye, zabdanivezaH zabdapravRttiH, tasmin vAcye tvatalAvityarthaH / tathAca rUpAdizabdebhyo jAtau, zuklANudIrghamahadAdibhyo guNe, darpaNaH gadharmatvAdityarthaH / *laghugurviti / ___ ayambhAvaH-dharmasyAsAdhAraNadharmatvena vAcyatve'pyekatvamityAdau parimANAde rbhAnApattiH / uktAsAdhAraNyasya parimANe satvAt / naca prakRtyarthatAvacchedakanirUpitatvaviziSTasamavAyasambandhena taditarAvRttitvaM tadvRttitvaM ca vivakSitam / na ca tena sambandhena parimANaM tatra vRttIti noktadoSa iti vAcyam / tathA satyanantazaktikalpanAvazyakatve tattaddharmatvenaiva dharme zaktirastu, kimitraavRtitvaadigaurvshissnnuvyaa| ata eva pRthaktvamityAdau prakRtyarthatAvacchedakaguNAn bhAvapratyayaH pratipAdayati / pratItistu tAdUpyeNa dharmatvena vetyanyaditi guNadIdhitAyuktaM saGgacchata iti / etena bhAvazaktatvAdipratyayena kambugrIvAdimatvamityAdau gurorapi dharmasya kambugrIvAdimatva. sya bodhanena tadvadUghaTatvatvamityAdAvapi gurordharmasya tvapratyayena bodhanasambhavAdAzA niHsAretyapAstam / dharmasya bhAvapratyayavAcyatve smmtimaah-*smbndhibhedaaditi| jAtiH padArtha iti kalpe sAdhakamidam / *sambandhibhedAdU*-anuyogibhedAd, *bhidyamAnA* = gavetarAsamavetatve sati sakalagosamavetatvAdinA tavyaktyuparAgeNa vA pArthakyena pratIyamAnA gavAdiniSThA brahmasattaiva jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vAcakatvena vyavasthitA ityarthaH / tadeva vyaktIkaroti-*tAmiti / tAm-tattavyaktyuparaktAM sattAmityarthaH // *dhAtvarthamiti / AkRtyadhikaraNanyAyena "jAtimanye kriyAmAhuH, iti pakSAbhiprAyeNa vaa| mahAnityAtmavizeSaNam / kvacijjAtyAdiH, kvacit sambandha ityuktA'rthe vArtikaM pramANayati-*uktaJceti / guNazabdasya vaizeSikANAM rUpAdi. Sveva : prasiddhaH prakRtopayuktArthaparatAmAha-*vizeSaNatayeti / tathAca prakRte guNapadamupasarjanIbhUtArthaparamiti bhaavH| paryyavasitamAha-*tathAceti / rUpAdI.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaavprtyyaarthnirnnyH| 349 pAcakAdizabdebhyaH kriyAyAM, ghaTAdizabdabhyo jAtau prtyyH| rUpAdizabdAnAM jAtiprakArakabodhajanakatvAt / pAcakAdizabdAnAM kriyAprakArakabodhajanakatve tasyAM pratyayaH, saMsargaprakArakabodhajanakatvamiti mate ca saMsarge iti vyavasthA sUpapAdeti bhaavH| tatra jAtivAcakAnAM vyaktaya eva shkytaavcchedikaaH| tathAca ghaTatvamityatra ghaTavRttirasAdhAraNodharma iti bodha ityAdi draSTavyam / pakSAntaramAha-*yadveti // yadvA "sarve bhAvAH svenArthena bhavanti, sa teSAM bhAvaH" iti vArtikoktaH-yadvAzabdastatsUcanaprayojanako'pi / bhavanti vAcakatvena pravarttanta iti bhAvAH=zabdAH / svena-svarUpeNa= arthena / bhavanti-pravartante; ataH sa teSAM bhAvaH prvRttinimittmityrthH| ___ ayambhAvaH-arthavacchabdo'pi dravye prakAraH / hariharanalekSvAkuyu - darpaNaH tyAdinA rasAderguNaparazuklAdezca saGgrahaH / *bodhajanakatva iti / bodhajanakatvamata ityarthaH / vyapekSAvAde kriyAkArakabhAvasambandhena kRdarthakAdau dhAtvarthasyaiva prakAratayA bhAnopagamAditi bhAvaH / svasiddhAntamanusRtyAha-saMsargaprakAraketi / *sUpapAdeti / bhAvapratyayo jAtAvevetyAdyaniyamAditi bhAvaH / tatreti / jAtyA. divAcakabhAvapratyayeSumadhye ityrthH| *jAtivAcakAnAmiti / arthnisstthshktritishessH| guNAdyAtmakabhAvavacanAnAM zuklatvAdizabdAnAM jAteH zakyatA'vacchedakatvasambhavAdAha-*jAtivAcakAnAmiti / bhAvapratyayAnAmiti shessH| *avacchedikA iti upasthitatvAd ghaTatvAdijAtiniSThazaktaH svetarAvRttitvAvacchinnanikhilasvavRttirUpA. dheyatvAdisambandhenA'vacchedikA ityarthaH / tena na dravyatvAdiniSThazakterghaTAvacchinna. tvam / avacchedakAnugamakaM ca gotvAdikameveti bhAvaH / paryyavasitabodhamAha- ghaTavRttiriti / *pakSAntaramiti* / 'tacchabda eva bhAvapratyayavAcya' iti matAntarami. tyarthaH / "atha kasmAddaurityucyate ? gaurityeva hi gorgavi vartate" ityaukthikA iti niruktamapyetatkalpe upaSTambhakambodhyam / tatsUcanaprayojanako'pIti* / yadvA zabdaghaTitoktavArtikasUcanaprayojanako'pItyarthaH / apinA pakSAntarasaGgrahaH / vArtike"svenA'rthena bhavanti" ityatra svazabdasyAtmIyavacanatayAtmIyA'rthena jAtyAdinA pravartante ityarthAt kathaM pakSAntaraparatA kathaM vArthAvRtterdharmasya zabdasya bhAvatvaM cetyata AzayaM prakAzayati-*ayambhAva iti| jAtyAdyarthasya dravyAMze vizeSaNatAyAH prasiddhatvAttadRSTAntena zabdasyApi tAM sAdhayati-*arthavaditi* / jAtyAdivadityarthaH / zabdasyArthavizeSaNatAyAmasAdhAraNa. sthalamAha-*harihareti / kazcidAsIdityanena jAtyAdiprakArakabodhAsambhavo dhva parIkSA ............(1)tataH svarUpato na satvAdiprakArakaH zAbdabodha itirItyA tasyopa. (1) atra pUrvataH pAThaH khaNDito'sti /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAredhiSThiravasiSThAdizabdebhyastattadvAcyaH kazcidAsIditi zabdaprakArakabodhasya srvsiddhtvaat| anyathA vanauSadhivargAdernAgarikAn pratya. bodhakatvApattazca / evamevAprasiddhArthakapadeSvanubhavaH sarvasiddho, na tu ghaTAdipadeviva tatajAtyAdirUpeNa / tathAcobhayamavacchedakam / yasya tathA zaktigrahastasya jaatyaadiruupennaivopsthitiH| padaprakArakaH zaktigrahastu viziSya naapekssitH| kintu idaM padaM kvacicchaktaM, sAdhupadatvAdityAdirUpa evApekSyate iti viziSyAgRhI darpaNaH nyate / haryyAdau sannikarSAbhAvenAnupasthitaharitvAdyavacchedena zaktigrahAbhAvena taddharmaprakArakazAbdabodhAsambhavAdupasthitapadasyaiva vizeSaNatvamabhyupagamyazAbdabodha upapAdanIyaH / yathAca vRttyAdyupasthitistathopapAdita nAmArthanirUpaNa iti bhAvaH // ___ *anyatheti / arthoze zabdasya prakAratvAnabhyupagama ityarthaH / AraNyakAnAM sannikarSeNa jAtidharmitAvacchedakazaktigrahasambhavAduktam-*nAgarikAniti / eva. meveti / padaprakAreNaivetyarthaH / *aprasiddhati / agRhiitjaatyaadivishissttshktikpdessvityrthH| *jAtyAdibhedeneti / tadvizeSeNetyarthaH / kvacitu jAtyAdirUpeNaivetyeva pAThaH / *ubhymiti| jAtyAdirUpaM padaM cetyarthaH // *avacchedakamiti / zaktya. vcchedkmityrthH| ___ nanu jAtyAdyanupasthitidazAyAmayamartha etatpadavAniti zaktigraho'pyasambhavaduktiko'ta Aha-*padaprakAraka iti* // viziSyeti / ghaTapadatvAdirUpeNetyarthaH / yadyapi 'sarve bhAvAH' iti sarvazabdopAdAnAdetatkalpe zabdasyaiva sarvazabdapravRttinimittatvamavagamyate, tathApi ghaTatvAdinA gRhItazaktikaghaTAdipadAd ghaTatvaprakArakabodhasya sArvajanInaprasiddhi siddhasyApahrotumazakyatayA prAyazaH prasiddhArthakasthale zabdAprakArakabodha. syAnanubhavena caitatkalpe'pi jAtyAdInAM zabdapravRttinimittatvamaGgIkaraNIyameva / / vAttikaM tu bhAvazabdasyAprasiddhArthakazabdaparatayA yojyam / tatra nimittAntarAbhAvena vAtikabalAcchabdasyaiva zabdapravRttinimittatvAvadhAraNAt / yathA kAdipaJcakazakta-kupade / ata eva "anudAttaDDita" (pA0sU0 1 / 3 / 12 ) iti sUtre'nudAttaGitA dvAvAtmanepadamityasya "taDAnau dvAvartha" iti tatra "saGkhyAtAnudezaH prApnoti" iti yathAsaGkhyasUtre bhASyakRduktaM saGgacchate / anyathA navAnAM taGarthatvenAtmanepadavattvena bodhe sarveSAmekatvena tatra ca dvAvityAsyAnupapattiH spaSTaiva / ata eva sArakRtA'pyubhayamavacchedakamityupasaMhRtam / kvacicchabdo'pIti tadAzaya iti / ___ kathaM tarhi tatra zaktigraho'ta Aha-*kintviti / *kvacicchaktamiti // kiJciniSTazaktinirUpakamityarthaH / tathAca nRpAdivarNanaprastAve nRpatvAdinopasthitanalAdInAM parIkSA pattiH kaaryaa| api ca tadaMze'pyuddhodhakakalpanameva nahi , yadyatpadArthaviSayakasaMskAra ekastasmAtsarvapadArthaviSayikaiva smRtirjAyata iti niymH| kuNDavadana bimbAnItyanubhavajanyasaMskArasyaikasya sadAve'pi tatra tatsadRzAnyapadArthamAtrasya
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ bhaavprtyyaarthnirnnyH| 351 tazaktikebhyastathaiva bodhH| tathAca zabdo'pi tvapratyayArtha iti prapazcitaM bhUSaNe // 51 // __iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre tvaadibhaavprtyyaarthvicaarH|||| darpaNaH zaktyaMze bhAne upasthitatvAnalAdipadAnAmapi tadarthe bhAnamaviruddham / idametacchakya. mityAkArakArthazaktigraha eva vizeSarUpeNopasthitestantratvAditi bhAvaH / tathaiva bodha iti* // padavAcyatvaprakAraka evetyarthaH / evakAreNa jAtyAdiprakArakabodhavyavacchedaH / idaJca kazcidartho nalAdipadazakyo'rthatvAdityAnumAnikazaktigrahAbhiprAyeNa / uktopanItapadazaktigrahe tvarthavizeSyakabodhAnupapattireva / zaktijJAnapadArthopasthiti. zAbdabodhAnAM samAnaprakArakatvaniyamAdityavadheyam / __naiyAyikAstu-nalAdipadAnAmapi viziSyazaktigraho nAnupapannaH / yatra nalatvA. disambandhena yatkiJciddharmavatvadhIstadviSayIbhUtanalatvAdeH zaktigrahe dharmitAvacchedakatayA bhAne bAdhakAbhAvAt / yadvA yatra prameyatvena prameyavAnityAkArA nalatvAdiviziSTabuddhiH, tatazca prameyatvAMze moSadazAyAM svarUpato nalatvAdiprakArakanalavizeSyakasmaraNe bodhakA'bhAvAttadviSayanalatvAdinA viziSya nalAdau nalAdipadazaktigraheNa tattadrUpeNa nalAdi. padAnnalAdibodhasya sulabhatvAt / ___ na ca prameyatvAMze moSakalpane maanaabhaavH| anUbhUyamAnatattaddharmaprakArakazAbdavo dhAnupapattereva mAnatvAt / kathamanyathAnubhavAtmakasamUhAlambanAdekapadArthodbodhakA'sa. mavadhAne'nyapadArthasmRtiH / aklaptasyArtho'ze padavizeSaNatvasya kalpanApekSayA tAza. smRtau prameyatvAMze moSakalpanasyaiva nyAyyatvAt / padasyArthadharmatvAbhAvena tasya padAMze vizeSaNatvAsambhavAcca / tasya padasya tasmin pade zaktirityarthasya laukikatvena padaprakArakabodhasya sArvatrikatvAsambhavAccetyAhuH // 11 // __ iti bhUSaNasAradarpaNe bhAvapratyayArthanirUpaNam // 9 // - parIkSA darzanarUpodbodhakadarzanena sAdRzyAtkuNDamAtrasya smRtirjanyata ityasya lokaprasi. dttvaat| nacaivaM sati 'jAtimAn ghaTapadazakyaH' iti grahAnantaraM svarUpato ghaTatvasya smRtirapi syAditi vAcyam / udbodhakasya phalabalakalpyatayA tAdRzasthale moksssyaaklpnaaditi| vastutastu-bhASye "yasya guNasya bhAvAdravye zabdanivezastadabhidhAne tvatalo, iti prathamata uktam / tatra guNazabdazcAnAzrayasya bhedakadharmasya bodhakaH / tathA ca sautrAt bhAvapadampravRttinimittaparam / ghaTatvamityAdau pravRttinimittatvAvacchina stvAdyarthaH / ssssttyrthH-aadheytaa| bodhastu samabhivyAhArAdvizeSyaiva / yadvA-sarvasmin pakSe-pravRtiH zabdaparA, pravRttinimittaM tvAdyarthaH / ghaTasya bhAva ityAdau SaSThayoM vAcyatvam / evaJcobhayapakSe'pi tattacchabdapravRttinimittasyaiva bhAvapratyayArthatvamiti dik||51|| iti zrIbhUSaNasAraTIkAyAM parIkSAyAmbhAvapratyayArthanirUpaNama // en -
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ // atha devtaaprtyyaarthnirnnyH|| "sAsya devatA" (pA0 sU0 4 / 2 / 24) ityatra devatAviziSTaM deyaM prtyyaarthH| aindrI vaizvadevItyAdAvindrAdevatAtvopasthApakAntarAbhAvAt / tena rUpeNopasthitaye shktiklpnaavshyktvaat| ata eva zrAmikSAM devatAyuktAM vadatyevaiSa taddhitaH / amikSApadasAnnidhyAttasyaiva viSayArpaNam // iti / / darpaNaH . . atha devtaaprtyyaarthnirnnyH| nanu devatAyA indrAdipadAllAbhena tadantarbhAveNa taddhitazaktikalpanamanarthakamata Aha-*devatAtvopasthApaketi // indratvena rUpeNa devatopasthitAvapi devatAtvena rUpeNa tadupasthApakAbhAvAdityarthaH / *tena rUpeNeti // devatAtvena rUpeNendropasthitaye ityarthaH / anyathA taddhitena catujhaM vA mantraliGgana vA punaH / devatAsaGgatistatra durbalaM ca paraM param // iti pImAMsakasiddhAntAsaGgatiriti bhAvaH / dravyasya devatAsambandhitvaM ca tadud. dezyakatyAgakarmatvaM tyAgodezyatvamapi vedabodhitAbAdhitadravyasvAmitvaprakAreNecchA. viSayatvam / tadeva ca devatAtvam / nAto ghRtAdisampradAnabrAhmaNasya tyAgodezyatve'pi devatAtvam / tasya tatsvAmitvAbodhAt 'aindro mantra' ityAdau mantrasya taddevatAkatvaM ca na taduddezyakatyAgakaraNatvam / vinApi mantramicchAvizeSAtmakatyA. gotpattyA'vyabhicArAt / kintu tyAgAGgoccAraNakatvam / evaJca devatAsambandhI prtyyaarthH| ___ natu tadevatAkatvam , aindraM haviH' iti sAmAnAdhikaraNyAnupapatteH / sa cAmikSA. dipadasamabhivyAhAre tattadravyeNa pratIyate / deyaM pratyayArthaH' iti tu tasyAmikSAdipadasamabhivyAhAre dAnakarmatvenApi pratIterityabhipretyoktamiti bhAvaH / uktArthe samma. timAha-*ata eveti // devatAsambandhinaH pratyayArthatvAdevetyarthaH // *sAnnidhyA. diti // 'sAmikSA vaizvadevIityatrAmikSApadasamabhivyAhArAdityarthaH // *viSayArpa. parIkSA atha devtaadiprtyyaarthnirnnH| ' taddhitaprasaGgAdAha-*sAsyeti / *devatAviziSTandeyamiti / taduddezyakatyAgakarmatvasambandhena devatAviziSTaM dAnakarma "sAsyadevatA"iti sUtravihitapratyayArtha ityarthaH / *ata eva*-devatAviziSTadeyasya pratyayArthatvAdeva / taddhita iti / asya miimaaNskairuktmitytraanvyH| . nanu "sAsyAitisUtre AmikSApadAbhAvAdAmikSAmityanupapannamata Aha-*AmikSApadeti / *sAnnidhyAditi / tasya "tapte payasi dadhyAnayati, sA vaizvadevyAbhikSA vAjibhyo vAjinam"iti vAkye sAnnidhyApAdAnAdityarthaH / *tasyaiva viSayAparNa
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 353 devtaadiprtyyaarthnirnnyH| kevalAddevatAvAcI taddhito'gne samuccaran / nAnyayukto'gnidevatyaM pratipAdayituM tamaH // iti ca mImAMsakairapyuktamityAzayenAha pratyayArthasyaikadeze prakRtyoM vizeSaNam // 52 // abhedazcAtra saMsarga AgneyAdAviyaM sthitiH|| devatAyAM pradeye ca khaNDazaH zaktirastu vA // 53 // ekadeze devatArUpe / tacca vizeSaNamabhedenetyAha-*abhedazceti // nanu devatAyAH pratyayArthaikadezatvAnna prakRtyarthasya tatrAbhedenApyanvaya ityAzayenAha-*devatAyAmiti* // tathAca padArthaikadezava nAstIti bhaavH|| 53 // nanvagnyAdidevasya prakRtyaiva lAbhAnna tatra zaktiH kalpyA / darpaNaH Namiti // AmikSAtmakadravyasyaiva devatoddezyakatyAgakarmatvapratItirityarthaH / ___ *kevalAditi // somAdipadAsamabhivyAhRtAt // *agneH samuccaran / pratyayatvAdagnizabdAt puraH prAdurbhavan / "Agneyo'STAkapAlo bhavatyamAvasyAyAm" ityA. dau // *nAnyeti // somAdisAhityApannAgnidevatoddezyaka dravyaM pratipAdayituM neSTe, kintu taddevatAkameveti tdbhaavH| tathAca devatAviziSTadeyasya taddhitArthatvaM teSAmapi sammatamiti bhaavH|| ___ *prakRtyartheti // padArthaH padArthanA'nveti' iti vyutpatteriti bhAvaH // asmin kalpe ca prakRtyarthasyAbhedasambandhena devatAspataddhitArthe'nvayaH / tasya ca svoddezyakatyAgakarmatvasambandhena dravyarUpataddhitA'parapadAthai iti bodhyam // 53 // . parIkSA miti / gamakatvAdarpaNapadena viSayapadasya samAsApekSatve'pi sa draSTavyaH / nanu yantraka eva devatAvAcyAgnizabdaH zrUyate tatrAgnidevatAviziSTaM deyavadagnISomIyasyApi pratItiH kuto neti zaGkAnutpattaye Aha-*kevalAditi / asyAgnerityatrAnvayaH / agneH-agnipadAt-*AgneyAdau / "Agneyo'STAkapAla" ityaadau| tathA ca yantra somAdipadAsamabhivyAhRtAgnipadasya prakRtitvam / tathA "Agneyo'STAkapAlomAvAsyAm"ityAdau devatAntaropasthApakapadAbhAvAdagnimAtradevatAkameva dravyampratipAdayati-*taddhita iti| 'siddhantvekadezatvAt iti "padArthaH padArthenAnveti, natu padArthaikadezena iti vyutpattivirodhAdityAdivaiziSTayaniyAmakapUrvoktasambandhe tyAgoddezyatvaM vedabodhitadravyasvAmitvaprakArakecchAviSayatvarUpam / etadeva ca devtaatvm| tena brAhmaNAdeAvRttiH / "Agneyo mantraH" ityAdau vaiziSTyaniyAmakasambandhastu tyAgAGgadhAraNakarmatvameva / evaJca deyamityupalakSaNamiti bodhayam // 13 // . * nanvindrAdipadAddevatAyA lAbhAttadantarbhAveNa taddhitasya zaktikalpanavaiyarthyamiti 45 da0 50
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArena ca devatAtvena rUpeNopasthitaye sA kalpyate / prakRterlakSaNayaiva tathopasthitisambhavAt / upasargANAM dyotakatvanaye prajayatItyatra prakRSTajayapratyayavadityabhipretyAha pradeya eva vA zaktiH prakRtastvastu lakSaNA // devatAyAM nirUDheti sarve pakSA amiisthitaaH||54|| na ca 'aindraM dadhi' ityAdau dravyasya padAntarAllAbhAt kutaH punaH pratyayasya tatra zaktiH kalpyata iti vAcyam / padAntarAzravaNe'pi ttprtiiteH| aindraM dadhIti sAmAnAdhikaraNyAcca / anyathA''khyAtasyApi kartRkarmavAcitvaM na syAt / mImAMsakAnAM punaH pratyayasya devtaatvmevaartho'stu| dravyaM padAntarAllabhyata eveti darpaNaH *dyotakatvanaya iti / vAcakatvanaye prakarSasyopasargA'rthatvena tadviziSTe dhAtorlakSa. NAyA akalpanena dRSTAntatvAsambhavAditibhAvaH // *prakRSTajayavaditi / prakRtyaMzamAtra. mAdAya dRSTAntatvaM bodhyam // *lAbhAditi / samabhivyAhRtadadhyAdipadena devatArUpasa. mbandhilAbhAdityarthaH // kutaH punariti / "ananyalabhyo hi zabdArtha" iti nyAyAt / kintu sambandhArthakatvamevocitamiti bhAvaH // *tatpratIteriti / devatAsambandhipratIterityarthaH / tathAca tadanupapattyA taddhitasya tadarthakatvamAvazyakamiti bhAvaH / __padAntarAzraSaNe sambandhipratItezca zapathanirNeyatvAdAha-*aindraM dadhIti / sambandhamAnArthakatve saamaanaadhikrnnyaanppttirityrthH|| *anytheti*| uktAnapapattestadasAdhakatve ityarthaH / 'pacati devadattaH' 'pacyate taNDula' ityatra sAmAnAdhikaraNyAnupapattirhi kAdivAcitvasAdhiketi bhAvaH / / vaiyAkaraNAn pratIyamApattiH / mImAMsakAn kaTAkSIkRtyAha-*mImAMsakAnAmiti / tanmate tattadevatAkatvarUpapratyayArthena dharmiNa parIkSA shngkte-*nceti*| *devatAtvena rUpeNeti / indratvena ruupennendrshbdaallaabhe'piityaadiH| prakRteH indrAdizabdasya lakSaNayaiva indrabhinnadevatAtvAvacchinne lakSaNeSTaiva / *prakRSTajayavaditi* dRSTAntopAdAnaM prakRtyaMze lakSaNAbhiprAyeNa / phalalakSaNetyAkAGkSAyAmAha*devatAyAmiti / *dravyasya*-devatAdidravyasya / evaJca pratyayasya sambandhArthakatvamevocitamiti bhaavH| *ttprtiite:*-devtaasmbndhideyprtiiteH| sambandhamAtrasya pratyayavAcyatve sAmAnAdhikaraNyamapyanupapannamityAha-*aindramiti / *anyathAuktAnupapatterasArvatrikatve / *na syAditi / vaiyAkaraNamata iti zeSaH / evaJca-pacati caitraH' iti shbdjnysaamaanaadhikrnnyaavgaahynubhvvirodhH| nanu mAstu sAmAnAdhikaraNyamiti ced ? na / samAnavacanakatvAnupapatteH / mImAMsakamatantvayuktamityAzayenAha*mImAMsakAnAmiti / tanmate ghaTatvAdijAteghaTAdizabdavAcyatve'pi yathA, tathA vya
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ devtaadiprtyyaarthnirnnyH| 355 AkhyAtasya kartRvadvAcyattvaM mAstviti kutona zakyate vaktumiti dik / darpaNaH AkSepAlAbhena sAmAnAdhikaraNyopapatteriti bhAvaH / padAntarAdityAkSepasyA'pyupalakSaNam // *vAcyatvaM mAstviti / AMkhyAtasya karteva taddhitasya dravyaM vAcyaM mAstvityarthaH / iSTApattau "AmikSAM devatAyuktAm" iti tvatsiddhAntabhaGga iti bhaavH| nanu teSAM karturananyalabhyatvAnna pratyayA'vAcyatvaM, kintu prAdhAnyApattereva tattvamata Aha-digiti / tadarthadastu "prakRtipratyayArthayoH" iti nyAyasya saGkhyAdau vyabhicAreNa tena prAdhAnyApatyabhAvAt / "bhAvapradhAnamAkhyAtam" iti niruktAttasyAkhyAtArthA'tiriktapratyayA'rthaviSayakatvopagamAcceti / atredambodhyam-taddhitasya devatAtvAghaTitArthakatve, "taddhitena caturthyA vA" iti nyAyasya sarvasiddhasyAnupapattiH / naca taddhitasya tadarthakatve'pi kathaM tadapekSayA caturthyA jaghanyatvaM tyAgoddezyakatvarUpadevatAbodhakatvasyobhayatrAviziSTattvAditi vAcyam / na hi devatAsambandhideyamAnaM taddhitArthaH, kintu vedabodhyadevatAtvaghaTitaH / evaJca taddhitA. ntena bodhasya devatAtvAM'ze vedabodhyatvA'vagAhitvena tadaMze aprAmANyazaGkAyA anudayAjjhaTiti viniyojakatayA balavatvam , caturthyA tu tadaMze vedabodhyatvAvagAhibodhasyaiva jananena tatrAprAmANyazaGkAnirAsArthamupAyAntarasyApekSaNAjaghanyatvam / yadvA taddhitena devatAtvena rUpeNa devatAbodhe "sA'sya devatA" (pA0 sU0 4 / 2 / 24) iti smaraNamasti / caturthyAstu devatAtve na smaraNam / "caturthIsampradAna" ( pA0sU0 2 // 3 / 13) iti sampradAna eva tatsmaraNAt / sampradAnatvaM ca tyajyamAbhadravyoddezyakatve sati pratigRhItRtvam / evaJca tataH sampradAnatvaghaTakatayA devatAtvapratItAvapi taddhitAdivanmukhyatayA devatAtvAnadhigamAt tasyAstaddhitA'pekSayA jaghanyatvam / evaM mantravarNAdadhiSThAnapratItAvapi devatAtvasya sAkSAdapratItemantravarNasya caturthyapekSayA jaghanyatvaM bodhyam / taddhitasya devatArthakatvA'nabhyupagame tu tadasaGgatiH spaSTaiveti / __ parIkSA kterAkSepAcchabdabodhe bhAnaM bhavati, taddevatAtvameva vAcyaM syAt / devatAyA AkSepAlAmAtsAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyatIti virodhaabhaavH| *vAcyatvammAstviti / AkhyAtasya katteMva taddhitasya dravyaM vAcyaM mAstvityarthaH / iSTApattistu bhavatA kartumazakyA / . ___AmikSA devatAyuktAM vadatyevaiSa taddhitaH // ityetdvcnvirodhaat|| nanu kartuLa vAcyatvaM prAdhAnyApattibhiyocyate / natvanyalabhyatvaM tasyeti buddhyA kalpyastaditi ced ? na / naca kartuH prAdhAnyApattau "prakRtipratyayau iti vacanasyAnurodhabalavatvantu nAstiH, tasya niyamasya saMkhyAyAM vyabhicArAdatastasyautsargikatvaM sarveH kalpanIyameveti pratyavArthe saMkhyAbhinnatvavizeSaNasthale AkhyAtAtiriktatvameva "bhAvapradhAnamAkhyAtam , satvaM pradhAnAni nAmAniiti vacanAdupAdeyamiti karturAkhyAtArthatve'pi prAdhAnyApattervAraNasambhavAt / .......
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre*devatAyAm-devatAtvena rUpeNa / nirUDheti =anupapattijJAnApUrvaka tvamanAdiprayogAvacchinnatvaM vA tattvamiti bhAvaH // 54 // bhanayaiva rItyAnyatrApyavadheyamityAha krIDAyAM NastadasyAstItyAdAveSaiva dik smRtA // vastuto vRttireveti nAtrAtIva prayatyate // 55 // "tadasyAM praharaNamiti kADAyAM NaH" (pA0 sU0 4 / 2 / 56) ityatra praharaNaviziSTA krIDA praharaNakrIDe krIDAmAtraM vArthaH / AdinA, . darpaNaH nanvindrAdipadAcchaktyaiva devatAlAbhe tatra lakSaNAbhyupagamo vyartho'ta Aha-*devatAtvena rUpeNeti // tathAca "zakyAdanyena rUpeNa jJAte bhavati lakSaNA" itivRddhoktedevatAyA indrasvarUpAyAH zakyatve'pIndrAbhinnadevatAtvena tadbhAnArthe sociraiveti bhaavH| anupapattijJAnapUrvikAyAmapi tIraniSThagaGgApadalakSaNAyAM nirUDhatvavyavahArAdAha*anAdIti* // etattatvamabhihitaM prAk // 54 // _____ ekadezAnvayaprasaGgamAha-*praharaNakrIDeti* // vyutpattivaicitryAdekapadopasthitayorapi tayoH parasparamanvaya iti bhAvaH // praharaNasyApi prakRtyaiva lAbhamabhipretyAha*krIDAmAtramveti* // krIDArUpasambandhe vetyrthH|| mAtrapadena tatpraharaNasya taddhitA parIkSA nanu devatAyA indrAdipadAdeva lAbhAtpunastatra lakSaNAkalpanamanarthakamata Aha*devatAtveneti / etenendrapadAhevatAtvena rUpeNa lAbhe'pi devatAtvarUpeNa zAbdabodhe devatAyA bhAnasiddhaye lakSaNA AzrayaNIyA, 'zakyAdanyena rUpeNa jJAte bhavati lakSaNA' iti siddhAnto vyvsthitH| saca gaMgApadasya tIre lakSaNA nirUTeti vyavahAro vA ha. zyateH tasya kathamupapattiH, anupapattijJAnasya tatpUrvavattitvAditi cedU ? anupapattijJAna. pUrvikA lakSaNA sA nirUDheti vAcyam / tathA ca prakRte'nupapattipratisaMdhAnAbhAvAtkathaM nirUDhatvamata Aha-*anAdIti / anAnAditvampAribhASikaM prAgabhihitam // 14 // *anayaiva rItyeti / yathA "sAsyadevatA" iti sUtravihitataddhitapratipAdite'rthe prakRtyarthAnvaya ekadeze yadi svIkriyate tadA viziSTe zaktiH / ekadezAnvayAnaGgIkAre khaNDazaH zaktiriti tathAnyataddhitArthasthale'pyanvaya iti bhAvaH / praharaNasyApi prakRtyA daNDetyAdau lAbhAdAha-*krIDAmAtramiti* / daNDetizabdAt daNDAbhinnapraharaNaviziSTA krIDeti bodhaH / praharaNavaiziSTayaM ca-janyatvasaMbandhena "so'sya nivAsa iti sUtravihitataddhitasya nivAsaH saMbandhI caarthH| nivAsazabdo'dhikaraNaghanantaH / evaJca srogghnazabdAt srughnAbhinnanivAsAdhikaraNasaMbandhIti bodhaH / "sAsmin" iti sUtravihitatadvitasya paurNamAsI-adhikaraNatvArthaH / evaJca pauSapadAt pauSyabhinnapaurNamAsyadhikaraNamiti bodhaH / adhikaraNatvaJca-ghaTitatvarUpam / pauSIpadaJca "nakSatreNa yuktaH kAlaH" iti sUtravihitANantaprakRtikaGIbantam / tatra nakSatrazabdastattannakSatrayuktacandrayukta
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 357 devtaadiprtyyaarthnirnnyH| "so'sya nivAsa" (pA0 sU0 4 / 3 / 88) "sAsmin paurNamAsI" darpaNaH rthatvavyavacchedaH // tathAca daNDAbhinnaprahArasAdhanaviziSTA krIDeti bodhaH // *sossyeti // etatsUtravihitapratyayasya nivAsaH sambandhI cArthaH / atra nivAsazabdo'dhikaraNadhajanto-nizabdena ca vAse nairantaryyarUpAtizayaH pratyAyate / sa ca prakaraNAdinA tattatkAlavaTito grAhyaH / tathAca sRdhnAbhinna-vAsA'dhikaraNasambandhIti bodhH| nivAsazca pratyAsatyA pratyayArthasambandhakartRka eva / ata eva kAdAcitkasRghnAvAsakartari na tathA prayogaH // ___ *sAsminniti / sUtravihitataddhitasya tu paurNamAsIghaTitatvAvacchinno'rthaH / nakSatrayuktakAlavihitA'NAdyantapoSAdizabdAnAM pussyaaminnnksstrkrmkshshibhogaashrykaalo'rthH| tasyoktArthekadezapaurNamAsyAmabhedAnvayaH / tathA ca pauSo mAsa' ityAdau puSyAbhinnanakSatrakarmakazazibhogAzrayakAlAbhinnapaurNamAsIghaTito mAsa ityAdibodhaH / pauSAdipadaM ca na kevalayaugikam / 'pauSaH pakSa' iti vyavahAravirahAt, kintu ruuddhmpi| etadbodhanAyaiva sUtre saMjJAgrahaNam / rUDhinirUpakatAvacchedakaJca triMzattithisamudAyatvarUpamAsatvamAtram / yatkiJcittithyavadhikatriMzattithisamudAye mAsAdivyavahAre'pi cAndrasaurapauSAdibahirbhUtapauSyAdighaTitatriMzattithyantargatatithiSu pauSAdivyavahAravirahAt, kintu zuklapratipadAdidarzA'ntatithisamudAyatvamato noktadoSa ityAdyanyatra vistrH| . parIkSA kAle vartate / naca pauSIpaurNamAsIghaTitatvaM yatkiJcitpaJcasaMkhyAkadivasasamUhe pakSe vetiH tatrApi pauSAdivyavahArAya taditi vAcyam / "saMjJAyAm" iti vArtikasya tatra satvAt / tathA ca yatra pauSAdipadasya sauracAndrAdibhedena bhinne mAse rUDhistasminnevAbhidheye pratyaya iSyate / evaJca tat pauSAdipadaM na yaugikameva, kintu yogarUDham / nacaivamapi rUDhinirUpakatAvacchedakatriMzattithisamudAyatvaM vaktavyam / tathA ca yatkiJci. ttithimArabhya tithisamudAye pauSIpaurNamAsIghaTite pauSavyavahAropattiriti vAcyam / rUDhinirUpakatAvacchedakasya tatrAsatvAt / tatra zuklapratipadAdidarzAntatithisamudAyatvam / ___ naca yasminvarSe mArgazIrSe zuklASTamyAndhanussaGkrAntimakarasaMkrAntizca pauSanavamyAjAtA tasminsaurapauSe'pi pauSabyahAro dRzyate, tadanupapattiriti dhanustharaviviziSTatvameva rUDhyarthatAvacchedakamastviti vAcyam / tAdRze saure yadi pauSavyavahAro yadi mukhyaH syAt , tadA tasya saurasya pauSIpaurNamAsIghaTitatvAbhAvena yogArthasyAbhAve'pi pauSatvamabhyupeyam / tathA ca yogarUDhilabhyArthasya bAdhApattiH / naceSTApattiH, 'sAsmin' iti sUtravirodhApatterityuktasyArthasyaiva rUDyA saurapauSAdau pauSAdi. vyavahArasya gauNatvAt / naca saMjJAzabdAnAM yathAkathaJcidavyutpAdana kriyate, tatrAvayavArthasyAsatve'pi sAdhutvasya svIkAraH sarvasammataH / rathantarakuzalapravINAdipade yathA / evaJca dhanastharaviviziSTatvasya rUDhayarthatAvacchedakatvaM svIkRtya saurapauSavyava. hAro mukhyo'stviti vAcyam / "sajJAyAm" ityupAdAya yogArthavyutpAdanaviro
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - (4/2/21 ) iti, " tadasyAstyasminniti matupU" ( pA0 sU0 5|2| darpaNa: "tadasyAstyasminU" (pA0sU0 1 / 2 / 84) iti sUtreNa prathamAntAdastyarthopAdhikAt sambandhinyadhikaraNe ca matvarthIyA vidhIyante / yadyapyasyetyukteH SaSThyarthasambandha iva matubAdividhAnamAbhAti; tathApi gomAMzcaitra iti sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt sambandhivAcakataivetyuktaM prAk / evaJca gomAnityAdau gonirUpitasvAmitvasambandhavAnityAdyanvayabodhaH / naca bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge 'tizAyine I sambandhe'stivivakSAyAM bhavanti matubAdayaH / iti sambandhasamakakSatayA bhUmAdyarthAnAmapyupAdAnAt teSAmapi matubAdizakyatvamiti zaGkayam / syAdevam, yadi teSvartheSu matubAdInAM vidhAyakaM sUtrAdikamupalabhyeta, kintu prayogopAdhitvameva teSAm / astyarthavad gavAdipadAnAM bahutvAdiviziSTalAkSaNikatayaiva bhUmAdipratItisaulabhyAcca / anye tvastizabdAnmatubarthaM tadgrahaNamityAhurityanyatra vistaraH | ityAdikamityAdipadAt, "tasyApatyam" (pA0sU0 4 / 1 / 82) "tena raktaM rAgAt" (pA0sU0 4 | 2|1|) "saMskRtaM bhakSA : " (pA0sU0 4 / 2 / 16 ) ityAdisaGgrahaH / tatra 'gArgi:' ityAdau taddhitArthApatyasya janyapuruSarUpasyaikadeze janyatve prakRtyarthagargAdinirUpakatayA'nvayAdgarganirUpitajanyatA zrayaH pumAnityAdibodhaH / 'gArgya' ityAdau tu janyapuruSajanakapuruSAdyAtmakagotrApatyArthaikadeze janyatve prakRtyarthAnvayaH / 'gArgyayaNa' parIkSA dhAt / atha sthalapadme paDUjavyavahAravadvarSa vizeSIya saurapauSe mukhyArthabAdhe kA kSatistatra pauSavyavahAro lakSaNayAstviti ced ? tarhi tasminvarSe cAndrapauSamAsanimittakasya dazamyAGkarttumarhasyAdvikazrAddhasya vilopapattiH / nanu "nakSatreNa yuktaH kAla" iti sUtreNAnpratyayasya pravRttissarvavarSIya paurNamAsyAM na sambhavati, yasminvarSe paurNamAsyAmpunarvasu nakSatrayukta zazinaH sattvantasyAM vyabhicArAditi ced ? na / aNpratyaya prakRtikarohiNyanyatarasmin lakSaNA, phAlgunazabde tu phalgunIzabdasya pUrvottara phalgunI hastAnyatame bhAdrapadazabde bhadrapadAzabdasya zatatArakApUrvottarabhAdrapadA, Azvinazabde azvinIzabdasya revatyAditritaye lakSaNA / taduktamantyopAntyau tribhau jJeyau phAlgunazca tribho mataH / zeSA mAsAdvibhAjJeyAH kRttikAdivyavasthayA // iti anye tu -- pauSAdipadasya kevalarUDatvameva natu yaugikatvam / puSyAdiyogasya paurNamAsyAmaniyamAt / rUDhinirUpakatAvacchedakaJca - dhanustharavyArabdhazuklapratipadAdidarzAntamAsatvam / dhanurAdistharavisamAkhyara visaMkrAntimanmAsabhinnadhanurAdistharavyadhikaraNazuklapratipadAdidarzAntamAsatvaM vA / dhanustharavyArabdhatvam - kAlikasambandhena dhanustharavyadhikaraNAdyakSaNakazuklapratipadAdikatvantadyasminvarSe kArtika zuklapratipat 45 / 50 tadita eva vRzcikasaGkrAntiH 14 / 35 etasmin kAle jAtA tanmAsIyadhaTikA 29 / 32 dhanu sakrAntistu darzasamAptyuttaram 44 . etasminsamaye jAtA tasmi
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ devtaadiprtyyaarthnirnnyH| 359 darpaNaH / ityAdau taddhitArthayuvApatyaikadeze gotrapratyayAntArthasya niruupktyaa'nvyH| parantu "jIvati tu vaMzye yuvA" (pAsU0 4 / 1 / 163) iti paribhASaNAdU gargajIvanasamAnakAlikatvamapi pradhAnapratyayArthe vizeSaNam / tasyA'pi pratyayazakyatvAt / evaJca gargajIvanasamAnakAliko gargagotrA'patyanirUpitajanyatAvAnayaM pumAniti bodhaH / __ "tena raktam" ( pAsU0 4 / 2 / 1) iti vihitapratyayasya tatsambandhAdhInatadIyarUpAropaviSayo'rthaH / tAdRzAropaviSayatvameva tena raktatvam / "zaGkhaH pIta" ityAropamAdAya zaGkhAderAropyapItimAzrayaharitAlAdinA raktatvavAraNAyAdhInAntamAropavizeSa parIkSA nkSayamAsAkhye pauSe prathamalakSaNasyAvyAptiriti tAdRzamalamAsasaGgamanAya dvitIyam / tathAhi-malamAso dvividhaH, saMkrAntirahitaH saMkrAntidvayayuktazca / taduktaM kAThakagRhya __ yasminvarSe na saMkrAntissaMkrAntidvayameva vaa| malamAsaH sa vijJeyo mAse triMzattame bhavediti // malatvamAvazyakatvaM svayaM kriyAvAhyatvAt / tatrAdyasya malamAsasya lakSaNamanyatrApyuktam amaavaasyaapricchinnrvisngkraantivrjitm| malamAsaM vijAnIyAdvarjitaM sarvakarmasu // yaduktam-'pUrvasmin hyAzvine mAse triMzattam' iti, tadAdyamalamAsaparam / dvitIyamapyAha satyavrataH rAzidvayaM yatra mAse saGkrameta divaakrH| nAdhimAso bhavedeSa malamAsastu kevalam // iti amAvAsyAparicchinno ravisaMkrAntivarjito yo mAsa tasyaivAdhimAsatvam / tadAha bAdarAyaNaH "ekamAsasthite sUrye yadi syaaddhimaaskH| eka eva hi mAso'sau SaSTibhirdivasairmataH // iti / mAsaH shuklaadijnyeyH| naca "AmAvAsyAdvayaM ravisaGkrAntivarjitam , malamAsaH savijJeya" iti vacane malamAsatvamamAvAsyAdvayaM yatra 'ravisaGkrAntivarjitaM malamAsassavijJeya' iti vacanena malamAsatvamamAvAsyAdvayaghaTitasyaiva, natu SaSThidivasaparicchinnasyeti vAcyam , amAvAsyAdvayamityasyAmAvAsyAdvayaparicchinnamityarthAt ekaSaSTidivasAtmake'pi mAse amAvAsyAdvayaparicchinnatvamAse vA'mAvA. syAdvayasya tAdRzasya taddhaTakatvAt sakrAntidvayazUnyo mAsaH sa sarpasajJo'dhimAsasaMjJazca, saMkrAntidvayayukto mAso nyUnAkhyo'haspatisajJazca, adhikamAsasaMjJake zrAvaNasya lakSaNaM karkasthe ravyArabdhatvaghaTitaM tadvitIyaM lakSaNamapi tatrAstyeva / karkastharavisamApyo yo ravisaGkrAntimanmAsa ASADhastadbhinnatvasya karkastha. ravyadhikaraNatvasya ca tatrAsatvAt / naca zuklapratipadamArabhya zrAvaNasya prArambhe darzaparyantaM nizadinaparicchinnamAsasya samAptiriti karkastharavi samApya ravisaGkrAntimanmAsabhinnatvantatra nAstItyavyAptiH, tasmin zrAvaNe iti vAcyam , tAdRzasthale paSThidivasaparicchinnasyaiva mAsatvamiti karkastharavisamApyatvasya tatrAsatvena tAzA
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre14) ityAdikaM saMgRhyate / darpaNaH Nam / mAJjiSTapaTAdezcakSurAdinA raktatvavAraNAya tadIyatvaM rUpavizeSaNam / anna ca rAgakaraNasya maJjiSThAdeH prakRtyarthasya taddhitArthaikadezasambandhe pratiyogitayA rUpe cAdheyatayAnvayaH / tathAca maJjiSThAsaMbandhAdhIno yo maJjiSThAniSTharUpAropastadviSayatA parIkSA pADhabhedasatvAt yatkAThakagRhyIyampUrvoktantadetAdRzAdhikaparameva / naca yadi caitrAdizabdo yaugikastahi mInAdiraviviziSTakAlarUpeSu caitrAdisaureSu rUDhireva caitrAdipadasyAstAmiti vAcyam / 'sAvaizAkhasyAmAvAsyAyA rohiNyA sambadhyate' iti zrutibalAccAndra eva zaktisiddheH / tathAhi-yadi saura eva zaktistadA vaizAkhapadasya meSastharaviviziSTakAla eva zaktiriti tadamAvAsyAyAM rohiNyAJcandrasyAvasthAnAbhAvAcchutivirodhaH spaSTa eva / "yaH sUryacandramasoH paraH sannikarSaH sA'mAvAsyA" iti gobhilavacanAdamA. vAsyAnte candrasya sUryasya tadavasthAne niyamAt / yadi tu cAndre zaktistadA'sti saMbhavaH / zuklapratipadAdevaizAkhasyAnte candrAvasthAnasya praayorohinnyaa:smbhvaat| zrutisthaM rohiNIpadaM kRttikArohiNyanyatamaparam / taduktaM jyotiHsiddhAnte meSAdisthe savitari yo mAsaH prapUryate candraH / caitrAdyassavijJeyaH pUtiddhitve'dhimAso'nyaH / iti / atrAyazabdo vaizAkhAdisaGgrAhaka ityAhuH / apare tu-pauSIpade puSyayogaprayogatvaM vivakSitam / evaJca punarvasunakSatrasatve'pi na kSatirityAhuH / "tadasyAstyasminniti matup" anena sUtreNa pauSasyeti SaSTayarthe pratyayo vidhIyate iti pratibhAti, tathApi dhanavAn iti sAmAnAdhikaraNyAnubhavAtsambandhI vAcya iti kalpyate / evaJca-gomAnityAdau matubarthaH sambandhI tadekadezasambandhe prakRtyarthasya nirUpitatvasambandhenAnvayaH / naca "prakRtipratyayau" itiniyame pratyayArthazabdena pratyayAjanyatvapratItimukhyavizeSyasya grahaNAt tatraivAnvaya ucito; natu vizeSaNe iti vAcyam / aupagavAdau yastaddhitastadarthApatyekadezajanyatAyAmprakRtyarthAnvayadarzanenoktalaukikaniyame pratyayajanyapratItiviSayamAtrasyAgrahaNAt / sambandhe Azraye ca khaNDazaH zakteH sambhavAcca / naca bhUminindAdikamapi matvarthIyapratyayAntajanyazAbdabodhe bhAsate, tasya kathamupapattiH, sUtrAdyanupAdAnAditi vAcyam / prakaraNAdivazAttasyArthasya zAbdabodhebhAnAnubhavo na / yatra teSAmarthAnAmpratItistatra prakRtestattadarthaviziSTe lakSaNAsvIkArAt / ___*ityAdikamiti / Adipadena "tasyApatyam" "tena raktaM rAgAt" "saMskRtaM bhakSA" "tena krItam" "tadasminnastItideze tannAmni" iti sUtracatuSTayasya "dRSTaM sAma" ityAdezva parigrahaH / tatrApatyArthavihitataddhitArthaikadezajanyatAyAmprakRtyarthasyaikAnvayo bhavatyeva / janyatvasya nityanirUpakAkAGkSatvAt / yatra gotrApatye pratyayastatra janyajanye puMsi pratyayasya zaktiH prthmjnytaayaamprkRtyrthsyoktsmbndhenaanvyH| gAgryAyaNo dAkSAyaNa ityAdautu yunipratyayo bhavati, tatra pratyayArtho yuvatvam / apatyaJca prakRtyarthagargagotrApatyaM dakSagotrApatyam, tatra nirUpitatvasambandhena prakRtyarthasyAnvayaH /
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ devatAdipratyayArtha nirNayaH / 361 vRttimAtre'tiriktazakteH, "samarthaH padavidhiH" (pA0 sU0 2 / 1 / 1) iti sUtrAllAbhAdukto vicAraH zAstrAntarIyaiH saha tadrItyaivoktaH / darpaNa: zraya iti 'mAJjiSTha' ityato bodhaH / 'zUlyam 'ukhyam' ityAdau, "saMskRtaM bhakSAH " (pA0sU0 4 / 2 / 19) iti sUtravihitataddhitArthaikadeze pAkAdisaMskAre zUlokhAdeH prakRtyarthasyA'dhikaraNatvenA'nvayaH // anayaiva rItyA taddhitAntarAdUbodha kahanIyaH / 2 taddhitAnAM kvacitprakRtya'rthe svArthekadezasya, kvacit svArthasyaivAnvayabodhakatvAditi jahatsvArthavRttipakSamavalambya mUlamavatArayati -* vRttimAtra iti // tathAca tatpakSe padAnAmAnarthakyAt tadarthanirUpaNe siddhAntapracyutiriti bhAvaH // *tadvItyaiveti / zAstrAntarIyarItyevetyarthaH / nanu vaiyAkaraNamate jahatsvArthavRtyAzrayaNe, "na pUjanAt" (pA0sU0 5 / 4 / 9 ) " tena raktaM rAgAt" (pA0sU0 4 / 2 / 0 ) ityAdisUtrANAM kA parIkSA tatrAyaM vizeSa:- " jIvati tu vaMzye yuvA" ityAdisUtre sA yasminnarthe jIvati sati yuvasaMjJA apatyasya bhavati / tajjIvanasamAnakAlikatvamapi pratyayazakyantasya pradhAnIbhUte'patye vizeSato bhavati / evaJca - gArgyAyaNAdizabdebhyo gargajIvanasamAnakAliko gargajanyAnarUpitajanyatAviziSTaHpumAniti bodhaH / "tena raktam" iti sUtreNa mAJjiSThaM vastramityatra pratyayaH / atra yadyapi teneti karaNe tRtoyA, tadarthasya raJjadhAtvarthe'nvayena tatra tajjanyasya pratItirnyAyyA, sA nopapadyate / pUrvasthitapaTasamavetarUpadhvaMsaM vinA rUpavati ruupaantraanutptteH| ata eva "tena raktam" ityasya tatsambandhAdhInatadIyarUpAropaviSayo'rthaH / prakRtyarthasya maJjiSThasya sambandhe'nvayaH pratiyogitAyAH / teneti tu tRtIyAntAtpratyayotpattimbodhayitumupAttamiti maJjiSThasambandhAdhInatadIyarUpAropaviSayo vastramiti bodhaH / pittapItimnA yatra 'pItaH zaGkhaH' iti bhramaH, tatra tasya bhramasya na pItaraktamityatra pratyaya iti tatsambandhAdhInatvaM vishessnnm| 'dAdhikam' 'zUlpam' ukhyam' ityAdau 'saMskRtaM bhakSyAH" ityAdinA pratyayaH / Adye- 'dAdhika odanaH' ityatra pratyayArthaH sNskaarvishissttH| saMskArazca sambandhAdhInamA rddavavizeSaH, vizeSaprakArapratItiviSayo vA / evaJcasaMskAraikadezasambandhe dahano'nvayena dadhisambandhAdhInamArddavavizeSaviziSTa odana iti bodhaH / 'zUlyam, 'ukhyam' ityAdau tu saMskAraH pAkAdirUpaH / tatra prkRtyrthsyaadhikrnntvsmbndhenaanvyH| evaJca zUlAdhikaraNakapAkAzrayo mAMsamiti bodhaH / "tena krItam" itisUtreNa 'sauvarNa vastram' ityAdau pratyayaH / krItazabdArthazca krayaNakriyAkarma / krayaNam - svasvatvotpatyanukUladravyadAnakriyAnukUlavyApAraH / tatra pratyayArthavyApAre suvarNasya karaNatayA'nvayena suvarNakaraNakakrayaNakarmaNo bodhaH / evamanyatrApi yathAyathamUhanIyam / svasiddhAntamAha-*vRttimAtra iti / jahatsvArthAvRttiriti matena / *atiriktazaktariti samudAyasyetyAdiH / tadrItyA - zAstryAntararItyA - nanu yadi vaiyAkaraNairjahatsvArthA vRttirAzrIyate, tadA teSAm "tena raktaM rAgAt" ityAdisUtrANAM kathamupapattirvRttighaTakamaJjiSThAde rAgavAcakatvAbhAvAdevaM samAsaghaTakapa 46 da0 pa0
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAremAropitaprakRtipratyayArthamAdAya vA / vastuto viziSTazaktyaivArthopasthitirityAha-*vastuta iti* // 55 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre devatAdipratyayArthanirNayaH // 10 // darpaNaH gatirata Aha-Aropiteti // *viziSTazaktyaiveti / viziSTArthasyeti zeSaH // vRttau pakSadvayAbhyupagamena jahatsvArthapaNe taghaTakapadA'rthanirUpaNasyAnupayoge'pyajahatsvArthapakSe viziSTazaktigrahasya pratyekazaktinirUpaNopajIvakatayA tannirUpaNasyaucitya. meva / etatsUcanAyaiva mUle'tIvetyupAttamiti rahasyam // 19 // iti bhUSaNasAradarpaNe devatAdipratyayArthanirUpaNam // 10 // parIkSA dAnAM samAnAdhikaraNatvapUjanArthatvavyavahArasyApi kA gatirata Aha-*Aropiteti / 'prakRtipratyayAdikam ityupalakSaNam / sAmAnAdhikaraNyAdikamapyevaM vishissttshktyaa| ... manu yadi jahatsvArthI vRttirevAsti tadA mUle-'nAtrAtIveti' kathanamanucitantatretyeva tahi kuto noktam / kiJca viziSTe zaktizca viziSTArthanirUpitA cetsarvatra sammatA tadA "jahatsvArthA tu tatraiva yatra rUDhivirodhinI" iti siddhAntasyApi nopapattiriti cet ? na / avayavazaktimahasahakAreNaiva samudAyazaktyA bodhasya darzanena avayavAnAmapyarthanirUpayitumucitamevetyAzayAt // 55 // iti zrImadbhUSaNasAraTIkAyAM parIkSAnAmikAyAM devatAdipratyayArtha vivaraNam // 10 //
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ athaa'bhedaiktvsNkhyaanirnnyH|| vRttiprasaGgAt tatrAbhedaikatvasaGkhyA pratIyata iti siddhAntaM dRSTA. ntenopapAdayati abhedaikatvasaGghayAyA vRttau bhAnamiti sthitiH|| kapiJjalAlambhavAkye tritvaM nyAyAd yathocyate 56 saGkhayAvizeSANAmavibhAgena sattvam-abhedakatvasaGkhyA / uktazca vAkyapadIye-- yathauSadhirasAH sarve mdhunyaahitshktyH| avibhAgena varttante; saGkhyAM tAM tAdRzIM viduH // iti // darpaNaH athaabhedktvsNkhyaanirnnyH| nanu prakAnte prAtipadikaghaTakapratyayArthanirUpaNe'bhedakatvasaGkhyA nirUpaNamasaGgatamata Aha-*vRttiprasaGgAditi / tathAca vRttinirUpaNe kriyamANe smRtipathaprApsataddharmopekSA'nuciteti prasaGgasaGgatisattvAnnoktadoSa iti bhAvaH / yadyapi vakSyamANaktvAdyante'pi kRvRttisatvAttadanantarameva saGkhyAnirUpayitumucitA, tathApi tatprakRtyarthe saGkhyAyA abhAnAdAkAGkSAvicchedaH syAdityatraiva tannirUpitamiti bodhyam / abhedaikatvasavyApadArthe matabhedena dvidhA nirvakti-*saGkhyAvizeSANAmiti / ekatvatvAcavacchinnAnAmityarthaH / *avibhAgena*-abhedena, avirodheneti yAvat / uktA'rthe harivAkyaM pramANayati-*uktazceti / *AhitazaktayaH / AhitA samarpitA tattadoSavibhedanibandhanavirodharUpA shktiyrityrthH| tyaktavirodhA iti yaavt| ata eva-*avibhA. gena / avirodhenetyarthaH / *tAm / abhedaikatvasaGkhyAm / tAdRzIm / madhuniSTharasa . parIkSA .. athaabhedaiktvsNkhyaanirnnyH| nanu prAtipadikasya nirUpaNamprastutamatastaddhaTakasyaiva nirUpaNamucitantratvabhedakatvasaGkhyAyA ityata Aha-*vRttiprasaGgAditi / arthaviziSTavRttinirUpaNamapi prastutamiti vRttidharmA api niruupyitumucitaaevetyaashyH| abhedaikatvasaGkhyApadArthammatabhe. dena drshyti-*sngkhyaavishessmityaadinaa**sNkhyaavishessaannaam*-sngkhyaatvvyaapyaikvttvaacvcchinnaanaamityrthH| avibhAgeneti / avirodhena virodhprityaagenetiyaavt| tatra harisammatimAha-*uktaJceti / *Ahiteti / Ahitapadasya sthApitArthakatva. manyatra prasiddhaM yadyapi, tathApi prakRtopayuktamarthaM sa evAha-*avibhAgeneti / evaJca dRSTAnte Ahitapadasya sthApitArthakatve'pi dArzantike Ahitazaktaya ityasyAhitA tyaktavirodhA zaktiryarityartho bodhyaH / tattadoSAdhivRttitvaprayukto yo'virodhastasya dRSTAnte'pi tyAgo bodhyaH / harivAkye vibhAgetyasya virodhenetyarthaH / *tAm - abhedaikatvasaGkhyAm / *tAdRzIm -madhuniSTharasasthititulyasthitikIm / evabaita.
