Book Title: Pandava Puranam
Author(s): Shubhachandra Acharya, Jindas Shastri
Publisher: Jain Sanskruti Samrakshak Sangh Solapur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002721/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zubhacandrAcArya viracita vi. saM. 2011 ] pANDava-purANam jIvarAja jaina graMthamAlA (hindI vibhAga ) 3 prakAzaka - bra. jIvarAja gautamacaMda dozI, saMsthApaka va adhyakSa - jaina saMskRti-saMrakSaka-saMgha, zolApura. [ mUlya 12 rupaye Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jivaraj Jain Granthamala No. 3 General Editors; Prof. A. N. Upadhye & Prof. H. L. Jain SHUBHACHANDRA'S PANDAWA-PURANAM (An Ancient Sanskrit Text with Hindi Translation.) Authentically edited with Various Readings etc. Vu Agamabhaktiparayana, Pandit Jinadas Parshwanatha Shastri, Nyayatirth, Sholapur. Published by JIVRAJ GAUTAMCHAND DOSHI, Founder and President, Jain Samskriti Samraksaka Samgha, SHOLAPUR. 1954 Price Rupees 12 Only. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakajaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura. jIvarAja jaina granthamAlAkA paricaya zolApura nivAsI dazama pratimAdhArI jIvarAja gautamacaMdrajI dozI kaI // varSoMse saMsArase udAsIna hokara dharmakAryameM apanI vRtti lagA rahe haiN| sana 1940 meM unakI yaha icchA prabala ho uThI ki apanI nyAyopArjita saMpattikA upayoga vizeSarUpase dharma aura samAjakI unnatika kAryameM kreN| tadanusAra unhoMne samasta dezakA paribhramaNa kara jaina vidvAnoMse sAkSAt aura likhita sammatiyAM isa bAtakI i saMgraha kI ki kaunase kAryameM saMpattikA upayoga kiyA jaay| sphuTa matasaMcaya kara leneke pazcAt san 1941 ke grISma kAlameM unhoMne tIrthakSetra gajapaMthA (nAzika ) ke zItala vAtAvaraNameM vidvAnoMkI samAja ekatrita kI, aura UhApoha pUrvaka nirNayake liye ukta viSaya prastuta kiyaa| vidvatsammelanake phalasvarUpa pU. jIvarAjajIne jaina saMskRti tathA sAhityake samasta aMgoMke saMrakSaNa, uddhAra aura pracArake hetu * jaina saMskRti saMrakSaka saMgha' kI sthApanA kI, aura usake liye (30000), tIsa hajArake dAnakI ghoSaNA kara dI unakI parigraha nivRtti baDhatI gaI aura sana 1944 meM unhoMne lagabhaga (200000) do lAkhakI apanI saMpUrNa saMpatti saMghako TUsTarUpase arpaNa kii| isI saMghake aMtargata jIvarAja jaina graMthamAlAkA saMcAlana ho rahA hai| prastuta graMtha isI mAlAkA tRtiya puSpa hai| mudrakaphulacaMda hirAcaMda zAha, vardhamAna chApakhAnA, solApura. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazapura nivAsinA nyAyatIrtha AgamabhaktiparAyaNapadabhUSitena jinadAsazAstriNA pAThAntareNa, saMyojya hindI bhASAntareNa saha sampAditam / sana 1954 I. 11 eft: 11 jIvarAja - jainagranthamAlAyAcaturtho granthaH / zrI - zubhacandrAcArya - viracitaM pANDava - purANam / [ jainacaritaviSayakaH saMskRta padya-granthaH / ] mAlAyAH sampAdakau pro. e. en. upAdhye, em. e. DI. liT, kolhApura pro. hirAlAla jaina, em. e. DI. liT, nAgapura mudraka: solApurastha - vardhamAna mudraNAlaya- svAmI hirAcandrasutaH phulacandraH zahA } prakAzakaH bra. jIvarAja gautamacaMda dozI, adhyakSa - jaina- saMskRti - saMrakSaka - saMgha solApura. mU mUlya da vIranirvANa saMvat 2480 vikramasaMvat 2010 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti saMrakSaka saMgha solApurase prakAzita graMtha [hindI-vibhAma] 1 tiloyANNatti .... .... prathama bhAga kiMmata rupaye 12 2 tiloyapaNNatti .. .... .... dvitIya bhAga 3 yazastilaka aura bhAratIya saMskRti aMgrejI prabandha 4 prANDavapurANa ..... .... zrI zubhacandrAcAryakRta / 5 jambUdvIpa-prajJapti .... ..... zrIpadmanandyAcArya racita 6 prAkRta vyAkaraNa .... .... zrI trivikramakRta chapa rahe haiN| 7 bhavyajana kaNThAbharaNa .... zrI arhaddAsa kavikRta zIghra prakAzita hoNge| 8 haidrAbAda zilAlekha [ marAThI-vibhAga] 1 ratnakaraMDa zrAvakAcAra .... paM. sadAsukhajIkRta kiMmata ru. 10 2 AryA dazabhakti ..... paM. jinadAsajIkRta 3 zrI pArzvanAthaM-caritra ..... sva. hirAcaMda nemacaMdakRta ____ ANe 8 4 zrI mahAvIra-caritra .... sva. hirAcaMda nemacaMdakRta ANe 8 5 sAhityAcArya paM. pannAlAlajI va mahApurANa bra. jI. gau. dozIkRta / ANe 4 6 marAThI tattvArthasUtra .... bra. jI. go. drozIkRta ANe 12 7 tatvasAra va mahAvIra-caritra.[ AryAvRttAMta | zrIdevasenAcAryakRta ANe 2 8 bra. jIvarAjabhAIce jIvana-caritra subhASacaMdra akoLekRta ANe 2 9 zrI kuMdakuMdAcAryAMce ratnatraya [ samayasArAdi tIna graMthAMcA sArAMza ] chApata Ahe Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDava-purANam bra. jIvarAja gautamacaMda dozI saMsthApaka, jainasaMskRti - saMrakSaka-saMgha, solApura. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pANDavapurANa va usake kartA zubhacandra prastuta granthake kartA bhaTTAraka zubhacandra haiM / ye bhaTTAraka vijayakIrtike ziSya aura jJAnabhUSaNake praziSya the| inake ziSya zrIpAla varNI the / inakI sahAyatAse bhaTTAraka zubhacandrane vAgvara (vAgaDa) prAntake antargata zAkavATa (sAgavADA) nagarameM vikrama saMvat 1608 bhAdrapada dvitIyAke dina isa pANDavapurANakI racanA kI' / isakI zlokasaMkhyA 6000 hai| zubhacandra bhaTTAraka bahuta vidvAn va aneka viSayoMke jJAtA the / pANDavapurANake atirikta unhoMne aurabhI aneka granthoMkI racanA kI hai / dekhiye prastuta purANakI kaviprazasti pR. 514 zloka 173-80 / ___ yahAM grantharacanAke pUrva bha. zubhacandrane siddhoM va vRSabha tIrthaMkara AdikI stuti karate hue bhadrabAhu ( zrutakevalI ), vizAkhAcArya, kundakunda, samantabhadra, pUjyapAda, akalaMka, jinasena ( mahApurANake kartA) aura bhadanta guNabhadrakA smaraNa kiyA hai / isake sAthahI unhoMne yahabhI kaha diyA hai ki maiM inake (jinasena va guNabhadrake) purANArthako dekhakara pANDavoMke purANa-bhAratako kahatA huuN| Age calakara zloka 22 meM yahabhI pragaTa kiyA hai ki zAstrake pAragAmI jinasena [ina jinasenase harivaMzapurANake kartA kA abhiprAya ihAM pratIta hotA hai ] Adi aneka kavi ho gaye haiM, unake caraNoMke smaraNase ukta kathAko khuuNgaa| pANDavapurANakI racanAmeM bhaTTAraka zubhacandrane harivaMzapurANa, Adi va uttarapurANa tathA zve. devaprabha sUriviracita pANDavacaritrakA kAphI upayoga kiyA hai, aisA granthake antaraGga parIkSaNase spaSTa pratIta hotA hai| harivaMzapurANa isakI racanA kavi jinasenAcAryake dvArA zakasaMvat 705 (vikrama saMvat 840 ) meM kI gaI hai| isameM pradhAnatayA yAdavoMkA caritra varNita hai / parantu purANa grantha honese isameM yathAsthAna ( jaise sarga 45, 46, 47, 50-52, 54 va 64 Adi ) pANDavoMke caritrakAbhI varNana pAyA jAtA hai / isase pUrvake kisI anya digambara pranthameM sambhavataH itanA vistRta pANDavavRtta nahIM pAyA jaavegaa| yadyapi AcArya jinasenane isameM pANDavoMkI kathAkA saMkSepameMhI kathana kiyA hai| tathApi vaha uttarapurANakI apekSA kucha adhika vistRta hai / bha. zubhacandrane harivaMzapurANokta kathA tathA zabda.1 dekhiye pAM. pu. 25-187. 2 ha. pu. 66, 52-53. 3 uttarapurANameM pANDavoMkA vRttAnta bahuta saMkSepase pAyA jAtA hai / yaha sUcanA vahAM svayaM guNabhadrAcAryane bhI kI hai / yathAatra pANDutanUjAnAM prapaJco'lpaH prabhASyate / granthavistarabhIrUNAmAyurmedhAnurodhataH // u. pu. 72-197 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) racanAkA Azraya lete hue ukta kathAko apanI ruci va AmnAyake anusAra yatra-tatra parivartita va parivardhitabhI kiyA hai / udAharaNArtha, harivaMzapurANakArane pANDavoMkI utpatti isa prakAra batalAI hai 'zAntanu rAjAkI patnI yojanagandhA thii| isase unake dhRtavyAsa putra huA / dhRtavyAsakA putra dhRtadharmA aura usakAbhI putra dhRtarAja thA / dhRtarAjake ambikA, ambAlikA aura ambA nAmakI tIna patniyAM thii| unase dhRtarAjake kramazaH dhRtarASTra, pANDu aura vidura ye tIna putra hue| inameM dhRtarASTrake putra duryodhana Adi the / pANDukA vivAha kuntIke sAtha huA thaa| usake vivAha honeke pUrva kanyAvasthAmeM karNa putra huA, pazcAt vivAhita avasthAmeM yudhiSThira, bhIma aura arjuna ye tIna putra hue / nakula aura sahadeva pANDukI dvitIya patnI madrIse utpanna hue the' yahAM bhISmakA janma zAntanukIhI paramparAmeM gaMgA nAmaka mAtAse batalAyA gayA hai| [ zlokameM jo 'rukmiNaH ' pada hai vaha bhISmake pitAkA nAma pratIta hotA hai| prastuta purANameM to unakI utpatti isa prakAra batalAI gaI hai- zAntanuke savakI nAmaka patnIse parAzara rAjA utpanna huA thaa| usakA vivAha janhu vidyAdharakI putrI jAhnavI [ gaMgA ] ke sAtha huA / ina donoMke gAMgeya putra utpanna huaa| gAMgeya [ bhISma ] ke apUrva tyAga va vizeSa prayatnase parAzarako nAvika-paripAlita ratnAGgada putrI guNavatIkA [yojanagandhikAkA lAma huA thaa| parAzara aura guNavatIne vyAsako janma diyA / vyAsake subhadrA patnIse dhRtarASTra, pANDu aura vidura ye tIna putra utpanna hue / inameM pANDune kuntIse karNa [ avivAhita avasthAmeM ], yudhiSThira, bhIma aura arjuna tathA mAdrIse nakula aura sahadevako utpanna kiyaa| isa paramparAmeM harivaMzapurANake kartAne kevala zAntanu Adike nAmoMkAhI ullekha kiyA hai, kintu pANDavapurANake kartAne una nAmoMke Azrita kucha vizeSa ghaTanAoMkobhI joDA hai-jaise parAzara aura guNavatI Adi / guNavatI yaha nAma sambhavataH zubhacandra ke dvArAhI kalpita kiyA gayA pratIta hotA hai; anyathA mahAbhArata, devaprabha sUrike pANDavacaritra aura uttarapurANameM isake sthAna meM 'satyavatI' nAma pAyA jAtA hai / harivaMzapurANameM zAntanukI patnIkA jo yojanagandhA nAma nirdiSTa kiyA gayA hai, prakArAntarase pANDavapurANake kartAnebhI usakA sambandha guNavatI [ satyavatI ] ke sAtha joDA hai| [ dekhiye parva 7, zloka 115 ] vizeSatA yahI hai ki unhoMne mahAbhArata athavA devaprabhasUrike pANDavacaritrake anusAra isa ghaTanAkA sIdhA sambandha zAntanuse na jor3akara uttarapurANake nirdezAnusAra [ 70, 102-103 ] unake putra vyAsake sAtha joDA hai| harivaMzapurANameM sukumArikA [ draupadIkI pUrvaparyAya ] ke sAtha jinadevakA vAnizcaya aura jinadattake sAtha vivAhakA ullekha pAyA jAtA hai / yathA 1 ha. pu. 45, 31-35. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanyAM tAmapi durgandhAM vRtAM bandhubhiraprajaH / parityajya pravavrAja suvrataH suvratAntike / kanIyAn jinadattastAM bandhuvAkyoparodhanaH (tH)| pariNIyApi tatyAja durgandhAmatidUrataH / / ha. pu. sa. 64; 120-21 u. pu. parva 72 zloka 245 se 248 paryaMtake zlokoMmeM bhI yahI Azaya hai ataH ina donoM AcAryoMke anusAra pANDavapurANakArane bhI vaisAhI ullekha kara sukumArikAke sAtha vivAhake prastAvase virakta hokara jinadevake dIkSita hone tathA jinadattake sAtha usake vivAha honekA ullekha kiyA hai| [ dekhiye parva 24 zloka 24-43 ] isake atirikta prastuta purANameM kucha aise padya bhI pAye jAte haiM jo harivaMza purANake padyoMse atyanta prabhAvita haiM / yathAtataste dAkSiNAn dezAn vihRtya hastinaM puram / gantuM samudyatAzvAsana bhuJjanto dharmajaM phalam // kramAnmArgavazAtprApurmAkandI nagarI nRpAH / svaHpurImiva devaudhA budhasImantinIzritAm / / pAM. pu. sa. 15, 36-17 vihRtya vividhAn dezAn dakSiNAtyAn mahodayAH / te hastinapuraM gantuM pravRttAH pANDunandanAH // prAptA mArgavazAd vizve mAkandI nagarI divaH / praticchaMdasthitiM divyAM dadhAnA devavibhramAH / / ha. pu. sa. 45, 119-120 inake atirikta nimnAMkita zlokoMkAbhI milAna kiyA jA sakatA hai ha. pu. sarga 45 12729 132 135-39 54,57-60 pANDavapu. pa. 15 / 54 / 66-68 112-16 22, 8-11 AdipurANa va uttarapurANa harivaMzapurANake kuchahI kAlake pazcAt jinasenAcArya [harivaMzapurANakArase bhinna ] ke dvArA AdipurANakI (42 parvataka) aura unake ziSya guNabhadrake dvArA vi. saM. 955 meM uttarapurANa (43-47 parva A. pu. kI bhI ) kI racanA huI / AdipurANameM bhagavAn RSabha devakA tathA uttarapurANameM zeSa 23 tIrthaMkaroM, bharatako chor3a zeSa gyAraha cakravartiyoM, nau nArAyaNoM, nau pratinArAyaNoM aura nau balabhadroMke caritrakA varNana kiyA gayA hai / AdipurANake antima 5 parvomeM jo bharatacakravartIke senApati jayakumArake caritrakA varNana hai vaha jinasenAcAryake svargastha ho jAnese guNabhadrake dvArA pUrNa kiyA gayA hai / bhaTTAraka zubhacandrane yathAprasaGga ina donoM granthoMkAbhI sadupayoga kiyA hai| udAharaNArtha, zubhacandrane prastuta purANameM pANDu rAjAkI sallekhanAkA jo varNana kiyA hai usakA AdhAra AdipurANAntargata mahAbalakI sallekhanAkA prakaraNa rahA hai / isake liye Adi Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANake nimna zlokoMkA milAna kramase pANDavapurANa ( parva 9)ke zloka 127, 128 [ pUrvArddha ], 130, 132, 133, 136 va 137 se kiyA jA sakatA haiAdipurANa parva 5 yAvajjIvaM kRtAhArazarIratyAgasaMgaraH / gurusAkSi samArukSadvIrazayyAmamUDhadhIH // 233 // AruhmArAdhanAnAvaM titIrgharbhavasAgaram / 234 prAyopagamanaM kRtvA dhIraH sva-paragocarAn / upakArAnasau naicchaccharIre 'nicchatAM gataH // 237 // anAzuSo'sya gAtrANAM paraM zithilatAbhavat / nArUDhAyAH pratijJAyA vrataM hi mahatAmidam / / 239 // zaradghana ivArUDhakAyo'bhUtsa rasakSayAt / mAMsAsRjaviyuktaM hi dehaM sura ivAbhavat / / 240 // cakSuSI paramAtmAnamadrASTAmasya yogataH / azrauSTAM paramaM maMtraM zrotre jihvA tamApaThat / / 249 // kozAdaserivAnyattvaM dehAjjIvasya bhAvayan / bhAvitAtmA sukhaM prANAnaujjhat sanmantrasAkSikam // 253 / / ___isa prakAra milAna karanese pAThaka dekha sakate haiM, ye AdipurANake zlokahI thoDebahuta zabda parivartanake sAtha pANDavapurANameM liye gaye haiM / isI prakAra prastuta purANake tIsare parvameM jo jaya. kumAra-sulocanAkA vRtta diyA gayA hai usa prakaraNakabhI aneka zloka thoDebahuta parivartanake sAtha AdipurANase liye gaye haiN| AdipurANake samAnahI uttarapurANakebhI kitanehI zlokoMkA upayoga zubhacandrane prastuta purANameM kiyA hai, udAharaNa svarUpa, caturtha parvake antargata zAntinAthakA caritra / yahAM yaha sampUrNa caritrahI prAyaH uttarapurANake anusAra likhA gayA hai / inake atirikta kavi vAdIbhasiMha viracita kSatracUDAmaNikAbhI upayoga prakaraNAnusAra bha. zubhacandrane prastuta purANameM kiyA hai / yaha bAta prastuta purANake antameM dI gaI prazastimeM apane liye prayukta 'vAdIbhasiMha ' vizeSaNasebhI puSTa hotI hai / kSatracUDAmaNikI racanA sambhavataH 11 vIM zatAbdI yA isase pahilehI huI hai / isameM kavi vAdIbhasiMhake dvArA jIvandhara svAmIke caritrakA bar3I sundaratAse varNana kiyA gayA hai / pratyeka zlokake uttarAdhameM prAyaH nItivAkya dekara pUrvArddha ke abhiprAyako puSTa kiyA gayA hai| isase yadi ise nItigrantha kahA jAya to anucita na hogaa| 1 dekhiye AdipurANa parva 44 zloka 1-4 aura pANDavapurANa parva 3 zloka 64-66 2 dekhiye uttarapurANa parva 62 zloka 125.131 aura pANDavapurANa parva 4 zloka 63-68 3 dekhiye kSatracuDAmaNi lamba 1 zloka 66 se 68 va 75 tathA pAM. pu. parva 9 zloka 45,46, 49 va 61; tathA kSa. cU. lamba 11 zloka 35, 47, 61 aura pAM. pu. parva 25 zloka 83,94,104 4 paTTe tasya guNAmbudhitadharo dhImAn garIyAn varaH / zrImacchrIzubhacandra eSa vidito vAdIbhasiMho mahAn // tenedaM caritaM vicArasukaraM cAkAri caJcadrucA / pANDoH zrIzubhasiddhisAtajanaka siddhayai sutAnAM mudA / / parva 25-172 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) pANDavacaritra isakI racanA zvetAmbara sampradAyake zrI devaprabhasUridvArA vi. saM. 1270 meM kI gaI hai| isameM pANDavoMke tathA unase sambaddha honeke kAraNa bhagavAn nemi, kRSNa aura baladeva Adi mahApuruSoMke caritrakA bahuta vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| ATha hajAra zlokasaMkhyApramANa yaha grantha 18 sagoMmeM vibhakta hai / prastuta pANDavapurANameM jo aneka vistRta kathAnaka pAye jAte haiM unakA AdhAra yaha pANDavacaritrahI rahA hai, aisA hamArA vizvAsa hai| udAharaNake liye hama parAzara rAjA aura guNavatIke kathAnakako le sakate haiN| yahAM kahA gayA haiM ki kisI samaya parAzara rAjA manovinodake liye yamunAkinAre gaye the| vahAM unheM nAvapara baiThI huI eka sundara kanyA dikhii| use dekhakara ve mugdha ho gye| etadartha kanyAse usakA vRtta pUchakara unhoMne usake pitA nAvika ( dhIvara ) se use apanI sahacAriNI banAnekI abhilASA pragaTa kii| kintu jAhnavI patnIse utpanna unake putra gAMgeya [ bhISma ] ko lakSyakara apane dauhitrako rAjyAdhikAra na prApta ho sakanekI sambhAvanAse usane parAzarako kanyA denA svIkAra nahIM kiyaa| yaha bAta kisI prakAra bhISmako jJAta ho gaI / taba bhISmane Ajanma brahmacarya vratako svIkAra kara usake pitAko santuSTa kiyaa| isa prakAra usane parAzara rAjAke sAtha guNavatIkA vivAha kara diyaa| yahI vRtta kucha thor3ese parivartanake sAtha devaprabhasUrike pANDavacaritra [1, 158-247] meM pAyA jAtA hai| yahAM parAzarakA koI ullekha nahIM hai| sAthahI ukta kanyAkA nAma guNavatIke bajAya satyavatIhI pAyA jAtA hai, jaisA ki vaidika sampradAyake granthoM meM prasiddha hai| tadanusAra yahAM ukta kanyAkA vivAha zAntanuke sAthahI huA thaa| gaMgA patnIse utpanna gAMgeya [ bhISma ] inhIM zAntanukehI putra the| itanAhI bheda donoM granthoMke anusAra ukta kathAnakameM pAyA jAtA hai| zeSa saba kathAnakahI donoM granthoMmeM samAna nahIM hai, balki isa prakaraNake aneka zlokabhI donoMhI granthoMmeM samAnarUpase pAye jAte haiN| [ jaise pANDavapurANa parva 7 ke zloka 82, 97, 99 kA u. aura 100 kA pU. 101 va 109 de. pra. pANDavacaritra parva 1 meM kramazaH 155, 187, 192, 198 va 288 ina saMkhyAoMse aMkita jaiseke taise pAye jAte hai ]' / bahutase zlokoMmeM kevala eka do zabdoMkA parivartana pAyA jAtA hai| 1 inameMse pAM. pu. 7-101 aura de. pra. pAM. ca. 1-198 veM zlokameM apanI apanI mAnyatAke anusAra 'guNavatyAstanUjasya ' va ' satyavatyAstanUjasya ' itanAmAtra pAThabheda hai / ina zlokoMke atirikta pAM. pu. ke 19 veM parvake zloka 2.5 de. pra. sUrike pAM. ca. sarga 11 meM 223, 224, 225 aura 229 ina saMkhyAoMse aMkita jyoMke tyoM pAye jAte haiM 2 jaise pAM. pu. (zubhacandra) tvaM nRratna ! sapatno'si yeSAM teSAM zivaM kutH| jAgratyasahane siMhe sukhAyante kiyanmRgAH / / 7-96 // de. pra. pAM. ca.-nararatna ! sapatno'si yeSAM teSAM kutaH sukham / jAgratyasahane siMhe sukhAyante kiyanmRgAH // 1-185 // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) isake pUrva, isa granthameM [ 1, 21-154] rAjA zAntanuko gaMgA patnIkA lAbha aura pazcAt usakA viyoga kisa prakAra huA, isakAbhI vistRta kathana pAyA jAtA hai| jise bha. zubhacandrane nahIM apnaayaa| isI prakAra karNakI utpatti [ de. pra. pAM. ca. 1, 469.554 tathA zu. caM. pAM. pu. 7, 150-267, ] lAkSAgRhadAha [ de. pra. pAM. ca. 7, 135-197 tathA zu. caM. pAM. pu. 12, 52175 ] tathA arjuna aura bhIla ( ekalavya ) kA upAkhyAna [ de. pra. pAM. ca. 3, 279 se 325 tathA zu. caM. pAM. pu. 10, 185-268 ] Adi kitanehI aise kathAnaka haiM jo devaprabha sUrike pANDava caritrase thoDe bahuta parivartanake sAtha prastuta pANDavapurANameM apanAye gaye haiN| isa prakArake bahutase zloka dono granthoM meM pAye jAte haiM / yathA pANDavapurANa parva 7 / 83.86 88/89 / 92 / 98102 103 107/113 pAM.ca. [de.pra.] sarga 2158-61/164 166 177 188/205/209225/238 yahAM devaprabhasUrike pANDavacaritrameM bhagavadgItAkA anusaraNa kara yaha kahA gayA hai ki jisa samaya donoM orakI senAyeM yuddhArtha kurukSetrameM Akara upasthita huI usa samaya arjunane kRSNase zatrusenAke pratyeka yoddhAkA paricaya pUchA / tadanusAra kRSNakedvArA ghoDoM va dhvajAkA nirdeza karate hue zatrupakSake pratyeka yoddhAkA paricaya diye jAnepara arjuna khinna hokara rathake madhyameM baiTha gayA aura bolA ki ' he kRSNa ! maiM rAjya-lakSmIke liye bhISma pitAmaha, guru droNAcArya aura duryodhana Adi bandhuoMkA ghAta kara pApakA bhAgI nahIM honA caahtaa| yadi ve hamArA apakAra karate haiM to bhalehI kareM, isase kucha bandhutA thoDehI naSTa ho jAvegI aadi|' taba kRSNane use kSAtradharmakA rahasya samajhAkara yuddhakeliye utsAhita kiyA / vizeSataH yahAM itanI hai bhagavadgItAmeM jahAM kRSNane arjunako AdhyAtmika tattvakI ora lejAkara yuddhArtha protsAhita kiyA, vahAM de. pra. pANDavacaritrameM 1 zrImadbhagavadgItA 1, 21-47, de. pra. pAM. ca. 13; 3-23. 2 zrImadbhagavadgItA 2, 10-72, de. pra. pAM. ca. 13, 24-34. 3 zu. caM. pAM. pu. 19, 172-176. 3 yathA-nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / ubhayorapi dRSTo'ntastvanayostattvadarzibhiH // 16 antavanta ime dehA nityasyoktAH zarIriNaH / anAzino'prameyasya tasmAdyudhyasva bhArata ! // 18 ya enaM vetti hantAraM yazcainaM manyate hatam / ubhau tau na vijAnIto nAyaM hanti na hanyate // 19 na jAyate mriyate vA kadAcinnAyaM bhUtvA bhavitA vA na bhUyaH / ajo nityaHzAzvato'yaM purANo na hanyate hanyamAne zarIre // 20 // bhagavadgItA (a. 2) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatriyake svabhAvako pragaTa kara kRSNane arjunako yuddhake nimitta udyata kiyA' / parantu zubhacandra ke prastuta pANDavapurANameM isa prakAra ullekha nahIM hai / vahAM itanA mAtra kahA gayA hai ki kurukSetrameM donoM senAoMke AjAnepara arjunane sArathIse rathasahita * rAjAoMkA paricaya puuchaa| tadanusAra sArathIkedvArA ghoDoM va dhvajAkA nirdeza karate hue bhISmAdikoMkA paricaya karA denepara arjuna svayaMhI yuddhake liye udyukta ho gyaa| pANDavapurANAntargata kathAkA sArAMza prastuta granthameM pANDavoMkI jisa rocaka kathAkA varNana kiyA gayA hai / vaha harivaMzapurANa evaM uttarapurANa Adi anya digambara granthoM, hemacandra sUriviracita triSaSTizalAkA puruSacaritra evaM devaprabhasUriviracita pANDavapurANa Adi zvetAmbara granthoM, tathA mahAbhArata, viSNupurANa va campUbhArata Adi aneka vaidika granthoMmeM bhI pAyI jAtI hai| sampradAyabheda aura granthakartAoMkI rucike anusAra vaha aneka dhArAoMmeM pravAhita ho gaI hai / ukta kathA yahAM yadyapi prastuta granthake anusArahI dI jA rahI hai, phira bhI TippaNoMdvArA yathAsthAna usakI anya granthoMsebhI tulanA kI jaayegii| purANakA udgama yahAM prastuta purANako udgamasthAna batalAte hue kahA gayA hai ki jaba cauvisaveM tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra svAmIkA samavasaraNa rAjagRha nagarIke samIpa vaibhAra parvatapara AyA thA taba rAjA zreNika saparivAra unakI vandanAke liye gaye / vandana karake unhoMne vIraprabhuse dharmazravaNa kiyaa| tatpazcAt unhoMne gautama gaNadharakI stuti kara unase kuruvaMzakI utpatti, usameM utpanna rAjAoMkI paramparA aura kaurava-pANDavoMke jIvanavRtta Adike jAnane kI abhilASA vyakta kii| tadanusAra gautama gaNadharane kuruvaMza AdikA vistArapUrvaka varNana kiyaa| vahI purANArtha pUrvaparamparAse zubhacandrAcAryako prApta huaa| isa prakAra granthakartAke dvArA isa purANakA udgama bhagavAn mahAvIra prabhuse batalAyA gayA hai| yahI paddhati prAyaH sabhI digambara purANagranthoMmeM pAyI jAtI haiN| 1 gurau pitari putre vA bAndhave vA dhRtAyudhe / vItazarku praharttavyamitIhi kSatriyavratam / / bAndhavA bAndhavAstAvadyAvat paribhavanti na / parAbhavakRtastUcaiH zIrSacchedyA bhujAvatAm / / vaizvAnaraH karasparza mRgendraH zvApadasvanam / kSatriyazca ripukSepaM na kSamante kadAcana / / de. pra. pAM. ca. 13, 25-27. 2 zu. caM. pAM. pu. 19, 172-176. 3 eka puruSake Azrita kathAko caritra aura tiresaTha zalAkApuruSoMke Azrita kathAko purANa kahA jAtA hai / ye donoMhI prathamAnuyogameM garbhita haiM / (ra. zrA. prabhAcandrIya TIkA) 2-2 ___ 4 harivaMzapurANa (2-62 ) aura uttarapurANa (74-385 ) meM vaibhArake sthAnameM vipulAcala tathA pUjyapAdasUriviracita nirvANabhakti (16) meM vaibhAra parvatakAhI ullekha hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) kuruvaMzAdi cAra vaMzoMkI sthApanA kathAke prArambhameM yahAM bhoga bhUmikAlameM honevAle caudaha kulakaroMke utpattikramako batalAte hue bhagavAn RSabha devake saMkSipta jIvanavRttakA varNana kiyA gayA hai| bhagavAn RSabha devane sadbuddhise kSatriya, vaizya aura zUda ina tIna varNoMkI sthApanA kI / isake sAthahI unhoMne rAjasthitikI siddhike liye ikSvAku, kaurava, hari aura nAtha nAmaka ye cAra kSatriya gotra bhI sthApita kiye / inameM se prastuta kauravavaMzameM unhIM vRSabhezvarane somaprabha aura zreyAMsa ina do rAjAoMko sthApita kiyA / kuruvaMza paramparA kuruvaMza paramparAmeM somaprabha, jayakumAra [ bharata cakravartIkA senApati ], anantavIrya, kuru, kurucandra, zubhaMkara va dhRtiMkara Adi bahusaMkhyAka rAjAoM ke atIta honepara dhRti deva huA / tatpazcAt dhRtimitra Adi anya bahutase rAjA hue| tadanantara dhRtikSema, akSayI, suvrata, vrAtamandara, zrIcandra, kulacandra, supratiSTha Adi; bhramaghoSa, harighoSa, haridhvaja, ravighoSa, mahAvIrya, pRthvInAtha, pRthu aura gajavAhana Adi saikar3oM rAjA hue | pazcAt vijaya, sanatkumAra, sukumAra, varakumAra, vizva, vaizvAnara, vizvadhvaja, bRhattu va suketu rAjA hue| tadanantara vizvasena rAjAke putra zAntinAtha tIrthakara hue / isI paramparA meM bhagavAn kunthu aura aranAtha tIrthaMkara utpanna hue the / inake pazcAt rAjA megharatha aura usake putra viSNu [ akampanAcArya ke saMghakI rakSA karanevAle ] aura padmaratha hue the / phira isI paramparAmeM padmanAbha, mahApadma, supadma, kIrti, sukIrti, vasukIrti va vAsuki Adi bahuta se rAjAoMke vyatIta honepara kauravAgraNI zAntanu rAjA utpanna huA / usakI patnIkA nAma savakI thA / ina donoMke parAzara nAmaka putra utpanna huA~ / parAzarakA vivAha ratnapuranivAsI jahu nAmaka vidyAgharakI putrI gaMgA [ jAhnavI ] ke sAtha huA thA / inake putrakA nAma gAMgeya [ bhISma pitAmaha ] thA / parAzara rAjAne yogya samajhakara use yuvarAja padapara pratiSThita kiyA thA / I 1 brAhmaNa varNakI sthApanA bharatacakravartIne ko thI / 2 hemacandrasUriviracita triSaSThizalAkA puruSacaritra (8, 6, 264-65 ) aura devaprabhasUriviracita pANDavacaritra ( 1, 9-11 ) meM kuruko vRSabha svAmIke sau putroMmeMse eka putra batalAyA gayA hai / isIke nAmase kurukSetra prasiddha huA / kuruputra hastIke nAmake anusAra hastinApurakI bhI prasiddhi huI / hastI rAjAkI paramparA anantavIrya rAjA huA ( de pra. pAM. ca. 1-18 ) / viSNupurANa meM bRhatkSatrakA putra suhotra aura suhotrakA putra hastI batalAyA gayA hai / isane hastinApura vAyA thA ( 4, 19, 27-28 ) / 3 de. pra. pAM. ca. 1-16. 4 de. pra. pAM. ca. 1-17. 5 atikrAnteSvasaMkhyeSu tato rAjasvajAyata / prazAntaH zAntanurnAma tejodhAma prajApatiH // de. pra. pAM. ca. 1-21 viSNupurANa meM zAntanukI pUrvaparamparA isa prakAra batalAI gaI hai - parIkSitke 1 janamejaya 2 zrutasena Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) kisI samaya rAjA parAzara manovinodake liye yamunAtaTapara gye| vahAM unhoMne nAvapara baiThI huI eka sundara kanyAko dekhA / use dekhatehI unakA mana usakI ora AkRSTa ho gyaa| ve kAmake vaza hokara usake pAsa pahuMce aura pUchA ki tU kauna hai va kisakI kanyA hai ? usane uttarameM kahA ki he rAjan ! maiM nAvikoMke adhipatikI guNavatI nAmakI kanyA hUM / pitAkI AjJAnusAra maiM jalameM zIghratAse nAva calAtI huuN| ukta kanyAkI prAptikI abhilASAse rAjA parAzara zIghrahI usake pitAke pAsa jA pahuMce / dhIvarane unakA yathocita svAgata kiyaa| rAjAne usase kahA ki terI putrI guNavatI merI sahacAriNI ho, yaha hArdika abhilASA hai| yaha sunakara dhIvara bolA ki rAjan ! maiM apanI kanyA Apake liye nahIM denA cAhatA / kAraNa isakA yaha hai ki ApakA gAMgeya nAmakA parAkramI putra rAjyake liye yogya hai / usake hote hue bhaviSyameM honevAlA merI putrIkA putra bhalA kaise rAjyakA bhoktA ho sakatA hai ? ataeva he mahArAja ! isa carcAko yahIM samApta kara diijiye| isa prakAra nAvikakedvArA niSedha kara denepara rAjA khinna hokara rAjabhavana lauTa gayA / abhilASA pUrNa na honese usakI vaha cintA baDhatIhI gaI / isase usake mukhakI kAnti phIkI par3a gaI thii| 3 ugrasena aura 4 bhImasena, ye cAra putra the| jaluke putrakA nAma suratha thaa| surathake vidUratha, vidUrathake sArvabhauma, sArvabhaumake jayatsena, jayatsenake ArAdhita, ArAdhitake ayutAyu, ayutAyuke akrodhana, akrodhanake devAtithi, devAtithike RkSa, RkSake bhImasena, bhImasenake dilIpa, aura dilIpake pratIpa nAmaka putra huaa| pratIpake devApi, zAntanu aura bAhUlIka nAmake tIna putra the / inameM zAntanu madhyama putra thA [4, 20, 1-9] / isameM Age [sarga 1 zloka 21-157] zAntanukI mRgayAvyasanaparatA, jalu vidyAdharakI putrI gaMgAke sAtha vivAha, gAMgeyakA janma, gaMgA dvArA mRgayA choDanekI vijJapti, use na svIkAra karanese zAntanuko chor3akara gAMgeyake sAtha gaMgAkA apane pitAke ghara jAnA, zAntanukA caubIsa varSataka patnI va putrase viyoga, mRgayAvaza zAntanukA gAMgeyake sAtha yuddha tathA gaMgA dvArA pitA-putrakA paricaya AdikA vistRta kathana pAyA jAtA hai / (de. pra. pAM. ca. sarga 1 zloka 21 se 123 paryanta ) 6 uttarapurANa [70-102] meM zakti nAmaka rAjAkI patnIkA nAma zatakI batalAyA gayA hai / ina donoMke parAsara nAmaka putra utpanna huaa| viSNupurANake anusAra teisaveM vyAsake pIche vAlmIki nAmase prasiddha bhRguvaMzI RkSa vyAsa hue / tatpazvAt zakti, vyAsa aura phira unake putra parAzara, vyAsa hue ( 3, 3, 18,) / 7 bhISmo'pi zAntanoreva santAne rukmiNaH pitA / yasya gaMgAbhidhA mAtA rAjaputrI pavitradhIH // ___ ha. pu. 45-35 devaprabhasUriviracita pANDavacaritrake anusAra jagu vidyAdhara rAjAkI putrI gaMgAke sAtha zAntanu rAjAkA vivAha huA thaa| una donoMkA putra gAMgeya nAmase prasiddha huA (sarga 1, zloka 34, 52 aura 60) / 8 nRpo'tha sUnave tasmai yauvarAjyapadaM dadau / yogyaM sutaM vA ziSyaM vA nayanti guravaH zriyam / / yaha zloka prastuta pANDavapurANa ( 7-82 ) aura devaprabhasUriviracita pANDavacaritra (1-155 ) meM samAna rUpase pAyA jAtA hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) pitAkI yaha avasthA dekhakara gAMgeya bahuta vyAkula hue| ve socane lage ki pitAkI aisI avasthA hone kA kyA kAraNa hai ? kyA mere dvArA kabhI unakI vinayakA yA AjJAkA ullaMghana huA hai ? athavA unheM mAtAjIkA smaraNa ho AyA hai ? isa prakAra cintAtura hokara unhoMne ekAntameM mantrIjIse pUcha-tAcha kI / unase unheM yathArtha paristhiti jJAta ho gii| gAMgeyakI bhISmapratijJA aba ve sIdhe nAvikake ghara jA phuNce| unhoMne dhIvarase kahA ki tumane rAjAkA apamAna kiyA, yaha acchA nahIM huA / dhIvara prasannatAse bolA ki, he kumAra ! isakA kAraNa suniye / tuma jaise parAkramI sApatna-putrake hote hue maiM rAjAke liye apanI kanyA dekara use jAna-pUchakara andhakUpameM nahIM paTakanA cAhatA / bhalA tumahI batAo ki bhaviSyameM merI putrIko jo putra hogA vaha kyA rAjyaizvaryako bhoga sakatA hai ? rAjyaizvarya to dUra rahA, kintu vaha to sadA ApattiyoMse ghirA rhegaa| rAjyalakSmI tuma jaise guNavAna parAkramI putrako chor3akara anyake pAsa jAneko utsuka nahIM ho sakatI / yaha sunakara gAMgeya bole ki he mAtAmaha ! yaha ApakA vicAra bhramapUrNa hai, kalahaMsa aura bagulA kabhI eka nahIM ho sakate / maiM guNavatIko apanI janmadAtrI mAtA gaMgAsebhI adhika bar3hakara mAtA samajhUgA / suno, maiM yaha pratijJA karatA hUM ki guNavatIse jo putra hogA, usehI rAjya diyA jAyegA, anyako nahIM / itaneparabhI dhIvarako santoSa nahIM huA / vaha bolA ki svAmin ! yaha ApakA kahanA ThIka hai / parantu bhaviSyameM jo Apake tejasvI putra hoMge ve kyA ise sahana kara sakeMge ? kabhI nahIM / ise sunakara gAMgeyane kahA ki tumhArI isa cintAkobhI maiM abhI dUra kara detA huuN| he mAtAmaha ! Apa suniye tathA AkAzameM siddha, gandharva aura vidyAdhara janabhI isa bAtako sunaleM ki maiM yAvajjIvana brahmacaryavrata grahaNa karatA huuN| isase dhIvarako apUrva santoSa huA / usane gAMgeyakI atyadhika prazaMsA kii| sAthahI usane guNavatIkA janmavRttAntabhI isa prakAra batalAyA / he kumAra ! maiM eka samaya vizrAmake liye yamunAke kinArepara gayA thaa| vahAM maiMne azoka vRkSake nIce kisI pApIke dvArA choDI gaI tatkAla utpanna huI kanyAko dekhA / maiM niHsantAna thA, ataH usa sundara kanyAko uThAneke liye pravRtta ho gyaa| usa samaya mujhe yaha AkAzavANI sunAI dI- " ratnapurameM sthita ratnAMgada rAjAkI rAnI ratnavatIkI kukSise utpanna huI isa kanyAko pitAke vairI vidyAdharane apaharaNa kara yahAM chor3a diyA hai " isako sunakara maiMne use uThA liyA aura apanI niHsantAna patnIko de diyA / usakA maine guNavatI nAma rakkhA / vaha merI kRtrima putrI hai| aba Apa ise apane pitAke liye svIkAra kareM / isa prakAra vaha parAzara rAjAkI sahacAriNI bana gii| 1 yaha kathAnaka devabhaprasUrike pANDavacaritramebhI isI prakArase pAyA jAtA hai / vizeSatA yaha hai ki yahAM parAzarake sthAnameM zAntanukA ullekha hai, tathA guNavatI kanyAkA nAma satyavatI pAyA jAtA hai / zeSa kathAbhAga samAnahIM nahIM hai, pratyuta aneka zlokabhI isa prasaMgake donoM granthoMmeM samAnarUpase pAye jAte haiM ( dekhiye de. pra. pAM. ca. sarga 1 zloka 158-247 ) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrasambandhI gandhake prasArase usakA dusarA nAma yojanagandhAbhI prasiddha ho gayA thaa| parAzara rAjAke guNavatIsa mahAn vidvAn vyAsa nAmaka putra utpanna huaa| vyAsakA dUsarA nAma dhRtamartya bhI thaa| usake subhadrA patnIse dhRtarASTra , pANDu aura vidura ye tIna putra utpanna hue| inameM dhRtarASTrakA vivAha mathurAnivAsI rAjA bhojakavRSTikI kanyA gAndhArI ke sAtha sampanna huA ___ 1 harivaMzapurANameM yojanagandhAke patikA nAma zAntanu aura putrakA nAma dhRtavyAsa batalAyA gayA hai / yathA bhartA yojanagandhAyA rAjaputryAstu zAntanuH / tanayaH zaMtano ( zAntano) bhUbhRd dhRtavyAsa iti smRtiH / / ha. pu. 45-31 2 harivaMzapurANameM vyAsake putrakA nAma dhRtadharmA batalAyA gayA hai / isake Age vahAM dhRtodaya, dhRtatejA, dhRtayazA, dhRtamAna aura dhRtapada bhI pAye jAte haiM, jo svatantra nAma na hokara vizeSaNa pada pratIta hote haiN| dhRtadharmAke putrakA nAma dhRtarAja thA / usake ambikA, ambAlikA aura ambA nAmakI tIna patniyAM thI, jinase kramazaH dhRtarASTra, pANDu aura vidura ye tIna putra utpanna hue| ( 45, 32-34) uttarapurANa (70, 102-103) ke anusAra. zakti nAmaka rAjAkI palIkA nAma zatakI aura putrakA nAma parAsara thaa| isa parAsara rAjAke satyavatI nAmaka matsyakulotpanna rAjaputrIse jo putra utpanna huA vaha buddhimAn vyAsa nAmase prasiddha huaa| usakI patnIkA nAma subhadrA thaa| ina donoMke dhRtarASTra, pANDu aura vidura ye tIna putra utpanna huye| triSaSTizalAkApuruSacaritra ( 8, 6, 268-269 ) ke anusAra satyavatI ke citrAGda aura vicitravIrya nAmaka do putra utpanna huye / unameMse vicitravIryakI ambikA, ambAlikA, ambA nAmakI tIna patniyoMse kramazaH dhRtarASTra, pANDu aura vidura ye tIna putra utpanna hue / inameM pANDu dhRtarASTrapara rAjyabhAra rakhakara mRgayAmeM Asakta huaa| devaprabhasUrikRta pANDavacaritra ( 1, 353-54 ) ke anusAra dhRtarASTra janmAndha aura pANDu Ajanma pANDurogI thaa| viSNupurANake anusAra zAntanu rAjAke jAhnavIse udArakIrti evaM azeSazAstrArthavit bhISma putra huaa| inhIM zAntanune dvitIya patnI satyavatIse citrAGgada aura vicitravIrya nAmaka do putra utpanna kiye / inameM bAlyAvasthAmahI citrAGada gandharvake dvArA [ de. pra. pAM. ca. ( 1-261 ) ke anusAra nIlAdake dvArA ] yuddhameM mArA gayA thaa| vicitravIryakA vivAha kAzirAjakI ambikA aura ambAlikA nAmakI do putriyoMke sAtha huA thA / vaha atyadhika viSayAsakta honese yakSmAse gRhIta hokara mRtyuko prApta huA [aisAhI ulekha de. pra. pAM. ca. (1-333 aura 363-66) meM bhI pAyA jAtA hai ] taba satyavatIke niyogase parAzaraputra kRSNadvaipAyanane vicitravIryake kSetra ( AmbikA aura ambAlikA ) meM dhRtarASTra aura pANDuko tathA usakI bhejI huI dAsIse vidurako utpanna kiyA / vi. pu. 4, 20, 33-38. 3 uttarapurANake anusAra gAndhArI naravRSTikI putrI thI (70, 100-101) anusAra vaha subala rAjAkI putrI aura zakunikI bahina thI / yathAdhRtarASTraH paryaNaiSIdaSTau subalajanmanaH / gAndhArarAjazakunergAndhAryAdyAH sahodarAH // tri. za. pu. ca. ke 8,6,270 de. pra. pAM. ca. 1, 391-95. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thA / dhRtarASTrake gAndhArise utpanna duryodhana Adika sau putra the / vidurakA vivAha devaka rAjAkI putrI kumudvatIke sAtha huA thA / dhRtarASTrane pANDuke liye rAjA andhakavRSTise unakI putrI kuntIkI yAcanA kI / parantu pANDuke pANDu rogase pIDita honeke kAraNa andhakavRSTine use svIkAra nahIM kiyaa| idhara pANDu rAjA kuntIke rUpapara Asakta thA / eka samaya use kisI vajramAlI nAmaka vidyAdhara rAjAse kAmarupiNI mudrikA prApta huI thii| isake dvArA abhISTa rUpa grahaNa kiyA jA sakatA thaa| isa mudrikAke prabhAvase pANDu adRzya hokara kuntIke mahalameM jAne-Ane lgaa| eka vAra dhAyane kuntIke sAtha samAgama karate use dekha liyaa| usane isa sambandhameM kuMtIse pUcha-tAcha kI / kuMtIne Darate Darate saba saccI ghaTanA sunA dii| udhara pANDuke saMyogase kuMtIke garbha raha gayA thA / garbhavRddhiko lakSya kara kuMtIke mAtA pitA bahuta dukhI hue| unheM dhAyake Upara bahuta krodha huaa| paraMtu dhAyane yathArtha ghaTanAko sunAkara kuMtIkI va apanI nirdoSatA pragaTa kara dI / sAthahI usane yaha bhI nivedana kara diyA ki he "svAmin ! maiMne abataka isa doSako gupta rakkhA hai, aba Ageke kartavya kAryakA vicAra kreN|" yaha sunakara unhoMne Age bhI isa doSake gupta rakhanekI praraNA kii| ___ isa doSako gupta rakhanekA yadyapi paryApta prayatna kiyA gayA thaa| phirabhI.vaha pAnIke Upara gire hue tailabiMduke samAna pRthvIpara zIghra phaila gayA / samayAnusAra kuntIne putrako janma diyaa| yaha bAta janasamudAyameM kAnoMkAna pragaTa ho gaI / andhakavRSTine isa samAcArako kAnoM kAna phailate dekha. kara kuntIputrakA nAma ' karNa ' rkkhaa| usane ukta putrako vastrAbhUSaNoMse alaMkRta karake eka peTImeM rakkhA use yamunAmeM pravAhita kara diyaa| peTImeM 'karNa' ina nAmAkSaroMse putrapatra bhI rakha diyaa| vaha peTI bahatI huI campApurIke nikaTa pahuMcI / vahAMke rAjA bhAnu [ sUrya ] ne kisI nimittajJakedvArA pUrvameM kahe gaye vacanoMkA smaraNa kara usa peTIko maMgavA liyA / peTIke kholatehI usameM sUryake samAna tejasvI suMdara bAlaka dikhAyI diyA / use godameM lekara rAjAne apanI priya patnI 1 atho kumudatI nAma devakakSitipAtmajA | viduSA vidureNApi premataH parthaNIyata / de. pra. pAM. ca. 1-564. 2 athAdiSTo vizAM patyA prAtarAkArya korakaH / pANDave pANDurogitvAnna dAtAsmi nijAM sutAm // korakeNa narendroktaM puruSAya nyavedyata / tenApi bhISma-pANDubhyAM hastinApuramIyuSA / / de. pra. pAM. ca. 1, 469-70 uttarapurANa 70, 104-109. ___3 u. pu. 70, 103-109. de. pra. pAM. ca. 1, 480-495. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) rAdhAko de diyaa| rAdhAko usa samaya kAna khujAte dekhakara bhAnu rAjAne bhI putrakA nAma karNahI rkkhii| pazcAt andhakavRSTine putroMke sAtha vicAra kara pANDu rAjAke liye kuntIko denekA nizcaya kiyA / isa kAryake sampAdanArtha usane vyAsa rAjAke samIpa eka catura dUta bheja diyaa| dUtase ukta samAcAra jJAta kara vyAsa rAjAne use svIkAra kara liyaa| tadanusAra niyata samayapara pANDuke sAtha kuntIkA vivAha kara diyA gyaa| kuntImeM adhika sneha rakhaneke kAraNa usakI choTI bahina madrIkAkA vivAha pANDu ke sAtha sampanna huoM / usake kuntIse yudhiSThira, bhIma aura arjuna ye tIna tathA madrIse nakula va sahadeva ye do putra utpanna hue / pRthvIpara ye pAMca pANDava prasiddha hue~ / kauravoM aura pANDavoMko droNAcAryane dhanurvedameM suzikSita kiyaa| atizaya vinayazIla honese arjunako droNAcAryase zabdavedhI vidyA prApta huI / arjuna dhanurveda vidyAseM sarvotkRSTa siddha huaa| pANDu aura madrI tathA dhRtarASTrakA dIkSAgrahaNa kisI samaya pANDu krIDArtha madrIke sAtha banameM gaye / vahAM unhoMne hariNIke sAtha krIDA karate hue hariNako bANake AghAtase mAra DAlA / usa samaya pANDuko sambodhita karanevAlI AkAza 1 uttarapurANa 70, 109-114 / harivaMzapurANameM isa sambandhameM kevala itanA mAtra ullekha pAyA jAtA hai| pANDoH kuntyAM samutpannaH karNaH knyaaprsNgtH|| ha. pu. 45-37 / devaprabhasUriviracita pANDava caritrake anusAra " vaha lokaviruddha mArgase utpanna huA hai " isa vicArase kuntI aura dhAyane use maNimaya kuNDaloMse alaMkRta karake ratnapiTArImeM rakhakara gaMgAke madhyameM pravAhita kara diyA ( 1, 552-53 ) / vaha peTI atirathi sArathiko milI / atirathikI patnIkA nAma rAdhA thaa| usane ratnapiTArIse bAlakako nikAla kara rAdhAkI godameM rakha diyA / usa samaya bAlaka apane kAnake nIce hAthako karake so rahA thA, ataH atirathine usakA nAma karNa rakkhA (3, 473-74 ) / pANDu aura kuntIke vivAhakA vistRta vRtta yahAM 433-563 zlokoM (sarga 1) meM varNita hai / satyakarmaNastvatirathaH / yo gaGgAGgato maJjUSAgataM pRthApaviddhaM karNaputramavApa / viSNupurANa 4, 18, 27-28 2 tri. pu. caritrake anusAra andhakavRSTikI putrI madrI damaghoSake liye dI gaI thI (8,1, 12) de. pra. sUriviracita pANDavapurANake anusAra mAdrI madrarAjakI putrI thI / rAjyavRddhoMke uparodhase pANDune usake sAtha vivAha kiyA thA ( 1, 565 ) / 3 harivaMza purANa 45, 37-38. uttarapurANa 70, 114-116. pANDoH palyAM dvitIyasyAM zalyasvasari nandanau / madrayAmabhUtAM nakula-sahadevo mahAbhujau // tri. pu. ca. 8, 6, 272. pANDorapyaraNye mRgayAyAmRSizApopahataprajAjananasAmarthyatya dharma-vAyu-zayudhiSThira-bhImasenArjunAH kuntyAMnakula-sahadevau cAzvinImyAM mAdyAM paMcaputrAssamutpAditAH / viSNupurANa 4, 20, 40. campUbhArata 1, 46. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vANI AvirbhUta huI / use sunakara pANDu rAjA saMsAra, zarIra aura bhogoMse virakta ho gye| unhoMne aneka prakArase vairAgyakA cintana kiyaa| bhAgyavaza isI samaya unheM akasmAt suvrata munikA darzana huaa| unase dharmazravaNakAbhI lAbha huaa| divya jJAnase munine pANDu rAjAkI Ayu teraha dinakI zeSa batalAI / basa phira kyA thA, ve zIghratAse ghara vApisa aaye| unhoMne munike dvArA kahA gayA saba vRttAnta dhRtarASTra Adise kaha diyaa| isase sabhIko dukha huaa| pANDune bhogoMkI nazvaratA dikhalAkara sabako AzvAsana diyaa| pazcAt pAMco putroMko bulAkara unheM rAjya de dhRtarASTrake adhIna kiyA / phira unhoMne gaMgAke kinAre jAkara madrIke sAtha saMnyAsa dhAraNa kara liyA / donoMne yAvajIvana AhArAdikA parityAga karake cAra ArAdhanAoMkA ArAdhana karate hue zarIrako chor3a diyaa| unheM saudharbha svarga meM devaparyAya prApta huI / kisI samaya dhRtarASTra rAjA vanameM gaye the| vahAM unheM eka sphaTikamaNimaya zilAke Upara sthita munirAjakA darzana huA / unase dharmazravaNa kara unhoMne pUchA ki " svAmin ! kaurava rAjyake bhoktA mere putra duryodhana Adi hoMge yA pANDuputra ?" uttarameM suvrata munine kahA ki " he rAjan ! rAjyake nimittase tere putra duryodhana Adi aura pANDavoMke bIca virodha utpanna hogaa| isI liye kurukSetrameM mahAyuddha hogaa| usameM tere putra mAre jAveMge aura pANDava rAjyameM pratiSThita hoNge|" yaha sunakara cintAko prApta hue dhRtarASTra hastinApura vApisa Aye / ve vicAra karane lage ki " dekho ! mere putra duryodhana Adi atizaya buddhimAn , baliSTha evaM yuddhameM ajeya haiM / phirabhI ve rAjyako naSTa karake mahAyuddha meM mAre jAveMge / isa samunnata rAjyako dhikkAra hai, tathA rAjyake liye yuddha meM mRtyuko prApta honevAle mere una putroMkobhI dhikkAra hai, ityAdi / " isa prakAra virakta hokara unhoMne gAMgeyako bulAkara apanA abhiprAya pragaTa kara unake tathA droNAcAryake samakSameM apane putroM va pANDavoMko rAjya de diyA aura svayaM mAtA subhadrAke sAtha dIkSA lelI / 1 campUbhAratameM batalAyA gayA hai ki pANDu rAjA mRgayArtha vanameM gye| vahAM unhoMne krIDA karate hue harima-hariNI yugalako dekhA aura unameMse hariNako tIkSNa bANake dvArA mAra DAlA / yaha hariNayugala vAstavika nahIM thA, kintu isa AkArameM kiMdama nAmaka RSi aura unakI patnI thii| bANase abhihata hokara ukta RSine krodhita hokara pANDako yaha zApa diyA ki jaise " patnIke sAtha ratikrIDA karate hue mujhe tUne mArA hai vaisehI ratikrIDArtha patnIke unmukha honepara tU bhI mRtyuko prApta hogaa|" isa RSizApase santapta hokara pANDune caturaGga bala aura saptAGga rAjyako chor3akara tapako svIkAra kiyaa| (dekhiye nirNayasAgarase mudrita bhA. caMpu. pRSTha 15-16 'tatra tAvat ' ityAdi) 2 devaprabhasUrikRta pANDavacaritrake anusAra dhRtarASTrane svayaM rAjya svIkAra nahIM kiyA thA, kintu pANDako rAjA banAyA thaa| yathA dhRtarASTramabhASiSTa bhISmo madhurayA girA / vatsa ! rAjyamidAnIM tvAM jyAyAMsamupatiSThatAm // sa jagAda na yogyo'smi rAjyasyAhaM dhruvaM tataH / pANDumabhyeti rAjyazrIrdinazrIriva bhAskaram // 1,383-84. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) duryodhanAdikI pANDavoMse IrSA idhara duryodhana Adika saba bhAI pANDavoMke rAjyako na dekha sakanese unake virodhI bana gaye / yaha virodha uttarottara bar3hatAhI gyaa| taba gAMgeya Adi mahApuruSoMne pArasparika vairabhAvako dUra kara deneke liye rAjyako vibhakta kara donoMke liye AdhA-AdhA bAMTa diyA / parantu phirabhI vaha vairabhAva miTa nahIM sakA / kaurava svabhAvataH vacanoMse mIThe, kintu hRdayase duSTa the| ve krodhase saba pANDavoMko mAra DAlaneke prayatnameM rahane lage / antaraGgameM duSTabhAvako dhAraNa kara ve bAhya snehase pANDavoMke sAtha krIDAyeM karane lage / ina krIr3AoMmeM kauravoMne anekabAra bhImako mAranekA duSTa prayatna kiyA, kintu ve puNyodayase bhImakA kucha bigADa nahIM kara sake / yahAM takakI eka bAra unhoMne bhImake liye bhojanake sAtha tatkAla prANoMke haraNa karanevAlA viSabhI dilAyA, kintu daivayogase vaha mahAviSabhI usake liye amRtatulya ho gyaa| droNAcAryadvArA ziSya-parIkSaNa 'droNAcAryane kauravoM aura pANDavoMko dhanuvedakI ucca zikSA dI thii| eka bAra unhoMne saba ziSyoMse kahA ki dhanurvedake viSayameM maiM jo kuchabhI kahatA hUM, tadanusAra AcaraNa kro| samartha arjunane unake vacanoMpara dRr3ha vizvAsa pragaTa kiyaa| isapara droNAcAryane prasanna ho use varadAna diyA aura kahA ki zuddha dhanurvidyAse maiM tujhe apane samAna kruuNgaa| isa prakAra arjunane dhanurveda meM atizaya dakSatA prApta kii| ____ kisI samaya guru droNAcArya pANDavoM va kauravoMko dhanurvedakI zikSA dene ke liye unako vanameM le gaye / vahAM unhoMne eka unnata vRkSakI zAkhApara baiThe hue kAkako dekhakara ziSyoMse kahA ki, jo isa kAkakI dakSiNa AMkhako lakSya kara vedhita karegA vaha dhanurdhara dhanurvedake jAnakAroMmeM zreSTha samajhA jaavegaa| yaha sunakara duryodhanAdika saba kaurava lakSyavedhako azakya jAnakara cupacApa sthita rahe / kaurava-pANDavoMko cupacApa sthita dekhakara lakSyavedhake jAnakAra droNAcArya gambhIra vANIse bole ki usa pakSIkI dAhinI AMkhakA vedhana maiMhI karatA huuN| isa prakAra kahakara ve dhanuSapara bANa rakhakara lakSyavedhake liye udyata hue| taba arjunane usako namaskAra kara prArthanA kI ki Apa lakSyavedhake liye sarvathA samartha haiM / parantu mere jaise ziSyake rahate hue aisA kArya karanA Apako yogya nahIM hai / ata eva he pUjya gurudeva ! isake liye Apa mujhe AjJA deN| guruke dvArA AjJA dI 1 droNAcAryakI vaMzaparamparA- bhArgavAcAryavaMzo'pi zRNu zreNika varNyate / droNAcAryasya vikhyAtA ziSyAcAryaparamparA // AtreyaH prathamastatra tacchiSyaH kauMDiniH sutaH / tasyAbhUdamarAvataH sitastasyApi nndnH|| vAmadevaH sutastasya tasyApi ca kapiSTakaH / jagatsthAmA saravarastasya ziSyaH zarAsanaH // tasmAdrAvaNa ityAsI ttasya vidrAvaNaH sutaH / vidrAvaNasuto droNaH sarvabhArgavavanditaH // azvinyAmabhavattasmAdazvatthAmA dhanurdharaH / raNe yasya pratispardhI pArtha eva dhanurdharaH // ha. pu. 45, 44-48 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) jAnepara arjuna hAthameM dhanuSa lekara sthiracitta huA / kauvA nIcekI ora dRSTipAta kare, etadartha buddhimAn arjunane apanI jaMghAko hastatADita kiyA / use sunakara jaisehI kauvene nIcekI aura nigAha DAlI vaisehI arjunane bANase usakI dAhinI AMkhako vedha diyaa| isa duSkara kAryako karate hue dekhakara droNAcArya va duryodhanAdikoMne arjunakI khUba prazaMsA kii| ___ bhIlakI gurubhakti kisI samaya arjuna hAthameM dhanuSako lekara vanameM gayA / vahAM usane siMhake samAna unnata eka kutteko dekhA, usakA mukha bANake prahArase saMruddha thA / use dekhakara arjuna vicAra karane lagA ki isakA mukha bANoMse kisake dvArA vedhA gayA hai| yaha kArya zabdavedhake jAnakArako choDakara dUsare kisIke dvArA nahIM kiyA jA sktaa| idhara maiMne yahabhI sunA hai ki guru droNAcAryake atirikta dUsarA koI vyakti zabdavedhako nahIM jAnatA / zabdavedhakI zikSA prApta karane ke liye maiM unake samIpameM rahatA huuN| unhoMne prasanna hokara vaha vidyA kevala mujhehI dI hai, anya kisIbhI ziSyako nahIM dii| jaba yaha kuttA bhoMka rahA hogA,tabhI lakSya karake usakA mukha bANoMse bhara diyA gayA hai| parantu vaha kisa zabdavedhIke dvArA bharA gayA hai, yaha samajhameM nahIM aataa| isa prakAra vicAra karatA huA vaha Azcaryase vanameM ghUmane lgaa| usane eka jagaha hAthameM kutteko pakaDe hue aura kaMdhepara dhanuSako dhAraNa karanevAle eka bhayAnaka bhIlako dekhA / use dekhakara arjunane pUchA ki mitra ! tuma kauna ho, kahAM rahate ho aura kaunasI vidyAko dhAraNa karanevAle ho / usane uttara diyA ki maiM vanavAsI bhIla hUM, dhanurvidyAmeM nipuNa aura zuddha zabdavedhakA jAnakAra hUM / arjunane phira pUchA ki he bhillarAja ! yaha vidyA tumane kahAMse pAyI aura tumhArA guru kauna hai ? bhIlane kahA ki mere guru droNAcArya haiM, unhIke prasAdase yaha vidyA mujhe prApta huI hai| unake sivA anya koI isa vidyAkA jAnakAra nahIM hai / arjunane yaha socakara ki guru droNAcAryase isakA saMyoga honA zakya nahIM hai, punaH usase prazna kiyA ki tumane droNAcAryako kahAM dekhA / taba bhIlane eka stUpako dikhA kara kahA ki ye hai ve mere guru droNAcArya / isa pavitra stUpameM maiMne gurukI kalpanA kI hai, gurutva buddhise maiM isako bAra bAra praNAma karatA huuN| isIke prasAdase mujhe zabdavedha vidyA prApta huI hai / yaha sunakara arjunane usakI gurubhaktikI bahuta prazaMsA kI aura vaha vApisa hastinApura A gyaa| yahAM Akara arjunane ukta ghaTanAse guru droNAcAryako paricita karAyA / sAthahI yahabhI nivedana kiyA ki he AcArya ! vaha nirdaya bhIla niraparAdha jIvoMkA ghAta karatA hai / yaha sunakara droNAcAryake manameM dukha huaa| ve isa anarthako rokaneke liye mAyAveSameM arjunake sAtha usa 1 so'vadadbhadra ! pallIndohiraNyadhanuSaH sutaH / ekalavyAbhidhAno'smi pulindakulasambhavaH / / zastratattvAmbudhidroNI droNAcAryazca me guruH / zrUyate dhanvinAM dhuryaH ziSyo yasya dhanaJjayaH / / de. pra. pAM. ca. 3, 284-85. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanameM gaye / vahAM jAkara unhoMne bhIlako dekhA / vaha pratyakSameM droNAcAryase paricita nahIM thaa| droNAcAryane usase pUchA ki tuma kauna ho aura tumhAre guru kauna hai ? usane uttara diyA ki maiM bhIla hUM aura mere guru droNAcArya haiN| phira droNAcArya bole ki yadi tujhe gurukA sAkSAtkAra ho to tU kyA karegA ? usane kahA ki maiM unakI dAsatA kruNgaa| taba AcAryane kahA ki vaha droNAcArya maiM hI huuN| yadi tU vacana detA hai to ma tujhase kucha yAcanA karanA cAhatA huuN| bhIlakA vacana prApta kara droNAcAryane usase apane dAhine hAthake aMgUTheko kATakara deneke liye khaa| taba AjJApratipAlaka gurubhakta bhIlane turanta apanA dAhinA aMgUThA kATakara de diyaa| hAthake aMguThA rahita hojAnese aba vaha jIvaghAtako karanevAle dhanuSako grahaNa nahIM kara sakatA thaa| pApI vyaktiko zabdArthavadhinI vidyA nahIM denA cAhiye, yaha vicAra kara droNAcAryane arjunake liye ukta samasta vidyA arpita kara dii| kapaTI duryodhanadvArA lAkSAgRha nirmANa aura usakA dAha duryodhana Adi svabhAvataH IrSAlu the, ve pANDavoMkI samRddhi na dekha sakate the / aba ve spaSTa vAkyoMmeM kahane lage ki "hama sau bhAI aura pANDava kevala pAMca haiM, phirabhI ve Adhe rAjyako bhoga rahe haiN| yaha anyAya hai| vastutaH rAjyako ekasau pAMca bhAgoMmeM vibhakta kara sau bhAgoMkA upabhoga hameM aura pAMca bhAgoMkA upabhoga pANDavoMko karanA cAhiye thaa| yahI nyAyocita mArga thii|" isa prakAra pUvameM mahAtmA gAMgeya AdikoMke dvArA kiye gaye rAjyavibhAgako dUSita ThaharA kara duryodhanAdika yuddha meM udyukta ho gye| ina vacanoMko sunakara bhImAdika pANDavoMko krodha utpanna huaa| parantu yudhiSThirake nivAraNa karanese ve pUrvavat zAntahI rhe| parantu duryodhana ke hRdayameM zAnti na thii| usane unake mAraneke nimitta gupta rUpase lAkhakA sundara mahala banavAyA aura pitAmaha gAMgeyase prArthanA kI ki maiMne yaha sarvAMgasundara prAsAda pANDavoMke liye banavA diyA hai, Apa yaha unheM dedeN| ve isameM svatantratApUrvaka nivAsa kareM aura hama loga apane gRhameM sthira hokara rheN| yaha sunakara saralacitta gAMgeyane duryodhanakI prArthanA svIkAra kara lii| unhoMne kahA ki yaha acchAhI kiyA, eka gRhameM rahanepara virodha rahatA hai| ataeva svatantratApUrvaka alaga alaga rahanese sthira zAnti raha skegii| isI vicArase unhoMne pANDavoMko bulAyA aura apanA abhiprAya pragaTa kara unheM lAkSAgRhameM bheja diyaa| zaktizAlI pANDava duryodhanake kapaTAcaraNase anabhijJa the, ataH unhoMne isameM koI virodha pragaTa nahIM kiyaa| 1 yaha kathAnaka devaprabhasUrike pANDavacaritra (3, 279-325 ) meM bhI prAyaH isI prakArase pAyA jAtA hai| 2 yaha prasaMga harivaMzapurANameMbhI isI prakArase milatA-julatA pAyA jAtA hai| jaisepArthapratApavijJAnamAtsaryopahatA atha / duryodhanAdayaH kartuM sndhiduussnnmudytaaH|| paMca kauravarAjyArthamekataH shtmektH| bhuMjanti kimito'nyatsyAdanyAyyamiti te jaguH // ha. pu. 45, 49-50 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) duryodhanakA yaha kapaTapUrNa vyavahAra kisI prakArase vidurako jJAta ho gyaa| unhoMne pANDavoMko saceta karake kaha diyA ki tumheM duSTacitta duryodhanAdikakA vizvAsa nahIM karanA caahiye| yaha sundara gRha lAkhase nirmita hai| tuma dinameM idhara-udhara vanameM rahanA aura rAtako jAgate hue isameM rhnaa| isa pravAdase saceta karake vidura vanameM gaye aura pANDavoMke rakSaNakA upAya socane lage / antataH unheM eka upAya sUjhA / unhoMne avasara prApta honepara mahalase bAhara nikala jAne ke liye eka gupta suraMga banavA dii| - lAkSAgRhameM rahate hue pANDavoMkA eka varSa bIta gyaa| aba duryodhanase adhika nahIM rahA gyaa| usane kotavAlako bulAkara aura abhISTa dravya denekA lobha dikhAkara mahalameM Aga lagAnekI AjJA dii| parantu sAhasI kotavAlane " he rAjan , Apa cAhe mujhe vipula sampatti deM, cAhe merIhI sampattikA apaharaNa karA leM; cAhe mujhapara prasanna hoM, cAhe kruddha hokara mRtyu daNDa deM, athavA dayApUrvaka cAhe mujhe rAjya deM, cAhe merI gardana kaTA deM, kintu kapaTapUrvaka yaha akArya mujhase na ho skegaa|" yaha kahakara usane duryodhanakI ukta AjJAko asvIkAra kara diyaa| usase kruddha hokara duryodhanane use kArAgArameM DAla diyA / phira duryodhanane purohita ko bulAkara aura vastrabhUSaNAdise alaMkRta kara use isa kAryameM niyukta kiyaa| tadanusAra usa duSTa lobhI brAhmaNa (sUtrakaNTha) ne ukta gRhameM Aga lagA dI aura svayaM kahIM bhAga gyaa| usa samaya pAMcoM pANDava thakakara gaharI nidrAmeM so rahe the, ve jaldI nahIM jAge / AgakI lapaToMmeM ghirakara jaba ve kisI prakArase jAgRta hue to AgakI bhayAnakatA ko dekhakara vyAkula hokara bAhira nikalane kA upAya socane lge| unheM pUrva nirmApita suraMgakA patA na thA / antameM idhara 1 harivaMza purANameM lAkSAgRhadAhakA vizeSa vRttAnta nahIM pAyA jaataa| vahAM kevala itanA mAtra kahA gayA hai vasatAM zAntacittAnAM dinaiH katipayairapi / prasuptAnAM gRhaM teSAM dIpitaM dhRtarASTrajaiH // vibudhya sahasA mAtrA satrA te paMca pANDavAH / suraMgayA viniHsRtya gatAH kvApyapabhIravaH / / 45, 56-57. uttarapurANameM drupada-rAjAdvArAkRta draupadIke vivAhaprastAvameM yaha kaha gayA haietAn sahajazatrutvAdduryodhanamahIpatiH / pANDuputrAnupAyena lAkSAlayamavIvizat // hetu taM te'pi vijJAya svapuNyaparicoditAH / pradrutA payasi mAjatyAdhastAtkilviSaM svayam // apahRtya suraMgopAntena dezAntaraM gatAH / svasAmbandhAdiduHkhasya cheda nAyaMzca pANDavAH / / u.pu. 72,201.203 duryodhanakedvArA bheje gaye purocana purohitake vacanako pramANa mAnakara pANDava nAsikase vAraNAvata A gye| ve yahAM vizAla prAsAdameM rahane lge| vidurake dUta priyaMvadane duryodhanadvArA kRSNa caturdazIko pANDavoMke jalAye jAnekA saMketa kara unheM usase sAvadhAna kiyaa| purocanane kRSNa caturdazIko bhavanameM Aga lagA dii| bhImane purocanako mukkoMdvArA mAra DAlA aura AgameM pheMka diyA ( de. pra. sUrIkRta pAM. pu. 7, 135-193) / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) udhara ghUmate hue bhImako suraMgakA patA cala gayA aura usase bAhira nikala kara ve saba zIghrahI jaMgalameM jA phuNce| mahalase bAhira nikalanepara bhImane vahAM chaha murde DAla diye the| prAtaHkAla honepara yaha vArtA nagarameM vegase phaila gii| sarvatra hAhAkAra maca gyaa| gAMgeya aura droNAcAryako to mUrchA A gaI / droNAcAryane to nirbhaya hokara kauravoMse kaha diyA ki isa prakArase kulakramakA vinAza karanA tumheM yogya nahIM hai / isa prakAra bhartsanA karanepara kaurava apanA mukha Upara nahIM uThA ske| pANDavoMkA dezATana udhara pANDava vanameMse jAte hue gaMgA nadIke kinAre pahuMce aura use pAra karaneke liye nAvameM jA baiThe / nAva calakara sahasA nadIke vIcameM ruka gaI / mallAhase pUchanepara unheM mAlUma huA ki yahAM tuNDikA nAmaka jaladevatA rahatI hai jo narabali cAhatI hai| isase saba sacinta ho gye| antameM bhIma nadImeM kUda paDA aura yuddhameM tuNDikAko parAsta kara athAha jalameM tairate hue kinAre jA phuNcaa| usako Ate dekhakara zokAkula hue yudhiSThira Adiko baDI prasannatA huI / tatpazcAt ve brAhmaNa veSameM cala kara kauzikapurI pahuMce / vahAM varNa nAmaka rAjAkI patnI prabhAkarIse utpanna kamalA nAmakI sundara kanyA thii| vaha yudhiSThirake lAvaNyamaya rUpako dekhakara Asakta ho gii| usakI khinna avasthAse isa bAtako jAnakara rAjA varNane pANDavoMko bulAyA aura yathAyogya AdarasatkAra kara yudhiSThirake sAtha vidhipUrvaka kamalAkA vivAha kara diyA / pANDava vahAM kucha dina rahakara aura varNarAjAkI icchAnusAra apanA paricaya dekara kamalAko vahIM choDa Age cala diye| ve mahAn puruSoMke dvArA deza-dezameM pUje jAne lage / dezATana karate hue ve pANDava kisI puNyadruma nAmaka vanameM phuNce| unhoMne vahAMpara sthita jinamandiroMmeM pahuMcakara darzana-pUjana va munivandana kiyA / tatpazcAt munise jinapUjAphalako pUchakara AryikAkI vandanA kii| ukta AryikAke samakSameM baiThI huI eka uttama kanyAko dekhakara kuntIne tadviSa 1 harivaMzapurANameM nAva dvArA gaMgA pAra karane aura tuNDikA devIke parAsta karanekA koI ullekha nahIM hai| vahAM (45-60) meM itanA mAtra kahA gayA hai ki mahAbuddhimAn ve kuntiputra gaMgA nadIko pAra karake veSa badalakara pUrva dizAkI ora gye| uttarapurANameM yaha vRtta nahIM hai| vahAM grantha vistArase DaranevAloMke liye saMkSepasehI pANDavacaritra kahanekI pratijJA kI gaI hai / yathA atra pANDutanUjAnAM prapaMco'lpaH prabhASyate / granthavistarabhIrUNAmAyurmedhAnurodhataH // 72-197 2 harivaMzapurANameM varNa rAjAkI patnIkA nAma prabhAvatI pAyA jAtA hai / kanyAkA nAma vahAM nirdiSTa nahIM hai| usake varNanameM diye gaye 'kusumakomala' sudarzana aura 'dhanyA' pada vizeSaNa pratIta hote haiM / vahAM batalAyA gayA hai ki kanyArUpa kumudinI yudhiSThirarUpa candrake dekhanese vikAsako prApta huii| bhaviSyameM yudhiSThirakI patnI honevAlI kanyAne socA kI isa janmameM yahIM merA uttama vara ho / usake abhiprAyako jAnakara yudhiSThira premabandhanameM baMdhakara ba vivAha ke viSayameM saMjJAsehI AzAbandha dikhalAkara cale gaye (45, 63-65) / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) yaka jijJAsA pragaTa kii| AryikAne usakI kathA isa prakAra kahI- yahAM kauzAmbI purIke rAjA vindhyasenakI patnI vindhyasenAkI kukSise utpanna yaha vasantasenA nAmakI sundara sAdhvI kanyA hai / isake pitA vindhyasenane ise yudhiSThirako denekI kalpanA kI thii| kintu durbhAgyase kauravoM dvArA unake jalAye jAnekI dukhada vArtA sunakara vaha tapa karaneko udyata huI / vindhyasenane use dIkSAmeM udyukta dekhakara samajhAyA ki- he putri ! aise mahApuruSa alpAyu nahIM huA karate haiM / isaliye tU kucha samaya Thahara kara yudhiSThirakI pratIkSA kr| phira yadi usakI prApti na ho sake to dIkSA le lenaa| tabase yaha yathAyogya saMyamakA pAlana karatI huI yahAM mere pAsa rahatI hai / ina chaha prANiyoMko dekhakara yadyapi vasantasenAko pANDava honekI AzaMkA avazya huI / parantu kuntIke yaha kahanepara ki " hama saba daivajJa brAhmaNa haiM / tere puNyodayase pANDava jIvita hoMge, tU dIkSAke vicArako choDa kara zrAvakadharmameM sthira raha / " vaha kucha nizcaya na kara skii| tatpazcAt pANDava vahAMse calakara trizaGga nAmaka purameM gaye / vahAMke rAjA caNDavAhanakI guNaprabhA Adi dasa tathA piyamitra seThakI eka nayanasundarI, ye yudhiSThirake liye saMkalpita gyAraha kanyAyeM unakI mRtyuvAtAse dukhita ho dharmadhyAnameM udyukta hokara raha rahI thIM / " eka muhUrtake bhItara pANDava yahAM AvegeM " aisA unheM damitAri munise jJAta huA / tadanusAra pANDava vahAM pahuMce aura ukta gyAraha kanyAoMkA vivAha yudhiSThirake sAtha kara diyA gayo / 1 harivaMzapurANameM isa vanakA nAma zleSmAntaka batalAyA gayA hai| vahAM ve tApasa veSame phuNce| vahAM kahA gayA hai ki vasundharapurake rAjA vindhyasena aura unakI patnI narmadAke vasantasundarI nAmaka kanyA thii| vaha gurUoMdvArA pahile hI yudhiSThirake liye de dI gaI thii| kintu unake jalanekI bAta sunakara purAkRta karmakI nindA karatI huI usane janmAntarameM patidarzanakI abhilASAse vahAM tApasAnamameM tapazcaryA prArambha kii| pANDavoMke tApasAzramameM Anepara usane Atithya kara unake kSutpipAsA yukta mArgake zramako dUra kiyaa| he bAle ! isa navIna vayameM tujhe vairAgya kaise huA ? isa prakAra kuntIdvArA pUche jAnepara rAjaputrIne vinayapUrvaka uttara diyA ki maiM gurUoM ( mAtA-pitA) dvArA pahile hI kuruvaMzajAta kuntIke jyeSTha putrake liye nivedita kI gaI thii| kintu unake jala jAne kI vArtAse khinna ho tapazcaraNameM sthita huI huuN| yaha sunakara kuntIne use sAntvanA dii| isa prakAra vaha patiprAptikI AzAse yathApUrva sthita rhii| (ha. pu. 45, 69-90) / 2 harivaMzapurANake anusAra rAjA va seTha ina putriyoMke jyeSTha kuntIputrake liye denA cAhate haiM, parantu ve putriyoMne ' hamArA pati anyalokako prApta huA' aisA jAnakara usa dvijako svIkAra nahIM karatI haiM / yathArAjA sabhArya imyazca mahApuruSavedinau / kuntIputrAya tAH kanyA jyAyase dAtumicchataH / / tAstu nizcitacittatvAdanyalokagato'pi hi / sa eSa patirasmAkamiti necchanti taM dvijam // ha. pu. 45, 103-104 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (23) yahAMse nikala kara pANDava kisI mahAvana meM pahuMce / vahAM daivajJake kathanAnusAra bhImako saMdhyAkAra-purake adhipati hiDimbavaMzodbhUta siMhaghoSa rAjAkI kanyA hiDimbAkA lAbha huA / pANDava kucha dina vahAM hI sthita rahe / samayAnusAra hiDimbAke putra utpanna huA, usakA nAma 'ghuTukai ' rakkhA gayA / pazcAt vahAMse bhI calakara pANDava bhIma nAmaka vanameM sthita bhImAsurako nirmada karate hue zrutapurameM jA pahuMce / vahAM rAtriko kisI vaNikke gRhameM nivAsa kiyaa| rAtrimeM vaizyapatnIko rotI dekhakara kuntIne ronekA kAraNa pUchA / usane zrutapurake rAjA bakake mAMsabhakSI hone, eka samaya pazumAMsake na milanepara mRta narabAlakakA mAMsa dene aura usako usakA caskA lagane, etadartha bAlakoMke mAre jAne tathA pratidina eka manuSyake denekA niyama banAne AdikI saba kathA kaha sunAI / kuntIkI preraNAse bhImane use vazameM kara nagaravAsiyoMke kaSTako dUra kiyA~ / isase prasanna hokara nagaravAsiyoMne bhImakA jaya-jayakAra kiyA aura karoDoMkA dhana-dhAnya bheTameM diyA / isase pANDavoMne vahAM jinamandirakA nirmANa karAyA aura varSA Rtuke upasthita honepara cAra mAsa taka vahIM dharmadhyAnapUrvaka nivAsa kiyA~ / varSAkAlake samApta honepara pANDava vahAMse campApurI gaye / vahAMkA rAjA karNa thaa| yahAM ve eka kumhArake gharameM rhe| bhImane AlAnase chUTe hue eka madonmatta hAthIko vazameM kiyA / ve vahAM kucha dina rahakara vaidezikapura phuNce| yahAM rAjA vRSadhvajake dizAvalI priyAse utpanna eka dizAnandA nAmakI kanyA thI / yudhiSThira Adiko chor3akara akelA bhIma bhikSArtha viprake veSameM nagarameM gayA / 1 harivaMza purANameM (45-113) meM 'vindhyamAvizat' aisA nirdeza hai / 2 ha. pu. (45, 115-16) meM usake hRdayasundarI aura hiDaMbasundarI ( 112 ) ye do nAma nirdiSTa haiM / yahA~ usake putra honekA ullekha nahIM hai / 3 viSNupurANa (4, 20, 45) aura campUbhArata (pR. 58 zloka 36 ) meM bhImasenase hiDimbAke ghaTotkaca nAmaka putrake utpanna honekA nirdeza pAyA jAtA hai / 4 harivaMzapurANa ke anusAra pANDava zleSmAntaka vanameM sthita tApasAzramase nikalakara tApasa veSako chor3a dvijake veSameM IhApura phuNce| vahAM bhImakedvArA narabhakSI bhRga (vRka aura jhaMga zabdoMmeM vyatyaya huA pratIta hotA hai / ) rAkSasakA damana kiye jAnepara nirbhayatAko prApta hue nAgarikoMne pANDavoMkI pUjA kii| (45, 94-95) / itanA mAtra vRtta yahAM pAyA jAtA hai| bakAsurakA vistRta vRtta de. pra. sUrike pAM. ca. (7, 409-705) meM pAyA jAtA hai| 5 devaprabha sUriviracita pANDavapurANake anusAra pANDava kRSNake sAtha nAsikya nagara (nAsika gajapaMtha) gye| vahAM unhoMne mAtAke dvArA nirmApita candraprabha jineMdrakI vikasita kamalapuSpoMke sAtha maNimayI arcA kii| ( 7, 112-116) 6 harivaMzapurAName kumhArake gharameM rahanekA ullekha nahIM hai| isake anusAra pANDava IhApurase trizRGgapura aura phira vahAMse campApurI gaye / ( 45, 105-106) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) bhImako dekhakara usameM anurakta huI apanI kanyAko lakSya kara vRSadhvajane use bulAkara bhikSAke rUpameM deneke liye dizAnandAko upasthita kiyA / "he rAjan ! maiM nahIM jAnatA, baDe bhAI jAne " isa prakAra bhImake kahanepara rAjAne yudhiSThira Adiko bulAyA aura yathAyogya AdarasatkAra kara bhImake sAtha kanyA dizAnandAkA vivAha kara diyaa| pANDavoMkA hastiAnApura Agamana yahAMse jAkara pANDava vindhyAcalapara phuNce| vahAM mANibhadraka yakSase bhImako zatrukSayaMkarA gadA prApta huI / isake pazcAt ve dakSiNa dizAke dezomeM paribhramaNa kara hastinApura jAneke liye udyata hue / mArga meM jAte hue unhe mAkandIpurI prApta huI / pANDava vahAM brAhmaNa veSameM kisI kumhArake ghara Thahara gaye / vahAMkA rAjA drupada thaa| usakI patnIkA nAma bhogavatI thaa| usake dhRSTadyumna Adika putra aura draupadI nAmakI putrI thI / rAjA drupadane draupadIke vivAhArtha svayaMvara kiyA / brAhmaNaveSako dhAraNa karanevAle arjunane gANDIva dhanuSako caDhAkara vahAM rAdhAvedha [ cakkara khAtI huI rAdhAkI nAkake motIkA vedhana ] kiyA / taba draupadIne arjunake galemeM mAlA pahanA dii| daivavaza vaha mAlA vAyuke nimittase bikharakara pAMcoM pANDavoMke paryaGkameM phaila gii| isase duSTa puruSoMne -- isane ina pAcoMko varaNa kiyA ' aisI ghoSaNA kI / draupadIkA yaha kArya duSTa duryodhanako sahya na huaa| usane " rAjAoMke rahate hue brAhmaNako draupadIse vivAha karanekA kyA adhikAra hai ?" isa prakAra rAjAoMko bhar3akAyA / usase prerita hokara bahutase rAjA yuddhake liye udyata ho gye| parantu pANDavoke sAmane ve Tika nahIM sake / antameM arjunake sAmane svayaM droNAcArya upasthita hue| " jina pUjya guru devake prasAdase nirmala dhanurvidyA prAptakara yuddhameM vijaya prApta kI, unake sAtha kaise yuddha ? " yaha socakara usane svaparicaya yukta bANa bhejA / droNAcAryane yaha samAcAra sabako sunA 1 harivaMzapurANameM kanyAke anurakta honekA ullekha nahIM hai| kintu rAjA vRSadhvajane bhikSArthI bhImako mahApuruSa jAnakara svayaMhI use kanyA denekA prastAva kiyaa| '-yaha bhikSA apUrva hai, aisI bhikSAke prati svatantratA nahIM hai-' yaha kahakara aura vahAMse jAkara bhImane unase (yudhiSThira Adise ) nivedana kiyA / -- yahAM ve DeDha mAsa rhe| [45, 107-113] 2 harivaMzapurANameMbhI ThIka isI prakArase kahA gayA hai / yathAvihRtya vividhAn dezAna dAkSiNAtyAn mhodyaaH| te hAstinapuraM gantuM pravRttAH paannddunndnaaH|| __ prAptA mArgavazAd vizve mAkandI nagarI divaH / praticchandasthitiM divyAM dadhAnA devavibhramAH / / ha. pu. 45, 119-20 3 uttarapurANameM nagarIkA nAma kampilyA aura drupadapatnIkA nAma dRr3harathA pAyA jAtA hai / yathAkampilyAyAM dharAdhIzo nagare drupadAhayaH / devI dRr3harathA tasya draupadI tanayA tayoH // 72-198 de. pra. pAM. caritrameM nagarIkA nAma kAmpilya batalAyA gayA hai| [4, 34 ] Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diyaa| isase yuddha samApta ho gayA aura caturaGga senAsahita pANDava tathA kaurava hastinApura jA phuNce| hastinApura pahuMcakara pANDava va kaurava parasparameM prItiko prApta ho pRthivI, hAthI, ghoDe evaM rathoM AdikA AdhA AdhA vibhAgakara Anandase rahane lge| pAcoM pANDava kramazaH indrapatha, tilapatha, sunapatha [ sonipatha, ], jalapatha [pAnIpata aura vaNikpatha, ina pAMca nagaroMko basAkara unhImeM rahate the| yudhiSThira aura bhImane aneka nagaroMmeM pahuMcakara jina rAjaputriyoMke sAtha vivAha kiyA thA una sabako bulA liyaa| kauzAmbInarezakI putrI vasantasenAko lAkara usake sAtha yudhiSThirakA vivAha kara diyA gyaa| 4 ha. pu. 45, 135-37. prastuta, pANDavapurANa ( 24, 68-69 va 80-81 ), harivaMzapurANa (64, 134-35 ) aura uttarapurANa ( 72, 257-59) meM isa apayazakA kAraNa pUrvabhavameM draupadI (kumArikA ) ke dvArA kiyA gayA nidAna batalAyA gayA hai| usane pUrvabhavameM ArthikAdharmakA pAlana karate hue pAMca viTa puruSoMse yukta kisI vasantasenA nAmakI sundara vezyAko dekhakara aisA saubhAgya mere liye prApta ho' isa prakArakA vicAra kiyA thaa| tadanusAra use yaha apayaza prApta huaa| triSaSTizalAkApurUSacaritra ( 6, 6, 279.336 ) aura devaprabhasUrikRta pANDavapurANake anusAra draupadI pAMcoM pANDavoMkAhI varaNa karanA cAhatI thI, parantu lokApavAdake bhayase usane arjunake galemeM varamAlA DAlI / phirabhI kisI divya prabhAvase logoMko aisA pratIta huA ki draupadIne pAMcoMkehI galemeM varamAlA DAlI ( 4, 309-13 ) / unheM " draupadIne pAMcoMkA varaNa kiyA " aisI AkAzavANI bhI sunAyI dii| isase kiMkartavyavimUDha ho drupada rAjA cintita huA / isI samaya eka cAraNa RSine maNDapameM Akara draupadIke pUrvabhavoMkA varNana karate hue kahA ki isane sukumArikAke bhavameM AryikAsaMyamakA pAlana karate hue, pAMca viTa puruSoMke sAtha eka devadattA nAmakI vezyAko dekhakara " tapake prabhAvase maiM isake samAna paMcapreyasI hoU" isa prakArakA nidAna kiyA / isa nidAnakA kAraNa usakI bhogecchAkA pUrNa na ho sakanA thA (4, 378, 381 ) / tadanusAra ise pAMca patiyoko prApti huI / aisA kahakara cAraNa RSi vahAMse cale gaye va draupadIkA pAMcoM pANDavoMke sAtha vivAha sampanna ho gayA ( 417 ) / viSNupurANameM pAMcoM pANDavoMke saMyogase draupadIke nimna pAMca putroM ke utpanna honekA ullekha pAyA jAtA hai| yudhiSThirase prativindhya, bhImasenase zrutasena, arjunase zrutakIrti, nakulase zrutAnIka aura sahadevase zrutazrama (4, 20, 41-42) / 5 yaha draupadIke vivAhakA prasaMga harivaMzapurANa ( 45, 120-147 ) meM bhI isI prakArase pAyA jAtA hai / isa prakaraNameM ha. pu. ke nimna zlokoMse pANDavapurANake nimra zloka adhika prabhAvita haiM-ha. pu. 126-129, 132, 135-139; pAM. pu. 15 parva 54, 66-68, 108, 112-116 / 6 ardharAjyavibhAgena te hAstinApure punH| tasthurduryodhanAdyAzca pANDavAzca yathAyatham / / ha. pu. 45-148. 7 AnAyyAnAyya vRtto'sau jyeSTha [jyeSThaH] kanyAH puraatniiH| vivAhya sukhitAzcake / bhImaseno nijocitAH / / ha. pu. 45-149 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) subhadrAke sAtha arjunakA vivAha kisI samaya kRSNake bulAne para arjunane Urjayanta parvatapara jAkara unake sAtha aneka prakArase krIDA kI / pazcAt vaha kRSNake sAtha dvArAvatI phuNcaa| vahAM eka samaya subhadrAko jAte hue dekhakara arjuna usakI sundaratApara mugdha ho gayA / usane kRSNase usakA paricaya pUchA / kRSNane haMsate hue kahA ki kyA tuma nahIM jAnate ho, yaha merI subhadrA nAmakI bahina hai / taba arjunane haMsakara kahA ki yaha mere mAmAkI putrI hai, ataH mere sAtha isakA vivAha karanA yogya hai / antataH kRSNakI icchAnusAra arjunake sAtha subhadrAkA vivAha kara diyA gyaa| sAthahI yudhiSThirakA lakSmImatI, bhImakA zeSavatI, nakulakA vijayA aura sahadevakAbhI ratike sAtha vivAha sampanna huaa| arjunake subhadrAse abhimanyu nAmaka putra utpanna huaa| yudhiSThirakI dyUtakrIDAmeM hAra va vanapravAsa kisI eka samaya duryodhanane pANDavoMko bulAkara yudhiSThirake sAtha chalapUrvaka juA khelaa| yudhiSThirane isa juA dhana-dhAnya va hAthI, ghoDe Adi saba kucha hArakara antameM samasta striyoM aura bhAIyoMkobhI dAvapara rakha diyA / antameM bAraha varSataka pRthivIko hArakara yudhiSThirane juAko samApta kiyA / idhara duryodhanane unheM bAraha varSataka vanameM ajJAtavAsa aura eka varSa guptavAsa karanekI dUtake dvArA sUcanA dI / isI bIca duHzAsanane draupadIke mahalameM jAkara aura usake bAloMko khIMcakara bAhara nikAlA / isapara bhIma Adiko bahuta krodha aayo| parantu dharmarAjake samajhAnepara ve zAnta rahe / antaM gatvA ve kuntIko vidurake ghara chor3akara pravAsa karane lge| unhoMne draupadIkobhI vidurake ghara choDanA cAhA thA, parantu vaha vahAM na rahakara unake sAthahI gii| ve vana-upavanoM meM 1 harivaMzapurANameM pAMcoM pANDavoMke vivAhakA nirdezamAtra kiyA gayA hai / yathA jyeSTho lakSmImatI lebhe bhImaH zeSavatI tataH / subhadrAmarjunaH kanyAM kaniSThau vijayAM rati // dazAItanayAstAste pariNIya yathAkramam / remire'mUbhiriSTAbhiH pANDavAstridazopamAH / / 47, 15-19 2 de. pra. sUrike pANDavacaritrake anusAra duHzAsanane draupadIko kevala coTI khIcakara bAharahI nahIM nikAlA thA, balki usane sampUrNa sabhAke bIca usake adhovastrako khIMcakara use apamAnita karanekA bhI prayatna kiyA thA / kintu daivIyaprabhAvase eka vastrake khIMce jAnepara ThIka usI prakArakA dUsarA aura dUsareke khIMce jAnepara tIsarA, isa prakAra vastraparamparA dekhI gaI / isa prayatnameM duHzAsana yaka gayA, kintu use namana kara sakA / isa duSkRtyase atyanta krodhita hokara bhImane pratijJA kI ki jo draupadIko bAla khIMcakara sabhAke bIcame lAyA hai aura jisane guruoMke dekhate khIMcA hai, usake bAhuko mUlase ukhAr3akara yadi bhUmiko raktaraMjita na kara dUM tathA usake Uruko gadAse cUracUra na kara dUM to merA pANDuse janma nahIM (6, 952-1000) / 3 de. pra. pANDavacaritrake anusAra pANDu to vidurake pAsa hastinApurahI rahe, kintu kuntI sAthameM gaI thI ( 7 ,95-97 ) / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) nivAsa karate hue kAliJjara vanameM phuNce| arjunakA vijayArdha parvatapara jAnA yahAM arjuna manohara nAmaka parvatapara car3hakara bolA ki yadi isa parvatapara koI deva, manuSya athavA vidyAdhara ho to mujhe iSTasiddhikA upAya batalAve / taba vahAM AkAzavANIse sunA gayA ki " tU vijayArdha parvatapara jA, vahAM tujhe jayalakSmI siddha hogI / vahAM pAMca varSa rahane ke pazcAt bandhu oMse milApha hogaa|" itane meMhI use pracaMDa dhanuSako dhAraNa karanevAlA eka bhayAnaka bhIla dikhAI diyA / arjunane usase tiraskArapUrvaka dhanuSa mAMgA / isase vaha krodhita hokara yuddha karane lagA / arjunane usakA ghAta karane ke liye jitane bANa chor3e una sabhIko bhIlane niSphala kara diyA / antameM arjunane use ajayya samajhakara bAhayuddha kiyaa| usake pairoMko pakar3akara zirake cAroM ora ghumAte hue vaha pRthvIpara paTakanAhI cAhatA thA ki usane kRtrima bhIlake rUpako chor3akara apanA yathArtha svarUpa prakaTa kara diyA aura arjunako praNAma kara prasannatApUrvaka vara mAMganeko khaa| arjunane use apanA sArathI banAnekI abhilASA pragaTa kii| usane ise svIkAra kara liyaa| arjunake pUchane para usane apanA paricaya isa prakAra diyA- vijayAdha parvatapara sthita dakSiNa zreNImeM rathanUpura nAmakA nagara hai / usake svAmI vidyutprabha rAjAke indra aura vidyunmAlI ye do putra haiN| usane virakta hokara indrako rAjya diyA aura svayaM jinadIkSA dhAraNa kI / vidyunmAlIko yuvarAja pada prApta huA thA / yaha puravAsiyoMkI striyoM aura dhana AdikA apaharaNa kara unheM kaSTa detA thaa| indrake samajhAnepara use zAntike badale krodhahI adhika huA / vaha rathanUpurako chor3akara svarNapurameM rahane lagA / indra usase santApita hokara duHkhI rahane lagA / maiM isI indrakA vidyAdhara sevaka huuN| merA nAma candrazekhara aura mere pitAkA nAma vizAlAkSa hai| naimittikake kathanAnusAra maiM yahAM indrake zatruoMke binAzArtha ApakI apekSA kara rahA thaa| isa prakAra apanA paricaya dekara vaha candrazekhara vidyAdhara arjunako vimAnameM baiThAkara vijayAdha parvatapara le gayA / vahAM pahuMcakara arjunane indrale sAtha rahakara usake zatruoMko parAjita kiyA aura rAjyako niSkaNTaka kara diyo / vidyAdharoMke 1 ha. pu. 46, 3-7. ( yahAM isa vanakA nAma kAlAMjalA aTavI batalAyA gayA hai ) / 2 harivaMzapurANameM yaha kathAnaka nimna prakAra hai-kAlAMjalA aTavImeM asurodgIta kiMnarodgIta (ha. pu. 22-98) nagarase apanI priyA kusumAvatIke sAtha eka sutAra nAmaka vidyAdhara AyA thaa| usane zAbara vidyAse yukta hokara bhIlakA veSa dhAraNa kiyA thA / arjunane use isa veSameM strIke sAtha krIDA karate hue dekhA / paraspara darzana honepara akasmAt ina donoMmeM viSama yuddha chir3a gayA / arjunane vAhuyuddhameM usake vakSasthalameM dRr3hamuSTikA ghAta kiyaa| taba kusumAvatI dvArA patibhikSA mAMganepara arjunane use chor3a diyA / vaha arjunako praNAma kara vijayAdha parvatakI dakSiNa zreNimeM calA gayA ( 46, 8-13 ) / yahAM indra vidyAdharakA koI ullekha nahIM kiyA gyaa| devaprabhasUrike pANDavacaritrameM parvatakA nAma gandhamAdana ( 8-185 ) batalAyA gayA hai / zeSa saba Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) atizaya Agrahase arjuna vahAM pAMca varSataka rahA / tatpazcAt vaha sutAra, gandharva Adi mitroM tathA citrAGga Adi yogya sau ziSyoMke sAtha kAliJjara vanameM vApisa AgayA aura yudhiSThira Adi bandhuoMse milakara atizaya prasanna huaa| sahAyavanameM citrAGgadadvArA duryodhanakA bandhana kisI samaya duryodhana sahAyavanameM prApta hue pANDavoMkA samAcAra jAnakara unheM mAraneke liye senAke sAtha vahAM phuNcaa| kisI prakAra nArada RSise isakA saMketa pAkara citrAGga vidyAdhara yuddha meM pravRtta huaa| taba citrAGga aura duryodhanake bIca bhayAnaka yuddha huA / antameM citrAGgane use nAgapAzase bAMdha liyaa| vaha use rathameM baiThAkara apane nagarakI ora jAne meM tatpara huA / idhara duyAdhanakI patnI bhAnumatI isa ghaTanAse dukhI hokara rone lgii| usake rudanako dekhakara bhISma pitAmahane sAntvana dete hue yudhiSThirakI zaraNameM jAneke liye kahA / tadanusAra unake pAsa jAkara bhAnumatI dvArA patibhikSA mAMganepara yudhiSThirane arjunase maraneke pahilehI duryodhanako chur3Akara lAne ke liye kahA / yudhiSThirakI AjJA pAkara arjuna rathameM baiThakara cala diyA aura yuddhapUrvaka una vidyAdharoMse duryodhanako chuDAkara le AyA vaha duryodhanane yudhiSThirakI stuti kara kSamAyAcanA kI aura vaha apane sthAnako vApisa calA gayA~ / duryodhanako arjuna dvArA bandhanamukta karAye jAnekA apamAna asahya huaa| usane isa dukhakI zAnti ke liye yaha ghoSaNA karAI ki jo pANDavoMko zIghra mArakara mere apamAnajanita dukhako dUra karegA usake liye maiM AdhA rAjya duuNgaa| isa ghoSaNAko sunakara kanakadhvaja rAjAne sAtaveM dina pANDavoMko mAranekA apanA nizcaya pragaTa kiyaa| unheM na mAra sakane para usane svayaM agnimeM jala maranekI pratijJA kii| isa pratijJAkI pUrtike liye vaha 'kRtyA' vidyA siddha karaneke liye udyata huaa| ( jaise-vizAlAkSatanaya candrazekhara, rathanUpura, vidyutkrama, indra, vidyunmAlI Adi nAma ) vRttAnta prAyaH prastuta pANDavapurANakehI samAna pAyA jAtA hai ( dekhiye sarga 8, zloka 185-398 ) / 1 yaha vRttAnta harivaMzapurANameM nahIM pAyA jAtA / de. pra. pANDavacaritra ( 9, 87-139 ) meM duryodhanake chuDAnekA vRttAnta isIse milatA-julatA pAyA jAtA hai / campUbhAratake anusAra jaba pANDava dvaita banameM pahuMce the taba duryodhana unheM apanI sAmrAjyalakSmI dikha* lAneke liye nija gokula-nirIkSaNake miSase vahAM gayA thaa| usa samaya usake pANDavoMko tiraskRta karaneke vicArako dekhakara indrakI AjJAse citrasena nAmaka gandharvarAjane senAko kSubhita karake use pAzoMse bAMdha aura AkAzamArgase lekara cala diyA / taba isase vilApa karatI huI usakI striyAM yudhiSTharake zaraNameM aaii| unako zaraNAgata AyA dekhakara yudhiSThirane duryodhanako bandhanamukta karAneke liye bhImAdikako AjJA dii| taba bhImAdikane jAkara gandharvose ghora yuddha kiyA aura duryodhanako unase chur3Akara yudhiSThirake samIpa lAkara upasthita kiyA / caM. bhA. 5, 47-64. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29) idhara nArada RSidvArA isa samAcArako jAnakara yudhiSThira dharmadhyAnameM tatpara huA / usI samaya dharma devane apane vicArako gupta rakhakara draupadIkA haraNa kiyA aura chalase pAMcoM pANDavoMko mUrchita kara diyA / sAtaveM dina 'kRtyA' vidyAke siddha ho jAnepara kanakadhvajane use pANDavoMko mAra DAlaneke liye bhejA / parantu pANDavAko mRta pAkara vaha vApisa calI gaI aura svayaM kanakadhvajake zirapara par3akara usakohi mAra DAlA / pazcAt devane pANDavoMkI mUrchA dUra kara unheM draupadIko de diyA aura apanA vizuddha abhiprAya pragaTa kara diyA / / tatpazcAt pANDava meghadala nAmaka nagarameM gye| vahAMke rAjA siMhakI patnIkA nAma kAMcanA aura putrIkA nAma kanakamekhalA thaa| rAjAne bhojanasiddhayartha prApta hue bhImako yudhiSThirakI AjJAnusAra apanI priya putrI arpita kii| ve kucha samaya vahAMparahI rhe| pANDavoMkA virATa nagarameM Agamana tadanantara ve kauzala dezakI zobhAko dekhate hue rAmagiri parvatako prApta hue~ / yahAMse kramazaH dezATana karate hue ve virATa dezastha virATa nagarameM gaye / una sabane vicAra kiyA ki vanameM rahate hue bAraha varSa pUrNa ho gaye, aba eka varSa gupta hokara aura rahanA hai / isake liye apane apane veSako badala kara yudhiSThirane purohita, bhImane rasoiyA, arjunane bRhannaTa nAmaka nATakanAyaka, nakulane vAjirakSaka [saIsa ], sahadevane gorakSaka [gopAla ] aura draupadIne mAlinake veSako grahaNa 1 de. pra.pAM. ca. (9.346) meM isa devakA nAma dharmAvataMsa pAyA jAtA hai| caM. bhA. 5, 114-115. 2 yaha saba vRttAnta harivaMzapurANameM nahIM upalabdha hotA / devaprabhasUriviracita pANDavapurANake anusAra yaha kRtyA vidyA purocana purohitake bhAI surocanako siddha huI thii| usane sAtaveM dina pANDavoMko mAra DAlanekI pratijJA kI thii| yathA ArAdhitA mayA pUrvamasti kRtyeti rAkSasI / kruddhAsau grasate kSoNI SaTkhaNDI kimu pANDavAn / / vidhAsyAmi tavAbhISTamahni taddeva saptame / mamApi pANDaveyA hi purocanavadhAdviSaH / / 9, 200-201. 3 harivaMzapurANameM siMha rAjAkI patnIkA nAma kanakamekhalA aura putrIkA nAma kanakAvartA batalAyA hai / yahAM megha nAmaka seThakI kanyAke sAtha bhI bhImake vivAhakA ullekha pAyA jAtA hai (46, 14-17 ) / - 4 harivaMzapurANake anusAra pANDava kitanehI mAsa kauzala dezameM sukhapUrvaka rahakara rAmagiri (rAmaTeka) parvatako prApta hue / yathA yAtAH krameNa punnAgA viSayaM kauzalAbhidham // sthitvA tatrApi saukhyena mAsAn katipayAnapi / prAptA rAmagiriM prAgyo rAma-lakSmaNasevitaH // 46, 17-18 yahAM Age (19-22) kahA gayA hai ki rAmagiripara rAmadevake dvArA kArita saikar3oM caityAlaya zobhAyamAna haiM / pANDavoMne vahAM nAnA dezoMse Aye hue bhavya jIvoMke dvArA vandita aisI jineMdrapratimAoMkI vandanA kii| yahAMse vihAra karate hue unake gyAraha varSa vIta cuke the| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) kiyA / inhIM veSoMke anusAra kArya karate hue ve virATa rAjAke yahAM rahane lage / rAjA inake kAryoMse prasanna thA / isa prakAra vahAM unakA eka varSa AnandapUrvaka bIta gayo / isI bIcameM cUlikApurIke rAjA cUlikakA putra kIcaka apane bahineu rAjA virATake yahAM AyA / draupadIko dekhakara kAmAsakta honese usane usake sAtha cher3a-chAr3a zurU kii| isase dukhI hokara draupadIne isa saMkaTase bacAne ke liye bhImase nivedana kiyA / bhImane strIveSameM laDakara pAdaprahArase use mAra DAlau / isI avasarapara duryodhanane pANDavoMkI khojake liye kaI sevakoMko bhejA, parantu ve unakA patA nahIM lagA sake / usa samaya guru gAMgeyane kahA thA ki " he kauravoM ! pAMco 1 virATa nagara pahuMcakara rAjAke pUchanepara jo pANDavoMne apanA apanA paricaya diyA vaha devaprabha sUrike pANDavacaritra (sarga 10) meM isa prakArase pAyA jAtA hai vastavyamasti tatrApi varSametat trayodazam / pracchannairjanavanmatsyabhartuH sevAparAyaNaiH // 10 athAvocadajAtAriH kaGko nAma'dvijo'smyaham / bhUmibhartustapaHsUnoH priyamitraM purohitaH // 33 so'nuyuktastato rAjJA svAM kathAmityacIkathat / ballavaH sUpakAro'smi bhUpatedharmajanmanaH // 45 kapiketurabhASiSTa nAsmi nArI na vA pumAn / ahaM bRhanaTo nAma kintu SaNDho'smi bhUpateH // 56 so'bhyadhAd bhUbhujA pRSTastapaHsUnormahIbhujaH / sarvAzvasAdhanAdhIzastantripAlAAbhidho'smyaham // 64 azvAnAM lakSaNaM veni vani sarva cikitsitam / dezaM vedmi kyo vedmi veni vAhanikAkramam // 65 jagAda sahadevo'tha pANDaveyassa bhUbhujaH / gaNazo gokulAnyAsan pratyekaM lakSyasaMkhyayA // 71 sa teSAM granthikaM nAma saMkhyAkAraM nyayukta mAm / sarveSAM vallavAnAM ca rAjan ! netAramAtanot // 72 snuSAtha pANDurAjasya smitapUrvamabhASata / mAlinI nAma sairandhrI dAsyasmi na nRpapriyA // 81 campUbhArata 6, 3-20 2 iti saMvasatAM teSAM virATanRpateH pure / trayodazasya varSasya mAsA ekAdazAtyaguH ||de. pra. pAM. ca.10-96. 3 harivaMzapurANake anusAra bhImane kIcakako lAta-ghUsoMse mArakara aura phira use parastrIke viSayameM zraddhAse paripUrNa karAkara chor3a diyA / tatpazcAt usane virakta hokara jinadIkSA grahaNa kara lI aura antameM tapazvaraNa karake muktiko prApta kiyA (46-61) / yathA tathA tasya tadA zraddhA prapUrya parayoSiti / amucad vraja pApeti dayamAno mahAmanAH / / mahAvairAgyasampannastato viSayahetukam / prAvajat kIcakaH zritvA munIndraM rativardhanam / / ha. pu. 46, 36-37. de. pra. sUrike pAM. ca. (10, 97-166 ) meM bhI kIcakake draupadImeM kAmAsakta hone aura isIliye bhImake dvArA mAre jAnekA ullekha isI prakArase pAyA jAtA hai / campUbhArata pR. 250-271. 4 de. pra. pANDavacaritrake anusAra duryodhanane pANDavoMkI khojake liye vRSakarpara, nAmaka mallako bhejA thaa| use virATa nagarameM sUpakArake veSameM bhImane mAra DAlA thA ( 10, 220-225 ) / tadanu viditavAtoM dhArtarASTrazcaremyaH zubhaguNacaritamyaH sUtajAnAM zatasya / vasatimarijanAnAM matsyabhUpAlapUrvI / hRdayamukuralaggaihe tubhirnizcikAya || campUbhArata 6, 82. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDava ajeya ha, unakA alpAyumeM maraNa nahIM ho sakatA, ve caramazarIrI haiN| munimahArAjane mujhase kahA thA ki rAjyakA bhoktA yudhiSThira hogA, pazcAt vaha tapa karake zatruJjaya parvatase muktiko prApta kregaa|" duryodhanakI preraNAse virATa narezake godhanakA haraNa va yuddha usa samaya jAlaMdhara rAjAne duryodhanase virATa rAjAkA mAnamardana kara usake vizAla gokulake apaharaNa karanekI icchA pragaTa kI / duryodhanane prazaMsA kara use senAke sAtha vahAM bheja diyaa| vahAM jAkara usake dvArA godhanakA apaharaNa kiye jAnepara paraspara yuddha prArambha ho gayA / isa yuddhameM virATa rAjAkI sahAyatA kara pANDavoMne zatruko parAjita kiyA / taba duryodhana svayaM senAse susajjita ho yuddhArtha virATa nagara Ayo / use AyA dekhakara virATa rAjAke putrane kAyaratA pragaTa kii| taba arjunane apanA paricaya dekara use sthira kiyA va apanA sArathI banAyA / isa yuddhameM arjunane sAkSara bANadvArA gAMgeyako apanA paricaya diyaa| use karNa, bhISmapitAmaha aura droNAcArya AdisebhI yuddha karanA paDauM / antameM vijaya arjunako prApta huI / isase prasanna hokara virATa rAjAne apanI ajJatAke liye kSamA yAcanA karate hue arjunase apanI putrIke sAtha vivAha karanekI prArthanA kii| arjunane use apane putra abhimanyuko deneke liye kahA ( 18, 161-163 ) / tadanusAra virATa rAjAne abhimanyuke sAtha putrIkA vivAha kara diyaa| vivAhaprasaGgapara kRSNa va balabhadra Adi sabhI sambandhI sujana virATa nagara jA pahuMce the| tatpazcAt pANDava kRSNake sAtha dvArAvatI 1 yaha kathana harivaMzapurANameM nahIM pAyA jaataa| 2 de. pra. pAM. ca. ke anusAra vRSakapara mallake mAre jAnepara usake ghAtaka sUpakArako bhIma honekA anumAna kara duryodhanane karNa, duHzAsana, droNAcArya aura gAMgeya Adike sAtha milakara vicAra kiyA aura taba vaha senAke sAtha virATa nagarakI ora gayA (de. pra. pAM. ca. 10, 217-233 ) / campUbhAratake anusAra guptacaroMse kIcakAdikoMke vadhakA samAcAra jJAtakara duryodhanane virATa nagarImeM pANDavoMke sthita honekA anumAna kiyA aura unake ajJAtavAsa vratako bhaMga karaneke liye trigata dezake adhipati suzarmAko godhana haraNArtha vahAM bhejA / caM. bhA. 6-85. 3 de. pra. pAM. ca. (10, 323-341) ke anusAra svayaM virATaputra uttarane apane yuddhase vimukha hone aura bRhannaTa ( arjuna) dvArA dhairya dilAkara sArathi banAye jAnekA vRttAnta virATa rAjAse kahA hai / campUbhArata (7, 9-33) meM bhI prAyaH aisAhI vRtta pAyA hai| 4 tataH kimapi bIbhatsu-zarairAkulatAM gatau / dvAvapi droNa-gAGgeyau raNAgrAdapasasratuH // de. pra. pAM. ca. 10-367. 5 arjuno me sutAM kanyAmuttarAmadhyajIgamat / tAmasyaivopadAM kurve cet prasIdasyanujJayA / / pazyatyAsyaM tato jyeSThabandhau bIbhatsurabhyadhAt / uttarA deva ! me ziSyA sutAtulyaiva tanmama / / virATaH kuruvaMzyaistu yadi svAjanyakAmyati / saubhadreyo'bhimanyustAM tadudvahatu me sutH|| de. pra. pAM. ca 10, 441-442. campUbhArata 7-72. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) cale gye| vidurakA dIkSAgrahaNa vahAM pahuMcakara arjunane kRSNako duryodhana dvArA kiye gaye durvyavahAra / [lAkSAgRhadAhAdi ] kA smaraNa kraayaa| isase krodhita ho kRSNane pANDavoMke sAtha vicAra kara duyAdhanake pAsa dUta meja diyA / usane hastinApura jAkara duryodhanase kahA ki 'he rAjan ! pANDava ajeya haiM, vyartha apane vaMzakA nAza na kiijiye| unake sahAyaka kRSNa, virATa, drupada aura baladeva Adi haiN| ataeva abhimAnako chor3iye aura pANDavoMke sAtha sandhi karake unha AdhA rAjya de dIjiye' dUtake ina vAkyoMko sunakara duryodhanane vidurase paramaza kiyaa| unhoMne bhI use dharmameM buddhi karake pANDavoMko AdhA rAjya denekI sammati dii| isase duryodhanako krodhahI huA / usane duSTa vAkya kahakara dUtako nikAla diyA / dUtane vApisa jAkara saba samAcAra kaha diyA / dUtase samAcAra pAkara nItimArgapara calanevAle pANDava yAdavoMke sAtha kauravoMpara AkramaNa karaneke liye udyata hue / duryodhanake isa durvyavahArake kAraNa vidurakA mana virakta ho gyaa| unhoMne vizvakIrti munike pAsa jAkara munidharmako grahaNa kara liyaa| 1 harivaMzapurANake anusAra godhanake apaharaNase jo virATa nagarameM yuddha huA thA usameM vijayI hokara pANDava hastinApura cale gaye aura duryodhanase sammata hokara vahAM rahane lge| parantu abhIbhI duryodhana Adike hRdayameM kSobha thA / ataeva ve phirase sandhiko dUSita karane ke liye udyata hue| isase krodhako prApta hue bhAiyoMko pUrvavat zAntakara yudhiSThira mAtA va bhAiyoMke sAtha dakSiNakI ora gaye / unhoMne vindhyATavIke bhItara nija AzramameM tapazcaraNa karanevAle vidurake darzana kara unakI stuti kI / tatpazcAt ve (de. pra. pAM. ca. 11-1) meM virATa nagarase dvArikApurI jAnekA ullekha hai / saba dvArikApurImeM praviSTa hue (47, 1-12) / 2 de. pra. pAM. caritrake anusAra kRSNako duryodhanakRta aparAdhoMkI smRti bhIma aura draupadIne dilAyI thii| taba kRSNane duryodhanake samIpa drupada rAjAke purohitako dUtakAryake liye bhejA thA (11, 19-113) / . 3 de. pra. pAM. ca. ke anusAra kRSNake dvArA bheje gaye dUtake vApisa AjAnepara dhRtarASTrane pratidUta svarUpa apane sArathi saMjayako yudhiSThirake pAsa bhejA / unhoMne namratApUrNa uttara dekara use hastinApura vApisa bheja diyA / saMjayane yahAM Akara duryodhanako bahuta kucha samajhAyA / parantu isase duryodhanako krodhahI utpanna huA, isI liye usane saMjayako apamAnita bhI kiyaa| tatpazcAt dhRtarASTrane vidurako bulAkara unase kulakalyANake nimitta sammati maaNgii| tadanusAra vidurane bhI yogya sammati dekara dhRtarASTrase kahA ki Apa apane putroMko kadAgrahase rokiye, tabhI vaMzakI rakSA ho sakatI hai / isI vicArase dhRtarASTra aura vidura donoMne jAkara duryodhanako samajhAnekA prayatna kiyA / kintu usane apane durAgraha ko nahIM chor3A / isase khinna hokara vidurako virakti huI / isI liye unhoMne udyAna meM vizvakIrti munike pAsa jAkara unakI stuti kI aura unase sarvasavAdyanivRtti ( mahAvrata ) ko prApta kiyA ( 11, 114-250) / isa prakaraNameM vidurakI viraktise sambandhita 4 zloka donoM granthoM (pAM. pu. 19, 2-4 va 5 tathA de. pra. pAM. ca. 11, 223-225 va 229) meM samAna rUpase pAye jAte haiN| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAyuddhakA prArambha eka samaya kisI vidvAn puruSane rAjagRha nagara pahuMca kara jarAsaMdha rAjAko uttama ratna bheMTa kiye / rAjAke pUchanepara usane batalAyA ki maiM dvArikApurIse AyA hUM / vahAM bhagavAn neminAthake sAtha kRSNakA rAjya hai / isa prakAra usake kathanase dvArikAmeM yAdavoMke sthita honekA samA. cAra jJAtakara jarAsaMdhako unake Upara bahuta krodha huaa| vaha unake Upara AkramaNa karaneke liye taiyArI karane lgaa| udhara kalahapriya nAradase yaha samAcAra jAnakara kRSNane bhagavAn nemise apane vijayake sambandhameM pUchA / nemIzvarane manda hAsyapUrvaka 'om ' kahakara isa yuddhameM prApta honevAlI vijayakI sUcanA dI / isase kRSNa yuddhake liye samudyata ho gaye / unake pakSake anya sabhI yoddhA yuddhakI taiyArI karane lge| idhara jarAsaMdhake dvArA bheje gaye dUtoMse yuddhake samAcArako jAnakara karNa aura duryodhana Adi samrAT apanI apanI senAoMke sAtha Akara jarAsaMdhakI senAmeM A mile| jarAsaMdhane dUtadvArA yAdavoMko apane sevaka ho jAnekI AjJA karAI / " kRSNako chor3akara anya koI samrATa nahIM hai, jisakI hama sevA kara sakeM" aisA kahakara baladevane dUtako vApisa kara 1 harivaMzapurANa (50,1-4) ke anusAra jarAsaMdha rAjAke pAsa amUlya maNirAziyoMko vikrayArtha lekara eka vaNik pahuMcA thaa| u. pu. 71, 52-66. de. pra.pA. ca. ke anusAra jarAsaMdhako somaka nAmaka dUta dvArAvatI phuNcaa| usane samudravijayakI sabhAmeM jAkara kahA ki 'he rAjan ! tumhAre do zizuoMne (kRSNa-baladeva) svAmI jarAsaMdhake jAmAta kaMsako mAra DAlA thaa| taba atizaya krodhako prApta hokara kAlakumArane yaduvaMzako naSTa karanekA prayatna kiyA / parantu use mArgameM citAsamUhoMke bIca rudana karatI huI eka vRddhA strI dikhI / usase jJAta huA ki kAlakumArake bhayase yAdava ina citAoMmeM jala gaye / isase anAyAsahI apanA prayatna saphala huA jAnakara vaha vApisa ho gayA / isase vidhavA rAjaputrI jIvayazAko bhI zAntvanA prApta huI thI / parantu isa ghaTanAke bahuta samaya pazcAt kucha vyApArI ralakambala Adi vastuoMko lekara mere nagarameM Aye / unhoMne jIvayazAko ratnakambala dikhalAye / jIvayazAne jo unakA mUlyAMkana kiyA usase asaMtuSTa hokara unhoMne kahA ki isase aThagune mUlyameM to dvArikAvAsiyoMne inheM AgrahapUrvaka mAMgA thA / parantu adhika mUlyaprAptikI icchAse hama ina vastuoMko yahAM lAye haiN| vyApAriyoMse dvArikApurIkA nAma sunakara jovayazAne isa nagarIkI sthiti Adike sambandhameM pUchA / taba uttarameM jo unhoMne dvArikApurIkI sthiti aura usameM nivAsa karanevAle yAdavoMkI abhivRddhikA varNana kiyaa| usase zatruoMko surakSita jAnakara jIvayazAko bahuta dukha huA / isI kAraNa rAjA jarAsaMdhane mujhe yahAM bhejakara apane jAmAtAke ghAtaka una donoM gvAlabAlakoM ko mAMgA hai| ataeva Apa yaduvaMzako surakSita rakhaneke liye una donoM bAlakoMko dIjiye / " dUtake ina vacanoMko sunakara samudravijayane jarAsaMdhakI putrayAcanAko ayogya batAkara somaka dUtako vApisa kara diyA (12, 33-106) / 2 u. pu. 71, 67-72. harivaMzapurANameM isa prakArakA kathana nahIM pAyA jAtA / 3 ha. pu. 50, 33-35. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) diyA / dUtase yAdavoMkA abhimAnapUrNa uttara pAkara jarAsaMgha droNAcArya, bhISma aura karNa Adi mahAyoddhAoM ke sAtha kurukSetrakI ora cala diyA' / 1 kRSNane dUtako bhejakara karNase nivedana kiyA ki Apa pANDurAjAke putra haiM, yudhiSThira Adi pAMca pANDava Apake sahodara haiN| Apa yahAM Aiye aura kurujAMgalakA rAjyagrahaNa kIjiye 1 karNane uttara meM ise nyAyamArga ke pratikUla batAkara asvIkAra kara diyA / vaha dUta yahAMse jAkara jarAsaMghake pAsa pahuMcA / usane jarAsaMdha se yAdavoMke sAtha sandhi karanekI abhilASA prakaTa karate hue jinokta vacanadvArA bhaviSya kI isa prakAra sUcanA dI- yuddha meM kRSNake dvArA ApakI mRtyu hogI / sAtha hI zikhaNDIse gAMgeya, dhRSTArjuna se droNAcArya, yudhiSThirase zalya, bhImase duryodhana, arjunase jayadratha aura abhimanyuse kuruputroMkA maraNa avazyambhAvI hai / ukta sUcanA dekara dUta vApisa dvArikApurI pahuMca gyaa| usane satra samAcAra dete hue kRSNako jarAsaMdha ke kurukSetra meM pahuMcane kI sUcanA kara dI hai| 1.6. pu. 50, 32-48. 2 harivaMzapurANake anusAra jaba donoM senAyeM kurukSetra meM A pahuMcI taba vyAkulatAko prApta huI kuntI karNake pAsa gaI / usane rudana karate hue donoMke bIca meM mAtA-putrakA sambandha pragaTa kiyA aura kahA ki he putra ! uTho jahAM tumhAre anya saba bhAI evaM kRSNa Adi sambandhI jana utkaNThita hokara sthita haiM vahAM clo| isa prakAra ke mAtA ke vacanoMko sunakara yadyapi karNa bhrAtRsnehake vazIbhUta gayA, phirabhI usane mAtAse nivedana kiyA ki yadyapi mAtA, pitA va bandhujana durlabha avazya hai, parantu svAmikAryake upasthita honepara use chor3akara bandhukArya anucita tathA nindya hai / isaliye svAbhikArya honese anya yoddhAoMke sAtha yuddha karanA, yaha merA prathama kArya hai / hAM, yuddha samApta honepara yadi hama jIvita rahe to he mAtA ! nizcitahI hama saba bhAIyoMkA samAgama hogA / Apa jAkara yahI nivedana bhAIyoMse bhI kara deN| isa prakAra kaha kara karNane mAtAkI pUjA kI / kuntIne bhI jAkara vaisAhi kiyA / ha. pu. 50, 87 - 101. de. pra. pAM. ca. ke anusAra bhI kRSNane samajhAkara karNako pANDava pakSameM lAnekA prayatna kiyA thA, parantu usane mitra ( duryodhana ) ke sAtha vizvAsaghAta karake pANDava pakSameM AnA svIkAra nahIM kiyA / phirabhI usane kRSNa ke dvArA namaskArapUrvaka mAtA kuntIse yaha nivedana kiyA thA ki maiM arjunako chor3akara zeSa cAra bhAIyoMkA ghAta nahIM karUMgA ( 11, 320-357 ) / 3 harivaMzapurANa meM yaha bhaviSyavANI nahIM upalabdha hotI / vahAM yaha kahA gayA hai ki jaba kRSNAdikane jarAsaMghake dUtako vApisa kiyA taba maMtriyoMne maMtraNA kara samudravijayase nivedana kI jaisI yuddha kI sAdhanasAmagrI hamAre pAsa hai vaisIhI jarAsaMghake pAsabhI hai / isaliye vizvakalyANake liye isa samaya sAmakA prayoga karanA ucita hai / isake liye jarAsaMdhake pAsa dUta bhejanA cAhiye / samudravijayane maMtriyoMkI isa sammatiko ucita samajhA aura tadanusAra lohajaMgha dUtako jarAsaMghake pAsa bheja diyA / vaha zUravIra dUta senAke sAtha cala.kara pUrva mAla pahuMcA, usane vahAM par3Ava DAla diyA / itane meM vahAM vanameM tilakAnanda evaM nandaka nAmake mAsopavAsI do muni Aye / lohajaMdhane unheM navadhA bhaktipUrvaka AhAra diyA / isase vahAM paMcAzcarya hue / taba bhUtalapara vaha sthAna devAvatAra nAmaka tIrthasvarUpa se prasiddha ho gayA / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (35) tatpazcAt usa dUtane jarAsaMdhake pAsa pahuMca kara use ekAntameM samajhAyA / jarAsaMdhane prasannatApUrvaka lohajaMdhake vacanako mAna liyA aura chaha mAsake liye sandhi kara lI / dUtane vApisa dvArikApurI pahuMcakara samudravijayase saba vRtta kaha diyaa| isa prakAra sAmyapUrvaka eka varSa bIta gyaa| tatpazcAt jarAsaMdha sainyase susajjita ho yuddhake nimitta kurukSetra pahuMcA [ha. pu. 50, 49-65) / dUtase zatrukA saba samAcAra jAnakara kRSNane pAMcajanya zaMkhake zabdase yuddhakI sUcanA dekara kurukSetrakI ora prasthAna kiyaa| isa prakAra kurukSetrameM yuddhonmukha donoM senAoMke upasthita hone para jarAsaMdhane apane sainyameM cakravyUhakI aura kRSNane garuDavyUhakI racanA kI / basa phira kyA thA, donoM orase ghanaghora yuddha chir3a gayA / aneka yoddhA sanmukha upasthita zatruke prati abhimAnapUrNa marmabhedI vAgbANoMkA prayoga kara zastroMke AghAtase marane-karane lage / isa yuddha meM bhISma pitAmaha aura zikhaNDIne ApasameM bahuta AghAta-pratyAghAta kiye / antameM nauveM dina pUrvakRta pratijJAke anu. sAra zikhaNDIne aneka bANoMkI varSA kara gAMgeyake kavacako viddha kara diyA / tatpazcAt usane tIkSNa bANake dvArA unake hRdayakobhI cheDa diyA / ve pRthvIpara gira par3e / unhoMne apane maraNako nikaTa AyA dekha saMnyAsa grahaNa kara liyA aura dharmadhyAnapUrvaka prANoMkA parityAga kara pAMcaveM svargameM devaparyAya prApta kI [19-271] / - isa yuddha meM vIra abhimanyune apUrva kuzalatA dikhAI / usane aneka yoddhAoMko dharAzAyI kiyA / usake parAkramako dekhakara karNane droNAcAryase kahA ki abhimanyune lakSmaNa Adi hajAroM 1 harivaMzapurANa (50, 102-134) meM ina donoM vyUhoMkI racanAkA kramabhI batalAyA gayA hai / 2 harivaMzapurANameM bhISma pitAmahake yuddha meM upasthita rahane aura saMnyAsamaraNakA ullekha dRSTigocara nahIM hotA / de. pra. sUrikRta pAM. ca. ke anusAra nauveM dina bhISmake dvArA pANDavasenAkA saMhAra kiye jAnepara yudhiSThirane zrIkRSNase usakI rakSA kara upAya pUchA / taba kRSNane "striyAM pUrvastriyAM dIne bhIte SaNDhe nirAyudhe / yadbhISmasya samIkeSu na patanti patatriNaH // " (13-150) isa AbAlagopAla prasiddha bhISmake niyamakA smaraNa karAkara drupada rAjAke SaNDha putra zikhaNDIko Age karake pIchese tIkSNa bANoM dvArA abhighAta karanekA upadeza diyA / prAtaHkAlake honepara kRSNa dvArA batalAye gaye upAyakA anusaraNa kara zikhaNDIko Age karake bhIma aura arjuna Adine bhISmake Upara tIkSNa bANoMkI varSA kii| isI bIcameM "mA sma vismara gAGgeya / giraM gurusamIritAm" yaha AkAzavANI (13-193) sunI gii| taba duryodhana dvArA isa sambandhameM pUche jAnepara bhISmane kahA ki jaba maiM apane mAtAmaha (nAnA) ke yahAM rahatA thA taba eka samaya unake sAtha municaMdra nAmaka munIndrake pAsa vandanArtha jAnepara jo unhoMne mere sambandhameM bhaviSyavANI kI thI, usIkA yaha AkAzavANI smaraNa karAtI hai / tatpazcAt ukta bhaviSyavANIkehI anusAra bhISmane duryodhanako saMbodhita karake bhadraguptasUrike pAsa vratoMko grahaNa kara liyA (13, 128-272) / municandra munikI bhaviSyavANIke anusAra abhI bhISmakI Ayu eka varSa zeSa thI (13-212) / Ayuke pUrNa honepara ve acyuta svargako prApta hue (15, 125) / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) kumAroM ko mAra DAlA hai, use mAraneke liye koI bhI vIra samartha nahIM hai / yaha sunakara droNAcArya bole ki jo kisI eka raNazauNDa subhaTake dvArA nahIM mArA jA sakatA hai, vaha bhalA kisake dvArA mArA jA sakegA ? ataH aneka rAjAoMko milAkara kala-kala karate hue usake dhanuSako chedakara mAra DAlA / isa prakArake droNAcArya ke vacana [ 20, 25-26 ] ko sunakara nyAyakramako chor3a una sabhI ne milakara usake Upara AkramaNa kara diyA / isI samaya jayArdrakumArane mahAbANoM se use abhita kiyA / vaha bhUmipara gira pdd'aa| tatra karNane usase zItala jala pIneke liye kahA / yaha sunakara abhimanyu ne kahA ki he rAjan aba maiM jala na pIUMgA, kintu upaSAMsako svIkAra kara parameSThismaraNapUrvaka zarIrakA tyAga karUMgA / isa prakArase usane kAya aura kaSAyakI sallekhanA karake zarIrako chor3A aura devaparyAya prApta kI / abhimanyukI mRtyuse yAdavasenA meM zoka chA gayA / usa samaya arjunane subhadrAko sAntvanA dete hue kahA ki abhimanyuko mAranevAle jayA kumArakA yadi ziraccheda na karUM to maiM agnimeM praveza karUMgI / 1 atha karNamukhA mahArathAste militA kaitavametya yaugapadyAt / suranAyakapautramenamastraiH svayazobhiH saha pAtaryAbabhUvuH / campUbhArata 10, 51. abhimanyukA yaha vRttAnta harivaMzapurANa meM nahIM upalabdha hotA / de. pra. pAM. ca. ke anusAra jaba pANDavoMko droNAcArya dvArA race jAnevAle cakravyUhakA samAcAra guptacaroMse jJAta huA taba ve cakravyUha ke bhedanekA vicAra karane lge| usa samaya abhimanyune kahA ki.. pahile maiMne dvArikApurImeM kRSNakI samara meM kisIke muhase cakravyUha meM praveza karanekI vidhi to sunI thI, parantu usase bAhira nikalane kI vidhi nahIM sunii| taba bhImane kahA ki phira cintAkI koI bAta nahI hai, arjunake traigarta ( suzarmA Adi ) vijaya meM jAnepara bhI hama cAroMjana cakravyUhako bheda kara bAhira nikalane kA bhI mArga khoja leNge| guptacaroMse sune gaye samAcAra ke anusAra droNAcAryane yudhiSThirako grahaNa karanekI abhilASAse cakravyUhakI racanA kI / idhara pANDavoMne bhI abhimanyuke sAtha droNAcAryako jItakara durbheda cakravyUha bheda DAlA / usa samaya akele abhimanyune karoDoM subhaToMko mAra girAyA / taba abhimanyuko durjaya jAnakara kauravasenA sabhI mukhya sainikoMne milakara eka sAtha usake Upara AkramaNa kara diyA / isa aneka sainikoMke zastroMse abhihata hokara abhimanyu pRthvItalapara gira pdd'aa| taba duHzAsanaputra ne talavAra se usakA zira kATa ddaalaa| taba donoM pakSoMke kRtya ko dekhanevAle devane sAdhuvAda aura hAnAda kiyA ( 13, 344 - 375 ) / idhara traigatako jItakara jaisehI arjuna yahAM AyA vaisehI use sabhI zokasAgara meM mana dikhAyI diye / pazcAt yudhiSThira se abhimanyuke maraNako jAnakara vaha subhadrA ke pAsa gayA aura use sAntvanA dii| sAthahI usane yaha pratijJAbhI kI yadi kala dinake rahate tumhAre putrake ghAtaka jayadrathako na mAra DAlA to maiM abhimeM praveza karUMgA (13, 376-386 ) / indrAtmajastadanu bAhumudasya kopAtsindhUdvahasya samare dviSatAM samakSam / tyAMzva eva yadi tasya ziro na kuryo tasyAM vizeyamaha mityakarot pratijJAm // campUbhArata 10, 57. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayAI arjunakI pratijJAko sunakara bahuta cintita huA / taba droNAcAryana use samajhAbujhAkara sAntvanA dii| prAtaHkAlake honepara droNAcAryako jayAke rakSaNakI cintA huI / unhoMne use hajAroM hAthiyoM aura lAkhoM ghoDoMke bIcameM sthApita kiyA / raNake mukhapara ve svayaM sthita hue| udhara arjunakI pratijJAke nirvAhArtha yudhiSThirako atyadhika cintA huI / usa samaya kRSNane unheM Azvasana diyaa| idhara arjunane zAsanadevatAkA ArAdhana kara usakI sahAyatAse viziSTa dhanuSabANa prApta kiye / aba arjuna kRSNake sAtha rathameM ArUDha hokara yuddhArtha cala diyA / raNabhUmimeM pahuMca kara usane ghora yuddha kiyA / arjunane sanmukha prApta hue guru droNAcAryase yuddhase vimukha honekI prArthanA kI, parantu ve haTe nahIM / ataeva ve donoM parasparameM bANavarSA karane lge| taba kRSNake samajhAnese arjuna mArga nikAlakara Age bar3hA / antameM vaha sanmukha Aye huya zatruoMkA hanana karate hue jayAItaka pahuMca gayA aura usane zAsanadevatAse prApta kiye mahAnAgabANase usakA mastaka cheda diyaa| isase zatrupakSameM hAhAkAra maca gyaa| isa mahAyuddha meM dhRSTArjuna [ dhRSTadyumna ] ke dvArA guru droNAcArya [20-233 ], arjunake dvArA 1 devaprabhasUrike pANDavacaritrameM jayadrathake vadhakA varNana 13 ve sargake 387-434 zlokoMmeM hai / tAvakirITI taruNendumaulervadAnyatAkIrtivadAvadena zareNa zatroranunItazIrSa sAkaM pramodena sa kauravANAm / / caM. bhA. 10, 77. 2 harivaMzapurANake anusAra kRSNake dvArA jarAsaMdhake mAre jAnepara duryodhana, droNAcArya aura duHzAsana Adine nirvedako prApta hokara vidura munike samIpameM jainI dIkSA grahaNa kii| karNane sudarzana udyAnameM damavara munike pAsa jinadIkSA grahaNa kii| usane jahAM apane karNakuNDaloMkA parityAga kiyA thA vaha sthAna 'karNasuvarNa' nAmase prasiddha huA / ha. pu. 52, 88-90. de. pra. sUrikRta pAM. ca. ke anusAra droNAcAryake zastrasaMnyAsakA kAraNa yudhiSThirake dvArA kahA gayA 'azvatthAmA hataH' yaha vAkya batalAyA gayA hai / ki yaha prasaGaga prastuta pANDavapurANa (20,224-231) meM bhI pAyA jAtA hai| yahAM vizeSa itanA hai ki yudhiSThirane jaba phirase "hato'zvatthAmanAmAyaM gajo na tu tavAtmajaH (13-506)" yaha vAkya kahA taba krodhita hokara droNAcArya bole ki he rAjan ! tumane yaha Ajanma satyavrata isa vRddha brAhmaNa gurukI mRtyuke liyehI dhAraNa kiyA thaa| tatpazcAt droNAcAryane AkAzavANI dvArA sambodhita hokara krodhAdi kaSAyoMke parityAgake sAtha hI paMcanamaskArakA smaraNa karate hue zarIrakA bhI parityAga kara diyaa| isa prakAra mRtyuko prApta hokara ve brahma svargameM deva hue ( 13, 498-514 ) / campUbhAratake anusAra bhI ' azvatthAmA hataH' isa prakAra yudhiSThirake kahanepara sutazokase pIDita hokara droNAcAryane hAthase dhanuSako choDa diyA / isI samaya dhRSTadyumnane zIghra Akara khaDgase unakA zira kATa DAlA / yathAekena khaDgaM drupadasya sunuH kareNa cAnyena kacaM gRhItvA / vilUya zIrSe gurumapya, drAgante vasantaM kalayAMcakAra || caM. bhA. 10-97. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karNa [20, 259.263 ], bhImake dvArA duryodhana Adika sau dhRtarASTra-putroM [ 20266, 295. 96, 348 ], azvatthAmAke dvArA drupada rAjA [ 20-310] tathA kRSNake dvArA jarAsaMdhakA 20 341 ] maraNa huaa| pANDavoMkA rAjyopabhoga va draupadIharaNa ___ yuddhake samApta honepara yudhiSThirAdika pANDava rAjyakA upabhoga karane lage / eka samaya nArada RSi unakI sabhAmeM pahuMce / pANDavoMne unakA samucita sanmAna kiyA / pazcAt nArada pANDavoMke sAtha antaHpurameM pahuMce / usa samaya zrRMgArameM nirata draupadIkI dRSTi unakI ora nahIM gaI, isIliye vaha unakA yatheSTa Adara na kara sakI thii| isase nArada kruddha hogaye, unake hRdayameM isa apamAnakA badalA lenekI bhAvanA jAgRta huI / isI kAraNa unhoMne draupadIkA sundara citrapaTa taiyAra karake dhAtakIkhaNDa dvIpameM sthita dakSiNa bharatakSetra sambandhI amarakaGkA purIke svAmI padmanAbhako diyA / vaha usake Upara mugdha ho gyaa| usane ise prApta karaneke liye vanameM jAkara saMgama devako siddha kiyA aura usake dvArA sotI huI draupadIkA haraNa karAyA / dhAtakIkhaNDa pahuMca kara jAgRta honepara usane padmanAbhase apane apaharaNakA samAcAra jJAta kiyaa| isase use atizaya kleza huaa| usane padmanAbhako eka mAha pratIkSA karaneke liye khaa| isa bIca yadi pANDava na Aye to phira jaisI usakI icchA ho vaisA kare / ___ idhara prAtaHkAla honepara mahalameM draupadIko na pAkara pANDava dukhI hue| unhoMne bahuta khojA para kahIM bhI usakA patA nahIM lagA / yaha samAcAra dvArAvatImeM kRSNake pAsa bhI pahuMca gyaa| ve krodhita ho yuddhake liye udyata hue| isI samaya unheM nArada dvArA draupadIke haraNakA saba samAcAra jJAta ho gyaa| unhoMne svastika devako siddha kara usase jala meM calanevAle chaha ratha prApta kiye| unase lavaNasamudrako pAra kara ve dhAtakIkhaNDa dvIpameM jA pahuMce aura yuddhameM padmanAbhako jIta kara draupadIko vApisa le aaye| lavaNasamudrako pArakara yamunA nadIke usa pAra pahuMcanepara bhImane kRSNake bAhubalake parIkSaNArtha naukAko chupA diyA / taba kRSNa tairakara yamunAke usa pAra gaye / 1 iti viSNugirA jiSNuH punarapyAttadhanvanaH / kSiprameva kSurapreNa rAdheyasyAharacchiraH / de. pra. pAM. ca. 13-762 campUbhAratake anusAra bhI zrIkRSNakI AjJAse arjunane nAnA astroMse karNake zarIrako viddha karake prANarahita kara diyaa| caM. bhA. 11,54-55. 2 de. pra. pAM. caM. 13, 602-609 (duHzAsanavadha), 13, 925-933, 996 (duryodhnmrnn)| campUbhArata 12-12. 3 campUbhArata (pR. 410 tataH zarasaMbhavamaNinI....) ke anusAra drupada rAjAkI mRtyu droNAcAryake dvArA huii| 4 u. pu. 72, 218-19. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahAM pahuMcakara bhImake chalapUrNa kAryake jJAta ho jAnese unheM bahuta krodha huaa| unhoMne sau yojana jAkara dakSiNa mathurAmeM rahanekI pANDavoMko AjJA dI aura abhimanyuke putra parIkSitako rAjyakAryameM sthApita kiyaa| dvArikAdAha va pANDavadIkSA nemi jinakI bhaviSyavANIke anusAra muni dvIpAyanake nimittase dvArikApurIkA dAha huaa| jaratakumArase isa samAcArako jJAtakara pANDava vahAM phuNce| yahAM bhasmIbhUta dvArikAko dekhakara unheM asthira bhava-bhogoMse virakti utpanna huii| ve nemi jinendrake samavasaraNameM gaye / vahAM unhoMne nemi prabhukI stuti kara unase dharmopadeza sunaa| tatpazcAt apane apane pUrvabhavoMko pUchakara pAMcoM pANDavoMne dIkSA le lI / kuntI, subhadrA aura draupadIne bhI rAjImatI AryikAke samIpameM saMyama grahaNa kara liyA / muni pANDava vihAra karate hue zatruJjaya parvatapara pahuMce / isI samaya vahAM duryodhanakA 1 draupadIharaNa aura pANDavoMko dakSiNa mathurA bheja kara parIkSitko rAjyakAryameM pratiSThita karanekA yaha kathAnaka harivaMzapurANa (sarga 54 ) meM bhI ThIka isI prakArase pAyA jAtA hai / yahAM yamunAke sthAnameM gaMgA nadIko pAra karanekA ullekha hai / yathA naumirgagAM samuttIrya tasthuste dakSiNe taTe / vyapanItA ca bhImena krIDAzailena naustaTI // 54-65. de. pra. pAM. ca. ( 17, 85-194 ) meM bhI draupadIharaNa aura pANDavoMke chalapUrNa vyavahAra ( gaMgApAra jAnA va nAvako chupAnA ) se krodhita hokara unheM dezanikAlA denekA vRtta isI prakArase pAyA jAtA hai| vizeSatA itanI hai jaba kRSNane unheM dezanikAlA diyA taba pANDune kuntIko dvArikApurI bhejA thaa| kuntIne avasara pAkara kRSNase nivedana kiyA ki samasta pRthivI to tumhArI hai, phira pANDava kahAM rahe / taba kRSNane kahA ki dakSiNa samudra meM pANDumathurA nagarIkA nirmANa karake ve vahAM rahe / taba pANDavoMne parIkSilako rAjyameM pratiSThita kara vaisA hI kiyA ( 17, 221-225) / 2 ha. pu. 63, 46-48. de. pra. pAM. ca. 18, 355-367, 3 vyAsavAkyaM ca te sarve zrutvArjunamukheritam / rAjye parIkSitaM kRtvA yayuH pANDusatA vanam // viSNupurANa 5, 38-92, yahAM sarva yAdavasaMhArakA kAraNa yAdavakumAroMkI vaMcanAseM krodhita hue vizvAmitrAdi muniyoMkA zApa batalAyA gayA hai (vi. pu. 5, 37, 6-10 ) / 4 ha. pu. 64, 143-44. uttarapurANa parva 72tatsarve pANDavAH zrutvA tadAyAnmathurAdhipAH / svAmibandhuviyogena nirvidya tyaktarAjyakAH // 224 mahAprasthAnakarmANaH prApya nemijinezvaram / tatkAlocitasatkarma sarva nirmApya bhAktikAH // 225 svapUrvabhavasambandhamapRcchan saMsRterbhayAt / avocad bhagavAnitthamaprataya'mahodayaH // 226 pANDavAH saMyama prApan satAmeSA hi bandhutA / kuntI-subhadrA-draupadyaH dIkSAM tAM ca parAM yayuH // 264 nikaTe rAjimatyAkhyagaNinyA guNabhUSaNAH / tAstisraH SoDaze kalpe bhUtvAH tasmAtparicyutAH / / 265 tatrottIrya gajendrebhyo rAjyacihvAnyapAsya te / sapatnIkA prabhuM dharmaghoSAkhyamupatasthire // vijJA vijJApayatnenaM te nipatya padAmbuje / ziro naH pAvaya svAmin dIkSAdAnAt svapANitaH // bhUtvA bhagavato nemestataH sa pratihastakaH / dakSiNo dIkSayAmAsa muniH sapreyasInamUn / de. pra. pAM. ca. 18, 116-118. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) bhAnajA kuryadhara A phuNcaa| usane pANDavoMko dekhakara aura apane mAtuloMke ghAtaka samajhakara unheM ghora kaSTa diyA / usane lohanirmita AbhUSaNoMko Atazaya garama kara unake aMgoMmeM phinaayaa| isa samaya pANDavoMne Atmacintana karate hue bAraha anuprekSAoMkA cintana kiyA / usa bhayAnaka upasargako jItakara yudhiSThira, bhIma aura arjunane mukti prApta kI / nakula aura sahadevane kiMcit kAluSyase saMgata ho zarIrakA tyAga kara sarvArthasiddhimeM devaparyAya prApta kii| rAjImatI, kuntI, subhadrA aura draupadIne samyaktvake sAtha cAritrakA paripAlana karate hue Ayuke antameM strIliMgako naSTa kara sohalaveM svargameM devatvako prApta kiyaa| paMDita bAlacaMdra siddhAntazAstrI TA --- dhanya vAda zrIyuta paNDita bAlacandra siddhAntazAstrijIne hamArI prArthanAkA svIkAra kara pANDavapurANapara gaveSaNApUrNa prastAvanA bhejadI ataH hama unake atyanta AbhArI haiN| pANDavoMke viSayameM digaMbara, zvetAMbara aura vaidikoMmeM jitanA sAhitya prApta huA hai usakA paNDitajIne acchA cintana kiyA hai| paNDitajIna prastAvanAkI TippaNiyoMmeM pANDavoMke .ritasaMbaMdhI bAtoMmeM kahAM samAnatA aura kahAM bhinnatA hai yaha khUba suMdaratAse dikhAyA hai| isa viSayameM tathA anya siddhAntAdika viSayoMmeM unakA parizrama prazaMsanIya aura anukaraNIya hai| bra. jIvarAja gautamacaMda dozI 1 ha. pu. 65, 18-23. yahAM kahA gayA hai ki nakula aura sahadeva jyeSThadAhako dekhakara anAkulita cetaska (kiMcit vyAkula) hokara sarvArthasiddhi meM utpanna hue / u. pu. 72, 267-271. varma vizuddhamupadizya tataH sadaiva mAsure sadasi yogajuSo muhUrtam / gaNDoH sutAH kSaNamayogiguNAspade te vizramya muktipadamakSayasaukhyamIyuH // tatpathAnugamakAmyavikramA nirmalAnazanakarmapAvanI / nandinI drupadabhUbhujo'pi sA brahmalokamatulazriyaM yyau|| de. pra. pAM. ca. 18, 272-73. 2 kRSNasyASTau mahiSyazca tathaiva munayo'pare / sAdhvyazca rAjImatyAdyA bhUyasyaH zivamAsadan // de. pra. pAM. ca. 18, 247. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIyaaMgrejIkI eka suprasiddha kahAvata hai " The proper study of mankind is man" manuSyake adhyayanakA upayukta viSaya manuSyahI hai| jabase hameM mAnavIya sabhyatAkA itihAsa milatA hai tabhIse hameM isa bAtake pracurapramANa dikhAI dete haiM, ki manuSya apane anubhavoMkA lAbha apane samakAlIna anya janoMko, evaM bhAvI santAnako denekA prayatna karatA rahA hai| aura apane pUrvajoM evaM samasAmayikoMse bahuta kucha sIkhatA rahA hai| jise hama sAhitya kahate haiM vaha isI mAnavIya pravRttikA phala hai / kahAnI sAhityakA prANa hai / pUrvajoMke anubhava kaha kahakara dUsaroMkA manoraMjana karanA baDI prAcIna kalA hai / saMbhavataH utanIhI prAcIna jitanI citrakalA aura bhaassaa| kintu kathAoM dvArA naitika upadeza dene kI kalAkA udgama aura vikAsa dharmake sAtha sAtha huA pratIta hotA hai / bauddhadharmake jAtaka aura jainadharmake vrata-kathAnaka itihAsa-prasiddha haiM / __jina kathAoMne bhAratavarSameM vizeSa pratiSThA prApta kI hai ve haiM rAma aura kaurava-pANDavoMke caritra / yahAMtaka ki rAma hindUdharmameM bhagavAnke avatArahI mAne jAne lage aura rAmAyaNakI pratiSThA ghara gharameM ho gii| jainiyoMnebhI rAmako apane saTha zalAkA puruSoMmeM sthAna dekara unheM 'balabhadra' mAnA aura padmapurANa, paumacariyaM, paumacariu Adi saMskRta, prAkRta aura apabhraMza kAvyoMmeM unake caritrakA vistArase varNana kiyaa| kaurava-pANDavoMkA caritra mahAbhAratameM itane vistArase varNana kiyA gayA hai ki usa racanAko zata-sAhasrI arthAt eka lAkha zloka pramANa honekA gaurava prApta huA hai| mahAbhAratakA dAvA hai ki ' yadihAsti tadanyatra yannehAsti na tatkvacit ' jo yahAM hai vahI anyatra hai, aura jo bAta yahAM nahI kahI gaI vaha anyatra kahIMbhI nahI mila sakatI / tAtparya yaha ki isa graMthako bhAratIya vidvAnoMne eka rASTrIya vizvakoza banAnekA prayatna kiyA hai| anveSakoMne khoja karake patA lagAyA hai ki mahAbhAratakI kathA prAraMbhameM cAraNoM aura bhAToMdvArA grAma grAma aura ghara ghara gAI jAtI thii| isakA jaba sAhityameM avataraNa huA taba AditaH yaha lagabhaga ATha nau hajAra zloka pramANa graMtha thA jisameM pANDavoMke vividha prayatnoMse kauravoMke vinAzakI daHkhada kahAnI kahI gaI thii| pazcAt kRSNake pANDavoMke sAtha samparkake kAraNa jaba kathAne lagabhaga cauvIsa hajAra zlokoMkA vistAra prApta kiyA taba janatAkI sahAnubhUti kauravoMparase haTAkara pANDavoMke prati utpanna karanekI pravRtti kAvyameM aagii| pazcAt kRSNabhaktike prasArake sAtha kramazaH graMtha eka lAkha zloka-- pramANa bana gyaa| yahAM yaha saba kahanekA tAtparya yaha hai ki ina paurANika kathAoMmeM aitihAsikatA dekhanA bar3I bhUla hai| prAcIna choTIsI kathAko lekara kavi use apanI pratibhAdvArA cAhe jitanA vistAra de sakatA hai aura pAThakoMkI bhAvanAko apanI ruci anusAra mor3a sakatA hai| kisI prAcIna kavine rAmAyaNake viSaya meM bhI kahA hai ki kauna jAne rAma kahAMtaka avatAra puruSa the aura rAvaNa kahAMtaka rAkSasa thA; hama jo kucha samajha rahe haiM vaha saba to vAlmIki kavikI pratibhAkA camatkAra hai| jo rAmAyaNake viSayameM kahA gayA hai vaha mahAbhAratake viSayameM to itihAsa-siddhahI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai jaisA ki Upara batalAyA jA cukA hai| ye kathAeM mUlataH kisI eka dharma, sampradAya athavA janasamudAyakI sampatti nahI rhiiN| ve jana-nidhike aMgahI haiM, aura sabhIne unakA apanI apanI ruci, samajhadArI evaM AvazyakatAnusAra upayoga kiyA hai| isameM kabhI koI aitihAsika tathya va satyake bandhanakA anubhava nahI kiyA gyaa| isI kAraNa svayaM hindU purANoMmeMhI aneka ghaTanAoM va nAmAdike sambandhameM viSamatAeM pAI jAtI haiN| jaina sAhityameM bhI kaurava-pANDavoMkI kathAkA gauravapUrNa sthAna hai| balarAma aura kRSNa dono tresaTha-zalAkA-puruSoMmeM gine gaye haiN| eka balabhadra aura dUsare nArAyaNa the| isa nimittase unakA jaina purANameM acchA varNana kiyA gayA hai| kArava-pANDavoMkA kathAnaka jainasAhityameM vidhivat zaka saMvat 705 meM racita jinasenakRta harivaMzapurANameM pAyA jAtA hai| tatpazcAt jinasena aura guNabhadrakRta mahApurANameMbhI ukta kathAnaka sammilita hai / apabhraMza bhASAke Adikavi svayaMbhUne apane 'harivaMsa purANu ' meMbhI isa kathAkA acchA varNana kiyA hai| tathA hemacandrAcAryake triSaSTicaritameMbhI yaha kathA varNita hai| kintu pANDavoMkI kathA svataMtrarUpase devaprabhasUrine apane pANDava-caritrameM varNana kI hai| isa graMthakI racanA vikrama saMvat 1270 meM pUrNa huI thii| prastuta graMtha zubhacandra bhaTTAraka dvArA vi. saM. 1608 meM racA gayA hai| prastAvanAmeM aura vizeSataH graMthake svAdhyAyase pAThaka dekheMge ki isa kathAmeM hindU purANa sammata kathAse to pada pada para bheda hai hI, kintu anya uparyukta jainapurANakAroMkI racanAoMsebhI bheda hai| isase pAThakoMko Azcarya nahIM honA caahiye| purANakArako kathA eka sAdhanamAtra hai jisakedvArA vaha apane sAdhya viSayakA upadeza denA cAhatA hai, aura isa kAryameM vaha apane pUrva graMthakAroMkA anukaraNa karane na karane athavA apanI ruci anusAra ghaTanAcakrako badalanemeM svataMtra mAnatA hai| __prastuta graMthake mUla saMskRta pAThakA sazodhana sampAdana evaM usakA hindI anuvAda zolApuranivAsI paM. jinadAsa zAstrIne kiyA hai| zAstrIjI jainasamAjake vayovRddha vidyAvyasanI vidvAna haiN| unakA brahmacArI jIvarAjajIke sAtha zAstrasvAdhyAya nirantara calatA rahatA hai| unakI mAtRbhASA marAThI hote huebhI unhone jo isa graMthakA hindImeM anuvAda kiyA vaha atyanta prazaMsanIya hai| isa avasthAmeM yadi kahIM isameM hindI mahAvarese visaMgati dikhAI de to Azcarya nahI / Azcarya to yahI hai ki zAstrIjIne hindI anuvAdakA kArya itanI kuzalatAse sampanna kiyA hai| unake isa sampAdana va anuvAdakAryake liye ve hamAre dhanyavAdake pAtra haiN| hameM yaha kahate hue bar3I prasannatA hai ki jaina saMskRti saMrakSaka saMghake saMsthApaka brahmacArI jIvarAjajI graMtha-prakAzana-kAryameM khUba tana, mana, dhanase tallIna haiM aura isa kAryako jitanA ho sake vistRta va gatizIla banAne ke liye utsuka rahate haiN| hamArI bhAvanA hai ki ve cirAyu hoM jisase jinavANIkI sevAkA yaha upakAra vRddhizIla hotA rhe| kolhApura aura nAgapura A. ne. upAdhye. sitaMbara 1954 hIrAlAla jaina. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya parva pahalA zrIsiddhaparameSThIkI tathA vRSabhAdi tIrthakaroM kI stuti gautamAdiyatIzvarokA stavana sajjanadurjanadurjana- varNana vyAkhyAnake chaha prakAra tathA zrotAke lakSaNa kathAkA lakSaNa tathA usake bheda zrImahAvIra - jinacaritra vIraprabhukA vaibhAra- parvatapara dhRtarASTrAdikI utpattikA vicAra duryodhanAdikoM kI utpattikathA pANDavoMkI tathA karNakI utpatti kathA zreNikarAjAne gautama gaNadhara se pANDavacaritake viSaya meM pUche hue praznoMkA vivaraNa bhogabhUmike kAlakA varNana indra dvArA ayodhyAkI racanA aura Adi bhagavAnakA janma viSayAnukramaNikA pRSTha 2-3 4 4-6 6-7 7-9 punarAgamana parva dUsarA zrIgautama gaNadhara kI zreNikakRta stuti 18-20 anyamatIya purANoM meM pANDavoMkI kathA 20-21 zAntanarAja ke sAtha yojana gaMdhAkA vivAha 15-18 21-22 22 22-23 23-25 25-27 27-28 28 viSaya Adi bhagavAnakA janmAbhiSeka 29 AdiprabhukA vivAha aura prajApAlana 30 - 31 Adiprabhune jIvanopAya batAye nAbhirAjane prabhuko rAjya diyA 31 varNa aura vaMzakI sthApanA kurujAMgala deza aura usakI rAjadhAnI hastinApura AdikA varNana somarAjA ke putra jayakumAra kA varNana Adi bhagavAnkA dIkSA dhAraNa zreyAMsa rAjAke yahAM Adi prabhukA AhAragrahaNa parva tIsarA jayakumAra nRpa nAganAgIkA caritra kahate haiM akampananRpakanyAsulocanAkA vRtta sulocanA jayakumArako varatI hai anavadyamati-maMtrIke hitopadezakI viphalatA tathA jayakumArase arka - kIrtikA parAjaya akakIrtikA akSamAlAke sAtha vivAha cakravartI sabhA meM jayakumArakA namra bhASaNa 32-33 33-35 37 38 40-41 42-44 44 46-48 48-54 54 -56 56 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) 103-104 viSaya viSaya sulocanAkA pUrvajanma-carita 59 nityAnityavAda-khaNDana bhImamuni apane bhavoMkA varNana karate haiM 64 vajrAyudhako cakravartipada-lAbha 98-99 parva cauthA kanakazAntiko kaivalyaprApti kuruvaMzameM utpanna hue rAjAoMkI vajrAyudha cakravartIkA UrdhvauveyakameM paramparA janma 100-101 zrIzAntijinezvarakA carita 69-70 megharatha aura dRDharathakA caritra 101 svayaMprabhAkA svayaMvaravidhAna 70-73 vidyAdharIkI patibhikSA 101-102 azvagrIvane tripRSTake pAsa dUta bheje 74-75 megharatharAjAko AtmadhyAna-cyuta tripRSTakA adhagrIvake sAtha yuddha 75-76 karanemeM devAMganAkI asaphalatA 102-103 tripRSTavaibhava tathA prajApati priyamitrAko rAjAke AzvAsanase aura jvalanajaTIko mokSalAbha saMtoSa . jyotiHprabhA tathA sutArAkA / dhanarathakevalIkA upadeza 104-105 svayaMvara, tripRSTanarakagamana tathA megharathamuniko tIrthakara-karmabaMdha 105-106 vijayako muktilAbha zAntinAthatIrthakarakA garbhakalyANa zrIvijayake mastakapara vajrapAta aura janmAbhiSeka 106-107 hogA aisA nimittajJAnIkA kathana 77-79 zAntiprabhuko cakripadaprApti 107 rAjAke rakSaNopAyoMkA kathana 79-81 zAntiprabhuko kevalajJAna tathA azanivoSake dvArA sutArAkA haraNa 81-82 mokSalAbha 108-109 sutArAharaNavArtA-kathana 82-84 parva chaThA svayaMprabhAkA rathanapurameM Agamana kuMthujinezvarakA carita 110-111 sutAgake pUrvabhavoMkA kathana 86-88 kuMthuprabhukA garbhamahotsava 111-113 saudharmasvargameM devapadaprApti kuMthujinakA janmakalyANa 113-114 kapilabhava-kathA 89-92 prabhuke dvAdazagaNoMkI saMkhyA 114-115 nAra kA Agamana 92-93 kuMthuprabhukA mokSotsava 115-116 ana- sabIryake hastase parva sAtavA~ daniArIkA nidhana aranAtha-carita parva pAMcavA~ zrIviSNukumAramuni carita 119-123 aparAjitako indrapada-lAbha kaurava-pAMDavoMke pUrvajoMkA caritameghAdako acyutasvargameM kathana pratIndrapada-prApti 96-97 / parAzarakA gaMgAke sAtha vivAha 123-124 88 123 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya pRSTha / utpAtta viSaya parAzararAjAkA yAcanAbhaMga 124-125 / pANDurAjAkA vairAgyacintana 171-174 gAGgeyakI brahmacaryapratijJA 125-126 suvratamunikA upadeza 174-177 guNavatIkI janmakathA 126-127 pANDurAjAkA dhRtarASTrAdikoMko harivaMzIyarAjA siMhaketukI kathA 127-130 upadeza 177-179. pANDurAjAko vidyAdharane aMguThI dI 131-132 pANDurAjAkA samAdhimaraNa tathA pANDurAjAkA kuntIke mahalameM saudharmasvargameM devapadaprApti 179-182 praveza 132-133 madrIkA samAdhimaraNase svargavAsa kuntI pANDuko usakA vRtta tathA kuMtIkA zoka 182-186 pUchatI hai 133-136 dhRtarASTrako munirAjakA upadeza 186-188 dhAyako kuntIkA uttara 137-138 munIzvarane bhaviSyatkathana kiyA 188-192 kuntIko dhAyakI phaTakAra 138-140 parva dasavA~ dhAya saccA vRttAnta kahatI hai 140-141 karNakI utpatti 141-143 kaurava-pANDavoMko bhISmane bhAnurAjAko karNakI prApti rAjya diyA 143-145 192-194 parva AThavA~ bhIma aura kauravoMkI krIDA 194-196 kuntIke kAnase karNa utpanna bhImako viSAdise mAranekA nahIM huA duryodhanakA vicAra aura prayatna 197-200 sUryase bhI karNotpatti mAnanA mithyA hai 147 kUpameMse kanduka-niSkAsana 201-202 pANDava-kauravoMkI utpatti 147-149 droNAcAryakA vivAha aura vivAhArtha pANDurAjAkA prayANa 149-151 azvatthAmA kI utpatti 203 zaurIpurakA varNana kauveke dAhine cakSukA vedha 204-206 151-152 hastinApurake striyoMkI ceSTAyeM 153-156 arjunako zabdavedhI bhIlakA dhRtarASTra aura vidurakA vivAha 156-157 paricaya 207-208 dharma, bhIma tathA arjunakA janma 158-163 bhIlako droNAcAryakA darzana 209-213 droNAcAryako bhIlane apanA madrIse nakula aura sahadevakA janma 163 gAMdhArI aura dhRtarASTrako hastAMguSTha diyA 213-214 duryodhanAdika sau putra hue 163 parva gyArahavA~ parva nauvA~ . vasudevakI upavanakrIDA aura pANDurAjAkA madrIke sAtha striyoMkI nAnA ceSTAyeM 215-216 vana vihAra 168-171 / vasudevakA gaMdharvadattAse vivAha 217 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 219 219 220 (4) viSaya viSaya vasudevakA rohiNIke sAtha vivAha pANDavoMkA lAkSAgRhameM nivAsa 243-244 tathA usa utsavameM samudra yudhiSThirako vidurakA upadeza 244-246 vijayAdika bhAIyoMkA samAgama 218 lAkSAgRhadAha 246-249 rohiNIko balabhadra putra huA 218 yudhiSThirakI AtmacintA 249-250 kaMsake dvArA siMharathako baMdhavAkara lAkSAgRhanirgamana tathA vasudevane use jarAsaMdhake Age puNyaprazaMsA 250-251 khaDA kiyA pANDavoMkI mRtyuse gAGgeyAdika kaMsakA jIvadyazAke sAtha vivAha zokayukta hue - 251-254 vasudeva devakIkA vivAha tathA pANDavoMkI maraNavArtA sunakara kRSNakA janma kRSNAdika yuddhake liye sannaddha 255-256 kRSNa aura satyabhAmAkA vivAha 220-221 dvijake veSase pANDavoMkA pravAsa 257-260 kRSNa aura nemiprabhuke liye bhImakA balidAnake viSayameM / kuberane dvArikA nagarI vinoda 260-265 nirmANa kI 221-222 gaMgAmeM kUdaneke liye udyukta hue dvArakAnagarImeM zivAdevIke maha. dharmarAjakA bhAIyoMko upadeza 265-266 lameM ratnavRSTi tathA bhImane gaMgAmeM kUdakara tuNDIzivAdevIko solaha svapnoMkA devIko parAsta kiyA tathA darzana 223-224 tairakara apane bhAIyoMke pAsa samudravijayarAjAne svapnaphaloMkA gayA 267-269 kathana kiyA 225-226 parva terahavA~ devatAoMne pUche hue kUTapraznoM ke varNarAjAkI kanyAse-kamalAse uttara mAtAne diye 228-232 dharmarAjAkA vivAha 270-273 nemitIrthakarakA janmAbhiSeka aura munirAjAne jinapUjanakA phala stuti 233-235 batAyA 274-275 parva bArahavA~ kuntIkA vasantasenA kanyAke kRSNake sAtha rukmiNIkA vivAha 236-237 viSayameM AryikAko prazna aura kauravoMne saMghidUSaNa utpanna kiyA 238-239 usakA uttara 276-279 dharmarAjane bhImAdikoMke kopakA caNDavAhanarAjAkI kanyAyeM upazamana kiyA 239-241 pANDavoMkI mRtivArtA sunakara kauravoMne lAkSAgRha nirmANa karAyA 241-243 / jinamaMdirameM rahane lagI 280-281 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTa (5) viSaya viSaya strIparyAyake duHkha 281-283 draupadIke viSayameM lokApavAda 316 guNaprabhAdika kanyAoMse dharma dUtakA bhASaNa 316--317 rAjAkA vivAha 283-286 dupadane pratyuttara diyA 317-318 parva caudahavA~ pANDavoMkA kauravAdikoMse yuddha 318-322 dharmarAjAke liye bhIma kA pAnI droNAcArya pANDavoMkA vRtta lAnA 286-288 kahate haiM 322-323. bhIma aura vidyAdharakA bhASaNa 288-290 anyonya kSamApradAna 323 bhIma aura hiDiMbAkA vivAha aura duryodhanakA zapathapUrvaka kathana 324-326 ghuTukakA janma 291-292 draupadIke zIlakI prazaMsA 326-327 bhImakedvArA bhImAsuramardana 292-293 __parva solahavA~ bhImase bakarAkSasakA mardana 296-298 pANDavoMkA indrapathAdikoMmeM kumhArake gharameM pANDavoMkA nivAsa 299 nivAsa 328 karNarAjAke hAthIko bhImane vaza pANDavoMse duryodhanakI IrSyA 329 kiyA 300-301 kRSNake sAtha arjunakI krIDA 329-330 bhImakA dizAnaMdA rAjakanyAke arjunake dvArA subhadrAharaNa 330-333 sAtha vivAha 301-302 yAdavakulakI kanyAoMse pANDabhImake dvArA jinamaMdirodghATana 303-304 voMkA vivAha 333 bhImako yakSase gadAlAbha khANDavavanadAha 333-336 parva paMdharahavA~ vratakrIDAke doSa 337-338 gadApradAnakI kathA 306-309 | "draupadIkA ghora apamAna 338-341 pANDavoMkA kuMbhakArake gharameM parva satarahavA~ nivAsa yudhiSThirakI svanindA 341 draupadIke vivAhArtha svayaMvaramaMDapa 309-312 bhIlaveSadhArI vidyAdharase arjunakA khayaMvaramaMDapameM draupadIkA Agamana yuddha 342-344 aura rAjAoMkI nAnAvidha vidyAdharakA vRttanivedana 344--347 ceSTAyeM 312-313 arjunakA rathanapurama nivAsa 347 svayaMvarAgata rAjAoMkA paricaya 313--314 nAradAgamana 348-349 rAdhAvedhake kAryameM duryodhana galita citrAMgadase duryodhanakA baMdhana 349-350 garva huA 314--315 bhAnumatIkI patibhizAyAcanA 350--352 arjunake dvArA rAdhAvedha 315-316 / citrAMgadArjuna yuddha 352-354 mAlAbha Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya viSaya kanakadhvaja kRtyAsAdhana karatA hai 354 / gokulamocana tathA abhimanyukA nAradase vArtA sunakara dharmarAja uttarAke sAtha vivAha 384--389 dharmatatpara hotA hai 355 parva unnIsavA~ dharmadevase draupadIkA haraNa 355 vidurarAjAkA dIkSA grahaNa 390 viSajalapAnase pAMca pANDava kRSNakA yuddha ke liye udyama 390-392 . macchita hue 356.-359 duryodhanakA jarAsaMdhase milanA 392--394 kRtyAne kanakadhvajako mAra diyA 359--361 yuddhake liye jarAsaMghakA prayANa 394 pANDava virATarAjAke pAsa kurukSetrameM jarAsaMdhakA Agamana 394-395 ajJAtaveSase rahe 361--363 kRSNake dUtakA karNase bhASaNa 395--397 kIcaka draupadIpara mohita huA 363--364 jarAsaMdhake sainyameM dunimitta dharmarAjane zIlapAlanakA upadaza utpanna hue 397-400 diyA 364--365 kAlasaMvarase pradyumnakA yuddha 400--401 draupadIveSI bhImase kIcakavinAza 365--369 kRSNane nirbhartsanA kara mAyApuruSa bhImane upakIcakoMkA vinAza kiyA 369-371 aura rAkSasako bhagAyA 401-402 parva aThArahavA~ arjuna aura duryodhanakA yuddha 403--408 virATarAjAkA gokulaharaNa 372--373 arjuna tathA bhISma, droNa aura virATanapa--baMdhana 373--374 dhRSTadyumnakA yuddha 408--411 bhImake dvArA jAlaMdhararAjAkA baMdhana 374 bhISmAcAryakA saMnyAsamaraNa 411-414 yuddhake liye bRhannaTake sAtha uttara parva vIsavA~ rAjaputrakA gamana 375-376 abhimanyukA apUrva parAkrama 415-417 goharaNa karanevAloMke sAtha jayAIkumArase abhimanyukA vadha 417 arjunakA yuddha 376--378 abhimanyuko samAdhimaraNase arjunakA svavRtta-kathana 378--379 devapadaprApti 417--419 arjunake sAtha karNa aura arjunakI jayadrathavadhapratijJA 419-420 duHzAsanakA yuddha 379--380 droNAcAryakA jayAko AzvAsana 421--422 arjunake mohanAstrase kauravasainya zAsanadevatAse arjuna aura mUchita huA 380--381 zrIkRSNako bANaprApti 422-423 arjuna-bhISma-yuddha 381--382 zrIkRSNane dharmarAjakA samAdhAna arjunakA droNase tathA azvatthAmAse kiyA 423--425 382--384 | droNArjunayuddha 425-426 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) viSaya pRSTha / viSaya zatAyudhakI gadAse usakAhI parva bAvIsavA~ nAza 426-427 kRSNa-pANDavoMkA draupadIke sAtha arjunane ghoDauMko gaMgAjala Agamana 460-461 pilAyA / 127-428 pANDavoMkA dakSiNamathurAmeM arjunane duryodhanako parAjita rAjyasthApana 461-463 kiyA 428-429 parIkSitako rAjyaprApti arjunane jayadrathakA vadha kiyA 429-431 neminAtha jinezvarakA dIkSAgrahaNa 463-464 duryodhanakI droNAcAryase kSamA prabhuko kevalajJAnakI prApti 464-465 yAcanA nemijinakA tattvopadeza 466-468 rAtrike samaya pAMDavasainyapara kRSNamaraNa aura balabhadra droNAdikoMne hamalA kiyA 431--432 dIkSAgrahaNa 468--469 ghuTukake vadhase pANDava khinna hue 432--434 nemijinastuti droNAcAryakA zastrasaMnyAsa __ parva teIsAvA~ droNAcAryake maraNase kaurava dagdhadvArAvatIko dekhakara pANDavoMko zoka 4350-436 pANDavoMke vairAgyodgAra 470--473 arjunase karNavadha 436-438 pANDavakRta nemiprabhustuti 473-475 bhImake dvArA sarva kauravanAza 138-439 nemijinakRta dharmopadeza 475-477 bhImake dvArA duryodhanavadha 439-442 pANDavoMkI pUrvabhavakathA 477-479 kRSNase jarAsaMdhavadha 442-445 nAgazrIne muniko viSAhAra diyA 479-480 duryodhanako durgatiprApti 445-446 somadattAdika tIno munioNkaa| parva ikkIsavA~ acyutasvargameM janma 480-482 draupadIke Upara nAradakA krodha 447-449 parva cauvIsAvA~ nAradakA padmanAbhase draupadI mAtaMgIne aNuvrataMgrahaNa kiye 483--485 rUpakathana 449-456 mAtaMgI durgaMdhAnAmakaM kanyA huI 485-487 kAmuka pamanAbhakI draupadIse dugadhAko usakA pati choDakara prArthanA 451-454 gayA zIlamAhAtmya 454 durgaMdhAne suvratA AryikAko draupadIne alaMkAroMkA tyAga AhAra diyA 587--488 kiyA 456--457 / do AryikAoMkI pUrvabhavakathA padmanAbhakA zaraNa AnA 458-459 / durgadhAkA dIkSAgrahaNa 489 488 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) viSaya viSaya durvicAroMkI nindA 480--490 saMvarAnuprekSA durgadhA acyutasvargameM devI huI / nirjarAnuprekSA 504 devAMganA draupadI huI lokAnuprekSA yudhiSThirAdikoMmeM viziSTatA prApta bodhidurlabhAnuprekSA 505 honemeM hetu dharmAnuprekSA parva paccIsavA~ dharma, bhIma, arjunako muktilAbha nemiprabhuse pANDavoMkA dIkSAgrahaNa 493--494 nakula tathA sahadevako kuntyAdikoMkA dIkSAgrahaNa 494 sarvArthasiddhilAbha 506-508 pANDavoMkA duzcara tapazcaraNa 495-.497 kuntI, draupadI AdikoMko maitryAdika bhAvanAoMse acyutasvargameM devapadaprApti 509 upasargAdi-sahana nemiprabhukA nirvANotsava 509 pANDavoMko ghora upasarga 498--499 nemiprabhuke pUrvabhavoMkA kathana paMcaparameSThiyoMkA cintana 499-500 pANDavabhava-kathana pANDavoMke anuprekSAcintanameM nemiprabhuko pApavinAzArtha prArthanA 510 anityAnuprekSA 500 kavikI namratA azaraNAnuprekSA kaviprazasti 513 saMsArAnuprekSA kaviviracita granthoMkI nAmAvali ekatvAnuprekSA pANDava-purANakA kartRtva 515 anyatvAnuprekSA 502-503 svaziSyaprazaMsA azucitvAnuprekSA pANDavapurANa-racanAkAla AsavAnuprekSA 515 503 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTArakazrIzubhacandrapraNItaM mahAbhArataM nAma paannddvpuraannm| / prathamaM prv| siddhaM siddhArthasarvasvaM siddhidaM siddhasatpadam / pramANanayasaMsiddhaM sarvajJa naumi siddhaye // 1 vRSabhaM vRSabhaM bhAntaM vRSabhAnkaM vRSonnatam / jagatsRSTividhAtAraM vande brahmANamAdimam // 2 candrAbhaM candrazobhADhyaM candrAcrya candrasaMyutam / candraprabhaM sadAcandramIDe saccandralAJchanam // 3 zAnti zAntervidhAtAraM suzAntaM zAntakilbiSam / nanamImi nirastAcaM mRgAGka SoDazaM jinam / / 4 nemidharmarathe nemiH zAstu zaMsitazAsanaH / jagajjagatrayInAtho nirjitaannggsmmdH||5 vardhamAno mahAvIro vIraH sanmatinAmabhAk / sa pAtu bhagavAnvizvaM yena bAlye jitaH smrH||6 [zrIsiddhaparameSThIkI stuti ] jinake karmakSayAdi samasta kArya siddha ho cuke haiM, jo sarvajJa, siddhike dAtA, uttama siddhapadake dhAraka aura pramANa tathA nayoMse siddha hue haiM aise siddhaparameSThIkI maiM siddhapadakI prAptike lie stuti karatA hUM // 1 // vRSabhAdi-tIrthakaroMkI stuti] ahiMsAdharmase suzobhita, zarIrase nirupama suMdara, bailake cihnase yukta, dharmase unnata aura asi maSi kRSi Adi SaTkarmoke upadezadvArA jagat kI racanA arthAt samAjaracanA karanevAle AdibrahmA zrIvRSabhanAtha AdinAtha] ko maiM namaskAra karatA hUM // 2 // jinake dehakI kAnti candrakI kAntike samAna hai, jo candrakI kAntike samAna haiM, jo candrake samAna zobhAse pUrNa haiM, jo candrase pUjita haiM aura candrase yukta haiM, jo uttama candrake cihnase yukta tathA candramAke samAna nirantara Ananda denevAle haiM aise zrIcandraprabhaprabhukI maiM stuti karatA hUM // 3 // jo zAntike vidhAtA hai, atizaya zAntasvarUpa haiM, jinake doSa naSTa hue haiM aura jinhoMne bhavyajanoMkA pApa dUra kiyA hai, aise magacihnadhAraka solahave zAnti-jinezvarako maiM bAra bAra namaskAra karatA hUM // 4 // jinakA zAsana arthAt mata satpuruSoMdvArA prazaMsita huA hai, jo trailokyaphe nAtha haiM, jinhoMne kAmadevake harSako-garvako jIta liyA hai, arthAt jo bAla-brahmacArI haiM, aura jo dharmapathake nemi arthAt cakradhArAke samAna haiM, ve nemiprabhu jagat ko pAlana kareM // 5 // jinhoMne bAlyakAlameM kAmadevako jIta liyA hai aise mahAvIra, vIra, sanmati nAmavAle varddhamAna bhagavAn jagatkA rakSaNa kareM // 6 // 1 sa. sarvArthasarvasvaM / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam gautamo gotamo gISpA gaNezo gaNanAyakaH / girAM gaNanato nityaM bhAtu bhAbhArabhUSitaH / / 7 yudhiSThiraM karmazatruyudhi sthiraM sthirAtmakam / dadhe dharmArthasaMsiddhaM mAnase mahitaM mudA / / 8 bhImaM mahAmuni bhImaM pApArikSayakAraNe / saMsArAsAtazAntyartha dadhe hRdi dhRtonnatim // 9 arjunasya prasiddhasya vizuddhasya jitAtmanaH / smarAmi smaramuktasya smararUpasya susmRtaH / / 10 nakulo vai sadA devaiH sevitaH shuddhshaasnH| sahadevo balI kaulyo malanAzI vibhAti ca // 11 bhadrabAhumahAbhadro mahAbAhumahAtapAH / sa jIyAtsakalaM yena zrutaM jJAtaM kalau vidA // 12 vizAkho vizrutA zAkhA suzAkho yasya pAtu mAm / sa bhUtale milnmaulihstbhuuloksNstutH||13 kundakundo gaNI yenorjayantagirimastake / so'vatAdvAditA brAhmI pASANaghaTitA kalau // 14 samantabhadro bhadrArtho bhAtu bhAratabhUSaNaH / devAgamena yenAtra vyakto devAgamaH kRtaH // 15 [gautamAdi-yatIzvaroMkA stavana ] jinhoMne vIraprabhuke mukhase nikalI huI vANI dhAraNa kI hai, jo gotama arthAt kiraNAtizayase yukta haiM, tejaHsaMpanna zarIravAle haiM, athavA gotama arthAt dvAdazAMgavANIkI gaNanA karaneke kAraNa utkRSTa vANIke dhAraka haiM yA gotama arthAt pRthvIpara zreSTha haiM, jo catuHsaMghake adhipati-pathapradarzaka haiM tathA jo kAntimaNDalase bhUSita haiM ve gautamagaNadhara sadA prakAzamAna raheM // 7 // karmazatruoMke sAtha yuddha karanemeM usI taraha AtmasvarUpameM sthira rahanevAle, dharmake arthakA arthAt svarUpako prApta karanevAle, lokapUjya yudhiSThira-munirAjako maiM Anandase hRdayameM dhAraNa karatA hUM // 8 // pApazatruoMkA nAza karane meM bhayaMkara, tathA Atmonnatike dhAraka bhIma-mahAmuniko maiM saMsAraduHkha kI zAntike liye hRdayameM dhAraNa karatA hUM // 9 // jagatameM prasiddha nirmala pariNAmavAle jitendriya, kAmavikAra-rahita, kAmadevake samAna suMdara tathA samyagjJAnako dhAraNa karanevAle, arjuna munirAjako maiM smaraNa karatA hUM // 10 // jo balavAn aura kulIna haiM tathA jinakA zAsana nirmala hai aise nakulamunirAja tathA sadA devoMke dvArA sevita aise karmamalakA nAza karanevAle sahadeva-munirAja sadaiva suzobhita hote haiM // 11 // isa paMcamakAlameM jisa buddhimAnane sampUrNa dvAdazAGga-zrutako jAnA tathA jo mahAtapasvI tathA bhavyajIvoMke mahAkalyANa karanevAle the, jo AjAnulambIbhujAdhArI honese mahAbAhu the una bhadrabAhu zrutakavalIkI jaya ho // 12 // jinakI jJAnazAkhA viziSTa thI arthAt jo gyAraha aMga, caturdaza pUrvajJAna dhAraNa karanevAle the, jinakI ziSyazAkhA arthAt ziSyaparamparA bhI nirmalajJAnacAritravAlI thI, tathA isa bhUtalapara sArA saMsAra mastakapara hAtha joDakara jinakI stuti karatA thA ve vizAkhAcArya merI rakSA kareM // 13 // jinhoMne isa paMcamakAlameM giranAraparvatake zikhara para sthita pASANanirmita sarasvatI-devIko bulavAyA ve kundakundAcArya merI rakSA kareM // 14 // devAgama-stotrake dvArA jinhoMne isa saMsArameM devakA Agama arthAt jinadevake 2pa mhsN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM parva pUjyapAdaH sadA pUjyapAdH pUjyaiH punAtu mAm / vyAkaraNArNavo yena tIrNo vistIrNa sadguNaH / / 16 akalaGko kalaGkaH sa kalau kalayatu zrutam / pAdena tADitA yena mAyAdevI ghaTasthitA / / 17 jinasenayatirjIyAjjinasenaH kRtaM varam / purANapuruSAkhyArtha purANaM yena dhImatA // 18 guNabhadra bhadanto'tra bhagavAnmAtu bhUtale / purANAdrI prakAzArthaM yena sUryAtiM laghu / / 19 tatpurANArthamAlokya dhRtvA sArasvataM zrutam / mAnase pANDavAnAM hi purANaM bhArataM bruve // 20 purANAndhiH kva gambhIraH kava me'tra dhiSaNA laghu / ato'tisAhasaM manye sarvajharjharadAyakam // 21 jinasenAdayo'bhUvankavayaH zAstrapAragAH / tadaGghrismaraNAnandAtkariSye tatkathAM parAm // 22 yathA mUko vivakSuH sanyAti hAsyaM jagatraye / tathA zAstraM vivakSuH san loke'haM hAsya bhAjanam // 23 yathA jigamiSuH paGgurmerumUrdhAnamunnatam / vihasyate janaiH zAstraM cikIrSuzvAhamaJjasA // 24 yate'haM ca tathApyatra zAstraM kartumazaktitaH / kSINA dhenuryathA vatsaM pAti dugdhapradAnataH // 25 siddhAntakI mahimA vyakta kI, jinake kArya graMtharacanA Adi bhavyoMkA bhadra [ hita ] karanevAlI haiM bhArata ke alaMkAra AcArya samantabhadra sadA zobhAyamAna raheM / / 15 / / pUjyapuruSoMke dvArA jinake caraNa sadA pUje jAte the isa liye jinakA ' pUjyapAda ' nAma sArthaka hai, jo vistIrNa sadguNavAle vyAkaraNasamudrake pAragAmI the ve AcArya pUjyapAda merI rakSA kareM // 16 // jinhoMneM ghaDemeM baiThI huI mAyAdevIko pairase tADana kiyA ve kalaMkarahita akalaMkadeva mujhe isa paMcamakAlameM zrutajJAna deveM // 17 // jo jinoMkI senAko arthAt jinendrabhaktoMke samudAyako dhAraNa karate the, tathA jinane purANapuruSoMke ( arthAt tirasaTha zalAkApuruSoMke ) zreSTapurANakI, ( mahApurANa) racanA kI jinasenAcArya jayavaMta hoM ||18|| mahApurANarUpI parvatapara zIghra prakAza DAlaneke liye jo sUrya ke samAna hue ve pUjya guNabhadra bhagavAn isa bhUtalapara zobhAyamAna hoveM ||19|| zrIguNabhadrAcArya ke purANoMkA abhiprAya dekhakara tathA sarasvatIke anyazAstroMko hRdayameM dhAraNa kara maiM pANDavoMke purANakI, jisako bhArata kahate haiM, racanA karatA hUM || 20 || yaha athAha purANasamudra kahAM aura isameM pravRtta huI merI choTIsI buddhi kahAM ? isa lie graMtha racanekA merA sAhasa pUrNahAsyAspada tathA bhayadAyaka hogA // 21 // jinasenAdi kavi zAstrake pAraMgata hue haiM; unake caraNasmaraNajanya Anandase maiM pANDavoMkI utkRSTa kathA kahatA hUM ||22|| jaise gUMgA manuSya bolane kI icchA karane se trailokyameM hAsyapAtra hotA hai usI prakAra zAstrakA kathana karanekI icchA karanevAlA maiM isa jagatameM hAsyapAtra bana jAUMgA ||23|| jaise meruAgarike ucca zikharapara caDhanekI icchA karanevAlA paMgupuruSa logoMkA hAsyapAtra banatA haiM vaisehI zAstrakI racanA karanekI icchA karanevAlA maiM bhI paramArtha se hAsyapAtra banUMgA ||24|| asamartha honepara bhI maiM pANDavapurANakI racanA karanekA prayatna kara rahA hUM, kyoMki kSINa gAya bhI apane bachar3eko dUdha pilAkara usakA saMrakSaNa karatI hai ||25|| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam pUrvAcAryakRtArthasya prakAzanavidhau yate |bdhnprkaashitN hyathaM dIpaH kiM na prakAzayet / / 26 vakrAkUtAstu bahavaH kavayo'nye svabhAvataH / svalpA yathA palAzAdyA AmrAdyAzca triviSTape // 27 santi santaH kiyanto'tra kaavyduussnnvaarkaaH| svArNa malaM yathA nityaM zodhayanti dhnnyjyaaH||28 asantazca svabhAvena parArtha dUSayantyaho / divAndhA dvAdazAtmAnaM yathA dUSaNadUSitAH // 29 vahnayo dAhakA nUnaM tRSAduHkhanivArakAH / svarNa malaM yathA nityaM santaH santi ca bhUtale // 30 yathA mattA na jAnanti heyAheyavivecanam / tathA khalAH khalaM lokaM kurvanti khalu kevalam // 31 payodharA dharAM dhRtyA dharantyambupradAnataH / sajjanAstu janAnsastithA santathyazikSayA // 32 so viSakaNaM datte sudhAM cAmRtadIdhitiH / khalo'sAtAya kalpeta sajjanastu hitAptaye / / 33 khaletarasvabhAvo'yaM jJAtavyo jnyaankovidH| alaM tena vicAreNa vayaM laghu hitaiSiNaH // 34 SaDvidhAkhyAyate vyAkhyA vyAkhyAtaistatra maGgalam / nimitta kAraNa kartAbhidhAnaM mAnameva c||35 pUrvAcAryadvArA pragaTa kiye hue purANArthako prakAzita karaneke lie maiM prayatna kara rahA hUM, kyA sUryaprakAzita padArthoMko dIpa prakAzita nahIM karatA hai ? // 26 // [sajjanadurjanavarNana] jisa prakAra palAzAdika vRkSa jagatameM bahuta haiM aura AmrAdika vRkSa alpa haiM, usI prakAra isa jagatameM kuTila abhiprAyavAle arthAt kuTilahRdayavAle kavi svabhAvataH bahuta haiM aura sarala abhiprAyavAle kavi alpa haiM // 27 // jaise agni sadA sonekA mala dUra karatA hai, vaisehI kAvyamalako dUra karanevAle kitanehI sajjana isa jagatameM haiM // 28 // jisataraha dUSaNoMse dUSita ulTU pakSI sUrya ko doSa dete haiM, usItaraha dRSTapuruSa svabhAvase hI dUsarekI kRtiko (kAvyako) doSa dete haiM // 29 // isa bhUtalameM jisataraha agni soneke malako dUra karatI hai, usItaraha sajjanapuruSa tRSNAjanya duHkha ko dUra karate haiM // 30 // jaise mattapuruSa grAhya agrAhyakA kucha vicAra nahIM karate, vaisehI duSTa puruSa acche burekA vicAra nahIM karate haiM, paraMtu nizcayase ve logoMko duSTa hI banAte haiM // 31|| jaise megha jala dekara pRthvIko zAnta karate haiM, vaisehI sajjana sabhI logoMko samyak hitopadezase hitakAryameM sthApana karate haiM // 32 // jaise sarpa viSakaNa detA hai, vaisehI duSTajana logoMko duHkha dete haiM aura sajjana unakA hita karate haiM // 33 // isa prakAra sajjanadurjanoMkA svabhAva jJAniyoMke dvArA jAnane yogya hai / astu, isa viSayakA itanA hI vicAra paryApta hai, kyoMki hama thoDemeM hI hita cAhane vAle haiM // 34 // __ [vyAkhyAnake chaha prakAra ] purANakA nirUpaNa karanevAle AcAryone vyAkhyAke chaha prakAra kahe haiN| ve isa prakAra haiM- maMgala, nimitta, kAraNa, kartA, abhidhAna aura mAna // 35 // prAcIna kathAoMke 1 sa. yathA ghanAstathA duSTAH santaH santi ca bhUtale / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM parva itihAsasamudre'sminmaGgalaM gaditaM purA / yajinendraguNastotraM malakSAlanayogataH // 36 yanimittamupAdAya mIyate zAstrasaMcayaH / tannimittaM mataM mAnyaiH pApapaGkanivArakam / / 37 kAraNaM kRtibhiH proktaM bhavyavRndaM samudhdRtam / yathAtra zrutisaMdhAnaH zreNikaH zreyase zrutaH // 38 kartA zrutau zrutastatra mUlakartA jinezvaraH / gautamo'pyuttaraH kartA kRtinAM saMmato mudA // 39 uttarottarakartAro viSNunandhaparAjitAH / govardhano bhadrabAhubehavo'nye tadAdayaH / / 40 nAmnA purANamarthADhyaM pANDavAnAM supaNDitaiH / mataM pANDupurANAkhyaM purupauruSasaMgatam / / 41 saMkhyayA cArthato'nantaM sNkhyaataakssrsNkhyyaa| saMkhyAtaM kSipramAkhyAtaM purANaM pUrvasUribhiH // 42 poDhA saMdhA purANasya jJAtvA vyAkhyeyamaJjasA / paJcadhA tatpunaH proktaM drvykssetraadibhedtH||43 nirUpaNako itihAsa kahate haiM / isa itihAsasamudrake prAraMbhameM arthAt isa pANDavapurANakI racanAke prAraMbhameM maMgala kiyA gayA hai| jinendrake guNastotrako maMgala kahate haiM, kyoMki vaha bhavyoMke pApakarmarUpa malakA kSAlana karatA hai // 36 // jisa nimittako lekara zAstrasamUha racate haiM use pUjya puruSa nimitta kahate haiM / arthAt graMthakAra apanI aura sunanevAloMkI pAparUpI kIcaDa ko naSTa karaneke liye graMtha racate haiN| yahAM pApakA vinAza karanA isa graMtharacanAkA nimitta hai // 37 // vidvAn logoMne bhavyasamUhako graMtharacanekA kAraNa mAnA hai| jaise isa purANameM zAstrazravaNake saMyogameM zreNika rAjA bhavyajIvoMke hitake liye kAraNa mAnA hai| arthAt bhavyajIvoMko zAstrazravaNa karanekA jo prasaMga prApta huA usameM zreNika kAraNa hai, kyoMki zreNikane gautamagaNadharase pANDavacarita kahaneke liye prArthanA kI aura gautamagaNadharane yaha caritra kahA // 38 // zAstrameM kartAkA varNana hai| zAstroMke mUlakartA vIrajinezvara haiM, aura vidvAn logoMne AnaMdake sAtha gautamagaNadharako uttarakartA svIkAra kiyA hai / // 39 // viSNamuni, nandimuni, aparAjitamuni, govardhanamuni aura bhadrabAhumuni, ye pAMca rutakevalI uttarottara-kartA hai| isa prakAra anya vizAkha, prauSTila Adika aGgadhAraka muni bhI uttarottarakartA haiM // 40 // uttama vidvAnoMne pANDavoMke isa purANako dharma, artha, kAma aura mokSarUpa cAra puruSArthose paripUrNa honese 'pANDupurANa' nAma diyA hai| yaha purANa mahAn pauruSase yukta hai| isa purANameM pANDavoMke mahAn pauruSakA varNana hai // 41 // isa pANDavapurANa athavA mahAbhAratako pUrvAcAryone bhAvarUpazrutAjJanase artharUpa anaMta kahA hai, tathA akSarasaMkhyAse saMkhyAtarUpa kahA hai // 42 // isa prakAra purANakI chaha prakArakI vyAkhyA jAnakara usakA paramArthase vyAkhyAna karanA cAhiye / arthAt purANakA ina chaha vyAkhyAoM dvArA vyAkhyAna karanA cAhiye / punaH vaha purANa dravya, kSetra, tIrtha, kAla aura bhAvake bhedase pAMca 2sa. vikhyaateH| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam iti sarvasvamAlocya purANaM procyate budhaiH / vaktA zrotA kathAstatra vicAryAzvArulakSaNAH // 44 vaktA vyaktaM vadedvAkyaM vAgmI dhImAn dhRtikrH| zuddhAzayo mahAprAjJo vyaktalokasthitiH pttuH||45 prAptazAstrArthasarvasva praastaashHprshmaangkitH| jitendriyo jitAtmA ca saumyamUrtiH sudRk zubhaH46 tIrthatattvArthavijJAnI SaNmatArthavicakSaNaH / naiyAyikA svAnyamatavAdisevitazAsanaH // 47 savato vratibhiH sevyo jinazAsanavatsalaH / lakSaNairlakSito dakSaH supakSaH kSitipaiH stutaH // 48 sadA dRSTottaraH zrImAnsukulo vipulAzayaH / sudezajaH sujAtizca pratibhAbharabhUSaNaH / / 49 viziSTo'niSTanirmuktaH samyagdRSTiHsumRSTavAk / sarveSTaspaSTagamako gariSTho hRssttmaansH|| 50 vAdIzo vAdivAreNa vanditaH kavizekharaH / paranindAtigaH zAstA guruH sacchIlasAgaraH // 51 zrotA prazasyate zIlalIlAlaGkRtavigrahaH / sadbhiH sudarzanaH zrImAnnAnAlakSaNalakSitaH // 52. dAtA bhoktA vratAdhiSTho viziSTajanajIvanaH / pUrNAkSaH pUrNacetasko heyAdeyArthadRk zuciH // 53 prakArakA kahA gayA hai / 43 // isa prakAra sabhI apekSAoMse vicAra kara vidvAn purANakA kathana karate haiM / yahAM vaktA, zrotA aura kathAke sundaralakSaNa bhI vicAra karane yogya haiM // 44 / / .. [vaktAke lakSaNa ] vAkyoMkA uccAra spaSTa karanevAlA, vAgmI, yuktiyuktabhASaNa karanemeM catura, buddhimAn, saMtoSa utpanna karanevAlA, nirmala abhiprAyavAlA, mahAcatura, lokavyavahArakA jJAtA, pravINa, zAstroMke mArgakA jJAtA,nispRha,prazAntakaSAyI,jitendriya, jitAtmA-saMyamI,saumya, suMdaradRSTiyukta, kalyANarUpa, zrutajJAnako dhAraNa karanevAlA, jIvAdi tattvoMkA jJAtA, bauddha, sAMkhya, mImAMsakAdi chaha matoMke padAthoMkA jJAtA, nyAyapUrvaka pratipAdana karanevAlA, jaina vidvAn aura anya vidvAnoMko jisakA upadeza priya lagatA hai aisA, vratayukta aura vratimAnya, jainamatameM prema rakhanevAlA, sAmudrika lakSaNoMsa yukta, svapakSa-siddhi karanemeM tatpara, Agamokta pakSakA pratipAdaka, rAjamAnya, zrotAke praznakA uttara jisake manameM tatkAla pragaTa hotA hai, sundara aura kulIna, udAracitta, AryadezameM janmA huA, uttama jAtimeM paidA haA, naI naI kalpanA jisake manameM utpanna hotI hai, ziSTAcArI, nirvyasanI, samyagdRSTi, madhura bolanevAlA, AgamamAnya viSayoMko spaSTa karanevAlI buddhikA dhAraka, sammAnya, prasannacittavAlA, vAdiyoMkA prabhu, vAdioMke samUhase vaMdita, [ mAnya ] zreSTha kavi, paraniMdAse sadA dUra rahanevAlA, hitopadezI, tathA zIlasAgara, musvabhAva, vratarakSaNa, brahmacarya aura sadguNapAlana, ina guNoMkA sAgara zreSTha vaktA hotA hai / / 45--51 // [zrotAke lakSaNa] jisakA zarIra zIlase bhUSita huA ho, jo samyagdRSTi, zobhAyukta, sAmudrika nAnAsulakSaNoMse yukta zarIravAlA, dAtA, bhoktA, vratameM tatpara, viziSTa janoMko-( dhArmika janoMko ) Azraya denevAlA, AMkha kAna vagareha iMdriyoMse paripUrNa, sthiramanavAlA, grAhyAgrAhya padArthokA vicAra karane vAlA, pavitra, nirlobhI, zAstra sunanekI icchA rakhanevAlA, zAstrazravaNa karanevAlA, sunA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama parva zuzrUSAzravaNAdhAro grahaNa dhAraNe smRtau / UhApohAvijJAnI sadAcAraratazca saH // 54 satkalAkuzalaH kaulyo gurvAjJApratipAlakaH / vivekI vinayI vidvAMstatvavidvimalAzayaH // 55 sAvadhAno vidhAnajJo vibudho bandhuraH sudhIH / dayAdattipradhAnazca jinadharmaprabhAvakaH // 56 sadAcAro vicArajJo dharmajJo dharmasAdhanaH / kriyAgraNIH sugIAnyo mahatAM mAnavarjitaH // 57 zubhAzubhAdibhedena zrotAro bahavo matAH / haMsadhenusamAH zreSThA mRcchukAmAzca madhyamAH // 58 mArjArAjazilAsarpakakacchidraghaTaiH samAH / cAlinIdaMzamahiSajalaukAbhAzca te'dhamAH // 59 asacchrotari nirNAzamuktaM zAstraM bhajedyathA / jarjare cAmapAtre vA payaH kSiptaM kiyasthiti // 60 sadane kathitaM zAstraM guruNA sArthakaM bhavet / subhUmau patitaM bIjaM phalavajjAyate yathA // 61 / / kathA vAkyapravandhArthI satkathA vikathA ca saa| dvidhA proktA sukathyante yatra tattvAni sA kthaa||62 vrtdhyaantpodaansNymaadiprruupikaa| puNyapApaphalAvAptiH satkathA kathyate jinaH // 63 huA grahaNa karanevAlA tathA use kAlAntarameM bhI na bhUlanevAlA, smaraNazaktiyukta, vicAra karanevAlA aura dUSaNaM nivAraNa karake padArthakA svarUpa jAnanevAlA, sadAcArameM tatpara, uttama kalAoMmeM gAnAdikakalAoMmeM kuzala, kulIna, gurukI AjJAkA pAlana karanevAlA, vivekI, vinayI, vidvAn tattvasvarUpa jAnanevAlA, nirmala abhiprAyavAlA, sAvadhAna rahanevAlA, kAryako jAnanevAlA, samyagajJAnI, suMdara, svaparahitakI buddhi rakhanevAlA, dayAdAna denevAloM meM mukhya, jinadharmakI prabhAdhanA karanevAlA, sadAcArI, vicAravAn , dharmake svarUpakA jJAtA, dharma sAdhanevAlA, dharmakArya karane meM pramukha, madhura aura hitakara bhASaNa karanevAlA, aura gavarahita, aise zrotAkI sajjana prazaMsA karate haiM // 52-57 // zubha zrotA, azubha zrotA ityAdika zrotAoMke aneka bheda haiN| haMsa aura gAyake svabhAva ghAle zrotA zreSTha haiM, kyoMki ve upadezameMse grAhyatattvako lete haiM aura tyAjyako chor3ate haiN| miTTI aura totAke svabhAvavAle zrotA madhyama hai aura billI, bakarA, patthara, sarpa, bagulA, sacchidra ghaTa cAlanI, macchara, aura joMkake samAna jinakA svabhAva hai ve zrotA adhama mAne gaye haiM / adhama zrotAoMko zAstra sunAnese zAstrakA nAza hotA hai| jIrNa athavA kacce ghaTameM rakhA huvA pAnI kitane kAlataka rhegaa?| jisataraha uttama khetameM boyA huA bIja vipula phala denevAlA hotA hai, usI taraha sajjanazrotAke Age uttama gurUkA kahA huA zAstra saphala hotA hai / 59-61 // kathAkA lakSaNa tathA usake bheda ] vAkyoMkI racanA karake apane viSayakA varNana karaneko, kathA kahate haiM / satkathA aura vikathA aise kathAke do bheda kahe haiM / tatvoMkA suMdara paddhatise nirUpaNa karanevAlI, vrata, bhyAna, tapa, dAna aura saMyama AdikA varNana karanevAlI, puNyapApoMke phalakI prApti batAnevAlI kathAko jinendradeva satkathA kahate haiN| sajjanapuruSa jisa kathAmeM tadbhavamokSagAmI tIrthaMkara, gaNadhara, nArAyaNa, balabhadra, AdikoMke dharma aura arthakI vRddhi karanevAle Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam vicitrANi caritrANi caramAGgAdidehinAm / kathyante satkathA sadbhiryatra dharmArthavardhinI // 64 dravyaM kSetra tathA tIrtha saMvego jAyate yathA / satkathA sonyate zAstre saMvegArthapravardhinI // 65 vRSo vRSaphalaM yatra varNyate vibudhainaraiH / nirvagAya suvegena kathA nirvejinI matA // 66 svatattvAni vyavasthApya paratattvavinAzinI / UhApohArthavijJAnaM sA kathA kathitA jinaH // 67 samyaktvaguNasaMpUrNA bodhavRttasamanvitA / nAnAguNasamAkIrNA sA kathA guNavardhinI // 68 viziSTavedasadvayAsadvaipAyanasamudbhavA / kalpanAkalpitA proktA vikathA paGkavarddhinI // 69 dravyaM kSetra tathA tIrtha kAlo bhAvastathA phalam / prakRtaM sapta cAGgAnyAhuramani kathAmukhe // 70 ityAkhyAya kathAsAraM purANaM pAvanaM param / purANapuruSANAM hi procyate bhAratAbhidham / / 71 artha jambUmati dvIpe vistIrNe vibudhairjanaiH / bhArataM saMsyamAbhAti bhAratIbharabhUSitam / / 72 dhairyavaryakhaNDe'sminnAryakhaNDe sumaNDite / akhaNDAkhaNDalAkArairjanairjIvanadAyibhiH // 73 videhaviSayo bhAti viziSTerdahasadguNaiH / videhA yatra jAyante narA nAryazca nityazaH / / 74 aneka prakArake caritrakA varNana karate haiM, tathA jisameM jIvAdika dravya, caMpA, pAvAdi pavitra kSetra evaM ratnatrayakA varNana hotA hai vaha sukathA hai // 63-64 // dharma aura dharmake phaloMmeM jo atyaMta prIti utpanna hotI hai use saMvaga kahate haiN| yaha saMvega jisa kathAke dvArA utpanna hotA hai use vidvAnoMne zAstroMmeM saMvegArtha baDhAnevAlI kathA kahA hai / / 65 // deha, bhoga aura saMsArameM viraktatA utpanna honA nivega kahA jAtA hai / nirvegake liye jo kathA kahI jAtI hai use nirvejinI kathA kahate haiN| syAdvAdake dvArA jainamatakathita jIvAditattvoMkI vyavasthA karake paramatake tattvoMkA khaNDana jisameM kiyA jAtA hai use jinezvarane UhApohArthavijJAnI arthAt tarkavitarkayukta kathA-AkSepiNI kathA kahA hai| jo samyaktvaguNase paripUrNa hai arthAt jo samyagdarzanako utpanna karatI hai, samyagjJAna tathA cAritrase yukta hai, jo ahiMsA, satya Adika nAnA guNoMko bar3hAtI hai use guNavarddhinI kathA athavA vikSapiNI kathA kahate haiM / vaziSTa, vedavyAsa, dvaipAyana Adi mithyAtvI RSiyoMse jisa kathAkI utpatti huI hai vaha kalpanAkalpita honese vikathA hai aura pApavardhaka hai / kathAke prAraMbhameM dravya, kSetra, tIrtha, kAla, bhAva, phala aura prakRta ye kathAke sAta aGga AcAryone kahe haiM // 66-70 // isa prakAra kathAmugkha kahakara jisameM prAcIna mahApuruSoMkI kathAkA sAra hai tathA jo ' bhArata ' nAmase prasiddha hai usa atizaya pavitra pANDabapurANako hama kahate haiM // 71 // sajjana aura vidvAna logoMse bhare hue isa vistIrNa jambUdvIpameM sarasvatIke atizayase alaGkRta huA samRddha bharatakSetra zobhAyamAna ho rahA hai | isa bharatakSetrameM dhairyayukta zreSTha AryokA nivAsa jisameM hai aisA manohara AryavaMDa hai / isa meM akhaNDa aizvaryake dhAraka indra ke samAna, jIvoMko abhayadAna denevAle dhanika loka rahate haiM / / 72-73 / isa Arya Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM parva videhAM yatra jAyante dhanyA dhyAnAniyogataH / tapasAto janaryogyairvideho viSayo mataH // 75 kuNDAkhyaM maNDanaM bhUmeH pattanaM tatra rAjate / sattamaiH sakalaiH pUrNa rAjarAjapuropamam // 76 siddhArthaH siddhasarvArthaH siddhasAdhyA susiddhimAkanAthavaMzodbhuvAM nAtho bhUnAthaH pAti ttpurm||77 ceTakAdrisamutpanA siddhArthAbdhyavagAhinI / taTinIva rasezasya priyaabhuutpriykaarinnii||78 vizuddhakulasaMpannA guNakhAnirguNAkarA / sakalA kuzalA kArye trizalA yA suzobhate // 79 sevitA divyakanyAbhirdhanadairdhanasaMcayaH / upAsitA sadA devaiH SaNmAsAnyA ca pUrvataH // 8. sA suptA zayane zAntA mAtaGgaM gAM hariM ramAm / dAmnI candraM divAnAthaM mInau kumbhaM srovrm||81 vAr3i siMhAsanaM vyomayAnaM bhUmigRhaM punaH / ratnauSamagnimaikSiSTa svapnAnSoDaza cetyamUn // 82 khaNDameM videha nAmaka deza bahuta suMdara ha / isameM rahanevAle strIpuruSa apane zarIrake viziSTa guNoMse hamezA videha-vizeSa guNasahita zarIrayukta hote haiM / vahAMke ratnatrayadhAraka bhAgyazAlI muni dhyAnarUpI agni aura tapazcaraNake dvArA karmanAza karake videha-muktAvasthAko prApta hote haiN| ataeva satpuruSoMne isa dezako * videha ' yaha sArthaka nAma diyA hai // 74-75 // [zrI mahAvIra jinacaritra ] isa videhadezameM mahAsajjanoMse bharA huA, kuberakI alakA nagarIke samAna suMdara, bhUmIkA bhUSaNa 'kuMDa' nAmaka nagara zobhAyamAna ho rahA hai // 76 // jinako sarva uttama padArthokI prApti huI hai, jinakA sAdhya siddhisampanna thA, jo Adarza saphalatAke dhAraka the, aura jo nAthavaMza meM utpanna hue puruSoMke nAtha-svAmI the aise pRthvIpati siddhArtha mahArAja usa kuNDapurakA rakSaNa karate the // 77 // jaise nadI parvatase utpanna hotI hai aura samudrameM milatI hai, vaise isa rAjAkI rAnI priyakAriNI ceTakarUpa pahADase utpanna hokara siddhArthanRpatirUpa samudrameM jAkara milI pI / rAjA siddhArtha samudrake samAna raseza the / samudra raseza ( jalapati ) hotA hai aura rAjA raseza zRGgArAdi-navarasoMkA adhipati thA / aise siddhArtha rAjAkI priyakAriNI priya paTTarAnI thii| rAnIkA dUsarA nAma trizalA thA / vaha trizalA rAnI nirdoSa kulameM utpanna huI thii| vaha guNoMkI khAni, guNoMko utpanna karanevAlI, kalAsaMpanna, kAryakuzala aura Atizaya suMdara thI / mahAvIra bhagavAn isa rAnIke garbhameM Aneke chaha mahine pahilese hI devakanyAyeM rAnIkI sevA karatI thiiN| kubera ratnavRSTise rAnIkI upAsanA karane lage the, tathA deva bhI aneka divya bhogopabhogapadArtha arpaNa kara sevA karate the // 78-80 // kisI samaya zAntasvabhAvavAlI rAnI zayyApara soyI thii| rAtrike cauthe paharameM rAnIne hAthI, baila, siMha, lakSmI, do puSpamAlA, caMdra, sUrya, do machaliyAM, do kalaza, sarovara, samudra, siMhAsana, vimAna, bhUmigRha ( nAgabhavana ), ratnoMkI rAzi aura agni ina solaha svapnoMko dekhA // 81-82 // rAnIne jAgRta hokara apane pati mahArAja siddhArthase una svapnoMke phala sune aura puSpaka nAmaka svargavimAnase cyuta hue surendrako apane garbhameM dhAraNa kiyaa| hAthI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam prabuddhA nAthato nUnaM tatphalAni nizamya ca / puSpakAtpracyutaM devaM sA dadhe garbhapaGkaje / / 83 ASADhe sitaSaSThayAM ca hastabhe hastigAminI / suhastA hastisaMrUDhaiH suraiH saMprAptapUjanA // 84 jajJe sA susutaM caitre trayodazyAM site'hani / caturdazyAM suto lebhe mero snAnaM surendrataH // 85 vardhamAnAkhyayA khyAtaH kSitau kssiptripuutkrH| triMzadvarSa kumAratve sAta sive sa zuddhadhIH / / 86 kaMciddhetuM hitaM vAJchan hetuM vairAgyasaMtateH / vIkSya dakSaH sa Acakhyau vairAgyaM svasya sjjnaan||87 tadA laukAntikA devAH paJcamAtsamupAgatAH / stutvA nirvadinaM taM te nirvadAya gatAH punH||88 surendrAH saha saMprApya jJAtvA vairAgyamaJjasA / jinasya janitAnandA nemustaM natamastakAH // 89 saMsnApya bhUSaNairbhaktyA vibhUSya bhUSaNaM bhuvaH / surAste bhaktito bhejurvairAgyAthai jinezvaram // 90 nAnArUpAnvitAM citrAM citrakUTairvicitritAm / candraprabhA suzibikAmAruhya purato yayau // 91 mArga kRSNadazabhyAM ca haste me vanasaMsthitaH / SaSThena tvaparAhne ca prAbrAjIjinasattamaH // 92 manaHparyayasadbodho dIkSAtastatkSaNe kSaNI / pAraNAprAptasaMmAno vijahArAkhilAM mahIm // 93 ke samAna gativAlI, suMdara hAthavAlI rAnIne ASADha zuddha SaSThIke dina hastanakSatrake honepara garbha dhAraNa kiyA / usa samaya hAthIpara ArUDha hokara Aye hue devoMne unakA pUjana kiyA // 83-84 // caitrazuklatrayodazIke dina trizalA rAnIne bhagavAn vIrako janma diyA / caturdazIke dina meruparvatapara surendroMse ve bhagavAn abhiSekako prApta hue / ve vardhamAna isa nAmase jagatameM prasiddha hue / jinhoMne zatruoMko parAjita kiyA hai, aise nirmala buddhivAle bhagavAn vardhamAnane tIsa varSataka kumAra avasthAmeM sukhoMkA anubhava liyaa| anaMtara AtmahitakA koI nimitta cAhanevAle vijJa bhagavAnne vairAgyakA hetu dekhakara sajjanoMke pAsa apane vairAgyakA varNana kiyA // 85-87 / / taba laukAntika deva paMcamasvargase Aye / unane virakta prabhuke vairAgya bhAvoMkI prazaMsA kI / anaMtara ve punaH brahmasvargako cale gaye // 88 // bhagavAnko virakta jAnakara devendra caturNikAya devoMsahita AnaMdake sAtha prabhuke pAsa pahuMce aura unhoMne mastaka jhukAkara unheM namaskAra kiyA // 89 // pRthvIke bhUSaNaravarUpa jinezvarakA bhaktipUrvaka abhiSeka kara devoMne unheM AbhUSaNa pahanAye aura vairAgyake liye unhoMne bhaktise unakA zaraNa grahaNa kiyA // 90 // nAnArUpoMse yukta, nAnAprakArake zikharoMse suzobhita, suMdara citroMse yukta candraprabhA nAmaka manojJa pAlakImeM ArohaNa kara bhagavAnane nagarase bAhara prasthAna kiyaa| mArgazIrSa kRSNa dazamIke hastanakSatrake aparAhnameM sajjanazreSTha una jinezvarane vIraprabhune-do upavAsoMkI pratijJA dhAraNa kara udyAnameM dIkSA lI / dIkSA leneke anaMtara kSaNamAtrameM prabhu manaHparyayajJAnI ho gye| do upavAsa hone ke anaMtara ve pAraNAke liye cale / atizaya Adarase dAtAne unako AhAra diyA / 1zaM. siSeve Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM parva jinoM dvAdaza varSANi tapastaptvA duruttaram / prapede jRmbhikAgrAmaM jRmbhAjRmbhaNavarjitaH // 94 RjukUlAsarittIre ajukUle kilaakule| zAlaiH zAlaDhumAkIrNe zilApaTTe jino'vizat / / 95 vaizAkhadazamIvastre'parAhne SaSThasaMzritaH / hastAzrite site pakSe kSapakazreNimAzritaH // 96 vighAtighAtikarmANi ghAtayitvA dhanAni saH / prapede kevalaM bodhaM bodhitAkhilaviSTapam // 97 bhagavAnatha saMprApa divyaM vaibhArabhUdharam / tatra zobhAsamAkIrNaH samavasRtizobhitaH // 98 chatrAzokamahAghoSasiMhAsanasamAzritaH / cAmaraiH puSpavRSTyA ca bhAmaNDaladivAkaraiH / / 99 dundubhInAM sahasreNa reje raJjitazAsanaH / gautamAdigaNAdhIzaiH surAnItaiH sa sevitaH // 100 athAsti magadho dezo maagdhairgiitsdgunnH| mAgadhairdevavRndaizca sevyaH skhlokvtsdaa // 101 rAjagRhapuraM tatra rAjate svaHpuropamam / rAjadrAjendrasadgahazobhAbhAbhArabhUSaNam // 102 zreNiko bhUpatistatra shubhshrennigunnaakrH| mahAmanAzca sadRSTiH pratApaparamezvaraH // 103 celanAcittacaureNa tena tatra sthitaM jinam / jJAtvA jagme yathApUrva bharatena sucetasA / / 104 tadanaMtara unhoMne samasta pRthvIpara vihAra kiyA // 91-93 // AlasyakI vRddhise rahita arthAt munivrata pAlane meM atyaMta tatpara vIraprabhune bAraha varSataka ghora tapa kiyA / tadanaMtara ve bhikA grAmako Aye / zAlavRkSoMse vyApta aura saralataTayukta RjukUlAnadIke kinArepara zAlavRkSoMse ghire hue eka zilApaTTapara ve prabhu baiTha gye| hastanakSatrayukta vaizAkha zukla dazamAMka dina dopaharake pazcAt do upavAsoMkI pratijJA kara vIraprabhune kSapakazreNIkA Azraya liyA / AtmAke anaMtajJAnAdi cAra guNoMkA ghAta karanevAle nibiDa cAra ghAtikarmoMkA ( jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya ) nAza karake prabhune saMpUrNa jagatako jAnanevAlA kevalajJAna prApta kiyA // 94-97 // tadanaMtara bhagavAn divya vaibhAraparvatapara aaye| vahAM zobhAsaMpanna samavasaraNase zobhita prabhu atizaya zobhate the / ve tIna chatra, azokavRkSa, divyadhvani, ratnajaDita siMhAsanase yukta, causaTha cAmara, bhAmaMDalarUpa sUryoM tathA sahasraduMdubhiyoMse zobhAyamAna hue / una prabhukA zAsana sarva jIvoMko atizaya priya huaa| indrake dvArA lAye gaye gautamAdikagaNadharoMse prabhu sevita the // 98-100 // mAgadha (gaMdharva) devoMdvArA jisake sadguNa gAye jAte the, aisA svargalokake samAna magadhanAmakA eka deza hai / jo sadA svargalokake sadRza devasamUhake dvArA sevanIya thaa| isa magadhadezameM rAjagRha nAmakA nagara devoMkI amarAvatInagarIke samAna suMdara thaa| zobhAyamAna rAjamahaloMkI atyadhika zobhAse vaha bhUSita thA // 101-102 // zubhazreNiyukta guNoMke dhAraka mahArAja zreNika usa nagarameM rAjya karate the / ve udAra cittavAle, samyagdRSTi aura mahAn pratApI the| jaise pUrvakAlameM zuddhacittake dhAraka bharatacakravartI kevalajJAnI AdibhagavAnake pAsa kailAsaparvatapara vaMdanArtha gaye the, vaise hI calanAkA citta haraNa karanevAle arthAt celanAke pati zreNikanareza mahAvIraprabhukA vaibhAra Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam ghaTadghoTakasaMghAtairmahAdantasudantibhiH / nAnAtharathasAthaiva nRtyatpAdAtisadrajaiH // 105 badadvAdivanirghoSaiH saMsiddharmAgadhastavaiH / zreNikaH satyasaMdhAnaH prapede jinasaMnidhim // 106 dantAvalAtsamuttIrya viveza jinasaMsadam / muktacAmarachatrAdicihnaH zreNikabhUpatiH // 107 jinaM mRgAripIThasthaM chatratrayamahAchadam / caturAssaM mahAzasya vizeSyaM trijagatpatim // 108 natAmaranarAdhIzamIzAnaM zaMsitavratam / natvAbhyacye stuti kartu prAreme sa ilApatiH // 109 stutyaM stotAramAtmAnaM stutiM stutiphalaM punH| nRpo jJAtvA samArebhe stuti viirjineshinH||110 bhagavan devadeveza vibho bhuvanasatpate / tvAM stotuM kA kSamo dakSaH zaktaH zakrasamo'pi ca // 111 cidrUpaM cittanirmuktaM vibhu cendriyavarjitam / nirmala nirmalAkAraM gandhajhaM gandhavarjitam // 112 arUpaM rUpavettAraM nIrasaM rasavitstutam / rasajhaM jJAtasarvakhaM tvAM stavImi jagatpatim // 113 parvatapara Agamana jAnakara vahAM vandanArtha gaye // 103-104 // vegase gamana karanevAle ghoDoMke samUha, baDe dAMtavAle hAthI, aneka kArya sAdhanemeM samartha aise ratha, nRtya karanevAle pyAdoMkA samUha, bajanevAle vAdyoMkI dhvani tathA uttama paddhatise racI gaI bandijanoMkI stutike sAtha satyazIla nareza zreNika zrImahAvIra prabhuke samIpa Ae / unane cAmara chatrAdi rAjacinhoMko choDa diyA aura hAthIparase utarakara jinabhagavAnake samavasaraNameM praveza kiyA // 105-107 // vahAM jAkara siMhAsanapara virAjamAna chatratrayarUpa prAtihAryase suzobhita, cAra mukhoMse yukta, atyanta prazaMsanIya, itara devatAoMse viziSTatA, sampanna arthAt paramavItarAga, trilokake nAtha, devendra aura rAjendroM dvArA namaskRta, aThAraha hajAra zIla aura caurAsI lAkha uttaraguNa dhAraNa karanevAle prabhuko pRthvIpati zreNikarAjAne vandana kiyaa| tathA prazaMsAyukta vratoMke dhAraka prabhukI isa prakAra stuti kI // 108-109 / / stutya, stotA, stuti aura stutiphala ina cAroMkA svarUpa arthAt vIraprabhu stutya haiM, maiM stuti karanevAlA hUM, prabhuke guNavarNanako stuti kahate haiM, tathA pApavinAza aura puNyalAbha yaha stutikA phala hai, aisA jAnakara zroNakane vIrajinezakI stutikA prAraMbha kiyA // 110 / / he bhagavan ! Apa devoMke deva jo indra una ke bhI svAmI haiM / he vibho ! Apa trailokyake hitakartA pati haiN| he prabho ! vijJa tathA indrake samAna sAmarthyavAn aisA kaunasA puruSa hai, jo ApakI stuti karanemeM samartha hogA ? // 111 // he Iza ! Apa cidrUpa arthAt kevaladarzana, kevalajJAnamaya haiN| Apa cittanirmukta haiM arthAt bhAvamanase rahita haiN| (kSAyika kevalajJAnakI prApti honapara kSAyopazamika bhAvamanakA vinAza hotA hai|) Apa jJAnase sarva jagat ko jAnate haiM isaliye vibhu haiM, tathA Apa bhAvendriyarahita haiN| (kevalajJAna honepara bhAvamanake samAna kSayopazamarUpa bhAvendriyAM bhI naSTa hotI haiN|) unake naSTa honase Apa nirmala hue haiM, tathA Apa paramaudArika zarIrake dhAraka honese nirmalAkAra haiM / Apa gaMdhako jAnate haiM paraMtu svayaM Apa gaMdharahita haiM (gaMdhaguNa pudgalama hotA hai jIvadravyameM nhiiN|) // 112 // he prabho! Apa rUparahita hokara rUpako Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM parva 13 bAlye ratipatiH kSiptaH kSipraM kSemaMkareNa meoH / tvayA lokitalokena vipulAcalapAlinA // 114 bAlyakrIDAvidhau deva nAgIbhUtAtsuparvaNaH / tvaM nirjitya jitA / tivara tvaM samupAzritaH / / 115 bAlakhelAsamArUDhaM nabhaHsthA vIkSya yoginaH / dvAparAkaranAzena sanmati tvAM ca tuSTuvuH // 116 zaMkarastvAM samAvIkSya yogasthaM yoginaM jagau / kRtopasargo nizcAlyaM mahAvIra iti sphuTam // 117 mahAjJAna vardhamAno bhavAnmataH / stutveti taM nareD bhaktyopAvizannarasaMsadi / 118 tAvatA bhagavAnvIro vyAjahAra parAM giram / tAlvoSThakaNThacalanAmuktAmakSaravarjitAm // 119 rAjan dharme matiM dhatsva dharmo dvedhA dayAmayaH / anagArasahA gArabhedena bhedamAzritaH // 120 nairgranthyamRSisagranthyaM nairgranthyaM paramaM tapaH / nairgranthyaM paramaM dhyAnaM nairgranthyaM dhyeyameva ca // 121 nairgranthyaM paramaM jJAnaM nairgrandhyaM paramo guNaH / nairgranthyaM prathamaM proktaM jJeyaM sanmunigocaram // 122 darzanase AkAzagAmI jAnanevAle, rasarahita hokara rasako jAnanevAle, vidvAnoMse stuta, rasake jJAtA, sarvajJa tathA trilokake pati haiM / maiM ApakI stuti karatA hUM // 113 // he prabho ! jagat kA kalyANa karanevAle Apane bAlyakAla hI meM kAmakA zIghra hI nAza kiyA hai / vipulAcala ko suzobhita karake Apane lokAloka ko jAnA hai // 114 // he prabho ! Apane bAlakAlakI krIDAke samaya sarpAkAra dhAraNa karanevAle saMgama nAmaka devako jIta liyA thA / ghAtikarmazatru ko jItane vAle he jineza ! usasamaya usa devane Apako 'vIra' kahakara ApakA Azraya grahaNa kiyA thA // 115 // bAlyAvasthAmeM khelane meM tatpara Apake saMjaya aura vijaya nAmake munirAjoMkA tattvaviSayaka saMzaya naSTa huA / usa samaya unhoMne sanmati nAma rakhakara ApakI stuti kI thI / // 116 // he prabho ! dhyAnameM sthira rahane vAle Apa yogI ko dekhakara bhava nAmake gyArahave rudrane ghora upasarga kiyaa| phira bhI ApakI nizcalatAmeM kuchabhI antara nahIM paDA, taba usane 'mahAvIra' nAma rakhakara ApakI stuti kI / he svAmin ! ApakA jJAna vRddhiMgata honese Apa 'vardhamAna' nAmase prakhyAta hue haiM / isa prakAra bhaktipUrvaka prabhukI stuti karake zreNikarAjA manuSyoM kI sabhA meM baiTha gayA // 117-18 // usa samaya vIra jinezvarane tAlu, oTha tathA kaMThakI caMcalatAse mukta aura akSararahita divyadhvanise. zreNikako dharmopadeza diyA // 119 // he rAjan ! tU jinadharma dhAraNa kara / vaha dayAmaya hai / usake anagAradharma aura sAgAradharma isataraha do bheda haiN| nirgrathapanA RSiyoM se pAlA jAtA hai (saMpUrNa bAhyAbhyaMtara parigrahoM kA jo tyAga hai use nairgranthya kahate haiM) yaha nirgranthatAhI zreSTha tapa hai| yaha nirgranthatAhI uttama zukladhyAna hai aura yahI AtmAko muktiprAptike liye cintana yogya dhyeya hai / pUrNa nirgranthatAhI kevalajJAna hai / nirgranthatA munikA utkRSTa guNa hai / AgamameM isakA prathamavarNana kiyA hai, tathA muni isako dhAraNa karate haiM ||120 - 22 // ' gRhasthadharma zIla, tapa, dAna aura zubhabhAvanArUpa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam zrAddhazreyaH zrutaM zIlatapodAnasubhAvanaiH / nAkaM sAkaM sukhairdatte caturdhA sudhRtaM dhruvam // 123 zIlaM ca satvabhAvotra zIlaM ca vratarakSaNam / brahmacaryAtmakaM zIlaM zIlaM sdgunnpaalnm||124 tapastapanamevAtra dehasyendriyadarpiNaH / indriyArthanivRttestatvoDhA bAhyaM tathAntaram // 125 / / dAnaM dattitridhA pAtre svasya zuddhathA caturvidham / bhogabhUmiphalAdhAraM tdaahaaraadimedgm||126 bhAvanaM jinadharmasya cidrapasya nijAtmanaH / svahRdaH zuddhatA cAtha bhAvanA sAbhidhIyate // 127 iti dharmasya sarvasvaM zrutvA bhUpo jinoditam / draGga jigamipurdrAk sa nanAma jinpunggvm||128 puraM nRpo jagAmAzu sevito naranAyakaiH / surezaiH sevitaH svAmI vIrazca paranIvRtam // 129 reme bhUpaH sucelinyA calaccArusucetasA / jinazcetanayA citte cintyamAnasvabhAvayA // 130 dadau dAnaM sa niHsvebhyaH saatsiddhyrthmnyjsaa| vIro'pi dhvaninA dhauvyaM vRSaM satsAtasiddhaye // 131 vardhamAno'tha saddeze kozale kurujAGgale / aGge vaGge kaliGge ca kAzmIre kauGkaNe tathA // 132 mahArASTre ca saurASTre medapATe subhottke| mAlave mAlave deze karNATe karNakozale // 133 parAbhIre sugambhIre virATe vijahAra c| bodhayanbudhasadrAziM jinaH sddhrmdeshnaiH||134 cAra prakArakA haiN| ina ke pAlane se jIvako sukhoMke sAtha svargaprApti hotI hai / uttama dayAdisvabhAvako zIla kahate haiN| vrata kA rakSaNa zIla hai, brahmacaryavratakA pAlana karanA zIla hai, sadguNoMkA pAlana bhI zIla hI hai| indriyoMse unmatta hue zarIrako saMtapta karanA tapa kahA gayA hai, arthAt iMdriyoMko apane viSayoMse haTAnA tapa hai| isake bAhyatapa tathA abhyantaratapa aise do bheda haiM, tathA donoMke bhI chaha chaha prakAra hote haiN| uttamapAtra, madhyamapAtra aura jaghanyapAtrA ina tInoM supAtroMko ( unako ratnatrayavRddhike liye tathA apaneko puNyaprAptike liye ) navadhA bhaktipUrvaka AhArAdika denA ise dAna vA datti kahate haiN| isa dAnake AhAradAna, abhayadAna, auSadhadAna aura zAstradAna ye cAra bheda haiN| inase bhogabhUmike sukhoMkI prApti hotI hai // 123-26 // jinadharmakA manana, apane AtmAke caitanya zuddhasvarUpakA cintana yA apane hRdayakI nirmalatAko bhAvanA kahate haiN| isa prakAra jinendrakathita dharmakA svarUpa suna apane nagarako jAnekI icchAse zreNikane jinazreSTha vIranAthako namaskAra kiyA // 12728 // rAjAoMse sevita zreNika mahArAjane purameM praveza kiyA aura devasevita vIra jinezvarane anya dezoMmeM vihAra kiyaa| zreNika mahArAja caMcala aura suMdara cittavAlI celanAke sAtha ramamANa hone lage aura zrIvIra jina manameM vAraMvAra ciMtana kiye jAnevAle cetanA svabhAvameM ramamANa hone lge| zreNika rAjA yAcakoMko sukhI karaneke liye dAna dete the aura zrIvIra bhagavAna bhI bhavyoMko sukhakI prApti ke liye avinAzI dharmakA upadeza dete the // 129-131 // vIra jinezvarane kozala, kurujAMgala, aMga, vaMga, kaliMga, kAzmIra, koMkaNa, mahArASTra, sArASTra, medapATa, subhoTa, mAlava, karNATa, karNakozala, parAbhIra, sugaMbhIra aura . Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM parva punaH sa magadhe deze pratibodhanapaNDivaH / vaibhAraM bhUSayAmAsa bhAsvAMzcodayaparvatam // 135 vanapAlo jinezasya vibhUti vAkpathAtigAm / vIkSya vismayamApanno jagAma raajmndirm||136 nRpaM siMhAsanAsInaM prakIrNAkIrNasadbhujam / chatrabAtagatAdityatApaM pApavivarjitam / / 137 nAnAnIvRtsamAyAtaprAbhRte dattalocanam / mAgadhabAtasaMgItagaNadgaNakadambakam / / 138 kRpANakarakaulInyarAjanyazatasaMstutam / sUryacandrAbhasaurUpyakuNDalAbhyAM suzobhitam // 139 mukuTasya mayUkhena likhitaM svaM nabhastale / hasantaM hArihArasya kiraNena parAJjanAn // 140 kaTakAGgadakeyarakAntyA kRntitatAmasam / dantajyotsnAsamUhena kalayantaM ca bhUtalam // 141 dauvArikanidezena vanapAlo mahIbhujam / vIkSya natvA ca vijJaptiM cakarIti sma ssmyH||142 rAjastrijagatAM nAtho nAthAnvayasamudbhavaH / bhUSayAmAsa vaibhAraM bhUSayantaM bhuvastalam / / 143 / / yatprabhAvAnmahAvyAghrI nighnacittA svinikaa| pasparza saurabheyINAM santAnaM svsutecchyaa||144 virATa ina aneka dezoM meM vidvAna logoMko jinadharmakA upadeza dete hue vihAra kiyA // 132-34 // divyadhvanise dharmopadeza dene meM nipuNa vIraprabhune magadha dezake vaibhAraparvatako punaH suzobhita kiyaa| sUryane bhI udayAcalako alaMkRta kiyA // 135 // jinezvarakA vacanAgocara aizvarya dekhakara vanapAlako bahuta Azcarya huA aura vaha rAja prAsAdameM gayA // 136 // vahAM dvArapAlakI anujJAse siMhAsanapara baiThe huye, cAmara jinapara dura rahe haiM, chatrake kAraNa sUryakA AtApa jinakA dUra huA hai, jo pApase dUra hai, aneka dezoMse AI huI bheToMpara jinane dRSTI dI hai, stutipAThakoMke gItoMmeM jinake guNoMkA varNana ho rahA hai, talavAra dhAraNa kie hue saiMkaDoM rAjAoMdvArA jinakI stuti kI jA rahI hai, sUryacandrake samAna kuNDaloMdvArA jo zobhAyamAna ho rahe haiM, jinake mukuTakI kiraNeM AkAzameM phaila rahI haiM, sundara hAroMkI kiraNoMse auroMko jo haMsate hue dikhAI de rahe haiM aise kaTaka, aMgada aura bAjUbaMdoMkI kAntise andhakArako dUra karanevAle tathA dAMtoMkI ujjvala kAntise bhUtalako suzobhita karanevAle zreNika mahArAjAko dekhakara Azcaryacakita vanapAlane namaskAra kiyA aura isa prakAra vaha vijJapti karane lagA // 137--42 // vIraprabhUkA vaibhAra parvatapara punarAgamana] "he rAjan, nAtha vaMzameM utpanna hue trilokanAtha vIraprabhUne pRthvItalako suzobhita karanevAle vaibhAraparvatako bhUSita kiyA hai, arthAt prabhu samavasaraNa sahita vaibhAra parvatapara padhAre haiN| unake Agamanase parvata atyaMta zobhAyamAna dIkha rahA hai| prabhUke prasAdase krUra vyAghrI apanA svabhAva choDakara gAyake bachaDeko apanA baccA samajha premase sparza kara rahI hai| 1 sa. likhantaM / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 pANDavapurANam mahAgajagajArINAM zAvakAH sukhalipsayA / ramyArAmeSu cAnyonyaM ramante yatprabhAvataH / / 145 nAgenAkulavRndAni dadate svahitecchayA / svasvasthAne sthitiM muktavairA yasya samAgamAt / / 146 mArjAramUSakA mattAH krIDanti krIDanodyatAH / parasparaM prabhAveNa bAndhavA iva yasya ca // 147 padmAkarAH sadAzuSkA jAtAH saMjIvanAnvitAH / marAlakokakAdambakalarAvA yato jinAt // 148 zukAH zAlAH samAkIrNAH phalapuSpasupallavaiH / phalabhAra bharAkIrNA namantIva jinezinam / / 149 akAlakalpitAkalpaphalapuSpabharAnvitAH / mahIruhA maheDmAnyA mIyante sma jinezinaH // 150 iti tasya prabhAvaM bho nAnAkAlasamudbhavaiH / phalaiH puSpairahaM vIkSya prAbhRtaM kRtavAMstava / / 151 ityAnandabharAnUpaH pulakAGkitavigrahaH / zrutvA tadvacanaM ramyaM jaharSa harSanisvanaH / / 152 dattvA tasmai bhuvanapataye sAravittaM sa bhaktyA gatvA saptottarasuvidhinA satpadAni prahRSTaH / natvA tasyAM dizi jinapadAmbhojayugmaM prapede sthAnaM nAnAnRpagaNayutastatpadaM vandanecchaH || 153 baDe hAthI aura siMhake bAlaka sundara bagIcoMmeM sukhakI icchAse prabhuke prabhAva se Apasa meM khelakUda rahe haiM / prabhUke Agamanase sarpa aura nevalA ApasI vaira choDakara apanA apanA sthAna sukI icchAse eka dUsareko derahe haiM / prabhuke prabhAvase unmatta billI aura cUhe baMdhuoMke samAna krIDA karane meM tatpara hokara eka dUsareke sAtha khela rahe haiN| jo tAlAba sadA zuSka the ve prabhUke Agamana se svaccha pAnI se bhara gaye aura unameM haMsa, cakravAka, kAdaMba Adi pakSI kalarakhakara rahe haiN| sUkhe vRkSa phala, puSpa aura suMdara pallavoMse vyApta hokara, mAno phaloMke bhArase jina bhagavAna ko namaskAra kara rahe haiN| akAlameM utpanna hue phalapuSparUpI AbhUSaNoMke bhArase yukta vRkSa jinezvarake prasAda se baDoMko mAnya ho gaye haiM aisA vidita hotA hai| he rAjan ! aneka kAlameM utpanna honevAle phala puSpoMse prabhukA prabhAva jAnakara maiMne ve phalapuSpa Apako bheTa kiye haiM ||143-51 // isa prakAra mAlIke priya vacanako sunakara rAjAke zarIrapara AnaMdase romAMca utpanna ho gye| AnaMdita hokara unake mukhase harSodgAra nikale // 152 // rAjA zreNikane vanapAlako acchA pAritoSika diyA / aura jisa dizAmeM mahAvIra prabhu samavasaraNa meM virAjamAna the usa dizA meM bhaktise sAta pada pramANa calakara AnaMdita ho prabhuko usane parokSa vaMdanA kI / tadanaMtara prabhuke caraNoMkI vaMdanAkI abhilASAse ve aneka rAjAoMke sAtha samavasaraNa meM gaye // 153 // bhagavAn 1 pa. nAstyayaM zlokaH / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM parva pAro vizvaguNAzrito guNagaNA vIraM zritAH siddhaye vIreNaiva vidhIyate vratacayaH svastyastu vIrAya ca / vIrAdvartata eva dharmanicayo vIrasya siddhirvarA vIre pAti jagatrayaM jitamidaM saMjAyate nizcitam // 154 iti zrIpANDavapurANe mahAbhAratanAmni bhaTTArakazrIzubhacandrapraNIte brahma zrIpAlasAhAyyasApekSe zreNikajinavandanotsAhavarNanaM nAma prathamaM parva // 1 // -~mmmommmmun. / dvitIyaM prv| naumi vIraM mahAvIraM vijitAkhilavairiNam / bhavapAthodhisaMprAptapAraM paramapAvanam // 1 athAnandabhareNaivAnandabherI sa naadiniim| dApayAmAsa dAnena nanditAkhilaviSTapaH // 2 zrutvAnandena bherI tAM lokA yAtrArthasiddhaye / sajjAH saMnAhasaMbaddhA saMbomuvati te sma vai // 3 sAdino modato maGkha paryANaM ghoTakeSu ca / ropayanti sma rAgeNa calaccAmaracAruSu // 4 dantino dantaghAtena dArayantazca diggajAn / samarthakuthasaMbaddhAzcakrIyante sma tjjnH||5 variprabhune saMpUrNa guNoMkA Azraya liyA hai tathA guNasamUhane bhI vIraprabhukA Azraya liyA hai| vIra bhagavAnane vratoMkA samUha siddhike liye dhAraNa kiyA hai| aise variprabhuko dhanya hai| vIraprabhusehI dharmakA tIrtha cala rahA hai| vIrajinakI siddhihI saMsArameM zreSTha hai / variprabhuke dvArA rakSaNa kiye jAnepara yaha triloka nizcayase unake adhIna huvA hai // 154|| brahmazrIpAlakI sahAyatAse zrIzubhacaMdra-bhaTTArakadvArA race hue pANDavapurANameM arthAt mahAbhAratameM zreNikakI jinavaMdanAke utsAhakA varNana karanevAlA pahilA parva samApta huvA // 1 // [dvitIya parva] saMpUrNa-ghAti karmazatruoMko jinhoMne parAjita kiyA hai, saMsArasamudrako jo pAra kara cuke haiM aise parama pavitra vIra arthAt mahAvIra prabhukI maiM stuti karatA hUM // 1 // athAnaMtara dAnadvArA sAre jagatako AnaMdita karanevAle zrANikamahArAjane gaMbhIra zabda karanevAlI AnaMdabherI atizaya harSase bjvaaii| usa bherIke zabda sunakara loga sajadhajakara prabhuke darzana ke liye taiyAra hue| saIsoMne bar3e AnaMdase hinahinAnevAle tathA hilate hue cAmaroMse sundara dikhanevAle ghoDoMpara palANa rkaane| mahAvatoMne dAMtoMke AghAtase diggajoMko vidIrNa karanevAle Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam rathino rathacakreNa cakreNAlaMkRtena c| vAjivAranibaddhana saMbhejU rAjamandiram // 6 yApyayAnasthitAH kecitsaurabheyAzritAH pare / kramelakasamArUDhAH saMprApustadgahAGgaNam / / 7 khagakheTakasaddhastAH kuntakoTikarAH pre| kecicchaktisamAsaktAH pattayastaM prapedire // 8 nartakyo natenodhuktA nttpettkpuuritaaH| narInRtati sadvaktrAstatpuraH sasmayAH parAH // 9 itthaM samagrasAmagnyA sNgto'dbhutvikrmH| reje rAjA ramAdhIzA rAjarAja ivAparaH // 10 nirbhayenAbhayenApi vAriSeNasutena ca / celinyA saha saMtasthe jinaM vanditumIzvaraH // 11 dantAvalAdalopetaH saMprApya jinasaMnidhim / samuttIrya suvegena viveza samavasRtim // 12 darza darza dayAdhIzaM nAma nAma sa tatpadam / sthAyaM sthAyaM sthiraM sthAne zuzrAva zreyasaH shrutim||13 samutthAya tato rAjA gotamaM gautamaM gurum / guNAgraNyaM pravandyAsAvAcaSTe sma dharAdhavaH // 14 bhagavannamitAnekanarAdhipa mahAmune / AlokaM lokitArthaste jJAnAloko vilokate // 15 hAthiyoM ko aMbAriyoMse sjaayaa| jinameM ghoDe jote gaye haiM, jo suMdara pahiyoM se zobhAyamAna haiM aise rathoMpara ArUDha hokara rathI vIra rAjamaMdirameM aaye| koI loga pAlakiyoMpara, koI bailapara aura koI U~Tapara ArUDha hokara rAjamaMdira ke AMganameM aaye| koI vIra apane hAthameM taravAra aura DhAla lekara, koI apane hAthameM bhAle lekara aura koI hAthameM zakti nAmaka zastra lekara paidalahI vahAM phuNce| suMdara mukhavAlA, nRtya karane meM utsuka aisA nartakIsamUha naToMse yukta ho, zreNika mahArAjAke samakSa sagarva bArabAra nRtya karatA thaa| adbhuta parAkramI aura lakSmIpati mahArAjA zreNika isa prakArakI sAmagrIse yukta hokara mAno dUsare kuberake samAna zobhAyamAna dIkhane lge| celanA rAnIsahita zreNika mahArAja, nirbhaya abhayakumAra aura vAriSeNa ina do putroMke sAtha vIrajinako vaMdanA karaneke liye cle| 'caturaMga senAke sAtha mahArAja zreNika prabhuke pAsa pahuMce aura unane hAtha se utarakara zIghrahI samavasaraNameM praveza kiyA // 2-12 // unane kRpAnAtha vIra prabhukI chavikA bArabAra avalokana kiyaa| unake caraNoM kI bArabAra vandanA kI aura bahuta samayataka manuSyoMkI sabhAmeM baiThakara prabhuke mukhase kalyANakArI upadeza sunA // 13 // pRthvIpati zreNikamahArAjane khar3e hokara utkRSTa vANIke dhAraka guNoMse zreSTha gautama gaNadharakI vandanA kara isa prakAra kahanA prAraMbha kiyaa| " he bhagavan , aneka bhUpAla ApakI vandanA karate rahe haiN| he mahAmune, ApakA jJAnarUpI prakAza lokAntaparyanta saMpUrNa padArthoMko prakAzita kara rahA hai| he mahAjJAnin ,Apake liye koI bhI vastusamUha agamya ajJeya nahIM hai| he yate, Apake jJAnasamudrameM yaha sarva jagat jalabinduke samAna pratIta ho rahA hai| he nAtha, sarva lokako prakAzita karanevAlI vidyA sadA Apake adhIna hai, arthAt Apa usake svAmI haiN| usa vidyAmeM-jJAna meM yaha jagat sadA gAyake khurasamAna jJAta ho rahA hai| he prabho, manaHparyayajJAnake dhAraka, bIjabuddhike svAmI, maharSi, ApakI saba RddhiyA~ sarvadA vardhamAna ho rahI haiN| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM parva 19 agamyaM na hi kiMcite vastujAlaM mahAmate / svajjJAnAndhau jagatsarva jalabinduyate yate // 16 svAyatta sadA vidyA sarvalokapradIpikA / yasyAM sarva jagannAtha nityazo goSpadAyate // 17 Rddhayo vRddhisaMbaddhA maharSezca tavAdhipa / bIjabuddhiM prapannasya manaHparyayayoginaH // 18 padAnusAritA te'dya paramAvadhivedinaH / sarvArthavedinI vidyA zobhate gagane'rkavat // 19 sarvoSadhisamRddhasya pararogApahAriNaH / paropakAritA te kva sarvavAcAmagocarA // 20 cAraNaddharyA caraccAro vihAyasi bhavAnmahAn / avato jIvavRndAni kva na te paramA dayA / / 21 akSINarddhipadaprApteriyattA na ca vidyte| RddhInAM tava tArANAM pramANaM gagane yathA // 22 dvAparo dvApare kAle mama ka vyavatiSThate / tvatprasAdAtkimAdhmAto vahniH zodhyaM na zodhayet // 23 tvamadya paramo nAthastvamadya paramo guruH / tvamadya zaraNaM deva tvamadya paramo muniH|| 24 eka hI bIjabhUta padArthako parake upadezase jAna kara usa padake Azrayase saMpUrNa zrutakA grahaNa karanA bIjabuddhi Rddhi hai / paramAvadhijJAna ke dhAraka, ApakI padAnusAritA vidyA saMpUrNa padArthoMko jAnatI huI AkAzameM sUrya ke samAna zobhAyamAna ho rahI hai / [ jo buddhi Adi madhya athavA antameM guruke upadeza se eka bIjapadako grahaNa karake uparima graMthako grahaNa karatI hai vaha padAnusAriNI buddhi kahachAtI hai / ] he prabho, Apa sarvauSadhi Rddhise saMpanna haiM / dUsaroMke roga miTAnevAle ApakI paropakAritAkA kitanA varNana kareM, vaha sarva vacanoM ke dvArA bhI akathanIya hai / arthAt ApakA paropakAra svabhAva lokottara hai||14-20|| he mahApuruSa, Apa cAraNaRddhi ke prabhAvase AkAzameM sUrya ke samAna gamana karate haiM / Apa prANimAtrakA rakSaNa karanevAle honese ApakI dayA kisapara nahIM hai ? arthAt Apa sabapara dayAlu haiM / he prabho, Apako akSINa Rddhi nAmakI Rddhi prApta honese ApameM zreSTha RddhiyoMkI sImA nahIM rahI jaise AkAzameM tArAoMkI sImA nahIM hotI hai // 21 - 22 // he prabho, isa caturtha kAla meM Apake prasAdase merA saMzaya kahAM rahegA ? prajvalita kI huI agni kyA zodhanIya vastuke malakA nAza kara use zuddha nahIM karatI hai ? arthAt agni jaise padArthake malako naSTa kara use nirmala banAtI haiM usI prakAra Apa mere hRdayakA saMzaya nikAlakara use nirmala banAiye / he prabho, Apa hamAre uttama hitakArI svAmI haiM / Apa hI hamAre parama guru haiM / he deva, Apa hamAre liye zaraNa haiM, rakSaka haiM tathA aba Apa hI utkRSTa muni haiM / prabho, Apa sarvajJa mahAvIra ke putra haiM / mahAvIra prabhu Apake pitA haiM | Apa una ke tattvajJAnarUpI garbha se utpanna hue haiM / Apa sarvajJasadRza haiM arthAt sarvajJa kevalajJAnase carAcarako pratyakSa jAnate haiM aura Apa zrutajJAnase parokSatayA jIvAdika t 1 1 cAraNaRddhike dhAraka muni AkAzamArgase jAte haiM ataH unase kisI prANiko kucha bhI bAdhA nahIM hotI hai, ataH unakA dayAlutva guNa bAdhArahita nirdoSa rahatA I Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam sarvajJaputra sarvajJadezya sarvajJavatsala / tvattaH sarva bubhutse'haM nAnA lokahitAvaham // 25 prasIda puruSazreSTha dayAM kuru dayApara | caritaM zrotumicchAmi pANDavAnAM kurUddhavAm ||26 pANDavAH kauravAH khyAtAH kSitau kSitipasevitAH / kasminvaMze samutpannA vadeti ca vidAMvara // 27 kurvanvayasamutpattiryuge kasminnajAyata / ke ke narAzya saMjAtAstadvaMze vasudhAtale // 28 ke ke tIrthakarAstIrthyAH sutarthipathapaNDitAH / ke ke ca cakriNo vaMze kurUNAM guNagaurave // 29 nAthAtra zrUyate zAstre parakIye kathAntaram / tadvandhyAsutasaurUpya varNanAbhaM vibhAti me ||30 tathA hi zAntano rAjA yuddhArthaM kvApi yAtavAn / tatra sthitaH svakAminyA rajaH kAlaM viveda saH // 31 svareto ratidAnAya niSicya tAmrabhAjane / samudrya tatsa bhUmIzo babandha zyenakandhare // 32 sa patrI preSitastena svajAyAM prati satvaram | aTanpathi samAyAsIdgaGgopari sulIlayA ||33 tatrAnyaH zyenako mArge dRSTyA taM patriNaM ruSA / AyAntaM pAtayAmAsa chittvA suyudhya tAmrakam // 34 matsImukhe'patattacca saretaH sthitimApa ca / punastajjaThare garbho babhUva tata UrjitaH || 35 1 sakala vastu jAnate haiN| isaliye Apako sarvajJadezya arthAt zrutakevalI kahate haiM / Apa sarvajJa tathA dayAlu haiM / he prabho, Apase nAnA jIvoMkA hita karanevAle sarva viSaya jAnane kI merI icchA hai / he puruSazreSTha, Apa prasanna hUjiye, aura he dayAtatpara mujhapara dayA kIjiye / kuruvaMza meM utpanna hue pANDavoMkA caritra sunanekI merI icchA hai || 23 - 26 // he vidvacchreSTa, rAjagaNa jinakI sevA karatA thA, jo isa saMsAra meM prasiddha the aise pANDava aura kaurava kisa vaMza meM utpanna hue the so kahi / kuruvaMzakI utpatti kisa yugameM ho gayI ? isa bhUtalapara unake vaMzameM kina kina puruSoMne janma liyA ? guNoMse mahanIya aise kuruvaMzameM kauna kauna se pUjya - tIrthamArga dikhAne meM paNDita aura tIrthake hita karanevAle tIrthakaroM kA janma huA ? aura kauna kauna se cakravartI utpanna hue ? // / 27-29 // [ anyamatIya purANoM meM pAMDavoM kI kathA ] he nAtha, anyamatake zAstra meM pANDavoMkI jo jaina matase bhinna kathA sunI jAtI hai, vaha mujhe baMdhyAputrakI sundaratAke varNanake samAna dIkhatI hai / anya matakI kathA isa prakAra hai - zAMtanu rAjA yuddhArtha kahIM gayA thaa| vahAM use apanI patnI RtukAlakI yAda A gii| usane eka tAMbeke kalazameM ratidAnake liye apanA vIrya rakha diyA, tathA usakA mu~ha baMda kara vaha bAjake gale bAMdha diyA aura usa pakSIko apane patnIke pAsa. zIghra bheja diyA / vaha pakSI jAtA huA mArgameM lIlAse gaMgAnadIpara AgayA / vahAM mArgameM dUsare bAja pakSAne use Ate hue dekha krodha se usake sAtha yuddha kara usake galekA tAMbekA kalaza toDakara nadImeM girAyA // 30-34 // jIrya se bharA huA vaha kalaza machalIke muhameM girakara usake peTameM calA gayA aura use garbha huA, Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM parva strItvaM gatastadA bhrUNaH pUrNe mAsi kadAcana / mAtsikena ca sA matsI dRSTA labdhA vidaaritaa||36 tatastajaTharAttUrNa nirgatA matsyagandhikA / matsyagandhAkhyayA khyAtA nArI pUtikalevarA // 37 daurgandhyAddhIvareNaiSA gaGgAkUle nivAsitA / droNIvAhanakRtyena jIvitA yauvanonnatA // 38 kadAcidRSiNA pArAsareNa nAvi saMsthitA / sA saMga saMgitA bheje bhrUNaM karmavazAllaghu / / 39 tena yojanagandhA sA dIrpaNAnehasA kRtA / sutaM vyAsAbhidhaM jajJe rUpiNaM nayakovidam // 40 janmAnantaratastUrNa vyAso vedAGgapAragaH / janakAntikamApAsau tapo'yaM tapasAvRtaH // 41 zAntanena suzAntena dRSTvA yojanagandhikA / upayeme sutau lebhe sA citraM ca vicitrkm||42 zAntanozca suvIryeNa jAtA sA sutatAmagAt / punarvivAhya sA tena sutA jAyA kathaM kRtaa||43 tau ca citravicitrAkhyau prAptapANiprapIDanau / mRte tAte'tha saMprAptarAjyau tau mRtimaaptuH||44 tabase vaha garbha baDhatA gayA / usa samaya nau mahine pUrNa honepara vaha garbha strItvako prApta huA / kisI dhIvarane usa machalI ko dekhA, pakaDa liyA aura cIra DAlA / taba usake peTase matsyake samAna durgandha zarIrako dhAraNa karanevAlI 'matsyagandhA' nAmase prasiddha bAlikA nikalI / durgandhA honeke kAraNa dhIvarane gaMgAke kinArepara usakA nivAsa karA diyA / vahAM vaha naukA calA kara udaranirvAha karane lagI / kucha kAla bItanepara vaha taruNI ho gaI // 35-38 // eka dina naukAmeM rahanevAlI usa kanyAke sAtha pArAzara RSikA sambandha huA / daivayogase vaha garbhavatI ho gaI, use pArAzara RSIne bahuta dinoM bAda yojanagaMdhA banAyA arthAt usakA zarIra eka yojana taka sugandha phailAne vAlA banavAyA / yojanagaMdhAne 'vyAsa' nAmaka suMdara aura nItinipuNa putrako janma diyA / janmake anantara vedAGgoMmeM nipuNa, tapoyukta vaha vyAsa tapake liye apane pitAke pAsa calA gayA // 39-41 // [zAntana rAjAke sAtha yojanagaMdhAkA vivAha ] atizaya zAnta svabhAvI zAntana rAjAne eka dina yojanagandhAko dekhA aura usake sAtha usane vivAha kiyaa| usase yojanagaMdhAke citra aura vicitra nAmake do putra hue / zAMtanake vIryase hI yaha yojanagaMdhA utpanna huI thI / ataeva yaha zAMtanakI putrI huI, phira use rAjAne kisa taraha apanI patnI banA liyA ? citra vicitra rAjakumAroMkA vivAha huA, ve donoM pitAkA dehAnta honepara rAjya pAlana karane lage aura kucha kAlake bAda unakI mRtyu 1 sa. paaraashrenn| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam rAjyasthityarthamAnIto vyAso yojanagandhayA / rAjyasya sthitaye tena gA karma samAvRtam / / 45 dhRtarASTrasya cotpattirandhasya vyAsataH katham / pANDoH kuSThAmibhUtasya cotpattistata eva hi||46 vidurasya punastasmAdutpattiH zrUyate prabho / citrasya ca vicitrasya bhAryAsu rktmaansaat||47 gAndhArI gaditA sAdhvI zatasaMkhyairajaiH samam / vivAhya mAritaiH pitrA yaduvaMzodbhavena ca / / 48 te stabhA mRtimApamA bhUtIbhUtAstayA samam / bhogasaMyogaragADhyA jAtAstatkathamucyatAm / / 49 tatastasyAM sugarbhANAmutpattiH zrUyate katham / devairmanuSyanArINAM saMgamaH kimu jAyate // 50 garbhotpattistatastasyAH saMjAtAkarNyate prabho / apUrNa mAsi garbhANAM teSAM pAtaH smaabhvt||51 patantaste punargarbhAH kapAse viniyojitAH / rakSitAste punaH pUrNe mAsi pUrNatvamAgatAH // 52 duryodhanAdayo jAtAH kauravAste mahonnatAH / gAndhAryA dhRtarASTreNa punarvivAhamaGgalam // 53 hogaI / rAjyakI sthitike liye yojanagaMdhAne vyAsako bulaayaa| usane rAjyakI sthitike liye nindya karma kiyA // 42-45 // [ dhRtarASTrakI utpattipara vicAra ] he prabho, aMdha dhRtarASTrakI utpatti vyAsase kaisI ho gaI ? tathA kuSTharogase pIDita pANDurAjAkI bhI utpatti usase hI kaise huI ? aura vidurakA bhI janma usase hI huA sunA jAtA hai| vyAsajI citra aura vicitra rAjAoMkI bhAryAoMmeM Asakta hokara usane dhRtarASTra, pANDu aura vidura ye tIna putra utpanna kiye, kyA yaha satya hai ? ( citra aura vicitra kI aMbA, aMbikA aura aMbAlikA ye tIna patniyAM thiiN| vyAsake saMbaMdhase unase kramazaH dhRtarASTra Adi paidA huye aisA paramatakA purANArtha ha ) // 46-47 / / [anyamatameM duryodhanAdikoMkI utpatti ke viSayameM kathA ] gAMdhArI sAdhvI kahI jAtI hai / yaduvaMzameM utpanna hue gAMdhArIke pitAne gAMdhArIkA vivAha sau bakaroMke sAtha kiyA aura bAda ve bakare jaba yajJameM mAre gae taba ve bhUta ( deva ) hokara usake sAtha bhogaraMgameM tatpara ho gaye / yaha vRtta bhI kahAMtaka satya samajhanA cAhiye ? sunA jAtA hai, ki unase gAMdhArImeM garbhotpatti huI / kyA devoMke sAtha manuSya striyoMkA saMbaMdha hotA hai ? kyA devoMse--(bhUtoMse ) garbhotpatti hotI hai ? apUrNa mahinoMhImeM ve garbha gira gaye taba ve garbha kapAsameM rakha diye aura unakA rakSaNa kiyA / pUrNa mahine honepara ve garbha pUrNa hue aura ve mahA unnatizAlI kaurava huye| gAMdhArIkA punarvivAhamaMgala golaka 1ma samAdatam / 2 vidhavAke saMtAnako golaka kahate haiM / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM parva 23 golakena samaM bhAti caitatkhapuSpavarNanam / enaM purANapanthAnaM kathaM lokA hi manvate // 54 pANDunA golakenApi zvetakuSThena kuSThinA / kuntI madrI ca saMprAptA vivAhavaramaGgalam / / 55 . ekadA varanArIbhyAM pANDurAkhaNDalopamaH / mRgayAyAM mRgAdInAM mAraNAya vanegamat // 56 te sajjanAH sadA santaH sarvajIvadayAparAH / mRgayAyAM mRgAnnanti caitarika sAMprataM prabho // 57 mRgIbhUya vane tatra tApasadvandvamuttamam / suratakrIDanAsaktaM jaghAna pANDupaNDitaH // 58 mRgatve hi manuSyANAM yogyatA jAyate katham / mRgAdimAraNaM rAjJo dhArmikasya kathaM bhvet||59 bANenApi mRgo viddho nRpeNa mRtimApa ca / suratI tastriyA dattaH zApo rAjJa iti dhruvam / / 60 mannAthavattavApi syAyuvatIsaMgamakSaNe / mRtiH kaSTeti saMlabdhazApI bhUpo babhUva ca // 61 kuntyA karNena saMlabdhaH karNaH kiM suurysNgtH| narAH karNodbhavA nAtha nekSitAzca kSitau kcit||62 tataH kuntI sudharmeNa suratAsaktamAnasA / dadhe garbha tato lebhe yudhiSThiratanUdbhavam // 63 dhRtarASTra ke sAtha huA / he prabho, yaha saba varNana AkAzapuSpake samAna mithyA dikhatA hai / isa prakArake asatya purANamArgako loga kaise mAna rahe haiM ? yaha Azcarya kI bAta hai // 48-54 // [ pANDavoMkI utpattikI anyamatameM vicitra kathA ] zvetakuSThase kuSThI aura golaka pANDu rAjAke sAtha kuntI aura madrIkA vivAha huA / kisI samaya indrake samAna vaibhavazAlI pANDu rAjA apanI do suMdara patniyoMke sAtha vanameM hariNAdika pazuoMkI zikAra karaneke liye gayA thA / he prabho, pANDu Adika bhUpAla hamezA sarva prANiyoMpara dayA karanevAle the parantu ve zikArameM hariNAdika pazuoMko mArate the yaha varNana kyA yogya hai ? usa samaya vanameM RSi aura usakI patnI hariNa aura hariNIkA rUpa dhAraNa kara suratakrIDA karanemeM Asakta hue the / unako dekhakara vidvAn pANDu rAjAne una donoMko mAra DAlA / he prabho, manuSyoMmeM mRgarUpa dhAraNa karane kI yogyatA kaisI ! tathA dhArmika rAjA mRgAdikoM ko kaise mAregA ? muratakrIDA karanevAlA hariNa rAjAke bANase viddha huA, isase vaha mara gayA / " he rAjan, mere patike samAna tuma bhI apanI strIke sAtha saMbhoga karate samaya maraNa karoge / isa prakAra usa hariNIke dvArA rAjAko zApa prApta huA / / 55-61 // [anyamatameM karNAdikoMkI utpatti kathA] kyA sUryake saMgamase kuntIko kAnase karNakI prApti huI ? he nAtha, manuSyoMkI utpatti kAnase hotI huI isa bhUtala para kahIM bhI kisIne nahIM dekhI hai ? tadanantara kuntI sudharma nAmaka devake sAtha surata karanemeM Asakta ho gaI; taba use garbhadhAraNA huI aura usane yudhiSThira nAmaka putrako janma diyA / vAyune kuntIke sAtha saMbhoga kiyA, taba bhayarahita bhIma paidA huA / indrake sAtha maithuna karanese kuMtIko cAndIka samAna zubhra arjuna nAmaka putra prApta Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam vAyuno jabhitA kuntI leme bhImaM bhayAtigam / maghonA maithunaM prAptArjunaM cArjunasatprabham // 64 madrI sanmudrayA yuktA yAcineyasurazritA / nakulaM sahadevaM ca sA leme sadguNau sutau / / 65 aNDAtha pANDavAH svAmin saMbobhuvati bhUtale / kathaM satpuruSANAM ca samutpattirvadezI // 66 bhImo mahAbalI buddhaH prajJApAramitaH katham / dazamAnyanamAbhuGkte svalpAhAro mhaanytH||67 gaGgAyAH sarito jAto gAGgeyaH kathamucyate / yadi nadyA manuSyANAmutpattiH kiM narAmbayA||68 draupadI rUpabhUSADhyA sAdhvI zIlavatAnvitA / pazcApi pANDavAnbhAtRnkathaM seveta sevanI // 69 yadA yudhiSThirAsaktA sAnyAnsarvAzca pANDavAn / devarAnsutasaMtulyAnkathaM bhuGkte punaH shubhaa||70 yadAnyapANDavAsaktA punajyeSThaM yudhiSThiram / pitRprAyaM kathaM nityaM bhuGkte sAho viddmbnaa||71 etatsarva mune bhAti sikatApIDanopamam / tailAthaM ca ghRtArtha vA yathA salilamanthanam / / 72 duA // 62-64 // uttama mudrAvAlI madrIne azvinIkumAra devakA Azraya liyA arthAt usake sAtha usane saMbhoga kiyA jisase use nakula aura sahadeva ye do sadguNI putra prApta hue / isa taraha ye pAMcoM pANDava kuNDa hue arthAt kuntI aura madrIkA pati paNDurAja vidyamAna hote hue bhI dharmarAjAdikoMkI utpatti yama, vAyu, indra aura azvinIkumArase huI hai arthAt sadhavA avasthA honepara bhI jArase pANDavoMkI utpatti huI, ataH ve isa bhUtalapara ' kuNDa' ( amRte jArajaH kuNDaH ) kahalAye / ApahI kahie ki satpuruSoMkI isa taraha ayogya utpatti kaise ho sakatI hai ? // 65-66 // bhIma mahAbalavAn aura samajhadAra thA / vaha buddhikA samudra thaa| usakA AhAra alpa thA / parantu vaha prati dina dasa mana pramANa anna khAtA thA, yaha kiMvadantI kaise phailI ? gaMgAnadIse gAGgeya utpanna huA aisA kyoM kahA jAtA hai ? yadi manuSyoMkI utpatti nadIse hone lagI to manuSyatrIse kyA prayojana hai arthAt mAtApitAke binA putra kanyAdika hone lageMge // 67-68 // draupadI saundarya va alaMkAroMse bhUSita thii| vaha pativratA arthAt zIlavratadhAraka thii| vaha yudhiSThira Adi pAMca pANDavoMke sAtha kaise kAmasevana karegI ? jaba vaha yudhiSThirameM Asakta hotI thI taba anya saba pANDava usake choTe devara bana cuke aura choTe devara putrake samAna hote haiN| unake sAtha vaha mAdhvI kaise suratAnubhava karegI ? tathA jaba vaha anya pANDavoMmeM Asakta hotI hai taba jyeSTa yudhiSThira usake pitAke samAna hue unake sAtha vaha hamezA suratasukha kaise bhogatI thI ? oha ! yaha saba varNana sAdhviyoMkI viDambanA hai // 69-71 // yaha saba kathana he prabho ! telake liye vAlUko pelanake samAna hai tathA ghIke liye jalamaMthana karaneke samAna hai| aMkurake liye zilApara bIja boneke sa vAyunA sNgtaa| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya parva zilAyAM vApanaM bIjarohaNArtha varaM na hi / tathA parapurANArtho nAtha nArthI bhavellaghu // 73 gAGgeyasya ca mAhAtmyaM gAGgeyasamasatprabham / droNAcAryabalAkhyAnaM khyAhi bhiimpraakrmm||74 harivaMzasamutpattiM dvArAvatInivezanam / harenamebelAkhyAnaM jarAsandhavinAzanam / / 75 kurUNAM pANDuputrANAM vairaM vairasya kAraNam / videzagamanaM pANDuputrANAM punarAgamam // 76 draupadIharaNaM cevAvAcIdinathurAsthitim / viSNozva maraNe teSAmAgarma nemisaMnidhau // 77 aTanaM jhaTiti prAyaH pUrvasarvabhavodbhavam / varNanaM draupadIpaJcabhartRlAJchanakAlikAm / / 78 dIkSaNaM pANDuputrANAM zatrujayasamAgamam / parISahajayAkhyAnaM trayANAM kevalodgamam // 79 nirvANArthapathaprAptiM paJcAnuttaravAsitAm / dvayoretatsamAkhyAhi sarva sArva zivodyata // 80 itImAM nRpateH praznamAlA saMzItinAzinIm / sarvajIvahitodyuktAM zrutvA provAca sadgaNI / / 81 tadbhASAjalado bhavyasasyAnsicaMzca nartayan / jajambhe jitatApArtiH paramaH ziSyabarhiNaH / / 82 taddantajyotsnayA srvaansbhyaanscchubhsNgtaan|kssaalyns cakAsti sma kssaalitaashesskilbissH||83 tejasA so'paraM pIThaM kuvensattejasA vRtaH / cakAse cetanArUDhaH prarUDhaguNasaMpadaH // 84 samAna hai| he nAtha, parapurANoMkA yaha savaM abhiprAya arthavAn nahIM hai arthAt niSprayojana anarthakA hetu hai / / 72-73 // [ zreNika rAjAne gautama gaNavarase jina viSayoMmeM prazna pUche unakA vivaraNa / ] he gaNAdhIza, gAMgeyakA suvarNake samAna ujjvala mAhAtmya kahiye / droNAcAryakA bala aura bhImakA parAkrama kahiye / harivaMzakI utpatti, dvArAvatIkI racanA, zrIkRSNa aura nemiprabhukA balavarNana tathA jarAsaMghakA yuddhameM nAza, kaurava aura pANDavoMkA vaira tathA usakA kAraNa, pANDuputroMkA videzameM gamana tathA punarAgamana; draupadIharaNa, dakSiNa dizAkI mathurAmeM pAMDavoMkA vAsa, zrIkRSNake maraNase pANDavoMkA banameM Agamana, tadanaMtara neminAtha svAmIke samIpa AnA, unase apane pUrvabhavoMkA zravaNa, draupadIke pAMca patiyoMkI patnI honerUpa apavAdake kAraNakA varNana, pAMDavoMkA dIkSA lekara zatrujaya parvatapara Agamana, parISahajayakA varNana aura tIna pANDavoMko kevalajJAnakA honA aura nirvANa prApta karanA, nakula aura sahadevakA paMcAnuttaravimAnameM utpanna honA, he lokahita karanevAle tathA mokSodyata prabho, yaha sarva mujhe kahiye / isa prakArakI rAjAkI praznamAlA sunakara gautama gaNadhara saMzaya dUra karanevAlI, sarva jIvoMkA hita karanemeM udyukta aisI vANI bolane lage // 74--81 // unakA uttama upadezarUpI megha bhavyajanarUpI dhAnyoMko sIMcatA huA, ziSyarUpI mAroMko nacAtA huA, duHkharUpI tApako naSTa karake vRddhiMgata huaa| usa samaya ve puNyavAn apane dAMtoMkI zubhra kiraNoMse saMpUrNa sabhyajanoMko snAna karAte tathA saMpUrNa pApoMko dhote hue zobhane lage // 82-83 // utkRSTa tejomaMDalase ghire hue, matijJAnAdika cAra jJAnoMke dhAraka, Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam samIpasthAH suziSyAzca zrutvA taM praznamuttamam / harSotkaNThitasarvAGgA ajaayntaaptstkssnnaaH||85 abhASanta tadA save RSayaH surasattamAH / tatpurANaM prasiddhArthamicchantaH zrotumaJjasA // 86 rAjanmagadhanIvRtya nAzitAzeSazAtrava / saDhuSTe miSTavAkyaugha bhaviSyattIrthakAraka // 87 anuyogaH kRto yastu tvayA sdRsstticetsaa| so'smAkaM prItidaH puNyapAkodbhUtisukArakaH / / 88 asmAkaM matametaddhi purANArthodyatAtmanAm / yatpurANanarANAM bho purANaM zrUyate zubham / / 89 asmAkaM saMzayadhvAntadhvaMsAinAyase nRpa / guNagauravadAnena gurUNAM tvaM gurUyase / / 90 hitakRcca hitArthAnAM praznAvaM sarvadehinAm / mithyArogavinAzena sadA vaidyAyase sphuttm||91 pANDavAnAM purANArtha zrotukAmA vayaM purA / sa eva bhavatA pRSTaH keSAM harSAya no bhavet / / 92 purANazravaNAcchreyaH zrUyate jinazAsane / tvaMttastacchravaNaM nUnaM bhavitA bhavanAzanam // 93 bharatAdyAH purA jAtA bhArate bharatezvarAH / purANazravaNAtprAptA dezAvadhimahAvidam // 94 viSNurnemisabhAyAM ca purANaM puNyadehinAm / AkAzu babandhAtra tIrthakRttvaM sutIrthakRt // 95 guNoMkI saMpatti jinako prApta huI hai arthAt asaMkhyAta guNoMko dhAraNa karanevAle zrIgautama gaNadhara apane tejase mAno dUsarA siMhAsana hI racA hai aise zobhane lage / zrIgautama-gaNadharake samIpa rahanevAle ziSyoMne zreNikakA uttama prazna sunA / usase unakA sarvAGga harSase romAJcita huA / tathA apanA abhiprAya vyakta karaneke liye unako yogya avasara milA / pANDavoMke purANaprasiddha arthako paramArtharUpase sunanekI icchA karanevAle sarva RSi aura zreSTha deva isaprakAra kahane lage // 8486 // he rAjan, he magadhAdhipate, Apane saba zatru naSTa kiye haiN| Apa samyagdRSTi, miSTabhASI aura bhaviSyakAlameM tIrthaMkara honevAle haiM / he rAjan, samyAdarzanayukta hRdayase jo prazna kiyA hai vaha atizaya AnaMdita karanevAlA hai aura puNyake phalako pragaTa karanevAlA hai| he rAjan, purANArtha sunaneko hama utkaNThita hue haiN| aba hamArI triSaSTilakSaNa--puNyapuruSoMkA zubha purANa sunanakI AkAMkSA hai| rAjan , aba hamArA saMzayAndhakAra naSTa karaneke liye Apa sUryasadRza haiN| Apa guNoMkA gaurava karanevAle honese guruoMke bhI guru haiN| hitakara . padArthake viSayameM ApakA prazna honese Apa sarva prANiyoMkA hita karanevAle haiN| tathA mithyAtvarogakA nAza karanese Apa sadA vaidazake samAna pratIta hote haiN| pANDavoMke purANakA artha hama sunanA cAhate the arthAt Apake praznake pUrva hI pANDavoMke purANArtha-zravaNakI hamArI icchA huI thI aura Apane vahI purANArtha-zravaNa karanekA prazna gaNanAyakase pUchA / ataH ApakA yaha prazna kisako harSayukta nahIM karegA ? // 87-92 // hamane jinazAsanameM, purANazravaNase hitaprApti hotI hai, aisA sunA haiM / aba Apake nimittase purANakA zravaNa hamAre saMsAranAzakA hetu bana jAyagA / isa bharatakSetrameM pUrvakAlameM bharatAdika saMpUrNa bharatake adhipati hue haiN| purANake zravaNase unako Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM parva tvamapi prApya vIrezaM nizamyAgamasatkathAm / bhavitAtra mahApadmaH prathamastIrthanAyakaH // 96 ata eva purANArtha pAvanaM tvatprasAdataH / zroSyAmaH siddhaye satyaM guNisaMgAd guNo bhvet||97 agaNyaguNagauratvaM vAtsalyaM jinazAsane / sAdharmikamahAsneho vidyate bhUpate tvayi // 98 / tvatsamo na guNI bhUpo dRSTo naiva ca dRzyate / guNajJatA jagatpUjyA guNI sarvatra mAnyate // 99 iti prazaMsayAmAsu pAlaM te maharSayaH / maNivad guNato mAnyo mahatAM laghurapyaho // 100 tato gambhIrayA vAcA vAgmI vidvajjanairnutaH gautamo gaNabhRdgamyo jagAda jagatAM guruH||101 sAdhu sAdhu tvayA pRSTaM zreNika zrutikovida / vyAkhyAsyAmi kSitau khyAtaM yatpRSTaM tatsamAsataH 102 bharate'tra mahIpAla bhogabhUmisthitikSaye / palyasya cASTame bhAge tRtIyasyApyanehasaH / / 103 udhdate manavo jAtAzcaturdaza digIzvarAH / anekakulakartAraH kalAkalApakovidAH // 104 pratizrutprathamastatra sanmatiddhitIyo mataH / kSemakaraH kSemadharaH sImnaH karadharau smRtaa||105 dezAvadhinAmaka mahAjJAna prApta huA thA / zrIkRSNane nemiprabhukI sabhAmeM triSaSTi-zalakA-puNyapurupoMke caritra sunakara zIghrahI tIrthakaraprakRtikA baMdha kara liyA thaa| aba ve bhaviSyakAlameM tIrthakara hoMge / he zreNika, zrIvIra bhagavAn ko prApta kara aura AgamakI zubhakathA sunakara Apa bhI isa bharatakSetrameM mahApadma nAmake pahile tIrthanAyaka hoNge| isaliye tumhAre prasAdase mokSaprAptike liye hama pavitra purANArtha suneNge| guNiyoMkI saMgatise guNa utpanna hote haiM yaha satya hai| he rAjan ApameM gaNanArahita guNoMkA prAdhAnya hai arthAt ApameM asaMkhyAta pradhAna guNa nivAsa karate haiN| ApameM jinazAsanakA vAtsalya hai / sAdharmiyoMke prati mahAsneha hai / he rAjan, Apake samAna guNavAn rAjA na dekhA gayA hai aura na dikhatAhI hai, kyoMki ApameM vizvavaMdya guNajJatA hai arthAt Apa guNoMko jAnanavAle haiM / guNI sarvatra pUjya hotA hai / isa prakAra una maharSiyoMne mahArAja zreNika kI prazaMsA kI; jaise choTAsAbhI maNi guNoMse baDoMko bhI mAnya hotA hai, vaise he rAjan Apa laghu hote huye bhI guNoMse baDoMko mAnya hue haiM // 93-100 // isake anaMtara mahAn vaktA vidvajjanoMke dvArA stutya, bhavyajana rakSaka aura jagatke guru gautama gaNadhara gaMbhIra vANIse isa prakAra kahane lge| he zAstranipuNa zreNika, tumane bahuta acchA prazna kiyA hai / jo tumane pUchA hai usa jagatprasiddha bAtakA maiM saMkSepase vyAkhyAna karUMgA // 101-102 // [gotama gaNadhara bhogabhUmike kAlakA varNana karate haiM / ] he rAjan, isa bharatakSatrameM bhogabhUmikI sthiti naSTa honeke samaya tRtIyakAlameM palyakA AThavAM bhAga zeSa rahanepara aneka kuloMke kartA, kalAsamUhake jJAtA, daza dizAoMke svAmI caudaha manu kramase utpanna hue / unameM pahile manu pratizrut, dUsare sanmati, tIsare kSemaMkara, cauthe kSemandhara, isa kramase sImaMkara, sImandhara, vipulavAhana, cakSuSmAn, yazasvI, abhicandra, candrAbha, marudeva tathA terahave manu prasenajit hue Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam vipulAdvAhanacakSuSmAnyazasvyabhicandrakaH / candrAbho marudevazca prasenajittrayodazaH // 106 catudezastu nAbhIza ete kulakarA matAH / hA mA dhikkAradaNDaizca svapadApanivArakAH // 107 nAbhinA marudevI ca saMprAptA pANipIDanam / tadendreNa suvAsArthamayodhyApUstayoH kRtA // 108 indrAjJayA jinazetrAvatariSyati vaSeNam / SaNmAse kinnarezAno ratnAnAM vidadhe varam // 109 sarvArthasiddhito devazcyuta ASADhakRSNake / dvitIyAyAM tadA garbhe dadhe devIsuzodhite / / 110 SaTpaJcAzatkumArIbhiH sevyamAnA muhurmuhuH / garbheNa zuzubhe sApi maNinAkarabhUmivat / / 111 navamAseSvatIteSu sA sUte sma sutaM zubham / caitrakRSNanavamyAM tu zuktikA mauktikaM ythaa||112 jAtamAtraH surendrANAM kampayAmAsa sajinaH / viSTarANi na ko vetti mahatAM caritaM bhuvi||113 tajanmakSaNasaMkSubdhAH kSaNena jissnnvo'khilaaH| Agatya janmakalyANaM viddhudhRtimaagtaaH||114 indra airAvaNArUDho nAnAsurasamanvitaH / sthitvA nAbhyAlayadvAri variSThAriSTasadmani // 115 zacI zucisamAkArAM preSayAmAsa mAnitAm / jinaM guNadhanaM kanaM samAnetuM svbhktitH||116 jiSNujAyA gatA tatra pracchannAGgI jinezvaram / zayanIye samAlokya nijAmbAsahitaM natA 117 isake anaMtara caudahaveM manu nAbhirAjA hue| inako kulakara bhI kahate haiN| inhoMne hA, mA, Ara dhikkAra aise zabdoMkA daNDarUpameM prayoga karake logoMkI Apatti dUra kI thI // 3-7 // [ indrake dvArA ayodhyAkI racanA aura Adi bhagavAnakA janma / ] nAbhirAjAne marudevIke sAtha vivAha kiyaa| usa samaya indrane una donoMke rahane ke liye ayodhyAnagarIkI racanA kI / chaha mahInoMke anaMtara AdibhagavAn avatAra leMge, yaha jAnakara iMdrakI AjJAse kuberane ratnoMkI sundara vRSTi karanA prAraMbha kiyA // 8-9 // ASADha kRSNa dvitIyAke dina sarvArthasidhdise caya karanevAle ahamindra devako, deviyoMse suzodhita garbhameM marudevI mAtAne dhAraNa kiyA / chappana dikkumAriyoMkedvArA bArabAra sevita vaha mAtA marudevI bhI maNiyoMse suzobhita khadAnakI taraha zobhane lagI / jaise sIpa motIko janma detI hai vaise navamAsa pUrNa honepara zubha putrako marudevI mAtAne janma diyA / // 10-11 / janmake anantarahI jinezvarake prabhAvase devendroMke siMhAsana kampita hue / mahApuruSake caritrako bhUtalameM bhalA kauna nahIM jAnatA hai ? prabhuke janmasamayameM kSubdha hue sarva devendroMne Akara harSita ho bhagavAnakA janmakalyANa kiyaa| airAvata hAthIpara ArUDha hokara aneka devoMke sAtha iMdra mahArAja nAbhirAjAke prAsAdake dvArameM khaDA huA aura usane uttama prasUtigharameM AdaraNIya, nirmala AkAravAlI indrANIko guNapUrNa, suMdara jinabAlakako lAneke liye bhaktise bheja diyA // 12-15 / / prasUtigRhameM indrapatnI zacI guptarUpase gii| vahAM usane zayyApara apanI mAtAke sAtha jinezvarako dekha kara namaskAra kiyaa| saMtoSapUrNa guNagauravakI ora apanI budhdi lagAnevAlI aura harSayukta zarIravAlI indrANIne viziSTa aura priyaguNoMke dhAraka jinezvarakI stuti kI // 16-17 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya parva tuSTAva tuSTisaMpuSTA viziSTeSTaguNaM jinam / sA zacI harSapUrNAGgI guNagauravasanmatiH / / 118 jinAmbAM saMniyojyAzu zAmbarIndriyA tadA / zizuM mAyAmayaM cAnyaM muktvA jagrAha taM jinam sudurlabhaM tadAsAdya tadgAtrasparzamAzu sA / jaharSa hRSTacetaskA tadAnanavilokanAt / / 120 viDaujasaH karedhAttaM viDaujaH prANavallabhA / prAcIvodayazailasya zRGge bAlArkamuttamam // 121 tataH suraiH samaM zrImAnsurendraH zizusaMyutaH / agAnmerugireH zRGgaM nAnAvAdyakRtotsavaH // 122 pANDuke pANDukAyAM sa biDaujA bahubhiH suraiH / zilAyAM viSTare bAlaM ropayAmAsa taM mudA / / 123 tataH kSIrAbdhitaH kssubdhaadaaniitaarjunstkuttaiH| sahasrasaMkhyaiH sajalaiH zakro hyasnApayajinam // 124 snApayitvA jinaM stutvA kRtvA bhUSaNabhUSitam / yojayAmAsa taM bhaktyA vRtrahA vRSabhAkhyayA 125 samApya janmakalyANaM samAropya gajottame / zatayajvA yajanbAlamAjagAma puraM varam // 126 nAbhipArzvasthitAM cArvI marudevIM mahAdarAm / dadarza maghavA mAnI maayaanidraaviyojitaam|| 127 natvA nAbhiM dadau tasyai bAlaM bAlArkasaMnibham / kathAM sa kathayAmAsa merujAM nAmajAM punaH / / 128 [ Adi bhagavAnakA janmAbhiSeka | ] zIghrahI jinamAtAko mAyAnidrAse yukta kara tathA usake grAsa mAyAmayI bAlakako rakhakara indrANIne bAla - jinako uThA liyA / usa samaya atizaya durlabha prabhuke aMgake sparzase vaha iMdrANI tatkAla harSita huI aura prabhukI chavike darzanase usakA mana AnaMdita huA / / 18-19 // udayAcalake zikharapara uttama bAlasUryako sthApita karanevAlI pUrva dizAke samAna indrakI prANavallabhA indrANIne indrake hAthoMmeM jinabAlakako sthApita kiyA / aizvaryazAlI, nAnA vAdyoMko bajavAkara jisane utsava kiyA hai aisA indra jinavAlakako lekara devoMke sAtha merugirike zikharapara gyaa| pAMDukavanameM pAMDukazilAke Upara rakhe hue siMhAsanapara indra Anandase jinabAlakako virAjamAna kiyA // 20 -23 // tadanaMtara kSubdha hue kSIrasamudra se lAye gaye jalase pUrNa, hajAra cAMdI ke kalazoMse indrane jinezvarakA abhiSeka kiyA anantara unako AbhUSaNoMse alaMkRta kara usane bhaktise prabhuko ' vRSabha ' nAmase saMyukta kiyA arthAt indrane prabhuko vRSabha nAma diyA / isa prakAra janmakalyANa samApta karake prabhukI pUjA karanevAlA indra airAvata hAthIpara unako ArUDha kara sundara ayodhyA nagarameM AyA // 24-26 || mahArAja nAbhirAjake pAsa sthita tathA mAyAnidrAse vimukta suMdarI mahArAnI marudevIko gauravazAlI indrane baDe AdarapUrvaka dekhA / indra mahArAja nAbhirAjako namaskAra kiyA aura bAlasUryake samAna zrIjinabAlakako mAtAkI godameM diyA / anaMtara usane meruparvatapara abhiSekapUrvaka nAmakaraNavidhi kI kathA sunAI / harSayukta indrane aneka iMdrANiyoMke sAtha saikaDoM naTanaTiyoMko lekara savistara suMdara racanAyukta tathA hAva 1. sa. kare dhate 29 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam nanATa nATakairnATyaM naTInaTazatotkaTaH / vikaTaM sughaTaM zakraH zacIbhiH sahitaH sukhI // 129 nivedya rakSaNe rakSAnsamakSaM jinapasya vai / zatayajvA yayau nAkaM gRhItvAjJAM narezinaH // 130 vavRdhe vRddhisaMpannaH samRddho bodhanatrayaiH / vibudhaiH sevyapAdo'sau kumAratvaM samAsadat / / 131 krameNa yauvanodAsI bhAsitAkhiladikcayaH / vRSabho vRSabho bhAti bhUribhavyapariSkRtaH // 132 indreNa nAbhibhUpena yazasvatyA sunandayA / jinezaH kArayAmAsa sabudhaH pANipIDanam // 133 kalpavRkSakSaye kSINAstAvatA sakalAH prjaaH| abhyetya nAbhibhUpAlaM pUtkurvanti sma ssmyaaH||134 rAjan rAjanvatI kurvanvasudhAM vasudhAtale / kSINAHkSudhA samAkrAntA vayaM bhojyaM vinA prabho135 kalpavRkSAH kSayaM kSipraM saMyAtA jnkopmaaH| idAnIM tadabhAve hi kiM vidhAsyAma utsukaaH|136 nizamya matimAnvAcaM kRpaNAM kRpaNAtmanAM / nAbhiH saMpreSayAmAsa nAbhijaM taansushikssitaan||137 abhyetya nAbhijaM bhaktyA vijJaptiM yuktisaMgatAm / cakruH kSudhAbharAkrAntA namrA namramukhA narAH138 deva devezasaMstutya tvadgarbhotsavasaMkSaNe / kSaNena tridazaiH klaptA hemavRSTiH suvRSTivat / / 139 bhAvoMsahita nRtya kiyA // 28-29 // nAbhirAjAke samakSa jinezvarake rakSaNa karanemeM pravINa devoMko AjJA dekara aura nAbhirAjAkI anujJA prAptakara iMdra saudharmasvargako calA gayA // 30 // mati, zruta aura avadhi ina tIna jJAnoMse pUrNa vRddhisaMpanna jinezvara baDhane lge| deva jinake caraNoMkI sevA karate the aise ve prabhu kumArAvasthAko prApta hue / kramase prApta hue yauvanase prabhu zobhane lage / unakI dehakI kAntise sarva dizAeM prakAzita huii| aneka bhavyajIvoMse alaMkRta bhagavAn vRSabhanAtha vRSase ( dharmase ) zobhane lage // 31-32 // [ AdiprabhukA vivAha aura prajApAlana / / indrane aura mahArAja nAbhirAjAne jJAnavAna jinezvarakA yazasvatI aura sunandAke sAtha vivAha kiyA // 33 // kisI samaya kalpavRkSoMkA nAza honese Azcaryacakita aura kSINa huI sarva prajA nAbhirAjAke pAsa Akara apanA duHkha kahane lagI, pRthvIko sukhI karanevAle he rAjan, isa bhUtalapara hama bhUkhase pIDita hokara kSINa ho gaye haiM / he prabho, AhArake binA hamArA jIvana kaise TikegA ? pitAke samAna hitakara kalpavRkSa zIghra naSTa ho gaye / unake abhAvase jIvanopAya jAnane ke liye utsuka hama loga aba kyA kareM ? 