Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिजगत्तारकतीर्थकरवचनपीयूषपीनश्रीमत्तपागच्छीयमहोपाध्यायश्रीधर्मसागरोपाध
तपोगच्छीयपरमशुद्धसामाचारीसरसौधानुपमाव्याबाधस्तम्भाभा श्रीप्रवचनपरीक्षा (श्रीहीरसूरीयाभिधा)
कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणः (ग्रन्थकृत्कृताऽभिधा) (पूर्वभागः) मुद्रयित्री-मालवदेशान्तर्गतरत्नपुरीयश्रीऋषभदेवजीकेशरीमलजीत्यभिधाना श्वेताम्बरसंस्था
मुद्रका-मोहनलाल मगनलाल बदामी. "जैनानंद" प्रिन्टींग प्रेस, दरिआ महेल, सुरत. श्रीवीरसंवत् २४६३ विक्रमसंवत् १९९३ क्राइष्टसन् १९३७ प्रतयः ५०० पण्यं ६-०-०
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Printed by -- Mohanlal Maganlal Badami. at the Jainanand P. Press, Surat, Published by:-Shree Rushabhdevaji Kesharimalji Jain Pedhi Ratlam
in Education
www.siny ong
For Personal and Private Use Only
on
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
पूर्वार्धे साक्ष्यादिग्रन्थनामानि
ग्रन्थनामानि
| आचारांगसूत्रं ४०,४८, १६२, २१५, ८२, ९२,१२६, १३२, १३८, १४२, अगम्यमध्यात्मद्वात्रिंशिका ११
३३१,३५४, ३८८,३५ | १३३,१५५,१७९,१८०,२७०,३६४, अनुत्तरोपपातिकांग २१७
आचारांगदीपिका ३८६, ३१३ १ ७८, ४५१, ४५३, ४०४, ४१५, अनुयोगद्वारसूत्रं ६, ४३,१८६, ४३४, | आर्यरक्षितकथानकं ४३१
४१३, १४, ६५, ६७, १००,१४०, ४४२, ४५० आवश्यकचूर्णिः १२, १२६, १४४, | १६७,४५२, ३३८,३७६,३७२,४२० " चूर्णिः ४३१-४५१
१७७, १७८, १७९ |आवश्यकनियुक्तिमूलभाष्यं ४० ,, वृत्तिः ४३४, ४५०, ४५१
१८०, २१४, ४५३, अममतीर्थकृचरित्रं १८७
४५०, ४५२, ३१८ ईर्यापथिकीपट्त्रिंशिका ४२१ अष्टकवृत्तिः २९१
३४०,३३८,३७६,४२१
उ अष्टसप्ततिः २९६
आवश्यकनियुक्तिः १२, २१,२३,२५ उतराध्ययनसूत्रं ३७,११२,१२४,१६५, __ आ
३३,३५,४०,५७
२१५, २९०, ३९१, आचारप्रदीपः २१९
६५,६८,७८,८७,
२९७, ४४२, ४४६,
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥ २ ॥
ग्रन्थनामानि
कालकाचार्यकथा १७६ कुमारपालप्रवन्धः २७२ कुलकसंग्रहः २७१ " वृत्तिः ३७१
३१६, ३३९, ४२१ ।
औ उतराध्ययननियुक्तिः ३१०, ३१८ औपपातिकसूत्रं ३५१
वृत्तिः १०४, ११३, २१९ उपदेशपदः १३१, १५२
कथाकोपः १२९ उपदेशमाला ३१, ४०,५३,६१,१३४ कर्मग्रन्थवृत्तिः २९६
१४१,१४४,२१३,२२३, | कल्पचूर्णिः ४३८, १२९, १६८
२७०,४६०, ३७८,४०१ , भाष्यं ३४३ उपदेशसप्ततिः ३१४,३१८,३१९, ३१५/ ,, वृत्तिः ३३९, ३४३ उपमितिभवप्रपंचा १६१, १६६ , विशेषचूर्णिः १६८ उपासकदशांग ४३४ ४५३
, मूत्रं ४३६
कल्पसामान्यचूर्णिः १६८ ऋषभदेवचरित्रं २८६,२९०,२९१,३२८ कल्याणकप्रकरणम् १२९ ओ
कल्याणकसंस्तवः ३०४ ओपनियुक्तिः ६७
कायोत्सर्गनियु० १७८, १८०
गणधरसार्धशतकं ३१६, २३९, २४४,
२५६, २६०, २६६, २६९,२८४, २८५,
३६७, ३७४, ३३२ , वृत्तिः २३९, २४०, २४८,
२५६, २९४, ३३२ गुरुतचप्रदीपः १७६ गुर्वावली १४,३१५, ३१७
HiaINDImicalm MITHAIRMANMmmnasammaan I
-
nnon,
Jan Education
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥ ३ ॥
Jain Educationa International
चन्द्रप्रज्ञप्तिः १८७, १८९, १९१, । तचतरंगिणी ३२०, ४१४
तार्थसूत्रं ३७५
१९२, १९३ चन्द्रवेध्यकप्रकीर्णकं ६४ चैत्यवन्दन भाष्यं १६५
भाष्यं ३७५
वृत्ति: ३७५, ३७६, ३७७
ज
""
जीवाजीवाभिगम० २०७ जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिः ३२६ ज्योतिकरण्डकः १८८, १९१, १९३, तीर्थोद्गारगाथा ३२१
तपाकृतप्रति वृत्तिः ३२२ तपागण दूषणशतकं ३१६ तिलकमंजरी १६१
३२१
5
ठाणाप्रकरणं १२९ ठाणाविवरणं १६६
""
वृत्तिः ४३९, ४३८
त
""
द दशवैकालिकं ९७, ९८, १०२, २८५, ३१६, ३४०, ४०३ निर्युक्तिः १३९, १९५, २१२ वृत्तिः ४१८ दशाश्रुतस्कंध १८३
17
99
For Personal and Private Use Only
29
चूर्णि: १८३, ३३९ दिनचर्या ३५६
दीपालिकाकल्प: ५५, ३१९, दर्शनसप्ततिका २८४, ३०७ द्वात्रिंशिका ४४
ध
धर्मसंग्रहणी २३, ९२, ९३,९४, ११७ धर्मोपदेशमालावृत्तिः ४१८, १७६
न
नन्दीसूत्रं ३७, ३८ नवपदप्रकरणं ३५६ नवपदवृत्तिः ३८१
नाममाला १७२ निर्वाणकलिका १३५
ग्रन्थ
नामानि
॥ ३ ॥
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥ ४ ॥
ग्रन्थनामानि
HONORIN TENNIEWal im namaAINPUTRAIGHALISAPANASI
निशीथसूत्रं ४३६ पर्युषणाचूर्णिः ३३१, ३३७
३७७, ३७१, ४०५ निशीथचूर्णिः ९५,१४१, १७०,१७६, | पर्युपणादशशतकं ४४३, ४६०, ४६ , कवृत्तिः ४०५, ४३५,१४०,२९१, १७८,१९६,२१४,३३४, | पाक्षिकचूर्णिः १७९
३२१, ३३०,३७१ ३४५,३८३,३८७,३८९, , सप्ततिः १८७
प्रज्ञापनासूत्रं २०७, २१९ ३९२,४३८,४४७,४५२, | पिडं विशुद्धिः ३०८
प्रतिक्रमणभाष्यं ३२० ४५६
पौषधविधिप्रकरणं ३०८, ३३३,३३३, प्रभावकचरित्रं २७३, २८३,३०२,३२४ , भाष्यं १४१,१७७,१७८,१९६, |
३७८,३८२,३८४, | प्रवचनसारोद्धारः ६७,३५६,३५७,३५८ ३३४,३४१,३८३,३८७,
, वृत्तिः ३५६, ३५७, ३५८ पौर्णमीयकक्षेत्रसमासः २, १८७ | नूपुरपंडिताकथानकं २२२ पंचकल्पं ६७, २२४, ३७४ बृहत्कल्पः १६७, १८६, ३९२, ३९३
पंचवस्तुकः ४४२, ९४, १३५, १३७, बृहत्कल्पचूर्णिः ३९३,३९५ ।। पर्युषणाकल्पः ३१६, ४३६,४३८,१०, | १३८, १३९, १९६, ३५० भाष्यं १८६,४०१,३३९,३५२ ८५, ८७, १६४,३२६, | पंचाशकं ३१३, १३८, १३९, १५६, |
, वृत्तिः ३५२ ३२७, ३२८, ३४१
१६१, १६२, ३२८, ३८४, | बृहत्संग्रहणी ४६.
Himulthimmitmla mumdilliAmAIRRISHIROIm
TituRHITENITENAPARENROLMARITHIMATISTIANE
SUHIPTIONARIES
॥
४
॥
in Education Interbon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रन्थ
श्रीप्रवचनपरीक्षा
MIRAHMIRIHANI
Il
नामानि.
MJHANALAILAINElite, LATUREDEEMBIRHITS
विमलनाथचरित्रं १६६ | भक्तप्रकीर्णकं १२७
यतिदिनचर्या ३३८, ३४७, ४२३ विशेषणवती ५७ भगवती २२, ४२, ४३,१०५, १८५, | योगशास्त्रवृत्तिः २०, ४४६, ३५२, विशेषावश्यकभाष्यं १२, ७३,७६,७९, ३७३, ३७४
९०, ९७, ९८, र-रत्नमाला १८९
११७,४५४,४६२ | महानिशीथं १२, १५, ५२, १४६, ल-ललितविस्तरा ४६१
व्यवहारसूत्रं २७६, ४३६, ४५२ १४७,१५१,१७९,१९४,
, चूर्णिः १७७, १७८ १९८,२०५,२०६,२०८, | वन्दनकनियुक्तिः १२, ३१८
, भाष्यम् २१९ २१०,२१२,२१४,२१७, वाग्भट्टालंकारः ४२२
, वृत्तिः १७१,१७७,१८४,१९५, २१९, २२३,४२०,४१७, विचारवल्लभा ३२०, ४५७ (x)
४०१ विचारामृतसंग्रहः १६७
श महावीरचरित्रं १०, १२२, २४६, | विधिप्रपा ३८४, ४१२
शतपदी ४३६, ४३७, ४३८, ३७४, २८८, २३३ विनयसमाध्यध्ययनं १३९
१७३, २६९, २८५, ३५७ मुनिसुव्रतचरित्रं २९२ विपाकश्रुतं ३८०
| शत्रुजयमाहात्म्यं १०,१२२,१३६,१७८
Iain Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
THIMIRMIRAIRS
llllli and
श्रीप्रवधनपरीक्षा
ग्रन्थ
नामानि
श्राद्धविधिविनिश्चयः १३, ३१९ | समवायांग १८५, २०६, ४०७ संघाचारवृत्तिः १३, १४, ४२० श्राद्धप्रतिक्रमणचूर्णिः ३८२
" वृत्तिः ५७
संदेहद लावली ३२१, ३५५, ३२६ , , वृत्तिः २८७,२८८,३८२, सम्यक्त्वकौमुदी १३६
, वृत्तिः ३५१, ३५६, ३६० ३४३
सिद्धान्तस्तवावचूर्णिः ३१६ संदेहविषौषधी ३१३, ३३१, ३३८ श्रावकप्रतिक्रमणावचूर्णिः ३८२ सुदर्शनकथानकं २२३
स्थानकवृत्तिः १२९, ४३९, ४४८ सूत्रकृदंग ४४३, ३२०, १८५, २१८, | स्थानांगसूत्रं ६५,६९,७०,७३,१२४, षडशीतिचूर्णिः ३०४
३२१, ३४२
२०६,२१६,२५३,३५३, पडावश्यकबालावबोधः ३५८, ३२१ | , नियुक्तिः १३, १७६, १७७ ।
३८६, ४०२,४२४,४६३ पष्टिशतकं १८५
, वृत्तिः ३२०,१८४,१८५,३८५/ , वृत्तिः ६५,१७६,२६३, ३१२, ,, कवृत्तिः ३२१
, चूर्णिः ३८३ | संघपट्टकः २४१
ह-हरिवंशः १६६
MAHARA
indianR ITHIS TRamusalman
N ILIRIdlinallenRILLIAN
Jan Education Interbon
For Personal and Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
inutRAMINAAMILITARRIGATIAL
(
H
ABHIHI a
साक्षिविशेषनामानि
साक्षिविशे
पनामानि अकबरः ६१
| २८५, २९३, २९४, २९९, १९५, | आरघट्टः ५ अजयपाल: २७२
२९६, २९८,३००,३०२-३-४-५- | आर्यसुहस्ती २०२ अणहिल्लपाटकः २३३, २३८ ६-9--३०८-१०-१२-१४-१८-३२१- आर्यसुरक्षितमूरिः ४३१ अतिमुक्तकः २६६ २२-२३-२४-२५ २७७
आषाढाचार्यः २१० अभयकुमारः २८३
अर्जुनदेवः २७२ अभयदेवमूरिः २३३, २३५, २८३, अबुदाचलः २९२
आसिकदुर्गः २३१-२३३२३४ २३९, २४०, २४२, | अल्लावदीनः २७२
उज्जयंतगिरिः ११४, ११६ २४२, २५०, २५१, | अशोकचंद्राचायः २४६
उत्तरा ६८, ८२ २५२, २५३, २५४, | अष्टापदः १२२
उद्योतनमूरिः ५,२८६, २८७, ३००-- २५६, २५९, २६१,
आ
२-८-९-१०,४१२ २६२, २६३, २६४, | आणंदविमलसूरिः ६, ७, ८, ३०० | उपकोशा २१७ २६५, २६६, २६९, | आणंदमूरिः ३६०, ३५७, ३५९ उमास्वातिवाचकः२,१२२,३५९,१२६,0॥ ७ ॥
A
itinummittle HINITISARAI INEm
lli a nARIHARI MAnuutilimthir
RANILIHSHTRIANRAIL MADHUPATINUTE
WW
Jan Education Intebon
For Personal and Private Use Only
HA
w
.iainelibrary.org
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
॥ ८ ॥
Jain Educationa
१४०, ३०२
ऋ
ऋषभजिनः ७,४९, १२७, ३४८, ४२४ ऋषभदत्त जिनदत्तौ २१९
क
१८८, ३६८, ४३६, ४३९, ४४२, ४४३
कुमारपाल: २७२ कुमुदचंद्राचार्यः १०४
कुलमंडनसूरिः १४, ३३७, ३३८, ३१४ कूर्च्चपुरः २३१, २४३, २४९, २२५
कक्कसूरिः
कपिलः ३४७ कपिलकेवली १२२, १६६
कर्करग्रामः ४३० कर्णः २७२
कल्की ११ कलिकालसर्वज्ञः ३६८
गिरिनार : ११४
कालिका २६७, ४३१
गुणचंद्रसूरिः २८८
कालिकाचार्य: ६, १५, १६, १७६, गौतमस्वामी ५६, १२९, १३१, ३०१
कृष्णब्राह्मणः २८२
केशिकुमारः १६
कौडिन्यको हवीरौ ६८, ६९, ११४ क्षेमराजः २७१
ग
For Personal and Private Use Only
चकेश्वरी ३१७
चन्द्रगच्छ ः २४८, २५५, ३०२, ३०८ कुलं २८६, २९४
19
चन्द्रप्रभाचार्यः ४, ५, ९,४९,११९,
१२०, १२१, १२२, १२३, १३३, १५१,
१५८, १७४, १७५, १७८, १८८, १८९,
१९१, १९२, १९४, २०८, २०९, २५३
चमरेन्द्रः १
चम्पकदुर्ग : २६८ चामुण्डराजः २७२
साक्षिविशेपनामानि
॥ ८ ॥
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
METHIR JHAN
श्रीप्रवचनपरीक्षा
साक्षिविशे
पनामानि
चामुण्डिका २६७, २६९ जिनचंद्रसूरिः २५१, २८५, ३०१ ।।
५९-७०-८२-८३- चारित्ररत्नः ३१४ जिनदासः १८०
८४-८६-८७-८९-९०चित्रकूटाचलः २३६, २३८, २४३, जिनदत्तः ४,२८६,२८७,२९०,२९२,
९१-९४--९६-९७, २४७, २५६, २५७ २९६,२९९, ३००, २४९,
३०१-६-७-१४-३०५चंदनबाला ८४
२४३, २४८,२४८, २५४,
३२३, २८७,२८५
२६६,२६६, २६१, २६३, । जिनपतिमूरिः २८४, २८५, २८७, छउणयग्रामः ४३०, ४३६
२६४,२६५,२६६, २६७,
३०८, ३१०
२६८,२६९,२८५, २८६, जिनप्रभमूरिः ३१६, ३१७, जगचंद्र: ५
२८९,२९०, ३३०, ३१०,
३३१, ३३८ जगत्सूरिः १३६
३२१, ३२२, ३३५, ३६१, | जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणः ३०२ जमाली ६५, २७०, ३०९
३६२,३६४,३६५, ३६६, | जिनवल्लभः २३१-३२-३३-३४-३५ जयसिंहः २७२,१०४, २५२
३६९, ३७१, ३७३, ३३६, ३६-३७-३८--३९-४० जावालपुरः ३६८
४१-४२-४३-४४-४६ जिनकुशलः ३७१
| जिनेश्वरसूरिः २३१-३३-४०-५१- | ४७-४८-४९५१-५३.५४
I A INRIHIROIN KumarithilmiBHIBHAmmRMATION
HIRaigaaliHRIAAILAIMAHIMALAMIRRIAGIRITAlaintaining
EET
Jan Education Interbon
For Personal and Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥१०॥
साक्षिविशेपनामानि
५५-५६-५७-६१-६१ | तत्वार्थवृत्तिकारः ३७७
दुष्प्रसभसूरिः ४५-४२४-४४३ ६३-६५-६६-६९-८५ | तिलकमंजरी १२८
देवभद्राचार्यः २३८-३९--४०-४४ ९३-९४-९५-९६-९८९९ | तिलकाचार्यः १२१-२९-४०-५२
४६-४७-४८-४९-५० ३०१-२-४-५-६-७-८ ५७५८-५९-६१-६३
५३-५४-५५-५७ १२-१४-२५-२६-२७
६४.६५-६६-६८-६९- देवमूरिः १०४-१२०-३३८ ३०-३२-३४-३८-७८-८४
७०-७१-७३ देवानंदा ८४-३३३ जिनशेखरः२३३-४८.५७-५८३०६-तिहुअणपाल:२७२
देवेन्द्रसूरिः ४२० ७-८ त्रिशला ३३३
द्रोणाचार्यः २८५ जिनसुंदरसूरिः २०३, ३१९ जिनहंसमरिः २७१ दत्तः ११
धन्यर्षिः २२८ जेसलमेरुः २८६, २८८, ३१३,३२१ | दमयंती १२८, १६२
धारानगरी २८३ जंबूस्वामी ६४-४४२ दुबलिकापुप्पमित्रः १०५
धंधकः २३६ ढ-ददरः ४२०
दुर्लभराजः २६९-७१-७२-७३-८३ | धनेश्वरसूरिः १७८ २८५
| धर्मदासः ३००
IASPIREMPHIBRARAMILANDMATIHARNImallBRISTIARRIANRAININNARAININilliAIIANE
HIRANIORITE HINDMedia
॥१०॥
For Person and Prive
Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ॥११॥
साक्षिविशेपनामानि
धर्मदेवोपाध्यायः २४५ धर्मघोषः १३, १४, २९४
, रिः २९३, ४२ धर्मसागरः ६२
नरसिंहः २५७, २६८, ४२९, ३०,
३१,४४१ नागपुरः २३८ नागहस्ती ३०२ नाढा ४३०, ४३१ - नाभसरिः १२२, १३६, १६६ नाभेयः १२७ . नीलादेवी २७२ नुपूरपण्डिता २३३
नेमिचंद्रः २८५ नर्मदासुंदरी १२८
बहुदेवश्रेष्ठी २३८
बालमूलराजः २७२ पत्तनं २९१
बुद्धिसागरः २८२ पनचंद्रसूरिः३०७ पद्मप्रभसूरिः २९१, २९२
भद्रबाहुस्वामी ३०२,३०८,३१५,२२८ पद्मावती १२०
भरतः ८४, ३४७ पल्हकः २३६
भाणकः ५ पादलिप्तसूरिः १२२, १३५
भाष्यकारः १२,७९, ३६५,३५२ पार्श्वनाथः ६०
भीमः २७२ पाशचंद्रः २५८, ३००
भूयडराजः २७१ प्रभाचंद्रसूरिः २०२ प्रसनचंद्राचार्यः २३५,३८,३९,२५१, | मडाहडगच्छः ३०१
५२, ३०१ | मरीचिः ३४७, ३४८
FIRahimAMIHIR DISHIDAIHARIHARANASHTANISEANIANTARIKA MINSimaluedictim allaIAL
ARIAADHummin
NISHALA
Iain Education Interno
For Personal and Private Use Only
Birww.jainelibrary.org
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ॥१२॥
साक्षिविशेपनामानि
लघुकर्णः २७२
,, भीमदेवः २७२ लुम्पाकः ५, ४३९, ४६० लेपः २१८
MAHINimadh JamNAIIMAHARIHARINNARUMPittsRIEND
urta
मरूकोटः २३३
मृगावती ८४ मरूदेवी ८४
मेघकुमारः ३०९ मलयगिरिः १४, ३०४
मेघजी ६१, ३०० मलधारीहेमचंद्रसूरिः ४५२ मेडपाटदेशः २३६ महावीरः १,६४, ८५, २९६, ३०५, मंखलीपुत्रः ८४, २९६, ३०० ३१८, ३४८
योगराजः २७१ महेन्द्रसूरिः ४३६, ४३७
योधपुरः ३०० माईडग्रामः २३४ मानदेवः २३६
रत्नादित्यः २७१ मारूदेवः १२७
रत्नशेखरसूरिः २८७, २८८, ३१४ मुनिचंद्रसूरिः४,१३,१८७,११९,१२० स्थवीरनगरं ६६ मुनिसुंदरसूरिः ३१५, ३१६, ३१८, | रामदेवः ३०४ ३२४, ३२५
रुद्रपल्लः ३१२, ३०६, २५८ मूलराजः २७२
रुद्रप्रभाचार्यः ३२१
वज्रसेन: ३०१ वज्रस्वामी १४७, २९९, ३०८,३०९ बटगच्छः ११९ | वनराजः २७१ वर्धमानसूरिः २४९, ५१, ५२, ६१,
६२,८२, ८३,८४, ८६, ८७, ९०,९१,९४,९७, ३०१,३०७,३०९,४५०
।। १२ ।।
For Personed
Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव. चनपरीक्षा
साक्षिविशेपनामानि
HER
वल्लभः २७२ वादिदेवसूरिः १०४, ३६९ वाघेला २७२ विक्रमः २७१ विच्छिगः २४४ विजयदानमरिः ८. विद्यासागरमूरिः १३६ विसलदेवः २७२ विजामतः ३०० वीरः ६३, ८४,१०९, १३१, १४७ . ४२४, ४१२,३३३,१५१,१८८
२९९, ३०१ वीरकः २३६ वीरदेवः २३६
वृद्ध०तप० भाण्डागारः २९१ । शीलांकाचार्यः ३२१ वैरिसिंहः २७१
श्रीधरः २८२ श्रीपतिः २८२
श्रीपतिगणी ३०० शतपदीकारः १७३,१८७, १८४,१३:
श्रुतसमुद्रः ३०० शतानीकराजा ८४ शत्रुजयः ११४, १२२
ममुद्राचायः १२२, १३५ शाक्यः ४७-३४७
सरस्वतीभांडागारः २८५ शान्तिमूरिः १०४, १२०
मर्वदेवगणी २४५
सर्वदेवमूरिः ५, ३, १ शिरोही ५
सहस्रमलः ३, ६६ शिवभूतिः ३, ९, ४५, ६४, ६७, ६८,
सामंतसिंहः २७१ ६९,८२,१०४,१०९,११०, | मारंगदेवः २७२
सिद्धपुरः ३१७
Pumstainarane H HINummitoitFICE
RUBINAROOPARANTIABILIBHITIANMIRI
maim magDLEDIANPATHIMIREMAINA
THANI
Jan Education Interbon
For Personal and Private Use Only
www.minelibrary.org
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव. वनपरीक्षा ॥१४॥
साक्षिविशेपनामानि
HANUMPERHITAHARISHIPTI
ISHAIRAHALULAIKALNILEIPidile
सिद्धसेनदिवाकरः ११८, १२६, १२७, | सोमतिलकसूरिः ३१७, ३१८ १३५, २०६,४३४, | सोमधर्मगणी ३१५, ३१७
१६२, १६६, १६९, ४२०, ३७२, ३७३ | सोमसुंदरसूरिः ३२३, ३१४
१७३, १९६, २०६, , सूरिः ३५९ | सोमतिलकः २३३
२०६, २०९, २१०, । सुधर्मस्वामी ५, ६४, ६७, ७७,३०१, | सौधर्मेन्द्रः ३१८
३२०, ३२२, ३३२, ३०७, ४४२ संगमकः ३१८
३७१, ३७२, ३८४, सुस्थितसुप्रतिबदौ ५, ३०१, ३०२ संघतिलकसूरिः२८४, ३०७
४५९,४६०,४६१,४१८ सूराचार्यः २८०
संभृतविजयस्वामी २१७, ३०२ हर्षभूषणः ३१९ सोमचंद्रः२३८, ३४४, २४५, २४६, | स्थूलभद्रः १२८, २१७
हीरविजयसूरिः ८, ९,५ २४७, २५०, २५४, २५५, |
हेमचंद्रसरिः ११,१३६, ३६९,३२४, २५६,२६०,२६१,२३५,३०४ । हरिभद्रसूरिः ३४, ६५, १२२, १२६, । ३२२, ३५२
M IMPORTHATANA
URNAPAN
AARAM WHITENAME-MAILABIBUP
maamRRAMP
BIRStination
R EMIRATING
For Personal and Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
साक्षि
पृष्ठांकाः
जन्मजरामरणभयैः छबाससयाई सुकंबरा य समणा वडगच्छाओ पुण्णिम तिविहे आगमे तित्थं चाउवण्णो जं रयणि भासरासी सुनिश्चितं मत्सरिणः ज्ञाता हि शत्रवः जे भिक्खू. परपा० पसंसं. जे जिणवयणुत्तिणं सत्तेया दिडीओ उम्मग्गदेसणाए
माक्षिपृष्ठांकाः पयमक्खरं च इकं आयरियपरंपरए हुंनेदेन्द्रियरुद्रकाल आजाभंगांतरायोत्था. उपधानप्रतिक्रान्ति यत्तत्प्रासुकमिष्टांचु० एयं तु जं पंचमंगल. जो कण्णाइ धणेण य जे अजनाए समणा जम्मं दिक्खा गाणं तीर्थ नद्यादेवि संसार
तित्थं भंते ! तित्थं ,, | जाइस्सरो उ भयत्र
१२ | दाणमपंथनयणं
| बालकताणुस्सरणं तित्थपणाम काउं कायावि जिणवरिंदा अण थोवं वण थोवं चेझ्यदबविणासे उस्सुत्तमासगाणं कालमणंतं च मुए निव्वुइपहसासणयं पुद्धिं च इण्डि च पासगस्स नत्थि उव.
संजोगसिद्धीइ. २१ | अपरिच्छियमुनिह.
२०
I
In Education Internation
For Personal and Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवनपरीक्षा
॥ १६ ॥
Jain Educationa
सुत्थो खलु पदम जंबूदीवे० तिथं अणुम० आगमे तिविहे प०
यथास्थितं वस्तु दिशन्• न हुलम्भा तारिसा द०
पंच खल तित्थयरं०
दुवसुमुणी अणाणाए गोपांगना संगनि
पायात्सदा नः पुरु० सावयधम्मो य वृछिनो
जे ते देवेहिं कया
होऊणवि देवकया
एते च यदन्यथाsपि ०
पुणेहिं चोइया पुरक
४२ | तेसठ्ठी निसढंमि अ० हंतून समान
४३
"
४४
37
४५
४८
५१
""
५७
""
७७
६१
६२
६४
सत्त पवयणनिण्हगायरिया पं० तं० ६५ समुद्घातादि जिनाभिहितं पवयणनी आणं जं तेसिं
11
नैते साधवो नापि गृहस्था: जिणकपिआय दुविहा० पत्तं पत्ताबंधो
६७ ६८-९४
सचि एग सेण निग्गथा ६८-७८-९२ तिहिं ठाणेहिं वत्थं धरेजा तं समसाहसवतामस्माकं
६९
कारण संभवी
छहिं ठाणेहिं समणे० आहारं० से किं तं रोज्झाणे ?,
For Personal and Private Use Only
"
"
७०
19
७३
जिता वेलपरीसहो मुणि परिद्वजुष्णकुच्छिय० जह जलमवगाहंतो
तह थोत्रजुष्णकुच्छ्रिय० परमो हिलाए०
रण्णो आणाभंगे इक्कुच्चिय आणाखंडणकारी जड़वि ० संघयणं संठाणं उच्चतं ० रागो वा यदिवा द्वेषः
सम० भ० म० सत्त समणसयाई सिद्धाई
७४
७५
७६
""
७९
८१
८२
८५
ताओ पावरासीओ
""
उद्धंगामी रामा०
८७
स० भ० चउदस अजियासयाई सि०,,
साक्षि
पृष्ठांकाः
।। १६ ।।
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
।। १७ ।।
एगा सिद्धिं पता मरु०
मुच्छा परिग्गहो वृत्तो
तम्हा किनत्थि वत्युं गंधो ० अध्ययन विद्वांसः अण्णेमि मोहोदय अभावो ०
ते हि भग० निरुपमधृतिसंह माइज घडमहस्सा०
निरतिशयिना० चरणस्य प्रमाधयितुमशक्यत्वात् दुगतिग चउक पणगं०
किं संजमोवयारं करेड़
कंसेस कंस पाए० संमत्तसत्तु गोरसपाणय० जंपि वयं व पायं वा०
८७
८८.
९०
९२
11
""
९३
९.४
""
१८
बहिणा बुद्धा तिसु सायबंधु ०
एक विहवं मजोगीभव ०
""
कह परमहा पं०
वेयणिजे णं भने ?
"
૭ ratna मुकारो
जं च कामसुहं लोर
काले विणए बहु ओहोहोवरमहिनं०
उच्चारं पासवर्ण
हयं नाणं किआहीणं
उर्जित सेलसिहरे सद्धर्मवीजवपनानघ०
१०२
१०५
For Personal and Private Use Only
१०५
१०६
१०७
११०
११२
""
११४
19
११५
१९८
दाण मंतनामो० १२२-१२३, १२७,
रूप्यकचोलकस्थेन सदसेण धवलवत्थे
तो इट्ठे संपत्ते ०
विविणं च पमाणं अंगारमदओ दायर द्युम्नं द्रव्यमृक्थं गारत्थेहिं च सहिं
अहनं भंते! तुम मिच्छ
पडिक मामि० इमिवमाणस
ततो भगवं अणुष्णं मणसीकरेह (जाव) ठावेत्ताणं अणुजाणेति १२६ निजवमपृवजिगिंद
१२७
१२२,
१३५,
"
"1
", १३५,
""
""
""
१२४
१२५
""
माक्षि
पृष्टांका
।। १७ ।।
.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥१८॥
साक्षिपृष्ठांकाः
m
MINigamsarmilamestimonalisa
न पइट्टा तस्स कया नमिविनमिकुलान्वयी० कोइ मावगो जिणपडि. धम्मिग्राहकप्रमाणेनाव आणाइ तवो आणाइ संजमो अप्पागमो किलिस्सह उप्पजए वा विगमए बा. संजोगसिद्धीइ फलं सहाओ पाणाइवाआ. थूलाओ पाणाइ. चत्तारि तरगा पं० मूरिः प्रतिष्ठां कुर्यात् निष्फाइअ जयणाए. प्रतिष्ठाप्य जिनेन्द्राणां
१२८ | केवल्येप स्वयंबुद्धः, श्वे ,, प्रतिष्ठामहतां यो हि.
सर्वतीर्थोदके एवं सिंहनिषादाख्यं० दश्वत्थयभावत्थयरूवं
जइणोविहु दबत्थयमे १३२
तंतमि वंदणाए.
ओसरणे बलिमाई | राया व रायमचो
जं च चउद्धा भणिो १३४ | तित्थयरसिद्धकुलगण. १३५ | धूभसय भाउआणं०
सकवाउ० १३६ । कामी सघरंगणओ०
१३६ | पंच विसया कामेइत्ति (यावत)
सर्वविरतो न भवति सामाइअंमि उ कए. सो सड्ढो दुविहो. कञ्चणमणिसोवाण मेरुत्तुंगे मणिगणमंडिए. ५० तः ५८ गाथाः दाणाइच उक्केण. आजम्मनिरतिचारं० पूअणवत्तिाए तवसंजमेण बहुभव से भयवं! जे णं केइ साह
(जाव) वा आलविजा १४१ । चेअदबविणासे
Jan Education Intenbon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
साक्षि
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ॥१९॥
पृष्टांकाः
Samne
अकसिणपवत्तगाणं. १५३ | महुराए नयरीए. १६४ | इआणि मभि वाइन दुविहे धम्मे पं. प्रतिष्ठा प्रापितः शिष्यः
मावगो कोई जिणपडिमाए पट्टवणं. पंचहि ठाणेहि. महापज्जवमाणे० १५४ गुरुरामने प्रतिष्ठाय चत्तारि पुरिसजाया० १५४-१७१ नामजिणा ठवणजिणा
अइगमणंति पच्छद्धं एएहि कारणेहि नामठवणाणं को पइवि०
किंचि उस्मगसुत्त. मई सावजं जोगं नामंठवणादविए.
सुनम्म मग्गेण चरिञ्ज. जिणभवणवि . १५६, १६०, उम्मग्गनिवारणय
जं सुअमहिजइ बहुं० मुक्रवो ताव महग्धो १५८ पतंगो द्योतयन् विश्व
जावइआ उस्सग्गा ॐ नमो भगवते. प्रदीपरूपमालोक्य..
कामं सवपरसुवि० न्हाय विलित्तउ चंदणिण.१५९-१६९, | | तदा नदीप्रवाहेण
कंकणमुद्दसमुद्दकर० वयछक्क कायछकं. १६०, १६९ रत्नचूडः विद्याधरः कथयनि- मार्गशीषों वत्मरादि. आयपमाणा कप्पा
इअ चितिउण तो मा गंतूण तबसेण य चउम्मासिआणि जन्य हिरण्णसुवणं
| धावतरभो डिम्भाः ! तरं० गुड० १६७ तबसेण पखियाईणि तओ पुणो जच्चकणग. १६४ । चेइअपूआ गया निमंतणे , | अण्णह आगमुत्ताणि.
ASIAHIRAINARom
For Pe
a nd Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
॥ २० ॥
Jain Educationa
सेमं व गाव किकम्मस्साकरणे चमकरणे एएस चैव चेह
जो पोसवणाए इसरि अंऽपाहारं० इनरिपाहारं पोस० पडिकमणं देसिअ०
१७६ | ससु कालपबेसु० हबिज पोसहिओ १८० | अप्परगंथमहत्थं बसीस १७७ फासुगचारी किणिऊण दिजातिः
अलियमुवघायजणयं ०. चाउद समीपकखिए सु० दुर्वादिद्विरदांकुश ० पूर्णिमां प्राचीकशत वडगच्छाओ पुणिम
अम्मी अहंता सा० वंदेवा
संते बलवीर पुरसकार एअं पोसहिअति०
"
१७८
"
"
""
१७९
17
15
यावजीचं विशेषेण
17
सागरचंदो कमला० पडिमं ठाति १८० चंपाए सुदंसणो ० ० पडिमं पडिवञ्जति,,
11
इसे चमासिआणि० १८०, १८१
पुढावरेण परिभाविउण०
अष्णह आगमुताणि
उदरस्थपुत्राशया कटिस्थं०
कूपे क्षिपति ० पखिअपोसह सहिएसु० पकखियं पकखियमेव० विजाणं परिवाडी पवे०
पक्खस्स अडमी खलु •
बहहिं सीलवय० पोमहं० अणुपालेमाणा
से णं लेवए गाहावई -
"
For Personal and Private Use Only
१८१
१८२
१८३
25
१८४
35
१८५
35
कुच्चयरा खर०
पाडवर बिड़अ त
ता कहं ते दिवसा
नंदा भद्रा जया रिक्ता
कहं ते तिही आहिनेति
अंतो एक्वस्स०
१८६
उत्तमा सुणकखत्ता०
ता कहूं मामा आहितेति ०
आहिताति
"
"
१८७
१८७
१८८
१९०
17
१९१
19
१९२
साक्षि
पृष्ठकाः
॥ २० ॥
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव वनपरीक्षा
॥ २१ ॥
जया णं ते दुवे सूरिआ
उवसगाणं तवोवहाणाई पडिमाओ १९५ श्रुतग्रहणमभीप्सता उपधानं कार्य
१९३ | से भयवं महती एसा निअंतणा २११ | उत्सर्गादपवादो ० इमं (इच्छेयंमि) दुबालसंग आमे घडे निह
अणाणाए०
27
१९५, २१९,
१९५
से गुरुकुले नि तोवहाणमादाय
काले विणए बहु दुग्गतिपडणुवधरणा इआणि उवहाणेति दारं
उहाणं पुण आयंबिलाई
काले निक्खमे भिक्खू सामामि उकए तत्थ एएसिं अट्टहंपि संपमाणं
एत्थ जं पयं परण सम्मदिकी जीवो उब
१९५, २१३
१९६
11
"
11.
१९७
१९८
२०७
२०८
आसायण मिच्छतं
सावगस्स जहणं •
तिवरिपरि आगस्स आगमबलिआ समणा
तणं धने अणगारे मट्ट उवणे
सामाइ अमाइआई०
धाउ पच्छा समुवंति सम्मं धारिजाहि
२१२
२१३
२१४ २१७, २१५ २१६
जावड़आ उस्सग्गा०
तग्हा सवाणुण्णा
For Personal and Private Use Only
२१७
२१९
२२०
२२२
२२३
""
२२३
२२४
२३४
२३५
अत्रोत्सूत्रजनक्रमो न च भूतपूर्वकस्तद्वदुपचारः० पंचहत्त्तरे होत्था माइणा परिनिब्बु डे ० २३७ २४० जिनभवनं जिनबिम्बं जिनपूजां २३८ संघत्राकृतचैत्यकूटपतितः करेमि भंते ! सामाहअं०
२४१
पीऊण पाणिअं सरवराण ०
सरीरमा नाबुति०
स्वयं दरिद्रो न परमी०
पंचहि ठाणेहि० गामाणुनामं दुइजिए
२४५
२४८
"
२५२
२५४
माक्षि
पृष्ठांका:
॥ २१ ॥
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥२२॥
| साक्षि
पृष्ठांकाः
PANDAL
HIMiPhilinguitm HIKHAmawunymn NIHINDI
आयरियउवज्झाए० २५४ । भूतपूर्वकस्तद्वदुपचारः
| लोकाचकूच्चपुर० अपरदिने जिनशेखरेण | श्रीमहावीरतीर्थे० तपः
का स्थादंबुधिवारिवाय. अपुत्रस्य गतिर्नास्ति २६५ पट्टिका कारिता
| तस्योपसंपद० औष्ट्रिका आचरणाः तत्रेदममि०२६९ श्रीवर्धमानाभिधसूरिराजो. | चंपाए पालिए नामा दससयचउवीसेहिं नयरि २७१ २६९ | श्रीवीरशासने क्लेशनाशने
श्रीवीरस्तत्पट्टे यावत् सावजजोगपरिवअणाइ० जमानपारवअणा०
२७० भवजलहिवायसंभवे.
२८८
| जिनहंससूरिविद्यमानः सत्तेआ दिट्ठीओ निम्मला साहुसंतई जम्हा
खोलडिओ जिनवल्लभः उपरोधेन ततो यूयं १ थी ७७ नंदसिहिरुद्दसंखे०
सम्मं नमिऊण जिणे (अभयदेवमूरिप्रबन्धः) श्लोकाः २७९ कृतश्च शीलविध्वंसो०
तच्छध्यो जिनशेखरो गण वच्छा गच्छह अणहिल्लपट्टणे० २८३ संजओ नाम नामेण
जिनवल्लहसरिसो० पय पणमिअ सिरिवीरजिणु. २८५ . चंदकुले चंदजसो
जइजा समणे भय नंदउ विहिसमुदाउ.
स्वस्ति श्रीनृप० १२९३ वर्षे० २९२ यो यथा बुध्यते हुँ नन्देद्रियरुद्र. हुँनन्देन्द्रिय
पंचहत्थुत्तरे होत्था अत्रोत्सूत्रक्रमो०
न चकोरदयितमल. २९३ | समद्दिडी जीवो उव०
२२॥
Jain Educational
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥२३॥
साक्षिपृष्ठांकाः
३१८
यथा यथा विचार्यत श्रीविक्रमादित्यनरेन्द्रकालात् पट्टे तदीयेऽभयदेव० सरलगतिः सरलमतिः गच्छः खरतरस्तेषु चारसवाससएसु विक णाणाओ बडगच्छो० पुरा श्रीपत्तने राज्यं० आज्ञाभंगान्तरायो म्लेच्छाधिपप्रतिरोधक बाह्यक्रियादशनेन मुद्धाणाययणगया० सिणाणं अदुवा ककं आयामगं चेव जत्रोदणं च
३११ । चउत्थभत्तियस्सा ३१२ | पुरा श्रीजिनप्रभसूरिमिः
श्रीशत्रुजययात्रायै ग० | वंदिय वीरं पडिनिअत्तो
तन्मध्यपतितस्तद्ग्रह | उम्मगदेसणाए चरणं खलु सदा जइ केई निच्छय नहि नामानाभोग छम चउरंगुलप्पमाणं ट० तिहिपडणे कायवा० से णं लेवए गाहावई
उद्दिट्टमिचउद्दसी , माहूर्ण गोअरओ वुच्छि.
। कालगजेहिं कारणिआ०
३१६ | तवसेण य पखिआणि. ३२१
इत्तो अ अहिगस्स य छद्विसहिआ न अट्ठमी० तेरससहिन पखियं० ३२२ पन्नरमंमि अ दिवसे हुँ नन्देन्द्रियरुद्र.
३३३ आज्ञाभंगान्तरायोत्थ० ३२३-३२४ उमभेणं अरहता० उत्तरासादाहिं चुए. तेणं कालेणं० अमीइपंचमे
होत्थत्तिक ૩ર૮ पंच महाकल्लाणा समि सिअनवमि सुविहिमुकखो । जो भगवया उमभसामिणा
HI HaramiANDHILammatimemediales RIMPATHITAR PHARMINATIL TIHaathimire
NEETAHARITAMBHARITALININETITISEASINDHIPARIANINITRicesitana
३
॥२३॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
ww.jahelibrary.org
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
श्रीप्रवचनपरीक्षा ||२४॥
साक्षिपृष्टांकाः
३५२
PRINTAIN MAHIMALININDIAHINADIATIMINSaamI PATRAMAIL
सेसतित्थगरेहि. ३३१ | उसिणोदग तत्तफासुअं० ३४०-३४२ । से किं तं रसपरिचाए. नहि नामानाभोग छम
पंचमहायजुत्तो अणलस० ३४१ निष्फावचणगमाई असहारणावि विहि पसाहिओ० ३३२ अदुना वारधोयणं.
आगमोरससंपृक्तं पूएइ मूलपडिमंपि साविआ० , कंजिअआयामामह
अवि मुइ वा मुकं वा तओ राइअचरमजामे० सज्झायं ३३३ गवंगरसभायण
भक्तमन्नं कूरमन्धो. कामी सघरंगणओ० ३३४ उसिणोदगतत्तभोइणो.
३४२
दध्यहद्वितीयातीतं. अहनं भंते धूलगं पाणा• ३३५ शमसंवेगनिर्वेदानु.
चत्तारि गोरसविग. नमुक्कारमुच्चरिअ० मिच्छत्तमसंचइए.
गोशालकस्तु उपनन्द पर्युषिता०३५४ पोसहपुत्ति पडिलेहिमीनि०
वसहि कह निसिजिदिक्ष ३४६ जे मिक्खू सचेले. अण्णयरं वा तहप्पगारं
कविला इत्थंपि इहयपि ३४८ | संगरिगाइम्मि अपडिए. वण्णगंधरसाफासा जह दवे ३३९ तत्थवि मरीइनामा०
जह किर चवलयचणया० आयामगं चेव जवोदणं च , वबहारो बहु (बिहु) बलवं० फलिआवग्गे तह संगरं० मुद्धाणाययणगया ३४०-३६६ | जइ जिणम पवजह ३५१ | नय संगरबीआओ तिल्लु सेजं पुण पाणगजायंग ३४० । वृक्षं क्षीणफलं त्यजन्ति
। दहिए विगयगयाई घोल• ३५६ ३५८
Simpalalita
JainEducationalIEI
For Personal and Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
muANAMRATAR
usinesaniumin, into
साक्षिपृष्ठांकाः
||२५॥
३८५
पूर्णिमासु च त्रिसृष्वपि चतु० ३५८ | जावदिवस अहोरत्तं ३७६ |दसणवयसामाइअ० मङपुग्गलरसयाणं. ३५९ | दिवस अहोरत्तं दुन्नि अहो । | जुत्तो पुण एस कमो कालमणंतं च सुए. ३६४ जो पुण आहारपोसही
| तंतंतरेसुवि इमो० जे जिणवयणुत्तिण्णं. ३६५ माहूण कप्पणिज्जं०
पंचहिं ठाणेहिं णाइक्कमति सामग्री हि कार्यमवश्यं ३६६ तुप्यतु दुर्जनः
|तिविहं च होइ दुग्गं० जिणपूआविग्धकरो
तएणं से सुबाहुकुमारे अट्ठमभत्तिय | भूमीए असंपत्ते पत्तं वा जिनदत्तक्रियाकोशच्छेदोऽयं
पोपहं० विहरनि० ३८० पंको खलु चिक्खल्लो संभवइ अकाले विहु कुसुमं ३७१ पइदिण भत्तपाणेण.
रागेण वा भयेण वा. समतिपवित्ती सवा
चाउदसट्टमुद्दिट्टपुण्णि० ३८२ ४१४ इति एम असमाणा आसायणबहुलाणं उक्कोसं० ३७० तत्थ जइ देसओ० ३८२ पुवभववेरिएणं. कह समणा० कंखामोहणिजं० , अयमाउसो निग्गंधे ३८३ उम्माओ खलु दुविहो. असढेण समाइण्णं
३७४ जे भिक्खू असणादी दिला. तिविहे अ उबस्सग्गे. जस्स जं परंपरागयं० तं सत्तिओ करिजा.
अहिगरणंमि कयंमि दिग्देशानर्थदण्ड.
३७५ | तओ जइ पारणइत्तओ. ३८४ | अटुं वा हेडं वा० ।
atinAmAIIT PURamayannin
aama
गध०
HammHITTHEIRelim.mmmm
THEIR
n e
॥ २५॥
a
Jan Educationa international
For Personal and Private Use Only
.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
साक्षिपृष्ठांकाः
अट्ठोति जीएँ कर्ज
| मोत्तूण मासकप्पं
४०२ | यात्राविवाहमण्डनमः से मिक्खू संजयामेव० जाव कालाइदोसओ पुण अ०
भवयसुद्धपंचमीए. ४१० तिजेज वा ३८८ | पंचविहे उवघाए.
चउण्हं मासाणं. जे भिक्खू सगणिचिआए ३८८, ३८ | परिहरणा आसेवा
बारसहं मामाहं. णिग्गंथाणं गणधररूवाणा० उउवासासुमईता.
अभिवइढिअवरिसे सावण. १तः १९ गाथाः संवच्छरं वावि परं
क्षये पूर्वा तिथिः कार्या. पिअधम्मे णामेगे. जइ दखिणादिसाए.
जया पखिआएक से गामंसि वा० कालस्स य परिहाणी.
जइ तमि दिणे चउद्दसी | दुहतो वाधाओ पुण.
इह पुण अद्धारूवं. ४०५ जइ फुल्ला कणिारया० दुहतो वा गाहा. समणे० भ० मा वामाणं
से भयवं जहुनविणओवहाणेण. एसेव कमो नियमा० (१तः २४) ३९३ सवीसइराए.
जहाणं पंच मंगलमहासुर्खधंति ४१८ एसेव गाहा कंठा इत्यादि पंचण्हं मासाहं दसण्हं
मामाइअंनाम मावञ्जजोगपरिवजणं पहगमण वसहि आहार ४०१ । पक्खाणं०४०७-४१० (जाव) एसा विहि सामाइयस्स०४१८ पडिबंधो लहुअत्तण ४०२ | तेरमहं मासाणं
, -, ।जह चेहआई शथिल
४२०
ChHINI
॥२६॥
For Person
and Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
॥ २७ ॥
Jain Educationa International
श्रुत्वैवमल्पमपि
काऊण य सामइअं ०
जो एतेसिं सावगो०
चवीस एणं भंते! जीवे किं जणेड़
एकदण्डानि सप्त स्युः० एकत्रासत्यजं पापं
कालमणतंच सुए अद्वा० यमकखरं च इकंपि०
उस्सुतभास गाणं सिज्झs freअन्नमलिंग० सद्धर्मवीजवपनानघ ० सामाइ मिउकए
करेमि भंते! सामा
४२०
12
"
४२१
४२२
४२३
"
४२४
"
४२६
४२७
४३३
""
किन्तं लोगोत्तरियं भावावस्यं ४३४ तस्माहणे जाणि सरीररओहरण० ४३४ ४५१ ४३५
नवि चंदण माणणपूअणाए
सो एसो जस्म गुणा०
जं जीअं सोहिकरं०
पहावंतं निगिण्हामि०
परंपरागतं सूरिः सूरिमंत्रं ददाति विमोहते अणुका येते " एकत्रासत्यजं पापं०
चत्तारि परमंगाणि कालगजेहिं कारणिआ मोहतिमिरोहसू रं०
से किं तं लोउत्तरियं भावा०
समणेण सावरण य०
साविगा एगा मिच्छा
असइ साहुचे आण० सा० करोड ० पंचमहवयजुत्तो अणलम० ४५१-४५२ अवमाणा दुन्न होजाये ४४२ | दुओणअं जाए वेलाए०
४५२
""
For Personal and Private Use Only
"
४३६
""
जुग पहाणेहिं चउत्थी ० पत्र० अभिवद्विअंमि वीसा० ४४१, ४३८
४३९
एवं च कारणेण कालगा० अञ्जकालगे हिं० चउ० प०
"
तव सेण य पखिआणिवि० ४३९, ४४८
४४१
स्वाधिरूढशाखा भंगान्नहि प्रवचनं द्वादशांगी०
प्रवचनं वच्यधीते
अहवा आगमे तिविहे०
"
४४२
""
४४३
४४६
11
४४७
४५०
"
"
11
""
23
साक्षि
पृष्ठांकाः
॥। २७ ॥
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयाऽनुक्रमः
श्रीप्रव- सो अकिर सामाइ ४५२ | भरुअच्छि अंमि अ विजए ४५५ | वीसहि दिणेहि कप्पो. चनपरीक्षा उत्तरि नाम पाउरणं. आयप्पमाणमित्तो.
सुत्तं गणहररइअं० ॥ २८॥ तए० कुंडकोलिए. धम्म विहरति ,, | चउसिरं तिगुत्तं च.
अपरिच्छिअसुअनिहस तेणं कालेणं सामी समोसढे , वासत्ताणावरिआ.
४५४ किइकम्मकरो हवइ साहू ४६१ तए णं से कामदेवे पोसहं० संपेहेइ ४५३ न य विच्छिन्नं वामगजाणुं० - जंजिणवयणुत्तिणं. अवहट्टुकुसुमसेहर० गुरुविरहंमि अ उवणा०
जीवन्नरो भद्रं पश्यति ४६३ अक्खे वराडए वा० . ४५५, ,, इत्थ उ अणभिग्गहि ४५८ | पंचहि ठा०दुल्लहबोहिअ कम्मं करेइ ,, असइ पुत्तस्स अंतण. | आसाढपुण्णिमाए.