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreparityaktavizeSa vA saGkhyAsAmAnyaM tat / uktaJca-- bhedAnAM vA parityAgAt saGkhyAtmA sa tthaavidhH| vyApArAjAtibhAgasya bhedApohena vartate // darpaNaH sthititulyaamityrthH| nanvekatvadvitvAdInAmekatra sattvamanupapannam / na hi dvAvekatvena vyavahiyete, nAspyeko dvAviti / "na hi dviputra" iti bhASyAt // kiJca dRSTAnto'pi na samaJjasaH / tattadrasavadArabdhe'vayavini mAkSike'vayavasajAtIyarasAntarasyaivotpAdAbhyupagamAdata Aha-*parityakteti / vAzabdaH pkssaantre| agRhItavizeSadharmakaM sNkhyaamaatrmityrthH| pUrvakalpe uktA'svarasAbhisandhikaM vAkyapadIyaM tatpakSe'pi pramANatvenopanyasyati-*bhedAnAmiti / *bhedAnAm*-ekatvatvadvitvatvAdivizeSadharmANAm / *parityAgAd / agrahAt / idaJca vyApArapadArthe'bhedenA'nvayi // *saMkhyAtmA-saMkhyAsvarUpaH // *saH*-ekatvAdiH // *tathAvidhaH / abhedaikatvavyapadezya ityarthaH / tadeva vizadayati-jAtibhAgasyeti / ekatvatvAderityarthaH / *bhedApoheneti / bhedasya vizeSaNasya yo'poho'grahastenetyarthaH // yadvA bhedApohenetyasya vyaapaaraaditynenaa'nvyH| prakRtyAditvAt tRtiiyaa| tathAcaikatvatvAderjAtivizeSasya bhedAgraharUpo yo vyApAro vizeSaNA'tmA tato varttata ityarthaH // "bhedAs . parIkSA nmate ekatvadvitvAdeH satve'pi bhedakAyeM dharmA ekatvatvAdayastatparityAgena sarvAsAM sthitikartRtvamAtram / saGkhyAyA jAtyakhaNDopAdhyatiriktatayA svarUpato bhAnAsambhavAt / evaM ca rAjJaH rAjJo rAjJAM vA puruSa ityevaM laukikavigrahe'pi rAjasambandhI puruSa ityeva shaabdbodhH| ___ nanvidamanupapannam , dvitvabahutvAdInAM virodhAdeva sthaanaasmbhvaat| ata eva "nahi triputro dviputravyapadezaM labhate" iti bhASyakRtoktam / evaM madhudRSTAntopAdAnamapyasaGgatam , tatra nAnAjAtIyarasavadavayavArabdhe madhuni ipsAntarotpatterabhyupagamAt / nIlAdinAnAjAtIyarUpavadavayavArabdhe'vayavini paTe citrarUpamata Aha-*parityakteti* / ata evoktaM hariNA abhedaikatvasaMkhyAyA tatrAnyavopajAyate / saMsargarUpaM saGkhyAnAmavibhaktantaducyate / vRttAvupasarjanapadAnAM satvabhUtatvAt saGkhyAyogasyAvazyakatvenAnyAsaMsargarUpA saGkhyA jAyata iti tadarthaH / etanmate-ekatvatvAdyagrahakAlikasaMkhyAtvaprakArakapratItiviSayaH saMkhyApadArtho'bhedaikatvasaMkhyAvyapadezo bhavatIti phalitam / etadapi mataM hrisuucitmityaah-*uktnyceti| *bhedAnAm*-saMkhyAbhedakAnAm , ekatvatvAdirUpavi. zeSadharmANAm / eteSAM parityAgazca-jJAtadharmavattvena jJAnaviSayIbhavanAbhAva eva / sektvaadiH| *tathAvidhaH -abhedaikatvasaGkhyAvyapadezyaH / jAtibhAgasya jAtyAtmakadha. masyaikatvAdervyApArAdvartata ityanvayaH / taM vyaapaarmevaah-*bhedaapohneti| bhedasya vi
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhedaikatvasaMkhyAnirNayaH / 365 magRhItavizeSeNa yathA rUpeNa rUpavAn / ... ....: prakhyAyate na zuklAdirbhedApohastu gamyate / iti // asyAH vRttau samAsAdau; bhAnaM nyAyasiddhamiti zeSaH / iti matasthitirvaiyAkaraNAnAm / ayambhAvaH-rAjapuruSa ityAdau, rAjJo, rAkSoH, rAkSAM vA'yaM puruSa iti jijJAsA jAyate / vizeSajijJAsA ca sAmAnyajJAnapUrviketi sAmAnyarUpeNa tatpratItiH zabdAdAvAvazyakI / atastasyAM / darpaNaH poho na vartate" nivarttate iti vA pAThe tu bhedarUpo yo'poho'tadvayAvRttatvam, sa na vartate na bhAsata ityrtho'vseyH| padyAntarAvalokanenaitatpAThasyaiva harisammatatvamadhyavasIyate / dvitvatvAdyagrahakAlikasaGkhyAtvaprakArakapratItigocarA * saGkhayApadArtho'bhedaikatvapadavyapadezyo bhavatItisamuditA'rthaH / tatra dRSTAntamAha-*agRhItavizeSe. Neti* // zuklatvAdiprakArakagrahAsamAnakAlikarUpatvaprakArakapratItiviSayeNa zuklAdinaiva yathA ghaTAdI rUpavAniti pratIyate / zuklAyo bhedarUpApohaH-zuklatvAdiratavyAvRttirUpaH sa tu na pratIyate / tadvadrAjapuruSa ityAdau rAjAdipadArthaH saGkhyAvAniti pratIyate, na tatra saGkhayAM'ze ekatvAdi bhAsate ityrthH|| ___ tAdRzasaGkhyAbhAnasya parAnabhyupetatvAt kathamiyaM sthitirityantarAzeSapUraNena vyAcaSTe-*vaiyAkaraNAnAmiti / nanu tAdRzasaGkhyAyA vRttau bhAne ki pramANamata Aha*ayambhAva iti / *samAnyajJAnapUrvaketi / tddhetuketyrthH| *AvazyakIti* / tAM parIkSA zeSasya yo'pohaH agrahastenetyarthaH / *vyApArAditi / paJcamyantasyAbhedena tRtiiyaante'nvyH| yadvA bhedApohapadArthasyoktasyaivAbhedena sambandhena jAtibhAgasya vyApArarAhitye tadvizeSaNatvam , tRtIyA tu prakRtyAditvAt , dhAnyena dhnvaanitivt| evaJjaikatvatvAdirjAtivizeSasya bhedAgraharUpo yo vyApAro vizaSaNAtmA tena vartate / ekatvatvAdyagrahasamA. nakAlikasaGkhyAtvaprakArajJAnaviSayaH saMkhyApadArtho'bhedaikatvasaGkhyApadenocyate iti phlitm| etanmate-rAjapuruSAdipadAtsaGakhyAvadvAjasambandhItyAdyAkArako bodhaH tantra dRssttaantmaah-*agRhiiteti| nagRhIto vizeSe vizeSadharmo yasminnetAdRzena rUpeNa rUpa. tvena gRhitena rUpeNa rUpavAn prakhyAyate, bhedarUpo yo apoho, vizeSa:-vizeSadharmaH sa tu na gamyate ityarthaH / yathA-dUrasthito ghaTAdipadArthaH zuklatvAdiprakArakagrahAsamAnakAlikarUpatvaprakArakagrahavizeSyeNa zuklAdinaiva rUpeNAyaM rUpavAniti pratIyate, rUpagato poho vizeSadharmo na pratIyate, apohaH-AtavyAvRttiH / vizeSadharmAtmikaivAtavyAvR. ttiH, tathA rAjapuruSAdisamudAyAdapi saGkhyAvadrAjasambandhI puruSa ityAkArA pratItirbhavatIti bhaavH| ___ nanvevaM bodhasya parAnabhimatatvAtkathamiyaM sthitirata Aha zeSapUraNena-*vaiyAkaraNAnAmiti / abhedaikatvasaMkhyAyA vyAvRttau bhAne sAdhakamAha-*ayamityAdinA* *pUrvi. keti / vizeSasya jijJAsA samamivyAhRtapadArthatAvacchedakAvAntaradharmAvacchinnaprakA.
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArezaktiriti / tasyA ekatvena pratItau nyAyamAha-*kapijaleti* // darpaNaH vinoktajijJAsAyA abhAvAditi bhAvaH / sA ca saMkhyA pUrvottarapadArthayoH sambandhavad vRttizaktyaiva / ajahatsvArthAvRttipakSe pUrvapadasya saMkhyAvizeSavAcakatve gamakA bhAvAt / tena 'dviputraH' 'maugiko' 'mAsajAtaH' 'tAvakIna: 'bhavadrAimavasaraH' ityAdau vRttAvabhedaikatvasaMkhyAyA abhAve'pi na kSatiH / ___Adhe saGkhyAvizeSasyaiva pUrvapadArthatvAt / dvitIye, ekamudgasya krayakaraNAyogyatvAt bhutvaa'vgtiH| tRtIye viziSTakAlAvagamAya mAsapadayogAt saMkhyAdhyava. saayH| caturthe tvkaadyaadeshvdektvaavgtiH| paJcame prakaraNAd dvitvaavgtiH| evaM kArakamadhya ityAdAvapyUhyam / ekasya madhyAsambhavAt / sati prakaraNe rAjapuruSa ityAdAvapi saMkhyAvizeSaprakAreNaiva bhAnam / tadA tatrApi na tasya vRttyrthtvmiti| bhedo bhedasahitA dvitvAdisaMkhyA, tadabhAvasahitamekatvamabhedaikatvamiti vyutpatyA saMkhyAtve. naikatvamevopasarjanapadArthe bhaaste| *tathA / ata eva "ekavacanamutsargataH kariSyate" iti vacanAdrAjan as-puruSa-su-ityalaukikavigrahe ekavacanaM prayujyate / yatra tu prakaraNAdinA saMkhyAvizeSabhAnaM tatra bahuvacanamapi yathA citragurityAdau-citrA-asgo-as' ityabhipretyottaragranthamavatArayati-*tasyA iti / vRttighaTakapadArthopasarjanavyaktarityarthaH // parIkSA rakajJAnaviSayakecchA sAmAnyajJAnapUrvikaiva yadA 'ayaM brAhmaNaH' iti jJAnannAsti tadA ko brAhmaNa iti,jijJAsA na bhavati / tAdRze jJAnasatve tu bhavatIti sAmAnyadharmaprakArakajJA. nasya vizeSadharmaprakArakajijJAsAmpratikAraNatvamanvayavyatirekAbhyAM klpyte| evaJca prakR. te'pi saMkhyAjijJAsAyA anurodhena saGkhyAtvenAdau pratItirbhavatIti svIkaraNIyamiti bhaavH| *zaktiriti / samAsAderiti shessH| samAsAdeH samudAyasya zaktiH kalpyamAnA saMkhyAtvena-saMkhyAviziSTe kalpyate iti yaavt| iyaM saMkhyA na vibhktyrthH| vibhakteH sarvanAsatvAt, kintu yathA sambandhaH pUrvottarapadArthayoH samudAyazakyastathA saMkhyApi / ___ ayamabhisaMdhiH-yatra yatkiJcidrUpe vizeSarUpeNa saMkhyApratItirapyasti, tatra vizeSa. rUpeNa sakhyAyA vAcyatvamaGgIkriyate / yathA-tAvakIno mAmakIna ityatrAdezena "tavakamamakAvekavacane" iti sUtreNaikArthasyAdezavidhAnenAdezenaivaikatvanizcayasya sambhavA. ttatra vRttaH saMkhyAvizeSe zaktirna kalpyate / evaJca dviputro Azviko mAsajAta ityAderapi na saMkhyAvizeSavAcakatA / prathama sA pUrvapadavAcyaiva / dvitIye bahUnAmeva krayAdisAdhanatvAdAthikI bahutvAvagatiH / yatra tu tAdRzaM gamakaM nAsti, saMkhyApratItistu bhavati, tatra vRttaH zaktiH alaukike vigrahe 'rAjan Das puruSa su' ityAkArake autsagikaikavacanasya satvamAzritya samAsasajjJA bhvti| tato rAjapuruSAdizabdAtsaGkhyA. tvena bhAnasyAnubhavasiddhatve tasminnArthe samudAyasya zaktiranumeyA / abhede ekatvamityasyAbhedasahitamekatvamityarthaH / dvitvAdikambhedAbhedasahitamekatvattvabhedasahitameva / tacca saGkhyAtvenopasarjanaM bhAsate / evaJca-yatra saGkhyAvizeSasya bhAne prakaraNAdika sAdhakamasti, tatra saMkhyAvizeSasya vRttivAcyatvamAzrIyata iti siddham / ata eva
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 367 abhedaiktvsNkhyaanirnnyH| bahutvagaNanAyAM tritvasyaiva prathamopasthitatvAt tadrUpeNaiva bhAnavad ekatvasya sarvataH prathamopasthitatvamastIti bhAvaH / darpaNaH *pratItAviti // saGkhyAtvAvacchinaikatvaprakAratAnirUpitavizeSyatvena bodha ityarthaH / upasarjanapadArthe saGkhyAtvenaikatvameva pratIyate, na dvitvAdItyatra dRSTAntamAheti yAvat // *gaNanAyAmiti // bahutvaviziSTAnekasaMkhyAsaGkhyAne ityrthH| "kapiJjalAnAlabheta" iti vAkyena bahutvavyApyasaMkhyAviziSTakapiAlAlambhanaM vidhIyate / tatra trayANAM caturAdInAM vAlambhanamiti saMzaye bahutvapyApyatvasya tritvAdiSu sarveSvaviziSTatvAdyathAprAptamevAlabdhavyamiti pUrvapakSe caturAdInAmAlambhanaM, "mA hiMsyAt" iti sAmAnyazAstravihitaniSedhasyAlabhyatAvavyaktItaraparatvarUpatAtparyasaGkocakalpane gauravAdU gaNanAyAM prathamopasthitatritvaparatayA'pi vacanasya cAritArthyAllAghavAca bahutvena tritvameva bahuvacanA'rtha iti siddhAntitam / tannyAyAdatrApi saMkhyAtvenaikatvasyaiva vRttyarthatvam, na tu dvitvAdInAmapratIyamAnavizeSadharmakaikatvamabhedaikatvamiti vyutpatteriti bhAvaH / "nijAM trayANAm" (pA0 suu074|75 ) ityAdinirdezairasmin vyAkaraNe vyAptinyAyasyaivAzrayaNena prakRte saMkhyAtvenaikatvapratItirhi durupapAdetyapi kecit| / nanu jijJAsAyAM zAbdameva sAmAnyadharmaprakArakajJAnadarzanamapekSitamiti na niymH| AmrAdiphaladarzanenA'pi tadrasAsvAdanecchAyA utpatyA vybhicaaraat| nacaivaM sAmAmyadharmaprakArakajJAnasyava hetutvaM vilIyeteti vAcyam / AmradarzanasyodbodhakatayA tadrasasmaraNena tadupapatteH / prakRte tasyA azakyatve'pi tadavyabhicaritadravyatvenA'numAnikatabodhasambhavAt tAdRzajijJAsAyA ananubhavAcca noktayuktivRtterabhedaikatvasaMkhyArthatvasAdhiketyabhipretyAha-vastuta iti* // *anubhavasiddhati* / asya, yena tadanurodhena sAmAnyadharmaprakArakajJAnasyAvazyakatA syAditi zeSaH / abhedaikatvasaMkhyAyA vRtau bhAnamiti mUlaM tu prAcInagranthAnuvAda eveti bhaavH| anubhavasiddhatvasya zapathanirNeyatvaM matvAha-*tathAtve ceti // vA zabdo'nA parIkSA citragurityasyArthabodhanAya citrA gAvo yasyeti laukikavigrahamaGgIkurvanti / *tasyA iti / vRttighaTakapadArthopasarjanavyaktarityarthaH / pratItau saMkhyAtvaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvatsaMkhyAvattvena zAbdabodhaH / atraikatvatvena na bhAnam, kintu sAmAnyarUpeNa / anyathA rAjapuruSAdisamudAyajanyazAbdabodhAnantaraM vizeSajijJAsA na syAt / sAmA. nyarUpeNa bhAsamAnasaMkhyAyA tritvena vyavahArastu kapiJjalAlambhanyAyena prAthamyAditi bhAvaH / etadevopapAdayati-*gaNanAyAmiti / yathA 'kapiJjalAnAlabheta" iti vAkye bahuvacanopAdAne bahutvavyApyadharmaviziSTAnAntritvAdInAmupasthitAvapi prathamato gaNanAyAntritvasyaivopasthitiriti tadviziSTasyaivAlambhanametadvAkyabodhyamiti kalpyate / caturAdInAM "mA hiMsyAt" iti niSedhazAstrasyAdhikaviSayAtiriktaviSayakatvakalpa. nAyAmAGgauravamiti tritayaviSayakatayava saGkoco'to vacanaM sArthakamiti siddhAnti. tam / tathAtra saGkhyAtvena prathamato gaNanAyAM prasiddhaM yadekatvaM tasya bhAnamAzrayaNIya. miti bhAvaH / yadi vizeSato jijJAsA'nubhavasiddhA syAttadA bhavaduktarItyA sAmA
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre__vastutastu jizAsaiva nAnubhavasiddhA / tathAtve vA jJAnecchayoH samAnaprakArakatvenaiva hetuhetumadbhAvAttattadrUpeNaiva vAcyatA syAditi dhyeyam // 56 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre abhedaikatvasaGkhyAnirUpaNam // 11 // darpaNaH sthAyAm / anubhavasiddhatve cetyarthaH // *samAnaprakArakatvenaiveti // evakAreNa vibhinaprakArakatvavyavacchedaH / taddharmaprakArakecchAM prati taddharmaprakArakatvajJAnasya hetutAyAH sukhAdIcchA-thale klupttvaat| prakRte vizeSadharmaprakArakajijJAsAyAH saviSayaviSayakatvena jJAnaprakArIbhUtavizeSadharmaprakArakatvasyAvazyakatvena tatpadArthavizeSadharmaprakArakajJAnakAryyatAvacchedakAkrAntatvAditi bhaavH|| . *tattadrUpeNaiveti // ekatvatvAdirUpeNaivetyarthaH / evakAreNa saMkhyAsAmAnyadharmavyavacchedaH / iSTApattistu na / tathA sati zabdAdeva vizeSadharmAvagatau jijJAsAyA asambhavAditi bhaavH| parIkSA nyruupennaiktvdvitvaadervaacytaanggiikrtvyaa| saiva tu nAsti ityAha-vastuta ityA. dinA* / etaccoktakAryakAraNabhAvamabhyupetya vastutastAdRzakAryakAraNabhAva eva nAsti, yatra rAjAdipadavizeSazravaNe'pi vizeSajijJAsA tacchabdazravaNarUpodbodhakajanitodbodhanaviziSTasaMskArajAtasmaraNena tAvate tatra vybhicaaraat| evamAmaphaladarzanamAtreNaiva smaraNAnantaraM vizeSarasajijJAsA'nubhavasiddhA / tatrApi vyabhicAro drssttvyH| *jijJAsaiveti / 'rAjapuruSa'ityAdizravaNAnantarajAtazAbdabodhottaraM rAjJaH, rAjJoH, rAjJAM, veti jijJAsaiva nAnubhavasiddheti / evaJca-kathaM jijJAsAnurodhena sAmAnyadharmaprakArakajJAnasyAvazyakateti zeSaH / natu jijJAsA jAyate na ghetyatra nirNayaH / sa yathA neti nirNayasya siddhiH| prakArAntareNa bhavatItyAzayenAha-*tathAtve veti / anubhavasiddhatve vetyrthH| *samA. naprakArakatveneti / yaddharmaprakArakajJAnamAdau bhavati, taddharmaprakArikaivecchA janyate iti / samavAyena taddharmaprakArekecchAmprati taddharmaprakArakajJAnatvena kAraNatA ityAkArakaH kA. ryakAraNabhAvaH / yasya puruSasya 'sadyaH zukrakarampayaH' iti jJAnaM tasya payo jAyatAmi tyAkArakecchA bhavati yathA / evaJca jijJAsA-jJAnecchA, tasya jJAnAtiriktaviSayakatvaM yAcitamaNDananyAyena svaviSayajJAnaviSayatvenaiveti / yadi vizeSadharmaprakArakajJAnecchA jAyate iti brUSe! tadecchAyAM jJAnabhinnavizeSapadArthabhAnanihAya vizeSadharmaprakArakajJAnapUrvakatvamapyastIti, anApatyA bhavatA svIkAryamiti saGkhyAtvatvAdyavachinne'. sya vAcyatvaM bhavanmate sidhyeta, natu sAmAnyarUpeNa vishesssyvaacytvsiddhirityaashyH| *tattadrUpeNa* ekatvadvitvatvAdivizeSarUpeNa / yadiSTApattistarhi vizeSadharmaprakArakaM jJAnaM siddhameva, tadA siddha icchAvirahAjijJAsocchedaH / tathA ca mUlocchedAttatra zaktikalpanamanarthakamiti bhAvaH / etena bhavatsaMmatAyA vizeSavati jijJAsA naivAstItyasya siddhA. nabhedaikatvasaGkhyAyA dvitIyamatarItyA na siddhiH, tathA ca prathamamatameva yuktamiti
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhedaikatvasaMkhyAnirNayaH / 369 - darpaNaH atra vadanti-taddharmaprakArakajJAnasya kAryyatAvacchedakakoTau svAtantryeNa taddharmaprakArakatvaM sAmAnyadharmaprakArakajJAnasya vizeSadharmaprakArakajijJAsAjanakatvAnurodhAnnivezanIyam / anyathA sAmAnyadharmaprakArakajJAnasyoktajijJAsAM prati hetutvaM vilIyeta / na ca tatra mAnAbhAvaH / jAyate ca kArye kAraNe vA jJAte kimasya kArya kAraNaM vA iti dIdhitikRdvAkyasyaiva mAnatvAt / prakRte vizeSadharmasya pAratantryeNaivecchAMze prakAratvAttaddharmaprakArakajJAnaM vinApi sAmAnyadharmaprakArakajJAnAt tAdRzajijJAsAyAH sUpapAdatvAt / sAmAnyadharmaprakArakajJAnaM tu vizeSadharma prakAratvAvacchinnavizeSyakecchAtvamiti na guNatvasAmAnyajJAnAt sukhAdIcchAprasaktiH, adhikamanyatrAnusandheyam / tathAcAtra jijJAsAyAH sarvasiddhatve tadupapattaye'bhedaikatve vRttervRttirAvazyikA / evaJca "abhedaikatvasaMkhyAyA vRttau" iti mUlasya saGgatiH / etena bhedasya tatsahacaritadvitvAderekatvasya ca yA pratItistadabhAva ityarthaparatayA vyAkhyAnaM parAstamiti // 16 // iti bhUSaNasAradarpaNe'bhedaikatvasaMkhyAnirUpaNam // 11 // parIkSA dhvnitm| ___ atredamavadheyam-yadi vizeSadharmaprakArakajijJAsAmprati sAmAnyadharmaprakArakajJAnasyoktarItyA'nvayavyatirekAbhyAM kAraNatvaM yuktameva / ata eva dIdhitikRtA'nantarAbhidhAnaprayojakajijJAsAjanakajJAnaviSayo'rthaH saGgatiriti saGgatilakSaNasyopajIvakatvAdau saGgamanakAle jAyate ca kAryakAraNe vAjJAte kimasya kAraNaM kArya veti jijJAsetyuktam / jJAnecchayoH sAmAnyato yaH samAnaprakArakatvena kAryakAraNabhAvastenAnyathAsiddhistu na shngkniiyaa| tatrecchAniSThA kAryatA tadavacchedakazarIre'dhikasya nivezAt / tathAhi-yasyA icchAyAH svAtantreNa saviSayakatvam , tAmpratIcchAprakArakajJA. nasya hetutvam / ata eva brAhmaNagRhametaditi jJAne jAte brAhmaNatvavyApyadharmajJAnaJjAya. tAmitIcchA bhavati, svIyaitAdRzajijJAsAbodhanAya kasya brAhmaNasyeti zabdamprayukta yadIcchAjJAnayoH kAryakAraNabhAve svAtantryasya nivezo na syAttadA brAhmaNatvavyApyadharmajJAnajjAyatAmitIcchAyA dharmaprakArakatvAttatastadvayApyadharmaprakArakajJAnasya prA. kSaNavRttitvAbhAvena vyabhicAraH syAt / svAtantryaniveze tu naitAdRzecchAyAH svAtantryeNa brAhmaNatvavyApyadharmaprakArakatvam / kintu yAcitamaNDananyAyeneva icchAyA yakAraNaM brAhmaNatvavyApyadharmajJAnaM madiSTasAdhanamitijJAnantajjJAnaviSayaviSayakatvameva / svAtantryaJcecchAyA taddharmaprakArakatveneti / evaJca-rAjapuruSAdipadajanyazAbdabodhAnantaraM yadi saGkhyAtvavyApyadharmajJAnaM jAyatAmitIcchA bhavatIti sarvAnubhavasiddham / tadA tasyA icchAyA na svAtantryeNa dvitvatvAdiprakArakatvamiti noktarItyAbhedaikatvasaGkhyAyA jJAne nAso sambhavaH / parantvicchaiva tAdRzI tatra jAyate iti sarvasahRdaya sammatinetyevaitanmatanirAkaraNabIjaM yuktamiti tattvam // 16 // iti zrImadbhUSaNasAraTIkAyAmabhedaikatvasaMkhyAnirUpaNam // 11 //
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ // atha sngkhyaavivkssaanirnnyH|| saGkhyAprasaGgAduddezyavidheyayoH saGkhyAvivakSAvivakSe nirUpayati* lakSyAnurodhAt saGghayAyAstantrA'tantre mate yataH // pazvaikatvAdihetUnAmAzrayaNamanAkaram // 57 // "grahaM samASTi" ityatroddezyagrahagatamekatvamavivakSitamitivannAsmAkamuddezyavizeSaNAvivakSAniyamaH / dhAtorityekatvasya vivakSi. tatvAt / utpadyeta samastebhyo dhAtubhyaH pratyayo yadi / tadA sarvairviziSyeta dvandvotpannasubarthavat // iti zabdAntarAdhikaraNe bhaTTapAdarabhidhAnAJca / "ArddhadhAtuka darpaNaH atha sngkhyaavivkssaanirnnyH| * saGkhyAvivakSA'vivakSAnirUpaNe saGgatiM darzayati-*prasaGgAditi // abhedaikatvasa yAnirUpaNe 'kapiJjalAnAlabheta' ityatra vidheyavizeSaNatayA tritvasaGkhyAvivakSAyAH smRtatvAd upekssaanrhtvaaccetyrthH|| *avivkssitmitiiti| tadvivakSaNe yajJIyayAvatpAtrANAM mArjanA'lAbha iti bhAvaH // *dhAtoritIti* // pratyayavidhau "dhAtoH" (pA0sU0 3 / 1 / 81) iti sUtrasthadhAtupadArthavizeSaNIbhUtaikatvAderatacchAstre avivakSaNAdityarthaH / asmacchAstre tu uddezyagatavizeSaNasyAvivakSA mImAMsakAnAmapi sammatetyAha*utpadyateti // vizeSyateti // tadAsa pratyayArthaH sarvairdhAtvathaiviziSyatetyarthaH / nanu neyaM yuktirvivakSAsAdhikA, tAdRzasamudAyasya kriyAvacanatvAbhAvena tataH pratyayotpattergaganakusumAyamAnatvena svata eva vivakSAsattvAdata Aha-*ArddhadhAtuka parIkSA // atha saMkhyAvivakSAnirNayaH / / saGkhyAyA vivakSAyAmavivakSAyAJca prasaGgasaGgati darzayati-*saGkhyAprasaGgAditi* / prasaGgazca-smRtasyopekSAnahatvameva / asti ca prakRte smRtisaamgrii| abhedaikatvasaGkhyAyA nirUpaNAvasare 'kapiJjalAnAlabheta' ityatra vidheyavizeSaNatritvasaGkhyA. vivakSAyA darzanAt / yathA-mImAMsakAnAmmate vidheyavizeSaNasaGkhyAvivakSitoddezyagatasaMkhyAvivakSiteti niyamaH, tathA nAsmAkammate, ityetaddarzayati-*lakSyAnurodhAdityAdinA / *tantrAtantratve-vivakSAvivakSe / *avivakSitamiti / yajJIyasarvapAtrANAM sammAjanasyAbhimatatvAt / *dhAtorirityekatvasya*-"dhAtoH" iti sUtrajanyabodhIyaviSayatAvaddhAtupadArthatakatvasya / etenoddazyagatApi saGkhyA vivakSiteti siddham / svoktArthe mImAMsakasyApi sammatiM darzayati-*utpadyateti / *sarvevizeSyeteti / sa pratyayArtha iti shessH|
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyAvivakSAdinirNayaH / 371 syeD valAdeH" (pA0 sU0 7 / 2 / 35) ityatrAnuvAdyArddhadhAtukavizeSaNasya valAditvasya vivakSitatvAJca / ___ evaM "pazunA yajeta" itivad vidheyavizeSaNaM vivakSitamityapi niyamo na / "radAbhyAM niSThAto naH pUrvasya ca da" (pA0 sU0 / 2042) ityatra nkaardvyvidhaanaanaaptteH| tathAca 'bhinna' ityatra nakAradvayalAbho na syAt / "mAdguNaH" (pA0 suu06|187) ityAdAvekatvavivakSayaivopapattau,, "ekaH pUrvaparayoH" ( pA0 sU0 684) darpaNaH syeDvalAderitIti* // *vivakSitatvAcceti // anyathA tadupAdAnavaiyApatteriti bhAvaH / *evamiti* // anuvAdyavizeSaNamavivakSitameva / niyamA'nAzrayaNavadityarthaH / 'pazunA yajeta' ityatra yajyarthayAgasya karaNAkAGkSAyAM sAdhanatvena pazuvidhIyate / evaJca pazuzabdasya vidheyasamarpakatayA tadupasthitAnAM keSAJcid grahaNe keSAJcit pari. tyAge mAnAbhAvena pazutvapuMstvAdivadekatvamapi yAgasAdhanatvena vivakSitam / tena nAnekapazukaraNayAgAdadRSTasiddhiH / evamanyatrApi vidheyavizeSaNaM vivakSitam / atra vivakSAkAraNavirahAditi mImAMsakaparizIlitA saraNistadanusaraNaniyamo naa'smaakmityrthH| ____etacchAstre tadAzrayaNe'niSTa pradarzayati-*radAbhyAmiti* // *vidhAnAnApatteriti* // 'na' ityekavacanopasthitaikatvasyApi vidheyavizeSaNatayA tad vivakSAyAM nakA. radvayavidhAnaM na syaadityrthH| nanu mAstu nadvayavidhAnamata Aha-*tathAceti* // ida. JcaikavAkyatayA vidhAnamabhipretya, vAkyabhedena vidhAnapakSe tvAha *Ad guNa ityAdAviti / *ekatvavivakSayaiveti // vidheyaguNagataikatvavivakSayaivetyarthaH / tathA caikagrahaNamevoktArthe jJApakamiti bhaavH| nanu pazvekatvAdivivakSAtUnAM jaiminisammatatvAnna tadAzrayaNasyAnAkaratvamityA. ___parIkSA nanu neyaM yuktiruddezyavizeSaNavivakSAsAdhikA samudAyasya kriyAvAcakaM vinA dhAtutvAdata aah-*aarddhdhaatuketi*| *vivakSitatvAditi / anyathA 'avazyalAvyam' 'avazyapAvyam' ityaadaaviddaagmaapttiH| - mImAMsakoktaniyamamapi khaNDayati-*evamiti / 'pazunA yajeta' ityanema yAga. sya yajdhAtvarthasya yA sAdhanAkAGkSA nivartyate / evaJca vidheyasamarpakasya pazunetyasya puMstvaikatvaviziSTapazubodhakatayA dvayorapi vizeSaNayorvivakSA, natvekasya iti chAgyA yathA na yAgAGgatvam , na tathAnekapazUnAmapIti siddhAnto mImAMsakAnAm, tadarzanenA. smAkaM sarvatra vidheyavizeSaNavivakSeti darzayati-*radAbhyAmiti / *lAbho na syAditi / tad-ekavAkyatayA vidhAnamiti pakSe / yadi tu bhinnavAkyatayA vidhAnam , tadA nAsmAkaM doSaH, ata Aha-*AdguNa iti*| *ekatvavivakSayA*-vidheyagataika. tvasya vivakSayA / eklaikagrahaNamiha zAstre mImAMsakokaniyamasyAnAzrayaNe bIjamiti drshitmbhvti| nanu 'anAkaram' iti mUlopAttamasaGgatam , 'pazunA yajeta' ityatra yadekavacanantada
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreityekagrahaNavaiyApattezceti bhAvaH / zabdArthastu saGkhyAyA lazyA'nurodhAttantrAtantre yato mate, ataH pazvaikatvAdhikaraNoktahetUnAmAzrayaNaM nAsmatsiddhAntasiddhamiti / AdinA grahakatvasaMgrahaH // 57 // nanu vidheyavizeSaNavivakSA AvazyakI / anyathA 'suddhyupAsya' ityAdAvanantayakArAdyApatteH / 'bhinna' ityatra nakAradvayavadanyeSAmapyApatteH / "ekaH pUrvaparayoH" ityatraikagrahaNazca sthAnibhedAdAdezabhevAraNAyetyabhipretyAhavidheye bhedakaM tantramanyato niyamo na hi grahakatvAdihetUnAmAzrayaNamanAkaram // 58 // bhedakaM vizeSaNam // tantraM vivakSitam / vidheyavizeSaNaM vivakSitamityastu tathA'pyanyataH--anuvAdyasya niyamo na hi / kvacit tantraM kvcinnetyrthH| darpaNaH zaGkAmapAkariSyan yojanApradarzanamiSeNA''karapadArtha vyaacsstte-*shbdaarthstvityaadi| pazcakatvA'dhikaraNoktahetUnAmiti // 'pazunA yajeta' ityatra vidheyagataikatvasyAvivakSaNe pazvantarAlambhe prayogaprAMzubhAvabAdhena yAgavaiguNyApattiH / guNAnurodhena yAgAsvRttau pradhAnatvabhaGgApattiryAvatpazukaraNakayAgAsambhavazcetyevamAdayo doSA hetavasteSAmityarthaH / siddhaantsiddhmiti|| siddhaantaarthprtipaadkmhaabhaassyaadisiddhmityrthH||17|| *AdezabhedavAraNAyeti* // vastutastu naikagrahaNaM vidheyagatavizeSaNAvivakSAyAM tantram / "anayoH pUlayoH kaTaM kuru" ityAdAviva "Ad guNa" ityAdAvapi "pUrvaparayo" iti dvandvanirdezenaikavAkyatayaivobhayoH sthAne ekavidhAnasambhavAt sthAnibhedA parIkSA thaMkatvavivakSAyA jaiminisammatatvAdatastadarthamAha-*zabdArthastvityAdinA / RtUnAmiti* / yadi 'pazunA yajeta' ityatraikatvamavivakSitaM syAttadA yAgoktakramasya paJcantarAlambhane bAdhena yAgavaiguNyApattiH, kriyAyAmabhyAvRtyA yAgasyApyApattiriti yAgasya pradhAnasya guNAnurodhenAvRttau prAdhAnyasya bhaGgaH, yAvatAmpazUnAM yAgakaraNatvAsambhavazceti hetUnAmityarthaH / *siddhAntasiddhamiti / siddhAntapratipAdakamahAbhASyAdisiddhamityarthaH // 27 // *sthAnibhedAditi / "pUrvaparayoH" iti dvivacanAttasya sthAnivattvenetaretarayogadvandve ubhRtAvayavabhedakasamudAyasthAnivatvAditi bhAvaH / *Adezabheda iti / sUtrakArarItyedam / bhASyakArarItyA tu-yathA-'anayoH pUlayoH kaTaM kuru' ityata ekasyaiva kaTasya karaNatvapratItistathA pUrvaparayoguNo bhavatItyato'pyekasyaiva guNasya pratItirbhaviSyatIti rItyA sautramekagrahaNaM pratyAkhyAtam /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyAvivakSAdinirNayaH / 373 graMhakatvAdau yo heturvAkyabhedAdistasyAtrAzrayaNamanAkaram / ekatvaviziSTaM dhAtuM valAditvaviziSTamArddhadhAtukacoddizya pratyayeDAgamAdevidhisambhavAditi bhAvaH // 5 // nanvevaM bhinna ityatra nakAradvayalAbho na syAdityata mAha-- radAbhyAM vAkyabhedena nakAradvayalAbhataH / kSati vAsti tantratve vidheye bhedakasya tu // 59 // darpaNaH nnAneko guNa ityekagrahaNasya bhASye pratyAkhyAnAditi rahasyam / *vAkyabhedAdiriti* // "prAjApatyA nava grahA" iti vAkyavihitagrahodezena sammArgo vidhIyate / "grahaM sammATiM" ityanena tatrAnuvAdyagrahaikatvavivakSAyAmutpattivAkyagatasavyAyA virodhAd vAkyasya yo bhedo vibhinnavizeSyakabodhajanakatvaM tadApattyAdItyarthaH // anyetu-"grahaM saMmASTi" taM caikmityaakaarkvaakybhedaapttimaahuH| ___ AdipadenotpattivAkyagatanavatvasaGkhyayA grahapadArthasya paricchinnatvAtparicchedakAsAbhAvasya grahamiti dvitIyayA saMskAryatvalakSaNAprAdhAnyabodhanAt "pratipradhAna gaNA''vattiH" iti nyAyAdvinigamanAvirahAt somAvasekanirAsaphalakasammArgamya savairya hairapekSaNAdvidheyapazvAdivizeSaNavat kriyAGgatvAbhAvena tadvaikalyaprayuktakriyAvaikalyAprasaktezca tadvivakSAvirahabIjasya ca saMgrahaH / anAkaramiti pUrvavat / iDAgamAderi. tyAdinA "udIcAmAtaH sthAne yakapUrvAyAH" (pA0 suu06|3|46 ) iti vihitettvasaMgrahaH / tatrA''kArasthAnikamAtamuddizyetvavidhAnAt / ata eveniSedhavidhAyaka parIkSA *vAkyabhedAdiriti / ayambhAvaH-'grahaM sammASTi' ityanena vAkyena 'prAjApatyA nava grahAH' iti vAkyavihitanavagrahoddezena sammArgo vidhIyate / yadi prakRtazabdopAttamekatvaM vivakSitaM syAt , tadotpattivAkyapratipAdyanavatvasaGkhyayA virodhaH syAditi 'grahaM sammArTi' iti vAkyasyAvRttiM kalpayitvA tattadgrahavizeSyakabodhajanakatAsya vAcyA / tathA ca sammArgavidhAyakavAkyasya grahabhedena bhedApattiriti / kiJca 'grahaM sammArTi' taccaikamiti rItyA vacanAbhivyaktiH syAt , tathA ca vAkyabheda spaSTa eva / Adipadena saGkhyAvivakSAbIjAbhAvasaGgrahaH / tathAhisaGkhyAyAH saGkhyeyaparicchedakatvena paricchedakAkAGkSayA tasyAH sambandho vAcyaH, sAcAtra nAsti / grahANAM yAgAGgatvabodhakaM yat "prAjApatyA navagrahA" iti vAkyaM tena navatvasya prAptatvena paricchedakasaGkhyAntarAnapekSaNAt / kintu grahANAM saMskArya. tvalakSaNaprAdhAnyAdU guNasya saMmArjanasyAvRttireva bhavatIti / *atra*-etacchAstraghaTakapadabodhyasaGkhyAviSaye / *iDAgamAderiti / Adipadena "anaci ca" iti sUtravihitadvitvasya saGgrahaH / ata eva "ekAca upadeze'nudAttAt" iti sUtravyAkhyAnAvasare'ca ityekatvavivakSayeti vyAkhyAnasyApyupapattiH // 18 // *evam*-mImAMsakoktarItyA niyamAbhAve / *na syAditi* / "bhrasjoropadhayo"
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAre cakArasUcitaM--niSThAtasya naH, pUrvasya dakArasya ca na iti vAkyabhedamAdAya nakAradvayalAbha ityarthaH // 5 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre saGkhyAvivakSAdinirNayaH // 12 // darpaNaH "ekAc" (pA0 sU0 7 / 2 / 10) iti sUtre'ca ityektvvivkssaadrennaanekaactvopdeshvyaavRttigrnthkRdbhirvyaakhyaataa| ___ vastutastu grahaikatvadRSTAntenAtrApyanuvAdavizeSaNAnAM kvacidavivakSA'stu, taditaravizeSaNAnAM vivakSAyAM tu na kiJcid bAdhakam / mImAMsAyAmanuvAdyAMze jAtiliGgasasanyA'tiriktavizeSaNAsyAdarzanAt / eSAJcotpativAkyAdevAvagamenA''nuSaGgikatvAda. vivakSA yujyate / prakRte tu na tatheti bodhyam // 18 // 59 // iti bhUSaNasAradarpaNe saMkhyAyA vivakSAdinirNayaH // 12 // parIkSA ityatraiva vidheyAkAragataikatvasya vivakSayA'kAradvayalAbho na syAdityarthaH // 59 // . iti zrImadbhuSaNasAraTIkAyAmparIkSAbhidhAyAM saGkhyAvivakSAdinirNayaH // 12 // saGkhyAti -
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha ktvaadyrthnirnnyH|| ktvApratyayAderathaM nirUpayati / avyayakRta ityukteH prakRtyarthe tumAdayaH // samAnakartRkatvAdi dyotyameSAmiti sthitiH // 6 // tumaadyH-tumunnaadyH| prakRtyarthe-bhAve / AdinA ktvAdeH sNgrhH| bhAve ityatra mAnamAha-*avyayakRta iti* // "avyayakRto bhAve" iti vaattikaadityrthH| nanu "samAnakartRkayoH pUrvakAle" ityAdisUtrANAM kA gatista darpaNaH atha ktvAdyarthanirNayaH / avasarasaGgatiM ktvAdyarthanirUpaNe darzayati-*ktvApratyayAderiti / prakRtyarthasya phale'pi sattvAdAha-*bhAva iti / tatrApi sattvabhUte vyApAre eva, na tu puurvkaalaadaavityrthH| pAka ityAdAviva, paktuM, paktvetyAdijanyabodhe bhAvAMza vailakSaNyasyAnanubhavAditi bhaavH| vastutastu paktvetyAdijanyabodhe bhAve liGgasaGkhyAnanvayitvAt tadanubhUyata eva / evaM 'paktumityAdau phalArthakatumunA sAdhyatvena tadbodhAccetyuktaprAyamiti // *kA gatiriti* // tatra pUrvakAla ityAdhupAdAnAt pUrvakAlAdInAM vAcyatA pratIyate / bhAva parIkSA atha ktvaadyrthnirnnyH|| dhAtorityanuvAdagataikatvavivakSAnirUpaNaprastAve uktam , tena tatprakRtikapratyayAnAM smRtatvena taddhaTakaktvApratyayArthanirUpaNaM karoti-*avyayakRta ityAdinA* / "avyayakRta" ityasya bhAva iti zeSaH / tena phale prakRtyarthasya sattve'pina ksstiH| pakka ityAdau karmAdipratyayArthatvadarzanAdavyayeti vizeSaNam / avyayasaMjJAprayojakakRta ityathaH / naca pAka ityAdau ghanAderapi bhAvAbhidhAyakatvamasti teSAmavyayeti vizeSaNe'saGgraha iti vaacym| liGgAnanvayyarthapratipAdakatvena ktvApratyayasajAtIyanirUpaNasya prakRtatvAt kA gatiriti / tathA'bhidhAnena samAnakartRkatvasya "kartari kRt" ityatraiva vAcyatvasya pratIteriti bhaavH| *avyayakRta ityukteriti / anena mUlakRtA samAnakatakayordhAtvarthayorapUrvakAlAvacchinnArthapratipAdakAddhAtoH pratyaya iti sUtrajanyazAbdabodhe jAte'rthAkAGkAyAm "kartari kRd" ityasyAnupasthityartham "avyayakRto bhAve" iti vArtikArambhe sati samAnakartakatvAdeH zAbdabodhe bhAnaM saMsargavidhayaiva svIkA. yamiti dhvnitm|
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArepAha-*samAnakartRkatvAditi* // ayambhAvaH-'bhoktuM pacati, bhuktvA vrajatItyAdAvekavAkyatA sarvasiddhA bhojanapAkakriyayorvizeSaNavizeSyabhAvamantareNAnupapannA / anyathA bhuGkte vrjtiityaadaavpyekvaakytaaptteH| tathAca tayovizeSaNavizeSyabhAvanirUpakaH saMsagoM, janyatvaM sAmAnAdhikaraNyaM, pUrvottarabhAvo, vyApyatvaJcetyAdiranekavidhaH / tathAca bhoktuM pacati, bhuktvA tRpta ityAdau bhojananikA pAkakriyA, bhojanajanyA tRptiriti bodhH| ata eva jalapAnAnantaryasya tRptau sattve'pi, pItvA tRpta iti na prayogaH / sAmAnAdhikara darpaNaH mAtrArthakatve tu tadanupapattiriti bhAvaH // *samAnakarttakatvAdIti // tathAca samAnakatakayordhAtvarthayormadhye pUrvakAlasambandhI yo'rthastadvAcakAt ktvetyarthe'rthAkAGkSAyAM "kartari kRdU" ityasya prasaktyA tadbodhanA'rtha vAtikA''rambheNa bhAvasyaiva vAcyatA nirdhAryate / kartuH pratyayavizeSaNatve tu samAnakartarItyeva brUyAt / sUtropAttAnAM tu thotyatvameva, vartamAnatvAditi bhaavH| __ vastutastu na dyotyatAyAmapi nirbharaH, saMsargamaryAdayaiva tadbhAnasambhavAdityAha*ayambhAva iti // *ekavAkyateti* // "samAnakarttakayoH" (pAsU0 3 / 4 / 21) ityAdisUtrANAM dhAtusambandhAdhikArIyatvAditi bhAvaH // *anupapanneti // vizeSyavizeSaNatvayoH saMsargaviSayatAnirUpyatvena sambandhaM vinA viziSTabuddharevAsambhavAt sambandha bhAnaM tadvAcyatAM vinA'pyupapannamiti bhAvaH // *anyatheti // vizeSyavizeSaNabhAvamantareNA'pyekavAkyatAbhyupagame ityarthaH // *sAmAnAdhikaraNyamiti // ekAzrayavRttitvamityarthaH // *pUrvottarabhAvaH / svottarasamayotpattikatvam , svapUrvasamayavRttitvaM vaa|| *vyApyatvam / avinAbhAvitvam // ___ tumunAdyante zAbdabodhadizamAha-*tathAceti* // *bhojanajaniketi* // janakatvasyAtra saMsargateti sphuTIkartRmiyamuktiH / bodhAkArastu, bhojanaviziSTetyeva janakatva. syApadArthatayA aprakAratvAt / kriyayorjanyajanakabhAvasyApi sambandhatve yuktimAha*ata eveti // janyatvasya saMsargatvAbhyupagamAdevetyarthaH // jalapAnA''ntaryasyetyanena parIkSA tadetadAha-*ayambhAva ityAdinA / *ekavAkyateti / "samAnakarttakayoH iti sUtropAttayorubhayapadArthayorvizeSyavizeSaNabhAvasyAvazyakatvAditi bhAvaH / natu padasamUhatvamevaikapAkatvasiddhau ca / *tathA ceti / sambandhasyAnekavidhitve cetyrthH| *janyatvamiti / janyatvapadajanakatvasyApyupalakSakam / evaJca yatra janakatvaM saMsargastatra tasya saMsargasya vizeSaNaniSThatvaniyAmakaH saMsargo jnytvruupH| vizeSyaniSThatvaJcAzrayatayA janyatvasya, tatve tUbhayaniSThatvaM janakatvAzrayatvAbhyAm / *ata eva-janyajanakabhAvasya saMsargatvasvIkArAdeva / janyajanakabhAvasya saMsargavidhayA bhAnamevAdRSTavAkyajanyazAbdabodhe bhavatIti bodhanAya bhojnjnyetyuktiH| zAbdabodhastu-bhojanaviziSTA pacikriyetyAyeva / *sAmAnAdhikaraNyasyApIti* / apinA
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ ktvAdyarthanirNayaH / 377 NyasyApi saMsargatvenArthAt samAnakartRkatvamapi labdham / bhuktvA vrajatItyAdau pUrvottarabhAvaH sAmAnAdhikaraNyazca saMsarga iti bhojanasamAnAdhikaraNA, taduttarakAlikI vrajanakriyeti bodhaH / adhItya tiSThati, mukhaM vyAdAya svapitAtyAdau cAdhyanavyAdAnayorabhAvakAle aprayogAt, yadA yadA'sya sthitiH, svApazca tadA tadAdhyayanaM mukhavyAdAnaJcetikAlavizeSA'vacchinnavyApyatvabodhAd vyApyatvaM sAmAnAdhikaraNyaJca saMsargaH / " darpaNaH pUrvottara bhAvasambandhasatvaM bodhyate / tajjanyatvavivakSAyAntu prayoga iSTa eveti bhAvaH / sAmAnAdhikaraNyasya saMsargatA'bhyupagamastu yatra pUrvAparIbhAvApannabhojanatRptyorvaiyadhikaraNyaM tatra bhuktvA tRpyatItiprayogavAraNAya avyavahitottaratvasya tu dinAntaritapUrvakAlavRttisamAnAdhikaraNabhojanAdikriyAmAdAya ktvAvAraNAya / vyavadhAnaJca - tAtpavazAddaNDamuhUrttAdinA grAhyam / ato bhojanAnantaraM daNDAdivyavadhAne'pi na tAdRzaprayogAnupapattiriti bodhyam / nanu pUrvottara bhAvasya sambandhatAbhyupagame'dhyayanakAle 'adhItya tiSThati' iti prayAgAnupapattiH / sthitAvadhyayanAnantaryyAbhAvAt / evam 'mukhaM vyAdAya svapiti' iti na syAt / oSThapuTavibhAgarUpavyAdAnakAla eva svApAdisattve tAdRzaprayogasyeSTatvena vyAdAnasya svApapUrvakatvAbhAvAdata Aha- adhItya tiSThatItyAdi* // *kAlavizeSeti // vibhinnakAlikayoH kAlikasambandhavaTitavyApyavyApakabhAvAbhAvena tatsambandhAvacchinnatvasyApi saMsargatopagantavyA / 8 na kevalaM tatra vyApyatvasyaiva saMsargatA, kintu sAmAnAdhikaraNyasyApItyAha*sAmAnAdhikaraNyaJceti* // nAto vibhinnakattaM kaikakAlikA'dhyanAdikamAdAyoktaprayogApattiH / itthaJca -"samAnakarttRkayoH" ( pA0 sU0 3 / 4 / 21 / ) iti sUtravihitaktvA - ntasthale samAnakarttakatvarUpasAmAnAdhikaraNyasaMsargasya zAbdabodhaviSayatA sArvatrikI / janyatvAdInAM tu tAtparyyavazAt kvAcitkI seti bhAvaH // anye tu -- sAmAnAdhikaraNyasyaiva pUrvottara bhAvasyApi ktvAntajabodhaviSayatA sArva parIkSA kvacitsAmAnAdhikaraNyasya pRthak saMsargatvAbhAvasamuccayaH / tena janyajanakabhAvasya sAmAnAdhikaraNyaniyatatvena vibhinnapuruSakarttRkakriyAdvayamAdAya 'na bhuktvA tRptaH" iti prayoga iti dhvnitm| tacca sAmAnAdhikaraNyaM kriyayoH svasvanirUpitakarttRtvasambandhaghaTitambodhyam / iti bodha iti / evaM rItyA viziSTabuddhiniyAmakaH saMsargaH / *abhAvAditi * - aprayogAdityarthaH / *saMsarga iti / kevalasAmAnAdhikaraNyasya saMsargatve kAlikaikadivasamAtra evAdhyayanam sthitistvA phAlgunam, tatrAdhItya tiSThatIti prayogApattiH, ato vyApyatvasyApi saMsargatvasvIkAra iti bodhyam / yaH puruSaH sakRdeva caitragRhe samAgato bhojana kRtvA gatastatrApi bhuktvA gata iti prayogo bhavati, tatra vyApyatvasya saMsargatve na phalam, kintu - sAmAnAdhikaraNyasahitottaratvameva / tacca 48 da0 pa0 ,
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreevaJcAnyalabhyatvAnna sUtrAtteSAM vAcyatvalAbha iti yuktam-"avyaya kRto bhAve" iti / __ evaJca prakRtyarthakriyayoH saMsarge tAtparyyagrAhakatvarUpaM dyotakatvaM ktvAdInAm / ata eva 'samAnakartRkayoH" iti sUtre svazabdenopA. ttatvAnneti bhASyapratIkamAdAya paurvAparyakAle dyotye ktvAdirvidhIyate, na tu viSaya iti bhAva iti kaiyttH| darpaNaH trikii| mukhaM vyAdAyetyAdau 'suptvA mukhaM vyAdatte' ityatreva vyAdAnottaramapi svA. pAnuvRttestathA paurvAparyyamAdAya prayogopapattiH // evaJcoktasambandhadvayAtiriktasambandhamAnasyaiva kAcitkatvamityAhuH / na ca ___ avajAnAsi mAM yasmAdataste na bhaviSyati / matprasUtimanArAdhya prajeti tvAM zazApa saa|| ityatra matprasUtimanArAdhya te prajA na bhaviSyatItyarthAdvibhinnakarttakAdapi ktvAdarzanAt samAnakartakatvasyApi ktvAntajanyabodhaviSayatA na sArvatrikIti vAcyam / sUtrasvArasyAt tAdRzasthale sthityAdikriyAmadhyAhRtyA'nArAdhya sthitasyeti bodhasyA'bhyupagamena sArvatrikatvA'kSateriti // ___ *anyalabhyatvAditi* // aakaangkssaaniymytvaadvaakyshktilbhytvaadvetyrthH|| *kriyayoH saMsarga iti // prakRtyarthavizeSatvarUpasya tasyAsambhave'pi niruktaM yattadiha bodhyamityarthaH // *ata eveti // ktvAH samAnakartRkatvAdidyotakatvAdevetyarthaH // *bhASyapratIkamiti // 'iha kasmAnna bhavati pUrva bhuGkte pazcAdU vrajatAti ? svazabde. nopAttatvAt' iti bhASyam / tatra samAnakarttakatvena pUrvakAlatvena ca ktva ApAdanam // *na tu viSaya iti // na tu prayogaghaTakayatkiJcitpadabodhya ityrthH| 'uktArthA parIkSA svadhvaMsAdhikaraNakSaNavRttitvam / evaJca paJcamyAmbhojanaM kRtvA sthite'STamyAmprAtabhuktvA gate 'bhuktvA gata' iti prayogApattivAraNAyAvyavahitatvasahitamuttaratvambo. dhyam / taccAvyavadhAnamprasiddham / svadhvaMsAdhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhi. karaNatve sati svAdhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNatvarUpam / ghaTikAmuharttadinAdivyavadhAne'pi bhuktvA vrajati' iti prayogasyeSTatvAt / atastAtparyyaviSayaghaTikAdikAlamAdAya svAdhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNakSaNAdikAlAvasAnotpatyadhikaraNakSaNadhvaMsotpatyadhikaraNakSaNavRttitvarUpameva / evaM kAlavizeSAvacchinnavyApyatvakathanena kAlikasambandhAva. cchinnavyApyavyApakabhAvaH sUcitaH / tathA sati bhinnapuruSakarttakakriyAmAdAya 'bhuktvA vrajati' iti prayogavAraNAya sAmAnAdhikaraNyasyApi saMsargatvamiti bodhyam / / ___*evaJca*-uktAnAM saMsargavidhayA bhAnasiddhava / *anyalabhyatvAditi*-A. kAsAlabhyatvAdityarthaH / *ata eva / ktvaH samAnakartakatvAdidyotakatvAdeva / *bhASyapratIkamiti / tatra "iha kasmAnna bhavati, pUrvambhuGkte pazcAdU bajatIti, svazabdenoktatvAt / naca tIdAnImidambhavati pUrvambhuGktvA tato vrajatIti,
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ ktvaadyrthnirnnyH| 379 yakSu "samAnakartRkayoH (pA0 sU0 3 / 4 / 27) iti sUtrAt samAnakartRkatvaM ktvAvAcyam / anyathaudanaM paktvA'haM bhokSye ityatra maye darpaNaH nAmaprayoga' iti nyAyAditi bhAvaH // tathA ca "samAnakartakayoH" iti nirdhAraNe SaSThI / "pUrvakAla" iti ca SaSThayarthe bahuvrIhiriti kaiyaTAzayaH / vAkyArthastu pUrvamevoktaH / na ca pUrvakAlasya pUrvAdizabdenA'bhidhAne ktvo'sAdhutve 'pUrva bhuktvA pazcAd vrajati' ityatra ktvA'nupapattistadavasthaiveti vAcyam / bhASyakRtaiva ttsmaadhaanaat| tathAca bhASyam-"naitat kriyApaurvakAlyaM, kiM tarhi kartRpaurvakAlyametat / pUrvamasau bhuktvA'nyebhyo brajitRbhyaH pazcAd vrajati" iti anyebhyo bhoktRbhyaH pUrva bhuktvA'parebhyo gantRnyaH pazcAd vrajatItyarthe sAdhanA'ntarakriyApekSe paurvakAlyamAdAya "vibhASAgraha" (pA0sU0 3 / 1 / 143) iti ktvaH sambhava iti tadAzayaH / __navyAstu-'pUrvakAla' iti krmdhaaryH| 'bhUta' iti tu noktam / paryAyazabdatvAt tena rUpeNa bodhAnanubhavAcca / tathAca samAnakarttakayorarthayormadhye pUrvakAlaviziSTA. rthavRttidhAtoH ktveti sUtrArthaH / tathAca pUrvakAlaH ktvArtho dhAtvarthaprakAra eva / ata eva samAnakartRkatvena pUrva bhuGkte pazcAd vrajatItyatra ktvApratyayamAzaya svazabdenopAditatvAnneti parihRtaM bhASye / pUrvazabdasya pUrvakAlo'rtho, na tu dhAtostatra vRtti. riti tadartho, na tu 'uktArthAnAmaprayoga' iti / ata eva "iha kasmAnna bhavatyAsyate bhoktum" itygrimshngkaasnggtiH| anyathA phalArthakatumunA pUrvakAlatvasyAsikriyAyAM dyotanAt tadasatiH spaSTava / pUrvakAlatvasya tato'pratItau tu kathaM ktva ApAdAnaM vAsa. rUpanyAyena laTA'sAdhitamityanyat // evaJca SaSThyAH sambandha vAcakatvavadamISAmapi sambandhavAcakatvaM suvacamityAhuH / ___atredaM cintyam-nanu dhAtostatra vRttirityarthe, Asyate bhoktumityagrimazaGkAnupapaterupaSTambhakatvenopanyasanaM zithilam / yataH kaiyaTamate'pyasyArthe pUrvakAlasambandhitvasya kenacidanabhidhAnena "uktArthAnAmaprayogaH" iti nyAyAnavatArAdAzakotthAnasambhavAt / pratyayavAcyasya kRtpratyayasthale dhAtvarthavizeSyatAyA navyAnAmapi sammatatvena pUrvakAlaH ktvA'rthoM dhAtvarthaprakAra eveti pUrvagranthanirodhazca / na ca dyotakatvA'bhyupagamAduktasaGgatiH / SaSThayAH sambandhavAcakatvavadamISAmapi sambandhavAcakasvamityuttaragranthavirodhAt / na ca tadapi suvacam / samAnakartakatvAdInAM vAcyatAyAH sUtrAdalAbhAt / tasmAt karmapravacanIyavat kriyAsambandhavizeSakatvameva ktvAdInAmiti kaiyaToktameva smygiti| ___ matAntaraM dUSayitumupanyasyati-*yatviti / *ktvAvAcyamiti* // "samAnakartRkayoH pUrvakAle" (pA0sU0 3 / 481 ) ityubhayoH padayorbahuvrIhitvAvizeSeNa pUrvakAlasya vAcyatvamitarArthasya dyotyatvamiti vaiSamye biijaabhaavaaditi| vaiSamye bAdhaka . parIkSA naitat-kriyApaurvakAlyam-kintarhi kartapaurvakAlyametat, pUrva tvasau bhuktvA'nyebhyo bhoktRbhyastataH paJcAd vrajatIti, anyebhyo vrajatRbhyaH" iti bhASyaghaTakapratIketyarthaH / viSayabhAvaprayogaghaTakayatkiJcitpadabodhye ktvApratyayasya vAcakatvavAdimatannirasya.