34-36 // una dIna logoMkA Asvira sunakara buddhimAn nAbhirAjane unako upadeza diyA aura AdinAtha bhagavAnke pAsa bheja diyaa| kSudhAkI vedanAse pIDita ve loga prabhuke pAsa gae aura mastaka jhukAkara namratAke sAtha bhaktipUrvaka isa prakAra yuktisaGgata nivedana karane lage // 37-38 // devendradvArA stutya he deva, Apake garbhotsavake samaya devoMne jalavRSTike samAna suvarNavRSTi kI thI / he vidvan, usake dvArA logoMkA dAridraya naSTa hokara kahAM calA gayA use hama nahIM jaante| kiMtu nAtha, aba hamArI yaha bhUkhakI pIDA bhI jisase dUra ho jAya vaha upAya batAiye / he deva, ye Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM parva 31 tayA na vidyate vidvan dAridryaM kva gataM nRNAm / idAnIM ca kSudhA nAtha yathA yAti tathA kuru / / 140 tvadAjJApAlakAH puNyAH suparvANaH supAvanAH / ataH kiM durlabhaM deva vartate tava sAMpratam / / 141 sati tvayi mariSyAmastava deva kRpA kathaM / ataH pAhi pavitrAsmAnkSudhArttAn kSINa vigrahAn // 142 teSAM dInaM vacaH zrutvA dayAvAnbhagavAnabhUt / dInAndRSTvA hi kasyAtra dayA no jAyate laghu || 143 uvAca vRSabho dhImAnkRpayA kRpaNAnprati / mahIruhA mahIpRSThe mahyante mahitairguNaiH // 144 te bhojyAH khalvabhojyAzca vartante vividhA drumAH / tatra tAnprathamAnbhojyAnAdriyante narottamAH 145 vRkSA vallayastRNAnyeva suvanaspatayo'khilAH / bhojyAbhojyAdibhedena bhidyante vibudhA jnaaH|| 146 rasAlA lAGgalIvRkSA jambIrA jambavastathA / rAjAdanAtha kharjUrAH panasAH kadalIdrumAH || 147 mAtuliGgA madhUkAzca nAraGgAH kramukAstathA / tindukAzca kapitthAzca badaryavizciNIdravaH / / 148 * bhallAtakyazca cArvAdyA bhojyA jJeyAzca zrIphalAH / vallyastu gostanImukhyAH kuSmANDinyazca cirbhaTAH ityAdyA bahavo vallayo bhojyAzcAnyAH parAH smRtAH / vrIhayaH zAlayo mudrA rAjamASAzca mASakAH // godhUmAH sarSapAcailAstilAH zyAmAkakaGgavaH / kodravAca masUrAca vallAzca harimanthakAH // / 151 yatrA dhAnAstripuTakA ADhakAzca kulatthakAH / veNavA vanamudrAzva nIvArapramukhA ime // / 152 pavitra aura puNyavAn deva ApakI AjJAke vaza haiN| isaliye he prabho, aise samaya Apako kyA durlabha hai ? he Iza, Apake hote hue bhI yadi hamArI mRtyu ho gayI to hamapara ApakI kRpA kaisI ? isaliye he deva, kSudhAse kSINazarIravAle hama logoMkI Apa rakSA kIjiye // 38-42 // una prajAjanoMkI dInavANI sunakara prabhuke cittameM karuNA utpanna huI / bhalA ! dInoMko dekhakara tatkAla kisake mana meM dayA nahIM jAgRta hogI ? || 43 // [ prabhune jIvanopAya batAye / ] jJAnavAn zrIvRSabhadevane una dIna prajAjanoMko dayAse isa prakAra kahA " isa bhUtalapara ye dIkhanevAle vRkSa apane utkRSTa guNoMse AdaraNIya bane haiM / arthAt jina vRkSoM ko Apa loga dekha rahe haiM unameM acche acche guNa haiM / aneka prakArake ve vRkSa bhojya aura abhojya haiM / unameM se prathama bhojyavRkSoMkA zreSTha loga upayoga karate haiM / vRkSa, au ghAsa ye saba acchI vanaspatiyAM haiM / inake bhojya - vanaspati aura abhojya - vanaspati aise do bheda buddhimAna loka karate haiN| AmravRkSa, nAriyala, nIbU, jAmUna, rAjAdana - ciroMjI vRkSa, khajUra, panasa, kelA, bijaurA, mahuA, nAriMga, supArI, tinduka, kaiMtha, bera, ciMcaNI - imalIkA vRkSa, bhilAvA cArolI, zrIphala Adika vRkSa arthAt unake phala bhojya haiM / beloMmeM drAkSA, kuSmAMDI aura ciTIaast Adika latAyeM mukhya haiM / inase anya vallI abhojya haiM / vrIhi, zAli, mUMga, caulAI, uDIda, gehUM, sarasau, ilAyacI, tila, zyAmAka, kodrava, masUra vAla, canA, jau, dhAna, tripuTaka, tUara, vaiNava - vanamUMga aura nIvAra ityAdika jo dhAnyabheda haiM ve saba bhojanameM bhUkhazamanake liye khAne Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 pANDava purANam dhAnya bhedAH sadA bhojyA bhojane kSudvihAnaye / pacanaM bhANDabhedAzca darzitAstena dhImatA / / 153 asiSI kRSirvidyA vANijyaM pazupAlanam / evaM SaTkarmasaMghAtaM vRSabhastAnupAdizat // 154 bharatAdisuputrANAM zataikaM zAsti zikSayA / sa brAhmI sundarIputryA lebhe labdhakalAguNe // 155 sumuhUrte'tha zakreNa nAbhirdevaM varAsane / saMropya sthApayAmAsa rAjye prAjye prajAhite // 156 tato devazva devezaM dezasthApanahetave / Adideza vidAM mAnyo videha iva bhArate || 157 vRtaH kozalAdyAtha nirmitAstena dhImatA / grAmo vRtyAvRto ramyapuraM zAlena saMvRtam / / 158 nadyadriveSTitaM kheTaM karvaTaM parvatairvRtam | grAmapaJcazatopetaM maTambaM maNDitaM janaiH // 159 patanaM bahuratnAnAM yonIbhUtaM mahonnatam | sindhusAgaravelAbhiryutaM droNaM mataM janaiH // 160 vAhanaM parvatArUDhamevaM bhedAH pratiSThitAH / varNAstrayo varAstena kSatriyA vaizyasaJjJakAH || 161 zUdrA azucisaMpannAH sthApitAH sadbhiyA ime / evaM ca nirmite varNe kSAtrabhedamataH zrRNu / / 162 yogya haiM / buddhimAna prabhune unake pakAne kI vidhi aura aneka prakArake bartana bhI batAye / / 44-53 // asi-zastroMke dvArA apanA aura prajAkA zatruse rakSaNa karanA / matri - jamAkharca - bahIkhAtA ityAdika likhanA / kRSi khetI karanA / vidyA- gAyanAdi kalAoMse upajIvikA karanA / vANijya - vyApAra karanA / zilpa - vAdya bajAnA, baDhaI AdikA kArya karanA / ina chaha karmo kA upadeza AdIvara prajAoMko diyA // 54 // bharatAdika ekasau eka putroMko prabhune aneka zAstroMkA zikSaNa diyA / brAhmI tathA suMdarI ina do putriyoMko kalA aura guNoMmeM nipuNa kiyA // 55 // [ nAbhirAjane prabhuko rAjya diyA / ] uttama muhUrta meM nAbhirAjAne indrakI sahAyatA se prabhuko uttama Asanapara biThAkara prajAkA hita karanevAlA utkRSTa rAjyapada pradAna kiyA / tadanaMtara vidvamAnya Adiprabhune iMdrako videhake samAna isa bhArata kSetra meM dezoMkI racanA karaneke liye Adeza diyA // 156-157 // usa nipuNa iMdrane kozalAdika aneka dezoM kI racanA kI / jisake cAroM ora bADI ho usako gAMva kahate haiN| jisake cAroM ora parakoTA ho vaha nagara ramaNIya samajheM / nadI aura pahADase ghire hue gAMvako kheTa kahate haiN| tathA parvatoMse ghire hue gAMvako karbaTa kahate haiN| pAMcasau gAMva jisake adhIna haiM aise gAMvako maTamba kahate haiM, vaha janoMseM alaMkRta rahatA hai / jo aneka ratnoMkI khAniyoMse yukta tathA jo vaibhavayukta hai use pattana kahate haiM / nadI aura samudrakI maryAdAoMse yukta gAMvako droNa kahate haiM / parvatapara jo gAMva hai vaha 'vAhana' kahA jAtA hai / isa prakAra indrane grAmAdikoMke bhedoMse yukta dezoMkI racanA kI / / 58- 61 // [varNa aura vaMzoMkI sthApanA | zubhamativAle Adi bhagavAnane tIna varNokI sthApanA kI / kSatriya Ara vaizya ye do varNa uttama haiM aura zUdra apavitratAsaMpanna haiM / isa prakAra prabhune ujjvala jJAnase varNoMkI racanA kI / aba he zreNika, kSatriyoMke bhedoMkA varNana suno // 62 // catura bhagavAn vRSabhadeva ne rAjyakI ava Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM parva kSatriyANAM sugotrANi vyadhAyiSata vedhasA / catvAri catureNaiva rAjasthitisusiddhaye // 163 suvAgikSvAkurAdhastu dvitIyaH kauravo mataH / harivaMzastRtIyastu caturtho nAthanAmabhAk // 164 ko rave kaurave vaMze rAjAnau ramyalakSaNA / pravarau somazreyAMsau sthApitau vRSabhezinA // 165 atha nIvRnmahAkhyAtaH kurujAGgalanAmabhAk / nAnAramyaguNopeto bhAti bhUmaNDale bhRzam // 166 bhUguNaibahubhUmIzo'nantazarmapradAyakaiH / akRSTapacyadhAnyaudhaidhatte yaH suguNAnbhRzam // 167 . yatra kSetrANi dhAnyauSaiH kaaltrysmudbhvaiH| bhRtAni bhAntibhUbhartuH koSThAgArANi vA bhRshm||168 kulInA saphalA ramyA bhogAnAM sAdhanaM shubhaaH| yatrAraNyazriyo rejU rAmA iva mhiipteH||169 grAmAH kukkuTasaMpAtyA ramyA rmyairjnbhRtaaH| rAjante sma mahAdhAmazreNilakSA mhotkttaaH||170 sarAMsi sarvasaMtApahArINyamRtasaMcayaiH / svacchAni yatra zobhante dhyAnAnIva mahAmuneH // 171 sthiti ke liye kSatriyAka cAra vaMzoMkI sthApanA kI / pahilA madhuravANIvAlA ikSvAku vaMza, dUsarA kauravavaMza, tIsarA harivaMza aura cauthA nAthavaMza / vRSabhezvarane jagatameM prasiddha kauravavaMzameM suMdara lakSaNoMvAle, zreSTha somaprabha aura zreyAMsa ina do rAjAoMkI sthApanA kI // 163-165 / / [kurujAGgala deza aura usakI rAjadhAnI AdikA varNana ] isa bhUmaNDalameM aneka ramaNIya guNoMse bharA huA atizaya zobhAyamAna kurujAGgala nAmaka mahAprasiddha deza hai| aneka bhUminAyakoMse yukta vaha deza vinA boe utpanna honevAle, ananta sukha denevAle, pRthvIke guNabhUta dhAnyasamUhoMke kAraNa aneka guNoMko dhAraNa karatA thA / / 166-167 // jisa dezameM tAna kAloMmeM varSAkAla, zItakAla aura uSNakAlameM utpanna hue dhAnyoMse bhare hue kheta rAjAoMke dhAnyasaMgrahAlayoM ke samAna atizaya zobhate haiM // 168 // jisa dezakI vanazobhA rAjAkI rAniyoMke samAna zobhAyamAna hotI hai| rAjAkI rAniyAM kulIna-uccavaMzameM janmI huI, saphala-phalavatI-bAlabaccoMvAlI, ramyA-sundara, rAjAke bhogoMke sAdhana tathA zubha-kalyANakAraka hotI haiM / aura vanakI zobhA bhI kulIna-pRthvImeM saMlagna, saphalA-aneka Rtujanya phaloMse bharI huI, ramyA-ramaNIya, bhogAnAM sAdhanaM-bhogoMkI sAdhanabhUta tathA zubha-hitakAraka haiM // 169 // isa kurujAGgala dezake grAma kukkuTasampAtya arthAt murgA uDakara eka gAMvase dusare gAMvako jA sake itane kama antarapara base hue haiM / ve sundara aura ramaNIya logoMse bhare hue haiM / ve unnatizAlI grAma baDe baDe lakSAvadhi mahaloMkI paMktiyoMse sundara dikhate haiM // 170 // isa dezake sarovara mahAmuniyoMke zukladhyAnake samAna zobhAyamAna haiM / mahAmuniyoMkA dhyAna svaccha mohakarmamala-rahita tathA sarva-santApahArI-saMpUrNa saMsAratApako naSTa karanevAlA hotA hai / tathA kurujAGgala dezake sarovara svaccha-kIcaDase rahita tathA samasta prANiyoMke zarIrasaMtApako dUra karanevAle haiM aura amRtake samAna jalasamUhase sadA bhare hue haiM // 171 // isa dezameM pakvasaMvedya tathA svakAlasthAyI uttama zAlidhAnya prANiyoMke utkRSTa karmodayake samAna zobhate haiN| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 pANDavapurANam zAlayaH pakvasaMvedyAH svakAlasthAyino varAH / phalapradA virAjante yatra karmodayA iva // 172 jaJjanyante janA yatra nAkAtpAkA dvaSasya vai / tyAginastyaktaduSTatvamAtsaryAmarSabhAvakAH || 173 dandhvanyante vane vRkSAH saphalAH phaladAyinaH / dadatyadhvajanAnAM ye phalAni phalakAGkSiNAm // 174 narAH surasamAkArA vRkSAH phalabharonnatAH / kalpAno kahasAdRzyA yatra bhAnti zubhAlayAH // 175 lAvaNyena surUpeNa kalayA dhvaninA punaH / yatratyAstarjayantyeva yoSitaH surayoSitaH // 176 nagaropAntyadezeSu kRtA dhAnyasurAzayaH / bhAntIva yatra girayaH sUravizrAmahetave / / 177 ramyArAmapradezeSu droNe parvatamastake / pattane nagare yatra bhAnti prAsAdapaGktayaH // 178 gambhIrANi manojJAni sarasAnyatra bhAnti vai / tRSNAnnAni sapadmAni cetAMsIva sarAMsi c|| 179 sapadmA madanoddIptAstilakADhyAH phalAvahAH / sapuSpA yatra rAjante rAmA ArAmakA iva / / 180 kSetreSu vrIhayo yatra phalabhAreNa sannatAH / kurvANAH pathikAnAM vA prAghUNyIya natiM babhruH // 181 karmodaya pakkasaMvedya-udayAvalimeM Anepara jIvoMke dvArA bhoge jAte haiN| jabataka AtmAmeM unake rahanekI kAlamaryAdA hotI hai tabataka ve rahate haiM, tathA apanA phala dete haiM / zAlidhAnya bhI pakanepara logoMko phala dete haiM, loga unakA anubhava karate haiM / tathA ve zAlidhAnya apanI kAlamaryAdAparyaMta sthira rahate haiM // 172 // svargase cyuta hue jIva puNyakarmake udayase yahAM sadA janma dhAraNa karate haiM / ve tyAgI dAnazIla hote haiM aura duSTapanA, matsarabhAva, tathA krodha inake tyAgI haiM / arthAt kSamA, mArdava, Arjava ityAdi guNoMke dhAraka hote haiM / isa deza ke sabhI vRkSa vanameM saphala - phaladAyaka the / phalecchu pathika logoMkoM nitya phala denemeM prasiddha the // 173-74 // yahAMke loga-prajAjana devoMke samAna AkAravAle the / phalabhArase lade hue vRkSa kalpavRkSoM ma dIkhate the / tathA ve zubhakArya ke maMdira the // 175 // yahAM striyA lAvaNya, surUpa, kalA aura svarase devAMganAoMko tiraskRta karatI thIM / isa dezameM nagaroMke samIpa saMcita kI huI dhAnyoMkI rAziyAM sUryakI vizrAntike liye parvatake samAna zobhatI thiiN| yahAMke suMdara bagIcoMmeM, droNoMmeM, parvatoM ke mastakapara, pattanoMmeM tathA nagaroMmeM mahaloMkI paMktiyAM, atizaya zobhAyamAna hotI haiM / isa dezake sarovara sajjanoMke cittake samAna gaMbhIra, sarasa, tRSNA - pipAsA dUra karanevAle aura padma-kamaloM se sahita zobhate the // 176 - 79 // yahAMkI striyAM upavanake samAna zobhatI thIM, upavana sapadmakamalavanasahita, madanoddIpta madananAmaka vRkSoMse suzobhita, tilakADhya tilakavRkSoM se paripUrNa, phalAvaha - phaloMko dhAraNa karanevAle tathA sapuSpa - phUloMse yukta the / striyAM bhI sapadmA padmA-lakSmIsahita, madanase uddIpta, tilaka - kuMkumatilakoMse sundara, phalAvaha - putravatI va sapuSpA- RtumatI 1 ga sambhRtAH / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM parva dezAnAmAdhipatyaM yo dadhAna iva saMvabhau / vibhUtyA cAmaraigaihaiH sadAtapanivAraNaiH // 182 kurubhUmisamatvena kurujAGgalanAmamA / kurute karmanaipuNyaM yaH kalAkANDasaMvidAm / / 183 hastinAgapuraM tatra hastisaMhatisaMgatam / hantyahaGkArakAritvamahitAnAM ca yatsadA // 184 / / yatra prAkArakUTeSu dhRtamuktAphalAni vA / tArA rejuH prarathyAyAM hemakumbhAyate vidhuH // 185 yatkhAtikA viSAkIrNA maNiyuktA bhayAvahA / sevAgatena zeSeNa yathA muktA nicolikA // 186 satAM yadvizikhA brUte mArga rohAvarohaNaiH / svargasyAdhogaternityaM sphItA sadbhUmikA vraa||187 yatratyajinasamAni bhavyAnAkArya kevalam / ketuhastena vAditranAdenAhubudhottamAH // 188 yathAsmAkaM mahoccatvaM tathA puNyavatAM nRNAm / zrRGgAgralagnasaddaNDa kiGkiNInAdataH sphuTam // 189 dAnino dhanino lokA jJAnino jitamatsarAH / pararddhimahimopetA yatra tiSThanti vtslaaH||190 thIM // 180 // yahAM khetoMmeM phaloMse namra huA zAlidhAnya pathikalogoMkA Atithya karaneke liye mAnoM namra huAsA dIkhatA thA // 181 / / yaha kurujAGgala deza vaibhava, cAmara, prAsAda tathA chatroMse saMpUrNa dezoMkA mAnoM svAmitva dhAraNa karanevAle rAjAke samAna zobhatA thaa| yaha deza devakuru aura uttarakuru bhogabhUmile samAna honese 'kurujAGgala' nAmako dhAraNa karatA thaa| tathA gAna, nRtyAdi kalAoMke jAnanevAloMke svakIya kAryoMkA cAturya vyakta karatA thaa| arthAt isa dezameM aneka kalAbhijJa loga rahate the tathA unake cAturyakI sarva dezoMmeM prasiddhi huI thI // 182-83 // [kurujAGgala dezakI rAjadhAnI hastinApurakA varNana ] isa kurujAGgala dezameM hAthiyoMke samUhase bharA huA hastinApura nagara hai| jo sadA zatruoMke ahaMkArako naSTa karatA thA / jisake parakoTeke zikharoMpara tArAoMkA samUha jaDe hue motiyoMke samAna zobhAyamAna hotA thA tathA candra puradvArake Upara sthita suvarNa-kalazake samAna zobhA dhAraNa karatA thA // 184-85 // isa nagarakI khAtikA-khAI -sevA karaneke liye Aye hue zeSanAgake dvArA choDI huI viSAkIrNa-viSapUrNamaNiyukta, aura bhaya dikhAnevAlI mAnoM kAMcalIhI pratIta hotI hai| kAraNa yaha khAI bhI viSAkIrNa - jalase bharI huI, maNi ratnoMse yukta tathA bhayAvaha thI / isa nagarakA, uttama bhUmikAoMse suzobhita puradvAra Upara caDhanese aura nIce utaranese sajjanoMko mAnoM svarga aura narakakA mArga sadA batalAtA hai // 186-87 // isa nagarIke jinamaMdira kevala dhvajarUpI hAthoMse tathA vAdyoMkI dhvanise tathA zikharoMke agrabhAgameM lage hue daNDake kiMkiNIyoMkI dhvAnake dvArA bhavyoMko bulAkara, he vidvacchreSTha jaise hamako mahAn uccatA prApta huI hai vaisI puNyayukta Apa manuSyoMko bhI prApta hogI aisA mAno spaSTa kahate the // 188-89 // isa nagarIke nivAsI dhanI loga dAnI the aura jJAnI jana matsarabhAvarahita the / utkRSTa dhanadhAnyAdi Rddhisampanna tathA lokavatsala the| arthAt dIna anAthAdi--logoMpara dayAbhAva rakhate the // 190 // isa nagarImeM striyoMke mastakake kezoMhImeM bhaMga thA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 pANDavapurANam bhaGgo yatra kaceSveva cApalyaM barayoSitAm / netre yAcyA satAM yatra pANigrahaNayuktiSu // 191 mRdaGge tADanaM yatra madanatvamanokuhe / patanaM vRkSapaNeSu lopaH kkippratyaye punaH // 192 spardhA dAnodbhavA yatra kaamiceto'phaartaa| caurya strISu tato bhItiH kAminAM kaamvaasinaam||193 puSpANAM haraNaM yatra nimnatvaM nAbhimaNDale / prastare virasatvaM ca nAnyatra kutrcidbhuvi||194 narA jJAnavihInA na nAzIlA yoSitaH kvacit / vRkSAH phalAtigA naiva vartante yatra bhaasuraaH||195 sevate yatra bhogIndro hAripAkArasaMmiSAt / bhayAditi jagatsarva vazIkRtamanena vA // 196 trivargaphalasaMbhUtAM bhUtiM bhuJjanti yatra ca / dhanAkIrNA janA dhIrAH shrmshaakhiphlaavhaaH||197 zokaM paGkasamudbhUtaM nAlokante sma te kvacit / dAnAdikarmanirNAziduritA yatra saMzubhAH // 198 arthAt viziSTa kezaracanA thii| paraMtu yahAMke logoMmeM bhaMga vinAza-nahIM thaa| yahAMkI uttama striyoMka netroMhImeM cApalya arthAt kaTAkSavikSapa thA / anyatra cApalya-buddhikI asthiratA vahAM nahIM thii| isa nagarImeM 'yAcJA' -yAcanA karanevAlA koI bhI nahIM dIkhatA thA, paraMtu pANigrahaNakI yojanAmeM arthAt vivAhakriyAmeM ' yAtrA' -kanyAkI yAcanA varapakSa karatA thA / yahAM mRdaMgahImeM tADana thA, anyatra tADanakI AvazyakatA nahIM thI, kyoMki loga nItipUrvaka pravRtti karate the| isa nagarImeM ' madanatva' kevala vRkSahImeM thA arthAt madana nAmake vRkSa yahAM the paraMtu yahAMke logoMmeM madanatva (kAmavegase atyaMta pIDita honA) nahIM thA / ' patana' vRkSake parNohImeM thaa| paraMtu patanajAtipatana, vratoMse paMtana, nItimArgase patana Adi logoMmeM nahIM thA / lopa-nAza kevala kkippratyayameM thA, paraMtu logoMke vratAdikoMkA lopa-nAza nahIM thaa| yahAM sparddhA dAna denemeM thI / anyakAryoMmeM nahIM thI / apahAra-corI karanA logoMmeM nahIM thA paraMtu kAmI strI puruSa eka dusareke cittakA haraNa karate the| yahAM bhIti kevala kAmI puruSoMko striyoMke viSayameM thI arthAt hama yadi anukUla pravRtti nahIM kareMge to strI ruSTa ho jAyagI isa tarahakI bhIti manameM dhAraNa karate the / isa nagarImeM kevala puSpoMkAhI haraNa arthAt vRkSoMse puSpoMko lAnA-toDanArUpa kriyA thaa| dUsaroMkI vastUkA haraNa nahIM hotA thA / nimnatva-gaharApanA kevala nAbhimaMDalameM thA, anyatra-logoMmeM nimnatva-nIcapanA nahIM thA / isa nagarImeM kevala pattharahImeM 'virasatva' rasAbhAva thaa| logoMmeM virasapanA nahIM thA / loga sarasa the / vahAM kisI bhI jagahake loga jJAnahIna nahIM the aura striyAM azIla-zIlarahita nahIM thiiN| yahAMke vRkSa phalAtiga-phaloMse rahita nahIM the| sarva vRkSa phaloMse lade hue the / yahAMke sarva padArtha zobhAyamAna the // 191-95 // pratIta hotA hai ki isa nagarane saba jagatako vazameM kiyA hai ataH bhayase mAno sundara parakoTeke bahAnese zeSanAga isa nagarakI sevA karatA hai // 196 // isa nagarImeM sukharUpI vRkSake phala dhAraNa karanevAle dhanavAna tathA dhIra manuSya dharma, artha aura kAma ina tIna puruSArthoMke phalarUpa vibhUtiko bhogate rahate haiN| isa nagarIke loga Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 dvitIyaM parva yatkhAtikA mahAnIlasarojazreNilocanaiH / IkSate gRhasaMcArizobhA netravikAzikAm / / 199 paNyavIthIkRtottuGgaratnarAzAvitastataH / paryaTanyatra saMprAptyai pracuraM ca parISaNam // 200 dadhaddhIro jano vaizyo reje dIdhitimaNDitaH / merAviva sunakSatragaNo guNavibhUSitaH // 201 jinacaityamahApUjAM nityASTAhnikasaMjJikAm / kurvate zarmaNe yatra lokA maGgalasiddhaye // 202 dIpA yatra prajAyante maGgalAthaM gRhe nizi / yoSinmukhamahAcandraprakAze dhvAntanAzini // 203 yatrApaNau sutAmbUlapaGke manA janA api / madoddhatA na gantuM vai zaknuvanti kSaNaM sthitaaH||204 yoSiJcaraNasaMlamamRganAbhisugandhataH / AgatAH SaTpadA yatra pUtkurvantIti vAdinaH // 205 bhoH kAminaH zubhaM sAraM vadhUcaraNapaGkajam / vayaM yathA tathA yUyaM sevadhvaM ca sukhAptaye // 206 pApase utpanna hue zokakA kabhI anubhava nahIM karate the / yahAMke zubhacarita loga dAnAdi kAryoMse pApakA nAza karate the // 197-98 // isa nagarIkI khAtikA atizaya nIla kamaloMkI paMktirUpa netroMdvArA mAno netroMko vikasita [ AnaMdita ] karanevAlI gharoMkI zobhA dekha rahI hai // 199 / / vahAM jauharIbAjArakI dukAnoM meM ratnoMkI uMcI rAzi vidyamAna thI / una ratnoMkI prApti ke liye vipula dravya lekara yahAM vahAM bhramaNa karanevAle guNavibhUSita tejasvI vyApArI loga meruparvatapara bhramaNa karanevAle uttama nakSatrasamUhake samAna zobhAyamAna hote the||200-201|| jahAMpara dhArmika loga sukha aura kalyANake hetu jinapratimAoMkI nityapUjA aura aSTAhnika pUjA nAmakI mahApUjA karate the / / 202 // isa nagarameM striyoMke mukharUpI mahAcandrake prakAzase aMdhakAra naSTa ho jAnese rAtrImeM gRhoMmeM dIpaka kevala maMgalake liye hote the / 203 // isa nagarIke bAjArameM tAMbUlakI pIkase jo kIcaDa hotA thA usameM phase hue loga madodbhata honepara bhI usameM se Age nahIM jA sakate the / kSaNaparyanta unako vahAM rukanA paDatA thA // 204 // isa nagarameM striyoMke caraNoMmeM carcita kasturIkI sugaMdhase Agata bhramara guMjArava karate hue kaha rahe hai ki " he kAmijana, striyoMke caraNakamala zubha aura uttama haiM, unakI hama jaisI sevA karate haiM vaisI tuma bhI sukhakI prAptike liye sevA karo // 205-206 // [somarAjA, zreyAn rAjA tathA somarAjAkI rAnI lakSmImatI aura putra jayakumAra inakA varNana / ] isa hastinApurameM zrIvRSabhezvarane kuruvaMzake bhUSaNa tathA zreSTha, soma aura zreyAnako kurujAGgala dezake adhipati banAye / zrIsomarAjAkI prANoMsebhI pyArI candrake samAna mukhavAlI, ujjvala zobhAko dhAraNa karanevAlI lakSmImatI nAmakI pativratA dharmapatnI thii| vaha lakSmImatI nirdoSa zabdaracanAyukta, upamAdi alaMkAroMse bhUSita, gUDhArthako dhAraNa karanevAlI, kAnti, samAdhi, 1pa parIkSaNam / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 pANDavapurANam tatrAtha vRSabhezena kuruvaMzavibhUSaNau / narendrau sthApitau yatra somazreyAMsau tau varo // 207 tatra somasya somAsyA lasallakSmImatI stii| lakSmImatI priyA cAsItprANebhyo'pi garIyasI208 yollasatpadavinyAsAlaGkAraparibhRSitA / gUDhArthA sadguNA ramyA tyaktadoSeva bhAratI // 209 maJjUSeva samastasyAlaGkArasya sphuratprabhA / sacchaveH saguNasyApi yA bhAti bhuvntrye||210 sphuratkuNDalakeyUratArahArA samudrikA / samekhalA zubhAkArA zobhate yopamAtigA // 211 candrAnanA kuraGgAkSI candrakhaNDalalATikA / pakvazrIphalasaMchannapayodharA babhau ca yA // 212 nitambinIgaNAnAM yA sImAM kartuM vinirmitA / vedhasA vidhivatsarvAM sAmagrImanubhUya vai|| 213 tayoH sutaH sadA zrImAJzatrupakSakSayaMkaraH / jayAbhidhI jayazrIkaH sAkSAjaya ivaaprH||214 atha zrIvRSabho bhAti vasudhAM vasudhAM budhaH / sudhAmayIM prakurvANo naanaaniitismnvitaam||215 sunAsIrAjJayA nRtyaM nirmituM naTapeTakaiH / nIlAJjasA samAyAsIjinAgre saha sadguNA / / 216 zleSa Adi kAvyake sadguNoMse suMdara aura apratipatti Adi doSoMse vAjata sarasvatI samAna zobhatI thI / arthAt suMdara caraNoMko lIlAse dharatApara rakhatI huI, kaTaka-kuNDalAdi alaMkAroMko dhAraNa karanevAlI, gUDhAbhiprAyako dhAraNa karanevAlI, satyabhASaNAdi sadguNayukta Ara saundarya dhAraNa karanevAlI, lakSmImatI nAmakI mahArAnI thI / vaha saMpUrNa alaMkArA, sadguNA tathA uttama kAntikI dIptimAna piTArIsI trailokyameM zobhatI thI / sundara zarIrayukta vaha rAnI camakanevAle karNakuMDala, bAjubaMda, prabhAyukta hAra, mudrikA tathA karadhanI ina AbhUSaNoMko dhAraNa kara anupama zobhAko dhAraNa karatI thI / lakSmImatI rAnIkA mukha candrake samAna thA, AMkheM hariNake AMkhoMke samAna thIM / lalATa aSTamIke candrake samAna thaa| tathA pakka zrIphala--bilvaphalake samAna puSTa stana the / aise suMdara avayavoMse yaha rAnI zobhatI thii| brahmadevane yogya-paddhatise saMpUrNa kAraNasAmagrIkA anubhava karake isa lakSmImatI rAnIko sarva striyoMmeM zreSTha banAyA // 207-213 // mahArAja somaprabha aura lakSmImati rAnIkA zatrupakSakA kSaya karanevAlA zrImAn jaya nAmaka putra thA, jo sAkSAt dUsarA jayahI pratIta hotA thA // 214 // [ nIlAMjasA devAGganAkA nRtya dekhakara AdibhagavAnane virakta hokara dIkSA dhAraNa kI / ] suvarNAdi dhanako dhAraNa karanevAlI pRthvIko aneka nItiyukta aura amRtamaya karanevAle buddhimAna AdibhagavAn zobhate the / usa samaya indrake Adezase sadguNayukta nIlAJjasA nAmakI devAGganA jinezvarake Age nRtya karaneke liye naToMkA samUha lekara AgaI // 215-216 // hAvabhAvameM 15 somazreyAMsanAmAnau narendrau sthApitau varau / ma naraindrau sthApitau somazreyAMsau bhrAtarau varau / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya parva nRtyantI sA jinasyAgre hAvabhAvavicakSaNA / caJcalA caJcalevAbhAdgagane guNaguNThitA // 217 vINAvaMzavinodena taralA tAlalAsyagA / kAkalIkalanAsaktA nanate lekhanataMkI // 218 tadA sabhyAH zubhAkArAMnaTantIM tAM nirIkSya ca / citritA iva saMbhejuH kAmavasthAM vco'tigaam|| tatkSaNe kSaNadevAsIdadRzyA sAyuSaH kSaye / lAsyaM vilayamApannaM vRkSavanmUlasaMkSaye // 220 jJAtvA jinezvarastasyA vipattiM vipadAtigaH / nirvadaM vedayandivyaM viveda jagataH sthitim / / 221 AjavaMjavajIvAnAM jIvanaM hi vinazvaram / jIvanaM hastagaM yadvat dRSTanaSTaM kSaNAntare // 222 aho ke'tra bhave jIvAH sthAstravo vihitaagsH| dRzyante jaladA yadvatkathamatra sthitau mtiH||223 ityAlocya ciraM citte caitanyagatacetanaH / rAjye nivezayAmAsa bharataM bharatAdhipam / / 224 suramye podane bAhubalinaM balazAlinam / so'sthApayattathA zeSAnsutAnnIvRti nIvRti // 225 saMstrApya sa surainIto yApyayAnena yuktimAn / vana bhUSaNabhAreNa bhUSito bharatAdibhiH // 226 vaTAdhaHsthitimAsAdya navamyAM caitrakRSNake / didIkSe kRtakezAdilazcano bhagavAjinaH // 227 catura, guNoMse yukta, jinezvarake Age nRtya karanevAlI vaha caMcala nIlAMjasA AkAzameM caMcala bijalIke samAna dIkhatI thI / tAlake Thekepara nRtya karanevAlI, kAkalIsvarase gAyana karanevAlI vaha nIlAMjasA vINA aura bAsurI vAdyake vinodase nRtya karane lgii| usa samaya nRtya karanevAlI usa suMdarIko dekhakara sabhAsadagaNa citrasadRza stabdha ho apUrva aura avarNanIya avasthAko prApta hue // 217-219 // vaha nIlAMjasA AyuSyakA nAza honese bijalIke samAna tatkAla adRzya ho gii| mUla naSTa honepara jaisA vRkSa naSTa hotA hai usI prakAra nIlAMjasAke vilayase vaha nRtya bhI naSTa huA // 220 // ApadAoMse rahita AdibhagavaMtane usakA nAza dekhakara divya vairAgyakA anubhava karate hue jagatkI sthitiko samajhA / aMjalImeM rakhA huA pAnI jaisA dekhate dekhate kSaNabharameM naSTa hotA hai vaisehI saMsArI jIvoMkA jIvana vinAzI hai / aho ! isa saMsArameM kauna karmabaddha jIva mRtyuko agocara haiM ? saba saMsArI jIva meghake samAna nazvara dIkhate haiN| ataH inakI nityatAmeM vizvAsa kyoM kiyA jAtA hai ? isa prakAra kucha kAlataka vicAra kara apane caitanyasvarUpameM upayogako lagAnevAle Adiprabhune bharatakhaMDake svAmIko-bharatako rAjyapara sthApita kiyA / balazAlI bAhubalikumArako suramya podanapurameM rAjyArUDha kiyA / tathA anya ninyAnave putroMko bhinna-bhinna dezakA rAjya diyA / devoMne AdiprabhukA abhiSeka kiyA, aneka alaMkAroMse bhUSita, yuktijJa AdibhagavAnako devoMne pAlakhImeM biThAkara bharatAdiputroMke sAtha banameM lAye / vahAM vaTake nIce Adiprabhune caitrakRSNanavamI ke dina kezalocapUrvaka dIkSA dhAraNa kI // 221-227 / / pApakA nAza karanevAle yogI Adijina chaha mAsataka dhyAnameM nimagna ho gaye / mahAbhUtoMsevyAghrAdi baDe prANiyoMse sevita prabhu chaha mAsataka upavAsa dhAraNa kara khaDe rahe // 228 // chaha Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam SaNmAsAnsa sthito yoge yogI vikSiptakalmaSaH / udbhIbhUto mahAbhUtasevitaH proSadhAvRtaH // 228 saMhRtya sa nijaM yogaM yoge pUrNe viniryayau / anAzvAnvizvasaMdRzyo vizvalokanamaskRtaH // 229 nyAdasyApi vidhiM lokA ajAnAnAH kathaMcana / dRSTvA taM hrssinnshckrurjinpaadnmskRtim||230 viharantaM paraM jyeSThaM draGge draGge ca nIvRti / gRhe gRhe krameNAzuDAbuDAbuDunAthavat // 231 janAstaM vAjinaM varyaM dantinaM dazanonnatam / kanyAmannaM ca vasanaM maNi muktAphalaM phlm|| 232 bhUSaNaM dUSaNAtItamAsanaM zayanAnvitam / kusumAni sugandhIni Dhaukayanti sma tatpuraH ||233 SaNmAsAnmaunasaMpannaH kRteryApathavIkSaNaH / kSaNena viharannApa hastinAgapurAntikam // 234 atha zreyAn zriyopetaH purezo nizi nizcalam / suptaH zayyAtale zrImAndadarza svapnasaMcayam / / 235 surAdriM kalpavRkSaM ca himAMzuM ca divAkaram / pArAvAraM sugambhIraM jajAgAra vilokya saH / / 236 somaprabhAya tatsarvaM sa nivedayati sma hi / so'vocan merutastuGgaH kalpadroH klpdaaykH|| 237 40 1 mAsaka yoga kI samApti honepara prabhune yogako pUrNa kiyA / SaNmAsopavAsI, saba logoM dvArA Adarase dekhe jAnevAle vizvajana- vandanIya prabhune dIkSAsthAnase vihAra kiyA / prabhu AhArake liye nikale paraMtu loga AhArakI vidhi bilakula nahIM jAnate the / prabhuko dekhakara harSase ve unake caraNoMko namaskAra karate the / / 229 - 230 // jaise caMdra pratyeka nakSatrapara kramase gamana karatA hai vaise pratyeka nagara meM, pratyeka dezameM, tathA pratyeka gharameM vihAra karanevAle sarvotkRSTa AdibhagavAnake Age logoMdvArA ghoDA, unnata dAMtavAle utkRSTa hAthI, kanyA, anna, vastra, ratna, bhauktika, phala, nirdoSa alaMkAra, Asana, zayana, sugaMdhita puSpasamUha arpaNa kiye jAne lage / isa prakAra maunI bhagavAn chaha mahinAtaka IryAsamitipUrvaka vihAra karate hue hastinApurake samIpa Aga // 231-234 // [ AdinAtha prabhukA zreyAMsa rAjAke yahAM AhAragrahaNa ] usa samaya rAjalakSmIse alaMkRta, hastinApura ke svAmI, zrImAn zreyAMsa rAjA rAtrI meM nizcala soye the| unane ye svamasamUha dekhe / meruparvata, kalpavRkSa, candra, sUrya aura gaMbhIra samudra / inako dekhanepara ve jAgRta hue | unane prAtaHka apane bar3e bhAI somaprabha ko saba svapna kahe / mahArAja somaprabhane svapnoMkA phala isa prakAra batAyA / meruke dekhanese meruke samAna UMcA, kalpavRkSako dekhanese icchita vastudAtA, candrako dekhanese jagatako AnaMda denevAlA, sUryako dekhanese pratApI, samudra dekhanese anyajana jisake guNoMkA pAra nahIM dekha sake aise koI mahApuruSa apane mahala meM AveMge aisA spaSTa vyakta hotA hai / tadanaMtara madhyAhnakAlameM prabhu unake mahalameM padhAre // 235 - 239 // prabhuke darzana se zreyAMsa rAjAko atyaMta AnaMda huA / isase zreyAMsako pUrvabhavakA smaraNa huA / somaprabha rAjAke sAtha zreyAMsa jinezvarake caraNoMko praNAma kiyA / AhArakI vidhi jAnakara navadhA vidhise vaizAkha zuddha tRtIyA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya parva himAMzojagadAhAdI bhAskarAtsa pratApavAn / akUpArAtparAdRSTapAraH ko'pi mhaanrH||238 samaTiSyati suspaSTamAvayArvezmani sphuTam / tAvatA madhyadivase samATa sa ca tdghe||239 taddarzanasamAnandAjjAtapUrvabhavasmRtiH / zreyAnsomaprameNAmA papAta jinapadyugam // 240 vidhinA vidhivadrAdhe tRtIyAdivase sa ca / madhurekSurasenAsya kArayAmAsa pAraNam // 241 tatkSaNekSaNasaMdIptA ratnavRSTigRhAGgaNe / babhUva tasyAgAddevo vanaM maunI mahAmanAH // 242 jinaH sahasravarSAnte phAlgunaikAdazIdine / kRSNapakSe'tha saMprApatkevalajJAnamadbhutam // 243 cakrotpattyA narendro'sau bharato bhArataM khalu / saMsAdhayitumudhukto babhUva balamaNDitaH // 244 jayaM ca kauravAdhIzamAhUyAsthApayattarAm / sa senAnIpade ratnaM sahasrasurarakSitam // 245 sa cakrI sainyacakreNa sahasraSaSTivarSaNaiH / saMsAdhya bhArataM kSetraM vinItAmAjagAma ca / / 246 jayo meghezvarAMllekhAJjitvA meghakharAbhidhAm / labdhavAnbharatAdhIzAdrAjye gajapure sthitH||247 meghasvaraH zuddhamanA manoharo jIyAnmahAzatrujaye kRtodyamaH / nItyA nirastadurito jayanAmadheyaH saccakravartihRdayAmbujasaptasaptiH / / 248 ke dina zreyAMsa rAjAne Ikhake madhura rasase AdibhagavAnakI pAraNA karAI / AhArake samaya tatkAla sundara kAntidhAraka ratnoMkI vRSTi rAjAke gRhAGgaNameM huii| maunI mahAmanA AdibhagavAn banako cale gaye // 240-242 // AdibhagavAnane eka varSataka tapa kiyA / pazcAt phAlguna kRSNa ekAdazIke dina unako mahAn kevalajJAna prApta huA // 243 // cakrotpatti honeke anaMtara bharatarAjendra senA lekara samasta bharatakSetrako sAdhane ke liye udyukta hue| unhoMne kauravoMke adhipati jayakumArako bulAkara senApatike padapara sthApita kiyaa| yaha senApatiratna hajAra devoMse rakSaNa kiyA jAtA thA / bharatacakravartI sainya tathA cakraratnake sAhAyyale sATha hajAra varSoM meM bharatakSetrako vaza karake vinItA nagarI arthAt ayodhyA ko lauTa aaye| jayakumArane meghezvara nAmake devoMko parAjita kara bharatezvarase meghasvarapada prApta kiyA aura vaha hastinApurake rAjyameM sukhase rahane lagA // 244-247 // zuddha antaHkaraNavAlA, dusaroMke manako haraNa karanevAlA, baDe baDe zatruoMko jItanake liye sadA udyukta, nItike AcaraNase pApanAzaka, tathA bharata cakravartIke hRdayakamalako praphullita karanemeM sUryake samAna aise jayakumAra senApati sadA vijayazAlI hove // 248 // jisane meghezvara devoMko jItakara devendrakI samatAko dhAraNa kiyA, jo bhavyazreSTha hai, zatrusamUhako mArakara guNoMse suguNavAn kahalAyA, jo tejasvI, jayavAn tathA uttama senApatiratna huA aisA jayakumAra manuSya aura devoMke dvArA vandanIya huaa| yaha yogyahI hai ki dharmake mAhAtmyase prANI jaga 1 ma. sa. nItyA nirastAritatirjayAbhidhaH Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam jitvA meghasurAnsurendrasamatAM bheje sa bhavyottamaH / hatvA vairigaNAnguNena suguNI dIpyaJjayAkhyo jayI / senAnImaNiruttamo narasuraiH saMsevyapAdAmbujo / dharmasyaiva vijRmbhitena bhuvane mAnyo jano jAyate // 249 iti bhaTTArakazrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe zrIpANDavapurANe mahAbhAratanAmni jayasya senApatipadaprAptivarNanaM nAma dvitIyaM parva // 2 // / tRtIyaM parva / jinaM naumi jitArAtiM vRSabhaM vRSalAJchanam / vRSabhaM vRSadAtAraM vRSArthijanasevitam / / 1 atha somaprabhasyAnye sutAzca vijayAdayaH / guNairvijajJire ramyAzcatudazamanUpamAH // 2 taiH pazcadazabhiH putrai reje rAjA surAjavat / anyadA kAyabhogeSu virakto'bhUdvizAMpatiH // 3 vibhajya rAjyaM saMyojya dhurya zauryorjite jye| gatvA sa vRSabhasyAnte dIkSitvA mokssmnvbhuut||4 ........ tameM mAnya hotA haiM // 249 // brahmazrIpAlakI sahAyatAse zrIzubhacandrabhaTTArakadvArA racita pANDavapurANameM arthAt mahAbhAratameM jayakumArako senApatipada-prAptikA varNana karanevAlA dUsarA sarga samApta huA // 2 // [ tRtIya parva ] jinhoMne karma-zatruoMpara vijaya prApta kiyA hai, jo vRSabhase-dharmase zobhAyamAna haiM, baila jinakA cihna hai, jo bhavyoMko dharmopadeza dete haiM, dharmArthI jana jinakI sevA karate haiM, una vRSabhanAtha jinezvarakI maiM stuti karatA hUM // 1 // [jayakumAra nRpa nAganAgIkA caritra kahate haiN| ] sAmaprabha rAjAko jayakumArake atirikta guNoMse sundara tathA caudaha manuoMke samAna vijaya Adi caudaha putra the / una pandraha putroMke sAtha vaha rAjA indra ke samAna zobhatA thaa| kisI samaya rAjA somaprabhako zarIra aura bhogoMse vairAgya huaa| apanA samasta rAjya samasta putroMmeM vibhakta kara zauryase zreSTha jayakumArako unapara niyukta kiyA / jaise pUrvakAlameM zreyAMsa rAjAke sAtha nRpapadakA anubhava somaprabha rAjAne kiyA thA vaisehI aba usake sAtha Adi bhagavAna ke samIpa dIkSA lekara muktisukhakA anubhava lene lagA // 2-4 // kisI samaya jayakumAra rAjA krIDA karane ke liye nagarake bAhara ghane upavanameM calA gayA / vaha baiThe hue darzanIya zIlagupta nAmaka munIzvarako usane namaskAra kiyaa| vahAM nAgayugmake sAtha dharma Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM parva nRpatvaM zreyasA sArdhamanvabhUtsaM yathA purA / ekadA sa vihArArtha bAhyodyAnaM gato ghanam // 5 tatrAsInaM muni lokyaM zIlaguptaM nanAma saH / zRNvandharma sthitenAmA nAgayugmena tatra ca // 6 pratyAvizatpurIM tuSTo viziSTavRSavardhitaH / kadAcitsa ghanArambhe pracaNDavajrapAtataH // 7 mRtaH zAnti samApanno nAgo nAgAmaro'jani / anyadA gajamAruhya tadvanaM punarApa saH // 8 sAdhaM zrutavatI nAgIM dharma rAjAtra cAtmanA / dRSTvA kAkodareNAmA kRtakopaM vijAtinA // 9 jaghAnendIvareNAsau jampatI tau dhigityaram / nazyantau pattayaH kASThailoSTheranansame tadA // 10 duzcaritrAya ko nAtra rAjakope hi kupyati / vedanAkuladhImRtvA nAgaH sa nirjarAnvitaH // 11 tadA babhUva gaGgAyAM kAlIti jaladevatA / pazcAttApahatA sApi dharma dhyAtvA svamAnase // 12 svanAgasya priyA bhUtvA rAjJaH svamRtimAha ca / jAtakopo'maro hantuM jayaM tdghmaasdt||13 sahante na nanu strINAM tiryazco'pi parAbhavam / jayo rAtrau vasangehaM zrImatyAH kautukaM priye||14 zravaNa kara AnaMdita tathA viziSTa dharmase unnata hokara rAjA nagarameM lauTa aayaa| kisI samaya vaha nAga varSAkAlameM pracaNDa vajrapAta hokara zAntise marA aura nAgakumAra deva huA / jayakumAra rAjA hAthIpara caDhakara punaH usa vanameM AyA / vahAM pUrva kAlameM jisane apane sAtha dharmazravaNa kiyA thA aisI nAginIko kAkodara nAmaka vijAti sarpake sAtha dekhakara ' isa dampatiko dhikkAra hai' aisA kaha kara nIlakamalase tADana kiyaa| jaba ve nAga aura nAginI bhAgane lage taba rAjAke sainikoMne lakaDI tathA pattharoMse donoMko yugapat mAra ddaalaa| yogya hI hai ki duzcaritrake Upara rAjakopa honepara kauna kupita nahIM hotA ? arthAt kupita hote haiM / vedanAse vyAkula vaha nAga marakara karmanirjarAse gaMgAnadImeM kAlI nAmakI jala-devatA ho gyaa| vaha nAginI bhI pazcAttApapIDita hokara aura manameM dharmake svarUpakA vicAra kara maranese apane nAgakI priya patnI huii| tathA usane usako apane mRtyukA hAla kaha sunaayaa| taba vaha nAgakumAra varuddha hokara jayakumAra rAjAko mAraneke liye usake ghara AgayA // 5-13 // ThIkahI hai ki tithaMca prANI bhI apanI striyoMkA apamAna sahana nahIM karate haiN| kisI samaya jayakumAra rAjA rAtrImeM zrImatIke mahalameM raha kara use " he priye, kautukakI eka bAta maiMne dekhI vaha maiM tujhe kahatA hUM suna " kaha kara usane zrImatIko nAginIkA sampUrNa carita kahA / " maiMne yahAM kahAMse janma liyA hai ? mujhe kisase dharmopadeza milA" aisA vicAra karanese usa devako saba vRtta mAlUma huA / " mujhe isa rAjAkI saMgatise dharmaprApti huI tathA vaha dharma mere sAtha mokSaprApti hone taka rhegaa| satsaMgatiko choDakara anya hita nahIM hai," aisA vicAra kara nAgakumArane rAjAke UparakA kopa choDa diyA aura kRtajJa tathA zreSTha aise jayakumArakI usane ratnoMse pUjA kI aura apanA vRttAnta kaha diyA / tathA apane kAryake prasaMgameM merA smaraNa karo aisI vijJapti kara vaha deva apane ghara calA gayA // 14-17 / / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam zrRNvakaM dRSTamityAkhyattanAgyakhilaceSTitam / ahaM kutaH kuto dharmaH saMsargAdasya so'bhvt||15 mameha siddhiparyanto nAnyatsatsaMgamAdvitam / dhyAtveti muktakopo'sau kRtajJo jayamuttamam // 16 ratnaiH saMpUjya svasyApi prapaJca nygdtsurH| smartavyo'haM svakArye'pItyuktvA svgRhmaasdt||17 jayo'pi cakriNA sArdhamAkramya kramato dishH| vikramI kramaNa muktvA saMyamIva zamaM shritH||18 atha kAzyabhidho dezo vikAzI viSTape'khile / bhogabhUmikSayAdbhogabhUmiH saakssaadivaabhvt||19 vArANasI purI tatrAmAnaiH saudhairivAhasat / svarvimAnAni saMjitya zubhAM tAmAmarI purIm // 20 tatpatiH kampitArAtirakampano babhUva ca / pUrvopArjitapuNyasya vardhanaM rakSaNaM zriyaH // 21 tatpriyA suprabhAdevI suprabhA himagoriva / prabhAkumudakhaNDAni dadhatI vipulazriyA // 22 sahasraM tatsutA jAtAH sphurantazcAMzavo vaH / hemAGgadasuketuzrIsukAntAdyA ivonnatAH // 23 tayoH sulocanAlakSmIvatyau putryau babhUvatuH / himavatpaayogaGgAsindhU vAnu tataH zubhe // 24 sulocanA parA putrI sulocanA kalAguNaiH / manoramA yathA lakSmIzcandrikeva jagatpriyA // 25 idhara parAkramI jayakumAra bhI cakravartI bharatazvara ke sAtha sarva dizAoMko kramase AkramaNa kara arthAt digvijaya kara lauTa AyA / anantara digvijayake kAryako choDa kara saMyamIke samAna zamako prApta huA // 18 // [akampana-nRpakanyA sulocanAkA vRtta ] isa bhUmaNDalameM prasiddha kAzI nAmaka deza hai| vaha bhogabhUmikA kSaya hone para sAkSAt bhogabhUmIke samAna dIkhatA thaa| usa dezameM vArANasI nAmaka nagarI apane atyucca prAsAdoMke dvArA svargIya vimAnoMko jItakara zubha aisI devanagarIko mAno hasatI thI // 19-20 // zatruoMke chakke chuDAnevAlA, pUrvopArjita puNyako bar3hAnevAlA, tathA lakSmIkA rakSaNa karanevAlA akampana nAmakA rAjA usa nagarIkA svAmI thA / / 21 / / apanI vipula zrIse kumudakhaNDoMko dhAraNa karanevAlI candramAkI kAntIke samAna suprabhA nAmaka devI usa rAjAkI patnI thii| arthAt jaise candramAkI kiraNeM apanI vipulazrIpe nizAvikAmI kamala samUhako praphullita karatI hai vaisehI yaha rAnI apane vipuTa aizvaryase (ku-pRthvI; muda-Ananda, SaNDa-samUha) pRthvIko AnaMdita karatI thI / / 22 // rAjA-rAnIko mUryakI camakIlI hajAra kiraNoMke samAna unnatizAlI hajAra putra hue / hemAMgada, suketu, zrIsukAnta ityAdi unake nAma the // 23 // isa dampatIko himavAna parvatake padmadase utpanna gaMgA sindhu nadiyoMkI taraha sulocanA aura lakSmIvatI nAmakI do zubha putriyAM huIM // 24 // sundara AMkhovAlI sulocanA apane kalAguNoMse lakSmIke samAna janamanoMko haratI thI aura candrakI kAntike samAna jagatko priya thI // 25 // zuklapakSakI rAtrI jisa taraha candramAkI korakI kalA aura guNoMko baDhAtI hai usI taraha sumati nAmaka vAyane bhI mulocanAke guNa aura kaTAoMko vaDhAyA / / 26 // sulocanAkI jAMdhe ke Teke khabeke samAna honese Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM parva sumatyAkhyAbhavattasyA dhAtrI sarvaguNAn klaaH| avardhayannizA zuklA rekhAyAH zazino ythaa||26 rambhAstambhorukatvena sA rambhA bhASitA budhaiH / tilottamasamUhena tilottamaiva sA matA // 27 bhrAjiSNukezabhAreNa sukezI kathitA janaiH / paramaizvaryayogena sendrANIsamatAM gatA // 28 phAlguneSTAhnikAyAM sA saMpUjya jinapuGgavAn / kRtopavAsA tanvaGgI zeSAM dAtuM nRpaM gtaa||29 so'pi tAM tatkarAM dRSTotthAya taddattazeSikAm / kRtAJjali samAdhAya nyadhatta zirasi svym||30 upavAsaparikSINA putri tvaM pAraNAkRte / sadanaM yAhi vegeneti tAM so'pi vyasarjayat // 31 saMpUrNayauvanAM bAlAM vIkSya bhUpaH svamantriNaH / parAzrutArthasiddhArthasarvArthasumatizrutIna // 32 AhUyati samApRcchatkasme deyeti kanyakA / zrutArthaH prAha bhUpezAtra bhAratasya maNDanam // 33 bharatasya suto dhImAnarkakIrtirvaro mataH / kulaM rUpaM vayo vidyAvRttaM zrIH pauruSAdikam // 34 yadrareSu vilokyeta tatsarva tatra piNDitaM / siddhArthotrAvadatsarvamastu kiM ca kanIyasaH // 35 jyAyasA saha saMbandhaM necchanti vibudhA janAH / prabhaJjano rathacaro balirvajrAyudhastathA // 36 meghasvaro bhUmibhujastathAnye santi bhuumipaaH| teSu yatrAzayo vo'sti tasmai kanyeti diiytaam||37 sulocanAko vidvAn loka raMbhA kahate tha / usake dehapara uttama tilasamUha honese use tilottamA kahate the / kAMtiyukta kezasamUhase use loka sukezI kahate the aura mahAvaibhavake saMyogase vaha indrANIke samAna dIkhatI thI // 27-28 // phAlgunakI aSTAhnikAmeM kRzAGgI sulocanA upavAsake bAda jinabhagavaMtakI pUjA karake zeSA deneke liye apane pitAke pAsa gii| zeSA jisake hAthameM hai aisI sulocanAko dekha kara tathA uTha kara dI huI zeSAko aMjalImeM grahaNa kara use apane mastakapara rAjAne svayaM sthApana kiyA / " he putriI, tuma upavAsase kSINa huI ho ataH pAraNAke liye zIgha apane ghara jAo" aisA kaha kara rAjAna use ghara bheja diyA // 29-31 // apanI pUrNa yauvanavatI kanyAko dekha rAjAne zrutArtha, siddhArtha, sarvArtha, aura mumati nAmaka maMtriyoMko bulA kara pUchA ki sulocanA kanyA kise denA cAhiye ? usa samaya zrutArthane isa prakAra kahA / "he bhUpeza, yahAM bhAratakA bhUSaNa bharata cakravartI hai aura usakA putrA vidvAn arkakIrti mulocanAke liye yogya vara hai / kula, rUpa, vaya, vidyA, sadAcAra, zrI, pauruSa Adika jo vizeSatA varameM dekhI jAtI haiM ve saba arkakIrtimeM vidyamAna haiN"| taba siddhArthane kahA "kularUpAdika sarva varayogya guNa cakravartI ke putrameM haiM paraMtu vidvajana choToMkA baDoMke sAtha saMbaMdha honA pasaMta nahIM krte| prabhaMjana, rathacara, bali, vanAyudha, meghezvara tathA anya bhI aneka rAjA bhUgocarI rAjAoMmeM zreSTha haiM, unameMse Apako jo pasaMda ho use apanI kanyA Apa deveM / " 3237 // isake anaMtara sarva kAryoko siddha karanevAle sarvArtha maMtrIne isa prakAra uttama bhASaNa kiyaa| " bhUgocarI rAjAoMke sAtha to hamArA sambandha pahalehIse haihI, parantu vidyAdharoMke sAtha apUrva hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam sarvArthaH siddhasarvArthaH zrutvovAca vaco varam / bhUgocareNa saMbandhaH sa naH pUrva hi vidyate // 38 vidyAdhareNa saMbandho'pUrvo'stvasyAH sukhapradaH / zrutveti sumatiH prAha yuktametatra sAMpratam // 39 svayaMvaravidhiH kAryaH kiMtu sarvasukhAvahaH / zrutvetyakampano dhImAnvaramAha nivedya ca // 40 suprabhAyA idaM kArya tathA hemAGgadasya ca / samAnetuM mahIpAlAnAdideza vacoharAn // 41 tadA jJAtvA susaMbandhaM vicitrAGgadasaMjJakaH / saudharmAdAgato devo'kampanaM pratyabhASata / / 42 svayaMvaravidhi tasyA vIkSituM vayamAgatAH / ityuktvopapure bhAge brahmasthAnottare pure / / 43 prAGmukhaM sarvatobhadraM prAsAdaM bahubhUmikam / vidhAya vidhivaddhImAMstaM parItya vizuddhadRk / / 44 mudA niSpAdayamAsa svayaMvarasumaNDapam / tato mahIbhRtaH sarve trisamudrAntarasthitAH / / 45 tallekhAtha parijJAya prApurvANArasI purIm / svociteSu nRpAstatra sthAneSu sthitibhAjinaH // 46 sulocanAtha siddhArcA carcayitvA samagrahIt / siddhazeSAM kRtasnAnA kRtanepathyamaNDanA / / 47 ataH yaha sambandha sulocanAko sukhada hogA " / siddhArtha mantrIkA bhASaNa sunakara sumati mantrIne kahA ki ApakA " yaha kahanA yukta hai parantu isa samaya svayaMvaravidhi karanA cAhiye aura vaha sabako sukhadAyaka hogaa|" sumati mantrIkA bhASaNa sunakara buddhimAn akampana rAjAne usakI bAta mAna lI aura apanI suprabhA rAnI tathA jyeSTha putra hemAGgadako yaha bAta sunAyIM / tadanaMtara sarva rAjAoMko lAneke liye dUtoMko AjJA dI // 38-41 // usa samaya svayaMvara paddhatiko jAnakara svargase Aye hue vicitrAGgada devane akampana rAjAko kahA, " he rAjan , svayaMvaravidhikI tayArI karaneke liye hama Aye haiN|" aisA kaha kara vArANasI nagarameM usake samIpa brahmasthAnakI uttara dizAmeM pUrva dizAkI tarapha mukhavAlA aneka taloMse bhUSita sarvatobhadra nAmaka prAsAda nirmANa kara usake cAroM tarapha usa samyagdRSTi buddhimAn devane Anandase svayaMvaramaNDapakI racanA kI / isake anantara tIna samudroMse maryAdita bhUpradezoMmeM rahanevAle sarva rAjagaNa akampanarAjAke lekhArthako ( kuMkumapatrikA ) prApta kara vArANasI nagarako Aye aura svayaMvaramaNDapameM apane yogya sthAnapara baiTha gaye // 42-46 // tadanantara snAnottara vastrAla DkAra dhAraNa kara sulocanAne siddhapratimAkA pUjana kiyA aura siMdhazeSA mastakapara dhAraNa kI // 47 // sulocanA jayakumArako varatI hai apane rUpase ratiko jItanevAlI kanyA sulocanAko rathameM virAjamAna kara mahendradatta kaJcukI svayaMvaramaNDapameM aayaa| usI samaya aizvaryase indrako jItanevAle vidvAn akampana rAjA bhI suprabhA rAnIsahita maNDapameM padhAre / balavAn hemAGgadakumAra apane choTe bhAIyoMke sAtha samasta sainikoMse sajja hokara Ananda aura snehase svayaMvara -maNDa meM gaye / mahendradatta kaJcukI ratnamAlA hAthameM lekara rathameM baiThA thA; vaha vidyAdhara rAjAoMko dikhAtA huA sulocanA kanyAko isa prakAra kahane lagA // 48-51 // " putrI, yaha dakSiNazreNIkA avipati Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM parva rathe mahendradattAkhyaH kaJcukI tAM smaayyau| Aropya maNDape kanyA rUpeNa jitsdtim||48 tadA purAtsamAgatyaM kRtI jitapuraMdaraH / suprabhAsahito rAjA so'sthAnmaNDapasaMnidhim // 49 samastakaTakaM samyak saMnAhya sAnujo blii| hemAGgadaH samAyAsItprItyA ca parito mudA // 50 sthitvA mahendradatto'pi ratnamAlAdharo rathe / sulocanAmuvAceti darzayankhaganAyakAn // 51 kanye'yaM ca nameH putro dakSiNazroNanAyakaH / sunamI rocate tubhyaM viyatAM triyatAmiti // 52 ayaM suvinamI rAjottarazreNikhagAdhipaH / sunamaH saMtatizcAnye khagAstena nidarzitAH // 53 kaJcukI darzayannevaM darzayAmAsa bhUmipam / arkAbhamarkakAravyaM cakriputraM sphuradgaNam / / 54 sAtha muktvArkakIAdInajeyA jayamAgatA / muktvAkhilAndrumAMzcUtaM vasante kokilA ythaa||55 tatra raktaM mano matvA tasyAH provAca kaJcukI / jayo'yaM jagati khyAtaH somaprabhasutaH shubhH||56 asya rUpaM kathaM vayaM yadetadatimanmatham / sa Adarze'rpaNIyaH kiM hastaH kaGkaNalokane // 57 uttare bharate devAJjitvA meghakumArakAn / kRto'nena mRgeDnAdo jitatanmeghasusvanaH // 58 cakriNA svabhujAbhyAM hi babandhe vIrapaTTakam / cakre meghasvarAkhyAsya hRSTvA senApatIkRte // 59 tadA janmAntarasnehAd dRSTyA taM sundarAkRtim / kundAbhAMstadguNAJzrutvA mumude sA ca maaninii||60 samutkSipya rathAdeSA kanyA kaJcukinaH karAt / ratnamAlAM samAdAya cikSepa ttsukndhre||61 sunami vidyAdhara nami vidyAdharezakA putra hai / yadi tujhe yaha pasaMda ho to tU ise vara / he kanye, yaha sunamIkA putra suvinI vidyAdhara rAjA uttarazreNIkA svAmI hai" isa taraha anya aneka vidyAdharoMko mahendradattane dikhAyA / isa prakAra aneka rAjAoMko dikhAte hue mahendradattane sUryasama kAntidhAraka, jisake guNa sphurita ho rahe haiM aise cakravartIke putrA arkakIrtiko dikhAyA // 52-54 // vasantaRtumeM jaise kokilA sampUrNa vRkSoMko choDakara AmravRkSakA Azraya letI hai vaisehI kisIse bhI nahIM jItI jAnevAlI sulocanA jayakumAra rAjAke pAsa aaii| jayakumArake Upara kanyAkA mana anurakta huA hai aisA jAnakara kaJcukIne kahA " yaha jayakumAra somaprabha rAjAkA putra hai| samasta saMsArameM isakI kIrti phailI hai aura yaha zubha vicAroMkA dhAraka hai // 55-56 // isake rUpakA kaise varNana hogA ? kyoMki vaha madanake rUpako bhI ullaMghanevAlA hai| hAthakaMkanako kyA ArasIkI jarUrata hotI hai ? uttara bhAratameM isane medhakumAra devoMko jItakara unake medhake samAna svarako jItanevAlA siMhanAda kiyA thaa| usa samaya cakravartI bharatane apane donoM bAhuoMse isake mastakapara vIrapaTTa bAMdhakara ise senApatipada diyA aura AnaMdita ho kara meghasvarapada pradAna kiyaa|" usa samaya suMdara AkRtibAle jayakumArako dekhakara tathA kundake samAna usake ujjvala guNoMko dekhakara pUrvajanmake snehase vaha sulocanA Anandita ho gaI // 57-60 // tadanantara 2thase utarakara sulocanAne kaJcukIke hAthase ratnamAlA lI aura jayakumAra rAjAke sundara galemeM pahanA dI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 pANDavapurANam tadA ca sarvatUryANAmudatiSThanmahAsvaraH / kanyAsAmAnyamutsAhaM dikanyAH zrAvayanniva // 62 sAdhu sAdhu kRtaM sarve kanyayAghoSayanniti / sAdhavo vIkSya yogyatvaM sAdhukAraM vdntyho||63 tadA durmarSaNaH kazcidarkakIrtyanujIvakaH / kopAduddIpayanbhUpAnprAha sarvAsahiSNukaH // 64 akampano vRthA yuSmAnAhUyAsaJjayajaye / kanyAM vidhitsuryo dIrghA parAbhUti yugaavdhim||65 ityuktvA cakriNaH putraM savIDaM prApya cAbravIt / tatvAM svagehamAnIya kRtaM dauSTayamanena c||66 tvaM hi cakrisutaH zrImAJjayo'yaM tava sevkH| tvAM hitvAsmai dade kanyAnena dauSTyaM mahatkRtam // 67 ityasandhukSayadbhatuvecovAtaiH krudhAnalam / mAmadhikSipya kanyeyaM dattAnena durAtmanA / / 68. / vIrapastadA soDhazcakriNo bhayato mayA / mAlAM sahe kathaM cAdya sarvasaubhAgyahAriNIm // 69 iti nirmuktamaryAdo heyAdeyavimUDhadhIH / so'vicAryAcalayodhdu kalpAntajaladopamaH // 70 // 61 // usa samaya sulocanA kanyAkA asAmAnya utsAha dikkanyAoMko mAno sunAnevAlA, sarva vAdyoMkA dhvani yugapat utpanna huA // 62 // isa kanyAne bahuta acchA kArya kiyA aisA sarva loga kahane lage / tathA kanyAkI yogyatA arthAt yogya puruSako DhUMDha kara use varanekA cAturya dekhakara kanyAkI prazaMsA karane lge| yaha yogya hI hai ki sajjana kAryako dekhakara usakI prazaMsA karate hI haiN| parantu arkakIrti rAjaputrakA durmarSaNa nAmaka eka kiGkara thA / usako jayakumArako varanekA kArya sahana nahIM huA / isa liye kopase itara rAjAoMko bhaDakAneke liye vaha isa prakAra kahane lagA, "he rAjagaNa, kalpAntakAlataka calanevAlA ApakA dIrgha apamAna karanekI icchAse akampana rAjAne Apako bulAyA aura apanI kanyAse jayakumArake galemeM varamAlA ddlvaayii"| isa prakArakahakara lajjita hue cakravartiputra arkakIrtike pAsa jAkara usako kahane lagA / " he prabho, Apa cakravartIke lakSmIvAn putra haiM aura jayakumAra ApakA sevaka hai| Apako choDakara akampanarAjAne jayakumArako apanI kanyA dI, yaha usane baDI bhArI duSTatA kI hai" / isa prakAra vacanarUpI havAse usane arkakIrtikI krodharUpI agniko pradIpta kiyA / durmarSaNake vacana sunakara arkakIrtine isa prakAra vicAra kiyA ki isa duSTa akampanane merA apamAna kara sulocanA kanyA jayakumArako dI / cakravartIke bhayase jayakumArako baMdhA huA vIrapaTTa maiMne sahana kiyA / parantu mere saubhAgyako-maMhatI yogyatAko naSTa karanevAlA yaha jayakumArako varanekA kArya maiM kaise sahUM ? isa prakAra vicAra kara jisane maryAdA chor3I hai, grAhyAgrAhyakA vicAra karanemeM jisakI mati kuMThita huI hai aisA arkakIrtikumAra avicArase kalpAntakAlake meghasamAna yuddhake liye udyata huA / / 63-70 // [ anavadyamati maMtrIke hitopadezakI viphalatA ] mantrIke lakSaNoMse yukta anavadyamati nAmakA mantrI arkakIrtiko isa prakAra nyAyya aura hitakara vacana kahane lgaa| "he kumAra, tumhAre ikSvAku vaMzase dharmatIrthakI pravRtti huI hai / aura dAnatIrthakI pravRtti kuruvaMzake dhAraka puruSoMse huI hai / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM parva 49 anavadyamatirmantrI mantrilakSaNalakSitaH / nyAyyaM pathyaM vaco vaktumarkakIrtiM pracakrame // 71 dharmatIrthaM bhavadvaMzAddAnatIrthaM kurUdbhavAt / tava tasyApi saMbandho vartate svAmibhRtyayoH // 72 anyayoSAbhilASasya paurvyaM tvaM mA kRtA vRthA / avazyameSApyAnItA na bhAryA te bhvissyti||73 yazaH sthAsnu pratApADhyaM jayasya syAdyathA dinam / malImasApakIrtiste sthAyinyatra nizeva vai|| 74 mA maMsthAH sAdhanaM sarva mamaitaditi vai budhaH / bhUpAlA bahavo'pyatra santi ttpkssgaaminH||75 duHprApaM tantrayA pumbhiH puruSArthatrayaM mahat / arjitaM nyAyamullaGghya vRthA tatkiM vinaashyeH|| 76 bhUbhujAM santi kanyAdiratnAnyanyAni bhUtale / tAni sarvANi ratnaizvAnayAmi te'dya nishcitm||77 svayaMvaravidhau naiva niyamojyaM vivAhyate / mAnyo nAyaM laghuH kiMtu kanyeSTo yo varaH sa ca // 78 iti nyAyyaM vacastasya hRdaye na sthiti vyadhAt / yadvatpayaH kaNo mukto yuktayA sannalinIdale / / 79 evamullaGghya mantrIzaM dugrahArto mahAkudhIH / svasenapaM samAhUya pratyAsannaparAbhavaH ||80 sarveSAM ca mahIpAnAM prakathya raNanizcayam / bherIM saMdApayAmAsa jagatraya bhayAvahAm ||81 terA aura jayakumArakA sevyasevaka saMbandha hai / tU usakA mAlika hai aura vaha terA sevaka hai / he kumAra, tU parastrI kI abhilASA karanevAloMmeM prathama sthAna mata bana / isa sulocanAko haraNa karane para bhI yaha kisI bhI hAlata meM terI bhAryA nahIM hogI / he kumAra, jaisA dina pratApayukta rahatA hai vaisA jayakumArakA yaza isa jagatameM sthira aura pratApase paripUrNa rahegA tathA rAtrIke samAna terI apakIrti hamezA sthira rahegI / he kumAra, tU sainyAdika saba yuddhake sAdhana mere hI haiM aisA mata samajha, kyoMki yahAM Aye hue bahutase rAjAloga usake pakSako dhAraNa karanevAle bhI haiM / anya logoMko duSprApya aise dharma, artha aura kAma ye tIna puruSArtha tujhe prApta hue haiM / parantu nyAyakA ullaMghana kara tU vyarthahI unakA nAza mata kr| isa bhUtalapara anya rAjAoM ke pAsa kanyAdika tathA ratna bahuta haiM unako maiM ratnoMke sAtha Aja tere pAsa nizcayase lAtA hUM / svayaMvara vidhi meM sarva zreSTha puruSahI barA jAye anya puruSa na varA jAve aisA koI niyama nahIM hai / kanyAko jo puruSa pasaMda hogA vahI usakA pati hogA / isa prakArakA nyAyyavacana kamalinIke dalapara yuktise DAlI huI jalakI bUMdake samAna kumArake manameM nahIM Tika sakA " // 71 - 79 // isa prakAra maMtrI ke vacanoko usane nahIM mAnA / durAgrahase pIDita, atyaMta kubuddhivAlA, jisakA parAbhava zIghra honevAlA hai, aise kumArane apane senApatiko bulAkara saMpUrNa rAjAoMko yuddhake liye tayyAra rahanekI AjJA dekara jagatrayako bhayabhIta karanevAlI bherI bajavAI // 80-81 // bherIkI dhvani sunakara sarva nRpagaNa yuddhotsuka ho gaye / nAcate kudate bhaToMke dvArA hAthoMkI tAlI pITane se utpanna hue caMcala zabda sunakara niSThura tathA sarva sAmagrI se sajja hAthI, jo ki parvata ke samAna dIkhate the, yuddhake liye Age baDhe / yuddhasamudra ke taraMgasamAna dIkhanevAle ghoDe kavacase sajja kiye Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam bherIvaM samAkarNya nRpAH sarve raNotsukAH / naTadbhaTakarAsphoTacaTulArAvaniSThurAH // 82 nAgAH samantAtsaMnaddhAzceluH prAgacalopamAH / saMgrAmAbdhestaraGgAbhAsturaGgAstu sgrvkaaH|| 83 cakracItkArasaMcArA rathAzceluH savAjinaH / caNDakodaNDakuntAsikarAstadanu pattayaH // 84 / gaja vijayaghoSAkhyamarkakIrtiH sukIrtimAn / samAruhya cacAlAsAvakampananRpaM prati // 85 zrutvA vArtAmimAM bhUpa Alocya sacivaiHsaha / arkakIti samAdikSadRtaM sa prApya taM jgau||86 tavArkakIrte ki yuktamevaM sImAtiladhanam / prasIda cakriputra tvaM tanmA kArSImaSAgamam // 87 ityuktamapyazAntaM taM jJAtvA pratyetya tattathA / AzvavAjIgamatsarva dUto'kampanabhUpatim / / 88 zRGkhalAliGganodyuktamidAnImiva vAnaram / badA'neSye kumAraM taM paradArAbhilASiNam / / 89 ityuktvA sa jayo meghakumAravijayArjitam / meghadhoSAbhidhAM bherI dApayAmAsa satvaram / / 90 tacchabdAkarNanAtsarve ghUrNitArNavasaMnibhAH / dantAvalA madenevottuGgAzcelumadiSNavaH // 91 khanantaH kuM svanantazca vAyuvegAH suvAjinaH / pUrNasarvAyudharathAH pranRtyadhvajavAhavaH // 92 padAtayaH paraM prItyA petustatsaMyugaM prati / yoSito'pyabhaTAyanta tatra kA varNanA parA // 93 gye| jinako ghoDe joDe gaye haiM, jo cakrake cItkAradhvanisahita saMcAra kara rahe haiM aise ratha calane lage / rathoMke pIche pIche pracaMDa dhanuSya, bhAle, taravAreM jinake hAthoMmeM haiM aise payAde jAne lage // 82-84 // uttama kIrtikA dhAraka arkakIrtikumAra vijayaghoSa nAmaka hAyIpara ArUr3ha hokara akaMpana rAjAke tarapha nikalA // 85 // isa vRttAntako sunakara akampana rAjAne apane maMtriyoMke sAtha vicAra kara arkakIrtike pAsa dUta bhejA, vaha arkakIrtike pAsa jAkara isa prakAra bolane lagA- " he kumAra ApakA yaha maryAdAkA ullaMghana karanA kyA yogya hai ? Apa bharata cakravartIke putra haiM, Apa asatya-anyAya mArgakA poSaNa na kreN| Apa prasanna huujiye|' dUtake isa prakAra kahane para bhI kumAra azAntahI hai aisA samajhakara dUta lauTakara AyA aura usane saMpUrNa vRttAnta akampana mahArAjako kahA / / 86-88 // parastrIkI abhilASA karanevAle kumArake galemeM lohazRkhalA bAdhakara bandarake samAna maiM usako yahAM lAUMgA, aisA kahakara jayakumArane medhakumAroMpara vijaya prApta karake prApta kI huI meghaghoSA nAmakI bherI tatkAla bajavAI // 89-90 / / bherIkA zabda sunakara taraMgita-samudrake samAna saba yoddhA kSubdha hogaye / madonmatta hAthI mAnoM madahIse UMce hokara yuddhasthalake prati calane lge| hisanevAle aura jamInako kharose khodanevAle uttama ghoDe vAyuvegase dauDane lage / sarvAyudhoMse bhare hue, nRtya kara rahe haiM dhvajarUpI bAhu jinake aise ratha tathA payAde atizaya prItise yuddhake tarapha prayANa karane lge| adhika kyA kahe usa 1sa paba ma ga kumAra tava kiM yuktamevaM / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akampo'kampanorAti saMyuge kampayanyayau / sUryamitraH suketuzca jayavarmAtha zrIdharaH / / 94 devakIrtizca mukuTabaddhA jagmurjayaM prati / nAthasomAnvayAzcAnye bhUpAstaM parivatrire / / 95 meghaprabho'rdhavidyezaividyAdhIzastamAsadat / viracya makaravyUha reje meghasvarastadA // 96 cakravyUhaM viracyAzu so'rkakIrtijayatyalam / sunamipramukhAH khaTAstAkSyavyUhamarIracan // 97 aSTacandrAH khagAzcakriputraM ca parivatrire / tato bhaTA bheTaiH sAdhe yoyudhyante raNAGgaNe // 98 vipakSahRdayaM bhitvA zarAsteSAM vizanti c| daNDAdaNDi bhaTA bhejuHkhaDgAkhaGgi kacAkaci // 99 kuntAkunti tayoryuddhaM gadAgadi zarAzari / muzalAmuzali kSipraM halAhali zilAzili // 100 vizikhAzcArkakIrtInAM jvljjvaalaashikhopmaaH| jayAnAM yodhamukhyAnAM bibhiduhRdayAni vai||101 vilokya svabalaM kSiptaM sa tadA sAnujo jyH| vajrakANDaM dhanurlAtvA samArebhe mhaahvm||102 vAdineva jayenoccaiH kSipraM kIrti jighRkSuNA / pratipakSaH pratikSiptaH zAstraiH zastrarjigISuNA // 103 khecarAH khecarAnkSipraM kSipanti gagane gatAH / vidyAyuddhagrahagrastA bhejuH saMgarasaMgaram // 104 samavegaiH sama muktbaanngNgnbhuucraiH| abhrejyonyamukhAlagnaH sthitaM ktipykssnnaan||105 samaya striyA bhI vIrake samAna ho gayI // 91-93 // dhIra akampana mahArAja zatruoMko kampita karate hue yuddhameM cale gaye / sUryamitra, suketu, jayavarmA, zrIdhara aura devakIrti ye mukuTabaddha bhUpAla jayakumArake pAsa Agaye / nAthavaMzI aura somavaMzI anya rAjagaNa bhI jayakumArase A mile / meghaprabha nAmaka vidyAdharoMkA rAjA Adhe vidyAdhararAjAoMko sAtha lekara jayakumArase A milA / usa samaya jayakumAra makaravyUhakI racanA kara zobhane lagA // 94-96 // zIghrahI cakravyUhakI racanA kara arkakIrtine jaya prApta kiyA / sunami Adika vidyAdhara rAjAone garuDavyUhakI racanA kI / aSTacandra vidyAdharoMne cakriputra arkakIrtikA Azraya liyA / isa prakAra tayArI honeke anantara vIrapuruSa pratipakSavIroMke sAtha raNAGgaNameM laDane lage // 97-98 // anyonyake bANa zatruhRdayako bhedakara unameM ghusane lage / vIragaNa daMDoM, taravAroM, bhAlAoM, gadAoM, bANoM, musaloM, haloM aura zilAoMse anyonya laDane lage / tathA eka dUsareke keza pakaDakara yuddha karane lage // 99-100 // prajvalita jvAlAoMke agrake samAna arkakIrtike vIroMke bANa jayakumArake vIramukhyoMke hRdayoMko bhedane lage / apane sainyako parAjita huA dekhakara apane choTe bhAIyoMke sAtha yuddhasthalameM Akara usane vajrakANDa dhanuSya hAthameM lekara bhayAnaka yuddha kiyA // 101-102 / / kIrtike icchuka tathA prativAdIko jItanekI icchA rakhanevAle vAdIke samAna zatruko jItanekI icchA rakhanevAle jayakumArane zastroMke dvArA baDe jora zorase zIghrahI zatruko parAjita kiyA // 103 // AkAzameM vidyAdhara vIra apane pratipakSI vidyAdharavIroMko parAsta karane lage / vidyAyuddhake grahase grasta hokara vidyAdhara pratipakSI mAranekI pratijJA kara laDane lage // 104 // jinakA vega samAna hai, jo samAna-samayameM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam sAnujo'tha jayastAvadAviHkRtya yamAkRtim / hayamAruhya paJcAsyamiva yodhdaM smudyyau||106 jayantaM te jayaM vIkSya samaM petU rnnodytaaH| sarve'pi yuddhazauNDIrA abhyagni zalabhA ythaa||107 lavayitvA gajAnIkaM kumAro jayamAruNat / vijayArdhagajAdhIzaM jaya Aruhya yuddhavAn // 108 ariMjayAkhyamAruhya rathaM zvetAzvayojitam / gRhItvA vajrakANDaM ca dattaM yaccakriNA dvayam // 109 bandivRndena saMstutyaH samutthApya mahAdhvajam / arkakIrti yaM lebhe jayalakSmIsamutsukaH / / 110 jayo jyAsphAlanaM kRtvA kRtAntasamAvakramaH / gajAnAM bhISaNastasthau dizAmapyAharanmadam / / 111 jayo'pi zarasaMghAtairakakIrtiM gataprabham / cakre ghanAghanaH sUrya yathA vigatarazmikam // 112 acchetsIcchatramastrANi dhvajaM ca durjayo jyH| arkakIrtermahauddhatyaM hatavAnhatikovidaH / / 113 aSTacandrAstadAgatya jayasyeSTaM nyavArayan / bhujabalyAdayo'bhIyuryodhdaM hemAGgadaM rUpA // 114 sabhratAraM harivyUhaM harivyUhA ivApare / sAnujo'nantaseno'pi prApa meghasvarAnujAn // 115 dhanuSyoMse vidyAdhara aura bhUgocarI vIroMke dvArA choDe gaye haiM aisa bANa eka dUsarese bhiDakara AkAzameM kucha kSaNa taka sthira ho gaye // 105 / / tadanantara apane bhrAtAoMko sAtha lekara bhISaNayamasA AkAra dhAraNa kara, aura ghoDepara caDhakara, siMhake samAna jayakumAra yuddhake liye udyukta huA // 106 // jaise pataGga agnimeM paDate haiM vaise ve yuddhacatura yodhA yuddhake liye jayakumArako dekhakara laDanekI icchAse usake Upara paDane lage // 107 // arkakIrti kumArane vijayAI nAmaka hAthIpara caDha usakedvArA gajasenAko ullaMghakara jayakumArako rokaa| taba jayakumAra zrIcakravartI dvArA diye hue jise zubhra ghoDe jote haiM aise ariMjaya nAmaka rathapara caDhakara hAthameM vajrakANDa dhanuSya lekara arkakIrtike sAtha yuddha karane lagA // 108-109 // stutipAThakoM dvArA stavanIya jayalakSmIko pAne ke liye utsuka arkakIrtine apanA mahAdhvaja uThAkara jaya prApta kiyA // 110 // kRtAntake-yamake samAna vikrama karanevAle bhayAnaka jayakumArane dhanuSyakI DorIkI TaMkArase diggajoMkA bhI mada naSTa kiyA // 111 // jaise megha sUryako AcchAdita karake kiraNarahita karatA hai| vaise jayakamArane bhI bANoMke samUhase arkakIrtiko kAMtihIna kara diyA // 112 // zatrudhAta karanemeM nipuNa durjaya jayakumArane arkakIrtikA chatra, astra aura dhvaja toDa diyA tathA usakI mahatI uddhatatA naSTa kI // 113 // usa samaya aSTacandrAdika vidyAdhara Akara jayaka iSTakAryameM bAdhaka hue / bhujaba yAdika bhUpAloMne krodhase hemAMgadapara laDane ke liye AkramaNa kiyA // 114 // jaise siMhoMke samUha mRgoMke samUhapara AkramaNa karate haiM vaise apane choTe bhrAtAoMko lekara laDaneke liye Aye hue hemAMgadapara bhujabalyAdi rAjAoMne AkramaNa kiyA tathA anantasena rAjA bhI apane choTe bhrAtAoM sahita meghasvara--jayakumArake choTe bhrAtAoMpara AkramaNa karane lagA // 115 / / kopase kaMpita huA hai zarIra jinakA aise donoM pakSake bhapAla eka dusarepara AkramaNa karane lge| aimI Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM parva anyonyaM ca tayorbhUpAH kopakampitavigrahAH / abhipeturjayo yoddhuM saMnaddho roSamAnasaH / / 116 mitranAgaro jJAtvA viSTarAkampato jayam / nAgapAzaM zaraM cArdhacandraM dattvA gato'pyasaiau // / 117 kauravo bANamAdAya vajrakANDe nyayojayat / rathAnathASTacandrANAM sasArathInabhasmayat // 118 chinnadantakaro hastIva yamo vA hRtAyudhaH / bhagnamAnaH kumAro'sthAdvikkaSTaM ceSTitaM vidheH / / 119 vidhijJo vidhivatputraM cakriNaH samajIgrahat / tasyApyAsIdavastheyamunmArgaH kaM na pIDayet // 120 patadbhAskarasaMkAzamarkakIrti gatAyudham / svarathe sthApayitvA sa Aruroha dvipaM svayam / / 121 vipakSakhacarAnbhUpAnnAgapAzena pAzitAn / niyantrya nirjitArAtiH sNnysthaatsiNhvikrmH|| 122 iti prApta tasminvRSTiH sumanasAM divaH / papAta surasaMghebhyo jayArAvavimizritA // 123 raNAvaniM sa Alokya kArayAmAsa sarvataH / mRtAnAM pretasaMskAraM jIvatAM jIvanakriyAm // 124 jayo'pyakampanenAmA prAvizatsarvasaMpadAm / purIM purajanAkIrNA lasatketanazobhitAm // 125 rakSitAndhRtabhUpAlAnkumAraM ca niyogibhiH / AzvAsyAzvAsakuzalairyathAsthAnamavApayat / / 126 1 paristhiti dekhakara ruSTacitta hokara jayakumAra yuddha ke liye tayAra huA // 116 // jayakumArakA mitra nAgakumAradeva bhI AsanakaMpase vAstavika paristhiti jAnakara vahAM AyA aura jayakumArako nAgapAza aura arddhacandra bANa dekara calA gayA // 117 // trANa lekara use usa samaya kauravavaMzI jayakumArane vajrakANDa dhanuSyapara joDa diyA / aura aSTacandra vidyAvaroMke rathoMko sArathiyoMke sAtha bhasma kara diyA / yuddhacatura jayakumArane cakravartIke putrako pakaDA / ahaha ! cakravartIke putrakI bhI aisI durdazA ho gaI / durmArga kisako duHkha nahIM detA jisake dAMta aura zuNDA TUTa gaye haiM aise hAtha ke samAna athavA jisakA zastra naSTa huA hai aise yamake samAna, kumArakA abhimAna naSTa huA / arere ! karmakI duSTa pravRttiko dhiHkAra ho / 118-120 / / astako jAte hue sUryake samAna dIkhanevAlA, naSTa huA hai Ayudha jisakA aise cakravartiputra arkakIrti ko apane radhameM lekara svayaM jayakumAra hAthIpara ArUDha ho gayA // 121 // jayakumArane zatrupakSa ke vidyAdhara rAjAoM ko nAgapAzameM niyaMtrita kara diyA / isa prakAra zatruoM ko jItanevAlA siMhake samAna parAkramI jayakumAra svastha huA || 122 // isaprakAra jisako jayaprApti huI hai aise jayakumAra ke Upara svargase devoMne jayajayakAra karake puSpavRSTi kI // 123 // tadanaMtara rAjAne cAroM tarapha se ko dekhakara jo mare hue the unakA pretasaMskAra karavAyA aura jIvita the unake liye jIvanopAya batalAyA // 124 // tadanantara jayakumAra akampana rAjAke sAtha suMdara dhvajoMse suzobhita, nAgarika logoM bharI huI, sarva saMpanna nagarImeM-- vArANasI meM praviSTa huA // 125 // kaida kiye gaye rAjA aura arkakIrtiko catura saradAroMse AzvAsana dekara unako yogya sthAnapara bheja diyA // 126 // saMpUrNa vighnoMkA nAza jinezvarase hotA hai isaliye unakI vaMdanA kI aura pUjA, stuti Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam vinAzo vizvavighnAnAM jinAditi vavandire / saMpUjya stutibhiH stutvA jinaM te svasthitiM gtaaH|| vidyAdharadharAdhIzAn vipAzIkRtya kRtyavit / vizvAnvizvAsayAmAsa tadyogyaiH smudiiritaiH||128 akampanajayau natvA kumAraM vihitastutI / abhASetAM bhRzaM bhaktyA bhavyau bhadra mnorthau||129 asmadvaMzau ca yuSmAbhirvihitau vardhitau sdaa| na yAsyataH kSayaM tvatto yato vaH sevakA vayam / / sutabandhupadAtInAmaparAdhazatAnyapi / mahAtmAnaH kSamante hi teSAM taddhi vibhUSaNam / / 131 aparAdhaH kRto'smAbhireko'yamavivakibhiH / bandhubhRtyA vayaM vastatkumAra kSantumarhasi // 132 sulocaneti kA vArtA sarvasvaM nastavaiva tat / cenniSiddhastvayA pUrva kriyate kiM svyNvrH||133 tvamaggineva kenApi pApinA vishvjiivkH| uSNIkRto'si pratyasmA zItIbhava suvaarivt||134 iti prasAdya saMtoSya samAropya mahAdvipam / arkakIti puraskRtya bheje khecarabhUcaraiH // 135 sarvArthasaMpadaM dattvAkSamAlAmarkakIrtaye / sa taM visarjayAmAsa lakSmImatyaparAbhidhAm // 136 aparAMzca narAdhIzAnsaMtoSya gajavAjibhiH / preSayAmAsa te sarve jagmuH khaM svaM puraM prti||137 kara ve bhUpagaNa apane ghara cale gaye / / 127 / vidyAdhara aura bhagocarI rAjAoMko bhI nAgapAzake baMdhanase vimukta kara yogya kAryako jAnanevAle jayakumArane yogya bhASaNase sabako santuSTa kiyA // 128 // . [ arkakIrtikA akSamAlAke sAtha vivAha ] zubha manoratha dhAraNa karanevAle bhavya akaMpana aura jayakumArane arkakIrtiko namaskAra kara usakI stuti kii| aura atizaya bhakti se ve isaprakAra bole // 129 // he kumAra, hamAre vaMzoMkI utpatti Apane kI hai tathA unako ApahIne vRddhiMgata kiyA hai / ve tumhAre dvArA naSTa nahIM hoMge; kyoMki hama Apake sevaka haiM / putra, baMdhu aura sevakoMke saiMkaDoM aparAdhoMkI bhI mahAtmA kSamA karate haiM aura yahI unakA bhUSaNa hai| hama avivekiyoM dvArA yaha eka aparAdha huA hai / hama Apake baMdhusevaka haiM / he kumAra, hamAre aparAdha kSamA kareM / he kumAra, mulocanA kyA cIja hai ? hamArA sabhI dhana ApahIkA hai| yadi Apa tvayaMvara karaneke liye niSedha karate to hama isako roka dete // 133 // he kumAra, Apa sarva jagatako jIvana denevAle haiN| paraMtu kisI pApI vyakti ke dvArA agnike samAna Apa saMtapta kiye gaye haiN| aba Apa hamAre liye jalake samAna zAMta ho jAiye // 134 // isa prakAra kumArako prasanna aura saMtuSTa kara use baDe hAthIpara baiThAkara unhoMne Adara kiyA, aura vidyAdhara tathA bhUgocaroMke sAtha akaMpanAdika usakI sevA karane lage // 135 // akampanane sarva dhanasampatti tathA lakSmImati jisakA apara nAma hai aisI akSamAlA nAmaka kanyA bhI arkakIrtiko dekara use vidA kiyA // 136 // anyarAjAoMko bhI hAthIghoDoseM saMtuSTa kara vidA kiyaa| ve bhI apane apane nagarako cale gaye // 137 // usa samaya nAgAsurane Akara jayazAlI jayakumArake sAtha bar3e vaibhavase sulocanAkA vivAha karavAyA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 55 tRtIyaM parva tadA nAgAsuro bhUtyA sametya samapAdayat / sulocanAvivAhaM ca japena sujayazinA / / 138 jayo'kampanabhUpenAlocya ratnAdyupAyanaiH / sumukhAkhyaM naraM prItyai cakrezaM prtyjiigmt||139 gatvAsau prAbhRtaM muktvA praNamya nibhRtAJjaliH / cakrezaM carkarIti sma vijJaptiM vinyaanvitH|| akampano bhayAdevaM vijJaptiM kurute prabho / svayaMvara vidhAnena tasmai tAM pradadau mudA // 141 / tatrAgatya kumAro'pi sarva prAganumatya tat / kenApi kopitaH kruddhaH saMgaraM vidadhe dhruvm||142 vijJAtameva devena sarva cAvadhicakSuSA / kartavyaM kriyatAM yano vadhaH klezo'rthasaMhatiH // 143 iti prazrayiNI vANI nigadya sumukhaH sthitaH / uvAca vacanaM cakrI paracakrabhayaMkaraH / / 144 akampanaiH kimityevamuktvA saMgrahito bhavAn / purubhyo nirvizeSAste sarvajyeSThAzca saaNprtm||145 mokSamArgasya puravo guravo dAnasaMtateH / zreyAMsazcakravartitve yathehAsmyahamagraNIH / / 146 svayaMvaravidhAtAro naabhvissyNstvkmpnaaH| kaH pravartayitAnyo'sya mArgasya yadi nishcitm||147 pathaH purAtanAnyena bhogabhUmitiArehitAn / kuvete nUtanAnsantaH pUjyAH sadbhista eva hi // // 138 // akampana rAjAke sAtha jayakumArane vicAra karake ratnAdika upAyanoMke sAtha sumukha nAmakA dUta cakravartIke pAsa saMtoSa karanake liye bheja diyA // 139 // cakravartIke pAsa jAkara unako bheTa arpaNa kara dUtane namaskAra kiyaa| tadanantara vinayase yukta hokara hAtha joDakara bharatezase vijJapti kI // 140 // he prabho ! akampanamahArAja bhayase Apake prati isa prakAra vijJapti karate haiM / sulocanA svayaMvaravidhAnase jayakumArako maine Anandase arpaNa kI hai| svayaMvaramaNDapameM arkakIrtikumAra bhI Aye the tathA unako vaha svayaMvaravidhAna mAnya thA / parantu kisIke dvArA bhaDakAnese kruddha hokara kumArahIne yuddha kiyA / he deva, Apane avavijJAnanetrase yaha sarva jAnAhI hogaa| isa viSayameM Apa ApakA kartavya kreN| arthAt isa aparAdhakA zAsana hameM kleza, vadha, aura dhanaharaNa karanA cAhate haiM, so kre| sumukha isa prakArakI namratAyukta vANI bolakara baiThA taba zatrusainyako bhIti utpanna karanevAlA cakravartI isa prakAra kahane lagA / he dUta, kyA akampana mahArAjane aisA vacana kahakara tujhe yahAM bheja diyA hai ? hama akampana mahArAjako zrIAdibhagavAnake samAna samajhate haiN| isa samaya ve sabase jyeSTha haiM / jaise mokSamArgakA upadeza karanemeM Adijinezvara agraNI haiM / dAnaparaMparAke vidhAnameM zreyAMsa mahArAja mukhya haiM, cakravartiyoMmeM maiM bharatakSetrameM agragAmI hUM / svayaMvara-vidhAnake pravartaka akampana mahArAja yadi na hote to nizcayase isa mArgakA pravartaka anya kauna hotA ? bhogabhUmIke sadbhAvameM lupta hue prAcIna mArgoko jo sajjana phirase unakA AviSkAra karate haiM ve hI sajjanoM dvArA pUjya hote haiN| arkakIrtikumArane arkArtivAn logoMmeM merI bhauroMke samAna kRSNa akIrti kalpAntakAla taka varNana karane yogya kI hai / isa prakArake bhASaNase jagatprabhu bharatezvarane sumukha dUtako santuSTa kara bheja diyaa| taba vaha Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 pANDavapurANam akIrtimarkakIrtima kIrtanIyAmakIrtiSu / akArSIdAyugaM ceha madhuvratamalImasAm / / 149 saMtoSyeti sa vizvezaH sumukhaM prAhiNotsa ca / gatvA tayoH padaM natvA sarva pUrvamacIkathat // 150 sulocanAjayau tatra cikrIDatuzciraM sukham / punastau svapuraM gantumIhete jnnoditau||151 akampanaM nivedyAsau pUjito gajavAjibhiH / anugaGgaM jagAmAzu vRtaH zvazurabAMdhavaiH // 152 tatra gaGgAnadItIre saMsthApya varavAhinIm / AptaiH katipayaiH sAdhaM pratyayodhyAM yayau jyH||153 arkakIyAdibhirbhUpaistasya saMmukhamAgataiH / sahAyodhyA vivezAsau maghavevAmarI purIm // 154 madhyesabhaM sabhAnAthaM natvAsau cakravartinam / nirdiSTabhUtale'tiSThajayo jayavirAjitaH // 155 Uce sa cakriNA tUrNa vadhUrvidhumukhI kimu / nAnItA tAM vayaM draSTuM vartAmahe smutsukaaH||156 akampanena nAhUtAstvadvivAhotsave nave / vayaM yuktamidaM ki bhoH sanAbhibhyo bhiHkRtaaH||157 ahaM tvapitRsthAnIyo mAM puraskRtya kanyakA / tvyaas| pariNetavyA svaM tdvismRtvaansi||158 ityapUrvavacovAdaistarpitazcakravartinA / labdhamAno mahAmAnaM taM praNamya jayo yayau / / 159 jayakumAra aura akampana mahArAjake sannidha Akara unake caraNoMko namaskAra kara sarva vRttAnta kahane lagA // 141-150 // [cakravartIkI sabhAmeM jAkara jayakumArane namra bhASaNa kiyA ] sulocanA aura jayakumAra dono vArANasInagarImeM dIrghakAlataka sukhase krIDA karane lge| kucha kAla bItane para svajanoMkI preraNAse unako apane nagarako AnekI icchA huii| jayakumArane apanA abhiprAya akampana mahArAjako khaa| taba mahArAjane jayakumArakA hAthI ghoDA Adi dekara Adara kiyA / tadanaMtara jayakumArane apane zvazurake bAMdhavoMko sAtha lekara gaMgAnadIke anusAra prayANa kiyaa| gaMgAnadIke taTapara apanI utkRSTa senA rakhakara kucha vRddha janoMke sAtha jayakumAra AyodhyAko calA gayA // 151-153 // sammukha Aye hue arkakIrtyAdikanRpoMke sAtha iMdra jaisA devoMke sAtha amarAvatImeM praveza karatA hai, vaisA jayakumArane AyodhyAmeM praveza kiyA / sabhAke bIcameM sabhApati cakravartIko vaMdana kara usane dikhAye hue sthAna para jayase zobhanevAlA jayakumAra baiTha gayA / taba cakravartine use khaa| "he vatsa, candramukhI vadhU sulocanAko tuma kyoM nahIM lAye ? use dekhaneko hama utsuka haiM / akampana mahArAjane tumhAre navavivAhotsabameM hamako AmantraNa nahIM diyA kyA yaha yukta hai ? kyA hamako mahArAjane apane baMdhuomeMse bahiSkRta kiyA hai ? maiM tumhAre pitAke sthAnameM huuN| tumheM cAhie thA ki hamako aguA banAkara tuma isake sAtha vivAha karate, paraMtu tuma to hameM bhUlahI gaye / " isa prakAra apUrva vacana bolakara cakravartine jayakumArako saMtuSTa karake usakA Adara kiyA / tadanaMtara jayakumAra bharatezvarako namaskAra kara vahAMse calA gayA // 154-159 / / hAthI para ArUr3ha hokara apane prANoMsebhI pyArI manaHpriyAko dekhanekI utkaMThA dhAraNa karanevAlA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM parva 57 samAruhya gajaM sadyaH sa gaGgAtaTamAsadat / IpsurmanaH priyAM draSTuM svaprANebhyo garIyasIm // 160 zuSkavRkSasya zAkhAgre saMmukhIbhUya bhAstrataH / bruvantaM dhvAMkSamAvakSyi kAntAyA bhayacintayA // mUrcchitaH sa samAzvAsya tadyogyavaravastubhiH / suradevena mA bhaiSIrbhAryAyAmiti sAntvitaH // pramANIkRtya tadvAkyamatIrthyenodayadgajam / utpuSkaraM sphuraddantaM tarantaM makarAkRtim // 163 dantinaM vIkSya pUrvoktA sarayvAH saMgame'grahIt / kAlIdevI svadezasthaH kSudro'pi mahatAM balI / / gajarAjaM nimajjantaM hemAGgadAdayaH / taTasthitAH sahApetuH sasaMbhramaM mahAhRdam // 165 sulocanArhato gotraM samAdhAya svamAnase / tyaktAhArazarIrAdirupasargAva sAnakam // 166 prAvizadbahubhiH sArdhaM gaGgAM gaGgeva devatAm / jJAtvAthAsanakampena gaMgAkUTAdhivAsinI // 167 tAnAnayattaTaM sarvAnAgatya khalakAlikAm / saMtarjya jayamAsajyaM jaye puNyAJjayo bhavet // 168 gaGgAtIre vikRtyAzu sadanaM sarvasaMpadA / ratnapIThe samAdhAyApUjayatsA sulocanAm // 169 avaruddhA marezasya tvayA dattanamaskRteH / tvaprasAdAdahaM jajJe priyA gaGgAdhidevatA // 170 jayastaduktamAkarNya kimityAha sulocanA / upavindhyAdribhrUpo'bhUdvindhyapuryAM tu taddhvajaH / / jayakumAra tatkAla gaMgAke taTapara prApta huaa| zuSkavRkSakI zAkhAke agrapara sUryake sammukha mukhakara baiThA huA aura zabda karatA huA kauvA dekhakara patnIkI aniSTa bhayacintAse vaha mUcchita ho gayA / tatra suradevane usake yogya uttama vastuoM dvArA usako vizvAsa utpanna karAkara sAticita kara diyA, aura kahA ki patnI ke viSaya meM bhayakI koI bAta nahIM hai| usakA vAkya pramANa mAna, ghATa ko choDakara dusare mArga se hAthIko claayaa| camakIle dAMtavAle tathA Upara soMDa uThAye hue magarake samAna tairate hue hAthIko dekhakara pUrvokta kAlIdevatAne sarayU nadIka saMgamameM use pkdd'aa| yogya hI hai ki svadeza meM rahA huA kSudrabhI baDoMse balavAn hotA hai / / 160 - 164 || hAthIko DubatA huA dekha taTapara khaDe hue hemAMgadAdikakumAra baDe vegase ekasAtha mahAhRda meM kUda pdde| usa samaya sulocanA arhantake nAmakA uccAraNa apane manameM karane lagI / usane upasarga samApta honetaka AhAra, zarIra aura bhoga padArthoMkA tyAga kiyA / sulocanA gaMgAdevatAke samAna bahuta logoM ke sAtha gaMgAnadI meM praveza karane lagI / gaMgAkUTapara rahanevAlI gaMgAdevatA AsanakaMpa se jAnakara vahA~ AI aura usane una sabako taTake Upara lAkara choDa diyA / duSTa kAlikAkA usane khUba tiraskAra kiyA, aura jayakumArako jaya prApta karAyA / yogyahI hai ki puNyodayase jaya prApta hotI hai / / 165 - 168 / / gaMgAdevIne vikriyAse gaMgA ke taTapara tatkAla sarva-saMpadAse suMdara prAsAda banAyA aura ratnasiMhAsanapara sulocanAko biThAkara pUjA kii| aura kahane lagI- he sulocane, Apane jo namaskAra maMtra diyA thA usake prabhAva se maiM indrakI vallabhA gaMgA devatA huI hUM || 169 - 170 // jayakumArane devIkA bhASaNa sunakara yaha kyA aisA prazna pUchA / taba sulocanAne kahA- viMdhyaparvatake samIpa viMdhyapurI nAmaka Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 pANDavapurANam priyaGguzrIH priyA tasya vindhya zrIzca tayoH sutA / tatpitA tAM guNAnsarvAzikSituM mAM samarpayat / / mayA saha mayi snehAkrIDantI saikadAhinA / vasantatilakodyAne daSTAdAyi mayA tadA // 173 namaskAramahAmantro bhAvayantyatra sA mRtA / jAteyaM snehinI devI mayi dharmAnurAgataH // 174 jaya AkarNya tatsarvaM gaGgAdevIM visarjya ca / sapatAkaM nijAvAsaM prAvizatsapriyaH priyI / / 175 nItvA nizAM sa tatraiva prAtarutthAya braghnavat / anugaGgaM prayAnpremNA saMprApa svapuraM param // / 176 patAkAcalahastADhyaM hemakumbhAsyazobhanam / mahAtoraNavakSaskaM gavAkSAkSINacakSuSam // 177 haTadghaTitasvaTTAlIkaTItaTasamAzritam / zAtakumbhamahAstambhasatpAdaM ratnasannakham / / 178 puraM naramivAlokya sallIlAlIvilokitam / sulocanAyuto bheje jaya jaya ivAparaH // 179 viveza pattanaM patnyA puruputra ivAparaH / nizccha sukhasaddha mAdhyAsItsvasadanaM jayaH || 180 sulocanAmukhAmbhojabhramaro bhrAtRbhiH saha / pAlayannikhilAM kSoNIM reje'sau surarADiva / / 181 1 nagara meM vidhyadhvaja nAmaka rAjA rAjya karatA thA usakI patnIkA nAma priyaMguzrI thA aura viMdhya zrI una donoMkI kanyA thI / usake pitAne - vidhyadhvajane vidhyazrIko sarva sadguNoMkA zikSaNa deneke liye mere svAdhIna kiyA / mujhapara usakA sneha thA / vasaMtatilakodyAnameM eka dina mere sAtha vaha krIDA kara rahI thii| itanemeM sarpane use daMza kiyA / maine usako namaskAra mahAmaMtra diyA / usakA cintana karate 2 vaha mara gaI aura vaha gaMgAkUTapara gaMgA nAmakI devI huI / dharmAnurAga se yaha devI mujhapara snehayukta ho gaI hai / yaha sunakara priya jayakumArane gaMgAdevIkA visarjana kiyA aura patAkoM se zobhanevAle apane mahalameM apanI priyA sulocanAke sAtha praveza kiyA // 171-175 // usI sthAna meM rAta bitAkara sUryake samAna prAtaHkAla UThakara gaMgA nadIke anusAra gamana karanevAle jayakumArane premase apane uttama nagara hastinApura meM praveza kiyA || 176 // hastinApura manuSya ke samAna dIkhatA thA | manuSyake hAtha hote haiM / isa nagarako patAkAkarUpI caMcala hasta the / manuSyako mukha hotA hai / isa nagarako suvarNa kalazarUpI mukhase zobhA prApta huI thI / manuSyako vakSaHsthala hotA hai | isa nagarako mahAtoraNadvArarUpI vakSaHsthala thA / manuSyako AkheM hotI haiM / isa nagara ke gavAkSa hI baDI baDI AkheM thI / suvarNakhacita sundara aTTAlikA isa nagararUpI manuSyakI mAnokaTI samAna thI / suvarNake khaMbe isa nagara - manuSyake caraNa the aura ratna nakhoMke sadRza the 1 uttama lIlAoM kI paGktirUpI kaTAkSoMko dhAraNa karanevAle nagarako manuSya ke samAna dekhakara dusare jayake samAna rAjA jayakumArane sulocanA ke sAtha nagara meM praveza kiyA // 177-179 // puruputra - bharatake samAna kapaTarahita usa sukhI jayakumArane sulocanAke sAtha nagarameM praveza kiyA thA vaha apane mahalameM rahane lagA || 180 // sulocanAke mukhakamalakA bhramara vaha jayakumAra apane bhAiyoM ke sAtha sampUrNa pRthvIkA pAlana karanevAlA indrake samAna zobhane lagA || 181 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM parva prAsAdamekadAruhya gacchantau khagadampatI / dRSTvA prabhAvatI me'ho keti jalpanmumUrcha sH||182 tathA kalaravadvandvaM vIkSya jAtismarAnvitA / ho me rativaretyuktvA sApi muurchaamupaagmt||183 himacandanasamizravAstinmUrcchanAsukham / avArayatparIvArastamo vA ratnadIdhitiH // 184 prabuddhau tau smayAkrAntau dRSTvA loMkAnsuvihvalAn / viditvA pUrvajanmAni so'bhANItsvapriyAM prti|| priye janmAntarAvAptaM vRttAntaM vizvamAvayoH / vyAvayedamadaH zAntaM kuru kautuksNgtm||186 sAjJApitA priyeNetiM babhASe kalabhASiNI / iha jambUmati dvIpe puSkalAvatyabhikhyayA // 187 prAgvidehe zrute deze mRgAlAdivatI purI / suketustatra bhUpAlo vaizyezo ratikarmakaH // 188 kanakazrIH priyA tasya bhavadevaH sutastayoH / zrIdattacAparastatra vaNik tasyAtivallabhA // 189 vimalazrIstayoH khyAtA rativegA sutA stii| tathAnyo'zokadevAkhyo jinadattApriyo vnnik|| sukAntastanayo jAtastayordharmArthamAnasaH / bhavadevavivAhAtha rativegA ca yAcitA / / 191 pitRbhyAM tapitRbhyAM ca tathetyaGgIkRtaM tadA / bhavadevasya durvRcyA durmukhAkhyApyajAyata // 192 [sulocanAkA pUrvajanmacaritra ] kisI samaya prAsAdapara ArUDha hue jayakumAra aura sulocanAne AkAzameM vidyAdhara vidyAdharIko jAte hue dekhA / ' aho merI prabhAvatI tU kahA hai ' isa prakAra kahatA huA jayakumAra mUrchita huaa| usI taraha AkAzameM jAte hue kabUtaroMkI joDI dekhakara jAtismaraNase ' aho merA rativara' aisA bolakara sulocanA bhI mUJchita huI / kapUra aura candanase saMmizrita pAnIke chiDakAvase unake parivArane unakA mUrchAmukha, ratnoMkA prakAza jaise aMdhakArako dUra karatA hai vaisA dUra kiyA // 182-184 // mUrchAse jAgRta hokara ve Azcaryacakita hue| unhoMne logoMko duHkhita dekhaa| apane pUrvajanma jAnakara jayakumAra apanI priyA sulocanAko kahane lagA / " he priye, pUrvajanmoMmeM anubhava kiyA huA apane donoMkA saMpUrNa vRttAnta kahakara jinako kautuka huA hai aise ina logoMko zAnta karo" / isa prakAra priyakarase AjJApita huI padhurabhASiNI sulocanA apane aura jayakumArake pUrva bhavoMkA varNana karane lagI // 185186 // isa jambUdvIpameM pUrvavidehakSetrake prasiddha puSkalAvatI dezameM mRNAlavatI nAmaka nagara hai| vahAM suketu nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| isI nagarImeM ratikarmA nAmaka zreSThI rahatA thA / usakI patnIkA nAma kanakadhI thaa| tathA unake putrakA nAma bhavadeva thaa| usI nagarameM zrIdatta nAmaka dUsarA zreSThI rahatA thA / usako vimala zrI nAmaka atizaya priya patnI thI aura una donoMko rativegA nAmaka satI kanyA thii| usI nagarameM azokadeva nAmaka vyApArI apanI patnI jinadattAke sAtha rahatA thaa| una donoMko dharmakriyAoMmeM mana lagAnevAlA sukAnta nAmaka putra huA / bhavadevake sAtha vivAha karaneke liye usake mAtApitAoMne rativegAkI yAcanA usake mAtApitAke pAsa kii| tathA unhoMne bhI usakA svIkAra kiyaa| bhavadevake durAcaraNase usakI durmukha nAmase bhI khyAti Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam vyApArArthamaTandezAntare sa khajighRkSukaH / zrIdatteneti saMprokto vivAhavidhaye sphuTam // 193 aTATyase vaNijyAyai vivAhasya ca kA gatiH / dvAdazAbdAvadhiM kRtveti sa dezAntaraM yayau / / tanmaryAdAtyaye tasyAH pitRbhyAM prmotsvaiH| sukAntAya samAdAyi rativegA ratipradA // 195 dezAntarAtsamAgatya tadvArvAzravaNAdRzam / durmukhe kupite bhItvA tadAnIM tadvadhUvaram // 196 vane dhAnyakamAlAkhye prApya sarpasarovaram / sthitasya zaktiSeNasya vajitvA zaraNaM yyau||197 dumukho'nugatastatra baddhavairo vadhUvaram / hantuM zrIzaktiSaNasya nRpasya nivRto bhayAt // 198 zaktipeNaM dadaddAnaM dRSTvA saMbhAvya bhAvanAm / vadhUvaraM sukhenAsthAcAraNAya subhAvataH // 199 kadAcidbhavadevena nidagdhaM ca vadhUvaram / dumukhAkhyaH khalo bastaH kdaacittnmhaabhttai||200 athAtra puNDarIkiNyAM prajApAlo mahIpatiH / zreSThI kuberamitrAkhyastasyAsIdrAjavallabhaH // 201 dvAtriMzaddhanavatyAdyAH priyAstasyAbhavanvaraH / tadnehe'bhUdrativaraH kapotastu sukAntakaH / / 202 ho gayI thI // 187-192 // dhanako cAhanevAlA bhavadeva vyApArake liye dezAntarako jA rahA thaa| usa samaya zrIdattane spaSTarUpase vivAhakI bAta cheDI / " he bhavadeva, hamezA vyApArake liye tUM dauDatA hai aisI avasthAmeM vivAhakA kyA hAla hogA? taba bhavadevane bArA varSoMkI maryAdA kI aura vaha dezAntarako calA gayA // 193-194 // bArA voMkI maryAdA samApta honepara rativegAke mAtApitAne baDe utsavase sukAntako sukha denevAlI rativegA dI // 195 / / dezAntarase Akara vivAhakI vArtA sunakara durmukha atizaya kupita huaa| taba sukAnta aura rativegA usake bhayase bhAga gaye aura dhAnyakamAla nAmaka vanameM sarpasarovarake pAsa rahe hue zaktiSaNakA Azraya liyA / jisane vaira bAMdhA hai aisA vaha bhavadeva usa vadhUvarako mAraneke liye unake pIche gayA / paraMtu zrIzaktiSeNa rAjAke bhayase vaha vahAMse lauTa aayaa| cAraNamuniko dAna dete hue zaktigheNako dekhakara zubhapariNAma honese zubhabhAvoMkI bhAvanA karate hue ve vadhUvara sukhase rahane lage / kisI samaya bhavadevane usa vadhUvarako jalA ddaalaa| taba zaktipeNa rAjAke mahAparAkramI vIroMne usako mAra DAlA // 196-200 / / puMDarIkiNI nagarameM prajApAla rAjA rAjya karatA thaa| usakA kuberamitra zreSThIpara atizaya sneha thaa| zreSThIko dhanavatI Adika battIsa sundara striyAM thI / zreSThIke ghara meM sukAMta rativara nAmaka kabUtara hokara rahA thA / tathA pUrvajanmameM jo rativegA thI vaha ratiSeNA nAmaka kabUtarI huI / ye donoM zreSThIke gharameM hI rahate the| kyoMki vahAMhI unakI utpatti huI thii| vahAM taMDulAdika bhakSaNa karate hue ve donoM saMsArako denevAle nAnAprakArake sukha bhogate the| kisI samaya kuberamitra zreSThIke varameM do cAraNamuni Agaye / unako Aye hue dekhakara zreSThI aura zreSThinI donoMne AnaMditahRdayase unheM bhaktise ThaharAyA / AhArake liye jaba ve udyukta hue taba kapotoMkI joDI una do jaMghAcAraNamunioMko dekhakara Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM parva rativegAcarI jAtA ratiSaNA kapotikA | pArApatadvayaM tatra tiSThattadgahasaMbhavAt / / 203 taNDulAdIzvaracitraM sukhaM bheje bhavArthadam / kadAcicchreSThino gehe cAraNadvayamAgamat // 204 AgataM tadyugaM vIkSya dampatI tau mudA hRdA / tadAsthApayatAM bhAvAdAhArArtha kRtodyamI / / 205 kapotamithunaM tAvaaGghAcAraNayordvayam / vilokya parispRzyAtra pakSastatpadamAnamat // 206 tadRSTamAtravijJAtaprAgbhavaM tatsamIpatAm / prAptaM kapotamithunaM tadAnaM pUrvajaM smarat // 207 tatra dAnAnumodena samupAya' vRSaM varam / bhikSAyai tau kapotau ca prAmAntaramupAgatau // 208 bhavadevacareNAnubaddhavareNa pApinA / mArjAreNotthakopena mAritau tau kadAcana // 209 taddezavijayasyArdhadakSiNazreNisaMzrite / gAndhAraviSaye zIravatyabhUnagarI parA // 210 tacchAstAdityagatyAkhyastasyAsIca zaziprabhA / sudevI tatsutaH pArApato hiraNyavarmakA211 tasminnevottarazreNyAM gaurIdeze'bhavatpure / rAjA bhogapure vAyuratho vidyAdharAdhipaH // 212 tasya svayaMprabhA rAjyA ratiSaNA prabhAvatI / jAtA yauvanasakrAntAM dRSTA kanyAM prbhaavtiim||213 kasmai deyeyamityAkhyatkhagezo mntrinnstdaa| sarve saMmantrya mantrIzAH svayaMvaravidhi jguH||214 AkAritAH kSaNAtkheTA aTitA maNDape pare / kanyArthinastayAkasmAdvabire na nimitttH||215 pitRbhyAM tatsamAlokya sA pRSTAvIvadatsphuTam / yo jayedgatiyuddhe mAM mAlAM tasya gale vydhaam|| apane pakSoMse unake caraNoMko sparza kara vandana karane lge| una munIzvaroMko dekhane mAtrase unako apane pUrvajanmakA jJAna huaa| pUrvajanmake dAnakA smaraNa karate huye ve unake pAsa Akara baiThe / zreSThIke gharameM cAraNamunioMke dAnAnumodanAse unhoMne zreSThapuNyakA upArjana kiyaa| kisI samaya ve dono kabUtara bhikSAke liye (dhAnyakaNa cunane ke liye ) anyagrAmako cale gaye / marakara mArjAra huye pApI bhavadevane pUrvajanmake baMdhe hue vairase kopayukta hokara una donoMko mAra DAlA // 201-209 // puSkalAvatI dezake vijayAI parvatakI dakSiNa zreNImeM gAMdhAra nAmaka viSayameM zIravatI nAmaka eka sundara nagara thA / usakA svAmI Adityagati vidyAdhara thA / usakI patnIkA nAma zaziprabhAdevI thA / pUrvajanmameM jo rativara nAnaka kabUtara thA, vaha isa daMpatIkA hiraNyavarma nAmaka putra huA // 210-211 // usahI vijayArdhakI uttarazreNImeM gaurI nAmaka dezake bhogapurameM vAyuratha nAmaka vidyAdhara rAjA thaa| usakI rAnIkA nAma svayaMprabhA thA / ratiSaNA kabUtarIko mArjArane mArA thA / vaha isa rAnIko prabhAvatI nAmaka kanyA hogaI / jaba yaha taruNI hogaI taba ise dekhakara vAyurathane maMtrioMko pUchA, ki isa kanyAko kise arpaNa karanA cAhiye? sarva maMtriyoMne milakara svayaMvaravidhi karanA cAhiye aisA uttara diyA / rAjAne zIghrahI vidyAdharoMko uttama maMDapameM bulAyA / kanyAbhilASI ve vidyAdhara Aye paraMtu kanyAne kucha kAraNase unameMse kisIkAbhI aGgIkAra nahIM kiyA // 212-215 // mAtApitAoMne vaha dekhakara use jaba pUchA taba usane Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 pANDavapurANam punaH svayaMvarArambhe rabharAbhasyaraJjitA / siddhakUTajinAgArAtpuro maalaampaatyt||217 triH parItya mahAmeroraspRSTAM bhUtalaM khagAH / grahItumakSamAstAM hi trapAyuktA gRhaM yayuH // 218 tato hiraNyavarmAgAdgatisaMgarasaMgavit / nirjitA tena tatkaNThe mAlAmAropayacca sA // 219 vivAhavidhinA kanyAmupayeme khagAtmajaH / siddhakUTAlaye prAptakalyANaparamotsavaH // 220 kAle gacchati kasmiMzcitkapotadvayavIkSaNAt / jJAtaprAgbhavasaMbandhA virktaabhuutprbhaavtii||221 prabhAvatyA paripRSTaH paramauSadhicAraNaH / svapUrvabhavasaMbandhaM zrutvaitadAha yogirAd / / 222 vadhUvarAdisaMbandhaM zrutvA zrImunipuGgavAt / parasparamahAsnehAvabhUtAM to khagIkhagau / / 223 athAdityagatikSyi vizarAraM suvAridam / rAjye hiraNyavarmANaM sthApayitvAgrahIttapaH / / 224 rAjyaM prAjyaM prakurvANaH khecarazcaraNojjvalaH / kutazcidvirataH svarNavarmaNe'dAnijaM padam // 225 tato'vatIrya bhUbhAga zrIpuraM prApya sadguroH / zrIpAlAsaMyama lebhe vilubdho budhsevitH||226 spaSTa uttara diyA, ki jo mujhe gatiyuddhameM jItegA, usake galemeM maiM mAlA DAlUMgI / punaH svayaMvarake AraMbhameM vegakI zIghratAmeM anurakta kanyAne siddhakUTa jinamaMdirake Age puSpamAlA choDa dI / mahAmerUko tIna pradakSiNA dekara bhUtalako jisane sparza nahIM kiyA hai aisI puSpamAlAko pakaDane meM asamartha ataeva lajjAyukta hue ve vidyAdhara apane sthAnako cale gaye / tadanaMtara gatiyuddhakI saMgatiko jAnanevAle hiraNyavarmAne prabhAvatIko jiitaa| taba usane usake galemeM puSpamAlA DAlI / AdityagatividyAdhara-putra hiraNyavarmAne kanyAke sAtha siddhakUTa jinamaMdirameM lAbhadAyaka utkRSTa utsabake sAtha vidhipUrvaka vivAha kiyA // 216-220 // kucha kAla bItanepara kabUtaroMkA joDA dekhanese pUrvabhavakA saMbaMdha jAnakara prabhAvatI virakta hogii| usane uttama auSadhi RddhidhAraka cAraNamunIzvarase apane pUrvabhavakA saMbaMdha pUchA / munirAjane vaha khaa| munirAjase vadhUvara Adika saMbaMdha sunakara prabhAvatI aura hiraNyavarmAmeM ApasameM gADha sneha utpanna huaa||221-223|| kisI samaya naSTa hote hue suMdara meghako dekhakara Adityagatiko vairAgya utpanna huA / rAjyapada hiraNyavarmAko dekara usane dIkSA grahaNa kii| sadAcArase ujjvala hiraNyavarmA uttama rAjyakA rakSaNa karane lgaa| kisI kAraNase virakta hokara usane svarNavarmA nAmaka putrako apanA pada-rAjya diyA / tadanaMtara vidvajjana-sevita nisspRha hiraNyavarmAne vijayAse utarakara bhUbhAgameM zrIpuranagarameM sadguru zrIpATha munise saMyama dhAraNa kiyA / hiraNyavarma munIzvarakI mAtA jo zaziprabhA AryikA usake sannidha rahanevAlI guNavatI AryikAse prabhAvatIne dIkSA grahaNa kii| zrutajJAnameM apanA mana saMlagna kara tapake dvArA prabhAvatIne apanA zarIra kRza kiyA / vihAra karate karate ve hiraNyavarmAmuni 1 sa pa va ga nAstyasau zlokaH / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM parva tanmAtrA guNavatyAstu dIkSAM prAptA prabhAvatI / tanvatI tanusaMtApaM tapasA zrutacetasA // 227 biharantau tako prAptau purIM ca puNDarIkiNIm / zreSThivadhvA prabhAvatyAryikAtha dadRze kvacit / / 228 iyaM keti tadA pRSTA gaNinI priyadattayA / mama citte parA prItirasyA upari tatkatham / / 229 kiM na smarasi kApotayuga tatra bhavadhe / ratiSeNAhamityetacchratvA sA vismitaavdt||230 kAsau rativaro'dheti so'pi vidyaadhreshvrH| munirhiraNyavarmAtrAgato'stIti ca sAvadat // 231 priyadattA muni natvA prabhAvatyupadezataH / adIkSata kSamApannA virakteH phalamIdRzam / / 232 munirhiraNyavarmAtha kadAcicitibhUtale / ahAni sapta saMgIrya samasthAtpratimAsthitaH // 233 dAsyAzca priyadattAyAstadyateH prAktanaM bhavam / sa mAjoracaro'oSIvidyuccauraH prdussttdhiiH||234 vibhaGgAvadhinA jJAtvA pratimAyogamAsthitam / taM ca prabhAvatIM nItvA citikAyAM sa cAkSipat / / tau tatrAnisamutpannAnsoDhA zuddhau parISahAn / hitvA prANAngatau nAkaM vikasvaramu khAmbujau // svarNavarmAtha taM jJAtvA vidyuccarasya mAraNam / kariSyAmIti tajjJAtvAvadhibodhena tau surau // rUpaM saMyaminolAtvAgatyAbodhayatAM sutam / pradAyAbharaNaM tasmai divyarUpau gatau divi // 238 aura prabhAvatI AryikA donoM puNDarIkiNI nagarako Agaye / vahAM kisI sthAnameM . kuberamitrakI patnI priyadattAne prabhAvatI AryikAko dekhA aura pradhAna AryikAse pUchA, ki yaha kauna hai ? mere mana meM isake Upara atizaya sneha kyoM utpanna huA hai ? tumhAre gharameM jo kabUtaroMkI joDI thI kyA tuma use bhUTha gaI ! usameMse maiM ratiSeNA nAmaka kabUtarI thii| yaha vRtta sunakara priyadattA Azcaryase pUchane lagI ki vaha rativara kabUtara Aja kahAM hai ? taba prabhAvatI AryikAne kahA, vaha hiraNyavarmA vidyAdharezvara hokara aba muni hogaye haiM aura ve yahAM Aye haiM' // 224-230 // muMni hiraNyavarmAko namaskAra kara prabhAvatI AryikAke upadezase priyadattA kSamA dhAraNa karanevAlI AryikA hogyii| yogyahI hai, ki vairAgyakA phala aisAhI hotA hai / kisI samaya muni hiraNyavarmA zmazAnameM sAta dinoMkI pratijJA karake pratimAyogase khaDe hogaye / pUrvajanmameM jo mArjAra thA, usa duSTabuddhi vidyucorane priyadattAkI dAsIse muni hiraNyavarmAke pUrvabhatra sune / pratimAyogameM ve munirAja sthita haiM isa bAtako vibhaMgAvadhise jAnakara unako aura prabhAvatI AryikAko uThAkara citAmeM pheMka diyaa| pavitra AryikA aura muni donoM agnise utpanna hue parISahoMko sahakara praphulla mukhakamalako dhAraNa karate hue prANoMko choDakara svargako gaye // 231-236 // svarNavarmAne mere mAtA-pitAko vidyuJcarane mAra DAlA yaha vRtta jAnakara usako mAranekA nizcaya kiyA / isa bAtako avadhijJAnase jAnakara ve deva aura devI .muni aura AryikAkA rUpa dhAraNa karake apane putra ke pAsa jAkara unhoMne use upadeza diyA tathA usako vastrAbhUSaNa dekara divyarUpavAle ye deva svargalokako gaye / / 237-238 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam lokayantau tako lokAnsvargiNI bhImayoginam / vIkSya prASTAM ca tau dharma zarmadharmArthasAdhanam / / dharmo jIvadayA dharmaH satyavAk sNymsthitiH| dharmastadvacanaM zrutvA munirityevamabravIt // 240 hetunA kena sadIkSA gRhItA vada vedavit / sojvocatpuNDarIkiNyAM bhImo'haM durgate kule / / ekadA munito matvA vRSa mUlaguNASTakam / vrataM cAgrahiSaM pitre kathitaM tanmayAkhilam / / 242 zrutvA pitA krudhAkrAnto bodhito bahuhetunA / didIkSe ca mayA kSipraM jAtajAtismarAtmanA / ahaM pUrvabhave'bhUvaM bhavadevo vaNiksutaH / baddhavairo nihantAraM rativegasukAntayoH // 244 pArApatabhave'pyAkhubhujA tayugalaM hatam / vidyuccauratvamAsAdya hatau tau khagadampatI // 245 tadayodayavinAtmA niraye duHkhapUrite / apataM tanmahAduHkhaM pApArika kiM na jAyate / / 246 tato'haM nirgato bhImo bhImo'bhUvaM bhavaM bhraman / zrutvA surau kathAM tasya prabuddhau zuddhamAnasA / / gatau tau tridazAvAse sAtasAgarasAdhakau / devadevIsamAsaMgaraGgagADhAGgasaMgatau // 248 [ bhImamuni apane bhavoMkA varNana karate haiM - logoMko dekhate hue una do devoMne bhImayogIko dekhakara sukha, dharma aura arthakA sAdhanabhUta dharmakA svarUpa pUchA / taba unake praznako sunakara munine ' jIvoMpara dayA karanA dharma hai / satyabhASaNa bolanA dharma hai| saMyamapAlana dharma ha' ityAdi dharmakA svarUpa kahA / he tattvajJAnI Apane kisa kAraNase yaha hitakara dIkSA lI hai ?" isa taraha devAke pUchane para munine kahA / " puNDarIkiNI nagarImeM merA daridrakulameM janma huA / kisI samaya munise dharmakA svarUpa jAnakara ATha mUlaguNa aura ahiMsAdi vrata grahaNa kiye, aura pitAjIse yaha saba nivedana kiyA / sunakara pitAjI krodhAviSTa hue taba maiMne aneka hetuoMse samajhAyA / mujhe jAtismaraNa huA, aura maiMne zIghrahI dIkSA dhAraNa kii| maiM pUrvabhavameM bhavadeva nAmaka vaizyaputra huA thA / pUrvabhavase vaira bAMdhakara maiMne rativegA aura sukAntakA nAza kiyaa| jaba ve donoM kabUtarake bhavameM the taba mArjAra hokara una donoMko maiMne bhakSaNa kiyA / tadanaMtara vidyaccAra hokara una vidyAdhara daMpatIko maiMne mAra DAlA / unake puNyodayameM maiM vighnakaranevAlA huA huuN| aura usase maiM duHkhoMse bhare hue narakameM paDA thA / yogyahI hai, ki pApase konasA konasA mahAduHkha jIvako utpanna nahIM hotA hai ? tadanaMtara saMsArameM bhramaNa karatA huA bhayaMkara vRttivAlA maiM bhIma nAmaka manuSya bana gayA " / isa prakAra usa bhImamunikI kathA sunakara ve sukhasAgaraka sAdhaka zuddha antaHkaraNavAle donoM deva sAvadha ho gaye aura apane nivAsasthAnakosvargako cale gaye // 239-247 // jinakI buddhi sAtoM bhayoMse rahita huI hai, saMsArabhramaNase jinakI buddhi bhayayukta huI hai, aise bhavya bhImamuni puNDarIkiNI nagarImeM maitrIpramodAdika bhAvanAoMko bhAte hue adhaHkaraNake pariNAmoMse vizuddhi prApta karake apUrvakaraNake pariNAmoMmeM udyukta hue / una pariNAmoMke anaMtara ve anivRttikaraNarUpa pariNAmoMse apane pApoMkA nAza karane Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM parva athAsau puNDarIkiyAM bhImo bhayavimuktadhIH / bhAvayanbhAvanAM bhavyo bhvbhrmnnbhiitdhiiH||248 adhaHkaraNasatkRtyA praapuurvkrnnodytH| kRtvAnivRttikaraNaM kRntati sma svakilbiSam // 249 kSAyikaM darzanaM labdhvA cAritraM kSAyikaM punaH / vinauSadhanasadvAyurghAtisaMghAtaghAtakRt // 250 labdhvA kevalasajjJAnamaghAtikSayato'gamat / bhImo bhItivimuktAtmA mokSaM saukhyamayaM param // AvAmapi tadA nAtha vandanAyai gatau laghu / idaM zrutvA gatau vIkSya tridivaM tridazAzcitam // 252 AvAM tataH samutpannau bhArate bharatAgraNIH / somAtmajo bhavAJjajJe jayo jayavirAjitaH // 253 akampitaH kRpopetaH kmpitaaraatimnnddlH| kamraH kampraM paraM prItyA haapynmaatykmpnH||254 tata utpattimAtmIyAM pratIhi paramezvara / bhavAnprabhAvatI kheTAmuktvA mcchomupaagtH||255 pArApatabhavotpannaM rativegaM svapakSiNam / smRtvA coktvA gatA mUrchAmahaM hochidaavidaa||256 evaM krIDAkarau kamrau brIDAvAravirAjitau / dampatitvamitAvAvAM jAtau jAtismarAnvitau // 257 lge| anaMtara kSAyika samyagdarzanako prApta kara unhoMne kSAyika cAritrako prApta kara liyA vinamamUharUpI meghoMkA nAza karanemeM vAyuke samAna usa munirAjane saMpUrNa ghAtikakA ghAta kiyA / unako kevalajJAna prApta huaa| isake anaMtara unake adhAti karmokAbhI nAza huA aura ve bhIma muni saMsArabhItise rahita hokara puNDarIkiNI nagarameM mukta hogaye / unako akSaya mokSa saukhya prApta huA // 248-252 // he nAtha, bhImamuni mukta hogaye haiM isa bAtako sunakara hama donoM bhI zIghrahI unake vandanArtha gaye the / unakA darzana kara devoMse AdaraNIya svargako gaye / tadanaMtara hama donoM bharatakSetrake AryakhaNDameM utpanna hue| he nAtha, Apa somaprabha rAjAke bharatAgraNI kauravavaMzake pramukha puruSa jayase virAjita jayakumAra nAmase prasiddha haiM / tathA he nAtha, jo dhIra, kRpAlu, zatrumaNDalako kaMpita karanevAle, namra, tathA bhayase kAMpanevAle janoMkA kaMpa premase naSTa karanevAle akampana mahArAja zobhate haiM, unase merA janma huA hai, so Apa jAne / 'hA, he prabhAvatI vidyAdharI ' bolakara Apa mUJchita hogaye, aura maiM kabUtarake bhavameM merA pati hue rativara kabUtarakA smaraNa karake 'he rativara tUM kahAM hai ' bolakara mUchita hogaI / yaha kauTilyakA-kapaTakA nAza karanevAlA merA jJAna hai| arthAt jo jAtismaraNase mujhe jJAta huA hai vaha saba mAyArahita maiMne Apa logoMke sannidha spaSTa kara diyA hai| isa prakAra krIDA karanevAle lajjArUpI apAra samudrase bhare hue, hama donoM daMpatItvako prApta hokara atra jAtismaraNase yukta ho gaye aura hama donoM yahA paidA hue haiM / isa prakAra sulocanAne kahA / jayakumAra apanI patnIke vacanoMse AnaMdita ho gaye / yogyahI hai ki, strIke bhASaNase kauna AnaMdita nahIM hotA hai ? isa prakAra AnaMdase bhogoMko bhogate hue ve kAla vyatIta karane lge| vidyAdharabhavameM jo 'aneka vidyAyeM unako prApta huI thIM ve vidyAyeM isa samaya bhI unako prApta huI / vidyAke sAmarthya se Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .66 pANDava purANam ihAgatAviti vyaktaM sA provAca sulocanA / jayo'tuSatpriyAvAkyAtkaH strIvAcA na tuSyati / / evaM sukhena bhuJjAnau bhogaM kAlaM vininyatuH / vidyAdharabhavAvAptana (nA vidyAsamAzritau / / 259 vidyAprabhAvatastau dvau merau ca kulaparvate / viharantau subhejAte sAtaM saMsArasArajam // 260 kailAsazailaje ramye vane meghasvaro gataH / tadA sulocanAbhyarNAdasau kiMcidapAsarat / / 261 tadendreNa sabhAmadhye jayasya zIlazaMsanam / tatpriyAyAzca saMcakre tacchuzrAva raviprabhaH // 262 asahiSNuH suro devIM kAJcanAkhyAmajIgamat / sA taM prApya samAcakhyau kSetre'sminbhArate vare // vijayAddhottara zreNyAM pure ratnapure'pyabhUt / rAjA piGgalagandhAro bhAminI tasya suprabhA || 264 vidyutprabhA tayoH putrI namerbhAryAbhavaM punaH / tvAM merunandane vIkSya krIDantaM sotsukApyaham // 265 tataH prabhRti maccitte tvamabhUrlikhitAkRtiH / daivatastvaM ca dRSTo'si mAM dhAraya sukhAptaye || 266 tadduSTaceSTitaM dRSTvA mA maMsthAH pApamIdRzam / parAGganAparityAgavataM svIkRtavAnaham || 267 nirbhatsatA mahIzena sAbhUtkopanakampitA / upAttarAkSasIveSA taM samuddhRtya gatvarI // 268 puSpAvacayasaMsaktasulocanAbhitarjitA / bhItA sA kAJcanA tasyAH zIlamAhAtmyato gatA / / 269 dampatI meruparvatapara tathA kulaparvatapara vihAra karate hue saMsArakA sArabhUta sukha bhogane lage || 253 - 260 // kisI samaya meghasvara arthAt jayakumAra kailAsaparvatake ramya vanameM gayA thA, taba sulocanA ke pAsase vaha kiMcit dUra huA usa samaya indrane sabhAmeM jaya aura usakI patnI sulocanAke zIlakI prazaMsA kI / raviprabhadevane vaha sunI / paraMtu vaha asahiSNu hone se usane kAMcanA nAmakI devI jayakumArake pAsa bhejI / vaha usake pAsa jAkara isa prakAra kahane lagI / isa uttama bharata kSetra meM vijayArddhaparvatakI attara zreNImeM ratnapuranagarakA piMgalagaMdhAra nAmakA rAjA hai / usakI patnIkA nAma suprabhA hai| una donoMko maiM vidyutprabhA nAmakI putrI huI hUM aura merA nAma vidyAdhara ke sAtha vivAha huA hai / kisI samaya meruke naMdanavana meM Apako krIDA karate hue maiMne dekhA / Apake viSaya meM maiM utkaMThita bhI huI aura tabase mere manameM citrake samAna ApakI AkRti likhI gaI hai / daivayogase Aja ApakA darzana hogayA / he nAtha, Apa sukhake liye merA svIkAra kareM / / 261 - 266 // usa devakI vaha duSTa ceTA dekhakara isa tarahakA pApa vicAra tU manase nikAla de / maiMne parastrItyAgavata dhAraNa kiyA hai / aisA kahakara rAjA jayakumArane usakI nirbhartsanA kI / taba vaha devatA kopase kAMpane lagI / usane rAkSasI veSa dhAraNa kiyA aura usako uThAkara lejAne lgii| usa samaya sulocanA puSpa toDa rahI thI, usane jaba rAkSasako DA~Ta lagAyI taba usake zIlake mAhAtmyase Darakara vaha kAMcanA devI vahAMse bhAga kara adRzya hogaI / yogyahI hai ki deva zIlavatIse bhaya ko prApta hote haiN| vaha kAMcanAdevI apane svAmIke pAsa jAkara usako namaskAra Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM parva adRzyatAM surAH zIlavatyA yAnti bhayaM nanu / gatvA sA svAminaM natvA cakre tacchIlazaMsanam // raviprabhaH samAgatya vismayAttAvubhau ntH| samAkhyAya khavRttAntaM yuvAbhyAM kSamyatAmiti // 271 saMpUjya vastrasadratnaiH svargalokaM samAsadat / vihRtya kAntayAraNye puraM nivRtya sogamat / / 272 cabhUva namitAnekanRpavRndo mhodyH| anyadA sa samutpannabodhirmeghasvaro nRpaH // 273 AdinAthaM samAsAdya vanditvAM zrutavAnvRSam / virakto bhavabhogeSvanantavIrya sutaM dhRtam // 274 zivaMkaramahAdevyA abhyaSiJcanije pade / sarvasaMgaM parityajya saMyamaM bahubhirnRpaiH // 275 agrahIsiddhasaptarddhizcaturtAnavirAjitaH / abhUdgaNadharo bharturekasaptatisaMkhyakaH // 276 sulocanA viyogArtA viraktA ca subhadrayA / cakripatnyA samaM brAmIsamIpe vratamagrahIt / / 277 kRtvA tapo vimaane'nuttre'bhuutsaacyute'mrH| tataH zrIvRSabhazreSTho vihatya nivRto'khilaan||278 dharmopadezadAnena siJcanbhavyajanAvalIm / kailAsazikharaM prApya caturdazadinAni vai // 279 muktasaMgasamAyogo nirastAkhilayogakaH / mAghakRSNacaturdazyAM bhagavAnbhAskarodaye // 280 palyaGkAsanasaMrUDhaprAakhaH kSiptakalmaSaH / zarIratritayApAye jagAma padamavyayam // 281 kara jayakumArake zIlakI prazaMsA karane lagI // 267-271 // raviprabhadeva Azcaryacakita hokara unake pAsa AyA aura usane donoM ko namaskAra kiyA / tathA indra ne sabhAmeM kahA huA saba vRtta usane jayakumArako kaha diyA / apanI bhI kathA kahakara unakI usane kSamAyAcanA kI / vastra aura ratnoMse unakI pUjA kara vaha svargako gayA / idhara jayakumArabhI vanameM apanI strIke sAtha krIDA kara vahAMse lauTakara apane nagarako patnIsahita calA gayA // 272 // jayakumAra dIkSA lekara vRSabhanAthakA gaNadhara huA / jisako aneka nRpasamUha namaskAra karate haiM, jo mahAvaibhavazAlI hai aisA meghasvara ( jayakumAra ) rAjA eka samaya saMsAravirakta huA / AdIzvarake pAsa jAkara unako baMdanAkara usane dharmopadeza sunA / bhavabhogoMmeM virakta hokara zivaMkara mahAdevIke putra anaMtavIryako apane padapara usane abhiSikta kiyA / sarva parigrahoMko tyAgakara aneka napoMke sAtha usane saMyama dhAraNa kiyA / usako sAta RdriyAM siddha ho gayIM / cAra jJAnoMse vaha virAjamAna hogayA aura vaha bhagavaMtakA ikahattaravA gaNadhara bana gayA // 273-276 // pativiyogase duHkhI sulocanAne virakta hokara cakravartI bharatakI patnI subhadrAke sAtha brAhmI AryikAke sApa dIkSA grahaNa kI / tapazcaraNa karake acyuta svargake anuttara vimAnameM vaha deva huI // 277-278 // tadanantara zrIvRSabha prabhune aneka dezoMmeM vihAra kiyA / dharmopadezake dAnase bhavya janoMko siMcita karake bhagavAn kailAsa zikharapara Aye / vahAM caudaha dinataka saMpUrNa parigrahoMkA saMbaMdha naSTa honeme ve saMpUrNa yogoMse rahita hogaye / mAghakRSNacaturdazIke dina sUryodayake samaya bhagavAnne palyaMkAsanase baiThakara, pUrva dizAke sammukha mukha kara, saMpUrNa aghAtikarmoko naSTa kara, Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam tadA surAsurAH sarve nirvANaparamotsavam / cakruH sukRtakarmANi kurvantaH siddhisiddhaye // 282 jayo'pi prAptakaivalyabodhano ghAtighAtanAt / aghAtikSayataH prApa zivasthAnaM shivonntm||283 jayo jayatu jitvaro jagati jainazAstrArthavit / ghanAghanasamaH sadA sakalavairidAvAnale // manomalavizodhano vipulazuddhisaMpAdakaH / sukauravaziromaNiH subhagabhavyavArastutaH // 284 iti vRSabhajineze prAptanirvANadeze / sughaTitasughaTArthe proddhRtaprANisArthe / bharatabhavanabhogI zuddhasaMvegayogI / bharatanarapapAlo yAtu mokSaM dayAluH // 285 iti vidyavidyA-vizadabhaTTAraka-zrIzubhacandrapraNIte brahma-zrIpAlasAhAyyasApekSe zrIpANDavapurANe mahAbhAratanAmni jayasulocanopAkhyAnavarNanaM nAma tRtIyaM parva // 3 // audArika, taijasa aura kArmaNa tIna zarIroMke nAzase avinAzI mokSapada prApta kara liyA / taba sarva deva aura asuroMne siddhi kI prAptike liye puNyakarmoko karate hue AdibhagavAnakA nirvANa mahotsava kiyA // 279-83 // jayakumAra munirAja bhI ghAtikarmakA vinAza kara kevalajJAnI hue aura aghAtikamoMke kSayase sukhaparipUrNa mokSako prApta hogaye // 283 // jainazAstroMke arthoMkA jJAtA, sampUrNa vairIrUpI dAvAnala zAnta karane ke liye sadA meghake samAna, manakA rAgadveSAdi mala naSTa karanevAlA, utkRSTa vizuddhiko prApta karanevAlA, uttama kauravavaMzakA ziromaNi, vijayazAlI jayakumAra rAjA jagatameM jayavanta rahe / / 284 // jIvAdipadArtha samUhako suvyavasthita karanevAle, prANisamUhako saMsArase uddhRta karanevAle vRSabha jinezvarake nirvANasthAnako prApta honepara bharatakSetrarUpI gRhake bhogI, saMsArabhayase zuddha dhyAna dhAraNa karanevAle, dayAlu bharatacakravartI muktiko prApta hove // 285 // ___isa prakAra brahmazrIpAlakI sahAyatAkI apekSA jisameM hai, aise traividyavidyAse nirmala bhaTTAraka zrIzubhacandrapraNIta pANDavapurANameM arthAt mahAbhAratameM jayakumAra sulocanAkI kathA varNana karanavAlA tRtIya parva samApta huA // 3 // -arre Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / caturtha parva / prathamaM pRthujIvAnAM prathamAnamahodayam / prathamaM pRthutAM prAptaM paprathe tadguNairjinam // 1 atha jajJe kramAdrAjAnantavIryAtkurumahAn | kuruvaMzanabhazcandraH kurucandrastatojani // 2 tasmAcchubhaMkaraH zrImAnkRtikArI dhRtiMkaraH / evaM nRpeSvatIteSu bahusaMkhyeSvanukramAt // 3 dhRtadevastato jajJe gaGgadevo guNAkaraH / dhRtimitrAdayazcAnye rAjAno bahavo'bhavan / / 4 dhRtikSemo'kSayIkhyAtaH suvratazca tataH paraH / vrAtamandaranAmAtha zrIcandraH kulacandramAH // 5 supratiSThAdayo bhUpA bahavaH svargagAminaH / bhramaghoSastato jajJe harighoSo haridhvajaH // 6 . ravighoSo mahAvIryaH pRthvInAthaH paraH pRthuH / gajavAhanabhUpAdyA vyatIyuH zatazo nRpAH // 7 vijayAkhyo'bhavattasmAtsanatkumArabhUpatiH / sukumArastato jAtastasmAdvarakumArakaH / / 8 / / vizvo vaizvAnarastasmAdvizvadhvajo mahIpatiH / bRhatketuH suketutvaM gato nRpatisaMhatau // 9 atha zrIvizvasenasya sutaH zAntijino mahAn / caritaM tasya saMkSipya vakSye kSemaMkaraM satAm // 10 [ caturtha parva ] jo mahApuruSoMmeM vistIrNa mahodayako---arthAt indrAdikRta paMcamahAkalyANarUpI abhyudayako dhAraNa karanevAle hue, prathamahI sabase jyeSThapadako jinhoMne prApta karaliyA aise prathama jinazvarake guNoMkI maiM prazaMsA karatA hUM // 1 // [kuruvaMzameM utpanna hue rAjAoMkI paramparA] jayakumAra rAjAne apane putra-anaMtavIryako rAjya diyA thA / anantavIrya rAjAse kuru nAmaka putra huA / vaha mahAn parAkramI thA / usase kuruvaMzarUpI AkAzameM candra ke samAna kurucandra nAmakA putra huaa| usase lakSmIsaMpanna zubhaGkara rAjA huA / usase dhRti-saMtoSako utpanna karanevAlA dhRtiGkara putra utpanna huA / isa prakAra isa kuruvaMzameM anukramase bahusaMkhya rAjA hogaye // 2-3 // inake anaMtara dhRtadeva, guNoMkA koSa aisA gaGgadeva tadanaMtara dhRtimitrAdika anya aneka rAjA hogaye / tadanaMtara dhRtikSema, akSayI, suvrata ye nRpa hue / inake anaMtara bAtamandara nAmaka rAjA huA / tadanaMtara zrIcandrarAjA, kulacandra, supratiSTha Adika aneka rAjA svargagAmI hogaye / tadanaMtara bhramaghoSa rAjA huA / isake anaMtara harighopa, haridhvaja, ravighoSa, mahAvIrya, pRthvInAtha, pRthu, gajavAhana Adika saiMkaDoM rAjA ho gaye / gajavAhanase vijayanAmaka rAjA, usase sanatkumAra rAjA, usase sukumAra aise narapAla hogaye, sukumArase varakumAra rAjA huA / usase vizva, vizvase vaizvAnara, usase vizvadhvaja, anaMtara bRhatketu huye, ye saba rAjA rAjAoMmeM uttama dhvajake samAna the // 3-9 // [zrIzAnti jinezvarakA carita ] isa kuruvaMzameM vizvasena rAjAke putra mahAn zAntitIrthakarakA janma huaa| sajanoMkA hita karanevAlA asa prabhukA carita saMkSepase kahatA hUM // 10 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam madhye bharatamAbhAti vijayA? mahAcalaH / tadavAcyA puraM zreNyA sthanU purasaMjJakam // 11 jvalanAdijaTI tasya patirvidyAdharAgraNIH / vAyuvegAbhavattasya vAyuvegA subhAminI // 12 arkakIrtistayoH sUnuH svakIrtyA vyAptaviSTapaH / svayaMprabhA sutAcAsIlakSmIriva sushobhyaa||13 athAnyedhurjagannandanAbhinandanayoginI / manoharavane jJAtvA sthitau sa vandituM gataH // 14 vanditvA dharmamAkarNya samyagdarzanamAdade / cAraNI sa punarnatvA pratyetya prAvizatpuram // 15 khayaMprabhA samAdAya dharma tatraikadA mudA / parvopavAsinI kSINA jinAnabhyarcya bhaktitaH // 16 tatpAdadvandvasaMzliSTapuSpazeSAM samarpayat / pitre sa tAM samAvakSyi yauvanonnatizAlinIm // 17 kasmai deyA sucintyeti prAyanmantriNo'khilAn / prastutArthe nRpeNokte suzrutaH prAha sushrutii||18 athottaramahAzreNyAmalakApuri bhUpatiH / barhigrIvaH priyA nIlAJjanA tasya tayoH mutAH // 19 azvagrIvo nIlakaNTho vajrakaNTho mahAbalaH / azvagrIvasya kanakacitrAdevI tayoH sutAH // 20 zatAni paJca paramA mantryasya harizmazrukaH / zatabindurnimittajJastrikhaNDa bharatezituH // 21 bharatakSetrake madhyameM vijayArddhanAmakA baDA parvata hai| usake dakSiNa zreNI meM rathanapUra nAmaka nagara hai| vidyAdharoMkA aguA jvalana jaTI nAmaka rAjA usakA svAmI thaa| usakI patnI vAyuke samAna vegavAlI vAyuvegA nAmakI thii| ina donoMko apanI kIrtise jagat ko vyApanevAlA arkakIrti nAmaka putra thA, aura lakSmIke samAna sundara svayaMprabhA nAmakI eka kanyA thI // 11-13 / / kisI samaya manoharavanameM jagannandana aura abhinandana ye do munirAja Aye haiM aisA jAnakara jvalanajaTI rAjA unakI vandanAke liye gayA / unako vandana karake unase dharmakA svarUpa rAjAne sunakara samyagdarzana grahaNa kiyA / aura punaH una cAraNArSiko namaskAra kara lauTakara apane nagarameM praveza kiyA // 14-15 // [svayaMprabhAkA svayaMvaravidhAna ] kisI samaya svayaMprabhAkanyAne AnaMdase una muniyoMke pAsa aNuvrata rUpa dharma kA svIkAra kiyaa| vaha parvopavAsase kSINa huI thii| usane jinezvaroMkI bhaktise pUjA kara unake caraNayugaloMparakI puSpazeSA pitAko dii| rAjAne yauvanake udayase zobhanevAlI kanyAko dekhakara vicAra kiyaa| aura sarva maMtriyoMko bulAkara pUchA ki kisake sAtha isakA vivAha karanA caahiye| taba suzrutanAmaka vidvAn maMtrI, kahane lagA // 16-18 // vijayA parvatakI uttara mahAzreNIkI alakAnagarImeM rAjA mayUragrIva rAjya karatA thaa| usakI nIlAMjanA nAmakI rAnI thii| una donoMko azvagrIva. nalakaNTha, bajrakaNTha, mahAvala ye putra hue| azvagrIvakI kanakacitrA nAmaka rAnI thii| una donoMko vaibhavazAlI pAMcasau putra hue| azvagrIva trikhaMDa bharatakSetrakA adhipati haiM usake maMtrIkA nAma harizmazru aura nimittajJAnIkA nAma zatabindu hai| trikhaNDa bharatake Adhipati azvagrIvako apanI kanyA sumvake liye denA cAhiye / isa Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha parSa 71 tasmai saMpUrNarAjyAya kanyA deyA sukhAptaye / suzrutoktaM zrutaM zrutvA babhASe ca bahuzrutaH // 22 yuktamuktaM punaH kiMvazvagrIvazca vayo'dhikaH / tasmai dattA sutA nityaM yataH syAdbhogavarjitA // 23 tduktm| AbhijAtyamarogitvaM vayaH zIlaM zrutaM vapuH / lakSmIH pakSaH parIvAro vare nava guNAH smRtAH // 24 tato'nyaM varamanviSya kathayAmi narAdhipa / yena spaSTasudRSTena ziSTAstiSThanti puSTaye // 25 pure khavallabhe siMharatho meghapure nRpaH / kuzezayasthacitrapure'riMjayabhUpatiH // 26 azvadraGge hemaratho ratnapure dhanaMjayaH / eteSvanyatamAyeyaM deyA kanyA zubhAvahA // 27 zrutvA vacaH zubhaM tasya provAca zrutasAgaraH / kanyAvaro varaH kazcitkathyate zrUyatAM laghu // 28 dra) surendrakAntAre udazreNinivAsini / meghavAhanabhUpasya priyAsInmeghamAlinI // 29 vidyutprabhastayoH putro jyotirmAlA parA sutA / siddhakUTaM gato meghavAhanastatra dRSTavAn // 30 cAraNaM varadharmAkhyaM natvA sa zrutavAnvRSam / svasUnoH prAktane pRSTe bhave provAca caarnnH||31 prAgvidehe'sti viSayo dvAro'tra vatsakAvatI / prabhAkarI purI rAjJo nandanasya ca nandanaH // 32 prakAra suzrutane apanA abhiprAya khaa| use sunakara bahuzruta nAmaka maMtrIne kahA // 19-22 / / ki suzruta maMtrIne jo kahA vaha yogya hai; paraMtu azvagrIva vayase adhika hai| use apanI kanyA denepara vaha sukhopabhogase vaMcita rhegii| kahAbhI hai, ki varameM satkulameM utpatti, rogarahitapanA, tAruNya, zIla, vidvattA, puSTazarIra, lakSmI, pakSa aura parIvAra ye nauguNa hone caahie| azvagrIva vayase adhika honese usako kanyA nahIM denI cAhiye / isaliye anyavara kI talAza kara he rAjan maiM khulAsA karUMgA / spaSTarItIse avalokana karanese-vicAra karanese apane viSayakI puSTi hotI hai| aura vidvAn loka apane viSayakI puSTIke liye hote haiM // 23-25 // he rAjan / gaganavallabha nagarakA siMharaya, meghapurakA padmaratha, citrapurakA ariMjaya, azvapurakA hemaratha, ratnapurakA dhanaMjaya, ina rAjAoMmeMse kimIekako yaha kalyANa karanevAlI kanyA denI cAhiye / bahuzruta maMtrIkA bhASaNa sunakara zrutasAgara nAmaka maMtrIne kahA ki, maiM eka zreSTha varake viSayameM thoDAsA kahatA hUM Apa suniye // 26-28 // vijayArdhaparvatakI uttarazreNIke surendrakAntAra nAmaka nagarameM meghavAhana rAjA rAjya karatA hai| usakI rAnI meghamAlinI nAmakI hai| ina donoMko vidyutprabha nAmaka putra aura jyotirmAlA nAmakI kanyA hai| kisI samaya meghavAhana rAjA siddhakUTapara gayA thaa| vahA usane varadharmanAmaka cAraNa muniko dekhA / vaMdanakara unase dharmakA svarUpa suna liyaa| apane putrakA pUrva bhava pUchanepara cAraNamunIne kahA, ki isa dvIpameM pUrvavidehake vatsakAvatI dezameM prabhAkarI nagarIkA rAjA naMdana thaa| usake putrakA nAma vijayabhadra thaa| vijayabhadrakI priyapatnI jayasenA thii| kisI samaya peDase phalako girate hue dekhakara use vairAgya huaa| asane vanameM pihitAsrava nAmaka guruke pAsa Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam vIro vijayabhadrAkhyo jayasenAsya vallabhA / anyadA sa patadvIkSya phalaM ca vipine gataH // 33 vairAgyaM khaM guruM prApya pihitAnavasaMjJakam / catuHsahasrabhUpAlaiH saMyama saMyamI yayau // 34 / / mRtvA mAhendrakalpe'gAdvimAne cakrake tataH / saptasAgaramAjIvya cyutvAvasutatAM gataH // 35 prayAsyati sa nivoNamiti tatra gatena tat / mayA zrutaM tatastasmai deyA kanyA prytntH||36 jyotirmAlAM grahISyAmastatputrImarkakIrtaye / iti zrutvA vacastasya sumatiH scivo'vdt||37 kanyAyA yAcakAH santi khagAH sarve shsrshH| kanyAyAM te pradattAyAmasmai yAsyanti vairitAm / / zreyAnsvayaMvarastasmAdityuktvA virarAma sH| anumanya tadevAzu sarve te tena preSitAH // 39 saMbhinnazrotanAmAnaM purANArthapravedinam / aprAkSIsa samAhUya svayaMprabhAyai varaM param // 40 so'vocacchRNu zAstrena zrutaM tatkathyate myaa| suramyaviSaye khyAte podanAkhye pure pare / / 41 nRpaH prajApatistasya jAyA bhadrA mRgAvatI / bhadrAyAM vijayo jajJe mRgAvatyAstripRSThakaH // 42 bhavitArau balakRSNau zreyastIrthe mahAbalau / hatvAzvagrIvazatru cAdyau trikhaNDapatI ca tau // 43 tripRSTastu bhavaM bhrAntvA bhAvI tIrthakaro'ntimaH / ataH kanyA triSTAya deyA trikhnnddbhogine|| kanyA tasya mano hRtvA bhUyAtkalyANabhAginI / bhavato bhavitAnena sarvavidyAdharezitA // 45 jAkara cAra hajAra rAjAoMke sAtha saMyama dhAraNa kiyaa| AyuSyake antameM vijayabhadramuni mahendrakalpake cakrakavimAnameM utpanna hue| vahAM sAta sAgarataka sukhase rahakara vahAMse cyuta hokara, he rAjan, vaha deva vidyutprabha nAmaka tumhArA putra huA hai| aura vaha karmakSaya karake mukti prApta kara legA / he rAjan , siddhakUTapara gaye hue maiMne yaha bAta sunI hai| isaliye vidyutprabhako prayatnapUrvaka kanyA denA yogya hai| usa meghavAhanakI putrI jyotirmAlAko hama arkakIrtike liye grahaNa kreNge| isa prakAra zrutasAgara maMtrIkA vacana sunakara sumati nAmaka maMtrIne kahA-he rAjan , vidyutprabhako kanyA denepara hajAro vidyAdhara zatru baneMge isaliye svayaMvara karanAhI acchA hai / isa prakAra bolakara vaha maMtrI maunase baitthaa| rAjA jvalanajaTIne usakI bAta mAnI aura sabhA visarjana kii| sarva maMtrI svasthAnoMko cale gye| anaMtara rAjAne purANArthIkA jJAtA sambhinna zrotA nAmaka maMtrIko bulAkara pUchA ki svayamprabhAkA vara kauna hogA? usane kahA rAjan zAstra meM jo maine munA hai vaha kahatA hUM suno| suramya nAmaka prasiddha dezameM podanapura nAmaka sundara zahara hai| vahAM ke prajApati rAjAko bhadrA aura mRgAvatI nAmaka do rAniyAM haiN| bhadrA rAnIse vijaya aura mRgAvatI rAnIse tripRSTaka aise do putra hue haiN| zreyAn tIrthakarake tIrthameM ye dono putra mahAbalI prathama balabhadra aura nArAyaNa hoNge| azvagrIvako yuddhameM mArakara ve pahile trikhaNDAdhipati hoMge / tripRSTa to saMsArameM bhramaNa kara bhAvI antima tIrthakara honevAle haiN| isaliye trikhaNDako bhoganebAre tripRSTako kanyA denA yogya hai| tathA yaha kanyA usakA mana haraNa kara kalyANayukta Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthe parva 73 iti tasya vaco dhRtvA citte'sau tamapUjayat / indrAkhyadUtamAhUya lekhaprAbhRtasaMyutam ||46 prAhiNocchikSayA yuktaM bhUpaH prajApatiM prati / jayaguptAtpurA jJAtaM nimittajJAccirAtsphuTam ||47 svayaMprabhApatirbhAvI tripRSTha iti bhUbhujA / dUto'tha rAjasadanaM sa praviSTaH sabhAlaye // 48 yogyAsane sthitastasmai dattavAnvaraprAbhRtam / dUtaH provAca vinayAnnRpaM prati kRtAdaraH // 49 svayaMprabhAkhyayA lakSmyA tripRSTho triyatAmiti / zuzrAva sakalaM vRttaM vAcayitvA ca vAcikam / / pratiprAbhRtakaM datvA taiM prapUjya vacoharam / tatheti pratipadyAsau visasarja prajApatiH // 51 gatvA sa satvaraM dUto rathanUpurabhUmipam / praNamya sarvakAryasya siddhiM yuktyA vyajijJapat // 52 vibhUtyA nagaraM prAptaM vidyeza sa prajApatiH / gatvA sammukhamAnIyAsthApayadyoga maNDape || 53 vivAhocitakAryeNa dadau tasmai svayaMprabhAm / siMhAhitArkSyavidyAzca khagaH sAdhayituM dadau // 54 azvagrIva pure'bhUvannutpAtAstrividhAH pare / abhUtapUrvAMstAndRSTvA janA bhItimagustadA // 55 zatavinduM nimittajJamazvagrIvaH samAhvayat / kimetaditi saMpRSThe sa brUte sma ca tatphalam ||56 hogI aura Apako bhI sarva vidyAdharoMkA svAmitva prApta hogA / / 38-45 // rAjA calanajaTIne usake vacana manameM dhAraNa kiye| usakA usane Adara kiyaa| anantara rAjAne indra nAmaka dUtako bulAkara usako lekha aura bheMTa saupa dii| aura kahane yogya bAteM kaha kara use rAjAne prajApati rAjAke pAsa bheja diyA / rAjA jvalanajaTIne jayagupta nAmaka nimittajJAnIse pahilehI sunA thA ki svayamprabhAkA bhAvI pati tripRSTa hogaa| isake anaMtara usa dUtane rAjaprAsAda meM praveza kiyA / sabhAmeM yogya Asanapara baiThakara prajApati mahArAjako bheTake padArtha arpaNa kiye aura Adarayukta hokara vinayase kahA ki svayamprabhArUnI lakSmIkedvArA tripRSTa gharA jaave| rAjA prajApatine sampUrNa vRtta sunA tathA sandezapatra bhI paDha liyaa| usane bhI jvalanajaTIke prati bheTa dekara aura dUtakA Adara satkAra kara hama svayamprabhAko tripRSThake liye pasanda karate haiM aisA kaha kara dUtako bheja diyA // 46 -- 51 / / vahAM satvara nikalakara rathanUpurake rAjAke pAsa arthAt jvalanajIke pAsa Akara namaskAra karake dUta yuktise kahA ki sarva kAryakI siddhi huI hai / / 52 / / anaMtara jvalanajaTI apane vaibhavase podanapurako Agaye / prajApati rAjAne sammukha jAkara svAgata kiyA aura unako lAkara yogya maNDapameM unakI sthApanA kI / vidyAdhareza jvalanajaTIne vivAha ke yogya sarva kArya karake tripRSThako svayaMprabhA dI / tathA siMhavAhinI, nAgavAhinI aura garuDavAhinI ye tIna vidyAyeM tripRSTako sAdhane ke liye dIM / / 53-54 / / udhara azvagrIvake nagarameM- alakApurImeM tIna prakArake utpAta ( digdAha, ulkApAta, aura bhUkampa ) hone lage / aise utpAta pahile kabhI nahIM hue the / unako dekhakara logoMko bhaya hone lgaa| usa samaya azvagrIvane zatabindu nAmaka nimittajJAnIko bulAkara pUchA ki yaha kyA hai ? taba usane unakA phala batAyA // 55-56 // pAM. 10 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam sindhudeze hato yena mRgAriH satparAkramaH / yenAhAri haThAtvAM ca prAbhRtaM prati preSitam // 57 khayaMprabhAbhidhaM ratnaM yenAdAyi khagezvarAta / tataste zobhanaM nUnaM bhavitA cekSyatAM sa hi // 58 so'vAdInmantriNastUrNa yuSmAbhiH sa samIkSyatAm / viSAGkuravaducchedyaH sojyathA duHkhkRtkhlH| sarvamanviSya tatrApi nigUDhaiH preSitairjanaiH / zatabindUktamAcintya tanmRgArivadhAdikam // 60 tripRSTho nAma darpiSThaH sa parIkSyaH kSitau mahAn / ityuktaM ca mahAdUtau cintaagtimnogtii||61 tripRSThaM preSayAmAsAzvagrIvo bhayasaMyutaH / tau gatvA nRpatiM natvA dRSTvA prAbhRtapUrvakam // 62 . nivedyAgamanaM yuktyA procaturvinayAnvitau / khagezvareNa bhUpa tvamadhunA jJApito'syaho // 63 eSyAmyahaM rathAvartAdi mamAnu bhavAniti / tvAM netumAgatAvAvAmAropyAjJAM khamUdheni // 64 AgantavyaM tvayetyukte jagAda so'pi kopataH / uSTragrIvAH kharagrIvA azvagrIvA narAH kvcit|| na dRSTA ityayuktaM tAvUcatuH khaganAyakam / avamantuM sarvalokAbhyayaM yuktaM na te dratam // 66 ityukte sovadatsvAmI khageTa te pakSasaMyutaH / eSyAmyahaM na taM draSTumityarUtAM ca to nRpm|| [ azvagrIvane tripRSThake pAsa dUta bheje / ] jisane siMdhu dezameM uttama parAkramI siMha mArA, aura Apake tarapha bhejI huI bheTa bIcameMhI balAtkArase lUTa lI tathA svayaMprabhA rAjakanyAko jisane jvalanajaTIse grahaNa kiyA, usase Apako nizcayase pIDA hogI, ataH Apa vicAra kare / taba azvagrIvana apane maMtriyoMse kahA ki Apa zIghra usakA anveSaNa kareM / viSAMkurake samAna use toDanA hI cAhiye / yadi vaha duSTa zatru naSTa nahIM hogA to vaha hamako duHgvadAyaka hogA // 57-59 // zatabindune kahI huI siMhavadhAdika bAtoMkA vicAra kara bheje gaye guptacaroM dvArA una bAtoMkA vahAM anveSaNa kiyA gayA / tripRSTha atyanta darpayukta hai, usakI parIkSA karanI cAhaye aisA kahakara bhayabhIta azvagrIvane cintAgati aura manogati nAmake do dUta bheTake padArthosahita bheja diye / unhoMne jAkara namaskAra kara bheTa arpaNa kI tathA vinaya aura yuktise apanA Agamana nivedana kara ve bolane lge| he rAjan , vidyAdharoMke adhipati azvanIva mahArAjane Apako AjJA dI hai ki, maiM rathAvarta parvatapara AnevAlA huuN| Apa bhI mere pIche vahAM avazya AveM / hama dono Apako lene ke liye Agaye haiN| cakravartIkI AjJA mastakapara dhAraNa kara Apa caliye / dUtakA bhASaNa sunakara tripRSTa kopase isa prakAra bolane lgaa| uSTragrIva-UMTake samAna jisakA kaNThaM hai, varaprIva-gadheke samAna jisakI gardana haiM, azvagrIva-ghoDeke samAna jisakA galA hai aise puruSa hamane kahIM nahIM dekhe / taba una donoMne kahA ki, sarva logoMse mAnya, vidyAdharoMke svAmI azvagrIva mahArAjakI aise vacanoMse avahelanA karanA Apako yogya nahIM hai| taba puna: tripRSTa isa prakArase bole tumhArA svAmI khageT-khaga-pakSIyoMkA ITa--svAmI hai arthAt paMkhoMse yukta hai ataH usako maiM dekhane ke liye nahIM aauuNgaa| dUtoMne kahA cakravartIko binA dekhe darpokti yogya nahIM hai| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha parva vaktuM dAdidaM yuktaM nAdRSTvA cakranAyakam / yatkopAna sthitidehe ko kazca sthaatumrhti||68 nizamyeti tayorvAkyamavAdIsa bhavatpatiH / cakrI te kumbhakAraH kiM ghttkRtkaarkaagrnnii||69 kiM preSyaM tasya catyukte to sakrodhAvavocatAm / cakribhogyamidaM kanyAratnaM kiM te'dya jiiyeti|| jvalanAdijaTI ko'sau kaH prajApatinAmamA / kruddhe cakriNi cetyuktvA gatau dUtau tataH krudhaa|| prApyAzvagrIvamAnamyAkuNThau bhUpaviceSTitam / procatustatkhageTa zrutvA sphAlayAmAsa dundubhim||72 jagadvathApinamAkarNya bherInAdaM jagurnRpAH / kruddhe cakriNi kastiSThedbhUmau bhItibharAvahaH // 73 sthAvatemagAzcakrI caturaGgabalestadA / jajRmbhire kAndAhA ulkApAtAzcacAla bhuuH|| 74 viditvaitatsutau tatra pratIyatuH prajApateH / senayorubhayostatra saGgaraH samabhUnmahAn // 75 hayagrIvamagAtkopAtripRSTho yuddhasanadhIH / hayakaNTho'pi taM pUrvavairAyoddhaM samudyataH // 76 samAcchAdayataH senAM to bANailinau balAt / sAmAnyazastrayuddhena jetuM tAvitaretaram // 77 yadi vaha kopayukta ho jAye to dehameMbhI rahanA kaThina hai / phira pRthvIpara kauna kaise raha sakatA hai| una dUtoMkA vAkya sunakara vaha tripRSTha ApakA svAmI cakrI-kuMbhakAra hai, kyA ghaDe banAnevAlA kAruzUdroMmeM aguA hai ? usakI kyA AjJA hai ? isaprakAra bolanepara phira ve dUta krodhase bola | jo kanyAratna tumako prApta huA hai, kyA tuma use pacA sakate ho| yaha kanyAratna cakribhogya hai, vaha Apako nahIM pcegaa| cakravartI kupita honepara kahAMkA jvalana jaTI Ara kahAMkA prajApati ? isataraha bolakara ve donoM krodhase vahAM se cale gaye // 60-71 // ve do catura dUta lauTakara azvavike pAsa gaye usako namaskAra kara tripRSThakI ceSTA kA unhoMne varNana kiyaa| use sunakara azvagrIvane nagAre vajavAye / jagatameM phailanevAlA duMdubhIkA AvAja sunakara bhUpAla bolane lge| cakravartIke kruddha honepara isa pRthvIpara Darake mAre kauna raha sakatA hai ? // 72-73 // [ tripRSThakA azvagrIvake sAtha yuddha ] cakravartIne caturaMgasenAke sAtha rathAvartapara prayANa kiyA / taba digdAha, ulkApAta aura bhUkampa ho gaye / cakravartIkA rathAvartagiripara AnA jAnakara prajApati rAjAke donoM putra usa parvatapara gye| taba vahAM donoM senAoMkA ghamasAna yuddha huaa| yuddhameM jisakI buddhi lagI hai aise tripRSTa kumArane kopase azvagrIvapara AkramaNa kiyA, aura pUrva barase azvagrIvabhI tripRSThase laDaneke liye udyukta huaa| ve donoM balavAn vIra apane balase bANoMse senAko AcchAdita karane lge| tathA sAmAnyazastroMse ve donoM eka dUsareko jItaneke liye AraMbha karane lge| samartha tathA balase uddhata ve donoM vidyAyuddhabhI karane lge| dIrghakAlataka yuddha karake bhI jaba azvagrIvakA vidyAbala vyartha huA taba krodhase usane zatruke Upara cakra pheMka diyaa| vahI 1 sa ma vaakymgiits| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDava purANam ArebhAle kSamau tau ca vidyAyuddhaM baloddhatau / ciraM yuddhavAzvagrIvastu vyarthavidyAbalaH krudhA // 78 amyari kSiptavAMzcakraM tadevAdAya kezavaH / tenAzvagrIvasaddhIvA macchinadbalato balI / 79 tripRSThavijayau jAtau bharatArdhapatI parau / khecaraivyantarairbhUpairmAgadhaiH kRtapUjanau // 80 rathanUpuranAthAya dvayoH zreNyoravAtarat / prabhutvaM kiM na jAyeta mahadAzrayato'cyutaH || 81 khaGgaH zaGkho dhanuthakraM daNDaH zaktirgadAbhavan / sapta ratnAni sadviSNo rakSitAni mrudgnnaiH|| 82 ratnamAlA gadA dIpyadrAmasya muzalaM halam / catvArImAni ratnAni jajJire bhAvinirvRteH // 83 sahasradvayaSTadevyastu viSNoH svayaMprabhAdayaH / rAmasyASTasahasrANizIlarUpaguNAnvitAH ||84 prajApatiH sutAM jyotirmAlAM dattvArkakIrtaye / prApa prItiM parAM yuktyA vivAhena mhotsvaiH|| 85 tayoramitatejAstuk sutArA ca sutAbhavat / viSNoH zrIvijayaH putraH paro vijayabhadrakaH / / 86 sutA jyotiHprabhA nAmnI svayaMprabhAsamudbhavA / prajApatirbhavAdbhIto gatvAtha pihitAsravam ||87 cakraratna lekara usake dvArA balI tripRSThane balapUrvaka avagrIvA kaMTha cheda diyA / trapRSTha aura vijaya donoM kumAra uttama trikhaNDabharatake svAmI hue / unakI vidyAdhara, bhUmigocarI rAje aura mAgadhAdivyaMtara--devoMne pUjA kI / rathanUpurake svAmI zrIjvalanajI vidyAdhara rAjAko pRSTha dakSiNazreNI aura uttara zreNI ina dono zreNiyoMke samasta dezoMkA rAjya diyA / ' yogyahI hai ki, mahApuruSoMke Azrayase kyA nahIM hotA ? arthAt baDoMke Azrayase tuccha puruSabhI baDe - mAnya ho jAte haiM / // 74-81 // [ tripRSTakA vaibhava ] khaDDa - taravAra, zaMkha, dhanuSya, cakra, daNDa, zakti aura gadA ina sAta ratnoMkI prApti viSNu - tripRSTha kumArako huI thI / ina ratnoMkA rakSaNa devasamUha karatA thA // 82 // ratnamAlA, gadA, tejasvI muzala aura hala aise cAra ratna rAma ko vijayabalabhadrako jo ki mukta honevAle the prApta hue the || 83 // tripRSTanArAyaNakI svayaMprabhAdika solaha hajAra rAniyAM thI / aura vijaya balabhadrakI ATha hajAra rAniyAM thI / ve sabhI zIla, rUpa Adi guNoMse yukta thI ||84 // prajApati mahArAja apanI laDakI jyotirmAlA jvalanajaTI rAjAke putra arkakIrtiko vivAhase mahotsavapUrvaka arpaNa kara atizaya AnaMdita huA / arkakIrti aura jyotirmAlAko amitateja nAmaka putra aura sutArA nAmakI kanyA huI / viSNu - tripRSThako svayaMprabhArAnIse zrIvijaya, aura vijayabhadra do putra aura jyotiH prabhA nAmakI kanyA huI // 85 // I [ prajApati rAjA aura jvalanajadIko mokSa lAbha ] prajApati rAjA saMsArase bhaya dhAraNa kara pihitAsrava munirAjake pAsa gaye / unake caraNamUlameM unhoMne jaina dIkSA dhAraNa kI tathA kramase mokSalAbha kiyaa| prajApati rAjAkI dIkSAprApti tathA muktiprApti sunakara jvalanajI rAjAne bhI arkakIrtiko rAjya diyA aura jagannandana munirAjake samIpa jagadvandya jinadIkSA dhAraNa Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha parva 77 1 AdAJjenezvarIM dIkSAM kramAnmokSaM samAsadat / tacchrutvA khecarendro'pi rAjyaM nyasyArkakIrtaye / / jagannandanasAmIpye dIkSAmApa jagannutAm / so'gamatparamaM dhyAnaM tatazca paramaM padam ||89 jyotiHprabhA kadAcicca tripRSThasya sutA parA / svayaMvaravidhAnena vatre cAmitatejasam // 90 khagaputrI sutArA susvayaMvaravidhAnataH / svayaM rAgavatI vatre varaM zrIvijayaM varam / / 91 bhuktvA ciraM mahArAjyaM viSNuzvAyuHkSaye gataH / saptamaM bhUtalaM rAjyaM balaH zrIvijaye nydhaat|| 92 nyasya vijayabhadrAya yauvarAjyaM halAyudhaH / cakrizokAkulau gatvA svarNakumbhasamIpatAm // 93 sahasraiH saptabhirbhUtairyayA saMyamamuttamam / nirmUlya ghAtikarmANi kevalyAsItparodayaH // 94 arkakIrtistadAkarNya saMsthAyAmitatejasam / rAjye vipulamatyAkhya cAraNAdagrahItRpaH // 95 naSTakarmAgato mukti tayoravikale pare / zarmaNAmitatejaH zrIvijayAkhyanRpAlayoH // 96 gacchati pracure kAle kazcitpodanapattane / sAzIrvAdaH samAgatya provAca nRpatiM prati / / 97 sAvadhAna dharAdhIza bhUtvA madvacanaM zRNu / saptame'hni tarAM mUrdhni podanAdhipateritaH // 98 kI / tadanaMtara use paramadhyAna- zukladhyAna kI prApti huI aura karmoMke kSayase paramapada - mokSapada lAbha huA / 86-89 // [ jyotiH prabhA aura sutArA ke svayaMvara ] tripuSTanArAyaNakI putrI jyotiH prabhAne svayaMvaravidhIse amitatejako varA / aura arkakIrtikI putrI sutArAne prema vaza hokara svayaMvara vidhAna se zreSTha zrIvijayako varA / / 90-91 // [ tripRSTha narakagamana tathA zrIvijayako muktilAbha ] dIrghakAlataka mahArAjyakA upabhoga lekara viSNu tripRSTa Ayu ke kSayase marakara sAtave naraka gayA / tatra cakravartI ke zoka se pIDita hokara vijayabalabhadrane zrIvijayako rAjyapara baiThAyA aura vijayabhadrako yuvarAjapada diyA / anaMtara unhoMne svarNakuMbha munike pAsa jAkara sAta hajAra rAjAoMke sAtha uttama saMyama ko dhAraNa kiyA / tadanaMtara ghAtikarmoMko naSTa kara ve paramodayake dhAraka kevalajJAnI hue / / 92 - 94 // arkakIrtine yaha saba vRtta sunakara amitatejako rAjyapara sthApana kiyA aura vipulamati nAmaka cAraNamunike samIpa tapa - dIkSA dhAraNa kii| karmoMkA nAza kara vaha mukta hogayA // 95 // [ zrIvijayake mastakapara vajrapAta hogA aisA nimittajJAnIkA kathana ] amitateja aura zrIvijaya rAjAoMkA dIrghakAla sukhase bIta rahA thA / kisI samaya koI vidvAn podanapurameM Akara AzIrvAda dekara zrIvijayako isaprakAra kahane lagA / he rAjan, sAvadhAna hokara merA bhASaNa suna / Ajase sAtave dina podanAdhipatike mastakapara mahAvajra paDegA / ataH usa viSaya meM upAyakA vicAra karo / yaha sunakara yuvarAjane tIvra krodhase pUchA, ki he vidvan, usasamaya tere mastakapara kyA paDegA, bola / nimittane yuvarAjakA vacana sunakara kahA, ki he bhUpeza, mere 1 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam patiSyati mahAvajramupAyastatra cintyatAm / ityAkarNya tadA prAha yuvarAjo mahAkudhA // 99 patitA tava zIrSe kiM vada kovida vai tadA / zrutvAvAdInimittajJa iti bhUpeza mUrdhani // 100 patitA ratnavRSTi, mahAbhiSekapUrvakam / sAhaMkAraM nizamyaitatsa rAjA vismayI jagau // 101 bhadrAtra sthIyatAM tAvacchaNu tvaM kiMciducyate / kiMguruH khyAhi kiMgotraH kiMzAstraH kiNnimittkH|| kimAkhyaH kiMnimico'yamAdezaH kathyatAmiti / sa jagau kuNDale draGge rAjA siMharatho mhaan|| purodhAH suragurvAkhyaH ziSyastassa vizAradaH / tadantevAsinA dIkSAM gRhItvA halinA smm|| mayASTAGganimittAnyadhItAni ca zrutAni ca / tAni kAnIti saMprazne'ntarIkSaM bhaummngggm||105 lakSaNaM vyaJjanaM chinnaM svaraH svamo'STadheti ca / tallakSaNAni bhedAMzca procyAha kssuttRssaakulH||106 muktadIkSaH sadAduHkhI padminIkheTamAyayau / mAtulastatra me somazarmA candrAnanAM sutaam||107 hiraNyalomAsaMjAtAM tasyAhaM pariNItavAn / vittopArjanamunmucya nimittAbhyAsaraJjitaH // 108 mAM nirIkSya priyA khinnA tAtadattavasukSayAt / bhojanAvasare'nyedyurvittametatvayArjinam // 109 mastakapara taba mahAbhiSekapUvaka ratnoMkI varSA hogii| nimittajJakA yaha ahaMkArayukta bhASaNa sunakara Azcaryayukta hokara yuvarAja usake sAtha isa prakArase bolane lagA / he bhadra, yahAM baiTho aura maiM kucha prazna pUchatA hUM suno, tujhArA guru kauna hai, tuhmArA gotra kaunasA, tumane kaunase zAstroMkA adhyayana kiyA hai, kisa nimittase tuma yahAM Aye ho, tuhmArA nAma kyA hai, tumane yaha Adeza kisa prayojanase diyA hai ? ina saba bAtoMkA khulAsA karo // 96-102 // vaha vidvAn isa prakAra kahane lgaa| kuNDalapurameM mahAparAkramI siMharatha rAjA rAjya karatA hai / usa rAjAkA suraguru nAmakA purohita hai / usake ziSyakA nAma vizArada hai| maiM vizArada gurukA ziSya huuN| maine vijayabalabhadrake sAtha dIkSA lI aura aSTAGganimittoMkA adhyayana kiyA aura sune bhI / ve kaunase isa tarahakA prazna karanepara usane khaa| antarikSa, bhauma, aMga, lakSaNa, vyaJjana, chinna, khara aura svapna ye aSTAGganimitta haiM / inake lakSaNa aura unake bheda kaha kara punaH vaha vidvAn yuvarAjako isa prakAra kahane lagA / he yuvarAja, maine bhUkha aura pyAsase pIDeita hokara dIkSA choDa dI / maiM daridrI honese mujhe hamezA duHkha bhoganA pddaa| maiM tadanaMtara padminIkheTako aayaa| vahAM mere somazarmA nAmake mAmA rahate the| unakI patnIkA nAma hiraNyalomA thA / una donoMkI candrAnanA nAmakI kanyA thI usake sAtha merA vivAha huaa| maiMne dhana kamAnA chor3a diyA aura aSTAMga - nimittoMke abhyAsameM anurakta huA / patnIke pitAne diyA huA dhana kharca honese mujhe dekhakara vaha khinna ho gaI / aura eka dina bhojanake samaya 'yaha tulArA kamAyA huA dhana hai aisA kahakara krodhase mere pAtrameM patnIne merI saba kauDiyA pheMka dii| sUryakI kiraNoMkA sAnnidhya pAkara vaha sphaTikakA pAtra raMjita hogyaa| usake upara merI strIne hAtha dhonekI pAnIkI dhArA choDa dI / maine Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 caturtha parva madvarATakavRndaM cetyamatre roSato'kSipat / vajrapAtastadA mUni podanezasya nizcitam // 110 raJjitasphaTike tatra tapanAbhISusaMnidhim / bhAryAkSiptakarakSAlajaladhArAM ca pazyatA // 111 nizcityAtmayathAlAbhaM toSAbhiSavapUrvakam / ayaM cAmoghajihvAkhyastavAdezo mayA kRtH||112 zrutveti taM visAsau bhUpazcintAsamAkulaH / AhUya mantriNo'pRcchadattametadbhayAvaham // 113 zrutvaitatsumatiH prAha tvAM samudrajalAntare / saMsthApya lohamaJjUSAmadhye muzce ca rkssitum||114 subuddhiriti tacchratvA babhASe tatra saMbhayam / matsyajaM vijayArdhasya nidadhAmo guhaantre||115 tadAkarNya vaco'vAdItsacivo buddhisAgaraH / arthAkhyAnaM prasiddhArtha kathyamAnaM nishmytaam||116 parivATa somanAmA ca vasansihapure khalaH / vAdArthI jinadAsena nirjito mRtimApa c||117 babhUva mahiSo bhAraciravAhavazIkRtaH / upekSito vizaktizca jAtajAtismRtistadA // 118 baddhavairo mRto'pyAsIcchmazAne rAkSasaH khlH| kumbhabhImaunRpau tatra kuMbhasya pAcakaH pttuH||119 yaha saba dakhA / aura usase aisA nizcaya kiyA, ki mere pAtrameM kauDiyAM pheMka dI usase podanapurake svAmIke mastakapara vajrapAta hogaa| sphaTikapAtrake Upara jaladhArA DAlanese mujhako AnaMdase abhiSekapUrvaka dhanalAbha hogA / he yuvarAja maiMne amoghajihvanAmaka yaha Adeza kiyA hai / arthAt maiMne jo bhavitavya kahA hai vaha vyartha nahIM hogA // 103-112 // yuvarAjane usakA saba kathana sunA aura usakA visarjana kiyA / rAjA cintAtura huA aura maMtriyoMko bulAkara isa bhayadAyaka vRttake viSayameM unakI salAha pUchI // 113 / / sumati nAmaka maMtrIne sunakara kahA ki he rAjan hama samudrake pAnIke bIcameM loheke saMdukameM rakSaNake liye Apako rkkheNge| sumati maMtrIkA bhASaNa sunakara subuddhi maMtrine kahA samudameM magara, matsya Adi jalacaraprANiyoMkA bhaya hai / ata: yaha upAya yogya nahIM hai / he rAjan hama Apako vijayAI parvatakI guhAmeM rakheMge / subuddhi maMtrIke vacana sunakara buddhisAgara maMtrIne kahA ki maiM isa viSayameM eka prasiddha abhiprAyavAlI kahAnI Apako sunAtA hUM Apa sunie // 114-116 // siMhapurameM soma nAmakA vAda karanevAlA eka dRSTa tapasvI rahatA thaa| jina dAsa nAmaka vidvAnane usako vAdameM hraayaa| vaha kucha kAlake bAda marakara bhaiMsA huA / dIrghakAlataka bhAra bahanese vaha kRza hogyaa| usake svAmIne usakI bilakula upekSA karadI / use jAtismaraNa hogayA / vaha manameM vaira dhAraNa kara mara gayA aura zmazAnameM duSTa rAkSasa hogayA / siMhapurameM kuMbha aura bhIma nAmaka do rAjA the| kuMbharAjAkA rasAyanapAka nAmakA catura rasoiyA thaa| vaha kuMbharAjAko hamezA usake bhogayogya mAMsa khAneko detA thA / eka dina usane usako manuSyakA mAMsa acchItaraha pakAkara khAneko diyA / usake svAdameM lubdha 1 pa sa prasphuTike / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam rasAyanAdipAkAkhyastoyaM pizita sadA / datte sma caikadA kumbhabhUpAya naramAMsake // 120 datte susaMskRta khAye bhUpastatsvAdalolupaH / brUte smedaM tvayA tenAnetavyaM ca tathA kRtm||121 lokA jJAtveti saMcintya duzezyaM nrbhksskH| niHkAzyo nagarAtUrNa sa tyaktaH scivaadibhiH|| kadAcitpAcakaM hatvA sAdhayitvA sa rAkSasam / pUrvoktaM bhakSayAmAsa prajA banAma tatpuram / / 23 saMtrastAH sakalAH paurAH saMtyajya tatpuraM tadA / kumbhakArakaTaM kRtvA puraM tatreti saMsthitim / / vyadhurmItA naraM caikaM tathA ca zakaTaudanam / khAdAnyamAnavAnAM hi rakSaNaM kuru rAkSasa // 125 tatraiva vADavacaNDakauzikastatpriyA parA / somazrIbhUtamArAdhya mauNDyakauzikasatsutam // 126 lebhe kumbhasya bhojyAya dAtuM taM zakaTasthitam / nIyamAnaM ca kumbhena saha vIkSya ca khaaditum|| daNDahastaistadA bhUtAH kumbha nirbhasya taM bile / kSipta zayurjagAlAzu dvijaM krmvipaaktH||128 vijayAguhAyAM hi kathaM nikSipyate nRpaH / zrutvA tadvacanaM pathyaM jagAda matisAgaraH // 129 vajrapAtastu bhUpasya prokto naimittikena na / kiMtu podananAthasya cAto'nyaH kSipyatAmiti / / hokara usane rasoiyAko AjJA dI ki tU yahI naramAMsa hamezA lAkara mujhe de / usa rasoIyAne vaisA hI kiyA / logoMne yaha duSTa rAjA narabhakSaka hai, ise nagarase zIghra nikAla denA cAhiye, aisA vicAra kiyaa| maMtrI AdikoMne rAjAkA tyAga kiyA // 117-22 // kisI samaya rAjAne raso-- IyAko mArakara zmazAnameM rahanavAle rAkSasako vaza kiyA aura grAmameM praveza kara logoMko khAne lgaa| saba nagaravAsI Dara gye| unhoMne usa samaya usa nagarako choDa diyA aura kuMbhakArakaTa nAmaka nagara banAkara ve vahAM rahane lage / pratidina eka manuSya aura eka gADI anna bhakSaNa kara tathA anya manuSyoMkA rakSaNa kara isataraha kahakara niyama bAMdha diyA // 123-125 // usI nagarameM caMDakauzika nAmaka brAhmaNa rahatA thaa| usakI patnIkA nAma somazrI thaa| somazrIne bhUtoMkI ArAdhanA kara prApta hue putrakA nAma 'mauMDyakauzika ' rakhA thaa| kuMbhake bhojanake liye gADImeM baiThA huA mauMDyakauzika bhejA gayA / khAneke liye le jAnevAle kuMbhake sAtha mauMDyakauzikako dekhakara bhUtoMne hAthameM lAThiyA lekara kuMbhakI nirbhartsanA kI aura usa brAhmaNako unhoMne bilameM rakhA parantu usameM rahanevAlA ajagara karmodayase usako nigala gayA // 126-128 / isa liye rAjAko vijayAIkI guhAmeM kaise rakkhA jAye / buddhisAgarakA yaha hitakara kathAnaka sunakara matisAgara maMtrI isa prakAra bolane lagA / rAjAke Upara vajrapAta hogA aisA to naimittikane nahIM kahA hai; parantu podanapurakA jo nAtha hai usake Upara hogaa| ataH rAjAko haTAkara dusare vyaktiko rAjyapara baiThAnA cAhiye / yuktinipuNa sarva maMtrI usakI yogya buddhikI prazaMsA karane lage / una 1 sa ma sthApyatAmiti / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha parva sarve zazaMsustaDhAddhaM yuktAM yuktivizAradAH / mantriNaH pratibimba tu kRtvA bhopaM nRpAsane // nivezya sakalA nemuH podnaadhiishsddhiyaa| narezo'sthAtparityajya rAjyaM praarbdhpuujnH||132 dadaddAnaM jinAgAre zAntikarmakRtotsavaH / saptame'hni papAtAzu vajaM bimbasya mUrdhani // 133 tasminnupadrave naSTe saharSAH puravAsinaH / nAnAnakairnaTInATyainarAzcakurmahotsavam // 134 naimittikAya grAmANAM paminIkheTasaMyutam / zataM prapUjya vakhAdyairdaduptimahotsavAH // 135 zAtakumbhamayaiH kumbhairabhiSicya mahIpatim / samAropyAsanemAtyAH surAjye pratyatiSThipan / ekaMdA mAturAdAya vidyAmAkAzagAminIm / sutArayA samaM jyotirvanaM rantuM jagAma sH||137 yatheSTamiSTasaMzliSTazcikrIDa kAntayA nRpaH / atho camaracazcAkhyapuryAmindrAzaniH ptiH||138 AsurIzaH sutastasyAzanighoSaH sughoSavAn / saMsAdhya bhrAmarI vidyAM puraM gacchanyadRcchayA // sutArAM lakSaNailekSyAM vIkSya tAM lAtumudyataH / mAyAmRgaM mahIzasya rantuM sa prAhiNocchalAt // taM vIkSya sutarAM tArA nRtyantaM saMjagI patim / ramaNa tvaM mRgaM ramyaM ramaNAya smaany||141 tadA bhUpe mRgaM lAtuM prayAtyazanighoSakaH / nRparUpaM samAdAya jagau tasyAH purHsthitH||142 maMtriyoMne rAjAkA putalA banAkara siMhAsanapara sthApana kara diyA aura saMba podanAdhIzake saMkalpase use namaskAra karane lge| rAjAne rAjyatyAga kara jinamaMdirameM jinapUjanakA prAraMbha kiyA / vaha dAna dene lgaa| zAMtikarmake liye usane utsava kiyaa| zIghrahI sAtave dina usa putaleke mastakapara vajrapAta huA // 129-133 // vaha upasarga naSTa honese nagaravAsI logoMkA Ananda huA / aneka nagAroM Adi vAdyoMkI dhvani aura aneka naTIyoMke nRtyoMse logoMne khUba utsava manAyA // 134 // baDe mahotsabake sAtha yuvarAjAdikoMne vastrAdikoMse Adara kara naimittikako paminIgveTasahita sau gAMva diye // 135 // azanighoSake dvArA sutArAkA haraNa ] saMkaTakA upazama honepara sAmantAdikoMne rAjA zrIvijayako Asanapara biThAkara suvarNakuMbhoMse usakA abhiSeka kiyA tathA puna: rAjyapara baiThAyA // 136 // kisI samaya apanI mAtAse AkAzagAminI vidyA lekara rAjA sutArAke sAtha jyotirvanameM krIDA karaneke liye gayA // 137 // iSTabhogoMse yukta rAjA apanI strIke sAtha yatheSTa krIDA karane lgaa| camaracazcA nagarImeM indrAzani nAmaka rAjA rAjya karatA thA, usakI patnIkA nAma AsurI thA, aura donoMko madhurabhASI azanighoSa nAmakA putra thA / kisI samaya vaha azanighoSa vidyAdhara bhrAmarI vidyA siddha karake svecchAse apane zaharako jA rahA thaa| uttama lakSaNoMvAlI sutArAko dekhakara usako haraNa karaneke liye udyukta huA / usane kapaTase eka mAyAmRga zrIvijayake sAtha khelaneke liye bheja diyA / usa hariNako suMdara nRtya karate hue sutArAne dekhA aura apane patiko kahane lagI, he priya isa suMdara hariNako krIDA karaneke liye yahAM . .pAM. 11 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 pANDava purANam ehi yAvaH puraM yAvatprayAtyastaM divAkaraH / ityuktvA tAM vimAne sa saMropyAgAnnabhastale || rUpaM so'darzayadgatvAntare kAmI sukhI nijam / ko'yaM kiMrUpamAlokya vihvalA seti vAjani // nivRtto bhUpatirmAyAmRge yAte sthito'parAm / taduktavaravetAlIM sutArArUpadhAriNIm // 145 daSTA kurkuTanAgena sthitAhamitibhASiNIm / mriyamANAmivAlokya vyAkulAtmA nRpo'jani // mantrauSadhamaNiprAyairjJAtavAnviSamaM viSam / martu tayA samaM bhUpazcitau tAM samaropayat // 147 sUryakAntasamudbhUtavahninAjvAlayattakAm / tatra jhampAM prakartuM sa Aruroha samAkulaH / / 148 tAvatA khacarau kSipraM khAdAyAtau nRpAntikam / vicchedinIM parAM vidyAM muktvA ciccheda tAM khgH|| vAmapAdena caikena tADitA sthAtumakSamA / svarUpaM prakaTIkRtya sAgamatkvApyadRzyatAm / / 150 etacchrIvijayo dRSTvA vismayavyAptamAnasaH / kimetatkhecarau prAha prAhatustau ca tatkathAm / / 151 bharate khacarAvAse dakSiNazreNivAsini / jyotiHprabhe pure bhUmI saMbhinno'haM mama priyaa|| 152 supriyA sarvakalyANI suto dIpazikhaH sukhI / rathanUpuranAthena gatvA matsvAminApyaham / / lAo / usa hariNako lAneke liye rAjAkai jAnepara azanivoSa zrIvijayakA rUpa dhAraNa kara usake Age khaDA hogayA / ' he priye, calo sUrya astako jArahA hai / hama donoM apane nagarako caleM / ' aisA bolakara usako vimAna meM baiThAkara vaha AkAzameM calA gayA / / 138 - 143 // usa kAmI sukhI vidyAdharane kucha antara calakara apanA rUpa dikhAyA / use dekhakara " yaha kauna hai yaha rUpa kisakA hai " aise vicArase vaha duHkhita hokara zoka karane lagI / / 144 // udhara vaha mAyAmRga dUra nikala jAnepara rAjA lauTa AyA to sutArAke sthAnapara betAlIvidyA sutArAkA rUpa dhAraNa kara baiThI huI usako dIkha paDI / ' he nAtha mujhe kurkuTanAgane daMza kiyA hai ' aisA kaha kara usane marane ke samaya ke rUpake samAna rUpa dikhAyA / rAjA vyAkula hogayA / maMtra, auSadha, aura mANa Adisa~ bhI yaha viSa dUra nahIM honevAlA hai aisA jAnakara rAjAne usake sAtha marane kA nizcaya kiyA aura usako citApara baitthaayaa| sUryakAnta maNise utpanna huI agnike dvArA use prajvalita kiyA aura usameM kUdane ke liye vaha vyAkula hokara car3ha gayA || 145 - 1948 || itane meM bar3I jaldI se do vidyAdhara AkAzase rAjAke pAsa Agaye / vicchedinI nAmaka vidyAko bhejakara usa famrata aarat vidyAko chinna kiyA aura vA~ye pAvase tADana kiyA taba vaha vahAM rahane meM asamartha hokara apanA svarUpa prakaTa kara kahIM adRzya hogaI || 149 - 150 / / isa dRzyako dekhakara zrIvijayakA antaHkaraNa vismita huA / usane vidyAdharoM ko pUchA ki yaha kyA hai / tatra ve usakI kathA kahane lage // 151 // [ sutArAharaNa-vArtA kathana ] isa bharatakSetra meM vijayArddha parvatakI dakSiNazreNI meM jyotiprabhA nagarI hai / usakA svAmI maiM saMbhinna nAmakA vidyAdhara rAjA hUM / merI priyapatnIkA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha parva talAntazikharodyAne vihRtya vyAhRtaH kSaNAt / khe gacchanvyomayAnaM hi gacchadvIkSya paraM mht|| zuzrAveti zruti va me bhUpaH zrIvijayo jayI / rathanUpuranAtha tvaM mAM pAhi paramezvara // 155 gatvAhaM tatra cAkhyaM kastvama kA harasyaho / ityukte sojgdiikrodhaadvidyesho'shnighosskH|| so'haM camaracazvezo balAdenAM harAmi bhoH| bhavatorasti zaktizcedimAM mocayataM dhruvam // 157 zrutveti matprabhoreSAnujAnenAdya nIyate / kathaM gacchAmi hanmyenamiti yoddhaM smudytH||158 mAM saMvIkSya sutArAkhyadhuddhaM tvaM mA kRthA vRthaa| yAhi jyotirvane bhUpaM sthitaM podnnaaykm|| madavasthA samAkhyAhi preSito'haM tayeti ca / iyaM tvacchatrusaMdiSTadevatetyAdarAhRtaH // 160 tataH zrutveti bhUmIzo'gadIkhecara satvaram / idaM vRttaM samAkhyAhi gatvA podnpttne||161 jananyanujabandhUnAmityukte'sau khgeshvrH| prAhiNotpAdanaM sadyaH putraM dIpazikhaM tadA // 162 podane'pi bahUtpAtajRmbhaNaM samajAyata / tadvIkSyAmoghajihvAkhyo jayaguptazca prshnitH||163 nAma sarvakalyANI hai; tathA putrakA nAma dIpazikha hai / vaha sukhI hai| rathanUpurake svAmI amitateja mere svAmI hai / unake sAtha maiM zikharatala nAmaka udyAnameM vihAra karaneke liye gayA thaa| vahAM krIDAkara jaba maiM lauTA taba AkAzameMse jAte hue mujhe bahuta baDA vimAna jAtA huA dIkha paDA / usameM ' he vijayI zrIvijaya rAjA, he rathanUpuranAtha 'he paramezvara, Apa merA rakSaNa kiijie| aisI dhvani mere kAnameM paDI ' maiMne vahAM jAkara pUchA ki tU kauna hai, yaha strI kauna hai, ise tU haraNa kara kahAM le jA rahA hai ? taba vaha azanighoSa vidyAdhara krodhase bolane lagA / ' maiM camaracaMcA nagarIkA svAmI hU~ aura ise maiM jabaradastI le jArahA hUM / kucha sAmarthya ho to Apa donoM isako chuDAkara le jAo' // 152-157 // ' yaha azanighoSakA bhASaNa sunakara yaha mere svAmIkI choTI bahina hai, ise Aja yaha le jA rahA hai / ataH merA yahAMse jAnA yogya nahIM hai / maiM isa duSTa ko mArUMgA, aisA vicAra kara usake sAtha laDanekeliye udyukta huaa|" mujhako dekhakara sutArAne kahA ki isake sAtha tU vyartha yuddhake phaMdemeM na paDakara jyotirvanameM mere pati podana-nagarAdhIza zrIvijaya haiM unake sannidha jAkara merA hAla unako kho| aisA bolakara usane mujhe Apake pAsa bhejA hai / "he rAjan yaha vetAlI Apake zatruke dvArA AjJApita devatA thI; maiM Apake Adarase yahAM AyA huuN|" saMbhinnase isa prakArakA vRtta sunakara rAjA zrIvijayane kahA, " he vidyAdhara, zIghrahI podanapura jAkara merI mAtA, choTA bhAI aura anya baMdhujanoMko yaha vRtta kaho / " vidyAdharane tatkAla dIpazikhanAmaka putra ko bheja diyA // 158-162 // usa samaya podanapurameM bhI aneka utpAta prakaTa hogaye / unako dekhakara svayaMprabhAdikoMne amoghajihva aura Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam bhUpaterbhayamutpannaM kiMcittadapi nirgatam / idAnIM kuzalAlApI kazcidAyAsyati sphuTam / / 164 vasthA bhavata bhIti mA yAteti saMjagau girA / svayaMprabhAdayastuSTA yAvattiSThanti tadgirA / / tAvatA nabhaso dIpazikhaH saMbhUSya bhUtalam / svayaMprabhA praNamyAsau sutassAcIkathakathAm // kSemI zrIvijayo bhItibhavanirmucyatAmiti / tadvRttaM sarvamAkhyAtaM sutArAharaNAdijam // 167 tadAkarNanamAtreNa dAvadagdhalatopamA / nirvANAsaktadIpasya vigatAmA zikhA yathA // 168 . dhanadhvAnazrutehaMsI zokinIva svayaMprabhA / tadAnIM nirgatA raGgacaturaGgabaloddhatA // 169 sakhagA sasutA yAtA vanaM tAM vIkSya dUrataH / AyAntI sa samAgatyAnamatsAnujamAtaram // sA saduHkheti saMvIkSya provAcottiSTha pattanam / yAvaH zrIvijayAdyAste saMyayuH svapuraM tadA // tatra putraM sukhAsInaM sutArAharaNAdikam / sApRcchatso'bravInmAtaH saMbhinnAkhyaH khgo'pyym|| upakArakaro dhImAnsevako'mitatejasaH / anena yatkRtaM tatko gadituM bhuvi saMkSamaH // 173 mAtrA samaM susaMmanvyAnujaM podanarakSaNe / muktvA yayau vimAnena nagaraM rathanUpuram // 174 jJAtvAthAmitatejAzca svasAraM sasutAM pituH / gatvA saMmukhamAnIyAsthApayatsvapure sthiram // jayaguptako pUchA-unhoMne aisA khulAsA kiyA-rAjAke Upara thoDAsA sakaTa AyA thA; paraMtu vaha naSTa bhI huA hai aura aba kuzalavArtA kahanevAlA koI manuSya nizcayase aavegaa| Apa loga svastha raheM, DaranekI koI bAta nahIM hai|" taba svayaMprabhAdika rAjajana svastha hue| itanemeM AkAzase dipazikha bhUmipara aayaa| svayaMprabhAko praNAma kara usane zrIvijayakI kathA unako kahI / zrIvijaya mahArAja kuzala haiN| Apa bhItikA tyAga kreN| anaMtara sutArAharaNAdikA sarva vRntAta usane kahA / vRttake sunane mAtrasehI svayaMprabhA- rAjamAtA agnise dagdhalatAke samAna murajhA gii| athavA bujhate dIpakI kAntihIna zikhAke samAna huI / kiMvA mevakI garjanA sunakara zoka karanevAlI haMsIke samAna ho gaI / usasamaya apanA choTA putra, vidyAdhara aura caturaMgabala sAtha lekara jyotivanako vaha rAjamAtA gii| dUrase choTe bhAIke sAtha AtI huI apanI mAtAko dekhakara rAjAne samIpa Akara namaskAra kiyA // 163-170 // duHkhAkula mAtAne putrako dekhA aura kahA he putra, uTho aba apanI rAjadhAnIke prati calo taba zrIvijayAdika apane nagarake prati cale gaye // 171 // apane prAsAdameM sukhase baiThe hue apane putrako svayaMprabhAne sutArAharaNAdika kathA pUchI / putrane kahA " he mAtA yaha saMbhinna vidyAdharabhI amitateja rAjAkA upakAra karanevAlA buddhimAna sevaka hai| isane jo upakArakArya kiyA hai usakA varNana karanevAlA isa bhUtalapara koI nahIM milegA // 172-173 / / . svayaMprabhAkA rathanUpurameM Agamana ] mAtAke sAtha salAhamasalata karake apane choTe bhAIko podanapurake rakSaNakAryameM niyukta kara vimAnake dvArA rAjAne rathanUpurake prati prayANa kiyA // 174 / / apane pitAkI bahana svayaMprabhA apane putra ke sAtha A rahI hai, yaha jAnakara amitateja sammukha gayA aura Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha parva mAdhurNakavidhi prAptA prAha dambholighoSajam / vRttaM zrutvA khago dutaM mArIcaM praahinnodvissm|| sa gatvAzanighoSasya jAtAM duSTAM khalAM giram / nizamyAgatya nirvedha susthitAmitatejase // saMmanvya mantribhiH satraM tamucchettuM samudyataH / nijAmnAyasamAyAtavidyAtrayaM sa saMdade // 178 bhUpAya yuddhavIryAstravAraNe baMdhamocanam / razmivegasuvegAdisutaiH paJcazataiH samam // 179 podanezaM ca saMpreSya zatrorupari jyAyasA / sahasrarazminA sAdhaM hrImantaM khacaro gtH||180 vidyAchedanasaMyuktaM mahAjvAlAhvayaM param / saMjayantAhimUle sa vidyA sAdhayituM sthitH||181 duSTenAzanighoSeNa zrutvA zrIvijayAgamam / razmivegAdibhiH zatruyuddhAya preSitAzca te // 182 sughoSaH zataghoSo'tha sahasrAdisughoSakaH / bhUpena khacaraiH satraM sarve bhaGga samApitAH // 183 Asureya imaM zrutvA kruddho yuddhArthamIyivAn / yuddhe zrIvijayobANAnenaM katu dvidhaamuct||184 bhrAmarI vidyayA bANAd dvirUpaH so'pyajAyata / dviguNatvaM gato'pyevaM punastaistena khnndditH|| bajraghoSamayo jAtaH saMgrAmaH samagAttadA / sarvasAdhitavidyo'sau rathanUpurabhUpatiH / / 186 unakA lAkara apane nagarameM rakkhA / arthAt unakA Adara kara unake rahanekI uttama vyavasthA kI // 175 / / jisakA atithimatkAra kiyA hai aisI svayaMprabhAne azanighoSakA saba hAla khaa| sunakara amitateja rAjAne azanighoSake prati apanA mArIcanAmaka dUta bhejA // 176 // dUta azanighoSake pAsa gyaa| paraMtu azanighoSake mukhase duSTa aura kaThora bhASA sunakara vaha lauTakara amitatejake pAsa A gayA usakA saba vacana rAjAko sunAkara sukhase rahA / / 177 // amitateja rAjAne maMtrioMke sAtha vicAra kiyA / aura usa duSTa azanighoSakA nAza karaneke liye udyukta huaa| rAjAne zrIvijayabhUpako yuddhavIryA, astravAraNA aura baMdhamocanA ye tIna vidyAyeM dii| tathA razmivega, suvagAdi pAMcasau putroMke sAtha zrIvijayako zatruke Upara AkramaNa karaneke liye bheja diyaa| tathA sahasrarazmi nAmaka vaDe. putrake sAtha amitateja vidyAdhareza vhImanta parvatapara gyaa| saMjayaMtamunike pAdamUlameM vidyAcchedana karanemeM samartha mahAjvAlA nAmakI uttama vidyA siddha karaneke liye amitateja vidyAdhareza baiThA // 178-181 // duSTa azanighoSane zrIvijayarAjAkA Agamana sunA aura usane razmivegAdikoMke sAtha laDaneke liye sughoSa, zataghoSa, sahasraghoSAdi putra bheja diye paraMtu rAjAne vidyAdharoMke sAtha una saba putroMkA parAjaya kiyA // 182-183 // AsurIvidyAdharIkA putra azanighoSane yaha vArtA sunI vaha kruddha huA aura laDaneke liye nikalA / yuddhameM zrIvijayane azanighoSake do tukaDe karaneke liye bANa chodde| paraMtu bhrAmarI vidyAke prabhAvase eka azanighoSane do rUpa dhAraNa kiye / dviguNa hue azanighoSapara rAjAne punaH bANa choDakara usako khaMDita kara diyA / punaH vaha dviguNa huA isa taraha dviguNa hote hote saba raNasthala azanighoSamaya huA / itanemeM sarva vidyAoMko siddha karake rathanUpurakA rAjA amitateja laDane ke liye AyA // 184-186 / / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam mahAjvAlAprabhAvena yuddhvA mAsArdhameva ca / naSTavidyo nanAzAzu vajraghoSaH paraMtapaH // 187 nAbheyAdrau sthitaM devaM vijayAkhyajinezvaram / gatvA bhItvA sabhAyAM sa sthitstaavnRpaadyH|| anugatvA vilokyAzu mAnastambha galanmadAH / jinaM pradakSiNIkRtya prnnemumdhpaannyH||189 muktavairAstadA sarve tatrAsiSata te samam / tadAsurI samAgatya sutArAM drutamAnayat // 190 matputrasyAparAdha bho yuvAM kSantuM samarhatam / sAbhASyetyArpayattAM shriivijyaamittejsoH||191 tataH khagapatipRSTaM dharma provAca tIrtharAT / samyaktvatratatattvArthaM zrutvA bhUpo'bravIditi // 192 sutArA me'nujAnena hRtA vai kena hetunA / iti pRSTo viziSTaH so'vAdIdevo nRpaM prti||193 bharate mAgadhe deze'calagrAme nivAsabhRt / AmilAstrIpativipro vidito dhrnniijttH||194 tatsutAvindrabhUtyagnibhUtau jAtau manoharau / dAseraH kapilastasya vedaadhyynsktdhii|| 195 taM vedArthavidaM matvA vipro hi nirajIgamata | viSaNNaH kapilastasmAdyayau ratnapuraM prm||196 vedAdhyayanayuktAya satyabhAmAM ca satyakiH / vipro jambUdbhavAM putrIM vidhinAsmai samArpayat / / mahAjvAlA vidyAke prabhAvase rAjAne azanighoSake sAtha ardhamAsataka yuddha kiyA / taba azanighoSakI saba vidyA naSTa ho gii| vaha bhAga gayA // 187 // nAbheyaparvatake Upara virAjamAna hue zrIvijaya nAmake jinezvarake pAsa jAkara bhayase vaha azanighoSa samavasaraNameM baiTha gyaa| itane meM zrIvijaya rAjA Adika usake pIche Agaye / mAnastaMbha dekhakara unakA mada naSTa huA / jinezvara ko pradakSiNA de kara apane mastakapara donoM hAtha joDakara unhoMne vaMdana kiyaa| vaira choDakara ve sarva sabhAmeM ekatra baiTha gye| usa samaya azanighoSakI mAtA AsurI zIghrahI sutArA ko vahAM sAtha le AyI aura mere putrake aparAdha Apa donoM kSamA kareM ' kahakara usane zrIvijaya aura amitatejako sutArA arpaNa kI // 188-191 // [ sutArAke pUrvabhavoMkA kathana ] tadanaMtara amitagati vidyAdharako kevalI jinane dharmakA svarUpa btaayaa| samyagdarzana, ahiMsAdika vrata, jIvAdika saptatattva aura pApapuNya sahita nava padArtha inakA svarUpa prabhune kahA / dharmasvarUpa sunakara merI choTI bhaginI sutArAko azanighoSa kyoM hara legayA ? aisA prazna amitatejane kevalIko pUchA taba viziSTa muniyoMke svAmI arthAt RddhidhArI, avadhijJAnI Adi muniyoM ke adhipati vijaya kevalIne nIce likhA huA unakA pUrvabhavasaMbaMdha kahA // 192-193 // " isa bharata kSetrake magadha dezameM acala nAmake gAMvameM dharaNIjaTa nAmaka prasiddha brAhmaNa apanI patnI agnilAke sAtha rahatA thaa| ina dampatIko iMdrabhUti aura agnibhUti nAmake do manohara putra the aura kapila nAmaka dAsIputra thaa| hamezA vedAdhyayanameM usakI buddhi lIna thaa| dharaNIjaTane dAsIputra vedArthajJa huA dekhakara use apane gharase nikAla diyaa| khinna huA kapila dharaNAMjaTake gharase nikalakara ratnapura calA gayA / " // 194-196 // "vedAdhyayanameM Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha parva taM rAjapUjitaM svADhyaM zrutvA ca dharaNIjaTaH / niHsvatvahAnayejyAsIduHkhI kapilasaMnidhim / / kapilo dUrato vIkSya samutthAyAnamattakam / janako'yaM janAnvakti mama so'pi tathAvadat / / dhanavastrAdikaM lAtvA tuSTo'sau niHkhanAzataH / ekadA satyabhAmA taM pUjayitvA dhnaadibhiH|| bhaktyA parokSatoAkSItputro'yaM vA na te vada / samAdAya dhanaM vipraH prakathya tdvicessttitm|| agAddezAntaraM zIghraM dhanaM kiM na karoti vai / atha sA zaraNaM zrAntA gatA shriissennbhuupteH||202 strI siMhananditA yasya nanditA cAparA priyA / indropendrAkhyayA khyAtI tayoH putrau mhaaprbhau|| satyabhAmA nRpasyAgre vRttaM bhartRsamudbhavam / avIvadaRpo jJAtvA nagarAtaM nirAkarot // 204 zrISeNo'pi kadAcicca cAraNadvandvamAgatam / nanAmAmitagatyAkhyAriMjayAkhyaM khavezmani // tAbhyAM dattvAnnadAnaM sa samupAyaM mahAzubham / devIbhyAmanumodena dAnasya stybhaamyaa||206 bhogabhUmyAH paraM cAyuravApuste zubhAH zubham / kauzAmbyAmatha vikhyAto mhaablmhiiptiH|| tatpara kapilako ratnapura nivAsI satyaki nAmaka brAhmaNane jaMbU nAmaka patnIse utpanna huI satyabhAmA kanyA vidhisa paraNAI / vaha dAsIputra kapila ratnapurake rAjAke dvArA sammAnita aura zrImaMtabhI huaa| yaha sunakara dAridyanAzake liye duHkhI dharaNIjaTa usake pAsa AgayA" // 197-198 // kapilane dUrase dekhakara UTha kara use namaskAra kiyaa| tathA logoMko ye mere pitAjI haiM aisA khaa| dharaNIjaTanebhI yaha merA putra hai aisA logoMko khaa| kapilase dhana lekara dAridyanAzase dharaNIjaTa AnaMdita huA / kisI samaya satyabhAmAne dhanAdikake dvArA usakI pUjA kI arthAt usako bahuta dhana diyA aura kapilake parokSameM bhaktipUrvaka pUchA ki merA pati kapila ApakA putra hai yA nahIM / satyabhAmAse dhana lekara use kapilakI saba kathA sunAI aura vaha brAhmaNa zIghra vahAMse calA gayA / yogyahI hai, ki dhana kyA kyA nahIM karatA ? idhara kapilakA dAsIputratva jJAta honese duHgvita huI satyabhAmA zrISeNa rAjAko zaraNa gaI // 199-202 // rAjA zrISeNa ratnapurakA svAmI thA / usakI pahalI patnIkA nAma siMhanaMditA aura dusarIkA nAma naMditA thaa| una donoMko indra aura upendra nAmake do tejasvI putra the // 203 // satyabhAmAne rAjAke Age apane patikI kathA nivedana kI, rAjAne saba hAla jAnakara kapilako nagarase nikAla diyA / zrISeNa rAjAne kisI samaya gRhameM Aye hue amitagati aura ariMjaya nAmaka do cAraNamuniyoMko vandana kiyaa| tathA unako AhAradAna diyaa| siMhanaMditA. naMditA aura satyabhAmAne dAnakA anumodana diyaa| rAjAko AhAradAnase mahApuNyabaMdha huaa| rAjA, usakI do striyA~ aura satyabhAmA inako bhogabhUmIke utkRSTa AyukA baMdha huaa| zrISeNa rAjAke putrAdikoMne apane pariNAmoMke anusAra zubhAzubha karmabaMdha kiyA // 204-206 // kauzAmbI nagarImeM mahAbala nAmaka rAjA thaa| usakI rAnIkA nAma zrImati aura putrIkA nAma zrIkAntA thA / vaha suMdara aura zubhavicAravAlI thii| rAjA mahAbalane zrISeNa Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 pANDavapurANam zrImatI vallamA tasya zrIkAntA tatsutA zubhA / indrasenAya tAM bhUpo vivAhavidhaye dadau / / sAmAnyavanitA tatra tayA sAdhe samAgatA / sopendrasenaM saMlubdhA jAtA kmvipaaktH||209 indrastathAtvamAkarNya kruddho yuddhAya naddhavAn / udyAnavartinoyuddhaM tayorAkarNya bhUmipaH // 210 tabhivArayituM naiva zakto nirvedamAnasaH / AjJollaMghanaduHkhenAghrAya padma viSAvilam // 211 mRti yayau tadA denyau satyabhAmA ca tnmRteH| vidhAya tadvidhi sAdhvyaH smiiyurvigtaasutaam|| dhAtakIkhaNDapUrvArdhakurughUttarageSu ca / tadA tau dampatI bhUpo'bhUtAM ca siMhananditA / / 213 aninditA babhUvArya: satyabhAmA ca bhAminI / sarve'pi te sukhaM tasthustatra bhogbhraanvitaaH|| tatra palyatrayaM bhuktvA bhogAnbhogArthino mRtaaH| zrISeNastatra saudharme vimAne shriiprbho'bhvt|| vidyutprabhA tathA siMhananditAsIttadaMganA / aninditAbhavaddevo vimAne vimalaprabhaH // 216 zuklaprabhAbhidhA devI brAhmaNI vimalaprabhe / paJcapalyopamAyuSkA zarmAseduH samunnatAH // 217 zrISeNaH pracyutastasmAdarkakIrtisuto bhavAn / jAtA jyoti prabhA kAntA yA pUrva siNhnnditaa|| aninditAcarI devojani zrIvijayo mahAn / satyabhAmA sutArAsItkapilaH prAktanaH khlH|| rAjAke putra indrasenako zrIkAntA vivAhavidhIse dii| zrIkAntAke sAtha usakI dAsIbhI indrasenake ghara AgaI; paraMtu karmodayase vaha dAsI upendrasenapara anurakta hogaI / indrasenako yaha bAta mAlUma honepara vaha kruddha hokara yuddhake liye taiyAra ho gyaa| bagIcemeM una donoMkA yuddha chiDa gyaa| yaha vRtta sunakara unake yuddhakA nivAraNa karanemeM asamartha rAjA khinnacitta huaa| AjJAke ullaMghanaduHkhase usane viSase yukta kamala sUMghakara prANatyAga kiyA / taba usakI donoM rAniyA~ aura satyabhAmA ina sAdhvIyoMne rAjAke maraNakA anukaraNa karake arthAt viSayukta kamalako suMghakara maraNa prApta kiyA / // 207-212 / / dhAtakIkhaNDake pUrvArddhameM uttarakuru bhogabhUmImeM rAjA aura siMhanaMditA daMpatI hue / aniMditA Arya huI aura satyabhAmA usakI patnI huii| bhogasamUhase yukta ve saba sukhase rahane lge| // 213--214 // [saudharmavargameM devapadaprApti / ] bhogabhUmImeM tIna palya Ayu samApta honetaka ve bhogecchu Arya aura AryA bhogoMko bhogakara mara gaye / usameMse zrISeNa rAjA saudharma svargake vimAnameM zrIprabha nAmaka deva huaa| siMhanaMditA AryA usakI vidyutprabhA nAmaka devI ho gii| aniMditA saudharmasvargake vimAnameM vimalaprabha nAmaka deva huI aura satyabhAmA brAhmaNI vimalaprabhakI zuklaprabhA nAmaka devI ho gaI / una devadevIyoMkI Ayu pAMca palyApama thii| zrISeNakI svargIya Ayu samApta honepara vaha arkakIrtikA putra huA arthAt he amitateja tU hI pUrvabhavameM zrISeNa rAjA thaa| siMhanaMditA terI patnI jyotiprabhA nAmakI huI hai| pUrvameM jo aniMditA rAnI thI vaha aba zrIvijaya rAjA huI hai| aura satyabhAmA sutArA hui hai / / 215-219 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha parva panAma bhavakAntAraM pApArika jAyate zubham / vane sa bhUtaramaNa airAvatIsarittaTe // 220 / tApasAzramasaMvAsikauzikArasamajAyata / sutazcapalavegAyA mRgazRGgo'pi tApasaH // 221 dRSTvA capalavegasya vibhUti khecarezituH / nidaanmkronmuuddho'shnighosssttshyutH||222 jAto'yaM snehatastArAM sutArAM cAgrahIddhaTAt / bhave tvaM paJcame bhAvI cakravartI jineshvrH||223 zrutvetyazanighoSAkhyo jananyasya vayaMprabhA / sutArApramukhAzcAnye jagRhuH saMyamaM param // 224 pravandha te jinaM jagmuzcakravartisutAdayaH / khaM khaM puraM patAkADhyaM vidyazAmitatejasA // 225 parvasu proSadhaM kurvavarkakIrtisutaH zubhaH / prAyazcittaM caranyogyaM pUjayA pUjayaJjinam / / 226 dadahAnaM supAtrebhyaH zRNvandharmakathAM parAm / nirdoSa nirmalaM zAntaM samyaktvaM shritvaashmii|| prajAnAM pitRvatpAtA saMyamIva zamaM zritaH / dhayaM prAvartayatkarma lokadvayahitodyataH // 228 prajJaptiH stambhanI vahnijalayoH kAmarUpiNI / vizvaprakAzikA vidyA praaprtiipaatkaaminii|| [ kapilabhatra kathA ] pUrvajanmameM jo duSTa kapila thA, vaha saMsAra-vanameM ghUmane lgaa| yogya hI hai, ki pApase kabhI kisIkA bhalA hotA hai ? saMbhUtaramaNa nAmaka vanameM airAvatI nadIke taTapara tapasviyoMke AzramameM rahanevAlA kauzika nAmA RSi thaa| usakI patnIkA nAma capalavegA thA / saMsArameM ghUmanevAlA yaha kapila una daMpatIkA mRgazaGga nAmaka putra huaa| vaha apane pitAke samAna RSi hogayA // 220-221 // capalabega nAmaka vidyAdharakA vaibhava dekha usa mUTane Ageke bhavameM mujhe aisAhI vaibhava mile isa taraha nidAna kiyaa| tadanaMtara Ayu samApta honese marakara azanighoSa vidyAdhara huaa| pUrva janmake snehake vaza hokara vaha sauMdaryase camakanevAlI sutArAko haThase haraNa kara le gayA // 222-223 // he amitateja, tU aba yahAMse pAMcave bhavameM cakravartI tIrthakara zAMtinAtha honevAlA hai| yaha saba vRttAnta sunakara azanighoSa usakI mAtA AsurI, svayaMprabhA, sutArAAdi aura anya bhavyoMne bhI uttama saMyama dhAraNa kiyA // 224 // cakravartIputra zrIvijaya, Adi bhUpAla jinezvarako vaMdanakara patAkAoMse suzobhita apane apane nagarako amitateja vidyAdharaprabhuke sAtha gye| zubhakArya-tatpara zAMtakaSAyI arkakIrtiputra amitateja parvatithiyoM meM proSadhopavAsa, vratAcaraNameM doSa laganepara yogya prAyazcitta-dhAraNa, jinezvarakA aSTa dravyoMse pUjana, supAtroMko dAna denAye kArya karatA thaa| uttama dharmakI kathAoMkA zravaNa karate hue usane nirdoSa nirmala aura zAMtidAyaka samyagdarzana dhAraNa kiyA // 225-227 / / apane pitAke samAna prajAoMkA pAlaka, saMyamIke samAna samatAko dhAraNa karanevAlA, ihaloka paralokake hitakAryameM tatpara amitateja vidyAdhareza gRhasthake devapUjAdika SaTkarma svayaM AcaratA huA prajAoMkobhI ina karmomeM tatpara karatA thA // 228 // prajJapti, agnistaMbhanI, jalastaMbhanI, kAmarUpiNI, vizvaprakAzikA, apratIghAtakAminI, AkAzagAminI, utpAtinI, vazaMkarA, AvezinI, zatrudamA, prasthApanI, AvartanI, Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam AkAzagAminI cAnyotpAtinI ca vazaMkarA / AvezanI zatrudamA tathA prasthApanI praa||230 AvartanI praharaNI pramohinI vipATinI / saMkrAmaNI saMgrahaNI bhaJjanI ca pravartanI // 231 prahApanI pramAdinyA prabhAvartI palAyinI / nikSepaNI ca cANDAlI zabarI ca parA smRtA // gaurI khaTvAGgikA zrImadgaNyAca shtsNkulaa| mAtaGgI rohiNI khyAtA kUSmANDI varavegikA / / mahAvegA manovegA caNDavegA laghUkarI / parNaladhvI ca capalavegA vegAvatI matA // 234 mahAjvAlAbhidhA zItoSNAdivaitAlike mate / sarvavidyAsamucchedA tathA bandhapramocanI // 235 prahArAvaraNI yuddhavIyo ca bhrAmarI khagam / bhoginyAdyAH zritA vidyAH kuljaatiprsaadhitaaH|| tAsAM zreNyordvayozcAdhipatyena vidito bhuvi / bhuJjanbhogAnkadAcicca datvA dAnaM munIzine / / prApaddamavarAkhyAyAzcaryapaJcakamambare / cAraNAyAnyadAmitatejaHzrIvijayau vane / / 238 / suradevagurU dRSTvA natvA ca munipuGgavau / zrutvA dharma tato'prAkSItpunaH zrIvijayo nataH // 239 Atmano bhavasaMbandhaM pituzca bhagavAnmuniH / zrutvA prAha bhavAMstasya pituzca vizvanandinaH // 240 tanmAhAtmyaM nizamyAsau tatpadAptanidAnakaH / bhUcaraiH khacaraiH sevyau bhejatustau sukhAmRtam / / pramohinI, vipATinI, saMkrAmaNI, saMgrahaNI, bhaMjanI, pravartinI, prahApanI, pramAdinI, prabhAvatI, palAyinI, nikSepaNI, cANDAlI, zabarI, gaurI, khaTAGgikA, zrImadguNyA, zatasaMkulA, mAtaMgI, rohiNI, kUSmAMDI, varavegA, mahAvegA, manovegA, caNDavegA, laghUkarI, parNaladhvI, capalavegA, vegAvatI, mahAjvAlA, zItavaitAlikA, uSNavaitAlikA, sarvavidyAsamucchedA, baMdhapramocinI, prahArAvaraNI, yuddhavIryA, bhrAmarI, bhoginI Adi vidyAoMne amitateja vidyAdharakA Azraya liyA thaa| ye vidyA viziSTa kula aura viziSTa jAtivAle vidyAdharoMke dvArA siddha kI jAtI thI paraMtu amitateja ke vizAla puNyodayase ina vidyAoMne usakA svayaM Azraya liyA thA // 229-236 // amitateja vidyAdhara ina vidyAoMkA aura dono zreNioMke vidyAdhara- rAjAoMkA adhipati honese bhUtalameM sarvatra prasiddha huA / bhogabhoganevAlA vaha sukhase rahane lagA // 237 // kisI samaya amitatejane damavara nAmaka AkAzacAraNa munirAjako AhAra diyA taba AzcaryapaMcakakI prApti huii| arthAt deva aho dAna, aho dAna isaprakArakI stuti, ratnavRSTi, ThaMDA sugaMdhita pavana bahanA, sugaMdhita jalavRSTi honA, aura AkAzameM devavAdyoMkA bajanA isa prakAra paMcAzcaryavRSTi huI // 238 // anya kisI samayameM zrIvijaya aura amitateja donoM vidyAdharoMne suraguru aura devaguru aise zreSTha muniyoMko dekhakara vaMdana kiyaa| unase dharmazravaNa kara namratAse zrIvijaya apane aura apane pitAke bhavasaMbaMdha pUchane lgaa| zrIvijayakA prazna sunakara bhagavAn munine usake aura vizvako Anandita karanevAle usake pitA tripRSTake bhava kahe // 239-240 // pitAke mAhAtmyako sunakara zrIvijayane nArAyaNapadakI prAptikA nidAna kiyA / bhUcara aura khecara rAjAoMse sevanIya aise ve bhUpati . Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha parva pArzva vipulavimalamatyoH zrutvA munIzayoH / mAsamAtraM mahInAthAvAyurdharmadayodyatau // 242 dattvArkatejase kheTaH zrIdattAya mahIpatiH / rAjyamASTAhnikI pUjAM kRtvA nndnpaarshvge||243 candane munisaMgena prAyopagamanodyatau / vane saMnyasya khagrANAnvisasarjaturuttamAn / / 244 kalpe trayodaze nandyAvarte'bhUdrAvicUlakaH / khagaH zrIvijayo'pyatra svastike mnnicuulkH||245 viMzati sAgarAnmuktvA jIvitaM tau tato mRtau / dvIpetra prAgvidehAkhye sadvatsakAvatIti ca / / deze prabhAvatIpuryAH patyuH stimitasAgarAt / vasuMdhayA~ suto jajJe rvicuulo'praajitH||247 svastikAdvicyuto devo maNicUlo'pyabhUtsutaH / zrImAnanantavIryAkhyo devyAmanumatau tataH // nityodayau jagannetrakamalAkarabhAskarau / pamAnandakarau tau ca rejatuH prAptayauvanau / / 249 / bhUpaH kutazcidAsAdya vairAgyamAtmajau takau / tadaiva sa samAhRya rAjye saMsthApya nirgtH||250 aura khagapati mukhAmRtakA upabhoga lene lage // 241 // kadAcit vipulamati aura vimalamati muniyoMke samIpa donoM rAjAoMne apanI Ayu mAsamAtra avaziSTha hai aisA sunA taba ve dharma aura dayA karanemeM tatpara rheN| amitateja rAjAne apanA rAjya arkateja nAmaka putrako diyA aura zrIvijayane zrIdatta putrako diyaa| unhoMne ATha dinataka aSTAhika pUjA kI anaMtara nandanavanake samIpa candanavanameM muniyoMke Azrayase ve prAyopagamanamaraNameM udyukta hue| arthAt unhoMne apanA vaiyAvRtya svayaM nahIM kiyA, aura dUsaroMke dvArAbhI nahIM krvaayaa| AhAra tathA kaSAyoMkA tyAga kara paMcanamaskArakA smaraNa karate hue samAdhipUrvaka prANa choDe // 242-44 // terahave kalpameM--AnatasvargameM naMdyAvarta vimAnameM zrIamitateja ravicUlanAmaka maharddhika deva huA aura zrIvijayarAjA svastika vimAnameM maNicUla nAmaka maharddhika deva huaa| bIsasAgarataka devasukhakA anubhava lenepara unhoMne prANatyAga kiyaa| aparAjita aura anaMtavIrya balabhadra aura nArAyaNapadake dhAraka the / isa jambUdvIpameM pUrva videhakSetrake vatsakAvatI dezameM prabhAvatI nagarake adhipati stimitasAgara rAjA the / unako rAnI vasuMdharAse ravicUladeva aparAjita nAmaka putra huaa| svastikavimAnase cyuta huA maNicUla devabhI anumati nAmaka rAnIse lakSmImapanna anaMtavIrya nAmaka putra huA // 245-248 / / jaise sUrya pratidina udita hotA hai vaise ye donoM rAjaputra nityodaya-nityavaibhavase yukta the| sUrya kamaloMko praphullita karatA hai vaise ye donoM rAjakumArabhI jagatake netrarUpI kamaloMko vikasita karate the| sUrya poMkoM AnaMdita karatA hai| ye donoM panA-lakSmIko AnaMdita karate the| isa prakAra ina donoM rAjaputroMne yauvanameM praveza kara atizaya zobhA dhAraNa kI // 249 // stimitasAgara rAjAko kisI kAraNase vairAgya huaa| usane usI samaya apane donoM putroMko bulAkara rAjyapara sthApana kara svayaMprabha jinezvarake pAsa jAkara unake caraNamUlameM saMyama dhAraNa kiyaa| usa samaya dharaNendrakI Rddhiko dekhakara usa padakI prAptike liye stimitasAgara munirAjane nidAna kiyaa| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam svayaMprabhajinasyAnte prAyAsItsaMyama nRpaH / dharaNendrarddhimAlokya ttpdaaptinidaanvaan||251 mRtvA dharaNezitAM prApa sukhanaM dhinidAnakam / aparAjitabhUpAlo'nantavIryo mhaamnaaH|252 indrapratIndravattau ca dadhatuzca vasuMdharAm / ekadA barbarI khyAtA naTI cAnyA cilAtikA / / prAbhRtIkRtya kenApi preSite. te sukhAvahe / bhUpau tau bhUribhUmIzabhUSitaprAntabhUtalau // 254 tayornRtyaM sthitI draSTumAyAsonnAradastadA / nRtyAsaMgAtkumArAbhyAM na dRSTaH sa vidheH sutaH / / jAjvalatkopasaMtaptaH zucicaNDAMzuvattapan / damitArisabhAM prApya nArado dehiduHkhadaH // 256 tatra viSTarasanniSThaM viziSTaM ziSTasevitam / gariSThamiSTasaMdiSTasevaM taM vIkSya khAGgaNAt / / 257 avatIryAziSaM datvA sthite tsminkhgaadhipH| tamabhyutthAnanatyAyaiH saMmAnyAsthApayatpade // 258 damitAriravocattaM bhavanto bhaktavatsalAH / bhavyA bhavabhramaM bhettuM bhAnto bhUtavibhUtidAH / / 259 kiM kAya hetunA kenAgamanaM brUta vaH prabho / ityAkarNya vaco'vAdInAradaH zruNu khecr||260 tvadartha sArabhUtAni vastUnyAlokayanbhaman / dRSTvA ca nartakIyugmaM rambhorvazIsamaM mht|| 261 asthAnasthaM bhavadyogyamaniSTaM soDhumakSamaH / AyAto'haM kathaM soDhaH pAde cUDAmaNiH sthitH||262 marakara vaha dharaNendra huaa| yaha nidAna sukhakA nAza karanevAlA hai ataH ise dhikkAra hai // 250-251 / / [ nAradakA Agamana ] udAracitta aparAjita aura anaMtavIrya ye donoM rAjA iMdrapratIndrake samAna pRthvIkA rakSaNa karane lge| kisI samaya eka rAjAne barvarI aura cilAtikA nAmaka do sukhadAyaka nartakiyAM bheTake rUpameM bheja dii| samIpa sthAnameM baiThe hue aneka rAjAoMse bhUSita ve donoM bhUpAla una nartakiyoMkA nRtya dekhaneke liye baiThe the| usa samaya nArada sabhAmeM aagye| paraMtu natya dekhane meM Asakta honese donoM kumAroMne brahmadevake putra--nAradako nahIM dekhA // 252-55 // atizaya prajvalita kopase saMtapta, ASADhamAsake sUryake samAna tapanevAle, kalaha utpanna kara prANiyoMko duHkha denevAle, nArada damitArirAjAkI sabhAmeM aaye| sajanoMme sevita, abhISTasiddhike liye arthIlogoMse sevanIya aime mahApuruSa damitAriko siMhAsanapara baiThA huA dekhakara AkAzAGgaNase nArada utare; tathA AzIrvAda dekara sabhAmeM khaDe ho gye| vidyAdharoMke rAjA damitArine siMhAsanase UThakara namaskAradikoMse nAradakA sammAnakara yogya siMhAsana para baitthaayaa| damitAri rAjAne unako kahA.---- " he prabho Apa bhaktoMpara dayA dhAraNa karate haiM, bhaktavatsala haiM, bhavya haiM, saMsArabhramaNako naSTa karanevAle haiM tathA jIvoMko vaibhava denevAle haiN| he prabho, kucha kArya kahiye, kisa hetuse ApakA Agamana huA hai, kahiye ? " damitArikA bhASaNa sunakara nArada kahane lage.