, न य पवयणड्डाहकर
विषयाऽनुक्रमः। | गाथा? श्रीवीरजिनमंगलं . . पृष्ठांक २) पगतापलापे निहवता, पौर्णिमीयकानाममिनिवेशिता, २-७ श्रीआनन्द विमलविजयदानविजयहीरनमस्काराः
उपकेशनिरासः टीप्पनकश्रावकत्वं. (दिगम्बरादीनां नवीनत्वं जीवर्षिबोधितता) सत्यास- ८-९ कुपाक्षिकनामानि तीर्थबाह्यता त्यमाध्यस्थ्यमिथ्यात्वं आनुकूल्ये परमाधार्मिकता ख्या- |१० तीर्थस्य स्वरूपं जिनजन्यता त्याऽपि अद्रष्टव्यता अक्षराश्रद्धाने मिथ्यात्वं, तीर्थाभ्यु- |११ जिनस्य जीवविशेषता
Pigment-HIHISimilim MAHIMAHILE HAMARITRAMANANEIGRIHSHAIRAIIMPRITHILIPPIRIT
nyuant IN HILA
HAIRAATRINASHI HARIRIRIHARAN INTERP RIMATERIATIMithonein taridulithaurasimar
A SHIRPHAwain-
H I NTANDESHIFinainment
२८॥
Jain Education Inmin
For Personal and Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रचचनपरीक्षा ॥२०॥
विषयाऽनुक्रमः
७९-८७ मा अहंदादिमितालुका
ग्रंथ
MAHIMIREmaiINIIMHAR IHARIHARIHMIERNAM
AIRAMMAPPLAHINILAJAUNPIRATNIRUPAINITIANIMLINES
१२-१५ केवलित्वे देशकता,जातिस्मरणवनाहेतुः अश्रुन्वाके । दीनां चाभावः, पुस्तकवादिनो न सरिकुलाः,आगमवल्यादि,श्रुतानादिता,गर्भजपरम्परा
त्रितयवाह्यता अव्यक्तता नामारोपाः १६-३२ परंपगगमः,तीर्थतीर्थकृतोरन्योऽन्यनम्यता, साधु- ७१-७८दशानामपि मित्रमतानि,अहंदादीनां मित्रता सदृष्टान्ता५३||
सूर्यकशाखाचन्द्रकुलानां तीर्थता, अविवादेऽप्यसांभो- ७९-८७ सूत्राणां परोनेयता भिन्नाभिन्नत्वे मूत्रार्थसंकेतगिकता,विनयादियुक्तता, सहकारकल्पदृष्टान्तौ
अन ३२
भिन्नता अहंदादिमिन्नत्वसिद्धिः ३६-३९ नमानां निर्भीकता,शेषलक्षण्यं, अकिंचित्करत्वधीः, ९८-९
८८-९६लुम्पकवर्जाःकाचबिन्दुयुताःलुम्पकांजनं च शलाकायुक्८५/ तपागणस्तीर्थ
१९७-१०१ तीर्थतीर्थाभासतीर्थस्वरूपविश्रामोपसंहास ग्रंथ
| कृतेः कालः गुरुश्च कर्तृनामाशीच ४०-४४ दुराशयता महामोहता च दशाना,कुपक्षनाशविचारे ।
तीर्थस्वरूपविश्रामः १ धर्मः हरिकेशियक्षज्ञातं
१-२ दशापि प्रवचन द्विष्टतादिमन्तः अव्यक्ताश्च ६५ |४५.५८ तीर्थस्वरूपोक्तौ हेतुः सूत्रपरंपराश्रयता योग्यता:योग्यते वज्रधेनुवत् , सार्थवाहधेनुः, कुपाक्षिका मृत
|३-४ दिगंबरमन्तव्यं नग्नस्य प्रवर्तकः कालो निमित्तं च ६९
५-६ जिनकल्पस्वरूपं उपकरणानि सवस्त्रत्वसिद्धिः दिगंबरगोसेवकाः छिनोद्भाविनः
विकल्पनवकनिरातः || ५९-७० पुस्तकजातास्तीर्थवाद्याः, तेषां पंचपरमेष्टिसामा- ७-१७ अनुकारितानिरासः ..चारीव्यवहारवाचनाछेदोपस्थापनीयादिवानाधारावना- १८ उपकरणाभावे समित्याद्यभावः
८२
MA
॥ २९॥
inmantrala
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा ॥ ३० ॥
८६
या उपचारविनयः अन्योऽन्यसापेक्षता सामायिकवद्रव्यस्तवः रत्नगजकाञ्चननयनसमः काञ्चनमणीति वचः संयमापेक्षं चैत्यकार्यत्यागो मोहः कनकगजरत्ननेत्रसमो मुनौ वासैरपूजाऽऽज्ञया
१९-२१ स्त्रीमुक्तौ संहननसच्चमम्यक्त्वविरतिपरिणामदानादिप्रत्यक्षता जिनजननीत्वं सप्तमीगमनाभावहेतुः २२-६४ दुर्बलतासमाधानं ऊर्ध्वगतिव्यभिचारः चीवरभावान्मोक्षाभाव इत्यस्य निरामः ब्रह्महेतुता अनादिममानता वस्त्रगुणाः लआाहेतुता संयमांगं परिग्रहत्वाभावः आवृतित्वनिरासः बाधाऽभावः दिगंबराणां मोहः ज्ञानाभोजनाव्याप्तिः वेदनीयतैजससद्भावो वृक्षदृष्टान्तः जुगुप्सायां ज्ञानं दुःखहेतुः पर्यायप्रमाणता पश्चाद्भवत्वं ज्ञानदर्शनचारित्रे उपकाराः विपक्षता नाम्येन ६५-७५ तीर्थरहिता नम्राः पादमूले पल्लवः उपसंहारादि ११८ ५४-८६ पूर्णिमापक्षः संघवाद्यता पाक्षिक चतुर्दश्य सहचारिता
३२.५३ सावद्यहेतुदोषाः निरवद्यत्वेऽपि न मुनिक्रिया जिनकल्पवैयावृत्यवदाज्ञाभावः अनुमोदना महाव्रते संक्रमः प्रतिष्ठासिद्धिः कल्पाभासः मृत्तिकामये न सूत्रविधिः प्रतिष्ठाशब्दार्थसिद्धिः कलंकदानादिमयं तिलकवचः दोधकत्रिकचर्चा ईर्याया अकृतिप्रसंगः १७४
११४
दिगम्बर निराकरण विश्रामः २
१- ३ तन्मतादिनामगण निमित्तवर्षाणि
४ - ६ द्रव्यस्तत्र हेतुनिरासः भागासिद्धता
७-३१ मूरिश्रावककृत्यविभागः, मुनिकार्ये भावांशता, प्रतिष्ठा प्रोक्ता केवलिताच, द्रव्यस्तवानुमोद्यता बलिक्रि
१२०/
१३०
द्वितीयांगे पूर्णिमासु चतुर्मासी सर्वचैत्यवन्दनादि पाक्षिकं तपः पठतपः प्रसंग: पंचदशदिनोक्तौ मांवत्सरिकप्रश्नः पौर्णिमीयक वदमावासीयत्वं चतुर्दशीपर्यायता शब्दद्वयाभाव: पूर्णिमा चन्द्रप्रभमूला ज्योतिष्क्रमः दिवसरात्रपक्षान्तौ आषाढे सांवत्सरं कर्कसंक्रान्तौ वा १९४
For Personal and Private Use Only
विषयाऽनुक्रमः
॥ ३० ॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपरीक्षा ॥ ३१ ॥
८७-१४उपधानसिद्धिः महानिशीथे तत्प्रामाण्यं महाप्रभावता अनुपधानेऽनन्तसंसारिता आशायाऽध्ययनं अभ्यासाय आगमव्यवहारेऽनियमः ऋषभदत्तजिनदत्तौ महाश्रुतस्कन्धता स्वकृते न योगाः, आलोचनावद्भावशुद्धिः, योग्याः, कुमते स्मरणेऽपि पापं निर्वृक्तिसूत्रभेदः २३० इति पौर्णिमीयकमतनिराकरण विश्रामः ३ ८०-८५ कूर्चपुरीयो जिनेश्वरः द्रव्यदानं जिनवल्लभः गणघरमाशतकोक्तं वृत्तं चित्रकूटचण्डिकामठेऽवकाशः कल्याणकोपदेशः व्याघ्रोपमः संघः निरपत्यता वि. विसंघः जिनदत्तात् खरतरः द्रव्यमुनिः सोमचन्द्रो जिनदत्तनामाधिष्ठितः जिनदत्तदेवभद्रजिनवल्लभममुदायविचारः लम्बकर्णाद्युक्तिः जिनशेखरचर्चा रुद्रपलीयवर्णनं तीर्थानुकृतिः वर्षद्वये जिनदत्तः जाग्गर्भसीमन्तं दिग्बंध: शाखादिच्छेदः जिनवल्लभजिनदनचेष्टफलं चामुण्डकौट्रिकवरतग्नामानि (१२०४) गृ
जरभूपावली प्रभावक चरित्रान्तर्गतं वृत्तं तत्पिण्डार्थः दर्शनसतिकावृत्तिगतं शतपद्यामौष्ट्रिकः खरतरपट्टावली जेसलमेरुशिलालेखाऽऽचारांगडी पिकाविचारः महावीरचरित्रार्थदीपिकापाठ परावृत्तिः वर्धमानसूरिकृत श्रीऋभचरित्रप्रशस्तिः पद्मप्रमीयमुनिसुव्रतचरित्रमर्बुदाचलेखः जिनसुन्दरीयदीपालिकाकल्पः अष्टसप्ततिका(१९६४) प्रश्नैकषष्टिशतकं प्रकरणाद्युपसंपत् पट्टावलीभेदा: वीजामतीयो धर्मदासः पाशचन्द्रोक्तिः खरतरपहावली मृषा तपागणपट्टावली रामदेवगुरुर्जिनवल्लभः कल्याणकस्तवनं दर्शनसप्ततिकापट्टावली जिनपतिर्मafararरक: जइजास्तवनं प्रायोऽनुवादः आचारांगदा पिकापट्टावली उपदेशसतिकावचः तपोटनिंदा गणधरसाशनकोक्ता निंदा मलतन्दुलजलादिसिद्धिः सिद्धान्तस्तववचः असत्समतयः ज्योतिष्ककरण्डे प्रक्षेपः अर्थदीपिकाप्रक्षेपः
For Personal and Private Use Only
विषयाऽनुक्रमः
३२२ ।। ३१ ॥
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
।। ३२ ।।
३२२ १९४ श्रावकप्रतिमा ३२५ १९५-१९७ श्रमणीविहारः १९८-२०२ मासकल्पविहारः ३२६ २०३ गृहिणां पानकाकाराः ३३३ २०४-२२२ अयथास्थाने मासवृद्धि चर्चा तिथिक्षयवृद्धिचर्चा ४१६ ३३५ २२३-२२७ पूर्वर्यासिद्धिः २२८ पार्श्वसुपार्श्वफणाः
४०५
४२२
"
|२२९-२३९ उन्मार्गदेशनामार्गनाशौ लोकोत्तरमिध्यात्वदुष्टता ४२८ इति खरतरविश्रामः ४
८६-८८ अभयदेवमूर्नि खाद्यः ८९-९१ खरतरबाह्यता पूर्वाचार्योक्ता १२-९३ क्रियावचनोत्सूत्रे त्रिद्विभेदे ९४ अयथास्थानं षडिधं ९५-१०३ षट्कल्याणकखंडनं
१०४-१०८ रात्रिपौषाधिकान्स्ययामसामायिको श्चार खंडनं १०९-१३९ त्रिः सामायिको चारखंडनं, साधूपधानखंडनं, कसेल्लजलनिषेधः, पर्युषितद्विदलखंडनं, मरीचिवचः पषित शब्दार्थः
१४०-१५० संगरिकाया अद्विदलता, दोलासमीक्षा १५१-१७७ऊनोत्सूत्रे षडिधे स्त्रीजिनपूजानिषेधः प्रायश्चित्तरीतिः आचार्यवचोमानविधिः सिद्धसेनदिवाकरवचनविधिः ३१४ १७८-१९० अपर्वपौषधनिषेधखंडनं तवार्थभाष्यवचः संवि
३५४।
३६१
भागेऽतिप्रसंग ः प्रायश्चित्तादृष्टान्तता प्रतिनियतशब्दार्थः ३८० १९१-९९३ पौषधे भोजनमिद्धिः
१८४
३८५
४०१
४०४
१-८ आञ्चलिकोत्पभ्यादि ९-१६ मुखवस्त्रिकासिद्धिः १७-५९ पर्युषणाकृतिवचसोर्विरोधः अभिवर्धितमासविचारः पुस्तकाशरणता मुखवस्त्रिकाप्रकरणोल्लेखः पंचकहान्यभावः भेदगणनं पूर्णिमाविचारातिदेशः इत्याञ्चलिक विश्रामः ५
For Personal and Private Use Only
४३१
४३६
४६४
विषया
ऽनुक्रमः
| ॥ ३२ ॥
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
मंगलम्
श्रीप्रवचनपरीक्षा
Frencarrcancarnemocroencescrperscrcmmerserscrscmcrocraceneuroencincot
Facrorensemenacanner:
नमः श्रीवीतरागाय - महोपाध्यायश्रीमद्धर्मसागरगणिकृता स्वोपज्ञा श्रीप्रवचनपरीक्षा।
vemma
(कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणः) प्रणम्य श्रीमहावीरं, विश्वविश्वार्थदीपकम् । कुपक्षकौशिकादित्यं, खोपज्ञं विवृणोम्यहम् ॥१॥ इह हि तावत् प्रारिप्सितप्रकरणस्य निर्विघ्नपरिसमाप्त्यर्थमादौ मङ्गलं वक्तव्यं, तेन देवत्वेन सम्प्रतितीर्थस्वाधिपति श्रीमहावीरं नमस्कर्तुं गाथामाहपणमिअ णाणनिहाणं वीरजिणं असुररायकयसरणं । सुरवरसीसविभूसणचरणरयं चारुवयणवयं ॥१॥ 'वीरजिणं'ति विशेषेण ईरयति-प्रेरयति कर्मशत्रूनिति वीरः रागादिजेतृत्वाजिनः वीरश्वासौ जिनश्चेति (वीरजिनः) कर्मधारयः,
MPARIRHANIAMPARIHARAEMBPMARATHISAPANINARIAHISAMAARAMBIND
For Pesca
Pives
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥ २ ॥
| वर्त्तमानतीर्थाधिपतिः सान्वर्थनामा श्रीमहावीरोऽपश्चिमो जिनेन्द्रस्तमित्यर्थः, किं कृत्वा ? - ' प्रणम्य' मनोवाक्कायग्रही भावेन त्रिधा | नमस्कृत्येत्यर्थः, किंलक्षणं वीरजिनं १ - 'ज्ञाननिधानं ' ज्ञानं समस्तवस्तुविषयकसाक्षाद्यथार्थावभासरूपं तस्य निधानमिव यः, | यथा रत्नानां निधानमाश्रयस्तथा भगवानपि केवलज्ञानात्मकत्वेनातीतानागतवर्त्तमानकालवर्त्तिसमस्तवस्तुप्रकाशरूपस्याश्रय इति ज्ञानातिशयः १, पुनः किंभूतं ? - 'असुरराजकृतशरणं' असुरराजः - चमरेन्द्रस्तेन कृतं शरणं यस्य स तथा तम् । शरणकरणं त्वेवम् | - एकदा सद्यस्कोत्पन्नश्च मरेन्द्रः स्वशीर्षोपरिसिंहासनस्थं शक्रं निरीक्ष्योत्पन्नेर्ण्यः शक्राशातनधिया कदाचित् शक्रपराजितः श्रीवीरजिनशरणात् मे मोक्षो भवत्विति श्रीवीरजिनं शरणीकृत्य सौधर्मं गतः शक्रपराजितो मीतः सन् रक्ष रक्ष वीरेति | ससंभ्रमशब्दाकुलः श्रीवीरचरणयोरन्तराल एव प्रविष्टः, दत्तोपयोगेन शक्रेण श्रीवीरशरणाद् विमुक्त इत्यपायापगमायिशयः २, | पुनरपि कीदृशं वीरं ? - 'सुरवरशीर्षविभूषणचरणरजसं' सुखराणां शक्रेशानादीनामिन्द्राणां शीर्षाणि मस्तकानि तेषां विभूषणम्| अलंकरणशीलं चरणयोः - पादयोः रजो-रेणुर्यस्य स तथा तम्, प्रायो मर्त्यानाममर्थाः पूज्याः तेषामपि शक्रेशानादयो देवेन्द्राः, | तेषामपि भगवान् पूज्य इति पूज्यपूज्यपूज्यत्वात् पूजातिशय: ३, पुनरपि कीदृशं ? - 'चारुवयणवयं' ति चारुवचनव्रजं, चारुः| प्रधानः स्यात्पदलाञ्छितत्वेनान्यतीर्थिकैरवाध्यो वचनानां घटपटस्तम्भकुम्भाम्भोरुहादिपदार्थाभिधायकवाक्यादीनां व्रजः-समूहो | यस्य स तथा तम्, यद्वा चातुर्गतिकानामपि प्राणिनां दुःखोपनिपातोपतप्तानां शरणभूतत्वेन चारु - प्रधानं वदने - मुखे वचो - वचनं यस्य स तथा तम्, दुःखापगमहेतुत्वेन जिनवरवचनादन्यत् किमपि शरणं नास्ति, यदुक्तं वाचकमुख्यश्रीउमास्वातिवाचकैः"जन्मजरामरण भयैरुपद्रुते व्याधिपीडिते लोके । जिनवरवचनादन्यत्र नास्ति शरणं क्वचिल्लोके ॥ १ ॥” इति वचनातिशयः ४ ।
For Personal and Private Use Only
मंगलादि
॥ २ ॥
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रबचनपरीक्षा ॥ ३॥
श्रीआनन्द
विमल| स्तुतिः
इति मूलातिशयचतुष्टयविशिष्टो भगवान् भवत्येव विघ्नोपघातक इति भावमङ्गलभूतं भगवन्तं श्रीवीरजिनं नमस्कृत्येति गाथार्थः |॥१॥ अथ गाथाषद्केन ग्रन्थकर्तुरुपकर्तृन् भावमंगलभूतान् त्रीन् सूरीन् नमस्कर्तुमाद्यमरिस्तुतये गाथायुग्ममाह
जेणं दूसमसमए कुपक्खबहुले अभारहे वासे। अच्छिन्नपि अतित्थं पभाविअं पुण्णचरिआए ॥२॥ चंदुत्व सोमलेसो सयलविहारेण लोअणाणंदो॥ आणंदविमलसूरी संविग्गो सवविक्खाओ ॥३॥
येन भगवता भारते वर्षे अस्मिन् भरतक्षेत्रे 'कुपक्षबहुले वक्ष्यमाणलक्षणैर्दिगम्बरादिपाशपर्यन्तैः कुमतैर्व्याप्ते 'दुष्षमासमये' | पञ्चमारकलक्षणे 'अच्छिन्नमपि' सततप्रवृत्तिमदपि तीर्थ 'चाउवण्णो संघो तित्थ मिति वचनात् श्रमणादिसमुदायलक्षणं 'पुण्णचर्यया पवित्रक्रियया 'प्रभावितं' प्रौढिमानं प्रापितम् , अयं भावः-यावज्जीवं षष्ठाष्टमतपोविधानेन तीर्थकदाज्ञाप्रवर्तनपुरस्सरं सदुपदेशदानेनानेकेभ्यपुत्रशतप्रवाजनेन च 'अहो एते जैनप्रवचने महानुभावाः विद्यमानामपि धनादिसम्पदं परित्यज्य दुष्करक्रियाकारिण' इत्यादिरूपेण सकलजनप्रशंसां प्रापितमिति । अत्राच्छिन्नमिति तीर्थविशेषणेन वक्ष्यमाणानां दिगम्बरादिपाशपर्यन्तानां स्वमति| विकल्पितोपदेशेनात्मसात्कृतस्य श्रमणाभासादिसमुदायस्य तीर्थत्वं निराकृतं, नहि कुपाक्षिकसमुदायस्तीर्थ भवितुमर्हति, तस्य स्वस्वमताकर्षकशिवभूत्यादिमूलकत्वेन तीर्थकरादेव सततप्रवृत्तिमचाभावात् , तच्चैवं-दिगम्बरस्तावत् श्रीवीरनिर्वाणात् नवोत्तपदशत (६०९) वर्षातिक्रमे शिवभूत्यपरनाम्नः सहस्रमल्लतः संजातः, यदागमः-"छवाससयाई नवुत्तराई तइआ सिद्धिं गयस्स | वीरस्स। तो बोडिआण दिट्ठी रहवीरपुरे समुप्पन्ना" १॥ इति, अत्र दिगम्बरस्तावदित्थं प्रष्टव्यः-भो दिगंबर! त्वदुत्पत्तेः पूर्व श्रीवीरजिनप्रवर्तितं तीर्थमासीन वा, आसीच्चेत तर्हि बोटिकानुत्पत्तावनन्यगत्या श्वेताम्बर एव तीर्थ सम्पन्नम्, अथ नासीत् |
For Per
and Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
छिन्नता
॥४॥
तच 'सुकवराय
तर्हि व्युच्छिन्नं तीर्थ शिवभूतिना प्रादुष्कृतमिति श्रोतुमप्यकल्प्यं, न हि व्युच्छिन्नं तीर्थ तीर्थकरमन्तरेण केनापि प्रादुष्कतुं ।। तीर्थाव्युशक्यते, तीर्थकराधिक्यप्रसङ्गादित्युभयथाऽपि दिगम्बरस्तीर्थबाह्यः संपन्नः, यत्तु दिगम्बरात् श्वेताम्बरोत्तिरिति त्वदीयं वचः, |तच 'सुकंबरा य समणा निरंबरा मज्ज्ञ धाउरत्ताई। होंतु अ मे वत्थाई अरिहो मि कसायकलुसमई ॥१॥” इत्यादिश्रीभद्रबाहुस्वामिप्रभृतिप्रणीतनियुक्त्यागमबाधितत्वेन देवानांप्रिय ! प्रलापकल्पमेवेति दिगम्बरसमुदायो नाच्छिन्नं तीर्थमिति बोध्यम् १॥ एवं पौर्णिमीयकोऽपि श्रीवीरात् १६२९ वर्षे विक्रमात् ११५९ वर्षे श्रीमुनिचन्द्रसूरिगुरुभ्रातृमात्सर्याच्चतुर्दशीयपक्षनिर्गतात् | चन्द्रप्रभाचार्यात् प्रवृत्तो न तीर्थ, युक्तिस्तु प्रागुक्तैवात्राप्यवतारणीया, चतुर्दशीयपक्षानिर्गतत्वं च तदीयैरप्युक्तं, यदुक्तम्| दुर्वादिद्विरदाङ्कुशः समयविच्छेणीशिरोमण्डनं, श्रीचन्द्रप्रभसूरिराट् स भगवान् प्राचीकशत पूर्णिमाम् । तस्माज्जैनवचोऽमृतंभृशमधुः। श्रीधर्मघोषादयः, श्रीभद्रेश्वरसूरितस्त्वचकलत् शाखा द्वितीया प्रथाम् ॥१॥" इति पौर्णिमीयककृतसंस्कृतक्षेत्रसमासवृत्तिप्रशस्तौ। तथा श्रीअममतीर्थकृच्चरित्रप्रशस्तावपि तदीयैरेव चन्द्रप्रभाचार्यादेव पूर्णिमाप्रकटनं भणितमिति, तथा-'वडगच्छाओ पुण्णिम पुण्णिमओ सड्ढपुण्णिमंचलया ।दोहिवि आगमनामा कुच्चयरा खरयरो जाओ॥१॥ तथा सङ्घन निवार्यमाणोऽपि चन्द्रप्रभाचार्य: पूर्णिमापाक्षिकं प्रकाशितवानित्यस्मवृद्धवचः । किंच-यथा गुरुभ्रातृश्रीमुनिचन्द्रसूरिमात्सर्यात् ११५८ वर्षे चतुर्दशीयकाचन्द्रप्रभाचार्यात् पूर्णिमापक्षः समुत्पन्न इति प्रसिद्धिान तथा अमुकहेतुनाऽमुकाचार्यतोऽमुकसंवत्सरे पूर्णिमापक्षाच्चतुर्दशीपक्ष इति प्रसिद्धिः कर्णकोटरपथमवतीर्णा, अत एवाच्छिन्ने तीर्थे विद्यमाने तनिर्गतः पूर्णिमापक्षस्तीर्थवाद्य एव २॥ तथा खरतरोत्पत्तिरपि विक्रमसंवत् । |१२०४ वर्षे श्री(स्त्री)जिनपूजोत्थापकजिनदत्ताचार्यादेव जाता,तत्रापि स एव तावदित्थं प्रष्टव्यः-भोःखरतरेत्यादिप्रश्नोत्तरवचोगर्मा ॥ ४ ॥
PanRINATURATPURITTALILABIPIHIROINORITINUTARImamiBRINIAN
Jan Education Intebon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवबनपरीक्षा
दशानां बाह्यत्वं
iTRAN SUINTHINDIAALHAPANmAD IANSHARMAHAITHIRAIMINAITITISHEDPAIN RICHPDAINITION
युक्तिः प्राग्वदवगन्तव्या, ये त्वाञ्चलिकसार्द्धपौर्णिमीयकागमिकनामानः कुपाक्षिकास्ते पौर्णमीयकमूलका एवेति निजनिजनाम्ना विश्रामे वक्ष्यामः, तेन पौर्णिमीयके तीर्थवाद्ये सिद्धे ते तु सुतरां तीर्थबाह्या एवेति 'पद् कुपाक्षिका जीर्णा' इति जनप्रसिद्धिः ६॥ अथाधुनिकानां चतुर्णा मध्ये लुम्पाकमतं वि० १५०८ वर्षे लुम्पकलेखकात् प्ररूपणामधिकृत्य प्रवृत्तं, तत्प्ररूपणा च जिनप्रतिमानिषेधमूलिका, तन्मते वेषधराः पुनः वि० सं० १५३३ वर्षे सीरोहीप्रत्यासन्नारघट्टकवास्तव्यप्राग्वाटज्ञातीयभाणाख्यादेव प्रवृत्ताः,एतदुत्पत्तिर्विस्तरतस्तु एतन्नाम्नाऽष्टमविश्रामे वक्ष्यते, अयं च प्रवचनबाह्यतयाऽऽबालगोपालाङ्गनानामपि प्रतीत:७॥ एवं कडुकबीजापाशचन्द्राः स्वस्वनाम्ना मताकर्षका अपि गोध्या:,उपलक्षणादन्येऽप्युपधानाद्यपलापिनस्तथाभूता एवावगन्तव्याः१०॥ एते दशाप्यतीर्थकरमूलकाः न तीर्थ, किंतु मरुमरीचिकायां जलाभास इव तीर्थाभासास्तीर्थबाह्या इति ॥
ननु तपागणोऽपि वि० १२८५ वर्षे श्रीजगच्चन्द्रसरितो जातः,सोप्युक्तयुक्त्या कथं तीर्थमिति चेद् उच्यते-न हि श्रीजगच्चन्द्रसूरिर्वटगच्छात् कुतश्चिनिमित्ताद् विपरीतप्ररूपणया चन्द्रप्रभाचार्यादिवत् पृथग्भूतः,किन्तु प्रमादबशेन क्रियाशिथिलं साधुसमुदाय परित्यज्य निजगुर्वाज्ञया श्रीआणन्दविमलसूरिवत् श्रीसुधर्मस्वामिनोऽच्छिन्नपरिपाट्या समागतां दशविधचक्रवालसामाचारीक्रियां कुर्वाणं यावज्जीवमाचामाम्लतपोऽभिग्रहेण कृशाङ्गीभूतं श्रीजगच्चन्द्रमूरिं दृष्ट्वा राज्ञा तपा इत्याख्या वक्तव्येत्युक्तं,ततःप्रभृति वटगणस्यैव तपा इत्याख्या प्रससार, न ह्येतावता प्रागुक्तयुक्तिरत्रावतरति,अन्यथा श्रीसुस्थितसुप्रतिबुद्धाभ्यामेव कौटिकनाना गणः, ततोऽपि श्रीचन्द्रसूरेश्चन्द्रगच्छसंज्ञा,ततोऽपि चन्द्रगच्छीयेन श्रीउद्योतनसूरिणा श्रीसर्वदेवसूरेवटे सूरिपदकरणात् श्रीसदेवसरितो वटगच्छ इतिरूढिरित्येवं कौटिकादिगणा अप्यच्छिन्नं तीर्थ न स्युः, तस्मानामान्तरप्रादुर्भावेऽप्याचारप्ररूपणयोरच्छि-
IMM Imam ISTRATIMIMPAIGITAL AUDIHDAINITARINA
alinsan
In Education Intematon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
ENI mamp
तपागच्छस तीर्थता नागममूलताच
IIMSPARROTALENNAIHINIRUPAINTHI HIR
मताऽभ्युपगन्तव्या, लोकेऽपि साधुश्रेष्ठिमन्त्रिसापत्यादिनामान्तरसंभवेऽपि न कुलाचारादेः किंचिद् बाधकं, प्ररूपणाचारयोथा- च्छिन्नता नात्र गणे केनापि पराकतुं शक्या, अतस्तपागणसंबंध्येव साध्वादिसमुदायस्तीर्थ संप्रति भरतक्षेत्रे, नान्य इति बोध्यम् ।। एतेन वयमागममनुसृत्य प्रवर्तामहे, किमस्माकं परम्परया प्रयोजनमित्यादिकाचपिच्यकदाशापि परास्ता, परम्परानङ्गीकारात्, पर|म्परामूलकत्वादागमस्य, यदागमः-"तिविहे आगमे पं०, तं०-अत्तागमे अणंतरागमे परंपरागमे"त्ति श्रीअनुयोग०, तत्रात्माग
मानन्तरागमौ गणधरशिष्यान्तावतो व्युच्छिन्नौ, तृतीयस्तु परम्परागमः, स च परम्परामन्तरेणासंभवीति कथं परम्परानङ्गीकारे | आगमानुसारेण प्रवृत्तिगंधोऽपि न हि घटानङ्गीकारे तद्गतरूपादीनामपि स्वीकारः सम्यक स्यात, किंच-स्वमतिविकल्पनया:प्यागमानुसारेण प्रवर्चने तीर्थबाह्यता त्वनिवार्यव, नन्वागमानुसारेण प्रवर्तितस्य खसमुदायस्यैव तीर्थत्वाभ्युपगमात् कुतस्तीर्थबाद्यतेति चेत मैवं,आगममलकमपि तीर्थ स्यादित्येवं काप्यागमेऽनुपलम्भात महामृपाभाषित्वाद् , अयं भावः-"तित्थं चाउवण्णो, संघों सो पढमए समोररणे। उप्पन्नो अजिणाणं वीरजिणिंदस्स बीअंमि॥१॥"त्ति प्रवचनवचनप्रामाण्यात् , तीर्थ हि समुत्पन्चकेवलज्ञानात् | तीर्थकरादेव स्यात्, न पुनः कुतश्चिदप्यपरस्माद्धेतोः, तेन वयमागमानुसारेण प्रवर्तामहे इति वचनं पिता मे कुमारब्रह्मचारीति वचनवदवगन्तव्यम् , आगमविरुद्धप्रवृत्तिमतोऽप्यात्मन आगमानुसारेण प्रवृत्तेर्भणनात् , न हि क्वाप्यागमे श्रुतव्यवहारिणा व्यव| स्थापितोऽपि साध्वादिसमुदायस्तीर्थ स्थादित्यादि दृष्टं श्रुतं वा, तेन तीर्थ तीर्थकरमूलकमेव, व पुनरागममूलकमितरपुरुषमूलकं वा |स्यादित्यत्र बहु वक्तव्यं, किंचिच्चेहैव तित्थं चाउवण्णो इत्यादिदशमगाथात आरभ्य तीर्थस्वरूपनिरूपणावसरे किंचित्केवलपुस्तकमूलकलुंपाकमतप्ररूपणावसरे च वक्ष्यते इति बोध्यम् ॥ ननु सुहद्भावेन पृच्छामः-तीर्थाभ्युपगतमपि किश्चिदागमासंगतं दृश्यते तत्र
in Education Intematon
For Personal and Private Use Only
www.nebrary org
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
aimalaidaiPRImmi MAHITIANIMANISHNADITIONALISARDAIHIRAA MHIMIRIBRatitle
| किं कर्त्तव्यमितिचेद् उच्यते,न हि आगमासंगतमभ्युपगच्छत् तीर्थ स्यात् ,न वा तीर्थमागमासंगतमभ्युपगच्छेत् ,शीतोष्णस्पर्शयोरि-पाचपर्यवागमासंगततीर्थाभ्युपगमयोरन्योऽन्यं विरोधस्यानादिसिद्धत्वात् , तस्मात् सदोषदृशामेव मरुमरीचिकाजलज्ञानदृष्टान्तेन तीर्थाभ्युप-10 षणा तीर्थ गतमागमासंगतमिवाभाति, न पुनर्निदोषदृशामपि, अत एव तीर्थाभ्युपगतां पर्युषणाचतुर्थी परित्यज्य पश्चमी स्वीकुर्वाणस्तीर्थबाह्य इत्यञ्चलमतनिराकरणविश्रामे वक्ष्यामः॥ ननु कालकसूरेः पूर्व तीर्थकुद्गणधरादिमहापुरुषैः पञ्चम्यामेव पर्युषणा कृतेति बुद्धिमवलब्य तथा कुर्वतामस्माकं कथं तीर्थबाह्यतेति चेद् ,उच्यते-चतुर्थीप्रवर्तककालकसूरेरारम्याद्य यावत् चतुर्थ्याश्रितं तीर्थमच्छिन्नमिति | तवापि प्रतीतम् , एवंविधे तीर्थे विद्यमाने तत्प्रतिकूलचारी पञ्चम्याश्रितस्त्वं खत एव तीर्थबाह्यः संपन्नो, यो यतः प्रतिकूलाचारवर्ती | स ततो बाह्य इति तु गोपालस्यापि प्रतीतम् ।। किंच-श्रीऋषभजिनपरिणयनकालात् पूर्वभाविनां यौगलिकमनुष्याणामपरिणीतभ्रातृभगिनीसंबंधोऽपि दम्पतिभावाश्रितो यथा निर्दोषतया व्यवह्रियमाणोऽनिन्धो भवन्नपीदानीन्तनमनुष्याणां सदोषो यावदपातेयहेतुश्च स्यात् तथाऽत्रापि बोध्यं, तेन सार्वजनीनप्रवृत्तौ सत्यां तद्विपरीतप्राचीनप्रवृत्तेः सत्पुरुषाचरिताया अपीदानीमनादरणीयस्वमेवेति बोध्यम् , चतुर्थीपर्युषणायाश्च सार्वजनीनत्वं प्रवचने प्रतीतमेव, नहि तदानीं पञ्चमीपर्युषणामाश्रितः कोऽपि पक्ष आसीद् , अत एव चतुर्थीपर्युषणाश्रितस्य यतो बाह्यत्वं भण्यते तत्पक्षस्यैवाभावादनन्यगत्याऽपि चतुर्थीश्रितमेव तीर्थ, ततो बाह्यत्वं च पञ्चमीपर्युषणाश्रितस्य समुदायस्य स्फुटमेव, तस्य बाह्यत्वव्यपदेशहेतोश्चतुर्थीतीर्थस्य विद्यमानत्वादिति सिद्धम्-'अच्छिन्नपि अ तित्थं पभाविअं पुण्णचरिआए'त्ति ॥ तथा 'चंदु'त्ति स श्रीआणंदविमलसूरियुगप्रवरो-युगप्रधानः- संविग्नः संविनत्वादिगुणैरद्वितीयोऽत एव सर्वविख्यातः-सर्वत्र ख्यातिभाक्,किंलक्षणः',चन्द्रवत् सोमलेश्यः,सकलविहारेण लोचनानन्दः, सकले
Jan Econo
Fored Pies
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
HATION
श्रीप्रवचनपरीक्षा
श्रीविजयदानविजयहीरसूरिस्तुति
॥८
॥
साधुविहारक्षेत्रेऽस्खलिताप्रतिबद्धविहारेण लोचनानन्दकारि, सकललोकानामिति गम्यम् , चन्द्रोऽपि सह कलामिवर्तत इति सकलासंपूर्णो, भावनिर्देशात् सकलत्वेन विहारो-गगनमण्डले चंक्रमणं तेन जननेत्राणामानन्दकारीति चन्द्रसाम्यं ॥ यावञ्जीवं विकृत्यादिपरित्यागादिना संविनत्वादिगुणैरद्वितीयपण्डितशिरोमणिपं०श्रीजीवर्षिगणिवचःप्रबुद्धस्य मे प्रव्रज्याप्रतिपत्तिहेतुरुक्तः सूरिः अतो मङ्लनिमित्तं स्मृतिगोचरीकृत इति गाथायुग्मार्थः ॥२३।। अथ ज्ञानसंपद्धेतुत्वेन परमोपकारिणं मूर्ति स्मृतिगोचरीफुर्वमाहतस्स पए पुण अहिणवसूरो दूरहिआण बहुतायो । सिरिविजयदाणसूरी नामेणवि कुमयतममहणो ॥४॥
तस्य-श्रीआणंदविमलसूरेः पदे-पट्टे श्रीविजयदानसूरिः,स च किंलक्षणः?-'अभिनवसूरि दृश्यमानसूर्यापेक्षया विलक्षणः सूर्यः, अथ वैलक्षण्यमेव स्पष्टयति-'दूरट्टिति दरस्थितानां बहुः-भृयानसह्यस्तापः-प्रतापजन्यः पराभवो यस्मात् स तथा, अन्यस्तु द्रष्टुजनानामुदयास्तसमय एव दूरो भवति, तदानीं च न बहुतापः, किंत्वल्पताप इति वैलक्षण्यं, तथा 'नाम्नाऽपि नाममात्रेणापि 'कुमततमोमथन' कुमतांधकारनाशकृद् , अन्यस्तु सूर्यः स्वोदयेनैव तमो नाशयति, न पुनर्नाममात्रेणापीति बैलक्षण्यमितिगाथार्थः ॥४॥ अथ यदाज्ञामवाप्येदं प्रकरणमारभ्यते तं सूरिं नमस्कतुं गाथायुग्ममाह
तस्सवि पयंमि विहिणा एगीकाऊण सोमसूरे अ। घडिओ उभयसहावो तेण सिरिहीरविजयगुरू ॥५॥ संपइ तं जुगपवरं पणमित्ता पणयभावभावणं । सबंमि अ जिअलोए लोअंतं नेहनयहिं ॥६॥ तस्यापि-श्रीविजयदानसूरेरपि 'पयंमि'पदे श्रीहीरविजयसूरिः विधिना-विधात्रा घटितो-निष्पादितः, किं कृत्वा?-सोमसूरौ-चन्द्रभास्करावेकीकृत्योभयखभावो घटितः, अयं भावः-चन्द्रसूर्योपमितयोः प्रागुक्तसूर्योर्गुणान् समुदायीकृत्योभयखभावो घटित
भाHIDPINION
Jan Education Intematon
For Personal and Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥ ९ ॥
इत्यर्थः तेनैव कारणेन श्रीहीरविजयगुरुरिति नामा, हीति दुःखहेतुर्विरहिजनस्य शोककारणं इः- कामो यस्मात् स हीः- चंद्रो रविः - सूर्यस्तयोर्जयो यस्य सः, तयोर्जेतेत्यर्थः, स चासौ गुरुश्चेति, श्रिया युक्तस्तथा श्रीहीरविजयगुरुः एवंविधं गुरुं प्रणम्य, किंलक्षणं :| प्रणयस्य भावः - उत्पत्तिर्यस्मात् स प्रणयभावो भावनिर्देशात् स्नेहहेतुत्वमापन्नं - प्राप्तं, समस्तलोकवल्लभमित्यर्थः, किं कुर्वन्तं :- स्ने हलोचनाभ्यां - सस्नेहनयनाभ्यां लोकान् पश्यन्तं, करुणैकरसाईलोचनावलोकनशीलमिति गाथायुग्मार्थः ॥ ५-६ ॥ अथ श्रोतृजनप्रवृत्तिनिमित्तमभिधेयं प्रयोजनं च दर्शयन् गाथामाह
वीरजिणजम्मसङ्कन्तभासरासिप्पभावओ पउरा । पवयणपूआ सहणा कुपकुखिआ ते म्मि दंसेमि |||७|| तान् कुपाक्षिकानहं दर्शयामि - वाग्गोचरीकुर्वे इत्यन्वयः । 'अस्मदो म्मि अम्मि अम्हि हं अहं अहयं सिने' ति प्राकृतसूत्रेण म्मि, अहमित्यर्थः, यत्तदोर्नित्याभिसम्बन्धात् तान् कान् ?, ये 'कुपाक्षिकाः' पक्ष:- अङ्गीकारः प्रयोजनं येषां ते पाक्षिकाः उत्सूत्रभाषणादिना | कुत्सितास्तीर्थनिन्द्याः ते च ते पाक्षिकाश्च कुपाक्षिका इति व्युत्पन्या उत्सूत्रभाषिणोऽभिनिवेशमिथ्यात्विन इत्यर्थः, वर्त्तन्त इति | वार्त्तमानिका क्रिया अध्याहार्या, तेन निस्सत्ताकी भृतसंताना जमाल्यादयो न वक्ष्यन्ते, किन्तु विद्यमानसन्तानाः दिगम्बरादि| पाशपर्यन्ता वक्ष्यन्त इत्यर्थः । अथोत्सूत्र भाषिणां स्वरूपभाषणाय विशेषणमाह-'पवयण'त्ति, किंलक्षणास्ते १ - 'प्रवचन पूजाऽसहनाः' | प्रवचनस्य पूजाया - अभ्युदयस्यासहना - द्विषः, यतः शिव भूतिचन्द्रप्रभाचार्यादयोऽनन्तानुबन्धिकषायोदयिणः प्रवचनपूजाभिभूतय एव नवीनमतप्रवर्त्तका अभूवन् कथमन्यथा स्वयंसिद्धं सिद्धिसौधसौख्यास्वादकल्पं तीर्थं परित्यज्य नवीनमतकल्पना| क्लेशेनात्मानं अकदर्थयिष्यन् ? । ते च कुपाक्षिकाः कियन्तः १ - 'पउर' त्ति प्रचुराः - प्रचुरसंख्याकाः, प्रचुरत्वे हेतुमाह-'वीरजिण'त्ति
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
अभिधेयप्रयोजने
॥ ९ ॥
.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
मस्मग्रहः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥१०॥
| वीरजिनजन्मशब्देन तदुपलक्षितं नक्षत्रमुत्तरफाल्गुनीरूपं ग्राह्यं, तत्र सङ्क्रान्तो-मेषादिराशिचारानुक्रमेणागतो भस्मराशि:-भस्मरा-| शिनामा क्रूरग्रहः, एकसिन् नक्षत्रे द्विसंहस्रवर्षस्थितिभाग, तस्य प्रभावो-महिमा तस्मात् , श्रीमहावीरस्य निर्वाणावसरे जन्मनक्षत्रे संक्रान्तभस्मराशिमाहात्म्यात् कुपाक्षिकबाहुल्यमित्यर्थः, ननु द्विसहस्रवर्षान्ते श्रीवीरजन्मनक्षत्रात् व्यतिक्रान्ते भस्मराशौ कुपाक्षिकप्राचुर्य भविष्यति उत नेति चेदुच्यते, प्रायो न भविष्यतीति संभाव्यते, यतस्तदानीं निग्रंथानां निग्रंथीनां च पूजाऽभिवृद्धिरुक्ता, यदागमः-"जं रयणिं च णं समणे भगवं महावीरे जाव सव्वदुक्खप्पहीणे तं रयणि चणंखुद्दाए भासरासी नाम महग्गहे दोषाससहस्सट्टिई समणस्स भगवओ महावीरस्स जम्मनक्षत्तं संकेते तप्पभिई च णं समणाणं निग्गंथाणं निग्गंथीण य नो उदिओदिए पूआसक्कारे पवत्तई, जया णं से खुद्दाए जाव जम्मनक्षत्ताउ वइकते भविस्सइ तयाणं समणाणं निग्गंथाणं निग्गंथीण य उदिओ| दिए पूजासक्कारे भविस्सइ"त्ति श्रीपर्युषणाकल्पे,तादृशी च पूजा कुनृपकुपाक्षिकेषु बलवत्सु सत्सु न संभवति, तेषां च प्रवचनपूजाया | असहिष्णुत्वात् , तत्र कुनृपास्तावत् कल्किराजपुत्रस्य दत्तनाम्नोराज्ञ आरभ्य पश्चमारकपर्यन्तमसंभविनः,यदुक्तं श्रीहेमाचार्यपादैः| "पितुः पापफलं घोरं,शक्रशिक्षा च संस्मरन् । दत्तः करिष्यति महीमर्हच्चैत्यविभूषिताम् ॥१॥ पञ्चमारकपर्यन्तं,यावदेवमतः परम् । प्रवृत्तिर्जिनधर्मस्य,भविष्यति निरन्तरम् ।२।" इति श्रीमहावीरचरित्रेश्रीशत्रुञ्जयमाहात्म्ये च,एवं सर्वदेशविसंवादिनो दिगम्बरराकारक्तादयः कुपाक्षिका अपि दत्तनाम्नो राज्ञ आरभ्य पञ्चमारकपर्यन्तमसंभविनोऽवगन्तव्याः,द्वयोरपि प्रवचनपीडापूजाभिभवकारित्वेन तौल्यात् ,ननु कुनृपा बलवन्तः प्रवचनपूजाया असहिष्णवः सन्तः पराभविष्णवः संभवन्ति,तत्कृतौ तेषां सामर्थ्यात् ,कुपाक्षिकास्तु वराकाः प्रायः प्रवचनागीता एव वर्तमानाः कथं प्रवचनपूजां पराभवन्तीतिचेत् सत्यं, यद्यपि स्वातन्त्र्यात् किश्चित्कर्तुमसमर्था एव,
PRINTDelimHENDITU MEANITALIRIGHTTHALINITIATIONALIMIMPRATIMITA RAIPHATHITAll
TION-imminamaintam
॥१०॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
तथाप्येकारिमैत्रीवशात् कुनृपादिप्रेरणाद्वारा तथा संभवन्त्येव, यद्वा यथा कुनृपेभ्यः संभावितशङ्कया प्रवचनप्रभावनाप्रभविष्णवोऽपि उदितोदि| कालानुभावाच्चेतोदौर्बल्याच्च न प्रवचनं प्रभावयितुं प्रभवन्ति तथा कुपाक्षिकेभ्योऽपि भूयःसंपर्कवशादाक्षिण्यात् तत्कृतोपहासनिन्दा-1|| तपूजादिशङ्कया च प्रवचनप्रभावनाप्रभवोऽप्यप्रभवः स्युः, तथा कालानुभावात् । ननु कुपाक्षिकबाहुल्ये सत्यपीदानींतनपूजावत्तदानीमपि
व्यवस्था पूजासत्कारो भवतु किं बाधकमितिचेदुच्यते, यो हीदानींतनः पूजात्कारः स च भाविनः स्कीतपूजासत्कारस्य बीजभृतो,न पुनः स्वयं स्फीतः, यतः कुपाक्षिकबाहुल्ये सत्यास्तामन्यो जनः सुमार्गपतितोऽपि भूयान् जनः कुपक्षसुपक्षयोस्तुल्यधिया प्रवर्त्तमानः पूजासत्कार कुर्वन्नपि वस्तुगत्या द्वेषिमुद्रां नातिकामति, यदाहुः श्रीहेमसूरयः-"सुनिश्चितं मत्सरिणो जनस्य, न नाथ ! मुद्रामतिशेरते ते । माध्यस्थ्यमास्थाय परीक्षका ये, मणौ च काचेच समानुबन्धाः ॥शा इत्यगम्यमध्यात्मेति द्वात्रिंशिकायाम् ,अतस्तत्कृतः पूजासत्कारोऽप्यकिञ्चित्कर एव, यस्त्वनन्यमनाः सुपक्षमेव कक्षीकृत्य प्रवर्त्तते स चाल्पीयान् स्वयमप्रभुश्चेति तत्कृतपूजासत्कारोऽपि न स्फीत इति बोध्यं, तस्मादुदितोदितपूजासिद्ध्यर्थ द्वयोरप्यनयोर्विशेष्यविशेषणभावेऽभ्युपगते न किंचिद्वाधकं, वैपरीत्ये तु बाधकमिति स्वयमेवालोच्यम् । अत्राभिधेयं तावत् कुपाक्षिकान् दर्शयामीति साक्षादेवोक्तं, प्रयोजनं च द्वेधा-परमपरं च, तत्र परं प्रयोजनं मोक्षः, अपरं च मोक्षाङ्गं कुपाक्षिकपरिज्ञानं,यतो 'ज्ञाता हि शत्रवो न पराभवंती'तिकृत्वा कुपाक्षिका अपि सम्यक् परिज्ञाय परित्यक्ताः सन्तोन मोक्षमार्गविघ्नकरा भवन्ति,इत्यतः कुपाक्षिकपरिज्ञानं मोक्षाङ्गम् ,अज्ञातास्त्वनादृता अप्यानुकूल्यादिभाषणादिना सुगतिहन्तारः संसारहेतवश्च भवन्ति, यदागमः-"जे मिक्खू वार परपासंडाणं पसंसं करेजा जेआवि निण्हगाणं पसंसं करेजा जे आवि निण्हगाणं आययणं पविसिजा जे आवि निण्हगाणं गंथं सत्थं पयं अक्खरं वा परूवेजा जे णं निहगाणं संतिए कायकिलेसाइए तवेइ वा संजमे
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
॥ १२ ॥
इ वा णामेइ वा विष्णाणेह वा सुए वा पंडिच्चेइ वा अभिमुहमुद्धपरिसामज्झगए सिलाहेजा सेऽविअ णं परमाहम्मिएसु उववजेआ, जहा | सुमती" ति श्रीमहानिशीथचतुर्थाध्ययने, तथा “जे जिणवयणुत्तिन्नं वयणं भासंति जे उ मण्णंति । सम्मद्दिट्ठीणं तद्दंसणंपि संसारबुद्धिकरं ॥ १ ॥ इति भाष्यकारवचः । किंच-संसारस्य मूलं साधुरूपेणाप्युत्सूत्रभाषिण एव, यदागमः- “सत्तेआ दिट्ठीओ जाइजरामरणगन्भवसहीणं । मूलं संसारस्स उ हवंति निग्गंथरूवेणं ॥ १ ॥ ति श्री आवश्यकनिर्युक्तौ, तिष्ठतु दूरे कुपाक्षिकपक्षानुरक्तो जनः, यः | कश्चित्तथाविधशुभकर्मपरिणत्या श्रीसुधर्मखामिनोऽच्छिन्नप्रवृत्तिमानयं तपागण एव तीर्थ, पौर्णिमीयकादयो हि नियमादुत्सूत्र| भाषिणो महामिथ्यादृष्टय इत्येवंरूपेण निश्चयनयानुसारेण सम्यग्दृष्टिरपि व्यवहारतोऽहं पौर्णिमीयकः खरतर आञ्चलिको वेत्यादि| रूपेणात्मानं ख्यापयन् कुपाक्षिकमार्गपतितः सोऽपि 'ववहारनउच्छेए तित्थुच्छेओ हवइऽवस्स' मित्यादिपञ्चवस्तुकाद्यागमवचनात् | सन्मार्गपतितानां सम्यग्दृशां द्रष्टुमप्यकल्पः, यदागमः - "उम्मग्गदेसणाएं चरणं नासंति जिणवरिंदाणं । वावण्णदंसणा खलु नहु | लब्भा तारिसा ददू || १ ||" इति श्रीवन्दनकनिर्युक्तौ, एतच्चूर्णिर्यथा-जे पुण जहिच्छालंभं गहाय अण्णेसिं सत्ताणं संसारं नित्थरित्तुकामाणं उम्मग्गं देसयति तत्थ गाहा, उम्मग्गदेसणाए चरणं-अणुट्ठाणं नासंति जिणवरिंदाणं, सम्मत्तं अप्पणो अण्णेसिं च, ते वावण्णदंसणा जणा, ते चरणं न सद्दहंति, मोखो अ विजाए करणे अ भणिओ, अण्णेसिं च मिच्छत्तुप्पायणेण, एवमादिएहिं कारणेहिं वावण्णदंसणा, खलुसद्दा जइवि केई निच्छयविहीए अवावण्णदंसणा तहवि वावण्णदंसणा इव दट्ठव्वा, ते अ दट्ठपि न लब्भा, किमंग पुण संवासो संभुंजणा संथवो वा, हुसदो अविसद्दत्थो, सो अ ववहि असंबंधो दरिसिओ चेव, न लब्भा नाम न कप्पंति, णाणत्तिगयं ॥ | इति श्रीआव० चूर्णौ पत्र४६४ संख्ये पुस्तके ३१८ पत्रे, तथा "पयमकूखरंपि इक्कंपि जो न रोएइ सुत्तनिद्दिद्वं । सेसं रोअंतोऽविहु
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
कुपाक्षिक
पक्षवर्त्ति तादोषः
॥ १२ ॥
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥१३॥
तीर्थाभ्युपगतापलापदोषः
मिच्छद्दिट्ठी जमालिव्व॥१॥" इति श्रीविशेषावश्यकव०३४८ पत्रे,तथा"आयरिअपरंपरए आगयं जो उछेअबुद्धीए । कोवेइ छेअवाई जमालिनासं स नासीही॥१॥इति श्रीसूत्रकृदङ्गनियुक्तो,एवमन्यत्रापि जिनोक्तस्य पदमात्रस्याप्यपलापिनोऽप्यमिनिविष्टाबोध्याः,आसतां जिनोक्तापलापिनः,तीर्थाभ्युपगतस्याप्यपलपने निहवमार्गानुपातित्वं स्याद् , यदुक्तं दशमे उजिंतसेलसिहरेति गाथाप्रामाण्ये-"उज्जयंत"त्ति तात्स्थ्यात् तद्व्यपदेश इतिन्यायादुजयन्तपर्वतालंकरणस्य श्रीनेमिनाथस्य स्तुतिर्विधीयते, चशब्दो विशेषकः, तेनायं जिनस्तुतित्वाद्दर्शनविशोधकत्वात् कर्मक्षयादिकारकत्वात् संवेगादिकारकत्वादशठसमाचरितत्वात् बहुश्रुताचरितत्वात् जीतव्यवहारानुपातित्वाद्भाष्यकारादिभिराख्यातत्वादावश्यकचूर्णिकृतोऽप्यनुमतत्वात् अनिषिद्धत्वात् पारम्पर्यागतस्यार्थस्य निषेधुमशक्यत्वात् (निषेधे च) निलवमार्गानुपातित्वादाज्ञाप्रकारत्वाचेत्यतो युक्त एवायमधिकारः, एवमग्रेतनोऽपीति" श्रीधर्मघोषसूरिकृतायां संघाचारवृत्तौ,अत्र तीर्थाभ्युपगतस्य दशमाधिकारस्याप्यनङ्गीकारे निहवमार्गानुपातित्वं प्रदर्शितं,न चैवं सत्यप्याधुनिकाचार्य राकारक्तादयोऽमिनिविष्टा नोक्ता इति शङ्कनीयं,श्राद्धविधिविनिश्चयादौ अभिनिवेशमिथ्यात्वित्वेन भणनात् , तथाहि-हुं नंदेंद्रियरुद्र११५९ कालजनितः पक्षोऽस्ति राकाङ्कितो, वेदाभ्रारुण१२०४ काल औष्ट्रिकभवो विश्वार्क१२१३ कालेऽश्चलः। षव्यर्केषु१२३६ च सार्द्धपौर्णिम इति व्योमेन्द्रियार्के१२५० पुनः,काले त्रिस्तुतिकः कलौ जिनमते जाताः स्वकीयाग्रहात् ॥१॥ इति श्राद्धविधिविनिश्चये, अत्र स्वकीयाग्रहादित्यनेनाभिनिवेशमिथ्यात्वममीषामुक्तं, तथा आंचलिकोभिनिवेशप्रस्तोत्रान्यत्र च बहुषु स्थानेषु निगदितः, तथा श्रीमुनिसुन्दरसूरयोऽप्याहुः-"आज्ञाभङ्गान्तरायोत्थानन्तसंसारनिर्भयैः। सामाचार्योऽपि पाश्चात्यैः, प्रायः, स्वैरं प्रवर्तिताः ॥१॥ उपधानप्रतिक्रान्तिजिनार्चादिनिषेधतः । न्यूनिता दुष्षमादोषात्प्रमत्तजनताप्रियाः॥२॥ यत्तत्प्रासुकमिष्टाम्बु
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
www.neborg
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
Alle
होइपाठ
चचों
E
ents
प्रवृत्त्यादिसुखावहा । वीक्ष्यन्तेऽन्यगणेष्वत्राचरणालक्षणोज्झिताः ॥३॥" इत्यत्रोपधाननिषेधको राकारक्तादिः प्रतीत एव, श्राद्धानां । चनपरीक्षा प्रतिक्रान्तिनिषेधकः स्तनिकः स्त्रीणां जिनपूजानिषेधकः खरतरश्वत्येते कीदृशाः?-'आज्ञाभंगे' त्यादि, तत्राज्ञाभङ्गस्तीर्थकृदुक्तप्रतिपे॥१४॥YA
धेन अंतरायश्च तज्जन्यपुण्यप्रकृतीनां ताभ्यामुत्थः-प्रादुर्भूतो योऽनंतसंसारस्तस्मानिर्भया-भयरहिताः, इत्यनेन विशेषणेनाभिनिवेशमिथ्यात्वमाज एवोक्ताः इति गुर्वावल्यां,तथा श्रीकुलमण्डनमूरिभिरपि विचारामृतसंग्रहे "पूर्णिमापाक्षिकप्ररूपकश्चन्द्रप्रभाचार्यः संघेन निवारितोऽप्यभिनिवेशमत्यजन् सबाह्यः कृत" इत्यादि, तथा होइ मंगलपाठिनोऽपि श्रीधर्मघोषसूरिभिरभिनिवेशिन उक्ताः, | तथा श्रीमलयगिरिणाऽप्यावश्यकवृत्तिं कुर्वता वृत्तिमध्ये ता गाथा हवइ इति पाठत एव लिखिताः, एतन्निश्चयार्थिना तवृत्तिनिरीक्षणीयेति । परमार्थ ज्ञात्वा कदाग्रहाभिनिवेशादिविलसितकल्पितमागमानुक्तं होइत्ति मुक्त्वा साक्षात्परम्परागतसूत्रान्तर्गतं श्रीवज्रस्वामिप्रभृतिदशपूर्वधरादिबहुश्रुतसंविग्नसुविहितव्याख्यानसमादृतं हवइत्ति पाठतोऽष्टषष्टिवर्णप्रमाणं परिपूर्ण नवकारसूत्रमध्ये| तव्यं, तच्चे-“नमो अरिहंताणं नमो सिद्धाणं नमो आयरिआणं नमो उवज्झायाणं नमो लोए सवसाहूणं । एसो पंचनमुक्कारो, सवपावप्पणासणो। मंगलाणं च सव्वेसिं,पढमं हवइ मंगलं९ ॥१॥ अस्य च व्याख्यानं यदेव श्रीवज्रस्वाम्यादिभिः छेदग्रन्थादिमध्ये लिखितं | तदेव भक्तिबहुमानातिशयतो विशेषतश्च भव्यसचोपकारकमिति दयते तथाही"त्यादि श्रीधर्मघोषसूरिकृतायां सङ्घाचारवृत्तौ पत्रे |२४९ संख्ये पुस्तके १२१ पत्रे, अत्र होइ मंगलमिति पठतां कदाग्रहाभिनिवेशविलासः कथितः, ननु 'हवइ मंगल'मिति पाठः श्रीवत्र| स्वामिना कृतः, पूर्व तु 'होइ मंगल मित्येव पाठ आसीदिति चेन्मैवं, हवइ मंगलमिति पाठस्यानादिसिद्धत्वात् , नहि क्वाप्यागमे | |श्रीवज्रस्वामिना पाठः परावर्तित इति दृष्टं श्रुतं वा, किंतु श्रीवज्रस्वामिना सूत्रमध्ये लिखितः, यदुक्तं-"एअंतुजं पंचमंगलमहा
॥१४॥
For Personand Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
।। १५ ।।
Jain Educationa International