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreti tRtIyAprasaGgazca / nacAkhyAtena karturabhidhAnAnna seti vAcyam / bhojanakriyAkarturabhidhAne'pi pAkakriyAkartustadabhAvAt / anabhihite bhavatIti paryadAsAzrayaNAt / ____ ata eva 'prAsAde bhAste' ityatra prasAdanakriyAdhikaraNasyAbhidhAne'pyastikriyAdhikaraNasyAnabhidhAnAt saptamIti bhASye spaSTam / tasmAt ktvApratyayasya kartRvAcitvamAvazyakamiti / tanna / sUtrAttasya vAcyatvAlAbhAt / samAnakartRkayoH kriyayoH pUrvakAle ktvA ityeva tadarthAt / anyathA samAnakartarItyeva sUtranyAsaH syAt / tRtIyApAdAnaM tu AkhyAtA'rthakriyAyAH pradhAnabhUtAyAH karturabhidhAnAt pradhAnAnurodhena guNe kAryapravRtterna sambhavati / darpaNaH mAha-*anyatheti // tasya ktvApratyayAvAcyatve ityarthaH / *tRtIyAprasaGgazceti // ktvApratyayena karturanabhidhAnAditi bhAvaH // nanu "anabhihita" iti sUtre najaH prasajyapratiSedhA'rthakatayA prakRte karturAkhyAtenAbhidhAnAnna tRtIyApattirityAzaGkaya nirAcaSTe-*na ceti // *anabhihita iti // . na prasajyapratiSedho, vAkyabhedAdidoSAt / na cAnupapattyA ttsviikaarH| vakSyamANabhASyavirodhAt / tathAcaikenAbhidhAnepyanyenAnabhidhAnAt tRtIyApattirityabhiprAyeNAha-*pAkakriyAkartarityAdi* / / *tadabhAvAditi // abhihitabhinnatvAdityarthaH // *ata eveti / tatsUtrasthanaJaH paryudAsArthakatvAdevetyarthaH ||bhaassye ityasyAnabhihitasUtrasthe iti zeSaH // *tasyeti // samAnakarttakatvasyetyarthaH / dvivacanaprakRtibahuvrIhiNA samAnakarttakatvasya dhAtvarthavizeSaNataiva pratIyate, na tu vidhIyamAnatva iti bhAvaH / tadeva vizadayati-*anyatheti / etatsUtrasya kartRzaktipratipAdakatve ityarthaH / / *samAneti / tadupAdAnAcca kartRvayasyaiva lAbhaH / nyAsaH syAditi / "kartari kRt" itivat / vastutastu na tathA sambhavati / "kartari kRt" ( pA0 sU0 3 / 3 / 67 ) iti sUtreNaiva gatArthatvAd , "avyayakRto bhAve" iti vArtikavirodhAcceti bhAvaH / uktApatti nirasyati-tRtIyApAdanaM tviti / *AkhyAtArthakriyAyA iti / parIkSA ti-*yattviti / *anyathA-ktvo vAcakatvAbhAve / *na sA-na tRtIyAH / *karturiti* kartatvaviziSTasyetyarthaH / tadabhAvAditi*-abhidhAnAbhAvAdityarthaH / etena zaktibhedenAbhidhAnAnabhidhAnavyavasthA bodhitaa|| ___ *ata eva*-lAghavAtparyudAsAzrayaNAdeva / *prAsAda iti / prakarSeNa sIdatyasminnityadhikaraNe ghaJ / *karttavAcitvamiti / nacaivam "paktA caitra' ityatreva karturvizeSyatvApattiriti vAcyam , vyutpattivaicitryeNa pratyayavAcyasyApi ktvApratyayaprayoge tasya vizeSaNatAsvIkAra ityAzayAt / *sUtrAt-"samAnakarttakayoH" iti suutraat| alAbhamupapAdayati-*samAneti-nirdhAraNe SaSThIti bhAvaH / *anyathA-nirdhAraNaSadhyabhAve / pUrvoktaM pariharati-*tRtIyeti /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ktvaadyrthnirnnyH| 381 uktazca vAkyapadIye pradhAnetarayoryatra dravyasya kriyayoH pRthak / zaktirguNAzrayA tatra pradhAnamanurudbhyate // pradhAnaviSayA zaktiH pratyayenAbhidhIyate / yadA guNe tadA tadvadanuktApi pratIyate // iti // kizcAnyathA karmaNo'pi ktvaarthtaapttiH| 'paktvaudano mayA darpaNaH kriyAdvayanirUpitakartRzaktyoranekatve'pi pradhAnatiGantArthakriyAnirUpitakartazaktarA. khyAtenAbhidhAne tatra kRdantArthakriyAnirUpitatattacchaktarenabhihitAyA apyabhihitatvAtidezasya anabhidhAne tvanabhihitatvAtidezasya coktabhASyaprAmANyenA'bhyupagamAnna tRtIyApattiH prakRte iti bhAvaH / ___*pradhAnetarayoriti / guNapradhAnakriyAnirUpitazaktidvayaM yatraikasmin dravye tatra guNakriyAnirUpitazaktiH prdhaankriyaaniruupitshktidhrmmnurunnddhiityrthH| uktAtideze'pi tatsammatimAha-*pradhAnaviSayeti / pradhAnaH viSayo nirUpakaM yasyAH sA zaktiryadA pratyayena tikA'bhidhIyate, tadA guNakriyAvAcakadhAtUttarapratyayenA'nabhihitApyabhihitavat pratIyata ityarthaH / idamupalakSaNam / abhihitAyA api anbhihitvtprtiiteH| 'tatra prAsAde Asta' ityudAhartavyam / avazyaM cetthamabhyupetavyam / anyathA kartuH ktvArthatvAbhyupagamenoktasthale tRtIyApattivAraNe'pi, 'paktvaudano mayA bhujyate' itytraudnpdottrdvitiiyaapttirdurvaaraa| tatra pAkakriyAnirUpitakarmatvazakteH kRtAnabhidhAnAduktarIterasambhavAdityAha-*kiJceti / . atredambodhyam-yadaudane pAkakriyAnirUpitakarmatvasyaiva zAbdaviSayatvamabhipretaM, na tu pradhAnakriyAnirUpitakarmatvasyApi tadaudanaM paktvA bhujyate ityapi sAdhu / odanasya bhojanakarmatAyA ArthikatvAt / yadA tUbhayakarmatvasyaiva zAbdaviSayatvamabhipretaM, parIkSA *pradhAna iti*, *kriyayoriti-nirUpitatvaM saptamyarthaH / *dravyasyeti / niSThatvaM SaSTayarthaH / *zaktiH-karmatvakartRtvAdiH / *gunnaashryaa*-gunniibhuutkriyaaniruupitaa| a. nurodhandarzayati-*pradhAnaviSayetyAdinA* / guNe*-guNIbhUtakriyAyAm / saptamyarthoM nirUpitatvam-tasyAnuktetyatrAnvayaH / evaJca pradhAnampradhAnIbhUtA kriyA viSayonirUpakaM yasyA etAdRzI zaktiH karmatvAdiryadA pradhAnakriyApratipAdakadhAtUttarajAtatiGA kRtA vAbhihitA bhavati, tadA guNabhUtakriyAnirUpitAzaktiranabhihitApi a. bhihitavatprakAzate / tenApradhAnakriyAnirUpitazaktyabhidhAyako'nabhihitAdhikArIyaH pratyayo neti siddham / ata eva 'paktvaudano bhujyata' ityatra kadApi dvitIyA nbhvti| tadevAha-kiJceti / *anyathA-"pradhAnetarayoH" iti nyAyAnaGgIkAre / yadA tu guNIbhUtakriyAnirUpitakarmatvasyaiva vivakSA pradhAnakriyAkarmatvAvivakSA, tadA 'paktvodanaM bhujyate' iti bhavatyeva / evaJca "pradhAnetarayoH" iti nyAya ubhayanirUpitakarma. tvasya yugapadvivakSAyAM drssttvyH| kiJcAtra zaktiriti sAmAnyato'bhidhAnena yatra
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 bhujyata' ityatra vistaraH // 60 // darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - dvitIyAyAH prakArAntareNAvAraNAdityAstAM iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre ktvAdyarthanirNayaH // 12 // darpaNa: daudanapadAd dvitIyA asAdhveva / uktavyavasthiteH / parantvAkhyAtavAcyakriyAyAH prAdhAnyAt tAM pratyeva ktvAntopasthitAH sarvAH kriyA guNIbhavantiH na tu tAsAM paraparIkSA pradhAnakriyAnirUpita zaktyabhidhAyinI / ata eva 'mUlakenopadaMzaM bhuGkte' ityAdau tRtIyaiva natUpadaMzana kriyAkarmatvAbhidhAyinI dvitIyA mUlakapadAdityapi bodhyam / idamatra bodhyam - yantrApradhAnIbhUtAH kriyAH tatra tAsAmuktasambandhena pradhAnakriyAyAmeva vizeSaNatA, na tu parasparaM guNapradhAnabhAva iti tattadvAcakaprakRtikaktvAbhyAmiti yataH prayogo, natu yAsAM pUrvakAlikatvaM tadvAcakaprakRtikaktvAntasya pUrvamevottarakAlikavAcakAnAmparatraiva prayoga iti niyama:, tena 'bhuktvA snAtvA pItvA gata' iti 'snAtvA bhuktvA pItvA gata' iti ca bhavati / tAsAmparasparamasambandhe mAnantu "guNAnAJca parArthatvAt" iti nyAya eva / yatra tu samAnakartRkakriyAvAcakAnAmaprayogaH, ktvAntasya ca prayogo dRzyate tatra yogyapradhAnakriyAvAcakAdhyAhAraH, yathA - avajAnAsi mAM yasmAdataste na bhaviSyati / matprasUtimanArAdhya prajeti tvAM zazApa sA // ityatrAnArAdhyetyanantaraM sthitasyetyasya / evameva - " prAtaH kAle zivandRSTvA fafa pApaM vyapohati' ityAdAvapi draSTavyam" / samAnakartRkatvaM ktvApratyayavAcyamiti vAdino "avyayakRto bhAve" iti vArtikavirodho'pi doSaH / yatra bhAve tu munpratyayastatrApi yathoktasambandhaghaTitasAmAnAdhikaraNyasambandhena pradhAnakriyAyAGguNakriyAyAntumunnantapratipAdyA yA vizeSaNatA parantUdezyatvamapi sambandha iti / ata eva 'zivandraSTuM yAti' iti vAkyAcchivakarmakabhaviSyaddarzanoddezyakandarzanaviziSTaM yAnamiti bodhaH / Nvulantasya "tumunNvulau" iti sUtravihitasya prayoge'pyevameva bodhaH / 'mukhaM vyAdAya svapiti' atra ktvApratyayasya prAgabhAve zaktiH karttari nirUDhalakSaNA / prAgabhAvazva-samAnakAlikatvasambandhena prakRtyarthasya vizeSyaH, pratiyogitAsambandhena tUttarakriyAyAM vizeSaNam, ktvArUprakRtyarthakriyAkarttaryapi vizeSaNam / karttA'pyuttaratra kriyAyAM svaniSThakarttRtvanirUpakatvasambandhena vizeSaNam / karttRtvaM ca-yathAyathaM vyApAravatvAzrayatvakRtimatvapratiyogitvarUpaM bodhyam / evaJca 'bhuktvA vrajati caitraH ' ' iti vAkyAdbhojanakarttRkarttakaM bhojanakAlikaprAgabhAvapratiyogikaM vrajanamiti bodhaH / evaJca muhUrttAdivyavadhAne'pi 'bhuktvA gataH' ityAdiprayogasyopapattiH / nacaivaM svIyabhojanapUrvavarttipuruSAntarIyabhojanottaravartiyamanantadAdAya 'bhuktvA gacchati 'caitraH' iti prayogaM maitraH kuryyAditi vAcyam, ktvApratyayArthayorvizeSyatayA bhAne prakRtyarthatAvacchekarUpeNaikakriyAnvayitvasya vyutpattisiddhasya hetutvAt / tathA ca prakRtyarthatAvacchedakadharmAvacchi
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ ktvAdyarthanirNayaH / 383 darpaNaH sparavizeSyavizeSaNabhAvaH / "guNAnAM ca parArthatvAt" itinyAyAt / evaJca 'snAtvA pItvA bhuktvA vrajati' 'bhuktvA snAtvA vrajati' ityavizeSeNa prayogAH / parIkSA nnaikakriyAprakAratAnirUpitaktvArthadvayaviSayakazAbdabodhe tattaddhAtUttaraktvAjJAnaM kAraNamiti kAryakAraNabhAvaH / AzrayatvarUpakarttatvantu 'rathe sthitvA gacchati' ityatra pratIyate / vyApAravatvarUpantu - tatkASThamodanampaktvA te tamenamyaca' ityatra pratIyate / pratiyogitvarUpasya karttatvasyAgninA kASThampraNazya bhasma bhavatIti / naca yatra 'ekamodanampaktvA maitreNaudanAntarambhujyate' tatrApi 'odanaM' paktvA bhujyate maitreNa' iti prayogApattiH / / iSTApattistu na / 'odanampaktvAdanantaraM bhujyata' iti prayogasyaiveSTatvAditi vAcyam, karmapratyayasamabhivyAhAre dhAtudvayasya tadvyaktikarmatvaviziSTasvArthatAvacchedakarUpeNa kriyAvyaktyabhidhAyakatvasya vyutpattisiddhatvAt / ata eva saMyujdhAtvartha karttRtvasyAzrayatvarUpatayA yatra ghaTo'GgulyA saMyujya tatsaMyoganAzAnantaraM ghaTena saMyukto bhavati tatra ghaTapaTasaMyogasyAGgulIyapaTasaMyogasya ghaTAzritatvena ghaTasyApi tatra karttRtvena ghaToGgulyAM saMyujya paTena saMyujyata iti prayogApattiriti nirastam / etAdRzaprayogasthale'GgulyanuyogikatvaviziSTaghaTapratiyogikatvaviziSTasaMyogavyaktisamAnakAlikatvasya prAgabhAve satvaM vaktavyam / tacca bAdhitamiti naitAdRzaH prayogaH / prAgabhAvazca - ghaTAdikapAlatatsaMyogAdighaTita svasAmagrIvazAdutpannasya punarutpAdApattivAraNAya svIkriyate / yadi tu kAryotpattimprati samavAyAdinA kAryyasya pratibandhakatvakalpanenotpannasya punarutpAdApattirvArayituM zakyata iti prAgabhAvo na svIkarttavya ityucyate, tadA dhvaMsa eva ktvApratyayArtho'stu / tatra prakRtyarthaH pratiyogitAsambandhena vizeSaNam / tasya tu svapratiyogikriyAsamAnakartRkatvasvAdhikaraNaMtAtparyyaviSayasamayotpannatvobhayasambandhena samabhivyAhRtakriyAmprati vizeSaNatvamityaGgIkAryam / evaJca 'caitro bhuktvA vrajati' ityAdibhyo bhojanadhvaMsaviziSTacaitrAbhinnakakA vajanakriyeti zAbdabodhaH / nanvevamapi ktvAprakRtipratipAdya yatkiJcit kriyAyAH pratiyogitayA dhvaMsamprati vizeSaNatvam, kriyAsAmAnyasya vA / Adye- 'kAzIM gatvA kAzIM ramate' iti prayogApattiH adyakriyAdhvaMsa vaiziSTyasya ca ramakriyAyAM satvAt / antye- ' sthitvA pazyati pustakam, 'sthitvA jakSiti jemanam' ityAdau cAnupapattiH / sthitikriyAyA darzanIttaramadanottaraJca satvena sthitikriyAsAmAnyasAmAnyapratiyogikadhvaMsavaiziSTyasya darzanayorabhAvAditi cedra ? tarhi ktvApratyasya pUrvakAla eva zaktiH / zakyatAvacchedakaJca kAlatvameva, tatra prakRtyarthasya kAlikasambandhAvacchinnAdhAratAsambandhenAnvayaH / tasya kAlasya tu svadhvaM sAdhikaraNakSaNotpattikatvasambandhena samabhivyAhRtapadopasthApyakriyAntaramprati vizeSaNatA bodhyA / kAlazca- pUrvavattAtparyyaviSayaghaTyAdirUpo vivakSitaH / kAlavizeSyasya vAcyatvasUcanAya " samAnakarttRkayoH " iti sUtre pUrvakAla ityupAttam / caitrakarttRkabhojanAdhikaraNakAlAnantaryyasya maitrakarttRka
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 . darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAre darpaNaH tumunastAdarthyarUpamuddezyatvamapi dyotyam / "kriyArthAyAM kriyAyAm" ityuktaH / taniSkarSazca pUrvavadeva tumprakRtyarthopapadArthayostAdarthyavat samAnakarttakatvAdikamapi smbndhH| tathAca "hariMdraSTuM yAti" ityato harikarmaka bhaviSyadarzanauddezyaka darzanaka. rtRkartRkaM yAnamiti zAbdadhIH / anayaiva dizaidhAnAhArako vrajatIti bodha uuhniiyH||30|| iti bhUSaNasAradarpaNe ktvAdyarthanirUpaNam // 12 // parIkSA gamane'pi satvena bhuktvA gacchati maitraH' iti prayogApattiH / ato bhojanakriyAyAH svasamAnakarttakatvasambandhena kriyAntaramprati vizeSaNatvam , ktvAprakRtyarthakriyAyA dvedhAbhAnamityAhuH, tanna / "avyaya kRtobhAve" iti siddhAntavirodhAt // 60 // // iti zrImadUbhUSaNasAraTIkAyAGktvAdyarthanirNayavivaraNam // 12 //
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha sphoTanirUpaNam // darpaNaH atha sphottniruupnnm| itthaM vyAkaraNAdinA gRhItazaktikapadasamudAyAdanAsannAdagRhItArthatAtparyyakAdayogyAdanAkAGkSAcca zAbdabodhAdarzanAdAsattyAdikamapi zaktijJAnajanyapadArthopasthityA bodhe jananIye sahakAri / Asattizva-prakRtabodhAnukUlapadAvyavadhAnam / asti ca "parvato vahnimAn" ityatra tAdRzapadAvyavadhAnam, na tu "giri(ktaM vahnimAn devadattena" iti, na tato bodhaH / ata eva "sthAlyAM taNDulaM pacati" ityatra taNDulakarmakasthAlyadhikaraNakakriyeti bodhenaa'naasnntaa| tadUghaTakasarveSAM padAnAM tAdRzabodhAnukUlatvAt / sthAlyAM pacatItyetAvanmAnabodhe tu tadanAsannameva / zlokAdau tu yoja. nAvAkyAdeva bodhaH, tabhrameNA'nAsannAd bodhadarzanAttajjJAnameva heturiti-smprdaayH| navyAstu-"maunizlokAdanvayabodhAnuprasaGgAnoktAvyavadhAnamAsattiH / AkAsAdisatve tAtparyyajJAne ca sati vyavahitAdavyavahitAcca bodhadarzanAttajjJAnavila. mbena zAbdAvilambAcca, kintvidaM padametatpadena sambhUyA'nvayabodhaM janayatvityAkArakapadatAtparyyarUpAbhisandhApayitricchA sA, na tu vkricchaa| maunizlokAdau doSatAdavasthyAt / zukavAkye tu bhagavattAtparyyamAdAyaiva gatirityAhuH / vastutastu satyarthatAtparyyajJAne padatAtparyyajJAnavilambena zAbdabodhAvilambAd vRttyA padajanyapadArthAnAmavyavadhAnenopasthitirevAsattiH-svarUpasatyanvayabodhe hetuH / na hi padArthAnAmanupasthitAnvayadhIH kenApyanubhUyate iti / arthatAtparyya tvidaM padametasminnarthe'parapadArthAnvayaM bodhayatvityabhisandhApayitricchA / saMvAdizukavAkye tu bhagavata eva sA / visamvAdini tu zikSayitureva / asya saMzaye vyatirekanizcaye cAnvayabodhAttabhrameNAnvayAbodhadarzanAcca tajjJAnamapyanvayabodhe hetuH| adhikamagre vkssyte| zAbdabodhe yogyatAyA jJAnaM kAraNamiti bahavaH / sA caikapadArthe'parapadArthasya yAzasaMsargavatvaM tAdRzasaMsargavattaiva prakRtazAbdabodhaviSayasaMsargavatvamiti yAvat / asti ca 'payasA siJcati' ityatra seke payaHkaraNakatvasya sNsrgH| ata eva kara. kA'bhiprAyaprayukta-'payasA siJcati' iti vAkyaM na yogyam / payaHpadArthakarakAyAM sekakaraNatvAbhAvAt / yAdRzeti vizeSaNAcca 'AkAzaH zabdaH iti vAkyaM samavAyasaMsargamAdAya nAbhedA'nvaye yogyam / ayogye'pyetadUbhrameNAnvayadarzanAdetajjJAnasyApi hetutaa| nanu saMsargasya vAkyArthatvena tadvAdhAt prAganupasthityA kathaM tadbodhasya tatra tatvamiti ced ? na / yogyatAjJAnasya zAbdabodhe nizcayatvena hetutAM bamo, yenoktadoSo'vakAzamAsAdayet / kintu saMzayanizcayasAdhAraNajJAnatvena / tasya ca na daurlabhyam / 'payasA siJcati' ityAdau sekaH payaH karaNako na veti saMzayAtmakasya bhUtale ghaTo'stI. tyAdau ca prAtyakSikanizcayarUpasyA'pi tatprAksaulabhyAt / svajanyazAbdabodhasyaivAnvayabodhapratibandhakatayoktabAdhAttatsambhavAt / 49 da0 50
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasAre darpaNaH kecittu laukikasannikarSAjanyadoSavizeSAjanyatadvattAbuddhitvAvacchinnaM prati tadabhAvavattAjJAnAbhAvasya hetutayA zAbdabodhasyApi tatkAryatAvacchedakAkrAntatayA ayogyatAjJAnasattve tadabhAvAdeva zAbdabodhavAraNe kRtaM yogyatAjJAnasya taddhatutayA / kAryatAvacchedakakoTau pratyakSAnyatvanivezenaiva laukikapratyakSanirAsepi ghaTAdyupanItabhAnasaGgrahAya tdvihaayaajnyaantdvyniveshH| _ naca bAdhanizcayAbhAvatvApekSayA saMzayanizcayasAdhAraNayogyatAjJAnatvena hetutve lA. ghavamiti vAcyam / syAdevam, yadi bAdhAbhAvasya zAbdatvaM kAryyatAvacchedaka kalpyeta, kintu zAbdabodhasya bAdhAbhAvakAryyatAvacchedakAkrAntatayA taddazAyAM taM pratiSedhAmaH / ata eva ghaTo'bhidheya ityAdAvuktabAdhAprasiddhAvapi na ksstiH| tatsaMsargAvacchinnatattpra. kArakatadvizeSyakabuddhitvasyaiva tatkAyaMtAvacchedakatvAt / ghaTAbhAve'bhidheyatvapratiyo. gikatvabhramadazAmAdAya tadabhAvasyApi prsiddheshcetyaahuH| anna vadanti-na hi tadviziSTabuddhisAmAnye bAdhAbhAvaH kAraNaM, kintu bAdhAvatAre icchAsattva AhAryyapratyakSodayAdicchAyA uttejakatvAnurodhena pratyakSasyaiva pratibadhya. tAvacchedakatvAvazyakatayopanItabhAnasAdhAraNapratibadhyatAyAH zAbdabodhe'sambhavAt / na ca tathApyanumitisAdhAraNapratibadhyatAyAH zAbdabodhasAdhAraNyaM zaGyam / tatsAdhAraNasya pratyakSAnyajJAnatvasya pratibadhyatAvacchedakatve pratyakSAnyatvajJAnatvayomitho vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNAnekapratibadhyapratibandhakamAvApatteH / pratibadhyatAvacchedakagauravApattezcAnumititvasyaiva tdvcchedktvsyaanggiikrnniiytvaat| ato bAdhAbhAvasya svAtantryeNaiva zAbdabodhaM prati hetutA vaacyaa| tatra coktagauraveNa saMsa. rgarUpayogyatAjJAnasyaiva hetutvamucitam / api ca zAbdabodhe tadvadanyonyAbhAvatadabhAvavyApyavattAjJAnAdInAM pratibandhakatvakalpanA'pekSayA lAghavAda yogyatAjJAnasyaiva hetutvamucitam / kiJca 'payasA siJcatiH iti zAbdasAmagrIkAle sekaH payaH karaNakatvAbhAvavAniti mAnasavAraNAya tatra zAbda. bodhasAmagryAH pratibandhakatvakalpane tatra yogyatAjJAnasyAvazyakatayA viparItajJAnottara. pratyakSe vizeSadarzanasya hetutayA tadabhAvAdeva tadvAraNAt / vizeSadarzanasatve tu tadabhAvavyApyavattAnirNayarUpapratibandhakatvena jJAbdasAmagryA evAbhAvena tathA mAnase issttaaptteH| naca nirNayaM pratyeva vizeSadarzanasya hetutayA jJAbdasAmagrIkAle mAnasasaMzayavAraNAya zAbdasAyyAH pratibandhakatve kalpanIye saMzayatvamanivezya sekatvA'vacchinnavizeSyakapayaH karaNatvA'bhAvaprakArakamAnasatvameva tatpratibadhyatAvacchedakamiti vAcyam / sekatvAvacchinnavizeSyakapayaHkaraNakatvaprakArakamAnase zAbdasAmagrIpratibandhakatvAntarasya kalpyatayA tenaiva saMzayavAraNe tatsaMzaye pratibandhakatvAntarakalpanAt / / __ na ca viparItajJAnottarapratyakSe vizeSadarzanasya hetutvasiddhAveva yogyatAjJAnasya hetu. tvasiddhiriti vAcyam / gurubhUtazAbdasAmagrIpratibandhakatvakalpanApekSayA taddhetutvakalpanAyA evocitatvAt / anayaiva dizeSTasAdhanatvAdijJAnAnAM pravRttau hetutvasiddhirityalaM prmtaanuvrnnnen| ___ ghaTaH karmatvamityAdhArAdheyabhAvenAnvaye nirAkAGkSavAkyAd ghaTIyA karmateti bodhAnudayAdAkAsApi shkaarinnii| sA ca yatpade yatpadasamabhivyAhAraprayuktaM yadvizeSya
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirNayaH / 287 siddhAntaniSkarSamAha vAkyasphoTo'tiniSkarSe tiSThatIti matasthitiH // darpaNaH kayatsaMsargakayatprakArakabodhajanakatvaM tatpade tatpadanirUpitAkAGkSA / yathA ghaTamAnayatI - tyatra ghaTapade karmatAvizeSyakAdheyatA saMsarga kaghaTIyA karmateti bodhaupayikA am padanirUpatAkAGkSA / tAM binA ghaTaH karmatvamityatra ghaTapadena tAdRzabodhAjananAt / evaM dhAtupade'pyAkhyAtanirUpitAkAGkSodyA / ata evAnayanaM kRtirityatra nAnayanAnukUlA kRtiriti bodhaH / dhAtAvAkhyAtAsamabhivyAhArAt / iyamevAkAGkSA vyAkaraNena pratipAdyate / tathAca tattatpade tattatpadapUrvAparIbhAvarUpasamabhivyAhAraH seti phalati / tAM vinA yadyapyuktAnAkA karmatvapade'mpadatvabhramadazAyAM ghaTiyA karmateti bodhodayena tajjJAnaM heturna tu svarUpasatI sA / na ca janitAnvabodhAdvAkyAt punarapi tAdRzabodhApattiruktAkAGkSAyAstadAnImapyavikalatvAditi vAcyam / prakRtAnvayabodhasamAnAkArabodhAnupahitatvasyApi svarU pasata AkAGkSatvena janitAnvayabodhasthale tadabhAvenApattyasambhavAt / tAtparyyaviSayatvarUpa prakRtatvena bodhavizeSaNAcca / bodhadvayaM jAyatAmiti tAtparyyasattvena janitAnvayadvitIyabodhe nirAkAGkSatvaM svasamAnetyuktezca na janitAvAntarabodhasya mahAvAkyArthabodhe tattvam / ata eva / "ayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryyatAm " ityAdau rAjJaH puruSeNa sahAnvayabodhajanane sarvadA nirAkAGkSatvam / navyAstu -- yatpadasya yatpadavyatirekaprayuktatAtparyyaviSayIbhUtAnvayAnanubhAvakatvaM tena saha tasyAkAGkSA | 'ayameti putro rAjJaH puruSa' iti vAkye rAjapuruSasaMsargapratItIcyoccarite rAjJa ityasya puruSeNa sAkAGkSatvavAraNAyAnvayabodhe tAtparyaviSayatvaM vizeSaNaM puruSeNAnvaye tAtparyasatve tu sAkAGkSatvamapi / evaJca na tAtparyyajJAnasya zAbdabodhe pRthak hetutA / agRhItArthatAtparyyake niruktA''kAGkSAjJAnAbhAvAdevAnvayabodhApattyabhAvAdityAhuH / evaJca zAbdabodhAt prAgavazyaklRptatacatpadasamabhivyAhArarUpAkAGkSayaivAnvayarUpa - vAkyArtha bhAnopapattau vAkyasya tatra zaktirniSpramANeti naiyAyikA vadanti / mImAMsakAdayastu - vAkyasya tatra lakSaNaiva, na tu tatra zaktiriti tanmataM khaNDayituM sphoTanirUpaNamityAzayena mUlamavatArayati - siddhAnteti / yadvA nanUktaM vyAkaraya prakRtipratyayeSu tattadarthabodhakatvazaktipratipAdakatvamanupapannam / prakRtipratyayAnAM kramikAzuvinAzinAnAvarNA''tmakatayA'sthiratvena - apratyakSatayA tatra zaktigrahasya kathamapyasambhavena tatpratipAdakasyAsya zAstrasyAprAmANyaprasaGga ityAzaGkAnirAkaraNAya sphoTanirUpaNamityAzayena mUlamavatArayannAha * * siddhAnta niSkarSamiti / tathAcopodghAtasaGgatiratretyavadheyam / tattanmatanirAparIkSA atha sphoTanirUpaNam / naiyAyikamImAMsakamataM khaNDayitumupakramate -* siddhAnteti / vaiyAkaraNe siddhAnte
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre darpaNaH karaNaM tu mUla eva suvyaktam / aSTAnAM sphoTAnAmAkarasiddhatayA tavyAvRttyAlAbha parIkSA tyrthH| naiyAyikA hyevamAhuH-zaktampadam , padasamudAyo vAkyamiti / evaJca prakRtipra. tyayayoH svasyArthAbhidhAnasamarthayoH samabhivyAhArAtprakRtyarthaviSayatAnirUpitapratyayA. rthaviSayatAzAlibodho janyate / tatra prakRtipratyayayorAkAGkSA'pi shkaarinnii| anyathA ghaTakarmatvamAnayanaM kRtiriti zabdasamudAyAdheyatAsambandhAvacchinnaghaTaniSThaprakAratAnirUpitakarmatvaniSThavizeSyatAko nirUpakatvasambandhAvacchinnakarmaprakAratAnirUpitAnayana. nisstthvishessytaako'nukuultvsmbndhaavcchinnaanynnisstthprkaartaaniruupitkRtinisstthvishessytaakshaabdbodhssyaat| yatpade yatpadasamabhivyAhAraprayuktaM yatsaMsargakayatprakArakayadvizeSyakabodhajanakatvam , tayoH padayoH samabhivyAhAre hyaakaangkssaa| asti ca sA 'ghaTamAnayati ityatra / ghaTakarmatvamityAdiprayoge tu sA nAstItyato naghaTIyA karmateti tadrItyA bodhaH / evaM dhAtvAkhyAtayorapi bodhyam / saivAkAGkSA vyAkaraNena prtipaadyte| sA cAkAGkSA jJAtA satI zAbdabodhaheturnatu svruupstii| yatra ghaTakarmatvamiti kenacitprayuktam, tatra ghaTapadotsaravartikarmatvazabde ampadatvasya bhramo yadA, tadA tasmAddhaTIyA karmatetyanvayabodho jAyate, tasyAnutpattiprasaGgAt / na cAkAGkSAjJAnAd ghaTamiti zabdAdU ghaTIyAkarmateti bodhe jAte'pi tasya kAraNIbhUtajJAnasya satvAtpunastathAnvayabodhaH syAditi vAcyam / tAtparyyaviSayAnvayabodhAnupahitatvasya svarUpataH zabdaniSThasya niyAmakatvAt / ekasya bodhasya tAtparyyaviSayatve tacchAbdabodhAnupahitatvasya tatra satvAdbhavati bodhH| dvitIyastu na bhavati, ekajJAne jAte tadupahitatvaviziSTasya tasya zabdasya stvaat| yatra zAbdabodhadvayaM jAyatAmitIcchA tatra bodhadvayasya tAtparyaviSayatayA bodhadvayAnupahitatvasya prathamazAbdabodhe jAte'pi tatvAdbhavatyeva dvitIyo bodhH| etanmUlaka eva 'sakRduccaritaH zabdassakRdartha gamayati iti sAmpradAyikAnAmudghoSaH / na cAvAntaravAkyArthajJAne janite tena mahAvAkyArthabodho na syAt, tasminprakRtAnvayabodhAnupahitatvAbhAvAditi vAcyam / tAtparyaviSayAnvayabodhe sva. viSayatvAnyUnAnatiriktavRttiviSayakatvasya vishessnniiytvaat| evaJca mahAvAkyArthabodha. viSayatvAnyUnAnatiriktaviSayatAkabodhAnupahitatvasyAvAntarabodhe jAte'pi satvAdbhavatyeva mahAvAkyArthabodhaH / evaJca-sAkAGkatvAcchabdasamudAyAdeva zAbdabodhasyopapattisambhavAnna vAkyasya padasamUhasya pRthak vAkyArthe zaktiriti / padArthatAsaMsargastvanupasthita eva / AkAGkSA tAtparyyavazAdbhAsate, natu zaktistasminnarthe klpniiyeti|| mImAMsakAdayastu-saMsargo vAkyasya lakSyo'rtha ityevamAhuriti, tadapyasaGgattamiti dhvananAya siddhAntapadopAdAnam , kiJca-vyAkaraNaprakriyayA prakRtipratyayayostattadarthabodhakatvena klaptayoH satvAcchAbdabodhopapattauH na padeSvityAdeH subantasya prakRtipratyayasamudAyasya bodhakatvamiti ynmtntdpyyuktm| zabdAnAmAzu vinAzitayA samudAyetAdRzasyAbhAvAdataH sphoTasya vAcakatvamabhyupeyam / te ca sphoTA nAnAvidhA yadyapi sambhavanti, tathApi niSka sati vAkyasphoTa eva svIkartumucita ityAzayena siddhAntena pUrvoktarItyA sphoTasya vAcakatvavyavasthA / tena paramatasya nirAkaraNambhavati /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirNayaH / 389 sAdhuzabde'ntargatA hi bodhakA na tu tatsmRtAH // 31 // yadyapi varNasphoTaH, padasphoTaH, vAkyasphoTaH, akhaNDapadavAkyasphoTau, varNapadavAkyabhedena trayo jAtisphoTA ityaSTau pakSAH siddhAntasiddhA iti vAkyagrahaNamanarthakaM durarthakaJca tathApi vAkyasphoTAtiriktAnAmanyeSAmapyavAstavatvabodhanAya tadupAdAnam / etadeva dhvanayannAha -- atiniSkarSa iti // iti matasthitirvaiyAkaraNAnAM mahAbhASyakArAdInAm / tatra krameNa sarvAn tAn nirUpayan varNasphoTaM prathamamAha #sAdhu darpaNaH ityAzayenAha - *anarthakamiti / niSprayojanakamityarthaH / *durarthakamiti / tadupAdAne vAkyAtiriktAnAmasaMgrahApatteriti bhAvaH / samAdhatte - tathApIti / anyeSAM varNAdipaJcasphoTAnAmityarthaH / tatra sphoTatvaM sphuTatyabhivyaktI bhavatyartho'smAditi vyutpattyArthaprakAzakatvaM, prakAzazca jJAnam / tathAcArthaniSThaviSayatAprayojakazaktimattvaM paryavasyati / varNasyaiva tatvAbhyupagame varNasphoTaH / padAdInAM tattvAbhyupagame tu padAdisphoTa iti vyavahAraH / *avAstavatveti* / varNasphoTAdInAmAkAGkSAnivarttakatvAbhAvAdavAstavatvaM zAstrIyaprakriyAnirvAhAya paraM siddhAnte tatsvIkAraH / pAramArthikatvaM tu vAkyasphoTasyaiveti bhAvaH / * vipratipattiriti / saMzayIyayAvatkoTyupasthApakaM vAkyamityarthaH / na tu saMzayajanakaM vAkyameva sA / parokSaM jJAnaM nizcayAtmakameveti prAcInapravAdena saMzayajana - katvasya vAkye asambhavAt / vastutastu saMzayajanakavAkyatvameva vipratipattitvam / tattadabhAva sahacaritadharmavaddharmajJAnasyeva samAnA'neke tisUtreNa vipratipatterapyAhasyaiva saMzayahetutvotkIrttanAdityavadheyam / mUle asAdhuzabdAntargatavarNavAcakatA vicArasyAprastutatvaM matvAha - * sAdhvi ti* / atra sAdhvantargatavarNatva sAmAnAdhikaraNyena vAcakatvAdisAdhane tadvAkyasya parIkSA evaM saptASTAnAmekasyApi vAcakatvakathanena paro nirasto bhavatItyAdau vAkyasphosyaiva kathane kiM bIjamityAzaGkAnirAkaraNavyAjena niSkRSTArthaM sUcayati-yadyapItyAdinA / sphuTati prakAzate jJAto bhavatyartho'smAdasau sphoTa iti vyutpatyA'rthaviSayakaM yajjJAnam, tajjanakatAvacchedakazaktimatvantatvam / tacca prakRtiniSThampratyayaniSThaJca - mbhavatItyAzayenAha -- *vAkyagrahaNamiti / *anarthakam * - prayojanarahitam / pratyuta tasyopAdAne'nyeSAmasaGgrahApattirUpo doSo'pItyAha -*anarthakamiti / *anyeSAm*varNAdisphoTAnAm / atra varNapadamprakRtipratyayaparam, arthasmRtijanakajJAnaviSayatAvacchedakazaktimatvamprakRtipratyayayoreveti varNasphoTaH, padasyaiva tAdRzazaktimatvamiti padasphoTa iti vyavahAraH / *avAstavatvamiti / prakRtimAtrasya pratyayamAtrasya vA nirAkAGkSapratipattimannikaratvanneti tasyA'vAstavatvamityarthaH / zAstrIya prakriyAnirvAhAya tasya svIkAra iti bhAvaH / "
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArezabda iti / sAdhuzabdAntargatA vAcakA na veti viprtipttiH| vidhikoTiranyeSAM, neti dhaiyAkaraNAnAm / sAdhuzabde 'pacati' 'rAma' ityAdiprayujyamAne'ntargatAstibvisargAdaya eva; bodhkaaH-vaackaaH| teSAmeva zaktatvasya prAgvyavasthApitatvAt / natu taiH smRtA -lAdaya darpaNaH vipratipattitvA'sambhavaH / naiyAyikairapi sAdhvantargatAnAM keSAJcid vAcakatvAbhyupagamAt / tAdRzavarNatvAvacchedena vAcakatvAdisAdhane tu vaiyAkaraNAnAM pareSAM vikaraNeSu bAdhazcetyAha-*tatsmRtA iti / nanu yathAzrute sAdhuzabdAntargatA vAcakAstadantargatavarNasmAritA netyarthalAbhAdetadvA. kyasya vibhinndhrmibodhktvaadviprtipttitvsyaivaasmbhvH| ekadharmikaviruddhakoTikasaMzayajanakasyaiva tattvAdato vyAcaSTe sAre-*sAdhuzabdAntargatA iti / sAdhvantargatavarNasmAritA ityarthaH / yathAzrute sAdhvanantargataviparItAnAM pUrvoktavarNAnAM vAcakatvasya ke. nApyanabhyupagamAd baadhsiddhsaadhnyoraaptteH| tatsmAritatvaM ca zAstrabodhitAdezAdezi. bhaavnimittnimittibhaavaanytrsmbndhen| tena asyApatyaM 'i.' 'iyAnAtyAde sNgrhH| ___ *vidhikoTiriti / samuccayavyAvRttA koTitAkhyA viSayatA saMzaye AvazyakIti sUcanAyoktaM-*koTiriti / *anyeSAm*-naiyAyikAnAm / taiH "laH karmaNi" ( pA0sU0 3 / 4 / 69 ) "svaujasamauT" ( pA0sU0 4 / 1 / 2) ityAdivihitapratyayAnAmeva vAcakatvam , tibvisargAdInAM tvAdezismRtidvArA bodhakatvameva lipivadityabhyupagamAt / tathAca sAdhvantargatavarNasmAritavarNatvAvacchedena matabhedenobhayasAdhanAnnoktadoSa iti bhAvaH / yathAzrutamUloktavipratipattimanusRtyAha-*sAdhuzabda ityAdi / nanu sA. dhvantargatavarNAnAM bodhakatvasAdhane'pi na vAcakatvasiddhirata Aha-*bodhakA vAcakAiti / *tasyaiveti / bodhakatvasyaivetyarthaH / *prAgiti / zaktinirUpaNAvasara itya parIkSA ___ *tatra = aSTasu / tAn = sphoTAn / vipratipattiriti / saMzayajanakakoTyupasthApakaM vAkyamityarthaH / sAdhAraNAsAdhAraNadharmavattAjJAnajanyakoTyupasthiteryathA saMzayajanakatvam , tathA vipratipattivAkyajanyakoTyupasthitisatSe'pi saMzayo bhavati, sAdhAraNo dharma:-koTidvayasAmAnAdhikaraNo dharmaH, sthANutvasthANutvAbhAvasamAnAdhikaraNo dharmavAnayam-vahnimadavRttivahnayabhAvavad parvatatvavAnayamiti vA jJAnaM, yatra tataH sthANutvatadabhAvayorvahnitvatadabhAvayorvopasthitAvayaM sthANu navA'yaM vahni naiveti saMzayo bhavati, tathA caitreNa zabdo nityo vA'nityo vetyuccArite maitrasya tataH koTidvayopasthitau zabdatvAvacchinnaikavizeSatAnirUpitobhayakoTiprakAratAkaH saMzayo bhavati / asAdhuzabdAntargatavarNAnAM vAcakatvamaprastutam , ataH sAdhuzabda ityuktirmale tA. zavipratipattivAkyena sAdhuzabdAntargatavarNatvasAmAnAdhikaraNyena vAcakatvaM sAdhyate, tadavacchedena vaa| Adya-naiyAyikairapi keSAJcittAdRzAnAmijAdipratyayAnAM dAkSi. rityAdau vAcakatvasvIkArAtsiddhasAdhanApatteH / dvitIye naiyAyikAnAmpareSAJca baadhH| vikaraNAnAmanarthakatvAdata Aha-*natu taiH smRtA iti / nanvetAvatApi na vipratipattizarIraniSpattiH, sAdhuzabdAntargatavarNatvasAmAnAdhikaraNyena vAcaka
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirNayaH / 391 svAdayazcetyarthaH // 61 // ye tu prayogAntargatAstivvisargAdayo na vAcakAH / teSAM bahutvena shktyaanny|ptteH, edhAJcakre brahmetyAdAvAdezalugAderabhAvarUpasya bodhakatvAsambhavAzca / kintu taiH smRtA lakArAH svAdayazca vAcakAH / latvasya jAtirUpatayA zaktatAvacchedakatvaucityAt / darpaNaH rthaH / bodhakatvasiddhau ca tadanyathAnupapattyA padArthAntararUpA zaktirapi siddhayet, tadabhAve tu sA'pi neti vAcakatvasAmAnyAbhAvasiddhiriti bhAvaH // 61 // naiyAyikamataM dUSayitumupanyasyati--ye tviti / vAcakatvAbhAve prayojakamAha*teSAmiti / bahutvenetyupalakSaNamanugamakadharmAbhAvasyApi tiGtvasuptvAdInAmekavaca_natvAdivadanugamakatvAsambhavAttitvAdyupasthitiM vinApi kRtyAdyarthopasthitervyabhicAreNa zaktatAnavacchedakatvAcceti bodhyam / nanu tibAdhAdezinAmapi tattadanubandhabhedena nAnAtvAnnoktarItyA teSAM vAcakatvamata Aha - * edhAmiti / anuprayujyamAnadhAtUttaraidhAdInApi tadarthabodhopapattervoktadoSo'ta Aha - * brahmeti / AdinA 'adya tiSyo, liT, dhuk' ityAdisaMgrahaH / lugAderityAdinA, lublopayoH saH / *tairiti / AdezairityarthaH / uktadoSamAzaGkyAha--*latvasyeti* | *jAtirUpatayeti / laDAdileSu la - ityanugata pratItyA tatsiddhirityabhiprAyaH / navyAstu -- zaktatAvacchedakatayA na tatsiddhiH, sarvalakArasAdhAraNalatvasyAtiprasaktatvAddazalakAramAtravRttestu zaktigrahAt pUrvamanupasthiteH pacannityAdau kRtibodhApattyA parIkSA tvasya naiyAyikasammatasya tadantargate tatsmRte vAcakatvAbhAvasyaiva sAdhane dharmibhedAdekadharmikaviruddha nAnAdharmaprakArakajJAnasyaiva saMzayatvAdata Aha-- sAdhuzabdAntargatA ityAdi / tathA ca sAdhvantargatasmRtAnAmprakriyAnirvAhakAnAM lAdInAM vAcakatvasAdhane tAtparyyamiti bhAvaH / "laH karmaNiH" ityAdi "svaujamauT" ityAdiSu vihitAnAmeva vAcakatvam, prayoge zrUyamANAdezAnAntu tatsmArakatayopayoga iti pareSAmmatam / evaJca sAdhuzabdAntargatavarNasmRtavarNatAvacchedena koTidvayasAdhanamabhipretamiti noktadoSa ityAzayaH / ' vAcakatvamiti koTiranyeSAm, neti vaiyAkaraNAnAm / pareSAmmataGkhaNDayitumupakramate sAdhuzabda iti / teSAmeva* - bodhajanakAnAmeva // 61 // paramatamAha -*ye tviti / tadantargatAnAM vAcakatvAbhAve sAdhakAntaramAha-* teSAmiti* / bahuvacanetyupalakSaNam / zaktatAvacchekadharmAnanugamAdityapi bodhyam / kiJcatitvAdInAM zaktatAvacchedakatve taddharmaprakArakajJAnasyArthopasthitau kAraNatA vAcyA, sA na sambhavati, tiGtvAnupasthitAvapi latvenaivopasthitA vRttyA kRtyAdyarthasyopasthividarzanena vyabhicArAt / nanvAnantyambhavatAmapi smRtAnAM laDatvaliDatvAdirUpeNa zaktatvasya bhavatsammatatvAdata Aha-* evAmiti / *asambhavAcceti* zrUyamANA
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreavyabhicArAzca / AdezAnAM bhinnatayA parasparavyabhicaritatvAt / "laH karmaNi" ityAdyanuzAsanAnuguNyAJca / na hyAdezeSvarthavattAbodhakamanuzAsanamupalabhAmahe ityAhuH / tAn svasAdhakayuktibhirnirAcaSTe vyavasthitervyavahRtestaddhetunyAyatastathA // kizcAkhyAtena zatrAdyairlaDeva smAryate yadi // 62 // kathaM karturavAcyatvavAcyatve tadvibhAvaya / / vyavasthAnurodhAt prayogAntargatA eva vAcakAH, na tu taistatsmR. tA ityarthaH / tathAhi-pacatItyAdau lakAramaviduSo bodhAnna tasya darpaNa: tasya zaktatvA'vacchedakatvAsambhavAcca tiptastvAdikameva tadavacchedakamityAhuH / tathAcoktavipratipattau prAcInaiH saha vivAda eveti bodhyam / *avyabhicArAcceti / latvAvacchinnazaktigrahasya kRtibodhAt pUrva niyamena sattvAt , tiptvAdInAM zakyatAvacchedakatve tu tadavacchinnazaktigrahaM vinA'pi tasAdizaktigrahavat kRtibodhenA''dezavAcakatAvAdimate vyabhicAro duri iti bhaavH| nanu kAryyatAvacchedakakoTAvavyavahitottaratvanivezAnneyamApattirata Aha-*la: karmaNItIti / *ityAhuriti / tathAcAdezAnAmeva vAcakatvaM sapramANamiti tdbhaavH| *svasAdhaketi / svamataparipoSaketyarthaH / vyavasthitarityAdipaJcamyantatrayasya pUrvakArikAsthabodhakapadArthe'nvayaM pradarzayannAdau vyavasthiterityetadvivRNoti-*vyavasthAnu. parIkSA dezA eva vAcakA iti bhavatsammatam-tathA ca prakRte AdezAnAmazravaNenArthabodho na syAditi bhaavH| yadyapyedhAJcakra ityAdAvaprayujyamAnAnAmAdezAnAM sambhavati tathApi brahmatyAdAvasambhava evetyAzayena dvitiiyopaadaanm| AdinA "ato heH" iti lugviSaye bhavedityAderajarghA ityAdezvopagrahaH lugAderityAdinA lopasya sNgrhH| *taiH = AdezaiH / - nanu lakArasya vAcakatvepyuktarItyA'nupapattirevAtaAha-*latvasyeti / jAtirUpatayeti*-latve'nugatapratItyA tasya siddhirityaashyH| *avyabhicArAditi / liTtvAdInAM zaktatAvacchedakatve svAvacchinnajJAnAdyanArthopasthitistatrArthopasthiteH prkRtitvaavcchinnjnyaanaabhaavaadvybhicaarH| evamanyatrApi bodhyam / latvasya zaktatAvacchedakatvampANinisammatamapItyAha-*laH karmaNIti* / naca latvasya lavaNAdizabdaghaTakalakAre'pi satvenAtipraktatvamiti vAcyam / laTtvAdhanyatamatvasAmAnAdhikaraNyaviziSTalatvaM zaktatAvacchedakamityabhimAnAt / *svasAdhake. ti / svamatanirduSTasAdhaketyarthaH / *vyavasthiteriti / paJcamyantantatra yasya hetusUcakasya pUrvakArikApratipAdyasAdhyasAdhakatvantatraivAnvayo bodhyaH / etadvivaraNena darzayati-*vyavasthAnurodhAdityAdinA / pramANena vastutastvasya nirdhAraNaM vyavasthA, tasyAssAdhakayuktimityarthaH / *aviduSa iti*-avaiyAkaraNasyeti zeSaH / , *talya* AHANI
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirNayaH / 393 vAcakatvam / na ca teSAM tikSu zaktibhramAd bodhaH / tasya bhramatve mAnAbhAvAt / AdezinAmapi tattadvaiyAkaraNaiH svecchayA bhinnAnAmabhyupagamAt , kaH zaktaH ko neti vyavasthAnApattezca / sarveSAM zaktatve gauravaM, vyabhicArazcAstyeva / mAdezAnAM prayogAntargatatayA niyatatvAd yuktaM teSAM zaktatvam / tathAcA''dezismaraNa. darpaNaH rodhAditi / pramANena padArthanirdhAraNaM vyavasthA tadanyathAnupapatterityarthaH / *zaktibhramAditi / latvAvacchinnaniSThavAcakatvasya tatrAropAdityarthaH / *mAnAbhAvAditi / viSayabAdhasyaiva bhramatve tantratayA prakRte bodhakatvazaktestanAbAdhAditi bhAvaH / / nanvAdezAnAM bahutvameva tatra zaktisvIkAre bAdhakamata Aha-*AdezinAmapI. ti* / *vaiyAkaraNaiH / zAkaTAyanaprabhRtibhiH / *vyavastheti / idameva vAcakamiti nirdhaarnnaa'nupptterityrthH| anuzAsanasya sarvatrApi sattvAditi bhAvaH / sarveSAmityasya vinigamakAbhAvAdityAdiH / nanu tathApyAdezApekSayA''dezinAmalpatvena tatpra. yuktAlAghavAdAdeziSveva vAcakatvaM setsyatItyata Aha-*vyabhicArazceti / nanu vinigamanAvirahAdevAdezinAM vAcakatAsiddhirata Aha-*AdezAnAmiti / tathAca gauravAdidoSasya tatparihArasya cobhayoH sAmye'pyAdezismaraNakalpanAvirahaprayuktalAghavasahakRtaprayoganaiyatyamevAdezAnAM vAcakatve vinigmkmitykhnnddlaarthH| ___ nanu bodhakatAyAH zaktitva eva bhavaduktavyavasthopapattiH / na ca bodhakatvasya zakitvaM tanmatasiddhaM, kintu saGketasya padArthAntarasya vA tattvam / tathAcAnuzAsanena yatra sA pratipAdyate tatraiva tadaGgIkAreNa kathaM tibAdiSu ttsiddhiH| smaraNakalpanAgauravaM tu prAmANikatvAdapi na duSTamityasvarasAt prayoge zrUyamANAnAM tibAdInAM vAcakatve sA. parIkSA latvAvacchinnasya, *teSAm*-avaiyAkaraNAnAm / *shktibhrmaaditi| bodhakatvarUpa. zaktarAropAdityarthaH / *mAnAbhAvAditi / bodhakatvarUpAyAH zarvAdhAbhAvAditi bhAvaH / lakArasyaiva karmatvAdau vidhAnaM yadi sarvavyAkaraNe prAsaddhantadA bhavadukta sambhavaH syAt , tadeva tu na / laliDitivatkakiDityAdirItyA vidhAne'pi prayogo. papatterityAzayenAha-*AdezinAmapIti | *vaiyAkaraNaiH-zAkaTAyanAdibhiH / *vyavasthAnApattezceti / idameva vAcakamiti nirNayAnupapatterityarthaH / anuzAsanAnurodho hi bhavatAmbalam, tattvanuzAsana sambhavatIti bhaavH| ___ nanvastu vinigamanavirahAtsarveSAM vAcakatvamata Aha-*sarveSAmiti / nanvAdezApekSayA AdizinAmalpatvamevetyAzaGkAyAmAha-vyabhicAra iti* / latvAvacchinna. jJAnAdyanArthopasthitistatra tibtvAvacchinnajJAnasya tataH pUrvavartisvAbhAvena vyami. cAra ityarthaH / svamatasyopapattimAha-*AdezAnAmiti / yadyapyAdezinAmAdezApekSayA AdhikyAgauravam / evampratyekajJAnasya kAraNatAyAM vyabhicArazca / asmanmate'pi tathAdezismaraNakalpanA neti lAghavasahakRtaprayoganiyatatvamasmAkaM vinigamakam / vyabhicAravAraNantvavyavahitottaratvasambandhena kAraNavaiziSTayasya kAryatA -080pa0