-... " he damitAri rAjan , maiM Apake liye sArabhUta vastuoMko dekhatA huA phiratA huuN| aparAjita rAjAkI sabhAmeM raMbhA aura urvazIke samAna sundara do nartakiyAM Apake yogya degvIM paraMtu aparAjitarAjAke sabhAmeM unakA rahanA maiM sahana nahIM karatA hUM isa liye tumhAre pAsa AyA hUM, Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha parva khagAparAjitAnantavIryagehe na zobhate / tacchobhate bhavadgahe rakAnyAlayavanmaNiH // 263 zrutvAso prAhiNoddataM sopahAraM sphuradguNam / gatvA dUtaH prabhAkaryAM vIkSya tau narapuGgavau / / 264 muktvopAyanamAcakhyau yudhAM pAti khagAdhirAT / zrImatA tena devena preSito'haM yuvAM prti||265 yAcitaM nartakIyugmaM dAtavyaM prItaye tataH / nizamyedaM takau dataM prahityAhUya mntrinnH||266 kiM kAryamiti pRcchantau sthitau tatpuNyayogataH / tRtIyabhavavidyAzca saMprAptAH khaM nirUpya ca / / vipakSakSayasaMlakSyAH sthitAstatkAryakArikAH / nidhAya mantriNaM tatra nartakIveSadhAriNau // 268 nirgatau saha dUtena tau prAptau zivamandiram / vidhIyamAnaM tannRtyaM nRpo vIkSya sphurdgunnm||269 vismitaH zikSituM tAbhyAM samadAtkanakAzriyam / tAmAdAya yathAyogyaM gItanRttakalAvidam / / anantavIryasaMraktAM cakratuste subhAvinIm / tadraktAM tAM samAdAya nartakyau jagmaturdivi // 271 zrutvAtha khecaro vArtA preSayAmAsa sadbhaTAn / balinA tena yuddhena bhaGgaM niitaaHkssnnaantre||272 kyoM ki cUDAmaNi pAtroM meM rahanA mujhase sahA nahIM jAtA hai| he vidyAdharAdhIza, dInake gharameM ratnake samAna aparAjita aura anaMtavIryake gharameM ve zobhA nahIM pAtI haiN| Apake gharahImeM unakI zobhA hai" // 256-263 // nAradake vacana sunakara damitAri rAjAne guNoMse sphurAyamAna aise eka dUtako upahArake sAtha bheja diyaa| dUta prabhAkarI nagarImeM gyaa| vahAM usane narazreSTha aparAjita aura anaMtavIryako dekhaa| unake Age bheTakI cIjeM rakhakara isa prakAra kahA " damitAri vidyAdharAdhIza, Apa donoMkA rakSaNa karate haiN| lakSmIsaMpanna usa rAjAne Apake prati mujhe do nartakiyoMkI yAcanA karane ke liye bhejA hai| Apa premavRddhi honeke liye damitAri mahArAjako una donoM nartakiyoMko de diijiye| yaha bhASaNa sunakara dUtako unhoMne bAhara bheja diyaa| maMtriyoMko bulAkara pUchA, ki isa samaya kaunasA upAya karanA cAhiye aura ve baiTha gye| itanemeM unake pAsa tIsare bhavakI vidyAyeM prApta hogii| unhoMne " hama zatruoMkA nAza karanemeM samartha haiM, ApakA kArya karanevAlI haiM ". isa taraha apanA svarUpa khaa| taba una donoM rAjAoMne maMtrIko prabhAkarI nagarake rakSaNake liye sthApana kiyA aura Apa donoM nartakiyoMkA veSa dhAraNa kara dUtake sAtha calakara zivamaMdira nagarako Aye / rAjasabhAmeM guNoMse zobhAyamAna nRtya zurU kiyA, rAjAko nRtya dekhakara Azcarya huaa| rAjAne nRtyakA abhyAsa karAneke liye kanakazrIko unake hAthameM sauMpa diyaa| usako unhoMne gItakalA aura nRtyakalAmeM nipuNa kiyaa| una donoM nartakiyoMne zubha vicAra karanevAlI sundara rAjakanyAko anaMtavIryameM Asakta kara diyaa| tadanaMtara anurakta huI kanakazrIko lekara ve donoM nartakiyAM AkAzameM calI gayIM // 264-71 // [anantavIryake hastase damitArikA nidhana ] vidyAdhara damitArine yaha vArtA sunakara acche parAkramI vIroMko bhejaa| paraMtu balavAn aparAjitane zIghrahI yuddhameM una bhaToMkA parAjaya Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 pANDavapurANam preSitAMzca punarbhagnAnvIkSyAtasthau khago yudhi / nartakyorna prabhAvo'yaM cintayanniti niSThuram || saMprAptavidyayA rAmo yuyudhe yuddhavikramI / anantavIryamAlokya ciraM yuddhvA khgaadhipH||274 mumoca cakramAkramya cakricakrabhayapradam / taM parItya sthitaM haste tena tena khago hataH / / 275 tataH khagAH samAgatya sarve naimutrikhaNDapau / khacaraiH saha saMpanyA celatustau prabhAkarIm / / 276 gacchantI mArgato dRSTvA jinaM kIrtidharAhvayam / natvA zrutvA ca saddhamaM kanakazrIbhavAntarAn // zrutavantau nizamyAsI prAvAjIdrAgamuktadhIH / tAM prazasya jinaM natvA nirgatau samavasRteH || 278 budhajananatapAdau dIpyadAptapramAdau nihataripuvivAdau muktasarvApavAdau / pratigataviviSAdau labdhadharmaprasAdau kRtasukRtaninAdau jagmatustAM nRpau tau / / 279 kiyA || 272 / / damitArine punaH parAkramI yoddhAoMko bheja diyA, punaH aparAjitane unako parAjita kiyaa| taba cakravartIne, itanA sAmarthya nartakiyoMkA nahIM ho sakatA, ataH aba svayaM yuddhake liye calanA cAhiye aisA vicAra karake niSThuratA se raNabhUmimeM prayANa kiyA || 273 // aparAjita balabhadrane prApta huI vidyAoMke sAhAyyase damitArike sAtha yuddha kiyA / tadanaMtara anantaSafar dekhakara vidyAdhara damitArine usake sAtha dIrghakAlataka yuddha kiyA / antameM cakravartIne sainyako bhaya dikhalAnevAlA cakra hAthameM lekara vaha anantavIryake Upara choDa diyA / anantavIryako pradakSiNA dekara vaha usake hAthameM AyA / tatra anaMtavIryane use choDakara damitAriko mAra diyA / // 274 -275 // tadanaMtara sarva vidyAdhara Akara trikhaMDapati aparAjita aura anantavIryako namaskAra karane lge| taba ve vidyAdharoMke sAtha tathA saMpadA ke sAtha prabhAkarI nagarIko cale gaye // 276 // calate hue unhoMne mArgameM kIrtidhara nAmaka jinezvarako vaMdana kiyaa| unase dharmakA svarUpa aura kanakazrIke bhavAntara sune || 277 // bhavAntara sunanepara kanaka zrIkI buddhi rAgabhAvarahita ho gaI aura usane dIkSA dhAraNa kI, aparAjitane kanakazrIkI prazaMsA kI, aura jinezvarako vandanakara samavasaraNase prayANa kiyA || 278 // jinake caraNoMko deva namaskAra karate haiM, jo utkaTa AnaMdako prApta hue haiM, jinhoMne zatruoMkA vivAda- kalaha namra kiyA hai- arthAt zatruoMkA jinhoMne naSTa kiyA hai, jinake sarva prakArake apavAda ( nindA) dUra hue haiM, jinako kheda nahIM hai, dharmase jinako prasannatA prApta huI hai, jinake puNyakA zabda sarvatra sunA jAtA hai, aise ve donoM balabhadra aura nArAyaNa padake dhAraka aparAjita aura anaMtavIrya prabhAkarI nagarIko gaye / ajeya tathA AkramaNa karanekI icchA karanevAle prabala zatrupakSako zIghrahI jItakara jisane divya aura sundara ' aparAjita' nAma prApta kiyA hai, vaha aparAjita balabhadra jayavaMta hove / jisane damitAri 1 sa ma nunapAdau / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaM parva jitvAjavyaM jagAmAjigamiSubalinaM zatrupakSaM kSaNena / yaH saddivyAparAdhAjitamiti subhagaM nAmadheyaM sa jIyAt / hatvA vIrya suvIryAddamitaripupateH zauryadhuryo'pyananta vIryo bhAti prabhAvAdvaSavizadamateH sarvazaktipradeSTuH / / 280 iti traividyavidyAvizadabhaTTArakazrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe zrIpANDavapurANe bhAratanAni zAntinAthabhavaSaTkavarNanaM nAma caturtha parva / / 4 // paJcamaM prv| ajitaM jitakArimaparAjitamarthataH / jitajeyaM yaje yuktyA virAjitajanArcitam // 1 trikhaNDasyAdhipatyaM ca vidhAya vividhaiH sukhaiH / kezavaH prAvizatprAnte pApAdralaprabhAvanim // balo'pyanantasenAya rAjyaM dattvA yazodharAt / prAtrAjya tRtIyaM bodhaM prApya saMnyasya maaskm|| vidyAdhara rAjAke vIryakA ( zaktikA ) apane utkRSTa vIryase nAza kiyA hai, jo zauryaguNameM zreSTha hai, aisA anantavIrya nArAyaNabhI, dharmake vistArameM jisakI mati hai aura sarvazaktiyoMko pragaTa karanevAle aise baladeva aparAjitake sAmarthyase suzobhita hotA hai // 279-280 // brahmazrIpAlakI sahAyatAkI apekSA jisameM huI hai, aise traividyavidyAoMmeM nirmala bhaTTAraka zrIzubhacandrapraNIta pANDavapurANameM arthAt mahAbhAratameM zrI zAntinAthake chaha bhavoMkA varNana karanevAlA cauthA parva samApta huA // 4 // ( parva pAMcavA ) jinhoMne karmarUpI zatruoMko parAjita kiyA hai, tathA jo kisIbhI mahAn parAkramI puruSoMdvArA parAjita nahIM hue haiM, arthAt jo anaMtavIrya haiM, pramANa nayarUpa yuktikedvArA jItane yogya vAdiyoMko jinhoMne jIta liyA hai, virAjitajanoMse yAnI gaNadharAdi muniyoM tathA indrAdikoMse jo pUjanIya haiM, aise ajita jinezvarakI maiM pUjA karatA hUM // 1 // [ aparAjitako indrapadalAbha ] aneka prakArake sukhoMke sAtha trikhaNDasvAmitvakA anubhava lekara AyuSya samApta honepara pApase kezava anaMtavIrya ratnaprabhA narakameM utpanna huA // 2 // aparAjita balabhadranebhI anaMtasenako rAjya dekara yazodharamunise dIkSA dhAraNa kI / usako avadhijJAna prApta huaa| eka mAsaparyanta saMnyAsa dhAraNakara vaha acyutasvargameM indra huA // 3 // dharaNendrase Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 pANDavapurANam acyutAdhIzvaro jajJe'nantavIryastu nArakaH / dharaNendrAtpituH prApya samyaktvaM dRDhamAnasaH ||4 saMkhyAtavarSasaMjIvI pracyutya prAsadadbhuvam / bharate'sminkhecarAdrayudakacchreNau vyomavallabhe / / 5 meghavAhana rAjAsItatpriyA meghamAlinI / tatsuto meghanAdAkhyaH so'bhUcchreNIdvayAdhipaH / / 6 prajJaptiM sAdhayanviyAM mandare nandane vane / darIdRSTo'cyutezena bodhito labdhabodhakaH // 7 prAvrAjya nandanAkhyAdrau pratimAyogamAsadat / azvagrIvAnujo bhrAntvA sukaNTho'bhUdbhavArNave // 8 asuratvaM samApana vIkSyainaM munimuttamam / vyadhatta bahudhA krodhAdupasarge na so'calat / / 9 soDhopasargaH saMnyasya so'cyute'gAtpratIndratAm / maghonA saha saMprApa sAtamacyutasaMbhavam / / 1 pracyutyAcyutanAthaH prAgdvIpe'tra prAvideha ke / deze ca maGgalAvatyAM nagare ratnasaMcaye / / 11 rAiyAM kanakamAlAyAM rAjJaH kSemaMkarasya ca / vajrAyudhAbhidho zrImAnaurasyo'bhUtsulakSaNaH / / 12 AdhAnaprItisuprItiSTatimodakriyAnvitaH / vadanenduprabhAjAlasaMdhvastatimirotkaraH / / 13 navaM vayo dadhAno'sau rAjyalakSmyA pariSkRtaH / pratIndrastatsuto jajJe sahasrAyudhasaMjJakaH // 14 0 ( pUrva janma meM jo nArAyaNakA pitA stimitasAgara rAjA thaa|) samyagdarzana prApta kara, vaha cittavAlA vaha nArakI narakameM saMkhyAta varSataka jIkarake anantara vahAMse nikalakara isa bhUtalapara AyA / isa bharatakSetra meM vijayArddhakI uttarazreNImeM meghavallabha nagarakA adhipati meghavAhana nAmakA rAjA thaa| usakI priya patnI meghamAlinI thii| ina donoMkA yaha nArakI meghanAda nAmaka putra huaa| vaha donoM zreNiyoMkA adhipati huA || 4-6 // [ meghanAda ko acyutasvarga meM pratIndrapada - prApti | kisI samaya maMdaraparvatake nandanavanameM prajJapti vidyAko siddha karate hue meghanAda vidyAdharako acyutendrane dekhakara upadeza diyA / upadeza pAkara meghanAdane dIkSA lI aura nandana nAmaka parvatapara pratimAyoga dhAraNa kiyA / avIva pratinArAyaNakA choTA bhAI sukaNTha saMsArasamudra meM bhramaNa kara asura huA / usane ina munirAjako dekhakara krodhase nAnAvidha upasarga kiye paraMtu ve unase vicalita nahIM hue / upasarga sahana karake saMnyAsa se unhoMne acyutasvarga meM pratIndrapada pA liyA / tathA acyutendra ke sAtha acyutasvarga meM utpanna hue sukhoMkA anubhava lene lage // 7-10 // acyutasvargakA svAmI acyutendra acyutastrargase prathama caya karake jambUdvIpa ke pUrvavideha kSetrastha maMgalAyatI dezameM ratnasaMcaya nAmaka nagarImeM kSemaMkara rAjAkI rAnI kanakamAlAkA vajrAyudha nAmaka vidvAn sulakSaNa putra huA / apane mukharUpI candramA kAntisamUhase aMdhakArasamUhako dUra karanevAlA kumAra AdhAna, prIti, suprIti, zruti, moda ityAdika saMskAroMse yukta thA / arthAt zrIkSemaMkara pitAne ye saMskAra, jo ki jainavasUcaka haiM, usapara kiye the / kramase vaha navIna vayase arthAta yauvanase yukta tathA rAjalakSmI alaMkRta huA / acyuta svargakA pratIndra vajrAyudhakA sahasrAyuva nAmaka putra huA || 11 - 14 || sAkSAt zrI ke samAna sundara aisI 1 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamaM parva 97 zrISeNA bhAminI tasya sAkSAcchIriva shaalinii| zAntyantakanakaH sUnustayoH suknkcchviH|| putrapautrAdibhiH kSemaMkaro rAjyakaro'pyabhAt / ekadezAnakalpezo vajrAyudhasudarzanam // 16. stuvansadasi saMtasthau guNAdhAraM sphuradguNam / akSamastatstavaM soDhuM lekho vicitrcuulkH||17 vajrAyudhaM budhaH prApya kRtarUpaviparyayaH / yathocitaM mahInAthaM vAdakaNDUyayAvadat / / 18 rAjan jIvAditatcAnAM vidvAnasi vicAraNe / brUhi paryAyiNo bhinnaH paryAyaH kiM vipryyH|| cedbhinnaH zUnyatAvAptirabhAvAcca tayorbuvam / ekatvasaMgare'pyetana yuktighaTanAmaTet / / 20 jIvo vA paryayo vA syAdanyonyAgocaratvataH / cedastu dravyamekaM te paryAyA bahavo mtaa|| zrISeNA sahasrAyudhakI patnI thii| ina donoMko suvarNakAntikA dhAraka kanakazAnti nAmaka putra huaa| isa prakAra putrapautrAdikoMke sAtha rAjyapAlana karanevAle zrIkSemaMkara mahArAjabhI zobhane lage // 15-16 // kisI samaya aizAnasvargakA indra apanI sabhAmeM vajrAyudha rAjAke niHzaMkitAdi guNoMke AdhArabhUta samyagdarzanakI prazaMsA kara rahA thA / guNoMse zobhanevAlI vaha prazaMsA vicitracUla nAmaka deva nahIM saha skaa| vaha rUpaparivartana karake arthAt paNDitakA rUpa dhAraNa kara vajrAyudha rAjAke pAsa aagyaa| vAda karanekI paddhatike anusAra vAikI icchAse isaprakAra bolane lagA // 17-18 // " he rAjan , Apa jIvAditattvoMkA vicAra karanemeM catura haiN| jIvAdi vastuoMse paryAya bhinna haiM yA abhinna haiM ? yadi jIvAdikase paryAya bhinna mAnoge to jIvAdi dravyoMko zUnyatAprApti hogI arthAt agnise uSNatA bhinna honepara agnikA jaisA abhAva hotA hai, vaise jIvAdika dravyabhI unake paryAyoMse bhinna honepara zUnya ho jaaveNge| aura dravya tathA paryAyoMkA-donoMkA nAza hogaa| yadi jIvAdika dravyoMse paryAya abhinna mAnoge to bhI yuktise jIvAdikoMkI siddhi na hogii| abhinnapakSameM paryAya raheMge vA paryAyI rheNge| donoMkA astitva siddha nahIM hogaa| aura donoM eka dUsareke saMbaMdhI nahIM rheNge| jIvake ye manuSyAdiparyAya haiM aura jIva inakA AdhArabhUta svAmI hai yaha sambaMdha siddha nahIM hogaa| yadi dravya eka aura paryAya aneka mAnate ho to sarva jagat ekAtmaka ho jAyagA / kyoMki paryAya aneka honeparabhI vastubhUta-vAstavika nahIM haiN| aisA mAnanepara saMsArakA nAza hogaa| phira manuSyoMko puNyapApoMke phaloMkI prApti kaise hogI? baMdhanAbhAva honese mokSakA abhAva hogaa| arthAt akelA jIva rahanese baMdha mokSAdikoMkI siddhi nahIM hogii| sarvathA padArtha nitya mAnanepara jIva nitya ekasvarUpakAhI mAnanA paDegA aura usakI nAnA avasthAyeM nahIM hoNgii| kyoMki pUrvAvasthA choDakara uttarAvasthA dhAraNa karanepara nityasvarUpa naSTa hogaa| nitya apanI pUrvAvasthA nahIM choDatA aura uttarAvasthA dhAraNa nahIM krtaa| padArthako nitya yA anitya mAnane para unakI arthakriyA naSTa hogii| jalakI arthakriyA tRSAzamana karanA, dhUpase bhApa bananA, snAnAdi pAM. 13 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam ekAtmakaM jagatsarvamityevaM saMsRteH kSitiH / puNyapApaphalAvAptiH kathaM saMjAyate nRNAm // 22 bandhanAbhAva eva syAnmokSAbhAvo bhaveanu / nitye ca kSaNike cAtha bhvedrthkriyaacyutiH||23 tadabhAve na satvaM syAtsasvAbhAve na vastutA / kalpanAmAtramatraivaM jIvAdInAM tu mA kathA / / 24 tadoktamiti tacchrutvA nRpo vajrAyudho'bhyadhAt / zrRNu saugata susvAnte matiM kRtvAtha mdvcH|| kSaNikaikAntapakSejyapakSe caitaddhi dUSaNam / sarvathAbhedavAdastu nirasyo bhedavAdavat / / 26 syAdvAdaM vadatAM puMsAM puNyapApAtravo bhavet / tato bandhasya saMsiddhistadabhAve zivaM bhvet||27 evaM siddhaH sunirNItAsaMbhavaddhAdhakatvataH / syAdvAdaH sarvadA sarvavastUnAM vizadAtmakaH // 28 evaM parAjito lekhaH saMkhyApya nijavRttakam / saMpUjya vastradAnAyaistamagAd dvitIyAM divam // labdhabodhiratho kSemaMkaraH kSemaMkaro bhuvi / prAptalaukAntikastotraH pravrajyAyai samudyataH // 30 kriyAoMmeM upayogI honA ityAdi aneka kArya hote haiM paraMtu vaha nitya ekarUpameM rahanepara aise aneka kArya kaise hoMge ? kSaNikapadArtha ekakSaNake anaMtara naSTa honese usase koI bhI kArya nahIM hogA aura lenA denA Adi vyavahAra naSTa ho jaayeNge| arthakriyAke abhAvameM sattvadharma-astitvadharma nahIM rahegA / usake vinAzase padArthakI vastutAbhI usako choDa degii| isaprakAra vicAra karanese jIvAdika vastu kalpanAmAtrahI rahatI hai| he rAjan , Apa jIvAdikoMkI kalpanA choDa deM" // 19-24 // [nityAnityavAda-khaNDana ] vicitracUladevakA sarva bhASaNa sunakara vajrAyuva rAjAne isa prakAra kahA- " he saugata arthAt he buddhake anuyAyI, apane manameM buddhi sthira kara merA vacana suno| kSaNikapakSameM aura anyapakSameM arthAt nityapakSameM jo tumane dUSaNa diye haiM ve yogyahI haiM / sarvathA abhedavAdabhI sarvathA bhedavAdake samAna khaNDana karane yogya hai| paraMtu syAdvAdase vivecana karanevAloMke matameM koI doSa utpanna hotehI nhiiN| vastu kisI apekSAse bhinna, kisI apekSAse abhinna, kisI apekSAse nitya, kisI apekSAse anitya, kisI apekSAse choTI va kisI apekSAse baDI hotI hai, aura kathaMcit nitya anitya mAnanese baMdhamokSa, pApa puNya Adika avasthAyeM siddha hotI haiN| baMdhake abhAvase mokSaprApti hotI hai| yaha syAdvAda sunirNIta hai, isameM bAvakoMkA saMbhava haihI nhiiN| yaha syAdvAda sarva jIvAdika vastuoMkA vizada nirNaya karanekA nirdoSa upAya hai " // 25-28 // isa prakAra bhASaNa karake vicitracUlakA rAjAne parAjaya kiyaa| taba usa devane apanA sarva vRtta kaha diyA aura vastradAnAdikoMse rAjAkA Adara karake vaha aizAna svargako calA gayA // 29 // [ vajrAyudhako cakravartipada-lAbha ] isake anaMtara-pRthvIkA kSema-kalyANa karanevAle kSemakara tIrthakarako vairAgya huA / laukAntika devoMne Akara unakI stuti kI / dIkSAke liye udyukta . Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama parva rAjye vajrAyudhaM nyasya didIkSe vanasaMgataH / kAlena prAptakaivalyo vabhAse tIrtharAivibhuH // 31 atha vajrAyudho dhImAndhRtarAjyadhuro dhruvam / madho madhurasallApe vanaM rantuM gato nRpaH // 32 svadevIbhiH svayaM rantvA sudarzanajalAzaye / jalakrIDAM prakurvANe tasmiMstaM zilayApyadhAt // 33 kazcidvidyAdharo duSTo nAgapAzena taM nRpam / abadhnAttatkSaNaM cakre zilAM sa zatakhaNDatAm // 34 hastena nAgapAzaM ca vipAzIkRtavAMstadA / eSa pauvebhavaH zatrurvidyuiMSTraH palAyitaH // 35 bhUpo'pi saha devIbhiH pravizya svapuraM sthitaH / dharmeNa tasya cotpannaM ratnaM munidhibhiH smm|| cakravartizriyaM bheje sa bhogavyAptamAnasaH / SaTkhaNDamaNDitAM pAti pRthvIM tasminarezvare / / 37 vijayAdharSAdyapAzreNyAM pattane zivamandire / meghavAhanabhUpo'sya vimalAkhyA priyA shubhaa||38 putrI kanakamAleti tayorvivAhapUrvakam / priyA kanakazAntezca sA jAtA sukhdaayinii||39 stokasArapurezasya jayasenApriyApateH / sutA vasantasenAkhyA samudrasenabhUpateH // 40 babhUvAsya priyA tAbhyAM sukhI kanakazAntivAk / kadAcidvanakhelArtha kumAro vnitaaskhH|| hue kSemakara jinezvarane vajrAyudhako rAjya diyA / aura vanameM jAkara dIkSA dhAraNa kii| kucha kAlake anaMtara utpanna huA hai kevalajJAna jinako aise ve vibhu kSemakara tIrthaMkara zobhane lage // 30-31 // idhara rAjyakI dhurA dhAraNa karanevAle dhImAn vajrAyudha rAjA vasaMtaRtumeM bagIce krIDA karaneke liye gaye / cAroM tarapha kokilapakSI madhura zabda kara rahe the| apanI rAniyoMke sAtha svayaM krIDAkara anaMtara sudarzana nAmaka sarovarameM jalakrIDA karate samaya koI duSTa vidyAdhara vahAM AgayA aura rAjAko usane zilAse AcchAdita kiyaa| anaMtara nAgapAzase usako bAMdha diyaa| yaha vidyudaMSTra vidyAdhara rAjAkA pUrvajanmakA zatru thA / rAjAne tatkAla zilAke sau tukaDe kara diye tathA hAthase nAgapAzabhI nikAlakara pheMka diyaa| taba vaha vahAMse bhAga gayA / rAjAbhI apanI rAniyoMke sAtha nagarameM pravezakara apane mahalameM Akara AnaMdase rhaa| usako pUrvapuNyase nava-nidhiyoMke sAtha cakraratnakA lAbha huA // 32-36 // [ kanakazAntiko kaivalyaprApti ] dazAMgabhogoMmeM lubdhacitta cakravartI sAmrAjyalakSmIko prApta hokara SaTkhaNDabhUSita pRthvIkA pAlana kara rahA thA / usa samaya vijayA parvatake dakSiNa zreNImeM zivamaMdira nagarameM meghavAhana rAjA rAjya karatA thaa| usakI priyAkA nAma vimalA thaa| vaha zubhakAryoMmeM tatpara rahatI thii| una donoMko kanakamAlA kanyA thii| kanakazAMtike sAtha usakA vivAha hogyaa| vaha use sukha denevAlI huii| stokasAra nagarake svAmI samudrasena nAmaka rAjA the| unakI priyapatnI jayasenA thii| inako vasaMtasenA nAmaka kanyA huii| kanakazAMtikA isake sAtha vivAha ho gyaa| ina do patniyoMse kanakazAMti sukhI huaa| kisI samaya vanameM krIDA karaneke liye vaha apanI donoM priyAoMke sAtha gyaa| vahAM usane vimalaprabha nAmaka muniko dekhA / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 pANDavapurANam vanaM gataH samadrAkSInmuni ca vimalaprabham / natvA tadvadamAcchrutvA vRSa vairAgyamAnasaH // 42 didIkSe tatkSaNe rAjhyau vimalAgaNinI zrite / adIkSetAM tapoyukte yuktaM tatkulayoSitAm // 43 siddhAcalasthito yogI pratimAyogadhArakaH / sodavA khagopasargAnsa prAptakevalabodhanaH / / 44 cakrI kaivalyamAlokya naptunirviSNamAnasaH / sahasrAyudhaputrAya rAjyaM dattvA vinirgataH // 45 zrIkSemaMkaramahantaM prApya dIkSAM samagrahIt / yogI siddhagirau varSa prtimaayogmaashritH||46 valmIkAzritapAdAnta AkaNThArUDhasallataH / azvagrIvasutau ratnakaNTharatnAyudhau bhavAn // 47 bhrAntvA bhUtvA surau cAtiSalamahAbalau punaH / tamabhyetyopasarga tI kartukAmA vighAtanam // 48 rambhAtilottamAbhyAM tau tarjitau prapalAyitau / te taM gatvA yati natvA samabhyarcya divaM gte|| sa sahasrAyudhaH putra rAjyaM zAntabalinyatha / kiMciddhetoH samAropya didIkSe pihitAsravAt / / yogAvasAne saMprApya vaibhArAdrimasUMstakau / atyASTAM ca sudIkSeSTau variSThau kliSTanigrahau / / 51 unake caraNoMko baMdana kara unake mukhase dharmasvarUpa suna liyaa| usakA mana virakta huA, tatkAla usane usa munIzake pAsa dIkSA lI / kanakazAMtikI donoM rAniyoMnebhI vimalA nAmaka AryikAke pAsa dIkSA lekara tapa karanA prAraMbha kiyA / jo kulIna striyAe~ hotI haiM ve apane patike anukUlahI AcaraNa rakhatI haiM / kulIna striyoMkI yaha pravRtti sarvathA prazaMsanIya hai / eka samaya kanakazAnti munine siddhAcalapara pratimAyoga dhAraNa kiyA thaa| usa samaya duSTodvArA aneka upasarga kiye gye| unake sahanese unako kevalajJAna prApta huA // 37-44 // vajrAyudhacakravartIkA UrddhotreyakameM janma ] vajrAyudha cakravartI apane potekA kaivalya dekhakara saMsArase virakta huaa| usane sahastrAyudha putrako rAjya diyA aura zrIkSemaMkara tIrthakarake pAsa jAkara dIkSA grahaNa kI / siddhagiriparvatapara usa yogIne eka varSataka pratimAyoga dhAraNa kiyA / taba unake caraNoMke pAsa bAmI utpanna hogaI aura pAvase kaNThataka uttama veliyoMne unako veTa liyA thA / azvagrIvake putra ratnakaMTha aura ratnAyudha aneka bhavoMmeM bhramaNa kara atibala, mahAbala nAmake asura hue the; ve punaH vajrAyudha munike pAsa Aye / prANanAzaka upasarga karanekI unakI icchA thI paraMtu raMbhA aura tilottamA nAmaka do devAMganAoMne unako dhamakAyA taba ve bhAga gaye / ve devAMganAyeM munIzvarake sannidha jAkara unakA bandana tathA pUjana karake svargako calI giiN| // 45-49 // sahasrAyudha rAjAnebhI vairAgyakA kucha kAraNa dekha zAMtabali nAmaka putrako rAjya sauMpa diyA aura svayaM pihitAsrava munike pAsa dIkSA grahaNa kii| phira siddhAcala parvatapara 1 ba zliSTa / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ' M paMcamaM parva 111 UrdhvagraiveyakAdhovimAne saumanase ca tau / ekonatriMzadabhyAyurdharau jAtau surottamau // 52 mRtvA vajrAyudhaH zrImAn dvIpe'tra prAgvidehake / deze ca puSkalAvatyA puryasti punnddriikinnii|| patirdhanarathastasyAH priyA tasya manoharA / tayormegharathaH sUnurjAto jAtamahotsavaH // 54 ahamindraH parastasya sUnudRDharathAhvayaH / manoramAbhavo jAto vavRdhAte ca tau sutau // 55 janako jyeSTaputrasya priyamitrAmanorame / vallabhe vidadheyasya sumati cittavallabhAm // 56 AtmajaH priyamitrAyAM samabhUmandivardhanaH / varasenaH sumatyAM ca sUnuDharathasya ca / / 57 evaM svaputrapautrAdhairyuto dhanaratho nRpaH / reje merurivAtyartha tArAcandradivAkaraiH // 58 devo ghanaratho muktvA rAjyaM megharathe sute / didIkSe prAptakalyANaH svayameva khayaMguruH // 59 ucchedya ghAtikarmANi sa prApa kevalodgamam / atha megharatho devaramaNodyAnamAvizat / / 60 svdeviibhirvihRtyaasthaacndrkaantshilaatle| khecaraH kazcana vyoni gacchaMstasyopari sthitH||61 usanebhI varSapratimA-yoga dhAraNa kiyA / jinadIkSA jinako priya hai, iMdriyoMko kleza dekara nigraha karanevAle aise una do zreSTha munIzvaroMne yoga samApta honepara vaibhAra parvatapara Akara prANatyAga kiyA / maraNottara Urdhvagraiveyakake saumanasa nAmaka adhovimAnameM unatIsa sAgara Ayuko dhAraNa karanevAle ahamindradeva hue| / / 50-52 // [ mevaratha aura dRDharathakA caritra ] isa jambUdvIpake pUrva videha kSetrake puSkalAvatI dezameM puNDarIkiNI nagarIkA adhipati ghanaratha rAjA thA / usa kI priya rAnI manoharA thii| vajrAyudha ahamindra saumanasa vimAnase cayakara una donoMko megharatha nAmaka putra huA, taba rAjA ghanarathane putrajanmakA baDA utsava kiyA / sahasrAyudha ahamindrabhI saumanasa vimAnase cayakara ghanaratha rAjAkI dusarI patnI manoramAko dRDharatha nAmakA putra huA / ve donoM putra baDhane lage // 53-55 // banaratha rAjAne jyeSTha putrakA-megharathakA vivAha priyamitrA aura manoramA ina do rAjakanyAoMke sAtha kiyA / una donoMpara megharatha rAjAkA atizaya prema thA / dRDharatha putrakA vivAha sumatike sAtha huA, vaha dRr3harathake cittako Atizaya priya thii| megharathako priyamitrAse naMdivardhana nAmaka putra huA aura dRDharathako sumatise varasena nAmaka putra huaa| isa prakAra putrapautrAdikoMsa ghanaratha rAjA tArA, caMdra aura divAkara-sUryase yukta merUke samAna atizaya zobhane lagA // 56-58 / / dhanaratha rAjAne megharatha putrapara rAjyasthApana kiyA / ve dIkSAkalyANako prApta hue / svayaM dIkSA lekara svayaM guru hogaye / dIkSAke anaMtara unhoMne ghAtikarmoMkA nAza kiyA aura kevalajJAna prApta . kara liyA // 59-60 // [ vidyAdharIkI patibhikSA ] kisI samaya megharatha rAjA devaramaNa nAmaka udyAnameM gayA / vahAM apanI deviyoMke sAtha bihAra kara candrakAnta zilApara baiTha gayA / usa samaya AkAzameM koI Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 pANDavapurANam niruddhavyomayAnaH sanpazyanbhUpaM zilAsthitam / tamutthApayituM roSAttadadhaH saMpraviSTavAn / / nRpo'GguSThAgradezena jJAtvA taM tAM nyapIDayat / khagaH shilaabhraakraantsttsoddhumkssmo'rudt|| tadA tatkhecarI zrutvA krandanaM svapateH param / zrImegharathamAzritya bhaTTebhikSAmayAcata // 64 utthApitakramaH pRSTaH kAntayA priyamitrayA / kimetaditi saMgrAha vijayArdhAlake pure // 65 vidyudaMSTrapaterbhAryAnilavegA sutastayoH / nRpaH siMharatho devaM vanditvAmitavAhanam // 66 aTanmamopari prekSya vimAnaM gataraMhasam / dizo vilokya mAM prekSya svdotkopkmpitH|| asmAbhizalAtalenAmA protthApayitumudyataH / pIDito'yaM madaguSThenevAptAsya mnormaa||68 ityanyonyaM sa saMtoSya preSitastena khecaraH / kadAcitsa nRpo dattvA dAnaM damavarezine // 69 cAraNAya samApAsau paJcAzcarya caraMstapaH / ASTAhnikavidhiM bhaktyA vidhAya proSadhaM shritH||70 pratimAyogato dhyAyarAtrau dhyAnaM sthito'drivat / izAnendraH parijJAyaitanmarutsadasi sthitH|| tavAdya paramaM dhairya namastubhyaM cidAtmane / AtmadhyAnaratAyaivaM saMsArAsAtamImuSe // 72 vidyAdhara jA rahA thA usakA vimAna rAjA megharathake Uparase gujara rahA thA ki usakI gati ruka gaI / vidyAdharane zilApara baiThe huye rAjAko dekhA / usako zilAsahita uThAne ke liye vaha krodhase zilAke nIce dhaMsa gayA / rAjAne usakA praveza jAnakara apane aMgUTheke agrabhAgase zilA dabAyI / zilAke bojhase vaha vidyAdhara daba gyaa| usakA bhAra asahya honese vaha rone lgaa| taba usakI patnI vidyAdharI apane patikA Akrandana sunakara zrImegharathake pAsa AgaI aura use patibhikSAkI yAcanA karane lagI // 61-64 // rAjAne apanA caraNa Upara uThAyA taba priyamitrA rAnIne pUchA ki yaha kyA bAta hai ? taba usane isa prakAra kahA-- " vijayAI, parvatakI alakA nagarImeM vidyuiMSTra rAjA rahatA thA, usakI bhAryAkA nAma anilavegA thA, una donoMko siMharatha nAmaka putra huA / vaha amitavAhana muniko baMdana karake Ate samaya mere Upara usakA vimAna Akara ruka gayA / taba vaha vidyAdhara cAroM ora dekhane lgaa| jaba maiM usake dRSTipathameM AyA taba darpase kopayukta hokara hama sabako zilAtalake sAtha uThAne ke liye udyukta huaa| maiMne mere aMguThese usako dabAyA / taba pAtibhikSA mAMgane ke liye usakI patnI manoramA yahAM AI hai / " isa prakAra priyamitrAko vRttAnta kahakara rAjAne usa vidyAdharako santuSTa kara bheja diyA aura svayaM bhI apanI rAjadhAnIko apanI rAniyoMsahita lauTa gayA // 65-68 // kisI samaya cAraNamunIza damavarako dAna denese rAjAko paMcAzcarya-vRSTikA lAbha huA / rAjA tapakAbhI abhyAsa karatA thaa| kisI samaya aSTAhnika-vratakA vidhipUrvaka AcaraNa kara rAjAne proSadhopavAsa dhAraNa kiyA aura rAtrI pratimAyogako svIkAra AtmacintanameM mera-parvatake samAna nizcala rahA // 69-71 // [ devAMganAkI AtmadhyAnase cyuta karane meM asaphalatA ] rAjA megharathakI AtmadhyAnameM Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMca parva 103 iti stutiravaM zrutvA surAH zatamukhaM jaguH / kaH stuto deva ityukte provAca sa surAnprati // nRpo megharathaH zuddhadRSTiH pratimayA sthitaH / pUjyaH pUjyaguNo jJAnI mayAstIti nmskRtH|| atirUpAsurUpAkhye taduktaM soDhumakSame / Agate vibhramairhAvairvilAsairgItanartanaiH // 75 bhAvaiH prajalpanaizcAnyairna taM cAlayituM kSamA / vidyullateva devAdriM yathA nizcalamuttamam // 76 aizAnoktaM dRDhaM matvA natvA te sthAnamIyatuH / ekadaizAnakalpeza H sadomadhye vyvrnnyt|| 77 rUpaM ca priyamitrAyAH samAkarNya samAgate / ratiSeNAratIdevyau sAkSAttadrUpamIkSitum // 78 majjanAvasare te tAM gandhatailAktadehikAm / nirbhUSaNAM vivasanAM nirUpyAvocatAM vacaH // 79 1 1 sthiratA avadhijJAnase jAnakara IzAnendrane usakI isa prakAra stuti kI " he rAjan Aja ApakA utkRSTa dhairya maine jAna liyA / zuddha-caitanyamaya Apako maiM namaskAra karatA hU~ / saMsArake duHkhakI bhIti naSTa karanevAle, AtmadhyAna meM tatpara rahanevAle Apako merA praNAma hai / " isa prakAra mukhase stuti karanevAle iMdrako dekhakara he deva, Apa kisakI stuti kara rahe haiM ? isa taraha devoMke pUchane para indrane unako kahA / " rAjA megharatha zuddha samyadRSTi hai / vaha isa samaya pratimAyoga dhAraNa kara AtmadhyAnameM sthira huA hai / vaha pUjya hai aura pUjya-guNoMkA dhAraka tathA jJAnI hai / isa liye maiMne usakI stuti karake use namaskAra kiyA hai" // 72-74 // atirUpA aura surUpA nAmaka do devAMganAoMko indrane rAjAkI kI huI stuti sahana nahIM huI / isa liye usakI parIkSA karane ke liye ve svargase rAjAke pAsa AgaI / hAva, vilAsa, gIta, nRtya, bhAva aura madhura bolanA Adi upAyoMse tathA anya upAyoMse bhI ve use dhyAnacyuta karanemeM asamartha huiiN| jaise bijalI nizcala aura uttama merUparvatako ugamagAne meM asamartha hotI hai, vaise ve donoM deviyAM asamartha huIM / aizAnendra jo rAjAkA varNana kiyA thA vaha satya hai aisA nizcaya kara ve rAjAko vaMdana karake svasthAnake prati calI gaIM // 75-77 // [ priyamitrAko rAjAke AzvAsana se saMtoSa ] kisI samaya aizAnendra ne apanI sabhA meM priyamitrA ke rUpakA varNana kiyA / vaha ratiSeNA aura ratidevIne sunakara rAnIkA sAkSAt rUpa dekhane ke liye antaHpurameM ve AgaI / rAnIkI usa samaya snAnakI tayArI ho rahI thI / usane apane sarvAMgako tela lagAyA thA / vastrAlaMkAra rahita rAnIko dekhakara ve devI Apasa meM kahane lagI ' snAna ke samaya meM bhI rAnI apUrva suMdara dIkhatI hai, zRMgArase yukta honepara to usake rUpakI mahimA avarNanIyahI hogI / ' una devatAoMne do kanyAoM kA rUpa dhAraNa kiyA aura catura aisI ve kanyAyeM rAnI ke sAtha caturatAse bhASaNa karane lagI / ' he devi, hama do kanyAyeM Apake rUpako dekhaneke liye AyI haiM / ' rAnIne svataHko rucanevAle alaMkAra dhAraNa kiye the / gaMdha aura puSpoM se vaha suzobhita huI thI / usa samaya kanyAoMne apanA mastaka hilAyA taba rAnIne unako Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pANDavapurANam zRGgArasahitAyAstu kIDagrUpaM bhaviSyati / tataH kanyAkRtiM kRtvA cature caturaM vacaH // 80 avocatAM take devi tvadrapaM draSTumAgate / sA saMkalpitakalpADhyA gndhpusspopshobhitaa||81 tAmyAM vIkSya nijaM zIrSa dhUnitaM saikSya tajagA / kimetaditi te devyAvUcatuzcature zRNu / yadrUpaM varNitaM tathyamIzAnezena tattathA / yatsnAnasamaye dRSTaM tadidAnIM na vidyate // 83 ityudIrya nigIrya skhaM te devyau divamIyatuH / kSaNakSayAtsvarUpasya viraktAzvAsitA priyA / sahadIkSeti vAkyena nRpeNa viratAtmanA / athaikadA samudyAnaM manoharamagAnRpaH // 85 khaguruM jinamAnamya sthitaM siMhAsane sthitaH / aprAkSIcchreyase zreyaH saMskRtaM kriyayA kRtI / / avAdIdevadevezo rAjadeva vidAM vara / zrAvakAdhyayanaproktAmaSTottarazatakriyAm // 87 tripaMcAzat kriyAstatra garbhAnvayasamAhvayAH / grbhaadhaanaadinirvaannpryntvidhivedikaaH||88 dIkSAnvayakriyAzcASTacatvAriMzadudIritAH / sudIkSAdinivRttyantanirvANapadasAdhikAH // 89 kanvayakriyAH sapta satsiddhAntavacovahAH / sudRksvarUpametAsAM vidhAnaM phalamapyadaH // 90 kahA ki Apa apanA mastakA kyoM hilAtI haiM ? / ve catura devatAyeM bolI- rAnI suna, IzAnendrane Apake rUpakA jo satya varNana kiyA thA vaha vaisA . nahIM rahA / kyoMki jo rUpa hamane ApakA snAna karate samayameM dekhA thA vaha aba nahIM dIkhatA hai / " aisA bolakara aura apane nAmAdi kahakara ve svargako gaI / apanA svarUpa kSaNakSayI hai aisA jAnakara rAnI virakta ho gaI / " hama donoM eka sAtha dIkSA lekara he devi, manuSya janma saphala kareMge jisase apaneko nizcala svarUpa prApta hogA " aisA bolakara virakta rAjAne rAnIkA samAdhAna kiyA / / 78-84 // [ghanarathakavalI kA upadeza ] kisI samaya megharatha rAjA manohara nAmaka banameM gayA vahAM siMhAsanapara virAje hue apane kevalajJAnI ghanaratha pitAko dekhakara vandanA karake baiTha gyaa| mokSakI prAptikI kriyAoMse saMskRta hue paramaguru ghanarathako vidvAna rAjAne pUchA ki mokSake liye zreSTha hetu-kAraNa kaunasA AcaraNa hai / taba devendra ke bhI pati-svAmI aise ghanaratha jina isa prakAra nirUpaNa karane lage-" he rAjAoMke deva, vidvacchreSTa, zrAvakAdhyAyanameM 108 kriyAyeM batAI haiN| unameMse garbhAnvaya kriyAyeM 53 haiM / jo garbhAdhAnase lekara mokSaparyantakI vidhi batAtI haiM / dIkSAnvayakriyAyeM 48 aDatAlIsa haiN| jinameM mithyAdRSTi trivarNako jainadIkSA denekI vidhise mokSa taka kI kriyAoMkI vidhi batAI gaI hai / tathA sAta kanvayakriyAyeM kahI haiM jinase sajjAti, sadgRhasthatva, munipanA, surendrapadavI, cakravartitva, arhatpadaprApti aura siddhapada ye sAta parama sthAna prApta hote haiM / ye saba 108 kriyAyeM samIcIna siddhAntavacanako dhAraNa karanevAlI haiM arthAt jinAgamameM kahI haiM / dhanaratha jinapatise samyagdarzanakA svarUpa, ina kriyAoMkI vidhi aura unase phalaprApti tathA zrAvakAcArakA saddharma sunakara prabhuko megharatha rAjAne bandana kiyA / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .105 paMcamaM parva zrutvA zrAddhasya saddharma dhanaM dhanarathoditam / natvA megharatho'vocadvirakto'nujamunnatam // 91 gRhANa rAjyametaddhi sthAsyAmi tapase vanam / ityukte sojadadvAkyaM tityakSuH kSiprataH kSitim // bhorAjye yastvayA dRSTo doSo'dArza mayApi sH| gRhItvA tyajyate yacca prAktasyAgrahaNaM vrm|| prakSAlanAddhi paGkasya dUrAdasparzanaM varam / vimukhe sumukhe tasminniti rAjA svasUnave // 94 meghasenAya rAjyaM sa dattvA saptasahasrakaiH / bhUpaizca sAnujo jajJe saMyamI saMyamodyataH // 95 ekAdazAGgaviddhIro bhAvanAH SoDazAtmikAH / bhAvayanarthakRtIrthakRtvaM karma babandha sH|| 96 dRDho dRDharathenAmA nabhastilakabhUbhRti / atyAkSInmAsamAtraM sa zarIrAhArakilviSam // 97 tau prANAnte gataprANau prapedAte'hamindratAm / sarvArthasiddhisaddhAni zuklalezyau sphurtprbhau||98 trayastriMzatsamudrAyurjIvanau zvAsamAzritau / sArdhaSoDazabhirmAsaiH saMgatAmRtavalbhanau / / 99 anaMtara virakta hokara apane choTe bhAIse kahA, ki ' he baMdhu tuma rAjyakA svIkAra karo maiM tapa, karaneke liye vanameM jAtA huuN| apane bar3e bhAIkA vacana sunakara pRthvIkA tyAga karanekI icchA rakhanevAlA dRDharatha kahane lagA, he deva, Apane jo rAjyameM doSa dekhA hai vaha mujhebhI mAlUma hai| grahaNa karake jo cIja choDa dI jAtI hai, vaha prathamahI choDa denA acchA hai| kyoM ki kIcaDa lagAkara dhote baiThane kI apekSAse kIcaDa ko na chUnAhI acchA hai / isa prakAra dRDharathakA bhASaNa sunakara yaha sumukha-suMdara mukhavAlA merA choTA bhAI rAjya vimukha hai aisA megharathane jAnA aura meghasena nAmaka apane putrako rAjya diyA / aura saMyama dhAraNa karanemeM udyukta vaha rAjA sAta hajAra rAjAoM aura apane choTe bhAIke sAtha saMyamI hogayA // 85-95 // [ megharathamuniko tIrthakara karma-bandha ] dhIra megharatha muni gyAraha aMgoMke dhAraka hue| darzanavizuddhayAdi solaha bhAvanAoMkA cintana karanevAle una munIzvarako mokSapuruSArthako denevAlA tIrthakara-karmakA baMdha huA // 96 // tapazcaraNameM dRDha aise dRDharatha munike sAtha nabhastilaka parvatapara megharatha munIzvarane eka mAsaparyanta zarIra aura AhArakA moha bilakula choDa diyA / Ayuke avasAnameM jinake prANa naSTa hue haiM aise ve donoM munIza sarvArthasiddhike suMdara vimAnameM zuklalejhyAke dhAraka, camakanevAlI kAntike dhAraka ahamindra hue / unakA jIvana tehatIsa sAgara parimita AyuvAlA thA / sADe solaha mAsa vyatIta honepara ve zvAsa lete the| tehatIsa hajAra varSa samApta honepara manameM prApta hue amRtakA bhakSaNa karate the| ( arthAt AhAra karanekI icchA honepara unake kaMThameM amRtake samAna zubha sUkSma skaMdhoMkA Agamana hokara unakI AhArecchA tRpta hotI thii| ) unako sparzAdika maithunase rahita sukha thA arthAt kAmasaMbhava vedanAse rahita atyaMta harSarUpa sukha unako satata prApta hotA thA / lokanADImeM rahe hue yogya dravyako apanI avavijJAnarUpa A~khoMse ve dekhate the / lokanADI taka uttama vikriyA karanekA unameM sAmarthya thaa| ve pAM. 14 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam trayastriMzatsahasrAbdaini:pravIcArasatsukhau / lokanADIsthitaprekhadyogyadravyAvadhIkSaNau // 100 tAvatsadvikriyau tau dvau rejaturhastamucchrito / anantarabhavaprApyamokSalakSmIsamAgamau // 101 atha jambUmati dvIpe bharate kurujAGgale / hastinAgapure rAjA vizvaseno vidAMvaraH // 102 airAvatI priyA tasya tarattArA sulocnaa| zrIhrIdhRtyAdidevIDyA divylaavnnydhaarinnii||103 zayAnA zayane rAtrau svamAnaikSiSTa SoDaza / vizantaM vadane tuGgaM dantinaM saapyjaagriit||104 tadA megharatho devo divazyutvA tamisrake / nabhasye saptamIghasre tatkukSikSetramAsadat / / 105 ubhidrA sA samunmudrA nepathyArpitavigrahA / dattadAnakarA bhAsA kalpavallIva jaGgamA // 106 natvA nAthaM svanAthAttamAnA mAnyA sumaaninii| pRSTvA matvA susvamAnAM phalAni mumude muhuH|| tadA caturvidhA buddhvA nAkezA nAkibhiH samaM / svargAvatArakalyANaM saMprApya samavartayan // vadhemAne tadA bhrUNe vardhamAnamahodayA / dayAvatI dayAMcake dAnaM sA dIptadehikA // 109 eka hAthapramANazarIrake dhAraka the / Ageke eka janmahImeM mokSalakSmIkA samAgama jinako prApta honevAlA hai aise ve ahamindradeva sarvArthasiddhimeM mukhase rahane lage // 97-101 // __[ zAntitIrthaMkarakA garbhakalyANa ] isa jambUdvIpameM bharatake kuru jAMgala dezameM hastinApura nagarake svAmI vidvacchreSTha zrIvizvasenanAmaka rAjA the / unakI priyapatnIkA nAma airAvatI thaa| usake sunetra caMcala aura tejasvI the, aura divyalAvaNya zrI vhI dhRti Adika devIoMke dvArA prazaMsita thA // 102-103 // zayyApara soI huI airAdevIne rAtrau solaha svapna dekhe aura uttuMga hArthIko mugvameM praveza karatA huA dekhakara vaha jAgRta huI // 104 // usa samaya megharatha ahamindra sarvArthasiddhise cyuta hokara bhAdrapada kRSNapakSa saptamIke dinameM airAyatI rAnIke udarameM prApta huA arthAt garbhameM AyA / nidrArahita, khilagaI hai zarIrakI kAnti jisakI, athavA jisakI aMgulImeM uttama kAntiyukta mudrikA hai, vastrAlaMkAra jisane zarIrapara dhAraNa kiye haiM, jisane hAthoMse yAcakoMko dAna diyA hai, aisI vaha rAnI apanI kAntise mAno calanevAlI kalpalatAke samAna dIkhatI thI // 105-106 // vizvasena mahArAjane mAnya rAnI airAvatIkA yogya Adara kiyaa| usane patiko vaMdana kara aura usase svapnoMkA phala sunakara bAra bAra AnaMda maanaa| usa samaya cAra prakArake devendra apane apane devoMko sAtha lekara hastinApurameM Aye aura unhoMne zrIzAntinAthakA svargAvatAra-kalyANakA vidhi kiyA // 107-108 // 1 [ zAntiprabhukA janmAbhiSeka ] garbhastha bAlaka jaise jaise bar3hane lagA vaise vaise mAtAkA vaibhava bhI bar3hane lgaa| dIpta zarIravAlI mAtAne dAna dekara dInoMpara dayA kii| paMdraha mahinetaka kuberane ratnoMkI vRSTi karake mAtAkA pUjana kiyA / jyeSTha kRSNa caturdazIke dina airAvatI devIne uttama putrako janma diyA // 109-110 // putrake janmase devoMke vimAnoMmeM janmamRcaka Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama parva 107 mAsAnpaJcadazAyAtamaNivRSTyAptapUjanA / jyeSThe kRSNacaturdazyAM sAsUta sutamuttamam // 110 tajanmato mahAzaMkhabherIbhArAtighaNTikAH / svarA jajRmbhire devasamasu janmasUcakAH // 111 prItyA pretyApramANAste suparvANAH sjissnnukaaH| mandirAtsundaraM devaM gRhItvA mandaraM yyuH|| vRSA vRSArthI saMsthApya jinaM tatra mhaapttaiH| saMsnApya stutibhiH stutvA gehe mAtra smaarpyt|| lakSavarSasamAyuSkaH zAntIzo yauvanonnataH / catvAriMzatsucApoccAcalAGgo varalakSaNaH // 114 atho dRDharathastasmAdyazasvatyAM cyuto'jani / vizvasenAtsutazcakrAyudho bhUrinaraiH stutH||115 kulazIlakalArUpavayaHsaubhAgyabhUSitAH / tatpitA kanyakAstena yauvane samayojayat // 116 pitRdattamahArAjyo jino reje jitaarkbhH| kAlena jAtazcakrezo jitaSaTkhaNDabhUmiyaH / / 117 zastragehe'bhavaMzcakracchatradaNDAsayaH parAH / tasya lakSmIgRhe carma cUDAratnaM ca kAkiNI // 118 mahAzaMkha, bherI, siMhagarjanA aura ghaMTAke dhvani atizaya vRddhiMgata hue / indroMke sAtha aparimitadeva atizaya snehase hastinApurameM Aye aura rAjamaMdirase suMdara bAlakako grahaNa kara ve maMdaraparvatapara jA pahuMce // 111-112 // puNyopArjanakI icchA dhAraNa karanevAle indrane meruparvatapara siMhAsanapara jinabAlakako baiThAyA aura mahAkalazoMse usane usakA abhiSeka kiyaa| tadanaMtara stutiyoMse stavana kara bAlakako gharameM mAtAke svAdhIna kiyA // 113 // [zAntiprabhuko cakripadaprApti ] prabhuzAntIzvarakI Ayu eka lAkha varSakI thii| ve taruNa hue / unakA zarIra cAlIsa dhanuSya UMcA aura dRr3ha thA / vaha eka hajAra ATha. lakSaNoMse yukta thA / dRDharatha ahamindra sarvArthasiddhise cyuta hokara rAnI yazasvatImeM vizvasena rAjAko aneka puruSoMse stutya cakrAyudha nAmakA putra huA // 114--115 // vizvasena mahArAjane kula, zIla, kalA, rUpa, vaya aura saubhAgyase bhUSita aisI aneka rAjakanyAyeM yauvanAvasthAmeM praveza kiye hue prabhu zAntinAthake sAtha vivAhase saMyojita kI / sUryakI kAntiko apanI dehakAntise jItanevAle prabhu apane pitAse mahAn rAjya pAkara kula, zIla, kalA, rUpase zobhane lage / kucha kAlake anaMtara ve cakravartI hue / SaTkhaNDabhUmike rAjAoMko unhoMne jItakara svavaza kiyaa| prabhuke zastragRhameM cakra, chatra, daNDa, aura khaDga ye uttama ratna utpanna hue| tathA lakSmIgRhameM carmaratna, cUDAmaNiratna, aura kAkiNIratna utpanna hue / hastinApurameM purohitaratna, gRhapatiratna, senApatiratna aura sthapatiratna ye cAra ratna utpanna hue / vijayAdrapara suMdara kanyAratna, gajaratna aura azvaratna utpanna hue // 116-118 // [ zAntiprabhukA dIkSAkalyANavidhi isa prakAra rAjya karanevAle, yauvanadarpase abhimAnayukta prabhu darpaNameM jaba dekhane lage taba unako apane do pratibiMba dIkhane lage / unako dekhakara saMsArasukhase jinakI buddhi mukta huI hai aise ve prabhu virakta hogaye // 119 // vairAgyake Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam . purodhogRhasenAsthapatayo hAstine pure / vijayA kanakanyAgajAzvA bobhuvatyapi // 119 evaM rAjyaM prakurvANo darpaNe darpadarpitaH / chAyAdvayaM vilokyAgAdviraktiM ratimuktadhIH // 120 prAptalokAntikastotraH kRtadevAbhiSecanaH / nAnAlaGkArasaMbhAsI zibikAsamavasthitaH // 121 sahasrAmravanAvAsI zobhanIyazilAsthitaH / paJcamuSTibhirulluJjya kacAjyeSThasya taamse||122 caturthyAmaparAhe'bhUnmuniH SaSThopavAsabhRt / cakrAyudhAdisadrAjasahasraH saha saMyamI // 123 manaHparyayabodhena pAraNe mandiraM param / praviSTAya sumitreNa tasmai dade'namuttamam // 124 kadAcitpUrvasaMmoktavanamAsAdya bhrAtRbhiH / SaSThopavAsabhRttasthau prAGmukho dhyaansnmukhH||125 SoDazAbdasuchAdmasthyamuktaH kevalamApa sH| pauSe'tha dhavale pakSe dazamyAM ca dinAtyaye // cakrAyudhAdayastasya patriMzadgaNapA babhuH / dviSabhizca sabhAsabhyaiH smvsRtisNsthitaiH||127 vijahAra mahIM ramyAM sa surAsurasaMstutaH / mAsamAtrAvazeSAyuH sammedAdi smaashritH|| 128 jyeSThakRSNacaturdazyAM siddhisthaanmgaajinH| cakrAyudhAdayo dhIrA hatvA krmkdmbkm||129 dhyAyantastadguNAMstUNe jagmuH svaM sthAnamuttamAH / narAzca tadguNAsaktA AseduH svsvpttnm|| anaMtarahI laukAntika devoMne Akara prabhukI stuti kI aura ve apane sthAnako cale gaye / tadanaMtara sarva deva Agaye / unhoMne prabhuko kSIrasAgarake jalase abhiSikta kiyaa| aneka alaMkAroMse prabhu bhUSita hokara zibikApara ArUDha hue / sahasrAmravanameM jAkara vahA~ suMdara zilApara ve baiTha gaye / jyeSTha kRSNa caturthIke dina dopaharameM paMcamuSTiyoMse prabhune kezaloMca kiyaa| do upavAsakI pratijJA dhAraNa kI, cakrAyudhAdi hajAra rAjAoM ke sAtha ve saMyamI hue| pariNAmavizuddhise unako manaHparyaya jJAna huA / pAraNAke dina sumitrarAjAke maMdirameM prabhu AhArake liye Aye taba usane unako uttama annadAna diyA // 120-124 // kisI samaya usI sahasrAmrabanameM jAkara apane bhAIyoMke sAtha do upavAsa dhAraNa kara tathA pUrvadizAko muMhakara prabhu AtmadhyAnameM tatpara hogaye // 125 // zAntiprabhuko kevalajJAna aura muktilAbha ] solaha varSoMkA chadmasthapanA samApta honepara pauSazukla dazamIke dina sUryAstake anaMtara arthAt rAtrIke prAraMbhameM prabhu kevalajJAnI hue // 126 // prabhuke cakrAyudhAdika chattIsa gaNadhara the / samavasaraNameM rahe hue bAraha gaNoMke sAtha sura aura asuroMke dvArA stuti kiye gaye prabhu ramaNIya pRthvItalameM vihAra karane lge| prabhukI Ayu jaba mAsamAtrakI rahI taba ve sammadaparvatapara Aye / aura jyeSTha kRSNa caturdazIke dina ve siddhisthAnameM virAjamAna hue arthAt sarva karmarahita anaMta sukhAdiguNapUrNa hue| cakrAyudhAdika dhIra muni karmokA samUha naSTa kara prabhuke sAtha karmamukta hokara siddha hogaye // 127-129 // prabhuke sadguNoMkA dhyAna karanevAle uttama iMdrAdika deva svargako zIghra gaye tathA unake guNoMmeM Asakta manuSya bhI apane apane nagarako gaye // 130 // isa prakAra sau indroMse sevanIya, cakravartiyoMke samUhase pUjya caraNabAle, guNoMke Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamaM parva iti jinavaravaMze kauravesbhAjineza surapatizata sevyazvakricakrArcyapAdaH / guNagaNasaguNAya dhvastakAmAdizatruH varavijayasamATaccakraratnaH sutIrthed / / 131 yadraSeNa manohareNa jagatAM nAthAH sumohaM gatAH kIrtisphUrtisumUrtitUrtisadanaM yo nItividyAlayaH / zAntIzo varanAthacakrapadavIM prApto manobhUpadastIrthezo varasArthatIrthakaraNe dakSaH supakSo'vatAt / / 132 zAntiH zAntikaraH sudRSTisadanaM zAntiM zritAH zAntinA santaH sArazivaM zivArthajanakaM tasmai namaH zAntaye / zAnteH sAtazataM susuptiharaNaM zAnteH zubhAH sadguNAH zAntau svAntamidaM sRjAmi satataM zAnte sukhaM me sRja / / 133 iti bhaTTAraka zrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe zrIpANDavapurANe mahAbhAratanAmni zrIzAntipurANavyAvarNanaM nAma paJcamaM parva // 5 // 2 109 samUhoMse tathA guNijanoMse pUjAyogya, kAmAdi zatru jinhoMne naSTa kiye haiM, utkRSTa vijayake sAtha jinakA cakraratna pakhaMDameM ghUmatA hai, aise zrIzAntijinezvara vRSabhajinezvarake sthApana kiye gaye kuruvaMza meM zobhate the || 131 // manohara aise jinake sauMdarya se tIna lokoMke nAtha-dharaNendra, cakravartI aura devendra mohita hue, jo kIrti, sphUrti - utsAha, suMdara zarIra aura stuti ke nivAsa the, jo naya aura pramANa jJAnake ghara the, jinako utkRSTa cakravartipada, kAmadevakA pada aura tIrthakara pada prApta hue the, jo utkRSTa anvartha tIrthotpatti karanemeM catura the aura jo uttamapakSa ke syAdvAdapakSa ke poSaka the, ve zrIzAntIzvara hamArA rakSaNa kareM // 132 // zrIzAntiprabhu zAMtiko karanevAle haiM / samyagdarzanake athavA suzAsanake sthAna haiM, aise zAntiprabhukA bhavyagaNa Azraya lete haiM / zAntiprabhuke dvArA sajjana mokSapuruSArthajanaka aise utkRSTa zivako muktisukhako prApta hote haiM / aise zrI zAnti - jinako hama namaskAra karate haiM / zrIzAntiprabhuse trikAlanidrAko naSTa karanevAle saikaDo sukha milate haiM / zrIzAntike sadguNa zubhakArya karanevAle hote haiM / maiM zrI zAnti jinezvara meM manako arpaNa karatA hU~ / he prabho zAntijineza, Apa mujhe hamezA zAntisukha de ||133 // zrIbrahmacArI zrIpAlane jisameM sAhAyyadAna kiyA hai aise bhaTTAraka zubhacandrapraNIta pANDavapurANa meM arthAt mahAbhArata meM zrIzAntinAthapurANakA varNana karanevAlA pAMcavA parva samApta huA // 5 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 pANDavapurANam / SaSThaM parva / kunthuM kundhvAdijIvAnAM kunthanAnmuktamAnasam / supathyaM bhavyajIvAnAM vande stpthpaatinaam|| atha zAntisutaH zrImAnnArAyaNasamAhvayaH / zAntivardhanasaMjJastu zAnticandrastato'bhavat // 2 candracihnaH kuruzceti kuruvaMzasamudbhavAH / evaM bahuSvatIteSu zUraseno nRpo'bhavat // 3 yasminrAjyaM prakurvANe'bhUvannAnAsunItayaH / itayaH kvApi saMnaSTA ghastre tArAgaNA iva // 4 sa zUraH zUratAdhIzaH zUrasahasrasaMyutaH / sUrAbhaH kevalo yasya raso'bhUcchrarasaMzritaH // 5 yatpratApAtpare bhUpA hitvA pattanasajanAn / darISu darasaMdIptAH zerate zayanAtigAH || 6 zrIkAntA kAminI tasya zrIvatkAntA guNAMbdhitaH / jAtA bhrAtrindusadvaktrA jagadAnandadAyinI / / [TTA parva ] ratnatrayarUpa mokSamArgakA Azraya karanevAle bhavyajIvoMko jo hitakara haiM, kuMthu Adika samasta jIvoMko pIDA denese rahita jinakA citta hai arthAt kuMthuAdika samasta jIvoMpara karuNA karanevAle, zrIkuthu jinezvarako maiM vandana karatA hUM // 1 // 1 [ kunthu - jinezvarakA carita ] zrIzAnti - jinezvarakA nArAyaNa nAmaka rAjalakSmIse zobhanevAlA putra thA / usake anaMtara zAntivardhana nAmaka nArAyaNakA putra rAjya karane lagA / tadanaMtara zAnticandra nAmaka rAjA huaa| isake anaMtara caMdracihna aura kuru ye rAjA hogaye / ye saba kuruvaMzameM utpanna hue the / isa prakAra aneka rAjagaNa isa vaMza meM utpanna hue / tadanaMtara sUrasena nAmaka prasiddha rAjA isa vaMza meM utpanna huA || 2 - 3 // sUrasena rAjAkA jaba zAsana cala rahA thA taba logoM meM aneka sunItiyoMkA prasAra huA / aura ativRSTi, anAvRSTi Adi sAta prakArakI pIDAyeM dina meM tArAgaNa ke samAna kahIM bhI nahIM dIkhatI thIM // 4 // vaha zUrasena rAjA zUra thA, zUratvaguNakA prabhu thaa| hajAroM zUravIra usake Azraya meM the / sUrasena rAjA sUryakesamAna tejasvI thA / isa rAjAke zauryarasakA Azraya zUroMne liyA thA / rAjAke pratApase zatru rAjAoMne apane nagaroMkA tyAga kiyA thA aura bhayase jalate hue apane bichAnoMko chor3akara parvatoM kI guhAoMmeM sote the / 5-6 // rAjA sUrasenakI zrIkAntA nAmaka rAnI zrIke samAna sundara thI / lakSmIkI utpatti samudra se huI thI, aura zrIkAntAkI utpatti guNasamudrase huI thI / lakSmIkA mukha usakA bhAI jo caMdra usake samAna thA, aura zrIkAntArAnIkA mukha candrake samAna thA / rAnI lakSmIke samAna jagatako AlhAda denevAlI thI ||7|| rAnIke AkhoMkI kanInikAke dvArA parAjita huA tArAoMkA samUha, rAnIke kAMti Adika 1 pa guNA yataH / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaM parva 111 tArAgaNo guNAkRSTazcakSustArAparAjitaH / yasyA nakhamiSAnnUnaM sevate zivasiddhaye // 8 yadvaktracandramAvIkSya pamA samAtigA sadA / jaleSu zerate yasmAdvirodhazcandrapaayoH // 9 yadvakSojamahAkumbhau sevate hi nidhIcchayA / sphuranmanoharo hAro nAgavannAgamArthinI // 10 yatsevAvadhisaMbaddhAH zyAdayo'marayoSitaH / kurvanti sarvakAryANi puNyAki hi durAsadam // dhanadhArAdharo dhIro dhanado hi yadaGgaNe / jalavadratnadhArAM ca varSatIti mahAdbhutam // 12 ratnadhArAdharatvena vasudhAkhyAM gatA dharA / yatra gItsave tatki yannAbhUtpramadAvaham // 13 saikadA SoDazasvamAnnizApazcimayAmake / suptAtha zayane'drAkSInRpapatnI nRpAlikA // 14 guNoMse khIMcA gayA thA / ataeva vaha usake nakhoMke miSase sukhakI prApti ke liye usakI sevA karane lagA // 8 // jisakA mukhacandra dekhakara lakSmI apanA nivAsasthAna arthAt kamala choDakara anyatra calI gaI, aura ve kamala jalameM rahane lage / kyoMki candra aura padmameM ApasameM virodha hotAhI hai / candrake udayase dina-vikAsI kamala jinako padma kahate haiM ve saMkucita hote haiN| tAtparya yaha hai ki rAnIkA mukha kamaloMse bhI adhika sundara thA isaliye ve lakSmIhIna-zobhAhIna hogaye // 9 // camakanevAlA manohara hAra nAgake samAna zrIkAntArAnIke stanarUpI mahAkumbhoMkA nidhikI icchAse-nidhi samajhakara Azraya karatA hai / jo nidhike kumbha-kalaza hote haiM ve sarpakI icchA karate haiM arthAt nidhi - kalazake pAsa sarpokA nivAsa rahatA hai / vaise zrIkAntA rAnIke stanakalaza bhI nAga-puruSazreSTa jo sUrasena mahArAja unakI aura mA lakSmIkI icchA karate haiN| arthAt zrIkAntAke stanakalaza sundara the aura sUrasena mahArAjako atizaya priya the // 10 // zrIkAntA rAnIkI sevAmaryAdAoMse bAMdhI gaI zrI hI Adika devastriyA~ usake sarva kArya karatI thiiN| kyoMki puNyodayase koI bhI vastu durlabha nahIM hotI hai| arthAt rAnIkA vizAla puNyodaya honese devatAyeM usakI gRhadAsiyoMke samAna kArya karatI thIM // 11 // dhanarUpI dhArA dhAraNa karanevAlA dhIra kuberarUpI megha usa zrIkAntArAnIke gRhAGgaNameM jalake samAna ratnavRSTi karatA thA; yaha baDI acambhekI bAta hai // 12 // zrIkunthunAthajinake garbhotsavameM pRthvIne ratnavRSTiko dhAraNa kiyA ataH vaha 'vasudhA' nAmako dhAraNa karane lagI / prabhuke garbhotsavake samaya aisI kaunasI vastu thI jo ki AnaMdakA hetu nahIM huI arthAt tIrthakarake garbhotsavake samaya sabhI logoMke bhI puNyoMkA udaya hotA hai jisase saba logoMko sukha denevAlI bAteMhI hamezA hotI haiM // 13 // [ kunthuprabhukA garbhamahotsava ] janatAkA rakSaNa karanevAlI vaha sUrasena mahArAjakI patnI zrIkAntAdevI kisI samaya zayyApara AnaMdase nidrA le rahI thii| usane rAtrIke pazcima praharameM solaha svapna dekhe / prAtaHkAlakI vAdyadhvanIse vaha jAgRta huI / tadanaMtara prasanna manase nitya kriyA kara usane snAna kiyA / maGgala alaMkAra dhAraNa kiye| apanI sevA karanevAlI dAsiyoMke sAtha Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 pANDavapurANam viditvA vAdyanAdena prAtaH sAtAsukhAvahA / kRtanityakriyA snAtvA milanmaGgalamaNDanA / / svasevAparasaMsaktA dyotayantI sadonamaH / vidyullateva cAdrAkSIdbhapaM jImUtavasthitam // 16 nRpAsanArdhamAsInA natvA tatpAdapaGkajam / vyajJAsItsvamasaMghAtamadhavinauSaghAtakam / / 17 viditvA tatphalaM bhUpo'vadhivIkSaNataH kSaNAt / kramataH kramasaMbhAvi phalaM teSAmavarNayat // 18 zrutvA vacoM'zunA spRSTA tatsphuradvadanAmbujA / abjinIvAsrasaMsparzAdatuSaJcoSNadIdhiteH // 19 zrAvaNe bahule pakSe dazamyAM saMdadhe cyutam / sarvArthasiddhito devaM devIgarbhe suzodhite / 20 biDojA jaDatAmukto jJAtvA tadgarbhasaMbhavam / samATya ghaTanAniSThastatkalyANaM tadAkarot / / 21 sA muktAphalavadgarbha zuktikeva samujjvalA / dadhatI dhAma saMdIptA dyotate sma smayAvahA / / 22 dIptadevIgaNaiH sevyA sevyArthaphaladAyinI / pranitA gUDhakAvyAce reje sA rtnkhaanivt|| 23 sAraH kaH saMsRtau devi sukhaM kiM cAbhidhIyate / zarmAzarmakaraM kiM hi vadAdyAkSarataH pRthk||24 gamana karanevAlI vaha rAnI vidyullatAke samAna sabhArUpI AkAzako prakAzita karatI huI, medhake samAna baiThe hue rAjAko dekhane ke liye AI // 14--16 // rAjAke caraNa kamaloMko vandanakara usake AdheAsanapara baiThakara pApa aura vighnoMkA samUha naSTa karanevAlA svapnakA samUha rAnIne rAjAko kahA // 17 // tatkAla avadhijJAnake dvArA svapnoMkA phala jAnakara kramase honevAle unake phala rAjAne kramase varNana kiye // 18 // rAnIne phalaparaMparA sunii| sUryake kiraNoMke sparzase kamalinI jaisI praphulla hotI hai vaisI rAjAke vacanarUpI kiraNoMkA sparza honese jisakA mukhakamala praphulla huA hai aisI vaha rAnI zrIkAntA AnaMdita huI // 19 // zrAvaNakRSNa dazamIke dina rAnIne sarvArthasiddhise cyuta hue ahamindra devako zrIAdika deviyoMse suzodhita garbhameM dhAraNa kiyA // 20 // prabhu garbhameM Aye hue hai yaha samajhakara ajJAnatAse rahita indra hastinApurame AyA aura sarva kAryoMkI vyavasthita racanA karanevAle usane zrIkuMthunAthakA garbhakalyANavidhi kiyA // 21 // ujjvala zuktikA-sIpa jaise motIko dhAraNa karatI hai vaise tejase pradIpta abhimAnayukta vaha rAnI garbhako dhAraNa karate hue camakane lagI // 22 // ujjvalakAntiko dhAraNa karanevAlI deviyAM jisakI sevA karatI haiM, jo sevyArtha-upabhoga yogya padArtharUpI phaloMko denevAlI hai, aisI zrIkAntArAnI ratnakI khAnake samAna zobhatI thI. / deviyoMne rAnIse prazna puuche| aura unake uttara rAnIne kramase diye // 23 // he devi, isa saMsArameM sAra kyA hai ? aura sukha kisako kahate hai ? sukha aura duHkha denevAlA kyA hai ? Adya akSarako badalakara Apa uttara deM / uttara- isa saMsArameM he deviyoM ! dharmahI sAra hai| 'zarma'ko sukha kahate hai aura jIvoMko sukhaduHkha denevAlA 'karma' hai / ina tIna uttarameM Adya akSara badala gayA hai / dharma, zarma aura karma // 24 // - [kriyAgupta ] jisase bahuta loka vAraMvAra saMsArarUpI pRthvIpara janma lete haiM vaha Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa 113 yato janA ghanA nityaM jajanyante bhavAvanau / tato'dya garbhabhAvena taddhi duHkhakaraM nRNAm ||25 sUryAkA jAyate loke kA sthitA viduSAM mukhe / arjunaH kIdRzaH kA syAdgaGgA bhAgIrathIti ca // evaM praznottare'sta sA sutaM prAgyathA ravim / navame mAsi vaizAkhe zuklapakSAdime dine / / 27 meghavAhanamukhyAste samAgatya surAsurAH / nayanti sma jinaM merumUrdhAnaM cordhvagAminaH / / 28 pIThe saMsthApya saMpavya satpAThaM paThanodyatAH / kSIrAbdhivAribhirdevA abhyaSiJcakhino ttamam // 29 saMjJayA kuMndhumAjJAya samAnIya pure surAH / pitroH samarpayAmAsurmaghavapramukhAH surAH // 30 yauvane vardhamAnaH sa vardhamAnaguNodayaH / paJcatriMzaddhanuHkAyo niSTaptASTApadadyutiH || 31 sphuratpazcasahastronalakSasaMvatsarasthitiH / prAptarAjyapado bhogAnbhuJjan bhadrabharAvahaH || 32 " aisA manuSyoM ko Aja duHkha denevAlA karma he rAnI tUM garbhake prabhAva se toDa de / ' tataH adya padaccheda hai / ' tato'dya garbhabhAvena taddhi duHkhakaraM nRNAM ' isa lokArdhake Adike do zabdoMkA tataH adya aisA vigraha jaba karate haiM taba isameM kriyApada nahIM hai aisA bhAsa hotA hai isaliye ise kriyAgupta kahate haiM / paraMtu ' tataH dya ' aisA padaccheda karanepara ' do chedane ' isa dhAtukA loT lakArakA madhyamapuruSa ekavacana ' dya' aisA hotA hai aura zlokArtha barAbara jama jAtA hai // 25 // isa jagatameM sUryase kauna utpanna hotI hai ? paMDitoMke mukhameM kauna rahatI hai ? arjuna kaisA hotA ! aura gaMgA kauna hai ? aise cAra prazna devIne kiye aura rAnIne ' bhAgIrathI ' isa ekahI zabda meM saba praznoMkA uttara diyA / vaha isa prakAra hai -sUryase bhA' kAnti utpanna hotI hai / paMDitoM ke mukhameM 'gI' sarasvatI rahatI hai / arjuna ' rathI' nAmako dhAraNa karatA hai aura gaMgAko ' bhAgIrathI' kahate haiM / saba akSara milakara ' bhAgIrathI' yaha nAma gaMgAnadIkA ho jAtA hai // 26 // " [ kuMthujinakA janmakalyANaka ] isa prakAra deviyoMne prazna kiye aura mAtAne unake uttara diye / isake anaMtara pUrvadizA jaise sUryako janma detI hai vaise zrIkAntAdevIne vaizAkha zuklapratipadAke dina jinabAlakako janma diyA // 27 // indra jinameM mukhya haiM aise deva aura dAnava janmanagarImeM Aye aura prabhuko Upara jAnevAle ve merUparvatake mastakapara le gaye / pANDukazilA ke madhya siMhAsana para unhoMne prabhuko sthApana kiyA / stotra paDhane meM ukta deva jinezvarake guNoMko gAkara kSIrasamudrake jalase unako snAna karAne lage / abhiSekavidhike anaMtara prabhukA 'kuthu ' aisA nAma rakhakara iMdrAdika devoMne unako nagarameM le jAkara mAtApitA ke pAsa diyA // 28-30 // tAruNyAvasthA meM bar3hate jAnevAle prabhu guNa aura aizvarya ke sAtha vRddhiMgata hue / unakA zarIra paccIsa dhanuSyakA thA / unake zarIrakI kAnti tapAye hue soneke samAna thI / unakI Ayu pAMca hajAra varSa kama eka lAkha varSoMkI thI / prabhuko unake pitAse rAjyapada prApta ho gayA / kalyANa ke samUhoM pAM. 15 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 pANDavapurANam cakralakSmI samAsAdya samabhUSakalAJchanaH / smRtapUrvabhavajJAno vyaraMsIdbhavataH sa ca // 33 jJAtvA laukAntikA devAstAdRzaM taM stavastavaiH / stutvA dIkSodyataM natvA samaguH paJcamI divm|| putre niyuktarAjyo'sau vijayAzivikAM zritaH / devendraiH saha saMprApatsahetukavanaM varam / / 35 janmano divase paSThopavAsI tatra bhUmipaiH / sahasailaJcanoyuktairayAsItsaMyamaM vibhuH / / 36 tatpure dharmamitrAkhyaH pAraNAdi dadau mudA / tasmai ca pAyasaM so'taH praapdaashcrypnyckm||37 nItvA SoDaza varSANi chAbasthyena sahetuke / vane SaSThopavAsI sa tilakadrumamUlagaH // 38 caitrajyotsnAparAhne ca tRtIyAyAM samudyamI / ghAtikarmakSayaM kRtvA kaivalyamudapAdayat // 39 surAsuranaraiH pUjyaH samavasRtisaMsthitaH / svayaMmvAdhairgaNezaizca paJcaviMzagirIDitaH / / 40 supUrvasaMvidaH saptazatAnyasya yatIzvarAH / ziSyAH zataikapazcAzatripazcAzatsahasrakAH // 41 tRtIyAvagamAstasya paJcavargazatAni vai / trayastriMzacchataM tasya kevalAH kevalekSaNAH / / 42 vikriyarddhisamRdhyADhyAH khadvayaikendriyoktayaH / caturthajJAnino'bhUvankhanabhastritrisaMkhyakAH // 43 vAdino vAdajetAraH paJcAzandisahasrakAH / sarve SaSTisahasrANi tasyAbhUvanyatIzvarAH // 44 ko dhAraNa karanevAle prabhu bhoga bhogane lge| kucha kAla bItanepara ve cakalakSmI kI prAptise cakravartI ho gye| kisI samaya kuMthujinezvara pUrvabhavake jJAna kA smaraNa honese saMsArase virakta hue| laukAntikadevoMne prabhuke vairAgyabhAvoMko jaanaa| dIkSAke liye udyukta hue prabhu kI stuti aura vandanA karake laukAntika deva pAMcave svargako gaye // 31-34 // prabhune putrako rAjya diyaa| vijayA nAmaka zibikAmeM ve baiThe aura devendroMke sAtha ve uttama-suMdara sahetuka vanameM aaye| vahAM vaizAkha zukla pratipadAke dina do upavAsoMkI pratijJA kara loMca karanemeM udyukta hue / hajAroM rAjAoMke sAtha prabhune saMyama dhAraNa kiyaa| hastinApurameM pAraNAke dina dharmamitra nAmaka rAjAne prabhuko AnaMdase pAyasakA AhAra diyA, jisase paMcAzcaryavRSTi huI / sahetuka vanameM prabhune chadmasthAvasthAmeM solaha varSa vyatIta kiye| tatpazcAt do upavAsoMkI pratijJA kara prabhu tilakavRkSake mUla meM baiTha gye| karmakSayakA udyama karanevAle prabhu caitra zukla tRtIyAke dina do paharako ghAtikarmIkA kSaya karake kevalajJAnI hue // 35-39 // [ prabhuke dvAdazagaNa ] samavasaraNameM virAjamAna prabhu, deva dAnava aura manuSyoMse pUjya hue| svayaMbhU Adika paiMtIsa gaNadharoMse ve stuti kiye gye| prabhuke samavasaraNameM caudaha pUrvoke jJAtA muni sAtasau the / tirepana hajAra ekasau ikyAvana ziSya muni the| avadhijJAnI muni paccIsasau the| kevalajJAnI muni sirpha tehatIsasau the| vikriyARddhise saMpanna muni pAMca hajAra ekasau the / cauthe jJAnake dhAraka-manaHparyayajJAna vAle muni tehasisau the| vAdameM anya mithyAdRSTi vidvAnoMko jItanevAle yati do hajAra pacAsa the| saMpUrNa muniyoMkI unake samavasaraNameM sATha Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaM pave 115 khapaJcAgninabhASadkabhAvinyAdyAryikAH zubhAAlakSadvayaM ca zrAddhAnAM dvilakSA:zrAvikA mtaaH||45 asaMkhyA devadeSyastu tiryaJcaH saMkhyayAnvitAH / evaM saMghena devezo vijahArAkhilA kSitim / / mAsamuktakriyaH prApa sammedAdriM sahasrakaiH / munibhiH samagAnmukti kSINakarmA yatIzvaraH / / 47 vaizAkhe zuklapakSasyAdime ghasre jine gate / siddhiM jJAtvA jinaM siddhamApurutkaNThitAH surAH // kurvANAste sunirvANapUjAM gIrvANanAyakAH / nAmaM nAmamaguH svargastAvaM stAvaM gunnaanvibhoH||49 AsIdyaH prAgvidehe nRpamukuTataTIghRSTapAdAravindo dakSo vai siMhapUrvo ratha iti nRpatiH siddhsrvaarthsiddhiH| kunthuH kunthvAkhyajIvapramukhasukhadayAdAyako nAyakastAt cakrI tIrthakaro'sau varaguNamataye kAmadevo varo kaH // 50 puSyatpApArikunthurvaramathanamito mInaketoH suketo dhartA dharme dharitrI tribhuvanamAhitaH kunthunAthaH sunAthaH / kunthvAdInAM dayADhyo varapathapathikastIrtharAT cakrarAjaH zumbhatsaubhAgyabhartA bhavavanadahanaH pAtu pApAtsa yuSmAn // 51 hajArako saMkhyA thI // 40-44 // prabhuke samavasaraNameM zubha kArya karanevAlI bhAvinI Adika AryikAyeM sATha hajAra tInasau pacAsa thiiN| do lAkha zrAvaka the aura do lAkha zrAvikAyeM thIM // 45 // samavasaraNameM asaMkhyAta deva aura devAMganAyeM thiiN| tiryaMca saMkhyAta the| isa prakArake saMghake sAtha prabhune samasta AryakhaNDameM vihAra kiyA // 46 // [kuMthuprabhukA mokSotsava ] jaba prabhukI Ayu eka mAsakI avaziSTa rahI taba ve sammeda-zikharaparvatapara aaye| taba unakA vihAra baMda huaa| adhAti karmoMkA nAza honepara yatiyoM ke svAmI kuMthunAtha jina hajAroM muniyoMke sAtha mukta hue // 47 // vaizAkha zukla pakSakI pratipadAke dina jinezvara mukta hue so jAnakara utkaMThita hue deva sammedazikharapara aaye| devoMke nAyaka indra prabhakI nirvANa pUjA karate hue prabhuko bAra bAra namaskAra kara tathA prabhuke guNoMkI anekavAra stuti kara svargako cale gaye // 48-49 // jo pUrvabhavameM jaMbUdvIpake pUrva videhakSetrameM rAjAoMke mukuTataToMse ghisa gaye haiM caraNakamala jisake aisA catura siMDraratha nAmaka rAjA thaa| anaMtara usane tapazcaraNa karake sarvArthasiddhimeM ahamindra pada pA liyaa| vahAMse cyuta hokara kuMthu nAmaka jIva jinameM mukhya haiM aise jIvoMko sukha denevAle aura dayA karanevAle svAmI kuMthunAtha jinezvara hue| ye prabhu cakravarti, tIrthakara aura zreSTha kAmadeva bhI hue| jo pApazatru kA mardana karanevAle, uttama dhvaja jisake hAthameM hai aise madanakA nAza karanevAle, sarva pRthvIko dharmameM sthApana karanevAle, triloka jisako pUjatA hai, kuMthu Adika jIvoMpara pUrNa dayAlu honese jo jIvoMke rakSaka svAmI haiM, zreSTha Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 pANDavapurANam iti bhaTTArakazrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe zrIpANDavapurANe mahA bhArata-nAgni zrIkundhunAthapurANaprarUpaNaM nAma SaSThaM parva // 6 // saptamaM parva / are vijitakAri sAracakrezacarcitam / sAraM sarvaguNAdhAraM naumi tIrthakaraM varam // 1 evaM bhUpeSvatIteSu tatra rAjA sudarzanaH / sudarzanaH priyA tasya mitrasenAbhavatsatI // 2 vasudhArAdibhirmAnyA dRSTaSoDazaskhamikA / phAlgune sA tRtIyAyAM site garbha dadhe shubhm|| 3 svargAvatArakalyANaM suparvANazcaturvidhAH / kurvANAH paramotsAhaM natvA tatpitarau yayuH / / 4 adabhrarUNasaMbhArA bhAratyaktA nRpapriyA / mArgazIrSe site'sUta caturdazyAM sutaM param // 5 mokSamArga ke jo pathika haiM, jo tIrthakara, cakravartI aura zobhanevAle saubhAgyake svAmI hai arthAt kAmadeva haiM, tathA jo saMsArarUpI araNyako agnike samAna haiM ve kunthunAtha prabhu ApakI pApase rakSA kareM // 50-51 // ___ brahma zrIpAlane jisakI racanAmeM sahAyatA dI hai aise zrIzubhacandra-bhaTTArakaviracita mahAbhArata nAmaka pANDava---purANameM zrIkunthunAtha tIrthakarake purANakA varNana karanevAlA chaThA parva samApta huaa| [ saptama parva ] uttama-bhaktiyukta cakravartiyoMke dvArA jo pUje gaye haiM, jo sarva anantajJAnAdi guNoMke Azraya haiM, karmazatruoMko jinhoMne jItA hai tathA jo muktizrIke sarvottama vara haiM, aise aranAtha tIrthakarakI maiM stuti karatA hUM // 1 // [ aranAthacarita ] isa prakAra aneka rAjAoMke ho cukIpara kuruvaMzameM sudarzana nAmaka rAjA huaa| vaha nAmase sudarzana thA aura arthase bhii| arthAt sudarzana zaMkAdi-doSarahita samyagdarzanakA dhAraka thaa| usakI rAnIkA nAma mitrasenA thaa| vaha satI-pativratA thii| kuberane rAnIke aGgaNameM ratnavRSTyAdika karake usakA Adara kiyaa| eka dina usane solaha svapna dekhe tathA phAlguNa zukla tRtIyAke dina usane garbha dhAraNa kiyA // 2-3 // baDe utsAhase prabhukA svargAvatArakA utsava-arthAt garbhAvatAra kalyANavidhi karanevAle bhavanavAsI, vya'tara, jyotiSka aura svargavAsI deva jinamAtA aura jinapitAko namaskAra kara apane sthAnake prati gaye / / 4 / / yadyapi garbhakA bhAra adhika thA tobhI rAnIko vaha bhAra nahIM ke samAna thaa| mArgazIrSa zakka catu Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaM parSa trividhAvagamodbhAsI jinaH saMsnApitaH suraiH / mero prAptArasanAmA saMprApto yauvanaM kmaat||6 triMzabApatanUtsedhazvArucAmIkaradyutiH / caturbhiradhikAzItisahasrAbdAyurUrjitaH / / 7 / / sa kanyAnAM sahastraizca pANipIDanamAtavAn / prAptarAjyodayo dhImAn surakoTinamaskRtaH // 8 cakraratne samutpame cakre cakrezvaro natAn / nRpatIn nanu dvAtriMzatsahasrasaMkhyakAnkRtI // 9 aSTAdazasukoTInAM ghoTakAnAM ghaTAzritaH / caturbhiradhikAzItisulakSAnekapAdhipaH // 10 . tAvatAM rathavRndAnAM paprathe nAthatAM pRthum / dvAtriMzatAM sahasrANAM dezAnAM prabhutAmitaH / / 11 paNNavatisahasrANAM nArINAM bhogabhojakaH / dvAsaptatisahasrANi purANi pAti pAvanaH / / 12 navAgranavatidroNasahasraprabhutAM gataH / pattanAnyaSTacatvAriMzatsahasrANi cAsya vai // 13 kheTAnAM ca sahasrANi SoDazaivAbhavanvibhoH / koTiSaNNavatigrAmAnaNyaM sa gtvaanmhaan||14 padpazcAzatsamudrAntIpapAlanatatparaH / caturdazasahasrANAM vAhanAnAM hi rakSakaH // 15.. dvAtriMzatsusahasrANAM nATakAnAM nirIkSakaH / sthAlInAM koTisaMkhyAnAM bhAjanAnAM ca bhAjanam / / trikoTigokulaiH koTihalaiH so'bhUtparigrahI / kukSivAsAH zatAnyasya saptAbhUvannarezituH // 17 dazIke dina rAnIne uttama putrako janma diyaa| devoMne tIna jJAnoMse zobhAyamAna prabhako merU parvatapara le jAkara kSIrasAgarake jalase snAna kraayaa| aura unakA 'ara jina' aisA zubha nAma rakhA / prabhu kramase yuvA ho gye| prabhukA zarIra tIsa dhanuSya pramANa UMcA thA / vaha suMdara suvarNakI kAntivAlA thaa| prabhu kI Ayu caurAsI hajAra varSoMkI thI // 5-7 // prabhukA vivAha hajAroM kanyAoMke sAtha huaa| prabhuko rAjya-vaibhava prApta huA unako koTayavadhi deva namaskAra karate the // 8 // prabhukI AyudhazAlAmeM cakraratna utpanna huaa| usake sAhAyyase puNyavAn prabhune battIsa hajAra rAjAoMko namra kiyA-vaza kiyA // 9 // prabhuke aThAraha koTi ghoDe the, tathA prabhu caurAsI lakSa hAthiyoMke svAmI the aura utanehI rathoMke ve nAtha the| battIsa hajAra dezoMpara unakA prabhutva thA / prabhu aranAtha chiyAnavai hajAra striyoMke bhogako bhogate the / pavitra prabhu bahattara hajAra nagaroMke rakSaNa kartA the| ninyAnave hajAra droNa aura aDatAlIsa hajAra pattanoMke adhipati the / ( jo nadI aura samudrake kinAre para base ho una gAMvoMko droNa kahate haiN| aura ratnoMkI khAnIse yukta gAMvako pattana kahate haiN| ) // 10-13 // prabhuke kheTa nAmake gAMva solaha hajAra the / ( nadI aura parvatase ghire hue gAMvako kheTa kahate haiM / ) ve mahAsvAmI chiyAnave koTi gAMvoMke prabhu the / samudrake bhItarake chappana antarvIpoMke rakSaNameM ve prabhu tatpara the| caudahajAra vAhana nAmaka gAMva unake adhIna the / (parvatake Upara vase hue gAMvako vAhana kahate haiM ) // 14-15 // ve prabhu battIsa hajAra . nATakoMko dekhate the| unake yahAM eka koTi thAliyA~-anna pakAne ke pAtra the| tIna koTi gAyeM aura eka koTi hala the / manuSyoM ke adhipati prabhu sAtasau kukSivAsoMke svAmI the // 16-17 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 pANDavapurANam ghanA durgATavI tasya sahasrANyaSTasaptatiH / aSTAdazasahasroktamleccharAjanatasya ca // 18 nidhayo nava tasyAsana ratnAni ca caturdaza / cakriNazcaraNatrANe pAduke viSamocike // 19 abhedhAkhyaM tanutrANaM rathazcAsyAjitaMjayaH / vajrakANDaM dhanuH proktamamoghAkhyAH zarAH smRtAH // zaktistu vajratuNDAkhyA kuntaH siMhATako mataH / asiratnaM sunandAkhyaM kheTe bhUtamukhaM matam // cakra sudarzanaM caNDavego daNDaH sudaNDakRt' / vajramayaM carmaratnaM ciMtAmaNistu kAkiNI / / 22 pavanaMjayanAmAzvo hastI vijayaparvataH / Anandinyo mahAbheryo dvAdazeti jinezituH // 23 tAvantastasya vijayaghoSAkhyAH paTahA matAH / evamRddhayA samRddhaHsa vyaraMsIttu kadAcana // 24 aravindakumArAya dattvA rAjyaM vasUnave / laukAntikasuroddiSTapathaH satpathadezakaH // 25 vaijayantyAkhyazibikAM prApya tridazaveSTitaH / sahetukavane vanyavRttiH SaSThopavAsabhRt // 26 dazamyAM mArgazIrSasya zukle sahasrabhUmipaiH / prAvAjIdrAjataH pUjyo devAnAmaradevarAT // 27 catubuddhidharo dhImAnpAraNAnyaparAjitAt / nRpAcakrapure prApa pAraNaM paramodhataH / / 28 saMvAhya SoDazAdvAnsa chAmasthyena suchadmagaH / jaghAna ghAtisaMghAtaM vyagho vimAna ityaraH // 29 prabhuke aThahattara hajAra saghana aura durgama araNya the / prabhuko aThAraha hajAra mleccha rAjA namaskAra karate the| ve prabhu navanidhi aura caudaha ratnoMke adhipati the / cakravartike caraNoMkI rakSA karanevAlI viSamocikA nAmaka pAdukAyeM thI tathA abhedyanAmaka kavaca aura ajitaMjaya nAmakA ratha thA / vajrakANDa nAmaka dhanuSya aura amogha nAmaka bANa the // 18-20 // prabhukI vajratuNDA nAmaka zakti ( zastravizeSa ) thI aura * siMhATaka ' nAmaka kunta-bhAlA thA / sunanda nAmaka khaDgaratna aura bhUtamukha nAmakI DhAla thI / sudarzana nAmaka cakraratna aura zatruoMko zAsana karanevAlA caNDavega nAmaka daNDaratna thA / vajramaya carmaratna, cintAmANi ratna aura kAkiNI ratna the||21-22|| jinezvarake pavanaMjaya nAmakA ghoDA, vijayaparvata nAmakA hAthI, aura AnandinI nAmaka bArAM bherI-nagAre the / utanehI vijayaghoSa nAmake paTahavAdya the / isa tarahake aizvaryase prabhu samRda the| paraMtu prabhu aise apAra vaibhavase bhI eka dina virakta hogaye // 23-24 / unhoMne apane putra aravinda kumArako sArA rAjya diyaa| lokAntika devoMne prabhuke ratnatraya mArgakA kathana kriyA / sanmArgake upadezaka prabhu vaijayantI nAmaka pAlakhImeM baiThakara sarva devoMke sAtha sahetuka vanameM gye| vahAM prabhune vanyavRtti dhAraNa kI arthAt vanameM rhe| do dinakA upavAsa dhAraNa kara mArgazIrSa zukla dazamIke dina hajAra rAjAoMke sAtha dIkSA dhAraNa kI / rAjapUjya tathA devapUjya aranAtha tIrthakara dIkSAke anaMtara cAra jJAnoMke dhAraka hue / pAraNAke dina dhImAn prabhu AhArake liye cakrapura nagarameM gaye / vahAM unako aparAjita rAjAse pAraNA prApta huI // 25-28 // utkRSTa mokSamArgameM udyukta hue prabhune chamastha avasthAmeM solaha varSa vyatIta kiye / tabataka unako kevalajJAna prApta nahIM huA / tadanaMtara ghAtikamoMkA nAza - Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama parva 119 kArtike dvAdazIghasre site cUtataroradhaH / SaSThopavAsato bodhaM paJcamaM sa samAsadat // 30 tadA surAsurAzcakruH sevAM jJAnodgame varAH / samavasRtisaMsthasya jinArasyArighAtinaH // 31 caitrakRSNAntaghane sa sammede mAsamAtrakam / muktakriyaH sahasreNa munInAM muktimAptavAn / / 32 nirvANaM ca prakurvANAH suparvANaH surAvagAH / kalyANaM kalpanAmuktA mumucustasya paapmnH|| jIyAjinAro vigatArivAraH surendraghRndArakavandyapAdaH / kirankalAraH susabhAjanezo vRSa vRSAtmA vRSabho gariSThaH // 34 yo'bhUddhapo'dbhutAtmA dhanapatizubhavAk prAGmunInAM patizca pazcAjyAyAJjitAtmA jayajitavidhuraH saMjayante vimAne / devAnAmAdhipatyaM gata iha supatirdharmiNAM dharmarAjaH so'vyAdhuSmAJjinendro nikhilanarapatiH kAmadevo varAraH // 35 karake prabhu pAparahita hue| kevalajJAna honemeM vighna upasthita karanevAle jJAnAvaraNAdi karmokA prabhune nAza kiyaa| AmravRkSake nIce do upavAsoMkI pratijJA dhAraNa kara prabhu dhyAnastha baiThe aura kArtika zukla dvAdazIke dina prabhuko pAMcavA bodha-kevalajJAna prApta huA // 29-30 // ghAtikarmarUpI zatrukA nAza karanevAle prabhu samavasaraNameM virAjamAna hue / kevalajJAnotpattike samaya zreSTha sura aura asura Akara prabhukI sevA karane lage // 31 // jaba unakI Ayu eka mAsa-pramANa raha gaI taba unakA vihAra banda huaa| ve sammeda zikharapara caitra kRSNa amAvAsyAke dina eka hajAra muniyoMke sAtha mukta ho gaye // 32 // prabhukA nirvANa kalyANa karanevAle deva mukhase prabhukA jayajayakAra zabda karane lage / mithyAjJAnase mukta hue ve deva prabhubhAkta karanese pApase mukta ho gaye // 33 // zatruoMkA samUha jinase dUra bhAga gayA hai, devendra aura devoM ke samUhase jinake caraNa vaMdana karane yogya haiM, jo bhavyajanoMko kalA- vijJAnAdika dete haiM, vRSakA ---dharmakA upadeza denevAle, samavasaraNameM Aye hue sarva bhavyoMke jo adhipati haiM, dharmasvarUpa, tathA dharmase zobhanevAle aise jinapati aranAthakI sadA jaya ho // 34 // pUrvabhavameM jisakI AtmA AzcaryakAraka thI, jo dhanapati isa zubha nAmako dhAraNa karanevAlA rAjA aura dIkSA lekara muniyoMkA jyeSTha svAmI huaa| anaMtara jitendriya tathA parISahajayake dvArA saMkaToMko jItanevAle, ve munirAja saMjayanta-vimAnameM devoMke adhipati ahamindra hue / vahAMse cayakara isa AryakhaNDameM dhArmikalogoMke adhipati dharmarAja tIrthakara-padake dhAraka hue / jo saMpUrNa manuSyoMke pati-cakravartI tathA kAmadeva hue ve zreSTha aranAtha jinendra ApakA rakSaNa kareM // 35 // [ zrIviSNukumAra muni-caritra ] - aranAthajinezvarake putrakA nAma aravinda thaa| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 pANDavapurANam aranAthasutaH zrImAnaravindo nRpo mataH / sucArazca tataH zUro bhUpaH payaratho rathI // 36 tato metharathastasya jAyA padmAvatI zrutA / viSNupabarathau putrau tayorAstAM mahAbalau // 37 vyagho megharatho dhImAnprAvAjIdviSNunA saha / pazcAtparatho rAjyamalaMcake kRpAGkuraH // 38 avantIviSaye ramyojayinyAM bhUpatirmahAn / zrIvarmA maMtriNastasya catvAraH prathamo balI // bRhaspatizca prahlAdo namucirvAdakovidAH / vADavA vAdakaNDUyAviDambitamanorathAH // 40 ekadAkampanastatrAgatya saMdhaiH sthito vane / vAde nivAritAstena bhAvijJAnena sadracA // 41 tadvandanArtha gacchantaM saMgha vIkSya nRpo jagau / kimarthaM yAti loko'yaM vandanArtha muneriti / / mantribhirbhUpatirbhaktyA vandituM tAn gatastadA / vanditaistainarendreNa nAzIdattA zubhapradA / / balIvardA ime nUnamityuktvA mantriNo gatAH / nRpairmArge muni bAlaM dadRzuH zrutasAgaram / / anaDDAstaruNazcAyamityAkarNya nirAkRtAH / muninA te suvAdena so'pi gatvAgadIdgurum // 45 vaha eka lakSmI-saMpanna rAjA huaa| usake anaMtara sucAra nAmaka rAjA huaa| usake pazcAt zUra nAmaka rAjA huaa| usake anaMtara rathameM baiThakara hajAroM yoddhAoMke sAtha yuddha karanevAlA rathI padmaratha nAmaka rAjA huaa| anaMtara medharatha rAjA huaa| usakI rAnIkA nAma padmAvatI thA / ina donoMko mahAsAmarthyazAlI viSNu aura padmaratha nAmake do putra hue| kucha kAlataka megharathane rAjya pAlana kiyaa| eka dina usakA mana rAjyase virakta huaa| niSpApa megharatha rAjAne viSNukumArake sAtha dIkSA grahaNa kI / isake anaMtara dayAkA aMkura jisakI manobhUmimeM pragaTa huA hai aisA padmaratha rAjya karane lagA // 36-38 // avanti arthAt mAlavA prAntake ujjayinI nAmaka nagarameM zrIvarmA nAmaka baDA rAjA rAjya karatA thaa| usake bali, bRhaspati, prahlAda aura namuci ye cAra maMtrI vAda karanemeM nipuNa the / ve cAroM maMtrI brAhmaNa the aura vAdakI kaMDUse unake manoratha pIDita hue the arthAt jisa kisI vidvAnako dekha liyA, usake sAtha ve vAda karaneko tayAra ho jAte the // 3940 // kisI samaya ujjayinIke banameM akampanAcArya apane saMghake sAtha aaye| tejasvI AcAryane apane bhAvijJAnase jAnakara saMghako kisIke sAtha vAda na karanekI AjJA kii| muniyoMkI vandanAke liye jAnevAle logoMkA samUha dekhakara rAjAne maMtrIko pUchA ki ye loga kisaliye jArahe haiM ? maMtrIne kahA 'mahArAja, ye munike bandanArtha jA rahe haiM ' // 41-42 // rAjA mantriyoMko sAtha lekara bhaktise muniyoMkI vandanA karane ke liye gyaa| rAjAne muniyoMko vandana kiyA parantu unhoMne zubhadAyaka AzIrvAda nahIM diyaa| ye muni bailake samAna haiM ' aisA bolakara mantrI vahAMse cale gye| rAjAke sAtha jAte hue unhoMne bAlamuni zrutasAgarako dekhA / 'yaha taruNa baila hai ' aisA vAkya maMtrIke mukhase munine sunA aura usane unake sAtha vAda kara unako parAjita kiyA / tadanaMtara zrutasAgaramuni akaMpanAcAryake pAsa gaye aura sArA hAla unhoMne Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mApta: padhe 121 guruNAkAtha bho vatsa vAdasthAne sthitiM kuru / nizAyAmanyathA ghAtaH saMghasya bhavitA lghu|| tathA tena kRte rAtrI te khalA hantumudyatAH / gacchantaH pathi taM vIkSya prahartuM sAyudhAH sthitaaH|| puradevatayA tetra stambhitAstrastacetasaH / utkhAtodbhatakhaGgena kurvantastoraNazriyam / / 48 prabhAte vIkSya bhUpena te tathA purato'khilAH / cakrIvatsu samAropya muNDayitvA ca mastakAn / / niSkAsitAstataH payarathaM nAgapure gatAH / vinItA rakSitA rAjJA dacA mantripadaM mahat / / pratyantavAsisaMkSobhe samudbhatamahAbhaye / sacivo vividhopAyaistaM ripuM samajIgrahat // 51 tuSTena tena saMdiSTamiSTaM saMyAcyatAmiti / saptaghasramahaM kartuM rAjyamicchAmi sdliH|| Aheti mohatastena tathAbhyupagataM mudA / dattarAjyo balidatte sma dAnaM dAnavo yathA // 53 akampano'tha yogIndro yogibhiryogajuSTaye / varSAyogaM ca jagrAha vArayanmunimaNDalIm // abhivAdaM na vaktavyaM bhavadbhirvAdibhiH saha / anyathAnarthasaMpAto bhavitA bhavatAmiti // 55 balirbalena taM ruSTo vRtyA saMvRtya yAgibhiH / yajJena tApanaM cake teSAM dhUmradhvajAtmanA / / 56 unako kahA // 43-45 // akampana gurune kahA ki he vatsa, tuma rAtameM vAdasthAnapara jAkara rho| anyathA saMghakA nAza zIghra hogA, zrutasAgara munine vaisAhI kiyaa| rAtrImeM ve duSTa saMghako mAraneke liye udyukta hue| jAte hue unhoMne mArgameM zrutasAgara muniko dekhaa| ve unako mAraneke liye Ayudha lekara khaDe ho gaye / kozase bAhara nikAlakara khaDe kiye taravAroMse toraNakI zobhA utpanna karanevAle ve cAroM maMtrI nagaradevatAne tatkAla kIlita kara diye| taba unakA antaHkaraNa atizaya bhayabhIta ho gayA // 46-18 // prAtaHkAla rAjAne dekhakara una maMtriyoMko gadhepara baiThAkara tathA unake mastaka muMDavAkara nagarase bAhara nikAla diyaa| tadanaMtara ve saba maMtrI nAgapura-hastinApurake padmaratha rAjAke pAsa gye| atizaya vinayabhAva dikhAnese mahAmaMtripada dekara rAjAne unakA rakSaNa kiyaa| kisI samaya mleccharAjAke kSobhase rAjyameM bar3A bhaya utpanna huaa| taba aneka upAyoMse mleccharAjAko bali nAmaka sacivane pakaDa liyaa| rAjA AnaMdita ho gayA aura jo tuma cAhate ho yaha mAMgo aisI AjJA maMtrIko usane dii| maMtrIne kahA ki maiM sAta dinataka rAjya karanA cAhatA huuN| rAjAne bhI mohase usakA vacana mAnya kiyaa| AnaMdase baliko usane rAjya diyaa| taba bali yAcakoMko kutrerake samAna dAna dene lgaa|| 49-53 // isI samaya akaMpanAcArya hastinApurameM apane saMghake sAtha Aye the / varSAyogake ve dina the / akampana yogirAjane yogiyoM ke sAtha dhyAnasevanake liye varSAyoga dhAraNa kiyaa| aura sarva muniyoMko vAdiyoMke sAtha vAda karanekA niSedha kiyaa| aura kahA yadi vAda karoge to Apake Upara anartha utpanna hogA // 54-55 // bali rAjAne sainyarUpI bADhase akaMpanAcAryakA saMgha ghera liyaa| anaMtara agnihI hai svarUpa jisakA aise yajJake dvArA yAjJika brAhmaNoMse sarva munisaMghako bali upasarga karane lagA // 56 // viSNukumAra muni muniyoMpara pAM. 16 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 pANDavapurANam viSNu tvopasarga taM gatvA pamarathaM nRpam / vItarAgAsane rUDhamagadIdIraNAnvitaH // 57 rAjye'bhivandite pUjye tvayA sthitena durjayaH / mantrI niyantryate naiva kathaM kathaya kovida / / bhUpatiH prAha saptAho rAjyaM dattaM mayAdhunA / na nivArayituM zakyo bhavadbhiryatAmiti // na vidanti khalAH kSipramakhilaM nyAyaceSTitam / khalatvaM tvayi saMprAptaM yataH puujyessvnaadrH|| niSetsyAmyahamene vai pApiSThaM paTutAtigam / iti vAmanako bhUtvA yAgabhUmi sa Asadat / / viprAkAradharo dhIro'bhyadhAdvAcaM baliM prati / vedArthavid dvijazvAhaM tvaM dAtA vAJchitArthadaH // so'mANItsabalo vipro yattubhyaM rocate laghu / yAcasva vAJchitaM vittaM pAtre dattaM sukhAya hi // viSNurvAcamuvAceti deyaM me caraNaitribhiH / pramitaM bhUtalaM matvA sarve'vocanmahAdarAH // 64 stokaM kiM yAcitaM vipra yato dAtA mahAbaliH / bahunAlaM kare vAri dIyatAM vissnnuraajgau||65 tathA kRte munirviSNurviSTapaM veSTitaM hRdA / vikriyaddhiprabhAvenAkAdripaM samunnatam // 66 hotA huA upasarga jAnakara padmaratha rAjAke pAsa gye| aura vItarAgAsanapara baiThe hue rAjAko preraNA karate hue ve isaprakAra bolane lage // 57 // " satpuruSoMdvArA vandita aura mAnya aise rAjyapara baiThakara he vidvan, isa durjana maMtrIko anyAyase parAvRtta kyoM nahIM karate ho ? " || 58 // rAjAne kahA, "he munIzvara maiMne isasamaya sAta dinataka baliko rAjya diyA hai / isaliye maiM usako anyAyase parAvRtta nahIM kara sakatA huuN| ApahI use aise anyAyase parAvRtta kIjiye " // 59 // munirAja bole, " he padmaratha, duSTa loga saMpUrNa nyAyakI pravRtti jaldI nahIM jAnate haiN| ve nyAyase calanA ThIka samajhatehI nahIM haiN| paraMtu tere Upara duSTatAkA Aropa AyA huA hai kyoM ki pUjyoMkA anAdara pratyakSa dIkha rahA hai // 60 // maiM caturatAse dUra rahanevAle isa pApiSThako isa anyAyase rokU~gA" aisA bola kara viSNukumAramuni vAmanakA rUpa dhAraNa karake yajJabhUmiko cale gye| brAhmaNakA rUpa dhAraNa kara ve dhIravidvAn muni baliko isaprakAra kahane lage- "he bale, maiM vedArtha jAnanevAlA brAhmaNa hUM aura tU icchita vastu denevAlA dAtA hai"||61-62|| sAmarthyavAn brAhmaNa balimaMtrIne kahA, "he vipravara jo Apako iSTa hai vaha Apa zIghra mAMge; kyoM ki satpAtrako icchita dhana denA sukhakA kAraNa hai" // 63|| balikA bhASaNa sunakara viSNukumAramuni bole ki " he bali mujhe tIna paiDa bhUmi tU de"| vAmanakA vacana sunakara sarva brAhmaNa Adarase kahane lage ki- " he vigra Apa itanA alpa kyoM mAMgate haiM, kyoMki mahAbalimaMtrI dAtA hai ataH adhika mAMgo" | paraMtu vAmana viprane kahA 'mujhe adhikakI icchAhI nahIM hai| mere hAthapara pAnI loDiye ' / unake kahane ke anusAra unake hAthapara saMkalpajala choDA gayA // 64-65 // tadanaMtara viSNukumAra munine apane hRdayase arthAt zarIrake madhyase jagatko vyApta kiyaa| vikriyA ke prabhAvase unhoMne apanA rUpa atizaya baDA kara diyaa| atizaya dIrgha zarIra banAkara tejasvI tapasvI munine apane pAMva phailAkara eka pAMva meruparvatake mastakapara rakha diyaa| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 saptama parva pAdaM prasArya pAdaikaM dIrghAGgo merumUrdhani / dvitIyaM mAnuSAdau ca dadau dIsatapAH padam // 67 tadA surAsurAH prAhuH savINA nAradAdayaH / saMgItigItanodyuktAH pAdau saMhara saMhara ||68 sadyaH prasAdayAmAsurmuniM cAmaracAmarAH / tuSTA ghoSAsughoSAkhye mahAghoSAM varasvaram // 69 vINAM ghoSavatIM cAnyAM daduH khaganarezinAm / tathA tvaM yAcito vipravareNApi mamAdhunA // 70 caraNasya tRtIyasya nAvakAza iti bruvan / baddhvA balI baliM viSNurudadhe kopasaMgataH // 71 taduddiSTo nirAkArSIdupasarga nisargataH / balirbaligmunInAM ca kurvan rakSAvidhiM varam / / 72 niSedhyAdharmamAtmIyaM vRSaM jagrAha grAhitaH / balirviSNurjagAmAzu sthAnaM dharmaprabhAvakaH // 73 krameNa vikramI padmanAbho mahAdipadmakaH / supadmazca tataH kIrtiH sukIrtirvasukIrtivAk // 74 vAsukizca vyatIteSu bhUpeSvevaM ca bhUriSu / zAntanuH zAntiyuktAtmA kauravaH kauravAgraNIH / / 75 sabakI tatpriyA prItA sItA vA rAmabhUrbhujaH / parAzara mahIzastu tayoH sUnurabhUdvalI // 76 66 tathA dUsarA pAtra mAnuSottara parvatapara rakha diyA // 66-67 // tejasvI tapasvI munine usa samaya sarva deva, dAnava tathA vINA hAthameM liye nAradAdika nRtya, vAdya aura gAyanayukta saMgIta karate hue pairoMko aba saMkucita karaneke lie bArabAra kahane lage / tathA cAmarajAtike cAmara - devoMne munIzvarako tatkAla prasanna kiyA / unhoMne santuSTa hokara madhurasvaravAlI ghoSA, sughoSA, mahAghoSA aura ghoSavatI ye vINAyeM vidyAdhara rAjAoMko dI / viSNukumArane balirAjAko kahA ki, 'mujha viprazreSThane tere pAsa Akara yAcanA kI, mere tIsare caraNako aba kahAM sthAna hai batAo " aisA bola kara balavAna RSIzvarane baliko kopase bAMdha diyA aura usako Upara uThAyA taba viSNukumAra munike dvArA AjJA kI jAnepara balirAjAne binA prayAsa upasargako dUra kiyA aura balavAn baline muniyoMkA rakSaNa kiyaa| munirAjake niSedha karanepara baline apanA adharma choDa diyA aura jinadharmako grahaNa kiyaa| isake anaMtara dharmaprabhAvaka viSNukumAra muni apane sthAnake prati cale gaye // 68-73 // [ kauravapANDavoM ke pUrvajoM kA caritakathana ] padmaratha rAjAke anaMtara kauravavaMzameM parA - kramI padmanAbha, mahApadma, supadma, kIrti, sukIrti, vasukIrti, vAsuki ityAdi aneka rAjA kramase vyatIta hogaye / tadanaMtara kauravavaMzake kauravarAjAoMmeM agraNI, zAMta svabhAvavAlA zAntanu nAmaka rAjA huA ||74-75|| rAmacandrako sItA jaisI atizaya priya patnI thI vaise zAntanurAjAko 'sabakI' nAmaka patnI atizaya priya thI / ina donoM ko 'parAzara' nAmakA balavAn putra huA // 76 // [ parAzara kA gaMgAke sAtha vivAha ] ratnapura nAmaka nagara meM jayazIla jandu nAmaka 1 ba ga parAsuramahIzastu Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 pANDava purANam atha ratnapure jahurjiSNurvidyAdharAdhipaH / tasya putrI pavitrAGgI gaGgA'bhUdguNagauravA // 77 satyavANinimittajJavacasA jahnunA sutA / parAzarAya sA prItyA vitIrNA vidhivaddhruvam // 78 harSAtAM sa samAsAdya sundare mandire mahAn / reme kAmaM sukaprAGgo manojamahimazritaH // 79 sAsutaM subhagaM lebhe gAGgeyaM gurusaMnibham / sa krameNAkramanvidyAM vavRdhe bAlacandravat // 80 adhyagISTa dhanurvedaM zaravyacchedanodyataH / cAraNazramaNAllebhe dayAdharma sa sAtadam // 81 nRpo'tha sUnave tasmai yauvarAjyapadaM dadau / yogyaM sutaM vA ziSyaM vA nayanti guravaH zriyam // anyadA yamunAtIre ramamANo manoharAm / IkSAMcakre cakorAkSIM kanyAM nAvi niSeduSIm ||83 sa tadrUpeNa bhUpAlo hRtacetA jagAviti / kAsi tvaM kasya tanayA tAmetya madanotsukaH // 84 sA jagAda narendrAhaM yamunAtaTavAsinaH / nautantrAdhipateH putrI kanyA guNavatIti ca // 85 pitrAjJayA tarI tUrga vAhayAmyahamambhasi / bhavetkanyA kulInAnAM pitrAdezavazaMvadA ||86 vidyAdhararAjA rAjya karatA thA / usakI pavitra zarIravAlI guNoMke gauravako dhAraNa karanevAlI arthAt aneka guNoMkI khAna gaMgA nAmaka kanyA thI // 77 // satyavANi nAmaka nimittajJake bhASaNase jandurAjAne apanI kanyA parAzara rAjAko prItise vidhipUrvaka dI / parAkramI, suMdara zarIravAle parAzara rAjAne usakA harSase svIkAra kiyA aura vaha apane suMdara maMdirameM kAmakI mahimAke vaza hokara usake sAtha krIDA karane lagA / / 78-79 // gaMgA rAnIko bRhaspatitulya catura gAMgeya nAmako putra huA ( isako bhISmAcArya bhI kahate haiM / ) kramase vidyAoMko grahaNa karatA huA vaha zuklapakSake bAlacaMdrake samAna vRddhiMgata huA // 80 // lakSyake chedane meM udyata gAMgeyane dhanurvidyAke zAstrakA adhyayana kiyA / kisI samaya cAraNamunike upadezase usane unake pAsa sukha denevAle dayAdharmakA aMgIkAra kiyA / jaba gAMgeya taruNa huA, rAjAne use yuvarAjapada diyA / yogyahI hai ki, pitA athavA guru apane yogya putrako athavA yogya ziSyako lakSmIsaMpanna kara dete haiM // 81-82 // I [ parAzara rAjAkA yAcanAbhaMga ] kisI ekasamaya rAjA parAzara yamunAnadI kinArepara krIr3A karaneke liye gayA thA / cakorasamAna AkhoMvAlI eka kanyA, jo ki nAvameM baiThI huI thI, rAjAne dekhI / usake rUpane rAjAkA mana AkarSita kiyA / kAmase utkaMThita rAjA kanyA ke pAsa jAkara isa prakAra bolane lagA / ' he bhadre tuma kauna ho, kisakI putrI ho ? kanyAne kahA - " he narendra, yamunAtaTapara rahanevAle nAvikoM ke svAmIkI maiM kanyA hUM / merA nAma guNavatI hai| pitAjIkI AjJAse maiM hamezA naukAko pAnI meM zIghra calAtI huuN| kyoM ki kulIna kanyA pitAkI AjJA anusAra calatI hai / kanyAkA bhASaNa sunakara usakI prAptikI icchA manameM dhAraNa kara rAjA usake pitAke pAsa gayA / dhIvarane ( kanyA ke pitAne ) svAgatakriyA se rAjAko Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaM parva 115 tadarthI tatpituH pArzve kSaNena kSitipo yayau / svAgatakriyayAnandya dhIvareNa sa mAnitaH / / 87 bhUpo'bhASiSTa ziSTaM tamiSTaM me sahacAriNI / sutA guNavatI te'dya bhUyAcchrutveti sa jagau / / 88 paraM patiM varAmenAM na tubhyaM dAtumutsahe / gAGgeyo nandanaste'sti rAjyAhaH saparAkramaH / / 89 satitasminsurAjyAhe matputryAstanayaH katham / bhAvI rAjyadharastenAnayAlaM kathayA vibho // 90 itthaM yuktyA niSiddhaH sa mlAnavaktro gRhaM yayau / vaivarNyamukhamAlokya gAGgeyaH piturAkulaH / / vinayAtikramaH kiM me kimAjJAlaki kenacit / kiMvA sasmAra me mAturyanme zyAmamukhaH pitA / / evaM vimRzya papraccha so'mAtyaM vijane jayI / tato niHzeSamAjJAya so'gamanaupatergRham // 93 jagau gAGgeya ityetaddhIvaraM dhIvaro dhruvam / bhUpaM nirAkRthA yattatsuSTu nAnuSThitaM tvayA // 94 abhANInaupatiH prItaH kumAra zRNu kAraNam / sondhakUpe kSipetputrIM sApatnyeyaM dadIta yaH // 95 tvaM nRratna sapatno'si yeSAM teSAM zivaM kutaH / jAgratyasahane siMhe sukhAyante kiynmRgaaH|| kumAra mama dauhitro yastu bhAvI kathaMcana / dUre mahodayastasya samIpe vipadaH punaH // 97 AnaMdita kara usakA samAna kiyA // 83 -87 // rAjAne usa ziSTa-sajjanako kahA, merI icchA hai ki ApakI kanyA guNavatI Aja merI sahacAriNI-dharmapatnI hove' rAjAkA bhASaNa sunakara dhIvarane isa prakAra vacana kahA / " rAjan merI varaneke liye yogya kanyA Apako denekI merI icchA nahIM hai / ApakA putra rAjyake rakSaNameM samartha aura parAkramI hai / vaha rAjyakSama putra vidyamAna honese merI putrIkA bhAvI putra rAjyakA adhikArI nahIM hogA / isaliye he prabho, yaha kathA aba yahAMhI choDa dIjiye / " isa prakAra yuktise niSedhA gayA vaha parAzara rAjA khinnamukha hokara apane ghara gyaa| pitAkA vivarNamukha dekhakara putrakA mana vyAkula huaa|| 88-91 // [ gAGgeyakI brahmacaryapratijJA ) gAMgeya manameM vicAra karane lagA " kyA maiMne pitAke vinayakA ullaMghana kiyA ? athavA kisIne unakI AjJAkI avahelanA kI, kiMvA pitAjIko merI mAtAkA smaraNa huA ? jisase ki unakA mukha zyAma dIkha rahA hai"| aisA vicAra kara jayazAlI gAMgeya rAjaputrane ekAntameM amAtyako pUchA, usase saMpUrNa hAla jJAta honeke anaMtara vaha nAvikoMke svAmIke ghara gayA // 92-93 // gAMgeya dhIvarako isa prakAra bolA-- " tU to saccA dhIvarahI hai, tumane rAjAkA apamAna kiyA hai yaha yogya nahIM huA" / dhIvara saMtuSTa hokara bolA "kumAra, Apa isakA hetu suno / sauta honepara jo apanI kanyA detA hai, usane apanI kanyAko aMdhakUpameM Dhakela diyA, aisA samajhanA cAhiye / he puruSaratna, tuma jisake sautaputra ho unako. sukha kahAMsa milegA ? sahana nahIM karanevAlA siMha jAgRta honese hariNa kitane sukhI hosakate haiM ? he kumAra, kisI taraha merI laDakIko putra ho jAyagA paraMtu usako rAjyaizcarya prApta honA dUra hI rahe, ApasiyAM to usake samIpahI rheNgii| he kumAra, rAjyalakSmI tujhe choDakara kyA dUsareko varegI ? mahA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 pANDavapurANam tvAM samutsRjya rAjyazrInarnu kiM vRNute param / hitvA vArddhi mahAsindhuH prasaraH kiM prasarpati / / mAtAmaha jagAdevaM gAGgeyaste mhaanbhrmH| midelimA hi prakRtiH kuruvaMzAnyavaMzayoH // 99 bhavetsvabhAvo na hyeka kalahaMsabakoTayoH / gaGgAto me mahAmAtA nAmnA guNavatI satI // 100 ekAM zRNu pratijJA me bAhumutkSipya jalpataH / guNavatyAstanUjasya rAjyaM nAnyasya kasyacit / / Aha vai dhIvaraH khAmin bhvitaarstvaatmjaaH| na te'nyasya sahiSyanteM raajymuurjittejsH|| gAGgeyastadvacaH zrutvA jagAda vizadAzayaH / etAmapi tavedAnI cintAM vyapanayAmyaham / / 103 zRNu tvaM vyoni bhRNvantu siddhagandharvakhecarAH / Ajanmato mayopAttaM brahmacaryamataH param // 104 tato duhitaraM kurvanAhUyotsaMgasaMginIm / dhIvarodhIdhano dhRtyA jagAda jAhavIsutam // 105 guNagrAmaikavAstavyo nAstyaiva tvatsamaH pumAn / piturarthe kRthAH sadyo yahahmavratadhAraNam // 106 vRttAntamekamAkhyAmi kumArAkaNaya dhruvam / ekadA yamunAkUle vizrAmAya samAgamam // 107 nadI samudrako choDakara kyA sarovarake prati jAtI hai ? ' // 94--98 // isake anaMtara gAMgeyane kahA " he mAtAmaha, yaha Apako kevala bhrama hai / kuruvaMza aura anyavaMzameM avazya vizeSatA hai; kyoMki kalahaMsa pakSI aura bagulekA svabhAva eka nahIM huA karatA / merI mAtA gaMgAse baDhakara satI guNavatIko maiM mahAmAtA mAnUMgA / he mAtAmaha, bAhu Upara uThAkara bolate hue merI pratijJA Apa suniye " jo guNavatIko putra hogA usehI rAjya milegA dUsare kisIko nahIM milegA" // 99-101 // isake anaMtara dhIvarane kahA; " he svAmin , Apake jo utkRSTa tejasvI putra hoMge ve anyakI rAjyaprApti sahana na kareMge" ? dhIvarakA vaha bhASaNa sunakara nirmala abhiprAyavAle gAMgeyane uttara diyA-' he mAtAmaha ApakI yaha cintA bhI maiM dUra karatA hUM' // 102-103 // " he mAtAmaha Apa sunie, tathA he AkAzastha siddha, gaMdharva, khecara ApabhI sune / itaHpara maiMne Ajanma brahmacarya svIkArA hai"| tadanaMtara dhIvarane apanI kanyAko bulAyA aura use apanI goda meM biThAkara buddhidhana vaha dhIvara AnaMdase gAMgeyako kahane lagA kI tuma guNasamUhakA ekahI nivAsasthAna ho, isa duniyA meM tuhmAre barAbarIkA dUsarA puruSa hai hI nhiiN| kyoMki tumane pitAke artha -pitAke liye tatkAla brahmatrata dhAraNa kiyA hai ' // 104-106 // . [guNavatIkI janmakathA] he kumAra, maiM eka vRttAnta kahatA hUM tuma use citta lagAkara suno / " maiM kisI samaya vizrAmake liye yamunAke kinAre gayA thaa| vahAM azokavRkSake tale kisI pApIkadvArA choDI huI, usahI samaya paidA huI uttama suMdara bAlikA dekhii| maiM apatyahIna thA / hamezA mujhe apatyakI icchA rahatI thI / isaliye usa suMdara kanyAko Azcaryacittase leneke liye maiM gyaa| usa samaya zIghra AkAzameM isa prakArakI vANI huI - " kalyANamaya ratnapura nagarameM ratnAgada nAmaka rAjA hai, use ratnavatIke udarase yaha kanyA paidA huI hai / usake kisI vidyAdhare Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakSama parva azokAnokuhatale sazrIkAmujjhitAM varAm / kenApi pApinAdrAkSaM tadAtvajAtabAlikAm // 108 apatyamanapatyo'haM spRhayAluraharnizam / surUpAM tAmupAdAtuM pravRtto'smi savismayaH // 109 tadA sarasvatI vyogni prollalAseti satvaram / asti svastimaye ratnapure ratnAGgado nRpaH // 110 tasya ratnavaMtIkukSijAteyaM sutarAM sutA / khecareNApahRtyAtra vimuktA pitRvairiNA // 111 itthaM zrutvAnapatyAyAH priyAyAstAmupAnayam / guNavatyAkhyayA vRddhA seyaM kRtrimaputrikA // tadidAnImupAdAstvaM matsutAM tAtahetave / ityuktastAM samAdAya jagAma nijapasane // 113 vivAhavidhinA pitre sa bhaktyA tAmayojayat / tAmApya sa sukhI bhUto niH svo nidhimivaadbhutm|| tasyAH parAbhidhA khyAtA gandhairyojanagandhikA / tayoH sutovarAbhyAso vyAso'bhUdvayasanAtiga: pApahAsanadharmAloH sabhAsabhyezvarasthiteH / subhadrA bhAbhinI tasya subhadrA bhdrbhaavkaa|| 116 sutAstrayaH punarvyAsasubhadrayoH shubhaakraaH| dhRtarASTrastathA pANDurviduraste baloddhatAH // 117 bharate harivarSAkhye deze bhogapure babhau / bhogena nirjitaM bhogipuraM yena mahAtviSA // 118 athAdidevanirNIto harivaMzakulo mahAn / nRpaH prabhajanastatra samAsItsukhasAgaraH // 119 zatrune isa kanyAkA haraNakara yahAM choDa diyA hai / isa prakArakI AkAzavANI suna putraputrIrahita merI strIke pAsa vaha kanyA maiM le gayA / guNavatI isa nAmase hamane isako pAlA posaa| yaha hamArI mAnI huI putrI hai / isa liye isa samaya he kumAra, merI isa laDakIko tuma apane pitAke liye svIkAro" aisA vRttAnta sunakara gAMgeya apane pitAke liye usa kanyAko lekara apane gharake prati gayA // 107-113 // gAMgeyane bhaktise vivAhavidhise usa kanyAko pitAse joDa diyA / daridrI manuSya jaise adbhuta nidhiko pAkara sukhI hotA hai vaise guNavatIko prApta kara rAjA sukhI huA / usakA dusarA nAma yojanagaMdhA thaa| usake zarIrakA sugaMdha dUrataka phailatA thA isaliye use yojanagaMdhA kahate the / una donoMko vyasanoMse rahita, uttama zAstrAbhyAsa karanevAlA vyAsa nAmaka putra huA / pApoMke nAzaka dharmapara ruci rakhanevAle, sabhA aura sabhApatikI maryAdApAlaka aise vyAsakI patnI subhadrA thii| jo zubhavicAravAlI aura kalyANakAraka thI / ina donoMko arthAt vyAsa rAjA aura rAnI subhadrAko zubhakAyoMke AkarabhUta sAmarthyavAn dhRtarASTra, pANDu aura vidura ye AdhAra tIna putra hue // 114-117 // harivaMzIya rAjA siMhaketukI kathA ] isa bharatakSetrameM harivarSa nAmaka dezameM bhogipura nAmaka nagara thaa| jisane atizaya dIptise bhogipura-dharaNendrakA nagara parAjita kiyA thA // 118 // Adidevane jisakI sthApanA kI hai. aise harivaMzameM utpanna huA prabhaMjana nAmaka mahAparAkramI rAjA usa nagarameM rahatA thA, vaha sukhasamudrameM nimagna huA thaa| usakI rAnIkA nAma mRkaNDU thA / vaha rUpa lAvaNyase atizaya zobhatI thii| usake stana bar3e the, usakA nitaMba suMdara thaa| vaha Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 pANDavapurANam mRkaNDUstatpriyA rUpalAvaNyabharabhUSitA / pInastanI sujadhanA zacIvendrasya saMbabhau // 120 kauzAmbyAmatha yaH zreSThI sumukhaH sumukhI dhanI / vIradattapriyAyAzca hartA drvyaadivshvnaiH|| vanamAlAbhidhAnAyAH sa kAle munidAnataH / prabhajanasutaH siMhaketurAsIjitArkabhaH // 122 tatraiva zIlanagare vajraghoSo mahIpatiH / suprabhA vanitA tasya manonayananandinI / / 123 vanamAlAcarA jAtA tayoH putrI surUpiNI / vidyunmAlAbhidhA siMhaketunA ca vivAhitA // vIradattacareNaiva citrAGgadasureNa tau / vairAddhatau vane krIDAM kurvANau karmayogataH // 125 sUryaprabheNa devena tanmitreNa nivAritaH / hantukAmaH sa nikSipya campAyAstau gatau vane // 126 tadbhape candrakIAkhye viputre ca mRte sati / kRtAbhiSekau tau tatra dantinA raajymaaptuH|| siMhaketuH khavRttAntamAkhyacca puratastadA ! lokAnAmatha lokaizca harSitaH saMprapUjitaH // 128 mRkaNDvAstanayo'yaM vai mArkaNDeya iti zrutaH / suto harigiri,magirirvasugiristataH // 129 tadanvaye gate'pyevaM sUravIrau mahIpatI / atha saro narAdhIzo ballabhA surasundarI // 130 tasyAsItsurasundaryAH saundaryeNa samA sadA / tayorandhakavRSTayAkhyastanayo nayamAgavit / / iMdrakI iMdrANIsI zobhatI thI // 119-120 // kauzAMbI nagarameM sumukha nAmakA eka zreSThI thA vaha suMdara mukhavAlA aura dhanI thaa| usane vIradattakI dhanAdike dvArA vaMcanA karake usakI vanamAlA nAmaka strIko apane gharameM lAkara rakhA thaa| vaha sumukhazreSThI muniko dAna denese uttarabhavameM prabhaMjana rAjAkA sUryakI kAntiko jItanevAlA siMhaketu nAmaka putra huaa| usI dezameM zIlanAmaka nagarameM vajraghoSa nAmaka rAjA thaa| usake mana aura AMkhoMko AnaMdita karanevAlI suprabhA nAmaka rAnI thI / jo pUrvabhavameM vanamAlA thI vaha marakara una donoMko sauMdaryavatI vidyunmAlA nAmaka kanyA huI / siMhaketuke sAtha usakA vivAha huA // 121-124 // vIradatta vaizya marakara svargameM citrAMgada nAmakA deva huA thaa| siMhaketu aura vidyunmAlA donoM krIDA karaneke liye vanameM gaye the| karmayogase citrAMgada-devane unako dekhA / usakI una donoMko mAranekI icchA thI paraMtu sUryaprabhadevane, jo ki citrAMgadakA mitra thA isa kAryase citrAMgadako rokA / taba usane una donoMko caMpApurake banameM rakha diyA aura svayaM svasthAnako gayA // 125-126 // caMpApurIkA rAjA candrakIrti putrarahita thaa| vaha usa samaya maragayA thA aura ina donoMkA hAthIne abhiSeka kiyaa| siMhaketuko caMpApurIkA rAjya milA / siMhaketune caMpApurIke logoMke Age apanA vRttAnta kahA / tadanaMtara harSayukta siMhaketu-rAjAkA logoMne Adara kiyA / mRkaNDUkA putra honese siMhaketu 'mArkaNDeya ' nAmase prasiddha huA / usake harigiri nAmaka putra huaa| harigiriko hemagiri , hemagiriko vasugiri isa prakAra siMhaketuke vaMzameM aneka rAjA hue| anaMtara isa vaMzameM zUra aura vIra ye do Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaM parva 129 tasya bhadrA parA patnI sabhadrA bhadratAM gatA / candravaktrA suvakSojA vIkSitakSiptasajanA // 132 tayAH zubhAH sadA khyAtAstanayA nayino daza / vizAlA bhAlasacchobhA dazadharmA ivAbhavan // samudra vijayazvAdyastataH stimitasAgaraH / himavAMstRtIyasturyo vijayo vijayo'calaH // 134 dhAraNaH pUraNAbhikhyaH sumukhazcAbhinandanaH / dazamo vasudevAkhyo vasudevamahAbalaH // 135 sutA kuntI kalAkrAntA kucakumbhamahAbharA / pUrNacandrAbhavadanA nitambaunnatyadhAriNI // 136 karagrAhikaTiH kAntyA sadA kuntitatAmasA / vikaTAkSasudhAdhArA jitvarI surayoSitAm // dvitIyA tatsutA madrI mudritAnaGgasadrasA | kaTAkSAkSiptavibudhA budhasAMnidhyadhAriNI // 138 samudra vijayAdInAM priyAH prItirasA mithaH / kathyante kramato nUnaM zRNu zreNika sAMpratam // zivAdevI zivAkArA dhRtidhAtrI dhRtisvarA / svayaMprabhA prabhAbhArA sunItA nItimAnasA // sItA sItAsamAkArA priyatrAkpriyabhASiNI / prabhAvatI prabhAbhUSA kaliGgI kanakojjvalA // rAjA hue / zUra rAjAkI rAnIkA nAma surasuMdarI thA / vaha sauMdaryase devAMganA ke samAna thI / ina donoMkA adhakavRSTi nAmaka nItimArgako jAnanevAlA putra thA / / 127-131 // avakavRSTikI patnIkA nAma bhadrA thA / vaha kalyANasahita, zubhavicAravAlI, caMdramukhI, suMdara stanavAlI aura apanI AkhoMse sajjanoMke citta kSubdha karanevAlI thI / ina donoMko nItiyukta, zubha, nityaprasiddha dazadharmake samAna daza putra hue / trizAla, atizaya suMdara lalATavAlA pahilA putra samudravijaya, dUsarA stimitasAgara, tIsarA himavAn, cauthA vijaya, vaha mAno vijayahI thA / pAMcavA acala, chaTThA vAraNa, sAtavA pUraNa, AThavA sumukha, nauvA abhinaMdana tathA dasavA putra vasudeva thA / yaha vasudevasu nAmaka devoMke samAna mahAbalavAn thA / rAjAko kuntI nAmaka kanyA thI vaha kalAcatura thI / usake kucakuMbha vaDe the / mukha pUrNacaMdrakAsA thA aura nitaMba unnata thA / usakI kaTI hAthase grAhma thI arthAt kamara patalI thI / apanI aMgakAntise usane adhakArako miTA diyA thA / usake kaTAkSa amRta kI dhArAsarIkhe the aura vaha devAMganAko apane rUpase jItanevAlI thI / aMdhakavRSTikI dUsarI kanyAkA nAma mahI thaa| vaha madanake uttama rasako saMkucita karanevAlI thI arthAt atyaMta suMdarI thI / apane kaTAkSoMse vaha devoMko bhI tiraskRta karatI thI / aura vidvAnoMkA sAnnidhya dhAraNa karatI thI || 132-138 / / he zreNika, aba samudravijayAdika nau bhrAtAoMkI ApasameM prIti rakhanevAlIM striyoMkA maiM kramase varNana karatA hU taM suna | suMdara AkAra dhAraNa karanevAlI zivAdevI, jisakA kaNThasvara logoMko santuSTa karatA hai aisI dhRtidhAtrI devI, kAMtibhArako dhAraNa karanevAlI svayaMprabhA, nIti jisake manameM hai aisI sunItAdevI, sItAke samAna suMdara AkAra dhAraNa karanevAlI sItAdevI, priyabhASaNa karanevAlI priyavAgdevI, kAntihI bhUSaNa jisakA hai aisI prabhAvatI, suvarNake samAna ujjvalavarNavAlI kaliMgI, tathA uttama kAntivAlI pA. 17 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam suprabhA suprabhA ceti navAnAM kramataH priyAH / mathurAyAM suvIrasya priyA pAvatI priyA / / suto bhojakadRSTayAkhyastayostasya varAnanA / sumatiH preyasI jajJe sumatiH sumanAstayoH / / ugrasenamahAsenadevasenAmidhAstrayaH / jajRmbhire janAnandA nandanAnandadAyinaH // 144 / / tatsutA guNagandhArI gandhArI dhRtidhArikA / pUrNacandrAnanA namrA paTupInapayodharA // 145 ugrasenAdibhUpAnAM patnyaH padmAvatI zubhA / mahAsenA parA devI devasenA mudAvahA / / 146 atha rAjagRhe rAjA rAjarAjavirAjitaH / rAjate rAjazArdUlo bRhadrathasamAhvayaH // 147 / bhAminI zrImatI tasya zrImatI zrIrivAparA / tayoH sutaH sutIvAMzurjarAsaMdho narezvaraH // 148 trikhaNDabharatAdhIzo narAdhIzaiH susevitaH / navamaH prativaikuNTho vikuNThaH zaThazAtane // 149 dhRtarASTeNa rASTrANAM rAjJA kuntI sakuntalA | pANDave yAcitA tossaadvivaahaathemthaanydaa|| kuntI pitrA sutaiH sAdhaM vimRzya hadi saMdadhe / pANDudoSAya no deyA pANDave ceti nizcitam / / bahuzaH prArthito'pyevaM na dadau tAM hi yAdavaH / sarAvaH kauravo maunaM tadA dhyAtvA hRdi sthitaH / / suprabhA, ye nau bhrAtAoMkI kramase nau patniyAM thIM // 139-141 // mathurAnagarImeM suvIra rAjA rAjya karatA thaa| usakI priya rAnIkA nAma padmAvatI thA / unako bhojakavRSTi nAmaka putra thA / usakI suMdaramukhI aura nirmala manako dhAraNa karanevAlI, sumati isa anvartha nAmakI arthAt subuddhiko dhAraNa karanevAlI patnI thii| ina donoMko ugrasena, mahAsena aura devasena ye tIna putra the / ye logoMko AnaMda denevAle the / ina donoMko-bhojakavRSTi aura sumati rAnIko gaMdhArI nAmaka kanyA thI / vaha guNasugaMdhako dhAraNa karanevAlI, dhRtisaMtoSase yukta, pUrNacandrake samAna mukhavAlI, namra, suMdara aura puSTa stanako dhAraNa karanevAlI thI // 142-145 // ugrasena rAjAkI patnI padmAvatI, vaha zubha-vicArayukta thii| mahAsena rAjAkI rAnIkA nAma mahAsenA thaa| aura devasenako AnaMda denevAlI patnI devasenA thii| rAjagRha nagarameM kuberake samAna zobhanevAlA, rAjAoMmeM zreSTha bRhadratha nAmakA rAjA rAjya karatA thaa| isa rAjAkI patnIkA nAma zrImatI thaa| vaha lakSmIyukta thI mAno dusarI zrIhI thii| ina donoMko jarAsaMdha nAmaka putra huA / jo tIvra kiraNa dhAraka sUryake samAna thA / vaha trikhaMDa bharatakA svAmI thA / aneka rAjA usakI sevA karate the / vaha nauvA. pratinArAyaNa thA aura zaThoMko-duSToMko zAsana karanemeM kuMThita nahIM hotA thA / 146149 // aneka dezoMke adhipati dhRtarASTrane kisI samaya paNDurAjAke sAtha sukezI kuntIkA vivAha karaneke liye Anandase yAcanA kI / taba kuntIke pitAne arthAt aMdhakavRSTi rAjAne samudra vijayAdiputroMke sAtha vicAra karake paMDurAjAko pANDuroga honese use kuntI na denekA manameM nizcaya kiyA / bArabAra yAcanA karanepara bhI andhakavRSTine paNDurAjAko kuntI nahIM dii| taba kuntIkI yAcanA karanevAle dhRtarASTrane manameM vicAra kara mauna dhAraNa kiyA // 150-152 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaM parva bhUpastadrUpasaMsaktaH paanndduraakhnnddlopmH| na mene mAnase zrImAn kAmaH svAsthyaM rati vinaa|| pANDaH pANDutvamApanastAM smaranmAnase mahAn / jvarIva vihvalo vegvaanbhuubhRtveshvt||154 tadviyogAzanidhvastaH shaalvddhvNssnmukhH| pANDurAjo rarAjAsau na bhasmavaJca paannddurH|| anyadA pANDuraH pANDurvane rantuM latAgRhe / prApyopahArazayyAtye mudrikA dRssttvaangtH||156 agRhNAnmudrikA yaavttaavtkshcitkhgeshvrH| pazyanitastato'yAsItpANdustaM pRSTavAniti // 157 kiM vilokyaM tvayAlokya kalpate lokklpn| tadeti khecarojvocallokitA mudrikA mayA / / pradarya pANDunA sApi babhASe khecarAdhipam / bhavatAM mahatAM mAnya mudrikAvIkSaNaM kimu // 159 anu cAtra khagAdhIza mudrikA vismRtA katham / alIlapadviyamacArI vicaarcturekssnnH||160 vijayArdhadharAvAsI vajramAlI viycrH| priyAsakhaH sukhaM rantumatrAyAsaM vane ghane // 161 [pANDurAjAko vidyAdharane aMguThI dI] indra ke samAna vaibhavavAlA pANDurAjA kuntIke rUpameM Asakta huA thA / jaise madana ratike vinA apaneko sukhI nahIM samajhatA hai, vaise pANDu rAjA kuntIke binA manameM apaneko sukhI nahIM samajhatA thA / arthAt kuntIkI aprAptise vaha manameM duHkhI thA / hamezA manameM kuntIkA vicAra karanevAlA pANDurAjA adhika pANDu ho gayA- zubhra ho gayA, arthAt kuntIke vicArase vaha azakta ho gayA aura usakI aMgakAnti pUrvase bhI adhika phIkI ho gaI / jvarayukta manuSyake samAna vaha kuntIke binA vihvala ho gayA tathA pizAcagrasta manuSyake samAna vegavAna caMcalacitta ho gayA / kuntIke viyogarUpIvajrake dvArA jaise vajrapAtase vRkSa sUkhatA hai vaisA vaha rAjA sUkha gayA / usa samaya bhasmake samAna pANDuravarNakA dhAraka pANDu rAjA zobhAhIna huaa| // 153 -155 // eka dina vanameM krIDA karaneke liye gaye hue zubhra kAntike dhAraka pANDurAjAne vahAM puSpoMkI zayyAse yukta latAgRhameM paDI huI mudrikA dekhI / usane vaha aMguThI lelI / itane meM itastataH dRSTipAta karanevAlA koI vidyAdhara vahAM AyA / use pANDune pUchA, ki he lokapUjya, dekhane yogya aisI kaunasI vastu Apa dekha rahe haiM, Apa kyA kara rahe haiM arthAt Apa kyA DhUMDha rahe ho, usa samaya vidyAdharane kahA ki maiM mudrikA khoja rahA hUM / pANDu rAjAne vidyAdharako aMguThI dikhAI aura pUchA ' he mAnya sajjana kyA Apa apanI aMguThI dekhaneke liye Aye haiM ? he vidyAdhareza Apa aMguThIko kaise bhUla gaye ?' vicAracatura AMkhavAle AkAzagAmI vidyAdharane isa prakAra uttara diyA / ' he mitra, maiM vijayAI parvatapara rahanevAlA vajramAlI nAmaka vidyAdhara huuN| maiM apanI priyAke sAtha isa nibiDavanameM sukhase krIDA karaneke liye AyA thA / yahAM krIDA karake kAryAntarase vyAkulacitta hokara jAte samaya mere hAthase aMguThI gira pddii| use 1 sa ma ga rati mAro ratiM vinA / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 pANDava purANam rantvAtra gacchatA chidrAnmudrikA patitA karAt / vismRtya gagane vegAdgatena ca mayA smRtA / / tAmiSTAM draSTukAmena parAvRttyAgataM mayA / akANDe pANDurAkhyaccAnayA kA kriyate kriyA / / khaga AkhyattadAkhyAnaM mudreyaM kAmarUpiNI / yatheSTarUpadA ramyA nirUpyA rUpadAyinI // 164 mitra yA deyA sAhAni kAnicitkare / sthIyatAM sthAyinI pazcAtsiddhe kArye tu dAsyate / / prArthito vajramAlI tAM parakAryakaro varaH / adAttasmai yato'prAya megho datte jalaM mahAn // kauravaH karasaMkrAntamudrikaH suurypttnm| surabhUpakRtAvAsaM kadAcidagamazvarA // 167 tato'dRzyavapU rAtrau pravizyAntaHpurAntare / kuntIniketanaM so'gAcadrUpaM hRdi saMvahan / / 168 tatrAsanasamArUDhA gUDhAGgI dRDhasadratiH / kuntI kuntIva kAmasya kiratkomalakAyikA / / 169 dordaNDena vidaNDathAsau madanaM mdnaaturaa| dhatte hRdi madonmAdamodinI mandramAnasA / / 170 yasyAH pInapayovAhabhArAdbhAranitambataH / madhyekaTi kRzA cAbhUnmadhyasthaH ko na sIdati // anaGgo yugapaJjitvA jagaJjiSNurbhramansthiram / sthito yasyAsstane no cettatsparzAtpragaTaH sa kim / / bhUlakara maiM AkAzameM begase jA rahA thA / usa samaya punaH mujhe usakA smaraNa huA / vaha aMguThI mujhe atizaya priya hai / ataH use DhUMDhaneke lie maiM yahAM lauTakara AyA hUM / ' paMDurAjAne bIcahI meM use pUchA, 'isa aMguThIke dvArA konasA kArya siddha kiyA jAtA hai ? ' // 156-163 // vidyAdharane kahA, ki dekho yaha suMdara aMguThI sauMdaryako baDhAnevAlI tathA icchitarUpa denevAlI hai / taba pANDurAjAne vajramAlIsa prArthanA kI, ki ' mitra, yaha aMguThI yadi icchitarUpa denevAlI hai to kucha dinataka mujhe de do| maiM ise samhAlakara rakkhUMgA aura kAryasiddha honepara Apako vApisa dUMgA / parahita karane meM zreSTha vidyAdharane vaha use de dI / yogya hI hai, ki zreSTha meghakI prArthanA karane para vaha jala detAhI hai / / 164-166 // [ pANDurAjAkA kuntIke mahalameM praveza ] kisI samaya hAthameM aMguThI dhAraNa kara pANDurAjA zUra rAjAkA nivAsasthAnarUpa zaurIpurako varAse gaye / tadanaMtara kuMtIke rUpako hRdaya meM dhAraNa karate hue adRzya zarIra se antaHpurameM usake mahalameM praveza kiyA // 167 // hAM Asanapara baiThI thI / usane apane aMgapara vastra dhAraNa kiyA thaa| vaha dRr3ha aura suMdara ratike samAna thI / usakA tejasvI zarIra komala aura cAroM ora kiraNa phailAnevAlA thA / vaha kuntI mAno kAmake zarake samAna thI // 168 // madake unmAdase harSita, gaMbhIra citrAvAlI, madanAtura kuntI apane daNDake samAna bAhuoM se madanako daNDita karake hRdayameM dhAraNa karatI thI // 169 // kuntIke puSTa stanake bhArase tathA nitaMtrake bhArase zarIra ke madhya meM rahanevAlI usakI kaTI kuza huI / yogyahI hai ki jo koI kisI kArya ke liye madhyastha hotA hai use kyA kaSTa nahIM sahana karane paDate haiM ? arthAt vaha kaSTa sahatAhI hai // 170-171 || hama samajhate haiM ki hamezA bhramaNa kara yugapat jagatko Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaM parva 133 yasyAzca jaghanaM ghrAtvA madano jIvanaM dadhe / panavatpanasaMcArI tadrasaH SaTpado ythaa||173 citraM citrarasApyeSA vicitrAkAradhAriNI / vicitramRganetrAmA nagnatraiNabandhikA / / 174 vinAnayA kSaNaH kSINaH kSIyate me kathaM drutam / ityAdhyAya babhUvAsau prakaTAGgo glnmdH|| nirUpya taM nizAnAthavadanaM sadanaM rucH| kuntI kampitagADhAGgI cakampe sapayodharA // 176 yallalATe niviSTaH kimaSTamImRgalAJchanaH / yanmUya'yaM dhammilAkhyaH kAmavahizikhA nanu / yatkapolalasadbhitto kAmo'citrIyata sphuTam / anyathA vIkSya tau yossaakaammuddiipyetkthm||178 yasya vakSaHsthale lakSmI ramate hArasaMmiSAt / no cettaddhRdayaM vIkSya lakSmIvAnA kathaM bhavet // yadbhujI bhojyanArINAM bhujaGgAviva paashko| yayorlokanato loke baddhAiva kathaM striyH||180 jItanevAlA jayazAlI gadana kuntaki stanoMmeM sthira huA hai| anyathA vaha unake sparzase prakaTa kyoM hotA hai ? // 172 // jaise padma ( kamala) meM saMcAra karanevAlA bhramara usake rasakA AsvAdana kara jIvana dhAraNa karatA hai, vaise padmake samAna suMdara kuntIke jaghanako sUMgha kara madanane apanA jIvana dhAraNa kiyA // 173 // yaha kuntI citra-rasako dhAraNa karanevAlI hokara bhI vicitrAkArako dhAraNa karatI thI, arthAt zrRMgArAdi nAnA rasoMko dhAraNa karatI huI kuntI vicitra vismayakAraka AkAra-- zarIrako dhAraNa karatI thii| jisake zarIrapara aneka kAle sapheda Adi raMga haiM aise hiranake samAna kuntIkI AMkheM thIM / ata eva vaha manuSyoMke netrarUpI hiranoMko bAMdhatI thii| arthAt apane netrakI zobhAse sarva logoMko apanI tarapha AkarSita karatI thI // 174 / isake binA choTAsA kSaNa bhI kaise bItegA; aisA vicAra kara pANDurAjA garvarahita hokara zIghra prakaTa huaa|| 175 // [ kuntI pANDuko usakA vRtta pUchatI hai | kAntiyukta caMdramAke samAna mukhavAle pANDuko dekhanese puSTa stanoMko dhAraNa karanevAlI kuntIke sarva aGgoMmeM kampa utpanna huaa| vaha manameM isa prakAra vicAra karane lagI " kyA isake bhAlapradezapara aSThamIkA candra virAjamAna huA hai ? kyA isake mastakapara bAMdhe hue keza mAno madanAgnikI jvAlA haiM jisake kapolarUpI camakanebAlI bhittimeM mAno kAma, citrake samAna spaSTa dIkha rahA hai / yadi yaha kalpanA asatya mAnI jAya to una kapoloMko dekhakara strI kAmase kyoM udIpta ho jAtI hai ? " jisake vakSaHsthalameM hArake rUpameM mAno lakSmI krIDA kara rahI hai| aisA nahIM hotA to isakA vakSasthala dekhakara puruSa lakSmIvAn kaise hotA hai ? isake do bAhu bhoganeke liye yogya striyoMko bAMdhane ke liye mAno nAgapAzahI haiM ? aisA nahIM hotA to isa puruSake do bAhu dekhakara jagatameM striyA~ baddhakIsI kyoM hotI haiM ? isa pANDurAjAke mukhameM sarasvatI sadA rahatI hai, lakSmI hamezA hRdayamaMdirameM virAja rahI hai, saMpUrNa zarIrameM saundaryane sthAna pA liyA hai| aba bhAgyase isake zarIrameM Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 134 pANDavapurANam yasyAsye vAksadA zete indirA hRtsumndire| suSamA vapuSi sthAsyAmyahaM kutrAsya bhAgataH // kiM sUraH kiM zazI kiMvA maghavA drpdrpitH| kandarpaH sarpanAthaH kiMmeSa kiM kimriiptiH||182 dhyAyantIti hRdA dadhyau kimarthamayamATitaH / maddhAmni sImasaMpanne durladhye vighnpaatinii|| sAha sAhasasaMpanyA sAhasin sahasA svayam / matsama chamanA kena praviSTastvaM kakaH katham / / nizamyeti zramI coktaM parirambhaNajRmbhaNaH / uvAca vacanaM vAgmI viditAH kRtArthavit / / suzroNi zrotumicchA cet khacchaM gaccha manomalAta / vadAmi vidite vIre varAheM tvAM pativare / / kurujAGgalasaddezahastinAganarezinaH / dhRtarASTrasya bhrAtAhaM kSitau khyAtaH zamI kSamI // 187 sa pANDupaNDito viddhi svapANDugaNDamaNDalaH / akhaNDitAjJa aizyenAkhaNDalapratimo'pyaham / / cittaM yogIva pradyumno ratiM rAmAM ca kAmarAd / smaransmarAturacAye tvAM tvadadhInacetanaH // sA jagau tacchrutaM zrutvA nAthAhamavivAhitA / itthaM jAte jane yAti sApavAdApakIrtitAm // pitRvAkyaM vinA vIrA kiM vRNoti svayaMvaram / nAyuktamiti vaktavyaM vaktavyaM sarvasaMgatam / / mujhe kahAM sthAna milegA ? kyA yaha puruSa sUrya hai ? athavA candra hai, iMdra hai ? kyA yaha garvonmatta kAmadeva hai ? kyA yaha zeSa-dharaNendra hai athavA kinnara hai ? aise vicAra kuntIke hRdayameM pANDurAjAko dekhakara utpanna hue / merA ghara sImAyukta, dullaMghya aura vighnoMkA sthAna hai| aise mere gharameM yaha puruSa kisa liye AyA hogA ? sAhasI kuntI usa puruSako arthAt pANDurAjAko isa prakAra bolI / he sAhasin , akasmAt mere gharameM tumane svayaM kisaliye aura kaisA praveza kiyA hai aura tuma kauna ho ? // 176-184 / / kuntIkA bhASaNa sunakara vacanacatura, vastusvarUpako jAnanevAlA, kRtArthajJa, zramI pANDa AliMganakI icchA karatA huA isa prakAra bolane lgaa| " he suMdara kamaravAlI kuntI, yadi tujhe merA vRttAnta sunanekI icchA hai, to manomala haTAkara manako svaccha karo / varaneko yogya, patiMvare prasiddha kuntI ekAkinI suna // 185-186 // kurujAMgala nAmaka uttama dezameM hastinApurake adhipati jo dhRtarASTra rAjA hai, usakA maiM pRthvImeM prasiddha zAnta aura kSamAvAna choTA bhAI huuN| mujhe pANDupaMDita kahate haiN| mere gAla zubhra haiM, merI AjJA koI khaMDita nahIM karatA tathA maiM aizvaryase indrake samAna bhI hUM / / 187-88 // jaise yogI apane zuddha caitanyakA smaraNa karatA hai, jaise kAma ratIko smaratA hai, aura kAmI strIko smaratA hai vaise kAmAtura hokara maiM tujhArA smaraNa karatA hUM / tuhmAre adhIna merA mana huA hai / maiM terA Adara karatA hUM // 189 // usakA bhASaNa sunakara kuntIne kahA, ki ' he nAtha, maiM avivAhita hUM aura yadi Apase saMbaMdha ho gayA to apavAdake sAtha apakIrti hogI / pitAkI AjJAke binA vIrA ekAkinI kanyA svayaM patiko nahIM varatI / Apa mere sAtha ayogya bhASaNa na kreN| jo sarvako mAnya hai vaha bhASaNa Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaM parva 135 sovAdIdvedanAviSTo madanasya tu kAmini / tvannAmAkSarasanmantrAkRSTotrAgatavAnaham // 192 kAmAjJAlaGghanAdbhIra bhItibhidyate mnH| tabhItyA maraNAvAptiH kAminAM pIDitAtmanAm / / madvaco hRdaye dhatsva trapAvalI ca kartaya / lokApavAdato bhItA mA bhUrbhUtArthavedinI // 194 kAmadantAvalaH kAmamunmadiSNurmadoddhataH / sannItidantipAtAramulladhya svecchayA vrajet // tAvattrapAlatA loke tAvaddharmamahIruhaH / tAvacchAstrajJatA yAvatkAmadantI na kupyati // 196 'svadehaM dehi vA haste mRtyuM me sukare kuru / vadane vadanaM dhatsva kAminAmIdRzI gatiH // 197 mano dehi vaco dehi dehaM dehi dayAnidhe / dattaM vinA na saMtuSTiryato'rthI dAnataH sukhI / / yadItthaM rocate tubhyaM mArarociSNusanmate / madanonmAdanakrIDAM kuru krIDAkriyodyate // 199 dAtAraM prati kAmArthI yAti dAtA tadarthine / datte yataH kRtI yAcyAbho na zobhate bhuvi|| dhUrNite ghUrNanaM muktvA prAghUrNakavidhi bhaja / prAghUrNako'smyahaM devi yAcAbhaGga vidhehi mA / / AkarNAbhyarNamaryAdaM mArazcApaM ca tADayet / paJcabANairnaraM nArI saMtADya tADanodyataH // 202 Apa bole ' // 190-91 // pANDurAjA bolA 'he kAminI, maiM madanakI vedanAse duHkhita huA huuN| he kuntI, tuhmAre nAmAkSararUpI maMtrase AkRSTa hokara yahAM AyA huuN| kAmAjJAke ullaGghanase mujhe bhaya hotA hai / bhayase merA mana TUTa rahA hai aura kAmapIDAse pIDita hue kAmijanoMko bhItise maraNaprApti hotI hai / he kuntI, tU merA vacana manameM dhAraNa kara, aura lajjAvallIko jaDase ukhADa de / satya paristhitiko tU jAnatI hai; ataH lokApavAdase DaranekI koI bAtahI nahIM hai| he kuntI, kAmarUpI hAthI atizaya madayukta hokara madase uddhata huA hai / vaha samIcIna nItirUpI mahAvatako ullaMghakara svacchandatAse pravRtti kregaa| jagatameM tabatakahI lajjAlatA sthira rahatI hai aura tabatakahI dharmavRkSa bhii| loka tabatakahI zAstroMkI bAteM karate haiM, jabataka kAmarUpI hAthI kupita nahIM hotA hai / aba tU apanA deha mere hAthameM deM athavA merA mRtyu tU apane hAthameM le / mere mukhameM terA mukha kara arthAt tU mujhe cumbana de / kyoMki kAmiyoMkI gati aisIhI huA karatI hai / he dayAnidhe kuntI, tU mujhe mana de, vacana de aura svadehadAna bhI kara / diye binA saMtoSa nahIM hotA kyoMki yAcakako dAna milanese sukha hotA hai anyathA nhiiN| kAmameM ruci karanevAlI, subuddhimati kuntI, yadi tujhe isaprakAra merA kahanA mAnya ho, to krIDAmeM udyata rahanevAlI tU madanakA unmAda utpanna karanevAlI krIDA kara / he kuntI manobhISTavastukA icchuka yAcaka dAtAke pAsa jAtA hai, aura vaha dAtA yAcakako icchita vastu detA hai| kyoMki yAcanAbhaMga karanA zobhA nahIM pAtA / he Alasyayukte, tU Alasya choDakara merA Atithya kara / maiM terA atithi hokara AyA huuN| he devi, merI yAcanAkA bhaMga mata kara / dekho, vaha madana apane kAnoMtaka dhanuSya khIcakara apane pAMca bANoMse strIpuruSoMko tADanakara phira bhI tADana karanemeM udyukta ho rahA hai / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam tAvatrapA kulaM tAvattAvanItiH parA sthitiH / tAvatpitA janastAvadyAvanmAro na kupyati / / apAjavanikA bhittvA to pramattau madAturau / ceSTete ceSTayA yuktau viyuktau kAlato'khilAt / / sa tasyAH kaNThamudgrAhaM gRhItvA cumbanodyataH / vadanAmbujamAropya yathA parva madhuvrataH / / 205 indindira ivonmattaH payAghrANanamAtrataH / tasyA AssaM samAghrAya labdhapUrva tutopa sH|| 206 tastrAkucanaM kurvanprasAraNaparAyaNaH / bheje bhoga bhujAbhyAM sa samAliGgya muharmuhaH // 207 kucakumbhau karau tasyAstasya nAgAvivonnatau / sevate sma yathA raktau nidhI landhasukhau khalu // sa vakSojavane tasyA reme rAmAparAyagaH / viyogatAkSyasaMbhIto yathAhizcandane vane // 209 valganaizcumbanaihosarvilAsaH krIDanaistataH / tau bhAvaM mejaturbhaktau kamapi prItamAnasau // 210 kiyatkAlaM mamAliGgyAliGganaiH sparzanaiH sukham / vadanAghANanodyuktau tau labhetAM sujRmbhaNau // evaM kAmasukhenAsau prINayitvAtha preyasIm / pipriye prINitaH prAjJaH priyayA ko na tussyti||212 itthaM pracchannadaho'sAvasvasthaH prativAsaram / samAgatya tayA sAkaM niHzakaH sthitimaatnot|| jabataka madana kupita nahIM hotA hai tabataka lajjA, kula aura bhIti mAnI jAtI hai| tabhItaka maryAdAkA pAlana hotA hai, pitA aura anya janako loka mAnya samajhate haiN|' // 192-203 / / usa samaya una donoMkA lajjArUpI paradA haTa gayA aura ve kAmAtura hokara saMbhogameM pravRtta hue, aura dIrghakAlase viyukta honese kAmaceSTAse yukta hokara nAnAvidha saMbhogakrIDA karane lage // 204 / / jaise bhramara kamalako cUAtA hai vaise vaha pANDurAjA usakA kaNTha Upara karake apanA mukhakamala Upara rakhakara usake mugvakA cuMbana lene lgaa| jaise unmatta bhramara kamalagaMdha sUMghakara AnaMdita hotA hai vaise kuntIke mukhako sUMghakara arthAt cUmakara pANDurAjAko apUrva Ananda prApta huaa| vaha usakA vastra saMkucita karatA thA tathA phira phailAtA thA / tathA apane donoM bAhuoMseM usakA AliMgana karake usakA vaha bArabAra bhogAnubhavana karane lgaa| jaise nidhikuMbhoMpara Asakta bar3e nAga unakA sevana kara sukhI hote haiM, vaise pANDurAjAke do unnata-puSTa hAtha kuntIke kucakumbhoMko Asaktise sparzakara sukhI hue / jaise garuDase DaranevAlA sarpa candanavanameM ramamANa hotA hai, vaise viyogarUpI garuDase DaranevAlA pANDurAjA kuntIke stanarUpa banameM ramamANa huA / bhASaNa, cumbana, hAsya, vilAsa ityAdi vistIrNa krIDAoMse AnaMdita citta hokara anyonyAnurakta ve dampatI apUrva bhAvako prApta hue / ve donoM anyonya mukhacuMbana karate the / parasparAliMgana karate the, aura sparza karate the| isa prakAra utsAhayukta ve sukhako prApta hue / vaha catura pANDurAjA isa prakArake kAmasukhase apanI preyasIko santuSTa karake svayaMbhI sukhI-santuSTa huA / yogyahI hai, ki priyAkI prApti honese kise saMtoSa nahIM hotA? arthAt sabhI AnaMdita hote haiN| isa prakAra guptadehI vaha pANDurAjA kuntImeM Asakta hokara pratidina usake mahalameM Akara niHzaMka hokara usake sAtha AnaMdame rahane lagA // 204-213 / / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaM parva 137 dhAcyA dRSTyAnyadA dRSTaH sa kuntyA kRtsNgmH| ko'yaM kasmAtsamAyAtaH kimarthamiti cintitm|| gate tasminsamAcaSTe viziSTA spaSTalocanA / dhAtrI dhRtivinirmuktA kuntI kuntaagrmaansaa||215 putri citramidaM brUhi calaJcatovidAraNam / ko'yaM kutaH samayAti pratighasraM tava gRhe / / 216 .. iti pRSTA mahAkaSTAdaniSTavAntadhAriNI / Acakhyau sA calaccakSuzvazcalA caladehikA // 217 samAkaNeya karNAbhyAM kRti me vikRtAkRtim / karmaNA kalitaH kAmI kurute kiM na duSkaram // karmaNA kalitAH ke ke na naSTAH kliSTamAnasAH / nAnAnItisamAyuktA yathA prAgrAvaNAdayaH / / aghaTaM ghaTayatyeva sughaTaM ghaTanAtigam / karmedaM ghaTayatyevAcintitaM caturairjanaiH / / 220 dhAtri saMdhyAvasAne'yamakasmAdAgataH pumAn / matsAMnidhyaM vidheryogAdvidhiH kiM na karoti hi / / ejitA jayanirmuktA nirgatA khalakarmaNA / jitAnenAjitasvAntAhaM subhogArthadarzinA / / 222 [dhAyako kuntIkA uttara ] kisI samaya kuntIke sAtha samAgama karate hue pANDu rAjAko AMkhoMse dekhakara dhAyane yaha puruSa kauna hai ? kahAMse AyA hai ? aura kisa prayojanake liye AyA hai ? isa bAtoMkA apane manameM vicAra kiyA // 214 // vaha puruSa (pANDurAjA ) vahAMse jAnepara galitadhairya tathA bhAleke agrake samAna tIkSNa cittavAlI sajjana dhAyane apanI AMkheM baDI 2 karake kuntIse bhASaNa kiyA / he putrI, kaho caMcala cittako vidAraNa karanevAlI yaha acambhekI bAta kyA hai ? yaha puruSa kauna hai aura pratidina tere mahalameM kyoM AtA hai ? // 215-216 // dhAyakA yaha prazna sunakara aba aniSTa prasaMga AyA aisA manameM vicAra karanevAlI, jisakA deha kaMpa rahA hai, jisakI AkheM caJcala ho rahI haiM, aisI kuntI mahAkaSTase pIDita hokara isa prakAra bolane lagI // 217 // " he dhAya, tU merI vikRta kAryakI kathA kAnoMse suna / karmake vaza hokara kAmIjIva kaunasA duSkArya nahIM karatA hai ? karmake vaza hokara klezayukta manavAle kauna kauna prANI naSTa nahIM hue ? rAvaNAdika mahApuruSa aneka nItioMse yukta the paraMtu ve bhI leza denevAle durAcArase naSTa hue haiM // 218-219 // yaha karma baDA vilakSaNa hai kyoMki yaha nahIM honevAlA kArya karAtA hai / aura honevAlA kArya nahIM hone detaa| catura logoMse bhI aciMtita kArya karma siddha kara detA hai|" "he dhAya, saMdhyAkAlake bAda karmayogase yaha puruSa akasmAt mere pAsa AyA / kyoMki karma kyA nahIM karatA hai / duSTa karmake udayase yukta maiM isake Anese tharathara kAMpane lgii| acche bhogoMko dikhAnevAle isa puruSane mere na jIte gaye cittako bhI jIta liyA / ata eva merA parAjaya hogayA arthAt maiM usake adhIna ho gyii| jisakI zarIrakI kAnti thoDI zubhra hai, aisA yaha puruSa kurujAMgala dezakA svAmI hai arthAt vyAsa rAjAkA putra hai| mere saundaryakA varNana 1 sa ma saMgatA / pAM.18 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 pANDavapurANam kurujAGgaladezezo vyAsarAjasuto'pyayam / madrapAkarNanAsaktaH pANDurApANDuradyutiH // 223 mudrayA rUpamunmutha landhayodhAnamandire / AyAsIdatra sAMnidhye mama bhogArthamAnasaH / / 224 prAha dhAtrI dharAkampaM kampayantIM nijAM tanam / virUpakamidaM putri kiM kRtaM kaamcetsaa||225 bAlA vRddhA prabuddhA ca vikalAGgI sayauvanA / yuvatirnarato vA'nyathAniSTasamAgamaH // 226 bAle balena saMbhuktAneneti manujAH kimu / vetsyanti kathayiSyantyanayA duHkarma hI kRtam // anena karmaNA kanye kulaM kuvalayojjvalam / nikalaI tavAdyApi sakalaI bhvissyti||228 yadi vetsyanti vegenedaM vido janakAdayaH / virUpakaM tadA kAmye kiM kArya ca bhaviSyati // samajhamejayA jAtA jAtaniHzvAsabhAjinI / sagadgadakharA prAha kuntI kuzcitavigrahA / / 230 upmaatmhaamaatyuktsvaathekovide| karavANi kimadyAhaM kathaM kathaya kAmade // 231 sunakara mere Upara Asakta huA hai| udyAnake latAgRhameM isako eka aMgUThI milI usase apanA rUpa badalakara bhogameM Asakta huA yaha mere sannidha AyA hai " // 220-224 // kuntIko dhAyakI phaTakAra ] isa prakAra kuntIse vacana sunakara pRthvIkaMpake samAna apanA zarIra kaMpita kara dhAyane kahA, " he putrI, kAmAkula manase tumane yaha akArya kyoM kiyA ? 'bAlikA, bUDhI, prauDhA, aMgavikalA-aMgahIna aura taruNI koI bhI strI ho use puruSasaMgati chor3anAhI cAhiye, arthAt puruSase dUra rahanAhI cAhiye / yadi ve dUra na raheMgI to aniSTaprApti hue binA na rahegI / he bAle, kyA isane (pANDurAjAne ) jabaradastIse isa kanyAkA (kuntIkA) upabhoga liyA hai aisA loka samajheMge ? loka to kaheMge, ki isanehI duSkRtya kiyA hogA / arthAt he kuntI vaha pANDurAjA to nirdoSahI rahegA aura loga tujhe kalaMkita samajheMge / he kanye, yaha tere pitAkA kula rAtrivikAsI zubhrakamalake samAna adyApi niSkaMlaka hai| paraMtu tere aise kurmase vaha kalaMkita ho jAyagA / yadi terA yaha ayogya kArya jJAnI mAtApitA Adi zIghra jAneMge to kyA durdazA hogI kauna jAne ?" / dhAyake vacana sunakara kuntI zarIrake sAtha kampita huI arthAt usakA zarIra kAMpane lagA aura usakI AtmAmeM bhI bahuta bhaya utpanna huaa| vaha dIrgha nizvAsa choDane lagI / usakA svara sagadgada huA aura usakA zarIra bhI saMkucita huA / vaha dhAyase isa prakAra bolane lgii| " he dhAya, tU merI baDI mAtA hai, tU yuktiyukta saba bAtoMko jAnanevAlI hai| merI icchA pUrNa karanevAlI he mAtA, aba isa prasaMgameM mujhe kyA karanA hogA tUhI batA / he dhAya, nirdoSa zIlase vaMcita hue mujhe tU upAya batalA de| isa doSako haTAkara mujhe svaccha kara / he vatsalamAtA, doSako nahIM cAhanevAlI, mujhapara tuma dayA karo / he jananI, kArtiko toDanevAlA yaha merA duHkha mRtyuke binA naSTa nahIM hogA / ataH maiM spaSTa kahatI hUM, ki aba maiM zIghrahI mara jaauuNgii"| kuntIke ye duHkhayukta vacana sunakara dhAyake manameM dayA utpanna huii| usakA mukha mRtyuke sammukha huA dekha Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaM parva 139 vAcaM yaccha kuru svacchAM scchiilcchlitaatmikaam| anicchantIM hi mAM chidraM vatse gaccha dayAM mayi Rte mRterna ceyarti mamArtiH kRntakArtikA / Atmano'to mRtiM tUrNaM kIrtayiSyAmi satvaram || mRtyunmukhaM mukhaM vIkSya dhAtrI tasyA ghRtAtmikA / jagAda jagadAnandaM dadatI sadayA drutam / / bhayaM mA bhaja bhogADhye svAsthyaM gaccha manohare / yathA te svAsthyasaMpattiH karavANi tathApyaham / / samAzvAsyeti tAM dhAtrI vidhAtrI dhRtisAdhanam / dhAmni dhAmasamuddIptAM dhArayantI sthitiM vyadhAt / / doSasyAcchAdanaM dhAtrI tasyA sarvatra buddhitaH / kurvantI samayaM kiMcibhinAya nayakovidA || atha tadyogatastasyA bhrUNabhAvo babhUva ca / vavRdhe kramato bhrUNo vividhbhraantibhaastH|| 238 kaThinaM jaTharaM tasyAstrivalIbhaGgavarjitam / garbhasya prathamaM cihnaM kurvanprakaTamudbabhau / / 239 lapanaM pANDimopetaM sanniSThIvananiSThuram / tucchajalpanasaMkalpamabhUttasyAH zubhekSaNam // 240 stanakumbhau kaJcukAkhya samAcchAdanacchAditau / tatprabhAvAddhiraNyAbhau tasyA rejaturunnatau / / 241 sapallavA yathA vallI saMcitA salilotkaraiH / tathA sA garbhabhAreNa stanabhAroddharA babhau / / 242 bhrUNabhArazramazrAntAM kuntIM vIkSya kadAcana / janakau kheditasvAntau tAM dhAtrIM prati caahtuH|| niSThure duSTatAniSThe kaniSThe'niSTasaMgate / aniSTamIdRzaM kuntyAH kAritaM kena ca tvayA ||244 kara jagatako AnaMda denevAlI, dhIra dhAya isa prakAra kahane lagI / ' he bhogasampanna kuntI, tU cintA mata kara, he manohare, tujhe jaisA sukhalAbha hogA vaisA prayatna maiM karUMgI ' / isa prakAra kuntIko dhAyane AzvAsana diyA / dhairyakA upAya karanevAlI usa dhAyane mahala meM tejase yukta kuntIkA Anandase rakSaNa kiyA aura maryAdApAlana kiyA / sabhI bAtoMmeM apanI buddhise kuntIke doSakA AcchAdana karate hue nItinipuNa vAyane kucha kAla bitAyA / / 225 - 237 // pANDurAjAke saMyoga se kuntI garbhavatI huI / usakA garbha kramase baDhane lagA / aura usase kuntIko aneka prakArakI bhrAnti utpanna hone lagI arthAt mastaka dukhanA, cakkara AnA, vamana honA Adi bAdhAyeM utpanna hone lagI / usakA peTa kaThina hone lagA, udaraparakI trivakIracanA naSTa ho gaI, ye garbhake prathama cihna prakaTa zobhane lage / kuntIkA mukha sapheta dIkhane lagA | usako kaya hone lagI, kisake sAtha thoDAsA bolanAhI use pasaMda hone lagA aura usakI AMkheM suMdara tejasvI dIkhane lagI / kaMcukIse AcchAdita stana garbhake prabhAva se suvarNakAntise suMdara aura unnata puSTa dIkhane lage / jaise jalasiMcita bela patrapuSpAdikoMse samRddha hokara suMdara dIkhatI hai, vaise yaha kuntI garbhake bhAra se stanabhArako dhAraNa karatI huI zobhA pAne lagI || 238 - 242 garbhabhArake zrama se pIDita huI kuntIko dekhakara kisI samaya mAtApitAkA mana khinna huA / ve dhAyako isa prakAra bolane lage // 243 // " he niSThura, duSTatAmeM tatpara, he nIca, he aniSTa kArya karanevAlI dhAya, yaha kuntIkA pratyakSa dIkhanevAlA aniSTa kArya tumane kisake dvArA karAyA hai || 244 || uttama kulameM utpanna // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 pANDavapurANam kulaM pravipulaM kulyAH kalmaSIkurvate dhruvam / sutA vadhvazca niHzaGkA vittsNsrgdosstH||245 samarpitA sadA ceyaM tava rakSaNahetave / dakSe rakSA tvayedRkSA samakSaM vihitA laghu // 246 / / yaddoSato narendrANAM sadassu vayamAkulAH / adhomukhA bhaviSyAmo mssiimaarjitdehkaaH||247 nadI ca pAtayetkUlaM nArI pAtayate kulam / strI nadIvadidaM satyaM rasasaMskArasaMginI // 248 nAgAnAM ca nakhInAM ca nArINAM duSTacetasAm / vizvAso naiva kartavyo rakSitAnAM mhaajnaiH|| striyaH sadAna vizvAsyAstA unmattA vishesstH| nAgyaH khAdanti kopena yadvaski kheditAH punH|| AtmajA rakSaNe dattA tvAM tvayA cedRzaM kRtam / dugdharakSAvidhau yadvanmArjArI ca pibetpayaH // itthamukte darAkrAntA vikrAntikRtivarjitA / sakampA khedilA dhAtrI gatacchAyA jagAviti / / azaraNyazaraNyastvaM yAdavAnvayapAlaka / kRpAM kRtvAvadhAnena vijJApyaM zrUyatAM tvayA / / 253 putrI aura putrakI strI yadi jArapuruSakA saMyoga hogayA to ve niHzaMka hokara vizAla nirmala kulako nizcayase malinaM karatI hai| he dhAya, hamane rakSaNake liye hamezA kuntIko tere svAdhIna kiyA thA / paraMtu he dakSe, tUne hama pratyakSa hote huebhI kyA isa prakArakI rakSA kI ? isa doSase rAjAoMkI sabhAmeM hamako duHkhita hokara nIce mukha kara baiThanA paDegA, aura hamAre dehapara akIrtirUpI kAlimA potI jAyagI // 245-247 // nadI kinAreko girAtI hai aura nArI kulako girAtI hai-kalaMkita karatI hai / strI nadIke samAna hai yaha satya hai / kyoMki donoM ' rasasaMskArasaMginI' hotI haiN| rasake-jalake saMskArakA-svacchatAdikakA saMga nadImeM hotA hai, arthAt nadImeM svaccha jala hotA hai aura strImeM kAmarasakA Adhikya hotA hai // 248 / / mahApuruSoMke dvArA rakSita honepara bhI sarpiNI, vyAghI Adi nakhabAle prANI, aura duSTa antaHkaraNakI striyA~ inakA vizvAsa nahIM karanA cAhiye // 249 // striyoMke Upara hamezA vizvAsa nahIM rakhanA cAhiye aura unmatta striyoMpara to bilkula vizvAsa nahIM karanA cAhiye / kyoMki sarpiNI kopase daMzakara prANaharaNa karatI hai aura yadi unheM pIDA dI jAya to kahanAhI kyA ? he dhAya hamane hamArI putrI rakSaNake liye tere adhIna kI thI, aura tUne aisA akArya kiyA / jisa taraha billIko dUdhakI rakSAke liye niyukta karanepara vaha hamezA dUdha piyA karatI hai, vaise rakSAke liye kanyAko svAdhIna karanepara tUne anartha kara diyA hai " / isa taraha rAjAke kahane para vaha dhAya dhairyagalita huI, vaha thara thara kAMpane lagI, usakA zarIra pasInese vyApta hogayA / vaha kAMtihIna ho gayI, aura isa prakAra bolane lagI // 250-252 // [ dhAya saJcA vRttAnta kahatI haiM " yAdavavaMzake pAlaka rAjan , Apa dInoMke anAthoMke rakSaka haiM / kRpA karake ekAgracittase merI vijJapti Apa suniye // 253 / / he rAjendra isameM kuntIkA doSa nahIM hai, aura na merAhI parantu pUrva karmohIkA doSa hai / vaha karma naTa hai aura vaha sabako Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaM parva 141 kuntyA doSo na rAjendra na doSo mama jAtucit / kevalaM karmaNo doSastannaraH kiM na naattyet|| kurujAGgaladezasya svAmI kauravavaMzajaH / pANDurAkhaNDalAkAro'khaNDitAnvayapAlakaH // 255 kuntIprArthanasaMlubdhaH kSabdhastadrapacakSuSA / vizrabdhaH so'nayA rantuM stabdhaH kaamvikaartH||256 kadAcitkuntikAvezma praviSTo viSTaponnataH / kare sa mudrikAM kRtvA naanaaruupvikaarinniim||257 manmuktayaikayA sAkaM kanyayA karapIDanam / cakre kauravarAjendro rahasyurasi dattayA // 258 pratighasraM tayA sAdhaM sa reme ramaNIyatAM / gato dRSTo mayA pRSTA sA brUte sma ythaatthm||259 etAvatkAlaparyantaM rakSitAcchAditA mayA / ataH prabhRti no jAne yadyuktaM tadvidhehi bhoH||260 nizamya dampatI tau ca vimRzyeti svamAnase / AcchAdyatAmayaM doSa iti tAvUcatuH khayam / / AcchAditA tathApyeSA kiMvadantI kSitau gatA / tailabinduryathA muktastoye vistIrNatAM vrajet // atha sA suSuve putramudyanmitrasamaprabham / pUrNa mAse mahAzobhaM zumbhadbhAbhArabhUSaNam // 263 nacAtA hai // 254 // kauravavaMzameM utpanna huA kurujAMgala dezakA svAmI, indrake samAna sundara AkAravAlA pANDurAjA apane akhaMDita vaMzakA pAlana karatA hai| kuntIkI yAcanAmeM lubdha tathA usakA rUpa dekhakara kSubdha huA, jagatameM unnatizAlI vaha tIvra kAmavikArase bephikra hokara kisI samaya kuntIke mahala meM AyA / usane nAnArUpoMkA vikAra utpanna karanevAlI mudrikA apane hAthameM dhAraNa kI thI arthAt jo rUpa prApta karanekI icchA hotI hai vaha rUpa tatkAla usase usako prApta hotA thA / adRzya rUpa dhAraNa kara usane kuntIke mahala meM praveza kiyA / usa samaya maiM vahAM nahIM thii| akelI kanyA kuntIhI vahAM thii| usake sAtha rAjendrane pANigrahaNa kiyA-gAMdharva vivAha kiyA / aura pratidina baha ramaNIya pANDurAjA usake sAtha saMbhogakrIDA karane lgaa| eka dina usako maiMne dekha liyA aura kuntIko usake viSayameM pUchane para usane yathArtha vRtta mujhe kahA hai| itane kAlataka maiMne usakA rakSaNa kiyA hai, aura usakA doSa AcchAdita kiyA hai| aba isake Age kyA upAya kiyA jAnA cAhiye maiM nahIM jAnatI hUM / jo Apako yogya jace vaha upAya Apa kIjie" // 255-260 // [karNakI utpatti ] ghAyakA kahA huA vRttAnta rAjArAnIne sunA / manameM. kucha vicAra kara unhoMne svayaM dhAyase kahA ki ' isa doSakA AcchAdana kara ' / yadyapi yaha vArtA AcchAdita kI thI, to bhI jaise tailabindu vistIrNa pAnImeM phaila jAtA hai vaise vaha vArtA bhI jagatameM phaila gayI // 261.-262 / nau mahine pUrNa honepara mahAzobhAvAn , camakanevAlA kAntisamUharUpI bhUSaNase yukta, udita honevAle sUryake samAna, putrako kuntIne janma diyA / kuntIko putra huA hai yaha vArtA nagarameM phaila gyii| use jAnakara loga Azcaryayukta hogaye / aura rAjAke bhayase loga usa putrakI vArtA kAnoMmeM kahane lage / kuntIke pitA andhakavRSTIne putrakI vArtA logoMke kAnoMtaka Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 pANDavapurANam tadA pure janA jJAtvA sutaM jAtaM savismayAH / rAjabhItyA vyadhurvArtA karNa kaNe ca tasya hi|| kuntIpitA tadA jJAtvA kivadantI sutasya ca / karNajAhaM gatAM cakre karNAkhyaM taM janasya c|| saMmanvya mantrimiH sAdhaM maJjUSAsthamakArayat / arkabhaM kuNDalopetaM saratnakavacaM nRpaH // 266 karNAkhyAkSarasadgarbhapatropetaM savittakam / mumoca sUryatanayApravAhe vahanatvare - / / 267 kAlindItarisaMniSThA purI campApurI parA / saudhAgralagnasadbharmakumbhA bAmAyate ca yA / / 268 yA ketuhastavAreNAhayantIva surAsurAn / narAvatAramutkRSTaM vAJchataH khacchamAnasAn // 269 pAtAlavAhinIsUratanayA parikhAbhavat / yasyAH kRSNeva saMchettuM ruSA pAtAlavAsinaH / / 270 vizikhAsakhyasaMpanno himAMzuryatra vartate / vizrAntaH sthitisiddhayarthaM mahAn hi mahataH sakhA // yasyAH zRGgAgrasaMbhinnazcandro dhatte surandhrataH / randhra razmikalApADhyo nizchidro'pi prbhaasurH|| yatprAsAdazikhottambhiratnakumbhAH sutAmasam / naizaM ca mAnasaM pranti madhyasthA jinsttmaaH| zrIvAsupUjyasadgarbhasUtikalyANapAvanI / yopAntavanasaddIkSAjJAnanirvANabhAjinI / / 274 pahuMcI huI jAnakara usa putrakA nAma karNa kaha diyA / tadanaMtara maMtriyoMke sAtha rAjAne vicAra kara sUryake samAna kAntivAlA, kuNDaloMse yukta aura ratnakavaca jise pahanAyA gayA hai aise usa karNabAlakako peTImeM rakhavAyA / karNake vRttAntakA nivedaka patra dravyake sAtha peTImeM rakha diyA / aura vaha peTI tvarAse bahanevAle yamunA nadIke pravAhameM choDa dI // 263-267 // kAliMdI nadI ( yamunA nadI ) ke tIrapara campApurI nAmaka uttama rAjadhAnI hai| rAjaprAsAdoMke zikharapara lage hue suvarNake kalazoMse vaha atyaMta zobhA pAtI hai / utkRSTa manuSyoMke janmakI icchA karanevAle svaccha antaHkaraNake devadAnavoMko jo campApurI nagarI dhvajarUpI hastasamUhoMse mAno bulAtI ha / jisa nagarIkI parikhA- ( khAI ) pAtAlataka bahanevAlI-gaMbhIra yamunA nadI thI arthAt khAIke samAna yamunA nadI campApurIke AsamantAt bahatI thii| tathA pAtAlavAsi dAnavoMkA uccheda karaneke liye mAno kopase vaha kAlI hogaI thii|| 268-270 // vizrAnti leneke liye candra isa nagarake-mahAdvArase gopurase mAno sakhya karatA thA yogyahI hai, ki baDe logoMke mitra baDe logahI huA karate haiM / candra kiraNasamUhoMse paripUrNa atizaya kAntiyukta aura chidrarAhita honepara bhI jisa nagarIke zRGgAprase vidIrNa honese mAno raMdhra dhAraNa karatA hai / jisa nagarIke mahaloMke zikharoMpara lage hue ratnoMke kumbha rAtrIkA aMdherA naSTa karate haiM tathA logoMke antaHkaraNameM rahanevAle jinendra bhagavAn unake manake aMdhereko naSTa karate haiM / yaha campApurI nagarI vAsupUjya jinezvarake garbhakalyANa aura dIkSA kalyANase pavitra huI thii| tathA samIpake vanameM vAsupUjya prabhuke dIkSAkalyANa, kevalajJAnakalyANa tathA mokSakalyANako dhAraNa karatI thI / vAsupUjya jinendrake pAMcoMhi kalyANa yahAMhI honese yaha nagarI pavitra huI thI / yaha aMgadezakI pradhAna rAjadhAnI thii| isameM aneka Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaM parva 143 aGgadezAGgatA prAptA nAnAGgiNasaMginI / agaNyapuNyasaMgIrNA rambhorUbhIrubhAsurA / / 275 bhAminIbhAsurAsyena chindantIva himAMzunA / tAmasaM yA sadA bhAti sadodyotonmukhI khalu / / dAnino yatra sadAnaM dattvA dAnArthamaJjasA / pAtrebhyo ratnasadvarSa labhante lAbhabhAsurAH / / 277 tatpatiH pAlitAnekasavivekajanotkaraH / pratApapAtitAgaNyavaiguNyajanasaMzrayaH // 278 / bhAnurnAmnA guNairbhAnunabhAnusamadyutiH / zatrudArukSaye citrabhAnurbhAnuH pratApataH // 279 bhAnubhAnuH kSayaM yAti tamisrAyAM kadAcana / nAyaM dIptyA pratApena sdodyotitdingmukhH|| yadAnato janAstUrNa kalpavRkSaM visasmaruH / cintAmaNau matiM tenuH kAmadhenau na nApyaho / vettA zAstravidAM mAnyo yoddhA yuddhavidAM mataH / yo'bhUtpratApapArINaH zatrudarpasuzAtanaH // tatpatnI premasaMpUrNA rAdhA yArAdhya devatAM / labdhalakSmIrivAnandadAyinI sukhadA zubhA // yasyA rUpaM guNA yasyA yasyAH saubhAgyamunnatam / yasyA dIptiridaM sarva viduSA kena vrnnyte|| dezoMke loga nivAsa karate the / yaha agaNita puNyoMkI khAna thii| keleke khaMbheke samAna jinakI suMdara jaMghAyeM haiM aisI striyoMse zobhatI thii| caMdrake samAna prakAzavAle striyoMke tejasvI mukhase aMdhakArako dUra karanevAlI jo nagarI nitya prakAzayukta rahatI thI / isa nagarIke dAnI jana dAna denAhI apanA kartavya samajhakara satpAtrako sudAna dete the aura puNyalAbhase camakate hue ve ratnoMkI vRSTiko pAte the / / 271-277 / / - [ bhAnurAjAko karNakI prApti ] usa naMgarIkA rAjA aneka sajjana vivekijanoMke samUhakA rakSaNa karatA thA aura apane pratApase usane agaNita zatruoMke Azraya naSTa kiye the / usakA nAma bhAnu thaa| vaha guNoMse bhI bhAnu thaa| usakI dehakAnti sUryake kiraNoMke samAna thii| zatrurUpI iMdhana jalAnemeM vaha citrabhAnu thA-arthAt agni thA / tathA pratApase vaha bhAnu-sUrya thA / rAtameM kiraNoMke sAtha sUrya naSTa hotA hai paraMtu yaha apanI aMgakAnti aura pratApase samasta dizAoMke mukha ujjvala karatA thaa| isake dAnase loka kalpavRkSako zIghra bhUla gaye / arthAt rAjAse yAcakoMko icchita dAna milatA thA, ata eva ve kalpavRkSa, cintAmaNi aura kAmadhenuko bhUla gaye the / vaha vidvAn thA isaliye usako zAstrake jAnanevAle paNDita mAna dete the / tathA yuddhakuzala honese yoddhA bhI mAnate the| usane pratApakA dUsarA kinArA prApta kiyA thA, aura zatrupakSako naSTa kara diyA thA / / 278-282 // usa bhAnurAjAkI patnIkA nAma rAdhA thA / vaha atizaya - sneha karanevAlI mAno usakI ArAdhyadevatA thI / vaha prApta huI lakSmaki samAna AnaMda denavAlI zubha aura sukhI karanevAlI thii| jisakA rUpa, jisake guNa, jisakA unnata saubhAgya tathA jisakI dehakAnti ye sarva kisa vidvAnase varNanIya hoMge ? arthAt isake rUpa, guNa, saubhAgya tathA dehakAnti anupama honese unakA varNana karanemeM koI bhI vidvAn samartha nahIM thA / upamAdika Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 pANDavapurANam nRpasya hRdaye lamA vAgdevIva virAjate / sAlaGkArA surItijJA nirdoSA yA gunnaanvitaa||285 yA rammeva parA rambhA rambhAstambhorubhAsinI / ramyate zubhAbhogabhogervibhramavIkSaNA // 286 patisaMpattisaMpanA vipasivimukhonmukhA / arAtisaMtatityaktA pAnapatyaiva kevalam / / 287 athaikadA dharAdhIzo daivajJaM daivavedakam / samAhUya tamaprAkSItsuto me bhavitA na vA // 288 so'pyaSTAGganimittajJo vicArya nijacetasi / provAca vacanaM vAgmI zrutveti nRptervcH||289 bhAnumAnbhAnuradya tvaM bhAno madvacanaM sphuTam / samAkarNaya zabdena nimittena vdaamyhm|| yadA te yamunAtIre mnyjuussaabhNksNgtiH| tataste bhavitA nUnaM tanUjo janitAdaraH // 291 sArbhakA sAtha maJjUSA vahantI yamunAjale / campAbhyarNataTe TaMkye TIkate sma kdaacn||292 tAmAgatAM taTe zrutvA nRpojnaiSItvasevakaiH / tAM dRSTvAtha samudghATya dadarbhikamadbhutam / / 293 tamaGke sa samAropya prati rAdhAmavIvadat / naimittikavacazcitte cintayaMzcaturocitam / / 294 alaMkAroMse suzobhita; vaidarbhI, lATI Adika paddhatiyoMko jAnanevAlI; doSarahita, oja, zleSa, kAnti, samAdhi AdiguNadhAriNI vAgdevI-sarasvatIdevI jaise rAjAke hRdayameM zobhatI thI vaisI alaMkAroMse maMDita, lokarItiko jAnanevAlI, duHzIlatAdi doSarahita, aura pAtivratyAdiguNasahita vaha rAdhArAnI bhAnurAjAke hRdayase saMlagna hotI huI zobhane lagI / keleke staMbhasamAna jaMghAoMse suMdara dIkhanevAlI vaha rAdhArAnI raMbhAke samAnahI nahIM, usase bhI adhika zobhAvAlI thI / kaTAkSayukta AMkheM jisakI hai aisI vaha zubha rAnI vistIrNabhogoMse AliMgita thI arthAt aneka prakArake bhogapadArtha usake pAsa the / patikI saMpattikI vaha svAminI thI, vipattiyoMse rahita thii| zatruoMkI paraMparAse rahita thI, usakA mukha UMcA thA arthAt vaha baDI tejasvinI thii| paraMtu yaha saba honepara bhI vaha putrarahita thI // 283-287 // kisI samaya bhAvidaivako jAnanevAle jyotiSIko rAjAne bulAyA aura pUchA, mujhe putraprApti hogI athavA nahIM ? aSTAMganimittoMko jAnanevAle vacanakuzala jyotiSIne manameM vicAra kiyA aura rAjAke vacana sunakara isa prakAra uttara diyAhe bhAnu rAjan , " tUM sUryake samAna tejasvI hai, he rAjan tU merA vacana suna, maiM spaSTa kahatA huuN| zabda-praznarUpa nimittake dvArA maiM uttara kahatA huuN| jaba yamunAke kinArepara tujhe peTImeM bAlakakI prApti hogI taba tujhe jisakA Adara loka kareMge aise putrakI prApti hogI " / kisI samaya bAlakasahita vaha sandUka yamunAjalameM bahatI huI campAnagarIke samIpa TAMkIse utkIrNa taTapara A phuNcii| sandUka taTapara AI hai yaha sunakara rAjA nokaroMke dvArA use legayA / usako dekhakara aura kholakara andara adbhuta bAlaka use dIkha paDA / use apanI godameM lekara naimittikake vacanakA manameM vicAra karatA huA rAjA rAdhAko bolA / zuddhakAryako jAnanevAlI, samRddha aura buddhike pAraMgata rAdhe, rUpase sUryako jItanevAle isa uttama putrako tuma grahaNa karo / rAjAkA vacana sunakara Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaM parva 145 rAdhe zuddhavidhAnajJe samRddhe buddhivArage / gRhANemaM sutaM sAraM rUpanirjitabhAskaram || 295 nizamyeti vacastasya karNakaNDUyane ratA / jagrAha bhartRvAkyena sutaM sotkaNThitAzayA // 296 karNakaNDUyanaM tasyAH sutasaMgrahaNakSaNe / vIkSya bAlasya karNAkhyAM vyadhAttatrApi bhUpatiH // 297 vavRdhe bAlakastatra kalayA zobhayA zriyA / kaumudyA tAmasAtItaH kumudo bAlacandravat / / 298 iti zubhaparipAkAtprAptasaubhAgyabhAraH sakalavibudhasevyo divyadehaH sudIvyan / viditasakalazAstro lakSaNairlakSitAGgaH zrutimatiratibhAyAtkarNanAmA kumAraH / / 299 zAstrArNanakovidaH kila kalAkIrtIzvaraH kAntimAn kAruNyAGkasamAkulo kalakRpAsaMkIrNacetA yathA / kuntyAH komalakAminI sukhakaraH kamraH kanIyAnkRtI kAnInaH kamalAkaro'supaGkaje putraH zriyA'bhAdraviH || 300 iti zrI pANDavapurANe mahAbhAratanAni bhaTTArakazrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAla - sAhAyyasApekSe zrIkarNakumArotpattivarNanaM nAma saptamaM parva // 7 // -momm apane kAnako khujAnevAlI rAnIne utkaMThitacitta hokara putrako grahaNa kiyA // 288 - 296 // putrako grahaNa karate samaya rAdhAne apanA kAna khujAyA yaha dekhakara vahAM bhI rAjAne usa bAlakakA nAma ' karNa ' rakhA / jaise bAlacandra kalA, zobhA aura kAntise bar3hatA hai, jyotsnAse vRddhiMgata hotA hai, aMdhakArase dUra rahatA hai aura pRthvIko Anandita karatA hai vaise karNakumAra bhI kalA, zobhA, lakSmIse bar3hane lagA | vaha ajJAnarahita arthAt paNDita huA / aura logoMko AnaMdita karane lagA ||297-298|| isa prakAra karNako pUrvajanma ke zubha karmake udayase khUba saubhAgyakI prApti huI / sarva vidvAna usakI sevA karane lage / usakA deha divya thA / vaha aneka prakArakI krIDA karatA thA, sarvazAstroMkA jJAtA thA aura zubha sAmudrika lakSaNoMse usakA zarIra saMpanna thA / zrutameM usakI buddhi saMlagna thI / isa prakAra vaha karNa kumAra zobhane lagA // 299 // yaha karNakumAra zAstra sunane meM nipuNa, kalA aura kIrtikA svAmI, kAntiyukta, dayAkA cihna jo dAna usase yukta thA arthAt yAcakoMko dAna detA thA / madhura kRpAse usakA mana vyApta huA thaa| vaha kuntIkA putra thA / komala striyoMko sukhakara, manohara aura guNoMse jyeSTha, puNyavAn, kanyAvasthAmeM kuntIse utpanna huA, prANIrUpI kamaloMko taDAgake samAna vaha karNa sUryake samAna zobhane lagA || 300 // brahmazrIpAlakI sAhAyyatAse zrIzubhacandrAcAryake dvArA viracita bhArata nAmaka pANDavapurANameM karNakumArakI utpattikA varNana karanevAlA saptama parva samApta huA || pA. 19 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam / aSTamaM parva / zaMbhavaM saMbhavadhvaMsadhAtAraM zaMbhavaM jinam / saMbhavadhvaMsinaM vande saMbhavatsAtasAgaram // 1 zRNu zreNika lokAnAM mahatI mUDhatA matA / IdRzaH kathyate karNaH karNejaH kathyate jnaiH||2 karNajAhaM gatatvena vacasA janmasaMbhave / mAtranvaye samAkhyAtaH kaNeH shriikrssnnodytH||3 surAdhAkarNakaNDUyAkSaNe bhUpAtsamAdade / bAlakaM tena tatrApi sa karNaH kathito janaH / / 4 yadi karNasya cotpattiH karNAtsaMjAyate lghuH| ato'jyeSAM kathaM janma na saMbobhUyate bhuvi||5 karNato nAsikAyAMzca mAnavAnAM kathaMcana | na dRSTaM na zrutaM janma karNasya ca kathaM bhavet // 6 karNato janma kAlena nopanIpadyate nRNAm / gozRGgato bhaveddagdhaM na kadAcijagattraye // 7 vandhyAtaH sutasaMbhUtiH zilAtaH sasyasaMbhavaH / gaganAtkusumotpattiH zazAca zRGgasaMbhavaH // 8 pRdAkuvaktrataH zuddhA saMpanIpadyate sudhA / etatsarvaM yathA na syAtkarNAtkarNodbhavastathA / / 9 [ parva AThavA] janmajarAmRtyuko naSTa karanevAle, tathA sukhasamudrako utpanna karanevAle, saM-uttamapaddhatise, bhava-saMsArakA, dhvaMsadhAtAraM nAza karanevAle arthAt ratnatrayakI pUrNa prApti karake jinhoMne saMsArakA nAza kiyA hai aura jinase sukha hotA hai, aise zaMbhavanAtha jinezvarako maiM vandana karatA hUM // 1 // [kuntIke kAnase karNa nahIM utpanna huA ] he zreNika, karNakI isa prakAra utpatti huI hai, tU suna / loga karNako kuntIke kAnase utpanna huA kahate haiM / yaha unakA kahanA mahAmUDhatAse bharA huA hai // 2 // lakSmIke AkarSaNameM udyukta hue karNakA janma kuntIse huaa| kuntIke mAtRkulameM loga kAnako lagakara karNakI utpatti vArtA kahane lage isase kuntIkA jyeSTha putra karNa nAmase prasiddha huA / tathA campApurake bhAnurAjAse rAdhArAnIne kAnako khujAte 2 bAlakako grahaNa kiyA thA isaliye bhAnurAjAke gharameM bhI loga use 'karNa' kahane lage // 3-4 // yadi karNakI utpatti kAnasa hotI to anya logoMkI utpatti bhI kAnase kyoM nahIM hotI ? manuSyoMkA janma kAnase nAkase kisI prakAra hotA na dekhA na sunA gayA hai to karNakA janma isa prakArase kaisA huA hogA ? kisI bhI kAlameM kAnase manuSyakA janma nahIM hotA hai / trailokyameM kabhI bhI gAyake sIMgase dUdha utpanna nahIM hotA hai // 5-7 // vandhyAse putra, zilAse dhAnya, AkAzase puSpa aura kharagozase sIMga, aura sarpake mukhase zuddha amRta ye saba jaise utpanna nahIM hote haiM vaisehI kAnase karNakI utpatti bhI nahIM huI hai / karNakI kAnase utpatrIi mAnanA AkAzakamalake sugandhakA varNana karaneke sadRza hai / isaliye he zreNika, karNakI zuddha utpatti jaisI hamane kahI Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama parva 147 vyomAjasaurabhAkhyAnasadRzaH karNasaMbhavaH / tataH karNasya saMbhRtiH zuddhA vijJAyatAM tvyaa||10 sUryasevanataH kuntyA jAtaH putrastu karNavAk / tanmapAtra narastrINAM kutaH sUryeNa saMgamaH // 11 bhAnunA. pAlito yasmAttasmAtsUryasuto'pyayam / nandagopasutaH kRSNo yathA gopAla ucyte|| artha pANDavabhUpAnAM kauravANAM vizeSataH / yathAzAstraM yathAlokamutpattiH kathyate tathA / / 13 ekadAndhakavRSTizca tanayaneyapezalaiH / sAdhaM vicArayAmAsa kuntyAH pANiprapIDanam // 14 yadhanyebhyaH pradIyeta kuntI syAddoSadUSitA / tAdRzIM tAM parijJAya na ahiSyanti cApare // 15 paTave pANDave putrI pradeyAtaH zubhAptaye / iti mantriNamAkRtya tatra te nizcayaM vyadhuH // 16 // dhRtamatyonyasanAmne vyAsAya varaprAbhRtaH / dRtaM saMpreSayAmAsa salekhaM mukharaM kSamam // 17 // sa gatvA kramataH prApya sadaH kauravabhUpateH / dauvArikeNa saMdiSTo dadarza dUrato nRpam // 18 // magendrAsanamArUDhaM hasantamiva bhUmipAn / sotkarSa bhAvayantaM vA calacAmaravIjanaiH // 19 // hai vaisI tuma samajho / / 8-10 // [ sUryase karNotpatti mAnanA bhI mithyA hai ] sUryake sevanase kuntIko karNa nAmakA putra utpanna huA yaha kathana bhI mithyA hai; kyoMki manuSyastriyoMkA sUryake sAtha saMgama honA kaise saMbhavanIya hai ? bhAnurAjAne karNakA pAlana kiyA thA, ataH yaha karNa sUryasuta -sUryaputra nAmase prasiddha hai / jaise kRSNa nandagopane pAlana kiyA jAnese ' nandagopasuta ' ' gopAla ' isa nAmase kahe jAte haiM // 11-12 // pANDava-kauravoMkI utpatti ) pANDavabhUpAla aura kauravoMkI vizeSataH zAstrAnusAra aura lokAnusAra jaisI utpatti mAnI gaI hai vaisI hama kahate haiM // 13 // kisI samaya andhakavRSTirAjA nIticatura putroM ke sAtha kuntIke vivAhakA vicAra karane lgaa| yadi anya kisIko kuntI dI jAyagI to vaha vyabhicArake doSase dUSita mAnI jAyagI aura kuntIko sadoSa jAnakara dUsare usakA svIkAra bhI nahIM kareMge // 14-15 / isaliye catura pANDurAjAko apanI kanyA zubha- kalyANake liye denA cAhiye / isa prakAra vicAra karake mantrIko bulAkara unhoMne nizcaya kiyA // 16 // dhRtamartya aura vyAsa ina do nAmoMko dhAraNa karanevAle vyAsarAjAke pAsa utkRSTa bheTa aura lekhake sAtha vaktA aura samartha dUtako andhakavRSTine bheja diyA / vaha dUta kramazaH prayANa karake kauravarAjA vyAsakI sabhAko prApta huA, aura dvArapAlakI anumatise vyAsarAjAko usane dUrase dekhA // 17-18 // vyAsarAjA siMhAsanapara baiThe the| durate hue cAmaroMse itara rAjAoMko vaha haMsate the, yA apane utkarSakI bhAvanA karate the| suMdara chatrake dvArA AkAzake bhAgako bhUSita karanevAle ve sUryake saghanaprakAzako tiraskRta kara rahe the / dikhAye gaye nidhike samAna lakSAvadhi najarAnoMke dvArA zobhate hue vyAsarAjA mAno bhUmidevIke prakAzamAna AbhUSaNoMke samAna suMdara Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 pANDavapurANam bhUSayantaM nabhomArga sadAtapanivAraNaiH / bhAnonicchidramAlokaM kurvantaM vA tiraskRtam / / 20 bhAntaM prAbhRtalakSazca nidhAnairiva darzitaiH / bhUmidevyAH samudbhAsibhUSaNairiva bhUSaNaiH // 21 // . jagatpaterjagajjyeSThaM kuNDalaiH karNasaMgataiH / maNDitaM candrasUryANAM maNDalairiva saMnutam // 22 // nAnAmAgadhavRndena vAdinA yazasaH zruteH / buvANena yazo rAjJo dizAntasthitadiggajAn // 23 kSarantaM vAkSaraiH kSipraM sudhArAziM rasodgamam / vIkSaNairvI kSayantaM ca kaTAkSakSepadIkSitaiH // 24 // gRhantamiva svAtmIyAJjanAnyadRcchayA sthitAn / hasantamina hAsyena zatrUnsevAsamAgatAn / / bibhrataM pANipona kRpANaM kRpaNAnparAn / bhISayantaM mudA dAnaM dadataM svamahonnatim // 26 // darzayantaM mahodyogaM yuktairvAkyairvicAraNAm / kurvANaM kiMcikIrSuzceti vismayakaraM nRNAm // iti dauvArikeNAsau darzitaM bhUbhujAM patim / muktvA nanAma dUtezaH saMpAyanamupAyanam // nAtha sUripurInAtho'ndhakavRSNirudIritaH / zAsti sarvAM prajAM yadvanmarutvAnsurapaddhatim // tenAhaM preSito'bhyarNa tUrNa te pANDunA saha / sotsavaM snehayuktena kuntyA vIvAhamicchatA / / dIkhate the / jag2atameM jyeSTha, zreSTha aura jagatpati aise vyAsarAjA kAnomeM dhAraNa kiye hue kuNDalose aise zobhate the, ki mAno candrasUryake maNDala Akara rAjAkI stuti kara rahe ho / zAstrakI kIrtikA varNana karanevAle vidvAna vAdIke samAna stutipAThaka rAjAkA yazogAna kara rahe the / dizAke antameM rahanevAle diggajoMko rAjAkA yaza sunAte the / vyAsarAjA bola rahe the mAno amRta puJjake rasako prakaTa kara rahe the / kaTAkSa phekanemeM catura aisI apanI najaroMse ve idhara udhara dekhate the / svayaM Akara baiThe hue svajanoMke Upara mAno anugraha kara rahe the| sevAke liye Aye hue zatruoMko dekhakara apane hAsyake dvArA mAno haMsa rahe the| apane hastakamalase taravArako dhAraNa kiye hue the mAnoM zatruoMko bhayabhIta kara rahe the / Anandase dInoMko dAna dete hue apane aizvaryakI mahonnati dikhAnevAle, yogya bhASagadvArA pUchatAcha karanevAle mahArAja aba kaunasA kArya karanA cAhate haiM isa vicArase prekSakoMke manako Azcaryacakita karanevAle vyAsarAjAko dUtane dUrase dekhA // 19-27 // isa prakAra dvArapAlake dvArA dikhAye hue rAjarAja vyAsabhUpAlake Age dUtane patrake sAtha bheTa arpaNa kara vaMdana kiyaa| anantara vaha isa prakArase bolane lgaa| ' he nAtha, zaurIpurIke nAtha andhakavRSTi mahArAja indra jaise sarva devoMkA rakSaNa karatA hai vaise prajAkA rakSaNa kara rahe haiM / baDe utsavase kuntIke sAtha pANDurAjAkA zIghra vivAha karanekI icchA rakhanevAle rAjA andhakavRSTine Apake pAsa mujhe bhejA hai // 28-29 // . dUtakA vacana sunakara vyAsa mahArAjane kahA ki yogya bAtako kauna nahIM cAhegA ? 1ba. sapAyanaM sapatram / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaM parva 149 zrutvA bhUpo vacaH prAha yuktaM ko'tra na vAJchati / mudrikA maNinA yogaM yAntI kena nivaaryte|| tatrAsaktaM sutaM jAnanpunaH provAca bhUpatiH / yatra sUrIpurezasya manastatrodyatA vayam ||32|| iti sarvasamakSaM hi satyaMkAraM vyadhAnnRpaH / tayorvivAhasiddhayarthaM kSaNena kSaNasaMgataH ||33|| tato dUtaM sa saMmAnya vastrairAbharaNaistathA / nirNayya lagnadivasaM prAhiNotprAbhRtaiH samam // 34 atha pANDukumAro'sau vivAhAya viniryayau / nAnAlaGkaraNopeto nAnAbhUpAlaveSTitaH ||35|| pANDuH pANDurachatreNAkhaNDAkhaNDalasatprabhaH / vadadvAdyasunAdADhyo vIjitastu prakIrNakaiH ||36|| dharAmupari kurvANasturaMgamakhurotthitaiH / rajobhI raJjayaJlokAn reje rAjA surAjavat // 37 // paprathe prathimAnaM sa rathaiH sArathisaMyutaiH / sArthaiH samarthatAM nItaimandirairiva jaGgamaiH // 38 dantino dantaghAtena ghAtayanto dharAdharAn / sArdhaM netuM tadA nedurnAdayanto hi diggajAn // mitrANi chatrachannAni mitramaNDalabhAni ca / modAnmumudire tena sArdhagAmitvasaddhiyA ||40 AnakAH kAmukA nedurivAcchAdanachAditAH / karAGgulipriyA bADhaM gADhAliGganatatparAH // 41 aMguThIkA ratnake sAtha saMbaMdha honevAlA hogA to use kauna dUra kregaa| kuntIke Upara apane putrakA mana Asakta huA hai, yaha bAta vyAsa rAjA jAnate the / ve punaH kahane lage, ki jisameM sUrIpureza andhakavRSTi mahArAjakA mana saMlagna hai usa kAryameM hama bhI utsuka haiM arthAt ve jo cAhate haiM hama bhI vahI cAhate haiM / aisA bolakara sarva bhUpoMke pratyakSa rAjAne AnaMdake sAtha tatkAla vivAhakI siddhi ke liye pratijJA kI / / 30-33 // tadanaMtara vastroMse aura AbharaNoMse rAjAne dUtakA sanmAna kiyA / tathA lagnake dinakA nirNaya karake prAbhRtake sAtha use bheja diyA // 34 // 1 1 [ vivAhArtha pANDurAjAkA prayANa ] tadanaMtara aneka alaMkAroMse sajA huA, aneka bhUpAloMko sAtha lekara rAjA pANDu vivAhake liye prayANa karane lgaa| usake mastakapara zubhra chatra thA / usakI kAnti indrake samAna akhaMDa dIkhatI thI / usake Age nAnAvAdyoMkA dhvani ho rahA thA / kiMkara usake Upara cAmara Dhora rahe the / ghoDoM ke pAdAghAta se dhUli AkAza meM sarvatra phaila gaI usase mAno pANDurAjAne pRthvIko AkAzameM kara diyA hai aisA bhrama hotA thA / rAjA pANDu logoM ko uttama rAjA ke samAna anuraMjita karate the / sArathiyoMse yukta rathoMke dvArA pANDurAjAne apanA mahattva khUba bar3hAyA thaa| ve ratha zilpakAroMse dRDha banAye gaye calate hue gharoMke samAna dIkhate the| apane dAMtoMke AghAtoMse parvatoM ko toDanevAle hAthI apane sAtha diggajoMko le jAneke liye garjanA karane lage the / pANDurAjAke mitra chatroMse sahita hokara usake sAtha jA rahe the usa samaya ve sUryamaMDalake samAna zobhAko dhAraNa kara rahe the / pANDurAjAke sAtha hama jA rahe haiM isa vicArase ve atizaya harSita hue the || 35-40 || nagAre rUpI kAmIpuruSa AcchAdanavastra se AcchAdita hote hue gADhAliMgana meM utsuka hokara karAMgulirUpI priya strioMko mAno bulA rahe the| jhAlaroMse suMdara dikhanevAle nagAre Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 pANDavapurANam nedurnaTagaNA nityaM naTIbhiH paTavastadA / rambhAnRtyaM samutsAhe kopAnirasituM yathA // 42 // jagranthumranthagItAni gandharvA garvaguNThitAH / vivAhasamaye jetuM hAhAtumparanAradAn // 4 // maGgalAni sukAminyo gAyanti sma zubhasvanaiH / vivAhagamane tasya jetuM devAganA. iva // 44 mAtrA maGgalakartavyaM siddhazeSAM samAzritaH / nIto'sau nirjagAmAzu vivAhArtha kRtotsavaH / / mArge kazciduvAcedaM pazya bhUpa priyAmiva / zAlinI kamalAkIrNA nadantIM ca nadI parAm / / vilokaya dharAdhIzamacalaM tvAmivobhatam / sarvazaM pArthivopetaM satpAdAzritasadguNam // 47|| nAtha nRtyanti mArge'sminvivAhotsavino mudA / mayUrIbhirmayUrAzca sunaTIbhiryathA naTAH // vastroMse bhUSita hue kAmI puruSoMke samAna dIkhate the| aura hAthakI aMguliyAM jinase nagAre bajavAye jAte the priyastriyoMke samAna dikhatI thiiN| aisA mAlUma paDatA thA mAno bajate hue nagAre apanI priyAoMko AliMgana deneko bulA rahe haiN| catura naTagaNa naTiyoMke sAtha nRtya karane lge| mAno vivAhakalyANake samaya raMbhAkA natya kopase dUra karaneke liehI nAcate ho| garvase bhare hue gaMdharvaloka vivAhasamayameM hAhA, tuMbaru, aura nAradako jItaneke liye stutiyoMke gIta racakara gAne lge| vivAhake liye prayANakI velAmeM suvAsinI striyAM zubha svaroMse mAno devAMganAoMko jItaneke liye maMgala-gAyana gA rahI thiiN| usa samaya subhadrA mAtAne maMgala kartavya samajhakara AratI utArakara pANDurAjAko siddhaparameSTiyoMkI caraNazeSA dhAraNa krvaaii| tadanaMtara pANDurAjA zIghra baDe utsavase vivAhake liye nikalA // 41-45 // mArgameM paNDurAjAkA koI mitra use isa prakAra kahane lagAhe mitra dekho kamaloMse paripUrNa, aura kalakala zabda karatI huI yaha nadI kamalamAlAse zobhanevAlI aura madhura zabda karanevAlI priyAke samAna dIkhatI hai| kisI mitrane kahA ki he narAdhIza, Apake samAna yaha parvata hai| Apa unnata aizvaryazAlI haiM aura parvata unnata-UMcA hai| Apa sadvaMza-ucca kulameM utpanna hue haiM aura parvata sadaza-uttama bA~sake vanase bharA huA hai| Apa pArthivopetarAjAoMse yukta haiM aura parvata pArthivopeta-pASANoMse yukta hai| Apa satpAdAzritasadgaNa haiM arthAt Apake uttama caraNoMkA Azraya sajjana samUhane liyA hai aura parvatake bhI nIceke bhAgakA Azraya zatruoMne liyA hai| arthAt he rAjan Apase bhayabhIta hokara ApakA zatrugaNa parvatake guhAdika nIcale bhAgakA Azraya lekara rahA hai| isa prakAra parvatane ApakA anukaraNa kiyA hai| he nAtha, Apake vivAhakA utsava manAnevAle naTa jaise naTiyoMke sAtha nRtya karate haiM vaise isa mArgameM mayUriyoMke sAtha mayUra nRtya kara rahe haiN| he nAtha, mArgake ye vRkSa Apake samAna dIkhate haiN| Apa mahAcchAyaH- atizaya kAntisampanna haiN| aura vRkSa mahAcchAyA vizAla chAyAko dhAraNa karanevAle dIkhate haiN| Apa saphala kAryakI siddhise yukta haiM, pallavAdinaH Apa pallavoMse yAnI mitroMse yukta haiM, aura vRkSa pallavAdinaH komala pattoMse nibiDa haiN| Apa samunnata-UMce-zreSTha haiM aura vRkSa samunnata Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaM parva 151 mahIruhA mahAcchAyAH saphalAH pallavAdinaH / prAghUyaM kurvate te'dya bhavanto vA samunnatAH // 49 kolaM pazya mahApaGkamagnaM malakulAvilam / tamomUrti banAntasthaM vipakSamiva te'dhunA // 50 // evaM pazyankumAro'sau mArgAnsvargAnivAparAn / sabudhAnsavimAnAnsatilottamAMzcacAla sH|| AgacchantaM parijJAya kauravaM yAdavezvaraH / sanmukhaM sanmukhIbhUtavidhirvegAtsamAgamat // 52 // atha tau ca samAzliSya militau namramastakau / kuzalAlApasaMbaddhau celatuH svAM purIM prati // yA toraNamahApAdA namraketusubAhukA | naTantIva mahAnATyA mAtarizvanaTAhatA // 54 // zAtakumbhamahAkumbhazumbhacchobhAbhirAjitA / kacimmaGgalasadgItipUrNapUrNastanI varA // 55 // raGgarakAvalIpUrNasvastikA ca kvacitkacit / svastisaMpUrNasattUrNanararAjavirAjitA // 56 // yAhvayantIva bhUpAlAnprAsAdodbhatasavvaiH / gAyantIva sadA gAnaM kAminIgItasaMgamAt // 57 hasantIva sadA nAkaM dvArabaddhasumAlyakaiH / candrakAntopalA yatrAkANDe candrAMzupIDitAH / / atizaya tuGga haiM / Apake samAnahI vRkSa honese ve ApakA Aja mAno atithisatkAra kara rahe haiN| he mitra, isa vanameM ye vanasUkara mahApaGkamana-vipula kIcaDameM baiThe haiN| aura malakulAvila-aura galase bhare hue haiM, aMdhakArake samAna kAlI AkRtiko dhAraNa karanevAle haiM mAno Apake zatruke samAna dIkhate haiN| kyoMki Apake zatrubhI mahApaGkamagna-mahApApase saMyukta haiM, malakulAvila-malase jamInake dhUlase vyApta-bhare hue haiM, tamomUrti aMdhakArake samAna kAle haiN| isa prakAra kumAra pANDu sabudha, savimAna, satilottama mArgoMko dekhatA huA prayANa karane lgaa| mArga 'savibudhaH' vidvAnoMse bharA huA thaa| satrimAna' gharoMsahita thaa| ' satilottama' uttama tiloMke khetoMse sahita thA aura svargabhI -- savibudha ' devoM se yukta, 'savimAna ' vimAnasahita tathA 'satilottama' tilottamA nAmaka apsarAse yukta hotA hai // 46-51 // jisakA bhAgya sanmukha huA hai aisA yAdavezvara-aMdhakavRSTi rAjAbhI kaurava-kuruvaMzotpanna pANDurAjAko Ate hue dekhakara usake sanmukha baDe vegase calA gayA / pANDurAjA aura yAdavezvara aMdhakavRSTi donoMne samIpa Akara namra mastaka hokara anyonyako AliMgana diyaa| tadanaMtara kuzala vArtAlApa karate hue apanI nagarIke prati-zaurI nagarIke prati calane lage / / 52 - 53 // (zaurIpurIkA varNana / ] yaha zaurIpurI bahiArarUpI bar3e pairoMko dhAraNa karatI thii| namra dhvajarUpI bAhuoMko usane dhAraNa kiyA thaa| vAyurUpI naTase satkArako prApta hokara mAno mahAnRtya kara rahI thii| suvarNake mahAkuMbhoMkI camakanevAlI kAntise suMdara dIkhanevAlI vaha nagarI mAno pUrNa puSTa stanoMko dhAraNa karanevAlI strIhI dIkhatI thii| kacit sthAnameM maMgalagAyanase paripUrNa thI, isa nagarImeM kacit sthAnameM nAnA raMgAvaliyoMse pUrNa svastika the / yaha nagarI svastisaMpUrNakalyANaparipUrNa aise narazreSThoMse kaciHsthAnameM pUrNa bharI huI thii| yaha nagarI prAsAdoMmeM-mahaloMmeM utpanna Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 pANDavapurANam muzcanti jalasaMghAtAbATayantaH zikhAvalAn / kurvanto janatAnandaM meghA iva gRhasthitAH / / pratibimbaM svamAlokya yatra sphaTikabhittiSu / sapatnIdarato nAryo mantyastaddhasitA jnaiH|| harinmaNidRSaddhAM kaM vIkSya mRgshaavkaaH| tRNAdanadhiyA yAnto vilakSyAH santi yatra ca / / dhanena dhanadaM dhIrAsta yantyanyathA katham / jinajanmotsave yatra zrIdo ratnAni varSati // 62 evaM tau tAM purIM prApya yAdavezo janAzraye / zumbhatstambhamahAzobhe kauravaM cAvatArayet / / 63 sumuhUrte zubhe lagne vivAhavidhikovidaH / mahAbhujA srajoddIptAM vedI ninye sa sotsavaH // 64 saudArya ca samAdhurya kAntikAntaM guNAkaram / vatre ca kauravaM kuntI sukAvyamiva bhAratI // 65 madrI kuntImahAsnehAjanakAdyaiH samAdRtA / kauravaM sotsavaM vane rAmaM sIteva sadguNA // 66 bahubhiH pUjitaH pANDurakhaNDairvastrabhUSaNaiH / dantAvale rathairazvaiH suvarNaiH zastrasaMcayaiH // 67 // tataH kanyAdvayaM lAtvA sabhogo bhogivadyayau / puraM nAgapuraM zrIkaM kumAraH kauravAgraNIH / / 68 hue madhura svarase mAno rAjasamUhako bulA rahI thii| striyoMke gItake saMgamase mAno gAyana gA rahI thii| dvAroMpara baMdhe hue puSpamAlAoMse yaha nagarI mAno svargako haMsa rahI thii| isa nagarIke gharoMko lage hue candrakAntamaNi candrake kiraNoMse akAlameM pIDita hokara mayUroMko nacAte hue meghoMke samAna pAnIke samUha-pravAha utpanna karate the| jisa nagarImeM sphaTikamaNiyoMkI bhittImeM apanAhI pratibimba dekhakara sautake bhayase usake Upara jaba AghAta karatI thI taba logoMke dvArA unakA upahAsa kiyA jAtA thaa| isa nagarImeM pannAratnoMse khacita jamInako dekhakara hariNoMke bacce tRNabhakSaNakI buddhise unake pAsa jAte the paraMtu unako khinna honA paDatA thaa| isa nagarIke dhIra dhanika puruSa apanI dhanasampattise kuberakI bhI khabara lete the| yadi aisA nahIM hotA to isa nagarImeM jinajanmotsavake samaya kubera ratnoMkI vRSTi kyoM karatA ? aisI suMdara nagarImeM una donoMne praveza kiyA / anaMtara aMdhakavRSTine camakIle staMbhavAle atyaMta ramaNIya prAsAdameM kauravarAja pANDukumArako ThaharAyA // 54-63 // vivAhavidhiko jAnanevAle purohita mAlAoMse suzobhita aura vistRta vedIpara pAMDukumArako utsavapUrvaka le gaye // 64 // vahAM sarasvatIke samAna kuntIne audArya, mAdhurya, kAnti Adi guNoMse manohara kAvyake samAna zrIpANDukumArako vara liyaa| pANDukumAra udAra citta madhurabhASI aura suMdara the| tathA satya bolanA Adi aneka guNa unameM the| aise pANDukumArake sAtha kuntIkA vivAha ho gyaa| kuntIke Upara madrIkA gADha prema thaa| mAtApitAke dvArA jisakA Adara kiyA gayA aisI madrIkanyAne bhI harSase sadguNI sItAne jaise rAmako vara liyA thA vaise kuntIke mahAsnehase vaza hokara pANDurAjako vara liyA / aneka akhaNDa vastra, alaMkAra, hAthI, ghoDe, ratha, suvarNa aura zastrasamUha dekara aMdhakavRSTine pANDurAjAkA-jAmAtAkA Adara satkAra kiyA // 65-67 / / [striyoMkI ceSTAyeM ] vizAladehI dharaNendra jaisA apane lakSmIsaMpanna nagarameM praveza karatA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama parva 153 pravizanpuranArIbhiH puraM pANDuH pravIkSitaH / muktaniHzeSakAryAbhirvaryAbhirnijakarmaNi // 69 kAcitpRcchati bho bhadre ka pANDuH kaca gacchati / bhUtyA ca kIdRzAM samyakjhaviSTaH pattanaM zubham / / kAcijagAda subhage e hi zubhamaGgale / taM draSTuM kautukaM te'dya yadi tvAM darzayAmyaham / / 71 kAcicca majane saktA zrutvA yAntaM mahIpatim / dadhAva dhAvanaM muktvArddhavastraparidhAnakA // 72 kAcidbhojanavelAyAM sthitA bhojanabhAjane / pANDoH samaTanaM zrutvA muktvA tannirgatA gRhAt / / rudantaM svAbhakaM hitvA kAcidanyAbhakaM haThAt / ayAsIca samAdAya vicAraparivarjitA // 74 kAcicca dapeNe vaktraM lokayantI lasadyuti / yAntI pravRddhahasteva sAdA dRzyate jnH||75 valbhamAnaM patiM hitvA prAgalbhyAdabhravibhramA / bAma vIkSituM kAcittaM purI grathileva ca // 76 alaGkAravidhau saktA sAlaGkArakaraNDakAn / hitvA gaterbhayAdraSTuM kAcittamacalattadA / / 77 kaNThasya bhUSaNaM kaThyAM kaNThe ca zroNibhUSaNam / dadhAva dadhatI kAcitko viveko hi kAminAm / / hai vaise bhogasaMpanna pANDukumArane apanI do patnIyoMko sAtha lekara vaibhavaparipUrNa hastinApurameM praveza kiyA / apane gRhakRtyoMmeM catura nagaranAriyAM apane snAnAdi-kArya choDakara nagarameM praveza karanevAle pANDukumArako dekhaneke liye dauDane lagIM // 68-69 // koI strI apanI sakhIko pUchatI hai" he bhadre, pANDukumAra kahAM hai ? vaha kahAM jAtA hai ? aura vaha kaise aizvaryake sAtha isa zubha nagarameM praveza kara rahA hai mujhe usakA saba hAla kaho ?" taba usakI kisI sakhIne isa prakAra kahA" he subhage, he zubhamaMgale tuma Ao, Ao yadi tumheM Aja usako dekhanekA kautuka hogA to tumheM maiM avazya dikhAUMgI" / / 70-71 // koI strI snAna kara rahI thI itanemeM usane rAjA A rahA hai aisI vArtA sunI kI jhaTa snAna karanA choDakara aura AdhAhI vastra pahinakara vaha use dekhaneke liye dauDI // 72 // koI strI bhojanake samaya bhojanakA pAtra lekara bhojana kara rahI thI, paraMtu pANDurAjAkA Agamana sunakara bhojana choDakara use dekhaneke liye gharase nikala paDI // 73 // kisI strIne rote hue apane bAlakako choDakara kisI dUsarIkehI bAlakako uThA liyA aura vicArarahita hokara vaha rAjAko dekhaneke liye gaI arthAt yaha bAlaka merA hai yA anyakA hai itanA bhI vicAra usane nahIM kiyA // 74 // koI strI apane tejasvI mukhakI kAnti darpaNameM dekha rahI thI, paraMtu rAjAkA Amamana sunakara hAthameM darpaNa lekarahI vaha nikalI / darpaNake sAtha use dekhakara mAno usakA hAtha, baDha gayA hai aisA loga samajhane lage / / 75 // koI strI bhojana karate hue patiko choDakara tAruNyase apanA bhrUvilAsa dikhAtI huI rAjAko dekhaneke liye cala paDI aura pagalIsI nagarameM ghUmane lagI. // 76 // koI. strI apane zarIrapara alaMkAra dhAraNa kara rahI thI, paraMtu rAjA jaldI jAvegA isa bhItise vaha alaMkArake karaMDe vaisehI choDakara rAjAko dekhaneke liye gaI // 77 // kisI strIne kaMThakA bhUSaNa (hAra) kamarameM aura kamarakA bhUSaNa galemeM dhAraNa kiyA aura vaha rAjAko pAM. 2. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 pANDavapurANam kajalenAparA bhAle tilakaM tilakena ca / aJjanaM netrayoH kAcitkurvANA pathi nirgatA // 79 prakaTastanakumbhAbhA viparItAttakaJcukA / hasitAgAtparaiH kAcitkA lajjA kAminAM kila // 80 kAciJjagAda sadvRddhA sthUlA ca zakaTAvahA / sakhi mAM vIkSituM lAtvA tvaM yAhi gamanotsukA // bhrUNabhAraparibhraSTA visaMbhramA bhramAtigA / babhrAma bhrAntitaH kAcit strINAM hi gatirIdRzI // alabdhamArgA gacchantI parA mArgavirodhikAm / pratyuvAca supanthAnaM dehi dehIti bhASiNI // taruNI taruNI kAcitpAtayantI puraH sthitAm / cacAla calacicApi caJcalA jalavIcivat // 84 babhANa bhAminI kAcit dRSTvA taM nRpanandanam / tAbhyAM yutaM tataM zrIbhiriti harSasamAkulA || sakhi kenAtra puNyenaitAbhyAM yogaM samApa ca / pANDuH pANDurachatreNa lakSito lakSyalakSaNaH // lakSmIkAntikalApAbhyAmAbhyAM yogena raJjitaH / ayaM cAyeovipAkena samApnoti parAM zriyam // dekhaneke liye dauDI / yogyahI hai ki kAmijanoMko viveka kaise rahegA ! // 78 // kisI strIne rAjAko dekhanekI abhilASAse gaDabaDImeM aMjanakA tilaka bhAlameM kiyA aura kuMkumase netra AMje / aura mArgameM rAjAko dekhaneke liye Akara vaha khar3I ho gaI // 79 // koI strI, jisane gaDabaDIse ulaTI kaMcukI pahinI thI, jaba rAjAko dekhaneke liye AI taba usake pragaTa stanakalazoMkI kAnti dekhakara loga ha~sane lage / yogyahI hai, ki kAmiyoMko lajjA kaisI ? arthAt ve to nirlajja hote haiM // 80 // gADImeM baiThAkara le jAyA sakegI itanI sthUla koI vRddha strI kisI strIko kahane lagI ki he sakhi, tuma jAneke liye utsuka dIkhatI ho mujhe lekara tumabhI jAo // 81 // gaDabIse jAnese koI strI garbhake bhArase mArga meM gira paDI prathama to vaha bhramarahita thI paraMtu gira paDane se usako cakkara Ane lagA taba vaha idhara udhara bhramaNa karane lgii| ThIkahI to hai- striyoMkI aisIhI gati hotI hai // 82 // eka strI jA rahI thI paraMtu dusarIne usakA mArga roka rakhA thaa| taba mArga na milane se vaha rokanevAlIko kahane lagI sakhi, mujhe mArga de do, dedo aisA vaha bolane lagI // 83 // pAnIkI laharIkI samAna caMcala tathA caMcala cittavAlI koI taruNa strI apane Age khaDI huI dusarI taruNa strIko girAkara Age calane lagI // 84 // kuntI aura madrIse yukta tathA lakSmIsaMpanna aise vyAsaputra pANDurAjAko dekhakara harSita huI koI strI isa prakAra bolane lagI" jisake zArIrika sAmudrika uttama lakSaNa dekhane lAyaka haiM tathA jo zubhra cchatrase pahicAnA jAtA hai aise pANDukumArake sAtha kisa puNyase he sakhi, ina donoMne yoga prApta kiyA hai ? kaho // 8586 // lakSmI aura kAntisamUha inake yogase tathA kuntI aura madrIke yogase raMjita huA yaha pANDukumAra puNyodayase uttama zobhAko prApta ho rahA hai // 87 // he sakhi, kuntI aura madIne pUrva 1 pa puNyAne, ga cAyavi / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama parva 155 AbhyAM dvAbhyAM sakhi brUhi kiM kRtaM sukRtaM drutam / pUrvajanmani yenAyaM varo labdho vicakSaNaH / / dattaM dAnaM supAtrebhyastapastasaM suduHkaram / kiM vAbhyAM bhaktibhAreNa sevitaH zrIgururmahAn // 89 caityAlaye'thavA bAle varyayA ca saparyayA / cekIyito jino deva AbhyAM sabhyasamakSakam // ahAryAcaryacaryA ca caritAbhyAM zubhecchayA / anyathA kathamIdRkSaM mRgAkSaM varamApnuyAt // 91 akhaNDamaNDalaM glauvatpANDocchatraM supANDuram / piNDIkRtaM yazovRndamiva saMzobhate zubham // 92 anena pANDunAkhaNDakhaNDaM nItAzca dasyavaH / zastrasaMghAtaghAtena ghAtinAdya sughasmarAH // 13 // itthaM saMstUyamAno'sau janaiH prAbhUtahastakaH / sundara mandiraM prApa pANDuH prabalazAsanaH // 94 tayoH svamandirAbhyarNamAkIrNe pUrNasaMpadA / niketane suketvATye dadau vAsAya bhUpatiH // 95 tAbhyAM bhogAnparAnbhUpo bubhuje bhogavitsadA / garIyaH sukRtaM yasya kiM tasya syaaddraasdm|| sukuntIstanasaMsparzAttadAsyAjasupAnataH / tasyAbhUnmahatI prItiH premNe vastviSTamAnasam // janmameM zIghra kaunasA puNya kiyA thA, jisase ina donoMko yaha catura vara-pati prApta huA hai| ina donoMne supAtroMko dAna diyA hogA, duSkara tapa tapA hogaa| athavA ina donoMne Atizaya bhaktise mahAn zrIgurukI sevA kI hogI, athavA ina do kanyAoMne jinamaMdirameM uttama prabhAvaka pUjAke dvArA jinadevakI ArAdhanA sabhyoMke samakSa bAraMbAra kI hogii| athavA ahArya-dRDha aura Acarya-Acarane yogya aisI caryA-AryikAkA caritra ina donoMne zubha-puNyakI icchAse pAlA hogA anyathA isa prakArakA hariNanetra vara inako kaise prApta hotA ? // 88-91 // yaha pANDurAjAkA zubhra chatra caMdrake samAna akhaMDamaMDala hai, aura mAno ikaTTA huA usahIkA zubha yazaHsamUha zobhane lagA hai| ghAta karanevAle isa pANDurAjAne zastroMke AghAtase pApI bhakSaka zatruoMke TukaDe TukaDe kara diye haiN| isa prakAra hAthoMmeM bheTa lie hue logoMke dvArA prazaMsita huA, jisakI AjJA kaThoraanulaMghanIya hai aisA pANDurAjAM apane sundara mahalako prApta huA // 92-94 // pANDurAjAne apane mahalake samIpahI pUrNa saMpadAse bhare hue uttama vajoMse bhUSita aise do mahala kuntI aura madrIke nivAsArtha diye| bhogoMkA svarUpa jAnanevAlA pANDurAjA una donoM rAniyoMke sAtha hamezA utkRSTa bhoga bhogane lgaa| yogyahI hai, ki jisakA vizAla puNya hai usako kaunasI vastu yA bhogasAmagrI durlabha hogI? // 95-96 // kuntIke stanasparzase, aura usake mukhakamalake prAzana karanese usako atyaMta harSa huaa| manakI iSTa vastu prApta honepara vaha prItike liye hotI hai arthAt iSTa vastu prApta honepara mana atizaya harSita hotA hai / bhauMrA jaise kamalake sugaMdhase tRpta nahIM hotA hai, vaise kuntIke mukhakamalase rasakA sugaMdha grahaNa karanevAlA pANDurAjA tRpta nahIM huaa| yogyahI ga premle vAstvaSTamAnasam, sa premleva zliSTamAzritam / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 pANDavapurANam tadvaktrAbjAdrasAmodaM saMharamAtRpannRpaH / caJcarIka ivAmbhojAnmArasevA na tRptaye // 98 kaTAkSavIkSaNa ramyaiH smitaizca kalabhASaNaH / babandha sA manastasya svasminatyantasundaraiH // manasvinI manovaghnAtkAmapAzAyite laghu / kaNThe bAhulate tasya gADhamAsajya kaaminii|| sparza ca komale pANau saugandhyaM ca mukhAmbuje / zabdamAlapite tasyA dehe rUpaM nyruupyt|| tarpayAmAsa nizeSaM so'kSagrAmaM vizeSavit / prepsoraindriyikaM sAtaM gati taH praangginH|| tadvadhvamRtamAsAdya rogIva divyabheSajam / sevamAnaH sa kAle'bhUtsukhI nirmadanajvaraH // 103 kadAcitsadanodyAne reme'sau yuvAyutaH / kadAcidbahirudyAne vallIvezmavirAjita // 104 krIDAdrau sa kadAciccAkrIDayatkAminIdvayam / kadAcidvijahArAzu nadIpulinabhUmiSu // dIrghikAsu kadAcitsa tAbhyAM cikrIDa vAribhiH / kadAcidgandukakrIDAMcakAra kriidditpriyH|| evaM tathAvidhai garjinendramahimotsavaiH / satpAtradAnato ninye kAlasteSAM mahAnkila // atha bhojakavRSNezca sutA sacchIlazAlinI / gAndhArI guNagAMdhArI budhbodhitmaansaa||108 hai ki kAmasevA kabhIbhI tRpti utpanna nahIM karatI hai // 97-98 // suMdara kaTAkSa, madhura hAsya madhura bhASaNa, ina atyaMta mohaka upAyoMse kuntIne apane viSayameM pANDurAjAkA mana bAMdha liyaa| pANDurAjAke galemeM kAmapAzake samAna apane do bAhupAza kuntIne gADha bAMdhakara usakA mana zIghra bAMdha diyA / arthAt apane bAhupAzoMse pANDurAjAke galeko AliMgana dekara usake manako apanemeM kuntIne atyaMta anurakta kiyaa| usa pANDurAjAne kuntIke komala hastoMmeM sparza, usake mukhakamalameM sugaMdha, usake madhurasvarameM zabda, aura usake dehameM rUpakA anubhavana kiyaa| isa prakAra kAmakA vizeSa svarUpa jAnanevAle pANDurAjAne apanI do patnIoMke sAtha bhoga bhogakara apane saMpUrNa indriyoMko tRpta kiyaa| yogyahI hai ki aindriAyaka sukhako prApta karanekI utkaTa icchAvAle prANIko isase dUsarA upAya nahIM hai / / 99- 102 // jaise rogI manuSya divya auSadhakA sevana kara yogya kAlameM jvararahita hokara sukhI hotA hai vaise una do vallabhArUpI amRtako pAkara aura usakA yogya kAlameM sevana kara vaha madanajvararahita aura sukhI huA // 103 // pANDurAjA kabhI apane mahalake bagIcemeM apanI priyAke sAtha krIDA karatA thA aura kabhI nagarake bAhya udyAnake suMdara latAgRhoMmeM ramamANa hotA thaa| kabhI kabhI krIDAparvatapara apanI donoM vallabhAoMko ramAtA thaa| aura kabhI nadIke sikatAsthaloMmeM vaha krIDA karatA thA // 104-105 // vaha pANDurAjA kabhI una vallabhAoMke sAtha jalakrIDA karatA thA, aura kabhI kabhI apanI striyoMke sAtha vaha kaMdukakrIDA karatA thaa| isa prakAra aneka bhoga bhogate hue jinendrake pratiSThotsava karate hue unhoMne dIrghakAla vyatIta kiyA // 106-107 // [dhRtarASTra aura vidurakA vivAha ] - bhojakavRSTi rAjAkI guNoMse zreSTha aura uttama Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaM parva 157 yA jigAya nizAnAthaM vaktreNa netrato mRgIm / rati rUpeNa gatyA ca dantAvalavadhU sdaa|| dhRtarASTreNa gAndhArI vivAhavidhinA vRtaa| yazasvatIva puruNA zataputrA bhaviSyati // 110. atho kumudvatI nAma devkkssitipaatmjaa| viduSA vidureNApi premataH paryaNIyata // 111 athaikadA mudA suptA zayanIye nishaantime| yAme dadarza sukhamAniti kuntI sumAnasA // 112 mAtaGgamadasaMliptagaNDamuddaNDamutkaram / vAr3i gambhIranAdADhyaM jalakallolazAlinam // 113 . jaivAtRkaM sajjyotsnaM ca jagadAnandadAyakam / kalpavRkSaM catuHzAkhaM dadataM cArthine dhanam // prabuddhA vIkSya susvamAngatA pANDe sumnndditaa| maNDanairvaravastraizca kuntI stkuntlaavhaa||115 natvAddhAsanamArUDhA pRcchantI svamajaM phalam / tenoce gajataH putro bhavitA te varAnane // . sAMgarAdatigambhIro gbhiirdhissnnaadhrH| himAMzogadAnandaM dAsyatIti sphuTaM priye // 117 kalpazAkhiphalaM viddhi sutaste vaanychitaarthdH| catasro vIkSitAH zAkhAstvayA tatra sushobhnaaH|| tadbhAtarastu catvAro bhavitAraH sujitvraaH| evaM zrutvA satI kuntI mumude mugdhamAnasA // zIlako pAlanevAlI, vidvAnoM dvArA suzikSita manavAlI gAMdhArI nAmaka kanyA thii| vaha sadA apanI mukhazobhAse candrako, apane netroMse hariNIko, rUpase ratIko, aura gatIse gajavadhUko arthAt hathinIko jItatI thii| AdibhagavAnane jaise yazasvatIke sAtha vivAha kiyA thA aura unako sau putra hue the vaise dhRtarASTrane gAMdhArIke sAtha vivAhavidhike anusAra vivAha kiyA aura dhRtarASTrake saMgase usako sau putra utpanna hoNge| dhRtarASTrake vivAhAnaMtara devakarAjAkI kanyA kumudratIke sAtha vidurakA premase vivAha huA // 108-111 // kisI samaya zubha vicAravAlI kuntI zayyApara soyI thii| usane rAtraki pazcima praharameM zubha svapna dekheM / ve isa prakAra the- madase jisakA gaNDasthala lipta huA hai aura jisane apanI baDI zuNDA Upara uThAI hai aisA hAthI, gaMbhIra garjanA karanevAlA aura jalakI lahariyoMse zobhanevAlA samudra, jagatako AhlAdita karanevAlA jyosnApUrNa caMdra, yAcakoMko dhana denevAlA cAra zAkhAoMse yukta kalpavRkSa ina cAra svapnoM ko dekhane para vaha jAgRta huii| tadanaMtara sukezI, uttama alaMkAra aura vastroMse bhUSita kuntI pANDurAjAMke pAsa gii| rAjAko usane namaskAra kiyA, usane kuntIko asanapara baitthaayaa| taba usane rAjAko svapnoMke phala puuche| rAjAne kahA he sumukhi, gajasvapnase tujhe putra honevAlA hai| samudrasvapnase vaha atizaya gaMbhIra prakRtikA vidvAn hogA, aura caMdrasvapnase honevAlA putra nizcayase he priye, jagatako AnaMda denevAlA hogaa| kalpavRkSa dekhanekA phala yaha hai, ki jo tujhe putra hogA vaha icchita padArthoM ko denevAlA hogA aura usakI jo cAra suMdara zAkhAyeM dekhI gaI haiM unase hone vAle putrake cAra bhrAtA jo zatruko jIteMge, utpanna honevAle haiN| svapnake ye phala sunakara mugdhacittavAlI pativratA kuntI AnaMdita huI // 112-119 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 pANDavapurANam acyutAdvicyutaM devaM sA dadhe garbhapaGkaje / puNyataH kiM durApaM sAtsutotpattyAdikaM sadA // vavRdheya kramAgarbhastasyA harSakaro nRNAm / vipakSapakSakSepiSThaH svjnaannddaaykH|| 121 vIkSyAtha pANDurAM pANDuH sabhrUNAM bhrUbhamAvahAm / mumude tAM yathA khAni rtnrnyjitbhuumikaam|| trivalobhanamAvena yA vaktIva sugrbhtH| arINAM bhaGga evAna bhavitA nAnyathA gtiH||123 mRtsAdanasamIhAtastasyA garne sthitaH pumAn / bhUmi bhokSyati sarvAM ca saadhyitvaakhilaannRpaan|| unnatau tatkucau nUnaM kRSNacUcukasaMyutau / vadataH svajanaunatyaM kRSNatAM parapakSake // 125 niSThIvanaM mukhe tasyA vaktIveti jnaanprti| niSThAM na yAsyati kvApi vairivargaH sugrbhtH|| evaM sugarbhacihnAlaGkRteH zayanAsane / bhojane bhUSaNe vANyAM tasyAH prItirnacAbhavat // 127 jinArcanavidhau tasyA dharme dharmaphale'pi ca / prItiHhadabhAvena saMpanIpadyate sma vai // 128 jinArcanaM vidhatte sA savratA vrtivtslaa| yudhi sthitAnmahAzatrUn hanmIti ca sdohdaa|| [dharma, bhIma tathA arjunakA janma ]- acyutasvargase cyuta hue devako kuntIne apane garbhakamalameM dhAraNa kiyaa| puNyake prabhAvase kaunasI vastu durlabha hai ? sabhI vastu puNyase sulabha hotI hai| putrotpatti, dhanalAbha, zatruke Upara vijaya prApta karanA ityAdi saba jIvako puNyodayase prApta hote haiN| isake anaMtara zatrupakSakA nAza karanevAlA, svajanoMko AnaMdadAyaka, prajAko harSita karanevAlA kuntIkA garbha kramase vRddhiMgata hone lagA // 120-121 // bhrUvilAsa ko dhAraNa karanevAlI, garbhavatI, zubhrazarIravAlI kuntIko ratnoMse bhUmiko prakAzita karanevAlI ratnakhAnI ke samAna dekhakara pANDurAjA AnaMdita huA // 122 // puNyavAn garbhase, trivalI kA bhaMga huaa| isa jagatameM zatruoMkA bhaMga hogAhI, ise rokanekA dusarA upAya nahIM hai aisA hI mAno trivalIke bhaMgase rAnI kuntI kahatI thii| kuntIko uttama mRttikAbhakSaNakI icchA huI thii| isase usake garbhameM rahA huA putra saMpUrNa rAjAoMko jItakara saMpUrNa bhUmiko bhoganevAlA hogaa| kAle agrako dhAraNa karanevAle usake do puSTa stana mAno svajanoMkI unnati aura zatrupakSa kA mukha kAlA hogA aisAhI kaha rahe the| kuntI ke mukhameM thUka bahuta AtI thI mAno vaha logoMko kahatI thI ki isa garbhake prabhAvase vairivarga kI kahIM bhI sthiratA aba nahIM rhegii| isa prakArake garbhacihnoM se usakA deha alaMkRta honese use bhojanameM, alaMkAroMmeM, bhASaNoMmeM kisI bhI prIti nahIM rhii| paraMtu jinapUjAvidhiau, dharmameM, dharmake phaloMmeM, icchA honese prIti utpanna hotI thii| vrata dhAraNa karanevAlI vaha kuntI batilogoMmeM vAtsalyaprema dhAraNa karatI thii| tathA yuddha meM khaDe hue zatruoMko maiM mArUMgI aisA dohada vaha dhAraNa karatI thI // 123-129 // jisake saMpUrNa dohada pUrNa hue haiM aisI kuntIne navamAsa pUrNa honepara uttama sapaba dharmAbhilASaM dhatte saa| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaM parva saMpUrNadohadApyevaM pUrNa mAsi sutottamam / suSuve sA samIcInaM yathA ca sumanoratham // 130 vistIrNanayanAbjo'sau vktrcndrsmprbhH| sanayastanayastasyA raajraajkulodgmH||131 utpattisamaye tasya nizAntasthaM sutAmasam / vilayaM kApi saMyAtaM yathA sUryodgame muvi // 132 sA zarvarIva saumyena sutasomena vyadyutat / dIptitA divasasyevAsIpiturbAlabhAnunA // 133 tadAnandamahAbheryo dadhvanuH konnkottibhiH| prahatA dhvanadambhodhigambhIraM nRpasabani // 134 paTatpaTahajhallayaH paNavAH shNkhkaahlaaH| tAlA vINA mRdaMgAzca pramodAdiva ddhvnuH|| 135 nRtyaM jitApsaronAvyamArabhyata mhaalyH| yakAbhiH suranartakyo helayA nirjitA drutam // tadA rejuH pure viithyshcndnaambhshchttaashritaaH| kRtAbhirvarazobhAbhirhasantyo vA divA zriyam / / gRhe gRhe pure rejU rtntornnmnnddpaaH| ratnacUrNairbabhurbhUmau ratnAvalyaH suraGgitAH // 138 / mahodarA mahAkumbhAH svArNA rejurgRhe gRhe| uttambhitA nabhobhAge bhAnavo vA smaagtaaH|| zrutvA putraprasUti sa nRpamegho vavarSa c| dAnadhArAM sulokAnAM yatheSTamiSTavRSTivat // 140 manorathake samAna aneka putroMmeM zreSTha suputrako janma diyaa| putrake netrakamala vistIrNa the| mukha caMdrake samAna AhlAdaka kAntise paripUrNa thaa| vaha nItiyukta aura mahAnRpati-pANDurAjAke kulakI unnati karanevAlA thaa| usakI utpattike samaya sUryodayake samAna bhUtalameM sarva aMdhakAra naSTa hokara kahIM calA gyaa| rAtrI jaise candrase zobhatI hai, vaise vaha kuntI putrarUpacandrase zobhane lgii| jaise bAlasUryase divasa prakAzase uddIpta hotA hai vaise usake pitA pANDurAja bAlakarUpa sUryase uddIpta ho gaye // 130-133 // usa samaya rAjAke gharameM DaMDoMke agrabhAgase tADita bar3e AnaMdanagAre garjanA karanevAle samudra ke samAna zabda karane lge| paTaha [paDaghama ] jhallarI [ jhAMja ] paNava, zaMkha, kAhala tAla, vINA aura mRdaMga Adi vAdyasamUha mAno Anandase rAjAke gharameM zabda karane lage // 134135 // jinhoMne devanartakiyoMko parAjita kiyA hai, aisI naTiyoMne mahA layake sAtha arthAta sAmyake sAtha nRtya karanA prAraMbha kiyA, jo devAGganAoM ke nRtyako tiraskRta karatA thA // 136 // putrajanmo sabake samaya nagarakI pratyeka galImeM caMdanajalakI chaTAoMse mArgakA siMcana kiyA gyaa| tathA toraNAdikoMse suzobhita kI gaI ve galiyAM mAno svargakI zobhAko haMsa rahI thiiN| nagarameM pratyeka gharameM ratnatoraNoMse maMDapa suMdara dIkhate the, aura jamInapara ratnacUrNose raMgita ratnAvalIkI khUba zobhA daukhatI thI // 137-138 // pratyeka dhanikake gRhadvArapara vizAla udaravAle, suvarNakuMbha sauMdarya baDhA rahe the, AkAza mArgameM jinakI gati sthagita huI hai aise sUryahI mAno yahAM Aye hue haiM // 139 // putrajanmakI vArtA sunakara varSAkAlako priyajalavRSTika samAna rAjArUpI meghana logoMkI icchAnusAra dhanadAnadhArAkI khUba varSA kii| aMta:purasahita samasta nagarameM AnaMda utpanna kara yaha.mahA udAracica bAlaka kaurakvaMzarUpI samudra ko vRddhiMgata karaneke liye zItakAnti dhAraNa karanevAle candra Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 pANDavapurANam kauravAndherasau bAlo himadyutiH smudyyau| pure sAntaHpure modamityutpAgha mahAmanAH // bandhutA yudhi saMsthairyA yudhiSThiraM tamAhvayat / garbhasthe dharmahetutvAttasmiMstaM dharmanandanam // 142 bandhutAkairavAnandaM sa tanvankauravAgraNIH / vairivaMzatamo dhunvanvavRdhe baalcndrmaaH||143 asau stanandhayasstanyaM mAturgaNDraSitaM yshH| samugiranbhajandikSu yathA dIptyA ca didyute / / hasitaiH sasmitarmugdhai riGkhaNairmaNikuTTime / manmanAbhASaNaiH prIti pitroH samamajIjanat // 145 vRddhau tasyAbhavadvaddhirguNAnAM sahajanmanA / sodaryAttasya te nUnaM tadvaddhayanuvidhAyinaH // 146 annAzanasucaulopanayanAdInkriyAvidhIn / anukramAdvidhAnajJo janako'sya vyajIjanat / / 147 tataH krameNa saMlaya lcitaakhildigyshaaH| bAlyakaumArakAvasthAM yauvanastro babhUva sH|| saiva vANI kalA saiva vidyA sA dyutireva saa| zIlaM tadeva vijJAnaM sarvamasya tadeva tat // 149 tasya mUrddhA samuttuGgo maulimnnyNshunirmlH| sacUlika ivAdrIndrakUTo bhRzaM samadyutat // 150 ke samAna udita huvA // 140-141 // jaba yaha bAlaka garbhameM thA taba baMdhuvarga yuddhameM sthira huA, ataH usane isakA nAma yudhiSThira kara diyA aura garbhAvasthAmeM AtehI isane baMdhuvargameM dharmAcaraNabuddhi nirmANa kI ataH usane isakA 'dharmaputra' yaha nAma rakkhA // 142 // baMdhurUpI kamaloMke AnaMda ko vRddhiMgata karanevAlA kauravavaMzakA agraNI yaha bAlacandra zatruvaMzarUpI aMdhakArako naSTa karatA huA baDhane lagA // 143 / / mAtAkA stanapAna karanevAlA yaha bAlaka usakA stanadugdha apane mukhameM lekara jaba bAhara nikAlatA thA taba aisA pratIta hotA thA mAno saba dizAoMmeM apanA yazahI vibhakta kara rahA hai tathA apanI kAntise bhI vaha zobhane lgaa| spaSTa haMsanA, gAlameM haMsanA, ratnajaDita jamInapara ghuTanoMse madhura calanA, aspaSTa tutalI vANIse bolanA ityAdi krIDAoMse usa bAlakane mAtApitAko ekasAtha AnaMdita kiyA // 144-145 // usa bAlakakI zarIravRddhike sAtha usake sahaja guNoMkIbhI vRddhi hone lagI; kyoMki ve guNa zarIravRddhike sodara arthAt bhAIhI the / isaliye zarIravRddhikA anusaraNa karake ve bhI baDhane lage // 146 // usakA pitA arthAt pANDurAjA saMskAravidhikA jJAtA thA ataeva usane usa bAlakake anukramase annAzana, caula, upanayanAdika saMskAra purohitake dvArA karavAye // 147 // jisake yazane saMpUrNa dizAoMkA ullaMghana kiyA hai, aise usa bAlakane (yudhiSTirane) bAlyAvasthA aura kaumArAvasthAko lAMghakara yauvanAvasthAmeM praveza kiyA // 148 // usa yudhiSThirako yauvanAvasthA prApta honeparabhI vANI vahI thI, kalA vahI thI, vidyA aura kAntibhI vahI thI, zIlabhI vahI thA aura vijJAnabhI vahI thA arthAt usake sAtha madaabhimAnAdika durguNoMkA Agamana nahIM huaa| vANI vagaire jo suguNa pUrvameM the vehI ababhI usameM the| doSoM kA Agamana nahIM huA // 149 // kirITakI maNikiraNoMse nirmala kAntivAlA usakA unnata mastaka cUlikAyukta meruparvata ke zikharasamAna atizaya suMdara dIkhatA thaa||150|| pUrNa zobhAko dhAraNa kara Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 aSTamaM parva mukhamasya sukhAlokaM zazAGkaparimaNDalam / adhaH kurvadrarAjedamakhaNDaparimaNDalam // 151 karNI kuNDalazobhADhyau kapolau drpnnojjvlau| nayane sUkSmadarzitvAdIpre tasya bbhuuvtuH||152 nAsA vNshsmaabhaasiitsdgndhgrhnnkssmaa| vilasadvidrumAkArau tasyoSThau rejatustarAm // 153 lalite bhUlate tasya lIlAM babhraturubhatAm / kAmena vaijayantyau vA samutkSipte jagajaye // 154 kaNTho'sya kaNThikAhArabhUSaNairbhUSito vyabhAt / svarNAdizikharaM yadvajjyotsnayA parivaSTitam // vakSassthalaM ca viSulaM sahAraM tasya bhAtyaram / sanijheraM yathA kSmAbhRttaTaM sughaTasaGkaTaM // 156 bhujastambhau mahAsvambhAviva tasya jagaddhateH / rejaturhastihastAbhau jayalakSmyAH sulakSitau // 157 tasya hastatalaM reje khAGgaNaM vA mahoDabhiH / mInakUrmagadAzaGkhacakratoraNalakSaNaiH / / 158 kttkaanggdkeyuurmudrikaayairvibhuussnnaiH| vyadyotiSTAsya satkAyaH subhUSAkalpavRkSavat // 159 sa nAbhikUpikAM dadhe laavnnyrsvaahiniiN| rasatsarasasaMpRktAM zroNiM yoSAmivAparAm / / 160 saghanaM jaghanaM tasya dukUlakulasaMkulaM / reje yathA nadIkUlaM phenilaM jalarAjitam // 161 nevAlA isa rAjakumArakA mukha sukhadAyaka kAntise yukta thA, jisase isane candrakA maNDala tiraskRta kiyA thaa| arthAt pUrNacaMdrase bhI yudhiSThirakA mukha akhaNDa kAntiyukta thA ataH candrako tiraskRta karatA huA yaha zobhane lgaa||151|| isake do kAna kuNDalazobhAse pUrNa the, isake do gAla darpaNa ke samAna ujjvala the| aura do A~kheM sUkSma padArtha ko dekhanevAlI honese tejasvinI thIM // 152 // usakI nAsA [ nAka ] bAMsa ke samAna sIdhI aura madhuragaMdha grahaNa karanemeM samartha thii| usake do oTha manohara pravAlake samAna adhika suMdara dIkhate the // 153 // usakI manohara do bhauMe~ unnata lIlAko yAnI utkRSTa zobhAko dhAraNa kara rahI thii| mAno jagat ko jItane para kAmadevane do jayapatAkAyahI UMcI kI haiM // 154 // isa kumArakA kaMTha kaMThikA, hAra Adi bhUSaNoMse bhUSita hokara vizeSa zobhA yukta huaa| mAno vaha candrikAse veSTita meruparvata kA zikharahI hai // 155 // usakA vizAla aura hArayukta vakSaHsthala adhika zobhAyukta huA thaa| mAno vaha jharanese yukta suracita kaTakase yukta parvatataTa hI hai // 156 // jayalakSmIse suzobhita usake do bAhustaMbha hAthIkI sUMDake samAna the| mAno jagatko dhAraNa karanevAle ve mahAstaMbhahI haiM // 157 // yudhiSThirake hAthakA talabhAga AkAzAMgaNa ke samAna dIkhatA thaa| kyoMki nakSatra, mIna-matsya (mIna rAzi), kUrma-kachuA, gadA, zaMkha, cakra, toraNa Adi lakSaNoMse yukta thA // 158 // rAjakumArakA suMdara zarIra kaTaka-kaDe, aMgada keyUra, aMguThI ityAdi alaMkAroMse bhUSaNAMga kalpavRkSake samAna zobhatA thA // 159 // lAvaNyarasako dhAraNa karanevAlI nAbhirUpI bAvaDI usane dhAraNa kI thii| tathA zobhanevAle surasase zrRMgArAdika rasoMse yukta aisI kaTi-kamara dUsarI strIke samAna kumArane dhAraNa kI thii| usakA majabuta kaTibhAga sUkSma zubhravastrase yukta honese phenayukta jalase zobhanevAle nadIke kinAre samAna zobhane lgaa| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 pANDavapurANam bamArorU varau soca pIvarau knkdhutii| kAmena kalpitau stambhau khAvAsasthitaye ythaa||162 jathe aghaghanAghAtaghasmare lar3ike jagat / asya rejaturubhidre kAmasya zaradhI iva / / 163 kramau ca kramataH kanau vikramAkrAntasaMkramau / jaganatI stutau tasya bhAtaH sma kauravezinaH // nakhA nakSatrasaMkAzAH kSatrasevyA babhurbhRzam / darpaNA iva saMnyastAstasya rUpanirIkSaNe / / 165 anaupamyaM mahArUpaM tasya varNayituM kssmH| kaH kSitau kSitipAlAnAmIzituH kaurveshinH||166 tataH kuntI sutaM bhImamasauSTa sauSThavAnvitam / yudhiSThirasamaM ziSTaM viziSTaM gunngaurvaiH||167 yasmAdbhItimarvedamAvarINAM raNazAlinAm / tasmAdAkhyAyi lokena sa bhImo bhiimdrshnH|| mahAkAyo mahAkAntirmahAvIryo mhaagunnH| mahAmanA mahArUpI bhImo'bhAdamibhUSaNaH // 169 tato dhanaMjayo jajJe dhanaMjayo mhaujsaa| dhanaM jayaM ca saMprAptaH shtrudaarudhnNjyH|| 170 arjuno'rjunasaMkAzo sdvisrjnsjjnH| arjako yazasAM loke tasyAbhUttRtIyaH sutaH // 171 isa rAjakumArane suvarNakAntike dhAraka suMdara aura puSTa do jAMdhe dhAraNa kI thI mAno madanane apane mahalakI dIrgha kAlataka sthitike liye banAye hue do khaMbe hI khaDe kiye ho // 160-162 // pApake nibiDa AghAtako naSTa karanevAlI aura jagatako ullaMghanema samartha aisI isa rAjakumArakI unnidrakAntiyukta do jAMghe madanake bANa rakhaneke zaradhI-tarakasake samAna dIkhatI thiiN||163|| kauravoMke svAmI yudhiSThirake suMdara do caraNa kramapUrvaka apane parAkramase sarvatra praveza karanevAle, jagadvaMdya, aura stutya the| ataeva ve zobhAyukta the // 164 // usake nakha nakSatrake samAna suMdara aura kSatriyoMse sevanIya the| bhUpAloMko apanA rUpa dekhane ke liye mAno ve darpaNake samAna the| arthAt rUpa dekhaneke liye caraNake aMguliyoMpara ve nakha sthApana kie hue darpaNake samAna dIkhate the| pRthvIke pAlana karanevAle bhUpAloMkebhI svAmI aise kauraveza yudhiSThirakA mahArUpa anupama thaa| isa liye usakA varNana karane meM koI samartha nahIM thA // 165-66 // tadanaMtara kuntIne sauMdaryase yukta bhIma putrako janma diyaa| vaha bhIma bhI yudhiSThirake samAna viziSTa guNoMse gauravayukta va ziSTa- sajjana thaa||167|| isakA 'bhIma ' nAma anvarthaka thaa| kyoM ki raNameM parAkramase laDhanevAle zatruvIroMko bhI isase bhaya hotA thA isaliye logoMne bhayaMkara darzanavAle dvitIya kuntIputrakA 'bhIma' nAma prasiddha kiyaa| yaha bhIma putra puSTa zarIravAlA, mahAzaktimAn , mahAkAntivAn , atizaya udAra, mahAguNI, mahAsuMdara aura pRthvIkA bhUSaNa thaa||168-169|| tadanaMtara kuntIse dhanaMjaya- arjuna' nAmaka putra huaa| yaha mahAn tejasvI honese dhanaMjaya-Agnike samAna dIkhatA thaa| yuddhameM ise dhana aura jaya milatA thA isaliyebhI yaha 'dhanaMjaya' kahA jAtA thaa| aura zatrurUpI indhanako jalAnemeM yaha dhanaMjaya-agni samAna thA ityAdi kAraNoMse ise 'dhanaMjaya' yaha anvarthaka nAma thaa| isako 'arjuna' nAma bhI thaa| arjunake samAnacodIke samAna zubhra varNakA honese ise arjuna nAma thaa| yaha putra uttama logoMko dhana denevAlA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaM parva 163 svame saMdarzanAnmAtrA puruhUtasya sajjanaiH / sarvaiH sa gaditaH zakrasUnurnAmneti nizcitam // 172 yasya rUpaM guNA yasya yasya tejazca yadyazaH / balaM yasya kathaM vaNyaM yadi jihvAzataM bhavet / / tato madrI sumudrADhyA nakulaM kulakAriNam / lebhe ca janitAnandaM kurvANamarisaMkSayam / / 174 sahadevaM mahAdevaM sA sUte sma savismayA / saha devaiH prakurvANaM krIDAM saMkrIDanodyatam / / 175 evaM paJcasutaiH pANDuH pracaNDo vairikhaNDanaH / sAtaM tatAna sadeho yathA paJcabhirindriyaiH // 176 kuntIsutavatI satyA madrI sanmudrayAnvitA / pANDuH pracaNDaH saMbhuGkte paJcabhistanujaiH sukham // dhRtarASTrapriyA prItA parama premapUritA / gAndhArI bandhubhiH sArdhaM vavRdhe dhRtidhAriNI / / 178 gAndhArIvaktranalina caJcarIkeNa cetasA / dhRtarASTrazca no lebhe ratiM cAnyatra tAM vinA // 179 gAndhAryA samaM tene sAtaM saMsArasambhavam / kAminaH kAminIM muktvA labhante zaM na hi kcit|| gAndhArI ramayAmAsa bhartAraM bhartRbhaktikA / hAsyaiH kaTAkSa vikSepairvinodairmadanapriyaiH // 181 sajjana thA / aura jagatameM yazako kamAnevAlA thA / kuntIkA yaha tIsarA putra thA / kuntIne svanameM indrako dekhA thA isaliye sarva sajjana isako ' zakrasUnu' indraputra kahane lage / jisakA rUpa jisake guNa, jisakA teja, aura jisakA yaza aura jisakA bala saba bAteM kaisI varNana kI jAyeMgI ? kavi kahate haiM - jisake muhameM sau jihvAyeM hoMgIM vaha hI arjunake ina guNoMkA varNana karegA anyase isakA varNana nahIM hogA // 170 - 173 // [ madrIse nakula aura sahadevakA janma ] tadanaMtara sumudrADhyA uttama suMdara zarIrAkRtivAlI mahIne kulavRddhi karanevAlA, zatruoMkA kSaya karanevAlA aura sabako AnaMdadAyaka aise nakula putrako janma diyaa| nakula putrakA lAbha honeke anaMtara Azcaryayukta mahIne devoMke sAtha krIDA karanevAlA, aura hamezA krIDAmeM Asakta rahanevAlA, mahAdeva mahAtejasvI, aise sahadeva nAmaka putrako janma diyA // 174 -175 // jaise pAMca iMdriyoMse uttama dehavAlA AtmA mukhakA upabhoga letA hai vaise zatruoMkA khaMDana karanevAlA, yaha pracaMDa pANDava apane pAMca putroMke sAtha sukha bhogane lagA // 176 // satyadharma ko dhAraNa karanevAlI, putravatI kuntI, uttama mudrAse yukta madrI aura pracaMDa pANDurAjA apa pAMca putroMke sAtha sukhopabhoga lete hue kAlayApana karane lage ||177|| ye [ dhRtarASTra aura gAMdhArIko duryodhana putrakI prApti ] atizaya premase bharI huI, saMtoSako dhAraNa karanevAlI, prasanna, dhRtarASTrakI priyapatnI gAMdhArI apane baMdhuvargake sAtha unnatiyukta huI arthAt sukhayukta huI || 178 // dhRtarASTrakA mana gAMdhArIke mukhakamalapara bhoMvare ke samAna lubdha huA thA / asake manako gAMdhArI ke vinA anyatra AnaMda prApta nahIM hotA thA / dhRtarASTrarAjA gAMdhArIke sAtha sAMsArika sukhoMkA anubhava lene lgaa| yogyahI hai ki, kAmI puruSako kAminIke binA anyatra kahIM bhI sukha nahIM milatA hai / patibhaktA gAMdhArI hAsya, kaTAkSa pheMkanA, aura saMbhogake priyaM Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 pANDavapurANam remAte dampatI dIprau sphuradrasasamanvitau / vidyuddhanAghanau yadvadrejAte janaraJjakau // 182 gAndhArI ca kadAcitsa vIDAmuktaizca kriiddnaiH| mahAbhogairvarAbhogaiH krIDayAmAsa skriyH|| gAndhAryatha zubhaM garbha dadhau dharmAnubhAvataH / tatki na labhate puNyAghalloke hi durAsadam / / 184 pUNe mAse'tha suSuve sutaM sA sukhsNgtaa| janayitrI janAnandaM paramaprItidAyikA // 185 purandhrikAstadAzIbhirnandayanti sma tAmiti / suSUSva susutAnAM hi zataM zatasukhAni vaa|| duHkhena yodhyate yasmAduryodhana itiiritH| sa sutaH svajanaiH zIghraM sNpnnprmodyH|| 187 pituH sutasamudbhatisUcakAya narAya c| adeyaM na kimapyAsIcchatrasiMhAsanAdRte // 188 nigaDAkalitAnlokAnpaJjarasthAMzca pkssinnH| bandisamasthitAJzatrUnmumoca nRpatistadA / / 189 vAdyavAdanabhedena vidito jananotsavaH / tasya prazasyatAM nItaH sunIteH saatvaaridheH|| 190 vardhamAno budho yuddhe duryodhyo yuddhadhAribhiH / duryodhano'vadhI?ryAtparAnyoddhanmahAyudhAn / / tataH krameNa gAndhArI sutaM duHzAsanAbhidham / asauSTa spaSTatAviSTaM variSThaM zubhaceSTitam // 192 vinodoMke dvArA apane patiko rijhAtI thii| vRddhiMgata hue zrRMgArAdirasoMse yukta aise ve kAmase uddIpta daMpatI-dhRtarASTra aura gAMdhArI logoMke manako haraNa karanevAle bijalI aura meghake samAna zobhate the| // 179-182 // sadAcArI dhRtarASTrane kisI samaya uttama aura vistIrNa mahAbhogoMke sAtha lajjArahita aisI krIDA karake gAMdhArIko rmaayaa| taba puNyake prabhAvase gAMdhArIne zubha garbhako dhAraNa kiyaa| ihalokameM puNyase nahIM prApta honevAlI aisI konasI durlabha vastu hai ? arthAt puNyodayase saba sulabha hI hai| atizaya prIti karanevAlI janoMko AnaMda utpanna karanevAlI sukhI gAMdhArIne nau mahine pUrNa honepara putrako janma diyaa| sadAcArI striyoMne usa samaya usakA " saiMkaDoM sukhoMke samAna sau putroMko tU janma denevAlI ho" ina AzIrvacanoMse abhinandana kiyaa| gAMdhArIko jo prathama putra huA usake sAtha laDanA baDAhI kaThina thA isaliye usako svajanoMne 'duryodhana' nAma diyaa| usane uttama aizvarya prApta kara liyA / arthAt vaha pANDavoMke samAna aizvaryazAlI huvA / putrakI utpattikI sUcanA denevAle manuSyako rAjA dhRtarASTrane chatra, siMhAsanake vyatirikta saba kucha diyA / rAjAne putra-janmotsavake samaya kaida kiye gaye logoMko, piMjaremeM baMda kiye hue pakSiyoMko aura kArAgRhameM DAle hue zatruoMko choDa diyaa| sunItiyukta, sukhakA samudrarUpa aura prazaMsAko prApta hue duryodhanakA janmotsava anekaprakArake vAdyavAdanake dvArA logoMko jJAta huaa| yodhAoMseM jo yuddhameM kaThinAIse yuddha karane yogya thaa| arthAt usake sAtha laDhanA baDA kaThinAIkA kArya thA aisA vaha duryodhana vidvAn thaa| usane mahAyudha dhAraNa karanevAle uttama yoddhAoMko yuddhameM mAra DAlA thA // 183-191 // tadanaMtara kramase gAMdhArIne duHzAsana nAmaka putrako janma diyaa| yaha zreSTa, aura spaSTa bolanevAlA thA / tadanaMtara gAMdhArIko aura ahAnave putra Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaM parva tato durdharSaNo dhImAnsuto durmrssnnsttH| raNazrAntaH samAdhazca vidaH sarvasaho'pi ca // 193 anuvindaH subhImazca subAhuratha duHsahaH / duHzalazca sugAtrazca duHkarNo duHzravAstathA // 194 varavaMzo'vakIrNazca dIrghadarzI sulocanaH / upacitro vicitrazca cArucitraH zarAsanaH // 195 durmado duHpragAhazca yuyutsurvikttaabhidhH| UrNanAbhaH sunAbhazca tadA nandopanandakau // 196 citravANizcitravamA suvamA durvimocnH| ayobAhurmahAbAhuH zrutavAnpAlocanaH / / 197 bhImabAhurbhImabalaH susenaH pnndditstthaa| zrutAyudhaH suvIryazca daNDadhAro mahodaraH // 198 citrAyudho niSaGgI ca pAzo vRndaarkstthaa| zatrujayaH zatrusahaH satyasaMdhaH suduHsahaH / / 199 sudarzanazcitrasenaH senAnI duHpraajyH| parAjitaH kuNDazAyI vizAlAkSo jayastathA // 200 dRDhahastaH suhastazca vAtavegasuvarcasau / AdityaketurbahvAzI nibandho vipriyodyapi / / 201 kavacI raNazauNDazca kuNDadhArI dhanurdharaH / ugraratho bhImarathaH zUrabAhuralolupaH // 202 abhayo raudrakarmA ca tathA dRddhrthaabhidhH| anAdRSTaH kuNDabhedI virAjI diirghlocnH||203 prathamazca pramAthI ca dIrghAlApazca vIryavAn / dIrghabAhumahAvakSA dRDhavakSAH sulakSaNaH // 204 kanakaH kAJcanazcaiva sudhvajaH subhujorjH| evaM zataM sutAnAM hi tayorjAtamanukramAt // 205 vardhamAnAH sutAH sarve vrdhmaanysholtaaH| zobhante zobhanAkArAH shstrshaastrvishaardaaH|| pANDavAH kauravAzcaivaM vardhante sma yathA ythaa| tathA tathA vivardhante saMpado moddaaykaaH|| kramase hue| unake nAma isa prakAra the durdharSaNa, dumarSaNa, raNazrAnta, samAdha, videM, sarvasa~ha, anuvaMda, subhIma, subAhu, duHsaMha, duHzaila, suMgAtra, duHkarNa, duH8va, varavaMza, avakIrNa, dIrghadarzI, Klocana, upacitra, vicitra, cArucitra, zarIsana, mada, dugAha, yuyutsu, vikaTa, UrNanAbha, suMnAbha, naMdai, u~panaMdaka, citravANi, citraivA, suvA, durvimocaina, ayobAhu, maiMhAbAhu, zrutavAn , paiMmalocana, bhImabAhu, bhImabala, susena, paMDita, zrutAyudha, su~vIrya, daNDadhAra, mahodara, citrAyudha, nipha~gI, poza, vRndAraka, zatrujaya, zatrusaha, satyasandha, suMduHsaha, sudarzana, citrasena, senAnI, duHparAjaya, parAjita, ku~NDazAyI, vizAlAkSa, jaya, hasta, suhasta, vAtavega, (varcas, A~dityaketu, bahAzI, nibandha, vipriyodi, kevacI, raNazauMDa, kuNDadhAra, dhanurdhara, ugraratha, bhImaratha, zUrabAha, alolupa, abhaya, raukarmA, iMDharatha, anAdRSTa, kuNDabhedI, virauMjI, dIrghalocana, prathama, pramAthI, dIrghAlApa, vIryavAn, dIrghabA~hu, mahAvakSA, TuMDhevakSA, sulakSaNa, kanaka, kAMcana, Kdhvaja, subhuja, araja / isaprakAra gAMdhArI aura dhRtarASTrako anukramase sau putra ho gaye // 192-205 // ye sau putra jaise jaise baDhane lage vaise vaise unakI yazolatAbhI baDhane lgii| ve saba zastrazAstroMmeM nipuNa the| aura unakA rUpa atizaya suMdara thaa| pAMDava aura kaurava jaise jaise bar3hane lage vaisI vaisI unakI AnaMdadAyaka saMpattibhI baDhane lagI // 206-207 // uttama soneke samAna tejako dhAraNa karanevAle, nirmala jJAna Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 pANDavapurANam gAGgeyena sugAGgeyatejasAmalacakSuSA / pitAmahena teSAM hi zIlalIlAvilAsinA // 208 rakSitAH zikSitAH sarve parAM vRddhimvaaptuH| vRddhena pAlitAH ke hi na yAnti paramodayam // droNAkhyena dvijezena pAlitAH prmodyaaH| bhejurvRddhiM zubhAkArAH pANDavAH kauravAH punH|| droNAyitaM ca droNena dhnurvedsritpteH| taraNe ca zaraNyena kAruNyapaNyavAhinA // 211 droNastu sarvaputrANAM cApavidyAmazikSayat / te tasya vinayaM cakrurvidyA vinayato ytH||212 sArjavAyArjunAyAsau vyapetAya vikrmtH| kArmukI kArmukI vidyAM pitRvyaH samupAdizat // zabdavedhimahAvidyAM droNAtpArthaH samAsadat / gurovinIteH kiM na syAdvinayo hi sukaammH| pracaNDAkhaNDakodaNDalakSaNaM lakSyalakSaNam / vedhyavedhakabhAvenAzikSayadgurutaH sa ca // 215 pArtho vyrthiikRtaashesscaapvidyaavishaardH| rarAja rAjyaraGge'sminnabhasIva nizApatiH // 216 evaM teSAM mahAnkAlo lipsUnAM sAtamulvaNam / aTitaH susukhAnAM hi vatsaro'pi kSaNAyate // iti supANDurakhaNDasupaNDitaH sughttghottkttngkitsdbhttH| ghaTayati sma ghaTAM varadantinAM prakaTasaGkaTasAdhvasahAriNIm / / 218 netrake dhAraka, zIlalIlAse zobhanevAle pitAmaha bhISmAcAryane ina saba putroMkA rakSaNa kiyaa| unako zikSaNa diyA, aura unako vRddhiMgata kiyA / yogyahI hai ki vRddhajJAnI puruSase pAlana kiye jAnepara kinakA abhyudaya nahIM hotA ? arthAt sarva janoMkA abhyudaya hogA hI // 208-209 // droNa nAmaka kisI dvijazreSThane unakA pAlana kiyaa| ve parama vaibhavako prApta hue| isaprakAra zubharUpa dhAraNa karanevAle poNDava aura kaurava bar3hane lge| dhanurvedarUpI samudrameM droNAcArya naukAke samAna the / vaha AcAryanaukA dhanurvedarUpI samudrameM tairaneke liye parama sahAyaka thI aura dayArUpI vikraya vastuoMko dhAraNa karatI thii| droNAcAryane sampUrNa putroMko cApavidyAkA zikSaNa diyA / ve saba putra unakA vinaya karate the, kyoM ki vidyA vinayase prApta hotI hai // 210-212 // RjubhAva- niSkapaTapaneko dhAraNa karanevAle, azubha-pApakarmarahita arjunako dhanurvedI droNAcAryane dhanurvidyAkA dAna diyaa| zabdavedhi mahAvidyA arjunane droNAcArya-gurukA vinayakara prApta kI thii| kyoM ki vinaya icchita padArthako detA hai // 213-214 // arjunane guruse pracaMDa aura akhaMDa dhanurvidyAkA svarUpa jAna liyA / tathA vedhya aura vedhakabhAvase lakSyakA svarUpa jAna liyA // 215 // cApavidyAmeM jo jo pravINa puruSa the una sabako arjunane apane dhanurvidyAke kauzalyase nIce kara diyaa| AkAzameM jaisA caMdra zobhatA hai vaisA vaha rAjyaraMgameM zobhane lagA // 216 // isaprakAra uttama sukhakI icchA karanevAle una sukhI pANDava aura kauravoMkA mahAn kAla vyatIta huaa| yogyahI hai ki sukhI logoMkA varSakAlabhI kSaNake samAna vyatIta ho jAtA hai / / 217 // uttama zikSaNa jinako milA hai aise ghoDoMpara jisake yoddhAlogoMne ArohaNaM kiyA hai aisA akhaMDa Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama parva yuddhe yo jitavAn ripUJjanamanohAdI janAlaGkRto durvArArivighAtanaikasukRtiH zrIdharmarAjAtmajaH / bhImo bhItiharo vipakSatimirazrImAnumAnmAkharaH pArthaH svArthakaraH samarthamahito bhAnuprabhAbhAsuraH // 219 atulavipulalIlAlakSitA lakSaNAGgAH sakalabalavilAsAlaGkRtA nirmalAste / caTulakamalatArAhArihArAvataMsA jinavarapadalInAH kauravA vai jayantu // 220 iti zrIpANDavapurANe mahAbhAratanAmni bhaTTArakazrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe pANDavakauravotpattivarNanaM nAmASTamaM parva // 8 // mmmomm / navamaM parva / abhinandanamAnandadAyakaM daradArakam / vizadapramadodAraM dadhAmi hRdaye jinam // 1 vidvAn pANDu pragaTa saMkaTakI bhIti dUra karanevAle utkRSTa hAthiyoMkI paMktiyoMko zikSaNa detA thA // 218 // yuddha meM zatruko jItakara jisane janamanako AhlAdita kiyA thA, durvAra zatruoMkA nAza karanAhI jisakA mukhya kartavya thA aisA dharmarAja arthAt yudhiSThira sajjanose zobhatA thaa| vipakSa- zatrurUpI aMdhakArako naSTa karaneke liye bhIma zobhAyukta-kiraNavAle sUryake samAna thaa| aura arjuna svArthakaraapane arthako karanevAlA thA arthAt vaha arjuna- niSkapaTI thaa| athavA arjuna dhanaMjaya nAmasebhI prasiddha thA isaliye svArthakara-dhana aura jayako prApta karanevAlA thaa| samartha logoMkedvArA AdaraNIya thA aura bhAnuprabhA- sUryakAntike sadRza tejasvI thA // 219 // dhRtarASTrake sau putra aura pANDurAjAkeM pAMca putra kuruvaMzameM utpanna honese kaurava kahe jAte haiN| ve saba kaurava hamezA anupama aura aneka prakArakI krIDAyeM karate the| zaMkha, cakra, matsyAdi zubha-lakSaNoMse unake deha zobhate the / antaHkaraNase nirmala-niSkapaTI the| unake galoMmeM caMcala kamaloMkI zobhA haraNa karanevAle hAra the aura kAnoMmeM nakSatroMkI kAntiko haraNa karanevAle kuNDala the| aise ve jinezvarake padameM bhakti karanevAle kaurava hamezA jayavaMta raheM // 220 // ___ zrIbrahmacArI zrIpAlajIne jisameM sAhAyya kiyA hai aise zrIzubhacandra viracita mahAbhArata nAmaka pANDavapurANameM pANDava-kauravoMkI utpattikA varNana karanevAlA AThavA sarga samApta huaa||8|| [parva navavA ] saMsArabhaya nivAraka, nirmala AnaMda arthat ananta sukha prApta honese jo atyaMta mahAn hue haiM, jo bhavyoMko Ananda dete haiM aise abhinandana jinako maiM hRdayameM dhAraNa karatA hUM // 1 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 pANDavapurANam athaikadA nRpaH pANDuH pANDurAtapavAraNaH / vanaM jigamiSu rantuM dApayAmAsa dundubhim ||2 ghaTadghoTakasaMghAtaizcalaccAmaracArubhiH / dvAdazAtmAzvasaMkAzaizcazJcalaira calannRpaH // 3 dantAvalA balopetA dantadAritaparvatAH / parvatA iva tasyAgre nadanti sma mahAjavAH // 4 rathA vyarthIkRtAzeSapAdAH satpAdasaGkulAH / vatrire ca mahIpAlaM rantuM jigamiSuM vanam ||5 pattayo visphuTATopAH sakopaghanagarjitAH / samAropitakodaNDAzcaNDAstatpurato yayuH // 6 nRpAjJayA tadA madrI vinidranayanotpalA / pUrNacandrAnanA ramyA samudrA mudrikAnvitA // 7 ahaskaraM hasantIva karNabhUSaNato dhruvam / sudantajyotsnayA kRtsnaM kSipantIva nizAkaram ||8 kaTAkSacANakSepeNa bhindantI mAnasaM nRNAm / stanabhArabharAkrAntA cele sA zibikAzritA // 9 vanaM samATa viTapisughATaghaTitaM sphuTam / pANDavAnAM pitA prItyA madrImudritamAnasaH // 10 yatra sAladrumAH sArAH saralAzca kvacit kvacit / sahakAradrumA maJjumaJjaryAmodamoditAH // 11 [ pANDurAjAkA madrIke sAtha vanavihAra ] zubhra chatra jisake mastakapara zobhatA hai aise pANDurAjAko vanameM krIDA karaneke liye jAnekI icchA huI aura usane duMdubhi - bherI bajavAI // 2 // caMcala cAmaroMse suMdara aura sUryake ghoDoMke samAna caMcala ghoDoMke sAtha pANDurAjA banake prati calane lagA / mahAzaktike dhAraka, apane dAMtoMse parvatako phoDanevAle, mahAvegavAn parvataprAya hAthI pANDurAjAke Age garjanA karane lage // 3-4 // sarva manuSyoMke caraNoMkI vyarthatA dikhAnevAle, uttama caraNoMse (cakroMse ) yukta ratha vanameM krIDArtha jAneke icchuka rAjAke pAsa lAye gaye // 5 // jinakA ADaMbara - prabhAva pragaTa hai, aise kSubdha meghoMke samAna garjanA karanevAle pracaMDa payAdoMke samUha dhanuSya sajja karake pANDurAjAke pAsa Aye // 6 // praphulla kamalake sadRza AMkhoMvAlI, pUrNa candrake samAna mukhavAlI, karAMguliyoMmeM aMguThiyA~ dhAraNa karanevAlI, uttama AkArakI dhAraka, suMdara maMdI rAnIbhI rAjAkI AjJAse usake sAtha calaneke liye udyukta huI / rAnI madrI karNabhUSaNoMse mAno / sUryako haMsatI thI aura apanI dantakAntise pUrNa nizAkarako candrako tiraskRta karatI thI / kaTAkSa bANoMko pheMkakara vaha logoMke cittako ghAyala karatI thI / puSTastanake bhArase kiMcita namra huI vaha zitrikAmeM baiThakara pANDurAjAke sAtha calI // 79 // prItise madrI meM anurakta citta hokara pANDavoMke pitAne arthAt pANDurAjAne vRkSoMkI paMktibaddha racanAvAle vanameM praveza kiyA // 10 // isa vanameM uttama sAlavRkSa the aura kacit 2 sarala nAmaka vRkSa bhI the / tathA suMdara maJjarIyoMke sugandha dizAoMko sugaMdhita karane vAle AmravRkSabhI the // 11 // zoka santapta hue azoka vRkSa sundara 1 ba visphuTAH sarve / 2 pa kaTAkSasagakSepeNa, sa kaTAkSapakSikSepeNa / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM parva 169 azokAH zokasaMtaptA bhAminIpAdatADitAH / bakulAH saphalA yoSAmadhugaNDUSasiJcitAH / / 12 AliGgitAH kurabakA bhIrubhirvikasanti ca / bhramarA bhramarIvRndairgAyanti madanezituH / / 13 yazo jagajjayenaiva saMbhavaM sumahIpateH / surAsurAsurInArIsurIsaMghasya pAlinaH // 14 kokilAH kalaniHkhAnA anukurvanti garvitAH / kAminInAM svarAMstantrIyantritAnkAma mntrinnH|| kAminI kalagItAni zrUyante ca pade pade / kiMnarInAdajetRNi sarasAni rasotkaraiH // 16 raMramyate sma bhUpAlo vane tatra priyAsakhaH / nRtyAni pakSmalAkSINAM prekSamANaH pade pade // 17 sa tAM ca ramayAmAsa ramyairbhogai ratodbhavaiH / hAsai rasairvilAsaizca krIDayAliGganAdibhiH // 18 kvaciccandananiryAsairagurudravamardanaiH / sugandhicUrNanikSepaiH kvacitkAntAnirIkSaNaiH / / 19 sa sukhaM subhagAlApaiH kalApaiH strIjanasya ca / ramamANastadA lebhe na tRptiM tRSNayAnvitaH || 201 jalakrIDArataH kvApi vApikAyAM striyA samam / sa candanajalodbhacchatpRSadbhiH kusumairiva // 21 AkaNThaM ca jale magno nRpa udbhAsisanmukhaH / svarbhAnuriva strIvastracandraM gilitumAgamat / / 22 bhUpaH saMkrIDya krIDArto vihartuM punarudyayau / pratAninIparAndezAnluloke lokanodyataH // 23 1 striyoMke caraNase tADita hokara vikasita hue / striyoMke madyakI kulloMse sizcita bakula vRkSa phalasahita hue / bhIru striyoM kedvArA AliGgita kurabaka nAmaka vRkSa usa vanameM vikasita hue | aura bhramara bhramariyoMke sAtha guMjArava kara rahe the; mAno pRthvIke pati madanakA jagatko jItane se prApta yaza gA rahe the / arthAt sura, asura, asurI nArI - arthAt asuroMkI devAMganA, aura surIdevoMkI striyAM ina sabake pAlaka madanakA yaza bhaure aura bhramarI gAne lage // 12-14 // usa vanameM garvayukta, madhura zabda karanevAlI kAmarUpI rAjAkI maMtrI kokilAyeM vINAke dhvanikA anusaraNa karanevAle kAminiyoMke svaroMkA anukaraNa karatI thiiN| usa banameM kinnarIke dhvanikA parAjaya karanevAle aura aneka rasoMse bhare hue striyoMke madhura gAna padapadapara sune jAte the / / 15-16 // vanameM suMdara striyoMke nRtya padapadapara dekhatA huA rAjA pANDu apanI patnI madrIke sAtha vihAra karane lagA / nAnAvidha ramya bhogoMse, aura saMbhogase utpanna hue hAsya, rasa aura vilAsoMse, tathA krIDAse, aura AliGganAdikoMse rAjAne madrIko khUba ramAyA // 17-18 / / usa vanameM kacit candanarasase, kvacit agururasako aMgameM carcita karanese, kvacit sugaMdhicUrNa anyonyapara pheMkanese aura kvAcat apanI priya patnI ke madhura kaTAkSavilokanoMse aura kacit sthAnameM striyoMke karNamadhura va manojJa dhvaniyoMke kAraNa sukhase. ramamANa honevAlA pANDurAjA uttarottara bhogoMkI cAha baDhane se tRpta nahIM huA / 19-20 // kisI vApikAmeM jalakrIDAmeM tatpara hokara candanajalake Upara uDanevAle zubhra puSpake samAna binduoM se krIDA karane lagA / vApikAmeM kaNThataka pAnImeM DUbe hue rAjAkA zobhanevAlA uttama mukha mAno strIke mukhacandrako nigalaneke liye Aye hue rAhUke samAna dikhatA thA / pAM. 22 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 pANDavapurANam latAmaNDapamAsAdya kvcinmdhukrsvraiH| vRtaM vartulasaMkAzaM tasthau sthiramanAH sthirH||24 sa tatra maNDape vallyAH pusspshyyaamkaaryt| tatra madyA samaM zrImAMstasyau bhogaarthlaalsH|| .ramamANaH khiyA saktaH samAsaktamukhAmbujaH / dhanapInastanAbhogAM sa bhogI bubhuje ca taam|| sa bhogabharanirminaH saMbhinnamadanajvaraH / tAvatA mRgamaikSiSTa krIDantamupamaNDapam // 27 hariNIbhogasaMlubdhaM kuraGgaM vIkSya tatkSaNAt / sa ca kodaNDasaMdhAnaM zareNa samakalpayat // 28 jaghAna zaraghAtena cApamuktena bhUmipaH / kuraGga mArasaMsaktaM kuraGgIlubdhamAnasam // 29 papAta pRthivIpIThe raTansaMkaTasaMgataH / mamAra sa ca dhigbhogAnlubdhasya gatirIdRzI // 30 tato nabhogaNAvo jajambhe dhvanirityaram / bhUpAla tava no yuktamIdRzaM karma duHkhadama / / niraparAdhino bhUpA mRgAndhanti vanasthitAn / yadi rakSA kariSyanti tadAnye ketra bhuutle|| sAparAdhA api prAjJairna hantavyA mRgaadyH| jenIyante sma daivena yato nirpraadhinH||33 satAM prapAlakA bhUpA asatAM ca nivArakAH / ityukti yuktitastUrNa viphalAM kuruSe kthm||34 mRgo'yaM na parAnhanti na svaM corayati svayam / parakIyaM na cAtyeva sasyaM vA rakSitaM nRNAm / / rAjAne krIDA kI, tobhI krIDAkI icchA pUrNa na huI / ataH vaha punaH vihAra karaneke liye udyukta huaa| udyAnake pradeza dekhanemeM udyata hue pANDurAjAne valliyoMse ghire hue aneka sthAna dekhe| kisI pradezameM bhauMroMke madhurasvaroMse ghire hue vartulAkAra latAmaNDapameM jAkara sthiracitta hokara rAjA sthira baitthaa| usa latAmaNDapameM usane puSpoMkI zayyA banavAI / bhogapadArthoMkA abhilASI vaha zrImAn rAjA madrIrAnIke sAtha usapara baiTha gyaa| madrIke mukhakamalameM Asakta vaha strIlaMpaTa bhogI rAjA kaThina aura puSTa-stanavAlI madrIke sAtha khUba bhoga bhogane lagA / isaprakAra krIDA karanese usakI bhogecchA manda ho gaI aura madanajvara naSTa huaa| itanemeM maNDapake samIpa krIDA karanevAle eka hariNako usane dekhaa| vaha hariNIke bhogameM lubdha huA thaa| usako dekhakara tatkAla usane bANase dhanuSyakA saMdhAna kara diyA // 21-28 // hariNIke Upara lubdhacitta kAmapIDita hariNako rAjAne dhanuSyase choDe hue bANake AghAtase mAra DAlA / bANake laganese Arta cillAtA huA vaha hariNa jamInapara gira paDA aura mara gyaa| jo bhogalubdha hotA hai usakI aisI gati hotI hai ataH aise bhogoMko dhikkAra ho| // 29-30 // isake anaMtara AkAzameMse devakI vANI isa prakArase pragaTa huI / "he rAjan , terA isa prakArakA duHkhadAyaka karma yogya nahIM hai| he rAjan , yadi vanameM niraparAdhI prANiyoMko rAjA mAreMge to isa bhUtalameM kauna unakA rakSaNa kareMge? he rAjan , aparAdhayukta prANIko bhI mAranA vidvAn logoMko yogya nahIM hai| paraMtu durdaivase niraparAdhI prANI hamezA mAre jAte haiN| rAjA sajanoMke rakSaka aura duSToMke nivAraNa karanevAle hote haiM yaha jo ukti-vacana prasiddha hai use kyoM viphala kara rahA hai| // 31-34 // yaha mRgaprANI dUsaroMko na mAratA hai aura na kisIke dhana ko luTatA hai| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM parva 171 ye nRpAH kRpayonmuktAstUMhanti bRhataH pazUn / niraparAdhino nUnaM te'dya yAsyanti kAM gatim // pipIlikAstanau lagnAstanvyo'pi yadi duHkhadAH / jAnadbhiriti bANena kathaM jeghnIyate mRgaH // mRgayAmRgaghAtena mRgyaM pApaM hi kevalam / ato hiMsA na kartavyA hiMsA sarvatra duHkhadA || 38 ye hiMsAtaH samicchanti vRSaM vRSavivarjitAH / te gozrRMgAtpayaH pUrNamagnitaH kamalodgamam ||39 viSAcca jIvitaM jIvyamahivaktrAtparAM sudhAm / astaM prAptAdraverghatraM zilAtaH sasyasaMbhavam // itthaM vijJAya bhUpena dayA kAryA sukhAvahA / kRpayA prApyate pAraH saMsArajaladheryataH // 41 ityuktiyuktisaMpattiM samAkarNya kRpAparaH / virarAma bhavAdbhogAddehato bhaGgurAnnRpaH // 42 sudhA budhA na kurvanti kilbiSaM kAmavAJchayA / tataH kevalakAluSyAdApnuvanti ca durgatim // sudhA prANivadhenAho kiM sAdhyaM me sukhArthinaH / kiM rAjyena ca sajjantughAtotthakilbiSAtmanA // tvayaiva viSayArthaM hi prAptaM duHkhamanekazaH / viSayAmiSadoSo'yaM pratyakSaM kiM na cekSyate // 45 parakIya tRNa athavA manuSyarakSita tRNako vaha sparza nahIM karatA hai / jo nirdaya rAjA niraparAdha bar3e pazuoM ko mArate haiM arere, na jAne ve kaunasI gatiko jAyeMge ! choTI choTI cIMTiyAbhI zarIrapara daMza karane se duHkha hone lagatA hai yaha jAnanevAlekA bANakedvArA hariNako mAranA kaise nyAyasaMgata ho sakatA hai ? zikArameM hariNake mAranese kyA prApta hotA hai isakA anveSaNa karanese sirpha pApahI lagatA hai yaha dIkha paDegA / isa liye hiMsA nahIM karanA cAhiye / kyoM ki hiMsA sarvatra duHkha denevAlI hotI hai / / 35-38 // jo adhArmika loga hiMsAse puNya yA dharma hotA mAnate haiM, samajhanA cAhiye ki ve gAyake sIMgase dUdha, agnise kamalakI utpatti, viSase jIvanaprApti, sarpake mukhase uttama sudhA, astako prApta hue sUryase dina aura zilAse dhAnyAMkurakA saMbhava samajha lete haiM / isaliye rAjAko sukhadAyaka dayAkA aMgIkAra karanA cAhiye / kyoMki, dayAse saMsArasamudrakA dUsarA kinArA prApta kiyA jA sakatA hai" // 39-41 // isa prakAra AkAzakI yuktiyukta devavANI sunakara dayAlu pANDurAjAkA mana nazvara saMsAra, deha aura bhogase virakta huA // 42 // [ pANDurAjAkA vairAgyacintana ] vidvAn loka kAmavAsanAke vazIbhUta hokara vyartha pApa nahIM karate haiM / kAmavAsanA se kevala kAluSya bhAvahI utpanna hotA hai / jisase durgatikI prApti hotI hai / maiM sukhakI icchA karatA huuN| mujhe vyartha prANivadha karanese vaha kaisA prApta ho sakegA ? aura prANiyoMkA ghAta karanese utpanna huA jo pAtaka tatsvarUpa rAjya hai / arthAt rAjya prANiyoM ke ghAtakevinA prApta nahIM hotA hai / ata eva vaha prANighAtarUpa honese pAparUpa hai // 43 // he Atman, tUnehI viSayoMke liye anekavAra duHkha prApta kiye haiM / jIvoMko jo duHkha prApta hote haiM unakA upAdAna kAraNa viSaya haiM / he Atman yaha bAta pratyakSa hone parabhI tujhe nahIM dIkhatI hai, hai jIva, ye saba rAjyAdika padArtha tujhase pahale anekavAra bhoge gaye haiM / vahI ucchiSTarAjyAdika 1 1 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam idaM sarva tvayA bhuktapUrva janto bnekshH| pUrva tadeva svocchiSTaM ko bhunakti sudhIrmuvi // 46 viSayairbhujyamAnairhi na tRptiM yAnti dehinH| svakAyamathamodbhutai ratistatra kathaM nRNAm // 47 bhujyamAnAH sukhAyante viSayA duHkhdaayinH| ante svarNaphalAnIva miSTAnyAdau svahAnyatha / / nazyanti viSayAH sthitvA ciraM nUnaM yadi svayam / hIyante na kathaM sadbhistyaktA muktikarA ytH|| surAsuranarendrANAM tRptinoM viSayaiH kvacit / naradehasamudbhUtaiH kathaM tRpyanti te nraaH||50 yaH sAgarasupAnIyairvADavastRptimunnatAm / iyati sma na kiM yAti tRNAgrabindutaH sa ca // 51 pUrva bhuktAstvayAnantakAlaM te taizca pUryatAm / idAnImAtmasaukhyena tRpto'hamasmi ssmyH||52 rAgo'dhistri nijAnprANAnhanti rAjyaM ca raaginnH| durnayAH kiM na kurvanti svakRtyaM bhogbhaaginH||53 vaktraM zleSmAkaraM strINAM dUSikAdUSite punH| netre nAsApuTaM pUtigandhadravyabharAvaham // 54 IdRze vadane mUDhAzcandrabuddhiM prakurvate / timirAkSanarAH kiM na rajyanti zuktikApuTe // 55 bAlabhAravahe mUDhA dhammille yoSitAmiti / prakIrNakaprakRtyArtA momuhyante madAvahAH // 56 kaunasA buddhimAna bhoganA cAhegA ? bhoge jAnevAle viSayoMse prANiyoMko tRpti nahIM hotI hai| samajhameM nahIM AtA hai ki, apane zarIrako strIke zarIrase ghisanepara utpanna honevAle sukhameM manuSyoMko kyoM Asakti utpanna hotI hai ? vAstavika vaha sukha nahIM hai // 44-47 // bhoge jAnevAle ye viSaya duHkha denevAle haiM parantu manuSyoMko sukhake samAna mAlUma paDate haiN| ye viSaya prathama miSTa mAluma paDate haiM parantu dhattUrake phalake samAna antameM jIvakA ghAta karate haiN| jaba ki ye viSaya dIrghakAlataka rahakara bhI nizcayase svayaM naSTa hote haiM to sajjana inakA tyAga kyoM nahIM karate haiM ? inakA tyAga to jIvako muktipradAna karanevAlA hotA hai| devendra, asurendra aura cakravarti bhI viSayoMse tRpta nahIM hue haiM ataH manuSyadehase utpanna hue ina viSayoMse manuSya kaise tRpta hoMge? // 48-50 // samudrameM rahanevAlA vADavAgni samudrake pAnIsebhI tRpta nahIM hotA hai vaha tinakeke agrapara rahanevAle jalabUndase tRpta kaise hogA ? // 51 // he Atman , pUrvameM anantakAlataka tUne ina viSayoMkA upabhoga liyA hai| aba inase virAma lenAhI acchA hai| isa samaya maiM Azcaryayukta hotA huA Atmasaukhyase tRpta huA huuN| strIviSayake premase kAmI loga apane prANa aura rAjya gamAte haiM / bhogoMko bhoganevAle svairAcArI kAmI loga kaunasA akRtya nahIM karate haiM? // 52-53 // striyoMkA mukha lAlA-thUka vagairahakA khajAnA hai| punaH netrabhI malase bhare hue haiM aura nAkake do randhra durgaMdha padArthase bhare hue haiN| isaprakArake strImukhameM-mUDha loga candrakI buddhi karate haiM jaise pIliyA rogase manuSya sIpameM suvarNa samajhakara prema karate haiM / striyoMke kezasamUhameM arthAt bAMdhe hue kezoMko cAmara mAnakara kAmamatta puruSa mohita hote haiN| striyoMke stana mAMsake piNDa haiM parantu unameM-mAMsabhakSaka kauve jaise Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM parva 173 mAMsapiNDe kuce strINAM sudhAkumbhaM narA iti / rArajyante yathA kAkAH pizite pishitaashnaaH|| sughane jaghane strINAM sukhAyante ca kaaminH| raktA vinivahe kiM na yatante sUkarA muvi / / kIdRzaM kiM kiyatkutra jAtaM nArIbhavaM sukham / ityUhena sthitaM. sarva kardamakSAlanaM yathA // 59 saptadhAtumaye kAye khapAye bahumAyake / rArajyante kathaM strINAM rAmAndhA raGkavatsadA // 60 nivAritApi jantUnAM dAphalA dhIH pravartate / akRtye'pi na kRtye hi yatnena yatate satAm // viSayatvaM vijAnAti paGkahetuM satAM mtiH| tathApi tatra varteta dhiGmohasya viceSTitam // 62 momuhyante narA mohAtsImantinyAH shriirke| asadvastuni sadbuddhyA pratAryante htaashyaaH|| dazAnanAdibhUpAnAM strInimittaM hi kevalam / maraNaM rAjyanirNAzazvAsIdurgatiruttarA // 64 ka yAmaH kiM vayaM kurmaH katiSThAmaH kutaH sukham / kuto labhyA mayA lakSmIH kaH sevyo nRpatiH punH||65 kA strI svarUpasaubhAgyA kiM bhogyaM bhogbhuutye| ko raso rasanAsvAdyaH kiM vastu mama kAryakRt // mAMsameM anurakta hote haiM vaise kAmI puruSa unameM sudhAke kuMbha samajha atizaya anurakta hote haiN| jaise sUara viSThAke samUhameM lubdha hote haiM, vaise kAmI puruSa striyoMke saghana jaghanameM anurakta hokara usase apaneko atizaya sukhI samajhate haiM // 54-58 // strIse prApta honevAlA sukha kyA hai? kaisA hai ? kitanA hai ? kahAMse utpanna hotA hai ? ina bAtoMkA yadi vicAra kiyA jAyagA, to yaha kIcaDa dhoneke samAna hogaa| yaha strIkA deha sAta dhAtuoMse bharA huA hai, aura apAyayukta hai, nAzavanta hai| mAyAse bharA huA hai| isameM rAgAndha hue puruSa dInake samAna atizaya Asakta ho rahe haiM // 59-60 // prayatnase buddhikA nivAraNa karanepara bhI vaha akRtyameM pravRtta hotI hai aura AtmAko apanA duSTaphala cakhAtI hai| buddhiko satkRtyameM yatnase preraNA karaneparabhI vaha usameM pravRtta nahIM hotI hai| sajjana prayatna karake logoMkI buddhiko satkRtyameM lagAte haiM tobhI vaha usameM pravRtta nahIM hotI hai // 61 // sajjanoMkI buddhi viSayoMko pApakA kAraNa samajhatI hai tathApi logoMkI buddhi una viSayoMhImeM pravRtta hotI hai, mohakI ceSTAko dhikkAra hai // 62 // manuSya mohase nArIke zarIrameM atizaya lubdha hote haiN| unakA jJAna mArA jAtA hai, aura ve asadvastumeM sadvastukI buddhise pha~sa jAte haiM // 63 // dazAna. nAdika aneka rAjA strIke nimittahIse mara gaye, unakA rAjya naSTa huA aura bAda ve durgatiko prApta hue // 64 // nAnAvidha vikalpasamUhase pha~sAe gaye mohayukta duSTa buddhivAle loga isaprakAra vicAra karate haiM- kahAM jAnA cAhiye ? kyA kArya karanA cAhiye ? kahAM rahanA cAhiye aura kisase sukhalAbha hogA ? mujhe kaunase upAyoMse lakSmI prApta hogI? kaunase rAjAkI sevA karanA cAhiye ? konasI strI svarUpasuMdara aura bhAgyazAlinI hai ? bhogake vaibhavake liye konasI vastu bhogya hai ? jihvAse konasA rasa grahaNa karane yogya hai ? kisa vastuse merA icchita kArya siddha hogA? Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 pANDavapurANam haniSyAmi kadA zatru moheneti mahIyasA / cintanti durmatiM nItA vikalpavAtavazcitAH / / eNaH kSINaH kSaNenAyaM svaiNIprANapriyo myaa| hatAtmanA hato hanta kariSye kimahaM zubham // cintayaniti dushcintshcintycetnmuktdhiiH| yAvadAste samAsIno dizAM pshynvishaaNptiH|| tAvatA suvrato yogI vratavAtavirAjitaH / iddhAvadhiparijJAtanAnAlokasthitiH sthiraH / / 70 guptiguptaH suguptAtmA samitisthitisaMgatiH / SaTsujIvanikAyAnAM pAlakaH paramodayaH // 71 cidAtmacintanAsakto vimukto bhavabhogataH / anuprekSAkSaNAsakto nirvipakSaH samakSadhIH // 72 akSuNalakSaNairlakSyaH kSapaNAkSINavigrahaH / nirjitAkSaH kSamAkAMkSI supakSo'kSayasaukhyabhAk // durlakSyaH strIkaTAkSeNa kSAntyA kSoNI kSipannapi / mokSAkSayasukSetrasya kAMkSakaH kssiptklmssH|| kSaNe kSaNe kSayaM kurvankarmaNAM kSapitAkSakaH / dakSaH kSemaMkaro'kSobhyAkSINo rakSAkSarADhyavAk // akSemakSepako machu sAkSAdbhikSuH kSitIzanut / kSapyapakSakSayodyukto dIkSitaH kSaNalakSaNaH / / 76 maiM zatruko kaba naSTa kara sakU~gA // 65-67 // hariNIko prANake samAna priya hariNa duSTa buddhise maiMne mArA aura vaha eka kSaNameM kSINa hokara mara gayA / arere ! maiM aba kaunasA zubha kArya karUM, jisase merA yaha pApa naSTa hogA ! isaprakAra pANDurAjAne vicAra kiyaa| yaha kArya maiMne duHkhadAyaka kiyA aisA vaha vicArane lgaa| tathA thoDI derataka cintA karane yogya jJAnase rahita huA / usakI avasthA kucha kAlataka aisI rahI / tadanaMtara vaha idharaudhara dizAoMko dekhane lagA // 68-69 // [suvrata munikA upadeza ] pANDurAjAko suvrata nAmaka yogI dRSTigocara hue| ve ahiM. sAdi pAMca mahAvratoMke dhAraka the| utkRSTa avadhijJAnase logoMke aneka vyavahAroMko ve jAnate the| aura apane vratoMmeM ve sthira rahate the| tIna guptiyoMkA unhoMne rakSaNa kiyA thaa| ve uttamarItise AtmAkA rakSaNa karate the arthAt saMyamI the| pAMca samitiyoMkA pAlana karate the| pAMca sthAvara aura trasa jIva aise jIvasamUhoMke ve pAlaka the| arthAt dayAbhAvase unakA rakSaNa karate the| caitanyarUpa AtmasvarUpake cintanameM tatpara hokara saMsArabhogoMse virakta rahate the| anuprekSAoMke cintanameM tatpara the| ve zatrurahita aura pratyakSajJAnI the| uttama sAmudrika cihnoMse ve mahApuruSa dIkhate the| upavAsoMse unakA deha kRza huA thaa| ve jitendriya, kSamAdhArI, anekAnta pakSake dhAraka, aura akSayasaukhyake anubhavI the| ve kabhI striyoMke kaTAkSoMse viddha na hote the| kSamAke dvArA pRthvIko tiraskRta karate hue bhI mokSake akSaya kSetrakI icchA rakhanevAle, pApavinAzaka, aura pratyeka kSaNameM karmokA kSaya karanevAle the| indriyoMkA damana karanevAle, apane dhyAnAdikAryoMmeM tatpara, prANiyoMkA hita karanevAle, kopAdikoMse akSubdha, kSamAdi guNoMse puSTa, prANirakSaNakA upadeza denevAle, logoMko ahitase tatkAla dUra rakhanevAle the| unakI muni aura rAjA stuti karate the| kSapaNa karane yogya aise jJAnAvaraNAdi karmoMkA nAza karanemeM ve udyukta rahate the| ve dIkSita aura utsAhake lakSaNoMse Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 navamaM parva IvRkSastu kSitIzena vIkSitaH kssnndaakssye| pUSeva puSTimAtena dharAkSiptAstrakena ca // 77 caturvidhena saMghena yuktasya ca mahAmuneH / pAdapacaM nanAmAzu pracaNDaH pANDupaNDitaH // 78 dharmavRddhayAziSAzAsya saMyamI nRpasattamam / dharAdhIzaM dharAyAM ca niviSTaM purato jgau||79 rAjansaMsArakAntAre saMsaranti zarIriNaH / na labhante sthiti kApi parAM payoraghaDavat // 80 vRSo vRSArthibhiH sevyaH sa tatra dvividho mtH| anagArasusAgArabhedena bhavabhaGgakRt / / 81 mahAvratAni paJcava guptayastrividhAH smRtAH / satyaH samitayaH paJca yatidharma iti sphuTam / / 82 prANinAM tatra SaNNAM ca rakSaNaM manasA tthaa| vacasA vapuSAkhyAtaM prathama syAnmahAnatam // 83 asatyaM vacanaM kApi na vaktavyaM shubhaarthibhiH| hitaM mitaM ca dvitIyaM vaktavyaM syaanmhaavrtm||85 adattaM parakIyaM ca na grAhya vastu sddhiyaa| tRtIyavratayuktena yato'narthaH parArthataH / / 85 devamAnuSasaMtiryakRtrimAzca striyo mtaaH| caturdhAto nivRttiryA caturtha tanmahAvratam // 86 dazavAyopadhezcAntazcaturdazaparigrahAt / nivRttiH kriyate yA tatpazcamaM syAnmahAvratam / / 87 raudrAttesuratAhAraparalokavikalpanam / yaccetasi na cintyeta manoguptistu sA matA // 88 yukta the| ve munirAja sUryake samAna tejasvI the| unake sAtha cAra prakArakA saMgha thaa| jisane zastrakA tyAga kiyA hai aise puSTha zarIrake rAjAne sUryodayake samaya una munirAjako dekhA / unake pAsa jAkara pracaNDa pANDupaNDitane unako vandana kiyA // 70-78 // rAjAoMmeM zreSTha, pRthvIke adhipati, apane Age baiThe hue rAjAko saMyamI sukta munIzvarane 'dharmavRddhirbhavatu ' aisA AzIrvAda diyA aura isaprakArakA dharmopadeza dene lage // 79 // he rAjan isa saMsAravanameM prANI hamezA bhramaNa karate haiM ghaTIyantrake samAna ve kahIMbhI sthira nahIM rahate haiM // 80 // dharmakA pAlana karanekI icchA rakhanevAle logoMko dharmakA sevana karanA cAhiye, dharmake anagAra dharma aura sAgAra dharma aise do bheda haiN| ve donoM saMsArake nAzaka haiM / yatidharma teraha prakArakA hai-pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna gupti inakA pAlana karanA yatidharmakA svarUpa hai // 81-82 // manase, vacanase aura zarIrase SaTkAya jIvoMkA rakSaNa karanA pahilA ahiMsA nAmaka mahAvrata hai / hitecchu muni asatyavacana kadApi nahIM bolate haiN| hamezA hitakara aura alpa bhASaNa karate haiM yaha unakA dUsarA satyanAmaka mahAvata hai| zubhabuddhise na dI huI dUsarekI vastu nahIM lenA yaha tIsarA acaurya mahAvrata hai / dUsarekI vastu lenese rAjadaNDa, sarvasvaharaNAdi aneka anartha hote haiM / devAMganA, manuSyastriyA~, pazustriyA~ aura kRtrima striyA~ arthAt striyoMke citra ina cAraprakArakI striyoMse pUrNa virakta honA brahmacarya mahAvata hai| bAhyaparigraha daza prakArakA hai aura antaraMga parigraha caudaha prakArakA hai| aise covIsa prakArake parigrahoMse virakta honA pAMcavA parigrahatyAga nAmaka mahAvrata hai / / 83-87 // raudradhyAna, ArtadhyAna, maithunasevana, AhArakI abhilASA ihaloka aura paralokake sukhoMkI cintA ityAdi vikalpanAoMkA tyAga Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 pANDavapurANam strIkathAdivibhedena vikathA vaagvickssnnaiH| uktA tato nivRttiryA sAM vacauguptiriSyate // 89 . citrAMdikarmaNA kAyo vikRtiM yAti na kvacit / kAyaguptistu sA khyAtA kssiptduHkrmshtrubhiH|| sUryodaya pathi kSuNNe vIkSite jntumrdite| yugamAnaM gatiryA tu seryAsamitirucyate // 91 karkazAdivibhedena dazadhA vacanaM smRtam / tannivRttiH kSitau khyAtA bhASAsamitirucyate // 92 SaTcatvAriMzatA doSairmukto nyAdaparigrahaH / vidhIyate munIndraryA saiSaNAsamitirmatA // 93 AdAnaM kSepaNaM yadvopadhInAM saMvidhIyate / sanmAye vIkSya sAdAnanikSepasamitirmatA / / 94 zleSmamUtramalAdInAM kSepaNaM yadvidhIyate / nirjantuke pradeze ca sA pratiSThApanA bhavet // 95 evaM vistarato vAgmI yatidharmamuvAca ca / tathaivopAsakAcAraM caratAM taM ca nAkitAm // 96 punaryogI jagau rAjastasmindharme ratiM kuru / yataH svargasukhAvAptinirvANaM kramato bhavet / / 97 kiMcAyustava susvalpaM trayodazadinAvadhi / sAvadhAno vidhAnajJo vidhehi vidhivavRSam // 98 vizuddhayA dhiyA dhatte dharma yo vidhivaddhRvam / dhRtiyuktaH sudhIH prokto vizuddhaH so'vdhaaritH|| karanA pahilI manogupti hai| strIkathA, rAjakathA, AhArakayA aura corakathA aise vikathAke cAra bheda vacanacatura vidvAnoMne kahe haiN| ina vikathAoMse virakta honA vacanagupti mAnA jAtA hai| citrAdikriyAse zarIrakA bilakula vikArako prApta nahIM honA yaha kAyagupti hai aisA karmazatruko jItanevAle jinezvaroMne kahA hai // 88-90 // sUryodaya honepara mArga sApha dIkhatA hai, loga AnejAne lagate haiN| tathA prANiyoMke AnejAnese vaha mArga mardita hotA hai aura logoMkI rahadArIse vaha saMcArayogya hotA hai aura aise mArgameM sUkSma ciUMTI Adika jantu nahIM rahate haiN| cAra hAtha Age dekhakara sAvadhAnatAse yatiyoMkA calanA IryAsamiti hai // 91 // karkazAdika bhedase vacana daza prakArakA hai| usase jo virakta honA vaha bhASAsamiti hai // 92 // munIMdra chiyAlIsa doSoMse rahita AhAra lete haiM vaha eSaNAsamiti hai // 93 // kamaNDalu, pustaka Adi jaunapara rakhanA athavA uThA leneke samaya jamIna aura pustakAdi padArtha piMchIse svaccha karanA aura dekhabhAla kara lenA yaha AdAnanikSepaNa samiti hai // 94 // kapha, mala, mUtra Adika padArtha nirjantuka jamInapara choDa denA yaha pratiSThApanA samiti hai // 95 // isaprakAra yuktise bhASaNa karanevAle suvrata munIzane vistArase munidharmakA kathana kiyA tathA zrAvakoMkA dharma AcaranevAloMko svargaprApti hotI hai, aisA kahakara zrAvakadharmakA bhI vistArase kathana kiyA aura kahA he rAjan isaprakArake dvividha dharmameM tU prema kara / ina dharmoM se svargasukha milatA hai aura kramase nirvANakI prApti hotI hai / / 96-97 // he rAjan terI Ayu aba teraha dinakI rahI hai; ataH tU sAvadhAna ho| dharmAcArako jAnanevAlA tU yogya vidhise dharmAcaraNa kr| yaha nizcita hai ki nirmala buddhise jo vidhipUrvaka dRDhatAse dharma dhAraNa karatA hai, manameM saMtoSa rakhatA hai vaha vidvAn vizuddhiko-nirmala pariNAmako dhAraNa karatA hai / / 98-99 / / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM parva 177 nizamyeti yaterbAcaM calacetAzvalAtmakaH / caJcUryamANo'sAtena pANDurAsIdbhayAturaH // 100 kSaNaM kSaNika mAvIkSya jIvitaM jIvanotsukam / nRpaH svasaMpadaM mene kSaNikAM hAdinImiva / / tatazcitte samAlambya sthairya sthiramanA munim / natvA stutvA cacAlAsau cAlayannacalAM ciram / / pANDustu pANDurAkAraH samATa sadanaM nijam / pApabhItiH parAM prItiM kurvanzreyasi saMmataH // dhRtarASTrAdayastena samAhUtAH svamandire / tataH sa munivaktrotthaM vRttAntaM samacIkathat // 104 nizamya te mahAduHkhA rurudurhRdi tADitAH / asineva hatA hanta vilApamukharAnanAH / / 105 mumUrccharmaGgalAtItA bASpaplAvitalocanAH / kuntyAdayo'khilA bAlA muktAzcetanayA yathA // zItopacArato labdhacetanAzcintayAkulAH / itikartavyatAmUDhA gUDhAsAtasamanvitAH / / 107 tataH pANDurabhANIttAnsamAzvAsya vacobharaiH / zrUyatAmavadhAnena bhavadbhirvacanaM mama / / 108 saMsAre saratAM puMsAM jananaM maraNaM tathA / saMbobhoti ca kiM duHkhaM maraNe samupasthite / / 109 isa prakArase munikA bhASaNa sunakara zrIpANDurAjakA mana caJcala huA / usakI AtmA meM bhI kaMpa utpanna huaa| vaha duHkhase atyaMta pIDita hokara bhayase khinna huA / manuSyakA jIvita jIvanake liye hamezA utsuka rahatA hai, paraMtu vaha sthira nahIM hai| pratyuta kSaNika hai aisA rAjAne nizcaya kiyA aura apanI sampattiko bijalakei samAna kSaNika jAnA // 100 - 101 // tadanaMtara sthira citta rAjAne cittameM sthiratAkA avalamba kara muniko vaMdana kiyA aura unakI stuti kara pRthvIko kampita karate hue hastinApura ke prati prayANa kiyA / zubhra zarIrakA dhAraka pANDurAjA apane gharako calA gayA / pApase DaranevAlA aura mokSameM athavA AtmahitameM atizaya prema karanevAlA vaha rAjA vidvAnoko mAnya thA / 102-103 // [ pANDurAjAkA upadeza ] dhRtarASTrAdikoMko pANDurAjAne apane gharameM bulAyA aura munike mukhase nikalI huI apanI mRtyuvArtA unheM nivedana kii| vaha vArtA sunakara unako mahAduHkha huA / unake hRdayapara usa vArtAkA tIvra AghAta huA / ve rone lage mAno kisIne unake Upara taravArakA prahAra kiyA ho / unake mukhase vilApake zabda nikalane lge| ve mUcchita ho gaye / unakI A~khoMse A~sU bahane lge| unheM yaha prasaMga bahuta amaMgala mAlUma huA / kuntI Adika striyA~ mAno cetanArahita hogayI arthAt ve gADha mUcchita huI / jaba zItopacAra kiyA gayA taba unako cetanA phira prApta ho gaI / paraMtu unako cintAne pakaDa liyA / ve kiMkartavyamUDha huIM / gADha duHkha pIDita huI / 104-107 // tadanaMtara aneka vacanoMse pANDurAjAne sabakA samAdhAna karate hue kahA, Apa loga merA vacana sAvadhAnatAse suno-saMsArameM bhramaNa karanevAle prANiyoMko janma aura maraNa vAraMvAra prApta hotehI haiM / isaliye maraNa prApta honepara kyoM duHkhita hote ho ? // 108 - 109 // isa SaTkhaNDa pRthvIkA bharatane upabhoga liyA / jItane yogya zatru jayase unmatta hokara usane pA. 23 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam bhUbhAraM bharato muktvA jitvA jeyAJjayoddharaH / kAlena kalitaH so'pi kAlo'yaM balavAniha // jayo jayaJjanAnyuktyA meghezvarasurAnapi / sopi kAlakalAtIto muktvA prANAzivaM yayau // kuruH kavalayansarva kuruvaMzanabhomaNiH / kavalIkRtya kAlena kalitaH so'pi karmaNA / / 112 saMsarantaH sadA santaH saMsAre'sAtasAgare / sanAtanA na dRzyante'pyevaM zokena tatra kim / / ke ke gatA na saMbhujya bhuvaM bhoghtaashyaaH| kAsthA mamAtra bhogAdau niHzeSavigatAyuSaH // indirAmandirANyatra sundarANi sudantinaH / sudatya induvadanAzcandanAdIni vItayaH // 115 sarvametadvinizcayaM nizcayena calAtmakam / kAtra sthitamatiH prAtastRNAgralamabinduvat // 116 evaM saMbodhya bodhAtmA buddhaH saMzuddhamAnasaH / budhAMstAnsaMdadhe dharme buddhiM dhiidhnvrdhitH||117 jinapUjanasaMsaktastataH zrIjinapuGgavAn / pANDuH saMpUjayAmAsa bhaktinirbharamAnasaH // 118 aSTadhArcanamAdAyApUjayatpApabhItadhIH / jinAnsaMgItanRtyAyaiH kRtvA kSaNabharaM kSaNAt // 119 jIte, paraMtu vaha bhI kAlase grasta huaa| isa bhUmaMDalapara kAla balavAna hai| jayakumArane zatru oMko to jItAhI paraMtu meghezvaradevoMko bhI usane vaza kiyA thaa| paraMtu vaha bhI kAlakI kalAse ullaMdhita huaa| arthAt prANa choDakara mukta huaa| saMpUrNa kurujAMgala dezako apane adhIna rakhanevAlA, kuruvaMzarUpI AkAzako bhUSita karanevAlA mAno sUrya aisA jo kururAjA vaha bhI karmarUpa kAlakA grAsa bana gayA hai| duHkhasAgararUpa saMsArameM nitya ghUmanevAle sajjana cirakAla isa bhUlokameM vAstavya nahIM karate haiN| jaba aisA vastukA svarUpahI hai, to isa viSayameM zoka karanA niSprayojana hai| bhogameM lubdha honese jinake pariNAma mAlina hue haiM athavA bhogoMse jinakI buddhi mArI gayI hai aise kauna kauna rAjA pRthvIkA upabhoga lekara naSTa nahIM hue haiM ? merA AyuSya saMpUrNa naSTa ho cukA hai aba ihalokake bhogoMmeM merI kucha AsthA-abhilASA nahIM rahI hai| isa merI rAjadhAnImeM lakSmIke nivAsasthAna aise aneka mahala haiN| aneka acche hAthI haiM / aneka caMdramukhI striyA~, candanAdika sugaMdhita padAtha, uttama ghoDe, saba kucha haiM lekina yaha saba vaibhava nizcayase caMcala hai, naSTa honevAlA hai / yaha sthira hai aisI bhAvanAhI ajJAna hai| yaha saba prAtaHkAlameM tRNAgrameM sthita jalabinduke samAna hai // 110-116 // buddha-virakta nirmala hRdayI, buddhirUpI dhana jisakA bar3ha gayA hai aise pANDurAjAne isa prakArakA upadeza dekara dhRtarASTrAdikoMko dharmameM sthira kiyA // 117 // tadanaMtara bhaktimeM atizaya tatparacitta, jinapUjanameM tallIna pANDurAjAne jinezvarakI pUjA kii| pApoMse bhayayukta buddhivAle pANDurAjAne aSTaprakArakA pUjanadravya lekara saMgIta nRtyAdikoMse AnaMdita hokara kucha kAlataka jinezvarakI pUjA kii| cAra prakArake dAna dene meM tatpara pANDurAjAne sAdharmika logoMko dhana diyaa| sarvaprakArase saba logoMko usane santuSTa kiyA / isaprakAra vaha bhavavinAza karanevAlA huaa| usane usa samaya apane dharma Adika pAMca putroMko Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM parva 179 sadharmibhyo dadadvittaM caturdhA dAnatatparaH / saMtoSya sarvataH sarvAnabhavadbhavabhedakaH // 120 samAhUya sutAnpazca dharmaputrAdikAMstadA / dattarAjyabharAkrAntAndhRtarASTrAya so'rpayat // 121 pAlanIyAH sutA me'dya tvatputrasudhiyA tvayA / yudhiSThirAdayo nUnaM kuruvaMzaM surakSatA // 122 kuntyAH sodhdAcchubhAM zikSA putrapAlanahetave / nirviNNo bhavabhogeSu prlokhitodytH||123 yudhiSThirAdikhananAM rudatAmatimohinAm / svarAjyasthitaye zikSA dadau pANDurakhaNDavAk / / kurujAn gotriNo vaMzyAnkSAntvA pANDuH kSamApayan / niryayau gehato hitvA gehasnehaparigrahAn // iyAya jAhavItIramajimabrahmavedakaH / tatra sa prAsuke deze saMnyasyAsthAsthiravrataH // 126 yAvajjIvaM kRtAhArazarIratyAgasaMgataH / vIrazayyAM samArukSadamUDho gurusAkSikam // 127 AruhmArAdhanAnAvaM bhavAbdhi tartumicchukaH / sarvasanveSu samatAM bhAvayanmAvatatparaH // 128 . maitrI sarvatra jIveSu pramoda guNiSu vyadhAt / mAdhyasthyaM viparIteSu kRpAM kliSTeSu bhUpatiH // bulAkara aura unako rAjyabhAra sauMpakara unako dhRtarASTrake adhIna kiyaa| he dhRtarASTra, kuruvaMzakI uttama rakSA karanevAlA tU Aja apane putrake samAna samajhakara yudhiSThirAdika mere putroMkA pAlana kara // 118-121 // putrapAlanake liye kuntIko usane zubha upadeza diyA aura vaha pAralaukika hitameM udhukta hokara saMsAra aura bhogoMse virakta huaa| atizaya mohavaza hokara ronevAle yudhiSThirAdika putroMko svarAjyakI sthiratAke liye akhaMDitAjJA jisakI hai aise pANDurAjAne upadeza diyA // 122-123 // kuruvaMzameM utpanna hue gotrI aura vaMzajoMko kSamA karate hue usane kSamA yAcanA kii| ghara, sneha aura parigrahoMko choDakara vaha pANDurAjA gharase niklaa| nirmala brahma jAnanevAlA vaha gaMgAke kinArepara gyaa| vahAM eka prAsuka sthAnapara dRDhavratoMkA dhAraka vaha rAjA saMnyAsa dhAraNakara sthira baiThA // 124-126 // [pANDurAjAkA samAdhimaraNa ] vidvAn pANDurAjAne Ajanma zarIra aura AhArakA tyAga kiyA aura gurusAkSIse vIrazayyApara ArohaNa kiyaa| darzanArAdhanA, jJAnArAdhanA, cAritrArAdhanA aura tapaArAdhanA ina cAra ArAdhanArUpI naukApara ArohaNa kara saMsArasamudrako pAra karanekI icchA rakhanevAle pANDurAjAne apane AtmAmeM tatpara rahakara saMpUNa prANiyoMmeM samatAbhAva rakhA arthAt kisIbhI prANimeM usako na rAga thA na dveSa thaa| aisI manovRttise vaha kAlayApana karane lagA // 127-128 // usane saMpUrNa jIvoMpara maitrIbhAva dhAraNa kiyA arthAt kisI bhI prANiko duHkhotpatti na ho aisI abhilASA usake manameM utpanna huii| gaNiyoMko dekhakara usake manameM pramodaAnaMda hotA thaa| jo viparIta vicArake-mithyAdRSTi the unake viSayameM madhyasthabhAva usane dhAraNa kiyaa| tathA usane duHkhI jIvoMke viSayameM dayAbhAva manameM rakhA // 129 // usa vIrane prAyopagamana dhAraNa kiyA arthAt apane zarIrakI sevA na usane kI na kisIko karane dii| isataraha usakI zarIrake Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 pANDavapurANam prAyopagamanaM kRtvA vIraH svaparagocarAn / upakArAzarIre'sau naicchatsvacchasumAnasaH // tIvraM tapasyatastasya tanutvamagamattanuH / tasyAvardhiSTa sadbhAvI dhyAyataH parameSThinaH // 131 sopavAsasya gAtrANAM paraM zithilatAjani / na kRtAyAH pratijJAyA vrataM hi mahatAmidam // rasakSayAdabhUtkArzya tasya dehe zaraddhane / yathA sa mAMsanirmuktadehaH sura ivAbabhau // 133 tvagasthIbhUtakAyo'sau vyajeSTa yatparISahAn / vyaktaM mahAbalaM tasya tadAsIddhyAnayogataH || mUrdhni siddhAjinAMzcitte mukhe sAdhUnsvacakSuSi / dadhau sa paramAtmAnaM saddhyAnI dhyAnayogataH // azrauSIcchravaNe mantraM jihvayA sa tamApaThat / cetogarbhagRhe hanta nidhAyAzu niraJjanam // 136 aseH kozAdivAnyatvaM kAyAJjIvasya cintayan / cintitAtmA nijAnprANAnaujjhatsa mantravedakaH dehabhAramatho muktvA laghUbhUta ivonnataH / sa dharmI kalpasaudharma prAgdRSTamiva cAgamat // 138 tatropapAdazayyAyAmudapAdi mahodayaH / nirabhre gagane so'pi taDitvAniva sodyamaH // 139 navayauvanasaMpUrNaH sarvalakSaNalakSitaH / suptotthita ivAbhAti sa tathAntarmuhUrtataH // 140 tRSA Adi parISahoMko viSaya meM niHspRhatA baDha gaI / tIvra tapazcaraNa karate hue usakA zarIra kRza ho gayA paraMtu arhadAdi parameSThiyoMkA cintana karanevAle usake manameM zubhabhAvoMkI vRddhi ho gaI / AmaraNa tIvra tapa karanevAle rAjAkA zarIra kRza huA; paraMtu usane jo samAdhimaraNakI pratijJA kI thI, vaha zithila nahIM huI / kyoM ki pANDurAjA mahApuruSa thA aura yaha vrata mahApuruSahIkA hotA hai // 130 - 132 // jaise zaratkAlakA megha rasakSaya - jalakSaya honese kRza hotA hai vaise rAjAke dehameM rasakSaya- vIryakSaya-zaktikSaya honese kRzatA A gaI / usake dehameM mAMsa naSTa honese vaha devake samAna zobhatA thaa| aba rAjAkA zarIra carma aura asthihI jisameM avaziSTa rahI hai aisA huA / tathApi kSudhA, usane jItA thA / isase dhyAnadvArA usakA mahAbala vyakta huA // 133 - 34 // zubha - dhyAna - dharmadhyAna dhAraNa karanevAle pANDurAjAne apane mastaka meM siddhaparameSThIko, cittameM jinezvarako mukhameM sAdhuparameSThiko aura apane netroMmeM paramAtmAko dhAraNa kiyA / manarUpI garbhagRhameM usane karmarUpI aMjanase rahita paramAtmAko dhAraNakara kAnoMmeM paMcaparameSThi-maMtra sunA aura jihvAke dvArA satata paThaNa kiyA / / 135-136 // jaise kozase - myAnase taravAra bhinna hotI hai vaise dehase apane AtmAkI bhinnatAkA vicAra karanevAlA, AtmasvarUpakI cintAmeM tatpara aura paMcaparameSThimaMtrakA svarUpa jAnanevAlA aise pANDurAjAne apane prANa choDa diye // 137 // vaha unnata dharmAcaraNatatpara pANDurAjA dehabhAra choDakara halakA ho gayA / aura mAno pUrvameM dekhe hue aise saudharmakalpako gayA / arthAt pANDurAjA saudharmasvarga meM utpanna huA // 138 // nirabhra AkAzameM megha jaisA utpanna hotA hai vaise mahAn utkarSazAlI aura samAdhimaraNameM jisane udyama kiyA hai aisA vaha pANDurAja upapAdazayyAke Upara utpanna huA / antarmuhUrtameM vaha vahAM navayauvanase paripUrNa, sarva zubhalakSaNoMse yukta huA / vaha mAno nidrA lekara abhI uThe hue Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM parva 181 keyUrakuNDalopeto mukuTAGgadabhUSaNaH / sadaMzukadharaH sragvI samabhUtsa ghanadyutiH // 141 tadA kalpadrumairmuktA puSpavRSTirvarApatat / tathA dundubhayo meNu dAnsaMruddhadiktaTAn // 142 sugandhaH zItalo vAyurvavAvambukaNAnkiran / dikSu vyApArayandRSTiM tato'sau valitAM dadhau / kimetatparamAzcarya ko'smi ke mAM nmntyho| narInRtati kA etA ityAsIdvismitaH kSaNam // AyAto'smi kutaH kiM vA sthAnametatprasIdati / mano mamAzramaH ko'yaM zayyAtalamidaM kimu|| iti saMdhyAyatastasyAvadhibodhaH samudyayau / tenAbuddhAmaraH sarvekSaNAtpANDvAdivRttakam // . aye tapaHphalaM divyamayaM loko'marAlayaH / praNAmina ime devA vimAnamidamunatam // 147 devyo maJjugirathaitA maNibhUSaNabhUSitAH / etA apsarasaH sphAraM sphuranti sphuTanATakAH // gAyanti kalagItAni mandro'yaM murajadhvaniH / iti nizcitavAnsarve bhvprtyyto'vdheH||149 tato niyogino namrA amartyA maulipANayaH / te taM vijJaptimunidrAzcarIkrati kRtonnatim // bhajasva prathama nAtha saja maJjanamuttamam / tato'carcA zrIjinendrANAM vidhehi vidhinA budha // 151 manuSyake samAna dIkhane lgaa| usane keyUra aura kuNDala, mukuTa aura bAjubaMda Adi bhUSaNa tathA uttama vastra aura puSpahAra dhAraNa kie the| vaha deva vizAla kAntikA dhAraka thaa| usa samaya kalpavRkSoMke dvArA choDI huI uttama puSpavRSTi hone lgii| tathA dizAoMke taTa jinhoMne vyApta kiye haiM aise bherIyoMke zabda hone lage / sugaMdhita, zItala vAyu jalakaNoMkI vRSTi karatA huA bahane lgaa| usa devane cAroMtarapha dekhA aura bAda yaha kaisI adbhuta bAta hai ? maiM kauna hUM ? mujhe kauna namaskAra kara rahe haiM ? ye kauna striyA~ punaH punaH nRtya kara rahIM haiM ? aise vicArase kSaNaparyaMta Azcaryacakita huaa| maiM kahAMse yahAM AyA hUM? athavA yaha kaunasA sthAna hai ? merA mana Aja kyoM prasanna ho rahA hai ? yaha Azrama konasA hai aura yaha zayyAtala kaunasA hai ? isa prakArase vicAra karanevAle use avadhijJAna utpanna huaa| usase usa devako kSaNameM pANDurAjAdikakA saMpUrNa vRttAnta jJAta huA // 139-146 // aho yaha divya tapakA phala hai| yaha loka devoMkA nivAsasthAna hai| mujhe namaskAra karanevAle ye deva haiN| yaha sthAna unnata-UMcA vimAna hai| ye madhura bhASaNa karanevAlI striyA~ ratnabhUSaNoMse bhUSita devAMganAyeM haiN| spaSTa nRtya karanevAlI ye apsarAyeM utsAhayukta haiM aura madhura gAne gA rahI haiM / yaha mRdaMgakA dhvani gaMbhIra hai / isaprakArase usa devane avadhijJAnase svargakA svarUpa jAnA // 147-149 // tadanaMtara viziSTakAryake liye niyukta sevaka deva apane mastakapara hAtha joDakara, jisane puNyase apanI unnati kI hai aise usa maharddhika devako praphulla manase vijJapti karane lge| ve niyogI deva svargIya AcAroMkA upadeza isaprakAra karane lge| he nAtha, snAnakI yaha uttama tayArI hai| Apa prathama snAna kiijie| tadanantara he buddhiman , vidhipUrvaka jinendrakI pUjA kiijie| isake anantara yaha harSayukta devasainya dekha lIjiye aura jisake Upara dhvaja haiM aisA prekSA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 pANDavapurANam idaM daivaM balaM deva. vIkSasva kSaNasaMkulam / prekSAgRhaM ca vIkSasva tataH saMprekSyamuddhvajam // 152 vilokayAmarAdhIza nartakInRtyasaMgatAH / samAsA bhUSaNAbhAsA devIdevAya satkuru // 153 devatvasya phalaM caitatsaMprAptaM hi tvayAdhunA / iti tadvacasA sarvametattUrNa vyadhAd budhaH // 154 iti sAtaM bhajanmogAnmeje'sau surabhUbhavAn / bhavyo bhaktiM jinendrANAM tanvAnaH sukhasaMzritaH / / atha madrI dhavasnehAdviraktA bhavabhogataH / bharnA sAkaM susaMnyAse matiM tene sumAnasA // 156 kuntyA sutau samAsau vezmabhAraM vizeSataH / saMnyAsaM kartukAmAsau vAritApi vinirgatA // gaGgAkTe sthiti tene saMnyasyAhArapAnakam / sA dRSTijJAnacAritratapaArAdhanAM vyadhAta // 158 tapaHprabhAvatastasyAzcakSuSI layamAgate / bhIte iva kSudhAdoSAgItAnAmIdRzI gatiH // 159 aga maGgaM gataM tasyAH stimitendriyasaMzrayaH / asavo'pi gatAH sAdhaM dhavena dhavalAtmanA // 160 tatraiva prathame kalpe sodapAdi zubhAzrayAt / puNyaM pacelimaM ceddhi kA vArtA nAkasaMnidheH // 161 atha kuntI zucAkrAntA jJAtvA mRtyu mahezinaH / vilapallapanA tatra gatvA sA vilalApa ca // gRhabhI dekhie / he deveza, nRtya karanevAlI nartakiyoMkA vilokana kara bhUSaNoMkI kAntise camakane vAlI deviyoMkA Aja Apa Adarase svIkAra kiijie| Apane Aja devatvakA phala prApta kara liya hai| isaprakArake unake bhASaNa sunakara usa devane ye sarva kArya zIghra kiye // 150-154 // isaprakAra sukha bhoganevAlA vaha deva svargabhUmike bhoga bhogane lagA aura jinendrakI bhakti karanevAlA vaha bhavya vahAM sukhase rahane lagA // 155 // [ madrIkAbhI svargavAsa ]. patike snehase madrIbhI saMsArabhogase virakta huii| zuddha manavAlI usane apane pati ke sAtha saMnyAsameM apanI buddhiko lagAyA / madrIne apane putra (nakula aura sahadeva) kuntIko samhAlaneke liye samarpaNa kiye aura vizeSataH gRhabhAra bhI / nivAraNa karanepara bhI saMnyAsa dhAraNa karanekI icchAse vaha ghara choDakara niklii| AhAra pAnIkA tyAga kara gaMgAke taTapara rahane lagI aura samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa ina cAra ArAdhanAoMkI ArAdhanA karane lagI / tapake prabhAvase usake donoM netra bhItara ghusa gye| mAno kSudhAke doSase ve bhayabhIta hue haiN| yogyahI hai ki bhayayukta vyaktiyoMkI paristhiti aisIhI hotI hai / iMdriyoMkA AdhArabhUta usakA zarIra naSTa ho gayA aura nirmala svabhAvavAle apane patike sAtha usake prANa bhI cale gaye / puNyake Azrayase vaha madrIbhI pahile svargameM utpanna huI / yadi puNya paka jAtA hai arthAt- udita hokara phala dene lagatA hai taba svarga samIpa AnekI vArtA AzcaryakI nahIM hai| arthAt puNyodayase svargaprApti honA koI bar3I bAta nahIM hai| puNyase saba kucha mila jAtA hai / / 156-161 // [kuntIkA zoka ] mahArAjA pANDukI mRtyu jAnakara zokAkula kuntI mukhase vilApa karatI huI gaMgAke taTapara jahAM pANDurAjAkI mRtyu ho gaI, vahAM gaI aura apane mastakake keza Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM parva 183 luJcayantI nijAnkezAMtroTayantI nijorasaH / maNimuktAphalopetaM hAraM hATakasaMbhavam // 163 kaGkaNaM karaghAtena kRntantI karataH zucA / vilalApeti duHkhArtA kartavyarahitA ca sA // 164 hA nAtha hA priyAdhAra hA kauravanabhoMzuman / hA hataH sarvaduHkhAnAM hA kartaH zubhakarmaNAm // 165 hA vIravaktrazubhrAMza sarvazrotRsubhAvana / kuNDalodbhAsisatkarNAbhyarNasvarNasamadyute // 166 svarasaMkSiptasadvINAnAda pAthodanAdabhRt | hA kambukaNTha satkaNThasamutkaNThitakokila // 167 vikuNThIkRtadurvAravairyutkaNTha sumaNDana / vistIrNavakSasA vyAptajagatkIrtanakIrtibhRt // 168 duHkhinIM mAM vihAyAzu hAriNIM kva gato bhavAn / dAsyate tvAM vihAyAdya mahyaM ko mAnamuttamam // tvayA vinAdya sarvatra zUnyaM vezma na zobhate / ahaM kartavyatAmUDhA gUDhaduHkhA tvayA vinA || adya me mastake'patannabho nirbhinnasaMbhramam / adyAGguSThe sa duSTe'tra mukto vahniH sudAhakaH / / 171 karavANi kimatrAho tvadyate'mRtavatsala / jvalate nikhilo deho madIyo madanAhataH // 172 1 tor3atI huI tathA apane vakSaHsthalakA ratna aura moti jisameM gU~the haiM aisA suvarNakA hAra toDakara vilApa karane lagI / hAthake AghAtase hAthake kaMkaNa toDatI maroDatI huI duHkha pIDita tathA kartavyarahita hokara zoka se usane isa prakAra vilApa kiyA // 162 - 164 // " hA nAtha, hA priya, hA AdhAra, Apa kauravavaMzarUpa AkAzameM sUrya the / Apa sarvaduHkhoMko haraNa karanevAle aura zubhakartA the / he nAtha, Apa vIroMke mukhako candrake samAna AnaMdita karanevAle the / sarva zrotAoMkI Apake viSaya meM zubha bhAvanA thI / he priya, Apake suMdara karNa kuNDaloMse camakate the / aura T ApakI dehakAnti naye- tapAye hue soneke samAna thI / Apane apane svarase vINAkI dhvaniko tiraskRta kiyA thaa| meghakI dhvaniko Apane dhAraNa kiyA thA arthAt ApakI dhvani vINAnAdase bhI suMdara thI aura meghadhvani ke samAna gaMbhIra thI / hA zaMkhatulya kaMTha, Apane apane sundara kaNThase kokilAoMko bhI utkaMThita kiyA thA / he prANanAtha, Apane madase UMce hue durvAra vairiyoMke mastakako nIcA kara diyA thaa| Apa mere uttama bhUSaNa the| jagat jisakI prazaMsA kara rahA hai aisI vyApaka kIrtiko Apane apane vizAla vakSaHsthalapara dhAraNa kiyA thA / he rAjan, duHkhI hue mujhe chor3akara Apa kahAM cale gaye / Apake binA mujhe uttama mAna kauna degA? Apa nahIM honese sarvatra zUnya yaha mahala nahIM zobhatA hai| Aja maiM kartavyamUDha ho gaI hUM, Apake vinA maiM gUDha dukhinI ho gaI huuN| Aja mere mastaka para Adararahita hokara AkAza TUTakara paDA hai / Aja mere vraNayukta aMguThepara kisIne khUba jAnevAlA agni girA diyA hai| amRtake samAna priya he nAtha, Apake binA maiM kyA karUM? madanapIDita yaha merA saMpUrNa deha jala rahA hai / kahIM bhI jAnepara mujhe bilakula caina na paDegI / puruSapuGgava, mere Upara Apa prasanna hokara mujhase ekavAra uttama bhASaNa bolo| Apake binA mujhe AhAra meM rucihI nahIM hai / utkRSTa rAjya choDakara Apane yaha kyA kara DAlA ! mujhapara ApakA atyaMta Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 pANDavapurANam yatra tatra gatA nAtha na lebhe ratimuttamAm / prasIda puruSazreSThaikadA ca dehi sadvacaH // 173 tvAM vinA valbhane vAJchA madIyApi na vidyate / rAjyaM prAjyaM vimucyAzu kiM kRtaM tvayakA vibho / duravasthezI kena prApitAhaM mahApriya / pavitrAstava putrAste kiM kariSyanti tvAM vinA // 175 nirAdhArA dharAdhIza dhArayAmi kathaM dhRtim / vallI viTapinaM vegAdvihAyAste kathaM vibho||176 zubhAkara kathaM zomAM labheya vallabhAdhunA / tvAM vinA ca yathA nAtha nizAnAthAhate tamI // 177 virasAM tvAM vinA deva mAnayanti na jAtucit / janA mAM surasaimuktAM sarasImiva sadrasAm / / vinezena varA nArI ratiM na labhate kvacit / maNinA hi vinimuktA yathA hAralatA vibho // evaM tasyAM rudantyAM hi ruruduH kauravA nRpAH / yudhiSThirAdayaH kSipramiti baasspaavilaannaaH|| prAjyaM rAjyaM tvayA muktaM rAjate na narAdhipa / lavaNena vinA bhuktaM bhojyaM svAdakaraM na hi // tvayA muktA vayaM deva kathaM zobhA labhAmahe / dantAvalA yathA dantamuktA mAnyAH kathaM nRpaH // tvayA bhuktamidaM rAjyaM na zobhAhetave bhavet / yathA gandhavinirmukta kusumaM suSamAharam // 183 evaM zucaM prakurvANAnvArayanti sma tAnbudhAH / iti vAkyena zoko hi sarveSAM duHkhdaaykH|| tapAsthA yogino bhavyA na zocyA mRtimaagtaaH| pretAM gatiM gatAH santo yataH sadgatibhAjinaH / vArayitveti te zokaM sarve dharmasutAdijam / kurvANAH kauravaM vaMzaM pronnataM vivizuH puram // 186 prema hokara bhI merI aisI durdazA kisane kI hai ? Apake binA Apake pavitrAcAravAle putra kyA kara sakeMge ? he nAtha, maiM nirAdhAra huI huuN| aisI avasthAmeM maiM kaise dhairya dhAraNa kruuNgii| nAtha, latA vRkSako choDakara kaisI raha sakatI hai? // 165-176 // he vallabha, he zubhAkara, Apake vinA mujhe kaisI zobhA prApta hogI? kyA candra ke vinA rAtrI zobhatI hai ? Apake binA maiM virasA-zRMgAra rahita huI huuN| mujhe aba kauna mAnegA? zaMgArAdirasoMse rahita mujhe rasarahita sarasIke samAna kauna mAnegA ? he vibho nAyakamaNike binA jaise hAra zobhA nahIM pAtA hai, vaisehI patike binA uttama strI kahAMbhI ramamANa na hogI // 177-179 // isaprakAra vilApa kara kuntI jaba rone lagI taba saba kaurava rAjAbhI rone lage / yudhiSThirAdikoMke mukha azruoMse bhIga gaye / he narapate, Apase choDA gayA yaha rAjya zobhA nahIM pAtA hai| namakake vinA khAyA jAnevAlA bhojana rucikara nahIM hotA hai| he deva, Apake binA hama zobhAko kaise prApta ho sakate haiM ? dAntoMse rahita hAthI rAjAoMko kaise mAnya hoMge ? he rAjan ApakA choDA huA yaha rAjya zobhAkA kAraNa nahIM hogA arthAt jaise gaMdharahita puSpa zobhArahita hotA hai vaise Apake binA yaha rAjya zobhAhIna hai // 180-183 / / isa prakAra zoka karanevAle kauravoMko samajhAkara vidvAnoMne zokarahita kiyaa| unhoMne kahA-- jo tapameM sthira rahate haiM aise yogiyoMke maranepara zoka nahIM karanA cAhiye kyoM ki paralokakI gatiko gaye hue ve satpuruSa sadgatihIko prApta hote haiN| isa prakAra bolakara vidvAnoMne dharmasutAdika-yudhiSThirAdikoMkA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM parva dhRtarASTro mahArASTro rASTra rASTravirodhinaH / nirvAsayanprakurvANo rAjyaM reje mahendravat // 187 gAndhAyA~ gandhasaMlubdho madhuvrata ivAbhavat / dhRtarASTro rato vallyAM sumanonicayapriyaH // 188 sutAnAM zikSayAmAsa sa zataM kSitipAlakaH / rAjanIti sunItiM ca prIti paurajanaiH saha // 189 pracaNDAkhaNDakodaNDapaTupANDityapaNDitAH / pANDavAH saMkaTAtItA vikaTAstatra rejire // 190 gAGgeyasaMgatAH sadyo gAGgeyasamasatprabhAH / agaM nagaM sugAM caiva pAlayanti sma pANDavAH // droNaM vidrAvaNe dakSaM vipakSANAM supakSakAH / dhanurvidyArthamAbhejuH pANDavAH paJca pAvanAH // 192 kadAciddhRtarASTro'pi vanaM gantumiyAya ca / dundubhInAM ninAdena bhAsayanikhilA dishH|| vipine vipinAdhIzaiH saMstutaH kauravAgraNIH / prAbhRtaiH phalapuSpANAM sevitaH sukhasiddhaye // 194 azokAnokahAravyaM ca zokazaGkAnivArakam / luloke lokapAlAnAmadhIzo lokapAlavat // tatra sa sphATikI spaSTAM nirmalAM mukurundavat / zilAmaikSiSTa rAjezo varAM siddhazilAmiva // yadanta sitAnekAnokahAbhoga Ababhau / sa bhittau likhitazcitraM citravyUha ivAmalaH // 197 tatroparisthitaM dhIraM nirmalaM guNasaMgamam / vipulaM bodhasaMpannaM vizuddhaM cinmayaM param // 198 zoka dUra kiyaa| taba kauravavaMzako unnata banAnevAle una vidvAnoMne nagarameM praveza kiyA // 184186 / / baDe rASTrakA adhipati dhRtarASTra rAjAne rASTrameM jo rASTra ke virodhI the unako dezase nikAlA aura rAjya karanevAlA vaha mahendrake samAna zobhane lgaa| puSpoMke samUha jisako priya lagate haiM aisA bhaurA gaMdhalubdha hokara jaise vallImeM tallIna hotA hai vaise vidvAna logoMke samUhako priya dhRtarASTra rAjA gAMdhArImeM atizaya Asakta huA // 187-188 // rAjAne apane sau putroMko rAjanIti, sunIti aura prajAjanoMmeM prIti karanekA zikSaNa diyaa| pracaNDa aura akhaNDa dhanuSyake pUrNa pAMDityameM jo nipuNa the aise vizAla pANDava saMkaTarahita hokara usa nagarImeM zobhane lge| nUtana tapAye hue soneke samAna suMdara kAntivAle ve pANDava gAMgeyake-bhISmake sAtha rahate hue vRkSa, parvata aura uttama pRthvIko pAlane lge| zatruoMko bhagAnemeM dakSa droNAcAryakA Azraya sajjanapakSake pavitra pAMca pANDavoMne dhanurvidyAke liye liyA thA // 189-192 // kisI samaya dundubhiyoMke zabdase sarva dizAyeM pratidhvaniyukta karanevAlA dhRtarASTra vanako jAneke liye niklaa| jaMgalameM jaMgalake adhipatiyoMne kauravoMke aguA dhRtarASTrakI stuti kI aura sukhaprAptike liye phalapuSpoMkI bheTa unhoMne rAjAke Age rakha dI // 193-194 // lokapAloMke adhIza rAjA dhRtarASTrane zokakI bhIti naSTa karanevAle azoka vRkSako lokapAlake samAna dekhaa| usa bagIcemeM nirmala darpaNake samAna svaccha sphaTikazilA, jo ki uttama siddhazilAke samAna thI, rAjAne dekhii| usa sphaTikazilAmeM aneka vRkSoMkA vistAra zobhatA thaa| mAno bhittimeM likhA huA nirmala citrasamUhahI hai| usa sphaTikazilAke Upara baiThe hue dhIra nirmala guNI, vizAlajJAna-pUrNa, vizuddha uttama caitanyamaya, mAnya logoMdvArA pAM. 24 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 pANDavapurANam jhunIndraM mahitaM mAnyaiH saMmasaMsargadUragam / so'namadvIkSya zuddhaM vA siddhaM siddhazilopari / / dattAziSA munIndreNa nRpo'vAdi sthirasthitaH / rAjan saMsArakAntAre bhramatAM na sukhaM kacit / Teat GokallolA lIyante saMbhavanti ca / mriyante ca tathA jIvA jAyante jagatItale // kacitsaukhyaM kvacidduHkhaM bobudhyante vibuddhayaH / saMsAre sarvadA duHkhaM viddhi vidvanmahIpate // bhave dhAvanti sajIvAH sAtAya satatodyatAH / tannApnuvanti toyAya mRgA vA mRgatRSNayA || bandho na bandhuraM kiMcidviddhi saMpaddharAdikam / yoyudhyante tadartha hi budhA api mudhodyatAH // sparzanendriyasaMlubdhAH kSubdhA bodhavivarjitAH / na labhante paraM zarma mAtaGgA iva sadvane // 205 rasanendriyalAmpaTyAdrasAsvAdanatatparAH / vipattiM yAnti jIvA vA baDizena yathA jhaSAH // prANena gandhamAghrAya vidagdhA iva bandhuram / iyratIva mRrti mattA dvirephAH sarasIruhe / / 207 pratIpadarzinIrUparaJjitAzcakSuSA narAH / duHkhAyante yathA vahnau pataGgAH patanonmukhAH / / 208 AdaraNIya, pariprahoMke saMsargase rahita, siddhazilAke Upara baiThe hue zuddha siddhake samAna muniko dekhakara dhRtarASTra rAjAne unako vandana kiyA / / 195-199 // 1 [ dhRtarASTrako munirAjakA upadeza ] sthira baiThe hue rAjAko munIndrane ' dharmavRddhirastu ' aisA AzIrvAda diyA aura ve isa prakAra kahane lage 'he rAjan isa saMsAravana meM bhramaNa karanevAle prANiyoMko kahAMbhI sukha nahIM milatA hai / jaise samudrameM pAnIke taraGga naSTa hote haiM aura utpanna hote haiM vaise saMsArameM jIva marate haiM aura janma lete haiN| mUrkha loga kahIM sukha aura kahIM duHkha mAnate hai; paraMtu saMsAra meM sadaiva duHkhahI hai aisA he rAjan, tUM samajha / hariNa jaise mRgatRSNAko jala samajhakara usake pIche daur3ate haiM paraMtu unako jaisA pAnI nahIM milatA vaise isa saMsAra meM sukha ke liye jIva nitya prayatna karate hue bhramaNa karate haiM paraMtu saccA sukha unako milatAhI nahIM hai | 200203 // he baMdho, saMpatti, pRthvI Adika koI bhI padArtha suMdara - hitakara nahIM hai kyoMki vidvAna loga bhI prayatna karate hue unake liye vyarthahI laDate haiM / jaise vanameM unmatta hAthI sparzanendriyajanya sukhameM lubdha hokara vivekarahita hote haiM unako saccA sukha nahIM milatA hai, vaise bodharahita manuSya kSubdha hokara sparzanendriyameM lubdha hote haiM parantu unako uttama sukhakI prApti nahIM hotI hai / jaise matsya rasanendriya-lampaTa hokara rasake AsvAdana karanemeM tatpara hote haiM aura mAMsa lage hue kAse maraNako prApta hote haiM, vaisehI manuSya bhI jihvendriyakI laMpaTatAse nAnAprakAra ke rasoMke AkhAdanameM tallIna ho jAte haiM aura usase saMkaTameM pha~sakara mara jAte haiN| jaise matta bhaure nAkase suMdara gaMdha sUMghakara kamalameM aTaka jAte haiM aura marate haiM vaise vidvAna logabhI nAkase sugaMdha kA sevana kara usameM Asakta hokara maraNa pAte haiM / jaise pataGga agnimeM rUpalubdha hokara girate hue duHkhako prApta hote haiM, vaise A~khoMkedvArA striyoMke rUpameM lubdha hokara puruSa duHkhI hote haiN| jaise hariNa karNase Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM pave 187 karNenAkarNanotkIrNA giitisNkiirnnmaansaaH| vipadyante vipatpUrNA yathA cAjinayonayaH / / 209 nizamyeti nRpo'pRcchatsvAmina rAjyaM hi kauravam / bhoktAro vA bhaviSyanti dhArtarASTrAzca pANDavAH // 210 yadRSTamiSTamutkRSTaM viziSTa vastu vstutH| vinazyate vinAzo hi svabhAvo vastunaH sphuTam / / azrauSaM zravasA zapriM sataH srvaarthvedinH| pUrva puMso vipadyante sma te kAlena maanvaaH||212 idAnIM ye ca dRzyante dRzyA dRSTigatA nraaH| vipatsyante'tra kAlena ke sthirAH santi bhuutle|| bhAvino bhUtale lokAH zrUyante zAstrakovidaH / bhaviSyanti sthirA no vA brUhi te ca dayAM kuru // kIdRzI pANDavAnAM hi bhAvitA sthitiruttamA / dhArtarASTrA narendrAH kiM bhavitAro dhreshvraaH|| nAtha suvrata yogIndra yogyogaanggpaarg| agamyaM gamyate kiMcinna te vastu vizeSataH // magadhaH subudho nIdrambhAbhAbhArabhUSitaH / suparvapAlito reje nAkaloka ivAparaH // 217 gAyana sunanemeM Asakta hote haiM aura vipattimeM phaMsakara mara jAte haiM, vaise karNendriyase zabda-madhura gAyanAdi sunakara vipattimeM paDakara maraNako prApta hote haiM / / 204-209 // isa prakArakA upadeza sunakara rAjA dhRtarASTrane pUchA " he svAmin , kauravoMkA rAjya mere putra duryodhanAdika kareMge yA pANDava usake bhoktA hoMge ? jo iSTa, priya, utkRSTa aura viziSTa vastu dekhI jAtI hai vastutaH vaha naSTa hotI hai kyoM ki vinAza honA vastukA svabhAva hai yaha bAta spaSTa hai| he prabho, maiMne sarva padArthoke jJAtA satpuruSase sunA hai, ki pUrvakAlameM manuSya kucha kAlataka rahakara mara jAte the| isa kAlameM jo dekhane lAyaka puruSa dRSTigocara ho rahe haiM ve bhI isa bhUtalapara kucha kAlake bAda mreNge| isa bhUtalapara kauna sthira hai ? arthAt koI bhI sthira nahIM dIkhatA hai // 210-213 / / isa bhUtalameM zAstrajJa vidvAnoMdvArA jo sunA jAtA hai ki jo bhAvI mahApuruSa haiM ve sthira raheMge yA nahIM mujhapara dayA karake Apa kahiye / Age-pANDavoMkI uttama sthiti kisa prakArakI hogI aura mere putra duryodhanAdika kyA pRthvI ke svAmI rAjA hoMge ? // 214-215 // he suvrata munIndra, Apake jJAnameM na jhalakanevAlI koI vastu nahIM hai arthAt pratyeka vastukI vizeSatA Apake jJAnameM pratibhAsita hotI hai| Ama yogIndra haiM Apako yoga aura usake aGgoMkA-sAdhanoMkA jJAna hai // 216 // he prabho, magadhadeza mAno dusarA svargahI hai| svarga subudha-devoMse sAhita aura raMbhAnAmaka apsarAke sauMdaryase bhUSita hotA hai aura suparvapAlita-arthAt devoMse rakSita hai| vaise magadhadeza subudhoMse-samyagjJAnI vidvAnoMse sahita, raMbhAbhArabhUSita keleke peDoMkI zobhAse suMdara, suparvapAlita-uttama vaMzoMke rAjA oMse pAlita hai| vahAM alakAnagarIke samAna rAjagRha nagara hai alakA-nagara rAjarAjagRhonnata-kuberake prAsAdoMse UMcA hotA hai aura dhanadAmaralokAnya-kubera aura usake deva-yakSoMse paripUrNa hotA hai| yaha rAjagRhanagarabhI rAjarAjagRhonata-rAjAoMkA rAjA-adhipati jarAsaMdha pratinArAyaNake Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 pANDavapurANam rAjagRhaM puraM tatra rAjarAjagRhonnatam / dhanadAmaralokAtyamalakAnagara prathA // 218 jarAsaMdho narendrANAM mAnyo vairimadApahaH / navamaH prativiSNUnAM rAjate tatra pattane // 219 tasya kAlindasenAkhyA kAlindIva rasAvahA / vizAlA kamalAkIrNA vimlaabhuutsubhaaminii|| bhrAtaraH sutarAM tasya na kenApi parAjitAH / aparAjitamukhyAzca santi santo mhodytaaH|| sanayAstanayAstasya vinyontmaansaaH| sukAlA iva saMrejuste kAlayavanAdayaH // 222 itthaM rAjagRhAdhIzo rAjate rAjasiMhavat / bhUcaraiH khecaraiH sevyo vijitArAtimaNDalaH // 223 vipattistasya sahajA bhavitA parato'thavA / AkhyAhi khyApane zakta iti manizcayAya ca / / nizamyeti vaco'vAdIcchRNu te'dya manogatam / dhRtarASTra dharAdhIza dhRtiM dhRtvA vizuddhadhIH // mahaloMse atizaya unnata dIkhatA hai| tathA dhanadAmaralokADhaya-dhanada-zrImanta aura amara dIrghajIvI logoMse paripUrNa hai| usa nagarImeM rAjAoMko mAnya, zatruoMke garvakA nAza karanevAlA pratinArAyaNoMmeM nauvA jarAsaMdha nAmaka rAjA virAjamAna hai // 217-219 // zrIjarAsaMdha rAjAkI rAnI kAliMdasenA nAmakI hai| vaha kAlindI nadIke samAna-yamunAnadIke samAna hai| yamunAnadI rasAvahA-jalako dhAraNa karanevAlI hotI hai aura yaha rAnI rasAvahA zRMgArAdirasoMko dhAraNa karatI hai| nadI kamalAkIrNA-kamaloMse vyApta hotI hai, aura rAnI kamalA-lakSmIse AkIrNa-bharI huI saMpattizAlinI hai| yamunAnadI vizAla-baDI hai aura yaha rAnI bhI baDI-striyoMmeM mAnya hai| yamunAnadI vimalA-svacchajala dhAraNa karanevAlI hai| rAnIbhI vimalA-mala-doSoMse rahita hai // 220 // jarAsaMdhake jinameM aparAjita mukhya hai aise aneka bhrAtA haiN| ve saba mahAn udyamI-parAkramI haiN| ata eva ve kisake dvArA parAjita nahIM kiye jAte haiN| rAjAke kAlayavanAdi nAmake aneka putra haiN| ve nItisaMpanna hai, vinayAdi guNoMse unakA mana unnata huA hai aura ve uttama kAlake samAna haiN| arthAt uttama kAlameM jaise dhanadhAnyasaMpannatA hotI hai vaise ina kAlayavanAdi putroMmeM guNasaMpannatA hai| isa prakAra rAjagRhanagarake khAmI jarAsaMdharAjA rAjAoMmeM siMhake samAna zobhatA hai| usakI bhUgocarI rAjA arthAt bhUtalapara rAjya karanevAle rAjA aura khecaravijayArdha parvataparake dezoMmeM rAjya karanevAle vidyAdhara rAjA aise donoM prakArake rAjA sevA karate haiN| usane zatruoMke dezapara vijaya prApta kI hai // 221-223 // aise jarAsaMdha rAjAkI mRtyu apane Apa hogI athavA anyase hogI ? ina praznake uttara denemeM he yogIza Apa samartha haiN| ataH mujhe nirNayake liye Apa uttara kahiye // 224 / / [munIzvarane bhaviSyakathana kiyA ] yaha dhRtarASTra rAjAkA prazna sunakara munIzvarane kahAhe pRthvIpati dhRtarASTra, tUM nirmala buddhivAlA hai, tU dhairya dhAraNa kara suna / Aja tere manake abhiprAyakA khulAsA maiM karatA hUM // 225 // duryodhanAdika bhUpAla aura pANDavoMkA rAjya prAptike liye Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM parva duryodhanAdibhUpAnAM pANDavAnAM vishesstH| virodhaH kalahazcaiva bhavitA rAjyasiddhaye // 226 kurukSetre mariSyanti dhRtarASTra sutAstava / Ahave vihitAnekavadhe saMnaddhayoSTake // 227 akhaNDAkhaNDalollAsAH pAlayiSyanti pANDavAH / vizvambharAM bhayAtItA hastinAgapure sthitaa|| yaH pRSTo mayadhAdhIzavadho vividhduHkhdH| tamAkarNaya saMkRtyAvadhAno'duramAnasam / / 229 tatra kSetre vikuNThena vaikuNThena haThAtmanA / jarAsaMdhamahIzasya saMgaraH saMjaniSyati // 230 avehyahitakRttasya maraNaM tata IzituH / Akaryeti sacinto'bhUddhRtarASTraH sarASTrakaH // 231 jJAtvA vRttamidaM sarva natvA yogIndramuttamam / prapede puramullolalalanAlocanaM nRpaH // 232 zrutvAsau zrutisaMmataH zrutavaraH zrImAn zriyAlaGkRtaH aizvaryApahatArivAravikasatpuNyaH sugaNyo guNaiH / dhunvanzrIdhRtarASTranAmanRpatiH kAmaM kalaGka kRpAsaMkrAnto virarAja kauravakulaM cinvaMzciraM cArudhIH // 233 dharmo'yaM kurute sudharmamayanaM dharmeNa lkssmiiltaam| labdhvA dharmakRte cinoti caritaM sarva zivaM dharmataH / virodha aura kalaha vizeSasvarUpa dhAraNa karegA arthAt una donoMmeM uttarottara virodha-kalaha baDha jAnevAlA hai| he dhRtarASTra , kurukSetrameM yoddhA jisameM sannaddha hokara Aye haiM, tathA anekoMkA vadha jisameM hoMgA aise yuddhameM tere putra mareMge // 226-227 // indrake tulya akhaMDa uhvAsa-utsAha dhAraNa karanevAle nirbhaya pANDava hastinApurameM rahakara nirbhaya pRthvIko pAleMge // 228 // he dhRtarASTra , jarAsaMdhake maraNaviSayameM tumane prazna kiyA hai usakA uttara manako sAvadhAna kara suno| jarAsaMdhakA maraNa aneka duHkhoMko denevAlA hogA // 229 // kurukSetrameM catura aura haThI kRSNake sAtha jarAsaMdha rAjAkA yuddha hogaa| aura trikhaNDake prabhu jarAsaMdhakA maraNa usa kRSNarAjAse honevAlA hai| yaha bAta tuma nizcayase samajho, suvrata munIndra ke mukhase yaha vArtA sunakara rASTra ke sAtha dhRtarASTra rAjA sacinta ho gayA // 231 // yaha saba vRtta jAnakara aura uttama yogIzvara ko vandanakara rAjAne striyoM ke caMcala locanoMse suMdara dIkhanevAlI nagarImeM-hastinApurameM praveza kiyA // 232 / / Agamake kAryoM ko pramANa mAnanevAlA, zrutajJAnase zreSTha, zrI-kAnti-zobhAse yukta, rAjyalakSmIse bhUSita, aizvaryaH ke dvArA zatrusamUhakA vikasanevAlA puNya naSTa karanevAlA, saba logoMko mAnya, aura zubha-buddhivAlA, dayAse vyApta arthAt atizaya dayAlu, aura kauravavaMza ko vRddhiMgata karanevAlA aisA dhRtarASTra bhUpAla yatheSTa pApoM ko dhotA huA dIrgha kAlataka zobhane lagA // 233 // yaha dharmarAja arthAt yudhiSThira mokSamArgarUpa dharmakA pAlana karate haiN| dharma ke dvArA lakSmIrUpI latA ko pAkara dharma ke liye cAritra ko baDhAte haiM / dharma se sarva prakAra kA kalyANa hotA hai / isa dharmasehI dharmako-yudhiSThirako Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 pANDavapurANam dharmasyApi guNA bhavanti vipulA bhrUpasya dharme matim / kurvantaM gurusacamaM guNaguNaM he dharma taM pAlaya / / 234 iti zrIpANDavapurANe bhAratanAni bhaTTAraka zrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAla sAhAyya sApekSe pANDumadrIparalokaprAptidhRtarASTrapraznavarNanaM nAma navamaM parva // 9 // / dazamaM parva / sumatiM matikartAraM sumatizritapaGkajam / mataye naumi niHzeSanagrAmaranarezvaram // 1 ekadAtarkaya ttarkyamudarkaphalabhAvanRpaH / savitarko'rkavadbhAsA bhUSito bhUmarAzritaH // 2 ho mama sutA yuddhazauNDIrAH zuddhamAnasAH / prabudhA budhasaMsevyA buddhyA dhiSaNasaMnibhAH / AryA jayasamAvayavAryAH sadvIryasaMgatAH / dhairyagAmbhIryasaMvaryAH saparyAzritasaMkramAH // 4 vipula guNoM kI prApti huI hai / aura rAjA yudhiSThira kI dharma meM buddhi huI hai / puruSoM ko guru aura atizaya zreSTha banAnevAle guNasamUha ko dhAraNa karanevAle yudhiSThirakA he dharma tU rakSaNa kara // 234 // brahmacArI zrIpAlajIne jisameM sahAyya kiyA hai aise zrIzubhacandraviracita mahAbhArata nAmaka pANDavapurANameM pANDu aura madrI ko paraloka prApti aura dhRtarASTrake praznoM kA varNana karanevAlA nauvA parva samApta huA || [ parva dasavA ] sumatitrAoMne arthAt gaNadharAdi mahAjJAniyoMne jinake pada kamaloMkA Azraya liyA hai| tathA jo buddhike kartA hai arthAt jinase ArAdhakoM ko samyagjJAna prApta hotA hai, jinake caraNoM meM saMpUrNa devendra aura narendra namra hote haiM aise zrImati prabhukI maiM mati prApta hone ke liye stuti karatA hUM // 1 // pUrvApara vicAra karanevAlA sUrya kI samAna kAntise bhUSita, pRthvI kA bhAra apane kaMdhoM para dhAraNa karanevAlA, bhAviphala ko socanevAlA, dhRtarASTra rAjA kisI samaya yogya bAtoM kA vicAra karane lagA // 2 // aho, mere putra - duryodhanAdika yuddha meM pravINa, zuddha antaHkaraNavAle viziSTa buddha dhAraka, vidvAnoMse sevanIya, buddhise bRhaspati ke samAna, Arya, jaya ko prApta karanevAle, yuddha meM jo kisIse nahIM roke jAnevAle, arthAt kisIse parAjita nahIM honevAle, utkRSTa 1 sa ma AryAjaya samAvayAM varyAH sadvIryasaMgamAH / dhairyagAmbhIryasaMcaryAH saparyAzritasakramAH // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaM parva duryodhanAdayo dhIrA rAjyabhAra ityapi / kRtvA rAjyasya cocchitti mariSyanti mahAhave // 5 dhigidaM rAjyamuttuGga dhiksutAnbhAvisanmRtIn / dhigjIvitaM mamAyApi praakuutvisaarinnH||6 rAjyaM rajonibhaM prAjyaM viSayA visssNnibhaaH| caJcalA capalevAzvindirA ca mandiraM zucaH // jAyA jIvanahAriNya AtmajA nigddprbhaaH| kArAghaTanasaMghaTTA ghoTakA vikaTAH khalu // 8 gajA janmajarAkArA rathAzcAnarthakAriNaH / padAtayo vipattInAM pacanaM saMpadApahAH // 9 gotriNaH zatrusaMkAzAH sacivAH zokazAsanam / mitrANi citrarUpANi svakAryakaraNAni ca // ityAdhyAya dharitrIzo virakto bhvbhogtH| samAhUya ca gAGgeyaM svAkUtamagadIditi // 11 gAGgeya jIvitaM ganta gagane candrabimbavat / ataH sutAya saMdeyaM heyaM rAjyaM mayA punH||12 ityuktvA sa svaputrebhyaH pANDavebhyazca satvaram / gAGgeyadroNasAMnidhye pradadaurAjyasaddharam // 13 jananyA saha bhUpAlo vanamitvA mahAgurum / natvA nilacya stkeshaanyaabaajiidvinyodhtH||14 cacAra caraNaM cAru vicAracaraNAzcaram / cetanaM cintayazcitte nizcalavAcalopamaH // 15 vAryazAlI, dhairya aura gAMbhIrya guNoMke dhAraka, jinake caraNoMkI loka pUjA karate haiM, aise dhIra aura rAjya ke svAmI hokara bhI rAjya kA nAza karake mahAyuddha meM mareMge / yaha bhAvI paristhiti nitAnta kaSTada hai // 3-5 // isa vaibhavazAlI vizAlI rAjyako dhikkAra ho, jina kA bhaviSyakAlameM maraNa honevAlA hai aise mere putroMko bhI dhikkAra ho tathA dUsaroM ke vicAroMkA anusaraNa karanevAle mujhe bhI dhikkAra ho|| 6 // yaha uttama rAjya dhUla ke samAna tuccha hai, paMcendriyoMke viSaya viSatulya haiM, caMcala bijalI ke samAna lakSmI zokakA mandira hai, striyA~ jIvana haraNa karanevAlI, aura putra beDI ke samAna haiM / nizcayase vizAla ghoDe kaidakhAne ke baMdhana samAna haiM / hAthI janma aura jarAke AkAra haiM / ratha anartha ke janaka haiM aura pyAdoMke samUha sampadAke vinAzaka aura ApadAoMke ghara haiM / apane gotraja loka zatruke samAna haiM aura amAtyagaNa zokako denevAle haiN| bhinna bhinna svabhAva ke dhAraka mitra apane kArya karanevAle arthAt svArthI hai / aisA manameM vicAra kara pRthvIpati dhRtarASTra saMsAra aura bhogoMse virakta huaa| tathA bhISma pitAmaha ko bulAkara apanA mano'bhiprAya isa prakAra kahane lagA // 7-11 // he gAMgeya-bhISmapitAmaha, yaha manuSyakA jIvita AkAzameM gamanazIla candramAke samAna hai / isaliye putrako rAjya dekara maiM ise choDatA huuN| aisA bolakara gAMgeya aura droNake sAnnidhyameM duryodhanAdika putroMko aura pANDavoM ko tatkAla bulAkara dhRtarASTrane unako rAjyakA bhAra arpaNa kiyaa| isake anaMtara apanI subhadrA mAtAke sAtha vana jAkara vinayazIla rAjAne mahAguruko vandana kiyA / aura kezaloca kara dIkSA grahaNa kii|aagm ke vicAra se aviruddha cAritrake dhAraka dhRtarASTra muni suMdara-niraticAra cAritra pAlane lage / parvata ke samAna sthira hokara ve manameM apane caitanyakA cintana karane lage / dhRtarASTra munIzvara AgamArtha Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 pANDavapurANam AgamArtha papAThAzu saMgama saha sAdhubhiH / jagAma sumatiH sAdhudhRtarASTra munIzvaraH // 16 etasminnantare rAjyaM dhRtarASTrasutaiH samam / yudhiSThirAya yodhAya zrIgAGgeyaH samArpayat // 17 dharmaputraH sudharmANaM lokaM kurvan rarAja ca / pAlayanparamAM pRthvI nyAyena nayakovidaH // 18 yasminrAjyaM prakurvANe caura ityakSaradvayam / zAstre'zrAvi na kutrApi pattane nIti sphuTam // bhayaM na viditaM lokaiyasminpAti dharAtalam / bibhyatyatra yuvAno hi kevalaM kaaminiikrudhH||20 yasminrAjye na haraNaM lakSmINAM lakSitAtmanAm / hartA cetkevalo vAyuH saugandhyasya parasthiteH // nAnyonyamAraNaM yatra vidyate zrIyudhiSThire / mArakastu kadAcicet samavartI vivRttimAn // 22 dadau dAnaM supAtrebhyo dharmaputraH pavitravAk / vicitrANi ca kAryANi pareSAM vidadhAti ca // samartyaH sarvalokAnAM varAcA zrIjinezinaH / kurute vijayodyukto vRSArtha sa vRSo nRpaH // 24 SaDvairivijayaM kurvankRpAsAgarapAragaH / paramArtha vijAnAnaH kSamAvAnyogivaddhabhau // 25 atha droNastu sarveSAM pANDavAnAM balAtmanAm / dhRtarASTrasutAnAM ca babhUva gurusattamaH // 26 kA paThana karane lage, ve sAdhuoMke sAtha hamezA rahate the / unakI buddhi nirmala thI aura ve ratnatraya ko sAdhanevAle sAdhu the / / 12-16 // [ bhISmane kauravapANDavoM ko rAjya diyA ] isake anantara zrIgAMgeyane dhRtarASTra sutaduryodhanAdikoM ke sAtha yodhA zrIyudhiSThira ko rAjya arpaNa kiyA / nItinipuNa dharmarAja nyAyase pRthvIkA pAlana karane lage / ve logoM ko dharma meM tatpara kara zobhane lage / unake rAjyameM ' caura' aisA do akSaroM kA zabda zAstra meM hI sunA jAtA thA / kisI bhI nagara tathA dezameM 'caura' bilakula nahIM the| dharmarAja pRthvI kA pAlana karate the usa samaya taruNa puruSoMko kAminIke kopase hI kevala bhaya mAlUma hotA thA / logoko 'bhaya' kyA cIja hai yaha bhI mAlUma nahIM thA / dharmarAjA ke rAjyameM jisakA svarUpa jAnA gayA hai aisI lakSmI ko koI haraNa nahIM karatA thA / paraMtu dUsare ke sugaMdhita padArtha ke sugaMdha ko vAyuhI hara letA thA / yudhiSThira rAjya pAlana karate the usa samaya anyonyakA ' mAraNa' nahIM thA / eka dUsare ko nahIM mAratA thA / parantu yadi koI kadAcit mAratA thA to yama hI parivartanazIla honese logoMko kvacit kadAcit mAratA thA // 17-22 / / pavitra vacanavAlA dharmarAja hamezA supAtroMkA dAna detA thA / aura anyalogoMke aneka kArya karatA thaa| sarva logoM ko mAnya dharmarAja dararoja zrIjinezvara kI uttama pUjA karatA thA / vijaya pAnemeM udyamazIla tathA dharmatatpara dharmarAjA dharma ke liye dharma sevana karatA thA / kAma, krodha, ityAdi antaraMga chaha vairiyoMpara vijaya pAnevAlA, dayAsamudrake dUsare kinArepara pahuMcA huA, paramArthajJAtA yudhiSThira kSamAdhAraka yogika samAna dIkhatA thA, yogIbhI kSamAvAna, dayAlu, AtmasvarUpa jAnanevAle tathA kAmAdizatruoMko parAsta karanevAle hote haiM // 23-25 // balazAlI sarva pANDavoMke tathA dhRta Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaM parva 193 dhanurvedaM ca sarveSAM sa droNaH samazikSayat / bANanikSepaNaM lakSyaM kodaNDAkarSaNaM tathA // 27 tatra pArthaH samarthastu dhanurvedaM susArthakam / viveda droNataH puNyAdvidyA yAti drutaM jane // 28 dhanaMjayo bhajana bhatkyA droNAcArya samApa ca / dhanurvedaM viniHzeSaM gurusevA hi kAmasUH // 29 tadbhaktitastu sa droNastasmai vidyAM samArpayat / nizeSAM dhanuSo vyaktaM gurau bhaktistu kaamdaa|| pArtho vyarthIprakurvANo'nyeSAM vidyA vidAMvaraH / rarAja teSu hemAdriH kulAdrINAmivottamaH // kauravAH pANDavAH sarve dhanurvedaM yathAyatham / droNato'zikSayankSipraM svasvakarmAnurUpataH // 32 krIDanto lIlayA sava ramante ca parasparam / dhanurvedena vidvAMso dhanurvidyAvizAradAH // 33 duryodhanAdayaH sarve tadrAjyaM na hi vIkSitum / kSamA virodhinaH sarve pANDavaiH saha coddhatAH // 34 vardhamAnavirodhena vardhamAnamaheya'yA / vairaM vizeSatasteSAM babhUva bahuduHkhadam // 35 gAGgeyAdyairgabhIraizca tadvairavinivRttaye / ardhadharma dade tAbhyAM rAjyaM vibhajya yuktitaH // 36 pANDavAnAM pracaNDAnAM kauravANAM surAviNAm / tathApi vavRdhe vairamekadravyAbhilASiNAm // 37 kauravA hRdaye duSTA vAcA miSTA nisargataH / pANDavAnsakalAnhantumIhante hanta roSataH // 38 tathApi snehataste sma bAhyataH prItimAgatAH / ramante ramyadezeSvanyonyaM kauravapANDavAH // 39 rASTrake putroMko dhanurveda vidyAko paDhAnevAle droNAcArya uttama guru the / ve saba kaurava-pANDavoMko dhanurvedake pATha paDhAne lage / bANako phekanA, lakSyako chedanA, dhanuSyakA AkarSaNa karanA, ityAdi bAteM unhoMne unako paDhAI / una aneka vidyArthiyoMmeM arjunane droNAcAryase dhanurvedako sArtha jAna liyA / yogya hI hai ki, puNyase ziSyameM vidyA praveza karatI hai| bhaktise droNAcArya kI sevA karanevAle arjunane sampUrNa dhanurveda unase prApta kara liyA / yogya hI hai ki gurusevA icchita padArtha denevAlI kAmadhenu hotI hai // 26-29 // droNAcAryane arjunakI bhAktise use saMpUrNa dhanuvidyA pradAna kI / vyakta hI hai ki, gurumeM kI gaI bhakti icchita padArtha denevAlI hotI hai| anya logoMkI vidyAko vyartha karanevAlA vidvaccheSTa arjuna kulaparvatoMmeM uttama suvarNameruke samAna vidvAnoMmeM zobhatA thA // 30-31 // sabhI kaurava aura pANDavoMne apane kSayopazamake anusAra droNAcArya se yathAvidhi dhanurveda kA zikSaNa liyA, dhanurvidyA nipuNa, lIlAse krIDA karanevAle ve vidvAn dhanurvedase ApasameM ramate the // 32-33 // duryodhanAdika sarva kauravoMko unake rAjya kA avalokana karanA sahana nahIM hotA thA / isaliye ve saba unake virodhI bane / unakA virodha baDhanese unameM IrSyAbhI baDhagaI, jisase unakA vizeSavaira atizaya duHkhada ho gayA / gAMgeya-bhISma Adi vRddha gaMbhIra puruSoMne unakA vaira naSTa karaneke liye yuktise AdhA AdhA rAjya vibhakta kara kauravapANDavoMko diyaa| tathApi eka padArtha kI ( rAjyakI ) abhilASA karanevAle pracaMDa pANDava aura madhura bhASaNa karanavAle kauravoMmeM vaira baDhane hI lagA / svabhAvataH kArava hRdayameM duSTa aura vANIse miSTa the / ve krodhase sarva pAM. 25 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 pANDavapurANam athaikadA mahAbhImo bhImaseno yadRcchayA / vane rantuM yayau sarvaiH kauravaiH saha saMgataH // 40 tatra dhUlau nijAtmAnaM pidhAyovAca pAvaniH / mAM samuddharate yastu balinAM sa balI mtH||41 tacchRtvA kauravAH sarve tamuddhartuM samudyayuH / sAbhimAnAH prakurvantastaduddharaNasaMgaram // 42 te taM cAlayituM naiva kSamA dezena kauravAH / AkhubhiH kiM pracAlyeta bahubhirmandaro mahAn / / 43 vipakSAstu vilakSAste mandIbhUtasumAnasAH / astheyAMsaH sthitiM cakrunilaye samalAnanAH // 44 athaikaM vipinaM bhAti vRkSalakSavirAjitam / zAkhAzikharasaMlagnaM patrapuSpaphalAzcitam / / 45 yatrAmrAH phalabhAreNa namrA yatra phalArthinaH / parapuSTaninAdenAhUyante sma ca sajanAH // 46 kaGkelipallavAH prAntaraktA vidrumavIrudhaH / hasanti yuktametaddhi sAdRzyaM hAsyakAraNam / / 47 kharjUrA jarjarAM jetuM jarAM khajUrasatphalAH / rAjante kSIrikAM jetuM phalazobhApahAriNaH // 48 tintiNyaH kiGkiNIrAvAH sUkSmapallavapAvanAH / AmlaM rasaM samuddhartu rejire yatra pAvanAH / / 49 pANDavoMke prANa lenekI icchA karate the / tathApi bAhya snehase ve prIti dikhAte the aura ve kauravapANDava ramya pradezoMmeM eka dUsare ke sAtha krIDA karate the // 34-39 // [ bhIma aura kauravoMkI krIDA ] eka samaya mahAbhayaMkara bhImasena sarva kauravoMko sAtha lekara apanI icchAse vanameM krIDA karaneke liye nikalA / usa vanameM dhUlimeM apane ko Dhakakara bhImane kahA mujhe jo yahAMse uThAvegA vaha balavAna puruSoMmeM balI mAnA jAyagA / usakI yaha bAta sunakara sarva kaurava usako uThAneke liye udyukta hue / AbhimAnI kauravoMne usako uThAnekI pratijJA kI paraMtu ve usako thoDAsA hilAne meM bhI samartha nahIM hue| kyA bahutase cUhoMse baDA mandara parvata hilAyA jA sakatA hai? ve zatru khinna hue, unakA mana mandotsAha huA, unake mukha kAle paDa gaye aura ve asthira hokara apane gharameM jAkara baiTha gaye / / 40-44 // eka vana thA, usameM lAkho vRkSa zobhate the| vaha vana zAkhAke agrabhAgapara lage hue patra, puSpa aura phaloMse suMdara dIkhatA thA / vanameM Amake per3a phaloMse namra hue the / phaloMkI abhilASA jinako hai aise sajjanoMko vaha kokiloMke zabdoMse mAno bulAtA thA / azokavRkSake lAla pallava the ve mUMgA ke beloM ko haMsane lage / yukta hI hai ki una donoMmeM jo sAdRzya thA vaha hAsya kA kAraNa hai / khajUrAke peDa jarjara jarA ko-vRddhAvasthAko jItaneke lithe uttama khajUraphalako dhAraNa karate the| phaloMkI zobhA ko nahIM dhAraNa karanevAle vRkSoMko jIta nevAle khiranIke vRkSa suMdara dIkhate the| jinake patte sUkSma hote haiM aura jinake phaloMkA dhvani cuMgaruoMke samAna hotA hai aise imalIke peDa Amlarasako dhAraNa karake zobhate the / usa udyAnameM 1 sa. ma. cotkttaaH| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaM parva 195 kadalyo yatra vipulasudalA vimalA vabhuH / phalAni kalpavRkSANAM yA jetuM kadalIphalAH // 50 yatraivAmalakIvRkSAH kaSAyarasasatphalAH / muninA nirjitAstatra kaSAyA iva saMsthitAH // 51 tatra te sakalA rantuM bhImasenena kauravAH / IyurAyAsavinyAsAH khelAyai skhalitodyamAH // 52 tatraikaM vipulaM phullaM dadarzAmalakIdrumam / vAyavirvipulaskandhaM saphalaM pallavAJcitam // 53 tatra krIDAM samArebhe kauravaiH saha pAvaniH / sarvagarvasamAkrAMtarArohaNAvarohaNaiH / / 54 kazcicaTati cAturyAtkazciduttarati svayam / dhunoti taM drumaM kazcitkazcidAliGgati sphuTam // hRdA saMpIDya kazcittaM kurute kampanAkulam / tatphalApacayaM kazcidvidadhAti kuruttamaH // 56 caTituM taM samuttuGgaM na kSamaH kazcana dhruvam / durlayaM vIkSya vegenAruroha ca supaavniH|| 57 samalA nirmalaM taM ca kauravAH pAvaniM tadA / samutpAtayituM cetovikAraM jagmurudhduram // 58 sarAvAH kauravAH sarve tamAlinya mahAdramam / kaMpayAmAsurauddhatyAtsamutpAtayituM hi tam // 59 akampo mArutistatra kampamAname sthitaH / na cakampe nadIkSobhAtkiM kSubhyati mahArNavaH // 60 avAdiSata bhImena te bhavanto yadi kSamAH / uddhata vipulaM vRkSamuddharantu dharezvarAH // 61 keleke vimala vRkSa bahuta the / unake patra suMdara the aura ve apane phaloMse kalpavRkSake phaloMko jItaneke liye udyakta the| usa vanameM kasailA rasa dhAraNa karanevAle, uttama phaloMse yukta Amaleke peDa munike dvArA parAjita kiye hue kaSAyoMke samAna dIkhate the / // 45-51 // vahAM ve sarva kaurava bhImasenake sAtha krIDA karaneke liye Aye / paraMtu unako vahAM bahuta parizrama huaa| ve khalaneke liye asamartha hue, vahAM eka baDA AmalekA vRkSa thA / vaha puSpoMse yukta thA, usakI zAkhAyeM moTI aura dIrgha thIM, phalabhI usako bahuta lage the aura pattoMse vaha suMdara dIkhatA thA / bhImane usako dekhA / usa vRkSapara abhimAnI sarva kauravoMke sAtha Upara caDhanA aura nIce utaranA ityAdi prakArase vAyuputra bhIma krIDA karane lgaa| koI usake Upara cAturyase caDhate the aura koI usase nIce utarate the| koI kaurava bAlaka usako hilAte the aura koI use dRDha AliMgana dete the / koI kauravabAlaka apanI chAtIse use dabAkara khUba hilAtA thA / koI uttama kurubAlaMka usake phala [ Amale ] girAtA thA / paraMtu usa U~ce vRkSapara caDhane meM nizcayase koI bhI samartha na thA / usa dulaMdhya vRkSako dekhakara vAyuputra [ bhIma ] dhaDAke se Upara caDha gyaa| usa samaya nirmala-kapaTarahita bhImako Uparase nIce girAne kA tIvra vicAra kapaTI kauravoM ke manameM utpanna huaa| jorase cillAte hue ve sarva kaurava usa baDe vRkSako cAroM taraphase pakaDakara bhImako girAne ke liye jorase use hilAne lage / hilanevAle peDapara bhIma nizcala hokara baiThA / use kisIbhI tarahakA bhaya nahIM thA / yogya hI hai, ki nadI ke kSobhase kyA samudra kSubdha hotA hai? // 52-60 // bhImane unako kahA, ki pRthvIke Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 pANDavapurANam tathApi te na kiM kartuM kSamAH saMkSubdhamAnasAH / varAkaizvAlyate kiM hi svalpatuGgo'pi parvataH // tadAkUtaM parijJAya bhImo bhavanamAsadat / ekadA kauravaiH sAdhaM bhImastaM duM punaryayau // 63 ArohitA haThAtte'pi tena taM drumasattamam / Akramya svabhujAbhyAM ca kampitastaruruttamaH // 64 unmUlya mUlato mAnI taruM kauravasaMyutam / dadhAva mUni sacchatra dadhAna iva zobhate // 65 dhArtarASTrAstadA peturunmUlite mahAdrume / kecidUrdhvamukhAH kecidadhovastrAstathA punaH // 66 kecicchAkhAM samAlambya padbhyAM caadhomukhsthitaaH|bhujaabhyaaN ca khalIkRtya zAkhAMtatra pure sthitAH kecicchAkhAM samAzritya suptAstatra mahAbhayAH / kecittasthuzca zAkhAyAmekahastAvalambinaH // kecicca jaTharApIDaM bhajante sthitimatra ca / mUrcchayA mUchitAH kecijanA maraNamitrayA // 69 evaM te pAvaneH puNyAdiva tasmAtsamAkulAH / evaM bhIme prakurvANe dussthIbhUte ca kaurave // 70 hAhAravamukhe tatra kazcidbhImamuvAca ca / pAvane pAvanAtmA tvaM gambhIrazca sahodaraH // 71 na yuktamiti kartavyaM tava gotraviDambanam / niSiddha iti so'svasthAnsvasthIkRtya sthitazca taan|| pati Apa yadi kucha tAkata rakhate haiM to isa bar3e vRkSako ukhADo / unake manameM vRkSako ukhADane kA Aveza utpanna huA, phirabhI ve kucha kArya na kara ske| jo asamartha haiM ve svalpa UMcIkA parvatabhI ukhADa nahIM sakate haiM / unakA manogata, jAnakara bhIma apane gharako calA gyaa| phira kisI samaya bhIma kauravoMke sAtha usa peDake pAsa gyaa| usane haThase unako uttama vRkSapara caDhAyA, aura apane do bAhuoMse usa vRkSako AliMgana kara usane usako jorase hilAyA / saba kaurava jisapara baiThe haiM aise usa vRkSako mUlase ukhADa kara vaha bhAgane lagA usasamaya apane mastakapara mAno chatra dhAraNa kiyA hai aisA vaha zobhane lgaa| jaba usane vaha baDA peDa ukhADa DAlA taba ve kaurava jamInapara gira gaye / kaIka Upara mukha kiye hue gira gaye aura kaIka nIce mukha karake paDa gaye / kaIka apane do pAvoMse zAkhA ko pakaDa kara aura nIce mukha kiye hue laTakane lge| aura kaIka hAthoMse zAkhAko pakaDa kara nIce laTakane lage / kaika zAkhAko dRDha pakaDa kara vahAM hI mahAbhayase sogaye aura kaIka kaurava eka hAthase zAkhAko pakaDa kara usapara Thahara gaye / kaI kaurava apane peTase peDake sAtha cipaka kara vahAM Thahara gaye / aura kaIka mAno maraNa kI sakhI aisI mUrchAse mUrchita ho gye| isa prakAra ve bhImake puNyase vahA~ kaSTI hue / isa prakAra bhImane krIDA kI aura saba kaurava duHkhI hue| ve hAhAkAra karane lage / unameMse koI kaurava bhImase anunaya karane lge| "he bhIma tuma pavitrAtmA ho aura hamAre gaMbhIra svabhAvavAle bhAI ho / tumase vaMzajoMko pIDA honA kyA yogya hai ? kabhI bhI yogya nahIM hai" isa prakAra jaba bhImakA unhoMne anunaya kiyA taba una duHkhI kauravoMko bhImane svastha kiyA tathA svayaM zAntatAse rahane lagA // 61-72 / / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaM parva 197 tatprapede nija pastyaM paurastyodbhatazobhanaH / bhrAtRbhiH satataM reme bhImo bhUribaloddharaH // 73 ekadA kauravA nItvA bhImaM padmAkaraM prati / miSAalekSipankSipraM taM hantuM mUDhamAnasAH // 74 sa balI nAbruDanIra upAyairbahubhiH kRtI / tatAra taraNodyukto jalAzayagataM jalam // 75 taM vIkSya kauravAH kSubdhAstarantaM gatamatsarAH / kiM kartavyamiti spaSTaM cintayAmAsurAkulAH / / athaikadA mahAdhIro jale kSeptumanAstakAn / kenApi chamanA sarvAnsarasyAM sahasAkSipat // 77 jalAzaye buDanti sma bruDantaH karuNasvarAn / rakSarakSeti vAcAlAH prApurduHkhaM hi kauravAH // 78 rurudurduHkhavRndena jalakallolalAlitAH / dhArtarASTrA dhRti nApurbhImahastena marditAH // 79 kathaM kathamapi prAyo duSTAH saMkliSTamAnasAH / nirgatAstoyatastUrNa jagmurvezma mahAbhayAH // 80 duryodhano budho dhIrAnmantriNaH svAnujAMstathA / samAhUyAkaronmantramiti bhiimaatsubhiitdhii| durjayo'yaM mahAbhImaH parAJjatA mahAbhujaH / bhImo bhItiprado nUnaM saMgare kRtasaMgaraH // 82 samartho balasaMpannaH zauryazAlI sudhIradhIH / vairivargavinAzArthamuTukto yuktisaMyutaH // 83 [ kauravoMse DubAye gaye bhImakA sarovarase nirgamana ] tadanantara pUrvase bhI adhika zobhanevAlA aura atyanta balavAn bhIma apane gharako gayA aura vahAM apane bhAiyoke sAtha krIDA karane lgaa| kisI samaya kaurava bhImako tAlAva ke samIpa le gaye / aura kucha nimittase una mUkhoMne usako mAraneke liye pAnI meM Dhakela diyA / paraMtu vaha pAnImeM nahIM DubA / aneka upAyoMse vaha puNyavAna tairatA huA tIrapara AyA / tairate hue bhImako dekhakara unakA matsara naSTa huA, ve kSubdha ho gaye / aba isako mArane ke liye spaSTa upAya kyA hai isakA ve Akula hokara vicAra karane lage // 73-76 // [ bhImane jalameM pheke hue kauravoMkA bhayase gharako bhAga jAnA ] kisI samaya kauravoMko jalameM phekanekI icchA karate hue mahAvIra bhImane kisI nimittase sarovarameM kauravoMko sahasA pheka diyA / taba ve jalameM Dubane lage / jalameM Dubate hue tathA karuNasvarase hamako bacAo 2 isataraha kahate hue atizaya kaSTI hue / pAnIkI taraGgoMse lAlita aura duHkhasamUhase pIDita hokara ve rone lge| bhImake hAthoMse mardita honese unakA dhairya naSTa huA / ve duSTa kaurava klezayukta manase jaise taise pAnImeM se jaldI nikale aura atyaMta bhayabhIta hokara apane gharako gaye // 77-80 // [ bhImako mAranekA duryodhanakA vicAra ] bhImase jisakI buddhi bhayayukta hai aise buddhimAna duryodhanane dhIra maMtriyoMko aura apane choTe bhAIyoM ko bulAkara isa prakAra vicAra kiyA / " yaha bhIma durjaya hai, mahAbhujavAlA, mahAbhayaMkara tathA zatruko jItanevAlA hai / yaha zatruko bhItidAyaka aura yuddhameM apanI pratijJAmeM nizcala rahatA hai / yaha samartha, zaktisampanna, parAkramI aura dhairyayukta hai| vairiyoM ke samUhakA nAza karanemeM udyukta rahatA hai aura yuktise saMgata hai / arthAt Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 pANDavapurANam asminnaho mahAbhIme bhIme jIvati jIvitam / nAsmAkaM zatasaMkhyAnAM vartate vidhivedinAm // hantavyo'yaM durAtmAthAsmAbhirvismitamAnasaiH / yena kenApyupAyena chadmanA vA mahotkaTaH // asminsati satAM nUnamasmAkaM rAjyapAlanam / bhavitA nAsti kartavye kartavyA hi pratikriyA / / yAvana vardhate vairI tAvaducchedya ityalam / vardhito vyAdhivannUnaM dhvaMsayatyakhilaM balam // 87 vyAdhayo dasyavo vairivrajA duSTAzca zvApadAH / utpattimAtratazcchedyA durdramA bhItidA yathA // 88 vardhamAnA ime nUnaM duHkhaM dadati dAruNam / vRddheSveteSu no sAtaM zarIre viSavRddhivat / / 89 samucchedyaH samucchedyo bhImo'yaM bhItidAyakaH / anyathA jvalayatyasmAnyato vRddho'tra vahnivat // iti saMmantrya mantrIzaistaM hantuM sa kRtodyamaH / duryodhano dharAdhIzo durdhyAnAhatamAnasaH / 91 anyadA pAvaniM suptaM jJAtvA duryodhano nRpaH / chadmanA bandhayAmAsa bandhubandhurasnehahA / / 92 nItvA taM jAhnavItIramamuJcattajale ruSA / tadA bhImo jajAgAra sukhasuptotthito yathA // 93 tatkartavyaM parijJAya bhImastadbandhamAcchidat / prasArita bhujo'pyasthAcchayyAyAmiva tajale // 1 zatruke nAzArtha aneka yuktiyAM socatA hai / yaha mahAbhayaMkara bhIma jabataka jIvita rahegA tabataka daivakA svarUpa jAnanevAle hama sau bhAIyoM kA jIvita nahIM rahegA / vismita manavAle hamAre dvArA jisa kisI upAya se athavA nimitta se yaha mahAtIvra zatru mArane yogya hai / yaha jabataka rahegA tabataka hama sajjanoM kA rAjyarakSaNa nizcayase nahIM hogA, kyoMki kisI Avazyaka kAryameM bAdhA upasthita hone para ilAja karanAhI paDatA hai / jabataka vairI vRddhiMgata nahIM hotA hai tabataka usakA ghAta karanA cAhiye / adhika roga baDhanepara manuSyakA sarva bala naSTa hotA hai vaise zatru pUrNa baMDhane para vaha sarva balakA nAza karatA hai / jaise bure vRkSa utpanna hote hI naSTa karanA cAhiye kyoM ki ve bhItidAyaka hote haiM vaise unake samAna roga, cora, zatrusamUha aura duSTa hiMsra siMhAdika prANI bhI bhItidAyaka haiM eva unakA bhI utpatti hote hI nAza karanA cAhiye / pANDava yadi baDhate jAyeMge to bhayaMkara duHkha deNge| zarIrameM viSavRddhi honese jaise sukha nahIM hotA hai vaise inake baDhanese bhayaMkara duHkha utpanna hogA // 81-89 // isa bhItidAyaka bhImakA avazya nAza karanAhI cAhiye anyathA dhadhakatI huI Agake samAna yaha bhIma hameM jalA degA / durdhyAnase jisakA citta mArA gayA hai aise pRthvIpati duryodhanane maMtriyoM ke sAtha vicArakara bhImako mAranekA nizcaya kiyA / / 90-91 // [ bhImako viSAdise mArane kA prayatna ] kisI samaya vAyuputra [ bhIma ] soyA huA hai aisA jAnakara bandhuke sundara snehakA nAza karanevAle duryodhanane kapaTase use gaMgA ke kinArepara lejAkara krodhase gaMgAke jalameM pheka diyA / taba bhIma mAno sukhase soye hue manuSya ke samAna jaga gayA / yaha kauravoM kA kArya hai aisA samajhakara usane apanA baMdhana toDa diyA aura apane hAtha phailAkara Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaM parva 199 lIlayA lalitAGgo'sau salilaM pAvanistadA / tasyAstatAra saMtRptaH zarmaNA vigatazramaH // 95. uttIrya tajjalaM jimavarjitaH pAvanistadA / AjagAma gRhaM sAdhaM kauravairduSTakauravaiH // 96 mantrayitvAnyadA tasya kauravaiAraNakRte / bheje. maitrI prakurvANaiH spardhA tena mahaujasA // 97 ekadA bhojanArtha sa AhUtaH kauravaiH kRtI / AmantraNena sadbhakyA pAvaniH paramodayaH // 98 duryodhanena duSTena tasmai bhojanamadhyagam / dade hAlAhalaM tUrNa tatkAlaprANahArakam // 99 / zreyasaH paripAkenAsudhAyata mahAviSam / bhujAnasya tadA bhojyaM tasya sadrucikArakam // 100 tasya zreNika mAhAtmyaM pazya puNyasamudbhavam / hAlAhalamapi prAntakArakaM caamRtaayt||101 viSaM nirviSatAM yAti shaakiniiraaksssaadyH| prabhavanti na bhUtezA dharmayuktasya dehinH|| 102 raktanetro mahAnAgaH phaNAphUtkArabhISaNaH / dharmato dharmayuktasya sadA kiJculakAyate // 103 jvalano jvAlayanvizvaM jvAlAjAlasamAkulaH / bhISaNo duHkhado dharmAtsatvaraM slilaayte|| zRgAlIyati satsiMhaH stabhati dviradottamaH / sthalAyate nadIzazca dharmato dharmiNAM sdaa||105 mahIbhujA mahArAjyaM prAjyaM prAJjalighAribhiH / mahIzairmahitaM mAnyaM dharmAtsaMjAyate nRNAm // kucabhArabharAkAntA bhramadbhanetrapaGkajAH / lAvaNyarasavArIzA vRSAdvAmA bhvntyho||107 vaha mAno zayyAke samAna gaMgAke jalameM rahA / sukhatapta, zramarahita, suMdara zarIravAlA yaha bhIma lIlAse gaMgAnadIkA pAnI tairakara gayA / kapaTarahita bhIma vaha gaMgAjala taira kara mAno duSTa kauve aise kauravoM ke sAtha apane ghara AgayA // 92-96 // kisI samaya usako mAraneke liye usa mahAtejasvI ke sAtha spardhA karanevAle kauravoMne vicAra karake maitrI saMpAdana kii| anya samayameM kauravoMne bhaktise uttama unnati-vaibhavake dhAraka bhImako AmaMtraNa dekara bhojanake liye bulAyA / duSTa duryodhanane usako bhojanameM tatkAla prANahAraka hAlAhala viSa diyaa| paraMtu puNyake udayase mahAviSa bhI amRta ho gyaa| mahAviSako khAnevAle bhIma ko vaha uttama rucikAraka anna bana gayA // 99-100 // he zreNika, usa bhImake puNyakA mAhAtmya dekha / maraNa karanevAlA hAlAhalabhI amRta ho gayA / jo dharmayukta prANI hai usake liye viSabhI nirviSa hotA hai / zAkinI, rAkSasa Adika bhI prabhAvayukta nahIM hote haiM aura bhUtoM ke svAmI bhI asamartha ho jAte haiM / phaNA ke phUtkArase bhayaMkara, lAla netravAlA mahAnAga dharmayukta prANike dharmase hamezA gaNDrapada ke samAna ho jAtA hai / jvAlAoMke samUhase yukta jagatko jalAnevAlA bhayaMkara aura duHkhada agni dharmase zIghra pAnI ho jAtA hai / dhArmikoMke dharmaprabhAvase hI siMha syAra hotA hai / atizaya baDA hAthI bhI stabdha hotA hai / samudra sthala bana jAtA hai / mAnya rAjoMoMse pUjanIya, tathA jise hAtha joDakara rAjA namaskAra karate haiM aisA rAjya manuSyoMko dharmase prApta hotA hai| stanabhAra ko dhAraNa karanevAlI, caMcala bhohe aura netrakamaloMse suMdara, lAvaNya aura zRGgArAdirasa ke mAno samudra aisI Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 pANDavapurANam mahAkarA mahAvaMzAH kapolaphalapAlinaH / sudantA bhAnti bhUtyADhyA narA iva suvAraNAH // 108 dhanarAzistathA dhAnyarAzirdharmAcca jAyate / putravAraH pavitrAtmA satrivargazca sargataH / / 109 suzikSitAH sugamanAH svAmibhaktiparAyaNAH / sasaMskArA bhavantyatra subhRtyA iva vaajinH|| sthA rathAGgasaMgena cItkurvanto mahArthakAH / arthayanti samartha hi dharmiNAM dhRtidhAriNAm // 111 hArakuNDalakeyUramudrikAkaGkaNAdikam / vastratAmbUlakarpUraM labhante dharmato narAH // 112 mavAkSAkSaparikSiptA rakSakai rakSitAH khalu / akSayAH satkSaNAH kSipraM labhyante dharmato gRhAH // sukRtasyeti vijJAya phalaM pravipulaM kalam / kalayantu kalAbhijJAH sakalaM ttsunirmlaaH||114 atha bhImo bhramanbhUmau nirbhayaH kauravaiH samam / reme bhujaGgasakrIDAkhelanaiH skhlitaatmaabhiH|| darzayAMcakrire bhImaM bhujaMgena viSArAn / muJcatA kauravAdhIzA vizvakApaTyapaNDitAH // 116 tasya tadgaralaM tUrNamamRtAya prakalpitam / tatprabhAvAna babhrAma tadeho'dagdhavedanaH // 117 -----. ......... striyA~ dharmase jIvoMko prApta hotI haiM / jinake hAtha puSTa haiM, jinakA mahAvaMzameM janma huA hai, kapola phalako dhAraNa karanevAle,-arthAt vistRta gAla ko dhAraNa karanevAle, suMdara dAMtavAle aizvarya paripUrNa manuSya ke samAna hAthI dharmase prApta hote haiM / jinakI zuMDA puSTa haiM, jinake pRSTAsthi baDe UMce haiM, phalakake samAna vistRta gaNDasthalavAle hAthI zRMgArase zobhate haiM / vipula dhanarAzi tathA dhAnyarAzi, prANiyoMko dharmase prApta hotI hai / dharmArtha-kAma-puruSArthake pAlaka, pavitra AcaraNavAle arthAt sadAcArI putrasamUha jIvoMko dharmase prApta hote haiM / dharmase suzikSita, uttama gativAle sadAcArake mArga meM calanevAle svAmibhaktimeM tatpara aura acche saMskAravAle naukaroMke taraha suzikSita, suMdara gativAle, apane mAlikameM sneha rakhanevAle aura susaMskAravAle, ghoDe manuSyoMko dharmase prApta hote haiN| cakroMke saMgase cItkAra zabda karanevAle maulyavAna ratha saMtoSa dhAraNa karanevAle dhArmika logoM ko dhanake sAtha prApta hote haiM / hAra, kuNDala, keyUra-bAjubaMda, aMguThI, kaDe Adika alaMkAra, vastra tAMbUla, karpUraM Adika uttama padArtha dharmase manuSyoMko prApta hote haiM / khiDakiyAM rUpI iMdriyoMse yukta, rakSakoM ke dvArA rakSaNa kiye gaye, dIrghakAlataka rahanevAle, uttama utsavoMse pUrNa athavA uttama khanoMse yukta, aise gRha dharmase manuSyoMko prApta hote haiM / isa prakAra puNyakA yaha vipula madhura phala samajhakara kalAoMke jJAtA nirmala puruSa vaha sakala puNya prApta kareM // 101-114 // isake anaMtara bhUtalapara nirbhaya hokara bhramaNa karanevAlA bhIma jinakA citta kuNThita huA hai aise kauravoM ke sAtha bhujaMgakrIDA karane lgaa| saMpUrNa kapaToM meM catura, aise kaurava rAjAoMne viSAMkuroMko bAhara phekane vAle sarpa ke dvArA daMza karAyA / paraMtu usakA tIvra viSabhI amRta ke samAna ho gyaa| usake prabhAvase bhIma ke zarIrameM bhrAnti nahIM utpanna huI aura usakA jJAnabhI naSTa nahIM huA // 115-117 // kisI samaya bhISmAcArya, droNAcArya, pANDu rAjAke putra aura kaurava ye saba Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaM parva 201 athaikadA ca gAjhepo drogaH pANDozca nndnaaH| kauravAH saha secalU rantuM vipinamuttamam // 118 kandukaM guNThitaM gamyaM maNDitaM hematantubhiH / bhajantaste ramantez2a svarNayaSTibhirAdarAt // 119 kandukaM cAlayantaste'nyonyaM vismitmaansaaH| ramamANAstadA rejuH suparvANa ivAparAH // 120 yahacA viziSTayAbhITo mendukshvendudiipnH| babhrAma tADito bhUmau bhayAdiva subhUbhujAm // 121 yaSTitADanato'pasadandhakRpe vipArake / atalasparzage ramye jalayukte sa kandukaH // 122 tadA hAhAravAkIrNA bhUpAH kuuptttsthitaaH| patitaM kandukaM vIkSyAndhakUpe pAravarjite // 123 tadeti bhUmipaiH proktaM naraH kopyasti zaktimAn / sa yaH saMpatitaM kUpe gandukaM cAnayatyaho / bruvate sma suvAcAlAH kecnaucityvrjitaaH| AnayAmo vayaM vegAdimaM paataalsNsthitm||125 kazcidvAvakti vegena kA vArtAsya mhiibhujH| tathA cAnayane kSipramAnayAmIha kandukam // 126 lAlapIti nRpaH kazcidoAmuddhatya caandhukm| AnayAmyasya kA vArtA pAtAlaharaNe kssmH|| kazcidAha samicchA cet marutvato mahAsanam / gRhItvA tena satsAdhaM nayAmi nayato balAt / / pAtAlamUlataH pAntaM pAtAlaM taM phaNIzvaram / padmAvatyA sahAbadhyAnayAmi bhavataH puraH // 129 milakara suMdara vanameM krIDA karane ke liye cale / ve usa banameM gUMthA huA, dUra jAnevAlA, aura suvarNa tantuoMse maNDita aisA kanduka-geMda lekara suvarNayASTi ke dvArA khelane lage / eka dUsare ke tarapha kanduka phekane vAle Azcaryayukta cittake sAtha krIDA karane vAle ve kauravAdika mAno dUsare deva haiM aise zobhane lage / caMdrake samAna camakanevAlA unakA priya kanduka viziSTa yaSTise tADita hokara mAno rAjAoMke bhayase bhUmipara idhara udhara bhAgane lgaa| jisakA pAra nahIM hai,jisake talabhAgakA sparza nahIM hotA hai, aise pAnIse bhare hue suMdara andhakUpameM yaSTike tADanase vaha kanduka jAkara gira gyaa| taba pArarahita andhakUpameM paDA huA kanduka dekhakara ku~eke taTapara khaDe hue rAjA hAhAkAra karane lage / taba rAjAoMne kahA ki kyA aisA koI sAmarthyavAlA manuSya hai, jo isa kUpameM paDe hue kundakakoM laavegaa| vicAra-rahita aura vAcAla kitaneka loka pAtAlameM paDe hue kandukakobhI vegase hama lA sakate hai aisA kahane lge| koI kahane lagA pAtAlake kandukako bhI maiM lA sakatA hUM phira isa pRthvItalameM paDe hue kandukako lAnekI kyA bAta hai ? maiM jaldIse lAkara Apake pAsa hAjira karatA huuN| koI rAjA isa taraha bolA-maiM apane do bAhuoMse isa kueko uThAkara lA sakatA hUM kyoMki maiM pAtAlako uThAkara lAnemeM samartha hUM phira isa gendake lAnekI kyA baDI bAta hai? koI rAjA bolA-yadi mere manameM AyA to maiM indrakA baDA Asana uThAkara indrake sAtha use yuktise aura balase lA sakatA huuN| koI rAjA bolA-pAtAlakA rakSaNa karanevAle phaNIzvarako arthAt dharaNendrako padmAvatI ke sAtha bAMdhakara maiM Apake Age lAtA huuN| isa prakAra kSubdhajanoMmeM bahuta vAcAla aura caMcala loga the paraMtu koI nItivAna manuSya usa kandukako lAne meM pAM. 26 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 pANDavapurANam iti kSudhajaneSvevaM vAcAleSu ghaneSu ca / caJcaleSu na cAnetuM taM ko'pi nayavAn kSamaH // 130 droNo vidrAvaNe dakSo ripUNAM vIkSya tatkSaNam / lokAnsaMlokitAsyAMzcAnyonyaM cnyclckssussH|| kodaNDadaNDamApIbya jyyaattniprruuddhyaa| rarAjAsphAlayansphAro visphAritanijekSaNaH // 132 mUrtimAMzcApadharmo vA sthito droNaH smudrsH| utkarNAndiggajAnkurvanbadhirIkRtasubhutIn // 133 kodaNDena pracaNDenAkhaNDena cnnddrocissaa| uvIM ca dadhatA reje puraMdaradhanuHzriyA // 134 kodaNDacaNDanAdena traasmiiyurmhaagjaaH| babhramuItito gantuM pArzva digdantinAmiva / / 135 gandharvA bandhanAtItA gandharvA gaanvrjitaaH| gandharvAH kaMpanAsaktA babhUvuzcApazabdataH // 136 tadA nAgarikAH sarve zrutvA kodaNDajaM varam / koja zatruH samAyAsIdviceluriti bhaassinnH|| sthAlIkarAH sukAminyo nizamya dhanuSaH svanam / tatratyA vigaladvaskhA babhUvurratito na kim / / iti cApalyamutpAdya janAnAM caJcalAtmanAm / taM vedhyaM vidhivadroNo vivyAdha saMvidhAya ca / / zareNa zirasaM droNaH samutkSipya samAnayat / kandukaM kauravairnetumazakyaM sakalairapi // 140 tadA suranarA vIkSya tatkauzalyamavarNayan / kinnarAstadyazorAziM gAyanti smaadrikndre||141 samartha nahIM thaa||118-130|| jinakI AMkheM caMcala huI haiM tathA jo eka dUsareke mukhako dekha rahe haiM aise logoMko dekhakara zatruko bhagAnemeM catura, jisane apanI AkheM baDI kI hai, aise mahAn droNAcArya dhanuSyake agrabhAgapara joDI huI dorIse dhanuSyako namra kara usakA TaMkAra karate hue zobhane lge||131-132|| jisakA vIrarasa umaDa AyA hai, aisA mUrtimaMta cApadharma hI logoMke Age khaDA huA hai aise droNAcArya dIkhane lge| unake dhanuSyake TaMkArase logoMke kAna bahire ho gaye aura diggajoMne apane kAna khaDe kiye| jisakI kAnti tIvra hai aura jisane pRthvI dhAraNa kI hai aise akhaNDa pracaNDa dhanuSyane indradhanuSyakI zobhA dhAraNa kI thii| usa dhanuSyake pracaNDa dhvanise baDe hAthI trasta ho gaye aura bhayase diggajoMke pAsa jAneke liye mAno bhramaNa karane lge| dhanuSyake pracaNDa zabdase gandharva-ghoDe bandhanako toDakara bhAgane lage aura gandharva-gAnavAle deva bhayase gAnarahita hokara tharathara kAMpane lge||133-136|| usa samaya saba nAgarikoMne dhanuSyase utpanna huA zabda sunA aura koI zatru AyA hogA aisA kahakara ve bhAgane lge| dhanuSyakA zabda sunakara bhItIse jinake hAthameM thAlI hai aisI striyoMkA vastra girane lagA saca hai ki bhayase kyA nahIM ho jAtA ? isa prakAra caMcala cittavAle logoMmeM capalatA utpanna karake droNAcAryane bANake dvArA usa vedhyakA-kandukakA vedha yathAvidhi kiyaa| arthAt pUrva bANake mastaka meM dUsarA bANa aTaka gayA usake mastakapara tisarA isa prakArase bANoMkI paMktike dvArA sabhI kaurava jise nahIM lA sake aise geMdako droNAcAryane Upara uThAkara apane hAthameM liyaa||137-140|| usa samaya sarva manuSya aura deva droNAcAryakA kauzalya dekhakara unakI prazaMsA karane lage aura kinnara deva parvatoMkI kandarAmeM unakI yazorAzi Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaM parva IdRzaM zarakauzalyaM na dRSTaM nApi dRshyte| ato'nyatreti bhUpAlAH zazaMsustadguNotkaram // 142 tatra te kSaNamAsthAya pANDavAH kauravA nRpaaH| anyonyaprIticetaskA vivizurnijapattanam // . kauravA api bhImaskha puNyaM zakti nirIkSya ca / vilakSAH kSAntimAbhejurazaktAnAM kSamA vraa|| evaM rAjyaM prakurvatsu teSu kAlo mhaangtH| aho tatra sapuNyAnAM mahAnkAlaH kSaNAyate // 145 athaikadA ca droNAya prArthanA vihitaamunaa| gAGgeyena vivAhasya siddhayartha vidhivedinA // 146 sa prArthito nRpaiH sarvaistatheti pratipannavAn / tato vivAhasaMkSobho gAGgeyasyAjani sphuttm||147 tato gautamasatputrI saakssaadtirivaapraa| janAnandakarA tenAbhyarthitA droNahetave // 148 tayA tasyAtha saMjAtaM vivAhavaramaGgalam / nadatsu vAdyavRndeSu gAyantISu subhIruSu / / 149 vivAhAnantaraM tau dvau dampatI diiptmnmthau| remAte ratiyogena suratau suratotsavau // 150 tatastayoH kramAtputro'zvatthAmA nAmato'bhavat / mahAdhAmA sudhI/ro dharmabhRddhatisevakaH / / kodaNDavidyayA so'bhuutsrvdhnvimheshvrH| supremapreritAnando nandayansakalAJjanAn // 152 ekadA tena droNena bhaNitA nRpnndnaaH| pArthAdayaH pRthuprItAH suziSyIbhUtamAnasAH / / 153 gAne lge| isa prakArakA bANa-kauzalya droNAcAryahI meM dekhA gyaa| vaha anyatra na dekhA gayA, na dIkhatA hai| rAjasamUha isa prakAra unake guNoMke samUhakI prazaMsA karane lagA / kandukakrIDAke sthAnapara thoDI dera taka Thahara kara pANDava aura kauravarAjasamUhane anyonya premameM Asaktacitta hokara apane nagarameM praveza kiyaa||141-143|| kauravabhI bhImakA puNya aura zakti dekhakara khinna hue aura unhoMne kSamA dhAraNa kii| yogyahI hai ki, azaktoMko kSamA dhAraNa karanAhI hitakara hai| isa prakAra rAjya karate hue una pANDava-kauravoMkA mahAn kAla bIta gyaa| yogyahI hai ki puNyavaMtoMkA mahAn kAlabhI kSaNake samAna bItatA hai // 144-145 / kisI samaya jyotiSavidyA jAnanevAle gAMgeyane vivAha karane ke liye droNase prArthanA kii| sarva rAjAoMnebhI prArthanA karanepara droNAcAryane unakI prArthanA mAnya kii| tadanaMtara gAMgeyane vivAhakI sarvasiddhatA pragaTapanese kii| gAMgeyanebhISmAcAryane sAkSAt dUsarI ratike samAna gautama brAhmaNakI janAnandadAyaka satkanyA droNake liye nizcita kI / gautamaputrIke sAtha droNAcAryakA vivAhamaMgala huA / usa samaya aneka vAdyoMkA' samUha bajane lagA aura suvAsinI striyA~ gAne lgii| 146-149 // vivAhake anaMtara jinakA kAma pradIpta huA hai, suratotsava karanevAle, ve dampatI premase suratameM ramane lage / tadanaMtara una donoMko kramase azvatthAmA nAmaka putra huaa| vaha mahAn tejasvI, vidvAn , dhIra, dharma dhAraNa karanevAlA, aura santoSakA sevaka thA athavA vratiyoMkA sevaka thA / vaha dhanurvidyAse saMpUrNa dhanurdhAriyoMkA prabhu tathA supremase AnandakI preraNA karanevAlA aura sarva logoMko unnata banAnevAlA thaa|| 150152 // kisI samaya atizaya prIti karanevAle, jinakA mana suziSya huA ha arthAt jo ziSya Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 pANDavapurANam aho ziSyAH sukartavyaM madvaco bahuvistaram / dhanurvidyAvidhauM dIptaM samastavidhipAragam // 154 kRpApAramito droNo dhnurvidyaavishaardH| tadvAkyamaSakAMzu viceluH kauravAH khayam // 155 pArthaH sArthaH samarthastu tadvAkye sthitimAdadhau / guruvAkye ratAnAM hi vidhAH syuH krsNgtaaH|| tato dhanaMjayasyAzu guruNA vara uttmH| adAyIti pradAtavyA dhanurvidyA hi te mayA // 157 matsamastvaM prakartavyaH zuddhayA cApavidyayA / guruNetyudite tAvatpAryaH svaskhaH susArthakaH // dhanurvedarataH pArthaH prmaathevishaardH| cacAra cApacAturya tazcintAhRticetanaH // 159 ghane nizIthinIkAle bhaktimAnsa dhnNjyH| gurAvagaNayanduHkhaM siSeve tatpadAmbujam // 160 tadAnyadA guru NaH pANDavaiH kauravaiH samam / zikSayituM dhanurvedaM vanamApa suziSyakAn // 161 tatraikaM tuGgazAkhADhyaM zAkhinaM suphalAnvitam / sapalAzaM khagAkINe dadRzuste mahoddhatAH // 162 zAkhAmadhyagataM vIkSya droNaM kAkaM supakSiNam / droNo'vAdIddhanurvedI pANDavAnkauravAnprati // yaH pakSidakSiNaM cakSurlakSIkRtya ca vidhyati / sa vidvAnkArmukI dakSo dhanurvedavidagraNIH // 164 hue haiM aise arjuna AdikoMko droNAcAryane kahA, ki " he ziSyoM, dhanurvidyAke viSayameM bahuvistAra yukta, ujjvala aura saMpUrNa vidhi-upAyoMke kinArepara pahuMcA huA arthAt aura sarva upAyoMse paripUrNa aisA merA vacana tumheM avazya mAnya karanA cAhiye / arthAt maiM jo jo bAteM dhanurvidyAke viSa. yameM kahUMgA ve dhyAnameM rakhane lAyaka haiM / droNAcArya kRpAke dusare kinAreko pahuMca gaye haiM arthAt sarpUNa ziSyoMpara ve atyaMta dayAlu haiM, dhanurvidyAmeM nipuNa haiM, aisA vizvAsa rakhakara zIghra unake vAkyAnusAra kaurava calane lage // 153-155 // dhanurvidyAkA prayojana siddha karanekI icchA rakhanevAle samartha arjunane droNAcArya ke vAkyameM sthirazradvAna kiyaa| yogya hI hai, ki guruke upadezameM tatpara rahanevAloMke hAthameM vidyAyeM svayaM AkAra ThaharatI haiM / tadanaMtara gurune maiM tujhe dhanurvidyA detA hUM tU usako grahaNa karane meM yogya hai aisA kahakara uttama vara diyaa| mere samAna maiM tujhe nirdoSa cApavidyAse yukta karUMgA, isataraha gurune jaba kahA taba uttama cittavAlA pArtha ( arjuna ) svastha ho gyaa| paramArthameM nipuNa, dhanurvedakA abhyAsa karanemeM tatpara aura gurukI cintA karanemeM AkRSTa huA hai mana jisakA aise arjunane dhanurvidyAkA cAturya dhAraNa kiyA // 156-159 // bhaktimAn dhanaMjaya dina rAta gurukI ArAdhanA karatA thaa| usameM honevAle kaSToMkI vaha parvAha nahIM karatA thA / hamezA guruke caraNakamaloMkI vaha sevA karatA thA // 160 // kisI samaya droNAcArya pANDava kauravoMko apane sAtha lekara ziSyoMko dhanurvedakA zikSaNa deneke liye vanameM Aye / vahAM UMcI zAkhAoMse tathA pUrNa phaloMse ladA huA, patroMse pUrNa aura aneka pakSiyoMse yukta vRkSako una zaktizAliyoMne dekhaa| usa vRkSakI eka zAkhAke madhyameM acchA droNajAtikA kauvA baiThA thA use dekhakara dhanurvedI droNAcAryane pANDava aura kauravoMko isa prakAra kahA " jo isa pakSIke dakSiNa Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaM parva 205 nizamya kauravAH sarve duryodhnpurssraaH| viSamaM vedhamAjJAya tUSNItvamagamastadA // 165 kenedaM dakSiNaM cakSuH kSaNasthiti ca pakSiNaH / caJcalaM caJcalasyAnu vebhyaM ka ceti vaadinH|| . paannddvaankaurvaandronno'vaadiiccaapvishaardH| tathAsyAMlakSyavidvIkSya girA ymbhiirruupyaa||167 ahaM hanmIti saMdhAnaM dadhau dhanuSi patriNaH / sapatrasya guNAptasya patridakSiNavIkSaNam / / 168 . tadA dhanaMjayo dhanvI dhanuHsaMdhAnabuddhimAn / sadhanvAnaM guruM natvA vijJaptimiti cAkarot / / vizikhAkSepavidroNa suzAkhApakSicakSuSaH lakSyasya ca kSamo'si tvaM vedhana krtpdymii||170 vismayaH koja gotreza mitrasya dIpadIpanam / rasAle toraNasyApi bandhanaM yAdRzaM bhavet // athavAgurudhUpitvaM mRganAbhibhavasya c| tAdRzaM dhanvasaMdhAnaM tAtapAda tavAdhunA // 172 . antevAsini mAdRkSe sati tvayi na yujyte| IdRzaM karma saMkatuM dhanuHsaMdhAnadhAriNi // 173 mamAjJAM dehi tAtAdha vedhasya viSamasya ca / vedhane tvatprasAdena labdhavidyasya dhnvinH||174 tadA tena samuddiSTo gariSTho vedhyvedhne| kodaNDaM sa kare kRtvA samuttasthe sthirakriyaH // 175 cakSuko lakSya karake viddha karegA vaha vidvAn, dhanurdhArI catura aura dhanurveda jAnanevAloMmeM agraNIaguA mAnA jAyagA / " yaha gurujI kA vacana sunakara duryodhanAdika saba kaurava kauvekI AMkhako viddha karanA kaThina hai aisA samajhakara cupa raha gaye / isa caJcala pakSIkI yaha caMcala dakSiNa A~kha kSaNataka sthira rahatI hai isaliye kisake dvArA aura kaba viddha kI jAvegI ? arthAt isakI A~kha koI viddha nahIM kara sakegA aisA duryodhanAdika ApasameM bolane lage / taba lakSyakA svarUpa jAnanevAle cApavidyAcatura droNAcArya ApasameM bolanevAle kaurava pANDavoMko gaMbhIra vANIse isa prakAra bolane lage, " he pANDavakauravoM, maiM usa pakSIkI dAhinI AMkha viddha karatA hUM" tadanaMtara pakSase yukta, dhanuSakI dorIpara caDhA huA aise bANako dhanuSyapara Aropita kara pakSIkI dAhinI A~khake prati unhoMne saMdhAna lagAyA / itanemeM dhanuSyase saMdhAna karanemeM catura dhanurdhArI arjunane dhanurdhArI gurujIko isa prakAra vijJapti kI // 161-169 // "he gurujI Apa bANa phekanemeM catura haiM, Apa zAkhApara baiThe hue lakSyabhUta pakSIke cakSukA vedha karanemeM samartha haiM aura vedhana karanemeM aba udyukta hue haiM, isameM kyA Azcarya hai / hamAre gotrake vaMzake Apa Iza svAmI ho| ApakA yaha kArya sUryako dIpase prakAzita karaneke samAna hai, athavA AmravRkSapara toraNa bAMdhane ke samAna hai, athavA kastUrIko agurucandanakI dhUpase dhUpita karaneke sadRza hai / arthAt he pUjyapAda, ApakA yaha dhanuHsaMdhAna isa samaya zobhA nahIM detA hai / / 170-172 // he pUjya, dhanu:saMdhAna dhAraNa karanevAlA mujhasarIkhA vidyArthI Apake pAsa hone para ApakA yaha kArya mujhe yogya nahIM jaMcatA hai // 173 // Apake prasAdase mujhe dhanurvidyA prApta huI hai, maiM dhanurdhArI ho gayA huuN| isa viSama vedhyake vedhanameM Apa mujhe AjJA dIjiye / isa prakArakI arjunakI vijJapti sunakara vedhyake Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam cApamAsphAlya cApezo maurvIsaMdhAnamAvahan / jagarna sphUrjathuryadvatsamarjitayazazcayaH // 176 / sakSaNaM kSaNikaM vIkSya pakSiNo dakSiNekSaNam / akSamaM lakSituM yadvatsaMdadhe kSaNikaM matam // caJcalaM caJcalagrIvaM calanetraM calanmukham / pakSiNaM vIkSya sa khAnte dadhe lakSyAya zemaSIm / / svoru saMsphAlayAmAsa tadadhovIkSaNakRte / tAvatAdhomukhaM pakSI luloke sphAlanazruteH // 179 lokayantamadhova pakSiNaM vIkSya lakSyavit / jaghAna dakSiNaM cakSustasya bANena vANavit // tatkurvANaM samAvIkSya dronnduryodhnaadyH| taM zazaMsuriti spaSTaM cApavidyAvizAradam // 181 cApavidyAcaNAzcitraM dRSTAH puurvmnekshH| dhAnuSko nedRzo dRSTo vedhyvidyaavishaardH||182 pAraMgato'si vedhyasya vidyAyA vibudhaagrnniiH| ka guNI guNasaMdhijJaM zazaMsuriti te takam // tataste tatkathA sArthAM kurvANA dhRtraassttrjaaH| samAseduzca sIdanto vizadaM vIkSya tabalam // 184 kadAcitpRthu pArthezaH samartho vyathayannipUna / zarAsanaM kare kRtvA jagAma vipinaM varam // . bhramanbhIti prakurvANo vanyAnAM sa dhanaMjayaH / zvApadApadasaMbhedI gahanaM niragAllaghu // 186 vedhanameM atizaya pravINa arjunako gurujIne AjJA dI / arjunane apane hAthameM dhanuSya liyA aura caMcalatA choDakara vaha nizcala arthAt ekAgracitta huA / cApake prabhu, yazaHsamUhako prApta kiye hue arjunane dhanuSyase TaMkAra zabda kiyA, dorIpara bANa joDa diyA aura vajrake samAna garjanA kI / jaise kSaNikamatakA vicAra karanA azakya hotA hai vaise pakSIkA caJcala dakSiNa netra kSaNataka dekhakara arjunane usase saMdhAna kiyA // 174-177 // vaha pakSI cazcala thA, usake netra caJcala the aura vaha apanA mukha idhara udhara hilAtA thA / aise pakSIko dekhakara arjunane apane manameM lakSyavedha karanekA nizcaya kiyA / vaha pakSI nIce dekhe isaliye usane apanI jaMghAko hAthase pITA pakSIne nIce mukha karake jaMghAke pITanekA zabda sunA / nIce mukha karake dekhanavAle pakSIko dekhakara lakSyake jJAtA, bANa-vidyAko jAnanevAle, arjunane usa pakSIke dAhine netra ko viddha kiyA // 178-180 // netravedhana kArya dekhakara dhanurvidyAvizArada arjunakI droNa aura duryodhanAdika spaSTarItise stuti karane lage / cApavidyAmeM catura aneka loka pUrvakAlameM hamane dekhe haiM, paraMtu vedhyavidyAmeM catura aisA dhanurdhara hamane kabhI nahIM dekhA " hama isakA kArya dekhakara Azcaryacakita hue haiM / arjuna tU vedhya kI vidyAmeM pAraMgata huA hai / tU vidvAnoMkA aguA hai| tere samAna guNI kauna hai ? dorIke Upara bANa joDanemeM tUM catura hai " aisI saboMne usakI stuti kii| tadanaMtara arjunakI anvarthaka kathA karanevAle ve dhRtarASTraputra usakA nirmala bala dekhakara duHkhI hote hue apane ghara Agaye // 181-184 // kisI samaya samartha mahAprabhu arjuna zatruoMko pIDita karatA huA hAthameM dhanuSya lekara uttama vanameM gayA / vahAM jaba vaha arjuna ghUmane lagA to vanyapazuoMko bhIti utpanna huI / zvApadoMse logoMko jo ApattiyAM hotI thI ve usane dUra kI aura vaha Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 dazamaM parva sabaikaM mRgadaMzaM sa mRgArimiva sUbatam / zaraprahArasaMruddhavadanaM vIkSate sma ca // 187 bANaprahArasaMruddhatuNDaH sacaNDamAnasaH / kenAkAri svayaM zvAyaM dhanurvidyAvidAtmanA // 188 naro na dRzyate kazcidatrAsAsAhArakRt / zabdavedhavido nAnyo vidhAtumIdRzaM kssmH||189 bANaprahArasaMruddhavadanaM vIkSya kukkuram / zararAzisamAkIrNatUNaM vA sa vyacintayat // 190 aho droNo mahAprAjJo madguruH prakaTo bhuvi / dhvanivedhavidhAnena sadA mAnyo dhanuSmatAm / / zabdavedhaM durArAdhyaM sarvAgocarasaMcaram / jAnAti cedayaM droNo nAnyaH ko'pi zrutau shrutH||192 ahaM tiSThAmi tatpArtha zabdavedhaM suzikSitum / guruNAdhiSThitaH praajnyshcaapcnycutvmaagtH||193 tena prasAdato mahyaM dhanurvidyA sushbdgaa| adAyi kApi nAnyebhyo'ntevAsimyo vishaardaa|| zunako bhASamANo'yaM dhvanivedhavidA htH| keneti vismayaH zrImAnsasmAra smermaansH|| Azcarya dhairyviiryaapryupaasitshaasnH| vayaH smaransmayenAsau banAma vipinaM tadA // 196 sa taM draSTumanAH zabdavedhinaM vizikhAyudham / lokayanikhilAM kSoNI babhrAma vigtshrmH|| vanameMse jaldI jaldI jAne lgaa| usa vanameM eka jagaha siMhake samAna UMcA aura bANake prahArase jisakA mukha bharA hai aise kutteko arjunane dekhA / jisakA citta krUra hai aise isa kutte kA mukha bANaprahAra karake kisane bhara diyA hai, dhanurvidyA jAnanevAle kisI vyaktine dUMkanevAle kutteke mu~hameM ye bANa bhara diye hoMge ? isako jisane prahAra kiyA hai aisA manuSya yahAM nahIM dIkhatA / tathA zabdavedhako jAnanevAleke binA aisA kArya karanemeM anya koI samartha nahIM hai| bANake prahArase jisakA mukha bhara gayA hai aise usa kutteko dekhakara kyA bANoMke samUhase bharA huA yaha tarakasa hai ? aisA vicAra arjunake manameM AyA / aho mahAvidvAn doNAcArya mere guru haiN| ve bhUmaNDala meM prasiddha haiM / zabda-vedhake kAryase ve dhanurdhAriyoMmeM hamezA mAnya hue haiM / zabda-vedha vidyA baDe kaSTase ArAdhI jAtI hai| vaha sarva dhanurdhAriyoMmeM nahIM pAyI jAtI hai / yadi koI jAnate haiM to akele droNAcArya hI ise jAnate haiM dUsarA koI jAnatA hai aisA maiMne kAnoMse nahIM sunA hai / maiM droNAcAryake pAsa zabda-vedha paDhaneke liye rahatA hUM / gurusa adhiSThita hokara maiM catura aura dhanuvidyAmeM nipuNa huA huuN| droNAcAryane prasanna hokara mujhe zabdameM praveza karanevAlI dhanurvidyA dI hai| vaha anya kisI vidyArthiyoMko nahIM dI hai // 185-194 // mUMkanevAlA yaha kuttA zabda-vedha jAnanevAle kisa manuSyane mArA hai, yaha Azcarya hai| kucha samajha nahIM AtA hai| aisA vicAra kara kutUhalayukta cittase lakSmIsaMpanna arjuna smaraNa karane lagA // 195 // dhairya aura vIrya se yukta AryoMke dvArA jisa ke zAsanakI upAsanA kI jAtI hai arthAt jisa kI AjJA mAnI jAtI hai, jo zreSTha hai aisA arjuna Azcarya yukta hokara usa adbhuta bAtakA smaraNa karatA huA vana meM bhramaNa karane lagA // 196 // zabda-vedhI aura bANarUpI zastra dhAraNa karanevAle usa vyaktiko dekhane kI icchAse Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 pANDavapurANam kandare sundare deze nikuJja ca shiloccye| taM pazyanpaprathe pArthaH parArthasArthakovidaH // 198 tAvatA hastasaMruddhazvAnaM vIraM vanecaram / karotkSiptazaraM tUNasaMbaddhapArzvabhAgakam // 199 karAlAsyaM gatAlasyaM veganirjitamArutam / vikaTAkSaM ca dhvAMkSAbhapakSabhAgamadhomukham // 200 kAkatuNDasvanAsAnaM kolakezaM ca kezinam / dadarza dAruNaM bhillaM dhanusskandhaM dhnNjyH||201 so'bhANItaM samAvIkSya pracaNDaH paannddunndnH| kastvaM suhRt ka saMvAsI kA vidyA tvayi vrtte|| iti pRSTaH samAcaSTe zabaraH sa smayAvahaH / durnirIkSyaH kSamAmuktaH kopAruNitalocanaH // 203 samAkarNaya satkarNa vyaakrnnaakRssttkaarmukH| abhI tiMkarojyeSAM paramaprItidAyakaH // 204 zabaro'haM vanevAsI dhnurvidyaavishaardH| zarAsanazareNAzu bhettuM zaknomi dehinaH // 205 zabdavedhavidhau zuddhaH samRddho vedhyavedhakaH / mAdRkSaH ko'pi bhUpIThe na lakSyo lkssyhjnaiH|| zrutveti pipriye pArthaH parAkrAnti sucApinaH / bhillasya bhaalbhuubhnggprikssiptpraatmnH||207 DhUMDhatA huA arjuna zramarahita hokara usa jaMgalakI saMpUrNa pRthvIpara bhramaNa karane lgaa| parvatoMkI suMdara guphA, latAgRhake pradeza, parvata ityAdi sthAnoMmeM usa zabda-vedhI vyaktiko DhUMDhanevAlA paropakArake kAryasamUhameM catura arjuna ghUmane lagA // 197-198 // itane meM apane hAthase kutteko pakaDA huA, eka hAthase jisane bANako uThAyA hai, jisake pArzvabhAgameM bANoMkA tarakasa baMdhA hai, jisakA mukha bhayaMkara hai, Alasyase jo dUra hai, vegase vAyuko jItanevAlA, jisakI kAna A~khe Adi iMdriyA~ bhayaMkara haiN| jisake dehake vibhAga do pasavADe kauveke samAna kAle the arthAt jisakA saMpUrNa deha kAle raMgakA thA / jisakA mukha nIcA thA, kauveke muhake samAna jisakI nAka thI, jisake keza sUkarake kezasamAna the / jisakA sarvAMga kezoMse bharA huA thA, jisake kaMdhepara dhanuSya thA, aise vanameM ghumanevAle bhayaMkara vIra bhillako dekhA // 199-201 // pracaNDa arjunane bhillako dekhakara pUchA ki, he mitra, tuma kauna ho, kahAM rahate ho aura tumameM kaunasI vidyA hai ? aisA pUchanepara gavaryukta, jisako dekhanemeM logoMko Dara lagatA hai, jo kSamAse rahita aura krodhase lAla AkhoMvAlA vaha bhilla bolane lagA-suMdara karNavAle mitra, kAnataka dhanuSyako khIcanevAlA, bhaya rahita paraMtu anya ko bhayayukta karanevAlA, Apa logoMpara atizaya prIti karanevAlA maiM, Apako merA paricaya detA hUM, suno / 202-204 // maiM vana meM rahanevAlA dhanurvidyAmeM catura bhIla hUM, dhanuSyase choDe gaye bANase maiM prANIko tatkAla viddha karatA huuN| zabda-vedha-vidyAmeM maiM zuddha-nirdoSa huuN| usa vidyAmeM samRddha hUM arthAt usa vidyAmeM mujhe kuchabhI jAnanA avaziSTa nahIM rahA hai / lakSyako viddha karanevAle janoMne mujha sarIkhA koI bhI vedhyako viddha karanevAlA nahIM dekhA hai / bhAlapradezakI bhauMoke TeDhepanase zatruoMko jisane bhIti utpanna kI hai aise uttama dhanurdhArI bhIlakA parAkrama sunakara arjuna AnAndata hue aura bolane lage, he zabdavedhin tumane siMha ke samAna kuttA apane sAmarthyase Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaM parva 209 zabdavedhin tvayA dhvasto mRgadaMzo mRgAribhaH / bANena balatastUrNa pArthastamityabIbhaNat / / so'bravIcchRNu suzrotaH kAmamartya sukaamd| kamrAGga kamalAkSastvaM komalaH kmlaalyH|| kAminIkamanIyo'si karuNAvAn kriyaagrnniiH| kalAkelikRtAvAsa samAkarNaya mtkRtim|| gacchatAtha zrutaH zabdaHzunaH sushraantcetsaa| zareNa sa hataH zabdavedhinA zabdato myaa||211 taM zabdavedhinaM matvA vismitaH kaurvaagrnniiH| aprAkSIkSiptasaMzobhaM salobhaM taM vanecaram // 212 kirAta va tvayA vidyA labdheyaM shbdvedhinii| vidyamAnA phalaM vidyA datte ca mahatI mahat // ko gururbhavatAmasyA vidyAyAH sugunnaagrnniiH| zabdavidyApradAtAro na dRzyA guravaH kvacit // ityuktiyuktimAkarNya kirAtaH kirati sma ca / kRtajJaH sukRtI vAkyaM vikasadvaktrapaGkajam // ripavidrAvaNe dakSo droNo'sti mama sdguruH| tatprasAdAnmayA labdhA vidyA scchbdvedhinii|| droNastu guNasaMdhAnaH sadgururme mhaamnaaH| tato vidyA mayA labdhA pareyaM zabdavedhinI / / 217 zabdavedhitvavijJAnamato nAnyatra vartate / ato gururayaM me'dya tadvidyAvidhinAyakaH // 218 nizamyeti vacastasya pArthaH saarthmnorthH| acintayaditi svAnte khacchacetAzca sUkSmadhIH / / bANake dvArA mAra diyA hai| arjunakA bhASaNa sunakara bhIla bolA he zubhakarNavAle madanasamAna suMdara puruSa, icchita denevAle, suMdara zarIra-dhAraka, kamalanetra, komala, lakSmIke nivAsa, Apa striyoMke manako haraNa karanevAle, dayAlu aura kArya karanemeM catura haiM / Apa dhanurvidyAdi kalAoMke krIDA-gRha haiN| merI kRtikA kAryakA varNana suno / / 205-210 // maiM vana meM ghUmatA thA, merA mana thoDAsA thakA huA thA, itanemeM maiMne kuttekA zabda sunaa| taba zabdake anusAra zabdavedha jAnanevAle maiMne vaha kuttA bANase mAra diyaa| usa bhIlako zabdavedhI jAnakara kauravoMke aguA arjuna Azcaryacakita hue| unhoMne jisakA sauMdarya naSTa huA hai arthAt jo kurUpa hai tathA lobhI aise bhIlako kahA ki, he kirAta,yaha zabdavedhinI vidyA tumane kahAM prApta kI hai ? yaha mahAn vidyA jisake pAsa hotI hai use vizAla phala detI hai| uttama guNadhAriyoMmeM aguA aise kauna mahAtmA isa vidyAke dAna karanemeM Apake guru haiM ? zabda-vidyA denevAle guru kahA bhI nahIM dIkhate haiM / / 211-214 // arjunakI bhASaNayukti sunakara kRtajJa, vidvAn bhIla jisakA mukhakamala praphullita hai aise arjunako isa prakAra vacana kahane lagA / zatruoMko bhagAnemeM catura droNa mere sadguru haiM, unaka prasAdase maiMne uttama zabdavedhinI vidyA prApta kI hai| mere guru droNAcArya guNoMkA saMgraha karanevAle aura udAracitta haiM, unase maiMne yaha utkRSTa zabdavedhinI vidyA prApta kI hai / zabdavedhakA jJAna unake sivA anya sthAnameM nahIM pAyA jAtA hai| mujhe usa vidyAkA vidhi batAnevAle droNAcArya mere svAmI aura guru haiM // 215-217 // yaha kirAtakA bhASaNa sunakara jisake manAratha saphala hue haiM,jo svaccha manavAlA aura sUkSmabuddhikA dhAraka hai aise arjunane manameM isa prakArakA vicAra kiyA- droNAcArya parivArase sadA ghire hue, rAjamAnya pAM. 27 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 pANDavapurANam parivArayuto droNo rAjamAnyo vidaaNvrH| ka draGgaraGgasaMbhogI saMgato varayA girA // 220 ka kirAtaH kRpAhIno dehisaMghAtaghAtakaH / pAkasattvaiH samaM yuddhaM kurvANo dRzyate jnaiH|| 221 anayoro yogo dRzyate puurvnsthyoH| pUrvAparasamudrasthakIlikAhalayogavat / / 222 vicintyeti babhANAsau kirAtaM paannddunndnH| ka dRSTaH sa guru ziSTo gariSThaH sugunnaistvyaa|| so'vAdItkakubhaH sarvA badhirA janayaMstvarA / atra stUpe lasadrape mayA dRSTo gururgunnii||224 taM stUpaM darzayAmAsa pArthasya shbrottmH| vadanitivinItAtmA vijJAtagurugauravam / / 225 ayaM stUpaH pavitrAtmA paramo gurusaMzrayAt / lohadhAtujedyadvatsvarNatAM rasayogataH // 226 naMnamImi narAdhIza prabuddho gurusddhiyaa| imaM pravipulaM stUpaM pAvanaM pavanAvRtam // 227 asya prasAdato labdhA vidyA sA shbdvedhinii| mayeti manyamAno'haM bhajAmIma khbuddhitH|| parokSaM vinayaM tanvan gurostasyApyaharnizam / Ase sthiramanA stheyAMcintayanvagurorguNAn / / dRSTemaM snehasaMyuktaM cittaM bobhUyate mama / guruvadgaNanAtItaguNasya khaguroH smaran // 230 guruvatpadavinyAsasthAnasya sevanaM yake / kurvate te labhantez2a sukhasaMdohamulbaNam // 231 Ara vidvacchreSTha haiM / nagarake raMgakA upabhoga lenevAle, uttama vacana bolanevAle mere guru kahAM ? aura dayArahita, prANisamUhakA ghAta karanevAlA, hamezA krUra prANioMse laDanevAlA yaha bhIla kahAM ? droNAcArya to nagarameM rahate haiM aura yaha bhilla vanameM rahanevAlA hai; jaise pUrvasamudra aura pazcima-- samudrameM kramazaH paDe hue kIla aura halakA saMyoga honA zakya nahIM hai vaisehI ina donoMkA saMbaMdha honA asaMbhava hai // 218-222 // isa prakArase vicAra kara pANDunandanane-arjunane aisA bhASaNa kiyA-vaha sabhya aura suguNoMse zreSTha guru tumane kahAM dekhA ? sarva dizAoMko jaldI badhira karate hue bhIlane kahA ki he mahApuruSa, jisakI AkRti suMdara hai aise stUpapara maiMne guNavAn guruko dekhA / aisA kaha kara use zreSThabhIlane gurukA mAhAtmya jisane jAnA hai aise arjunako vaha stUpa dikhAyA / yaha stUpa atizaya pavitra hai kyoM ki gurune isakA Azraya liyA hai arthAt isa stUpameM maiMne guru kA saMkalpa kiyA hai / ata: ise maiM guru samajhatA huuN| isake yogase jaisA lohadhAtu suvarNa banatA hai vaise guruke saMparkase yaha stUpa guru banA hai / he rAjan , ise guru mAnanesa maiM catura huA huuN| isa vizAla pavitra aura vAyuse veSTita stUpako maiM bAra bAra vaMdana karatA huuN| isake prasAdase maiMne zabdavedhI vidyA prApta kI hai aisA samajhakara maiM apanI budise isakI upAsanA karatA huuN| usa gurukA hamezA parokSa vinaya karanevAlA aura usake guNoMkA cintana karatA huA maiM sthiracitta hokara yahAM rahatA hUM / gaNanArahita guNoMke dhAraka aise gurukA smaraNa karanevAlA merA mana guruke samAna ise dekha sneha yukta hotA hai| guruke pada jahAM haiM aisA sthAna guruke samAna samajhakara jo manuSya usakA sevana karatA hai vaha isa jagatameM uttama sukhasamUha ko prApta kara letA hai| isa prakAra usakA bhASaNa sunakara zuddha Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama parva 211 zrutveti tadvacaH pArthastaM zazaMseti zuddhavAk / santo guNAnna muJcanti dUrIbhUte'pi sajane // tvaM mahAnmahatAM mAnyo gurubhaktiparAyaNaH / guNAgraNIriti stutvA kirAtaM so'gamatpuram // sAzcaryahRdayo labdhvA guru droNaM vyajijJapat / natvA sthitvA kSaNaM tatra saarjuno'rjunnaambhaav|| bho guro'dha mahAraNyaM gatena ripughaatinaa| kirAto vIkSitaH kSipraM tatra tUNIrasaMgataH // 235 kuNDalIkRtakodaNDaH seSudhi sazarAsanam / taM vIkSya samuvAcAhaM kastvaM kiM vetsyrnnyjH|| sa brUte sma kirAto'haM dronnaacaaryopdeshtH| zabdavedhitvamApanno bhramaMstiSThAmi sdvne||237 ityuktiM tasya cAkarNya droNAhaM gatavAniha / tvadane kathituM srvmityvaadiiddhnNjyH||238 svAminsa niSThuro duSTo duraatmaanissttcessttitH| niraparAdhino jIvAnprahanti hatamAnasaH // 239 svAmistvadupadezena mAyAveSeNa mAyikaH / jIvarAziM haranpaGka kirAtaH kurute sadA // 240 droNaH pArthavacaH zrutvA dadhau duHkhaM svmaanse| vane vanacaro'vAryaH kathaM pApmeti cintayan // tadvAraNakRte droNaH sapArthaH pRthumaansH| tataH sthAnAcacAlAzu vanaM gantuM samudyataH // 242 mAyAveSadharo droNaH samiyAya vanaM kSaNAt / pazyanpathikasaMghAtaM zAbaraM sazarAsanam // 243 vacanavAle arjunane usakI prazaMsA kI / yogya hI hai ki sajjana parokSa-dUra honeparabhI usake guNoMko nahIM choDate haiN| he bhIla, tU mahApuruSa hai aura mahApuruSoMko mAnya hai| tU gurubhaktimeM tatpara hai,guNioMkA agraNI hai aisI stuti kara vaha arjuna apane hastinApurako calA gayA / Azcaryayukta hRdayase dhavalavarNakA arjuna kSaNataka Thaharakara guru droNako namaskAra kara vijJapti karane lagA / / 223-234 // " he guro zatrukA ghAta karanevAlA maiM Aja mahAraNyameM gayA thaa| vahAM tarakasake sAtha eka bhIla mere dekhanemeM AyA / usane apanA dhanuSya kuMDalAkAra kiyA thA arthAt dhanuSya sajja kiyA thA / bANa aura dhanuSyasahita use dekhakara maine araNyameM utpanna huA tUM kauna hai ? aura tujhe kisa viSayakA jJAna hai ? " isataraha pUchanepara vaha bolA ki " maiM kirAta hUM droNAcAryake upadezase maiMne zabdavedhakA jJAna prApta kiyA hai / maiM isa vanameM ghUmatA huA rahatA huuN"| yaha usakA bhASaNa sunakara " maiM yaha sarva vRtta kahanake liye Apake pAsa AyA hUM" aisA arjunane kahA // 235-238 // he svAmin vaha bhIla duSTa hai, niSThura hai / duSTa svabhAvakA aura aniSTa AcaraNa karanevAlA hai| jisakA mana mara gayA hai arthAt jisake hRdayameM dayA nahIM hai aisA vaha kapaTI bhIla mAyAveSa dhAraNa kara Apake upadezase niraparAdhI prANiyoMko mAratA hai / prANiyoMko naSTa kara hamezA pApa kamAtA hai / droNAcArya arjunakA vacana sunakara manameM duHkhita hue / vanameM phiranevAlA pApI bhIla kaisA rokA jAyagA isakA ve vicAra karane lage / udAra manavAle droNAcArya usa bhIlako rokaneke liye udyukta hokara veSa badalakara arjunake sAtha usa sthAnase vanameM gye| mArgameM dhanuSyoMko dhAraNa karanevAle bhIla logoMko dekhate hue arjunake gurune jAte hue bhIlako dekhA / vaha apane guruko arthAt droNAcAryako nahIM Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 pANDavapurANam IkSAzca carantaM taM kiMrAtaM pArthasadguruH / namantaM taM guruM zAntamajAnantaM nijaM gurum // 244 tAvatA guruNA pRSTaH zabarazcaraNAzritaH / niviSTa iti kastvaM hi ko gururbhavataH sataH // 245 sosvocaravAkyena prINayansArjunaM gurum / kirAto'haM kalAkIrNo droNo me'sti gururmahAn / / yasya prasAdato labdhA vidyA sarvArthasAdhanI / mayA pazyAmyahaM taM cedbhaje tasya suziSyatAm // parokSo'pi mayA droNaH pratyakSIkRtya bhktitH| ArAdhyate vizuddhAtmA samRddhisiddhibuddhimAn // zrutvA droNo'gadIla yadIdAnIM ca pazyasi / sAkSAllakSaNasaMpUrNaM tarhi taM kiM kariSyasi // samAcakhyau kirAtaH sa pazyAmi yadi sAMpratam / tattasyAhaM kariSyAmi dAsatvaM dAsato laghuH paropakArakaraNe sAmarthyaM mama nAsti ca / mAdRzAM zaktihInAnAM paryAptaM gurusevayA // / 251 vIkSitaM taM vijAnAsi sAbhijJAnaparaM gurum / jAnAmIti va prokte tena droNa idaM jagau // soshaM gurustavAsmIti droNanAmA manoharaH / siddhavidyo vidAM mAnyaH sarvalokahitaMkaraH // nizamyeti vacastasya kirAta cotsavAzritaH / sAbhijJAnaM guruM matvA jaharSa hasitAnanaH // 254 tato'STAGgaM kSitau kSipraM milanmUrdhnA nanAma sH| gurumiSTe ciraM labdhe yatnavAnna hi ko bhavet / / vinayI vinodyukto vinayaM vitatAna saH / ko hi labdhe gurau dhImAnvinayAdrahito bhavet // 3 1 I jAnatA thA / usane zAnta aise guruko namaskAra kiyA || 239 - 244 // caraNakA Azraya lenevAle bhIlako gurune pUchA, ki he bhIla, tU kauna hai ? aura terA guru kauna hai ? taba arjunasahita Aye hue guruko uttama bhASaNase santuSTa karatA huA bhIla bolane lagA / maiM bhIla hUM aneka kalAoMse pUrNa droNAcArya mere guru haiM / unake prasAdase maiMne sarva iSTa vastuoM ko denevAlI vidyA prApta kI hai / yadi ve guru mujhe dekhaneko mileMge to maiM unakA ziSya hoUMgA / yadyapi droNAcArya mujhe parokSa haiM to bhI usa nirmala AtmAko maiM bhaktise pratyakSa karake usakI ArAdhanA karatA hUM / ve mere guru samRddhizAlI, kAryasiddhi karanevAle aura buddhimAna haiM // 245 - 248 // isake anaMtara droNAcArya use kahane lage, he bhIla tU sarvalakSaNa - sampUrNa guruko yadi dekhegA to tU use kyA karegA ? milane kahA yadi maiM unako isa samaya dekha lUMgA to maiM unakA dAsa ho jaauuNgaa| maiM unake dAsase bhI choTA hUM / paropakAra karane meM mujhe sAmarthya nahIM hai / zaktihIna jo mujha sarakhe puruSa haiM unako guru sevAhI paryApta hai / yadi ve guru tujhe dIkha paDeMge to kyA kucha cihnoMse yukta unako tU jAna sakegA? maiM unako jAnUMgA, aisA kahanepara droNane isa prakAra kahA - he bhIla, jisako sarva vidyAoMkI siddhi huI hai, jo vidvAnoMko mAnya hai, sarva logoMkA hita karanevAlA aura manohara hai vaha droNaguru maiM hUM aisA kahane para kirAtako baDA AnaMda huA / uparyukta cinhoMse yukta guruko samajhakara hasitamukha bhIla harSita huA / tadanaMtara pRthvIpara apanA mastaka namra karake bhIlane guruko aSTAGga namaskAra kiyA / apanA priya guru bahuta dinase prApta honepara kauna buddhimAn yatnavAn nahIM hogA / vinaya 1 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 dazamaM parva droNaH spaSTaM samAcaSTe kuzalI kuzalaM tava / vidyate so'bravInnAtha tvatprasAdAtkuzalyaham // zabaraM gurusaMgena samagraprItimAnasam / sa babhANa vaco vAgmI pramANapathapAragaH // 258 bho kirAta sukAntAravAsin vighnaughaghAtaka / matsevAsaMvidhAnajJa madAjJApratipAlaka // 259 tvatsadRkSa mayA dRSTo bhujiSyo na hi bhUtale / vallabhazca samAlokyo lokalokanatatpara / / 260. kiMcidyAcayituM tvAM ca samIhe'haM hitAvaha / yadi dAsyasi yAce tadyAcJAbhaGgo hi duHkhadaH / / sosbhANIdbhayato bhillaH kampraH saMkSubdhamAnasaH / svAminnidaM kimuktaM hyahaM tvadAjJAprapAlakaH / / mAdRzAM zaktimuktAnAM saMpattyaMzAsahAtmanAm / tatkimasti ca yaddeyaM na syAlloke bhavAdRzAm // zRNu sevaka sa prAha taddeyaM vidyate tava / ditsA cedehi me haste vaco vRNomi yadvaram || 264 ditsAmIti ca bhillena samukte so'bravIdguruH / dehi dakSiNasaddhastAGguSThaM saMchedya mUlataH / / 265 zrutvA sa gurusadbhaktyA gurvAjJApratipAlakaH / tatheti prtipnno'bhuuttdgunngraamrnyjitH||266 vicchidya dakSiNAGguSThaM bhillastasmai samArpayat / aGguSTasya ca kA vArtA datte bhaktaH svajIvitam / / karanemeM udyukta vaha vinayavAn bhIla unakA vinaya karane lgaa| guru prApta hone para kauna buddhimAna vinaya rahita hogaa| kuzalayukta droNane "he bhIla, terA kuzala hai na ? aisA spaSTa pUchA / ziSyane bhI he nAtha Apake prasAdase maiM sakuzala hUM" aisA uttara diyA / vaha bhIla guruke samAgamase atizaya harSitacitta huA / pramANamArga antako pahuMcanevAle yuktiyukta vacana bolanevAle droNAcArya bole- jaMgala meM rahane cAlA, vighnoMkA nAzaka, merI AjJAkA pAlaka, sevAke upAya jAnanevAlA, tujhasA ziSya isa bhUtala para maiMne nahIM dekhA / tU mujhe priya hai; tU bArabAra Akara hamase dekhane lAyaka hai aura logoMko dekhane meM tU tatpara rahatA hai / / 249-260 // he hitakArya karanevAle bhIla, maiM tujhase kucha yAcanA karanA cAhatA hUM / yadi tU degA to maiM yAcanA karUMgA kyoM ki yAcanAkA bhaGga hone se yAcanA karane vAleko duHkha hotA hai || 261 // jisakA mana kSubdha huA hai aisA vaha bhIla kAMpatA huA kahane lagA, ki he svAmin, Apa yaha kyA kaha rahe haiM ? maiM ApakI AjJAkA avazya pAlana karUMgA / maiM saMpattikA aMza bhI sahana nahIM karatA hUM arthAt maiM daridrI hUM, saMpatti dene meM mujha sarIkhe AdamI asamartha hote haiM / he gurU, Apa sarIkhe pUjya puruSoMko jagatameM aisI konasI vastu hai jo dene lAyaka nahIM hai / arthAt pUjyoMko adeya vastuhI nahIM hai / apane prANabhI pUjyoMke liye denA cAhiye / jo vara maiM mAMgatA hUM usakA vacana yadi tujhe denekI icchA hai to de / merI dene kI icchA hai aisA bhIla ne kahA, tatra gurune kahA, ki dAhine uttama hAyakA aMguThA mUlase toDakara mujhe de // 262-265 // guruH viSayaka uttamabhakti se unakA vacana sunakara unake guNasamUhase anurakta hokara usane aMguThA dene - kA svIkAra kiyA / usa bhIlane dakSiNa aMguThA toDakara droNAcAryako diyA / jo bhakta hai usane aMguThA diyA to kyA vaha baDI bAta hai vaha to svajIvitabhI arpaNa karatA hai / jisakA aMguThA 1 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 pANDavapurANam chinAGguSTho na nA yasmAdbrahISyati zarAsanam / jIvaghAtakaraM pApamato na bhavitA dhruvam // 268 pApine na hi dAtavyA vidyA shbdaarthvedhinii| vimRzyeti sa pArthAya samagrAM tAM samArpayat // tataH pArthena sa droNaH saMprApya svapuraM param / vizrAntaH sAtamAbheje bhunyjnmogaansubhaavjaan|| pANDavAH kauravA vktrmissttaashcaantrvirodhinH| nayanti sukhataH kAlaM tatra kauTilyadhAriNaH // bhImo hemanibhaH suvighnaharaNo dattaM viSaM cAmRtam jAtaM jAtamanekadhA ca bhujagA gaNDUpadAzcAbhavan / jAtaM yasya payaH pramANarahitaM vai jAnudaghnaM mahat puNyasyaiva vijRmbhitena bhavinAM kiM kiM na saMpadyate // 272 pArthaH sa prathamAnakIrtiratulo vyarthIkRtAnarthakaH sArthaH zuddhamanorathaH zubhapathaH svArthe parArthe'pi ca / ekArthena samarthatAmita ihAbhAti prasiddhArthadRk / mukhyatvena sudhanvinAM gataripuryo dharmato dharmadhIH // 273 iti zrIpANDavapurANe mahAbhAratanAmni bhaTTArakazrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyya sApekSa bhImavighnavinAzArjunazabdavedhavidyAprAptivarNanaM nAma dazamaM parva // 10 // TUTa gayA hai vaha puruSa dhanuSya dhAraNa nahIM kara sakatA aura usase jIvahatyA karanekA pApa nizcayase na hogaa| pApI puruSako zabdArthavedhinI vidyA nahIM denA cAhiye aisA vicAra kara droNAcAryane arjunako vaha saMpUrNa vidyA arpaNa kI / tadanaMtara arjunake sAtha ve droNAcArya apane uttama purako jAkara vizrAnta hokara zubha vastuoMse prApta hue bhogoMko bhogate hue sukhako prApta hue // 266-270 // pANDava aura kaurava mukhase eka dUsareke sAtha madhura bolate the paraMtu manameM ve eka dUsarekA virodha karate the / kapaTa dhAraNa karanevAle ve usa hastinApurameM sukhase kAla vyatIta karane lage // 271 // bhIma suvarNavarNa kA thA / vaha logoMke vighna dUra karatA thaa| kauravoMne annameM viSa mizrita karake use khAneko diyA thA, to bhI usakA amRtameM pariNamana huA / kaIbAra aisA hI viSakA pariNamana amRtameM huaa| sarpabhI keMcuvese hue| gaMgAnadIkA agAdha vizAla pAnI usake ghuTanoMtaka huA / puNyake prabala udayase saMsArI prANiyoMko kyA kyA prApta nahIM hotA hai| arthAt saba iSTa bhogopabhoga milate haiM aura aniSToMkA nAza hotA hai // 272 // vaha arjuna anupama aura jisakI kIrti baDha rahI hai aisA hai / saba anarthoko vyartha karanevAlA, bhogyapadArthose yukta, zuddha manorathoMkA dhAraka, svArtha aura parArthameMbhI zubhamArgase calanevAlA, ekahI abhiprAyase calanemeM samartha, pramANaprasiddha jIvAdi padArthoMpara zraddhAna karanevAlA, jo mukhyatayA dhanurdhAriyoMmeM zreSTha haiM jisane saba Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 / ekAdazaM parva / padmaprabha supamAbhaM padmAkaM praNamAmyaham / padmasaMcAricaraNaM panAliGgitavakSasam // 1 athAnAkSIdgaNAdhIzamiti mAgadhanAyakaH / tadAnIM yAdavezAnAM kA bhUtiH ka sthitirvada // 2 tadAkarNya gaNAdhIzo'vAdIdgambhIrayA giraa| zRNu zreNika vakSyAmi yadUnAM caritaM varam // 3 prabuddho'dhakavRSNistu dattvA rAjyaM svasUnave / samudravijayAkhyAya prAvAjIdgurusaMnidhau // 4 samudravijayo yAvatpAti rAjyaM jyoddhrH| vasudevastadA krIDAM kartukAmo'bhavanmudA // 5 gandhavAraNamAruhya clccaamrviijitH| vadadvAyaH svasainyena sa rantuM yAti kAnane // 6 naanaabhrnnbhaabhaarbhuussitodaarvigrhaaH| nirvizantaM vizantaM ca kAminyo vIkSya vyAkulAH // 7 zatruoMko naSTa kiyA hai, jo puNyase dharmabuddhikA dhAraka hai aisA arjuna puNyase zobhatA hai // 273 // brahmacArI zrIpAlajIne jisameM sAhAyya kiyA hai aise bhaTTAraka zubhacandraviracita bhAratanAmaka pANDavapurANameM bhImake vighnoMkA vinAza, arjunako zabdavedhividyAkI prApti ina viSayoMkA varNana karanevAlA dasavAM parva samApta huaa| [parva 11 vA] jinakA padma-kamala lAMchana hai, jinake dehakA varNa uttama padmake samAna hai, suvarNapoMke Upara jinake caraNa saMcAra karate haiM, jinakA vakSaHsthala padmAse-lakSmIse AliGgita hai, aise padmaprabha jinezvarako maiM praNAma karatA hUM // 1 // ___magadha dezake rAjA zrIzreNikane gaNAdhIza gautama munIzvarako usa samaya yAdavavaMzake rAjAoMkI kaisI vibhUti thI aura ve kahA~ rahate the aisA prazna pUchA taba vaha sunakara gaNezane gaMbhIra vANIse he zreNika, maiM yAdavoMkA uttama caritra kahatA hUM tU suna aisA kahA // 2-3 // andhakavRSNine saMsArase virakta hokara arthAt vaibhavAdika kSaNanazvara haiM aisA samajhakara apane jyeSTha putra samudravijayako rAjya diyA aura guruke samIpa jAkara munidIkSA dhAraNa kii| jisa samaya jayotsAhI samudravijaya rAjyapAlana kara rahe the usa samaya vasudevakumAra unakA sabase choTA bhAI honese AnaMdase krIDA karanemeM apane dina bitAtA thaa| caMcala cAmara usake Upara durate the, usake Age vAdya bajate the, vaha unmatta hAthIpara caDhakara apane sainyake sAtha upavanameM krIDAke liye jAtA thaa| usa samaya aneka alaMkAroMke kAntisamUhase bhUSita, suMdara zarIravAlI nagarakI - zauripurakI striyAM krIDAkA anubhava karanevAle aura nagarameM praveza karanevAle vasudevako dekhakara byAkula ho jAtI thiiN| arthAt jaba vasudeva krIDA karaneke liye nagarase upavanameM jAte the aura vahAMse phira nagarameM Ate the taba sarva taruNa striyA~ unakA saundarya dekhakara mohita ho jAtI thIM // 4-7 // vyAkula hokara ve patiko bhojana Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 pANDavapurANam gRhakArya parityajya tA bhartRbhojanAdikam / stanyadAnaM zizUnAM ca yAnti taM draSTumAkulAH // iti lokAH samAvIkSya sarva bhUpaM nyavedayan / nRpo'pyetatsamAkarNya tadrakSAmakarotkRtI // 9 yatheSTaM niHkuTe krIDAM kartuM saMsthApya bhUpatiH / kumAraM bahirudyAne gacchantaM ca nyavArayat // 10 krIDantaM niHkuTe taM ca samAkhyAtkSubdhamAnasaH / dAso nipuNamatyAkhyo bahiryAnaniSedhanam // zrutvAvAdItsa nAhaM niSiddha iti ceTakam / so'vocattava niryANakAle tvadrUpavIkSaNAt // 12 yoSAH zithilacAritrAH kAmena kAlIkRtAH / tatra lajjAvimuktAGgA viparItaviceSTitAH // 13 pItAsavasamAH kanyAH sadhavA vidhavAzca tAH / lokaivakSyeti vijJapto bhUpAlaH sa tathAkarot // kumAro bandhanaM jJAtvA svasya tadvAkyato nizi / niryayau nagarAtsAzvaH suvidyAsAdhanacchalAt // sa ekAkI zmazAne'tha zavaM saMbhrUSya bhUSaNaiH / prajvAlya vahninA taM cAlakSyo'gAdrUpasAgaraH / / krAman krameNa sa kSoNIM kramAbhyAM vijayaM puram / prApya mUle sa saMtasthe zrAnto'zokataroH pare / nimittasUcitaM matvA vaned taM magadhAdhipam / abUbudhannRpastasmai somalAkhyAM sutAM dadau // 18 parosanA, bAlakako stanapAna karAnA ityAdika gRhakArya choDakara vasudevako dekhane ke liye jAtI thiiN| striyoMkI aisI ucchRMkhala paristhiti dekhakara loga - prajA ke mukhiyA puruSa samudravijaya rAjAke pAsa jAkara sarva bAteM kahane lge| unakI bAteM sunakara vidvAn rAjAnebhI unakA rakSaNa kiyA arthAt yogya vyavasthA kI / / 8-9 // rAjAne apane gharake bagIce meM vasudevako yatheSTa krIDA karane ke liye rakha liyA aura bAhara ke bagIce meM jAnese use rokaa| gharake bagIce meM krIDA karanevAle vasudevako nipuNamati nAmaka eka kSubdhacitta naukarane Apako bAhara jAnekA niSedha hai aisA kaha diyA / taba naukarako vasudevane pUchA ki mujhe bAhara jAnekA niSedha kisane kiyA hai ? naukarane kahA ki, kumAra jaba Apa krIDA karaneke liye nikalate haiM, usa samaya Apake rUpAvalokanase zithila caritravAlI striyA~ kAmase grasta hotI haiN| ve lajjAko choDakara viparIta ceSTA karatI haiM / kanyA, sadhavA aura vidhavA striyA~ mAno madirApAna kiye jaisI ho jAtI haiN| logoMneM striyoM kI aisI avasthA dekhakara zrIsamudravijaya mahArAjako nivedana kiyA, jisase unhoMne Apako bAhara jAnekA niSedha kiyA hai // 10-14 // dAsake bhASaNa se apaneko baMdhana meM rakhA jAnakara rAta meM vidyAsAdhanake nimitta se kumAra eka ghoDA sAtha lekara nagarase bAhara calA gayA / zmazAna meM eka pretako alaMkAroMse bhUSita karake tathA usako anike dvArA jalAkara vaha saundaryasamudra kumAra akelAhI ajJAta rUpa se vahAMse `calA gayA // 15-16 // vaha vasudevakumAra pAdacArI hokara arthAt kramase pRthvIpara pAMvoMse calatA huvA vijayapurako prApta hokara thaka gayA aura uttama azokavRkSake mUla meM baiTha gayA / nimittoMke dvArA sUcita hue usa kumArako mAlAkArane jAna liyA aura magadhAdhipati - magadhadezake rAjAko kumArakI vArtA usane nivedana kI, taba rAjAne apanI somalA nAmaka kanyA ke sAtha kumArakA vivAha kiyA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaM parva 217 vizramya kAnicittatra dinAni gtvaaNsttH| puSparamye vane tatra vimadIkRtya vAraNam // 19 cikrIDa' sa tamAlokya krIDantaM gajataH khgH| jahAra vijayArdhAdrI nItaH sa tena ttkssnne|| tatra kiMnaragItAkhye pure caashnivegtH| jAtAM pavanavegAyAM sutAM sa pariNItavAn // 21 dinAni kati cittatra smrsmaarnnttprH| tayA sthitaM jahArAzu taM khago'GgArakaH khlH||22 dattAntazAlmalijJotvA hRtaM tamasipANikA / anviyAya khagaM vIkSya sA tasmAdamucadyadum // vidyayA paNeladhvyAso tayA prahitayA dhRtH| campApurIsaromadhye papAta jinmaansH||24 tato nirgatya campAyAM gato gndhrvvidyyaa| prasiddhAM zrutavAnkaNe kanyAM gandharvadattikAm // prApya gandharvadattAyAH svayaMvarasumaNDapam / tatra sthitavatI kanyAM kumAro vIkSya cAgadIt // 26 dehi vINAM ca nirdoSAM sutantrIkAM sumAnajAm / yataste vAJchitaM vAdyaM vAdayAmi supaNDite / / tayA tisrazcatasrazca dattA vINAH sa nindayan / prApya ghoSavatIM vINAM nirdoSAM vIkSya sNjgau|| saMtADya tAM sumAnena geyaM tadvAJchitaM jgau| jitvA tAM cArudattena dattAM so'pyvRnnottdaa|| // 17-18 // kumArane vahAM kucha dina vizrAma liyaa| tadanaMtara vahAMse nikalakara puSparamya nAmaka vanameM gayA, vahAM usane unmatta hAthIko madarahita kara vaza kiyaa| usake sAtha usane krIDA kI aura usake Upara baiTha gayA taba kisI vidyAdharane Akara use uThA liyA aura vijayArddha parvatapara tatkAla le gayA // 19-20 // kinnaragIta nagarameM azanivega nAmaka vidyAdhara rAjA rAjya karatA thA, usake rAnIkA nAma pavanavegA thaa| una donoMko zyAmA nAmaka kanyA thI usake sAtha usakA vivAha ho gyaa| kAmasukhako bhoganemeM tatpara kumAra usake sAtha kucha dina rhaa| aGgAraka nAmaka duSTa vidyAdharane usake sAtha baiThe hue kumArakA haraNa kiyaa| zAlmalidattA kumArako haraNa kiyA huA jAnakara hAthameM taravAra lekara vidyAdharake pAche dauDI usako dekhakara usase usane kumArako chuddaayaa| bhejI gaI parNalaghvI vidyAke dvArA dhAraNa kiyA huA, jinezvarako manameM smaraNa karanevAlA vaha vasudeva campApurIke sarovarake bIcameM pddaa| usase nikalakara vaha campApurImeM gyaa| gaMdharvavidyAse prasiddha huI gaMdharvadattA nAmaka kanyAkI vArtA usake kAnameM paDI taba vaha gaMdharvadattAke svayaMvara maMDapameM gyaa| usameM khaDI huI kanyAko kumArane dekhakara kahA ki he kanye nirdoSa, uttama tantuoM se banI huI aura supramANayukta vINA mujhe de jisase he supaNDite, maiM tujhe jo rucatA hai vaha bajA kara sunAUMgA // 21-27 // usane-kanyAne tInacAra vINAyeM vasudevako dI paraMtu usane unameM doSa dikhAkara unakI nindA kI taba ghoSavatI nAmaka nirdoSa vINA usane dii| use lekara yaha vINA nirdoSa hai aisA usane kahA / usako bajAkara usane usa kanyAko jo priya thA aisA gAnA gaayaa| isa prakArase kumArane gaMdharvadattAko jItA, cArudattane kumArako vaha dI aura usanebhI usako vara liyA // 28-29 // isa prakAra vidyAdhara parvatapara- vijayArdhaparvatapara vidyAdharoMkI sAtasau pAM. 28 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 pANDavapurANam evaM khagAcale sapta zatAni sukhagezinAm / kanyAH prApa sa puNyena puNyAtkiM durlabhaM bhuvi|| tato nivRttya bhUbhAgeriSTanAmni pure prbhoH| hiraNyavarmaNaH putrI pAvatyAM ca rohinnii||31 rohiNIvAbhavattasyAH vayaMvarakRte nRpAn / samAhUtAnvimucyAsau gataM tatrAvRNocca tAm // 32 sotkaNThitAkarotkaNThe mAlAM tasya vikuNThahat / tathA vIkSya sa bhUpAlAH kSobhaM bhrAntAzca lebhire|| samudrA iva saMhAre smudrvijyaadyH| tadA vibhinnamaryAdA Ahatu taM samudyayuH // 34 yoddhaM hiraNyavarmApi vasudevaH smudyyau| so'pi svanAmasaMyuktaM bANaM bhrAtaramakSipat // 35 samudravijayo labdhvA zaramakSarasaMyutam / vAcayitvA kumAraM taM nizcikAyAnujAnujam // 36 saMgaraM vArayitvA sa kanIyAMsa shaanujaiH| AzliSya paramAM prIti samudravijayogamat // 37 dazAstidvivAhasyotsavaM ckrurmudaavhaaH| tatastau prauDharaGgeNa dampatI ninyatuH sukham // 38 sukhapnasUcitaM devI rohiNI ca kadAcana / zukrasvagoccyutaM dadhe suraM garne samunnatam // 39 tataH krameNa navame mAse sAsUta satsutam / balabhadrAbhidhaM ramyaM balAnAM navamaM matam / / 40 tataH saurIpuraM prAptA yAdavAH sakalAH shubhaaH| vasudevayutAstatra sukhaM tasthuH sthiraashyaaH||41 kanyAyeM usane puNyodayase prApta kii| yogyahI hai, ki puNyodayase pRthvItalapara kaunasI vastu durlabha hai ? // 30 // tadanantara isa bhUtalapara ariSTanAmaka nagarameM hiraNyavarma rAjAko padmAvatI nAmaka rAnImeM rohiNI nAmaka kanyA huii| vaha rohiNI-candrapatnI ke samAna suMdara thI / usake svayaMvarake liye aneka rAjA Aye the / una sabako choDakara rohiNIne vahAM Aye hue vasudevako vara liyaa| jisakA hRdaya catura hai aisI rohiNIne utkaMThita hokara usake galemeM mAlA DAla dii| yaha dRzya dekhakara bhrAnta hue saba rAjA kSobhako prApta hue| jaise pralayakAlameM samudra kSobhako prApta hote haiM vaise samudravijayAdika rAjA maryAdAko toDakara usako-rohiNIko haraNa karaneke liye udyukta hue| vasudevane apane nAmakA bANa apane bhAIke pAsa-samudravijayake pAsa bhejaa| akSaroMse yukta bANa ko hAthameM lekara samudravijaya paDhane lagA aura usa kumArako apane choTe bhAIyoMkA choTA bhAI hai aisA nizcaya kiyA arthAt yaha kumAra apane bhAIyoMmeM sabase choTA bhAI hai aisA jAna liyA / taba yuddhako baMda karavAkara apane bhAIyoMke sAtha choTe bhAIko usane gADha AliGgana diyA aura samudravijaya atyanta prItiyukta huA / dazAhoMne AnaMdita hokara usake vivAhakA utsava kiyA / tadanantara ve dampatI prauDha zRGgArarasase sukha bhogane lage // 31-38 // kisI samaya rohiNIdevIne susvapnoMse sUcita kiyA gayA, zukra svargase cyuta huA, aise maharddhika devake jIvako apane garbhameM dhAraNa kiyA / tadanantara kramase nauve mahinemeM balabhadra nAmaka uttama putrako janma diyA / yaha putra nau balarAmoMmeM Antima thA arthAt nauvA balabhadra thaa| isake anaMtara sarva zubhavRttike tathA dRDha vicArake yAdava vasudevake sAtha zaurIpurako prApta hue aura ve vahAM sukhase rahane lage // 39-41 // kisI samaya Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaM parva 219 kadAcidatha kaMsena jarAsaMdhadidRkSayA / rAjagRhe yayau yoddhA vasudevo vidAMvaraH // 42 jarAsaMdhastadA bhUpAnityAjJApayati sma ca / suramyaviSayAntaHsthapodanAkhyapurezvaram // 43 / / zatru siMharathaM jitvA baddhvAnIya mmaagrtH| yo muJcati sutAM tasmai nAmnA jiivdysho'bhidhaam|| jAtAM kAlindasenAyAM sAdhaM dAsyAmi nIvRtA / iti vIkSya nRpAH patramAlikAM ca vyrNsipuH|| vasudevakumArastAM gRhItvA nirgato blaiH| vidyAsiMharathenAzu jitvA siMharathaM pRthum // 46 kaMsena bandhayitvA tamarpayAmAsa bhUpatiH / so'pi tasmai sutAM dAtumIhate sma sunIvRtA // 47 sa duSTalakSaNAM jJAtvA tAM jarAsaMdhamabravIt / anenaiva ripurbaddhaH zrutveti sa vyatarkayat / / 48 . ko'yaM kimAbhidhAno'sya kulaM kimiti bhuubhujaa| pRSTe ca so'vadanAthAhaM ca mndodriisutH|| mandodarI samAhUtA tadA tena mahIbhujA / sA maJjUSAM samAdAyAgatA muktveti tAM jagA / vahantI deva kAlindyAM maJjUSAM prApya tatra ca / dRSTo'yaM vardhitaH kaMsanAmnA mAteyamasya vai|| maJjUSAntassthapatraM sa gRhItvAvAcayattarAm / ityugrasenabhUpasya padmAvatyAH suto'pyym||52 jarAsaMdharAjAko dekhaneke liye yoddhA aura vidvaccheSTha aise vasudeva kaMsake sAtha rAjagRhako cale gye| usa samaya jarAsandhane rAjAoMko isaprakAra AjJA kI thI " suramya dezake madhyameM paudana nAmake nagarakA svAmI siMharatha merA zatru hai use jItakara aura bAMdhakara jo rAjA mere pAsa lAvegA usako maiM merI ' jIvadyazA' nAmakI kanyA jo merI paTTarAnI kaliMdasenAmeM utpanna huI hai use maiM dezake sAtha arpaNa karUMgA " isa prakArake patra dekhakara ve rAjA cupa baiThe arthAt siMharathako jItakara jarAsaMdhake pAsa le jAnA baDA kaThina kArya hai aisA ve samajhakara svastha baiThe rhe| paraMtu vasudevakumAra usa patramAlikAko grahaNa kara sainyake sAtha nikalA / vidyAyukta siMharayase mahAparAkramI siMharatha rAjAko zIghra usane jIta liyA / kaMsake dvArA usako baMdhavAkara rAjAke liye soMpa diyaa| rAjAne bhI dezake sAtha apanI kanyA vasudevakumArako denekI icchA vyakta kI / / 42-47 // paraMtu jIvaghazA kanyAke lakSaNa acche nahIM haiM aisA dekhakara kaMsa siMharathako bAMdhakara Apake pAsa le AyA hai aisA vasudevane rAjAko kaha diyA / yaha bAta sunakara rAjA manameM isa prakArase vicAra karane lagAyaha kauna hai, isakA nAma kyA hai ? aura isakA kula kyA hai-kisa kulameM yaha janmA hai ? aise prazna pUchanepara kaMsane kahA, ki he nAtha, maiM mandodarIkA putra huuN| taba usa rAjAne maMdodarIko bulAyA,vaha apane sAtha peTI lekara aagii| rAjAke Age peTI rakhakara usane kahA he nAtha, kAlindI (yamunA) meM yaha peTI bahate bahate AI, mujhe prApta huI, usa peTImeM yaha bAlaka mujhe milA, maiMne usako kaMsa nAmase baDhAyA / maiM isakI mAtA nahIM hUM paraMtu yaha peTI isakI mAtA hai / peTImeMse rAjAne patra lekara bacavAyA / "ugrasena rAjA aura rAnI padmAvatIkA yaha putra hai" aisA usase samajhakara rAjAne harSita hokara apanI kanyA use rAjyArdhake sAtha dI / kaMsa AnaMdita hokara pitAke sAtha vaira honese Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 pANDavapurANam vitatAra sutA tasmai rAjyAcaM sa prhRssttdhiiH| kaMso'pi vairataH sainyairmathurA samiyAya ca // 53 bandhayitvA sa kopena gopure pitarau nyadhAt / svapuraM vasudevo'tha tenAnItaH svabhaktitaH // 54 atho mRgAvatIdeze dazANenagare nRpH| devasenaH priyA tasya dhanadevI dhanapriyA // 55 tayoH sutA zubhAlApA devakI kokilasvanA / dApitA vasudevAya kaMsena mahadAgrahAt // 56 tataH krameNa saMbhUtA devakyAM yuglaatmnaa| Sad sutAH saptamaH kRssnno'jaaytaaitvikrmH||57 pitA rAmeNa saMmantrya bhayAtkaMsasya gokule| yazodAnandagopAbhyAM taM vardhanAya dattavAn // 58 kAlena puNyatastatra vRddho'sau vRddhabuddhimAn / cANUreNa samaM kasaM nigRhya sukhmaashritH||59 rUpyAdrau rathacakrAdinapure'tha pure ptiH| suketustatpriyA prItA svayaMzobhA svayaMprabhA // 60 tayoH subhAmA satyAbhA satyabhAmA sutaajni| yA rUpeNa zacI nUnamadhaH kuruta ityalam // tAdRzIM tAM samAlokya bhUpo naimittikaM mudaa| nimittakuzalAkhyaM cetyaprAkSItkasya vllbhaa|| janiteyaM sa AlocyAvocaddevI bhvissyti| trikhaNDAdhipateH zrutvA dUtapreSaNapUrvakam // 63 sainyako lekara mathurAke Upara caDhakara AyA / usane kopase mAtApitAko bAMdhakara gopurameM rekha diyA / tadanantara usane vasudevako bhaktise apane yahAM bulAyA // 48-54 // mRgAvatI dezameM dazArNa nAmaka purameM devasena rAjA rAjya karatA thaa| usakI priyapatnI kA nAma dhanadevI thA / use dhana bahuta priya thaa| ina donoMko zubha bhASaNa karanevAlI, kokilAke samAna madhurasvaravAlI devakI nAmaka kanyA thI / kaMsane atizaya Agrahase vaha vasudevako dilavAI // 55-56 // tadanantara kramase devakImeM yugarUpase chaha putra hue aura AzcaryakAraka parAkramakA dhAraka kRSNa sAtavA putra huaa| usake pitAne-vasudevane kaMsake bhayase balarAmake sAtha vicAra karake gokulameM yazodA aura naMdagopake adhIna kRSNako pAlana karaneke liye kiyA / baDhI huI buddhiko dhAraNa karanevAlA kRSNa puNyodayase vahAM baDha gayA / kucha kAla vyatIta honepara cANUramallake sAtha kaMsakA kRSNane nigraha kiyAnAza kiyA aura sukhase rahane lagA // 57-59 // vijayAparvatapara rathanUpura nagarakA rAjA suketu thA usakI patnIkA nAma svayaMprabhA thA, usakA zarIra svayaM zobhAyukta arthAt suMdara thaa| ina dampatIse satyabhAmA nAmaka kanyAne janma dhAraNa kiyA / usakI zarIrakI kAnti uttama thI aura saccI thI isa liye use subhAmA, satyabhAmA aise bhI nAma the| yaha kanyA apane rUpase indrANIkobhI atizaya dhikkAratI thI, usako dekhakara nimittakuzala nAmaka naimittikako Anandase suketu rAjAne yaha kisakI priyapatnI hogI aisA prazna puuchaa| taba usane vicArakara trikhaNDAdhipatikI yaha vallabhA hogI aisA kahA / taba usane dUtako bheja diyA, usane suketurAjA apane putrako-zrIkRSNako apanI kanyA satyabhAmA denA cAhatA hai aisA kahA / samudravijayAdikoMne suketukA kahanA mAnya kiyaa| taba zrIkRSNako rAjAne apanI kanyA dI, aura vaha cintArahita hokara santuSTa huaa| kRSNabhI satyabhAmAko Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaM parva 221 vaikuNThAya suketustAM dattvA nivRtimApa c| kRSNo'pi tAM samAlabhya bheje bhogaM bhavodbhavam // mathurAyAmavasthApyograsenaM naranAyakam / saurIpuraM gatAH sarve yAdavAH kRSNasaMyutAH // 65 atha rAjagRhAdhIzaH zrutvA kaMsasya pazcatAm / jIvadyazomukhAtUrNa yAdavebhyazcukopa sH||66 AhavAya sutAnso'pi preSayAmAsa yaadvaiH| yuddhe te bhagatAM nItA daivpaurussvikrmaiH||67 prAhiNotsa sutaM jyeSThamaparAjitanAmakam / SaTcatvAriMzadadhika yuddhAnAM ca zatatrayam // 68 vidhAya yAdavaiH sAdhaM so'pi bhaGgaM gataH kSaNAt / punaH saMnaya saMprApadyAdavAnso'pi durdhrH|| AgacchantaM punastaM te zrutvA kaalblaarthinH| saurIpuraM ca madhurAM vyAjaharyAdavAH kSaNAt // AyAntaM tadanu krodhAttaM nivArya ca maayyaa| devatAH preSayAmAsuryAdavAnpazcimAM dizam // 71 tataH kaMsArirAtmIyaM vidhAtuM vidhivadvayadhAt / sthAnamaSTopavAsaM codadheH pArthe mhaamnaaH|| naigamAkhyo'marastatra tadAgatya ca mAdhavam / abIbhaNaditi spaSTaM viziSTazubhanoditaH // 73 azvAkRtidharaM devamAruhya jaladhau tava / gacchataH pattanaprAptirbhavitA bhogimardana // 74 vAhArUDhe ca kaMsArau jaladhau sati dhAvati / dvidhAbhAvaM gato'bdhizca yAvannUtanavRddhibhAk // 75 sunAsIrAjJayA tatra kinarezaH purIM vyadhAt / nemIzvarakRte cApi yojanadvAdazAyatAm // 76 pAkara sAMsArika bhogakA anubhava lene lge| isake anaMtara naranAyaka ugrasena rAjAko mathurAmeM sthApana kara sarva yAdava kRSNake sAtha zaurIpurako cale gaye // 60-65 // rAjagRhAdhIza jarAsaMdhane kaMsako yAdavoMne mArA aisI vArtA jIvadyazAke mukhase sunI taba vaha yAdavoMke Upara tatkAla kupita huaa| unake sAtha laDhaneke liye jarAsaMdhane apane putroMko bheja diyaa| yAdavoMne daiva, pauruSa aura parAkramake dvArA unakA parAbhava kiyaa| tadanaMtara usane aparAjita nAmaka jyeSTha putrako yAdavoMke Upara bheja diyA usane usake sAtha 346 tInasau chiyAlIsa yuddha kiye| paraMtu vahabhI tatkAla bhaMgako prApta huaa| yuddhakI tayArI kara vaha phira yAdavoMke Upara caDhakara aayaa| Ate hue use sunakara yogya kAla aura balako cAhanevAle yAdavoMne tatkAla saurIpura aura mathurAko arthAt vahAMke prajAjanoMko apane sAtha calaneko kahA // 66-70 // krodhase AnevAle aparAjitako mAyAse devatAoMne nivAraNa kiyA aura yAdavoMko pazcima dizAko bheja diyA // 71 // tadanaMtara kaMsAri mahAmanA kRSNane apane liye sthAnaprAptike artha vidhike anusAra samudrake samIpa baiThakara aSTopavAsa kiye| kRSNake viziSTapuNyase prerita hokara naigama nAmaka deva zrIkRSNake pAsa AgayA aura isa prakAra spaSTa bolane lagA // 72-73 // kAliyasarpakA mardana karanevAle he kRSNa, azvakI AkRti dhAraNa karanevAle devapara caDhakara samudrameM jAte hue tujhe nagarakI prAptI hogii| isake anaMtara azvakA AkAra dhAraNa karanevAlA deva AgayA, usake Upara kaMsakA zatru kRSNa baiThakara jAne lagA, taba samudra jitanA bar3hA huA thA dvidhA ho gyaa| iMdrakI AjJAse usa sthAnapara kuberane kRSNa aura nemIzvarake liye nagarIkI Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 pANDavapurANam bhAsvadratnamayo yatra zAlastAM privvrke| tuGgatoraNasatstambhapratolIparikhAnvitaH // 77 madhyepuraM yadanAM ca bAndhavAnAM narezinAm / samibhyAnAM ca lokAnAM gRhANi vidadhuH suraaH|| kacitsaraH kacidvApI kacicchrIjinamandiram / kacijanAzrayaM tujhaM vidadhe dhanado mahAn // abdhikhAtikayA veSTathA naanaadvaaraavliiyutaa| dvAriketi gatA khyAti purI lekhapurIva yaa|| tatra yAdavabhUpAlAH samudravijayAdayaH / kaMsAriNA samaM sarve nivasanti sma vezmasu // 81 atha tatra sukhAsInaH samudravijayo jayI / ajayyo dasyuvargeNa jitAtmA jitmtsrH||82 vizuddho dharmadhI(ro vidvaanvibudhvnditH| sadhRtidharmakarmAbyo dharAdhIzaH samRddhibhAk // 83 bheje bhogAnsubhavyAtmA bhavahartuH subhaktimAn / zuzubhe'tra bhavAnmato bhuvo bhraajissnnubhuutlH|| tajAyA jagadAnandadAyinI dAnadAyikA / zivAdevyabhidhA dakSA dadhAnA vizadrAM mtim|| anaGgena kRtAvAsA rativegA rtiprdaa| AsIdhA subhagA bhUSA dhissnnaambudhipaargaa||86 yasyAH svareNa saMkSubdhAH kokilAH khalu bhaasvraaH| zyAmalA vanamAmejurnirjitAnAmiyaM gtiH|| yatpAdapadyamAlokya trapApannAni sjjlaiH| saMgaM gatAni padmAni lajjayA jaDasaMgamaH // 88 racanA kii| vaha nagarI bArA yojana laMbI thI / / 74-76 / / samudrameM camakanevAle ratnoMse banA huA taTa thA, usane dvArikA nagarIko gherA thaa| usa taTako UMce toraNa the, baDe gopura the aura khAIse vaha yukta thii| nagarImeM yaduvaMzI rAje, unake Aptajana, rAjasamUha, aura zrImanta loka inake liye kuberane suMdara ghara banavAye / nagarameM kvacitsarovara, kacit vApI, kacit jinamaMdira aura kacit logoMko ekatra baiThanekA UMcA sthAna-sabhAgRha bnvaayaa| samudrarUpI khAIse ghirI huI, aneka bar3e nagaradvAroMse yukta, aisI dvArikA nagarI svargapurIke samAna prasiddha ho gaI // 77-80 // usa nagarImeM samudra vijayAdika sarva yAdavarAjA kRSNake sAtha rahate the / usa nagarImeM jayazAlI, zatruvargase ajiMkya, jiteMdriya, matsarako jItanevAlA, samudravijaya rAjA sukhase rahane lgaa| vaha nirmala svabhAvakA dhAraka, dhArmika buddhiyukta, vidvAn aura vidvajjanoMse vandita thaa| vaha dhairyavAn, dharmakarmomeM-tatpara, aizvaryazAlI rAjA thA / vaha bhavyAtmA bhavaharaNa karanevAle jinezvarakI bhakti karatA thA aura bhogoMko bhogatA thaa| vaha pRthvIkA svAmI thA, usake adhIna jo bhUtala pradeza thA vaha bahuta suMdara thA / usase vaha pUjya rAjA zobhatA thA // 81-84 // isa samudravijaya rAjAkI rAnI jagatko AnaMda denevAlI, dAnazIla, catura, nirmala buddhiko dhAraNa karanevAlI zivadevI nAmaka thii| usameM madanane nivAsa kiyA thA / vaha ratike vegase yukta aura rati denevAlI thI / vaha suMdara alaMkAroMse yukta, buddhisamudrake dUsare kinArako pahu~ca gaI thii| jisake svarase kSubdha hokara kokilAyeM svararahita hogaI aura ve kAle raMgakI hokara banameM calI gaI / yogyahI hai ki jo parAjita hote haiM unakI aisIhI gati hotI hai| jisa rAnIke caraNakamaloMko dekhakara lajjita hue kamala uttama jaloMkI saMgati dhAraNa karane lge| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaM parva 223 rambhAstambhopamau yasyA UrU sarasakomalau / madanAgArasiddhayartha stambhAyete sma susthirau|| gambhIrAbhAcchubhA nAbhiryasyAstu sarasIsamA / sAvartA kezamInAkA mdndvipkelibhaa||90 yasyA vakSasi vakSojau kSmAbhRtAviva durgamau / kAminAM mArabhUpasya sthitaye durgatAM gtau||91 yasyA vadanazubhrAMzoH zobhA vIkSya vidhuntudH| bAlacchalAtsamAyAta iva tdbrhnnecchyaa||92 svarNAbharaNazobhADhyau kau~ yasyA virejtuH| zrutisaMskArayogena saMskRtau zrutisaMmadau // 93 evaM tau dampatI bhogAnbhuJjAnau prvibhaasurau| zarmamanau varAkArau rejatustatra saddhiyA / / 94 athaikadA sudharmezo jinotpatti vibudhya prAk / prAhiNottatra yakSezaM SaNmAsAna ratnavRSTaye // 95 zakreNa preSito yakSo rtnvRssttistdaalye| SaNmAsAngarbhataH pUrva vidadhe dharmadhIH svayam // khAtpatantI tadA reje ratnavRSTiH prbhaasuraa| AyAntI svargalakSmIrvA lakSituM jinamAtaram // 97 sA nabho'GgaNamApUrya patantI ruruce tarAm / jyotirmAleva cAyAntI dikSurjinamandiram // 98 ruddhaM ca ratnasaMghAtaiH zAtakumbhamaraistathA / jaguraGgaNamAvIkSya janA dharmaphalaM tadA // 99 yogyahI hai ki lajjAse jaDoMkI saMgati prApta hotI hai| jisa rAnIke do jaMghAyeM kelIvRkSake staMbhasamAna sarasa tathA komala thiiN| ve donoM jaMghAyeM madanamaMdira bAMdhaneke liye atizaya sthira do staMbhoMke samAna dIkhatI thIM / rAnI zivAdevIkI nAbhi sarovarake samAna gaMbhIra aura zubha thI aura vaha Avartayukta thI arthAt golAkArathI usake Upara kezarUpI mIna the arthAt usa nAbhike Upara romAvalI thI vaha matsyake samAna dIkhatI thii| tathA madanarUpI hAtha ke krIDAse zobhatI thI / sarovarabhI bhauMroMse yukta, gaMbhIra, gaharA, machaliyoMse suzobhita aura hAthIkI krIDAse zobhatA hai| jisake vakSasthalameM do stana durgama do parvatoMke samAna saghana dIkhate the| kAmipuruSoMke madanarAjAko Thaharane ke liye mAno ve do kilehI banAye gaye haiN| jisake mukhacandrakI zobhA dekhakara rAhu usako grahaNa karanekI icchAse mAno kezoMke samUhake nimittase AyA thaa| isa zivAdevIke suvarNAlaMkArazobhita do kAna zAstrake saMskArase saMskRta aura zAstrazravaNase AnaMdita hue zobhate the||85-93|| isaprakAra bhogoMko bhoganevAle, suMdara AkRtike dhAraka, atizaya kAntiyukta ve dampatI sukhameM magna the| usa nagarImeM zubhamatise ve zobhane lage // 94 // kisI samaya saudharmendrane jinajanma yahAM honevAlA hai aisA prathamahI jAnakara dvArakAnagarImeM chaha mahinoMtaka ratnavRSTi karaneke liye kuberako bheja diyaa| indrake dvArA bheje hue dharmabuddhike dhAraka kuberane garbhake pUrva chaha mahinoM taka zivAdevIke mahalameM svayaM ratnavRSTi kii| AkAzameMse giratI huI prakAzamAna ratnavRSTi jinamAtAko dekhane ke liye mAno AnevAlI svargalakSmIke samAna zobhane lgii| AkAzAGgaNako vyApta kara paDanevAlI vaha ratnavRSTi jinamandirako dekhane ke liye AnevAlI jyotimAlAke samAna atizaya zobhane lgii| mAtAke mahalakA aMgaNa ratnasamUhoMse tathA suvarNasamUhase vyApta dekhakara loga pUrvAcarita dharmakA yaha phala hai aisA samajhane Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 pANDavapurANam athaikadA zivAdevI suSuptA zayanodare / nizAtyaye dadarzeti svapnAnSoDaza saMmitAn // 100 aindra gajendramaikSiSTa samadaM mandrabRMhitam / gavendraM susudhApiNDamiva pANDuramuddharam // 101.. inducchAyaM mRgendraM socchalantaM raktakandharam / panAMsnApyAM surebhAbhyAM kumbhAbhyAM padmasaMsthitAm dAmanI kusumAmodAlamanAnAmadhuvrate / tArAdhIzaM svavaktrAbjamiva tArAsamanvitam // 103 bhAsvantaM dhUtasaddhvAntaM svarNakumbhamivoddhuram / zAtakumbhamayo kumbhau stanakumbhAvivonnatau // netrAyati jhaSau padma drshyntaavivaatmnH| padmAkaraM supayotthakiJjalkaparipiJjaram // 105 . lolakallolalIlADhyaM jaladhi mandranisvanam / siMhAsanaM samuttuGgameruzRGgamivonnatam // 106 / putrasUtigRhAbhAsaM vimAnaM vipulazriyam / bhujaMgabhuvanaM bhUmimudbhidya nirgataM zubham // 107 nidhAnamiva ratnAnAM rAziM zubhabharAzritam / dhanaMjaya pratApaM vA svamUnodhUmavarjitam // 108 gajAkAreNa vaktrAbje vizantaM taM dadarza sA | svamAnte svamato buddhvA vinidrnynaambujaa|| dhvanadbhistUryasaMghAtaiH pratyabuddha tatazca sA / zRNvatI maGgalodgIti devastrINAM sumaGgalA // 110 mAtastamo nizAjAtamudbhidyodeti bhAnumAn / tvanmukhena yathA yAti tAmasaM mAnase sthitm|| lage // 95-99 // kisI samaya zayyApara soyI huI zivAdevIne rAtrisamAptike samaya Age likhe hue solaha saMkhyApramANa svapna dekhe / zivAdevIne madajalase yukta gaMbhIra garjanAkaranevAlA iMdrakA airAvata hAthI tathA uttama amRtapiNDake samAna zubhra aura balazAlI baila, candrake samAna kAntivAlA, lAla kaNThase yukta, kUdanevAlA siMha, devoMke do hAthI apane zuNDAmeM do kalaza dhAraNa kara jisakA abhiSeka kara rahe haiM aisI kamalapara baiThI huI lakSmI, puSpoMke sugaMdhase Akara jinake Upara 8aure baiThe haiM aisI do puSpamAlAyeM, apane mukhakamalake samAna suMdara tArAoMse ghire hue tArAdhIza candra, jisane vidyamAna aMdhakArako naSTa kiyA hai tathA jo baDe suvarNakuMbhake samAna dIkhatA hai aisA sUrya, stanakumbhake samAna UMce do suvarNakumbha, kamalake samAna apane netrakI dIrghatA mAno dikhA rahe haiM aise do matsya, uttama kamalose nikale hue parAgase pIta dIkhanevAlA, kamaloMse bharA huA sarovara, caMcala lahariyoMse bharA huA, gaMbhIra garjanA karanevAlA samudra, uMce meruzikharatulya UMcA siMhAsana, vipula zobhAdhAraka putrakI prasUtikA mAno ghara hai aisA vimAna, bhUmiko phoDakara bAhara nikalA huA dharaNendrakA zubha ghara, puNyasamUhase Azraya karanevAlA mAno nidhi hai aisI ratnoMkI rAzi, apane putrakA mAno pratApa aisA dhUmarahita agni, ina solaha svapnoMko jinamAtAne-zivAdevIne dekhaa| svapnake antameM hAthIke AkArase mukhakamalameM praveza karanevAle usa bhAvI tIrthakarako usane dekhA // 101-109 // nidrArahita netrakamaloMko dhAraNa karanevAlI sumaMgalA vaha zivAdevI devastriyoMke maMgala gIta sunatI huI bajanevAle vAdyasamUhoMse jAgRta huI // 110 // he devI, tere mukhase jaise manameM rahA huA aMdhakAra-ajJAna naSTa hotA hai vaisA rAtrImeM utpanna honevAlA aMdhakAra naSTa kara yaha sUrya udita Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaM parva 225 karAnprasArayanbuccairudito'yaM divAkaraH / jagatprabodhamAdhatte tava garbhArbhako yathA // 112 suprabhAtaM tavAstUcaiH kalyANazatabhAgbhava / arka prAcIva sopISThAH sutaM bhavanabhAsakam // 113 iti zrute prabuddhA sA prAgbuddhA svamadarzanAt / uttasthe zayanAcchIghraM haMsI vA saikatasthalAt / / prAtarvidhividhAnajJA susnAtA prAptamaGgalA / pazyantI dapaNe vaktraM saMskRtA vrbhuussnnaiH||115 samudravijayAbhyaNaM tUrNa gatvA natA satI / svocitena niyogena svocitaM sthAnamAsadat // praphullavadanAmbhojA karakuDmaladhAriNI / yathAdRSTasusvamAnAM phalaM papraccha bhUpatim // 117 abhANIdbhapatirbhadraM bhujAno bhuvanezvaraH / priye prItikare svamaphalaM zRNu subodhtH||118 sUnuste bhavitA devi gajadarzanato vRSAt / jagajjyeSTho mahAvIryo mRgArerdAmakSiNAt / / 119 dharmatIrthakaro lakSmyAbhiSekaM merumastake / AptAsau pUrNacandreNa janAhAdI ca bhAskarAt // bhAsvaraH kumbhataH prokto nidhInAmIzitA sukhI / sarasA lakSaNAkIrNo'bdhinA sa kevalekSaNaH // siMhAsanena sAmrAjyaM bhoktA nAkavimAnataH / nAkAdasyAvatAraH syAtphaNIndrabhavanekSaNAt // ho rahA hai| he mAtA,jaise terA garbhasthitabAlaka utpanna hokara jagatako prabodha-jJAna degA vaise yaha udita honevAlA sUrya apanI kiraNoMko phailAkara jagatako jAgRta kara rahA hai| he mAtA, tumhArA prAtaHkAla maMgalakAraka hove, tU saiMkaDo kalyANoMko prApta ho| pUrvadizA jagatako jAgRta karanevAle sUryako janma detI hai vaise he mAtA, tUM jagatako upadezase jAgRta karanevAle putrako janma de| svapnadarzanake kAraNa pUrvahI jAgRta huI vaha rAnI isa prakArake devAMganAoMke AzIrvAda sunakara jAgRta huii| bArIka bAlUke sthalase UThanevAlI haMsIkI taraha vaha rAnI zayyAse zIghra uTha gii| prAtaHkAlake snAnavidhiko jAnanevAlI, maMgalasnAna kara, zucirbhUta huI zivAdevI uttama bhUSaNoMse alaMkRta hokara samuMdravijaya mahArAjake pAsa zIghra jAkara unako namaskAra kara niyogAnusAra apane yogya sthAnapara baiTha gaI // 111-116 / / jisakA praphulla mukhakamala hai aisI zivAdevIne apane dono hAtha kamalakalIke samAna joDa kara, jaise svapna dekhe the usa kramase unakA phala rAjAse pUchA // 117 // . [ rAjAne svapnaphaloMkA varNana kiyA ] jagatakA adhipati, puNyake vaibhavako bhoganevAlA rAjA isa prakAra kahane lgaa| he prIti karanevAlI priye, apane sujJAnase svapnoMkA phala tU suna / devi, hAthI dekhanese tujhe putra hogaa| baila dekhanese vaha jagatameM jyeSTha hogaa| siMha dekhanese mahAparAkramI hogaa| puSpamAlAoMke dekhanese vaha dharmatIrthakara hogaa| lakSmIke dekhanese meruparvatake zikharapara use abhiSeka prApta hogA aura pUrNacandrase vaha jagatako AnaMdita kregaa| sUryase atizaya tejasvI, kuMbhase navanidhiyoMkA prabhu aura sukhI, sarovarase eka hajAra ATha lakSaNoMse yukta dehakA dhAraka, samudrase kevalajJAna-netrakA dhAraka, siMhAsanase sAmrAjyakA bhotA, svargake vimAnase svargase bhUtalapara usakA Agamana, nAgendrakA vimAna dekhanese vaha avadhijJAnanetrase yukta, ratnarAzise guNoMke samUhako pAM. 29 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 pANDavapurANam so'vadhinAnanetrADhyo ratnarAzerguNAkaraH / nidhUmajvalanAlokAtkarmakakSahutAzanaH // 123 gajAkAraM samAdAya tvadrme'vatariSyati / so'riSTanemisabhAmA dharmasadrathavartanAta // 124 zrutvA sA pramadApUrNA phalaM svapnasamudbhavam / harSotkarSitacetaskA dadhau romAzitaM vpuH||125 kArtikojjvalapakSasya SaSThayAM cAtha nizAtyaye / uttarASADhanakSatre tadgarbhe saMsthitiM vyadhAt / / tadAjJAtvA surAH sarve svasya cihvena satvaram / Agatya garbhakalyANaM kRtvAguH svaM svmaaspdm|| zrIH zriyaM hrIstrapAM dhairya dhRtiH kIrtiH stuti matim / buddhilakSmIzca saubhAgyaM dadhustasyAmimAnguNAn // 128 kAzcinmajanakariNyaH kaashcittaambuuldaayikaaH| maGgalaM kurvate kaashcitkaashcitsNskaarsaadhikaaH|| kAzcinmahAnase pAkaM kurvate racayantyapi / zayyAmucchIrSavasvATyA pAdasaMvAhanaM praaH||130 kAzcitsiMhAsanaM cAru cakalAkalitaM dadhuH / kAzcitsugandhadravyANi purandhya iva vai dduH|| kAzcidAbharaNodbhAsikarAstasyAH puraH sthitAH / kalpavallya ivAbhAnti bhaabhaarvrbhuussnnaaH|| kAzcidvAsAMsi kSaumANi prsuunstbkaavhaaH|maalaa rejurdadatyo'tra vratatya iva vistRtaaH||133 utkhAtAsikarAH kAzcidaGgarakSAvidhau ytaaH| tadabhyaNe sthitA rejuzvazcalA iva khsthitaaH|| dhAraNa karanevAlA, nidhUma agnike darzanase karmarUpI jaMgalako agnike samAna tujhe putra hogaa| vaha gajAkAra dhAraNa kara tere garbhameM aavegaa| vaha dharmarUpI rathako calAnese 'ariSTanemi' nAmako dhAraNa karegA // 118-124 // AnaMdase paripUrNa, harSase jisakA citta umaDa AyA hai, aisI zivAdevIkA zarIra svapnake phala sunakara romAMcayukta hogyaa| kArtika zukla pakSake SaSThIke dina rAtakI samAptike samaya uttarASADhA nakSatrapara rAnIke garbhameM ahamiMdradeva AyA // 125-126 // taba prabhu mAtAke garbha meM Aye haiM aisA svakIya cihnase jAnakara deva tatkAla Agaye aura garbhakalyANavidhi karake ve apane sthAnako cale gaye // 127 // zrI devatAne kAnti, hIne lajjA, dhRtidevIne dhairya, kIrti devatAne stuti, buddhidevAne mati, lakSmIne saubhAgya ye guNa jinamAtAmeM sthApana kiye| koI deviyAM mAtAke snAnake kAryameM niyukta thI, koI mAtAko tAmbUla detI thii| koI maGgalArati karatI thii| to koI ubaTana Adika saMskArase mAtAko suzobhita karatI thii| koI devatAyeM pAkagRhameM-rasoI gharameM anna pakAtI thii| koI devAMganAyeM zayyAkI racanA karake usapara takiyA Adika rakhatI thii| koI surAGganAyeM mAtAke paira dabAtI thii| koI amarI gola pAdapITha ? suMdara siMhAsana cakkalA kalita (2) mAtAko baiThaneke liye detI thii| aura suvAsinI striyoMke samAna koI devatAyeM sugaMdhita dravya - ina Adika mAtAko dene lgii| alaMkAroMse jinake hAtha tejasvI dIkhate the aisI koI devatAyeM usake Age khaDI ho gii| kAntisaMyukta utkRSTa bhUSaNoMko dhAraNa karanevAlI koI devatAyeM kalpalatAke samAna dIkhatI thii|| 128-132 // rezamake vastra tathA puSpake gucchoMko dhAraNa karanevAlI, mAlAyeM denevAlI Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaM parva 227 candanacchaTayAcchannamacchinnamaNibhUtalam / kAzcitkurvanti kamrAGgAzcandanAgalatA iva // 135 puSpasvastikamAbhejuH subhujairbhogdaayikaaH| kAzciddharAM suzodhinyA zuddhAM kurvanti kovidAH / / kAzcitpakAnasaMpanamodakaudanapAyasam / pUpAzca maNDakAkhaNDakhajjakAmRtazarkarAH // 137 sUpazAlyabhamudgAnaM nAnAvyaJjanasaMyutam / dadhIni picchilAnyAzu zuddhadugdhAni sadrasAn / / prAjyamAjyaM karambaM ca karpUralavaNAnvitam / zakrasya durlabhaM takraM dadate mAtRbhuktaye // 139 pAdaprakSAlanaM kAzcitkAzcidAdarzakaM dduH| vakrekSaNAya cAndraM vA bimbAmiddhaM dharAgatam // 140 puSpamAlAM kare kRtvA mAturagre sthitA bbhuH| kAzcicchAkhisuzAkhA vA sevAM ktumihaagtaaH|| mukuTaM kuNDale kAzcitkAzciddhAralatAM zubhAm / dadate kaNThikAM kAzcicchAkhA vA klpshaakhinH|| puSpareNusamAkIrNA kSaranmuktAphalAvilAm / mahIM mArjanti kAzcica svrnnrennususNkraam||143 paTughoNTAphalAkhaNDakhaNDAnyelAlavaGgakaiH / nAgavallIdalAnyanyA dadu galatA iva // 144 koI devatAyeM vistRta valliyoMke samAna dikhatI thii| mAtAke zarIrakI rakSA karanevAlI koI devatAyeM apane hAthoMmeM nagna khaGga dhAraNa kara usake samIpa khaDI hogayI taba ve AkAzameM rahanevAlI bijalIke samAna dIkhatI thii| suMdara zarIravAlI koI devatAyeM vistIrNa ratnajaTita bhUtalako candanajalakI chaTAse siJcita karatI huI candanavRkSakI latAke samAna dIkhatI thii| bhogoMke padArtha denevAlI koI catura devatAyeM sammArjanAse jamIna ko svaccha karatI thI aura koI usapara apane suMdara bAhuse puSpa, khastika Adi raMgAvalIkI racanA karatI thii| koI devatAyeM pakkAnoMse paripUrNa modaka, bhAta, pAyasa-dUdhakhIra, pue, mAMDe, zakkarake khAje, amRtazarkarA, sUpa, (dAla) zAlitanduloMkA bhAta, mUMgakI khicaDI ye saba nAnAvyaMjanoMsahita pakvAnna mAtAke liye detI thI, gADhA dahI, zuddha dUdha, acche rasa, uttama ghI aura jaukA ATA tathA kapUra, namakase yukta indrakobhI durlabha aisA taka mAtAko bhojanake liye detI thii| koI devatA caraNa dhotI thI aura koI devatA mAtAke hAthameM darpaNa detI thii| vaha darpaNa aisA mAlUma hotA thA mAno mAtAko mukha dekhaneke liye pRthvIpara prakAzamaya candrahI AyA ho| puSpamAlA hAthameM lekara mAtAke Age khaDI huI koI devatAyeM mAtAkI sevA karaneke liye AI huI vRkSoMkI zAkhAoMke samAna zobhatI thii| koI devatA mAtAko mukuTa, aura kuNDala detI thii| koI devatAyeM suMdara hArayaSTi detI thii| koI devatA suMdara kaNThI detI thii| ye saba devatAyeM kalpavRkSakI zAkhAoMke samAna zobhatI thiiN| puSpaparAgase vyApta, aura idhara udhara gire hue motiyoMse bharI huI, sonekI dhUla jisameM milI huI hai aisI bhUmIko koI devatAyeM jhADatI thii| uttama supArIke Adhe TukaDe, ilAyacI, lavaMga inase yukta nAgavallIke pAna nAgavallIke samAna koI devatA mAtAko detI thii|| 133-144 // koI svargakI vezyA uttama hAvabhAvake sAtha bArabAra nRtya karatI thii| aura mAtAke hRdayake anusAra koI devatA jisa padArthameM mAtAkI icchA hotI thI vaha vastu Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 pANDavapurANam narti nAkagaNikA varahAvabhAvA varvarti mAtRhRdayAnugatA ca kAcit / saMbobhavIti kamanIyasukAmadhenuH saMjohavIti varakAmaguNaM ca kAcit // 145 bAbhAyate mAtRmatA ca kAcitpApAyate mAtRtanuM ca kAcit / lAlAyate mAtRkarAcca vastu dAdhAyate mAtRmanazca kAcit // 146 mImAMsate tAmamarI sudAmnA dIdAMsate'nyA ca malaM sumaatuH| zIzAMsate mohabharaM ca kAcidvIbhatsate dasyudaraM ca kAcit // 147 dIpraiH sudIpaiH surakAminI ca kAcitsubhaktiM nizi jainmaatuH| carkati kAcidvaravastradattiM zakrAjJayA nAkavadhUH samastA // 148 nararUpaM samAdAya narnati suranartakI / tacceSTitaM prakurvANA hAsayantyakhilAJjanAn // 149 kadAcijalalIlAbhiH kdaacidvrnrtnaiH| ramayanti sma tAM devyaH sevaasktsumaansaaH||150 gItagoSThI gatA mAtA devyA sAkaM rasAnvitA | kadAcidvividhA vArtA vidadhe zuddhamAnasA // dikkumArIsamaM rAjJI kAlamitthaM ninAya c| sA babhAra parA kAnti kalA cAndramasI ythaa|| abhyarNe navame mAse'ntarvatnImatha sadrasaiH / devyastA ramayAmAsurgadyapadyairvarAkSaraiH // 153 mAtAko lAkara detI thii| koI devatA suMdara kAmadhenu hokara mAtAko icchita vastu detI thii| aura koI devatA uttama icchAke anusAra dAna detI thii| mAtAko priya koI devatA atizaya zobhatI thI aura koI devatA mAtAke zarIrakI vAraMvAra rakSA karatI thii| koI devatA usake hAthase vastu letI thii| mAtAko koI devatA atizaya puSTa karatI thii| koI devatA mAtAke sAtha bArabAra tattvavicAra karatI thii| aura koI amarI uttama mAlAse use atizaya tejasvinI karatI thii| koI devatA mAtAkA mala svaccha karatI thii| koI devatA mAtAke mohako naSTa karatI thI aura koI devatA corase utpanna huI bhIti harAtI thii| koI surastrI prakAzamAna dIpoMse rAtameM jinamAtAko subhakti karatI thI aura koI devatA iMdrakI AjJAse uttama vastra mAtAko detI thii| isaprakAra saba devatAyeM mAtAkI sevA kara tI thii| koI devatA puruSakA rUpa dhAraNa kara nRtya karane lgii| taba usakA anukaraNa karanevAlI anya devatAyeM saba logoMko haMsAne lagI // 145-149 // jinakA mana sevAmeM Asakta huA hai aisI koI devatAyeM kabhI jalakrIDAoMse, kabhI uttama nRtyoMse mAtAke manako ramAtI thii| zuddha manavAlI mAtA kabhI deviyoMke sAtha gItagoSTI karatI thI, aura kabhI rasoMse yukta nAnAvidha vArtAyeM karatI thii| isa prakArase dikkumAriyoMke sAtha mAtAkA kAla vyatIta hotA thaa| candrakI kalA jaisI pratidina uttama kAntiko dhAraNa karatI hai vaisI-jinamAtAbhI pratidina adhikAdhika kAnti dhAraNa karatI thii| jaba nauvA mahinA samIpa AyA taba garbhiNI jinamAtAko devAMganAyeM uttama akSararacanAse yukta aise gadyapadyoMse ramAne lagI // 150-153 // [prazna] he devi, puSpoMse avaguNThita kauna Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaM parva 229 puSpAvaguNThitA kA syAtkA zarIrapidhAyikA / kA dehadAhikA devi vadAdyAkSarataH pRthak // srak, tvak, ruk / kaH saMsArAsukhacchedI kospAdo bhrAmyati svayam / ko datte janatAtoSaM paThAdyAkSarataH pRthak / / jinaH, svanaH, ghanaH / AdyantarahitaH ko'tra kaH kIlAlasamanvitaH / vaktrAdutpadyate ko'tra kathayAdyAkSaraiH pRthak // saMsAraH, kAsAraH, vyAhAraH / narArthavAcakaH ko'tra kaH sAmAnyaprarUpakaH / kA vrate prathamA khyAtA kIdRzI tvaM bhaviSyasi // nA, ko, dayA / naakodyaa| sukhaprarUpakaM kiM syAtkA bhASA ca kRpAtigA / bhujaprarUpakaH kaH syAtkaH sevyo janasattamaiH / / zam, adayA, karaH, zamadayAkaraH / hotI hai ? zarIrako acchAdita kauna karatI hai ? aura dehameM dAha kauna utpanna karatA hai ? Adya akSarase pRthak akSara joDakara ina praznoMkA uttara de / taba mAtAne isa prakArakA uttara diyA - he dikkumAri sk-- mAlA puSpoMse gu~thI jAtI hai / tvak carma zarIrako AcchAdita karatA hai / aura ruk-roga zarIrameM dAha utpanna karatA hai / samuccayase uttara - srak, tvak, ruk // 154 // he jinamAtA, saMsAraduHkhakA cheda kauna karatA hai| paira nahIM honepara bhI svayaM kauna bhramaNa karatA hai ? aura logoMko kauna AnaMdita karatA hai ? ina praznoMkA uttara Adya akSarase bhinna zabdoM meM hama cAhatI haiM / mAtAke uttara- saMsAraduHkhakA ccheda jina karate haiN| svana - zabda vaha binA pAdoMke bhramaNa karatA hai / aura ghana - megha vaha jalavRSTise logoMko AnaMdita karatA hai / jina, svana aura ghana ye uttara haiM // 155 // prazna- isa jagatameM Adi aura antarahita kaunasI vastu hai ? pAnIse bharA huA kauna hai ? mukhase kauna utpanna hotA hai ? inake uttara AdyAkSarase bhinna zabdoMme hameM cAhiye / uttara-saMsAra saMsArakA Adi aura anta nahIM hotA hai / kAsAra - tAlAba pAnIse bharA huA hai aura vyAhAra - zabda mukhase utpanna hotA hai / (samuccayase uttara-saMsAra, kAsAra- aura vyAhAra ) // 156 // prazna - he jinamAtA, manuSyavAcaka zabda kaunasA ? sAmAnyako kahanevAlA zabda kauna hai ? vratoMmeM prathama sthAna kisane pA liyA hai? aura Apa kaisI hogii| uttara - manuSyArthavAcaka zabda 'nA' hai / sAmAnyavAcaka zabda 'ko' hai aura vratoMme prathama sthAna 'dayA' ne pA liyA hai| tathA ' nAkodayA' svargase Aye hue putrase merA udaya honevAlA hai / arthAt svargase mere garbha meM Aye hue putrase merI unnati honevAlI hai // 157 // prazna- he mAtA sukhakA vAcaka zabda kaunasA hai ? kRpAko choDanevAlI damAse rahita aisI bhASA konasI ? bhujakA nirUpaNa karanevAlA zabda kaunasA hai aura logoMmeM zreSTha aise puruSoMse kauna sevA karane yogya hai ? mAnAne inake isa prakArase uttara diye- 'zam' zabda sukhavAcaka hai, Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 pANDavapurANam vittaprarUpakaM kiM syAtpadaM saMgrAmataH khalu / kaH syAtsaMgrAmazUrANAM kaH syaadrjunpaannddvH|| dhanaM, jayaH, dhanaMjayaH / pAnArthe'pi ca ko dhAtU rakSaNArthe'pi ko mataH / kaH sAmAnyapadAbhyAsI kRzAnuH ko'bhidhIyate AdyAkSaraM vinA pakSI kaH ko madhyAkSaraM vinA / bhuktyaH ko'ntyamunmucya saMbuddhiH pAnarakSaNe / / 161 pA, ava, kaH, pAvakaH, bakaH, pAkaH, pAva // vasusaMkhyA tu kAptyarthadhAturUpaM ca kiM liTi / kiM kalatraM suvarNa kiM kailAsaM ca vadAzu bhoH / / aSTa, Apa, TApa, aSTApadaM, aSTApadaH / kiM nizcayapadaM loke kastirazcAM laghurveda | zubhaH ko mokSasiddhayarthaM ko bhavetsarvadAhakaH // 163 vai, zvA, naraH, vaizvAnaraH / kRpArahita bhASAko ' adayA ' bhASA kahate haiM / bhujakA vAcaka zabda ' kara ' hai / aura samuccaya uttara, jo zama - kaSAyoMkA upazama aura dayAko dhAraNa karatA hai vaha zraSThe logoM se sevanIya hotA hai // 158 // prazna- vittakA vAcaka zabda kaunasA hai ? yuddhase vIroMko kisakI prApti hotI hai ? arjuna pANDavA vAcaka kaunasA zabda hai ? mAtAne isa prakArase uttara diyA / dravyakA vAcaka zabda ' dhana ' hai / yuddhavIrako yuddha se 'jaya' milatA hai aura arjuna pANDavakA nAma ' dhanaMjaya' hai- dhanaM, jayaH, dhanaMjayaH / // 159 // prazna-pAna karanA isa artha meM aura rakSaNa karanA isa artha meM kisa dhAtukA prayoga hotA hai ? sAmAnya padakA abhyAsa karanevAlA kauna hai ? aura agni kise kahate haiM ? mAtAne uttara diye-pAna karanA isa artha meM 'pA' dhAtu hai, rakSaNa karanA isa artha meM ' aba ' dhAtu hai / sAmAnyavAcaka zabda ' kaH yaha hai aura anikA vAcaka zabda ' pAvaka ' hai / samuccaya uttara pA, ava, kaH, pAvakaH // 160 // prazna - pahile akSarake vinA pakSIkA vAcaka zabda kaunasA ? madhya akSarake vinA bhojana karane lAyaka kauna hai ? aura pAna karanA tathA rakSaNa karanA inameM saMbodhana kaunasA hai ? mAtAne uttara diyA-pAvakaH zabda meM pahilA akSara choDa denese ' vakaH ' zabda avaziSTa rahatA hai usakA artha ' baka' pakSI hotA hai / madhyAkSara varjya karanese pAka zabda raha jAtA hai usakA artha pakA huA anna hotA hai / pAna karanA aura rakSaNa karanA isakA saMbodhana 'pAva' aise hotA hai, milakara uttara - bakaH, pAkaH, pAvaH / / 161 // prazna-vasukI vAcaka saMkhyA kaunasI ? bhUtakAlavAcaka Aptyarthapada - prAptikA vAcaka zabda kaunasA ? strIliMgakA bodhaka zabda kaunasA, suvarNa aura kailAsake vAcaka zabda kaunase haiM ? mAtAne uttara diyA- vasukI vAcya saMkhyA 'aSTa' hai / prAptivAcaka dhAtukA parokSAmeM rUpa ' Apa ' hotA hai / strIliMga vAcaka 'TAp'pratyaya hotA hai aura suvarNakA - sonekA tathA kailAsakA vAcaka zabda 'aSTApada ' hai // 162 // prazna - jagatameM nizcayavAcakazabda kaunasA ? pazuoMmeM halakA prANI kaunasA : mokSasiddhike Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaM parva 231 kRSNasaMbodhanaM kiM syAtkiM padaM vyaktavAcakam / ke garvAH ko vidhIyeta vAdibhirniMgamazca kaH / prasiddho'tha bhujaMgezo'haMkAravAdakastu kaH // 164 a, hi, madA, vAdaH, ahimadAbAdaH, ahiH, madAH, iSTAniSTaM dahetsarva devo dAhakarastathA / andhakruddhatatejaskaH sa bhAti bhUdharodare / / 165 devapadAdekAracyutakam / davaH ramyaM kAya phalaM mAtaH sarveSAM toSadAyakam / jinacatribalAdInAM padasya sakalonnateH // 166 kriyAguptam / kAyeti kriyA kathayetyarthaH / 66 liye acchA prANI kauna hai ? aura sabako jalAnevAlA kauna hai ? mAtAkA uttara- nizcayavAcaka pada 'vai' hai| pazu halakA jAnavara 'vA' hai| kutteko vA kahate haiM / ' nara' mokSake liye pAtra hai aura sarvadAhaka 'vaizvAnara' agniko vaizvAnara kahate haiN| vai, zvA, naraH, samuccayase vaizvAnaraH // 163 // prazna - he jinamAtA kRSNakA saMbodhanavAcaka zabda kaunasA hai ? tathA vyaktakA vAcaka kaunasA zabda hai, garva kaunase haiM ? garvakA vAcaka zabda kaunasA hai / vAdiyoMse kyA kiyA jAtA hai ? aura prasiddha gAMva kaunasA hai ? bhujageza aura ahaMkAravAcaka zabda konasA hai ? mAtAne uttara diyA- ' a ' yaha kRSNakA saMbodhana hai| spaSTatAvAcaka ' hi ' zabda hai / garvavAcaka zabda ' madA ' hai arthAt jJAnamada, jAtimada, kulamada ityAdi ATha mada haiM / vAdiyoMse 'vAda' kiyA jAtA hai / prasiddha zaharakA nAma ' ahimadAbAda ' hai / bhujageza zeSako 'ahi' kahate haiN| ahaMkAra vAcaka zabda 'madA' hai / a, hi, madA, vAda, ahimadAbAda, ahi, madA // 164 // svaracyutakakA zloka kisI devatAne kahA / mAtAne jAnakara uttara diyA / devatAne kahA " deva iSTAniSTa sabako jalAtA hai tathA vaha sabako dAha utpanna karatA hai| usane teja dhAraNa kiyA hai / vaha logoMko aMdhA banAtA hai / aura vaha parvatake udarameM camakane lagatA hai| mAtAne 'iSTAniSTaM dahetsarvaM ' yaha zloka sunakara kahA ki isameM 'devA dAha karastathA' yaha caraNa davo dAhakarastathA, deva zabdake sthAna meM ' dava' zabda honA cAhiye / taba artha yogya baiThatA hai / nahIM to deva iSTAniSTa sabako jalAtA hai ityAdi artha yuktisaMgata nahIM hai / arthAt yaha ekAracyutaka hai / ' dava ' zabdakA agni artha hai arthAt agni satra iSTAniSTako jalAtA hai / dAha utpanna karatA hai ityAdika artha ThIka baiThatA hai / / 165 // eka devatAne kriyAguptakA zloka khaa| mAtAne usameM kaunasA kriyApada gupta hai vaha kaha diyA / mAtAko devatAne prazna kiyA / " he mAtA, jinezvara, cakravartI, balabhadra Adi sarva mahApuruSoMko toSadAyaka sarva unnatike padakA ramaNIya kAyaphala " isameM kriyApada nahIM hai / taba mAtAne ' ramyaM kAya phalaM mAtaH ' isa prathama caraNameM 'kAya' * yaha kriyApada hai aisA kahA / kAya-kathaya-kaho / arthAt sarva unnatIkA suMdara phala kaho isa praznakA mAtAne ' amRtaM ' mokSa yaha sarvonnatikA phala hai aisA uttara diyA // 166 // punaH eka devatAne kriyAguptakA Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 pANDavapurANam ambAsya vipulaM sarvamenovRndaM janodbhavam / tvaM bhavasAranIrezaM vidhutudasamaM zubhe // 167 kriyAguptam / asya khnnddyetyrthH| ayaM devi jagannAtha putraheto shubhaanne| jagatrayavadhUrUpasIme kokilaniHsvane // 168 bindurahitam / evamucarapadyAni tAbhiYDhArthakAni ca / prayuktAni tayA zIghraM kathitAni vizeSataH // 169 buddhiH svAbhAvikI tasyA nAnApraznottarakSamA! bhrUNenAlakRtA reje maNinA haaryssttivt|170 babhAra garbhajaM tejo nisargaruciraJjitA / rAjJI ratnamayaM dhAma bhUryathAkaragocarA / / 171 pIDA ca garbhajA tasyA nAbhUtsvapne'pi durvahA / vahnikAntirivAdarze pratibimbAkRtiM gtaa| mA bhUdbhaGgastrivalyAzcodare 'syAH puurvvtsthiteH| na kRSNatvaM kucadvandvacUcake haMsavadgataH // 173 zloka bolakara isameM kriyApada kahaneke liye mAtAko vijJapti kii| * aMbAsya vipulaM ' yaha zloka khaa| isakA artha isa prakAra he mAtA, he zubhe isakA yaha logoMse utpanna honevAlA vipula aura sarva pApasamUha saMsArasArako samudra samAna hai aura rAhuke samAna hai| tU ise " isa zlokameM kriyApadake binA arthapUrNatA nahIM hotii| taba mAtAne kahA 'aMbA'sya' isa zlokameM 'asya' yaha kriyApada hai -- asya 'kA artha khaMDana kara aisA hai| arthAt jo saMsArasArako samudra samAna hai,jo rAhuke samAna hai aisA logoMkA viphala sarva pApasamUha he zubhe he mAtA tU toDa // 167 // eka devatAne binducyutaka zloka kahA aura mAtAne isameM biMdu kahA~ nahIM honA cAhiye vaha btaayaa| 'jayaM devi jagannAtha ' ityAdirUpa zloka hai| usakA abhiprAya bindu honese jo hotA hai vaha isa prakAra jagatakA nAtha aise putrakA tU hetu hai arthAt aisA putra tU utpanna kregii| he zubhAnane, tU trailokya kI striyoMke rUpakI sImA hai, tUM kokilake samAna svaravAlI hai| he devi, jayako' aisA artha hotA hai paraMtu 'jayako' isa dvitIyAnta zabdake sAtha arthasaMbaMdha nahIM juDatA hai| 'jayaM devi ' isameM biMdu nikAlanepara 'jaya' aisA zabda arthAt kriyApada hotA hai / taba he devI terA sarvadA jaya ho yahAM jayaM zabdameMse anusvAra nikAlane para 'jaya' aisA loTlakArakA madhyama puruSakA ekavacanakA rUpa hotA hai taba arthasaMbaMdha yogya ho jAtA hai // 168 // isa prakAra deviyoMne gUDha arthavAle padyoMkA uttarake liye prayoga kiyA paraMtu mAtAne zIghratayA vizeSatAse uttara kahe / mAtAkI buddhi svabhAvasehI nAnA praznoMke uttara denemeM samartha thii| garbhase suzobhita honese to usakI buddhi nAyaka maNise hArayASTike samAna zobhatI thii||169-170|| khanIkI bhUmi jaisI ratnamaya teja dhAraNa karatI hai vaise nisarga kAntise zuddha zivAdevIne garbhakA teja dhAraNa kiyA thaa| zivAdevIko garbhakI pIDA svapnameMbhI nahIM huI jo ki dubaha huA karatI hai| jaise darpaNameM pratibiMbita huI agnikI kAnti pIDAdAyaka nahIM hotI hai| zivAdevIkA udara pUyavat thA isaliye usakI trivalIkA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaM parva 233 na pANDu vadanaM jAtaM tasyA AlasyasaMtatiH / vavRdhe cArmako garbhe tathApi sukhkaarkH|| 174 athaivaM navamAseSu gateSu suSuve sutam / zrAvaNe zuklapakSe sA SaSThayAM citrAgate vidhau // 175 devI devIbhiruktAbhiH sevitA sutamApa sA / padmabandhuM yathA prAcI nalinaM nalinIva ca // tribhirbodhaiH samAyuktaH zizU reje zubhairguNaiH / mandaM mandaM vavaiau vAyustadA sadgandhabandhuraH || saMmArjitara jorAjirbharAdarzasamA barbho / vikasannavanIrejaromAJcAnvitavigrahA // 178 devAnAmAsanAnyuccairakasmAtpracakampire / tadA zirAMsi jiSNUnAM dhunvammaulimaNInyabhuH // kalpe ghaNTAghanArAvaH saiMhazabdazca jyotiSi / bherIdhvanirabhUdvAne bhavane zaGkhanisvanaH // 180 tadutpannaM tadA sarve zrutvA cAkasmikaM dhvanim / vijJAya janma devasya babhUvurharSitAnanAH / / 181 tato'pIdrAjJayA sujJA niryayurnijadhAmataH / svasvAsanasamAsaktAH sasurAsuranAyakAH // 182 viyataste'vatIryAzu tatpuraM sapuraMdarAH / surAH prApuH pramodena kurvanto bhUmimejayam // 183 zakrAjJayA zacI zuddhA prAvizatprasavAlayam / tato'darzi tayA mAtA sutena samamaJjasA / / 184 bhaGga nahIM huaa| haMsakI samAna gativAlI rAnIke stanAgroMmeM kAlepanAbhI utpanna nahIM huA / rAnIkA mukha sapheda nahIM huaa| usako AlasyabhI nahIM thA / tathApi garbhameM sukhakAraka bAlaka baDhane lagA // 172-174 // tadanaMtara- nau mAsa pUrNa honepara zivAdevIne zrAvaNa zukla SaSThI dina citrA nakSatrapara candra Anepara putrako janma diyA / jaisI pUrva dizA padmoMke baMdhu - sUryako, jaisI kamalinI. kamalako prApta karatI hai vaisI zrIAdika deviyoMse sevita zivAdevIne putrako prApta kiyA / tIna jJAnoMse - mati, zruta aura avadhijJAnase yukta jina bAlaka zubha guNoMse zobhane lagA / usa samaya uttama gaMdhase manako lubhAnevAlA vAyu manda manda bahane lagA / vAyuse jisakI dhUla dUra ho gaI hai| aisI bhUmi darpaNake samAna nirmala huI / praphulla hue nava kamalarUpI romAJcoM se mAno usakA vigrahadeha vyApta huA / / 175-178 // jinajanmake samaya devoMke Asana akasmAt kampita hue / aura jinake kirIToMke maNi hila rahe haiM aise indroMke mastaka zobhane lage / kalpoM meM - saudharmAdika solaha svargo meM vaNTAoMke ghaNa ghaNa zabda hone lage / jyotiSa meM- jyotirlokameM siMhoMkA dhvani hone lagA yAnI siMhadhvani ke samAna dhvani hone lagA | vyaMtaranivAsoMmeM bheriyokA dhvani hone lagA aura bhavanoM meM zaMkhoMkA dhvani hone lgaa| usa samaya kalpAdikoMse utpanna hue Akasmika dhvani sunakara prabhukA janma huA aisA samajhakara sarva harSita hue / / 179 - 181 // jinajanma uparyukta cihnoMse samajhakara devoMke aura asuroMke svAmiyoMke -iMdroMke sAtha apane apane AsanoM para vAhanoMpara ArUDha hokara apane apane gharoMse saudharmendrakI AjJAse sarva deva nikale / indroMke sAtha ve deva Anandase AkAzase utarakara pRthvIko kampita karate hue jinezvarake nagarako - dvArikAko zIghra Agaye // 182 - 183 // indrakI AjJAse pavitra indrANa prasUtigRha praveza kiyaa| anaMtara usane putrake sAtha zayyApara mAtAko dekhA / gUr3ha hokara indrANIne pAM. 30 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam jinasya jananIM gUDhA triH parItyAnamacchacI / tasthau mAtuH puro deze pazyantI paramaM jinm|| karAbhyAM taM samAdAya muktvA mAyAmayArbhakam / zacI puraMdarAbhyarNa jagAma susuriistutaa|| puraMdarakare prItA dadau dIptA sunandanam / tamarbhakaM samAdAya so'pi merumupasthitaH // 187 merau ca pANDukaraNye pANDukAyAM surottmaaH| zilAyAM sthApayAmAsuH siMhapIThe jinArbhakam // zAtakumbhamayaiH kumbhaiH kssiiraabdhisupyobhRtaiH| aSTAdhikasahasraizvAsnApayattaM surottamaH // 189 gandhodakena saMbandhya bandhuraM zrIjinottamam / saMbadhnantaH svayaM pUtAH suraastenaabhvnmudaa|| zacI saMskArayogena saMskRtya taM jinezvaram / tadrUpasaMpadaM tRptA pazyantI nAbhavattadA // 191 zakrassaMstotumudyuktastaM zacIsaMgataH zubham / niHsvedAspadanairmalyavipulakSIrazoNita // 192 AdyasaMsthAnasaMsthAta AdyasaMhananottama / saurUpyaparipUrNAGga saurabhyabharabhUSita // 193 aSTAdhikasahasreNa lakSaNena sulakSita / upamAtItavIryeza hitapriyavacaHpate // 194 dazAtizayayuktAya te namo'stu zivAtmaja / ariSTacakranemIze zreyorathasunemaye // 195 stutveti tANDavaM kRtvA maghavA sAghavighnahat / suraughairaGkamAropya tamAgAnagarI prati // 196 tIna pradakSiNA dekara mAtAko vandana kiyA / aura utkRSTa jinabAlakako dekhatI huI mAtAke Age vaha khaDI huI / mAyAmaya bAlaka mAtAke Age rakhakara apane dono hAthoMse jinabAlakako grahaNakara uttama deviyoMke dvArA stuti kI gayI vaha indrANI indrake pAsa gaI // 184-186 // AnaMdita huI kAntiyukta zacIne jinabAlakako indrake hAthameM diyaa| usa bAlakako lekara vahabhI merUMke samIpa calA gyaa| merUparvatapara pAMDuka vanameM pANDukazilAke siMhAsanapara zreSTha indroMne jina bAlakako sthApana kiyA // 187-188 // kSIrasamudrake uttama jalase bhare hue eka hajAra ATha suvaNake kumbhoMse saudharmendrane prabhukA abhiSeka kiyaa| atizaya manohara zrIjinezvarako gandhodakase saMbaddhakara arthAt gaMdhodakase Anandake sAtha abhiSeka karake zrIjinezvarake sAtha saMbaMdhako prApta hue ve deva svayaM pavitra hue // 189-190 // ubaTanoMse aura alaMkAroMse jinezvarako susaMskRtakara unakI rUpasampadAko dekhakara indrANI tRpta nahIM huI // 191 // isake anaMtara indra zacIke sAtha zubha jinezvarakI stuti karaneke liye udyukta huaa| he jinezvara ApakA zarIra svedarahita, nirmala, vipula dUdhake samAna raktase yukta hai| Apa Adya saMsthAnameM sthira haiM arthAt samacaturasra saMsthAnase ApakA deha atizaya suMdara dIkhatA hai| Adya saMhananase Apa uttama haiN| ApakA zarIra sauMdaryase paripUrNa aura sugaMdhase zobhita huA hai / eka hajAra ATha lakSaNoMse Apa khUba acche dIkhate haiN| he prabho Apa upamArahita zaktike svAmI haiN| hitakara aura priya bhASAke Apa prabhu haiN| he zivAdevIke putra daza atizayoMse yukta Apako hama vandana karate haiN| he prabho, Apa ariSTacakra-vighnasamUhako cUrNa karanemeM cakrakI lohapaTTIke samAna haiN| Apa dharmarathakI nemi haiN| isa prakAra prabhukI stuti kara Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaM parva 235 pitRbhyAM maghavA dattvA devadevaM jgnnutm| naTitvA naTavanninye nirmalaM bhogasaMpadam // 197 niyojya surasaMghAtAn rakSaNe dakSiNo'pyagAt / nemistu namranAkIzasevito vavRdhe traam||198 kalayA kAntitaH kanaH paraH kumudvaandhvH| vidhuvavRdhe zuddhodadhi saMvardhayansudhIH // 199 nemi nAnimiSanikaraiH saMgato vRddhimApya, riGGghankSoNyAM kSitipapatibhirvIkSitaH kssiprgtyaa| svasyAGguSThe'mRtamayamahAnyAdamAsvAdayaMzca, pAdasthairya tadanu sugati sNgto'bhuutkumaarH|| vakaM yasya mahendusundarataraM padmasya patre iva, netre karNakaje sukuNDalayute bhAlaM vizAlaM mahat / bAhU kalpatarU ivArthajanako vakSaH surakSAkSamam , kUlaM vAJjanaparvatasya paramA nAbhirgabhIrA shubhaa|| kAJcIdAmaguNotkaTA sphuTakaTiH stambhopamorU parau jadhe vighnahare suhastikaravat pAdau ca pApApahI / padmAbhau nakharAH samRkSavizadA vaidagdhyamaizyaM mahat sa zrInemijinezvaro jagadidaM pAtu prabhAbhAsuraH // 202 iti zrIbhaTTArakazubhacandrapraNIte brahmazrIpAla sAhAyyasApekSe zrIpANDavapurANe mahAbhAratanAmni yAdavadvArikApravezazrInamIzvarotpattivarNanaM nAmaikAdazaM parva // 11 // pApa aura vighnoMko dUra karanevAlA nRtya indrane kiyA aura prabhuko apane godameM sthApana kara vaha dvArikAnagarIko gayA // 192-196 // jagat jinakI stuti karatA hai aise devAdhideva nemijinako indrane mAtApitAke pAsa dekara aura naTake samAna nRtya kara prabhuko nirmala bhogasampatti dii| anukUla pravRtti karanevAlA indra prabhuke rakSaNakAryameM devoMko niyukta kara svayaM svargako gyaa| namra svargapati-indroMse sevita nemiprabhu uttarottara baDhane lage // 197-198 // kalAse, kAntise, suMdara rAtri vikAsi kamaloMkA baMdhu uttama caMdra jaise samudrako vRddhiMgata karatA hai vaise kalA,kAntiyoMse suMdara, pRthvIko AnaMdita karanevAlA mAno baMdhu aise tani jJAnoMke dhAraka nemijineza baDhane lage // 199 // aneka devasamUhoMse veSTita neminAtha tIrthakara baDhakara bhUmipara jaldI jaldI rikhate hue aneka rAjAoMne dekhe| apane aMguThemeM indrane sthApana kiyA amRtamaya mahAhArako ve AsvAdana karate the| prabhuke pAoMmeM prathama sthairya AgayA anaMtara ve uttama gamanase saMgata ho gaye arthAt calane lage // 200 // jinakA mukha candrake samAna adhika sundara thaa| do netra padma kamalake do daloMke samAna dIrgha the| jinake do kamalake samAna kAna uttama kuNDaloMse yukta-bhUSita the| jinakA bhAla vizAla-ruMda aura baDA thaa| do bAhu kalpavRkSake samAna yAcakoMko icchita padArtha denevAle the| aura jagatkA rakSaNa karanemeM samartha jinakA vakSasthala mAno aMjanaparvatakA taTa thA aura jinakI gaMbhIra nAbhi atizaya zubha thii| aisI kAntise camakanevAle prabhu nemijina isa jagatakA rakSaNa kre| jinakI puSTa kamara karadhaunAMse suMdara dIkhatI thI aura jinakI UrU khaMbeke samAna thii| aura do Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .236 / dvAdazaM parva / supArzva pArzvakartAraM supArzva pArzvavartinAm / svastikodbhAsipAdAntaM staumi satpArzvasiddhaye // 1 athaikadA sabhAyAM sa yAdavAnAM vidheH sutH| samAgato nato naH sotknntthairmaadhvaadibhiH|| satyabhAmAzubhAbhogabhavanaM bhAsuraM gtH| tayApamAnitaH prApa pattanaM kuNDinaM muniH||3 tatra ca zrImatIbhISmasutAM tAM rukmiNo'nujAm / rukmiNIM vIkSya dakSaH sa shrsso'bhuutsvmaanse|| puNDarIkAkSamAkSobhya naardsttprvaartyaa| prerito baladevena sa cacAla sukuNDinam // 5 sa niyujya nijAM senAM tatpurAgamanAya ca / halAyudhena tatprApacchizupAlena veSTitam // 6 rukmiNI rukmabhUSAbhAM naagvlliisuraalye| gatAM vardhApanavyAjAjahAra madhusUdanaH // 7 jaMdhAyeM uttama hAthIkI zuNDAke samAna vighna dUra karanevAlI thI / jinake pApa vinAzaka do caraNa kamala tulya the| jinake nakha uttama nakSatrake samAna nirmala the| jinakI vidvattA aura vaibhava apAra thA ve kAntise