| सुअकखंधस्स वक्रखाणं तं महया पबंघेणं अणंतगमपजवेहिं सुत्तस्स य पिहभूआहिं निजुत्तिभासचुण्णीहिं जहेव अणतणाणदंसणधरेहिं तित्थय रेहिं वखाणियं तहेव समासओ वक्खाणिअंतं आसी, अहऽण्णया कालपरिहाणि दोसेण ताओ निज्जुत्तिभासचुण्णीओ बुच्छि नाओ, इओ अ वच्चंतेण कालसमएणं महढिपत्ते पयाणुसारी वयरसामी दुवालसंगसुअहरे समुप्पण्णे, तेणेसो पंचमंगलमहासुअक्खंधस्स उद्धारो मूलसुत्तस्स मज्झे लिहिओ, मूलसुतं पुण सुत्तत्ताए गणहरेहिं अत्थत्ताए अरिहंतेहिं भगवंतेहिं धम्मतित्थगरेहिं तिलोअमहिएहिं वीरजिणिदेहिं पण्णविअंति बुद्धसंपयाउत्ति " ॥ श्रीमहानिशीथसूत्रेऽध्यने ४। किंच - श्रीवत्रस्वामिकृतत्वेन हेतुनाऽनङ्गीकारवचनमपि महामोहहेतुः सर्वेषामपि गर्हणीयस्य दोषद्वयस्य सद्भावात्, तथाहि - वज्रखाम्यकृतेऽपि तत्कृतमिति महापुरुषस्य कलङ्कदानमुभयलोकविरुद्धमित्येको दोषः, “जो कण्णाइ धणेण य निमंतिओ जुवणंमि गिहिवइणा । नयरंमि कुसुमनामे तं वयररिसिं नम॑सामि ||१||" इत्यादिस्तुतिवचनैः श्रीभद्रबाहुखामिप्रभृतिमहा पुरुषैः स्तुतो युग प्रधानोऽप्यागमव्यवहारी श्रीवज्रखामी सर्वजनप्रतीतः आगमव्यवहारिणां चाज्ञा न तीर्थकृदाज्ञातो भिन्ना, अतस्तदाज्ञोल्लङ्घने तीर्थकृतामप्याज्ञाया उल्लंघनमावश्यकमिति | द्वितीयोऽपि महादोषः, तस्मादास्तां तत्कृतनिश्चये, तत्कृतसंशयेऽपि 'हवइ मंगल' मित्येवं भणनीयं स्यात्, कर्ता च श्रीवत्रस्वामी अम्युपगंत च श्रीमहावीरप्रवर्त्तितं तीर्थम्, एवं च सति यः कश्चिद्वराको नाभ्युपगच्छेत् तस्य महति संकटे पतनं, तथाहिश्रीवज्रखामी तदाज्ञा चेत्युभयमप्याराध्यत्वेन तीर्थस्याभिमतमित्यविवादेन युष्माकमपि सिद्धं, तथा यदि 'हवइ मंगल 'मिति श्रीवज्रस्वामिकृतमिति यौष्माकीणोऽभिप्रायः स्यात् तथापि श्रीवज्रस्वामिकृतत्वेन तीर्थाभिमतत्वेन च तत्तथैवांगीकर्त्तव्यम्, | अन्यथा तीर्थबाह्यता शक्रशतैरपि पराकर्तुमशक्या, तस्मात् यथा श्रीकालकसूरिप्रवर्त्तिता पर्युषणाचतुर्थी तीर्थाभिमता तीर्थबहिर्भ -
For Personal and Private Use Only
होइपाठचर्चा
॥ १५ ॥
www.janelibrary.org.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
॥ १६ ॥
Jain Educationa Inte
वनभीत्या अभ्युपगता, तद्भीत्यैव 'हवइ मंगल' मित्यप्यभ्युपगन्तव्यं, तीर्थाद्वहिर्भवनभीतेरुभयत्रापि तौल्यात् । किंच चतुर्थी तावत् श्रीकालकसूरिणा प्रवर्त्तितेति जगद्विश्रुतेति निश्चयेऽपि साऽभ्युपगता 'हवइ मंगल' मिति युगप्रधानेनागमव्यवहारिणा श्रीवज्रस्वा| मिना कृतमित्यसदेव बुद्ध्या विकल्प्य नाङ्गीकृतमिति कः कीदृशो भवतां गुरुर्मिलित इत्यङ्गुल्यग्रेण दर्शयन्तु तदीयं दर्शनं तु वयमपि समीहामहे । एतेन श्रीपार्श्वनाथसन्तानीयस्य केशिकुमारस्यापत्यानामस्माकं परम्परायातो 'होइ मंगल' मिति पाठः श्रीवी| रतीर्थादपि पुरातनः केनापि पराकर्तुं न शक्यते इति मुधाभिमानोऽपि निरस्तः, “ जे अजत्ताए समणा निग्गंथा विहरंति ते | सोहम्मावच्चि "त्ति प्रवचनवचनात् केशिकुमारापत्यत्वपूत्करणे गौरवाभावात्, श्रीकेशिकुमारेणापि श्रीगौतमपार्श्वे पञ्चमहाव्रतोच्चा| रादिना श्रीवीरतीर्थमेव प्रतिपन्नं, तीर्थं च श्रीवीरेण श्रीसुर्मखामिन एवानुज्ञातं, तस्मात् तीर्थांतर्भवनेच्छवः श्रीसुधर्मस्वाम्यपत्यत्वभव - | नमेवात्मनः ख्यापयन्तु, श्रीपार्श्वनाथतीर्थिकभवने प्रयोजनाभावात् । किंच-केशिकुमारापत्यानि यदि संविग्नाः स्थविरा अभविष्यन् तर्हि श्रीभद्रबाहुस्वाम्यादयः स्थविरावल्यादौ तन्नामान्यप्युदकीर्तयिष्यन्, तानि च लेशतोऽपि नोत्कीर्तितानि, तस्माच्छ्री केशिकुमारसंतानव्यतिकरः श्रीगौतमवत्संजात इति संभाव्यते, ननु यदुक्तं 'हवइ मंगल' मित्यनङ्गीकारे तीर्थबाह्यता स्यात् तदयुक्तं, केशिकुमारापत्यानां 'होड़ मंगलिकास्तीर्थ' मित्युच्यमाने साम्प्रतीनागमस्यैवामान्यता स्यादिति महद्बाधकं, तत्कथमिति चेच्छृणुत, तीर्थद्वयानुवृत्तेरसंभवो भवतामपि सम्मतः, तथा च यदि होइमांगलिकास्तीर्थं तर्हि हवइमांगलिकानामतीर्थत्वापत्त्या श्रीवज्रस्वाम्यादीनाममान्यता स्यात्, तदमान्यतायां च श्रीभद्रबाहुस्वामिप्रभृतिप्रणीतानां श्री आवश्यक निर्युक्त्यादीनामप्यमान्यता स्फुटैव, यतस्तत्र 'तं वयररिसिं नम॑सामि 'त्ति वचनेन श्री स्वामी महानुभावतया वर्णितः सर्वसम्मतः, तस्मादनन्यगत्या होइमांगलिकानां
For Personal and Private Use Only
प्रार्श्वापत्यवादनिरासः
॥ १६ ॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
112911
| तीर्थबाह्यताभणने न किञ्चिद्वाधकं पश्यामः । काप्यागमे केशिकुमारसंतानीयोऽमुकनामा स्थविरो होइमांगलिकत्वेन प्रतीतो महानु| भाव इत्याद्यदर्शनात्, ननु न हि वयं हवइमांगलिकानामतीर्थत्वं वदामः, किंतु वीरतीर्थं तदायत्तमेव जानीमः परं यदा श्रीकेशिकुमारेण श्रीगौतमसमीपे पञ्चमहात्रतोच्चारनियतश्वेतवर्णाद्युपेतनेपथ्यमार्गोऽङ्गीकृतस्तदानीं प्रतिक्रमणादिसामाचार्यां होइमंगल - | मितिपाठे च सन्नपि किंचिद्भेदः श्रीगौतमस्याप्यभिमतः, अतो न केशिकुमारेण परित्यक्तः, स चास्माकं परम्परागत इति धीरस्माकमिति चेत्, तदयुक्तं, नमस्कारादिषडावश्यकपाठस्य प्रतिक्रमणाद्यनुष्ठानस्य च चतुर्विंशतेरपि तीर्थकृतां तीर्थेषु भेदाभावाद्, | अन्यथा श्री ऋषभतीर्थिकानां कोटिशः श्रावकादीनां श्रीअजिततीर्थोत्पत्तिसमये नमस्कारादिषडावश्यकस्य पाठस्यान्यथासंभवे प्राची|नपाठविस्मारणपुरस्सरं पुनरन्यथा पाठनं युज्यते, एवं यावत् श्रीवीरतीर्थोत्पत्तिसमयेऽपि, तथा चाच्छिन्न श्रावक कुलमर्यादा विलुप्येत, तस्मात् कुलक्रमायात नियतानुष्ठानातिरिक्ते कथंचिद्भेदोऽपि न दोषाय, तत्रापि नमस्कारपाठस्य नित्यत्वात् तीर्थवर्त्तिना केनापि पराकर्तुमशक्यत्वात्, किंच-पाठपरावृत्तिरपि किंचिन्निमित्तमासाद्यैव ज्यायसी, यथा चतुर्विंशतिस्तवाध्ययने प्रत्युत्सपिण्यादौ | केवलज्ञान्यादिऋषभादिपद्मनाभादिरूपेण तीर्थकुन्नाम्नां पार्थक्यं पाठपरावृत्तिकल्पनायां कारणं, साऽपि कल्पना न तीर्थान्तरमधिकृत्यापि, तत्रोक्तकारणाभावाद्, एवमङ्गादिष्वपि यत्र क्वापि तथाविधकारणं तत्रैव पाठपरावृत्तिः कल्पनीया, न पुनः सामायिकादि| द्वादशाङ्गीपर्यन्तस्य सकलस्यापि श्रुतस्य प्रतितीर्थं पाठपरावृत्तिरेव कल्पनीया, निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावात् वस्तुतस्तु | गणधराणां ज्ञानावरणीयादिकर्मक्षयोपशमवैचित्र्यमेव पाठरचनायां हेतुः, तदपि पाठभेदमधिकृत्य नियतानुष्ठानोपयोगिश्रुताति| रिक्तस्थले बोध्यम्, अन्यथा द्वयोर्बहूनां वा गणधराणां परस्परमावश्यकादिमण्डली व्यवहारो न स्यात्, श्रावकाणामपि साधु
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
उपकेशीयविचारः
॥ १७ ॥
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रषचनपरीक्षा ॥ १८ ॥
समीपे प्रतिक्रमणावसरे व्यामोहस्यानुपरतिरेव स्यादित्येवं पर्यालोचनया यथा श्रीधर्मघोषसूरिभिः सङ्घाचारवृत्तौ कथितं तत्तथैव | पथ्यमिति श्रद्धाविषयी कार्यमिति । नन्वत्र प्रकरणे देशविसंवादिनो राकारक्तादयो दिगम्बरव्यतिरिक्ता नवैवोद्विष्टास्तथा दशमो | होइमांगलिकोऽपि कथं नोद्दिष्ट इति चेदुच्यते, पूर्वाचार्यैर्यथा राकौष्ट्रिकादयो ऽनभिमतत्वेन तिरस्कृता न तथा होइमांगलिका अपि, | तत्र किं निदानमिति चेदुच्यते, राकौष्ट्रिकादयो हि तीर्थभयरहितास्तीर्थानभिमतप्ररूपणया तीर्थस्य प्रातिकूल्यमाचरन्तस्तीर्थंक| देशं साध्वादिसमुदायं विप्रतार्य प्रथमत एव तीर्थाद्वहिर्भूतास्तीर्थाद्दरवर्त्तिनो द्रष्टुमप्यकल्प्यतया तीर्थेन परिहृताः, होइमांगलि - कास्तु न तथा, किंतु तीर्थभयशङ्कां मन्यमाना विद्यादिचमत्कारेणान्यतीर्थिकभक्तान् क्षत्रियादीन् प्रतिबोध्य श्रावकीकृतवन्तः, अत एव तेषां टिप्पनकश्रावका इति रूढिः, ते च तीर्थप्रत्यासन्नाः प्रायो न तीर्थप्रतिकूलप्रवृत्तिमन्तः, संप्रत्यपि तथैवोपलभ्यमानाः प्रायो दृश्यन्ते, अत एव तत्कृतानां ग्रन्थानामपि प्रायोङ्गीकृतिरेव तीर्थस्य, यतस्ते तीर्थभीत्या प्रायो नोत्सूत्ररचनारसिका इति | हेतुना सर्वथा तीर्थेन न तिरस्कृता इति संभाव्यते, तत्त्वं तु बहुश्रुतगम्यम्, अतोऽत्र प्रकरणे तदनुद्देशोऽपि नो दोषावहो, राकादयस्तु | जातिदोषेणैव स्वस्वोत्पत्तेरारभ्य स्वस्वबीजावसायिनः तीर्थं प्रति प्रतिपक्षभूता निरन्तरं दुराशया एवेतिकृत्वा तेषामेवोद्देशः फलवान्, | ये तु तत्कल्पाः संप्रत्यधिका अपि केचिदृश्यन्ते तेऽकिश्चित्कराः उत्सूत्रमधिकृत्योद्दिष्टतुल्या अत्रैवान्तर्भावनीयाः, तथा च सति | सिद्धं - कुपाक्षिकपरिज्ञानमपरं प्रयोजनं तच्च परप्रयोजनहेतुरितिकृत्वा परं प्रयोजनं मोक्ष इति स्वत एव सिद्ध्यति, सत्यविकलकारणे कार्यस्य स्वत एव भवनादिति द्वेधापि प्रयोजनमभिधेयकथनेन सूचितमिति बोध्यमितिगाथार्थः ॥ ७ ॥ अथ दशानामप्युद्दिष्टानां कुपाक्षिकाणां यथाभवनक्रमेण नामान्याह
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
उपकेशीयविचारः
॥ १८ ॥
.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥१९॥
कुपाक्षिकनामानि
खवणय पुण्णिम खरयर पल्लविआ४ सढ़पुण्णिमाऽऽगमिआ।
पडिमा मुणिअरिवीजा, पासो पुण. संपई दसमो ॥८॥ क्षपणको-दिगम्बरः। पूर्णिमाशब्देन पाक्षिकत्वेन पूर्णिमामभ्युपगच्छन् पौर्णिमीयकः२ 'खरहत्ति खरतर औष्ट्रिकापरनामा, 'पल्लवो' वस्त्रांचलः तमेव सामायिकादौ श्रावकाणामुपदिशतीति पाल्लविकः-आञ्चलिका सार्द्धपौर्णिमीयकः-पौणिमीयकभेदविशेषः५ आगमिकः-त्रिस्तुतिका 'पडिमामुणिअरित्ति प्रतिमा च मुनिश्च प्रतिमामुनी,जिनविम्बसाधू इत्यर्थः,तयोररि:-वैरी,'द्वन्द्वान्ते श्रयमाणं पदं प्रत्येकमभिसंबध्यते' इति प्रतिमारिलम्पाकः, मुन्यरि:-कडुकार, यद्यपि मुनिवैरिणो दिगम्बरादयो दशापि भवन्ति, तथापि साध्वाभासं स्वकीयं स्वकीयं गुरुं साधुत्वेन प्रतिपन्नाः,कडुकस्तु नास्मपथमायान्ति मुनय इति नाममात्रेणापि तत्स्वीकारशून्य इति कड़क एव मुनिवैरित्वेन प्रसिद्धः, एवं प्रतिमावैरित्वमपि लुम्पाकमते रूढम् , अन्यथा सर्वेऽपि कुपाक्षिकाः प्रतिमावैरिण एव सन्ति, तत्कथमिति चेच्छृणुत,तीर्थकृत्प्रवर्तितं तीर्थं परित्यज्य तीर्थाभिभूतये नवीनमार्गाविष्करणेन तीर्थद्वैरित्वे सिद्ध कथं तत्प्रतिमामंत सिक्ष्यतीति स्वयमेवालोच्यं, वंध्यो-लुंपाकमतान्निगतो बीजाख्यनामा वेषधरस्तस्मात्प्रवृत्तस्य मतस्य लोके बीजामतीति रूढिः 'पाशः पाशचन्द्रो नागपुरीयतपागणान्निर्गत्य प्ररूपणया प्रायो लुम्पाकमतसदृशः१०,स च पुनः सम्प्रति वर्तमानो दशमोऽवगन्तव्यः, संप्रतिशब्देनैतत्प्रकरणकाले दशानामपि विद्यमानत्वमसूचि, अत एव सूत्रोक्तानामपि जमाल्यादीनामग्रहणेऽपि नव्यामोहः, संप्रति तदीयसंतानस्य निस्सत्ताकीभूतत्वेनाकिञ्चित्करत्वादिति गाथार्थः।।८॥ अथ दशानामपि तीर्थात् पार्थक्ये स्वरूपमाहपढमिल्लुआण उदए तित्थाओ केवि निग्गया केवि। तत्तोवि केवि मुच्छिमकप्पा पावाण पावयरा ॥१॥
HMIRailalilianimals INSTH SIMINIMILIATILATIONAMITRINAMUSIRAHAIRIPATHIPPINI
NILIUNISISHISHIRPHASANNIL
Jan Education Interbon
For Personal and Private Use Only
www.neborg
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
1120 11
Jain Educationa
प्रथमानाम् - अनन्तानुबन्धिनां क्रोधादीनामुदये, तीर्थप्रद्वेषिणामुत्सूत्र भाषिणामनन्तानुबन्धिन एव क्रोधादय उदिता भवन्ति, अन्यथा चातीर्थं तीर्थतया तीर्थं चातीर्थतया वितथभणनासंभवात्, 'तीर्थात् ' श्रीसुधर्मस्वामिनोऽच्छिन्नसाध्वादिसमुदायात् केचित्| दिगम्बरपौर्णिमीय कौष्ट्रिकपाशचन्द्रनामानश्चत्वारोऽनन्तरं तीर्थान्निर्गताः केचित् — स्तनिक सार्द्धपौर्णिमीय कागमिकलक्षणास्त्रयः | 'तत्तो 'ति तस्मान्निर्गतात् पौर्णिमीयकात् निर्गताः केऽपि 'मूर्च्छिमकल्पा:' संमूर्च्छिमकल्पाः, संमूर्च्छिमद्वींद्रियादिजन्तुकल्पाः, न तीर्थात् न वा तीर्थनिर्गतात्, किंतु स्वत एवाकस्मिकनिमित्तका इत्यर्थः, ते के ? –लुम्पाककटुबन्ध्यनामानस्त्रयः, तत्र लुम्पाक| कटुकौ गृहस्थौ, वन्ध्यस्तु लुम्पाकात् निर्गतः, एते दशापि 'पापानां पापात्मनां मिथ्यादृशां पापतरा:-महामिध्यात्वन इत्यर्थः, इति गाथार्थः॥ ९॥ अथ तीर्थस्वरूपवति तीर्थे सिद्ध एव तीर्थबाह्याः कुपाक्षिका इति वक्तुं शक्यते, अतः प्रथमं तीर्थस्वरूपमाह तिथं चाण संघ तक्कारओ अ तित्थयरो । तेणं तं बुच्छिन्नं तित्थयराणण्णओ होइ ॥ १० ॥
तीर्थं तावच्चतुर्वर्णः सङ्घः - साधुसाध्वीश्रावक श्राविकालक्षणाश्चत्वारो वर्णा यत्रैवंविधः संघस्तीर्थं भण्यते, प्रथमगणधरो वा, यदुक्तं - "तीर्थं नद्यादेरिव संसारस्य तरणे सुखावतारो मार्गः तच्च द्वेघा-द्रव्यतीर्थं भावतीर्थं च द्रव्यतीर्थं तीर्थकृतां जन्मदीक्षा| ज्ञाननिर्वाणस्थानं, यदाह - " जम्मं दिखा णाणं तित्थयराणं महाणुभावाणं । जत्थ य किर निवाणं आगाढं दंसणं होइ ॥ १ ॥ " भावतीर्थं तु | चतुर्वर्णः श्रमणसंघः प्रथमगणधरो वा, यदाह- "तित्थं भंते! तित्थं? तित्थयरे तित्थं?, गोअमा! अरिहा ताव नियमा तित्थं करे, तित्थं पुण चाउवण्णो समणसंघो, पढमगणहरे वा" इति योगशास्त्रद्वितीयप्रकाशवृत्तौ, 'तत्कारकः' तद्वयवस्थापकस्तीर्थकरो, यतस्तीर्थं करोतीति | तीर्थकर इति शब्दव्युत्पश्यैव सिद्धस्तीर्थकरोऽर्हन्नेव, तेन कारणेन व्युच्छिन्नं तीर्थं तीर्थकरानन्यतो भवेत्, नान्योऽनन्यस्तीर्थकराद
For Personal and Private Use Only
तीर्थादिनिर्गतता
तीर्थस्वरूपं
च
॥ २० ॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रबचनपरीक्षा ॥२१॥
तीर्थस्वरूपं
INDIANRNA
RAND
नन्यस्तीर्थकरानन्यः-तीर्थकर एव ततो भवेत , व्युच्छिन्नं तीर्थ तीर्थकर एव व्यवस्थापयति, नान्य इति गाथार्थः॥१०॥ अथ तीर्थकरोऽपि पूर्वभवायातो यः कश्चिजीवो भवति उत जीवविशेषो वेत्याहNI तित्थयरो पुण तित्थंकरआणाराहणेण पुवभवे । अजिअजिणनामजुओ उप्पजइ सोहिजाइसरो॥११॥
तीर्थकरः पुनस्तीर्थकराज्ञाराधनेन पूर्वभवेऽर्जितजिननामकर्मयुत उत्पद्यते, प्राग्भवे तीर्थंकराराधनजन्यतीर्थकरनामसत्ताकस्तीथकरत्वेनोत्पद्यते, सोऽपि सावधिजातिस्मः -जातिस्मरणावधिज्ञानयुतः, उक्तं च-"जाईसरोअभयवं अप्परिवडिएहिं तीहि णाणेहिं"ति श्रीआ०नि०,एवंविधजीवविशेषस्तीर्थकरतयोत्पद्यते,न पुनर्यः कश्चिदितिगाथार्थः॥११॥अथोक्तस्वरूपोऽपि जीवः किंपर्यायमापन्नस्तीर्थ प्रवर्तयतीत्याहसोवि अ केवलणाणी देवत्तं पाविऊण पुण्णजसो। पढमाए देसणाए ठविज तित्थंति तित्थयरो ॥१२॥
सोऽपि-पूर्वभवार्जिततीर्थकरनामसत्ताकोऽपि च पुनः केवलज्ञानी सन्-उत्पन्नकेवलज्ञानः सन् देवत्वं प्राप्य-स्वयं देवस्वरूपयुक्तो, न पुनर्गुरुत्वं, तच्च परायतं, यतो गुरुत्वं गणधराणां देवायत्तं जंबूस्वाम्यादीनां च गुर्वायत्तमित्युभयथापि परायत्तमेव गुरुत्वम्,अत एव तीर्थकृतो हि चरणप्रतिपस्यवसरे 'करेमि सामाइमित्याधुच्चरन्ति, शेषास्तु करेमि भंते ! सामाइअमित्यादि, सोऽपि किंलक्षणः -पुण्ययशाः, त्रैलोक्यं व्याप्याद्वितीययशस्वीत्यर्थः, प्रथमायां देशनायां-केवलज्ञानोत्पत्त्यनन्तरं या प्रथमा देशना तस्यामेव तीर्थ | स्थापयति, यत्तु श्रीमहावीरस्य द्वितीयदेशनायां तीर्थव्यवस्थितिस्तदाश्चर्यमिति न दोष इति, अमुना प्रकारेण तीर्थकरः स्यादिति | गाथार्थः ॥१२॥ अथ यदि केवलज्ञानी तर्हि जातिस्मरणादिना किं प्रयोजनमित्याह
U SARAININEPATNAMUNDAR
For Person and Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
।। २२ ।।
सुचा धम्मुवएसं नासुच्चाकेवलीवि दिजत्ति । धम्मुवएससावणं जिणस्सवि अणाइपरिवाडी ॥१३॥
श्रुत्वेति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् श्रुत्वाकेवली - तीर्थकरादिसमीपे धर्मं श्रुत्वा यः केवली जातः स श्रुत्वा केवली भण्यते, स धर्मोपदेशं दद्याद्, यदागमः - " सुच्चाणं भंते ! इत्यादि यावत् से णं भंते! केवली केवलिपण्णत्तं धम्मं आघवेज्जा वा पण्णवेजा वा परूविजा वाई, हंता, गो०, पद्याविज वा मुंडाविज वा ?, तस्स णं भंते ! सीसावि पढावेजा वा मुंडावेजा वाई, हंता गो० ! पद्याविअ वा मुंडावेज वा, से णं भंते! सिज्झइ इत्यादि " श्री भगवती श०९ ३० ३१ 'नाश्रुत्वा केवल्यपि' धर्ममश्रुत्वा यः केवली जातः | स धर्मोपदेशं न ददातीत्यर्थः, यदागमः- “असुच्चा णं भंते! इत्यादि यावत् केवलवरणाणदंसणे समुप्पजति, से णं भंते! केवलिपण्णत्तं धम्ममाघवेज वा पण्णवेज वा परूवेज वा?, गो०! णो इणट्ठे समट्ठे, नन्नत्थ एगणाएण वा एगवागरणेण वा, से णं पवावेज वा मुंडावेज वाई, णो इणट्ठे समट्ठे, उवएसं पुण करिजा, से णं भंते! सिज्झति जाव अंतं करेति" भगवती श० ९-उ० ३१, एतद्दृ| स्यैकदेशो यथा 'आघविज्ज' त्ति आग्राहयेत् शिष्यान्, अर्घापयेत वा प्रतिपादनतः पूजां प्रापयेत्, 'पण्णवेअ' त्ति प्रज्ञापयेत् भेद| भणनतो बोधयेद्वा 'परूवेज्ज' त्ति उपपत्तिकथनतः, 'नन्नत्थ एगनाएण वत्ति नेति योऽयं निषेधः सोऽन्यत्रैकज्ञातात्, एकसुदाहरणं वर्जयित्वेत्यर्थः, तथाविधकल्पत्वादस्येति, 'एगवागरणेण व'ति एकव्याकरणादेकोत्तरादित्यर्थः, 'पञ्चाविज्ज' त्ति प्रव्राज| येत् रजोहरणादिद्रव्यलिंगदानतः 'मुंडावेज' त्ति मुंडयेत् शिरोलोचनतः, 'उवएसं पुण करेज्ज'त्ति अमुष्य पार्श्वे प्रव्रजेत्यादिकमुपदेशं कुर्यादित्यादि भ० श०९ ३० ३१ । एवं केवल्यपि अश्रुतधर्मा धर्मं न कथयति, अतः श्रमणश्रावणयोः परम्परानिमित्तं जातिस्मरणाद्युपयोगः, जातिस्मरणेन च प्राग्भवे श्रुतधर्मस्य स्मरणात् श्रावणमपि भव्यजनेभ्यो युक्तमेवेति दर्शयति- 'धम्मुचएस' ति
For Personal and Private Use Only
श्रावणपारपर्य
॥ २२ ॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ।।२३ ॥
MARATHIMITRImand
धर्मोपदेशे जिनस्यापि-तीर्थकृतोऽपि श्रवणमनादिपरिपाटी,जिनस्यापि धर्मश्रवणमनादिप्रवाहतः समागतम् अत एवान्येभ्यो भन्येभ्यः। श्रावयति जिनेन्द्र इति, एतेन 'सयंसंबुद्धाण'मितिवचनात् श्रुतधर्मस्थानादितोऽच्छिन्नपरम्परागतत्वमेव स्यादित्येवं नियमो नास्तीति
धर्मोपदेशः पराशंकापि व्युदस्ता, एतत्पदमिह जन्मनि परोपदेशनिरपेक्षत्वसूचकं, प्राग्भवसंबन्धिनोच्छिन्नस्य श्रुतस्य विद्यमानत्वात् , तथा प्रथमबोधिकालेऽपि तीर्थजीवाः गुरूपदेशेन धर्मप्राप्तिभाजोऽपि सुखबोधिभाक्त्वात् स्वयंसंबुद्धा इत्युपचर्यन्ते, यथा पच्यते ओदनः | स्वयमेवेति वचनं, न पुनः प्राग्जन्मन्यपि सर्वथा परोपदेशाभाव एव,नयसारजन्मनि श्रीमहावीरजीवस्य गुरूपदेशेनैव बोधिलाभात, यदागमः-"दाणन्न पंथणयणं अणुकंप गुरूण कहण सम्मत्तं । सोहम्मे उबवण्णो पलिआउ सुरो महिड्ढीउ ॥१॥त्ति श्रीआव० निः । ननु श्रुतधर्मस्यानादिमत्वमवधिज्ञानेनापि संभवति किं जातिस्मरणेनेति चेत् , उच्यते, नरकादुत्पन्नस्य तीर्थकृतस्तथाविधावधिजानानभतपदार्थाभावाद् अवधिज्ञानापेक्षया जातिस्मरणस्य भूयःकालगोचरत्वाच्च जातिस्मरणेनैव श्रुतधर्मस्याच्छिन्नपरम्परेति । अत एवागमोऽपि 'जाईसरो अ भवयं अप्परिवडिएहिं तीहिं णाणेहिन्ति प्रागुक्तः, एतच्चूर्णौ च जातिसरणमेव हेतः, तस्य बाल्यावस्थानुभूतवस्तुपरिज्ञानवजन्मान्तरानुभूतवस्तुपरिज्ञानरूपत्वाद् , यदुक्तम्-"चालकताणुस्सरणं तिव्वक्खओवसमभावजुत्तस्स । जह कस्सह बुड्ढस्सवि जाइस्सरणं तहा कि न? ॥१॥ इति धर्मसंग्र० तत्वृत्तियेथा-कस्यापि पुंसो वृद्धस्यापि तीव्रक्षयोपशमयुक्तस्य बाल्यावस्थायामपि यत्कृतं तस्यानुस्मरणं भवति, तथा जातिस्मरणमपि, यदुक्तम्-इह लोके जातिस्मरणमपि अनेकभवम-अनेकभवविषयकमपि केषांचिदसुमतामवितथार्थ दृश्यते इति धर्मसं०४६ पत्रे इति गाथार्थः॥१३॥ अथ धर्मस्य श्रवणश्रावणयोरनाद्यच्छिन्नपरम्परां दृष्टान्तः समर्थयन् गाथामाह
D२३॥
Jan Education International
For Personal and Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥२४॥
श्रुतस्य अनादिता दृष्टान्ताः
NA MISilmINSmutam
M EANAMUSIMPORTRAMMAP
गन्भे जाया गन्भं धरिज ईत्थीवि नित्थिरूवधरी । जणणीखीरं जीए पीअं पाई व सा चेव ॥१४॥ स्त्री अपि गर्भ जाता गर्भ धरेत् , या स्त्री गर्भोत्पन्ना स्यात् सैव गर्भ धरति, पुनःशब्दोऽध्याहार्यः, तथा न पुनः स्त्रीवेषधरीखथाकारमात्रवती स्त्रीनेपथ्यधरी वा गर्भ धरेद् , यतः आकारखती असंझितिरश्यपि स्याद् , असंज्ञितिरश्चां केचिजीवाः स्त्रीचिह्वयुक्ताः | केचित्पुरुषचिह्नयुक्ताः केचिन्नपुंसकयुक्ताश्च स्युः, न च सा स्त्री गर्भ धरेत् , तस्याः वयं गर्भानुत्पन्नत्वात् , तथा स्त्रीनेपथ्यधरी | नटरूपा काष्ठादिमयी पुत्तलिका वा स्यात् साऽपि न गर्भधरी, तस्या अपि अगर्भजत्वात् , तथा यया जननीक्षीरं-मातृदुग्धं पीतं सा || चैव-सैब पाययेत् स्वापत्यं प्रति निजक्षीरं दुग्धं, तत्रान्वये मानुषी व्यतिरेके पक्षिणी दृष्टान्तो बोध्यः, दार्टीतिकयोजना त्वेवं-येन गुरोः समीपे धर्मः श्रुतः स एवान्यान् श्रावयति, नान्य इतिगाथार्थः ॥१४॥ अथ दृष्टान्तेन कार्यकारणभावमपि दृढयतिकज कारणनिअयं न समत्था हथिणीवि गोपसवा। तमतित्थं तित्थयरा नन्नाउ महाणुभावावि ॥१५॥
कार्य कारणनियतं, प्रतिकार्यनियतान्येव कारणानि, न पुनर्यत्किंचित्कारणजातं यत्किचिदनियतं कायं जनयति,जगद्व्यवस्थाविप्लवस्य प्रसह्य प्रसक्तेः,तत्र दृष्टांतमाह-न समर्था-न पद्वी हस्तिनी-करिणी गोप्रसवा,गां-धेनुं प्रसूते इति गोप्रसवा-धेनुजननी स्यात् ,तथा तीर्थ तीर्थकरादेव,नान्यस्मात् महानुभावादपि,अयं भावः-जगति यद्यत्कार्य तत् तत्कारणनियतं,न पुनरन्यस्मान्महतोऽपि | विकल्पितकारणात्कार्य स्यात् ,तथा तीर्थ तीर्थकरादेव,न पुनर्महानुभावादपि इतरकेवलिनः सकाशात् तीर्थ जायते इतिगाथार्थः॥१५॥ अथोक्तमर्थ सिद्धान्तसम्मत्या समर्थयितुं गाथायुग्ममाहसिद्धंतोऽवि पमाणं तेसिं जेसिपि सूरिपरिवाडी। हज पमाणं नियमा जं सोऽवि परंपरामूलो ॥१६॥
SANILIPINITIALA
Jaun Educationa.in
For Personal and Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वरूपं
श्रीप्रव
एवंविहसिद्धंते खयभावे वट्टमाणओ तित्थं । न खओवसमे भावे तित्थंपि हविज जिणभणि ॥१७॥ तीर्थस्य चनपरीक्षा येषां सिद्धान्तोऽपि प्रमाणं तेषां सरिपरिपाटी-आचार्यपरम्परा नियमात् प्रमाणं भवेत् तत्र विशेषणद्वारा हेतुमाह-'जं सोवि'॥२५॥ त्ति यद्-यसात् सोऽपि-सिद्धान्तोऽपि 'परम्परामूलः' परम्परा-आचार्यपरिपाटी मूलं यस्य स तथा, आत्मागमानन्तरागमपरम्परा
जिनपूज्यगमलक्षणानामागमानां मध्ये आद्ययोर्गणधरशिष्यान्तत्वात् संप्रति परम्परागमस्यैव विद्यमानत्वाद् , एवंविधसिद्धान्ते परम्परागमे
ताच 'क्षयमा 'क्षायिकभावे' वर्तमानात्पुरुषात् तीर्थं भवेत् केवलज्ञानवतस्तीर्थकरातीर्थ भवेत् , यदागमः-"खइअंमि वट्टमाणस्स | निग्गयं भगवओ जिणवरस्स। भावे खओवसमिए वट्टमाणेहिं तं गहि ॥१॥"ति श्री आ०नि०। नेति पुनरध्याहारात्, न पुनः क्षयोपशमभावे, वर्तमानादिति प्रागुक्तमत्रापि ग्राह्यं, तीथं भवेदिति जिनमणितं-तीर्थकरेणोक्तलक्षणे सिद्धान्ते निगदितम् ,एतेनासामिः सिद्धान्तमनुसृत्य तीर्थमुद्धृतमिति कुपाक्षिककदाशाऽपि परास्ता,तेषां परम्पराया अभावात् सिद्धान्तस्यैवासंभवात् ,प्रामाण्यसंभवे च स्वमतोच्छेदापत्तेः, तत्र युक्तिरुक्ता वक्ष्यते चेति गाथार्थः॥१६-१७॥ अथासद्विकल्पितसाध्वादिसमुदायोऽपि तीर्थ भविष्यतीति कुपाक्षिककदाशावल्लीविनाशाय हिमानीकल्पामन्तयुक्तिं सूचयन्नेव तीर्थतीर्थकरयोरन्योऽन्यं संबन्धस्वरूपमाह
तित्थं खलु तित्थंकरनमंसिअं तेण तित्थकरपुजं । सक्काइदेवसक्खं तेणं सत्वेसिमवि पुजं ॥१८॥ खलुरवधारणे, तीर्थ तीर्थकरनमस्थितमेव तेन तीर्थकरपूज्यं, तच्च कथं नमस्यितं?, 'नमो तित्थस्से'त्यादिवचनेन, शक्रादिदेवसमक्षं-देवेन्द्रादिसकलजनसमक्षमित्यर्थः, यदागमः-"तित्थपणामं काउं कहेइ साधारणेण सद्देण | सन्वेसि सत्ताणं जोअणनीIA | गणिा भयवं ॥१॥" श्री आ०नि० येन कारणेन तीर्थकरपूज्यं तीर्थ तेन कारणेन सर्वेषामपि पूज्य, पूज्यपूज्यत्वाद्, अत्र ||॥२५॥
For Per
and Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥२६॥
तीर्थस्य साध्वायत्तता
तीर्थतीर्थकरयोरन्योऽन्यं यथाह नमस्करणीयनमस्कतभावलक्षणः संबन्धोऽसूचि, तत्रान्तयुक्तिस्त्वेवं-कुपाक्षिकविकल्पितः समुदायस्तीर्थकृन्नमस्करणीयो न स्यात् , तीतो हि स्वहस्तस्थापितमेव तीर्थ नमस्कुर्वन्ति, नान्यत्, तच्च तीर्थ यावत्तीर्थस्थितिस्तावत्कालं तिष्ठत्येव, तमुच्छेदे पुनः तीर्थ तस्य तीर्थकृतो न स्यात् . किन्तु यः कश्चित् तीर्थ व्यवस्थापयति तत्तस्यैव संबन्धि, नमस्करणीयं च तस्यैव स्याद् , एवं च सति यदि कुपाक्षिकाणां समुदायस्तीर्थ तर्हि तत्तीर्थकराः शिवभूतिचन्द्रप्रभक्षिमदत्तादय एव सिद्ध्यन्ति, तदीयसमुदायानां शिवभूत्यादिमूलकत्वाद्, अच्छिन्नतीर्थानिर्गत्य स्वमतिविकल्पितप्ररूपणया तीर्थविलक्षणसमुदायस्य करणात् तीर्थानभिमतचाच्चेति युक्तिः कुपाक्षिकाशावल्ली विनाशे हिमान्येवेति गाथार्थः॥१८॥ अथ तीर्थकृत्प्रवर्तितमपि तीर्थ किमायत्तमित्याह। तं चिअ समणायत्तं पण्णत्तं जिणवरेण वीरेण । न विणा तित्थं निग्गंथेहित्ति पवयणवयणाओ॥१९॥ |
चिअत्ति एवकारार्थे, तदेव यत् श्रीवीरेण स्थापितं तदेव श्रमणायत्तं जिनवरेण-श्रीवीरेण प्रज्ञप्त, चतुषु साध्वादिवर्णेषु प्रथमः साधुरित्यर्थः, तत्र हेतुमाह-'न विण'त्ति 'न विणा तित्थं निग्गंथेहिति प्रवचनवचनात् निग्रन्थैर्विना-साधुभिर्विना तीर्थ नस्याद् , यद्यपि चतुर्णां वर्णानामन्योऽन्यानुविद्धत्वादेकाकी वर्णः कोऽपि तीर्थ न स्याद् , एकस्याप्यभावेऽपि तीर्थव्यपदेशासंभवात् तथापि साधोमुख्यत्वादितिगाथार्थः ।।१९।। अथ साधुष्वपि मूरिर्मुख्यः, स च कीदृशः कथं च स्यादित्याह
तत्थवि राया सूसे सो सूरिपरंपराइ अहिसित्तो। सोहम्माओ जंबू जंबूओ पभव इचाइ ॥२०॥ तत्रापि साधुषु राजा सूरिः-आचार्यः, स च रिः सूरिपरम्परयाभिषिक्तः-आचार्यपरिपाट्यागतेनाचार्येण पदे स्थापितः स्यात् ,
man APRIMAN HUMANIPRINDA
in Econtemton
For Person
Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
शाखाकुला| दिविचारः
चनपरीक्षा
न पुनः स्वयमेव मूरिः स्यात् , यदागमः-"राया न होइ सयमेव धारंतो चामराडोवि"त्ति श्रीउपदे। सूरिपरम्परादृष्टान्तमाह"सोहम्माउ"त्ति श्रीसुधर्मतो जम्बूः, श्रीसुधर्मस्वामिना निजपट्टे श्रीजम्बूस्वामी स्थापितः,जम्बूतः प्रभवः, श्रीजम्बूस्वामिनापि श्रीप्रभवः स्वपट्टे स्थापित इत्यादि यावत्सम्प्रति श्रीविजयदानसूरिस्थापिताः श्रीहीरविजयसूरयः, एवं परिपाट्या स्थापितः सूरिः सरिरुच्यते, न पुनर्लुम्पाकादिषु कुपाक्षिकेषु विकल्पिता अपीति गाथार्थः॥२०॥ अथ सूरिसंततयोऽपि बढयो भवन्ति, तत्र | सर्वा अप्यच्छिन्नं तीर्थं न वेति शङ्कायां तीर्थव्यवस्थापनायां गतिमाह
सूरीण संतईओ साहाकुलसनिआउणेगविहा। तासुवि एगा वित्थं सेसा पुणऽणाइसंताओ॥२१॥ सूरीणां शाखाकुलानि 'चत्तारि साहाउ चत्तारि कुलाई' इत्यागमवचनात् संज्ञा-नाम जाता यासां ताः शाखाकुलसंज्ञिताः अनेकविधाः-अनेकप्रकाराः संततयः संभवन्तीति गम्यं, तास्वप्येका संततिस्तीर्थ,श्रीसुधर्मखामितो दुष्प्रसहं यावदच्छिन्ना संततिरेकैव तीर्थ भवतीत्यर्थः, शेषाः पुनरनादिसान्ताः,तीर्थकरशिष्यादारभ्याच्छिन्नं प्रवृत्तिमत्त्वेनानादित्वं, विवक्षितं कालमधिकृत्य तथाविधाचारवतां समुदायस्यानादिसिद्धत्वं वा,सान्तत्वं च यावत्तीर्थवर्तित्वाभावात् ,अर्वागेव पर्यवसानादिति गाथार्थः॥२१॥अथ यत एवं तत आह
तं थेरावलिभणि साहापमुहं तुसंपई सत्वं । नागिंदचंदनिवुइविजाहरएसु चंदकुलं ॥२२॥ यतः शेषाः संततयोऽनादिसांतास्तत एव स्थविरावलीभणितं-पर्युषणाकल्पस्थविरावल्यां भणितं 'शाखाप्रमुखं' शाखाकुलादिक सर्व संप्रति नास्ति, तेषां च शाखादीनामनादित्वे सान्तत्वमेव सिद्धं, ननु 'नागभूतं सोमभूत'मित्यादिनाम्ना सादित्वे सिद्ध कथमनादित्वमितिचे , उच्यते, अत्राचारमधिकृत्यानादित्वमुक्तलक्षणमभ्युपगतं, तस्य च तीर्थकृच्छिष्यात्प्रवृत्तस्य नागकुलादाबप्य
॥२७॥
Iain Education Interno
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
॥ २८ ॥
दिविचारः
विरहात्, किंखिदेक संततिस्तीर्थमित्याह – ' नागिंदे 'त्यादि, नागेन्द्रचन्द्रनिर्वृतिविद्याधरकुलेषु यथा चन्द्रकुलं तीर्थस्वेनाभिमतं शाखाकुला| संप्रत्यपि प्रत्यक्षं, शेषाणां त्रयाणां मध्ये निर्वृतिकुलं तु तदानीमेव निर्वृतं, नागेन्द्रविद्याधरकुले अपि छिन्नप्राये एव, क्वचित्कश्चित्तत्कुलजः श्रूयमाणोऽपि चारित्रक्रियाया अभावात् केवललिंगधारित्वेनाकिंचित्कर एव, ये तु चन्द्रकुलादपि राकारक्तादयः पृथग्भूताश्चन्द्र| कुलत्वमात्मनः ख्यापयन्ति तदयुक्तमेव, नवीनमार्गप्रकाशकत्वेनाभिनिवेशमार्गपतित्वात्तेषामितिगाथार्थः ||२२|| अथ दृष्टांतमाह - जह मणुआणं एगा अणाघणता य संतई लोए । सेसा अणाइसंता पञ्चकखं चेव दीसंति ॥२३॥ यथेत्युदाहरणोपन्यासे, यथा मनुजानामेका संततिरनाद्यनन्ता भवति - आद्यन्तरहिता स्यात्, शेषाः संततयोऽनादिसान्ताः - आ| दिरहिता अपि सपर्यवसानाः, गर्भजानां हि संततिमपेक्ष्यानादित्वमेव स्याद् एवं सत्यपि काश्चन संततयः सपर्यवसाना एव स्युः, एतच्च लोके प्रत्यक्षं दृश्यते, यथा कस्यचिद्देवदत्तस्य चतुर्णां पुत्राणामेकस्य संततिः प्रवर्द्धमाना दृश्यते, शेषाणां मध्ये कस्यचिदेका| पत्यपर्यवसायिनी, कस्यचिद् द्वित्र्याद्यपत्यान्ताऽपि स्यादिति गाथार्थः || २३ || अथ स्थविरावल्यां याः शाखाः यानि च कुलानि तेषां परस्परमदूषकत्वेनाविवाद एवासीत् तत्कथमित्याह
दसविहसामायारीकरणे तह निच्चकिञ्चकिरिआसु । सधेसिं सामनं तेसिं तेणेव अविवाओं ॥ २४ ॥
दशविध सामाचारी "इच्छा मिच्छा तहकारो" इत्यादिरूपा तस्याः करणं तस्मिन् तथा नित्यकृत्यानि - प्रतिक्रमणप्रतिलेख| नादिसाध्वनुष्ठानरूपाणि तदुपायाः क्रियास्तासु, सर्वेषां शाखादीनां सामान्यं समानता अवैषम्यमासीत्, तेनैव हेतुना तेषामविवादः - अविप्रतिपत्तिरिति ॥ अथ तेषामविप्रतिपचौ सांभोगिकत्वमेव कथं न स्यादित्याह -
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
॥ २८ ॥
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥२९॥
संभोग विचारः
बहुआयरिअपरंपरअंतरिआणं न होइ संभोगो। विणयाइअकम्मं पुण अण्णुण्णं होइ अविरुद्धं ॥२५॥ बह्वाचार्यपरम्परान्तरितानां-बहूनामाचार्याणां परम्परया अन्तरिताना-व्यवहितानामन्योऽन्यं संभोगो न भवति, अर्थादनन्तरितानां संभोगो भवत्येव, अयं भावः-एकमिन् गणे भूयांसोऽप्याचार्याः संभवन्ति, ते च परस्परं संभोगिन एव स्युः, यथा श्रीमहागिरिसुहस्तिनौ सांभोगिकी, एवं च कथंचिद्देशादिव्यवधानेन तत्तदपत्यानां भिन्नभिन्नाचार्यान्तरितानां संभोगो न भवति, | निग्रहानुग्रहादावेकस्याधिकाराभावाद्, विनयादिकर्म-परस्परवन्दनासनदानादिकृत्यं अविरुद्धं भवति-तथा करणे विरोधो न भवति, अन्नादिदाने तु जिनाज्ञाभङ्गः, अत एव विसंभोगिकानां श्राद्धकुलादिदर्शनमेव चागमे भणितमिति गाथार्थः।।२५।। अथ ||| संभोगादिखरूपे लौकिकदृष्टांतमाह---
लोए पुण संभोगो सहोअराणंपि एगआणाए। वावाराइरयाणं तबसलाहाइकखाणं ॥२६॥ लोके पुनः 'संभोगों नित्यं भोजनादिक्रियासु समतया सम्मत्या प्रवृत्तिः 'सहोदराणां' भ्रातृणामेकाज्ञया-एकस्य पित्रादे| राज्ञया 'व्यापारादिरतानां तदुपदिष्टकार्यकारिणां 'तद्वशलाभाकाङ्क्षाणां' पित्राद्यायत्तलाभाद्यभिलाषुकाणां भवति, अयं भावः-यः। कश्चित् पित्रादिः कुलादौ ज्येष्ठस्तदायत्तानां पुत्रादीनामेकस्मिन् गृहे निवासः, तत्र प्रवेशनिर्गमादिनिरन्तरभोजनादिविधिश्च परस्परं सापेक्षः,व्यापारादिविचारणापूर्वकलाभादिसमीहा चेत्यादि सर्वमपि सर्वसम्मतमेव दृश्यते, एवमेव विवक्षिताचार्यादेशायत्तानां बहूनामप्याचार्यादीनां संभोगो युज्यत इति गाथार्थः ॥२६॥ अथ विपरीतानां किं स्यादित्याहविवरीआ अण्णुण्णं जह अण्णो णाइसंभवो तेसिं। आयारो पुण एगो कुलवडिओ निचकिच्चेसु॥२७॥
mahARIESimhatmalitD RANILIALPHILMALAAPARIHARASHIRALLAHAPAINITALIARINAKAL
hrishma
॥२९॥
Iain Education International
For Personal and Private Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवनपरीक्षा १ विश्रामे
॥ ३० ॥
'विपरीताः पित्रादेः सकाशात्पृथग्भूताः पुत्रादयोऽन्योऽन्यं यथाऽन्यस्तेषां पित्रादीनां ज्ञातिसंभवः - स्वगोत्रीयो भवति तत्सदृशः पुत्रादिः, तस्यापि च पित्रादिस्तथैव, अयं भावः - यथा निजजातीयास्तद्गृहे प्रवेष्टुं तद्गृहसंबन्धि वस्तुजातं भोक्तुं दातुं वा न समर्था भवन्ति, तथा पित्रादेः सकाशात्पृथग्भूताः पुत्रादयोऽपीति, आचारः पुनः - नित्यकृत्येषु 'कुलपतितः' कुलक्रमायातः एकः एवकारो गम्यः, एक एव न तु भिन्नः, एवं जिनप्रवचनेऽपि भिन्नशाखादिपतितोऽपि न नित्यक्रियायां भेदभाग् नवा प्ररूपणामधिकृत्यापि तस्य भेद इति गाथार्थः ||२७|| अथ प्रकारांतरेण दृष्टान्तमाह
अहवेगे सहगारे साहपसाहाइसंभवाणंपि । पत्ताईणं वण्णायारासायाभिहाइ समं ॥ २८ ॥
अथवैकस्मिन् सहकारे शाखाप्रशाखादिसंभवानामपि पत्रादीनां - पत्रपुष्पफलानां वर्णाकारास्वादाभिधानादि समं भवति, यथैकस्यां शाखायां पत्रपुष्पफलानां वर्ण आकार: आस्वादोऽभिधानं च यादृशं भवति तादृशमेवापरस्यामपि शाखायां पत्रादीनां स्यात्, न पुनर्भिन्नस्वभावः, एवं तीर्थेऽपि पृथक्शाखादिगतानां मुनिप्रभृतीनामेक एवाचारो, न भिन्न इति गाथार्थः ॥ २८ ॥ अथ तीर्थं कल्पद्रुमेणोपमयितुं गाथात्रिकमाह
मंजरि दुबालसंगी फलसरिसो सोहणी अ आयारो । महुररसासायसमं केवलणाणं मुणेअवं ||३०| तित्थनमुक्कारसलिलसित्तं तित्थंकरेण तं पढमं । तप्फलसायभिलासी अण्णोऽवि तहेव सिंचिज्जा ॥ ३१ ॥ सम्यक्त्व पृथ्वीपीठे तीर्थं कल्पद्रुमः, चः पुनरर्थे, शाखादिश्च सूरिप्रमुखाः श्रमणाः, श्रावकवर्गश्च पत्राणि, मञ्जरी तावत् द्वादशाङ्खयादिः, शोभन आचारश्व फळसदृशः, मधुररसाखादसमं केवलज्ञानं, शोभनाचारपरिपालनात् केवलावाप्तिः स्यात्, स च मधुर
For Personal and Private Use Only
संभोगविचार:
॥ ३० ॥
.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
भीप्रव
चनपरीक्षा १विश्रामे
ती कल्प: तस्योत्पच्यादि
PAHADUR
रसास्वादकल्प एव, तीर्थनमस्कारः 'नमो तित्थस्से'त्यादिरूपो यस्तीर्थनमस्कारस्तद्रूपं यत्सलिलं तेन सिक्तं तत् तीर्थ प्रथम तीर्थकरेण, यदागम:-"तित्थपणामं काउं कहेइ साहारणेण सद्देणं ति" आ०नि० (प६६) तत्फलं-तीर्थफलं, तीर्थाराधनेन केव- लज्ञानहेतुः सदाचारः परिपालितो भवतीतिकृत्वा सदाचार एव तत्फलं, तस्यास्वादः केवलज्ञानं तस्याभिलाषी अन्योऽपि तथैव सिञ्चेत्-नमस्कारादि यावदाराधनविधिना सम्यगाराधयेदितिकल्पद्रुमेण सादृश्यं तीर्थस्येति गाथात्रयार्थः॥२९-३०-३१।। अथ तीर्थस्योत्पत्तिः स्थितिश्च यथा भवति तथैव दर्शयितुं दृष्टान्तमाह
जह पढम उप्पत्ती मेहविसेसाउ कप्परुखस्स । बीअपरंपरसंठिह बीउच्छेए पुणो मेहा ॥३२॥ तह तित्थं तित्थयरा पढम उप्पजए न अण्णाओ। सूरिपरंपरसंठिइ सूरिच्छेए पुणो अरहा ॥३३॥ यथा कल्पवृक्षस्य प्रथममुत्पत्तिर्मेघविशेषात् कल्पद्रुमहेतुभूतात् मेघात ,तस्थितिः पुनर्वीजपरम्परा, बीजपरम्परया भवतीतिकृत्वा, बीजोच्छेदे पुनर्मेघात् प्रागुक्तमेघविशेषादुत्पत्तिरिति दृष्टान्त इति गाथार्थः ॥३२॥ अथ दार्शन्तिकमाह-तथा तीर्थ तीर्थकरात् प्रथममुत्पद्यते, नान्यस्मादपि, तस्य स्थितिः सूरिपरम्परयैव, यदुक्तं-"कइआवि जिणवरिंदा पत्ता अयरामरं पहं दाउं। आयरिएहिं पवयणं धारिजइ संपयं सयलं ॥१॥ ति श्रीउप० (१२) यथा स्वयमतथाभूतेनापि बीजमेघकल्पनाहता श्रीवीरेण श्रीसुधर्मस्वामी सूरीकृतस्तेन च जम्बूस्वामी तेनापि श्रीप्रभव इत्यादिवीजपरम्परा ज्ञेया, तस्या उच्छेदे पुनस्तीर्थमर्हत एव, न पुनः केवलिनोऽप्यपरसात् , कल्पवृक्षस्यापि बीजोच्छेदे हि न यत्किश्चिन्मघात् , नवा महतोऽपि सहकारादिविजातीयवृक्षादिति दाान्तिकयोजनेतिगाथार्थः ॥३३॥ अथैवं नियमः कथमित्याह
For Personal and Private Use Only
in Education
w.minibyong
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे ॥ ३२ ॥
तित्यं खलु तित्थयरा अणाइजगसंठिई न इहरावि । किं मच्छिआपसूआ हंसी एगावि केण सुआ! ॥३४॥ यद्यपि "तित्थं चाउवणो संघो" इत्यादिदशमगाथायां तीर्थकरादेव तीर्थोत्पत्तिरिति दर्शितं तथापि जगत्स्थित्या द्रढयितुं द्विर्बद्धं सुबद्धं भवतीतिन्यायाच्चाह- 'तित्थं खल्वि' त्यादि, तीर्थं तीर्थकरादेवेत्यनादिजगत्संस्थितिः, शाश्वतीयं मर्यादेत्यर्थः, नापीतरथेति, दृष्टान्तमाह - " किं मच्छिअ'ति मक्षिकाप्रसूता एकापि हंसीः, अपिर्गम्यः, केनापि श्रुता १, अपितु नेति जगत्स्थितिः, यथा पक्षित्वेन साम्येऽपि हंस्या जननी मक्षिका न भवति, तथा तीर्थं तीर्थकराद्, अन्यस्मान्न भवतीतिगाथार्थः ॥ ३४ ॥ अथ सामान्यतोऽपि कार्यकारणनियममाह -
एवं जं जं कज्जं निअयं निअकारणेहिं जह जायं । तं तं तहेव जायइ अन्नह जगसंठिईलोवो ॥३५॥
' एवं ' प्रागुक्तयुक्त्या यद्यत्कार्यं निजकारणैर्नियतं तत्तत्कार्यं तथैव जायते, अन्यथा जगत्संस्थितिलोपः स्याद्, गोरिव वृक्षादेरपि | वृषभादीनामुत्पत्तिः प्रसज्येतेतिगाथार्थः ||३५|| अथ तीर्थस्य सकलजनप्रसिद्धं लक्षणमाह-
जम्हा कुवखपक्खो बीहेई जह निवाउ तेणगणो । तं खलु तित्थं तित्थंकरकरठविअं मुणेअवं ||३३|| यस्मात् 'कुपक्षपक्ष' उत्सूत्र भाषिसमुदायो बिभेति - मास्मान्निग्रहं कार्षीदित्येवंरूपेण नित्यं भीत एवास्ते, यथा नृपात् स्तेनगण:चौरसमूहः, तत्तीर्थं तीर्थङ्करकरस्थापितं ज्ञातव्यमितिगाथार्थः ॥ ३६ ॥ अथ दिगम्बरः प्रायस्तीर्थान्न बिभेति तत्र हेतुमाहजं पुण पायं तित्था खमणो न बिहेइ तत्थ तित्थेण । परिचत्तो पढमदिणंमि सङ्घहा सहसंबंधा ॥३७॥ यत्पुनः प्रायः क्षपणको दिगम्बरस्तीर्थान विमेति तत्र तीर्थेन प्रथमदिने - नवीनमार्गप्ररूपणावसरे प्रथम एव दिवसे तीर्थेन
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
तीर्थस्वरूपं
॥ ३२ ॥
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥३३॥
पौर्णिमीयीकादयः
परित्यक्तः, कुतः?-'सर्वथा' सर्वप्रकारेण, सर्वसंबन्धाद् ,अयं भावः-अयं च तीर्थबाह्यः, अतोनालापाद्यपि विधेयमित्येवंरूपेण सर्वप्रकारेण सर्वसंबन्धात्परित्यक्तस्तेन स तीर्थान्न विभेति, 'नहि मृतः पुनम्रियते' इतिन्यायात सर्वसंबन्धाभावे कुतो भयमिति बोध्यमितिगाथार्थः ।।३७।। अथ शेषाणां दिगम्बरापेक्षया बैलक्षण्यं दर्शयन्नाहसेसा अकिंचिगणिआ पढमंतित्थेण कालवलजोगा। पच्छा पसइमुवगया जह वणलेसोवि सुप्पसरो॥३८॥
शेषाः-पौर्णिमीयकादयो नवापि तीर्थेन प्रथममुत्पत्तिसमये अकिञ्चिद्गुणिताः, किमनेन वराकेण तीर्थस्य स्यादित्येवंरूपेणाकिश्चित्तया चिन्तिताः, एवं चिन्तनं कुतः ?-'कालबलयोगाद्', अवश्यं भाविनी प्रवचनपीडेति हेतुना, कश्चित्कालस्तथा परि|णतो यस्य बलयोगात्कुपाक्षिकेषपेक्षैव जाता तीर्थस्येति,अथ साम्प्रतमपि दिगम्बरादिवत् कथं न क्रियते ?, तत्र हेतुमाह-पच्छे