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArekalpanA neti lAghavam / sAdhakAntaramAha--*vyavahRteriti* // vyavahArastAvacchaktigrAhakeSu mukhyH| sa ca zrayamANatiGAdiSveveti ta eva vAcakA ityrthH| .. kiJca,-*tadhetunyAyata iti* // lakArasya bodhakatve, 'bhU-la' ityato'pi bodhApattiH syAt / tAdRzabodhe 'bhava-mati' iti darpaNaH dhkaantrmupnysytiityaah-*saadhkaantrmiti*| *mukhya iti / mukhyatvaM ca tasmin zaktigrAhakAntaranirapekSatvam / vyAkaraNAdinA zaktigrahe niyame tadgrAhakAntarApekSaNAt / *saceti / vyavahArajanyazaktigrahazcetyarthaH / *tiGAdiSveveti / vyavahAreNa pUrvavAkye tadgrahe'pyAvApodvApAbhyAM pazcAttaghaTakatiDAdiSveva tannirNayAditi bhAvaH / nanu prayogAntargatavarNeSu sarvasiddhavyavahAreNa zaktigrahe ghaTamAnayetyAdhantargatazabAdInAmapi vaacktvaapttiH| na ca seSTA / vikaraNAnAM nairarthakyamiti siddhAntavyAkopAt / kiJcA''nayanAdivyavahArasya loDAyantaprayoga vinA'sambhavena tAdRzaprayogAntargatavarNAnAM tena tattvasiddhAvapi tadrahitavAkyAntargatavarNeSu vAcakatvamanuzAsanenaiveSTavyam / tathAca tatrAdezinAM vAcakatvasiddhavanyatrApyAdeziSu sA kalpyetyasvarasA. dAha-*kiJceti // *taddhetviti* // "taddhetoreva tattve kiM tena" iti nyAyAkAraH, lAghavamUlakazcAyaM nyAyaH / ubhayohetutve gauravApatteH / saGgamayati-*lakArasyeti // *bodhApattiriti* // bhavanakartRbodhApattirityarthaH / 'na kevala' iti nyAyAt kevalala. kArasya prayogAnahatvAdu'bhU' ityuktam / lakAradazAyAM zapo'sambhavAnna bhavatItyupAttam / tathAca bhavatItyatrAnusaMhitAllakArAdyathA kartabodhastathA pratyakSazrutalakArAdapi kartabodhApattiriti bhAvaH // na cAsAdhutvajJAna pratibandhakam / zaktatvarUpasAdhutAyA api sattvAdapabhraMzAdapi bodhodayena tadIyajJAnasyApratibandhakatvAcceti bhAvaH // *tAdRzeti // ApAditaka parIkSA vacchedake nivezena kAryamiti bhAvaH / *sAdhakAntaram*-pUrvasAdhyasya hetvantaram / etena bodhakatvaM yadi zaktiH, tadA bhvduktisnggtiH| tatraiva tu vivAdaH, zaktaH saGketarU. patAyAH parasammatatvAt / tasyAzca zakteranuzAsanenAdeziSveva siAddhaH / smaraNaprayuktakalpanAgauravantu phalamukhatvAnna doSAvahamiti parAstam / ____ AdyazaktigrahopAyavyavahArasyAdezaviSaya eva sambhavena tatraiva zakteAyyatvA. diti tiGAdiSvevetivyavahAreNAdau yadyapi vAkye zaktigrahaH, tathApyAvApodvApAbhyA. muttarakAlantaddhaTakatiGAdiSveva tanizcayena bhvtsiddhaantvilopaapttiH| ato vyavahAreNa yathA prathama vAkye zaktigrahe'pi pazcAttyAgaH, tathAdezeSu jAtazaktigrahe'pyaprAmANyakalpanAstu, kintvanuzAsanasahAyena yatra zaktinizcayaH, teSAmeva vAcakatvamastvityA. dezinAM vAcakatvasiddhirata Aha-*kiJceti / *nyAyata iti / taddhetoreva tatsyAt kinteneti bhAvAdityarthaH / lAghavamUlakamimaM nyAyaM saGgamayati-*lakArasyetyAdinA / *bodhaapttiH*-kaadyrthbodhaapttiH| kevalalakArasya prayogAnarhatvAt , bhUzabdasAhityenaiva prayogadarzanam / *tAdRzabodhe*-bhavanAdiviziSTakAdiviSayakabodhe / *bhavatIti /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirNayaH / 395 samabhivyAhAro'pi kAraNamiti cet , tAvazyakatvAdastu tAdRzasamabhivyAhArasyaiva vAcakatvazaktiH / anyathA lakArasya vAcakatvaM samabhivyAhArasya kAraNatvaJcatyubhayaM kalpyamiti gauravaM syAt / tathAca tAdRzasamabhivyAhAraH, samabhivyAhRtA. varNA vetyatra vinigamanAvirahAt prayogAntargatA varNA vAcakA iti siddhytiitibhaavH| darpaNaH tabodhe ityarthaH // *samabhivyAhAra iti* // pUrvAparIbhAvApannavarNasamudAya ityarthaH / AvazyakatvAttaM vinAlakAreNApi bodhAjananenoktasamabhivyAhArasyApekSaNAdityarthaH // *vAcakatvazaktiriti* // ArthabodhakatvarUpA zaktirityarthaH / tathAcAprAptakAlatA varNasphoTopayogitvAnna syAditi bhaavH| vAcakatvAnabhyupagame AdezizaktivAdimate gauravaM pradarzayati-*anyatheti / uktasamabhivyAhArasya vAcakatAnabhyupagame ityrthH| nanvetAvatA samabhivyAhArasya vAcakatvamAyAtaM, na prayogAntargatadhAtupratyayaghaTakAnAM varNAnAmata Aha-*tathAceti // *vinigamanAvirahAditi // na ca varNAnAM bAhulyameva vinigamakam / uktAnupUrvyAstadanugamakatvAt / kiJca samabhivyAhArasya vAcakatve tatghaTakanAnAvarNAnAmavacchedakatAyAM gauravam / varNAnAM vAcakatve tUktAmupUrvyA ekasyA eva tattvamiti lAghavasyaiva vinigamakatvamiti bhaavH| ---- - nanu prayogAntargatavarNasmAritavarNatvAvacchedena vAcakatvasiddhau prakRtAyAMvAcakatvA. bhAvasAdhanAya bhU+l ityato bhavanakriyAkartRbodhApAdanamanucitam / tAdRzalakArasya pryogaantrgtvrnnaasmaarittvaat| tathAca noktayuktiH samabhivyAhArasya vaacktvsaadhikaa| nApyatra tiitunyaayaavkaashH| samabhivyAhArasya lavAcakatAgrahopayogitayA zAbdabodhe hetutve'pi tadvAcakatAyAM mAnAbhAvena tena tadanyathAsiddhayasambhavAt / lakA ___ parIkSA asyAderiti shessH| *samabhivyAhAraH* / pUrvAparIbhAvApannapariniSThitasamudAyaghaTakayA. vadvarNoccAraNam / naca 'bhUla' ityAdibhyo na bodhApattirasAdhutvajJAnasya pratibandhaka tvAditi, apabhraMzAdapi bodhasya darzanena tasyApratibandhakatvAt / AvazyakatvA. diti / tAdRzasamabhivyAhArajJAnaM vinA kevalalakAreNa bodhAdarzanena samabhinyAhArajJAnasya kAraNatAyA AvazyakatvAdityarthaH / *samabhivyAhArasyeti / evakAreNa lakArasya vyvcchedH| *vAcakatvazakti:-arthabodhajanakatvarUpazaktiH / sidhyatIti shessH| *anyathA-ubhayorapyarthabodhajanane sahAyatve / *prayogAntArgatavarNA iti / nacAdau vAkyasphoTasya vAcakatvamuktamidAnImprayogAntargatavarNAnAntatsAdhyate; ityaprakRtamiti vAcyam / vkssymaannvrnnsphottopyogitvaat| atra pratyekAvRttidharmasya samudAyAvRttitvam iti niyamo'pi sAdhako dRSTavyaH / naca pratyekAparyAptasya dvitvasya samudAyaparyAptatvadarzanenoktaniyamo vyabhicarita iti vAcyam / tasyApi samavAyena pratyekavRttitvAbhyupagamAt / ata eva svAzrayaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvarUpavyAsajyavRttitvasya siddhiH| na ca prayogAntargatavarNAnAM vAcakatve teSAM bahutvA. dUgauravamiti vAcyam / AnupUryAstadanugamakatvAditi /
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - api ca lakArasyaiva vAcakatve kRttiGoH kartRbhAvanAvAcakatvavyavasthA tvatsiddhAnta siddhA na syAdityAzayenAha -*kiJceti* // AdezAnAM vAcakatve ca tiGtvena bhAvanAyAM, zAnacAdinA kartari zaktirityupapadyate vibhAga iti bhAvaH / na ca zAnajAdau kRtirlakArArthaH, AzrayaH zAnajartha ityastu, "karttari kRt" ( pA0 sU0 3 / 4 / 67 ) ityanuzAsanAditi zaGkam / sthAnyarthena nirAkAGkSatayA zAnajAdau kartarItyasyApravRtteH / anyathA ghaJAdAvapi pravarttata // 62 // 'devadattaH pacamAna' ityAdisAmAnAdhikaraNyAnurodhAcchAnacaH kartA vAcyaH syAdityAzaGkayAha tarabAdyantatiGkSvasti nAmatA kRtsviva sphuTA // 63 // nAmArthayorabhedo'pi tasmAttulyo'vadhAryyatAm / darpaNaH rasya vAcakatve tvanuzAsanasyaiva mAnatvAdityaparitoSAnmUlamavatArayati-apiceti* // *na syAditi // sthAnino lakArasyobhayatraikyAditi bhAvaH / hotokana tu neyamApattiH / taiH prayogAntargatatibAdInAmeva vAcakatAyA abhyupagamAt / dhAtupratyayalopasthale tattadarthabodhopapAdanaM tUbhayoH samaprayatnakatvamityavadheyam / *ityastviti* // tathAca tadubhayazaktyaiva karttRlAbhaH / kRtyAzrayasyaiva kartRsvAditi bhAvaH // *anyatheti / anAkAne'pi zAstrapravRttAvityarthaH / zaktatAvacchedakabhedasya tatrApi sattvAditi bhAvaH // 623 // *sAmAnAdhikaraNyAnurodhAditi / zAnacaH kRtivAcakatve sarvAnubhavasiddhAbhedAparIkSA naca 'taddhetu nyAyata' ityanupapannam / samudAyasya zAbdabodhajanakatve sahAyatve'pi padArthasmArakatvarUpabodhajanakatvagrahe sahakAritvAdityata Aha- *api ceti / *kRttiGoriti / asya yathAsaGkhyamanvayo na syAt, sthAnino lakArasyaikatvena bhedasiddheriti zeSaH / idamprayogAntargatavarNAnAM vAcakatvavyavasthApanamprAcInanaiyAvikAn prati, navyaistu tivAdiSveva vAcakatvasya svIkArAt / yatra dhAtoH pratyayasya ar lopaH, tatrArthabodhajananopAyastubhAbhyAmapi samAna ityavadheyam / *ityasviti* / kRtyAzrayasyaiva karttRpadArthatvAditi bhAvaH / *anyathA* - arthAkAGkSAbhAve'pi zAstrapravRttau / *pravartteteti* tathAca yatrArthAkAGkSA tatrArthavyavasthApakazAstrapravRttibhavatApi vAcyeti bhAvaH // 623 // manmate sAdhakAntaramastItyAha--devadatta ityAdinA * / nacaivaM zanazAnaco rlAdezatvakalpanamanarthakam / tRjAdivatpratyayAntaratvasyaiva svIkartumucitatvAditi vAcyam / dhAtvarthe varttamAnatvasyAnvayabodhajananasya tatphalatvAt / *tarabAdyanteti* kRtsviva tarabAdyantatikSu nAmatA sphuTA'stItyanvayaH / tiGanta prakRtikatarabanteSu
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 397 nA sph'ottnirnnyH| pacatitarAM maitraH, pacatikalpaM maitra ityAdiSu nAnArthatvAbhedAnvayayoH sambhava eveti kartRvAcakatA syAditi bhAvaH / na ca 'pacatikalpam' ityatra sAmAnAdhikaraNyA'nurodhAt kartari lakSaNA, 'pacamAna' ityatrApyApattariti / "laH karmaNi" ityanuzAsanazca lAghavAt kalpite lakAre kAdivAcitvaM kalpitamAdAyetyuktam // 63 // __ iti varNasphoTanirUpaNam / darpaNaH nvayabAdhAnupapatterityarthaH / laDAdezatvabodhanaphalaM dhAtvarthavartamAnatvapratItireveti bodhyam / *pacatikalpamiti / idaJca svAdyantaM nAmeti matamanusRtya / 'sattvapradhA. nAni nAmAni' itiniruktAd dravyavizeSyakabodhajanakatvaM nAmatvam / tadeva ca 'nAmA. rthayoH' iti vyutpattighaTakam / ata eva nipAtArthasya bhedA'nvaya iti matenedaM dUSaNamiti tu pare / lakSaNetyasya lasyeti shessH| ___ *Apatteriti / naca sA taveSTeti bhAvaH / nanvAdezAnAM vAcakatve AdezizaktipratipAdaka "laH karmaNi" ityAdisUtrANAM vaiyarthyamata Aha-*laH krmnniiti*| *uktamiti* / AkhyAtazaktinirUpaNAvasara iti zeSaH / evaJca prayoge zrUyamANaprakRtipratyayaghaTakavaNeSu zaktivarNasphoTamiti paryavasannam // 633 // iti bhUSaNasAradarpaNe varNasphoTanirUpaNam // 13 // ___- 000000 -- __ parIkSA pacatitarAmityAdiSu nAmatvamastIti pacatitarAndevadatta ityAdiSu sAmAnAdhikaraNyAnurodhAtkartustivAcyatvamastu, kRtpratyayasthale nAmArthayorabhedAnvaya iti niyamAnurodho bhavatAkartucyatvamiti cetpacatitarAndevadatta ityAdAvapi tasyAnurodhastulya ityrthH| idaM subantannAmeti matena / yadi tu 'sattvapradhAnannAma' iti 'catvAri padajAtAni nAmAkhyAtopasarganipAtaH' iti uktavAkye upasarganipAtayoH pRthagupAdAne nAzrIyete tadA nAyandoSa ityavadheyam / - athavA-tarabAdyantetyAdinA karturAdezavAcyatvasAdhikA bhavaduktiH, sA na yuktaa| lakArasya kartari lakSaNavyApisAmAnAdhikaraNyasyopapattiriti kasyacicchaGkAnirasyati-*nacetyAdinA / nanvAdezAnAmeva vAcakatve "laH karmaNi" iti sUtravirodha ityata aah-*l:krmnniiti*| *uktamiti / AdezizaktinirUpaNAvasara iti zeSaH / evaJca prayoge zrUyamANeSu prakRtipratyayeSu varNasamudAyarUpeSu zaktiAsajyavRttiriti varNasphoTapakSaH siddhaH // 633 // iti varNasphoTavivaraNam /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha padasphoTanirNayaH / athA''dezA vAcakAzcet padasphoTastataH sphuttH||14|| evamAdezAnAM vAcakatve siddha padasphoTo'pi siddha evetyAha*mathetyAdi* // aadeshaastibvisrgaadyH| ayambhAvaH-samabhivyAhRtavarNAnAM vAcakatve siddha tAdazavarNasamabhivyAhArarUpapadasya vAcakatA siddhyati / prativarNamarthasmaraNasyAnubhavaviruddhatvAt / pratyekaM varNAnAnAmarthavattve prAtipadikatvApattau "nalopaH prAtipadikAntasya" (pA0 sU0 7 / 27) ityAdibhirdhanaM vanamityAdau nalopAdyApattizca / / darpaNaH atha pdsphottnirnnyH| padasphoTanirUpaNa upajIvyopajIvakabhAvalyA'pi saGgatitvaM sUcayan mUlamavatArayati-*evamiti / uktarItyetyarthaH / AdezAnAmapi keSAJcit prayogAntargatatvAdAha-*tibvisargAdaya iti / prayogAntargatavarNAnAmiti yAvat / nanu yAvadvarNAnAM vAcakatve, kathaM padasphoTasiddhirato bhAvArthamAha-*ayamiti / samabhivyAhRtaM tUktArtham / siddha iti / AnupUrvI viziSTatAvatAM varNAnAmavAcakatve AnupUrtIrUpapadasya vAcakatvAzA durAzeti bhaavH| ___ nanu samudAyasya pratyekAnatiriktatvena vAcakatAyAH pratyekavaNe vizrAmo vAcyaH, tathAca kathaM samuditatAdRzavarNarUpapadasya vAcakatetyataH pratyekavarNavAcakatAM nirasyati*prativarNamiti* / *anubhavaviruddhatvAditi / ghaTazabdAdamumarthe pratyemItyeva pratIterityarthaH / bAdhakAntaramapyAha-*pratyekamiti / *arthavattva iti / tadabhyupagama - parIkSA atha padavAkyasphoTa nirUpaNam / varNasphoTanirUpaNapadasphoTanirUpaNayorupajIvyopajIvakabhAvasaGgatiriti sUcayannAha-*evamiti / pUrvoktarItyA varNasphoTasAdhanAya pravRtyA varATikAnveSaNAya pravRttizcintAmaNi labdhavAniti vA ziSToktA jANaphanyAyena padasphoTasya siddhiriti bhaavH| prayogAnantAnAmAdezAnAnnirAsAyAha-*tibityAdi / *tAdRzavaNeti / aanupuurviivishissttvnnetyrthH| nanu samudAyasya vAcakatve tasyA'vayavAnatiriktatvAtpratyeka varNAnAM vAcakatvamA stvityata Aha-*prativarNamiti / *anubhavaviruddhatvAditi / kalazazabdAdamumartha pratyemItyevAnubhavo'stIti bhaavH| pratyeka vAcakatve doSAntaramapyAha-*pratyeka miti / *arthavattve / arthvttvsyaaptyaa| tathA ca samuditAnAmeva vAcakatvamupeya miti bhaavH|
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdsphottnirnnyH| 399 etacca, caramavarNa eva vAcakatvazaktiH, zaktAsajjyavRttisve mAnAbhAvAt / pUrvapUrvavarNAnubhavajanyasaMskArAzcarameNArthadhIjanane sahakAriNa iti na tanmAtroccAraNAdarthadhIriti varNasphoTavAdinAM matAntarasya dUSaNAyoktam / rAmo'stIti vaktavye rAma ityanantaraM ghaTikottaramakAroccAraNe'rthabodhApattyA tAdRzAnupUrtyA eva zakarakta . . darpaNaH ityarthaH / nalopAdItyAdinA jaztvAdiparigrahaH / tathAca samuditAnAmeva teSAM vAcakatvamamyupeyam / tatra coktayuktyA tatsamudAyasya vAcakatvaM nirAbAdham / sa eva cAssmAkaM padazabdavyapadezya iti bhaavH| . nanu pratyekavarNAnAM vAcakatvasya gauravaparAhatatvAdevAsambhavAtsamudAyasyaiva tat setsyatItyAdezA vAcakAzceti samabhivyAhRtavarNAnAM vAcakatAyA hetutvopanyAso viphalaH / unmattapralapitatvazaGkAyA avasareNaiva nirAsAdityata Aha-*etacceti / samabhivyAhRtavarNAnAM vAcakatvopanyasana cetyarthaH / *caramavarNa eveti / padAnte zrUyamANavarNa evetyarthaH / evakAreNa padaghaTakatatprAktanavarNavyudAsaH / tatra hetumAha-*zakteriti / svarUpasambandhAtmikAyAM bodhakAraNatAyAM paryAptatvAsambhavAccaramavarNAdeva bodhodayenAnyatra tatsattve mAnAbhAvAditi vaa'rthH| nanu tasyaiva vAcakatve tanmAtrazravaNAdarthabodhApattirata Aha-pUrvapUrveti / tatpa. daghaTakapUrvavarNetyarthaH / *matAntareti / tatsamabhivyAhRtavarNAnAmavAcakatve tatsamudAyarUpapadasya sutarAmavAcakatvamiti yanmatAntaraM ttkhnnddnaayetyrthH| uktamityasya, mUla iti zeSaH / *arthabodhApatyeti // vastutastu neyamApattiH / udbodhakasya phalAnumeyatvena tAdRzasthale phalAbhAvenobuddhasaMskArAbhAvAditi bodhyam / nanu samabhivyAhAro na samUhaH / varNAnAM kramikANAmAzuvinAzinAM ca tadasambhavAdata evAvyavahitottaratvasambandhena na pUrvapUrvavarNavatvam / pUrvapUrvavarNasyaivAbhAvAt / nA'pi varNasamavetaM padArthAntaraM, mAnAbhAvAt / anyathA tAdRzadharmAnugatIkRtavarNAnAM vAcakatvenaivopapattau padasphoTasya nirAlambanatApatteH / padaprayuktakAryANAM varNeSveva darzanAcceti kathaM padasphoTasiddhirityata aah-digiti| tadarthastu varNasamudAyaH padaM, na varNa iti pratItervarNAtiriktapUrvAparIbhUtatatsamudAyAtmakapadasvIkAra Ava . parIkSA nacaivampratyekaM varNAnAM vAcakatvaM gauravAdeva nirastambhavati, kimarthaM bhavatoktamuttaratra samudAyasya vAcakatvaM sAdhyata ityata Aha-*etacceti samabhivyAhRtavarNAnAM vAcakatvopanyasanatvamityarthaH / *crmvnn*| padacaramAvayavavaNe / etacchravaNaM vinA'rthabodhAbhAvenAnvayavyatirekAbhyAntatra zaktiH kalpyata iti bhaavH| :. nanu tarhi tanmAtrazravaNAdvodhApattirata Aha-*pUrvapUrveti* / pUrvasminmate dUSaNAntaramAha-*rAma ityaadinaa*| etacca dUSaNaM yatrodbodhakasamavadhAnAttAvatAM smaraNajAyate tatreti bodhyam / nanu varNAnAM samabhiThyAhAro na samUharUpaH / varNAnAmAzuvinAzitayA tasyAsambhavAt / avyavahitottaratvasambandhenaikavarNaviziSTAparavarNatvamapyata eva na sambhavatIti,
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAretAvacchedakatvaucityAditi dika // 64 // suptiGantaM padamiti pAribhASikapadasya vAcakatvasvIkartRNAM matamAha ghaTenetyAdiSu na hi prakRtyAdibhidA sthitaa| vasnasAdAvivehApi sampramoho hi dRzyate // 65 // ghaTenetyAdau 'ghaTe' iti prakRtiH 'na' iti pratyayaH, 'ghaT' prakR. tiH 'ena' iti pratyaya iti vibhAgasya, "sarve sarvapadAdezA" iti svIkAre viziSya prakRtipratyayayorjJAnAsambhavAnna vAcakatvamityarthaH / vaiyAkaraNavibhAgaH sujJeya ityato dRSTAntavyAjenAha-vasnasA. dAviti* // "bahuvacanasya vasnasau" (pA0sU0 8 / 1 / 21) iti samu . darpaNaH zyakaH / ata eva pade varNa iti vyavahAro'pi svarasataH saGgacchate / nityAzca varNAsteSu paurvAparyaJca pUrvapUrvavarNAnusandhAnasyAvyavahitottaratvasambandhenottaravarNAnusandhAne vA. kyasphoTavakSyamANarItyA sambhavAttadUM viSayakAnusandhAnaviziSTAnusandhAnaviSayatvarUpamiti svIkAre'pi kSatyabhAvAcca / yathA caitat tathA vAkyasphoTanirUpaNe vakSyata iti tathA ca varNasamudAyo vAcaka iti padasphoTapakSe paryavasyati // 64 // ___ *pAribhASiketi* / zAstrakArasaGketitetyarthaH / pUrva tu prakRtighaTakavarNasamudAyarUpasya pratyayaghaTakavarNasamudAyarUpasya ca tasya vaacktoktaa| idAnIntUmayasamudAyasyaiva seti bhedaH / ghaT iti prakRtireneti pratyaya iti prakRtipratyayovibhAgasya jJAnAsambhavAditi yojanAya-*sarve sarvapadeti // varNAnityatApratipAdakaM bhASyametat / vasnasAderapi pakSatvAdAha-*vyAjeneti / tathA ca nizcitasAdhyavatvasyaiva dRSTAntatve parIkSA samudAyaparyAptaM vAcakatvamityasaGgatamata Aha-*digiti / digarthastu-svasAmAnAdhikaraNya svAvyavahitottarakSaNotpattikatva ubhayasambandhenaikavarNaviSayakajJAnaviziSTajJAnaviSayatvamaparavaNe ityevaM rItyA AnupUrvI kalpanIyA tasyA nAnupapattiriti // 64 // nanu 'zaktampadam iti vadatAmpareSAmapi padasya vAcakatvaM siddhamevetyata Aha-*suptiantamiti / pUrvoktarItyA prakRtipratyayasamudAyasya vAcakatvasiddhAvapi yatra prakRtipra. tyayavibhAgaH sujJAnaH, tasyaiva vAcakatvamiti zaGkAnivAraNAyAyamprayatna ityavadheyam / *svIkAra iti / zabdAnAnnityatvasamarthanAya bhASyakRteti shessH| *navAcakatvamiti / pArthakyeneti shessH| kintu samudAyasyaiva tattvamupeyamiti bhAvaH / *dRssttaantvyaajeneti| ayamatra prayogaH-ghaTenetyAdisamudAyAH-ghaTAdyabhinnakaraNAdizaktAH, ghaTAyabhinna karaNAdipratItyanvayavyatirekAnuvidhAyijJAnaviSayatvAt / *vasnasAdivaditi / naca vasnasAdInAmapi pakSAntargatatvAdRSTAntatvenopAdAnAsaGgatiriti vAcyam / nizcitasAdhyakasya dRSTAntatvaM bhavati, taJca vsnsaadaavpystiityaashyaat| tata eva vyAjapadam / *samu
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdsphottnirnnyH| 401 dAyasyA''dezavidhAnAnnAtra tadvibhAgaH sambhavatItyarthaH // 65 // .. suptiGgantacayarUpavAkyasyApi tadAha hare'vetyAdi dRSvA ca vAkyasphoTaM vinizcinu / arthe viziSya sambandhAgrahaNaM cet samaM pde||66|| lakSaNAdadhunA cettatpade'rthe'pyastu tttthaa| hare'va viSNo'vetyAdau padayoH "eGaH padA tAdati" (pA0sU0 6|1|14)ityekaadeshe sati na tadvibhAgaH sujnyaanH|tthaa ca pratyeka padAjJAne'pi samudAyazaktivAnAcchAbdabodhAt samudAye'pyAvazyikI shktiH| evaJca prakRtipratyayeSu viziSyAjJAyamAneSvapi samudAyavyutpattyA darpaNaH tantratvena tasya pakSabhinnatvAbhAve'pi na dRSTAntatvamanupapanna miti bhaavH| *tatra / vasnasAdisthale / vibhAgaH*-tannirNayaH / asya vaiyAkaraNAnAmapIti zeSaH / ____ pare tu AmAdau pratyayatvasya dRSTatvena vAmityAdAvAmo na ityAdervasAdeH pratyayatvamitarAMzasya prakRtitvamanumAtumazakyamityuktarItyA na prakRtipratyayasamudAyarUpapadasya vaacktvsiddhiH| ghaTenetyatra tu nazabdasya TAdezatvaM bhASyakRtaivoktamiti na tatra vibhAgAsiddhiH / 'ajarghAH, 'acakAt' ityAdau tvagatyA "ziSyamANaM lupyamAnArthAbhidhAyi" iti nyAyAt prakRtereva vaacktaa| astu vA tatrApi luptapratyayAnusandhA. nAd bodhaH / prakRteH svArtha viziSTapratyayArthe lakSaNA vA / 'sarve sarvapadAdezA' ityapi varNAnityatvavAdinAM mate durApAstamityAhuH // 65 // __yukta raikyAt kramaprAptaM vAkyasphoTanirUpaNamityAzayena mUlamavatArayati-*suptiDanteti* / *tat*-vAcakatvam / *samudAya iti / padasamudAyarUpe vAkye ityarthaH / *evamiti / vaakyshktivdityrthH| viziSya* / sUtropAttarUpeNa / ajJAyamAnevityanena taniSTabodhakatvajJAnA'sambhavaH sUcyate / *samudAyavyutpattyeti / samudA parIkSA dAyasya-prakRtipratyayasamudAyasya / tadvibhAgaiti / prakRtipratyayayoH pArthakyena nizcaya ityrthH| anna prakriyAjJAnavatAM vaiyAkaraNAnAmapi na vibhAgajJAnam / "TAsi" iti sUtreNa nAdezasya bhASyakAroktarItyA vidhAnena prakRtipratyayavibhAgajJAnasambhavAd ghaTenetyAdAvityAdipadamupAttam / tena ghaTa ityAdiparigrahaH / vastrasAdau prakRtyAdikalpanantvAgrahamAtram // 65 // padasphoTannirUpya yuktisAmyAdvAkyasphoTaM nirUpayati-*suptiGantacayeti / tadvAcakatve yuktisAmyandarzayati-harevetyAdinA / tadvibhAga:-padadvayavibhAgaH / *samudAyazaktijJAnAditi / samudAye hare'vetyAdisamudAyastha zaktiH svIkAryyA / . ___*evamiti* / vAkyazaktivadityarthaH / viziSyaH*-tattatsUtrapravRttikrameNa / yadi tattatsUtrapravRttijJAnaM syAt / tadA prakRtipratyayayorbodhakatArUpazaktijJAnasambhavaH lyAt tathA nAstIti dhvananAya jJAyamAnetyuktam / *samudAyavyutpatyA* / "pakti 51 da0 50
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - 402 bodhAt tatrApyAvazyakai zaktiriti bhAvaH / vastutaH padaiH padArthabodhavadvAkyena vAkyArthabodha iti padArthazaktiH padeSviva vAkyArthazaktirvAkye'bhyupeyeti padasphoTavAkyasphoTau vyavasthitau / anyathA ghaTaH karmatvamAnayanaM kRtirityAdau tAdRzavyutpattirahitasyApi bodhaprasaGgaH / ghaTamAnayetyatreva padArthAnAmupasthitau, darpaNaH yasya vAcakatvagraheNetyarthaH / * bodhAt prakRtyarthaviziSTapratyayArthabodhAdityarthaH / *trApi / suptiGantarupapade'pi / zaktiriti / tatkalpanetyarthaH // nanu ghaTenetyAdimUlena samayuktikasphoTadvayopAdAnAt kathaM padasphoTe sAdhye vAkyasphoTasya dRSTAntatvam / kiJca prathamaM padasphoTasya siddhau tadartha sambandharUpavAkyArthAprasiddhayA va vAkyazaktikalpanAvasara ityAdyaparitoSAt padasphoTameva dRSTAntIkRtya vAkyazakti sAdhayati - vastuta iti / tathAca yatra padopasthityA padazaktigrahasambhavastana padazaktyaiva vAkyArthabodho, yatra tadasambhavo hare'vetyAdau tatrAnApatyA vAkyazaktyaiva tadbodha iti / yadyapi vyavasthitAviti padamahimnA pakSadvayaM vyavasthitamiti labhyate, tathApi AvazyakavAkyasphoTenaivopapattau padasphoTakalpanaM nAvazyakamiti siddhAnte vAkyasphoTa eva paryyavasyatIti bodhyam / vAkyasphoTasyAvazyakatAmeva darzayati -- anyatheti / vAkyazaktyanabhyupagame ityarthaH / tAdRzeti / vAkyArthabodhajanakatvarUpavAkyazaktijJAnarahitasyApItyarthaH / tatsattve tu tatrA'pi bodha iSTa eveti bhAvaH / *bodhaprasaGgaH * / ghaTakarmakA nayanAnukUlakRtibodhApattirityarthaH / padavRtijJAnajanya padArthopasthiteH sattvAditi bhAvaH / *ghaTamAnayetyatreveti / atra tAdRzavyutpattirahitasyetyanuSajyate / parIkSA viMzati" ityAdi sUtranipAtitasamudAyasya sahasrAdizabdAnAJca vyutpattyA / *zaktigraheNa ekaiveti* / evakAreNa prakRtipratyayayoH pRthak zaktivyavacchedaH / nanu 'ghaTena' ityAdimUlena samAnayuktyA padasphoTavAkyasphoTayorvyavasthApanamasaGgatam, padasphoTAsiddhau padArtha saMsargarUpavAkyArthA prasiddhestAdRzArthabodhakatvaM vAkyena sidhyatIti kathaM vAkyasphoTasya vyavasthApanamityabhiprAyeNa mUlasya 'ghaTena' ityAdau padasphoTasAdhakatvampadasphoTa siddhau taddRSTAntena vAkyasphoTasyApi siddhirityatra tAtpayryamityAzayenAha - vastuta iti / *vyavasthitAviti / yatra hare'vetyAdau padavibhA sammohaH, tatraiva vAkyasya zaktiriti na, kintvasammohasthale'pIti vyavasthA / *anyatheti / evamanaGgIkAre'sammohasthale padazakyaiva vAkyArthabodhasvIkAra ityarthaH / *tAdRzavyutpattirahitasya* / vAkyArthabodhakatvarUpavAkyazaktijJAnarahitasya / etenaitA - samudAyasya bodhakatvajJAnaM yasya bhrAntasya tasya bodho bhavatyeveti sUcitam / prAmANikAnAntvetAdRzasthale samudAyazaktijJAnAbhAvAnna ghaTakarmakAnayanamiti bodhaH / samudAyazaktya svIkAre'trApi padArthopasthitisatvAttAdRzabodhApattiriti bhAvaH / nanu tAtparyyajJAnarUpasahakArikAraNAntarAbhAvAnnApattirata Aha- *ghaTamAnayetyAdi /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdsphottnirnnyH| 403 satyapi tAtparyazAne bodhAbhAvAcca / tatraiva ghaTakarmakamAnayanamiti bodhe ghaTArthakaprAtipadikottaraM karmatvavAcakavibhaktestato dhAtostata AkhyAtasya samabhivyAhAraH kAraNamiti kAryakAraNabhAvajJAnavato bodhAttajjJAnamapi heturiti cet ? tarhi siddho vaakysphottH| ghaTAdipadArthabodhe bodhakatArUpapadazaktijJAnakAyakAraNabhAvasyeva viziSTavAkyArthabodhe padasamabhivyAhArarUpavAkyaniSThabodhakatArUpavAkyazaktijJAnasyApi hetutvakalpanAt / arthopasthApakajJAnaviSayazabda darpaNaH . nanu zAbdabodhakAraNArthatAtparyyajJAnarUpasahakAryantarAbhAvAdeva na bodho'ta Aha*satyapIti* / *bodhAbhAvAditi / taadRshbodhaabhaavaadityrthH| tathAca padAbhAvAt kAryAbhAvastasya taddhetutayA vAkyazaktirAvazyiketi bhaavH| etena vyatirekasahacArakAraNatAgrAhakaH pradarzitaH / anvayaM pradarzayan vAkyazakti vyavasthApayati-*tatraiveti* ghaTamAnayetyatraivetyarthaH / bodhAdityanena svarUpasato hetutvvyvcchedH| tAdRzasAkAkaniSThabodhahetutvasyaivAsmanmate vAkyazaktitvenAkAGkSAzaktiriti paribhASAbhede'pi vAkyasphoTasiddhinirAbAdhetyAzeyanAha-*tahIti // nanu zAbdabodhe hetvarthopasthitijanakatvaM zaktitvam / tattu pada eva, na vAkye / taniSThabodhakatAyAstAdRzopasthityajanakatvAdata Aha-*arthopasthApaketi* // *zabdavRttIti / zabdaniSTaM ydbodhkaarnntvmityrthH| tathA copasthitau zAbdahetutvaniveze etatkalpe prayojanAbhAvena tajjJAnasya tAdRzopasthityajanakatve'pi zaktitvA'kSateH / bodhakazabdasya zabdatvena nivezAccA'pabhraMzasyApi saMgraha iti bhAvaH / - nanu vAkyazaktivAdimate saMsargarUpavAkyArthasya nAnAtvAtta dena zaktayAnantyam / kiJca padavRttyA vAkyazaktiM vinA'pi vAkyA'rthabodhajananAdvAkyazaktigrahasya taddhetu. tAyAM vyabhicAraH / akhaNDavAkyapakSastu nedAnI prkraantH| kAryatAvacchedaka'vyavahitottaratvanivezena tadvAraNe'pyanupasthitasaMsarge vAkyazaktigrahaH zAbdabodhAt prAgasambhavIti kathaM tasya kAraNateti cet ? satyam / saMsargasya viziSyAnupasthitAvapi tadAdivat kArakavibhaktiviziSTadhAtupadaM kArakaviziSThakriyAbodhakamiti sAmAnyatastadgrahAt tAtparyyagrahasya tvayA'pyevameva vaacytvaat| anantaraM padavizeSasamabhivyAhAreNa tAtparyyavazAt saMsargavizeSeNa tatkArakaviziSTatakriyAbhAnam / nApi saMsasargA''nantyaprayuktazaktyAnantyam / sambandhatvasyAnugamakasya satvAt , tatpadaghaTitasamabhivyAhArasya niyAmakatApyubhayoH samaiveti tanmataniSkarSaH / parIkSA / nanu tAtparyyajJAnasatve'pi vilakSaNaM kiJcitkAraNaGkalpyate, tadabhAvAttAdRzabodhAbhAva ityAzayena kAraNaM darzayati-*nacaivetyadinA / *ghaTAdipadArthabodhe iti / asya tvyetyaadiH| *kalpanAditi / tAdRzasa. mabhivyAhAra evAkAGketi tAdRzAkAGkSAjJAnasya hetutvasiddhau vAkyasphoTasya sphuTa siddhiriti bhAvaH / *zabdavRttIti / atra zabdapadampadabodhAtmakazabdamAtraparam / za
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArevRttijJAnakAraNatvasyaiva zaktitvAt / yuktaM caitat / viSayatAsambandhena zAbdabodhamAtre vRttijJAnasya lAghavena hetutvsiddhH| vivecitacaitad bhUSaNe / darpaNaH nanu syAdevoktaprakAro yadi vAkyaniSThabodhakatAyAH zaktitvaM sapramANaM syAt , tadeva tu netyata Aha-*yuktaM caitaditi / etadU-vAkyaniSTabodhakatvasya zaktitvam / yuktimevAha-*viSayateti / zAbdabodhamAtre tatsAmAnya ityarthaH / *vRttijJAnasyeti / vRttijJAnajanyopasthiterityarthaH / viSayatAsambandhenetyanuSajjyate / * lAghaveneti / anyathA ghaTapadazaktimaviduSastatpadajJAnavato ghaTamAnayeti vAkyAda bodhApatyA ghaTazAbdabodhe ghaTArthakapadavRttijJAnajanyopasthititvena hetutA vAcyetyarthabhedenAnantakAryakAraNabhAvakalpane gauravam / asmanmate tu viSayatAsambandhena ghaTavRttijJAnajanyopasthiterasatvAnna zAbde tasya bhAnamityeka eva kAryakAraNabhAvaH kalpyata iti laaghvaadityrthH| ___ nanu ghaTghaTatvayorvizeSyavizeSaNabhAve viparItavyutpannasya ghaTamAnayetyato ghaTatvaviziSTabodhavAraNAya ghaTatvaviziSTabodhopasthiterghaTapadavRttijJAnajanyaghaTatvaviziSTAyA hetutAyA avazyavAcyatayA tata evAnatiprasaGge uktakAryakAraNabhAve mAnAbhAvo'ta Aha-*vivecitaM caitaditi / padapadArthabhedenAnantakAryakAraNabhAveSu vRttipravezamapekSya upasthiteH padajJAnajanyatvenaiva zAbdasAmagrIkukSau praveza ucitaH, tathA sati samAvAye parIkSA bdaniSThaM yajjJAnakAraNatvantasyaivetyarthaH / *yuktamiti / vAkyaniSThabodhakatAyAH zaktitvakalpanaM yuktamityarthaH / *zAbdabodhamAtra iti / atra mAtrapadakAtsne padajanye vA. kyajanye cetyrthH| rAmaThapade chinnApade ca zaktijJAnavato 'rAmaThanIyamproktaM chinnApuSTikarI smRtA iti vAkyAdabodhAttacchUnyasya cAbodhAdanvayavyatirekAbhyAM tattatpadavRtti. jJAnasya kAraNatvamavazyaM vAcyamiti kAryakAraNabhAvAnantyamiti zAbdabodhamAtre vRttijJAnatvena kAraNatetyekavidhayaiva kAryakAraNabhAvaH klpyH| viSayatAsambandhenetyanena padArthavAkyArthaniSTho bodhaniSThakAryatAyA avacchedakasambandhaH prdrshitH| *vRttijJAnasyeti / asya svaviSayavRttinirUpakatvaGkAraNatAvacchedakasambandhatvam / vRttijJAnajanmopasthitestu viSayataiva kAraNatAvacchedakaH sambandhaH / ___ nacaivamapi yatkiJcitpadazaktimAnato ghaTapadavRttimaviduSo ghaTapadAdU ghaTatvaviziSTaviSayakabodhApattiriti vizeSato ghaTatvAdiviziSTaviSayakazAbdabodhe ghaTAdipadavRttijJAnajanyaghaTAdyupasthititvena kAraNatetyevaMvidhaH kAryakAraNabhAvo'pyAvazyakaH / iti vizeSakAryakAraNabhAvenaivopapattau sAmAnyakAryakAraNabhAve mAnAbhAva iti vAcyam / kAryAbhAve kAraNAbhAvasya prayojakatAyAH klRptatvAdviSayatAsambandhAvacchinnazAbdabuddhitvAvacchinnAbhAve vizeSAbhAvakUTasya kAraNatvakalpane gauravamiti sAmAnyAbhAvasyava prayojakatvaM vAcyamityAzayena sAmAnyakAryakAraNabhAvasya pradarzanAdityAzayenAha-vivecitamiti /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ padasphoTanirNayaH / 405 darpaNa: nAkAzasya janakatayopasthitasya devadattAdezca zAbde bhAnavAraNAya viSayatayA zAbdasA. mAnye vRttijanyopasthiteviSayatayA hetutvaM vAcyam / evaJca saMsargasya zAbde bhAnAnurodhena saMsarge'pi vRttikalpanAvazyakam / tathA ca padaiH padArthAnAM vAkyena vAkyArthasya bodha iti na vizeSyavizeSaNavyatyAsena zAbdabodhe padArthAnAM bhAnam / padopasthitAnAmeva saMsargasya vAkyazaktyA bodhAditivRttijJAnasyeti yathAzrutArthakameva tatra vivecitm| vastutastu vRttijJAnapadaM yathAzrutArthakameva / vRttijJAnasyetyanantaramanuSaktaviSayatAsambandhenetyasya vRttijnyaanvissybodhktvghttkbodhiiyvissytaasmbndhenetyrthH| anyathA vAkyavRttijJAnajanyopasthitereva zAbdabodhatvena tasmistena taddhetutvAsambhavena vAkyazaktergarbhasrAvAditi bodhyam / atra vadanti-padajanyapadArthopasthitimantareNa zAbdabodhAnudayAttAdRzapadArthopasthiteH zAbdabodhe hetuteti tAvannirvivAdam / padasya ca prakRtyAdyAtmakasyA'rthe sambandhaM vinA tadupasthApakatvAsambhavAttasmin vRttyAtmakasambandhopyAvazyaka eva, na tu tatsamudAyarUpapAribhASikapadasya tatsamUharUpavAkyasya viziSTArthe sH| taM vinApi tebhya AkAGkSAdirUpakAraNasamavadhAnAdeva viziSTabodhopapatteH / ekapadArthaviziSTAparapadArthazAbdatvasyaiva tatkAryyatAvacchedakatvAt / yattu-lAghavAdU vRttijJAnajanyopasthiteviSayatAsambandhena hetutvameva vAkyazaktau pramANamiti cet ? na / svAtantryeNa tddhetutvsyaivaasiddhH| tathAhi-tAzakAryakAraNabhAve vRttitvena padavRttanivezaH kiM vAkyavRttaH, kiM vA vRttisAmAnyasya ? / na tAvadAdyaH / padavRttijJAnajanyopasthiteH zAbdahetutvasya sarverevAbhyupagamAt / na dvitIyaH / vAkyavRttestataH prAgasiddhaH / ata eva na tRtIyaH / kiJca tava mate vAkyazaktijanyopasthiteH zAbdabodhAtmakatvena tasmistadviSayatvAsambhavAdapi noktarItiH sAdhIyasI / api ca vAkyavRttijJAnasya zAbdasAmAnyena svAtantryeNa hetutvaM, yadA kadAci. dvivaraNAdinA ghaTAdipadazaktijJAnajanyapadArthopasthitidazAyAM ghaTamAnayeti vAkyazaktimaviduSa AkAGkSAdivazAcchAbdabodhodayena vybhicaaraat| - yadapi samabhivyAhArarUpAkAkSaiva vAkyamiti / tadapi na / tathA sati ghaTIyAkarmatetyAdibodhe ghaTamAnayeti vAkyaM sAkAGkSa, nirAkAGkSa ca ghaTaH karmatvamiti sarvasiddhavyavahArAnupapattiH / padayoH samabhivyAhAra itivat padayorvAkyamiti vyavahAra. prasaGgazceti samabhivyAhRtapadAnAmeva vAkyatvamupagantavyam / tathAca--samabhivyAhA. rasya zAbdabodhahetutve'pi vAkyasya tattvaM durupapAdameveti ka vAkyazaktisiddhiH / samabhivyAhAraniSThabodhajanakatvagrahavato bodhAttajjJAnaM heturityapi riktaM vacaH / anvayavyatirekAbhyAM samabhivyAhArajJAnasyaiva zAbdadhIhetutvena tanniSThabodhajanakatvajJAnasya hetutAyA evAbhAvAt / na ca tadapi sambhavati / zAbdabodhAt prAk saMsargasyaivAnupasthiteH / sAmAnyatastadupasthitAvapi vizeSarUpeNa bhAnA'rthe tAtparyyajJAnAdyapekSaNe ca mUlazaithilyAt vaakyshkterevaasiyaapttiH| vakSyamANarItyA zAbdabodhAt prAk tadupasthityabhyupagame vAkyavRttijJAnajanyopasthityanantaraM zAbdabodhAbhyupagame vA zAbdaprAmANyabhaGgApattiH / anadhigatArthagrahakAraNasyaiva pramANatvAt / ata eva sUtrakRtA
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre nanu vAkyArthasyApUrvatvAt kathaM tatra zakti ha ityAzaGkayAha*artha iti* // vAkyasyeti shessH| vAkyasya vAkyAthai viziSya zaktigrahaNaJcettahi pade evAnvayAMze zaktiriti pakSe'pi tadgrahAsambhavastulya ityrthH| ___ yadi ca padazaktiH padArthAze jJAtA; anvayAMze vA'jJAtopayujyata iti kubjazaktivAdaH, tadA mamApi vAkyasya zaktirakSAtaivopayujyata darpaNaH "kRttaddhitasamAsAzva" ( pA0 sU0 12146 ) ityatra samAsagrahaNaM kRtam / vAkyazaktau tu tadvaiyarthya spaSTameva / "sAmayikaH zabdAdarthapratyayaH" iti kaNAdoktervAkyazaktigrAhakAnuzAsanAderabhAvena tadgrahA'sambhavAcceti vAkyasphoTa ApAtaramaNIya eveti / pUrvoktazaktigrahaprakArasya zaithilyaM manasi nidhAya tasmin prakArAntaraM vaktumagrima grantha ityAzayenAha-nanviti // *apUrvatvAt*-zAbdabodhAt prAganupasthitatvAt / ___ nanu zAbdabodhAt pUrva pade pratyakSAdyupasthitapadArthanirUpitazaktigrahaH sulabha eveti, pade samamiti mUlamanupapannamata AzayaM prakAzayati--*pada eveti / padAnAmevAnvitapadArthe zaktiranvayazva sAmAnyarUpeNa jJAnam , ata eva ghaTAdipadAdanvitaghaTAdyupasthi. tau niyamena tatpratiyogyAkAGkSA bhavati--kimanvito ghaTaH kimanvitaM karmatvamityAdyAkArA / sAmAnyadharmaprakArakajJAnasya vizeSadharmaprakArakajijJAsAjanakatvAt / vizeSarUpeNa bhAne tvamAdipadasamabhivyAhAro niyAmako'ta eva tasya zAbde bhAnam / padavRttiviSayatvAt / azakyasyApi bhAne'tiprasaGgAt / na caivaM ghaTamAnayetyatretarAnvita karmatvamitirItyAnekadhA saMsargasya bhAnApattistattatpadebhyastathArthopasthitAvapyAkAGkSAvazAdekadhaiva tadbhAnasambhavAt / nacAkAsAyAstadbhAnaniyAmakatvAvazyakatve tatra vRttikalpanA'pAtheti vAcyam , / azakyabhAnabhiyaiva tadabhyupagamAt / tathAca padazaktyaiva saMsargabhAnopapattau tatra na vAkyazaktiH / padatvApekSayA vAkyasya gurutvAcceti tanmatam / tathAcAnvitAbhidhAnamate'pi pade vAkyArthazaktigrahAsambhavaH samAna ityarthaH // *jJAteti // padArthAnAM prAgupasthityA tatra padArthazaktigrahasambhavAditi bhAvaH / *ajJAtaiveti / vRttyabhyupa parIkSA *apUrvatvAt-zAbdabodhAtprAganupasthitatvAt / iti pakSa iti / padAnAmanvitapadAthai zaktiH / anvayazca-sAmAnyarUpeNaiva bhAsate / ata eva ghaTAdipadAdanvito ghaTa ityAdyanupasthitau kimanvito'yamiti vizeSAkAGkSA dRzyate iti tanmatam / vastutastanna yuktam / 'ghaTamAnaya'ityAdi vAkyAd ghaTakarmakamAnayanamityAdyAkArako bodha evnubhvsiddho| nanu ghaTAyaMze itarAnvitatvasya bhAnamiti sampradAyAt / parantu parasya matamAzritya dRSTAntatayopanyAsa iti| *jJAteti / padArthAnAmprAgupasthitatvAttadaMze padazaktijJAnasya sambhavAditi bhAvaH / *kuJjazaktivAda iti / yathA 'haridrAyAM nadyAvazeSaH' iti vAkyazravaNottarannadIpadasamabhivyAhArAddharidvApadasya nadIvizeSaparatvanirNaye tatsambandhitvena pUrvajJAtatIravizeSaNapratyayaH, tathA saMsargAze vAkya. sya zaktirajJAtaiva tadbhAnopayoginIti bhAvaH / *vAkyasya zaktiriti / vAkyaniSThA
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdsphottnirnnyH| '407 iti vAdAbhyupagamastulya iti bhaavH| nanu vRddhavyavahAraM pazyato manasA padArthavadvAkyArthe'pi tadgraha iti cet tulyamityAha-lakSaNAditi* // lakSyate taya'te'neneti lakSaNaM manastasmAt / apipadaM padapadottaraM bodhyam / pade'pi lakSaNAttadanahazcettarvastu vAkye'pIti zeSaH / vastutastu samuditArthe viziSTavAkyasyaiva prathamaM tadgrahaH / A darpaNaH gamastu zAbde bhAnApattyaiveti bhAvaH // padArthavaditi saptamyantAdvatiH / upameye saptamIdarzanAt // *vAkyArthe'pi / *saMsarge'pItyarthaH / idaM ca bodhyatvaM zaktirityabhipretya // *tagrahaH*-zaktigrahaH / lakSaNazabdasya cihnAdau prasiddheH prakRtopayogyarthaparatayA taM vyAcaSTe-*lakSyata iti* // mUle-*arthe iti* // nirUpitatvaM saptamyarthaH / tacchabdA'theM zaktijJAne'nvetItyabhipretya vyAcaSTe-*pade'pItyAdi* // *tadagraha iti / vAkyArthanirUpitazaktigraha ityrthH| __ ayambhAvaH-ghaTamAnayetyAdivRddhavyavahArAdyasya pade padArthazaktinirNayastasya tadvAkyazravaNe padaiH padArthopasthityAdisamavadhAne manasA tatsaMsargopasthiti nuppnnaa| parantu mAnasasya prAyaH saMzayAtmakasyApi sambhavAttannizcayArthe shbdaa''drH| tatra zaktigrahahetuliGgAdenirNAyakasya sattvena sNshytvaasmbhvaaditi| nanu zabdaniSThazaktinirNayasyaiva zAbdabodhe hetutAvadhAraNena tasya zAbdabodhAt prAguktarItyA'sambhavena vAkyazaktaH zAbdabodhahetutvaM durghaTamevetyata Aha-*vastutastviti / *tadgrahaH / viziSTavAkyArthazaktigrahaH / tathA ca zaktigrAhakaziromaNinA parIkSA saMsarganirUpitA shktirityrthH| saMsargAze vRttyabhyupagamastu zAbdabodhaviSayatvAnyathAnupapattyaiva prayojyaprayojakavRddhavyavahArampazyato bAlasya prAthamikazaktinirNayo yathA mAnaso bhavati, tathA padaiH padArthopasthitau manasA vAkyArthabodho bhaviSyati, na tu zabdAcchAbdabodha iti / tadanurodhena tatra zaktikalpanaM vyarthamityAzayena zaDate-*nanviti* *pdaarthvditi| anopameye sptmiidrshnaatsptmyntaadvtiH| *vAkyArthaH*-saMsargaH / *tadgrahaH*-zaktigrahaH / mAnasa iti zeSaH / lakSaNazabdasya loke lAJchanaparatve'pi pratiyogyArthamAha*lakSyata ityAdinA / mUle *artha iti / saptamyartho nirUpitatvam / padapadottarasaptamyarthastvAdheyatvameva / *tattatheti / ana tatpadArthaH shktijnyaanprH| tulyayukyA vAkyArthanirUpitavAkyavizeSyakamAnasazaktinirNayavatpade'pi tathAstviti vyAkaraNasya zaktigrAhakasiddhAntabhaGgaH / iSTApattistu na / mAnasasyaiva tasya svIkAre mAnasaM jJAnAzrayo saMzayAtmakaM bhavatIti saMzayApatteH / __ yadi padazaktinirNayo vyAkaraNAdijanyastathA zaktinirNAyakasya zAbdabodhAGgatvamprAgavadhAritam , tasya ca zAbdabodhAtprAguktarItyA saMbhava iti vAcyazaktiH zAbdabodhAGgatvaM durghaTamevetyata Aha-*vastutastviti / tadgrahaH / vAkyArthe viziSTe
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 08 . darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArevApodvApAbhyAM paraM pratyekaM tadgraha iti bodhyam // 66 // . darpaNaH vyavahAreNa pUrva vAkya eva zaktigraheNa tasyaiva zAbdabodhahetutvA'vadhAraNAttAzavRttezca svAzrayaviSayakatvasvaviSayakodabuddhasaMskArasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhenavaiziSTayasyedAnIntataH vAkyajJAne'pyakSatatvAnna vRttijJAnasya zAbdabodhe hetutAyAM vyabhicAraH / madhye vAkyArthopasthiteranapekSaNAcca noktadoSAvasara iti bhaavH| nanu tarhi padasphoTasya nirAlambanatApattirata Aha-*AvApodvApAbhyAmiti / AnayanA'pasAraNAbhyAmekapadopAdAnAparApadAnupAdAnAbhyAmityarthaH / tadgrahaH / pratyekapade pratyekapadArthazaktigrahaH / tathA ca pratyekapadazaktisAcivyenAkAGkSAdivazAt padAdvAkyArthazAbdabodhastadA padasphoTo, yadA tu tannirapekSaiva sA bodhaM janayati, tadA vAkyasphoTa iti matadvayaM paryyavasyatIti bhAvaH / ___ kecittu-upasthitAH padArthAstadupasthitirvA zAbdabodhaheturnatu padajJAnamapi / tadvinApi zAbdabodhodayena vyabhicArAt / taduktam / pazyataH zvetamArUpaM heSAzabdaM ca shnnvtH| khuravikSepazabdaM ca zveto'zvo dhAvatIti dhIH // iti // tnn| zabdaM vinA jAyamAnasya ghaTAdicAkSuSasyApi shaabdtvaaptteH| tatra pazyAmi, na zAbdayAmItyanuvyavasAyAnna zAbdatvaM yadi, tadA prakRte'pi samam / uktapratIteranumAnenaiva nirvAhAt / tatra zAbdapratyayastvasiddha evetyAdi svayamUhyam // 66 // parIkSA shktigrhH| ayambhAvaH-zaktiviziSTanizcayasya zAbdabodhaheturiti pUrva jJAtA yA zakti stasyAHsvAzrayazabdaviSayakatva, svAzrayazabdaviSayakobuddhasaMskArasAmAnAdhikaraNyo. bhayasambandhena / idAnIntadvAcyatAjJAne'pi sattvAnavRttijJAnasya zAbdabodhahetutAyAM vyabhicAra iti / nanvevampadasphoTapakSo nirAlambana eva syAdata Aha-*AvApodvApAbhyAmiti / saGgrahatyAgAbhyAmityarthaH / *tadgrahaH -pratyekapade prtyekpdaarthshktigrhH| evaJca pratyekapadazaktijJAnajanyapratyekapadArthopasthityanantaraM tatsahakRtAkAGkSA; jJAnAdinA zAbdabodhastadA padasphoTa iti vyavahAro, yadA tu tannirapekSavAkyajJAnamAtreNa vAkyA. rthabodhastadA vAkyasphoTa iti vyvhaarH| ___ yatvarthAdhyAhAravAdina AhuH-zabdajJAnanna zAbdabodhaheturarthopasthitimAtreNa yantra zAbdabodhastatra vyabhicArAt / ata eva pazyataH zvetamArUpaM heSAM zabdaJca shRnnvtH| khuravikSepazabdaM ca zveto'zvo dhAvatIti dhIH / / - iti vRddhAH / evaJca padasphoTAdivicAra ApAtaramaNIya eveti, tattuccham / zabda vinA jAyamAnajJAnasya zAbdabodhapadavyavahAryatve cAkSuSajJAnasyApi zAbdatvApatteH / tatra pazyAmItyevAnuvyavasAyoH natu zAbdayAmiti / tasya na zAbdatvamiti cettadA prakRte'pi yatra manasA padArthopasthitimAtram, tatra jAnAmItyevAnuvyavasAyAna zA.