camakanevAle prabhu nemijinezvara isa jagatakA rakSaNa kare // 201-202 / / brahma zrIpAlajIke sAhAyyakI apekSA jisameM hai aise bhaTTAraka zubhacandraviracita bhArata nAmaka pANDavapurANameM yAdavoMke dvArikAmeM pravezakA aura nemijinezvarakI utpattikA varNana karanevAlA gyArahavA parva samApta huaa| [parva 12 vA] hamezA samIpa rahanevAle arthAt bhakti karanevAle bhavyoMko apane samIpa karanevAle arthAt samIcIna dharmopadeza dekara apane samAna karanevAle tathA jinake zarIrake do pArzva bAju atizaya suMdara haiM, svastika cihnase zobhAyukta hue haiM caraNa jinake aise supArzvajinezvarakI samIcIna sAmIpyakI siddhike liye maiM stuti karatA hUM // 1 // kisI samaya yAdavoMkI sabhAmeM brahmadevakA putra nArada AyA taba use namra aura utkaNThA dhAraNa karanevAle kRSNAdikoMne namaskAra kiyaa| isake anaMtara prakAzamAna, zubha aura vistRta satyabhAmAke mahalameM nAradamuni gye| paraMtu usake dvArA apamAnita hokara ve vahAMse kuNDinapurako cale gaye // 2-3 // usa nagarameM rUkmIkI choTI bahina tathA zrImati aura bhISmarAjAkI kanyA rukmiNI catura nAradane dekhI aura manameM ve harSita hue // 4 // kamalake samAna jisakI AMkheM haiM, aise kRSNa ko isa vArtAse nAradane kSubdha kiyaa| balabhadrasebhI zrIkRSNako preraNA milI taba ve donoM kuNDinapurako cale gaye // 5 // kuNDinapurako Aneke liye apanI senAko AjJA dekara ve zrIkRSNa balabhadrake sAtha zizapAlake dvArA veSTita kI gaI kaNDinaparIko Agaye // 6 // nAgavalI nAmaka devIke Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaM parva 235 jJApayitvA hRtAM tAM tAnkambuzabdena tau drutm| acalAM cAlayantau ca celatuzcaJcalAtmakau // rukmI madrIsutastAvacchrutvA taddharaNaM haThAt / tau celaturghanATopaghoTakairidaiH samam // 9 prAGniyuktaM balaM tAvad dvArikAtaH samAgamat / vaikuNThabaladevAbhyAM yuyudhAte ca tau mdaat|| ubhayoH sainyayorvIrA valganti viglcchraaH| vadanto vividhAM vANI vidanto mRtimAtmanaH rukmiNyA darzitaM viSNU rukmiNaM svasahodaram / prabadhya nAgapAzena svarathAdho'kSipattarAm / / damaghoSasutaM kruddhaM zatadoSAparAdhinam / hariharirivAtyartha jaghAna kariNaM krudhA // 13 / saMgaraM raNatUryeNa tUrNitaM sa niSiddhaya c| sabalaH saha sainyenorjayantagirimAsadat // 14 utsAhena samutsAhI vivAhya vissttrshrvaaH| tAM dvArikA purIM prApa patAkAkoTisaMkaTAm // 15 athaikadA mudA dUtaM duryodhanamahIpatiH / prAhiNocca hRSIkezamiti zikSAsamanvitam // 16 . gatvA dUtaH sa vijJaptiM cakerIti sma ssmyH| iti vaikuNTha sotkaNThamakuNTho bhavitA sutH|| yadi te prathama putrI mamApi bhavitA ydi| tayovivAha ityevaM bhavatAniyamAllaghu // 18 maMdirameM suvarNAlaMkAroMkI tulya kAnti dhAraNa karanevAlI rukmiNI pUjA karaneke bahAnese gaI thii| vahAMse madhusUdanane - kRSNane use haraNa kara liyaa| usako hamane haraNa kara liyA hai isa bAtakI kRSNabaladevoMne zaMkhadhvanise sUcanA dI aura caJcala svabhAvavAle ve kRSNa balabhadra pRthvIko hilAte hue zIghra calane lage // 7-8 // rukmI aura madrIsuta-zizupAla donoMne balase rukmiNIkA haraNa kiyA hai aisA sunA taba ve donoM vizAla ATopase yukta ghoDoM aura hAthiyoMke sAtha laDaneke liye nikle| pUrvameM jisako AjJA dI cukI thI aisA sainyabhI dvArikAnagarIse vahAM AyA thaa| ve donoM [ rukmI aura zizupAla ] zrIkRSNa aura baladevake sAtha garvase laDane lge||9-10|| jinake hAthoMse bANa chUTa rahe haiM aise donoM sainyoMke vIra garjanA karane lge| apanA maraNa na jAnate hue nAnAvidha bhASaNa Avezase bolane lge||11|| rukmiNAne apane bhAI rukmIko dikhAyA taba zrIkRSNane apane nAgapAzase bAMdhakara apane rathake nIce usako DAla diyaa| damaghoSaputra-zizupAlane kRSNake sau aparAdha kiye the isaliye hari-siMha jaise hAthIko mAratA hai vaise harine-kRSNane zizupAlako atizaya krodhase mAra DAlA // 12-13 // raNavAdyoMse zabdamaya yuddhako kRSNane banda kara diyA aura baladevake sAtha sainyako lekara Urjayantaparvatapara vaha aagyaa| AnaMdita aura sAmarthyazAlI zrIkRSNane utsAhase rukmiNIke sAtha vivAha kiyA aura koTayavadhi patAkAoMse vyApta dvArikAnagarIko vaha AyA // 14-15 // kisI samaya duryodhanarAjAne zrIkRSNake pAsa upadezasahita eka dUta AnaMdase bheja diyaa| vaha dUta dvArikAko jAkara Azcaryacakita hokara isa prakAra vijJapti karane lgaa| "he vaikuNThazrIkRSNa, yadi tujhe catura putra hogA aura mujhe yadi prathamataH putrI hogI to una donoM kA niyamase zIghra vivAha honA cAhiye aisA maiM utkaMThAse kahatA huuN|" isa prakAra dUtakA vacana sunakara kRSNane Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 pANDava purANam zrutvA tadvacanaM viSNustatheti pratipadya ca / saMmAnitastato dUto hAstinaM gatavAnkSaNAt // 19 tatastu madanaM lebhe rukmiNI vairiNA hRtam / jAtamAtraM khagezena pAlitaM paramodayam // 20 tatra lAbhAzubhAnlabdhvA SoDazAbde ca SoDaza / nAradena samAnIto gRhaM tasthau ca manmathaH // satyabhAmA sutaM zIghraM suSuve sAtasaMgatA / bhAnuM bhAnumiva prAcI pradhvastatimirotkaram // 22 athaikadA sabhAsthAne bhuJjanto bhogasaMpadam / sthitA adhIrdhasAmrAjyaM pANDavAH kauravAzca te / / sukhataH samayaM ninyuH samayajJA nayAnvitAH / ardharAjyaM prakurvANAH pANDavAH paTupaNDitAH // kauravAH kauravaM kRtvA pararddhimasahiSNavaH / duryodhanAdayastasthuH kauzikA iva bhAskaram ||25 duSTA duryodhanAdyAste vidhAtuM saMdhidUSaNam / udyuktA vyaktavAkyena vadanti smeti durnayAH // 26 vayaM zatamime paJca kathamadhardhabhAgataH / sAmrAjyaM bhujyate bhaGktvA sarvairanyAya ityayam // paJcottarazataM bhAgAnkRtvA sAmrAjyamuttamam / bhokSyAmahe vayaM varyA nAnyathA nyaayvicyuteH|| pracaNDAH pANDavAH paJca kathamardhasya bhAginaH / sAmrAjyasya zataM samyagvayaM kiMcArdhabhAginaH // 29 tathAstu aisA kahakara svIkAra kiyA / tadanaMtara sammAnita kiyA dUta hastinApurako jaldI calA gayA // 16-19 // tadanaMtara rukmiNIko madanapadakA dhAraka putra huA paraMtu janma honeke bAda hI vaine usakA haraNa kiyA / vidyAdharane usakA pAlanapoSaNa kiyaa| vaha vidyAdharake gharameM utkRSTa vaibhava ko prApta huA / vidyAdharake kSetra meM usako solaha zubha lAbha prApta hue / jaba usako solaha varSa pUrNa hue taba nArada vahAMse use lAyA vaha madana sukhase Akara apane gharameM rahane lagA // 20-21 // jaisI pUrva dizA aMdhakArakA samUha naSTa karanevAle sUryako janma detI hai vaisI sukhase yukta satyabhAmAne sUryake samAna tejasvI putrako zIghra janma diyA // 22 // kisI samaya pANDava aura kaurava AdhA AdhA sAmrAjya lekara bhogasampadAko bhogane lage ve hararoja rAja sabhAmeM ekatra Akara baiThate the || 23 || nayaseM yukta, samayako jAnanevAle, atizaya catura vidvAn aise pANDava arddharAjyameM apanA zAsana karate hue sukhase kAla vyatIta karane lage // 24 // jaise kauzika - ullu pakSI sUryako sahana nahIM karate haiM, usake sAtha ve dveSa karate haiM vaise dUsarekI Rddhi-utkarSa sahana na karanevAle duryodhanAdika kaurava pRthvItalameM zabda karate hue arthAt kalaha karate hue kAlayApana karane lage // 25 // duSTa aura durAcaraNa karanevAle dUSaNa utpanna karaneke liye udyukta hokara spaSTa vAkyoMse isa prakAra bolane lage ye pANDava kevala pAMcahI haiM paraMtu AdhA AdhA rAjya donoM milakara hama bhoga rahe haiM / arthAt pANDava pAMca hokara bhI unako AdhA rAjya diyA gayA hai aura hama sau honepara bhI hamako AdhAhI rAjya diyA hai, yaha anyAya huA hai / vAstavika isa rAjyake 105 vibhAga karake isa uttama sAmrA duryodhanAdika saMdhimeM / 'hama sau haiM aura 66 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 dvAdazaM parva iti kSaNaduSTAGgA yoddhaM sNnddhmaansaaH| duryodhanAdayo yodhA vidadhuH saMdhikSaNam // 30. krudhyanti sma mahAkrodhAdvadhA api virodhinaH / pANDavAstadvacaH zrutvA rukuttiibhiissnnaannaaH|| catvArazcaturAzvocuvAlayanto'calAM ciram / acalA bhImasenAdyAH saMcaranta itastataH // 32 . kAkairiva varAkaiH kiM sadA zaGkAsamAkulaiH / ebhirasmAsu zakteSu satsu sarvairapi sphuTam // 33 tadA bhImo'vadadbhAtarbhasmayAmi kSaNArdhataH / imAn dahena kiM dAdyaM visphulinggsphurdruciH|| zatamapyekavAreNa kSaNAdutkSipya saagre| kSipAmi kSINacicAnAmeSAM bhImogadIditi // 35 azIzamattadA bhImaM bhItidaM bhISaNAkRtim / jyeSThaH sAmoktibhinIraijvalantaM jvalanaM yathA // arjuno'rjunavaddIpto jajvAla krodhvhninaa| dIptena kauravoktena dAruNA jvalano yathA // 37 bANenaikena zaktena zatameSAM sudAruNaH / dArayeyaM dRSatkhaNDo yathA kAkazataM sakRt // 38 / ime tAvanmadAnmuktamaryAdAzca bhvntyho| nAhaM kruddhoryamA yAvattamAMsIva ghanAni ca // 39 jyakA upabhoga hama zreSTha loga leNge| yadi aisA na hogA to samajhanA cAhiye kI nyAya naSTa huA hai| ye pracaNDa pANDava pAMca haiM to bhI Adheke ve kyoM adhikArI haiM? aura hama sau bhAI hokarabhI Adhe sAmrAjyake adhikArI haiM " aisA vicAra kara dUSaNase duSTa hai AtmA jinakI aise ve kaurava-duryodhanAdika yoddhA yuddha ke liye sannaddhacitta ho gye| aura unhoMne sandhimeM dUSaNa utpanna kiyA // 2630 // vidvAna hokarabhI virodhI pANDava unakA vacana sunakara atizaya kruddha ho gaye aura krodhase unakI bhauMheM Upara caDha gaI jisase unakA mukha atizaya bhayaMkara dikhane lagA // 31 // [ bhImAdikoMkI kopazAnti ) apane dhyeyapara sthira rahanevAle bhIma, arjuna, nakula aura sahadeva ye cAroM catura bhAI krodhase itastataH ghUmane lage aura apane calanese jamInako kampita karake isataraha bolane lge| "hama samartha honese hamezA DaranevAle, dIna kauveke samAna ye duryodhanAdika saba milakarabhI hamArA kyA nukasAna kareMge ? hama spaSTa kahate haiM ki ve hamArA bAlabhI bA~kA na kara sakeMge" / bhImane kahA ki, "he bhAI maiM ina kauravoMko kSaNArdhameM bhasma kruNgaa| jisakI kAnti baDhatI hai aisA eka agnikA kaNa jalAne yogya lakaDI Adi vastuko kyA na jalAyegA ? jinakA citta kSINa hai tuccha hai aise sau kauravoMkobhI eka sAtha uThAkara eka kSaNameM maiM samudrameM pheka duuNgaa| bhIti denevAle, bhISaNa AkRtivAle aise bhImako prajvalita agniko jaise jalase zAnta kiyA jAtA hai, vaise jyeSThane-yudhiSThirane zAntike bhASaNoMseM zAnta kiyA / jaise indhanase agni prajvalita hotA hai vaise manako tveSa utpanna karanevAle kauravoMke bhASaNase arjuna cAMdIke samAna camakane lagA aura krodhAgnise prajvalita huA / " jaise ekahI pASANa saiMkaDo kauvoMko yugapat bhagAtA hai vaise sAmarthyayukta eka bANasehI bhaya utpanna karanevAlA maiM ina sau kauravoMko vidIrNa karUMgA // 32-38 // jaba taka sUryakA udaya nahIM hotA hai tabataka sAMdra aMdhakAra maryAdA choDakara AkAzameM phaila jAtA hai Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 pANDavapurANam ityuktvAtha pRthuH pArthaH kare kodaNDamAdadhat / pracaNDena sukANDena saMyojya smrodytH||40 tathAsthaM taM vilokyAzu sthiradhIzca yudhisstthirH| avArayadvarairvAkyairyataH santo virodhahAH // 41 avadanakulaH kaulyaH kulazAlaM smuultH| nirmulya kauravANAM hi niHphalaM ca karomyaham // kauravA vA pataGgA vA mayi cApi dhanaMjaye / svayaM nipatya bhUtitvaM yAsyanti yatnato vinA // sahadevo'vadaddhIraH ke'mI kaurvbhuuruhaaH| mayA parazunA chinnAH ka sthAsyanti vinshvraaH|| utkSipya bAhudaNDena khaNDayitvA ca khnnddshH| kauravAMzca digIzAnAMbaliM dAsyAmi dingmukhe|| pizunAzUnyatApanAnkauravAngarviNo'khilAn / yAvanna vidadhe tAvatsvAsthyaM mez2a kutstnm|| darpiNo'mI susAbhAH sthitena ca grutmtaa| mayAM te kiM kariSyanti ruTphaNAphUtkarAH khlaaH|| iti tau vItahotrAbhau jvalantau jvaalyaanishm| yudhiSThirasumedhena zamaM nItau vcojlaiH||48 iti te pUrvavatsarve zamaM prAptA yudhisstthiraat| zuddhA yuddhamati hitvA tasthuH susthirmaansaaH||49 bhuJjanto bhogino bhogyAM bhuvaM bhiitivivrjitaaH| nayanti sma nRpAH kaMcitsamayaM smeracakSuSaH // atha duryodhano yoddhA durbuddhiH zuddhivarjitaH / dadhau dharmAtmajAdInAM hatau matiM vRSAtigAm // vaisehI jabataka maiM krodha nahIM karatA hUM tabataka ye kaurava madase unmatta hokara maryAdA choDa degeM" isa taraha bolakara mahattvazAlI arjunane hAthameM dhanuSya dhAraNa kiyA aura usako pracaNDa bANa joDakara yuddha karaneke liye udyukta huA / yuddha karanekI arjunakI tayArI dekhakara sthira buddhivAle yudhiSThirane tatkAla yogya bhASaNoMse usakA nivAraNa kiyA / yogyahI hai, ki sajjana virodhako naSTa karanevAle hote haiM / / 39-41 // kulIna nakula isa prakAra kahane lagA " kauravoMkA yaha kularUpI zAla-vRkSa mUlase ukhADa dUMgA aura isako phalahIna karUMgA / ye kaurava pataGgake samAna haiM, aura maiM Agnike samAna huuN| ye bicAre binA prayatna svayaM Akara paDeMge aura bhasma ho jAyeMge " / dhairyavAna sahadeva isaprakAra bolA / "mere dvArA kulhADIse toDe huye ye kauravarUpI vRkSa naSTa hokara kahAM raheMgeM? maiM kauravoMko mere bAhudaNDase uThAkara aura khaNDazaH unake TukaDe TukaDe karake indrAdika daza dikpAloMke daza dizAoMke mukhameM bali deUMgA / jabataka duSTa,garvase uddhata aise sarva kauravoMko maiM naSTa nahIM karUMgA tabataka mujhe svasthatA-zAnti kahAMse milegii| ye kaurava sarpake samAna darpayukta haiN| krodharUpI phaNAke phUtkAra dhAraNa karanevAle aura duSTa haiN| paraMtu unake liye maiM garuDakAsA huuN| mere sAmane ve kyA kara sakeMge ? unakI kucha dAla na glegii| isaprakAra jvAlAse hamezA jalanevAle agnike samAna ve nakula aura sahadeva the tobhI yudhiSThirarUpI sumeghakedvArA bhASaNarUpI jalase zAnta kiye gaye / isaprakAra ve pUrvavat yudhiSThirase zAntatA ko prApta hue| zuddha aura sthira manavAle unhoMne yuddhakI buddhi choDadI // 42-49 // bhogya pRthvIkA pAlana karanevAle bhItirahita praphulla AMkhavAle,una bhogI pANDava rAjAoMne kucha kAla vyatIta kiyA // 50 // tadanaMtara durbuddhi, zuddhirahita arthAt niSkapaTatArahita, yoddhA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaM parva 241 anyadA pattane tena cchlenocchlitaatmnaa| lAkSAmayaM kSaNaiH sAdhaM kSaNena vidadhe mahat // 52 kacidvikaTakUTena saMkaTaM prakaTaM sphuTam / TaGkotkIrNamivAbhAti sughaNTATaGkitaM gRham // 53 jAlikAjAlasaMpUrNa kacittadvezma vistRtam / pANDavAnAM sujAlaM. vA vyabhAjjvalanasaMnibham / / kacitkaTAkSakSepAya gavAkSaM kSaNasundaram / teSAM gohataye'kSNAM ca dakSaH samamakArayata // 55 kacittadgahamAbhAti tarattoraNasuzriyA / ato raNacchalaM draSTuM nirmitaM mUrtimadraNam // 56 sustambhastambhitaM kvApi veshmstmbhnvidyyaa| stambhituM vairiNo nUnaM sustambhamiva susthirm|| kvacidvicitracitreNa citritaM ca kumitravat / citraM yathA subhittau ca camatkArakaraM hi tat / / pratolIparikhApUrNa vapraprAkArazobhitam / jatUdavAsitaM vegAdvidadhe kaurvaagrnniiH||59 tatastRptiM vitanvAnaM pitAmahamavIvadat / kauravA vinayAvAsA nayena ntmaulyH||60 pitAmaha sugAGgeya gaGgAjalasunirmala / nirmitaM sama nizchama bhaktyAsmAbhiH smyaavhm|| yaduttuGgasuzrRGgeNa gaganaM gantumudyatam / jetuM jitvarazIlAnAM surANAM saudhasaMtatim // 62 yatstambhabAhuyugmena grahItuM paravezmanAm / saMpadAM supadApannaM vipadvAraM rarAja ca // 63 duryodhanane dharmAtmajAdikoMko arthAt yudhiSThirAdikoMko mAranemeM dharmarahita buddhiko-pApabuddhiko dhAraNa kiyA // 51 // kisI samaya hastinApura nagarameM atizaya kapaTI svabhAvavAle duryodhanane zIghrahI baDA lAkSAgRha banavAyA / vaha kahIM kahIM baDe zikharoMse yukta thA, kahIM kahIM usameM ghaMTAyeM laTakAI thii| vaha khUba prakAzayukta thA,aura TAkIse mAno utkIrNa huA zobhatA thaa| vaha vistRta gRha kahIM kahIM jAli. kAoMke samUhase bharA huA thA; mAno pANDavoMke lie banAyA gayA agmitulya jAlahI ho / catura duryodhanane usa gRhameM pAMDavoMke netroMko haranevAle prakAza dene yogya suMdara gavAkSa bnvaaye| kahIM kahIM vaha gRha caMcala toraNoMkI uttama zobhAse suMdara kara diyA gyaa| mAno kaurava pANDavoMkA raNacchala dekhaneke liye mUrtimAn raNa nirmANa kiyA gayA ho| kucha pradezoMmeM uttama staMbhoMse yukta vaha gRha vairiyoMkA staMbhana karane ke liye staMbhana vidyAne majabUta aura uttama staMbhayukta gRhahI banavAyA ho aisA bhAsa hone lgaa| usa gRhakI bhittiyAM nAnAprakArake citroMse citrita kI gaI thii| isaliye vaha jaisA kumitra apane aneka TeDhe paraMtu hitAbhAsarUpa abhiprAyoMse Azcarya utpanna karatA hai, vaisA aizvaryayukta dIkhane lgaa| vaha mArga aura khAIse yukta thaa| dhUlisAla aura taTase suMdara aisA lAkSAgRha kauravoMke aguA duryodhanane zIghra banavAyA diyA // 52-59 // nItise natamastaka aura vinayake nivAsasthAna aise kauravoMne lAkSAgRhake nirmANAnaMtara prItiko vistArase karanevAle arthAt atizaya premayukta aise pitAmahako-bhISmAcAryako isa prakArase kahA " gaMgAke pAnIke samAna nirmala he pitAmaha gAMgeya, hamane bhaktise kapaTarahita hokara AzcaryakAraka ghara banavAyA hai| jo jayazAlI devoMkI prAsAdapaMktiko jItane ke liye UMce zikharoMse AkAzameM jAneke liye udyata huA hai / yaha pAM. 31 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 pANDavapurANam aTTAlikAlalATena zumbhacchobhAlalAmakam / yadvattadRddhisaMpana yayAtra kauravaM kulam // 64 kadAcimizi saMkhino nizAnAtho'vatiSThate / yaduttuGgasuzaGgAne glAnihAnyai kSaNaM kssnnii||65 yatpatAkApaTenAzu pavanodbhataveginA / nAkinaH sthitaye tUrNamAkArayati zuddhitaH // 66 sustambhaiH stambhakairnRNAM jnaashcrjnaashryaiH| vizAkhAzikharaiH kSipraM kSiNoti kheDgRhAMzca yt|| devedaM sadanaM samyasiddhidaM nirmitaM mayA / pANDavAnAM nivAsAya tebhyo dAtavyamaJjasA / / yudhiSThiraH sthira stheyAstatra tiSThatvaharnizam / prAjyaM rAjyaM prakuvANaH kiraMstejo dizo dsh|| vayaM ca svagRhe sthitvA sthirA raajyaarthlaabhtH| sukhaM tiSThAma ubhidrAH samudrA iva nishclaa| ityAkarNya mugAGgeyo giraM jgaavudaardhiiH| yatvayoktaM tadeveSTaM mama mAnyaM manogatam // 71 tava yanmantraNaM mAnyaM mahyaM tadrocate dhruvam / yadekatra sthititvaM hi paraM vairasya kAraNam // 72 ya ekatra sthitA gehe te virodhaM prakurvate / virodhahAnaye'tyantaM pRthaggehasthitirvarA // 73 kuTumbakalaho yatra tatra svAsthyaM kutastanam / yathA bharatacakrIzazrIbAhubalinornanu / / 74 gRha khaMberUpI bAhuoMse zatruoMke gharoMkI sampatti grahaNa karaneke liye majabUta nIvapara khaDA huA aura zatruoMke lie saMkaTadvAra-svarUpa zobhatA hai // 60-63|| yaha gRha aTTAlikArUpI lalATase camakanevAlI mukhya zobhA dhAraNa karatA hai / ataH yaha RddhisaMpanna, vaibhavapUrNa kauravakulake samAna dIkhatA hai // 64 // kabhI kabhI isake UMce uttama zRGgapara glAni dUra karaneke liye kSaNI-paurNimAkA caMdra khinna hokara kucha kSaNa vizrAnti letA hai // 65 // havAse jinameM vega utpanna huA hai aisI patAkAoMke vastradvArA jo ghara zIghrahI nirmalatAse devoMko rahaneke liye bulAtA hai // 66 // logoMko apanI zobhA dikhAkara stabdha karanevAle khaMboMse, logoMko Azcaryacakita karanevAle aura Azraya denevAle mahAdvAroMke zikharoMse jo prAsAda AkAzameM saMcAra karanevAle grahoMko zIghra viddha karatA hai / he deva, maiMne uttama siddhi denevAlA yaha gRha pANDavoMko nivAsa karaneke liye nirmANa kiyA hai| Apa unako rahaneke liye avazya de // 67-68 // utkRSTa rAjya karanevAlA aura apanA teja dazadizAoMmeM phailAnevAlA yudhiSThira vahAM rAtraMdivasa sthira rahe / hamabhI rAjyArdhake lAbhase apane gharameM samudrake samAna nizcala aura jAgarUka hokara sukhase sthira raheMge" // 69-70 // isaprakAra duryodhanakA bhASaNa sunakara udAra buddhivAle bhISmAcAryane kahA ki, " jo tumane kahA vaha mujhe pasaMda hai| tumhArA mano'bhiprAya mujhe bhI mAnya hai| he duryodhana, tumhArA jo mAnya vicAra hai vaha mujhe nizcayase rucatA hai / kyoMki ekatra rahanA vairakA mukhya kAraNa hai / jo gharama ekatra rahate haiM ve virodha karate haiM isaliye virodha naSTa honeke liye sarvathA bhinna gRhameM rahanA acchA hai, sukhadAyaka hai| // 71-73 // jisa kulameM kalaha utpanna hotA hai, usameM svAsthya sukha kahAMse prApta hogA? jaise bharatacakrI aura zrIbAhubalIke kulameM kalaha utpanna honese sukha aura svAsthya naSTa huA / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaM parva 243 pRthaksthitau zubhaM sAraM sukhsNttiruntaa| rAjyabhogo bhavecchupro'virodhazcakSuSoriva / / 75 iti nizcitya gAGgeyastAnAhUya supANDavAn / avadadrAjazArdUlo matyA muragurUpamaH // 76 pANDavAzcaNDakodaNDAH prcnnddaakhnnddlopmaaH| yUyaM zrRNuta sadvAkyaM sAtasiddhayarthamaJjasA // uttame nirmite dhAmni nUtane sattanUpame / sthiti kuruta zIghraNa yUyaM vibhaughahAnaye / / 78 minnaM sthitA bhavantotra sukhsNdohbhaaginH| bhavitAro na bhetavyaM bhvdbhibhvytaayutaiH|| ityuktAste yutAH saatairgurupraamaannypuuritaaH| pratasthire gRhaM gantuM guNairApUritAzayAH // 80 tato bheryo bhayonmuktA bhennubhmbhaabhibhaassnnaaH| dadhvanuH paTahavyUhAH sasvaruvaMzajAH svraa||81 naTA neTuH samudbhinapulakA vipulaamlaaH| mRdaGgatAlakaMsAlavINAghurgharikAnvitAH // 82 maGgalAni sageyAni jagurgItAni naaykaaH| kAminyaH kalanAdena kalayantyazca tadguNAn // itthaM yathAyathaM yogyAH kurvanto dattivistRtim / samaGgalAH samApuste sumuhUrtAhni tdghm||84 tatra sthitA dadurdAnaM mAnaM satkulavAsinAm / cakruH pUjAM supUjyeSu pANDavAH sthirmaansaaH|| // 74 // jaise do cakSu-AMkhe alaga rahatI haiM, isaliye unameM virodha nahIM hotA vaise pRthaka rahanese virodha na hokara zAMti rahatI hai / UMce dajakA sukha saMtata prApta hotA hai| ujjvala rAjyabhoga milate haiM aura virodha naSTa hotA hai " // 75 / isa prakArase nizcayakara rAjAoMmeM zreSTha, aura matise bRhaspati tulya aise gAGgeya isaprakAra bole " bhayaMkara dhanuSyadhAraka, pracaNDa iMdra ke samAna he pANDava Apa sukhakI prApti honeke liye satya hitopadeza suneM // 76-77 // navIna uttamazarIrake samAna nirmANa kiye hue suMdara prAsAdameM Apako vighnasamUha kA nAza honeke liye zIghra nivAsa karanA caahiye| he pANDavo, Apa kauravoMse alaga hokara isa prAsAdameM rahanese sukhasamUhako bhogeNge| Apa bhavya haiM, acche niSkapaTa svabhAvake dhAraka haiM, Apa bilakula na DareM" // 78-79 // isaprakAra upadeza karanepara sukhayukta aura guruke [ bhISmAcAryake ] vacanoMpara vizvAsa rakhanevAle tathA guNoMse jinakA mana pUrNa bharA huA hai aise pANDava lAkSAgRhameM rahaneke liye gaye // 80 // [pANDavoMkA lAkSAgRhameM nivAsa ] usa samaya, bhayarahita bherIvAdya bajane lge| unakA bhabhabhaM aisA dhvani hone lgaa| paTaha nAmaka vAdyabhI bajane lage / vaMzIse madhura svara nikalane lge| nirmala veSavAle bahuta naTa nRtya karane lage, jinheM dekhakara zarIrapara romAMca khaDe ho jAte the| nAyaka loka mRdaGga, tAla, kaMsAla, vINA aura dhudhurikA vAdyoMkI dhvanikA anusaraNa kara gAne yogya maMgalagIta gAne lge| striyAMbhI madhurasvaroMse pANDavoMke guNa gAne lgiiN| isaprakAra yathAvidhi yogya atizaya dAna denevAle una pANDavoMne maMgalake sAtha sumuhUrtayukta dinameM usa lAkSAgRhameM praveza kiyaa| // 81-84 // lAkSAgRhameM nivAsa karanevAle sthiracitta pANDava dAna dete the, uttama kulameM janme hue sajjanoMko mAna dete the Ara supUjya satpuruSoMmeM pUjA-Adara rakhate the // 85 // duryodhanakA kapaTa na Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 pANDavapurANam mugdhAH zuddhadhiyo dhamyaM kurvantaH karma kovidaaH| sAtamAstighnuvAnAste sthiti bhejurbhayAtigAH teSAM dambhamajAnanto nirdmbhaarmbhbhaaginH| tasthustatra hi ko vetti dArumadhyasya rikttaam|| kathaM kathamapi jJAtvA viduro jatunirmitam / sadanaM sadayo dIpastatkApaTyamacintayat // 88 yudhiSThiraM samAhUya vacanaM viduro'vadat / tatkaitavamajAnAnaM jAnAnaM jinasadrucim / / 89 . vatsa sajana vizvAsyA durjanAH sajanairna hi / anyathA dadate duHkhaM dandazUkA ivoddhuraaH|| vizvAsyA mukhamiSTAzcAntarmalA nikhilAH khlaaH| sevAlinastu pASANA yathA pAtAya kevlm|| rAjabhirna ca vizvAsyaM pareSAM hRdayaM khalu / pare tatra kathaM putra vizvAsyAH syuH sukhArthibhiH // na vizvasanti bhUpAlAH sutaM tAtaM ca mAtaram / bhrAtaraM bhAminIM tatra kthmnyaankhlaanyjnaan|| atastvayA na vizvAsyAH kauravAH klikaarinnH| bhavato dhAmni saMsthApya mArayiSyanti durdhiyaH lAkSAgRhamidaM bhadra nirmitaM kena hetunA / na jAnImo vayaM nUnameSAM ko vetti chapatAm // 95 divA sthitirvidhAtavyA jAtucitrAtra smni| sthitizcedargamaM duHkhaM bhavitA bhavatAmiha // 96 vanakrIDApadezena pratighasramaghasmaraiH / bane rantuM pragantayaM bhavadbhirbhAgyabhogibhiH // 97 jAnanevAle zuddha buddhike vidvAn pANDava vahAM rahakara dharmakarma karane lge| sukhAnubhava karate hue nirbhaya hokara ve vahAM rahane lage // 86 // kauravoMke kapaTakA patA jinako nahIM lagA thA aise pANDavoMke saba kArya kapaTarahita the| ve vahAM sukhase rahane lge| yogyahI hai, DholakI pola kauna jAnatA hai ? // 87 // dayAlu aura tejavI vidurane baDe kaSToMse vaha gRha lAkhase banavAyA gayA hai aisA jAna liyA taba kauravoMke kapaTakA ve manameM vicAra karane lage // 88 // yudhiSThirako vidurakA upadeza ] jinezvarake Upara zraddhA rakhanevAle aura kauravoMkA kapaTa na jAnanevAle yudhiSThirako bulAkara vidurane isa prakAra kahA " he vatsa he sajjana, sajjanoMko durjanoMpara vizvAsa rakhanA yogya nahIM hai, yadi vizvAsa rakhA jAve to kruddha sapoMke samAna ve duHkha dete haiN| saMpUrNa durjana vizvAsayogya nahIM ha, kyoMki ve mukhase miSTa bolate haiM, paraMtu unake peTameM mala-kapaTa hotA hai| ve durjana zevAlayukta, pASANake samAna adhaHpatanake liye kAraNa hote haiM / rAjAoMko dUsaroMke hRdayakA vizvAsa rakhanA yogya nahIM hai| phira he putra, sukhecchuoMke dvArA zatruoMke Upara vizvAsa rakhanA kaise yogya hogA? rAjA putra, pitA, mAtA, bhAI, aura patnIparaMbhI vizvAsa nahIM rakhate haiN| phira anya durjanoMpara ve vizvAsa kaisA rakheMge? isa liye he yudhiSThira, kalaha karanevAle ina kauravoMpara tuma vizvAsa mata kro| ve duSTa isa gharameM tumako rakhakara maareNge| he bhadra, kisa hetuse yaha lAkSAgRha inhoMne banavAyA hai, hama nahIM jAnate haiM; kyoMki inakA kapaTa jAnane meM kauna samartha hai ? he vatsa tujheM dinameM isa mahalameM kadApi nahIM rahanA caahiye| yadi rahoge to tujheM baDA kaSTa sahana karanA pddegaa| vanakrIDAke nimittase bhAgyakA anubhava karanevAle Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaM parva AvAsaraM vizAle'sminvipine rantumicchayA / vibhaiauSahAnaye stheyaM bhavadbhirvairidarpahaH // 98 TS triyAmAyAM sumitraizca pavitrairatra saddhiyA / jAgradbhiH susthiraM stheyaM yuSmAbhirnizcalAtmakaiH // 99 netrAndhyameDatAM karNe gale ghughuratAmapi / kurvantI dehasaMsthairya suSuptirmaraNAyate // 100 itthaM vidurabhUpena vane sthitvA sthirAzayAH / pANDavAH zikSayitvAthaM vanaM jagme subuddhinA / sa tatra cintayaMzcitte ciraM caturamAnasaH / pANDavAnAM sukhopAyaM samAste'pAyavarjanam // 102 tAvatA vidurasyAsItsuraGgAkhanane matiH / tathA yato bhavetteSAM nirgamo vidhure sthite // 103. khAtajJAniti saMcintya papraccha svacchamAnasaH / AhUyAdAtparAM zikSAM suraGgAkhanane sa ca // te khAtajJAstatastUrNaM sannizAntasya koNake / suraGgAM kartumudyuktA rebhire'calacittakAH / / 1.05 drAghIyasIM surAM te gamane nirgame parAm / gUDhAM gUDhatarAmUDhA vidhAya pidadhustataH // 106 jvAlite'pi nizAnte'smindhArtarASTaiH surASTragaiH / nirgacchantu tatastUrNaM pANDavAH satpathAkhilAH iti tAM raGgatastUrNaM suraGgAM tadguhAntare / nirmApya vidurastasthau zarmaNA cintayAtigaH / / 108 svayaM na lakSitA tena pANDavAnAM sukhAtmanAm / suraGgA jJApitA naiva pracchannA pihitAbhavat / 245 tumako pratidina vanameM hI krIDA karaneke liye jAnA cAhiye / vairiyoMkA mada naSTa karanevAle Apa saMpUrNa divasabhara krIDA karane kI icchAse vighnoMkI hAni karane ke liye vanameM hI ThahareM // 89-98 // rAtrimeM isa mahala meM dhIratApUrvaka pavitra mitroMke sAtha jAgRta rahate hue nirmala buddhise Apa sthira raheM 99 // gADha nidrA netroMmeM andhapanA, kAnoM meM bahirApana, aura kaNThameM gharagharI utpanna karatI hai aura dehako nizcala banAtI hai / isa liye vaha maraNake samAna hotI hai // 100 // subuddhivAle vidura rAjAne vanameM rahakara isaprakArase sthira abhiprAyavAle pANDavoMko upadeza diyA anaMtara ve vanako cale gaye // 101 // catura manavAle vidurarAjAne pANDavoMke apAyarahita sukhopAyakA vanameM rahakara bahuta dera taka vicAra kiyA / vicAra karate samaya acAnaka suraGga khodanekI buddhi unako sUjhI, jisase ki saMkaTa Anepara unakA pANDavoM kA nirgamana hogA / svaccha antaHkaraNavAle vidura rAjAne isa prakAra vicAra kara khodanekA parijJAna rakhanevAloMko bulAyA aura suraGga khodane ke lie AjJA dI / khodanekI kalA jAnanevAle una manuSyoMne zIghra usa mahalake kone meM nizcalacitta hokara suraGga khodane ke liye udyukta hokara prAraMbha kiyA, arthAt suraMga khodaneke liye unhoMne prAraMbha kiyA / gUDhatara catura aise khodane vAle puruSoMne Ane jAne meM sukhakara baDI gUDha suraGga khodakara phira Dha~ka dii| sukhakara rASTrameM rahanevAle kauravoMke dvArA yaha mahala jalAne parabhI suraGgase pANDava sanmArgase zIghra cale jAyeMge aise vicArase usa mahalake bhItara vidurane AnaMdase suraMga banavAI aura cintArahita hokara ve sukhase rahane lage // 102-108 // vidura rAjAne svayaM vaha suraMga nahIM dekhI aura sukhI pANDavoMkobhI unhoMne usakI sUcanA bhI nahI dI thii| vaha guptarItise unhoMne AcchAdita karavAI || 109 // ve viSAda madarahita Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam punaste. pANDavAstatra viSAdamadavarjitAH / adhyUpurvyasanAtItA yutAH prItibhareNa ca // 110 te hAyanamitaM kAlaM kalayantaH kalonnatAH / sakalAH sakalA bhUpA Asate smAmbayA saha // duSTena dhArtarASTreNa dhRSTenAniSTacetasA / lAkSAdhAmamahAdAhazcintitastaddhatikRte / / 112 jvAlite jvalanenAzu jatuvezmani vistRte / jvaliSyanti tadantaHsthAH paannddvaashcnnddmaansaaH|| iti saMmantrya sadyodhrA svatantreNa sumntrinnaa| duryodhanena kruddhena cintitaM mAraNaM hRdi // 114 kSaNena kSaNadAyAM sa divAkIrti sukIrtimAn / akIrtayadgahadhvaMsaM jvalitena kRzAnunA // 115 janaMgama janairgamyaM mandiraM sundaraM tvakam / jvAlaya jvalanainAzu jvalatA ca mdaajnyyaa||116 dAsyAmi jvAlite vatsa mandire vAJchitaM tava / yattubhyaM rocate'smAbhistadeyaM yAcanAM kuru / / mA vilambaya zIgheNa dahanaM dehi mandire / grAmadhAmaramAvAJchA vartate cettavAdhunA / / 118 ityukte so'vadadvANI kimuktaM nRpasattama / na yuktaM yuktiyuktAnAmidaM saMninditaM budhaiH|| dhanasaMgrahaNaM nRNAM jIvitAeM sujIvanam / tajIvitaM kSaNasthAyi kSaNikaM tRNabinduvat // 120 khApateyamapi khApasadRzaM sAravarjitam / meghavRndasama nityaM kSaNikaM dRSTanaSTakam / / 121 pANDava saMkaTarahita hokara prItise usa gRhameM rahane lge| kalAoMmeM unnata, kalAsahita ve saba rAjA arthAt pANDava eka varSa kAlataka apanI mAtAke sAtha rahe // 110-111 // aniSTa kArya karanemeM jisakA mana tatpara rahatA hai, aise duSTa nirlajja duryodhanane pANDavoMkA ghAta karaneke liye lAkSAgRhakA mahAdAha hRdayameM nizcita kiyA arthAt usa gRhako Aga lagAnekA manameM ThaharAyA // 112 // yaha vistRta lAkSAgRha agnise zIghra jalanepara usake bhItara rahanevAle caNDacitta pANDava jalakara mara jaayeNge| kruddha, svataMtra aura uttama yoddhA aise duryodhanane yogya maMtrIke sAtha isa prakAra vicAra kara manameM pANDavoMko mAranA nizcita kiyA // 113-114 // lAkSAgRhadAha sukIrtimAna duryodhanane rAtrI honepara kucha kSaNase cANDAlako bulaayaa| aura prajva. lita agnise lAkSAgRha jalAnekI use AjJA dii| lokapravezako yogya aise isa mandirako prajvalita agnike dvArA merI AjJAse he cANDAla, tU zIghra jalA de| yaha maMdira jalAnepara he vatsa, tujhe maiM terA jo abhISTa hogA vaha duuNgaa| jo vastu (dhana,dhAnyAdika) tujhe pasaMda ho vaha hama deMge |tuu yAcanA kr| derI mata kara, jaldI gharameM Aga lagA de| gAMva, ghara, lakSmI AdikI icchA ho to abhI gharameM Aga lgaade|" isa taraha duryodhanake kahanepara cANDAla bolane lgaa| " he rAjazreSTha duryodhana, Apa yaha kyA bola rahe haiM, yuktise vicAra karanevAloMko ApakA yaha bhASaNa yogya nahIM lgegaa| sajjana vidvAn isakI niMdA kreNge| jIne ke liye manuSyoMko dhanasaMgraha karanA paDatA hai vaha hI sujIvana hotA hai, paraMtu vaha jIvita kSaNasthAyI hai, tRNapara paDe hue osake biMdusamAna vaha kSaNika hai| dhana bhI nidrAke samAna niHsAra hai, meghasamUhake Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaM parva ramArtha mAraNaM puMsAM sA ramA biramA matA / paraM prANivaghAtpApaM pApAddurgatiruttarA // 122 vasunA tena kiM sAdhyamasumannAzakAriNA / ramayAlamato nAtha kiMcidanyatprakAzaya // 123 zrutvA duryodhanaH kruddhaH prasiddhaH pApakarmaNi / pApacyate sma dAsera kimidaM kathitaM tvayA // satpreSaNakarAH preSyA vizeSyAH sarvataH sadA / ityuktiyuktisaMpatti saphalAM kuru kovida || jAnIyAtpreSaNe bhRtyAnbAndhavAnvidhurAgame / mitrANi cApadAkAle bhAryAzca vibhavakSaye // 126 pramANIkRtya madvAkyaM mamAdezaM ca mAnaya / yathA te saMpadAM prAptiranyathAnarthasaMgamaH // 127 zrutveti talarakSaH sa supakSastu sulakSaNaH / lakSIkRtya nijAtmAnamAcakhyau maraNe drutam // nRpa dehi zriyaM sphItAM hara vA mama sAMpratam / kuru prasAdaM krodhena mRtyubhAjanameva vA // datsva rAjyaM dayAM kRtvA sarvaM vA hara bhuupte| mAM mAnaya manohArin mUrdhAnaM chindhi vA nRpa / / na yuktaM dahanaM deva sadhanazcchanA mama / vyaraMsIditi saMbhaNya talarakSI dayArdradhIH // 131 kruddhena sa ca nirdhATya vibandhya talarakSakam / sa jaDe nigaDe kRtvA kArAgAre'pyacikSipat / / 247 " samAna hamezA kSaNika aura dekhate dekhate naSTa honevAlA hai / / 115 - 121 // isa lakSmIke liye manuSyoM ko mAranA paDegA, paraMtu vaha lakSmI bhI sthAyI nahIM hai, nAzavaMta hai / prANivadha pApa hotA hai aura pApase atizaya hIna durgati prApta hotI hai| prANiyoMkA nAza karanevAle usa dhanase kyA prApta hogA ? ataH aisI lakSmI mujhe nahIM caahiye| he nAtha, Apa dusarA kucha kArya ho to kahiye " // 122-123 // pApakarma karanemeM prasiddha duryodhanane yaha bhASaNa sunA / use krodha AyA / vaha bolA "are dAsa, tU hamezA pApakarmameM pacatA hai aura isasamaya tU yaha kyA kaha rahA hai, kucha samajhatA hai ? jo AjJAdhAraka nokara hote haiM ve sarvatra hamezA namra rahate haiM / isa liye jo uktiyukti kI sampatti hai vaha tuma saphala kro| arthAt jo Age subhASita kahA jAtA hai usake muAphika tuma calo / AjJA dekara nokarakA svabhAva jAnA jAtA hai / saMkaTa Anepara baMdhuoMkI parIkSA hotI hai| Apattike samaya mitroMkI parIkSA hotI hai aura vaibhava naSTa honepara patnIkI pahicAna hotI hai / isa liye merA vacana pramANa samajhakara merI AjJA tU mAna jisase tujhe sampattikI prApti hogI anyathA aniSTakI prApti hogI yaha nizcita samajha # // / 124 - 127 // duryodhana rAjAkA bhASaNa sunakara nyAyapakSa dhAraNa karanevAle sulakSaNI cANDAlane [kotavAlane] apane AtmAko udezakara maraNake viSayameM yaha bhASaNa kiyA - "he rAjan, vipula sampatti Apa mujhe deveM athavA use haraNa kareM / mujhapara ApakI kRpA hove athavA krodhase mujhe mRtyukA pAtra bnaaye| mujhe dayA karake rAjyadAna kare athavA merA sarvasva haraNa kreN| merA Apa ucita Adara kareM athavA merA mastaka chede / paraMtu he deva, kapaTase ghara jalAnA mujhe yogya nahIM dIkhatA hai / " dayArdra buddhikA kotavAla aisA bolakara cupa ho gayA / 128 - 131 // krodhase duryodhanane talavarako - kotavAlako bAMdhA, usake Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 pANDavapurANam purodhasaM dvijaM kSipramAkArya kauravAgraNIH / vasanasvarNabhUSAdharmAnayitvA nRpo'vadat // 133 puroSaH pRthivIkhyAtA bhUdevA devavanmatAH / kurvanto bhUmikAryANi yUyaM bhavata siddhye||134 madiSTaM ziSTakArya ca saMgopyaM prmaarthtH| tvayA kartavyamevAtra satkartavyavidhAyinA / / 135 jAtuSaM dhAma dhImaMstvaM dhama mddhtihetve| vidhAtavyamidaM kAryamasmAkaM sukhasAdhanam // 136. baMdIpsitaM gRhANa tvaM kuru kArya kssnnaardhtH| ityuktvA taM pratoSyAzu vAJchitairdhanasaMcayaiH // tadAhArtha samAdezaM bhUdevAya dadau nRpaH / tathAtvaM so'pi saMlubdho lobhataH pratipannavAn / / aho lobho mahAnpApo lobhAtki na prjaayte| duSpamaM viSamaM kArya dhika puMsAM lobhinA laghu indirA sundarA naiva mandiraM duSTakarmaNaH / tadAyattAH prakurvanti kimakRtyaM na dehinH||140 prAtaraM pitaraM putraM mitraM bhRtyaM guruM tathA / lakSmIlubdhA narA bhanti bhUpati cAnyamAnavam // padmAsamAzvadantyAdInpaurastyA nrpunggvaaH| dIkSepsavo vimucyAzu vanyAM vRtti prabhejire / sUtrakaNTho vikuNThaH sa htthaaddurlnntthmaansH| lakSmIlobhena saMjAtastaddhAmadahanodyataH // 143 pAvoMmeM jaDa beDI DAlakara use kaidakhAnemeM rakha diyaa| kauravoMke aguA duryodhana rAjAne purohita brAhmaNako zIghra bulAkara vastra, suvarNa, alaMkAra ityAdikoMse usakA Adara kara kahA / " he purohita Apa pRthivImeM prasiddha bhUdeva haiM, aura devake samAna mAnya haiN| isa bhUmipara logoMke kArya karake Apa unakI siddhi karate haiN| mujhe priya aura sajjanoMko karane yogya sahakArya paramArthatayA gupta rakhane yogya hai| uttama kartavya karanevAle Apase yaha kArya isa samaya yahAM karane yogyahI hai / he buddhimAn mujhe saMtoSa honeke liye yaha lAkSAgRha jlaao| hamAre liye sukhakA sAdhana yaha kArya Apako karanAhI pddegaa| isake liye jo Apa cAhate haiM vaha grahaNa karo aura kSaNArdhameM hamArA yaha kArya karo" aisA bolakara usako usane icchita dhanasamUhase santuSTa kiyA, aura lAkSAgRha jalAneke liye rAjAne brAhmaNako AjJA dii| usane bhI lobhase lubdha hokara vaisA kArya karanekA svIkAra kiyA // 132138 // " aho lobha mahApApa hai| lobhase kaunasA anartha utpanna nahIM hotA hai ? duHkhadAyaka aura kaThina kArya lobhase loga karate haiN| lobhI puruSoMko vikAra hove / yaha lakSmI vAstavika suMdara nahIM hai, vaha to duSTa kAryoMkA ghara hai| isa lakSmIke vaza hue loga kaunasA akRtya nahIM karate haiM ? bhAI, pitA, putra, mitra, nokara, guru inako lakSmImeM lubdha hue mAnava mArate haiN| itanAhI nahIM anya manuSyako aura rAjAkobhI lobhI manuSya mAra DAlate haiM // 139-141 // lakSmI, prAsAda, ghoDe aura hAthI Adika padArthoM ko prAcIna mahApuruSoMne dIkSAkI icchAse choDakara vanya vRttiko pasaMda kiyA thA, arthAt nagna muni hokara tapazcaraNa kiyA thaa| 142 // catura duSTacittavAlA vaha brAhmaNa lakSmIke lobhase gRddha hokara usa lAkSAgRhako jalAneke liye tayAra huA // 143 // vaha nirlajja brAhmaNa dhRSTatAse usa prAsAdave. samIpa gayA aura usane cAroM taraphase tatkAla agni lagA Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaM parva 249 taddhAmasaMnidhiM dhRSTo dhASTarthena vidadhe dhravam / itvAtha jvAlanaM kSipraM catuHpArzve sa vaaddvH|| durjanAH kiM na kurvanti svIkRtaM dussttmaansaaH| kiM na khAdanti va kAkAH kiM na jalpanti vairinnH|| sa duSTo'niSTasaMniSThaH kliSTacetA hutAzanam / dattvA samATitaH kvApi zubhaM cetaH kva paapinaam|| jajvAla jvalano jvAlyaM vezma saMdIpya jvaalyaa| gaganaM gatayA tUrNa dAhakAnAM tu kA kRpaa| lAkSAgRhaM dahajjvAlAlIDhaM ca vipulAtmakam / didIpe dAhako dIpo dIpyate kiM na daahkH|| tataH suptA narAdhIzAstadA paJcApi paannddvaaH| jajAgaruna suzrAntA nidrA hi maraNAyate // lakSyIkRtAgninA lAkSA vipakSeva kssnnaadhetH| jvalantI jvAlayAmAsa vastu vezmagataM varam // kathaM kathamapi prAyaH prItAH paJcApi paannddvaaH| jjaagrumhaajvaalaaliiddhsdveshmbhittyH|| unidrA dadRzurjAlAM jvAlayantI niketanam / parito jatusaMdIptAM calAM kalpAntajAmiva / / itastataH prapazyanto nirgmopaaymaatmnaa| nAzaknuvanpadaM dAtuM vApi jvaalaakraalite||153 taDataDatprakurvantIM sphoTayantI subhittikAm / jvAlAM kakupsu saMprAptAM dadRzuH paannddvaastdaa|| diyA / / 144 // duSTa manavAle durjana svIkArA huA kaunasA akArya nahIM karate haiM ? kauve kaunasA padArtha nahIM khAte haiM ? aura zatru kyA kyA nahIM bolate haiM arthAt zatru sajjanoMke viSayameM kyA kyA AkSepa nahIM leta haiM ? // 145 // aniSTa kAryoM meM jisakI ruci hai, jisakA mana azubhavicAroMse bharA huA hai aisA vaha duSTa brAhmaNa agni lagAkara kahIM bhAga gayA, logoMko usakA jAnA mAlUma nahIM huaa| pApiyoMkA antaHkaraNa kahIM zubha hotA hai ? jaladI jalane yogya usa lAkSAgRhako prakAzita kara AkAzameM jAnevAlI jvAlAoMse agni atizaya bhaDaka utthaa| yogya hI hai ki, jalAnevAloMko kRpA kahA~se ? vaha vistRta lAkSAgRha jvAlAoMse ghirA huA thA / usako jalAnevAlA agni khUba dIpta huaa| jo dAhaka hotA hai vaha pradIpta kyoM na hogA ? // 146-148 // manuSyoMke adhipati, pAMcoMhI pANDava usa samaya lAkSAgRhameM soye hue the| thake hue honase ve jAgRta nahIM hue| yogya hI hai, ki nidrA maraNake samAna hotI hai| agnine mAno zatru samajhakara kSaNArddha meM lAkhako ghera liyaa| vaha use jalAne lgaa| gharameM jo itara acchI vastuyeM thIM vaha bhI jalane lagIM // 149-150 // prItiyukta pAMco pANDava jAgRta hue| usasamaya usa lAkSAgRhakI sarva bhittiyAM jvAlAoMse ghira gayI thiiN| jaba ve nidrArahita hokara cAroM tarapha dekhane lage to unako cAroM taraphase bhaDakI huI caMcala kalpAntakAlakI jvAlAke samAna gharako jalAnevAlI jvAlA dIkha paDI / ve idhara udhara nikala jAnekA upAya dekha rahe the paraMtu jvAlAoMse saba ghara vyApta huA thA, kahIM bhI unheM paira deneko jagaha na thI // 151-153 // usa samaya taDa taDa karatI huI aura bhittiko phoDanevAlI, saba dizAoMmeM phailI huI jvAlA pANDavoMne dekhI // 154 // [ yudhiSThirakI AtmacintA ] sudharmAtmA aura dharmabuddhiko dhAraNa karanevAle yudhiSThira bAhara pAM. 32 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 pANDava purANam anavekSya sudhamAtmA dharmaputraH sudharmadhIH / hetuM nirgamane gamyaM sasmAra zrIjinezinaH // 155 aparAjitamantreNa mantrayitvA svamAnasam / yudhiSThiraH sthiraM tasthau sthAmnA sthagitamAnasaH / / aho karmakriyAM pazyannajayyAM saMjjanairapi / phalantIM phalamutkRSTaM tatkarma kuruSe katham // 157 karmaNA kalitAH santaH santaH sIdanti saMsRtau / kamaNAM pAkataH putrAH sAgarAH kiM na duHkhitaaH| arkakIrtiH kSitA khyAto bandhanaM jayato gataH / karmaNAnye na kiM prAptA bandhanaM bhuvi bhuumipaaH|| jvAlanaM jvalanaM prAptAH karmaNA vayamapyaho / ataH karmacchidaM devaM smarAmo vismayAtigAH // iti saMcintayaMzcitte sthiro jyeSTho viziSTadhIH / tAvatA sahasA buddhA kuntI saMprAptacetanA || jvalatsA sadanaM vIkSya ruroda vizadAzayA / agrato durgamaM duHkhaM vIkSamANA vyavasthitam // aho mayA kRtaM duSTaM karma kiM kaluSAtmakam / yatprabhAvAdidaM labdhaM phalaM pravipulaM param // aho pApasya pAkena pApacyante parA narAH / punastadeva kurvanti dhigajJAnaM janodbhavam // 164 kiM kurmaH ka prayAmaH ka tiSThAmaH samupasthite / vItahotre vizuddhe'smingehe prajvalati sphuTam // 1 nikalane ke liye hetubhUta upAya nahIM dikhanese zrIjinezvarakA smaraNa karane lage / aparAjita maMtra - paMcaNamokAra maMtra se yudhiSThira ne apane manako abhimaMtrita kiyA, dhairyase sthira mana karake vaha sthira baiTha gayA / " he Atman, utkRSTa phala denevAle sajjanoMse bhI nahIM jIte jAnevAle karmakA kArya dekhate hue bhI tU aisA karma kyoM kara rahA hai ? karmase veSTita hokara sajjana isa saMsAra meM kaSTakA anubhava kara rahe haiM / kamaka udayase sagaracakravartI ke putra kyA duHkhita nahIM hue haiM ? isa bhUtalapara bharatacakravartIkA putra arkakIrti prasiddha huA hai; paraMtu jayakumArase vaha baMdhanako prApta huA / kyA isa bhUtalapara karmase anyabhI aneka rAjA baMdhanako prApta nahIM hue haiM / / 155-159 / / isa karmoMdayase Aja hamako bhI agni jalAneko udyata huA hai| isameM Azcarya kucha bhI nahIM hai / isa samaya hama karmoMko chedanevAle devakA - jinezvarakA smaraNa karate haiM " / viziSTa buddhivAle jyeSThaputra aisA manameM sthira vicAra kara rahe the, itanemeM jisakI nidrA TUTa gayI hai aisI kuntI akasmAt jAgRta huii| jalate hue gharako dekhakara nirmala vicAravAlI vaha kuntI Age durgama duHkha upasthita huA aisA samajhakara rone lagI / aho maiMne aisA kaunasA kaluSa karma kiyA hai, jisake prabhAva yaha pratyakSa utkRSTa tripula phala mujhe mila rahA hai / arere! pApa kaMmake udayase ye saba loga bAra bAra duHkhaphala bhoga rahe haiM paraMtu punaH vahI karma ye loga karate haiM / ' logoM ke isa ajJAnako dhikkAra ho|' isa samaya hama kyA kareM ? kahAM jAveM ? kahAM baiThe ? atizaya sundara isa gharako agni spaSTa tase jalA rahI hai| aisA vicAra kara ronevAlI aura apane kezoMko toDatI huI kuntIkA nirbhaya bhImane niSedha kiyA aura vaha apane Asana se UThakara khaDA huA / / 160-165 // [ lAkSAgRhanirgamana ] vaha bhIma itastataH gharameM ghUmane lagA / isa saMkaTa se bhI vaha nirbhaya thA Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaM parva 251 rudantIM tAM tadA kuntIM kRntantI kuntalAnnijAn / niSiddhatha nirbhayo bhImaH samuttasthe nijAsanAt // 166 itastato bhrmnbhiimo'bhiitaatmaa'bhrssttbhaanukH| lebhe dharAgatAM puNyAtsuraGgAM dezanAmiva // 167 tatastanmArgatastUrNa nirjgmurgmnotsukaaH| susnehAH snehataH kuntyA cintayantyA jinaM ca te|| kSaNAtte kSiptacetaskA lavayitvA gRhaM gatAH / vanaM bhavyA bhavaM bhuktvA yathA yAnti sunivRtim aho pazyata puNyAvyAH zuddhaM suzreyasaH phalam / ajJAtAtra suraGgApi darzitA yena tatkSaNam // vRSAdvArIyate vahnirjaladhiH sthalati dhruvam / citraM mitrAyate zatrunAgo mahAlatAyate // 171 tataste pANDavAstUrNa gatvA pretvnaantre| azarmakalitAstasthuH kuntIyuktAH suyuktitH|| tatra bhIma upAyajJo mRtakAnAM gatAtmanAm / SaTuM svayaM gRhItvAzu gatvA lAkSAgRhAntikam / / akSipat kSaNataH kSuNo na lakSyo nrnaaykaiH| tatra tUNa vinivRttastataH sllkssnnaanvitH|| alakSyAste vilakSyAste kSitau kssitipnndnaaH| ekatrIbhUya nirjagmurahAryA iva jaGgamAH // tatra prAtastadA jAtaM draSTuM tAnpANDunandanAn / dhArtarASTrAH samAjagmumukhato duHkhbhaassnnaaH|| sarvasminnagare taddhi vijJAya naagrotkraaH| hAkAramukharA mukhyA duHkhaM bhejuratitvarA // 177 aura tejasvI banA rhaa| jaise puNyase hitakAraka upadeza milatA hai vaise usa puNyase bhUmImeM gaDhI gaI suraGgA mila gaI / tadanantara anyonyake Upara atizaya sneha rakhanevAle ve pANDava jinezvarakA smaraNa karanevAlI kuntIke sAtha usa suraMgAke mArgase gamanotsuka hokara zIghra nikala gye| jaise bhavya jIva bhavako ula~ghakara muktiko jAte haiM vaise jinakA citta bhayavikArase rahita hai aise pANDava gharako ulaMghakara vanameM gye| aho puNyaparipUrNa jana, Apa nimala dharmakA phala dekho| isa dharmane-puNyane pANDavoMko jo bilakula ajJAta thI vaha suraGgAbhI tatkAla dikhAI // 166-170 // isa dharmase agni jala hotA hai| samudra sthalake samAna hotA hai| zala mitra hotA hai, aura sarpa mahAlatAke samAna hotA hai, yaha baDI acambhekI bAta hai // 171 // tadanantara kuntIke sAtha ve duHkhI pANDava tatkAla zmazAnameM jAkara vahAM suyuktise tthhre| vahAM upAya jAnanevAlA bhIma chaha prANarahita manuSyazava svayaM grahaNakara zIghra lAkSAgRhake samIpa gayA aura anya logoMse ajJAta hokara usa caturane ve zava vahAM pheka diye tathA vaha sulakSaNI bhIma vahAMse zIghra lauTakara phira zmazAnameM AyA // 172-174 // logoMke dvArA nahIM jAne gaye, tathA khinna hue rAjaputra ekatra hue mAno jaMgama parvata hai aise bhUmIparase Age jAne lage // 175 // prAtaHkAla honepara una pANDuputroMko dekhaneke liye mukhase duHkha dikhalAnevAlA bhASaNa karanevAle kaurava vahAM Agaye / saMpUrNa nagarameM vaha duHkhaprasaMga mAlUma huaa| nagaravAsiyoMke mukhiyoMkA samUha mukhase hAhAkAra karatA huA atizaya tvarAse vahAM aayaa| 'Aja nagarameM satpuruSoMkA tyAga huaa| aho Aja kisI Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 pANDavapurANam kimadya nagare jAtaM sujAtyajanavarjanam / aho duHkhaM kharaM kSipraM kSiptaM kenAtra pApinA // 178 pANDavAH khalu pANDityamaTantaH pttumaansaaH| pracaNDAzcaNDakodaNDA ghaTitAH zubhakarmaNA // praakrmsmaakraantniHshessbhuvneshvraaH| anullajhyAH sulajhyAste kathaM jAtAH svkrmbhiH|| vidagdhAste kathaM dagdhA dhigvaidagdhyaM tvaadhunaa| vidhe vidhuratAM nItA IdRzA hi nraastvyaa|| saMdigdhaM mAnasaM me'dya jAtamasti sucintanAt / IdRzAH kena dahyante vidagdhAH karmaNeti c|| kiM te dagdhA na vA dagdhA vidagdhA mama mAnasam / saMdigdhamIdRzAnAM hItIdRzaM maraNaM kthm|| puNyavantaH pumAMsastu prAyazo nAlpajIvinaH / tathApi nedRzo mRtyumehatAM jAyate laghu // 184 aho adya puraM jAtaM niHzeSa codvasaM laghu / udvase ca pure sthAtuM vayaM zaktAH kathaM nanu / adyaiva meghavaddhvasto megheshvrmhiiptiH| adyaiva zAnticakrIzaH zAnti yAto mahItale // 186 adyaiva zAntanuH zrImAngato'smAkaM suduHkhtH| mahAbhyAsastu sa vyAsaH kimadyAsau mRtiM gtH|| adyaivAho mRti yAtaH prakaTaM paannddupnndditH| iti te ruruduH paurAH pANDaveSu gateSu ca // 188 pApIne zIghra tIkSNa duHkha hamAre Upara pheMka diyA hai ? // 176-178 // nizcayase catura manavAle, pracaNDa dhanurdhArI, pAMDityako dhAraNa karanevAle ye pracaNDa pANDava zubhakarmase race gaye haiM arthAt pUrvajanmake puNyase inakI utpatti huI hai| inhoMne apane parAkramase saMpUrNa rAjalogoMko vyApta kara diyA hai arthAt aneka rAjA inake parAkramase vaza hue haiM, ataH ye anullaMghya haiN| inakA koI parAjaya yA nAza nahIM kara sakatA hai / taba ye apane karmoMse kaise sulaMdhya ho gaye ? kucha samajhameM nahIM AtA hai| 'he vidhe tUne atizaya catura pANDavoMko kaise jalA DAlA ? he karma terI caturatAko dhikkAra hai| aise mahApuruSabhI tUne saMkaTameM DAla diye haiN| ThIka vicAra karanese hamArA mana Aja saMdigdha huA hai, aise vidvAn puruSa kaunase karmake dvArA dagdha kiya jAte haiM ? kucha samajhameM nahIM AtA hai| ve catura puruSa jala gaye athavA nahIM isa bAremeM hamArA mana saMdigdha huA hai| aise mahApuruSoMkA isa prakArakA zocanIya maraNa kaise huA ? " " puNyavAna puruSa prAyaH alpajIvI nahIM hote haiN| tathApi mahApuruSoMko isaprakArakI mRtyu itanI jaldI nahIM hotI hai / aho AjahI yaha saMpUrNa hastinApura nagara jaldIhI UjaDa hogayA hai / isa UjaDa nagarameM hama aba nivAsa karanemeM asamartha haiN|" " AjahI meghezvara rAjA-jayakumAranRpa medhake samAna naSTa hogayA hai| AjahI zAnticakravartI isa bhUtalapara zAnta huA hai aisA hama samajhate haiM / AjahI zrImAn zAntanu mahArAja hamAre duHkhase-azubha karmodayase naSTa hue haiN| tattvajJAnakA mahAbhyAsa jinako hai, aise vyAsa rAjA AjahI kyA maraNako prApta hue hai ? kyA AjahI pragaTa rItIse pANDupaMDita-pANDurAjA mara gaye haiM ? isa prakArase smaraNa kara pANDavoMke cale jAnepara nagaravAsI loka rudana karane lage // 179-188 // " jinako zoka prApta huA hai aura jinakA AnaMda naSTa huA ha aise Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdarza pave 253 milacchoko galanmodo gAGgeyo gunngaurvH| kiMvadantImimAM zrutvA mumUrcha mtimohtH|| mUrchayA mohitaH so'pi mRtyusakhyeva praaptyaa| harantyA cetanAM cintyAM sAtaM chettumvaaptyaa| zanaiH zanairgatA mUrchA tadehAcchItavastutaH / alakSmIriva cottasthe gAGgeyaH shoksNgtH|| sa siJcanzokasaMtapto dharAmazrusudhArayA / ruroda hRdaye khinaH prakhimaH zokavAribhiH // 192 aho sutAH kathaM dagdhA vidagdhAH srvvstussu| yuSmadRte kathaM sAtamasmAkaM zaGkitAtmanAm // bhavAdRzAM kathaM yuktA pazcatA pAvakAdbhavet / mRtyuzcetsaMgare yuktaM vairivRndamadApahe // 194.. athavA dharmayogena dIkSayA zikSayAtha vaH / saMnyAsenAtmasAdhyena mRtyuryukto na cAnyathA // vairibhiH kauravaizvAho yUyaM dagdhA bhaviSyatha / pApinAM pAparUpAho prajJA vijJAnavarjitA // 196 gAGgeyavattakA droNaH zrutvA mUrchAmavApa ca / unmaJchito vilApena mukharaM dikcayaM vyadhAta // aho kauravapApAnAmanuSThAnaM kuceSTinAm / ziSTAtigamaniSTaM ca nanvidaM nizcitaM budhaiH // 198 tadA kauravabhUpAlAntramANa bhayavarjitaH / droNa itthaM na yuktaM bhoH kulakramavinAzanam // 199 mahAguNazAlI gAGgeya-bhISmAcArya pANDavoMkI agnimeM dagdha honekI vArtA sunakara matimeM moha honese mUrchita ho gaye / mAno mRtyukI sakhI aura vicAra karane yogya cetanAko haranevAlI,sukhako toDaneke liye AI huI mUrchAse ve bhISmAcArya mohita hogaye / zIta vastuoMke candanAdi mizrita jalakA upacAra karanese unake dehase mAno alakSmIke samAna-dAriyake samAna zanaiH zanaiH mUrchAnaSTa ho gii| aura zokase vikala bhISmAcArya UThakara baiTha gaye // 189-191 // zoka santapta gAMgeyane azrukI dhArAse bhUmiko siJcita karate hue rudana kiyaa| ve hRdayameM khinna hue aura zokajalase bhIga gaye / he putroM, tuma sarva vastuoMmeM catura the, yAnI tumheM sarva padArthoMkA jJAna thA / tuma agnimeM jala gaye ? tumhAre binA hama hamezA zaGkitavRtti ho jAyeMge, jisase hamako aba sukhalAbha nahIM hogaa| tuma jaise mahApuruSoMko agnise maraNa kaisA saMbhavanIya hai ? vairiyoMkA garva naSTa karanevAle tuma logoMkA yuddha meM yadi maraNa hotA to yukta mAnA jaataa| athavA dharbhadhAraNa karanese, dIkSAse, AtApanAdiyogadhAraNAkI zikSAse, athavA AtmasAdhanAyukta saMnyAsase -- sallekhanAse maraNa prApta honA yogya hai anyathA isa prakArakA maraNa tuma sarIkhoMko yogya nahIM hai| hamArI to aisI dhAraNA hai ki zatrubhUta kauravoMse tuma jalAye gaye hoNge| aho pApI logoMkI pAparUpa buddhi sacce jJAnase rahita hotI hai // 192-196 // gAMgeyake samAna droNAcAryane bhI yaha vArtA sunI aura vebhI mUchita hue| jaba unakI mUrchA haTa gayI taba unake vilApase sarva dizAyeM bhara gyiiN| vidvAnoMne nizcita kiyA ki kutsita AcaraNavAle pApI kauravoMkA yaha kArya ziSToMke viruddha aura aniSTa hai| arthAt kauravoMnehI pANDavoMko jalAyA yaha nizcita hai| nirbhaya droNAcAryane kaurava rAjAoMko usa samaya kahA, hai kaurava ! isa prakArase kulaparaMparAkA vinAza karanA yogya nahIM hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 pANDavapurANam khalIkurvanti lokA hi khalAH skhlitmaansaaH| sajanAnkaTukAnki na yathA kumaarikaarsH|| iti nirbhasitA bhUpA adhovakrAstu kaurvaaH| abhavanirdayAnAM hi kA trapA dharmadhIzca kA / / tadA lokAH samAgatya vahnividhyApanaM vydhuH| zokArtA artitaH kiM na kurvanti duSkarAM kriyAm // 202 kecidreNurbhayamastA iti lokAH suloknaiH| lokyantAM taccharIrANi mRtAvasthAM gatAni ca / / tadA tAni vilokyAzu kecidacuH zucaM gtaaH| ayaM yudhiSThiraH stheyAnayaM bhImo mahAbalaH // sArjunazvArjuno varyo nakulo'yaM sunirmalaH / devasevAsahazcAyaM sahadevaH shubhaashyH||205 satIyaM sukumArAGgI kuntI satkuntalA varA / nirmalA vipulApyeSAM jananI dagdhadehikA // vidagdhA ardhadagdhAni mAMsapiNDopamAni c| zavAni tAni saMvIkSya babhUvustatsamA iva / / punaH punaH parAvRtya kunnpaanpaavnaannRpaaH| Alokya nizcitA jAtAH pANDavA jvalitA iti|| tanizcaye tadA lokAstahine pAnabhojanam / vyApAraM paNyavIthInAM tatyajurgRhakarma ca // 209 hAkAramukharA lokA hAkAramukharAH striyaH / tadAbhavanmahAzokAddhAkAramukharaM puram // 210 gAndhArI labdhasaMtoSA samRddhA sarvarAjyataH / sutavardhApanavyAjAttadA cakre mahotsavam // 211 jinakA mana sadAcArase bhraSTa huA hai aise duSTa loga sajjanoMko duSTa banAte haiN| jaise ghIku~vArakA rasa vastuoMko kaDavI banA detA hai| isa prakArase nirbhartsanA kiye gaye kaurava rAjA usa samaya adhomukha hokara baiThe / yogyahI hai, ki jo nirdaya haiM unako kaisI lajjA utpanna hogI,aura unako dharmabuddhibhI kahAMse AvegI? usa samaya zokapIDita logoMne Akara agniko zAnta kiyaa| duHkhase manuSya kaunasA duSkara kAma nahIM karate haiM // 197-202 // bhayayukta kucha logoMne kahA mare hue una pANDavoMke zarIra acchI taraha dekho| taba unake zarIra dekhakara kaI loga tatkAla zoka karane lge| ve kahane lage yaha baDA zarIra yudhiSThira hai| yaha mahAsAmarthyavAn bhIma dIkhatA hai| yaha sarala vicArakA zreSTha arjuna hai| yaha atinirmala buddhikA nakula hai| zubha vicAravAlA devakI sevA karanevAlA yaha sahadeva hai / uttama kezavAlI,sukumAra zarIra jisakA hai aisI vipula-atizaya nirmala, jisakA deha jala gayA hai aisI ina pANDavoMkI yaha mAtA kuntI hai / ve catura loga Adhe jale hue mAMsapiNDoMke samAna una zavoMko dekhakara unake samAna ho gye| punaH punaH una pavitra pretoMko nIce Upara kara 'pANDava jala gaye' aisA rAjAoMne nizcaya kiyA // 203-208 // pANDavoMkI hI mRtyu ho gayI hai aisA nizcaya honepara usa dina logoMne khAnA,pInA, tathA bajArameM vyApAra, aura itara gRhakArya saba baMda rkhe| puruSa hAhAkAra karane lge| striyA~ hAhAkAra kara rone lgii| usa samaya samasta nagara hAhAkArase vAcAla bana gayA // 209-210 / / gAndhArIko saMtoSa huaa| vaha sarva rAjyakI prApti honese apaneko samRddha samajane lagI aura putroMkI badhAI Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaM parva 255 tadvArtA vistRtAM loke saMprAptAM dvArakAM purIm / dAzArhAH zuzruvurbhojAH pralambanazca keshvH|| samudravijayaH zrImAnsamudra iva vistRtH| ruDvADavAminA kSubdhazcacAla ruksuviicimaan||213 halAyudho mahAyoddhA samRddho vividhaayudhH| yuddhArthaM sa ca saMnaddho balI kotra vilmbte|| dAmodarastadA darpAdvAritAnekazAtravaH / karaM vyApArayAmAsa saMnAhe siMhavikramaH // 215 zokasaMtaptasarvAGgA bASpapUritalocanAH / dundubhiM dApayAmAsuH saMgarAya ca yAdavAH / / 216 tadbherInAdataH kSubdhA vibudhA bodhavedinaH / dAzArhAzca hRSIkezaM balamabhyetya cAbhaNan / kimarthamayamArambho vijJApyaM zrUyatAmiti / yogye samudyamo yukto viduSAM cAnyathA kssitiH|| hRSIkezogadIddIpto dIptyA bhaaskrsNnibhH| kauravAnatra cAnIya kSipAmi vaDavAnale // 219 athavA khaNDazaH kSipraM khaNDayitvAkhilAgipUn / Ajau jitvA svajayyo'haM dAsyAmi kakubhAM balim // 220 dagdhvAtha pANDavAMzcaNDAH kya te sthAsyanti kaurvaaH| mayi kuddhe samRddhe ca mRgArau dviradA iva // 221 ke nimitta usane usa samaya baDA utsava kiyA // 211 // pANDavoMko kauravoMne jalAyA yaha vArtA sarvatra phaila gii| vaha dvArikAmeM yAdavoMke kAna taka pahuMca gyii| taba dazAI samudravijayAdika, bhojavaMzIya rAjA, balabhadra aura kezava-kRSNa inhoMne bhI sunI / / 212 // zrImAn-lakSmIvAn samudravijaya samudrake samAna vistRta hue arthAt ve roSarUpI vaDavAgnise kSubdha hue aura kAntirUpI taraMgoMse calane lage // 213 // jinake pAsa aneka Ayudha haiM, jo aizvaryazAlI mahAyoddhA haiM aise balabhadra yuddhake liye tayAra hogye| yogyahI hai, ki jo balavAna haiM ve yuddhake liye vilamba nahIM karate haiN| jo siMhasamAna parAkramI hai darpase jisane aneka zatru naSTa kiye haiM aise dAmodara zrIkRSNane kavacake liye apanA hAtha Age baDhAyA // 214 // zokase jinakA sarvAMga santapta huA hai, jinakI A~kheM azruse bhara gayI haiM aise yAdava rAjAoMne yuddha ke liye dundubhi bajavAI / yuddhake bherInAdase kSubdha,jJAnakA svarUpa jAnanevAle vidvAn loga aura dAzArha, zrIkRSNa aura balabhadraMke pAsa Akara isa prakAra bolane lage / " Apa yaha AraMbha kisa liye kara rahe haiM, hamArI vijJapti Apa suna lIjiye / vidvAnoMko yogya kAryameM udyama karanA yogya hai anyathA kAryakA nAza hotA hai" // 215-218 // kAntise sUryake samAna zrIkRSNa pradIpta hokara kahane lge| ki "maiM kauravoMko yahAM lAkara vaDavAnalameM pheMka duuNgaa| athavA zatruoMke dvArA kadApi nahIM jItA jAnevAlA maiM yuddhameM unako jItakara unake TukaDe TukaDe kara dUMgA, aura sarva dizAoMko unakA balidAna kara duuNgaa| jaise pracaNDa siMha kruddha honepara hAthI kahAM Thahara sakate haiM vaise samRddhizAlI maiM kruddha honepara caNDa pANDavoMko jalAkara ve kaurava kahAM raheMge? jabataka meMDaka sarpako nahIM dekhate haiM tabataka ve zabda Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 pANDavapurANam duryodhanAdayo raGkAstAvadgarjanti jarjerAH / yAvansAM na ca pazyanti dardurA vA bhujaMgamam // nizamyeti vacastasya kazcidvibudhasattamaH / uvAca vacanaM vAgmI viditAkhilaviSTapaH // 223 nRpendra cchidramAvIkSya cchalanIyA mhaadvissH| ghaTikA chidrato nUnaM jalaM harati nirjlaa|| nizchidrAH kaSTataH sAdhyA durlakSyA vibudhairpi| muktAphalAni protAni nizchidrANi bhavanti kim adya kauravA saMdRptA saMklRptajayasaddhalAH / zarIrajaibelaimattA ghoTakAvizeSataH // 226 mAnayanti na te mattAH parAnbalavivarjitAn / jAnantazca yathA tUrNa narA mdysupaayinH|| jarAsandhAzrayAddatA balIyante sma kaurvaaH| nRtyanti dardurA nAgamUIva nAgatuNDikAt // jarAsandhAzrayAtpUjyA pUjitAste nreshvraiH| yathA zirasi sAmAnyAH sthitAH kuntlraashyH|| ato gantuM na yuktaM te kauravairbuddhisAgara / yoddhaM satraM pavitrAtman kArya kAlavilambanam // . jarAsandhasamaM yuddhaM yadA tava bhaviSyati / tadA te tava nigrAhyA vairiNo hitasiddhaye // 231 idAnIM kauravaiH sArdhaM kRte yuddhe sa krudhyati / tadutthApanataH kArya kiM bhavetsuptasiMhavat / / 232 karate haiN| vaise hI jabataka mujhe unhoMne nahIM dekhA hai tabataka ve dIna, jarjara, asamartha duryodhanAdika zabda karate haiM" // 219-222 // isa prakArakA kRSNakA vacana sunakara jisane jagatakI paristhiti jAnI hai aisA koI zreSTha vidvAn kahane lgaa| "he rAjendra, chidra dekhakara baDe zatruoMko pIDA denA caahiye| jaise nirjala ghaTI chidra honese pAnIkA grahaNa karatI hai| jo chidrarahita haiM aise motI kyA dorImeM piroye jAte haiM ? vaise nizchidra zatru kaSTase jIte jAte haiM unakA svarUpa vidvAnoMke dvArAbhI nahIM jAnA jAtA hai|" // 223-225 // " Aja kaurava unmatta hue haiM, jayazAlI uttama sainya unake pAsa haiM, zArIrika balase to ve unmatta haiM hI, paraMtu hAthI ghoDe ityAdikoMse ve vizeSataH unmatta haiN| balarahita dUsare rAjAoMko to ve mAnate hI nahIM, aura jAnate hue bhI ve tatkAla madya pInevAle manuSyake samAna bhUla jAte haiN| jarAsandhake Azrayase ve kaurava apaneko balavAna samajha rahe haiN| yogya hI hai, ki nAgatuNDikase-gAruDIke balase sarpake mastakapara nAcanevAle maiMDakake samAna ve haiN| jarAsandhake AdhArase ve pUjya haiM aura rAjAoMdvArA pUje gaye haiN| jaise ki mastakaparake sAmAnya kezasamUha usake Azrayase rahanese taila, puSpa mAlAdikoMse saMskArita kiye jAte haiM / isaliye he buddhisamudra zrIkRSNa, kauravoMke sAtha laDhaneke liye jAnA Apako yogya nahIM haiN| isa samaya kAlavilaMba karanA hI acchA hai|" // 226-230 / / " he kRSNa, jaba jarAsaMdhake sAtha ApakA yuddha hogA taba ye kaurava vairI ApakedvArA hitasiddhike liye daMDanIya hoNge| isa samaya Apa yadi kauravoMke sAtha yuddha kareMge to vaha jarAsaMdha kruddha hogA aura nidrita siMhako jagAneke samAna ApakA kArya hogaa| isa liye Apa sthira hokara svastha rheN| yogya kAla Anepara Apa unakA nAza kareMge hii|" isa prakAra usa vidvAnane saba zreSTha jJAnI yAdavoMko yuddhase roka diyA Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaM parva 257 ataH svAsthyena saMstheyaM sthiraizca sthirmaansaiH| bhavadbhiriti saMprApte kAle neSyati tatkSayam // viduSA vAritAH sarve yAdavA vibudhA vraaH| zreyAMsa iti saMtasthurjAnanto vairivikriyAm // . atha te pANDavAzcaNDA dntaavlkrotkraaH| praakrmsmaakraantdikckraashckrivikrmaaH||235 aindrIM dizaM samAlambya praavRttsuvesskaaH| pracchannA nirgatA bhasmacchannapAvakavadvarAH // 236 kuntIgativizeSeNa mandaM mandaM vrajanti te| svasthAH saMzuddhisaMpannAH paannddvaastttvvedinH|| zrAntAyAmatha tasyAM te zrAntAH sthitikarAH sthiraaH| sthitAyAmupaviSTAzvopaviSTAyAM pttttdymaaH|| 238 zanaiH zanairvajantaste saMpApuH suranimnagAm / agAdha jalakallolamAlinI jalahAriNIm / / yatkUle kalpazAlAbhAH zAlAH shaakhaasmunntaaH| vizAlAH phalinaH phullAH sumanaHzobhitA babhuH sAvartanAbhikA lolajalakallolabAhukA / satsthUlopalavakSojA kUladvayapadAvahA // 241 pratyantaparvatasthUlanitambA nimngaaminii| mahAhradamahAvakSAH sarojAkSI sadAjaDA // 242 vairiyoMkI vikriyA jAnakara arthAt isa samaya zatruoMkA bala aura unmattatA jAnakara svastha rahanA hI zreyaskara hai aisA yAdavoMne nizcaya kiyA // 231-234 // [dvijake veSase pANDavoMkA pravAsa ] hAthI kI zuNDAke samAna uttama hAthavAle, parAkramase dazadizAoMko vyApta karanevAle, cakravartIke samAna parAkramI, zreSTha, pracaNDa pANDava pUrva dizAkA Azraya lekara calane lge| unhoMne apanA suveza badala diyA, bhasmase DhaMke hue agnike samAna gupta hokara ve prayANa karane lage / kuntIkI gatike anusAra ve dhIre dhIre calane lge| ve pANDava svastha the / unake manameM prastuta prasaMgase kSobha utpanna nahIM huA thaa| ve zuddha vicAravAle aura tattvoMke jAnakAra the / / 235-237 // jaba kuntImAtA thakatI thI, taba ve Age calanA baMda kara dete the aura usake sAtha vizrAnti lete the| jaba vaha khaDI ho jAtI thI taba ve sthira hokara khaDe ho jAte the| jaba vaha baiThatI thI taba utsAhayukta udyamavAle ve pANDavabhI baiThate the| isa taraha dhIre dhIre prayANa karanevAle ve gaMgAnadIke pAsa cale gaye // 238-239 / / vaha gaMgAnadI agAdha thI, hamezA usameM pAnIkI khUba lahareM uThatI thIM tathA jalase suMdara dIkhatI thii| isake kinArepara kalpavRkSoMke samAna, zAkhAoMse UMce vipula vRkSa the| ve vizAla, phaloMse lade hue, aura praphulla puSpoMse suzobhita the| vaha gaMgAnadI strIke samAna bha~vararUpI nAbhiko dhAraNa karatI thI caMcala jalataraNarUpI bAhuoMse yukta thii| uttama aura sthUla patthara usake stana samAna dIkhate the| aura do kinAre usake do paira the| samIpake parvata mAno usake sthUla nitamba the| mahAhradarUpI vakSaHsthala usane dhAraNa kiyA thA aura usameM jo kamala khile the vehI mAno usake netra the / strI jaDamUrkha hotI hai aura yaha nadI sadAjaDA-sadAjalA [Da ora la meM abheda mAnanese ] hamezA jalase pAM. 33 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 pANDavapurANam samInaketanA haMsagAminI pkssisdvcaaH| sImantinIva yA bhAti bhAsurA devnimngaa|| tAmagASAM samAvIkSya saMtatuM viSamAM samAm / akSamAH kSaNataH khinnA vizrabdhAstatra paannddvaaH|| kaivartAnvartane zaktAMstasyA uttaraNakSamAn / samAhUya samAcakhyuriti tUrNa supANDavAH // 245 dhIvarA dhRtimApannA drutaM ca taraNIM tarAm / samAnayata suvyaktAM samuttaraNahetave // 246 ityukte tatkSaNAttaizca samAnItA vichidrikA / taraNI taraNopAyaM sUcayantI tarantyapi // 247 tadA te tAM samAruhya praviSTA devanimnagAm / kuntyA saha sukuntAttahastA vyastaviSAdakAH / / praviveza tarImadhyesalilaM pANDavAnvitA / calatkallolamAlAbhirvahantI suvahA varA // 249 madhyegaGgaM gatA sApyagre gantuM na kSamA'bhavat / asthirA'pi sthirAtatra sthitA sthgitsdgtiH|| cAlitAnekadhA taizca na cacAla claatmikaa| padaM dAtumazaktA sA kIliteva svakarmaNA / / aritrairvAdyamAnApi vividhairnizcalaM sthitA / bhaya'mAnA kubhAryeva padaM datte na sA trii||252 bharI rahatI hai| strI mInaketanase-madanase kAmapIDAse yukta hotI hai, aura nadI mIna-matsya rUpa dhvajase zobhatI hai, arthAt nadImeM jaba baDe baDe matsya Upara uchalakara Ate haiM taba ve dhvajake samAna dIkhate haiN| strIkI gati haMsIkI gatike samAna hotI hai aura nadI haMsapakSiyoMke gamanase yukta thii| pakSiyoMke zabdahI nadIke zabda haiN| strI kokilAke samAna madhura vacana bolatI hai| yaha devanadI strIke samAna kAntiyukta dIkhatI hai" // 240-243 // vaha suranadI agAdha aura samAna thI paraMtu use tairakara jAnA zakya nahIM hai aisA dekhakara asamartha pANDava kSaNataka khinna hokara ve nadIke pAsa vizrAnta hogaye-Thahara gaye // 244 // nAMva calAnemeM zaktizAlI aura usa nadIse tairakara dUsare kinArepara jAnemeM samartha aise dhIvaroMko zIghrahI bulAkara una pANDavoMne kahA "dhairyake dhAraka he dhIvara, tuma pAra pahuMcAneke liye samartha aisI naukA jaldI lAo / vaha suvyakta majabUta honI cAhiye / " aise bolanepara tatkAla ve chidrarahita naukA laaye| vaha tairatI huI tairaneke upAyakobhI sUcita karatI thii| taba ve pANDava kuntIke sAtha usapara ArohaNa kara gaMgAnadImeM praveza karane lge| pANDavoMke hAthameM bhAle the aura unake manase aba viSAda nikala gayA thA // 245-248 // caMcala taraMgoMke sAtha Age calanevAlI vaha uttama naukA acchI tarahase cala rahI thii| vaha gaMgAnadIke bIcameM gaI, paraMtu Age na jA skii| yadyapi vaha naukA asthiracaJcala thI tathApi usakI gati ruka gayI, vaha bIcahImeM sthira hogaI // 249-250 / / vaha caMcala naukA aneka upAyoMse calAI jAneparabhI na cala sakI, mAno apane karmase kIlita kara dI ho aisI vaha naukA eka pairabhI Age na baDha sakI // 251 // aneka aritroMse aneka valhoMse Age calAne parabhI vaha nizcalahI rhii| apazabdoMdvArA nirbhartsanA karaneparabhA jasI durAgrahI patnI eka pAMvabhI Age nahIM rakhatI aura apanA Agraha nahIM choDatI hai vaise vaha naukAbhI Age bilakula Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaM parva 259 nAnyopAyaizca kaivataizcAlitApi na sAcalat / yathA kAlajvarAkAntA sattanustanutAM gtaa|| bho kaivartAzca kA vArtA calantI cAlitApi sA / durmedheva suzAstre vA taraNI na cltytH|| kaivartA vartanAvA pRSTAH paannddvbhuumipaiH| iti te vacanaM procuH zrutvA pANDavasadvacaH // 255 khAmivatra jale nityavAsinI jaladevatA / tuNDikAkhyA kSitau khyAtA samAste caamRtaashinii|| sA zulkaM yAcate yuSmAn niyogaaniymsthitaa| atastasyai pradAyaitannauzvAlyA nizcalaM sthitaa|| nAthAsmAkaM na doSo'yaM na doSo bhavatAmapi / niyogAdyAcate'pyeSA niyoga IdRzo bhavet // niyogino niyogena zulkasaMgrahaNodyatAH / zulkaM lAtvA pramuJcanti narAnnyAyoJa sNmtH|| ato dattvA zubhaM zulkaM tuNDyai tadyogyamunnatam / cAlitavyaM bhavadbhizca na vilambo vidhiiytaam|| nRpomANInizamyaivaM kaivartAnvArtayodhatAn / atra deyaM na kiMcidvai, naivedyaM vidyate dhruvam // sarittaTe ghaTiSyAmaH samAvya paTavo vayam / naivedyaM dIpanaM ramyamAjyapAyasamizritam // 262 dattvAsai mAnayiSyAmo naivedyaM viditAtmakam / pavitraM sajjanairmAnyaM gatvA ca saritastaTe // nahIM baDhI, sthirahI rahI // 252 // jaise kAlajvarase kSINa huA zarIra calanemeM asamartha hotA hai| vaise dhIvaroMdvArA anya upAyoMse calAnekA prayatna karaneparabhI vaha nahIM cala skii| // 253 // " he dhIvara kaho to kyA bAta hai| abataka to yaha svayaMhI calatI thI paraMtu aba kyA huA, jo yaha calAneparabhI nahIM calatI hai| jaisI duSTa buddhi hitakara- zAstrameM calAneparabhI nahIM calatI hai, vaisI yaha naukA calAneparabhI nahIM calatI hai / isameM kyA hetu hai ? calAnekI punarAvRtti kI gaI tobhI nahIM calatI " aisA pANDavoMne dhIvaroMko pUchA taba ve unakA zubha vacana sunakara isa prakAra bole-" he svAmin isa gaMgAke jalameM hamezA rahanevAlI tuNDikA nAmakI pRthvIpara prasiddha amRta bhakSaNa karanevAlI devatA rahatI hai| usakA yahAM svAmitva honese vaha apane kAyademeM dRDha rahakara Apako kara-bheTa mAMgatI hai| isaliye vaha ise denepara yaha nizcala naukA clegii| he prabho, yaha na hamArA doSa hai na aapkaa| vaha devatA svakIya hakase yAcanA karatI hai| isakA niyoga-haka aisA hai| jaise rAjapuruSa apane adhikArase karagrahaNa karanemeM tatpara hote haiM, kara lekara ve AdamIko choDa dete haiM, vaise yahAMbhI yaha nyAya lAgU hai| use mAnya karanA cAhiye / " isaliye isa devatAke yogya zubha unnata baDhiyA zulka-kara dekara ise Apako calAnA cAhiye / isameM vilamba nahIM karanA cAhiye " // 254-260 // aisI vArtA kahanevAle, nAva calAneke liye udyata hue| una dhIvaroMkA aisA bhASaNa sunakara rAjA yudhiSThira bole, ki " yahAM to devIko denelAyaka naivedya hamAre pAsa haihI nhiiN| hama jaba nadIke kinArepara jAyeMge to hama idhara udhara jAkara naivedya ke liye prayatna kreNge| pAyasa milAyA huA, ghIsahita, ujjvala, aura suMdara naivedya hama tayAra kareMge aura nadIke taTapara jAkara sajjanoMse mAnya, pavitra aura prasiddha svarUpakA naivedya devatAko Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 pANDavapurANam salile vipulenaiva na labhemahi dhIvarAH / kiM ca labhyaM pradAtavyaM nyAyojyaM vizruto bhuvi // dhIvarA dhRtaye procuH zrutvA vAkyaM narezinaH / zrotavyaM zrUyatAM zrotaHsukhakaddevavallabha // 265 natRpyati payaHpUraiH sajitaiH khjkairpi| prAjyairAjyairvarAnaizca pkvaannstunnddikaasurii||266 . niravadyaiH sunaivedyaiH sadyo madyaina tRpyati / tuNDikA caNDikA khaNDapracaNDabalitRtikA // 267 manuSyamAMsato mattA tRptimeti bubhukSitA / ato naraM saMpradAya tRptimetu sutattvataH // 268 tRptAmenAM vidhAyAzu yAta yUyaM sarittaTam / anyathAnarthasaMpattirityavAdIsudhIvaraH // 269 nizamyaivaM vacastasya saMkSubdhAH paannddunndnaaH| atarkayanijaM vIkSya maraNaM samupasthitam / / aho vAme vidhau nUnaM kathaM duHkhakSayo bhavet / karmato balavAnnAnyo vartate bhavavAsinAm // pUrva kauravasaMdhena satraM yuddhe jayaM gtaaH| tataH prajvalitA lAkSAgRhAdevAdvinirgatAH // 272 idAnIM taraNIyoge svayaM ca samupasthite / vayaM tuNDyAH svayaM yAmo maraNaM zaraNaM drutam // mahAniSTAdviniHkrAntA laghuto mRtyubhAginaH / udanvajjalamullaGghya yathA jalabile mRtiH|| dekara usakA hama Adara kreNge| he dhIvara, yahAM vipula pAnIke sthalahImeM vaha naivedya hameM kahAMse prApta hogA ? tathA jo cIja milatI hai vaha denI cAhiye yaha nyAya pRthvImeM prasiddha hai // 261264 // rAjA yudhiSThirakA vAkya sunakara dhIvara, use saMtoSake liye isa prakAra bolane lage / "devake samAna priya he rAjan, kAnako sukha denevAlA sunanelAyaka hamArA vaktavya Apa sune // 265 // " yaha tuNDIdevatA dUdhake pUroMse tRpta nahIM hogI, acche khAje pakAnoMsebhI tRpta nahIM hogii| uttama ghIse, uttama annoMse aura pakkAnnoMsebhI tRpta nahIM hogii| yaha devatA nirdoSa naivedyoMseM aura tatkAla banAye madyase-tAje madyasebhI tRpta nahIM hotI hai| yaha caNDI tuNDIdevI pracaNDa aura akhaMDa balise tRpta hotI hai| yaha unmatta bhUkhI devatA manuSyake mAMsase tRpta hotI hai / isa liye manuSyabali denese yaha paramArthatayA tRpta ho jaavegii| isa devatAko tRpta kara Apa zIghra nadIke kinArepara jA sakate haiM / anyathA anartha-saMkaTa prApta hogA aisA dhIvarane bhASaNa kiyA" // 266-269 // - [bhImakA balidAnake viSayameM vinoda ] usakA vacana sunakara pANDuputra kSubdha hogaye / apanA maraNa samIpa AyA huA dekhakara ve vicAra karane lage-"daiva vakra honepara duHkhakA nAza nahIM hotA hai / saMsArameM rahanevAle-bhramaNa karanevAle prANiyoMko karmase adhika balavAn koI nahIM hai| hamaloga prathamataH kauravoMke sAtha yuddha kara usameM vijayI hue / tadanaMtara kauravoMne lAkSAgRhameM hamako jalAnekA prayatna kiyA; paraMtu usa lAkSAgRhase hama sudaivase nikala ske| isa samaya naukAkA yoga svayaM prApta huA aura hama maraneke liye tuNDIko zaraNa jA rahe haiN| bar3e aniSTa prasaMgase to surakSita rahe; paraMtu choTe aniSTase aba hama mRtyuko prApta hoNge| jaise koI samudrakA pAnI lAMghakara Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaM parva 261 karmaNyupasthite kotra balI kaivartahastataH / cyuto jAle gato mInastaccyuto galito vinaa|| ityAtayaM nRpo jyeSTho'lokayaddhImasanmukham / iti kartavyatAmUDho vyUhagUDho vRSAtmakaH // nRpo'bhaNadbhayAkrAnto vipulodara sodara / udIrya daranirNAze vaco vIra tvayAdhunA // 277 anyacca cintitaM kAryamanyacca samupasthitam / aniSTaM rAjakanyeSTo vipro vA vyAghrabhakSitaH // madhyavinavinAzAya ko'pyupAyo vidhIyate / na me sphurati zAntyai sa cintayAdhIhi nazyati bhImo'bhANIdbhayAtIto bhRkuTIkuTilAnanaH / nRpAvasaramArekya kRtaM kArya subuddhinA // 280 eko hi niravadyoJopAyo'pAyavivarjitaH / posphurIti mama sphUrtikIrtisaMpattidAyakaH // yenopAyena nAkIrtirnApamAno na nindhatA / na hAniH sa prakartavyaH sarvakAryaprasiddhaye / / 282 sphurajjarajjvarAkrAntaH kaivarto vikRtAkRtiH / daridro durbhago dIno duHkhadagdho dayAtigaH / / imaM hatvA baliM dattvA toSayitvA ca tuNDikAm / tariSyAmo vayaM nAvA saritaM shrmvrjitaaH|| bhImaM bhImavacaH zrutvAM kaivartaH kampramAnasaH / cakampe kartanAM prApta ivaitatkSINadIdhitiH // 285 choTese jalake gaDhemeM mara jAtA hai, aisI paristhiti hamakobhI prApta huI hai| karmodayake sAmane kisIkAbhI sAmarthya upayogI nahIM hotA hai| usake Age saba saMsAra asamartha hai| dhIvarake hAyase girakara matsya jAlameM paDA vahAMsebhI vaha nikalA paraMtu bakane usako khA liyA isa prakAra vicAra kara jyeSTha rAjA yudhiSThirane bhImake suMdara mukhako dekhaa| dharmAcaraNameM tatpara rAjA yudhiSThira kartavyamUr3ha hokara tarkameM magna huaa| vaha bhayase vyApta hokara bolane lagA ki "he vipulodara bhAI bhIma, tU vIra hai,isa bhayake nAza karanemeM aba tU upAya sujhAnevAlA bhASaNa kara // 270-277 // he bhIma, hamane kyA socA thA aura kyA aniSTa prApta huA hai| rAjakanyAne jise vara pasaMda kiyA thA vaha brAhmaNa vyAghrame khA DAlA aisI kahAvatake samAna yaha bAta huI hai / ataH bIcameM utpanna hue isa vighnake nAzArtha koI upAya karanA cAhiye / zAntike liye koI upAya mere manameM nahIM sUmatA hai| aura cintAse merI buddhi naSTa huI hai" // 278-279 // bhoyeM kuTila honese jisakA muMha kuTila ho gayA hai arthAt bhayaMkara huA hai aisA bhayarahita bhIma bolA-"he rAjan avasara dekhakara subuddhimAn loga kArya karate haiN| apAyarahita nirdoSa eka upAya mere manameM sUjhA hai, aura vaha upAya merI kIrtikI vRddhi karanevAlA hai| jisa upAyase akIrti nahIM hogI, apamAna nahIM hogA aura niMdA nahIM hogI aura hAnibhI kucha na hogI vaha upAya sarva kAryakI siddhike liye karanA caahiye| yaha dhIvara baDhate hue jarArUpI jvarase pIDita huA hai| isakI AkRtibhI TeDhI meDhI hai, yaha daridrI, kurUpa, dIna, duHkhoMse jalA huA, aura dayArahita hai| isako mArakara bali deMge jisase tuNDikA saMtuSTa hogI aura hama saba binA prayAsake naukAse nadIpAra jAyeMge / // 280-284 // bhImakA yaha bhayaMkara vacana sunakara dhIvarakA mana bhayase kA~pane lgaa| mAno vaha Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 pANDavapurANam so'vocaddhIvaro dhImAnvidagdhA zuddhamAnasaH / hate mayi narendrAdhAhate vA kiM bhaviSyati // bhUpa kiM tu vizeSo'sti mahate saritastaTam / ko netA bhavatAM nUnaM yAtu tripthgaasthitiH|| bhavatAmapakIrtistu bhavitA saMtataM nRpa / nRpeNa dhIvaro dhvasta iti lokApavAdataH // 288 tubhyaM ca rocate rAjana yAvajjIvaM sritsthiNtiH| caittarhi vAJchitaM svaM tvaM vidhehi vidhivaddhRvam // 289 asmatkalpAstu yuSmAkaM vidhAsyanti kadAcana / nottAraM sura-hAdinyA bhItAH kiM yAnti tatpadam // 290 tadAkaye kapAkrAnto jyeSTho bhImamabIbhaNat / hA vatsa vatsa hA svacchasamicchAchanamAnasa / / kimuktamidamatyartha yaduktyA kampate'khilaH / pretarAjAdyathA kAyaH komalaH kila karmakRt / / tvaM vettA viduSAM mAnyo vipulasya phalasya ca / zreyaHkilviSayornUnaM shubhaashubhphlaatmnoH|| dayAvAnyo bhavedbhIrubhavAddhamaNabhAsurAt / sa eva sukhamAmoti zvapAka iva nizcitam // 294 yo hanti nirdayo jIvAnyamAtIto madAvahaH / sa yAti nidhanaM dhRSTo dhanazrIriva durdhiyA // ayaM tu dhIvaro'dhRSTaH kSudhAkhinnaH sukhAtigaH / pApAtastRptinirmuktaH kathaM hanyo dayAlubhiH / / karoMtase katarA gayA ho| usakI mukhakAnti bilakula kSINa huii| vaha dhIvara buddhimAn, catura aura zuddha vicArakA thaa| vaha bolA "he rAjendra mujhe mArane na mAranepara kyA hogA yaha kahatA huuN| he rAjan vizeSatA to yaha hai, ki mujhe mAranepara Apa logoMko mere binA nadIke taTapara kauna le jAyegA? Apako isa gaMgAnadImeMhI hamezA rahanA pddegaa| rAjAne dhIvarako mAra DAlA aise lokApavAdase ApakI apakIrti hamezA hogii| yadi Apako Ajanma nadImeM rahanAhI pasaMda ho to Apa apanA cAhA huA kArya vidhike anusAra nizcayase kiijiye| hamAre sarIkhe loga arthAt anya dhIvara isa gaMgAnadIse dUsare kinAreko Apako kabhI nahIM pahuMcAveMge, kyoM ki bhItiyukta loga usa mArgase kyoM jAyeMge" ? // 285-290 // vaha dhIvarakA bhASaNa sunakara kRpAse vyApta cittavAle jyeSTha bhrAtA yudhiSThira bole, " he vatsa, tU to nirmala icchAse bharA huA hai| yaha tuma prayojanahIna kyA bola gaye? aise bhASaNase saba loga kaMpita hoNge| jaise kArya karanevAlA komala zarIra yamase kaeNpita hotA hai vaisA saba ka~pane lgeNge| tuma jJAnI ho, vidvanmAnya ho / kisa kAryakA kaunasA vipula phala milatA hai use tuma jAnanevAle ho, yAnI zubhAzubha phalasvarUpa puNya aura pApako tuma jAnanevAle ho| bhramaNase vyakta honevAle saMsArase jo DaratA hai, jisakA mana dayAla hai vahI manuSya yamapAla cANDAlake samAna nizcita sukhako prApta hotA hai / jo manuSya nirdaya hokara prANiyoMko mAratA hai, jo vratarahita hai aura garviSTha hai vaha nirlajja dhanazrIke samAna durbuddhise vinAzako prApta karatA hai| // 291-295 // he bhIma, yaha dhIvara sajjana hai, bhUkhase khinna huA hai, bicArA sukhase bahuta Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaM parva 263 upakAraparo'smAkaM hrAdinItAraNe kSamaH / nAyaM hanyaH kathaM hanyA upakArakarA narAH // 297 vipulodara vidvAMstvamanyopAyamupAyavit / vicAraya vicArajJa yatsyAma sukhino vayam // 298 ityAkarNya suvegena vAyavirvacanaM jagau / vihasya harSanirmukto nirmalodbhutavikramaH // 299 tvaM nAtha dehi nistandrastuNDIvaptyarthasiddhaye / saMgarAkuzalaM kaulyaM nakulaM kulapAlinam // sahadevaM dayAtItaM vyatItaM kulapAlanAt / hatvA datsva suzulkArtha tuNDyai tRptisamRddhaye // 301 anayorekato nAtha baliM datvA sukhAzritAH / vrajAmaH saritastIraM punnyvaayuprnnoditaaH|| nizamya mahatAM mAnyo mohito mahimAzritaH / iti jyeSThA viziSTAtmAcaSTe sma vacanaM vrm|| hA tAta tAta bhImeti bhaNitaM kiM bhayAvaham / AtmajAviva saMprItAvimau mohakarau mama // mayA kathaM prahanyete sodarau daradArako / imau nijAtmadezIyau sadA prItau sukhAtmakau // 305 imau hatvA gate'smAkamapakIrti duruttarAm / kariSyanti yato lokA AvAlaM lokapAlinaH // bhUpo'yamanujau davA devyai dIptakarau gataH / vallabhaM jIvitaM matvA dhigjIvyaM sudayAtigam // he bhIma he dayAtItamAnasAtibhayaMkara / na bhaNyaM bhaNanaM bhavya yatra jIvadayA na tat // 308 dUra hai, pUrva janmake pApase duHkhI hai| isaliye yaha atRpta hai, dayAlu loga ise kaise mAreMge ? hameM nadIse tAraneke liye yaha samartha hai| isakA hamAre Upara yaha upakArahI hai| isaliye ise mAranA yogya nahIM hai| upakAra karanevAle manuSyako mAranA kaise yogya hogA ? arthAt unako mAranA mahApApakA kAraNa hai| he vipulodara tU vidvAna hai, upAya jAnatA hai / he vicArajJa, aise dUsare upA. yakA vicAra kara ki jisase hama sarva sukhI hoNge|" yaha apane bar3e bhAIkA vacana sunakara harSarahita nirmala-niSkapaTI, adbhuta parAkramI vAyuputra bhIma vegase haMsakara isa prakAra bolaa| "he prabho, Alasyako choDakara, tuNDIdevIkI tRptikI sAdhanAke lie yuddhacAturyarahita, kulIna tathA kularakSaka aisA nakula aura kularakSaNa na karanevAlA dayArahita aisA sahadeva ina donoMmeMse kisI ekako mArakara apanA saMtoSa baDhAneke lie tuNDIdevIko bali de diijie| jisase hama puNyavAyuse prerita hokara sukhapUrvaka nadIke kinArepara phuNceNge|" yaha bhImakA vacana sunakara mahApuruSoMko mAnya, prabhAvakA AdhAra, viziSTAtmA, viziSTa dayAdi svabhAvayukta, jyeSTha bhAI yudhiSThirane mohase isa prakAra uttama vacana kahe // 299303 // " he vatsa ! bhIma, aisA bhayaMkara bhASaNa tU kyoM bola rahA hai / ye do choTe bhAI do putroMke samAna premayukta aura moha utpanna karanevAle haiN| ye apane do choTe bhAI bhIti dUra karanevAle apanI AtmAke samAna hamezA prItiyukta aura sukhI haiN| ye mere dvArA kaise mAre jAyeMge / inako mAranepara bAlakase lekara rAjAtaka sabaloga hamArI durnivAra apakIrtiko saba jagatameM prasiddha kareMge / yaha rAjA apane tejasvI do choTe bhAI devIke liye bali dekara aura apanA jIvita priya mAnakara yahAMse calA gayA aisA loka kheNge| aise dayAhIna jIvitako dhikkAra ho. // 304-307 // he dayA Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 pANDava purANam anyopAyaM samAcakSva vicakSaNa sukhapradam / zrutveti vAyavirvAcamuvAca caturocitAm ||309 nanveva rocate tubhyaM na cetpArthaH samarthavAk / tattRptyai dIyatAM deva yathA sA syAtsuvigrahA / / zrutvaivaM sa nijaM zIrSamAkampya sukRpAparaH / avAdIdviditAzeSavRttAntaH zrIyudhiSThiraH || 311. hA prAtaH pAvane bhIma vipulodara sundara / kimidaM gaditaM nindyaM tvayA dIptisukhApaham // pracaNDaH pANDavaH pArthaH prasiddhaH pRthivIbhujAm / ajeyaH paripanthIzairdhanurvedavizAradaH // 313 asminsati nijaM rAjyaM kadAcitpunareSyati / yato'yaM dorbalI bAlyAdvinayaM prApayandviSaH // zabdavedhI sudhAnuSkaH sadharmA dhRtidhArakaH / dhanaMjayo dhRtAnando na hantavyaH kadAcana // 315 evaM jananI deyA kuntI kamalakomalA / yataH svAsthyaM ca sarveSAM pANDavAnAM hitAtmanAm || mA bhAdbhIma sadbhrAtarityevaM jananI yataH / mAnyA janaiH sadA pUjyA janmadAtrI dayAvahA / / yayA vayaM nije garbhe navamAsAndhRtA punaH / janmalAbhaM zubhaM datvA kSAlitAH pAlitAH purA / / jananIyaM jaganmAnyA kathaM hiMsyA hitArthibhiH / yatastu jagati khyAtairmAtA tarthi prakathyate // rahita cittavAle atibhayaMkara bhIma, he bhavya, jisameM dayA nahIM hai aisA bhASaNa tuma mata karo / he catura, sukhadAyaka dUsarA upAya kho| " isa prakArase bhASaNa sunakara caturoMko yogya aisA bhASaNa vAyuputra bolane lagA // 308-309 || "he bhAI yadi yaha upAya Apako pasaMda nahIM hai, to samartha vacanavAlA arjuna usakI tRptike liye de denA, jisase vaha devI hamArA vighnavinAza karegI" // 310 // isa prakArakA vacana sunakara atizaya dayAlu, satra vRttAntako jAnanevAle zrIyudhiSThira mastaka dhunate hue bolane lage / " he bhAI he pavitra bhIma, he sundara vipulodara, tumane dIpti aura sukhako naSTa karanevAlA nindya bhASaNa kyoM kiyA? yaha pArtha - arjuna saMpUrNa rAjAoMmeM prasiddha hai / yaha pracaNDa pANDava hai / zatrurAjAoMke dvArA ajeya hai / zatrurAjA isako jItanemeM asamartha haiM / dhanurveda meM atizaya pravINa hai / isake honese apanA naSTa huA rAjya kadAcit phira prApta ho sakegA, kyoM ki yaha bAhubalI hai, bAlyasehI isane zatruoM ko vinayayukta kiyA hai| yaha zabdavedhI, uttama dhanurdhara hai, dharmAcaraNameM tatpara hai, aura dhairyadhArI hai / yaha dhanaMjaya AnaMdako dhAraNa karanevAlA hai, ise kadApi mAranA yogya nahIM hai " ||311-315 // yadi arjunakobhI nahIM mAranA cAhiye aisA Apa kahate ho to kamalake samAna komala isa mAtAko tuNDakei liye de DAlo jisase hita-svabhAvI saba pANDavoMko svAsthya prApta hogA / " he bhIma, he sajjana bhAI, aisA tU mata bola | kAraNa jananI logoM ko sadA mAnya, pUjya hotI hai / mAtAne janma diyA hai aura vaha dayA karane yogya hai / isane apane garbha meM nau mAsataka hamako dhAraNa kiyA hai / punaH janmakA lAbha dekara isane nahalAdhulAkara hamArA pAlanapoSaNa kiyA hai| mAtA jaganmAnya hotI hai, hitArthI loka usakI hiMsA kaisI kreNge| kyoMki jagata prasiddha puruSa mAtAko tIrtha kahate haiM // 316 - 319 // he bhIma, tU dayAkA Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 dvAdazaM parva tvaM kapAsAgaro nityaM nyAyavedI vickssnnH| dharmAdharmavivekajJo lokajJo lokanItivit // tvatsamo vinayI loke dvitIyona na vidyate / advitIyaparAkrAntiryadyuktaM tadvidhehi bhoH|| tato yudhiSThirezena viziSTena hitaiSiNA / svacitce bhAvitaM bhavyaM subhAvaM bhayahAnaye // 322 bhImena bhUrizo bhaktA bhrAtaro darzitA vraaH| hataye jananI cApi tama yuktaM hi bhRtale // pArthivaH patanoyuktaH svayamapsu supaavnH| AhUya bAndhavAnyuktyA zikSayA samayojayata // bhavadbhiAtaro bhaktyA bhajanIyA sdaambikaa| jananIbhaktito labhyA yataH srvaarthsNpdH|| tathA paropakAreNa prINanIyAH pare jnaaH| paropakAraniSThAnAM viziSTatvaM yato bhavet // 326 kauravA na ca vizvAsyA vizve vishvaasghaatkaaH| AzIviSA ivAtyartha tadvizvAse kutaH sukhm|| tathAvasaramAsAdya vipAdya kauravAnkhalAn / khanIvRti sthiti bhavyA bhjtaadbhutvikrmaa||328 iti zikSA pradAyAzu suziSyAndakSamAnasAna | nIrAvasvataH snAtvA parihatya manomalama / / yudhiSThiraH sthiro dhyAne vizuddho dhrmmaansH| rAgadveSavinirmuktaH pshcsnnutibhaavukH||330 sAgara hai, nyAya jAnanevAlA aura catura hai, dharma aura adharmakA bheda tujhe mAlUma hai / ta lokako aura lokanItiko jAnatA hai| tuma sarIkhA vinaya karanevAlA puruSa jagatameM dusarA nahIM hai| tuma advitIya parAkramI ho| isa liye jo yogya a~catA ho vaha kro"|| 320-321 // hitecchu, viziSTa yudhiSThirane bhaya naSTa karaneke liye apane manameM udAra vicArakI bhAvanA kii| bhImane atizaya bhakti karanevAle apane zreSTha bhAI bali dene yogya haiM aisA kahA / mAtAkobhI mAraneke liye kahA paraMtu vaha kArya isa bhUtalameM yogya nahIM hai / / 322-323 // supavitra dharmarAja svayaM pAnImeM kUdaneke liye udyukta huaa| usane bAMdhavoMko yuktise bulAkara isa prakArakA upadeza diyaa| "he bhAIyoM, tuma hamezA mAtAkI bhaktise sevA kro| kyoMki mAtAkI bhakti karanese. sarva vastuoMkI sampadA prApta hotI hai / tathA paropakAra karake sarva logoMko tuma santuSTa karo / paropakArameM tatpara rahanevAle logoMko anya logoMkI apekSAse viziSTatA prApta hotI hai| saba kaurava sarpake samAna vizvAsa-ghAtaka haiN| unapara vizvAsa kadApi mata rkho| unapara vizvAsa rakhanese tumheM sukha nahIM milegaa| tathA yogya saMdhi prApta honepara duSTa kauravoMko naSTa kara adbhuta parAkramavAle tuma bhavya apane dezameM dIrghakAlataka rAjya kro"||324-328|| isa prakArase dakSa manavAle apane ziSyoMko dharmarAjane upadeza diyaa| ve anaMtara jalase gIle vastrase snAna karake aura manakA mala haTAkara dharmameM mana sthirakara. dhyAnameM nizcala rhe| unhoMne rAgadveSa choDa diye| pazcanamaskAra kA manameM cintana karane lge| zatrumeM, mitrameM, tathA baMdhumeM samatArasa dhAraNa kiyaa| apanI AtmAko apane zarIrase bhinna mAnakara ve niriccha ho gye| do prakArakA saMnyAsa dhAraNa karake utkRSTa padako ve cintane lage arthAt apanI AtmAke zuddha svarUpakA ve vicAra karane pAM.34 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 pANDavapurANam zatrau mitre tathA bandhau samatArasamudbahan / vivecayanijAtmAnaM vapuSaH suspRhAtigaH // 331 dvidhA saMnyAsabhAvena bhAvayanparamaM padam / babhUva bhavabhItAtmA prapazyanbhaGguraM jagat // 332 kSAntvA kSamApya sadbhAtRn natvA ca jananIM tdaa| baliM dAtuMkhamAtmAnaM yaavduyuktmaansH|| rurudustAvatA tUrNa bhImAdyA bhyvepinH| aho daiva tvayArabdhaM kimidaM duHkhakAraNam // 334 acintitaM durArAdhyaM duHsAdhyaM vidhurAkulam / daiva tvayA samAnItamidaM kArya sudussaham // gatvA dezAntare sthitvA kiyatkAlaM tu pApinaH / dhArtarASTrAnparAvRtya haniSyAmo mahAhave // vayaM manorathArUDhA gUDhA iti kudaivataH / anyAvasthAM samApannA dhigdaivaM pauruSApaham // 337 vilalApa punaH kuntI karuNAkrAntacetasA / devasya dUSaNaM duSTaM dadatI durdazAhatA // 338 hA putra hA pavitrAtman karuNArasasAgara / rAjyAha rAjyabhAgbhavya navyabhAvavidAM vara // dordaNDakhaNDitArAte tvAM vinA kurujAGgale / acalApAlane kotra bhavitA bhaavvedkH|| hatvA zatrUn vidhAtuMca rAjyaM karatalasthitam / kauravaM tvAM vinA putra kSamaH ko'nyona jAyate rudantI hRdayaM dobhyAM tADayaMntI tdditprbhaa| sA samarcha mahAmohAnmoho hi cetanAM hareta / / lge| jagatako kSaNika dekhate hue ve saMsArase bhayabhIta hue| unhoMne apane bhAIyoMko kSamA kI aura svayaMbhI unase kSamA caahii| mAtAko unhoMne vandana kiyA aura apanA bali. deneke liye jaba ve udyuktacitta hogaye taba bhayase ka~panevAle bhImArjunAdika rone lge| he daiva, tumane yaha duHkhakA kAraNa kyoM kiyA // 329-334 // " he daiva tUne yaha atyaMta duHsaha kArya hamAre sirapara kyoM rakhA hai| yaha kArya saMkaMTavyAta, duHsAdhya, durArAdhya aura acintita hai| arthAt aise viSama prasaMgameM hama paDeMge isa bAtakA hameM svapnameMbhI khayAla nahIM thaa| hama dezAntarameM jAkara kucha kAlataka vahAM raheMge aura phira lauTakara duSTa kauravoMko mahAyuddha meM mAreMge aise manorathoMpara ArUDha hue the, parantu durdaivane unhe DhaMka diyA aura hama bhinna avasthAko prApta hue / pauruSako naSTa karanevAle daivako dhikkAra ho" // 335-337 // kuntI karuNAse vyAptacitta hokara daivako dUSaNa detI huI vilApa karane lgii| duHkhadAyaka dazAse Ahata hokara vaha isa prakArase vilApa karane lagI // 338 // " he dayArasake samudra, pavitrAtman, tU rAjyake dhAraNameM pAtra hai, rAjya dhAraNa karanevAloMkA tU kSema karanevAlA hai aura navIna lokavyavahAroMko jAnanevAloMmeM tU zreSTha hai / apane bAhudaNDoMse zatruoMkA tumane khaNDana kiyA hai| tere vinA kurujAGgaladezameM pRthvIkA pAlana karanemeM kauna samartha hogA ? tU padAthoMke svarUpoMko jAnanevAlA hai"| he putra, zarUsamUhako mArakara apane hAthameM kauravavaMzakA rAjya rakhane meM tere vinA anya kauna isa bhUtalapara samartha hogA?" isa prakAra vilApa karanevAlI aura apane hRdayako donoM bAhuoMse pITanevAlI, bijalIkIsI kAnti dhAraNa karanevAlI vaha kuntImAtA mahAmohase mUchita hogii| yogyahI hai, ki moha cetanAko naSTa Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaM parva 267 yAvadunmUrchitA kuntI tAvadobhyAM yudhisstthirH| saMpIDya hRdayaM nadyAM patituM ca samIhate // 343 tasminnavasare bhImo bamANa bhayavarjitaH / svAminiSTe sthiraM tiSTha pAhi pRthvI supAvanIm / / kuruvaMzanabhazcandra jahi zatrugaNAMzca mAm / AjJApaya narAdhIza gaGgAyAM patanakRte // 345 / patitvA tuNDikA tUrNa toSayiSyAmi dAnataH / balerbalinyamAsye ca mAtmAnaM dehi mA vRthaa|| pazyAmi pauruSaM tasyA vidhAya varasaMgaram / tayAtha ghanaghAtena ghAtayitvA mahAsurIm // 347 ityuktvA sa dadau jhampAM pidhAya saritaH payaH / tvaM gRhANa gRhANeti bhnnnbhiitivivrjitH|| patitaM taM samAlokya vidadhuH paridevanam / yudhiSThirAdayaH kuntyA haakaarmukhraannaaH|| hA bhIma hA mahAbhAga hA sadbhaja parAkrama / paropakArapArINa kSayyapakSakSayaMkara // 350 tvayA zUnyaM kRtaM sarva tvAM vinA shuunymaansaaH| vayaM jAtAstariSyAmaH kathaM vai duHkhasAgaram / / 351 tatkSaNe taraNistUrNa tatAra sarito jalam / tIraM gatvA samuttIrNAH pANDavAH shoksNgtaaH|| taduHkhakSaNasaMkSiptA vIkSamANA vicakSaNAH / vipulodarasalagAM kopatuNDAM sutuNDikAm // asAtazatasaMtaptAH smaranto bhImasadguNAn / bASpapUrNekSaNAzcelu vamuttIrya te pathi // 354 karatA hai // 339-342 // jaba kuntI saceta huI taba apane donoM hAthoMse chAtIko pIDita kara nadImeM kUdanA cAhatI thI; itanemeM bhayarahita bhIma isa prakAra bolA-he svAmin, Apa iSTarAjyameM sthira rheN| isa pavitra pRthvIkA pAlana kreN| kuruvaMzarUpa AkAzake caMdra, Apa zatruoMko naSTa kreN| mujhe gaGgAmeM paDaneke liye AjJA de| maiM kUdakara balidAnase tuNDikA devIko santuSTa kruuNgaa| sAmarthyayukta yamake mukhameM Apa vyartha kyoM praveza karate haiN| maiM usa mahAdevIpara pracaNDa AghAta kara usake sAtha jorase yuddha kara usakA pauruSa dekhuugaa| aisA bolakara bhami nadIkA pAnI apane zarIrase AcchAdita karake nadImeM kUda paDA aura bhayarahita hokara maiM tere liye bali AyA hUM mujhe tU grahaNa kara ' aisA kahane lagA // 343-348 // nadImeM gire hue bhImako dekhakara kuntIke sAtha yudhiSThirAdika mukhase hAhAkAra kara zoka karane lage / " he mahAbhAgyavAn , uttama bAhuparAkramabhUSita, paropakArake dUsare kinAreko pahuMcanevAle, naSTa karane yogya zatruoMke pakSakA kSaya karanevAle bhIma, tumhAre vinA saba zUnya hogayA hai| tumhAre vinA hamArA mana zUnyasA huA hai| aba isa duHkhasAgarase hama kaise pAra hoMge " // 349-351 // tatkAla vaha naukA zIghrahI nadIkA pAnI toDakara tIrako jA phuNcii| zokayukta pANDava nAvase nIce kinAreMpara utare / bhImake virahaduHkhase vyAkula hokara ve catura yudhiSThirAdika vipulodarase laDanevAlI, kopase lAla mukha jisakA huA aisI tuNDikAko dekhane lge| usa samaya saikaDoM asukhoMse santapta hokara bhImake sadgaNoMkA smaraNa karanevAle yudhiSThirAdikoMkI AkheM azruoMse bhara giiN| ve nAvameMse utarakara mArgameM calane lge| idhara tuNDIne Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 pANDavapurANam etasminantare tuNDI makarAkRtidhAriNI / mahAbhImAkRti bhImaM vIkSya vegAdhAva ca // ruddho yuddhAya sanaddho baMdhayitvA vadhAkRtim / akhaNDA tuNDikAM dRSTvA babhUva sajale trn|| anyonyaM pAdaghAtena ghAtayantau ruSA takau / yuyudhAte jale bhImau mallAviva suniSThurau // 357 tuNDI tuNDena saMhatya zatakhaNDamakhaNDayat / akhaNDaH sa pracaNDAtmA sukhaNDImiva hnnddikaam|| tuNDI pracaNDakopena vyantarI makarAkRtiH / agiladgalitAnandamakhaNDaM pANDunandanam // 359 kruddho bhImaH svahastena vipATya jaTharaM haThAt / tuNDyA utpATayAmAsa pRSThAsthi sthirasaMgatam vihvalIkRtya sA muktA vyantarI tena sadrucA / palAyitA gatA kvApi muktvA tripathagApatham // tato bhImo bhujAbhyAM taamuttiiryaadhvaanmaayyau| tAvatA dadRze taizca parAGmukhavilokibhiH / AyAntaM taM samAvIkSya yudhiSThiraH sthiravrataH / tasthau bandhujanaiH satraM kuntyA harSitavakrayA // tatasteSAM mahAbhImazcaraNAnanamIti ca / sma samAliGgya tatkaNThamutkaNThitamanA mahAn // kva jAhavyatigambhIrA kathaM tIrNA sudustraa| bhujAbhyAM nirjitA tuNDI tvayA kathaM sumaarute|| ityukte tairbabhANAsau tAM vibhajya sutuNDikAm / ghAtaiH sarijjalaM tIrvAtrAgato'haM bhavadvaSAt // magarakI AkRti dhAraNa kI thii| usane mahAbhImAkRtivAle bhImako dekhA aura usake Upara vaha vegase caDhakara AI // 352-355 / / kruddha hokara bhImane usa samaya vadha karanevAlekA AkAra dhAraNa kiyaa| akhaNDa tuNDikAko dekhakara bhIma yuddhake liye udyukta huA aura jalameM tairane lgaa| jaise do malla niSThura hokara laDate haiM vaise ve donoM krodhase bhayaMkara hokara eka dUsareko pairoMke AghAtase mArate. hue pAnImeM laDane lage // 356-357 // akhaNr3a aura pracaNDasvarUpake dhAraka bhImane jaise khANDakI hANDIko phoDakara usake sau tukaDe kiye jAte haiM vaise tuNDIko apane mukhase pakaDakara usake sau tukaDe kara diye| taba vaha tuNDI vyantarI atyanta kruddha huii| makarAkRtiko dhAraNa karanevAlI tuNDI jisakA Ananda gala gayA hai aise akhaNDa bhImako nigala gii| kruddha bhImane apane hAthase usakA peTa haThase phADakara usake pIThakI sthira juDI huI haDDIko ukhADA / uttama kAntike dhAraka bhImane usa tuNDIko vihvalakara choDa diyA taba gaMgAnadIko choDakara vaha kahIM bhAga gii| // 358-361 // tadanaMtara bhIma apane bAhuoMse nadI tairakara mArgapara aayaa| pIche mukha karake dekhanevAle yudhiSThirAdikoMne bhI bhImako dekhaa| AnevAle bhImako dekhakara sthiravratake dhAraka yudhiSThira apane baMdhujanoMke sAtha aura harSita mukhavAlI kuntIke sAtha khaDe hogye| tadanantara mahAbhImane unake caraNoMko bAra bAra namaskAra kiyaa| aura utkaMThitacitta hokara usa udAra puruSane unake kaNThako AliMgita kiyaa| yudhiSThirAdikoMne bhImako pUchA ". he mArute, atizaya garbhAra jAhnavI kahAM aura usako tuma apane do bAhuoMse tairakara kaise Agaye ? tathA tuNDIdevIko tumane kaise jIta liyA ? isa prakAra pUchane para " maiMne bAhuoMke AghAtoMse usa tuNDIko toDa diyA aura Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaM parva anyonyaM nRpanandanAH samuditAzcAnandayantaH parAn tIvA' deva sarijjalaM pravipulaM jitvAmarI tuNDikAm / prAptAH sadvijaya vijayyajayino jitvA vipakSAtkSaNAt dharmasyaiva vijRmbhitena bhavinAM kiM kiM na bobhUyate // 367 dharmo yasya sakhA sukhaM khalu varaM prAmoti sa zreyase dharmo yasya zubhaH sa bhAti bhuvane bhaabhitrdustaamsH| dharmo yasya sa rakSakaH kSititale saMrakSyate so'maraiH dharmo yasya dhanaM samRddhijananaM saMmadyate dhArmikaiH // 368 iti zrIpANDavapurANe bhAratanAmni bhaTTArakazrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAla'sAhAyyasApekSe pANDavalAkSAgRhapravezajvalanapracchannanirgamagaGgAsamuttaraNa tuNDInAmajaladevatAvazIkaraNavarNanaM nAma dvAdazaM parva // 12 // . nadIkA pAnI tIrakara Apake puNyase maiM yahAM AyA hUM" aisA bhImane uttara diyA // 362-366 // ve yudhiSThirAdika ApasameM eka dUsareko AnaMdita karate hue sukhI hue| gaMgAnadIkA vipula pAnI tairakara aura tuNDIdevIko jItakara utkRSTa vijayako unhoMne prApta kiyaa| zalaoMko kSaNameM jItakara ve vijayI hue| dharmake mAhAtmyase saMsArI jIvoMko kyA kyA iSTakI prApti bAra bAra nahIM hotI hai ? arthAt saMpUrNa iSTapadArthoMkI prApti dharmake prabhAvase jIvoMko hotI hai // 367 // dharma jisakA mitra hai use nizcayase uttama sukhakI prApti hotI hai / vaha dharma usako mokSake liye kAraNa hotA hai| jisake pAsa zubha dharma hai vaha svakAntise ghanAMdhakArako naSTa karake jagatameM zobhA pAtA hai| jisake pAsa dharma hai vaha sabakI rakSA karatA hai tathA devoMke dvArA usakA rakSaNa kiyA jAtA hai / jisake sannidha dharma hai usako samRddhijanaka dhana prApta hotA hai aura vaha dhArmika logoMko atizaya pUjya hotA hai // 368 // ... brahma zrIpAlajIkI sahAyatAkI apekSA jisameM hai aise bhaTTAraka zrIzubhacandraviracita bhArata nAmaka pANDavapurAgameM pANDavAkA lAkSAgRhameM praveza, agnise jalajAnA, usameMse unakA nirgamana, gaMgApho taira jAnA, tuNDI nAnaka jaladevatAko vaza karanA ityAdikoMkA varNana karanevAlA yaha bArahavAM parva samAta huA // 12 // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 / trayodazaM prv| candraprabha sucandrAbhaM candracarcitapadyugam / candrAkSaM candanaizcayaM naumi nAnAguNAkaram // 1 atha te pANDavAzcaNDA dvijaveSadharA varAH / kuntIgativizeSeNa saMjagmuzca zanaiH zanaiH // 2 tataH kauzikasamAmapurI prApunarezvarAH / yA svargatazyutAnIva dhatte gehAni satprabhA // 3 yoccaiH zAlacchalenAzu jetuM tridivapattanam / uttasthe susthitA bhUmau nabhaHsthaM vigatAzrayam // tAM pAti supatiH shriimaansumtishrutikovidH| suvarNo varNanAtItavayA~ varNAbhidho nRpaH // 5 tatpriyA supriyA bhAti bhUSitA ca prabhAkarI / yasyA mukhendunA kSiptaM tamaH puri na vidyate // 6 tayorvarAtmajA ramyA sunetrA kamalAbhidhA / kamaleva mahArUpA suguNodadhisaMsthitA // 7 saikadA pramadodyAnaM vizadazrInagottamam / campakAcintyasajAtisujAtisumanazcitam / / 8 jagAmotkaNThitAkuNThA sotkaNThitamanobhavA / luThantI bhAsuraM tejastejomUrtirivAparA // 9 sakhIbhiH saha saMkrIDya sabrIDApIDamaNDitA / kAnane tatra khelAbhidolAbhiH kRtkautukaa|| [parva 13 vA~] jinake caraNayuga candrase pUje gaye, jinakI dehakAnti pUrNacandrakI sI hai, jo nAnA guNoMkI khAna hai / jo candralAJchanase yukta haiM, aise candanase pUjya candraprabhatIrthakarakI maiM stuti karatA huuN||1|| anaMtara brAhmaNakA veSa dhAraNa karanevAle zreSTha aura pracaNDa pANDava kuntIke gati vizeSakA anusaraNa kara dhIre dhIre pravAsa karane lge| ve narezvara pANDava kauzikapurImeM Agaye, isa suMdara nagarImeM jo zrImaMtoMke mahala the ve svargase nIce utarakara Aye hue vimAnoMke samAna dIkhate the||2-3|| pRthvIpara sthira rahI huI yaha nagarI vinA AdhArake AkAzameM sthita devanagarIko (amarAvatI) jItaneke liye UMce taTake bahAnese khaDI hogaI hai-sajja huI hai aisA jJAta hotA thA // 4 // isa nagarImeM varNa nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| vaha zAstrajJa subuddhi aura vaibhava saMpanna thaa| usake dhairya, vikrama Adika sadguNa varNanAtIta the, vaha suvarNa thA arthAt usakI dehakAnti sAneke samAna thI aura vaha uttama kSatriya kulotpanna thA // 5 // usakI atizayapriya patnIkA nAma prabhAkarI thA, vaha alaMkAroMse bhUSita thI, usake mukhacandrase parAjita,hokara aMdhakArane kauzika nagarIkA tyAga kiyA thaa|| 6 ||raajaa varNa aura rAnI prabhAkarIko suMdara AMkhoMvAlI,sadguNarUpI samudrameM nivAsa karanevAlI lakSmIke samAna mahArUpavatI kamalA nAmaka rAjakanyA thii|| 7 // eka dina vaha vistIrNa zobhAyukta vRkSoMse suMdara 'pramada' nAmaka upavanameM kautukase calI gii| upavanameM caMpaka aura avarNanIya acche jAtIke mAlatI Adi puSpa khile hue the| jisameM kAmakI utkaMThA utpanna huI hai aisI, apanI dehakAMti itastataH phailAnevAlI vaha catura rAjakanyA mAno kAntikI sAkSAt mUrti thii| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaM parva 271 sA dUrato dadarzAzu prAsAdaM vizadAtmikA / sudhAdhautaM samRddhaM ca zAtakumbhasukumbhakam // 11 tasyA jigamiSA tatra vandituM zrIjinezvarAn / abhUttAvatsamApuste pANDavA jinmndirm|| dRSTvA cAndraprabha caityaM snAtvA te prAsukairjalaiH / nissahIti padaM prAptAH paThanto vivishuhm|| saMpUjya jinapaM tatra vanditvA stotumudyatAH / vicitraiHstotramantraiste pavigaiH paramodayaH // 14 jinendra jaya sajantujIvana tvaM jayodyata / ajayya jaya dviTtejo jaya janmApahAnizam // 15 candraprabha tvayA kSiptazcandramA bhAsayA sadA / lAJchanacchalataH pAde'nyathA kiM sojvtisstthte|| kevalajJAnanegADhyo jagaduddharaNakSamaH / tvaM pAhyasmAnkRpApAramitaH pApAjagadguro // 17 stutveti jnitaanndaaste'mndaanndbhuussitaaH| yAvaciSThAnti tatrAyAtkamalA vandituM jinam / / sakhIbhiH saha saMphullanayanA tArahArikA / nadannapurasaMnAdanirjitAkhilakokilA / / 19 lajjAbhArase bhUSita, kautukavAlI rAjakanyAne apanI sakhiyoMke sAtha usa upavanameM jhUlepara baiThakara krIDA kii| zIghrahI usane dUrase candraprabhajinakA maMdira dekhA vaha mAno sudhAke dvArA dhoyA huA arthAt zubhra thA, vaibhavasaMpanna aura suvarNakalazoMse ramaNIya dIkhatA thaa| rAjakanyAke manameM nirmala bhaktibhAva utpanna huA, use jinamaMdirameM jinavandanake liye jAnekI icchA utpanna huii| itanemeM jinamaMdirake pAsa pANDava aagye| unhoMne prAsuka jalase snAna kiyA aura zrIjinacandraprabhakI pratimA dekhakara 'nissahI' aise zabda bolate hue jinamaMdirameM praveza kiyA / / 8-13 // pANDavoMne maMdirameM candraprabha jinakI pUjA kI tathA namaskAra kara ve pavitra prabhuke anaMtajJAnAdivaibhavake pratipAdaka nAnAvidhastotra-mantroMke dvArA isa prakAra stuti karane lge| "he prabho ApakI jaya ho, Apa uttama bhavyajIvoMkA jIvana ho, arthAt Apake upadezase hitamArga prApta kara bhavyajIva mukta hokara anaMtasukhI zuddha-caitanyamaya hote haiN| bhavyoMko jayaprApti karAnemeM Apa sadA udyukta haiN| Apa ajayya haiM arthAt moha Apako nahIM jIta skaa| Apa karmazatruke tejako jItanevAle haiN| Apane apanA aura bhavyoMkA janma-caturgatibhramaNa miTAyA hai| ApakI hamezA jaya ho| he bhagavana, caMdraprabha, Apane apane bhAmaNDalase candrakA hamezAke liye parAjaya kiyA hai, anyathA lAMchanake miSase vaha Apake caraNoMme kyoM rahatA ? Apake caraNoMkA Azraya kyoM letA ? he prabho, Apa kevala jJAnarUpa netrako dhAraNa karate haiM aura bhavameMse jagatkA uddhAra karanemeM samartha haiM / Apane karuNAkA dusarA kinArA prApta kiyA hai arthAt ApameM apAra karuNA hai / he prabho, he jagadguro, Apa hamArI pApase rakSA kIjiye " // 14-17 // isa prakAra stuti karanese pANDavoMko atizaya AnaMda huA, amanda AnaMdase ve bhUSita ho gaye / ve maMdirameM stuti karake baiThe the itanemeM kamalA rAjakanyA jinadevako vandana karane ke liye AI // 18 // vaha praphulla nayana-netravAlI tathA tejasvI hAra dhAraNa karanevAlI thii| runajhuna karanevAle bichuoM ke manohara zabdase usane saMpUrNa kokilAoMko parAjita Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 pANDavapurANam svalantI sA nitambasya bhAreNa kaTimekhalAm / dadhAnA mandasadgatyA jayantI dantinIgatim jinendramavamasyAntaH sA pravizya sukhonnatA / vavande vidhinA devAnpratikRtyA samAsthitAn / / sugandhairvandhurairgandhaiH zuddhairlabdhamadhuvrataiH / candanaizvarcayAmAsa sA jinendrapadAmbujam // 22 mandAramallikAkamraketakIkundapaGkajaiH / campakaizvarcate smAsau jinendrapadapaGkajam // 23 dhUvairdhUpitadikcakraH phalaiH pravipulairjinam / saMpUjya nirgatAdrAkSItpANDavAnpAvanAnparAn ||24 tatra sthitaM sthiraM dhAmnA dharmaputraM surUpakam / vilokyAtakayacUrNaM tadrUpeNa vazIkRtA // 25 ko'yaM suraH surezo vA phaNIzo rajanIkaraH / suro veme narAH ke'tra surAH kiM sUrasatprabhAH / / AjJAtaM netranirmeSairnaro'yaM ko'pi satprabhaH / vinAnena kathaM prANAndadhe dhRtitrivarjitA // 27 iti smarazarairbhinnA praskhalatpadapaGkajA / gRhaM gantuM na zeke sA hateva hatamAnasA ||28sakhIbhirvAhyamAnA sA samApa sadanaM haThAt / sAlasA tatra no bhuGakte na vAkta hasati kSaNAt / / IkSate kSaNataH khinnA roditi svapiti svayam / uttiSThate svayaM sthitvA hasitvA patati svayam / / kiyA thA / nitaMbake bhArase skhalita honevAlI arthAt manda manda gamana karanevAlI, kamara meM karadhaunI dhAraNa karanevAlI, tathA manda aura suMdara gatise hAthinI kI gatiko jItanevAlI, atizaya sukhI vaha kamalA sakhiyoM ke sAtha jinamaMdirameM AI / vahAM usane pratibiMbake rUpameM virAjamAna jinezvaroMko vidhise vaMdana kiyA // 19 - 21 // bhramara jisake Upara guMjArava kara rahe haiM, aise zuddha sugaMdhita manohara gaMdhavAle padArthoMse tathA candanase usane jinendrake padakamala pUje // 22 // usane maMdAra, mallikA, suMdara kevaDA, kunda, kamala, aura campaka Adi puSpoMse jinezvarake padakamala pUje / sarva dizAoMko sugaMdhita karanevAle dhUpoMse tathA vipulaphaloMse jinezvaroMkI pUjA karake jinamaMdirase nikalI taba usane uttama pavitra pANDavoM ko dekhA || 23-24 | usa maMdirameM Thahare hue, tejase sthira, suMdara dharmaputrako dekhakara usake rUpase vaha zIghra vaza huI aura isa prakAra vicAra karane lagI / kyA yaha koI deva athavA devendra hai ? athavA yaha dharaNendra, kiMvA candra athavA sUrya hai ! tathA yahAM ye anya puruSabhI kyA deva haiM ? inakI kAnti sUryake samAna ujjvala dIkhatI hai| hAM, maine jAna liyA, isake palakoMkI caMcalatAse yaha koI uttama kAMtivAlA puruSa hai| isake binA dhairyahIna maiM prANoMko kaise dhAraNa kara skuuNgii| isa prakAra madanake bANoMse vaha rAjakanyA viddha huI / usake caraNakamala calate samaya skhalita ho rahe the / usakA mana ThikAnepara nahIM thA, mAno vaha hata hogaI ho| vaha apane ghara jAnemeM asamartha huI || 25 - 28 // sakhiyAM jabaradastI se use ghara le gayIM / kAmakI alasatAse vaha na bhojana karatI thI na bolatI thI aura na hasatI thI / vaha kSaNameM dekhatI thI, kSaNa meM khinna hotI thI aura kSaNameM rotI thI tathA vaha kSaNameM so jAtI thI / daha kSaNameM UThakara svayaM khaDI ho jAtI thI tathA haMsakara svayaM jamInapara giratI thI // 29-30 // suMdara Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaM parva 273 IdRzAM sudRzIM mArAvasthAsaMsthAyinIM sutaam| mAtA saMvIkSya papracchAjJAsIttacceSTitaM tadA || niveditastayA bhUpastacceSTAM klezakAriNIm / uktvA tAnmantribhistUrNaM samAhvayata pANDavAn / / AgatA militA rAjJA te prAptazubhabhojanAH / mAnitA varavastrAdyaistatra bhejuH parAM sthitim / / tato'sau dharmaputraM taM saMprArthyArthasamanvitAm / sutAM tasmai dadau prItyA kamalAM vidhinAmalAm / / tataH so'pi tayA sAkaM bheje bhogAnsubhAsurAn / dinAni katicittatra sthitaH kuntyA svabAndhavaiH ekadA dharmaputraM taM varNo'prAkSIcchRNu prabho / kastvaM kaiSA narA ete ke kuto'tra samAgatAH / samAkarNya nRpo'vAdIdvarNAkarNaya kautukam / vayaM pANDusutA dagdhAH kauravairnirgatA gRhAt // dvArAvatyAM varo'smAkaM samudravijayo mhaan| mAtulastatsuto nemistIrthakRtsurasaMstutaH // 38 vaikuNThabaladeva cAsmAkaM tau svajanau matau / vayaM taddarzanotkaNThAstatrATiSyAma ulbaNAH // 39 iti sarvasvasaMbandhamabhidhAya samudyatAH / muktvA tAM tatra nirjagmuH savRSAH satyavAdinaH || 40 deze deze mahIyante mahAnto mahitairnaraiH / pANDavAH paramotsAhAH sadAcAravicAriNaH // 41 1 AkhoMvAlI apanI kanyA isa prakAra kAmakI avasthA se pIDita huI hai aisA mAtAne dekhakara use saba hAla pUchA taba usakI dazAkA use jJAna ho gayA / kamalAkI mAtAne usakI duHkhada ceSTAkA rAjAse nivedana kiyA / rAjAne maMtriyoMko kanyAkA saba hAla kaha diyA aura maMtriyoM ke dvArA usane pAMDavoMko bulAyA / / 31 - 32 // pANDava Agaye aura rAjAse mile / rAjAne uttama bhojana aura UMce vastrAdikoMse unakA satkAra kiyaa| ve vahAM acchI tarahase rahe / tadanaMtara rAjAne dharmaputrI vivAha ke liye prArthanA kI aura premase vivAhavidhike anusAra apanI nirmala - suMdara kanyA dharmarAjAko arpaNa kI // 33 - 34 // tadanaMtara vaha dharmarAjAbhI usake sAtha utkRSTa bhogoMko bhogane lagA | vahAM kuntImAtA aura apane bAMdhavoMke sAtha ve kucha dinataka Thahare // 35 // eka dina varNa rAjAne dharmarAjAko pUchA he prabho, Apa kauna haiM ? yaha strI kauna hai ? tathA ye puruSa kauna haiM ? Apa 'saba loga yahAM kahAMse Agaye haiM ? prazna sunakara dharmarAja bole, ki " he varNarAjan, hamArI kautukayukta vArtA suno| hama pANDurAjAke putra haiM / hamako kauravoMne lAkSAgRha meM jalAnekA vicAra kiyA, hama vahAMse-lAkSAgRhase nikale, dvArAvatI nagarI meM hamAre zreSTha mAmA samudravijaya rahate haiM / unake putra nemiprabhu tIrthakara haiM, deva hamezA unakI stuti karate haiM / vaikuNTha- zrIkRSNa, aura baladeva hamAre svajana haiN| hama unake darzanakI utkaMThAse uttejita hokara dvArikA nagarIko jA rahe haiM" / isa prakAra se apanA saMpUrNa saMbaMdha kahakara ve jAneke liye udyukta hue / kamalA rAjakanyAko usake pitA ke gharameM chor3akara satyavAdI aura dharmaparAyaNa ve pANDava bahAMse cale gaye // 36-40 // paramotsAhI, sadAcArI aura vicAravAn mahApuruSa pANDava pratyeka dezameM pUjyapuruSoMse pUje jAte the| unake puNyodayase Asana, zayyA, yAna, vAhana, AhAra, vastraAdi sarva padArtha unako sulabha pAM. 35 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 pANDavapurANam AsanaM zayanaM yAnaM nighaso vasanAtitA / sarvametaddhi suprApamAsItteSAM vRSodayAt // 42 vikramAkrAntadikcakrAH sukramAH kramato nRpaaH| cekrIyante saparyAM ca varyA vryjineshinH|| sapuNyAH kramataH prApurbhUpAH puNyadrumaM vanam / puNyadrumaiH samAkIrNa vistIrNa puurnnshobhyaa|| vanamadhye zubhAbhogAH zaradabhranibhAH shubhaaH| zAtakumbhasukummaizca zobhitA vyomsNgtaaH|| dhvanaindubhisaddhvAnA jykolaahlaakulaaH| amalA vipulA bhavyairbhUSitA bhuussnnaangkitaiH||46 Asedire suprAsAdAH sadAnandAkarAH sdaa| pANDavaiH prItacetaskairdharmAmRtasupAyibhiH // 47 pANDuputrAH pavitrAste mAtrA citrasubhittikAn / jinAgArAnsamAvIkSya tdntrvivishurmdaa|| haTaddhATakakoTIbhirghaTitAH sughaTAH shubhaaH| saMjAghaTati yatrasthAH saJcetAMsi sudehinAm // 49 svArNarUpyA surUpAbhAH pAvanAH prmodyaaH| pratimAH prekSya te prItimApuH paavnpunnykaaH|| tataH puSpaphalAyaiste cAyante sma shubhaarcnaiH| jinAnyato janAnAM hi jAyate puNyajIvanam // natvA stutizataiH stutvA praanmnmrmstkaaH| pANDavAstAJjinAnyuktyA saddharmAmRtalAlasAH vanditvA sadgurUnagamyAnguNagauravasaMgatAn / gambhIrAstatra papracchurjinapUjAphalaM ca te // 53 tayA prApta hote the||41-42|| parAkramase dizAoMkA samUha jinhoMne vyApta kiyA hai, jo nItipaddhatise yukta haiM aise pANDava rAjA kramase pravAsa kara rahe the aura jinamaMdirameM zreSTha jinezvaroMkA pUjana bAra bAra karate the // 43 // ve puNyavAn pANDava rAjA kramase puNyadruma nAmake vanameM Aye, vaha puNyadramavana pavitra vRkSoMse vyApta thA aura sarvatra usakI pUrNa zobhA vistIrNa huI thii| usa vanake madhyameM zubha vistAravAle, zaranmeghake samAna zubhra, zubha suvarNakuMbhoMse yukta, suMdara, AkAzameM jinake zikhara haiM, aise aneka jinamaMdira the| unameM zabda karanevAle nagAre bajate the, jayajayakArake zabda ho rahe the| alaMkAroMse maMDita bhavyoMse ve suMdara dIkhate the| ve jinamaMdira nirmala aura vistIrNa the, sadaiva bhavyoMke manako AnaMdita karate the| dharmAmRta prAzana karanevAle premayukta pANDava unake samIpa gye| citroMse suMdara dIvAlavAle una maMdiroMmeM pavitra pANDuputroMne mAtA kuntIke sAtha AnaMdase praveza kiyA // 44-48 // una maMdiroMmeM camakanevAle suvarNose banAI huI, suMdara racanAyukta, zubha, aisI jina pratimAyeM bhavyoMke manako haraNa karatI thii| suvarNa aura rUpoMse banI huI, suMdararUpa aura kAntise yukta, pavitra, utkRSTa vaibhavazAlI jinapratimAoMko dekhakara ve pavitra puNyavAle pANDava harSita hue // 49-50 // tadanaMtara ve puSpaphalAdika zubha pUjAdravyoMke dvArA jinezvaroMkI pUjA karane lage, jisase ki jIvoMko pavitra jIvana prApta hotA hai| saddharmAmRtakI abhilASA dhAraNa karanevAle, namra mastaka, ve pANDava jinabhagavAnako namaskAra kara tathA yuktise saiMkaDo stutiyoMdvArA stuti kara atizaya namra hue // 51-52 // anaMtara guNoMke gauravoMse yukta, AdaraNIya sadguruoMko gaMbhIra pANDavoMne vaMdana kiyA aura unhoMne jinapUjanakA phala pUchA // 53 // munirAja upadeza Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaM parva 275 munirvAcaM jagau bhavyAH zrRNutArcanasatphalam / yArcA caturacittAnAM dadAti paramaM padam // rajomuktyai bhaveddhArA vArA dattA jinAgrataH / saugandhyAya zubhAmodo gandho dehe suyuktibhiH akSatA akSatA dattAH kurvantyakSatasuzriyam / puSpasrajaH sRjantyAzu svAsrajaM dehinAM sdaa|| umAsvAmyAya naivedyaM dattaM saaddevpaadyoH| dIpo dIptikaraH puMsAM jinasyAgre'vatAritaH // 57 vizvanetrotsavAya syAtsudhUpo'gurusaMbhavaH / phalaM phalati saMphullAM muktilakSmI sulakSitAm // 58 anaryeNa mahAryeNa ye yajanti jinezvarAn / te prApnuvanti cAnayaM padaM devnraarcitm||59 iti pUjAphalaM zrutvA zrAvakAste mhaashriyH| jaharghaharSapUrNAGgA aamrssojjhitmaansaaH||60 tataste kSAntikA vIkSya samakSaM lkssnnaanvitaaH| pravandha puratastasthuH kuntI ttpaarshvmaasthitaa|| tatraikA lakSaNairlakSyA caJcalAkSA supkssmlaa| kaTAkSakSepaNe dakSA maJja kSemakSamAvahA // 62 kSapaNAkSINasarvAGgA cararakSakarakSitA / zikSamANAkSarANyAzu kuntyaikSi varakanyakA // 63 / / tadA kuntI samuttuGgA kSAntikAM saMyamazriyam / aprAkSItkSAntike'sUNe natvA vijJaptimAzritA diyA-he bhavya pUjanakA zubha phala suno, yaha jinapUjana catura-cittavAloMko uttama pada detI hai| jinezvarake Age dI huI jaladhArA jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNarUpa dhUliko miTA detI hai| zubha gaMdhavAlA gaMdhadravya-candanAdika, yuktise jinezvarake caraNoMpara lagAnese dehameM (pUjakake) sugaMdhatA utpanna hotI hai| jinacaraNoMke Age akhaMDa akSatA arpaNa karanepara ve akhaMDa zubhalakSmIko arpaNa karatI haiN| jinacaraNoMke Age arpaNa kI huI puSpamAlAyeM hamezA prANiyoMko svargakI mAlAoMko arpaNa karatI haiN| jinacaraNoMke Age diyA huA naivedya muktilakSmIkA svAmitva pradAna karatA hai| jinezvarake Age avataraNa kiyA huA dIpa bhavyoMke aMgameM kAMti utpanna karatA hai| aguruse utpanna huA sugaMdhita dhUpa jagatake netroMko AnaMdita karatA hai| jina caraNoMke Age arpaNa kiyA gayA suphala jJAnAdiguNoMse vikasita muktilakSmIko detA hai| anarthya-amUlya aise mahAya'se ( jalAdi aSTadravyoMke samUhase) jo bhavya jinezvarako pUjate haiM ve deva aura manuSyoseM pUjita anarghyapada-muktipada prApta kara lete haiN| isa prakAra pUjAkA phala sunakara jinakA mana krodhase rahita haiM, jinakA zarIra harSase pUrNa hai arthAt romAMcayukta hai aise ve mahAlakSmIsaMpanna zrAvaka-pANDava AnaMdita ho gaye" // 54-60 // tadanaMtara zubha-lakSaNavAle ve pANDava AryikAko samakSa dekhakara aura vandana kara usake Age baiTha gye| kuntI AryikAke pAsa baiTha gii| usa jinamaMdirameM kuntIne eka uttama kanyA dekhI / vaha uttamalakSaNoMse yukta thI, usakI AMkheM caMcala thIM, usakI palakeM suMdara thIM, vaha kanyA zIghra kaTAkSa phekanemeM catura thI, aura hitakAraka kSamAko usane dhAraNa kiyA thaa| upavAsoMse usakA sarva zarIra kSINa huA thaa| usakI guptapuruSa rakSA karate the / vaha akSarAbhyAsa karatI thI // 61-63 // uttuMga vicAravAlI kuntIne saMyamakI lakSmIko Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 pANDavapurANam dharmadhyAnadharA dhIrA dhurINA dharmakarmasu / tapastapati satsAdhvI kanyeyaM kena hetunA // 65 hetuM vinA na vairAgyaM jAyate viSame pare / yauvane vayasi sphAre kAmena kalitAGgake // 66 raktAmbaradharA kena hetunA vanavAsinI / dIkSAM vinA bhavatpArzve tiSThati sthiramAnasA // 67 vadhUM kartumanAH sAdhvI kuntI tAM cArucakSuSA / ikSAMcakre'nimeSeNa tarattArasulocanAm // 68 akSuNenekSaNenAsau vIkSamANA yudhiSThiram / tasthau tenApi saMvIkSya pazyatA tanmukhAmbujam / / kaTAkSakSepataH sApi datte sma nijmaansm| bhUpAyekSaNataH so'pi dadau tasyai svamAnasam // anyonyamiti saMpRktau manasA tau calAtmanA / vacasA vapuSA vaktuM nAzaknutAM ca sevitum / / tAvatA gaNinI prAha jyeSThA zreSThe smaastH| zrRNvasyAzcaritaM citraM cIyamAnaM suceSTitaiH // 72 kauzAmbyAmatra satpuryAmajaryAyAM varAryakaiH / varyAyAM dhuryasaddhairyasucaryAzritasacchyiAm // 73 vindhyaseno nRpo'bhAsItsukhena zubhasaMzritaH / vindhyasenAbhavattasya priyA supriitmaansaa||74 tatsutA muguNApUrNA vasantAntasenakA / surUpA sadRzA sAdhvI kalAvijJAnapAragA // 75 dhAraNa karanevAlI AryikAko vijJaptikA Azraya lekara vaMdana kiyA aura isa prakAra pUchA-" pUrNa niraticAra cAritradhAraka he Aryike, dharmadhyAnakI dhAraka, dhIra, aura dharmakAryameM aguA rahanevAlI yaha sAdhvI kanyA kisa hetuse tapazcaraNa kara rahI hai ? viSama aura vipula aise utkRSTa yauvanakAlameM zarIra kAmavikArase pIDita rahatA hai / tobhI aisI paristhitimeM kAraNake vinA vairAgya nahIM hotA hai / kisa kAraNase isa kanyAne lAla vastra dhAraNa kiyA aura vanameM nivAsa kiyA hai ? he Aryike, dIkSA lie binA manako sthira kara yaha Apake pAsa kyoM rahatI hai ? " // 64-67 // caMcala tejasvI AkhoMvAlI usa kanyAko apanI putravadhu karanekI icchA karanevAlI vaha sAdhvI kuntI palakoMko sthira karake dekhane lgii| vaha kanyAbhI animiSa-netrase yudhiSThirako dekha rahI thI / dekhanevAlA yudhiSThirabhI usa kanyAke mukhakamalako ekAgratAse dekha rahA thaa| kaTAkSoMko phekakara kanyAne apanA antaHkaraNa yudhiSThirako de DAlA aura usane bhI usa kanyAko apanA aMtaHkaraNa diyA / caMcala manadvArA una donoMkA eka dusarese saMbaMdha huA; paraMtu ve vacanoMse ApasameM na bolate the aura zarIrase eka dUsareko sparza nahIM karate the // 68-71 // usa samaya jyeSTha AryikAne kuntIse isa prakAra khaa| he zreSThe, maiM isa kanyAkA saMkSepase caritra kaha detI hUM, jo ki AzcaryakAraka aura acchI ceSTAoMse bharA huA hai, suna // 72 // yaha uttama kauzAMbI nagarI zreSTha AryapuruSoMse sadA bharI huI hai| uttama dhairyayukta, sadAcArI pramukha logoMke vaibhavase saMpanna isa zreSTha nagarImeM puNyakAryakA Azraya karanevAlA vindhyasena nAmaka rAjA sukhase rAjya karatA hai| rAjAkI vindhyasenA nAmaka patnI hai / usake manameM atizaya sneha honese vaha rAjAko atyaMta priya hai| ina daMpatIko vasaMtasenA nAmaka kanyA hai | vaha aneka sadguNoMse pUrNa hai, tathA vaha surUpa, sunetrA, zIlavatI hai| aneka Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaM parva 277 nRpeNaiSA sumantryAzu vicakalpe suklpnaiH| sAkalyA pANipIDArtha yudhiSThirAya mahImuje // 76 anehasA tato dagdhAH pANDavAH kaurveshimiH| zrutAH zrutau janaiH srvairduHkhsNpiidditaatmbhiH|| zrutvaivAtarkayazcitte kimidaM ca virUpakam / bhadagdhibhavaM jAtaM kilbiSaM cAtra kAraNam // 78 anayeti ciraM citte cintitaM cturecchyaa| yudhiSThiraM vinA nAthaM na kariSye paraM nrm||79 ayaM dagdhastatastUrNa kariSye paramaM tpH| yato nApnomi kamaitanindhaM sarvairbhave bhave // 80 dIkSodyatAM samAvIkSya pitrAdyA duHkhpuuritaaH| enAM saMvegasaMpannAM bodhayAmAsurunnatAm // 81 sute pallavasatpANe pare kamalakomale / himAMzuvadane padmapAde sannAdasundare // 82 kAyaM te komala kAyaH kedaM ca duSkaraM tpH| zakyaM dantairyathA lohaharimanthanamanthanam // 83 samIhase ca ceddIkSAM kiyatkAlaM sthirA bhava / zAntikAbhyarNatastUrNa suzruti zRNu srvdaa||84 vRSatastava nirvinaH kadAcitsa bhaviSyati / IdRzaH khalu suzreyAn svalpAyurna prajAyate // 85 sati jIvati tasmiMzca tenopayamamaGgalam / prApya saukhyaM samAsAdya sthirA bhava suvAsini // kalAoMmeM aura nAnAvidha zAstroMke jJAnameM catura hai // 73-75 // rAjA vindhyasenane aneka zubha vicAroMse acchA vicAra karake aisA nizcaya kiyA ki, suMdara veSavAlI yaha kanyA yudhiSThira rAjAko vivAha karake arpaNa karanA cAhiye / paraMtu kucha kAla bItanepara kauravoMne pANDavoMko jalAdiyA hai aisI vArtA kAnoMpara AI / saba logoMkA citta isa vArtAse atyaMta duHkhita huaa| // 76-77 // yaha vArtA sunakara kanyAne aisA ayogya kArya kaise huA isa viSayakA vicAra kiyaa| patike jalakara maranemeM pApahI kAraNa hai aisA usane jaanaa| aba maiM yudhiSThirake binA anya puruSako apanA pati nahIM samajhUgI aisA, uttama icchAvAlI kanyAne dIrghakAlataka cittameM vicAra karake nizcita kiyA hai| pati to jala gyaa| aba mai zIghra uttama tapa karUMgI jisase sarva logoMdvArA niMdanIya yaha pApakarma mujhe pratyeka bhavameM prApta nahIM hogaa| aise vicArase dIkSA lenemeM udyukta huI kanyAko dekhakara mAtA pitAdika svajana duHkhita hue haiM / unnata vicAravAlI kanyAko saMsArabhayayukta dekhakara ve isa prakAra upadeza dene lage-" he uttama kanye, tU kamalake samAna komala hai| tere hAtha komala pallavake samAna suMdara haiM, terA mukha caMdramAsamAna hai, tere caraNa kamala jaise mRdu haiM, aura terA mIThA dhvani sabako baDA priya hai| terA yaha komala zarIra kahAM aura yaha atyaMta duHsAdhya tapa khaaN| yaha terA tapake liye udyata honA dAMtoMse loheke cane cabAneke samAna hai| yadi tujhe dIkSA lenAhI haiM to abhI kucha kAla sthira raho tuma AryikAke pAsa rahakara hamezA zAstroMko suno| pugyodayase terA manoratha kadAcit pUrNa ho jaaygaa| arthAt yudhiSThirakI prApti hogI " aisA puNyavAn yudhiSThira svalpa AyuvAlA nahIM ho sakatA hai| yadi vaha jIvita ho to usake sAtha terA vivAha ho jaaygaa| he suvAsinI, usake sAtha sukhoMko Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 pANDavapurANam athAnyathA pravrajyA tAM gRhNIyAH prArthiteti ca / sthirA sthitA mamAbhyaNe kurvantI tnushossnnm|| eSA saMyamamicchantI rasatyAgavidhAyinI / kAyotsargakarA tanvI cakAra durdharaM tpH||88 lasacchIlasalIlADhyA sucArucaritA ciram / zuddhasiddhAntasaMsiddhathai zuzrAvaiSA zubhaM shrutm|| vindhyasenasutAtyacintayaccetasi sphuTam / kimiyaM suguNA kuntI kimete paJca paannddvaaH||90 atha sA prAha kanyeti kA tvaM sundari mndire| guNAnAM zreyasAkIrNe prkiirnnkdhmillke||91 kA tvaM sarvaguNAkIrNA ka ete. paJca pUruSAH / vada vatse vicAraze yathAvadbhaktavatsale // 92 sAbhANItkanyake zIghraM zRNu tattvaM mayoditam / vayaM tu brAhmaNAH sarve brhmvidyaavishaardaaH|| daivajJAhaM tatastena madukte nizcayaM kuru / hasitvetyavadatkuntI tatsaMjIvanasiddhaye // 94 he putri tvaM pavitrAsi puNyAsi tvaM mahAzubhe / guNajJAsi guNAdhAre paramAsi mahodaye // 95 zuddhaM dhAraya zIlaM tvaM yAvajIvaM ca jIvanam / pravrajyAzAM parityajya sthirA bhava gRhivrate // kadAcittava puNyena te bhaviSyanti jIvinaH / tAdRzAM maraNaM kartuM na kSamante surA api // 97 bhoga kara tU sthira ho jAvegI, sukhI hogii| yadi yudhiSThirakA maraNa huA hai aisA nizcaya hogA to tU dIkSA le skegii|" aisI mAtApitAdi logoke dvArA prArthanA karanepara yaha kanyA mere pAsa Akara apanA zarIra tapase kRza karatI huI rahI hai| saMyamakI icchuka isa kanyAne rasa-- tyAga tapa dhAraNa kiyA hai, zarIraparakI mamatAko choDakara isa kanyAne durdhara tapa kiyA hai| suMdara zIlameM yaha kanyA lIlAse tatpara rahatI hai| isa prakArase sadAcArakA pAlana bahuta dinoMse kara rahI hai| zuddhasiddhAntoMkA jJAna honeke liye yaha kalyANakAraka zubha zruta-zAstra hamezA sunatI hai| // 78-89 // viMdhyasena rAjAkI kanyA vasantasenAne manameM isa prakArase spaSTa vicAra kiyA-kyA yaha vRddhA sadguNI kuntI to nahIM hai ? tathA ye isake pAMco putra pANDava to nahIM hoMge ? isake anaMtara usa kanyAne kuntIse isa prakAra kahA-" he suMdara mAtAjI, Apa guNoMkA maMdira haiM, Apa hitakara kAryose paripUrNa haiM, arthAt Apa hita karanevAlI haiM, Apake keza cAmarake samAna suMdara haiM, maiM Apase pUchatI hUM ki saMpUrNa guNoMse yukta Apa kauna haiM tathA ye pAMca puruSa kauna haiM / he mAtA, Apa yogya vicAroMko jAnatI haiM, tathA bhaktavatsala haiN| mujhe Apa uttara deN|" kanyAkA bhASaNa sunakara kuntIne kahA ki "he kanye, maiM jo tattva-vAstavika svarUpa kahatI hUM vaha tU zIghra suna / hama to saba brAhmaNa haiN| brahmavidyAmeM catura haiN| maiM jyotiSa jAnatI hUM ataH mere bhASaNapara tU vizvAsa rakha / " isa prakArakA bhASaNa kuntIne kanyAke uttama jIvanake lAbhake liye haMsakara khaa| " he putrI tU pavitra hai, puNyavatI hai aura mahA zubhAcaraNavAlI hai| he kanye, tU guNoMko jAnanevAlI aura guNoMkA AdhAra hai / tU uttama lakSmIse yukta aura mahAn abhyudayase yukta honevAlI hai| he sute, tU Ajanma zuddhazIlako dhAraNa kara / kyoM ki vahI vAstavika jIvana hai| dIkSAgrahaNakI Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaM parva 279 iti zrutvA tadA kanyA gatacchAyA vissnnnndhiiH| ArtadhyAnena saMtaptA vindhyasenasutAbhavat // manomattagajendraM sA niruddhaya ca duruttaram / tapassantI tapastasthau nindantI karma prAkkRtam // tataste pANDavAzceluzcaNDAH kuntyA samaM mudaa| lokayanto'khilaoNllokA~llasallIlAvilAsinaH // zRGgAgralamasatsaMgimRgAI raGgasaMgatam / trizRGgAkhyaM paraM draGgaM jagmuste paannddunndnaaH||101 tatpatiH paatitaanekpripnthijnotkrH| dordaNDamaNDitazcAbhUtpracaNDacaNDavAhanaH // 102 preyasI paramAnandA supadA tasya zobhate / vimalA vimalAbhAsA nAmnA ca vimlprbhaa||103 tayoH putryo daza khyAtAH saMkhyAvatyaH sushikssitaaH| tAsAMjyeSThA sugambhIrA gunnjnyaabhuugunnprbhaa| dvitIyA suprabhA bhAsA suprabhA tRtIyA punH| hrI zrI ratistathA panendIvarA saptamI matA / / vizvA vizvaguNaiH pUrNA tathAzcaryAbhidhAnikA / azokA zokasaMtyaktA dazamI suSamAvahA // tA yauvanajavAyattA ruupsaubhaagyshobhitaaH| bhUpo vIkSya nimittjnympraakssiitsukhsiddhye||107 icchA choDakara tU gRhasthavratoMkA sthiratAse pAlana kara kadAcit tere puNyase ve pANDava jIvita rheNge| kyoM ki aise mahApuruSoMko devabhI mAranemeM asamartha hote haiN| isa prakArakA kuntIkA abhiprAya sunakara vaha kanyA kAntirahita aura khinna huii| vaha vindhyasena rAjAkI putrI usa samaya ArtadhyAnase santapta huii| usa kanyAne manarUpI matta hAthIko rokA aura pUrvajanmake kiye hue karmakI niMdA kara duruttara tapa-atizaya tIvra tapa kiyaa| isa taraha apanA AyuSya tapameM vyatIta kiyA / / 90-99 // tadanaMtara suMdara lIlAvilAsayukta sarva logoMko dekhate hue ve pracaNDa pANDava kuntImAtAko sAtha lekara AnaMdase pravAsa karane lage // 100 // jisake zikharoMke AgrabhAgoMpara nakSatroMke sAtha candra lagA huA dIkhatA hai, tathA jo nRtyazAlAse yukta hai, aise trizRMganAmaka uttama nagarako ve pANDavaputra gye| usa nagarake rAjAkA nAma ' caMDavAhana' thA, usane aneka zatruoMkA samUha naSTa kiyA thaa| vaha bhujadaNDase maMDita aura pracaMDa thaa| usakI priya patnIkA nAma 'vimalaprabhA' thaa| vaha vimala thI aura nirmala kAntivAlI thii| ataH usakA nAma anvarthaka thaa| vaha sadA atizaya AnaMdita thI, aura usake pAMva suMdara the // 101-103 / / ina rAjadampatIko daza kanyAyeM thiiN| ve viduSI arthAt suzikSitA thii| unameMse jyeSTha kanyA atizaya gaMbhIra aura guNajJa thii| usakA nAma 'guNaprabhA' thaa| dusarI kanyA 'suprabhA' nAmakI thii| vaha uttama kAntivAlI thii| tIsarI Adi kanyAoMke nAma ye the-hI, zrI, rati, padmA, indiivraa| AThavI kanyAkA nAma * vizvA' thaa| kyoM ki vaha vizvaguNoMse pUrNa thii| navavI kanyAkA nAma 'AzcaryA ' thA aura dasavI kanyA zokase rahita 'azokA' nAmakI thii| ye sabhI kanyAyeM sauMdaryavatI thIM // 104106 // ye saba kanyAyeM tAruNyake vegake adhIna huI thI arthAt atizaya taruNa thii| rUpa aura saubhAgyase bhUSita thiiN| rAjAne ina kanyAoMko dekhakara nimittajJako inakI sukhasiddhike liye prazna Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 pANDavapurANam AsAM ko bhavitA nAthaH kathyatAM vitathAtigaH / sa brUte sma nimittena yudhiSThiraM varaM varam // tAtha tatpatimunidrA nizcitya sukhataH sthitAH / tadvArtAmanyathA zrutvA samAsanduHkhitAH punaH atha tatra pure zrImAnmitrAbho mitravardhitaH / priyamitrAbhidhaH svebhyaH zreSThI zreSThaguNAgraNIH // dayitA sauminI tasya tayorjAtA sutA varA / mRganetrA pavitrAntaH zuddhA nayanasundarI // 111 sundarA sundarAkArA sendirA guNamandirA / pUrvaM yudhiSThirAyAsau pitrA dattA nimittataH / / 112 sApi taddahanaM zrutvA khinnA tAbhiH samaM sthitA / dharmadhyAnaratAH sarvA babhruvurbratatatparAH // 113 rAjA zreSThI sabhAryau tau puruSAntaravedinau / tAstaM dAtuM samudyuktau kSitau duHkhabharaiH sthitau // sarvaparvasu tAH prItA upavAsaM suduSkaram / kurvantyo'sthuH sthirA bhAvaiH svabhAvamadhurA girA || sunI aura ve punaH duHkhita ho lagIM / usI nagara meM zrImAn, pUchA arthAt inakA pati kauna hogA ? yaha Apa kheN| kyoM ki Apa asatyase dUra rahate haiM arthAt Apa nimittajJAnase jo honevAlA hai vahI batAte haiM / tatra nimittajJane nimittakedvArA zreSTha yudhiSThira inakA pati hogA aisA kahA // 107-108 // ve jAgRta dasa kanyAeM yudhiSThira apanA pati hogA aisA nizcaya kara sukhase rahane lagI / paraMtu kucha kAla bItane para yudhiSThira apane bhAIyoMke sAtha agnimeM jalakara mara gaye haiM, aisI durvArtA unhoMne gayIM // 109 // ve dasa kanyA jinamaMdirameM dharmadhyAna karatI huI rahane sUrya ke samAna kAntivAlA, mitroMse vRddhiMgata huA priyamitra nAmaka zreSThI rahatA thA / vaha vaibhavazAlI aura zreSThaguNoMse logoMkA aguA thA / usakI patnIkA nAma sauminI thA / una donoMko nayanasundarI nAmaka kanyA huI vaha hariNake samAna netravAlI tathA pavitra thI / arthAt u mana zuddha thA / vaha sundara thI usake zarIrakI AkRti manako lubhAtI thI / lakSmIke samAna vaha guNoMkA maMdira thI / priyamitra zreSThIne nimittase sunakara apanI kanyA yudhiSThirako denekA nizcaya kiyA thA / yudhiSThirakI agnimeM jala jAnekI vArtA usa kanyAne sunI, taba vaha bhI khinna hokara rAjAkI dasa kanyAoMke sAtha rahane lgii| ye sabhI kanyAyeM dharmadhyAna meM rata, vratoMmeM, tatpara rahane lagI // 110-113 // rAjA, zreSThI aura una donoMkI patniyAM ye cAroM vyakti anya puruSoMkA svarUpa jAnate the / arthAt anyapuruSake sAtha ina kanyAoM kA vivAha karanA yogya nahIM haiM aisA ve samajhate the ataH yudhiSThirahIko ina kanyAoM ko arpaNa karane liye ve udyukta hue the / paraMtu isa bhUtalapara ve aba atizaya duHkhI hokara rahane lage // 114 // idhara ye gyAraha kanyAyeM pratyeka parvatathi ke dinameM suduSkara upavAsa karatI huI prItise rahane lgii| apane zubha bhAvoM meM ve sthira thIM, aura vANI se ve svabhAvamadhura thiiN| kisI samaya vanake jinamaMdirameM unhoMne cartudazIke dina solaha praharoMkA proSadhopavAsa dhAraNa kara nivAsa kiyA / vahAMhI dharmadhyAnameM tatpara hokara unhoMne vyurasaM dhAraNa kiyA arthAt zarIrakA mamatva choDa diyA / uttama nizcayase yukta hokara unhoMne aho - Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 trayodazaM parva ekadA tAzcaturdazyAM proSadhaM dvayaSTayAmakam / gRhItvA zrIjinAgAre vanasthe vidadhuH sthitim / / tatraiva tA ahorAtraM dharmadhyAnaparAyaNAH / vyutsargavidhisaMzuddhA ninyuH saMnizcayAnvitAH // jinacakrinarendrANAM tAH kathAH kthnodytaaH| nizAM nItvA prage sarvAzcakruHsAmAyikI kriyAma tataH provAca sazrIkA rAjaputrI guNaprabhA / atraiva pAraNAM zuddhAH kariSyAmo vayaM laghu // tatra cenmunidAnena pAraNA saphalA bhavet / tadAnIM saphalaM janma jAyate'smAkamunnatam // 120 dattvA ca munaye dAnaM grahISyAmo varaM tpH| tatpArzve zuddhacetaskA bhAvayantIti bhAvanAH / / aho saMsAravaicitryaM vidyate paramaM mahat / sudhiyAmapi jAyeta mamatvaM tatra mohataH // 122 punaH strItvaM bhavenindhaM bhave duSkarmayogataH / jAtamAtrA tu pitRRNAM putrI duHkhAya kalpate / / vardhamAnA piturdatte varAnveSaNasaMbhavAm / cintAM vivAhitA sApi patijA zarmahAriNIm // kadAciccedvaro duSTo vyasanI vA kriyaatigH| mRSAvAgvinayAtIto durodararataH sadA // 125 sarogo vibhavAtItaH paranArISu lampaTaH / anyAyI krodhasaMbaddho dhrmaatiito'tidurmtiH||126 IdRzazcedurAcAraH striyA duSkarmapAkataH / tasyA duHkhAya jAyeta taduHkhaM ko'tra vezyaho // 127 rAtra usa jinamaMdiramehI vyatIta kii| jinezvara, cakravartI aura anya balabhadrAdika rAjAoMkI kathA ve kahane lagI / isa prakAra unhoMne rAta bitAkara prAtaH kAlameM sAmAyikakriyA kI // 115118 // isake anaMtara zobhAsaMpanna rAjaputrI guNaprabhAne apanI saba bahinoMko kahA ki " Aja hama yahAMhI zIghra zuddha pAraNA kreNgii| yadi usa samaya munidAna karanekA zreya milegA, to pAraNA saphala hogii| usa samaya hamArA janma saphala aura unnata ho jaavegaa| munIzvarako dAna dekara hama unake pAsa uttama tapazcaraNa kreNgii| arthAt hama unase AryikAkI dIkSA dhAraNa kara tapa kareMgI, isa prakAra zuddha antaHkaraNavAlI rAjakanyAyeM bhAvanA bhAne lagIM" // 119-121 // [strIparyAyake duHkha] aho isa saMsArakI nAnAvidhatA baDI AzcaryakAraka hai / mohase usameM vidvAnoMkobhI mamatva utpanna hotA hai| nAnAvidhatAmeM 'strItva' bhI eka nindya vastu hai| vaha strItva saMsArameM prANiyoMko azubha karmake udayase prApta hotA hai| kanyA utpanna hone mAtrase mAtApitAoMko cintArUpI duHkhase pIDita karatI hai| jaba vaha baDhatI hai, taba pitAko varazodhanase utpanna hue duHkhase duHkhita karatI hai arthAt kanyAyogya patiko DhUMDhanekA kleza pitAko bhoganA paDatA hai| kanyAkA vivAha karanepara usako patise ise sukhaprApti hogI yA nahIM yaha duHkha utpanna hotA hai| yadi kadAcit vara-pati duSTa, vyasanI, udaranirvAhakI cintA na karanevAlA-alasI, jhUTha bolanevAlA, vinaya rahita-uddhata, jugAra khelanemeM hamezA tatpara, rogI, vibhavAtIta-daridrI, parastriyoMmeM laMpaTa, anyAyI, krodhI, dharmarahita, atizaya durbuddhivAlA, isa prakArakA kanyAke azubhakarmake udayase mila gayA to use jo duHkha hogA use kauna jAnanemeM samartha hogA ? arthAt aise sadoSa patise kanyAko tilamAtrabhI sukhakI prApti nahIM pAM.36 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 pANDavapurANam samIcInaH kadAcitsa sapatnI duHkhadA bhavet / sapatnItaH paraM duHkhaM nAbhUnna bhavitA striyaH / / 128 tathA patyuramAnyA vA vandhyA vA yuvatirbhavet / prasUtikA kadAcicchedaHkhaM syAdgarbhasaMbhavam / / garbhabhArabharAkrAntA na kvApi labhate sukham / prastAvAmanasyaM kastadduHkhaM gadituM kSamaH // 130 mRte bhartari vaidhavyaM tAdRzaM tadapi striyAH / yuvatIjanmajaM duHkhaM gadituM kaH kSamo bhavet / / 131 vivAhavidhisantyaktA vayaM vaidhavyamAgatAH / dhikstrItvaM bhavabhogairnaH kRtamanyacca zrUyatAm / / bhartuH prasAdataH strINAM saphalAH syurmanorathAH / dharmArthakAmajAH sarva bhartradhInaM yataH striyAH // vRthA bhartrA vinA janma strIbhirnirgamyate katham / ataH saMyamamAdhAya sukhitAH syAma caalyH|| zIlasaMyamasamyaktvadhyAnaiH strIliGgamAkulam / hatvA naratvamAsAdya muktiM yAsyAma ityalam // tadvAcamaparA zrutvovAca dIkSAprazaMsinI / tvaduktaM satyamevAtra kiM cAnyacchUyatAM sakhi / hogI aura use apAra duHkha hogA || 121 - 127 // kadAcit use sadguNI pati mila gayA to bhI kanyAkI sauta use duHkhadAyaka hotI hai| sautase striyoMko jo duHkha-kaSTa hotA hai usake barAbarIkA duHkha jagatameM pUrvakAlameM nahIM thA aura Age bhI nahIM hogA // 128 // yadi patiko kanyA apriya ho gayI, athavA vaha vaMdhyA huI to use tIvra duHkha utpanna hotA hai / jaba garbhavatI hotI hai| taba garbhakA duHkha use sahana karanA paDatA hai / prasUta hote samaya prasUtikA asahya du:kha use bhoganA paDatA hai / garbhabhAra baDhane para use usase kahAMbhI sukha nahIM milatA hai / prasUta honepara jo duHkha utpanna hotA hai use varNana karanemeM kauna samartha hai ? " // 129 - 130 // pati maranepara jo duHkha striyoMko hotA hai vahabhI kahane meM azakyahI hai / saMkSepase yaha kaha sakate haiM ki, strIjanmameM jo duHkha utpanna hote haiM ve saba avarNanIya haiN| unheM koI bhI varNana nahIM kara skeNge| hama to vivAhavidhise rahita huI haiM ataH hameM vaidhavya prApta huA hai / aise strItvako - strIparyAyako dhikkAra ho / strIbhavameM milanevAle bhogoMse hamArA kucha prayojana nahIM hai / aura bhI strIparyAyake viSaya meM jo vaktavya 1 hai use Apa sune - patikI yadi striyoMpara kRpA hogI to unake dharma, artha aura kAmajanya manoratha saphala hote haiM / anyathA saphala nahIM hoMge, kyoM ki striyoMkA saMpUrNa sukha patike adhInahI hotA hai / patike binA strIkA janma vyartha hai / patike binA striyoMke dvArA apanA janma kaise vyatIta kiyA jAvegA ? strI pati vinA apane janmakA nirvAha nahIM kara sakatI / ataH he saheliyoM, hama saMyama dhAraNa karake sukhI ho jAyeMgI / hama zIla, samyagdarzana, saMyama, dhyAnake dvArA yaha duHkhapUrNa strIparyAya naSTa karake puruSaparyAyako prApta kara muktiko prApta kareMgI / isa prakAra se isa strIparyAyase hameM kucha prayojana nahIM haiM " // 131 - 135 // guNaprabhAkA vacana sunakara dIkSAkI prazaMsA karanevAlI dusarI kanyA suprabhA isa prakArase bolane lagI, "he sakhi, terA kahanA satyahI hai / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaM parva 283 patyuH snehasukhAzArtha gRhavAso hi kevalam / abalAnAM balaM so'tra taM vinA kA gRhaM vaset / / vidhavA strI sabhAmadhye zobhate na kadAcana / avivekI yathA maryo vAtha lobhAkulo ytiH|| vidhavAnAM trapAkAryaJjanaM tAmbUlabhakSaNam / zvetavAso vinA nAnyadbhaSAvacchobhate zubham // mRte gate'thavA patyau yuvatI saMyamaM zrayet / tapasA nirdahedehaM karaNAni ca satvaraM // 140 bhojanaM vasanaM vArtA kauzalyaM jIvanaM dhanam / vasnehaH zobhate strINAM vinA nAthaMkadApi na / / evaM vRttetra vRttAnte tAsAM sNymkovidH| damitArimunirjJAnI smaayaasiijinaalye||142 tAstaM yogIndramAvIkSya saharSAH kopvrjitaaH| vidhA parItya sadbhaktyA nemustatpAdapaGkajam // kanyA akathayanvAmin yogIndraM yogabhAskaram / / kRpAM kRtvA pravrajyAM no yaccha svacchamanomala // 144 avadastA yathA vRttaM munIndraM pANDavodbhavam / jvalite bhartari zreSThAsmAkaM dIkSA zubhAvahA // maiMbhI kucha kahanA cAhatI hUM, use Apa sune |"-ptike snehakI AzAse aura kevala usase prApta honevAle sukhoMkI AzAse striyAM gharameM rahatI haiN| ihalokameM pati striyoMkA bala hai, yadi vaha nahIM ho to gharameM kauna rahegI ?" // 136-137 // " vidhavA strI sabhAmeM kadApi nahIM zobhatI hai / avivekI manuSya aura lobhI munike samAna vidhavA strI sabhAmeM-samAjameM zobhA nahIM dhAraNa karatI hai| vidhavA strIkA AMkhoMmeM aMjana lagAnA arthAt kajala aura suramAse AMkheM AMjanA zrRMgArikakArya honese tyAjya hai, lajjAjanaka hai| tAmbUla bhakSaNa karanAbhI use varNyahI hai, alaMkArake samAna anya raMgayukta vastra dhAraNa karanAbhI zobhAjanaka nahIM haiN| arthAt vidhavA strIkA alaMkAra dhAraNa karanA aura suMdara nAnAvidha citra vicitra vastra dhAraNa karanA zobhAspada nhiiN| lajjAjanaka hai| zubhra vastra dhAraNa kara nirbhUSaNa avasthAmeM rahanA hI usake liye zubha hai" // 138-139 // pati maranepara athavA gRhatyAga kara nikala jAnese strI saMyama dhAraNa kareM / tapazcaraNase vaha apanA deha kSINa kreN| tathA sparzAdiviSayoMke prati gamana karanevAlI iMdriyAM zIghra kSINa kreN| bhojana, vastradhAraNa karanA, zaMgArika bAteM karanekA cAturya, jIvana, dhana aura zarIrake Upara sneha ye bAteM binA patike striyoMke nahIM sohatI haiM " isa prakAra una rAjakanyAoMmeM ApasameM carcA cala rahI thii| itanemeM saMyamanipuNa, jJAnI damitAri nAmaka muni jinamaMdirameM Aye // 140-142 // ve rAjakanyAyeM yogIndrako dekhakara harSita ho gyiiN| kopavarjita-zAnta ho gii| unhoMne munIzvarako bhaktise tIna pradakSiNAyeM dekara unake caraNakamaloMko vandana kiyaa| yogako-dhyAnako prakAzita karanemeM sUryake samAna yogIndrako kanyAyeM kahane lagIM-" he svAmin, manake malako svaccha karanevAle he munirAja Apa kRpA karake hameM dikSA deveN| unhoMne pANDavoMkA vRttAnta jaisA huA thA saba khaa| patike jalakara maranepara hamAre liye dIkSA dhAraNa karanAhI zreSTha aura zubhAvaha hai / kyoM ki kulIna striyoMko Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 pANDavapurANam kulajAnAM yataH strINAmeka eva patirbhavet / nizamyeti vco'vaadiiyogiindro'vdhilocnH|| eSyanti te muhUrtAnte pANDavAH paJca paavnaaH| yokSyadhve taiH samaM yUyaM sthirA bhavata sAMpratam // ityukte sajanAstatra vismyvyaaptcetsH| dadhyuH kathaM samAyAtisteSAM hi jvalitAtmanAm / / tAvatA pANDavAH paJca pavitrAH smupaagtaaH| niHsahIti prakurvanti zvetavAsovahAH praaH|| nutvA natvArcayitvA ca jinendrprtiyaatnaaH| muni vavandire bhUpA bhaktisaMdohabhAjanam // zazaMsustA munIndrasya bodhi sdbodhbhaaginH| aho bodho munIndrasya sarvalokaprakAzakaH // punaH kanyAH samAvIkSya yudhiSThiramahIpatim / biDaunaHsadRzaM zrImiyutaM tutupuradbhutam // 152 AgatAnnRpatIczrutvA pANDavAMzcaNDavAhanaH / dharAdhIzo matiM dadhe tatra gantuM smutsukH|| ghngrjnsNkaashairaatodyairdiiptdinkhaiH| ghoTakaiH sughaTATopairAyAttAnmilituM nRpaH // 154 chAcchannamahAvyomA zobhamAnaguNotkaraH / tatratyeSTvA jinAnyuktyA damitAriM nanAma ca // ekahI pati hotA hai| rAjakanyAoMkA yaha bhASaNa sunakara avadhijJAna netrake dhAraka damitAri munIzvarane kahA ki he rAjakanyAoM, Apa cintA na kareM, apanA mana sthira kareM, eka muhUrtake anantara pavitra pANDava yahAM AnevAle haiM, unake sAtha ApakA saMyoga honevAlA hai| Apa isa samaya cintita na hoveN| isataraha munIzvarake kahanepara vahAM jo sajjana the unakA mana vismayase vyApta huaa| jo agnimeM jala cuke haiM unakA Agamana kaise hogA, aisA ve vicAra karane lge| paraMtu itanemeM jinamaMdirameM zvetavastra dhAraNa karanevAle pAMca pavitra uttama pANDavoMne 'niHsahI niHsahI' kahate hue praveza kiyaa| vipula bhaktisamUhake pAtra aise pANDava rAjAoMne jinendrapratimAkI stuti, namaskAra aura pUjA kI anaMtara unhoMne munIzvarako vandana kiyA // 143-150 // [guNaprabhAdi rAjakanyAoMse dharma rAjakA vivAha ] uttama bodhako ( avadhijJAnako ) dhAraNa karanevAle munIzvarake ratnatrayakI (bodhikI) una rAjakanyAoMne prazaMsA kii| zrImunIzvarakA jJAna sarva jagatko prakAzita karanevAlA hai, aisA kahakara rAjakanyAoMne Azcarya vyakta kiyaa| tadanaMtara indrake samAna, zarIra kAnti, aura saundaryayukta aise yudhiSThira rAjAko dekhakara ve rAjakanyAyeM Azcaryake sAtha khuza ho gyiiN| caNDavAhana rAjAne sunA ki pracaNDa pANDavoMkA jinamaMdirameM Agamana huA hai| usane utsuka hokara vahAM jAnekA vicAra kiyaa| meghagarjanAke samAna jinhoMne dizAoMko vyApta kiyA hai aise vAdyoMke sAtha tathA uttama racanA aura zobhA jinakI haiM aise ghoDoMke sAtha rAjA caNDavAhana pANDavoMko milaneke liye AyA // 151-154|| chatrase AkAzako vyApta karanevAlA, aura jisakA guNasamUha zobhatA hai aise caNDavAhana rAjAne jinamaMdirameM Akara prathama jinezvarakI yuktise arthAt mana-vacana-kAyakI ekAgratAse pUjA kI / anaMtara usane damitAri munIzvarako vaMdana kiyaa| punaH lakSmIpati usa rAjAne bhaktise uThakara pANDavoMko gADha AliMgana diyA aura namramastaka hokara Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayodazaM parva 285 punaH sa kSitipo bhaktyA samutthAya narezvarAn / gADhamAliGgya lakSmIzo nanAma natamastakA vipulaM kuzalaM sarve'nyonyaM praSTuM samudyatAH / sAdharmiNAM hi vAtsalyaM paraM snehasya kAraNam // kiMvadantI vidhAyAtha vividhAM kuzalasya ca / taiH samaM nRpatirbhaje puraM putrIsamanvitaH // 158 bhojyabhojanabhAvena bhojayitvA khveshmni| tAnbhUpaH prArthayAmAsa vivAhArtha yudhiSThiram // tato maGgalanAdena nadantamiva maNDapam / nRtyantaM ca naTInRtyairhasantamiva mauktikaiH // 160 vadantamiva mAlAbhirmanvAnamiva mnyckaiH| anyAnirmApya bhUmIzo vivAhaM vidadhe varam // 161 vivaahmngglodbhaasishaatkumbhiiykumbhkaaH| zobhante maNDape ramye vivAhasamaye tadA // 162 . yudhiSThirastu puNyena samApa pANipIDanam / pratIpadarzinInAM vai tAsAM maGgalanisvanaiH // 163 tAH kanyA nRpatiM prApya pArzvasthAzvAtirejire / kalpavallyo yathA kalpapAdapaM klpitaarthdm|| aho puNyadramaH sAtaM phalatIhAnyajanmani / tato vRSo vidhAtavyo vividhArtho vRssaarthibhiH|| itthaM puNyavipAkato narapatiyuddhe sthiraH susthiraH vikhyAtastu yudhiSThiro varavadhUlAbhena sNlmbhitH| unako namaskAra kiyA // 155-156 // ve rAjA aura pANDava eka dUsarekA vipula kuzala pUchaneke liye udyukta hue| yogyahI hai ki sAdharmiyoMkA vAtsalyabhAva snehakA pradhAna kAraNa hotA hai // 15 // caNDavAhana rAjAne pAMDavoMke sAtha nAnA prakArakA kuzala-vArtAlApa kiyA aura pANDavoMko sAtha lekara putriyoMsahita vaha apane nagarako gayA // 158 // rAjAne bhojya-bhojana-bhAvase pANDavoMko apane gharameM bhiSTa bhojana dekara vivAhake liye yudhiSThirakI prArthanA kI // 159 // tadanaMtara rAjAne vivAhamaNDapa banavAyA, jo ki maMgaladhvanise mAno dUsaroMko bulAtA thA, naTIyoMke nRtyoMse mAno nRtya kara rahA thA, tathA motiyoMse mAno ha~sa rahA thA, mAlAoMkedvArA bola rahA thA, tathA maJcoMkedvArA anyalogoMkA Adara-satkAra kara rahA thA / tathA isa maNDapameM yudhiSThirake sAtha apanI kanyAoMkA rAjAne uttama vivAha kiyaa| vivAhake samaya ramya maNDapameM vivAhamaMgalake camakanevAle suvarNakuMmbha zobhate the| yudhiSThirarAjAne maMgala zabdoMke sAtha una rAjakanyAoMke sAtha puNyodayase pANigrahaNa kiyaa| icchita padArtha denevAle kalpavRkSakA Azraya lekara jaisI kalpalatAyeM zobhatI haiM vaisI ve rAjakanyAyeM rAjA yudhiSThirako prApta kara usake samIpa zobhane lagI / puNyavRkSa ihalokameM aura paralokameM arthAt anyajanmameM susvarUpa phaloMko detA hai| isaliye puNyako cAhanevAle logoMko nAnAvidha dhanAdi padArtha denevAle dharmakA AcaraNa karanA cAhiye // 160-165 // isa prakArake puNyodayase rAjA yudhiSThira yuddhameM sthira hue| isa puNyodayane prakhyAta yudhiSThira rAjAko uttama vadhuoMke lAbhase saMpanna kiyaa| dezameM aura samasta nagaroMmeM aura vipula vanoMmeM rAjAoMne aneka kanyAoMse vaha pUjita kiyA gyaa| arthAt aneka kanyAoMke sAtha yudhiSThira rAjAne vivAha kiye| aise ve Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 pANDavapurANam deze'zeSapure vane pravipule saMpUjito bhUmipaiH vAmAbhirvaravAJchitArthaphalado reje yathA devarAT // 166 kAste hastipuraM suhastininadaiH saMnanditaM sarvadA kAste kauzikapattanaM ka vanitAlAbhaH satAM saMmataH / kauzAmbI ca purI ka vindhyatanayA niHzRGgasatpattanam kAstyekAdazakAminIsupatitA kaitatphalaM puNyajam // 167 iti zrIpANDavapurANe bhAratanAgni zubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe pANDavaparadeza gamanayudhiSThirakanyAlAbhavarNanaM nAma trayodazaM parva // 13 // / caturdazaM parva / puSpadantaM sukundeddhapuSpadantaM jinezvaram / puSpadantAbhamAnaumi puSpadantAttapatkajam // 1 tatazcelurmahAcittAzcaJcalA malavarjitAH / pazyantaH paramAM zobhA vIthInAM vyathayAtigAH // 2 yudhiSThira mahArAja devoMke rAjA iMdrake samAna icchita padArtha dete hue zobhane lage // 166 // uttama hAthiyoMkI garjanAoMse sarvadA manohara aisA hastinApura nagara kahAM aura kauzikapura kahAM ? sajjanoMko mAnya aisI striyoMkA lAbha kahAM tathA kauzAmbI purI kahAM aura vindhyasena rAjAkI kanyA vasaMtasenA kahAM ? trizaMgapattana nAmaka nagara kahAM aura gyAraha rAjakanyAoMkA pati honA kahAM aura yaha puNyakA phala kahAM? tAtparya yaha hai, ki puNyase durlabhase durlabha vastuoMkIbhI prApti hotI hai| yaha saba puNyahIkA phala hai| // 167 // brahma zrIpAlajIkI sahAyatA lekara zubhacandrabhaTTArakajIne race hue bhArata nAmaka pANDava-purANameM pANDavoMkA paradeza gamanakA aura yudhiSThirako kanyAlAbhakA ___ varNana karanevAlA terahavA~ parva samApta huA // 13 // [parva 14 vA] jo sUrya aura candrakI kAntike samAna kAnti dhAraNa karate haiM, puSpadanta nAmaka gaNadhara devane jinake caraNakamaloMkI pUjA kI hai, uttama kundake praphulla puSpasamAna jinake dAMta haiM aise puSpadanta jinezvarakI maiM stuti karatA hUM // 1 // - [dharmarAjake liye bhImakA pAnI lAnA ] tadanaMtara mahAmanA udAra cittavAle, malavarjitakapaTarahita aise caMcala pANDava bAdhAoMse rahita hote hue trizRMgapurakI galiyoMkI utkRSTa zobhA dekhate hue usa nagarase prayANa karane lge| prANiyoMke rakSaka aura vistIrNa zobhAse bhare hue mahAvanameM ve pANDaka Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaM parva krameNa te mahAraNyaM zaraNyaM suzarIriNAm / vikaTATopasaMchannaM pANDavAzca prapedire // 3 pipAsApIDito bhUpo mArgajAtazrameNa ca / sUratApaparizrAntaH samabhUtsa yudhiSThiraH // 4 aho bhIma padaM dAtuM na zaknomi tRSAturaH / sthAtavyamatra sarvaizca samuccAryeti saMsthitaH // 5 tadA tadduHkhamakSNA na kSamo draSTuM vikartanaH / pratIcIM dizamAtasthau kaH pazyenmahadApadam // tadA timiravRndena vyAptaH sarvadizAM cayaH / jalAktakajjalAbhena madhuvratasamAtmanA // 7 tadA brUte sma bhUpAlaH pipAsAparipIDitaH / re bhIma nIramAnIya mattRSAM vinivAraya // 8 tRSAsaktA na saMsaktAH zarIraparirakSaNe / saraNIM sartumudyuktA na bhavanti kadAcana // 9 ityuktvA dharmajastasthau sthirAyAM sthiramAnasaH / tAdRzaM taM samAvIkSya bhImo'bhUdbhayavihvalaH // salilaM sa samAnetuM tatra saMsthApya sodaram / iyAyAnyAmaraNyAnIM karakAkrAntasatkaraH // 11 jalakallolamAlADhyaM vikasatsukuzezayam / kvaciddhaMsasamUhena hasantaM kokanisvanaiH // 12 vadantaM visphurAkAranAnAmuktAphalAnvitam / AhvayantaM tRSA kSuNNAnparAnkallolasatkaraiH // 13 tatra padmAkaraM vIkSya bhImo'bhUdbhItivarjitaH / kamalAkrAntasadva karakaM kamalairbhRtam // 14 287 Aye // 2- 3 // mArga meM calane ke zramase aura sUryake saMtApase thake hue yudhiSThirarAjAko pyAsase atizaya duHkha huA / bhIma, maiM pyAsa se atyaMta pIDIta hUM, aura Age eka kadamabhI rakhane meM asamartha huuN| aba yahAM mere sAtha Apa saba loga ThahareM " aise vacana bolakara yudhiSThira vahAMhI baiTha gaye // 4-5 // taba yudhi - SThirakA duHkha AMkhoMse dekhane meM asamartha hokara sUrya pazcima dizAko jAne lagA / yogyahI hai ki, baDoMkI Apattiko dekhanA kauna cAhegA ? taba jalAI kajjala ke samAna kAnti jisakI hai, tathA jo bhramarake samAna kAlA hai, aise aMdhakArake samUhase samasta dizAyeM vyApta huIM / yudhiSThira rAjAne pyAsase pIDita hokara 'he bhIma ! pAnI lAkara merI pyAsa bujhAo ' aisA kahA / yogyahI hai, ki jo pyAsase atizaya pIDita hote haiM, ve apane zarIrakI rakSA karane meM asamartha hote haiM / tathA ve kabhI bhI mArga meM prayANa karanekI icchA nahIM rakhate haiM arthAt pyAsase vikala honepara ve cala nahIM sakate haiM " aisA kahakara sthira cittavAle dharmarAja jamInapara baiTha gaye / unakI aisI karuNAjanaka avasthA dekhakara bhIma bhayase vyAkula huA / / 6-10 // usa vanameM dharmarAjako baiThAkara jisake hAthameM kamaMDalu hai aisA bhImasena pAnI lAneke liye dusare vanameM gayA // 11 // vahAM bhImane eka sarovara dekhA, usameM khUpa pAnIkI lahareM uThatIM thiiN| vaha vikasita kamaloMse suMdara dIkhatA thA / usameM kahIM kahIM haMsasamUha vihAra karatA thA mAno vaha ha~sa rahA thA / kokapakSiyoMke zabdase mAno vaha bola rahA thA / vaha camakanevAle nAnA motiyoMse yukta thA aura pyAsa se pIDita logoM ko taraMgarUpI hAthoMse bulAtA thA / usako dekhakara bhIma bhayarahita ho gyaa| usane kalaza meM pAnI bharakara liyA aura usakA mukha kamalase AcchAdita kiyaa| isake anaMtara vaha bhIma mAno pavana Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 pANDavapurANam kRtvAdAya tvarAM tatra pAvaniH pavano ythaa| yAvadAyAti tAvacca nyagrodhatalasatruci // 15 suptaH pipAsayA jyeSThaH pIDitaH sa yudhisstthirH| taM suptaM mArutirvIkSya viSasAda hudA tdaa||16 aho saMsAravaicitryaM viSamaM sarvadehinAm / dRSTamAtrapriyaM sadyaH kuDyAlikhitacitravat // 17 saMsAranATake nATyaM naTanti sunaTA iva / narAH karmavipAkena preritAH pAvanA api // 18 yaH kauravanRpezAnaH pANDavAnAM mhiiptiH| so'yaM saMstaramAdhAya prasuptaH kiM vidhIyate // 19 na vakti paramAdatte nAtyayaM kiM na nekSate / vayaM kartavyatAmUDhA vismarAmaH smyaavhaaH||20 cintayaniti yAvatsa samArate vipulodrH| tAvatkazcitkhagastatra kanyAmAdAya caagmt||21 sa vIkSya pakvabimboSThI candravakrAM sulocanAm / mAlUrapInavakSojAM hRdi taamitytrkyt||22 aho iyaM sulakSmIH kiM kiM vA mandodarI praa| kiM vA sItA zacI kiMvA kiMvA padmAtha rohiNI tAvadAha khagAdhIzo natvA tatpAdapaGkajam / devemAM dhAraya tvaM hi kanyApANiprapIDanaiH // 24 ___ kastvaM kasmAtsamAyAsIH kA kanyA kasya cAtmajA / - kathaM dadAsi mAM brUhi bhImo'bhANIditi sphuTam // 25 vAyu jaisA vahAMse tvarAse nikalA aura jahAM pyAsase pIDita hokara yudhiSThira vaTavRkSake tale bhUmipara soye the vahAM aayaa| unako dekhakara usa samaya bhImakA hRdaya khinna, huA / 12-16 // saMsArakI vicitratA to dekho, sabhI prANiyoMko vaha bhayAnaka hai| dIvAlapara likhe hue nUtana citrake samAna kevala dekhane ke lie priya hai| pavitra mAnavabhI karmodayase prerita hokara saMsArarUpI nATakameM uttama naTake samAna nRtya karate haiN| jo yudhiSThira rAjA kauravoMkA svAmI aura pAMDavoMkA bhUpati thA yahAM tRNako zayyA banAkara so gayA hai| isa viSayameM kauna kyA kara sakatA hai ! yaha rAjA kisIke sAtha na bolatA hai aura na kucha letA hai, tathA na khAtA hai| kisIko AMkheM kholakara dekhatA bhI nahIM hai| hama to kartavyamUDha ho gaye haiM, hama Azcaryacakita hokara saba kArya bhUla gaye haiN|" isa prakArase bhIma vicAra kara rahA thA itane meM koI vidyAdhara usa vanameM kanyAko lekara AyA // 17-21 // [ bhIma aura vidyAdharakA bhASaNa ] bhImane jisakA oSTha paka biMbAphalake samAna lAla hai, jisakA mukha candrake samAna aura jisakI AMkheM suMdara haiM, jisake stana bilvaphala ke samAna puSTa ora baDe haiM aisI kanyAko dekhakara manameM aisA vicAra kiyA aho yaha sulakSmI hai ? athavA atizaya suMdara maMdodarI (rAvaNapatnI) hai ? kiMvA sItA, iMdrANI, padmAvatI, vA rohiNI (caMdrakI rAnI) hai ? usa samaya vidyAdharake svAmIne bhImake caraNakamaloMko vandana kara kahA he prabho,isa kanyAke sAtha vivAha kara isakA Apa svIkAra kreN||22-24|| 'tU kauna hai ? kahAMse AyA hai ? yaha kanyA kauna aura kisakI putrI hai ? aura tU mujhe kyoM arpaNa karatA haiM ?' aisA bhImane spaSTatAse vidyAdharako puuchaa| vidyAdharane kahA " he bhImasena, isa kanyAkA AnaMdadAyaka vRttAnta Apa suno| saMdhyAkAlake lAlameghoMke samAna camakanevAlA 'saMdhyAkAra' nAmaka Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaM parva 289 so'vocanmArute vRttamasyAH karNaya sAtadam / saMdhyAkArapuraM cAtra saMdhyAjaladabhAsuram // 26 trisaMdhyAsAdhane saktAH saddhiyo yatra cAsate / hiDimbavaMzasaMbhUto vairivAraNasaddhariH // 27 siMhaghoSo nRpastatra zobhate siMhaghoSavat / tatpriyA hariNInetrA lakSmaNA lakSaNairyutA / / 28 yA vakti paramAM vANI yayA kAmo'pi jIvati / tatsutA ca hiDimbAkhyA yA ratiM suviddmbyet|| kadAciddhatatAruNyAM dIptasaMbhinnatAmasAm / lAvaNyasarasIM tArAM gatinirjitadantinIm // 30 bAsasaMsthApitAtyantamadanAM svazarIrake / kAmADambaradaNDena sadA tAM ca viDambitAm // 31 hiDimbAM bhUpaNairbhUSyAM krIDantI kandukena c| sakhIbhiH khecaro vIkSyAcintayaceti cetsi|| ko varo bhavitA hyasyAH samarUpaH smkriyH| samazaktiH samAcAraH samazIlaH smpriyH|| ityAtarya samAhUya daivajJaM bhAvivedinam / ko varo bhavitetyasyAH samaprAkSItkhagAdhipaH // 34 samAvedya nimittena sa cAbhASISTa bhUmipam / yaH pizAcavaTasyAdhaH sthitvA jAgarti nizcitam / / sa varo bhavitApyasyAH pracaNDabhujavikramaH / punarnizAcaraM cauraM yo jeSyati vaTasthitam // 36 eka nagara hai, isameM prAtaHsaMdhyA, madhyAhasaMdhyA aura sAMyasaMdhyA aise trisaMdhyAke samaya saMdhyAvaMdanAdi zubhakAryakI siddhimeM uttama buddhivAna puruSa tatpara rahate haiM / isa nagarameM hiDiMbavaMzameM utpanna huA, zatrurUpI hAthiyoMko siMhasamAna aura siMhakIsI garjanA karanevAlA siMhaghoSa nAmaka rAjA rAjya karatA hai| rAjAkI priya patnIkA nAma lakSmaNA hai| vaha hariNakIsI suMdara AkhoMvAlI aura uttama lakSaNoMse zobhanevAlI hai| vaha apane mukhase uttama vANI nikAlatI hai jisase kAmabhI jIvaMta hotA hai| lakSmaNAkI kanyAkA nAma hiDimbA hai aura usane apane rUpase ratikA anukaraNa kiyA hai // 25-29 // jisane tAruNya dhAraNa kiyA hai, aura jisane aMgakAMtisa rAtrikA aMdhakAra naSTa kiyA hai, jo lAvaNyakA sarovara hai, jo tejasvinI aura apanI gatise hAthinIkI gatiko jItanevAlI hai| apane zarIrameM jisane nivAsa karanevAle madanakI sucArurUpase sthApanA kI hai, aura isIse kAmakI kAMtirUpI daMDase jo hamezA viDaMbita huI hai; aisI hiDiMbA kanyA alaMkAroMse bhUSita hokara eka dina apanI sakhiyoMke sAtha kaMdukase krIDA kara rahI thii| usako dekhakara usake pitAne apane manameM isa prakAra vicAra kiyaa| samAnarUpa, samAna AcaraNa, samazAkta, samAna Adara, samAnazIla aura samAna prIti karanevAle isa kanyAkA kauna vara hogaa| isa prakArakA vicAra karake usane bhAvi paristhitike jJAtA jyotiSIko bulAyA aura isa kanyAkA pati kauna hogA ? isa taraha khagAdhipa siMhaghoSane prazna puuchaa| jyotiSIne nimitase jAnakara rAjAko isa prakAra kahA / 'jo pizAca vaTavRkSake nIce Thaharakara nizcayase. jAgRta rahegA, vaha pracaNDabAhu aura parAkramavAlA puruSa isa kanyAkA pati hogA, isI taraha vaTameM rahanevAle pizAca aura corako jIta legA, vaha kAryako siddha karanevAlA, zatruoMko bhayaMkara aisA vaTavRkSake nIce khaDA huA tejasvI vIra puruSa hiDimbA pA.37 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 pANDavapurANam bhaH sughaTo vairivakaTo viTapasthitaH / sa bhartA bhavitA nUnaM hiDimbAyAH suDambaraH // 37 tataH prabhRti tenAhaM prekSaNe rakSito'tra ca / nidrAmuktaM samAvIkSya tvAmimAmAnayaM tvarA // 38 tvaM svAminsudharAdhIza dhArayoddhRtya dhArmika / dharAM dhRtiM dhiyaM siddhiM yathA dhatse tathA tvimAm mA vilambaya buddhIza hiDimbAM hiNDanodyatAm / zarmopayamya bhuJja tvaM sushikssaavidhivedkH||40 hiDimbApi trapAM hitvA bambhaNIti sma taM tadA / ADambareNa vegena hiDimbAM mAM vRNu tvakam / / mA vicAraya citte tvaM vicAro'nyo'tra vartate / vaTe saviTape nAtha pizAco vAvasIti ca / / kiMca kazcitkhago gacchankhe kSiptAkhilavidyakaH / vidyAM sAdhayituM tasthau vikaTe vaTakoTare // madhnAti mAnavAnmUDho mAnI sa niyamasthitaH / mathiSyati tathA madhyaM mamApi vikramotkaTaH tAvakaM bhaNitaM zrutvA pizAco'cintyavikramaH / kopaM yAsyati kopAtmA tvaM tUSNIM bhava jIvana ityAkarNyAvagayoktaM tasyA jagarja garjanaiH / sphoTayan sa zrutI tasya saMsphUrjathurivonnataH / / 46 yamarAja ivonmAdamadiSNurmadameduraH / bhImo babhANa bhImAtmA pizAcAkarSaNaM vacaH // 47 isa 66 kanyAkA nizcayase pati hogA aisA samajho / tabase usa siMhaghoSa vidyAdhara rAjAne mujhe yahAM mArga - pratIkSA karaneke liye rakha chor3A hai| Apa yahAM nidrArahita mujhe dIkha paDe isa liye maiM kanyAko yahAM lAyA huuN| pRthvIke adhIza svAmI, dhArmika he bhImasena, jaise Apane pRthvI, dhairya, buddhi aura kAryasiddhiko dhAraNa kiyA hai, vaise isa vidyAdhara - rAjakanyAko dhAraNa kIjiye | he vidvan, bhramaNa karanemeM udyukta isa hiDimbA ke sAtha vivAha kara Apa sukhakA upabhoga kIjie, Apa suzikSAkI paddhatiko jAnanevAle haiN| Apako adhika kahanekI maiM AvazyakatA nahIM samajhatA hUM // 30-40 // hiDimbAbhI lajjA choDakara bolanekI paddhatise arthAt vinayase bolane lagI / he mahApuruSa, zIghrahI utsAha ke sAtha mujhe Apa variye, isa samaya Apa vicAra hI na kIjiye / vicAra karane kI bAta dUsarIhI hai / he nAtha, aneka zAkhAoMse saMpanna isa vaTavRkSapara eka pizAca hamezA rahatA hai| tathA eka vidyAdhara AkAzameM jAtA thaa| kisIne usakI saba vidyAyeM naSTa kIM / taba isa vaTavRkSa ke vizAla koTara meM vidyA sAdhaneke liye vaha baiThA hai / vaha mUrkha aura abhimAnI vidyAdhara niyama meM sthira hokara yahAM AnevAle manuSyoMko duHkha detA hai| vaha mujhe bhI parAkramase uddhata hokara pIDA degA / tathA he nAtha, ApakA bhASaNa sunakara acintya parAkramI yaha pizAca kupita hogA; kyoMki vaha bar3AhI krodhI hai| isaliye he jIvanAdhAra Apa mauna dhAraNa karo " // 41-45 // [ bhImakA vidyAdhara aura pizAcase yuddha ] hiDimbAkA uparyukta bhASaNa sunakara aura usakI avajJA kara vaha bhIma vajrake samAna ghora garjanAoMke dvArA usake kAna phoDanevAlA bhASaNa karane lagA | unmAdase unmattaM yamarAjake samAna madase bharA huA bhayaMkara svarUpakA dhAraka vaha pizAca bhIma tU yahAM A, A / pIDA denevAle he duSTa, tU apanA bAhubala mujhe dikhA de; jisase unmatta, Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 caturdazaM parva ehyehi cAtra saMtrasta balaM darzaya dorbhavam / bhAvatkaM yena dRptena tvayA saMtrAsitA nraaH||48 ityAkarNya mahAghoSaM hAdinIghoSasaMnibham / dadhAva pAvani bhImo nizAcauro nishaacrH|| kurvankilakilArAvaM kAlAsyaH kaaldrshnH| pizAcaH pAvani yo muttasthe krodhnisstthurH|| bhImo'bhANIpizAceza saMgare saMgarodyata / sajo bhava vilambena tvayA saMtrAsitA nraaH||51 ityuktvA tau samAlagnau yoddhaM sNkruddhmaansau| dharantau ca mahAdhASTayaM zabdasaMbhinnaparvatau // 52 jaghnaturdhanaghAtena bAhujena parasparam / vajramuSTiprapAtena cUrNayantau zilAmiva // 53 caracaraNaghAtena mArayantA madoddhatau / kSepiSThau kSipramAvIkSya kSipantau sukSitau kSaNAt // 54 yuyudhAte suyoddhArau bhImau bhiimnishaacrau| tAvatA khacaro yoddhamuttasthe ca hiddimbyaa||55 viDambayitumArebhe hiDimbAM tAM sa maNDitAm / Aha khecari kojnyastvAM mayyaho prinnessyti|| tadordhAraNadhIratvaM yAvaddhatte khgeshvrH| tAvajaghAna taM bhImo muSTyA dakSiNadorbhuvA // 57 hokara tUne aneka manuSyoMko kaSTa diyA hai| isa prakArakA vajraghoSake samAna mahAghoSa-bhImakI baDI garjanA sunakara rAtrImeM corake samAna bhramaNa karanevAlA vaha bhayaMkara pizAca bhImake Upara caDhakara aayaa| jisakA rUpa kAlA hai, athavA yamake samAna jisakA dazana hai, jisakA mukha kAlA hai, jo kopase niSThura hai, aisA vaha pizAca kilakila zabda karatA huA laDhaneke liye udyukta huA // 46-50 // [ghuTukajanma ] bhImane kahA, ki " he pizAcapate, yuddhake liye udyukta tU yuddhameM arthAt yuddhake liye taiyAra ho| dIrgha kAlase tUne anaka manuSyoMko duHkha diyA hai " aisA bolakara ve donoMbhI krodhase vyApta hogye| una donoMmeM atyaMta uddhatapanA utpanna huaa| jaba ve jorase bolane lage taba parvatoMse pratidhvani utpanna hone lge| ve donoM yuddha karane lge| jaise vajrakI muSTike AghAtase zilA cUrNa vicUrNa kI jAtI hai vaise ve donoM apane bAhuke kaThiNa AghAtase anyonyako khUba pITane lge| bhIma aura pizAca donoM madase uddhata hue the| caMcala caraNoMke AghAtase ve anyonyako mArate the, aura anyonyako dekhakara jamInapara jaldI jaldI jorase caturatApUrvaka apane caraNoMkA AghAta karate the| bhayaMkara aise bhIma aura pizAca donoMbhI caturayoddhA the / ve ApasameM laDane lge| itanemeM vaha vidyAdhara hiDimbAke sAtha yuddha karaneke liye udyukta huaa| alaMkRta huI hiDambAko usane pIDA denekA AraMbha kiyaa| vaha usase bolA ki 'he vidyAdhari , aisA kauna hai jo mere yahAM vidyamAna honepara bhI tujhase vivAha karegA ? aisA bola kara vidyAdhara hiDiMbAkA hAtha pakaDanekA sAhasa kara rahA thA; itane meM bhImane dAhine hAthakI muTThIse usake Upara AghAta kiyA / tathA bhImane punaH krodhase pizAcake pIThapara AghAta kiyA, jisase vaha duSTa jamInapara gira paDA / tobhI punaH vaha uTha gyaa| taba vidyAdharane pizAcako vahAMse haThAyA aura bhImake sAmane yuddhodhata hokara usako kaSTa deneke liye tayAra hokara laDhAI zurU kii| pizAcakA paira khIMcakara Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 pANDavapurANam nizAcaraH punaH krodhAtpRSTo tena htstdaa| asrapo nistrapaH pApmA patito'pi samutthitaH // kravyAdaM taM samutsArya khecaro bhiimsnmukhm| yuyudhe yuddhasaMbaddho vidhuraM krtumudytH|| 59 kravyAdakramamAkramya pAdaghAtena paatitH| kravyAdo bhImasenena pRSTau saMcUrNitaH kSaNAt // khecaro'pi kSaNArdhena cUrNitastena bhUbhujA / duHkhIbhUto balAtItaH kRto'bhUtparavepathuH // 61 tataH praNamya bhImezaM saMkSamApya khgeshvrH| siddhavidyogamadnehaM gRhItvA tadguNAnparAn // 62 samutthitena jyeSThena hiDimbADambareNa ca / ApAditA subhImena sahapANiprapIDanam // 63 tayA saha sukhaM bheje pAvanirvipulaM varam / sarve te tatra saMtasthurdIrghaghasrAnaghAtigAH // 64 hiDimbA tena bhuJjAnA bhogAngarbha dadhau varam / pUrNe kAle sutaM lebhe jJAsyamAnaparAkramam // ayojayatsutaM bhImaH pravaraM ghuTukAkhyayA / lakSaNeLaJjanaiH pUrNa sa sutaH prathito bhuvi // 66 tataste nirgatAstUrNa nRpAH stvrmaansaaH| bhImAkhyaM vipinaM prApuH paramazvApadAkulam // 67 yatrAste durdharo duSTo vipatkArI sujanminAm / bhImAsura iti khyAto bhujadaNDabalI mahAn / / kurvankalakalArAvaM virAvaghanagarjitaH / nirjagAma nijasthAnAtsa tAnvIkSya samAgatAn // 69 jagAda tAMstadA devaH kimarthaM yuuymaagtaaH| AsmAkInaM vanaM vegAdapUtaM kartumicchavaH / / 70 bhImarAjAne lAta mArI, aura usako girAyA tathA usakI pIThakA rAjAne kSaNAt cUrNa kara ddaalaa| tadanaMtara vidyAdharakobhI bhImasenane tatkAla khUpa piittaa| taba vaha duHkhita huaa| usakI saba zakti galita huI aura vaha tharathara kAMpane lgaa| tadanaMtara usa vidyAdharane bhImarAjako praNAma kiyA, aura kSamAyAcanA kii| usI samaya usako vidyAprApti huI, aura vaha usake guNoMko grahaNa kara apane gharako cala diyA // 51-62 // jAgakara uThe hue jyeSTha bhAI yudhiSThirane ADambarase bhImake sAtha hiDimbAkA vivAha krvaayaa| hiDimbAke sAtha bhIma vipula aura uttama sukha bhogane lge| pApase dUra rahanevAle yudhiSThirAdika saba bhAI usa vanameM bahuta dina sukhase rahe / bhImake sAtha bhogoMko bhogatI huI hiDimbAne uttama garbhako dhAraNa kiyA, aura pUrNa kAla honepara jisakA parAkrama jagatameM prasiddha honevAlA hai, aise putrako janma diyaa| usa uttama putrako bhImane ghuTuka nAmase yojita kiyA arthAt usakA 'ghuTuka' nAma rkkhaa| lakSaNa aura vyaMjanoMse pUrNa vaha ghuTuka putra isa saMsArameM prasiddha huA // 63-65 // [ bhImAsuramardana] tadanaMtara ve pANDava bhUpAla usa vanase nikale aura tvarAyukta cittase 'bhIma' nAmaka vanameM jA phuNce| vaha atizaya krUra siMhAdi hiMsra pazuoMse bharA huA thaa| usa vanameM bhIma nAmaka asura rahatA thaa| usako vaza karanA kaThina thaa| vaha duSTa thaa| accha svabhAvavAle prANiyoMko vaha satAtA thaa| usake bAhumeM pracaNDa bala thaa| pANDavoMko Aye hue dekhakara vaha asura apane sthAnase bAhara aayaa| meghakI garjanAke samAna kala kala zabda karane lgaa| yaha deva isa prakAra una pANDavoMse bhASaNa karane lgaa| " he manuSyoM tuma yahAM kyoM Aye ho ? kyA Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaM parva 293 samartho naraH ko'sti ya AyAto vanaM mama / bho manuSyAH kathaM pAdarajasA malinIkRtam // bhImo bhImAsuraM vIkSya tadAcakhyau vicakSaNaH / kathaM garjasi varSAbhUvadvaSo vA khalo yathA // 72 vayaM pUtAH sadAcArA manuSyatvAtsucakrivat / manuSyatvaM sadApUtaM tIrthakuMJcakriviSNuvat // 73 yadyasti vipulA zaktistadehi dehi saMgaram / darzayAmyasuratvasya phalaM pravipulaM kila // 74 ityuktvA bAhuyugalapradhanaM kartumudyatau / bhImabhImAsurau tau ca mallAviva mahoddhatau // 75 yuyudhAtevighAtena kampayantau vasuMdharAm | trAsayantau mRgendrAdInirghoSaNaraNe taka || 76 duSTamuSTipraghAtena cUrNito'surasattamaH / bhImena nirmadIcakre sudantIva mRgAriNA // 77 praNamya caraNau tasyAsuro'gAddAsatAM gataH / te'pi tUrNa vanAttasmAnnirgatA gamanotsukAH // tataste kramataH prApuH puraM zrutapuraM param / tatra caityAlaye citrAH pratimAH pUjitAzca taiH // 79 kSaNamAsthAya te tatra nizi vAsAya satvaram / vaNiggehaM samAjagmuH zayanaM kartumicchavaH // 80 tatkuTyAM kuTilAyAM te vikaTAH saMkaTApahAH / tasthuH kathAM prakurvANAcaityacaityAlayodbhavAm // yaha hamArA vana zIghra apavitra karanekI tumhArI icchA hai ? isa mere vanameM koI manuSya Ane meM samartha nahIM hai| paraMtu tuma Aye ho| tuma kauna ho ? bolo ! he manuSyoM tumane Akara merA vana apanI caraNadhUla se kyoM apavitra kiyA hai ? " / / 66-71 // usa samaya bhImAsurako dekhakara catura bhImane kahA 'he asura maDakake samAna kyoM TaraTara kara rahe ho / athavA duSTa bailake samAna kyoM Dura Dura karate ho ? tIrthakara aura cakravartike samAna manuSya honese hamahI pavitra aura sadAcArI hai| tIrthakara, cakravartI aura viSNuke samAna manuSyatva hamezA pavitra hai / yadi tujhameM vipula sAmarthya ho to A jA aura hamAre sAtha laDha / Aja tujhe asurapanekA phala kaisA hotA hai so maiM nizcayase dikhAtA hUM // 72-74 // taba ve donoM bAhuyuddha karaneke liye udyukta hue| ve bhIma aura bhImAsura do malloMke samAna atizaya uddhata the / caraNoMke AghAtase pRthvIko tharatharAte hue aura apanI garjanAse siMhAdiko bhaya utpanna karate hue ve donoM bhIma aura bhImAsura raNameM laDane lage / duSTa aisI muTThiyoM ke AghAtase vaha zreSTha bhImAsura bhImane cUrNita kiyA arthAt vajrake samAna muTThiyoMke AghAta se bhIma usako vyAkula kara diyaa| jaise siMha baDe hAthIko madarahita karatA hai, vaise bhImane usako nirmada kiyA / tatra asurane usake caraNoM ko praNAma kiyA, aura usakA vaha dAsa huA / tatra Age jAneke liye utsuka ve pANDavabhI usa vanase Age zIghra cala diye // 75- 78 // tadanaMtara ve pANDava kramazaH calakara suMdara zrutapura nAmaka nagara meM gaye / vahAM unhoMne jinamaMdirameM aneka jina - pratimAoMkA pUjana kiyA / kSaNaparyanta vahAM rahakara ve rAtrimeM mukkAma karaneke liye nidrAkI icchA se eka vaizyake gharameM Agaye / saMkaToMko haTAnevAle zUra pANDava usa Ter3he meDhe gharameM jinapratimA aura jinamaMdirakI kathA kahate hue Thahara gye| utane meM saMdhyA ke prAraMbhameM usa vaizyakI strI zoka karane lagI / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 pANDavapurANam tAvatsaMdhyAmukhe vaizyavanitA vilalApa c| duHkhitA dainyato dInaM vilapantI mahAzucA // 82 tadA kuntI kRpAkrAntA tAmAzvAsya gatAntikam / aprAkSItkhedasaMkhinnAM bASpAkulavilocanAm // 83 kathaM rodipi re bADhaM gADhaM zokasamAkulA / abIbhaNadvaNigbhAryA zrUyatAmatra kAraNam / / 84 atra zrutapure zrImAnbako nAma mhiiptiH| bakavadvaSahInAtmA lokapAlanakovidaH // 85 palalAsaktacittena matirdadhe pale'nizam / sUpakAraH sadA datte tirazcAM tasya mAMsakam / / 86 hanti hanta hatAtmA sa tirazcAM samajaM tdaa| saMskRtya palalaM tasmai datte dIno dyaatigH|| ekadA pazumAMsasthAlAbhataH pAkakArakaH / tadAnIM mRtimApannaM bAlaM gartasthamAnayat // 88 tadAmiSaM ca saMskRtya saMpacya pacanotsukaH / sUpakAraH subhUpAyArpayatkhAditumaJjasA / / 89 bhUpo'pi tarasaM tUrNamaditvA sarasaM mudaa| saharSaH sUpakAraM taM nyayukta rsnaahtH||90 pAkakAra zubhaM pakkaM tarasaM tarasA kutH| AnItaM svAdadaM ramyaM na dRSTaM ceha brUhi bhoH||91 abhayaM yAcayitvAsau babhANa bhayabhItadhIH / narakavyamidaM rAjandattaM tubhyaM vipacya ca // 92 vaha vaizyastrI dAridyase duHkhI thI aura mahAzokakA kAraNa mila jAnese adhika zoka karane lagI kuntIko usakA zoka sunakara dayA aaii| vaha usako AzvAsana dekara usake pAsa gii| jisakI AkheM azruoMse bharI huI thI, jo khedase khinna thI, aisI vaizyavadhUko usane pUchA ki tuma gADha zokase vyApta hokara itanA adhika kyoM ro rahI haiM ? kuntIkA prazna sunakara usa vaizyapatnIne isa viSayameM jo kAraNa hai vaha suno maiM kahatI hUM aisA kahA // 79-84 // [bakanRpakathA ] isa zrutapuranagarameM lakSmIsaMpanna baka nAmaka rAjA hai| baguleke samAna dharmahIna hai| mAMsabhakSaNameM Asaktacitta honese hamezA mAMsameM usane apanI buddhi lagAI hai| usakA eka rasoIyA thaa| vaha use dararoja pazupakSiyoMkA mAMsa khilAtA thA / vaha nirdayI hInAtmA dIna rasoiyA sadA pazuoMkA samUha mAratA, aura usakA mAMsa pakAkara rAjAko detA thaa| eka dina rasoIyAko pazumAMsa nahIM milA taba usane usI dina mare hue bAlakako gaDhemase nikaalaa| gharameM lAkara pakAnemeM utsuka hokara usake mAMsameM hIMga, mirca, namaka, Adika padArtha milAkara arthAt ina padArthoMse saMskRta karake usane vaha mAMsa pakAyA aura rAjAko zIghra khAneko diyaa| rAjAbhI usa sarasa mAMsako khAkara harSita huaa| jihnAlaMpaTa hokara usane rasoIyAko pUchA--he rasoIyA, zubha aisA mAMsa zIghra tUne pakAyA / vaha tujhe kahAMse milA / AjakAsA svAda denevAlA suMdara mAMsa pUrvameM kabhI maiMne yahAM nahIM dekhA thaa| ataH usakA vRttAnta kho| jisakI buddhi bhaya-yukta huI hai, aise rasoIyAne abhayadAnakI yAcanA kii| abhaya milanepara vaha kahane lagA ki "-he rAjan Aja maineM Apako manuSyakA mAMsa pakAkara khilAyA hai-" rAjAne kahA, he. rasoIyA, saMskArase saMskRta huA yaha mAMsa bahuta acchA thA |he sUpakAra mujhe hamezA manuSyakA mAMsahI Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaM parva 295 brUte sma bhUpatirbhavyaM kravyaM saMskRtisaMskRtam / mAtyaM mahyaM mahIyAza deyaM vRptikaraM sdaa||93 sUpakArastato vIthyAmitvA DimbhAnsukhelitAn / melayitvA dadau svAdyaM khAdyaM tebhyaH samodakam gacchatsu teSu sa sUpakAraH pAzcAtyabAlakam / gRhItvA mArayitvA ca dadau tasmai ca ttplm|| prativAsaramevaM sa kurvANaH kautukairjnH| dRSTaH pRSTo nRpeNaitatkAritaM cetyavIvadat // 96 tataH saMmantrya sarvaistairniSkAsitastato bkH| sa vane mArayatyAzu sthitvA lokaannekshH|| tato vimRzya tatrasthainarairiti nibandhanam / cakre'smai puruSo deya ekaikaM prativAsaram / / 98 evaM nibandhane jAte gehe gehe dine dine| ekaikaH puruSaM datte skhadine'smai jano'khilaH // 99 dvAdazAbdA gatA evamadha matputravAsaraH / samAgato'sti tenAhaM saMrodimi suduHkhataH // 100 adyaiva syandane khAdyaM nivezya matsutena ca / muktvA mahipaMsaMyuktaM dAsyate sklairjnaiH||101 mamaikastanayastanviH kiM kariSyAmi taddhatau / kiM me na sphuTati khAntaM na jAne kena hetunA // tadA kuntI kRpAkrAntA zAntayitvA vaNigvadhUm / uvAca caturAlApA cintantI tatsukhodayam / / 103 pakAkara de| usase mujhe saMtoSa prApta hotA hai / / 85-93 / / tadanaMtara rasoIyA mArgameM jAkara khelanevAle bAlakoMko ekatra karake modakoMke sAtha svAdavAle khAdya padArtha dararoja dene lgaa| ve bAlaka modakAdi lekara apane gharameM jAte the, paraMtu pachi rahe hue bAlakako pakaDakara rasoIyA le jAtA thA, aura mArakara usakA mAMsa rAjAko khAneke liye detA thaa| dararoja vaha isa prakArase bAlakoMko miThAI detA, aura pIcheke eka bAlakako le jAkara mAratA thaa| Azcaryacakita logoMne ekabAra dekhA aura unhoMne rasoIyAko puuchaa| taba rAjAne mujhe aisA kArya karaneke liye kahA hai , aisA uttara usane diyaa| taba sarva logone vicAra kara bakarAjAko gAmameMse nikAla diyA-nirvAsita kara diyaa| tadanaMtara bakarAjA vanameM rahakara aneka logoMko hamezA mArane lagA // 94-97 // tadanaMtara usa nagarake logoMne vicAra karake aisA nirbandha kiyA, ki isa bakarAkSasako dararoja eka eka manuSya denA cAhiye, isa prakArakA nibadha honepara sarva loga dararoja apanA apanA dina Anepara apane apane gharameMse eka eka manuSya dene lge| isa. prakArase Ajataka bArA varSa hue haiM / Aja mere putrakA dina AyA hai| usako bakarAkSasake liye denA pddegaa| isa liye maiM duHkhase ro rahI hUM : AjahI merA putra rathameM khAdyapadArthoM ko rakhakara bhaisoMke sAtha logoMke dvArA diyA jAnevAlA hai| mujhe ekahI putra hai| usake mara. jAnepara maiM kyA karUM / merA hRdaya kyoM nahIM phtttaa| kisa hetuse vaha itanA majabUta banA hai, maiM nahIM samajhatI" // 98-102 // taba dayAse jisakA mana vyApta huA hai, aisI kuntIne vaizyapatnIko sAntvanA dI, aura catura bhASA karanevAlI usane usake sukhakI prAptikA vicAra karate hue esA khaa| "he vaizyapatnI tuma mata Daro, divasa Uganepara tumhAre putrake rakSaNa meM Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 pANDavapurANam vaNigvadhu na bhetavyaM divase samupasthite / sUnoradya kariSyAmyupAyaM tvatputrarakSaNe // 104 dAsyAmi matsutaM bhUtabalyartha rUpabhAsuram / mandire nandanaste'dyAnandAnandatu nishcitm||105 ityuktvA sA gatA kuntI yatrAste pAvaniH sutH| samutthAya sa tAM vIkSya nanAma ttpdaambujm|| kSaNaM sthitvA sthirA sApyagadIdgadgadayA giraa| bakavRttaM ca niHzeSaM niHshesssvaanthaarinnii|| pAvane zrRNu zAntaH samasyA eko'sti stsutH| yAtudhAnAya sallokairdAsyate balaye dya sH|| duHkhinIyaM sadAduHkhA sutavittavivarjitA / hate sute varAkI ca kiM kariSyati srvdaa||109 adya rAtrau sthitA yUyamasyA vezmani vismitaaH| prAghurNyamanayA nItA vinItA vasanodakaiH // paropakAriNo yUyaM paropakRtisiddhaye / asyA jIvansuto gehe yathA tiSThettathA kuru // 111 / / manuSyarAkSasazcAyaM lokAnaci nirantaram / nirdayo vAraNIyastu tvayA kamrakRpAtmanA // 112 kuntyuktaM pAvaniH zrutvA jagau kAryakadambakat / ambaitatki tvayA proktaM yatastvatsevako'smyaham // 113 tvadvacaHpAlanAyAzu yAtudhAnabalikRte / tadvAsaraM vinAdyAhaM saMyAsyAmi ca satvaram // 114 maiM mere putrase Aja upAya yojanA karUMgI / maiM usa bakarAkSasako balidAna deneke liye merA rUpase tejasvI putra duuNgii| Ajase terA putra tere mandirameM nizcayase AnandapUrvaka rahegA " aisA bolakara jahAM usakA bhImaputra thA, vahAM vaha gii| mAtAko AI huI dekhakara bhImane UThakara usake caraNakamaloMkI vandanA kii| kSaNataka vaha maunase rahI anaMtara saMpUrNa logoMke manako haraNa karanevAlI kuntI gadgadavANase bakarAkSasakA saMpUrNa vRttAnta kahane lagI // 103-107 // "he bhIma zAnta hokara sun| isa vaizyapatnIko eka sajjana laDakA hai| Aja vaha yahAMke sajjanalogoM dvArA balike liye diyA jAnevAlA hai| yaha duHkhinI vaizyapanI putra aura dhanase rahita hogI aura hamezA duHkhI ho jaavegii| isakA putra mara jAnepara yaha dIna strI sarvadA kaise jiyegI ? Aja rAtrImeM tuma loga isake gharameM Thahare ho, namratAse isane tumhArI pAhunagata kI hai| vastra jala dekara tumhArA isane satkAra kiyA hai| he bhIma, tuma loga paropakarI ho / paropakArakI siddhike liye isakA putra gharameM jaisA jIkara rahegA vaisA prayatna kro| yahAM bakarAjA manuSyarAkSasa hai| yaha logoMko dararoja khAtA hai| suMdara dayAko dhAraNa karanevAle tere dvArA yaha nirdaya baka, aise narabhakSaNAtmaka hiMsra kAryase haTAyA jAnA cAhiye" // 108-112 // [bakarAkSasa mardana] kuntIkA bhASaNa sunakara aneka kArya karanevAlA bhIma mAtAko kahane lagA ki mAtA yaha tumane kyA kahA arthAt jo tumane kahA vaha kucha baDA aura kaThina kArya nahIM hai| yaha to maiM zIghra kruuNgaa| he mAtA maiM terA AjJAdhAraka sevaka hUM tere vacanake pAlanArtha maiM rAkSasabalike liye vaizyaputrakA dina nahIM hotA to bhI Aja maiM satvara jAnevAlA huuN| uttama nyAyakI bAteM jAnanevAle, vArtAke svAmI aise ve mAtA putra isa prakArase uttama bhASaNa kara rahe Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaM parva 297 iti mAtRsutau tatra tanvAnau jalpamuttamam / AsAte kiMvadantIzau yAvatsunyAyakovidau / tAvadAkAraNaM tasyAH sutasya smupsthitm| ehyehIti prakurvANaiH saMkRtaM talarakSakaiH // 116 bho vaNigvara vegena tddhlyrthsusiddhye| zakaTArohaNaM kRtvA tvamAgaccha samudyataH // 117 vilambana balenApi na setsyati hitaM tava / kiM kliznAsi kSaNasthityai svAtmAnaM tvaM tvarAMkuru ityuktaM pAvaniH zrutvA provAca talarakSakAn / yAta yAta sameSyAmi tasmai dAsyAmi mdlim|| zrutvA tadvacanaM sarve talarakSAstvarAnvitAH / samavartibhujiSyAbhA yAvajagmuH shrssitaaH||120 tAvatA bhAnumAn prAcyAmudito vedituM yathA / taccaritraM kRpAkrAnta AyAti vIkSituM hi tt|| tataH sajIkRtaM tena zakaTaM vikaTaM param / kaTAhamAtranaivedyaiH pUrNa sattUrNatAM gatam // 122 pAvanI rathamAruhya nirbhayo bhItidAruNaH / cacAla caJcalacitraM dAhako vAyumitravat / / 123 bakAkhyo dAnavastAvadRSTvA taM vipulodaram / AyAntaM saMmukhaM kSipramayAsItsamavartivat // bhImastaM rAkSasaM vIkSya kalayantaM kakupcayam / kruddhaM kalakalArAvaM kurvANaM sojgadIditi // AgacchAgaccha daityendra dadAmyadya mahAbalim / Alokya bhujadaNDasya balaM pravipulaM tava // etAvatkAlaparyantaM hatA hanta tvayA nraaH| varAkA dantasaMlagnatRNA nazyanta eva ca // 127 the| itane meM usa vaizyapatnIke laDakeko bulAvA aayaa| kotavAloMne usake laDakeko jaldI Aneke liye kahA / " he zreSTha vaizya bakake balike siddhayartha vegase gADIpara ArohaNa karaH / tayArIse A jaanaa| yadi tumane vilaMba kiyA athavA kucha sAmarthya dikhAyA tobhI tumhArA hita siddha nahIM hogaa| thoDese kSaNataka jIneke liye kyoM apaneko kaSTa de rahe ho ? tuma aba jaladI karo" // 113-118 // aise vacana sunakara kotavAloMko vAyuputra bolA ki, " jAo, jAo, maiM AUMgA aura bakarAkSasako merA bali samarpaNa karUMgA-" usakA bhASaNa saba talarakSakoMne sunA, aura yamadUtake samAna ve tvarAse harSita hokara cale gye| itane meM pUrvadizAmeM mAno bakarAkSasakA carita jAnaneke liye sUrya udita huaa| dayAlu hokara usa dRzyako dekhaneke liye mAno vaha A rahA thA / / 119-121 // tadanaMtara usane baDI gADI sajja kI, kaDhAIbhara anna usameM rakhA, isa taraha jaldI pUrNa tayArI kii| bhItiko bhayaMkara, nirbhaya bhIma rathapara caDhakara jalAnevAle agnike samAna calane lgaa| utanemeM bakarAkSasa usa bhImako apane sammukha Ate hue dekhakara yamake samAna zIghra aagyaa| saba dizAoMko dekhate hue, kalakala zabda karanevAle krodhayukta bakarAkSasako dekhakara vaha bhIma usako isa prakAra kahane lagA"he daityendra Ao, Ao, Aja tumhAre bhujadaNDakA vipula bala dekhakara tumheM maiM mahAbali arpaNa karatA huuN| he bakarAkSasa, Ajataka tumane jinhoMne apane dAMtoMmeM tRNa pakaDA hai, aise dIna bhAganevAle bahuta AdamI mAre haiM, yaha khedakI bAta hai" / krodhase unmatta ve donoM manuSya khama Thokakara bhiMDa gye| apane hRdayase AkAzako phADanevAle aura apane do bAhuoMke madhyabhAgako pITanevAle pAM. 38 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 pANDavapurANam tatastau karamAsphAlya lagau krodhoddharau narA / dArayantau hRdAkAzaM sphoTayantau bhujaantrm|| mastakairmastakaimattau praharantau parasparam / padbhyAM padbhyAM mahAghAtaM dadAnau saddayAtigau // kUparaiH kUparaiH kopAtsphoTayantau shirstdaa| evaM yuddhe pravRttau tau samavartisutAviva // 130 bhImastaM tRNavanmatvA bhujadaNDena mUrdhani / jaghAna ghasmaraM duSTaM kRtaghnaM kopakampitam // 131 punaH kopena tatpRSThau dattvA pAdaM dayAtigaH / pApinaM pAtayAmAsa taM bhImo bhuvi nirdayam / gRhItvA caraNau tasyAbhrAmayadvasudhAtale / nabhobhAge bhayatyakto sa AsphoTayituM yathA // tato baddhA bhayakAntaM samakSaM sarvajanminAm / sevakaM sevakIkRtya pAdalagnaM mumoca sH||134 jJAtvA tatsaMgaraM zIghramAyAtA nagarInarAH / vIkSante sma tayoryuddhaM krodhsNbddhbhaaginoH|| bakaM ca nirmadIbhUtaM vimukhIbhRtamAnasam / naraghAtAtsamAlokya narA harSamupAgatAH // 136 janA jayAravaM cakurbhaNanto bhaktinirbharAH / tatprazaMsanamAbhejustato jIvanamAninaH // 137 tvaM kopi mahatAM mAnyo jagadAnandadAyakaH / yazasA dhavalIkurvajagatvaM jaya sajana / / ataH prabhRti jIvAmo vayaM lokA nirAkulAH / tvatprasAdAdyathA meghAttRNAni sumahAmate // 139 iti stutvA dadurdakSA dhanakoTiM sudhAnyakam / tasmai zrIbhImasenAya bhaktAH kiM na prakurvate // ve anyonyake mastakapara prahAra karane lge| tathA nidaya hokara lAtoMse anyonyako jorase AghAta karanevAle ve laDane lge| apane hAthoMke koparoMse kopase anyonyakA mastaka phoDane lge| isa prakAra ve yamake putroMke samAna yuddhameM pravRtta hue // 122-130 // khUpa khAnevAlA, duSTa aura kRtaghna vaha bakarAjA kopase tharathara ka~pa rahA thaa| bhImasenane use tRNake samAna samajhakara bAhudaNDase usake mastakapara prahAra kiyaa| dayAko choDakara bhImane punaH usake pIThapara paira dekara usa pApIko usane jamInapara paTaka diyaa| bhayakA jisane tyAga kiyA hai, aise bhImane usake donoM paira pakaDakara jamInapara paTakanake liye AkAzameM ghumAyA / tadanaMtara bhayayukta usa bakarAjAko sarva manuSyoMke sAmane bAMdhakara aura caraNomeM gire hue use apanA sevaka banAkara bhImane choDa diyA // 131-134 // una donoMkA yuddha ho rahA hai, yaha jAnakara nagarake manuSya zIghra Akara krodhase bhare hue una donoMkA yuddha dekhane lge| manuSyaghAta karaneke kAryase jisakA mana vimukha huA hai, aise madarahita bakako dekhakara loga usa samaya harSita hue // 135-136 / / bhImase apanA jIvana sthira rahA hai aisA mAnane vAle, bhaktise bhare hue, ApasameM bolanevAle loga bhImakA jayajayakAra karane lage, aura usakI unhoMne prazaMsA kii| " he sajjana tU mahApuruSoMko mAnya aisA apUrva puruSa hai| tU jagatako AnaMdita karanevAlA hai| jagatako yazase zubhra karanevAlA tU utkarSazAlI ho| uttana aura mahAmati jisakI hai aise he mahApuruSa, meghase jaise tRNakA jIvana hotA hai vaise ApakI kRpAse hama loga Ajase nirAkula hokara jIyeMge" aisI stuti kara una catura logoMne zrIbhImasenako koTidhana aura uttama dhAnya Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaM parva 299 tena vittena te bhaktA jinacaityAlayaM mudA / akArayanpure tatra pANDavAH paramodayAH / / 141 ghanAghanastadA tatra varSan dhArA dharAdharAn / dharAM ca chAdayAmAsa payaH pUraiH sukhapradaiH // uSNatApaM nirAkartu proto hi ghanAghanaH / svavairiNaM nirAkartuM ko nodeti mahAnnaraH // 143 panthAnaM ca samAsAdya jalaM jaladharo'mucat / sarvalokAnsukhIkartumAyAta iva bhUtale / / 144 varSAkAlaM samAvIkSya pANDavAstatra saMsthitAH / dharmadhyAnaM prakurvanta AcaturmAsakaM mudA // 145 kSaNe kSaNe kSaNaM kSipraM kurvanto meghakAlajam / svakArite jinezasya caityavezmani saMsthitAH // prAvRGkAlaM samApyAzu tataste pANDunandanAH / kampayanto dharAM pAdaiceluH kuntyA samanvitAH // krameNa pAvanIM prApuH khyAtAM campApurIM nRpAH / karNo yatra mahInAtho rAjate rAjasiMhavat // kumbhakAragRhe tatra zumbhatkumbhasuzobhite / cakracakrasamAkrAnte tasthuste pANDunandanAH // 149 vinodanodito bhImo bhrAmayaMzcakramuttamam / tatra draSTuM manaH kSipraM cakre sthAsAdikAM kriyAm // AsphoTayatsphuTArambho rAbhasyena sa pAvaniH / udaJcanamahAkumbhasthAlIkarakasaddhaTIH // 151 tatprasphoTanajaM spaSTaM sphoTaM praspaSTamAnasA / kuntI zrutvA prakopena bhImaM bhItyA nyavArayat // diyaa| yogyahI hai, ki bhakta kyA nahIM karate ? // 137 - 140 // bhakta aura parama unnativAle una pANDavoMne usa nagara meM AnaMdase usa dhanase jina caityAlaya nirmANa karAyA // 141 // usa samaya meghane khUba varSA kii| unhoMne sukha denevAle jalapravAhoMse pRthvI aura parvatako AcchAdita kiyA / // 142 // uSNatA honevAlA saMtApa naSTa karaneke liye AkAzameM megha utpanna hotA hai / yogyahI hai ki, apane zatruko naSTa karaneke liye kauna mahApuruSa utpanna nahIM hotA hai / arthAt vIra puruSa zatrukA nAza karaneke liye sadaiva prayatnazIla hote haiM / mArgakA Azraya kara meghane pAnIkI varSA kii| aisA dIkhatA thA mAno sarva logoMko sukhI karaneke liye vaha AyA hai / varSAkAlako dekhakara cAra mahinetaka dharmadhyAna karanevAle pANDava vahAM AnaMdase rahane lage / ve pANDava pratyeka parvatithi ke dina varSAkAlakA utsava svanirmita jinamaMdirameM karate hue vahAM Thahare // 143 - 146 // [ kumhArake ghara meM pANDava nivAsa ] varSAkAla samApta honepara ve pANDuputra mAtA kuntI ke sAtha apane caraNoMse pRthvIko kaMpita karate hue vahAMse zIghra cale / prayANa karate karate ve prasiddha aura pavitra campApurIko aaye| vahAM karNa rAjA rAjya karatA thaa| vaha rAjAoM meM siMhake samAna zobhatA thA / campApurImeM suMdara kumbhoMse suzo bhita aura cakroMke samUhase bhare hue kumhArake ghara meM ve pANDava Thahare // 147 - 149 || uttama cakrako ghumAne vAlA, vinoda prerita bhImane cakrake Upara sthAsa, koza, kusUla, ityAdi kuMbhakI pariNati dekhanekI icchA kii| baDI gaDabaDIse pragaTa kAryakA AraMbha karanevAle bhImane miTTIke Dhakkana, baDe kuMbha, anna pakAne ke sthAlI, jhArI aura choTA ghaDA Adi padArtha phoDa diye| unako phoDane se honevAlA spaSTa zabda, jisakA mana spaSTa hai arthAt sAvadhAna hai aisI kuntIne sunA / taba kupita hokara bhIti se Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 pANDavapurANam bhIma bhIma tvayAkRtyaM kiM kRtaM capalAtmanA / prayAsi yatra yatra tvaM tatrAnartha karoSi vai // 153 caJcalau cauddhatau doSau sadoSau dUSaNAvahau / tava nityaM praduSTasya ziSTAcArAtigasya ca // 154 upAlambhaM samAzritya jananyA maunamAzritaH / nirjagAma tato bhImaH susiimollngghnodytH|| bhakSyakArApaNaM prApa pUpotkaravirAjitam / pUtAtmA pAvanistatra bhoktukAmotikovidaH // dehi kAndavikAnaM me hiraNyena haThAtmanA / bhrAtarotra bubhukSAbhiyaMtaH santi suduHkhinaH // tuSTaH kAndaviko yAvadannaM dAtuM samudyataH / hiraNyadAnataH kotra na tuSyati mahItale // 158 tAvadbhubhukSitaM bhImamasthApayatsthirAsane / bhakSyakAraH subhaktADhyo bhojanAya sabhAjanam // 159 bhImo bubhukSitaH sarva bhuktavAnmodakAdikam / annamAkaNThaparyantaM tatra kiJcinnacoddhRtam // . bhrAtrayaM dehi me bhaktamiti nirdhATito vaNik / avaziSTaM na vidyeta kiM deyamiti bhItibhAk // kSaNArdhena pradAsyAmIti ca kAndavikastadA / praNamya tatpadaM bhaktyAtoSayatpAvani param // tAvatAGakuzamullaGghya karNadantAvalo varaH / madonmatto mahAkAyo bhaktvAlAnaM viniryyau| pAtayannApaNAtmyagRhAnvRkSAnpuraHsthitAn / ucchAlayacchalAcchitvA dantAbhyAM dvirado balI bhImako usa akAryase nivAraNa kiyA / "he bhIma he bhIma, capala svabhAvavAle tUne yaha kyA akArya kara DAlA hai| tU jahAM jahAM jAtA hai vahAM vahAM anartha karatA hai| tU hamezA duSTatA karatA hai aura ziSTAcArakA ullaMghana karatA hai| tere do hAtha caMcala, uddhata doSayukta aura doSa karanevAle hai"| jaba mAtAne aisI niMdA kI taba bhImane mauna dhAraNa kiyA aura sumaryAdAkA laMghana na karanemeM udyukta vaha vahAMse nikala gayA // 150-155 // bhakSya tayAra karanevAle halavAIke dukAnapara bhojanakI icchA karanevAlA aticatura, pavitrAtmA bhIma aagyaa| " he halavAI, maiM sonekI muhara tujhe detA huuN| tU mujhe anna de| kyoM ki mere bhAI isa nagarameM bhUkhase atizaya vyAkula hue haiN| AnaMdita hue halavAIne anna denekI taiyArI kI / sonekI muhara milanepara kauna AnaMdita nahIM hogA ? usane prathamataH bhUkhe hue bhImako dRDha Asanapara baiThAyA / halavAIne bhaktise bhImake Age bhojanake liye pAtra rakha diyA aura bhUkhe hue bhImane sarva modakAdi padAtha khA ddaale| usane AkaNTha bhojana kiyA halavAIkI dukAnameM kuchabhI khAnekI cIja nahIM rhiiN| aba mere bhAIyoMke liye mujhe anna de' aisA krodhase bhImane halavAIko khaa| taba bhayayukta halavAIne kahA ki 'anna kuchabhI nahI bacA / maiM kahAMse deuu| phirabhI kSaNArddhameM maiM dUMgA, aisA halavAIne khaa| usane bhImako namaskAra kara usako atizaya santuSTa kiyA // 156-162 // usa samaya aMkuzako ullaMgha kara karNarAjAkA uttama madonmatta, baDe zarIrakA hAthI khaMbeko moDakara gAMvameM ghUmane lgaa| apane AgekI dUkAneM, ramya gharoM, aura vRkSoMko girAne lgaa| vaha balavAn hAthI apane do dAMtoMse logoMko phADakara Upara pheMkane lgaa| saba nagarako vyAkula karatA huA aura mAgama logoMko bhItose thara thara ka~pAtA huA Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaM parva nagaraM vyAkulIkRtya kurvanpathi suvepathum / zruto bhImena satkarNe sa Ajagme tadantikam // 165 rakSa rakSeti kurvANA janAzca zrIvRkodaram / procuH zaraNamApanA bhayakampitavigrahAH // 166 bhavatA balinA vipra rakSyeyaM vipulA prajA / yatastvaM balinAM mAnyo nAmnAsi vipulodrH|| tataH so'pi samuttasthe gajaM jetuM madoddharam / vajraghAtanibhenAzu muSTighAtena tADayan // 168 padbhyAM saMcUrNayanpAdAJguNDAdaNDaM vikhaNDayan / dantAvunmUlayanbhImo nirmadaM ca cakAra tm|| tadA kazcinnRpaM gatvA nyavedayaditi sphuTam / devaikena suvipreNa pracaNDena gajo hataH // 170 yo raNe zatrubhiH zakyo gajaH sAdhayituM na hi / so'nena kSaNato nIto nirmadatvaM mahAbalAt // sa tvayA deva nigrAhyo vigraheNa vinA chalAt / bruvantamiti karNezastaM nivArya sukhaM sthitaH // tatra te jayamApannA nItvA kAlaM ca kaMcana / nirgatAH pANDavAH prApurvaidezikapuraM parAm // nRpo vRSadhvajo yatra vRSadhvajo virAjate / dizAvalI priyA tasya dishaavyaaptmhaayshaaH|| dizAnandA mahAzuddhA tayorAsItsutA varA / jaghanastanabhAreNa gacchantI lIlayA ca yaa|| tatra tAnpANDavAnmuktvA saMgatAn zramasaMgatAn / zeSAnbubhukSitAnbhImaH puraM bhikSArthamAyayau / / ghUmane lgaa| yaha vArtA bhImake kAnapara Akara paDI, aura vaha hAthI bhImake pAsa aagyaa| usa samaya bhayase jinakA zarIra ka~pa rahA hai aura hamArI rakSA kro| hamArI rakSA karo aise bolanevAle loga zrIvRkodara bhImako zaraNa Aye "he vipra tU balavAn hai| ina vipula prajAkA isa samaya rakSaNa kara / kyoM ki tUM balavAna logoMmeM mAnya hai aura nAmase vipulodara hai" // 163-167 // tadanaMtara vaha bhImabhI madotkaTa hAthIko jItaneke liye tayAra huA / vajrake AghAta sarIkhI muSTioMse tADana karanevAle, apane pAvoMse hAthIke pAvoMkA cUrNa karanevAle aura zuNDAdaNDako toDanevAle tathA usake dAtoMko ukhADanevAle usa bhImane usa hAthIko madarahita kiyA // 168-169|| usa samaya kisI manuSyane rAjAke pAsa jAkara isa prakAra kahA, ki, "he deva eka pracaNDa brAhmaNane hAthI mAra diyA, jo ki zatruoMke dvArA raNameM jItA jAnA zakya nahIM thaa| usa brAhmaNane apane mahAsAmarthyase kSaNameM use nirmada kiyaa| he deva Apa yuddhake binA chalase usakA nigraha kreN| aise bolanevAle usa manuSyakA karNarAjAne nivAraNa kiyA aura vaha sukhase rahane lagA // 170-172 // - [bhImakA dizAnaMdA rAjakanyAke sAtha vivAha ] usa campAnagarImeM jayako prApta hue pANDava kucha kAlataka Thaharakara vahAMse nikale, aura uttama vaidezika nagarako ve pahuMca gaye / usa nagarIkA bailakI vajA dhAraNa karanevAlA vRSadhvaja nAmaka rAjA vahAM virAjamAna thaa| jisakA mahAyaza dizAoMmeM vyApta huA hai, aisI dizAvalI nAmakI priya rAnI thii| una donoMko atizaya pavitra aura suMdara 'dizAnaMdA' nAmaka kanyA thii| jo ki jaghana aura stanoMke bhArase lIlAse gamana karatI thI // 173-175 // jinako zrama huA hai aise bhUkhe bAkIke saba Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 pANDavapurANam vipraveSadharo dhImAnbhImo bhavyaguNAmbudhiH / bhikSArthaM bhUpasadmAgre yayau balakulAkulaH // 177 tadA gavAkSasaMrUDhA dizAnandA zubhAnanA / taM nirIkSya nije citte'cintayacceti nirbharam || kimayaM manmatho mAnI nararUpaM samAzritaH / bhikSAchalAtsamAyAto nAnyadRgvidho bhavet // meSonmeSavinirmuktAM tadAsaktAM nRpastadA / jJAtvA tAM dAtumudyuktaH samAkArayati sma tam // aprAkSIdbhUpatirvipra kimarthamAgato'si bhoH / bhikSAtha cedgRhANa tvaM kanyAbhikSAM mamAgrahAt / / ityuktvA tAM mahArUpAM nAnAbharaNabhUSitAm / tasyAgre dhRtavAnbhUpo dizAnandAM sunandinIm / bhImo bhANIttadA rAjannAhaM vedmi ca vatti vai / majjyeSThasodaraH vAste sa bhUpa ityabIbhaNat // ropAnte sthitaceti bhImavAkyAnmahIpatiH / jJAtvAbhyarNa cacAlAzu tasya bhImena saMyutaH // yudhiSThirasamIpaM ca gatvA natvA samAhitaH / papraccha kuzalaM snehAdanyonyaM snehasaMgataH // 185 abhyarthya te puraM nItA rAjJA bhojanabhaktitaH / AvarjitaH samarjyAzu sukhaM tasthuH pure bare || bhImena saha kanyAyA vivAhArthaM yudhiSThiraH / abhyarthito nRpendreNa tatheti pratipannavAn // 187 pANDavoMko choDakara bhIma bhikSAke liye nagarameM AgayA / brAhmaNaveSake dhAraka vidvAn, suMdara, guNoMkA samudra, balasamUhase bharA huA - mahAbalI, bhIma bhikSAke liye rAjAke ghara ke Age AyA / // 176-177 // usa samaya suMdara mukhavAlI dizAnaMdA rAjakanyA khiDakImeM baiThI thI, bhImako dekhakara vaha apane manameM isa prakAra gADha cintA karane lagI / " kyA manuSyarUpa dhAraNa kiyA huA yaha abhimAnI madana hai ? kyoM ki bhikSAke nimittase AyA huA dUsarA vyakti " itanA suMdara nahIM ho sakatA / " nIce aura Upara jisakI palakeM nahIM horahI haiM aisI arthAt nizcala palakoMvAlI apanI kanyAko dekhakara rAjAne ' isa brAhmaNapara yaha kanyA Asakta huI hai' aisA jAnA aura usako deneke liye usane usa brAhmaNako apane prAsAdameM bulAyA // 178-180 // rAjAne ' he brAhmaNa Apa kisa liye Aye haiM aisA pUchA, bhikSAke liye Aye ho to mere Agrahase isa kanyArUpI bhikSAkA svIkAra kIjie" aisA bolakara aneka alaMkAroMse - dizAnandA kanyAko usake Age rAjAne khaDA karA diyA // 181 - 182 / / bhUSita mahAsuMdara usa samaya ' he * rAjan maiM isa viSaya meM kucha nahIM jAnatA hUM, merA jyeSTha bhrAtA jAnatA hai' aisA bhImane kahA / 'ApakA jyeSTha bhAI kahAM hai aisA rAjAne phira pUchA, 'nagarake samIpa rahA hai' aise bhImake vAkyase * jAnakara usake sAtha rAjA yudhiSTira ke pAsa zIghra gayA / / 183 - 184 // rAjAne yudhiSThira ke samIpa jAkara AnaMda se namaskAra kiyaa| aura anyonyake snehase yukta hokara premase kuzala prazna pUche / rAjA prArthanA karake una pANDavoMko nagara meM le gyaa| usane bhojanakI bhaktise unakA Adara kiyaa| AdarakA svIkAra kara ve usa nagara meM sukhase rahane lage / rAjAne bhImake sAtha kanyA ke vivAha ke liye yudhiSThirako prArthanA kI taba yudhiSThirane rAjAko anumati dI // 185 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaM parva 303 tatastayoH zubhe lagne vivAhamakaronnRpaH / puNyAdbhikSAgatenaiva labdhA tena sukanyakA // 188 rAjJA bhaktibharaNAzu prINitAstoSamAgatAH / kiyadinAni te sthitvA nirjagmustatra pANDavAH // tataH somodbhavAM ramyAM saritaM pANDunandanAH / uttIrya khedanirmuktAH prApurvindhyAcalaM varam / / daratastatsamuttuGgazRGgasaGgI jinagRham / aSTApade yathA svarNa nAnAzobhAsamanvitam // 191 dRSTvA te gantumudyuktAstatra zrAntA api svayam / AruruhurmahottuGga zRGgaM vindhyaabhidhaaclm|| tatra harSaprakarSeNa prakRSTAH pANDunandanAH / caityAlayaM mahAzAlazumbhacchobhAvirAjitam // 193 svarNasopAnapatyADhyaM nAnAvanavirAjitam / dattAraramahAdvAraM zumbhatstambhasuzobhitam // samAlokya samudvimA abhavanbhayavarjitAH / tatpraveSTumazaktAste kSaNaM khedena saMsthitAH // 195 tato bhImaH samutthAya dvArodghATanasaddhiyA / dvAre datcA karaM vegAtkapATamudaghATayat // 196 madhyegRhaM praviSTAste kurvanto jayaniHsvanam / svarNarUpyamayAnbimbAndadRzuH zrIjinezinaH // pUjayitvA phalaiH puSpairanadhyararghyadAnataH / jinAMste tuSTuvustuSTA viziSTeSTaguNotkaraiH // 198 adyaiva saphalaM janma gatiracaiva sArthakA / adyaiva saphale netre jinendra tava darzanAt // 199 187 // tadanaMtara zubha lagnameM rAjA vRSadhvajane bhIma aura dizAnandAkA vivAha kiyaa| bhImako puNyodayase bhikSAko jAte hue uttama kanyAkI prApti huii| rAjAne atizaya bhakti karake saMtuSTa kiye hue pANDava aura kucha dinataka vahIM Thahara gaye anaMtara ve vahAMse Age prayANa karane lage // 188-189 // [ bhImake dvArA jinamaMdiroddhATana ] pANDuputra tadanaMtara suMdara narmadA nadIko tairakara khedarahita hote hue ve uttama viMdhyaparvatako prApta hue| kailAsa parvatapara nAnA zobhAoMse yukta UMce zikharoMse sahita jaise suvarNaracita jinamaMdira hai, vaisA jinamaMdira vindhyaparvatapara dUrase dekhakara ve pANDurAjAke putra thake hue the, to bhI bindhyaparvatake atizaya UMce zikharapara caDhane lge| usapara vaha caityAlaya UMce taTakI camakanevAlI kAMtise ramaNIya dikhatA thaa| suvarNaracita sIDiyoMkI paMktise suMdara dIkhatA thaa| usake AsapAsa aneka prakArake bana honese usakI zobhA baDha gayI thii| usakA daravAjA baDA thA aura usake kivADa baMda the| vaha suMdara khaMboMse suzobhita thaa| use dekhakara bhayarahita pANDava atizaya harSita hue, paraMtu usameM praveza karanemeM ve asamartha honese khinna hokara kucha dera cupa baitthe| tadanaMtara dvAra kholanekI sadbuddhise UThakara bhImane daravAjepara hAtha lagAkara jorase usake kivADa khole // 190-196 // pANDava jinamaMdirameM praveza karake jaya jaya jaya aise zabda karate hue jinezvarakI suvarNakI aura cAMdIkI pratimAyeM bhaktise dekhane lge| unhoMne anarthya-utkRSTa aise puSpoMse aura phaloMse unakI pUjA kI aura arghya dekara viziSTa aura iSTa aise guNoMke dvArA ve jinezvaroMkI stuti karane lage // 197-198 // " he prabho jinendra, Apake darzanase Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 pANDavapurANam adya tvacintanAsaktaM svAntaM suzrAntivArakam / saphalaM vipulaM jAtaM jinendra tava darzanAt / / adyaiva saphalAH pAdA adyaiva saphalAH karAH / adyaiva saphalA bhAvA jinendra tava darzanAta / / adya jAtA vayaM dhanyA adya mAnyA manoharAH / adya niHzreyasaM prAptA jinendra tava darzanAt / / te stutveti jinAnnatvA bahiritvA kSaNaM sthitAH / yAvattAvatsamAyAsIdyakSaH zrImANibhadrakaH / / natvAvocattadA yakSo yUyaM dhanyA narottamAH / vivekinaH sadA zreSThA viziSTA guNasaMpadA // jinacaityAlayadvArasamudghATanato mayA / yUyaM puNyatamA jJAtAstathA yogIndravAkyataH // 205 ityudIrya mahAdhairyadhAriNe zauryazAline / gadAM bhImAya datte sma yakSaH zatrukSayaMkarAm // 206 yannAmato raNAdyAnti zatravaH saMgarodyatAH / bhayaM yAti yato nRNAM gadavRndaM ythaussdhaat||207 ratnavRSTiM tatazcake vastrAbharaNasanmaNIn / yakSeT datte sma pazcabhyastebhyo bhktiprnnoditH||208 anavadyAM mahAvidyAM dasyudapopahAM gadAm / samAdAya daronmuktAstasthuste tatra paannddvaaH|| jayati jitavipakSaH saMgare zuddhapakSo narapatigaNavandhaH sarvaharSo'navadyaH / sugatiyuvatilAbhailabdhilIlAbhizobhairyuta iha varabhImaH sarvasaukhyAbhisImaH // 210 AjahI hamArA janma saphala huaa| AjahI hamArI gati-manuSyagati sArthaka huii| tathA AjahI hamAre do netra kRtakRtya hue|" " he prabho jinapate, Aja Apake darzanase Apake guNoMkI cintAmeM Asakta huA hamArA mana saphala huA hai, aura mahattvazIla banA hai| he jinezvara Apake darzanasehI hamAre bhAva nirmala hue haiN| prabho jinavara, Aja hama dhanya hue haiN| Aja hama logoMke mana haraNa karanevAle mAnya hue haiN| Aja hama muktiko prApta hue haiM "| 199-202 // [bhImako yakSase gadAlAbha ] isa prakArase stuti kara pANDava jinezvarako vaMdana kara bAhara Akara kucha dera baiTha gye| utanemeM mANibhadra nAmakA yakSa vahAM AyA, usane unako namaskAra kiyA aura Apa dhanya haiM, zreSTa puruSa haiM, Apa vivekI, zreSTha aura guNasaMpattise sadaiva viziSTa haiM / jinacaityAlayake dvAra kholanese Apako maine mahA puNyazAlI jAnA hai| tathA yogIndrake upadezasebhI maine Apako puNyazAlIpanA jAnA hai aisA bolakara mahA dhairyavAn aura zauryazAlI bhImarAjAko zatruoMko kSaya karanevAlI gadA yakSane dI // 203-206 // jaise auSadhase manuSyoMke rogasamUha naSTa hote haiN| vaise isa gadAkA nAma sunanese yuddhake liye udyukta zatru raNase bhAga jAte haiN| manuSyoMkA bhaya isake nAmazravaNase naSTa hotA hai| aisA kahakara yakSane unake Upara ratnavRSTi kI aura bhaktiprerita hokara una pAMco pANDavoMko usane vastrAlaMkAra aura uttama ratna diye / zatruoMkA darpa naSTa karanevAlI nirdoSa mahAvidyA tathA gadAko dhAraNa kara ve pANDava vahAM nirbhaya hokara rahane lage // 207-209 // yuddha meM zatruoMko jItanevAlA, zuddha jAti va kula zuddhiko dhAraNa karanevAlA, rAjasamUhase vandya, saba logoMko harSita karanevAlA, niSpApa, aneka Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 paJcadazaM parva yo nirbhaya' nizAcaraM baragati vidyAdharaM ca bhRzam nAnAyuddhazataiH khagezatanayAM labdhvA hiDimbAM priyAm / chittvA dantimadaM vRSadhvajasutAmAptvA gadAkhyAyudham lebhe zrIvipulodaro jinagRhadvAraM samudghATayan // 211 / / iti zrIpANDavapurANe bhAratanAmni bhaTTArakazrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAla sAhAyyasApekSe bhImapANDavakanyAdvayaprAptighuTukasutotpattigajavazI_ karaNagadAlAbhavarNanaM nAma caturdazaM parva // 14 / / / paJcadazaM parva / zItalaM zIlalIlADhyaM zItalaM lalitAGgakam / lasallakSmIvizAlaMca stuve zrIvRkSalAJchanam // 1 lAbharUpI lIlAoMkI zobhAse yukta, saMpUrNa saukhyoMkI sImAko prApta huA, uttama gatiyukta striyoMke lAbhoMse yukta yaha uttama bhIma sadA jayavaMta rahe // 210 // jisane vaTavRkSameM rahanevAlA pizAca aura uttama gati jisakI hai aise vidyAdharako aneka yuddhoMke dvArA nirbhasita kiyA arthAt-parAjita kiyA, tathA jisane vidyAdhararAjAkI kanyA hiDiMbAke sAtha vivAha kiyA arthAt hiDiMbAkI prApti jise huI, jisane karNake hAthIkA mada naSTa kiyA aura vRSabhadhvaja rAjAkI kanyA prApta kI, tathA jinamaMdirake daravAje kholanese mANibhadra yakSase gadAkI prApti jise huI vaha zrIvipulodara arthAt bhIma sadA jayavaMta rahe / / 211 // brahma zrIpAlajIkI sahAyatA lekara zubhacandra-bhaTTArakajIne race hue bhArata nAmaka pANDavapurANameM bhImasenako do rAjakanyAoMke sAtha vivAha honA, ghuTukaputrakI prApti honA, gaja vaza karanA aura gadAkI prApti honA inakA varNana karanevAlA caudahavA parva samApta huA // 14 // [ parva pandrahavAM ] jo zItalanAtha-jina zIlalIlAse paripUrNa the arthAt aThAraha hajAra zIloMkA pAlana karate the, jinake avayava suMdara the isaliye jo zItala arthAt logoMke netroMko ahvAdaka the, jo suMdara anaMtacatuSTayarUpI lakSmIse vizAla the aura jinakA lAJchana zrIvRkSa thA-aise zrIzItala jinezvarakI maiM stuti karatA hUM // 1 // 20 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 pANDavapurANam atha dharmAtmajo rAjA yakSaM pakSIkRtaM jagau / hetunA kena bhImAya tvayA dattaM gdaayudhm||2|| tadAvocatsupakSADhyo yakSo rakSitazAsanaH / zRNu bhUpa vadAmyetatkAraNaM dattisaMbhavam // 3 // madhye bhAratamuttuGgo vijayA? mahAcalaH / pUrvAparAbdhisaMsparzI mAnadaNDa ivAparaH // 4 paJcaviMzatiruttuGgaH paJcAzadvistRto yakaH / sapAdaSagato mUle yojanAnAM mahAgiriH // 5 yazca zreNidvayaM dhatte dakSiNottarabhedagam / tatra dakSiNasacchreNau nagaraM rathanUpuram // 6 tatpatiH pAtitAnekavipakSo meghavAhanaH / tatpriyA prItidA prItimatI nAmnA'bhavadvarA // 7 dhanavAhanasaMsevyastatsuto dhanavAhanaH / vidyAsAdhanasaMsakto vikramAkrAntazAtravaH // 8 rAjyavistIrNatAM vAJchanvipakSAnkSeptumudyataH / gadAsiddhikarIvidyAsiddhathai vindhyAcale gataH / / tatra sAdhayato vidyAM ciraM tasyAbhavadgadA / siddhA suvidyayA siddhA prasiddhA ca jagatraye // 10 caturNikAyadevaudhA gacchanto vyomni tatkSaNe | dRSTvA vidyAdharezena vidyAvibhavavAsinA // 11 ime kutra surA yAnti gagane kena hetunA / iti pRSTaH suraH kazcittenovAca mahAmanAH // 12 [gadApradAnakI kathA ] dharmasuta rAjA yudhiSThirane dharmapakSako dhAraNa karanevAle yakSako puuchaa| he yakSa, tumane kisa hetuse bhImako gadAyudha diyA, kho| taba dharmapakSameM tatpara rahanevAlA, jinazAsanakI jisane rakSA kI hai, aisA yakSa bolA, ka he rAjan gadA denekA kAraNa maiM kahatA hUM Apa sunie| isa bharatakSetrake madhyameM ' vijayAI' nAmaka baDA UMcA parvata hai| pUrva aura pazcima samudrako sparza karanevAlA vaha mAno pRthvIko mApaneke daNDake samAna dIkhatA hai| vaha mahAparvata paccIsa yojana UMcA hai, pacAsa yojana vistRta aura savAchaha yojana mUlameM ha / yaha parvata dakSiNa aura uttara-bhedavAlI do zreNiyA~ dhAraNa karatA hai arthAt dakSiNa-zreNI aura uttara-zreNI aisI do zreNiyA~ isa parvatapara haiM, usa dakSiNazreNImeM rathanUpura nAmakA nagara hai // 2-6 // jisane aneka zatruoMkA nAza kiyA hai aisA meghavAhana vidyAdhara dakSiNazreNIkA svAmI hai| usake priyapatnIkA nAma prItimati thaa| vaha prema karanevAlI aura striyoMmeM zreSTha thii| ina donoMko ghanavAhana nAmaka putra huA vaha vipulavAhanoMkA adhipati thaa| usane apane parAkramase aneka zatruoMko parAsta kiyA thA aura vidyAsAdhanameM vaha Asakta thaa| apane rAjyakA vistAra cAhanevAlA aura zatruoMko parAjita karaneke liye udyukta vaha dhanavAhanarAjA gadAkI prApti karAnevAlI vidyAkI siddhike liye vindhyAcalapara gyaa| usa parvatapara dIrghakAlataka vidyAkI siddhi karanevAle usa vidyAdharako suvidyAse gadA siddha huii| vaha vidyA siddha thI aura jagatrayameM prasiddha thii| arthAt vaha vidyA anAdikAlase thI aura jagatameM usakI sarvatra khyAti thI / / 7-10 // vidyAkA vaibhava dhAraNa karanevAle usa vidhAdhIzane AkAzameM usI kSaNaM bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura kalpavAsI devoMko-caturNikAya-devoMko jAte hue dekhA aura ye deva AkAzameM kisa hetuse kahAM jArahe haiM aisA kisI eka devako pUchA taba Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcadazaM parva 307 zRNu khecara vindhyAdrau kevalajJAnasaMbhavaH / kSamAdharayatIndrasyAtrAbhUvanabhAsakaH // 13 vayaM taM vandituM yAmo lipsavo bodhasaMpadam / cikIrSavaH sukalyANaM dharmAmRtapipAsavaH // 14 tacchrutvA khecaraH so'pi pragatya takramAmbujam / vanditvA dharmapIyUSaM papau pApaparAGmukhaH / / nirviNNo bhavabhogeSu jighRkSuH saMyamaM param / sa prArthayanmuni dIkSA kSamAkSiptakSamaH kSamI // 16 gadAvidyA tadAgatya tamuvAca vicakSaNam / asmatsAdhanasaMklezaM tvaM cakartha kRtArthavit // 17 susiddhAyAH phalaM tasyA gRhANAgamakovida / anyathA klezasaMpattirvihitA ca kathaM tvyaa||18 prauDhA dRDhA gadAvidyA saMgare jayakAriNI / kIrtilakSmIpradA divyA nAnAbhogaprasAdhinI / / kathaM saMsAdhitA siddhA cetkathaMkathamapyaho / tvaM tatphalaM gRhANAzu gambhIro bhava sarvathA // yatprabhAvAtsuparvANo bhavanti bhRtysNnibhaaH| anyeSAM kA kathA nRNAM viraktastena mA bhavaH / / avAdItsa gadAvidyAM zrutveti pravaraM vcH| etallabdhaM phalaM tvatto vidhe yanmunisaMgamaH // 22 asAdhayiSyaM no vidyA cedalapsi kathaM munim / atastvattaH phalaM prAptaM labdho yanmuniruttamaH vaha mahAmanA-udAracittavAlA deva bolane lagA- he vidyAdhara, vindhyaparvatapara kSamAdhara nAmaka murnAzvarako trailokya prakAzita karanevAlA kevalajJAna utpanna huA hai / jJAnasampadAko cAhanevAle hama una kevalinAthako vandana karaneke liye jA rahe ha / dharmarUpI amRta pInekI hameM abhilASA hai, tathA hama AtmakalyANa karanA cAhate haiM // 11-14 // devoMkA uparyukta bhASaNa sunakara vaha vidyAdharabhI Akara kevalinAthake caraNoMko vandana kara pApaparAGmukha huA, aura dharmAmRta prAzana karane lgaa| vaha bhava-saMsAra aura bhogoMse virakta hAkara saMyama dhAraNa karaneke liye udyukta huaa| khodanA, jalAnA ityAdi aparAdhoMko sahana karanevAlI kSamAko yAnI pRthvIko kSamAguNase jItanevAle kSamAzIla vidyAdhara dhanavAhanane munIzvarako dIkSAkI yAcanA kI // 15-16 // gadAvidyA usa samaya usa catura vidyAdharake pAsa aaii| kRtArtha-puNyakAryako jAnanevAle he ghanavAhana, hamako siddha karanekA saMkleza tumane uThAyA hai aura hamArI prApti bhI tujheM huI hai| tuma Agamake jJAtA ho ataH hamAre siddhikA phala tuma grahaNa kro| yadi usake phaloMko tuma nahIM cAhate ho to itanA kleza tumane uThAyA hI kyoM ? yaha gadAvidyA prauDha aura dRDha hai, yuddhameM jaya denevAlI hai| isase kIrti aura lakSmIkI prApti hotI hai| tathA yaha divya vidyA nAnAbhogoMko denevAlI hai| aisI vidyA tumane kyoM siddha kI ? tumheM isa vidyAkI siddhi baDe kaSTase huI hai, isa liye tuma sarvathA gaMbhIra hokara isa vidyAke phalakA anubhavana kro| isa vidyAke prabhAvase devabhI naukarase ho jAte haiM, to anya puruSoMkI kyA kathA hai ? isaliye tuma virakta mata hovo // 17-21 // gadAvidyAkA bhASaNa sunakara vaha vidyAdhara use uttama bhASaNa bolane lgaa| he vidye, mujhe jo munisaMgama huA vahI mujhe tujhase phalaprApti huI aisA maiM samajhatA huuN| yadi maiM vidyAkI siddhi nahIM karatA to mujhe munirAjakI prApti kaise hotI ? mujhe jo uttama munikI Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 pANDavapurANam taM nizcalaM parijJAya vidyA provAca sdbhiraa| mAM prasAdhya narendrAdha mA tyAkSIstvaM vickssnn|| ahaM svasthAnamutsRjya tvAM prAptA puNyatastava / mAM tityakSasyahaM jAtobhayabhraSTA karomi kim|| kazcidrAjyaM parityajya dIkSitvA ca ttshcyutH| yadvattadvadahaM jAtobhayabhraSTA mahAmate // 26 sa tasyAH kRpaNaM vAkyamAkaye kRtinaM munim| mANibhadro'hamityAkhyAdvinayI nypeshlH|| bhaviSyati patiH ko'syA vidyAyA vada satvaram / . . so'vacadyakSa bhImo'syA bhavitA patiruttamaH // 28 sa kaH kathaM punarjeya iti pRSTo mayA muniH| jagAda jagadAnandaM vidadhAnaH pramodavAk // 29 atraiva bharate hastinAgadraGge gunnotkraiH| pracaNDo bhavitA pANDustatsuto bhImanAmabhAk // 30 sa satraM bhrAtRbhirbhAmA sameSyatyatra vandanAm / trailokyasundare caitye kartuM bhAvaparAyaNaH // 31 kapATapihitaM dvAraM yaH samudghATayiSyati / gadApatiH sa evAtra bhaviSyati na sNshyH||32 vidyAdharastathA cAhaM zrutvaivaM khaganAyakaH / zikSA dattvA suvidyAyAH prAvAjInmunisaMnidhau // tataH prabhRti tadrakSAM kurvanvo vIkSituM nRpAn / sthito'dyApi tathA vIkSya tuSTo'smai ca gadAmadAm prApti huI hai, yahI tujhase uttama phalalAbha huA aisA maiM samajhatA hUM // 22-23 // yaha vidyAdhara dIkSA dhAraNa karaneke kAryameM dRDhanizcayI hai; aisA samajha vidyA madhura bhASaNase kahane lagI, ki he nipuNa rAjendra, mujhe siddha karake tU merA tyAga mata kr| maiMne svasthAnako choDa diyA hai| puNyodayase tujhe maiMne prApta kiyA hai| yadi tU merA tyAga karegA to he mahAbuddhiman, maiM ubhayabhraSTa ho jaauuNgii| koI puruSa rAjyako choDakara tapa karane lagA aura usasebhI vaha bhraSTa huA vaisI merI bhI paristhiti huI hai arthAt maiM ubhayabhraSTA huI huuN| he mahAmate aba maiM kyA karU mujhe upAya kaho // 24-26 // usa vidyAkA dInavAkya sunakara usa mANibhadra yakSane arthAt maiMne usa kRtakRtya munirAjako pUchA ki " he prabho, vinayavAn aura nIticatura aisA kauna puruSa isa vidyAkA khAmI hogA ? Apa zIghra khie| munIbharane kahA, ki bhImasena isa vidyAkA uttama khAmI honevAlA hai| maiMne phira munirAjase pUchA, ki vaha kauna puruSa hai aura vaha kaise jAnA jAyagA / merA prazna sunakara jagatko AnaMdita karanevAle muni apanI AnaMdadAyaka vANIse isaprakAra bolane lage // 27-29 // isI bharatakSetrameM hastinApurameM guNoMke samUhase yukta aura parAkramI pANDunAmaka rAjA hogA aura usako bhImanAmaka putra hogaa| vaha bhIma apane bhAIyoMke sAtha isa trailokyameM suMdara jinamaMdirameM bhaktitatpara hokara vandanA karaneke liye aayegaa| jinamaMdirakA, jisake kivADa baMda hai, aisA daravAjA jo ughADegA vahI gadAvidyAkA svAmI hogA isameM saMzaya nahIM hai // 30-32 // vidyAdharoMkA adhipati vidyAdhara ghanavAhana aura maiM (mANibhadrayakSa ) donoMne kevalinAthakA vacana sunA aura * gadAviyAko' hama donoMne kavalikathita upadeza diyaa| tadanaMtara meghavAhanane kevalibhagavAnake sannidha dIkSA grahaNa kI // 33 // tabase Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaM parva 309 ityuktvA pUjayitvA taanvstraadyairvrbhuussnnaiH| yakSo'gAnijamAvAsaM smaraMsteSAM guNAvalim // 35 tataste dakSiNAndezAnvihRtya hastinaM puram / gantuM samudyatAzvAsanmuJjanto dharmajaM phalam // 36 kramAnmArgavazAtprApurmAkandI nagarI nRpaaH| svaHpurImiva devaudhA budhasImantinIzritAm / / vizAlena suzAlena saMskRtA bhAti bhuutle| bhAlena bhAminI yadvadyA sadvarNasamAzritA // 38. tatra te pANDavA gatvA dvijaveSadharAH parAH / kulAlasadanaM prApya tasthuH pracchannatAM gtaaH||39 pazyantaH pAvanAM pUrNA budhaistA lokpaalkaiH| pANDavAstoSamAseduramarAH svaHpurImiva / / 40 tatrAsti bhUpativyo drupado drupdsthirH| savIryo dhairyasaMpanno na jayyo jitazAtravaH // 41 priyA bhogavatI tasya nAmnA bhogavatI sdaa| bhajantI paramAnbhogAnbhUSaNAni babhAra yaa|| dhRSTadyumnAdayaH putrAstayoH sudyumndiipitaaH| svavIryAkrAntadikcakrAH zakrA iva mnohraaH|| Ajataka maiM usa gadAvidyAkA rakSaNa karatA huA aura Apa rAjAoMkI rAha dekhatA huA yahAM rahA huuN| ApakA darzana huA, aura saMtuSTa hokara maiMne isa bhImasenako gadAvidyA dI hai| aisA vRttAnta kahakara aura una pANDavoMkI vastrAdika uttama AbhUSaNoMse pUjA karake tathA una pANDavoMke guNasamUhakA smaraNa karatA huA vaha yakSa apane sthAnako calA gayA // 34-35 // [pANDavoMkA kumbhakArake gharameM nivAsa ] tadanaMtara ve pANDava dakSiNadizAke dezoMmeM vihAra kara dharmakA phala bhogate hue hastinApurako jAneke liye udyukta hue| deva jaise budhasImaMtinIzrita-devAMganAoMse yukta svargapurIko prApta hote haiM vaise ve pANDavabhUpAla kramase mArgase nayANa karate hue vidvAnoMkI striyoMse yukta athavA caturastriyoMse yukta aisI mAkandI nagarIko prApta hue / jaise uttama varNakA Azraya lenevAlI suMdara strI arthAt gauravarNavAlI suMdara strI jaise vizAla bhAlase zobhatI hai, vaise vizAla zAlase-taTase yukta aura saMskRta-zaMgArita vaha nagarI zobhatI hai / / 36-38 // ve dvijaveSa dhAraNa karanevAle uttama pANDava kumArake gharako prApta hokara guptarUpase rahane lge| jaise deva pavitra budhoMse-devoMse pUrNa aura lokapAloMse-yama, varuNa, soma, kubera ina dikpAloMseyukta aisI kharganagarIko dekhakara AnaMdita hote haiM, vaise ve pANDava pavitra, vidvAnoMse pUrNa, lokapAlakotavAla Adi rAjAdhikAriyoMse yukta mAkandInagarIko dekhate hue AnaMdita hue // 39-40 // [ draupadIke vivAhArtha khayaMvaramaNDapa ] mAkandInagarImeM vRkSoMke mUla jaise sthira rahate haiM vaisA sthiraprakRtikA drupada nAmakA bhavya rAjA thA / vaha vIryavAn , dhairyapUrNa, zatruoMse na jItA jAnevAlA aura zatruoMko jisane jItA hai aisA thA / arthAt rAjA drupadameM dhairya-vIryAdi aneka guNa the // 41 // usa rAjAkI bhogavatI nAmakI priya patnI thI, vaha utkRSTa bhogoMko bhoganevAlI honese arthase aura nAmase bhI bhogavatI thii| usane apane zarIrapara aneka alaMkAra dhAraNa kiye the // 42 // rAjAke dhRSTadyumnAdika aneka putra the| ve suvarNake samAna tejasvI aura apane parAkramase dizAmaMDalako vyApta karanevAle, Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 pANDavapurANam draupadI ca parA putrI tayorAsItsulakSaNA / surUpeNa guNaizcApi yA jigAya zacI parAm // matyA marAlasatpatnI nakhaistArAH supaGkajam / AriNA kadalIstambhaM jaGghayA jaghanena ca / / kAmakrIDAgrahaM vANa nitambena zilAM parAm / sAvartI sarasI nAbhimaNDalena ca vakSasA // 46 kanakAdrItaTaM svarNakumbhau nAgakalaGkitau / stanAbhyAM hArapUrNAbhyAM bAhunA kalpazAkhikAm / / vakraNenduM svareNaiva pikakAntAM ca cakSuSA / mRgAGganAM suvaMzaM ca nAsayA vidhipatrakam / / 48 * lalATena dhamillena bhujaMgaM yA jigAya vai|| kalAkuzalasaMlInA tanvaGgI kaThinastanI // 49 // paJcAbhiH kulakam drupado vakSyi tAM putrIM yauvanonnatizAlinIm / AhUya mantriNaH prAha vivAhArtha vishaaNptiH|| sacivAH svasvayogyena bodhenocuH paraM vacaH / anekazo varAn dakSAndarzayanto nRpAtmajAn // kAMskAnvIkSya nRpendro'tha yAcyAbhaGgabhayAditi / Aha svayaMvaraH khyAtamaNDapaH kriyatAM laghu / / 52 dUtAnAhUya vegena sulekhAnprAhiNonnRpaH / karNaduryodhanAdInAmAnayanArthamaJjasA // 53 surendravardhanaH kheTaH khagAdrau sukhasAdhanaH / naimittikaM samaprAkSItkanyAyA varamuttamam // 54 iMdrake samAna manohara the // 43 // drupadarAjA va bhogavatIko-draupadI nAmakI uttama lakSaNoMvAlI kanyA huii| usane apanI suMdaratAse va apane zIlAdika guNoMse uttama iMdrANIko jItA thaa| usane apanI gatise haMsakI uttama patnIko arthAt suMdara haMsanIko jItA thA, usane nakhoMke dvArA tArAgaNa, pAvoMke dvArA sukamala, jaMghAse kelekA khaMbhA, jaghanase suvarNaracita madanakA krIDAgRha, nitambase uttama zilA nAbhimaNDalase bhaMvaroMvAlA sarovara, chAtIke dvArA sumeruparvatakA taTa, hArayukta do stanoMke dvArA do sose veSTita do suvarNakalaza, bAhuke dvArA kalpavRkSakI zAkhA, mukhase candra, svarase kokilakI kAntAarthAt kokilA, netroMke dvArA hariNI, nAkake dvArA uttama sIdhA bAMsa, vistIrNa bhAlase brahmadevakA likhA huA patra, tathA kezoMkI-veNIke AkArakI racanAse sarpa ye padArtha usane jIte the| vaha draupadI kalAoMkI kuzalatAmeM lIna thI, kRzazarIrA aura kaThina stanavAlI thI // 44-49 // yauvanakI unnatise zobhanevAlI usa draupadI. putrIko dekhakara rAjAne maMtriyoMko bulAkara vivAhake saMbaMdhameM pUchA // 50 // maMtrigaNa apane apane jJAnake anusAra uttama-vicArapUrvaka bhASaNa karane lge| unhoMne aneka catura rAjaputra varoMko dikhaayaa| rAjAne kisI kisIko dekhA, paraMtu yAcanAkA bhaMga honekI bhItise usane maMtriyoMko svayaMvaramaMDapa racanekI AjJA dI // 51-52 // rAjAne karNa, duryodhanAdika rAjAoMko zIghra lAneke liye dUtoMko bulAkara unako svayaMvarakI nimaMtraNa patrikAyeM dekara rAjAoMke pAsa bheja diyA // 53 // vijayArdhaparvatapara surendravadhana nAmaka bidyAdhararAjA sukhoMke sAdhanoMsahita rahatA thaa| arthAt azva, hAthI, pati, ratha, ratnAdika sukha denevAlI cIjeM aura aneka Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcadazaM parva sa samAlokya covAca zRNurAjan smaastH| mAkanyA yo balI jyAyAM gANDIvavarakAmukam rohayiSyati te punyA draupadyAzca jnissyti| varaH ko'pi balI shriimaanpunnyvaanprmodyH|| ityAkaNye khagazcAyaM gANDIvaM varakanyakAm / samAdAya samAgacchanmAkanyAM kundsghshaaH|| abhyetya drupadaM tatra pravRtti kanyakodbhavAm / prajalpya jalpavittasmai dadau gaannddiivkaarmukm||58 tatastu drupado bhUpo maNDapanyAsamuttamam / kumbhakodbhUtasatstambhaM zAtakumbhasutoraNam // 59 vitAnatAnasaMchannaM muktAlambUSazobhitam / nAnAcitritasaddhemabhittikApariveSTitam // 60 patAkApaTasaMchannagaganaM nagaropamam / vizAkhADhyaM samuttuGgamadhyavedimatallikam // 61 haTaddhATakasaMghadRghaTitaM stambhamazcakam / akArayajanAbhogabhogyadaM subhagAkRtim // tAvatA bhUmipAH sarve karNaduryodhanAdayaH / yAdavA magadhAdhIzA jAlandharAzca kauzalAH // 63 abhyetya maNDape tasthurmahArUpasuzobhinaH / dvijaveSadharAstatra pANDavAH paJca sNsthitaaH||64 tAvadrupadavidyezAvityakArayatAM varAm / ghoSaNAM ghopanirbhinnaghanaghoSAM supoSaNAm // vidyAyeM usake pAsa thiiN| usane merI kanyAkA uttama vara kauna hogA aisA prazna puuchaa| naimittikane nimittajJAnase vicArakara kahA / he rAjan sunie saMkSepase mai Apako kahatA huuN| " mAkandInagarImeM jo zreSTha aura balavAn puruSa gANDIvanAmaka zreSTha dhanuSya caDhAyegA vaha terI kanyAkA aura draupadIkA vara hogaa| vaha balavAn, zrImAn , puNyavAn aura utkRSTa abhyudayazAlI hogaa| yaha usakA Adeza sunakara kundapuSpake samAna zubhra yaza jisakA hai, aisA vaha vidyAdhara gANDIva dhanuSya aura apanI sauMdaryavatI kanyAke sAtha mAkandInagarImeM aayaa| drupadarAjAko apanI kanyAke viSayameM vRttAnta usane kaha diyaa| uttama vaktA aise usa vidyAdharane drupadarAjAko gANDIva dhanuSya diyA // 54-58 // tadanaMtara drupadarAjAne uttama maMDaparacanA kI, usa maNDapake staMbha suMdara the aura usake agrabhAgapara kuMbha lage hue the / suvarNake toraNase vaha suMdara dIkhatA thA / maNDapameM sarvatra chata lagAyA gayA thA, aura usako aneka jagaha motiyoMke gucche lage hue the, usase usakI zobhA bar3ha gaI thii| suMdara nAnAvidha citroMse sajjita suvarNabhittiyoMse vaha maMDapa ghirA huA thaa| maNDapake Upara lage hue patAkAoMke paTase AkAza vyApta huA thaa| isaliye vaha maNDapa nagarake samAna dIkhatA thaa| vaha aneka galiyoMse-- vibhAgoMse yukta thA aura usake madhyameM vedI banAI thii| camakanevAle suvarNake samUhase banAye hue pairavAle maMcakoMse vaha maMDapa zobhane lgaa| vaha maMDapa logoMko vizAla sukha denevAlA aura suMdara AkRtikA thA // 59-62 // maMDapa bana cukA, itane meM vahAM mahArUpase zobhanevAle karNa-duryodhana Adi rAjA, samudravijayAdika yAdava rAjA, magadhAdhIza-jarAsaMdharAjA, jAlaMdhara dezakA rAjA, kauzala dezakA rAjA, ye sarva rAjA maNDapameM Akara maMcakapara ArUDha hue| tathA brAhmaNa veSadhArI pAMcoM pANDavabhI Akara baiTha gaye // 63-64 // usa samaya drupada rAjA aura surendravardhana vidyAdhara rAjA Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 pANDavapurANam gANDIvakArmukaM jyAyAmAropya yo vidhAsyati / rAdhAnAsAsthamuktAyA vedhaM ca sa vro'nyoH|| iti kanyApratijJAyAH zuzruvurghoSaNAM ghanAm / abhyetya cApamAveSTya droNakarNAdayastathA / / 67 cApaM draSTumapi spaSTaM na kSamAste mahIbhujaH / sparzanAkarSaNe teSAM kutastyA zaktiriSyate // 68 tAvatA draupadI kanyA nAnAbhUSaNabhUSitA / dukUlaparidhAnena chAdayantI nijAM tanUm // 69 zlakSNakaJcukasaMchannastanakumbhabharAzritAm / raNannUpuranAdena jayantI kAmabhAminIm // 70 lasannAsApuTAgrastha svarNamuktAphalAnvitA / upamaNDapasaddehamAgatA tAndidRkSayA // 71 tAvannRpAH sumaJcasthA vIkSante sma sukanyakAm / lasallAvaNyalIlADhyAM veSTitAM svasakhIjanaiH // vAtrIhastasuvinyastamaNimAlAM malApahAm / kaTAkSakSepamAtreNa kSipantIM bhUribhUmipAn // 73 te tAM vIkSya samutkSiptamadanA AhuruddhiyaH / surUpA subhagAkArA nAstyanyA cedRzI kvacit kazcinmitreNa vai satraM citrAlApaM sunarmaNA / kurvANaH kanyakAM kamrAM kaTAkSeNa sma vIkSate // "" ina donoMne apane uttama, supuSTa zabdoM ke dvArA meghagarjanAko tiraskRta karanevAlI ghoSaNA isa prakAra se jAhIra kI, "jo vIrapuruSa gANDIvanAmaka dhanuSyako dorIupara caDhAkara rAdhAke nAka meM sthita motIko viddha karegA vaha draupadI aura vidyAdhara - kanyAkA vara hogA | kanyAoMkI pratijJA kI yaha kaDI ghoSaNA khaDe hue droNakarNAdikoMne sunI aura dhanuSyako gherakara khaDe hue| ve karNAdika nRpAla spaSTatAse dhanuSyako dekhanemeMbhI samartha nahIM hue, to usako sparza karanA aura usakA dhvani sunane meM unheM zakti kahAMse AvegI // / 65-68 // [ svayaMvaramaMDapameM draupadIkA Agamana ] usa samaya bahumUlyadukUlavastra ke paridhAnase draupadIne apanA zarIra AcchAdita kiyA thA / aura aneka alaMkAroM se vaha bhUSita huI thI / sundara nAkake agrabhAgameM suvarNameM jaDe hue motioMko usane dhAraNa kiyA thA arthAt nAkameM 'natha' nAmaka alaMkAra usane dhAraNa kiyA thA / vaha suMdara aura sUkSma kaJcukIse AcchAdita hue stanakumbhokA bhAra dhAraNa karanevAlI, ruNajhuNa zabda karanevAle nUpurake nAdase kAmadevakI strIko - ratiko jItanevAlI thI / isaprakAra saja dhajakara vaha rAjAoMko dekhanekI icchAse maMDapake samIpa uttama gRhameM AgaI / / / 69-71 / / usa samaya macakoMpara baiThe hue rAjAoMne suMdara lAvaNyakI lIlAse paripUrNa aura sakhI - janase veSTita rAjakanyAko dekhA / draupadIne malarahita maNiyoMkI mAlA dhAyake hAthameM dI thii| kaTAkSa pheMkane se hI bahuta rAjAoM ko ghAyala karanevAlI draupadIko dekhakara ve madanapIDita hue aura unakI buddhi ucchRMkhala huI || 72-73 // [ rAjAoMkI nAnAvidha ceSTA ] isa draupadIkanyA ke samAna anya koI strI surUpa, suMdara AkAravAlI nahIM hai // 74 // koI rAjA apane mitrake sAtha haMsIse nAnAvidha bhASaNa karate karate suMdara kanyAko kaTAkSase dekhane lagA || 75 / / maMda - hAsyase apanI lAla daMtapaMktiko spaSTa Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcadazaM parva 313 nAgavallIdalaM lAtvA kazcicciccheda bhuuptiH| Ipasmitena raagaaddhyaandshnaandrshynsphuttm||76 pAdAGguSThena sauvarNa likhati sma varAsanam / kazcitsavyAdhimAdAya vAmorUpari saMdadhe // 77 vidhatte jRmbhaNaM kazcitkazciddhatte sma shekhrm| mUrdhni kazcibhijaM cAGgamaGgadena nyapIDayat // kazcicca pANinA zmazru cAlayAmAsa sarvataH / kshcitsvmudrikojhaasikraansNdrshytyho|| evaM sthiteSu bhUpeSu svano viinnaamRdnggjH| vaMzajazca vizeSeNAvirAsItpaTahAdijaH // 80 sulocanA tato dhAtrI svarNayaSTikarA suvAk / darzayAmAsa bhUpAlAn draupadyai mazcakasthitAn // adhIzo'yamayodhyAyAH sUryavaMzaziromaNiH / surasenaH sunAsIra iva bhAti budheshvrH||82 vANArasIpatizcAyaM vipakSakSapaNodyataH / ayaM campApurInAthaH karNaH svarNasamAnaruk / / 83 ayaM duryodhano dhImAn hastinAganarezvaraH / duHzAsano'yaM tadbhAtA durmarSaNamahIpatiH // 84 ime yAdavabhUpAlA ime magadhamaNDanAH / ime jAlandharAdhIzA ime bAlhIkabhUbhujaH // 85 eteSu satsu bhUpeSu na jAne ko mhiiptiH| dhanurAdAya bANana na jAne kiM kariSyati // 86 dikhAtA huA koI rAjA nAgavallIkA dala hAthase lekara toDane lgaa| kisI rAjAne apanA dAhinA caraNa bA~ye pAMvapara dhAraNa kiyA aura pAMvake aMguThese vaha suvarNake uttama Asanapara kucha likhane lagA / / 75-77 // koI rAjA draupadIko dekhakara jaMbhAI lene lagA aura kisI rAjAne apane mastakapara kirITa dhAraNa kiyA arthAt vaha use ThIka baiThAne lgaa| koI rAjA apane zarIrako aMgadase pIDita karane lagA // 78 // koI apane hAthase apanI mULe idhara udhara maroDane lgaa| koI rAjA apanI aMguThiyoMse camakanevAle hAtha logoMko dikhAne lgaa| aisI rAjAoMkI nAnAvidha ceSTAyeM ho rahI thIM / usa samaya vINA aura mRdaMgakA madhura zabda tathA bAsariyoMkA aura paTaha Adi vAdyoMkA dhvani hone lagA / / 79-80 // [svayaMvarAgata rAjAoMkA paricaya ] tadanaMtara jisake hAthameM sonekI chaDI hai aura jo madhura bhASaNa bolatI hai aisI sulocanAne draupadIko maMcakoMpara baiThe hue rAjAoMko dikhaayaa| vaha ayodhyAdika dezoMke rAjAoMkA varNana karane lgii| yaha sUrasena rAjA ayodhyA dezakA adhipatisvAmI hai, sUryavaMzakA yaha ziromaNi hai| jaisA sunAsIra-iMdra budhezvara-devoMkA adhipati zobhatA hai vaisA yaha surasena rAjA iMdrake samAna zobhatA hai, kyoMki yaha bhI budhezvara-vidvajjanoMkA svAmI hai // 81-82 // zatruoMkA nAza karanemeM udyata rahanevAlA yaha vArANasI dezakA svAmI hai aura suvarNake samAna kAMtivAlA yaha karNarAjA campApurIkA svAmI hai| yaha buddhimAna duryodhana rAjA hastinApura nagarIkA svAmI hai| yaha isakA bhAI duHzAsana hai aura yaha durmarSaNa nAmaka rAjA hai // 83-84 // ye yAdavavaMzIya rAjA haiM / ye magadhadezake alaMkArabhUta rAjA haiN| ye jAlandhara dezake svAmI haiM aura ye bAlhIka dezake rAjA haiN| maiM nahI jAnatI ki ina rAjAoMmeM kauna rAjA dhanu pAM. 4. . Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 pANDavapurANam jvaladamimahAjvAlAjAlasajaTilo dhanuH / suranAgaphaNAsphItaphUtkAramukharAnanaH / / 87 jvAlayandhartumAyAtAnbhAtyadhIzAndhanurdharAn / tatra tajjvAlayA dhvastAH pidhAyAguH svalocane // anye tasthuH sthitA dUrAt saMvIkSya viSamoragAn / bhayataH kampamAnAhAH sNmiilitvilocnaaH|| anye jvAlAhatAH peturdharAyAM dharaNIdharAH / mumaccharapare svacchajvAlAtApaprapIDitAH // 90 anayAlaM pare procuryAsyAmo mandiraM mudA / dAsyAmo durdharaM dAnaM dInAnAthadaridriSu / / 91 jaguH kecitsvayoSAbhiH krIDiSyAmaH svamandire / rUpasaMpUrNayA cAlamanayA prANayAtanAt / avanti sma pare bhRpA alaM kAmasukhecchayA / neSyAmaH samayaM kaMcidbrahmacaryeNa cAruNA // 93 rUpemeyaM narAn hanti kAMzcidrAgaviSArciSA / mAravegena kAMzciJca ho kanyA mahAviSA / / 94 tadA duryodhanovocaddadhAno mAnase madam / mattaH ko'nyaH samartho'sti rAdhAvedhavidhAyakaH / / rAdhAnAsAmumuktAyAH kariSyAmi suvedhanam / ityuktvA sa samuttasthe raktanetro varAnanaH // 96 Syako grahaNa kara aura bANase joDakara kyA karegA ? // 85-86 // pradIpta amikI mahAjvAlA samUhoMse jaTila-vyApta aura devarUpa nAgoMke phaNAoMse nikale hue vizAla phUtkArazabdamaya jisakA mukha huA hai aisA dhanuSya, pakaDaneke liye Aye hue dhanurdhara rAjAoMko jalAnemeM udyukta huaa| usa samaya usakI jvAlAse rAjA apanI AkheM muMdakara vahAMse bhAgane lage / dUsare kitaneka rAjA una bhayaMkara soko dUrase dekhakara khaDe ho gye| kitaneka rAjAoMkA zarIra bhayase tharathara kA~pane lagA aura unhoMne apanI AMkheM muMda lii| dUsare koI rAjA usakI jvAlAse Ahata hokara jamInapara gira pdde| tatha anya koI rAjA dhanuSyakI tIvra jvAlAke tApase pIDita hokara mUrchita ho gye| 87-90 // anya kitaneka rAjA kahane lage- ki isa draupadIse hamArA kucha prayojana nahIM hai| hama hamAre maMdirameM AnaMdase jAveMge aura dIna, anAtha tathA daridrI logoMko vipula dAna deNge| kitaneka anya rAjA aisA kahane lage-hama apane maMdirameM apanI striyoMke sAtha krAMDA kreNge| yaha sauMdaryapUrNa draupadI hameM nahIM cAhiye; kyoM ki isakI AzAse hamAre prANoMko yAtanA ho rahI hai // 91-92 // kaI rAjAoMne aisA kahA- hameM kAmasukhakI aba icchA nahIM hai| aba hama kucha kAla suMdara brahmacaryase vyatIta kreNge| yaha draupadI apane rUpase sauMdaryase kaI logoMko mAratI hai| kaI logoMkI rAgarUpI viSakI cAlAse naSTa karatI hai, aura kaIyoMko madanake vegase mAratI hai ataH he logo, yaha kanyA mahAviSavAlI hai // 93-94 // [rAdhAvedhake kAryameM duryodhana galitagarva huA] usa samaya manameM garSa dhAraNa karatA huA duryodhana kahane lagA-- mere binA dusarA kauna samartha hai, jo ki rAdhAkA vedha kregaa| maiM rAdhAke nAkakA mauktika viddha karUMgA aisA bolakara lAla AMkhavAlA aura suMdara mukhavAlA vaha apane sthAnase uutthaa| gANDIva dhanuSyase utpanna prakAzamAna jvAlAoMse vyApta hokara vahabhI vahAM ThaharanemeM Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaM parva 315 gANDIvakArmukotpannajvalajjvAlAkarAlitaH / so'pi sthAtumazaktAtmA patitastu palAyitaH // evaM karNAdayo bhUpAstajjvAlA sodumakSamAH / mumucurmAnamudrAM te tadA svasthAnamAsthitAH // 98 yudhiSThirastadAvAdItkhAnujanmAnamarjunam / dhanuHsaMdhAnamAdhAtumeteSAM ko'pi na kSamaH // 99 ata uttiSTha saMdhehi dhanuHsaMdhAnamuddharam / gANDIvajIvanaM tvAM hi vinA kona kariSyati // ityukte pArthivaH pArthaH kRtasiddhanamaskriyaH / agraja praNipatyAzu samuttasthe vizuddhadhIH // 101 dvijaveSadharaM pAtha rUpanirjitamanmatham / draupadI vIkSya dUrasthA hatA kAmasya sAyakaiH // 102 sarvAnullaGghya bhUpAlAnsa sthito dhanuSaH puraH / tadA zarAsanaM zAntaM jAtaM jvAlAtigaM zubham // aho puNyavatAM prAyaH prayogAcchAntatA bhavet / zUrANAmapi sAMnidhyAtteSAM kiM kathyate budhaiH|| sa gANDIvaM sukodaNDaM kare kRtvA dhanurdharaH / mauAmAropya pUtAtmA sphAlayAmAsa tadguNam / / tadAsphAlanazabdena bAdhiyaM bhUmipAH zrutau / dadhurkoTakasaMghAtA acalanta itastataH // 106 gajAzca diggajAzcAnye garjanto dhvanikarNanAt / jagarjuH pratizabdena samutkSiptakarAstadA / / tadAsphAlanazabdaM ca zrutvA droNo ruroda ca / ityayaM so'rjunaH kiM vA mRto'pi samupasthitaH asamartha hokara gira paDA aura vahAMse bhAga gayA / 95-97 // isa prakAra karNAdika bhUpAla usakI jvAlA sahane meM asamartha ho gaye aura ve mAnamudrA choDakara khasthAnapara jAkara baiTha gaye // 98 // [arjunake dvArA rAdhAvedha ] usa samaya yudhiSThirane apane choTe bhAI arjunako isa prakAra kahA- "he arjuna ina Aye hue rAjAoMmeM koI bhI isa pracaMDa dhanuSyako sajya karanemeM samartha nahIM hai| isa liye tU uutth| isa pracaNDa dhanuSyako sajya kara / tere vinA isa samaya kauna gANDIvako jIvita kregaa| arthAt gANDIvase rAdhAnAsAkA mauktika vedha tU hI kara sakegA" // 99-100 // agraja yudhiSThiraMne aisA bhASaNa karanepara pArtha-rAjA arjunane siddhaparameSThiko namaskAra kiyaa| vaha nirmalabuddhivAlA arjuna apane jyeSTha bhrAtAko-dharmarAjako namaskAra kara apane sthAnase UThA // 101 // svasaundaryase. jisane madanako jItA hai aise brAhmaNaveSI arjunako dekhakara dUra khaDI huI draupadI kAmake bANoMse viddha ho gyii| sarva rAjAoMko ulaMghakara vaha arjuna dhanuSyake Age khaDA huA / taba vaha zubha dhanuSya jvAlArahita aura zAnta huaa| vidvAn loga aisA kahate haiM, ki aho jo puruSa puNyavAn hote haiM prAyaH unake saMyogase zAMtatA hotI hai| phira ve puNyavAnpuruSa yadi zUra ho to unake viSayameM kahanAhI kyA hai // 102-104 // pavitra dhanurdhara arjunane gANDIva nAmaka dhanuSya hAthameM dhAraNa kara use usane dorIpara caDhAyA aura usake guNakA usane AsphAlana kiyA arthAt TaMkArazabda kiyaa| usa samaya usa TaMkArazabdase rAjAoMke kAnoMmeM badhirapanA aagyaa| tathA ghoDoMke samUha itastataH dauDane lge| hAthI apanI zuNDAoMko uThA kara garjanA karane lage // 105 --107 // dhanuSyake AsphAlanakA zabda sunakara droNAcArya yaha vahI arjuna hai aisA pratyabhijJAna Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 pANDavapurANam tataH pAthaH pRthurvANa guNe saMropya vikramI / saMbhramAvadhIdrAdhAnAsAmauktikamumatam // 109 samauktika tadA bhUmau patitaM vIkSya sAyakam / jaharSuH pArthivAH sarve tadguNagrahaNotsukAH // yAdavA mAgadhA bhUpAstaM zazaMsurdvijottamam / drupadaH sAtmajazcittaM sotkaNTho'bhUtvamAnase // tato drupadarAjendrasutA pArthasya kandhare / sulocanAkarAllAtvAkSipanmAlAM manoharAm // 112 tadA daivavazAnmAlA vAyunA calitA calA / paJcAnAmapi paryaGke vikIrNA pArzvavartinAm / / lokoktinirgatA mauDhyAdiyaM karmavipAkataH / paJcAnayA vRtA mAM durjanAzcetyaghoSayan // sArjunasya samIpasthA sAkSAlakSmIrivorjitA / pAkazAsanapArzvasthA zacIva zuzubhe tarAm // arjunAjJAM samAsAdyopakunti draupadI sthitA / meghAli saMgatA vidyudiva reje manoharA // 116 tAvaduryodhano duSTo malImasamukho nRpAn / jagau sarveSu bhUpeSu ko'dhikAroja brAhmaNe // 117 dhArtarASTraizca saMmantrya preSito drupadaM prati / dUtazcandrAkhyayA khyAtaH suzikSitaH sulkssnnH||118 honese rone lage, kiMvA marA huA bhI arjuna Aja yahAM svayaMvarasabhAmeM upasthita huA hai aisA samajha kara rone lage // 108 // tadanaMtara mahAn parAkramI pRthAputra arjunane dorIpara bANa caDhAkara ghumatI huI rAdhAkI nAkakA unnata, UMcA, amUlya motI viddha kiyA, taba vaha bANa mauktikake sAtha bhUmipara gira gyaa| aura saba rAjA dekhakara harSita hue, usa brAhmaNake guNagrahaNake liye ve utsuka hue // 109-110 // yAdavavaMzIya rAjA aura magadhadezake rAjA usa zreSTha brAhmaNakI prazaMsA karane lage tathA apane putroMke sAtha drupada rAjAbhI apane manameM Azcaryake sAtha utkaMThita huaa| arthAt draupadIkA ise varanA yogyahI hai aisA abhiprAya usake manameM utpanna huA // 111 // . [draupadIke viSayameM lokApavAdakA kAraNa ] tadanantara drupadarAjAkI kanyA draupadIne sulocanAke hAthakI manohara mAlA lekara arjunake galemeM DAla dii| taba vaha caMcala mAlA vAyuse hilakara daivayogase pAMcoM pANDavoMkI godapara phaila gii| arthAt usa maNimAlAke maNi, mAlA TUTa jAnese bikharakara pAMco pANDavoMkI godapara jA gire // 112-113 // usasamaya isa draupadIne pAMca puruSoMko vara liyA aisI lokokti mUrkhatAse nikalI aura draupadIke karmodayase durjanoMne aisI kutsita ghoSaNA kii| arjunake samIpa khaDI huI vaha draupadI vaibhavasaMpanna lakSmIke samAna yA iMdrake samIpa khaDI huI iMdrANIke samAna atizaya zobhane lgii| isaka anaMtara arjunakI AjJA pAkara kuntIke pAsa khaDI huI draupadI meghapaMktimeM saMgata huI manohara vidyut-vijalIke samAna zobhane lagI // 114-116 // [ dUtakA bhASaNa ] jisakA mukha malina huA hai, aise duSTa duryodhanane kahA, ki " sarva rAjagaNa yahAM hote hue isa brAhmaNako kyA adhikAra hai, jo rAdhAvedha karaneke liye yahAM AyA hai" // 117 // dhRtarASTrake saba putroMne ApasameM vicArakara candra nAmakA prasiddha suzikSita aura Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaM parva 317 bacoharo vinItAtmA vIkSyetvA drupadaM jagau / manmukhena vadantyete nRpA iti samuddhatAH // 119 droNe duryodhane karNe yAdave magadhezvare / sthiteSveteSu bhUpeSu kanyayAkAri durNayaH // 120 ayamajJAtadezIyo vADavo vaDavo yathA / atRptastu kathaM yAti kanyA lAtvA nRpe sthite // 121 asmai vAtha vitRptAya kAJcanaM ratnamuttamam / datcainamRjubhAvena visarjaya susajitaH // 122 / nRpayogyAmimAM kanyAM yaccha bhUpAya bhUmipa / athavA saMgare sajaH sadyo bhava nRpaiH samam // 123 drapadaH kopato'vAdIna yuktamiti bhASaNam / nRpANAM nyAyayuktAnAM svayaMvaravidAM sdaa||124 ayameSa varaH sAdhvyA asyA bhUmisuro mahAn / svayaMvaravidhau labdho nAnyathA kriyate myaa| tumule tUlasAdRzye ko'dhikAro nRpezinAm / yataH svayaMvare labdhe nIco vAnyaH patiH striyaaH|| saMgare saMgaro yogyo na teSAM tatra cenmatiH / dAsyAmi saMgarAtithyaM vitathotpathapAtinAm / / ityAkarNya kSaNAddatazcarkarIti sma bhUpatIn / vijJaptiM bhUpasaMdiSTAM parAvRtya parArthavit // 128 sulakSaNa dUta drupada rAjAke pAsa bheja diyaa| vinayazIla vaha dUta drupadake pAsa jAkara aura use dekhakara " mere mukhase ye uddhata rAjA isa prakArakA bhASaNa kara rahe haiM aisA bolA / droNa, duryodhana, karNa, yAdava aura magadhAdhIza jarAsaMdha aise aneka bhUpa svayaMvaramaMDapameM rahate hue kanyAne yaha maryAdAke viruddha kArya kiyA hai, arthAt brAhmaNako varanA yaha kArya niyamabAhya huA hai| jisakA nivAsadeza ajJAta hai aisA yaha brAhmaNa vaDavAnalake samAna atRptahI rhegaa| hama dekheMge, ki yaha saba rAjasamAjake samakSa kanyAko uThAkara kaise le jAvegA ? athavA isa atRpta brAhmaNako sonA aura uttama ratna dekara saralabhAvase susajjita hokara Apa bheja do| aura rAjAke liye yogya aisI yaha kanyA kisI rAjAko dedo| yadi yaha vicAra pasaMda na ho to raNameM rAjAoMke sAtha laDaneke liye tatkAla sajja honA paDegA" // 118-122 // dUtakA bhASaNa sunakara drupada rAjAne kopase kahA ki svayaMvarakI paddhati jAnanevAle nyAyayukta rAjAoMke dvArA aisA bhASaNa kiyA jAnA kabhIbhI yukta nahIM hai| [drapadane pratyuttara diyA ] yaha mahAn prabhAvI brAhmaNa isa sAdhvI kanyAkA vara hai aura isane svayaMvaravidhimeM ise prApta kiyA hai| arthAt merI sAdhvI kanyAne isako varA hai isa nyAyya kAryameM maiM viparyAsa karanA nahIM cAhatA huuN| isa samaya yuddha karanA kapAsake samAna mahattvahIna hai / aisA mahattvahIna nyAyarahita yuddha karanemeM rAjAoMko kyA adhikAra hai| svayaMvarameM kanyA jise varatI hai yadi vaha nIca athavA ucca ho vaha usakA pati hai| isaliye yuddhameM aisI pratijJA karanA rAjAoMko yogya nahIM hai| arthAt rAjA yadi yuddha ke liye taiyAra hoMge, to unakA taiyAra honA ayogya hai, aura unakA yuddha karanekA yadi vicAra hogA to asatya aura kumArgameM paDanevAle ina rAjAoMkI maiM yuddhakI pAhunagata karUMgA, arthAt inake sAtha maiM laDUMgA // 123-127 // drupada Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 pANDavapurANam duryodhanAdayo bhUpAH kruddhA raNasamuddhatAH / adApayan raNAtithyasUcakaM dundurmi bhRshm||129 zrutvA bherIsvanaM bhUpA niryayuH sAdhanAvRtAH / dantAvalabalopetA vAhavAhanasaMsthitAH / / 130 rathasthiti majantazca kecitkodaNDapANayaH / khaDgakheTakakuntAyAH patyazca madoddhatAH // 131 kecidacustadA kruddhvA gRhyatAM gRhyatAM tvarA / kanyA nirdhAvyatAM dhRSTo vADavo yo mdoddhurH|| mAryatAM drupado mAnI samApAdyApadAM padam / iti zatrusvaraM zrutvA cakampe drupadAtmajA // 133 praviSTA zaraNaM tasya narasya svedilA satI / tAdRkSAM tAM samAvIkSyAcakhyau pavananandanaH // mA bibheSi bhava svasthA pazya me bhujayolam / karomi kSaNato dUraM vairiNaH parvataM gtaan||135 tadA kalakalo jajJe balayorubhayorapi / kodaNDacaNDabANena kSubhyato raNasaMsthayoH // 136 samagraM parasainyaM tu saMprAptaM zamanopamam / drapadAdyAH samAvIkSyAbhUvansaMnaddhamAnasAH // 137 drupadaM prArthayAmAsa yudhiSThiradvijottamaH / sAstrazastrasamUhena dehi pazcarathAnyutAn // 138 rAjAkA uparyukta bhASaNa sunakara dUsaroMkA abhiprAya jAnanevAlA dUta vahAMse lauTakara rAjAoMke pAsa tatkAla gayA, aura usane unako drupada rAjAne kahI huI vijJapti nivedana kii| use sunakara raNoddhata duryodhanAdika rAjA kruddha ho gaye, aura raNakI pAhunagatakI sUcanA karanevAlA nagArA unhoMne khUba bjvaayaa| nagArekA dhvani sunakara sainyase yukta rAjA laDaneke liye nikle| unake sAtha hAthIyoMkA sainya thA tathA ghoDe, ratha Adika vAhana bhI the| kaI vIra rathapara baiThakara laDane ke liye nikale / aura kaI hAthameM dhanuSya lekara nikle| kaI taravAra, DhAla, bhAlA lekara nikle| kitaneka madoddhata paidalake sAtha nikale // 128-131 // usa samaya kaI vIra kupita hokara isa kanyAko tvarAse pakaDo pakaDo aura isa dhITa madonmatta brAhmaNako yahAMse nikAlado aisA kahane lage // isa mAnI drupadako ApattikA sthAna banAkara mAra ddaalo| isa prakArakI zatruoMkI ghoSaNA sunakara drupadarAjAkI kanyA draupadI thara thara ka~pane lagI // 132-133 / / vaha svedayukta hokara zaraNake liye arjunake pAsa aaii| use bhayase ka~patI huI dekhakara pavananaMdana-vAyuputra bhImasena kahane lagA, ki he draupadI tuma mata Daro / svastha-zAMta ho jAvo / tuma mere bAhuoMkA bala dekho| maiM ekakSaNameM ina zatruoMko parvatake pAsa bhagA detA hUM // 134-135 // usa samaya raNameM khaDe hue aura dhanuSyase nikale hue pracaNDa bANase kSubdha hue donoM sainyoMmeMbhI kalakala utpanna hone lgaa| yamake samAna zatruoMkA saMpUrNa sainya AyA huA dekhakara drupadAdika rAjA sannaddhacitta hue| unhoMne laDanekA nizcaya kiyA // 136-137 // . [pANDavoMkA kauravAdikoMse yuddha ] zreSTha brAhmaNa yudhiSThirane astrasahita, zastrasamUhase yukta pAMca ratha hameM dIjiye, aisI drupadako prArthanA kii| usakA bhASaNa sunakara dhRSTadyumnAdika apane manameM vicAra karane lage, ki ye ratha mAMgate haiM ataH mAlUma hotA hai ye mahApuruSa haiM mahAzUra haiN| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaM parva zrutvaite dhRSTadyumnAdyAzcintayanti svamAnase / aho ete mahAmA yAcayante yato sthAn // 139 dhRSTadyumnena pAJcAlI svarathe sthApitA tadA / yudhiSThiro rathastho'bhAdhathA saudharmadevarAT / / arjuno'pi sagANDIvaH zvetavAjirathe sthitaH / saMnaddho balasaMdhAnaH zuzubhe sa upendravata / drupado vipadA dAtuM vairiNAM saMpadAkulaH / svarNavarmasusaMpanno rejeM mukuTamaNDitaH // 142 tAvatA dudharaM sainyaM parakIyaM samAgatam / vIkSya bhImaH samunmUlya mahIruhaM dadhAva vai // 143 paretarADiva kruddho jaghAnAgre sthitAnnRpAn / hayAn hepAravApanAnsa gjaangrjnodytaan||144 sthAnsaMcUrya cakraudhai rahitAnvidadhe sa ca / tatra ko'pi naro nAsIyo bhImena hato na hi // svayaM garjati gambhIragirA bhImo gajendravat / parAMstarjati niSkampo bhUpAnkauNapavat kRtii|| evaM raNAgaNe ramye reme bhImo mRgendravat / dalayanikhilaM sainyaM tRNalUzca yathA tRNam // 147 madhyasthavartino bhUpAstadA dRSTvA ca pAvanim / ramamANaM zazaMsuste jayakArapradAyinaH // 148 bhImena bhajyamAnaM tadvIkSya duryodhano nRpaH / uttasthe tUryanAdena trAsayanikhilAnpUina // 149 karNo'pi svagaNaiH sArdha DuDhoke ca dhanaMjayam / kSipanvizikhasaMghAtAnvidhAniva susajitAn // taba dhRSTadyumnane apane rathapara pAMcAlIko-draupadIko baiThAyA, rathameM baiThe hue yudhiSThira saudharmendrake samAna zobhane lge| gAMDIva dhanuSyako lekara arjuna zubhra ghoDe joDe hue rathapara baitthaa| vaha yuddha ke liye udyukta huaa| zatru-sainyake Upara usakI dRSTi lagI thii| vaha upendrake smaan| pratIndrake samAna athavA kRSNake samAna zobhane lagA // 138-141 // vaibhavasaMpanna, sonekA kavaca pahanA huA, mukuTase zobhanevAlA drupadarAjA vairiyoMko vipatti deneke liye zobhane lagA arthAt sajja huA // 142 // itanemeM zatruoMkA durdhara sainya laDaneke liye aagyaa| use dekhakara bhIma vRkSa ukhADakara usake Upara AkramaNa karane lgaa| Age Aye hue rAjAoMko bhIma kruddha yamake samAna mArane lagA, usane hisanevAle ghoDauMko, garjana karanemeM tatpara hAthiyoMko cUra kara diyA aura rathoMko cakrarahita kara diyaa| usa sainyameM aisA koI manuSya nahIM thA jise bhImane nahIM maaraa| sabako bhImakA kucha na kucha prasAda milAhI / bhIma gajendrake samAna gaMbhIra dhvanise garjanA karane lgaa| niSkampa aisA puNyavAn bhIma zatrurAjAoMko yamake samAna bhaya dikhAne lagA, daNDita karane lgaa| jaise ghAsa kATanevAlA puruSa ghAsako kATatA hai, vaise samasta zatrusainya naSTa karanevAlA bhIma siMhake samAna ramya raNAGgaNameM ramamANa huaa| jo rAjA madhyastha the, ve yuddhameM ramamANa hue bhImako dekhakara jayajayakAra karate hue usakI prazaMsA karane lage // 143-148 // bhImake dvArA apanA sainya naSTa kiyA jA rahA hai, aisA dekhakara duryodhana saMpUrNa zatruoMko vAdyoMkI dhvaniyoMse bhayabhIta karatA huA yuddhake liye udyukta huA // 149 // karNane bhI apane sainyake sAtha arjunapara AkramaNa kiyaa| susajjita vighnake samAna bANa usane arjanapara choDe / paryApta unnatika dhAraka karNane anekoMko bANoMse zIghra Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 pANDava purANam bANapUraiH prapUryAzu puSkalaM puSkalodayaH / karNo dhanaMjayenAmA yuyudhe yoddhasaMgataH / / 151 karNamuktAnzarAnpArthaH kSaNoti sma kSaNAntare / sa dakSo lakSyasaMvedhe mAtarizvA yathA ghanAn / / dhAnuSkaM vIkSya durlakSyaM karNo'bhUttasya vismitaH / IdRkSaM bhUtale dRSTaM dhAnuSkaM kvApi no mayA // karNo'bhANIdvijeza tvaM dhanurvidyAvizAradaH / cAru cAraguNaM carcya dhAnuSkaM darzitaM tvayA // punarvihasya cApezo'gadIdgadgadanikhanaH / dadhAno dhanvasaMdhAnaM pidhAya taM zarotkaraiH / / 155 bho dvijeza tvayA kutra dhanurvidyA mahonnatA / labdhA labdhisamA ramyA ciccmtkaarkaarinnii|| nAkAtpAkAtsvapuNyasya patitaH kiM dvijottama / asmAbhirna zrutaH ko'pi dhanurvedI tvayA samaH tvaM kiM zakra utArko vA vItahotro bhavAnkimu / arjunaH kiM raNauddhatyaM dadhAno vA mRtotthitaH vIro'vAdIddhasanrAjandharAdevo'hamatra ca / pArthasya sArathIbhUya sthito dhAnuSkatAM gtH|| 159 karNo vabhANa bho vipra pUrva muJca zarotkarAn / labhasvAdya sasAmarthyAnmAmakInAn zarAnvarAn ityuktvA tau raNe lagnau karNAkRSTazarAsanau / hRdayaM dArayantau ca yathA siMhakizorakau // 61 AcchAdita kiyA / aura aneka yodhAoMko lekara vaha dhanaMjaya ke sAtha lar3ane lagA / / 150 - 151 // vAyu jaise meghoMko kSaNAntarameM naSTa karatA hai, vaise lakSyako viddha karanemeM catura arjuna karNa se choDe gaye bANoMko kSaNAntarameM naSTa karane lagA / karNa usakI durlakSya dhanurvidyAko dekha kara daMga huA arthAt dhanaMjayakA bANa joDanA, aura choDanA itanI zIghratA se hotA thA, ki karNa bhI usakA zarasandhAna aura zaramocana nahIM jAna sakA / isa prakArakA dhanurvidyAkA cAturya isa bhUtalapara maiMne kahAM bhI nahIM dekhA hai // 152 - 153 // " he brAhmaNazreSTha Apa dhanurvidyA meM atizaya catura haiM / Apane jisameM sundara bhramaNaguNa hai aisA zreSTha dhanurvidyAcAturya vyakta kiyA hai" / aisA karNane bhASaNa kiyA, aura punaH ha~sakara bANasamUhase arjunako acchAdita karate hue, dhanuSyakA saMdhAna dhAraNa karanevAle, campApurake adhipati karNa gadgadadhvani se isa prakAra bole / " brAhmaNazreSTa, Apane Rddhike tulya ramaNIya, AtmAko Azcaryacakita karanevAlI, mahAna unnatizAlinI dhanurvidyA kahAM prApta kI hai ? he brAhmaNottama, kyA apane puNyake udayase Apa svarga se yahAM Aye haiM / hamane Apake samAna dhanurvedI kahIM bhI nahIM sunA hai| kyA Apa indra haiM, yA sUrya haiM athavA agni haiM ? athavA raNakA auddhatya dhAraNa karanevAlA marakara puna: uThA huA arjuna hai " // 154 - 158 // vIra arjuna ha~sakara bolA, ki he rAjan maiM brAhmaNa hUM aura arjunakA sArathI hokara rahA thA; jisase maiM dhanurvidyA meM nipuNa huA hUM // 159 // karNa kahane lagA, ki he brAhmaNa prathama tU bANasamUha mujhapara choDa, anaMtara mere sAmarthyayukta uttama bANa Aja sahana kara " / aisA bolakara kAnataka jinhoMne dhanuSya khIMcA hai aise ke karNa aura arjuna siMhake baccoM ke samAna hRdayako vidIrNa karate hue raNameM ApasameM yuddha karane lage // 160 - 161 // jisakI vANI - sAmarthyako dhAraNa karatI hai aise arjunane karNakA dhvaja naSTa kara diyA aura Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pada parva 321 sa sai samAsa kA pArthaH samarthavAk / chatraM saMchannasaptAcaM kavaca vacanaM yathA // 162 drupado vipadAM dAtumuttasthe sarvavidviSAm / chAdayankauravIM senAM vizikhaiH sukhahAribhiH // dhRSTadyumnAdayo vIrA hantukAmAH svavairiNaH / uttasthire sthirasthairyAH kurvanto raNakhelanam / / duryodhanaM puraskRtya bhImaseno rathasthitaH / yuyudhe vairiNo vegAtsaMchidankavacaM varam // 165 pANDavIyaiH zarairviddho na ko nAbhUnmahAhave / martyA mataGgajo matto ghoTako vA samutkaTaH // bhajyamAnaM balaM vIkSya nijaM gAGgeyabhUpatiH / jahAra raNazauNDIrya guNDAnAM raNavedinAm // pitAmahaM samAlokya raNasthaM raNakovidaH / AgacchantaM mahAbANai ruNaddhi sma dhanaMjayaH / / 168 pArthaH paJcAsyavallagno gAGgeyaM ca mhaagjm| kurvANo vyarthatAM tasya bANAnAM bANakovidaH // tAvad droNo'gadIdvAkyaM duryodhanamahIpatim / reNubhiH pazya khaM channaM turaMgamakhurotthitaiH // imaM pazya naraM kaMcidraNakelikriyAkaram / arjunaM viddhi nedRkSAnyatra cApavidagdhatA // 171 mRSA viddhi vidagdhAste pANDavA jatuvezmani / dagdhA iti yataH prAptA jIvantaH saMyuge'pyamI // zrutvA duryodhano bhUpo vikampyAkampramAnasaH / mUrdhAnaM samudhAceti hasitvA vismitAzayaH / / droNa vidrAvaNaM vAkyaM kimuktaM bhavatApyaho / jatugehe mayA dagdhA kutaste punarAgatAH // 174 ? sUryako AcchAdita karanevAlA chatra bhI toDa ddaalaa| aura vacana ke samAna karNakA kavaca bhI chinna kiyA // 162 // sukhako naSTa karanevAle bANoMse kauravoMkI senAko AcchAdita karatA huA drupada rAjA sampUrNa zatruoM ko vipatti deneke liye udyukta huA || 163 // raNakrIDA karanevAle, jinakA sthairyadhairya sthira hai aise dhRSTadyumnAdi vIra apane zatruoMko mAraneke liye udyukta hue // 164 // zatru utkRSTa kavacako vegase toDanevAlA, rathameM baiThA huA bhIma duryodhanake sAtha laDane lagA // 165 // pAMDavoM ke bANoMse kaunasA manuSya isa mahAyuddha meM viddha nahIM huA ! manuSya, unmatta hAthI aura ucchRMkhala ghoDe bhI isa mahAyuddha meM viddha hue // 966 // apanA sainya bhagna ho rahA hai, aisA dekhakara yuddhake jJAtA aise bhISmarAjAne zatrusubhaToMkA raNaparAkrama naSTa kiyA // 167 // raNastha pitAmahako Ate hue dekhakara raNake jJAtA arjunane mahAbANoMke dvArA unako roka liyaa| bhISmAcAryake bANoMkI vyarthatA karanevAlA yuddhacatura arjuna siMhake samAna bhISmAcAryarUpI hAthake Upara AkramaNa karane lagA // 168-169 // usa samaya droNAcArya duryodhana rAjAko aisA vAkya bole / "he duryodhana dekho ghoDoMke caraNoMse uThI huI dhUlIse AkAza vyApta huA hai| raNakrIDAkI kriyA karanevAle isa ajJAta puruSako dekho| ise to tuma arjuna hI samajho, kyA ka anyatra arjunake samAna dhanurvidyAkA cAturya nahIM dIkhatA hai| lAkSAgRha meM catura pANDava jala gaye yaha vRttAnta asatya samajho, kyoMki isa yuddha meM jIvanta dIkha rahe haiM / 170 - 172 // droNAcAryakA bhASaNa sunakara jisakA mana kampita huA hai, aura jisako Azcarya utpanna huA hai, aisA duryodhana ha~sakara aura apanA mastaka ve pAM. 43 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam arjuno'pi tathA tatra dagdhaH kathamihAgataH / dhanaMjayAbhidhAnaM tvaM na muJcasi tthaapyho||175 mahIyo mohamAhAtmyaM bhavatAM bhuvi vIkSitam / yataH smarasi nirdvandvaM mRtArjunayudhiSThirau / droNaH zrutvA kare kRtvA dhanuSaM zarasaMyutam / dhanaMjayamuvAcedaM sajo bhava tvamAhave // 177 droNaM prAptaM samAvIkSya pArtho vyarthIkRtAhitaH / vIro'tha tumule citte'cintayacceti vigrahe / / eSa zrImAnsamabhyaryo guruguNagaNAgraNIH / yasya prasAdato labdhA dhanurvidyA mayAmalA // 179 yasya prasAdato labdhaH saMyuge sujayo mahAn / tena sAdhaM kathaM yuddhe yuddhayate mahatA mayA // gurUMzca gaNanAtItaguNAnsaddhitakAriNaH / ye vismaranti te pApAH kva yAsyanti na vemyaham / cintayitveti citte sa na lakSyaH saptapAdakam / utsRjya namanaM cakre droNasya shriidhnNjyH|| punaH sa preSayAmAsa mArgaNaM guNato guNI / salekhaM yattadaGke sopatatpArthena preSitaH // 183 salekhaM vizikhaM vIkSya lAtvA droNo'pyavAcayat / lekhaM lekhArthasaMjAtaharSotkarSitamAnasaH // hilAkara bolane lagA, ki " he droNAcArya, Apa bhI bhaya dikhAnevAlA bhASaNa kyoM kara rahe haiM ? maiMne pANDavoMko lAkSAgRhameM jalA diyA hai| ve phira kahAMse Ate haiN| arjuna bhI vahIM jala gayA hai| vaha aba yahAM kaise AgayA ? tathApi he guro, Apa 'dhanaJjaya 'kA nAma nahIM choDate haiN| isa bhUtalameM ApakI AtmAmeM mahAn mohakA mAhAtmya hama dekha rahe haiM, kyoM ki mare hue arjuna aura yudhiSThirakA Apa akhaMDa cintana kara rahe haiM // 173-176 // -- [ droNAcArya pANDavoMkA vRtta kahate haiM ] duryodhanakA bhASaNa sunakara AcAryane bANasahita dhanuSya hAthameM liyA aura dhanaMjayako kahA, ki 'tU yuddhameM laDaneke liye sajja ho' droNAcArya tumulayuddhameM laDaneke liye Aye haiM yaha dekhakara jisane sarva zatru vyartha kiye haiM-- naSTa kiye haiM aise vIra arjunane manameM vicAra kiyaa| "ye zrImAn , guNoM meM agraNI, pUjanIya mere guru haiM, jinake prasAdase maine nirmala dhanurveda prApta kiyA hai| jinake prasAdase mujhe yuddha meM mahAna jaya prApta huA hai| aise mahAtmA guruke sAtha maiM yuddhabhUmimeM kaise lahUM // 177-180 // jinake guNa gaNanAko ulaMgha raha haiM arthAt jinake guNa asaMkhyAta haiN| jo sajjanoMkA hita karate haiM aise guruoMko jo bhUlate haiM ve pApI samajhanA caahiye| ve kahAM jAyeMge maiM nahIM samajhatA huuN| aisA manameM vicAra karake jo kisIke dvArA nahIM jAnA gayA aisA arjuna sAta paiDa jamIna choDakara arthAt utane antarapara Thahara kara droNAcAryako nata huaa| punaH guNI arjunane dhanuSyakI dorIse lekhasahita bANako choDa diyA / arjunane chor3A huA vaha bANa guruke aMkapara jAkara paDA / lekhasahita bANa dekhakara droNane bhI lekara pddh'aa| lekhake arthase utpanna hue harSase AcAryakA mana utkarSayukta huA arthAt amRtA lamaharnizam / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadarza parva droNaM svagurumAnamya bhaktyA namramahAzirAH / kuntIsuto'rjunacAhaM bhavacchiSyo gunnaambudhH|| carkarImi suvijJaptiM zrUyatAM sAvadhAnataH / niSkAraNaM mayA kSiptA yoddhAraH sakalA raNe // niSkAraNaM vayaM dagdhumArabdhAH kauravaiH khalaiH / kathaM kathamapi svaamistsmaadnehaadvinirgtaaH|| dezAnbhrAntvA punaH prAptA mAkandI sAtakandalIm / atra puNyaprabhAvena vayaM praaptaastvddhikau|| apasRtya kSaNaM tiSThAdhunAntevAsinastava / bhujayobalamIkSakha sArthako'haM bhavAmi yat // 189 duryodhanAdibhUpAnAM pANDavajvAlanodbhavam / darzayAmi phalaM droNastamavAcayadityalam / / 190 tato'zrujalasaMpUrNanetro droNo bamANa ca / karNaduryodhanAdInAmagre patrodbhavaM khalu // 191 karNo'vocadvinA pArtha sAmarthya kasya saMbhavet / IdRzaM yo raNe cchettuM kSamaH zatrUn zaraiH praiH| eko bhImo raNaM sarva saMhatuM ca sadA kSamaH / yudhiSThirAdayazcAnye samarthAH sarvavastuSu // 193 AcArya droNa atizaya AnaMdita hue // 181-184 // bhaktise jisakA vizAla mastaka namra huA hai aisA arjuna apane guru droNAcAryako namaskAra karake " maiM kuntIkA putra arjuna hUM, guNasamudra aise ApakA maiM ziSya huuN| maiM Apake pAsa vijJapti karatA huuN| Apa sAvadhAnIse sune| raNameM maiMne sarva yoddhAgaNa vinAkAraNa naSTa kiye haiN| hama logoMko duSTa kauravoMne niSkAraNa jalAnekA udyoga kiyA hai| hama jaise taise usa gharase bAhara nikale aura aneka dezoMmeM bhramaNa kara sukhake aMkuravAlI isa mAkandInagarImeM punaH Aye haiM // 185-188 // puNyaprabhAvase hama yahAM Apake caraNoMke samIpa Aye haiM / he guro| Apa kiMcit pIche haTakara raheM, aba Apake vidyArthIkA bAhubala dekheM, jisase maiM kRtakRtya ho jAUM / duryodhanAdika rAjAoMne pANDavoMko agnimeM jalAnekA jo kArya kiyA hai usakA vipula phala maiM unako dikhAUMgA" droNAcAryane patra paDhA unake netra azrujalase bhara gaye / karNa-duryodhanAdikoMke Age patrakA abhiprAya droNAcAryane kahA // 189-191 // karNane kahA ki arjunake vinA kyA kisIkA isatarahakA sAmarthya ho sakatA hai ? jo raNameM uttama zaroMse zatruoMko chedane meM samartha hai aise arjunake vinA anya koI nahIM hai| akelA bhIma saMpUrNa raNakA saMhAra karaneke liye hamezA samartha hai| yudhiSThirAdika saba pANDava sarva vastuoMmeM samartha hai| isa prakArakA vRttAntakA sAra sunakara kauravoMkA aguA duryodhana kartavyamUDha ho gayA, kSaNaparyanta khinna huA // 192-194 // [anyonya kSamApradAna ] usa samaya droNAcArya pAMDavoMke samIpa cale gaye unako dekhakara ve AcAryako AliMgana dekara unake caraNakamaloMpara unhoMne atizaya namra hokara namaskAra kiyaa| unhoMne pUrvakA saMpUrNa vRttAnta unako AnaMdase kaha diyaa| usa samaya pAMDavoMke Azrayase AcAryane yuddhako baMda kara diyA aura ve isa prakAra kahane lge| "he pANDavo, tuma merA vacana suno| tuma hitakI bAteM jAnate ho; ataH kauravoMke doSa tuma mata grahaNa kro| vizeSataH he putro, tuma hitecchu Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 pANDavapurANam iti vRttAntasarvasvaM nizamya kauravAgraNIH / itikartavyatAmUDho vilakSo'bhUdiha kSaNam // 194 pANDavAnAM samabhyarNa droNastAvadagAdRzam / te taM vIkSya samAliGgya natAstatpAdapaGkajam / / vRttAntaM pUrvajaM sarva te taM vAcIkathanmudA / droNo nivArayAmAsa yuddhaM bandhusamAzritaH // 196 abIbhaNatpunardoNo yUyaM zRNuta madvacaH / kauravANAmayaM doSo na grAhyo hitavedibhiH // 197 roSo vizeSataH putrA na kartavyo hitecchubhiH / bhavatAM puNyamAhAtmyaM bhuvane ko'tra varNayet // hutAzanajvaladgahAnirgatAstanmahAdbhutam / deze deze gatA yUyaM kanyAdyaiH pUjitAzciram / / 199 evaM vArtA prakurvANA yAvatsanti mahIbhujaH / tAvadgAGgeyasatkarNakauravAzca samAyayuH // 200 anyonyaM militAH sarve namrAzca te yathAyatham / agarvAH kauravAstasthuradhovatrA mdcyutaaH|| gAGgeyadroNakarNAdyaiH pANDavAH kauravAH kSamAm / anyonyaM kAritAstUrNa satAM yogaH shubhaaptye|| duryodhano dharAdhIzaH punarAha narezvarAH / jvalano na mayA dattastatra sAkSI jinezvaraH // 203 pANDavAnAM gRhe yena datto hi hutabhuk kharaH / sa eva narakaM ghoraM yAtu jantuprapIDakaH // 204 samIcInamidaM jAtaM yuSmAkaM yaH samAgamaH / asmAkaM puNyayuktAnAmapavAdanivArakaH // 205 yajanmAntarajaM kama taniSeddhaM hi na kSamaH / kazciyena sukIrtizcApakIrtirjAyate nRNAm / / 206 iti dauSTyaM samAcchAdya chAnA mukhamiSTatAm / abhajatkauravo duSTo dauSTyaM kena hi hIyate // ho ataH tuma roSa mata kro| isa jagatameM tumhArA puNyakA mAhAtmya kauna kaha sakatA hai ? tuma agnise jalate hue gharase nikala gaye, yaha baDA Azcarya hai ? phira aneka dezameM tumane pravAsa kiyA aura vahAM kanyA, vastra dhanAdike dvArA tumhArA dIrghakAlataka Adara huaa|| 195-199 / isa prakAra rAjA bhASaNa kara rahe the utanemeM bhISmAcArya, sajjana karNa aura kaurava vahAM aagye| ve yathAyogya parasparako mila gaye, aura namra hue // 200 // kauravoMkI madanonmattatA naSTa honese ve gavarahita hue ve nIce muMha karake baiTha gye| bhISmAcArya, droNAcArya aura karNa Adika rAjAoMne pANDava aura kauravoMmeM zIghra paraspara kSamA krvaaii| yogyahI hai, ki sajjanoMkA saMga accheke liyehI hotA hai| 201-202 // [duryodhanakA zapathapUrvaka kathana ] pRthvIpati duryodhanane " he nRpagaNa maiMne pANDavoMkA lakSAgRha nahIM jalAyA aura isa viSayameM jinezvara sAkSI hai| jisane pANDavoMke gharako tIvra agnise jalAyA hogA vaha prANiyoMko pIDA denevAlA duSTa puruSa dhora narakameM pddegaa| ApakA yahAM jo Agamana huA hai vaha atizaya uttama huA hai, aisA maiM samajhatA huuN| isase puNyayukta hama logoMkA apavAda naSTa huaa| jisase puruSoMkI sukIrti aura apakIrti hotI hai aise pUrvajanmake karmakA nivAraNa karanemeM kauna samartha hai ?" isa prakAra kapaTase duSTa duryodhanane apanI duSTatA AcchAdita kI, aura mukhase miSTa bhASaNa kiyaa| yogya hI hai, ki kauna duSTa duSTatA choDegA ? isa prakAra sarva Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padazaM parva 325 iti sarvanarendrANAM citteSu toSamulbaNam / akurvankauravAstUrNa sarvatoSapradAyinaH // 208 . kumbhakAragRhaM prAptAH kuntI nemunarAdhipAH / bhaktinamrA vizeSeNa kulavaipulyapAlinIm // 209 dhArtarASTrAH punaH kuntI jananIM natamastakAH / natvA saMtoSamutpAdya purastasthuH sthiraashyaaH|| calanetrA tadAvocatkuntI duryodhanaM prati / dhRtarASTramahAvaMze tvayA dattA maSiH katham / / 211 tvayA tvavasitaM kiM bho duryodhanamahIpate / svavaMzajvAlanaM vaMzakSayakAraNamutkaTam // 212 ye nidhUya svaya vaMzaM vAJchanti paramaM sukham / ta eva nidhanaM yAnti valito veNavo yathA // rAjyArthazvArthibhiH sAryo'bhyarthitaH kRcchdo bhavet / anyathAnarthasaMpAto duHkhAya parikalpate // tRNAgrabinduvadrAjyaM nazvaraM kiM tadarthibhiH / vaMzyAnhatvA samiSyeta tatteSAM jIvitaM hi dhik // dhArtarASTrA idaM zrutvAdhovatrAH kRSNatAM gatAH / zazaMsustadguNAMstUrNamapakIrti samAgatAH // 216 drupado'pi tataH zIghraM vivAhArtha samudyataH / sundare mandire bhUpAnpANDavAnsamavAsayat // 217 tatastUryaninAdena jayakolAhalaiH samam / vivAhamaNDapaM prApa pArthaH sadrathasaMsthitaH // 218 logoMko AnaMdita karanevAle kauravoMne sarva rAjAoMke manameM zIghra utkaTa saMtoSa utpanna kiyA // 203-208 // rAjAoMne kuMbhakArake ghara jAkara vizeSatayA bhaktise namra hokara kulakI maryAdAkA pAlana karanevAlI kuntIko namaskAra kiyaa| jinakA mastaka namra huA hai aise kauravoMne kuntImAtAko namaskAra kara tathA usake manameM santoSa utpanna karake sthirAbhiprAyase ve usake Age khaDe ho gaye // 209-210 // jisake netra caMcala ho gaye haiM, aisI kuntIne duryodhanako isa prakAra kahA " he duryodhana tUne dhRtarASTrake mahAvaMzameM syAhI kyoM pota dI hai ? he duryodhanarAjA, apane vaMzako jalAnA apane vaMzakA kSaya karanekA utkaTa kAraNa hai, tUne aisA kArya karanekA kyoM nizcaya kiyA thA ? apane vaMzako naSTa kara jo uttama sukha cAhate haiM ve agnise jaise vAMsa naSTa hote haiM, vaise naSTa hote haiN| rAjyArthakI cAha sadicchAse karanI cAhiye / taba usase acchA phala milatA hai aura duricchAse rAjya cAhoge to vaha rAjya kaSTadAyaka hogA aura usase anarthoMkA Agamana hokara vaha duHkhakA kAraNa hogaa| rAjya tinakeke agrapara Thahare hue jalabiMduke samAna nazvara hai| usako cAhanevAloMko kyA apane vaMzajoMkA nAza karake usakI icchA karanA yogya hogA? jo vaMzake nAzase rAjya cAhate haiM unako dhikkAra ho| dhArtarASTra arthAt kaurava kuntIke ye kaThora vacana sunakara nIce mu~ha kara baiThe / unakA mu~ha usa samaya kAlA paDa gyaa| apakIrtiko prApta hue unhoMne kuntIke guNoMkI prazaMsA kI // 211-216 // tadanaMtara draupadIkA vivAha karaneke liye zIghra udyata hue drupada rAjAne sundara mandirameM pANDavoMko rahaneke liye sthAna diyaa| tadanaMtara vAdyoMkI dhvanike sAtha aura jayajayakArake sAtha uttama rathameM baiThA huA arjuna vivAhamaMDapameM aagyaa| maNDapameM vedIke Upara sumuhUrta aura zubhalagnake samaya vidyAdharakanyAke sAtha draupadIkA pANigrahaNa arjunane kiyaa| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 pANDavapurANam sumuhUrte zubhe lage'dhivedi sa ca maNDape / pANigrahaNamAbheje draupadyAH khacarIsamam // 219 dakhanuH sundaradhvAnAH paTahAH prakaTAstadA / nedurdundubhayo nityaM nanRturnartakIgaNAH // 220 saMmAnitA mahIzAnA mahIzena mahAtmanA / drupadena suvastrAyairbhUSaNairvaravastubhiH // 221 tadvivAha samAvIkSya bhISmakarNAdibhUmipAH / sva svaM mandiramAseduH sundaraM yuvatIjanaiH // 222 caturaGgabalopetAH pANDavAH kauravAstadA / hastinAgapuraM celuzcaJcalAzcaturAzca te // 223 / / uttoraNaM mahAkumbhazobhAbhrAjiSNumandiram / vivizuH sarvazobhADhyaM puraM te pANDunandanAH // yA saMzuddhA vibudhazubhadhIH zIlasaMpatsametA dIpyadrapA varaguNanaraM sevate paJca naiv|| tatsaMsaktA bhavati hi satI kathyate cetkathaM sA sAdhvInAM vai prathamamuditA draupadI vaMzabhUSA // 225 kazcilloko vadati samado draupadI divyamApya bha; paJcApyanumatigatA sevate yAnsuzIlA / jinakA dhvani sundara hai aise paTaha usa samaya pragaTa bajane lge| nagAre bajane lage aura nartakiyoMkA samUha nAcane lgaa| mahAtmA drupada rAjAne vastrAdika, bhUSaNa aura uttama vastuoMse rAjA oMkA sanmAna kiyaa| draupadI aura arjunakA vivAha dekhakara bhISma, karNa Adi rAjagaNa apanI striyoM ke sAtha apane apane sundara mandiroMko cale gye| hAthI, ghoDe, ratha aura paidala aise caturaMga sainyake sAtha usa samaya caMcala aura catura pANDava tathA kaurava hastinApurako cale gye||217-223|| [ draupadIzIlaprazaMsA ] jisakA toraNa UMcA hai, mahAkuMbhakI zobhAse jisake maMdira suMdara dIkhate haiM, saMpUrNa zobhApUrNa aise hastinApurameM pANDuputroMne praveza kiyA // 224 // jo atizaya zuddha hai, jo catura aura zubhamativAlI hai, jisakI zIla-saMpadA pUrNa hai, jisakA rUpa tejasvI hai, aisI draupadI uttama guNoMkA dhAraka jo arjuna usakAhI vaha sevana karatI thI arthAt vaha arjunahI kI patnI thii| vaha yudhiSThirAdi pAMca pANDavoMkI patnI nahIM thii| pAMcopara yadi vaha Asakta ho jAtI to vaha 'satI' kaise mAnI jAtI ? pati aura janakake vaMzoMkA alaMkArarUpa yaha draupadI sAdhvIstriyoMmeM prathama arthAt zreSTha kahI gaI hai|" 225 // koI unmatta loka kahate haiM, ki suzIla draupadI apane patikI anumatise divya karake pAMcoM pANDavoMkA sevana karatI thii| jinakI catura buddhi hai aise pAMca pANDava eka draupadImeM Asakta the yaha bAta kaisI yogya hai ? daridriyoMkI bhI patnI sadaiva bhinna bhinna hotI hai // 226 // yadi draupadI pAMca pANDavoMmeM Asakta ho jAtI,to kisa prakArase usameM satIpanA AtA isakA vimalamatibAloMne manameM vicAra karanA cAhiye / uttama dhairyayukta jinakI buddhi hai aise sajana loka usa draupadIke sAdhvIpanAkI siddhi kreN| paraMtu jo apane matameM Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ poDaza parva 327 ekAsaktA vipulamatayaH pANDavAste kathaM syudaridrANAM bhavati vanitA bhinnabhinnA sadaiva // 226 paJcAsaktA kathamapi bhaved draupadI cetsatItvam tasyAH syAtki vimalamatayazceti citte vicArya / tAM saMzuddhAM sudhRtidhiSaNAH sAdhayantAM vadanti evaM tasyA nijamataratAste va yAsyanti pApAH // 227 yaH zIlaM zrutisAtadaM zivakaraM satsevyamAzaMsitam sAdbhaH saMgasudhArasaikarasikaM saMsArasAraM sadA / . satkurvIta samAzrayatyasamakaM so'zokazaGkAzamam saMvittiM ca suvRttameva sakalaM saMsaktasaMgApaham // 228 iti zrIpANDavapurANe bhAratanAmni bhaTTArakazrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe pArthadraupadIvivAhapANDavahastinAgapurasamAgamavarNanaM nAma paJcadazaM parva // 15 // / SoDazaM parva / zreyojinaM sadA zreyaHzreyAMsa zreyase zraye / sazriyaM zritalokAnAM zreyAkartAramunnatam // 1 ( kumatameM ) rata haiM ve pApI kahA jAyeMge, kisa durgatimeM jAyeMge hama nahIM kaha sakate haiM // 227 // jJAna aura sukhako denevAlA, mokSako prakaTa karanevAlA, sajjanoMke dvArA sevanIya aura sajjanoMse prazaMsita, sajjanoMkI saMgatirUpI amRtarasakA rasika aura hamezA saMsArameM sArabhUta aise zIlakA jo puruSa pUjA karatA hai, aura usakA Azraya letA hai, vaha zoka aura zaMkAse rahita zamabhAvako prApta hotA hai vaha puruSa isa zIlake Azrayase uttama svAtmAnubhavako prApta hotA hai,tathA jisake Upara Asakti utpanna hotI haiM aise parigrahakA tyAgarUpa jo uttama cAritra use prApta kara letA hai // 228 // brahma zrIpAlakI sahAyatA lekara zubhacandrabhaTTArakajIne race hue bhArata nAmaka pANDavapurANameM arjuna aura draupadIkA vivAhakA aura hastinApurameM pANDavoMke pravezakA varNana karanevAlA paMdrahavA parva samApta huA // 15 // parva solahavAM ] jo antaraMga aura bahiraMga lakSmIse yukta haiM arthAt ananta jJAnAdi antaraMga lakSmI aura samavasaraNakI zobhArUpa bahiraMga lakSmIse yukta haiM tathA AzritabhavyoMkA jo utkRSTa hita karate haiM, jo zreyaHzreyAn hai arthAt tIrthakarapuNyase sabase zreSTha haiM aise zreyAn jinezvarakA maiM kalyANake liye hamezA Azraya letA hUM // 1 // Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 pANDavapurANam pANDavAH kauravAstatra rAjyArdhA vibhajya ca / vasuMdharAM hayAMstuGgAndantino madamedurAn // 2 rathAnsArthAMstathA yonlakSmIkozaM paraM samam / arghA bhuJjate sarve'nyonyaM prItimupAgatAH // 3 athendrapathamAvAsya sthAnIyaM tatra susthiraH / yudhiSThiraH sthiraM tasthau sthagitAzeSazAtravaH // 4 tatraivAvAsya vipulaM puraM zrIvipulodaraH / nAmnA tilapathaM pathyaM saMtasthe pRthumAnasaH ||5 pArthaH sunapathe vyarthI kurvanvairinarezvarAn / pAlayanparamAM pRthvIM tatra tasthau sthirAzayaH // 6 nakulaH saphalaM kurvan kulaM jalapathasthitaH / vaNikpathapure prItyA sahadevaH sthitiM vyadhAt // 7 evaM svasvaniyogena pANDavAH paramodayAH / bhuJjate paramAM lakSmIM sadA sAtasamaiSiNaH // 8 yudhiSThireNa bhImena yAca pUrva pure pure / pariNItAH samAnItA rAjaputryastadAkhilAH ||9 kauzAmbyAzca samAnIya vindhyasenasutAM parAm / tayA yudhiSThiraH prApa paramaM pANipIDanam // bhImAdayo bhuvaM pAnto yudhiSThiraniyogataH / bhajantaH paramaM sAtaM tasthuH sevakavatsadA // 11 dhanairdhAnyairhiraNyaizca na hi teSAM prayojanam / paraM sAdhanasaMvRddha prayojanamabhUttadA // 12 dantAvalaturaGgANAM vardhanaM vidadhurdhruvam / kaunteyAH kRtitAM prAptA vikasanmukhapaGkajAH // 13 [ pANDavAdikoMkA iMdrapathAdikoM meM nivAsa ] sarva pANDava aura kaurava usa hastinApurameM rAjyakA AdhA AdhA vibhAga karake ApasameM snehase rahane lage / pRthvI, UMce ghoDe, madonmatta hAthI, dhana, zastrAdikoMse sahita ratha, yodhAgaNa, lakSmI, koza, ina saba uttama padArthoM kA AdhA AdhA vibhAga kara upabhoga lene lage // 2-3 // jinhoMne sarva zatruoM ko sthagita kiyA hai aise susthira vASThira indrapatha nAmaka nagara basA kara usameM sthiratAse rahane lage // 4 // jinakA mana udAra hai, aise zrIvipulodara arthAt bhImasena usI kurujAMgala dezameM logoMko sukhakara esa tilapatha nAmaka bar3e nagarameM rahane lage // 5 // vairI rAjAoMko vyartha karanevAlA, gaMbhIra AzayavAlA, arjuna, uttama pRthvIko pAlatA huA sunapathameM rahane lagA || 6 || apane kulako saphala karanevAlA nakula 6 1 jalapatha ' nAmaka nagara meM rahane lagA aura sahadeva vaNikpatha nAmaka nagara meM premase rahane lagA // 7 // isa prakAra uttama vaibhavavAle ve pANDava apane apane niyoga ke haka ke anusAra uttama rAjalakSmIkA umabhoga lene lage / ve saba pANDava hamezA saba logoMko sukha prApta hove aisI icchA rakhate the // 8 // far aura bhIma pUrvakAlameM jinake sAtha vivAha kiyA thA una saMpUrNa rAjakanyAoM ko ve vahIM le Aye // 9 // kauzAmbIse vindhyasena rAjAkI sundara kanyAko lAkara uttama vivAha kiyA || 10 | bhImAdika yudhiSThirakI AjJAse pRthvIkA pAlana karate the / uttama sukhoMko bhogate hue hamezA usake sevakake samAna rahate the / unako dhana, dhAnya, suvarNAdipadAkI AvazyakatA nahIM thI / paraMtu apanA sanya baDhAnekA prayojana unako mAlUma thA / ve hAthI aura ghoDoMkA sainya nizcayase baDhAne lge| jinakA mukhakamala praphulla hai aise ve kuntIke putra aba yudhiSThira ne usake sAtha Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ poDazaM parva 329 gAGgeyamiva gAGgeyaM guruM garvaparicyutAH / sAvadhAnatayA nityaM sevante pANDunandanAH // 14 teSAmaikyaM vilokyAzu kauravo vacanaM jagau / pitAmaha kimArabdhaM tvayA durNayacetasA // 15 pANDavaM kauravIyaM ca samabhAgena bhuJjatAm / rAjyaM pANDavapakSatvaM kathaM hi kriyate tvayA // 16 krodhasaMmizritaM vAkyaM tasyAkarNya pitAmahaH / uvAca kauravAdhIza zRNu tatrAsti kaarnnm||17 ime satpuruSAH zUrAH santi sadguNabhAjanam / nyAyanizcayavettAraH saddharmAmRtapAyinaH // 18 na zocante gataM vastu bhaviSyaccintayanti na / vartamAneSu vartante tataste mama vallabhAH // 19 viSTarazravasA tena savyasAcI sumohataH / ekadAkAritastUrNamUrjayante mahAgirau // 20 suvaMzaM sumahApAdaM tilakADhyaM mahonnatam / anekaprANisaMkIrNa dadarza taM naraM yathA // 21 kRSNastatra samAyAsIdadrau raivatake vare / arjuno'pi tathA tatra rantuM saMsaktamAnasaH // 22 kRtakRtya hue the // 11-13 // [pANDavoMse duryodhanakI IrSyA ] gavarahita pANDuputra gaMgAke jalasamAna nirmala, tathA sabase jyeSTha-vayovRddha aura jJAnavRddha aise bhISmAcAryakI ekAgracittase sevA karate the| pANDava aura bhISmAcAryake abhinna snehako dekhakara kaurava-duryodhana bolane lagA- "he pitAmaha darnItimeM jinakA citta hai aise Apa yaha kyA akArya kara rahe haiM ? pANDava aura hama kaurava rAjya samabhAgase bhoga rahe haiN| tathApi Apa pANDavoMkA pakSa kyoM dhAraNa karate haiM ? ApakA unake Upara adhika sneha kyoM dIkhatA hai ? duryodhanakA krodhamizrita vAkya sunakara bhISmAcArya bolane lage ki he duryodhana jo kAraNa hai usakA spaSTIkaraNa maiM karatA hUM, tU suna / ye pANDava satpuruSa haiM, zUra haiM aura sadguNoMke AdhAra haiM, ye nyAyakA nizcaya jAnanevAle haiM aura uttama jinadharmarUpa amRtako sadaiva prAzana karate haiN| jo vastu bIta gaI naSTa huI-usake viSayameM zoka nahIM karate haiN| tathA AgAmI vastuke viSayameM cintA nahIM karate haiM / kevala vartamAnameM apanI dRSTi rakhate haiM isa liye ve mujhe priya lagate haiM / / 14-19 // kRSNake sAtha arjunakI krIDA] kisI samaya kRSNane premase arjunako Urjayanta nAmaka mahAparvatapara zIghra AmaMtraNa dekara bulaayaa| arjunane Urjayanta parvatako apane samAna dekhA arthAt arjuna suvaMza-uttamavaMzameM janmA huA thA, parvata bhI suvaMza-uttama bAMsoMke vanase yukta thaa| arjuna sumahApAda-uttama aura bar3e pAMvavAlA thaa| parvata uttama samIpake choTe parvatoMse yukta thaa| arjuna tilakADhya-tilakase yukta thA aura parvata tilakavRkSoMse bharA huA thaa| arjuna aneka prANisaMkIrNaaneka prANioMse hAthI ghoDA Adi prANiyoMse yukta thA arthAt unakA rakSaNa karatA thaa| aura parvata aneka prANiyoMse vyApta thaa| arjuna mahonnata-mahAvaibhavazAlI thA aura parvata atizaya UMcA thaa| usa uttama raivataka parvatapara kRSNa krIDA karaneke liye AyA aura arjuna mI vahAM krIDA pAM. 42 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 pANDavapurANam samAliGgya punastatra naranArAyaNau mudA / Urjayante mahAcittau ciraM cikrIDaturvarau / / 23 vanakrIDA prakurvANau zakrapratizakrasanibhau / remAte rAgasaMraktau naranArAyaNau sadA // 24 kadAcidvanakhelAbhiH kadAcijalamajanaiH / kadAciJcandanodbhataniryAsaiH kukumAzritaiH // 25 Urjayante samArohairavarohaiH kadAcana / rambhAbhanartakInRtyairnAnAgItaistadudbhavaiH // 26 kadAcitkandukakrIDAM kurvANau tau narottamau / remAte snehasaMbaddhau ciraM tatra mahAgirau // 27 viSNunA saha saMgrApa tato dvArAvatI purIm / purandarasutaH zrImAn purandara ivonnataH // 28 arjuno viSNunA sAkaM ramamANazciraM sthitaH / ghoTakairdantisaMdoharnarendraiH krIDanodyataiH // 29 athaikadA pRthuH pArtho gacchantIM svacchamAnasAm / subhadrAM bhadrabhAvADhyAM saMvIkSyeti vycintyt|| keyaM surUpazobhADhyA sAkSAcchakravadhUriva / nadannUpuranAdena jayantIva digaGganAH // 31 / / kaTAkSakSepamAtreNa jIvayantI manobhuvam / yaM dadAha purA yogI dhyAnakRpITayoninA // 32 kimiyaM ratirevAho panA padmAvatI kimu / rohiNI sUryakAntA vA sItA vA kinarI punaH / / labhyate cediyaM ramyA mayA mRgavilocanA / vakrendujitatAmaskA tadAha syAtsukhI mahAn // 34 karaneke liye Asaktacitta hokara aayaa| ve mahAna udAracitta donoM mahApuruSa nara aura nArAyaNa AnaMdase anyonyako AliMgana dekara usa parvatapara dIrghakAlataka krIDA karane lge| indra aura pratandrike samAna, premase raMge hue, ve nara-nArAyaNa hamezA vanakrIDA karate hue vahAM ramamANa hue| ve narottama kabhI vanakrIDA karate the, kabhI jalavihAra karate the, kabhI kezaramizrita candanarasakI uvaTana dehapara lagAte the / kabhI Urjayanta parvatapara caDha jAte the aura phira utarate the| kabhI ve donoM raMbhAke samAna nartakIyoMke nRtyoMse, kabhI una nartakIyoMke gAyana sunanese apane manako ramAte the| anyonyasnehatatpara ve nara-nArAyaNa usa parvatapara kanduka krIDA karate hue dIrghakAlataka ramamANa hue // 2027 // indrake samAna unnata, zrImAn indraputra arjuna viSNuke sAtha usa parvatase dvArAvatI nagarIko aayaa| arjunane viSNuke sahabAsameM krIDAke liye udyata aise hAthI, ghoDe aura rAjAoMse cirakAla ramatA huA rahA // 28-29 // [ arjunake dvArA subhadrAharaNa ] isake anaMtara eka dina mahApuruSa arjunane zubhavicArase pUrNa, nirmala antaHkaraNavAlI subhadrA Age jAtI huI dekhakara isa prakAra vicAra kiyA / " sAkSAt indrakI strI zacIke samAna rUpavAlI yaha kanyA kauna hai ? raNatkAra karanevAle napurake zabdoMse mAno yaha dizArUpI striyoMko jItatI hai| jisako pUrva kAlameM yogiyoMne dhyAnarUpI agnise dagdha kiyA thA, aise madanako yaha kanyA kevala kaTAkSakSepahIse jilAnevAlI hai| kyA yaha madanakI strI rati hai ? athavA lakSmI hai ? kiMvA padmAvatI hai ? yaha rohiNI, sUryakI strI, athavA sItA kiMvA kinnarI hai ? yaha ramaNIya hariNanayanA, jisane apane mukhacandrase aMdhakArako naSTa kiyA hai, yadi mujhe prApta hogI Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaM parva 331 vinAnayA naratvaM hi niSphalaM nizcitaM mayA / ataH kenApyupAyena karomImA khavallabhAm // 35 ityAtayaM sa papraccha pArtho dAmodaraM mudA / kasyeyaM tanujA sAkSAllakSmIriva sulakSaNA // 36 harirAha vihasyAzu kiM na vetsi dhanaMjaya / subhadrA nAmataH kamrA svasA me ruupshaalinii|| pArthaH prAha hasitvAtha mameyaM mAtulAtmajA / pariNetuM mayA yogyA mattamAtaGgagAminI // 38 abhANIdbhAsvaro bhogimardanazca dhanaMjaya / datteyaM ca mayA tubhyaM gRhItvA gamyatAM tvayA // ityAkarNya sukaunteyastadAzAsaktamAnasaH / kSaNaM tasthau punastasyAsyapacaM saMvilokayan // 40 tasyAkUtaM parijJAya murajinmRdumAnasaH / svasyandanamadAttasmai vAyuvegAzvavoganam // 41 subhadrAM sanmukhIkRtya nAnopAyairdhanaMjayaH / tadAsaktAM vidhAyAzvAropayatsyandanaM nijam / / sarathaH pANDavastUrNa kanyAM tAM kanakaprabhAm / vAyuvegAzvavegena cacAla vAyuvegavat // 43 subhadrAharaNaM zrutvA tadA yAdavapuGgavAH / kruddhAH saMnAhasaMbaddhA dadhAvudhanvino dhruvam / / 44 kavacena pidhAyAGgaM dadhAvuH parighAnvitAH / kecitkuntakarAH keciddiipytkRpaannpaannyH||45 to maiM atizaya sukhI houuNgaa| isake vinA puruSapanA niSphala hai, aisA maiMne nizcaya kiyA hai / isa liye ise kisI bhI upAyase maiM apanI vallabhA banAUMgA" // 30-35 // aisA vicAra kara vaha arjuna dAmodara-kRSNako AnaMdase pUchane lagA, ki "he nArAyaNa sAkSAt lakSmIsamAna suMdara, uttama lakSaNavAlI yaha kanyA kisakI hai ? " kRSNa haMsakara zIghra kahane lage ki, " he dhanaMjaya, tuma nahIM jAnate ho? yaha merI sauMdaryazAlinI manohara subhadrA nAmakI bhaginI hai " / kRSNake bhASaNake anaMtara arjuna haMsakara kahane lagA, ki yaha mere mAmAkI kanyA hai, matta hAthIke samAna gativAlI yaha kanyA mujhe vivAha karane yogya hai" // 36.-38 // [ subhadrAharaNa ] kAliyA nAgakA mardana karanevAle tejasvI kRSNane kahA ki "he dhanaMjaya maiMne yaha kanyA tujhe dI hai| isako lekara tuma jA sakate hai"| yaha kRSNakA bhASaNa sunakara usakIsubhadrAkI AzAse AsaktacittavAlA arjuna kSaNaparyanta kRSNakA mukhakamala dekhate baitthaa| usake abhiprAyako jAnakara-mRdu antaHkaraNavAle, murarAkSasako jItanevAle zrIkRSNane vAyuke samAna vegavAle ghoDoMse jisako vega utpanna huA hai aisA ratha arjunako diyaa| aneka upAyoMse dhanaMjayane subhadrAko apane anukUla karake apanemeM Asakta banAyA, aura anaMtara apane rathapara suvarNake samAna kAntivAlI usa kanyAko zIghra usane baitthaayaa| rathasahita arjunane vAyuvegake samAna ghoDoMke vegase vAyuvegake samAna gamana kiyA // 39-43 // usa samaya subhadrAkA haraNa arjunane kiyA yaha vArtA sunakara zreSTha yAdava rAjA kupita hue, aura kavaca pahanakara dhanurdhArI vIra nizcayase usake-arjunake pIche pIche bhAgane lage // 44 // kaIka yodhA loka kavacase apanA zarIra DhaMkakara aura hAthameM paridhAnAmake zastra lekara dauDane lge| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 pANDavapurANam kecidvararathArUDhAH kecitsaMsaktazaktayaH / keciduttugturgtraanggtnbhstlaaH||46 kecidUcurbhaTAH kiM bho vAjinA vAraNena ca / kRpANairnara kiM yUyaM samudghATitavigrahAH // 47 yAdavAnAM sutAM hatvA sa ka yAsyati durjanaH / arjunazvArjunIbhUya pare'vAdiSurityataH // 48 samudra iva gambhIrazcaturaGgasuvIcibhRt / samudravijayo bhUpaH. pratasthe bAndhavaiH saha // 49 balabhadro balaiH pUrNo hayahepAravonnataiH / ayAsIcca raNAtithyaM samarthaH kartumudyataH // 50 hariharirivottasthe zAGga dhanuSamAvahan / mandaM mandaM balopetaH kurvanpazcAnanAravam // 51 anye'pi bhUmipA bhUribhUtayo bhuvanottamAH / babhramurbhUtalaM bhItimuktA bhAsvanta udbhaTAH // 52 itastato harirgatvA vyAvRtyAgAlaiH samam / svAM purIM tatra cAhUya blaadiinbhuuptiijgau|| vistareNa kimatrAho kArya pArthAya dIyatAm / kanyA haraNadoSeNa duSTA sallakSaNAnvitA // 54 punarasmai pradAtuM hi bhAgineyAya bhAsurA / yogyeyamiti saMcaya' deyA tasmai svahastataH / / 55 vRthA kalina kartavyo'neneti zAmbaraM vacaH / AkarNya sajanaH sarvastatheti pratipannavAn // 56 tataH sanmantriNo mArgasanmArgaNasamudyatAH / tadAnayanasaMsiddhathai preSitA hariNA tadA // 57 kaIyoMke hAthameM bhAle the, kaIyoMke hAthameM tejasvI taravAreM thiiN| kaIka uttama-rathapara ArUDha hokara hAthameM zaktinAmaka zastra lekara dauDane lge| kitaneka vIra puruSa UMce ghoDerUpI taraGgoMse AkAzako vyApta karate hue calane lge| kaI vIrapuruSa apanA zarIra khulA karakehI kahane lage, ki he vIro, hAthIse aura ghoDese kyA prayojana hai ? apaneko sirpha khaDgoMse prayojana hai| yAdavoMkI kanyA lekara vaha durjana arjuna zubhra hokara kahA jAyagA, isa taraha koI vIra puruSa kahane lage // 45-48 // caturaMga sainyarUpI taraMgoMko dhAraNa karanevAlA mAno samudra aise samudravijaya rAjA apane bAMdhavoMke sAtha prayANa karane lge| ghoDoMke heSAravoMse unnata sainyake sAtha samartha balabhadra raNameM arjunakI pAhunagata karaneke liye udyata hokara prayANa karane lge| zArGgadhanuSya dhAraNa karanevAlA hari-zrIkRSNa siMhake samAna siMhadhvani karate hue apane sainyake sAtha manda manda prayANa karane lage // 49-51 // vipula aizvaryake dhAraka, jagacchreSTha, bhayarahita, tejakhI udbhaTa aise anya rAjA bhI bhUtalameM prayANa karane lage // 52 // zrIkRSNa idhara udhara thoDAsA prayANa kara punaH sainyake sAtha apane nagarako lauTakara Aye aura vahAM balarAma Adi bhUpoMko bulAkara ve isa prakAra kahane lge| - " yahAM vistArase kucha kArya nahIM hai, uttama lakSaNavAlI apanI subhadrA kanyA haraNadoSase dUSita huI hai| punaH arjuna to apanA bhAnajA hai| usako yaha suMdara kanyA denA yogya hai, isa liye Adara karake use vaha kanyA apane hAthase arpaNa karanA caahiye| isake sAtha vyartha kalaha karanA yogya nahIM hai| aisA zrIkRSNakA vacana sunakara balabhadrAdika sajjanoMne 'tathAstu ' kahakara zrIkRSNakA vacana mAnya kiyA // 53-56 // tadanaMtara upAya DhUMDhaneke liye udyukta hue maMtrI arjunako lAneke liye Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaM parva 333 te gatvA tatra saMnatya naraM vinayasaMyutAH / kAryasiddhayai vaco datctvA ninyurdvArAvatIM purIm // tatraitya paramotsAhAdAtodyavaranAdataH / naTanaTInaTotsAhAnnAnAvittapradAnataH // 59 maNDape sumuhUrte'tha subhadrAM pariNItavAn / pArthaH paramayA prItyA rantukAmastathAnizam ||60 tadvivAhakSaNe kSipraM catvArazcaturA narAH / pANDavAstadvivAhAya hUtA yAdavarAjabhiH // 61 tato lakSmImatiM prApa jyeSThaH zeSavatIM parAm / bhImo'tha nakulo ramyAM vijayAM cAnujo ratim // evaM sarveSu bhUpeSu yathAsthAnaM gateSu ca / kRSNaH pArthena saMprApa rantuM copavanaM param // 63 tatra tau saphalau ramye remAte mAdhavArjunau / jalakallolamAlAbhizchAdayantau parasparam // 64 tAvatA gacchatA tatra brAhmaNena dhanaMjayaH / avAci cAruNA vAkyaM paraM saMtoSadAyinA // 65 bho pArtha bhojanaM dehi mAM prINaya suvastubhiH / ahaM dAvAnalo rAjaMstvaM zrIkauravanandanaH // 66 khaNDayastra vanaM me'dyAnucaraizcaritArthibhiH / zrutvA tadvacanaM pArtho bambhaNIti sma bhAsuraH // 67 ratho nAsti mamAdyApi dhanurdhartA na kathana / sarvakAryakarA divyazarA vartanta eva na // 68 harine bheja diye / ve maMtrI gaye / vinayanamra hokara unhoMne arjunako namaskAra kiyA aura kAryasiddhike liye vacana dekara use dvArAvatI nagarImeM le gaye / / 57-58 / / [ yAdavakulakI kanyAoMse pAMDavoM kA vivAha ] baDe utsAhase arjuna dvArAvatImeM AyA / usa samaya aneka vAdyoMkA dhvani hone lagA / nRtya karanevAle naTa aura naTiyoMkA utsAha dekhakara arjunane unako bahuta dravya diyA aura maNDapameM sumuhUrtapara subhadrAke sAtha usane apanA vivAha kiyaa| usake anaMtara atyaMta prItise usake sAtha vaha hamezA krIDA karane lagA / 59-60 // jyeSTha bhrAtA yudhiSThirakA vivAha lakSmImatI ke sAtha, bhImakA vivAha suMdara zeSavatI kanyA ke sAtha, nakulakA vivAha ramaNIya vijayAke sAtha aura sahadevakA vivAha ratidevI ke sAtha huaa| isa prakAra vivAha hone para sarva rAjA apane apane sthAnako cale jAnepara kRSNa arjuna ke sAtha uttama upavana meM krIDA karane ke liye gaye / 61-63 | usa ramya vanameM jinakI icchA saphala huI hai, aise ve zrIkRSNa aura arjuna jalakI taraMgamAlAoMse anyonyako AcchAdita karate hue krIDA karane lage // 64 // [ khANDavavanadAha ] atizaya santoSa denevAle dAvAnala nAmaka brAhmaNane upavana meM Akara madhura vAkyoMse arjunase bolanA prAraMbha kiyA / " he arjuna mujhe bhojana de / acchI vastuyeM dekara AnaMdita kara / he rAjan, maiM dAvAnala hUM, aura tU lakSmIsaMpanna kauravavaMzako AnaMdita karanevAlA arjuna hai / Aja kRtakRtya honevAle mere anucaroMko sAthameM lekara khANDava nAmaka vanakA nAza kara / dAvAnalakA bhASaNa sunakara tejasvI arjuna use bolA, ki " he dAvAnala, Aja mere pAsa ratha nahIM hai, tathA koI dhanurdhArI manuSya bhI nahIM haiM aura sarva kArya karanevAle divyazara bhI nahI haiM" // 65-68 // arjunakA bhASaNa sunakara zatru jisake sAtha nahIM laDa sakeMge aisA markaTacihna se Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 pANDavapurANam tacchrutvA sa dvijastasmai kapilAJchanalAJchitam / dvidbhiryoddhumazakyaM ca samadAdrathamuttamam / / punarvihasya devo'smai dvijaveSadharo'pyadAt / vahnivAribhujaMgAkhyatArkSyameghamaruccharAn ||70 govindAya punaH sodAgadAM tArkSyadhvajaM ratham / anyAni bahuratnAni nAnAkAryakarANi ca // labdhvA pArtha imAnbANAMstatra dAvAnalAbhidham / mumoca bANamAdAya vanajvAlanahetave // 72 devosvocatpunaryacca yacca tubhyaM hi rocate / tajjvAlaya surendro vA yamo na rakSituM kSamaH // 73 tAvaddAvAnalo lagno vanaM dagdhuM samagrataH / vanecaragaNaM sarva jvAlayaMstrastamAnasam // 74 agnijvAlA gatA vyomni jvAlayantI ca pakSiNaH / phaNinaH kariNaH sarvAnmRgendrAnmRgazAvakAn jvAlayAmAsa sa sarvAJzAkhinastRNasaMhatIH / bubhukSito yamaH kruddhaH kiM nAtti suramAnavAn / / sarveSAM jvAlanaM vIkSya takSako nAganirjaraH / kruddho devagaNAMstUrNaM smAkArayati tatkSaNam // 77 devaughAH krodhamApannA dadhAvuriti vAdinaH / tiSTha tiSTha mahAmartya va yAsyasmatsukopataH // 78 tatastairnikhilaM vyoma meghamAlAkulaM kRtam / jagarja ghanasaMghAtaH kajjalAbho mahAdhvaniH // 79 garjantaM taM tadA vIkSya samarthaH sa kapidhvajaH / janArdanaM jagAdeti vidyudvantaM ca darzayan ||80 yukta uttama ratha dAvAnala brAhmaNane arjunako diyaa| phira ha~sakara brAhmaNaveSI devane arjunako ani jala, sarpa, garuDa, megha, vAyu isa nAmake aura agnyAdika utpanna karanevAle bANa diye / punaH zrIkRSNako usane gadA dI aura garuDadhvajavAlA ratha diyA / aneka kArya karanevAle dUsare bahuta ratna bhI diye // 69-71 // uparyukta bANa prApta karake vana jalAneke liye dAvAnala nAmakA bANa lekara use arjunane vanapara choDa diyA / punaH dAvAnala devane arjunako kahA ki 'jo jo vastu jalAnA tumheM pasaMda hogA use jalA do| usa vastukI surendra athavA yama bhI rakSA karanemeM samartha nahIM hai / / / 72-73 / / usa samaya dAvAnala bANa saMpUrNa vanako tathA jinakA mana bhayabhIta huA hai aise saMpUrNa vanacara prANiyoMko jalAne lgaa| agnijvAlA AkAzameM gaI aura usane sarva pakSI, sarpa, hAthI, siMha, aura hariNoMke zizu jalAye / vaha agnijvAlA sarva vRkSoMko aura tRNasamUhoM ko jalAne lgii| yogyahI hai, ki bhUkhA aura kupita yama suroMko aura mAnavoMko kyoM nahIM khAyegA arthAt avazya bhakSaNa karehI gA / / 74-76 || saMpUrNa trasa - sthAvarAdi vastu jalatI huI dekhakara takSaka nAmaka nAgadeva kruddha hokara tatkAla saba devoMko bulAne lagA / saba devasamUha atizaya kruddha huA aura he mahApuruSa hamAre kopase bacakara tU kahAM jAtA hai, khaDe ho jAvo, sthira hovo, aise bolate hue ve dauDane lage // 77-78 // tadanaMtara una devoMne saMpUrNa AkAza meghasamUha se AcchAdita kiyA / kajjalajaise kAle, mahAdhvani karanevAle meghasamUha garjanA karane lage / garjanA karate hue meghasamUhako dekhakara sAmarthyazAlI vaha arjuna meghasamUhako dikhAtA huA zrIkRSNako isa prakAra se kahane lagA | he murAre, ina devasamUhako dekho dekho maiM inako bANoMke dvArA Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ poDazaM parva 335 pazya pazya murAre tvaM bANataH surasaMtatim / bhanajmyahaM ca bhakSyAmi yazorAziM yataH svayam // dAvAnalamahAvANa yatheSTaM tiSTha niSThura / zIghraNa surasaMghAtaM ghAtayAmi sughasmaram // 82 ityuktvA sa kare kRtvA gANDIvaM pANDunandanaH / jyAyAmAropya saMcake TaMkArabadhiraM jagat / / taTuMkAraravaM zrutvA yamahuMkArasaMnibham / tatkSaNaM surasaMghAtA bheNuryaddarzitaM bhayam // 84 kirITinkapaTaM kRtvA vanaM dagdhvA surAgrataH / ka yAsyasi suparNAgre balavAnpannago yathA // 85 athogradhArayA devA vavRSuH kSubdhamAnasAH / chAdayanto dharAM sarvAM tadicchAM chettumicchvH||86 tadA sa zarasaMghAtaviracya varamaNDapam / vRSTiM kartuM na datte sma jajvAla jvalano'dhikam // 87 dviguNastriguNastUrNa sa vavarSa caturguNam / meghauSo vinasaMghAtaM cikIrSuzca davAnale // 88 tAvatA kezavaH kruddho vAyuvANaM kare punaH / kRtvA mumoca zIghraNa trAsayantaM ghnaaghnaan||89 dhanaMjayasya bANena tadA nezuH surAsurAH / yathA tAya'supakSaNa saphUtkArAH phaNIzvarAH // 90 tadA surAH samabhyetya maghavAnaM mahezvaram / acIkathanvavRttAntaM ttpraabhuutmaansaaH||91 deva khaNDavanaM dagdhaM tarukhaNDasamAzritam / bhavatrIDAkRte yogyaM pArthena viphalIkRtam // 92 naSTa karatA hUM aura unakA yazaHsamUha bhakSaNa karatA hUM // 79-81 // he niSThura dAvAnala mahAbANa tuma yatheccha vanako bhakSaNa karate hue tiSTho / maiM zIghra ina bhakSaka devasamUhako naSTa kruuNgaa| aisA bolakara pANDuputra arjunane hAthameM gANDIva dhanuSya dhAraNa kara use dorIpara caDhAyA aura usake TaMkArase jagatako badhira kiyaa| yamake huMkAratulya usa gANDIva dhanuSyakA TaMkArazabda sunakara deva arjunase kahane lage, ki kyA hameM tU isake TaMkArase bhaya dikhAtA hai ? he arjuna hama dekheMge, ki kapaTase vana jalAkara tU hama devoMke Age kahAM bhAga jAtA hai| garuDake Age jaise balavAn bhI sarpa nahIM cala sakatA haiM, vaise tU hamase bacakara kahAM jAtA hai hama dekheMge // 82-85 // isake anaMtara kSubdha antaHkaraNase devoMne upadhArAse jalavRSTi kii| arjunakI icchAko toDanekI icchAse unhoMne saMpUrNa pRthvIko jalase vyApta kiyaa| usa samaya arjunane bANasamUhase uttama maMDapakI racanA kI aura jalavRSTiko usane pratibaMdha kiyA jisase agni adhika prajvalita huaa| dAvAnalako vighnasamUha utpanna karanekI icchA karanevAlA meghasamUha zIghra dviguNa, triguNa aura caturguNa jalavRSTi karane lagA // 86-88 // itanemeM kruddha hokara kezavane apane hAthameM meghoMko DarAnevAlA vAyubANa lekara use zIghra choDa diyaa| jaise garuDake pakSase phUtkAravAle sarparAja bhAga jAte hai vaise dhanaMjayake bANase surAsura bhAga gaye // 89-90 // taba parAbhUta cittavAle sarva deva Akara saba devoMke mahAsvAmI saudharmendrake pAsa jAkara apanI sarva vArtA kahane lage - he deva ApakI krIDAke liye yogya aneka vRkSoMkA AdhArabhUta khANDavavana arjunane vyartha kiyA hai, arthAt jalAkara bhasma kiyA hai| jisase hamArA mana kuMThita huA, kartavyamUDha ho gayA hai| hamako vahAMse haThase haTAyA haiN| hama Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam vayaM nirdhATitAstUrNa haThena kuNThamAnasAH / nirloThitAH samAyAtA bhavatpArdhe bhayAkulAH // 93 maghavA tatsamAkarNya kruddhaH saMnaddhamAnasaH / airAvataM gajaM sajIcakAra sa raNodyatam // 94 surAnAjJApayAmAsa raNabherIsamAgatAn / vajrapANiH kare vajraM kRtvA gantumanAstadA // 95 tadA vyomaravo jajJe surezeti ca saMvadan / nAkaM hitvA ka gamyeta surasaMghAtasaMyutam // 96 tatra taM vinasaMghAtaM vidhAtuM na kSamo bhavet / yatra vaMze sa vikhyAto babhUva bhuvanezvaraH // 97 nemirnArAyaNazcApi pANDavo'pi mahAnpumAn / jaDatvaM tvaM parityajya svastho bhava nije pade / nizamyeti sthiraM tasthau surarAT surazaMsitaH / arjuno'pi visAzu vighnaM vipinasaMbhavam / / hastinAgapuraM premNA samiyAya samutsukaH / kezavaH svapuraM prApa pramodabharabhUSitaH // 100 subhadrayA parAnbhogAnbhuJjAno vAnaradhvajaH / abhimanyusutaM lebhe lasallakSaNalakSitam // 101 ekadA dhArtarASTreNa duryodhanamahIbhujA / kaunteyAH kapaTenaivAkAritAH khalabuddhinA // 102 bahusnehAvilaM vAkyaM gAndhAreyo jagau tadA / yudhiSThiraM sthiraM buddhayA bhImAdyaiH samalaMkRtam / / kuru krIDA sukaunteya nAnAkSakSepaNakSamAm / dharmaputreNa sa dyUtamArebhe kauravAgraNIH // 104 tiraskRta kiye jAnese bhayabhIta hokara Apake pAsa Aye haiM // 91-93 // indrane usa vArtAko sunakara krodhase arjunake Upara AkramaNa karanekA manameM nizcaya kiyaa| calaneke liye udyata hue airAvata hAthIko usane sajja kiyaa| raNabherIko sunakara Aye hue devoMko usane laDhaneke liye AjJA dI aura svayaM jAnekI icchAse usane apane hAthameM vajrAyudha dhAraNa kiyaa| usa samaya AkAzadhvani huI, "he sureza, devasamUhase yukta svargako choDakara Apa kahAM jA rahe haiM, jisa vaMzameM vikhyAta trilokanAtha nemIzvara utpanna hue haiM, aura jisa vaMzameM zrIkRSNa utpanna huA hai, jisameM mahApuruSa arjuna utpanna huA hai usa vaMzameM Apa vighna utpanna karane meM samartha nahIM ho skeNge| isa liye jaDapanA choDakara apane sthAnameM svargahImeM svasthatAse raheM " aisA bolanevAlI AkAzavANI pragaTa huii| use sunakara devaprazaMsita indra apane sthAnameM sthira baiTha gyaa| arjuna bhI jaMgalameM utpanna hue vighnako zIghra haTAkara utsuka hokara premase hastinApura AyA / idhara kezavane bhI AnaMdabharase bhUSita hokara dvArikA-nagarImeM praveza kiyA // 94-100 // subhadrAke sAtha uttama bhogoMko bhoganevAle arjunako suMdara lakSaNoMse yukta abhimanyu nAmaka putra huA // 101 / kisI samaya duSTa buddhi dhRtarASTraputra duryodhana rAjAne yudhiSThirAdika kuntIputroMko kapaTase bulaayaa| gAMdhArIke putra duryodhanane bhImAdikoMse bhUSita aura buddhise sthira aise yudhiSThirake sAtha atizaya snehapUrvaka bhASaNa kiyaa| "he kuntIputra yudhiSThira, nAnA prakArake pAse jisameM pheMke jAte haiM aisA dyUta tuma hamAre sAtha khelo" taba dharmaputrake sAtha vaha kauravoMkA aguA duryodhana yUta khelane lagA // 102-104 // sau kauravaputra do pAsoMse khelate the / manameM kapaTa dhAraNa kara ve dhairyase yudhiSThirake sAtha khelane lge| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaM parva 337 dvAvakSau dolayantaste kauravAH zatasaMkhyayA / dharmaputreNa dhairyeNa remire chaasaMgatAH // 105 kauravANAM zataM putrA dvAvakSau pAtayantyalam / AjJAkarAvivAtyantaM dAserau suSThu zikSitau // bhImahuMkAranAdena pettustaavitsttH| na sthiraM tasthaturbhItAviva bhImasya naadtH||107 vyAjena vezmato vAyuputraM te nirakAsayan / puna samArabdhaM chalena cchlvedibhiH||108 dharmaputrastu dharmAtmA chadmanA tena nirjitH| hAritaM dharmaputreNa sarvaskhaM svavirodhakam / / 109 keyUrakuNDalasphArahArahATakakaGkaNam / dhanaM dhAnyaM suratnAni mukuTaM tena hAritam // 110 punardezo vizeSeNa zeSastenaiva haaritH| turaMgamAzca mAtaGgA rathAH khalu padAtayaH // 111 / amatrANi pavitrANi sarvaH kozaH sukhAvahaH / hArayitveti saMrabdhaM dyUtaM dharmAtmajena c||112 yoSitaH sakalAH sarve bhrAtarastu vizeSataH / paNIkRtya svakhelArtha darzitAstena bhUbhujA // tAvatA pAvaniH prApto huMkAramukharAnanaH / hAritaM nikhilaM pazyan dhRtaM zeSaM vyalokayat / / rAjanyudhiSThira bhrAtImo'bhANIdbhayAvahaH / kimidaM kimidaM dyUtaM tvayArabdhaM suhAnikRt / / kauravoMke sau putra do pAse pheMkate the arthAt do pAsoMse khelate the / ve do pAse acchI tarahase paDhAye gaye aura atizaya AjJAdhAraka do naukaroMke samAna the| paraMtu bhImake huMkAranAdase ve pAse itastataH paDane lage, mAno bhImake pracaMDa nAdase bhayabhIta hokara ve sthira nahIM hote the| yaha paristhiti dekhakara kucha nimittase kauravoMne dyUtagRhase bhImako bAhara kiyA aura phira chala jAnanevAle duryodhanAdika chalase-kapaTase dyUta khelane lge| dharmAtmA dharmaputra usa duryodhanake dvArA kapaTase jItaliyA gyaa| apaneko choDakara dharmarAja saba hAra gyaa| keyUra, kuNDala, tejasvI hAra, suvarNake kaMkaNa, dhana, dhAnya, ratna aura mukuTa saba hAra gyaa| punaH saMpUrNa deza bhI vizeSarItise vaha hAra gyaa| ghoDe, hAthI, ratha aura paidala, sarva pavitra pAtra aura sukhadAyaka dhanakoSa, ye saba hAra kara bhI dharmagajane dyUta khelanA baMda nahIM kiyaa| saMpUrNa striyAM aura apane saba bhAI usa rAjAne dyUta khelaneke liye panameM lagAtA hUM aisA dikhAyA / itane meM huMkArase jisakA mukha vAcAla banA hai aisA bhIma vahAM aayaa| usako dharmarAjane saba padArtha dyUtameM hAre haiM aisA dIkha pddaa| panake liye kucha vastu, jo bacI huI thI lagAI hai aisA bhImasenane dekhA aura bolA, "he rAjan , he bhAI yudhiSThira, Apane yaha hAni karanevAlA dyUta kyoM AraMbhA hai" // 105-----115 / / [ dyUtakrIDAke doSa ] dyUtake khelanese lokApavAda prApta hotA hai| jisase saMpUrNa yaza naSTa hotA hai| tathA padapadapara sarva dhanahAni hotI hai| dyUtase sarva prakArake anartha hote haiN| dyUtase ihalokakA nAza hotA hai aura yaha dyUta prANiyoMke paralokakA pUrNa nAza karatA hai / saba vyasanoMmeM yaha dyUta prathama hai aura isase durdhara duHkha prApta hotA hai| vastukA svarUpa jAnanevAle prakAzamAna jJAnake dhAraka muniyoMne isa dyUtake Upara acchA prakAza DAlA hai| jaise madya pInevAloMkA sadA ... pAM. 13 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 pANDavapurANam dyUtena yAti niHzeSaM yazo lokaapvaadtH| bhavedbhave tu niHzeSA dravyahAniH pade pde||116 sarvAnarthakaraM dyUtamihalokavinAzakam / kSaNAtkSipati niHzeSaM paralokaM sudehinAm // 117 vyasanAnAmidaM cAdya dyUtaM durdharaduHkhadam / adIpi dIpitajJAnairmunibhiH sthitivedibhiH|| dyUtakArAH sadA heyAH sadA madyapavadbhuvi / viddhi dyUtasamaM pApaM na bhUtaM na bhaviSyati // 119 iti vAkyena saMkSubdho dvAdazAbdAvadhi mahIm / hArayitvA sa kaunteyo dyUtaM vArayati sma c|| dharmaputro gRhaM prApa bhiimaadhaanmaansH| vacoharaM tadA kSipraM prAhiNotsa yudhiSThiram // 121 dUto gatvA praNamyAtra vijJaptiM carkarIti ca / dharmaputra jagAvevaM manmukhena suyodhanaH // 122 dvAdazAbdAvadhiryAvattAvadatraiva sNsthitiH| na kartavyA mahInAtha yato na syAtsukhAsikA / vane vAso vidhAtavyo bhavadbhiH sukhkaakssibhiH| dvAdazAbdaM na jAnAti yAvatvannAma ko'pyalam // 124 sthAtavyaM tatra tAvacca bhavadbhiH sAtasiddhaye / netavya pANDavaiH kvApi guptaivarSe trayodazam // 125 adyApi rajanI.ramyA na sthayAtra sthiraashyaaH| anyathAnarthasaMpAto bhavitA bhavatAmiha // vacoharo nivedyeti nirgatya sadanaM gataH / tAvadaHzAsano duSTo draupadIsadanaM yayau // 127 sa tAM kuntalapAzena gRhItvA nirajIgamat / gRhAtsAkSAnmahAlakSmImiva padmanivAsinIm // gAGgeya iti saMvIkSya provAca gurukauravAn / bho bho yuktamidaM naiva bhavatAM bhavabhAginAm / / tyAga karate haiM vaise dyUta khelanevAloMkA hamezA tyAga karanA cAhiye / he bhAI, dyUtake samAna pApa nahIM huA hai aura na hogA / bhImake isa bhASaNase kSubdha hokara dharmarAjane bAraha varSataka pRthvIko hArakara dyUta khelanA baMda kiyA // 116-120 // khinnacitta hokara dharmarAja apane bhAIyoMke sAtha ghara gyaa| itane meM duryodhanane apanA dUta usake pAsa bheja diyaa| dUta jAkara namaskAra kara isa prakAra vijJapti karane lgaa| he dharmaputra, mere mukhase suyodhana mahArAja kahate haiM ki-bAraha varSataka Apa yahAM nivAsa nahIM kare arthAt jabataka bAraha varSa pUrNa nahIM hoMge tabataka ApakA nivAsa vanameM hI honA caahiye| yadi Apa yahAM hI raheMge to usase sukha nahIM hogaa| sukhakI icchA karanevAle Apa vanameM nivAsa kreN| bAraha varSataka ApakA koI nAma na jAna isa taraha Apa sukhakI prAptike liye rheN| isake anaMtara terahavAM varSa Apa guptarUpase vyatIta kareM // 121-125 // [ draupadIkA ghora apamAna ] sthirAzayavAle arthAt dRDha nizcayavAle Apa isa ramaNIya rAtrImeM Aja mata tthhre| yadi yahAM rAtrImeM Apa raheMge to Apake Upara anartha gujare binA nahIM rhegaa| isa prakAra dUtane duryodhanakA abhiprAya kahA aura vaha apane ghara calA gyaa| itanemeM duSTa duHzAsanane draupadIke gharameM praveza kiyaa| aura kamalameM nivAsa karanevAlI sAkSAt mahAlakSmIke samAna draupadIko usake gharase kezarAzi pakaDakara vaha le jAne lagA // 126-128 // yaha adhama kArya Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaM parva ityaM kRte'khile loke'pakIrtiH kIrtitA bhavet / yazasyaM jAyate loke tathA kuruta kaurvaaH|| idaM bhrAtRkalatraM hi pavitraM patitAM gatam / khalIkAre kRte tasya mahatI syAdadhogatiH // 131 tAvatA draupadI kSuNNA rudantI vASpalocanA / iyAya pANDavAbhyaNe duHkhitA durdazAM gtaa|| bamANa bhavatAM yAdRgvartate sA parAbhavaH / tato'dhiko mamApyAsInmadveNyAkarSaNakSaNe // 133 yadane mama zIrSasya veNI noddharati sphuTam / anyatkiM vipulaM vastu teSAmagre ymaagrvt||134 hA zikhaNDadhara prAjJa pArthapUrvaja pUrvataH / imaM parAbhavaM koSa tvAM vinA vinivaaryet||135 parAbhavabhavaM vAkyaM pAJcAlyA vipulodrH| zrutvAvAdInmahAkrodho ghurgharakharaghUrNitaH // 136 svAminnadha prakurve'haM kSayaM vairikulasya vai| punaH pArthaH samuttasthe draupadyAzca parAbhavAt // 137 tadA yudhiSThiro'vocanmahAnAjJA na lakSayet / kSubdho'pi mArutaughena maryAdAM kiM saritpatiH iti yaudhiSThiraM vAkyamAkaye paannddunndnaaH| gantukAmAH smuttsthumaidaandhyprivrjitaaH|| vidurasya gRhe kuntI rudantI vidhurAtmikAm / mAtaraM mohayuktAste vimucya nirgtaasttH|| dekhakara bhISmAcArya bar3e kauravoMko kahane lage ki he "kauravagaNa saMsArameM Apako yadi rahanA hai to aisA kArya karanA yogya nahIM hai| aisA kArya karane para ApakI jagatameM apakIrti sarvatra jAhIra hogii| aisA kArya Apa kareM jisase yaza baDhegA" // 129-130 // yaha draupadI Apake bhAIkI patnI hai, punaH pavitra aura pativratA hai, sadhavA hai usakI yadi tuma aisI viTaMbanA karoge to Apako baDI adhogati prApta hogI // 131 / / usa samaya pIDita huI, A~suoMse jisakI AMkheM bhara gaI hai aisI, rudana karanevAlI, draupadI duHkhita aura durdazAyukta hokara pANDavoMke pAsa gii| vaha unase kahane lagI--" he pANDavo, ApakA jitanA parAbhava-apamAna huA hai, merA usase bhI adhika parAbhava merI veNI (guthI huI coTI ) kA AkarSaNa karaneke samaya huA hai| jisake Age mere mastakakI veNI spaSTa khulI nahIM hotI thI unake Age maiM aura kyA batAUM yamAgrake samAna (?) yaha merA vizAla kezapAza pUrNa khula gyaa| he zikhaNDadhara- coTI dhAraNa karanevAle bhIma, Apa pArthapUrvaja haiM arthAt arjunake pUrva ApakA janma honese Apa usake baDe bhAI haiM, Apa catura hai| Apake vinA isa jagatameM merA parAbhava dUsarA kauna dUra karanevAlA hai ? " pAMcAlIke parAbhavakA varNana karanevAlA bhASaNa sunakara vipulodara bhIma ghurdharasvarase yukta hokara mahAkrodhase bolA ki he yudhiSThira prabho, Aja maiM vairi samUhakA nAza kara DAlUMgA // 132-137 // punaH draupadIke parAbhavase arjuna bhI uTha kara khaDA huA taba yudhiSThira kahane lage ki bhAIyo, jo mahApuruSa haiM ve AjJAkA ullaMghana nahIM karate haiN| vAyusamUhase kSubdha honepara bhI samudra kyA apanI maryAdAkA ullaMghana karatA hai ? isa prakAra yudhiSThirakA vAkya sunakara madAndhatAse rahita hokara jAnekI icchAse uThe // 138-139 / / duHkhapIDita, ronevAlI mAtA kuntIko mohayukta ve pANDava vidurake gharapara choDakara vahAMse Age calane Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam parAbhavaparAbhUtA mucyamAnA na draupadI / tatra tiSThati taH sArdha nirjagAma satI zubhA // 141 tyaktamAnA nije citte cintayantaH subhAvanAm / te cAcalati kaunteyA mArge mandagatipriyAH // 142 vane copavane te ca vasanti sma kadAcana / zilAyAM zikharizRGge mRgendrA iva nirbhayAH / / sarijalaM pibanti smAdanti vRkSaphalAni ca / nAnAvalkalavAsAMsi dadhate te nrottmaaH||' 44 tataste klezataH prApuruttIrya bahubhUdharAn / kAliJjaravanaM vIrA vividhadrumarAjitam // 145 patropazobhitaH spaSTaH shaakhaasdghttnaashritH| prauDhaprarohavikaTo vaTastaistatra vIkSitaH // 146 chAyAsaMchannabhUbhAge tasyAdhaste sthiti vyadhuH / kSutpipAsAtapazrAntA vArayantaH zramaM param // vyasanamujagagataM dharmanAmapravarta, narakagamanamArga sarvadoSasya sargam paribhavatarumUlaM cApadAsindhukUlaM nihatasubhagabuddhi dyUtametadvirunddhi // 148 dyUtaM durgatidAyakaM bhRzamRSAvAdasya saMpAdakam / sarveSu vyasaneSu cAdyamuditaM laulyavyavasthApakam / lage / parAbhavase pIDita huI draupadI pANDavoMke dvArA vidurake ghara choDI jAnepara bhI vaha usake ghara nahIM rhii| vaha zubha aura pativratA unake sAthahI calI gyii| pANDavoMne abhimAnakA tyAga kiyaa| apane manameM ve subhAvanAkA vicAra karate the aura mArgameM mandagati jinako priya hai aise ve pravAsa karane lge| ve kabhI vanameM aura kabhI bagIcemeM bhI rahate the| kabhI zilApara aura kabhI parvatake zaMgapara mRgendrake samAna nirbhaya hokara baiThate the| ve nadiyoMkA pAnI pIte the aura vRkSake phala khAte the| ve mahApuruSa nAnA prakArake valkala-vastra paridhAna karate the| tadanaMtara ve vIra klezase aneka parvatoparase utarakara nAnA vRkSoMse zobhita kAliMjara vanameM Aye / / 140-145 // usa vanameM patroMse zobhita, spaSTa dIkhanevAlA, zAkhAoMkI uttama racanAse yukta, prauDha jaTAoMse vistRta aisA vaTavRkSa unhoMne dekhaa| usa vRkSakI chAyAse AcchAdita jamInapara bhUkha, pyAsa aura uSNatAse thake hue, adhika parizramako nivAraNa karate hue pANDava baiTha gye| yaha dyUta saMkaTarUpI sarpa rahanekA bila hai| dharmake nAmako naSTa karanevAlA aura narakagatikA mArga hai, sarva doSoMkI utpattikA sthAna hai| apamAnarUpI vRkSakA yaha mUla hai aura ApattinadiyoMkA yaha kinArA hai| yaha dyUta uttama buddhikA nAzaka hai aise dyUtakA tuma sadA virodha karo // 146-148 // yaha dUta durgatimeM le jAtA haiN| atizaya asatya bhASAko utpanna karatA hai / sarva vyasonoMmeM yaha prathama hai-mukhya hai aisA vidvAn loga kahate haiN| yaha lobhakI vyavasthA karatA hai arthAt yaha hamezA lobhako baDhAtA hai / mAMsa bhakSaNa karanekI AzA dyUta khelane se baDhatI hai / yaha dyUta madyapAnakI AturatAse suMdara dIkhatA hai, caurya, zikAra, vezyA aura parastrIma Asakti utpanna karatA hai| ataH aise dyUtakA he bhavyoM, tuma Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaM parva mAMsAzAparivardhakaM ca madirApAnaprapApezalam cauryAkheTakalaJcikAnyavanitAsaMsaktidaM tyajyatAm // 149 ghRtAtpANDavanandanA naravarA muktvA varaM nIvRtam tiSThanto vaTakAne parihRtAhArAdisAtAH svayam / vyAghravyAlabhayAkule nirupamAMH sIdanti santaH sma ca dhigdyUtasya viceSTitaM hi mahatAM duHkhasya saMpAdakam || 150 iti zrISANDavapurANe bhAratanAmni bhaTTAraka zrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe pANDavadyUtakrIDAkaraNavanavAsagamanavarNanaM nAma SoDazaM parva // 16 // 341. | saptadazaM parva | vAsupUjyaM naraiH pUjyaM vasupUjyasutaM stuve / vAsavaiH sevitaM zastaM vasupUjApradaM mudA // 1 atha tatra samAyAsIdyatisagho vizuddhadhIH / kRteryApathasaMzuddhirniHsaMgaH zIlalakSitaH // 2 yatisaMghaM ca te vIkSya gatvA natvA puraH sthitAH / AnandonnatacetaskA dharmabhAvasamudyatAH // 3 tyAga karo // 149 // isa dyUtase zreSTha puruSa pANDavaputra apanA uttama deza choDakara AhArAdisukhoMse vaJcita hokara svayaM vaTavRkSoMke vanameM rahane lage / vAgha, sarpAdi - hiMsra prANiyoMse bhayapUrNa banameM upamArahita aise sajjana pANDava dyUtase duHkha bhogate haiN| isa prakAra isa dyUtakI yaha ceSTA baDe puruSoM ko bhI duHkha denevAlI hai // 150 // brahma zrIpAlajIkI sahAyatA se bhaTTAraka zrIzubhacandrajIne race hue zrIpANDavapurANa- bhAratameM pANDavoMkI dyUtakrIDA aura vanameM nivAsake liye jAne kA varNana karanevAlA solahavA parva samApta huA // 16 // [ satrahavA parva ] vasupUjya - rAjA ke manuSyoMke dvArA pUjAyogya, iMdroMse sevA kiye gaye, devoMkI pUjAko denevAle, putra prazaMsanIya aise zrIvAsupUjya tIrthakarakI maiM stuti karatA hUM // 1 // [ yudhiSThirakI svanindA ] usa kAliMjara vanameM nirmala buddhike dhAraka, IryApathakI zuddhi jinhoMne kI hai, bAhyAbhyantara parigrahoM ke tyAgI, saMpUrNa zIloM se yukta aise muniyoMkA saMgha AyA / munisaMghako dekhakara pANDavoMne unako vaMdana kiyA aura unake Age ve baiTha unnata huA thA - pUrNa bhara gayA thaa| ve dharmabhAvoM meM tatpara hue // 2-3 // gye| unakA mana AnaMdase vidvAn yudhiSThirane punaH Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 pANDavapurANam yudhiSThiraH punazcitte cintayAmAsa kovidaH / vane nivasatA pApArika kartavyaM mayAdhunA // 4 phalamuktyA ca nIyante ghasrA durvidhisNgtaaH| vinA vittena dIyante kiM dAnAni muniishine|| adyAho jIvitaM me dhinidravyasya zavasya vA / jIvitAnmaraNaM zreSThaM vinA dAnena dehinAm / / cintayantamimaM bhUpaM jJAtvAvAdInmahAmuniH / nAzAtra vidhAtavyaM tvayA sthitisuvedinaa|| tvaM mahAnvinayI bhavyo vAtsalyabharabhUSaNaH / yadAvayorabhUdyogo viddhi tadvaSavaibhavam / / 8 atrAnarthastu kAlena bhavitA tava nishcitH| na viSAdo vidheyona taddhi vaiduSyajaM phalam // 9 ityuktvA yoginAM saMghastato nirgatya sagirim / siMhazArdUlahastyADhyaM samiyAya mahonnatam // 10 pANDavAnAmadhIzo'tra ciraM tasthau sthirAzayaH / nayankAlaM sa dharmeNa nyaaymaargvishaardH|| ekadA ca kare kRtvA gANDIvaM vAnaradhvajaH / indrakrIDA prakatuM sa samiyAya mnohrH||12 dadarzAtha darAtIto gacchanmArge mahAbhaye / manoharAbhidhaM ramyaM mahIdhaM jiSNunandanaH / / 13 Aruroha dharAdhIzaM dharAM draSTumanAH sa tam / mahopalaM drumavAtaviSamaM viSayI kRtI // 14 apane manameM aisA vicAra kiyA "pApodayase maiM vanameM rahatA hUM, isa samaya maiM kyA kArya kara sakatA hUM, isa vanameM durdaivase phaloMpara nirvAha kara divasa kATane paDa rahe haiN| dhanake binA munizreSThoMko AhAra Adika dAna kaise de sakatA huuN| Aja zavake samAna dravyarahita merA jIvana dhikkArakA pAtra hai| dAnake vinA prANiyoMkA maraNa jIvanase zreSTha hai arthAt jo satpAtroMko dAna nahIM dete haiM ve prANasahita honepara bhI mRtake samAnahI hai " aisA vicAra karanevAle yudhiSThirake abhiprAyako jAnakara mahAmunine kahA, ki "he rAjan isa viSayameM tU kheda mata kara kyoM ki tU vAstavika paristhiti jAnanevAlA hai| tU mahApuruSa hai| tU vinaya karanevAlA bhavya hai| vAtsalyarUpa alaMkAra dhAraNa karanevAlA hai, isa liye kheda mata kara / yahAM hama donoMkA jo milApa huA hai vaha dharmakA mAhAtmya hai, aisA tU manameM smjh| isa jaMgalameM kucha kAlake bAda tere para saMkaTa AnevAlA hai aura isase tU manameM kheda mata kara, kyoM ki khedarahita pravRtti karanA yaha vidvattAkA phala hai| vidvAn loka vicAra karake kArya karate haiM aura kArya bigaDanepara bhI vivekase ve samAdhAnavRttiko nahIM choDate haiM" aisA bolakara vaha yogioMkA saMgha vahAMse nikalakara siMha, vAgha, hAthiyoMse bhare hue atyucca uttama parvatapara gayA // 4-10 // isa kAliMjara vanameM pANDavoMkA adhipati yudhiSThira dIrgha kAlataka rhaa| sthira cittavAlA aura nyAyamArgajJa yudhiSThira dharmase apanA kAla bitAtA thA // 11 // kisI samaya vAnara cihakI dhvajA dhAraNa karanevAlA suMdara arjuna hAthameM gAMDIva dhanuSya dhAraNa kara indrakrIDA karaneke liye usa vanase niklaa| mahAbhayaMkara aise mArgameM jAte hue bhayarahita arjunane manohara nAmaka ramaNIya parvata dekhaa| puNyavAn aura viSayoMko bhoganevAle catura arjunane usapara caDhakara Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaM parva tatrAruhya punaH prAha pAtha eva vickssnnH| ko'pyasti parvate devo naro vidyAdharo'thavA // 15 yadyasti mAM sa vA vaktu yato me vAJchitaM bhavet / kArya sarveSTasiddhizca puruSaspeSTasAdhanI / / AvirAsIttadA vyomni vANI sarvatra vistRtA / sAvadhAnamanAH pArtha zrRNu madvacanaM param // vaitADhyotra mahIdhro'sti zreNIdvayavirAjitaH / tatra yAhi yatastUrNa jayazrIstava setsyati / zataM ziSyA bhaviSyanti tava srvaarthsaadhkaaH| pazca varSANi tatraiva tvayA sthaatvymnyjsaa|| punaH khabAndhavairyogo bhavitA tava pANDava / ityAkarNya prahRSTAtmA yAvattiSThati tatra sH||20 tAvadvanecaraH kazciddhamaracchavirunataH / zuSkauSThavadano vAgmI danturaH kolakezakaH // 21. pracaNDAkhaNDakodaNDadhartA vizikhapANikaH / bhrUbhaGgAruNanetrADhyaH prAdurAsIdbhayaMkaraH // 22 tadAvAdInaro dehi mahyaM haho dhanurdhara / mama yogyamidaM zastraM bhAraM vahasi mA vRthA // 23 athavA zobhate cedaM satkare mahatAmiha / viphalaM tvaM svamAtmAnaM kadarthayasi ki nara / / 24 kuddhena tena zrutvedaM viruddhena nijaM dhanuH / AsphAlitaM svahastena khe garjanmeghavatsadA // 25 bANamAropayAmAsa guNe sa suvanecaraH / kaMpayankaMprazIlAni vanecaramanAMsi ca // 26 pukArA kyA isa parvatapara koI deva, manuSya athavA vidyAdhara hai ? yadi hai to mujhe jisase merA icchina kArya hogA aura sarva iSTasiddhi hogI aisA vacana kheN| usa samaya puruSakI iSTasiddhi karanevAlI aura sarvatra phailanevAlI AkAzavANI pragaTa huI-he pArtha, lakSapUrvaka merA uttama vacana suno| " isa bharatakSetrameM do zreNiyoMse zobhanevAlA vijayAI nAmaka parvata hai| vahAM tU zIghra jA jisase tujhe jayalakSmIkI siddhi hogii| vahAM sarva kAryoMke sAdhaka sau ziSya tujhe mila jAyeMge aura pAMca varSataka tujhe vahAM hI nizcayase rahanA pddegaa| punaH apane bhAIyoMke sAtha terA milApa hogA" aisI vANI sunakara AnaMditacitta hokara vaha vahAM baiThA thA itanemeM bhauroMke samAna kAlA aura UMcA, jisakA oSTha aura mu~ha sUkhA hai, jisake dAMta Age Aye haiM, jisake zarIrapara suarake samAna rUkSa keza haiM, jo bolanemeM catura hai, aisA vanameM ghUmanevAlA koI bhIla pragaTa huaa| usane pracaNDa aura akhaNDa dhanuSya dhAraNa kiyA thaa| usake hAthameM bANa the usakI bhauMheM TeDI thI aura A~kheM lAla thIM // 12-22 // usa samaya arjunane usa bhIlase aisA kahA " he dhanurdhara, yaha zastra mere yogya hai| tU isakA vyartha bhAra kyoM dhAraNa kara rahA hai / tU ise mujhe de, athavA yaha zastra mahApuruSake hAthameMhI zobhA pAtA hai| aise zastrako dhAraNa kara tuma svayaMko kyoM kaSTameM DAlate ho| arjunakA yaha bhASaNa sunakara kruddha hue usa viruddha bhIlane apane hAthase apanA dhanuSya zabdayukta kiyA taba vaha meghake samAna garjanA karane lgaa| bhItise ka~panA jinakA svabhAva hai aise vanacaroMke manako kaMpita karanevAle usa bhIlane DorIpara bANa joDa diyA // 23-26 // dhanaMjaya ( arjuna aura bhIla donoM yuddhake liye anyonyake sammukha khaDe ho gye| donoM raNacatura the Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 pANDavapurANam dhajanayaH kirAtazca tadA tau sanmukhaM sthitau / raNAya raNazauNDIrau praharantau parasparam // 27 bANairvANaistayovRttaM yuddhaM tUrNapraNoditaiH / AkarNa jyAM samAkRSya vimuktaiH paramodayaiH // 28 bANairviracito bhAti tAbhyAM muktairmahAMstayoH / madhye janAzrayaH sthAtumiva saMbhinnacetasA // dhanaMjayena kuddhena ye ye bANA visarjitAH / te te niSphalatAM nItAH kirAtena mahAtmanA / / kIzaketurvilokyAzu kirAtaM durjayaM raNe / dhanurhitvA dadhAvAsau vidhAtuM bAhuvigraham // 31 bAhudaNDaiH pracaNDau tau valgantau raNakovidau / mallAviva virejAte liGgitau snehato yathA / / ajayyaM taM parijJAya pArtho vyarthIkRtAzayaH / cakAra caraNadvandvaM kare tasya mhaadyutiH||33 sa vibhrAmya ziraH pArzve yAvadAsphAlayatyalam / mahItale kirAta taM paritaH prANapezalam // tAvatA prakaTIbhUto vikaTo'pi mhaabhttH| divyarUpadharo dhImAn babhUva varabhUSaNaH // 35 vinayena tataH pArtha nanAma natamastakam / sa uvAca narAdhIza prasanno'smi tavopari // 36 tvaM yAcasva varaM divyaM taveSTaM pANDunandana / zrutvA jajalpa pArthezaH prmaarthvishaardH||37 sArathitvaM bhaja tvaM bho mama syandanavAhane / tatheti pratipannaM hi khecareNa mudA tadA // 38 donoMne anyonyako prahAra karanA zurU kiyaa| jaldI jaldI prere gaye bANoMse una donoMkA yuddha huaa| unhoMne apane kAnataka DorI khIMcakara parama unnativAle bANa anyonyapara chodde| una donoMne choDe hue bANoMse una donoMke bIcameM mAno logoMko rahaneke liye eka baDA maNDapa racA gayA ho aisA mAluma paDatA thaa| jisakA hRdaya bhinna huA hai aise kupita dhanaMjayane jo jo bANa kirAtapara choDe ve saba usa mahAtmAne niSphala kiye| vAnaradhvajavAle arjunane raNameM isa bhIlako jItanA kaThina hai aisA dekhakara dhanuSya choDa diyA aura usake sAtha bAhuyuddha-kustI karaneke liye usake samIpa vaha dauDakara aayaa| raNacatura aura pracaNDa, valganA karanevAle ve donoM yoddhA bAhudaNDoMse laDate samaya-kuztI khelane samaya snehase AliMgana karanevAle do malloMke samAna dIkhane lge| mallayuddhameM usa bhIlako ajayya samajhakara jisakA saMkalpa vyartha huA hai aise mahAkAnniyukta ajunane usake do pAMva hAthameM liye aura ghumAkara usa prANoMse suMdara bhIlako mastakake bAjUse jamInapara paTakanA cAhA itanemeM vaha bikaTa mahAyoddhA apane satyasvarUpameM pragaTa huaa| vaha divyarUpa dhAraNa karanevAlA, vidvAn aura uttama AbhUSaNa pahane huA thaa| tadanaMtara vinayase namramastaka hue arjunako usa vidyAdharane vandana kiyaa| " he narAdhIza maiM tujhapara prasanna huA huuN| he pANDuputra, tU tujhe jo abhISTa hai vaha divya vara mAMga / paramArthanipuNa arjana rAjA usakA bhASaNa sunakara bolA, ki tU mere ratha calAneke kAryameM sArathi ho| usa vidyAdharane 'tathAstu' aisA kahakara usakA vacana usa samaya AnaMdase mAnya kiyA / / 27-38 // [ vidyAdharakA vRtta-nivedana ] manase saMtuSTa hue arjunane use kahA ki, tuma kauna ho ? Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sasadazaM parva 345 saMtuSTo manasA pArtho baMbhaNIti sma taM prati / kastvaM kasmAtsamAyAto yuddhavAnkena hetunA / Acakhyau khecaraH kSipraM zrutvA tadvacanaM varam / yuddhasya kAraNaM kIzaketo cAkarNayAdhunA // 40 astyatra bhArate bhavyo vijayA| dharAdharaH / yaH zRGgairgaganaM maatumutthito'timhomtH||41 tadakSiNamahAzreNau rathanapurasatpuram / varaM vizAlazAlena tarjayadyatsurAlayam // 42 namivaMzasamudbhUto bhUpatistatra bhaasurH| vidyAvidhivizuddhAtmA khago vidyutprabho babhau // 43 sutastasya sphuradvIyoM babhUvendrasamAhvayaH / vidyunmAlI paraH putraH zatrusaMtatizAtanaH // 44 vidyutprabho viraktastu zake rAjyazriyaM pare / nyasyAdIkSata vIkSya svaM yauvarAjyaM sute prbhuH|| jagrAha dArAnpaurANAM muSANAnyadhanAni ca / puSANa yuvarATpIDAM purI sa ityupAdravat // 46 kRtvaikAnte kanIyAMsaM rasApatirazikSayat / samajAyata vairAya tasmizikSApi durmade // 47 muktvAtha sa purI kopAdahiH sthitvA ca luNTati / kharadUSaNavaMzIyaiH saha svarNapure sthitaH // saMtApitaH sapatnaudhaiH sa sukhaM labhate na hi / aharnizaM nizAnAtho rAhuNeva virodhitH|| kahAMse Aye ho, aura mujhase tumane yuddha kisa hetuse kiyA hai ? " usakA suMdara bhASaNa sunakara zIghahI vidyAdharane kahA, ki he arjuna yuddhakA kAraNa tujhe maiM kahatA hUM aba suna // 39-40 / / isa bharatakSetrameM suMdara vijayA nAmaka parvata hai| vaha mAno apane atyaMta UMca zikharoMse AkAzako nApane ke liye uTha kara khaDA huA hai // 41 // usa parvatakI dakSiNa mahAzreNIpara apane vizAla taTake dvArA svargako tiraskRta karanevAlA rathanUpura nAmakA suMdara nagara hai| usa nagarImeM namivaMzameM utpanna huA tejasvI vidyAdhara rAjA rAjya karatA thaa| usakA nAma vidyutprabha thaa| vizake vidhAnase usakI AtmA vizuddha thii| use jisakA parAkrama sphurita huA hai aisA indra nAmakA putra thaa| tathA zatruke samUhakA nAza karanevAle dusare putrakA nAma vidyunmAlI thA // 42-44 // vidyutprabha rAjAne virakta hokara iMdra nAmaka jyeSTha putrapara rAjyalakSmIkI sthApanA kI aura choTe putrapara yuvarAjapada sthApita kiyaa| isa prakAra donoM putroMkI vibhUti dekha rAjAne dIkSA dhAraNa kii| tadanaMtara apanI yuvarAjapadavI dekhakara yuvarAja logoMkI striyoMko grahaNa karane lagA, unakA dhana lUTane lgaa| logoMkI pIDAyeM baDhane lagIM / isa prakAra nagarIko vaha upadrava dene lagA // 45-46 // iMdra rAjAne yuvarAjako ekAntameM bulAkara nagaravAsiyoMko pIDA denA anucita hai aisA kahA, paraMtu duSTamadase unmatta honese vaha upadeza vairakA kAraNa huaa| yuvarAjane rathanUpurakA tyAga kiyA aura vaha kopase nagarIke bAhara rahakara use lUTane lagA / / 47-48 // kharadUSaNake vaMzameM janme hue logoMke sAtha vaha yuvarAja svarNapurameM jAkara rahane lgaa| jaisA candra hamezA rAhuse pIDita hotA hai vaisA yaha indrarAjA zatruoMse pIDita honese sukhI nahIM huaa| vaha iMdra rathanUpurake daravAje baMda kara ucita prabaMdha karake vahAM rahA / usakA sevaka vizAlAkSa nAmaka visAdhara hai usakA maiM putra hUM merA nAma candra pAM. 44 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavahurANam purIM sa pihitadvArA vidhAya vidhivsthitH| tatsevako vizAlAkSasuto'haM candrazekharaH // 50 duzcintaM taM parijJAya mayA naimittiko'nyadA / natvA pRSTo vinItena kadAsya vairisNkssyH||51 sa bamANa nimittajJo manoharagirau zRNu / yastvAM jeSyati pArthaH sa tadripaMca haniSyati // tacchravAhaM tatastasthau pracchannotra mahAgirau / svAmistvaM vRSapAkena milito'si mhaamte|| eohi ca tvayA sAkaM gamyate tatra sAMpratam / ityuktvA tau sthitau vyomayAne prodgatasaddhvaje // 54 cacAla caJcalaM vyomayAnaM mAnasamanvitam / tAbhyAmupari saMsthAbhyAM raNadghaNTAravAkulam // tatastau saMsthitau yAne vijayArdhamahAgirau / yAtAvindranRpaH zrutvA samAyAsIcca sanmukham // tAvatA vairiNastasya zrutvA tasyAgamaM dhruvam / celurvimAnasaMrUDhA vyAptavyomadigantarAH // 57 indreNa vyomayAnasthaH pArthaH pratyarthinaH prati / iyAya raNatUryeNa nAvi nAvikavatsaha / / 58 tataste raNazauNDIrAzcaNDakodaNDamaNDitAH / Aremire raNaM kartuM pArthena sudhanuSmatA // 59 sAmAnyazatrato jetumazakyAH savyasAcinA / jJAtveti vairiNo hantumArabdhA divyshstrtH|| nAgapAzena te baddhAH kecitkecica vahninA / jvAlitAcArdhacandreNa chinAstenArayaH pre|| zekhara hai| indrarAjA hamezA duzcintAmeM rahatA hai aisA jAnakara maiMne namratAse kisI samaya naimittikako namaskAra karake pUchA, ki indrarAjAke zatruoMkA nAza kaba hogA ? // 49-51 // taba vaha nimittajJa kahane lagA ki he vidyAdhara tU suna--- " jo tujhe manohara parvatapara jItegA vaha arjuna iMdrarAjake zatruoMko naSTa kregaa|" usa kathanako sunakarahI maiM guptarUpase isa mahAparvatapara raha rahA huuN| he prabho, he mahAvidvan , Apa mujhe puNyodayase prApta hue ho| Ao, Ao Apake sAtha aba mujhe vahAM jAnA hai, aisA bolakara jisake Upara uttama dhvaja lagAye haiM aise vimAnameM ve donoM baiTha gaye // 52-54 // pramANayukta, raNajhaNa karanevAlI ghaMTiyoMke zabdase vyApta, jisameM arjuna aura vidyAdhara baiThe haiM aisA vaha vimAna calane lgaa| vimAnameM baiThe hue ve donoM vijayArdha---mahAparvatapara gye| ve nizcayase Aye haiM aisA sunakara indrarAjA unake sammukha gyaa| utanemeM usake vairI bhI jinhoMne AkAza aura dizAoMkA madhyabhAga vyApta kiyA hai, vimAnameM ArUDha hokara calane lage // 55-57 // jaise nAvameM baiThA huA puruSa nAvikake sAtha rahatA hai vaise indrake sAtha vimAnameM baiThA huA arjuna zatruoMke Upara yuddhake vAdyoMke sAtha AkramaNa karane lagA // 58-59 // pracaNDa dhanuSyase zobhanevAle, yuddhazUra ve vairI dhanurdhArI-arjunake sAtha laDane lge| sAmAnya zastroMse inako jItanA kaThina hai aisA samajha kara divyazastrase arjunane zatruoMko mAranA prAraMbha kiyaa| kaI zatru oMko usane nAgapAzase bAMdhA aura kaI zatruoMko usane agnibANase jalAyA aura kaiyoMko ardhacandra bANase cheda ddaalaa| isa prakAra indrako arjunane zatrurahita kiyA aura vaha usake sAtha Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samadarza parva 347 indraM niriNaM kRtvA yayau tena dhanaMjayaH / AtodhanAdavRndena nagaraM rathanapuram // 62 gRhe gRhe sma gAyantyaGganA maGgalanikhanam / dhanaMjayajayaM vairipakSakSayasamudbhavam // 63 pANDavAnAM varo vaMzo gIyate maagdhairmudaa| aya'tercanayA pArthaH kheTaiH kSapitadurNayaiH // 64 agrekRtya khagAn kSipraM zreNIyugmaM vilokitum / gatvA vIkSya sa AyAto nagaraM rathanapuram / / evaM ca paJca varSANi vidyAdharamahAgrahAt / sthitvA mitraiH sugandharvatArAyairniryayo tataH // 66' citrAGgapramukhaiH ziSyairdhanurvidyAsuzikSakaiH / zatasaMkhyaiH samaM cele pArthena pRthukiirtinaa|| 67 tatrAgatya nRpAnbhrAtRnsamuttIrya vimAnataH / vIkSya saMmilito bhaktyA nanAma sa yathAyatham / / viyogArtAzciraM citte sukhaM bhejustadAptitaH / pANDavA milite svIye kasya saukhyaM na jaayte|| punaH pArthaH sa pAJcAlIM prApya praNayapUritAm / prapede paramaM sAtaM puNyapUrNaH pratApavAn / / 7. citrAGgapramukhAH shissyaashcaapvidyaavishaardaaH| garIyAMso varIyAMsaH sevante sma dhanaMjayam // mAnayanto mahAmAnyA yudhiSThiramahIpateH / jajJire paramAmAjJAM sujJA vijJAnagAzca te // 72 duryodhanena te jJAtA ekadA pANDavA nRpaaH| sahAyavanasaMprAptAH sannyAyapathacAriNaH // 73 vAdyoMke nAda sahita rathanUpurako calA gayA // 60-62 // usa samaya pratyeka gharameM striyAM zatrupakSakA kSaya karanese utpanna hue arjunake yazakA gAyana maMgalayukta zabdoMse gAne lgiiN| stutipAThaka pANDavoMke uttama vaMzakA gAna AnaMdase karane lge| jinhoMne anItikA vidhvaMsa kiyA hai aise vidyAdhara vastrAdikoMse arjunakI pUjA karane lage // 63-64 / / [ arjunakA rathanUpurameM nivAsa ] vidyAdharoMko Age karake arjuna zIghra uttarazreNI aura dakSiNazreNI dekhaneke liye jAkara rathanUpura nagarako aayaa| vahAM vidyAdharoMke atyAgrahase pAMca varSataka rhaa| tadanaMtara gaMdharva, tAraka Adi mitroMke sAtha aura dhanurvidyAmeM nipuNa hue citrAMga Adi sau ziSyoMke sAtha baDI kIrti jisakI hai aisA arjuna vahAMse nikalA // 65-67 // kAliMjara vanameM, jahAM pANDava Thahare hue the, vahAM arjuna vimAnase Akara aura usaparase utarakara apane bhAIyoMko dekhakara unase vaha milaa| usane yathAkrama bhaktise apane bhAIyoMko namaskAra kiyaa| arjunakI prAptise dIrghakAlake viyogase pIDita pAMDava manameM sukhI hue| yogyahI hai, ki apane janake milApase kisako sukha nahIM hotA hai ? // 68-69 // prItise bharI huI pAMcAlI-draupadIko prApta kara puNyapUrNa aura pratApI arjuna punaH atizaya sukhI huA // 70 // dhanurvidyAmeM nipuNa, baDe aura zreSTha citrAMga Adi mukhya ziSya arjunakI sevA karate the / / 71 // yudhiSThirarAjAkI hitakArI uttama AjJAko mAnanevAle ve arjunake ziSya mahAmAnya, sujJa aura viziSTa jJAnI hue // 72 // kisI samaya uttama nyAyamArgameM tatpara pANDavarAjA sahAyavanameM Aye haiM aisA duryodhanane jAnA, vaha krodhase balapUrNa apane sainyake sAtha sannaddha hokara unako mAraneke liye udyukta huA / 73-74 // Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 pANDavapurANam saMnaddhaH krodhasaMbaddho duryodhanamahIpatiH / svabalairbalasaMpanno yayA tAn hantumudyataH // 74 etasminnantare'pyAyAnnAna rSiRSivadyamI / citrAGgadasamabhyaNa kathayituM tadAgamam // 75 citrAGgada kimarthaM tvaM vane bhayasamAkule / vairivargasamAkrAnte tiSThasIti vabhANa saH ||76 bho gandharva sutArAkhya kimarthaM khaganAyaka / sevyante pANDavAH spaSTaM tvayApi vanavAsinaH // citrAGgado babhANeti nAnarSe zRNu madvacaH / asmAkaM gururevAyaM garIyAn zrIdhanaMjayaH // 78 yenendraH sthApito rAjye nivAryArikadambakam / svAmyasmAkamayaM pArtho vayaM tatsevakAH sadA nAnarSirbhASate tacchru tadvacanaM varam / duryodhano ripuH prApta idAnImatra durjayaH ||80 yadyetasya suziSyatvamavediSyamahaM tava / dhArtarASTrAnkSaNArdhenAhaniSyaM sakalAn ripUna ||81 Ajanma brahmacAritvaM vidyate mayi nizcitam / sadA dharmaratazcAhaM nArInAmaparAGmukhaH // 82 yogAGge yo gariSThAtmA pitAmaho mahAmatiH / tadvAkyaM na prakurvanti kauravAH klikaarinnH|| yo droNo vidurazva staH pitRvyau paramodayau / tadvAkyaviratA vairaM vahantaH santi kauravAH // idAnIM saMgaraM kartuM saMprApte kauravezvare / sajjA bhavata bho bhaktA raNAtidhyapradAyinaH // 85 [ nAradAgamana ] isake bIcameM duryodhanakI Agamana vArtA kahaneke liye nArada RSi, jo kiM munike samAna saMyamI the, citrAMgadake pAsa Aye / ve citrAMgadako kahane lage ki ' he citrAMgada bhayase bhare hue, zatrusamUha se vyApta isa vanameM tUM kyoM rahatA hai ? " he gaMdharva, he sutAra vidyAdharoM, Apa vanameM rahanevAle pANDavoMkI kyoM sevA kara rahe haiM ? / / 75- 77 // citrAMgada ne kahA - " he nArada merA vacana suno, yaha zreSTha dhanaMjaya hamArA guru hai| isane zatrusamUhako naSTa kara indra vidyAdharako rAjyapara sthApita kiyA hai / yaha arjuna hamArA svAmI ha aura hama usake sadA sevaka haiM / nAradaRSi citrAMgadakA uttama bhASaNa sunakara bolane lage - he citrAMgada isa samaya isa vanameM durjayazatru duryodhana AgayA hai / he citrAMgada tuma yadi kSaNArdha meM saMpUrNa zatrurUpa duryodhanAdika kauravo mAroge to tuma arjunake ziSya ho aisA maiM smjhuuNgaa| maiM nizvayasa Ajanma brahmacArI hUM / maiM hamezA dharmameM tatpara rahatA hUM / nArIke nAmase bhI parAGmukha hUM // 78-82 // jo zreSTha AtmA hai, jo mahAbuddhimAn aura pitAmaha hai, aise bhISmAcAryakI AjJAko kalaha karanevAle ye kaurava nahIM mAnate haiN| jo droNa aura vidura inake cAcA haiM jo paramonnativAle haiM unake vacanoMse ye kaurava virakta hue haiM / unake vacana ye nahIM mAnate ha / aura pAMDavoMke sAtha baira dhAraNa karate haiM / aba kauravezvara duryodhana yuddha karaneke liye AyA huA hai / he citrAMgadAdi vidyAdharoM, raNameM pAhunagata karanevAle Apa yuddhake liye sajja ho jAvo // 83-85 // nAradaRSikA bhASaNa sunakara kupita aura zatrurUpa jaMgalako jalAne meM agni ke samAna, garvase bharA huA citrAMga yuddha karane ke liye udyukta huA || 86 // utane meM baMdhuoMse suMdara aura raNake liye tayArI jisane kI hai, aisA duryo Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaM parva 349 tannizamya tadA kruddho vairikAdambakAdavaH / citrAGgo garvasaMpanno raNaM kartuM samudyataH // 86 tAvaddauryodhanaM sanya saMnaddhaM bandhubandhuram / caturaGga raNaM kartuM samAyAsItsahodaraiH / / 87 tadA krodhAgnisaMtaptazcitrAGgazcitracittabhRt / gandhavaNa dadhAvAzu dhavalaM dadhatA yazaH / / 88 saMkSubdhaH sainyajaladhizcitrAGgAgastinA tadA / zoSito'zeSamAtro'pi vicitreNa mahAtmanA // zalyazcAtha vizalyazca sabalo dussttmaansH| duHzAsanAdayo'pyanye samuttasthU rnnotsukaaH||90 citrAGgazarasaMghAtaizchinnA bANAstadIritAH / jenIyante dhanairghAtaiste'nyonyaM rnnlaalsaaH|| praharanto mahAbANegedAbhiH kuntakoTibhiH / tIkSNadhArAdharaiH khagaryoyudhyante bhaTA rnne||92 muzalaiAritA mattA mano mAnaM vimucya ca / mriyante tadraNe kiM na yadaniSTamajAyata // 93 halairvidAritA hRdye hRdaye ca patantyaho / bhaTAH saMghaTTasaMpannA bhUgarbhA iva saMbhramAt // 94 dhArtarASTramahAvANairviddhaM vIkSya nijaM balam / vivyAdha tAragandharvo mohanena zareNa tAn / / 95 mohitaM tena bANena sakalaM vipulaM balam / ayazobhAjanaM bhUtvaikako duryodhanaH sthitaH // 96 dhanakA caturaMga sainya yuddhake liye usake bhAIyoMke sAtha aayaa| usa samaya krodhAgnise saMtapta, nAnA prakArake vicAroMko dhAraNa karanevAlA citrAMga zubha yaza dhAraNa karanevAle gaMdharva vidyAdharake sAtha yuddha karaneke liye vegase jAne lgaa| vicitra mahAtmA aise citrAMgadarUpI agastike dvArA saMkSubdha huA vaha saMpUrNa sainya-samudra zuSka kiyA gyaa| zalya, vizalya, sabala, duSTamAnasa, duHzAsana Adika aura anya bhI yoddhA raNake liye utsuka hokara siddha ho gaye // 87-90 // [citrAMgadase duryodhanakA baMdhana ] citrAMgake bANasamUhase duryodhanake sainyane choDe hue bANa bIcahImeM toDa ddaale| raNakI abhilASA jinako haiM aise donoM sainya ApasameM atizaya dRDha AghAta karane lge| baDe baDe bANa, aneka gadA, bhAlAke agrabhAga aura, tIkSNa dhArAoMko dhAraNa karanevAle khaDagAdi sAdhanoMse yoddhA khUba laDane lage / muzaloMse pITe gaye unmatta puruSa manakA abhimAna choDakara yuddhameM marane lge| jo aniSTa nahIM haiM aisA yuddhameM kyA thA ? arthAt yuddhameM prAyaH aniSTahI hotA hai| manohara hRdayameM halake dvArA vidIrNa kiyA gayA vIra puruSoMkA samUha mAno gaDabaDIse ikaTThe hue pRthvIke garbha hai kyA ? // 91-94 // dhRtarASTrake putroMke dvArA apanA sainya viddha huA dekhakara tAragaMdharvane mohanazarake dvArA unako viddha kiyaa| usa bANase duryodhanakA vipula sainya mohita huA aura duryodhana apakIrtikA pAtra banakara akelA rhaa| yuddhameM mahAzUra, duryodhana rAjA abhimAnagalita ga. vairakAri ca tdvcH| pa. vairikAnana sahavaH / ba. vairikAnanazoSakaH / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam mAnamukto mahAzUro duryodhanamahIpatiH / Ahave vihvlstenaahuutcitraagvairinnaa||97 citrAGgaH kauravo'nyonyaM praharantau vareSubhiH / vIkSyamANau suraugheNa zaMsitau tau punaH punH|| yudhyamAnaM sthiraM yuddhe citrAGgaM vIkSya cArjunaH / zazaMsAnyamahAziSyAnAdideza yuyutsayA / / labdhalakSyastu gandharvo labdhvAvasaramuttamam / ciccheda taddhvajaM dhImAnpatriNA zIghragAminA / gandharvopAtayattUrNa gandhauM tadrathasthitau / dauryodhanaM rathaM bANairbabhaJja bhujavikramI // 101 jagAda pArthadhAnuSko gandharvaH kauravaM prati / ka yAsi sAMprataM duSTa khalIkRtya jagatkhala // daurjanyena narAnhantuM pravRttaH pApapaNDitaH / pazyedAnIM phalaM tasya prAptaM pApa gatAyudha // 103 ityuktvA nAgapAzena papAza pazuvannRpam / tasminbaddhe bhaTA bhaktA bhejuH kASThAM bhayAvahAm / / gandharvasya yazo bhUmau babhrAma vidhunirmalam / duryodhanasubandhotthaM nyAyAtkasya jayo na hi // tAvatA pattayaH sarve sAdinazca viSAdinaH / niyantAro gajasthAzca kauravAH zucamAyayuH // pApena prAptadurmAnA duryodhanajanAH kSaNAt / mohitA mohabANena mumuucrchshchmkaarinnH||107 tadA bhAnumatI prApa tatpriyA priyavAdinI / priyabandhanajAM zrutvA kiMvadantI rudatyalam / / huA, vihvala hue usa duryodhanako citrAGga vidyAdharane bulaayaa| anyonyako uttama bANoMse prahAra karanevAle citrAGga aura kaurava devoke dvArA dekhe gaye aura punaH punaH prazaMsita hue // 95-98 // arjunane yuddha meM sthiratAse laDanevAle citrAGgako dekhakara usakI stuti kI aura yuddha karaneke liye anya mahAziSyoMko AjJA dI // 99 / / jisako lakSyakI prApti huI hai aise buddhimAn gaMdharvane uttama avasara prApta karake zIghra gativAle bANase usakA dhvaja toDa diyA // 10 // gaMdharva vidyAdharane duryodhanake rathako joDe hue ghoDoMko giraayaa| tathA duryodhanakA ratha bAhupratApI gaMdharvane toDa diyA // 101 // arjunakA ziSya dhanurdhArI gandharva kauravako kahane lagA, ki- "he duSTa duryodhana, jagatko pIDA dekara aba tUM kahA~ jA rahA hai ? pApameM catura tU duSTapanase manuSyoMko mAraneke liye pravRtta huA hai, paraMtu jisakA Ayudha naSTa huA hai aise he pApI duryodhana usakA phala aba prApta honekA samaya AyA hai dekh| aisA kahakara usane rAjAko ( duryodhanako ) pazuke samAna nAgapAzase baddha kiyaa"| usako bAMdhanepara usake bhakta aise vIra bhayAvaha avasthAko prApta hue // 102-104 // usa samaya duryodhanako bAMdhanese gaMdharvakA utpanna huA candrake samAna nirmala yaza bhUtalapara phaila gyaa| yogyahI hai ki nyAyase kise jaya nahIM milegA? usa samaya duryodhanake sarva paidala sainya, ghuDasavAra sainya khinna huA aura gajapara ArohaNa karanevAle vIrapuruSa zokayukta hue // 106 // pApodayase duSTa abhimAnako dhAraNa karanevAle duryodhanake sainyako tatkAla mohabANase mohita kiyaa| ve kapaTa karanevAle loga mUchita ho gaye // 107 / / [ bhAnumatikI patibhikSAyAcanA ] usa samaya madhura bhASaNa karanevAlI duryodhanakI priyapatnI Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samadazaM parva 351 zokasaMtApasaMtaptA netrAzrujaladhArayA / siJcantI kuM rudantI ca bhUpatInsAvadagirA // 109 anyonyavadanekSAM ca kurvantaH kiM nRpAH sthitAH / manAthe bandhanaM nIte bhavatAM kA sukhAsikA // mocayadhvaM mamAdhIzaM kauravANAmadhIzvaram / anyathA bhavatAM kutra sthAsnutvaM kIrtintinAm // vilApamukharAM vIkSya rudantIM tAM pitAmahaH / prAha bhAnumatI prItAM dadadAzvAsanAmiti // 112 kiM krandasi kRpApAtre kiM rodiSi jane jane / mocayituM samicchA cetpatiM tanme vacaH kuru|| yAhi yAhi snuSe dharmaputrasya zaraNaM dhruvam / yato bandhavimuktiH syAttava patyurdurAtmanaH / / kRte'pi durnaye tena dharmaputrastu dharmadhIH / kSamaH kSAmyati bhUpAlAnkauravAnkRtadUSaNAn // 115 sa dhIro vidhurAndhata dharaNyAM dharaNIdharAn / samartho na jahAtyAzu nijaM zIlaM kadAcana // zrutvA tadvacanaM bhAnumatI tIvrAzayA tataH / gatA sabAndhavo yatra samAste dharmanandanaH / / 117 dehi dehi dayAdhIza bhartRbhikSA sukhAvahAm / mahyaM kSAntvAparAdhAnAM zataM zItala sanmukha // tAvatA pArthaziSyeNa vivandhya kauravaM nRpam / rathe saMropya saMcele svapuraM svaHpuropamam // 119 nIyamAnaM nRpaM zrutvAvAdItsa vipulodrH| bhavyaM bhavyamidaM jAtaM yaddhataH kauravAgraNIH // 120 apane priyapatike baMdhanakI vArtA sunakara atirudana karane lgii| zokake saMtApase santapta huI netroMke azrujalakI dhArAse pRthvIko sizcita karatI huI, ronevAlI vaha bhAnumatI isa prakAra bhASaNa karane lgii| he rAjagaNa, anyonyakA muMha dekhate hue Apa kyoM cupa baiThe haiM ? merA pati baMdhanako prApta honepara Apako kyA sukha prApta hogA? kauravoMke svAmI mere patiko Apa chuDAve anyathA kIrtiko naSTa karanevAle Apako cirasthAyitva kahAMse milegA ! isa prakAra jorase vilApa karake ronevAlI priya bhAnumatIko dekhakara AzvAsana dete hue bhISmAcArya isa prakAra kahane lagA // 108112 // " he bhAnumati, tuma zoka kyoM karatI ho? pratyeka manuSyake pAsa jAkara kyoM rudana karatI ho? yadi tuma apane patiko chuDAnA cAhatI ho to merA vacana suno" // 113 // " he snuSe, tuma dharmaputrako nizcayase zaraNa jaavo| jisase tumhAre duSTa patikI baMdhanase mukti hogii| yadyapi tumhAre patine anyAya kiyA hai to bhI samartha dharmaputra dharmabuddhi manameM rakhanevAlA hai| vaha jinhoMne aparAdha kiye haiM aise kauravabhUpAloMko kSamA kregaa| vaha dhIra isa bhUtalameM duHkhI hue rAjAoMko dhAraNa karane meM unakA duHkha dUra karanemeM samartha hai| samartha loga apanA zIla-svabhAva kadApi nahIM choDate hai / " // 114-116 // bhISmAcAryakA vacana sunakara tIvra AzayavAlI bhAnumatI tadanaMtara jahAM apane baMdhuoM sahita dharmarAja baiThA thA vahAM gaI // 117 // he zItala, he zubhamukha, he dayAke svAmin , sau aparAdhoMkI kSamA karake mujhe sukha denevAlI pati-bhikSA Apa dIjiye / usa samaya duryodhanarAjAko bAMdhakara tathA rathameM Aropita kara arjunakA ziSya svargake samAna apane nagarako jAneke liye udyukta huA // 118-119 // rathameM Aropita kara duryodhanako arjunakA Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 pANDavapurANam vo vidhIyate yastu vahastena mayA tvayA / sa eva khayamApto'sti parahastena kiM zucA // hasantaM pAvani jyeSTho varjayitvA vaco jagau / utcamAnAmayaM bhAvo na yAti vikriyAM kcit|| durjanaiH khidyamAno'pi mahAno yAti vikriyAm / rAhuNA chAdyamAno'pi candro nojjvalatAM tyajet / / 123 pArtha babhANa saMprApto dharmaputrastavAdhunA / vidyate'vasaro nUnaM tanmocanakRte kRtin // 124 : pANDavAnAM jagatyatrApakIrtirjAyate na hi / yAvattAvadvimocyo'yaM kurUNAmadhipastvayA // 125 yAvana mriyate tAvatsa vimocya tvamAnaya / mRte'sminpANDavAnAM hi na saurUpyaM kadAcana / / ityuktaH sa dadhAvAzu sarathaH zakranandanaH / mucyatAM mucyatAM neyo na gehe'yamiti ruvan / / gandharvastadvacaH zrutvA sthito'vasaramAtmanaH / vIkSyAvocatprakurvANaH svavIrya prakaTaM param // bhavatAmasti cecchaktirayaM saMtyAjyatAM laghu / dhanurvedamahAvidyAM darzayitvA nijAM parAm // 129 tAvatsasyandano'dhAvatsutArastaralastvarA / gandharvapakSamAlakSya vipakSIbhUtamAnasaH // 130 ziSya le jA rahA hai yaha vArtA sunakara bhImasena kahane lagA, ki yaha kArya to khUba acchA huaa| kauravoMkA aguA duryodhana pakaDA gayA yaha ThIka hI huaa| mere hAthameM yadi yaha duryodhana paDatA to maiM isako svayaM mAra detaa| he duryodhana tUne parahastase vahI vadha prApta kara liyA hai| aba zokase kyA phAyadA hogA ? aisA kahakara haMsanevAle bhImasenakA jyeSTha yudhiSThirane niSedha kiyA aura vaha bolA, ki " bhAI bhImasena uttama puruSoMkA svabhAva kadApi vikRta nahIM hotA hai| durjanoMke dvArA pIDA dI jAnepara bhI mahApuruSa vikArI nahIM hote hai apanI zAMti nahIM kho baiThate haiN| rAhuse AcchAdita kiye jAnepara bhI caMdra apane svaccha prakAzako nahIM choDatA hai // 120-123 // dharmarAjane arjunako kahA ki "he vidvan pArtha, aba tujhe duryodhanako chuDAneke liye samaya prApta huA hai / jagatameM pANDavoMkI apakIrti honese pahale yaha kurudezakA svAmI duryodhana tujhase chuDAyA jAnA cAhiye aura jabataka yaha nahIM maregA tabataka ise chuDAkara mere pAsa tU lA isake maraNase pANDavoMkA kabhI bhalA na hogaa|" isaprakAra AjJA kiyA gayA vaha arjuna rathameM baiThakara dauDane lagA aura he vidyAdharo, tuma isa kauravezvarako choDo choDo, ise apane gharameM mata liye jAvo aisA kahane lagA // 124-127 // [citrAMgadArjuna yuddha ] gaMdharva usakA bhASaNa sunakara khaDA ho gyaa| apane avasarako dekhakara apanA uttama sAmarthya prakaTa karatA huA vaha bolane lagA, ki he guro, yadi ApakA sAmarthya hogA to apanI utkRSTa dhanurveda-mahAvidyA hameM dikhAkara ise zIghra chuDAo // 128-129 // usa samaya jisakA mana zatru banA hai aisA sutAra nAmakA caMcala vidyAdhara tvarAse rathapara baiThakara gaMdharva vidyAdharake pakSakA Azraya lekara arjunake sAtha laDane ke liye dauDane lagA // 130 // anaMtara Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 ziSyeNa saha pArthezo yuyudhe kruddhamAnasaH / bANAvalyAtha niHzeSaM namaH sNchaadyNstvraa||131 khacaraH zarasaMghAtaizchAdayaMzca dhanaMjayam / pazyAmi te dhanurvedaM hasamiti mhaamnaaH||132 uttasthe surathastho'pi khagazcitraratho stham / vAhayaJzakraputraM ca saMkrIDitumivonmatam // 133 yAnyAJzarAMzca citrAGgo muzcate savyasAcinam / vyarthIkaroti pArthastAMstAnmeghAniva maarutH|| divyAstreNa samArabdhaM punayuddhaM sudAruNam / tAbhyAM cApasamRddhAbhyAM kruddhAbhyAM bhIrubhItidam / / citrAGgamuktadAvAgni ciccheda jaladena saH / ciccheda jaladaM citro vAyunA sarvahAriNA // AbAdhayattadA vAyuM vADavena dhnNjyH| tanmuktaM nAgapAzaM ca garuDena jaghAna saH // 137 tena muktAzarAnevaM vyarthIcakre dhanaMjayaH / jayalakSmImavApAzu sAdhukAraM janauSataH // 138 tacchiSyaiH sakalaiH pArthoM gurubhaktyA natastutaH / duryodhano'pi pArthena prINito bahubhASaNaiH / / zarasopAnamAlAzca vidhAya vidhivaddhaH / duryodhanaM gireH zRGgAtsamuttArayati sma saH // 140 AnIya nRpateH pArzve kauravaM zakranandanaH / mumoca bandhanAtkhinnaM bandhAtkhedo hi jAyate // yudhiSThiraM sa saMnutya natvA kSAntvA sthito jgii| vipAzIkRtya saMpRSTaH kuzalaM dhamejena ca // tvarAse bANapaMktiyoM dvArA saMpUrNa AkAzako AcchAdita karanevAlA kupita-citta arjuna ziSyake sAtha laDane lagA // 131 // bANoMke samUhase dhanaMjayako AcchAdita karanevAlA mahAmanA vidyAdhara ha~satA huA kahane lagA, ApakI dhanurveda-vidyA maiM dekhanA cAhatA hUM // 132 // zakraputra-unnata arjunake prati apanA ratha mAno krIDA karane ke liye le jAnevAlA, rathapara baiThA huA citraratha uThakara khar3A ho gyaa| jo jo bANa citrAGgane savyasAcI-arjunake Upara choDe vAyu jaise meghoMko vyartha karatA hai vaise arjunane una una bANoMko vyartha kiyA // 133--134 // dhanurvidyAmeM samRddha-nipuNa una donoMne punaH kruddha hokara bhIrujanoMko bhaya utpanna karanevAle bhayaMkara yuddhakA divyAstroM ke dvArA prAraMbha kiyA // 135 // citrAMgase choDe gaye dAvAgni-bANakA cheda arjunane meghabANase kiyA / aura citrAMgane sabako uDAnevAle vAyubANake dvArA meghabANako toDa ddaalaa| isake anaMtara vADavabANase dhanaMjayane vAyubANa bAdhita kiyaa| phira citrAMgake dvArA choDe gaye bANa dhanaMjayane vyartha kiye aura zIghra jayalakSmIko prApta kiyA tathA lokasamUhase stuti-prazaMsA prApta kii| arjuna apane sarva ziSyoMse gurubhaktise namaskRta huA aura ve usakI stuti karane lge| arjunane bhI duryodhanako aneka bhASaNoMse saMtuSTa kiyA // 136-139 // vidvAn arjunane vidhike anusAra bANoMkI sopAnapakti banAkara parvatake zikharase duryodhanako nIce utaaraa| yudhiSThirarAjAke pAsa duryodhanako lAkara arjunane baMdhanase khinna hue duryodhanako baMdhamukta kiyaa| baMdhase kheda honA yogyahI hai // 140-141 // yudhiSThirakI duryodhana stuti aura namaskAra kara tathA kSamAyAcanA kara maunase baitthaa| bandhamukta karaneke anaMtara dharmarAjane duryodhanako kuzala prazna pUchA taba duryodhanane isa prakArakA uttara pAM. 45 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAtha pandhanajaM nA duHkhaM mama yathA tathA / mocito'nena cetyuktirnarmAzarmapradAyinI // mAnabhagamavAd duHkhAmAparaM zarma hAnidam / iti saMpreSitastena prApa bhUpaH puraM param // 144 gato nijapuraM duHkhI cintayAmAsa mAnase / hA hA me mAnuSaM janma gataM niSphalatAM kssnnaat|| kAhaM ca kauravAdhIzaH ka me cittsmunntiH| tatsarva dalitaM tena raNe mocayatA mama // 146 raNe baddhvA punamuktaH pArthenAhaM suduHkhitH| taduHkha kena vAyeMta mama praannaaphaarkm||147 yaH ko'pi mArayatyAzu pANDavAMzcaNDazAsanAn / sa parAbhavazalyaM me samuddharati durdharam // tasmai dadAmi rAjyAdhaM taddhantre htmaansH| ko'pyasti bhavane maryo mama duHkhnivaarkH|| iti zrutvA jagau dhiimaanknkdhvjbhuuptiH| saptame vAsare tAn vai haniSyAmi supANDavAn / / na hanmi ceddadAmyAzu khAtmAnaM pAvake bhRzam / ityuktvA nirgato durthIvana RSyAzrame gataH kRtyAM vidyAM sthitastatra saMsAdhayitumudyataH / mantrahomavidhAnajJaH kanakadhvaja itvaraH // 152 tAvadraprasuto jJAtvA gatvA pANDavasaMnidhim / jagAda madhurAlApaiH pANDavAnAM sukhAptaye // diyA " he prabho mujhe bandhanase vaisA duHkha nahIM huA jaisA arjunake dvArA mujhe bandhanase mukta kiye jAnepara huaa| mujhe arjunane mukta kiyA yaha ukti mujhe lajAkA du:kha utpanna karanevAlI hai / mAna bhaMgase utpanna hue duHkhase itara duHkha sukhakI hAni karanevAlA nahIM hai " / bandhanamukta kara yudhiSThirase bhejA gayA duryodhana apane suMdara nagarako calA gayA // 142-144 // apane nagarako jAkara duHkhI duryodhana apane manameM cintA karane lagA " hAya hAya merA manuSyajanma eka kSaNameM niSphala huaa| maiM saba kauravoMkA svAmI, kahAM merI cittakI samunnati-kahAM merA mAna ? mujhako raNameM baMdhanase mukta karanevAle usa arjunane merA sarva abhimAna naSTa kiyaa| raNameM bAMdhakara punaH arjunane duHkhita hue mujhe mukta kiyaa| usa samayase mujhe prANa naSTa karanevAlA duHkha huA hai, use kauna dUra karane meM samartha hai ? jinakA zAsana ugra hai aise pANDavoMko jo zIghra mAregA vaha merA durddhara parAbhavakA zasya nikAla sakegA aura unako mAranevAleko jisakA mana duHkhI huvA hai aisA maiM rAjyAI duuNgaa| mere isa duHkhako dUra karanemeM kyA koI puruSa isa jagatameM samartha hai ?" // 145-149 // - [kanakadhvajase kRtyAsAdhana ] duryodhanakA bhASaNa sunakara kanakadhvaja nAmaka vidvAn rAjAne isa prakArakA bhASaNa kiyA / " maiM sAtave dina una pANDavoMko nizcayase maaruuNgaa| yadi na mArUMgA to maiM zIghrahI agnimeM kUdakara svayaMko atizaya jalAuMgA arthAt mara jaauuNgaa|" aisA bolakara baha duSTa buddhikA rAjA vanameM RSike AzramameM gyaa| vahAM rahakara ' kRtyA' nAmaka vidyAko siddha karanemeM udyukta huA / use mantra, homa japa ityAdividhikA jJAna thA // 150-152 / / itanemeM idhara brahmAke suta nAradane pANDavoMke sanidha jAkara pANDavoMko sukha ho isa sadicchAse madhura zabdoMse khaa| he rAjan , sAtave dina kRtyAvidyAke prabhAvase kanakadhvaja nAmaka duSTa rAjA Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samadarza parva sAme vAsare rAjan kRtyAvidyApramAgataH / haniSyati hatAtmAyaM bhavataH kanakadhvajaH // 154 iti zrutvA sudharmAtmA dharmaputraH pavitradhIH / nAsAgrahanirIhaH san niHsaMgo nizcala sthitH|| zumadhyAnarataH zuddho duHsaMsAraparAmukhaH / samAhitamanAstasthau nimIlitanijekSaNaH // 156 prANIpsitamuzarmANi jAyante dharmato dhruvam / bho bhrAtaraH kurudhvaM hi dharmamekaM susiddhaye // asmAkaM paralokAya yo vRSaH sakalaiH stutH| surAsuraiH sadA bhUyAdvighnasaMghAtaghAtakaH // 158 dharmaH so'pyatra saMsiddhathai sahAyo me bhaviSyati / dharmato nAparaM viddhi sAtahetuM sanAtanam // ApadA dharmataH puMsAM saMpadAyai bhavellaghu / grISme sUryakarA yadvatsuvRkSANAM phaladdhaye // 160 iti dharma stuvandharmaputro'yamavatiSThate / tAvadAsanakampena dharmadevaH prabuddhadhIH // 161 tadupadravamAjJAya sahasA sa samAyayau / avAmi pANDavaM vaMzaM kSIyamANaM vadaniti // 162 sa suraH prakaTIbhUya jajalpa gUDhamAnasaH / asmatsthAne sthitA yUyaM kathaM susthirmaansaaH|| asmanmAhAtmyamAjJAtaM bhavadbhiH kiM purA na hi / kSIyante'smatprakopena kSaNArdhena kSitau janAH Apako mAranevAlA hai // 153-154 // [ nAradakA bhASaNa sunakara dharmarAja dharma-dhyAna-tatpara. huA ] nAradajIkA bhASaNa sunakara pavitra buddhivAlA sudharmAtmA dharmaputrane nAsAgrameM apanI dRSTi sthira kii| yaha niriccha, parigrahatyAgI aura nizcala huA // 155 // zuddha antaHkaraNavAlA vaha zubhadhyAnameM tatpara hokara duHkhadAyaka saMsArase parAGmukha huaa| jisane apanI AMkheM mUMda lI hai aisA vaha ekAgracitta hokara baiTha gyaa| " he bhAIyoM, tuma apane zubhakAryake siddhayartha eka dharmahIkA ArAdhana karo kyoM ki, dharmase prANiyoko icchita sukhoMkI nizcayase prApti hotI hai| he baMdhujana, jisa dharmakI surAsuroMne stuti kI hai vaha vighnasamUhakA ghAta karanevAlA dharma hamako paralokake liye sadA ho| arthAt dharmake AzrayasehI utkRSTa paralokakI prApti hotI hai| vaha dharma yahAM bhI hamAre kArya-siddhike liye sahAyaka hogaa| dharmase bhinna vastu ciraMtana sukhakA kAraNa nahIM hai| sirpha dharmahIse zAzvata sukha milatA hai / Apatti dharmake Azrayase zIghra puruSoMko saMpattike liye ho jAtI hai| jaise grISmakAlameM sUryake kiraNa vRkSoMko phalavRddhike kAraNa ho jAte haiM " isa prakAra dharmakI stuti karatA huA dharmaputra baiThA thA utanemeM vastuoMke svabhAvoMko jisakI buddhi khUbIse jAnatI hai aisA dharma nAmaka deva Asanakampanase pANDavoMke upadravoMko jAnakara maiM pANDavoMke naSTa hote hue kulakA rakSaNa karUMgA aisA bolatA huA vahAM akasmAt AyA // 156-162 / / [dharmadevase draupadIkA haraNa ] jisane apanA abhiprAya gUDha rakhA hai aisA vaha deva prakaTa hokara kahane lagA, ki tuma atizaya sthiramanase hamAre sthAnameM kaise baiThe ho ? hamAre mAhAtmyakA jJAna kyA Apako pUrvameM nahIM huA thA ? hamAre kopase isa bhUtalapara loka kSaNArdhameM naSTa hote haiN| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam ityAbhASya vizuddhAtmA jahAra draupadI satIm / dhAvanti sma tadA kruddhAH kaunteyAH kRntituM suram // 165 tAvanmadrIsutau tUrNa dadhAvaturmahAkudhau / jalpantAviti vegena suparvANaM varatviSam // 166 ka yAsi re mahAvIra hRtvemA sundarI varAm / / mAryamANaM svamAtmAnaM kiM na jAnAsi satvaram / / 167 yatra yatra suro yAti pAJcAlyA saha paavnH| tatra tatrATatustUrNa madrIputrau manoharau // 168 pipAsApIDito tAvajAtau tau nirjale vane / jagmatuH kApi pAnIyaM pAtuM pIvarasadbhajau // nirminoti sma tAvatsa jalakallolasaMkulam / kamalAkarasaMkIrNaM padmAkaraM vRSaH suraH // 170 nakulaH sahadevazca devakhAtaM pipAsitau / pAtuM pAvanapAnIyaM pavitrau vIkSya tAvitau // 171 apa ApIya pUtau tau patitau jalayogataH / na vittaH sma ca mUrchADhyau kaucidviSajalaM ythaa|| tadA pArtho jagAdaivaM ka gatau bhrAtarau mama / zIgheNa dIrghakAlena nAyAtau kiM mahAdbhatam // kena citkathite tAvattatsvarUpe dhanaMjayaH / natvA yudhiSThiraM tUrNa nirgatastau vilokitum / / aisA bolakara usa vizuddhAtmA devane satI draupadIko hara liyA // 163-164 // : [ viSajalapAnase nakulAdika pAMca pANDava mUchita hue ] usa samaya kruddha hue kuntIke suta yudhiSThirAdika usa devako mAraneke liye dauDane lge| mahAkrodhI madrIsuta-nakula aura sahadeva, jisakI kAnti uttama hai aise devako " he mahAvIra isa uttama suMdarIko hara kara tUM kahAM jA rahA hai| aba jaldIhI tU apaneko mArA jAnevAlA haiM aisA kyoM nahIM samajhatA hai ? " aise bolate hue baDe vegase jahAM jahAM vaha pavitra deva pAzcAlIko sAtha lekara gayA vahAM vahAM ve zIghra dauDakara gye| dauDanese unako pyAsane bahuta satAyA, puSTa aura uttama jinake bhuja haiM aise ve nakula aura sahadeva usa nirjalavanameM kahIM pAnI pIne ke liye gye| dharma-nAmaka devane jalataraMgoMse vyApta, kamaloMke samUhase bharA huA tAlAva nirmANa kiyaa| jinako pyAsa lagI hai aise ve pavitra nakula sahadeva sarovarako dekhakara usakA pavitra pAnI pIneke liye gaye / ve pavitra donoM bhAI pAnI pIkara pAnIkA saMbaMdha honese jaise koI viSajala pIkara mUchita hote haiM, akasmAt mUchita ho gaye // 165 172 // usa samaya arjuna kahane lagA ki, mere do bhAI kahAM gye| zIghra AnevAle itanA dIrghakAla bItanepara bhI nahIM Aye yaha baDA Azcarya hai| kisIne una donoMkA svarUpa khaa| taba dhanaMjaya yudhiSThirako namaskAra kara zIghra una donoMko dekhane ke liye niklaa| tAlAvake tIrapara ve donoM choTe bhAI mRtake samAna dekhakara arjuna khinna hokara karuNasyarase rone lgaa| " kyA ye dono AkAzase paDe hue candrasUrya haiM ! athavA mahAyuddhameM dharmaputrake ye do bAhu paDe haiM ? mere sukharUpa bhAI yudhiSThirako aba maiM kyA uttara dUM ?" aisA dIrghakAla zoka kara arjunane apane manameM dhIratA dhAraNa kI // 173 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadarza parva tena kAsAratI tau kaniSThau gatajIvitau / iva vIkSya viSaNNena rurude karuNasvaram // 175 aho kiM patitA bhUmau sUryAcandramasau ca khAt / vA dharmaputrasya patitau kiM mahAhave / / 176 kimuttaraM pradAsyAmyanayorbhrAtre sukhAtmane / vilapyeti ciraM citte dadhAra dhIratAmasau // 177 punardhanaMjayaH kruddho dhRtvA gANDIvasaddhanuH / kare babhANa bhImena svareNa kSobhayandizaH // bhrAtarau na kenApi hatau hanta hatAtmanA / mama taM preSayiSyAmi satvaraM yamamandire // 179 babhANa bhItimuktAtmA sAkSAddharma ivonnataH / dharmaH pracchannarUpeNa pArthaM pratyarthinaM yathA / / 180 tava bhrAtRyugaM yogyaM yugapadvinipAtitam / mayA cecchaktimAMstvaM hi kuru tarhi mamoditam || matkAsAre krudhaM tyaktvA pipAsAM hantumulbaNAm / payaH piba pavitrAtmanyadyasti balavAnbhavAn / / 182 ityukte kruddhacittena pape tasya sarojalam / bhramaddehaH papAtAsau viSeNeva jalena ca // 183 yAvatpratyeti pArtho na bhImaM provAca dharmatuk / pArthaH kiM na samAyAto vilambayati kena vA / / tvaM yAhi brUhi taM lAtvA samehi hitakAraka / ityukte pAvaniH prItAmavaniM vidadhadgataH // 177 // punaH kupita hue dhanaMjayane apane hAthameM uttama gANDIva dhanuSya dhAraNa kara aura bhayaMkara svarase dizAoMko kSubdha karatA huA isa prakArase bolane lagA- " kheda hai, ki - kisI duSTAtmAne mere do bhAIyoM ko mAra DAlA hai| maiM use zIghra yamamaMdirameM bheja detA huuN|" bhItirahita AtmA jisakA hai aura sAkSAddharmake samAna unnata aisA dharma nAmaka deva guptarUpa se mAno zatrurUpa arjunako bolane lagA - " tere do bhAI yogya, zUra haiM unako maiMne yugapat mAra diyA hai, tU yadi zaktimAn hai to merA bhASaNa suna--"yadi tU zaktimAn hai to he pavitrAtman mere tAlAvameM tU krodha choDakara tIvra pipAsAko naSTa karaneke liye jalapAna kara " aisA bolanepara kupitacitta hokara usane tAlAvakA jala piyA | viSa samAna usa jalase jisakA deha bhramayukta huA hai aisA arjuna jamInapara gira gayA // 178-183 // abhItaka arjuna kyoM nahIM AtA hai aisA bhImako dharmarAja pUchane lage / arjuna kyoM nahIM AyA aura kisa kAraNase vaha vilamba kara rahA hai / he hita karanevAlA vatsa bhIma, tU jA usako derIkA kAraNa pUcha aura usako lekara A / aisA dharmarAjane kahA taba bhIma pRthvIko AnaMdita karatA huA vahAMse calA gyaa| apane caraNAghAtase uttama pRthvIko kaMpita karatA huA vaha zreSTha vipulodara - bhIma tAlAvako prApta huaa| vahAM gaye hue bhImane apane paDe hue tInoM sajjana baMdhuoM ko dekhaa| dekhakara bhIma hAhAkAra karane lagA, usakA citta ThikAnepara nahIM rahA, usakA mana / 1 pa. koSacittena / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam padaprahAraghAtena kAzyapI kaMpayanparAm / pacAkaraM prapede'sau paramo vipulodaraH // 186 . gatastatra dadarzAsau patitAMstrInsubAndhavAn / hAkAramukharaH kSINo vilakSaH kSINamAnasaH / / vilalApeti hA daiva kimaniSTamanuSThitam / adyaiva patitA lokAstrayo vA bAndhavA mm||188 bAndhavAMstrInvimucyAhaM ka bajAmi sthitiM bhaje / kakena vacanaM vacmi ka pazyAmi sahodarAn // 189 pAvanirvilapamevamapatanmarchayA bhuvi / kRcchreNa cchinnazAkhIva muktazobho gatakriyaH // 190 vAyavirvAyunA jAtastatratyena payaHkaNaiH / gatamUccheH samutthAya pazyati sma dizo daza // uvAca pAvanizceti hatA me yena vaandhvaaH| tamIle cetsvahastena hatvA dAsyAmi digblim|| tato gaganamArgastho vRSo'vAdIdvaco varam / yaH kohi balavAJloke pravizya sarasaM srH|| payaH piyati tasyaiva zaktiM vemi niraGkuzAm / ityukte pAvanistatra pravizya snAtavAJjale // papau paramapAnIyaM pAvanistasya nirbhayaH / nirgato yAvadAste sa samutkRSTamahAbalaH // 195 tAvadviSeNa saMchino mumUrcha dharaNImitaH / na vidanviditAtmApi kheSTAniSTAni kiMcana // tAvadyudhiSThiro dhImAnviSaNNo nijacetasi / acintayaciraM citte nAyAtA mama bAndhavAH / / sa utthAya sthitastatra vanaSaNDaM vilokayan / dadarza patitAnbhrAtRnitastataH sumUcchitAn / / kSINa huA-duHkhI huA va kSINa hokara " hA daiva, tUne yaha aniSTa kArya kyoM utpanna kiyA ? mere ye tInoM bAMdhava trailokyake samAna Aja gira gaye haiN| Aja ina tInoM bAMdhavoMko choDakara maiM kahAM jAUM aura mujhe kahAM sthiti-zAMti prApta hogI? aba maiM kinake sAtha bolUM aura mere bAMdhavoMkA mujhe kahAM darzana hogA" isaprakAra vilApa karanevAlA bhImarAja mULase jamIna para gira gyaa| TUTe hue vRkSake samAna isa saMkaTase bhIma zobhArahita aura nizceSTa huaa| vahAMke jalakaNoMse aura havAse bhImasenakI mUrchA naSTa huii| UTha karake vaha daza dizAoMko dekhane lgaa| aura isa prakArase bolane lagA--- " jisane mere bAMdhavoMko mAra DAlA hai usako yadi maiM dekha lUMgA to apane hAthase use mArakara usako dazadizAoMmeM bali duuNgaa|" // 184-192 // tadanaMtara AkAzamArgameM khaDA hokara dharmadeva zreSTha bhASaNa bolane lgaa| " isa jagatameM jo koI balavAn hogA vaha sarovarameM praveza kara yadi usakA jala piegA to maiM usakI apratihata zakti jAnU / " taba bhImane sarovarameM praveza kara snAna kiyA aura usakA acchA pAnI nirbhaya hokara prAzana kiyaa| sarovarase bAhara nikalA huA, utkRSTa mahAbalakA dhAraka bhIma taTapara baiThA thA itanemeM viSase vyApta hokara, pRthvIpara gira gayA aura mUrchita huaa| vidvAn aisA bhIma bhI apanA iSTAniSTa kucha bhI jAnanemeM samartha nahIM thaa| utanemeM vidvAn yudhiSThira apane manameM khinna huA bahuta derataka vicAra karane lagA ki, " mere bAMdhava kyoM nahIM Aye ? tadanaMtara vaha uTha karake vahAM vanapradeza dekhatA huA itastataH mUchita Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaM garva 356 duHkhena khinacetAH sa mUrchayA patito bhuvi / kathaM kathamapi prAptacetano vilalApa ca // 199 mo prAtaraH pipanto'mbho mUJchitAH kima niSitam / vajastambhe kathaM lamo ghuNo nighRnndhurdhrH|| 200 vilAsameSyati kruddhaH pUrNarAjyasya kauravaH / adya pANDavavaMzasya svayaM jAtaH kSayaH kSaNAt // baddho'pi kauravaH kuddhaH svayodhairyudhi bndhuraiH| mayA mArayituM naiva datto daivavazena ca // 202 tathApi bAndhavA me'dha hatA daivena durdazA / daivasyAtho adaivatvakaraNe mama zaktatA // 2.3 . mArayanto mahAmattAH kauravAnmama sevakAH / rakSitA mayakA dhAtregvidhaM vihitaM bhuvi // 204 pApaThIti sma bhUpIThe kodaNDena hatA mayA / bAndhavAzcaNDakodaNDA dharmadevastu ityalam // 205 dharmaputra samartho'syavagAhya yadi matsaraH / payaH piba khazaktyA kiM vRthA garjasi bhekavat / / ityAkaye prabuddhAtmA dharmaputraH samarthadhIH / saraH pravizya pAnIyaM papau pUtamanAH svayam // tatkSaNaM sa papAtAzu bhuktahAlAhalo yathA / dhikceSTitaM vidheryena teSAmIgvidhaM kRtam // 208 hue gire hue bhAIyoMko dekhane lgaa| duHkhase khinnacitta hokara mUcha se vaha jamInapara gira pdd'aa| aura baDe kaSTase cetanA prApta honepara vaha zoka karane lagA // 193-199 // " bho bhAIyoM, kyA pAnI pIkara tuma loga nizcita mUJchita hue ho? duSTa aura ghura ghura zabda karanevAlA ghuna nAmaka kIDA isa vajastaMbhameM kaisA laga gyaa| aba kruddha kaurava duryodhana pUrNa rAjyake vilAsako prApta hogaa| Aja pANDavavaMzakA kSaya eka kSaNameM svayaMhI huA hai| kupita hue hamAre zUra yoddhAoMne yuddhameM bAMdhA huA bhI kaurava daivavaza honese maiMne use mArane nahIM diyA thaa|" // 200-202 / / tathApi duSTa dRSTike daivane Aja mere bAMdhavoMkA ghAta kiyA hai| usa daivako adaiva karanekI mujhameM zakti hai| jo mere mahAmatta sevaka kauravoMko mAraneke liye udyukta hue the unako maiMne isa kAryase bacAyA hai arthAt gaMdharvAdikoMko maiMne duryodhanako choDo, mata mAro aisA kahakara duryodhanako baMdhanamukta kiyA thA, paraMtu isakA kucha upayoga nahIM huA aura durdaivane mere baMdhuoMko mAra ddaalaa| " 203-204 // usa samaya dharmadevane aisA punaH punaH kahA- "dharmarAja, maiMne isa bhUtalapara dhanuSyake dvArA pracaNDa dhanuSyake dhAraka tere bhAIoMko mArA hai aba itanA khulAsA pUrNa huA hai| he dharmaputra, yadi tU samartha hai to mere sarovarameM praveza karake usakA pAnI apane sAmarthya se prAzana kara / vyartha meMDhakake samAna kyoM Tara Tara zabda karatA hai ? " aisA bhASaNa sunakara vizeSajJa, samartha buddhivAle dharmarAjane sarovarameM praveza karake svayaM pavitra manase pAnI piyaa| usase jisane hAlAhala bhakSaNa kiyA hai aise manuSyake samAna tatkAla bhUmipara gira pddaa| daivake ceSTitako arthAt daivake kAryako dhikkAra hoM; kyoM ki una pANDavoMkA isa daivane aisA vinAza kiyA // 205-208 // [kRtyAne kanakadhvajarAjAko mAra diyA ] japa aura maMtravidhAnase kanakadhvajarAjAko sAtave Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. kanakadhvajabhUpasya japamantravidhAnataH / saptamejahi kathaMcicca kRtyA siddhimagAttadA // 209 sAgatAdezamicchantI sAdhakacchandavartinI / yayAce paramAdezaM kanakadhvajabhUpatim // 210 atulA vipulA zaktirbhavatyAzcettvarA bhRzam / aTitvA jhaTiti prIte jahi tAnpaJca pANDavAn / / labdhAdezA krudhA tatra sA cacAla supANDavAH / patitA Asate yatra macchoM prAptA mRtA iva / / tAvatA zabarIbhUya dharmadevaH zucAkulaH / AyAsItpANDavAbhyaNe pANDavAnbhASayanmRtAn // itastataH parAvRtya gatajIvAJzavAkRtIn / jJAtvA kRtyApi provAca zabaraM zAmbarImayam // kanakadhvajabhUpena preSito hantukAmyayA / ahaM pANDavabhUpAlAnkurujAGgalanAyakAn / / 215 ime mayA mRtA dRSTA daivato vada satvaram / kiM kartavyaM kirAteza samAkayeti so'vadat / / hatAzayaM jahi tvaM taM gatvA satvaramaJjasA / zrutvA sA nirgatA hantuM taM khalaM viphalodayam // patitvA tasya zirasi sA jaghAnAghavinitam / kanakadhvajabhUpAlamadi vAzanirUrjitam // 218 kRtyA vakRtyamAkRtya jagAma sthAnamAtmanaH / dharmo'tha nikhilaM vRttaM nizcikAyAsurIbhavam / / dina kathaMcit rItise vaha kRtyA siddha ho gii| vaha kRtyA sAdhakake cchaMdAnusAriNI thii| sAdhakakI AjJAko cAhanevAlI vaha kRtyA kanakadhvajarAjAse uttama AjJAkI yAcanA karane lgii| kanakadhvajarAjAne kahA he kRtye, yadi tujhameM anuttama utkRSTa aura vipula sAmarthya ho to tvarAse aura jaldIse jAkara una pAMcoM pANDavoMko mAra de| jisako kanakadhvajarAjAkI AjJA milI hai, aisI vaha kRtyA jahAM pANDava mRtake samAna mUchita paDe the vahA krodhase A gii| utanemeM dharmadeva bhillakA rUpa dhAraNa karake zokase vyAkula huA aura pANDavoMke samIpa aayaa| unako dekhakara pANDava mara gaye aisA vaha bolane lgaa| tathA unako idhara udhara lauTa kara prANarahita aura zavAkAra hogaye aisA usane jAnA aura vaha bolane lagA ki pANDava mara gaye haiM / kRtyA bhI mAyArUpadhArI bhillako kahane lagI " kanakadhvajarAjAne kurujAMgala dezake svAmI pANDavoMko mAraneke liye mujhe bheja diyA hai aura daivayogase ye to mara gaye hai, yaha maiMne dekhaa| " he kirAteza-bhilla nAyaka, isa samaya mujhe kyA karanA hogA so satvara kaho" aisA pUchanepara vaha kahane lagA-he devi tuma satvara jAkara duSTAbhiprAyavAle kanakadhvajarAjAko nizcayase mAra ddaalo| kirAtapatikA bhASaNa sunakara jisakA manobhiprAya viphala huA hai aise usa rAjAko mArane ke liye nikalI aura jaise vajra uMce pahADapara gira kara use cUrNa kara detA hai vaise pApoMse vighnayukta aise kanakadhvajarAjAke mastakapara prahAra kara kRtyAne use mAra ddaalaa| kRtyA apanA kRtya karake apane sthAnako calI gii| dharmadevane usa asurIkA saMpUrNa vRttAnta nizcita jAna liyA // 209:219 // dharmadevane sarva rAjAoMko amRtabiMduoMse siMcita kara mAno sukhase soye hue unako utthaayaa| usa samaya dharmarAjane usa kirAtako "tU kauna hai aisA prazna kiyA jaise prANiyoMko unakA zubha karma upakAraka hotA hai vaise tU hamArA upakAraka Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 siJcayitvAkhilAnbhUpAndharmazcAmRtabindunA / susumAniva vegena samutthApayati sma saH // 220 tadA dharmasatoAkSIkirAtaM ko bhavAniti / upakArakaro'smAkaM zubhakarma yathA nRNAm / / millaH zrutvA vaco'vAdIdro dharmAtmaja dharmadhIH / ArAdhitastvayA dhamoM vizuddho vibudhottmH|| tatprabhAvAdahaM buddhvAvadhibodhAddhottama / saudharmAdhipateH prIta upasargo mahAtmanAm / / 223 pANDavAnAM samAgatya kRtyA kilviSasaMnibhAm / avArayaM punaH setvA vyvksstknkdhvjm|| iti vRttAntamAvedya dharmaH pArthAya draupadIm / dattvA svasadanaM yAto natvA ttpaadpngkjm||225 kaunteyAH kramataHprApuH puraM meghadalAbhidham / siMhAkhyastatprabhuH khyAtaH kAzcanAbhAsya kAminI tayoH saurUpyasaMpannA sutA kanakamekhalA / zacIva suciraM citte jAtA prIti vitnvtii|| bhImo bhojanasiddhayartha puraM prAptaH samAptavAn / rAjJA dattA parAM kanyA jyesstthbhraatRniyogtH|| tatra sthitvA kiyatkAlaM dezaM kauzalasaMjJakam / vilokya nirgatAH prApuH kramAdrAmagiri girim|| hai| isa liye hameM tU apanA vRtta kaha de" // 219-221 // bhillane dharmarAjakA vacana sunakara isa prakAra kahA " he dharmAtmaja, terI buddhi dharmAcaraNameM svabhAvasehI hai, tUne nirmala dharmakI ArAdhanA kI hai aura tU vidvAnoMmeM zreSTha hai, usa dharmake prabhAvase he vidvacchreSTha, saudharmAdhipatike prItipAtra, meMne avadhijJAnase mahAtmA pANDavoMke Upara upasargakA prasaMga AyA aisA jAnakara maiM yahAM Akara pApake samAna kRtyAkA nivAraNa kiyA aura kanakadhvajarAjAke pAsa jAkara usane use jalA diyaa| isa prakAra vRttAnta kahakara dharmadevane arjunako draupadI arpaNa kI aura usake caraNakamaloMko vandana kara vaha apane sthAnako calA gyaa|| 222-225 // anaMtara pANDava vahA~se bheghadala nAmaka purako gye| usake svAmIkA nAma 'siMharAja' thA aura patnI kA nAma 'kAMcanA' thaa| una donoMko svarUpasuMdara kanyA thii| usakA nAma 'kanaka-mekhalA thaa| usane zacIke samAna mAtApitAke manameM cirakAlase prema utpanna kiyA thaa| bhIma bhojanaprAptike liye nagarameM Aye the| taba rAjAne unheM apanI kanyA usake jyeSTha bhrAtA dharmarAjake Adezase dii| rAjA siMhake yahAM kucha dina Thahara kara 'kauzala' nAmaka dezakI zobhA dekhakara vahAMse nikale hue pANDava kramase ' rAmagiri ' nAmaka parvatake pAsa Aye // 226-229 // [pANDava virATarAjAke pAsa ajJAtaveSase rahe ] kramase zubha pRthvItalapara bhramaNa karanevAle pANDava virATa dezake suMdara aura zreSTha virATanagarako aaye| vahAM bhinna abhiprAyavAle aura svataMtra aise pANDavoMne isa prakAra vicAra kiyaa| mahAn tejakhI hama yahAM rahate hue bArA varSoMkI avadhi pUrNa huI hai| itane kAlataka vanameM ghUmanevAle bhilloMke samAna hama rahe haiN| hamArA itanA kAla mAnasammAna, dharma aura sukhase rahita bIta gyaa| aba eka varSa bacA hai| sundara, svaccha manavAle aura guptarItIse rahanevAle hama apanA cAturya lokasamUhako dikhAte hue sirpha eka varSataka rheNge|" pAM. 16 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 pANDavapurANam pANDavAH kramato bhejurmamanto bhUtalaM zubham / virATaviSaye ramyaM virATanagaraM varam / / 230 tatra tairvihito mantraH svatantrazcitramAnasaiH / dvAdazAbdAvadhiH pUrNo jAto'smAkaM mahaujasAm / / etAvatkAlaparyantaM vanecaravanecarAH / iva tasthima sanmAnadharmazamavivarjitAH // 232 varSe kevalaM kamrAH pracchannAH svcchmaansaaH| tiSThAmo darzayantotra svakauzalyaM janotkarAn / / jyeSTho jagau bhavAmyatra purodhA dharmadezakaH / bhImo'bhANIdbhavAmyAzu ballavo bhojanakRte // pArthaH prArthayate spaSTamahaM nATakanAyakaH / bhUtvA sunartakIrnityaM nartayAmi sunartitAH // 235 dehe ca zATakaM dhRtvA nicolaM hRdayasthale / bRhannaDAbhidho bhUtvA tiSThAmi zIlasaMyutaH // 236 nakulaH kalayAmAsa vaco vAjisurakSaNe / tiSThAmi sthiracetaskaH sahadevastadA jagau // 237 rakSAmi godhanaM dhanyaM dhanadhAnyavivardhakam / draupadI prAha sanmAlAkAriNI ca bhavAmyaham / / imAM suracanAM citte viracayya supANDavAH / svasvaveSAnparityajya ythoktaacaarcaarinnH|| sarve kArpaTikA bhUtAH kASAyavasanAvahAH / mahIzamandiraM jagmurmanonayananandanam / / 240 virATabhUpatistatra nihatAzeSazAtravaH / babhUva bhUribhUmIzamaulisanmaNipUjitaH // 241 usa samaya jyeSTha-dharmarAjane kahA ki ' maiM dharmopadeza karanevAlA purohita hokara yahAM rhuuNgaa'| bhImane kahA ki 'maiM bhojana pakAnevAlA 'ballava ' rasoiyA houuNgaa| arjunane spaSTa kahA ki 'maiM nATaka-nRtyakA nAyaka arthAt nRtyAcArya hokara nartakiyoMko hamezA uttama nRtya karanevAlI banAUMgA / zarIrameM sATaka dhAraNa kara hRdayapara nicola dhAraNa karUMgA' 'bRhannaDa' nAma dhAraNa kara maiM zIlakA rakSaNa karatA huA eka varSakA kAla vyatIta kruuNgaa|' nakulane kahA ki, 'sthiracitta hokara maiM ghoDoMkI surakSA kruuNgaa'| sahadevane usa samaya kahA ki " maiM dhanadhAnyakI vRddhi karanevAle uttama godhanakA rakSaNa kruuNgaa| aura draupadIne kahA ki " maiM uttama puSpamAlA banAnevAlI houuNgii|". isa prakArakI suracanA una pANDavoMne manameM nizcita kI, tathA apanA apanA pUrvaveSa unhoMne chor3a diyA aura apane uparyukta AcArAnurUpa ve rahane lge| ve saba 'kArpaTika' hue kASAya vastra unhoMne dhAraNa kiye| mana aura netroMko AnaMdita karanevAla rAjAke mandirako gaye // 230-240 // jisane sarva zatruoMko naSTa kiyA hai, aura jo aneka rAjAoMke kirIToMke maNiyoMse pUjA jAtA hai aisA virATa nAmaka rAjA vahAM rahatA thaa| usake pAsa pANDava Akara rahe / virATane unakA Adara kiyaa| nirmala manavAle vijJAnayukta, suMdara AkAravAle ve pANDava apanA jJAna dharmamArgameM tatpara, maryAdAke pAlaka virATa rAjAko dikhAne lage / / 241-243 // purohitAdikoMke satkArya karanevAle pANDavoMke bAraha mahine vyatIta ho gye| mAlAkAriNIkA kArya karane ba.manolhAdapradAyakam / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa parva 362 tamabhyetya sthitAstatra kaunteyAstena mAnitAH / kurvantaH kuzalAH svaM svaM niyogaM nirmlaashyaaH|| vijJAninaH svavijJAnaM darzayantaH sudarzanAH / sughaTAya virATAya dharmamArgaratAya ca // 243 mAsA dvAdaza teSAM hi gatAH satkAryakAriNAm / bhUpapriyAM ca pAJcAlI stuvantyasthAtsudarzanAm // 244 cUlikAyAmatho puryAM cUliko'bhUnmahIpatiH / vikacAkhyA priyA tasya vikasanetrapaGkajA / / kIcakAdyAH sutAstasya zataM jAtA guNonnatAH / kadAcitkIca ko'pyAgAdvirATe svasusaMnidhim dadarza draupadIM tatra nRpazAlakakIcakaH / pulomajAmivottuGgAM sAkSAllakSmImivAparAm // 247 bhojane zayane yAne tataH prabhRti kIcakaH / virakto'bhUttadAlApadarzane dattacittakaH // 248 yatra yatra padaM datte pAJcAlI tatra tatra saH / aTansucATukArAMzca prayuGkte tAM smarArditaH // sphuritAdharayA pArthapatnyA nirbhatsitaH sa hi / na yuktamiti vAdinyA kaTukAkSara bhASaNaiH // bhASamANaM punazcetthaM lampaTaM kIcakaM prati / sAvAdItkRtakopena niSThurAkSarabhASiNI / / 251 mahAparAkramAkrAntA gandharvAH santi pazca me / te jJAsyanti ca cedevaM tvAM neSyanti yamAlayam vAlI draupadI virATarAjAkI patnIkI stuti karatI huI kAla bitAne lagI // 244 // I [ kIcaka draupadIpara mohita huA ] cUlikA nAmaka nagarImeM cUlika nAmakA rAjA rAjya karatA thaa| usakI jisakI A~kheM praphulla kamalake samAna thIM aisI vikacA nAmaka patnI thii| cUlika rAjAko guNoMse unnata aise kIcakAdika sau putra hue the / kisI samaya kIcaka virATadeza meM apanI bahina sudarzanAke pAsa gayA thaa| kIcaka virATarAjAkA sAlA thA / usane pulomajAiMdrANI ke samAna zreSTha, tathA mAno sAkSAt dusarI lakSmI ho aisI draupadIko vahAM dekhA / tabase bhojana, sonA, yAna, vAhanAdikoMse vaha virakta huA / draupadIkA bhASaNa sunanA, usakA rUpa dekhanA ina kAryoM meM usakA mana lgaa| usane ina kAryoMmeM apanA mana lgaayaa| jahAM jahAM pAMcAlI pAMva rakhatI thI vahAM vahAM vaha kAmapIDita kIcaka jAtA thA tathA usake sAtha ha~sI majAka karatA thA / // 245 - 249 // kopase jisakA adharapradeza ka~pa rahA hai aisI arjunakI strIne arthAt draupadIne " tumhArA aisA vartAva yogya nahIM " aisA kahA tathA hRdayako kaTu laganevAle akSara jinameM haiM aiseM bhASaNoMse draupadIne usakI nirbhartsanA kI, paraMtu nirlajja hokara punaH usake sAtha haMsI majAkakI bAteM karanevAle lampaTa kIcakako utpanna hue kopase vaha niSThura akSaroMvAlI bhASA isa prakAra bolane lagI / " he kIcaka mahAparAkramI pAMca gaMdharva mere haiM yadi tere aise nIca vartAvako ve jAneMge to tujhe avazya yamake ghara bheje vinA nahIM raheMge" / / 250 - 252 // usakA bhASaNa sunakara kIcaka kA mukha praphulla huA arthAt vaha haMsane lgaa| vaha kahane lagA ki " he draupadI, tU suna, mujhameM bhI aneka hAthiyoMkA sAmarthya hai| maiM AkramaNa kara terA upabhoga lUMgA / he sundari, tU mere pAsa Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamatvA vikasadvakrovAdIttAM draupadi shRnnu| tvAM mokSyAmi samAjamyAnekadantibalo'pyaham / / 253 prasAdaM kuru sIdantaM mAM samAsIda sundari / jIvantaM jIvanopAyairbhogaimA rakSa rakSike // 254 avagaNyaiva taM sAdhvI gatA sA zIlasaMyutA / kIcako'pi mRtAvasthAmApa maarshraahtH||255 vijane vezmani prApyaikadA tAM kIcakaH khalaH / kare dhRtvA jagAvevaM mAM dhAraya zubhaiH sukhH|| kathaM kathamapi sphItA tasmAdullaGghya taM gtaa| rudantI draupadI prApa jyeSThaM ziSTaM yudhiSThiram // prAha sA taM kRtaM karma kIcakena durAtmanA / rakSitaM ca mayA zIlaM tava deva prabhAvataH // 258 dharmAtmajo jagAdaivaM saMkuddho bddhbhRkuttiH| yatra bhUpo durAcArI duzcaritrAH prajA na kim // uktaM ca-rAjJi dharmiNi dharmiSThAH pApe pApAH same smaaH| rAjAnamanuvartante yathA rAjA tathA prjaaH||260 rudantIM tAM punA rAjA nivAryovAca sadvacaH / suzIlA bhava niHzalyA suzIle zIlasaMpadA // 261 aa| duHkhI hue mujhapara tUM prasanna ho| bhoga hI mere jIneke upAya haiM unase jInevAle tU merI rakSA kara / tUM merI rakSikA hai / " zIla pAlana karanevAlI draupadIne usakI avajJAhI kI aura vaha vahAMse jhaTa nikala gii| kIcaka bhI madanabANoMse pIDita hokara mRtakake samAna avasthAko prApta ho gayA // 253-255 // kisI samaya duSTa kIcaka ekAntagRhameM usako prApta kara usakA hAtha pakaDa kara isa prakAra bolane lagA-" he sairandhrI, mujhe zubha sukhoMse prasanna kara" usa samaya bhI baDe kaSTase vaha unnatizIla nArI draupadI usa saMkaTase pAra huI aura rotI huI jyeSTha yudhiSThirake pAsa gaI // 256-257 // draupadIne duSTa kIcakake kRtyakA dharmarAjake pAsa jAkara varNana kiyaa| vaha kahane lagI ki " he deva Apake prabhAvase maiMne zIlakA rakSaNa kiyA hai " || 258 // [dharmarAjakA zIlopadeza ] dharmAtma jane apanI bhauMheM caDhAkara kupita hokara kahA ki, "he draupadI jahAM rAjA durAcArI hai vahAM prajA durAcaraNa karanevAlI kyoM na hogI / kyoM ki kahA bhI hai, ki " yadi rAjA dharmAcaraNa karanevAlA ho to prajA dharmameM sthira rahatI hai, aura rAjA pApI ho, to prajA bhI pApI hotI hai aura rAjA yadi samAnavRttikA ho to prajA bhI rAjAkIsI hotI haiM arthAt prajA rAjAkA anuvartana karatI hai| jaisA rAjA hotA hai vaisI prajA hotI hai / / 259260 // jaba draupadI rone lagI to usakA nivAraNa kara rAjAne aise uttama vacana kahe---- " he zIlavatI draupadI, tU niHzalya-doSarahita suzIla hai| zIlasaMpadAse sItA nitya devoMse pUjya ho gayI tathA maMdodarI bhI pUjya huii| zIlase striyA~ suMdara mAnI jAtI haiM aura zIlase sadA ve sadguNI hotI haiM / zIlase sarva sampadA prApta hotI hai| isa zIlase baDhakara dusarA koI zubha nahIM hai|" // 261 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA suraiH sadA pUjyA jAtA mandodarI tathA / zIlAnmadanamaJjUSA juSTA yogyaguNairabhUt / / zIlena zomanA nAryaH zIlena suguNAH sdaa| zIlana saMpadaH sarvAH zIlato nAparaM zubham / / pAkazAsaniruttasthe kesarIva krudhA tadA / jyeSThena vAritastAvadghatAndaza vilambaya // 264 raNaM mA kuru pArtheza yattatkicidbhaviSyati / dazaghasrAtpunastAvanizA jAtA dinAtyayAt // vipulodarapArzve sA gatvA netraashrupuuritaa| vakramAcchAdya mandAkSakhinnAcakhyAvidaM vcH|| jIvadbhimeM bhavadbhiH kiM kIcako nIcamAnasaH / ApAdayati saMpAdyAM duHkhAvasthAmimAM ydi| bhImo'bhANIttadA zrutvA gajazuNDAmahAbhujaH / bhaNa bhrAtRpriye duHkhaM tena kiM kRtmutkttm|| parAbhUya ca taM yena prApayiSyAmi paJcatAm / na sthAsyAmi nRpeNaiva vArito'pi kadAcana / / pAJcAlI prAha bhImeza tvayi jIvati ko nrH| karoti mama vai duHkhaM pnycaannsmprme||270 anena kIcakenAhaM hanta haste dhRtA mama / parA bhItirbhavedbhavya lAvyametanmamAsukham // 271 parAbhavo mametyevaM bhavatIzvara duHkhakRt / tatkarasparzato'dyAjate'Gga me vilokaya // 272 tannizamya marutputro bamANa bhyvrjitH| dAvAnala iva kruddhastaM hantuM vihitodhamaH // 273 263 // kIcakake durAcaraNase arjunako bar3A krodha AyA vaha usa samaya siMhake samAna UTha khaDA ho gyaa| paraMtu jyeSTha yudhiSThirane rokA, zAMta ho jAvo, dasa dinataka mArgapratIkSA kro| he arjuna, tuma yuddha mata karo dasa dinoMke anaMtara jo honevAlA hai vaha hogaa| dasa dinoMke anaMtara sUryAsta ho gayA rAtrIkA prAraMbha huA // 264-265 // [draupadIveSI bhImase kIcakavinAza ] bhImake pAsa netrajalase bharI huI draupadI jAkara lajjAse khinna hokara usane apanA mukha Dhaka liyA aura isaprakAra vaha kahane lgii| " yadi nIcahRdayI kIcaka isa tarahakI duHkhAvasthA merI karegA to Apa logoMke jInese mujhe kyA phala milegA ApakA jIvita rahanA vyartha hai|" // 266-267 // draupadIkA bhASaNa sunakara hAthIkI zuNDAsamAna baDe bAhuvAlA bhIma bolA ki "he bhAbhI bola, usa duSTane tujhe kaunasA tIvra duHkha diyA hai ? maiM usakA parAbhava kara usako mAra DAlUMgA / yadi usa samaya rAjA yudhiSThirane mujhe isa kAryase nivAraNa kiyA to bhI maiM nahIM rahUMgA arthAt usakA vacana maiM kadApi nahIM sunUMgA" ||268-269 // pAMcAlIne kahA ki "he bhImeza, Apa siMhake samAna kAMtimAn-tejasvI haiM, ApakI jIvanAvasthAmeM mujhe duHkhita karanekA kise sAmarthya hai ? kheda kI bAta hai, ki isa kIcakane mujhe hAthameM pakaDA arthAt mujhe atizaya bhaya utpanna huaa| he bhavya, merA yaha duHkha Apake dvArA avazya naSTa ho jAnA caahiye| he prabho, merA yaha apamAna isa prakArase duHkhadAyaka huA hai| Aja merA aGga usake hastasparzase abhItaka ka~pa rahA hai, Apa dekha leM" // 270-272 // draupadIkA vacana sunakara nirbhaya bhIma dAvAnalake samAna kruddha huA aura kIcakako mArane ke liye udyukta huaa| he sundarI, Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam bane kuruSva saMketaM zvo nizAyAM susundarI / yatra no jAyate keSAM pravezo veSadhAriNi // 274 punaH sA draupadI prAtargatA kIcakasaMnidhim / kapaTAllampaTaM prAha smarasaMminamAnasam // bhavato rocate yatra saMketaM kuru tatra hi / so'vadannAvyazAlAyAM sAyamAgaccha mAnini // 276 tvadiSTamiSTamiSTena pUrayiSyAmi mAlini / ityuktvA mArutiM gatvA vyAjahAra tadudbhavam // zrutvA bhImaH praharSAtmA sAyaM sImantinIsamam / rUpaM nirUpayAmAsa sphuratsaubhAgyasaMkulam / / dadhau sa nUpuraM pAde sukalyAM kaTimekhalAm / karayoH kaGkaNaM ramyaM hAraM vakSasi lakSitam / / karNayoH kuNDale ramye. mAle tilakamadbhutam / aJjanaM netrayomUni cUDAmaNi sphuratprabham / / phullikApuSpanAgaizvAlaGkRtAkRtidhAriNI / sImantinIva bhUtvAsau kurvatI vibhramaM param / / 281 ratirvA kiM zacI vAhoM lakSmIrvA kiM bhuvaM gatA / kurvatI vibhramaM cAgAtsA saMketaniketanam / / tatra gatvA kSaNaM bhImo yAvattiSThati nirbhayaH / tAvadAyAtsmarAkrAntaH kIcakastadgatAzayaH / / tamovibhAgataH so'yaM mukhraagrsotkttaa| iyaM drapadasaMjAtA kRtvetyAsIttadunmukhaH / / 284 tAmimAM manyamAnaH sa tatkaragrahaNaM vyadhAt / yAvattatkarakArkazyaM tAvallagnaM viveda ca // 285 qhataMtra dAsIkA veSa dhAraNa karanevAlI he draupadI, jahAM kisIkA praveza nahIM hogA aise sthAnameM tU kala rAtrImeM saMketa nizcita kara // 273-274 // punaH prAtaHkAlameM vaha draupadI kIcakake pAsa gaI aura madanane jisakA mana vidIrNa kiyA hai aise laMpaTI kIcakako kapaTase kahane lagI- " tujhe jahAM ruci hogI vahAM tU saMketa nizcita kr| taba usane kahA, ki he mAnavatI mAlinI nATyazAlAmeM tU sAyaMkAlake samaya A / vahAM tujhe iSTa vastu dekara terI iSTa kAmanA maiM pUrNa kruuNgaa| taba draupadIne mArutike pAsa-bhImake pAsa jAkara usase utpanna huA saba vRttAnta kahA // 275277 // usake sunanese bhIma atizaya harSita huaa| sAyaMkAlameM suvAsinI strIke samAna rUpa usane dhAraNa kiyA jo ki camakanevAle saubhAgyase yukta thaa| usane apane caraNoMmeM nUpura dhAraNa kiye aura kamarapara karadhaunI, hAthoMmeM kaMkaNa aura hRdayapara suMdara hAra dhAraNa kiyaa| apane donoM kAnoMmeM ramya kuNDala, bhAlapradezameM adbhuta-AzcaryakAraka kuMkumatilaka, donoM AMkhoMmeM aJjana, aura mastakapara camakanevAlI kAntikA cUDAmaNi usane dhAraNa kiyaa| phullikA, puSpanAga AdikoMse vaha alaMkRta huaa| strIkI AkRti dhAraNa karanevAlA vaha bhIma hAvabhAvAdi abhinaya karanevAlI strIke samAna hokara saMketagRhako jAne lgaa| usa samaya mAno vaha rati athavA iMdrANI yA lakSmI pRthvItalapara AI hai aisA loga samajhane lage // 278-282 // vahAM jAkara nirbhaya bhIma kucha kSaNataka baiThAhI thA ki itanemeM jisakA mana sairandhrIpara lubdha huA hai aisA kAmavihvala kIcaka vahAM aayaa| saMketasthAnameM aMdhakArakA avibhAga thA arthAt nibiDa aMdhakAra thaa| mukhake Upara dIkhanevAle prItirasase bharI huI yaha draupadI hai aisA samajhakara vaha kIcaka usake pAsa aayaa| usa bhImako draupadI samajha Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaM parva 367 kIcako'cintayazcitte saiSA neti ca nizcitam / anyaH ko'pi samAyAto dhUrto dhRSTamanAH svayam / / 286 naimittikavacazceti maraNaM vipulodarAt / kIcakasya mamedAnIM jAtaM satyaM tadIkSyate // 287 dhyAtveti tena taddhastAtsvahasto mocito haThAt / kIcakenAzu maunena dhyAyatA maraNaM ttH|| tatastau pravarau lagau raNaM kartuM kRpAtigau / hastapAdaprahAreNa praharantau parasparam // 289 saMdaSToSThapuTau spaSTau rudhirAruNalocanau / praskhedodakadIprAGgau daradau dehinAM sadA / / 290 bhImena vajraghAtAbhakaraghAtena vakSasi / japne huMkAranAdena kIcakaH pAtito bhuvi / / 291 tatastaDataDatsaMdhibandhAsthiH sthagito hRdi / pAdAbhyAM bhImasenena kIcakaH kaNTharuddhavAk // pAdau dattvA tadA tasya hRdaye pAvanirjagau / re duSTAniSTasaMkliSTa pararAmeSTisaMrata // 293 phalaM pravipulaM pazya pararAmAratetam / ityuktvA bhImasenastaM pipeSorasi niSThuram // 294 pararAmAratastvaM hi ka yAsi vyasanodyataH / ityuktvA pAdaghAtena mAritaH sa mRtaH kssnnaat|| draupadyA jJApitaM tatra gandharvaiH kIcako hataH / iti zrutvA virATezo bhayabhItaH kSaNaM sthitaH // kara usakA hAtha usane pakaDa liyA taba usake hAthakA kaThorapanA usake anubhavameM AyA / kIcakane manameM nizcita jAna liyA ki yaha vaha nahIM hai, arthAt yaha draupadI nahIM hai, yaha koI dhRSTa-manavAlA dhUrta svayaM AyA hai aisA usane samajha liyaa| " kIcakakA maraNa vipulodarase-bhImase hogA aisA jo naimittikakA Adeza hai vaha satya hone jA rahA hai aisA mujhe dIkhane lagA hai|" bhImase merA maraNa hogA aisI cintA karanevAle kIcakane maunase bhImake hAthoMse apanA hAtha jorase chuDA liyA // 283-288 // tadanaMtara dayArahita ve zreSTha balI bhIma aura kIcaka yuddha karaneke liye udyukta hue| ve anyonyako hAthoMse aura pAvoMse mArane lge| ve donoM apane do oThoMko pIsane lge| unakI AkheM raktake samAna lAla ho gii| laDanese unake zarIra pasevake jalase camakane lgaa| ve prANiyoMko sadA bhayaMkara mAlUma hue| bhImane kIcakake chAtIpara vajrAghAtake samAna hAthoMkA prahAra kara huMkAranAdase use jamInapara girA diyaa| tadanaMtara jisakI sandhibandhanoMkI haDDiyAM TUTa gaI haiM, aise kIcakake chAtIpara bhImasenane apane dono pAMva rakhe jisase usake kaMThameM hI vacana ruka gaye bAhara nahIM A ske| usake hRdayapara apane do pAva rakhakara bhImasena isa prakAra bolA----- " he duSTa, aniSTa saMkleza pariNAmavAle, parastrIkI abhilASAmeM lubdha, parastrImeM rati karanekA yaha vizAla phala dekha " aisA kahakara bhImasenane niSThura hokara usakI chAtI pIsa ddaalii| tUM parastrIkI abhilASA karanevAlA usa vyasanameM udyukta huA hai| aba tU mere paMjoMse chUTakara kahAM jAyagA? aisA kahakara usane kIcakako pAMvake prahArase mAra ddaalaa| kIcaka tatkAla mara gayA // 289-295 // gaMdharvone kIcakako mAra DAlA' aisI vArtA draupadIne virATarAjAko nivedana Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatsevakAstadA zrutvA ddhaavliyuusraaH| AyayunartanAgAre sakivikajanAkule // 297 tatrAloki vilakSaistaiH kIcako vigatAsukaH / asuksaMghAtasaMkIrNo deSeneva hato haThAt // 298 te taM mRtaM samAlokya kIcakaM vikaTA bhaTAH / gandharveNa hataM cite nizcikyuvIDayA vRtAH / / gandharveNa zavaM satraM jvAlanIyaM ca pAvake / pracchannaM ko na jAnAti yathAvakriyate laghu // 300 prabhAtasamaye jAte jJAsyanti nikhilA janAH / vRttametpravRttaM hi sahelaM hAsyakAraNam // 301 tamisrAyAM vimizrAyAM tamasA tvarayAnvitaiH / kalpyatAM kIcako vahau gandharveNa sama dhruvam / / ityuktvA te gatA yatra pAzvAlI prmodyaa| samAste tatra tAM dhRtvA haste te nirkaasyn| pAJcAlI nirgatA hA dhigvadantI primunyctii| azrudhArAM sugandharva hAheti mukharAnanA // 304 pAJcAlIvacanaM zrutvA vibhaJjya varaNaM varam / muktakezaH samunmUlya mhiiruhmkhnnddtH|| kare kRtvA dadhAvAsI vAyuvadvAyavistadA / kurvANo janatArekA sadyo vismayakAriNIm / / kii| use sunakara vaha bhItise kSaNataka cupa baiThA rahA / usa samaya dhUlise malina usake sevaka isa vArtAko sunakara saMketasthAnake tarapha dauDane lge| saMketa karanevAle logoMse vyApta nATyazAlAmeM ve A gye| khinna hue una naukaroMne marA huA kIcaka vahAM dekhaa| vaha raktapravAhase bhara gayA thaa| mAno daivane usako haThase mAra DAlA thaa| ve zUra bhaTa usa kIcakako marA huA dekhakara lajjAse ghire hue unhoMne gaMdharvane isako mArA aisA nizcaya kara liyA // 296-299 // kIcakakA zava gandharvake sAtha agnimeM jalAnA caahiye| aura yaha kArya jaisA koI nahIM jAna sakegA aisA guptarItise zIghra karanA caahiye| prAtaHkAla honepara hAsyakI kAraNabhUta isa bAtako saba loka tiraskArase jaaneNge| aMdhakArase mizrita isa rAtrImeM hamAre dvArA kIcakakA preta gandharvake sAtha nizcayase agnimeM jalAnA yogya hai| aisA bhASaNa kara jahAM paramonnatizAlI draupadI thI vahAM ve gaye aura use pakaDakara unhoMne bAhara nikAlA // 300-303 // hA dhikkAra aisA bolatI huI aura azrudhArA oMko bahAtI huI tathA he gandharva, hAya hAya aisA vAraMvAra kahatI huI pAMcAlI bAhara nikalI // 304 // pAMcAlIkA vacana sunakara aura uttama taTako phoDakara tathA akhaMDa rUpase vRkSako mUlase ukhADakara jisake keza chuTa gaye haiM aisA bhIma usako hAthameM lekara vAyuke samAna usa samaya dauDane lgaa| aho kyA yaha kSaya karanevAlA sAkSAt rAkSasa zIghra A rahA hai ? athavA saba logoMko vikala karanevAlA yaha kAla AyA hai aisA AzcaryakAraka saMzaya janoMmeM utpanna karanevAlA bhIma hAthameM vRkSa lekara dauDane lgaa| usa samaya usake darzanasehI ve rAjasevaka usa zavako choDakara bhayapIDita hokara vahAMse bhAgane lage / kalakala zabda karanevAlA aura kRtAnta-yamake samAna bhayaMkara aura hAthIke samAna uddhata bhImasena unake pIche dauDane lgaa| bhAge hue vIra puruSa pIche lauTakara na dekhate the aura na khaDe hote the| aho bhayayukta kauna manuSya maraNake bhayase sthiratAko Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 saptadazaM parva aho ki rAkSasaH sAkSAtkSiprameti kssyNkrH| sakalaM vipulaM kurvankAlo'yaM kiM kilaagtH|| tadA darzanamAtreNa tasya te nRpasevakAH / muktvA tanmRtakaM nezuzcakitA vA bhyaarditaaH||308 kurvankalakalArAvaM kRtAnta iva bhISaNaH / teSAM pRSThe dadhAvAsau mataGgaja ivoddhataH // 309 bhano bhaTagaNaH pazcAnna pazyati na tiSThati / mRterbhayAdaho bhItaH ko bhajetsthAsnutAmaho / punaH pAvaninA lAtvA pAJcAlI pAvanIkRtA / kArayitvA ca sunAnaM zuddhA ca vidadhe dhruvam praviSTA pattanaM prAtaH pAJcAlI prekSitA janaiH / pralayazrIriva zrIrvA janAnandapradAyinI // 312 kIcakamAtaraste'tha zatasaMkhyA baloddhatAH / svabAndhavamapazyantaH saMpRcchanti sma srvtH|| sairandhrIto mRtaM jJAtvA kathaMcitsodaraM takau / sairandhrIM dagdhumudhuktAzcitAM kRtvA haThAcchaThAH // bhImenaikena saMjJAya citau kSiptA gatAH kSaNAt / samadA durdazAM prAptA bhasmasAtkaNTakA ythaa|| trapAparA bhaTAH prAtaH sakalaGkA gRhaM gatAH / bhImo narapatiM natvA baMbhaNIti sma sdvcH|| kIcakena kRtaM vRttaM hyo rAtrau draupadIsamam / bhImena gaditaM zrutvA dharmaputro'vadadvacaH // 317 trayodaza dinAnyatra stheyaM pracchannato budhAH / bhrAtreti vAritAstasthurbhAmAdyA dhrmmaansaaH|| prApta hogA ? // 302-310 // punaH pAMcAlIko bhImasenane lAkara pavitra kiyA, use snAnase nizcayase zuddha kiyA / prAtaHkAla nagarameM praviSTa huI pAMcAlI logoMke dvArA pralayakAla kI lakSmIke samAna athavA logoMko AnaMda denevAlI lakSmIke samAna dekhI gaI / / 311-312 // [ bhImane upakIcakoMkA vinAza kiyA ] isake anaMtara balase uddhata aise kIcakake sau bhrAtA apanA baMdhu nahIM dikhanese saba logoMko usakI vArtA pUchane lge| sairandhrasi apanA bhAI kIcaka mara gayA aisI vArtA jAnakara ve zaTha haThase citA tayAra kara sairandhrIko jalAnemeM udyukta ho gye| bhImako yaha bAta mAlUma huI / usane sabako citAmeM DAla diyaa| jaise kaMTaka agnimeM DAlanese bhasma ho jAte haiM vaise kIcakake unmatta bhAI durdazAko prApta hote hue bhasmamaya hue // 313315 // lajjAse khinna hue vIra kalaMkita hokara ghara gye| bhIma rAjAko namaskAra kara prazasta bhASaNa karane lgaa| kala rAtrimeM kIcakane draupadIke sAtha kI huI pravRtti bhImane khii| vaha sunakara dharmaputra bolane lage, " he sujJa bhAiyoM, abhI teraha dinoMtaka yahAM apaneko guptarUpase rahanA cAhiye aisA kahakara nivAraNa karanevAle dharmako manameM dhAraNa karanevAle bhImAdika baMdhugaNa svastha rahe // 316-317 // usa samaya jisakI kIrti kalaMkita huI hai aise duryodhana-bhUpAlane pANDavoMko dekhane ke liye bheje gaye naukara aneka sthaloMmeM prApta hue| ve naukara parvatapara aura bhUtalama tathA araNyameM, pAnImeM, durgameM-kiloMmeM kahIMbhI unako nahIM dekha paaye| khUba anveSaNa kara lauTakara Aye hue ve naukara kauravarAjAko namaskAra kara 'hamane pANDavoMko kahIMbhI nahIM dekhA aura ve jIvanta haiM aisI vArtAbhI kAnoMse hamane nahIM sunI hai| isa bhUtalapara hamako ve kahIMbhI jIvanta avasthAmeM pAM. 47 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37. pANDavapurANam tasminnavasare preSyAH preSitAH prekSituM nRpAn / duryodhanamahIzena prAptAH kIrtikalakinA // 319 bhRtyAste vIkSituM yAtA mahIdhe ca mahItale / aTavyAM salile durge lokayanti sma no kacit // samIkSya nirvRtAste'pi natvA kauravabhUpatim / na dRSTAH kvApi kaunteyA jIvanto na zrutau zrutAH // 321 na kApi lakSitA bhUmau prAptAste ca parAsutAm / iti vijJApya saMprApurvezma vittaM ca kauravAt // 322 agadIdgurugAGgeyaH kauravAH zRNutAdbhutam / pracaNDAH pANDavAH paJca na mriyante'lpamRtyutaH / mahAparAkramAkrAntA nizcalAH paJcameruvat / paJca te paramAzcAntyadehA dIptidharA dhruvam // mamAgre muninA proktaM rAjyabhAgI yudhisstthirH| bhavitA tapasA siddhiM yAtAH zatrujaye girau| te santi saMtataM santo jIvanto visRtA guNaiH / sarvatra suguNaiH pUjyAH pUjyapUjanatatparAH // yatraite paramodayAH parabhuvi prAptAH pratiSThAM parAm saMniSThAH sugariSThaziSTamahitAH saceSTayA veSTitAH / preSThAH sveSTajanasya kaSTarahitAH praspaSTamiSTAkSarAH zreSThAH santu samastavighnavimukhA kaH zreyase pANDavAH // 327 pAJcAlI paramA supAvanayazAH sacchIlalIlAvahA lAvaNyAmRtavApikA varaguNA gAmbhIryadhairyAvRtA / nahIM dIkha paDe hai ataH ve mara gaye hoMge" aisA kahakara unhoMne duryodhanase ghara aura dhana prApta kiyA // 318-322 // eka samayameM guru bhISmAcAryane kauravoMse aisA kahA " he kauravoM, tuma adbhuta vArtA suno| pracaNDa pAMcoM pANDava alpamRtyuse nahIM maranevAle haiN| ve mahAparAkramase pUrNa haiM, ve pAMcoMbhI paMcameruke samAna nizcala haiN| ve nizcayase utkRSTa aura antyazarIravAle, kAntike dhAraka haiN| mere Age munine aisA kahA hai, ki yudhiSThira saMpUrNa kurujAGgala dezakA rAjA hogA aura zatrujaya parvatapara mukti prApta karanevAlA hogA / ve satpuruSa jIvanta haiM aura hamezA guNoMse prasiddha hoNge| sarvatra apane guNoMse ve pUjya hoMge aura pUjya mahApuruSoMke pUjanameM tatpara raheMge " // 323-326 // ye pANDava uttama udayavAle haiM aura uttama pRthvIpara utkRSTa pratiSThAko prApta hue haiN| zubhakAryoMmeM tatpara rahate haiN| atizaya baDe ziSTa puruSoMse AdaraNIya hue haiM aura sadAcArase veSThita haiN| priya apane iSTa janoMko kaSTa nahIM denevAle, spaSTa aura miSTa bolanevAle, zreSTha, sampUrNa vinoMse rahita ha aise ve pANDava Apake liye mokSakA hetu ho jAveM // 27 // draupadI uttama pavitra yazavAlI aura utkRSTa zIlakI lIlA dhAraNa karanevAlI hai| lAvaNyarUpI sudhAkI vaha vApikA-bAvaDI h| vaha utkRSTa guNavAlI hai, tathA gaMbhIratA aura dhairyase yukta hai| jisake prazaMsita zIlase kIcaka mahApApa karake maraNa aura Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaM parva 371 sacchIlena ca kIcakaH kRtamahApApaH samApAzu ca pazcatvaM parahAsyatAM ca jayatAttacchIlavRndaM sadA // 328 iti zrIpANDavapurANe bhAratanAmni bhaTTArakazrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe pANDavAnAM kRtyopadravavinAzanavirATagamanadraupadI-- zIlarakSaNakIcakavadhavarNanaM nAma saptadazaM parva // 17 // ----- - / aSTAdazaM parva / vimalaM vimalAlApaM vimalaM vimalaprabham / vimalaiH sevyapAdAbjaM malahAnyai stuve jinam // 1 pitAmahaH prapaJcenAthAvAdIdroNamuttamam / caturthe paJcamevAhni samAyAsyanti pANDavAH // 2 pANDavAH prakaTIbhUtvA saMghaTiSyanti te sphuTam / durghaTaM kAryamevAhaM jAnAmIti sunizcitam // tadA jAlaMdharo jAlmo jagAda jananiSThuraH / virATe bheTanaM spaSTaM bhavitA vikaTe pare // 4 kIcakaH paracakrANAM bhayadaH prakaTo bhaTaH / durjayo vigrahe yoddhA kauravIyasupakSabhRt // 5 upahAsako prApta huA aisA vaha zIlasamUha hamezA jayavanta rahe // 328 // brahma zrIpAlakI sahAyatAse bhaTTArakazrIzubhacaMdrajIne race hue zrIpANDavapurANa-mahAbhAratameM pANDavoMke kRtyopadravakA vinAza, virATarAjAke yahAM gamana, draupadIkA zIlarakSaNa aura kIcakakA vadha ina viSayoMkA varNana karanevAlA yaha satarahavA~ parva samApta huA // 17 // [ parva aThArahavA~ ] jinakA bhASaNa vimala hai arthAt jinakA divyadhvani pUrvAparAdi-doSarahita ha, tathA jo vimala-pAparahita haiM, jo rAgadveSAdi-doSoMse rahita haiM, jinakI kAnti nirmala hai tathA rAgAdi doSarahita gaNadharAdi muniyoM dvArA jinake caraNa-kamala sevanIya haiM aise vimala jinezvarakA maiM pApanAzake liye stuti karatA hUM // 1 // pitAmaha bhISmAcAryane vistArase zreSTha droNAcAryako kahA ki " pANDava cauthe athavA pAMcaveM dina yahAM AnevAle haiN| pANDava prakaTa hokara kaThina kAryakI saMyojanA spaSTatayA kareMge, yuddha kareMge aisA maiM nizcayase samajhatA huuN"| usa samaya duSTa jAlaMdhara nAmaka rAjAne logoMko karkaza laganevAlA bhASaNa kiyA, ki isa bikaTa uttama yuddhameM spaSTatayA virATakA mardana hogaa| kyoM ki zatrusainyakoM Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 pANDavapurANam gandharveNa sagarveNa hataH sa zrUyate laghu / asahAyo virATo'pIdAnIM saMjAtavAniha // 6 vipulaM gokulaM tasya vikhyAtamakhile jane / aTitvA tatra vai tUrNaM hartavyaM ca mayAdhunA // 7 raNazUrAnmama pRSThe saMgatAnvikaTAnbhaTAn / hatvA samAnayiSyAmi gokulaM tasya cAkhilam ||8 pANDavAH prakaTAstatra sameSyanti yuyutsavaH / haniSyAmi mahAdrohAnguptadehAMzca tAMstvarA // 9 Akati sugAndhAryAstaM prazasya sutaH param / jAlaMdharaM nRpaM hartuM preSayAmAsa gokulam // 10 sa cacAla taratuGgaturaGgai riGkhaNoddhataiH / sajairgajaizcalatketusaMghAtaiH surathaiH saha // 11 tatretvA nRpatirjAlaMdharaH krodhasamuddhataH / jahAra gokulaM sarva gorakSai rakSitaM sadA // 12 tadA tadrakSakAH sarve pUtkurvANA bhayAvahAH / naSTvA cakruzca pUtkAraM virATAgre vizeSataH ||13 deva jAlaMdharo dhenuvRndaM saMhRtya yAtyaho / caturaGgena sainyena sAgaro vAriNA yathA // 14 nizamya bhUpatiH kruddho virATanagarezvaraH / dApayAmAsa sarIM yuddhauddhatyavidhAyinIm // 15 zrutvA zUrAH samuttasthuryuddhasaMnAhasaMginaH / kurvanto badhiraM vyoma dhvaninA dhanvavartinA // 16 I bhayaMkara aisA prakaTa aura durjaya yoddhA kIcaka jo ki kauravapakSakA dhAraka thA yuddhameM garvoddhata gaMdhamArA hai aisA vRtta hAlahI hamane sunA hai / isase isa samaya virATarAjAbhI asahAya huA hai // 2-6 // [ virATarAjAkA gokulaharaNa ] " virATarAjAkA gokula ( gauoMkA samUha ) vipula hai aura sampUrNa jagatameM vikhyAta hai / isa liye aba jaldI virATakI rAjadhAnImeM jAkara maiM usakA haraNa karatA huuN| mere pIche Aye hue raNazUra bikaTa yoddhAoM ko mArakara maiM usakA sampUrNa gokula lAtA hUM // 7-8 // usa samaya vahAM prakaTapanese pANDavabhI yuddha karanekI icchAse AyeMge arthAt yuddhecchu rose aayeNge| maiM mahAdrohI gupta-zarIravAle pANDavoMko tvarAse mAruMgA " // 9 // jAlaMdharake isa vacanako sunakara gAMdhArIrAnIkA putra duryodhanane usakI stuti kI aura usane gokulaharaNa kara - neke liye jAlaMdhara rAjAko bheja diyA // 10 // vaha jAlaMdhara rAjA heSAravase uddhata aura caMcala UMce ghoDe, sajja hAthI, jinake Upara dhvajasamUha haiM aise ratha inake sAtha prayANa karane lgaa| vahAM pahuMcakara krodhase uddhata, jAlaMdhararAjAne rakSaNa karanevAloMse sarvadA rakSita sarva gokulakA haraNa kiyA // 11-12 // usa samaya usake sarva rakSaka pUtkAra karane lage / bhayayukta hokara ve bhAga gaye tathA virATarAjAke Age jAkara vizeSa pUtkAra karane lage / " he deva, jaise samudra pAnIkA pravAha lekara jAtA hai - bahatA hai vaise caturaMga sainya lekara jAlaMdhararAjA dhenuoMko haraNa kara yahAMse calA gayA hai / " isa vArtAko sunakara kupita hue virATanagarake svAmI virATarAjAne yuddhakI uddhatatA utpanna karanevAlI bherI bajavAI / bherIkI AvAja sunakara yuddhakI tayArI jinhoMne kI hai aise yoddhA dhanuSyase utpanna hue zabdase AkAzako badhira karate hue uThakara khaDe hue| jinake Upara ghoDesvAra baiThe hue haiM, suvarNake palAnoMse bhUSita, ghaNTikAoMse suMdara aise ghoDe yuddhasamudrake taraMgoMke samAna Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaM parva 373 ghoTakA ghaNTikATopAH svarNaparyANabhUSitAH / taraGgA iva saMceluH saMgrAmAbdheH sasAdinaH // 17 sakuthAH satpathAstatra jagarjurgajarAjayaH / rathyAyAM saMsthitA ramyA rathAH saMruddhasatpathAH // 18 evaM virATabhUmIzazcaturaGgabalAnvitaH / purarakSAM vidhAyAzu nirjagAma rathasthitaH // 19 . pracchannAH pANDavAH pazcAceluzcaJcalamAnasAH / sarathA dhAvamAnAste dharAdharA ivobhtaaH||20 saMgrAmAtodyavRndAni dadhvanurdhvanimizritAH / dhanuSAM vyomni saMbaddhA meghadhvAnA ivoddhatAH // romAJcitA mahAzUrAH samAlokya tayo raNam / bhIrUNAM vikaTaM nRNAM saMkaTaM prakaTaM tdaa|| zareNa raNazauNDIrA dhanuH saMdhAya dhanvinaH / mumucuhRdayaM vedhyaM vidhAya vidviSAM zarAn // 23 khaNDitAH khagaghAtena pare peturmahAhave / tayozca valgatoryadvatparvatAH pvipaattH||24 mahAhavastayorjAtaH sarvalokabhayapradaH / nizIthinyAM himAMzozvodgame vIrasamudgame // 25 jAlaMdharo dharanyoddhandadhAva dhanuSA kSipan / vizikhAnazAkhayA muktAnkurvanvRkSAnyathA krii|| virATaM vikaTaM dhIramAhUya zarajAlakaiH / jAlaMdharo'tha vivyAdha sasArathiM samuddhatam / / 27 vyAjenAsau parAM dattvA jhampAM tadrathamUrdhani / babandha bandhanaivIra virATaM saMkaTaM gatam // 28 calane lge| kuthoMse-jhAlariyoMse sahita aura acche mArgase jAnevAlI aisI hAthiyoMkI paMktiyA~ garjanA karane lgiiN| aura mArgameM khaDe hue suMdara rathoMne uttama mArgoMko rokaa| isaprakArase nagarakI rakSaNa-vyavasthA kara virATarAjA apane caturaMga sainyasahita rathameM baiThakara nikalA // 13-19 // jinakA mana caJcala hai aise guptaveSavAle pANDava usake pIche calane lge| rathameM baiThakara dauDanevAle ve UMce parvatoMke samAna dIkhane lge| AkAzameM sambaddha uddhRta meghoMkI dhvanike samAna yuddhameM vAdyasamUha dhanuSyoMke dhvanioMse mizrita hokara bajane lage / / 20-21 // virATanRpa-baMdhana] jAlaMdhara aura virATarAjAkA ApasameM honevAlA yuddha dekhakara mahAzUra vIroMke zarIra romAJcita hue| aura bhayabhIta logoMko vahI yuddha prakaTarUpase saMkaTarUpa huaa| raNameM parAkramI dhanurdhAriyoMne apanA dhanuSya bANake sAtha joDakara tathA zatruoMke hRdayako vedhya karake bANa choDe / jaise parvata vajrake giranese girate haiM vaise valganA karanevAle donoM rAjAoMke mahAyuddhameM khaDgake AghAtase khaNDita hue zatru girane lge| rAtrimeM candrakA udaya honepara vIrasamUhameM una donoMkA sarva logoMko bhaya dikhAnevAlA baDA yuddha huaa| jaise hAthI vRkSoMko zAkhAoMse rahita karatA hai vaise dhanuSyake dvArA bANoMko pheMkanevAle jAlaMdhara rAjAne yoddhAoMko zAkhAmukta kiyA arthAt hAthoMse rahita kiyA-yodhAoMke hAtha usane bANoMke dvArA toDa DAle // 22-26 // dhairyavAn aura parAkramI virATako bulAkara jAlaMdharane sArathike sAtha uddhata virATarAjAko zarasamUhase viddha kiyA / jAlaMdharane kucha nimittase virATarAjAke rathake agrabhAgapara baDe jorase kUdakara saMkaTameM paDe hue virATavIrako baMdhanoMse bAMdha liyaa| jaise garuDa AkAzameM bhayaMkara sarpako pakaDakara le jAtA hai vaise jAlaMdhara vyathAse Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 pANDavapurANam gRhItvA taM nRpaM cAgAtsvarathe vyathayAnvitam / jAlaMdharo yathA tAyo bhujagaM vyomni bhISaNam jIvagrAhaM gRhItaM taM virATaM dharmanandanaH / uvAcAkarNya saMkIrNa zauryeNa vipulodaram // 30 rathaM vAhaya vegena tanmocaya mahAhave / sakalaM gokulaM kulyabalaM pazyAmi te'dhunA // 31 virATaM saMkaTAkIrNa baddhaM bhUyiSThavandhanaiH / vimocya pUraya tvaM me manorathaM mahArathin // 32 bhAvAkyaM samAkarNya natvA taM vipulodaraH / samutkSipya mahAvRkSaM viveza viSamAhave // 33 kurvankalakalArAvaM vaivasvata ivonnataH / mataGgaja ivAtyartha dadhAva vipulodaraH // 34 gANDIvajIvanaH pArtho nakulo vipulAzayaH / sahadevo yayustatra nirmaryAdAbdhayo yathA // 35 bhImo bhImAkRtistAvanmardayansindhurArathAn / ekAdazazataM bhaktvA rathAnAMsa sthitorthii|| paJcAzatA sa yuktAni zatAni nava vAjinAm / jaghAna ghanaghAtena parighAtena bhUyasA // 37 nakulo niHkulIkurvanvairiNo yuyudhe raNe / sahadevaH saha prauDhaivipakSaH kRtavAnraNam // 38 / tadA jAlaMdharaH prApto dhanudhRtvA ca pAvanim / cicchedAjihmagaiIro nabho vA meghsNcyH|| bhImo'pi zarapAtena tatsArathimapAtayat / utsalayya rathaM tasyAruroha raNaraGgavit // 40 yukta arthAt pIDAse duHkhita hue virATarAjAko pakaDakara apane rathameM le gayA / 27-29 // [ bhImake dvArA jAlaMdhararAjAkA baMdhana ] jAlaMdharane virATako jIvaMta pakaDa liyA hai yaha sunakara dharmanandana-dharmaputra yudhiSThirane zauryase yukta bhImase isa prakAra khaa| "he bhIma, isa samaya vegase rathako calAo aura saMpUrNa gokulako chuddaao| Aja tere kulakA sAmarthya maiM dekhanA cAhatA hUM // 30-31 // " saMkaToMse vire hue aura atizaya baMdhanoMse jakaDe hue virATarAjAko chuDAkara he mahArathin bhIma, tuma mere manoratha pUrNa kro|" bhAIkA vAkya sunakara bhImane unako namaskAra kiyaa| aura eka bar3e vRkSako ukhADakara viSama yuddhameM praveza kiyA, kalakala zabda karanevAlA vaivasvata-yamake samAna unnata bhIma hAthIke samAna atizaya jorase dauDane lgaa| gANDIvahI jisakA jIvanAdhAra hai aisA arjuna tathA udArAzaya nakula aura sahadeva ye tIna bhAI maryAdAkA ullaMghana kiye hue samudrake samAna usa raNameM praviSTa hue // 32-35 // bhayaMkara AkRtike dhAraka bhImane rayoM aura hAthiyoMkA mardana kiyA arthAt usane bahutase hAthI mAre aura gyArahasau ratha cUNa kara diye| pAMcasau ratha naSTa kiye aura jisakA AghAta pracaNDa hai aise parighA nAmaka Ayudhase nausau pacAsa ghoDoMko mAra ddaalaa| raNameM vairiyoMko kularahita karanevAle nakulane yuddha kiyaa| tathA prauDha zatruoMke sAtha sahadevane yuddha kiyA // 36-38 // usa samaya jAlaMdhararAjA dhanuSya dhAraNa kara bhImake pAsa AyA aura meghasamUha jaise AkAzako AcchAdate haiM vaise usane sarala gamana karanevAle bANoMse bhImako AcchAdita kiyA // 39 // bhImane bhI bANavRSTi karake jAlaMdhararAjAke sArathiko mAra diyaa| aura raNaraMgakA jJAtA bhIma uchAlakara jAlaMdharake rathapara caDha gyaa| usane dhairya se jAlaM. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdaza parva 375 punarbabandha dhairyeNa jAlaMdharamahIpatim / virATaM mocayAmAsa bhImo bhItivivarjitaH || 4.1 bhanaM zatrubala tAvanbhanAza nihataM zaraiH / bhImo virATamAmocya godhanaM ca nRpaM tataH // 42 tAvadduryodhanaH zrutvA kiMvadantImimAM janAt / kruddho yoddhuM susaMbaddho nirjagAma susAdhanaH // 43 virATanagaraM prApya duryodhanamahAyudhaH / uttarasyAM pratolyAM hi saMsthitaH saMgarecchayA // 44 saMcaratsaMcaraccAru jahAra varagokulam / tadottarapuraM kSubdhaM samabhUdbhayavihvalam // 45 cintayanti sma te citte cintAzanisamAhatAH / kiM kurmaH kva pragacchAma iti zokasamAkulAH // sAhAyyena vinA sarva vairiNA gokulaM hRtam / babhASe draupadI tAvalokAnlolasulocanA ||47 ayaM bRhannaTo vIro jAnAti raNasakriyAm / pArthasya sArathirbhUtvAvAhayadbahuzo rathAn // 48 zrutvA virATaputreNa dade tasmai mahArathaH / gajavAjirathaizvAgAtpurato rAjanandanaH // 49 puro bahiH sthitaH putro vIkSyAsaMkhyabalaM ripoH / saMkhyonmukhaM kSaNArdhena maiya bheje bhramanmatiH // 50 raNenAnena duSTena pUyatAM pUryatAM mama / zatrusainyaM sasaMnAhaM prabalaM bahughoTakam // 51 zaknomyatra nahi sthAtumAhave prANahAriNi / ityuktvA nottaraM dattvA nanAza nRpanandanaH // dhararAjAko bAMdha diyA aura nirbhaya hokara virATarAjAko baMdhanamukta kara diyA // 40-41 // [ yuddhake liye bRhannaTake sAtha uttara - rAjaputrakA gamana ] itanemeM logoMse jAlaMdhararAjAko bhImane pakaDakara bAMdha diyA hai aisI vArtA sunakara duryodhana kruddha huA aura uttama sainyase sannaddha hokara laDaneke liye nikalA / mahAyudha dhAraNa karanevAlA duryodhana virATanagarako prApta hokara yuddhakI icchAse uttaradizA ke mArgapara Akara DaTa gyaa| vahAM usane AkramaNa karake suMdara gamana karanevAle gokulakA apaharaNa kiyA / usa samaya uttarapura bhayabhIta hokara kSubdha huA || 42-45 // loga cintArUpI vajra se Ahata hokara manameM " aba hameM kyA karanA cAhiye, hama kahAM jAve aisA vicAra karane lage / tathA zokase vyAkula hokara hamako sAhAyya na milane se hamArA sarva gokula zatrune haraNa kiyA hai aisA kahane lage " usa samaya caMcala nayanavAlI draupadIne kahA ki " yaha bRhannaTa vIra hai| isako yuddha laDanekA jJAna hai / arjunakA sArathI hokara isane anekabAra yuddhameM ratha calAnekA kArya kiyA hai " // 46-48 // draupadIkA bhASaNa sunakara virATake putrane - uttara rAjakumArane usako mahAratha diyA aura gaja, ghoDe, rathoMke sAtha vaha Age raNameM gayA / nagarake bAhara jAkara vahAM vaha sthira ho gyaa| usane zatrukA asaMkhya sainya yuddha ke liye taiyAra huA dekhaa| usa samaya usakI buddhi kSaNArdha meM bhayabhIta ho gaI / isa duSTa raNase merA kucha prayojana nahIM hai / mujhe isakI kuchabhI jarUrata nahIM hai / zatrusainya laDanekI pUrNa taiyArI meM hai / usameM bahuta ghoDe haiM aura ve khUba balavAn haiM / prANoMko naSTa karanevAle isa yuddha meM maiM sthira rahane meM asamartha huuN| aisA bolakara aura Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam tadA vRhabaTo vyaktaM provAca nRpanandanam / aho ho bhajyate yuddhe kathaM vai tvayakA prabho // 53 vidadhAsi kulaM lajjAkulaM rAjJo mahAmate / arjunaH sArathiH prAptaH punnyaattetraahmutkttH||54 tatastvaM kAtaro vIra mA bhUyA daradAraka / mayA saha raNe zatrUjahi hanta raNoddhatAn // 55 evaM samucyamAne'pi sa mumoca samuccayam / Ahavasya rathaM tUrNa sma nivartayati svayam // 56 tAva gRhabaTo vANI provAca zRNu nandana / so'haM pArthaH prasiddhAtmA mA saMzItiM bhajasva bhoH / sthirIbhava bhayAtIto bhUtvA sajjo visarjaya / zarAzatrusamUhasya zirazchettuM samutkaTAn // 58 duryodhanabalaM bANairvibhajya bhayavidrutam / vidhAsyAmi kSaNArdhena pazya me prabalaM balam // 59 anena vacasA yAvadvizve vizvAsavarjitAH / na vizvasanti pArtha cemaM cetasi bhyaavilaaH||60 tAvacchakAtmajo yuddhe rathaM tUrNamavAhayat / uttaraM sArathiM kRtvA vAjivAhanatatparam // 61 rathaM vAhaya vegena tvamuttara raNAGgaNe / ahaM hanmi zaraiH zatrUnyathA nazyanti te'khilAH // 62 kRtvA zatrujayaM kSattaH samupAyaM yazazcayam / yAsyAmo jayasaMpannAsvapuraM puNyasaMpadA // 63 ityuktvA tiSTha tiSTheti sthiraM vairigaNo ruvam / vadannevaM cacAlAsau syandanastho dhnNjyH|| kucha uttara na dekara vaha vahAMse bhAganeko udyukta huA // 49-52 // usa samaya bRhannaTane rAjaputrako spaSTa kaha diyA, ki he rAjaputra, he svAmin isa yuddhase kyoM bhAgate ho? tuma mahAbuddhimAn ho| rAjA virATake kulako lajjAse kyoM avanata kara rahe ho| tumhAre puNyase maiM arjunakA yuddhakuzala sArathi prApta huA huuN| isa liye he vIra, tuma mata ddro| tuma bhayako dUra karanevAle bno| yuddhameM yuddha karaneke liye uddhata aise vIrazatruoMko tuma mere sAtha hokara mAra DAlo // 53-55 // [goharaNa karanevAloMke sAtha arjunakA yuddha ] arjunake AzvAsana deneparabhI vaha uttararAjaputra yuddhakI sAmagrI choDakara svayaM apanA ratha nagarake tarapha lauTAne lgaa| taba arjunane kahA, ki he rAjaputra " maiM prasiddha arjuna hUM" tuma bilakula saMzayarahita ho jAvo / tuma sthira ho jAvo / bhayako manase nikAla do aura saja hokara zatrusamUhake mastaka toDaneke liye tIvra bANasamUha choDo // 56-58 // maiM duryodhanakA sainya bANoMse toDakara kSaNArdhameM bhayase bhAganevAlA kara detA hUM tuma merA prabala sAmarthya dekho / arjunake isa vacanase bhI saba vizvAsarahita ho gye| Darake mAre manameM arjunake Upara unhoMne vizvAsa nahIM rakhA / / 59-60 // utane meM uttarako arjunane sArathi kiyaa| vaha ghoDoMko calAnemeM tatpara huA, arjunane isa prakAra rathako yuddha meM calAyA / " he uttarakumAra, tuma rathako raNAMgaNameM vegase calAo, zatru jaise zIghra naSTa hoMge usa upAyase maiM unako bANoMse maaruuNgaa| he sArathe, zatruoMko jItakara aura vipula yaza prApta kara puNyasaMpadAse jayazAlI hokara apane nagarako apana lautteNge"| aisA bolakara, he vairiyoM, Thaharo, sthira Thaharo, maiM A rahA hUM" aisA bolakara arjuna rathameM baiThakara calane lagA // 61-64 // mahAn uttarasArathi vegase apanA ratha calAne lagA aura Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaM parva 377 niruttaraM prakurvANo vipakSaM sa mahottaraH / sArathiH svarathaM yAvatsaMvAhayati vegataH // 65 jvalano nirjarastAvatprasannaH pArthasAhasAt / nandighoSAbhidhaM tasmai samartha rathamAdade / / 66 devatAdhiSThitaM pArtho rathamAruhya saMyuge / zatrUnhantuM cacAlAsau kRtvottaraM susArathim // 67 taM tAdRzaM samAvIkSya droNAcAryastu vismitaH / uvAca kauravAnkrUrAnkRtakodaNDamaNDalAn // saMgare saMgaraM muktvA yUyamadyApi nizcitam / vidhatta saMdhimunnidrA yadyuSmAkaM sukhaM bhavet // ke'tra pArthazarAnsoDhuM samarthAH santi bhUbhujaH / dAvAgnI dIpite dArucayAstiSThanti kiM punH|| kapaTaprakaTA hitvA kapaTaM gokulaM punH| saMgaraM prItimutpAdyaM yUyaM yAta nije gRhe // 71 AgatA gRhato yUyaM dunimittazatAni vai / yadAbhavaMstatastUrNaM nivartayata nizcitam // 72 ityAkarNya mahAkrodhAdadhirAruNalocanaH / duryodhano jagAdaivaM yoddhaM yoddhanvilokayan // 73 droNa vidrAvaNaM vAkyaM kiM vakSi nayavarjitam / vairiNAM zaMsane kojAvasaMraste raNAGgaNe // 74 kruddhe mayi ca kaH pArthaH kastvaM durbalamAnasaH / kSatriyANAM na jAnAsi mArga sargasamutkaTam // karNo'vocadrathastho'pi bho gAGgeya guro zRNu / kenAhaM nirjito dRSTo raNe ca tvayakA balI // dhanaMjayane zatruoMko niruttara kiyA // 65 // itanemeM pArthakA sAhasa dekhakara prasanna hue agninAmaka devane nandighoSa nAmakA samartha ratha diyaa| uttararAjaputrako arjunane sArathi bnaayaa| devatAdhiSThita rathameM arjuna baiTha gayA aura zatruoMko mAraneke liye yuddha meM calA gayA // 66-67 // devake diyehue rathameM baiThe hue arjunako dekhakara droNAcArya Azcarya cakita hue| jinhoMne dhanuSyoMko maNDalAkAra kiyA haiM, aise krUra kauravoMko ve kahane lage, ki " he kauravo, tuma sukha cAhate ho to yuddha choDakara jAgRta hokara aba bhI nizcayase saMdhi kro| isa jagatameM arjunake bANa sahana karanemeM kauna rAjA samartha haiM ? prajvalita hue dAvAgnimeM lakaDiyoMkA samUha jale binA kaisA rahegA ? kapaTa karanemeM tuma loga prasiddha ho paraMtu aba kapaTa, gokula aura laDanA tumheM choDanA pddegaa| tumheM pAMDavoMke sAtha prIti utpanna karake apane gharako cale jAnA yogya hogaa| jaba tuma ghara choDakara yahAM Aye, taba saiMkaDo azubha zakuna hue the| isa liye isa samaya tumhArA lauTanAhI nizcayase hitakAraka hogaa|" isa prakArakA droNAcAryakA bhASaNa sunakara duryodhanakI AMkheM tIvra krodhase raktake samAna lAla ho gii| yuddhake liye Aye hue yodhAoMko dekha duryodhana isa prakAra kahane lagA // 68-73 // " he droNAcArya Apa nyAyarahita aura zatruko uttejana denevAlA bhASaNa kyoM bolate haiM ? isa raNAMgaNameM zatrukI prazaMsA karanekA avasara nahIM hai| mere krodhake sAmane arjuna kyA cIja hai aura durbala manavAle Apa bhI kyA cIja haiM ? Apa nizcayase kSatriyake dRDha mArgako nahIM jAnate haiM " usa samaya karNane bhISmAcAryase kahA- "he bhISmAcArya guro, merA bhASaNa Apa suno " rathameM baiThakara yuddha karanevAlA balavAn maiM raNameM kisIke dvArA kabhI jItA gayA hUM aisA Apane pAM. 18 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 pANDavapurANam uttareNa samaM pArtha prathamAnamahodayam / dArayAmi tathA tiSThedyathANurnAsya bhUtale // 77 ruSTaH kliSTamanAstAvajjalpati sma pitAmahaH / va dRSTaH saMgaraH karNa bhUmau zatrubhayaMkaraH // 78 Ahave naiva zakyo'yaM nivArayitumarjunaH / ruSTo datte dharAsuptiM bhavatAmapi nAnyathA // 79 zalyo balyAMstadA brUte smAsmAkaM kalahaH kila / kAritastvayakA tAta trapAsaMbhinnacetasAm // tAvatsusAdhanaM yoddhumamaryAdaM susAdhitam / dadhAva zuddhisaMpannaM gajavAjirathAkulam ||81 tadA pArthaH zarau zIghraM svanAmAkSarasaMgatau / preSayAmAsa gAGgeyaM tau zarau tatra saMgatau // 82 sAkSaraM vIkSya bANaikaM lAtvetyavAcayadgurum / dhanaMjayazca vijJaptiM vidadhAti pitAmaha ||83 tvatpAdapaGkajaM natvA seve'haM sajjamAnasaH / trayodazAdya varSANi yAtAni paripUrNatAm // 84 idAnIM zatrusaMghAtaM hatvA bhujAmi bhUtalam / vizikhAkSaramAlA ca darzitA guruNA tadA || kSudhA vIkSya bhayatrastA abhavankauravA nRpAH / vAhayitvA rathaM pArtho lakSIkRtya vipakSakam // uvAcedaM kva yAsi tvaM duryodhana mahAdhama / vaivasvatapathaM draSTuM tvAM preSayAmi satvaram // 87 kabhI dekhA hai ? jisakI unnati, jisakA abhyudaya baDha rahA hai aise arjunako maiM aisA phADa DAlUMgA ki usakA aNubhI bhUtalapara bacA huA nahIM dIkhegA " // 74-77 // jinake manako kleza pahuMcA hai aura jo ruSTa hue haiM aise bhISmAcArya karNako isa prakAra kahane lage - " he karNa, zatruko bhayayukta karanevAlA terA yuddha hamane isa bhUtalapara kabhI bhI nahIM dekhA hai / yuddha meM arjunakA nivAraNa karanA zakya nahIM hai / yadi yaha ruSTa hogA to Apako bhI dharAzAyI kara degA / yaha merA vacana mithyA nahIM hai " // 78-79 / / bIcameM balavAnoMko hitakara zalyarAjA Akara bhISmAcArya se bolA, ki "aho ta, . lajjAse jinakA citta vyApta hai, aise hama logoMmeM nizcayase ApahIne kalaha khaDA kara diyA hai " // 80 // usa samaya suzikSita, jisameM phUTa athavA phiturI utpanna nahIM huI hai, aisA zuddhipUrNa, hAthI, ghoDA, paidala aura rathoMse pUrNa amaryAda sainya laDaneke liye raNabhUmike prati dauDane lagA // 81 // 1 [arjunakA svavRtta-kathana] usa samaya arjunane bhISmAcAryake pAsa svanAmAkSara jinameM likhe hue haiM aise do bANa zIghra bheja diye / ve bANa unake pAsa aagye| una donoMmeM akSaravAlA eka lekara bhISmAcArya paDhane lage / usameM guru droNAcArya aura bhISmAcAryako jo vijJapti kI thI vaha isa prakAra kI thI - " he pitAmaha, Apake caraNoMko vaMdanakara maiM sajjacitta hokara ApakI sevA karatA hUM / Aja teraha varSa paripUrNa hue haiM aba zatruoMkA saMhAra karake isa bhUtalako maiM bhogUMgA // 82-84 // bANapara likhI huI akSaroMkI paMkti gurune - droNAcAryane kauravoMko dikhAI / kauravarAjA dekhakara kSubdha aura bhayabhIta hue / arjunane zatruko lakSyakara usake samIpa apanA ratha calAyA aura kahA, ki " duryodhana, tU mahAadhama manuSya hai / aba tU kahAM jAtA hai, maiM dekhatA huuN| aba maiM " Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaM parva 379 sa tadrathaM samAvIkSyAkasmAtkazmalatAM gataH / kAtaratvaM jagAmAzu kampamAnaH prmuktdhiiH||88 cAturaGgabalaM tAvadAyAsItkauravaM kSaNAt / vizikhAsaMkhyapAtena vairATaM jarjaraM vyadhAt / / 89 dhanaMjaya ivodbhUtaH sa dhanaMjayapANDavaH / subANajjAlayAraNyaM jvAlayAmAsa kauravam // 90 sa gANDIvakaro'vocadyadyasti bhavatAmiha / bhaTaH ko'pyavatAttarhi duryodhanaM mamAgrataH // 91 kruddhaH karNastadottasthe vItahotra iva jvalan / arjunaM prati vegena dhAvamAno mhaamnaaH||92 karNArjunau tadA lagnau chAdayantau mahAzaraiH / dalantau dharaNIM pAdairhasantau hAsyavAkyataH // 93 parasparaM mahAvANaicchindantau chidurAzarAn / zIghraM jenIyamAnau tau vighnaudhairiva cAsibhiH // heSAravaM prakurvANau hayAviva mahoddhatau / cUrNayantau carantau tau dalantau dantinAviva // 95 hiMsantau siMhavaddhIrau pUrayantau ca puSkaram / vizikhaiH saMkhyayA muktairduruktaizca parasparam / / 96 tujhe satvara yamakA mArga dekhaneke liye bheja detA hUM" // 85-87 // duryodhana arjunakA ratha dekhakara akasmAt kAMtihIna ho gayA-kAlA par3a gyaa| usakA zarIra ka~pane lagA, usako buddhine choDa diyaa| vaha bhayabhIta ho gayA // 88 // utanemeM kauravoMkA caturaMga sainya tatkAla AyA aura usane asaMkhya bANoMkI vRSTi karake virATarAjAke sainyako jarjara kiyaa| usa samaya dhanaMjaya pANDava-arjuna dhanaMjaya arthAt agnike samAna pragaTa huaa| usane bANarUpI jvAlAse kauravarUpI araNyako pradIpta kiyaa| jisake hAthameM gANDIva dhanuSya hai, aisA arjuna kahane lagA, ki yadi Apake pAsa koI balavAn yoddhA hogA to vaha mere sAmane duryodhanakI rakSA kare // 89-91 // [arjunake sAtha karNa aura duHzAsanakA yuddha ] arjunake prati vegase dauDanevAlA mahAmanA karNa agnike samAna prajvalita hotA huA yuddhake liye udyukta huaa| apane pAvoMse pRthvIko dalita karate hue aura hAsyavAkya bola kara haMsate hue karNa aura arjuna mahAbANoMse anyonyako AcchAdita kara yuddhameM sa~lagna hue| ve mahAbANoMse anyonyake bANoMko bIcahImeM kATane lge| vinoMke samAna taravAriyoMse ve anyonyake Upara AghAta karane lge| atizaya uddhata ghoDoMke samAna ve heSArava karate the arthAt ghoDoMke samAna zabda karate the| anyonyake Upara AkramaNa karanevAle do hAthiyoM ke samAna ve anyonyakA cUrNa karane lage aura dalana karane lge| siMhake samAna dhIra ve donoM anyonyapara AghAta karane lage tathA asaMkhyabANoMse AkAzako ve AcchAdita karane lage, duHzabdoMke dvArA anyonyako tADane lage // 92-96 // arjunane meghoMke samAna bANoMse AkAza vyApta kiyA aura vAyuke dvArA jaise kapAsa bhAgatA hai vaise zatrukA sainya bhagna kara diyaa| uttama dhanuSya ko dhAraNa karanevAle arjunane karNake dhanuSyakI DorI toDa DAlI aura sArathi ke sAtha usakA caMcala rathabhI chinna kara diyaa| usa samaya dvAdazAtmasuta-sUryarAjAkA putra karNa ratharahita hokara jamInapara khar3A ho gayA / itane meM zatrasamUhako AcchAdita karatA Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 . pANDavapurANam pArthena pUritaM vyoma vizikhairjaladairiva / zAtravIyaM balaM bhaGgaM ninye tUlaM ca vAyunA // 97 karNacApaguNaM pArthazciccheda sudhanurvahan / sa sArathiM rathaM tasya cUrNayAmAsa caJcalam // 98 dvAdazAtmasutastasthau sthirAyAM rathavarjitaH / tAvaccha@jayo jetuM zatrUnsaMprApa saMgare // 99 duryodhanAnujaH so'yaM chAdayazatrusaMhatIH / zaraiH sainyaM samApUrNa kurvANo hi mRgArivat // abhyAgamAgataM vIkSya taM jagAda dhanaMjayaH / yAhi yAhi raNAdvAla kiM tiSThasi mmaagrtH|| mRgAricaraNAghAtaM sahate hariNaH kimu / tAyapakSasya nikSepaM kSamate kiM mahoragaH // 102 na muJcAmi zaraM bAla tavopari vizaktika / tadA tena vikruddhena vimuktAH paJcamArgaNAH / / te pArthahRdaye lagnA bhagnA iva kSaNaM sthitAH / pArthena dazabANena sa hato gatavAnkSitim // karNAnujastadA prApa vikarNAkhyo'pakarNayan / mArgaNAnpArthasaMmuktAnraudrasaMgarakArakaH // 105 arjunaH sArathiM hatvA rathaM tasya babhaJja ca / zarajAlena taM zIghraM chAdayanviphalIkRtam / / bIbhatsAkhyo raNaM prApa kurusainyaM vimardayan / dadhAno dhanvasaMdhAnaM kAlarUpa ivonnataH // 107 huA duryodhanakA choTA bhAI zatrujaya duHzAsana zatruko jItaneke liye yuddhabhUmimeM aayaa| bANoMse sainyako pUrNa AcchAdita karatA huA vaha siMhake samAna aayaa| AkramaNa karane ke liye Aye hue duHzAsanako dekhakara dhanaMjayane use kahA ki "he bAlaka, tU raNase calA jA,calA jA / mere Age tU kyoM khaDA hai ? kyA siMhake caraNakA AghAta hariNa saha sakatA hai ? garuDake pakSoMkA AghAta baDA sarpa bhI kyA sahana kara sakatA hai? tU asamartha hai ata eva tere Upara bANa nahIM chodduuNgaa|" taba duHzAsana kupita huA aura usane arjunake Upara pAMca bANa chodde| ve arjunake hRdaya para laga gaye aura mAno bhagna huese kSaNaparyanta vahAM rhe| taba arjunane dazabANoMse duHzAsanako tADana kiyA jisase vaha jamInapara gira kara mUrchita huA // 97-104 // arjunake mohanAstrase kauravasainyakI mUrchA ] usa samaya vikarNa nAmaka karNakA choTA bhAI arjunake choDe hue bANoMkA pratIkAra karake usase bhayaMkara saMgrAma karane lgaa| arjunane vikarNake sArathiko mAra kara usakA ratha toddaa| bANasamUhase use usane AcchAdita kiyA aura usake bANa viphala kara diye| dhanuSyakA anusaMdhAna karanevAlA aura mAno kAlakA unnata-rUpa dhAraNa karanevAlA, bIbhatsa yaha apara nAma jisakA hai aisA arjuna kurusainyakA mardana karatA huA raNameM AyA aura usane tatkAla bANake dvArA zatrumastaka [vikarNakA mastaka ] toDa diyA taba vaha vikarNa cillAtA huA yamake maMdirameM jA phuNcaa| vikarNakA patana dekha karake kaurava-sainya bhAgane lgaa| usa samaya 1ba, tUleva vaayunaa| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaM parva tatkSaNe vizikhenAsau cakarta vairimastakam / vikarNaH krandanAsakto jagAma yamamandiram // dadhAva kauravaM sainyaM vIkSya vikarNapAtanam / tadA tatpRtanAM pArtho rurodha raNasaMgataH // 109 nirudhya nikhilaM sainyaM bhAnuputraH pavitravAk / pArthamAkArayamAsa camUsaMcUrNanoddharam // 110 savyasAcI zucA mukto mumocataM hi mArgaNAn / karNo'pi viphalIcakre tAzarAnsaMgarAvahAn / / tribhirbANaistadA karNo vivyAdha ca dhanaMjayam / tribhizca sArathiM ketuM tribhistribhizca sadratham // kruddho dhanaMjayastAvatkarNa vivyAdha mArgaNaiH / nipapAta mahIpRSThe karNo mUrchAmupAgataH // karNamutsArayAmAsa rathe kRtvAtha kauravaH / tAvaddaHzAsanaH prApto dussAdhyo yudhi kruddhadhIH // sahasva mArgaNAnme'dya dhvananniti dhanaMjayam / jaghAna zaraghAtena duHzAsano hi saddhadi // tadA dhanaMjayaH kruddhaH paJcaviMzatimArgaNaiH / jaghAna yuvarAjaM taM kRtaM mRtamivonnatam / / 116 anye ye raNamAyAnti dadAti tAndizo balim / pArthaH samarthasiddhArthaH kRtArthaH paripanthihata // gAGgeyastu samAyAto yo pArtha prati tvarA / taM triH pradakSiNIkRtya pArtho'vocatpitAmaham / / trayodaza suvarSANi gamitAni mayAdhunA / bhramatA tava pAdAbjaM prAptaM puNyavazAdiha // 119 , raNameM arjunane vikarNake sainyako roka liyaa| saMpUrNa sainyako rokakara pavitra vacanavAle karNane sainyakA cUrNa karane meM samartha arjunako yuddhake liye bulAyA // 105-110 // zokarahita savyasAcI arjunane karNake Upara bANa choDe aura karNanebhI yuddhocita una bANoMko viphala kiyaa| usa samaya tIna bANoMse karNane arjunako viddha kiyA, tIna bANoMse sArathiko, tIna bANoMse ketu dhvajAko aura tIna bANoMse rathako viddha kiyaa| taba kruddha hue arjunane karNako bANoMse viddha kiyA / vaha mUchita hokara bhUtalapara gira paDA // 111-113 // - [arjuna-bhISma-yuddha ] taba duryodhanane rathameM karNako rakhakara raNabhUmise bAhara nikAlA aura jisakI buddhi kupita huI hai aise duHsAdhya duHzAsanane yuddha meM Akara ' Aja mere bANako tuma sahana karo' aisA arjunase kahakara usake hRdayapara bANake AghAta karane lgaa| taba dhanaMjayane kruddha hokara paccIsa bANoMse unnata yuvarAja duHzAsanako mAno marA huA kara diyA / 114-116 // samartha honese jisake kArya siddha hue haiM, jo kRtakRtya huA hai tathA jisane zatruoMko naSTa kiyA hai aisA arjuna jo koI yoddhA raNameM AtA thA usako dizAoMkA bali banA detA thA // 117 // isake anaMtara pArthake sAtha laDaneke liye tvarAse bhISmAcArya Aye / unako tIna pradakSiNA dekara arjunane pitAmahako kahA ki "he pitAmaha bhramaNa karate hue maiMne terA varSa samApta kiye haiM aba puNyase isa bhUmitalapara Apake caraNoM kI prApti huI hai // 118-119 // " he pitAmaha Apa 1 sirpha 'ma' pratimeM yaha zloka hai| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 . pANDavapurANam dhanustvaM dhara dhIratvaM bhaja bhavya pitAmaha / asmAkamatha yuSmAkaM yathA rAjyaM bhavediha // gAGgeyastu tadA jyAyAM dhanurAsphAlayandadau / aSTAvaSTau zarAJzIghra mumoca madameduraH // sunAsIrasutastUrNa ciccheda rathasArathI / gAGgeyasya tadA kruddho gAGgeyo garvitAzayaH // 122 yuyudhAte mahAyodhau mArgaNaistau mahAhave / asAdhyau khalu manvAnau sAmAnyAstraiH svayaM sthitau / uccATanaM mahAbANaM sainyoccATavidhAyakam / mumoca mohanaM bANaM mohayantaM balaM guruH // 124 tathA ca stambhanaM bANaM stambhayantaM camU parAm / cakre sa viphalAnsarvAnbANAnpArthaH parodayaH / / sasmAra mAnase pArthoM vItahotrasuparvaNaH / cacAla jvAlayanso'pi bhUmibhUruhasajanAn // 126 gAGgeyastaccharaM matvA ciccheda nijavidyayA / antarIkSe kSaNaM devA IkSante sma tayo raNam // bhImAnujastu ciccheda guruvANaM baloddhataH / tayormadhye na ko'pyatra parAjayata eva hi // 128 yAvaddhanaMjayenAzu dhanuzchinnaM gurorapi / antare ca tayostAvadroNAcAryaH samAyayau // 129 aGkuzena vinirmukto'nekapo vA samutthitaH / droNo vidrAvayaJzaastAvatpArthena saMnataH // hAthameM dhanuSya dhAraNa kara dhairyakA Azraya kIjiye jisase ApakA aura hamArA yahAM rAjya hogaa| usa samaya gAGgeya-pitAmahane dhanuSyako dorIpara caDhAte hue TaMkAra zabda kiyA aura madapUrNa hokara ATha ATha bANa zIghrahI arjunapara choDa diye // 120-121 // indraputra arjunane bhISmAcAryake ratha aura sArathi toDa DAle / taba garvayukta abhiprAyavAle bhISmAcArya kupita hue| donoMhI ( arjuna aura bhISmAcArya) mahAyoddhA usa mahAyuddha meM bANoMse anyonyapara prahAra kara laDane lge| paraMtu sAmAnya astroMse anyonyako asAdhya samajhakara yuddha meM Thahare hue unhoMne divyAstroMse yuddha kiyA // 122-123 // bhISmAcAryane sainyakA uccATana karanevAlA uccATana bANa, sainyako mohita karanevAle mohana bANa aura uttama sainyako staMbhita karanevAle staMbhana bANa choDa diye| paraMtu utkRSTa unnatizAlI arjunane una saba bANoMko viphala kara diyA // 124-125 // arjunane usa samaya manameM agnidevakA smaraNa kiyaa| vaha devabhI jamIna, vRkSa aura manuSyoMko jalAte hue calane lagA / / 126 // bhISmAcAryane agnibANako samajhakara apanI vidyAse usakA viccheda kiyaa| usa samaya kSaNataka AkAzameM deva una donoMkA yuddha dekhane lage // 127 // balase uddhata bhImAnujane-bhImake choTe bhAI arjunane gurukA bANa toDa ddaalaa| una donoMmeM koI bhI parAjita nahIM huaa| // 128 // jaba dhanaMjayane guru bhISmAcAryakA bhI dhanuSya chinna kiyA taba una donoMke bIcameM droNAcArya Aye // 129 // [arjunakA droNa aura azvatthAmAke sAtha yuddha ] aMkuzase rahita hAthIke samAna zatruoMko bhagAnevAle droNAcArya jaba yudhdake liye Aye taba arjunane unako namaskAra kiyaa| bhISaNa arjunane kahA ki " he AcArya Apa mere mahAguNavAn guru haiN| Apa uttama nayanAtise zobha Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 aSTAdazaM parva babhASe bhISaNaH pArthastvaM gururme mahAguNaH / kathaM yoyudhyate sAkaM tvayA sanmayazAlinA // 131 tvaM bho yAhi nijaM sthAnaM jenIye'haM ripUnparAn / agadIdroNa ityukte pArtha so bhvaadhunaa|| prahAraM dehi dehi tvaM doSo nAstyatra kazcana / pArtho'bhANIdrayAtItaH prathamaM muMca mArgaNAn // pazcAtsevAM kariSyAmi hariSyAmi mahAbalam / tadA tau guruziSyau hi raNaM kartuM smudytau|| vIkSyamANau suraugheNAntarIkSe kSipramuddhatau / gururvizatibANaizca cchAdayAmAsa puSkaram // 135 pArthastAnkhaNDayAmAsArdhapathe'tha samuddhataH / punarlakSazarAndroNo mumoca maghavAtmajaM // 136 so'pi dvilakSavANaizca tAJjaghAna mahAzarAn / vIkSito jayalakSamyA ca savyasAcI shubhNkrH|| tAvadutsArito droNo raNAttanandano mahAn / azvatthAmA samApAzu saMgaraM rnnkovidH|| tau kezarikizorAbhau baddhAmarauM madoddhatau / yuyudhAte mahAyodhau droNaputrArjunau raNe // 139 azvatthAmA hayau tAvadrathasthau hatavAnhaThAt / bIbhatsastau tathA bhUmau patitau gatajIvitau // azvatthAmA mahAbANairgANDIvaguNamacchinat / anyAM jyAM ca samAropyArjuno dhanuSi tatkSaNam jaghAna droNaputrasya hRdayaM hRdyNgmH| savyasAcI zaraiH zIghraM dhanuSA preritaiH sphuTam // 142 nevAle haiN| Apake sAtha maiM kaise yudhda kara sakatA hUM arthAt guruke sAtha ziSyakA yudhda karanA anucita hai| isa liye Apa apane sthAnapara cale jAIye, maiM anya zatruoMko mArUMgA" isa taraha bolane para AcAryane kahA ' he arjuna aba yudhdake liye sajja ho, mere Upara prahAra kara / isa prakAra prahAra karanemeM kucha doSa nahIM hai| taba arjuna nirbhaya hokara kahane lagA ki, " he guro ApahI prathama mere Upara bANa choDa diijiye| tadanaMtara maiM ApakI sevA karUMgA / ApakA mahAbala naSTa kruuNgaa| aisA arjunane kahA aura anaMtara ve guru ziSya laDane ke liye udyukta hue||130-134|| udhdata aise guru ziSya AkAzameM devoMke dvArA zIghra dekhe gye| gurune vIsa bANoMse AkAza AcchAdita kiyA aura udhdata arjunane Adhe mArgameM unako khaNDita kiyaa| phira gurune lakSa bANa arjunake Upara choDe aura arjunane do lakSa bANa choDakara unake dvArA guruke bANa saba toDa diye| zubhaMkara-zubhakArya karanevAlA arjuna jayalakSnIke dvArA dekhA gyaa| taba droNAcArya raNase nivRtta kiye gaye aura unakA mahAzUra putra azvatthAmA,jo ki yudhdakA jJAtA thA usane yudhdabhUmimeM praveza kiyA // 135-138 // jinako kopa utpanna huA hai aise madodhdata siMhake baccoMke samAna ve do mahAyodhdA azvatthAmA aura arjuna raNameM laDane lge| rathako joDe hue azvAthAmAke do ghoDe arjunane apane sAmarthyase maare| ve jamInapara paDakara prANarahita hue| azvatthAmAne mahAbANoMse gANDIva dhanuSyakI DorI chinna kI taba arjunane apane dhanuSya para dusarI DorI caDhAdI aura tatkAla hRdayaMgamasuMdara arjunane dhanuSyake dvArA prere gaye bANoMse spaSTatayA aura zIghra droNaputrakA hRdaya vidhda kiyA jisase azvatthAmA zIghra bhUmipara gira gayA aura mUchita huaa| taba uttara-sArathi arjunako isa Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 pANDavapurANam azvatthAmA mahIMpIThe mumUrcha patito drutam / arjunaM samuvAcedaM tAvaduttarasArathiH // 143 vAhayAmi rathaM nAtha duryodhananRpaM prati / saMdhAnaM kuru dhAnuSkAhitAJjahi mahAtvarAn // 144 pArthaH provAca durjeyAnvipakSAnsanmukhAMstadA / kurvanvividhavAkyaizca marma narmavidhAyibhiH / / taiH samaM viSamaM vyoma chaadydbhirmhaashraiH| yuyudhe yuddhazauNDIro dhanaMjayamahIpatiH // 146 tAvattakramamullaGghaya rAjabinduH samAyayau / pArtha ca veSTayansainyairgajavRndaimaMgendravat // 147 ekena tena pArthena samarthana dhanuSmatA / ciccheda vAhinI tasya meghamAleva vAyunA // 148 gajAnrathAndhvajAnazvAnlakSyIkRtya sulakSyavit / nihatya pAtayAmAsa dharAyAM sa dhanaMjayaH // 149 / kAMskAnhanmi nRpAnatra hiMsayA pAtakaM yataH / dhyAtveti surarATsanurmohanAstraM mumoca ca // saddhATakaphaleneva tena sarve vimohitaaH| petuH pRthvItale tUrNa nirjIvA iva bhUmipAH // 151 teSAM chatradhvajAdIni gajavAjimahArathAn / AdAyAbhUttadA tuSTo'rjuno nirjitshaatrvH|| virATo varavAditrai vyaiH sdbhttkottibhiH| tatkSaNe kArayAmAsa kSaNaM zrIpArthabhUpateH // 153 tAvatA dharmaputro'pi mocayAmAsa gokulam / prahRSTaH ziSTasaMsevyaH samabhUnirbhayo mahAn // prakAra bolane lgaa|| 139-143 // he prabho, maiM duryodhana rAjAke prati ApakA ratha le jAtA hUM aura Apa mahAtvarAyukta jo dhanurdhArI zatru haiM unake Upara saMdhAna karake unako prANarahita kro| marmasthalameM narma utpanna karanevAle-upahAsa utpanna karanevAle aneka prakArake vAkyoMse durjayazatruoMko apane sammukha karanevAlA arjuna unake sAtha bolane lagA tathA AkAzako AcchAdita karanevAle mahAbANoMse yudhda catura dhanaMjayarAjA unake sAtha laDane lagA // 144-146 / / usa samaya yudhdakA krama ulaMghakara aura gajasamUhake samAna sainyoMke dvArA siMhake samAna arjunako veSTita karanevAlA rAjabindu nAmaka rAjA aayaa| samartha dhanurdhArI usa akele arjunane vAyu jaise meghasamUhako chinna bhinna karatA hai,vaisI usakI senA chinna kara ddaalii| lakSyako uttama prakArase jAnanevAle dhanaMjayane hAthI, ratha, dhvaja aura ghoDoMko lakSya karake sabako mArakara pRthvIpara girA diyA // 147-149 / / "isa yudhdameM kisa kisa rAjAko maiM mArUM ? kyoM ki hiMsA karanese pAtaka lagatA hai " aisA vicAra karake indrake putrane mohanAstra choDa diyA / dhattUrake phalabhakSaNake samAna usa mohanAstrase ve saba mohita hue aura pRthvItalapara mAno jIvarahita hokara ve rAjA zIghra paDa gaye // 150-151 // unake chatra, dhvaja Adika aura hAthI, ghoDA, mahAratha lekara jisane zatruko jItA hai aisA arjuna AnaMdita huA // 152 // [ gokula-mocana aura abhimanyukA uttarAke sAtha vivAha ] virATarAjAne uttama vAghoMse, nRtyoMse aura uttama bhaToMse tatkAla zrIarjunakA abhinaMdanakA utsava kiyaa| usa samaya dharmaputrane bhI gokulako mukta kraayaa| jisase sajjanasevya dharmaputra AnaMdita aura atizaya nirbhaya huaa|| 153 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avAdazaM parva 385 kathaM kathamapi prAptAzcetanA kauravA nRpaaH| prapedire trapApUrNAH puraM prmodvrjitaaH||155 virATo vikaTo matvA tAnimAnpazca pANDavAn / natvA karapuTaM kRtvA mUrdhni vijnyptimaatnot|| etAvatsamayaM deva na jJAto bhagavAnbhavAn / mayA dharmAtmajastvaM hi tadAgaH kSamyatAM mm|| atastvameva khAmyatra kiMkaro'haM tava prabho / atraiva kriyatAM rAjyaM prAjyaM saddhAndhavaiH saha // viveza pattanaM sAdhaM kaunteyaiH sa mhotsvaiH| vinayI vinayaM kurvasteSAM prArthayata sthitim // ___ ityuktvA vinayaM kRtvA goSThe'sau gokulaM nyadhAta / sa punaH pArthayAmAsa prArthamudvAhasiddhaye // 160' dhanaMjaya sutA dhanyA mamAsti bhogabhAjanam / jarAsaMdhasutaiH pUrva prArthitAnekazo'pi saa|| sudatI na mayA dattA surUpA bhUpa bhogadA / tebhyo'to bhaja tatpANipIDanaM pArtha pArthiva // pArtho'vocadvirATeD yo'bhimanyurmama nndnH| subhadrAyAstuje tasmai dehi dIptidharAM sutAm / / tatkSaNaM sa kSaNaM kRtvA vivaahvrmngglaiH| virATaH sughaTAToperdadau tAmabhimanyave // 164 / / tadA kuntI samAyAtA jJAtvA teSAM suvaibhavam / kiMvadantI tadA yAtA dvAravatyAM mahApuri // 154 // baDe kaSTase kauravarAjA cetanAko prApta hue| aura lajjApUrNa tathA AnaMdarahita-duHkhI hokara hastinApurako cale gaye // 155 // vikaTa-zUra virATarAjAne inako pAMca pANDava samajha namaskAra kara aura hastAJjAla mastakapara karake vijJapti kI // 156 // " he bhagavan , he deva maiMne itane kAlataka Apako nahIM jAnA thA ki Apa dharmarAja haiM isa liye Apa mere AparAdhakI kSamA kIjiye / he prabho, isa lokameM ApahI mere svAmI haiM; maiM ApakA kiGkara huuN| Apa yahAMhI apane uttama baMdhuoMke sAtha rAjya kiijie|" aisA kaha kara aura vinayakara rAjAne goThoMme gokulakI vyavasthA kI // 157-159 // tadanaMtara mahotsavayukta pAMDavoMke sAtha virATarAjAne nagarameM praveza kiyA / vinayI virATarAjAne unakA vinayakara yahAMhI Apa nivAsa kIjiye aisI prArthanA kii| punaH pArthakoarjunako usane vivAhake liye prArthanA kii| " he dhanaMjaya, mujhe bhogayogya eka bhAgyavatI kanyA hai| jarAsaMdharAjAke putroMne anekavAra pUrvakAlameM usakI yAcanA kI thI to bhI maiMne suMdara dAMtavAlI sundara bhogadAyinI kanyA unako nahIM dI / isaliye he arjunarAja, usake sAtha tuma apanA vivAha karo" // 160-162 // arjunane virATarAjAko kahA ki "he rAjan , subhadrAmeM utpanna huA abhimanyu nAmaka merA putra hai use Apa apanI kAMtiyukta kanyA deveN| tatkAla vivAhake uttama maMgaloMke dvArA mahotsava karake uttama prabhAvasa abhimanyuko uttarA kanyA dii| pANDayoMkA utkRSTa vaibhava jAnakara kuntI unake pAsa gii| tathA dvArAvatI nagarameM yaha vArtA pahuMca 1 sirpha 'ma, sa' prtiyoNprse| pAM. 49 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 pANDavapurANam tato haladharo dhImAnvikuNTho viSTarazravAH / pradyumno bhAnumukhyAca prAptAstatra mhiibhujH|| dhRSTArjunaH susajjaH sannUrjasvI sa samAyayau / akhaNDAjJaH zikhaNDI ca bhUpo'pi prmodyH|| evamanye mahAnandAH sendirA rUpasundarAH / tatrApurbhUmipAstUrNa manorathazatAkulAH // 168 vivAhAnantaraM tatra kiyato vaasraannRpaaH| sthitvA sanmAnitAH sarve vastrAdyaiH svapuraM yyuH|| harihaladhareNAmA akSauhiNIbalAnvitaH / pANDavaiH saha satprItyA cacAla caJcalaistvarA // 170 yAdavAH svapure yAtAH kuntyA saha ca paannddvaiH| tatra tasthuH sthiraM sthairyAdanyonyaprItimAnasAH akSauhiNIpramANaM kiM vada gautama so'vadat / / khaM saptASTakayugmAGkA 21870 dantino yatra saMmatAH // 172 tathA rathAzca tAvantaH 21870 khaikaSaTpaJcaSar3ayAH 65610 / pattayaH zUnyapaJcatrinavazUnyaikasaMmatAH 109350 // 173 tatraikadA jagAdaivaM divaspatitanUdbhavaH / devakInandanaM nItyA sNnirjitbRhsptiH||174 yasyApyapayazo loke varIvarti varAtigam / avagaNyaM vaco'tItaM gnnnaatiitmnyjsaa||175 gii| tadanaMtara vidvAn balabhadra, sujJa viSNu, pradyumna, bhAnu ityAdi aneka rAjA virATanagarameM Aye // 163-66 // tejasvI prabala aisA dhRSTArjuna-drupadarAjAkA putra aura paramavaibhavavAlA tathA akhaNDa AjJA jisakI hai aisA zikhaNDI rAjA abhimanyuke vivAhake liye Aye / isa prakArase. atizaya Anandayukta lakSmasiMpanna, svarUpasundara aura saiMkaDo manorathoMse paripUrNa aise aneka anya rAjA zIghra vahAM Aye // 167-168 // vivAhake anantara virATanagarameM kucha dinataka rAjA rahe aura vastrAdikoMse sammAnita kiye gaye ve saba apane apane nagarako cale gaye // 169 // pANDava kRSNake sAtha dvArikAnagarako cale gaye / akSauhiNIpramANa sainyase yukta zrIkRSNa balabhadra aura caMcala pANDavoMke sAtha atizaya prItise tvarAse calane lge| yAdava kuntI aura pANDavoMke sAtha apane nagarakodvArikAko cale gye| vahAM anyonyakI sthira prItise ve dIrghakAlataka rahe // 170-171 // he gautamaprabho, akSauhiNI pramANa kyA hai, kaho aisA zreNikarAjAne prazna kiyaa| taba gaNadharane kahAjisa sainyameM zUnya, sAta, ATha, eka aura do itanI saMkhyAvAle hAthI haiM arthAt 21870 itane hAthI haiN| tathA rathoMkI saMkhyA bhI utanIhI hai, jisameM zUnya, eka, chaha, pAMca chaha, aMkake arthAt 65610 itanI saMkhyA ghoDoMkI hai| paidaloMkI saMkhyA zUnya, pAMca, tIna, nau, zUnya aura eka hai arthAt 109350 eka lAkha nau hajAra tInasau pacAsa saMkhyApramANa paidala rahatA hai isa prakArase saba milakara 218700 itanA akSauhiNI sainyakA pramANa hai // 172-173 // dvArakAnagarImeM nItike cAturyase jisane bRhaspatiko jItA hai aisA indrakA putra ekadA devakInandanako zrIkRSNako isa prakAra kahane lagA-- " isa duryodhanakA apayaza bhI jagatameM uttamatAkA ullaMghana kara rahA hai| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaM parva 387 tadvaktuM kauravANAM hi kaH kSamo jagatItale / vayaM jatugRhe kSiptA jvAlitA taizca chmnaa||176 gRhatviA draupadIkezAngRhAniSkAsitAH zaThaiH / murAristadvacaH zrutvA rasanAM dazanAntare // sthApayitvA jagAdevaM niHpramAdo mahAmanAH / duryodhanakRti pArtha prekSasva kRtasatkSatim / / nibandhutvaM ca duSTasyAkulInatvaM nayacyutim / ityuktvA mantrayitvA ca pANDavairviSTarazravAH / / kArya vicArya vegena prAhiNocca vacoharam / krameNAkramya bhUpIThaM sa jagAma suhastinam / / gatvA natvA nRpaM nItyA babhANa kauravezvaram / dvArakAtaH samAyAto dUto'haM vidhivedakaH // rAjannatra mahIpIThe na jeyAH pANDavA raNe / vRthA kiM kriyate vaMzacchedaH svasya mahIpate // pANDavAnAM tu sAhAyyaM karoti madhumardanaH / virATo vikaTo bhUmau drupadaH sarathaH sadA // pralambanaH sadA yeSAM vighnaughaparighAtakaH / dazAzciAhaNAM prAptAH pradyumnAdyAH supakSiNaH // taiH samaM samare sthAtuM kiM bhavAnkSaNamarhati / mAnaM vimucya bhItAtmanzuddhasaMdhi vidhehi bhoH|| ardhArdhabhUvibhajyAzu dvAbhyAM bhojyA subhAgyataH / dUtoktamevamAkarNya viduraM kauravo'vadat // tAtAdha kiM prakartavyaM mayA rAjyaM prabhujyate / pUrNa tUNa kathaM brUhi provAca vidurastadA // vaha tiraskAra karane lAyaka zabdoMse avarNanIya aura nizcayase gaNanAke agocara hai| kauravoMke aparAdha bhI kahaneke liye isa jagatameM kauna samartha hai ? una logoMne kucha nimittase arthAt kapaTase hamako lAkSAgRhameM jalAyA hai / tathA draupadIke keza pakaDakara una zaThoMne use gharase bAhara kiyaa|" pramAdarahita aura mahAmanA murArine-kRSNane arjunakA vacana sunakara dAMtoMke bIcameM jihvA rakhakara aisA bhASaNa kiyA- " he arjuna, sajjanoMkA nAza karanevAlI yaha duryodhanakI kRti hai| duSTa duryodhanakA sneharahitapanA, akulInapanA aura nyAyabhraSTatA to dekho|" aisA bolakara pANDavoMke sAtha zrIkRSNane vicAra karake kAryako nizcita kiyA aura vegase dUtako bheja diyaa| vaha kramase bhUtalako AkramaNa kara hastinApurako gyaa| rAjA duryodhanako usane namaskAra kara nItise kahA ki " dvArakAse AyA huA kAryako jAnanevAlA maiM dUta hUM // 174-181 // dUtane aisA bhASaNa kiyA--- "he rAjan , isa bhUtalapara Apa yuddhameM pANDavoMko nahIM jIta sakate haiN| isaliye Apa apane vaMzakA vyartha nAza kyoM karate haiM ? madhumardana-zrIkRSNa pANDavoMko sAhAyya kreNge| isa bhUtalapara vikaTa virATa, rathoMsahita drupadarAjA, tathA balabhadra ye hamezA pANDavoMke saMkaToMko naSTa karanevAle haiM / AdaraNIya dazAI rAjA, tathA supakSa-pANDavoMkA pakSa dhAraNa karanevAle pradyumnAdika rAjA pANDavoMke pakSameM haiN| Apa yuddhasthalameM unake sAtha kyA eka kSaNataka bhI yuddha kara sakeMge ? isaliye bhItikhabhAvako dhAraNa karanevAle Apa mAnako choDakara zuddha saMdhi kiijie|" AdhA AdhA vibhAga kara Apa donoM pANDava aura kauravoMko bhAgyase bhUmikA upabhoga lenA cAhiye / " aisA dUtakA bhASaNa sunakara duryodhana vidurako kahane lagA // 182-186 // " he tAta Aja maiM Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 pANDava purANam dharmeNa labhate sAkhyaM dharmAdrAjyaM nirAkulam / dharmAcca sudharA dhIman dharmAdvairigaNAtyayaH // puruSaMsya vizuddhistu dharmaH sAdharmikairmataH / manovacanakAyAnAmakauTilyaM vizuddhatA || 189 krodha lobhasugarvANAM tyAgo hi vRSa ucyate / atastAMstvaM parityajya kuru dharme mahAmatim // yadi vAJchasi svacchatvaM svecchayA vatsa pANDavAn / AkArya vinayenAzu dehi dezArdhamuttaram // zrutvA duryodhanaH kruddhaH samavAdIddhadA dadhat / AmarSaM harSanirmukto viduraM viduraM sadA / / 192 ahaM te bhaktinirbhinnastvaM vAJchasi ca gauravam / pANDavAnAM paraM rAjyaM mamArAjyaM vizeSataH / ityuktvA duSTavAkyena dUto nirdhATya saMsadaH / tena niHsAritaH prApa purIM dvArAvatIM parAm | natvA nRpAMca kaunteyAnyAdavAMzca vacoharaH / yathAvatsarvavRttAntaM nyavedayatsa kAryavit // 195 rAjanna kurvate saMdhiM kauravAH kRtakilbiSAH / na tuSTAste ca tiSThanti bhavatAmupari sphuTam / / tacchrutvA saMjagau vAkyaM pANDuputraH pavitravAk / asmAbhI rakSitA nItiraryazo'pi nivAritam / / tadarthaM preSito dUto yenAnItirna jAyate / ityuktvA pANDavA yAtuM yAdavaistAnsamudyayuH ||198 tAvadanyakathAsa~gaH zrUyatAM sAvadhAnataH / jJAyate yena sadviSNuprativiSNoH sukhAsukham // 199 kyA upAya karUM kahie ? Aja pUrNa rAjyakA upabhoga lenekA upAya kyA hai mujhe kahie / " vidUra usa samaya kahane lagA- " he duryodhana dharmase vairisamUhakA nAza hotA hai / manuSya ke pariNAmoMkI jo nirmalatA use vizuddhi kahate haiM aura vaha dharma hai aura sAdharmikoMke sAtha vaha vizuddhatA honA cAhiye / manameM, vacanoMmeM aura zarIrameM jo kuTilatA-- kapaTakA nahIM honA hai use vizuddhi kahate haiM / krodha, lobha aura garvakA tyAga karanA dharma kahA jAtA hai / isa liye aise krodhAdi azubha bhAvoMko tU choDa de aura dharma meM apane manako sthApita kara / yadi tU manakI svacchatAko cAhatA hai to hai vatsa, pANDavoMko vinayase bulAkara unako AdhA deza avazya de / " / / 187-191 // zrIvidurakA bhASaNa sunakara hRdayameM krodhako dhAraNa karatA huA harSarahita duryodhana, vidvAn vidurako kahane lagA ki " he tAta maiM ApakI bhakti se sahita hUM aura Apa pANDavoMke gauravako cAhate haiM, Apa pANDabauMko rAjya dilAnA cAhate haiM aura mujhe vaha nahIM mile aisI icchA rakhate haiM " aise duSTa vAkya bolakara usane dUtako sabhAse nikAla diyA / usake dvArA nikAlA gayA dUta vaibhavazAlI dvArAvatIko AyA, usane pANDavoMko aura kAryajJa yAdavanRpoMko namaskAra kara saMpUrNa vRttAnta kahA // / 192195 // dUtane kahA ki " he rAjan, jinhoMne pApa kiyA hai aise kaurava saMdhi nahIM karate haiM yaha spaSTa haiM ve Apase saMtuSTa nahIM hai / " dUtakA bhASaNa sunakara pavitra vacanavAle dharmarAja bole, ki hamase nItipAlana kiyA gayA hai aura akIrti bhI haTAyI gayI hai / anIti nahIM ho jAve isa * hetuse hamane dUta bhejA thaa| " aisA bolakara yAdavoMko sAtha lekara pANDava kauravoMpara AkramaNake liye udyukta hue || 196 - 198 / / isa viSaya meM anyakathAkA prasaMga sAvadhAna hokara he Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzaM parva 389 bhrAntvA bhUvalayaM virATanagare nAnAbhaTaiH saMkaTe, gatvA veSadharAH supANDutanayA jitvA raNe durjayAn / kauravyAnkila gokulaM janakulAnandapradaM saMkhyake rakSanti sma sapakSato varavRSAtprApurvirATe jayam ||200 dharmAdvairijanasya bhedanamaho dharmAcchubhaM satprabham dharmAndhusamAgamaH sumahimAlAbhaH sudharmAtsukham / dharmAtkomalakaprakAyasukalA dharmAtsutAH saMmatAH dharmAcchrIH kriyatAM sadA budhajanA jJAtveti dharmaH zriyai // 201 iti zrIpANDavapurANe bhAratanAni zubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe pANDavAnAM virATanagare kauravabhaGgaprApaNagokulavimocanAbhimanyuvivAhadvArAvatIpravezavarNanaM nAmASTAdazaM parva // 18 // / ekonaviMzaM parva / anantAnantasaMsArasAgarottArasetukam / anantaM naumyanantatvaM guNAnAM yatra vartate // 1 zreNikarAjA, tuma suno jisase viSNu aura prativiSNuke sukha aura duHkhakA jJAna hogA // 199 // pANDava bhUvalayameM ghUmakara nAnA- bhaToMse vyApta virATanagarameM gaye / vahAM veSa dhAraNa kara yuddhameM durjaya kauravoMko unhoMne jItA / janasamUhako Ananda denevAle gokulakI unhoMne zatruoMse rakSA kI aura satyakSarUpa dharmake Azrayase virATadezameM unhoMne jaya prApta kiyA / dharmase vairiyoMkA nAza hotA hai, aho dharmase uttama kAntivAlA puNya prApta hotA hai / dharmase baMdhuoMkA samAgama aura uttama mahimAkA lAbha hotA hai / sudharmase sukhaprApti hotI hai| dharmase komala aura suMdara zarIrakAnti prApta hotI hai / dharmase apane matAnukUla putra prApta hote haiM aura dharmase lakSmI prApta hotI hai / he vidvajjana Apa dharma honevAle zubhakArya jAnakara usakI anantajJAnAdi - lakSmI ke liye ArAdhanA karo // 200 - 201 // brahma zrIpAlajIkI sahAyatAse bhaTTAraka zrIzubhacandrajIne race hue zrIpANDavapurANa mahAbhAratameM virATanagarameM kauravoMko parAjayaprApti, gokuloMko kauravoMse chuDAnA, abhimanyukA vivAha aura dvArAvatImeM praveza ina viSayoMkA varNana karanevAlA aThArahavA parva samApta huA // 18 // 00:00 [ unnIsavA patra ] jisameM guNoMkA anaMtapanA hai, jo anantAnaMta-saMsArarUpI samudrase pAra jAneke liye setuke samAna hai aise anantanAmaka tIrthakara paramadevakI maiM stuti karatA hUM // 1 // Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 pANDavapurANam atha dAyAdasaMdohakriyAzaGkAviraktadhIH / saMsArAsukhasaMbhArabhaGguro viduro'bhavat // 2 sa vairAgyabharAkrAntasvAntavRttiracintayat / dhik saMpadaH prabhutvaM dhik dhik ca vaiSayikaM sukham / / yatkRte pitaraM putraH pitA putramapi kvacit / suhRcca suhRdaM bandhurbAndhavaM ca jighAMsati // 4 etAMzca karmacANDAlasaMzleSamalinAnkurUn / na khalu draSTumIziSye mriyamANAnraNAGgaNe // 5 evamAlocya vijJAnI viduraH kauravAnnRpAn / prakathya vipinaM gatvAnaMsIdvipulamAnasam // 6 vizvakIrti nataH zrutvA vRSaM saMyamino vRSam / jagrAhopadhinirmuktaH saMcaranparamaM tpH||7 athaikadA janaH kazcidvipazcidrAjamandiram / puraM prApya suratnaudhaiH prAbhRtIkRtya bhUmipam / / 8 nataH pRSTo narendreNa kasmAdAyAtavAniti / sa jagau dvArikAto'haM prAptotra tvaddidRkSayA // 9 tatra ko'sti mahIpAlo jarAsaMdhena bhUbhujA / pRSTo'vocatsa vaikuNTho neminA tatra bhUpatiH // tatrasthAnyAdavAzrutvA jarAsaMdho mahAkrudhA / cacAlAkAlakalpAntacalitAtmabalAmbudhiH // nirhetusamaraprIto mAdhavaM nArado'bravIt / jarAsaMdhamahAkSobhaM vairividhvaMsakArakam // 12 [vidurarAjAne jinadIkSA dhAraNa kI ] isake anaMtara dAyAda-bhAIbandoMke samUhake durAcAroMke bhayase jinakI buddhi virakta huI hai aise vidurarAjA sAMsArika sukhasamUhase bhAganevAle hue arthAt unhoMne sAMsArika-sukhoMkA tyAga kiyaa| vairAgyabhAvase vyApta huA hai manovyApAra jinakA aise vidura rAjAne aisA vicAra kiyA- " saMpatti, svAmitva aura viSaya-sukhako dhikkAra ho| ina saMpatti Adike liye putra pitAko, kacit pitAbhI putrako, mitra mitrako aura baMdhu bAMdhavako mAranA cAhate haiM " // 2-4 // " azubha karmarUpI cANDAlake saMparkase malina hue, tathA raNAGgaNameM maranevAle kauravoMko, maiM nizcayase nahIM dekhanA cAhatA huuN|" aisA vicAra kara jJAnI vidurarAjAne kauravoMko apanA dIkSA lenekA vicAra kahakara tathA araNyameM jAkara vipulamanavAle arthAt sarva prANioMkA hita cAhanevAle vizvakIrtinAmaka munIzvarako namaskAra kiyaa| unase dharmakA svarUpa pUchakara bAhyAbhyaMtara parigrahoMse rahita hokara muniyoMkA dharma grahaNa kiyA aura tapazcaraNa karate hue ve vihAra karane lage // 5-7 // kisI samaya eka vidvAn rAjagRhanagarake rAjamaMdirameM uttama ratnoMke sAtha AyA aura usane jarAsaMdha rAjAke Age una ratnoMko bheTa kara namaskAra kiyaa| Apa kahAMse Agaye haiM aisA rAjAne prazna pUchA taba " Apako dekhaneke liye maiM dvArikAse yahAM AyA hUM" aisA usane uttara diyaa| rAjAne pUchA, ki vahAM kauna rAjA rahatA hai ? taba usa vidvAnane uttara diyA ki " dvArikAmeM zrInemiprabhuke sAtha vaikuNTharAjA-kRSNarAjA rAjya karatA hai|" dvArikAmeM yAdava haiM aisA sunakara mAno akAlameM pragaTa hue kalpAntakAlake samudra samAna jisakA senA-samudra kSubdha huA hai aisA jarAsaMdha rAjA krodhase prayANake liye udyukta huA // 8-11 // [ kRSNakA yuddhake liye udyama ] kAraNake binAhI yuddha-prIti jisako hai, aise nAradane Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 ekonaviMzaM parva murArirapi nemIzamabhyetya purataH sthitaH / aprAkSIrikSapramAtmIyaM jayaM zatrukSayodbhavam // 13 neminamrAmarAdhIzo viSNumomityabhASata / smitAdyaiH svajayaM jJAtvA yoddhaM viSNuH samudhayau // balanArAyaNau rAjA samudravijayo jayI / vasudevo'pyanAvRSTidharmaputrazca bhImakaH // 15 arjuno raukmiNeyazca dhRSTadyumnastu satyakaH / jayo bhUrizravA bhUpau sahadevazca sAraNaH // 16 hiraNyagarbha ityAkhyaH zambo'kSobhyo vidUrathaH / bhojaH siMdhupatirvajro padaH pauNDrabhUpatiH / / nAgado nakulo vRSTiH kapilaH kSemadhUrtakaH / mahAnemiH padmaratho'krUro niSadhadurmukhau // 18 unmukhaH kRtavarmA ca virATazcArukRSNakaH / vijayo yavano bhAnuH zikhaNDI somadattakaH // 19 bAlhIkapramukhAzceluyodavAnAM mahAnRpAH / yuddhe saMbaddhakakSAste vipakSakSayakArakAH // 20 / duryodhanaM samAprApya jarAsaMdhavacoharaH / natvA provAca vAgIzo yathAdiSTaM sucakriNA // 21 yenAsto durdharaH kaMso budhazcakrisutApatiH / cANUracUrNito yena muSTighAtena sadbhalI // 22 . govardhanaM dharAdhIzaM samuddadhe'himardakaH / gopAlaH sa kSitau khyAtamahAvakSAH surakSakaH // 23 zrIkRSNase kahA, ki zatruoMko vidhvasta karanevAlA mahAkSobha jarAsaMdhake manameM utpanna huA hai // 12 // murAri-zrIkRSNa bhI nemiprabhuke pAsa Akara unake Age khaDe ho gye| aura pUchA ki zatrukA kSaya hokara kyA mujhe vijaya prApta hogA ? // 13 // jinako devoMke svAmI indra nata hote haiM aise nemiprabhune 'OM' aisA zabda uccArakara uttara diyaa| arthAt tujhe vijayaprApti hogI aisA uttara diyA / nemiprabhukA maMdahAsya, unakI manaHprasannatA ityAdi kAraNoMse apanA vijaya hogA aisA jAnakara viSNurAjA yuddhake liye udyukta huA // 14 / / balabhadra aura zrIkRSNa, jayazIla samudravijaya, vasudeva, anAvRSTi, dharmarAja, bhIma, arjuna, rukmiNIkA putra pradyumna, dhRSTadyumna, satyaka, jaya aura bhUrizravA ye do rAjA, sahadeva, sAraNa, hiraNyagarbha nAmaka rAjA, zaMba, akSobhya, vidUratha, bhoja, siMdhupati, vajra, drupada, pauMDradezakA rAjA, nAgada, nakula, vRSTi, kapila, kSemadhUrtaka, mahAnemi, padmaratha, akrUra, niSadha, durmukha, unmukha, kRtavarmA, virATa, cArukRSNa, vijaya, yavana, bhAnu, zikhaMDI, somadattaka, bAlhIka ityAdika pramukha yAdavapakSIya mahArAjA the| ve saba yuddhake liye kaTibaddha hue arthAt yuddhakI taiyArI unhoMne khUba kI / ye saba zatrukA kSaya karanevAle the // 15-20 // jarAsaMdha. rAjAne yuddhameM sAhAyya karaneke liye tuma senAke sAtha Ao aisA dUtake dvArA duryodhanako khaa| duryodhana apanI mahAsenAke sAtha Akara jarAsaMdha rAjAko milaa| jarAsaMdhakA vAkcatura dUta duryodhanake pAsa Akara namaskAra kara use cakravartIne jaisA bolane kA Adeza diyA thA bolane lgaa| usakA kathana isa prakArakA thA-"jisane cakravarti jarAsaMdhakI kanyAkA pati vidvAn kaMsa mArA hai, jisa uttama balavAna kRSNane muSTioMke prahArase cANUrako cUrNa kiyaa| kAliyasarpakA mardana karanevAle jisane govardhana nAmaka parvata apane hAthase uThAyA thA, jo gopAla nAmase pRthvImeM prasiddha Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDapapulam ye yAdavA raNe naSTAH praviSTA hutabhukcaye / zrUyante tatra jIvantaH susthitA jaladhau pre||24 prAbhRtIkRtya ratnAni vaizyenaikena cakrabhRt / yAdavAnAM mahArAjyaprabhAvazca niveditaH // 25 jarAsaMdhaH samAkaNye yAdavAnpANDavAnsthitAn / dvArAvatyAM mhaakrodhaatpraahinnotprnnidhiinnRpaan|| AkAritA nRpAH sarve pradhAnapuruSottamAH / saMvatsareNa caikena militAstatra te'khilAH // 27 duryodhana dharAdhIza preSito'haM tavAntikam / cakriNA kAraNAyaiva gantuM kuru matiM vibho // 28 vAhinIM vividhAM vIraviziSTAmiSTaceSTitAm / sajIkRtya samAgaccha svaccho vatsa mmaantikm|| iti labdhamahAdezo romAzcitazarIrakaH / kauravo'pUjayaddataM vsnairbhuussnnairdhnaiH||30 acintayacciraM citte yadiSTaM manasi sthitam / tadeva cakriNAnItamidAnImiti kauravaH // 31 yoddhA duryodhano dhImAraNabherImadApayat / sabhyAnsabhApatInkSubdhAnkurvantI raNalAlasAn // mattA mataGgajAzceluH kuthaacchaaditvigrhaaH| rathAH sArathibhiH zIghraM zvetavAjivirAjitAH // 33 caJcalAsturagAzceluzcalacAmaracarcitAH / pUrNAH padAtayazcApi parAyudhasamutkaraiH // 34 caturaGgabalenAmA samiyAya sa kauravaH / chAdayannikhilaM vyoma reNubhiH sukharotthitaiH // 35 huA hai, jisakA mahAvakSaHsthala hai aura jo prajAoMkI surakSA karatA hai| jo yAdava yuddha meM naSTa hue aura agnike samUhameM praviSTa hue aisA sunA jAtA thA ve samudrameM dvArikAnagarImeM jIvanta haiM acchI tarahase rAjya kara rahe haiN| eka vaizyane jarAsiMdhu rAjAko ratnoMkI bheTa dekara yAdavoMke vizAla rAjyakA prabhAva bhI khaa| jarAsaMdhane dvArikAnagarImeM pANDava rahe haiM aisA sunakara atizaya krodhase rAjAoMke sannidha guptapuruSoMko bheja diyA hai| jo pradhAna aura puruSazreSTha haiM aise saba rAjAoMko jarAsaMdhane AmaMtraNa diyA thA aura ve saba eka varSase usake yahAM Akara mile haiM / "he duryodhanamahArAja, mujhe cakravartIne Apake pAsa bulAne ke liyehI bheja diyA hai, isaliye he prabho' rAjagRhanagarako jAne ke liye Apa nizcaya kIjiye" / " jisameM viziSTa vIra haiM aisI manonukUla AcaraNa karanevAlI nAnAprakArakI senA sajja karake merepAsa acche vicAravAle he vatsa tuma Ao" aisI mahAAjJA jisako prApta huI hai, jisakA zarIra romAMcayukta huA hai aise kaurava duryodhanane vastra, alaMkAra aura dhanase dUtakA Adara kiyA // 21-30 // [ duryodhanakA jarAsaMdhase milanA ] rAjA duryodhana bahuta derataka vicAra kara rahA, ki jo icchA mere manameM thI, vahI cakravartIne isa samaya mere pAsa prakaTa kI hai| arthAt mere anukUlahI cakravartIkA yaha AmaMtraNa mujhe milA hai, aisA vicAra karake vidvAn yoddhA duryodhanane sabhya aura sabhApatiko kSubdha aura raNAbhilASI karanevAlI raNabherI bajavAI // 31-32 // jinakA zarIra jhUloMse AcchAdita huA hai aise matta hAthI calane lge| zubhra ghoDoMse virAjita aura sArathiyoMse sahita aise ratha zIghra calane lge| caMcala cAmaroMse suzobhita ghoDe calane lge| utkRSTa AyudhoMke samUhase Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 393 ekonaviMzaM parva jarAsaMdhaM samApAsau vAhinyA kauravAgraNIH / surApagApravAho vA sAgaraM sarvato'dhikam // 36 tato mAgadhabhUpena mAnito bahumAnataH / karNena kauravaH sAkaM bhAnunA kiraNaughavat // 37 punaH saMpreSayAmAsa cakrI dUtaM suyAdavAn / sa dUtastatra vijJaptimakarodetya satvaram // 38 . AjJApayati cakrIzo bhavato yAdavAnprati / tyaktvA dezaM bhavantotra kathaM tasthumahArNave // 39 samudravijayo dhImAn vasudevo'pi matpriyaH / vaJcayitvA nijAtmAnaM kathaM pracchannatAM gtau|| yUyaM sevadhvamatrAho vigarvAH sarvatazzyutAH / cakrIzacaraNadvandvaM sarvasAtapradAyakam // 41 . zrutvA balI balaH kuddho jagAdeti vacoharam / ko'nyazcakrI hari muktvA sevako yasya saagrH|| tacchutvA nijagAdeti dUto visphuritAdharaH / yadbhayena bhavantotra praviSTAH sAgarAntare / / 43 tatpAdasevane kona doSaH sa kathyatAM mama / samAgacchati kruddhotra dhIraH zrImagadhezvaraH // ekAdazapramAkhyAtAkSauhiNIbhiH kssitiishvrH| bhavadgapahAraM sa kariSyati haranpadam // 45 pANDavaH prakaTo'vocacchrutvA tadvacanaM kharam / nissAryatAmayaM dUto jalpAkazca yadRcchayA // 46 vacoharo vacaH zrutvA tasya kuddho vinirgataH / AcakhyAviti cakrezaM yAdavAnAM mahonnatim / / pUrNa paidala bhI calane lgaa| isa prakAra caturaMga balake sAtha vaha kaurava uttama ghoDoMke khuroMse utpanna huI dhUlIse saMpUNa AkAza AcchAdita karatA huA prayANa karane lgaa| jaise gaMgAnadIkA pravAha sabase adhikatAse samudrake pAsa jAtA hai vaise kauravoMkA aguA duryodhana sanyake sAtha jarAsaMdhake pAsa aayaa| tadanaMtara magadharAjA jarAsiMdhane sUryake sAtha kiraNasamUhake samAna karNake sAtha duryodhanakA bahumAnase Adara kiyA // 33-37 // punaH cakravartIne yAdavoMke pAsa apanA dUta bheja diyaa| zIghrahI vaha dUta dvArikAmeM Akara unako vijJapti karane lgaa| "he yAdavo, Apako cakrI AjJA detA hai ki, Apa loga dezako choDakara isa mahAsamudrameM kaise rahate haiM ? dhImAn samudravijaya aura mujhe priya vasudeva apanI AtmAko vaMcita karake kaise gupta ho gaye ? sarva dhanAdikoMse cyuta hokara gavarahita hue Apa saMpUrNa sukha denevAle cakravartIke caraNayugalakI sevA kareM" // 38-41 // balavAn balabhadra kruddha hokara dUtako isa prakArase bolane lagA- " samudra jisakI sevA karatA hai aise harIko choDakara anya kauna cakravartI hai ? " // 42 // jisakA adharoSTha sphurita huA hai aisA vaha dUta balabhadrakA bhASaNa sunakara bolA-" jisake bhayase Apa samudrameM praviSTa hue aise jarAsaMdhakI sevA karanemeM kaunasA doSa hai ? mujhe kho| aba vaha dhIra magadhezvara yahAM kruddha hokara AnevAlA hai / gyAraha akSauhiNIpramANa senAke sAtha vaha yahAM Akara tumhArA nivAsasthAna haraNa karake tumhArA garva haraNa karegA // 43-45 // usa samaya usakA vacana sunakara yudhiSThirane tIvra vacana kaha diyA, ki mana cAhe kutsita. bhASaNa karanevAle isa dUtako yahAMse haTAdo // 46 // yudhiSThirakA aisA bhASaNa sunakara vaha dUta kruddha hokara vahAse nikala gyaa| aura jarAsaMdhake pAsa jAkara yAdavoMkI mahonnati pAM. 50 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam deva te manvate tvAM na pItamadyA ivonnatAH / sadyastvatsevanAmuktA viyuktAH zubhakarmaNA // 48 zrutvA vAkyaM gharAdhIzaH kruddho niryANasaMmukhaH / dundubhiM dApayAmAsa kurvantaM badhirA dishH|| khecarAH khecarantazca vatrire vipulodayAH / vimAnasthA narendraM taM bhAsvantamiva bhAnavaH // 50 narendrAzcandrasaMkAzAH kumudollAsakAriNaH / sadA grahasamuttuGgA vyomeva nRpamandiram // 51 AjagmustejasA vyAptadiGmukhAste narezvarAH / sugambhIromRtollAsAH stpthsyaavgaahinH|| droNena bhISmabhUpena karNena nRparukmiNA / azvatthAmnA suzalyena jayadrathamahIbhujA // 53 kRpeNa vRSasenena citreNa kRSNavarmaNA / rudhireNendrasenena hemaprabheNa bhUbhujA // 54 usane isaprakArase kaha dii| " he deva ve yAdava madyapAyI manuSyoM ke samAna hokara Apako nahIM mAnate haiN| unnata hue ve ApakI sevAse tatkAla rahita ho gaye haiN| aura zubhakarmase rahita hue haiM " // 47-48 // [yuddhake liye jarAsaMdhakA prayANa ] dUtakA bhASaNa sunakara prayANaka sammukha huA rAjA kruddha ho gyaa| usane nagArA bajavAyA jisase sarva dizAyeM badhira huIM / jaise kiraNa sUryakA Azraya karate haiM vaise vimAnameM baiThe hue AkAzameM vihAra karanevAle vipula unnativAle una vidyAdharoMne rAjA jarAsaMdhakA Azraya liyA // 49-50 // ve rAjAloga candrake samAna the| caMdra kumudollAsakArIrAtrivikAsI kamaloMko praphulla karanevAlA hotA hai| sadAgrahasamuttuGga-hamezA sarva grahoMmeM zreSTha hotA. hai aura AkAzake Azrayase vaha vihAra karatA hai| rAjA bhI candrake samAna ku-mudollAsakArI pRthvIke AnandakI vRddhi karanevAle the aura sat-Agraha-samuttuMga uttama Agraha-zubhakArya karanekA Agraha-nizcaya usase unnata the| aise rAjAoMne rAjamaMdirakA-jarAsaMdharAjAkA mandirakA Azraya liyA / apane tejase dizAoMke mukhoMko vyApta karanevAle ve rAjA satpathakA avagAhana karanevAle the| gaMbhIra amRtakA ullAsa unameM thA arthAt gaMbhIra aura amRtatulya zubhavicAroMkA vikAsa unameM huA thaa| caMdra bhI apane prakAzase saba dizAoMke mukha ujjvala karatA hai aurasatpathakA avagAhana karatA hai arthAt prakAzamAna tArAdikoMke mArgarUpa AkAzameM vaha avagAhana-praveza karatA hai // 51-52 // [ yuddhake liye kurukSetrameM jarAsaMdhakA Agamana ] droNa, bhISmAcArya, karNa, rukmirAjA, azvatthAmA, suzalya, jayadratharAjA, kRpa, vRSasenarAjA, citra, kRSNavarmA, rudhirarAjA, iMdrasena, hemaprabharAjA, duryodhanarAjA, duHzAsanarAjA, durmarSaNa, durdharSaNa, kaliMgarAjA aise anya rAjAoMke sAtha apane 1 pa diGmukhAH sarvadA sadA, sa diGamukhAH sanmukhAH sadA / 2 pa mahAbhArA, sa gabhIrAmRtadhyullAsA / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzaM pava duryodhanadharezena duHzAsanamahIbhujA / durmarSaNena durdharSaNena kaliGgabhUbhujA // 55 - evamanyairmahIpAlaiH kurukSetramagAnnRpaH / kampayanvasudhAM sarvAM pAdabhAreNa nirbharam / / 56 tadAkarNya nRpAH kecitpUjayanti sma devatAH / ahiMsAdivratAnyanye jagRhurgurusaMnidhau // 57 muzcatAzu tanutrANaM gRhNItAsilatAM zitAm / Aropayantu cApaughAn saMnayantAM ca sdgjaaH|| vidhIyantAM sugandharvA baddhaparyANapAvanAH / bhuJjantAM bhogavastUni yujyantAM vAjibhI rathAH / / evaM kecijagurbhUpA bhRtyAnvasvAdhikAriNaH / zastraudhagrahaNodhuktAnkurvanto vittadAyinaH // kezavasya tadA dUtaH karNAbhyarNa samApya ca / natvA taM bhaktito'vocadvijJApyaM zrUyatAmiti / / yadyuktaM tadvidhAtavyaM karNa saMkaNyetAM kvacit / bhavitA kezavazcakrI nAnyathA jinabhASitam // kurujAGgalarAjyaM tvaM gRhANa sakalaM nRpa / pANDoH putra pavitrAtman kuntyAM ca bhavadudbhavaH // bhrAtaraH pANDavAH paJca tatrAgaccha tatastvakam / nizamyeti jagau karNo dUtAkarNaya mdvcH|| adhunA gamanaM naiva yuktaM me nyAyavedinaH / na muJcanti nRpA nyAyaM raNe ca samupasthite // 65 raNe yAte na muJcanti mA bhUpaM susevitam / muJcanti cetkadAciccAnyAyo'yaM naraninditaH pairoMke AghAtase sarva pRthvIko kaMpita karatA huA jarAsaMdharAjA kurukSetrako gayA // 53-56 // jarAsaMdharAjA kurukSetrapara AyA hai aisA sunakara kaI rAjA devatAoMkI pUjA karane lge| anya rAjAoMne guruke pAsa ahiMsAdivratoMkA grahaNa kiyA // 57 // kaI rAjAoMne apane adhikArI bhRtyoMko dhana dekara zastrasamUha grahaNa karanemeM udyukta kiyA aura ve unako isa prakAra kahane lage"he bhRtyoM, tuma apane zarIrake rakSaNa kI paravAha mata karo, zIghrahI tIkSNa taravAra apane hAthameM lo| apane dhanuSya dorI caDhAkara sajja kro| apane hAthI jhUla AdikoMse sajja kro| bhogavastuoMkA sevana kro| rathoMko ghoDe joDakara sajja karo " // 58-60 // [kRSNake dUtakA karNake sAtha bhASaNa ] usa samaya kezavakA dUta karNake pAsa AyA aura use bhaktise namaskAra kara usane kahA- " merI vijJapti sunie / he karNarAja, jo yogya hai vaha kIjie / he karNa, sunie kezava cakravartI hogA aisA jinezvarakA vacana mithyA nahIM hogA he karNa, Apa sampUrNa kurudezakA rAjya grahaNa kiijie| Apa pANDurAjAke putra haiM ApakI utpatti kuntImAtAse huI hai| Apa pavitrAtmA hai| yudhiSThirAdika Apake pAMca bhAI haiN| isaliye Apa unake pAsa aaie|" dUtakA aisA bhASaNa sunakara karNane kahA ki 'he dUta merA bhASaNa tU suna' nyAya jAnanevAle mujhe isa samaya pANDavoMke pAsa jAnA yogyahI nahIM hai| raNa samIpa Anepara rAjA nyAyakA tyAga nahIM karate haiM aura raNa samApta honepara jisakI uttama sevA kI hai aise apane svAmirUpa rAjAko nahIM tyAgate haiN| yadi kadAcit choDeMge to jisakI mAnava niMdA karate haiM aisA yaha anyAya hogaa| jaba yuddha samApta hogA to ma kauravoMkA rAjya pANDavoMko dUMgA isaliye isa * Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 pANDavapurANam nivRtte saMgare nUnaM rAjyaM dAsyAmi kauravam / pANDavebhyaH pracaNDebhya iti tvaM yAhi sNgraav|| ityukto nirgato dUto jarAsaMdha sakauravam / gatvA natvA sa vijJapti carkarIti sma cakriNam // saMdhiM kuru jarAsaMdha yAdavaiH samahodayaH / anyathAkarNaya tvaM hi jinoktaM satyasaMyutam // 69 kezavAdbhavitA tetra pazcatA paramAhave / gAGgeyasya guro yaM khaNDanaM tu zikhaNDinaH // 70 dhRSTArjunena dhRSTena droNasya maraNaM matam / yudhiSThireNa zalyasya bhImAddaryodhanasya ca // 71 jayadrathasya pArthezAdabhimanyukumArataH / kuruputrAnmRtAnviddhi vidhiceSTA nRpezI // 72 iti yadgaditaM sadyo mayA nizcinu nizcitam / satyaM na cAnyathAbhAvaM bhajate magadhAdhipa // 73 ityuktvA nirgatastasmAd dhruvaM dvArAvatIM purIm / gatvA natvA hRSIkezamavocata vcohrH||74 deva tadvAhinI prAptA kurukSetraM sudAruNam / karNo nAyAti vaikuNThaM saMkaTe samupasthitaH // 75 tvayA deva pragantavyaM kurukSetre vicitrite / zatrubhistatra yoddhavyaM tvayA yodhairmahAraNe // 76 nizamyeti tadA viSNU raNAtodyapraNoditaH / pAJcajanyapraNAdena yayau dhuncannabho'GgaNam // 77 samaya tU raNase apane svAmIke pAsa jaa|" isa prakAra dUtako karNane kahA / tadanaMtara dUta kauravoMke sahita jarAsaMdhake pAsa gyaa| cakravartIko namaskAra kara usane vijJapti kI--" he rAjan jarAsaMdha, Apa mahA udayazAlI yAdavoMke sAtha saMdhi kiijie| yadi saMdhi karanekI icchA na hogI to satyase saMyukta jinavacana sunie / " isa mahAyuddhameM isa kurukSetrameM kezavase ApakI mRtyu hogii| tathA zikhaNDIse bhISmAcAryakI mRtyu hogI aura dhRSTa dhRSTArjunase droNAcAryakA maraNa hogA // 61-70 // yudhiSThirake hAthase zalyakA, bhImase duryodhanakA, jayadrathakA arjunarAjAse aura abhimanyukumArase duryodhanAdikauravoMke putroMkA maraNa hogA aisA smjhie| he rAjA, aisI daivaceSTA hai| he rAjA, maiMne jo isa samaya kahA hai, vaha nizcita satya hai aisA nizcaya kiijie| he magadhAdhipa, jo satya hai vaha anyathArUpa kadApi nahIM hogaa|" aisA bolakara dUta vahAMse nikalakara dvArAvatI nagarIko AyA aura viSNuko namaskAra kara usane kahA- " he deva zrIkRSNa, atizaya bhayaMkara aise kurukSetrapara jarAsaMdhakA sainya Akara pahuMcA hai, karNarAjA yuddhasthalameM pahuMcA hai| vaha apane pAsa AnA nahIM cAhatA hai| he deva, vicitra kurukSetrameM Apako jAnA hogA vahAM zatruoMke sAtha mahAraNameM yoddhAoMke dvArA laDanA hogaa|" dUtakA bhASaNa sunakara raNavAdyoMse prerita viSNu pAMcajanya nAmaka zaMkhake zabdase AkAzAGgaNako kaMpita karatA huA prayANa karane lagA // 71-77 // suMdara jalako sthala karatA huA aura sthalako jala karatA huA kezavakA sainya prayANa karane lagA, tathA kulaparvatoMko pRthvIke 1 ga svvijnypti| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzaM parva sthalIkurvaJjalaM ramyaM jalIkurvansthalaM balam / cacAla cAlayankulyAnacalAnacalAsamam // 78 raNotthareNunA vyAptaM puSkaraM sUrahAriNA / caturaGgabalenApi bhUtalaM vipulaM khalu // 79 AtodyavRndanAdena dizAM vRndaM vijRmbhitam / diggajAH sajjitAH sarve'bhUvansaga hitaiH|| agaNyA dhvajinI dhauryA yAdavIyA mahodayA / kurukSetrabAhi ge sthApitA yadunAyakaiH // 81 tadA mAgadhasatsainye durnimittAni nizcitam / ajAyanta jayAbhAvasUcakAni punaH punH|| ravargrahaNamAbheje vyomni vizvabhayAvaham / vAridairvAridhArAbhiAnaze tasya vAhinI / / 83 dhvAGkSA dhvajeSu pUrvAhne raTanti rvismmukhaaH| gRdhrAH kruddhAHsthitA dRSTAchatrAdyupari durdhraaH|| dunimittAni saMvIkSya vicakSaNaM kSaNAvaham / mantriNaM prAha duryodhyo duryodhanamahIpatiH // 85 unmIlyante mahAmantrindurnimittAni bhUrizaH / so'vocatkurukSetrAkhyamidaM kiM na zrutaM tvayA sarva giliSyati kSetraM timigila ivonnatam / punaH sa kauravo'bhANInmantrinkhyAhi mamepsitam vipakSavAhinI mantrinkiyanmAtrAbhimanyate / yoddhAro yuddhasaMnaddhAH kiyantaH santi sanarAH sa jagau zRNu rAjendra ye nRpA balasaMkulAH / dAkSiNAtyAH kSitIzAzca te'bhuuvnvissnnusevkaaH|| sAtha kampita karatA huA vaha sainya prayANa karane lgaa| raNabhUmise uThI huI aura sUryako AcchAdita karanevAlI dhUlIse AkAza vyApta huA tathA caturaMga-sainyase vizAla bhUmitala nizcayase vyApta huaa| vAdyasamUhake nAdase dizAoMkA samUha baDha gayA arthAt pratidhvaniyukta ho gyaa| sarva diggaja meghagarjanAke samAna garjanAoMse sajja hue / / 78-80 // yAdavoMke nAyakoMne-arthAt yAdavarAjAoMne mahAvaibhavazAlI, zreSTha aura asaMkhyAta aisA apanA sainya kurukSetrake bAhyabhAgameM sthApita kiyA // 81 // ..[jarAsaMdhake sainyameM dunimitta hue| ] usa samaya magadhapati jarAsaMdhake sainyameM nizcita aneka durnimitta hue| ve saba jayake abhAvako bAra bAra sUcita karate the| AkAzameM sUryako vizvako bhaya utpanna karanevAlA grahaNa huaa| meghoMne jaladhArAoMse jarAsaMdhakI saMpUrNa senA vyApta kii| prAtaHkAlameM dinake pUrva-bhAgameM kauve dhvajapara baiThakara sUryake prati apanA mukha kara zabda karane lge| durdhara aura krodhayukta aise gIdhapakSI chatrAdikoMpara baiThe hue dIkhane lage // 82-84 // jisake sAtha yuddha karanA kaThina hai aise duryodhanarAjAne aise dunimitta dekhakara catura aura AnaMdayukta maMtrIko bulAkara he mahAmaMtrin , ye aneka dunimitta kyoM pragaTa ho rahe hai ? aisA prazna puuchaa| maMtrIne kahA ki "he rAjan, kyA Apane nahIM sunA hai ? yaha unnata kurukSetra * timigila' nAmaka matsyake samAna sabako gilanevAlA hai| punaH duryodhana rAjAne 'he maMtrin , maiM jo cAhatA hUM vaha btaao| he maMtrin , zatrukI senA kitanI hai ? yuddha karanevAle sajjana yoddhA kitane haiM // 85-88 // mantrI kahane lagA ki " he rAjendra Apa sune, balayukta jo dakSiNadezoMke rAjA haiM ve saba viSNuke sevaka hue haiN| athavA raNase Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam athavA bahubhiH sAdhyaM nRpaiH kiM raNanAzimiH / dhanaMjayena caikena pUryatAM pUryatAmiti // 90 cUryante yena pArthena sannarA raNacaJcavaH / na zaknuvanti taM viSNuM vArayituM surA narAH // 91 balaH pravipulo bAlyAnmuzalena halena ca / dasyUdarANi dIpreNa dArayatyeva durdharaH // 92 prajJaptipramukhA vidyAH samarthAH zatruzAtane / siddhA yasya smaraH kena vAryate sa raNAGgaNe // 93 pAvaniH pAvano bhUmau pAtayanyo'risaMhatim / taM nivArayituM zakyaH ko'sti sadgadayAGkitam evamanye mahIpAlAstarale balazAlinaH / khecarAH saMcarantyatra saMkhyAtItA mahAhave // 95 sa saptAkSauhiNIyukto viSNurAste nirastadviT / nizamyeti sa ckreshmgdiitkaurvaagrnniiH|| zrutveti ca jarAsaMdho madAndhA krUramAnasaH / jagAda garuDAki hi phaNI phUtkurute kiyat // bhAsate kiM tamobhAro vibhAkarasubhAnutaH / purastAnmama bhUpAlAstathA tiSThanti kiM punH||98 bhaNitveti trikhaNDezaH khaNDayankhaNDitAzayAn / akhaNDacaNDakodaNDapracaNDo raNamAyayau / / Atodyaizca dizAM nAthAnartayanto nabho'GgaNam / succhatraizchAdayantaste nRpA yoddhaM samudyayuH / / palAyana karanevAle aneka rAjAoMse kyA sAdhya honevAlA hai ? akele dhanaMjayasehI saba kucha kArya siddha hogaa| akelA arjuna raNacatura aneka uttama yoddhAoMko cUrNa karegA, viSNurAjAko to deva aura manuSya koIbhI rokane meM samartha nahIM hai| bAlakAlasehI balabhadra pravipula-mahAsAmarthyavAn aura durdhara hai| vaha tejasvI muzala aura hala nAmaka AyudhoMse zatruoMke peTa phADa DAlatA hai // 89-92 // zatrukA saMhAra karanemeM samartha aisI prajJapti Adi pramukha vidyAyeM jise siddha huI haiM vaha pradyumnakumAraraNAMgaNameM kisase rokA jAyagA ? jo isa bhUtalapara zatruoMke samUhako mAra DAlatA hai aura jo uttama gadAse yukta hai aise pavitra bhImako kauna roka sakatA hai ? // 93-94 // isa prakAra zrIviSNuke balameM aneka balazAlI rAjA haiM, tathA aneka vidyAdhara isa mahAyuddha vihAra karate haiM // 95 // jisane zatruoMko naSTa kiyA hai aisA viSNu sAta akSauhiNI sainyase yukta hai" aisI maMtrIkI kahI huI bAteM sunakara kauravoMke agraNI duryodhanane jarAsaMdhako saba bAteM khiiN| taba madAndha aura duSTacitta jarAsandha sunakara kahane lagA, garuDake Age-sarpa kitanA phUtkAra kara sakegA ? kyA sUryakI kiraNoMke Age aMdhakArakA samUha zobhA dhAraNa kara sakatA hai ? vaise mere sAmane ye rAjA kyA khaDe ho sakate haiM ? aisA kahakara jinake abhiprAya viphala kiye haiM aisoM kA khaNDana karanevAlA, akhaNDa bhayaMkara dhanuSyase pracaNDa dIkhanevAlA, trikhaNDakA svAmI jarAsaMdha yuddhasthalameM AyA // 96-99 // vAdyoMse dikpAlakoMko AkAzameM nacAnevAle aura uttama chatroMse AkAzako AcchAdita karanevAle rAjA yuddha ke liye udyukta hue // 100 // sainyase Upara uDI huI dhUlIke samUhase AkAzabhAga mAno pRthvI bana gayA aura uttama chatra aura uttama dhvajoMse AcchAdita sUryabhI rAhu jaisA dIkhane lgaa| aMdha. kArake samAna dhUlIse usa samaya raNAMgaNa zIghra vyApta huaa| vAdyoMkI dhvanike miSase yukta sainikoMko Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzaM parva 399 apRthvIyata dyobhAgaH sainyotthareNusaMcayaiH / arAhUyata sUryo'pi sthagita chtrsddhvjaiH|| reNunA tamasevAzu tadA vyAptaM raNAGgaNam / tUryanAdacchalAtsainyAnItyuvAca mahAhavaH // 102 yAta yAta raNAtsainyA bhavatAM tUrNamArakAt / ityevaM vAritA yodhA yuddhArthe dhRtimaayyuH|| jarAsaMdhaH svasainye'smizcakravyUhamakArayat / tArkSadhvajaH svasenAyAM tArthavyUhamarIracat // ghorAndhakArite sainye tayo reNubhirutthitaiH / kokayugmAni sUryAstazaGkayA nIDamAzrayan / / dhvAGkSArayo nizAM matvA pUtkurvANA bhaTakharAn / uttasthuranukurvanta iva ghasre'pi saMgaram // niSkAsyAsInsvayaM syanti subhaTAH subhaTAnraNe / kuntAgreNa ca kRntanti mRto vallIgaNAniva garjanto garjaghAtena ghnanti kecid ghanAniva / vAyavotra vipakSANAM hRdayAni mdaavhaaH|| chittvA kumbhasthalAnyAzu kumbhinAM kakubhaH parAH / kuGameneva kurvanti raktAstadraktadhArayA // tadA cakribalenAzu saMbhagnaM vaiSNavaM balam / yathA jalapravAheNa jvalano jvAlayanparAn // 110 tadA zambukumAro'pi dhIrayandhArayannijAn / bhaTAnparAnvibhajyAzu raNaM kartuM samudyataH // 111 kSemaviddhaH susaMnaddhaH khecaraH zambabhUbhujA / yudhyamAno rathatyaktaH kRto bhUmau palAyitaH // tAvadanyaH samuttasthe khago vidyAvizAradaH / yoddhaM zambena nistriMzaiArito'pi palAyitaH / / mAno isa prakAra bolane lgaa| he sainikagaNa Apako zIghra mAranevAle isa raNAGgaNase Apa zIghra nikala jAo aisA kahakara mAno niSedhe gaye yoddhAoMne yuddhake liye saMtoSa dhairya dhAraNa kiyA // 101-103 // jarAsandhane apane sainyameM cakravyUhakI racanA kii| aura garuDadhvaja zrIkRSNane apanI senAmeM garuDanyUhakI racanA kii| Upara uThI huI dhUlise una donoM rAjAoMkA sainya ghora aMdhakArase vyApta honepara sUryake asta kI zaMkAse kokapakSioMke yugalane apane ghosaloMkA Azraya liyaa| ghughUpakSI dinako-rAtrI samajhakara pUtkAra karanevAle mAno-bhaToMke svaroMkA anukaraNa karate hue dinameM bhI itastataH uDane lage // 104-106 // koSase taravAra bAhara nikAla kara zUra puruSasubhaToMko svayaM mArane lage / tathA-bhAlekI nokase vallisamUhake samAna zatruke mastaka kATane lge| garjanA karanevAle kaI unmatta bhaTa vAyu jaise meghoMko naSTa karatA hai vaise garjanAke AghAtase zatruoMke hRdaya mArate the| hAthiyoMke gaNDasthala zIghra chedakara unakI raktakI dhArAse koI bhaTa puruSa uttama dizAoMko mAno kezarase raMgAte haiM // 107-109 // usa samaya cakravartI-jarAsaMdhake sainyane viSNukA bala bhagna kara diyaa| jaise vastuoMko jalAnevAlA agni jalapravAhase zAMta kiyA jAtA hai // 110 // usa samaya apane vIroMko dhIra denevAlA aura dhAraNa karanevAlA zaMbukumAra bhI zatrusainyako bhagna kara yuddha karaneke liye udyukta huaa| zaMbukumArake sAtha kSemaviddha vidyAdhara laDaneke liye udyukta huaa| laDate samaya zaMbukumArane use rathahIna kara diyA taba vaha bhUmipara Akara bhAga gyaa| itanemeM vidhAcatura dUsarA vidyAdhara zaMbake sAtha laDaneke liye udyukta huA paraMtu vaha bhI zaMbukumArasa Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam kAlasaMvarabhUmIzastadAyAddhatakaGkaTa / vipakSAnvimukhAnsaMkhye kurvankautukasaMgataH // 114 tadA zamba nivAryAzu pradyumno dyumnadIdhitiH / meghaugha iva saMvarSanAyayau zaradhArayA // 115 babhANa khacaraM mAraH pitRtulyo bhavAniha / yoddhaM yuktaM tvayA sAkaM nAtastena nivartyatAm / / nAvAcyaM mAra so'vocatsvAmikAryasukAriNaH / sevakAH santi tena tvaM saMdhAnaM dhanvanaH kuru / / tadA mAro vimocyAzu prajJapti kAlasaMvaram / vibandhya svarathe cakre yudhyamAnaH parairbhaTaiH // zalyakheTastadAyAsItpradyumnaM yoddhamuddhatam / mAraH zarasamUhana tasya ciccheda syandanam / / kheTo'nyarathamAruhya tena cakre mahAraNam / zizupAlAnujaH prAptaH kartuM mAraNasaMgaram // 120 mAro hatastu bANena yathA tena vimUcchitaH / rathaM babhaJja kAmasya sa zaraiH zatrubhedakaiH // 121 sArathibheyasaMtrastastadA tasthau samutthitaH / kAmaH khasArathiM svastho jagAda gurusadguNaH // itthaM kRte raNe kSatto lajyate surasaMsadi / maryeSu khecarezeSu lajyate pANDaveSvapi // 123 rokA jAnese bhAga gyaa| jisane kavaca dhAraNa kiyA hai aura jo yuddha meM zatruoMko yuddhavimukha karanevAlA kautukayukta kAlasaMvara rAjA laDaneke liye AyA taba jisakI dehakAnti sonekIsI hai aise pradyumnane zaMbukumArako haTAyA aura jaise meghasamUha zaradhArA-jaladhArAoMkI vRSTi karatA hai vaise zaradhArAkI vRSTi pradyumna kAlasaMvarake Upara karane lagA // 111-115 // [ kAlasaMvarase pradyumnakA yuddha ] usa samaya pradyumnane kAlasaMvara vidyAdharako kahA ki " isa jagatameM Apa mere pitAke tulya hai Apake sAtha laDanA yogya nahIM hai isa liye Apa yuddhase lauTa jAiye" "he mArakumAra, tujhe aisA bolanA yogya nahIM hai| hama khAmikA kArya karanevAle sevaka haiM isa liye tUM apanA dhanuSya sajja karake saMdhAna kr| taba mArane prajJaptividyA kAlasaMvarake Upara choDakara use bAMdhakara apane rathameM liyaa| isake anaMtara dUsare bhaToMke sAtha yuddha karanevAlA zalya nAmakA vidyAdhara uddhata pradyumnake sAtha laDaneke liye aayaa| pradyumnakumArane bANasamUhase zalyakA ratha toDa DAlA taba vaha vidyAdhara anya rathapara ArUDha hokara usake sAtha mahA-raNa karane lagA // 116-120 // zizupAlakA choTA bhAI pradyumnake sAtha yuddha karaneke liye aayaa| usane bANake dvArA pradyumnake Upara AghAta kiyA jisase vaha mUJchita ho gyaa| usane zatruoMko vidAraNa karanevAle bANoMse pradyumnakA ratha bhagna kiyaa| sArathi atizaya Dara gyaa| usa samaya pradyumnakumAra UThakara baiThA aura sArathiko kahane lagA ki yaddhameM yadi aisA kiyA jAyagA ( Dara kara bhAgA jAyagA) to he sArathi devoMkI sabhAmeM apaneko lajjita honA pddegaa| manuSyomeM, vidyAdharoMmeM aura pANDavoMmeM bhI lajjita honA pddegaa| vizeSataH dazAhoMmeM arthAt yAdavavaMzIya rAjAoMmeM aura balabhadra tathA kRSNa inake Age lajjita honA pddegaa| duHkha denevAle isa apavitra dehase phira kyA sAdhya hogA? phira sarasa AhArase puSTa zarIrameM kyA guNa rahegA" aisA bolakara pradyumna anya rathameM baiThakara yuddha meM Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonarvizaM parva 401 dazAheSu vizeSeNa lajyate balakRSNayoH / anenAzucidehena kiM sAdhyaM duHkhakAriNA // 124 sarasAhArataH puSTe zarIre ko guNo bhavet / ityuktvAnyarathe sthitvA manmathaH saMsthito raNe // punastau saMgare lagnau yoddhaM saMgrAmakovidau / vIkSya kSiptamanA viSNurantare'sthAttayorapi // 126 tadA zalyaH samAyAsItkhagaH zrImagadhezinaH / bruvanniti haniSyAmi zaraiH zatrUnsamuddhatAn / / tadA khagena saMchannaM nikhilaM vyoma nizcalam / kenApi khalu no dRSTA rthsaarthikeshvaaH||128 zarapaJjaramadhyasthA iva jIvitasaMzayAH / naraidRSTAH kSaNe tasminkazcidAyAnaraH paraH // 129 pathakalpanayA klupto rudhirAruNasattanuH / kampamAno narojvocatkezavaM kalitaM nRpaiH // 130 murAre kiM vRthA yuddhaM kuruSe pANDavA hatAH / dazAzcikrinAthena balabhadro hato raNe // 131 anye'pi raNazauNDIrA jarAsaMdhena te hatAH / dvArAvatI gRhItA ca vairiNA tava nizcitam / / dvArAvatIpurIstho'pi satsindhuvijayo mahAn / raNAtithye'ribhistUrNaM preSito ymmndirm|| vRthA ki mriyase nAtha raNAdyAhi sukhecchayA / mAyAnaravacaH zrutvA kuddhaH provAca maadhvH|| mayi jIvati ko hantuM kSamo re duSTa yAdavAn / iti tadvacasA mAyAnaro naSTaH prabuddhadhIH // A gyaa| yuddhacatura ve donoM punaH raNabhUmimeM laDane lge| itane meM kSubdha citta hokara kRSNa una donoMke bIcameM Aye // 121-126 // taba magadhasvAmI-jarAsaMdhake pakSakA zalya vidyAdhara " maiM uddhata zatruoMko bANoMse mArUMgA" aisA kahatA huA raNabhUmimeM aayaa| usa vidyAdharane saMpUrNa AkAza nizcala bANoMse vyApta kiyaa| kisIne bhI ratha, sArathi aura zrIkRSNa kucha kSaNataka nahIM dekhe| bANasamUhake bIcameM ve Dhaka gaye the, mAno unake jIvitameM saMzaya thaa| kucha kSaNoMke anaMtara manuSyoMne unako dekhaa| usa samaya koI dUsarA AdamI zrIkRSNake pAsa aayaa| raktase jisakA zarIra lAla dIkhatA hai, jo ka~pa rahA hai, pathakalpanAse yAnI mAyAkalpanAse jo racA hai aisA puruSa rAjAoMse yukta aise kezavako bolane lgaa| [ kRSNane nirbhartsanA karanese mAyApuruSakA aura rAkSasakA palAyana ] " he zrIkRSNa Apa vyartha kyoM yuddha kara rahe haiM ? kyoM ki pANDava to mAre gaye haiN| samudravijayAdidazAha cakranAthajarAsaMdhane naSTa kiye haiN| balabhadra yuddha meM mArA gyaa| anyabhI raNacatura yoddhA jarAsaMdhane mAre haiN| ApakI dvArAvatI nagarI zatrune nizcayase grahaNa kI hai| dvArAvatI nagarImeM rahanevAle mahAn sindhuvijaya-samudravijaya bhI raNake atithisatkArameM zatruoMne zIghra yamamaMdirako bheja diye haiN| he nAtha Apa vyartha kyoM marate haiN| sukhakI icchAse Apa raNase cale jaaie|" isa prakAra mAyApuruSakA vacana sunakara karuddha hokara zrIkRSNa kahane lage- " he duSTa mere jIte rahate hue yAdavoMkA ghAta karaneke . bkeshvH| . ___pAM. 51 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam sa kodaNDaM kare kRtvA kezavo vairiNo'calat / tAvanizAcaro bhUtvA kathidAyAdyapradaH // ki yudhyase tvamatrAho vasudevo nabho'GgaNe / patitastaM vinA kheTAgheluH saMgarabhUmidhu // 137 ityuktvA pakSavizikhamakSipatsa janArdanam / viSNunA zikhivANena bhiyate sma dramAzugaH // khecareNa kSaNAtkSiptaHkSmAbhRdvANo dRSatpradaH / hariNAzanibANena sa ruddhaH prapalAyitaH // tadA naraiH suraiH sarvaiH zaMsito viSTarazravAH / punaH so'pi hariM natvA babhANa bhuvi saMbhraman / dvitIyo'yaM narendrAtra khago yAvacchinatti na / dhvajaM chatraM rathaM vApi tAvatvaM yAhi saMgarAt / / niSkAraNaM kathaM kRSNa kariSyasi mahAraNam / jarAsaMdhaziraH zIghaM lunIhi nijacakrataH // yazo ya jagatyatra vRthA ki lokamAraNaiH / nizamyeti jagAdaivaM mAdhavaH kuddhmaansH||143 varAko nirjito yAvanmayA nAyaM mahAraNe / jIyate ki jarAsaMdhastAvatki bhujyate mhii|| ityuktvA hariNA kheTaH zalyena nandakAsinA / dvidhAkRtya hato bhUmau papAta prANavarjitaH // lakSitaM jayalakSmyA taM puSpavRSTiM vavarSe ca / surasaMghaH khavinauSaghAtakaM madhusUdanam // 146 liye kauna samartha hai|" aise zrIkRSNake vacanase vaha duSTa buddhivAlA mAyApuruSa vahAMse bhAga gayA // 127-135 // vaha kezava hAthameM dhanuSya lekara vairiyoMse laDaneko gyaa| itanemeM koI bhayaprada rAkSasakA rUpa dhAraNa kara kRSNake samIpa Akara use kahane lagA-he kRSNa tU kyoM yahAM yuddha kara rahA hai ? udhara vidyAdharake kSetrameM AkAzAMgaNake yuddhameM vasudeva parAjita hue haiM aura unake vinA vidyAdhara yuddha-bhUmimeM cale gaye haiN|" aisA bolakara usane kRSNake Upara vRkSabANa choDA, viSNune usake Upara agnibANa choDA jisase vaha vRkSabANa chinna huaa| usa vidyAdharane pattharoMko girAnevAlA parvatabANa tatkAla kRSNapara choDA aura kRSNane vajrabANase use jaba roka liyA taba vaha vahAMse bhAga gayA / usa samaya sarva manuSya aura vidyAdharoMne kRSNakI prazaMsA kii| punaH vahI nizAcara kRSNake pAsa AyA aura namaskAra kara kahane lagA ki " he kRSNarAjendra, isa dUsare vidyAdharane jabataka ApakA dhvaja, chatra athavA ratha nahIM toDA hai tabataka Apa yuddhase nikala jAie, isake sAtha vyartha kyoM mahAyuddha kara rahe haiM / Apa jarAsaMdhake pAsa jAkara usakA mastaka apane cakrase toDa DAlie tathA isa jagatameM yazaHprApti kiijie| vyartha anyalogoM ko mAranese kyA phAyadA hai ?" usa vidyAdharakA bhASaNa sunakara mAdhavakA mana karuddha huA aura vaha kahane lagA ki, ' jabataka maiM isa tuccha vidyAdharako isa mahAraNameM nahIM jIta sakU~gA tabataka jarAsaMdha mujhase kaisA jItA jAyegA? aura tabataka pRthvIkA upabhoga maiM kaisA le sakatA huuN|" aisA bolakara zalyavidyAdharake sAtha rAkSasarUpa dhAraNa karanevAle vidyAdharake bhI nandaka taravArIse do TukaDe kara zrIkRSNane unako mAra diyA / vaha prANarahita hokara bhUmipara gira pddaa| apane vighnoMke samUhakA nAza karanevAle aura jayalakSmIse zobhanevAle madhusUdana-zrIkRSNapara devoMne puSpavRSTi kI // 136-146 // zrIkRSNane . Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzaM parva 403 hariNAtha balaH proktazcakravyUhastu durdharaH / bhidyate samupAyena kena saMcintyatA laghu // 147 viSNustatatribhiH zUrairgatvA saMgarasaMgarI / cakravyUhaM babhaJjAzu dambholiH parvataM yathA // 148 jarAsaMdhastadA kruddho bhaTAnduryodhanAdikAn / trInparAnpreSayAmAsa zatrusaMghAtahAnaye // 149 pArtho duryodhanenAmA rathanemirmahAhave / virUpyena ca senAnyA yuyudhe dharmanandanaH // 150 parasparaM tadA lamA bhaTA huMkArakAriNaH / cUrNayanto gajAnazvAnrathAnyuyudhire ciram // 151 zUrAstadA susaMnaddhAH kAtarAzca palAyitAH / nAradAdyAH suraugheNa jhrssurnttnodytaaH||152 duryodhano jagau pArtha tvaM vahnau bhasmito mayA / vRthA vahasi kiM garva nirlajaH kiM nu sjitH|| dhanurAsphAlayAmAsa pArthaH zrutvA sphuradgaNam / garjan pralayakAlasya meghaugha iva vighnahRt / / AcchAdya zarasaMghAtaiH kauravaM sa dhanaMjayaH / ciccheda taddhanurmadhye jAlaMdharaH samAyayau // 155 viSamaH samarastena cake pArthena durdharaH / tadA pArthamuvAceti kumAro rUpyasaMjJakaH // 156 / sulakSaNAnyAyapakSaM kuruSe kiM vRthA yataH / parakanyAharo viSNuH paradravyAbhilASukaH // 157 balabhadrase kahA ki cakravyUha kaThiNa hai kisa upAyase usakA bheda hogA? isakA jaldI Apa vicAra kaujiye / yuddhakI pratijJA karanevAlA viSNu apane sAtha tIna zUra yoddhoMko lekara zatruke cakravyUhameM gayA aura usane parvatako vajra jaise phoDatA hai vaise cakravyUhako phoDa diyA // 147-148 // usasamaya jarAsaMdha atizaya kruddha huA aura duryodhanAdika tIna mahAzUroMko zatrusamUhakA nAza karaneke liye usane bheja diyA // 149 / / usa mahAyuddhameM arjuna duryodhanake sAtha, rathanemi virUpyake sAtha aura dharmarAja senApatike sAtha laDane lage / huMkAra karanevAle zUrayoddhA taba anyonyase laDane lge| hAthI, ghoDe aura rathoMko cUrNa karanevAle una yoddhAoMne dIrghakAlataka yuddha kiyA / jo zUra the ve isa yuddhameM sthira rahe, paraMtu bhIrulogoMne palAyana kiyaa| nRtya karaneke liye udyukta hue nAradAdika devasamUhake sAtha harSita hue // 150-152 // duryodhanane arjunako kahA ki, " he pArtha, maiMne tujhe agnimeM bhasma kiyA thA / tUM vyartha kyoM garva dhAraNa kara rahA hai / tujhe lajjA AnI cAhiye / mere Age kyoM sajja hokara khaDA huA hai" // 153 // duryodhanakA vacana sunakara pralAyakAlaka meghasamUhake samAna garjanA karanevAlA tathA vighnahAraka aise arjunane jisakI dorI camakana lagI hai aise dhanuSyakA TaMkAra zabda kiyaa| dhanaMjayane bANoMkI vRSTise duryodhanako AcchAdita kara usake dhanuSyakI DorI toDa DAlI / una donoMke bIcameM jAlaMdhara rAjA laDane ke liye AyA / usake sAtha arjunane kaThina yuddha kiyA / usasamaya arjunako virUpyakumArane kahA ki " he sulakSaNa, tUne anyAyakA pakSa vyartha kyoM dhAraNa kiyA haiM ? kyA ki, viSNu dUsaroMkI kanyA haraNa karanevAlA aura paradhanakA AbhilASI hai|" usakA bhASaNa sunakara bhayaMkara AkRti jisakI huI hai aisA arjuna bolane lagA ki, " maiM aba tujhe yahAM nyAya aura anyAya dikhAtA hUM tUM saja ho jA" / aisA bolakara jaise dharmase Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam tacchrutvA zakramanustu babhASe bhISaNAkRtiH / darzayAmIha saastvaM nyAyAnyAyaM bhavAdhunA / / ityuktvA zarasaMghAtaizcUrNitaH khacaraH kSaNAt / dhanaMjayena rUpyAkhyo vighnaugha iva zreyasA // yudhiSThiraH sthiro yuddhe zvetavAjI javonnataH / rathanemI rathArUDho rejurete jayoddharAH // 160. cakravyUha nikRtyAzu trayaste yazasAvRtAH / yAdavIyaM balaM prApuH prINitAkhilasajjanAH // 161 hiraNyanAbhasenAnyaM sacchUraM rudhirAtmajam / jarAsaMdhasya sadyuddhe sa jaghAna yudhisstthirH||162 badhno'pi tadvadhaM vIkSya saMkhinnaH pazcimArNavam / iva snAtuM jagAmAzu zAntaye zramazAlinAm / / triyAmAyAM yamairye ca gRhItA vikaTA bhaTAH / teSAM yathAyathaM kRtvA saMsthitA nRpanandanAH // jarAsaMdho babhANedaM mantriNo mantrakovidAn / senApatipade ko'pi sthApanIyaH paraH prbhuH|| ityAkarNya tadA sarvairmecakaH sthApito mudA / tatpade kauravastAvatprAhiNocca vacoharam // 166 sa gatvA pANDavAnnatvA vijJaptimakaroditi / adya yAvanmayA nAnAduHkhAni vihitAni vaH // smRtvA tAni kathaM yuddhe nAgamyate tvarAnvitaiH / jIvato'to na muzcAmi yuSmAzaMsitazAsanAn // 168 nizamyeti jaguH pANDuputrAH pratyuttarakSamAH / yAtuM yamapuraM tUrNamudyato'sti bhavatprabhuH // 169 vighnasamUha cUrNa kiyA jAtA hai vaise bANasamUhoMse rUpyanAmaka vidyAdharako tatkAla dhanaMjayane cUrNa kiyA // 154-159 // yuddha meM sthira rahanevAle yudhiSThira, jisake rathake ghoDe zubhra hai aisA vegase unnati dhAraNa karanevAlA arjuna aura rathapara ArUDha huA rathanemi ye tInoM zUra yoddhA jayotkarSase zobhane lage / jinhoMne sarva sajjanoMko saMtuSTa kiyA hai aura yazase AcchAdita kiyA hai aise ve tInoM yoddhA cakravyUhako toDakara tatkAla yAdavoMke sainyameM prApta hue // 160-161 // jo atizaya zUra hai aisA rudhirarAjAkA putra jo ki jarAsaMdha rAjAkA senApati thA aise hiraNyanAbha rAjAko yudhiSThirane yuddha meM mAra diyA / sUryabhI usakA vadha dekhakara khinna huA aura pazcima samudrameM mAno snAna karaneke liye tathA zramayukta logoMko zAnti deneke liye pazcima samudrako gayA // 162-163 // jo zUra yoddhA yamake dvArA grahaNa kiye gaye unakA rAtrImeM yathAyogya vidhi karake rAjA loga svastha hue // 164 // maMtrake jJAtA maMtriyoMko jarAsaMdhane yaha kahA, ki senApatike sthAnapara koI dUsarA uttama prabhAvazAlI rAjA sthApana karanA cAhiye / yaha sunakara sarva maMtriyoMne AnaMdase mecaka nAmaka rAjA hiraNyanAbhirAjAke sthAnapara sthApita kiyA // 165-166 // idhara duryodhanane eka dUta bhejaa| vaha jAkara pANDavoMko namaskAra kara isa prakArase vijJapti karane lagA / " he pANDavoM, Ajataka maiMne Apako aneka duHkha diye haiM unakA smaraNa kara Apa tvarAme mere sAtha yuddha karaneke liye kyoM nahIM Ate haiM ? aba jinakA zAsana prazaMsAyukta hai aise Apako maiM jIvaMta nahIM choDUMgA' yaha bhASaNa sunakara pratyuttara denemeM samartha pANDava bole " he dUta, terA svAmI yamapurako jAneke liye Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzaM parva preSayAmi jarAsaMdhasAdhaM yuSmAnyamAlayam / sa zrutveti tvarA gatvA dhArtarASTrAnnyavedayat // tatsarva vIkSita badhna ityagAdudayAcalam / prAhAtodhAni saMnedurbhaTAnAmudyamAya ca // 171 - rathasthaH pArtha ityAkhyatsArathe sarathAnnRpAn / ahiM brUte sma so'zvAdiketukIrtanapUrvakam // eSa tAladhvajo gaGgAsutaH zyAmaturaMgamaH / zoNasaptirayaM droNo balI bArNaniketanaH // 173 saipa duryodhano dhanvI nIlAzvo nAgaketanaH / duHzAsano'yamAnAyaketuH pItaturaGgamaH // 174 droNasUnuH kiyAhAzvo'zvatthAmAyaM haridhvajaH / zalyaH sItAdhvajaH so'ymshvairbndhuukbndhuraiH|| kolaketurayaM bhAti lohitAzvo jayadrathaH / evaM jJAtvAnyabhUpAlAnuttasthe yoddhamarjunaH // 176 tadA gajaghaTAlanA bhaTAH sughaTanAvahAH / saMjAghaTanti saMgrAmaM svAmikAryaparAyaNAH // 177 gAGgeyaH suguNaM cApe dhRtvA dadhAva dhIradhIH / abhimanyumabhipretyAbhimAnarasamudvahan // 178 gAGgeyasya subANena sa ciccheda mahAdhvajam / prathamaM kauravANAM hi sumahattvamivonnatam // 179 zIghra utAvalA huA hai / usako maiM jarAsaMdhake sAtha yamAlayako bheja duuNgaa|" aisA bhASaNa sunakara usa dUtane tvarAse jAkara kauravoMko kaha diyA // 167-170 // honevAlA sarva vyApAra dekhaneke liye sUrya punaH udayAcalapara AyA / vIroMko udyamayukta karaneke liye prAtaHkAlake maMgala vAdya bajane lage // 171 // rathameM baiThe hue arjunane kahA, ki he sArathe, tU rathayukta rAjAoMkA varNana kara / taba sArathIne azva, dhvaja ityAdikoMke svarUpa varNanapUrvaka rAjAoMkA varNana kiyA / vaha isa prakArakA thA-tAlavRkSa jisake dhvajakA cihna hai aise bhISmAcAryakA ratha kAle ghoDekA hai| ye balavAn droNAcArya lAla ghoDevAle rathameM AruDha hue haiM tathA inakA dhvaja kalaza cihnase yukta hai| yaha vaha duryodhana hai jisake azva nIle haiM aura dhvaja sarpacihase yukta hai| isa duHzAsanakA dhvaja jAlacihnase yukta hai aura isake ghoDe pIle raMgake haiN| yaha droNaputra azvatthAmA hai,isake rathake ghoDe zubhra haiM aura isakA dhvaja vAnara cihakA hai| yaha zalyarAjA sItA dhvajavAlA hai arthAt halakI lakIreM isake dhvajapara haiN|aur isake rathake ghoDe bandhUkapuSpake samAna suMdara arthAt lAla raMgake haiN| yaha jayadratha rAjA suarakI dhvajA dhAraNa karatA hai aura isake rathake ghoDe lAla raMgake haiM / isaprakArase rAjAoMke cihna jAnakara arjuna yuddhake liye udyakta huA / usasamaya apane svAmIke kAryameM tatpara rahanevAle hAtha ke samUha yuddhameM saMlagna hue / yoddhAbhI uttama racanAvAle the ve saba saMgrAmameM Aye // 172-177 // abhimAnarasako dhAraNa karanevAle dhIra buddhimAn gAMgeya-bhISmAcArya uttama DorIse yukta dhanuSyako dhAraNa kara abhimanyu ke prati dauDakara Aye / abhimanyune gAMgeyakA mahAdhvaja apane uttama bANase toDa DAlA vaha mahAdhvaja kauravoMkA mAno prAthamika unnata mahattva thA / dasa bANoMse bhISmAcAryane abhimanyukA dhvaja chinna "pa vArNaniketanaH, sa ba balI kalazaketanaH / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam dazavANaistu gAGgeyaH kumAradhvajamAcchinat / saubhadraH sArathiM vAhI gAGgeyasyAcchinadhvajam // vadanti sma tadA vANIM vido'yamabhimanyukaH / sAkSAtpArtha ivocasse susthiraH prathito bhuvi / / anenaikena bANena vairivRndaM nirAkRtam / niraGkuzena nAgena yathA sarvasvahAriNA // 182 pArthasArathinA zalya uttareNa raNAntare / samAhUto raNArtha hi kuntAsidhanvadhArakaH // 183 zalyena tena kruddhena jaghne cottarasArathiH / pracaNDo bhujadaNDo vA pArthasya pRthuvigrahaH // 184 vairATabhUpateH sUnuH zvetanAmA dadhAva ca / zalyasya dhvajachatrAstravRndaM saMpAtayanmuvi // 185 etasminnantare kuddho gAGgayaH saMcacAla ca / zvetena saMniruddhaH sa dhAvamAno yadRcchayA // 186 chAdayAmAsa gAGgeyaM zarairvairATanandanaH / adRzyatAM paraM nIto meghaugha iva bhAskaram / / 187 tadA duryodhanaH prApto mAryatAM mAryatAmayam / vadanpArthena saMruddho vAriNeva dhanaMjayaH // 188 dhanaMjayaH kare kRtvA gANDIvaM dazaviMzati / catvAriMzaca saddhANAnvisasarja sa kauravam // 189 tAvanyonyaM raNe lagnau pArthaduryodhanau nRpau / kRpANakuntaghAtena praharantI mahoddhatau / / 190 vairATanandanastAvAddhayamAno mahAyudhi / pitAmahasya ciccheda cApaM chatraM dhvajaM tathA // 191 kiyA / jaba subhadrAputra abhimanyune bhISmAcAryakA sArathi, do ghoDe, aura dhvaja toDa diye taba vidvAn loga bolane lage kI yaha abhimanyu sAkSAt arjunake samAna pragaTa huA hai / yaha atizaya sthira aura bhUtalameM prasiddha hai / jaise aMkuzako nahIM mAnanevAlA hAthI sarva vastuoMko naSTa karatA hai, vaise isane eka bANahIse zatrusamUha naSTa kiyA hai // 178-182 // jo pUrvayuddhameM arjunakA sArathi thA aise uttarakumArane kunta, taravAra aura dhanuSyadhAraka zalyako raNameM yuddha karaneke liye bulaayaa| taba zalyane kruddha hAkara uttarakumAra sArathi mArA / jisakA deha baDA hai aisA vaha uttarakumAra mAno arjunake pracaNDa bhujadaNDake samAna thA / taba virATarAjAkA putra jisakA nAma zvetakumAra thA vaha zalyake prati dauDA aura usane usakA dhvaja, chatra aura astrasamUhU bhUmipara girAyA // 183-185 // isI samaya kuApita hue bhISmAcArya yuddha ke liye nikale / ve yatheccha jA rahe the bIcameM zvetakumArane unako rokaa| usane bhISmAcAryako bANasamUhase AcchAdita kiyaa| meghasamUha jaise sUryako AcchAdita karate haiM vaise usane bANoMse bhISmAcAryako AcchAdita kiyA // 186-187 // [arjuna aura duryodhanakA punaH yuddha ] usa samaya isa zvetakumAra ko mAro mAro aisA kahatA huA duryodhana jaba vahAM AyA taba pAnI jaise agniko rokatA hai vaise dhanaMjayane duryodhanako roka liyaa| dhanaMjayane apane hAthameM gANDIva dhanuSya lekara dasa, vIsa, cAlIsa aise bANa duryodhanapara choDe / ve arjuna aura duryodhana donoM rAjA ApasameM laDane lge| ve dono uddhata rAjA bhAlA aura taravAra ke AghAtase prahAra karane lage // 188-190 // usa mahAyuddhameM laDanevAle vairATanandanane-zvetakumArane pitAmahakA dhanuSya, chatra aura dhvaja chinna bhinna kiyA tathA unake vakSaHsthalapara taravArakA AghAta Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzaM parva 407 uraHsthale jaghAnAsau gAGgeyaM karavAlataH / tadA hAhAravo jajJe kauravANAM bale'khile // 191 tadA divyakharo jajJe gagane ca sudhAzinAm / kAtaro bhava mAdyAtra gAGgeya bhaja dhIratAm // hantavyA Ahave vIrAstvayA caturacetasA / nizamyeti punaH so'bhUtsAvadhAnaH sthirAyudhaH // lakSabANAnsa saMdhAya muktvA zvetamapAtayat / patitaH so'pi saMsmRtya jinAMdhile divaM gtH|| tadA nizIthinI jajJe yoddhRNAM kRpayeva vai / vArayantI raNaM nRNAM prahArAnzodhayantyapi // 196 vaijayantyau yathAsthAnaM tadA jagmaturunate / vairATo'tha vadhaM zrutvArodItputrasya cetyalam // 197 putra hA saMgare nApi kena tvaM parirakSitaH / hA dharmaputra dharmAtmaMstvayA kisu na rakSitaH / / bhImamUrte mahAbhIma dhanaMjaya dhanaMjaya / bhavadbhirdRzyamAno'yaM kathaM nIto'tha vairiNA // / 199 tAvadyudhiSThiro dhImAnabhidhatte sma dAruNam / vastre saptadaze zalyaM mArayiSyAmi nizcitam // nahanmi yadi tatremaM jvaliSyAmi tadAnale / jhampAM dattvA janaiH prekSyamANo mAnavivarjitaH // zikhaNDI khaNDitArAtirjagau vai navame dine / pitAmahaM haniSyAmi saMgare saMgaro mama // 202 anyathAhaM ca hoSyAmi hutAze svaM punarjagau / dhRSTadyumno haniSyAmi senAnyaM saMgarodhatam || kiyA / usasamaya kauravoMke saMpUrNa sainyameM hAhAkAra maca gayA / tathA AkAzameM devoMkI divyadhvani isa prakAra sunI gayI " he gAMgeya, Apa nahIM Darie / Aja yahAM Apa dhairya dhAraNa kIjie / caturacittavAle Apa yuddha meM zatruoMko mArie / " aisI dhvani sunakara bhISmAcArya sAvadhAna hue aura unhoMne apane hAtha meM sthiratAse Ayudha dhAraNa kiyA / unhoMne dhanuSya para lakSatrANa joDakara zvetakumArapara choDe aura zvetako jamInapara girAyA / gire hue usane jinazvaroMkA manameM smaraNa karake svarga meM prayANa kiyA // 191 - 195 // usa samaya yodhAoMke Upara mAno kRpA karaneke liye rAtrI AgaI / manuSyoMke yuddhako rokatI huI aura prahAroMkA anveSaNa karatI huI vaha rAtrI AI / usa samaya apane apane sthAnapara donoM pakSoMkI unnativAlI senAyeM gaI // 196 - 197 // vairATa rAjA putrakA vadha sunakara atizaya rone lagA / " he putra, yuddhameM terI kisInebhI rakSA nahIM kI / hA he dharmaputra Apa to dharmAtmA haiM, tobhI Apane usakA rakSaNa nahIM kiyA / he bhImamUrte mahAbhIma, aura * dhanaMjaya - dhana tathA jayase yukta he dhanaMjaya, Apa usakI dekhabhAla karate the, to bhI zatru use kaise le gyaa"||198-199|| usasamaya dhImAn yudhiSThira rAjAne 'maiM satarahave dina zalyako nizcayase mAruMgA / yadi maiM usadina use nahIM mAruMgA to agnimeM jala jAUMgA / arthAt abhimAna chor3akara logoM ke * samakSa agnimeM kUdakara prANatyAga karUMgA / " aisI pratijJA kii| jisane zatruoM ko khaNDita kiyA hai aise zikhaNDIne kahA ki kI maiM nauve dina pitAmahako mAruMgA yaha merI pratijJA hai / yadi maiM nahIM mAra sakUMgA to agnimeM apane ko jalA DAlUMgA / dhRSTadyumnane kahA ki "yuddha meM laDane ke liye udyata senApati ko mArUMgA, aisI pratijJA ina rAjAoMne kI / " // 200 - 203 // itane meM rAtrIkA aMdhakAra 1 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9.6 pANDavapurANam tAlatA ca harabhaizamudiyAya divAkaraH / tamaH saMvIkSituM vRttaM janAnAmiva janyake // 204 . sainyayostu suyoddhAro yuddhamArebhire tadA / parasparaM zarIrANi khaNDayanto mahAyudhaiH // 205 gajA gajai rathAstUrNa rathaiH sadvAjino hayaiH / pattayaH pattibhiH sArdha saMkruddhA yoddhmuddhtaaH|| dhanaMjayo dadhAvAzu kSaNe tasminsulakSaNAn / subhaTAnmattamAtaGgAnkesarIva jayaM gtH||207 saMkhye saMkhyAtigairvANairavRNottaM pitAmahaH / AgacchantaM prarundhAno yathA kUlaM sarijalam // surApagAsutenApi bANaizchannaM nabhaHsthalam / pArthenakena tatsarva ninye niSphalatAM kSaNAt // zuNDAlAnAM mahAzuNDA ghoTakAnAM mahonnatAn / caraNAnrathacakrANi pArthazciccheda saccharaiH // sa zUrANAM ca varmANi marmANIva sunarmaNA / pArthazciccheda divyena gANDIvena jayArthinA // duryodhano jagau krodhAdgaGgAputraM vinindayan / tAta tAta kimArabdhaM raNaM parAjayapradam / / 212 tathA kuru yathA pArthaH sthAtuM zaknoti no raNe / arau prApte raNe tAta ko nizcinto bhavedbhaTaH / / zrutveti jAhnavIputraH pArthena yoddhamudyataH / tadA naro jajalpedaM zRNu zIghraM pitAmaha // 214 naSTa karanevAlA sUrya udita huA mAno yuddha meM logoMkA vRtta dekhane ke liye vaha udita huA // 204 // dono sainyoMmeM anyonya ke zarIra baDe AyudhoMse khaMDita karate hue yoddhAloga usa samaya yuddha karane lge| uddhata-unmatta hAthI hAthiyoMke sAtha, ratha rathoMke sAtha, uttama ghoDe ghoDoMke sAtha aura paidala paidaloMke sAtha kruddha hokara laDane lage / 205-206 // jayako prApta hue siMhake samAna arjunane usa samaya uttama lakSaNoM se yukta hAthiyoMke samAna subhaToMke Upara AkramaNa kiyaa| jaise nadIkA kinArA usake pAnI ko rokatA hai, vaise yuddhameM praveza kiye hue arjunako bhISmAcAryane asaMkhyAta bANoM se rokA / surApagAsutane-gAMgeyane bANoM se AkAza ko AcchAdita kiyA thA to bhI akele arjunane vaha saba niSphala kiyA / arjunane apane uttama bANoMke dvArA hAthiyoMkI sUMDoM ko, tathA ghoDoMke baDe pairoMko aura rathake cakroM ko cheda DAlA / narma bhASaNase upahAsake vacanoMse jaise mauMko chinna kiyA jAtA hai vaise jayako cAhanevAle arjunane divya gANDIva dhanuSyake dvArA zUra puruSoMke kavaca chinna kara diye // 207-211 // . [arjuna aura bhISma, droNa aura dhRSTadyumna kA anyonya yuddha ] duryodhana gaMgAputrakI niMdA karatA huA kopase aisA kahane lagA- " he tAta Apa parAjaya denevAlA yaha yuddha kyoM kara rahe haiN| arthAt Apa yadi utsAhase arjuna ke sAtha nahIM laDeMge to parAjaya hI prApta hogaa| isaliye Apa arjunase aisA yuddha kIjie, ki, vaha raNameM nahIM Thahara ske| zatru yuddhameM Anepara kauna yoddhA nizcinta hogA ? duryodhanakA bhASaNa sunakara arjunake sAtha jAhnavIputra-bhISmAcArya laDaneke liye udyukta huaa| usa samaya 'he pitAmaha Apa zIghra sunie, merA sarva zastrasamUha samApta huA hai, to bhI mujhe usakI kucha cintA nahIM hai, paraMtu maiM Apako yamakA atithi banAkara yamamaMdira ko bheja Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzaM parva AyodhanamidaM sarva zUnyaM bhUyAttathApi ca / tvAM neSyAmi yamAgAraM prAghUrNIkRtya tasya vai // ityuktvA tau samAlagau raNaM kartuM kRpojjhitau / tadA droNaH samAyAsId dhRSTadyumnaM mahAhave // droNena ca kSurapreNa jahve'sya syandanadhvajaH / dhRSTArjunaH punastasya jahAra cchatrasaddhvajAn / zaktibANaM mumocAzu droNo vidrAvitAparaH / dhRSTArjunaH kSaNArdhana taM ciccheda sutIkSNadhIH / / dhRSTArjunena nirmuktA lohayaSTiH prahRSTihRt / chinnAntare ca tAtena raNe jJAtena sajanaiH / / 219 droNastAM vaJcayitvAzu gRhItvA vasunandakam / kare ca dakSiNe khaDgaM cacAla prdhnodytH|| etasminnantare bhImo gadAhasto jaghAna tam / kaliGgatanayaM nyAyanipuNaM ca madoddhatam / / kauravAMstrAsayankASThAH kaSTaM khalu samAgatAn / kurvaneme raNe zatrUndalayansa baloddhataH // 222 gadAghAtena saMcUrNya rathAnsaptazatapramAn / vairibhiH pUrayAmAsa bhImo bhUmibalIniva // 223 sahasraikaM gajAnAM ca cUrayitvA raNoddhataH / jayalakSmI samApAzu gadayA pAvaniH prH||224 etasminnantare dhRSTArjunasyAsiM samujjvalam / droNazciccheda chedajJaH kuThAra iva zAkhinam // abhimanyukumAreNa chinno droNasya sadrathaH / duryodhanasutazcAyAllakSmaNAkhyaH sulakSaNaH // 226 sa ciccheda subhadrAyAstanujasya zarAsanam / anyaM cApaM samAdAyAvArayatsa parAna ripuun|| dUMgA" aisA arjunane bhASaNa kiyaa| aisA bolakara dayAse rahita hokara ve donoM yuddhake liye udyukta hue| usa samaya usa mahAyuddhameM droNa dhRSTadyumnake sAtha laDaneke liye Aye / droNAcAryane bANake dvArA dhRSTadyumnake rathakA - dhvaja haraNa kiyA aura dhRSTArjunane punaH unake chatra aura uttama dhvaja haraNa kiye / zatruoMko bhagAnevAle droNAcAryane zaktibANa zIghra choddaa| atizaya tIkSNabuddhivAle dhRSTArjunane kSaNArddhahImeM use toDa diyaa| harSakI vinAzaka lohayaSTi dhRSTArjunane droNAcAryake Upara pheka dii| sajjana jinako jAnate haiM aise droNAcAryane bIcahImeM use toDa diyaa| isa prakAra droNAcAryane usa ko vaMcita kara dAhine hAtha meM vasunaMdaka nAmakA khaGga liyA aura laDanemeM tatpara ve vahAMse Age cale gaye // 212-220 / / isa samaya jisake hAtha meM gadA hai aise bhImane nyAyanipuNa aura madoddhata kaliMgadezake rAjAke putra ko prANarahita kiyaa| balase uddhata aisA bhIma raNameM Aye hue kauravoMko parimita kaSTase pIDita kara zatruoMko dalita karatA huA raNAgaNa meM yuddhakrIDA karane lgaa| gadAke AghAtase sAtasau rathoMkA cUrNa karake bhImane vairiyoMse bhUmibalikI mAno pUrNatA kii| atizaya raNoddhata bhImane eka hajAra hAthiyoMko cUrNakara zIghra jayalakSmI ko prApta kiyA / jaise kuThAra vRkSa ko toDatA hai, vase chedako jAnanevAle droNAcAryane dhRSTArjunakI camakanevAlI taravAra bIcahImeM toDa dI / / 221-225 // abhimanyukumArane droNAcAryakA uttama ratha chinna kiyA / usa samaya duryodhanakA putra sulakSaNI lakSmaNa yuddhake liye aayaa| usane subhadrA. suta abhimanyukA dhanuSya toDa diyA / taba abhimanyune dUsarA dhanuSya prahaNa karake anya zatruoMko pAM. 52 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam sarvaiH saMveSTitaH pArthaputraH prauDhamanA mahAn / paJcAsyavikrama siMho yathA macamahAgajaiH // 228 pArtho gANDIvacApena veSTayitvA ripUnsthitAn / khaputraM vArayAmAsa vAyurvA dhanasaMcayAn // yudhyamAneSu yodheSvevaM cAyAnavamo dinaH / tadA zikhaNDinA yuddhe samAhUtaH pitaamhH||230 tadAbhANInmahApArthaH pracaNDaM ca zikhaNDinam / gRhANa me paraM bANaM vairividhvaMsanakSamam // yena bANena saMdagdhaM mayA khaNDavanaM purA / tenAgrAhi tadA bANaH sa caNDena zikhaNDinA // vaivasvata ibottasthe zikhaNDI khaNDayanripUn / tadA parasparaM lagnau zrIgAGgeyazikhaNDinau // 233 ekenApi tayormadhye jIyate na parasparam / yudhyamAnau ca tau devaiH siMhAviva suzaMsitau // 234 nirbhasitaH zikhaNDI tu dhRSTadyumnena dhImatA / bho zikhaNDinmayA dRSTa Ahavo vihitstvyaa| adyApi gurugAGgeyo raNe garjati meghavat / adyApi syandanaM tasya patAkA ca vijRmbhte||236 pArthaH pUrayate'dyApi pRSTiM piSTamahAripuH / vairATastava sAhAyyaM vidadhAti mahAraNe // 237 nizamyeti zikhaNDI tu tarjayandhanvidurdharam / gAGgeyamAjuhAveti dhanuHsaMdhAnamAvahan / / 238 tAvadrupadaputreNa bANaiH sahasrasaMkhyakaiH / chAdyate sma sugAGgeyo medhairvA vyomamaNDalam // 239 ghera liyaa| prauDha manavAlA, mahAn , siMhasamAna-parAkramI abhimanyu mattamahAgajoMke samAna sarva zatruoMke dvArA gherA gayA / jaise vAyu meghasamUhako titara bitara kara detA hai, vaise apane putrako veSTita karake khaDe hue zatruoM ko arjunane gAMDIgha-dhanuSyake dvArA haTAyA aura apane putra ko usane unake veSTaNase mukta kiyA / isa prakAra zUra vIra laDate laDate nauvA dina prApta huaa| usa dina zikhaMDIne pitAmahako yuddhameM yuddhake liye bulAyA / taba mahApArthane arjunane pracaNDa zikhaNDIko kahA, ki zatruoMko naSTa karane meM samartha aisA merA bANa maiM tujhe detA hUM, jisa bANase maiMne pUrva meM khANDavavana dagdha kiyA thaa| usa caMDa-zikhaMDIne use grahaNa kiyA aura yamake samAna - zatruoMko naSTa karanA prAraMbha kiyaa| usasamaya zrIgAMgeya aura zikhaMDI anyonya laDane lage // 226-233 // una donoMmeM koI bhI anyonyako nahIM jItatA thA / laDanevAle ve donoM devoMke dvArA siMhake samAna prazaMsita hue // 234 // buddhimAna dhRSTadyumnane zikhaNDIkI isaprakAra nirbhartsanA kI, " he zikhaNDin bhISmake sAtha terI laDAI ho rahI hai yaha maiMne dekhA paraMtu adyApi guru bhISmAcArya raNameM meghavat garjanA kara rahe haiM / adyApi unakA ratha aura unakI patAkA jaise kI taisI hai arthAt tUne unakA ratha cUrNita nahIM kiyA aura patAkAbhI chinna bhinna nahIM kI hai| jisane mahAzatruoMkA peSaNa kiyA hai aisA arjuna adyApi tere pIche rahakara tujhe sAhAyya de rahA hai tathA vairATa bhI tujhe isa mahAraNameM sAhAyya de rahA hai|" // 235-237 // dhRSTadyumnakA bhASaNa sunakara dhanurdhAriyoMmeM durdhara aise bhISmAcArya kA tiraskAra karate hue zikhaNDIne dhanuSya joDakara AhvAna diyaa| utanemeM usa drupadaputrane jaise AkAza hajAroM meghoMse AcchA Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzaM parva 411 kauravIyaM balaM tAvanmuJcati sma zikhaNDini / zarAMste tasya lagnanti na bhItA iva saMgare | dhRSTadyumnavinirmuktAH zarA vajjramukhAstadA / vajrANIva sulajhanti nage vipakSavakSasi / 241 ye gAGgeyavinirmuktAH puSpAyante zikhaNDinaH / zarA lagnAH sukhAya syuH puNyAtsarva sukhAya vai / / yaM yaM cApaM samAdatte gAGgeyo guNasaMgatam / taM taM chinatti bANena dhRSTadyumnaH samuddhataH // 243 puNyakSaye ca kSIyante samakSaM sarvajanminaH / dhanAnIva mahAyUMSi putramitrasukhAni ca // 244 draupadastu subANena gAGgeyakAcaM haThAt / bibheda vanayUthaM vA prAvRNmeghaH sudhArayA // 245 pAtayAmAsa bhUpIThe sArathiM ca rathadhvajam / gAGgeyasya hayau harSAccharaiH zrIdrupadAtmajaH / / pitAmahaH suniSkampo rathAtIto dadhAva ca / kRpANaM svakare kRtvA kRntituM drupadAtmajam // kRpANo draupadenaiva tasya cchinno mahAzaraiH / hRdayaM ca kSurapreNa hataM hanta hatAtmanA // 248 pitAmahaH papAtAzu pRthivyAM pAvanastadA / gataM jIvitamAlokya sa saMnyAsaM samagrahIt // sadadhe paramaM dhairya dharmadhyAnaparAyaNaH / suparIkSyAmanuprekSAM rarakSa nijacetasi // 250 dita kiyA jAtA hai vaise hajAroM bANoMse bhISmAcAryako AcchAdita kiyA / usa samaya kauravasainyane zikhaNDI ke Upara bANa choDe paraMtu ve usako sparza nahIM karate the mAno ve yuddhameM usase Darate the / dhRSTadyumnake dvArA choDe gaye vajramukhI bANa parvata ke samAna zatruoM ke vakSaHsthalapara vajrake samAna lagate the / jo bANa bhISmAcAryake dvArA choDe jAte the ve zikhaNDIko lagakara puSpake samAna sukhadAyaka ho jAte the| yogya hI hai, ki puNyase sarva bAteM sukhake liye hotI haiM // 238 - 242 // / [ bhISmAcAryakA saMnyAsamaraNa ] gAMgeya - bhISmAcArya DorIse sahita jo jo dhanuSya hAthameM lete the use uddhata dhRSTadyumna apane bANase toDatA thA / puNyakSaya honepara dekhate dekhate sarva prANiyoM ke dhanoMke samAna dIrgha AyuSya, putra, mitra aura sukha naSTa ho jAte haiM / varSAkAla kA meva apanI jaladhArAse vanavRkSako jaise bheda DAlatA hai vaise zikhaMDIne apane uttama vANase bhISmAcAryakA kavaca balAt toDa DAlA / zikhaMDIne sArathi, ratha aura usakA dhvaja aura AcArya ke ghoDe harSase bANoMse girA diye / to bhI nirbhaya pitAmaha hAthameM taravAra lekara drupadAtmaja - zikhaNDIko toDaneke liye dauDane lage zikhaMDIne bhI mahAse unakI taravAra toDa DAlI aura bANake dvArA unakA hRdaya usa duSTane viddha kiyA | usa samaya pavitra pitAmaha pRthvIpara gira gaye aura apanA jIvita gayA aisA samajhakara unhoMne saMnyAsa dhAraNa kiyA / / 243 - 249 // dharmadhyAnameM tatpara hokara bhISmAcAryane uttama dhairya dhAraNa kiyA / tathA anuprekSAoMkI uttama parIkSA kara apane manameM unakA rakSaNa kiyA / arthAt anityAdi dhanuprekSAoMse dhanAdika padArthoMkA nazvarapanA jAnakara unase ve moharahita hogaye // 250 // / pRthvItala para girAyA / ratharahita hokara aura Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam tadA. sarve nRpAstyaktvA raNa tatpArzvamAyayuH / pANDavAstatpadaM natvA rurudurduHkhasaMgatAH // 251 Ajanma brahmacaya ca pAlitaM vratamuttamam / tvayA guNagaNezena tadetyAhuH supANDavAH // 252 yudhiSThirastadAkoco vratin suvratottama / asmAkaM kiM na cAyAtA mRtiH kiM te samAgatA // sa bANajarjarojvocatkauravAnpANDavAnprati / dadadhvaM bhavyajIvAnAmabhayaM bhavyasattamAH // 254 . anyonyaM ca kurudhvaM bho maitryaM muktvA ca zatrutAm / __ aho evaM gatA ghasrA bhavatAM na ca nizcitam // 255 ye ketra mRtimApannAste gatA garhitAM gatim / idAnIM kriyatAM dharmo dazalakSaNalakSitaH // etasminnantare prAptau cAraNau caraNojjvalau / guNacuJcU carantau ca sutapotra nbho'nggnnaat|| munIndrau haMsaparamahaMsau saMzuddhamAnasau / gAGgeyasanidhi gatvA pocatuH paramodayau // 258 gAGgeya tvaM mahAvIro vIrANAmagraNIH punaH / tvAM vinAnyo mahAdhIro vidyate na mahItale // tannizamya munIndrau tau natvA provAca sadrAi / gAGgeyo gaNanAtItaguNo gambhIramAnasaH / / usa samaya raNa choDakara sarva rAjA ( dono pakSoMke ) AcAryake pAsa Agaye / pANDava unake caraNoMko vandana kara duHkhase vyAkula hokara rone lage / " he AcArya, Apa guNoMke samUhake svAmI haiM, Apane Ajanma uttama vratarUpa brahmacarya pAlA hai / he tAta, Apa vrata dhAraNa karanevAloMmeM uttama vratI haiN| hamako maraNa kyoM nahIM AyA, Apako vaha kyoM prApta huA ? " aisA yudhiSThirane kahA // 251-253 // bANoMse jarjara hokara bhI ve AcArya pANDava aura kauravoMko aisA upadeza dene lage / " he zreSTha bhavyoM, tuma saba bhavyajIvoMko abhaya-dAna do| zatrutA choDakara anyonyameM maitrI-bhAva dhAraNa kro| tuma logoMke ye dina aise hI maitrI ke vinA naSTa hue| kucha maitrI-bhAva nizcita nahIM huA / isa yuddhameM jo jo loga mara gaye unako niMdya gati prApta huI / aba uttama kSamAdilakSaNa svarUpa dasa dharmokA pAlana kro|" isa prasaMgameM jinakA cAritra ujjvala hai, jo guNoMmeM nipuNa hai arthAt suguNoM ke dhAraka haiM aise sutapazcaraNa karanevAle do haMsa, paramahaMsa nAmaka cAraNa-munivarya AkAzase utarakara bhISmAcAryake sannidha Aye, jinakA mana atyaMta nirmala hai aura jinakI Atmonnati ucca koTikI hai aise ve bhISmAcAryako aisA upadeza dene lage // 254-258 // " he gAMgeya, tuma mahAvIra to ho hI, paraMtu punaH vIroM ke aguAbhI ho / tumheM choDakara isa bhUtalameM dUsarA mahAdhIra puruSa nahIM hai " / munIzvaroMkA vaha bhASaNa sunakara una donoM munIndroMko namaskAra kara madhura vANIse agaNita guNoM ke dhAraka aura gaMbhIra manavAle bhISma sa suvratonnata / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzaM parva bhagavanbhavakAntAre bhramatA paramo vRSaH / mayA labdho'dhunA naiva karavANyahamatra kim // 261 zaracchinaH praviSTo'haM zaraNaM tava saMsRtau / lapsye phalaM sukhAdInAM tvatprasAdAnmahAmune / haMsojvocatsugAGgeya nama siddhAnsanAtanAn / ArAdhaya samArAdhyamArAdhanacatuSTayam // 263 darzanArAdhanAM viddhi tattvazraddhAnalakSaNAm / ArAdhyate susamyaktvaM yatra nizcayatazca tAm // bhAvAnAM yatra vijJAnaM jinoktAnAM sunizcayAt / sA jJAnArAdhanA proktA nizcayena cidaatmnH| caryate caraNaM yatra nivRttiH pApakarmaNaH / punaH pravRttizcidrape cAritrArAdhanA matA // 266 yattapastapyate dvedhA zrIyate saMyamo dvidhA / tapaArAdhanA proktA nizcayavyavahAragA // 267 ArAdhanAvidhiM procya gatau cAraNasanmunI / dadhAvArAdhanAM dhImAngAGgeyo guNasaMgataH // 268 sallekhanAM vidhatte sma caturdhAhAradehayoH / darzane caraNe jJAne dattvA cittamanAratam / / 269 kSamApya sakalAJjIvAnkSAntvA satkSamayA yutaH / japanpazcanamaskArAnsa tatyAja tanuM tarAm // sa pazcamamahAnAke suro'bhUnAmani / yatra brahmodbhavaM saukhyaM bhuJjate bhavinaH sadA // 271 ........................ bolane lage // 259-260 // " he bhagavan , isa saMsAra-banameM bhramaNa karanevAle mujhe uttama dharma nahIM milA, bolo aba maiM yahAM kyA kArya karUM ? bANoMse viddha huA maiM Apake zaraNameM AyA hUM / he mahAmune, isa saMsArameM ApakI kRpAse sukhAdikoMkA phala mujhe prApta hogA // 261-262 // haMsa nAmaka cAraNa muni bole- he gAGgeya,tU sanAtana siddhoMko namaskAra kara aura samyagdarzana ArAdhanA,samyagjJAnArAdhanA,cAritrArAdhanA aura tapa ArAdhanA ye cAra ArAdhanAyeM ArAdhane yogya haiM inakI ArAdhanA kara / tattva-zraddhAna-jIvAdika tattvoMpara aura unake pratipAdaka jinezvara, nigraMtha guru aura jinazAstra inaka Upara zraddhAna karanA darzanArAdhanA hai / jahAM nirdoSa samyagdarzana nizcayase ArAdhA jAtA hai vaha darzanArAdhanA hai| jinazvarane kahe hue jIvAditattvoMko nizcayase jAnanA jJAnArAdhanA kahI hai| tathA AtmAkA AtmAmeM caraNa honA-sthira honA nizcayase samyakcAritrArAdhanA hai| jisameM pApoMse nivRtti hokara apane caitanyarUpama pravRtti honA samyakcAritrArAdhanA hai / jisameM do tarahakA tapa kiyA jAtA hai, jisameM do prakAroMkA saMyama-iMdriyasaMyama aura prANisaMyama pAlA jAtA hai vaha nizcaya-vyavahArAtmaka tapa-ArAdhanA hai|" isa prakArase ArAdhanA-vidhikA upadeza dekara ve cAraNa muni AkAzamArgase cale gaye / guNasaMyukta vidvAn gAMgeyane cAra ArAdhanAoMko dhAraNa kiyA // 263-268 / / bhISmAcAryane cAra prakArake AhArakA tyAga aura dehakI mamatAkA tyAga kara jisako sallekhanA kahate haiM, vaha dhAraNa kI / unhoMne darzana, cAritra aura jJAnameM nitya apanA mana lagAyA / saMpUrNa jIvoMkI kSamA yAcanA karake unakobhI unhoMne kSamAguNake dvArA kSamA kii| paMcanamaskAra maMtrako japate hue unhoMne zarIrakA tyAga kiyaa| usase ve pAMcave brahma-svargameM deva hue| jahAM utpanna honevAle deva hamezA brahmacaryase utpanna honevAle sukhoMkA anubhava lete rahate haiM Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam kauravAH pANDavAstatra rudanti sma mahAzucA / jagatAM zUnyatAM nityaM manyamAnA mahaujasaH / / evaM prAptAM nizAM ninyuH zokena sakalA narAH / zokaM kartumivAyAsIttasya prAtardivAkaraH // itthaM saMsAracakre naranikaradhare yAnti jIvA ghanauSAH yadvadyAtIha lakSmIstaDidiva capalA caJcalaM jIvitavyam / saMdhyArAgaprabhAsaM svajanasutasukhAdIni bhaGgopamAni matvaivaM zuddhadharme vidaghatu sumatiM zraddadhAnA bhavantaH // 274 gAGgeyo brahmacArI zubhamatisugatiH saMgare saMgaraM yaH kRtvA dharmasya yAto varasurasadanaM paJcama prINayansvam / hitvA pAtvA ca pApaM zubhanayasumatiM dharmataH so'pi jIyAt dharmAtmA dharmaputro varanayaMdhiSaNAdhiSThito dhrmcetaaH||275 iti zrIpANDavapurANe bhAratanAmni bhaTTArakazrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe jarAsaMdhakRSNasaMgaravarNanagAGgeyasaMnyAsagrahaNapaJcamasvarga ___ gamanavarNanaM nAma ekonaviMzatitamaM parva // 19 // / / 269-271 / / usasamaya vahAM kaurava aura pANDava mahAzokase rone lage / aba jagat bhISmAcAryake virahase hamezAkA zUnya ho gayA aisA ve mahAtejasvI pANDava samajhane lge| isa prakAra prApta huI rAtrI zokase saba logoMne vyatIta kI / bhISmaviSayaka zoka pragaTa karaneke liye mAno sUrya prAtaHkAlameM udita huA // 272-273 / / jaise meghoMkA samUha naSTa hotA hai, vaise manuSya-samUhase yukta aise saMsAracakra jIvabhI isI prakAra naSTa hote haiM / bijalI ke samAna caMcala lakSmI naSTa hotI hai / prANiyoMkA jIvita saMdhyArAgake samAna caMcala hai / svajana, putra, sukha Adika jalalaharIke samAna ha / aisA samajhakara zuddha dharmameM zraddhAna karanevAle tuma zuddhadharmameM apanI subuddhi lagAvo || 274 // zrIgAMgeya zubhamatimeM hamezA pravRtti karanevAle brahmacArI the| yuddhameM unhoMne dharmakI pratijJA dhAraNa kara apaneko svasvarUpameM harSitakara dhamase pAMcavA svarga prApta kiyaa| ve zrIgAMgeya hamezA jayavaMta raha / tathA jinhoMne pApako choDakara zubha nItikI, buddhikI, rakSA kI, jo dharmameM mana lagAte haiM, jo dharmAtmA haiM, uttama naya jAnanekI buddhise yukta haiM aise dharma-putra arthAt yudhiSThirabhI hamezA jayavaMta rahe // 275 // zrIbrahma zrIpAlajIkI sAhAyyatAse bhaTTAraka zrIzubhacandra ne race hue zrIpANDavapurANameM jarAsandha aura kRSNarAjAoMkA yuddha-varNana, gAMgeyakA saMnyAsa grahaNa kara pAMcave svarga-gamana-varNana-nAmaka unnIsavA parva samApta // 19 // Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |viNshtitmN prv| dharma dharmamayaM sarva kurvANaM dharmazAlinam / dharmarAjaharaM dhayaM vande saddharmadezakam // 1 athaH prAtaH samutthAya bhaTA bhejU raNAGgaNam / pralayAnalasaMkSubhyatsAgarA iva nighRNAH // 2 pAdabhAreNa bhaJjanto bhujaGgAnbhuvi saMsthitAn / kSobhayantaH kakunnAthAnbhaTA yoddhaM smudytaa|| pArthastu prathayAmAsa pradhanaM nidhanodyataH / bhaTaghoTakasaMghaTTAnkhaNDayaMzca mataGgajAn // 4 etasminnantare prApto'bhimanyuH subhaTo mahAn / vizvasenena saMyuddhaM saha kartuM samudyayau // 5 pAtayAmAsa vizvasya sArathiM pArthanandanaH / svahaste dhanvasaMdhAnaM kurvandhunvanipUtkarAn // 6 zalyaputraH samAyAsIcchalpIbhUtazca vairiNAm / abhimanyusamaM yoddhaM vAhayansvarathaM rathI // 7 tAvanyonyaM samAlagnau chAdayantau paraiH zaraiH / abhimanyuzarairdhvastaH zalyaputro mRtiM gataH // 8 lakSmaNo lakSaNairyukto lakSyIkRtya supArthajam / chAdayAmAsa bANaudhairdhanadhAtavidhAyibhiH // 9 lakSmaNaM sa jaghAnAzu bANaiH kodaNDanirgataiH / yamaprAghUrNakaM kRtvAbhimanyustaM raNe sthitH||10 [vIsavA~ parva ] sarva jagatko dharmamaya karanevAle, dharmase zobhanevAle, jIvoMko jinadharma kA upadeza denevAle aise dharmake hitakara aura dharmarAjako-yamako naSTa karanevAle dharmanAtha-tIrthakarako maiM vandana karatA isake anaMtara prAtaHkAla uThakara zUra yoddhA raNAMgaNameM cale gye| ve krUra yoddhA pralayakI vAyuse kSubdha honevAle samudra ke samAna dIkhate the / pRthvImeM rahe hue bhujaMgoMko apane caraNaka bhArase bhanna karanevAle aura daza dizAoMke iMdrAdi-dikpAloMko kSobhita karanevAle ve zUra yoddhA yuddhake liye udyukta hue // 2-3 // mAraneke liye udyukta hue arjunane zUra yoddhA, aura ghoDoMke samUha ko tathA hAthiyoM ko khaNDita kara yuddhako vistRta kiyA // 4 // itane meM zatrusamUhako bhagAnevAlA mahAn vIra abhimanyu raNameM AyA aura vizvasenake sAtha yuddha karaneke liye udyukta huaa| arjunaputra abhimanyune apane hAthameM dhanuSyakA saMdhAnakara vizvasena-kumArakA sArathi rathase girAyA // 5-6 // vairiyoMke hRdayameM zalyakAsA cubhanevAlA zalyarAjAkA rathI putra apanA ratha calAtA huA abhimanyuke sAtha yuddha karaneke liye AyA / ve donoM anyonyako utkRSTa-tItra bANoMse AcchAdita karate hue laDane lage / Abhamanyuke bANoMse viddha huA zalyaputra mara gayA // 7-8 // . [ abhimanyukA apUrva parAkrama ] lakSaNoMse yukta lakSmaNane abhimanyuko lakSya banAkara usako takSiNa AghAta karanevAle bANoMse AcchAdita kiyA / taba abhimanyune zIghra dhanuSyase nikale hue bANoMse lakSmaNakA nAza kiyaa| abhimanyu use yamakA mehamAna banAkara rathameM baiTha gyaa| abhi Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam caturdazasastrAhaNi kumArANAM sucAriNAm / abhimanyurjaghAnaivamAzugairasuhAribhiH // 11 raNakelaM prakurvANo gajAniva mahAdviSaH / kezarIva haranbheje saubhadro bhadrasaMgataH ||12 tadA duryodhanaH kruddho mAnase mlAnitAmitaH / prekSate sma mahAzUrAnvacobhirbhAvitAtmanaH // vicitrAzcaJcalAvelurgajavAjirathasthitAH / bhrUbhaGgabhISaNA bhUpA bhASayantaH subhASaNam // 14 droNo vidrAvazatrUnsuliGgerliGgitAGgakaH / kaliGgaH karNabhUpAlo'pyevaM ceturnRpA raNe / / 15 kaliGgakumbhinaM tAvaccakAra vigatAsukam / saubhadraH karNabhUpasya jahAra garva saMtatim // 16 droNaM sa jarjarIcakre jarayevAstramAlayA / yatra yatra raNaM cakre'bhimanyustatra saMjayI // 17 nakospyabhUttadA zUro'bhimanyuraNasaMmukhaH / jAyate mattamAtaGgaH kiM siMhAbhimukhaH kvacit // abhimanyuzareNAzu vAjino gajarAjayaH / syandanAH pattayastatra na cchinnA nAbhavanniti / / 19 svasainyamakSayaM kurvankumAro'kSayasaMjJakaH / dazabANairjaghAnainamabhimanyuM mahAhave || 20 mUrcchitacchinnacetaskaH sa papAta mahItale / unmUcchitaH samuttasthe punaH pArthasya nandanaH || 21 azvatthAmA tadA dhAma dadhadApa ca saddhanuH / vimukhaH kSaNatastena zaraizcakre'bhimanyunA // 22 manyune prANahAraka bANoMse yuddha meM praveza kiye hue arthAt laDanevAle caudaha hajAra rAjakumAroMko mAra DAlA / yuddha-krIDA karanevAlA, kalyANayukta, siMhake samAna, subhadrAputra abhimanyu mahAzatru jo ki hAthI ke samAna the, unako naSTa karatA huA zobhane lagA / / 9-12 // usa samaya mana meM kruddha aura zarIrase mlAna huA duryodhana, vacanoMse jinako utsAhita kiyA hai aise mahAzUra rAjAoMko dekhane lagA / usasamaya anekavidha, caMcala aise hAthI, ghoDe aura rathoMmeM baiThe hue, moheM TeDhI hone se bhayaMkara dikhAI denevAle rAjAgaNa bhASaNa karate hue calane lage / zatruoMko bhagAnevAle droNAcArya, uttama lakSaNoMse jisakA zarIra yukta hai aisA kaliMgarAjA, karNarAjA tathA anya rAjA yuddhake liye raNameM calane lage // 13-15 // saubhadrane - arjuna - putrane usasamaya kaliMgarAjA kA hAthI prANarahita kiyA - mArA aura usane karNarAjAkA garvasamUha naSTa kiyaa| usane droNako mAno jarAhI hai aisI akhapaMktise jarjara kiyaa| jahAM jahAM abhimanyune yuddha kiyA vahAM vahAM use vijaya milA / jo abhimanyuse yuddha karaneke liye sammukha ho sake aisA koI zUra rAjAhI nahIM thA / kyA mata hAthI kabhI siMhake sAmane hotA hai ? abhimanyuke bANase ghoDe, hAthiyoMkI paMkti, ratha, paidala inameM aisA koI nahIM thA ki jo chinna nahIM huA ho // 16-19 || apane sainyako akSaya rakhanevAle akSayakumArane isa mahAyuddha meM dazabANoMse abhimanyuko viddha kiyA / jisakA mana bhinna huA hai aisA abhimanyu mUrcchita hokara pRthvItalapara gira paDA / jaba usakI mUrcchA haTa gaI taba vaha yuddhake liye taiyAra ho gayA / usasamaya zaurya, teja aura dhanuSya dhAraNa karanevAlA azvatthAmA raNabhUmi meM aayaa| use abhimanyune eka kSaNa meM bANoMse vimukha kara diyA || 20-22 // karNane guru Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamaM parva 417 karNo'prAcIguruM droNaM lakSmaNapramukhA raNe / kumArA maraNaM nItAH pArthajena sahasrazaH // 23 na hantuM ko'pi zaknotyabhimanyu manyumAnasam / kadAcinmiyate pArtho nAyaM kAle'pi saMyuge / / zrutvA droNo babhAmedaM hanyate yo na bhUbhujA / ekena raNazauNDena sa kena vada hanyate // 25 kRtvA kalakala sainyaM saMmelya militAnnRpAn / hanyatAM hanyatAM cAyaM chidyatAmasya saddhanuH / / iti droNavacaH zrutvA kRtvA kolAhalaM nRpAH / nyAyakramaM vimucyAzu tena yoddhaM samudyayuH / / ekena tena te sarve Ahave nirjitAH kSaNAt / punarudhamya te sarve sotkaNThA yoddhamayatAH // 28 kumArasya rathanchinaH sapatAkaH parairnRpaiH / laSTidaNDaM samAdAya kumArastAnacUrayat // 29 sa jayArdrakumArastu kumAraM taM mahAzaraiH / atADayattathA bhUmau sa papAtAtiduHkhitaH // 30 sa sthiraH saMsthito bhUmau tadA hAhAravojani / devaiH kRto nRpaiH proktamanyAyo'yaM nRpaiH kRtaH karNenoktaM kumAra tvaM payaH piba suzItalam / sumanA abhimanyustu nirmalaM vacanaM jagau // 32 na pivAmi payo nUnaM variSye'nazanaM nRpa / kariSyAmi tanutyAgaM smRtvAhaM parameSThinaH // 33 droNako pUchA ki "he AcArya, arjunaputrane lakSmaNakumAra jisameM mukhya hai aise hajAroM kumAra mAre haiM / Rddha huA hai mana jisakA aise abhimanyuko koIbhI mAraneke liye samartha nahIM ho sktaa| kadAcit arjuna isa yuddhameM maregA paraMtu yaha kAlake samAna isa yuddhameM na maregA / yaha karNa vacana sunakara droNane isa prakAra kahA-raNacatura aise eka rAjAke dvArA yadi yaha nahIM mArA jAtA hai to bolo kisase mArA nAyagA ? // 23-25 // [jayAIkumArase abhimanyukA vadha ] saba milakara abhimanyuko mAro aisI droNa kI AjJA hone para saba rAjA milakara anyAyase laDane lge| taba kalakala karake rAjAoMne saba sainya ekatra kiyA / mile hue rAjAoMko " droNane kahA, ki isa abhimanyu ko bhAro mAro isakA uttama dhanuSya toDo" aisA droNakA pacama sunakara tathA kolAhala karake rAjA nyAya-kramakA ullaMghana karake abhimanyuke sApa lakhane ke liye udyukta hue / paraMtu usa akele abhimanyune yudhdameM una saba ko parAjita kiyA / phira uthama karake utkaMThAse ve lar3aneke liye udyukta hue| unhoMne patAkAke sAtha kumArakA ratha toDa diyA / taba laSThidaNDa hAyameM lekara usane rAjAoMko cUra kiyA // 26-29 // - [ abhimanyu ko samAdhi-maraNase devatvaprApti ] jayAIkumArane mahAzaroMse abhimanyuko aisA vidhda kiyA, ki usase vaha atizaya duHkhita hokara jamInapara gira par3A / vaha jamInapara sthira hokara baiTha gayA taba hAhAkAra huaa| devoMne tathA nyAyI rAjAoMne kahA, ki rAjAoMne yaha anyAya kiyA hai| 30-31 / / karNane kahA ki "he kumAra zItala pAnI pio" taba guma mana. vAle abhimanyune nirmaLa kcana kahA, ki maiM pAnI nahIM piuuNgaa| he rAjan , maiM anazana upavAsa dhAraNa karUMgA / maiM parameSTiyoMkA smaraNa karake zarIraparakA moha choDa detA huuN|" aisA bolanepara ___pAM.55 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 pANDavapurANam ityukte nirjane nIto'bhimanyurmanyuvarjitaH / droNAdibhiH sthitaH so'pi caitanyaM cintayabhijam / / kaSAyakAyayoH kRtvA sallekhanAM jinAnsmaran / kSAntvA sarvajanAMstUrNa mumoca malinAM tanum // sa svarge saMgato dehaM samIhAparivarjitaH / vikriyAvadhisaMyuktaM divyaM varaguNotkaram // 36 jJAtvAtha kauravA bhUpA duryodhanapurassarAH / kumAramaraNaM hRSTAH prAptA vAditranisvanAn // 37 nizIthinyatha niHzeSaM raNaM vArayituM dratam / AjagAma prakurvANotsavaM ca kaurave bale // 38 tadA jAnArdane sainye rurudurnikhilA nRpAH / vilApamukharAzvAzrudhArAsaMdhautasanmukhAH // 39 tasya mRtyuM nizamyAzu mumUrccha dharmanandanaH / papAta pRthivIpIThe kulazaila ivolataH // 40 kathaM kathamapi prApya cetanAM dharmanandanaH / ruroda karuNAkrAntakharaM saMbhASayaniti // 41 hA pArthaputra konyo'tra tvatsamaH saMgaroddharaH / eko'nekasahasrANi hantuM zakto narezinAm // sa dvAdazasahasrANi jAlaMdharamahezinAm / hatvA hanta jayaM prApto hatastvaM kena pApinA // 43 tAvatpArthaH samAyAsIddharmaputrasamIpatAm / praguNaH zokasaMtaptaH zrutvAtha karuNasvaram / / 44 pArthaH provAca bho bhrAtaH samAyAtAH samunnatAH / kumArAH kiM na pazyAmi svasutaM sutarAMzubham / / koparahita abhimanyuko droNAdika nirjana sthAnapara le gye| vahAM apane caitanyasvarUpakA vaha cintana karane lgaa| kaSAya aura zarIrakA tyAga kara arthAt sallekhanA kara aura jinezvaroMkA smaraNa karake tathA sarva logoMko zIghra kSamAkara usane isa malinadehakA tyAga kiyA / icchArahita-nidAnarahita vaha abhimanyu svargameM vikriyA aura avadhijJAnase yukta, divya, aNimA mahimAdi guNasamUhoMse yukta aise zarIrako prApta huA // 32-36 // duryodhana mukhya jisameM haiM aise kauravarAjA kumArakA maraNa jAnakara AnaMdita hue aura aneka vAdya unhoMne bajavAye / isake anaMtara saMpUrNa yudhda baMda karaneke liye rAtrI zaghri AI / kauravoMke sainyameM utsava cAla huaa||37-38|| usasamaya vilApayukta zabda karanevAle, azrudhArAse jinakA mukha dhula gayA hai, aise sarva rAjA rone lage / abhimanyukI mRtyu sunakara UMce kula-parvatake samAna dharmarAjA zIghra maJchita hokara pRthvIpara gira gaye // 39-40 // baDe kaSTase dharmarAjakI mUrchA dUra ho gaI aura cetanAko prApta hokara bolate hue ve karuNAke svarase rone lge| he arjunaputra, akelA hokarabhI tUne aneka hajAra rAjAoMko nAza kiyA hai / tujhasarikhA yuddhacatura isa jagatameM dUsarA kauna hai ? jAlaMdhara rAjAoMke bAraha hajAra loga naSTa karake tUne jaya prApta kiyA hai / aisA tU kisa pApIke dvArA mArA gayA hai ?" isa prakAra. dharmarAja zoka karane lagA itanemeM arjuna Akara dharmarAjako isa prakAra kahane lagA" he bhAI apane unnatizIla sabhI kumAra Aye haiM paraMtu merA atizaya zubhavicAravAlA putra kyoM nahIM dIkhatA hai ? kyA kisI vairIne mere putrako mArA hai ? athavA cakravyUhameM vaha mara gayA ?" isake uttarameM dharmarAja bole " bhAI arjuna, suna kSAtra-dharmako choDakara. saba manuSyoMne terA bAla Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitama parva 419 kiM vairiNA hataH putrazcakravyUhe'tha kiM mRtaH / tadA yudhiSThiro'vocacchRNu zakrasuta dhruvam // zAnaM muktvA naraugheNa hataste bAlanandanaH / tannizamya mumUrchAzu pArthaH pRthvImupAgataH // punarunmUchitaH pArtho rurodeti zucaM saran / tvayA vinAtra bho putra dharAM dhatuM ca kaH kSamaH // rAjyaM bhartA kulaM trAtA ko haniSyati vairiNaH / tAvadAyAnnRpastatra mukundo muramardanaH // 49 no pArtha kevalaM te'dya suto yAto mamApi ca / vidhavatvaM paraM sainyaM nItaM tena gatena vai // 50 mamAtivallabho bhanyo durlabhatvaM gato'dhunA / zokenAlaM nareMndrAtra zatruzarmavidhAyinA // 51 vidyate'vasaro nAtra zokasya zRNu vairiNaH / saMyuge jahi dhIratvaM dhara dharmavizArada // 52 jahi putrasya hantAraM tatphalaM ca pradarzaya / abhimanyumRtiM zrutvA subhadrA bhUtalaM gatA // 53 prAptA mUchoM samucchimavallIva gatacetanA / unmUJchitA rurodAzu hA putreti prajalpinI // 54 susahAyaparityaktaH suto me'dya mRtiM gataH / kathaM suptaH suta tvaM hA dustare zarasaMstare // 55 hA yudhiSThira bhUmIza tvayA ki rakSito na saH / kulatrAtAtra bhavatAM bhavitA bhuvane sutaH // 56 ..... putra abhimanyu mArA hai / " yaha dharmarAjakI bAta sunakara arjuna mUchita hokara pRthvIpara gira gyaa| punaH sAvadha hokara zoka karanevAlA vaha arjuna isa prakArase rone lagA / he putra, tere vinA yahAM isa pRthvIke bhArako dhAraNa karanemeM kauna samartha hai| rAjyako dhAraNa karanA, kulakA rakSaNa karanA ye kArya kauna karegA aura vairiyoMkA nAza kauna karegA? // 41-49 // [jayadratha-vadhakI arjuna-pratijJA ] arjuna zoka karane lagA usa samaya muradaityakA nAza karanevAle zrIkRSNa vahAM Aye aura ve isa prakArase use samajhAne lage- "he arjuna, Aja terA putra calA gayA aisA mata samajha, merA bhI putra mara gayA aisA samajha, usane apane maraNase apanA uttama sainya svAmirahita kiyaa| arthAt apane sainyakA eka uttama zAstAsenApati Aja naSTa huA hai| abhimanyu mujhe atizaya priya thA / vaha bhavya-suMdara abhimanyu Aja durlabha huaa| he arjunarAja, aba zoka choDa de isase zatruko sukha hogaa| suna, aba zokake liye yahAM avasara nahIM hai| tU dharmakA svarUpa jAnanemeM catura hai, yuddhameM zatruko mAra aura dhairya dhAraNa kara, jisane putrako mArA hai usako tU mArakara putrako mAranekA phala dikhA de / / 50-53 // abhimanyukA maraNa sunakara subhadrA pRthvIpara gira pdd'ii| aura chinna huI ballIke samAna cetanArahita-mUJchita hogyii| jaba usakI mUrchA dUra huI to 'hA putra hA putra, aisA kahatI huI zoka karane lgii| sahAyakoMse rahita honese Aja merA putra mara gayA hai| hAya putra, tU atizaya dustara-duHkhadAyaka zarazayyApara kaise so gayA ? he pRthvIpate yudhiSThira mahArAja, mere putrakA Apane saMrakSaNa kyoM nahIM kiyA? isa pRthvItalameM merA yaha putra Apake kulakA rakSaNa karanevAlA ho jaataa| he pRthvIpate bhImarAja, he bhavya, Apane usakA rakSaNa kyoM nahIM kiyA ? he Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 pANDavapurANam hA bhIma bhUpate bhavya tvayA ki sa na pAlitaH / hA dhanaMjaya dhanyAtmanyadhi dhIra na rakSitaH hA janArdana me bhrAtarjanye janabhayaMkare / na rakSitaH sutaH kiM bho mama prANasamo mahAn // 58 kenApi na dhRto bAlo balavAnvipulo guNaiH / sarvasminagare lokA duHkhitaastdviyogtH|| bAndhavo me dharAdhIzo mAdhavo vidhurAtigaH / jyeSTho yudhiSThiro jyeSThaH zreSTho bhImo mamottamaH patiH pArthastu bhUpIThe pAtA pAvanamAnasaH / tathApi krandanaM prAptA duHkhitAhaM vimarditA // 61 tadA dIrSa samucchasya pArthaH provAca bho priye / zRNu me vacanaM pathyaM tathyaM sarvamatipradam / / saMjayArdrakumArasya mUrdhAnaM no lunAmi cet / pravizAmi tadA vahnau na sahe sutadurmutim // 63 ruditvAlaM gRhItvA tvaM jalaM kSAlaya cAnanam / haribabhANa bhagini zokaM saMhara satvaraM // 64 saMsArazcaJcalacitraM caJcUryante janA bhRzam / sukhaiduHkhaiH sadA kSiptA bhramanto yatra duHkhitaaH|| saMsAre'tra gatAH pUrva puruSAH pAvanAH pare / itastataH patantazca samarthAH svaM na rakSitum // 66 arahaTTaghaTIyantrasadRze saMsaraJjanaH / saMsAre na sthiraH ko'pi bhavitavyatayA vRtaH // 67 yuddhadhIra he dhanyAtman dhanaMjaya, Apane usakA rakSaNa kyoM nahIM kiyA hai ? mere prANatulya, zUra aise putrakI logoMko bhaya utpanna karanevAle yuddhameM he bhAI kRSNa, Apane kyoM nahIM rakSA kI ? jisameM vipula guNa the aisA merA balavAn putra kisIke dvArA bhI nahIM dhAraNa kiyA gayA ? arthAt kisIne bhI usakA saMrakSaNa nahIM kiyA ? saMpUrNa nagarameM usake viyogase loga duHkhita hue haiN| merA bhAI zrIkRSNa saMpUrNa pRthvIkA svAmI hai| vaha iSTa-viyogase pUrNa rahita hai| mere jeTha devara yudhiSThira zreSTha puruSa haiM, tathA bhIma uttama puruSa haiN| mere pati arjuna pavitra manavAle aura bhUpRSThapara janarakSaka haiN| aise ye saba mere rakSaka honepara bhI ma rudanako prApta huI hUM, duHkhita huI hUM tathA zokase mardita huI hUM" // 54-61 // usa samaya dIrgha zvAsa lekara arjuna apanI priyAko kahane lagA kI " he priye, merA hitakara, satya aura buddhi denevAlA vacana suna / jayAdrakumArakA mastaka yadi maiM nahIM toDUMgA to maiM * agnimeM praveza kruuNgaa| mere putrake durmaraNako maiM sahanevAlA nahIM huuN| aba tUM ronA baMda kara aura pAnI lekara apanA muha dho DAla / " usa samaya kRSNane apanI bahanako aisA upadeza diyAzrIkRSNane kahA- "he bhagini, tU apanA zoka satvara dUra kara de / yaha saMsAra caMcala aura AzcaryakAraka hai / isameM loga atizaya naSTa hote haiN| isameM sukhaduHkhoMse pIDita hokara duHkhase caturgatimeM bhramaNa karate haiN| isa saMsArameM pUrvakAlameM uttama pavitra puruSa cale gaye haiM naSTa hue haiN| dUsare bure loga bhI kabhI kisa gatimeM to kabhI kisa gatimeM girate haiM- utpanna hote haiN| ve puruSa apanA saMrakSaNa karanemeM samartha nahIM hote haiN| rahaTakI ghaDiyoMke samAna saMsArameM ghumanevAlA koI bhI jana sthira nahIM hai| saba bhavitavyatAse ghire hue haiM" isa prakArase mAdhavane apanI buddhise apanI bahanako samajhAyA // 62-67 // Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamaM parva 421 iti saMbodhitA buddhayA mAdhavena svasA nijA / tAvatkenApi saMproktaM jayArdrasya hitArthinA / / pArthena vihitA bhadra pratijJA maraNakRte / tava tvaM yAsi zakrasya zaraNaM tarhi na sthitiH // 69 nizcintaH kiM sthitastvaM hi maraNe samupasthite / nizamyeti ciraM citte jayArdrA'cintayattarAm // vaivasvata iva kruddho'vazyaM vRddhazravaHsutaH / laviSyati nijaM zIrSa prabhAte padumAnasaH // 71 gatvA duryodhanAbhyarNa jayArdrA vacanaM jagau / bhIto'haM vipinaM gatvA grahISyAmi tapo'nagham // yatrArjunabhayaM naiva zroSyAmi zravasoH sadA / yaH kruddho dhanuSaM dhRtvA yuddhe tiSThetkadAcana // tadA surAsurA naiva sthAtuM tatsaMmukhaM kSamAH / droNaH zrutvA babhANeti sumate zrRNu madvacaH // nako'pyasti jagatyAM hi naro'ho ajarAmaraH / zobhate kSatriyANAM nAbhyAgamAdbhaJjanaM bhuvi // kRtazaktestu nuH zIrSaM yAti cedyAtu kiM bhayam / jayato jayalakSmIzra janAnAM jAyate laghu // adyAstamanavelAyAM savyasAcI mariSyati / haniSyati narastvAM kastato bhava sunizcalaH // 77 nizamyeti sthitaH sthairyAjjayArdrA jayavAJchayA / rajanyA nirgame jAte dhanaMjayacareNa hi // 78 kazcitpRSTaH kathaM lakSyo jayArdrasya ratho raNe / so'vocatpRthubhUpAlairvyUho hi vihito mahAn / viSame yatra vai veSTuM ko'pi zaknoti no suraH / taM nizamya naraH prAha yadi rakSanti taM surAH // 1 [ droNAcAryakA jayArdrako AzvAsana ] jayArdrakA hita cAhanevAle kisI manuSyane use kahA, ki "he bhadra, arjunane tujhe mArane kI pratijJA kI hai / aba tU iMdrako zaraNa jAnepara bhI terI rakSA nahIM hogI isa liye tU maraNa samIpa Anepara bhI nizcinta kyoM baiThA hai ? " yaha hitArthI manuSyakA vacana sunakara jayArdra manameM atizaya ciMtita huA / yamake samAna, caturamanavAlA, indrakA putra - 3 - arjuna avazya prAtaHkAla merA mastaka kATa legA aisA vicAra karake jayArdra duryodhanake pAsa jAkara kahane lagA ki, " maiM bhayabhIta huA huuN| aba araNyameM jAkara nirdoSa tapa dhAraNa kruuNgaa| vahAM maiM mere kAnoM meM arjunakA bhaya nahIM sunuuNgaa| jo arjuna kruddha hokara yuddhameM jaba kabhI khar3A ho jAtA hai| taba deva aura asura usake sAmane khar3e hone meM asamartha hote haiM / droNane kahA, ki ' he sumate merA vacana sun| isa jagatameM koI bhI manuSya ajara aura amara nahIM hai / kSatriyoMko yuddhameMse lauTa jAnA bilakula nahIM - zobhatA hai| jo samartha parAkramI hai usakA mastaka calA gayA to jAne do kucha DaranekI bAta nahIM hai| jayase jayalakSmI logoMko zIghra prApta hotI hai / arthAt yadi yuddha meM apanI jIta huI to jayalakSmI bhI prApta hotI hai| Aja sUryAsta ke samaya arjuna mara jAyagA phira tujhe kauna manuSya mAregA? ataH tU nizvala ho " aisA droNakA vacana sunakara dhairyase jayArdra jayakI icchA se sthira raha gayA / rAtakI samApti honepara dhanaMjayake dUtane kisIko pUchA kI jayArdrakA ratha kaise pahacAnA jAyagA ? taba usane kahA ki rAjAoMne eka baDA vyUha racA hai, usa viSama vyUhameM koI deva bhI praveza nahIM kara sakatA hai / usa vRttako sunakara arjunane kahA, ki yadi usa vyUhakI deva bhI rakSA kareMge to bhI Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 pANDavapurANam tathApi mArayiSyAmi jayA jayavAJchayA / ityuktvA sthaNDile tasthau kRtvA darbhAsanaM mahat // sthitastatra sadhairyeNa dadhyau zAsanadevatAm / ArAdhito mayA dharmo jinadevaH susevitaH // 82 guruzca yadi prAkaTyaM bhaja zAsanadevate / iti dhyAyaJjinaM citte sthito'sau sthiramAnasaH // 83 samAyAsIcadA pArtha parazAsanadevatA / jajalpeti hariM pArtha sA surI sukhakAriNI // 84 naranArAyaNau yatra zrInemizca mahAmanAH / tatrAhaM preSyakAritvaM bhajAmi bhavatAmiha // 85 yuvAM ca yacchatAM tUrNa mamAdezaM manogatam / avocatAM tadA tau tAM zreSThaM vairivodbhavam // 86 tacchutvAha surI zIghramAgacchataM mayA samam / yuvAM setsyanti kAryANi bhavatorvipulAni ca // tayA satraM jagAmAzu pArthastena sumAnasaH / yatra saukhyAkarI ramyA kuberasnAnavApikA // 88 hemapatrasamAkIrNA haMsasArasasadravA / maNisopAnasaMruddhA calatkallolamAlikA // 89 devI bamANa pArthezametasya vipule jale / vasataH phaNinau bhImau phaNAphUtkArakAriNau // 90 bhittvA bhayaM narendrAdya vApikAM praviza tvarA / gRhANa nAgayugalaM saMzalyamiva vidviSaH // 91 nizamya nipuNaH pArthaH pravizya varavApikAm / jagrAha bhujagadvandaM sarvadvandvanivArakam // 92 maiM jayAIko jayakI icchAse mArUMgAhI / aisA kahakara vedImeM baDA darbhAsana bichAkara arjuna baiTha gyaa| // 68-81 // zAsanadevatAse arjuna aura zrIkRSNako bANaprApti ] vedikAke Upara dhairyase baiThakara arjunane zAsanadevatAkA dhyAna kiyaa| maiMne yadi jinadharmakI ArAdhanA kI hogI, jinezvarakI yadi sevA kI hogI aura guru kI yadi upAsanA kI hogI to he zAsanadevate, tU pragaTa ho| isa prakAra jinezvarako cittameM dhyAtA huA arjuna sthiracitta hokara baitthaa| usa samaya uttama zAsanadevatA arjuna ke pAsa AgaI aura vaha sukha denevAlI devatA kRSNa tathA arjunase bhASaNa karane lgii| "he arjuna, zrIkRSNa aura udAra cittavAle nemiprabhu jahAM hai vahAM-usa vaMzameM maiM ApakI sevA - AjJA pAlana karaneke liye tayAra huuN| Apa mujhe Apake manameM jo kArya sthita hai vaha zIghra karaneke liye AjJA deveN"| taba ve use vairivadhakA zreSTha kArya kahane lge| use sunakara usa devIne " mere sAtha Apa dono calie Apake samasta kArya siddha hoNge| taba usake sAtha uttama manavAlA arjuna jahAM sukhadAyaka ramya kuberavApikA thI, gyaa| vaha suvarNakamaloMse bhara gaI thii| usameM haMsa, sArasa pakSiyoMke madhura zabda ho rahe the| vApikA ratnamayasopAnoMse sahita thI aura usameM caMcala kalloloMkI paMkti thii| vaha devatA arjunako bolane lagI ki " isa vApikAke vipula pAnImeM phaNAoMse phUtkAra zabda karanevAle aura bhayaMkara aise do sarpa rahate haiN| he rAjan , Aja bhayako choDakara tvarAse vApikAmeM praveza kro| vahAMse do nAga jo ki zatruko uttama zalyake samAna dIkhate haiM " devatAkA bhASaNa sunakara aura uttama vApikAmeM praveza karake sarva-kalahoMke nivAraNa karanevAle, ina do nAgoMko Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamaM parva 423 eko yAtu zaratvaM te dvitIyastu zarAsanaM / naranArAyaNau tuSTau tacchrutvA sazarAsanau // 93 : chitvA jayAmUrdhAnaM tattAtastapasi sthitaH / vane pravipule dhyAnI vidyAyAH sAdhanecchayA / / tadaJjalau kSipa kSipraM tasminkSipte sa paJcatAm / yAsyatyeva bhavacchatruranyopAyaM ca mA kRthaa| tannizamya narastuSTo lAtvA dhanvazarau parau / AyAto viSNunA satraM sainye lokasukhAvahaH // ujagAmAryamA tAvaanAndarzayituM raNam / usthitAH subhaTA yoddhaM sabalA balayordvayoH // 97 jayAdraM dhIrayandroNo'bhANIdvatsa susvacchatAm / vraja tUSNIM bharjastiSTha kariSye tava rakSaNam // caturdazasahasrANAM gajAnAmantare tvarA / droNena sthApayitvA sa rakSito vararakSaNaiH // 99 turaGgANAM ca lakSeNa saMveSTyA'sthApayatsa tam / rathaiH SaSTisahasraizca tato bAhye vyvessttyt||100 lakSaiviMzatisaMkhyaizca padikaistasya rakSaNam / vidhAyovAca sadroNaH samudra iva dhIradhIH // 101 jayArdrarakSaNaM yUyaM kurudhvaM bho mahAnRpAH / ahaM raNamukhe kSipraM kSepiSyAmi vipakSakAn // 102 tadA yudhiSThirojvocaddhariM harimivoddhatam / kiM kAye ca kariSyAmo vayaM naSTadhiyaH sthitaaH|| ciraM tvaM saMsthitoSTavyAM vRthA pArtha pratijJayA / jalpAko jalpati svairaM nirvAho bhuvi durlbhH|| arjunane grahaNa kiyaa| usameMse eka zarapanAko prApta hogA arthAt bANa banegA aura dUsarA dhanuSya hogaa| vaha sunakara bANa aura dhanuSya se sahita ve naranArAyaNa AnaMdita hue| jayAIkA mastaka toDakara ghane jaMgalameM usakA pitA vidyAko siddha karanekI icchAse tapameM tatpara hokara baiThA hai usake aMjalimeM jaldI pheka do| usako phekanese ApakA utkRSTa zatru avazya maregA Apako anyopAya karanekI jarUrata nahIM hai| aisA sukha denevAlA utkRSTa upAya sunakara arjuna AnaMdita huA, utkRSTa dhanuSya aura bANa lekara viSNuke sAtha sainyameM AyA // 82-96 // utanemeM rAtrI samApta huI aura logoMko raNa dikhAneke liye sUrya udita huaa| donoM pakSake balavAn yodhdA laDaneke liye udyukta hue| aneka hAthI, ghoDe, ratha aura paidaloMse veSTita karake jayAIko rakSaNa karanekA abhivacana droNAcAryane diyaa| aura usake rakSaNArtha ve yudhdake mukhapara khaDe hue| jayAIko dhIra dete hue droNAcAryane kahA ki, vatsa, tuma svastha raho, ciMtA mata karo, mauna dhAraNa karake baittho| maiM tumhArA rakSaNa kruuNgaa| droNAcAryane caudaha hajAra hAthiyoMke bIcameM tvarAse jayAIko sthApana kiyA aura uttama rakSakoMke dvArA usakA rakSaNa kiyaa| eka lAkha ghoDoMse ve veSTita kara jayAIkI sthApanA unhoMne kii| unake bAhara sATha hajAra rathoMke gherese usako veSTita kiyaa| aura vIsa lAkha paidaloMse usakA rakSaNa karake samudrake samAna dhIra budhdivAle droNAcArya kahane lage ki he mahAnRpagaNa, maiM raNake mukhapara zatruoMko zIghra naSTa karUMgA / / 97-102 // . [ zrIkRSNane dharmarAjakA samAdhAna kiyA ] usa samaya yudhiSThirane siMhake samAna udhdata hariko-zrIkRSNako kahA, ki hama kyA kArya kareMge hamArI buddhi naSTa huI hai| he arjuna tU Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 pANDava purANam zrutveti kezavo'vocacchaGkAM mA kuru pANDava / setsyatyadyAkhilaM kAryaM bhavatAM maGgalaiH saha || bhokSyase tvaM paraM dezamekakaH kurujAGgalam / tatkSaNe praNataH pArtho'vocataM dharmanandanam // 106 AdezaM dehi me doSNodarzayAmi balaM tava / tadAdiSTo viziSTAtmA dharmajena dhanaMjayaH // 107 rathArUDhazcacAlAmA rathasthena sa viSNunA / bhayaMkarANi tUryANi dadhvanuryuddhasaMgame // 108 gajAH sajAH suheSADhyAH hayAH subhaTakoTayaH / samAT rathasaMdohAH kurvantaH satkalAravam // chindanto mastakAnvairivrajAnAM rudhirAruNAm / kurvantastu dharAM dhIrA yoyudhyante sma sadyudhi // pAtitaistu rathairbhamai H panthAH pArthena savyathaiH / garjadbhistu gajaichinmahastaiH saMrurudhe'yanam // kabandhAni ca nRtyanti tacchISai raJjitA dharA / antraiH saMveSTitA martyAstadAbhUvanmahAraNe // bhaTAsRjAM pravAhena taranto mAnavAstadA / bhejuH sthitiM na kutrApi svagAdhajaladhAviva // 113 tatkSaNe bhajyamAnaM svaM droNo vIkSya mahAbalam / dadAno dhIraNAM sarvAnprovAca caturaM vacaH // mA bhajyantAM bhaTA bhItA lajyate yena svaM balam / yatrAhaM bhavatAM bhItiH kutastyA bhavata sthirAH dIrghakAlase jaMgalameM rahA hai; isaliye tUne aisI pratijJA kI hai, jo vyartha hogii| bolanevAlA AdamI bolato jAtA hai paraMtu usakA nirvAha karanA atizaya durlabha hotA hai / dharmarAjakA bhASaNa sunakara zrIkRSNa bole, ki he pANDava, tuma zaMkA mata karo tuhmArA sarva kArya Aja magaloMke sAtha sidhda hogaa| tuma akele saMpUrNa kurujAMgala dezake svAmI hoNge| usa kSaNameM arjunane dharmarAjako namaskAra kiyA aura dharmarAja bole, ki he prabho, mujhe Apa AzIrvAda diijiye| maiM Apako mere bAhuoMkA bala dikhAUMgA / taba viziSTAtmA dhanaMjayako dharmarAjane AjJA dI / rathameM ArUDha hokara rathameM baiThe hue viSNu ke sAtha arjuna calA / yudhdake prAraMbha meM vAdya bajane lage / gaja sajja hogaye / hA~sanevAle ghoDe sanna hogaye aura koTyavadhi zUra yudhdake liye raNabhUmimeM calane lage / gajAdikoMke samUha uttama madhura AvAja karane lage / zatrusamUhoM ke mastaka toDanevAle aura pRthvIko raktase lAla karanevAle dhIra vIra raNameM khUba laDane lage / 103-110 // arjunane girAye hue bharose mArga ruka gayA, tathA jinakI zuNDAyeM TUTagaI haiM aura jo duHkhase ciMghADa rahe haiM aise hAthiyoMse mArga vyApta huA / raNabhUmimeM mastakarahita zarIra nRtya karane lage / tathA unake mastakoMdvArA bhUmI lAla hogaI / usa mahAyudhda meM sarva manuSya AMtoMse veSTita hue / arthAt raNabhUmivara mare hue yodhAoMkI AMtoMse bhUmi AcchAdita honese Ane jAnevAle yodhdA usase veSTita ho jAte the| agAdha samudra meM tairane ke liye asamartha manuSya jaise usameM kahIM bhI sthira nahIM hote haiM vaise yodhdAoMke rakta ke pravAha meM tairanevAle mAnava kahIM bhI nahIM Thahara ske| usa samaya apanA sainya bhagna ho rahA hai aisA dekhakara sarva logoMko vIra baMdhAte hue droNAcArya isa prakArase catura vacana kahane lage / " he vIragaNa, Darakara bhAga jAnA Apako yogya nahIM hai jisase apane sainyako lajjita honA paDegA / jisa raNabhUmimeM Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitama parva 425 guruvAkyena te tasthuH sthirAzca subhaTAH sphuTam / naranArAyaNau tAvanatvA gurumavocatAm // madvacaH kuru bho tAta nivartaya raNAGgaNAt / spheTayAvaH paraM sainyaM laGghayAvo guruM katham // nizamyeti jagau droNo notsarAmi raNAdaham / yo mayA rakSito martyaH so'maratvaM gato bhuvi / / ityukte krodhasaMruddhaH saMkrandanasutastvarA / rathArUDhazcacAlAzu dhanuHsaMdhAnamAdadhata // 119 . tadA samAhatA nAdAstUryANAM bhaTabhItidAH / navabANairhato droNaH pArthena balazAlinA // 120 droNena tatkSaNAtte'pi saMruddhA nijvaanntH| dviguNadviguNAnbANAnvisasarja punrnrH||121 yAvallakSapramA jAtAH pArthena preSitAH zarAH / droNazciccheda tAnnUnaM svazarai rnnsNmukhaiH||122 tadAvocaddhariH pArtha vilambayasi kiM nara / guruziSyaraNaM kiM bho yuktaM vai raNasaMvidAm // 123 zrutvA naraH kare kRtvA kRpANaM kArayansRtim / gacchaMzca guruNA proce pRSThalagnena satvaram / / . tiSTha tiSTha ka yAsi tvaM nareti jalpitaM gurum / hasitvA pANDavovocanmA kAstviM raNaM guro|| Apake sAtha maiM hUM usameM Apako bhIti kaisI ? Apa na bhAge-sthira ho jAveM / " guruke vAkyase ve saba yodhdA nizcita sthira hue| utanemeM vahAM Akara droNAcAryako namaskAra kara nara aura nArAyaNa bolane lage, ki " he tAta, hamArA vacana sunie Apa raNAMgaNase haTa jaaie| Apa nahIM haTeMge to zatrusainyako hama kaise naSTa kareMge Apako ulaMgha kara jAnA hameM zakya nahIM dIkhatA hai|" una donoMkA bhASaNa sunakara droNa kahane lage ki " maiM raNase nahIM haTanevAlA huuN| jisakA maiMne rakSaNa kiyA hai vaha manuSya isa bhUtalameM amara huA aisA samajho" aisA gurukA bhASaNa sunakara krodhase bharA huA indraputra arjuna tvarAse rathArUDha hokara tathA zIghra dhanuHsaMdhAna kara yudhdako calane lagA // 111-119 // [ droNArjuna-yuddha ] usa samaya bhaToMko bhaya utpanna karanevAle vAzeMkI dhvani hone lgii| balazAlI arjunane nau bANa droNake Upara choDe / tatkAla droNAcAryane apane bANoMse unakobhI roka diyA / arjunane dugune dugune bANa droNAcAryapara choDe / aise choDate choDate ve bANa lakSasaMkhyApramANa ho gye| droNane bhI apane yuddhonmukha bANoMse arjunake bANa toDa diye // 120-122 // " he guro hama Apake putra azvatthAmAke samAna haiN| hamAre sAtha ApakA yuddha zobhA nahIM detA hai| isaliye Apa yuddhase lauTa jAiye aisA arjunakA vacana sunakara droNAcArya yuddhase lauTe / usa samaya zrIkRSNane arjunako kahA, ki he arjuna, tuma vilamba kyoM kara rahe ho / raNa jAnanevAloMko guru aura ziSyoMkA laDanA kyA yogya jaMcatA hai ? zrIkRSNakA vAkya sunakara aura hAthameM taravAra lekara mArgako nikAlatA huA arjuna jAne lgaa| usa samaya guru usake pIche satvara jAte hue bolane lage ki "he arjuna Thaharo Thaharo tuma kahAM jA rahe ho" aisA bolanevAle guruko arjuna hasakara kahane lagA, ki "he guro, Apa hamAre sAtha mata laDeM / kyoM ki azvatthAmAke samAna hama pANDava aura viSNu Apake putra haiN| unameM kucha antara pAM. 54 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 pANDavapurANam sutAste pANDavA viSNurazvatthAmAvizeSataH / na bhedo vidyate tAta taiyuddhaM ki samucyatAm // janakAtmajayoyuddhaM zobhate kiM durAvaham / mAryate kevalaM vairI raNe'tastvaM nivartaya // 127 nivRtto lajito droNaH pArtho hanti parAbharAn / eko matagajAnsiho yathA vikrmsNkrmH|| garjangANDIvanAdena pralayAbdhirivAparaH / vibheda kauravaM sainyaM pArthaH saMtrAsayanparAn // 129 kecidacustadA bhUpAH pArtho droNena preSitaH / praviSTo'narthasaMghAtaM kariSyati na caanythaa||130 zrutvA zatAyudhaH krodhAdurodha harizakrajau / tAbhyAM tasya sthAgchinA vAjino gjraajyH|| tadA zatAyudhazcitte dhyAyati smeti nizcalaH / sAmAnyAstreNa duHsAdhyau prasiddhau vairiNAvimau // zatAyudhastadA citte sasmAra paramAM gadAm / sA smRtA tatkare cAyAdAsIvAyodhane pare // 133 pArtha babhANa vaikuNThastava kArya na cekSyate / siddhitAM gatamatyartha saMdigdhaM ca pravartate // 134 hanmyahaM pArtha vijJAnAdvairiNaM nizcalo bhava / vairiNaM punarAha sma mAdhavaH suzatAyudham // 135 gadAM muzca raNenAlaM vilamba kuruSe ca kim / nizamya zatruNA citte cintitaM calacetasA // nahIM hai| isa liye unake sAtha he tAta, ApakA yuddha kaisA ? kahiyegA janaka aura AtmajakA yuddha arthAt pitA aura putrakA duHkhadAyaka yuddha kyA zobhA pAtA hai ? hamako sirpha vairIko raNameM mAranA hai isa liye Apa yuddhase lauTa jAiye" // 123-127 / / lajjita hokara droNa yuddhase nivRtta hue| jaise parAkramayukta ekahI siMha hAthIko mAratA hai vaise parAkramakA Aveza dhAraNa karanevAle arjunane aneka zatruoMko mAra DAlA / gANDIvakI dhvanise pralayasAgarakI garjanAke samAna garjanA karanevAlA arjuna zatruoMko DarAtA huA kauravoMke sainyako bhedane lagA // 128-129 // usa samaya koI rAjA kahane lage, ki pArthako droNAcAryahIne bheja diyA hai arthAt usake sAtha yuddha na karake use apane sainyameM ghusAyA hai| aba vaha aneka anartha karegA, yaha hamArA kahanA mithyA nahIM hogA / / 130 // [ zatAyudhakI gadAse zatAyudhakAhI vinAza ] zatAyudharAjAne upayukta vacana sunakara krodhase hari tathA arjunako roka liyaa| una donoMne zatAyudhake ratha, ghoDe aura hAthiyoMke samUha naSTa kiye / taba zatAyudhane apane manameM isa prakAra nizcita vicAra kiyA ki sAmAnya avase ye naranArAyaNa prasidhda vairI duHsAdhya hai| zatAyudhane usa samaya uttama daivI gadAkA smaraNa kiyaa| smaraNa karanepara vaha dAsIke samAna usa yudhdameM usake hAthameM AI // 131-133 // arjunako vaikuNTha kahane lage ki 'he arjuna terA kArya sidhdiko prApta hogA aisA nahIM dikhtaa| tere kAryakI sidhdimeM atizaya saMzaya hai| he arjuna maiM aba vijJAnase arthAt yuktise vairIko mArUMgA tu nizcala ho / nizcita Thahara / ' zatAyudha zatruko kRSNane kahA " tujhe yudhda karanekI AvazyakatA nahIM tU gadA choDa de terA kArya sidhda hotA hai| tUM vilaMba kyoM karatA hai ? " kRSNakA bhASaNa sunakara caMcala cittavAle zatrune manameM vicAra kiyA, ki " kalahake kAraNarUpa aise ye nara aura nArAyaNa isa gadAke dvArA naSTa ho jAne Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 viMzatitama parva naranArAyaNau cemau kalihetU nirAkRtau / gadayA sukhahetU ca syAtAM duryodhanasa vai // 137 cintayitvA gadA tena muktA viSNoruraHkhale / sAgatA puSpadAmatvaM tanvatI ca sugandhatAm / / arcayitvA hariM gatvA patitA vairimastake / zatAyudhaM jaghAnAzu gadA garvApahAriNI // 139 tadA samutthitaM sainyaM kauravANAM yuyutsayA / tAbhyAM zaraiH samucchinaM vicchinnsmvaayibhiH|| so'vAdItpArtha tRSitA na calanti turaGgamAH / asminvatmani pAdAbhyAmAvAbhyAM calyatAM laghu padAtIbhUya kartavyaH saMgaraH zatruhAnaye / dhanaMjayo jagAdeti samAkarNaya mAdhava // 142 mama khaNDavane daco devairdivyazaro mahAn / AnayAmi prabhAvena tasya gaGgAjalaM mahat / / bhaNitvaivaM visAsAvAzugaM ca samAnayat / gaGgAjalaM kSaNAttatra mahAkallolasaMkulam // 144 snApitAsturagAstatra pramodaM prApitA jalaiH / tadA nabhasi devaughA jajalpuH svlpshbdtH|| pAtAlAtsalilaM yena samAnItaM mahItale / tena satraM samArabdhaM tumulaM mAnavA jaDAH / / 146 hariyaryoddhaM samuttasthe pArtho'pi rathasaMsthitaH / mumoca lakSavizikhAnsaMkhye kSeptuM vipakSakAn // taiH zarainikhilA viddhA gajavAjipadAtayaH / rathAstadAkhilA naSTA aniSTAH kaurave bale // para ve duryodhana ke liye sukhake kAraNa hoMge / " aisA vicAra karake usane viSNuke vakSaHsthalapara gadA choDa dI vaha puSpamAlAke rUpakI bana gaI aura usakA sugaMdha phailane lgaa| usane harikI pUjA kI aura vaha lauTakara vairIke mastakapara-zatAyudhake mastakapara paDa gii| garvako haraNa karanevAlI usa gadAne zatAyudhako tatkAla mAra diyA // 134-139 // usa samaya kauravoMkI senA laDanekI icchAse uThakara khaDI ho gii| una donoMne jinakA sAmUhika rUpa TUTA hai aise zaroMse usa sainyako titara bitara kara diyA arthAt usa sainyapara una donoMne kramase bANa choDakara usako idhara udhara bhagAyA // 140 // [ arjunane ghoDoMko gaMgAjala pilAyA ] kRSNane arjunase kahA ki 'he arjuna, pyAse hue ghoDe isa mArgameM nahIM caleMge, isaliye aba hama donoMjane paidalahI jaldI cleNge| aba hamako paidala sainikakA rUpa dhAraNa kara zatrukA nAza karaneke liye yuddha karanA hogA" taba dhanaMjayane kahA ki, "he mAdhava merA bhASaNa suno| mujhe khANDavavanameM devoMne mahAn divyabANa diyA hai usake prabhAvase maiM vipula gaMgAjala lAUMgA " aisA bolakara arjunane usa divyazarako choDakara mahAtaraMgoMse vyApta aisA gaMgAkA pAnI tatkAla laayaa| usa pAnI meM usane apane rathake ghoDe nahalAye aura unako AnaMdita kiyA // 141-145 // usa samaya devasamUha AkAzameM svalpazabdoMse bolane lage, ki jisane pAtAlase bhUtalapara pAnI lAyA hai usake sAtha he jaDa mAnava Apa yuddha karane lage haiM ? // 146 // hari laDaneke liye tayAra huA aura rayameM baiThA huA arjuna bhI udyukta huaa| yuddhameM zatruoMko titara bitara karaneke liye usane lakSa bANa choDa diye // 147 // arjunane una bANoMse gaja, ghoDe aura paidala tathA aniSTa saba rathoMko naSTa kiyaa| taba duryodhanane kahA ki Apa saba bhAgate kyoM haiM ! Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 pANDavapurANam tadA duyAdhanaH prApto'prAkSIddho bhajyate katham / bhavadbhiH saMjayantastu babhANa zRNu bhUpate // pArthena nikhilaM sainyaM bhavatsainyaM ca viSNunA / durmarSaNavalaM sarva nirastaM prapalAyitam // 150 duHzAsanastu nAyAto droNastyakto gurutvataH / tAbhyAM ca kRtavarmANo hatAH sNgrsNginH|| zizudakSiNamukhyAzca hatAstAbhyAM nRpAH shraiH| dhvastaH zatAyudho yuddhe vRndavindau nRpau htau|| pAtAlAca samAnItA gaGgA pArthena pAvanI / tAvidAnI na jAne'haM kiM kariSyata uddharau // kruddho duryodhanovAdInnindayandroNasadgurum / droNa kiM bhavatArabdhaM vairiNo hi pravezanam // tvayA ca mAnitAH sarve vairiNo viSamAhave / pakSaM tvaM pANDavAnAM hi dhatse te buddhiriidRshii|| tadA gurubebhANeti vissaadaanvitmaansH| pArthabANena viddho'haM tena yAmi na tulyatAm // ayaM yuvA ca vRddho'haM tena yoddhaM kathaM kSamaH / yauvanazrIsamAkAntastvaM tena kuru sNgrm||157 aisA pUchanese saMjayantane kahA, ki he rAjan suno / arjunane saMpUrNa sainya naSTa kiyA hai aura ApakA sainya viSNune naSTa kiyA hai| tathA durmarSaNakA sarva sainya bhAgatA huA naSTa kiyA gyaa| duHzAsana to yuddhameM AyA nhiiN| tathA droNAcArya guru honese unako arjuna aura zrIkRSNane choDa diyaa| una donoMne kRtavarmarAjAke yuddha meM laDanevAle sainika naSTa kiye / zizu, dakSiNa ye rAjA jinameM mukhya haiM aise rAjA bANoMse una donoMne naSTa kiye / zatAyudharAjA yuddhameM mArA gyaa| vRndarAjA aura vindarAjA donoMbhI mAre gye| arjuna pAtAlase pavitragaGgA lAyA thaa| aise prabala ye kRSNa--arjuna kyA kareMge kucha nahIM jAnA jaataa| yaha saba vRtta sunakara duryodhana kupita hokara droNAcAryakI nindA karane lagA // 148-153 // - [arjunane duryodhanako parAjita kiyA ] " he droNaguro, Apane vairiyoMkA praveza hone diyA yaha kyA yogya kArya kiyA hai ? saMpUrNa vairiyoMkA viSamayuddhameM Apane Adara kiyA hai| Apane pANDavoMkA pakSa dhAraNa kiyaa| he guro, ApakI buddhi aisI kaisI ho gaI ? gurune viSaNNacitta hokara kahA ki " maiM arjunake bANase viddha hUM isa liye maiM usake samAna balI kaise ho sakatA huuN| yaha arjuna taruNa hai aura maiM vRddha hUM isa liye usake sAtha laDane meM maiM kaise samartha ho sakatA huuN| " he duryodhana, tU tAruNyalakSmIse yukta hai| tU usake sAtha yuddha kara" aisA droNAcAryakA vacana sunakara maiM arjunako zIghra yamakA mArga detA hUM arthAt maiM usako zIghra mArUMgA aisA AnaMdase kahanevAlA duryodhana dhanuSya lekara yuddha ke liye udyukta huaa| duryodhana aura arjuna donoM yuddha karaneke liye udyukta hue / donoMkA zarIra yuddhalakSmIse suzobhita dIkhatA thA arthAt donoM parAkramase zobhate the| aneka vIroMne una donoMkA Azraya liyA thaa| duryodhanane arjunake choDe hue bANa bIcameMhi nizcayase kATa diye| duryodhanane haMsakara kahA, ki he arjuna tere gANDIvakA kyA upayoga hai vaha to bekAra hai| haMsakara zrIkRSNane kahA ki aba tuma thake hue kyoM cupa baiTho ho ? arjunane kahA ki Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamaM parva 429 zrutveti cApamAdAya kauravo yoddhumudyataH / pArthaM yamapathaM tUrNa dAsyAmIti mudA vadan / / 158 duryodhanendraputrau ca yuddhaM kartuM samudyatau / raNalakSmyA lakSitAGgau vIravargasamAzritau // 159 duryodhanena saMchinnAH pArthasya vizikhAH khalu / jahAsa kauravaH kiM bho gANDIvena tavAdhunA / / hasitvAtha hariH prAha zrAntaH kiM tiSThase'dhunA / pArthaH provAca vaikuNTha gahanaM me na kiMcana // arInhatvA prapanno'haM khedaM tena sthiraM sthitaH / nirAkaromi sacchatrUn mama pazya praakrmm|| jitvAtha kauravaM tUrNa grahISyAmi varaM yazaH / bhaNitvaivaM pRthuH pArthaH zarairvivyAdha kauravam // nijasainyena saMbhagnaH kauravaH kuravazritaH / tAvaddadhmau hRSIkezaH zaGkha vai pAJcajanyakam / / tanninAdaM nizamyAzu jayArdraH kupitaH kSaNAt / azvatthAmA vinisthAmA babhUva bhybhiitdhiiH|| samuddhataM kuroH sainyaM pArthenaikena saMhRtaM / kRSNasyAgre punaH sainyaM kimuddharati tasya vai / / 166. atiraudraM raNaM jAtaM ruNDamuNDAnvitA dharA / tadAsIcchvAsanirmuktAH kuNapAH patravat sthitAH // pArthaH kruddhastadA vakSya jayArdra jayavarjitam / uvAca marmasaMbhedi vAkyaiH saMbhedayaMstvarA // 168 re jayArdra tvayA yuddhe'bhimanyustu vidAritaH / tvatparAkramamAlAM mAM vIravidyAM ca darzaya // saMrakSya kauravAnsarvAMstvaM dRSTacirakAlataH / cecchaktirasti te nUnaM sajjo bhava raNAGgaNe || 170 ' he vaikuNTha mujhe isameM kuchabhI kaThinatA anubhavameM nahIM AtI hai ? zatruoMko mArakara maiM khinna huA hUM jisase kucha kSaNataka sthira baiThA huuN| aba zatruoMko naSTa karUMgA, merA parAkrama Apa dekha lIjiye / isa duryodhanako zIghra jItakara maiM uttama yazako prApta karUMgA / " aisA bolakara mahAn parAkramI arjunane bANoMse duryodhanako viddha kiyA / tatra apane sainyake sAtha AkraMdana karatA huA duryodhana vahAMse bhAga gayA / / 154 - 163 // [ arjunane jayadrathakA vadha kiyA ] taba hRSIkezane - zrIkRSNane pAMcajanya nAmaka zaMkha phUMkA zIghra usakA AvAja sunakara jayAI tatkAla kupita huA / azvatthAmAkI buddhi bhayase naSTa ho gaI, vaha balarahita huA / atizaya udhdata aisA kururAjAkA sainya akele arjunane naSTa kiyaa| phira kRSNake Age usa kauravakA sainya kaisA bacakara rahegA ! usa samaya atibhayaMkara yuddha huA / sampUrNa raNabhUmi ruNDoMse aura muNDoMse vyApta ho gaI / usa samaya sarva bhUmi zvAsarahita huI / vahAM zmazAna kI zAMtatA dIkhane lagI / sarvatra preta peDa ke pattoMke samAna paDe hue the || 164 - 167 // usa samaya jayarahita jayA ko dekhakara arjuna krudhda huA / aura marmako chedanevAle vAkyoMse vaha tvarAse jayAIko isa prakAra bolane lagA / he jayAI tUne yuddha meM abhimanyuko vidIrNa kiyA / terI parAkramapaMkti arthAt vizAla parAkrama aura vIra - vidyA mujhe dikhA de / sarva kauravoMse rakSita honese tU dIrghakAlake bAda dekhA gyaa| yadi tujhameM zakti ho, to tU nizcayase raNAMgaNa meM sajja ho / " aise bhASaNa se saMpUrNa devoMko AnaMdita karate hue arjunane bANasamUhake dvArA usake dhanuSya, dhvaja aura ghoTe chinna 66 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 pANDavapurANam iti vAsyena pArthezastoSayansakalAnsurAn / ciccheda baannsNghaatstcaapdhvjvaajinH||171 bibheda tasa saMnAhaM tdaavocjnaardnH| pArthAstaM yAti no yAvadivAnAthaH smucchitH|| tAvajayAmUrdhAnaM lunIhi lAvakaiH shraiH| jalalabdhamahAnAgavANaM pArthastadAgrahIt // 173 yaH zAsanamahAdevyA sarparUpeNa saMdade / tena bANena pArtho'sau lulAva tasya mastakam // 174 tacchIrSa ca samAdAya vyomni saMpreSya tatkSaNe / tapassthasya vane kSiptaM janakasya karAJjalau // yathA sarasa saMchinnaM haMsaiH zatadalaM tadA / vIkSya tajanakastUrNa papAta pRthivItale // 176 jayA ca hate pANDusainye jayaravo'bhavat / pArthasya jayasaMlabdhA kIrtirvazrAma bhUtale // 177 hAhAravastadA jajJe kauravIye'khile bale / duryodhanena vijJAya rurude bAppamocinA / / 178 adyaiva sakalaM sainyaM zUnyaM jAtaM tvayA vinA / kauravaM dhIrayastAvadazvatthAmA jagau dhruvam / / haniSyAmi raNe pArtha dukhaM kiM kriyate nRpAH / ityuktvA dhanuSaM dhRtvA dadhAva gurunandanaH / / pArthena saha sa kruddhazcake yuddhaM mahAzaraiH / azvatthAmA ca ciccheda pArthacApaguNaM gunnii||181 anyaM kodaNDamAdAya pArtho visphuritAnanaH / cukopa mattadantibhyo mRgendra iva bhISaNaH // paDbhiH zaraistadA pArtho'pAtayattasya sArathim / azvatthAmA gato bhUmau hato muurchaamupaagtH|| kara DAle aura usakA kavaca bhI bhinna kiyaa| zrIkRSNa taba arjunako bole, ki " he arjana Upara AyA huA sUrya astako pahuMcanese pahale toDanevAle-tIkSNazaroMse jayAIkA mastaka toDa " usa samaya pAnImeM-vApikAmeM prApta hue mahAnAgabANako arjunane grahaNa kiyA, jo ki zAsanamahAdevatAne sarparUpase diyA thaa| arjunane usa bANase jayAkA mastaka toDa diyaa| usakA mastaka tatkAla prahaNa kara AkAzameM bhejakara vanameM tapa karanevAle usake pitAke hAthakI aMjalimeM pheMka diyaa| sarovarameM haMsoMne toDe hue kamalake samAna jayAIkA mastaka dekhakara usakA pitA zIghra bhUtalapara gira pddaa| jayAke mAre jAnese pANDavoMke sainyameM jayajayakAra hone lgaa| arjunakI jayase prApta huI kIrti bhUtalameM vicarane lgii| usa samaya kauravoMke saMpUrNa sainyameM hAhAkAra hone lgaa| duryodhanako yaha vRtta mAlUma paDA taba usake AkhoMse azru nikalane lge| vaha rone lgaa| ' he jayAkumAra, AjahI terevinA merA saba sainya zUnya ho gayA hai // 168-178 // duryodhanako dhairya denevAlA azvatthAmA use dRDhatAse kahane lagA, ki " maiM nizcayase raNameM arjunako maaruuNgaa| he rAjA, Apa duHkha kyoM karate haiM ? " aisA bolakara dhanuSya dhAraNa kara gurunaMdana-azvatthAmA vahAMse arjunake sAtha laDaneke liye dauDA / usane arjunake sAtha kudhda hokara mahAbANoMse yuddha kiyA / guNI azvatthAmAne arjunake dhanuSyakI DorI toDa dii| jisakA mukha praphullita huA hai aisA arjuna anya dhanuSya grahaNa karake matta hAthiyoMpara jaisA bhayaMkara siMha kupita hotA hai vaise kupita hokara chaha bANoMse azvatthAmAke sArathiko rathase nIce giraayaa| azvatthAmA bhI jamInapara girakara Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 viMzatitama parva guruputraM parijJAya muktaH pArthena so'asA / hatA anye nRpAstena hariNeva mataGgajAH // 185 tAvacca rajanI jAtA tayoH sainyaM nivartitam / IrSyAvazena kuddhena kauraveNa gurujage // 185 bho tAta brUhi satyaM tvaM mArga na ybdaasythaaH| ahaniSyatkathaM pArtho gjvaajibhttottmaan|| kruddho droNastadAvocanmatvA mAM brAmaNaM gurum / , mukto'haM tena yudhyadhvaM yUyaM kSatriyapuGgavAH // 187 bhavadbhistu kathaM muktaH pArthaH sNgrsNgtH| na pazyatha kRtaM doSaM svayaM yUyaM durAgrahAt / / 188 zakrasUnormayA dRSTaM balaM puurvmnekshH| yadrocate bhavadbhistatkriyatAmadhunA bhRzam // 189 tanizamya jagAdaivaM kauravezaH kSamasva bhoH / mama tAtAparAdhaM tvaM mahAMzca mahatAM guruH // 190 tvayA mayA prahartavyA rajanyAM vairiNAM bjaaH| karNasyAgre'pyayaM mantraH kathitastaiH smddhtaiH|| thAminyAM nirgataM sainyaM kauravANAM kRpAtigam / tadA kalakalo jajJe subhaTAnA raNArthinAm / / mUJchita huaa| paramArthase use guruputra samajhakara pArthane choDa diyaa| jaise siMha hAthiyoMko mAratA hai vaise arjunane dUsare aneka rAjA yuddhameM maare| itanemeM rAtrI ho gaI aura donoMke sainya yuddhase apane sthAnapara lauTakara gaye // 179-185 // [duryodhanakI droNAcAryase kSamA yAcanA irSyAke vaza hokara krudhda duryodhanane droNAcAryako kahA, ki "he tAta, Apa satya kahie, yadi Apa arjunako mArga na dete to vaha hAthI, ghoDe, uttama zUra puruSoMko kaise mAra sakatA thA ? taba droNAcArya kupita hokara kahane lage, ki mujhe brAhmaNa aura guru samajhakara usane choDa diyaa| tuma loga zreSTha kSatriya ho| usake sAtha yuddha kro| yuddhameM AyA huA arjuna tumase kaisA chUTa gayA? isa praznakA uttara do| tuma loga durAgrahase apanA kiyA huA doSa nahIM dekhate ho| indraputra arjunakA bala maiMne pUrva bhI anekabAra dekhA hai isa samaya Apako jo ruce vaha kArya yatheccha-pracura kara sakate ho| droNAcAryakA yaha bhASaNa sunakara duryodhana aisA bolA ki "he tAta, Apa bar3e haiM aura mahApuruSoMke guru haiN| mere aparAdhoMkI Apa mujhe kSamA kIjiye // 186-190 // _ [rAtrimeM droNAdikoMne pAMDavasainyapara hamalA kiyA ] droNAcAryako duryodhanane kahA, ki rAtrImeM zatruke samUhUpara Apa aura maiM milakara hamalA kareMge-prahAra kreNge| karNake Age bhI una uddhata logoMne apanA vicAra khaa| kauravoMkA dayArahita sainya rAtrImeM nikalA, usa samaya yuddhAbhilASI logoMke kalakala zabda hone lge| jaise aMdhakArameM kauveke zatru arthAt ullU pakSI praveza karate haiM, vaise pAMDavoMkA sainya supta huA thA aise samaya ghoDe aura hAthiyoMse bhayaMkara kauravoMkA sainya ghusane lgaa| tUNIrameMse bAhara nikAlakara dhanuSyoMke Upara rakhakara choDe gaye bANoMse kauravake pakSake rAjAoMne pANDavoMkI senA chinna bhinna kii| pANDavoMke pakSake rAjA kauravoMke Age kSaNaparyantabhI Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam 432 vivizuH kauravA vegAdvAjivAraNabhIkarAH / pANDavIye bale supte dhvAnte dhvAGkSArayo ythaa|| kauravANAM nRpaizchinnA paannddvaanaamniikinii| nAnAbANagaNaistUNAduddhatairdhanvasudhRtaiH // 194 kauravAne kSaNaM sthAtuM na kSamAstu kssmaabhRtH| pANDavAnAM bhRzaM bhagnA babhramusta itsttH|| pRSatkairdazabhirviddhaH pAvaniH pAvano'pi taiH / tribhistribhistathA viddhau madrIputrau madoddhatau / / dazAbhistu tathA viddho ghuTuko vizikhainaeNpaiH / paJcabhistu tathA bhinna AzugaiH zakranandanaH / / zikhaNDI Sadazarairviddho dhRSTadyumnastu saptabhiH / vaikuNThaH pazcabhirvANai ruddhaH sNsiddhshaasnH|| tAvadyudhiSThiraH kruddho yuddhaM kartuM samudyataH / duryodhanaM zaraizcchittvApAtayanmUchitaM bhuvi // 199 droNastasthau raNaM kartuM saMmukho na praangmukhH| praviSTaH pANDave sainye vyomni bhAvAnivonnataH // 200 prabhAte pANDavaM sainyaM droNenotsAritaM kSaNAt / pArtho babandha taM droNaM brahmAstreNa suzastravit / / guruM kRtvA prapUjyAsau muktaH pArthena dhiimtaa| droNastu lajjitastasthau raNAnivRttya ninnH|| pArthastu sArathiM sArtha jagau vAhaya sadratham / karNo duryodhanazvAste'zvatthAmA yatra tatra vai|| tadA duryodhanaH karNamuvAca tasya sadratham / gRhItvA svakare karNa naSTaM no vipulaM balam // sthira rahane meM samartha nahIM the| ve bhagna hokara itastataH bhramaNa karane lge| pavitra bhImako bhI unhoMne daza bANoM se vidhda kiyA / tathA tIna tIna bANoMse madodbhuta nakula aura sahadevako unhoMne viddha kiyA / rAjAoMne dasa bANoMse bhIma aura hiDiMbAkA putra-ghuTuka ( ghaTotkacako) viddha kiyA aura pAMca bANoMse arjunako vidhda kiyA ? zikhaNDIko chaha zaroMse aura dhRSTadyumnako sAta bANoMse viddha kiyA / jisakA rAjazAsana pUrNa sidhda huA hai aise vaikuNThako pAMca bANoMse vidhda kiyaa| yaha saba paristhiti dekhakara kruddha hue yudhiSThirane laDanA zurU kiyaa| usane duryodhanako bANoMse viddha karake jamInapara girAyA aura mUchita kiyA / pANDavoMke sainyameM praveza kiye hue droNAcArya AkAzameM uMce sUryake samAna raNa karaneke sammukha hue| ve parAGmukha nahIM hue| prAtaHkAla pANDavoMke sainyako tatkAla droNAcAryane pIche haTAyA taba uttama zastroMke vettA arjunane AcAryako brahmAstrase bAMdhA paraMtu guru samajhakara vidvAn arjunane unakI pUjAkara unheM mukta kiyaa| paraMtu vraNarahita droNa lajjita hokara raNase lauTakara stabdha baiTha gaye // 191-202 // arjunane sArathiko kahA, ki prayojanabhUtazastroMse bharA huA uttama ratha tuma udhara calAo, jahAM karNa, duryodhana aura azvatthAmA haiN| taba duryodhana karNake rathako apane hAthameM lekara karNako bolA, ki " he karNa apanA bala-sainya saba naSTa huA hai / taba karNane kahA, ki he rAjan , tU manameM viSAda mata kr| prathamataH maiM arjunako mArUMgA aura anaMtara dUsare rAjAoMko mArUMgA / / 203-205 // [ ghuTukake vadhase pANDava khinna hue ] jinake manameM krodha utpanna huA hai aise karNa aura Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamaM parva 433 tadA bhAnusuto'vocanmA viSAdaM vrajAdhunA / prathama mArayiSyAmi pArthaM pazcAtparAnnRpAn // tadA karNArjunau lau yoddhuM saMkruddhamAnasau / yudhiSThireNa saMlagnA yoddhuM sarve'pi kauravAH || 206 rundhantaM pradhane yodhAH zarairgaganamaNDalam / cakrire badhirAH kASThAH kaSTAniSTamupAgatAH / / 207 karNasya syandano bhagnaH pArthena pRthucetasA / saguNazca dhanuzchinnaH saradbhirvizikhaiH khalu // 208 droNaH syandanamAruhya dhRSTArjunaM samAhvayat / dhRSTadyumnaH kariSyAmi mRtiM te'haM guruM jagau // 209 ityudIrya zaraizchinno dhRSTadyumnena sadguruH / AgacchantaH zarAzchinnA guruNA guruNA guNaiH // dhvajo rathastathA chinno dhRSTadyumnasya tena vai / viMzatiM ca sahasrANi kSatriyANAM jaghAna saH // gajAnAM vAjinAM saMkhyAM hatAnAM vetti kaH pumAn / lakSaikaM subhaTAstena pAtitAH patitA bhuvi / / ekA cAkSauhiNI dhvastA guruNA tAvadutthitaH / vyomni svaraH surANAM hi droNaM saMvArayanniti // 213 atimAtraM kiyanmAtraM kuruSe kilbiSaM bhRzam / nRpaiH saha virodhastu tvayA kiM bho vidhIyate // Agaccha svacchatAM lAtvA brahmendro bhava bhavya bhoH / bhImabhANIttadA vipra kiM kariSyasi kilbiSam // 215 pANDavebhyaH kurUndattvA sukhito bhava sadguro | zrutvaivaM brAhmaNo'vAdIttebhyo dAsyAmi taddharAm / / arjuna ApasameM laDane lage / yudhiSThira ke sAtha sarvahI kaurava laDane lage / yuddha meM bANoMse AkAzamaMDalako DhakanevAle, kaSTa aura aniSTako prApta hue yoddhAoMne saba dizAoMko badhira kiyA / udAra cittavAle arjunane choDe gaye bANoMse karNakA ratha bhagna kiyA / aura DorIke sAtha usakA dhanuSya toDa diyA // 206-208 // droNAcAryane rathameM ArUDha hokara dhRSTArjunako laDaneke liye bulAyA / dhRSTArjuna ne kahA, ki ' he guro, maiM Apako mAranevAlA huuN| aisA bolakara dhRSTadyumnane bANoMse guruko AcchAdita kiyA / guNoMse guru arthAt guNoMse pUjya aise droNAcAryane AnevAle bANoMko toDa diyaa| AcAryane dhRSTadyumnakA ratha, aura dhvaja toDa diyA / Ara vIsa hajAra kSatriyoMko unhoMne mAra diyA / mAre hue hAthiyoMkI aura ghoDoMkI saMkhyA to kauna jAnatA hai ? eka lAkha zUra yoddhAoMko unhoMne girAyA aura ve saba mara gye| eka akSauhiNI senA gurune naSTa kI taba AcAryako aisI hiMsAse rokanevAlI devoMkI bANI isa prakArase nikalI / " he droNAcArya Apa kitanA pramANako ullaMghanevAlA pApa kara rahe haiN| yaha pApa atizaya huA hai / rAjAoMke sAtha Apa kyoM virodha kara rahe haiM ? Aie apane pariNAmoMmeM svacchatAko utpanna kara Apa brahmendrapadakI prApti kIjie / bhImane ki he brAhmaNa guro, Apa kyoM pAtaka kara rahe haiM ? Apa pANDavoMko kurudeza pradAna karake sukhI ho jaaie| " bhImakA yaha vacana sunakara " maiM kauravoMko saba pRthvI denevAlA hUM, merA jIvana kauravoM ko dekara maiM sadA sukhI hoUMgA ? aisI pratijJA he sujJa bhIma, maiMne apane manameM kI hai // 209 - pAM. 55 1 kahA, Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 pANDavapurANam jIvitaM kauravebhyazca dattvA sAM susukhI sadA / pratijJeyaM mayA sujJa vihitA nijamAnase // 217 gurudhRSTArjunau tAvaddhaM kartuM samudyatau / azvatthAmnA samAhUto ghuTuko bhImanandanaH / / 218 bANena patito bhUmau mane mandamatiH sa ca / pANDavAstanmRti jJAtvA rurudurduHkhadAritAH / / tadA hariruvAcedaM zRNudhvaM pANDunandanAH / zokasyAvasaro naiva kSatriyANAM raNe punaH // 220 pANDavAH zocamAnAstu yAvattiSThanti saMgare / tAvatkauravasainyaM hi yuddhaM kartuM samutthitam / / azvatthAmA tadAhUto bhImena bhayakAriNA / Uce tvaM gurupurutratvAnmayA muktaH sujIvitaH / / adhunA tvAM na mokSyAmi jIvantaM jIvanapriya / ityuktvA gadayA taM ca jaghAna pvnaatmjH|| azvatthAmA mumUcrchAzu patito mAlavezinaH / azvatthAmA karIndrastu hatvA taiH pAtito bhuvi|| tadA pANDavasainyena natvoce'tha yudhiSThiraH / bho deveza rahassaM tvamavadhAraya sAMpratam / / 225 droNena viSamaM yuddhaM vihitaM jarjarIkRtam / bhavatsainyaM ca vajreNa girivarvA vAyunA dhanaH // 226 asmadvale na ko'pyasti samarthastanivAraNe | upAya eka evAsti kRpAM kRtvAtha taM kuru // azvatthAmA hato dantI tatsthAne ca vadAdhunA / azvatthAmA hato drauNirityukte syAtparAGmukhaH dharmAtmajastadAvocadasatyaM brUyate katham / asatyato bhavennUnaM kilbiSaM karmakAraNam / / 229 217 // guru aura dhRSTArjuna yuddhake lie udyukta hue / azvatthAmAne bhImake putra ghuTukako yuddha ke liye llkaaraa| usake bANase vaha maMdamati ghuTuka jamInapara girA aura mara gyaa| pAMDava usake mRtyukA samAcAra jAna aura duHkhase dIrNa ho rone lage / usa samaya zrIkRSNa pANDavoMko kahane lage, ki he pANDavoM, suno kSatriyoMko raNameM roneke liye avasarahI nahIM hai| pANDava yuddhameM zoka kara rahe the, itane meM kaurava-sainya laDaneke liye udyukta huA // 218-221 // droNAcAryakA zastrasaMnyAsa ] bhaya utpanna karanevAle bhImane yuddhake liye azvatthAmAko llkaaraa| aura kahA, ki " tuma mere guruke putra honese maiMne tumako jIvita choDa diyA thA, kiMtu he jIvanapriya, Aja maiM tujhe jIvanta nahIM chodduuNgaa|" aisA kahakara bhImane gadAse prahAra kiyA / aba sthAmA mUJchita hokara tatkAla bhUmipara jA pddaa| usa samaya mAlavadezake rAjAkA ' avatthAmA ' nAmaka hAthI sainikoMne mArakara bhUmipara girAyA thaa| usa samaya pANDavoMke sainyane yudhiSThirako namaskAra kara kahA, ki " bho deveza, Apa isa samaya hamArI kucha gupta vijJapti dhyAnameM liijiye| 'droNAcAryane bahuta ghorayuddha kiyA hai| unhoMne Apake sainyako, vajra jaise parvatako, athavA vAyu jaise meghako pIDita karatA hai, pIDita kiyA hai| hamAre sainyameM aisA koI balavAn nahIM hai jo unakA nivAraNa kara ske| paraMtu isa liye ekahI upAya hai| use Apa kRpAkara kreN| * azvatyAmA ' nAmaka hAthI mArA gayA hai| parantu usake sthAnameM Apa droNAcAryako azvatthAmA mArA gayA aisA yadi kaheM to ve yuddhase parAGmukha hoNge|" dharmAtmajane kahA, ki maiM asatya kaise Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 viMzatitama parva kathaM kathamapi prAyastairagIkArito haThAt / dharmAtmajastadAvocadazvatthAmA hato raNe // 230 tadAkarNya raNe droNo dhanvAmuzcacchucA karAt / siJcankumazrupAtena saroda hRdi du:khitH|| tadA tena punaH proktaM kuJjaro na naro hataH / zrutveti saMsthitaH sthairyaacchokkmpitkaaykH|| dhRSTArjuno'sinA tAvallulAva tassa mastakam / kauravAH pANDavAstAvagurudustatkSaNe kSitAH / / chatracchAyA gatA cAdya tvayi tAta gate sati / droNAsmAkaM kSitau jAtApakIrtiH kRtikRntikA duryodhanena yaH saMgovihitastatphalaM laghu / saMprAptaM guruNAvocakruddhaH pArthastadA kSaNe // 235 bho yudhiSThira no bhRtyo dhRSTArjuno na zyAlakaH / tava tena hato droNaH kathaM sarvaguruH zubhaH // tadA dhRSTArjunaH prAhAsmAkaM doSo na jAtu cit / yudhyamAnaistu yudhyante subhaTaiH subhaTA raNe / / tanizamya naraH zAntasvAnto jAto viSAdavAn / punastu sAdhanaM dhAyAdhuddhaM kartuM samudyatam // dadhAva dhvaninA vyoma chAdayandhvaMsayankSitim / tAvaddharmasuto bANaiH zalyazIrSa lulAva ca // virATAne kRtaM yena svaparAkramavarNanam / divyAstreNa punaH pArtho'vadhIdrAjasahasrakam // 240 kahUM ? asatya bhASaNase karmabaMdha karanevAlA pApa utpanna hotA hai| taba baDe kaSTase aura haThase unhoMne prAyaH vaisA bolanA usane kabUla kiyaa| dharmAtmajane azvatthAmA raNameM mArA gayA aisA vacana droNAcAryako khaa| use sunakara AcAryane zokase apane hAthase dhanuSya nIce DAla diyA / hRdayameM atizaya duHkhita ho aura azrupAtase bhUtalako sIMcate ve rone lge| taba dharmAtmajane phira kahA, ki azvatthAmA nAmaka hAthI mara gayA azvatthAmA nAmaka manuSya arthAt ApakA putra nahIM marA hai| zokase kaeNpa rahA hai zarIra jinakA aise AcArya, yudhiSTirake ye zabda suna kucha zAMta hue // 222232 // dhRSTArjunane itanemeM Akara AcAryakA mastaka taravArase toDa diyaa| kaurava aura pANDava tatkAla duHkhita hokara rone lage // 233 // [ droNAcAryakA maraNa aura kaurava-pANDavoMkA zoka ] " he tAta, ApakA svarloka meM prayANa honese hamArI chatracchAyA naSTa ho gii| he AcArya, hamArI kAryako naSTa karanevAlI apakIrti phaila gaI hai| usa samaya kruddha hokara arjunane kahA, ki duryodhanake sAtha AcAryane jo sahavAsa kiyA, usakA phala unheM zIghra mila gyaa| he yudhiSThira, dhRSTArjuna to hamArA naukara nahIM hai aura na sAlA bhI hai| to hama saboMke guru aura zubha aise droNAcAryako usane kyoM mAra diyA hai ? taba dhRSTArjunane kahA, ki isameM hamArA kucha bhI doSa nahIM hai| raNameM laDanevAle yoddhAoMke sAtha yoddhA laDate haiM arthAt hama ApasameM laDa rahe the, ataH maiMne unako mArA hai| taba viSAdavAle arjunane manameM zAntatA dhAraNa kI / punaH kauravoMkA sainya uddhata hokara yuddha ke liye udyukta huA // 234-238 // apanI dhvanise AkAzako gUMjA denevAlA aura bhUmiko dhvasta karanevAlA yudhiSThira dauDatA duA zasyake pAsa gayA aura usane bANoMse zalyakA sara toDa. DAlA || 239 / / virATarAjAke samIpa Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam nizAyAM divase zUrA yoyuddhathante sma nidrayA / ghUrNamAnA luThantItastato bhUmau patanti ca // evaM pratidina yuddhaM tayojotaM bhayAvaham / ghasrAH saptadazaivAtra jAtA yudhi samutkaTAH // 242 aSTAdaze dine prAtastayorjAto mahAhavaH / caturaGgabalaM tatra melayitvA mahAraNe // 243 / / racito makaravyUho meruvadgalagarjanaiH / gajA garjanti yatroccaiH khaDDaughAH prajvalanti ca // 244 kauravAH pANDavAceluH kurukSetre kSayaMkare / yoddhaM samudyatA yodhA ghAtayantaH parasparam // 245 vAhanAstramahAmAne kauravAbdhAvasRgjale / pAvanI rathapotena viveza hananodyataH // 246 karNArjunau tadA lagnau raNe yoddhaM madoddharau / raviputradhanuzchinnaH pArthena vizikhaiH kharaiH // karNena tasya cchatraM tu chinnaM chidurasaccharaiH / parasparaM turaMgau tau chedayantau ca rejatuH // 248 karNena lakSyavANena chinnaM pArthazarAsanam / anyaM cApaM samAdAya pArthaH provAca bhAnujam // tvaM kuntInandanaH karNo'smadmAtA bhuvi vizrutaH / sahakha ghanaghAtaM me tiSTha tiSTha sthiraM rnne| vaJcayitvA bahUnvArAnpramuktastvaM raNAGgaNe / sajo bhavAthavA yAhi raNaM muktvA nije gRhe // jisane apane parAkramakA varNana kiyA thA usa arjunane divya asvase hajAra rAjAoMkA vadha kiyA // 240 // yoddhAgaNa rAtrImeM aura dinameM hamezA laDane lage aura jaba unheM nidrA A jAtI taba ve raNahImeM bhUmipara idhara udhara luDhakate the aura so jAte the| phira uThakara laDate the tathA marate the| isa prakAra donoM sainyoMmeM ghamasAna yuddha huaa| isa prakAra isa bhayAnaka yuddhameM satraha dina samApta hue // 241-242 // [ arjunase karNa-vadha ] aThArahaveM dina prAtaHkAla donoM sainyoMkA ghora yuddha huaa| usa mahAyuddhameM caturaMgabala ekatra karake makaravyUhakI racanA kI, jahAM meruke samAna hAthI galagarjanAse jorase ciMghADate haiM; aura taravAroMke samUha camakateM haiM aise vinAzaka kurukSetrameM kaurava aura pANDava yuddhake liye cala paDe / usI prakAra anyonyako mArate hue saba yoddhA yuddhake liye udyata hue| vAhana aura asvarUpa mahAmatsya jisameM haiM, aise raktarUpI pAnIse bhare hue kauravasamudrameM yuddha karaneke liye udyata bhImane ratharUpa naukAse praveza kiyaa| abhimAnI aise karNa aura arjuna usI samaya yuddha karane lge| arjunane tIkSNa bANoMke dvArA karNakA dhanuSya toDa diyaa| karNane bANoMse arjunakA chatra cheda ddaalaa| taba anyonyake ghoDe chedanevAle ve donoM yuddhameM zobhA dene lge| karNane lAkha bANoMkI varSAse arjunakA dhanuSya toDa diyaa| taba dusarA dhanuSya hAthameM lekara arjuna karNako kahane lagA, ki "he karNa, tUM to hamArI mAtA-kuntIkA-putra hai arthAt hamArA bhAI hai, yaha bAta bhUtalameM prasiddha hai| merA tIvra AghAta tU sahana kara aura raNameM sthira khaDe ho jaa| anekavAra maiMne tujhe vaJcanAse choDa diyaa| para aba tUM yuddha ke liye sajja ho jA yA raNa choDakara apane ghara nikala jaa| arjunakA yaha vacana suna mahonnatizAlI sUryarAjAkA putra, karNa, ase bolane lagA- " he avinayI jaDabuddhi Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizatitama parva 435 tanizamya jajalpAzu pUSaputraH parodayaH / kiM tvaM jalpasi re pArthAvinIto jaDatAM gataH / / bhanajmyahaM tavAgre kiM mayA dhvastA nRpA raNe / pUrva praharaNaM lAtvA dehi mA durvaco vada // atrAntare jagau viSNurvizvasenastavAtmajaH / pradhane patitaH karNa tathAbhUtprANamuktadhIH // 254 tannizamya nRpaH karNo dhikkAramukharAnanaH / zuzoca suciraM citte ducintazcintayAnvitaH // jenIyantetra rAjyArtha prAtaro bhrAtRbhiH sadA / tadA duryodhanovocacchocantaM bhAnunandanam zokasyAvasaro nAtra karNa saMhanyatAM naraH / hatena yena jAyeta jayazrIH kauravezinAm // 257 tannizamya raNe lagnau kuddhau karNArjunau tadA / antareNa vinirmuktAnkSipantau vizikhAnkhalu // jagAda kezavaH pArtha vipakSAJjahi sAyakaiH / tadA pArthaH prakruddhAtmA visasarja parAzarAn // karNasya karatastena chinne zarazarAsane / karNanApi tathA chinnaM dhanaMjayazarAsanam / / 260 / / pArtho divyAstramAdAya jagAda madhuraM vacaH / divyAstra divyadeha tvaM zrRNu bANazarAsana | yadyasti tvayi satyatvaM yadyahaM kularakSakaH / dharmaje yadi dharmo'sti jahIma tarhi vairinnm||262 ityuktvA sa ca divyAstraM visAkhaNDayatkSaNAt / karNazIrSa tadA bhUmau kabandhaM bandhuraM gatam arjuna, tUM kyA kaha rahA hai ? kyA maiM tere Agese bhAga jAUMgA ? yaha bAta kabhI bhI saMbhava nhiiN| maiMne aneka rAjAoMkA yuddha meM nAza-kiyA hai| prathama maiM tujhapara prahAra karatA hUM, usakA svIkAra kara aura tU bhI mere Upara prahAra kara, paraMtu aisA durbhASaNa kyoM karatA hai ? isI bIca zrIkRSNane kahA, ki he karNa, tere vizvasena nAmaka putrako yuddhameM prANoMse hAtha dhonA par3A hai| zrIkRSNakA yaha vacana suna dhikkArase jisakA mukha vAcAla banA hai aisA karNarAjA dIrghakAlataka zoka karane lgaa| cintAoMse yukta hue usake manameM isa prakAra duSTa vicAra aaye| " isa jagatameM rAjyake liye bhAIyoMse bhAI hamezA mAre jAte haiN| taba duryodhana zoka karanevAle sUryarAjAke putra karNako kahane lagA, ki he karNa, isa samaya yahAM zokako avasara nahIM hai| tUM isa arjunako mAra / isako mAranese kauravapatiko jayalakSmI prApta hogii"| vaha sunakara usa samaya karNa aura arjuna kruddha hokara yuddhameM bhiDa gaye aura ve donoM eka dUsarepara dUrasehi bANa-vRSTi karane lge| kezavane arjunako kahA, ki he arjuna tUM zatruko bANoMse maar| taba arjunane kruddha hokara tIkSNa aura uttama zara karNapara choDe / karNakA dhanuSya-bANa usane naSTa kara DAlA / karNane bhI arjunakA dhanuSya vicchinna kara diyaa| divya atrako dhAraNa kara arjunane madhura bhASaNa kiyaa| he divyAstra, he divya-deha dhanuSya, tUM merA bhASaNa sun| " yadi tujhameM kucha sacAI hai aura yadi maiM kularakSaka hUM, yadi dharmaja-yudhiSThirameM dharma hai to Age khaDe hue vairI karNako naSTa kara " aisA kahakara arjunane usa divyAstrako karNapara pheNkaa| usase tatkAla karNakA mastaka khaMDita ho gyaa| karNakA suMdara zarIra jamInapara jA giraa| campApurakA nAtha karNa bhUmipara giratehI rAjA isa prakAra zoka karane lge| " aho AjahI pracaNDa sUrya AkA Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 pANDava purANam campAdhi gate bhUmau vilApaM vidadhurnRpAH / aho adyaiva mArtaNDaH pracaNDaH patito'zrutaH // tvAM vinA ko raNe tiSThetpArthaM prati susanmukham / tAvatA ca raNe yAtA nRpA duHzAsanAdayaH // bhImenaikena te nItA ekonazatakauravAH / mRtyugehaM yathA vRkSA utthitena suvahinA || 266 jugurnRpAstadA kuddhAH pazcAsyaH sma raNe tathA / yathA hanti gajAnbhImaH kauravAn kauravaM gatAn // 267 duryodhanaM tadA kazvidvAndhavAnAM supazcatAm / jagAda bhImasaMnItAM duHkhapuJjasamAM bhRzam || 268 mastake vajravallabhaM zrutau tadvacanaM tadA / bhUpaterbhayabhItasya duHkhena khinnacetasaH || 269 bhrAtaraH patitA yatra gatastatra sa kauravaH / taM sArathiruvAcedaM pazya bhrAtRRnmRtAnbhaTAn // 270 tadA duryodhano'pazyadbhAtRRnmRtyuM gatAnparAn / grahabhUtapizAcAnAM pizitaistRptikAriNaH / / raNasyAvasaro nAsti hitvA pradhanamuddharam / duryodhana gRhaM gacchetyavadatsArathistadA // 272 tanizamya nRpazcitte krodhauddhatyaM dadhe dhruvam / praruSya sArathiH prAha punarbhUpa vacaH zrRNu // tityakSasi ca nAdyApi durAgraha mahAgraham / artharAjyaM tvayA dattaM pANDavAnAM na hi prabho // zatabandhuvinAzastu samAnItastvayA raNe / gajavAjivinAzasya pramANaM jJAyate na hi // 275 1 zase dharAtalameM gira paDA hai / he karNa, Apake binA anya kauna vIra pArthake sammukha yuddhake liye aba khar3A ho sakegA " // 243 - 265 // [ bhImake dvArA sarva kaurava - nAza ] usa samaya raNameM duHzAsanAdika rAjA bhI phuNce| para akele bhImane ve ninyAnava kaurava, agni jisaprakAra vRkSoMko naSTa karatA hai vaise mRtyuke gharameM bheja diye / usa samaya rAjA kahane lage, ki jaisA kruddha siMha hAthiyoMko mAratA hai usI prakAra bhImane raNameM zabda karanevAle - ronevAle kaurava mAre / / 266 - 267 // taba koI manuSya duryodhanake pAsa Akara duHzAsana Adi bAMdhavoMkA maraNa, jo ki kauravoMko duHkhakI rAzike samAna thA, kahane lagA / usakA yaha vacana usa samaya usake kAnoMpara vajra ke samAna pratIta huA / duryodhana rAjA bhayabhIta huA aura duHkhase usakA mana khinna huaa| jahAM rAjA duryodhanake bhAI paDe hue the vahAM vaha kaurava gayA / use sArathine kahA, ki dekhie ye Apake zUra bhAI mare paDe haiM / / 268-270 // usa samaya praha, bhUta aura pizAcoMko apane mAMsase tRpti karAnevAle apane mRta bhAIyoMko duryodhanane dekhA / sArathine duryodhanase kahA, ki " he duryodhana, atra yuddha karanekA samaya nahIM hai isa bhayaMkara yuddhako choDakara jAnAhI acchA hai| " sArathikA vacana sunakara rAjAke manameM krodhAgni dhadhaka uThA / sArathine phira se manA karate hue kahA ki " he rAjan Apa merA bhASaNa suneM, Apa abhItaka durAgraharUpI mahAgrahako choDanA nahIM cAhate haiM / Apane pANDavoMko AdhA rAjya nahIM diyA hai| he prabho, Apane raNameM sau baMdhuoMkA vinAza kiyA hai| hAthI aura ghoDoMke vinAzakA to pramANa nahIM jAnA jA sakatA / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamaM parva 439 svabuddhathA svIyatA nAtha yathA na syAdupadravaH / duryodhanastadAvocattvaM kiM vakSi mamAgrataH / / nihatya pANDavAnsarvAnmariSye'haM na cAnyathA / ityuktvA pANDusainyena pracaNDo yoddhamAgamat / / dvayoH sainyaM dadhAvAzu mahAhaMkArasaMkulam / lAhi lAhi vadacchauNDAnutkhAtakhaDgadhAriNaH // madrAdhipaM tadA prAptaH pANDubhUpo mahonnataH / bhImo duryodhanaM yAto mahAhavaparAyaNam // 279 karNaputrAlayaH prAptA nakulaM vipule raNe / madrIsutena khar3ena bhaTA aSTau nipAtitAH // 280 campAdhipasutaiH sAdhaM yuyudhe nakulo balI / duryodhanastadA dhImAMzApaM ciccheda maaruteH||281 zakti lAtvAvadhIdrImo vakSo duryodhanasya vai / kauravastu tadA mUrchAmita unmUJchitaH kSaNAt saMkruddhaH kauravo bhImaM jalasthalanabhazcaraiH / vANaizcacchAda kavacaM kSurapraistasya cAbhinata // 283 bhImaH kuddho gadA lAtvA sahasrANi ca viMzatim / bhaTAnAmavadhIdaSTau sahasrANi rathAtmanAm / / yatra yatra paraM yAti bhImastatra na tiSThati / nRpaH ko'pi bhayatrastaH saMtrastasumanorathaH // 285 yaM yaM pazyati bhImezaH sa sa gacchati pazcatAm / dharmAtmajastadAvocaduryodhananRpaM prati // 286 he nAtha, apanI buddhiko Apa aba sthira kIjie, jisase Apako kucha pIDA nahIM hogii|" duryodhanane usa samaya kahA, ki tU mujhe yaha kyA kaha rahA hai ? mai saba pANDavoMko mArakarahI mruNgaa| anyathA nhiiN| maiM yuddha choDakara kadApi ghara nahIM lauTUMgA aisA kahakara vaha pratApI duryodhana pANDavoMke sainyake sAtha laDaneke liye udyata huA // 271-277 // usa samaya mahA ahaMkArase bharI huI donoM orakI senA koSase bAhara nikAlI huI taravAreM hAthameM liye hue zUroMse 'prahAra grahaNa karo' aisA kahatI huI Age dauDane lagI // 278 // usa samaya mahodayazAlI pANDubhUpa-yudhiSThira madrAdhipase laDaneke liye Aye aura yuddha karanemeM mahAcatura aise duryodhanake sAtha bhIma laDaneke liye prApta hue| usa vizAla raNameM karNake tIna putra nakulake sAtha laDaneke liye aaye| sahadevane yuddha meM khaDgake dvArA ATha zUra yoddhA mAre | balavAn nakulane campAdhipa karNake tIna putroMke sAtha yuddha kiyA / / 279-281 // catura duryodhanane bhImakA dhanuSya cheda ddaalaa| taba bhImane zaktinAmaka Ayudha dhAraNa kara duryodhanake vakSaHsthalapara prahAra kiyA jisase vaha usI samaya mUchita huA paraMtu kucha kSaNake bAda vaha sAvadha huaa| kruddha hokara usane bhImako jalabANa, sthalabANa aura nabhazcarabANoMse AcchAdita kiyaa| aura bANoMse usakA kavaca chinna kara diyA // 282-283 // taba kupita ho aura hAthameM gadA le bhImane vIsa hajAra vIroMko mArA tathA ATha hajAra rathI yoddhAoMko yamapurIko pahuMcA diyA jahAM bhIma jAtA vahAM bhayabhIta hokara koI bhI rAjA nahIM tthhrtaa| usake manoratha turaMta naSTa hote the| jisa jisake prati bhImakI dRSTi jAtI vaha vaha paraloka prayANa karatA thA // 284-286 // [ bhImake dvArA duryodhana-vadha ] dharmAtmaja-yudhiSThira rAjA duryodhanake prati isa prakAra kahane Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88. pANDavapurANam tvaM bhRtyatvaM samAsAdya sukhaM tiSTha yadRcchayA / gRhANa mattamAtaGgAnrathAnadyApi vAjinaH // 287 adyApyAjJAM pratIccha tvaM madIyAM sadayo bhava / chatrI siMhAsanArUDho rAjAdyApi bhavonnataH / / adyApi jahi duSTatvaM bhaja maitryaM mayA saha / nizamyeti jajalpAsau dhArtarASTraH sugarvabhRt // Avayorjanmato jAtaM vairaM no yAti nizcitam / eko'haM mArayiSyAmi vipulAnpANDavAnraNe // na najma mahIM bhoktuM na dAsye pANDavezinAm / uktenAlaM tvamadyApi sajjo bhava raNAGgaNe // ityuktvA so'sinA bhrUpaM jaghAna krodhakampitaH / dharmAtmajaH paraM khaTuM yAvatsaMgharati dhruvam // tAvattatra samAyAsIdantare pAvanirmudA / samastAribalaM chettuM bhrUbhaGgairbhISiNaH sthitaH // 293 AkArayankurUNAM hi sainyaM prabalasaMyutam / tiSTha tiSTheti saMjalpanbhImastasthau raNAGgaNe // 294 bhImo gadAM samAdAya taDijjhaGkArasaMnibhAm / yamajihvopamAM nAgakanyAM vA vidadhe raNam // duryodhanasya zIrSe sA bhImamuktA papAta ca / kaNThaprANo mahIpIThe patitaH kauravastadA // 296 baMbhaNIti sma mandaM sa ko'pyasti kaurave bale / jIvanpANDavavRndasya kSayaM netuM kSamaH kSitau // tadA vabhANa kazcicca guruputraH pavitravAk / samarthastAnkSayaM netuM viSamo vairiNo'sti va ||298 lage 66 1 1 he duryodhana tuma mere bhRtya hokara apanI icchAse sukhase raho / adyApi unmatta hAthI, ratha aura ghoDe lekara rAjyakA anubhava karo / dayAyukta hokara merI AjJA adyApi dhAraNa karo / adyApi chatrasahita siMhAsanapara ArUDha hokara unnatizAlI rAjA bane raho / adyApi duSTatA choDa mere sAtha mitratA dhAraNa karo / " yaha suna mahAgarviSTha dhRtarASTra putra - duryodhana rAjA bolane lagA " he dharmarAja hama donoMmeM Ajanma vaira hai / vaha naSTa nahIM hogA, yaha nizcayase jAno / maiM akelA sabhI pANDavoMko yuddhameM mAra ddaaluuNgaa| mai svayaM pRthvIkA upabhoga na le sakUMgA aura na tumheM bhI bhogane duuNgaa| aba isase jAdA maiM kucha nahIM kahatA / tuma lar3aneke liye sajja ho jAo " / aisA bolakara usane krodhase thara thara kAMpate hue taravArake dvArA rAjAke Upara prahAra kiyA / dharmAtmaja - yudhiSThira uttama khama hAthameM dhAraNa karanA cAhatAhI thA kI itanemeM vAyuputra bhImane una donoMke bIca meM AnaMdase praveza kiyA / bhauMhoMkI vakratA ke kAraNa mahAbhayAnaka dIkhanevAlA vaha bhIma samasta zatrubalako chedane ke liye khaDA ho gayA / / 287 - 293 || bhImane utkRSTa sAmarthyazAlI kauravoMke sainyako laDaneke liye lalakArA / " he duryodhana raNameM Thaharo, Thaharo " aisA bolatA huA bhIma usake sAmane A khaDA huA / bijalIke samAna camakane vAlI, yamakI jihvAke samAna dIkhanevAlI yA nAgakanyA ke sadRza zobhanevAlI aisI gadA hAthameM lekara bhImane yuddhaprAraMbha kiyA / bhImakI gadA duryodhanake mastakapara jAkara paDI / usa samaya kaurava-duryodhana maraNonmukha ho jamInapara A girA / / 294 - 296 // usa samaya maMdasvarase duryodhana kahane lagA " kyA kauravoMke sainyameM pANDavoMkA kSaya karane meM samartha aisA koI manuSya isa raNameM jIvita hai ? tatra duryodhanake pAsa khaDA huA koI puruSa kahane lagA, ki " he duryodhana- Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamaM parva 441 azvatthAmA samAkarNya tadvadhaM kuddhamAnasaH / nyavedayajarAsaMdha bandhuraM ceti niSThuram / / 299 prabho dazasahasreNa nRpeNa kauravaH kSitau / patitastanizamyAzu cakrI zokAkulo'bhavat ||300 senApatyAdisainyenAdideza gurunandanam / jarAsaMdhastu yuddhAya pracaNDaH pANDavAnprati // 301 guruputraH samAgatya duryodhanasamIpatAm / rudana babhANa bho tAta sarva zUnyaM tvayA vinaa||302 asmAbhirbAhmaNaistAtAbhoji rAjyaM samujjvalam / tvatprasAdAdidAnI ki nAtha brUhi kariSyate // 303 tAvatA cakriNA zIrSe babandha madhubhUpateH / carmapaTTaH punaH so'pi preSitaH saha sadbhalaiH // 304 adhunA pANDavAnAM hi vinAzo neSyate myaa| saMloNye kRSNazIrSa hi bhaNitveti cacAla saH // 305 duryodhanastadAvocanmayA baddhastavAdhunA / paTTastvaM yAhi saMgrAme'zvatthAmaJjahi vairiNaH // 306 azvatthAmA svasainyena gatvA pANDavasainyakam / veSTayAmAsa sarvatra caturdikSu bhayapradam // 307 tadA sasmAra sadvidyAM mAhezvarIM guroH sutaH / zUlahastA dadhAvAsau candramAlA samAyikA / / rAjA, pavitra vacanavAlA guruputra azvatthAmA, jo ki zatruko durjaya hai, pANDavoMko naSTa karane meM samartha hai| duryodhanakA vadha sunakara karuddha antaHkaraNavAlA azvatthAmA manohara jarAsaMdhako isa prakAra atizaya kaThora samAcAra sunAne lagA- "he prabho jarAsaMdha mahArAja, daza hajAra rAjAoMke sAtha duryodhana rAjA bhUtalapara par3A hai arthAt kaNThagataprANa huA hai|" usakA bhASaNa sunakara cakrIjarAsaMdha zokavyAkula huaa| " senApati Adi sainyoMko sAtha lekara tuma pANDavoMse laDo, aisI AjJA mahAparAkramI jarAsaMdhane azvatthAmAko dI // 297-301 // duryodhanake pAsa Akara guruputraazvatthAmA rokara kahane lagA, ki " he duryodhana Apake binA mujhe saba zUnyasA dIkha rahA hai| he tAta, Apake prasAdase hama brAhmaNoMne ujjvala rAjyakA upabhoga liyA hai| he nAtha, aba hama kaunasA kArya kareM, AjJA dIjiye" // 302-303 // usa samaya cakravartI jarAsaMdhane madhurAjAke mastakapara carmapaTTa bAMdhA aura use bhI apane uttama sainyake sAtha laDaneke liye bheja diyaa| " isa samaya maiM pANDavoMkA vinAza karUMgA aura kRSNakA mastaka toDUMgA " aisA kahakara vaha yuddha ke liye calA gayA / / 304-305 // duryodhanane usa samaya azvatthAmAse kahA, ki maiMne aba tere mastakapara senApati-paTTa bAMdhA hai| tU yuddhameM jA aura zatruoMkA vinAza kr|" usa samaya azvatthAmAne mAhezvarI nAmaka uttama vidyAkA smaraNa kiyaa| azvatthAmAne apane sainyako sAtha lekara pANDavoMke bhayaMkara sainyako sarvatra cAroM dizAoMmeM veSTita kiyaa| jisake hAthameM-zUla 1 kevalaM saba pratyoreva, nAnyatra / pAM. 56 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 pANDavapurANam tanmAhAtmyAnanAzAzu viSNupANDavayorbalam / guruputrazcaransainye cUrayAmAsa tadalam // 309 gajA rathAdivAhAnAM mahIpA dalitA raNe / tena pAzcAlabhUpasya ziraJchinaM samutkaTam // 310 jayazriyaM samApyAsau guruputraH zirastadA / tasya duryodhanasyAne dadhau dhRtikaraM param // 311 tannirIkSya tadAvocatkauravaH pANDavAnbhuvi / hantuM kSamo'sti ko'pyatra nirastA yairnarAH surAH droNakarNI raNe dhvastau yaistu pAvaninA hataH / ahamekena cAnyeSAM hatAnAM tatra kA kathA // pazcApi pANDavAH santi jIvantastatra kiM paraiH / hataiH paanycaalbhuupaadyairvRthaanrthpraaynnaiH||314 hariNA pANDavaistUrNaM balenAzrAvi mastakam / senAnyA saha saMchinnaM tasya droNasutena ca / / 315 tacchRtvA duHkhitAH sarve ruruduH paannddvaadyH| kRSNo'vocana kartavyaH zokaH smo jIvitA vayam // 316 tadA kuddho jarAsaMdhaH pralayAbdhirivAyayau / tadA surairhariHproce mA vilambaya kezava // 317 jahi mAgadhabhUpAlaM bhavitA te mahodayaH / zrutvetyAkAritazcakrI viSNunA bhAvicakriNA // hai aura mastakapara caMdra hai aisI mAyAvatI mAhezvarI vidyA bhAgatI huI azvatthAmAke pAsa aaii| mAhezvarIke prabhAvase viSNU aura pANDavoMkA sainya zIghra naSTa huaa| unake sainyameM saMcAra karanevAle guruputrane unake sainyako naSTa kara DAlA / yuddhameM gaja, ratha AdikoMke svAmI rAjAloga azvatthAmAne naSTa kiye aura pAMcAlarAjAkA kirITase utkaTa zobhAyukta dIkhanevAlA mastaka chinna kiyaa| isa prakAra jayalakSmIko prApta kara azvatthAmAne drupadarAjAkA saMtoSa denevAlA mastaka duryodhanarAjAke Age rakha diyA // 306-311 // duryodhanarAjAne drupadarAjAkA mastaka dekhA aura aisA kahA " jinhoMne deva aura manuSyoMko parAjita kiyA hai aise pANDavoMko isa bhUtalameM mAraneke liye kyA koI samartha hai ? unhoMne droNa aura karNako yuddha meM mAra ddaalaa| akele bhImane mujhe mArA / phira anya janoMko usane mArA isameM kyA Azcarya hai ? he azvatthAmA, pAMcoM pANDava adyApi jIvita hote hue anarthameM tatpara aise pAMcAlAdika rAjAoMko mAranemeM kyA vizeSatA hai ? vaha saba vyartha hai" // 312-314 // idhara zrIkRSNa, pANDava aura balabhadroMne " droNaputrane senApatiko sAtha lekara pAMcAlarAjAkA mastaka toDa DAlA" aisA vRttAnta sunA / usa samaya pANDavAdika saba duHkhita ho rone lge| kRSNane kahA, ki zoka karanA yogya nahIM hai kyoM ki hama saba jIvita haiM // 315-316 // [kRSNase-jarAsaMdhavadha ] aThArahaveM dina pralayakAlake samAna kruddha huA pratinArAyaNa jarAsanva yuddhake liye raNabhUmimeM aagyaa| taba devoMne harise kahA, ki ' he kezava, aba vilamba mata kr| tU mAgadharAjA jarAsaMdhakA vadha kara aura isa kAryameM tujhe mahAbhyudayakI prApti hogii|" devoMke vAkya sunakara bhAvI cakravartI viSNune cakravartI jarAsaMdhako yuddhake liye bulAyA // 317-318 // yAdavoMkA sainya dekhakara jarAsaMdhane somaka nAmaka dUtako sarva rAjAoMkA paricaya kahane ke liye Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamaM parva 443 dRSTvA yaducamUM so'tha dUtaM papraccha somakam / khyAhi sarvAnnRpAJzrutvA so'vocaccipUrvakam // samudravijayaH svarNavarNAzvo'yaM haridhvajaH / ayaM tu zukavarNAzvo rathanemirvRSadhvajaH // 320, senA zvetavAho'yaM vaikuNThastArkSyaketanaH / rAmo'yaM nIlavarNAzvo'syAvAme tAlaketanaH / / nIlAzvena rathenaiSa pANDusUnuryudhiSThiraH / bhImo'yaM bhAti bhItighno vicitrarathasaMsthitaH // 322 zakrasUnurayaM zvetaturaGgaH kapiketanaH / ugrasenaH punarayaM zukatuNDanibhairhayaiH // 323 jarAnurayaM svarNaturago mRgaketanaH / meruH kapilaraktAzvaH zizumAra dhvajastvayam || 324 kAmbojairvAjibhizcAyaM siMhalaH sUkSmaromazaH / padmAbhairvAjibhizcaiSa nRpaH padmarathaH puraH // 325 kRSNAzvo'yamanAvRSTirgajaketuzcamUpatiH / evaM zrutvA krudhAkrAnto yuyudhe mAgadhazviram || 326 tadA tau mArgaNAyAyAM TaMkArArAvapUrite / cApe saMropya muJcantau siMhAviva virejatuH // viSNunA vahnabANena jvAlitaM mAgadhaM balam / cakriNA vAribANena zAnti nItaM nijaM balam // kahA / usane cihnapUrvaka sabakA paricaya isa prakArase diyA || 319 // " yaha samudravijaya rAjA hai isake ratha ke ghoDe suvarNavarNake haiM aura isakI dhvajA siMha kI hai| yaha rAjA rathanemi hai, isake rathake ghoDe tote ke samAna hare raMgake haiM tathA isake rathapara bailakI dhvajA hai / senAke Age yaha kRSNarAjA hai aura isake ratha ke ghoDe zubhravarNake haiM tathA isakI dhvajA garuDake cihnakI hai / yaha rAma-balabhadra rAjA hai isake ratha ke ghoDe nIlavarNavAle haiM tathA isake dAhine bAjUpara isakA tAlavRkSakA dhvaja hai / ye pANDuputra yudhiSThira nIlAzva jisako joDe haiM aise rathase zobhane lage haiN| yaha indrakA putra arjuna sapheta ghoDevAle thoMmeM baiThA hai tathA isake rathake ghoDe vAnaracihnase suzobhita haiM / tathA bhItiko naSTa karanevAlA yaha bhIma vicitra rathameM baiThA hai yaha ugrasenarAjA tote kI coMca ke samAna lAla raMga ghoDoMse yukta aise rathameM baiThA hai aura isakA dhvaja vAnaracihnakA hai / yaha jarAnAmaka rANIkA putra jaratkumAra hai| isake ghoDe suvarNaraMgake haiM tathA isakA dhvaja hariNoMke cihnoMkA hai| yaha meru nAmaka rAjA piMgala aura lAla raMgake ghoDoMse yukta rathameM baiThA hai tathA yaha rAjA zizumAra dhvajavAlA hai| jisake rathako kAmboja dezake ghoDe joDe haiM aisA siMhaladezakA rAjA 'sUkSmaromaza' nAmakA hai| yaha Apake Age khaDA huA rAjA padmarathanAmaka hai tathA isake ghoDe divasavikAsI kamalake samAna raMgavAle haiN| kRSNakA senApati anAvRSTi nAmaka hai| isake ghoDe kRSNavarNake haiM aura isake dhvajapara hAthIkA cihna hai / " isa prakArase rAjAoM kA paricaya sunakara krodha se bharA huA mAgadharAjA - jarAsaMgha dIrghakAlaparyanta laDane lagA || 320 - 326 // usa samaya ve donoM ( kRSNa aura jarAsaMdha ) TaMkAradhvani se pUrNa aise dhanuSyapara dorake Upara vANako joDakara anyonyake Upara pheMkate samaya siMhake samAna zobhane lage / zrIviSNune agnibANake dvArA mAgadhakA (jarAsaMdhakA ) sainya jalAyA / taba cakravartIne jarAsaMdhane jalabANa choDakara apanA sainya zAMta kiyA / punaH Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dd pANDavapurANam punazcakrI mumocAzu nAgapAzaM mahAzugam / tAryabANena ciccheda kezavastaM samuddhatam // 329 visasarja jarAsaMdho vidyAM ca bahurUpiNIm / staMbhinIM cakriNIM zUlAM mohayantI harebalam // tAH sarvA viSNunA vegAnmahAmantreNa naashitaaH| bahurUpiNIM gatAM vIkSya cakrI jAto viSaNNadhIH susmRtaM mAgadhazcakramabhi ca sphuratprabham / carcayitvAgataM haste mumoca madhusUdanam // 332 sphurannabhasi taccakraM trAsayad yAdavaM balam / vivezArka iva vyomni tatsenAyAM mahAkaraiH // tadA sarve nRpA naSTAH sthiraM tasthau janArdanaH / halinA pANDavaiH sArdha nirbhayo bhISayanparAn / / triH parItya hariM cakraM sthitaM tadakSiNe kare / tadA jayAravo jAto yAdavIye bale'khile // mAdhavo madhurairvAkyairmagadhezamuvAca ca / nama me caraNadvandvaM dharAmadyApi dhAraya // 336 madAjJAM pAlaya tvaM hi pUrvavatsukhito bhava / tannizamya jarAsaMdhaH kuddhovocadviSaNNadhIH // tvaM gopAlo mahIzena mayA naMnamyase katham / cakragarveNa garvI tvaM mA bhUyAH kumbhakAravat / / tvaM ca yAhi mamAbhyarNAnmadbhajAbhyAM mriyasva mA / samudravijayo bhUpaH sevako mama sarvadA // cakravartIne nAgapAza nAmaka mahAbANa choDA paraMtu kezavane-zrIkRSNane garuDabANase uddhata nAgapAzako chinna kara diyaa| tadanaMtara cakravartI jarAsaMdhane bahurUpiNI,saMbhinI,cakriNI,zUlA aura mohinI aisI vidyAoMkA harike sainyapara prayoga kiyA paraMtu ve saba vidyAyeM kRSNane mahAmaMtrake sAmarthyase naSTa kii| bahurUpiNI vidyA naSTa huI jAnakara cakravartIkI buddhi khinna huI // 327-331 // jarAsaMdhane sUryake samAna kAMtivAlA,jisakI prabhA vRddhiMgata ho rahI hai, aise cakrakA smaraNa kiyaa| taba vaha cakraratna usake hAthameM aayaa| usakI pUjA karake vaha zrIkRSNake Upara usane pheMka diyaa| yAdavoMke sainyako bhaya dikhalAnevAlA, AkAzameM apane tejasvI kiraNoMse camakanevAlA vaha cakraratna, sUrya jaise AkAzameM praveza karatA hai vaise kRSNakI senAmeM praviSTa huA // 332-333 / / usa samaya sarva rAjA-bhAga gye| janArdana-kRSNa balarAma aura pANDavoMke sAtha raNameM sthira khaDe hue| zrIkRSNa nirbhaya the| paraMtu usasamaya cakraratnase yukta ve anyoMko DarAnevAle dIkhane lge| zrIkRSNako usa cakraratnane tIna pradakSiNAyeM dI aura vaha unake dAhine hAthameM Thahara gyaa| usasamaya yAdavoMke saMpUrNa sainyameM jayajayakAra hone lgaa| zrIkRSNa madhuravAkyoMse magadhezako bolane lage- "he jarAsaMdha tuma mere do caraNoMko namaskAra karo aura adyApi pRthvIko dhAraNa karo-usakA pAlana kro| merI AjJAkA tuma pAlana karo aura pUrvake samAna sukhI ho jAvo / " zrIkRSNakA bhASaNa sunakara khinna buddhivAlA kruddha jarAsaMdha bolane lagA, ki " he kRSNa tUM gopAla hai, maiM rAjA huuN| maiM tujhe kaise namaskAra karUM ? he kRSNa tUM cakrake garvase garviSTha mata ho| cakra to kumhArake pAsabhI hotA hai| he kRSNa tU mere pAsase dUra jA, mere do bahuoMse tU mata mr| samudravijaya rAjA merI hamezA sevA karanevAlA sevaka thA aura terA pitA vasudeva mere Age sipAhIke samAna khaDA hotA thaa| tU gvAlekA putra hai, arthAt tU Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamaM parva 445 tvatpitA vasudevo me padAtiH purataH sthitaH / tvaM gopatanayo gopaH pApAdyAsi kSayaM khalu // tannizamya tadA kuddhaH kRSNazvakaM vyacikSipat / tena cchitvA jarAsaMdhazIrSa bhUmau nipAtitam parAvRtya punazcakraM viSNuhasta upasthitam / tadA jayAravazcakre surai paizca yAdavaiH // 342 puSpavRSTiM prakurvANAH surAH prAhutrikhaNDapaH / navamastvaM samutpanno dharAM dhatsva khpunnytH|| kezavo raNabhUmi tAM zodhayanpatitaM nRpam / jarAsaMdhaM nirIkSyAzu viSasAda sapANDavaH // 344 nizvasantaM nirIkSyAzu duryodhanamuvAca saH / smara dharma dayAyuktaM vismara dveSabhAvanAm // 345 yena te jAyate jIvaH sukhI janmani janmani / tadA kruddho jagAdaivaM duryodhano gatatrapaH // ajIviSyamahaM nUnamakariSyaM bhavatkSayam / nizamyeti tadA nUnaM nizcikyustamadharmiNam // 347 gAndhAreyo'dhamo dharmahIno'tha nizvasankSaNAt / durlezyo durgatiM mRtvA prapede pApapAkataH // punastu patitaM sainyaM droNaM karNa nirIkSya ca / ruruduH pANDavAH sarve zucA viSNubalAdayaH // dahanaM ca tadA teSAM jarAsaMdhAdibhUbhujAm / candanAgurubhiH zIghraM cakruH kezavapANDavAH // atrAntare mahAmAtyA jarAsaMdhatanUdbhavam / sahadevaM naye niSNaM kRSNasyAGke nicikSipuH // 351 gvAlA hai, tU apane pApase naSTa honevAlA hai / " jarAsaMdhakA uparyukta bhASaNa sunakara kupita hue zrIkRSNane jarAsaMdhake Upara cakraratna choDa diyaa| usane (cakrane ) jarAsaMdhakA mastaka toDakara bhUmipara giraayaa| aura punaH vaha kRSNake hAthameM jAkara baiTha gyaa| usa samaya devoM, rAjAoM, aura yAdavoMne jayajayakAra kiyaa| puSpavRSTi karanevAle deva kahane lage ki " he zrIkRSNa tU tIna khaNDoMkA pAlana karanevAlA navamanArAyaNa utpanna huA hai / isa liye apane puNyase tU pRthvIko dhAraNa kr|" isake anaMtara raNabhUmikA zodhana karanevAle kRSNane raNabhUmimeM paDe hue jarAsaMdhako dekhakara pANDavoMke sAtha kheda vyakta kiyaa| vahAM nizvAsa lete hue duryodhanakobhI unhoMne dekhA ve use zIghra kahane lage, ki he duryodhana dayAyukta dharmakA smaraNa kara aura dveSabhAvanAko bhUla jA, jisase terA jIva pratyeka janmameM sukhI ho jAvegA / taba kruddha aura nirlajja duryodhanane aisA kahA-" yadi maiM jIUMgA to ApakA nAza karUMgA" usakA aisA vacana sunakara yaha adharmI dharmahIna pApI hai aisA unhoMne nizcaya kiyA // 334-347 // [duryodhanako durgatiprApti ] adhama nIca, dharmarahita duryodhana nizvAsa letA huA mara gayA / durlezyAMse maraNa honese pApodayase vaha durgatiko prApta huaa| punaH unhoMne raNameM paDe hue sainyameM,mare hue droNa, karNako dekhakara viSNu, balarAma, sarva pANDava Adi mahApuruSa zokase rone lge| una kezava aura pANDavoMne jarAsaMdhAdika rAjAoMkA caMdana, aguru Adika sugaMdhi dravyoMse zIghra dahana kiyA // 348-350 / / isa prasaMgameM jarAsaMdha rAjAke mahAmAtyoMne jarAsaMdhakA sahadeva nAmaka putra, jo nItimeM niSNAta thA, use kRSNake godameM sthApana kiyaa| zrIkRSNane punaH use magadhadezameM rAjA Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 pANDavapurANam mAdhavastaM vidhace sma magadheSu punarnupam / praNipAtAvasAno hi kopoM vipulacetasAm // 352 trikhaNDabharatAdhIzo bhUtvA sa halinA saha / viveza dvArikA ramyAM vAdyavRndaiH samutsavaiH / / pANDavAH svapuraM prApurhastinAgapuraM param / dharmakarma prakurvANAH zarmasiddhimupAgatAH // 354 kSiptvA ye vairicakraM naranikaranatAH zakratulyAH smarantaH dharma zarmAdhipUraM viSamabhavaharaM pANDavAH puNyato vai / rAjyaM prAjyaM samAtA gajapuranagare sarvasaMtAnasaukhyam bhuJjanto bhavyavagai ripubhayamathanAste jayantu kSitIzAH // 355 dharmAtmA dharmaputro ripubhayaharaNo bhImasenaH susenaH khyAtaH kSoNyAM supArthaH pRthuguNasukathaH prArthito bndiyndaiH| madrIputrau pavitrau nakulavarasahAdyantadevau sudevau paJcaite pANDuputrAzciramasamaguNAH pAlayanti sma pRthvIm // 356 iti zrIpANDavapurANe mahAbhAratanAmni bhaTTArakazrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe pANDavakauravasaMgrAmajarAsaMdhavadhavarNanaM nAma viMzatitamaM parva // 20 // kiyaa| yogya hI hai, ki udAra cittavAloMkA kopa praNipAtAnta hotA hai |arthaat zatru namra honepara ve mahAzaya kSamAzIla hote haiM // 351-352 // zrIbalarAmake sAtha zrIkRSNa tIna khaNDoMke svAmI ( ardhacakravartI hokara unhoMne vAdyasamUhoM ke sAtha baDe utsavoMse ramaNIya dvArakAnagarImeM praveza kiyaa| tathA dharma karma karanevAle, (devapUjAdi zrAvakoMke SaTkarma karanevAle) sukhakI siddhiko prApta hue aise pANDavabhI apane uttama hastinAgapura nagarako prApta ho gaye // 353-354 // jo zatrusamUhako naSTa kara sarva mAnavoMse AdaraNIya bane, jo viSama saMsArakA nAza karanevAlA, sukhasamudrake pravAhoMse paripUrNa, aise dharmako indrake samAna smaraNa karanevAle, gajapura nagarameM-hastinApurameM uttama rAjyako puNyase prApta hue, tathA bhavyasamUhoMke sAtha sarvaprakArake akhaNDa sukhoMko bhoganevAle, zatrubhayako naSTa karanevAle, jo vizAla pRthvIke svAmI hue aise una pAMca pANDavoMkI sadA jaya ho // 355 / / dharmaputra-yudhiSThira dharmAtmA hai, bhImasena uttama senAke dhAraka aura zatrubhayanAzaka haiN| stutipAThakoMkA samUha jisakI stuti karatA hai, jisake mahAguNoMkI sukathA logoMke dvArA kahI jAtI hai jo pRthvIpara prasiddha hai aisA supArtha-arjuna jo sudeva arthAt camakanevAle, sauMdaryayukta hai, aise pavitra madrIke putra nakula aura sahadeva aise ye pAMca pANDava anupama guNoMke dhAraka hokara pRthvIkA pAlana karane lage // 356 // brahmazrIpAlajIke sAhAyyase bhaTTAraka zubhacandrAcAryane race hue mahAbhArata nAmaka pANDavapurANameM pANDava kauravoMkA yuddha aura jarAsaMdhake vadhakA varNana karanevAlA vIsavAM parva samApta huA // 20 // Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 / ekaviMzaM prv| malliM zalyaharaM karmamallajetAramunatam / mallikAmodasadehaM vande satkulapAlinam // 1 athaikadA narAdhIzo yudhiSThiramahIpatiH / bhImAdibhrAtRsaMpUjyastasthau siMhAsane mudA // 2 cAmarairvIjyamAnaH sa nAnAnRpatisevitaH / chatrasaMchannatigmAMzU rarAjAtra yudhiSThiraH // 3 kadAcinAradaH prApa divasteSAM ca saMsadam / abhyutthAnAdibhiH pUjyaH pANDavaiH paramodayaiH / / vidhAya vividhAM vAgmI kiMvadantI vidheH sutH| pANDavaiH saha saMgrApa tanizAntaM sumaansH|| dadarza draupadIsaba nizchamA dyumnadIpitam / gavAkSapakSasaMpannaM nArado naravanditaH // 6 tatrAsanasamArUDhA prauDhazRGgArasaMginI / kirITataTasaMnaddhamUrdhA sA draupadI sthitA // 7 vizAle tilakaM bhAle dadhAnA hRdaye varam / hAraM sAraM ca nAdrAkSInAradaM sA gRhAgatam // 8 mukure mukhamakSeNa nAradaspekSamANayA / abhyutthAnAdikaM karma na kRtaM ca tayA natiH // 9 [ ikkIsavA parva ] jinhoMne karmamallako jItA hai tathA mAyA, mithyAtva aura nidAna ina tIna zalyoMko naSTa kiyA hai, jinakA suMdara deha mallikApuSpagaMdhake samAna hai, jo uttama kuloMkA pAlana karate haiM, jo abhyudaya aura niHzreyasa sukhase unnata haiM una zrI mallinIrthakarako maiM vandana karatA hUM // 1 // kisI eka samaya bhImAdi bhAIyoMke dvArA AdaraNIya, mAnavoMke svAmI yudhiSThira mahArAja siMhAsanapara AnaMdase baiThe the| naukara unapara cAmara DhArate the| aneka rAjAoMse ve sevita the| apane chatrase unhoMne sUryako AcchAdita kiyA thaa| isa prakAra rAjasabhAmeM rAjA yudhiSThira virAje the // 2-3 // draupadIke Upara nAradakA krodha ] isI samaya nAradajI AkAzase pANDavoMkI sabhAmeM aaye| mahAna utkarSazAlI pANDavoMne uThakara, hAtha joDakara aura uccAsanAdi dekara unakA Adara kiyaa| isake anaMtara brahmadevake putra zrInAradajIne pANDavoMke sAtha aneka prakArake vArtAlApa kiye| tadanaMtara uttama cittavAle ve unake sAtha antaH purameM Aye / niSkapaTI manuSyavandita nAradane khiDakI aura sajjoMse sampanna, suvarNAdi dhanase ujjvala aisA draupadIkA mahala dekhaa| usa mahalameM draupadI Asanapara baiThI thii| vaha prauDha zaMgAra dhAraNa karane lagI thii| usakA mastaka kirITase yukta thaa| arthAt apane mastakapara usane kirITa dhAraNa kiyA thaa| vizAla bhAlapara vaha tilaka dhAraNa kara rahI thI aura hRdayapara uttama amUlya ratnoMkA hAra dhAraNa kiyA thaa| isa prakAra AbhUSaNoM se apane dehako sajAneke kAryameM tatpara honese gharameM Aye hue nAradako usane nahIM dekhA // 4-8 / / vaha draupadI apanA mukha darpaNameM AkhoMse dekha rahI thI, isa liye uThakara namratAse khaDe honA Adika Adarake kArya aura namaskAra na kara skii| aise apamAnAdika doSase brahmadevasuta nArada karuddha Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 pANDavapurANam apamAnAdidoSeNa saMkruddho'gAdvidheH sutaH / tasmAdhAcchiro dhunvaMzcinvanroSaM svamAnase // 10 banAma nabhasi bhrAntaH pUtkAramukharAnanaH / na kApi ratimAlebhe gato'sau gaganArNavam // 11 jagAma vijanaM dezaM sahasA ca samunnatam / avAdite ca nRtyAmi nArado'haM sadA mudA // 12 vAdite kiM punarvacmi caturaH kalahapriyaH / kvApamAnaH kRto me'dyAnayA duHkhIkRto'pyaham / / duSaNaM ca karomyatraitasyAH sA zuddhimApya ca / priyeNa saMgamAsAdya tAdRzI syaanirngkushaa|| pareNa hArayAmImAM tadeSA duHkhinI bhavet / tasyA hatau ca me pApaM bhavitA tanna yujyate // 15 parastrIlampaTaM kaMcitpazyaMzcopAyasaMyutaH / pramRgya laMpaTa kiMcittenemAM hArayAmyaham // 16 hariNA baladevena vandito'haM parairnRpaiH / sarveSAM gururevAhaM sarvastrINAM vizeSataH // 17 pazyatAsyAH sudhRSTatvaM duSTatvaM ca sukaSTakRt / avagaNya sthiteyaM mAmAsane darpasarpiNI // 18 yaH zRGgAraraso'pyasyA vallabho vallabhAdapi / sa zRGgAraraso yAtyasyA yathAhaM tathA yate // tadA manorathAH sarve setsyanti mama nizcitam / utsArayAmi saubhAgyamahamasyA yadA nanu / apamAnabhavaM duHkhaM tadA yAsyati me hRdaH / yadAsyA haraNaM duHkhaM nayanAbhyAM nbhogtH||21 hokara manameM roSakI vRddhi karate hue mastakako hilAkara daupadIke gharase bAhara gaye / mukhase zApake zabda nikAlanevAle ve bhrAnta hokara AkAzameM bhramaNa karane lge| unako kahIMbhI saMtoSa prApta nahIM huaa| AkAzasamudrameM praveza karate hue ve akasmAt UMce ekAnta pradezameM gye| ve manameM isa prakAra vicAra karane lage maiM nArada hUM, maiM binA vAdyoMkehi AnaMdase nAcatA hUM, phira vAba bajate hue maiM kyoM nahIM nRtya kruuNgaa| maiM catura huuN| mujhe kalaha karanA bahuta priya hai| isa draupadIne Aja merA apamAna kiyA hai| yadyapi isane mujhe duHkha diyA hai-duHkhI kiyA hai aisA samajhakara yadi maiM ise kucha dUSaNa karUM to yaha zuddhiko prApta hokara apane patike sahavAsase punaH pUrvavat niraMkuza hogii| yadi isakA dUsareke dvArA haraNa karAUMgA to yaha khedakhinna hogii| yadi isakA maiM ghAta karUMgA to mujhe pApa lgegaa| isa liye aisA vicAra karanA yogya nahIM hai / kisI parastrI laMpaTako dekhakara kisI upAyase usa laMpaTa manuSyako khojakara usake dvArA ise haravAnA acchA hogaa| mujhe zrIkRSNa, balabhadra aura anya rAjA namaskAra karate haiN| maiM saba janoMkA guru hUM, aura vizeSataH sarva striyoMkA guru huuN| kaSTa denevAlA isakA duSTapanA aura dhRSTatA to dekho| merA tiraskAra karake mAno yaha unmatta sarpiNI Asanapara baiThI thii| jo zRGgArarasa ise apane patisebhI pyArA hai, vaha zRMgArarasa isakA jaisA naSTa hogA aisA prayatna maiM kruuNgaa| aura tabahI mere saMpUrNa manoratha nizcayase siddha hoNge| jaba maiM isakA saubhAgya dUra karanemeM samartha hoUMgA AkAzameM Thaharakara mujhe isakA haraNa AMkhoMmeM dekhaneko milegA,taba mere hRdayase yaha apamAnaduHkha naSTa hogA anyathA nahIM " // 9-20 // isa prakArase vicAra kara ve RSi kopase AkAzameM cale gye| upAyayukta hokara parastrI laMpaTa kisI puruSako dekhate hue kSINa antaHkaraNase ve RSi Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 ekaviMzaM parva cintayitveti kopena sa cacAla RssirnbhH| parastrIlaMpaTaM kaMcitpazyaMzthopAyasaMyutaH // 22 . bazrAma nikhilAM kSoNI kSipraM kSINamanA RSiH / tAdRkSaM lokate yAvannRpaM nAbhUtadA sukhii|| cintayanso'nyanArISu rataM narapamunnatam / jagAma dhAtakIkhaNDaM nAnAkhaNDasamunnatam // 24 yojanAnAM caturlakSaivistRtaM suzrutaM zrutau / mandaraH sundaraH pUrvastatrAsti sumanoharaH // 25 caturbhiradhikAzItisahasrairyojanamahAn / samuttuGgazcaturbhizca vanarvAbhAti bhUdharaH // 26 / tasya dakSiNadigbhAge bhArataM bhuvi vizrutam / SakhaNDamaNDitaM bhAti bhaabhaarbhuupbhuussitm||27 madhyekSetraM purI sArAmarakaGkA sukhAkarA / bhUpIThaM bhUSayantI ca subhagA bhavanottamA // 28 tAM pAti paramaH prItaH padmanAbhamahIpatiH / padmanAbha ivottuGga indirAmandiraM sadA // 29 dordaNDakhaNDitArAtimaNDalo mahipaiH stutaH / avadyoddharavidyAbhiH suvidyaH paramodayaH // 30 vipulAmalasadvakSAH kSitirakSAvicakSaNaH / alakSyastu vipakSAkSe ruupnirjitmnmthH||31 atha brahmasutaH paTTe tasyA rUpamalekhayat / rUpanirjitasarvasvIsamUha cohakArakam // 32 zIghra saMpUrNa pRthvIpara bhramaNa karane lge| jabataka unako parastrIlaMpaTa rAjA nahIM milA tabataka ve sukhI nahIM hue| koI UMcA-aizvaryazAlI parastrIlaMpaTa rAjA kahAM milegA aisA cintana karanevAle ve nAradarSi aneka padmavanoMse samunnata-suMdara aise dhAtakIkhaMDako cale gye| vaha dhAtakIkhaMDa cAra lakSa yojana vistIrNa hai aura AgamameM prasiddha hai| usakI pUrvadizAmeM suMdara aura manaharaNa karanevAlA maMdara parvata hai, vaha caurAsI hajAra yojana UMcA aura atizaya baDA hai| bhadrazAlAdi cAra vanoMse vaha parvata atyaMta zobhAyukta hai| usake dakSiNadizAke bhAgameM pRthvItalameM prasiddha bharatakSetra hai| vaha chaha khaMDoM dvArA zobhatA hai / vaha kAMtisaMpanna rAjA logoMse bhUSita hai // 21-25 // [nAradakA padmanAbhase draupadIrUpa-kathana] isa bharatakSetrake madhyabhe sukhakara aura uttama amarakaMkA nAmaka nagarI hai usane bhUmitalako zobhAyukta banAyA hai / vaha suMdara hai aura uttama gharoMse yukta hai| atizaya snehavAn padmanAbha nAmakA rAjA jaise unnatizIla kRSNa indirAmaMdirakAlakSmImaMdirakA pAlana karatA hai vaise hamezA pAlana karatA thaa| apane bAhRdaNDase zatrusamUhako athavA zatruoMke dezako usane naSTa kiyA thaa| aneka rAjA usakI stuti karate the| yaha rAjA pApacatura vidyAoMse suvidya thA arthAt pApayukta vidyAoMkA jJAtA thaa| mahAn vaibhavazAlI thaa| yaha rAjA vizAla aura nirmala vakSaHsthalakA dhAraka, pRthvIkI rakSAmeM catura, zatruke netroMko alakSya aura apane rUpase madanako jItatA thA // 28-31 // udhara nAradane apane rUpase sava strIsamUhake rUpako jItanevAlA aura nAnAvidha vikalpa manameM utpanna karanevAlA usa draupadIkA sauMdarya paTTapara likhA / paTTapara likhA huA atizaya AkarSaka aura apanI kAMtise sUryako lajjita karanevAlA rUpa rAjAko dikhaayaa| suvarNake samAna suMdara, manohara hArase suzobhita stanoMko dhAraNa karanevAlI, paTTastha pAM. 57 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 pANDavapurANam nArado bhUmipAlAya tadrUpaM paTTasaMgatam / darzayAmAsa saMdIptaM dIptinirjitabhAskaram / / 33 kSitIzo vIkSya paTTasyAM yoSAM tAM kanakojjvalAm / hArihArasuvakSojAmacintayaditi sphuTam // keyaM zuciH zacI svargAtsamAyAtAbjasadmataH / padmAtha rohiNI prAptA sUryapatnI bhuvaM gatA // kinnarI khacarI vAho kAmapatnI guNAtmikA / ityAta vikalpeneyaM kiM mohanavallikA // cintayanniti bhUmIzo mumUrccha mohasaMgataH / tadA hAhAravairyuktA nRpAstatra samAgatAH // 37 kathaM kathamapi prAptavetanAM cintanoddhuraH / vidhAtRputramAnamyAprAkSItpRthvIzvarastadA // 38 keyaM paTTagatA tAta varNinIvaravarNinI / savibhramA mahArUpA vizramabhrUbhramAnanA ||39 yathoktaM bhaNa bhavyeza mama nizcayakAraNam / tadAgadIdvidheH sUnuH samAkarNaya bhUpate ||40 zuzrUSA tava cedasti paTTarUpasya pArthiva / vadAmi tarhi te cittaM susthitaM ca yato bhavet // 41 madhyedvIpaM mahAdvIpo jambUnAmA manoharaH / vRttena nirjitacandrastathA yogI ca yena vai // 42 tanmadhye mandaro dIptaH sudarzanasamAhvayaH / lakSayojanatuGgAGgo bhAti bhUtilakopamaH // 43 rAjA mohayukta hokara mUcchita huA / usa strIko dekhakara rAjA isa prakAra se spaSTa cintA karane lagA / " yaha strI kauna hai ? kyA pavitra indrANI svarga se yahAM AI hai ? athavA kamalako chor3akara yahAM kamalA- lakSmI AI haiM? yaha caMdrakI patnI rohiNI hai ? kiMvA sUryapatnI isa bhUtalapara AI hai ? kyA yaha kinnarI, vidyAdharI, athavA guNasvarUpako dhAraNa karanevAlI madanakI patnI rati hai ? itane prakAra ke vikalpase yaha kauna . mohanavallI hai ? aisA manameM vaha rAjA vicAra karane lgaa| baDe kaSTase cetanAko prApta hokara cintanameM tallIna huaa| usa samaya vahAM hAhAkAra karake aneka rAjA Aye / baDe kaSTase cintApIDita rAjA padmanAbha sAvadha huA / usa samaya rAjAne nAradako namaskAra kara pUchA, ki he tAta paTTameM varNayukta yaha suMdara strI kauna hai ? jo savibhramA - hAvabhAvayukta mahAsaundaryazAlinI hai / isakA mukha vilAsayukta bhoe~ aura Avartase manohara hai / he RSe, Apa mujhe nizcayakA kAraNa aisA satya kahie Apa bhavyoMke svAmI haiM / kaho // 32-39 // usa samaya "he rAjA, yadi tujhe paTTalikhita strI rUpako sunanekI icchA hai to suna maiM kahatA hUM jisase terA mana sthira hogA " aisA nAradane kahA // 40 // " aneka dvIpoMke madhyameM jambUnAmaka manohara aura mahAn dvIpa hai / isa gola dvIpane candrako jItA thA, kyoM ki candra paurNimAkI rAta hI pUrNa gola rahatA hai anya tithiyoM meM nahIM / aura isa dvIpane yogikobhI jItA thA kyoM ki yogI bhI vRttayuktacAritrayukta hote haiM, unake cAritra meM sadA ekarUpatA nahIM rahatI hai / hamezA kamajAdApana hotA hai paraMtu isa dvIpake vRttameM- golAI meM sadA ekarUpatAhI rahatI hai| isa jambUdvIpake madhya meM sudarzananAmaka, eka lakSa yojana UMcA prakAzamAna mandaraparvata hai / vaha pRthvIko tilakake samAna suzobhita karatA hai / 41-43 // isa mandaraparvata ke dakSiNa meM jagatameM uttama dhanuSyAkAra, kalAyukta, SaTkhaNDoM se 1 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekArvina parva 451 tadavAcyAM varaM kSetraM bhArataM bhuvanottamam / cApAkAraM kalAkIrNa bhAti padkhaNDazobhitam / / kurujAGgalanAmAsti nIvRttatra manoharaH / kurubhUmisamo bhogai_jissnnubhuuribhuuptiH||45 .. hastinAgapura tatra hastinAM hitairvaram / surApagApariklRptaparikhaM khala vidyate // 46 yudhiSThirAbhidhastatra bhUpo bhUribhayApahaH / samRddho dharaNI dhartu vidyate kauravAgraNIH // 47 pArthaH sArthakanAmAbhUttabhrAtA bhuvi vishrutH| tatpatnI draupadI paTTe likhiteyaM suruupinnii|| rAmAsukhasamIhA cettavainAM kuru hRdgatAm / vinAnayA prabho viddhi jIvitaM te'pyajIvitam // tadrUpaM ca vare paTTe vidyutkIrNaM sukarNabhRt / tubhyaM yadrocate bhUpa tatkuruSva na caanythaa||50 ityuktvAsmingate vyomni tdruupaahtmaansH| tatkAminI smaraMzcitte kSaNaM duHkhI nRpo'bhvt|| vanamitvA tadA bhUpo mntraaraadhnttprH| saMgamAkhyaM suraM zIghaM sAdhayAmAsa sNgdm||52 sAdhitaH saMgamaH prApto nRpaM praNayasaMgatam / prAha dehi mamAdezaM tvadiSTaM hRSTikArakam // 53 tadAbhANInnRpastuSTo nirjarAnaya mAninIm / draupadI rUpasaMpannAM saMprAptaparamodayAm // 54 . zobhita bhAratakSetra zobhatA hai| usameM kurujAMgala nAmakA manohara deza hai| vaha bhogoMke padArtha dene. vAlA honese uttarakuru, devakurubhogabhUmike samAna zobhanevAlA hai aura aneka rAjAoMse manohara dIkhatA hai| usa dezameM hAthiyoMkI gajanAoMse suMdara hastinAgapura nAmaka zahara hai| nizcayase usakI khAI gaMgAnadIse banAI gaI hai| vahAM yudhiSThira nAmakA rAjA hai vaha kauravavaMzakA aguA hai| vaha atizaya bhayako dUra karanevAlA hai| vaha pRthvIko dhAraNa karanemeM samRddha-samartha hai // 44-- 47 // yudhiSThirarAjAke bhrAtAkA nAma 'pArtha ' hai vaha anvartha nAmakA dhAraka hai| aura isa bhUtalameM prasiddha hai| usakI patnIkA nAma draupadI hai| vahI svarUpa-suMdarI isa paTTameM likhI hai| he rAjA, strIke sukhakI yadi tujhe icchA hai to tU ise apane hRdayameM rakha / he rAjan , isake vinA terA jIvita bhI ajIvitake samAna hai arthAt isake vinA jInA maraNake samAna hai| he uttama karNako dhAraNa karanevAle rAjan , usIkA isa suMdara paTTameM bijalI ke samAna rUpa phailA huA hai| prakAzamaya rUpa hai| aba tujhe jaisA rucatA hai vaisA kara maiMne jo kahA hai vaha anyathA-asatya nahIM hai " // 4850 // aisA bolakara nArada AkAzameM cale gaye / draupadIke rUpase vyAkula cittavAlA padmanAbharAjA manameM usa strIko smaraNa karatA huA atizaya duHkhI huA // 51 // - [kAmuka padmanAbhakI draupadIse prArthanA] rAjA vanameM jAkara maMtrArAdhanA karanemeM tatpara ho gyaa| usane strIkA saMga denevAle saMgama nAmaka devako zIghra sAdhya kara liyA / vaza kiyA huA saMgamadeva premasahita rAjAke pAsa AgayA aura tujhe jo iSTa aura AnaMdakA kAraNa ho, mujhe AjJA de| usa samaya AnaMdita huA rAjA kahane lagA, ki- "jise uttama vaibhava prApta huA hai, tathA jo rUpasaMpanna hai, aisI draupadIko yahAM lAo" usakA bhASaNa sunakara prema karanevAlA, cacala Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam tannizamya suraH zIghraM sAnurAgazca kAryakRt / cacAla calacicAtmA sNcrnggnaanggnnm|| 55 dvilakSayojanavyApisAgaraM satvaraM suraH / jagAmollaGghya nirvighno hastinAgapuraM param // 56 nizAyAM sadanaM tasyAH pravizya saMgamaH suraH / sAkSAlakSmImiva kSipraM suptAM jahe'rjunAGganAm hRtvA suraH samAnIya draupadIM svApasaMyutAm / tadraGgodyAnasa he mumoca matimohitAm // 58 nidrAvazAdajAnantIM heyAheyaM kathaMcana / sazayyA tatra sA suptA prAtaH paryantamAsthitA // 59 padmanAbhaH sureNApi vijJApitastadAgamaH / prabuddhaH padudhIH prApa tasyA abhyarNamAdarAt // 60 nidrAkrAntAM sa Alokya kaumudIM kanakojjvalAm / pInastanIM sujaghanAM jaharSendusamAnanAm ||61 bhANa bhUpatirbhakto bhadre tu rajanI gatA / prabhAtasamayo jAtaH prabuddhA bhava bhAmini / / 62 uttiSThotiSTha vegenAlokaya tvaM sulocane / vada vANIM vizeSeNa vizvavijJAnapArage ||63 itthamutthApitA vAkyairmadhuraiH susudhopamaiH / bastaiNanayanA bAlA pazyati sma dizo daza / / aise dezastu ko vakti eSa kaH purataH sthitaH / kimudyAnamidaM gehe veti cintAM tu sA gatA / / cittavAlA, kAryakArI deva zIghra jAtA huA AkAzameM calA gyaa| do lakSa yojana vistRta samudrako satvara ulaMghakara vaha deva nirvighnatAse suMdara hastinAgapurako prApta huA / / 52-56 // rAtrImeM devane usake- draupadaka mahalameM praveza kiyA, soI huI sAkSAlakSmI mAno aisI arjunastrIko deva harakara zIghra le gayA / irakara lAyI gaI jisakI buddhi mohita huI hai aisI draupadIko amara kaMkAnagarIke upavana ke uttama mahalameM deva chor3akara calA gayA / nidrAke vaza honese jise heyAheya kAryakA kucha bhI jJAna nahIM hai aisI vaha zayyApara prAtaH kAlataka sotI rahI // 57-59 // devane padmanAbharAjAko draupadIke Agamana kI bAta kahI / jAgRta aura caturabuddhi vaha rAjA baDe Adarase usake pAsa AyA ||60|| suvarNasamAna ujjvala, jyotsnAke samAna suMdara, gADha nidrAyukta, puSTa stanavAlI, suMdara zroNi vAlI aura caMdrasamAna mukhavAlI draupadIko dekhakara rAjA harSita huA / draupadIke Upara lubdha huA rAjA kahane lagA, ki "he bhadre, rAtri samApta huI aura aba prabhAta kAla huA hai| he bhAmini, jaldI tU jAgRta ho / he sulocane, tU jaldI UTha UTha / tU mujhe dekha, sarva kalAoMke jJAnameM catura he sulocane, vizeSatAse mere sAtha tU bola " // 61-63 // isa prakArake amRtopama madhuravAkyoMse jisako uThAyA hai aura bhayayukta hariNake netratulya AMkheM jisakI haiM aisI vaha draupadI daza dizAoMko dekhane lagI / tathA usake manameM aisI cintA utpanna huI " yaha kaunasA deza hai ! mujhase bolanevAlA kauna hai ? yaha kauna puruSa mere Age khaDA huA hai ? yaha to nizcayase svapnahI hai isameM mujhe kucha bhrAnti nahIM dIkhatI hai"| aisA vicAra kara apanA mukha DhaMka kara tathA AMkheM mIcakara vaha so gaI / / 64-66 // rAjAne usakA abhiprAya jAnA arthAt yaha bhAminI bhrAntimeM hai aisA usane Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzaM parva 453 ayaM tu nizcitaM svapno na bhrAntirvidyate mama / iti svavakramAcchAdya suptA sA mIlitakSaNA // bhUpastanmAnasaM jJAtvA jagAda madanAhataH / kamalAkSi nirIkSastra nAyaM svapnaH praharSiNi // 67 yaM nidreti sA matvA prekSamANA dizo daza / dadarza kiGkiNIyuktaM vyomayAnaM manoharam // parastrIlampaTo lobhI kapaTI vikaTaH paTuH / padmanAbho jajalpeti bhAmini zRNu mdvcH| 69 dvIpo'yaM dhAtakIkhaNDazcaturlakSasuyojanaiH / vistIrNo veSTito viSvakkAlodakapayodhinA // 70 viddhImAM devakaGkAkhyAM purIM khyAtAM varAM zubhaiH / svArNairgRhaiH samuddIptAM maNimuktAphalAcitAm tatpatiH padmanAbhAkhyo vairivAravinAzakaH / ahaM parAkramAkrAntadikcakraH zakrasaMnibhaH // 72 bha bhAmini bhavatyarthe bhayatrastena cetasA / mayA kaSTena vegena suraH saMsAdhito haThAt // 73 tvAM vinA bhojanaM bhavyaM bhavye me rocate na hi / viraheNa tavAtyarthe mRtAvasthAmito'smyaham / / sureNa tena vegena tvamAnAyya sukhaM sthitaH / prasannA bhava bho bhIru bhaja bhogAnmayA samam // dezaM kozaM puraM ratnaM cAmarAtapavAraNe / turaMgaM dantinaM harmyaM gRhANa tvaM tavepsitam // 76 virahAniM paraM lagnaM vidhyApaya vicakSaNe / bhogodakena vegena mama marmaNi dAhakam // 77 samajha liyA / vaha madanapIDita hokara use kahane lagA, ki " he kamalanayane, he harSayukte dekha, yaha svapna nahIM hai"| aisA usakA bhASaNa sunakara yaha nidrA nahIM hai arthAt svapna nahIM hai aisA usane bhI jAna liyA aura daza dizAoMko vaha dekhane lgii| usane apane Age choTI ghaMTikAoM se yukta manohara AkAzavimAna dekhA || 67-68 // [ padmanAbhakI draupadIse prArthanA ] paratrIlaMpaTa, lobhI, kapaTI, bhayaMkara aura catura padmanAma - rAjA kahane lagA, ki " he suMdarI merA vacana suna " arthAt maiM yahAMkI saba paristhiti tujhe kahatA huuN| yaha dhAtakIkhaMDa nAmaka dvIpa cAra lakSa yojana vistIrNa hai aura kAlodadhi samudrane ise cAroM tarapha se veSTita kiyA hai / he bhAmini, isa uttama nagarIko amarakaMkA nAmakI prasiddha nagarI smjho| yaha zubha - suMdara suvarNakhacita gharoMse camakatI hai, tathA maNi - mauktikoMse samRddha hai / isa nagarIkA rAjA maiM hUM, merA nAma padmanAbha hai aura maiM vairisamUhakA nAza karanevAlA, parAkramase dazadizAoM ko vyApta karanevAlA aura iMdrake samAna vaibhavavAlA huuN| he suMdarI, tere liye - terI prApti ke liye bhayabhIta manase maiMne kaSTase aura haThase devakI ArAdhanAkara use sAdhA hai| he bhavye, tere vinA madhura annabhI mujhe nahIM rucatA hai / tere tIvra virahase merI mRtake tulya avasthA huI hai / / 69-74 // sAdha devake dvArA maiM tujhe yahAM lAyA hUM jisase aba maiM sukhase rahUMgA / he bhIru, tU mujhapara prasanna ho aura mere sAtha bhogoMko bhoga / deza, koza, nagara, ratna, cAmara, chatra, ghoDA, hAthI, mahala Adika tujhe jo padArtha rucate haiM ve grahaNa kara / he cature, mere zarIrameM jo virahAni laga gaI hai use tU zati kara | yaha virahAmi mere mamako dagdha kara rahI hai use tU bhogarUpI jalake vegase zAMta kr| isa 1 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam sAnukUlA parAM dRSTiM kuru mnmthsNgre| viSAdaM bhaja mA bhavye mayA satraM sukhaM bhj||78 vallabhA bhava bhUbhavyabhAvamupAgatA / mama mAnasajaM duHkhaM harantI sukhadAyika / / 79 nizamyeti zucAkrAntA kampitAGgI sphuttddhdaa| ruroda seti duHkhArtA baasspvyaaptimdaannaa| hA yudhiSThira hA jyeSTha hA viziSTa sudhrmdhii| hA pAvane pavitro'si viiraannaamgrnniivrH|81 hA pArtha nAtha samare samartho dsyushaasnH| duHkhakAle samAkrAnte ko mAM rakSati duHkhiniim|| vinA bhavadbhiratyartha kiM sukhaM mama sAMpratam / kiMvadantImimAM tatra ko neSyati mama priyH|| sureNAhaM haDiM nItA prasuptA bhuvi vishrutaa| ityAkrandaM prakurvANA saMtasthe drupadAtmajA // 84 sa babhANa mahAyuktyA suzroNi zRNu sAMpratam / zokaM hitvA ramasvAzu mayA sAdhaM sukhaaptye|| tyaktvA dhanaMjayassAzAMdattvA tasmai jalAJjalim / viSAdaM ca vimucyAzu bhoge raktA bhava priye|| tadA nizamya pAJcAlI zIlabhaGgoddharaM vacaH / acintayabhije citte cintAsaMcayasaMgatA // 87 kAmayuddha meM tU mujhapara anukUla dRSTiM ddaal| he devi, viSAda choDa, mere sAtha tU sukhako bhog| kalyANa khabhAvako dhAraNa karanevAlI, tU pRthvIke pati aise merI priyatamA bn| mere mAnasika duHkhakA nAza karanevAlI tU mujhe sukha de" // 75--79 // padmanAbhake aise vacana sunakara draupadI zokayukta huii| usakA aMga ka~pane lgaa| usakA hRdaya phUTa gyaa| vaha duHkhapIDita hokara rone lgii| usakA mukha azruoMse bhIga gayA / vaha isa prakArase zoka karane lagI " he jyeSTha yudhiSThira, ApameM viziSTa dharmakI buddhi nivAsa karatI hai| he pAvane, arthAt he bhIma Apa pavitra aura vIroMmeM zreSTha aguA hai| he nAtha, arjuna, Apa yuddha meM samartha aura zatruoMkA damana karanevAle haiN| prApta hue isa duHkhakAlameM mujha duHkhinIkA kauna kauna rakSaNa karegA ? // 80-82 // Apake nahIM honese arthAt ApakA atizaya viyoga ho jAnese mujhe isa samaya sukhaprApti kaise hogI ? merA kauna priya hai jo yaha vArtA Apake prati pahu~cAvegA ? maiM pRthvImeM prasiddha huuN| maiM soI thI aise samaya devane mujhe yahAM lAkara baMdizAlAmeM rakhA hai|" isa prakAra zoka karatI huI draupadI vahAM rahI / / 83-84 // padmanAbharAjA draupadIko punaH isa prakArase prArthanA karane lagA " he suzroNi, tU isa samaya merA vacana sun| tU zoka choDakara sukhake liye mere sAtha krIDA kara / aba arjunakI AzA choDakara use jalAJjali de| he priye, khinnatAko choDa de aura zIghra bhogoMmeM anurakta-tatpara ho"| aisA padmanAbhane mahAyuktike sAtha bhASaNa kiyA // 85-86 / / usa samaya zIlabhaMga karanevAlA rAjAkA pravala vacana sunakara cintAoMke samUhase pIDita draupadIne apane manameM aisA vicAra sa prasuptA suzrutAnvitA / Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzaM parva zIlaratnamaho nRNAM bhUSaNaM zIlamuttamam / zIlAddAsatvamAyAnti surAsuranarezvarAH // 88 zIlAtsumujjvalaH kAyaH zIlena vipulaM kulam / zIlena jAyate nAkaH zIlaM cakripadapradam / / zIlena zobhate sadyaH sarvasImantinIgaNaH / zIlena vipulo vahniH sItAvacca jalAyate // 90 sulocanA yato yAtA zIlataH suranimnagAm / samuttIrya tathAnyAsAM zIlAnbhIraM sthalAyate // zIlato jaladhirnRNAM kSaNato goSpadAyate / zrIpAlakAminIvadvai zIlaM srvsukhaakrm|| 92 zIyukta mRtaH prANI sa sukhI syAdbhave bhave / na jahAmi varaM zIlaM mRtyAvahamupasthite / / samucchavAsya vikalpyeti jajalpa drupadAtmajA / zRNu tvaM prakaTAH pazca pANDavA bhrAtaro bhRshm|| pracaNDAkhaNDakodaNDA jitAkhaNDalamaNDalAH / kampante yatprabhAvena nirjarAH sjjmaansaaH||95 saMcaranto raNe nUnamanivAryA vipakSakaiH / ye manti ghanaghAtena vairiNo vigatAlasAH // 96 punaryadbhrAtarau kRSNabalau trikhaNDanAyakau / surAsuranaraiH pUjyau tau sto bhAratabhUSaNau // 97 kIcakena samIhA me kRtA zIlaviluptaye / hataH sa bhrAtRbhiH satraM zatasaMkhyaiH supANDavaiH // 98 / kiyA " manuSyaprANiyoMko zIla ratna hai aura vaha unakA uttama alaMkAra hai| sura, asura aura manuSyoMke khAmI indra, cakravartI Adi zIlake prabhAvase dAsa hote haiM / zIlake pAlanese tejakhI zarIrakI prApti hotI hai aura zIlase kulakI vipulatA hotI hai arthAt uccakulameM janma hotA hai / zIla varga milatA hai aura zIla cakravartipadakA dAtA hai / zIlase tatkAla sarva nArIgaNako zobhA utpanna hotI hai | atizaya tIvra vizAla agni zIlake prabhAva se sItAke samAna pAnI ho jAtA hai / isa zIlake prabhAva se jayakumArakI rAnI sulocanA gaMgA nadIko tIrakara saMkaTamukta ho gaI / vaise anya zIlavatI striyoMko bhI zIlake prabhAvase pAnI sthalake samAna huA hai / zIlake prabhAva se manuSyoM ko samudra kSaNahI gAyake khurake samAna ho jAtA hai / zrIpAlarAjA aura usakI strI madanasuMdarI rAnI bhI isake udAharaNa hai / zIlase sarva sukha milate haiM / zIlayukta prANI maranepara pratyeka bhavameM sukhI hI hotA hai| mRtyu upasthita honeparabhI maiM zIlakA tyAga na karUMgI // 87-93 // tadanaMtara dIrgha zvAsa choDakara aura manameM kucha vicAra kara draupadI padmanAbhako isa prakAra bolane lagI :- " he rAjA, suna yudhiSThirAdika pAMca pANDava anyonyake bhAI haiM / tathA unakI sarvatra prasiddhi hai / ve pracaMDa aura akhaMDa kodaMDake - dhanuSyake dhAraka haiM / aura iMdroMko bhI ve jitanevAle haiN| inake prabhAvase sthiracittavAlIM devatAyeM DaratI haiN| jaba ve yuddha meM saMcAra karate haiM taba unheM nizcayase zatru jItane meM asamartha hote haiN| zatru unakA nivAraNa nahIM kara sakate haiM / Alasya choDakara ve pracaNDa AghAtase zatruoMko naSTa karate haiM / punaH trikhaNDake svAmI zrIkRSNa aura baladeva ye pANDavoMke bhAI haiN| ye zrIkRSNa aura baladeva sura, asura aura manuSyoMse pUje jAte haiM aura ve isa samaya jaMbUdvIpa ke bharatakSetrake alaMkAra haiN| merA zIla naSTa karaneke liye kIcakane icchA kI thI, paraMtu supANDavoMne 35 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam punastvaM mohato mAninmA muhyatAtsvamAnase / nAgIva viSavallIva vRthAnItA tvayApyaham / / mAsamekaM bhamAzaM tvaM muktvA tiSTha sthiraM nRpa / etAvatkAlaparyantaM yadbhAvyaM tadbhaviSyati / kathaM kathamapi prAyaste nAyAsyanti paannddvaaH| mAsamadhye tatastubhyaM rocate yaJca tatkuru / / ityukte bhUpatistasthau cintayanniti cetasi / ratnAkaraM samuttIrya te kAyAsyanti paannddvaaH|| tataH sA niralaGkArA paanaahaarvivrjinii| ziroveNI prabandhyAsau tasthau citragateva vai||103 tadA gajapure prAtaH pracaNDaiH pANDunandanaiH / nirIkSitApi no dRSTA pAJcAlI prmodyaa||104 tasyA zuddhirna kutrApi labdhA saMzodhitA dhuvam / punaH punarnarAdhIzaina dRSTAlokitApyalam / / tadA dvArAvatIpuryAM kenApi kathitaM hi tat / cakriNe praNatiM kRtvA draupadIharaNaM punH|| kSaNaM duHkhAkulastasthau kezavo viSamo raNe / punaH kruddhaH sa yuddhasya dApayAmAsa dundubhim / / tadA ghoTakasaMghAtA gajA garjanatatparAH / rathAzcItkArarAvADhyAzceluzcaJcalacakriNaH // 108 utkhAtakhaDgasaddhastAH kuntakAdaNDapANayaH / padAtayastatastUrNa prapedire nRpAGgaNam // 109 caturaGgabalenAsau yAvadyAtuM samudyayau / tAvatA nArado yAto'marakaGkApurIM prati // 110 sau bhrAtAoMke sAtha kIcakako mAra ddaalaa| punaH tU bhI he mAnI rAjA mohase merI icchAse manameM mohita mata ho| maiM viSayukta nAginIke samAna tathA viSakI latAke samAna huuN| tUne mujhe yahAM vyartha lAkara rakhA haiN| eka mahinAtaka merI-AzA choDakara he rAjA tUM sthira Thahara jaa| itane kAlakI maryAdAmeM jo kucha honahAra hai vaha hogaa| yadi kisI tarahase bhI ve pANDava eka mAsameM nahIM AyeMge to tujhe jo rucatA hai vaha kArya kr| aisA kahanepara vaha padmanAbha rAjA manameM aisA vicAra karane lagA " samudrako ulaMghakara ve pANDava kahAM A sakate haiM " // 94-102 // tadanaMtara draupadIne apane mastakapara veNI bAMdhakara AhAra aura alaMkAroMkA tyAga kiyaa| taba vaha mAno citralikhitasI dIkhane lgii| idhara gajapurameM prAtaHkAla pracaNDa pANDuputroMko uttama abhyudayavAlI pAMcAlI- draupadI jahAM tahAM anveSaNa karaneparabhI nahIM diikhii| anyasthAnoMmeM usako DhUMDhanepara bhI kahAMse bhI usakI vArtA nahIM milii| vAraMvAra rAjAoMse talAza karane parabhI vaha dRSTigata nahIM huii| taba dvArAvatInagarameM kisIne cakravartIko praNAma karake draupadIkI. haraNavArtA punaH nivedana kI // 103-106 // zrIkRSNa kSaNataka duHkhI hue anaMtara raNameM bhayaMkara kezavane kruddha hokara yuddhake liye nagarA bjvaayaa| taba ghoDoMkA samUha, garjanAmeM tatpara hAthI, jinake cakra caMcala haiM, jo cItkAra zabda karate haiM aise ratha, yuddhasajja hokara calane lge| kozase nikAlI huI taravAreM jinake hAthameM haiM, tathA jinake hAthoMmeM bhAlA aura dhanuSya haiM aise paidala apane sthAnoMse zIghra rAjAke aMgaNameM jAkara khar3e ho gye| caturaMga sainyake sAtha yaha zrIkRSNa prayANa karaneke liye niklaa| idhara nAradane amarakaMkApurIko jAkara yahAM draupadI dekhii| azrusamUhase draupadIkA mukha vyApta arthAt Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekavitaM parva 157 tatra sA tena saMdRSTA bASpauSaptasanAkhA / tamajambUnadAbhAsA muktakezI kshaavrii||111 kapolanyastasaddhastA pratimeva kriyAtigA / ratirvA kAmanirmuktA zacI vAzakravarjitA // 112 zriyaM nirjitya rUpeNa sthitA kiMvA sthiraasnaa|| iti saMcintya duzcinto nArada tyacintayat / / 113 satIyaM saMkaTaM nItA mayA mAnena pApinAH / tataH sa kezavaM prApyAvAdIdraNasambatam // 114 vikaTaM kaTakaM viSNo kimartha melitaM tvayA / draupadI dhAtakIkhaNDe kaGkAyAM sA tu vidyate // pavanAbho nRpastatra vairivaMzavinAzakaH / ArAdhya nirjaraM jahe tAM sItAM vA dshaannH||116 yatra yAtuM na zaknoti naraH ko'pi mhaablii| atotra tiSTha nirdvandvamidaM kArya suduSkaram / / tamizamya svabhUstatra prabhuH saMmucya tadalam / rathenaikena saMprApa nagaraM hAstinaM puram // 118 saMmukhaM pANDavA viSNuM gatvA natvA nyavedayan / draupadIhativRttAntaM vizvalokabhayapradam // te tatra mantraNaM kRtvA matvA durladhyamarNavam / lavaNAmbudhisattIraM prApuH pApaparAsakhAH tatra trikopavAsenAsAdhayatsvastikaM suram / lavaNAmbudhisanAthaM praspaSTo vissttrshrvaa||121 AI-gIlA huA thaa| tape hue sonekAsA usakA zarIravarNa thaa| usake mastakake bAla vikhare hue the| usakA peTa kRza huA thA arthAt usakA zarIra kRza huA thaa| usane apane hAthapara apanA gAla rakkhA thaa| sthira pratimAke-samAna vaha dIkhatI thii| madanaviyukta ratike samAna, vA iMdrarahita zacI- iMdrANIke samAna, athavA sauMdaryake dvArA lakSmIko jItakara sthira Asanase mAno baiThI huI hai aisA vicAra kara duHkhadAyaka cintAse ghirA huA nArada aisA vicAra karane lagA // 106113 / / 'hAya ! mujha pApIne mAnase isa satIko saMkaTameM DAlA hai|' tadanantara vaha zIghra raNobata kRSNake pAsa Akara bolane lgaa| he kezava, yaha bhayaMkara sainya kisa liye ikaTThA kiyA hai ! draupadI to dhAtakIkhaMDameM amarakakA nAmaka nagarImeM maiMne dekhI hai| vahAM padmanAbha nAmaka rAjA, jo ki zatruoMkA vaMza naSTa karanevAlA hai, rAvaNane jaisA sItAkA haraNa kiyA, vaise usane devakI ArAdhanA kara draupadIkA haraNa kiyA hai| vahAM koI-mahAbalavAn manuSya bhI jAnemeM samartha nahIM hai isa liye tuma yahAM nizcita hokara baiThe haiN| yaha kArya baDA kaThina hai // 114-117 // nAradase draupadIkI vArtA sunakara kRSNarAjAne apanA caturaMga sainya vahAM hI choDa diyA aura eka rathase vaha hAstinApurako aagyaa| viSNuke pAsa jAkara aura namaskAra kara saba duniyAko bhIti utpanna karanevAlI draupadI haraNakI vArtA pANDavoMne viSNuse kahI / / 118-119 // pAparahita pANDava aura zrIkRSNane vahAM vicAra kiyA aura samudra alaMghanIya hai aisA samajhakara lavaNasamudrake suMdara kinArepara aae| vahAM viSNune tIna upavAsa karake lavaNasamudrake khAmI zrIkhastika bhAmaka devako spaSTarItise siddha kiyaa| usa devane vegavAn chaha ratha unako diye| ve ratha pAnImeM calanevAle the| unake dvArA ve kSaNamAtrameM pAM. 54 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 pANDavapurANam tataste: syandanaiH SaDbhirdevadattaH suvegibhiH / payazcAribhirAbhejuH purIM kakAbhidhA kSaNAt // hariNA saha siMhA vA jagarjuH paJca pANDavAH / sajjaM zAGga vyadhAdviSNuSTaGkArArAvasaMkulam / / bhImena prAmitA tUrNa gadA vidyullatA yathA / nakulena tadAgrAhi kunto dvittkRntnodytH|| pANau kRtaH kRpANastu sahadevena dIptimAn / sanjitA satvaraM zaktirdharmaputreNa jitvrii||125 tadA dhanaMjayaH prAha natvA dharmasutaM kSaNAt / vArayiSyAmyari yUyaM sarve tiSThata nizcalam // . ityuktvA pUrayitvA sa zaGkha kodaNDapANikaH / dadhAva devadattADaM pArthaH sdrthsNsthitH||127 hariNA pUritaH pAJcajanyo jayabhayaMkaraH / tannizamya purAdrAjA nijegAma bloddhtH||128 raNatUryeNa tUrNa sa kurvazca badhirA dishH| reNunAcchAdayanvyoma yuyudhe bhUpatirbalI // 129 / pArthena jajerIcakre padmanAbho mhaashraiH| raNaM hitvA gataH puyoM datvA sa vizikhAM sthitH|| vaikuNThaH kaThina pAdaprahAraistAMnyapAtayat / vivizuH pattanaM sarve traasynto'khilaanyjnaan|| bhImastu pAtayAmAsa gadayA mandirANi ca / AdadAvindirAH sarvAH sundaro mndrsthirH|| amarakaMkA nagarIko Agaye // 120-122 // [ padmanAbhakA zaraNa AnA ] kRSNake sAtha Aye hue ve pAMca pANDava siMhake samAna garjanA karane lge| TaMkAradhvanise bharA huA zAGga dhanuSya viSNune sajja kiyaa| bhImane zIghra ghumAI huI gadA vidyullatAke samAna dIkhane lgii| nakulane zatruko toDanemeM samartha kunta-bhAlA hAyameM liyaa| aura sahadevane apane hAthameM tejasvI taravAra grahaNa kii| dharmaputra yudhiSThirane jayazAlI zaktinAmaka Ayudha hAthameM liyA // 123-125 // usa samaya arjunane dharmasutako-yudhiSThirako namaskAra kara kahA, ki " tuma saba nizcala rho| maiM eka kSaNameM zatruko haTA duuNgaa|" aisA bolakara dhanuSya jisake hAthameM haiM, jo uttama rathameM baiThA hai, aisA arjuna devadatta nAmaka zaMkha pUra kara raNabhUmikI tarapha dauDane lgaa| zrIkRSNane logoMko bhaya utpanna karanevAlA pAMcajanya nAmaka zaMkha kaa| usakA dhvani sunakara balase-sainyase uddhata padmanAbharAjA nagarake bAhara yuddhake liye AyA // 126-128 // zIghra raNavAdyoMse sarva dizAoMko badhira karanevAlA aura reNuoMse AkAzako AcchAdita karanevAlA vaha padmanAbharAjA laDane lgaa| paraMtu jaba arjunane mahAbANoMse use jarjara kiyA taba vaha raNa chor3akara apane nagarameM gayA aura nagaradvAra baMda karake baitthaa| usa nagaradvArako kaThina pAdaprahAroMse viSNune toDa diyA aura saba pANDavoMne sarva logoMko bhaya dikhAte hue nagarameM praveza kiyaa| bhImane to gadAle saba maMdiroMko toDa ddaalaa| maMdaraparvatake samAna sthira suMdara bhImane sarva dravya haraNa kiyaa| taba saba loga bhAgane lage, rAjA bhI bhAga gayA aura dauDatA huA, rakSaNa karo rakSaNa karo aisA kahatA huA draupadIko zarapha gyaa| "he draupadI, tere haraNase jo maiMne pApa kiyA usakA phala mujhe bhUmIzoMse milA" isa taraha vaha bolane lgaa| isake anaMtara " he mUDhacitta, tujhe maiMne pUrva meM Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzaM parva 459 naSTo janastadA sarvo bhUpo'pi prplaayitH| bruvANastrAhi trAhIti draupadIM zaraNaM yayau // draupadIharaNAtpApaM kRtaM yaddhi mayA phalam / labdhaM tadatra bhUmIze ityavocadgiraM parAm // 134 draupadyathAvadadvAkyaM zrRNu re mUDhamAnasa / purA proktaM tvadagretra sameSyantyAzu paannddvaaH||135 duryodhanAdayo yodhA yuddhe yairnirjitAHkSaNAt / teSAmagre bhavadvArtA keti pUrva myoditm||136 tAvatA tatra te prApurdantino vA nirngkushaaH| bhUpastAnvIkSya namo'bhUdrakSa rakSeti sNvdn|| tasyAH sa zaraNaM prApto bhuupo'bhaanniidbhyaaturH| tvamakhaNDA mahAzIlA suzIlAsi smpriyaa| tvaM dApayAbhayaM dAnameta jIvanapradam / sA tadAdApayattasyAbhayaM dAnaM ca taineNpaiH||139 tataH praNamya kRSNAdhI paannddvaanvinyodytH| yathAyathaM cakArAsau vinayaM bhojnaadibhiH|| te tadA draupadIM lAtvA snAtvAItpadapaGkajam / prapUjya kArayAmAsa draupadyAH pAraNAM parAm // iti zubhaparipAkAcchaubhacandre jinendre varakRtanatibhAvA bhavyabhAvAH subhvyaaH| drupadanRpatijAtAM te samAdAya prApurjananikarasamiddhaM sadyazo lokacAri // 142 yasmAddharmAnnRpatimahitaM padmanAbhaM vijitya prAptAH pUjAM parataramahAdhAtakIkhaNDajAtAm / labdhvA pArthapramadavanitAM draupadI pANDavAste / prApuH sAtaM jinavaravRSaprAbhavaM taddhi viddhi / kahA thA, ki pANDava jaldI yahAM aayeNge| inhoMne duryodhanAdika yoddhAoMko yuddhameM kSaNameM jIta liyA hai unake Age terI kyA kathA hai aisA bhI maiMne pUrvameM kahA thaa|" draupadI use bola rahI thI, itane meM niraMkuza hAthiyoMke samAna ve vahAM Agaye / "merI rakSA karo, merI rakSA karo" isa taraha kahatA huA vaha rAjA unako dekhakara namra huaa| bhayase bharA huA vaha rAjA draupadIko zaraNa gyaa| aura kahane lagA, ki "he draupadI, tU akhaNDa mahAzIlavatI hai, tU suzIla hai aura samapriya hai| mujhe tU ina rAjAke dvArA jIvana denevAlA abhayadAna dilA" / taba una rAjAoMke dvArA use draupadIne abhayadAna dilAyA // 129-139 // tadanaMtara vinayase yukta usa rAjAne kRSNake caraNoMko namaskAra kara pANDavoMkA bhojanAdikoMse yathAyogya vinaya kiyaa| usa samaya ve draupadIko lekara aura snAna karake jinacaraNakamaloMkI pUjA karane lge| isake anaMtara unhoMne draupadIko pAraNA karAI // 140-141 // zubha aura AnaMdadAyaka jinezvarameM jinhoMne uttama namratA-bhakti kI hai, jinake kalyANa karanevAle bhAva haiM, tathA jo subhavya haiM, aise pANDavoMne zubhakarmake udayase usa draupadako grahaNa kara loka-samUhameM vRddhiMgata hue, jagatameM saMcAra karanevAle uttama yazako prApta kiyA hai // 142 // isa jinadharmase pANDavoMne rAjAoMmeM pUjya padmanAbharAjAko jIta liyA aura atidUra mahA dhAtakIkhaNDameM jAkara vahAM utpanna huI pUjAko prApta kiyA' aise ve pANDava arjunakI AnaMda denevAlI patnI draupadIko prApta kara saukhyako prApta hue| yaha saba jinezvarake dharmakI mahimA jAno // 143 // brahma-zrIpAlakI sahAyatAse zrIbhaTTAraka zubhacandrane race hue mahAbhArata nAmaka Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDaparAnam iti pANDavapurANe bhaTTArakazrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe draupadIharaNaviSNupANDavataddIpagamanadraupadIprAptivarNanaM nAmaikaviMzatitamaM parva // 21 // / dvAviMzaM prv| munisuvratasaMjJaM taM munisuvratamuttamam / munisuvratadaM vande munisuvrataM yato bhavet // 1 atha te pANDavA viSNupAdau natvA mudA jguH| tava prabhAvato labdhA draupadI vairiNA hRtA / / 2 / / tataste rathamAruhya tAmAdAya manoharAm / pratasthire nRpAH pUrNamanorathazatAkulAH // 3 paritaH pAJcajanyastu pItAmbaramahIbhujA / mahAnAdaM prakurvANaH payodharasamadhvaniH // 4 tadA tadbharatAvAsicampApU:paramezvaraH / trikhaNDamaNDalAdhIzaH kapilAkhyaH sucakrabhRt // 5 kampayantaM dharA sarvAM tacchaGkhaninadaM nRpaH / azrauSIdvipulaM nantuM jinaM prApto mhaamnaaH||6 jinasya samavasthAnasthitenArdhasucakriNA / zaGkhazabdaM samAlokya papracche munisuvratam // 7 pANDavapurANameM draupadI-haraNa, viSNu aura pANDavoMkA dhAtakIkhaMDameM gamana aura draupadIkI prApti ina viSayoMkA varNana karanevAlA / yaha ikkIsavA parva samApta huA // 21 // [bAvIsavAM parva] jisake Azrayase muniyoMke ahiMsAdi suvrata-mahAvrata prApta hote haiM, jisane muniyoMko uttama vrata dhAraNa kiye haiM, jo anuyAyi - bhavyajanoMko muniyoMke suvrata pradAna karatA hai, usa munisuvrata isa anyartha nAmako dhAraNa karanevAle vartamAna kAlIna vIsave tIrthakarako maiM vaMdana karatA hUM // 1 // ___ [kRSNa-pANDavoMkA draupadIke sAtha Agamana ] anaMtara ve pANDava viSNuke caraNoMko namaskAra kara AnaMdase bolane lage-he viSNo, Apake sAmarthya se hameM zatruke dvArA harI gaI draupadI prApta huii| tadanaMtara saiMkaDo manoratha pUrNa honese AnaMdita hue ve rAjA rathameM ArUDha hokara aura usa manohara draupadIko sAtha lekara hastinApurake prati prayANa karane lge| pItAmbararAjAne-zrIkRSNane jisakI dhvani meghake samAna hai, aisA mahAdhvani karanevAlA pAMcajanya nAmakA zaMkha pUrA / usa samaya dhAtakIkhaNDake bharatakSetrastha campApura nagarake pati, tInakhaNDake dezoMke prabhu kapilanAmaka arddhacakravartI rAjya karate the| saMpUrNa pRthvIko ka~pAnevAlA viSNuke zaMkhakA mahAdhvani jinezvarako vaMdana karaneke liye Aye hue mahAmanA udAra cittavAle kapila nArAyaNane sunA // 2-6 // jinezvarake samavasaraNameM baiThe hue arddhacakravartIne zaMkha-zabda sunakara munisuvratanAtha jinezvarako ( dhAtakIkhaMDastha bharatakSetra tIrtha Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzaM parva kasya zakkharavo'yaM mo iti pRssttejaadiijinH| jambUdvIpasya bharate bhAti dvArAvatI purI // 8 trikhaNDabharatAdhIzastatra kRSNo hi bhUpatiH / pArthapriyArthamAyAtaH zasastenAtra paritaH // taM draSTaM gantumicchuH so'vAcItthaM dharmacakriNA / cakrI ca cakriNaM naiva nekSate ca hari hriH|| tIrthakaro na tIrthezaM balabhadro balaM ca na / gatasya cihamAtreNa tasya syAttava darzanam // 11. tathApi kapilastUrNa yayau taM draSTumicchayA / anyonyaM dhvajamAnaM tau tadA dadRzataH sphuTam / / mAtau zAkhau ca tAbhyAM tau tayoH zuzruvatuH kharAn / kezavaM jaladhau yAtaM matvA nivRtya sa gataH // 13 / campAmAgatya cakrI sa nirbhaya' pAradArikam / pabanAbhaM sukhenAsyAtrikhaNDabharatezvaraH // 14 . amI ca pUrvavattIA jaladhi taraTe sthitaaH| janArdano jagAdevaM yUyaM vrajata paannddvaaH||15. visarmya svastikaM yAvadAyAmi yamunAtaTam / uttIrya tAM tarI madyaM preSayacaM punrnRpaaH||16 tataste yamunAM prApya draupadyA saha pANDavAH / uttIrya tAM sthitAstIre dakSiNe lkssylkssnnaaH|| dhUrtatvenAzu bhImena nItotpAna tarIstaTam / kRSNabAhubalaM draSTuM kAlindyuttaraNakSaNe // 18 karako ) pUchA, ki he prabho, yaha zaMkhadhvani kisakA hai ? aisA pUchane para jinezvarane isa prakAra kahA- jambUdvIpake bharatakSetrameM suMdara dvArAvatI nagara hai| vahAM trikhaNDa bharatakA svAmI kRSNarAjA rAjyazAsana kara rahA hai| vaha yahAM arjunakI strI draupadIko le jAneke liye AyA thA usane yahAM zaMkha pUrA hai / usako dekhaneke liye mujhe jAnekI icchA hai aisA ardhacakrIne kahA taba dharmacakravartI munisuvratanAthane aisA kahA- he kapila, cakravartI cakravartIko, hari-nArAyaNa hariko-nArAyaNako, tIrthakara tIrthakarako aura balabhadra balabhadrako nahIM dekhate haiN| dekhaneke liye jAnepara cihnamAtrase dhvajamAtrase tujhe darzana hogaa| to bhI kapila zrIkRSNako dekhanekI icchAse zIghra calA gayA, paraMtu una donoMne anyonyakI dhvajAmAtra spaSTa dekha lii| una donoMne pUre hue eka dUsareke zaMkhakA dhvani sunaa| zrIkRSNa samudrake pAsa cale gaye aisA samajha kara vaha kapila ardhacakravartI apanI rAjadhAnIke prati lauTa gayA // 7-13 // [pANDavoMkA dakSiNa mathurAmeM rAjya-sthApana] trikhaMDa bharatakA pati vaha kapila cakravartI campAnagarImeM AyA / anaMtara usane parastrIlampaTa padmanAbhakI nirbhartsanA kI aura apanI rAjadhAnImeM sukhase rahane lgaa| ye pANDava pUrvake samAna samudrako rathoMse ullaMghakara usake taTa para baiTha gye| janArdanane pANDavoMko kahA ki "he rAjA pANDavo, tuma Age calo, maiM svastika devakA visarjana karake jaba AUMgA taba Apa yamunA nadIko tIrakara mere pAsa yamunAke taTapara punaH naukA bheja deN| tadanaMtara ve kucha bahAnekA vicAra karanevAle pANDava draupadIke sAtha yamunA nadIko tIrakara usake dAhine taTapara baiTha gaye / kAlindIko tIraneke samaya kRSNakA bAhubala dekhaneke liye dhUrtapanAse bhIma Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam tAvatA kezavaH prApto visarNya varanirjaram / sarijalamagAdhaM sa vIkSya brUte sma pANDavAn // kathaM tIrNA saricchIghaM bhavadbhiH kathyatAM mama / tanizamya tadAvocapANDavA chAtaH khalu // asmAbhirbhujadaNDena tIrNeyaM ca taraGgiNI / tanizamyAcyuto dobhyAmuttatAra sarijjalam / / 21 tIraM gatvA nRpAnvIkSya harSitAsyo jaharSa sH| jahasuH pANDavA vIkSya kRSNaM hddhddkhnaaH|| hasataH pANDavAnvIkSya provAca cakranAyakaH / bhavadbhirhasitaM kiM bho kathyatAM kathyatAM mama // te jaguryamunAtIraM vayaM taryAtha terima / tvadvAhubalavIkSAyai pracchannA sA kRtA ttH||24 narendrAghaTitaM kAryamasmAbhirghaTitaM sphuTam / pratyarthikumbhikumbhAnAM bhaJjane tvaM hrihriH||25 zrutveti krodhabhAreNa babhASe kampitAdharaH / mAdhavaH pANDavA yUyaM sadA kalahakAriNaH // 26 khajanasnehanirmuktA mAyAyuktAH sadA khlaaH| kiM sarittaraNe'smAkaM mAhAtmyaM vIkSitaM nanu / govardhanasamuddhAre kAlindInAgamaIne / cANUracUrNane citra kaMsadasyuvidhAtane // 28 zIghra naukA vahAMse haTAkara taTapara le gyaa| utanemeM zrIkRSNa usa uttama devako visarjita karake aaye| unhoMne nadIkA agAdha pAnI dekhakara pANDavoMko kahA ki " he pANDavo, Apa zIghra nadI kaise tIrakara gaye mujhe bolo ? zrIkRSNakA bhASaNa sunakara pANDava kapaTase nizcayapUrvaka yoM kahane lge| "hama logoMne apane bAhudaNDase isa nadIko ullaMghA hai" / unakA bhASaNa sunakara zrIkRSNa apane dono bAhuoMse nadIkA pAnI ullaMgha gaye // 14-21 // tIrako gaye zrIkRSNa harSitamukha pANDavoMko dekhakara AnaMdita hue| pANDava zrIkRSNako dekhakara aTTahAsyase hasane lge| hasanevAle pANDavoMko cakrapati zrIkRSNa bolane lage ki, tuma kyoM hasane lage mujhe kaho kaho / / 22-23 // ve kahane lage ki hama naukAke dvArA yamunAke tIrako phuNce| paraMtu ApakA bAhubala dekhaneke liye usa taTase usa naukAko hamane chupA liyA hai| he rAjendra, Apane hamase aghaTita kArya spaSTatAse kara diyA hai arthAt dhAtakIkhaMDameM jAkara vahAM se draupadIko lAnA yaha kArya hamase kadApi honA zakya nahIM thaa| ( Apa hI aise kArya karane meM samartha haiN| ) zatrurUpI hAthiyoMke gaNDasthaloMko phoDanemeM he hare, Apa nizcayase hari haiM- siMha haiM // 24-25 // pANDavoMkA bhASaNa sunakara atizaya krodhase jinakA adharoSTha kaMpita huA hai aise zrIkRSNa bolane lage " he pANDavo, tuma hamezA kalaha karanevAle ho / tuma hamezA svajanoMke prati sneharahita, kapaTayukta aura sadA duSTa ho| nadIke ullaMghanameM Apane hamArA mAhAtmya bolo kyA dekhA hai ? govardhanaparvatako uThAnA, yamunA nadIke kAliyasarpakA mardana karanA, cANUrako cUrNa karanA, kaMsazatrukA vadha karanA, aparAjitakA nAza karanA, gautama nAmaka devakI stutikara vaza karanA ( jisase dvArikA kA nirmANa huaa|) rukmiNIkA haraNakArya, zIghra 1ba vIkSyate / Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMza parva aparAjitanirmAze gautamAmarasaMstave / rukmiNIharaNe tUrNa zizupAlavadhodyame // 29 jarAsaMdhavadhe'smAkaM cakraratnasamAgame / trikhaNDaparamaizvarye bhavadbhirnekSitaM balam // 30 sarijalasamuttAre kiM mAhAtmyaM balekSaNe / adyApi jaDatA yAti yuSmAkaM na khalAtmanAm // dUraM yAntu bhavantotra yojanAnAM zatAntare / apAcyAM mathurAyAM ca ciraM tiSThantu pANDavAH // ityukte duHkhacetaskA jagmurgajapuraM nRpAH / abhimanyusutaM tatra subhadrApautramuttamam // 33 virATanRpasaMjAtottarAdevIsamudbhavam / hariH parIkSitaM rAjye sthApayAmAsa susthiram // 34... dvArAvatIM yayau viSNudakSiNAM mathurAM gatAH / pANDavA mAtRkAntAyaiH putraiH saha smuddhtaaH|| atha dvArAvatIpuryA nemIzo harisaMsadi / saMprApto balamAhAtmyavarNane varNyatAM gataH // 36 sa kaniSThikayA kRSNaM dolayAmAsa tIrtharAT / viraktaH kezavo jajJe zrIneme rAjyalobhataH / / kadAcijalakhelAyAM krIDanvatrasya pIlane / jAmbUvatyabhimAnena mAnito na jinezvaraH // 38 zastrazAlA samAsAdya nAgazayyAM smaashritH| zAGga jyAyAMsa AropyApUrayatkambu naasyaa|| tadAgatya hRSIkezo natvA tatpAdapaGkajam / zazaMsa paramaivAkyaistaM vivAhasya sUcakaiH // 40 zizupAlakA vadha karanemeM udyata honA, jarAsaMdhake vadhakA kArya, cakraratnakI prApti, trikhaNDakA uttama aizvarya, ityAdi kArya hamane kiye usa samaya hamArA bala nahIM dekhA ? tuma duSToMkI adyApi mUrkhatA naSTa nahIM hotI hai ? he pANDavo, tuma yahAMse sau yojana dUra dakSiNamathurAmeM jAkara vahAM dIrghakAlataka raho // 26-32 // [parikSitako rAjya-prApti ] zrIkRSNake aisA vacana kahanepara pANDavarAjAoMkA mana duHkhita huaa| ve gajapura gaye vahAM abhimanyukA putra arthAt subhadrAkA uttama pautra arthAt virATarAjAse utpanna duI kanyA uttarAdevIse utpanna huA putra jisakA nAma parIkSita thA use rAjyapara zrIkRSNane sthiratAse sthApana kiyaa| tadanaMtara zrIviSNu dvArAvatI cale gaye aura uddhata arthAt zUra pANDava apanI mAtA, apanI striyA~ aura apane putroMko sAtha lekara dakSiNa mathurAko gaye // 33-35 // isake anaMtara kisI samaya neminAthaprabhu zrIkRSNakI sabhAmeM gye| usa samaya vIroMke balaka mahAtmyakA varNana ho rahA thA taba prabhu balamAhAtmyavarNanakA viSaya ho gaye // 36 // neminAtha jinezvarakA dIkSA-grahaNa ] tIrtharAja nemiprabhu kaniSThikAke dvArA zrIkRSNako jhulAne lge| taba kRSNake manameM rAjyalobha utpanna huaa| nemiprabhu merA rAjya balavAna honese chIna leMge aisA usake manameM durvicAra A gayA aura vaha unase virakta ho gayA // 37 // kisI samaya jalakrIDAmeM prabhu tatpara ho gaye, unhoMne jAmbUvatIko vastra nicoDane ke liye khaa| parantu abhimAnase usane jinezvarako nahIM mAnA / taba zastrazAlAmeM Akara ve nAgazayyApara ArUDha ho gaye aura zArGgadhanuSyako dorIpara ArUDha kara nAkase unhoMne zaGkha pUrA / taba zrIkRSNa vahAM A gaye unhone prabhuke Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam unasenanarendrasya jayAvatyAca dehajAm / rAjImatI yayAce sa nemipANigrahenchayA // 41 rAjyalomena vaikuNTho melayitvA bahUnpazUn / vATake bandhayAmAsa nemivairAgyasiddhaye // 42 vivAhAcaM jino gacchanvIkSya baddhAnbahUnpazUn / pRSTvA tadrakSakAnprApa vairAgyaM rAgadgaH // 43 anuprekSAM jino dhyAtvA laukAntikasuraiH stutaH / zibikA devakurvAruyAM samAruhya vanaM yayau sahasrAprapaNe sthitvA SaSThyAM ca zrAvaNe site / pakSe sahasrabhUpAlaiH sa dIkSAM pratyapadyata // 45 caturthajJAnadhArI sa babhUvAsabhakevalI / SaSThopavAsato yAtaH purI dvArAvatI parAm / / 46 kanakAbho nRpo vIkSyAgacchantaM pAraNAkRte / jagrAha yuktito nemimuccadeze sthirIkRtam / / pAdaprakSAlanaM kRtvA pUjanaM ca natiM muneH / trizuddhathA cAnayuddhathAnaM dade tasmai nraishvrH||48 zraddhAdiguNasaMpannaH pazcAzcayoNi cApa saH / koTI dvAdaza ratnAnAM sAdho surkrcyutaa|| vRSTiH saumanasI jAtA vavau vAyuH suzItalaH / surasaMtADito'bhANIt dundubhistannRpAlaye / / jino'tha nighasaM kRtvA vanaM gatvA sthiraM sthitH| dadhau dhyAnaM nije citte cidrapasya parAtmanaH -----rrrrr caraNakamaloMko namaskAra kiyaa| aura vivAhake sUcaka vAkyoMse usane unakI prazaMsA kI // 3840 // ugrasenarAjA aura jayAvatI rAnIkI kanyA rAjImatIkI usane nemiprabhuke sAtha pANigrahaNa karanekI icchAse yAcanA kii| aura tadanantara zrIkRSNane rAjyake lobhase bahuta pazuoMko milAkara bADemeM nemiprabhuko vairAgya prApta karAnekI icchAse baMdhavA diyA // 41-42 // vivAhake liye prabhu jA rahe the, unhoMne bAMdhe hue bahutase pazuoMko dekhA, unake rakSakoMko bAMdhanekA kAraNa pUchakara ve rAgabhAvase dUra hokara viraktatAko prApta hue| unhoMne dvAdaza anuprekSAoMkA cintana kiyA / laukAntika devoMne Akara unakI stuti kii| devakuru nAmakI zibikAmeM ArUDha hokara ve vanameM cale gye| sahasAmravanameM khaDe hokara zrAvaNa zukla SaSThIke dina hajAra rAjAoMke sAtha unhoMne dIkSA lii| jinako kevalajJAna zIghra prApta honevAlA hai aise prabhu cauthe jJAnake-manaHparyayajJAnake dhAraka hue // 43-45 // do upavAsoMke anaMtara prabhune uttama nagarI dvArAvatImeM praveza kiyaa| pAraNAke liye Ate hue prabhuko kanakAbha nAmaka rAjAne dekha kara yuktise pddgaahaa| uccadezameM unako sthira kiyA / arthAt UMce Asanapara rAjAne prabhuko baiThAyA / munirAjaprabhuke caraNa dhokara usane pUjA kI aura namaskAra kiyaa| rAjAne mana vacana aura zarIra zuddhike sAtha annazuddhi kara prabhuko AhAra diyaa| zraddhAdi saptaguNoMse sahita honese rAjAko paMcAzcarya prApta hue| usake aMganameM devoMke hAthoMse sADebArA koTi ratnoMkI vRSTi huI / kalpavRkSoMke puSpoMkI vRSTi huI / zItalavAyu bahane lgii| devoMke dvArA rAjAke gharameM nagAre tADita hue unase suMdara dhvani huA // 46-50 // [prabhuko kevalajJAnaprApti ] prabhu AhAra grahaNa kara vanameM jAkara sthira baiTha gye| unhoMne apane manameM zuddha caitanyarUpa paramAtmAkA dhyAna dhAraNa kiyaa| chappana dinoMkA chaasthAvasthAkA Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAvirza parva 465 chatrasthasamaye yAte SaTpaJcAzadinaprame / girI raivatake tasthau jinaH sssstthopvaasbhRt||52 mahAvatadharo dhIraH suguptisamalaMkRtaH / samityAhitasaJcittaH parISahasaho babhau // 53 dharmabhyAnavalAdyogI gltyaayurytntH| dRSTinaprakRtIH sapta jaghAna sughano jinaH // 54 samAtapacaturjAtitrinidrAH sthAvarAbhidham / sUkSmaM zvabhratirazcozca yugme udyotakarma ca // kaSAyASTakaSaNDhatvastrItvahAsyAdiSad nRtA / krodhaM mAnaM ca mAyAM ca lobhaM saMjvalanAbhidham // nidrAM sapracalAM dRgdhyAvaraNAnyantarAyakam / hatvA jinezvaraH prApa kevalajJAnamadbhatam // 57 vare hyAzvayuje mAsi zuklapakSAdime dine / kevalajJAnapUjAyAM samAguzca narAH surAH // 58 varadattAdayo'bhUvannekAdaza gaNAdhipAH / tasyAcyutAdibhUpAlaiH pUjito'bhAjinezvaraH // 59 dhanadena tatazcakre samavasthAnamuttamam / jinasya vijitArAtervijitAkhilapApmanaH // 60 .. zAlo vedI tato vedI zAlo vedI ca zAlakaH / vedI zAlazca vedI ca kramato yatra zobhate prAsAdAH parikhA vallyaH prodyAnAni suketavaH / suravRkSA gRhA yatra gaNAH pIThAni bhAnti c|| mAnastambhAH sunATyAnAM zAlA:stUpA mahotratAH / mArgA dhUpaghaTA bhAnti dhvajA yatra sarAMsyapi samaya prabhukA vyatIta huaa| raivatakaparvatapara prabhu do upavAsa dhAraNa kara baiTha gye| mahAvratadhArI, dhIra, uttama guptiyoMse bhUSita, samitiyoMmeM apane cittako ekAgra kiye hue prabhu pariSaha sahana karate hue zobhane lage // 51-53 // jinake tIna Ayu binA prayatnake gala gaye haiM aise yogI aura atizaya dRr3ha jinezvarane dharmadhyAnake balase samyagdarzanake ghAtaka anaMtAnubaMdhyAdi sAta prakRtiyoMkA nAza kiyaa| tathA Age likhI huI prakRtiyoMkA zukladhyAnase prabhune nAza kiyaa| Atapa, ekendriyajAti Adi cAra jAtikarma, tIna nidrAprakRti, sthAvara, sUkSma, zvabhragati narakagati tiryaggati, narakagatyAnupUrvI aura tiryaggatyAnupUrvI, udyota, apratyAkhyAna aura pratyAkhyAna krodhAdika ATha kaSAya, napuMsakaveda, strIveda, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, manuSyagati, saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha, nidrA aura pracalA, darzanAvaraNakarma, jJAnAvaraNakarma aura antarAyakarma ina karmaprakRtiyoMko ghAta kara prabhune adbhuta kevalajJAna prApta kiyaa| uttama Azvina zukla pakSakI pratipadAke dina kevalajJAnapUjAke samaya manuSya aura deva aaye| prabhuke varadattAdika gyAraha gaNadhara the, zrIkRSNabalabhadra Adi rAjAoM dvArA pUje gaye prabhu zobhane lage // 54-59 // saMpUNa pApako jisane jItA hai, tathA jisane jJAnAvaraNAdi cAra ghAtikarmaripukA nAza kiyA hai aise prabhuke uttama samavasaraNasthAnakI kuberane racanA kii| taTa, vedI, vedI, taTa, vedI, taTa, vedI, taTa aura vedI aisI racanA isa samavasaraNameM kramase zobhatI hai / isameM prAsAda, khAI, latAyeM, udyAna, dhvaja, kalpavRkSa aura gRha haiM jahAM gaNa aura pIThoMkI zobhA hai| mAnastaMbha, nATyazAlA, atizaya UMce stUpa, mArga, dhUpaghaTa, dhvaja aura sarovara isa samavasaraNameM zobhate haiN| sabhAke madhyameM spaSTa azokAdi ATha prAtihAryoMko pAM 59 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam madhyesabhaM jino bhAti spaSTASTaprAtihAryabhRt / catustriMzanmahAzcaryAtizayaiH samalaMkRtaH // 64 nirgranthAH kalparAmAcAryikA bhavana bhaukasAm / vAmA bhavanabhaumoDakalpAmartyagajAdayaH // 65 etai'dazabhiH samyaiH zobhitazcaturAnanaH / vyAjahAra paraM dharma varadattaM gaNAdhipam // 66 jIvAjIvAsravA bandhaH saMvaro nirjarA tthaa| mokSazceti sutaccAni sapta proktAni neminA // SaDdravyasaMgrahaM cAkhyAnemiH pazcAstikAyakam / adhomadhyordhvabhedena sthitiM lokasya vizrutAm saptanArakasaMsthAnamAyurutsedhapUrvakam / dvIpasAgarabhedAMzca nAkalokasukalpanAm // 69 catasrastu gatIH prAhendriyANi pazca SaTpunaH / kAyAnpazcadaza svAmI yogAnvedatrayaM tathA // paJcavargAnkaSAyAMzca jJAnAnyaSTau ca saMyamAn / saptasaMkhyAMzca catvAri darzanAni sudrshnH|| SaDlezyA bhavyabhedau ca SaTsamyaktvAni bhedataH / saMDyAhArakabhedAMzca caturdaza susaMkhyayA // 72 guNasthAnAni jIvAnAM samAsAMstAvataH punaH / SaT paryAptIrdaza prANAnsaMjJAzca vedasaMmitAH||73 upayogAndviSaDbhedAJjIvajAtIH kulAni ca / yatidharmasvarUpaM ca zrAvakAdhyayanaM tathA // 74 evaM zrutvA zubhaM zreyaH kecitsmyktvmaadduH| mithyAtvamalamutsRjya sarvasaMsArakAraNam // dhAraNa karanevAle aura cautisa mahAzcaryAtizayoMse suzobhita jinezvara zobhate haiN| nirmanthamuni, vargakI devAMganA, AryikA, bhavanavAsinI deviyAM, vyaMtare deviyAM, jyAtirSadeviyAM, bhavanavA~sI deva, vyaMtara deva, jyotiSa deva, kalpavAsI deva, manuSya, hothI aisI bArA prakArake sabhAoMke sahita sabhyoMse cAra mukhavAle prabhu zobhate the unhoMne varadattagaNadharako uttama dharmakA upadeza diyA // 62-66 // [prabhukA tattvopadeza ] jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa aise sAta tattvoMkA svarUpa jinezvara nemIne kahA / jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla aise chaha dravyoMkA saMgraha aura paMcAritakAya arthAt kAlako choDa kara avaziSTa dravyoMkA saMgraha prabhune khaa| adholoka, madhyaloka aura Urdhvaloka aisI lokakI tIna prakArakI prasiddha sthitikA vivecana prabhUne kiyaa| ratnaprabhAdi sAta narakoMkI racanA, nArakiyoMkI Ayu, unakI u~cAI tathA dvIpa aura sAgaroMke bheda tathA svargalokoMkI kalpanA arthAt solaha svarga, nau graiveyaka, nau anudiza, paMca anuttara, muktisthAna inakA varNana prabhune kiyaa| nArakI, tithaMca Adi cAra gatiyA~, sparzanAdika pAMca indriyAM, trasakAya eka aura pAMca sthAvarakAya aise SaTkAya, audArika yogAdika paMdharA yoga, strI, puruSa, napuMsaka aise tIna veda, krodhamAnAdika paccIsa kaSAya, matyAdika ATha jJAna, sAmAyikAdika sAta saMyama, cakSurdarzanAdi cAra darzana inakA varNana sudarzanane arthAt manohara sauMdaryavAle prabhUne kiyaa| kRSNAdika chaha lezyA, bhavya aura abhavya, kSAyikAdika chaha samyaktva saMjJI, asaMjhI, AhAraka, anAhAraka aisI caudA mArgaNAyeM, caudA jIva samAsa, AhArAdi chaha paryAptiyAM, dazaprANa, AhArAdika cAra saMjJA, upoyogake bAraha bheda, jIvoMkI jAtiyA~ aura kuloMkI saMkhyA, yatidharmakA Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzaM parva 467 kecidekAdaza sthAnAnkecicca zrAvakamatAn / jagRhuH saMyamaM cAnye mahAvratapuraHsaram // 76 evaM sa zreyaso dRSTiM kurvanIvRti nIvRti / vijahAra jino nemirbhavyAnsaMbodhayanparAn // 77 vihRtya nikhilAndezAnpunaH prApa jinezvaraH / UrjayantAbhidhaM zailamUjasvI cAjavAnvitaH // jinaM tatrAgataM vIkSya yAdavAH sodyamA mudA / vandanArthe samAjagmurbaladevapuraHsarAH // 79 stutvA natvA jinaM sthitvA zrutvA dharma sumAnasAH / sIrapANiH punaH prAha jinaM natvAcyutAnvitaH // 80 bhagavanvAsudevasya prAjyaM rAjyaM mahodayam / vartiSyate kiyatkAlaM dvArAvatyAH punaH sthitiH // jinaH prAha punarbhadra pUrnazyenmadyahetutaH / nRpa dvAdazavarSAnte dvIpAyananimittataH // 82 viSNorjaratkumAreNa bhavedgatyantare gatiH / sadyaH saMyamamAsAdya dUraM dvIpAyano'pyagAt // 83 tathA jaratkumArazca kauzAmbIvanamAzrayat / tataH punarjagAmAzu jino dezAntaraM khalu // 84 tAvatkAle gate cAyAnmunidvapAyanaH krudhA / dadAha dvArikAM sarvo nAnyathA jinabhASitam / / svarUpa aura zrAvakoMke dharmakA svarUpa, aisA zubhakalyANakA svarUpa sunakara kaI jIvoMne samyagdarzana dhAraNa kiyA, aura sarvaprakArake saMsAroMkA kAraNa aise mithyAtvamalakA vyAga kiyaa| kaI jIvoMne darzanika, pratikAdika gyAraha pratimAoMko dhAraNa kiyaa| kaI jIvane zrAvakoMke vrata dhAraNa kiye| kaI jIvoMne arthAt puruSoMne mahAtrA mukhya jisameM haiM aisA saMyama dhAraNa kiyaa| isa prakArase uttama bhavyoMko upadeza denevAle nemitIrthakara pratyeka dezameM dharmakI vRSTi karate hue bihAra karane lage // 67 -77 // anaMtabaladhAraka Arjavayukta - kapaTarahita nemijinezvarane aneka dezoMmeM bihAra kiyA aura ve Urjayantaparvatapara Aye // 78 // prabhu Urjayantaparvatapara Aye haiM aisA dekhakara balabhadraM jinameM pramukha haiM aise udyamazIla yAdava AnaMdase vaMdana karaneke liye Aye / uttama manavAle yAdavoMne jinezvarakI stuti kI, unako namaskAra kiyA, sabhAmeM baiThakara dharmazravaNa kiyaa| zrIkRSNake sAtha jinezvarako vaMdana karake balabhadra ne aise prazna pUche - "he bhagavan, vAsudevakA mahAvaibhavayukta uttama rAjya kitane kAlataka rahegA ? tathA dvArAvatI nagarIkI punaH sthiti kitane kAlataka rahegI ? 99 ina praznoMkA uttara bhagavAnane aisA diyA - he bhadra, he rAjan, madyake hetuse yaha nagarI bAraha varSa samApta hone se dvIpAyana ke nimittase naSTa hogI / viSNukA jaratkumArake nimittase gatyantarameM- narakagatimeM gamana hogaa| yaha sunakara dvIpAyana dIkSA lekara tatkAla vahAMse dUra gyaa| vaisehI jaratkumArane bhI kauzAmbIvanakA Azraya liyA / tadanaMtara punaH jinezvara dezAntarako zIghra gaye / bAraha varSakA kAla samApta honepara dvIpAyana muni krodhase dvArikA nagarako Aye aura unhone saMpUrNa dvArikAnagarIko jalAyA / 1 sa jJAtvA Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 pANDavapurANam balakRSNau tato yAtau kauzAmbIgahanAntaram / pipAsApIDito viSNurjajJe tatra blcyutH|| mRto jaratkumArasya bANena kSaNataH kSayI / balo jalaM samAdAyAgato'pazyanmRtaM harim // 87 uvAha tadvapU rAmaH SaNmAsAnprItito bhRzam / siddhArthabodhito'pyAzu na viveda mRti hreH|| tato jaratkumAro'sau gatvA pANDavasaMnidhim / Acakhyau svakRtaM mRtyu kezavasya sukezinaH zrutvA tanmaraNaM pANDunandanA rurudurbhRzam / vismayaM paramaM prAptA sAdhvI kuntI ruroda ca // 90 jAraseyaM puraskRtya bAndhavaiH saha pANDavAH / khakalatraiH sumitrastargatA baladidRkSayA // 91 kiyadbhirvAsaraiH prApurvanasthaM ca halAyudham / tamAsAdya nRpAH sarve rurudurduHkhitAzayAH // 92 halI tAnvIkSya susnigdhaH snehanirbharamAnasAn / AliliGga samutthAya kuntInamanapUrvakam / / tadA tatra kSaNaM sthitvA jagaduste supaannddvaaH| halAyudha mahAzokaM muzca viSNusamudbhavam // 94 jJAtvA saMsAravaicitryaM sAvadhAnamanA bhava / dAmodarasya dehasya saMskAraH kriyatAM laghu // 95 rAmo vabhANa mohAtmA khamitraputrabAndhavaiH / dahyetAM pitarau tUrNa yuSmAbhizca zmazAnake / / 96 zrIjinezvarakI vANI mithyA nahIM hotI hai // 79-85 // [kRSNa-maraNa tathA balabhadra dIkSA--grahaNa ] kauzAmbIvanameM balase-sAmarthyase cyuta hokara arthAt thaka kara kRSNa pyAsase duHkhI hue| jinakA zIghra kSaya honevAlA hai aise ve kRSNa jaratkumArake bANase tatkAla mara gaye / balabhadra pAnI lekara Aye unako kRSNa marA huA dIkhA / balabhadrane chaha mahinoMtaka atizaya prItise. kRSNakA zarIra dhAraNa kiyaa| siddhArthane upadeza kiyA to bhI kRSNakA maraNa unhoMne nahIM jAnA // 86-88 // tadanaMtara vaha jaratkumAra pANDavoMke pAsa gayA aura uttama kezavAle kezavakA svakRta maraNa usane unako kahA arthAt mere bANase kRSNakI mRtyu huI aisA usane khaa| pANDavoMne kRSNakA maraNa sunakara atizaya zoka kiyaa| unako Azcarya huaa| sAdhvI kuntI rone lgii| jaratkumArako Age karake, pANDava, bAMdhava, apanI striyA aura sumitroM ke sAtha balabhadrako dekhaneke liye nikle| kaI divasoMke anaMtara ve vanameM rahe hue balabhadrake pAsa aaye| use prApta karake ve saba duHkhita hokara rone lage // 89-92 // kuntIko prathama namana kara tathA snehase jinakA mana bharA huA hai aise pANDavoMko dekhakara snehayukta halIne-balabhadrane uThakara AliMgana diyaa| ve pANDava vahAM kSaNataka Thaharakara balabhadrako kahane lage ki "he balabhadra, Apa viSNuse utpanna hue zokako choDa dIjiye / he balabhadra, saMsArakI vicitratA jAnakara apanA citta sAvadhAna kro| tathA dAmodarake dehakA saMskAra jaldI kiyA jAve / " taba mohita hue balabhadra kahane lage, ki " zmazAnameM tuma apane mitra putra aura bAMdhavoMke sAtha apane mAtA-pitAko zIghra jalA do"| pANDava balabhadrake sAtha nidrArahita rahane lge| unhoMne unake sAtha rahakara suMdara upadeza dete hue varSAkAla vyatIta kiyA / siddhArthane Akara balabhadrako upadeza diyA, taba ve sAvadha Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzaM parva 469 aticakramurunnidrAH pANDavA halinA samam / prAvRTkAlaM dadAnAste pratibodhaM subandhuram // siddhArthabodhitaH prAha halI saMskArasiddhaye / varaM yUyaM samAyAtA mama harSapradAyinaH // 98 tuGgIgirau dadAhAsau kRSNadehaM sapANDavaH / pihitAsravamAsAdya prapede saMyamaM balaH // 99 muktvA rAjyaM sunemirvaravRSasurathe nemivannamranAnAnAkIndraH kAmahartA'samazamasahito ramyarAjImatIM yaH / hitvA dIkSAM prapede daradamanamitaH siddhakaivalyabodho dhRtvA dharme dharitrIM girivarazikhare saMsthito bhAtu bhavyaH // 100 yo nemirnikhilairnareza nikaraiH saMsevito yaM natA devendrA varaneminA kRtamidaM tasmai namo nemaye / nemeH kamraguNA bhavanti caraNe nemeH paraM zAsanam mau vizvasitaM mano mama mahAneme vRSo dIyatAm // 101 iti zrIpANDavapurANe bhAratanAmni bha0 zrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe zrIneminAthadIkSA grahaNa kevalotpattidvArikAdahanakRSNa paralokagamanabaladevadIkSAgrahaNavarNanaM nAma dvAviMzatitamaM parva // 22 // ho gaye aura pAMDavoMko kahane lage, ki acchA huA mujhe AnaMda denevAle Apa kRSNake saMskAra kAryakI siddhike liye Aye / tadanaMtara pANDava aura balabhadrane milakara tuMgIparvatake Upara kRSNake dehakA dahana kiyA / anaMtara pihitAstravamunIzvara ke pAsa jAkara unhoMne saMyama - munidIkSA dhAraNA kI / / 93-99 / / [ nemi - jinastuti ] uttama jainadharmarUpI rathameM jo cakrake Upara lagAI huI lohakI paTTIke samAna haiM, jinake caraNoMpara svargake aneka indra namra hue haiM, jinhoMne madanakA nAza kiyA hai, jinhoMne rAjyako choDakara anupama zAnti dhAraNa kI hai, suMdara rAjImatIko choDakara jinhoMne dIkSA dhAraNa kI, bhItiko naSTa kara jo kevalajJAnI hue tathA vihAra kara pRthvIko jinhoMne dharmameM sthira kiyA, giranAra parvatake zikharapara sthita aise atizaya suMdara nemiprabhu hamezA prakAzavanta rheN| jo nemiprabhu saMpUrNa rAjasamUhase bhakti se seve gaye / jisa nemiprabhuko devendroMne namaskAra kiyA / jisa zrInemivibhUne yaha dharmatIrtha pragaTa kiyA usa nemiprabhuko merA namaskAra hai / nemiprabhuse bhavyoMko suMdara guNa prApta hote haiN| caritrake viSayameM bhagavAn nemijinakA uttama zAsana hai / nemitIrthakarameM merA mana vizvAsa - zraddhA rakhatA hai / he mahAnemi jina, Apa mujhe dharmapradAna kareM | 100 - 101 // zrIbrahmazrIpAlakI sAhAyatA se zrIbhaTTAraka zubhacandrajIne race hue mahAbhAratanAmaka pANDavapurANa meM Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam |tryoviNshN prv| narmi naumi natAnekanarAmaramunIzvaram / nirjitAkSaM vipakSAntaM saddharmAmRtadAyakam // 1 jAraseyaM puraskRtya pANDavA dvArikA purIm / samIyuH saha kuntyAyaiH karuNAkAntacetasaH // 2 saMvAsa tatpurIM pastyaiH prazastaiH prmodyaiH| tatra rAjye jarAputramasthApayaMzca paannddvaaH|| purAtanaM smarantastu govindbldevyoH| prAjyaM rAjyaM babhUvuste shokshngkaasmaakulaaH|| aho yA nirmitA devaiH purI bhasmatvamAgatA / adRzyatAmitA vyomapurIva netranandanA // 5 dazArhAH parapUjArhAH ka gatAH sNgtotsvaaH| aho to kATitau ramyAvacyutAcyutapUrvajau // 6 rukmiNyAdisunArINAM nivAsA naakinndnaaH| ka samIyuH sutAstAsAM hrssotkrsssmunntaaH|| aho svajanasAMgatyaM kSaNika hAdinIsamam / jIvitaM ca nRNAM hastatalaprAptapayaHprabham / / 8 zrIneminAthakA dIkSAgrahaNa, kevalajJAnaprApti, dvArikA dahana, kRSNaparalokagamana aura balabhadrakA dIkSAgrahaNa itane viSayoMkA varNana karanevAlA yaha bAIsavAM parva samApta huvA // 22 // . [ teI savAM parva ] aneka manuSya deva aura muniyoM ke svAmI jinako vandana karate haiM, jinhoMne iMdriyAM vaza kI hai arthAt jo jitendriya haiM, jinhoMne karmazatruoMkA nAza kiyA hai jo bhavyoMko saddharmAmRta dete haiM aise zrIneminAtha jinezvarakI maiM stuti karatA hUM // 1 // jinakA citta dayAse bharA huA hai aise pANDava jAraseyako jarArAnIke putra-jaratkumArako Age karake arthAt usake sAtha dvArakAnagarIko aaye| pANDavoMne apane sAtha kuntI draupadI AdikoMko liyA thA // 2 // pANDavoMne prazasta aura uttama vaibhavazAlI aise gharoMse dvArikA nagarIko vasAyA aura usake rAjyapara unhoMne jaratkumArakI sthApanA kI // 3 // [dagdhadvArAvatIko dekhakara pANDavoMke vairAgyodgAra ] parantu zrIkRSNa aura baladevake prAcIna aura uttama rAjyakA smaraNa karanevAle pANDava zokase aura zaMkAse-tarka vitarkase vyAkula hue||4|| "aho, netroMko AnaMdita karanevAlI jo dvArikA nagarI devoMne nirmANa kI thI, vaha bhasma hokara netroMko ramaNIya dIkhanevAlI gaMdharva nagarIke samAna adRzya hogyii| jo hamezA utsavoMmeM tatpara rahate the aura jo atizaya Adarake yogya the ve dazArha-samudravijayAdika daza bhrAtA kahAM gaye ? Azcarya hai, ki ve suMdara acyuta-zrIkRSNa aura acyuta pUrvaja-zrIkRSNake jyeSTha bhAI-zrIbalabhadra kahAM gaye haiM // 5-6 // rukmiNI,satyabhAmA Adi striyoMke devoMko AnaMdita karanevAle mahala kahAM gaye ? tathA unake pradyumnAdi putra kahAM gaye ! jo harSake utkarSase unnata the| arthAt unako svapnameM bhI duHkhakA sparza nahIM huA thA / khedakI bAta hai, ki yaha svajanoMkI saMgati bijalIke samAna kSaNika hai / tathA manuSyoMke jIvita hAthake talameM sthita pAnIke. samAna haiM arthAt jaise hAthake talameM liyA huA Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzaM parva K aGganA saMgaraGgeNa raktAlaktakaraGgavat / viraktatvaM prayAtyAzu kA matistatra nizcalA // 9 AtmIyA ye parAH putrAH pavitrA Atmano na te| kevalaM karmakartAraH saMkalpitasukhopamAH / / grahA iva gRhAH puMsAM vikArAkarakAriNaH / parapremakarA ApatsaMgadAH saMpadApahAH // 11 vasUni jaladasyeva maNDalAni sunizcitam / cazcalAni parapremakarANi syuH kSaNe kSaNe // 12 vizarArUNi sarvatra zarIrANi zarIriNAm / anehasA vinazyanti calAni zuSkaparNavat // 13 Atmano'pi mahAdeho nAnAsnehapravardhitaH / kAlena viparItatvaM yAti durjanavatsadA // 14 aho idaM zarIraM tu varAhAraiH supoSitam | kSaNena viparItatvaM yAti zatrukadambavat // 15 saptadhAtumaye kAye vyapAye pApapUrite / pUtigandhe manuSyANAM kA matica sthirAzayA // 16 aho anaGgaraGgeNa raJjitA rAgiNazviram / ramante ramyarAmAsu sAtaM taMtra kiyanmatam // 17 pAnI kSaNAnaMtara gala jAtA hai vaise svajanoMkA saMgama zIghra naSTa hotA hai / / 7-8 // saMbhogaraMgase patike Upara prema karanevAlI strI lAkhake raGgake samAna zIghra virakta ho jAtI hai| aisI khImeM nizcala buddhi kyoM karanA cAhiye ? lAkhakA raMga jaise jaldI naSTa hotA hai vaise saMbhoga ke hetusehi patike Upara striyAM prema karatI haiM paraMtu jaba patise saMbhogasukha nahIM milatA hai taba ve usase virakta hotI haiN| jina uttama putroMko hama AtmIya - apane samajhate haiM ve vAstavika apane nahIM haiN| manorathake sukhake samAna ve kevala karmabaMdhake kartA hai| arthAt manorathameM vAstavika sukha nahIM hai, kyoM ki unameM koI bhI vartamAna kAlameM sukha denevAlA padArtha sAmane nahIM rahatA hai paraMtu usameM manusukhAbhAsa prApta hotA hai aura aise manoratha - manorAjya karmabaMdhanakA kAraNa hai / vaise putroMse hama apaneko sukhI samajhate haiM paraMtu ve karmabaMdhake kAraNa haiM // 9-10 // jo gRha-makAna, mahala Adika AzrayasthAna haiM ve zani Adi grahoM ke samAna vikArasamUha utpanna karanevAle haiM ve grahake samAna dUsaroMke Upara prema karanevAle tathA svAmIko ApattimeM girAnevAle aura sampadAke vinAzaka haiN| aneka prakArakA suvarNa ratnAdi dhana meghamaNDalake samAna caMcala haiM aisA nizcayase samajhatA cAhiye / tathA pratikSaNa apanese bhinna vyaktiyoMpara prema karanevAlA hai / prANiyoMke zarIra sarvatra nAzavaMta haiM / ve sUkhe hue pattoMke samAna caMcala haiM / aura kAlase naSTa hote hai / aneka snehoM se vRddhiMgata kiyA huA yaha apanA atizaya priya baDA deha durjana ke samAna hamezA kAlAntara meM viparIta hotA hai / uttama AhAroMse puSTa kiyA gayA yaha deha zatrusamUha ke samAna tatkAla viparIta avasthAko dhAraNa karatA hai| yaha manuSyoMkA zarIra rakta mAMsAdi sapta dhAtuoMse bharA huA hai / vizeSa apAyakAraka, pApoMse bharA huA aura durgaMdha yukta hai aise zarIrameM yaha sthira hai aisI buddhi kyoM hotI hai samajha meM nahIM AtA // 11-16 // kAmI loga anaMgaraMgase anurakta hokara arthAt kAmAkula hokara ramaNIya striyoMmeM ramamANa hote haiM / paraMtu unameM kitanA sukha hai ? arthAt zarIrapari - Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam yadaGge bahudhA rogA bahukoTipramAH khalu / vasanti tatra kiM sAtaM bile dakirA yathA // 18 mogAstu bhaGgarAH puMsAM sukhadAH sevanakSaNe / ante tu nIrasAstatra mUDhAH kiM manvate sukham // viSayAmiSadoSeNa viSameNAsuhAriNA / viSeNeva narAH prIti kathayanti kSayonmukhAH // 20 viSayeNa hatA jIvA durgatiM yAnti duHkhadAm / punastameva sevante mahatI mUDhatA nRNAm / / indriyanirjitA jIvA dravanto drvymohtH| vilIyante kSaNArdhena taskarainiMdrayAthavA // 22 viSayAH kSaNikatvaM hi vadantaH sarvazarmaNAm / satyApayanti zIgheNa saugatIyaM mataM satAm / / indriyANi zarIrANi vasUni vipulAni ca / mitrANi kutra dRSTAni susthirANi sthiraashyaiH|| bhogivaccaJcalA bhogA bhayadA bhavyadehinAm / sevyamAnAH pravardhante'gninA kaNDUbharA iva // bhogaiH saMbhajyamAnA hi vardhante viSayA nanu / na yAnti zAntitAM kApi jvalanA dAruto yathA bambhramyante bhave jIvAH suciraM paJcarUpake / prapaJcite prapaJcena pacyamAnA mhaasukhaiH||27 anAdivAsanodbhatamithyAtvamatimohataH / viramanti vRSAjIvA avidanto hitAhitam // 28 zramakevinA anya kuchabhI usameM pratIta nahIM hotA hai // 17 // bilameM sarpake samAna jisa aMgameM aneka prakArake aneka koTipramANa roga rahate haiM usameM sukha kaisA ? arthAt zarIra rogoMkA ghara honese usase duHkhahI milatA haiN| manuSyoMke bhoga padArtha nAzavaMta haiM, jaba unakA sevana karate haiM taba ve sukhadAyaka mIThe mAlUma paDate haiN| paraMtu antameM ve nIrasa hote haiN| isaliye mUDha loga unako sukhakAraka kyoM samajhate haiM ? viSayakA lobhadoSa viSake samAna viSama aura prANahAraka hai| paraMtu unake sAtha kSayonmukha loga prIti karate haiM arthAt aise bhI viSaya logoMko bahuta priya mAlUma hote haiM / isa viSayase mAre gaye jIva duHkhadAyaka durgatiko prApta hote haiM, to bhI usIko jIva punaH sevana karate haiM yaha logoMkI baDI mUrkhatA hai| iMdriyoMne jinako parAjita kiyA hai, aise jIva dhanake mohase idhara udhara dauDate rahate haiM / paraMtu coroMke dvArA athavA nidrAse ve kSaNArddhameM naSTa hote haiN| kSaNikavAdiyoMke matake samAna viSaya zIghrahI saMpUrNa sukhoMkA kSaNikapanA vyakta karate haiN| iMdriyA~ zarIra, bahuta dhana aura mitra ye padArtha sthira cittavAloMko kahIM sthira dIkhate haiM ? bhavya prANiyoMko ye bhoga sarpake zarIrake samAna caMcala aura bhayadAyaka haiN| jaise agnikA sevana karanese khujalI adhika pIDA detI hai vaise inakA sevana karanese ye bhogapadArtha baDhate haiN| jaise lakaDioMse agni kahI bhI zAnta nahIM hotI hai vaise bhogoMse bhoge gaye viSaya nizcayase baDhate haiM // 18-26 // jo mAyAse baDha gaye haiM aise dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva aise pAMca prakArake saMsAroMmeM mahAduHkhoMse pacate hue jIva dIrghakAlase bhramaNa kara rahe haiN| anAdikAlakI avidyAse utpanna mithyAtva matimeM moha utpanna karatA hai taba jIva hitAhitako na jAnate hue jinadharmase virakta hote haiM // 28 // saMsArase bAraha prakArakI avirati (vrata dhAraNa karane kI icchA na honA) utpanna hotI hai| viSayarUpa miSTAnnameM Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzaM parva 43 dvAdazAviratIrjIvAH kurvanto bhavasaMbhavAH / vipadA yAnti vegena viSayAmiSalolupAH // 29 kaSanti sadguNAnsarvAn jIvAnAM buddhizAlinAm / kaSAyAste matAstajjJaistyAjyA mokSasukhAptaye // 30 yujyante karmabhiH satraM jIvA yaiste matA budhaiH / yogAH zubhAzubhA heyAH shrennysNkhyeymaarkaaH|| madyavatsaMpramAdyanti yato jIvA madoddhatAH / te pramAdAH sadA tyAjyA yataH sNsaarsNbhvH|| kaunteyAH satataM citte cintayitveti niryayuH / tatastu pallavaM prApurnIvRtaM jinasaMzritam // 33 surAsuraiH sadA sevyaM tatra nemijinezvaram / lokatrayasusevyatvAcchatratrayasuzobhitam // 34 zokazaGkApahAritvAdazokAnokahAGkitam / catuHSaSTicalacArucAmaraiH parivIjitam // 35 jagatrayasuzIrSasthamiva siMhAsanAzritam / sAmodadivyadehatvAtpuSpavRSTayopazobhitam // 36 karmArijayato jAtadivyadundubhidIpitam / aSTAdazamahAbhASAbhASaNaikamahAdhvanim // 37 sUryakoTisamudbhAsibhAsvadbhAmaNDalAmalam / vIkSya te pANDavA bhaktyA pUjayanti sma puujnaiH|| stotumArebhire devaM pANDavAH pAvanAH praaH| nAvAyase nRNAM nAtha saMsArAbdhau tvameva hi // tvameva jagatAM nAthastvameva paramodayaH / tvameva jagatAM trAtA tvameva paramezvaraH / / 40 lubdha hue jIva ina bAraha aviratirUpa pariNAma karate hue vegase vipadAoMko prApta hote haiM // 29 // buddhizAlI jIvoMke saba sadguNoMko jo naSTa karate haiM, ghAtate haiM unako tajjJa jIva kaSAya kahate haiN| mokSasukhakI prAptike liye unakA tyAga karanA cAhiye // 30 // jinake dvArA jIva kamauke sAtha joDe jAte haiM, unako vidvAnoMne yoga kahA hai| ve zubhayoga aura azubhayoga isa taraha do prakArake haiM / punaH inake zreNike asaMkhyAtave bhAgapramANa bheda hote haiM // 31 // jinase jIva madya pInevAle ke samAna madoddhata hote haiM ve pramAda sadA tyAgane yogya hote haiM, kyoMki inase saMsArakI utpatti hotI hai // 32 // isa prakArase sarva pANDava manameM saMtata vicAra karake usa sthAnase nikale aura jinezvarane jisakA Azraya liyA hai aise pallavadezako ve prApta hue // 33 // [ pANDavakRta nemiprabhu-stuti ] jo trailokyake dvArA sevanIya honese chatratrayase-tIna chatroMse suzobhita haiM, zokakA bhaya naSTa karanese azokavRkSase jo aMkita hue haiM, causaTha caMcala suMdara cAmara jinapara dure jA rahe haiM, trailokyake mAno mastakapara jo virAja rahe haiM aise siMhAsanakA Azraya liye hue, sugaMdhita aura divya dehase yukta honese jo puSpavRSTise zobhita hue haiM, karmazatruko jIta lenese prApta hue divya duMdubhiyoMse jo uddIpta hue haiM, aThAraha mahAbhASAoMmeM bhASaNa karanerUpa eka mahAdhvani jinakI hai, sUryakoTiyoMse utpanna prakAzake samAna camakanevAlA jo bhAmaNDala usase jo nirmala dIkhate haiM, jinako sura aura asura hamezA sevana karate haiM aise nemijinezvarako dekhakara ve pANDava bhaktise pUjAoMke dvArA pUjane lage // 34-38 // pavitra uttama pAM. 60 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve . pANDavapurANam tvameva hitakannRNAM tvameva bhavatArakaH / tvameva kevalodbhAsI tvameva paramo guruH // 41 tvatprasAdAjanA yAnti javaMjavAbdhipAratAm / tava prasAdato jIvo labhate padamavyayam // 42 tvamavyayo vimurbhAsvAnbhartA bhavabhayApahaH / bhagavAnbhavyajIvezaH prabhagnabhayasaMkaTaH // 43 kaivalyavipulaM devaM sarvajJa cidguNAzrayam / munIndramAmananti tvAM gaNezaM gaNanAyakam // 44 tvayA bAlye'pi nAkAri prAjye rAjye virAjite / . gajavAjimahArAmArAjibhizca mahAmatiH // 45 kandarpadarpasarpasya hatau tvaM garuDAyase / sarvalokahitAkhyAnAddhitakRddhitadAyakaH // 46 dhiSaNAdhiSThitatvena tvameva dhiSaNAyase / ato namo jinendrAya namastubhyaM cidAtmane // 47 namaste bodhasAmrAjyarAjyAya vijitadviSe / anantazarmaNe nityamAbAlabrahmacAriNe // 48 kevalajJAnarUpAya namastubhyaM mahAtmane / namastubhyaM zivATyAya kevalaM kevalAtmane // 49 namo'nantasubodhAya vizuddhAya budhAya te / tvayA rAjImatI tyaktA bAlye pAlArkasaMnibhA // pANDavoMne nemijinezvarakI stuti karanA prAraMbha kiyaa| " he nAtha, ApahI saMsArasamudrameM manuSyoMko naukAke samAna haiM / ApahI jagatke khAmI haiM, ApahI utkRSTa udayavAle haiN| ApahI jagatke rakSaka aura ApahI paramezvara haiN| ApahI manuSyoMkA hita karate haiM aura ApahI saMsAra-tAraka haiN| ApahI kevalajJAnase prakAzamAn haiM aura ApahI parama guru haiM / he prabho, ApakI kRpAse loka saMsArasamudrako pAra karate haiN| Apake prasAdase jIva avinAzI muktipadako prApta karate haiN| he prabho, Apa avi. nAzI haiM, jJAnase vibhu-vyApaka haiM, bhAmaNDalase prakAzamAna haiM, Apa bhavyoMko hitamArga dikhAkara unakA poSaNa karate haiM, ataHbhartA haiM / unake saMsAra-bhayakA nAza karate haiN| Apa bhagavAna-samavasaraNa-lakSmI va ananta jJAnAdi aizvaryake pati haiN| bhavya jIvoMke svAmI haiN| Apake bhaya aura saMkaTa naSTa hue haiN| he prabho, Apako kaivalyase vipula, devoMse stuti kI jAnese deva, sarva padArthoke jJAtA honese sarvajJa, caitanyaguNake AdhAra, muniyoMke svAmI, dvAdazagaNoMke prabhu aura gaNanAyaka kahate haiM / / 39-44 // hAthI, ghoDe, suMdara striyA~, inake samUhoMse utkRSTa, zobhAyukta rAjya honeparabhI usameM ApakI matine praveza nahIM kiyaa| he prabho, madanakA garvarUpa sarpa mAranemeM Apa garuDake samAna haiM / sarva logoMko hitopadeza karanese Apa hitakRt aura hitadAyaka haiN| buddhise kevalajJAnase adhiSThita (yukta) honese ApahI dhiSaNa-guruke samAna haiM isa liye he jinendra, Apako hama namaskAra karate haiN| caitanyasvarUpa Apako hamArA namaskAra hai| Apa kevalajJAnarUpa sAmrAjyake rAjA haiN| Apa zatrurahita haiM, Apa sadA anaMta sukhI aura bAlabrahmacArI haiN| Apa kevalajJAna dhAraNa karate haiN| Apa mahAtmA haiM isa liye hama Apako namaskAra karate haiN| Apa anaMtazivase-sukhase pUrNa haiM tathA Apa kevala AtmarUpa haiM arthAt karma Apase pUrNa pRthak hogayA hai| anaMtajJAnarUpa Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzaM parva pUrNacandrAnanA tanvI ratirUpA guNAkarA / nirdoSA rasasaMpUrNA lakSalakSaNalakSitA // 51 kaste deva guNAnvaktuM samartho'tra jagatraye / iti stutvA sthitAH sabhyAH sabhAyAM bhAsvarA nRpAH vyAjahAra jino dharma pANDavAn zRNutAdhunA / yUyaM yatnena jIvAnAM sAtasAdhanamuddharam // 53 dharmo jIvadayA bhUpaikabhedo vizadAtmakaH / sA SaDjIvanikAyAnAM rakSaNaM paramA matA // 54 dvidhAbhyadhAyi dharmo bho yatizrAvakagocaraH / pazcAcAraM ca caratAM yatidharmaH prajAyate // 55 darzanaM nirmalaM yatra darzanAcAra ucyate / jJAnaM pApaThyate zuddhaM jJAnAcAraH sa kathyate // 56 cAritraM caryate yatra trayodazavidhaM param / cAritrAcAra uktaH sa cArucAritracetasAm // 57 yattapastapyate sadbhiH SoDhA bAhyaM tathAntaram / tapaAcAra uktaH sa vicAracaturairnaraiH // 58 vizuddha aura budharUpa Apako hamArI vaMdanA hai / he deva, Apane bAlasUryake samAna tejasvinI rAjImatIko bAlyakAlameM choDa diyA hai, jo rAjImatI pUrNacandra ke samAna mukhavAlI, manohara, ratike samAna sauMdaryavAlI sadguNoMkI khanI, doSarahita, zRGgAraramapUrNa, lakSyalakSaNoMse yukta thI aisI rAjamatIko Apane choDa diyA / he deva, Apake guNoM kA varNana karanemeM jagatrayameM kauna samartha hai ? aisI stuti karake ve tejasvI sabhya rAjA pANDava sabhAmeM baiTha gaye / / 45-52 // [ nemijinakA dharmopadeza ] " he pANDavo, jo jIvoMko sukhakA uttama sAdhana hai aisA dharma Apa yatna se ekAgracitta hokara aba suno" aisA kahakara prabhu dharmakA nirUpaNa karane lage / he rAjagaNa, eka bhedAtmaka arthAt abhedAtmaka aura nirmala dharma eka hai, aura vaha jIvadayA hai| SaTkAya jIvoMkA rakSaNa karanA yahI utkRSTa dharma mAnA hai / pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati inako sthAvara kahate haiM inake sirpha sparzaneMdriya hai| tathA dvIndriyase paMcendriyataka jIvoMko trasa kahate haiN| pAMca prakArake sthAvara aura trasa jIvoMko SaTkAya jIva kahate haiM / yativiSayaka aura zrAvakaviSayaka aise dharmake do bheda bhI jinezvarane kahe haiN| paMcapAtakoM kA dezatyAga karanA zrAvaka dharma hai aura inakA saMpUrNa tyAga karanA munidharma hai| pAMca AcAroMkA pAlana karanevAloMko yatidharma prApta hotA hai| nirmala samyagdarzana jisameM hotA hai arthAt nirmalatA se aticArarahita pAlana samyagdarzanakA karanA. darzanAcAra hai / samyajJAnakA ATha doSoMse rahita adhyayana karanA jJAnAcAra kahA jAtA hai| jisameM teraha prakArake cAritra (pAMca samiti, pAMca mahAvrata aura tIna guptirUpa cAritra) pAle jAte haiM suMdara caritra meM jinakA mana hai aise mahApuruSoMkA vaha cAritrAcAra hai| bAhya tapazcaraNa anazana, avamodaryAdi chaha prakArakA aura abhyaMtara tapazvaraNa prAyazcitta vinayAdika chaha prakArakA hai| ina do prakArake tapakA sajjana pAlana karate haiN| isa tapake AcaraNako vicAracatura puruSa tapa AcAra kahate haiN| apanA 1 sa ba dharmANAm / 475 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam yadvIrya prakaTIkatya caryate caraNaM mahat / vIryAcAraH praNItaH sa jinendreNa suneminA / / 59 vighAtmakaH punaH prokto dharmaH zrIjinanAyakaiH / darzanajJAnacAritrabhedena bhavabhedinA // 60 zAdidoSanirmuktamaSTAGgaparipUritam / tatra samyaktvamAkhyAtaM tatvazraddhAnalakSaNam / / 61 saMjJAnaM nirmalaM ramyaM jinoktazrutasaMzritam / zabdArthAdiprabhedena pUritaM gaditaM budhaiH // 62 trayodazaviSaM viddhi cAritraM crnnodhtaiH| proktaM purAtanaiH puMsAM sarvakarmanikRntanam // 63 athavA dazadhA dharmo mataH kssaantyaadilkssnnH| AdhaH kSAntyAhayastatra mArdavo maanmocnm|| ArjavaM zAmbarItyAgaH zaucaM lobhavivarjanam / satyaM tu satyavAditvaM saMyamo jIvarakSaNam / / tapastu tApanaM dehe tyAgo vittavivarjanam / nirmamatvaM zarIrAdAvAkiMcanyaM mataM jinaiH // 66 caraNaM brahmaNi khasminbrahmacarya svabhAvajam / sarvasImantinIsaMgatyAgo vA tanmataM jinaiH / / athavA paramo dharmaH sa cidAtmani yA sthitiH| mohodbhatavikalpauSavarjitA nirmalAtmikA / / sAmarthya pragaTa kara jo mahAn muniyoMkA AcAra pAlA jAtA hai usako nemijinendrane vIryAcAra kahA hai / punaH jinadharmake tIna bheda zrIjinanAyakoMne kahe haiN| saMsAranAzaka dharmake samyagdarzana dharma, samyagjJAna dharma aura samyakcAritra dharma aise tIna bheda haiM / / 53-60 // zaMkA, kAMkSA, vicikitsAdika ATha doSoMse rahita, niHzaMkita, niSkAMkSita Adi ATha aMgoMse pUrNa, jo jIvAdi sapta tattvoMpara zraddhAna karanA use samyaktva arthAt samyagdarzana kahate haiN| jinezvarane kahe hue AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAyAdika bAraha aMgoMkA Azraya karanevAlA ramya aura nirmala aisA jo jinAgamakA jJAna, jisake zabdazruta [dravyazruta) aura bhAvazruta aise do bheda haiM tathA jisake pUrvAdi caudaha bheda bhI haiN| usako vidvAn samyagjJAnadharma kahate haiN| cAritra pAlanemeM udyata rahanevAle prAcIna maharSiyoMne puruSoMke sarva jJAnAvaraNAdi ATha karmoko toDanevAlA teraha prakArakA cAritra kahA hai, vaha samyak cAritra-dharma hai // 61-63 // athavA uttama kSamAdi lakSaNa jisake haiM aise dharmake dazabheda mAne haiM / pahilA kSAntinAmakA dharma hai arthAt krodhake kAraNa upasthita honepara sahanazIla rahanA kSamAdharma hai| abhimAnakA tyAga karanA mArdavadharma hai| kapaTa-tyAgako Arjavadharma kahate haiN| lobhako choDanA zaucadharma hai / satya bolanA satyadharma aura jIvoMkA rakSaNa saMyama hai| dehako anazanAdikoMse tapAnA tapodharma hai aura satpAtrameM dravya arpaNa karanA arthAt cAra prakArake AhAra, zAstra, auSadha, aura vasatikA arpaNa karanA tyAga-dharma hai| zarIrAdikoMmeM mamatArahita honA jinezvarane Akizcanyadharma kahA hai| brahmameM AtmasvarUpameM tatpara honA yaha svabhAvase utpanna huA brahmacarya nAmaka dharma hai tathA saMpUrNa strImAtrake saMgakA tyAga karanA bhI brahmacarya dharma hai aisA jinezvarane mAnA hai // 64-67 // athavA caitanyamaya AtmAmeM jo sthira rahanA usebhI uttamadharma kahate haiN| vaha Atmasthiti, mohase utpanna hue rAgadveSa-mohAdi vikalpoMse rahita, malarahita-svaccha hotI hai / maiM caitanyasvarUpa, kevala Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cidrapaH kevalaH zAntA zuddhaH sarvArthavedakaH / upayogamayo'haM ceti smRtidharma ucyate // 69 manasA vacasA tanvA yo'cintyshcetnaatmkH| .. svAnubhUtyA paraM gamyo dhyAyatetra niraJjanaH // 70 saMsArasAgarAnmuktau yaH samuddhatya dehinam / dhatte dharmaH sa AkhyAtaH paramo vipulodyaiH||71 dharmaH puMso vizuddhiH syAtsuhambodhamayAtmanaH / zuddhassa paramasyApi kevalasya cidAtmanaH // iti dharmasya sarvasvaM zrutvApRcchanbhavAntarAn / / AtmIyAnAtmanaH zuddhayai kaunteyAH kpttojjhitaaH||73 .. asmAbhiH kiM kRtaM zreyo vayaM yena mhaablaaH| jAtAH snehayutAH sarve'nyonyaM nirmlmaansaaH|| pAzAlI kena puNyena jAteyamIDazI shubhaa| kenAghena babhUvAsau paJcapUruSadoSiNI // 75 bamANa bhagavAzrutvA bhvyaanuddhrtmudytH| jambUpazobhite dvIpe sasyaM bAbhAti bhAratam // 76 tabAjIva mahAnaragadezaH sulakSaNaiH / durlakSyastu vipakSaNa kSoNyAM khyAtiM gto'kssyii| karmarahita, zAnta, zuddha aura sarva padArthoMko jAnanevAlA, upayogapUrNa hUM aisI jo smRti honA use dharma kahate haiN| mana, vacana aura zarIra jisakA cintana karanemeM asamartha haiM, jo cetanAtmaka aura svAnubhUtihIse jAnA jAtA hai aisA niraMjana AtmA isa smRtimeM cintana kiyA jAtA hai // 6870 // vipula udayavAle arthAt antaraMga jJAnAdi-lakSmI tathA bahiraMga samavasaraNAdi-lakSmIke dhAraka jinezvaroMne saMsArasamudrase jIvako nikAlakara muktimeM-mokSameM jo sthApana karatA hai, use paramadharma-uttama dharma kahA hai| samyagdarzana aura samyagjJAna svarUpa AtmAkI jo karmarahita vizuddhi-nirmalatA use dharma kahate haiN| paramazuddha, kevala caitanyamaya AtmAkI vizuddhi dharma hai / / 71-72 // ... | pANDavoMke pUrvabhavoMkI 'kathA ] isa prakAra dharmakA pUrNa svarUpa sunakara kapaTarahita kaunteyoMne-arthAt kuntIputra pANDavoMne apane AtmAkI nirmalatA honeke liye apane bhava neni-prabhuko puuche| he prabho, hamane kaunasA puNya saMcita kiyA thA ki jisase hama sabhI mahAbalavAn anyonyameM snehayukta aura nirmala manavAle hue haiM ! yaha draupadI kaunasepuNyase aisI zubhakarma karanevAlI huI hai| tathA kisa pApase pAMca puruSoMkI patnI hai aisA doSa apavAda isakA jagatmeM phaila gayA ? bhavyoMko saMsArase uddhAranemeM udyukta bhagavAnane pANDavoMke prazna sunakara bhoMkA varNana kiyaa| jambUvRkSase zobhita dvIpameM arthAt jambUdvIpameM bhAratanAmakA kSetra hai| usameM jaise sulakSaNayukta aMgoMse-avayavoMse aMgI-zarIra zobhatA hai vaisA aMgadeza zubha lakSaNoMse zobhatA hai| zatruoMse vaha deza durlakSya thA arthAt unase vaha ajayya thaa| isa pRthvIpara isa dezakI khyAti huI thI aura yaha deza akSaya thA / / 73-77 // usameM campApura nagara puNyavAn thA, pavitra marnuSyoMkA vaha rakSaNa karatA thA arthAta , pavitra mahApuruSa usameM rahate the| taTa aura khAIse vaha Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavArANam tatra campApurI puNyA pAntI pAvanamAnavAn / prAkAraparikhAveSTayA viziSTA bhAti bhUtale / / tatra kauravavaMzIyo meghvaahnbhuuptiH| somadevAbhidhastatra vADavo vipulo guNaiH // 79 zyAmAgI somilA tasya tyoraasnsutaatryH| prathamaH somadatto'nyaH somilaH somabhUtivAk // 80 somilAyAH zubhI bhrAtAgnibhUtistasya bhaaminii| __ agmilA ca tayostisraH putryaH somazubhAnanAH // 81 dhanazrIzcaiva mitrazrI gazrIH zrIrivAparA / tAstisraH somadattAyaiH prAptAH pANigrahaMkramAt / / somadevaH kadAcittu virakto bhavabhogataH / prAvAjIdgurusAMnidhye mithyaamaargvimuktdhiiH|| ayaste bhrAtaro bhaktA bhavyA bhvygunnairyutaaH| zrAvakAdhyayanaM dhIrA dhyAyanti sma sudharmiNaH somilA malanirmuktA samyaktvavratadhAriNI / dadhAnA paramaM dharma siddhAntazravaNodhatA / / 85 sA vadhUbhyaH sadAdezaM dadAviti mahAzayA / ahiMsA satyamasteyaM kArya brahmatrataM budhaiH // 86 veSTita thA / isa bhUtalameM vaha nagarI apanI viziSTatAse zobhatI thI / / 78 // usa nagarImeM kauravavaMzameM janmA huA meghavAhana nAmaka rAjA rAjyapAlana karatA thaa| usI nagarameM guNoMse vipula zreSTha somadeva nAmaka brAhmaNa rahatA thaa| usakI somilA nAmaka taruNa strI thii| ina donoMko tIna putra hue| somadatta pahilA putra, dUsarA somila aura tIsarA somabhUti nAmaka thaa| somilAke susvabhAvavAle bhAIkA nAma agnibhUti thA aura usakI patnIkA agnilA nAma thaa| ina donoMko caMdrake samAna mukhavAlI tIna kanyAyeM huii| dhanazrI, mitrazrI aura nAgazrI aise unake nAma the| unameM nAgazrI mAno dUsarI zrIke tulya thii| somadattAdika tInoM bhrAtAoMne vivAhakramase tInoM kanyAoMko prApta kiyA // 79-82 // kisI samaya somadeva saMsArabhogase virakta huaa| usakI buddhi mithyAmArgase haTa gaI aura usane guruke sannidha munidIkSA dhAraNa kI / / 83 // ve somadattAdi tInoM bhAI jinabhakta the. aura bhavyaguNoMse-vAtsalya, sthitikaraNAdiguNoMse yukta ratnatrayayogya the| sudharmavAn honese ve dhIra-vidvAn zrAvakAdhyayanakA arthAt zrAvakoMke AcArakA cintana, manana karate the // 84 // somadattAdikoMkI mAtA somilA malarahita thI, niSkapaTI thii| samyagdarzana aura aNuvratoMko dhAraNa karatI thii| uttama dharmako dhAraNa karanevAlI aura siddhAntazravaNameM tatpara rahatI thii| zreSTha abhiprAyavAlI vaha somilA apanI putravadhuoMko hamezA zreSTha-hitakAraka upadeza detI thii| ahiMsA, satya bhASaNa, acaurya aura brahmacarya sujJa strIpuruSoMko dhAraNa karanA cAhiye / arthAt tuma ina vratoMkA pAlana kro| dhAnya UkhalImeM kUTanA, cakkIse use pIsanA, anna pakAnA aura jalagAlana karanekI paddhatiko jAna kara vaisA vidhipUrvaka jalagAlana karanA, pAtradAnAdika denA aisI vizeSa zikSA vaha apanI putravadhuoMko detI thii| dhanazrI aura mitrazrI ye do vadhuyeM usake vacanoMmeM AnaMdase zIghra Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzaM parva 479 khaNDanI paSaNI cullI jalagAlanasadvidhiH / vidheyaH pAtradAnAdi deyaM vadhvo vizeSataH / / 87 dve vadhvau tadvacastUrNaM tadA zraddadhaturmudA / nAgazrIvimukhA tasmAnmithyAtvamaladoSataH / / 88 sA dharmavikalA duSTA kopanA kalahapriyA / pApakarmaratA kAmakalakalitA sadA // 89 nAgazriyaM zriyopetAmupadezamupAdizat / dharmasya somilA sAdhvI tatprabodhaprasiddhaye // 90 ciraNTi kuTilatvaM hi samutpAvya supATavam / dharma dhatsva ca mithyAtvaM muzca mAnye vissaadvt|| mithyAtvamohitA jIvA na hi zraddadhate vRSam / yathA pittajvarAkrAntAH payaH scchrkraashritm|| zuddho dharma upAdiSTaH pApine naiva rocate / dvAdazAtmAsamuddIptau yathA ghUkAya sUjjvalaH / / 93 mithyAtvAnmohitA mattAH saMsAre sNsrntyho| labhante na rati kApi mRgA vA mRgatRSNayA // 94 mithyAtvaM ca sadA tyAjyaM dehibhirhitasiddhaye / doSasarvAkarAkIrNa malamuktairyathA malam // 95 iti dharmopadezastu na tasyA mAnase sthitim / vyadhAdyathAbjinIpatre payobinduH smujjvlH|| anyadA pravaro yogI nAmnA dharmarucirmahAn / somadattagRhaM prApa bhikSAyai pravarekSaNaH // 97 mmen zraddhA karatI thii| sirpha nAgazrI mithyAtvamalase dUSita honese sAsake vacanoMse vimukha hogii| vaha dharma vikala-dharmarahita thI, duSTa thI, kopinI thI aura kalAhoMmeM AnaMda mAnanevAlI thii| pApakoMmeM tatpara aura kAmadoSase yukta thii|| 85-89 // somilA sAdhvI, lakSmIse yukta nAgazrIko dharmakA upadeza usako prabodhaprAptike liye dene lgii| " he suvAsinI-saubhAgyavatI nAgazrI tU kapaTako apane hRdayase nikAlakara pheka de, cAturyayukta dharmako dhAraNa kara aura he mAnye, mithyAtvako viSAdake samAna choDa de| jaise pittajvarase pIDita manuSyoMko uttama zakkaramizrita dUdha acchA nahIM lagatA hai vaise mithyAtvamugdha jIva dharmake Upara zraddhA nahIM karate haiM // 90-92 // zuddhadharmakA upadeza pApIko rucatA hI nahIM hai| jaise ullUko atizaya ujjvala prakAzamAn sUrya nahIM rucatA hai| mithyAtvase mohita aura matta hue loga saMsArameM bhramaNa karate haiM / jaise ki hariNa mRgatRSNAse mohita hokara kahIM bhI zAMtiko prApta nahIM hote haiN| apanA hita sAdhaneke liye manuSyoMko hamezA mithyAtvakA tyAga karanA cAhiye / jaise malarahita manuSya doSoMke samUhase bharA huA mala-viSThAdika apavitra padArtha tyAgate haiN| jaise kamalinIke patra para uttama camakanevAlA jalabindu sthira nahIM rahatA tatkAla vahAMse giratA hai vaise somilAkA diyA huA dharmopadeza nAgazrIke manameM sthira nahIM rahA vaha vahA~se nikala gayA // 93-96 // .. nAgazrIne munirAjako viSayukta AhAra diyA ] kisI samaya dharmaruci nAmake eka mahAn zreSTha muni, jo ki pravarekSaNa the arthAt atizaya dekhabhAla karake samitikA pAlana karanevAle ye-somadattake gharameM AhArArtha aaye| apane gRhameM Aye hue munIzvarako somadattane zIghra dekhA aura Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam somadaco vilokyAzu taM muni svagRhAgatam / pratijagrAha taM natvoccadezasthaM vyadhAdgurum / / pAdau prakSAlya nIreNa guroH sa vADavo'pyaTan / kAryAyAdAtsudAnasya zikSA nAgazriyai mudaa|| vadhUH siddhAnasaddAnaM dehyasmai dInadehine / munaye samupAyAzu sukRtaM navadhAzritam // 100 mithyAtvamadyamohena madonmattA krudhAkulA / acintayabhije cice sA duzcintAzatAkulA // aho ko'yaM munirnanaH kiM dAnamananAzakam / kiM deyaM ko vidhiH sarvakAryakRntanasAdhakaH // nane dAnAtphalaM kiM syAditi kopena kampinI / vyacikSipadviSaMdhAnye sA nAgI garalaM ythaa|| jubuddhayA na jAnAti zvazrUstadviSamizraNam / kevalaM pAtradAnena sA tadA puNyamArjayat / / viSeNa viSamo vyAdhirvavRdhe vidhivatkSaNAt / munidehe ca varSAyAM vallIvRndaM niraGkuzam // 105 jJAtvA yogI viSaM dehe dharmadhyAnaM dadhau hRdi / sAvadhAnaM susaMnyasya cacAra paramaM tpH|| ........ unako namaskAra karake unakA svIkAra kiyA aura una guruko uccAsanapara usane baitthaayaa| usane una guruke caraNa jalase dhoye aura kucha kAryake liye jAte hue usane nAgazrIko AnaMdase dAna deneke liye upadeza diyaa| vaha use kahane lagA, ki he priye, navadhA bhaktike Azrayase puNya prApta kara isa tejasvI zarIravAle munIzvarako tU zIghra AhAra de| paraMtu mithyAtvarUpI madyake mohase madonmatta huii| krodhAviSTa vaha nAgazrI saiMkaDo duSTa cintAoMse vyAkula hokara apane manameM cintA karane lgii| 6" aho kyA koI nagna muni ho sakatA hai ? jo annakA nAzaka hai vaha dAna kaise ? aise namako kyA anna denA yogya hogA? aura yaha saba dAnavidhi kAryako naSTa karanekA sAdhaka hai / nagnako dAna denese kyA phala hogA ityAdi vicArase vaha kopita hokara kAMpane lgii| jaise sarpiNI viSakSepaNa karatI hai vaise usane dhAnyameM arthAt annameM viSa DAla diyA // 97-103 / / sAsa to saralabuddhivAlI thI isaliye annameM mizraNa kiyA huA viSa use mAlUma nahIM huaa| paraMtu sirpha pAtradAnake pariNAmoMse sAsako puNyakI prApti huI // 104 // jaise varSAkAlameM vipula vallioMkA samUha niraMkuzatayA baDhatA hai vaise munike dehameM viSase tatkAla viSama roga baDhane lgaa| munIzvarane apane dehameM viSa-praveza huA aisA jAnakara hRdayameM dharmadhyAna dhAraNa kiyaa| sAvadhAna hokara zarIra, kaSAya aura AhArakA tyAga kara unakA mamatva choDakara uttama tapa dhAraNa kiyaa| vizuddha buddhise yukta hokara arthAt AtmasvarUpake jJAnameM tatpara hokara cAra prakArakI ArAdhanAoMkI-samyagdarzanArAdhanA samyagjJAnArAdhanA, samyakcAritrArAdhanA aura tapaArAdhanAoMkI ArAdhanA karake munIzvarane prANoMkA tyAga kiyA aura sarvArthasiddhi nAmaka anuttarake vimAnameM jA virAje // 105-107 // . [ somadattAdika tIno munioMkA acyuta svarga meM janma ] bhavyoMmeM zreSTha aise somadattAdika tIno bhrAtA nAgazrIke kiye hue doSako jAnakara, saMsAra, zarIra aura bhogoMse virakta hue / varuNaguru ke pAsa jAkara unhoMne unheM vaMdana kiyaa| sadAcArako apanAnevAle ve brAhmaNa uttama cAritrake Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayoti parva 499 ArAdhanA samArAdhya vidhudhissnnaaptH| hitvA prANAnsusarvArthasidi sApayati sma ca // somadattAdayo jJAtvA doSa nAgazriyA kRtam / viraktA bhavabhogeSu bbhuuvnysttmaaH||108 varuNasya puse pAIM gatvA nasvA munIzvaram / jagRhuH paramaM vRttaM viprAH scisNshritaaH|| de bAmaNyau pare prIte dRSTvA nAmazriyAH kRtim / guNavatyArthikAmyaNe prAvAjiSTAM virajya ca // dharmadhyAnaratAH pazca vizuddhAcAracAriNaH / bAhyamAbhyantaraM tatra tapanti sma paraM tpH|| ante saMnyAsamAdAya dyaaddmshmomtaaH| hitvA praannaaNstrystuurnnmaarnnaacyutyorgtaaH||112 bAmaNyAvapi saMzuddhe carantyau caraNaM ciram / zuddhasATIzrite ramye rejatU raJjitAtmake // sadarzanavalAcchitvA strIliMga saMgavarjite / saMnyasya jagmatuste dve AraNAcyutayordvayoH // 114 sAmAnikAH surAstatra sAtaM sarvottamaM sadA / saMbhajantazciraM tasthuH pazcaite paramodayAH // 115 upapAdazilAprAptadivyadehAH sphurtprbhaaH| avadhijJAnavijJAtapUrvavRttAntavedinaH // 116 nartakInaTanAlokA vizokAH shngkyaatigaaH| namrAmaramahAvyUhA naanaaniikviraajitaaH|| zuddhAmbhaHsnAnasaMsaktA jinpuujaapvitritaaH| dvAviMzatisahasrAbdamAnasAhArahAriNaH // 118 dhAraka hue| dhanazrI aura mitra zrI donoM brAhmaNiyAM bhI jo jainadharmapara atizaya premayukta thIM, nAgazrIkI kRti dekhakara virakta huI aura guNavatI AryikAke pAsa unhoMne AryikApadakI dIkSA dhAraNa kI / ve pAMco bhI-tIna muni aura do AryikAyeM dharmadhyAnameM tatpara rahane lage, darzanAcArAdika pAMca vizuddha AcAroMkA pAlana karane lge| bAhya aura abhyantara uttama tapa tapane lge| dayA, jitendriyatA tathA kaSAyopazamase viziSTa AtmaguNoMkI unnati dhAraNa karanevAle una muniyoMne AyuSyake antameM saMnyAsapUrvaka prANatyAga kiyA aura ve AraNAcyutameM zIghrahI utpanna hue // 105-112 // jinhoMne zuddha sADI dhAraNa kI hai, upacarita mahAvratoMmeM jinakA AtmA anurakta huA hai aisI pavitra pariNAmavAlI do brAhmaNI AryikAyeM dIrghakAlataka cAritra dhAraNa karatI huI zobhane lgii| pariprahoMkA tyAga kara una do AryikAoMne saMnyAsa dhAraNa kiyA aura samyagdarzanake balase strIliMgako chedakara donoM AraNAcyutasvargameM sAmAnika deva huii| usa svargameM mahARddhioMke dhAraka ve pAca sAmAnika deva sarvottama sukhako hamezA bhogate hue dIrghakAlataka rahe / upapAdazilAse unake divyadehakI utpatti huI, ve pAMcoMhI atizaya kAMtisaMpanna the| avadhijJAnase pUrva vRttAntako ve jAnate the / nartakiyoMkA nRtya dekhanevAle, zoka rahita, zaMkA-bhItise dUra rahanevAle, ve nAnAvidha sainikoMse zobhane lge| unako devasamUha namaskAra karate the| ve zuddha jalase snAna karake jinapUjA karake pavitra hote the| bAvIsa hajAra varSa bItanepara ve mAnasika AhAra grahaNa karate the| bAvIsa pakSa arthAt gyAraha mahine bItanepara uttama sugaMdhita ucchvAsako lete the| uttama sukhakA anubhava lenevAle bAIsa sAgara varSataka jIvana dhAraNa karanevAle ve sAmAnika deva vahAM rahe // 113-119 // isa prakAra pAM. 61 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDava purANam dvAviMzatisupakSAnte paramocchrAsazvAsinaH / vizantaH paramaM sAtaM dvAviMzatyabdhijIvinaH // iti jinavaradharmAddhvastamohAndhakArAH, amaranikarasevyA lokanAthasya bhUtim / tribhuvanajinayAtrAH saMbhajanto vrajanto, vimalatarasudevIsevitAste jayantu // 120 muktvA mAnuSasaMbhavaM varasukhaM saMsArasAraM sadA kRtvA ghorataraM tapo dvidazagaM hitvopadhIndhIdhanAH / yAtA ye'cyutanAmni devanilaye te puNyataH pAvanAH jJAtvaivaM vibudhA bhajantu suvRSaM siddhipradaM zreyase / / 121 iti zrIpANDavapurANe bhAratanAmni bha. zrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe pANDavabhavAntaradvayavarNanaM trayoviMzatitamaM parva || 23 // 182 * / caturviMzaM parva / namIma mahAriSTanemiM namranarAmaram / dvidhA dharmarathe nemiM nyAyanizcayakArakam // 1 jinezvarake dharmAcaraNa se jinhoMne mithyAtva - moharUpa aMdhArako naSTa kiyA hai, jo devasamUhase sevanIya the, lokapati jinezvarake aizvaryako arthAt unake samavasaraNako jo bhajate the vahAM jAkara prabhukA upadeza sunate the, tribhuvana meM sthita akRtrima jina - pratimAoMkI yAtrA - darzana, pUjana, vaMdana ve karate the, jinakI atizaya svaccha - pavitra suMdara devatAyeM sevA karatI thIM aise ve sAmAnika deva jayavaMta rahe // 120 // jinhoMne manuSyabhavameM prApta honevAle uttama sukhakA tyAga kiyA, jinhoMne saMsArameM sArabhUta atizaya tIvra bAraha prakArakA tapa kiyA, jina buddhidhanoMne vidvAnoMne parigrahoMkA tyAga kiyA, jo acyuta nAmaka solahave svarga meM puNyase utpanna hue ve pAMca muni aura AryikA mahA pavitra AtmA the| aisA jAnakara unake samAna kalyANa prApta karane ke liye he vibudhagaNa, tuma mukti denevAlA suSTupa - uttama dharma arthAt jinadharma dhAraNa karo // 121 // brahma zrIpAlakI sahAyatA se bhaTTAraka zrIzubhacandrajIse viracita mahAbhArata nAmaka pANDavapurANa pANDavoMke do bhavakA varNana karanevAlA tevIsAvA parva samApta huA // 23 // [ cauvIsavAM parva ] jo yatidharma aura gRhasthadharmarUpa dharmarathake pahiyoMke Upara nemike samAna- - lohekI paTTIke samAna hai, pramANa nayarUpa nyAyake dvArA jo jIvAdi tattvoMkA nizcaya karate haiM, jinake caraNamUlameM Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturSizaM parva 483 nAgazrIratha pApena prakaTA lokaninditA / yaSTimuSTayAdibhirhatvA prApitA pIDanaM param // 2 muNDApya mastakaM vegAdArogyAkarNarAsabhe / bhrAmayitvA pure sAghAllokainiSkAsitA purAn / / kASThaloSTahatA bhraSTA naSTA kuSThena kusstthinii| bhUtvAriSTena pazcatvaM prApa sA narakonmukhA // 4 ariSTAM paJcamI pRthvIM prApa pApena vADavI / chedanaM bhedanaM zUlAropaNaM tADanaM gavA // 5 akhatI pApato duHkhamAyuH saptadazArNavam / nirgatA sA tataH zvabhraM bhuktvA durdhaarnekshH|| khayaMprabhAbhidhe dvIpe so'bhuuddgvisspnngH| hiMsrakaH sa calajihvaH kopaarunnitlocnH|| kRSNalezyo'tikRSNAGgaH phnnaaphuutkaarbhiissnnH| sphuratpucchaH kaSAyADhyo mUrtaH krodha ivoddhrH||8 mRtvA dvitIyAM pRthvI sa jgaamaaghvipaaktH| trisAgaropamAyuSko duHkhapUrapariplutaH // 9 babhrAma nirgatastasmAtrasasthAvarayoniSu / kizcinnyUnadvikodanvatparyantaM nirgatastataH // 10 deva aura manuSya namra hote haiM, aise zrImahAriSTa-nemi jinezvarako arthAt mahAariSTa-mahAazubha, saMkaTa aura pApako cUrNa karanemeM nemike samAna honese anvartha nAmadhAraka zrImahAriSTanemi jinezvarako maiM bArabAra namaskAra karatA hUM // 1 // - nAgazrIkA nagarAdikoMmeM bhramaNa] nAgazrIne muniko viSAhAra diyA usase usakI duSTatAkI sarvatra prasiddhi huii| usakI loga niMdA karane lge| lAThI aura muThThiyoMse logoMne use khUba pITA jisase use atizaya duHkha huA / logoMne usake mastakakA muMDana karavAyA, usako gadhepara baiThAyA aura nagarameM vegase ghumvaayaa| viSAhAra deneke ghora pApase logoMne use apane nagarase niklvaayaa| lakaDI aura pattharase usa bhraSTAko pITA, vaha vahAMse bhAga gaI / kuSTharogase kuSThinI huI aura aise ariSTase (saMkaTase) narakonmukha hokara maraNako prApta huii| pApase vaha nAgazrI brAhmaNI pAMcavI ariSTA nAmaka pRthvImeM dhUmaprabhA nAmaka narakameM utpanna huii| vahAM chedana, bhedana, zUlake Upara AropaNa aura tADana aise duHkhoMko bhogane lgii| sataraha sAgara Ayutaka pApodayase aneka prakArake nArakIya duHkha bhogakara vaha duSTa buddhi nAgazrI vahAMse nikalakara svayaMprabha nAmaka dvIpameM ' dRSTiviSa' jAtikA sarpa ho gaI // 2-6 // jisakI jihvA caJcala hai, jisakI AMkheM kopase lAla hotI haiM, jo azubhatama pariNAmoMkA arthAt kRSNalezyAkA dhAraka jisakA saMpUrNa zarIra atyaMta kAlA hai, phaNAke phUtkArase bhayaMkara, jisakA pUMcha caMcala hai, jo hiMsra aura kaSAyoMse bharA huA mAno-utkaTa-tIna mUrtimAn krodhahI hai / / 7-8 // __[ mAtaGgIne aNuvrata dhAraNa kiye ] vaha dRSTiviSa jAtikA sarpa punaH marakara. pApodayase dvitIya narakameM utpanna huaa| vahAM usakI Ayu tIna sAgaropama thI / vaha nArakI duHkhasamUhase pIDita thaa| vahAMkI Ayu samApta honepara jaba nikalA taba trasasthAvara yoniyoMmeM kucha kama do sAgaropama Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam campApuryA samAjale mAtaGgI mandamAnasA / anyadodumbarANyattumAsadadvipinaM ca sA // 11 samAdhiguptayogIndraM dRSTvA tatra zanaiH shnaiH| iyAya tasya sAbhyaNemicchantI khasya zaM khayam // 12 na psAti vakti no kiMcitsviraM sthAnasthito'pyayam / / kiM cikIrSati bho evaM bhavAnpRSTe jagau muniH // 13 ... baMpramyate bhave bhavye bhavino bhayasaMkulAH / pApacyante punaH pApAtpatitA durgatau nraaH|| manuSyatvaM ca duHprApaM prApya tatrAdhamA narAH / cekrIyante na ye dharma te jaMgamati durgatim / / varjayenmadyamAMsAni madhujantuphalAni ca / varjayed vyasanaM karma yaH sa dharmapriyo mataH // 16 rajanIbhojanatyAgo'nantakAyavivarjanam / agAlitajalatyAgo nAnAsthAnakahApanam // 17 / / navanItanivRttizca chinnadhAnyanivartanam / vyahoSitasya tasya nivRttiH kriyatAmiti // 18 kAlataka usane bhramaNa kiyaa| vahAMse bhI nikalakara campApurImeM maMda manavAlI-ajJAnI mAtaMgI huI / kisI samaya vaha uduMbara phaloMko khAnekI icchAse vanameM gii| vahAM usane 'samAdhigupta nAmaka munIzvarako dekhA aura svayaMko sukhakI prApti inase hogI aisA vicArakara vaha zanaiH zanaiH unake pAsa gaI // 9-12 / / " bho mune, Apa ekahI sthAnameM sthira baiThe haiM, Apa kucha na khAte haiM aura na bolate haiN| Apa yahA~ kyA karanA cAhate haiM ? " aisA prazna mAtagIke dvArA kiyA jAnepara muni bolane lage- "he bhavye, saMsArI prANI bhayavyApta hokara bhavameM- saMsArameM punaH punaH phirata hai| punaH pApodayase jaba durgatimeM par3ate haiM to vahAM bArabAra duHkhoMmeM pacate haiN| jo adhama manuSya, jisakI prApti honA kaThina hai aisA manuSyapanA prApta karake, dharmAcaraNa nahIM karate haiM ve durgatimeM bArabAra jAte haiN| jo madya aura mAMsa choDatA hai, jo madhu-zahada aura jinameM trasajantu utpanna hote haiM aise uduMbarAdiphaloMkA tyAga karatA hai| jo dyUtAdi vyasana-choDatA hai vaha dharmapriya manuSya hai arthAt dharmameM prema karanevAlA puruSa hai " // 13-16 // rAtri-bhojanakA tyAga, anaMtasUkSmajIva jinameM utpanna hote haiM aise sUraNa, Alu vagairaha kaMda-mUloMkA tyAga karanA cAhiye / agAlita jalakA tyAga-na chanA huA pAnI pInekA tyAga, nAnA sthAnakoMkA tyAga-arthAt aneka prakArake acAra jinako saMdhAnaka- (saMskRta bhASAmeM kahate haiM tathA marAThI bhASAmeM loNaceM kahate haiN|) makkhana, jinako ghuna laga gaI hai aisA dhAnya, tathA do dinakA chAcha ye padArtha tyAgane caahiye| puSpoMkA bhakSaNa karanA choDanA cAhiye, paraMtu paMcapuSpoMko choDakara arthAt bhilAvekA phUla, nAgakesarakA puSpa, lavaMgakA puSpa ityAdi puSyoMkA sevana karanA ayogya nahIM hai, kyA ki inakA zodhana kara sevana karanA ayogya nahIM hai| paMcodumbara phaloMkA tyAga karanA cAhiye, kyoM ki inako phoDanepara aMdarase jIva uDate hue AkhoMko dIvate haiN| aisI vastuoMkA-dhAnya, phala, puSpa ityAdikoMkA bhakSaNatyAga Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 kusumAtiparityAgaH paJcapuSpAhate drutam / dheraiyaphalasaMnyAsanasajantvAdirakSaNam // 19 asatyacauryaviratiH suzIlasya ca rakSaNam / upadhInAM vidhAnaM cAvadhedhIrasudharmadam // 20 jinopadiSTasanmArgazraddhA dhyAnaM ca sanmateH / smRtizca paJcamantrANAM khAtantryaM khAtmanaH punH|| etatsarva vidheyaM hi vidhinA sAdhunA tvyaa| tadAkarNanamAtreNAtimA mantramagrahIt // 22 pavitrANuvrata yogyaM madyamAMsAdivarjanam / gRhItvA sA mRti prApa manuSyatvamavApa ca // 23 campAyAM dhanavAndhanyaH subandhurvartate vaNik / vadAnyo rAjamAnyazca khajanaiH sevitaH sadA // dhanadevI priyA tasya kuzalA kulapAlikA / sA sutAbhUttayostanvI durgandhAkhyA vigandhikA // tatrAparo vaNigdhanyo dhanadevo dhanacyutaH / bhAryAsyAzokadattAkhyA putradvayakhanistataH // 26 jinadevasutaH pUrvo jinadattastayoH paraH / vidyAbhyAsaM prakurvANo yauvanaM bhejatuzca tI // 27 subandhunA tadA prArthi dhanadevo'timAnataH / durgandhAyA vivAhArthaM jinadevena dharmiNA // 28 rAjamAnyasya tassatyaM vacaH zrutvA sa saMsthitaH / maunaM dhRtveti caivaM cedavitA koja vaaryet|| ........................ .............. karanese trasajIvoMkA rakSaNa hotA hai aura ahiMsAvatakA pAlana hotA hai // 17-19 // asatya bhASaNa kA tyAga, tathA corIkI tyAga kara suzIlakA rakSaNa karanA cAhiye arthAt svastrImeM aura svapatimeM saMtoSa ramA caahiye| parigrahoMkI avadhikA-maryAdAkI pratijJA karanI cAhiye, jisase icchAkA niyaMtraNa hotA hai| yaha pAMca aNuvratoMkA pAlana dhIroMko-vivekI logoMko puNya denevAlA hai| jinezvarake kahe hue mokSamArgapara zraddhA karanA samyagdarzana hai| acchI buddhikA cintana samyagjJAna hai tathA paMcamaMtroMkA hamezA smaraNa karanA cAhiye ye saba upAya AtmAke svAtaMtryarUpa haiM arthAt inake AcaraNase AtmAkI karmaparataMtratA naSTa hotI hai / yaha saba zubhAcaraNa bhadra vicAravAlI tujhase vidhipUrvaka kiyA jaave|" isa prakArakA upadeza sunakara usa mAtaMgIne atizaya prItise maMtrakA svIkAra kiyaa| yogya aise pavitra aNuvrata aura madyamAMsAdikoMkA tyAga aise vratoMkA svIkAra kara vaha mAtaGgI mara gaI aura usane manuSyapanA prApta kiyA // 20-23 // [mAtaGgI durgandhA nAmaka kanyA huI ] campAnagarImeM dhanavAn aura puNyavAn subandhu nAmakA vaizya rahatA thaa| vaha dAnI, rAjamAnya aura parivAroMse sadA sevita thaa| usakI patnIkA nAma dhanadevI thaa| vaha catura aura kulakI rakSA karanevAlI thii| una donoMko suMdarAGgI kanyA huii| vaha durgadha zarIrabAlI honese dugaMdhA nAmase prasiddha huI // 24-25 // usI nagarameM dhanadeva nAmaka puNyavAn paraMtu dhanarahita vaizya rahatA thaa| isakI bhAryAkA nAma azokadattA thA, isane do putroMko janma diyA thaa| pahile putrakA nAma jinadeva aura choTe putrakA nAma jinadatta thaa| vidyAbhyAsa karanevAle ye donoM putra kAlAntarase tAruNyako prApta hue // 26-27 // taba subandhu zreSThIne durgadhAkA vivAha dharmavAn jinadevake sAtha karane ke liye atizaya Adarase dhanadevakI prArthanA kii| subaMdhu zreSThI Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam subandhunA punaH so'pi prArthyamAnaH prapatravAn / tatheti dhanadAkSiNyAdAkSiNyaM kiM karoti na jinadevo'pi tacchrutvA dadhyau hRdi mamedRzI / yadi jAyA bhavennUnaM duSkarmaphalabhAjinaH / / tadargandhAsaMgena yauvanaM niSphalaM mama / tadA syAtkarmapAkenAjAkaNThastanavallaghu // 32 durgandhAyAH pitA zrImAnmAnyo rAjJAM sumantravit / tasyAnyathA vacaH katuM na kSamo janako mama // 33 durgandhA durbhagA duSTA duHkhitA dInamAnasA / yadi me bhavitA jAyA tadA bhogairalaM mama / / kusaMgAsaMgato nRNAM jIvitAnmaraNaM varam / vyAdhisaMgo yathA sarvo'nayAsaMgastu duHkhadaH // 35 nidrAkSudhAparityaktazcintayitveti nirgataH / pitarAvaprakathyAsau gRhAdyAto vanaM ghanam // 36 samAdhiguptanAmAnaM muniM natvA puraH sthitaH / papraccha tatra dharmArtha jinadevo vidAMvaraH // 37 jagAda vacanaM yogI sAvadhAnamanAH zruNu / dharmaH samyaktvasaMzuddho vRSaH sevyaH zivArthibhiH rAjamAnya honese usakA uparyukta vacana sunakara maunase dhanadeva baiThA / yadi aisA hogA arthAt durgadhAke sAtha mere putrakA vivAha karanekA subandhukA vicAra hogA to use kauna bhI nahIM roka sakegA kyoM ki vaha rAjamAnya honese hamArA niSedha kuchabhI kAryakArI nahIM hogaa| aisA dhanadevane manameM vicAra kiyaa| subaMdhune punaH prArthanA karanepara jinadevake sAtha dugaMdhAkA vivAha karaneke liye dhanadeva dhanake prabhAvase tayAra huaa| apanI icchA na honeparabhI use kabUla honA pddaa| ThIkahI hai,ki prabhAva cAja aisI hai ki vaha kyA nahIM karegI ? jinadevane bhI durgaMdhAke sAtha apanA vivAha hogA aisI vArtA sunii| vaha manameM aisA vicAra karane lgaa| "yadi aisI durgaMdhA kanyA merI strI hogI to usa durgandhAke zarIrasahavAsase azubha karmake phala bhoganevAlA merA yauvana niSphala hogaa| azubha karmodayase merA janma usa samaya bakarIke galastanake samAna vyartha hogaa| durgaMdhAkA pitA zrImaMta hai, rAjamAnya hai aura atizaya catura hai, . merA pitA usakA vacana anyathA karaneke liye samartha nahIM hai arthAt subandhukA vacana use mAnya karanA pdd'egaa| dugaMdhA kurUpa hai, durgavase pIDita hai, duHkhI aura dIna manavAlI hai| yadi vaha merI patnI hogI to merA bhoga bhoganA samAptahI huaa| sarva prakArake vyAdhiyoMkA saMsarga jaisA duHkhadAyaka hotA hai vaisA isa kanyAke sAtha saMsarga honA mujhe duHkhadAyaka hogaa| kusaMgake saMsargase jIvita rahane kI apekSA manuSyoMkA maranA bhalA hai|" aise vicAroMse jinadevako nidrA aura bhUkhabhI nahIM lagatI thii| aisA vicAra karake vaha nikala gyaa| mAtApitAko binA pUchehI vaha gharase nibiDa vanameM calA gyaa| vahAM samAdhigupta nAmaka muniko namaskAra karake unake Age vaha baiTha gyaa| vidvAna jinadevane vahA munirAjako dharmakA artha pUchA, munine sAvadhAna citta hokara tUM dharmakA artha suna aisA kahA-ve kahane lage ki " samyaktvase dharmako pavitratA prApta hotI hai isaliye samyaktvasahita (jIvAdika tattvoMkI zraddhAse sahita) dharma muktisukhecchukoMke dvArA sevana kiyA jAtA Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDjIvarakSaNaM dharmaH satyaM dho'bhidhIyate / parakhaparadArAdityAgo dharmo vizuddhitA // 39 zuSeNa prApyate vastuH yatsAraM sAtakAraNam / jJAtveti mAnase dharma dhatva dhImansudhAkaram // 40 zrutveti jAtavairAgyo jinudevI devI pratam / saMsArasAgaraM tatu potaprakhyaM bhavApaham // 41 subandhunAgrahAddattA durgandhA nAmato guNAt / vivAhavidhinA tasmai jinaMdacAya satvaram // 42 jinadatto navoDhAM tAM gADhAliGganavAJchayA / ninAya vezma cAtmIyaM tau zayyAyAM khitau punaH tadA dehotthadargindhyaM tasyAH sa sodumakSamaH / prAtaH palAyitaH kApi saMpRcchya pitarau punH||44 durgandhA duHkhitA citte nininda khaM viyoginii|| hA hA vidhe mayA pApaM kimakAri kupozitam // 45 jananI taM gataM matvA tAM ninAya nije gRhe / vatse dharme mati patkhetyupadezapradAyikA // 46 tadehaduSTamandhena bandhUnAM duHkhitAmavat / tatastaiH sA pRthagdhAmni rakSitA duHkhitA sadA // hai| paMcasthAvara-kAyajIva aura eka trasakAya jIva milakara SaTakAyajIva kahe jAte haiN| ina jIvoMka rakSaNako dharma kahate haiN| ahiMsAke samAna satya dharma hai, paradhana, parastrI, vezyA AdikoMkA tyAga karanA vizuddhike kAraNa honese dharma haiN| aura jo sArabhUta tathA sukhakA kAraNa hai aisI vastu dharmase prApta hotI hai / aisA jAnakara he vidvan, tU manameM amRtakI khAnatulya dharmako dhAraNa kara / " munine kahA huA dharmakA svarUpa sunakara jise vairAgya huA hai aise jinadevane saMsArasAgara tIraneke liye naukAke samAna tathA saMsArakA nAza karanevAlA vrata dhAraNa kiyA arthAt vaha muni ho gayA / // 28-41 // durgandhAko choDakara usakA pati calA gayA] subaMdhune Agraha karake nAmase aura guNasebhI durgadhA kanyA vivAhavidhise usa jinadattako satvara dii| jinadatta gADhAliMganakI icchAse usa nUtana vivAhita durgaMdhAko apane gharameM le gyaa| ve donoM zayyApara baiThe paraMtu durgadhAkI dehase utpanna huI durgandhako vaha sahana karanemeM asamartha huA aura mAtApitAko pUchakara vaha prAtaHkAla vahAMse kahIM bhAga mayA // 42-44 // [durgandhAne suvratA AryikAko AhAra diyA] duHkhita huI viyoginI dugaMdhAne manameM isa prakArase apanI niMdA kii| "hA hA daiva ! maiMne dayArahita hokara kaunasA pAtaka kiyA ?" idhara durgadhAkI mAtAko apanA jAmAta gharako choDakara calA gayA aisI vArtA mAlUma huI, isa liye vaha AI aura use upadeza dene lagI, ki "he bAle, dharmameM tUM apanI buddhi sthApana kara arthAt dharmAcaraNameM apanA mana aba tU sthira kara" aisA kahakara use vaha apane ghara le gaI // 45-46 // usakI dehakI dugaMdhatAse usake bAMdhavoMko duHkha hone lagA taba unhoMne eka bhinna gharameM usa Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam anyadA dhAntikAkSaNA suvrataiH suvratA gRhama / tatpituHprApa durgandhA tatra gatvA ca tAM ntaa|| tanAyikA pratigRhyAhAraM datte sma sojjvalam / AryikA taM ca jabAha jugupsojjhitamAnasA / / samabhAvena sA lAtvAhAraM tatra dhaNaM khitaa| kSAntikAbhyAM samakSAbhyAM sathamAbhyAM ca zAntikA // 50 sA te saMvIkSya papraccha ke ime yauvanonnate / zAntike dIkSite kena hetunA vada cAryike // 51 sAvocatprathame nAke vimalA suprabhAbhidhe / saudharmezasya cAbhUtAM prAgbhave yoSitAvime // 52 patyA sahAnyadA devyau dvIpe nandIzvarAbhidhe / jagmatuH sotsave devAnsaMpUjayitumudyate // 53 natvA jinendramUrtInAM pAdapavAnpramodite / devyau divyAmbugandhAyaiH pUjayAmAsatuH pare // 54 gItanRtyAdikaM kRtvA pratijJA praticakratuH / prApya martyabhavaM nUnaM kariSyAvastapo'pyataH // 55 ayodhyAdhipateratra zrISeNasya tatazcayute / zrIkAntAvallabhAyAM te babhUvaturime sute // 56 hariSeNAtha zrISeNA kSitau khyAti gate ime / yauvanAlaMkRte ramyarUpe madanasundare // 57 / sayauvane ime vIkSya svayaMvaravidhi nRpaH / cakalpe kalpanAtItamahotsavazatAvRtaH // 58 duHkhita durgadhAkI rakSA kI // 47 // kisI samaya uttamavratoMse paripUrNa suvatA nAmakI AryikA dugaMdhAke pitAke gharameM AI taba vahAM jAkara dugaMdhAne AryikAko vaMdana kiyaa| usane AryikAko paDagAha kara use ujjvala AhAra diyA / AryikAne jugupsA choDakara AhAra grahaNa kiyaa| kSamAdhAraNa karanevAlI pratyakSa do AryikAoMke sAtha vaha suvratA AryikA AhArake anaMtara kucha kAlataka vahAM Thahara gayI // 48-50 // _ [do ArpikAoMkI pUrvabhavakathA] durgaMdhAne tAruNyase unnata do AryikAoMko dekhakara pUchA ki ina do AryikAoMne kisa hetuse dIkSA lI hai ! unakA vRtta mujhe kaho ? taba AryikAne isa prakArase unakA vRtta kahA ". pUrvabhavameM pahile svargameM saudharmendrakI vimalA aura suprabhA nAmakI ye donoM patnI huI thiiN| kisI samaya saudharmendra ke sAtha ye donoM deviyAM nandIzvaranAmaka dvIpameM AnaMdase jinamUrtiyoMkI pUjA karaneke liye udyukta huiiN| jinendramUrtiyoMke caraNa-kamaloMko namaskAra kara ve atizaya harSita huii| ve uttama deviyAM divya jalagaMdhAdika dravyoMse jinamUrtiyoMko pUjane lgiiN| gItanRtyAdika karake una donoM deviyoMne aisI pratijJA kI- " isa bhavake aMnatara manuSyabhava prApta kara nizcayase hama tapa kareMgI" devalokakA AyuSya samApta honepara ve vahAMse cyuta huI, aura ayodhyAnagarIke svAmI zrISeNarAjA tathA rAnI zrIkAntAmeM ve donoM kanyAyeM ho gaI / hariSeNA aura zrISeNA isa nAmase ve donoM kanyAyeM isa bhUzekameM khyAtiko prApta huii| yauvanase bhUSita, ramaNIya rUpavAlI ye kanyAyeM madanAvasthAse suMdara dIkhatI thiiN| tAruNyayukta apanI kanyAoMko dekhakara kalpanAtIta saiMkaDo mahotsavoMke sAtha rAjAne svayaMvaravidhi kiyA / / 51-58 // usa samaya svayaM Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNDa maNDitA bhUpA maNDanairmahAvRtAH / samAhatAH samAyAtAsvapurvidhAntarAcadA // 59 haatree tradhAriNyA te smaante| manDape vIkSya bhUpAlaccAtismRtimavApatuH // smRtvA te prAgbhavaM pitroH kathayitvA nijAnbhavAncha / nivartya sarvabhUpAlA jagmatuste vanaM ghanam / / 61 jJAnasAgaranAmAnaM muniM natvA susaMyamam / yayAcAte yataH strINAM khItvaM naiva prajAyate / / 62 prAtrAjiSTAM tataste dve saMcarantyAvihAgate / iti tadvacanaM zrutvA vyaraMsItsukumArikA // 63 aho ime mahAbhAgye mahArUpe sukomale / rAjaputryau ca saMtyajya bhogAn vacaH sma saMyamam // durgandhAhaM sadAduHkhA durdehA sukumArikA / viSayecchAM na muzcAmi tRSNAho me garIyasI // ityuktvAMhI natA tasyAH prArthayantI susaMyamam / prabodhya janakAdInsA jagrAha paramaM tapaH // tapasvI tapantI sA sahamAnA parISahAn / vijahAra mahIM bhavyA tayA kSAntikayA samam // ekadaicata vezyAM ca vasantAdyantasenakAm / sA sundarAM vanaM prAptAmAvRtAM paJcabhirviTaiH // 68 tAM tAdRza samAlokya bhUyAdIdRgvidhaM mama / nidAnamakarodvAlA durmandhA bandhureti ca // 69 bara-maNDapa meM alaMkAroMse suzobhita aura maMgaloMse yukta aise rAjA AmaMtraNa denese dezAntarase Aye / kamalA nAmaka vetradhAriNIke sAtha ve donoM kanyAyeM maNDapameM aaiiN| vahAM rAjAoMko dekhakara una donoMko jAtismaraNa huA / / 59-60 // pUrvabhavakA smaraNa karake unhoMne apane pUrvabhava mAtApitAoMko kahe / sarva rAjAoMko apane sthAnameM rAjAne lauTA diyA; tathA ve donoM kanyAyeM niviDa 1 meM giiN| vahAM unhoMne jJAnasAgara nAmaka munIzvarako namaskAra kara jisase striyoMko strItva prApta nahIM hogA aise susaMyama - AryikA-vrata dIkSAkI yAcanA kI / tadanantara ve donoM unake pAsa dIkSita huI aura vihAra karatI huI yahAM AyI haiM" aisA AryikAkA vacana sunakara sukumArikA durgandhA virakta huI / 61-63 // [ durgaMdhAkA dIkSAgrahaNa ] " aho ye do rAjakanyAyeM mahAbhAgyavatI, mahAsuMdarI aura atizaya komala haiM, to bhI bhogoMkA tyAga kara saMyamakA pAlana kara rahI haiM aura maiM sukumArikA durgaMdhA hUM | hamezA duHkhinI hUM / merA deha kharAba hai to bhI maiM viSayecchA nahIM choDatI hUM / aho merI tRSNA balavattara hai " aisA bolakara usa ArmikAke caraNoMko usane namaskAra kiyaa| usase usane saMyama dhAraNa karane kI icchA pragaTa kI / tadanaMtara usane apane pitAmAtA AdikoMko samajhAkara uttama tapakA svIkAra kiyA / tIvra tapazcaraNa karatI huI tathA kSudhAdi parISahoM ko sahana karanevAlI bhavyA durgaMdhAne suvratA AryikA sAtha pRthvIpara vihAra kiyA || 64-67 // kisI samaya usane pAMca jArapuruSoM ke sAtha vanameM AI huI vasantasenA nAmaka suMdara vezyAko dekhaa| usako dekhakara mujhe bhI aisI paristhiti prApta hove aisA usa [ durvicAroMkI nindA] pAM 62 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam nivRttacintayaddhi me manovRtti sukhAtigAm / mithyAstu duHkRtaM me'dya saMcitaM duSTacetasA / / kRtvaivaM paramaM ghoraM tapaH saMnyasya sA kramAt / muktvA prANAngatA svarge'cyute cyutazarIrikA somabhUticarasyAbhUtsurasya varavallabhA / devI tu paJcapaJcAzatpalyAyuH sthitisaMginI // 72 sAsurI te surAH sarve saMcarantaH sukhecchayA / ciraM tatra sthitA bhejuH pravIcAraM ca mAnasam // atha hAstipurezasya zrISANDoH pRthivIpateH / kuntyAM mayAM ca te tasmAccyutAH satputratAmitAH somadatI darAtIto yaH so'bhUstvaM yudhiSThiraH / somilo yo'bhavadbhAtA so'bhUdbhImo mayAtigaH somabhUtirabhUdbhavyo'rjuno jitavipakSakAH / trijagatprathitA yUyaM bhrAtarastraya unnatAH // 76 yo dhanazrIcaraH so'bhUnmadrIjo nakulo mahAn / yo mitrazrIcaraH soyaM sahadevastavAnujaH || sukumArIcarA yAsItsutA kAmpilyabhUpateH / sutA dRDharathAyAzca draupadI drupadasya sA // 78 ajJAnIne nidAna kiyA arthAt maiM durgaMdhA aura asuMdara hUM, mujhe isa vezyAke samAna saundarya aura vaibhava prApta ho aisA vicAra usa ajJAnI AryikAne kiyA paraMtu usa vicArase apanI manovRttiko jo ki sacce sukhase dUra thI, dhikkaaraa| maiMne jo duSTa manase pApa saMcita kiyA hai| vaha merA duSkRta mithyA ho / isa prakAra parama ghora tapa usane kiyA / tadanaMtara AyuSya samAptike samaya kramase usane kaSAya aura zarIrakA tyAga kiyaa| zarIra chUTanese prANoMko choDakara vaha acyuta svarga meM utpanna huii| / / 68-71 / / [ durgaMdhA acyuta svargameM devI huI ] jo pUrvabhavameM somabhUti brAhmaNa thA aise acyuta svargake sAmAnika devakI vaha dugadhA marakara atizaya priya devI huii| usakI Ayu pacapana palyakI thI / usa svarga meM sthita vaha devAMganA aura ve pAMca sAmAnika deva sukhecchAse vihAra karate hue mAnasika maithuna sukha bhogate the || 72-73 // 1 [ devAMganA draupadI huI ] tadanaMtara ve somadattAdika acyuta svarga se cyuta hokara hastinApura nagara ke svAmI rAjA pANDukI kuntI aura madrI rAnImeM satputratvako prApta hue| pUrvabhavameM jo nirbhaya somadatta brAhmaNa thA vaha tU isa bhavameM yudhiSThira huA hai / he yudhiSThira, pUrvabhavameM jo somila brAhmaNa terA bhAI thA vaha aba terA nirbhaya bhIma nAmaka bhAI huA hai / bhavya somabhUti brAhmaNa jisane zatruoMko jItA hai aisA arjuna nAmaka terA bhAI huA hai| Apa tInoM bhAI trailokya meM prasiddha aura unnatizAlI haiN| jo pUrvabhavameM dhanazrI brAhmaNI thI vaha madrI rAnIse utpanna huA mahAn zUra nakula hai| jo pUrvabhavameM mitrazrI brAhmaNI thI vaha aba terA bhAI sahadeva huA hai| jo pUrvabhavameM sukumArI thI ( durgaMdhA ) vaha kAMpilpa nagarake rAjA drupada aura rAnI dRDharathA ina donoM kI putrI draupadI huI // 74-78 // 1 nirvRtA / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49. caturvidha parva anayA ca kRtaM zreyaH pUrvajanmani nirmalam - samityA ca tathA muphtyA vrateca barabhAvataH // tatprabhAvAdalaM jAtA jaatruupsmdyutiH| bhogopabhogabhUyiSThA draupdiiymbhuudkiH||80 . . dRSTvA vasantasenAkhyAM paNyapatnI surUpiNIm / yadarjitaM tvayA pApaM pUrvajanmani duSkaram / / 81 tatprabhAvAdiyaM jAtApakIrtirdustarA bhuvi / draupacAH paJcabhartRtvasaMbhavA lokahAsyadA // 82 manasA vacasA vAcArjitaM yatkarma jantunA / tatphalatyeva tAdRkSamuptaM bIjaM yathA bhuvi / / 83 ato duSkarma saMkRtya kartavyaH kRtinA vRssH| yatprabhAvAdbhavatyeva sAtaM saMsArasaMbhavam / / 84 yadacAri purAnena cAritraM paramojjvalam / tasmAdyudhiSThirasyAsya yazo'bhUsatyasaMbhavam / / 85 anvabhAvi ca bhImena vaiyAvRtyaM purAbhave / tatprabhAvadayaM jajJe baliSTho vairidurjayaH / / 86 pArthena prathitaM pUrva yaccaritraM pavitrakam / tatprabhAvadayaM jAto dhAnuSko dhanvavedavit / / 87 nAgazrIsnehataH snigdho'bhUdraupadyAM dhanaMjayaH / atisnehastu jantUnAM jAyate pUrvasaMbhavaH / / 88 brAhmaNyo yatpurA kRtvA karmanirbarhaNakSamam / tapazca ceratuzcitraM caritraM ksamujjvalam // 89 tatprabhAvAdimau jAtau bhrAtarau bhavatAmiha / prasiddhau zuddhanakulasahadevau.manoharau / / / isa draupadIne pUrvajanmameM samitiyoMse, guptiyoMse aura vratIse tathA uttama vicAroMse nirmala puNya kiyA thaa| usake prabhAvase yaha draupadI suvarNake samAna atizaya kAntivAlI huI tathA bhUtalameM vipula bhogopabhogase yukta huI hai| he draupadI, pUrvajanmameM saundaryavatI vasantasenA vezyAko dekhakara jo. durnivAra pApabaMdha tUne. kamAyA hai usake udayase isa bhUtalameM terI dustara apakIrti huI hai| draupadI pAMca pativAlI ho gaI aisI lokameM upahAsa utpanna karanevAlI apakIrti terI huI hai| jaisA bIja boyA. jAtA hai, vaisA phala utpanna hotA hai| vaise manase, vacanase aura zarIrase prANIne jo karma prApta kiyA hai vaha phala detAhI hai arthAt azubha karma bAMdhanese azubha phala aura zubha karma bAMdhanese zubha phala milatA hai / isa liye azubha karma toDakara buddhimAnoMko dharma-puNya kArya karanA yogya hai| kyoMki usake prabhAvase sAMsArika sukha prApta hotA hI hai // 79-84 // . . yudhiSThirAdikoMmeM viziSTatA prApta honeke hetu ] isa yudhiSThirane pUrvajanmameM jo atizaya nirmala cAritra pAlA thA usake satyabhASaNarUpa phalase isakA yaza pragaTa huaa| pUrvabhavameM isa bhImane vaiyAvRttya taprakA. anubhava kiyA usake prabhAvase yaha bhIma vairioMke dvArA ajeya aura baliSTha huA hai| isa arjunane pUrvabhavameM jo pavitra cAritra prasiddha rItIse pAlA thA usake prabhAvase yaha dhanurvedaGgadhanurdhArI vIra huaa| nAgazrIke snehase draupadImeM arjuna snehAla huaa| prANiyoMko jo atizaya sneha utpanna hotA hai vaha saba pUrvabhavase utpanna hotA hai / 85-88 // dhanazrI aura mitrazrI brAhmaNiyoMne jo pUrvakAlameM karma naSTa karanemeM samartha tapa kiyA thA tathA jo samyagdarzanase ujjvala cAritra pAlA thA unake prabhAvase ye donoM yahAM isa bhavameM Apake manohara aura prasiddha zuddha nakula tathA sahadeva Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti pUrvabhavAnbhanyA mAvitAjinaneminA / nizamya pANDavAbaNDA babhUvuH shaantbaansaa|| iti zubhaparibhASAstyaktasaMsAradAvA, adhigatajinarAvA muktakArahAvAra / gharapariNavipAvAH kamekedAralAvAH, jinapatikatahAvAH santu siddhathai sudhAvAH // 92 kRtvA ye suciraM sapo dvijabhave lAtvA zivaM zobhanam hitvA dupkRtasaMcayaM paradivi prApyAmaratvaM zubham / bhuktvA tatra susAtamuskaTarasaM prAtA naratvaM nRpAH itvA vairigaNaM jayanti bhavane te pANDavAH paJca vai // 93 duryodhyAnyudhi kauravAnparabalAnduryodhanAdInnRpAn sAnsvA saMgarazAlinaH surasamAH sadyaH zritAste harim / tatsAhAyyamupAzritA varasaridvAhaM sutartuM kSamAH . . ye saMvIrya mahAmbudhiM budhanutAH prApuH parAM draupadIm // 94 iti zrIpADavapurANe bhAratanAmni mahArakazrIzubhacandrapraNIte pramazrIpAla sAhAyyasApekSe pANDavadraupadIbhavAntaravarmanaM nAma caturviMzatitama parva // 24 // nAmake bhAI hue haiM // 89-90 // isa prakArase nemijinezvarane kahe hue pUrvabhavoMko sunakara ve caNDa pANDava zAntacitta hue // 91 // isa prakArase jinhoMne zubha pariNAma dhAraNa kiye haiM, jinhoMne saMsArarUpI dAvAgnikA-vanAgnikA tyAga kiyA hai, jinhoMne nemiprabhuke mukhase divyadhvanidvArA dharmopadeza sunA hai, jinhoMne kAmakrodhAdika vikAra-bhAvoMko jalAJjali de dI hai, jinhoMne zreSTha zuddha pariNAma dhAraNa kara svaparoMko pavitra kiyA hai, jo karmarUpI khetako mUlase kATanevAle haiM tathA jinapati nemiprabhumeM jinakI bhakti hai aise the pANDava muktiprAptike liye hameM amRtake samAna hoyeM // 92 // jinhoMne brAhmaNaparyAyameM dIrghakAla taka tapa karake suMdara puNyakA saMcaya kiyA, jinhoMne pApasamUhako choDakara svargameM (acyutameM ) zubha amarapanA-sAmAnikadevapada prApta kiyaa| jisameM atizaya AlhAdaka svAda hai aisA uttama svargasukha bhoga karake jinhoMne manuSyapanA prApta kiyaa| aise the pAMca rAjA-pANDava isa bhUtalapara zatrusamUhako mArakara nizcayase sarvoskRSTa jayako prApta hue haiM / / 93 // jinake sAtha yuddha karanA kaThina thA, jinake pAsa utkRSTa sainya thA athavA jinameM parabala - vizAla sAmarthya thA, aise duryodhanAdika rAjAoMko yuddhameM zobhanevAle jinhoMne ( pANDavoMne ) zAnta kiyA / jo devake samAna the aura zIghra jinhoMne zrIkRSNakA AzrayapakSa liyA thaa| zrIkRSNakA sAhAyya prApta kara jo zreSTha nadIsamUhoMko dhAraNa karanevAle lavaNoda samudrako tIraneke liye samartha hue tathA deva vA vidvAn jinako namra hue haiM, jinhoMne uttama draupadIkI Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / paJcaviMzatitamaM parva / zubhacandrAzritaM pArtha zrIpAlaM pAlitAdinam / nanamImi supArthalabhanyavarga:supAgam // 1 atha te pANDavA natvA nemi namranarAmaram / vijJapti cakrire kRtvA pANipacAnsAmUrdhani // 2 jvaladdAkhamahAdAhe dehavyUhamahIrahe / karAlakAlagahane saMzuSyaviSaNAjale // 3 nAnAdurNayadurmArgadurgame bhayade nRNAm / anekataraduHkarmapAkasatve caraJjane // 4 duSTabhAvavile bhIme saMsAravipine janAH / babhramyate bhayatrastA vinA svaccharaNaM vibho // 5 nAnAjanmajalaughena lalitAzAsamUhake / klezormijAlasaMkIrNe nAnAduHkarmavADave // prApti kI ve pANDava isa bhUtalameM uttama vijayako prApta hoveM // 94 // zrIbrahma zrIpAlakI sAhAyyatAse zrIbhaTTAraka zubhacaMdrajIne race hue bhArata nAmaka pANDavapurANameM pANDava aura draupadIke bhavAntaroMkA varNana karanevAlA cauvIsavAM parva samApta huA // 24 // [paJcIsavAM parva] zubhacandrAzrita urAma caMdrane arthAt paurNimA candradevane jinakA Azraya liyA hai athavA zubhacandra bhaTTArakajIne jinakA Azraya liyA hai| athavA puNyakarmarUpI candrane jinakA Azraya liyA hai, jo zrIpAla-samavasaraNAdi-lakSmIkA pAlana karate haiM, jinhoMne sanmArga dikhAkara prANiyoMko pAlana kiyA hai, jinake uttama pakSameM-syAdvAdarUpa ahiMsA-dharmameM bhavyajana rahe haiM, jo apane uccama pAoMmeM vidyamAna haiM arthAt syAdvAda, ahiMsA, pariprahatyAga, ratnatraya ityAdi dharmake pAcoMmeM-vibhAgoMmeM hamezA rahate haiM, aise zrIpArzvanAtha jinezvarako maiM bArabAra namaskAra karatA huuN||1|| [ nemiprabhuse pANDava-dIkSAgrahaNa ] bhavavarNana sunaneke anaMtara jinako manuSya aura deva namra hue haiM aise nemibhagavAnako namaskAra kara tathA hastakamaloMko apane mastakapara rakhakara pANDava vijJapti karane lge||2|| jisameM prajvalita duHkharUpI mahAjvAlAyeM itastataH phelI haiM, jisameM dehoMke samUharUpI vRkSa utpanna hue haiM, jo bhayaMkara mRtyurUpI guhAse yukta hai| jisameM buddhirUpI jala sUkhatA hai, nAnA kumatoMke AcAramArgase jo durgama huA hai, manuSyoMko jo bhayaMkara hai, hiMsAdika aneka duSkarmahI jisameM krUra zvApada haiM, jisameM loga ghUma rahe haiM, duSTa pariNAmarUpI biloMse jo yukta hai aise bhayaMkara saMsArarUpI jaMgalameM bhayapIDita hue sarva jana he vibho, saMrakSaka Apake vinA vAraMvAra bhramaNa kara rahe haiM // 3-5 // aneka gatiyoMmeM janmarUpI jalapravAhase jisane dizAoMkA ullaMghana kiyA hai, jo aneka duHkharUpa taraMgasamUhoMse bharA huA hai, aura aneka duSTakarmarUpI vaDavAnala jisameM haiM, Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam prodbhtaadbhtdurbhaavvisaarivisraantre'| bhavAmbudhau janAnAM tvaM nAvAyase ca tAraNe // 7 bhavAttapato dattvA dharmahastAbalambanam / asmAnuddhara dharmeza patitAnpApakarmataH / / 8 . dakSa kSipreNa sadIkSAM dehyasmabhyaM zubhAvaha / tvatprasAdena deveza vayaM lipsAmahe shivm.||9 dacA saMsArakAntAre vRSAkhyasAmavAyikam / asmAnprApaya vai kSiptaM mokSakSetraM tvamaya bhoH||10. iti saMprArthya bhUmIzA jinaM dIkSAsamudyatAH / daduH putrAya sadrAjyaM prAjyaM bhUrinaraiH stutam // bAhyAndazavidhAJzIghra grahAniva hatAtmanaH / kSetravAstuhiraNyAdIMstatyajuste parigrahAn // 12 mithyAtvavedarAgAMzca paDDAsyAdInsupANDavAH / kaSAyAnatyazcittAcaturo'bhyantaropardhAn // . jinAjJayA samunmUlya caJcUryAnkacasaMcayAn / trayodazavidha vRttaM jagRhuH pANDunandanAH // rAjImatyAryikAbhyaNe kuntI hitvA sukuntalAn / subhadrayA ca draupadyA saMyamaM paramagrahIt / / anye bhUpAstathA vadhvo bhUrizojnyAH susaMyamam / jagRhurbhAvatI bhavyA bhavabhItA bhayApahAH / / yudhiSThiro gariSTho'tha viziSTo'niSTavarjitaH / niSTharaM mohamalaM hi jigAya jagatAM guruH // 17 utpanna hue AzcaryakAraka azubha pariNAmarUpI matsyoMkA samUha jisameM haiM, aise bhavasamudra he prabho logoMko tArane ke liye Apa naukAke samAna hai. // 6-7 // he prabho, hama pApakarmase saMsArarUpI aMdhakAramaya rUpameM par3e haiM, he dharmake svAmin , Apa hameM dharmahastakA. Azraya dekara hamArA uddhAra kreN| he catura prabho, hamArA zubha kArya karanevAlI uttama dIkSA hameM Apa dIjiye / he devoMke Iza, ApakI kRpAse hama mokSako cAhate haiM // 8-9 // he prabho, isa saMsArarUpavanameM Aja dharmakA sAhAyya dekara hama logoMko Apa zIghra muktikSetrako pohoMcA do||10|| uparyukta prakArase dIkSA leneke liye udyata hue pANDavoMne prabhuko vijJapti kii| unhoMne aneka manuSyoMse prazaMsanIya uttama nItiyukta rAjya apane putrako diyA // 11 // mithyA va, strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda hAsya, rati, arati, zoka, bhayajugupsA tathA krodha, mAna, mAyA aura lobha aise cAra kaSAya ye saba antaraMga caudaha parigraha haiM , nemiprabhukI AjJAse inako naSTa kara tathA keza-samUhako (mUMche, dADhI aura mastakake kezoMkA) loMca karake pANDavoMne pAMca mahAvataM, tIna guptiyAM aura pAMca samitiyAM aisA teraha prakArakA cAritra dhAraNa kiyA // 12-14 / / .. [kuntyAdikoMkA dIkSA grahaNa ] kuntImAtAne subhadrA aura draupadIke sAtha rAjImati ArthikAke pAsa jAkara kezaloMca kiyA aura AryikAoMkA uttama saMyama dhAraNa kiyA // 15 // anya rAjagaNane tathA anya bahuta striyoMne jo ki saMsArase bhayayukta aura saMyamake bhayase dUra tathA bhavya the bhAvase manaHpUrvaka uttama saMyamabrahaNa kiyA // 16 // viziSTa nirmala pariNAmavAle ataeva gariSTha-zreSTha, aniSTa pariNAmoMse rahita yudhiSThira munirAjane niSThura mohamallako jIta liyA aura Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IN.. . pazcaziM parva bhavArisaMgame bhImaH pApabhIto bhayacyutaH / vibheda pUrvavadbhanyo bhAvuko bhavyasaMpadAm // 18 dhanaMjayo dadhau citte muktivardhU subandhurAm / ArAdhyArAdhanAM dhImAndhRtyA saha samuddharaH // mAdreyauM nidrayA muktau dravyaparyAyavedakau / dravyopAdhiparityaktau ceratuzvaraNaM ciram // 20 mahAvratAni pazcaiva tathA samitayaH parAH / paJcendriyanirodhAzca paramAvazyakAni SaT // 21 loco'celatvamasnAnaM tathA bhUzayanaM mahat / adantadhAvanaM caiva sthitibhuktyekamaktake // 22 amUnmUlaguNAnmUlAnsamIyuH zamanonmukhAH / mahAmatyA mahAntaste munayaH paJca pANDavAH // nAMnocaraguNAnbhavyA bhAvayantaH sudharmiNaH / dadhuvA'naM sudharmAkhyaM sudhIrAste tapodhanAH // tisRbhirguptibhirguptA guptAtmAnaH sugauravAH / guNAgraNyaH sugAyanti dvAdazAkaM muniishvraaH|| khavIrya prakaTIkRtya vikaTAH saMkaTojjhitAH / viphaTaM nikaTe tasya nemeveruH paraM tapaH // 26 ve jagatake guru-mAnya ho gaye // 17 // pApase DaranevAle, bhayakarmase rahita arthAt munivrata pAlanemeM siMhavRtti dhAraNa karanevAle, kalyANa karanevAlI saMpattiko ratnatrayako prApta karanevAle bhavya aise bhIma munirAja saMsArarUpa zatrukI saMgatike liye bhayaMkara the arthAt saMsAra-zatrukA nAza karanevAle the| unhoMne pUrvavat gRhasthAvasthAmeM jaise zatruoMko jItA thA aba muniavasthAmeM unhoMne moharUpa zatruko jIta liyA // 18 // dhImAn-nipuNa, samudhdura-mohakI dhurAko apane kaMdheparase haTAnevAle dhanaMjaya munirAjane samyagdarzanAdi cAra ArAdhanAoMkI ArAdhanA karake atizaya suMdarI aisI muktivadhUko saMtoSake sAtha apane manameM dhAraNa kiyA // 19 // madrIke putra nakula aura sahadeva ye donoM munirAja nidrA snehAdi pramAdoMse rahita hokara jIvAdi dravyoMke guNa aura paryAyoMke svarUpa jAnane lge| vastrAdi bAhya parigrahake tyAgI hokara unhoMne dIrghakAla taka tapazcaraNa kiyA // 20 // AhiMsAdika pAMca mahAvrata, IryAsamityAdi pAMca niraticAra samitiyAM, pAMca iMdriyoMkA saMyama, sAmAyikAdi uttama chaha Avazyaka, loMca, nagnatA, asnAna-snAnakA tyAga, bhUmipara zayana, danta-dhAvana nahIM karanA, khaDe hokara bhojana karanA, ekavAra bhojana karanA aise mukhya mUlaguNoMko samatAke prati unmukha hue, mahAbuddhise mahattAko dhAraNa karanevAle paMca pAMDavoMne dhAraNa kiyA // 21-23 // uttama yatidharma dhAraNa karanevAle, vora, taparUpI dhanakA saMcaya karanevAle ve bhavya munirAja nAnA uttama guNoMko dhAraNa karanekA abhyAsa karane lage tathA unhoMne sudharma nAmakA dhyAna dhAraNa kiyaa| arthAt ArtadhyAna aura raudradhyAnako choDa mokSake kAraNa dharmadhyAnakA cintana ve karane lage // 24 // tIna guptiyoMse gupta-saMrakSita, jinhoMne apane AtmAkA viSayAse rakSaNa kiyA hai arthAt jitendriya, mahAn guNoMke gauravase zobhanevAle, guNoMse munisamAjameM aguA aise ve pANDava munirAja AcArAdi dvAdazAMgoMkA adhyayana karane lge| saMkaToMse rahita, tapameM vikaTa arthAt dRDha aise pANDavoMne apanA sAmarthya pragaTa karake una nemiprabhuke caraNamUlameM uttama-niraticAra aura kaThina tapa kiyaa| Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 pANDavapurANam pASTamAdibhedena kSapaNAM kSapaNodhatAH / karmaNAM cakrire nityamanAzvanto naropamAH // 27 mAtriMzakavalA nRNAmAhAro gadito jinaH / tannyUnatAvamodarya dadhuste dehadAhakA: / / 28 batmakavezmavIdhyAdipratijJA yAzanecchayA / suvRttiparisaMkhyAnaM kurvanto bhojanaM vyadhuH // nirvikRtyA rasatyAgakAJjikAbhena pAraNAm / kurvANAdha rasatyAgaM tapastepurmunIzvarA // 30 zUnyAgAre guhAyAM ca vane pitRvane tathA / niHkuTe koTare bhUbhre nirjane jantuvarjite // 31 bhayade bhayasaMtyatAH siMhA iva samuddharAH / kurvANAH saMsthitiM bhejurviviktazayanAsanAH // 32 catvarAdiSu dezeSu mamatvaM vapuSaH param / hitvA te saMdadhurbhaThyAH kAyaklezAbhidhaM tapaH // 33 bAhyaM tapazcarantaste SaDidhaM vadhavarjitAH / vividha vividhopAyaistasthuste parvatAdiSu // 34 / / AlocanAdibhedena prAyazcitvaM vyadhurmudA / dazadhA cidvizuddhayarthaM pravazuddhayarthamAbhu te // 35 caturdhA vinayaM tenurdarzanajJAnagocaram / munayaH pANDavAH prItAzcAritraM caupacArikam // 36 AcAryAdiprabhedena vaiyAvRttyaM vizuddhikRt / dazadhA te caranti sma cAritrAcaraNodhatAH // 37 [pANDavoMkA durdhara tapazcaraNa ] SaSTha-do upavAsa, aSTama-tIna upavAsa, Adi zabdase dazama cAra upavAsa, dvAdaza-pAMca upavAsa ityAdi upavAsa karanemeM udyukta nirAhArI ve zreSTha puruSa hamezA karmokA kSaya karane lge| jinezvaroMne battIsa ghAsa pramANa AhAra puruSoMkA kahA hai| paraMtu dehako dagdha karanevAle-dehako sukhAnevAle pANDavoMne battIsa grAsase nyUna arthAt ekattIsa, tIsa, unattIsa ghAsoMse lekara eka grAsa taka AhAra lenekA avamodarya tapa kiyA / eka mArga, eka ghara, eka galI ityAdikahImeM maiM AhAra grahaNa karUMgA aisI AhArakI icchAse pratijJA karanA use vRttiparisaMkhyAna kahate haiN| aisA vRttiparisaMkhyAna tapa karate hue ve bhojana karate the| jisase jihvA aura mana vikRta hote haiM aisA jo AhAra usako choDakara ve munirAja, nIrasa AhAra lete the guDa ghI Adika rasoMkA tyAga kara AhAra lete the| tathA kAMjikAnase pAraNA karate the / isa prakAra rasaparityAga tapa unhoMne kiyaa| zUnyAgArameM-jinakA koI svAmI nahIM hai aise makAna, guhAzmazAna, tathA upavana, vRkSoMkI koTara, parvata ityAdi nirjana aura janturahita tathA bhItidAyaka sthAnameM siMhake samAna nirbhaya aura dhairyavAn ve pANDava muni ekAnta sthAnameM zayanAsana tapa karate hue rahane lge| maidAna, parvatakA zikhara aura nadIkA taTa ityAdi sthAnoMmeM zarIrapara sneha choDakara una bhavyoMne kAyakleza nAmaka tapa dhAraNa kiyaa| vividha upAyoMse vividha chaha prakAroMkA bAhya tapa karanevAle hiMsAvarjita pUrNa ahiMsaka munirAja parvatAdikoMpara rahane lage // 25-34 // jisake AlocanAdi dasa bheda haiM aisA prAyazcitta nAmaka tapa Atmazuddhi tathA vratazuddhike liye ve zIghra karate the / jJAna vinaya, darzanavinaya, cAritravinaya aura upacAravinaya aimA cAra prakArakA vinayatapa snehayukta pANDava muni karate theM / AcArya, upAdhyAya, tapasvI, sAdhu, glAna, gaNa, kula, saMgha aura manojJa aise dasa Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAvisaM parva 497 vAcanApracchanAmnAyAnuprekSAdharmadezanAH / iti taiH paJcadhA dadhe svAdhyAyo dhyAnasiddhaye // kAyAdimamatAtyAgo vyutsargastu sunizcalaH / dadhe tairnirjane deze kAyAtmabhedaMdarzibhiH // 39 dharmadhyAnaM caturdhA te dadhuH saMsiddhazAsanAH / AjJApAyavipAkAkhyasaMsthAnavicayAkhyayA // 40 zuklaM zuklAbhidhaM vIrAH pRthaktvena vitarkaNAm / vIcAreNa prakurvanto dadhuniM budhottmaaH|| evamAbhyantaraM dvedhA dadhataH SaDDidhaM tapaH / karmANi zithilIcakurgaruDAzca yathoragAn // 42 tapasastu prabhAvena prabhavanti na hRdvayathAH / teSAM samRddhayo bhejuH sAmIpyaM vividhA api / / 43 maitryaM sarveSu sattveSu dadhAnA dharmadhAriNaH / guNAdhikeSu jIveSu pramodaM te dadhurbuvam // 44 . kliSTajIveSu kAruNyaM kurvantaH kRpayAGkitAH / mAdhyasthyaM viparIteSu cakrire te munIzvarAH // 45 ............... prakArake muniyoMke bhedase dasa prakArakA Atmazuddhi karanevAlA vaiyAvRttya tapa cAritrake AcAraNameM udyata pANDava muni karane lge| dhyAnakI siddhike liye vAcanA, pracchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza aisA pAMca prakArakA svAdhyAya tapa unhoMne dhAraNa kiyaa| zarIra aura AtmA inameM bheda dekhanevAle una munirAjoMne zarIra, kamaNDalu Adike UparakI mamatAkA tyAga kiyA aura AtmAmeM ve sunizcala rahane lge| isa prakAra unhoMne vyutsargatapa nirjanavanameM dhAraNa kiyA // 35-39 // jo jinezvarakI AjJAko pAlate the aise pANDavoMne AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya nAmake cAra dharmadhyAnako dhAraNa kiyaa| jIvAditattvoMkI sUkSmatA jo jinezvarane kahI, vahI satya hai, aisI cintA karanA, AjJAvicaya hai| saMsArakAraNa aise mithyAtvase. ina jIvoMkA kaisA uddhAra hogA aisA vicAra karanA apAya vicaya hai / karmakI sattA, udaya baMdhakA vicAra karanA vipAkavicaya hai tathA lokasaMsthAnakA vicAra karanA saMsthAnavicaya hai| kaSAyakA upazama honese athavA kSaya honese zukladhyAna hotA hai / vidvaduttama aura vIra aise pANDavoMne pRthakttvase vitarka aura vIcAra karate hue zukladhyAna kiyaa| pRthaktvavitarka-vIcAra nAmaka pahilA zukladhyAna hai, usameM artha parivartana, vyaMjana-zabdaparivartana, tathA yoga, mana, vacana aura kAyayogakA parivartana hotA hai aura zrutajJAna ke viSayarUpa AtmAdi vastukA ekApratAse cintana hotA hai // 40-41 // jaise garuDa soko zithila karate haiM, vaise aMtaraMga tapa aura bahiraMga tapa dhAraNa karanevAle pANDavoMne karma zithila kiye / tapazcaraNake prabhAvase unako hRdaya vyathita karanevAlI koIbhI bAdhA nahIM hotI thii| tathA vikriyAdika aneka RddhiyAMbhI unake pAsa AIM arthAt unheM prApta ho gaI // 42-43 // [ maitryAdika bhAvanAoMse upasargAdi sahana ] saMpUrNa prANimAtrameM maitrIbhAva dhAraNa karanevAle yatidharmadhArI pANDavoMne ratnatrayase apanese utkRSTa muniyoMke viSayameM pramodabhAvanA dRDhatayA dhAraNa kii| kisIko duHkha nahIM ho aisI maitrIbhAvanA manameM dhAraNa kii| kRpAse yukta hokara rogAdikase pIDita jIvoMpara dayA karate hue una munIzvaroMne kAruNyabhAvanA dhAraNa kI tathA viparIta pAM. 63 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnDavapurANam bhAvayanto nijAtmAnaM zuddhaM buddhaM niraJjanam / etAbhirbhAvanAbhiste sthiraM tasthuH sthirAzayAH ratnatrayamayaM jyotirajAyata mahojjvalam / teSAM mohadrumo yena samUlaM nAzamApnuyAt // 47 tiryaGmAmaraNAsukRtAMste vipulAzayAH / upasargAnsahante sma zuddhacinmayatAM gatAH // 48 kSutpipAsAsuzItoSNadaMzAdIMzca parIpahAn / dvAviMzati sahante sma munayo'malamAnasAH // 49 apramattA mahAdhIrAzcaranti caraNaM param / brahmacaryaparAH pUtA nirbhayAH kumbhino yathA / / 50 vizuddhabuddhicetaskAH susaMyamasamAvRtAH / kSINamohAH pramAdanA dhyaandhvstaaghsNcyaaH||51 virahantaH samAseduH saurASTra te ca nIvati / zatrujayagirau zIghra kadAcidhyAnasiddhaye // 52 tasyottuGgasuzRGgeSu tasthuste dhyAnasiddhaye / kAyotsargavidhau dhIrAH smarantaH paramaM padam // 53 AtApanAdiyogena tapasyantaH paraM tapaH / ghoropasargasahane samarthAH siddhisAdhakAH // 54 anakSaraM paraM zuddhaM cinmAnaM dehadUragam / dhyAyantaste parAtmAnaM tatra tasthustapodhanAH // 55. nirmamatvapadaprAptA nirmalA mAnase sadA / yAvattiSThanti yogIndrAstatra te pANDunandanAH // 56 mithyAdRSTioMmeM mAdhyasthyabhAva dhAraNa kiyA thaa| ina bhAvanAoMse apane manako unhoMne sthira kiyA tadanaMtara zuddha, pUrNa jJAnamaya aura karmamalarahita aise nijAtmAkA cintana karanevAle ve pANDava muni svasvarUpameM sthira rhe| aise Atmacintanase unakI ratnatrayapUrNa caitanyajyoti atyaMta nirmala huii| jisase unakA moharUpI vRkSa samUla naSTa ho gayA // 44-47 // vizAla pariNAmazuddhi dhAraNa karanevAle zuddha caitanyamaya avasthAko prApta hue ve pazu, manuSya, deva aura acetana padArthose honevAle cAra prakArake upasarga sahana karane lge| nirmala hRdayavAle una muniyoMne bhUkha, pyAsa, zIta, uSNa, daMzamazaka Adika bAIsa parISahoMko sahana kiyA // 48-49 / unakA mana vikathAdika pramAdoMse rahita huA / ve mahAdhairyavAn the| utkRSTa cAritrake dhAraka aura brahmacaryameM tatpara rahanese pavitra the| jaise hAthI nirbhaya hote haiM, vaise ve nirbhaya the| unakA mana nirmala jJAnavAlA huA, ve uttama saMyamase yukta the / unakA moha kSINa huA thaa| unake pramAda naSTa hue the aura dhyAnake dvArA unhoMne pApoMkA nAza kiyA thA // 50-51 // . [pANDavoMko ghora upasarga / ] vihAra karate hue ve pANDava kadAcit saurASTra dezameM zatrujaya parvatapara dhyAnasiddhike liye zIghra aaye| kAyotsargavidhimeM dhairyavAn , uttama aise zrutajJAnake padoMkA smaraNa karanevAle ve munirAja dhyAnasiddhike liye zatrujayagirika atyucca zikharoMpara khaDe hokara Atmacintana karane lge| AtapanAdi yoga dhAraNa kara uttama tapa karanevAle, bhayaMkara upasarga sahana karanemeM samartha, siddhi ke sAdhaka aise ve tapodhana muni avinAzI, atizaya zuddha, caitanyamaya, deharahita uttama AtmAkA-parAtmAko cintana karate hue usa parvatapara kAyotsargameM lIna hue // 52-55 // hamezA manameM nirmala, nirmamatvakI avasthAko dhAraNa kiye hue mahAyogI ve pANDuputra jaba vahAM Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzaM parva 419 tAvadAyagirau tatra krUraH kuryadharaH zaThaH / khalaH kauravanAthasya bhAgineyo guNAtigaH // 57 nirIkSya pANDavAn dharmadhyAnasthAn duSTamAnasaH / nihantumudyatastAvaccintayanniti mAnase // 58 madIyAnmAtulAnhatvA madamattAH supANDavAH / idAnIM te kva yAsyanti mayA dRSTAH sudaivataH // adhunA prativairasya saMdAne'vasaro mama / yogArUDhA ime kiMcina kariSyanti saMgaram ||60 tataH parAbhavaM kRtvA hanmImAnmAnazAlinaH / vAcaMyamAnyamAdhArAnbalino'pi balacyutAn // AyasAbharaNAnyAzu parAkArANi SoDaza / prajvalanti jvaladvahnivarNAnyasAvakArayat // 62 lohajaM mrukuTaM mUrdhni jvalajjvAlAmayaM dadhau / karNeSu kuNDalAnyAzu teSAM hArAn galeSu ca / / kareSu kaTakAnkruddha AyasAnvadvidIpitAn / kaTItaTeSu saMdIptakaTisUtrANyasUtrayat // 64 pAdabhUSAH supAdeSu karazAkhAsu mudrikAH / AropayadvikalpADhyo vikalo vRSato bhRzam // 65 tadaGgasaMgatI bhUSAvahniH saMprajvalanvapuH / dadAha dAhayogena dAruNIva parANi ca // 66 AyasAbharaNAzleSAnnirjagAma dhanaMjayAt / dhUmo'ndhakArakrudvahverdAruyogAdyathA sphuTam ||67 dhyAna meM lIna the, taba krUra vakracittavAlA ( zaTha ) duSTa, guNoMse dUra aisA duryodhanake bahina kA putra jisakA nAma kuryadhara thA vahAM AyA / / 56-57 || dharmadhyAnameM lIna hue una pANDavoM ko dekhakara duSTahRdayI kuryadhara unako mAraneke liye udyukta huA / tatpUrva usane manameM aisA vicAra kiyA" mere mAmAoM ko mArakara ye madonmatta pANDava yahAM Aye haiM; paraMtu aba kahAM jAyeMge ? sudaivase maiMne inako dekhA hai / aba prativairakA badalA lenekA mujhe avasara prApta huA hai / ye isa samaya yoga meMdhyAnameM ArUDha hue haiN| isa samaya ye mujhase kuchabhI yuddha nahIM kareMge / isa liye mAnazAlI, maunI mahAvratadhArI, balavAn paraMtu balacyuta aise ina muniyoMkA parAbhava karake maiM inake prANa haraNa karUMgA " // 58-61 // usa kuryadharane loheke solaha prakArake uttama AkAravAle AbhUSaNa banavAye jo jvAlAyukta aura ujjvala agnike varNasamAna lAla the / una muniyoMke mastakapara jisakI prakAzamAna jvAlAyeM idhara udhara phailatI haiM aisA lohekA mukuTa usane sthApana kiyA / kAnoM meM kuMDala, tathA unake galoM meM hAra zIghra sthApana kiyaa| abhise pradIpta aise loheke kaDe unake hAthoM meM usa krodhIne pahanAye, tathA unake kamaroMmeM karadhaunIyA~ bAMdhI giiN| unake caraNoM meM pAdabhUSaNa, aura unake hAthoM kI pAMco aMguliyoM meM mudrikAyeM aneka vikalpa karanevAle aura dharmase atyaMta dUra aise kuryadharane pahanAI / / 62-65 // [parameSThioMkA cintana] agni jaise apane dAhaguNase uttama lakaDiyoMkA jalAtA hai vaise pANDayoM ke zarIrasaMsargase jvAlAyukta alaMkAroMkA agni unake zarIroMko jalAne lgaa| loheke alaMkAroMkA saMbaMdha hone para dhanaMjaya se- arjuna se aMdhakAra karanevAlA dhUma pragaTa huA jaise agnimeseM dhUma pragaTa hotA hai / jaba una zreSTha pANDavoMne apane deha jalane lage haiM aise dekhA taba ve usako bujhAne ke liye dhyAna rUpI pAnIkA Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 pANDavapurANam jvalanti te tadA vIkSya vapUMSi varapANDavAH / vidhyApanakRte dadhyustasya dhyAnajalaM hRdi // 68 jinasiddhasusAdhviddhasaddharmavara maGgalam / caturlokottamAMzcitte dadhustaccharaNAni ca // 69 jvalate jvalano dehAJjvAlayan vipulAtmakaH / nAtmanaH satkuTIryadvanna nabhastatsamAzritam // mUrtAstu pAvakA mUrttAjvAlayantyaGgasaMcayAn / na cAtmano yathAsmAkaM sadRzAH sdRshaanpraaH|| zuddhaH siddhaH prabuddha nirAkAro niraJjanaH / upayogamayo hyAtmA jJAtA draSTA niratyayaH // tridhA karmavinirmukto dehamAtrastu dehataH / bhinno'nantasubodhAdicatuSTayasamujjvalaH // 73 iti te svAtmano rUpaM smarantaH zuddhamAnasAH / IkSAMcakuranuprekSA vipakSakSayahetave // 74 kSaNamAtrasthiraM loke jIvitavyaM nRNAM sadA / abhravadvibhramastatra sthAyitvena kathaM bhavet // 75 zarIraM caJcalaM vRkSacchAyAvadyauvanaM matam / jalabudvadavadviddhi vittaM ca jaladopamam // 76 manameM cintana karane lage // 66-68 // zrIjinezvara, siddhabhagavAn, sAdhu (AcArya, upAdhyAya aura sAdhu) tathA jinadharma yehi saMsAra meM utkRSTa maMgala- pApanAzaka aura puNyadAyaka haiM, aisA pANDavoMne manameM vicAra kiyaa| ye hi jagatameM sarvottama aura zaraNa haiM aisA samajhakara unhoMne unako hRdayameM dhAraNa kiyA // 69 // atizaya phailA huA aura dehoMko jalAtA huA yaha agni hamAre AtmAoMko nahIM jalAtA hai| jaise agni jhopaDIko jalAtA hai paraMtu usake Azrayase rahanevAle AkAzako nahIM jalA sakatA hai / vaise amUrta AtmAko agni jalAne meM asamartha hai| agni mUrtika honese mUrtika zarIrasamUha usase jalatA hai / parantu hamArI AtmAyeM unase nahIM jalatI haiN| kyoMki samAna sadRza cIja apanese bhinna cIjapara apanA prabhAva pragaTa karatI hai| AtmA zuddha hai, karmASTaka rahita, siddha hai, jJAnamaya aura amUrta ( nirAkAra ) hai / karmaleparahita hai / jJAnadarzanopayogamaya, jJAtA - carAcara vastu jAnanevAlA, aura draSTA - samasta vastu dekhanevAlA, avinAzI dravyakarma - jJAnAvaraNAdika, bhAvakarma rAgadveSAdika aura norma zarIrake aura karmake upakAraka itara AhArAdika padArtha ina sabase AtmA bhinna hai - rahita hai / AtmA dehake saMyoga se dehapramANa hai paraMtu dehase bhinna anaMta jJAna, darzana, sukha aura vIryase ujjvala hai / isa prakAra apane AtmA ke svarUpakA cintana karanevAle zuddhahRdayI ve pANDava tripakSa - karmake kSayake liye anuprekSAoM ko dekhane lage-vimarza karane lage || 70-74 // 1 [ pANDavoMkA anuprekSAcintana anityAnuprekSA ] lokameM manuSyoM kA jIvana sadA kSaNamAtra sthira rahanevAlA hai / yadi vaha nitya hotA to meghoM ke samAna usameM vilAsa nahIM hotA / arthAt megha jaise dekhate dekhate naSTa hote haiM vaise manuSya naSTa nahIM hote / paraMtu manuSya kSaNameM naSTa hote haiM ataH unameM megha ke samAna vilAsa dIkhatA hai / zarIra vRkSakI chAyAsamAna caMcala hai, tAruNya pAnI ke babUleke samAna hai arthAt zIghra naSTa hotA hai aura dhana bhevake tulya hai / megha jaisA vilIna hotA hai vaisA dhanabhI naSTa hotA hai| yadi cakravartiyoM ke bhI viSaya-paMcendriyoMke bhogya padArtha naSTa hote haiM to Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvijJa parva 511 viSayA yadi nazyanti cakriNAmapi kA kthaa| anyeSAM tu svayaM tyAjyA vidvadbhiH zivasiddhaye // 77 nazvareNa zarIreNa sAdhyamatrAvinazvaram / padaM pratimayA sAdhyazcandro vA candrikAlayaH // 78 na kiMcicchAzvataM loke vidyate nijajanminam / vihAyendradhanustulyaM dRSTamAtrapriyaM param // 79 kiM kasya jIvitaM dRSTaM bharatAdezca cakriNaH / kiM tAmyasi tadartha kiM saphalaM vA kSaNaM naya / / anityAnuprekSA niHzaraNye vane siMhairAkrAnto mRgazAvakaH / na rakSyate yathA janturAkAnto yamakikaraiH // 81 sAyudhaiH subhaTairvIrairdhAmirvItidantibhiH / saMvRtaM yamarADjantuM gRhNAtyAkhubhivAkhusuk // 82 AtmanaH zaraNaM naiva mantrayantrAdayo'khilAH / satyeva kiM tu puNye hitaiH sthitAzca na ke bhuvi / / pakSiNo naSTayAnasya payodhAviva cAyuSaH / zaraNaM satyapAye na svAsthyaM tasminsati ruvam // samartho'pi surendro na nijadevIparikSaye / kSamo hi rakSituM so'nyAnkathaM rakSati kAlataH / / anyajanoMke viSayoMkI bAtahI kyA hai ? isa liye vidvAn mokSasiddhike liye unako svayaM choDa deN| isa nazvara zarIrake dvArA avinazvara-nitya aisA muktipada sAdhya karanA caahiye| jaise pratibimbake dvArA candrikAkA nivAsasthAna caMdra prApta kiyA jAtA hai| saba padArtha indradhanuSyake samAna dekhane mAtra Atizaya priya haiN| isa jagatameM apane AtmAko choDakara anya koI bhI vastu nitya nahIM hai| kyA kisIkA jIvita nitya dekhA gayA hai ? nhiiN| bharatAdi cakravartIkAbhI jIvita nitya nahIM thaa| usa jIvitake liye he Atman, tU kyoM khinna ho rahA hai ? jo jIvanakSaNa tujhe prApta huA hai use saphala kara / / 75-80 // [azaraNAnuprekSA ] jisameM koI rakSaNakartA nahIM aise vanameM siMhoMne jisake Upara AkramaNa kiyA hai aise hariNabAlakakA unase koI rakSaNa nahIM kara sakatA vaise yamadUtoMne pakaDA huA prANI kisIke dvArA nahIM rakSA jAtA hai / billIne pakaDe hue cuheke samAna yamarAjane pakaDe hue prANIko jinake pAsa zastra haiM aise vIra subhaTa, bhAI, ghoDe aura hAthI nahIM chuDA sakate haiM / maMtra yaMtra, auSadhAdika, sarva padArtha kadApi AtmAke rakSaka nahIM haiN| yadi puNya hogA to maMtra, taMtrAdika usake rakSaka hote haiM / vaha yadi nahIM to isa bhUlokameM usake vinA kauna sthira rahe haiN| samudrameM naukAkA Azraya jisane choDA hai aise pakSIko jaise koI rakSaka nahIM hai vaise AyukI samApti honepara manuSyakA koI rakSaNa nahIM karatA hai| AyuSya honepara usa prANIko nizcayase svAsthya milatA hai| surendrabhI jaba usakI devI marane lagatI hai usakA rakSaNa karanemeM asamartha hotA hai taba vaha anyajIvakA kAlase kaise rakSaNa kregaa| sirpha zuddhacaitanyarUpa AtmAhI nitya hai aura vaha kAlake adhIna nahIM hai isa liye AtmAko choDakara anya kucha zaraNa nahIM hai| jo mohitacitta hue haiM Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam vinaikaM zuddhacidrUpaM kAlAgamyamanazvaram / zaraNaM dehinAM naiva kiMcinmohitacetasAM // 86 azaraNAnuprekSA / saMsAraH pazvadhA prokto dravyaM kSetraM tathA paraH / kAlo bhavastathA proktaH paJcamo bhAvasaMjJakaH // parAvRttAni jIvena kRtAni paJca saMsRtau / anantAni ca teSAM tvekasya kaalo'pynekshH||88 kiM rajyasi vRthA janto saMsRtau zubhalAbhataH / sthirIbhava svacidrUpe'nyathA cetsaMsRtibhramaH // saMsArAnuprekSA / janane maraNe lAbhe sukhe duHkhe hite'hite / eko'si saMsrutau janto bhramanbhinnAstu bAndhavAH // kartA tvaM karmaNAmeko bhoktA tvaM karmaNaH phalam / aGgaM moktA ca kiM muktau yatase nAtmasaMsthitau // 91 ekasminneva cidrUpe rupAtIte niraJjane / svAdhIne karmabhine ca sAtarUpe sthirIbhava || 92 ekatvAnuprekSA / karma bhinnaM kriyA bhinnA bhinno dehastathA pre| viSayA indriyAdyarthI mAtrAdyAH svakIyAH kimu / aise prANiyoM ko ina saMsArameM koI bhI rakSaka nahIM haiM // 81-86 // [ saMsArAnuprekSA ] caturgatimeM bhramaNa karanA saMsAra hai / saMsArake dravyasaMsAra, kSetrasaMsAra, kAlasaMsAra, bhAvasaMsAra aura bhavasaMsAra aise pAMca bheda haiM / isa jIvane pAMco saMsAroMmeM anaMta parAvartana kiye haiM / unameM ekakA kAlabhI aneka arthAt anaMta hai / he jIva, isa saMsAra meM zubha lAbha hone se vyartha kyoM anurakta ho rahA hai ? he Atman, tU apane caitanyasvarUpameM sthira ho anyathA tujhe saMsAra meM bhramaNa karanA paDegA / / 87-89 / / [ ekatvAnuprekSA ) he Atman, janma, maraNa, lAbha, sukha, duHkha, hita aura aditameM tU akelAhI hai| isa saMsAra meM tUM akelAhI bhramaNa karatA hai / saba bAMdhava tujhase bhinna haiM / he Atman tUhI nAnA prakArake jJAnAvaraNAdi kamakA kartA hai aura tUhI unase prApta honevAle phaloMkA bhoktA hai / tathA he Atman, tUhI karmo kA nAza karake mukta honevAlA hai, isa liye he Atman, zuddha svarUpakI mukti ke liye tU kyoM nahIM prayatna karatA hai ? he Atman, yaha terA cidrUpa rUpAtIta-amUrtika, karmaleparahita, aura svAdhIna hai tathA karmose bhinna hai / isa sukharUpa eka cidrUpameM tU sthira ho / / 90-92 / / [ anyatvAnuprekSA ] he Atman, tujhase karma bhinna hai aura manovacanakAya yogoMkI kriyA bhinna hai | yaha terA dehabhI tujhase bhinna hai / indriyoMke bhogya padArtha arthAt viSaya tujhase bhinna haiM / isa liye he Atman ! mAtA, pitA, bhrAtA Adika svakIya kaise hoMge ? he Atman, maiM dehAtmaka hUM, Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcavizaM parva 503 ahaM dehAtmako'smIti matiM cetasi mA kRthaaH| nicolasadRzo deho'sisamastvaM ca madhyagaH / / sarvato bhinna evAsi saMghaksavittivRttimAn / karmAtItaH zivAkArastvamAkAraparicyutaH // 95 ___anytvaanuprekssaa| mAMsAsthyasRpaye dehe zakRtprasrAvapUrite / medazcarmakacAvAse cetaH kiM tatra rajyase // 96 . yadyogAccandanAdInAM medhyAnAmapyamedhyatA / zukrazoNitasaMbhUte tatra kA ratiruttamA // 97 sarvAzucivinirmuktaM sarvadehaparicyutam / jJAnarUpaM nirAkAraM cidrapaM bhaja sarvadA // 98 . azucitvAnuprekSA / abdhau sacchidranAvIva bhavedvAryAgamastathA / karmAsravo bhavAbdhau syAnmithyAtvAdezca dehinAm / pazcamithyAtvato jantoAdazAviraterbhavet / paJcavargakaSAyAccAsravatripaJcayogataH // 100 AsravAdAmyati prANI saMsRtAvandhikASThavat / ataH sarvAsravatyaktaM cidrUpaM zAzvataM bhaja // 101 - aakhvaanuprekssaa| aisI manameM buddhi mata kara / yaha terA deha kozake samAna hai aura usake bIca meM rahanevAlA tU khanake samAna hai| he Atman, tU dehase sarvathA bhinna hai| tU samyagdRSTi, samyagjJAnI aura cAritradhArI hai| tU karmosa bhinna hai tathA zivAkAra hai arthAt carama-zarIrase kucha kama tere AtmapradezoMkI AkRti hai aura tU AkArarahita-amUrta haiM / 93-95 // __[azucitvAnuprekSA ] yaha deha mAMsa, haDDI, aura raktase bharA huA hai, viSThA aura mUtrase bharA huA hai| meda, carma aura kezoMkA ghara hai / he mana ! tU isameM Asakta huA hai| candana, kastUrI Adika padArtha pavitra haiM, paraMtu isa dehakA saMbaMdha honese vebhI apavitra hote haiN| zukra aura raktase utpanna hue isa zarIrameM Asakta honA kyA zreSTha hai ? arthAt ghRNA utpanna karanevAle dehameM Ayakta honA lajjAspada hai| he mana, AtmA sarva prakArake azuci padArthose rahita haiN| sarva-dehoMse audArika, vaikriyika, taijasa, AhAraka aura kArmANa aise pAMca dehoMse rahita hai| yaha AtmA jJAnarUpa, nirAkAra, tathA caitanyamaya hai usIkA tU Azraya kara // 96-98 // [AsravAnuprekSA ) samudrameM chidrasahita naukAmeM jaise pAnIkA praveza hotA hai vaise saMsArasamudrameM prANiyoMmeM mithyAtva, avirati, kaSAya Adi pariNAmoMse karmAgamana hotA hai| pAMca prakArake mithyAtva, bArA avirati, paMcIsa kaSAya aura pandraha yoga aise karmokA Agamana honeke kAraNa. sattAvana haiM / inase jIvoMmeM karmakA praveza hotA hai| samudrameM paDI huI lakaDI jaise bhramaNa karatI hai, vaise yaha jIva saMsArameM ina mithyAtvAdikoMse bhramaNa karatA hai| isa liye avinAzI, saMpUrNa AsravoMse rahita jo cidrUpa hai, use he Atman , tU bhaja / usakI upAsanA kara // 99-101 // Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 pANDavapurANam AsravANAM nirodhastu saMgharo dharmaguptibhiH / anuprekSAtapodhyAnaiH samityA kriyate budhaiH / / saMvare sati no jantuH saMsArAbdhau nimajati / veSTaM padaM prayAtyeva nizchidrA norivANeve // asminaklezagamye tvamAtmAdhIne sadA mtiH| zreyomArge vyadhA bAhye matibhramaNataH kimu // sNvraanuprekssaa| ratnatrayeNa saMbaddhakarmaNAM nirjarA bhavet / agnihyaM kimAdhmAto niHzeSa sAvazeSayet // 105 savipAkAvipAkena nirjarA dvividhA bhavet / AdyA sAdhAraNA jantoranyA sAdhyA vrtaadibhiH|| anAsravAtkSayAdAtmankevalyasi ca karmaNAm / Asrave nirgate'zeSe dhArAbandhe payaH kutH|| nirjraanuprekssaa| prasAritAdhinikSiptakaTihastanaropamaH / Adyantarahito loko'kRtrimaH kairna nirmitaH // 108 . . [ saMvarAnuprekSA ] AsravoMko apane AtmAmeM nahIM Ane denA saMvara hai| karmAgamanake pratibaMdhako saMvara kahate haiN| vaha saMvara dazadharma, tIna gupti, bAraha anuprekSA, bAraha tapa aura pAMca samiti tathA dharmabhyAna zukladhyAnoM se hotA hai| saMvara honepara yaha prANI saMsArasamudrameM nahIM DUbatA hai tathA vaha icchitasthAna-muktisthAnako prApta kara letA hai| jaise ki nizchidra naukA samudrameM icchita sthAnako manuSyako le jAtI hai| he Atman, yaha mokSamArga vinAklezase prApta hotA hai tathA AtmAke AdhIna hai isa liye tU isameMhI apanI buddha lagA de| bAhyameM apanI mati dauDAnese kyA lAbha hogaa|||102-104|| [nirjarAnuprekSA ] ratnatrayakI prApti honese pUrvabhavoMmeM baMdhe hue karmoMkI nijarA hotI hai| ve karma apanA phala dekara nikala jAte haiN| jaba agni prajvalita hotA hai taba jalAne yogya lakaDI Adi saMpUrNa vastuoMko jalAtA hai kyA unameMse kucha vastue~ baca jAtI haiM ? nirjarAke savipAkA nirjarA aura avipAkA nirjarA aise do bheda haiN| pahilI sAmAnya hai vaha sabhI saMsAriprANioMko hotI hai paraMtu dusarI vrata, samiti, tapa AdikoMse vratadhAriyoMko hotI haiM / yogya kAlameM karma udayameM Akara phala detA hai aura AtmAse vaha nikala jAtA hai use savipAkAnirjarA kahate haiN| aura Age udayameM AnevAle karmako pUrvakAlameM udayameM lAkara usakA phala bhogakara use AtmAse nikAla denA avipAkA nirjarA hai| nayA karma AtmAmeM nahIM Anese aura pUrvakarmokA kSaya honese AtmA kevalI ho jAtA hai arthAt sarva-karmamukta, anantajJAnAdiguNa-paripUrNa, siddha paramAtmA hotA hai| jaise tAlAvameM nayA pAnI AnA baMda huA aura bacA huA pAnI sUkha gayA to usameM pAnI kaise rahegA? // 105-107 // lokAnuprekSA ] jisane apane do pAMva phailAye haiM aura apanI kamarapara do hAtha sthApana kiye haiM aise manuSyake samAna isa lokakI-jagatakI AkRti haiN| yaha loka anAdi aura anidhana hai akRtrima hai| brahmAdikoMne ise nahIM utpanna kiyA hai| he Atman yadi tujhameM ajJAna hogA, Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 505 pazcaviMzaM parva pUrvavadAmyasi prANin satyajJAne punaH punaH / na hi kAryakSayo nUnaM jRmbhamANe ca kAraNe // lokavaucitryamAvIkSyAdhomadhyo vibhedagam / svasaMvedanasiddhayartha zAnto bhava sukhI ytH|| lokaanuprekssaa| bhavyatvaM ca manuSyatvaM subhUjanmakulasthitiH / kramAtte durlabhaM cAtman samavAyastu durlabhaH / / samavAyo'pi te vyartho na ceddharme matiH parA / ki kedArAdhiguNyena kaNizodgamatA na cet // punastu durlabho dharmaH zrAddhAnAM yoginAM punaH / labbe yogIndradharme'pi durlabhaM svAtmabodhanam / / khAtmabodhiH kadAcicellabdhA yogIndragocarA / cintanIyA bhRzaM naSTA vittamarSaNavatsadA // nAtmalAbhAtparaM jJAnaM nAtmalAbhAtparaM sukham / nAtmalAbhAtparaM dhyAnaM nAtmalAbhAtparaM pdm|| labdhvAtmabovanaM dhImAnmati nAnyatra saMbhajet / prApya cintAmaNi kAceko ratiM kurute pumAn // bodhidurlabhAnuprekSA / jinadharmaH sadA senyo yatprabhAvAcca devatA / bhavitA zvApi vizveSAM nAthaH syAddharmato nrH|| to pUrvake samAna lokameM punaH punaH tujhe bhramaNa karanA paDegA / kyoM ki kAraNa baDhate jAnepara kAryakA nAza kaise hogA? lokake, adholoka madhyaloka aura Urdhvaloka aise tIna bheda haiM unameM nAnA prakArake vaicitrya bhare hue haiN| he Atman unako dekhakara tUM svasaMvedanasiddhike liye zAnta ho, jisase tujhe sukhakI prApti hogI // 108-110 // [boghidurlabhAnuprekSA ] he Atman bhavyatva-ratnatraya prAptikI yogyatA, manuSyapanA, uttama kSetrameM-AryakhaMDameM janma, uttama kulameM paidA honA, ye bAteM kramase durlabha haiN| phira mavAya-ina bhavyatvAdikoMkA samUha to durlabha hai hii| he Atman, yadi tujhe dharmameM buddhi prApta nahIM hogI, to inakA samavAya-samudAyakA pAnA vyartha hogaa| yadi dhAnyakI utpatti na hogI to gvatake uttama guNoMkA kyA upayoga hai ? zrAvakoMkA dharma durlabha hai usasebhI yogiyoMkA dharma punaH adhika durlabha hai| munIzvarakA dharma prApta honeparabhI apane svarUpakA jJAna honA durlabha hai| yogIndroMko jisakA anubhava AtA hai aisI Atmabodhi ( AtmalAbha ) kadAcit prApta huI to usakA punaH punaH atizaya cintana, manana, nididhyAsa karanA cAhiye / jaise koI dhanika dhana naSTa nahIM hore isa hetuse usakA rakSaNa, arjana aura saMvadhana karatA hai| AtmalAbhase dusarA jJAna nahIM hai, yahI zreSTha jJAna hai| AtmalAbhase dUsarA sukha nahIM hai, yahI sarva zreSTha sukha hai| AtmalAbhase dUsarA dhyAna nahIM hai, yahI sarvazreSTha dhyAna hai aura AtmalAbhase dUsarA pada nahIM hai arthAt yahI sarvazreSThapada hai / Atmabodha honepara buddhimAn apanI mati anyavastumeM nahIM lgaaveN| cintAmaNi prApta honepara kauna manuSya kAcameM prema karegA // 111-116 // pAM. 64 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 pANDavapurANam dharmastu dazadhA prokto durlabho yogigocaraH / trayodazasuvRttAkhyaH syAddharmo muktidAyakaH // saMsArAzarmato yastu samuddhatya zive pade / naraM dhatte sudhAdhAmni sa dharmaH paramo mataH // 119 mohodbhatavikalpena tyaktA vAgaGgaceSTitaiH / zuddhacidrapasaddhirgIyate dharmasaMjJayA // 120 dharmaH puMso vizuddhiH syAtsa muktipadadAyakaH / zuddhiM vinA na jIvAnAM heyopAdeyavettRtA / / khAtmadhyAnaM paraM dharmaH khAtmadhyAnaM paraM tpH| khAtmadhyAnaM paraM jJAnaM svAtmadhyAnaM paraM sukham / svAtmajJAnaM na labhyeta svAtmarUpaM na dRzyate / ataH sarva parityajyAtmansvarUpe sthirIbhava / / dhrmaanuprekssaa| ityanuprekSayA teSAmakSobhyAbhUdviraktatA / samarthe kAraNe nUnaM satAM zIlaM vyavasthitam // 124 amanyanta tRNAyaite zarIrAdiparigrahAn / pIyUSe hi karasthe'ho ke bhajante viSa budhAH // 125 [dharmAnuprekSA ] jinadharmakI sadA upAsanA karanA caahiye| isake prabhAvase kuttAbhI devatA hotA hai| manuSya isa dharmake sevanase sarva jagatakA nAtha arthAt jinezvara tIrthakara hotA hai| muneiyoMko viSayabhUta-muniyoMko AcaraNayogya dharma kSama dirUpa hai| usake kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya aise dasa bheda haiN| pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna gupti isako cAritradharma kahate haiM yaha muktikA dAtA hai| saMsAradukhaHse chuDAkara jo manuSyako uttamasukhake sthAnameM--mokSameM sthApana karatA hai, amRtadhAmameM sthApana karatA hai vaha utkRSTa dharma mAnA hai| mohase utpanna hue rAgadveSa jisameM nahIM haiM, tathA vacanavyApAra aura zarIra vyApArabhI jisameM nahIM hai aisI jo zuddha caitanyarUpa-buddhi use dharmasaMjJAse vidvAna varNana karate haiN| AtmAkI jo nirmalatA-pariNAmoMkI atyaMta zuddhatA vaha dharma hai aura usase muktipada prApta hotA hai| isa zuddhike vinA jIvoMko heya kyA hai aura upAdeya grAhya kyA hai ? samajhameM nahIM AtA hai| uttama AtmadhyAnahI dharma hai| svarUpakA cintanahI uttama tapa hai| svarUpameM tatpara rahanA utkRSTa jJAna hai aura AtmAmeM ekAgra citta honAhI uttama sukha hai / yadi apanI AtmAkA jJAna nahIM hogA to apanA svarUpa nahIM prApta hogA isa liye anya sarva kArya choDakara AtmasvarUpameM sthira honA cAhiye // 117-123 // [dharma, bhIma, arjunoMko mukti prApti aura nakula sahadeva muniko sarvArthasiddhilAma ] aisI anuprekSAoMke cintanase unakI viSayaviraktatA akSobhya huI arthAt atizaya dRDha huii| yogyahI hai, ki samartha kAraNa milanepara sajjanoMkA svabhAva vyavasthita hotA hai arthAt dRDha hotA hai| ye pAMca pANDava zarIra, iMdriya Adi parigrahoMko tRNake barAbara tuccha mAnane lge| yogyahI hai, ki amRta hAthameM Anepara kauna catura puruSa viSasevana kreNge| manoyogakA rodha kara zuddhayogakA Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzaM parva 507 nirudhyeti manoyogaM zuddhayogaM samAzritAH / zreNimAruruGastUrNa kSapakA pANDavAstrayaH // 126 zuddhadhyAnaM samAdhyAsya prabuddhAH zuddhacetasi / te dhyAyanti nijAtmAnaM nirvikalpena cetasA / / adhAkaraNamArAdhya svApUrvakaraNasthitAH / AyurmuktAstadA te cAnivRttikaraNaM zritAH // 128 samAtapAdiduHkarmatrayodazavinAzakAH / aSTAviMzatigvRttamohazAtanasadbhaTAH // 129 pazcadhyAvaraNadhvaMse navagvRtivAraNe / paJcavidhaughaghAtArtha te'bhUvaMzca samudyatAH // 130 triSaSTiprakRtairevamapramacAditaH kSayam / vyadhuH kSINakaSAyAnte prathamAH pANDavAstrayaH // 131 unhoMne Azraya liyaa| aura tIna pANDava (nakula sahadevako choDakara) zIghra kSapakazreNIpara caDhane lge| mahAvidvAn pUrvazrutadhara ve tIna pANDavamuni zukladhyAnapara ArohaNa karake nirvikalpa manameM-rAgadveSarahita manase zuddha manameM apanI AtmAke svarUpameM ekAtracitta ho gaye // 124127 // adhaHkaraNakI ArAdhanA karake ve pANDavatrika apUrvakaraNake pariNAma dhAraNa karane lge| anaMtara narakAyu, tiryagAyu aura devAyuke baMdhase rahita ve anivRttikaraNaguNasthAnameM Aye / ( adhaHkaraNameM jo kAla hai usameM Uparake samayavartI jIvoMke pariNAma nIceke samayavartI jIvoMke pariNAmoMke sadRza arthAt saMkhyA aura vizuddhikI apekSA samAna hote haiN| kSapakaNimeM caDhanake pUrva honevAle pariNAmoMko AgamameM adhaHpravRtta karaNa kahA hai| cAritra mohanIyake apratyAkhyAnAvaraNa krodhAdika cAra kaSAya, pratyAkhyAnake cAra kaSAya, saMjvalanake cAra kaSAya aise bAraha kaSAya tathA nau nokaSAya aise ikkIsa kaSAyoMkA kSaya karaneke liye adhaHkaraNAdi tIna prakArake. pariNAma caramazarIradhArI muniko hote haiM ina tIna pariNAmoMse pratisamaya anaMtaguNI vizuddhatA ho jAtI hai / ina pariNAmoMse karmoMkA kSaya, sthitikhaNDana, anubhAgakhaNDana hotA hai / aprUva karaNa guNasthAnameM pUrvameM kabhI nahIM hue the aise vizuddha pariNAma hote haiN| isa guNasthAnameM samasamayameM vartamAna jIvoMke pariNAma sadRza visadRza donoMhI hote haiM paraMtu bhinna samayameM sthita jIvoMke pariNAmoMmeM kabhIbhI samAnatA nahIM hotI haiN| anivRtti-karaNa-guNasthAnameM vartamAna jIvake pariNAma samasamayameM jIvoMke samAnahI hote haiM aura bhinna samayameM sthita jIvoMke pariNAma visadRzahI hote haiN| isa guNasthAnameM ina pariNAmoMse Ayukarmake vinA bace hue sAta karmokI guNazreNi nirjarA guNa saMkramaNa, sthitikhaMDana aura anubhAgakhaMDana hotA hai, tathA mohanIya karmakI bAdara- kRSTi, sUkSmakRSTi Adika hotI hai // 128 // AtapAdika azubhakarmIkI terA prakRtiyoMkA unhoMne nAza kiyA darzana mohanIya aura cAritra-mohanIyakI aTThAIsa prakRtiyoMko naSTa karanameM ve tIna pANDavamuni mahAbhaTa the| pAMca jJAnAvaraNakarmake dhvaMsake liye aura darzanAvaraNakI nau prakRtiyoMkA nAza karaneke liye tathA pAMca antarAyakarmake vinAzArtha ve udyukta hue // 129-130 / / apramaca guNasthAnase kSINakaSAya guNasthAnake antataka una prathamake tIna pANDavoMne tirasaTha prakRtikA kSaya kiyA // 131 // Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 pANDavapurANam kevalajJAnamutpAdya ghAtikarmanibarhaNAt / antakRtkevalajJAnabhAjinaH zivamudyayuH // 132 .. yudhiSThiramahAbhImapArthAH pRthvIM varASTamI / muktvA bhejuH zivasthAnaM tanuvAte zivAzrite // samyaktvAdyaSTasuspaSTaguNA mohavivarjitAH / anantAnantazarmANo'bhUvaMste siddhisaMgatAH // 134 paJcasasAranirmuktA bubhukSAkSayasaMgatAH / pipAsApIDanonmuktA bhayanidrAvidUragAH // 135 anantAnantakAlaM ye bhokSyante cAkSayaM sukham / te siddhA naH zivaM dadhuH puurnnsrvmnorthaaH|| tatkaivalyasunirvANe yugapanikhilAmarAH / jJAtvAgatya vyadhusteSAM kalyANadvayasUtsavam // 137 madrIjAvatha muktAghau kiMcitkAluSyasuMgatau / prApatuzcopasargeNa mRtyuM tau svargasanmukhau // 138 sarvArthasiddhimAsAdya trayastriMzanmahArNavAn / sthAsyatastatra to devAvahamindrapadaM zritau // 139 tatazyutvA samAgatya nRloke naratAM gatau / setsyatastapasA tau dvau parAtmadhyAnadhAriNI / / rAjImatI tathA kuntI subhadrA drApadI punaH / samyaktvena samaM vRttaM vatrire tA vRSodyatAH / / tirasaTha prakRtiyA~ isa prakAra samajhanI cAhiye / jJAnAvaraNakI 5 darzanAvaraNakI 9 mohanIyakI 28 aMtarAyakI 5 aisI ghAti-karmokI 47 prkRtiyaaN| manuSyAyu choDakara tIna Ayu tathA sAdhAraNa, Atapa, paMcendriyajAtirahita cAra jAti, narakagati, narakagatyAnupUrvya, sthAvara, sUkSma, tiryaggati, tiryagga-yAnupUrvya, udyota aise tirasaTha prakRtioMkA vinAza pANDavoMne kiyaa| ghAtikarmokA nAza karanese unako kevalajJAna kI prApti huii| antakRt-kevalajJAnI hokara ve muktiko prApta hue arthAt keva ThajJAna aura mokSa inakI unako samasamayameM prApta huI // 132 // yudhiSThira, bhImasena aura arjuna uttama AThavI pRthvIko choDakara arthAt usa pRthvIke Upara tanuvAtavalayameM jo ki siddhaparameSThiyoMse Azrita hai aise zivasthAnameM jAkara virAne // 133 // ve pANDava arthAta siddhapagmeSTI AThoM koMkA nAza honese samyaktvAdika ATha spaTaguNoMse yukta hue| moharahita, anaMtAnaMta mukti lakSmIse AliMgita hue // 134 // samyaktvaguNa, anantajJAna, anaMtadarzana, anaMtavIrya, avyAbAdha, avagAhana, sUkSma, aura agurulaghu aise ATha guNoMse ve siddhaparamAtmA hue| pAMca prakArake saMsArase tathA bhUkha, pyAsa, bhaya, nidrA Adise rahita, anaMtAnaMta kAlataka akSaya sukha bhoganevAle, jinake sarva manoratha pUrNa hue haiM ve pANDava siddhaparamAtmA hameM zAzvata sukha pradAna kreN| unako kevalajJAna tathA mokSa prApta huA jAnakara sabhI devoMne Akara donoM kalyANakoMkA utsava kiyA // 135-137 // jinakA pAtaka naSTa huA hai aura jinake mana meM atyalpakaSAya rahA thA aise ve madrIke putra nakula tathA sahadeva muni jo ki svargake sanmukha hue the upasargase mRtyuke vaza hue| ve sarvArthasiddhi anuttara vimAnako prApta hokara tetIsa sAgaropama kAlataka vahAM rheNge| ve vahAM amindrapadake dhAraka deva hue haiN| vahAMse cyuta hokara ve manuSyalokameM Akara mahApuruSa hoNge| paramAtmAke dhyAnameM tatpara ve donoM mahApuruSa tapazcaraNa kara mukta hoMge // 138-140 / / Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzaM parva 509 ciraM prapAlya cAritra zuddhasamyaktvasaMyutAH / jaghnustraiNamayaM ghoraM tA vighnaughavighAtikAH / / svAyurante ca saMnyasya svArAdhanacatuSTayam / muktAsavaH samArAdhya jagmustAH SoDazaM divam // suratvasaMzritAH sarvAH puMvedodaya bhAjinaH / sAmAnikasurA bhUtvA tatratyaM bhuJjate sukham // 144 dvAviMzatyabdhiparyantaM sAtaM saMsevya svarbhavam / prANAtItAH suparvANaH saMyAsyanti parAsutAm // te nRloke nRtAmetya tapastaptvA sudustaram / dhyAnayogena setsyanti kRtvA karmakSayaM narAH // atha nemIzvaro dhImAnvividhAnviSayAnvarAn / vihRtya surasaMsevya mAgAdaivatakAcalam // 147 mAsamAtrAvazeSAyuH saMhRtya sa dhvanadhvanim | yogaM ca niSkriyastasthau paryaGkAsanasaMgataH // guNasthAnaM samAsAdyAntimaM zrInemitIrthakRt / paJcAzItiprakRtInAM kSayaM ninye jinAdhipaH / / zukle zucau ca saptamyAM SaTtriMzadadhikaiH saha / prApa paJcazatairmuktiM yogibhirnabhinAyakaH / / 150 surAsurAH samAyAtAH siddhisaMgamahotsave / kRtvA nirvANakalyANaM yayustadguNavAJchakAH // [ kuntI, draupadI AdikoM ko acyutasvarga meM devapadaprApti ] rAjImatI, kuntI, subhadrA aura draupadI ye cAra mahAsayI AryikAyeM dharma meM tatpara hokara samyaktvake sAtha cAritrako dhAraNa karane lgiiN| una zuddha samyaktvako dhAraNa karanevAlIone dIrgha kAlataka cAritrakA pAlana kiyA / vighnasamUhakA vinAza karake unhoMne bhayaMkara duHkhadAyaka strIparyAyakA nAza kiyaa| AyuSya ke samApta kAlameM unhoMne zarIra mlecanA va kaSAyasallekhanA dhAraNa kii| darzanAdika cAra ArAdhanAoMkI ArAdhanA karake prANa choDakara solahave svarga meM prayANa kiyA / / 141 - 143 || ve sarva AryikAyeM puMvedako dhAraNa karanevAle devatvase yukta sAmAnika deva huii| aba ve svargIya deva - sukhakA anubhava kara rahI haiM / bAIsa sAgaropama kAlataka svargIya sukha sevana kara va deva prANoM ko choDakara mRtyuvaza hoMge // 144-145 // ve deva isa manuSya lokameM manuSya hokara durdhara tapazcaraNa karake zukladhyAnake dvArA karmakSaya karake siddha hoMge // 146 // [ nemiprabhukA nirvANotsava ] tadanaMtara kevalajJAnI nemijinezvara aneka uttama - Arya dezoM meM vihAra karake devoMse sevita hote hue raivatakaparvatapara Aye / jaba unakI Ayu eka mAsakI rahI taba unhoMne divyadhvani aura yogakA upasaMhAra kiyA arthAt divyadhvanise upadeza denA baMda kiyA aura vihArabhI baMda kiyA / kriyArahita hokara paryaMkAsana se ve baiTha gaye / ayoga- kevala nAmaka antima-caudahavAM guNasthAna prabhu nemitIrthakarane dhAraNa kiyA / usameM pacAsI karma-prakRtiyoMkA nAza kiyA / ASADha zukla saptamIke dina pAMcasau saiMtIsa muniyoM ke sAtha zrInemiprabhu mukta hue| prabhu mukti-lakSmI ke saMgamake utsava meM deva aura anura Aye prabhuke guNoM ko cAinevAle devoMne unakA nirvANa - kalyANa kiyA anaMtara ve svasthAnameM cale gaye / // 147 - 151 // Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam bhillo vindhyanage vaNigvaraguNazcebhyAdiketuH suraiH cintAyAMtikhageNmahendrasumanA bhUpo'parAdirjitaH / so'vyAdacyutanAyako narapatiH svAdipratiSTho'pyahamindro yazca jayantake naranuto nemIzvaro vaH prabhuH // 152 ye'bhUvanparamodayA dvijavarA vidvajanaiH saMstutAH taptvA tIvratapo vizuddhamanasA nAke'cyute nirjarAH / saMjAtA vRSaputrabhImasurarAdputrAzca madrIsutI yAtA mokSapadaM trayazca divijau jAto zriye santu te // 153 nemiH zaM vo dizatu duritaM dIrNabhAvaM vidhAya dIpyaddevo dalitadavathurda paidAvAmikandaH / mandaskando drutataradamo divyacakSurdavIyaH kIrtidAtA damamayamahAdehadIptiH pradarzI // 154 / / [nemiprabhuke pUrvabhavoMkA kathana ] pahile bhatrameM vindhyaparvatapara bhilla hue, dUsare bhavameM ibhyaketu nAmaka zreSThI, tIsare bhavameM svarga meM deva, cauthe bhatrameM cintAgati nAmaka vidyAdhara, pAMcave bhavameM mAhendra svargameM deva, chaTTe bhavameM aparAjita rAjA, * sAtave bhavameM acyutendra, AThave bhavameM supratiSTha rAjA, nauve bhavameM jayanta anuttarameM ahaminda aura dasave bhavameM sarva manuSyoMse prazaMsanIya nemijina due| ve tumhAre prabhu haiM // 152 // [pANDava-bhavakathana ] jo uttama unnatike dhAraka vidvAnoMse prazaMsAyogya aise zreSTha brAmhaNa hue| nirmala manase tIvra tapa karake jo acyutasvargameM sAmAnika deva hue| tadanaMtara vahAMse cyuta hokara kramase dharmaputra (yudhiSThira ), bhIma, surarATputra-indraputra arjuna, aura madrIsuta-nakula aura sahadeva aise pAMca pANDava hue| inameM tInoMko kuntIke putroMko mokSapada prApta huA aura nakula sahadeva sArvArthasiddhimeM deva hue / ve Apako lakSmI pradAna kareM / / 153 / / (nemiprabhuko pApa vinAzArtha prArthanA ] jo prakAzamAna bhAmaMDalake dhAraka tIrthakara haiM, jinhoMne karmasaMtApa dUra kiyA hai| jo madanarUpI dAvAnalako zAMta karane ke liye meghake samAna hai / jinhoMne ajJAnakA nAza kiyaa| aura atizaya zIghra dama-jitendriyatA dhAraNa kI / jo divyacakSuke-kevalajJAnake dhAraka haiN| jinakI kIrti dUra phailI hai / jo bhavyoMko abhayadAna dete haiM arthAt divyadhvanike dvArA hitopadeza dete haiN| jitendriyasvarUpa aura mahAkAntiyukta dehake dhAraka aura kevaladarzanase / sarva logoMko dekhate the ve prabhu neminAtha pApako vidIrNa karake Apako sukha deveM // 154 // Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzaM parva vedaM caritraM kva mama prabodhaH zrIgautamAdyaiH kathitaM vizAlam / AcchAdanai chAdita sarvabhAgo jJAnasya so'haM prayate tathApi // 155 bAlo'ntarIkSagaNanaM na karoti kiM vA, bheko'pi sindhupayasAM gaNanAM na vA kim / raGkaH svavIryanicayaM vivRNoti kiM na, so'haM tathA varakathAM kathayAmi kAMcit // saMprArthayAmi nitarAM barasAdhusiMhAn, sacchAstradUSaNaharAnparatoSadAtRRn / kiM prArthayAmi nitarAmasataH prayatnAcchAstrasya duSaNakarAnparadoSadAMtRRn // 157 ye sAdhavaH kSititale parakAryaraktA, doSAlaye'pi vikRtiM na bhajanti sargAt / nakSatravaMzavibhave'pi kiranti toSaM, zubhrAMzavo nijakaraiH paritarpayanti // 158 ye duSTatAmasasamUhagatA vimArge, zubhrAMzumArgagahane kRtanityacittAH / paGkAbaliptanijadehabharA bhRzaM vai te'sAdhavo'ndhatamasaM prakiranti loke // 159 santonto ye bhuvi jAtAH sthAne sthAne tatkhalu kRtyam / no ceSAM kaH parivettA kAcAbhAve ratnamivAtra || 160 [ kavikI namratA ] zrIgautamAdi RSiyoM kA kahA huA yaha vizAla pANDava - caritra kahAM aura merA jJAna kahAM / mere jJAnake aMza to jJAnAvaraNoMse AcchAdita hue haiM tathApi maiMne isakI racanA prayatna kiyA haiM // 155 // athavA kyA bAlaka AkAzakI gaNanA nahIM karatA hai ? kyA meMDhaka bhI samudrake pAnIkI gaNanA nahIM karatA hai ? kyA durbala manuSya bhI apane sAmarthya pragaTa nahIM karatA hai ? vaise maiMne bhI yaha suMdara kathA saMkSepase kahI hai // 156 // ? jo uttamazAstroMmeMse doSoMko haTAte haiN| jo anyajanoM ko AnaMdapradAna karate haiM aise uttama mAdhusiMhoMkI maiM atizaya prArthanA karatA hUM / paraMtu jo prayatnase zAstrako dUSita karate haiM tathA logoMko doSa dete haiM una duSToMkI kyoM prArthanA karUM ? prArthanA karane se bhI ve prasanna nahIM hote haiM // 157 // jo sAdhugaNa isa bhUtalapara hamezA parakArya karane meM anurakta hote haiM / ve doSoMke ghara aise manuSyaparabhI svabhAvase vikArayukta nahIM hote haiN| yogyahI hai, ki caMdra nakSatrasamUhakA vaibhava honepara bhI unake Upara saMtoSa zAMti kI varSA karate haiM aura apanI kiraNoMse unako sukhI karate haiM // 158 // jo asatpuruSa haiM ve duSTa tAmasasamUhameM- duSTa durjanasamUhameM rahanA pasaMda karate haiM, khoTe mArga meM unakA mana hamezA tatpara hotA hai aura zubhrAMzumArga meM nirmala mArgake saMkaTa meM ve manase pravRtta hote haiM / unake deha pApase atyaMta lipta hote haiM, aise duSTa puruSa jagatameM ghana ajJAna ko phailAte haiM // 159 // isa bhUtalameM jo sajjana aura durjana utpanna hue haiM unake kRtya sthAna sthAna meM dIkhate haiM / yadi unake kArya nahIM dIkhate to unako kauna jAnatA? jaise kAcake abhAva meM yahAM ratna nahIM jAnA jAtA // 160 // maiM una uttama sAdhusamUhoM ko kyA prArthanA karU jo dUsaroM ke guNoM kIhI prazaMsA karate haiM / daivayoga se doSa 511 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam kiM prArthayAmi bhuvi tAnvarasAdhuvargAJjalpanti ye paraguNAnaguNAnna daivAt / doSe'pi ye na dadate hitakAridaNDaM, te tuSTabhAvanivahA bhuvane vibhAnti // 161 niSkAsya doSakaNikAM bhuvi darzayanti, prAdAya doSamakhilaM parijalpayanti / anyasya doSakathane ca sadA vinidrA, ye prArthayAmi khalu tAnasataH prabuddhAn // 162 kRtvA pavitraM paramaM purANaM teSAM ca no rAjyasukhaM lilipsuH / ahaM paraM muktipadaM prayAce tvadbhaktitaH sarvamidaM phali syAt // 163 yadatra sallakSaNayuktihInaM chandaHsvalaMkAraviruddhameva / / zodhyaM budhaistatkhalu zuddhabhAvAH paropakArAya budhA yatante // 164 chandAMsyalaGkAragaNAnna vedmi kAvyAni zAstrANi parANyahaM ca / jainendrakAlApakadevanAthasacchAkaTAdIni ca lakSaNAni // 165 . trailokyasArAdisulokagranthAnsadgomaTAdInvarajIvahatUn / sattarkazAstrASTasahasravIzAne no vemyahaM mohavazIkRtAntaH // 166 dIkhaneparabhI hitakAraka daNDabhI-zAsana bhI nahIM karate haiM aise ve sajjana isa bhUtalameM zobhate haiM / // 161 // jo anya janoMkI doSa kaNikAko dekhate haiN| saba doSa grahaNa karake jagatameM kahate phirata haiN| dUsaroM ke doSa kathana meM jo hamezA nidrArahita hote haiM una duSTa vidvAnoMko maiM nizcayase prArthanA karUMgA // 162 / / una pANDavoMkA pavitra purANa racakara maiM rAjya sukhako nahIM cAhatA huuN| paraMtu maiM kevala mutipadakI yAcanA karatA huuN| kyoM ki bhakti se saba saphala hotA hai arthAt bhaktise cAhA huA padArtha milatA hai // 163 / / maiMne race hue isa pANDavapurANameM jo uttama lakSaNarahita aura racanAhIna chanda racA gayA hogaa| jisameM vyAkaraNa aura chandaHzAstrakI apekSA doSa rahe hoNge| upamAdika alaMkArake viruddhabhI racanA kI gayI hogii| usakA saMzodhana nirmalabuddhivAle vidvAn kareM / kyoM ki sujJaloka paropakArake liye prayatna karate haiN| kAvya aura anyazAstroMkAbhI mujhe bova nahIM hai| jainendravyAkaraNa, kAlApavyAkaraNa (kAMtatra vyAkaraNa ), devanAthavyAkaraNa- indravyAkaraNa aura zAkaTAyana-vyAkaraNa Adi vyAkaraNoMko maiM nahIM jAnatA hUM // 164-165 // trailokyasArAdika lokavarNanavAle graMtha, gomaTa sArAdika jIvake hetubhUta graMtha -jIvakA svarUpa batAnevAle graMtha, maiM nahIM jAnatA hUM tathA uttama tarkazAstra aise aSTasahasrI Adika graMthoMko maiM nahIM jAnatA hUM, kyoM ki merA mana mohake vaza huA hai ajJa hai // 166 // isa tarahase saMpUrNa, uttama, prazasta aura prakarSayukta 1 'matarkazAstrASTasahasrakAdIn ' iti pAThaH syAdatra / Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazanizaM parva 513 tADagvidho'haM praguNairjinezaM stuvaMzca sadbhiH sakalaiH paraizca / kSAmyaH sadA kopagaNaM vihAya bAlye jane ko hi hitaM na kuryAt // 167 * [kaviprazastiH ] . zrImUlasaGghajani padmanandI tatpaTTadhArI sakalAdikIrtiH / kIrtiH kRtA yena ca martyaloke zAstrArthakIM sakalApi citrA // 168 bhuvanakIrtirabhUddhavanAdbhutairbhavanabhAsanacArumatiH stutaH / varatapazcaraNodyatamAnaso bhavabhayAhikhageT kSitivatkSamI // 169 cidrUpavettA caturazcirantanazcidbhaSaNazcarcitapAdapaGkajaH / parizca candrAdicayazcinotu vai cAritrazuddhiM khalu naH prasiddhAm // 170 vijayakIrtiyatirmuditAtmako jitatatAnyamataH sugataiH stutaH / avatu jainamataM sumato mato nRpatibhirbhavato bhavato vibhuH // 171 paDhe tasya guNAmbudhivratadharo dhImAngarIyAnvaraH zrImacchrIzubhacandra eSa vidito vAdIbhasiMho mahAn / aise guNoMse jinezvarakI-nemiprabhukI stuti karanevAlA ajJAnI maiM kopako choDakara Apase kSamA karane yogya huuN| yogyahI hai, ki ajJa janameM kauna hita nahIM karegA // 167 // [kaviprazasti / zrImUlasaMghameM padmanaMdi nAmaka AcArya hue| unake paTTapara sakalakIrti bhaTTAraka ArUDha hue| unhoMne isa manuSyalokameM zAstrArtha karanevAlI nAnAvidha aura pUrNa aisI kIrti kI hai| arthAt prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyogake aneka graMtha racakara apanI kIrti zAstrArthakI kI hai // 168 // bhuvanameM Azcaryayukta bhuvanakIrti nAmaka AcArya jo ki jagatako prakAzita karanevAlI suMdara buddhike dhAraka the, vidvAnoMse prazaMse gaye haiN| ye bhuvanakIrti uttama tapazcaraNameM hamezA udyuktacittavAle the, saMsArabhayarUpI sarpako garuDa the aura pRthvIke samAna kSamAvAn the // 169 / / inake anaMtara caitanyake svarUpako jAnanevAle, catura, kapUra, caMdana Adi dravyoMke-samahase jinake caraNakamala pUje gaye haiM aise cirantana-vRddha, anubhavI cidbhaSaNasUri-jJAnabhUSaNasUri hamArI prasiddha cAritra-zuddhikI vRddhi kare // 170 // jinakA AtmA hamezA AnaMdita hai, jinhoMne vistIrNa anyamatoMko jItA hai, vidvAnoMne jinakI stuti kI hai, jo nRpatiyoMko mAnya haiM, jo uttama matake dhAraka haiM arthAt syAdvAdI haiM ve vijayakIrti prabhu (bhaTTAraka) jainamatakI tathA ApakI bhavase-saMsArase rakSA kareM // 171 // una vijayakIrtike paTTapara guNasamudra, vratadhAraka, jJAnavAn, mahAn, zreSTha, zrImAn, mahAvAdirUpI hAthiyoMko siMha aisA yaha Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 515 pANDavapurANam tenedaM caritaM vicArasukaraM cAkAri caJcadracA pANDoH zrIzubhasiddhisAtajanakaM siddhayai sutAnAM mudA // 172 [kaviviracitagranthAnAM nAmAvaliH ]. candranArthacaritaM caritArtha padmanAbhacaritaM zubhacandram / manmathasya mahimAnamatandro jIvakasya' caritaM ca cakAra // 173 candanAyoH kathA yena dRbdhA nAndIzvarI tathA / AzAdharakRtAcAryA vRttiH sadvattizAlinI // 174 triMzacaturviMzatipUjanaM ca sadvaddhasiddhArcanamAvyadhaca / sArasvatIyArcanamatra zuddhaM cintAmaNIyArcanamuccariSNuH // 175 zrIkarmadAhavidhibandhurasiddhasevAM nAnA guNaughagaNanAthasamarcanaM ca / zrIpArzvanAtharakAvyasupaJjikAM ca, yaH saMcakAra zubhacandrayatIndracandraH // 176 prasiddha zubhacandra bhaTTAraka huA hai| camakanevAlI kAMti jisakI hai aise isa zubhacandrane vicArasulabha, zubha, siddhi aura sukha denevAlA pANDurAjAke putroMkA carita AnaMdase racA hai // 172 // [kaviviracita graMnthoMkI nAmAvalI ] uttama arthase bharA huA candranArthacaritra, zubha aura AnaMdadAyaka padmanAbhacaritra, 'pradyumnakI mahimA' arthAt pradyumnacaritra aura jIvakakA caritra arthAt jIvaMdharaicaritra aise graMtha Alasyarahita hokara zrIzubhacandrAcAryane banAye haiM // 173 // isa zubha candrabhaTTArakane ' candanAkI kathA racI hai tathA nAMdIzvarI kathA-nandIzvaravratakI kathA racI hai| uttama racanAse zobhanevAlI AzAdharakRta AcArazAstrake Upara vRtti likhI hai arthAt AzAdharakRta anagAradharmAmRtake Upara TIkA likhI hai // 174 // 'triMzaJcaturviMzati pUjana ' tIsa covIsa tIrthakaroMkA pUjana arthAt pAMca bharatakSetra aura pAMca airAvatakSetrake trikAlavarti sAtasau vIsa tIrthaMkaroMkA pUjana, uttarottara baDhanevAlA siddhoMke guNoMkA pUjana, jisako sadbhasiddhArcana kahate haiM, racA hai| zuddha sarasvatIyorcana- (sarasvatIvalayakA pUjana ) cintAmaNIyArcana, ina graMthoMkI racanA kI hai| zrIkarmadAhavidhi jisameM siddhoMkA suMdara pUjana hai aisA graMtha arthAt karmadahanatakA udyApana racA hai| nAnA guNasamUhase yukta gaNanAthasamarcana arthAt caudahasau bAvana gaNadharoMkI pUjA racI hai| yatIndroMmeM caMdrake samAna zubhacaMdrasUrIne vAdirAja kavIke 'pArzvanAtha -caritra' kAvyake Upara uttama paJjikA likhI hai| jisane patyopamavidhi ko udyApana prakAzayukta kiyA hai| jisake bArAsau cautIsa bheda haiM aise cAritrazuddhi 1 [ AzAdharakRtArcAyA ] Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzaM parva 515 udyApanamadIpiSTa palyopamavidhezca yaH / cAritrazuddhitapasazcatustridvAdazAtmanaH // 177 saMzayavardena vidAraNamapazabdasurkheNDanaM paraM tarkam / sattattvanirNayaM varasvarUpasambodhinIM vRttim // 178 adhyAtmaipadyavRttiM sarvArthApUrva sarvatobhadram / sar sadvayAkaraNaM cintAmaNinAmadheyaM ca // 179 kRtA yenAGgeprajJaptiH sarvAGgArthaprarUpikA / stotrANi ca~ pavitrANi SaDvAdaH zrIjinezinAm // 180 tena zrIzubhacandradeva viduSAM satpANDavAnAM param dIpyadvaMzavibhUSaNaM zubhabharabhrAjiSNuzobhAkaram / zumbhadbhAratanAma nirmalaguNaM sacchandacintAmaNim puSyatpuNyapurANamatra sukaraM cAkAri prItyA mahat // 181 ziSyastasya samRddhibuddhivizado yastarkavedI baro vairAgyAdivizuddhivRndajanakaH zrIpAlavarNI mahAn / saMzodhyAkhila pustakaM varaguNaM satpANDavAnAmidam tenAlekha purANamarthanikaraM pUrva vare pustake // 182 zrI pAlavarNinA yenAkAri zAstrArthasaMgrahe / tapa nAmaka vratakA udyApana bhI prakAzayukta kiyA hai / / 175-176 // ' saMzayavadaina vidAraNa 'apazabdasu khaNDana' nAmaka tarkapratha, 'sattatva-nirNaya' svarUpasaMbodhinI TIkA adhyAtmapadyoMke Upara TIkA arthAt nATaka samayasAra ke kalazoMpara kI TIkI, sarvArthapUrva, sarvatobhadre, cintAmaNinAmaka vyAkaraNa, aise graMtha race haiM / sarva aGgoM ke arthakA prarUpaNa karanevAlI ' aGgaprejJapti ' racI hai / ' pavitra-stotra' aura jinezvaroM ke SaDvoMda ( SaDdarzana ) aise graMtha race haiM // 177 - 180 // zobhAkA sthAna, [ pANDavapurANakA kartatva ] ujjvalavaMzakA bhUSaNa, puNyasamUhase prakAzamAna, suMdara aise bhArata nAmase yukta, nirmalaguNoMse pUrNa, sajjana pANDavoMke uttama puNyakI vRddhi karanevAlA, uttama zabdoMkA mAno cintAmaNi aisA sulabha pANDavapurANa athavA bhArata nAmaka purANa-graMtha isa zubhacaMdradeva vidvAnane racA hai // 189 // [ svaziSya-prazaMsA ] usa zubhacaMdra bhaTTArakakA samRddhizAlI, buddhise nirmala, nyAyazAstrakA jJAtA, vairAgyAdiguNoM meM vizuddhiyoMko utpanna karanevAlA, zreSTha, AdaraNIya, zrIpAlavarNI nAmaka ziSya thA / usane yaha pANDava - purANa, jo ki guNoMse zreSTha aura arthase bharA huA hai, prathamataH pUrNa saMzodhA Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDavapurANam sAhAyyaM sa ciraM jIyAdvaravidyAvibhUSaNaH // 183 ye zrRNvanti paThanti pANDavaguNaM saMlekhayantyAdarAt lakSmIrAjyanarAdhipatyasuratAM cakritvazakrezitAm / muktvA bhogamidaM purANamakhilaM saMbozvatyunatAH muktau te bhavabhImanimnajaladhi santIrya sAtaM gatAH // 184 arhanto ye jinendrA varavacanacayaiH prINayantaH subhavyAn siddhAH siddhiM samRddhiM dadata iha zivaM sAdhavaH siddhiyuddhAH / eksadbodhaM suvRttaM jinavaravacanaM tIrtharAdaproktadharmastatsaJcaityAni ramyA jinavaranilayAH santu naste susiddhathai / / 185 yAvaJcandrArkatArAH surapatisadanaM toyadhiH zuddhadharmoM yAvadbhagarbhadevAH surnilygiridevgnggaadindyH| yAvatsatkalpavRkSAstribhuvanamahitA bhArate vai jagatyAm tAvastheyAtpurANaM zubhazatajanakaM bhArataM pANDavAnAm // 186 zrImadvikramabhUpaterdvikahataspaSTASTasaMkhye zate ramyeSTAdhikavatsare sukhakare bhAdre dvitIyAtithau // hai, anaMtara uttama pustakameM likhA hai| zAstrake arthasaMgrahameM jisane sAhAyya kiyA hai vaha utkRSTa vidyAkA alaMkAra dhAraNa karanevAlA zrIpAlavI ciraMjIva raheM // 182-183 // pANDavaguNoMkA varNana jisameM haiM aisA yaha pANDavapurANa jo bhavya sunate haiM; paDhate haiM tathA Adarase likhate haiM, ve lakSmI, rAjya, manuSyoMkA prabhutva, devatva, cakripanA, iMdratva aura bhogako bhogakara bAra bAra unnata hote haiN| aura saMsArarUpI bhayaMkarasamudrako tIrakara muktimeM sukhako bhogate haiM // 184 // jo apane uttama pacanasamUhase bhavyoMko AnaMdita karate haiM aise arhat jinendra, siddhi aura samRddhiko denevAle siddhaparameSThI, siddhike liye zuddha hue sAdhu ( AcArya, upAdhyAya aura sAdhuparameSThI ) jo ki sukha dete haiM, samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra, jinezvarakI vANI, tIrthakaroMkA kahA huA dharma, tIrthakaroMkI pratimAyeM, suMdara jinamaMdira ye saba hamAre siddhi ke liye hoveM // 185 // jabataka candra, sUrya, tArA, iMdrakA vaijayanta prasAda, samudra, tathA nirmala jainadharma raheMge, jabataka pRthvIke garbha meM bhavanavAsI dharaNendrAdika, devoMke prAsAdase ramaNIya meruparvata, devagaMgAdi nadiyAM raheMgI, jabataka trilokameM mAnya kalpavRkSa raheMge tabataka isa bhAratabhUmipara saiMkaDo zubhoMko janma denevAlA pANDavoMkA yaha bhArata-purANa raheM // 186 // [pANDava-purANa-racanAkAla ] zrImAn vikramarAjAke 1608 solahasau ATha ke ramaNIya vatsarameM sukhadAyaka bhAdrapada dvitIyA tithike dina lakSmIsaMpanna vAgvara yA vAgaDa prAntameM zAkavATa Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzaM parva zrImadvAgvaranIvRtIdamatulaM zrIzAkavATe pure / zrImacchIpurudhAmni vai viracitaM speyAtpurANaM ciram // 187 tadahaM zAstraM pravakSyAmi purANaM pANDavodbhavam / sahasraSadbhavennUnaM zubhacandrAya kathyate // iti zrIpANDavapurANe bhAratanAmni bha. zrIzubhacandrapraNIte brahmazrIpAlasAhAyyasApekSe pANDavopasargasahanakevalotpattimuktisarvArthasiddhi gamanavarNanaM nAma pazcaviMzatitamaM parva // 25 // yA sAgavaDa nAmaka nagarameM zrIsaMpanna AdinAtha jinamaMdirameM yaha bhArata arthAt pANDava-purANa zrI zubhacaMdra bhaTTArakajIne racA hai vaha ciraMjIva raheM // 187 // maiM pANDavoMkA purANa-zAstra kahatA huuN| zrotAoMko zubha aura AlhAdake liye maiM usakI chaha hajAra lokasaMkhyA kahatA huuN| brahma zrIpAlakI sAhAyatAse zrI bhaTTAraka zubhacaMdrajIne race hue mahAbhArata nAmaka pANDavapurANameM pANDavoMne kuryadhara dvArA kiyA huA upasarga sahana kiyA, tIna pANDavoMko kevalajJAna aura muktikI prApti huI, nakula, sahadeva muniyoMko sarvArthasiddhimeM ahamindradevatva prApta huA ina bAtoMkA varNana karanevAlA paccIsavAM parva samApta huA // 25 // , pa, ga AdarzayorayamadhikaH zloka upalabhyate / Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patra paMkti bhedagam kulInAH 77 6 109 1 123 137 3 156 2 157 5 193 10 zlokoMkA shuddhiptrk| azuddha zuddha sarvasva sarvasvaH viziSTa vaziSTa medagam kulInA vanaM tirehitAn tirohitAn vasutatAM tvatsutatAM zokAkulau zokAkulo suparvANAH suparvANaH jineza jinezaH mAnuSAdau mAnuSAdrau samayAti samAyAti kalabhASaNaH kalabhASaNaiH mAtaGga mAtaGgaM ardhadharma ardhamadhaM sacchatra sacchatraM saMcel kauravaM kau vaM meghavRndasama meghavRndasamaM sudhamAtmA sudharmAtmA idRzAH IdRzAH kauravAH sanaddho sanaddho bhUpati bhavyaM bhUpatirbhavyam cauddhatau yoddhatau kAmakrIDAmahaM svArNa kAmakrIDAgRhaM svANa kanakAdItaTaM kanakAdritaTaM bANana bANena secalU kauravA 201 1 238 7 246 12 250 1 252 5 256 5 268 2 295 1 300 2 310 3 310 1 313 11 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patra paMkti 315 6 319 8 324 13 334 9 338 3 338 11 340 1 348 2 348 10 364 1 364 5 385 7 387 12 406 7 412 414 8 416 1 417 4 427 5 432 5 449 10 479 1 485 5 508 4 508 10 2 14 18 24 azuddha pAtha parAMstajati kama stUNa cAdya netavya taH ma yogAyo vikasadvako sukhaH pArthayAmAsa prArtha tUNa gAGgaya: brahmacaya pazcama sasrAhaNi kalakala vatmani dazAbhistu vipakSAkSa papaNI pavitrANuvrata sasAra drApadI pArtha parAMstarjati karma stUrNa cAdyaM netavyaM taiH arthakA karate rahe haiM samabhyarNa yo gAGgeyo vikasadvaktro sukhaiH prArthayAmAsa pArtha tUrNa gAGgeyaH brahmacaryaM paJcamaM sahasrANi kalakalaM vartmani dazabhistu vipakSAkSai peSaNI pavitrANuvrataM saMsAra draupadI hiMdI anuvAdakA zuddhipatraka / arthako kara rahe haiM 519 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patra paMkti ayuddha tIna 42 19 brola 33 10 kSatriyAka kSatriyoMke tAna 36 10 kaTAkSavikSapa kaTAkSavikSepa 36 21 kriyA thA kriyA-thI 38 11 vAjata varjita 38 14 alaMkAra, sadgaNA alaMkAroMkI sadguNoMkI 38 24 buddhamAna buddhimAna 40 18 mahinAtaka mahinoMtaka sAmaprabha somaprabha 75 13 bole 79 11 dakhA dekhA 85 12 unakA unako 127 24 'AdhAra' yaha zabda yahAM nahIM cAhiye 191 14 vizAlI vizAla 234 19 suvaNake suvarNake 27: 29 munirAja munirAjane 289 27 pizAca pizAcayukta 290 29 vaha pizAca bhIma vaha bhIma 295 21-22 nibaMdha prabaMdha 298 15 nirdaya 300 22 padAtha padArtha 327 18 zIlakA zIlakI 365 15 dasa dinoMke anaMtara isake anaMtara 414 22 dhamase dharmase 422 18 uttama zalyake samAna uttama zalyake samAna dIkhate haiM , dIkhate hai grahaNa karo 444 28 bahuoMse bAhuoMse 505 14 saMvadhana saMvardhana 513 22 udyuktacittavAle udyuktacitta nidaya Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti saMrakSaka saMgha zolApurase prakAzita graMtha [hindI-vibhAga] tiloya paNNatti .... prathama bhAga (dvitIya AvRtti ) kiMmata rupaye 16 2 tiloyapaNNatti dvitIya bhAga 3 yazastilaka aura bhAratIya saMskRti aMgrejI prabandha 4 pANDavapurANa zrI zubhacandrAcAryakRta 5 bhavyajana kaNThAbharaNa zrIarhadAsa kavikRta za 6 jambUdvIpa-prajJapti ..... zrIpadmanandhAcArya racita) chapa rahe haiN| 7 prAkRta vyAkaraNa .... zrI trivikramakRta (zIghra prakAzita hoNge| 8 haidrAbAda zilAlekha [marAThI-vibhAga] 1 ratnakaraMDa zrAvakAcAra .... paM. sadAsukha jIkRta kiMmata ru. 10 2 AryA dazabhakti ....paM. jinadAsajIkRta 3 zrI pArzvanAtha-caritra .... sva. hirAcaMda nemacaMdakRta / ANe 8 4 zrI mahAvIra-caritra .... sva. hirAcaMda nemacaMdakRta ANe 8 5 sAhityAcArya paM. pannAlAlajI va mahApurANa-tra. jI. gau. dozIkRta ANe 4 6 marAThI tattvArthasUtra .... bra. jI. gau. dozIkRta 7 tatvasAra va mahAvIra-caritra [ AryAvRttAMta ] zrIdevasenAcAryakRta ANe 2 8. jIvarAjabhAI, jIvana-caritra subhASacaMdra akkoLekRta ANe 4 9 bha. kuMdakuMdAcAryAMce ratnatraya [samayasArAdi tIna graMthAMcA sArAMza chApata Ahe ANe 0000000000000 (vardhamAna chApakhAnA, solApUra) JaiMESited