त्यादि, पश्चाद् अनुक्रमेण प्रसृति-प्रसारमुपगताः, तीर्थसमीपस्था एव वृद्धि प्राप्ता इत्यर्थः, तत्र दृष्टान्तमाह-'जह वणे'त्यादि, | यथा 'व्रणलेशोऽपि सूक्ष्मव्रणोऽपि सुप्रसरः-अतिप्रसरवान् भवति, अत एव सूक्ष्मोऽपि व्रणो न विश्वसनीयः, यदागमः-"अण |
थोवं वणथोवं अग्गीथोवं कसाय थोवं च । न हु मे वीससिअवं थेवंपिहु तं बहुं होइ॥१॥त्ति श्री आव०नि० (१२०) इति गाथार्थः |॥३८॥ अथानन्तरं यदुक्तं 'जम्हा कुवखपक्खो' इत्यादि तत्समर्थनपुरस्सरं व्यक्त्या तीर्थ दर्शयति
ते पुण जम्हा निअमा ससंकिआ तंपि संपयं भरहे। तवगणतित्थं णेअंकणगं व परिक्खपञ्चक्खं ॥३९॥
ते पुनः-पौर्णिमीयकादयः सशङ्किताः-समया भवन्ति यस्मात् 'तंपिति अपिरेवार्थे तदेव 'साम्प्रतं' वर्तमानकाले 'तपाग|णतीर्थ' तपागण एव तीर्थ तपागणतीर्थ, 'भरते' इह भरतक्षेत्रे 'ज्ञेयं' बोध्यं, किंलक्षणं? केन कमिव ?-सुवर्णमिव परीक्षा
।॥३३॥
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे ॥ ३४ ॥
प्रत्यक्षं, शुद्धप्ररूपणाप्रवृत्यादिना इह भरतक्षेत्रेऽच्छिन्नपरंम्परागतमिदमेव दृश्यते, दुष्करक्रियाकारित्वे, तथाविधस्यापरस्यादृश्यमा| नत्वात्, तथा कुपाक्षिकपक्षोऽप्यस्मादेव विभेति, यतः कुपाक्षिकसंसर्गोऽपि महापापहेतुः, आस्तामन्यत्, कुपाक्षिकनामाङ्कितो द्रष्टुमध्यकल्प्य इत्येवंरूपेण तपागणसाधव एव सदस्युपदिशन्ति, तथाविधसम्यक्त्वादिगुणालङ्कृतास्तदुपदेश श्रोतारोऽपि केचित् श्रावकास्तथा कुर्वन्त्यपि, अत एव श्रीपत्तने भ० समर्थेन लुम्पाका अपाङ्केया एव कृता आसन्निति सर्वजनप्रतीतमेव, न चैवं कश्चिदपरस्तथोपदेष्टा श्रूयते इत्येवं परीक्षया प्रत्यक्षम् - अध्यक्षमेवेदं तीर्थं, न चैतत् अस्माभिरेवोच्यते, किन्तु श्रीहरिभद्रभूरिप्रभृतिवचोभिरष्टमविश्रामप्रान्ते ग्रन्थसंमत्था व्यवस्थापयिष्यमाणत्वादिति बोध्यमिति गाथार्थः ॥ ३९ ॥ अथैवंविधे तीर्थे कुपाक्षिकाः कीदृक्चेष्टाभाज इत्याह
एवं तित्थविआरे कसवट्टि परिखिअंमि तित्थंमि । ससमविगप्पिअमए राएण दुरासया दसवि ||४०||
' एवं ' प्रागुक्तप्रकारेण तीर्थविचारे 'कपपट्टे' तीर्थविचारलक्षणे कपपट्टे कनकमिव परीक्षिते तीर्थे दशापि कुपाक्षिकाः 'खखम| तिकल्पितमते' स्वस्वमत्या - निज निजबुद्ध्या विकल्पितं यन्मतं पाक्षिकं तु पक्षस्यान्ते भवतीति पूर्णिमापाक्षिकं युक्तं तथा स्त्रियोऽपवित्राः कथं तीर्थकृत्प्रतिमां पूजयन्तीति स्त्रीणां जिनपूजा न युक्ता मुखवस्त्रिकादिधरणे श्राद्धानां साधुसमतेति श्राद्धानां सामायिकादौ मुखवस्त्रिका न युक्तेत्यादिकुविकल्पकल्पनलक्षणया विकल्पितं यन्मतं तत्र रागेण - अभिनिवेशनिबद्ध स्नेहेनास्मदीयं मतमेव सर्वोऽपि जन आश्रयतु नान्यदितिरूपेण 'दुराशयाः' दुष्टाध्यवसायिनः, स च दुष्टाध्वसायोऽनन्तरगाथायमेव वक्ष्यते इतिगाथार्थः ॥ ४१ ॥ अथ तेषां दुराशयमाह
For Personal and Private Use Only
तपोगणतीर्थेता
॥ ३४ ॥
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥३५॥
कुपाक्षिकाणामनन्तसंसारिता
तेणं पइसमयं मुणिधायमहापावरुद्दपरिणामा । णंतभवभोगकम्मा तित्वमतित्थंति महमोहा॥४१॥ येन कारणेन ते कुपाक्षिका निजमतोदयमिच्छति तेन कारणेन 'प्रतिसमय समयर प्रति तत्तन्मतानां तिरस्कारकारिणस्तीर्थस्योच्छेदमेवेच्छन्ति,आत्मीयपक्षस्य पराभविष्णोरुच्छेदं सर्वोऽपि जनः समीहत एवेति जगत्स्थितिः,पराभविष्यतः कस्यचित् किंचित् स्यात्, कुपाक्षिकाणां तु तथाविधप्राग्जन्मोपार्जिताशुभक्लिष्टकर्मपरिपाकजन्यतथाविधभवितव्यतावशेन तीर्थमेव पराभविष्णुतया संपन्न, तस्य चोच्छेदे समीहमाने भावतः साध्वादीनां विनाश एव समीहितः, सोऽपि न कादाचित्कः, किंतु प्रतिसामयिकः, तेन | मुनिघातः, उपलक्षणात् साध्व्यादीनामपि, तेन हेतुभूतेन यन्महत्पापं, यदुक्तं-"चेइयदबविणासे इसिघाए पवयणस्स उड्डाहे । संजइचउत्थभंगे मूलग्गी बोहिलाभस्स॥१॥त्ति (४१५) तेन पापेन रुद्रः परिणामो येषां ते मुनिघातमहापापरुद्रपरिणामाः, पुनः | कीदृशाः?-'महामोहाः' महा-महान् अनन्तभवसंबन्धहेतुर्मोहो-मिथ्यात्वं एषां ते महामोहाः, तत् कथमित्युल्लेखमाह-'तित्थम-| तित्थं' तीर्थ-साध्वादिसमुदायमतीर्थमिति, अतीर्थ च-स्वस्वसमुदायलक्षणं साध्वाभासादिरूपं तीर्थमिति मन्यमाना इति गम्यम्, अयं भावः-ते कुपाक्षिकास्तीर्थमतीर्थतयोपदिशन्ति, अतीथं च निजमतिविकल्पितं तीर्थतयेति महामोहविजृम्भितं, मातः परं पातकमिति चोध्यं, तथाभृतास्ते कीदृशाः संपन्ना इत्याह-'अणंतेत्यादि, अनन्तभवभोगकर्माणः-अनन्तैभवै ग्यानि कर्माणि येषां ते तथा,अनन्तसंसारभाज इत्यर्थः,उत्स्त्रभाषिणोऽनुपरताः मृताः सन्तो नियमादनन्तसंसारिण एव स्युः,यदुक्तं-"उस्सुत्तभासगाणं बोहीनासो अणंतसंसारो"त्ति, तथा 'कालमणंतं च सुए अद्धापरिअडओ अ देसूणो। आसायणबहुलाणं उकोसं अंतर होइ॥१॥त्ति श्रीआ० नि० (८५३) अत्राशातनाबहुल उत्सूत्रमाष्येव बोध्यः, प्रतिसमयं तीर्थघातपातकभाजनवाद्, अत एव घोरानुष्ठान
॥३५॥
In Education Interior
For Personal and Private Use Only
www.n
yong
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे
॥ ३६ ॥
Jain Educationa Inte
| कुर्वन्नपि जमाल्यादिवत्प्रतिसमयमनन्तसंसारमेव निर्वर्त्तयति, असंख्यातसमयात्मके तन्निजायुषा अन्तर्मुहूर्त्तेन वा प्रतिसमयमनन्तसंसारवृद्ध्यभावेऽनन्तसंसारासंभवादितिगाथार्थः ॥ ४१ ॥ अथ तीर्थप्रद्वेषात् यथा कुपाक्षिका रुद्रपरिणामाः स्युः यथा कुपाक्षिक| प्रद्वेषातीर्थान्तर्वर्त्तिनो भवन्तोऽपि कथं न स्युरिति पराशङ्कोद्भावनामाह
णु तुम्हाणवि दोसो कुपक्खपक्खमि दीसई पयडो। तो मे रुहज्झाणं हाणि अण्णेसमाणाणं ॥ ४२ ॥ नन्विति परप्रश्ने, ननु भोः तीर्थपक्षपातिनः ! युष्माकमपि, अपिशब्दाद् यथा तीर्थे द्वेषः कुपाक्षिकाणां तथा युष्माकमपि, कुपक्षपक्षे द्वेषो दृश्यते 'तो' तस्मात् यथा तीर्थोच्छेदमिच्छतां कुपाक्षिकाणां रुद्रध्यानं तथा भवतामपि हानिम् - अर्थात्कुपाक्षिकाणाम|न्वेषयतां - कुपाक्षिकोच्छेदमिच्छतां रौद्रध्यानं भवत्येव, विनाशाभिप्रायस्योभयत्रापि तौल्यादितिपराशङ्केति गाथार्थः ॥ ४२ ॥ अथ पराशङ्कामेव पराकरोति
नेवं वतुं जुतं जं सो तित्थस्स परमरोगुत्ति । तस्सवि हाणिविगप्पो जयधम्मो केरिसो धम्मो १ ॥ ४३ ॥
' एवं ' प्रागुक्तं 'ननु तुम्हाण' मित्यादि तद्वक्तुम् - अपिमध्याहृत्य वक्तुमपि न युक्तं, यद् - यस्मात्कारणात् 'सः' कुपाक्षिकपक्ष| स्तीर्थस्य परमरोगः-उत्कृष्टातङ्क इव, यथोत्कृष्टरोगोऽसह्यवेदनया रुधिरमांसादिशोषणेन पुष्टमपि पुरुषं कृशीकरोति बलवन्तमपि दुर्बलं तथा कुपाक्षिकपक्षोऽप्युत्सूत्रप्ररूपणरूपयाऽसह्यवेदनया तीर्थान्तर्गतश्रावकादिसमुदायमादाय तीर्थमेव कृशीकरोति, तच्चाध्यक्षसिद्ध| मेव, यतो यावन्तो वक्ष्यमाणाः कुपाक्षिकास्तैस्तीर्थसंबन्धिन एव श्रावकादीन् व्युद्ग्राह्य आस्तां तीर्थत्याजनं प्रत्युताना लोकवत् तीर्थप्रतिकूलवर्तिन एव विहिताः, 'तस्यापि' कुपक्षिकपक्षस्यापि तीर्थमहारोगस्य हानिविकल्पो यद्यधर्मस्तर्हि धर्मः कीदृशः स्यात् १,
For Personal and Private Use Only
कुपक्षोच्छे
दोधर्मः
॥ ३६ ॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे ॥ ३७ ॥
नास्मादन्यो धर्म इत्यर्थः, अनेन रौद्रध्यानं दूरे, प्रत्युत परधर्म एव तदीयमताहानिविकल्प इति दर्शितम् । अत एव "निव्वुइपहसा| सणयं जयइ सया सवभावदेसणयं । कुसमयमयनासणयं जिणिंदवरवीरसासणयं” १। ( नन्दी - २२५ ) इत्यादिवचोभिः प्रवचन|विषयकाऽऽशीरपीतिगाथार्थः ॥ ४३ ॥ अथ तीर्थहानिं कुपाक्षिकहानिं चेच्छतोः परस्परं महदन्तरं, तदेव दृष्टान्तेनाह
किं विज्ञाइज्झाणं सरिसं हरिएसिजखझाणेण । असुईलित्तो पाओ चंदणलित्तेण किं सरिसो १ ॥४४॥ 'धिग्जातिध्यानं ' ब्राह्मणकुमाराणां ध्यानं 'हरिकेशियक्ष ध्यानेन' हरिकेशिसाधोर्वैयावृत्यकरस्य तिन्दुकनाम्नो यक्षस्य ध्यानेन सदृशं किं भवेद् १, अपितु न भवेत्, यतः कुमारध्यानं मुनिहननविषयं, यक्षस्य तु कुमारहननेऽपि मुनिरक्षणेन वैयावृत्यविषयकं, न | पुनः रागद्वेषप्रभवं यदागमः - " पुविं च इहि च अणागयं च, मणप्पदोसो न मे अत्थि कोई । जक्खा हु वेआवडिअं करिंति, तम्हा उ एए निइया कुमारा" ॥१॥ इतिश्री उ० (३९-५) वैयावृत्यं हि महानिर्जराहेतुरित्यग्रे वक्ष्यते, तस्माद्धननामिप्रायसाम्येऽपि द्वयोर्ध्यानयोर्महदन्तरम् एवं कुपाक्षिकाणां तीर्थोच्छेदविषयक ध्यानमस्माकं च तीर्थरोगकल्पस्य कुपाक्षिकपक्षस्योच्छेदविषयकमिति उच्छेदध्यानसाम्येऽपि एकस्य धर्मध्यानमपरस्य रौद्रध्यानमिति, तत्रापि दृष्टान्तमाह- 'असुईलित्तो 'ति अशुचिना-पुरीपादिद्रव्येण लिप्तः पादः किं चन्दनलिप्तेन पादेन समः स्याद् ?, अपितु न स्यात्, एवं लिप्तत्वेन साम्येऽपि अशुचिलिप्तः पादो जलेन धौत एव भृमानुष्ठानप्रवृत्तिहेतुः स्यात्, चन्दनलिप्तस्तु स्वत एव विशेषतः स्याद्, एवं तीर्थोच्छेदध्यानं पुरीषकल्पं कुपा|क्षिकोच्छेदध्यानं च चन्दनकल्पम्, एवं विमलवाहन ध्यानं विकल्पं सुमङ्गलसाधोश्च ध्यानं चन्दनकल्पमित्यादि खयमेवालोच्यम्, एवं च ध्यानं जीवयोग्यतयैव समापतितं यथा आहारविषयक ध्यानसाम्येऽपि हंसस्य कमलपत्राण्येव संपन्नानि, काकादीनां तु विड्
For Personal and Private Use Only
उच्छेदच्या ने वैषम्यं
॥
.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
तीर्थस्वरूपं
श्रीनवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥३८॥
मांसादीनि, तथा तीर्थकुपाक्षिकयोरपीतिगाथार्थः ॥४४॥ अथोपसंहरनेव प्रथमं तीर्थस्वरूपप्ररूपणे हेतुमाह| एवं तित्यसरूवं परूविअंतं पसंगओ पढम। जं जउ भणि सका कुवखिआ बाहिरा समुहं॥४५॥ | 'तत्' तस्मात्कारणात्प्रसङ्गतः "पढमिल्लुआण उदये" इत्यादिनवमगाथायां कुपाक्षिकाः केचित् तीर्थान्निर्गता इति तीर्थस्वरूप-1 |निरूपणं प्रसङ्गत आगतमतः प्रथमम्-आदौ तीर्थस्वरूपं 'प्ररूपितं' निदर्शितं, यद्-यस्मात्कारणाद्यतस्तीर्थात् कुपाक्षिकाः 'खवणये| त्यादिगाथोद्दिष्टाः समुखं बाह्या भणितुं शक्या भवन्तीति, तीर्थस्वरूपापरिज्ञाने च कुपाक्षिकाणांबायत्वं कुतो भण्यते इति प्रथम | तीर्थस्वरूपनिरूपणं सप्रयोजनमितिगाथार्थः ॥४५।। अथ प्रकारान्तरेणापि तीर्थस्वरूपं निरूपयितुमुपक्रम्यतेइहमह कुपक्खपक्खं अन्भासवसेण मुणिअ परिचयती। तह तित्थासयणंपि अ कुज्जा विण्णुत्ति बुद्धीए॥४६॥
जुत्तिपयारं किंची दंसेमो जेण दीवरूवेण । तित्थातित्थसरूवं फुडं सिआ थूलमइणोऽवि ॥४७॥ तेणं कथवि अंसे पुणोवि भणणंपि दीसए इहयं । न य पुणरुत्तदोसो चिंतेअबो जमन्भासो ॥४८॥ 'इह' कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणनाम्नि प्रकरणे 'अथेतिपूर्वापेक्षया प्रकारान्तरद्योतने, कुपक्षपक्षमभ्यासवशेन-'पुनःपुनः करणमभ्यास' इति वचनात् पुनः पुनस्तत्स्वरूपश्रवणेन 'ज्ञात्वा' सम्यक् पर्यालोच्य 'परित्यजतु,' एकशःश्रवणेन सहसा तत्यागासंभ| वात् , संभवे वा कदाचित्तदभिमुखीभवनस्यापि संभवे अविमृश्य त्यक्तमिति पश्चात्तापस्यापि कस्यापि संभवो दुर्निवारोऽतः पुनः पुनः श्रवणेनाभ्यस्य त्यागे खमेऽपि प्रागुक्तदोषासंभवः, तथा तीर्थाश्रयणमपि चाभ्यासवशेन कृतं सत् सुरसमूहेनापि ततश्चालपितुमशक्यम् , अतस्तत्राप्यभ्यासःश्रेयानेवेति तीर्थाश्रयणमप्यभ्यासवशेन विज्ञः कुर्यादितिबुद्ध्या हेतुभूतया युक्तिप्रकारं किश्चिद्दर्श
॥३०॥
Jan Education
For Personal and Private Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे
सूत्रपुस्तकशरणनिरास:
॥३९॥
HARSHANTIPilem ailyHARITHILITAL SALAIJHIMRAPARI
a
यामः, येन युक्तिप्रकारेण दीपरूपेण-प्रदीपकल्पेन तीर्थातीर्थस्वरूपं स्फुटं स्यात् ,कस्य?-आस्तां सूक्ष्मदृग् , स्थूलमतेरपि, तेन कारणेन कुत्रचिदंशे पुनरपि भणनमपि-वारं वारं कथनमपि दृश्यते 'इह' अधिकारे अस्मिन् प्रकरणे वा,न पुनरुक्तदोषश्चिन्तनीयः,चोऽप्यर्थे, न चिन्तनीयोऽपि, भाषणं तु दूरे इत्यपिशब्दार्थः, एवं कुतो, यतः सोऽभ्यासः, स च पुनः पुनर्भणनेनैव स्यादितिगाथात्रयार्थः ॥४६-४७-४८॥ त्रिभिर्विशेषकं । अथ प्रथमं कुपक्षमात्रखरूपमाह| प्रायं कुपक्खपक्खो उ सुत्तसरणो हविज वयणेणं । सुत्तं पुत्थयसरणं नणु किंच परंपरासरणं ॥४९॥ ___'प्रायो' बाहुल्येन कुपक्षपक्षस्तु वचनेन-वचोमात्रेण, नतु मनसापि, सूत्रशरणो भवेत, असाकं सूत्रमेव प्रमाणं, न वृश्यादिक|मपीत्यादिवचोमात्रेण सूत्रशरण इत्यर्थः, तत्रैव प्रष्टव्यं-ननु भोः सूत्रं पुस्तकशरणं किंवा परम्पराशरणमिति विकल्पद्वयी, तत्र | पुस्तकमेव शरणम्-आश्रयो यस्य तत्पुस्तकशरणं, परम्परा-अच्छिन्नपुरुषप्रवाहः सैव शरणं यस्येति परम्पराशरणमिति, कुपाक्षिका-I कूतमेव प्रश्नद्वारा विकल्पितमितिगाथार्थः ॥४९॥ अथ प्रथमविकल्पाकृतं दूषयितुमाह
पुत्थयसरणं सुत्तं फलवं न हु होइ केवलं किंतु । पुरिसायत्तं पुरिसो पयत्तवंतोऽवि विहिविण्णू ॥५०॥
केवलं पुस्तकशरणं सूत्रं फलवन्न भवेत् ,किंतु?-'पुरुषायत्तं' पुरुषपरतन्त्रं, पुरुषोऽपि न यः कश्चित् , किंतु,प्रयत्नवानपि विधिज्ञः, सूत्रस्य ग्रहणे दाने च विधि जानातीति विधिज्ञ इति गाथार्थः ॥५०॥ अथ विधिज्ञोऽपि कीदृक् स्यादित्याह
सोऽवि अदायगगाहगभावापन्नोवि जुग्गयाजुत्तो। तेणं तिपईमित्ता दुवालसंगीइ रयणावि॥५१॥ 'सोऽपि च' विधिज्ञोऽपि च दायकग्राहकभावापन्नः,श्रुतज्ञानं हि द्वाभ्यामेव साध्य,तत्रको दायकोऽपरो ग्राहकश्चेति, एवंरूपेण
malitimelimuslem P AHIRANIMUMFARMIRIN
||३९॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥४ ॥
स्वस्तकशरणनिरास:
खरूपमापनः पुरुषोऽपि 'योग्यतायुक्त दायकयोग्यतायुक्तोददाति, ग्राहकयोग्यतायुक्तश्च गृहूणातीति, पुरुष इत्यत्रैकवचनं दायकेन| युक्तो ग्राहको ग्राहकेण युक्तो दायको वेत्येवं विग्रहेण बोध्यम् ,अत एव "पासगस्स नत्थि उवएसो"त्ति (आचा.८-८२) प्रवचनं, तस्य योग्यताया अभावाद, अथोभयोर्योग्यतायां दृष्टान्तमाह-'तेने त्यादि,तेन कारणेन येन योग्यतामापनस्तेनैव त्रिपदीमात्रात् 'उपन्नेह वा विगमेइ वा धुवेइ वेति मातृकापदमात्रात् द्वादशाऽङ्ग्या रचना,तीर्थकृद्गणधरयोईयोरपिदायकग्राहकयोयोग्यतामापन्नत्वाद् , | आस्तां द्वयोः, एकतरस्याप्यमावे त्रिपदीन फलवती,त्रिपदीदाने योग्यतामापन्नोऽपि भगवान् वीरः श्रीगौतमायेकादशगणभृदतिरिक्तेषु
न द्वादशाङ्गीरचनाहेतुः, न च ग्राहकयोग्यतामापन्ना अपि गणभृतो भगवन्तमन्तरेण त्रिपद्यवाप्तावपि तथासामर्थ्यभाजः, अत एव || 'संजोगसिद्धीइ फलं वयंति' (आव.१०२) प्रवचनवचनम् , अत एव च विद्यमानापि त्रिपदी नेदानी फलवती, द्वयोरपि दायकग्राहकयोर्योग्यताया अभावात किंच-त्रिपदीदृष्टान्तेन केवलं सूत्रं न फलवदित्यपि कुपाक्षिकस्तिरस्करणीयः,केवलसूत्रवादी प्रवचने मिथ्या
गपि भणितः, यदागमः-"अपरिच्छिअसुअनिहसस्स केवलमभिन्नसुत्तचारिस्स। सव्वुजमेणवि कयं अण्णाणतवे बहुं पडइ ॥१॥ (४१५) इति श्रीउपदेशमालायामिति गाथार्थः॥५१॥ अथ योग्यतायामयोग्यतायां चोदाहरणमाह
वजंपि कजजणयं सकपयत्तेण जुग्गयाजुत्ते।आगासखंडकरणे असमत्थं सक्कबलमुत्तं ॥५२॥ वज्रमपि कार्यजनकं शक्रप्रयत्नेन योग्यतायुक्ते वस्तुनि स्यात् , आकाशखण्डकरणे शक्रेण निजबलमुक्तमप्यसमर्थम् , आकाशस्य खण्डशो भवनायोग्यत्वाद् , एवं पुरुषायत्तमपि सूत्रंदायकग्राहकयोग्यतायामेव फलवत् ,नान्यथेति वज्रदृष्टान्त इति गाथार्थः ॥५२॥ अथ पुनरपि सर्वप्रतीतं दृष्टान्तरान्तरमाह
॥४०॥
MAHIRAINA
In Education Intematon
For Personal and Private Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपनपरीक्षा १विधामे ॥४१॥
कुशलाय. तत्वेधेनुदृष्टान्त:
th IIHINMAHILARIANRAINITION
घेणू वावि सदुद्धा दोहणकिरिआइकुसलमायत्ता। दुद्धपया विवरीआ विवरीअपया उदाहरणं ॥५३॥ 'वा' अथवा 'धेनुरपि' गौरपि 'दोहनक्रियादिकुशलायसा' दोहनस्य क्रिया,आदिशब्दात पिण्डपयोदानसुस्थानरक्षणादिकं ग्राह्य, तत्र कुशलो-निपुणः मकारोऽलाक्षणिकस्तस्यायत्ता-वशगा 'दुग्धप्रदा' दुग्धदायिनी स्याद्, विपरीता दोहनक्रियाद्यकुशलायचा 'विपरीतप्रदा' दुग्धदानापेक्षया विपरीतं फलं प्रददातीत्यत्रोदाहरणमित्यक्षरार्थः।। भावार्थस्त्वयं-यस्तु पिण्डदानादिकुशलो दोह|नक्रियादिकुशलश्च स गोः सकाशात् दुग्धमवामोति, तत्राकुशलच गोःशरीरे दुग्धमस्तीति सामान्येन दुग्धज्ञानवान् दुग्धावाप्तिमिच्छन् | | यत्र क्वाप्यङ्गे करस्पर्शनकरणेन लकुटादिना हननेन यत्र क्वाप्यने अस्त्रादिना छिद्रकरणेन वा केवलं मूत्ररुधिरादिकमेवावामोति, सर्वथा क्रियारहितश्च गोघातपातकभाग् स्यात, पिण्डादिदानक्रियायुक्तोऽपि दोहनादिक्रियाशून्यः स्वभावसिद्धच्छगणमूत्रादिलाममाम् । अत्र सार्थवाहराज्ञोदृष्टान्तः प्रतीत एव, तथापि दिग्दर्शनं त्वेवमिह-कश्चित्सार्थवाहोऽनेकपण्यभृद् धेनुविरहिते द्वीपे | वाणिज्यनिमित्तं जिगमिषुः सधेनुकः समुद्रमुतीर्य जिगमिषिते द्वीपे प्राप्तः, तत्र संतुष्टयर्थ राज्ञे रूप्यकच्चोलके पायसं प्रक्षिप्य | प्रत्यहं प्राभृतीकरोति, अस्मदीयदेशवृक्षरस इति राज्ञा पृष्टो भणति, एकदा च कृतकृत्यो राज्ञो मुत्कलवचनेच्छया राजानं भणितवान्-स्वदेशं राजाज्ञया जिगमिषुरित्युक्ते राजोवाच-पायसरसमस्मभ्यं को दास्यति !, तदनु राज्ञोऽनुरोधेन तेन सा गौर्दत्ता, उक्तं च-एतदीयो रसो मया दीयमान आसीदित्युक्त्वा स सार्थवाहः स्वदेशं प्रस्थितः, राज्ञा च सा गौश्चित्रशालायामनेकविधखर्जूर-17 द्राक्षेक्षुरसादिखाद्यपानादिविधिना पोष्यमाणा गोमयमत्रादिकरणावसरे यदा पुच्छमृर्वीकरोति तदानीं राजपुरुषाः रूप्यकचोलकादिकं पात्रं विभ्रति, तदानीं वर्णास्वादादिना गोमयादेपरीत्यं दृष्ट्वा वञ्चितः खलु तेन पापात्मनाऽहमपीति रुष्टः सन् समुद्र
A
HWAND
MAHATANTRam
॥४१॥
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
भीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥४२॥
कुशलायतस्वेधेनुदृष्टान्तः
मध्यात पश्चादानायितः, सको भणितो-भो! मामपि त्वं वञ्चितवानित्यादि भणित्वा प्राक्तनव्यतिकरं प्रोक्तवान् , तत् श्रुत्वा सार्थवाहेन भणितं-भो राजन् ! नहि किमपि वस्तुजातं स्वरूपेण सदेव फलवद्भति, किं तु यथोचितक्रियादिभिरेव, क्रियाश्च | सम्यगाम्नायगम्याः, आम्नायोऽपि तनिपुणपुरुषादेव लभ्यो, नान्यथेति भणित्वा तेषां शिक्षानिमित्तं स्वयमेव दोहनक्रियायां प्रवृत्तः, भणितवांश्च-अनेनैव विधिनाऽस्माद् वृक्षाद्रसो ग्राह्यो नान्यथेति, पश्चाद् यावत्पायसनिष्पत्तिस्तावत्सर्वमपि विहितवान् , तदृष्ट्वा च ते राजपुरुषास्तथैव कृतवन्तोऽवाप्तवन्तश्च समीहितं पायसमिति दृष्टान्तः। इति गाथार्थः॥५॥अथोक्तं दृष्टान्तं दार्टान्तिकेन योजयितुमाह
घेणू सुत्त:वच्छा निजुत्ती वित्तिपमुहअणुजोगी। दोहणकिरिआकुसलो उवहाणं पिंडपयदाणं ॥५४॥
सूत्रं तावद्धेनुः, तस्य नियुक्तिवत्सा, यथा वत्सा दुग्धदानाभिमुखां गां करोति तथार्थदानाभिमुखं सूत्रं नियुक्तिः करोति, तत्र दोहनक्रियाकुशलः वृत्तिप्रमुखानुयोगी, तत्रानुयोगः-सूत्रेण सहार्थस्यानुकूलयोजनालक्षणः स विद्यते यस्य सोऽनुयोगी, वृत्तिप्रमुखैः-वृत्तिभाष्यचूर्णिप्रभृतिभिरनुयोगी, वृश्यादिना गुरुसमीपेऽधिगतसम्यगाम्नाय इत्यर्थः, यदागमः-"सुत्तत्थोखलु पढमो बीओ निज्जुत्तिमीसिओ भणिओ। तइओ अ निरवसेसो एस विही होइ अणुओगे॥१॥त्ति" भग० श२५ उ२ (९४५) तत्रोपधान-श्रुताराधनतपोविशेषः तत्पिण्डपयोदानं, गौरपि पिण्डपयोदानादिना प्रगुणीकृतैव दुग्धदात्रीति गोपालस्यापि प्रतीतं, न पुनरचारितापीति, एतेन ये केचिद्योगोपधानादिकमन्तरेणापि पठनपाठनादिकं कुर्वन्ति ते तृणादिदानाभावेन दृश्यमानशरीरशेषमात्रांगां दुहन्तीति बोध्या इत्यपि ज्ञापितमिति दार्शन्तिकयोजनेति गाथार्थः ॥५४॥ अथोक्तं सूत्रं क्कोपलभ्यते इति दर्शयति
MainRNIRMIR ahimilindanilmimithilimATTRAINIPATHA HinIRSANARASINIMIRITERINKINAARIMARITHALUMAMATERIAASTHANIM
L
॥४२॥
Jan Education Intebon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
HE
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥४३॥
परम्पराशरणतातीर्थस्य
एवं फलवं सुत्तं तित्थयरपवहिअंमि तित्थंमि । तित्थं पुण अच्छिन्नं वीरस्स य जाव दुप्पसहो॥५५॥
'एवम् उक्तदृष्टान्तेन तीर्थसूत्रं फलवद्, दृश्यते इति गम्यं, तत्रोक्तसामग्या विद्यमानत्वात , तीर्थ च कियत्कालं भवतीत्याह-तीर्थ पुनरच्छिन्नं यावदुष्प्रसभसूरिस्तावदनवरतं वर्तते, कस्य ?-वीरस्य, यदागमः-"जंबूदीवे णं भंते! दीवे भारहे वासे | हमीसे ओसप्पिणीए देवाणुप्पिआणं केवइअं कालं तित्थं अणुसज्जिस्सइ ?, गोअमा! जंबूदीवे दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए मम इक्कवीसं वाससहस्साई तित्थं अणुसजिस्सई"त्ति श्रीभग० श० २० उ०८ (सू. ६८०) इति गाथार्थः॥५५॥ अथ परम्परा-| शरणं सूत्रमिति द्वितीयं विकल्पं सम्यगितिकृत्वा समर्थयन्नाह
तेण परंपरसरणं सुत्तं तित्थस्स सम्मयं णेअं। सेसा मयगोपासे भमंति पयपाणआसाए॥५६॥ 'तेन' प्रागुक्तयुक्तिप्रकारेण परम्पराशरणं सूत्रं भवति, परम्परा च तीर्थ, तच्च पुरुषपरिपाट्याच्छिन्नमितिकृत्वा पुस्तकशरणं न भवति, पुस्तकलिखनकालात् पूर्व सूत्रस्याभावापचया लिखनमप्युच्छिन्नसंकथं कथं पुस्तकशरणता सूत्रस्येति कुपाक्षिकाणामनिष्टं, यतः परम्पराशरणं तत एव सम्प्रत्यागमः परम्पराविशिष्टस्तृतीय एव, यदागमः-"आगमे त्रिविहे पं००-अत्तागमे अणंतरागमे परंपरागमे"त्ति श्री अनु० (स. १४४ व. २१९) तत्राद्यौ गणधरशिष्यान्तौ, तृतीयस्तु तीर्थ पर्यवसायीति, तदेव सूत्र तीर्थसम्मतं ज्ञेयं, शेषाः-तीर्थवाद्या वक्ष्यमाणाः कुपाक्षिकाः पयःपानाशया मृतगोः पार्श्वे भ्रमन्ति, उक्त लक्षणयोग्यताया अभावाद्, आस्तां पयःपानाशापूर्तिः दूरे,लोकनिंदास्पदमेव भवन्तीतिगाथार्थः ॥५६॥ अथ वक्ष्यमाणयुक्त्या पाक्षिकाभ्युपगतं सूत्रमेव न भवति, किंतु सूत्राभास एव, सच तन्मूलस्याभासत्वे सति सिद्धयतीति तन्मूलस्याभासत्वमाह
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे
॥ ४४ ॥
Jain Educationa Inte
छिन्नुग्भाविअतित्था तित्थाभासाइठवणमनिपुणा । पासंता पास्ता पासे अव्वा पयत्तेणं ॥५७॥
छिन्नं- त्रुटितमितिबुद्धिपूर्वकमुद्भाचितं प्रादुष्कृतं तीर्थ यैस्ते छिभोद्भाविततीर्थाः, न च दिगम्बरस्य छिन्नत्वबुद्धिर्नासीदिति शङ्कनीयं, गुरुणोक्तं-सम्प्रति जिनकल्पो व्युच्छिन्नः, तत् श्रुत्वा मयि विद्यमाने कथं व्युच्छिन्नो भण्यते इति भणित्वा निर्गतः, अहं व्युच्छिन्नमपि | जिनकल्पं प्रकटीकरोमीतिबुद्ध्या जिनकल्पात्मकमेव तीर्थं विकल्पितमिति शिवभूतेरपि तथास्वभावानपायात्, किंलक्षणास्ते :'तीर्थाभासस्थापनमतिनिपुणाः' तीर्थाभासस्थापने या मतिस्तया मिपुणाः, असतोऽपि वस्तुनः सद्भूतवस्तुसमताबुद्धिजननसामर्थ्य | निपुणत्वमन्तरेण न भवतीति, यदुक्तं - "यथास्थितं वस्तु दिशन्नधीश!, न तादृशं कौशलमाश्रितोऽसि । तुरङ्गशृङ्गाण्युपपादयद्भयो, नमः | परेभ्यो नय ( नव) पण्डितेभ्यः ॥ १ ॥ इति द्वात्रिंशिकायां । नचैतद्वर्णनं लाक्षणिकमिति वाच्यम्, अत्रापि तथैवाभ्युपगमात्, ते च के:- पाशान्ताः - दिगम्बरादिपाशपर्यन्ताः, प्रतिविश्रामं व्यक्त्या वक्ष्यमाणाः, किंलक्षणा ः १ - 'प्रास्वन्तः' प्रकर्षेणासूनां प्राणानां प्रकृते ज्ञानादिभावप्राणानामन्तो- विनाशो येषां ते तथा, उन्मार्गदेशनादिना क्लिष्टकर्मोपार्जनेनानन्तकाललभ्यबोधेः संभवात्, यद्वा प्रकर्षेणासूनां - भावप्राणानां तदुपदेशवर्त्तिनां तदनुकूलप्रवृत्तिमतां वा अन्तो येभ्यस्ते तथा, अन्येषामपि दुर्लभबोधिहेतवः, स्वयं नष्टाः परान्ना| शयन्तीत्यर्थः, अत एव किंलक्षणा: १ - प्रयत्नेन दृश्याः- दर्शनीयाः, चर्चादिमहत्प्रयोजनविशेषे तैः सह वचनप्रवृत्तिः कर्त्तव्या, | नान्यथा, प्रवचने 'न हु लग्भा तारिसा दट्टुमित्यादिना तद्दर्शनस्य पातकहेतुत्वेन भणितत्वात्, तच्च प्राग्दर्शितमिति गाथार्थः ॥५७॥ अथ पुनरपि युक्तिदायहेतवे प्रासङ्गिकमाह---
सुविपुण्णिमपमुहा पुत्थयसरणा परंपरासुन्ना । साधारणं सरूवं तेसिं पासंगिअं भणिमो ||१८||
For Personal and Private Use Only
परेषां तीर्थाभासता
॥ ४४ ॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
MINIA
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्राम ॥४५॥
पुस्तकशर
णानां सौधर्मानपत्यता
'तेष्वपि' दिगम्बरादिष्वपि पूर्णिमाप्रमुखाः 'पुस्तकशरणाः' पुस्तकमेव शरणं येषां ते तथा, परम्पराशून्याः, किमसाक पर|म्परया प्रयोजनं ?, पुस्तकलिखितसिद्धान्तं शरणीकृत्य प्रवर्तामहे इत्यसमीक्ष्यभाषिणः,तेषां प्रासङ्गिक साधारणस्वरूपं भणाम इति गाथार्थः ॥५८॥ अथ ते तीर्थमध्यवर्त्तिनो न भवन्तीत्याह
सोहम्मावच्चिजा अच्छिन्ना जाव दुप्पसहसूरी। तेहिंतो से भिन्ना जं ते पुत्थाउ नो जाया ॥५९॥ सौधर्मापत्यान्यच्छिन्नानि यावद्दुष्प्रसभसूरिः,व्युच्छिन्ने च तीर्थे तीर्थकरमन्तरेण केवलिनाऽपि तीर्थ प्रकटीकर्तुमशक्यमिति प्राक् | प्रपश्चितं, पूर्णिमादयस्तु श्रीसुधर्मापत्येभ्यो भिन्ना एव, तत्र हेतुमाह-'जं ते'त्ति यस्मात् ते श्रीसुधर्मापत्यानि न पुस्तकाजाताः, | यो यथोत्पद्यते तजातीयस्तेनैव विधिना, यथा गर्भजाद्गर्भजोत्पत्तिर्न पुनः संमृच्छिमादपि, या तु गर्भजात् संमूच्छिमोत्पत्तिः सा च न तदपत्यव्यवहारहेतुः, अपत्योत्पत्तिप्रकाराद्भिन्नप्रकारेणैवोत्पत्तेः, न हि मातृशरीरोत्पन्नाऽपि षट्पदी भगिनीव्यवहारविषयः, भगिन्युत्पत्तिप्रकाराद्भिन्नप्रकारेणैवोत्पत्तेः, एवं पूर्णिमादिष्वपि योज्यं, तदेवं तीर्थे समुत्पन्ना अपि पौणिमीयकादयो न साधुवत्समुत्पन्नाः, किंतु पुस्तकमूलकत्वेन मिन्नप्रकारेणोत्पन्नाः, यथा मातुः शरीरे षट्पदीति गाथार्थः ॥५९॥ अथ पुस्तकशरणानां यन्न संभवति तदर्शनाय गाथाद्वयेन दिशमाहपंच परमेहि दसविह सामायारी अ पंच ववहारा । वायणजुग्गाजुग्गा जुग्गाणवि वायणमि विही ॥६०॥
छओवट्ठावणिअप्पमुहुच्चाराइ णाणमाईणं । आराहणाइविहओ पुत्थयदिट्ठीण नहु हुंति ॥६१॥ पुस्तकवादिनां पञ्च परमेष्ठिनस्तीर्थाभिमता न संभवन्ति, तन्मते चार्हदादीनां भिन्नत्वादिति, 'पंच खलु तित्थयर'मित्यादि
।।।४५॥
Jan Educationa internatonal
For Person and Private Use Only
www.janebayorg
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा १ विश्रामे
॥ ४६ ॥
गाथासु वक्ष्यते, तथा 'दशविधसामाचारी' 'इच्छामिच्छेत्यादिदशप्रकारा गुरुशिष्यसंबन्धे सत्येव संभवति, तथा पञ्च व्यवहाराः| आगमश्रुताज्ञाधारणाजीतलक्षणा न संभवन्ति, तत्रापि श्रुतजीतौ केवल गुर्वायत्तावेव, कथं पुस्तकायत्ताविति तथाऽयं वाचना| योग्योऽयं च नेति वाचनायोग्यायोग्य विचारो न संभवति, पुस्तकस्य तत्रासामर्थ्यात्, न हि पुस्तकं योग्यमयोग्यं च विवेचयितुं | शक्नोति, तथा वाचनायां विधिः- उद्देशसमुद्देशादिलक्षणो गुरुक्रमायातो न पुस्तकसाध्यः, तथा छेदोपस्थापनीयं चारित्रं गुरुमन्तरेण न संभवत्येव, गुरुणैव सामायिकोच्छेदपूर्वकं तस्यारोप्यमाणत्वाद्, आदिशब्दात् सामायिकादीनामपि यथासंभवमायोज्यं, तथा | ज्ञानादीनामाराधनविधयोऽपि योगाद्यनुष्ठानपूर्वकम ध्ययनाध्यापनादिलक्षणाः पुस्तकदृष्टीनां 'न हु' नैव संभवन्तीति क्रिया सर्वत्रापि संबन्धनीया, विस्तरजिज्ञासुना तु मत्कृत पर्युषणादशशतकटीकाऽवलोकनीयेति गाथायुग्मार्थः ||६० - ६१ || अथ पुस्तकवादिनो यदेव पुस्तके लिखितं तदेव प्रमाणं, न पुनः परम्परायातमपीति वदन्ति, तदसम्यक्, यतः क्वापि पुस्तकेऽपीत्थं लिखितं नास्ति यत्पुस्तक लिखितादन्यदसम्यग् यद्वा पुस्तकं दृष्ट्वा ये धर्मं प्ररूपयिष्यंति ते सम्यक्तयाऽवगन्तव्या इत्यपि कापि पुस्तके लिखितं यद्वोच्छिन्नं तीर्थममुकादाचार्यात् प्रकटीभविष्यतीत्यपि क्वापि नास्ति, कथमेते धाष्टर्थमवलम्ब्य पुस्तकं शरणं प्रपद्यन्ते १, एवं 'पिता मे कुमारब्रह्मचारी' ति न्यायमापन्नानामध्यक्षसिद्धमेव मृषाभाषित्वं यतो वयं पुस्तकलिखितप्रमाणवादिन इत्येवं वाचाटा अपि पुस्तकालिखितमप्यनन्तरोक्तं स्वीकुर्वन्ति, परिहरन्ति च पुस्तकलिखितमपि दशविधसामाचारीपञ्श्चव्यवहारादिकमच्छिन्नतीर्थं दुष्प्रसभं यावदित्यादि च । एवं सत्यपि पुस्तकवादित्वे लौकिकदृष्टान्तमाह
ववहारिअकुलवडिओ आयारो घरउवकूखरो सयलो । किं लेकूखगंमि लिहिओ' ता कह सूरीण कुलवडिओ १ ॥६२॥
For Personal and Private Use Only
पुस्तकवा दिनां
सामाचार्याद्यभावः
॥ ४६ ॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपरीक्षा १ विश्रामे
॥ ४७ ॥
व्यावहारिक कुलपतितो- व्यावहारिककुल क्रमायातः, उपलक्षणात् राजकुलक्रमायातोऽपि ग्राह्यः, आचारः - प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपः | गृहोपस्करः- स्त्रीप्रमुखाणां नानाभरणवस्त्रादीनि शयनासनभोजनभाजनादीनि च यावत् स्त्रीपुत्रपुत्र्यादयश्च गोमहिष्यादयश्च सक| लोsपि किं लेख्यके लिखितो लभ्यते ?, अपितु न लभ्यते, तर्हि सुरिकुलपतित आचारः कथं पुस्तके लिखितः संभवेत् , न च | राजकुले लेख्यकं न संभवतीति शङ्कनीयमिष्टापत्तेः, नहि राजकुलाचारादि लिखितानुसारेणैव प्रवर्त्तते, किं तु परम्परायातमेव, | एवं प्रवचनेऽपि बोध्यं यत्तु किञ्चिल्लिखितं दृश्यते तदपि परम्परागताचारस्यैकदेशो बोध्यः, तेन केवललिखनानुसारेण प्रवृत्तिभाषणमभाषणमेव, एवं सत्यपि यः कश्चिदिभ्यपुत्रो लेख्यकं दृष्ट्वा यदेव लेख्यके लिखितं तदेव स्वकीयं, शेषं तु नात्मीयमिति | बुद्ध्या गृहान्निष्काश्य परित्यजन् केन कीदृशो भण्यते ?, तथा पुस्तकवादिनोऽपि केवलसूत्रवादिनो वा बोध्या इति गाथार्थः ॥ ६२ ॥ अथ सिद्धान्तवादिनमात्मानं ख्यापयन् महामृषाभाष्येवेति ज्ञापनाय प्रथमं सिद्धान्तखरूपमाह
Jain Educationa International
अत्तागमपासाओ सुणिओ बीओ अणंतरागमओ । तत्तो सवणपरंपरसमागओ तइअ आगमओ ॥ ६३ ॥ आत्मागमपार्श्वात् 'तात्स्थ्यात् तद्व्यपदेश' इति न्यायादात्मागमवतः सकाशात् श्रुतो द्वितीयोऽनन्तरागमो भवति, 'ततो' द्वितीयागमपार्श्वात् श्रवणपरम्परासमागतस्तृतीय आगमकः, परम्परागमक इत्यर्थः, स च द्वितीयागमसकाशात् श्रवणसमुत्थोऽपि पुरुषपारम्पर्येण तीर्थपर्यवसायीति सिद्धान्तक्रमः, न पुनः प्रथमाभावे द्वितीयो द्वितीयाभावे च तृतीयो भवतीति गाथार्थः ॥ ६३ ॥ अथैवं क्रमसिद्धे सिद्धान्ते सिद्धान्तवादी कथं प्रश्नविषयीकार्य इति दर्शयति
सूरिपरंपररहिओ पुत्थय लिहिओ अ जो उ सिद्धंतो । तिन्ह खलु आगमाणं केरिसओ केण नामेणं १ ॥६४॥
For Personal and Private Use Only
कुलाचारीऽलिखितः
सिद्धान्तस्वरूपं
॥ ४७ ॥
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
अव्यक्तसिद्धान्तता
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥४८॥
THAPARITAMATHSRPURIUEIPRITAMARHAALIRAMAILOPOIRALA
सूरिपरम्परारहितः पुस्तकलिखितश्च सिद्धान्तः त्रयाणामागमानां केन नाम्ना कीदृशः?, किमात्मागम उतानन्तरागमः पर- म्परागमो वेति परस्योदीरणेति गाथार्थः ॥६४॥ अथैवं पृष्टः परः कीदृग् स्यादित्याह
एवं खलु पुच्छिओ सो वेसातणउच्च जणयममुणतो। कोवि अहोहि अवत्तं संणेई एलम्उच्च ॥६५॥ एवमनन्तरोक्तप्रकारेण, खलुरवधारणे, पृष्टः सन् स कुपाक्षिको जनकमजानन् 'वेश्यातनुज इव' पण्याङ्गनापुत्रवत् कोऽपि च 'होही ति भविष्यतीत्यव्यक्तं सिद्धान्तं संज्ञयति, किंवद् ?-एडमूकवद्, अयं भावः- यथा एडमूकः केनचित् कथश्चित् संज्ञाविशेषेण पृष्टः सन् वक्तुमशक्तः सन् करादिना संज्ञां करोति, परं तथा संज्ञां करोति यथाऽन्येषां सम्यग्वस्तुपरिज्ञानं भवति, अयं । तु सिद्धान्तमव्यक्तमेव संज्ञयति, यथा वेश्यापुत्रो जनकं ब्रुवाणो हि कोऽपीत्यव्यक्त भाषते, दृष्टान्तद्वयन एडमूकवेश्यातनूजकल्पः | कुपाक्षिकः सिद्धान्तवादी प्रदर्शितः, आस्तां कुपाक्षिकस्तथा आचारहीनोऽपि ब्रुवाणस्तथैव भवति, यदागमः-"दुबसुमुणी अणाणाए तुच्छए गिलायइ वत्तए"त्ति श्रीआचारांगे लोकवि० (उ०६ सू-१०१) एतट्टीकादेशो यथा-क्वचित्संशीतिविषये केनचित्पृष्टोऽपरिज्ञानात् ग्लायति वक्तुं, ज्ञानसमन्वितो वा चारित्ररिक्तः पूजासत्कारभयात शुद्धमार्गप्ररूपणावसरे ग्लायति यथावस्थितं प्रज्ञापयितु"मित्यादि आ०, इति गाथार्थः ॥३५।। अथैवमागममव्यक्तं ब्रुवाणस्य किं स्यादित्याहजह आगमो अवत्तो विगप्पिअत्थो तहेव तम्मूलं । तित्थयरोवि अवत्तो तं तयवच्चाइ अवत्ता ॥६६॥
कुपाक्षिकाणां विकल्पितार्थ:-निजनिजमतानुसारेण विकल्पितोऽर्थों यस्यैवंविध आगमो यथाऽव्यक्तः, विकल्पितार्थों हि सिद्धान्तो जारगर्भ इव सज्जनपर्षद्यव्यक्त एव स्यादित्यर्थः, तथा तन्मूलं तीर्थकरोऽप्यव्यक्त एव, यथा केनचित्पृष्टं ननु भोः एता
atlaritinARROTHeatmealionllite
इच्छापा ग्लायति वक्तुं, ज्ञानसमा
५॥ अथैवमागममव्यक्तं Ma अवत्तो तं तयवचाइ
MOREml
॥४८॥
Iain Education inte
For Personal and Private Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे
॥ ४९ ॥
| डगर्थवान् सिद्धान्तस्तव केन गुरुणा पाठित इत्युक्ते विकल्पितार्थप्ररूपकं देवदत्तादिना कल्पितं निजगुरुं वक्तुमक्षम एव स्यादिति जगत्थितिः, एवं तन्मूले चाव्यक्ते तदपत्यान्यप्यव्यक्तान्येव, अत एवागमे निह्नवा अव्यक्ता इति भणितं प्राक् प्रदर्शितमितिगाथार्थः |||६६ || अथ पुस्तकवादिनां कस्तीर्थकर इत्याह-
उस भाईजिणणामारोपेणाणेगहावि एगजणो । निअनिअमयाइभूओ पुत्थयसिद्धंततित्थयरो ||६७॥ पुस्तक सिद्धान्तस्य तीर्थकरो निजनिजमताकर्षकः शिवभूतिचन्द्रप्रभादिरेकजनः- एक एव जन एकजनः अनेकधा - अनेकस्व| रूपः, केन ? - ऋषभादिजिननाम्ना समारोपेण 'अतस्मिंस्तदध्यवसाय आरोप' इति वचनात् शिवभूत्यादावेकस्मिन्नेवानेकेषां तीर्थकृतामुपलक्षणाद् गणधरादीनां च नाम्नामारोपः कृतः तेन हेतुभूतेनेति गाथार्थः ॥ ६७॥ अथ नाम्नामारोपस्तेन किं जातमित्याहते तित्थाभासेतित्थयरो तित्थतित्थकरनामा | सङ्घप्पयारपावो भिन्नो भिन्नुत्ति विष्णेओ ||३८|| येन कारणेन ऋषभादिजिननाम्नामारोपस्तेनैव कारणेन तीर्थाभासे- कुपाक्षिकवर्गे तीर्थकरस्तीर्थतीर्थकरनामा भवति, तीर्थे यस्तीर्थकरस्तस्यैव नाम यस्य स तीर्थतीर्थकरनामेत्यर्थः, यत एव नाम्नामारोपः कृतः अत एव पृष्टाः सन्तो देवोऽर्हन्नित्यादि भाषते, तथा चारोपितनाम्ना कुपाक्षिकाभिमततीर्थकृत्कीदृशः १ - 'सर्वप्रकारपापः ' सर्वात्मना पापभूत इत्यर्थः, स च प्रति कुपाक्षिकं मिन्न एवेतिकृत्वा भिन्नो भिन्नो बोध्यः, यथा दिगम्बराणां शिवभूतिः पौर्णिमीयकानां चन्द्रप्रभाचार्य इत्यादिरितिगाथार्थः ॥ ६८ ॥ नन्वेवमारोपः कथं भवतीति पराशङ्कामपाकरोति—
सवेहिं सदेहिं सङ्घपयत्थावि हुंति अहिलप्पा । आरोवेण जहिच्छिअसंकेओ जेणमणिवारो ।। ६९ ।।
For Personal and Private Use Only
जिनादीनामारोपः
॥ ४९ ॥
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
विकल्पितसंकेताः
श्रीप्रव- आरोपेण सर्वेऽपि पदार्थाः सर्वैः शब्दैरभिलाप्या भवन्ति, येन कारणेन यथेप्सितसंकेतो-यथारुचि विकल्पितः संकेतो ह्यनिवार्य चनपरीक्षा में इति गाथार्थः ॥६९।। अथ यथेप्सितसंकेते उदाहरणमाह१विश्रामे
जह चेइअसद्देणं णाणं साहू अ साहिपमुहाई। लुंपगविगप्पिआई तेणं ते तम्मए अत्था ॥७॥ ॥५०॥
यथेत्युदाहरणोपन्यासे,चैत्यशब्देन ज्ञानं साधुश्च शाखिप्रमुखाणि-वृक्षादीनि 'लुम्पकविकल्पितानि' लुम्पकेन संकेतविषयीकृतानि, | तेन कारणेन तन्मते चैत्यशब्देन तेऽर्था बोध्याः, यथा वर्द्धमानादिनाम्ना लोके निजनिजपुत्रादीनामभिसंधारणं भवति तथा लुम्पकमतीयानां चैत्यशब्देन ज्ञानादीनामभिसंधारणं भवति, अत एव तेषां सिद्धान्तो न जैनसिद्धान्तः, किंतु लुम्पकमतसिद्धान्त | एव,वस्तुगत्या तु अर्थ एव सिद्धान्तः, स च भिन्न एवेति गाथार्थः ७०॥ अथ प्रस्तुतं कुपाक्षिकेषु योजयितुं गाथापञ्चकमाहएवं खलु तित्थयरं इत्थीमुतिंनिसेहगं खमणा । पुषिणमिआ पुण पुण्णिमपखिअदक्खं जिणं विति ॥७१॥
इत्थीणं जिणपूआपडिसेहपरायणंपि खरयरया। अंचलिआ अंचलयं परूवयंतंपि सड्ढाणं ॥७२।। फलपूआइनिसेहं कुणमाणं सड्ढपुण्णिमो अरिहं। सुअदेवीथुइपमुहं पडिसेहतं तु आगमिआ ॥७३|| जिणपडिमाइनिसेहोवएसकुसलं लवंति लुपागा। तित्थद्वंपि पमाणं वयंतमरिहंतमवि कडुओ७४॥
वीजो वण्णविहीणो पडिमं मोत्तण लुपगं सचं । अणुमित्तकम्मबंधं धम्ममभासंतमवि पासो ॥७॥ एवं प्रागुक्तसंकेतादिप्रकारेणारोपे सति, खलुरवधारणे, क्षपणकाः स्त्रीमुक्तिनिषेधकं तीर्थकर भणन्ति,पौर्णिमीयकाः पुनः 'पूर्णिमापा| क्षिकदक्षं पूर्णिमायां पाक्षिकव्यवस्थापने यो दक्षस्तं जिनं त्रुवन्ति, तथा पर्वातिरिक्तदिने पौषध(स्य स्त्रीणां जिनपूजायाश्च)निषेधपरायणं
HINAINITIHARITRAININDIA ANILAPARISHADDITIAHRAITANILINGUISHIRI SAIRAT
NSINAHANIJINA MINSPIRAMAI THIMIRMIRAIL
RIA
For Per
and Private Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा १ विश्रामे 1143 11
खरतराः, आञ्चलिकाः श्राद्धानां सामायिकादावञ्चलं - पल्लवं प्ररूपयन्तं तीर्थकरं, फलपूजादिनिषेधं कुर्वन्तमर्हन्तं सार्द्धपौर्णिभीयकाः, श्रुतदेवतास्तुतिप्रमुखं प्रतिषेधयन्तमागमिकाः, जिनप्रतिमानिषेधोपदेशकुशलं लुम्पाका जिनं लपन्ति, तीर्थार्द्ध-श्रावकश्राविकालक्षणमपि प्रमाणं वदन्तमर्हन्तं कडुकाः, 'बीजो' बीजाख्यो वर्णैरकारादिभिर्द्रव्यश्रुतहेतुभिरपि हीनः प्रायोऽतिमूर्खः प्रतिमां मुक्तत्वा लुम्पाकं सत्यं - लुम्पाकमते प्रतिमानङ्गीकारस्तदसत्यं, शेषं तु सत्यमेवेति वदन्तमर्हन्तम्, अणुमात्रमपि कर्म्मबन्धो यत्रैवंविधं धर्ममभाषमाणं पाशोऽर्हन्तं वदतीति दशानामपि निजनिजविकल्पारूढास्तीर्थकृतो भिन्नभिन्ना एवेति गाथापञ्चकार्थः ॥ ७१-७२७३-७४-७५ ॥ अथ गाथापञ्चकोपसंहारमाह
एवं सबकुवखा पडिवण्णा भिण्णभिण्णतित्थयरं । परमत्था सिवभूइप्पमुहे ते तारिसे नने ॥७६॥ सिद्धविय तम्मग्गाराहणपुद्दा य एवमवि सेसा । तित्थभिहाणाभासा भासाभासा य किरियासु ||७७|| एवं प्रागुक्ताः सर्वे कुपाक्षिकाः भिन्नभिन्नतीर्थकरं प्रतिपन्नाः, ते च तीर्थकराः 'परमार्थात् ' वस्तुगत्या शिवभूतिप्रमुखा एव, | नान्ये, तथाविधप्ररूपणाविशिष्टा न तीर्थसम्मता ऋषभादयः, विशेषणभेदे च विशिष्टस्यावश्यं भेदाद्, एकनामवाच्याश्चानेकेऽपि पदार्था भवन्ति, अतो नाम्नामनेकार्थताऽपि तत्र विशेषप्रतिपत्तिर्विशेषणैरेव स्यात्, यथा 'गोपाङ्गनासङ्गनिबद्धरङ्गो, गीर्वाणगेयाङ्गगुणो | जिनोऽव्यादि 'त्यत्राद्यपदवाच्यार्थविशेषणेन जिनशब्देन नारायण एवावगम्यते, न तु जैनाभिमतोऽर्हन्, तथा 'पायात्सदा नः पुरुषोत्तमो यो, जितेन्द्रियोऽनङ्गकुरङ्गहेतु' रित्यत्रोत्तरपदे वाच्यार्थविशेषणान्वितेन पुरुषोत्तमशब्देनाईनेव, न तु नारायणः, एवं सर्वत्रापि नाम्नामभेदेऽपि विशेषण मेदाद्भेदः, अन्यथा जगद्व्यवस्थाभङ्गः स्यात्, न हि भूपतिनामा रोरः कश्चित् तन्नामवतो राज्ञो राज्य
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
जिनसिद्धादीनामाभासता
॥ ५१ ॥ .