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ padavAkyasphoTaniya iyameva mImAMsakAnAM vedAntaikadezinAM ca gatirityAha sarvatraiva hi vAkyArtho lakSya eveti ye viduH|| bhADAste'pItthamevAhurlakSaNAyA grahe gatim // 67 // *bhATTA iti| tadanuyAyinAM vaacsptiklptruprbhRtiinaamuplkssnnm| nanUktapakSadvayamanupapannam , utpatterabhivyaktervaikadA'sambhavena utpanAnAmabhivyaktAnAM varNasamUharUpadajJAnAsambhavAt / tathA ca sutarAM tatsamUharUpavAkyajJAnAsambhava iti ced ? na / darpaNaH *upalakSaNamiti* / tvanmate, 'gabhIrAyAM nadyAM ghoSa ityAdau pratyekapadazaktyA svazakyasambandharUpalakSaNayA voktadizA'bhIpsitArthAnvayabodhA'sambhavAt, svabodhyasambandhasya lakSaNatvAbhyupagamena vAkyArthamAtre vAkyalakSaNAGgIkArAditi bhAvaH / *pkssdvymiti| padavAkyabhedena vyavasthitaM sphottdvymityrthH| anupapattimevAha*utpannAnAmiti / varNAnityatAvAdimate varNAnAM yogyavibhuvizeSaguNatvena svottarotpannaguNanAzyatvAdekadA'vasthAnAsambhavaH / tannityatAvAdimate tvAha-*abhivyaktAnAmiti / varNA nityAH, kintu tdbhivyktirevaanityaa| varNotpAdakatvenAnyAbhimatAnAmeva kaNThAdyabhighAtAdInAM tadabhivyaJjakatvAbhyupagamAt / tathAcAbhivyaktarepi yogyavibhuvizeSaguNatayA svottarotpannaguNanAzyatvAvizeSAt / kSaNikatvAttadviziSTavarNAnAmapi yugapadavasthAnAsambhava evetyrthH| nanvastu varNAnAM yugapadanavasthAnaM, kimasmAkamaniSTamata Aha-*varNasamUheti / vAkyasphoTakalpe'pi tadAha-*tathA ceti / *jJAnAsambhava itIti / AzuvinA. parIkSA bdabodha iti| uktasthale 'zveto'zvodhAvati iti buddhistvanumitirUpaiveti bodhyam // 66 // ___iyameva / sphoTasvIkArarUpaiva / ayambhAvaH-tanmate svabodhyasambandho lkssnnaa| 'devikAyAnadyAGghoSa ityAdivAkyaM yatra prayujyate tatra devikAbhinnanadItIravRttirghoSa iti bodho bhavati / tasya pratyekapadazaktyA zakyasambandharUpalakSaNayA vopapattirna sa. mbhavati / zabdasyAzuvinAzitayA padajJAnasyavAsaMbhavAditi sphoTasya svIkAra Avazyaka iti / *ye*-bhATTAH / avidurityatrAnvayaH / *lakSaNAyA iti / vAkyArthe vAkyasya samudAyAtmakasya zaktyabhAvAttadviSayakabodhopapattaye yA lakSaNA'GgIkriyate, tasyA ityrthH| *pakSadvayam-padavAkyabhedena sphoTadvayam / *utpatteriti / varNAnAmanityatvavAdimatenedam / tanmate yogyavibhurvizeSaguNAnAM yogapadyAbhAvAtsvottarotpannaguNanAzyatvAccaikadAvasthAnAsambhavaH / varNanityatAvAdimatAbhiprAyeNAha-*abhivyaktariti / tanmate varNA nityAH, teSAmabhivyaktistvanityA / sA ca varNotpAdakatvena parAbhimatAyAH kaNThAdyavacchinnavAyusaMyogAdighaTitAsAmagrItayA jJAyate / evaJcAbhivyakterapi yogyavibhurvizeSaguNAtmakatayoktarItyA'sambhava iti / *abhivyaktavarNasamUharUpapadajJAnAsambhavAditi / varNA nityA evAbhivyaktistu 52 da0 pa0
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre___ uttaravarNapratyakSasamaye tasminnavyavahitottaratvasambandhenopasthitapUrvavarNavattvaM, tathA taduttarapratyakSakAle upasthitaviziSTatadvarNavattvaM tasmin sugrahamiti tAdRzAnupUrvIghaTitapadatvasyeva vAkyatvasyApi sugrahatvAt // 67 // * iti pavAkyasphoTanirNayaH * darpaNaH zinAM kramikANAM melakA'sambhavAdantimavarNotpattikAle tadabhivyaktikAle vA pUrvapUrvavarNAnAM tAvadabhivyaktAnAM vA'vasthAnAsambhavena tatsamUharUpapadasya vAkyasya vA tAdAtmyena pratyakSakAraNasyAbhAvAt / pratyakSasyaivA'sambhavena tatroktazaktigrahasya ggnkusumaaymaantvaaditykhnnddlaarthH| ___ abhivyaktipakSamAdAya samAdhatte-*uttaravarNapratyakSeti / *avyavahitottareti / etannaye varNAnAM nityatvena sarveSAmeva varNAnAmavyavadhAnena svAdhikaraNakSaNottarakAlavRttitvAdavyavasthApattyA svasvAbhivyaktigatamevAvyavahitottaratvaM vAcyam / tadAropAdeva varNeSvavyavahitottaratvavyavahAraH / ata eva tatropasthitevizeSaNatayA nivezaH / taccAvyavahitatve satyuttaratvam / avyavahitatvaM ca-svadhvaMsAnadhikaraNakSaNasambandhitvam / tena ghaTita, ghaTa' ityAdau naatiprsnggH| uttaratvaM tu svA'dhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNasamayotpattikatvam / tena, 'piba, madhu, zIghram' ityAdau na zIdhubhAgasya padatvam / anyanirUpitAvyavadhAnAderanyasambandhatvAbhAvena svatvasya paricAyakatayA prave. zAnnAnanugamazaGkA'pi / uttarottaravarNopasthiteH pUrvapUrvavarNopasthitiz2asAnadhikaraNasamayasambandhitvAttadadhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNatvAcca niruktasambandhena tadvattvamavikalam / itthaJca pUrvapUrvavarNo'ze'laukikasya caramavarNo'ze laukikapratyakSasya sambhavAttatrA'rthe bodhakatvarUpazakteH sugrahatvAduktapadavAkyasphoTasiddhinirAbAdheti bhAvaH // 67 // iti bhUSaNasAradarpaNe padavAkyasphoTanirUpaNam // 14 // parIkSA teSAmanityeti pakSAlambena samAdhatte-*uttaravaNetyAdinA / etanmate varNAnAnnityatvAtsarveSAmeva varNAnAM svAdhikaraNakSaNottarakSaNavRttitAnupUrvyasambhava ityabhivyaktigatapaurvAparyamAdAyAbhivyaGgayeSvAropitaH kramaH / ata evAbhivyaktA varNA bodhakA iti vyavahAraH / upasthitInAmavyavahitottaratvaJcAvyavahite satyuttaratvam / avyavahitatvaM ca-svadhvaMsAnadhikaraNakSaNavRttitvam / uttaratvaM ca-svAdhikaraNakSaNavaMsAdhikaraNasamayotpattimatvam / evaJcottaravaNe pUrvavarNavaiziSTayamuktvA vyavahitottaratvasambandhena svAbhivyaktiviziSTAbhivyaktiviSayatvasambandhena / evamprathamavarNaviziSTadvitIyavarNavaiziSTayaM tRtIyavarNa iti krameNa caramavarNapratyakSam / tadanantaraM carama. varNoze lAkikamanyavarNoze tvalaukikamiti padavAkyapratyakSasya saMbhava iti // 6 // iti sakhaNDapadavAkyasphoTavivaraNam // 14 //
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ akhnnddsphottnirnnyH| idanImakhaNDapakSamAha pade na varNA vidyante varNeSvavayavA na ca // 68 // vAkyAt padAnAmatyantaM praviveko na kazcana // pade pacatItyAdau na vrnnaaH| nAto varNasamUhaH padamiti zeSaH / dRSTAntavyAjenAha-*varNeSviti // ekAraukAralakAraRkArAdivaNevavayavAH pratIyamAnA bhapi yathA netyrthH| kvacidityeva pAThaH / evaM vAkye'pyAha-*vAkyAditi // padAnAmapi vAkyAdviveko= bhedo naastiityrthH| ayambhAva:-vAkyaM padaM cAkhaNDameva, na tu varNasamUhaH / anantava darpaNaH akhnnddsphottnirnnyH| . akhaNDasphoTanirUpaNe'vasarasya saGgatitvaM sUcayannAha-*idAnImiti* / skhnnddsphottniruupnnaanntrmityrthH| *akhaNDeti* / padavAkyayorakhaNDatvaM cAvidyamAnAvayavakatvam / varNAnAmAvayavAghaTitatvasyApi siSAdhayiSitatvAdAha-*dRSTAnteti / dRSTAntavAkyasyevAdighaTitatvanivezena tadabhAvAt kathaM varNeSvityAdestattvamityAzaGkaya , yathAzabdAntarbhAveNa mUlaM vyAcaSTe-*yatheti / *ivetIti / avayavA ivetyarthaH / tathA ca yathAzrutasyaiva dRSTAntatvaM nAnupapannamiti / 'vicir pRthagbhAve' iti pratyupasRSTayanantabhAvasAdhanapravivekazabdArthaH pRthagbhAvo bhede paryyavasyatItyAzayenAha-*bheda iti / ___ nanu padAdipratItau tadavayavAnAM varNAnAmupalabhyamAnatvAt kathaM tadasattvamata Aha*ayambhAva iti // *akhaNDameveti // vyAkhyAtArtham / evakAravyavacchecaM spaSTayati-*na tviti // *ananteti // aneketyarthaH // nanu 'kakAro, gakAra' iti pratItireva varNakalpane mAnam / yadi ca varNAbhivyaJjakatvenotpAdakatvena vAbhimatavAyasaMyogavizeSAbhivyaktasphoTe eva katvAdinA tAdRzapratItiviSaya iti vibhAvyate, tadApi 'utpannaH, kakAraH naSTaH kakAra:' ityAdipratItyanupapattiH / sphoTA'tiriktakakArAdInAM tvayA'nabhyupagamAt / tasya ca nityatvAt / vyaJjakaniSThAyA utpattestadviSa parIkSA avasarasya saGgatitvaM sUcayannAha-*idAnImiti / akhaNDatvaJca-avayavAghaTitatvam / varNAnAmapyavayavazUnyatvaM sAdhayitumiSTamityAzayena vyAjapadam / nanu ghaTapaTAdipadapratyakSe ghaTapaTAdInAmanubhUyamAnatvAtkathaM varNAnAmasatvaM pratipAdayasItyatastadupapAdayati-*ayambhAva ityaadinaa*| *ananteti-aneketyarthaH / nanu karoti gacchatItyAdau
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArerNakalpane mAnAbhAvAt / tattadvotpAdakatvenAbhimatavAyusaMyoganiSThaM tattadvarNajanakatAyA vyaJjakatAyA vA'vacchedakaM vaijAtyamAdAyaiva kakAro gakAra ityAdipratItivailakSaNyasambhavAt / spaSTaM hi bhAmatyAm-"tAratvAdi vAyuniSThaM varNeSvAropyate" ityuktaM devatAdhikaraNe / nacaivaM vAyusaMyoga eva vAcako'pi kiM na syAditi vAcyam / pratyakSopalabhyamAnakakArAdereva vAcakatvasyAnubhavasiddhatvAt / darpaNaH yatve sukhAdInAmapi nityatApattirata Aha-*tattadvarNotpAdakatveneti // vaijAtye pramANa darzayati-*varNajanakatAyA ityAdi / tathA ca tAdRzavaijAtyaM samavAyena sphoTAM'ze AdAyAropyoktapratItivailakSaNyopapattau na tadanupapattiratiriktakakArAdivarNasAdhikA / nApyutpannaH ka ityaadiprtiitistthaa| 'so'yaM ka' ityabhedatatpratyabhijJArUpabAdhakasattvena tAdRzapratItebhraMmatvAt / nA'pi sukhAdInAM nityatApattiH / tannAzakasya svottaravartiyogyAtmakavizeSaguNasya jAgarUkatvAditi bhAvaH // *bhAmatyAm / tannAmakavAcaspatigranthe / / *Aropyata itIti // etadanurodhenaivAdAyeti padamAropaparatayA vyAkhyAtam // matAntarantu vakSyate // __ vAyusaMyogo'pItyapirevA'rthe / kaNThatAlvAdyabhighAtajavAyusaMyoga evetyarthaH / samavAyasyAnAropitasya vAcakatAvacchedakatve lAghavAt / tathAhi saMyogasyaiva kaadyaatmktvmstvityrthH|| samAdhatte-*pratyakSeti // ayamAzayaH-kAdivarNAnAmuktasaM parIkSA kakAro gakAra iti vilakSaNapratItisatvAtkathamasatvamata Aha-*tadvarNavatvamiti / *avacchedakamiti / etena vaijAtye pramANandarzitam / evamprakAreNa siddhaM yadvaijAtyaM tasya samavAyasambandhena sphoTe AropAtkakArAdiviSayakavilakSaNapratItinirvAhaH / na cotpannaH ka ityAdipratItivazAdanityatvam / so'yaM kakAra ityabhedAvagAhipratyabhijJayA virodhena tasyAH pratIterdhamatvAt / abhivyaJjakagatotpattivinAzAdyAropeNa tasyA upa. pattezca / evaJca vyaJjakadharmAHsphoTe aaropynte| vyaJjakaniSThaM vaijAtyameva paramparAsambandhena katvAdikamiti siddham / *bhAmatyAmiti bhAmatInAmake vAcaspastinirmite grnthe| ___ zvAyusaMyoga eveti / kaNThatAlvAdyabhighAtajanakavAyusaMyoga ityrthH| anAropitadharmasya vAcakatAvacchedakatvakalpanApekSayA Aropitasya vAcakatAvacchedakatvagaurava. mitibhAvaH / vAcakaviSayakaM zrAvaNapratyakSamanubhavasiddham / yadi vAyusaMyoga eva vAcakaH syAttadAtasyAtIndriyatayA prtykssnnsyaat| sphoTastu padaM vAkyaM vA zaNomItyanubhavAtpratyakSameva / bhavanmate kathaM katvAdipratyakSantasyAbhivyaJjakadharmatvasya bhavatItyuktatvAditi vAcyam / surabhicandanamiti pratyakSe cakSurayogyasyApi saurabhasya bhAnavacchravaNAyogyasyAvyabhivyaJjakadharmasya zrAvaNapratyakSe AropAtmake bhAnasambhavAttasyAH prtiiteH| samavAyasambandhAvacchinnakatvAdiprakArakatve bhramatvam / yadi svAzrayAbhivyaGgyatva. rUpaparamparAsambandhasya 'lohitaH sphaTikaH' iti pratIterjapAkusumasannidhAne jAyamAnAyA anubhavasiddhatvena prakAratAvacchedakatvamastItyAzayena duussyti-*prtykssmityaadinaa*|
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ akhaNDasphoTanirNayaH / 413 tathAca vAcakatvAnyathAnupapattyA tadevedaM padaM, tadevedaM vAkyaM so'yaM kAra iti pratItyA ca sphoTo'khaNDaH siddhyati / etena gaurityAdau gakAraukAravisargAdivyatirekeNa sphoTAnanubhavAcchrayamANavarNAnAmeva vAcakatvamastvityapAstam / teSAM sphoTAtiriktatvAbhAvAt / yattu - varNAnAM pratyekaM vAcakatve pratyekAdarthabodhApattiH / samudA darpaNaH yogAtmakatve'tIndriyatApattiH / na ca seSTA, anubhavavirodhAt / nacoktakatvasyAtIndriyadharmatvena kathaM sAkSAtkAraviSayatvamiti vAcyam / surabhicandanamiti pratItau cakSuyogyasyApi saurabhAdezcAkSuSaviSayatvavattasyApi zrotragrAhyatvasambhavAt / viSayabAdhena paraM sphoTaisze katvamitipratIterbhrAntitvamiti / 1 anye tu - kAdipratItiryadi sphoTAMze katvAdikaM samavAyenAvagAheta, tadA tasyAs bhrAntatvasambhAvanA, kintu svAzrayA'bhivyaGgayatvasambandhenaiva tadaMze vaijAtyam / na ca svAzrayA'bhivyaGgyatvasya sambandhatve pramANAbhAvaH / kAdipratItereva mAnatvAt / viziSTapratItiniyAmakavizeSo hi sambandhaH / ata eva 'lohitaH sphaTika' iti buddheH svAzrayasaMyogasya sambandhatAmAmananti / na ca samavAyaviSayaiva sA bhrAntiH / yathA-kathaJcit tatpratIteH pramAtvopapattau bhramatvakalpanAyA anyAyyatvAt adhikamagre vakSyata ityAhuH / upasaMharati-* tathA ceti* // *vAcakatvA'nupapattyeti // padavAkyayorvarNa samUharUpatve uktarItyA varNAnAM yugapadavasthAnAsambhavena vAcakatvagrahA'nupapatyetyarthaH / varNAnAmanityatve pratyabhijJA'nupapattiH sA'pyasmannaye nAstItyAha - *tadevedamityAdi* // tadvyaktyabhedAvagAhipadA vizeSyakapratyabhijJAnupapatyA cetyarthaH // uktarItyA kathaJcicchaktigrahopapAdane'pyanityavarNaghaTitapadavAkyayoranityatayA pratyabhijJA'nupapattirdupa riharaiveti bhAvaH / *eteneti* / pratyabhijJAnupapatti siddhAkhaNDa sphoTasya vAcakatvavyavasthApanenetyarthaH / *ananubhavAditi* / tathA ca tatraiva pramANAbhAvena vAcakatvaM dUraparAhatamiti bhAvaH // *teSAm*- gakArAdivarNAnAm // * sphoTAtirikteti // gatvaprakArakapratItiviSayagA parIkSA *tathA ca* / varNAnAmanaGgIkAre vAyusaMyogAnAM vAcakatve ca / *akhaNDa iti / asmin pakSe varNAnAmanAvazyakatvenAkhaNDa ityarthaH / sa tena pratyabhijJAnupapattyA nityatvena siddhasyAritiktasya sphoTasya vAcakatvavyavasthApanena ananubhavAditi / etena sphoTa eva pramANAbhAvena tasya vAcakatvaM dUrata eva nirastamiti dhvanitam / * teSAm / kakArAdivarNAnAm / katvAdiprakAra pratItiviSayakAdisphoTasyaivAsmAbhirvAcakatvasvIkArAditi bhAvaH / kaiyaTasammataM sphoTasAdhanaprakArandUSayituM tanmatamupanyasyati-yattviti / varNAnAmpratyekaM vAcakatvaM samudAya bhAvamApannAnAM Seti vikalpyAdyaM dUSayati-*varNAnAmiti / dvitIye Aha - *samudAyasyeti / kramavatve'pi sthiratve jJAnasaMbhavaH syAdata Aha
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - yasya tu kramavatAmAzutarotpannAnAM tathaivAbhivyaktAnAM vA jJAnamasambhAvyameva / pUrvapUrvavarNAnubhavasaMskArasahakAreNaikadA samUhAlambanarUpasa darpaNa: disphoTasyaivAsmAbhirvAcakatvAbhyupagamAditi bhAvaH / kramikANAmapi sthAyinAM sahAvasthAnAduktam-*Azutareti // tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyoginAmityarthaH / AzutaravinAzinAM sahotpannAnAM samudAyasambhavAduktam -*kramavatAmiti // *asambhAvyameve - ti*|| pratyakSe tAdAtmyena viSayasya hetutayA samUharUpaviSayasyaivA'bhAvAditi bhAvaH // * pUrvapUrveti* // nanu varNAnityatAvAdimate tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyoginAM teSAM pratyakSasyaivAsambhavAt kathaM tajjanyasaMskArasya sahakAritAsambhavaH / tathAhi -- kAdi - pratItiH kakArAdau vizeSaNatayA kAditvamavagAhate / viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya hetutayA kakArAdyutpattirdvitIyakSaNe nirvikalpakamabhyupetya tRtIyakSaNe viziSTajJAnaM vAcyam / tatra na sambhavati / sambaddhaM vartamAnaM ca dRzyate cakSurAdinA / iti vRddhokteH / pratyakSe viSayasya kAryyasahabhAvena hetutayA tRtIyakSaNe tadvarNarUpaviSayasyAbhAvAt / na ca kakArAdyutpattikSaNotpannakatvAdismRtyaiva dvitIyakSaNe eva sa vikalpasambhava iti vAcyam / evamapi prAthamikaviziSTabuddherdurupapAdatvAditiced ? atra vadanti / saMsArasyAnAditayA bAlasya stanapAnapravRttihetviSTasAdhanatvasmRteriva prAthamikakatvAdiviziSTabuddhijana kasmRteH sambhavAnna tadanupapattiH / kakArAdyutpatyanantaraM kakArIyagakAravRttiviziSTabuddhereva ca tAdRzakalpane mAnamiti / anye tu pratiyogitAsambandhena yogyavibhuvizeSaguNanAzaM prati svasAmAnAdhikaraya svAvyavahitapUrvavRttitva ubhayasambandhena yadi sAmAnyatastAdRzavizeSaguNasya kAratA syAttadA kakArAdipratyakSA'nupapattiH prasajyetApi, saiva na / antimazabdaparIkSA *AzutarotpannAnAmiti / AzutarotpannAnAm - tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyoginAM tAdRzAnAmapyekakSaNotpannAnAmmurajamRdaGgavINAdizabdAnAmpratyakSamityanubhavasi - ddhatvAduktam --*kramavatAmiti / *jJAnamasambhAvyameveti / viSayatAsambandhena pratyakSamprati tAdAtmyasambandhena viSayasya kAraNatayA viSayasyaivAsattve pratyakSAsambhavAditi bhAvaH / paroktandUSayati-pUrva pUrveti / nanu pratyakSe viSayasya kAryyasadbhAvena kAraNatvam / kiJca viziSTabuddhimprati vizeSaNajJAnasya kAraNatvam / tathA ca varNotpattikSaNe varNAnAzakatvAdiprakArakapratyakSAsambhavaH / dvitIyakSaNe ca katvAdinirvikalpakasya sambhavaH, tRtIyakSaNe varNasyaiva nAza iti kathaM katvAdiprakArakapratyakSajanyasaMskArasambhava iti ced ? na / tRtIyakSaNe varNanAzakatA ca svottarotpannavizeSaguNasya pratiyogitAsambandhena yogyavibhurvizeSaguNatetyevaM rItyA kAryyakAraNabhAvena vAcyA, sA na sambhavati / caramazabdanAzAsaMbhavAt / kintu nAzyatAvacchedakaM vaijAtyaJca ramazabdavRtti kalpayitvaiva kAryakAraNabhAvo vAcyaH / evaM ca tasya vaijAtyasya caramazabdavRttitvamapi kalpyate, tAvataivetasya nirvikalpakottarotpannasavikalpakaviSayatvasambhavastasyApazabdasya caturthakSaNe nAza iti tAdRzapratyakSAnna
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ akhnnddsphottnirnnyH| 415 kalajJAnasambhavastu saroraso rAjajarA nadIdInAdisAdhAraNa ityatiprasaGga iti sphoTa evAkhaNDo nAdAbhivyaGgayo vAcaka iti kaiyttH| tattuccham / padajJAnasambhavasyopapAditatvAt / varNAnAM pratyekaM vyajakatvaM samuditAnAM vetyAdivikalpagrAsAzca / darpaNaH nAze suSuptiprAkkAlotpannajJAnAdinAze ca vybhicaaraat| kintu vijAtIyaguNanAze vaijAtyaM caramazabdAdivyAvRttamiva prAthamikaviziSTabuddhiviSayavarNavyAvRttamapi / naca tAdRzavaijAtye mAnAbhAvaH / nAzyatAvacchedakakoTipraviSTatayaiva ttsiddhH| tathA. cAntimazabdanAzena dvitIyakSaNasyaiva tAdRzavarNanAze'pi na tRtIyakSaNasthatavyaktitvena hetutvakalpanAnna tRtIyakSaNasthAyinastasya prtykssaanuppttirukthetuhetumdbhaavsviikaare'piityaahuH|| ___ *atiprasaGga iti / saraHzabdaghaTakasakArAkArarephavisargAnubhavajanyasaMskAre rasabodhApattirityarthaH / *nAdAbhivyaGgaya iti* / dhvanyantargatavarNAbhivyaGgaya ityarthaH / *akhnnddH-vrnnaaghttitH| upapAditatvAdityasya sakhaNDasphoTanirUpaNAvasara iti shessH| tAdRzapratyakSasyAntimavarNoze laukikasyAtItavarNAze'laukikasya saro rasa ityAdyanatiprasaktasyopapAditvAdityarthaH / atiriktasya vAcakatve dUSaNamAha-*varNAnAmiti / *vikalpagrAsAditi / pratyekavyaJjakatve AdyavarNAdeva tadabhivyaktisambhave itaroccAraNavaiyApatteratiprasaGgAcca / samudAyasya tUktarItyA durupapAdakatvena tavyajakatvasyApyasambhavaduktikatvAdityarthaH / parIkSA saMskArAnupapattirityAzayAt / *atiprasaGga iti / saraHzabdavighaTakavarNaviSayakasaMskArAdU rasa iti padoccAraNam , tadApi saraHrasaHpratItyApattiriti rItyA'tiprasaGga ityarthaH / *nAdAbhivyaGgya iti / nAdo dhvanistamAropaviSayavarNAbhivyaya ityarthaH / *upapAditatvAditi / prathamavarNaviziSTadvitIyavarNavattvaM tRtIyavarNa iti rItyA caramavarNaviSayakaM laukikamanyavarNaviSayakamalaukikampadajJAnamityasyopapA. dittvaadityrthH| ___ yaduktamprAG nAdadharmAropaviSayavarNAbhivyaGgya iti, tadvikalpya dUSayati-varNAnAmiti* / vikalpagrAsAditi / evaJca pratyeka vyaJjakatve prathamavarNamAtrazravaNe'pyavyaktyApattiH / samuditAnAM vyaJjakatvantu na sambhavati, samudAyasyaivAsambhavAditi bhaavH| ___ apare tu-pUrvapUrvavarNasattvakSaNe yadi dvitIyAdivarNotpattiH syAttadA syAdapi yathAkathaJcitpadavAkyapratyakSam, tattu na sambhavati-pUrvavarNanAzAnantarameva dvitIyavarNotpatteH / taduktam "paraH sannikarSaH saMhitA" iti sUtrabhASye-yAvaddvakAre vAgvarttate na tAvadokAre, yenaiva yatnenaiko varNa uccAyaMte tenaiva vicchinne tasminvarNe upasaMhRtya taM yatnamanyayatnamupAdAya dvitIyaH pravartate" iti / kiJca-varNAnAmuccaritapradhvaMsitvAdapi pratyakSAsaMbhavaH / kiJca-pUrvoktavarNayoravyavadhAnamapi durghaTam / sambandhinorAzuvinAzitayA'vyavadhAnarUpasambandhAsambhavAt /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre___ nanutvanmate'pyeSa dossH|tttdvrnnotpaadktvenaabhimtvaayusNyogaanaaN pratyeka vyaJjakatvaM samuditAnAM veti vikalpasya sambhavAditi ced ? ucyate-pratyekameva saMyogA abhivyaJjakAH, parantu kecid gatvena, kecidautvena, kecidvisargatvenAnekaiH prakAraiH / mata eva varNAnAM tdtirekaasviikaaro'pyuppdyte| darpaNaH kaiyaTA'nuyAyinastu-pUrvapUrvavarNakAle cedU dvitIyAdivarNotpattiH sambhavet ! tadA syAdapi kathaJcidbhavaduktarItyA padavAkyapratyakSanirvAhaH / saiva na, kintu yAva. dUgakAre vAg vartate na tAvadaukAre ; yenaiva yatnenaiko varNa uccAryyate / tenaiva vicchinne tasmin varNe upasaMhRtya taM yatnamanyamutpAdAya dvitIyaH pravarttate" iti, "paraH sannikarSa" ( pA0sU0 1 / 4 / 104 ) iti sUtrasthabhASyaprAmANyAt pUrvavarNavinAzAnantaraM yatnAntareNa dvitIyavarNA'bhyupagamAt / kiJca bhavanmate varNapratyakSasyaivA'nupapattiH / teSAmuccaritapradhvaMsitvena tadutpatterabhivyaktervA kssnniktvenaatiindriykssnnaavcchinntvaat| tathAca "iko yaNaci" ( pA0sU0 6 / 1177 ) ityAdisUtropayogino'yaM pUrvo'yaM para iti pratyakSaviSayArthakedaMzabdAbhilapyamAnapaurvAparyasya vyavahArasyAsambhavaH / evaM naSTavidyamAnayoH sambandhinoravyavahitottaratvasya sambandhatAyA vaktumazakyatayApi pUrvoktarItyA pdprtykssaanuppttiH| apica gRhItazaktikasyaiva bodhakatvamitiniyamenoccAraNabhedAginneSu zaktigrahAsambhavaH / AnupUrvyAstattatkAlaghaTitAvyavahitottaratvaghaTitatvenA'nanugatatvAcchaktatAvacchedakatvAsambhavAt / akhaNDasphoTA'GgIkAre tu tattadvarNopAdhyavacchinne tasmin paurvApAdivyavahAraviSayatvasya suuppaadtvaanoktaa'nuppttiH| tasya cA'nupUrvyantargatasamastavarNA eva yadyabhivyaJjakAstathApi caramavarNAbhivyakta eva sa bodhaheturiti noktavikalpasyA'pyavasara ityAhuH / nanu vAyusaMyogAnAM pratyekamabhivyaJjakatvAbhyupagame'pigaurityatra ghatvena Tatvena ca sphoTo'bhivyajyatetyata Aha-*parantviti / tathAca vilakSaNavAyusaMyogasya gatva. prakArakasphoTAbhivyaJjakatvAbhyupagamAnnoktadoSa iti bhAvaH / *ata eveti| vilakSaNavAyusaMyogasya tattadrUpeNa sphoTAbhivyaJjakatvA'bhyupagamAdevetyarthaH / *tadatirakA. parIkSA ata eva tattatkAlaghaTitAyAH pUrvottaravarNaghaTitAnupUrvI tasyA asambhavena zaktatAvacchedakatvAsambhava eveti sphoTastAvadakhaNDaH sviikaaryyH| tattadvarNopAdhyavacchinne tasminnAropita eva paurvAparyyAdisadbhAvaH / nitye brahmaNi antaHkaraNopAdhibhedena tattajjIvavyavahAravad vyavahAraH, tasya ca sphoTasya caramavarNAbhivyaktasyaivArthabodhakatvaM kalpyate / kAryakAraNabhAvasya phalabalakalpyatvAditi kaiyttaashymaahuH| nanu vAyusaMyogasya pratyeka vyaJjakatve gaurityatra gakArAbhivyaktikAle ghatvena Tatvena kuto nAbhivyaJjakatetyata Aha-*parantu keciditi / tathA ca vailakSaNyaviziSTAnAmeva phalAtsphoTAbhivyaJjakatvaM kalpyate / *ata eva*-vilakSaNavAyusaMyogasya tattadrUpeNa sphoTAbhivyaJjakatvAdeva / *tadatirekAsvIkAra iti / tattadvAyusaMyogAdeva katvAdi
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ akhnnddsphottnirnnyH| - evaJcAvyavahitottaratvasambandhena ghavattvaM TakAre gRhyate / etAdRzapadajJAnakAraNatAyA avivAdAt / paraM tvavyavahitottaratvaM svajJAnAdhikaraNakSaNotpattikajJAna viSayatvaM vAcyam / ata eva ghajJAnAnantara. TajJAnaviSayatvarUpAnupUrvItyAdinaiyAyikavRddhAnAM vyavahAraH / evaJca na kshcidossH| etena paryAyasthaleSveka eva sphoTo, nAnA vA ? nAdyaH / darpaNaH svIkAra iti / tattatsaMyogAdeva katvAdiprakArakakakArapratItyupapattau sphoTAtiriktatatkalpane mAnAbhAvAditi bhaavH| nanu saro rasa ityAdAvatiprasaGgastadavastha eva,sattvAdirUpeNAbhivyaJjakavAyusaMyogAnAmubhayatra taulyAdata Aha-*evaJceti / *ghavattvamiti / tathA caupAdhikabhedamAdAya tasminneva TakArAtmake ghatvaprakArakapratItiviSayAvyavahitatvagrahaviSaye yathA ghaTapadavyavahAraviSayatA tathA rAtmake sphoTe sattvaprakArakapratItiviSayAvyavahitatvagrahe sara.padavyavahAraviSayateti na saraAtmakasphoTasya rasarUpateti bhaavH| __nanu tava mate gakArAdivarNasya nityasphoTarUpatayA nityatvena tavaMsAdhikaraNakSaNA'nutpattikatvaviziSTatadadhikaraNakSaNotpattikatvarUpA'vyavahitottaratvAsambhavAt kathamuktaprakArasambhavo'ta Aha-*paraM tviti / tathAca varNAnAM nityatve'pi tadabhivyaktaranityatvasya sAMkhyAnAmapi sammatatvena tadavyavahitottaratvasya varNAntarAbhivyaktAvabAdhena tadAdAya ghaTAdipadapratyayopapattiriti bhaavH| *ata eveti / abhivyktiniruupitaa'vyvhitottrtvsyaanupuurviivyvhaarniyaamktvaadevetyrthH| nviinaistthaanbhyupgmaadaah-vRddhti*| *eteneti / AnupUrvyavacchinnavarNAtmakasphoTasya vAcakatvavyavasthApanenetyarthaH / apAstamityanenA'nvayi / *sphoTa iti / vAcakatvenA'bhimatAkhaNDapadArtha ityrthH| *nAdya iti / naika ityarthaH / . parIkSA prakArakakakArAdivizeSyakapratItinirvAhAtsphoTAtiriktakakArAdikalpanAbhAvo'pyupapadyata ityrthH| nanvevaM saro rasa ityatroktAtiprasaGgastAdavasthyam / satvena ratvena cAbhivyaJjakavAyusaMyogAnAntaulyAt / atastadoSamparihartuM vyavasthAmAha-*evamceti / upAdhibhedAd dhakAraTakArayorbhedaH sphoTabhedakalpakastatra ghavattvaM TakAre yathA kalpyate; tathA sara ityatrApi tathaiva kalpanayA sattvaM rephe tataH saviziSTarattvaM visarge gRhyate; rasa ityatra tu vaiparItyena graha iti tadarthavizeSapratipatyupapattiriti bhAvaH / . ...... nanubhavanmate sphoTa eva ceda dhakAraTakArarUpaH, tadAdyadhvaMsAdhikaraNakSaNAnutpattikatve sati ghakArAdhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNakSaNotpattikatvarUpaM ghakArAvyavahitottaratvaM TakAre na sambhavatIti kathaM ghavatvaM NakAra ityata aah-*prmiti*| *evaJca* / jJAnaghaTitasyAvyavahitottaratvasya nirvacane ca abhivyaktinirUpitAvyavahitottaratvamevAnupUrvIsampAdakantamAdAyaiva zaktatAvacchedakasya tattatsthale kalpanA kaaryo| ...... *etena*-uktaprakArasiddhAnupUrvyavacchinnasphoTasyavAcakatvavyavasthApanena / *sphoTa 53 da0 50
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreghaTapade eva gRhItazaktikasya kalazArbodhaprasaGgAt / naca tatparyAyAbhivyakta zaktigrahastatparyAya zravaNe'rthadhIheturiti vAcyam / evaM sati pratiparyAyaM zaktigrahAvazyambhAvena tattatparyAyagatazaktigrahahetutAyA ucitatvAt / tathA sati zaktimahatvenaiva hetutve lAghavAcca / anyathA tatparyyAyAbhivyaktagatazaktigrahatvena tattve gauravAt / na dvitiiyH| anantapadAnAM teSAM zakti cApekSya kluptavarNeSveva zaktikalpanasya laghutvAditi parimaloktamapAstam / paryAyeSvanekazaktisvIkA darpaNaH tatpakSe dUSaNamAha-*ghaTapada iti| ghaTa ityAnupUrvyavacchinnasphoTe gRhItazaktikasye. tyrthH| kalazapadAdityasyAgRhItatadavacchinnasphoTazaktikAdityAdiH / *bodhaprasa. GgAditi / ghaTabodhaklaptakAraNatAkakalaza ityAnupUrvyavacchinnasphoTasya tadAnIM sattvAnnityaikarUpatvAt tasya varNasamudAyarUpapadasya vAcakatve tu noktadoSa iti bhAvaH // *arthdhiiheturiti*|| uktasthalecA'syAsphoTasya kalazarUpapavyatAbhivyaktyavacchinnazaktigrahaviSayatvAbhAvAnna arthabodhaprasaGga iti bhaavH| *evamiti // tatparyyAyajanyazAbdabodhe tatparyAyAbhivyaktyavacchinnazaktigrahasya hetutvAbhyupagama ityarthaH // *zaktigrAhAvazyambhAveneti // 'nAgRhItavizeSaNa'nyAyena tatparyyAyazaktigrahasyAvazyamabhyupeyatvAditi bhAvaH // *ucitatvAditi // aucityamevAha-*tathA stiiti|| *zaktimahatveneti // tatparyyAyagatazaktigrahatvenetyarthaH // *lAghavAditi // uktarUpA'pekSayaitasya kAraNatAvacchedakatve lAghavAdityarthaH // *co-hetau / pUrvakalpe gauravaM prakAzayati-*anyatheti // uktivaicitryametat // *na dvitIya iti // paryAyasthale sphoTanAnAtvamityapi pakSo netyarthaH // ananteti // pratiparyAyabhinnAnAM sphoTAnAM kalpanAmityarthaH / *zaktimiti / tadbhedabhinnAnantazaktikalpanAM cApekSyetyarthaH // *laghutvAditi // tathAca varNAtiriktasphoTakalpanA'pArtheti tadbhAvaH // *paryAyeSviti* // ekadharmAvacchinnabodhakanAnApadeSvityarthaH / / *aneketi // paryAyabhedabhinnetya parIkSA iti / vAcakatvAbhito'khaNDaH padArtha ityarthaH / zbodhaprasaGgAditi / prAggRhItazaktikasyaiva sphoTasya tenAbhivyaktyA'rthapratItiprasaGgAditi bhAvaH / sAmagrIvizeSasya kAyavizeSaniyAmakatvakalpane noktAtiprasaGgavAraNaM bhaviSyatItyAzayikAmuktinnirasyati*na cetyAdinA / *avazyaM bhAveneti / tattatparyAyAbhivyaktagatazaktigrahatvena kAraNatvAvazyabhAve tattatparyAyagatazaktigrahatvenaiva kAraNatvamucitamiti bhaavH| *lAghavA. ceti / co hetau| *na dvitIya iti / paryAyasthale sphoTasya nAnAtvamiti pakSo netyarthaH / *padArthAnAnteSAm / pratiparyAyabhinnAnAM sphottaanaam| *zaktiJceti / sphoTabhedena bhinnAnantazaktikalpanAmityarthaH / *laghutvAditi / evaJca varNAtiriktasphoTakalpanA mudhaiveti bhAvaH / *paryAyeSviti / ekdhrmaavcchinnvaacknaanaapdessvityrthH| zaktatAvacchedakabhedena zaktibhedasyAnyAyyatvAditi bhaavH| *aneketi| paryA
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ akhaNDasphoTanirNayaH / 419 rasya sarvasiddhatvAt tadavacchedakAnupUAH prAgupapAdanAditi dik / darpaNaH rthaH // *sarvasiddhatvAditi / tathAca pAyeSu nAnAzaktikalpanA nApUvyeti na dossH| __ ayamAzayaH-varNAH sphoTA'bhivyaJjakA iti svIkAre bhavaduktadUSaNasyAvasaroH na tu sphoTasya varNAnatirekapabhe, tatra pRthakzaktikalpanAyA abhAvena gauravAsambhavAt / paryAyazaktigrahakAryyatA'vacchedakakoTAvavyavahitottaratvanivezena vyabhicAravAraNaM tUbhayoH samamiti / nanu tvanmate sphoTAnatirekeNa varNAnAM nityatvAdutpattighaTitAvyavahitottaratvasa. mbandhenottaravarNeSu pUrvapUrvavarNavattvarUpazaktatAvacchedakAnupUrvyasambhavo'ta Aha-*tadavacchedaketi* / shkttaavcchedketyrthH| *prAgiti* / svA'bhivyaktyadhikaraNakSaNotpattikA'bhivyaktiviSayatvamitigrantheneti zeSaH / nanu varNAnAM nityatvAbhyupagame nityavarNereva sphoTakAryotpattau sphottsyaivaa'siddhiH| tathAhi-AnupUrvyA bhavadbhire. vopapAditatvAttadviziSTAnAM teSAM padatvena tatpratyakSasya solabhyena zaktigrahasya sUpapapAdatvAttadevedaM padaM tadevedaM vAkyamiti pratyabhijJopapattezcetyata Aha-*digiti / parIkSA yabhedabhinnetyarthaH / *sarvasiddhatvAditi / tathA caramamApUrvakalpanAprayuktandUSaNam / __ ayamatrAbhisandhiH-yadi varNAH sphoTasyAbhivyaJjakA iti pakSa evAsmanmate syAttadA paryAyabhedena sphoTasya bhedo vAparyyAyabhede'pyekatvaM veti vikalpena bhavadukta. dUSaNAvasaraH syAt, tathA tu na mama matam, kintu sphoTAnatiriktA varNA ityeva prAguktam / evaJca sphoTasyakatvAttatra pRthak zaktikalpanA neti na bhavaduktagauravasa. mbhaavnaa| nacaivaM ghaTapada evaM gRhItazaktikasyetyAdinoktAdyapakSadUSaNameveti vaacym| sphoTabhede'pi tadabhinnatve kalpitAnAM ghaTakalazAdizabdAnAM tattadvarNabhedena kalpitabhedavAn ghaTapadaM ghaTe zaktamityAdhAkArakagrahe vizeSyatvena tAdRzajJAnAnAmbhedAdavyavahitottaratvasambandhena tattajjJAnavaiziSTayasya kAryyatAvacchedakazarIre niveshenoktdossprihaaraat| tattatkAraNavaiziSTyanivezaprayuktagauravantu sphoTAnaGgIkarttamate'pIti na tadudbhAva nAhamiti / nanu sphoTasya nityatvena tadabhinnavarNAnAmapi nityatvAdutpattidhvaMsaghaTitAvyavahitottaratvaghaTitAnupUrvyApi vaktumazakyamiti zaktatAvacchedakAlAbho'ta Aha-*tadavacchedaketi / prAgupapAdanAditi / abhivyaktighaTitAyA AnupUrvyAH prAgupapAdanAdityarthaH / nanu yadi varNA nityAstadA bhavaduktarItyA'bhivyaktighaTitAyA AnupUrvyAH prAgupapAdanAdityarthaH / nanu yadi varNA nityAstadA bhavaduktarItyA'bhivyaktighaTitAnAM teSAmAnupUrvI klpniiyaa| tasyAzca zaktatAvacchedakatvaGkalpyam / tadviziSTAnAmeva teSAM varNAnAmpadatvaM vAkyatvaM vA'stu, nityatvAdeva teSAmpratyakSamapi bhaviSyati / tata eva ca tadevedampadaM tadevedaM vAkyamiti pratyabhijJA'pyupapatsyate, kluptasphoTenetyata Aha-digiti / tadarthastu-yadi svatantrA nityA varNAH syuH, tadA bhavaduktAnyathAsiddhisambhAvanAyA abasaraH syaat| tathA tu nAsti; kintu katvAdinA jJAyamAnasphoTa eva kakAra itya
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 darpaNaparIkSAsahita bhUSaNasArezabdakaustubhe.tu varNamAlAyAM padamiti pratItervarNAtirikta eva darpaNaH tadathastu yadi svatantrA nityA varNAH syustadA syAdeva taiH sphoTA'nyathAsiddhiH / kintu katvAdinA pratIyamAnaH sphoTa eva kakArAdivarNa ityabhyupagamenoktAnyathAsi. ya'sambhavAdata eva nAnAvarNakalpanAprayuktagauravazaGkApi neti|| ____ nanu ko'sau sphoTo yadanatiriktA varNA iti ced ? abAhuH-IzvarasimakSAtmakamAyAbindvaparaparyAyatriguNAtmakAvyaktaprabhavaH zabdabrahmAparanAmA cetanAdhiSThito'nabhivyaktavarNavizeSo ravaH parAdizabdairvyavahniyamANo nAdaHsphoTa ityucyate / sa ca sarvagato'pi puruSasya jJAtArthavivakSAdhInaprayatnAdhiSThitamUlAdhArasthapavanenA'bhivyaktaH pareti vyavahiyate / nAbhiparyantamAgacchatA tenA'bhivyaktaH pshyntiiti| punarhRdayamAgacchatA tenA'bhivyaktaH pazyantIti / punarhRdayamAgacchatA tenaivA'bhivyaktasta. tadarthollekhijJAnaviSayaH parazrotrAgrAhyatvAt sUkSmo madhyamA vaagiti| vaktrA tu karNapidhAne sUkSmataravAyvabhighAtenopAMzuzabdaprayoge ca zrUyate / sa eva cA''syaparyanta. mAgacchatA tena vAyunA kaNThadezaM gatvA mUrdhAnamAhatya parAvRttya tattatsthAneSvabhivyaktaH parazrotreNA'pi grahItuM zakyo vaikharIti vyavahiyate / uktA'theM pramANaM ca___"catvAri vAk parimitAni pdaani| tAni vidurbrAhmaNA ye manISiNaH / guhA zrINi nihitA neGganyanti / turIyaM vAco manuSyA vadanti" iti zrutiH / bindostsmaadbhidymaanaadrvo'vyktaatmko'bhvt| sa eva zrutisampannaH zabdabrahmati gIyate // iti purANavAkyaM ca / bhAgavate'pyekAdazaskandhAdau sphutto'ymrthH| zikSAyAmapi AtmA buddhayA sametyAnmano yuGkte vivakSayA / manaH kAyA'gnimAhanti sa prerayati mArutam // sodIrNo mUya'bhihato vaktramApadya mArutaH / varNAn janayateityanena hRdayAvacchinnamadhyamAyAM yo nAdAMza AntarapraNavarUpaH, sa eva vAcakaH / "oMkAra eva sarvA vAk saiSA sparzoSmabhirvyajyamAnA nAnArUpA bhavati" iti shruteH| sarvaprANihRddezasthatvAcca brahmapadavyavahAryo'pItyanyatra vistrH|| *iti pratIteriti // anyathA varNaparamparArUpamAlAyAstatsamUharUpapadAnatiri parIkSA bhyupeyte| ata eva nAnAvarNakalpanAprayuktagauravasyApi na mama mate'vakAza iti / dIkSitenoktamanuvadati-*zabdakaustubhe tviti*| *vAmAlAyAm-varNaparamparAyAm / *iti pratIteriti / AdhArAdheyabhAvAvagAhipratIterityarthaH / atiriktaspho. TAnakIkAre varNaparamparArUpameva padamityabhede AdhArAdheyabhAvAvagAhipratItyanupapattiH syAt / anyathA pratItevibhinnapadArthAsAdhakatve 'kapAle ghaTa' iti pratItyA kapAlAtiriktasya ghaTasya siddhirbhavati / yadi pratAtiH sAdhikA na bhavet , tadA kapAlaghaTayo do na sidhyeta, kapAlasaMyogarUpasya kAraNasya kapAlasamUhasAdhakatayaivoktiriti bhAvaH / ana tunA'rucirdhvanitA / tathAhi-varNaparamparAtiriktasphoTAnaGgIkAre'pyuktapratItyu
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ akhnnddsphottnirnnyH| 421 sphoTaH / anyathA kapAlAtiriktaghaTAdyasiddhiprasaGgati pratipAditam // 6 // darpaNaH katayA''dhArAdheyabhAvAvagAhipratItyanupapattiriti bhAvaH // *anyatheti // pratIteH padArthAsAdhakatva ityarthaH / *kapAle ghaTa iti* // pratItyAbhedAvagAhinyA tasiddhiH; pratItestadasAdhakatve tu ghaTAdyasiddhiH spaSTaiva / kapAlatatsaMyogAnAdAyaiva tAdRzapratItyupapatteriti bhAvaH // kaustubhe viti tuzabdenA'ruciH suucitaa| tadvIjaM tu varNAtiri parIkSA papattirbhavatyeva / AnupUrvyavacchinnAnAM varNAnAmmAlArUpatvamAnupUrvIrUpapadasya ca tadbhi. natvamityuktasyAdhArAdheyabhAvasyopapAdayituM zakyatvAt , pratItebherdAsAdhakatve kapAlaghaTayo do na siddhayedititvavaziSyate, tadapi na / kapAlasyAlpaparimANavadavayavajanyatvam / ghaTasya tu tadadhikaparimANavadavayavajanyatvamiti, kAraNavaijAtyAdvailakSaNyena tayo)dasya siddheriti / nanu ko'sau nityaH sphoTo yamAzrityoktavyavasthAmupapAdayatIti cet ? praNavarUpambrahmatatvameva sphoTa iti gRhANa / tathAhi-Izvarasya sisRkSAtmikA yA mAyA cipA'paraparyAyA vyaktarUpA tatprabhavaH zabdabrahmAparanAmA cetanenAdhiSThito'nabhivyaktavavizeSo ravaparAdizabde vyavahiyamANe nAda eva sphoTa ityabhidhIyate / sa ca yadyapi sarvagataH, tathApi puruSasya jJAtArthavivakSayA jAyamAnaprayatnavizeSeNa mUlAdhArasya pavanenAbhivyaktaH parA iti vyavatiyate / nAbhiparyantamAgacchatA tena pavanenAbhivyaktaH pshyntiityucyte| hRdayaparyantamAgacchatA tenaivAbhivyaktastattadAkArajJAnaviSayaH parapuruSazrotrendriyAgrAhyatvAtsUkSma ityanena zabdenAbhidhIyamAno madhyamAvAgiti kathyate / sa eva ca vakrA karNapidhAne sUkSmataravAyvabhighAtenopAMzuzabdaprayoge ca zrUyate / tata AsyaparyantamAgacchatA tena pavanena kaNThadezaGgatvA mUrddhAnamAhatya parAvRtya tattatsthAneSvabhivyaktaH parapuruSeNApi grAhyo vaikharIvAgityabhidhIyate / tatra bhASyoktA zrutiH pramANam - catvAri vAk parimitA padAni tAni vidurbrAhmaNA ye manISiNaH / guhAtroNi nihitAni neGgAyanti tatturIyaM vAco manuSyA vadanti" iti // tathA purANe'pi bindostasmAbhindyamAnAdravo vyaktAtmako'bhavat / sa eva zrutisampannaiH zabdabrahmeti gIyate // iti / zikSAyAmapyuktam AtmA buddhayA sametyAnmano yuGkte vivakSayA / manaH kAyAgnimAhanti sa prerayati mArutam / sodIrNo mUddhabhihato vaktramApadya maarutH| varNAn janayata iti|| evaJca hRdayAvacchinnamadhyamAyAM yo nAdAMza AntaraH praNavarUpaH sa eva vAcakaH / "oMkAra eva sarvA vAgeSA sparzISmabhirvyajyapAnA nAnArUpA bhavati" iti zruteH / sarvaprANihRdayadezasthatvAcca brahmapadavyavahAryo'pIti dheyam // 68 // //
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre nanvevaM zAstrAprAmANyaprasaGgaH / padasthAkhaNDatvAt / zAstrasya ca prakRtipratyayAbhyAM padavyutpAdanamAtrArthatvAdityAzaGkAM samAdhatte paJcakozAdivattasmAt kalpanaiSA samAzritA / upeyapratipattyarthA upAyA avyavasthitAH // 69 // 'upeyapratipattyarthA' ityantenAnvayaH / ayambhAvaH-yathA bhRguvalyAM darpaNaH tasphoTAnaGgIkAre'pi noktprtiitynuppttiH| AnupUrvyavacchinnavarNAnAM mAlApadArthatvena tatrAnupUrvIrUpapadasyAdhArAdheyabhAvasambhavAt / ghaTakapAlAdInAM vijAtIyakAraNaja. nyatvena tadbhedasyApalapitumazakyatvenoktAtiprasaGgAbhAvAcceti / ____ anye tu-na varNAnAM sphoTAtmakatvam / kintu sphoTasya varNAbhivyaGgayatvameva / na ca pratyekavyaJjakatvapakSoktadoSaH prayogAntargatasakalavarNAnAM tadvayaJjakatve'pi caramavarNAbhivyaktasyaiva tasya vAcakatvopagamAdata eva nAdyavarNajA'bhivyaktyuttaramarthabodhaH / tasyaikatve'pi tatra vyaJjakarUpapratibimbanAttadrUparUSitasyaiva pratItyA nAnAtvena pratItiraupAdhikI / ekasyaiva mukhasya kRpANadarpaNAdyabhivyaJjakavazArdhyavartulatvAdi. pratItivat / ata evA'bhyupagamArtha na tatra jAtikalpanApi / varNabhinnavyaJjakA'bhA. vAca na kadAcidapi varNarAhityena tatpratItistatpratibimbisamarpakAzca saMskArA eva / te ca yena krameNa cittasthAstenaiva vyaJjakarUparUSitatA tasyetyabhyupagamAJca, na saro rasaH ityanayoravizeSaH / vyaJjakarUparUSitasyaiva tasyArthe zaktigrahAcca, na ghaTAdiparyyAyAbhivyaktasphoTe gRhItazaktikasyAprasiddhapadazravaNe'rthabodhApattirata evedamekaM padamidamekaM vAkyamiti vyavahAraH svarasataH saGgacchata ityAhuH // 68 // ... *evamiti* / akhaNDasphoTasyaiva vAcakatve ityarthaH / aprAmANyaprasaGgamevopapAdayati-*padasyeti / vAkyasyA'pyupalakSaNamidam / *akhaNDatvAditi / prakRtipratyayavibhAgazUnyatvAdityarthaH / tathAbhUtasyaiva vAcakatAyA bhavadbhirupapAditatvAditi bhAvaH / *zAstrasya-vyAkaraNAtmakasya / *prakRtipratyayAbhyAmiti* / tAbhyAM yada *vyutpAdanaM*--zaktibodhanaM, tnmaatrpryojntvaadityrthH| tathAca prakRtipratyayavibhAgena padArthavAcakatvabodhakasyAsya zAstrasya padasyA'khaNDatve'prAmANyApattiriti bhAvaH // *upeyapratipattyatheti* // vacanavipariNAmena uttaratrA'pyanveti / upeyasya bodhanIyasya pratipattaye eSA kalpanA''zritA svIkRtA munineti zeSaH // tatra dRSTAntamAha-*paJcakozAdivaditi / tatra dRSTAntameva sphuTayati-*ayambhAva iti // tatra parIkSA *evamiti / akhaNDasphoTasyaiva vAcakatva ityrthH| *zAstrasya-vyAkaraNazA svasya / prakRtipratyayAbhyAM vyutpAdanasya tattadarthapratipAdanatAtparyakatvAditi bhAvaH / *tasmAt-akhaNDasphoTasyaiva vAcakatvAt / 'upeyapratipatyarthA' iti liGgavacanavipari. NAmena smaashritetynenaapynvetiityaashyenaah-*upeyeti| 'paJcakozAdivad' iti dRSTAntaM sphuTayati-*ayambhAva iti / atra kvacibhRguvallIpraghaTakamapyudAhRtam / tatra hi"bhRgurve vAruNirvaruNambrahma pRSTavAn / sa uvAcAnnambrahmeti / tathotpatyAdikambudhvA
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ akhnnddsphottnirnnyH| 423 "bhRgurvai vAruNivaruNaM brahma pRssttvaan| sa uvAca annam" iti / tasyotpattyAdikaM buddhA pRSTe prANamanovijJAnA''nandAtmakapaJcakozottaraM "brahmapucchaM pratiSThA" iti zeyaM brahma prtipaaditm| tatra kozapaJcakavyutpAdanaM zuddhabrahmabodhanAya / yathA vA AnandavallIsthapaJcakozavyutpAdanaM vAstavazuddhabrahmabodhanAya / evaM prakRtipratyayAdivyutpAdanaM vAstavasphoTavyutpAdanAyaiveti / nanu pratyakSasya sphoTasya zravaNAdito'pi bodhasambhavAnna zAstre tadupAya ityata Aha--*upAyA iti* // upAyasyopAyAntarAdUSaka darpaNaH hi, "bhRguH vAruNivaruNaM brahma pRSTavAn / sa uvAcAnna brahma" iti tasyotpattyAdi buddhvA punastena pRSTaH "prANo brahma" iti tasyApi tathAttvaM buddhvA pRSTo, "mano brahma" iti tasyA'pyazitamannaM tredhA bhavati-"yasthUlaM tatpurISaM, yanmadhyamaM tanmAMsam, yadaNIyastanmana" iti zravaNAdanityatvamavadhArya punaH pRSTo, "vijJAnaM brahma' iti / tasyA'pi vRtyupahitatvaM jJAtvA punaH pRSTenopadiSTam-"Anando brahmoti vyajAnAt" / tato vastutattvaM prApya sthita iti pratipAditam / nanu neyaM vallI paJcakozapratipAdikA / paJcamasyAnupapAdyatvAdakozatvAcca tasyaiva tatra brahmatvAt , ityAzayAnandavallisthapaJcakozodAharaNamAha-*yathA veti / tatratyA hi paJcakozA upAyA eva upadiSTapaJcamAnandakoSasyApi vaiSayikatayAnityatvenAbrahmatvAt "brahma pucchaM pratiSThA" ityataH zrUyamANabrahmapadasyaiva mukhyabrahmaparatvam / ata evA''dhArArthakaH pucchazabdo'pyupapadyate / tasya lAgularUpamukhyArthasya baadhaat| evaJcAnandavalyAM yathA paJcakozAH sarvAdhArabrahmabodhanAyopAyatayApAttAH, na tu teSAM vAstavabrahma. tvam , tathehA'pyavAstavaprakRtipratyayavAcakatvavyutpAdanaM vAstavasphoTaniSThavAcakatvabodhanAyetyAkhaNDalArthaH // *zravaNAdita iti* // AdinA mana aadiprigrhH||*n zAstra parIkSA punastena pRSTaH prANo brahmeti / tasyApi tathAtvaM jJAtvA punaH pRSTo mano brahmeti / tasyApyazitamannantredhA bhavati' yatsthUlaM tasyApi vRttyupahitatvaM jJAtvA punaH pRSTe "Ananda broti vyjaanaat| tato vastutatvamprApya sthita iti / ____ iyambhRguvallIna paJcakozodAharaNamata udAharaNAntaramAha-*yathAveti / upadiSTapadajvAnandakozasyApi vaiSayikatayA'nityatvenAbrahmatvAnmukhyabrahmapratipAdanAya 'brahmapucchampratiSThA' ityuktam / atra brahmapadammukhyabrahmaparam, pucchazabdopAdAnAt / ayaM hi pucchazabda AdhAraparonatu lAgUlaparastasya bAdhAt / evaJca yathA paJcakozAH sarvAdhArabrahmapratipAdanAyopAdeyatayopAttAH, na tu teSAM vAstavabrahmatvam, tathehApyavAstavaprakRtipratyayayorvAcakatvavyutpAdana vAstavasphoTaniSThavAcakatvavAdhanAyeti samudAyArthaH / zravaNAdita iti / AdinA manananididhyAsanayoH parigrahaH / *na zAstraM tadupAya iti /
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAretvAt / tathAca vyAkaraNAbhyAsajanyajJAne vaijAtyaM kalpyate / mantrajanyamivArthasmaraNe / vedAntajanyamiva brhmjnyaane| tasya ca jJAnasya yajJA. dInAmantakaraNazuddhAviva zarIrAdizuddhAvupayogaH sAkSAtparamparayA vA svargamokSAdihetutvaJca / taduktaM vAkyapadIyetadvAramapavargasya vAGgalAnAM cikitsitam / darpaNaH miti / etacchAstraM vinApi zravaNAdinA tadvodhena vyabhicArAditi bhAvaH // upAyasyopAyAntarAdUSakatve sadRSTAntAM yuktimAha-*tathAceti* // vyAkaraNAdhyayanasya sphoTajJAnatvaM na kAryatAvacchedakatvam, kintu tAdRzajJAnagatavaijAtyaM tadavacchinnaJca nopAyAntarAditi na vyabhicAraH / vaijAtyasya prAganupasthitAvapi kAraNatAgraho vidhivAdoktadizA'vaseya iti bhAvaH // *mantrajanyamiveti // mantrajanyatAvacchedakamivetyarthaH / evmgre'pi| ___ nanu puruSArthasAdhakasya tasya sampAdanavaiyarthyamata Aha-*tasya ceti // sphoTajJAnasya cetyarthaH // zyajJAdInAmiti / kAmanAparityAgena vidhIyamAnAnAM teSAmityarthaH / yajJAdItyAdinA "tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJena dAnena tapasA'nAzakena" iti zrutyuktadAnAdiparigrahaH / zarIrAdItyAdinA vAgindrayaparigrahaH / ___ nanu zarIrAdizuddherapyapuruSArthatayA taduddezenApi pravRttirdughaTetyata Aha-*sAkSAditi / svrgaadiityaadinaa'pvrgprigrhH| sAkSAtsvargahetutvaM paramparayA'pavargahatutvaM cetyarthaH / svargahetutve "caikaH zabdaH" iti bhASyapaThitazrutiH, paramparayA mokSahetutve ca, "dve brahmaNI veditavye" iti smRtiH pramANam / paramparAghaTakaM cAtmatattvajJAnam / "tameva viditvA" iti zrutyA tadatiriktasya sAkSAnmokSahetutvavyavacchedabodhanAditi bodhyam / uktArthe harisammatimAha-*taduktamiti / *tat*--nAdAtmakasphoTapratipAdakaM zAstram / *apavargasyeti // mokSasyetyarthaH / *dvAramiti // tdupyogiityrthH| hetugarbhavizeSaNamAha-vAGmalAnAmiti* / cikitsitmiti| apanayanA'rthakasanna parIkSA yatra zravaNAdinA tajjJAnam, tatra vyabhicArAditi bhAvaH / *kalpyata iti / etena vyAkaraNAdhyayanasya sphoTajJAnatvamAtranna kAryatAvacchedakam, kintu tajjJAnaniSThavajAtyameva / tadavacchinnaJca nopAyAntarAditi na vyabhicAra iti bhAvaH / janyatAvacche. kavaijAtyakalpanAyAndRSTAntamAha-*mantrajanyamiva / mantrajanyatAvacchedakamiva / evaM vedAntajanyetyasyApyarthaH / tathA ca laghunopAyena zabdAnAmpratipattau zAstrasyopayoga iti phalitam / nanvevamapi zAstrajanyasya sphoTajJAnasya puruSArthAsAdhanatayA tatsampAdanasya vaiyarthyamevetyata Aha-*tasya ceti / *yajJAdInAmiti / etena yajJAdInAM yathA-"taM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti, yajJena dAnena tapasA'nAzakena" itizrutyA paramparayA mokSasAdhanatvantathA zAstrajanyasyAsya jJAnasyApi paramparayA mokSasAdhanatvamiti dhvanitam / tatra harisammatimAha-*taduktamiti / tadvAreti / tat-vyAka
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ akhnnddsphottnirnnyH| 425 425 .. pavitraM sarvavidyAnAmadhividyaM prakAzate // idamAdyaM padasthAnaM siddhisopAnaparvaNAm / iyaM sA mokSamANAnAmajihmA raajpddhtiH| atrAtItaviparyAsaH kevalAmanupazyati // iti / na cAlIkayA prakRtipratyayakalpanayA kathaM vAstavasphoTabodhaH / tasyA alIkatvAsiddharvakSyamANatvAt / evaM rekhAgavayanyAya - darpaNaH ntAt kiteH ktapratyaye vAGmalakarmakApanayanasAdhanaM yatastato mokSadvAramityarthaH / manaH zuddhau yajJAdInAmiva vAkazuddhAveva tasyopayogAditi bhaavH| yataH sarvavidyAnAM madhye pavitramato'dhividyaM vidyAsu prakarSeNa dIpyata ityarthaH / tathAcoktam-"teSAM ca sAmaya'juSAM pavitraM maharSayo vyAkaraNaM girAhuH" iti / *idamiti* // siddhisopAnaparvaNAM madhye idaM prathamaM padasthityadhikaraNamityarthaH / atra sphoTe atItaviparyAso bhrAntizUnya etattattvajJAnavAniti yAvat / *kevalAm / parAkhyAm / *anupshytiiti| yogadharmeNa prtykssiikrotiityrthH| tathAca yogitvasiddhau kimidamavaziSyate ? tattvajJAnamityarthaH / taduktaM bhAgavate dvAdaze nAdanirUpaNAntaram yadupAsanayA brahma yogino malamAtmanaH / ___ dravyakriyAkArakAkhyaM dhUtvA yAntyapunarbhavam / iti bhAvaH / *alIkatvAsiddheriti / paJcakozAdivat prakRtipratyayavibhAga parIkSA raNam / dvAram-mokSasya zArIrarogANAmAyurveda iva vyAkaraNamapi vAGmalAnAmapanut / vyAkaraNato hi pratyavAyahetubhUtAnapazabdAnna prayuGkte / jJAnaM hi tasya zaraNaM bhavati / *pavitramiti / tathA cApramattagItazlokaH ApaH pavitramparamampRthivyAmapAmpavitramparemaJca mntraaH| teSAJca sAmaryajuSampavitrammaharSayo vyAkaraNAni prAhuH // iti / . *adhividymiti| vibhaktyarthe'vyayIbhAvaH / sarvo hi vidvAnsvasyAM vidyAyAM kAraNamanugacchati / *idamAdyamityAdi / idaM vyAkaraNanAma zAstrammokSasiddhisopAnaparvaNAmmadhye prathamampAdasthApanasthalamityarthaH / *iyamiti* / iym-vyaakrnnshaasvruupaa| mokSamANAnAm-mumukSUNAm / *avkraaraajpddhtiH-RjuraajmaargH| atra - sphoTevyAkaraNajJeye rAjamArge / *atItaviparyAsaH / atItaH apAstaH viparyAso bhramo yasya saH / bhramazUnya iti yAvat / *kevalAm*-parAkhyAM vAcam / anupazyati*-yogajadharmasahAyena jAnAtItyarthaH / evaJca yogitvasiddhau tatvajJAne na ko'pi pratibandhaka iti bhaavH| etadeva bhAgavate dvAdazaskandhe uktam yadupAsanayA brahma yogino malamAtmanaH / / dravyakriyAkArakAkhyaH dhUtvA yAntyapunarbhavam // iti / etanirUpaNAnantaramuktamiti yacchabdavAcyo'tra nAda eva / *alIkatvAsiddhaH / paJcakozAdivatprakRtipratyayavibhAgasyApi mAyikatvena nAsacchazazaGgatulyatvamiti 54 da0pa0
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - 426 Adipadena gRhyate // 66 // nanu sphoTasya varNajAtInAJca nityatayA kakAra utpanna iti na syAt / vAyusaMyoganiSThajAteH sphoTe bhAne kAdipratItInAM bhramatvA darpaNa: syApi mAyikatvena nAtyantAsacchazazRGgAdivadalIkatvamiti vakSyamANaprAyatvAdityarthaH / avAstavatve'pi maNiprabhApratibimbasya maNiprAptAvivaitasyA'pi paramAtmanaH darzanena upayogasambhavAditi bhAvaH / *Adipadeneti / paJcakozAdivadityatropAttenAdizabdenetyarthaH / nyAyastu samAsavAde prapaJcitaH // 69 // utpattivinAzapratItisAkSikaM varNAnAmanityatvaM tAdRzavarNAtmakasphoTAbhyupagame tasyApyanityatvaprasaGga ityAzaGkAsamAdhAnaparatayA mUlamavatArayati -*nanviti / *varNajAtInAmiti* / varNAnAM tadvRttikatvAdijAtInAM cetyarthaH / na syAditi / ayambhAvaH - utpanno naSTo vA kakAra ityAdipratIteH kakArAdivarNAtmakaH sphoTastadvRttijAtirvotpattyAdimattvena viSayo vAcyaH / tathAca na sambhavati, dvayoreva nityatvAjjAyamAnAyAstasyA viSayabAdhena bhramatvApatteriti tAdRzapratIterbhrAntatve iSTApattAvAha - *vAyusaMyogeti / *kAdipratItInAm -- kakAro gakAra ityAdibuddhInAm / *bhramatvApattiriti / yathAzrutA'bhiprAyeNeyam, pUrvoktA'ntimakalpe bhramatvAprasaGgAt // na ca tvanmate'pi katvAdInAM laukika viSayatvAnupapattiH / tadvyaJjakazrotrasamavetasamavAyasya laukikasannikarSasyAbhAvAditi vAcyam / tanmate katvAdInAM vAyusaMyogavRttidharmatvena katvaM sAkSAtkaromIti pratItyA svasamavetavyaJjakasamavAyasyaiva saMsargatopagamena laukikaviSayatvA'napAyAt / tAdRzAnekapratItInAM bhramatvakalpanApekSayaitatkalpanAyA vaucityAt / Arope sati nimittAnusaraNamiti nyAyAt / mUlaM tu tanmate itthamavatAraNIyam / nanu svasamavetAbhivyaJjakagatasamavAyasya sambandhatA na kenApyA parIkSA vakSyamANaprAyatvAdityarthaH / na ca mAyikatvenAvAstavatvameveti vAcyam / avAstave - nApi darpaNasya sUryapratibimbo nAndhakArasthaghaTAdiprakAzakavadavAstavamaNiprabhApratibimbena vAstavamaNiprAptivacca mAyikA na / tena paramAtmaprakAzasya sambhavAt / *AdinA* - paJcakozAdivadityatropAttenAdinA // 69 // nanUtpannaH ko vinaSTaH ka ityadipratItyA kAdivarNAnAmanityatvamparasammatam / phoTospi sAdRzyavarNAbhinna iti bhavadabhimatAnyathAsatvasyApyanityatvameva syAditi zaGkAnirAkaraNaparatayA mUlamavatArayati - nanvityAdinA* | *varNajAtInAm-varNagatatvAdijAtInAm / na syAditi / yadi kakAro nityasphoTAbhinnastadA tAdRzapratItirna syAdityarthaH / evaJca tAdRzapratItyutpatternirvicikitsatvenAnityavarNAbhinnasphoTasyApyanityatvamevocitamiti tAtparyArthaH / nanu sA pratItirvAyusaMyoganiSThajAtiprakArikA sphoTavizeSyikA bhramarUpaivetyata Aha - *vAyusaMyogeti / bhramatvApattiriti / tasyApi vAyusaMyoganiSTakatvAdiprakArakatvAditi zeSaH / idamabhidhAnantasyAH pratIteH samavAyasambandhAvacchinnavAyusaMyoginiSTajAtiprakArakatvamiti matena
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDasphoTanirNayaH / 427 pattizcetyata Aha kalpitAnAmupAdhitvaM svIkRtaM hi parairapi // 70 // svaradairghyadyapi hyanye varNebhyo'nyasya manvate // svIkArasthalamAha - *svaradairghyadyapIti // AdinotpattivinAzasaMgrahaH / udAttatvAdi na varNaniSTham / tasyaikatvAd nityatvAcca / tacca sa evAyamitipratyabhijJAnAt / na ca gatvAvacchinnapratiyogitAkabhedAbhAvastadviSayaH / vyaktyaMzAbhedasyApi bhAsamAnasya vinA bAdhakaM tyAgAyogAt / nacotpattipratItirbAdhikA / prAgasatve sati satvarUpAyA utpattevarNeSvanubhavaviruddhatvAt / zrata eva varNamuccArayatIti pratyayo, natU darpaNaH dRtetyata Aha-*kalpitAnAmiti / kalpitAnAm - samavAyasambandhena tadvRttInAmapyuktasambandhena tatra kalpitAnAm vAyusaMyogagatadharmavizeSANAmupAdhitvamudAttatvAdiprakArakapratItijanakatvamityarthaH / adhikaM tvagre vakSyate / dRSTAntasphuTIkaraNAya mImAMsakamatamAha--*udAttatvAdIti / AdinA'nudAttatvaparigrahaH / udAttatvAnudAttatvayoHparasparavirodhAdvarNabhedena tatsattA vAcyA / varNabhedazca tadanityatve'nekatve vA syAt, tadeva tu na sambhavatItyAha-*tasyaikatvAdityAdi / nityatve pramANamAha-*tacceti* / nityatvamekatvaM cetyarthaH / *tyAgAyogAditi / aviSayatvAyogAdityarthaH / * bAdhiketi / vyaktayabhede pratItirbAdhiketyarthaH / prAgasatve satItyAdi * -svA'dhikaraNasamayavaM savattvasambandhAvacchinnapratiyogitAkA bhAvavatvAvacchinnakAlikavizeSaNatAsambandharUpAyA ityarthaH / dvitIyA dikSaNasambandhasya niruktasambandhena sattvAnna tatrAtiprasaGgaH / *ata eveti / anubhavaviruddhatvAdevetyarthaH / *pratyayo* -- jJAnam / parIkSA 1 *kalpitAnAmiti / samavAyena tAdRzajAtInAM sphoTAvRttitve'pi svAbhivyaJja-, kasamavAyasya tatra satvena tasya svAzrayAbhivyaGgyatvasambandhenopAdhitvaM sambhavatIti / evaJcaitAdRzasambandhasya vAyusaMyogasatvakAla eva satvamityutpatyAdipratItInAnnAnupapattiH / katvAdervAyusaMyogagatadharmasya zrotragrAhyatvamapi svasamavetAbhivyaJjakasamavetatvasambandhena bodhyam / kalpitAnAmupAdhitvamityatra parasammatandRSTAntamAha - *svareti* / *varNebhyo'nyasyeti / tanmate varNA nityAH, ekatvavantazca / udAttatvAnudAttatveca virudvadharmau tAvekatra sambhavata iti / vyaJjakadhvanidharmavattayostAbhyAGkalpitAbhyAM varNasyApyudAttatvAdivyavahAra iti hi tanmatam, tadetadAha -*udAttatvAditi / ** - hItyayaca / *tyAgAyogAditi / tatpratItyaviSayatvakathanA yogAdityarthaH / *bAdhikA* / vyaktyabhedapratItemitvasAdhikA / prAgasatve satIti / svAdhikaraNasamayadhvaMsAdikaraNatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkasvAbhAvavatsamayavRttitvarUpAyA ityarthaH / *ata eva* - anubhavaviruddhatvAdeva / * pratyayo - jJAnam / *
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 dapaNaparIkSAsahite bhUSaNasAretpAdayatItipratyayo vyavahArazca / uccaritatvaJca tAlvoSThasaMyogAdijanyAbhivyaktiviziSTatvam / kiJca vyaJjakadhvaniniSThAtpatyAdeH paramparayA varNaniSThatvaviSayatvenA'pyupapattene sA'tiriktavarNasAdhikA / paramparayA varNaniSThatvAbhyupagamAcca na bhramatvam / / sAkSAtsambandhAMze bhrama ityavaziSyate / tadapi so'yamityatra vya. ktyabhedAMze tava bhramatvavattulyam / parantu mamAtiriktavarNatatprAgabhAvadhvaMsakalpanA neti lAghavamatiricyate / darpaNaH *vyavahAraH*-zabdaprayogaH // nanUccAraNamapi tadutpattyanukUlo vyApAra eva / tathAca saiva pratItirvarNAnityatva sAdhiketyata Aha-*uccaritatvaJceti / abhivyaktiviziSTatvaM tadviSayatvam / tathAca tAdRzapratyayAbhivyaktiniSThaM varNanirUpitaviSayitvameva viSayIkriyate / natUtpattiniSTha varNavRttitvamiti na sA'nityatvasAdhiketi bhAvaH / nanu vargA'bhivyaktijanakaH kaNThatAlvAbhighAta evoccAraNapadArtho, na varNotpattijanaka ityatra kiM pramANam / kiJca varNA'nityatvavAdinAmutpadyate varNo varNamutpAdayatItyAdiprayogA iSTA eveti nA'nubhavavirodho'pItyata aah-kinyceti| utpattyAderityAdinA vinaSTo varNa iti pratItisAkSikavinAzaH parigRhyate / paramparayA svAzrayadhvanivyaGgayatvarUpayA nA'tiriktati varNAnityatvasAdhiketyarthaH / na tu sphoTo'tirikteti tdrthH| taiH sphottaa'nnggiikaaraat| / nanvevaM dhvanyutpattyAdestAdRzapratItyA varNeSvavagAhane bhrAntatvApattirata Aha*paramparayA vargati / svAzrayasaMyogA'vagAhinyA lohitaH sphaTika iti pratIteryathA na bhramatvaM, tathA'syA apIti bhAvaH / avaziSyata ityasyotpanno varNa iti pratIteriti shessH| nanu tAdRzapratIteniyamena paramparAsambandhaviSayatvakalpane gauravamata aah-*prntviti*| *atirikteti / adhiketyrthH| tathAcA'nekavarNatadhvaMsAdikalpanA'pekSayA tatpratIteniyamatastAdRzasambandhA'va. gAhitvakalpanaiva laghIyasIti bhaavH| yadi varNasthale dhvaninaiyatyaM syAt / syAdeva ta. dotpattestadghaTitaparamparAsambandhena vrnnnisstthtaa| tatraiva ca mAnAbhAva ityAzaGkaya parIkSA *vyavahAraH*-parampratizabdena bodhanam / nanUcaritatvamapi prayatnavizeSajanyatvameveti kathinnatyatvamata Aha-*uccaritatvaJca / ___ nanu varNAnityatvavAdinAmutpatyAdisatvamiSTameveti natu bhavadvirodhI, ata Aha*kiJceti / *sA*-utpannakakArAdipratItiH / *atirikteti / varNAnityatvasAdhiketyarthoH na tu sphoTAbhAvAt paramparayA svaashrydhvnivynggytvsmbndhen| nanu tAdRzapratIteniyamena paramparAsambandhaviSayakatve gauravamata Aha-*parantvi
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyktisphottnirnnyH| 429 na ca varNasthale dhvanisatve maanaabhaavH| tadutpAdakazaGkhAdyabhAvena tadasambhavazceti vaacym| kakArAdhuccAraNasthale tattatsthAnasya jihvAyA ISadantarapAte varNAnutpattanyutpattezca darzanAjihvAbhighAtajavAyukaNThasaMyogAdeva'nijanakatvakalpanAt / tasya ca varNotpattisthale'pi sattvAttavaiva pratibadhyapratibandhakabhAvakalpanA niSpramANikA syAditi viparItagauravam / evaM parasparavirodhAdudAttatvAnudAttatvahasvatvadIrghatvAdikamapi na varNaniSThaM yuktmititessaambhipraayH| evaJcotpatyAdipratItInAM tatpramAtvasya ca nirvAhaH pareSAmapi samAna iti pratibandhaivottaramiti bhAvaH // 70 // darpaNaH nirAcaSTe-*naceti / varNapArthakyena dhvaneranubhavAditi bhAvaH / hetvasamavadhAnAdapi tatsattvaM naghaTata ityAha-*tadutpAdaketi / zaGkhauSThAbhighAtajavAyusaMyogAderityarthaH // *varNAnutpatteriti / vrnnaanbhivyktrityrthH| *darzanAditi / dRzinisAmAnyArthaH / *satvAditi / tathAca pArthakyenAnubhUyamAnAyAH pratItejihvAbhighAtajakaNThavAyusaMyogAdeheMtozca satvAnna varNAbhivyaktisthale dhananinaiyatyamityuktasambandhaviSayakapratItinirAbAdheti bhAvaH / *tavaiveti / varNasthale dhvanyasattvavAdina evetyarthaH / *viparItagauravamiti* / svakAraNabalAjjAyamAne dhvanau varNotpAdakasAmagyAH pratibandhakatvakalpanA dhvanyakalpanAprayuktalAghavApekSayA viparItagauravagrasteti yAvat / teSAmiti* / varNanityatAvAdinAM mImAMsakAnAmityarthaH / *evaJceti / utpattyAdInAM varNA'vRttitva ityarthaH / *pratibandhaiveti / parA'bhimatasamAdheyamuttaraM pratibandi.. stayetyarthaH / tathA ca tatra mImAMsakairutpatyAdipratIteH pramAtve yaH samAdhirAzritaHsa evAsmAbhirapyanusatavya iti bhAvaH / tathA cA'khaNDavAkyasphoTasvIkAre na kiJcidU bAdhakamiti phalitam / nanvetatkalpe padAnAmasattvena mImAMsakasiddhAntavirodhaH / tathAhi-'nIhibhiryajeta' ityatra yAgena dravyamAtrAkSepe vIhizrutirniyamArthA vrIhibhireva nAnyairiti / tatra bIdyabhAve nityakarmaNaH prArabdhakAmyakarmaNazca lopo mA bhUditi pratinidhirupAdIyate / vrIhitvasya zaktyupalakSaNatvena pratinidherapi zrautatvAt / bhavanmate tatra pratinidhyupA. parIkSA ti| varNapArthakyena dhvanerananubhavAnnadhvanisatvamityAzaGkAnnirAcaSTe-naceti / varNAnutpatteH-varNAnabhivyakteH / jihvAbhighAtajeti* / saMyogajasaMyogAbhiprAyeNeyamuktiH / *varNotpattisthale / vrnnaabhivyktisthle| *tatraiva / dhvnyutpttau| *pratibadhyapratibandhakabhAveti / avacchedakatAsambandhena dhvanimprati samavAyena karNavAyusaMyogaH pratibandhaka ityevaM rUpa ityrthH| . *evam - utpattivinAzayoriva / *pareSAm-varNanityatAvAdinAmmImAMsakA. nAm / *samAna iti / evaJcAkhaNDasphoTasvIkAre baadhkaabhaavH| nanvevaM sati samA.