.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
Anima
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥५२॥
I NAINAMITHALINASHISH AIMIMINARSalman
| संभोगी स्यादितिगाथार्थः ॥७६।। अथाहद्वत्सिद्धादयोऽपि कुपाक्षिकाणां भिन्ना एवेति दर्शयति-सिद्धा अपि तन्मार्गाराधनपूर्वा ये जिनादीनाते तेषां सिद्धत्वेनाभिमताः, ते च भिन्ना एव, न हि जैनैर्ये सिद्धा अभ्युपगतास्ते तथाभूताः, किं तु कुपाक्षिकविकल्पितक्रियातो
मारोप: |विपरीता या जैनक्रिया तदाराधनयेति, 'एवमपि अपिरेवार्थे एवमेव, शेषाः-आचार्यादयोऽपि भिन्नाः, ते चाध्यक्षसिद्धा एव, किं | लक्षणास्ते ?-तीर्थाभिधानाभासाः-तीर्थ यान्यभिधानानि-साधुसाध्वीश्रावकश्राविकारूपाणि तथा देवोऽर्हन् सुसाधुर्गुरुः केवलि-|
भाषितो धर्म इत्यादिना, एतैनामभिहेतुभूतैराभासो तेषां ते तथा, नाम्ना साम्येनैव तीर्थसाम्यं विभ्रतीत्यर्थः, तथा भाषया इदं सामा|यिकमयं च पौषध इदं च प्रतिक्रमणमित्यादि यावत्पञ्च महाव्रतानि द्वादशाणुव्रतानीत्यादिरूपया आभासो येषां ते तथा, कासु?क्रियासु, तीर्थप्रवर्तितनाम्ना साम्यभाजोऽत एव तद्वदाभासन्ते इति क्रियासु भाषाभासाः, ननु कुपाक्षिकाणां क्रिया किमकामनिजराहेतुरुताज्ञानकष्टं वेति चेद् ,उच्यते, सा क्रिया नाज्ञानकष्ट, नाप्यकामनिर्जरा, किंतु क्रियामात्रमुपवेशनोत्थानादिरूपमुच्यते, तदपि प्रतिसमयमनन्तसंसारहेतुरिति प्रागुक्तमिति गाथार्थः ॥७७॥ अथोक्तप्रकारेण सिद्धान्तस्यापि भिन्नत्वे सिद्धेऽपि विशेषतो दृष्टा-3 न्तेनैव भिन्नत्वं दर्शयितुमाहनिअनिअमयठिइहेऊ अत्थो सन्वेसि सम्मओ नन्नो। सिद्धंतस्सवि सुद्धो पाढो वसहुव परतंतो।।७८॥
सर्वेषामपि मते सिद्धान्तस्याओं निजनिजमतस्थितिहेतुः, एवमर्थकल्पनेनास्माकं मतस्थिति न्यथेति विकल्पः तदनुसारेणार्थो | विकल्पितः, यथा चैत्यशब्देन साधुरित्यादि, जिनप्रतिमाया अर्थकरणेन लुम्पकमतमुच्छिन्नं स्याद् , अतः स्वमतस्थितिहेतुरेवार्थो | | विकल्पितः, यत्र तु व्यक्तशब्देन जिनप्रतिमा तत्रार्थस्यान्यथाकर्तुमशक्यत्वेन सूत्राणामेव त्यागः कृतो, यथा श्रीमहानिशी- |॥५२॥
A TIMIn managin
Jain Education Internation
For Personal and Private Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
PAHINI
सूत्रस्य परतन्त्रता
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥५३॥
LIBRARIArana
MEDICINEPARAMDHAmiBP
| थोपदेशमालादिकं, शुद्धपाठस्तु वृषभवत्परतन्त्र इत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-प्रथमस्तावत्कुपाक्षिकैनवीनविपरीतप्ररूपणादिकं विहितं, पश्चासिद्धान्तपाठस्तु यथास्थित एवाभ्युपगतः, तत्परावृत्तिकरणे शक्त्यभावात् , यस्य शक्तिरासीत् तैः पाठपरावृत्तिरपि विहिता, यथा दिगम्बरेण, अर्थस्य तु परावृत्तिः सर्वैरपि कर्तुं शक्यते, यथा चैत्यशब्देनास्माभिर्ज्ञानमुच्यते, नतु जिनप्रतिमा, वृत्त्यादावेवमों नास्ति, किंतु जिनप्रतिमैव,ततः टीकादिकमस्माभिर्नाङ्गीक्रियते इत्याद्यसमञ्जसवादे समुत्सुकीभवन्ति, सिद्धान्तस्तु सूत्रार्थोभयात्मकः, स च तैर्नाभ्युपगतः, यस्तु केवलपाठः स च वृषभवत् परतन्त्रो, यत्र नीयते तत्र यातीतिगाथार्थः ॥७८॥ अथ | पाठो वृषभवत् परतन्त्रस्तेन प्रकृते किं संपन्नमित्याह
तेण विवरीअअत्थं भासिजंतं विअत्तभासाए । न य पुक्करेइ सुत्तं आगरिसपुरिसगयणुगइ ॥७९॥ येन कारणेन पाठः परतन्त्रस्तेन कारणेन विपरीतार्थतया भाष्यमाणं सूत्रं व्यक्तभाषया न च पूत्कुरुते, तत्र विशेषणद्वारा हेतुमाह-किंभूतं सूत्रं ?-'आगरिसे'त्यादि आकर्षकपुरुषगत्यनुगति, रज्ज्वादिना गृहीत्वा पुरो गन्ता आकर्षकस्तस्य या गतिस्तस्या अनु-पश्चाद् गतिर्यस्य तदाकर्षपुरुषगत्यनुगति सूत्रम्, आकर्षको यत्र यत्र नयति तत्र यातीति वृषभोपमं सूत्रं, यो यथा विकल्प्याथं करोति तदेवार्थमनुगच्छति, अतः केवलसूत्रपाठस्तु सिद्धान्त एव न भवति, किंतु सूत्रार्थोभयात्मक इति गाथार्थः ॥७९॥ अथ केवलपाठः कीदृक् स्यादित्याहतेणेवागमपाढो न य ववहारप्पवायगो समए । भिन्नो वाऽभिन्नो वा भिन्नो निअमेण भिन्नत्थो ॥८॥ येन कारणेनागमपाठो वृषभकल्पस्तेन कारणेनागमपाठो 'नच' नैव 'व्यवहारप्रवादकः' प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपं व्यवहारं प्रवद
DISHITITLEEPI
SILITANIUDUPAMARI
For
and i
n
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रस्य परतन्त्रता
श्रीप्रव- (तीति व्यवहार
तीति व्यवहारप्रवादकः, स न भवति, क्व?-समये-जिनशासने, पाठः किंलक्षणो?-मिन्नो वा अभिन्नोवा, उभयथापि 'भिन्नार्थों चनपरीक्षा
मिन्न एव, सम्यग्व्यवहारप्रवर्तको न भवतीत्यर्थः, अत एवागमपुरस्कारेण प्रवृत्ता अप्यमी भिन्नभिन्नमार्गप्रादुष्कर्तारः, येन विश्रामे
कारणेनार्थभेदे सिद्धान्तो भिन्न एव,अयं भावः-पाठभेदेऽपि यद्यर्थस्साभेदस्तहि नियमान्यवहारप्रवृत्तिरभेदेनैव स्यात् , वस्तुगत्या सि॥५४॥
द्धान्ताभेदेऽर्थाभेद एव निदानम् ,अत एव पाठतो भिन्नान्यप्यर्थतो भेदाभावभाञ्जि प्रकरणान्यपि सूत्राणीव प्रमाणानि सम्यग्दृशां, उभयोरपि व्यवहारप्रवादने भेदाभावाद् ,अर्थभेदे हि सर्वत्रापि भेद एवेत्यर्थः, इति गाथार्थः।। ८०॥ अथ किंवरूपः सिद्धान्त इत्याह
सुत्तत्थोभयरूवो सिद्धंतो सुअहराण निअमेण | सुत्तं पुण संकेइअनिनायरयणामयं सुमयं ॥८१॥ नियमेन 'श्रुतधराणां' बहुश्रुतानां 'सिद्धान्तः' सूत्रार्थोभयरूपः,न पुनः केवलं सूत्रपाठः सिद्धान्तः, यतः सूत्रं संकेतितनिनादरचनामयम्-अमुकशब्देनामुकं वाच्यमित्येवं संकेतिता ये निनादाः-शब्दास्तैर्या रचना गद्यपद्यात्मिका तन्मयं,सुमतम्-अतिशयेन | सम्मतं, पूर्वमर्थेन सह शब्दानां संकेतमवगम्य पश्चात्सूत्ररचनेतिकृत्वा शब्दो यो यत्र संकेतितः स तद्वाचकतया खीकर्तव्य इति || गाथार्थः।।८१॥ अथ संकेतः कतिविध इत्याह-- संकेओ पुण दुविहो अणाइसिद्धो अधुत्तमुत्तो अ। पढमोजिणिंदभणिओ बीओ भणिओकुवखेहिं॥८२॥ संकेतः पुनर्द्विविधः-अनादिसिद्धो धूर्तमुक्तश्च, प्रथमो जिनेन्द्रभणितः, द्वितीयः कुपाक्षिकैरितिगाथार्थः।।८२।। अथ दृष्टान्तमाह-- जह पकखिअंपि सहोचउदसिसंकेइओ जिणिंदुत्तो। पुण्णिमतिहिसंकेओनिम्मविओ कुमयवग्गेण ॥८॥ यथा पाक्षिकमितिशब्दः चतुर्दशीसंकेतितो जिनेन्द्रणोक्तः, अत्र जिनेन्द्र भणनेनानादिसिद्धोऽपि संकेतः केवलज्ञानवता भगवता|
SHYANA
Einm al
De
HAL||५४॥
For Person and Private Use Only
www.janebry.org
on Education Internation
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे
।। ५५ ।।
श्रीवीरेण ज्ञापित इत्यर्थः सूचितः, पूर्णिमातिथौ च कुपाक्षिकवर्गेण संकेतो निर्मापितः, मुग्धजन विप्रतारणबुद्ध्या नवीनः संकेतो विहितः, यथाssधुनिकै र्वणि जैरेकादश गणनीया इतिशब्दे पलायनं संकेतितं क्वचिदेकत्रिंशच्छब्देनानुचित, पञ्चत्रिंशच्छब्देनोचितं, | तथा नवनवतिपाटकशब्देनैकसंख्या संकेतिता, एवमष्टनवतिशब्देन द्विसंख्या, यावत्पश्चानुपूर्व्याऽङ्कानां न्यूनत्वे संख्याधिक्यं संकेतितं, तथा कुपाक्षिकैः स्वमतव्यवस्थापनाय पाक्षिकशब्देन पूर्णिमा यावत् खरतरेण "सावयधम्मो अ वुच्छिन्नो" (दीपा० ) इत्यत्र श्रावकधर्मः - प्रतिमास्वरूपो ग्राह्य इति विकल्पितं तच्च तदीयानां प्रमाणं, न पुनस्तीर्थस्य, ततो विलक्षणत्वादिति गाथार्थः॥ ८३ ॥ | अथात्मीयः शङ्कते -
णु वेसिं आयरियप्पमुद्दा पञ्चक्खतित्थआभासा । तित्थाउ हुंति भिन्ना कहण्णु अरिहंत सिद्धावि ! ॥ ८४ ॥ इअ चे बुच्चइ निअगा आयरिआ तेसि बंदणिज्जत्तं । जो पण्णवेइ पुरओ भवाणं तेसि सो अरिहा ||८५ || | सिद्धंतोवि समत्थो पुत्थय लिहिओऽवि तित्थठवणाए । पुरिसपरतंतरहिओ जो भासइ तेसि सो अरिहा ॥ ८६ ॥ सिद्धावि तदुवएसा उवलद्धा हुंति तेसि सद्धज्जा । एवं गोअममाई गणहरवग्गोऽवि विष्णेओ ॥ ८७॥ ननु भो अमीषामाचार्यादयो हि तीर्थाद्भिन्नास्तद्वदाभासरूपा अध्यक्षसिद्धाः, नु वितर्के, अर्हत्सिद्धावपि कथं भिन्ना इति पूर्व - पक्षाशङ्केति गाथार्थः ॥ ८४ ॥ अथोत्तरमाह - इति चेदुच्यते, ये निजका - आत्मीयाः कुपाक्षिकमुख्या मताकर्षकाः तेषां वन्दनीयत्वंवन्दनादियोग्यत्वं भव्यानां पुरस्तात् (यः) प्रज्ञापयति स तेषां कुपाक्षिकाणामर्हन्, तीर्थसम्मतस्त्वर्हन् कुपाक्षिका द्रष्टुमप्यकल्प्या इति ब्रुवाण इत्यनयोर्भेद इति गाथार्थः || ८५ || अथवा प्रकारान्तरेणोत्तरमाह – पुस्तकलिखितोऽपि पुरुषपरतन्त्ररहितः सिद्धान्त -
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
संकेतभेदौ अर्हदादिपार्थवृत्तं
॥ ५५ ॥
.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
कुपाक्षिकविभाग:
चनपरीक्षा १विश्रामे ॥५६॥
स्तीर्थस्थापनाय समर्थ इति यो भाषते तेषां सोऽर्हन्, न चैतादृशस्तीर्थाभ्युपगतोऽर्हनिति भिन्न इति गाथार्थः ॥ ८६ ॥ अथ | सिद्धविषये उत्तरमाह-तेषां-कुपाक्षिकाणां सिद्धा अपि तदुपदेशाद्-विकल्पिततीर्थकरोपदेशादुपलब्धाः श्रद्धया भवन्ति, ते च तदुपदिष्टमार्गाराधनाजाता भिन्ना एव, तीर्थे तथाविधसिद्धानामश्रद्धानादेव, गौतमादिगणधरवर्गोपि निजमतिविकल्पितम्तीर्था|द्भिन्न एवेति गाथार्थः ।।८७॥ अथोक्तकुपाक्षिकेषु विवेकमाह| तेसुवि लुपगवजा पायं खलु कायबिंदुजुअनयणा । निम्मलनयणसमाणा दीसंति सुविजपरिवज्जा ॥८८॥
तेष्वपि-पौर्णिमीयकादिष्वपि लुम्पकवर्जाः प्रायः काचबिन्दुयुतनयनाः निर्मलनयनसमाना-निर्मललोचनैः सह समाना दृश्यन्ते, | परं सुवैद्यपरित्याज्याः, तादृग्रोगस्यासाध्यत्वात् , तथा लुम्पकवर्जा अमी अपि, यतस्ते प्रतिमां तु वयमप्यङ्गीकुर्मः, शेषभेदस्तु
सामाचारीविशेषादकिश्चित्कर एव, तथा च यथाऽयं तपागणस्तथा वयमपीति धार्यमाश्रिताः साधूपदेशमपि न समीहन्ते, कथं | तेषां तत्प्रतीकारः?, तेन काचविन्दुरोगकल्पं तथा धाष्टयं तदीयश्रद्धानदृष्टावसाध्यं, नचैवं लुम्पकस्यापीत्यनन्तरं वक्ष्यमाणमिति | गाथार्थः ।।८८॥ अथ पृथक्कृतस्य लुम्पकस्य स्वरूपमाह--
लुंपकनयणातंकाणेगविहा तेण केइ सज्झावि । तेसुवि कोइ सुहंजणसज्झो से अंजणं एयं ॥८९ ॥ लुम्पकनयनातङ्का अनेकविधा-नानाप्रकारास्तेन केपि रोगविशेषाः साध्या अपि, तेष्वपि कोऽप्यञ्जनसाध्यः, 'से' तस्याञ्जनमेतद्-वक्ष्यमाणमिति गाथार्थः ।।८९॥ अथ गाथापंचकेनाञ्जनमाह-- समुसरणे चउरूवो तित्थयरो तत्थ तिण्णि रूवाई। जइ सम्मयाइं पडिमा निअमेणं सम्मया होइ॥१०॥
KARANILITARAKHAANIRTHRUMPUTRASANNADUINDIANRITERATURI
NESHARINITIAS
॥॥५६॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
MAHARIHAR
प्रतिमापूजा
चनपरीक्षा १विश्रामे ॥५७॥
WHAMITRATHIHDPAHILATIllaPAKIRATRAISHIPPIL
तित्थयरजीवरहिआ पडिमा पडिरूवगाइतह चेव । तित्थयरागारवसा बुद्धी तित्थयरविसयत्ति ॥११॥ पडिमाएवि समाचं गंधोदयपुप्फबुढिमाईहिं । जह देवा तह मणुया दंसणसुद्धिं उवलहंति ॥९२॥ जलथलयकुसुमरासिं अभयरूवं विउव्वणं काउं । जाणुप्पमाणवुहिं करिंति देवा सगंधुदयं ॥९३॥
एवं जहसत्तीए सावयवग्गोवि पुप्फमाईहिं । पूएइ अ पुण्णट्ठा तित्थयरागारबिंबाई ॥१४॥ समवसरणे चतूरूपस्तीर्थकरो, धर्मोपदेशनां करोतीति गम्यं, यदागमः-"जे ते देवेहिं कया तिदिसि पडिरूवगा जिणवरस्स। तेसिपि तप्पभावा तयाणुरूवं हवइ रूवं" १॥ श्रीआव०नि० (५५७) तथा "दानशीलतपोभावमेदाद्धर्म चतुर्विधम् । मन्ये युगपदाख्यातुं,चतुर्वक्रोऽभवद्भवान्।।१॥” इति वीतरागस्तोत्रे,तथा "वप्रत्रयं चारु चतुर्मुखांगते"त्यादिनाऽतिशयोऽपि देवकृतो नाममालायां भणितः, ननु समवायाङ्गे येऽतिशयाः प्रोक्तास्तेषु चतुर्मुखाङ्गता नोक्ता अतः कथं श्रद्धेयेति चेत् , मैवं, यतस्ते नियताः, अनियतास्त्वन्येऽपि,यदुक्तम्-"होऊणवि देवकया चउतीसाइसयबाहिरा कीस । पागारंबुरुहाई अणण्णसरिसावि भोगम्मि?॥१॥ चउतीसं किरणिया ते गहिया सेसया अणिअयत्ति। सुत्तम्मिन संगहिया जह लद्धीओ अणिययाओ॥२॥” इति श्रीविशेषणवत्त्याम् । अत एवातिशयानां चतुस्त्रिंशत्वेन सङ्ख्थानियमपि वैचित्र्यादेव समवायाङ्गवृत्तौ "एते च यदन्यथाऽपि दृश्यन्ते तन्मतान्तरमवगन्तव्य". | मिति भणितं, अत एव प्रवचनसारोद्धाराद्धौ चतुर्मुखांगतान्तर्भावेनैवातिशया भणिताः। तत्र यदि लुम्पाकस्य तीर्थकरसंबन्धीनि | त्रीणि रूपाणि सम्मतानि तर्हि नियमेन प्रतिमा सम्मता, यथा तीर्थकरजीवरहिता प्रतिमा तथैव त्रीणि प्रतिरूपकाण्यपि तीर्थकरजीवरहितानीत्यर्थः, अथ तीर्थकराकारवशात्तेभ्यस्तीर्थकरविषया बुद्धिरिति चेचिरं जीव, प्रतिमायामपि समानं, तथा समवसरणे
malIGADHI REAPaAMIRMIRRITAIN
-
यानियमेऽपिया चतुर्मुखांगतानार्थकरजीव
॥५७॥
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीवचनपरीक्षा १ विश्रामे
॥ ५८ ॥
गन्धोदकपुष्पवृष्टयादिमिर्देवाः शक्रादयो दर्शनशुद्धिं सम्यक्त्वनैर्मल्यम्मुपलभन्ते तथा मनुजा अपि श्रावकश्राविकादिरूपा जिनभवने तथा कुर्वाणा दर्शनशुद्धिं लभन्ते, देवकृत्यं किमित्याह - 'जलथलय' मित्यादि, जलस्थलजकुसुमराशिं - जले स्थले च जातानि यानि | कुसुमानि तेषां राशिम् अभ्रकरूपां - वाईलाकारां विकुर्वणां कृत्वा जानुप्रमाणां वृष्टिं कुर्वन्ति देवाः, अत्राभ्राकारेण विकुर्वणा, न पुनः कुसुमानि विकुर्वितानि, आगमे 'जलजस्थलजे' ति पाठश्रवणात्, वृष्टिं किंलक्षणा :- 'सगन्धोदकां' प्रथमं गंधोदकवृष्टिं कृत्वा पश्चात् कुसुमवृष्टिमित्येवम्- अमुना प्रकारेण यथाशक्त्या श्रावकवर्गोऽपि तीर्थकराकारविचानि पुण्यार्थं पुष्पादिभिः पूजयतीति लुम्पकचक्षुषोऽञ्जन मितिगाथापञ्चकार्थः ।। ९०-९१-९२-९३ - ९४ ।। अथाञ्जनप्रक्षेपनिमित्तं शलाकामाह
Jain Educationa International
तेसिं वंदणपमुहं जिणवंदणसमफलति णो भिन्नं । तह जिणपडिमावंदणमंजणखेवे सिलागेसा ॥ ९५ ॥ 'तेषां त्रयाणां जिनप्रतिरूपकाणां वन्दनप्रमुखं जिनवन्दनसमफलं जिनवन्दनाद्यभिग्रहनिस्तारकं चेति प्रवचने प्रतीतं, नो भिन्नफलं, तथा जिनप्रतिमावन्दनम्, अञ्जनप्रक्षेपे एषा शलाकेति गाथार्थः ॥ ९५ ॥ अथ किं संपन्नमित्याह
एएणमंजणेणं नीरोअं चक्खु जस्स नो जायं। से कार्यबिंदुचक्खू उविक्खणिजं व दुस्सझं ॥ ९५ ॥ एतेनाञ्जनेन यस्य लुम्पकविशेषस्य चक्षुर्नीरोगं न जातं ' से' तस्य काचबिन्दु चक्षुरुपेक्षणीयमसाध्यत्वाद्, अथवा दुःसाध्यं - बहुप्रयाससाध्यं तद्विधिरपि लुम्पकमतनिराकरणविश्रामे वक्ष्यते इति गाथार्थः । । ९६ ।। अथ तीर्थतीर्थाभासयोरुपसंहारमाहएवं जुत्तिदिसाए सम्मं अम्भसिअ तित्थआभासं । मुणिऊण तित्थसरणं कुणंतु भवा हु भद्दट्ठा ॥९७॥ एवमुक्तप्रकारया युक्तिदिशया सम्यग् अभ्यस्य तीर्थाभासं कुपाक्षिकवर्ग ज्ञात्वा, परिहृत्येत्यर्थाद् ज्ञेयं, भव्यास्तीर्थशरणं कुर्वन्तु,
For Personal and Private Use Only
अंजनं तच्छलाका च
॥ ५८ ॥
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे
॥ ५९ ॥
| किमर्थं :- भद्रार्थ- मङ्गलायेति गाथार्थः ॥ ९७ ॥ अथ तीर्थस्वरूपोपसंहारमाह
एवं तित्थसरूवं सम्मं मुणिऊण सुकयअन्भासो । विष्णू कुवखकोसिअसहनिरोहं सुहं कुणई ||९८ || ' एवं ' प्रागुक्तप्रकारेण तीर्थस्वरूपं सम्यग् ज्ञात्वा सुकृताभ्यासो विज्ञः पण्डितः कुपक्षकौशिकशब्द निरोधं सुखं यथा स्यात्तथा करोति, कौशिकशब्दो हि जनानामशुभहेतुरतस्तन्निरोध एव श्रेयान् तेन कुपक्षकौशिकोऽपि तीर्थस्वरूपे निरूपिते निरुद्धशब्दप्रसरो भवतीति गाथार्थः ॥ ९८ ॥ अथ विश्रामोपसंहारमाह
एवं कुपकुखकोसिअसहस्सकिरणंमि उदयमावण्णे । दसवि कुवखा विसरा विगयप्पसरा मुणेया ॥ ९९ ॥
‘एवं' प्रागुक्तप्रकारेण कुपक्षकौशिक सहस्रकिरणे उदयं प्राप्ते दशापि कुपक्षाः विखरा-उत्सूत्र भाषकत्वेन विरुद्धः - अश्राव्यः स्वरोनिनादो येषां ते विस्वराः, अर्थात्कौशिका इत्यर्थः, 'विगतप्रसराः' विगतः प्रसरो- गमनागमनादिक्रियारूपो येषां ते तथा ज्ञेयाः पण्डि | तैर्बोध्या इति गाथार्थः ॥ ९९ ॥ अथेदं तीर्थस्वरूपं कस्मिन् संवत्सरे कस्मिंश्च गुरौ विद्यमाने सति कथितमिति प्रदर्शनाय गाथामाहनवहत्थकायरायंकि असममहिममि चित्तसिअपक्खे। गुरुदेवयपुण्णुदए सिरिहीरविजयसुगुरुवारे ॥१००॥
संवत्सरपक्षे त्वेवं-नवहस्तशब्दौ क्रमेण नवकद्विकसंख्याभिधायकौ, कायाः पृथिव्यादयः समयभाषया षडिति पसङ्ख्यावाची | कायशब्दः, राजा - चन्द्रः स चैकत्वसङ्ख्यावाची ज्योतिर्विदां प्रतीतः, एतैः शब्दैः 'अङ्कानां वामतो गति' रितिवचनात् क्रमेण येऽङ्काः १६२९ ते जाता यासु ता नवहस्तकायराजाङ्किता एवंविधाः समाः संवत्सरास्तासां महिमा - नामग्रहणादिना ख्यातिर्यस्मिन्नेवंविधे | चैत्रसितपक्षे मधुमासस्य शुक्लपक्षे, तत्रापि श्रीहित् रविजयसुगुरुवारे - श्रिया - शोभया हिनोति-वर्द्धते सुरगुरुत्वात् यः स श्रीहित् खेः
For Personal and Private Use Only
प्रथमविश्रामोपसंहारः
॥ ५९ ॥
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे
RIL
I
HAATMARATHIBUALITANIUIMAmeanI HARIPURANTITM
सूर्यस्य जयो यस्मात् स रविजयः, सूर्यबृहस्पत्योः परस्परं मैत्रीसद्भावात् बृहस्पतेः सकाशाद्रवेर्जयो भवत्येव, ततो विशेषणसमासः, ग्रन्थकृतौ एवंविधो यः सु-शोभनो गुरुः-बृहस्पतिस्तन्नाम्ना वारस्तसिन् श्रीहिदूविजयसुगुरुवारे, किंलक्षणे ?-'गुरुदैवतपूर्णोदये' गुरुदै
वर्ष गुरवश्व वतः-पुष्यं पूर्णा च अर्थाद् दशमी, चैत्रशुक्लपक्षे पञ्चमीदशमीपूर्णातिथ्योः पुष्यनक्षत्रयोगात् , तयोरुदयो यत्र स गुरुदैवतपूर्णोदयस्तसिन्, सं०१६२९ वर्षे चैत्रसितदशमी१० तिथौ बृहस्पतिवारे पुष्यनक्षत्रे चन्द्रे चरति सतीति भावार्थः, गुरुपक्षे पुनाख्यानं यथा-श्रीहीरविजयसुगुरुवारे-सुविहिताग्रणीश्रीहीरविजयसूरीश्वरराज्ये प्रवर्त्तमाने, किंलक्षणे ?-'नवहत्ये 'त्यादि, नव हस्ताः प्रमाणं यस्यैवंविधः कायः-शरीरं यस्य स चासौ राजा च नवहस्तकायराजः-श्रीपार्श्वनाथस्तेनाङ्कितः-अवच्छिन्नोर्थात् | यः कालस्तेन समः-सदृशो महिमा यत्र स तथा तसिन् , अत्समासान्तेन नवहस्तकायराजाङ्कितसममहिमे, यद्वा नव हस्ताः प्रमाणं यस्यैवंविधो राजते इत्येवंशीलो राजी-शोभनशीलः कायः-शरीरं यस्य स प्राकृतत्वाद्विशेषणस्य परनिपातस्तेनाङ्कितःचिलीकृतोऽर्थात् श्रीपार्श्वनाथस्तस्य महिम्नः समो महिमा यत्र स तथा तसिन् , श्रीपार्श्वनाथराज्यसदृशमहिम्नि श्रीहीरविजयसरिराज्ये इत्यर्थः, अयं भावः-श्रीऋषभाद्यपेक्षया हीनकालसमुत्पन्नोऽपि श्रीपार्श्वनाथः सर्वजनेष्वादेयनामा यथाऽभूत् न तथा ऋषभादयः, एवं वज्रवाम्याद्यपेक्षया श्रीवीरजन्मनक्षत्रसंक्रान्तभमराशिमाहात्म्यात् कुनृपकुपाक्षिकबाहुल्येनातथाविधकालो-| त्पन्नोऽपि श्रीहीरविजयसरिर्यथा माहात्म्यभाग न तथा वजस्खाम्यादयः, न चैतद्वर्णनमात्रं, किंतु पारमार्थिकमिति प्रदर्शनाय , | विशेषणद्वारा हेतुमाह, किंलक्षणे श्रीहीरविजयसुगुरुवारे?-'चित्रसितपक्षे' चित्रम्-आश्चर्य यथा स्यात्तथा कुपाक्षिकमुख्यानामपि निजकुपक्षपरित्यागपुरस्सरं सितः-श्वेतः शुद्ध इतियावत् पक्षः-अङ्गीकारो यत्र वारके स तथा तस्मिन् , अयं भावः-कुपाक्षिक
॥६ ॥
Jun Educationam
For Personal and Private Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थवर्षमानादि
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्राम ॥६१॥
ख्याः सपरिकरा ऋ० मेघजीप्रभृतयो नगरमुख्य अहम्मदावादे म्लेच्छमुख्यमुद्गलाधिपतिपातिसाहीश्रीअकबरसाक्षिकमहामहः पुरस्सरं यथा प्रव्रज्यादिकं प्रतिपेदिरे न तथा प्राचीनाचार्यराज्येषु,यद्यपि कश्चित् कदाचित्प्रवज्यादिकं स्वीकुर्वाणो दृष्टः श्रुतोऽपि | परं तन्मुख्यास्तूक्तयुक्त्या श्रीहीरवियमूरिराज्ये इति चित्रम् , एवमपि कुत इति विशेषणद्वारा हेतुमाह, यतः किंलक्षणे श्रीपूज्यवारके?| 'गुरुदैवतपूर्णोदये' गुरु-महत तच्च तद्देवं-भाग्यं गुरुदैवं, तदेव गुरुदैवकमिति स्वार्थे कः, तस्य पूर्णः-अन्यून उदयः तीर्थकृन्नामकर्मोदयवत् प्राग्जन्मोपार्जितशुभप्रकृतिविपाकानुभवनं यत्र स तथा तस्मिन् गुरुदैवकपूर्णोदये, तत्र न केवलं गुरोरेव पुण्यप्रक|त्युदयः, किंतु तद्भक्तानामपि, तथाहि-गुरुपक्षे तावत् नहि गुरूणां तथाविधपुण्यविपाकानुदये कुपाक्षिककुनृपव्याकुलेऽपि काले | श्रीस्तम्भतीर्थे प्रभावनामुखेनैव कोटिसंख्याद्रव्यव्ययः संभवति, नवा चरणविन्यासे प्रतिपदं रौप्यकसौवर्णिकमोचनं मौक्तिक| स्वस्तिकादिरचनमित्यादिना तीर्थकृत्पतिमः पूजोदयः संभवति, तद्भक्तपक्षे तु तथाविधेऽपि काले तद्भक्तानां धात्रा ज्ञानदर्श
नचारित्राणि पिण्डीकृत्य निर्मितैकमृर्तीनां श्रीगुरूणां ये भक्ताः श्रावकास्तेषां प्राग्जन्मोपार्जितशुभकर्मप्रेरणया भाविन्या च तथा| विधभवितव्यतयैव तथा भक्त्युल्लासः संभवति,यदागमः-पुण्णेहिं चोइआ पुरक्खडेहि सिरिभायणं भविअसत्ता । गुरुमागमेसिभद्दा | | देवयमिव पज्जुवासंति॥शात्ति (उपदे १०१) गाथार्थः।।१००॥ अथैतत्प्रकरणकर्तृनामगर्भितामाशीरभिधायिकां गाथामाह-- इअ सासणउदयगिरि जिणभासिअधम्मसायराणुगयं । पाविअपभासयंतो सहस्सकिरणोजयउ एसो॥१०१॥ | इति-अमुना प्रकारेणैषः-अध्यक्षसिद्धः सहस्रकिरणः 'पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात्' कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणो जयतु-जीयादित्याशीरुपदर्शितेतिसंबन्धः, आशीरपि तत्कृत्योद्भावनपुरस्सरमेव भवतीत्याह, किं कुर्वन् जयतु ?-'प्रभासयन्' प्रकाशं कुर्वन् , अर्थात्
IIIIIIIIIMSMallillmmeditSTINlta
AmitighTHATRIOSPIRITA MAIHARIRAHALILAHALILAHABHAPAINTAINRITINGHall
m atiPHATITAlmana
॥
mam
Rela
६
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थ
स्याशी
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥६२॥
जीवलोकम् ,अन्योऽपि सूर्यो लोकं प्रकाशयन्नेवाशीर्भाग् भवति तथाऽयमपि, प्रकाशमपि किं कृत्वा करोतीत्याह-'सासणेत्यादि, शासनं-जैनतीथं तद्रूपो यः उदयगिरिः-उदयाचलो निषध इतियावत् तं प्राप्य तच्छिखरमासाद्य,अन्योऽपि सूर्यो निषधशिखरमासाद्य प्रकाशं कुरुते तथाऽयमपि जैनतीर्थं प्राप्यैव प्रकाशयति, नान्यथा, किंलक्षणं शासनोदयगिरिं ?-'जिनभाषितधर्मसागरानुगतं' जिनेन-अर्हता भाषितो यो दानादिलक्षणो धर्मस्तद्रूपो यः सागरः-समुद्रस्तं प्रत्यनुगतः-प्राप्तः संबद्धोऽनुकारी चेत्यर्थः, | निषधोऽपि समुद्रसंबद्धो भवति, उभयतोऽपि समुद्रस्पर्शीत्यर्थः, अथवा तमनुकारी-समुद्रसदृशः, यथा सूर्यः समुद्रे मण्डलानि कुरुते तथैव निषधेऽपि, यदुक्तं-"तेसट्ठी निसबंमि अदुन्नि अबाहा दुजोअणंतरिआ। एगुणवीसं च सयं सूरस्स य मंडला लवणे ॥१॥” इति, अथ निषधापेक्षया समुद्रे सूर्यस्य भूयांसि मण्डलान्यतः समुद्रोपमयोपमितो निषधः । अत्र धर्मसागर इति प्रकरणकर्तुर्नामापि सूचितं बोध्यमिति गाथार्थः॥१०१॥ इअकुवखकोसिअसहस्सकिरणमि पवयणपरिक्खावरनामंमि तित्थसरूवनिरूवणनामा पढमो विस्सामोसमत्तो॥
। इति श्रीमत्तपागणनभोनभोमणिश्रीहीरविजयसूरीश्वरशिष्योपाध्यायश्रीधर्मसागरगणिविरचिते कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे श्रीहीरविजयसूरिदत्तप्रवचनपरीक्षापरनाम्नि
प्रकरणे तीर्थस्वरूपनिरूपणनामा प्रथमो विश्रामो व्याख्यातः
॥६
For Pe
a nd Private Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २ विश्रामे
॥ ६३ ॥
अथ प्रकृतं विवक्षुराह -
अह पगयं दंसेमो वित्थरओ किंचि जं च सामन्ना । भणिअं तित्थसरूवे दसस्सरूवं पसंगेणं ॥ १ ॥ अथ 'प्रकृतं' कुपाक्षिकास्तीर्थाद्भिन्ना इति भव्या जानंत्विति कुपाक्षिकस्वरूपनिरूपणं प्रकृतं प्रारब्धं तत् किंचिद्विस्तरतो दर्शयामः तत्कि ? - यत् प्रसङ्गेन दशस्वरूपं सामान्यात् तीर्थस्वरूपे तीर्थस्वरूपनिरूपणविश्रामे भणितं, प्रसङ्गस्त्वेवं-तीर्थस्वरूपनिरूपणमन्तरेण ततो बाह्याः कुपाक्षिका इति वक्तुमशक्यमिति तत्स्वरूपनिरूपणं प्रासङ्गिकमिति गाथार्थः ||१|| अथ 'तित्थं चाउवण्णो' इत्यादिदशमगाथात आरभ्य ' एवं जुत्तिदिसाए' इत्यादिसप्तनवतितमगाथायर्यन्तं तीर्थस्वरूपं निरूपितम् एवंविधे तीर्थे सिद्धे तत्प्रत्यनीकानां दशानामपि तीर्थान्तर्वर्त्तिनां सर्वथा हेयत्वे सिद्धेऽपि व्यक्त्या तत्स्वरूपं विवक्षुः प्रथमं साधारणस्वरूपमाह---
दसवि अ एए पवयणपओसभावा पवयणओ भट्ठा। गुरुपरतंतविरहिआ उम्मग्गपरूवणारसिआ ||२|| दशापि चैते - प्रागुद्दिष्टा: 'खवणये' त्यादिना दिगम्बरादिपाश पर्यन्ताः प्रवचनतो भ्रष्टाः - जैनप्रवचनतो भ्रष्टाः, जैनप्रवचनाच्च्युतास्तीर्थाद्दूरवर्त्तिन इत्यर्थः कुत इति हेतुमाह - 'पवयण' त्ति प्रवचनप्रद्वेषभावात् - जिनशासन विषयक द्वेषोदयात्, एतत्प्रवचनमस्मत्पराभवकारि माऽस्मदृक्पथमवतरतु, किंतु निस्सत्ताकी भवत्वित्येवंरूपेणानन्तानुबन्धिद्वेषजन्यरुद्रपरिणामसद्भावादिति तात्पर्य, तत्रापि विशेषणद्वारा हेतुमाह यतस्ते कीदृशाः १ - 'उन्मार्गप्ररूपणार सिका' उन्मार्गः - स्त्रीमुक्तिनिषेध१ चतुर्दशीपाक्षिकनिषेध २ पर्वा - |तिरिक्तदिनपौषधनिषेध ३ सामायिकादौ श्राद्धमुखवस्त्रिकानिषेध ४ जिनबिम्बानां पुरः फलादिपूजा निषेध५ श्रुतदेवतास्तुति निषेध६जिनप्रतिमा निषेध७ संप्रति गुरुडग्पथावतारनिषेध८ परम्परागतप्रायोबहुविधिनिषेध९ जिनपूजादिषु साधूपदेश निषेध १० प्रमुखल -
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
दशानां भ्रष्टत्वं
॥ ६३ ॥
ww.jainelibrary.org
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
H
श्रीनवचनपरीक्षा रविश्रामे | ॥६४॥
क्षणः तस्य प्ररूपणा-तद्वयवस्थापनाय कुयुक्त्युद्भावना तत्र रसिका-अहोरात्रं तदेकध्यानपरायणाः अहमहमिकया व्यसनिनः, एवं-IMI दशाना विधा अपि कुत इत्याह-यस्माद्गुरुपरतन्त्रविरहिताः-परतन्त्रशब्देनात्र भावनिर्देशात् पारतन्त्र्यं तेन शून्या इत्यर्थः, न हि स्त्रीमुक्ति
भ्रष्टत्वं | निषेधादिप्ररूपणां शिवभूत्यादयः स्वकीयस्वकीयगुरुभ्योऽवाप्य कृतवन्तः, किंतु गुरूपदेशमन्तरेणैव निजमतिविकल्पनया प्रादुकृतवन्तः, स्वस्वमतप्ररूपणामधिकृत्य न कस्यापि शिष्या इत्यर्थः, अत एव तेषां स्वस्वशिष्यापेक्षयापि गुरुत्वव्यपदेशः केवलं कलङ्क एव, शिष्यत्वाविनाभाविन एव गुरुत्वस्य सद्भावात् , अयं भावः-यो यो गुरुः स स कस्यापि शिष्यत्वेनासीदेवेत्येवंरूपेण शिष्यत्वाविनाभाव्येव गुरुः, यदागमः-"हंतूण सत्वमाणं सीसो होऊण ताव सिक्खाहि। सीसस्स हुंति सीसा न हुंति सीसा असीसस्स ॥१॥"त्ति श्रीचन्द्रवेध्यकप्रकीर्णके, अत्र दृष्टान्तः श्रीसुधर्मस्वाम्येव, स च श्रीमहावीरस्य शिष्यः सन्नेव श्रीजम्बूखाम्यादीनां गुरुरपि,ननु यथा भगवान महावीरः स्वयं कस्याप्य शिष्यः सन्नेव श्रीसुधर्मखाम्यादीनां गुरुस्तथाऽमी अपि भवन्तु को दोष इति चेन्मैवं,शिवभृत्यादीनां देवत्वापत्तेः,यो यो देवः स च न कस्यापि शिष्य इत्येवंरूपेण शिष्यत्वाभावाविनाभाविन एव देवत्वमित्येवं देवलक्षणोपेतत्वात् , नन्वमीषां देवत्वमेवास्तामितिचेत् चिरं जीव, यतो जैनप्रवचने प्रत्युत्सर्पिण्यादौ चतुर्विंशतिरेव देवत्वेन प्रतीतास्तीर्थकृतो भवन्ति, ते चास्यामवसपिण्यां ऋषभादिवीरावसानाः संभूता एव, अमी च तेभ्योऽधिकाः,अतः प्रवचनवाह्याः स्वत एव मत्साध्यकोटिमारूढाः किंच-माक्सुहृद्वचसा श्रीसुधर्मस्वामिनोऽपत्यत्वमात्मनः ख्यापयन्तस्ते निवारणीयाः, यतस्तथा ब्रुवणानां तेषां स्वरूपस्यैव हानेः, मन्मातृत्ववंध्यत्वयोरिव सुधर्मापत्यत्वस्वतन्त्रप्रणेतृत्वयोर्विरोधात् , तथा च दृष्टान्तासिद्धिः, नहि श्रीवीरः कस्यापि देवस्य गुरोर्वा खात्मनोऽपत्यत्वमाख्यापयतिस्मेत्यादियुक्तिभिर्विचार्यमाणानां शिवभूत्यादीनां गुरुत्वं तदप-||
॥६४॥
For Pesonand Private Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे
Rite
ThimamimalAPPhilimming Handir JILAFADARIRI RAMEWATIRLITARATHIFAIPATHITAL HIMANIPAHI HARISHINGANSATIHAURIGAMIL
| त्यानां च कौण्डिन्यादीनां शिष्यत्वं विशीर्यत एव, यतस्ते स्वात्मनः श्रीसुधर्मस्वाम्यपत्यत्वं रव्यापयन्तोन तीर्थकृतो नापि गुरखो,
निहवानागुरुपारतन्त्र्याभावेनैव नवीनमताविष्करणात् कस्यापि शिष्यत्वाभावादिति भावार्थः, यत्तु तेषां परस्परं गुरुशिष्यत्वव्यवहारस्त-| मव्यक्तता मरुमरीचिकायां जलव्यवहारवत्तदाभासत्वेनैव बोध्यः, अत एवागमेऽपि-"सत्त पवयणनिहगायरिआ पं०,तं.-जमाली"त्यादि (एएसिणं सत्तहं पवयणनिण्हगाणं सत्त धम्मायरिया हुत्था, तं०-जमाली० इति पाठः स्थानाङ्गे५८७ सूत्रे४१० पत्रे) तन्मतादिमूलकर्तृत्वाद् , वस्तुगत्या देवाभासत्वेऽपि गुर्वाभासत्वेन लोके गुरुशिष्यव्यवहारात् , नन्वेवं बोटिकादिपाशपर्यन्ताः किं स्वतीथिका | उतान्यतीथिका वोच्यन्ते ? अथवाऽन्यथैवेति चेद् , उच्यते, नैते स्वतीथिका उत्सूत्रप्ररूपणायास्तीर्थवाह्यत्वात् , यदुक्तं "समुद्घा
तादि जिनाभिहितं वस्त्वन्यथा प्ररूपयन् प्रवचनबाह्यो भवती"ति श्रीस्थानाङ्गवृत्तौ (५८७ सू.उपक्रमे) सप्तनिवाधिकारे, न वा | परतीर्थिकाः, शाक्यादिपरतीर्थिकक्रियानभ्युपगमात् , किं त्वमी अव्यक्तशब्देनान्यथैव वाच्याः एतेऽव्यक्ता इति, यदाहुः श्रीहरिभद्रसूरिपादाः-"पवयणनीहूआणं जंतेसिं कारिअं जहिं जत्थ । भज परिहरणाए मूले तह उत्तरगुणे ॥१॥"त्ति नियुक्तिगाथा(७८७)व्याख्यायां "नैते साधवो नमपि गृहस्थाः नापि अन्यतीर्थिकाः यतस्तदर्थाय कृतं कल्प्यमेव भवत्यतोऽव्यक्ता एते" | इति गाथार्थः इति श्रीआ०नि०० (३२६पत्रे) इति गाथार्थः ॥२॥ अथ केऽमीषामादिकर्तारः१ कोऽमीपामुत्पत्तिकालः२ का वाऽमीषां प्ररूपणा३ को वाऽस्याः प्रतीकारः४ किंनिमित्तं चामीषां तीर्थवाह्यभवन५मित्यादि यथाऽऽम्नायं विभणिषुः 'यथोद्देशं | निर्देश मिति न्यायात् प्रथममुद्दिष्टस्य दिगम्बरस्य वक्तव्यतामाह| तत्थ य खमणो रमणो दुग्गइवणिआइ जेण वणिआए । न मुणइ मुत्तिं भुत्ति केवलिणो कवलभोइस्स ॥३॥1॥६५॥
llinalitimalitimatlamm IL MAILAHARITRAIPiliaHOPARAI HINDI
a matlRATI
For Person Piese
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
AITIATIMIm
श्रीप्रव
__ तत्र च-तेषूद्दिष्टेषु च 'क्षपणको' बोटिको 'रमणो' भर्ता, कस्याः ?-दुर्गतिवनिताया दुर्गतिः-नारकादिकुगतिस्तदूपा या ब- दिगंबरोत्पचनपरीक्षा २विश्रामे|
| निता-स्त्री तस्या इत्यर्थः, चकारोऽन्येषामपि कुपाक्षिकाणां दुर्गतिवनिताभर्तृत्वसूचकः, अथ दिगम्बरस्य दुर्गतिवनिताभर्तृत्वे हेतु-| ॥६६॥
| माह-'जेणं'ति येन कारणेन बोटिको वनिताया मुक्तिं न मन्यते, सकलकर्मक्षयलक्षणां मुक्तिं स्त्रियो न प्राप्नुवन्तीत्युपदेशेन स्त्रीमुक्तिनिषेधकः, तथा कवलभोजिनः-तथाविधवेदनीयकर्मोदयात् क्षुद्वेदनोपशमनाय कवलाहारं गृह्णानस्य केवलिनः, चका| रमध्याहृत्य भुक्तिं च-भोजनं, केवलिनां कवलाहारो न भवतीत्युपदेशेन प्रतिषेधयति, अत्र यद्यपि सिद्धावस्थं केवलिनमादाय तीर्थ|स्याप्यपसिद्धान्तः स्यात् तन्निराकरणाय दिगम्बरस्य वादिनः केवलिनः कवलभोजित्वमसिद्धमिति तद्वारणाय च कवलभोजित्वविशेषणत्यागेन 'कायजोगिस्स'त्ति काययोगिन इति विशेषणं वक्तुं युक्तं, तथापि जैनस्य नियमेन केवलिनः कवलभोजित्वं सिद्धमेवास्तीति ज्ञापनार्थमेतद्विशेषणं न दोपहेतुरिति गाथार्थः ॥३॥ अथ नग्नाटमतस्यादिकर्तारं तदुत्पत्तिकालं तीर्थाद्वहिर्भवननिमित्तं
च प्रदर्शयितुं गाथामाहDI तस्सुप्पत्ती नवहिअछवाससएहिं वीरनिवाणा । रहवीरपुरे कंवलकोहाऑ सहस्समल्लाओ॥४॥
'तस्य' बोटिकस्योत्पत्तिः-प्रादुर्भावः श्रीवीरनिर्वाणात नवाधिकषट्शतवर्षे ६०९ यतीतै रथवीरनगरे जातेत्युत्पत्तिकालः | | प्रदर्शितः, कस्माजातेत्याह-'सहस्स'त्ति सहस्रमल्लाद्-राजमान्यसहस्रमल्लाभिधानशिवभृत्यपरनाम्नः पुरुषादिति, अनेन दिगम्बर| मतस्यादिकर्ता प्रदर्शितः,सहस्रमल्लात किंलक्षणात्?-'कम्बलक्रोधात् ' कम्बलो-रत्नकम्बलस्तनिमित्तःक्रोधो यस्य स तथा तस्माद् , अनेन विशेषणेन तीर्थबहिर्भवननिमित्तं कम्बलक्रोधःप्रदर्शितः, तव्यतिकरस्त्वेवम्-इहैव भरतक्षेत्रे रथवीरपुरं नाम नगरं, तद्वहिश्च D|॥६६॥
in Education Intematon
For Person
Private Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥६७॥
दिगंबरोत्पत्तिकालादि
दीपकाभिधानमुद्यानं, तत्रार्यकृष्णनामानः सूरयः समागताः, तसिंश्च नगरे सहस्रमल्लो राजसेवकः, स च राजप्रसादाद्विलासान् कुर्वन्नगरमध्ये पर्यटति, रात्रेश्च प्रहरद्वयेऽतिक्रान्ते गृहमागच्छति, तदैतदीयभार्या तन्मातरं भणति-निर्वेदिताऽहं त्वत्पुत्रेण, न |
खल्वेष रात्रौ वेलायां कदाचिदप्यागच्छति, तत उजागरकेण बुभुक्षया च बाध्यमाना प्रत्यहं तिष्ठामि, ततस्तया प्रोक्तं-वत्से ! | यद्येवं तर्हि त्वमद्य स्वपिहि, स्वयमेवाहं जागरिष्यामि, ततो वध्वा तथैव कृतम् , इतरस्यास्तु जाग्रत्या रात्रिप्रहरद्वयेऽतिक्रान्ते शिवभूतिना समागत्य प्रोक्तं-द्वारमुद्घाटयत, ततः प्रकुपितया मात्रा प्रोक्तं-दुर्णयनिधे ! यत्रैतस्यां वेलायां द्वाराण्युद्घाटितानि | भवन्ति तत्र गच्छ,न पुनरेवं त्वत्पृष्ठलग्नः कोऽप्यत्र मरिष्यति,ततः कोपाहङ्काराभ्यां प्रेर्यमाणोऽसौ निर्गतः, पर्यटता चोद्घाटितद्वारः साधूपाश्रयो दृष्टः, तत्र साधवः कालग्रहणं कुर्वन्ति, तेषां च पार्श्व तेन वंदित्वा व्रतं याचितं, तैश्च राजवल्लभो मात्रादिभिरमुत्कलितश्चेति व्रतं न दत्तं, ततः खेलमल्लकाद्रक्षां गृहीत्वा स्वयमेव लोचः कृतः, साधुभिर्लिङ्गं समर्पित, विहृताश्च सर्वेऽप्यन्यत्र, कालान्तरेण पुनरपि तत्रागताः, ततो राज्ञा शिवभूतये बहुमूल्यं कम्बलरत्नं दत्तं, तत आचार्यैः शिवभूतिरुक्तः-किं तवानेन साधूनां मार्गादिष्वनेकानर्थहेतुना गृहीतेन ?, ततस्तेन गुर्वप्रतिभासेनापि संगोप्य मूर्छया तद्विधृतं, गोचरचर्यादिभ्यश्चागतः प्रत्यहं तदसौ संभालयति, नतु किंचिदपि व्यापारति, ततो गुरुभिर्मच्छितोऽयमति ज्ञात्वा अन्यत्र दिने तमनापृच्छथैव बहिर्गतस्य परोक्षे | कम्बलरत्नं पाटयित्वा साधूनां पादप्रोञ्छनकानि कृतानि, ततो ज्ञातव्यतिकरः कपायितोऽसौ तिष्ठति, अन्यदा च सूरयो जिनक-| ल्पिकान् वर्णयन्ति, तद्यथा-"जिणकप्पिआ य दुविहा पाणीपाया पडिग्गहधरा या पाउरणमपावरणा इक्किका ते भवे दुविहा ॥१॥ दुग १ तिग२ चउक्क ३ पणगं४ नव ५ दस ६ इकारसेव ७ बारसगं८। एए अट्ठविगप्पा जिणकप्पे हुँति उवहिस्स ॥२॥त्ति"
॥६७॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Hi
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
MININ-RIGIPm
दिगंबरोत्पत्तिकालादि
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे | ॥६॥
(आव० वृत्तौ प्रव० ४९३-४९४ पंचकल्पे) अनयोरर्थस्त्वेवम्-इह केषाश्चिजिनकल्पिकानां रजोहरणं मुखवत्रिका चेति द्विविध उपधिः१ अन्येषां तु कल्पेन सह त्रिविधः२ कल्पद्वयेन सह चतुर्विधा३ कल्पत्रयेण सह पञ्चविधः४ केषांचित्तु रजोहरणं मुखवत्रिका चेति द्वयं “पत्तं पत्ताबंधो पायट्ठवणं च पायकेसरिआ। पडलाइं रयत्ताणं गोच्छगो पायनिजोगु ॥१॥"त्ति (ओपनि०६६९) | सप्तविधः पात्रनियोग इत्येवं नवविधः५ कल्पेन तु सह दशविधः६ कल्पद्वयेन सहकादशविधः७ कल्पत्रयेण सह केपाश्चित् द्वादशविध उपधिर्जिनकल्पिकानामिति, तदेतच्छ्रुत्वा शिवभूतिना प्रोक्तं-यद्येवं तर्हि किमिदानीमौधिक ओपग्रहिकश्चैतावानुपधिः परिगृह्यते ?, स एव जिनकल्पः किं न क्रियते ?, ततो गुरुमिरुक्तं-जम्बूस्वामिनि व्यवच्छिन्नोऽसौ, संहननाद्यभावात् साम्प्रतं न शक्यो कर्तु, ततः शिवभूतिना प्रोक्तं-मयि जीवति स किं व्यवच्छिद्यते?, नन्वहमेव तं करोमि, परलोकार्थिना हि स एव निप्परिग्रहो जिनकल्पः | कर्तव्यः, किं पुनरनेन कषायमूर्छादिदोषनिधिना परिग्रहानर्थेन ?,अत एव श्रुते निष्परिग्रहत्वमुक्तम् , अचेलकाश्च जिनेन्द्राः,अतोऽचेलतैव सुन्दरेति, ततो गुरुणा प्रोक्तं हन्त यद्येवं तर्हि देहेऽपि कषायभयमूर्छादयोः दोषाः कस्यापि संभवन्तीति सोऽपि व्रतग्रहणानन्तरमेव त्यक्तव्यः प्रामोति,यच्च श्रुते निष्परिग्रहत्वमुक्तं तदपि धर्मोपकरणेष्वपि मूर्छा न कर्त्तव्येति मूीया अभाव एव निष्परिग्रहत्वमवसेयं, न पुनः सर्वथा धर्मोपकरणस्यापि त्यागः, जिनेन्द्रा अपि न सर्वथैवाचेलकाः, 'सत्वेऽवि एगदसेण निग्गया जिणवरा चउबीस'मित्यागमवचनात् (आव० २२७) तदेवं गुरुणा स्थविरैश्च यथोक्ताभिर्वक्ष्यमाणाभिश्च युक्तिभिः प्रज्ञाप्यमानोऽपि तथाविधकषायमोहादिकर्मोदयात् न खाग्रहान्निवृत्तोऽसौ, किंतु चीवराणि परित्यज्य निर्गतः, ततश्च बहिरुद्याने स्थितस्योत्तरानाम भगिनी वन्दनार्थं गता, सा च त्यक्तचीवरं तं भ्रातरमालोक्य वयमपि चीवराणि त्यक्तवती, ततो भिक्षार्थ नगरमध्ये प्रविष्टा
E
मणाभिश्च युक्ति
तस्योत्तरानाम
॥॥
Jan Education intento
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे
देहाहारज्ञानादौ प्रतिबन्दी
| गणिकया दृष्टा, तत इत्थं विवस्त्रां बीभत्सामिमां दृष्ट्वा मा लोकोऽस्मासु विराङ्कीदित्यनिच्छन्त्यपि तया परिधापिताऽसौ, स एव व्यतिकरोऽनया शिवभूतये निवेदितः, ततोऽनेन विवस्त्रा योषिनितरां वीभत्साऽतिलज्जनीया च भवतीति विचिन्त्य प्रोक्ताऽसौ- तिष्ठ त्वमित्थमपि, न त्यक्तव्यं त्वयैतद्वलं,देवतया हि तवेदं प्रदत्तमिति,ततः शिवभूतिना कौण्डिन्यकोट्टवीरौ शिष्यौ दीक्षितौ,ताभ्यामाचार्यशिष्यलक्षणा परम्परा प्रवृत्तेति बोटिकदृष्टेरुत्पत्तिरिति गाथार्थः ॥४॥अथ दिगम्बरमतप्ररूपणामधिकृत्य मूलप्ररूपणामाह
सम्मयमूलपरूवणमुवगरणं धम्मसाहणं जं च। तंपिअ परिग्गहो खलु मुच्छाभयदोसहेउत्ति ॥५॥
तस्य-दिगम्बरस्य मते मूलप्ररूपणं-प्रथम एव भाषणं 'जंच'त्ति चोऽप्यर्थे व्यवहितः संबध्यते, यद्धर्मसाधनमप्युपकरणं-रजोहरणादिचतुर्दशोपकरणलक्षणं तदपि परिग्रहः,खलुरवधारणे,परिग्रह एव, तत्र विशेषणद्वारा हेतुमाह-'मुच्छत्ति, तत्परिग्रहः कुतो?, यतस्तदुपकरणं मूर्छाभयद्वेषहेतुरिति, ममेदमित्येवंरूपेण रागानुषङ्गो मूर्छा,चौरादेरुपहरणसमुत्थं भयं,तदनुपकारिणि च द्वेषः,तेषां हेतुरुपकरणमित्यर्थः, यस्मादेवं तसादुत्सर्गतो वस्त्रधारणं साधूनां न युक्तं, 'जिताचेलपरिसहो मुणि'त्ति वचनाद् वस्त्राभावे सत्येवाचेलतापरीषहो जितो भवेत् , यच्चागमे-"तिहिं ठाणेहिं वत्थं धरेजा,तं०-हिरिपतिअं१ दुगुंछावत्तिअं२ परीसहवत्तिअं३" (स्था० | १७१ सू०) इति वस्त्रधारणमुक्तं,तच्च लजादिरक्षार्थ कारणिकमेव, कारणं चासदृशसाहसवतामसादृशामसंभवीति दिगम्बराभिप्रायमारूढः पूर्वपक्ष इति गाथार्थः ॥५॥ अथ दिगम्बरविकल्पितं पूर्वपक्षं प्रतिबन्द्यैव षयितुमाह
देहाहारप्पमुहं परिहरणिज्जं हविज तस्समए। अहवाणाणाइ जओ पुरिसविसेसे सदोसंति ॥६॥ देहः-शरीरमाहारः-अशनादिलक्षणश्चतुर्विधस्तत्प्रमुखं-तदादि,आदिशब्दात शय्याऽऽसनवसत्यादिपरिग्रहः,तदपि तन्मते-दिगम्बरमते
Ims anand mms HamaAHINA RADIATIHARI
elyHus, woman
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
"
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे
॥ ७० ॥
परिहरणीयं स्यात्, तत्राप्युक्तदोषाणां सुतरां संभवाद्, आस्तामन्यद्, अथवा ज्ञानदर्शनचारित्राण्यपि त्याज्यानि भवेयुः, यतः पुरुषविशेषे ज्ञानाद्यपि सदोषं त्वद्विकल्पितदोषभागू, तत्कथमितिचेच्छृणु भो नम्राट ! त्वया वस्त्रं नाभ्युपगम्यते तत्र कारणं किं १, जिनानु| पदिष्टत्वं वा १ उत मूर्च्छाहेतुत्वं वार भयहेतुत्वं वा क्रोधादिहेतुत्वं वा४ दुर्ध्यानहेतुत्वं वा५ परीषहसहनार्थं वा६ प्रवचनगौरवं | चा७ अर्हदनभ्युपगतत्वं वा८ जिनकल्पिकानभ्युपगतत्वं वा इति नव विकल्पाः, आद्यो विकल्पो नाल्पदोषावहः, लजादिरक्षानिमित्तं वस्त्रधारणस्य जिनैरनुज्ञातत्वाद्, यदागमः - " तिहिं ठाणेहिं वत्थं धारेजा, तं० - हिरिवत्तिअं१ दुर्गुछावत्तिअं२ परीसहवत्तिअं३'ति श्रीस्थानांगे (सू. १९७१) एतद्वृत्तिर्यथा - हूी :- लज्जा संयमो वा प्रत्ययो - निमित्तं यस्य धारणस्य तत्तथा, जुगुप्सा-लोकविहिता निन्दा सा प्रयोजनं यस्य तत्तथा, एवं परीषहाः - शीतोष्णदंशमशकादयः प्रत्ययो यत्र तत्तथे "ति, एतच्च त्वयाऽपि प्रागभ्युपगतं, परं | कारणिकमित्यादि यदुद्भावितं तत् शून्यहृदयत्वात्सम्यक् नोपलक्षितं, तथाहि - वयमपीत्थमेव ब्रूमः - त्रिभिरेव कारणैः साधुर्वखं धरेत् परं यानि कारणान्युक्तानि तानि कारणानि जिनकल्पाद्ययोग्यानां निरतिशयिनां च साधूनां सततं संभवत्येव, ततो धारणीयमेव वस्त्रं, यदिवा कुत्सापरीषहार्थं न तत् धियते तथापि संयमनिमित्तमवश्यं धरणीयमेव, अन्यथा शीतकालेऽग्निज्वालनादिना महाऽसंयमापत्तेः, यच्चोक्तम् -'अस मसाहसवतामस्माकं कारणमसंभवी'ति तर्हि भवादृशामाहारग्रहणमपि न युक्तं, तस्यापि कारणिकत्वाद्, यदागमः - "छहिं ठाणेहिं समणे निग्गंथे आहारमाहारेमाणे नाइकमइ, तं० - वेअण १ वेयावच्चे२ इरिअट्ठाए अरे संजमट्ठाए ४ । तह पाणवत्ति आए५ छटुं पुण धम्मचिंताए६ ॥ ४१* || ति (सू०५००) श्रीस्थानाङ्गे, अस्य व्याख्या- 'छहि' न्ति कण्ठ्यं, नवरमाहारम् - अशनादिकमाहारयन्- अभ्यवहरन् नातिक्रामत्याज्ञां पुष्टालम्बनत्वाद्, अन्यथा त्वतिक्रामत्येव, रागादिभावात्, तद्यथा
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
जिनानुपदिष्टत्वादि
1190 11
www.jninelibrary.org
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवबनपरीक्षा २विश्रामे ॥७१॥
जिनानुपदिष्टत्वादि
'वेअण' गाहा,वेदना च-क्षुद्वेदना१ वैयावृत्यम्-आचार्यादिकृत्यकरणं२ वेदनावैयावृत्त्ये, भुञ्जीत वेदनोपशमनार्थ वैयावृत्यकरणार्थ चेति भावः,ईर्या-गमनं तस्या विशुद्धिः-युगमात्रनिहितदृष्टित्वमीर्याविशुद्धिस्तस्यै च विशुद्ध्यर्थमिम् , इह च विशुद्धिशब्दलोपादीर्यापथमित्युक्तं, बुभुक्षितो हीर्याशुद्धावशक्तः स्यादिति तदर्थमिति, चः समुच्चये, संयमः-प्रेक्षोत्प्रेक्षाप्रमार्जनादिलक्षणस्तदर्थ, तथेति कारणान्तरसमुच्चये, प्राणाः-उच्छासादयो बलं वा तेषां तस्य वा वृत्तिः-पालनं तदर्थ, प्राणसंधारणार्थमित्यर्थः, षष्ठं पुनः कारणं | |धर्मचिन्तायै, गुणनानुप्रेक्षार्थमित्यर्थः, इत्येतानि षट् कारणानीति । किंच-आहारकारणापेक्षया वस्त्रकारणं बलवत्तरमेव, यतो वस्त्रपरित्यागे लज्जादिमनुष्यधर्मरहितो लोके देवत्तायत्तोऽयमनालाप्यो द्रष्टुमप्यकल्प्य इत्याद्युपेक्ष्यैव परिहियते, आहारपरित्यागे चाहो महानुभावोऽयं तपस्वी यावत्पर्युपासनाह इत्यादिख्यातिमान् प्रवचनगौरवहेतुर्भवेत् , तस्माद्गुह्यावयवाद्याच्छादनेन मनुष्य| धर्मसत्यापनहेतुं वस्त्रमुपादाय परिहर परिणामानुचितमाहारविधिमिति सुहृद्वचः सत्यमेवेति बोध्यम्१॥ अथ मृ.निमित्तं हि | वस्त्रमितिकृत्वा वस्त्रोपादानं नाभिमतमिति द्वितीयविकल्पश्चेत् तर्हि वयं पृच्छामः-भो नग्नाट ! निजशरीरे तव मूर्छाऽस्ति नवा ?, | अस्ति चेत्तर्हि शरीरवद्वस्त्रमपि तवास्तां, न्यायस्य समानत्वात् , नास्ति चेत्सुतरां वस्त्रे मूर्छा न स्यात् , न ह्यवाप्ते कल्पतरावमूञ्छितः कल्पतरूपकारिण्यां तृणादिवृत्तौ मूर्छितः कोऽपि संभवेद् ,अयं भावः-प्रायोऽनन्तकालेनापि दुर्लभं रत्नकोटिशतैरपि क्रयेणालभ्यमनेककोटिद्रव्यव्ययेनापि परिपालनाहं तत्परिपालननिमित्तं बहुमूल्यबहुवस्तुविनाशेऽपि प्रमोदास्पदं वस्त्राद्यनेकबाह्यवस्त्वपेक्षयातरङ्गं चिरकालस्थायि च अहिकण्टककर्करगर्ताग्निवातातपशीताद्युपद्रवेभ्यः परित्रायमाणं लक्षपाकादितैलोद्वर्त्तनजलधावनादिना |परिशील्यमानं शर्करापानपुरस्सरमिष्टान्नपानादिभव्यभोजनविधिना परिपाल्यमानं, किंबहुना ?, स्वर्गापवर्गाधनेकाभीष्टार्थसाधक
spititisatillathi EdititilimmatlunMARITRIANISMEN
|| ७१॥
h
ISANI
Jan Education Internation
For Personal and Private Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनानुपदिष्टत्वादि
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥७२॥
PARISHAIN TIHINDIS
miadiamenigl
त्वेन कल्पतरुकल्यं मानुषं शरीरं, तत्रापि यदि तव मूर्छा नास्ति हन्त तर्हि शरीराद्यपेक्षयाऽत्यन्तनिस्सारे कतिपयदिनान्तेऽवश्यं । स्वयमेव विनश्वरे क्षणमात्रेणैवाग्नितस्करायुपद्रवहते प्रायः क्रयविक्रयादौ सुलभतरे स्थूले बाह्ये वस्त्रादिवस्तुनि मूर्छा तु दुरापास्तव, एवं सत्यपि यदि वस्त्रादौ तव मूर्छा स्यादेव तर्हि शरीरे तु सुतरां विशेषेणैव भविष्यति, शरीरार्थमेव वस्त्राद्युपादानात् , न हि | दुग्धादिहेतोर्गवादेनिमित्तमेव तृणादिकमुपकुर्वन् तृणादौ मूर्छावान् गवादौ चामूच्छितः केनापि वक्तुं शक्यते, गवादिमूर्छाजन्याया एव तृणादिमूर्छायाः सद्भावात् , तेन गवादौ या मूर्छा सा वास्तवी तृणादौ चोपचरिता बोध्या, एवं नग्नाटमते शरीरम्