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 dapaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - darpaNaH dAne tadvAkyAkhaNDArthA'nanuSThAnAnnityAdervilopApattiH / nIvArakaraNakakriyAyA anyatvAt / 'kriyA na pratinidhIyate, dravyaM tu pratinidhIyate eva' iti paribhASAyA ucche. dazca / evaM "zvetaM chAgamAlabheta" ityatra kriyAyArachAgadravyeNa sambandhaH zrauto, dvitIyAzrutyA tasya sAkSAtpratipAdanAt / zvetaguNasya tu vAkyIyaH saH / tatsAmAnAdhikaraNyAttasya nirguNasya dravyasya niradhikaraNasya guNasya vA'sambhavAt / zveta guNasya chAgasambandhamupajIvyaiva kriyAsambandhAcchutipratipAditadravyasambandhAd vAkyapratipAditapuraH sthitaguNasambandhasya durbalatvAt, zvetacchAgAbhAve'nyaguNakacchAga Alabhyate, na tu zvetaguNayukto meSaH / zrutibAdhApatteH / tasya cAkhaNDapakSe asambhavAt / evameva padArtha nibandhanamImAMsAnyAyAsambhavo'pi / akhaNDasphoTasyaiva bhavanmate akhaDArthatvena kena kasya bAdho bhavediti cet ? atrAhuH - akhaNDavAkyAdakhaNDatattadarthAcca rekhAgavayanyAyena padapadArthAvApodvApAbhyAM kalpitapadapadArthamAdAya pratinidhyupAdanasyopapattiH / RSINAM tatvArthAvabodhe'pi tatvabhUtena vastunA vyavahArA'sambhavAd vyavahArakAle'nirddhAritatatvasadRzaistairnAnAprakAraiH padatadarthAnAM vyavahiyamANatvAnna tadvacobhiH padapadArthAnAM vAstavasatyatvam / vAkyArthasyApi tadApekSikameva / paramArthadazAyAM sarvasyA'pi vyAvahArikasyAsatyatvAditi / 1 naiyAyikAstu sarvamidaM varNAnAM nityatve sambhavet / tatraiva tu pramANAbhAvaH / zabdamAtrasyAkAzasamavAyikAraNakatvAt / bherIdaNDasaMyogAdInAM dhvanyAtmakazabda parIkSA - nAdhikaraNapadArthayorabhedAnvayaH 'pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAva' ityAdivyavahArANAGkA gatiH padAnAM tatrAsatvAditiced ? na / yathA padeSu kalpitaprakRtipratyayavibhAgamAdAya pratyayAnAmprakRtyarthAnvitasvArthabodhakatvamiti vyavahArastathA vAkyeSvakhaNDeSu / vastutaH padAnAmasatve'pi avApodvApAbhyAGkalpitapadAnyAdAyoktavyavahArasyA'pyabhyupapatteH / balAbalAdyadhikaraNeSu zrutiliGgAdInAM prabaladurbalabhAvavicAro | jaiminIyAnAmevopapAdyaH / yadyapyarSayaH-sarve'pi tattvavettAraH, tathApi vyavahArakAle'nirddhAritatatvasadRzaistaiH padapadArthe vAkyArthavicAraH kriyata iti svIkAreNa teSAM vacanAvalambenaiva tadIyAnAM vicArapravRttiriti sarvamanavadyam / naiyAyikAstu -- varNAnAmutpatyAdipratItivazAdanityatvameva / bherIdaNDasaMyogAdInAndhvanijanakatAvatkaNThavAyusaMyogAdInAmapi varNotpAdakatvameva / evaM varNAnAM tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvameva / tadevauSadhamiti, 'vatsa evAGkura' ityAdipratyabhijJA'pi sAjAtyAvagAhinyeva / padAni vAkyAni vA nAtiriktAni kintvApekSA - ddhivizeSaviSayatAviziSTavarNaghaTitAnyeva / varNAnAdvikSaNAvasthAyitvena teSAmAnupUvyapi nirvaktuM zakyA / satkAryavAdIyasiddhAntarItyA varNAnAmabhivyaktiriti tu na yuktam / kaNThAdyabhighAtAtprAgvarNAbhivyaktisatve padapratyakSApatteH / abhivyakteH sAmagrI sAdhyatve satkAryavAdasyAyuktatvameva / anantavarNaprAgbhAvadhvaMsakalpanAprayuktaGgauravantu prAmANikatvAnna doSAvahamiti vadanti // 70 // iti vyaktisphoTavivaraNam /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyktisphottnirnnyH| 431 darpaNaH pratIva kaNThAdisthAnavAyvabhighAtasyA'pi varNAtmakazabda pratyanvayavyatirekAbhyAM nimittatvA'vadhAraNAca / evaJca tAdAtmyasambandhena janyabhAvasya pratiyogitAsambandhena dhvaMsatvA'vacchinnaM prati hetutayoccaritavarNasya kSaNA'ntaritasyA'pratIternaSTo varNa ityeva pratItezca / svAvyavahitottaravarNasyaiva nAzakatAkalpyate pratiyogitAsamba. ndhena yogyavibhuvizeSaguNanAzaM prati svasAmAnAdhikaraNyasvAvyavahitavarNatvobhayasambandhena yogyavibhuvizeSaguNasya hetutAyA jJAnAdisthale klaptatvAcca / kaNThatAlvAdyabhighAtasya ca katvAdikameva kAryyatAvacchedakaM, na tu tattavarNA'bhivyaktitvaM gauravAt / na ca laukikaviSayitayA katvameva tadavacchedakaM vAcyamiti na gauravamiti vAcyam / tathA sati kolAhalA pratyakSaprasaGgAt / na hi kolAhalapratyakSaM katvAdiviSayaka, yena tallaukikaviSayitAyAH kAryyatAvacchedakaghaTakatA sambhAvyeta / kiJca ghaTAdyutpAdaka. daNDAderapi tadabhivyaktitvasyaiva kAryatAvacchedakatvApattau ghaTAdInAmapi nityatvApattiriti bhuvyaakopH|| na ca sata evAbhivyaktiriti sAjanyamatAzrayaNAdukkApattiriSTaiveti vAcyam / tanmatasyA'pyApAtamanoramatvAt / tathAhi-abhivyaktiH satyasatI vaa| nAdyaH / ghaTAnutpattidazAyAM ghaTasyeva tasyA api sattvAd ghaTa iti prtiityaaptteH| abhivyakterapyabhivyaktyaGgIkAre'pi tasyA api kAryyatvena sattvAduktadoSo duruddhara eva / antye svasiddhAntavyAghAtaH / yuktitaulyena padArthAntarasyApyutpattisiddheriti / kizcotpanno ghaTo naSTo ghaTa iti pratItyA ghaTAdInAmanityatvavadutpannaH kakAro, naSTaH sa ityavilakSaNapratItyA kakArAdInAmanityatvamevAvadhAryate / katvAdInAM saMyogadharmatvaM tu durupapAdameva / varNAsamevatatvenAzrotrAgrAhyatvaprasaGgAt / na coktasannikarSAdeva tatpratyakSopapattiH, tathA sati zabdatvAdipratyakSA'nApatteH / na ca tatsambandhasya kakAraM zRNomIti pratItau bhAne pramANamapi zabda zRNomIti pratIteH samavAyaviSayakatvavadukkapratIterapi tadviSayakatvenopapattezca / samavAyAMze sarvatra tAdRzapratItInAM bhramatvamityapi na / varNasamavetatvasya tatrAbhyupagamena viSayA'bAdhAt / evaJca varNAnAmanekatvena tatrodAttatvAdipratItirapi svarasataH saGgacchate iti dRSTAntadaurbhikSyameva / / evaJca varNaprAgabhAvadhvaMsAnAM pramANasiddhAnAmapalapitumazakyatvAnna tatkalpanAgauravamapi / naca varNAnityatAvAdimate so'yaM gakAra iti pratyabhijJAnupapattistasyAstajAtIyatvaviSayatvenopapAdane tu tajAtIyo'yamityevAkAraH syAditi vAcyam / yatra pratyabhijJAyAM gatvAderjAtitvena bhAnaM tatraiva tasyAstajAtIyo'yamityAkAro, yatra tu svarUpeNa tatra so'yamityAkAra ityabhyupagamAt / tajjAtIyAbhedAvagAhinyAstadevauSadhamityAkArAyAH pratyabhijJAyAH sarvasiddhatvAcca / tasmAd varNAtmakasphoTasya vAcaka tvamasambhavaduktikameva / sphoTasya dhvanyatiriktatvAbhAvAca yogazAstrAdau tasya nirU. paNaM tUpAsanArthameveti prAguktaprAyam / sakhaNDasphoTastu prAgeva nirasta ityAnupUrvyavacchinnavarNAnAM vAcakatvamUhamiti vadanti // // 70 // iti bhUSaNasAradarpaNe vyaktisphoTanirUpaNam //
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre - itthaM ca paJcadhA vyaktisphoTAH / jAtisphoTamAhazakyatva iva zaktatve jAterlAghavamIkSyatAm // aupAdhiko vA bhedosstu varNAnAM tAramandavat // 71 // ayambhAvaH - varNAstAvadAvazyakAH / uktarItyA ca so'yaM ga. kAra itivad, yo'yaM gakAraH zrutaH so'yaMhakAraH ityapi syAt, sphoTasyaikatvAt / gakAro'yaM na hakAra ityanApattezca / kiJca phoTe gatvAdyabhyupeyam, na vA / Adye sa eva gakA - ro'stu / varNanityatAvAdibhiratiriktagatvAnaGgIkArAt / tathAcAti darpaNaH *itthamiti* / pUrvoktaprakArairityarthaH / paJcadheti / varNapadavAkyA'khaNDapadA - khaNDavAkyabhedabhinnA ityarthaH / kramaprAptaM jAtisphoTaM nirUpayati, mUle-zakyatva iveti // nanUktarItyA sphoTAtiriktavarNAnAmasattvAttadgatajAtervAcakatvavicAraH kAkadantaparIkSAsamoData Aha sAre -*ayambhAva iti // hakAragakArayorabhede saadhkmaah-sphottsyaiktvaaditi*|| tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvaniyamena hakArAtmakasphoTAbhinnagakAre tadabhedAvagAhibuddheH pramAtvApattirityarthaH // *anApattezceti // abhedAdeva ca tAdRzabhedA'vagAhibuddheH pramAtvAnupapatterityarthaH / nanu varNAtmakasphoTasyaikatve'pi gatvAdiviruddhadharmA'dhyAsamUlaka bhedapratIternA'nupapattiH / prAmANyaM tu tasyA vaNakyavAdimate dUrApAstamevetyata Aha-kiJceti* // upAdhitvAbhimatagatvAdItyarthaH / *Adye* - sphoTe gatvA'bhyupagamapakSe // *tadeva* tvameva / nanu gatvAdervarNadharmatayA bhedena kathaM tasya tadAtmakatvamata Aha-varNanityatAvAdibhiriti // mImAMsakAdibhirityarthaH // *atirikteti // dharmadharmiNora 1 parIkSA *itthamiti* / pUrvoktaiH prakAraiH / jAtIsphoTavAdinAmmatamupasthApayati-*jAtIti* | *jAteH * - arthazabdagatajAteH / lAghavamiti / vyaktInAmbAhulyAdvAcyatvavAcakatvakalpanApekSayA jAtestathAtve tAsAmekatvAllAghavamityarthaH / nanUktarItyA sphoTAtiriktavarNAnAmasatvAdgato jAtervAcakatvavicAro gaganakusumAyamAna ityAzaGkAmapanetuM sphoTa eva vyaktirUpastAvannAGgIkArya iti pratipAdayati-ayambhAva iti / *ityapi syAditi / tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti nyAyAtsyAdityarthaH / nanu sphoTasyaikatve'pi katvagatvAdiviruddhadharmAdhyAsamUlakabhedAnubhavena nokApattirata Aha--*kiJceti* | *Adye* -- gatvAbhyupagamapakSe / *tadeva*gatvameva 1 nanu gatvAdervarNadharmatvena kathantasyAzrayAbhedaM vadasItyata Aha*varNeti / varNAnAnnityatve teSAmekatvAdane kasamavetatvAsambhavena nAtiriktA gatvAdijAtiriti bhAvaH / *atirikteti* / katvagatvAdyapekSayetyAdiH /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtisphoTanirNayaH / 433 riktasphoTakalpana eva gauravam / antye gakArAdipratItivirodhaH / vAyusaMyogavRtti, dhvanivRtti vA vaijAtyamAropya tathA pratyaya iti ced ? na / pratItervinA bAdhake bhramatvAsambhavAt / astu vA vAyusaMyoga eva gakAro'pi / tasyAtIndriyatvaM doSa iti ceddharmavadupapatteriti kRtaM sphoTena / darpaNaH bhedAbhyupagamAdityarthaH // *gauravamiti // gakArAdipratItInAM gatvAdiviziSTagakArAdiviSayakatvenopapattisambhavAditi bhAvaH / antye sphoTe gatvAdyanabhyupagamakalpe ityarthaH / *virodha iti / gAdipratItyanupapattirityarthaH / gatvasyAnyadharmasya sphoTAvRttitvena tadviziSTaviSayakapratItyanupapattiriti bhAvaH // *vAyusaMyogavRttIti // svamate dhvanivRttIti, matAntare pUrvoktarItyA tAdRzavaijAtyAropeNa pratIteH sUpapAdatvAdAha - *Aropyeti* // *bhramatvAyogAditi // sAkSAtsambandhena pramAtvopapattAvAropitasambandhe tadupapannatve pramANAbhAvAditi bhAvaH / nanvatiriktAnekavarNakalpanApekSayA tAdRzapratItInAM bhramatvameva nyAyyamata Aha*astu veti // tathAca tAvataiva pratIteH pramANyanirvAhe'laM sphoTakalpanayeti bhAvaH / *tasya*-saMyogasya / *atindriyatvamiti / laukikaviSayatAzUnyamityarthaH / *doSaH bAdhakamityarthaH / pratibandhottarayati-dharmavaditi // yathA atIndriyamAtravRttidharmatvasya sAkSAtkArAviSayatvavyApyatvaM tvayA na svIkriyate, tathA'tIndriyasaMyogagatavizeSasya mayA'pItyarthaH / yadyatIndriyasyaivaindriyakatvamatyantAsambhavaduktikaM tadA tAdRzavai jAtyasya sphoTadharmavatvamapi tathaiva / pratyakSAnupapatteriti bhAvaH / nanu katvAdidharmANAmatIndriyatve'pi jJAnalakSaNayA kAdipratItau tadbhAne bAdhakAbhAva iti cedra ? na / kakAra iti pratyaye, katvaM sAkSAtkAromItyanuvyavasAyena laukikaviSayatvAvagAhena noktaprakAro'sambhavAt / 'zaGkhaH pIta' iti jJAnAnantarotpannaH pItatvaM pazyAmIti pratyayastu bhrama eva / doSavizeSasya tAdRza viSayatAniyAmakatvakalpanagauparIkSA *antyaH *-spho Te gatvAdyanabhyupagamapakSe | *virodha iti / gatvAdyanyadharmasya sphoTAvRttitvena tattaddharmaprakArakapratItInAmanupapattiriti bhAvaH / paroktamanUdya duussyti-*vaayviti|*asmbhvaaditi* / atiriktamakArAdivizeSyakaH samavAyasambandhAvacchinnagatvAdiprakArakatvena pramAtvasya nyAyAditi bhAvaH / nanvatiriktAnanta gakArAdikalpanApekSayA tAdRzapratItInAmbhramatvamevAstvityata Aha-*astu veti / etAvataiva gAdiviSayakapramAtmakapratItyupapatteralaM sphoTeneti bhAvaH / *tasya*-vAyusaMyogasya / *doSaH * - bAdhakam / *dharmavaditi / yathA bhavatA tAdRzadharmaMsyAtIndriyamAtravRttitve'pi sAkSAtkAraviSayatvaGkalpyate, tathA'tIndriyasyApi tasya saMyogasya sAkSAtkAraviSayatvammanmate'pyastviti prtibndiivottrm| yadyatIndriyasya sendriyakatvaM viruddham, tadA teSAGgatvAdInAM sphoTadharmatvamapi pratyakSAnupapattyA kalpayitumazakyamiti bhAvaH / 55 du0 pa0
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre tasmAt santyeva varNAH; parantu na vaackaaH| gauravAt / AkRtya dhikaraNanyAyena jAtereva vAcyatvavadvAcakatvasyApi yuktatvAcca / idaM haripadamityanugatapratItyA haryupasthititvAvacchedena haripadajJAnatvena hetutvAttadavacchedakatayA ca jAtivizeSasyAvazyakalpyatvAt / ___ na ca varNAnupUvyaiva prtiityvcchedktvyonirvaahH| ghaTaghaTatvAderapi saMyogavizeSaviziSTamRdAkArAdibhizcAnyathAsiddhyApatteH / ravAditi vibhAvanIyam / upasaMharati-*tasmAditi // katvAdiviziSTaviSayakasA. kSAtkArAnupapattipramANasadbhAvAdityarthaH // *santyeveti // tvadabhimatasphoTAtiriktA varNAH santyevetyarthaH // *paramiti // kintvirthaH // *gauravAditi // tattadvarNabhedabhinnA'nantazaktikalpane gauravAdityarthaH / / nanu tAvadvarNagatapadatvAdijAtyajugatIkRteSvekasyA eva zakterabhyupagamAnna nAnA. tvaprayuktagauravamata Aha-*AkRtyadhikaraNeti / nyAyastu nAmA'rthanirUpaNe prapaJcitaH / nanu tAdRzajAtau mAnA'bhAvo'ta Aha-*haripadamiti // anugatadharma vinA sakalatAzapadeSvekAkAratAzapratItyanugapatteriti bhAvaH / nanvanugatapratItimAtrasya jAtisAdhakatve vibhutvAderapi jAtitvApattirataH karaNatAvacchedakatvAdinaiva tatsiddhirvAcyA, tadabhAvAt prakRte kathaM tasya jAtitvamata Aha-*haryupasthititvA. vcchedeneti|| kAryatAvacchedakapradarzanamidam // *aavshyketi|| anyathA tAvatpadAnAM tattavyaktitvena hetutAyA vyabhicAreNAsambhavAditi bhAvaH // *pratItyavacchedakatvayo. riti* // anugatapratItyavacchedakatvayorityarthaH / *varNAnupUvyeti // tAdRzajAtya. bhivyaJjakatvenAvazyakalpyatayetyarthaH // *nirvAha iti // tathAcAvazyaklaptaniyatapUrvavR. ttitAvacchedakatAkAnupUvyevAnugatapratItikAraNatAvacchedakatvayoH sambhavena tadrUpavi. ziSTapadopasthititvena hetutvamanyathAsiddhiriti bhAvaH // *anyathAsiddhathApatteriti* // na ca seSTA, pratyakSA''dipramANavirodhAditi bhaavH|| nanu jAteH zakyatve jAtitvaM zakyatAvacchedakaM vAcyam / tasya ca taditarAvRtti parIkSA *tasmAt*-uktahetoH / *santyeva-tvadabhimatasphoTAtiriktAH santyeva / *yastu*-kintu / *gauravAt / bahUnAM vAcakatve gaurvaat| nanu padatvajAtyA'nugamamAtragauravAvakAza ityata aah-*aakRtydhikrnneti| tAdRzajAtisadbhAve prmaannmaah--*idmityaadi| anugamapratItimAtreNa jAtisiddhau vibhurvisviti pratItyA vibhutvajAtisiddhayApattirataH sAdhakAntaramAha-*haryukteti / *avshyeti| anyathA tattadupari padaniSThatattadvayaktitvasya kAraNatAvacchedakatAvacchedakatve AnantyavyabhicArayorApattiH syAt / / ___ tAdRzajAtyabhivyaJjakatAvacchedakatayA klRptAnupUlyaiva bhavaduktavyavasthA hyatiriktA, iti jAtirmAstviti zaGkAnnirAcaSTe-*na ceti / *ghaTatvAderiti / AdinA paTatvAdiparigrahaH / *aakaaraadibhiH*-avyvsNyogvishessaiH| paramparAsambandhasyAvacchedakatAvacchedakatvaprayuktagauravantUbhayoH samamiti bhaavH| nanu tatta. jjAteH zaktatvaniSThantaditarAvRttitvaviziSTasakalatadAzrayavRttitvamavacchedakatAvacchedaka
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaatisphottnirnnyH| 435 tasmAt sA jAtireva vAcikA, tAdAtmyenAvacchedikA ceti / / nanu saro rasa ityAdau tayorjAtyoH satvAdarthabhedabodho na syAdityata Aha-*mopAdhiko veti* // vA tvarthe upAdhirAnupUrvI, saiva jAtivizeSAbhivyakSiketi bhedaH, kAraNIbhUtajJAnasyeti nAtiprasaGga iti bhAvaH / upAdhiprayuktajJAnavailakSaNye dRSTAntamAha-*varNAnAmiti // 7 // nanu jAte. pratyekaM varNaSvapi sattvAt pratyekAdarthabodhApattiH syAdityata AhaanekavyaktyabhivyaGgayA jAtiHsphoTa iti smRtA // kazcit vyaktaya evAsyA dhvanitvena prakalpitAH // 72 // . darpaNaH tvaviziSTasakalatadvRttitvarUpatayA tattvA'sambhavo gauravAdata aah-*taadaatmyeneti|| abhedenetyarthaH / tathAca noktadoSa iti bhaavH| etattattvamabhihitaM prAk // *jAtyoriti* // tayoH padayo rephAkArasakAravisargaghaTitatvAvizeSAdrasatvaviziSTopasthApakatAvacchedakasarastvaviziSTopasthApakatAvacchedakajAtyorekatarasyA eva sattAyA vinigamakAbhAvAttato vilakSaNArthabodhAnupapattirityarthaH / vAzabdasya pakSAntaraparatvabhramaM nirAkAroti-*vA tvartha iti* // avadhAraNe ityarthaH // *bheda iti* // tathAca tatra varNataulye'pyAnupUrvI vailakSaNyena rasatvaviziSTopasthApakatAvacchedakajAteniruktAvyavahitottaratvasambandhenara-viziSTasattvAdirUpAnupUrtyA eva vyaJjakatayA tadabhAvena na sara:-padAdrasatvaviziSTabodhApattiH / evamapyatrApIti bhaavH| mUle tAramandavadityatra tAramandazabdo dharmaparau / tathA ca yathA varNAnAM nityaikatvamate vijAtIyavAyutAlvAdyabhighAtasattve tAratvAdinA bhedapratItistadvadityarthaH // 71 // ___ varNajAtisphoTamabhipretya zaGkate, sAre-*nanviti* // *jAteriti* // arthabodhakajAterityarthaH // *pratyekamiti* // pdaantrgttttdvnnessvityrthH| evamapre'pi // *artha. parIkSA vAcyamiti gauravamata Aha-*tAdAtmyeneti / ____*jAtyoriti / bhAktayoH padayoH sakArarephAkAravisargaghaTitatvAvizeSeNAsaratvo. pasthApakatAvacchedakajAteH sarastvopasthApakatAcchedakatA'pisyAdekasyA ekatraiva sattvamityatra vinigamakAlAbhAditi bhAvaH / vA zabdasya pakSAntarasUcakatvamiti bhramanirAsAyAha-*vA tvartha iti / evaJcaivakArArtho vAzabda iti phalitam / *Anu. pUrvIti / evaJca svAvyavahitottaratvasambandhena raviziSTasatvaghaTitAyAzca sarastvopasthApakatAvacchedakajAtivyaJjakatAvacchedikA ca sara ityatra nAstIti na saraHzabdAdrasatvopasthityApattiriti bhaavH| muule-*taarmndshbdaur-taartvmndtvprau| tathA camImAMsakamate yadyapi varNAnAnnityaikatvam , tathApi vijAtIyakarNavAyusaMyogarUpAbhivyaJjakatAratamyena yathA tAratvamandatvAdivibhinnadharmapratItisadbhAvAdityarthaH // 71 // ___ nanu jAtervarNasamudAyavRttitvAdvarNasamudAyasyAdyAvayavAnatirekAjjAteravyAsajyavRttitvasya svabhAvasiddhatvAtpratyekavarNAdarthabodhApattirityAzayena zakate- *nanvi
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAre anekAbhirvarNavyaktibhirabhivyaktaiva jAtiH sphoTa iti smRtA / yogArthatayA bodhiketi yaavt| etena sphoTasya nityatvAtsarvadArthabodhApattirityapAstam / ayambhAvaH-yadyapi varNasphoTapakSe uktadoSo'sti; tathApi pada. vAkyapakSayorna / tatra tasyA vyAsajyavRttitvasya dharmigrAhakamA. darpaNaH bodhApattiriti // tadabhivyaJjakavarNasattvAditi bhAvaH // zyogArthatayeti // sphuTa. tyartho'smAditi vakSyamANAvayavavyutpatyetyarthaH // *eteneti / tatpadaghaTakayAvadvarNAbhivyaktajAtervAcakatvAGgIkAreNetyarthaH / *sarvadA / padAzravaNe'pi / *apAstamiti* jAteH sanAtanatve'pyuktasthale vyaJjakAsamavadhAnAttadabhivyaktyabhAvena bodhasyApAdA. yitumazakyatvAditi bhAvaH // nanu varNajAtisphoTapakSe paTaghaTakayAvadvarNagatajAtInAmevArthabodhakatvamupagantavyam / tatra cAnyavarNagatajAteranyavarNAnabhivyaGgayatvAttattadvarNa evAbhivyaJjako vAcyaH / tathA coktadoSastadavastha evetyata Aha-ayambhAva iti* // *uktadoSa iti // tathAca duSTatvAt sa pakSo nAzrayaNIya iti bhaavH|| *tatreti* // pade vAkye ca // *tasyAH*padatvAdijAteH // *vyAsajyavRttitvasyeti // paryAptyAkhyavilakSaNasambandhena vRttitvsyetyrthH| __ nanu jAteH samavetatvasyaiva sArvatrikatayA kathametasyAH paryAptatvamata Aha-*dharmigrAhaketi* // dharmavatI jAtistadgrAhakaM mAnaM padatvasya vA vAkyatvasya vAcakatvA'nupapattistatsiddhatvAdityarthaH / pratyekavarNavizrAntajAtervAcakatvasyoktadUSaNakavalitatvenAsambhavAdvAcakatvAnupapattyA kalpyamAnA padatvAdijAtiyadi punaH pratyeka vizrAntA syAt / tadA tatsiddhireva na syAt vAcakatvA'nupapatteraparihArAdatasta. tsAdhakameva tatparyAptatvasAdhakamevaM cAnekavyaktyabhivyaDbyetyasyAnekavyaktiparyAptetyartha iti bhaavH| parIkSA ti* / *pratyekavarNeSu / pdaantrgttttdvrnnessu| *varNavyaktibhiriti / AnupUrvIvizeSAvacchinnavarNavyaktibhirityarthaH / zyogArthatayA*-sphuTatyartho'smAditi yogaarthtyaa| etena / tattatpadaghaTakayAvadvarNAbhivyaGgayatvaviziSTajAterbodhakatvasvIkA. reNa / *sphoTasya-jAtirUpasya / .. *varNasphoTapakSa iti / tasminpakSe varNagatajAterbodhakatvaM vaktavyam , tathA cAntyavarNagatajAterantyavarNaviSayakapratItyaviSayatvAttattadvarNa eva tattajAtivyaJjaka. stathA coktadoSa iti bhaavH| *ttr*-pdvaakyyoH| *tasyAH*-jAteH, vyAsajyavRttitvasya paryAptisambandhena satvaM prasiddham / vyAsajyavRttitvantu jAtenAsti / tasyA vyAsajyavRttisvabhAvatvAt / *dharmigrAhakamAneti / dharmo jAtirUpaH padArthaH , taduprAhakantatsAdhakaM yanmAnampadavAkyayorSodhakatvAnyathAnupapattirUpantasiddhatvAdityarthaH / etena jAte. samavAyasambandhenaiva satvannatu paryAptyAkhyasa
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtisphoTanirNaya: / nasiddhatvAditi / kaizcidvyaktayo dhvanaya eva dhvanivarNayorbhedAbhAvAdityabhyupeyanta iti zeSArthaH / 437 uktaM hi kAvyaprakAze - "budhairvaiyAkaraNaiH pradhAnIbhUtasphoTarUpavyaGgyavyaJjakasya zabdasya dhvaniriti vyavahAraH kRtaH" iti // 72 // darpaNa: vastutastu ghaTAdipratyeka vyaktyaikye ghaTa iti sarvasiddhapratItyA vyavahAreNa ca sidUdhyatu ghaTatvAdeH pratyekamAtravRttitvam / na hyekavaNeM ghaTapadAdivyavahAro, yena padatvAdeH pratyekavRttitA syAt ; kintu paTazabde padaM na prakAra iti vaiparItyamiti tAdRzajAteH paryAptatvamAvazyakam / padatvaM na paryAptaM jAtitvAdityanumAnaM tvaprayojakamanukUlatarkAbhAvAditi vibhAvanIyam / S. idaM punarihAvadheyam -- aneka vyaktyabhivyaGgayetyasyAnupUrvyavacchinnavarNAbhiGgyetyarthaH / nAtaH saro rasa ityAdau arthabhedabodhA'nupapattiH / evaJca pUrvoktArthasyaivA'yaM prapaJcaH / AnupUrvIvarNayorvizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsaH paraM vyatiricyate / ata evA- 'grimagranthasaGgatiriti / vyajyate'nayeti vyutpatyA vyaktipadArtho varNa ityabhipretyAha*dhvanivarNayoriti / varNAnAM dhvaninaiyatyAdabhedopacAro'ta eva paspazAyAM "atha gaurityatra kaH zabda" iti prazne "loke 'rthabodhakatvena gRhIto dhvanirvarNAtmakaH samUha" ityarthakam / "athavA pratItapadArthako dhvaniH zabda" ityuktamiti bhAvaH / *zeSArtha iti / prakRtakArikottarArddhArtha ityarthaH / varNeSu dhvanivyavahAre sammatimAha-uktaM hIti / *kAvyaprakAza iti / "idamuttamamatizayini vyaGgye vAcyAd dhvanirbudhaiH kathitaH" / iti vRttivyAkhyAvasara iti zeSaH / *sphoTarUpavyaGgayeti // sphoTarUpaM yad vyaGgayaM tadvayaJjakavarNAtmakazabdasyetyarthaH // 72 // Faraar prabandhena padatvAderjAtitvasya tadvAcakatvasya ca vyapasthApanamaphalaM, parIkSA mbandhenenAti zaGkAyA nAvakAzaH / yadisA pratyekaM vizrAntA syAttadA vAcakatvAnupapateraparihArAttatsiddhireva na syAditi bhAvaH / nanvanekAbhirvarNavyaktibhirvyaGgayA jAtirityanupapannamvarNa vyaktInA AtivyaJjakatAyA aprasiddhatvAdityAzaGkAmapanetuM tatra prAmANikasammatimAha -- kaizvidvayaktaya iti / *asyAH jAteH / AzrayatvaM SaSThayarthaH / vyajyate'nayA sA vyaktiriti vyutpatyA vyaktipadavAcyo varNa evetyaashyenaah-vnivrnnyoriti| *zeSArthaH * - prakRtakArikAyA uttarAddhArthaH / uktArthe kAvyaprakAzakArasammatimAha-uktaM hIti / *kAvyaprakAze* / idamuttamamatizayini vyaGgye vAcyAd dhvanirbudhaiH kathitaH / iti pathavyAkhyAvasara iti zeSaH / *sphoTavyaGgyavyaJjakasya / sphoTarUpaM yadvyaGgyantadvyaJjakasya // 72 // manu jAtervAcakatvamuktantadanupapannam / tAdRzajAteraprasiddhatvAdato jAti prakaTa
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasArenanu kA sA jAtistatrAhasatyAsatyau tu yau bhAgau pratibhAvaM vyavasthitau // satyaM yattatra sA jAtirasatyA vyaktayo matAH // 73 // pratibhAvaM pratipadArtham / satyAMzo jAtiH, asatyA vyktyH| tattayaktiviziSTaM brahmaiva jAtiriti bhaavH| uktaJca kaiyaTena"asatyo. pAdhyavacchinnaM brahmatatvaM dravyazabdavAcyamityarthaH" iti| "brahmatattvameva zabdasvarUpatayA bhAti" iti ca / darpaNaH puruSArthA'nupayogitvAdityAzaGkaya samAdhAnaparatayA mUlamavatArayati-*nanukA seti / sA vAcakatvenAbhimatA jAtiH keti yojanA / *satyAMza iti / satyatvaM kAlatrayAbAdhyatvaM, tadviparItamasatyatvam / paryyavasitArthamAha-*tavyaktIti / tdvyktyuplkssitmityrthH| paramArthabrahmaNA vyaktInAM vaiziSTyAsambhavAt / ata eva jagatkartRtvAdInAM tadupalakSaNatvamAmanantIti bodhyam / *jAtiriti / tadvyavahAraviSaya tyrthH| *asatyopAdhIti* / vyaktInAmupAdhitvaM ca, vastuta ekasyA api nAnApratItijanakatvaM tadavacchinnaM tadupalakSitamityarthaH / *dravyazabdeti / gavAdizabdetyarthaH / guNagatajAteranaDIkArAdathavA dravyAtmako yshshbdstdvaacymityrthH| mImAMsakaiH zabdasya dravyatvopagamAt / *zabdasvarUpatayeti* / shrutyaatmkshbdruuptyetyrthH| "dve brahmaNI veditavye" iti zruteH / ____ ayamAzayaH-"tasmAdetasmAdvA Atmana AkAzaH sambhUta" ityAditaittirIyakazrutau brahmaNo jagadupAdAnatvazravaNAdupAdeyasya copAdAnAbhinnatvasya lokaprasiddhatvA. nAmArthayorapi svAbhinnopAdAnAbhinnatvena parasparAbhinnatve susthe pRthakpratIyamAnajagato, "neha nAnAsti" iti zrutyA bAdhe dRDhe, bAdhitArthapratIteradhiSThAnasattaikaniyamyatvenAvaziSyamANabrahmaNaH sadrUpasya sAkSAjjJAtumazakyatayopalakSaNIbhUtarUpanAmanirUpa. parIkSA yati-*satyAsatyAviti / *satyam = kAlatrayAbAdhyam / tadviparItamasatyam / ___ nanu jIve brahmAtmakatve tasyaikatvAtpaTe'pi ghaTatvavyavahArApattirataH paryavasitArtha. mAha-*tattadvayaktIti / vishissttm*-uplkssitm|jgtkrtttvaadikmpyuplkssit eva / jAtiH jAtipadavyavahAryaH / vyaktInAmupAdhitvaJca-yathA japAkusumasannidhAne lohitaH sphaTika iti vyavahArAjjapAkusume upasvasamIpavartini svaniSThaM dharmamAdadhAtItyupA. dhiriti vyutpatyA svasamIpativizeSyakasvaniSThadharmaprakArakapratItijanake upAdhivyavahArastathA vyaktInAnAnAtvAttadupazleSeNa vastuta ekasyApi brahmaNo nAnAtvaprakArakapratibhAsajanakatvena dravyazabdeti dravyapratipAdakaghaTapaTAdizabdetyarthaH / yadvA-dravyAtmako yaH zabdastadvAcyamityarthaH / tena guNAdigatajAterapi saGgrahaH / mImAMsakamatezabdasya dravyarUpatvAt |*shbdruuptyaa-vaackshbdruuptyaa vedaatmkshbdruuptyaac| ayambhAvaH-dvayorapi vAcyavAcakayorupAdhyupalakSitabrahmAbhinnatayA zAstrasya cAsya vAcyavAcakajJAnAya pravRttaH "neha nAsti" itivAkyasahAyena vastugatyopAdhivyavacchede
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaatisphottnirnnyH| . 439 kathaM tarhi, 'brahmadarzane ca gotvAdijAterapyasattvAdanityatvaM "Atmai. vedaM sarvam" iti zrutivacanAt' iti kaiyaTaH saGgacchatAm / avidyA bhAvidyako dharmavizeSo veti pakSAntaramAdAyeti draSTavyam // 73 // tameva satyAzaM spaSTayati- . itthaM niSkRSyamANaM yacchabdatattvaM niraJjanam // brahmaivetyakSaraM prAhustasmai pUrNAtmane namaH // 74 // darpaNaH .. NadvArA tajjJAnAya zAstrasyopayoga iti / kathamiti / saGgacchatAmityanenAnvitam / . pUrvAparavirodhAditi bhAvaH / mithyAjJAnarUpAyAstajjanyasaMskArarUpAyA jAtitvAsambhavAdAha-*Avidyaka iti / avidyAkalpita ityarthaH / *dharmavizeSa iti / atrAvRttivAraNAya-*dharmeti / tadvyaktitvAdivAraNAya--*vizeSeti / tathAca matabhedenA'rthadvayasyApyAkarasthitatvAnna pUrvAparavirodha iti bhAvaH / . vastutastu gavAdyupAdhyavacchinnasattAtvameva gotvAdivyavahAraniyAmakamadvaitadarzane ca gavAderavacchedakasyAbhAvAnna sattAyA viziSTasattAtvaM, tadAnIM nirddharmatvenaivAvasthA. nAdityarthaparatayA'pi virodhaH suparihara iti bodhyam // 73 // . ___ yadyapyavizeSeNa vAkyaviSaye'khaNDavAkyatajjAtirUpasphoTadvayamuktaM, tathApi nAdAtmakasphoTakalpe zAstrasya puruSArthe paramparayopayogitvamantimakalpe tu sAkSAdeveti tasyaiva mukhyatvamityAzayena mUlamavatArayati-*tameveti* / "ayamAtmA" "tatsatyam" ityAdizrutisiddhaM yatsatyaM tatra sA jaatiritynenoktmevetyrthH| mUle, *itthamiti / pUrvoktaprakAreNa adhyastavAcakatvebhyaH prakRtyAdibhyaH pRthakkriyamANam / ata eva-niraJjanam / upAdhivinirmuktam / ata evaakssrmvinaashi| "yastu sarveSu bhUteSu nazyatsu na vinazyati / " __ iti smRteH / sopAdhikasyaiva vinAzapratiyogitvAt / zabdatattvaM, zabdapadaM rUpasyApyupalakSaNam / tena, nAmarUpopAdAnaM yattad brahmaveti vizeSaNasaGgataivakAreNa brahmatAdAtmyA'bhAvarUpe vizeSaNA'yogavyavacchede zabdatattvarUpAnvayitAvacchedakavyApakatvaM bodhyate / *prAhuH / prakarSeNa kathayanti / brahmA'bhedena jAnantIti yAvaditi tadarthaH / parIkSA siddhe'smAcchAstrAd brahmajJAnambhavatIti / *kathantIti / saGgacchatAmityanenAnvi. tam / pUrvAparavirodhAditi zeSaH / nanvavidyA mithyAjJAnarUpA tajjanyasaMskArarUpA vA tatsthAjAtitvanna sambhavati tasyAH , ataH varNadharmatvena ghaTAdidharmatvAsambhavAt, ata Aha-*Avidyaka iti* / avidyAkalpita ityarthaH / dharmavizeSa ityupAdAnenAvRttitvazaGkAyA ghaTapaTAdisAdhAraNyasya ca nirAsaH // 73 // __ yadyapi, pUrvatrAkhaNDavAkyasphoTasya pradarzanasamaye zAstrasya puruSArthasAdhanatvandarzitameva, tathApi tasminpakSe paramparayA zAstrasya tatvam / jAtisphoTapakSe tu sAkSAdeva-tathetyAdivedayitummUlamavatArayati-*tameveti / "ayamAtmA, tatsatyam ityAdizruti. prtipaaditmityrthH| hattham -pUrvokrimiH, niSkRSyamANam -vAcakatvenAdhyastebhyaH pRthak kriyamANam / niraJjanam -upAdhivinirmuktam / ata evaakssrm-avinaashi|
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 darpaNaparIkSAsahite bhUSaNasAreayambhAvaH-"nAmarUpe vyAkaravANi" iti zrutisiddhA dvayI sRSTiH / tatra rUpasyeva nAmno'pi tadeva tattvam / prakriyAMzastvavidyAviz2ambhaNamAtram / uktaJca vAkyapadIyezAstreSu prakriyAbhadairavidyaivopavarNyate / darpaNaH tatra zabdopAdAnatvasya tantrAntare gaganAdau prasiddhaH kathaM brahmaNastadupAdAnatvamityA. zaGkAyAmAha-*ayambhAva ityAdi / *nAmarUpeti / "anena jIvanAtmanAnupravizya nAmarUpe vyAkaravANi" iti zrutisiddhetyarthaH / *dvayIti / nAmarUpAtmakadvayavayavasamUharupetyarthaH / tatreti / sRSTidvayamadhye / *rUpasyeveti / AkAzAdyAtmakArthasyevetyarthaH / *nAmna iti* // tadvAcakazabdasyApItyarthaH / *tadeva-brahmaiva / tattvamupAdA. namityarthaH / "tasmAdetasmAdvA Atmana" ityAdizruteH / zabdatanmAtrAkAzopAdAnatve paryavasAnAdvayorapyupAdAnaM brahmaiva / ata eva tayoH prsprmbhedsiddhiH| svopAdA. nabrahmAbhinnatvAt / na ca brahmaNo jagadupAdAnatve vikaaritvaa''pttiH| jagadetadviva. tate' iti vadatA mUlakRtaiva samAhitatvAt / tathAca vyAvahArikaprAtibhAsikapadArthanirAsena zrutyA brahauva parizeSIkriyate iti prAgukta evaa'rthH| nanu nAnAtvasya sarvathaiva mithyAtve kathaM sa pratyayo lokAnAmata Aha-*prakriyAMzastviti / prakRtipratyayapaJcakozAdivyavahArAMzatsvityarthaH / *avidyeti / mali. nasattvAjJAnavilAsa evetyarthaH / tathAca brahmA'tiriktatvenA'satyAnAmapi teSAM pArthakyena pratItiradhiSThAnA'jJAnakRtaiveti / na yAvadadhiSThAnAjJAnaM tAvat tannivRttiriti bhAvaH / yadvA nanu tAdRzabrahmajJAne kathaM zAstrANAmupayogo'ta Aha-*prakriyAMza iti / prakRtipratyayAdivyutpAdanaM tvityarthaH // *avidyeti / tathAca paJcakozAdinyAyena zAstrANAmupayogo, na tu tajjJAne sAkSAdupayoga iti bhAvaH / *avidyaivopavaH yate iti / vAkyapadIyA'nantaram upAyAH zikSyamANAnAM baalaamuplaalnaaH| asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhate // iti zlokaH / "samArambhAttu bhAvanAmityasya" pUrvArddhantu parIkSA etAdRzaM yattad brhm| "sarveSu bhUteSu nazyatsu na nazyati iti smRteH| *shbdtttvmiti| ana zabdapadaM rUpasyApyupalakSaNam / *dvayI*-nAmarUpAtmikA / *tadeva brahmaiveti / *tattvam* upAdAnam / taduktaM zrutau-"anena jIvanAnupravizya nAmarUpe vyAkaravANi" iti / sRSTeyorUpatvantvavayavakasamudAyarUpatayA / "sRSTebrahmaNa eva sambhavazva" "tasmAdedvA''tmana AkAzaH sambhUta AkAzAdvAyuH"iti zrutAvapi prasiddham / nanu brahmaNa eva nAmarUpasRSTayupAdAnatvaJcedupAdAnopAdeyayostAdAtmyAda brahmaNo'pi nAnAtvameva siddham , tathA ca kathaM satyatvamata Aha-*prakriyAMzastviti / prakRtipratyayAdikathanaJca kozAdivyutpAdanamAkAzAdisRSTayupAdAnatvasya ca prtipaadnaaNshstvityrthH| *avidyAvijRmbhaNam / malinasatvAvidyAnAmajJAnavilAsa evetyrthH| anna harisammatimAha-*uktaJceti / atra pUrvArddhamanyatroktam / uttarArddhasya
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaatisphottnirnnyH| 441 samArambhAtu bhAvAnAmanAdi brahma zAzvatam // iti // brahmaivetyanena, "atrAyaM puruSaH svayaM jyotiH, "tameva bhAntamanubhAti sarvam" "tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti" iti zrutisiddhaM svaparaprakAzatvaM sUcayan sphuTatyartho'smAditi sphoTa iti yaugikaspho. TazabdAbhidheyatvaM sUcayati / nirvighnapracArAyAnte maGgalaM stutinati darpaNaH ghaTAdidarzanAllokaH parichinno'vasIyate // iti // tadarthastu yathA ghaTAdikaM dRSTvA loko vizvaprapaJcaH paricchinnaH kiJciniSTakAraNatAnirUpakakAryyatAvattvenAnumIyate, evaM bhAvAnAmAkAzAdInAm / *samArambhAditi* / samyagArambho jananaM yasmAt / bhAvapradhAnazca nirdezaH / tadutpattihetutvAdityakSarArthaH / bhAvopAdAnatvAditi yAvat / tAdAtmyena vA hetuH| *samArambhAditi / zAzvataM nityamapi brahma AdimatsakAraNamivA'vasIyata ityanuSajjyate / pariNAmyupAdAnatve tasminnabhyupagamyamAne vikAritvaprasaGgazaGkA / vastuto na ttprsktirvivtopaadaantaayaa evAGgIkArAdrajjcAdau prAtibhAsikabhujaGgasyeveti bhAvaH / "anAdi brahma zAzvatam" iti pAThastvanyataravizeSaNopAdAnavaiyApattyA naadrnniiyH| nanu nAde'pi brahmavyapadezasya prAyazo darzanAt puruSArthAnupayogitadabhedajJAnasampAdanavaiyarthyamata Aha-*brahmaveti / tathAca prakRte brahmapadasya svaprakAzarUpabrahmaparatvAnnoktAnupapattiriti bhAvaH / "tameva bhAntam" ityasya__na tatra sUryo bhAti na candratArakaM nemA vidyuto bhAnti kuto'yamagniH" iti pUrvArddham / zrutItyupalakSaNam yadAdityagataM tejo jagadbhAsayate'khilam / ityAdismRterapi / *svaparaprakAzakatvamiti / tatra paraprakAzakatve mAnamuktam / svaprakAzakatvaM ca svabhinnAprakAzyatve sati prakAzyatvam svAtmakanityajJAnaviSayatvamiti yAvat / "nityaM vijJAnamAnandaM brahma" iti zrutyA brahmaNo nityajJAnAnandasva. rUpatvapratipAdanAt prkRtshrutiH|| svayamevAtmanA''tmAnaM vetsi tvaM puruSottama / iti smRtizca svaprakAzatve, parAprakAzyatve ca "na tadAsayate sUrya" ityAdi smRtizca mAnamadhikamanyatrA'nusandheyam / *sUcayatIti / sphoTasvaprakAzapadayoH paryAyatvaM bodhytiityrthH| tathAca jAtisphoTavAdimate upAdhinirAsadvArA zabdabrahmaNaH svaprakA. pUrvArddhantu - ghaTAdidarzanAllokaH paricchinno'vasIyata / iti / yathA ghaTAdidarzanAlloko vizvaprapaJcaH paricchinnaH kiJcitkAraNantad vyavasIyate / tathA bhAvAnAmAkAzAdInAM samArambhaH samyagArambhaH prakAzo yasmAditi vyutpatyA prakAzopAdAnamanAditvambrahmavetyarthaH / anAdItyanena-prAgabhAvApratiyogitvam , zAzvatamityanena-dhvaMsApratiyogitvamuktam / nanu nAde'pi brahmapadavyavahArAtkathamasya zAstrasya brahmaNaH anAditvapratipAdakate. tyata Aha-*brahmavetyaneneti / svayaM jyotiH praaprkaashyH| nirvighnapracayAya*-aprati da0 50 53 prata
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpaNa parIkSAsahite bhUSaNasAre - 442 rUpamAha -*pUrNAtmane ityAdinA // 74 // azeSaphaladAtAramapi sarvezvaraM gurum // zrImadbhUSaNasAreNa bhUSaye zeSabhUSaNam // 1 // bhaTTojidIkSitaiH zreSThairnismitAH kArikAH zubhAH // kauNDabhaTTena vyAkhyAtAH kArikAstAH suvistaram // 2 // iti zrImatpadavAkya pramANapArAvArINadhurINaraGgojibhaTTA''tmajakauNDabhaTTakRte vaiyAkaraNabhUSaNasAre sphoTavAdaH // samApto'yaM granthazca / darpaNaH zatvarUpeNa puruSArthopayogini jJAne vyAkaraNasyopayoga iti siddham / nAdasphoTavAdimate yathopayogastathopapAditaM prAk / nirvidhneti / apratibaddhasvagranthapracArArthamityarthaH // *ante / granthAvasAne / maGgalamiti // natyAtmakaM tadityarthaH / " maGgalA - dIni maGgalAntAni maGgalamadhyAni ca zAstrANi prathante" iti bhASyakAroktazruteriti bhAvaH / pUrNatvamakhaNDAnandatvamapratihatecchatvaM vA tena rUpeNa tannatizca svIyagranthapracArecchAviSayasiddhaya iti bodhyam // 74 // jJAtvA zrI phaNivAkyajAlamatulaM naiyAyikoktIrapi mImAMsAnayamAkalayya ca mayA samyakkRte darpaNe // asmin bhUSaNasAratAM budhajanaH sotkaNThamAlokatAM nizvAsamalImasona mukura stattvArthabodhakSamaH // 1 // AsIt kUrmagirau dharAsuravaraH zrIvallabhaH kovido vedAnteSu vinodamaJjaririti khyAtA'sti yannirmitiH // tatsUnurharivallabhaH samakarotsadyuktimaNyujjvalaM zrImadbhUSaNasAradarpaNamimammodAya vidyAvatAm // 2 // utprakSitArtho hi na modahetave'bhyasto bhRzaM so'pi budhAM tathaiva // ityAkalayyobhayamatra yuktipramANasiddhaM samudAhRtaM mayA // 3 // sarvo'pyartho budhaiH spRSTo yadyapIha tathApi me 1 satsandarbhAzavitatA mamatA kena vAyryaMte // 4 // iti zrImatkUrmAcalAbhijanotprabhAtIyopanAmakazrIvallabhA''tmajaharivallabhaviracite bhUSaNasAradarpaNe sphoTavAdaH samAptaH // parIkSA baddhapracArAya / stutirUpatvampUrNatvakathanena / tatvaJcAkhaNDAnandarUpatvam / *nama iti* natirUpamaGgalAya // 74 // iti sphoTavivaraNam | iti zrImadagastyakulavaMzAvataMsadigantavikhyAtakIrvisudhAkara saGkhyAvatsArvabhaumabhavadevamizrAtmajabhairavanAthamizraviracitA parIkSAnAmikA vaiyAkaraNabhUSaNasAraTIkA samAptA / zubhamastu /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIrAmAya nmH| zrImadurbalAcAryAparanAmakRSNamitrakRtabhUSaNasAravyAkhyAyAma dhaatvrthnirnnyH| padmA pratipadaM nityamakhaNDa vAcyavAcakam / jagatAM prakRtiH sphoTaH padamanyatprakalpitam // 1 // *zrIlakSmIti / rUpiNamiti / tAchIlye NiniH / "rasAdibhyazca" iti matubvidhAnasyAnyamatvarthIyanivRtyarthatvAt / lakSmIramaNasya sphoTarUpatvoktiH svazAstratattvasucanAya / yataH sphoTarUpAtsarvaM jagadvivartAkAraM bhavati / taduktaM hariNA anAdinidhanaM brahma zabdatatvaM yadakSaram / vivarttate'rthabhAvena prakriyA jagato yataH // iti / atra parAvAk sphoTazabdenocyate, saiva zabdabrahmetyucyate / zabdatatvaM zabdasya pAramArthika svarUpaM sphoTasyaiva mukhyazabdatayA tasya ca brahmAtmakatvAt / akSaraniAmattatvAdakSaraM zabdabrahmaiva / tattatpadArtharUpeNa vivarttate, yathA rajjaH svayamavikRtava satI mAyayA sarpAkAreNa vivrttte| tatvAdapracyutamekaM brahma-asattyAnekarUpatAM praapnoti| yataH zabdasvarUpAjjagadapA vikArAH kriyante iti tdrthH| tAtviko'nyathAbhAvaH prinnaamH| atAtviko'nyathAbhAvo vivrttH| *tIram -naukaam| *shesseti| zeSasambandhino zeSa. syArthasya lAbhArthamityarthaH / dvaiteti / dvaitavAda eva dhvAntaM-tamaH, tannivAraNameva phalaM ysyaaH| puMso bhAvo yasyAM tAdRzI, vAgdevatAM sarasvatyeva puruSaveSaM dhRtavatIti bhaavH| dvaitasya dhvAntatvaM tu avidyAyAM satyAmeva / dvaitabuddhaH 'ekamevAdvitIyaM brahmA ityAdizrutyA advaitasyaiva tAttvikattvAt / *dunnddhimiti*| praNamyetyatrAnvayaH / *zrIphaNIti* / phaNinaH smaraNaM tu prakRtazAstranirmAtRtvenAbhyarhitatvAt / asmAbhiHbhaddojidIkSitaiH / etena bhaTTojidIkSitakRtA etAH kArikA iti sUcitam / asya granthasya kArikArUpasya vAkye kriyAyAH prAdhAnyAt kriyAvAcakasya dhAtorartha prathamato nirUpayati-*phalavyApArayoriti / daNDAdivyApArasya dhAtvarthatvavAraNAyAha-vyApArastviti / nanu yathA kiM karoti iti prazne pacatItyuttaraM bhavati / evamastItyuttarAbhAvAdastyAdInAM kriyAvAcakatvaM na syAdata Aha-*yAvatsiddhamiti / ayambhAvaH-kramapaupiryamAzritya sAdhyatvena vivkssito'rthH| kriyA-ghaTaH kriyate ityatrApi kriyAdvAraiva ghaTasya sAdhyatvaM pratIyate, ghaTa ityetaavnmaatraatsaadhytvaaprtiiteH| evaJcaitadeva kriyA. vaacktvmstyaadaavpystiiti| *siddhamasiddhamveti / siddhmpaakssiidityaadau| a. siddhaM pacati pakSyatItyAdau / .. nanu kriyate yA sA kriyA / na ca samudAyaH kartuM zakyate ityata Aha-*Azrite. ti* / AzritaH kramarUpo yayA tathA cA'vayavAnAmutpAdyatvAttadvArakaM samudAyasyotpA
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 vaiyAkaraNabhUSaNavyAkhyAyAm / dhatvamiti bhAvaH / pacati pAka iti* / pAka ityatra kriyAntarAkAGkSA'sti, natu pacatItyatretyarthaH / *tathA ceti / kriyAntarAkAGkSAyA anutthApikA pacatizabdopAttAkriyA anutthApakatAvacchedakaM rUpaM pacatyAdizabdaH, tadvatvaM tacchabdabodhyakriyAyAmastIti lkssnnsnggtiH| kriyAntarAkAGkSAnutthApakarUpavatvamiti tu noktam / pacatIti zabdasya kriyAtvAbhAvena svakriyAbhinnakriyAtvarUpakriyAntaratvAsambhavAt / tadrUpavatvamiti* / idmevaastvbhuuttvmityrthH| anyathA saGgayAkArakAdyananvayitvamasatvabhUtatvamityuktau 'pazya mRgo dhAvati' ityAdau kArakAnvayitvadarzanAt / 'hatazAyikA za. yyante' ityAdau sngkhyaanvyitvdrshnaaccaavyaaptiritibhaavH| etadeva = etAdRzAsatvabhUtatvameva / tiGapadairiti / yadyapi kriyApradhAnaM yattadAkhyAtamiti niruktatadbhASyakArAdimate edhitavyamityAdInAmasatvarUpamAkhyAtatvameva / tathApi edhitavyamityatrApi asti bhaviSyatItyAdikriyAsambandhasya sambhavAt kriyAntarAkAGkatyAdyasatvabhUto bhAvaH tiGpadairevocyate, ityatra na vivAda iti bhAvaH / varjanAdikriyAvAcinA. mapi hirugAdInAM kriyAntarAkAGkSAdarzanAt na sAdhyakriyAbhidhAyittvam / kriyApradhAnatvavyavahArastu kriyaamaatrvishessnntvaat| __nanu vyApArasAmAnya prati dhAtusAmAnyasya vAcakatve sarvatra sakalavyApArabodhApattirata Aha-*ayaM ceti / *buddhivizeSAdInAmiti / phUtkArAdInAmanantatvAtphUtkAratvAdikaM zakyatAvacchedakam / phUtkAratvAdInAmapyanugamako buddhivizeSa eva sarvatra vyApAra iti buddharaikatvAditi bhaavH| ___ nanu ekA kriyeti vyavahAraH kathamata Aha-guNabhUtairiti / kramotpannAnAM vyApArANAM samUhaH kriyaa| sa ca samUhaH guNabhUtaiH svAvayavIbhUtaiH phUtkArAdivyApArairyuktaH / nanu kSaNanazvarANAM vyApArANAM samudAyo'sambhavItyata Aha-*buddhayeti / ekatva. buddhayA prakalpito bhedarUpaH samUha ityarthaH / kramikANAM vyApArANAM samUhe buddhiparika lpitamekatvamAzritya ekatvavyavahAra iti bhaavH| tArkikamate svarUpasambandhavizeSasyAzrayatvasyAzrayarUpatayA nAnAtvAdata Aha*tattacchaktirUpamiti / akhaNDadharmarUpamityarthaH / saptaiva padArthA iti vaizeSikaparibhA. SAmarIkRtyAzrayatvasyAzrayasvarUpatvasvIkAre svasyaiva dharmatvaM dharmitvaM cetyanubhavavi. ruddham / tArkikairapi viSayatvapratiyogitvAdInAmatiriktatvasvIkAreNa saptaiveti niyamAbhAvAcca / astu vA AzrayatvaM jAtiH, yathA ekasmin ghaTe naSTe ghaTAntare ghaTatvamavatiSThate / vyaktyantare AzrayatvasyAvasthAnasambhavAt / jananena yat prApyate yA sA jAtiriti bhASyamate jAtenityatvamiti niyamAbhAvAcca / kiMJcAkRtireva zabdArtha iti mate abhAvatvagaganatvAdikamapi jAtireva / yathA ghaTatvajAtiranekaghaTadarzanAdeva bAlainizcIyate / evamAzrayatve'pi anayoH kartRkarmaNoH pratIteH sambhavAdityatrAnvayaH / *AkSepAditi / kartAdikamantarA vyApArAdyasambhavAt / / ___ nanu zAbdikamate AdezAnAmeva vAcakatayA lakArANAM kathaM vAcakatetyata Aha*bodhakatArUpamiti / tattatsthAnitvena tibAdisthAnitvena tArkikamataM zaGkate-*nace. ti / *ayogAditi / kRterapi vyApAravizeSatvAditi bhAvaH / *atheti / maNDa. namizramate phalamAnaM dhAtvarthaH, bhAvanA''khyAtArthaH / AkhyAtArthabhAvanAzrayatvAdeva karttatvam / *kRtAmapIti / tatrApi kAdipadasya karttatvAdiparatvApattau vyApAravAca. katvApatteriti bhAvaH / nanu tatra "kartari kRt" iti sUtraM mAnamata Aha*-laH karmaNI.