र्छापूर्विकैव वस्त्रादौ मूर्छा संभवति, नान्यथेतिकृत्वा यदि शरीरे न मूच्छितस्तर्हि वस्त्रवत्यपि शरीरे सुतराममूञ्छित इति,ननु वस्तुगत्या विचारे शरीरे मूर्छाऽस्तीति वयमपि जानीमः, परं शरीरं त्यक्तुं न शक्यते इति चेत् सत्यं, 'जं सक्कइ तं कीरइ'त्ति प्रवचनवचनाद् , आहारविधिस्तु त्यक्तुं शक्यते, त्यक्तुं शक्यते य एव स एव त्यज्यताम् , आहारविधिमन्तरेण शरीरस्थितिरेव न स्यादिति चेत् | माऽऽस्तां, को दोषः?,शरीराभावे संयमाभावान्मोक्षः कथं साध्यते इति तत्कि मृ विषयोऽपि शरीरं मोक्षसाधनतया त्वयेष्यते?, अनन्यगत्या इष्यतेऽपीति चेत् तर्हि वस्त्रेण किमपराद्धं ? यन्मृ विषयत्वेन साम्येऽपि तावन्महता यत्नेन शरीरं परिपाल्यते वस्त्रं च परिड्रियते, किंच-भोजनमपि मूर्छाविषयो न वेत्यादिविकल्पोद्भावनेन प्रागुक्तयुक्त्या तिरस्करणीय,तथा गुरुणा शिष्यः शिष्येण च गुरुरपि परिहरणीयः स्याद्, एवं तीर्थे तीर्थकृति ज्ञाने दर्शने चारित्रे चापि भाव्यं, सर्वत्रापि ममेदमित्येवंरूपेण मूर्छाया
अनिवार्यत्वादित्यलंविस्तरेण२।अथ भयहेतुत्वमिति तृतीयो विकल्पः, सोऽप्यतिदुष्टः,गावटकण्टकसर्पसिंहादिज्वरातिसारादिभ्यो |भोजनभैषजालाभादिभ्योऽतिभोजनादिभ्यो दुष्टजनेभ्यः पवनपावकपानीयादिभ्यश्चानेकधा शरीरहेतुकभयसंभवाच्छरीरस्याप्यवश्यं
endingILAIMHARIHANIHAR
॥ ७२
For Personad Pi
y
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
शविश्रामे
॥७३॥
त्यागापत्तेः, तथा निद्रादिप्रमादवशेन विस्मरणादिभयहेतुर्ज्ञानं, शङ्कादिना विनाशभयहेतुर्दर्शनं,प्रमादाचरणादिना मालिन्यभयहे- क्रोधादितुश्चारित्रमिति ज्ञानाद्यपि परिहरणीयं स्यात् , आस्तामन्यद्-भोजनेऽप्यजीर्णादिभयं भवत्येवेति भोजनमपि परिहरणीय संपद्येत३, ID हेतुत्वादि| अथ वस्त्रं क्रोधादिहेतुरिति चतुर्थो विकल्पः सोऽप्यकिश्चित्कर एव, शरीरादेरपि क्रोधादिहेतुत्वेन त्यागापत्तेः, तत्कथमिति चेत् ।
निरास: शृणु, आस्तामन्यत् परमहो अयं पापात्मा कुलवधूनामप्यवाच्यं दर्शयन् न लज्जत इत्यादितथाविधाऽऽर्यजनोक्तिस्तव कर्णपथमवती तवैव क्रोधोत्पत्तिहेतुर्जायते, तन्निदानं च नग्नरूपतया वीभत्सं त्वदीयं शरीरमेव, तदभावे च तथाविधोक्तेरेवासंभवात् कुतः क्रोधा-| देरुत्पत्तिः, एवमाहारविधावपि वाच्यं, तत्राप्यमनोज्ञाहारावाप्तौ त्वद्विकल्पितान्तरायपाते चानुपयोगिपुरुषविषयकः क्रोध उत्पद्यत एव, न चैतदसंभवीति वाच्यं, दशमगुणस्थानकं यावत्साधोरपि संज्वलनक्रोधादेरुदयात् , तन्निमित्तं चोक्तं कारणजातमेव, नान्यद्, एवं ज्ञानादावपि भाव्यं, ननु ज्ञानात् क्रोधोत्पत्तिः कथमितिचेत्तर्हि वस्त्रात् क्रोधोत्पत्तिः कथमिति वयं पृच्छामः ?, तत्र वस्त्रापगमे चौरादिविषयकः क्रोधो वस्त्रनिमित्तक एवेति ममाशय इति चेत् तर्हि कश्चित्पाण्डित्यादिगुणैर्विख्यातः क्वचिद्राजसभादावपरपण्डितेन पराभूतोऽपभ्राजनां प्राप्तः खजेतरि पण्डिते क्रोधभाक् स्यात् , तत्र क्रोधनिदानं श्रुतज्ञानमेव, अनधीतस्य तथापराभृतेरेवासंभवात् कुतः क्रोधादिः, एवं परवादिजये मानहेतुरपि ज्ञानमेव, ततः श्रुतमपि नाध्ययनीयं स्यात् , बाहुबल्यादिदृष्टान्तेन चारित्रमपि मानहेतुः, कथमन्यथा भ्रातृवन्दनभीत्या वर्ष यावत्कायोत्सर्गे तस्थौ, तन्मानकारणं च चारित्रमेव तदप्यनुपादेयं स्यात् , तथा सूरिपदादिकमपि कस्यचिन्मानहेतुत्वेन वस्त्रादिवनोपादेयं संपद्येत दिगम्बरमते इत्यलं प्रपश्चनेति४ । अथ दुर्व्यानहेतुत्वं |चेतिविकल्पः सोऽप्यनुचित एव, तथाहि-"से किं तं रोदज्झाणे ?, रोद्दज्झाणे चउबिहे पं०, तं०-हिंसाणुबंधी? मोसाणुबंधीर तेआ-||॥७३॥
SHARUPANISHINI
For Personal and Private
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
HTA
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥७४॥
रौद्रादिहेतुतानिरास:
णुबंधी३ सारक्खणाणुबंधी४" ति० श्रीस्थानाङ्गे (८०४ सू०) तत्र संरक्षणं-सर्वैरिणायुपायैस्तस्करादिभ्यो निजवित्तस्य संगोपन तस्यानुवन्धः-सातत्येन चिन्तनं यत्र रौद्रध्याने तत्तथा, एवं संरक्षणानुबन्धो रौद्रध्यानस्य चतुर्थों भेदः, स च वस्त्रवतामवश्यंभावाद् दुर्गतिहेतुः, अतः शस्त्रादिवद्वस्त्राद्यपि साधुना न ग्राह्यमिति दिगम्बराभिप्रायः, सोऽप्ययुक्तः, देहादिष्वपि जलज्वलज्जलनमलिम्लुचश्वापदाहिकण्टकविषादिभ्यः संरक्षणानुबन्धस्य तुल्यत्वाद् , अतो देहादयोऽपि त्याज्या भवेयुः, अथेह देहादेर्मोक्षसाधनाङ्ग| त्वाद् यतनया तत्संरक्षणानुबन्धविधानं प्रशस्तं न दोषायेति चेत् तर्हि प्रवचनप्रसिद्धेन यतनाप्रकारेणेहापि वस्त्रादौ संरक्षणानुबन्धविधानं कथं न प्रशस्तम् ?, अथ वस्त्रादिमूर्छावतो लोकस्य भवभ्रमणकारणं वस्त्रादि प्रतीतं, तच्च साधूनां नोचितमिति चेत् मैवं, यतो लोके शयनासनपानभोजनगमनावस्थानमनोवाकायचेष्टादयोऽप्यसंयतानामप्रशस्ताध्यवसायहेतुत्वेन संसारहेतवः, त एव संयतानां प्रशस्ताध्यवसायहेतुत्वेन मोक्षायैव संपद्यन्ते,तस्माद्वस्त्रादिस्वीकारेऽपि नेतरजनवत्साधूनां त्वदुद्भावितदोषलेशोऽप्यनुयुज्यते ५॥ अथ परीपहसहनार्थ वस्त्राभावोऽसाकमिति षष्ठो विकल्पः सोऽप्यतितुच्छः,तथाहि-'जिताचेलपरीसहो मुणित्तिवचनाद्वस्त्राभावे सत्येवाचेलपरीषहो जितो भवतीति दिगम्बराशयः, तत्र दिगम्बरस्तावदित्थं प्रष्टव्यः-भो नग्नाट! किं चेलभोगमात्रेणाप्यजिताचेलपरीषहो मुनिर्भवति? येन भवता सर्वथा वस्त्रपरित्यागः क्रियते,आहोश्चिदनेषणीयदोषदुष्टवस्त्रपरिभोगेण?,आद्यपक्षे यदि चेलपरिभोगमात्रेणापि साधुना आचेलक्यपरिषहो जितो न स्यात् तर्हि भक्तादिपरिभोगमात्रादपि जितक्षुत्पिपासादिपरिषहो मुनिन स्यात् ,ततश्च यदि एषणीयादिगुणसंपन्नान्नादिकं भुञ्जानोऽपि क्षुत्पिपासादिपरीपहजेता जगति न कश्चिदपि सिध्येत् , आसतामन्ये, निरुपमधृतिसंहननाःसत्त्वैकनिधयो जिनेन्द्रा अपि भगवन्तः सम्यगेषणादिगुणसंपन्नानादिकं भुञ्जानास्त्वदभिप्रायेण नक्षुत्पिपासादिपरीषहजेतारः संभवन्ति,
PRIMARILADIMANI HINDIMIMIRPOnlineK
।।७४॥
Jan Education
inte
For Personal and Private Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे
आचेलक्यव्यवस्था
अथोद्गमादिदोषविप्रमुक्त विशुद्धमेषणीयं भक्तपानादिकंरागादिदोषरहितः सन् सेवमानोऽपि जितपिपासादिपरीषहो मुनिर्भण्यते तर्हि 0 योऽयं विधिभक्तादिषु यतेः स विधिर्वस्त्रेऽपि भण्यमानः क्वापि नष्टो? येन तथाविधवस्त्रपरिभोगाज्जिताचेलपरीषहो मुनिन स्यात् , यत्तु साधूनामाचेलक्यमुक्तं तच्च वस्त्रे सत्यसति चागमे लोके च रूढं, तथाहि-इहालक्यं द्विधा-मुख्यमौपचारिकं च, तत्र मुख्य तीर्थकृतां कस्यचिञ्जिनकल्पिकस्य च, तत्र तीर्थकृतां प्रव्रज्याप्रतिपत्तिसमये वामस्कन्धस्योपरि देवेन्द्रोपनीतदेवघ्यवस्खापगमे सवथा वस्त्राभावात् मुख्यवृत्त्यैवाचेलकत्वं, जिनकल्पिकस्य तु कस्यचित्तथाविधलब्धिमतो जिनकल्पप्रतिपत्तेः रजोहरणमुखवस्त्रिकातिरिक्तोपकरणाभावात् सर्वथा वस्त्राभावादेवाचेलकत्वं मुख्यमेव, उक्तशेषसाधूनां तूपचरितं, यतस्ते परिशुद्धजीर्णादिवत्रं मृ दिराहित्येन परिभुञ्जानाः सत्यपि वस्त्रेऽचेला एव भण्यन्ते, यदागमः-"परिसुद्धजुण्णकुच्छिअथोवानिअयण्णभोगभोगेहिं । मुणिणो मुच्छारहिआ संतेहिं अचेलया हुंति ॥९।। (वि० २५९९) अस्या व्याख्या-मुनयः साधवो मृजरहिताः सद्भिरपि चेलैरुपचारतोऽचेलका भवन्ति, कथंभूतैश्चेलैरित्याह-'परिसुद्ध'त्ति लुप्तविभक्तिदर्शनात् परिशुद्धः-एषणीयैः तथा जीर्णैः-बहुदिवसैः कुत्सितैः-असारैः स्तोकैः-गणनाप्रमाणतो हीनैस्तुच्छैर्वा अनियतैः-कादाचित्कासेवनैः अन्यभोगभोगैः-लोकरूढप्रकारादन्यप्रकारेण भोगः-आसेवनं, प्रकारलक्षणस्य मध्यपदस्य लोपाद् अन्यभोगस्तेनान्यभोगेन भोगः-परिभोगो येषां तानि तथा, तैरित्येवंभूतैश्चेलैः सद्भिरप्युपचारतोऽचेलका मुनयो भण्यन्ते,एवंभूतं चालकत्वं लोकेऽपि प्रसिद्धमेव,यथा कटीवस्त्रेण वेष्टितशिरसो जलावगाढपुरुषस्याचेलकत्वव्यपदेशः एवं साधोरपि कच्छाबन्धाभावात् कूपराभ्यामग्रभाव एव चोलपट्टकस्य धारणात् मस्तकस्योपरि प्रावरणाद्यभावाच लोकरूढ(प्रकारादन्य)प्रकारेण चेलभोगो द्रष्टव्यः,तदेवं 'परिसुद्धजुण्णकुच्छि' इत्यादिविशेषणविशिष्टैः सद्भिरपि चेलैस्तथाविधवस्त्रकार्याकर
|
|७५॥
For Person
Piese Only
ranelibrary.org.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥७६॥
SANE
जिताचेलपरिपहतादि
AIIMSIMPA
णात् तेषु मृाद्यभावाच्च मुनयोऽचेला व्यपदिश्यन्त इतीह तात्पर्य,न चान्यथा परिभोगेणाचेलकत्वव्यवहारोऽप्रतीतो भविष्यतीति शकनीयं, "जह जलमवगाहंतो बहुचेलोऽवि सिरवेढिअकडिल्लो । भण्णइ नरो अचेलो तह मुणओ संतचेलावि ॥१॥" (बि० २६००)त्ति विशेषावश्यकभाष्यवचनाल्लोकव्यवहारेऽपि प्रतीतत्वात् , तथा जीर्णादिभिरपि वस्त्रैरचेलत्वव्यवहारो यथा-"तह थोवजुण्णकुच्छिअचेलेहिवि भण्णई अचेलुत्ति । जह तूर सालिलहुं दिसु पोति नग्गिआ मो॥१॥त्ति"(वि.२६०१) विशेषावश्यकभाष्ये,अस्या अर्थः, पूर्वार्द्ध सुगम, 'जह तूरे त्यादि दृष्टान्तः यथा इह काऽपि योषित कटिवेष्टितजीर्णबहुच्छिद्रकशाटिका कश्चित्कोलिकं वदति-त्वरस्व | भोः शालिक:-शीघ्रो भूत्वा मदीयपोतीशाटिकां निर्माप्य 'ददस्त्र' समर्पय, नग्निका वर्तेऽहं, तदिह सवस्खायामपि योषिति नाग्न्य| वाचकशब्दप्रवृत्तेः, तस्मादुपचरितमेवाचेलक्यं संयमोपकारी, न पुनः सर्वथा वस्त्राभावः, तेनाचेलतापरीषहोऽपि तदेवेति बोध्यं ६। नापि प्रवचनगौरवार्थमित्यपि विकल्पः श्रेयान् , वस्त्राभावे प्रवचनखिसाया एवाध्यक्षसिद्धत्वाद्गौरवं तु दुरापास्तमिति ७। अथ | तीर्थकृदनभ्युपगन्तृत्वमिति विकल्पः सोऽप्यश्राव्यः, यतस्तीर्थकराः सर्वेऽपि निरुपमधृतिसंहननाः छमस्थावस्थायामपि ज्ञानचतुष्टयोपेताः अतिशयसत्वसंपन्नाः अच्छिद्रपाणयो जितसमस्तपरीषहा भवन्ति, तस्मात्तेषां वस्त्राद्यभावेऽपि संयमविराधनादयो दोषा न भवन्ति, अतस्तीर्थकृतां वस्त्रादिकं संयमोपकार्यपि न स्याद्, अकिञ्चित्करत्वात , यचैकं देवद्ध्यवस्त्रमादाय तीर्थकृतः प्रत्र| जन्ति तत् सवस्त्रो धर्मो मया प्रज्ञापनीय इति ज्ञापनार्थम् , एतेन तीर्थकृतां सर्वथा वस्त्राभाव एवेति दिगम्बराभिप्रायोऽपि तिरस्कृतः, यावत् तद्देवदृष्यवस्त्रसंधारणं तावत्कालं सचेला अपि भगवन्तो भवन्तीति,किंच-तीर्थकृदनुकृतौ छामस्थ्ये धर्मोपदेशशिष्यप्रव्राजनाङ्गा-IN द्यध्ययनादिकमपि व्युच्छिद्येत, तीर्थकृतां तदभावात् ८। अथ जिनकल्पिकानभ्युपगन्तृत्वमित्यपि न चारु, यतो जिनकल्पिका
॥७॥
JainEducational
For Personal and Private Use Only
www.jinyong
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
MAR
| अनुकरणविचारः
श्रीप्रव
अपि ये तथाविघलन्धिमन्तस्त एव वस्त्रं न विभ्रति, शेषास्तु वस्त्रधारिण एव, अत एव जिनकल्पिकानामुत्कर्षतो द्वादशविध उपधिः चनपरीक्षा प्रारदर्शितः ९। इति वस्त्राभावप्रसाधनाय दिगम्बरोद्भावितविकल्पनवकं निरस्तमिति गाथार्थः ॥६॥ अथ दिगम्बरः शङ्कते२विश्रामसीसा गुरुअणुहा
सीसो गुरुअणुहारी रूवेणवि अण्णहा कह णु सीसो। तेण वयं जिणसीसा गुरूवि अम्हाण जिणणाहो ॥७॥ ॥ ७७॥
नेवं जुत्तं जत्तो सीसो गुरुवयणसंठिओ निचं । सुगुरूवि हिउवएसी अहिअस्स निवारगो सीसे ॥८॥ शिष्यस्तावद्रूपेणापि, आचारेण तु भवत्येवेत्यपिशब्दादोध्यं, 'गुवनुहारी' गुरुसदृशो भवेत् , नु इति वितर्के, अन्यथा कथं शिष्यः ?, गुर्वनुरूपः शिष्यो भवेदित्यर्थः, तेन कारणेन वयमेव जिनशिष्याः, अस्माकमपि जिननाथो गुरुरितिदिगम्बराशय इति गाथार्थः ॥७॥ अथ दिगम्बराशयं निराकरोति-गुर्वनुकारी शिष्य इति वक्तुं न युक्तं, शिष्यत्वमेव तव व्याहन्येत, न ह्यर्हन् शिप्यत्वमात्मनः ख्यापयति, त्वं तु तीर्थकृच्छिष्यत्वमिति कथं तदनुरूपतेति षणं माता मे वन्ध्येति न्यायकल्पमुपेक्ष्यापि गुरुशिप्ययोः स्वरूपमाह-'सीसोति शिष्यो नित्यं गुरुवचनस्थितो गुर्वाज्ञातत्परः स्यात् , गुरुरपि हितोपदेशी अहितनिवारकश्च स्यात् , यदुक्तं-"हिताहितप्राप्तिपरिहारोपदेष्टा गुरु"रिति गाथार्थः ॥८॥ अथ गुरोरपि स्वरूपेण द्वैविध्यमाह
सोऽवि दुहा जिणणाहेअरभेआ आइमो अ देवगुरू। बीओ खलु सीसगुरू वीरसुहम्माइणाएण ॥९॥
'सोऽपि' गुरुरपि द्विधा, जिननाथेतरभेदाद्-अर्हत्साधुभेदात् , तत्रादिमो 'देवगुरू' देवः सन् हितायुपदेशको देवगुरुः, परोपD. देशमन्तरेणैव स्वयं संबुद्धः सन् , अमुकस्य तीर्थकरादेः शिष्य इत्येवंरूपः सन् पारन्त्र्येण हितायुपदेशकः शिष्यगुरुः, 'वीरसुधर्मादि
ज्ञातेन' श्रीवीरसुधर्मस्वामिदृष्टान्तेनेतिगाथार्थः ॥९॥ अथ श्रीवीरश्रीसुधर्मस्वामिनोः सर्वथा सादृश्याभावे हेतुमाह
maNawaratimadam A THIMIRAINRITERASHTRA MELESS
dililtime wimmuneumsapanim ateABPremAhmer
iatimemili a
HIRANAINA
।
For Person and Private Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २ विश्रामे 1106 11
Jain Educationa
अरिहंतस्सुवारी संजमजोएस नेव वत्थाई । इअरेसिं उवयारी तेणं णो सरिसा दुहं ॥ १० ॥ अर्हतः संयमयोगेषूपकारी वस्त्रपात्रादिर्न भवति, इतरेषां सुधर्मादिसाधूनां भवति, तेन तीर्थकृता सह साम्यं न साधोरितिगाथार्थः ||१०|| अथान् कीदृशः कीदृशाच साधव इत्याह
तेणं अरिहा रहिओ सलिंग परलिंगsगारलिंगेहिं । तस्सऽणुरूवं रूवं धरिउं सम्मं न साहूणं ॥ ११ ॥ येन कारणेन तीर्थकृतां वस्त्राद्यनुपयोगः तेन कारणेनार्हन् स्वलिङ्गपरलिङ्गगृहस्थलिङ्गे रहितः स्यात्, तत्र स्वलिङ्गं रजोहरणादि परलिङ्गमन्य तीथिकलिङ्गं पिच्छिकादिकं गृहस्थलिङ्गं तु प्रतीतमेव, एमिर्विप्रमुक्तस्तीर्थकृद्भवति, यदागमः - "सवेऽवि एगदू| सेण निग्गया जिणवरा चउवीसं । न य नाम अण्णलिंगे णो गिहिलिंगे कुलिंगे वा ॥१॥ (आ० २२७ ) इति, तस्यार्हतोऽनुरूपं - सदृशं रूपं धर्तु न सम्यग् सत्यं युक्तमितिगाथार्थः || ११|| अथ तीर्थकरानुकरणे हितशिक्षामाह
जई जिणवर अणुकरणे वीसासो हुज्ज ता इमं सवं । परिहर धम्मुवएस छउमत्थे सीसकरणाइ ||१२|| यदि तीर्थकरानुकरणे विश्वासस्तर्हि एतद् वक्ष्यमाणं सर्व परिहरेत्यन्वयः, एतत्किमित्याह - छानस्थ्ये- छद्मस्थावस्थायां धर्मोपदेशं शिष्यकरणादि च परिहर, यतः तीर्थकराः छद्मस्थावस्थायां न धर्मोपदेशं कस्यचित्प्रव्रज्यां च ददति, आदिशब्दादमु| कस्य वयं शिष्याः अस्माकं चायं गुरुरित्यादिव्यवहारोऽपि परिहर्त्तव्यः, तीर्थकृतां तथाव्यवहाराभावात्, तथा आचार्य पदग्रहणं सूत्राद्यध्ययनाध्यापनादि पुनः पुनर्लोचकरणं चेत्याद्यपि त्याज्यं, तेषां तदभावादितिगाथार्थः॥ १२ ॥ अथ प्रकारान्तरेणापि तीर्थकरानुकृतिं दूषयितुमाह
For Personal and Private Use Only
अनुकरणविचार:
1106 11
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥७९॥
अनुकरणविचार:
ANTHAanadaNSARIBANSIRINursio HIPARILAAPARIRITAMILL ATTRAIAIDIARRITAPAIRAHULIHIUTAIL IN
n
| जइ जिणवरअणुकरणे वीसासो हुन्ज भावओ नियमा।ताकिं तस्सुवएसे विसासो? न उण निउणमए !॥१३॥ __ पूर्वाद्धं सुगम, यदि जिनवरानुकरणे विश्वासः ता-तर्हि तस्य-जिनस्योपदेशे पुनर्न किं विश्वासः?,तत्रावश्यं विश्वासः कर्त्तव्यः, हे निपुणमते! इति संबोधनं,यद्वा जिनस्योपदेशे किलक्षणे?-निपुणानां-दक्षाणां मतः-सम्मतो विध्याद्यपेक्षया वल्लभो निपुणमतस्तस्मिन्निति गाथार्थः ॥१३॥ अथाहदुपदेशमाह
उवएसो पुण एवं जिणकप्पो संपयं समुच्छिन्नो। जेणं सोनवपुत्वी पडिवज्जइ पढमसंघयणी ॥१४॥ उपदेशः पुनरेवं यत्साम्प्रतं जिनकल्पः समुच्छिन्नः-सम्यक् प्रकारेणोच्छिन्नः,तत्र हेतुमाह-येन कारणेन तत्प्रतिपत्ता श्रुतमधिकृत्य नवपूर्वी-नवपूर्वधरः, अर्थात्किञ्चिन्यूनान्यपि नव पूर्वाणि यस्येति, प्रथमसंहननी-वज्रर्षभनाराचसंहननी, एतव्यं चाधुना। नास्तीति कारणाभावात्कार्यस्याप्यभावः प्रदर्शित इति गाथार्थ ः ॥१४ ॥ अथ यत्सामग्र्यभावे यन्नास्ति यत्सामग्रीसद्भावे च यदस्ति तद्दर्शयितुमाहतस्सामग्गिअभावा जिणकप्पो नत्थि अत्थि थेराणं । कप्पो तित्थपवित्तीहेऊ उवगरणपरिकलिओ॥१५॥ तस्य-जिनकल्पस्य सामग्र्या उक्तलक्षणाया अभावाजिनकल्पो नास्ति,सम्प्रतीति गम्यं, श्रुतसंहननादिसामय्यभावात्, तन्निमित्तस्य जिनकल्पस्योच्छेद इत्यर्थः, ननु कस्मिन्काले व्युच्छिन्न इति चेद्, उच्यते, जम्बूस्वामिनि निवृत्ते जिनकल्पो व्युच्छिन्नः, यदुक्तं भाष्यकारेण-"मण१ परमोहिर पुलाए३ आहारग४ खवग५ उवसमे६ कप्पे७। संजमतिग८ केवलि९ सिज्मणा य१० जंबुंमि बुच्छिन्ना" ॥१॥ (वि० २५९३) अस्या अर्थः-मनःपर्यायज्ञानं? परमावधिः२ पुलाकलब्धिः३ आहारकशरीरं४ क्षपकश्रेणिः५
॥७९॥
Jan Education Interior
For Personal and Private Use Only
www.
n
yora
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा रविश्रामे ॥ ८० ॥
उपशमश्रेणिः ६ जिनकल्पः ७ परिहारविशुद्धिसूक्ष्मसंपरायथाख्यातलक्षणं संयमत्रिकंट केवली ९ मोक्षगमनलक्षणा सिद्धिश्व १०, सर्वेऽप्येते | पदार्थाः जम्बूस्वामिनि व्युच्छिन्नाः, जम्बूस्वामिनं यावत्प्रवृत्ताः, न तूत्तरत्रेति श्रीविशेषावश्यकभाष्यवृत्तौ ३६३ पत्रे । अथ कारणसद्भावे किमस्तीत्याह - 'अस्थि' ति चकारोऽध्याहार्यः अस्ति च स्थविराणां कल्पः स्थविरकल्पः कीदृशः १ - तीर्थप्रवृत्तिहेतुः सर्वेष्वपि | तीर्थेषु अच्छिन्नप्रवृत्तिहेतवः स्थविरकल्पिका एव साधवो भवन्ति, तेषामेव धर्मोपदेशप्रव्रज्यादानादावधिकारः, न पुनर्जिनकल्पिका अपि तेषां धर्मोपदेशदानादावनधिकारात्, स्थविरकल्पः पुनः कीदृशो भवति ? - उपकरणपरिकलितः, तत्रोपकरणानि रजोहरणं ? | मुखवस्त्रिकार कल्पत्रिकं५ चोलपट्टकः ६ साधारणपात्रं - मात्रापरपर्यायं ७ सप्त च पात्रसबन्धीनि 'पत्तं पत्ताबंधो' इत्यादिप्रागुक्तानि १४ | इति चतुर्द्दशोपकरणानि जघन्यपदेऽपि स्थविरकल्पे भवन्ति, तैः परिकलितः सहितः स्थविरकल्पो भवतीति जिनोपदेश इति गाथार्थः ||१५|| अथोपदेशकरणे दृष्टान्तमाह
विज्जुवएस रोगी कुणमाणो लहइ इच्छिअं लच्छि । जह तह तस्सवि चरिआपमुहं णो अणुहरंतोऽवि ॥ १६ ॥
यथा वैद्योपदेशं कुर्वाणो रोगी रोगाद्विमुक्तः इप्सितां - वाञ्छितां लक्ष्मीं लभते, न तथा तस्यापि वैद्यस्यापि चर्याप्रमुखमनु| हरन् - वैद्यानुकारं कुर्वन् रोगाद्विमुच्यते, प्रत्युत वैद्योपदेशमकुर्वन् वेषादिना तदनुकारं कुर्वन् भण्डिक इत्यभिधीयते, वैद्यो ऽप्ययमनुचित इतिकृत्वा परिहरतीति गाथार्थः ।। १६ ।। अथोपनयमाह -
एवं जिनिंदणं कुणमाणो लहइ निव्वुइद्वाणं । आगिइमणणुहरंतो विवरीएऽणतसंतावं ॥ १७॥ एवं प्रागुक्तदृष्टान्तेन द्रव्यवैद्येन भाववैद्यस्य जिनेन्द्रस्याज्ञामेव कुर्वाणो निर्वृतिस्थानं-मोक्षास्पदं लभते - प्राद्मोति, किं कुर्वन्? -
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
जिनकल्पाधुच्छेदः
॥ ८० ॥
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
२ विश्रामे ॥ ८१ ॥
| आकृतिमननुहरन्, आकारानुकारं परित्यजन्, अपिर्गम्यः, तीर्थकृदनुकारमकुर्वन्नपीत्यर्थः, गुरुशिष्यसंबन्धे आज्ञाया एव प्राधान्याद्, अयं भावः यथा द्रव्यवैद्योपदेशेनैव प्रवर्त्तमानो रोगी नीरोगतां भजते तथा जिनाज्ञया प्रवर्त्तमानो हि तदनुकाररहितो | मोक्षमामति, अन्यथा विपरीतो- वैपरीत्यं कुर्वन्नाज्ञामतिक्रम्य नटवत्तदनुकारं कुर्वन्नपि अनन्तसंतापम् - अनन्तकालं यावत् क्लेशं नरकादौ लभते, यतः - "रणो आणाभंगे इक्कुचिअ होइ निग्गहो लोए । सवण्णु आणभंगे अनंतसो निग्गहं लहइ ॥ १ ॥” इति, अत एवास्तामन्यद्, जिनेन्द्राज्ञापराङ्मुखो जिनेन्द्रमेव महाविभूत्या पूजयन्नपि तिरस्करणीयः, यदुक्तम्- "आणाखंडणकारी जइवि तिकालं | महाविभूईए । पूएइ वीअरायं सर्व्वपि नित्यं तस्स || १ || "त्ति अत एव हे नग्नाट! तव च तीर्थकर शिष्यत्वात् तदाकारादिकं प्रमाणं तर्हि तदुपदेशोऽपि प्रमाणमास्तां, तथा किं नाग्यव्रतस्वीकारेणात्मानं विगोपयसि ?, नहि नाग्यादिवतरूपं कष्टमेवात्मनां कर्मक्षय| कारणं, किंतु जिनाशैव, यदुक्तं - "विशिष्टकष्टस्य कर्मक्षयं प्रत्यकारणत्वाजिनाज्ञाया एव कर्मक्षयं प्रति कारणत्वात्,” तस्माच्चतुर्द्दशोपकर|णविशिष्टं तीर्थदुपदिष्टमस्माकमप्यभीष्टं स्थविरकल्पिकमार्गमेव स्वीकुर्विति गाथार्थः ।। १७ ।। अथोपकरणाभावे दोषदिशं दर्शयन्नाह
उवगरणाणमभावे न हुंति समिईड संजमो कत्तो ? । तयभावा उ नराणं तुम्भ मए नेव निवाणं || १८ || वस्त्रपात्राद्युपकरणाभावे समितयः - ईर्याभाषैपणादानपारिष्ठापनिकालक्षणाः पञ्च समितयो न भवन्ति, तदभावाच्च कुतः संयमः १, | संयमाभावाच्च तव मते नराणां पुरुषाणाम्, अपिर्गम्यः, स्त्रीणामिव पुरुषाणामपि निर्वाणं नैव संभवेदित्यक्षरार्थः, भावार्थस्तु संक्षेपेण | त्वेवं- वस्त्राभावेशीतातपचातवारिप्रभृत्युपद्रवे तथाविधधृतिसंहननादिवलरहितः साधुर्युतं२ गच्छन्नागच्छंश्च नर्यासमितः स्यात्, पात्राभावे च संसक्तसक्तदध्यादिकं गलनादिभयात् त्वरितं २ गृहणानो भुञ्जानोऽप्यनेषणासमितः स्यात्, भाजनाभावे च केवलभूमौ
For Personal and Private Use Only
आज्ञा
खंडनफलं
॥ ८१ ॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे
॥ ८२ ॥
PENNY
| प्रश्रवणसिङ्खानादि कुर्वन् वर्षाकाले विशेषतोऽनेकजन्तूपघातकः कथं पारिष्ठापनिकासमितः ?, एवं कुर्वाणः केनाप्युदीरितः सम्यग् - वक्तुमशक्तो भाषासमितो न स्यादेव, आदाननिक्षेपणासमितस्तु वस्त्रपात्रादिसद्भावे सत्येव संभवतीति पञ्चानामपि समितीनामभावः | प्रदर्शितः, उपलक्षणात् मनोवाक्कायगुप्तयोऽपि सुतरां न संभवन्ति, 'तदभावात्' समित्याद्यभावात् संयमाभाव इत्यादि, वस्त्राद्युपकरणसद्भावे च ये गुणास्ते स्त्रीनिर्वाणव्यवस्थापनावसरे वक्ष्यामः इति गाथार्थः || १८ || अथ यदा शिवभूतिना नग्न भावोऽभ्युपगतस्त| दानीमुत्तरानाम्न्याः स्वभगिन्या वस्त्रपरिधानमनुज्ञातम् एवं च सति यदि स्त्रीणां मुक्तिं प्ररूपयति तदा सवस्त्रनिर्वस्त्रयोरविशेषापच्या | स्वकीय नम्र भावस्य केवलं क्लेशतैवापद्येतेति विचिन्त्य स्त्रीणां मुक्तिर्निषिद्धा, अतो वस्त्राभावविषयकमूलप्ररूपणानन्तरं स्त्रीमुक्त्यभावप्र| रूपणेतिकृत्वा चतुर्विंशत्या गाथाभिः स्त्रीणां मुक्त्यभावे युक्तिं तत्प्रतीकारं च विभणिषुः प्रथमगाथामाह
इत्थमुत्तअभावे जुतिं जंपेइ दुब्बला अबला । तन्नो जुत्तं जम्हा दुब्बलया केण धम्मेण ? ॥ १९ ॥
अबलाः- स्त्रियो दुर्बला - चलरहिताः मुक्तिसाधनबलशून्याः, अतः स्त्रियो न मुक्तिभाजः, अत्र प्रयोगः- स्त्रियो न मुक्तिभाजः पुरुषा| पेक्षया दुर्बलत्वात्, नपुंसकवदिति स्त्रीमुक्त्यभावे युक्तिं 'जंपेइ' ति कथयतीति दिगम्बरेण पूर्वपक्षितम्, अत्र तत्प्रतिकारं सिद्धान्तमाह'तन्नो 'ति तत्प्रागुक्तं न युक्तं, यस्मात् केन धर्मेण दुर्बलता ?, न केनापीत्यर्थ इति गाथार्थः || १९|| अथ केनापि धर्मेण दुर्बलता | न भवतीति समर्थयति
Jain Educationa International
संघणं पुण पढमं सत्तं सम्मं च विरइपरिणामो । अण्णंपि धम्मकम्मं दीसइ तीसेऽवि दाणाई ||२०|| संहननं पुनः प्रथमं - वर्षभनाराचं मोक्षाङ्गं, तच तासामपि भवत्येव, यदागमः - "संघयणं ठाणं उच्चत्तं चैव कुलगरेहिं स
For Personal and Private Use Only
| उपकरणा
भावे अमोक्षः
॥ ८२ ॥
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥८३॥
MINAIPAHIR
MISHRAMPIRATRA
में।"ति श्रीआवश्यकनि०(१६०) तथा सत्त्वं-साहसवत्त्वं,परीषहसहनादौ स्वप्राणव्यपरोपणं यावद्धैर्य,तदपि तासामसदृशं लोकेऽपि वीणां दौत्रप्रतीतं,-"रागोवा यदिवा द्वेषः,कोऽपि लोकोत्तरः स्त्रियाः। ददाति रागिणी प्राणानादत्ते द्वेषिणी च सा ॥१॥” इति, अत एव काश्चन ल्याभावः स्त्रियः पत्यौ मृते तदनुरागेण सतीत्वख्यातिहेतुकाभिमानेन वा बह्वावपि निश्शङ्कं प्रविशन्तीति तवापि प्रतीतं, तथा सम्यक्त्वंयथार्थवस्तुश्रद्धानं, तच्च तासां नास्तीति चेत् , मैवं, प्रथमसंहननादिसमन्वितायाः मनुजगतेरेव क्षायिकसम्यक्त्वनिमित्तत्वेनोक्तत्वात , चकारः समुच्चयार्थः, तथा विरतिः-सर्वविरतिस्तस्याः परिणामः-अध्यवसायः, सोऽपि तासां युक्त एव, अन्यथा त्रिविधसङ्घापत्या तीर्थतीर्थकरयोः स्वरूपस्यैव हान्यापत्तिः, यतस्तीर्थ चतुर्वर्णः श्रमणसङ्घस्तत्कर्ता तीर्थङ्करश्चेति स्वरूपस्याभिमतत्वात् , न चाव्यवधानेन यथाख्यातचारित्रमेव मोक्षाङ्गं, तच्च स्त्रीणां न संभवतीति वाच्यं, क्षायिकसम्यक्त्ववद्यथाख्यातचारित्रस्याप्यविरुद्धत्वात् , सामग्रथास्तौल्यात् , तथा 'अन्नपित्ति अन्यदपि दानादिकं, दानशीलतपोभावनालक्षणं 'धर्मकर्म धर्मकृत्यं 'तस्याः' स्त्रिया दृश्यते, इत्येवंविचारणया धर्मकृत्यमाश्रित्य न पुरुषेभ्यो दुर्बलता, किंतु पुरुषसमतैवेतिगाथार्थः ॥२०॥ अथ पुरुषापेक्षया ।। धर्म दाद्यमपि स्त्रीणां संभवतीति दर्शयति
तित्थयराणं जणणी इत्थीवग्गंमि तेण जिणधम्मे । थीणं तिबो रागो तेणेव न सत्तमीगमणं ॥२१॥ तीर्थकृतां जननी तावत्स्त्रीवर्गे-स्त्रीजातौ वर्तते, स्त्रीजनान्तर्वर्तिनी तीर्थकरमाता, तेन कारणेन पुरुषापेक्षया स्त्रीणां जिनधर्म तीव्रो रागः, पुरुषापेक्षया विशेषतर इत्यर्थः, यत एवं तेनैव कारणेन, अथवा इयोत्प्रेक्ष्यते, तेन कारणेन स्त्रीणां सप्तमीगमनं-सप्तमनरकपथिव्यामुत्पत्तिर्नास्तीत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-ज्ञानादिलक्षणस्य धर्मस्याधारस्तावत्तीर्थ, तद्वयवस्थापकस्तु तीर्थकरः, तीर्थ- ॥८३॥
HIHARImranium amaromiumPapimalayaNAL
iRINHuntain
NEETUP
ww
b
For Personal and Private Use Only
on Education
ury.org
on
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तम्यगमने हेतुः
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥८४॥
स्याच्छिन्नप्रवृत्तिहेतवस्तु गणधरादिसाधवः, तन्मातरः स्त्रिय एव भवन्ति, मातृणां च निजापत्येवकृत्रिमः स्नेहः स्यात् , तेन पित्राद्यपेक्षया मातरः स्वापत्यानि सातिस्नेहं परिपालयन्तीति जगतस्थितिः, अत एव श्रीऋषभजिने प्रबजिते पुत्रस्नेहे शोकाश्रुविमो|चनात् क्षामलोचना मरुदेवी प्रत्यहं भरतं प्रति-हे भरत ! मत्पुत्र ऋषभो निरशनो निर्वसनो निर्यानो वनवासी बने एकाक्येव परिभ्रमति, | त्वं तु राज्यसुखनिमग्नस्तद्वार्तामपि न करोपि,इत्याधुपालम्भपरायणा वर्षसहस्रं यावत् क्षणमात्रमपि स्वास्थ्यं न प्राप,न चैवं नाभिकुलकरोऽपि, आस्तां जन्ममाता, कुक्षिधरमात्रेणापि देवानन्दा ब्राह्मणी श्रीवीरवन्दनार्थमागता श्रीवीरं निरीक्ष्य निनिमेषतया पश्यन्ती रोम श्चिताऽतिस्नेहेन स्तन्यपयाश्रावणाकञ्चुकी संजज्ञे इति प्रवचने प्रतीतम् , एवं तीर्थकरमातृणां तज्जातीयानामन्यासामपि स्त्रीणां तीर्थकरे तीर्थकरापत्येषु साधुषु तीर्थकरभाषिते च श्रुतचारित्रादिधर्मे तीवो रागो युज्यते, एतच्च संप्रति प्रत्यक्षमपि लक्ष्यते, कासांचित् स्त्रीणां पुरुषापेक्षयाऽधिकतरस्यापि धर्मरागस्योपलभ्यमानत्वात् , प्रत्यक्षापलापस्य केनापि कर्तुमशक्यत्वात् , नचैवं संप्रत्युपलभ्यते परं पूर्व नासीदिति शङ्कनीयं, तीर्थकरवारकेऽपि तथैवोपलम्भात् , तथाहि-छामस्थ्ये भगवता श्रीवीरेण द्रव्यतः कुल्माषाः क्षेत्रतो देहल्या एकं पादमारत एक पादं च परतः कृत्वा कालतो भिक्षाचरेषु निवृत्तेषु भावतो राजसुता दासत्वमापन्ना मुण्डितशिरोजाऽष्ट| मोपवासिका सूर्यकोणस्थितान् कुल्माषान् रुदती दास्यति तदा मम पारणकमिति घोराभिग्रहे कृते चतुर्यु मासेतु गतेषु कौशाम्भ्यां | शतानीकराजस्य मृगावती नाम राज्ञी कदा भगवतः पारणकं भावीति भगवति तीव्ररागेण प्रत्यहं चिन्तापरा तथ्यवादिनं निमित्त पृष्टवती, न पुनः कोटिशः संख्येष्वपि श्रावकेषु विद्यमानेषु कोऽपि श्रावकः पृष्टवान् , तत्र कारणं किं रागोऽन्यद्वेति स्वयमेव विचारणीयं, तथा भिक्षामलात्वा चलमाने भगवति वीरे चन्दनवालवारुदत् , न चैवं कोऽपि श्रावकः श्रूयते, तथा मङ्खलिपुत्रमुक्ततेजो
||८४॥
Jan Education
For Personal and Private Use Only
www.neborg
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे
लेश्याजन्यरक्तातिसारवतो वीरस्य बाधा सर्वजनप्रतीता, तद्वाधोपशमनाय श्राविका रेवत्येवौषधचिन्तां कृतवती, श्राद्धास्तु कोटिशः
खीणां धर्म|संख्याका अपि निश्चिंता एवासन् , तत्रापि धर्मरागतारतम्यमेव कारणं संभावनीयमिति सिद्धं कासांचित्स्त्रीणां पुरुषापेक्षया धर्मरा- दादर्थ गेणाधिक्यमपि, अत एव श्रीमहावीरस्य साध्व्यः साधुभ्यो द्विगुणा एव मोक्षं गताः, यदागमः-"समणस्स भगवओ महावीरस्स सत्त समणसयाई सिद्धाई,चउद्दस अजिआसयाई सिद्धाई"ति,श्रीपर्युषणाकल्पे,एवं श्रीऋषभादीनामपि बोध्यं,ननु स्त्रियोऽनन्तो|दितपापा" भवन्ति, यदागमः-"णताओ पावरासीओ, जया उदयमागया। तया इत्थित्तणं पत्तं, सम्मं जाणाहि गोअम ॥१॥"ति ।। श्वेतवाससामपि सम्मतं, एवंविधाः स्त्रियः कथं मुक्तियोग्या इति चेत् , मैवम् , अत एव पुरुषेभ्यस्तासां धर्मे दाद्यकल्पनायाः प्रामाण्यात् , लोकेऽप्येकः सुभटः द्वाभ्यां वैरिभ्यां समाक्रान्तस्तयोर्जयी बलवान् भण्यते, तदपेक्षया पञ्चजयी तु महाबलवान् एवमनन्ता अपि पापप्रकृतीनिर्जित्य मुक्तिभाजः स्त्रियः पुरुषेभ्यो धर्मेऽतिदायभाज इति सिद्धं, न चैवं पापेन तासां सप्तमीगमनं,यद्वा उत्प्रेक्ष्यते-हे पुत्र ! मत्कुक्षौ समुत्पनो मजातीयानां स्त्रीणां सप्तमनरकगमनं निवारयेति जननीयाचित इव भगवान् मातृभक्त्यैव स्त्रीणां सप्तमीगमनं निवारितवानिति, अथ क्षपणकः शङ्कते-ननु भोः पुरुषापेक्षया स्त्रीणां बलवचमुक्तं तत्कि सर्वेभ्यः पुरुषेभ्यः सर्वासां स्त्रीणां अथवा कतिपयपुरुषेभ्यः सर्वासां स्त्रीणां उत सर्वेभ्यः पुरुषेभ्यः कतिपयस्त्रीणां किंवा कतिपयपुरुषेभ्यः कतिपयस्त्रीणामिति चेद, सत्यं, भो नग्नाट ! त्वामपि वयमपि पृच्छामः, त्वयाऽपि स्त्रीणां या दुर्बलता प्रोक्ता सा किं सर्वेभ्यः पुरुषेभ्यः सर्वासां स्त्रीणामित्यादित्वदुक्तविलल्पचतुष्टये कस्मिन् विकल्पे विश्राम्यति ?, आद्यविकल्पत्रये प्रत्यक्षबाधसंभवेन चतुर्थविकल्प एवास्माकमभिमत इति चेत् तर्हि अस्माकमप्ययमेव पक्षोऽभिमतः, आस्तां कतिचित्पुरुषेभ्यः कतिचित्स्त्रीणां बलवचमित्ति, ननु स्त्रीणामेवाबला इ
॥८५॥
For Person Piese
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव- | चनपरीक्षा २विश्रामे ॥८६॥
स्त्रीणां ऊवोंधोगमनविचारः
INIMIPARANASIBHARAMILARIMARRIA PRILLIAMSUTRIPATHIचा
त्यमिधानं कथमिति चेद् भो नग्नाट! तवाभिप्रायं कथय, पश्चाद्वयमपि भणिष्यामः, मुक्तिगमनयोग्यशुभाध्यवसायाभावार्ध्वगमनसामर्थ्याभावादबला इत्यभिधीयन्ते इति चेद्वयमपि सप्तमनरकगमनयोग्यक्लिष्टपरिणामाभावादधोगमनशक्त्यभावादबला इत्यस्माकं श्वेतवाससामभिप्रायः, अत एव लोके पापकातराः स्त्रियो न संग्रामाधुपयोगिन्य इति प्रतीतमेव, न च पापकातरा धर्मेऽपि तथैवेति शङ्कनीयं, तीर्थकरादिषु व्यभिचारात् , तेषां पापकातरत्वेऽपि धर्मे शौर्यदर्शनादित्यलं प्रपञ्चेनेतिगाथार्थः ॥२१॥ अथ प्रागुक्तं विस्मृतमिव ननाटः शङ्कते
अह दुब्बलया मणसाजेण न गच्छंति सत्तभि पुढविं। ता कह खवगस्सेणिं पडिवजिअमुत्तिमुवइंति॥२२॥ ____ अथ स्त्रीणां मनसा-मनोवीर्येण दुर्बलता येन कारणेन ता:-स्त्रियः सप्तमी नरकपृथिवीं न यान्ति, ता-तस्मात् क्षपकश्रेणिं प्रतिपद्य मुक्तिं कथमुपयान्ति ?, न कथमपीति दिगम्बरपूर्वपक्षोद्भावनेतिगाथार्थः॥२२।। अथ येषां सप्तम्यां गमनशक्तिस्तेषामेव | मुक्तावपीति दिगम्बराभिप्रायारूढां व्याप्तिं व्यभिचारेण दूषयितुमाह
अहगमणे जस्स सत्ती उद्धं सत्तीवि तस्स चेवत्ति । नेवं नियमो बलदेववासुदेवेसु वभिआरो॥२३॥ यस्य जीवविशेषस्याधोगमने शक्तिस्तस्योर्ध्वगमनेऽपीति व्याप्तिः शीतोष्णस्पर्शयोरिव बाधग्रस्ता, यथा ब्रह्मदत्तस्याधोगमने शक्तिनोंर्ध्वगमने मनागपि, चित्रसाधूपदेशसहस्रेणापि मोक्षहेतुचारित्रानु -तेः, अथ यस्य जातिविशेषस्याधोगमने शक्तिस्तजातीयस्यैवोर्ध्वगमनेऽपि शक्तिरित्यपि व्याप्तिः कथञ्चिद्वाधग्रस्ता-कथंचिद्वयांभचारग्रस्तेति नैवं नियमः, दृष्टान्तमाह-'बलदेवे'त्यादि, बलदेवजातिविशेषस्याधोगमनशक्त्यभावेऽप्यूर्ध्वगमनशक्तिः, वासुदेवजातिविशेषस्याधोगमनशक्तिसद्भावेऽपि न मनागप्यूर्ध्वग
For Per
and Private Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे
ऊर्धाधोगमनव्यमिचार:
मनशक्तिः, यदागमः-"उद्धंगामी रामा केसव सवे अहोगामी"ति (४१५) श्रीआ०नि०, एवमधोगमनशक्तिशून्या अपि स्त्रियो | वलदेववदुर्ध्वगतिगामिन्यो भवन्त्येव, ननु यद्यपि नाधोगतिगमनशक्त्युपेता बलदेवादयो भवन्ति तथापि ते पुरुषा एव भवन्ति, पुरुषत्वजात्या च बलदेवसमानजातीया इतरे पुरुषा अधोगतिशक्त्युपेताः, अतो बलदेवा अप्युपचारात्तत्सामर्थ्यभाज उपचर्यन्ते एवेतिचेद् , उपचर्यतां नाम मनुजत्वजात्या स्त्रीसमानजातीया इतरे मनुजास्तथाशक्त्युपेता अतः स्त्रियोऽप्युपचारात्तथाशक्तिभाज इति, युक्तेस्तौल्यात् , तस्मादलदेववत् स्त्रीणामपि मुक्तियुक्तिसिद्धा, सिद्धान्तसिद्धापि 'समणस्स भगवओ महावीरस्स चउद्दस अजिआसयाइं सिद्धाई 'ति (पयु०) तथा “एगा सिद्धिं पत्ता मरुदेवी नाभिणो पत्ती"ति (आव०१६६) तथा मत्स्यानामधोगमने यावत्स-1 सम्यामपि शक्तिः ऊध्वं तु सहस्रारदेवलोकादगेवेति मत्स्येष्वपि व्यभिचारः, एवमधोगमनशक्त्यभावेऽपि ऊर्ध्वगमनशक्तिभाजो जिनेन्द्रगणधरादिचरमशरीरिणो बोध्याः, तेषां तथास्वभावाद् , अतस्तेष्वपि व्यभिचारः स्फुट एव,अयं भावः-वासुदेवानामधोगमने शक्ति!वं मनागपि, बलदेवानामूवं, नाधो मनागपि, मत्स्यानामधो महती लधीयसी चोचं, स्त्रीणामूर्ध्व महती लघीयसी चाधोगतिरिति सम्यक् पर्यालोच्य नाधोगमनशक्तिरूप्रगतिनियामिका,बलदेववासुदेवयोर्व्यभिचारात् इति गाथार्थः ॥२३॥ अथाधोगतौ | तुल्यसामर्थ्य सत्येवोर्ध्वगतौ तुल्यसामर्थ्य मिति दिगम्बरेणोपदर्शिता व्याप्तिः सर्वथा प्रशिथिलयितुमाहसरिसवासउणिचउप्पय सप्पि स्थी 'जलयराण सन्नीणं । बीआइनिरयगमणं कमेण उड्ढे तुसमगमणं ॥२४॥
सरीसृपाः-भुजपरिसर्पाः शकुनयः-पक्षिणः चतुष्पदाः-सिंहादयः सर्पाः-उरःपरिसर्पाः स्त्रियः-स्त्रीरत्नादयःजलचरा-मत्स्यादयस्तेषां संज्ञिनाम् , असंज्ञिनां तु रत्नप्रभायाः परत उत्पादासंभवात् , द्वितीयादिनरकगमनं क्रमेण भवति, यथा सरीसृपाः
॥८७॥
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २ विश्रामे
11 66 11
Jain Educationa Inte
| उत्कर्षतोऽपि द्वितीयायां वालुकाप्रभायामुत्पद्यन्ते, नाधः, शकुनयः पङ्कप्रभायां यावदुत्पद्यन्ते नाध इत्यादि, यावत् मत्स्याः सप्तम्यामपीति, ऊर्ध्वं तु सर्वेषामपि समं गमनं, सहस्रारं यावत्सर्वेषामप्युत्पादात्, अतः सरीसृपादीनामधोगमने वैषम्येऽपि ऊर्ध्वगमने शक्तिसाम्यमेवेति दिगम्बरोद्भाविता व्याप्तिर्निर्मूलमुन्मूलितैवेतिगाथार्थः ||२४|| अथोक्तं प्रकृते योजयति-
एवं धीपुरिसाणं भेमि अहोगई च अहिगिच्च । उद्धंगमणे भेओ नत्थि त्थित्तेण श्रीमुक्ती ॥ २५ ॥ ' एवं ' प्रागुक्तसरीसृपादिदृष्टान्तेनाधोगतिमधिकृत्य स्त्रीपुरुषयोर्भेदेऽपि वैषम्येऽपि ऊर्ध्वगमने भेदो नास्ति, तेन कारणेन स्त्रीणां मुक्तिरस्तीतियुक्तिरातुरस्य कटुकौषधपानकल्पाऽनिच्छतोऽपि दिगम्बरस्य गलविलग्नेति गाथार्थः || २५ || अथ स्त्रीणां चारित्रानङ्गीकारे त्रिविधसङ्घापच्या पादोनं तीर्थं संपद्येतेति विचारबाह्यो दिगम्बरः शङ्कते -
अबला चीवरवरिआ चीवरवरिआण होइ ममकारो। ममयापरिग्गहो खलु तेणं नो थीण चारितं ॥ २६ ॥ अबलाः–तुच्छसच्चाः स्त्रियः 'चीवरवरिअ'त्ति चीवराणि - वस्त्राणि तैर्वृता - आच्छादिताः भवन्ति, चीवरावृतानां च ममकारो, ममता च परिग्रहः, येनागमः - " मुच्छा परिग्गहो वृत्तो"त्ति, तेन कारणेन परिग्रहवच्चेन स्त्रीणां चारित्रं न भवतीतिः गाथार्थः ॥ २६ ॥ अथ चरणाभावे किं स्यादित्याह -
चरणाभावा मोक्खो इत्थीणं नत्थि तत्थ को दोसो ? । नहि सामग्गिअभावा कज्जं उप्पज्जए किंचि ||२७|| चरणाभावात् स्त्रीणां मोक्षो नास्ति तत्र को दोषः ?, कोऽपि नास्तीत्यर्थः, हिः - यस्मात् सामय्यभावात् - अविकलकारणाभावान्न किञ्चिद् घटादिकं कार्यमुत्पद्यते, तथा चारित्राभावात् स्त्रीणां मोक्षाभाव इति गाथार्थः ||२७|| अथ दिगम्बर पूर्वपक्षं दूषयितुमाह
For Personal and Private Use Only
त्रयमुक्तौ दिगंबरपक्षः
॥ ८८ ॥
.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २ विश्रामे
॥ ८९ ॥
जह इत्थीणं वत्थं सहजायं ता तउब नो दोसो । अह बंभवयहेऊ तोऽणुगुणं सङ्घविरईए ||२८||
यदुक्तं वस्त्रावृता हि नार्यः, तत्र वस्त्रं किं स्त्रीणां सहजातं ब्रह्मत्रतहेतुर्वा ?, आद्यः पक्षः प्रत्यक्षवाधितः, नहि स्त्रीणां वस्त्रं त्वस्वत् सहजातं दृष्टं श्रुतं वा, तथात्वेऽपि त्वगिव वस्त्रं परिग्रहो न भवेत्, द्वितीयपक्षे चारित्रस्यानुगुणम् - अनुकूलं वस्त्रं, न हि यद् | ब्रह्मव्रतहेतुस्तच्चारित्राभावहेतुः शीतोष्णस्पर्शयोरिव विरोधात्, तथा च सिद्धं चीवरधारणमेव चारित्रहेतुः, किंच-भो नग्नाट ! | अबलानामम्बरपरिभोगः किं तीर्थकृदुपदिष्ट उत तव मताकर्षक शिवभूतिना प्ररूपितः अशक्यपरित्यागकृतो वा १, आद्ये तावद्वस्त्रावृतानामेव मुक्तिः सिद्धा, यतः " प्रेक्षावतां हि प्रवृत्तिः स्वार्थकारुण्याभ्यां व्याप्ते" तिवचनात् परमप्रेक्षावच्त्वेन परमकारुण्यभाजो भगवन्तो नाबलानां मुक्त्युपघातकमुपदिशन्ति, तथात्वे ह्यास्तां तावदन्यत्, लोकनिन्द्या अप्यर्हन्तो भवेयुः, द्वितीये तु स्त्रीमिः शिवभूतेः किमपराद्धं १ येन पापात्मना वस्त्रदानेनाबलानां मुक्त्युपघातो विहितः, न ह्यान्तरवैरमन्तरेण कश्चित्तथाविधोत्कृष्टसंपद्विघातको भवेत्, अथ शिवभूतिनैव वस्त्रदानं स्त्रीणां ब्रह्मचर्यपालननिमित्तमेव विहितमिति चेद् आयातोऽसि खयमेव अस्मदुक्तमार्गेण, | यतो यद् ब्रह्मचर्यादिपालन हेतुस्तत्संयमं प्रति हेतुरेवेतिसिद्धं निष्परिग्रहताहेतुर्वस्त्रपात्रादिरिति, अशक्यपरित्यागकृत इति तृतीयोऽपि | विकल्पः तुच्छ:, प्रत्यक्षबाधात्, बाल्यावस्थायामिवान्यास्वप्यवस्थासु वस्त्रराहित्यस्य सार्वजनीनत्वात्, अथ कादाचित्कमेव वस्त्रसाहित्यमुच्यते तर्हि पुरुषाणामपि गार्हस्थ्ये वस्त्रसाहित्यस्य सद्भावात् पुरुषाणामपि मुक्त्यभावप्रसक्तेः अथ कादाचित्कमपि प्रत्रज्या - | प्रतिपच्यनन्तरमेवोच्यते इति चेत् तर्हि अशोंभगन्दरादिषु तद्वणमात्रोपयोगिनि वस्त्रे मूर्च्छाया अभावान्न दोष इति चेत् चिरं जीव, तर्हि शीतातपत्रातदंशमशकादिबाधितस्य शरीरस्य तच्चिकित्सामात्रोपयोगिनि वस्त्रे कुतो मूर्च्छति विचार्य मोक्षसाधनस्य शरीरस्यो
For Personal and Private Use Only
अबलांघरपरिभोगः
1148 11
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
रविश्रामे
॥९
॥
M
NI
|पष्टम्भकं वस्त्रं धर्मोपकरणं, न मूर्छाविषयः परिग्रहः, किंतु तदतिरिक्तस्यासंयमनिमित्तस्य मूर्छाविषयत्वमागमे प्रतीतं, तदेव परि- अबलांबरग्रहः, नहि प्रासादनिष्पादनाभिप्रायवता श्रावकेण तदर्थमेव स्वायत्तीकृतं कनकादिकं स्वगृहकरणोद्यतेन स्वायत्तीकृतस्वापतेयेन परिभोगः समानं त्वयाऽपि गीयते,यतस्तयोरेकं धमोपष्टम्भकत्वेन मोक्षाङ्गमपरं चाश्रवहेतुत्वेन संसारकारणम् ,एवं वस्त्रमपि संयमार्थमसंयमार्थ च गृहीतं न समस्वभावं भवति,नन्वेवं कनकादिकस्यापरिग्रहत्वापल्या जगति किमपि परिग्रहो न स्यात् , तथात्वे च दत्ताञ्जलिरेव परिग्रहापरिग्रहविचारायेतिचेद् अहो वैदग्ध्यं भवतः, नहि वयं स्वरूपेण सत् कनकादिकं किमपि वस्तुजातं परिग्रहमपरिग्रहं वा ब्रूमः, किंतु यन्मू विषयः संयमोपघाति तत्परिग्रहः, यदागमः-तम्हा किमत्थि वत्थु गंथोऽगंथो व सबहा लोए?। गंथोऽगंथो व मओ मुच्छममुच्छाहिं निच्छयओ॥१॥ वत्थाइ तेण जं जं संजमसाहणमरागदोसस्स । तं तमपरिग्गहो चिअपरिग्गहो जंतदुवघाई ॥२॥" (२५७३-४) इति श्रीविशेषावश्यकभाष्ये, एतट्टीकैकदेशो यथा-तस्मात् किं नाम तद्वस्त्वस्ति लोके यद् आत्मस्वरूपेण सर्वथा ग्रन्थोऽग्रन्थो वा ?,नास्त्येवैतदित्यर्थः, ततश्च 'मुच्छा परिग्गहो वुत्तो,इअ वुत्तं महेसिणे'ति वचनात् यत्र वस्त्रदेहाहारकनकादौ मूर्छा| V समुत्पद्यते तनिश्चयतः-परमार्थतो ग्रन्थः, यत्र तु सा नोपजायते तदग्रन्थ इति । एतदेव व्यक्तीकरोति-'वत्थाइ तेणे'त्यादि, | तेन तस्मात् , शेषं सुगममिति श्रीवि० टीका । तथा च वस्त्रपात्रादिकं संयमोपकारक, तथाऽत्रैवाऽग्रे वक्ष्यते इति, गाथार्थः ।।२८॥ |अथानन्तरगाथायां स्त्रीणां वस्त्रपरिभोगः किं तीर्थकदुपदिष्टो वेत्यादिविकल्पत्रयीत्रिशूल्याहतो व्याकुलीभूतः पलायनदिशमलभ| मानो दिगम्बरः स्त्रीणां ब्रह्मव्रतधरणाय वस्त्रधारणमित्युक्तवान् , तच्च सर्वविस्तेरनुकूलमेवेत्यस्मदीयं वचः श्रुत्वा दिगम्बरेण किं कर्त्तव्यमित्युपदेशमाह
AARISHAILEBANAPRILAULIGIBHAISA
For Person and Private Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
आहारवस्त्रं वस्त्रपात्रगुणाश्च
श्रीप्रव
ता जह देहं संजमभारुबहणत्थमन्नमाईहिं । पोसिज्जा तह नियमा पालेहिवि चीवराईहिं ॥२९॥ चनपरीक्षा यस्मात्प्रागुक्तं तव प्रमाणं 'ता'तस्मात् यथा देहं-शरीरं संयमभारोद्वहनार्थमन्नादिभिः-अशनपानखादिमस्वादिमैः पुष्णीयाः २विश्रामे' तथा 'चीवराईहिन्ति चीवरादिभिः, आदिशब्दात् यावच्छरीरोपष्टम्भकं वसतिपात्रादिकं तस्यापि ग्रहः, वस्त्रपात्रवसत्यादिमिः ॥९ ॥ संयम पालयेत्यर्थः, अन्यथा अशनादिकमपि शरीररक्षानिमित्तं न ग्राह्यम् , अयं भावः-यथा तवेष्टसंयमहेतुशरीरस्य स्थितिहेतवे |
अशनादिकं गृह्यते तर्हि तादृक्शरीरपरिपालननिमित्तेन वस्त्रादिना किमपराद्धं ,तस्माद्यथा क्षुधादिपीडितं शरीरं न संयमहेतुस्तथा शीतातपदंशमशकादिपीडितमपीति बोध्यमितिगाथार्थः ॥२९।। अथ वस्त्रपात्रधरणे ये गुणास्तान् दर्शयितुमाह
लोआणुवत्तिधम्मो लज्जा तह बंभचेररक्खा य । सीआतवदंसमसगपीडारहिअस्स सज्झाणं ॥३०॥
वस्त्रधरणे लोकानुवृत्तिधर्मः प्रथमो गुणो लोकप्रतीतः, तत्र लोको-मयंलक्षणो, नतु तिर्यगादिः, तस्य लादिनिमित्तं वस्त्रधारणासंभवात् , तस्यानुवृत्तिः-अनादिसिद्ध आचारस्तल्लक्षणो धर्मः सत्यापितः स्यादित्यर्थः, तथा 'लजत्ति लज्जा-व्रीडा संयमो वा, अर्थात्सा रक्षिता भवेद् , वस्त्राभावे च रासभादिवदविशेषेण लज्जाराहित्यं स्यात् , लज्जारहितस्य च कुतश्चारित्रपालनं ?, चकारः समुच्चयार्थः, ब्रह्मव्रतरक्षा च-वस्त्रावृतस्य लज्जया ब्रह्मचर्य स्याद् , अन्यथा वडवादर्शनात् वाडवस्येव स्त्रीदर्शनाल्लिङ्गादिविकृत्या प्रवचनोड्डाहाब्रह्मसेवादयो बहवो दोषाः सर्वजनविदिता भवेयुः, तथा वस्त्रैः शीतोष्णकालादिषु शीतातपदंशमशकैर्या पीडा तया रहितस्य सद्ध्यान-धर्मशुक्ललक्षणं स्याद् , वस्त्राभावे च क्षुधाद्यनाकुलस्यापि दुर्ध्यानम्-अग्नितृणादिसेवाभिप्रायेण दुर्ध्यानं, तत्सेवने चासंयमः स्यादितिगाथार्थः ॥३०॥ अथ पुनरपि गुणानाह
॥९१॥
For Pemand Private
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
RAMPA
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥९२॥
आहारवद्वखंवसपात्रगुणाश्च
पवयणखिंसा परवग्गमोहुदयवारणं च वत्थेहिं । तसथावराण जयणा पत्तेहिं तहेव विपणेआ ॥३१॥ प्रवचनखिंसा-अहो एते मुण्डाः! पापात्मानः अस्मदीयपुत्रीवध्वादीन स्वजनान् प्रत्यवाच्यं दर्शयन्तोऽपि न लजन्ते, अतो मासद्गृहादौ प्रविशन्त्वितिवचोभिः प्रवचनहीला, तथा 'परवर्गस्य' पुरुषापेक्षया परवर्गः-स्त्रीवर्गस्तस्य मोहोदयः, प्रायः स्त्रीपुरुषयोरयमेव स्वभावः यद्वस्वानावृतं परवगं दृष्ट्वा मोहोदयो भवत्येव, ततः प्रवचनखिसा च परवर्गवेदोदयश्चेति द्वन्द्वस्तयोर्निवारणं वरेणैव स्यात् , अन्येऽपि वस्त्रादिसाधुनेपथ्यजन्याः पर्षद्धर्मप्राप्तिहेतवो रूपवस्वादय आचार्यगुणाः स्वधिया योज्याः, ननु जिनेन्द्र-1 जिनकल्पिकादयो वस्त्रादिरहिता एव भवन्ति, तेषां च कथमेते गुणा इति चेत् मैवं, जिनेन्द्रादीनामपि लोकानुवृत्त्यादिकारणसद्भावे वस्त्रसद्भावस्यैवास्माकं सम्मतत्वात् , तत्कथमितिचेत् शृणु जिनेन्द्रा अपि गृहस्थावस्थायां बालभावे तदतिक्रमे च यथोचितं वस्त्रालङ्कारविभूषिता एव भवन्ति, प्रव्रज्याप्रतिप्रत्यवसरे तु देवेन्द्रोपनीतदेवदूष्यवस्त्रं सवस्त्रपात्रो धर्मो मया प्रज्ञापनीय इति वामस्कन्धोपरि धरन्ति, यदागमः-"सत्वेऽवि एगदुसेण निग्गया जिणवरा चउच्चीसं"ति श्रीआव०नि० (२२७) परिधानभावस्तु तेषां | सत्यपि नाग्ये पुण्योत्कर्षोदयात् कुत्सनीयत्वाभावात् प्रत्युत सुभगत्वाच,उक्तं च "अनध्ययनविद्वांसो,निद्रव्यपरमेश्वराः । अनलङ्कार
सुभगाः, पान्तु युष्मान् जिनेश्वरा ॥१॥” इति, किंच-जिनेन्द्राणां गुह्यप्रदेशो वस्नेनैव शुभप्रभामण्डलेनाच्छादितो न चर्मचक्षुषां | दृग्गोचरीभवति, यदुक्तं-"अण्णेसिं मोहोदेयहेउअभावो सुहाणुबंधाओ । गुतिदिअया य गुणा अणन्नतुल्ला मुणेअव्वा ॥१॥ (१११६) इतिश्री धर्मसंग्रहणीसूत्रे, तद्वृत्तिर्यथा-अन्येषां च-स्त्रयादीनां तद्रूपदर्शनानन्तरं मोहोदयहेतुत्वाभावः,गुप्तेन्द्रियतेति गुप्तलिङ्गता, चकारोऽनुक्तसमुचये, तेनान्येऽपि निश्छिद्रपाणिपात्रादयो द्रष्टव्याः, तथा चोक्तं-"ते हि भगवन्तो निरुपमधृतिसंहननाः गूढेन्द्रियाः
NORIGINAL
MPLALITIERamPHONE
॥ ९२
Jain Education Inter
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २ विश्रामे
॥ ९३ ॥
स्वप्रभामण्डलाच्छादितदेहाः ज्ञानातिशय संपत्समन्विताः निश्छिद्रपाणिपात्राः जितपरिषहा" इत्यादि, एवरूपादिगुणा अनन्यतुल्या | ज्ञातव्याः । इति श्रीधर्मसंग्रहणीवृत्तौ । तस्माद्वस्त्रपरिधानादिनिमित्तं जुगुप्सनीयावाच्यावयवादिदर्शनं तच्च तीर्थकृतां न संभवति, | अतः 'कारणाभावात्कार्यस्याप्यभाव' इति न्यायात् वस्त्रापरिधानेऽपि तीर्थकृतां न लोकानुवृच्यादिगुण विलोपः, लोकैरपि वस्त्रपरिधानं मुख्यवृत्या असभ्यावयवगोपननिमित्तमेव क्रियते, मर्च्यामर्श्वलोकस्य लज्जया लञ्जनीयावयवगोपनस्वभावाद्, अत एव लोकाभाणकोऽपि - 'अहो अघो ननस्य मस्तके मौलिक मिति, शरीरादिशोभा तु क्षुधाद्युपशमनाय क्रियमाणे भोजने अशनाद्यनुसारेण | माधुर्याद्यास्वादशरीरपुष्ट्यादिवि गुह्यावयवेष्वाच्छादितेषु स्वत एव सिद्ध्यति, न पुनः प्रथमतस्तदर्थमेव प्रवृत्तिः, पात्रभोगस्तु तीर्थ| कृतां सर्वथा न स्यात्, यतस्ते यच्छिद्रपाणयस्तीर्थकराः तेषां भोजनावसरे चन्द्रादित्यों यावच्छिखा गच्छति, न बिन्दुरप्यधः पतति, चतुर्विधज्ञानबलाच्च संसक्तासंसक्तमन्नं सत्रसमत्रसं च जलादिकं ज्ञात्वा निर्दोषमेवोपाददते इति तीर्थकृतां पात्रधारणे न कश्चिद् गुणः, ये तु जिनकल्पिकास्ते द्विविधा - लब्धिमन्तोऽलब्धिमन्तत्र तत्र लब्धिरपि कर्मणां क्षयोपशमवैचित्र्यवशात् केषांचित्पात्रविषया केषांचिद्वस्त्रविषया केषांचिदुभयविषयाऽपि तत्रापि येषां पात्रविषया तैः पाणिपात्रतयैव भवितव्यं, पाणिनैवाशनादावाद्द्रीयमाणे न कापि संयमविराधना, नापि प्रवचनजुगुप्सा, प्रत्युत प्रवचनप्रभावना, सा च लब्धिरेवं "माइज घडसहस्सा अहवा मायंति सागरा स। आरिसलद्धीओ सो पाणिपडिग्गही होइ ॥ १ ॥ त्ति, ते च वस्त्राणि विभ्रति, तद्विषयकलब्ध्यभावात्, तत्रापि सामर्थ्यानुसारेण | कश्चिदेकं कल्पं कश्चिद् द्वौ कश्चित्रीन् कल्पान् बिभर्ति तेषां च क्रमेण रजोहरणमुखवत्रिकोपेतानि त्रीणि चत्वारि पञ्च वोपकरणानि भवन्ति, एवं वस्त्रानावृता अपि ये नशा न दृश्यन्ते ते वस्त्रविषयकलब्धिमन्तः, वस्त्रजन्य कार्यविषयकलब्धिभाज इत्यर्थः तेषां
For Personal and Private Use Only
जिनजिनकल्पिकस्वरूपं
॥ ९३ ॥
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
IMA
श्रीप्रवचनपरीक्षा | २विश्रामे ॥९४॥
जिनकल्पखरूपं
वस्त्रकार्यस्य लब्ध्यैव कृतत्वाद्वस्त्राभावः, नहि कश्चिदप्यादित्योद्योतिते वस्तुनि प्रदीपमपेक्षते, प्रदीपकार्यस्य सूर्येणैव कृतत्वात् , तत्रापि शीतादिसहनसामर्थ्यमपेक्षणीयं, पात्राणि च विभ्रति, तद्विषयकलब्ध्यभावात , तेषां चोपकरणानि नवैव भवन्ति, नियतसप्तसंख्याकेषु पात्रनियोगोपकरणेषु विकल्पाभावात् , ये तु वस्त्रपात्रोभयविषयकलब्धिमन्तो न ते पात्रं न वा वस्त्राणि विभ्रति, द्वयोरपि प्रयोजनाभावाद् , उभयजन्यस्यापि कार्यस्य लब्ध्यैव कृतत्वात् , तेषामुपकरणे रजोहरणमुखवत्रिकालक्षणे भवतः, ये त्वलब्धिभाजस्तैरवश्यं वस्त्रपात्राद्युपकरणं धर्तव्यमेव, यदुक्तं-"निरतिशयिना वस्त्रापात्रादिकमन्तरेण चरणस्य प्रसाधयितुमशक्यत्वा"दिति श्रीधर्मसंग्रहणीवृत्तौ २२६ पत्रात्मक पुस्तके १९२ पत्रे, तेषां च मध्ये सामर्थ्यानुसारेण कश्चिदेकं कल्पं धरति तस्य दशोपकरणानि, यस्तु द्वौ कल्पौ विभर्ति तस्यैकादश, यस्य कल्पत्रयं तस्य द्वादशोपकरणानि भवन्ति, यदुक्तं-"पत्त पत्ताबंधोरपायट्ठवणं च६ पायकेसरिआ।४ पडलाइं५ रयत्ताणं गुच्छगओ७ पायनिजोगो९॥१॥ 'पायनिजोगुत्ति पात्रपरिकरः "तिन्नेव य पच्छागा१० रयहरणं११ चेव होइ मुहपत्ती१२। एसो दुवालसविहो उवही जिणकप्पिआणं तु ॥२॥" 'पच्छाग'त्ति प्रच्छादकाः कल्पाः, द्वौ सौत्रौ एकस्त्वौर्णिक इति त्रयः कल्पाः, एवमुपकरणभेदैरष्टौ विकल्पा जिनकल्पे भवन्ति, यदुक्तं-“दुगर तिग३ चउक्क४ पणगं५ नव९ दस१० इक्कारसेव११ बारसगं१२। एए अट्ठ विगप्पा जिणकप्पे हुंति उवहिस्स ॥१॥ पुत्तीरयहरणेहिं दुविहोर तिविहो अइक्ककप्पजुओ३ । चउहा कप्पदुगेण४ कप्पतिगेणं तु पंचविहो५ ॥२॥ दुविहो तिविहो चउहा पंचविहोविहु सपायनिजोगो। जायइ नवहा दसहा इक्कारसहा दुवालसहा ।।३।। इति (पञ्चवस्तु. ७७२-३-४) एवंविधो हि जिनकल्पः संप्रति व्युच्छिन्नः, यत्कालोत्पन्नः सिद्ध्यति तत्कालोत्पन्न एव जिनकल्पं प्रतिपद्यन्ते, नान्यः, संप्रति तथास्वरूपाभावात् , संप्रत्येकः स्थविरकल्प एव, तद्वान्
For Pesonand Private Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे ॥९५॥
थरकप्पंमि
उत्कृष्टपदिकोष
परकल्पिकाश्चेत्याऽप्यधिको
AIMIMMINIRAHAMPITAL APRINTHITRATHIMINSANSATHEIRUSnuul
MILIPPIRED HIMPI MURDERMIRRIGAMIRUNATH
पुनर्जघन्यतोऽपि चतुदशोपकरणवानेव, तानि चोपकरणानि द्वादश जिनकल्पोक्तान्येव, मात्रकं१३ चोलपट्टकश्चेति१४ चतुर्दश, यदुक्तं-"एए चेव दुवालस मत्तग अइदेग चोलपट्टो उ। एसो चउदसरूवो उवही पुण थेरकप्पंमि ॥१॥ इति (पं० ७७९) तत्र ||| संयमहेतुः मात्रकं सर्वयतिसाधारणवस्तुग्रहणयोग्यः पात्रविशेषः, स्थविरकल्पे उत्कृष्टपदिकोपकरणचिन्तायां तु शीताद्यसहिष्णून् तपस्विबालग्लानादीन् प्रतीत्य यावत्संयमनिर्वाहहेतुर्द्विगुणोऽप्यधिको वा उपधिः श्रीनिशीथचूाद्यागमोक्तोऽवगन्तव्यः, एवमुक्तप्रकारेण जिनकल्पिकाः स्थविरकल्पिकाश्चेत्युभयेऽपि प्रागुक्तगुणहेतवे वस्त्राणि विभ्रति, अन्यथा प्रवचनखिसादयः स्त्रीजनस्यात्मनश्च मोहोदयादयो बहवो दोषाः स्युः, ननु परित्यक्तसर्वसङ्गानां साधूनां लोकानुवृत्त्या लज्जया वा किं प्रयोजनं ?, प्रत्युत तयोः परिहरणीयत्वादितिचेत् , मैवं, पापोपादानहेतूनामेव लोकानुवृत्त्यादीनां परिहर्तव्यत्वात् , न पुनः संयमहेतूनामपि, प्रत्युत तेषामुपादेयत्वाद्, अन्यथा कथं त्वयाऽपि नग्नाटेन जलशौचमुखविवरकवलप्रक्षेपादिकं विधीयते, तस्यापि लोकानुवृत्यन्तःपातित्वात् , ननु भवतु यत्किश्चिद् वस्त्रपरित्यागे, निःस्पृहता तु भवत्येव, सा च चारित्रानुगुणा कथं भवतां नाभिमतेति चेत् , सत्यं, धर्मोपकरणातिरिक्तपरित्यागेनैव निःस्पृहताऽस्माकं संमता, न पुनर्धर्मोपकरणपरित्यागेऽपि, अन्यथा तवापि कमण्डलुपिच्छिकादि परिहरणीयं स्यात् , अथ | शीतादिसहनार्थ वस्त्रं परिहियते इति चेत् परिहियतां नाम तदर्थ, परमवाच्यावयवगोपननिमित्तं तु धर्तव्यमेव, न हि तावन्मात्रोपयोगिवस्त्रधरणे शीतादिसहनान्तरायः स्यात् , नन्वास्माकीनब्रह्मवतधैर्यज्ञापनाय नाग्न्यव्रतमसाकमिति चेत् , सत्य, तर्हि लावण्यादिगुणोपेताभिः सुन्दरीभिः सह संवासासनशयनादिकमपि युज्येत, तस्यापि ब्रह्मचर्यधैर्यज्ञापनाय विशेषतो हेतुत्वात् , किंचनग्नस्य ते वेश्यादिजनोपान्त एवोपवेशनादिकं युक्तं, भण्डिकचेष्टायाः तत्रैव युक्तत्वात् , न पुनः कुलस्त्रीमध्येऽवाच्यं दर्शयतस्त-1॥९५ ॥
Fored Pies
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
PH
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥९६॥
वलं जीवरक्षाहेतुः
MITRA TIMINSaliHISA
ITS HRIRANIBHAIRAMAILOPARISHALADAINALI
Mahim l anti
वावस्थानं युक्त, लोके तव तासां चातिनिन्दनीयत्वाद्, यदि वेश्याजनोपान्तोपवेशने ब्रह्मवतगुप्तिभङ्ग इति चेत् तर्हि नवमगुणस्थानकं यावत्साधूनामपि वेदोदयो नियतः, तीथं तावत् षट्सप्तमगुणस्थानकवर्तिसाध्वायत्तं, तेषां च साधूनां नग्नभावे तथाविधस्त्रीदर्शनादिना सागारिकविकृतिसंभवे कथं ब्रह्मचर्यगुप्तिस्थितिः?, कथं वा न प्रवचनोड्डाह इत्यादिकं नेत्रनिमीलनपुरःसरं रहसि विचार्य हे आर्य! परिहरानार्यचिहू,किंच-लोकभाषया यदभाष्यं सागारिकादिकं तन्नीचजातीयोऽपि क्वचित्क्रोधाविष्टोऽपि कलहादौ प्रयोजनविशेष प्रतिपक्षं प्रत्यप्रीतिहेतवे वाग्गोचरीकुर्वन् दृष्टः, परमुक्तकारणाभावेऽपि कुलस्त्रीजनस्यापि दृग्गोचरीकारयंस्तु त्वमेव धृष्टो दृष्ट इत्यलं तव कुविकल्पनया। एवं सत्यपि यदि तव वस्त्रन रुचिस्तर्हि पिच्छिकावत् मयूरपिच्छग्रथिततथाविधरचनया सद्दरिकया वा तथाविधकाष्ठकौपीनेन वा सागारिकं तु संगोपनीयमेवेतिभावः।। ___अथ जीवरक्षाहेतुत्वेन यथा संयमोपकारकं वस्त्रं तथाऽऽह-'तसथावराणं'ति बसस्थावराणां यतना-रक्षा वस्त्रैरेव स्याद् , वस्त्रपदमुपलक्षणपरं तेन वस्त्रनिष्पन्नरजोहरणादिपरिग्रहः, रजोहरणादिमित्रसस्थावरजन्तुयतना स्यादित्यर्थः, तथाहि-शयनोपवेशनादिकियां चिकीर्षुणा शय्यासनादिगतकुन्थुपिपीलिकादिप्रमार्जनं तावदवश्यं कर्त्तव्यम् , अन्यथा तद्गतानेकत्रसघातस्तवापि सम्मतः, तत्प्रमार्जनं च रजोहरणेनैव कर्तुं शक्यते, यद्यपि प्रमार्जननिमित्तं पिच्छिका त्वयाऽप्यभ्युपगता परमुभयकालं विरलीकृत्य प्रतिलेखयितुमशक्यत्वेन तद्गतपनकादिविराधनासंभवात् सैवायतनाहेतुः, तथाऽनावृतमुखेन भाषमाणस्य मुखविवरे सहसा मक्षिकादिप्रवेशस्तवाप्यध्यक्षसिद्धः, सर्वज्ञवचनप्रामाण्याच्च मुखनिर्गतनिःश्वासादिना असंख्यातजीवात्मकबादरवायुकायिकविराधना मुखवखिकामन्तरेण निवारयितुं न शक्यते, दंशमशकादिमिरमिद्रूयमाणस सहसा कण्डूयनादि कुर्वतो दंशमशकादिविराधना, शीतादिना-
ASHPASTUDHAI MULSHAMATIPATIMILSIMDISHALL
A
॥९६ ।।
HAIL
For Per
and Private Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
पात्र संयमोपकारक
रविश्रामे
॥९७॥
BHUMIHIRamahINITIMILEEDINThumilititiRITERIAL
ऽमिद्रूयमाणस्याग्निकायादिसेवा, अतोऽनेकत्रसस्थावरविराधना,महिकाधूम्रिकादिपातेऽप्कायविराधना चेत्यादिदोषाः अनावृतश्चरीरस्य संभवन्ति, तनिवारणं च न वस्त्रैविना कर्तुं शक्यं, तथा ज्वरादिबाधिततनोस्तव वस्त्राभावे गुप्तदवरकसद्दरिकादिगृहस्थोपकरणप्रतिषेवणया गृहस्थतुल्यतैव,प्रतिलेखनानहें गुप्तदवरकसद्दरिकादौ त्रसाधनेकजन्तुविराधना प्रवचनमालिन्यं चेत्यादिदोषप्रतिहतिनिमित्वंकल्पत्रिकं,यदागमः-"किं संजमोवयारं करेइ वत्थाइ जइ मई सुणसु। सीअत्ताणं ताणं जलणतणगयाण सत्ताण।।१।।" (२५७५) इत्यादि श्रीविशेषावश्यकभाष्ये तद्वृत्तौ च सविस्तरमितिबोध्यम् । अथ पात्रैः संयमोपकारमाह-"पत्तेहिन्ति पात्रैःपतगृहादिभिः तथैव-वस्त्रवदेव त्रसस्थावरयतना विज्ञेया, तथाहि पात्राभावेन भोजने क्रियमाणे सस्निग्धा दुग्धादिबिन्दवोऽधः पतन्ति,तत्र च पृथिव्यां विद्यमानानां पिपीलिकादीनां सद्य एवोपघातः अविद्यमानानां च तद्गन्धाधाकृष्टानां पिपीलिकादीनां समागमनं, समुदिताश्च जन्तवः कथंचित् कस्यापि पादादिन्यासेन सद्य एव युगपद्विपद्यन्ते, मक्षिकाद्यर्थमागतेभ्यो गृहगोधादिभ्यश्च सकाशात् महानसंयमः, कुण्डिकादिमण्डापनेऽपि गृहस्थभाजनव्यापारणमसंयम एव, यतस्तदप्रतिलेखितं सत् पनककुन्थ्वादिसंसक्तं सचित्तजलादिसंसक्तं वा भवेत् , कदाचिदेवं दोषाभावे न मनसः शुद्धिः, तद्यापारानन्तरं च पतितविन्दुनां गृहस्थकृतायां परिष्ठापनायां प्रागुक्तप्रकारेण जन्तूनामुपघातः, सचित्तजलादिना पात्रधावनादौ बहवो दोषा इति कुण्डिकादिकं नासंयमनिवारकं, प्रत्युत केवलमसंयमहेतुरिति, अत एव गृहस्थपात्रभोगोऽनगाराणामयोग्य एव, यदागमः-"कंसेसु कंसपाएसु, कुडमोएसु वा पुणो । भुंजतो असणपाणाई, आयारा परिभस्सइ ॥ १॥” इत्यादि श्रीदशवकालिके (२५९) तथा पाणिभ्यां भुञ्जानस्य द्राक्षादिगतत्रसजन्तु. यतना न स्यात् , तथा गलनादिभयेन दध्यादिद्रववस्तुनि त्वरित२ भुज्यमाने तद्गतजन्तुविपत्तिः स्यात् , तथा पात्राभावेऽशना-1
Ramai HamarSitamari m
I ANRAINIDHIRAINM matitlemmand8010Nimilan MIIth MMITTARATHI ANIMALSINAL
-
nimite:
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥९८॥
NILIUPARIANTRA
द्यानयनेन बालग्लानादीनां वैयावृत्यासंभवात् तेऽनुकम्पिता न भवेयुः, यदागमः-"संसत्तसत्तुगोरसपाणयपाणीअपाणरक्खत्थं । वखादेरपपरिगलणपाणधोयणपच्छाकम्माइआणं च ॥ १॥ परिहारत्थं पत्तं गिलाणबालादुवग्गहत्थं च। दाणमयधम्मसाहण समया]
| रिग्रहता चेवं परोप्परओ ॥२॥"(२५७८-९) श्रीविशेषाव० इतिगाथार्थः ॥३१॥ अथ वस्त्रपात्रादिकं साधूनां परिग्रहो न भवतीति दृष्टान्तद्वारा पराशङ्कामपाकर्तुं गाथामाहसंजमनिमित्तमित्त उवगरणं तं परिग्गहो न भवे । जह रयणामयजिणवरपडिमा तहसणमईणं ॥३२॥
संयमनिमित्तमेव-संयमनिमित्तमात्र चारित्रपरिपालनार्थ यदिति गम्यं यदुपकरणं-रजोहरणादि पात्रनिर्योगपर्यन्तं परिग्रहो न भवेत् , यदागमः-"जपि वत्थं व पायं वा, कंबलं पायछणं । तंपि संजमलजही, धरिति परिहरंति अ ॥१॥ न सो परिग्गहो वुत्तो, नायपुत्तेण ताइण"ति श्रीदशवै० (२४७॥*) यथेति दृष्टान्तोपन्यासे, यथा रत्नमयजिनप्रतिमा परिग्रहो न भवति,केषां ?'तद्दर्शनमतीनां प्रतिमायामाराध्यत्वेन जिनेन्द्र इव दर्शनं-श्रद्धानं तत्पूर्विका मतिः-मतिज्ञानं येषां ते तथा तेषामेवेत्यर्थः, न । पुनर्लम्पाककल्पानामनार्यजनानामपि, यतस्ते तादृशी प्रतिमा विक्रीयाजीविकामपि कुर्वन्ति ततस्तेषां परिग्रह एवेतिगाथार्थः ॥३२॥ अथ संयमपरिपालननिमित्तादतिरिक्तं किं स्यादित्याहसेसं पुण अहिगरणं मुच्छाविसओ परिग्गहो होइ । जह पिच्छिआकमंडलुदेहप्पमुहं तुहं भणिअं ॥३३॥
शेष-धर्मोपकरणव्यतिरिक्तं पुनरधिकरणमेव, तच्च परिग्रहो भवति, कुतः१-यतो मूर्छाविषयः, यदागमः-"मुच्छा परिग्गहो | वुत्तो, इअ वृत्तं महेसिण"त्ति यथेति दृष्टान्तोपन्यासे, यथा 'तुह'तव ननाटस्य पिच्छिकाकमण्डलुदेहप्रमुखं भणितं, तीर्थकृद्भिः
UtthamaiAIIMITRAimiteethamadh
RANILBAIGNITIAHILOPTI
IBUPROPRIAH
i lltim Spaniliyonilnainmen
talathuntial
JainEducationminta
For Personal and Private Use Only
www.jinyong
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रबवनपरीक्षा २ विश्रामे
॥ ९९ ॥
परिग्रहतयेतिगम्यं, ननु पिच्छिकादिकमस्माकं धर्मोपकरणमेव कथं परिग्रह इति चेत् चिरं जीव, धर्मोपकरणं परिग्रहो न भवतीति वाणस्त्वमपि स्वयमेव तटादर्शिशकुन्तपोतन्यायेनास्मत्पक्षमेवाश्रितः, शकुन्तपोतन्यायस्त्वेवं - महासमुद्रमध्यगतपोतकूपस्तम्भात् कश्चित् शकुनिपोत उड्डीनः सन् अन्यत्तटादिकमुपवेशनस्थानमनुपलभमानः पुनः तत्रैवागत्योपविशति, एवं त्वमपि पिच्छिकाक| मण्डलु देहप्रभृतिकं बिभ्राणः श्वेताम्बरेण ध्रियमाणचतुर्द्दशोपकरणवत् तवापि परिग्रहो नवेति केनचिदुदीरितः अन्यत्प्रत्युत्तरदानासमर्थो धर्मोपकरणं परिग्रहो न स्यादिति ब्रूषे, परमस्माकं यान्युपकरणानि तानि शुभध्यानादिविघातकानां शीतातपादीनां निवा| रकत्वेनासंयमहेतु धूमकेतुप्रभृतिसेवापराकर्तृत्वेन प्रागुक्तप्रकारेण त्रसादिजन्तुरक्षाहेतुत्वेन च तीर्थकृदुपदिष्टत्वात् संयमपरिपालनहेतवोऽसंयमनिवारकाणि च तव तु पिच्छिकाकमण्डलुप्रभृतीनि न संयमहेतवो नाप्यसंयमनिवारकाणि, प्रत्युत तीर्थकृदनुपदिष्टत्वेना| धिकरणरूपत्वादसंयमहेतव एव, तीर्थकृदनुपदिष्टत्वं तु तवापि सम्मतं, न हि पिच्छिकादिकं तीर्थकृद्भिरुपदिष्टं धृतं वा, न चास्तामन्यद्यत्किञ्चित् परं पिच्छिका तावत् प्रमार्जनाहेतुतयैव धियते सा कथमधिकरणमिति चेद्, उच्यते, न हि पिच्छिका तावत्केवलप्रमार्जनहेतव एव धियते, किंतु साधुलिङ्गधिया, न च पिच्छिका साधुलिङ्गम्, अन्यतीर्थिकानामपि पिच्छिकाया दृश्यमानत्वात्, तस्मा| तीर्थकृदनुपदिष्टत्वेनाधिकरणमेव पिच्छिका, किंच- पिच्छिका यदि साधुलिङ्गं स्यात्तर्हि दिगम्बरमात्रस्यापि युज्यते, यथा श्वेताम्बरनाममात्रस्यापि रजोहरणमुखवत्रिके, न चैवं दिगम्बरमते, यतो दिगम्बराणां चचारो भेदाः, तथाहि - काष्ठासङ्घो मूलसङ्घो गोप्यसङ्घो माथुरसङ्घचेति, तत्र मूलसझे मयूरपिच्छिका काष्ठास च चमरीगोवालपिच्छिका गोप्यसङ्के च पिच्छिका गोप्या, माधु| रसङ्गेन च मूलतो पिच्छिका नातेति तेन दिगम्बरस्य पिच्छिकाकमण्डलुदेहादिकं परिग्रह एवेतिगाथार्थः ॥ ३३ ॥ अथ वस्त्रावृतानां
For Personal and Private Use Only
पिच्छिकादेरलिंगता
॥ ९९ ॥
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे
॥१००॥
TONG
स्त्रीणां केवलज्ञानं न स्यादिति दिगम्बराकृतकदल्याः कृपाणकल्पां गाथामाह
जइ चीवरवरिआणं न केवलं तं हवे तयावरणं । उप्पण्णंपि कयाह चीवरजोगे विलिइज्जा ॥ ३४ ॥
यदि चीरावृतानां - वस्त्राच्छादितशरीराणां केवलज्ञानं न भवेत्, तहींति गम्यं, तर्हि तद् वस्त्रं परिहितवस्त्रं ' तयावरणं' तितस्य केवलज्ञानस्यावरणम् - आच्छादनकारणं संपद्येत, केवलज्ञानावरणीयकर्मतया परिणतं यद्यदावृणोति तत्तस्यावरणं, यथा श्रुतज्ञान| मावृण्वन् श्रुतज्ञानावरणीयकर्म्म प्रकृतिरिति 'यद् विद्यमानं सत् यस्योत्पत्तिं प्रतिबध्नाति तत्तथाभूतं सत्तदुत्पन्नमपि विनाशयती 'ति| कृत्वा उत्पन्नमपि केवलज्ञानं कदाचिच्चीवरयोगे - वस्त्रसम्बन्धे विलीयेत - विनाशं प्राप्नुयात्, तच्च न संभवति, अतो दिगम्बराकृत| मालजालमिति गाथार्थः ||३४|| अथ प्रागुक्तमनिष्टमपीष्टापच्या स्वीकुर्वन्तं क्षपणकं दूषयितुमाह
एवं चिअ कप्पिज्जइ चीवरवरिआण जइ न सुअणाणं । घोसितं हुज्जा लुपिज्जा अहव भणिअपि ||३५|| चिअशब्दोऽप्यर्थे, एवमपि कल्प्येत यदि सवस्त्रस्य परिहितवस्त्रस्य घोष्यमाणमपि श्रुतज्ञानं न भवेद्, अथवा भणितमपि वस्त्रवतो विलुप्येत, श्रुतज्ञानस्यापि ज्ञानत्वेन केवलज्ञानसाम्यात्, केवलज्ञानस्येव श्रुतज्ञानस्याप्युत्पत्तिविनाशयोरविशेषात् ननु श्रुतज्ञानं तावत् क्षायोपशमिकं, तस्य सवस्त्रस्यापि संभवो न विरुध्यते, केवलज्ञानं तु क्षायिक, तच्च वस्त्रादौ ममतावतः कथं स्यादितिचेत्, मैवं, देहेऽपि तथासंभवात् देहिमात्रस्यापि तदभावापत्तेः, तस्माद् ज्ञानस्य स्वस्वावरणापगमे खखोत्पत्तेर्बलीयसाऽपि पराकर्तुमशक्तेः श्रुतज्ञानादिवत् केवलज्ञानमपि सवस्त्रस्य भवत्येव, वस्त्रस्य च ज्ञानावरणात्मकत्वाभावादिति गाथार्थः ।। ३५ ।। अथ वस्त्रादिधर्मोपकरणं न केवलं केवलज्ञानावरणमेव न भवति, अपितु केवलज्ञानोत्पत्तावुपकारकमपीति गाथात्रयेण दिदर्शयिषुः प्रथमगाथामाह
For Personal and Private Use Only
ZZZZZ/GP/
वस्त्रस्य ज्ञानानावरणता
1120011
.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २ विश्रामे
॥ १०१ ॥
तम्हा केवलणाणं णाणावरणक्वयंमि सो अ पुणो । सुहझाणा सुहझाणं पायं बाहाविरहिअस्स ||३६|| बाहा पुण णेगविहा तथभावोऽणेगकारणेहिं भवे । कत्थवि असणाईहिं कत्थवि वत्थाहवत्थूहिं ||३७|| इअ विष्णेयं धम्मोवगरणअइरितु परिगहो होइ । अण्णह असणाईहिं सरीरपोसो तुमं दोसो ॥३८॥ यस्मात्प्रागुक्तयुक्तिसमूहात् न वस्त्रं केवलज्ञानावरणं तस्मात् केवलज्ञानं केवलज्ञानावरणस्य-ज्ञानावरणीयमूलप्रकृतिविशेषस्य क्षये- सर्वथाऽपगमे सति संभवति, 'सोऽपि ' ज्ञानावरणीय कर्मक्षयोऽपि 'शुभध्यानात् ' शुक्लध्यानविशेषात्, शुक्लध्यानमपि 'प्रायो' बाहुल्येन 'बाघाविरहितस्य' शरीरादिपीडाशून्यस्य मनुजस्य संभवति, प्रायोग्रहणात् स्कन्दलाचार्यशिष्यगजसुकुमारादीनामन्यथा दर्शनेऽपि न दोष इति गाथार्थः || ३६ || अथ द्वितीयगाथामाह
बाधा पुनरनेकधा - अनेकप्रकाराः स्युः, तदभावोऽपि - अनेकविधबाधानामभावोऽपि अनेककारणैर्भवेत्, प्रति कार्य कारणानामपि मिन्नत्वात्, तदेव स्पष्टयति- 'कत्थवि' त्ति कुत्रचित् क्षुधादिपीडिते पुरुषविशेषे क्षुधाजन्यपीडाया अभावोऽशनादिभिरेव स्याद्, ओ| दनादीनामेव तत्कारणत्वात्, एवं पिपासाजन्य बाधा पानीयेनैवोपशाम्यति, न पुनरोदनादिना, तथा शीतातपदंशमशकादिजन्यायाः बाधाया वस्त्रादिभिरेवोपशमः, ननु शीतातपादिपीडानिवारणं वस्त्रादिप्रावरणं तावद्युक्तं, कथं पुनः पात्रमपीतिचेद्, उच्यते, मिक्षा| चर्यां गतः साधुरुष्णमन्नं पानं वाऽवाप्य पाणिना भुञ्जानः पिबंश्च पाणिमुखहृद्दाहादिना बाध्यते, तन्निवारणं तु पात्रेणैव भवेत्, | यतस्तथाविधमन्नं पानं वा पात्रेणैवोपादाय संयमाबाधया भुङ्क्ते पिबति च, पात्रमन्तरेण तादृशमनादिकं ग्रहीतुमक्षमस्तत्परित्यज्यान्यदन्नादिकमन्वेषयतोऽलाभे संयमबाधा स्याद्, भूयसा कालेन लामेऽपि स्वाध्याय ध्यानादिः उपहन्येत, असंयमनिवारणं तु
For Personal and Private Use Only
वस्त्रस्य
शुभध्यानहेतुता
॥ १०२ ॥
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे ॥१०२॥
SIRAMERITAMIREONIRUrian
नम्राटस्त्रीमोक्षाभावयुक्तता
HINASIHALI
पात्रजन्यं प्रागेव न्यगादि, विचारभूम्यादिगमने तु नियमात पात्रोपयोग इति गायार्थः ॥३७॥ अथ तृतीयगाथामाह
'इति' अमुना प्रकारेण प्रागुक्तयुक्त्या धर्मोपकरणव्यतिरिक्त एव परिग्रहो भवति,न पुनर्धर्मोपकरणमपीति ज्ञेय-चोध्यम् , अन्यथाऽशनादिभिः 'तुमति तव नग्नाटस्य शरीरपोषोऽपि-शरीरपोषणमपि दोषो, ममताविषयत्वेन केवलज्ञानांतरायभूतत्वात्संसारपरिभ्रमणहेतुत्वाद्वस्त्रादिवत् , न च शरीरं ममताविषयो न भविष्यतीतिशङ्कनीयं, स्वसंवेदनवेद्यत्वात् , तन्मूल एवान्यत्रापि ममकार | इति प्रागुक्तम् , अत एव शरीरममकारोऽपि साधूनां निषिद्धः, यदागमः-"सवत्थुवहिणा बुद्धा संरक्षणपरिग्गहे । अवि अप्पणोवि
देहंमि, नायरंति ममाइअं ॥१॥"ति श्रीदशवै०, अथ शरीरमन्तरेण संयम एव न स्यात्, अतः कथं तत्पोषोऽस्माकं दोष इति चेत् । | सत्यं, तर्हि संयमहेतोः शरीरस्य परिपालननिमित्तं वस्त्राद्यपि किं न स्वीकरोषि , अशनादिवदत्रापि युक्तेः साम्यादिति गाथार्थः |॥३८॥ (त्रिभिर्विशेषक) अथ ननाटनाटके स्त्रीणां मुक्त्यभावमिष्टापत्त्यैव प्रसाधयन् गाथामाह___ जुत्तं जं निवाणं तुह सासणि कहवि नत्थि इत्थीणं । तं खलु मोहाभावा सो तासि नेव संभवइ ॥३९॥ | 'तुह सासणि'त्ति तव दर्शने कथमपि स्त्रीणां निर्वाणं-मुक्ति स्ति, यत्तदितिगम्यं, यद्युक्तं, घटत इत्यर्थः, यस्मात् तत्-निर्वाणं
खलुरवधारणे मोहाभावात्-मोहनीयकर्मक्षयादेव, 'सो'त्ति स मोहनीयकर्मक्षयः 'तासिं' तासां स्त्रीणां न संभवति, गाथार्थः |॥३९॥ अथ मोहक्षयाभावे हेतुमाह
देवगुरुमुहपलोअणइच्छाए आगयाण इत्थीणं । पढम मिढनिरिक्षणमिह हुज्जा तं महामोहो ॥४०॥ 'देवगुरुमुखप्रलोकन' देवगुर्वोर्मुखस्य निरीक्षणं तस्येच्छया, वयं देवगुरुमुखं दृष्ट्वा निष्पापा भवाम इति देवगुरुमुखनिरीक्षणो
MINAR
"alim
॥१०२॥
Jain Education
For Personal and Private Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
अवखतादुगेतिहेतुः
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्राम ॥१०३॥
कण्ठया, आगतानां स्त्रीणां 'प्रथमम्' आदितः 'इह त्वदीयमठादौ 'मेण्टुं' मेहनं पुरुषलिङ्गं तस्य निरीक्षणं भवति, द्वयोरपि नग्नत्वात् , मेण्ट्रदर्शनं महामोहो, महामोहनीयोदयहेतुत्वाद् , अयं भावः-जगत्स्वाभाव्यादनादिकालाभ्यासाच्च नाग्न्ये सति स्त्रीपुरुषयोः प्रायो गुह्यप्रदेश एव दृष्टिपातो भवति, नान्यत्रेति प्रतीतिः सर्वजनानामनुभवसिद्धव, पुरुषलिङ्गदर्शने च स्त्रीणां वेदोदयान्महामोहः अतः स्त्रीणां मुक्त्यभावस्त्वदर्शने युक्त एवेतिगाथार्थः ॥४०॥अथ वस्त्रधरणे अधरणे च द्वयोरपि लाभमलाभं च दर्शयन्नुपसंहारमाहतम्हा तुमंपि वत्थं इत्थीअणुकंपयाइ जइ धरसि । ता दुण्हवि निवाणं अन्नह दुण्हंपि दुग्गइओ ॥४१॥
'तस्मात् प्रागुक्तयुक्तिनिचयात् यदि 'स्त्रीष्वनुकम्पया' मल्लिङ्गदर्शनतो मा स्त्रीजनस्य मोहोदयो भवत्विति स्त्रीजनविषयककृपया त्वं वस्त्रम् , अपिशब्दाद्यथा स्त्रियो वस्त्राणि विभ्रति तथा त्वमपि वस्त्रं धरिष्यसि 'ता' तर्हि 'दुण्हंपि' द्वयोरपि स्त्रियास्तव च 'निर्वाण' मुक्तिः स्यादेव, अन्यथा-वस्त्राधरणे द्वयोरपि 'दुर्गतयों' नारकादिकुत्सितगतयो, बहुवचनमनन्तशस्तत्र गमनसूचकम् , अत एव भवभ्रमणमित्यर्थः,स्त्रीणां दुर्गतयस्तु त्वल्लिङ्गदर्शनेन वेदोदयाद् दुर्ध्यानात , तव तु स्त्रीदुर्गतिहेतुमार्गप्ररूपकत्वेनेति | | गाथार्थः ॥४१॥ अथ नग्नाटनाटकमाश्रितानां मूढत्वमाविष्कुर्वन्नाह
न मुणइ मूढो लोओ धम्मं पुच्छंतमेव जो गुज्झं । दसेइ तस्स पासे धम्मो ता कहिमहम्मो अ॥४२॥ 'मूढः' अज्ञानावृतो लोकः, हे नग्नाट ! त्वन्मार्गाश्रितो लोको न जानाति यत् को धर्मो मुक्तिसाधक इति, 'धर्म' धर्ममार्ग च | 'पृच्छन्तमेव' प्रश्नं कुर्वन्तमेव यः प्रष्टव्यपुरुषो गुरुलक्षणो 'गुह्यं गोपनीयलिङ्गोपस्थादिकं दर्शयति तस्य पार्श्वे यदि 'धर्म' धर्मप्राप्तिः स्यात् 'ता' तहि 'कहिं ति कुत्रान्यत्राधर्मः १, न क्वापि, किंतु त्वत्समीप एवाधर्मः, हे नग्नाट! त्वमेव पापात्मा मूर्तिमा
amittan: PMISARTAINMalini MARHIRAIMARATHIMILAINEDAINIRUNAINITIRALIAHINIRAHASANPATIMILLIA
॥१०
In Education t
o
For Personal and Prive
Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
N
श्रीप्रव
केवलिभक्तिः
चनपरीक्षा २विश्राम ॥१०४॥
SO ARENDSHIP
LUTIPS
नधर्म एवेतिगाथार्थः ॥४२॥ इति स्त्रीमुक्तिव्यवस्थापना ।। इति चतुर्विंशत्या गाथामिः स्त्रीमुक्तिर्व्यवस्थापिता। श्रीमदणहिल्लपत्तने श्रीजयसिंहदेवराजसभायामनेकविद्वजनसमक्षं श्रीवादिदेवसूरयश्चतुरशीतिवादलब्धजयाभिमानिनं दिगम्बरचक्रवर्तिनं कुमुदचन्द्राचार्य निर्जित्य पत्तने दिगम्बरप्रवेशं निवारितवन्तः, तत्र वादे स्त्रीमुक्तिव्यवस्थापननिमित्तं श्रीदेवसूरिभिश्चतुरशीतिविकल्पा उद्भाविताः, ते चामी-इह खलु यस्य यत्रासंभवो न तस्य तत्र कारणावैकल्यं, यथा शुद्धशिलायां शाल्यकुरस्य, अस्ति च | तथाविधस्त्रीषु मुक्तेः कारणावैकल्यं, न चायसिद्धो हेतुः, यतोऽस्यासिद्धत्वं किं स्त्रीणां पुरुषेभ्योऽपकृष्यमाणत्वेनाहोचिनिर्वाणस्थाना| घप्रसिद्धत्वेन निर्वाणसाधकप्रमाणाभावेन वेत्यादि श्रीशान्तिसूरिकृतायां श्रीउत्तराध्ययनवृत्तौ लिखिताः सन्ति ततो बोध्या:,
इह तु ग्रन्थगौरवभयान लिखिता इति ॥ अथोत्पन्नदिव्यज्ञाना अर्हन्तोन मिक्षार्थ ब्रजन्ति साध्वानीतान्नादिभुक्तौ च सप्तविधः पात्र| निर्योगोऽवश्यमभ्युपगन्तव्यः स्यात् , तथा च नाग्यव्रतं स्त्रीमुक्तिनिषेधश्चेत्युभयमपि दत्ताञ्जल्येव स्यादिति विचिन्त्य शिवभूतिना | केवलिनो भुक्तिनिषिद्धा, अत एकादशमिर्गाथामिः केवलिभुक्तिं व्यवस्थापयन् प्रथमगाथामाह
जं केवली न भुंजइ किं कारणमित्थ केवलं णाणं । अह वेअणिआभावा? पढमविगप्पो न जुत्तिजुओ॥४॥
यत्केवलीन भुड़े 'इत्थति अत्र किं कारणं, किं केवलज्ञानं अथवा 'वेदनीयाभावो' वेदनीयकानुदयो वा', तत्र प्रथमविकल्पः | केवलज्ञानं स न युक्तियुक्तः, विचार्यमाणो युक्तिविकल इति गाथार्थः।। ४३॥ अथ युक्तिरिक्तत्वं दर्शयतिपत्तिज्जइ सुअणाणी जो जो जम्हा उ होइ अहिअयरो । सो अप्पं अप्पतरं भुजइ नियमेण भावेण ॥४४॥
केवली केवलज्ञानमाहात्म्यान भुते इति तदा प्रतीयते यदि यो यसात् श्रुतज्ञानेनाधिकोऽधिकतरोऽधिकतमो वा भवेत् सोऽ
MmmaNA
॥२०४॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
केवलिनि क्षुत्कारणं
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥१०॥
BIHAmalam
ल्पमल्पतरमल्पतमं च भुते, केन स्वरूपेण ?-नियतभावेन-व्याप्तिस्वरूपेण,अव्यभिचारेणेत्यर्थः॥४४॥ अथ प्रागुक्तमिष्टापत्त्या स्वीकु- र्वन्तं नग्नाटं दृषयितुमाह
दीसइ बहु भुजंतो बहुस्सुओ कोऽवि अप्पमण्णाणी । दुण्णिवि बहु अप्पं वा भुंजंता केइ दीसंति॥४॥ कोऽपि बहुश्रुतो बहु-प्रभूतं भुञ्जानो दृश्यते, श्रूयतेऽपि च दुर्बलिकापुष्पमित्रः बहुतरघृतभोजीति, कोऽपिशब्दो लालाघण्टान्यायेनात्रापि सम्बन्धात् कोऽप्यज्ञानी अल्प-तुच्छं भुञ्जानः, 'द्वावपि' बहुश्रुताल्पश्रुतौ बहु भुञ्जानौ अल्पं वा भुञ्जानौ दृश्येते 'केह'त्ति केचिदित्यध्यक्षसिद्ध एव व्यभिचार इति गाथार्थः ॥४५॥ अथ वेदनीयाभावं दृषयितुमाह
बीए आगमयाहा अरिहंताणंपि वेअणिजदुगं । संतुदयं पुण सायाबंधो भणिओ जिणिदेहिं ॥४६॥ द्वितीयविकल्पे आगमबाधा, यतः 'अर्हतामपि पुण्योत्कर्षोदयवतामपि तीर्थकृतां सत्ता चोदयश्च सत्तोदयमितिसमाहारः, तदधिकृत्येत्यध्याहार्य, 'वेदनीयद्विकं' सातासातलक्षणं भवति, बन्धमाश्रित्य पुनः सातबन्धः जिनेन्द्रभणितः, यदाह-"तिसु सायबंधु"त्ति एकादशादित्रिषु गुणस्थानकेषु सातस्यैव बन्ध इति गाथार्थः ॥३६।। अथ सति कारणे कार्यस्यावश्यंभावादिति केवलिनोऽपि क्षुधायाः कारणमाह
केवलिणोऽविअ वेअणितेअसउदया छुहाइआ हूंति । अण्णह भवत्यसिद्धाणमंतरं सबहा न हवे ॥४७॥
केवलिनोऽपि वेदनीयसहकृततैजसशरीरोदयात् क्षुधापिपासे भवतः, अन्येऽपि शीतोष्णादयः परीपहा वेदनीयोदये भवन्ति, यदागमः-"एगविहबंधगस्स णं भंते ! सजोगिभवत्थकेवलिस्स कह परीसहा पं०?,गोअमा! एकारस परीसहापं०,नव पुण वेदेतित्ति"
MISTRA SARAN
D ITIONAL
।॥१०५॥
Jan Education
Intematon
For Personal and Private Use Only
www.jinyong
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २ विश्रामे ॥१०६ ॥
श्रीभगवतीश० ८-उ०८। एकादश परीषहास्त्वेवं- "वेअणिजे णं भंते !" कम्मे कति परीसहा समोअरंति ?, गो० ! एक्कारस परीसहा समोअरंति, तं०- "पंचैव आणुपुवी चरिआ सेजा वहे अ रोगे अ । तणफासे जलमेव य इक्कारस वेअणिजंमि ।। १ (१२ - ५८* ) ।। ” | इति श्रीभगवत्यां श०८ उ०८ । 'अण्णह'त्ति अन्यथा वेदनीयकर्मानुदयात् क्षुधाद्यभावाच्च भवस्थकेवलिनां सिद्धानां च परस्परं सर्वथा 'अन्तरं' भेदो न स्यात्, तच्च तवाप्यनिष्टं इति गाथार्थः || ४७|| अथ दृष्टान्तद्वारेण केवलिनो भुक्तिप्रसाधनाय गाथाद्वयमाह - जह जलसित्ता रुग्वा सचेअणा जाब आउअं हुंति । अहवा लहंति बुढि तयभावे नेव उभयंपि ॥ ४८ ॥ एवं केवलिणोऽविअ सरीरिणो भुत्तिविरहिआ देहे । धिरभावं बुढि वा लहंति नेवत्ति विष्णेअं ॥ ४९ ॥
यथा जलसिक्ताः वृक्षाः सहकारादयः यावदायुस्तावत्सचेतनाः- सजीवास्तद्वृक्षजीवा वृक्षसम्बद्धा भवन्ति, अथवा पुनर्वृद्धिं लभन्ते, शाखाप्रशाखापुष्पफलादिभिः समृद्धिभाजो भवन्ति, 'तदभावे' जलसेचनाद्यभावे तदुचिताहाराद्यभावे 'उभयमपि' सचेतनत्वं | वृद्धिमत्त्वं चेति न स्याद् उपनयनमाह एवं केवलिनोऽपि च शरीरिणो भुक्तिविरहिता 'देहे' शरीरे स्थितिभावं स्थैर्यं नैव लभन्ते, शरीरात्पृथक् भवन्तीत्यर्थः, तथा वृद्धिं साधिकवर्षाष्टकः कश्चित्संजात केवलः तदवस्थ एव भवेत्, शैशवावस्थमेव स्यात्, 'पुद्गलैरेव पुद्द्रलोपचय' इतिवचनात्, आहाराभावे ( सचेतनस्य ) तनोः शरीरस्य वृद्धेरसंभवादितिगाथार्थः ।। ४८-४९ ।। अथ नग्नाट विकल्पितं दूष| यितुं प्रथमं तद्विकल्पितमाह
दुहि अनंतजीवे पासंतो केवली कह भुंजे १ । अण्णं ततखुत्तो असुईभावं समावण्णं ॥ ५० ॥ अनन्तजीवान् निगोदनारकादिगतान् छेदनभेदनाद्यनन्त वेदनापन्नान् 'पश्यन्' साक्षात् निरीक्षमाणः केवली कथं भुङ्क्ते ?, तथा
For Personal and Private Use Only
आहाराभावे भवदेहवद्व्यभावः
॥१०६ ॥
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
win
जगदुःखिताऽकारणं
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥१०७॥
h me Am A ITR n ihilmiIANSIPAHINICHIKIMEDIA NIGHARATI
I NA mamifigestIn HINDIm
| विधानपि जीवान् पश्यन् केवली यद्याहारव्यापारवान् स्यात्तर्हि तजीवविषयकानुकम्पा कथं स्यात् ?, न कथमपीतिकृत्वा तज्जीवदुःखातः सन् केवली कवलान् मुखे न प्रक्षिपतीत्यर्थः,तथा 'अण्णंत त्ति अन्नपदमुपलक्षणपरं तेनानपानादिकं पुनः 'अणंतखुत्तो'त्ति अनन्तकृत्वः-अनन्तशो वारान् , अशुचिभावं' निन्द्यपर्यायं समापन्न-सम्यक्प्रकारेण निश्चयेनापन्नं, तादृशमशनादिकं पश्यन् कथं केवली तान् कवलान् भुते, न कथमपीत्यर्थः, इति केवलिभुक्त्यभावे विकल्पद्वयी दिगम्बराशयारूढेति गाथार्थः ॥५०॥ अथ प्रथमं विकल्पं दूपयितुमाह
तन्नो जुत्तं जेणं अणंतदुहकारणं भवे णाणं । पुश्विं निअदुहदुहिओ पच्छा जगदुहदुही जुगवं ॥५१॥ __ अनन्तदुःखविह्वलान् जीवान् प्रत्यक्षं पश्यन् केवली कथं भुङ्क्ते इति यदुक्तं तन्नो युक्तं, येन कारणेन 'ज्ञान' केवलज्ञानमनन्तदुःखकारणमापद्येत, तत्कथमित्याह-'पुचिंति केवलज्ञानोत्पत्तेः पूर्वकाले 'निजदुःखदुखितः' निजेन-आत्मीयेन दुःखेनार्थात्क्रमभाविना छेदनभेदनाद्युभृतेनासातवेदनीयेन दुःखित आसीत् , 'पश्चात् ' केवलज्ञानोत्पत्त्यनन्तरं 'जुगवं'ति युगपत्-समकालं 'जगदुःखदुःखी' जगतां-चतुर्दशरज्ज्वात्मकलोकवर्तिनां प्राणिनां यानि दुःखानि तैर्दुःखी-दुखभाग जातः, तन्निदानं तु केवलज्ञानमेव संपन्न, तच्च न कस्याप्यभिमतं, केवलज्ञानस्यानन्तानन्दहेतुत्वाद् , आस्तां केवली वीतरागः, छमस्थवीतरागोऽप्यनन्तसुखभाग् भवति, यदुक्तं-"जं च कामसुहं लोए, जं च दिवं महासुहं । वीअरायसुहस्सेयं, अंतभागंपि नग्घइ ॥१॥"त्ति। किंचकेवली वीतरागः दुःखातं जीवं पश्यन् तदनुकम्पया स्वयमपि दुःखातः स्यात् तत्र निदानं किं रागो वा भयं वा?, नायो, वीत| रागत्वस्यैव हानेः, नापि भयं, मोहनीयस्य समूलमुन्मूलितत्वात् तत्प्रकृतिभूतस्य भवस्याभावात् , तस्मानमाटरटितमकिश्चित्कर
॥१७॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
वर्षमानपर्यायमानता
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥१०८॥
RAIN
imms netmmmmmmm
TAPAIKINI KARAMBIRMALETHIS
मिति गाथार्थः॥५१॥ अथ केवलिनः स्वरूपमाह
तम्हा मोहविमुत्तो सकडं कम्मं फलंपि तयणुहरं । पइपाणिं पासंतोतंमुत्तोऽणंतसुह णाणी ॥ ५२॥ तस्मात्कारणात् मोहविमुक्तः सर्वथा क्षीणमोहनीयः 'ज्ञानी' केवलज्ञानी, प्रतिप्राणि' प्राणिनं प्राणिनं प्रति प्रतिप्राणि 'स्वकृतं कर्म' | शुभमशुभं वा स्वयं २ कृतं ज्ञानावरणादिकर्म 'फलंपि' फलमपि तत्कर्मजन्यविपाकोऽपि तदनुहरं' तत्कर्मानुसारि, 'कारणानुरूपं कार्य'मिति वचनात् , शुभं वा अशुभं वा कर्मजन्यं फलमपि स्वस्वकृतकर्मानुरूपमित्यर्थः, तथास्वरूपं पश्यन् 'तद्विमुक्तः ताभ्यां कर्मतद्विपाकाभ्यां विप्रमुक्तः- स्वयं ततः पृथग्भूतः 'अणंतसुह'त्ति अनन्तं सुखं यस्य सः अनन्तसुखो, लुप्तविभक्तिकमिदं विशेपणमिति गाथार्थः ॥५२।। अथानन्तशोऽशुचिभावमापनमन्नादिकं कथं केवली भुते इति द्वितीयं विकल्पं दूषयितुमाह
पज्जाओऽवि पमाणं पवट्टमाणो हुन उण इअरोचि। सिंहासणे निसण्णो धम्मकहं कहइ जह अरिहा ॥५३॥ ___'पर्यायोपि' प्रतिक्षणभाविवस्तुस्वभावः सोऽपि 'प्रवर्त्तमानो' वर्तमानकालवी 'प्रमाणं' व्यवहारविषयो भवति, न पुनरितर:-अतीतानागतरूपः, तस्य विनष्टानुत्पन्नत्वेन प्रकृतकार्यानुपयोगित्वात , न हि भूतभावीन्द्रपर्यायोपि गोपालक इन्द्रतयाव्यवहियते, तत्कार्याकरणत्वाद् , अन्यथा देवादिभ्य आगतानां मनुष्याणां चारित्रानुपपत्तेः, देवादीनां विरतिपरिणामस्याप्यसंभवाद्, वर्तमानपर्याय एवं व्यवहारविषयो भवतीत्यत्र दृष्टान्तमाह-'जहे'त्यादि, यथा 'सिंहासने निषण्णः' स्वर्णरत्नमयसिंहासनोपविष्टोऽर्हन धर्मकथा कथयति, अयं भावः-यथा वार्नमानिकपर्यायमपेक्ष्य म्वर्णादिसिंहासनस्थो भगवान धर्मकथां कुरुते, तथा वार्तमानिकपर्यायमधिकृत्य शाल्यादिभोजनमपि क्रियतां,युक्तरुभयत्रापि साम्यात ,ननु मनुष्योचितकुत्सितकवलभोजित्वे केवलिनाऽपी
॥१०८॥
For Pead Pin
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २ विश्रामे
॥। १०९ ।।
भोज
| रजनसाम्यं स्यात्, तन्न मच्चेतसि प्रतिभासते इति चेत्, तर्हि तीर्थकृतामितरजनवजन्मादिविधिरपि स्वीकर्त्तव्यो न स्याद्, | नापेक्षया स्त्रीकुक्षिसंभवादेरत्यन्त कुत्सनीयत्वात्, अतस्त्वद्विकल्पितमनल्पपापीय इत्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः ॥ ५३ ॥ इति केवलिभुक्तिव्यवस्थापना || अथ नग्नाटमतं कथमेतावद्वृद्धिमुपागतमित्याकाङ्क्षायां गाथामाह
सिव भूइप्पभवमयं एअं कालाणुभावओ वुड्ढं । मूढाण पुराणंतिअ भंतिकरं णंत भवऊ ||१४|| एतदिदानीमेवानन्तरं लेशतो दर्शितं शिवभूतिप्रभवं मतं 'कालानुभावतः ' श्रीवीरजन्मनक्षत्रसंक्रान्त भस्मग्रहकुपितकलिकालानुभावतो भूयसां जनानां निमञ्जनस्वभावत्वाच्च वृद्धिं गतं मूढानां तन्मतवासिनां 'पुरातन' मिति जीर्ण - श्वेताम्बरेभ्यः पूर्वं प्रवृत्तमिति भ्रान्तिकरं भ्रमजनक मनन्तभवहेतुः - चातुर्गतिकानन्तसंसारपरिभ्रमण कारणं स्वस्य परेषां च तदभिमुखानामिति गाधार्थः ॥ ५४ ॥ अथ पुरातनभ्रान्तिरपि नग्नाटवचनादेव जायते अतस्तद्वचनपद्धतिमाविष्करोति—
नगिणो पभणइ पढमं अम्हे अम्हेहिं निग्गया तुम्हे । तेणं तित्थं अम्हे तुम्हे तित्थाउ बाहिरिआ ||१५||
'नग्नो' दिगम्बरः 'प्रभणति' पूत्कुरुते प्रथमं - तीर्थप्रवृत्तिकाले आदिभूता 'अम्हे' ति वयं 'तुम्हे' त्ति यूयं, 'अम्हेहि' न्ति अस्मत् 'निग्गय'त्ति निर्गताः, प्रथमे वयं यूयं चास्मन्निर्गता इत्यर्थः तेन कारणेन श्रीवीरप्रवर्त्तितं तीर्थमस्मदीयसमुदाय एव, यूयं तु तीर्थबाह्या इति दिगम्बराभिप्राय इति गाथार्थः || ५५ || अथ प्रागुक्तप्रकारेण दिगम्बरस्य मुधागर्वविध्वंसनाय गाथाष्टकेन तस्यैव तीर्थवाद्यतामा विष्कुर्वन् प्रथमगाथामाह
तं मिच्छा जं पच्छा सिअंबरा दिअंबरेहि उप्पण्णा । जण्णं किरिआजुत्तं तित्थं तित्थंकरा विंति ।। ५६ ।।
For Personal and Private Use Only
पुराणताभ्रमः
॥१०९॥
.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
Faima
N
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥११०॥
itinuditite
__ यद्दिगम्बरेभ्यः श्वेताम्बराः पश्चादुत्पन्नास्तन्मिथ्या-असत्यं,यद्-यस्मात् तीर्थ हि तीर्थकृत्प्रवर्तित "तित्थं चाउचण्णो संघोसो | दिगंबरे पढमए समोसरणे"त्ति (३-२६५) वचनात् साध्वादिलक्षणं, तच्च क्रियायुक्तं भवति, तत्र क्रिया तावत् ज्ञानाचाराधनरूपा, तया
ज्ञानाचा
राभाव: युक्तं-सहितं तीर्थकरा भाषन्ते इतिगाथार्थः ।।५६।। अथ जिनोक्तां क्रियामाह
सा पुण किरिआ तिविहा णाणुवयारो अदसणुवयारो। चरणुक्यारो अतहा उवयारो राहणा तेसिं ।।५७॥ __सा पुनः क्रिया त्रिविधा भवति, तस्यास्त्रैविध्यमाह-ज्ञानोपचारः, चः समुच्चये, दर्शनोपचारः चारित्रोपचारश्चेति त्रैविध्यं, तत्रोपचारशब्दस्य कोऽर्थ इत्याकाङ्क्षायामाह-उपचारस्तेषां-ज्ञानादीनामाराधना-तीर्थकदुपदेशेन तदनुकूलप्रवृत्तिरित्यर्थ इति गा| थार्थः।।५७।। अथ ज्ञानस्योपचारमाहतत्थ य णाणुवयारो परंपरुवहाणजोगपमुहेहिं । तुह सासणि सो न सुओ नामेणवि सुमिणपत्तणं ॥१८॥
तत्र ज्ञानादिषु ज्ञानोपचारो यथा-"काले१ विणए२ बहुमाणे३ उवहाणे४ तह चेव अनिण्हवणे५ । वंजण६ अत्थ७ तदुभए८ अट्ठविहो णाणमायारो॥शाति" तत्र चतुर्थाचारतपोलक्षणमधिकृत्य श्रुताराधनं परम्परोपधानयोगानुष्ठानप्रमुखैर्भवति, तत्र परम्परा तावत् श्रीसुधर्मस्वामिनोऽद्ययावदच्छिन्नपरिपाटी, न पुनः स्वच्छन्दप्रवृत्तिभाग्भ्यः शिवभूत्यादिम्यः प्रवृत्ता, तत्संतानप्रवाहरूपेत्यर्थः, तया परिपाट्या अर्थादागता ये उपधानयोगाः-श्रुताराधनतपोविशेषाः, तत्रोपधानानि श्रीआवश्यकश्रुताराधनहेतवे श्रावकश्राविकाणामेव, योगास्तु कालिकोत्कालिकश्रुताराधनतपोविशेषाः साधुसाध्वीनामिति, तत्र श्रावकोपधानविधेर्दिग्दर्शनं त्वेवं -पञ्चचत्वारिंशदाचाम्लतपःपुरस्सरमुद्देशानुज्ञादिक्रियया कृतमहानिशीथयोगानुष्ठानस्य साधोः समीपे श्रद्धावान् श्रावको नन्दिवि- ॥११०॥
Jan Education Intebon
For Personal and Private Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे
॥ १११ ॥
धिपूर्वकद्वादशोपवासैः श्रीपञ्चमङ्गलमहाश्रुतस्कन्धस्याराधनं करोति, तत्रापि प्रतिदिनक्रिया तावदच्छिन्नाचार्य परिपाट्या समागता अवगन्तव्या, एवं द्वितीयोपधानादिषु श्रीमहानिशीथोक्तविधिनाऽऽराधनविधिरखगन्तव्यः, साधुवर्गस्य तु श्रीआवश्यकश्रुतस्कन्धस्याचाम्लादितपोविशिष्टैरष्टभिर्दिनैराराधनं, श्रीदशवैकालिकश्रुतस्कन्धस्य पञ्चदशमिर्दिनैः, श्रीउत्तराध्ययनस्याष्टाविंशत्या दिनैः श्रीआचाराङ्गस्य पञ्चाशता दिनैः श्रीसूत्रकृदङ्गस्य त्रिंशता दिनैः श्रीस्थानाङ्गस्याष्टादशभिर्दिनैः श्रीसमवायाङ्गस्य त्रिभिर्दिनैः श्रीभगवत्यङ्कस्य पद्दिनाधिकैः षद्भिर्मासैः श्रीज्ञाताधर्मकथाङ्गस्य त्रिंशता दिनैः श्रीउपासकदशाङ्गस्य चतुर्दशभिर्दिनैः अन्तकृद्दशाङ्गस्य द्वादशभिर्दिनैः अनुत्तरोपपातिकस्य सप्तभिर्दिनैः श्रीप्रश्नव्याकरणस्य चतुर्द्दशभिर्दिनैः श्रीविपाकश्रुताङ्गस्य चतुर्विंशत्या दिनैश्च | यथोक्तक्रियाविशिष्टैरेवाराधनं स्यात्, एवमुपाङ्गच्छेदग्रन्थप्रकीर्णकादिष्वपि स्वस्वाराधन नियततपः क्रियाविशिष्टैर्बोध्यं, एवं श्रुताराधनविधिस्तव दिगम्बरस्य शासने- त्वदीयदर्शने, आस्तां साक्षात्, स्वप्नगतेनापि नाम्ना न श्रुतो-न श्रवणपथमागतः, गगनभक्षणादिकमसंभव्यपि स्वप्ने संभवतीतिज्ञापनायेदं दर्शितमितिगाथार्थः || ५८ || अथ दर्शनोपचारमाह
egaurisरिहंता सायणाचायओ न सो तुम्हं । जेणं जिणपडिमाहिं सह वासो सायणामूलं ॥ ५९ ॥ दर्शनं - सम्यक्त्वं तस्याराधनं तीर्थकृदाशातनात्यागतो भवति, स च त्यागस्तव कथमपि न संभवति, अयं भावः सम्यक्त्वं | तावत् सर्व्वविदुपदिष्टपदार्थ सार्थस्य यथावच्छ्रद्धानं, तच्च तव दुरापं, यत आस्तामन्यत्, पदार्थसार्थान्तर्गता तीर्थकराशातना परिहार्यत्वेन श्रद्धाय परिहर्त्तव्या, सा च त्वया तथा श्रद्धानविषयीकृत्य न परिड्रियते, प्रत्युतोदीर्य विधीयते, तत्कथमित्याशङ्कायामाह - 'जेणं' ति | येन कारणेन तव जिनप्रतिमाभिः सहवास आशातनामूलं वर्त्तते, कुतः सम्यक्त्वाराधनमितिगाथार्थः ॥। ५९ ।। अथ चरणोपचारमाह
For Personal and Private Use Only
दिगंबरे
ज्ञानाचाराभावः
॥ १११ ॥
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥११२॥
दिगंबरे समित्यभाव:
चरणुवयारो पंचहि समिईहिं होइ तीहिं गुत्तीहि । सो पुण तुह भमरीए भट्टो दिट्ठो मए सक्खं ।। ६० ।। - चरणोपचार:-चारित्राराधना ईर्यासमित्यादिभिः पञ्चभिः समितिभिः मनोगुप्त्यादिभिस्तिसृभिर्गुप्तिभिश्च भवति, स च तव मते 'भ्रमर्या' भिक्षाचर्या भ्रष्टो-भ्रंशमापन्नो मया साक्षात्प्रत्यक्षं दृष्टः,प्रत्यक्षापलापस्य केनापि कर्तुमशक्यत्वादिति गाथार्थः॥६०॥ अथ समित्याधभावं दर्शयत्राह-- जह जामाइअपमुहा पाहुणया अण्णउत्थिआ अहवा। उद्दिट्टमोअणाई भुंजंति तहेव तुम्हंपि ॥ ६१ ।। यथा जामातृप्रमुखाः प्राघूर्णका अथवा अन्यतीथिकाः 'अद्यास्मद्गृहे भोक्तव्य'मित्याद्यादरवचनरञ्जिता 'उद्दिष्टं तन्निमित्तमेयोपस्कृतं यदोदनादि यावद्भोजनोपयोगि शाल्यादि सकलवस्तुजातं तद्धले तथैव त्वमपि, अस्मद्गृह एवं गोचरी कर्तव्येति निमन्त्रणरञ्जितः प्राघूर्णक इव एकत्र भुञ्जानः कथं समितिगुप्तिभाक् ?, न कथमपीत्यर्थः, समितीनामभावत्त्वेवं-सदोषमाहारं भुञ्जानस्यानेषणीयभोजित्वात् कथं तद्विरोधिनी एपणासमितिः?,अनेषणीयं भुक्त्वा च निर्दोषभोजित्वमात्मनः ख्यापयन् असत्यभाषित्वात् न भाषासमितिमान् , आदाननिक्षेपणासमितिस्तु संयमोपकारिवस्त्रपात्रादिधर्मोपकरणमुपदधत एव भवति, यदागमः-"ओहोवहोवन्गहिअं, भंडगं दुविहं मुणी । गिव्हतो निखिवंतो वा,पउंजिज इमं विहिं ॥१॥ चकखुसा पडिलेहिता, पमजिज जयं जई। आइए | निखिविजावा, दुहओवि समिए सया।२॥ (७१९३३-४)त्ति" तथा पञ्चमीसमितिरुच्चाराद्याहारपर्यन्तं परिष्ठापयत एव भवन्ति, यदागमः-"उच्चारं पासवणं, खेलं सिंघाणजल्लिअं । आहारं उवहिं देह,अण्णं वावि तहाविह।शा विच्छिन्नं दूरमोगाढे,नासन्ने बिलवञ्जिए । तसपाणबीअरहिए, उच्चाराईणि बोसिरे ।। २॥"त्ति (७।९३५-६) श्रीउत्तरा० २४ । भोजनावसरे घृतादिसंपृक्तक्षरद
॥११२॥
Marap
For
and Prive Oy
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
समित्याधभावः तीवाह्यता च
श्रीप्रव. चनपरीक्षा २विश्रामे ॥११३॥
नादिसिक्थधृतये गृहस्थैः कुण्डिकादिकं मण्डयित्वा भुक्त्यनन्तरं गृहस्थैरेव उच्छिष्टसिक्थादिकं परिष्ठापयतस्तव पारिष्ठापनिकासमितिर्दुरुत्तरैव, तथा ईर्यासमितिस्तु गृहस्थाचारवतस्तव न संभवत्येव, एवं समितिपञ्चकाभावे कुतो मनोवाकायगुप्तयोपि?, ननु तर्हि तीर्थकृतामपि समित्यादीनामभावः संपद्यते, तेषामपि वस्त्रपात्राद्यभावेन समितिपश्चकासंभवादिति चेत् , मैवं, तेषां तथाकल्पत्वेन प्रागुक्तयुक्त्या वस्रपात्राद्यभावेऽप्यसमितीनामभावात् , तत्प्रतिपक्षभूतानां समितीनामेव सद्भावात् , यथा सिद्धानां प्रत्याख्यानाभावेऽप्यनावित्वात्तत्प्रतिपक्षभूतः संवर एव सिस्पति, वस्तुतस्तु उक्तलक्षणाः समितयः साधूनुद्दिश्योपदिष्टास्तीर्थकद्भिः, | तीर्थकरवर्णने तु कथश्चित्साधुसाम्यात्तीर्थकृतामप्युक्ता द्रष्टव्या इतिगाथार्थः ॥६१॥ अथ न केवलं प्रवचनगम्येनैव ज्ञानाद्युपचारेण हीना नग्नाटाः प्रवचनबाह्याः, किंतु प्रकारान्तरेणापीति दर्शयति
भोअणनेवत्थेहि अ पञ्चक्खं अण्णउत्थिआ नगिणा । नगिणा णाणाईहिं णाणीहिं ते मुणेयवा ॥६२॥
भोजनं तावदेकत्र गृहे उद्दिष्टौदनादीनां भक्षणं, नेपथ्यं पिच्छिकाकमण्डलुप्रभृतिभिर्यतिरूपधरणं, ताभ्यां चिह्नीभूताभ्यां साक्षादन्यतीथिका एव दृश्यन्ते, यस्मादेवं तस्माद् 'ज्ञानिमिः' पंडितैननाः-ननाटाः शानदर्शनचारित्रै रहिताः-शून्या एव ज्ञातव्याः | इति गाथार्थः ॥६२।। अथ कीदृशा नग्नाटाः किमायत्तं च तीर्थमित्युपसंहारमाह
एवं किरिआहीणा नगिणा णाणेण तित्थबाहिरिआ। सेअंबरेहिं तित्थं जुत्तेहिं णाणकिरिआहिं ॥६३।। 'एवम्' अमुना प्रकारेण क्रियाहीनो-ज्ञानाद्युपचाररहितो नेपथ्यादिरहितश्च ज्ञानेन शून्यो यथावस्थितवस्तुपरिज्ञानविकलः सन् जैनप्रवचनबाह्यो नमाटः स्फुट एव, ननु उक्तलक्षणो ज्ञानाद्युपचारो हि श्वेताम्बराभ्युपगतागमे वर्त्तते, न पुनरस्मदभ्युपगतागमे
॥११३॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे ॥११॥
Sammmmm.