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| .445 tyaneneti / tata eva kAdipadasyAnuvRtteriti bhAvaH / alabdhalAbho yogaH, labdhasya paripAlanaM kssemH| _ nanu pAcako devadatta ityadisAmAnAdhikaraNyAnurodhAt kRtAM karttavAcakatvamityAru. cerAha-*apiceti / yatnArthakatvavAdino naiyAyikAnnirAkRtya mImAMsakamataM duussyti*miimaaNskaanaamiti*| *kRdAdivaditi / yathA kRdAdau bhAvanA'kSipyate, tathehAstviti bhAvaH / tathAsati AkSepalabhyatve sati na syAditi pratyayArthatvAbhAvAdityarthaH / *A. kSiptavyakteriti / jAtizaktivAdinAmAkSepeNa vyaktabodhAt / *karttarapIti / pacatItyasya pAcaka iti vivaraNAt tataH vivaraNam / __nanvevaM sarvatra vivaraNasya zaktigrAhakatvoccheda ityarucerAha-*kiJceti / *abhedAnvayeti / anyathAnyasminnapi pacati devadattaH pacatIti prayogApatteriti bhAvaH / *taJcAtra nAstIti / kartavAcakatvasAdhakaM sAmAnAdhikaraNyaM naastiityrthH| *ityAdAvapIti / tasmAnAmArthadhAtvarthayo mArthayozca sAkSAdabhedAtiktasambandhenAnvayo nAstI. tyeva pareSAM niyama iti bhaavH| *piGgAkSyAdIti / piGge akSiNI yasyA iti SaSTyantena vigrahe "anekamanyapadArtha" ityanena SaSThayarthasamAsavidhAnAtpiGgAkSisambandhi ityevArthaH syAdato gavAdisAmAnAdhikaraNyAnurodhAtsambandhAkSiptasambandhisamAsArthasiddhAntA. snggtiH|aakssepitN sambandhinamAdAyaiva sAmAnAdhikaraNyasambhavAditi bhAvaH / *SaSTya. rtha eveti / anyapadArtha ityatra padaM suetiGantam / pade ca pratyayArthasya prAdhAnyAdanyavibhaktyartha iti labhyate iti bhAvaH / *dravyAnukteriti / etacca / ucchedApattirityatra hetuH / *aruNyasyeti / tanmate jAtireva zabdArthatvAtsvavAkyopAttadravye gavi uktarItyA AkSepeNa idaM tiGo vAcakatvAbhidhAnam / *phalaM pratIti / etacca karttapratyayasthale / pakka ityAdau tu vyApAra prati phalasyaiva prAdhAnyam / etadarthameva phalavyApA. rayoH pRthak zaktiruktA, natu phalAvacchinne vyApAre / *kartarIti* / vizeSaNamityanuSajyate / *samAnapratyayopAttatvAditi* / etena zabdAntarAnusandhAnaprayuktalAghavaM darzitam / tathAceti / kartAdyupasthitiviSayatayA kAdau, tatra prakAratayA saMkhyAbodhaH / *itarAvizeSaNatveti / ivArthasAdRzye candrasya vizeSaNatvAnna tatra saMkhyAnvayaH / *idmpi-kaarykaarnnbhaavlaaghvmpi| *taca*-dhAtoriti padaM ca / *tatraiva = vyApAre eva / *tadanvayaH = kaalaanvyH| *kattakarmaNoreveti / samAnapratyayopAttatvAditi bhAvaH / *prayogApattiriti / phalarUpavyApArasya vartamAnatvAditi bhAvaH / vacanavi. rodhamuktvA yuktivirodhamapyAha-*apiceti / tamityAdi karmAdhyAhAre doSamAha*bhASyasiddheti* / bhASyasiddhalaukikaikavAkyatetyarthaH / "ekatiG vAkyam" iti vA. tikaM tu nighAtamAtraviSayakamiti bhaavH| yadyapi tiGatadvaye ekavAkyatAbhAvAdeva nighAtAprAptAvatigrahaNaM vyarthamityuktaM bhASye, tathApi pacatibhavatItyatra pAko bhavatItyarthAdekavAkyatA bhASye eva svIkRteti bhaavH| kiJca bhinnavAkyatAM svIkRtya nirvAhe'pi adhyAhArasyAsArvatrikatayA'pAkSIdU devadatto'vehItyatra kadAcit dvitIyA. pi syAditi bodhyam / vAkyArthasya karmatvAnna dvitIyeti asambhavaduktikatvAdanyatra nirAkRtam / adhyAhAre yuktivirodhamapyAha-*utkaTeti* / 'pazya devadatto gAyatiH ityAdAvasmanmate adhyAhArAdinA nirvAhaH saMbhavati / tArkikANAM tu zaNu devadatto gAyatItyAdAvagatireva / phale karturanvayavAraNAyAha-*bhAvanAtvAvacchinnetyAdi /
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 vaiyAkaraNabhUSaNavyAkhyAyAm / nanu nAzarUpavyApArasya nityatvAtsarvadA nazyatIti prayogApattirata Aha-*ghaTo nazyatItyatrApIti* / nanu nAzasAmagrI nAzotpAdako vyApAraH, tasya ghaTAdAvabhAvAt ghaTAdeH karttatvAnApattirata Aha-*pratiyogitvasahiteti / samAnadezakAlavRttitvasa. mbandhena nAzasAmagriviziSTapratiyogitvamityarthaH / nAto mudgaraprakSepAdirUpavyApAramAdAya devadatto nazyatIti pryogH| yadyapi prAgabhAvavat dhvaMso'pi kapAlAdivRttireva, na ghaTAdivRttiH, tathApi pratiyogitvarUpavyApAro ghaTAdAvastyeva / *tadatyaye iti / sAmagrIrUpavizeSaNAbhAvaprayukta eva viziSTAbhAva iti bhAvaH / evaM coktadoSavAraNAya utpatterapyAkhyAtArthatvamiti tArkikoktaM nAdartavyam / *jJAnecchAdIti / atra phalatA. ghaTakaH sambandhI viSayatA / ata eva phalavyApArayobhinnaniSThatvAtsakarmakatvam / / nanu manoyogAdirUpavyApArAbhAvAdIzvaro jAnAtIti prayogAnApattirata Aha*antata Azrayataiveti / yadyapi vyApArasamudAyatvarUpakriyAtvamAzrayatAyA na saMbhavatiH tathApi tattatkAlikAnAM rAjJAM kriyA' ityAdi vakSyamANarItyAtrApi Aropo bodhyaH / *phale taGiti* / atra taG parasmaipadibhya utpanna upasargaprayuktazca grAhyaH / tena edhate nivizate ityAdau naativyaaptiH| yadyapi zabAdyabhAve'pi liGAdau krtubodhH| gaccha ityAdau ca tibAdyabhAve'pi karturbodha iti tulyatvAdvinigamanAvirahAcchabAdInAM vAcakatvaM saMbhavati, tathApi gacchetyAdau 'yaH ziSyata' iti nyAyena bodhAttibAdInAmeva vAcakatvam / yadyapi nityazabdadarzane gacchetyeva bodhakam , tathApi prakriyAdazAmAdAyaivAtra sarvo vyavahAraH / yaJciNAdInAmapi kvacitphalAzrayabodhakatvaM nAstItyAzaGkate-*nanve. vmiti*| *sAmAnyavizeSajJAneti / tacca 'cayastviSAm' ityAdinoktam / *saarvdhaatketi| tena sajjate ityaadeniraasH| bhAvasAdhAraNo vidhiHbhAvakarmasAdhAraNyena vihitaH "sArvadhAtuke yak" ityAdi / *prAbhAkarAdInprati* / tanmate phalAnukUlo vyApAro dhAtvarthaH / kRtirUpA bhAvanA AkhyAtArthaH / sA'pi liGAdInAmeva vAcyA / tathAhi bhAvanAnAmapravRtyanukUlo vyaapaarH| pravartakatvaM ca liG loT tavyAdInAmeveti bhAvaH / anamImAMsakAH-dhAtunA siddho bhAvo dAnayAgAdirucyate / tadtaMsAdhyatvaM tu A. khyAtenocyate ityAkhyAtArtho bhAvanA / tadAhuH-dhAtvarthavyatirekeNa yadyapyeSAna lakSyate, tathApi sarvasAdhAraNarUpeNaivAbhidhIyate iti yatna eva bhAvanA / pacatItyasya pAke pa. catItipratItyA yatnasya dhAtvarthatvAbhAvAt ratho gacchatItyAdAvAzrayatvarUpaiva bhAvanA, tasyAzca sAdhyatvarUpatvena bhAnasya parvatAHsantItyAdau zAbdikairapi sviikaaraaditynye| - sA ceyaM sarvAkhyAtavAcyA arthabhAvanetyucyate iti vadanti, tAn dUSayati-*vyA pAro bhAvaneti* / dhAtvarthasya siddharUpatvAbhAvAdvyApAra evaM bhAvaneti bhAvaH / bhA. vanA sakarmikaiva kriyAtvarmikApIti / bhede satyapi sAdhyatvAvizeSAdbhAvanAvyApArayorabheda iti puJjarAjaH / *ayatnAnAm = yatnabhinnAnAm / bhAvanAzabdena yatnasyaiva zAsrAntare prasiddhatayA phUtkArAdisaMgrahArtha vyApAra ityuktamiti bhaavH| *nacaivami. ti* / vyApAratvasyopAdhitvena zakyatAvacchedakatvAsaMbhavAt phUtkAratvAdInAM cAnanugatatvAt phalAnukulo yatna eva dhAtvarthaH / kRtitvaM zakyatAvacchedakamityarthaH / etacca na teSAM matam / vyApAro dhAtvarthaH, kRtirAkhyAtArtha iti tu teSAM siddhaantH| ata eva naiyAyikamatamityapahAya rItirityuktam / naiyAyikakhaNDane vivakSite tvitthaM vyA.
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| 447 khyeyam / uktavivaraNAdbhAvanAyA vAcyatvaM labdham / tatra dhAraNAttasya kartRvAcitayA parizeSAdbhAvanA dhAtvartha iti bhaavH| nanu parizeSAdityuktamayuktam / karturAkhyAtArthatve anantavyApArarUpakattatvasya zakyatAvacchedakatvApattirityAzaGate-*na caivamiti / -*vyApAratvAdIti / anukUla. vyApAre lakSaNA / AdinA vidyate ityAdAvAzrayatvAdau lakSaNA zakyatAvacchedakasyA. pIti AkhyAtasya kartari zaktI vyApArarUpaM kartRtvaM zakyatAvacchedakam / tava tu lakSyatAvacchedakagauravamityarthaH / *yatna eveti* / uktavivaraNAdAkhyAtasya yatno'rtha ityarthaH / naiyAyikAnnirAkRtya prakRtopayogitayA maNDanamizramataM niraakroti*kinyceti| tanmate phalamAtrasya dhAtvarthatayA AkhyAtArthA bhAvanA, tathA ca NijarthavyApArajanyotpattirUpaphalAzrayatvAddhaTo bhavatItyatrApi dvitIyA syAt / tanmate tu dhAtvarthavyApArAzrayatvena parayA karttasaMjJayA karmasaMjJA bAdhyata iti bhAvaH / *bhAvanAyA avAcyatve iti* / yatno dhAtvartha iti tArkikaikadezimate maNDanamate ca vyApArasya dhAtvarthatvAbhAvAt / *anyatamatvamiti* / sakarmakadhAtutvaM tattadvayaktitvenopAdAya etadanyatamatvaM sakarmakatvaM vAcyamityarthaH / *ekasyaiveti / yathA khadadhAtuH sthairye'karmakaH, hiMsAyAM sakarmakaH / pUrva kevalaphalavAcakatvanirAkaraNaparatayA vyAkhyAtamidAnI kevalavyApAravAcakatAnirAkaraNaparatayA vyAcaSTe-*atha veti / *tatsAdhayan*-vAcakatvaM sAdhayan / vyApAra eveti / phalaM tu karmapratyayArthaH / pratyayArthaphalAzrayatvAdeva ca karmatvamiti bhAvaH / *bhAkta iti / bhaktirlakSaNA, bhAkto gauNaH / saviSayArthakadhAtuyoge viSayatvaM dvitIyArthaH / saviSayArthatvaM gauNasakarmakatvamiti tA. kikasiddhAta iti bhAvaH / *yatnamAtramiti / vyApArasthAnIyamityarthaH / *yuktyntrmiti| sakarmakAkarmakavibhAgocchedasya pUrvamuktatvAttadapekSayA yuktyntrmityrthH| *sUtraM lakSyata iti / sUtrapravRttirlakSyate ityarthaH / *upapadyante iti / karmAvasthAyAM yA kriyA saiva karjavasthAyAM cettadaiva yagAdayo bhvnti| kRtizca na ghaTAdiniSTheti bhAvaH / *nirvartyamiti / suvarNa kuNDalaM karotItyatra kuNDalaM nirva] karma / suvarNa vikAryyam / prakRtipariNAma eva vikRtiriti mate tu kuNDalaM vikAryameva / taduktaM hariNA satI vA vidyamAnA vA prakRtiH prinnaaminii| yasya nAzrIyate tasya nirvaya'tvaM pracakSate // 1 // iti yasya ghaTAdeH sattA prakRtirmadAdiH, avidyamAnA vAzabde saMyogAdervAdinA abhinatvena nAzrIyate / tasya nirvatyaM karma / abhedena pariNAmena bahunA tu vikAryamiti tadarthaH / *kriyA kRteti / yathA hi pAkAdinA taNDulAdau vizeSo bhvti| naivaM gamanAdInAM grAmAdau / *upalakSaNatve'pIti / saMyogopalakSito vyApAro gamadhAtvartha iti bhAvaH / vadantItyasvarasastu tattatphalabodhe tattaddhAtusamabhivyAhArasya niyAmakatvAnna doSa iti / nirvivAdamiti* / sakarmakasthale phalasya dvitIyArthatvAt vyarthatvaM sambhavati / bhavatItyAdau ca sattAdirUpaphalavAcakatvaM dhAtoreva sambhavatIti bhAvaH / *dvayarthaH paciriti / vikledano nirvartanA ca pcerrthH| taNDulAn vikledayan odanaM nirvrttytiityrthaat| *nyAyaviruddhatvAditi* | "pratyayArthaH pradhAnam iti nyAyAdAkhyAtArtha eva bhaavnetyrthH| *svayukteti / svaM dhAtustadyuktaM yadAkhyAtaM tadartha ityrthH| sakalamImAMsakaiH phalavyApArayordhAtuvAcyatvaM svIkriyate, natu kevlphlsyetybhipretyaah-*miimaaNskNmnymiti*| *tadvidhAnalAbhe iti* / kartRpadasya karttattvaparatayA
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 yaiyAkaraNabhUSaNavyAkhyAyAm / vyApAravAcitvalAbhAditi bhAvaH / *vaiyApatyeti / ata eva tadvirodhaH / *sakalavyApAreti / parAbhimatabhAvanArUpavyApArasyApi laabhaadityrthH| *mImAMsakoktaM bAdhakamiti* / "pratyayArthaH pradhAnam" iti nyAyavirodharUpamityarthaH / *aruNAdhikaraNeti / "aruNayA ekahAyanyA piGgAkSyA gavA somaM krINAti"ityatra kArakANAM kriyayaivAnvayA. daruNayA krINAti ekahAyanyA krINAtItyAdikrameNa pRthagevAnvayaH / pazcAt yA arUNA sA ekahAyanItyAdiko mAnaso'bhedabodhaH / *vakSyamANeti* / kriyAyoga eva kArakasaMjJAvidhAnAt / *sambandhamAtramiti / bhAvArthAdhikaraNe "jyotiSTomena svargakAmo yajeta" ityudAhRtya bhaTTapAdaiH siddhAntitamAkhyAtArthabhAvanAyAM svargakAmapadopAttaH svarga eva phalatvena saMbadhyate, na tu dhAtvartho yAgaH / tasyApuNyarUpatvenApuruSArthatvAt / naca svargasya bhinnavAkyopAttatvAdAkhyAtarUpasamAnarUpapadazrutereva caritArthatvAt / sarvatraiva hi dhAtvarthabhAvanayA sambandhasAmAnyameva zrutyA pratyAyyate, / tasya sambandhasAmAnyasya eko'zassambandhavizeSastasya niveze bodhane tu zruteH sAmarthya nAsti / yathA pacatItyatra pAkasambandhinI bhAvanetyeva shrauto'rthH| pAkAnakalAbhAvaneti ta pshcaanmonsobodhH| ata eva 'dadhanA juhoti' ityatra dadhi jahotItyarthaH / jyotiSTomenetyatra tu yAgasya mAnasaH pATikaH karaNatvabodhaH / *laDAdyante iti / liGga loTa tavyAdisthale eva pravartakatvAdipratItyA teSAmeva bhAvanA vAcyeti bhAvaH / viviymaannsyaapiiti*| uktavivaraNAdvAvanAyA vAcyatvamAvazyakam / tatra cAkhyAtasya kartRvAcakatvAparizeSAddhAtorevArtho bhAvaneti bhAvaH / __nanu yadi karturAkhyAtArthatvaM syAttadaivoktayuktyA bhAvanAdhAtvarthaH syAt , tadeva tu n| kartari zaktau anantavyApArarUpakartRtvasya zakyatAvacchedakatve gauravAdityAzaGkate. *nacaivamiti* / asiddhasyApi yAgasya svakaraNaniSpannasya karaNatvasambhavAt somA. dInAM tu sAkSAt karaNatvaM na sambhavati, nahi kriyAmantareNa kASThAdimAtrAtpAka utpadyate iti / *zakyatAvacchedakarUpeNaiveti / tIre pravAhatvamAropya pravAhatvenaiva rUpeNa tIrabodhAt zaityapAvanatvAdInAM pratItiriti bhAvaH / *na naiyAyikAdInAmiti / 'kacatastrasyati vadanam' ityatra kacatvAdinA bodhe rAhutvAdiprakArakabodhAbhAvAt trAsakatvAnApatteriti bhAvaH / *viparyayeNApi vyutpannAnAmiti / vyAkaraNAbhijJena kenacit dvitIyAdyarthakarmatvAdIn karmatvAdizabdaireva bodhayitumicchatA ghaTaH karmatvamityAdiprayuktam / prayojyena ca vyAkaraNalakSaNajenArthamanusandhAya ghaTIyA karmatetyAdyartho'vagataH, tasya tadvAkyaM sAkAsameveti bhAvaH / evaMprakArikApi vyutpattiAkaraNavyutpattimatamiva bhavatItyabhipretya viparyayeNApItyapi zabda uktaH, vyAkaraNavyutpattimUlakaviparItavyutpattimatAmityarthaH / *tannirAkAsameveti / ghaTIyA karmateti bodhe nirAkAkamevetyarthaH / yasya padasya ytpdvytirekpryuktaanvyH| nanu bhAvakatvaM tatpade tatpadavatvamAkAkSeti nIlapadaM vinApi ghaTamAnayetyAdAvanvayadarzanAdabhedabodhe samAnavibhaktikatvamevAkAGkSA, ghaTaH karmatvamityAdAvapi abhedabodhe AkAGkSA'styeva, kiMtu yogyatA nAsti / yogyatAbhrame tvabhedabodho bhavatyeveti naiyAyikavacanaM na kAryamityAkArakaM pracInavaiyAkaraNasUtraM vyarthamityarthaH / *evaM satyapi / vyutpatyanusAritve satyapi / *bhATTarItiriti / kartAdinA bhAvanA'kSipyate iti tadu. ktaH / *tathAtvApattau* = bhAvanAkSepApattau / *kartuMrvAcyatvamiti* / kRdanta ityAdi u
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / tpattau grahe veti anyonyAzrayasya dUSakatvaM ca tarkavidhayA / tathAhi - ghaTo yadi ghaTajanyaH syAt, ghaTAdbhinnaH syAditi / evaM jJaptAvapi bodhyam / sthitAvanyonyAzrayastu noktaH / vyAkaraNe prayojanAbhAvAt / *kriyAzabdeneti / "karmavatkarmaNA tulyakriyaH" ityatra kriyAzabdena phalasyaiva grahaNAt / *astyAdAvapIti / utpatyanukUlavyApAra AtmadhAraNAnukUlo vyApArazcAstyAdInAmarthaH / tatra dharmiNi utpAdyatvena vivakSite sati "rohito lohitAdAsIt" ityAdAvutpatyanukUlavyApAraH pratIyate eva / *anyatreti-AtmadhAraNAnukUlavyApArArthake ghaTo'stItyAdau phalavyApArayoH samAnAdhikaraNatvAdbhAvanA sphuTaM na pratIyate ityarthaH / *antarbhAvAditi / AtmarUpakarmaNo dhAtvarthe'ntarbhAvAdityarthaH / 1 : nanu ghaTo'stItyAdau sAdhyabhAvanA yasya pratIyate, tadAnIM vA siddhasya ghaTasya na karttRtvasambhavaH, niSpannena ghaTena sAdhyamAnatvAsambhava iti cenna / bauddhaghaTasya vAsya ghaTe svabhedamadhyasyobhantropapAdanAt / *bhAgarUpasatvAditi / tathA ca tatrApi pRthak zaktimAdAya dhAtvarthasya siddhatvApattiriti bhAvaH / vastutaH pratyayena kartrAdyabhidhAnAtsAdhanavartitvamityarthaM iti / *yathAkramamiti / pazyetyatra sAdhyarUpatA dhAvatItyatra sA na rUpatetyarthaH / dhAtunA = dhAtubhAgena, tathAbhidhAne - sAdhyatvAbhidhAne / *karmaSaSTya eveti / kriyAyogaM vinA karmatvAsambhavAt dhAtoH sAdhyakriyAvAcakatve 'kAhaiH pAkaH, ityapi syAditi mImAMsakairyaduktaM tatreSTApattimAha- iSTameveti* | *upapadyata iti / pacatItyatra viklittimutpAdayatItyarthAd vyApAraM prati phalasyApi karmatayA tadvizeSaNe stokamityatra yathA dvitIyA, tathA 'stokaM pAka' ityatrApItyarthaH / kriyAvizeSaNAnAM karmatvamityasya vAcanikatvaM vadatAM tArkikAdInAM tu 'jyotiSTomena yajeta' ityAdAvapi dvitIyApattiH / 'stokaH pAkaH' iti ghaJantArthavyApAravizeSaNatvAtprathamA / prayogasAdhutAmAtramastu ityAzaGkate -naceti / *samAnavAkye iti / 'AkhyAtaM savizeSaNaM vAkyam' iti vArttikakArokteH sambodhanasya vizeSaNatvameva nyAyyamiti bhAvaH / *tatkriyAyAM vizeSaNamiti / sambodhyamAnadevadattaviSayA yA vrajatikriyA sA asambodhyamAnadevadattaviSayakavrajatikriyApekSayA bhinneti bhAvaH / siddhyAvarttakatvarUpaM vizeSaNatvam / tathA caikavAkyatvAtpadAtparasyAmantritasyetyanudAttaH / devadatta vrajatIti tu nodAhRtam / AmantritaM pUrvamavidyamAnavadbhAvena padAtparatvAbhAvAt sUtrarItimAha-iti sUtrayateti / anyathA tiGantadvaye ekavAkyatvAbhAvena "atiGa" iti niSedhavaiyarthyAditi bhAvaH / bhASyakRtA tu pacatibhavatItyasya pAko bhavatItyarthaH / svamukhenaivoktaH / taduktaM hariNA ekatiG pazya vAkyaM tu zAstre niyatalakSaNam / tasyAtigrahaNe nArtho vAkyabhedAnna vidyate // iti / bahuSvapi tiGanteSu sAkAGkSaSvekavAkyatA / fastfast nighAtasya pratiSedhastathArthavAn // iti ca / ata eva coktam tathA tiGantamAhutiGantasya vizeSaNam // iti / evaM ca pUrva svAbhimato vrajatItyatra tata ityasmAtparasya vrajatItyasya " tiGa" iti nighAtaH siddhaH / *yaugika iti / kriyate yA sA kriyA: saMjJAzabdaprAbalyAditi du0 pa0 57
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ VY vayAkaraNabhUSaNavyAkhyAyAm / jyotiSTome zrUyate rathantaramuttarayorgAyatIti RcAGgAnuvizeSo rathantaraM tatra "na abhitvAzUrano numaH" iti Rk "rathantaraM sAmno yonistaduttaraM catvAsiddhi havAmaha" ityAdikA Rcassanti / tatra rathantaraM sAma geyam / uttarAzabdasya saMjJAzabdatayA uttarAsaMjJakagranthe paThyamAnakatvena rathantaraM geyaM uttarAgranthe hi sarveSAM sAmnAM yonimuttarA. RcaH viziSya santIti siddhAntaH / *tadvayatirekeNa* / kriyAvyatirekeNa / Ahurityasvarasastu kriyArahitamapi tvayA edhitavyamityAdi 'vAkyaM spaSTameva / taduktaM hariNA ___ vAkyaM tadapi manyante yatpadaM caritakriyam // iti garbhitakriyaM piNDImityetadapi vAkyamiti tadarthaH / iti mahAnasavaditi / atra vRtyarthasya mahAnasasAdRzyasya parvate'nvayaH / sa cAyuktaH kriyAsAdRzye eva vatividhAnAditi bhAvaH / ata eva bhavitumarhatIti atrAdhyAhiyate iti prAmANikAH / vastutastu "tantra tasyeva" iti sutraM kriyAbhAve'pi vatividhAnArthamiti dhyeyam / *spRhi. kalpaneti / puSpebhyaH spRhayati iti padAdhyAhAro'pi tatra vyarthaH syAdityarthaH / *kRtapUrvIti / atra karmaNo'vivakSayA bhASe ktaH / kRtaM pUrvamaneneti vigrahaH / pazcAtkaTAdi. karmayogaH / Ahurityasvarasastu "dvirvacane'ci itinirdezAdeva sAdhyAvasthakriyAyA apigrahaNam / "saMkhyAyAH kriyAbhyAvRtti" itisUtre kriyAgrahaNaM tUttarArthamiti / pare tu bhoktuM gata ityAdyasAdhveva / ata eva "upapadamati" iti sUtre atiGgrahaNasya kriyAvAcini lakSaNayA kArako gata ityatra samAsaniSedhaH phalamityukto naitakriyAvAcIti uktaM bhASye ityAhuH / *bhedyabhedaketi / vizeSyavizeSaNayoH parasparasambaddhayorbodhe yAdRzAnupUrtyA sAdhutvaM sUtrakArAdibhiruktaM sa tatra sAdhuH / bodhastva. sAdhuzabdAdapi jAyate evetyrthH| *shrutyaa-aakhyaatshrutyaa| prakaraNAt tatra tu pra. karaNapAThAt , kratvarthatve sati anRtavadane kratorneguNyam / puruSArthatve tu puruSasya pratya. vaayH| *jAbhyamAna:* =jambhayA vidaaritmukhH| *atra vidhivaditi / yathA vaM mantraprakaraNAt kratvaGga tthetyrthH|| iti dhAtvAkhyAtArthanirNayaH / atha lkaaraarthnirnnyH| atra kecitkAlaM kriyaatmkmaahuH| apare kSaNasamUhamAhuH / tantrAntarapraNetArastva. khaNDamatiriktaM kAlamAhustannikhilanaye'pi vartamAnakAlasya pratyakSeNa nizcetumazakyatvAdanumAnagamyatvamAha-*prArabdhAparisamAptatvamiti / adhizrayaNAnte ityetatpa ya'ntaM madhye ityasya vizeSaNam / *tdsti=vrtmaantvmsti| etacca lakSaNa kriyAkAlayorakyamatena, tayorbhade tu prArabdhAparisamAptakriyopalakSitatvaM vartamAnatva miti bodhyam / 'kriyAbhedAya kAlastu' iti bhASye kAlasya kriyaabhedktvlaabhaat| nanu vyApArasamudAyaH kriyA / AtmAstItyAdau ca sthitirUpo kriyA ekvidhaa| yathAhi pacyAdau phUtkArAdInAmavayavAnAM vailakSyaNyAttatsamudAyasya bhavati kriyaatvm| tathAtrAvayavavailakSaNyAbhAvena tadasambhava ityAzaGyAha-*tattatkAlikAnAmiti / teSAM kriyA hi vilakSaNAvayavatvenAnumIyamAnA tatsAhacaryyAtparvatAdikriyANAmapi vartamAnatvamitibhAvaH / tiSThateradhikaraNamiti / kriyAyAH kAlatvamabhipretyedam /
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ subarthanirNayaH / 451 *AtmA tu*-svarUpaM tu| *na vikalpyate*-na bhidyate / pararUpeNa =parakIyakriyArUpeNa / *tama AsIditi* / andhena tamasA nigUDhamaprajJAtamane sRSTaH prAk tadA hina kiMcidAsIt , tucchena-sUkSmIbhUtena ghaTamaNDapasthAnIyena karmaNA yadapihitamiva jaga. dAsIt / AsamantAdbhavatItyAbhu ajJAnaM tamaH iti zrutyarthaH / *adyatanAnadyataneti / adya bhavo'dyatanaH, atra samudAyAvayavabhedaparikalpanayA ekasyaiva kAlasyAdhArAdheyapadena nirdezaH / ata evoktaM hariNA kAla kAlasyApyaparaM kAlaM nirdizantyeva laukikAH // iti / ___ *ityetAdRzaM viSayateti / etAdRzAnuvyavasAyanirUpitA yA viSayatA tannirUpakaM yajJAnaM tadaviSayatvamityarthaH / *pUrvAparIbhUtAvayavamiti* / piNDIbhAvAsambhavabodhajJA yA piNDIbhUtA yA iti / avayavAnAM kSaNikatve piNDIbhAvasyaivAsambhavAditi bhaavH| *kriyAviSTAnAm*-kriyAviziSTAnAm / vadantItyasvarasastu kriyApratyakSaM vinA tadviziSTasAdhanasyApi pratyakSAsambhava iti / *tatvaM ceti*| *varttamAnaH prAgabhAvaH* = uttrsmypraagbhaavH| tatpratiyogI uttarasamayaH / *nyAyavyutpAdanArtham = pravartanAbhedajJAnArtham / *prapaJcArtham* --ziSyabuddhivaiziSyArtham / *arthAntare'pIti / tadyathA "svargakAmo yajeta" ityAdi upadezo'nena pathA yAtvityA. dizya vidhAvantarbhavati / kuruSva yathAhitamiti / prArabdhaM kurviti cAmantraNaM kAmacAreNa karaNe pratibandhakazaGkA nivarttanaM svAmantraNam / iti lakArArthanirNayaH / / atha subrthnirnnyH| *supAkarmAdayo'pyarthA iti*| *iti bhASyata iti / bhASyAdityarthaH / *ityApatta. riti / pUrvakrameNa jAnAmItyasyAnApatterityarthaH / *satkAryyavAdeti / kAraNe sUkSmarU. peNa sthitasyAvirbhAva evotpattiH / asata evotpattau tu sarvatra sarvamutpadyeteti bhAvaH / - nanu nAzasyAvastutayA kathaM sattAtmakatvamata Aha-*tirobhAveti / ayambhAva:nityA brahmAtmikA sattA na niranvayanAzasaheti / abhAvo nAma na bhAvAdavyatiriktaH, kiMtu sattaiva / tirobhUya svakAraNeSu zaktirUpatayA sthitA vastUnAM nAzaH, saivaca tirobhAvAvasthA / sAdhanasaMparkAt kramavatvena pratIyamAnA nazyatItyAkhyAtena na pratyAyyate iti labdhakrame ityanena sAdhyarUpatA darzitA, naSTe nazyatIti prayogazca vAritaH / *AdyadoSeti / gacchantItyAdau kartuH krmtvaapttiruupetyrthH| dvitIyeti / prayAgAtkA. zImityatratyetyarthaH / audAsInyena prApyaM tRNAdi, anIpsitaM viSAdi, saMjJAntarairanA. khyAtam "akathitaM ca iti vihitaM anyapUrvakam "adhizIsthAsAM karma" ityAdinA vihitam / asajAyate iti tArkikarItyedam / asdutptteniraakRttvaadaah-*sheti| *dhAtunokteti / dhAtunoktA kriyA yasya tasmin kArake nityaM karttateSyate ityarthaH / *kartRkarmavyapadezAcceti / "manomayaH prANazarIra upAsya" iti zrutaM manomayatvAdiguNakaM brahmaiva, natu jIva iti pUrvasUtre pratipAditam / tatraiva hetvantaraM praah-*krmktrityaadi| manomayAdizabdena jIvasyaiva grahaNe tasyaiva karmatvaM kartatvaM viruddha syAtAmityarthaH / tasya jIvasya vAkyazeSamAha-*etamiti / itaH asmAt lokAt pretya gatvA etaM manomayaM abhisambhAvitAsmi prAptAsmIti shrutyrthH| *kartA zAstrArthavatvAditi /
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 yANAM vijJAnanobhayatheti / AmAdAkhito nAnyathA na pratipatti vaiyAkaraNabhUSaNavyAkhyAyAm / Atmaiva kartA na sAMkhyAbhimatamantaHkaraNaM "yajeta svargakAma' ityAdau zAstrArthasyAtmanyeva sambhavAditi sUtrArthaH / *zaktiviparyayAditi / antaHkaraNasya karttatve'dhikaraNazaktirna syAditi sUtrArthaH / *tadeteSAmiti / *prANAnAmiti-prANAnAM indri. yANAM vijJAnena buddhyA vijJAnazaktimAdAya grahaNazaktimAdAya svApe jIva udayametIti zrutyarthaH / zyathA ca takSobhayatheti / AtmanaH karttatve'pi na sarvadA duHkhitvAdikam , yathA hi takSA vAsyAdihasta eva vyApArakaraNAdduHkhito nAnyathA, evamAtmApIti suutraarthH| *buddhikRtamapAdAnatvamiti / rUpe vibhAgarUpaguNAsambhavAt na pratipattiriti adhvaryuNA dattaM daNDaM yajamAnaH somakrayaparyaMtaM dhArayatIti upayuktatvAddaNDapradAna pratipattikameti puurvpkssH| pratipattirnAma upayuktasyAdRSTArtha aadrH| yathA rAjJA carvitasya tAmbUlasya saupaNeyavattadgrahe grahaH / atha kameMti* / maitrAvaraNo hi daNDamavaSTabhya praiSAnanuvakSyatIti upayokSyamANatvAt / tathA ca zrUyate daNDI praiSAnvAheti niymH| prakRteSu veti "karmaNyeva dvitIyA" ityAdiniyameSu kRtAntaHkaraNAdIneva vyAvarttayati, ntvvyvaarthmityrthH| iti subrthnirnnyH| atha naamaarthnirnnyH| *svasamaveteti / svaM vyaktiH tatsamaveta sAmAnyaM tadAzrayatvaM vyaktyatare / *nAgRhIteti / "nAgRhItavizeSaNAbuddhirvizeSyamupasaMkrAmati" iti nyAyaH / *upapadyate iti / lakSaNayA vyakterapi prakRtyarthatvAt akAraNatve'pi daNDatvAderalakSyatve'pi tIratvAdeH chAgo veti "agnISomIyaM pazumAlabheta" ityatra pazuH chAga eva / "agnaye chAgasya" iti mantre chAgasya zrutatvAditi sUtrArthaH / *anuviddhamiveti / sarve jJAna zabdenAnuviddhamiva bhAsate iti yojanA / so'pi prAtipAdikArtha iti / ata eva "omityekAkSaraM brahma "rAmeti dvayakSaraM nAma mAnabhaGgaH pinAkinaH" ityAdau zabdasya bodhH| shbdaarthyostaadaatmymitysyaaymevaashyH| ghaTAdizabdAnAmatheM svazabde'pi prayogeNa zabdArthayorAtyantikavivekasya cAgrahAt / sa ca zabdaH "agneDha ityAdau vizeSyatayA pratIyate, nahyaniyamAnAzaktivaMcana iti nApi utpAdayituM zakyate / 'nala AsIda' ityasya tu nalazabdavAnanya AsIdityevaM zabdaprakArako bodhaH / ata eva devadattaHayameva bhavatItyAdau devdttshbdvaacyo'ymevetyrthH| kiJca zabdasyAvAcyatve vAcyatvaM kevalAnvayIti tArkikapravAdAsaMgatiH / *zakyabhAveneti / anukaraNAnAM sAdhutve'pi zaktitvAbhAvAdana lakSaNA na sambhavatItyarthaH / *tadAzabdo'pIti / anukaarympiityrthH| anyabhedapakSe svasyaiva vAcyavAcakabhAvAsaMbhava ityata Aha*abheda iti / *atiprasaGgavAraNAyeti / ghaTapadAtsamavAyenopasthitasyAkAzasya bodhavAraNAyetyarthaH / *grAhyatvamiti / yathA ghaTAdikaM prakAzayan pradIpaH svAtmAnamapi prakAzayati / iti naamaarthnirnnyH|
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| pUa atha smaasshktinirnnyH|| , *bhedAnyonyAbhAva iti / ayambhAvaH-bhedaH sAmarthya miti pakSe bhedavadarthapratipAdakatvamevaikArthIbhAvasAmarthyam / saMsargastu-bhedAvinAbhUtatvAdanumeyaH / svatvasamAnAdhikaraNo rAjaminnasvAmikabhedo hi rAjasaMsargavyApyaH / tathA cAnumIyamAnasaMsargako yo bhedastadvato'rthasya pratipAdanamekArthIbhAvaH / *uttarakAlamiti / puruSagatarAjasamba. ndhasya rAjabhinnasvAmikabhedavyApyatvAditi bhAvaH / . *vinigamanAvirahamiti / uktarItyobhayoH samaniyatatayA vinigamanAvirahAyogapagrenopasthitayordvayorapi vAcyatvamiti bhAvaH / *asvAmike'pIti / kevalabhedapakSe ityAdibhedasaMsargo dvandve'pi sAhityavizeSasyaiva pratIteriti vadanti / *rAjJaH padArthaikade. zatvAditi / lakSaNayA rAjasambandhinaH padArthatvAt / rathakAreti / kSatriyAdvaizyAyAmutpAdito mAhiSyaH, vaizyAcchudrAyAM kariNo bhavanti / maahissyaatkrinnyaamutpnnorthkaarH| *arthavatvAbhAveneti / vRtyopasthApakatvAbhAvenetyarthaH / *smvaayeneti*| padAnAM samavAyasambandhenAkAzavRtteH / zvaSaTkartuH prathamabhakSa iti / atra vaSaTkarturbhakSaNaM pra. thamamiti nArthaH, ekapadopAttayorbhakSaNaprAthamyayoH parasparamuddezyavidheyabhAvAsambhavAt / kintu prathamabhakSa iti samuditasyaiva vidhiH prAthamyasyetyarthAlAbhaH / evaM ca yatraikasminpAtre vaSaTkAranimittakaM prApta samAkhyAyAnyasya ca somabhakSaNaM prAptam , tatra prathama vaSaTkattaiva bhakSayet / tathA ca jaiminikAtyAyanAbhyAM sUtritam-"vaSaTkAro'tra bhakSayet" iti / *aGgaiH svissttkRtmiti| pazuyoge hRdayasyAgre vapati, atha jihvAyAH, atha vakSasa ityevamAdinA ekAdazAnAmaGgAnAmavadAnena yAgamabhidhAya 'aGgaiH sviSTakRtaM yajati ityu. ktam, tatra prakRtenaiva yena kenacidaMgena trisviSTakRdiSTavya iti naarthH| *aGgairiti / samastasyaikapadatvenoddezyavidheyabhAvAsambhavAt / kintu 'nAzayoravapati zirasa' ityanenAGgatrayasyAvadAnaniSedhAttairevAMgaiH sviSTakRd yaSTavya iti / niSAdasthapatIti / sthapatiH svAmIniSAdazcAsau sthapatizceti karmadhArayaH; na SaSThItatpuruSaH / pUrvapadasya sambandhini lakSaNAprasaGgAt / ___ iti samAsazaktinirUpaNam / atha zaktinirUpaNam / .. *dRSTatvAditi / pravAhatvena rUpeNa tIrasyApi bodhaH / pravAhatvameva ca tatrAropi. tam / ata eva gaGgAzabdasya pravAhe prasiddhatvAnmukhyatvaM tIretvaprasiddhatvAdgauNatvam / *nacAvyavahitottaratvetibhAzaktijanyopasthityavyavahitottarazAbdabodhaM prati zaktijanyopasthitiHkAraNamitirItyetyarthaH / *hastipako-hastini yantA, sAdhuzabdamanumAya= smRtvA |tesaadhussviti / asAdhuzabdaviSaye te sAdhava eva smRtAH santaH bodhakA ityrthH| granthakRtAmasAdhuzabdAnAM lipisthAnIyatvena vyAkhyAtatvAt / 'asAdhuranumAnenAi. tyakSaramaryAdayA tu asAdhUnAmeva paramparayA bodhakatvaM lbhyte| evaM ca te asAdhavaHsAdhuSva. numAnena sAdhusmaraNadvAreti vyAkhyeyam / *tAdAtmyamupagamyeveti / apabhraMzasAdhuzabdairabhedeSvivApannAH zabdArthasya prakAzakA ityrthH| *na ziSTairiti / ivazabdo bhinnakramaH, sAdhavaH pAyA iva sAdhavaH ziSTairnAnugamyanta ityrthH| *nayata iti / nApi smRtishaa|
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 vaiyAkaraNabhUSaNavyAkhyAyAm / streNAsAdhavo vyutpAdyante ityarthaH / *evaM ceti / zikSyamANo bAlaH avyakta bhASate, sAdhuvidAM vyakte nizcayo bhavatItyarthaH / tena cApabhraMzena sAdhuvyavahitaH = sAdhudvArakaH / *zaktibhramAditi / azaktyA gagarIzabdenoccArita ityAdyapuruSeNa jJAte tato dvitIyapuruSasya gagarIzabde eva bodhaka iti bhrama ityarthaH / *bhramAsambhavAceti / ghaTazabdagaga. rIzabdayorvijAtIyAnupUrvIkatayA bhramahetoH sAdhAraNadharmadarzanasyAbhAvAditi bhAvaH / *pAramparyAditi / iha strIzUdrabAlAdibhiH prayujyamAnA apabhraMzA rUDhimAgatAstai reva prasiddhataro vyavahAraH satyapi sAdhuprayoge teSAmapabhraMzairevArthanirNayenAsAdhUnAmiva vA. cakatvaM pratyakSaM manyante / sAdhutvAnumAnapakSe vyavasthApayantItyarthaH / *daivIti / vyavakIrNA apabhraMzaiH saMkIrNA purAkalpe daivIvAgasaMkIrNA''sIttadAnIM teSAM sAdhava eva rU. ddhimupaagtaaH| gamyAgamyAdivyavasthA ca sAdhvasAdhuvyavasthAviziSTainityamavicchedena smyNte| *anityadarzinAmiti / ye sAdhUnAM dharmahetutvaM na pratipadyante teSAmityarthaH / *sambandhizabdeti / sambandhazabdavAcyaH sambandho yogyataiva kathamidaM jJAyate tatrAha*yogyatAmpratIti / lakSaNe'rthe tRtIyAH yogyatAvazAdevaM jJAyate ityarthaH / ayaM zabda etadarthayogya iti vyavahArAt yogyataiva zabdArthayoH sambandhaH iti bhAvaH / granthakArastvanyathA vyAcaSTe-sambandho viSaya iti / sambandhazabde viSayIbhUto yaH sambandha. stadvayavahArAt apazabda etadarthasambandhavAniti vyavahArAditi yaavt| *evam - yogyatAzabdena / *yogytaavyvhaaraat*| ayametayogyatAvAniti vyavahArAditi bhAvaH / __nanu yogyatAyA eva sambandhatve saMketasya kaH upayoga ityata Aha-*samayAditi / vRddhavyavahAraparamparAparyAyAtsvAbhAvikyeva yogytaa|nishciiyte / nahIyamasya mAteti sAmayikaH janyajanakabhAvaH / vastusiddhasyaiva pratipAdanAt / atredaM tatvamputrasya vAcyavAcakabhAva eva zabdArthayoH sambandha iti prasiddhyanusAreNa yogyataiva sambandha ityuktaM zAbdikasiddhAntena / anavayavamekaM sphoTAtmakaM vAkyaM pratibhAvA. kyArthaH / so'yamityadhyAsazca zabdArthayoH sambandha iti spaSTaM vAkyapadIyAdau / tA. kiMkAdinaye tu saMketalakSaNa eva zabdArthayoH sambandha iti / idaM tu bodhyam-vRttyA padajanyapadArthopasthitiH zAbdabodhe kAraNamityatra padazabdo vAcakamAtraparaH, asAdhuzabdAdapi bodhodayAt / tArkikANAM mate zaktaM padaM gaGgApadaM tIre lAkSaNikamiti vyavahAraH parasparaviruddhaH / yathA hi mArgopadezAdAvaraNyavAsinAmAptatvam, tathA ghaTAdau gagarItyAdizabdaprayoktRNAmapyAtatvameva / tacchabdajanyabodhasya ca pramAtvameva zAstrIyAdikAryopayogitvaM nAstItyetAvAneva tu vizeSaH / iti zaktinirNayaH / atha narthnirnnyH| *anyathA*-sarvabhinna ityarthe *sA*-sarvanAmatA / *tasya*-naarthasya / *yatviti / bhrAntyA kSatriye vyavasito brAhmaNArtho niSidhyata iti tu bhASyAzayo varNito haryAdibhiH / vizeSaNamitIti / tathA cAbhAvapratiyogighaTakarttakA satteti bodha iti bhaavH| iti naarthanirNayaH /
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ tvAdibhAvapratyayArthanirNayaH / atha nipAtArthanirNayaH / *svasvayukteti* / svaM dhAtuH svArtho yatphalamathavA svayuktanipAtArtho yatphalamityarthaH / *taNDulaH pacatIti / atra karmatvasya saMsargatvena pratyayArthatvAbhAvAnna dvitIyA / caturvidhapade iti / nAmAkhyAtopasarganipAtabhedAt vizeSaNasaMbhavAt iti zrapayatItyAdau upasargANAM prakarSAdidyotakatvaM pratiSThateH ityatra tu dhAtorgatinivRttivAcakatayA prazabdasyaivAtirartha iti kvacidvAcakatvamapItyarthaH / yadyapyupasargANAM dyotakatvaM dhAtUnAM vAcakatvaM mityatra na lAghavam, tathApyekasya upasargasya dhAtubhedenArthabhedAt kvacidanathaM katvAdyadyotakatvameva / ata evoktaM hariNA-sthAdibhiH kevalairyatra gamanAdi na gamyate / tatrAnumAnAdvividhA taddharmA prAdirucyate iti pratiSThate ityatra "dhAtUnAmanekArthatvAdgatirevArthaH / tatrApi prazabdasya dyotakatvamanumAnAditi tadarthaH / iti nipAtArthavicAraH / XXX atha tvAdibhAvapratyayArthanirNayaH / pa 1 *mImAMsakAdInAM bhramamiti / kRttaddhitetyAdivArttikaM bhavatIti ityAkArakamImAMsAbhramamityarthaH / *sambandhaviziSTa iti / 'rAjapuruSa' itiprayoge rAjasambadhasyaiva nimittatayA tasyaiva tvapratyayArthatvaucityAt / *pakSabhedeneti / saMsargapakSe ityarthaH / * aupagavatvamiti / atrApatyArthakapratyayArthasya " gotraM ca caraNairasaha" iti jAtivAcitayA idamAdyarthasyAdibha udAtta ityarthaH / *jAtivizeSeNeti / kRSNasarpasaparNAdizabdAnAM jAtyavacchinnadravyavAciyAyA jAtAveva pratyaya ityarthaH / rUDhiH kRSNasarpAdau guNasyaiveti natu sambandhasyetyarthaH / guNaguNinoH so'yamiti pratItyA bhedasambandhena sambandhApekSeti bhedapakSe na sambhavatIti / vastutastu rAjapuruSatvamityana rAjapuruSasambandhasyaiva zakyatAvAcchedakatvamanubhavasiddham / pAcakarAjapuruSAdizabdaprayoge pAkarAjasambandhAvachinnasyaiva puruSasya pratItyA sambandhasyaiva nimittatvena tasyaiva tvapratyayArthatvAcityAt / sato bhAvaH saceti / atra sadasatoH sambandhasyAvyabhicArAjjAtireva bhAvapratyayArthaH / *sambandhibhedAditi / ayambhAvaH- parabrahmasvabhAvA mahAsattAkhyA jAtirekaiva / sA ca sambandhinAM gavAdInAM bhedAdbhidyamAnA upacAritabhedAd gotvAdijAtirucyate, tasyAM brahmasattAyAmeva sarve zabdA vAcakatvena vyavasthitA / abhAvasyApi budhyAkAreNAnugamAnmahAsattayA na viyoga: / ata eva prAtipadikArthaH sattetyucyate / evaM kriyAsvapi upAdhibhedena bhinnA mahAsattaiva dhAtuvAcyA, sA ca jAtiH siddhatvasAdhyatvarUpopAdhibhirapi bhidyate / saiva sattA mahAnityucyate / yato'khilavivarttaH yasya guNasyeti guNazabdena dharmamAtramucyate / loke guNazabdena paratantra ucyate / evaM ca jAtyAdInAmapi guNatvAttvapratyayAtvasiddhaH / ata evoktaM bhASyakRtA "anyo hi vIratvaM guNaH, anyaH puruSatvam" iti / iti bhAvapratyayArthavicAraH /
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 vaiyAkaraNabhUSaNavyAkhyAyAm / athaabhedaiktvsNkhyaanirnnyH| ___ *abhedaikatvasaMkhyeti / abhedarUpA ekatvasaMkhyetyarthaH / *tritvaM nyAyAditi / "kapiJjalAnAlabheta" ityatra bahutvaM tritvarUpameva prathamopasthitatvAt / *grahaM sammATIti / atra grahamiti Ipsitatame karmaNi dvitIyAbalAduddezyasya prAdhAnyaM grahasya gamyate, tadanurodhena gauNasya saMmArjanasya vRttiryuktaiva / ataH zrUyamANApyuddezyagatA saMkhyA na vivkssitaa| 'pazunA yajeta' ityatra tu yAgaM prati karaNIbhUtaH pazuH gauNaH / na ca gauNAnurodhena pradhAnasyAvRttirbhavati iti vaiSamyam / gRhyate somaraso'neneti grahaH pAtravizeSaH / anyata ityasya vivaraNamanuvAdyasyeti / vAkyabhedAditiH / "grahaM saMmASTi"ityatraikatvasyApi vidhAne grahamuddizya saMmArjanasyaikatvasya ca vidhAnAdvAkyAbhedApattiriti bhaavH| *saMsargo janyatvamiti AnantaryasyAviziSyatve'pibhuktvaiva tRpto na pItveti prayogAjjanyatvaM sNsrgH| evaM kadAcidadhyayane'dhItya tiSThatI. tyaprayogAt vyApyatvamapi saMsarga ityrthH| iti abhedaikatvasaMkhyAktvAdyarthazca / atha sphottnirnnyH| *varNasphoTa iti / prakRtipratyayA vAcakA ityrthH| *paJcakozeti / annamayaM brahma prANamayaM brahmetyAderanantaraM brahmapucchaM pratiSTheti zrUyate, anna rasapariNAmatvAdannazabdena zarIramucyate / etena zarIrAtiriktasya putrakalatrAderAtmatvabhramo vyAvartitaH / evaM prANAdiviziSTasyAtmana upadezena vAkyasyAnAtmatvaM pratipAditam / eteSAM kozatvaM cAntaH sthitasyAtmanaH asikozavadahirAcchAdakatvasAdRzyAt / prANo na bhoktA, kiMtu mana eveti tadAtmetyarthaH / vijJAyate'neneti vijJAnamantaHkaraNaM buddhayAkhyavRttimadantaHkaraNaviziSTa AtmA vijJAnamaya AnandAbhivyaJjakopAdhiviziSTa aatmaanndmyH| sacAyamapi sopAdhika evetyata uktaM brhmpuchmiti| pucchatvena prakalpitamAnandamayasyAdhArabhUtaM "satyaM jJAnamanantaM brahma" pratiSThA AzrayaH / *gatvAvachinna iti / yatkiJciGgakArabhede tu gakAraniSThAbhedapratiyogitA ytkinycidgkaartvaavchinnaa| atredambodhyamvyavahArasyAnAditayA pravAhAnAditvaM zabdasya parairabhyupeyam , tatra cAnandazabdakalpa. nApekSayA nityaikazabdasvIkAra eva lAghavam / yathAhi kuNDalAdivikArAgame'pi suvarNamityevaM satyam, evaM sakalavizeSAnugataM sphoTAkhyameva satyam / tatra sphoTazabdo brahmaNi zrutiSu prasiddhaH / brahmaNazabdAtmakatvaM ca zrutau prasiddham / 'satyAsatyau tu yobhAgau' iti vyakteranityatvAjAtezca nityatvAditi bhaavH| *uktaM ceti / astyopaadhistduphitmityrthH| *Avidyako dharma iti / asminmate avidyAkalpitasya gotvAdidharmasyAsatyatvaM yuktameva / *zuddhatatvamiti* / tatvazabdaHpAramArthikavastu. vaacii| taduktaM hariNA AtmA vastusvabhAvasya zarIraM tattvamityapi / dravyamityasya paryAyatatvamitthamiti smRtam // iti / AbhyantaramanavayavaM bodhasvabhAvaM zabdArthamayaM nivibhAgaM zabdatatvaM tadeva parAvAk
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphottnirnnyH| 457 zabdabrahmeti cocyte| *pUrNAtmane-apratihatecchAya / *tadeva-brahmaiva / prakriyAMzastvaviveti / taduktaM hariNA-... vyavahArAya manyante zAstrArthaprakriyAM ytH| iti / .... zAstrArthaprakriyAH kevalamabudhAnAM vyutpAdanAyaiva / ato na zAstrANi tatvaM vaktuM pAramantIti tadarthaH / tasmAdaviyaiva zAstreSu prakriyAbhedenopavarNyate ityAha-*zAstreSu prakriyAbhedairiti / . . . . . . . . . . . . nanvevamavidyopadarzakazAstraprakriyAzravaNaM prekSAvatAmupekSaNIya syAditi ced 1 ano. " anAgamavikalpAttu svayaM vidyopavarttate // iti / avidyopamardaina AgamavikalparahitA zAstraprakriyAprapaJcazUnyAvidyA pragaTI bha. vNti| evaM cAvidyaiva vidyopAya iti tadarthaH / yathA kAraNe sUkSmarUpeNAvasthita kArye svasAmagrIsamavadhAne satyAvirbhavati, evamavidyA vilaye saMti vidyA 'AvirbhavatIti tadAzayaH / *samArambha-utpattiH / . kehariNA iti zrImaddevIdattAtmajarAmasevakatripAThItanUdbhavAcArya-kRSNamitrakRtA . vaiyAkaraNabhUSaNavyAkhyA samAtA // 1 //
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIgaNezAya namaH // zopanAmakazrIkhuddIzarmamaithilamanISiNA sagRhItaH tingrthvaadsaarH| vANI praNamya zirasi praNidhAya pANI zrIpANinipramukhamukhyavaco vicintya / AkSipya tArkikamataM ca sajaiminIyamAkhyAtavAcyamanuvacmi yathAmanISam // 1 // atha dhAvUnAM phalavyApArayorAkhyAtasya kartakarmaNoH saMkhyAkAlayozca shktiH| tatra vyApArAzrayaH kartA phalAzrayaH karma phalavyApArayordhAtulabhyatvenAnanyalabhyAzrayamAtramAkhyAtazakyam / zakyatAvacchedakaM cAzrayatvaM tattacchaktivizeSarUpamakhaNDabhUtam / ka pratyayavivakSAyAM kartA vyApArasya vizeSaNam karmapratyayavivakSAyAM karma phalasya vizeSaNaM, saMkhyA ca yathAvivakSaM karttakarmaNovizeSaNam / kAlastu sarvathA vyApArasyaiva vizeSaNam / tathA ca caitrastaNDulaM pacatItyAdivAkyatastaNDulAbhinnAzrayavRttiviklittijanako vartamAnakAlika ekatvaviziSTacaitrAbhinnAzrayavRttiApAra ityAdirItyA bodhH| caitreNa taNDulaH pacyate ityAditastu ekatvaviziSTataNDulAbhinnAzrayavRttijanako varttamAnakAlika ekatvaviziSTacaitrAbhinnAzrayavRttiApAra ityAdirItyA prAcInavaiyA. karaNamate bodhH| navInavaiyAkaraNamate tu-ekatvaviziSTacaitrAbhinnAzrayavRttivartamAnakAlikavyApA. rajanyA ekatvaviziSTataNDulAbhinnAzrayavRttiviklittirityAdirItyA phalavizeSyako bodhaH / teSAM mate "supa AtmanaH kyac" itisUtrabhASyAnurodhena dhAtoH phale vyApAre ca khaNDazaH zaktisvIkAreNa vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsAditi siddhAntaH // ___ atra naiyAyikAH-yatnAzrayasya kartRtvena tatrAkhyAtasya zaktAvanantAnAM yatnAnAM zakyatAvacchedakatve gauravAdyatnatvajAteH zakyatAvacchedakatve ca lAghavAtpacatItyasya pArka karotIti vivaraNadarzanena pacadhAtupratipAdyasya pAkazabdenAkhyAtapratipAdyasya yatnArthakena karotinA vivaraNena vivriyamANasyApyAkhyAtasya yatnArthakatvAvazyaka. tvAcca / kartuH samabhivyAhRtaprathamAntapadenAkSepeNa vA lAbhAccAnanyalabhyayatna eva zaktiH / "prakRtipratyayau sahAthai brUtastayoH pratyayArthaH pradhAnam" itinyAyAnurodhena pratyayArthe yatne prakRtyartho vyApAro vizeSaNam / pratyayArtho yatnaH saMkhyA cAkSepAdilabhye prathamAntArthe vizeSaNam / tathA ca 'caitrastaNDulaM pacati' ityAdivAkyatasta. NDulanirUpitAdheyatAvadviklittyanukUlavyApArAnukUlayatnavAnekatvaviziSTazcaitra iti prathamAntArthamukhyavizeSyaka eva bodha ityAhuH / __ tatredaM vaktavyam-zaktigrAhakaziromaNibhUtena vyAkaraNena bodhitAyAH kartari lakArazaktestyAge ko hetuH / tathAhi "laH karmaNi ca bhAve cAkarmakebhyaH" iti sUtraM kartari lakArazaktiM grAhayati / tatra hi "kartari kRd" ityatazcakAreNa kartarItyanukRSyate bodhakatArUpAM tibAdizakti tatsthAnitvena kalpite lakAre parikalpya lakArAH karmaNi
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiGarthavAdasAraH / ve karttari ca tena vidhIyante / nakAravisargAdiniSThAM karmakaraNAdibodhakatA zaktimAdAya * zasAdividhAnavat / na ca vyAkaraNaM na zaktigrAhakam api tu sAdhutvamAtrArthaka miti vAcyam / "zaktigrahaM vyAkaraNopamAneti" naiyAyika vRddhoktya saGgateH / arthavizeSapuraskAreNaiva sAdhutvasya mahAbhASyasammatatvAcca padasamayaparipAlanAya vyAkaraNaM pravRtam" itinyAyabhASyoktezca // naca "dvayekayordvivacanaikavacane" "brahmaNo janapadAkhyAyAm" ityAdau bhAvapradhAnanirdezasya sUtrakRcchailIsiddhatvena paktA devadatta ityAdAvabhedAnvayopapattaye "karttari " ityatra karttaparatvena klRptasyA'pi karttRpadasyoktarItyA lAvavarUpavinigamakasa. dbhAvena prakRte zabdAdhikArAzrayaNena dharmaparatve RSisvArasyAnumAnena na zaktigrAhaka vyAkaraNamapi pratikUlamiti vAcyam / karttari zaktisvIkAre'pyuktarItyA''zraya* tvasya zakyatAvacchedakatvakalpanena gauravAbhAvAt / ratho gacchati jAnAtItyAdAvagasyAsszraye Azrayatve vA lakSaNAyAM lakSyatAvacchedakatvasyeva zakyatAvacche ikatva'syApi gurUNi svIkAre bAdhakAbhAvAcca / anyUnAnatiprasaktavRttitva rUpasyAvacchedakatvasya guruNyapi satvAt / astu vA sabhavati lavau gurau nAvacchedakatvamiti, parantu yaMtra laghugururUpAbhyAM bodho nirvivAdastatraiva laghudharmAvacchinne zaktirgurva*cchinne lakSaNeti yuktam / prakRte ca pratyayAtkRtitvena bodhaH savivAdaH, dhAtuta eva tadbodhAt / zabdAdhikArasyAnekazaktikalpanAdUSitatvena gauravaparAhatatvAcca / "ato guNa" ityato'ta ityanuvRtyaiva siddhe "avyaktAnukaraNasya" itisUtre'ta itikaraNena za'bdAdhikArasya pramANasApekSatvasUcanAcca "SNAntA SaD" itisUtrabhASye " na cAnyArtha prakRtamanuvartanAdanyadbhavati, nahi godhA sarpantI sarpaNAdahirbhavati ityuktyA zabdAdhikArasyAvahelanAcca // na ca nAyaM sarvathA zabdAdhikAraH, kintu pUrvatra viziSTaparasya kartRpadasya vizeSaNamAtraparatvamiti vAcyam / etasyA'pi lakSaNAmantareNAsaMbhavenaivamapi vRttiyakalpanA yA durvAstvAt / kiJca paktA devadatta ityAdAvabhedAnvayAnurodhena kRtaH karttari zaktiriva pacatirUpaM devadatta ityAdAvabhedAnvayAnurodhena tiGo'pi karttari zaktirAvazyakI / natu tiGpratyayo na nAmeticet tRnAdirapi netitulyam / tRjAdyantaM nAmeti cet rUpabAdyantamapi nAmeti tulyam / yuktaM caitat, anyathA'rdhamAtrAlAghavenApi putrotsaviM manyamAno bhagavAn pANiniH karttarItyuktAvapi "laH karmaNi" ityatra lakSaNAyA gale patitatvena "svAyatte zabdaprayoge kimityavAcakaM prayuJjamaha" itinyAyavirodhasya durvAratvena "kartari kRd" ityatraiva mAtrAlAghavAnugRhItAmAzraye lakSaNAmabhipretya kRtAvityeva brUyAt kartarIti tyajet // kiJca kathaMcicchandAdhikAramAzrityA'pi lakArANAM kRtivAcakatvaM durvacam, pacantaM caitraM pazya, pacate caitrAya dehItyAdau zatRzAnajAdInAmapi tibAdivallAdezatvAvizeSeNa tebhyaH kRtimAtrabodhApatteH / na ceSTApattiH, tatrAbhedasaMsargasyaiva vaktavyatayA karttavAcakatvasyaiva tvayA'pyabhyupagamAt / nAmArthayorabhedasyaiva saMsargatvAt / nanvata eva zatrAdInAM karttari zaktiH tibAdInAM kRtAveveti vaiSamyamiti cenmaivam / sthAnyeva vAcako lAghavAnnatvAdezo gauravAditi hi tava matam / ata eva rAma ityAdau sutvenaikatve zaktirityAdistvadIyAnAM vyavahAraH / evaM sthite tibAdInAM zatrAdInAM ca smArakatayA lipisthAnatvam / bodhakastu lakAra eva sa ca zatrAdyante karttari zakta iti
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 tirthavAdasAra sthite tiGante kathaM kRti bodhayet "anyAyazcAnekArthatvam" iti nyAyAt // ___ atha vaiyAkaraNarItimAzritya sarvatrAdezA eva vAcakA iti brUSe, tarhi ghaTaM ghaTena hare'va viSNo'va ityAdiSu "sarve sarvapadAdezA,, itinyAyena padasphoTo vAkyasphoTazca siddhayediti mahattavAniSTam // kiJca "yuSmadi samAnAdhikaraNe madhyamaH" "asmadyuttama" iti sAmAnAdhikaraNyaprayuktA puruSavyavasthA kartuMrvAcyatAyAM pramANaM prayujyamAnAprayujyamAnayuSmadAdyarthagatasaMkhyAbhidhAyitve madhyama ityAdyarthastu lakSaNAmantareNa kartuma. shkyH| lakSaNAyAM tu lAghavAnavasaraH // kiJcAkhyAtasya kRtivAcakatve'bhidhAnAnabhidhAnavyavasthocchedApattistathAca caitraH pacatItyAdAvapi tRtIyApattiH syAt / na ca "kartRkaraNayostRtAyA" ityAdeH "dvayekayodvivacanaikavacane"ityAyekavAkyatayA kartagate. katvAdisaMkhyAyAmanyenAnabhihitAyAM tRtIyetyAdyarthAnApattiriti vAcyam / kRtpratyayasya saGkhyAvAcakatvAbhAvena paktA devadatta ityAdau saMkhyAnabhidhAnena tRtIyApatteH / na ca "kattekaraNayoH' ityatrApi bhAvapradhAnanidezamAzritya kRtAvanabhihitAyAM tRtIyetyevArthaH / tiGA vizeSyatayA kRtA vizeSaNatayA ca kRterabhidhAnAnna pacati caitra ityAdau paktA caitra ityAdau ca tRtIyApattiriti vAcyam / kriyate ghaTazcatreNetyAdAvapi tanmate karoteH kRtivAcakatvAvizeSeNa dhAtunA kRterabhidhAnena tRtiiyaanupptteH| "tikRttaddhitasamAsai" ritiparigaNanasya "viSavRkSo'pi samvayaM svayaM chettumasAMpratam" "nArada ityabodhi sa" ityAdyanurodhenopalakSaNatvAt / ratho gacchatItyAdau, taNDulaH pacyate svayamevetyAdau cAcetane rathAdau kRterbAdhitatvenAgatyA''zraye lakSaNAyA avazyAbhyu. peyatvena tatra tiDA kRteranabhidhAnena rathAdestRtIyApattezca "kartakaraNayoH" ityatra kartRpadasyAzrayakRtyubhayaparatvenAnabhihita Azraye'nabhihitAyAM kRtau ca tRtIyetyarthastu durvarca iti na tAvatA rathAdestRtIyA vArayituM zakyate // kiJca karturavAcyatve sAkaryAtizayadyotane'karmakAtpacaterbhAve lakAre pacyate odanenetyAdau karmavadbhAvena odanapadAdvitIyApattiH / naca tataH paratvAttRtIyayA bhAvyam / atidizyamAnadharmaviruddhasvAzrayadharmaprayuktakAryAbhAvasyAtidezasvabhAvasiddhatvAt / kartuH kutrApi lakAravAcyatvAbhAvena "karmavatkarmaNA" ityanena lakAravAcyasyaiva kartuH karmavadbhAva ityasya vaktumazakyatvAt // kiJcAkhyAtasya kRtivAcakatve pAcaka itya. sya pacatIti vivaraNaM na syAt / asamAnArthatvAt / kiJca kRtivAcakatve kRtitvaM zakyatAvacchedakamAzrayatvamAzrayatvatvaJca lakSyatAvacchedakaM kRtizca zakyatAvacchediketi gauravam / AzrayavAcakatve tu sarvatrAzrayatvameva zakyatAvacchedakamiti lAghavam // kiJca kRtivAcakatve kAlasya kacitsamAnapratyayopAttAyAM kRtAvanvayaH, kvacicca stho gacchatItyAdau dhAtvarthavyApAra iti AkhyAtArthakAlaniSThaprakAratAnirUpitavize. dhyatAsambandhena zAbdabodhaM prati AkhyAtajanyakRtyupasthitirdhAtujanyavyApAropasthi. tizca kAraNamiti parasparajanyazAbdabodhe vyabhicArAdivAraNAya cAvyavahitottaratvAdipravezena gauravam / AzrayavAcakatve tu sarvatra vyApAra eva kAlAnvayenaika eva kAryakAraNabhAva ityatilAghavam // kiJca kRtivAcakatve AkhyAtArthasaMkhyAyAH samabhivyAhRtaprathamAntArtha evAnvayAdAkhyAtArthasaMkhyAniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsa. mbandhena zAbdabodhaM prati prathamAntapadajanyopasthiteH kaarnntvm| tadapi "devadatto
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ tirthvaadsaar| bhuktvA prajati,, "caitra iva maitro gacchati' ityAdau ktvArthevArthayorAkhyAtArthasaMkhyA. nvayavAraNAyetarAvizeSaNatvaghaTitaM vAcyam / tatretaratvena jagataH pravezAnmahadra vam // kiJca yatnasyApi vyApAravizeSarUpatayA dhAtunaiva lAbhasaMmbhavAttatrAkhyAtasya za. kikalpanamayuktam / "ananyalabhyo hi zabdArtha iti nyaayaat| na ca satyapi gaurave pacatItyasya pAkaM karotIti vivaraNAnurodhenAkhyAtasya kRtivAcakatvamupeyata iti vA. cym| karoteyatnArthakatAyA asiddheH| kathamanyathA "ratho gamanaM karoti,, "bIjenAGkuraH kRta, ityAdhupapadyeta, acetane rathAdau kRterbAdhAd // kiM caivaM jAnAteriva karoterapi kartR. sthabhAvakatvAvizeSeNa karmavadbhAvAnupapattyA jJAyate ghaTaH svayamevetivat kriyate ghaTaH svayamevetyapi na syAt , tatra tatrotpattyanukUlavyApAre lakSaNAbhyupagamastu gauraveNaiva parAhantavyaH / vyApArasAmAnyArthakena yatnArthakena vA prakRtibhUtena karotinA vivaraNamapi na pacatItyAdau tirthasya, kintu prakRtibhUtadhAtvarthasyaiva tatra pAkazabdasya viklitti. phalamAtrArthakatvena karotezca vyApArasAmAnyArthakatvena dhAtoraMzadvayasyobhAbhyAM vivara. : NAt / nacaivaM kASThaiH pAka iti na syAditi vAcyam / karotisamabhivyAhRtapAkapadasyaiva phalamAtravAcakatvAt // kathamanyathA pakvavAnityasya pAkaM kRtavAniti vivaraNaM, kiM kRtamiti praznasya pakvamityuttaramapi saMgaccheta / ata eva "kathaM jJAyate kriyAvacanAH pacAdaya iti yadeSAM karotinA sAmAnAdhikaraNyam , kiM karoti pacati,, iti bhUvAdisUtrabhASye uktaM saMgacchate // - kiM ca karotertyanArthakatve yatnavAcakatvAvizeSeNa yatateriyAkarmakatApattistathAca ghaTe yatate itivadghaTe karotItyapyApayeta / na ca karoterutpattyanukUlayatnavAcakasvena na yatatisamakakSatA na vA kriyate ghaTaH svymevetysyaanuppttiH| utpatteH karmasthatvAditi vAcyam / evaM sati ratho gamanaM karotItyAdyanurodhena vyApArArthakatvasyApyavazyAbhyupeyatvena 'vyApAratvena vyApArAntarasyeva yatnasyApi vAcakatva. mabhyugacchatA zAbdikAnAM matAdavizeSAt // na ca kRdhAtoH tinpratyayena niSpannAtkRtizabdAdyanapratIteH karoteyatnArthakatopeyata iti vAcyam / karotereva maninpratyayena niSpannAtkarmazabdAcchapratyayena niSpannAtkriyAzabdAcca kriyAyAH pratItestadarthakatvasyaiva yuktatvAt kRtizabdAdyanapratI. terdhAtUnAmanekArthakatvenApyupapatteH / kiJca pratyayArthaprAdhAnye "bhAvapradhAnamAkhyAta sattvapradhAnAni nAmAni" iti yAskavacanavirodhaH / na ca niruktasya bhAvazabdena bhAvayati kriyAmutpAdayatIti vyutpattyA yatna evocyata iti na tadvirodha iti vAcyam / AkhyAtasAmAnyalakSaNasya bhAvAkhyAte'vyApteH / 'caitreNa supyata' ityatra dhA. tvarthavizeSyatAyAstairapyaGgIkArAt / anyalabhyasya tasya zAstrabalAtpratyayArthatvasyA'. pyaGgIkAre kartakarmaNorapi zAstrabalAttadvAcyatA durvAraiva "akartari ca kArake saMjJAyA. m inyukterbhAvazabde kartari ghajo durlabhatvAcca / pacAdi pAThakalpane pramANavirahAcca / 'kriyApradhAnamAkhyAtam" iti rUpapsUtrasthabhASyavirodhasyaivamapi duSpari. haratvAcca / nacAkhyAtazabdasya "sarvamAkhyAtajannAma iti "uNAdaya" iti sUtrabhASye-nA. mAnyAkhyAtajAni" iti zAkaTAyanoktau ca dhAtAvapi prayogadarzanena AkhyAtaM dhAtuH bhAvapradhAnaM phalavyApArayorarthayormadhye bhAvapradhAnamityevArthaH / kiJca bahuvrIhitatpuruSa
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ tingrthvaadsaarH| sya laghutvena bhAvAdbhAvasya vA pradhAnamAkhyAtamityarthasambhavena dhAtvarthabhAvanirUpitaM prAdhAnyamAkhyAtasyetyeva labhyate / yAskavacanena AkhyAtazabdasya tiGi prayogastu "AkhyAtamAkhyAtena" ityAdau prasiddha eva / tatra tiGantamityarthastu pratyayagrahaNa. paribhASAlabhya eva / "kartRkaraNe kRtA" itivaditi na tatra zaktarupayoga iti na niruktavirodha iti vAcyam , "pacAdikriyA bhavatikriyAyAH kA bhavanti" iti bhUvAdisUtrasthabhASyaprAmANyena tiGantajanyabodhe bhAvaprAdhAnya eva niruktasya tAtparyAt / dhAtvarthavyApArApekSatiGarthakRtiprAdhAnya niruktasya tAtparyakalpane tiGarthakRteH prathamAntArtha evAkAGkSAvazenAnvayasya bhavadabhilaSitatvena prathamAntArthamukhyavizeSyakabodhApattau "pazya mRgo dhAvati" ityAdau antaraGgAdupajIvyAdapi pradhAnakAryasya bala. vattvasya "hetumati ca" iti sUtre bhASye pratipAdanena mRgapadAdU dvitIyApatteH / na ca 'pazya mRga' ityatra tamiti karmAMdhyAhAryam / vAkyabhedApattau bhASyasiddhaikavAkyatA. bhnggaaptteH| na ca vAkyArthabhUtadhAvanAnukUlavyApArAnukUla kRtiviziSTasya mRgasya darzanakarmatayA'nvayena vAkyasyAprAtipadikatvena na dvitiiyaapttiH| na vA vAkyabhedo, nApi karmatAsambandhena taNDulasya pAke'nvayatAtparyeNa 'taNDulaH pacati' iti vAkyasya prAmANyavAraNAyAvazyakatayA "nAmArthadhAtvarthayobhedena sAkSAdanvayo'vyutpanna" iti vyutpattyA virodhaH / athavA mRgasya pUrva dhAvatItyanenAnvayena tiGsamAnAdhikaraNe prathamA" iti vArttikAtprathamAyA upapattau pazcAdRzinA kevalasya mRgasyAnvaye'pi na dvitIyA / pratyayAntatvenAprAtipadikatvAditi vAcyam / utkaTadhAvanakarmakadarzanapratipipAdayiSayaiva 'pazya mRgo dhAvati' iti prayogeNa tadvirodhAt subantArthasya karmatvAdinA kriyAyAmanvaye nirAkAGkSatvAcca / anyathA ghaTa iti pariniSThitasya karmatayA 'nvayena ghaTaH pazyati iti prayogApatteH / na ca kRtau vizeSaNasyApi dhAvanasya darzanes. nvayaH kartuM zakyate / ekatra vizeSaNatayA'nvitasyAparatra vizeSaNatvAyogAt / ata eva vahnimAnnAsti' iti vAkyAdvahnimattvAvacchinnapratiyogitAkAbhAva eva bodhyate / na tu vhnitvaavcchinnprtiyogitaakaabhaavo'pi| dhAvanAnukUlavyApArAnukUlakRtivizeSitamRgasya karmatayA darzane'nvayasya durghaTatvAcca / tasya vAkyArthatvena viziSTo. pasthApakapadAbhAvAt padajJAnasyopasthitidvArA zAbdabodhahetutvena nityo ghaTa ityAdivAkyasya prAmANyavAraNAya padArthaH padArthenAnveti, natvapadArtho na vA padArthatAva. cchedakam , natvapadArthena, navA padArthatAvacchedakena" iti svIkAreNa vizeSyatAsambandhena prakAratAsambandhena vA zAbdabodhaM prati vizeSyatAsambandhena padajanyatAdRzopasthitehetutvAt / kiJca viziSTasya karmatayA'nvayA'bhyupagame "kUjantaM rAma rAmeti madhuraM madhurAkSaram / Aruhya kavitAM zAkhAM vande vAlmIkikokilam / ityAdau kUjanakarttatvavizeSitavAlmIkipadArthasya vandane'nvayena pazya mRga' ityato'vizeSeNa dvitIyA na syAt / kizcaivaM 'nIlo ghaTaH karoti' iti vAkyasyA'pi prAmANyaprasaGgaH / na ca dRzadhAtoreva dhAvanakartRtvaviziSTamRgakarmakadarzane lakSaNA / anyAni padAni tAtparyagrAhakANIti vAcyam / satyAM tAtparyAnupapattAveva lakSaNAsvI. kArAt / evaM yathecchalakSaNA'bhyupagame "sahacaraNa-sthAna-tAdarthya-vRtta-mAna-dhAraNasAmIpya-yoga-sAdhanA-patyebhyo brAhmaNa-maJca-kaTha-rAja-zaktu-candana-gaGgA-zATa
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiGarthavAdasAraH / dur kAnna - puruSeSvatadbhAve'pi tadupacAraH" iti gautamoktaparigaNanabhaGgApattezca // kiMcalakSaNAsthale kutrA'pi padAntarasya na tadarthapratyAyakatvam, kintu gautamasUtre "tadupa - pAra" iti zrutestIrAdau gaGgAtvamAropya gaGgAtvenaiva bodhaH / ata eva na napuMsaka svatvam / ata eva ca 'gaGgAyAM mInaghoSau sta' ityapi saMgacchate / anyathA gaGgApadasya tIrthakatve mInAdhAratvAsambhavaH / pravAhArthakatve ghoSAdhAratvAsambhavaH / yugapadavRttiiyakalpanaM tu na sambhatyeva / padAnAM sati sArthakatvasambhave tAtparyagrAhakatvamAtrakalpanAyA anyAyyatvAcca ||n caivaM vAkyArthasyAnvayAnabhyupagame 'zrutvA mamaitanmAhAtmyaM tathA cotpattayaH zubhAH / "pazya lakSmaNa pampAyAM bakaH paramadhArmikaH // "devAkarNaya saMgrAme rAmeNAsAditAH zarAH" / "jAnAmi sItA janakaprasUtA jAnAmi rAmo madhusUdana" // ityAdiziSTaprayogANAM gativiraha iti vAcyam / hRdispRk divispRgityAdau karmaNi saptamIvat utpattaya itikarmaNi prathameti saptazatItrotra nAgezagadAdharAdibhirabhihitatvAt / pazya lakSmaNa pampAyAmityasya - zanaiH zanaiH padaM dhatte jIvAnAmanukampayA / pazya lakSmaNa pampAyAM bakaH paradhArmikaH // ityAkArakasyaiva zlokasya zrutatvena paramadhArmikabakakarttakajIvAnukampAprayojyazanaiHzanaiHpadadhAraNakarmakadarzanasyaiva pratipipAdayiSitatvena 'pazya mRgo dhAvati' ityetatsamatvAt / devAkarNayetyatrApi "tisamAnAdhikaraNe prathamA' iti vArttikAnurodhena santItyasyAdhyAhArasyAvazyakatvena rAmakartRkAsattiviziSTazara kartRkasattAkarmakA karNanasyaiva zabdataH pratipipAdayiSitatvAt / jAnAmi sItetyatra jAnAmi sItAM janakaprasUtAmityAdi dvitIyAntapAThe'pi chando'hAneH / sItetyAdiprathamAntapAThasya kvacidupalambhe'pi lekhakapramAdapatitatvakalpanAt // na caivaM vAkyArthasyAnvayA'nabhyupagame "saparyayA sAdhu sa paryapUpujat" "jagAda madhuraM vAcaM vizadAkSarazAlinIm" / "sa jagade vacanaM priyamAdarAnmukharatA'vasare hi virAjate " // ityAdiprayogeSu ardhyAdikatvavizeSitasaparyApadArthasya pUjane madhuratvavizeSitavAkUpadArthasya gadadhAtvarthe priyatvavizeSita-vacanapadArthasya ca gadadhAtvarthe'bhedenAnvayaH / kathaM nirvahet vizeSaNarahitasaparyAdeH pUjanAdAvanvayasya 'ghaTo ghaTa' ityAdivadavyutpannatvAditi vAcyam / dhAtUnAmanekArthakatvena tatra pUjayateH satkArArthakatvasya gadadhAto. ruccAraNArthakatvasya kalpanenopapatteH / jagAda madhurAmityAdau mAdhuryaviziSTavAgAderabhedena gadAdidhAtvarthe 'nvayAbhyupagame mRdu pacatItyAdyanurodhena tArkikakalpitena "kriyAvizeSaNAnAM karmatvaM klIbatvaM ca" iti vacanena napuMsakatvApattezca / vAkyasphoTasidvAntazAlinAM zAbdikAnAM mate vAkyazakterabhyupagamena zAbdabodha AkAGkSAjJAtasya hetutvAnabhyupagamena vAkyArthAnvayasyA'pi sambhavAcca // yattu 'pazya sRgo dhAvati' ityAdau dhAvanasya karmatAsambandhena dRzikriyAyAmanvayo na sambhavati / "na hi kriyA kriyAntarasamavAyaM gacchati" iti "sArvadhAtuke yak" iti sUtrasthabhAnyapramANyenaikakhyAH kriyAyAH kriyAntare'nvayasyAvyutpannatvAt / anyabhA
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 tirthvaadsaarH| candanasaMyogajanyasukhatAtparyeNa "candanaM saMyunakti sukhayatIti" tantunAzaprayojyapaTanAzatAtparyeNa "tanturnazyati paTo nazyatIti" nAzodezyakagamanatAtparyaNa "nazyati gacchatIti" vrajanaviSayakazlAghAtAtparyeNa "vrajati zlAghayatIti" caitragamanadveSatAtpayeNa-"caitra Agacchati dveSTIti" ziSyapAThecchAtAtparyeNa "ziSyAH paThantvicchati guruH" ityAdiprayogApatterityAhuH / tadasat / tiprakRtidhAtvarthasya jJAnArthakadhAtu. bhUdhAtvarthayorava bhedasambandhenAnvaye sAkAsAtvamityatraiva bhASyasya tAtparyAt / "jAnIhi jAnaki na jIvati rAmacandraH" jAnIhi jagannAthAjjAyate jagat" / "pazya mRgo dhAvati' "pacati bhavati" ityAdAveva tathA'nvayasya darzanAt / "yAhi yAhi yAti / ityAdAvabhedAnvayasya darzanAcca / hariM nameccetsukhaM yAyAdityAdau hetuhetumadbhAvAdinA'nvaye tu liGAdisamabhivyA. hAra eva hetuH / ata eva bhUvAdisUtre bhASye-"pacAdayaH kriyA bhavatikriyAyAH ko bhavanti" ityevoktam , na tu bhvtyaadikriyaayaaiti| yadyapi kriyAyAH prAdhAnye "prayAti puruSastasya pAdayorabhivAdaya" / ityaadau|| "suratho nAma rAjA'bhUtsamaste kssitimnnddle| tasya pAlayataH samyak ityAdau ca tatpadenApradhAnatvAtpuruSasurathayoH parAmarzo na syAdityAhuH / tadapi himAMzumAzu grasate tanmradimnaH sphuTaM phalam / ityatra sacchabdena grasanaparAmarzo na syAdityanenaiva parAkaraNIyam // tasmAtsarva. nAmnAmutsargataH pradhAnaparAmarzitvamityatra pradhAnatvaM vRttigrahamukhyavizeSyatvameva vAcyam, na tu zAbdabodhIyamukhyavizeSyatvam , tacca puruSasurathaprAsAdInAmastyeveti na kvaacidnuppttiH| navA 'zobhanA gA tAM piba' ityAdInAM prayogANAmApattizca / ata eva / paTolapatraM pittaghnaM mUlaM tasya kaphApaham' / "dazaite rAjamAtaGkAstasyaivAmI turnggmaaH| caitro grAmaM gatastatra maitraH kiM kurute'dhunA // apa eva sasarjAdau tAsu vIryamavAsRjat / nIlo maNirgaNaH so'tra dAnAdirbodhyate tadA // . ityAdayaH snggcchnte| ata eva ca mahAbhASye-"atha zabdAnuzAsanam keSAM zabdAnAmiti praznaH saGgacchate / yadapi kriyAyAH prAdhAnye "azvo dhAvatyAnaya" "mRgo dhAvati mAraya" ityAdayaH prayogA na saMgaccheranniti kazcidAkSiptam , tadapi prathamAntArthaprAdhAnyAnna / 'zRNu megho garjati' 'nivAraya devadattaH pralapati' ityAdyasaGgatitulyasamAdhAnam / tasmAtsvakapolakalpanayA na prayogavyavasthA''stheyetyeva zreyaH, sthitasya gatizcintanIyeti nyaayaat| ; kiJca yatkiJcidabhedasambandhenaikavizeSaNaviziSTa tatsajAtIyasambandhena vizeSaNAntarAnvayo'vyutpannaH / ata eva samavAyena ghaTatvaviziSTe ghaTe samavAyena dravyatvasyA. nvayatAtparyeNa ghaTo dravyatvasya' ityAdayo na pryogaaH| tathAca samavAyenaikatvaviziSThecaitre samavAyena kRteranvayasyaivAsambhavena ka prathamAntArthavizeSyakabodhasyAvasaroapa sambhavet / na cezavyutpattyAbhyupagame vRttitvasambandhena vartamAnakAlaviziSTe vyApAra
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ tirthvaadsaarH| 465 kathaM tenaiva sambandhena tirthAzrayAnvayo bhavadabhimataH siddhediti vAcyam / tatra vyApAra Azrayasya janyatvasambandhenaivAnvayAbhyupaMgamAt / . atha pacatibhavatItyato viklityanukUlavyApArakarttakasattAviSayakabodhopagame samAnavAkye tivayalAbhena tatra nighAtavyAvRttyarthaM "tiGatiGa iti sUtre'tiDyahaNasyAvazyakatvena tatpratyAkhyAnaparabhASyavirodha iti ced? na / laukikaikavAkyatvasasve'pi "ekatiGvAkyam" iti paribhASitasya tasyAsattvena prtyaakhyaansNgtH| na ca sarvatra vyApAravizeSyakabodhamabhyupagacchatA na pacati caitraH' ityatazcaitrAbhinnAzrayAbhAvavAn viklittyanukUlo vyApAra iti bodho'bhyupetavyaH / abhAvazca vRttisvasamba. mdhAvacchinnapratiyogitAko vaktavyaH, sa ca na sambhavati / vRttitvasya vRttyaniyAmaka sayAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAditi vAcyam / pArimANDalyena na ghaTa ityatra janya. tvasya tRtIyArthatayA pArimANDalyanirUpitajanyatvasyAprasiddhatvena tAdRzajanyatvani. SThAzrayatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya vaktamazakyatvena nirUpitatvasamba. ndhAvacchinnapArimANDalyaniSThapratiyogitAkAbhAvasyaiva tRtIyArthajanyatve'vazyavaktavyatvena vRttyniyaamksmbndhsyaapybhaavprtiyogitaavcchedktvsviikaaraat| vRttitve vRttyaniyAmakatAyAH savivAdatvAcca / 'na pacati caitra' ityatazcaitrAbhinnAzrayavRtti. viklattyanukUlavyApArAbhAva iti bodhasyaivAbhyupagamAcca / zAbdikamate vyApAravize. Syaka eva bodha ityuddhoSasya naasamabhivyAhArasthalaniyatatvAcca // ... na caivamapi vyApAravizeSyakabodha iti pravAdaH / trayaH kAlA ityataH prathamAntArthavizeSyakabodhasyaiva sattvena vyabhicarita eva / na ca tatra kriyAdhyAhAraH sambhavati / trayANAM kAlAnAmavidyamAnatvena santItyasyAdhyAha mshkytvaat| kriyAntarAdhyAhArasya "astirbhavantIpara" iti kAtyAyanavacanaviruddhatvAccetivAcyam / astirbhavantItivacanasthAstipadasyAnvayayogyakriyAvAcakadhAtumAnopalakSaNatvena'trayaH kAlA' ityatrezvareNa jJAyanta ityasyAdhyAhAreNa kriyAvizeSyakabodhapravAdaparirakSaNAt / - yuktaM caitat / kathamanyathA Izvaro jAnAtItyasyAdhyAhAramantareNa "caitreNa suSyata" ityAdAvagatyA kriyAvizeSyakabodhAbhyupagame prathamAntArthavizeSyaka eva sarvatra bodha iti bhavatsiddhAntasiddhaH pravAdo na vyabhicarediti vibhAvyatAm // __ atha sarvatra kriyAvizeSyakabodhasyevAbhyupagame dvitvakatvayorbahuvacanavidhAyakena "asmado dvayozca iti sUtreNa 'paTurahaM bravImi' ityatra pAkSikabahuvacanavAraNAyArabdhe "savizeSaNAnAM pratiSedhaH" iti vArtike jAgarUke 'ke yUyaM, maithilA vayam' iti prshnottrvaakye| - "tava guNavilikhanahetorvayamapi kubjAH kimaudaasym| ___ iti kavipraNItavAkye ca bahuvacanAnupapattyA kriyAyoga eva sa niSedha ityavazyavaktavyam / tathA ca tatra tatra kriyAdhyAhAre bahuvacanAnupapattiH / anadhyAhAre sarvatra kriyAvizeSyaka eva bodha iti niyamAsaGgatiriti seyamubhayataspAzArajjuriti ceda ? maivam / "tibsamAnAdhikaraNe prathamA" "abhihite prathamA"iti,, vArtikasvArasyena kriyAdhyAhArasyAvazyakatayA uktavAkyadvaye udbhUtAvayavabhedavivakSAyAM bahuvacanasya sAdhutvakalpanAt / sa nissedhstu|mukhyaarthksyaiv / ata eva-... - tvaM rAjA vympyupaasitguruprjnyaabhisaanonntaa| . __ ityodAvapi bahuvacanaM snggcchte|| 5.00
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 tiGarthavAdasAraH / " atha prathamAntArthasya prAdhAnyAdeva putramicchati putrIyatItivadiSyate putra ityarthe na kyac bhinnArthatvAt" iti bhASyaM saMgacchate / tatra hi bhinnArthatvaM kartRpratyaye vyApArAzrayasya prAdhAnyena karmapratyaye phalAzrayasya prAdhAnyenaiva sambhavatIti cedra ? maivam / " supa Atmana" iti sUtra icchAyAmityasyAnuvRttericchAnukUlavyApArArtha eva kyaco vidhAnena karmapratyaye vyApArajanyecchAyA eva bodhena guNapradhAnabhAvavyatyAsakRtabhinnArthatva eva bhASyasya tAtparyeNa tatsaGgateH // atha tirthasyAprAdhAnye "tadadhIte tadveda,, ityanena vihitena vaiyAkaraNa ityAdAvarsdhye trvA bodho na syAt ; kriyAyAH prAdhAnyena tasyA eva taddhitapratyayavAcyatvAditi cetsatyam, taddhitasthale vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsasya "kvacidguNapradhAnatvamarthAnAmavivakSitam' ityupakramya / "AkhyAtaM taddhitakRtoryatkiJcidupadarzakam / guNapradhAnabhAvAdau tatra dRSTo viparyaya:,, iti kAriyA hariNA spaSTamabhidhAnAt // bhASye'pi - " tadvahati" iti sUtre vaha tyarthaM rathAdibhyaH pratyayavidhiranathaMkaH "tasyedam" ityadhikArasthena " rathAdyat" ityanena vihitatvAdityAzaGkaya vahati voDheti zabdabhedAnna tena siddhirityuktvA zabdabhede'pya sAmAnya siddham / ya evArtho rathaM vahati sa evArtho rathasya voDheti dRDhIkRtya dvirathya ityAdau yato nugabhAvArthaM taditi siddhAntitam / ya evArtha ityAdeH rathya ityasya vigrahabhUte rathaM vahatItyatra yo'rthaH yAvAnartho viSaya kriyateH sa eva tAvAneva tadvigrahabhUte rathasya voDhetyatra viSayIkriyate ityetAvanmAtratAtparyeNa guNapradhAnabhAvavyatyAsakRto'bheda nAzrayaNIya iti spaSTameva pratIyate // etena ya idAnImaprayuktAH zabdA nAmI sAdhavaH syurityupakramya USetyasyArthe kva yUyamuSitA iti, teretyasyArthe kva yUyaM tIrNA iti, cakretyasyArthe kva yUyaM kRtavanta iti, pecetyasyArthe kva yUryaM pakvavanta iti paspazAbhASyeNa prathamAntArthaprAdhAnyalAbhena kriyAyAH prAdhAnye tadvirodha ityAkSipantaH parAstAH / guNapradhAnabhAvavyatyAsasya soDhavyatvAt / USetyAdipratipAdyasyArthasya vAkyAntaraNArthato'pi lAbha ityatraiva bhASyasya tAtparyeNa kva yUyamuSitA ityAdInAM vivaraNatvAbhAvAcca / vivaraNatve ca USetyAdinA kiM zabdArthasya yuSmacchabdArthasya cAsparzena tavA'pyetadbhASyAsaGgatirdurvAraiva / tasmAdUSetyatra liTA pratIyamAnaM kriyAgataM yadvaktRparokSatvaM tatkriyApratipAdyata iti tvayA'pi vAcyam / tacca parokSatve kimaH zaktyabhAvAdArthikameva kimaH praznaviSayArthakatvena praznasya cAnubhUtaviSayakatAyA eva darzanenArthataH paryavasAnAt / ata eva tatra kaiyaTena yadyapi USeti USitA ityanena sAmAnArthI na bhavati parokSatvAdervizeSasyAnavagamAt tathApi tatpratyAyakapadAntarasahitaH prayujyata ityuktam // kriyAyAH prAdhAnyAdeva nopamAnatvaM tasyAH siddhatvenAbhAvAt / karttustu kriyAM prati vizeSaNatvAt / taduktaM sansUtre bhASye - " na vai tiGantenopamAnamasti" iti,, "kiMtu sambhAvanArthamiva zabdastatra tatra" iti kaiyaTaH / tiGantena zabdenopamAbodha nAstIti tadbhASyArthaH // "anadyatana" iti sUtre ca bhASye - " ayaM tu gantA devaM pAdau nidadhatItyAdau anadyatanabhaviSyadviSaye luTkathamityAzaGkaya ganteva gantetyarthaM navai tiGantenopamAnamastIti dUSayitvA anadyatana ivAnadyatana iti vyAkhyAtam /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ tingrthvaadsaarH| 467 prayogadarzanavazAgauNe'pyanadyatane pratyaya iti kaiyaTe ca // upameyatvaM tu kriyAyA api bhavatyeva, brAhmaNavadadhIta ityAdAvadhyayanasyopameyatvena prtiiteH| nacAdhyayane brAhmaNasAdRzyAbhAva iti vAcyam / brAhmaNapadasya tatkarttakAdhyayane lAkSaNikatvAt // . AlaGkArikA api.... "limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM nmH| . ....... asatpuruSaseveva dRSTiniSphalatAM gatA,. ityAdAvanuktaviSayatvenotprekSAmeva vadanti // kAvyaprakAze mammaTAcAyarapi vyApanAdi lepanAdirUpatayA saMbhAvitamityevoktam // harirapyAha sAdhyasyApariniSpatteH so'yamityajupagrahaH / tiGantairantareNevamupamAnaM tato na taiH // iti / aniSpatteH siddhatvenAbhAnAt / tayoriva mAntareNa siMho mANavaka ityAdivat "paThati roditi" ityAdauso'yamityabhisaMbadhyabhAvAttiGantArtho nopamAnaM yasyopamA. nasya iva mantareNa upameyena saha so'yamityabhisaMdhistasyeva samabhivyAhAra upamAnatvena pratItirityaGgIkArAt / nanu roditIva paThatItyAdau kartuM revopamAnatvaM bhavatu, tasya ca siddhatvena bhAnAdata Aha "sAdhanatvaM prasiddhaM ca tikSu sambandhinAM yataH / tenAdhyAropa eva syAdupamA tu na kalpyate // sambandhinAM guNAbhUtAnAM sAdhanatvaM kAraNatvam adhyAropa utprekSA // daNDyapyAha "yApamAnatvaM syAdyabhUto'sau kriyApade svakriyAsAdhanavyagro nAlamanyamupekSiA tum" iti| namvevaM svIkAre "sa yathA vai zyeno niyatyAdatte evamayaM dviSantaM bhrAtRvyaM niyatyAdatte yamabhicarati zyenena,, ityAdAvapi zyenapadArthAyapadArthayorapyupamAnopameyatvena pratItirna syAditi cenna / yatprakArakaM zyenakartakaM pakSyAdAnaM tatprakArakametatkartaka bhrAtRvyAdAnamiti bodhottaraM tameva dharma nimittIkRtya pazcAttayorupamAnopameyabhAvaH / sarvatraiva yathAzabdasamabhivyAhAre bodhadvayaM bodhyam / evaM ca na vai tiGantenopamAnabodho'stItyanena zAbdasyaiva bodhasya niSedha iti na kiMcidetat // yathAzabdazaktisvabhA. vAt / thAlaH sAdRzyArthakatvaM tu na yuktam / yathA haristathAhara ityAdito yatsahazo haristatsadRzo hara iti bodhe'pi harisadRzo hara ityarthAlAmAt tasmAtsAdRzyaviziSTasasthAlpratyayArthaH yena prakAreNeti vigrahavAkye tRtIyArtho vaiziSTayamiti dik // ___ atha karturAkhyAtArthatve'pi kriyAvizeSyako bodho na zakyate vaktum / "prakRtipratyayau sahAthai brUta, iti nyAyavirodhAt / tathA ca prathamAntArthavizeSyakabodha evAJjasA svIkartavya iti cenmaivam / 'prakRtipratyayau sahAthai brUta' ityasya hi yaHpratyayArthaHsa pradhAnameveti, yaH pradhAnaM sa pratyayArtha eveti vA'rtho na kattuM zakyate / ajA azvAchAgItyAdau strItvasya prAdhAnyApatterajAdestadanupapattezca / kintu utsargo'yam / vizeSyatvAdinA bodhastu AkhyAtArthakarttaprakArakabodhe vizeSyatayA dhAtujanyabhAdhanopasthitihetu. riti kAryakAraNabhAvamUlakavyutpattyanurodhAt // ata eva pradhAnapratyayArthavacanamarthasyA.
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 tingrthvaadsaar| bhyapramANatvAdityAha bhagavAn pANiniH / pradhAna pratyayArtha iti vacanaM na kAryam / arthasya arthAvabodhasya anyapramANatvAt / vyutpattyanusAritvAditi hi tadarthaH // etena vyApArasya prAdhAnyAnurodhena phalamAnaM dhAtvarthaH, vyApAra AkhyAtArtha iti mImAMsakoktamapi pratyuktam / phalamAtrasya dhAtvarthatve grAmasya saMyogAzrayatvena grAmo gamanavAnityAdiprayogApasezca / naca bhAvArthakalyuTA phalAnukUlavyApArapratItena grAmo gamanavAnityasyApattiriti vAcyam / bhAvavihitapratyayAnAM dhAtvarthAnuvAdakatvena prayogasAdhutvamAtrAthakatvamiti svasiddhAntavirodhApatteH / naca pacatItyasya pAkaM karotIti vyApArasAmAnyArthakakarotinA vivaraNadarzanAdAkhyAtasya vyApArArthakatvamiti vAcyam / karotinA dhAtvarthasyaiva vivaraNAt / kathamanyathA''khyAtarahitasya pakavAnityasya pArka kRtavAniti vivaraNaM kiM kRtamiti vyApAravizeSaviSayakapraznasya pakvamityuttaraM ca saGgaccheta // kiM catikRdubhayasAdhAraNyena bhAvanAyAH pratIterubhayasAdhAraNyena dhAtureva tadvAcaka iti yktm||kiN ca phalamAtrasya vAcyatve kriyAvAcinAMvitrIyamANA dhAtusaMjJaiva na syaat| tathA ca saMjJAnibandhanAH pratyayAstebhyo na syuH / naca tatra kriyAzabdena phalameva gRhyata iti tadvAcakatvAdeva dhAtusaMjJA setsyatIti vAcyam / evaM sati dhAtvarthatvaM kriyAtvaM kriyAvAcakatve sati bhvAdigaNapaThitatvaM ca dhAtutvamiti kriyAtvagrahe dhAtutvagrahasya dhAtutvagrahe kriyAtvagrahasya cApekSaNenAnyonyAzrayApatteH / mama tu "yAvatsiddhamasiddhaM vA sAdhyatvenAbhidhIyate / AzritakramarUpatvAtsA kriyetyabhidhIyate" iti haryuktaH / sAdhyatvena pratIyamAnatvaM kriyAtvam , tadvAcakatve sati gaNapaThitatvaM ca dhAtutvamiti lakSaNA'bhyupagamena nAnyonyAzrayasya sambhAvanetyaparamanukUlamityalaM pallaviteneti zivam // ityaM yathAmati vibhAvya tirthavAda-sAraM vilikhya vibudhAH samupAharAmi / pazyantvamatsaradhiyA sakalaM bhavantaH khuddIbudho'hamiti sAJjalirarthaye ca // 1 // iti jhopanAmakazrIkhuddIzarmamaithilamanISikRtatirthavAdasAraH /
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha bhUSaNasArollikhitagranthakRtAMvizeSamatAntarANAM ca sUcakam / nAma-sambandhasUcakaM ca pRSTham / / nAma-sambandhasUcakaM ca pRSTham / zabdakaustumaH 6,2331420 bhASyam ( vedAnte ) 176 vAkyapadIyam(1) 10 / 12 / 14 / 104 / 190 / vRttikArAstu 188 3481424 200 / 2403441348 darzanAntarIyarItiH naiyAyikavRddhAH 199 / 2011417 (mImAMsakarItiH) 11111 vedaH mImAMsakAH - 18669 / 11 / 251 vedabhASyam 216 bRhadvaiyAkaraNabhUSaNam 25 / 96 liGgAnuzAsanam 218 naibAyikAdayaH 2615119172 prAcInavaiyAkaraNAH 233 niruktam 33 vyapekSAvAdI 2413252 bhASyam 65 / 08 / 93396193 / 197 mImAMsakaMmanyAH 256 mahapAdaH 013701409 jaiminIyAH 270 naiyAyikanavyAH 72 / 12 kozaH mATTarItiH 751409 AkRtyadhikaraNavArtikam 333 sUtram kaiyaTaH bArtikakAra: 966348 33713381415 helArAjIyam mahAbhASyakAra: 389 navame ( mImAMsAdhyAye) varNasphoTavAdI 389 . 101 abhiyuktAH 108 vaiyAkaraNA: 389 / 393 kecit vedAntaikadezI 409 109 zrutayaH 113 / 121 vAcaspatiH 409 kiraNAvalI, udayanaH 124 kalpatarU maNDanamizraH 136 parimala: 418 432 bhagavAna vyAsaH 168 uttaramImAMsAdhikaraNe AnandavallI 174 bhaTTojIdAkSitaH iti bhUSaNasArolilakhitagranthakRtAM vizeSamatAntarANAM ca sUcakam / 409 bhRguvallI 423 - (1) atra sarvAminnavibhaktyantAnAmapi granthagranthakAravAcakapadAnAM prathamavibhaktyA vipariNAma lvA nirdezaH kRta iti bodhyam / ...
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha vaiyAkaraNa bhUSaNasArastha kArikANAmakArAdikrameNAnukramaNikA / kArikArambhaH / kA0aM0 pRSTham 27 228 50 345 aagarvityAha atrArdhajaratIyaMsyAt athAdezA vAcakAzced anekavyaktyabhivyaDyA 64 398 72 435 41 309 abhAvovA tadarthastu abhedazcAtra saMsarga 53 353 56 363 19 105 60 375 34 249 38 296 abhedaikatvasaGkhyAyA avigrahAgatAdisthA avyayakRta ityukteH SaSThayartha bahu asAranumAnena astyAdAvapi dharmyaze AkhyAtaM taddhitakRtoH AkhyAtazabde bhAgAbhyAm 14 AzrayovadhiruddezyaH itthaM niSkRSyamANam indriyANAM svaviSaye 12 83 35 271 88 kRtvo'rthAH ktvAtumun vasyuH kaizvidvayakaya evAsyA ' 24 147 74 439 37 275 69 422 4 48 25 203 upeyapratipatyarthA utsargo'yaM karmakartR ekaM dvikaM trikaM cAtha aupAdhikovAbhedo'stu kathaM kartuM vAcyatvam kalpitAnAnupAdhitvam 70 427 71 432 63 392 9 75 6 59 kiMkArya pacanIyaM cet kiMttUtpAdanamevAtaH krIDAyAMNastadasyAsti kRttaddhitasamAsebhyaH 55 356 49 344 20 108 72 435 kArikArambhaH / ghaTenetyAdidiSu nahi cakArAdiniSedho'tha jAyante tajjanyabodha 43 325 tathAnyatra nipAtespi tathAcabhAvena tasmAtkarotirdhAtoH syAt 8 17 100 67 42 11 40 307 332 64 396 47 335 48 338 dyotakaH prAdayo na dhAtvarthe ca kriyAtvaJca naJsamAse cAparasya nan samAse cAparasyadyotyam 46 nAmArthayorabhedo'pi nipAtAnAM vAcakatvam nipAtatvaM pareSAM yat nirvatyeMca vikAryeca paJcakozAdivad padArthaH sadRzAnveti padena varNA vidyante paryavasyacchAbdabodhaH pradeya evavAzaktiH prayogopAdhimAzritya 51 347 7 61 69 422 44 328 68 111 36 272 54 354 1 7 phaNibhASitabhASyAbdheH phalavyApArayordhAtuH phalavyApArayostatra phalavyApArayoreka bahUnAM vRttidharmANAM bhATTAste'pItthamevAhuH 67 409 33 241 31 237 bhedaH saMsarga ubhayaM bhedyabhedakasambandhopAdhi bhautapUrvyAtso'pi yadipakSe'pi vatyarthaH kA0 aM0 pRSTham 65 400 33 247 52 347 2 323 82 7 3 47 13 86 21 110 30 237 18 104
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2 ] kAra kaarikaarmbhH| kA0a0 pRSTham / radAbhyAM vAkyabhedena 59 373 lakSaNAdadhunAcettat 67 401 lakSyAnurodhAtsaGkhyAyAH 57 370 vartamAne parokSezvo 22 118 vAkyAtpadAnAmatyantam 69 411 vAkyasphoTo'tiniSkarSe 61 3.7 vidheye bhedakaM tantram 58 372 vyavasthitervyavahRteH 62 352 vyApAro bhAvanAsaiva 5 49 zakyatva iva zaktatve 71 432 zabdo'pi yadibhedena 26 224 zarairupairivodIcyAn 45 330 kaarikaarmbhH| satyayattatrasAjAtiH samAse khalubhinnaiva 12 251 samAsastucatudheti 29 234 sambodhanAntaM kRtvorthAH / 16 . 93 sambandhizabde sambandho 39 svaradaiAdyapiyanye 70 427 sarvanAmA vyayAdInAm 10 .. .80 sAdhyatvena kriyA tatra 15 : 91 supAM supA tiGA nAmnA 28 231 harevetyAdidRSTvA ca 66 401 hayobhUtepreraNAdauca 23. 129 iti vaiyAkaraNabhUSaNasArasthakArikANAmakArAdikrameNAnukramaNikA / prAptisthAnamcaukhamyA saMskRta pustakAlaya, banArasa sittii|
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre praznAH / 1938 1 sambodhanAntaM kRtvo'rthAH kArakaM prathamo vatiH / dhAtusambandhA'dhikAra niSpannamasamastanam // 1 // tathA yasya ca bhAvena SaSThI cetyuditadvayam / sAdhutvamaSTakasyAsya kriyayaivA'vadhAryatAm // 2 // idaM kArikAdvayaM sAroktarItyA sAvataraNaM vyAkhyeyam / 2 nirduSTaM karmalakSaNaM nirudhya karmabhedAH kiyantaH kAni ca tadudAharaNAni ko'sti ca nivaMvikAryayorbheda etat sarvvaM samupapAdanIyam / ...10 3 kriyAyAM parokSatvaM kIdRzaM pradarzitaM sArakRtA kau ca tatra codyaparihArau kRtau teneti sarvve sAdhUpadarzanIyam / 4 vaiyAkaraNamate zaktisvarUpaM nirucyaM lakSaNAyA atiriktavRttitvaM nirAkaraNIyam / 5 devatAdyarthaka taddhitapratyayAnAM kiyanto'rthAH pradarzitAH sArakRdbhiH yuktazca kaH teSu, iti sAdhu pratipAdanIyam / 10 6 (ka) abhedekatvasaMkhyAyA vRttau bhAnamiti sthitiH / kapiJjalAlambhavAkye tritvaM nyAyAdyadhocyate / (kha) anen vyaktyabhivyaGgayA jAtiH sphoTa iti smRtA / kaizcid vyaktaya evAsyA dhvanitvena prakalpitAH / iti kArikAdvayaM vyAkhyeyam / sUcanA - eSu nijecchayA pancaiva praznAH samAdheyAH / 10 10 10 10 1939 1 'pazya mRgo dhAvati' ityatra vaiyAkaraNanaiyAyikamatayoH pRthag vAkyArthAvupavarNya mRgapadAd dvitIyAvAraNaprakAraM copapAdya katarad yuktamiti siddhAntaya / 2 'pataccatuSTayAnugatapravartanAtvena vAcyatA' ityuktyA pravartanA lirthaM iti pratipAditam / tatra kA nAma pravartanA bhUSaNakAramate tatsAdhu nirUpaya / 3 karmmabhedA udAharaNaiH spaSTIkaraNIyAH / 4 'bhedaH saMsarga ubhayaM veti vAcyavyavasthite:' ityasyAzayaM vizadIkRtya vyapekSAvAdimataM nirA kriyatAm / 5 aSTAnAM sphoTAnAM nAmAni nirdizya tatra siddhAntapakSaH pradarzanIyaH / 6 padArthaH sadRzA'nveti vibhAgena kadAcana / nipAtetarasaMkoce pramANaM kiM vibhAvaya // 1 // nipAtAnAM vAcakatvamantrayavyatirekayoH / yuktaM vA natu tadyuktaM pareSAM matameva naH // 2 // iti kArikAdvayaM vyAkhyeyam / sUcanA - eSu paJcaiva praznAH samAdheyAH sarve ca samAGkabhAjaH /
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkaraNa-zAstri-AcArya-granthAH vyAkaraNamahAbhASyam-pradIpa, uddyota, vyAkhyA tathA mahAmahopAdhyAya zrI giridharazarmA sampAdita vyAkaraNazAstretihAsAtmaka bhUmikA sahita 'tattvAloka' Tokopetam nacAhnikam 13) vyAkaraNamahAbhASyaprakAza-praznottarI zabdakaustubhaH-bhaTThojidIkSitaviracita navAhika 6) saMpUrNa 18) paramalaghumaJjUSA-arthadIpikA' TIkA TippaNI sahita - paramalaghukalA-paramalaghumaMjUSA-praznottarI paribhASenduzekharaH-bhairavI' 'tattvaprakAzikA' TIkA sahita paribhASendupraznapaJjikA praznottarI laghujUTikA-paribhASenduzekharapariSkRtinirmitiH ROMAME prastAvataraGgiNI-zAstriparIkSApAThya svIkRta nibandhagrantha prabandhAmRtam-vyAkaraNAcAryanirdhArita nibandhagrantha prAkRtaprakAza:-manoramA TIkA pariziSTa sahita prAkRtavyAkaraNavRttiH-trivikramadevanirmita prauDhamanoramA-zabdaratna, bhairavI, bhAvaprakAza, saralA TIkA catuSTayopeta prauDhamanoramA-zabdaratna, jyotsnA, kucamardinI, prabhA-vibhA sahita prauDhamanoramA-zabdaratna-praznottarAvalI mAdhavIyadhAtuvRttiH-sAyaNAcArya viracita laghuzabdenduzekharaH-avyayIbhAvAnta nityAnandapantaparvatIya TIkA 10) tathA tatparuSAdi samAptadhanta bhairavI TIkA 20) saMpUrNa 30) laghuzabdenduzekharaH-nAgezoktiprakAza' TIkA sahita laghuzabdendukalA-laghuzabdenduzekhara-praznottarI zrIdharI-laghuzabdendu-zekharavyAkhyAnam sadAzivabhaTTIviSamapadavAkyavRttiHvAkyapadIyam-bhAvapradIpa' vyAkhyAsahita brahmakANDa vibhaktayarthanirNayaH-ma0 ma0 giridharopAdhyAyaviracita vai0 bhUSaNasAra:-saralA' 'subodhinI' TIkA sahita vai0 bhUSaNasAraprakAzaH-praznottarI vai0 bhUSaNanibandhasaMgrahaH vai0 siddhAntalaghumaJjUSA-'kuJjikA' 'kalA' TIkA sahita tAtparya nirUpaNAnta 3) saMpUrNa 22 // ) vyAkaraNasiddhAntasudhAnidhiH-aSTAdhyAyIbhASyavyAkhyAnarUpaH prAptisthAnam-caukhambA saMskRta pustakAlaya, banArasa-1