| ऽपीतिचेदहो देवानुप्रिय! अत एव त्वदीयागमोऽपि न सर्वज्ञमूलकः, किंतु शिवभूतिना तच्छिष्याभ्यां च कौण्डिन्यकोडवीरा- श्वेतांबरा
भ्यां प्रवर्तितनिजमतानुसारेण परिकल्प्य निबद्धः, सर्वज्ञोपदिष्टे ह्यागमेऽवश्यमुक्तोपचाराणां सद्भावात् । अथ कैस्तीर्थ प्रवर्तते इत्यु-DIL... त्तरार्द्धनाह-तीर्थ संप्रति श्वेताम्बरैरेव भवति, तैरपि न नाममात्रधारिमिः, यतो नाम्ना श्वेताम्बरा अपि वक्ष्यमाणा राकौष्ट्रिकादयो ।
Agजयादि नाममात्रेणैवास्मदभ्युपगतमेवागममभ्युपगम्यापि निजनिजमतिविकल्पितार्थोद्भावनेन बहुजनान व्युद्ग्राहयन्तस्तीर्थप्रद्वेषेण त्वत्तोऽपि किष्टपरिणामाः त्वद्वत्तेऽपि तीर्थबाह्या एव वक्ष्यन्ते, अतस्तीर्थप्रवर्त्तकैः श्वेताम्बरः, किंलक्षणैः ?-"ज्ञानक्रियाभ्यां युक्तैः" ज्ञानचारित्रसंयुक्तः, न पुनरेकतरेणापि विकलैः, तैस्तीर्थाप्रवृत्तेः, यदागमः-"हयं णाणं किआहीणं, हया अण्णाणओ किआ" इति || (३-१०१) इति गाथार्थः।।६३॥ इति गाथाष्टकेन नग्नाटस्तीर्थबाह्यः प्रदर्शितः, अथ प्रकारान्तरेणापि तथा दर्शयितुं युक्तिमाह___ अहवा सवपसिद्धं सितुंजयउज्जयंत तित्थदुगं । जस्स य तं आयत्तं सो संघो वीरजिणतित्थं ॥१४॥
अथवेति प्रकारान्तरोद्योतकः, शत्रुञ्जयः प्रतीतः उज्जयन्तगिरिः-गिरिनारिपर्वतः एतत्तीर्थद्वयम् , आसतां जैनाः, तदतिरिक्ता अपि जैनसंबन्धीति वदन्ति,सर्वेषां सम्यग्दृशां मिथ्यादृशां चाबालगोपाङ्गनानामपि प्रसिद्धं,तत्तीर्थद्वयं यस्थ सङ्घस्यायत्तं निश्रया वर्त्तते स संघः-श्रमणादिसमुदायलक्षणो वीरतीर्थमितिगाथार्थः॥६४||अर्थतत्तीर्थ नग्नाटस्यापि भविष्यतीति शङ्कानिरासाय गाथामाह
उजिंतगिरिविवाए सासणसुरिकहणमित्थ संजायं । जो मण्णइ नारीणं मुत्तिं तस्सेव तिथमिणं ।।६५॥ 'उजयन्तगिरिविवादे' दिगम्बरैः सह परस्परमात्मीयत्वेन कलहे समुत्पन्ने 'शासनसुरी' जिनशासनाधिष्ठायिका तस्याः कथनमित्थं संजातं-यो नारीणां मुक्तिं मन्यते तस्येदं तीर्थ,तत्र संप्रदायस्त्वेवं-पुरा यदा इदं श्रीमदुञ्जयन्तमहातीर्थमाशाम्बरैः श्रीश्र- |॥२९या
IFA
In Education International
For Personal and Private Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
Halin
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे
मणसङ्घपार्थादुद्दालयितुमारब्धं तदा सङ्घस्य कायोत्सर्गानुभावेन कम्पितासना शासनदेवता नृपपर्षदि दादानीतकन्यकामुखेन गिरिनारि"इकोवि नमुकारो जिणवरवसहस्स बद्धमाणस्स। संसारसागराओ तारेइ नरं व नारिं वा ॥॥” इति गाथानन्तरं-"उजितसेलसिहरे बादः दिक्खाणाणं निसीहिआ जस्स। तं धम्म चक्कवट्टि, अरिहनेमि नमसामि ॥१॥"त्ति गाथां चैत्यवन्दनान्तर्गतां कृत्वा समापयत् ,तत्प्र
IN पल्लवचिई भृत्येवं सकलसंघेन पख्यमानेयमागादितिगाथार्थः॥६५। अथ विवादे शासनसुरीकथनानन्तरं नग्नाटाः कीदृशा जाता इत्याह
तत्तो विसन्नचित्ता खमणा पासंडिआ विगयआसा। निअनिअठाणं पत्ता पन्भट्ठा दाणमाणेहिं ॥६६॥
'ततो विवादानन्तरं विगता-नष्टा संज्ञा-जिज्ञासितवस्तुविषयज्ञानलक्षणा यस्मात्तद्विसंज्ञमेवंभूतं चित्तं येषां ते विसंज्ञचित्ताः, कांदिशीका इत्यर्थः, 'क्षपणका' इति नाम पाखंडम्-अज्ञानिप्रणीतमार्गमाश्रिता ये ते पापण्डिकाः, विगता-नष्टा इदमस्मदीयं तीर्थ भविष्यतीतिरूपा आशा-कदाशा येषां ते विगताशाः, पुनः ?-दानमानाम्यां प्रभ्रष्टाः, नैते पात्रबुद्ध्या दानार्हाः, नवा गुणववेनाभ्युत्थानार्हा इत्येवं जनोक्तिविषया जाताः सन्तो 'निजनिजस्थानं' मठादिलक्षणं प्राप्ता इतिगाथार्थः ॥६६।। अथ दिगम्बरैः ।। सह संभावितभाविविवादभञ्जनाय सङ्घन यत्कृतं तदाह - मा पडिमाण विवाओ होहित्ति विचिंतिऊण सिरिसंघो। कासी पल्लवचिंध नवीणपडिमाण पयमूले ॥१७॥
प्रतिमासंबन्धी कलहो मा भूदित्यमुना प्रकारेण 'विचिन्त्य पर्यालोच्य श्रीसङ्घो 'नवीनप्रतिमानां' अद्यप्रभृतिनिर्मीयमाणानां जिनप्रतिमानां 'पदमूले' पादसमीपे 'पल्लवचिहूनं' वस्त्रपट्टलिकालक्षणं लान्छनमकार्षीत् , कृतवानिति गाथार्थः॥६७।। अथ श्रीसकृत्यमधिगत्य दिगम्बरो यम्यधात्तदाह
HIT
MAITHIHITI
online
For Personed
Private Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा २ विश्रामे
।।११६।।
तं सोऊणं रुठ्ठो दुट्ठो खमणोऽवि कासि नगिगतं । निअपरिमाणं जिणवरविगोवणं सोऽवि गयसन्नो || ६८ || तत् - श्रीजिनेन्द्रप्रतिमानां पदमूले श्रीसङ्घकृतं पल्लवचिह्नं ज्ञात्वा दुष्टः क्षपणको 'रुष्टः क्रोधाविष्टः सन् सङ्घं प्रति किश्चित्कर्तुमशक्तो जिनवरविगोपनमर्थात्तद्धेतुः - 'निजानां' स्वायत्तानां जिनप्रतिमानां नग्नत्वं दृश्यमानलिङ्गाद्यवयववत्वमकार्षीत् स'विग तसंज्ञो नग्नाकारकरणेन जिनेन्द्रविगोपनं भविष्यति नवेति विचारणाशून्यः, अयं भावः - अहोऽस्मन्निश्रितप्रतिमाकारतो भिन्नाका|रकरणाय यदि श्रीसद्धेन पल्लवचिहून मकारि, करिष्यामस्तर्हि वयमपि श्वेताम्बरप्रतिमातो मिन्नत्वकरणाय किञ्चिच्चिहूनमितिविचिन्त्य | मत्सरभावेन जिनप्रतिमानां नग्नत्वं विहितं श्वेताम्बरेण स्वयं वस्त्रधारित्वात् वस्त्रं चिह्नं कृतं, दिगम्बरेण स्वयं नग्नत्वात् नग्नत्व| मेवेति गाथार्थः ||६८ || अथ मुग्धजनप्रत्यायनाय तच्चिहूनमाह
तेणं संपइपमुपडिमाणं पल्लवंकणं नत्थि । अस्थि पुण संपईणप्पडमाण विवायकालाओ ॥ ६९ ॥ येन कारणेन विवादे समुत्पन्ने पल्लवचिहूनं प्रतिमासु संवृत्तं तेनैव कारणेन 'सम्प्रतिप्रमुखप्रतिमानां' विवादात् पूर्वकालभाविनीनां | त्रिखण्डाधिपतिसंप्रतिनृपप्रभृतिनिर्मापितानां जीर्णप्रतिमानां 'पल्लवाङ्कनम्' अञ्चलचिह्ननं 'नास्ति' न विद्यते, 'अस्ति' विद्यते पुनः | साम्प्रतीनप्रतिमानां - आधुनिकजिनप्रतिमानां पल्लव चिह्नमिति, साम्प्रतीनत्वं कुत इत्याह- 'विवायकालाउ 'ति उज्जयन्तगिरिमाश्रित्य ( दिगम्बरैः) सह विवादकालादिति गाथार्थः ||६१|| अथ विवादकालात्पूर्वं किमासीत्तदाह-
पुर्वि जिणपडिमाणं नगिणत्तं नेव नविअ पल्लवओ । तेणं नागारेण भेओ उभएसि संभूओ ॥७०॥ 'पूर्व' विवादात्पूर्वकालं जिनप्रतिमानां नैव नग्नत्वं नापि च पल्लवक:- अञ्चलचिह्नं, तेन कारणेन आकारेण जिनप्रतिमानामु
For Personal and Private Use Only
गिरिनारि
वादः
पल्लवचिह
।।११६॥
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
GAIN
HINA
श्रीप्रबचनपरीक्षा २विश्रामे ॥११७॥
HTRAFHINTAITRIBlucHITAURABHATSUPaune HARIHIDIPIRITAILHI
| भयेषां-श्वेताम्बरदिगम्बराणां भेदो-भिन्नत्वं 'न संभूतो' नासीत् , सदृश आकार आसीदितिगाथार्थः ॥७०॥ अथ बोटिकमत
गिरिनारिस्वरूपं तत्प्ररूपणापूर्वकनिराकरणे हेतुं च दर्शयन् गाथाद्वयेनोपसंहारमाह--
|| वादः एअंबोडिअकुमयं पडिअंतित्थाउ दूरतरदेसे । णो तित्थं बाहेई वणगिरिअग्गी जहा नयरं ॥७१।। | पल्लवचिई तहविअ पवट्टमाणं विवायहेउत्ति मुणिअ भणिअंति । थूलमईणं एसा जुत्तिदिसा दंसिआ णेआ ॥७२॥ ___ यद्यप्येतद्वोटिककुमतं प्रवचनलिङ्गाभ्यां सर्वथा साधाभावेन शाक्यादिवत्तीर्थाद्दरतरदेशे पतितं, न बाधते तीर्थ, यथा राको|ष्टिकादयस्तीर्थान्तवर्तिनां श्राद्धादीनां शङ्कोत्पादकत्वेन तीर्थबाधाकारिणो न तथाऽयं दिगम्बर इति, तत्र दृष्टान्तमाह-यथा 'वन| गिर्यग्निः' अरण्यपर्वतवर्तिवहनिर्न नगरं बाधते, दरतरवर्तित्वात् , प्रत्यासन्नस्तु प्राकृतजनतृणकुटी ज्यालयन बाधते, तर्हि किम| र्थमेतन्मतप्ररूपणं कृतमित्याशङ्कामपाकरोति-'तहवित्ति तथापि च प्रवर्त्तमान-विद्यमानमेतत् , न पुनर्जमाल्यादिवनिःसत्ताकीभूतम् , अत एव कदाचिद्विवादहेतुर्भवतीतिज्ञात्वा भणितमिति न दोषः, अथ विवादे समुत्पन्ने एतावद्भणनेन किं स्यादित्याह'थूलमईणं ति स्थूलमतीनां-मत्तोऽप्यल्पमतीनां न पुनर्धर्मसंग्रहणीविशेषावश्यकादिवृत्तिनिष्णातमतीनां विदुषामपि एस'त्ति एषा युक्तिदिशा दर्शिता ज्ञेया-ज्ञातव्या, स्थूलमतिभिरनया युक्तिदिशा नग्नाटास्तिरस्करणीया इति गाथायुग्मार्थः ।।७१-७२।। अथाधिकारोपसंहारमाह| एवं कुवाखकोसिअसहस्सकिरणमि उदयमावण्णे । चक्खुप्पहावरहिओ कहिओ अ. दिअंबरो पढमो॥७३॥
'एवं' प्रागुक्तप्रकारेण कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे उदयं प्राप्ते 'चक्खुत्ति चक्षुः-स्वकीयं लोचनं तस्य यः प्रभावो-महिमा नीला-0॥११७॥
my mindianimashamimicwmummy sanni liam Naam
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थमहिमा
श्रीप्रव- चनपरीक्षा रविश्रामे ॥११॥
बरः कथित तत्प्रभावरहितकिरणसहितकान्यभवन् । तनात्यामतया भासन
Imamimah
ima AAPLAIMAHINICHITRI SalmuaamaAPRIMARTHI
दिरूपग्रहणशक्तिस्तेन रहितो-विकलः प्रथमो दिगम्बरः कथितः, अयं भावः-उदिते हि सहस्रकिरणे यथा कौशिको निजचक्षुः- प्रभावरहितो भवति, अयं हि जगत्स्वभावो यत्तामसशकुनिकुलस्य सूर्यकिरणा अतिश्यामतया भासन्ते, यदाह श्रीसिद्धसेनदिवाकरः-"सद्धर्मवीजवपनानघकौशलस्य,यल्लोकबान्धव! तवापि खिलान्यभूवन् । तन्नाद्भुतं खगकुलेष्विह तामसेषु,सूर्यांशवो मधुकरीचरणावदाताः ॥१॥” इति, तथा कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणसंज्ञितेऽस्मिन् प्रकरणे कुपक्षाणां पुरस्तादुद्भाविते कुपाक्षिकविशेषो दि-|| गम्बरः निजचक्षुः-कुश्रद्धानरूपा कुदृष्टिस्तत्प्रभावरहितो भवति, तस्य स्वमतिकल्पिताः कुयुक्तयो न स्फुरन्ति, अथवा कुदृष्टिरेव सुदृष्टिभवति, एवंविधो दिगम्बरः कथित इति गाथार्थः ।। ७३ ॥ अथायं दिगम्बरः कस्मिन् संवत्सरे कस्मिन् गुरौ विद्यमाने सति कथित इति प्रदर्शनाय गाथामाह
नवहत्थकायरायकिअसममहिमंमि चित्तसिअपक्खे । गुरुदेवयपुग्णुदए सिरिहीरविजयसुगुरुवारे ॥७४॥ इअ सासणउदयगिरिंजिणभासिअधम्मसायराणुगयं। पाविअपभासयंतो सहस्सकिरणो जयउ एसो॥७५।।
७४|| अथैतत्प्रकरणकर्तृनामगर्भितामाशीरभिधायिकां गाथामाह-इअ मा० व्याख्या प्राग्वत् ॥७५|| इअकुम्वकोसिअसहस्सकिरणंमि पवयणपरिक्षावरनामंमि दिगंबरनिराकरणनामो बीओवीसामो सम्मत्तो
इति श्रीमत्तपागणनभोनभोमणिश्रीहीरविजयसूरीश्वरशिष्योपाध्यायश्रीधर्मसागरगणिविरचितस्वोपज्ञकुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे श्रीहीरविजयसूरिदत्तप्रवचनपरीक्षापरनाम्नि
प्रकरणे दिगम्बरनिराकरणनामा द्वितीयो विश्रामो विख्यातः (ग्रंथ १०००)
RAIPilimmunMATURGINITAMARPAHILIARPUR
Inn Education Intention
For Personal and Private Use Only
www.n
yong
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ अथ पौर्णिमीयमतनिरसनस्तृतीयो विश्रामः
पौर्णिमीयकोत्पत्ति
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥११९॥
अथ पौर्णिमीयकमतं बिभणिषुः किनामा पौर्णिमीयकमताकर्षकः कस्मात् गणात् कस्मिन् संवत्सरे किंनिमित्तानिर्गत इति| ज्ञापनाय गाथामाह
अह चंदप्पहरिप्पभवं पुण्णिममयं वडगणाओ। एगारइगुणसट्ठीवरिसे गुरुबंधुऽमरिसेणं ॥१॥ 'अर्थ' ति बोटिकवक्तव्यतानन्तरं क्रमप्राप्तं बोटिकोत्पत्तेर्भूयसा कालेनापि विद्यमानापत्यकमिदमेव जातमिति गम्यं, किंलक्षणम्| 'चन्द्रप्रभसूरिप्रभवं' चन्द्रप्रभाचार्यात्समुत्थम् , अनेन विशेषणेन तन्मताकर्षकश्चन्द्रप्रभसूरिः प्रदर्शितः, 'वटगच्छात्' वृहद्गच्छानिर्गत इति निर्गमगणोऽपि दर्शितः, कस्मिन् संवत्सरे ?-'एकादशैकोनपष्टिवर्षे एकोनषष्टयधिकैकादशशतवर्षातिक्रमेाद्विक्रमसंव|त्सरतः, अनेनोत्पत्तिसंवत्सरः प्रदर्शितः, केन हेतुना ?--'गुरुबन्ध्वमर्षेण' गुरुवन्धुः-श्रीमुनिचन्द्रमूरिस्तस्यामर्षेण-मत्सरेणेति | गणानिर्गमहेतुः सूचित इतिगाथार्थः ॥१॥ अथामर्षकारणप्रदर्शनाय गाथाद्वयमाह
गुरुभाया मुणिचंदो संविग्गो आसि सूरिपयपत्तो। कस्सइ तेण पइटें करिजमाणं सुणिअ रुसिओ ॥२॥ _तम्महविद्धंसमई भणइ पइहा न साहुणो किच्चं। दवत्थओत्तिजुत्तिं जपंत महंतसद्देण ॥३॥ युग्मं
चंद्रप्रभाचार्यस्य गुरुभ्राता-सतीर्थ्यः आचाम्लादितपोऽनुष्ठानकष्टेन संविग्नो बहुश्रुतो गणनायकतां प्राप्तः श्रीमुनिचन्द्रमरिरासीत् , तेन कस्यचिन्महर्द्धिकस्य श्राद्धस्य प्रतिष्ठां क्रियमाणां श्रुत्वा रुष्ट:-क्रोधाविष्टश्चन्द्रप्रभाचार्यः तस्याः प्रतिष्ठाया महोत्सवविध्वंस
ItemiditamIIIIIIIIIIIIIIIIIIINDAI MAHILDERLIRIDAINIRAIMILSINARAINEER HAIRanANABERDARNIHDIMPAINI
m e
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
www.neborg
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
HTML
पौर्णिमीयकोत्पत्तिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१२०॥
AMAVALI
नमतिः सन् प्रतिष्ठा साधोः कृत्यं न भवति, किंतु श्रावककृत्यमिति भणति, किं कुर्वन् ?-भो लोकाः! प्रतिष्ठा द्रव्यस्तव इति युक्तिं | जल्पन महाशब्देन, बाढस्वरेणेत्यक्षरार्थः ॥
भावार्थस्त्वयं-तदानीं किल राजश्रीकर्णवारके श्रीचन्द्रप्रभमूरिः श्रीमुनिचन्द्रमूरिः श्रीमान् देवमूरिः श्रीशान्तिसूरिश्चेति चत्वारोऽप्येकगुरुशिष्याचारित्रिणोऽभूवन , तेषां मध्ये समधिकज्ञानादिगुणैः सर्वजनपदविख्यातः श्रीमुनिचन्द्रसूरिः, अन्यदा श्रीधरनामा कश्चिन्महर्दिकः श्रावको बहुवित्तव्ययेन महामहःपूर्व श्रीजिनेन्द्रप्रतिमा प्रतितिष्ठापयिषुवृद्धत्वात् श्रीचन्द्रप्रभाचार्य प्रति मोक्तवान्-भोः पूज्या ! मदीयमनोरथसफलीकरणाय प्रतिष्ठाकृते श्रीमुनिचन्द्रसूरीनाज्ञापयतेति, महान्तमुपरोधं च कृतवान् , चन्द्रप्रभाचार्यश्चिन्तितवान-मयि वृद्धे सत्यपि कथं श्रीमुनिचन्द्रसूरिः प्रतिष्ठां करोतीत्यभिमानत्यागाक्षमः तन्महोत्सवविध्वंसनाय भो चतुरश्रावक ! विधिना प्रतिष्ठां कुरु, न ह्यागमे साधोः प्रतिष्ठाकृत्यमुक्तं, किंतु द्रव्यस्तवत्वेन श्रावकस्यैव युक्तमित्यादियुक्त्या वि० सं० ११४९ वर्षे श्रावकप्रतिष्ठा प्ररूपिता, सङ्घनाप्युपेक्ष्य तिरस्कृताः, तत एकाकीत्यसौ कारणेऽपि पततीति विचिन्त्य | श्रीमुनिचन्द्रसूरिमत्सरेण मतभेदकरणाय सं० ११५९ वर्षे अद्य रात्रौ मम पद्मावत्या आगत्योक्तं-श्रावकप्रतिष्ठा पूर्णिमापाक्षिकं चेत्यनादिसिद्धं त्वं प्ररूपयेति वचसा मया पूर्णिमापाक्षिकं करिष्यते, द्वितीया पूर्णिमा प्रकाशिता, ततः श्रीसङ्घन प्रवचनोपघातकं वचनं मा बृहीत्याक्रोशितोऽपि प्रत्युक्तवान्-यदि पद्मावत्योक्तं न प्रमाणीक्रियते तर्हि सा मयि कुप्यतीति वचसा सङ्घोक्तमप्रतिपद्यमानोऽसावमिनिवेशीतिकृत्वा सङ्घबाह्यः कृत इति व्यतिकरवान् चन्द्रप्रभाचार्यो मत्सरेण प्रथम श्रावकप्रतिष्ठा प्ररूपितवानिति | गाथाद्वयार्थः ॥२-३ ॥ अथ चन्द्रप्रभाचायोद्भावितानुमानप्रयोगघटितां गाथामाह
HINEMAIF
॥१२०॥
Jan Education
For Personal and Private Use Only
.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीपरचनपरीक्षा श्विश्रामे ॥१२॥
MARRIAHINILITATPIR
HTMISHRA
श्रावकातिष्ठानिषेधः
जिणपडिमाण पइट्ठा न साहुकजं तु दवथयभावा । अहवा सावज्जत्ता कुसुमेहिं जिणिंदपूयच ॥४॥
जिनप्रतिमाप्रतिष्ठेतिपक्षः, न साधुकार्यमिति साध्यं, तुशब्दात् श्रावकेणैव कार्यमिति द्वितीयमपि साध्यं चोध्यं, द्रव्यस्तवभावात्-द्रव्यस्तवत्वात् सावद्यत्वाचेति हेतुद्वयम् , अत्र सावद्यत्वादितिहेतुर्न चन्द्रप्रभाचार्योद्भावितः, किंतु तिलकाचार्योहावितः, तिलकाचार्यस्तु तदन्वयीतिकृत्वा प्रसङ्गतोत्र लिखितोऽपि हेतुः 'तिलगो कुवखतिलगो'त्ति त्रयस्त्रिंशत्तगाथात आरभ्य निराकरिष्यते, कुसुमैजिनेन्द्रपूजेवेति दृष्टान्त इतिगाथार्थः ॥४॥ दबमपहाण दविणं थओवि जिणभत्ति धम्ममित्तं वा । दूसइ न किंचि किच्चं मुणिउचिअपइकिच्चेसु ॥५॥
अथ स एव तावदित्थं प्रष्टव्यः-भो चन्द्रप्रभाचार्य ! अद्य यावदच्छिन्नं तीर्थमासीत् न वा?, नेति वक्तुमशक्यत्वेनासीदित्येव वक्तव्यं, तच्च तीर्थ साधुप्रतिष्ठामाश्रितमुत श्रावकप्रतिष्ठां वा?, यदि साधुप्रतिष्ठामिति ब्रूषे तर्हि किं त्वं तीर्थबाह्यभवनेनात्मानं केशयसि ?, अथ पूर्वमविधिरेवासीदितिचेत् तर्हि विधिं कुर्वाणोऽपि त्वमच्छिन्नपरम्परायाततीर्थबाह्यः संपन्न इति विधेरिहैवैतत्कलं प्रासं, परत्रासाद्विधेः किं फलं भावीति स्वयमेव किमिति न पर्यालोचयसि ?, अथ पूर्व श्रावकप्रतिष्ठेवासीत् ,परं कियता कालेन चैत्यवासिमिः साधुप्रतिष्ठा व्यवस्थापितेति चेत् तर्हि एतद्वचनं त्वयैवाप्तेनोक्तमस्माभिः श्रद्धेयं उत तब्यञ्जकमन्यत्किमप्यस्ति ?, आद्यपक्षे दिव्यकरणमन्तरेण त्वय्याप्तत्वमेव को गईभीक्षीरपायी श्रद्दधातीति पल्लवमादाय दर्यतां, द्वितीये तब्यञ्जकं त्वदुत्पचेः पूर्व प्रतिष्ठितासु प्रतिमासु अमुकेन श्रावकेणेयं प्रतिमा प्रतिष्ठितेत्यादिवर्णावली उतागमो वा आप्तजनप्रवादो वा', नायः, कस्खामपि प्रतिमायां तथावर्णावल्या अनुपलब्धेः, परं यत्र कापि जीर्णप्रतिमासु वर्णावली तत्रामुकमरिमिः प्रतिष्ठितममुकविम्पमित्यादिरूपेण
॥२२॥
For Pesonand Prive
Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे
॥१२२॥
तद्भाधिकैव वर्णावल्युपलभ्यते, नापि द्वितीयः, क्वाप्यागमे अमुक श्रावकेण प्रतिष्ठा कृतेत्यनुपलब्धेः प्रत्युत “थुइदाण १ मंतनासो२ जिण आहवणं ३ तहेव दिसिबंधो ४ । नेत्तुम्मीलण५ देसण ६ गुरुअहिगारा इहं कप्पे ||१|| ” इति श्रीपादलिप्तसूरिवचः, तथा-रूप्यकचोलकस्थेन, शुचिना मधुसर्पिषा । स नेत्रोन्मीलनं कुर्यात्सूरिः स्वर्णशलाकये ॥१॥ ति श्रीउमास्वातिवाचकवचः, तथा “सदसेण धवलवत्थेण वेढिअं वासधूववत्थेहिं । अभिमंतिउं तिवारं सूरिणा सूरिमंतेणं ||२|| इत्यार्यश्रीसमुद्राचार्यवचः, तथा “तो इटुं संपत्ते | हेमसिलागाइतविहिपुवं । जिणनेत्तुम्मीलणयं करेज वण्णे निसंतत्थो || १ || अच्छीनिलाडसंधिसु हिअएविअ सिरपयाइ एक्ण्णे । | रययस्स वडिआए गहिअमहू थिरमणो सूरी || २ || इति श्रीहरिभद्रसूरिवचः, तथा - विहिवयणं च पमाणं सुत्तुत्तं जेण ठावणागुरुणो । कजा जिणबिंबाणं तं च सविसयं हवइ करणे ॥ १ ॥ इति श्रीहरि भद्रसूरिवचः, इत्यादिप्रवचनप्रमाणपुरुषविरचितस्वस्वप्रतिष्ठाकल्पादिवचांसि त्वदुक्तवचोबाधकान्येवोपलभ्यन्ते, नापि तृतीयः, पूर्वं श्रावकप्रतिष्ठाऽऽसीत् कियता कालेन चैत्यवासिभिः साधुप्रतिष्ठा व्यवस्थापितेति तीर्थप्रवादानुपलब्धेः प्रत्युत श्री शत्रुञ्जयमाहात्म्यश्री महावीरचरित्रादौ श्रीशत्रञ्जयाष्टापदादिषु श्री| नाभसूरि कपिलकेवलिप्रभृतिसाधुभिः प्रतिष्ठा कृतेत्येवं प्रवाद उपलभ्यते, इत्यादिप्राञ्जलयुक्तिलेशेनापि तिरस्कर्त्तव्या चन्द्र| प्रभाचार्ये सत्यपि यावत्तदुद्भावितानुमानाभासादिरचना तत्प्रतिपक्षभूतैरनुमानादिभिर्न निराक्रियते तावत्केपाञ्चिन्मुग्धानां दुर्विदग्धानां च शङ्कापिशाचीपराभृतिर्नापैतीति विचिन्त्य तत्पराकरणायोपक्रम्यते, तथाहि प्रतिष्ठा न साधुकृत्यं, द्रव्यस्तवत्वात्, कुसुमादिना | जिनपूजावदितिप्रथमानुमाने द्रव्यस्तत्वादिति पदद्वयात्मकस्य हेतोद्वयोरपि शब्दयोर्वैकल्पिकपर्यायानुद्भाव्य दूषयितुं गाथामाह'अंगारमहओ दवायरिओ सयाऽभवो' ति वचनात्, 'द्युम्नं द्रव्यमृक्थ' मित्यादिवचनाच्च द्रव्यं किमप्रधानमुत द्रविणं चेति
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
श्रावकप्रतिठानिषेधः
॥१२२॥
.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
भीप्रवपनपरीक्षा विश्रामे ॥१२३॥
rARIANISPIRICIPPIचा
किं जिनानुपदिष्टत्वात् उत
विकल्पद्वयी द्रव्यशब्दविषयिणी, स्तवोऽपि किं जिनभक्तिः ? प्राकृतत्वाद्विभक्तिलोपः धर्ममात्रं वेति विकल्पद्वयी स्तवविषयिणी,
श्रावकप्रति| तथा च द्रव्यस्तवत्वं नाम किमप्रधानजिनभक्तित्वं वा अप्रधानधर्मत्वं वा द्रविणजिनभक्तित्वं वा द्रविणधर्मत्वं वा ?, उपलक्षणाद् ष्ठानिषेधः 'द्रव्यं हि भावकारण' मितिवचनाद्भावस्तवकारणत्वं वेत्यादिविकल्पजालपतितश्चन्द्रप्रभाचार्यविकल्पितोऽनुमानमीनो मरणातिथिः संपन्नः सन् 'मुनीनां' साधूनामुचितानि-जिनोपदिष्टत्वेन योग्यानि प्रतिष्ठाकृत्यानि "थुइदाण? मंतनासोर जिणआहवर्ण तहेव दिसिबंधो४ । नेत्तुम्मीलण५ देसण६ गुरुअहिगारा इहं कप्पे ॥१॥" इत्यादि पद कृत्यानि तेषु किश्चिदपि कृत्यं न दूषयति, अर्था
षयतीत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-जिनप्रतिष्ठा न साधुकृत्यं, द्रव्यस्तवत्वादिति कोऽर्थः ?, अप्रधानजिनभक्तित्वात् , तत्र जिनभक्ती | तावदप्राधान्यं किं जिनानुपदिष्टत्वात् उतोपदिष्टेऽप्यापवादिकत्वात् सारम्भत्वात् श्रावकधर्मान्तर्भूतत्वाद् वा?, आये श्रावकेणापि । कथं कर्तव्या स्यात् ?, जिनानुपदिष्टस्य धर्मानुष्ठानस्य श्रावकाणामप्यनुचितत्वाद् , अथ जिनोपदिष्टत्वेऽप्यापवादिकत्वादप्राधान्यमिति द्वितीयो विकल्पश्चेत् तर्हि 'कारणणिकोऽपवाद' इतिवचनात् तत्र कारणं किं प्रतिष्ठाकृतिमन्तरेण स्थातुं गन्तुं वक्तुं भोक्तुं वा न शक्यते ?, ऐहिकार्थसिद्ध्यभावो वा स्वर्गाद्यनवाप्तिर्वा श्रावकधर्मन्यूनता वा ?, नाद्यौ पक्षी, प्रत्यक्षबाधात् , प्रतिष्ठाकृतिमन्तरेणापि स्थित्यादिक्रियैहिकार्थसिद्ध्योरुपलम्भात् , न तृतीयः, आगमबाधात् , प्रतिष्ठामन्तरेणानेकेषां तिर्यग्मनुष्याणां स्वर्गावाप्तेः श्रवणात् , चतुर्थे त्वशेषकृत्यसंपन्नोऽपि यदि प्रातिष्ठां न करोति तर्हि श्रावकधर्मन्यूनता, तत्कृतौ च पूर्णतेति प्रतिष्ठायाः श्रावकधर्मपरिपूर्णताहेतुत्वं संपन्न, तस्या अप्यप्रधानभक्तित्वं स्यात्तर्हि प्राधान्यं कस्योच्यते इति पर्यालोच्य नापवादिकत्वेन हेतुना |जिनभक्तेरप्राधान्यं सिद्ध्यति, अथ सारम्भत्वादिति तृतीयोऽपि विकल्पश्चेत्तर्हि प्रतिष्ठा किं चतुर्विधाहारोपवासप्रत्याख्यानवदेक
श्रावकाणामप्यनुचितत्वाद् ,
अ
सन्तरेण स्थातुं गन्तुं वक्तु ।
wanramma
For Personal and Prive
Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपनपरीक्षा
विधामे ॥१२॥
स्वभावैकक्रियात्मिका उतानेकस्वभावक्रियाकलापात्मिका वा, नाद्यः पक्षोऽध्यक्षबाधात , द्वितीये किं सर्वा अपि क्रियाः प्रतिष्ठायाः|श्रावकप्रति|सारम्भाः सचितजलफलकुसुमादिसाध्या उत काश्चन ,नाद्योऽध्यक्षवाधात , नेत्रोन्मीलनादिक्रियाणां निरारम्भत्वेन सर्वजनप्रतीत
ष्ठानिषेधः वाद्, अथ काश्चन सारम्भाः काश्चन निरारम्भाश्चेति चेत्तर्हि यासु क्रियायु सारम्भत्वं ताः क्रिया अधिकृत्य तव मते जिनभक्तरप्राधान्य सियतु, परं यासु निरारम्भत्वं ताअधिकृत्य प्राधान्ये सिद्धे अप्रधानजिनभक्तेरिति त्वदुपन्यस्तो हेतुर्भागासिद्धिग्रस्तो बोध्या, बाघोऽपि, तदंशे साधुकृत्यत्वस्यानपायादिति सारम्भत्वमप्यप्राधान्यहेतुर्न स्यात् , अथ साधुधर्मापेक्षया श्रावकधर्मो न प्रधानः, | यदागम:-"गारत्थेहिं च सबेहि, साहवो संजमुत्तर"त्ति ॥ श्रीउतरा० (१०८*) श्रावकधर्मान्तर्भूता च जिनबिम्बप्रतिष्ठा, अत इयं 0 जिनमक्तिरप्रधानभूतैवेतिचेत् तर्हि श्रावकधर्मान्तर्भूतापि जिनबिम्बप्रतिष्ठा साधुसापेक्षा निरपेक्षा वा ?, साधुनिरपेक्षेवेति चेदहो| देवानुप्रिय! श्रावकधर्ममात्रस्यापि साधुसापेक्षत्वे प्रतिष्ठया किमपराद्धं? यतः सा साधुनिरपेक्षवोच्यते, तत्कथमितिचेत् शृणु, कश्चि|द्विवेकी श्रावकः साधुधर्म प्रत्यसमर्थः सम्यक्त्वमूलद्वादशव्रतरूपं श्रावकधर्म प्रतिपद्यते, तत्र साधोरपेक्षाऽवश्यं वक्तव्या, सा चैवं-स
श्रावको विधिना श्रावकधर्म प्रतिपत्तुकामः प्रशस्तमुहूर्ते चन्द्रवले च सति शुचीभूतो भव्यवस्खाद्यलङ्घनशरीरोऽनेकसाधर्मिकसमवाय| सहितः सूरिसमीपमुपागत्य नियोजितकरकुड्मलो विनयावनतोत्तमाङ्गः मूरिं प्रदक्षिणयति, सुगन्धादिना पूजयति नमस्यति वन्दते स्तौति च, पश्चात्सकलामपि नन्दिसामग्री प्रगुणीकुत्य गुर्वाज्ञया गुरुभिरनुज्ञातप्रदेशे स्थित्वा गुरुबहुमानपरायणो गुजिया ईर्या|पथिकी प्रतिक्रम्य क्षमाश्रमणपूर्व मुखवत्रिका प्रतिलिख्य च क्षमा० इच्छकारि भगवन् ! तुम्हे अम्ह श्रीसम्यक्त्वसामायिकश्रुतसामा|यिकदेशविरतिसामायिकआरोवावणी देवे बंदावेहेत्यादिगुर्वाज्ञांप्रतीच्छन् गुरुभिः सह देवानमिवन्दते, ततोद्वादशाव-वन्दनकपूर्वकं ॥१४॥
)
For Person
Prive
Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१२५॥
नन्दिसत्रश्रवणनिमित्तं सप्तविंशत्युच्छवासमानं कायोत्सर्ग विधाय नन्दिसूत्रस्थाने नमस्कारत्रयं गुरुमुखाच्छृणोति, श्रुत्वा च गुरु- श्रावकाति| मुखेन सम्यक्त्वं द्वादश व्रतानि चोच्चरति, गुरुरपि श्रावकमस्तके वर्द्धमानाभिर्मुष्टिभिर्वासनिक्षेपं कुर्वन् 'अहवं भंते ! तुम्हाण समीवे ष्टाप्रतिषेधः | मिच्छत्ताओ पडिकमामी' त्याद्यालापकादिश्रावणेनोच्चारयति, तदनु सप्त क्षमाश्रमणानि, नन्दि प्रदक्षिणयतश्च श्रावकस्य मस्तके
सरिर्वर्द्धमानाभिमुष्टिभिर्वासनिक्षेपं करोति, श्रावकोऽप्यात्मानं कृतार्थ धन्यं च मन्यमानस्तं वासं प्रतीच्छति, ततो गुरुमुखेन यथा| शक्त्युपवासादितपः करोति, मरिश्वतं पुरस्कृत्य श्रावकधमोपबृंहणानिमित्तं तदुत्साहपरां धर्मदेशनां विदधाति, ततः श्रावकस्तीणोंऽहं ।। | संसारसमुद्रमित्याद्यात्मानं मन्यमानो यथाशक्ति सङ्घपूजामातोद्यादि श्रावकश्रावकश्राविकादीनां यथोचितद्रविणदानं च सङ्घसमे| तश्चैत्यपरिपाटिमपि विदधाति, किंबहुना ?, यथा यथा प्रवचनप्रभावना भवति तथा तथा प्रवर्तते, एवमेकादशोपासकप्रतिमाप्रति| पत्तिरपि भावनीया, आस्तामन्यत , नमस्कारसहितप्रत्याख्यानघटिकाद्वयमानसामायिकाद्युच्चरन्नपि गुरुसाक्षिकं गुरुमुखेनैवोच्चरति, | किमङ्ग पुनः प्रतिष्ठा माधुनिरपेक्षेति, ननु कुसुमादिभिर्जिनपूजा साधुनिरपेक्षव दृश्यते, तथा प्रतिष्ठाऽप्यास्तामिति चेत् तर्हि पाक्षि| कादिकपौषधकरणं नन्दिवासादिनिरपेक्षं दृश्यते तद्वत्सम्यक्त्वपूर्वकद्वादशवतोच्चारोऽप्यास्तां, युक्तेस्तौल्यात् , तस्माद्धर्माष्ठानमात्रे सदृश एव कारणादिविधिर्नान्वेषणीयः, किंतु परम्परागमानुसारेण यथाऽऽम्नायं कस्यचित् क्वचित क्वचिदपेक्षाऽनपेक्षा वाऽभ्युपगन्तव्या, तेन कुसुमादिद्रव्यपूजाविधौ गुरूपदेशपूर्वकत्वेनैव गुरुसापेक्षत्वमभ्युपेयम् , एवमन्यत्रापि यथासंभवमायोज्यं, किंच-तवामिप्रायेण द्रवस्तवसाम्येऽपि श्रावकेण किमुपकृतं यत्सम्यक्त्वाद्युच्चारसमये श्रावकमस्तके वासक्षेपं तत्कर्णयोः सूत्रालापकश्रावणं सूरिरेव करोति, तीर्थकृता च किमपराद्धं यत्रैलोक्यपूज्यायामपि तत्प्रतिमायां वामक्षेपमन्त्रन्यासं श्रावक एवं करोति, न पुनः
For Pesonand Prive
Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
UDIO
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१२६॥
मूरिः, परं ज्ञायते त्वया भगवतः कोऽप्यपराधस्तथा कृतो येन भगवता सर्वथा दुरीकृतः, किंच-भो चन्द्रप्रभाचार्य ! यदि तुभ्य- श्रावकातिमेवं रोचते तर्हि स्थापनाचार्यप्रतिष्ठायां शिष्यप्रवाजने मूरिपददाने च वासक्षेपं श्रावक एव करोतु, अन्यथाऽर्द्धजरतीयन्यायमनु
ष्ठाप्रतिषेधः सरतस्तव महति संकटे पतनं स्यात् , अथ श्रावकप्रतिष्ठितस्थापनाचार्यस्य पुरस्तात साधूनां प्रतिक्रमणादिकाः क्रियाःन शुद्ध्यन्ति श्रावकवासक्षेपेण च शिष्यः साधुः सूरिश्च न स्यात् , तर्हि श्रावकप्रतिष्ठितायाः प्रतिमायाः पुरस्तात्कथमीर्याप्रतिक्रान्तिपुरस्सरं देववन्दनादिकाः क्रियाः साधवः कुर्युः ?, कथं वा श्रावकप्रतिष्ठिता प्रतिमा तीर्थकरकल्पा भवेदित्याद्यपि किं न पर्यालोचयसि ?, ननु शिष्यमस्तके वासनिक्षेपः सिद्धान्ते भणितः, यदागमः-"खइमि वट्टमाणस्स निग्गयं भगवओ जिणवरिंदस्स । भावे खओवसमिए वट्टमाणेहिं तो गहि ॥१॥" श्रीआव०नि० (३-७३५) एतच्चूर्णियथा-ततो भगवं अणुण्णं मणसीकरेइ, ताहे सक्को वयरामए । थाले दिवगंधगंधिकाणि चुण्णाणि छोढण सामि उवगतो, ताहे सामी सीहासणाओ उद्वित्ता पडिपुण्णं मुठिं केसराणं गेण्हति, ताहे गोअमसामिप्पमुहा इक्कारसवि गणहरा ईसीओणया परिवाडिए ठंति, ताहे देवा आउजगीअसदं नि मंति, पुवं तित्थं गोअमसामिस्स दवेहिं गुणेहिं पजवेहिं अणुजाणामित्ति चुण्णाणि सीसे छुभति, ततो देवताणिवि चुण्णवासं च पुप्फवासं |च वासंति, गणं च मुहम्मसामिस्स धुरे ठावेत्ताणं अणुजाणेति'त्ति श्रीआवश्यकचूर्णौ ४६४ संख्ये पुस्तके१८० पत्रे इति|चेत् तर्हि प्रतिष्ठायामपि समान,श्रीसिद्धसेनश्रीहरिभद्रोमास्वातिवाचकप्रभृतिमहापुरुषप्रकृतप्रतिष्ठाकल्पादिषु सूरिकृत्यत्वेनैव वासनिक्षेपादेरुक्तत्वाद् , अथास्माकं चूर्णिरेख प्रमाणं, न पुनः प्रतिष्ठाकल्पादिरिति चेत्तर्हि चूर्णिकारस्य प्रतिष्ठाकल्पकर्तारः सम्मता असम्मता वा ?, नान्त्योऽसम्मतत्वाद् , आये सुतरां प्रतिष्ठाकल्पानां प्रामाण्यं सिद्ध्यति, अन्यथा माता मे बन्ध्येति न्यायः संपद्यते,
॥१२६॥
HIKARANPHEIRTANTRIPATHIANISMISHRAIRNALISinha
asmRRIAL
Jain Educational
For Personal and Private Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रावकप्रतिछाप्रतिषेधः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ।।१२७॥
न हि चूर्णिकारं प्रमाणतयाऽभ्युपगम्य चूर्णिकारेण प्रमाणीकृते पुरुष प्रामाण्याभावं वक्तुं शक्यते,अथ श्रीसिद्धसेनश्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतिमिरेव कृता अमी प्रतिष्ठाकल्पा इति नामाकं सम्यगास्थेतिचेत्तर्हि संप्रत्यङ्गोपाङ्गनियुक्त्यादिकमपि श्रीसुधर्मखाम्यादिकृतमिति कथमास्थेति, युक्तः समानत्वाद् , अथ प्रतिष्ठाकल्पोक्तो विधिः क्वापि नोपलभ्यतेऽतो नास्थेतिचेत्तर्हि प्रतिष्ठव नाङ्गीकर्तव्या, अनुपलब्धस्याप्यङ्गीकारे शशविषाणस्याप्यङ्गीकारापत्तेः, अथ नाममात्रेण प्रतिष्ठा सिद्धान्ते समुपलभ्यते, यदुक्तं-"निअदवमपुवजिणिंदभवणजिणबिंबवरपइट्ठासु। विअरइ य पत्थपुत्थय सुतित्थतित्थयरपूआसु ॥१॥"(२७-३०६) इतिश्रीभक्तप्रकीर्णके इति चेत्तहि नाममात्रेणैव प्रतिष्ठा श्रद्धेया तथैवोपलम्भात् ,न पुनर्वेदिकायवारकाष्टादशस्नात्रादिविधिरपि,तस्य क्वाप्यनुपलम्भाद् ,अथ प्रतिष्ठाकल्पे स विधिरुपलभ्यते इति चेदलं विवादेन, तेषु सूरेरेव पद कृत्यान्युक्तानि, एवमुक्तयुक्त्या श्रावकधर्मान्तर्भूताया अपि प्रतिष्ठायाः साधुसापेक्षत्वे सिद्धे न किञ्चिदनुपपन्न, यतो यथा श्रावकधर्मेऽपि सम्यक्त्वमूलद्वादशवतोच्चारे प्रतिमायुच्चारे च अहण्णं भंते ! इत्यादिर्यावद्वासनिक्षेपादिकं साधुकृत्यं सङ्घभक्त्यादिकं च श्रावककृत्यं तथा प्रतिष्ठायामपि 'थुइदाण१ मन्तनासो२' इत्यादीनि पट् कृत्यानि सूरिसंबन्धीनि शेषमशेषं तु द्रव्यव्ययादिसाध्यं सचित्तजलफलपुष्पादिसाध्यं च श्रावककृत्यमेव,तथा चैकस्या अपि प्रतिष्ठायाः क्वचिदंशे साधुकृत्यत्वेन साधुधर्मान्तर्भूतत्वं क्वचिदंशे श्रावककृत्यत्वेन श्रावकधर्मान्तर्भूतत्वं चेत्युभयमपि न विरुध्यते, तथा चानुमाने बाधः स्फुट एव, साधुकृत्यत्वेन सिद्धेऽपि प्रतिष्ठाकृत्ये तदभाव साधनात , न चैकस्य कार्यस्योभयस्वभावत्वं कथं संभवतीति शङ्कनीयम्-एकस्मिन्नेव पुत्रे मातृपुत्रीत्वपितृपुत्रत्वयोरिखाध्यक्षसिद्धत्वाद् , अत एव ऋषभदेवस्य नाभेयो मारुदेवश्चेत्यभिधानद्वयमप्यविरुद्धं, ननु यदि कदाचिदाचार्यादिसामय्यभावे तीर्थकृदभिमुखीभूय तीर्थकृत्प्रतिमा वा पुरस्कृत्य किंचि
RAILED
॥१२७
in Education Internation
For Personal and Private Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे ॥ १२८ ॥
Jain Educationa
द्रतादिकं श्रावकः प्रतिपद्यते यत्र वा शासनदेवतार्पितलिङ्गः प्रत्येकबुद्धादिश्चारित्रं प्रतिपद्यते कथं तत्र वासनिक्षेपादिसूरिकृत्यमिति | चेत्सत्यम्, आचार्याद्यभावे कारणवशात् स्वयमेव व्रतादिकं प्रतिपद्यमानः परलोकाराधको भवति, न पुनस्तथा शासनप्रवृत्तिः, त| स्याश्रागमोक्तमूरिसापेक्षत्वाद्, अत एव कारणिकतथाविधचरितानुपतितदमयन्तीनिलकमञ्जरी नर्मदा सुन्दरीदृष्टान्तेनाग| मोक्तविधिं परिहरन् मूर्खशेखरो भण्यते, न हि चरितानुवादमनुसृत्य विधिवादः प्रवर्त्तते, तथा प्रवर्त्तने च श्रीवीरदृष्टान्तेन जीव| तोर्मातापित्रोः पुत्रस्य प्रव्रज्या अग्राह्या स्यात्, श्रीगौतमदृष्टान्तेन कौतुकविलोकननिमित्तमेकाकिनाऽप्याचार्येण राजान्तःपुरे ग| मनमेकाकिन्या च राज्ञ्या सह विजनप्रदेशे च संचरणं कर्त्तव्यं स्यात्, श्रीस्थूलभद्रदृष्टान्तेन वेश्यागृहे चतुर्मासककरणं न दोष| भाग् भवेत्, अतिमुक्तदृष्टान्तेन मृत्तिकापालिनिरुद्धजले पतद्ग्रहप्लावनं क्षुल्लकैः कर्त्तव्यं स्यात्, तथा च प्रवचनमर्यादा दत्ताञ्जलि - तामापद्येत, तस्माच्चरितानुवादेन न विधिः प्रवर्त्तनीयः, किंच- यदिदं दमयन्त्यादिचरितानुवादमधिकृत्य प्रवर्त्यते तदा प्रतिष्ठा - | कृत्यं श्राविकाया एवोपपद्यते, न पुनः श्रावकस्यापि तत्रापि लग्नशुद्ध्याद्यन्वेषणं वेदिकायवारकादिकरणमप्युच्छिन्न संकथं भवेत्, | ननु श्रावकस्यापि क्वापि प्रतिष्ठाकृत्यमुक्तमस्ति यदुक्तं - " न पड्डा तस्स कया दाणं दाऊण सयलसंघस्स । तेणेव दुक्खभारो भवे | भवे होइ अइगुरुओ || १ ||" इति स्तवने इति चेत्सत्यं, प्रतिष्ठायां प्रागुक्तयुक्त्या कथंचित् श्रावकस्यापि तत्कर्तृव्यवहारस्याविरुद्धत्वाद्, यथा सम्यक्त्वमूलद्वादशवतानि श्रावकेणोच्चरितानीति, एवं सत्यपि यदि स्तवनवचोमात्रमवलम्ब्य श्रावक प्रतिष्ठाव्यवस्थापनसमीहा | स्यात् तर्हि "नमिविनमिकुलान्वयिभिर्विद्याधरनामकालकाचार्यैः । काशहदाख्ये नगरे प्रतिष्ठितो जयति जिनवृषभ || १ ||" इति स्तधनवचनात्सूरिप्रतिष्ठाऽपि कथं न समीह्यते ?, तस्मात् कथंचिच्छायककृत्यत्वमपि प्रतिष्ठाया न विरुद्धम्, एतेन 'कोइ सावगो
For Personal and Private Use Only
श्रावकप्रतिष्ठाप्रतिषेधः
॥१२८॥
.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
IMAG
श्रीप्रव
श्रावकप्रतिठाप्रतिषेधः
धनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१२९॥
a ilumin PillmmentarnammHRIES AmARIRAMPANIONLINFSARALIAMMALAITINA
जिणपडिमाणं पढमपइट्ठाणं करेई' इत्यादीनि कल्पचूादिवचनानि तथाऽन्यान्यपि च स्थानककथाकोशकल्याणकप्रकरणोपमितिभवप्रपश्चादिसंबंधीनि कुपाक्षिकतिलकतिलकाचार्येण स्वमतिविकल्पितप्रतिष्ठाकल्पे मुग्धजनभ्रान्तिजनकान्युद्भावि- तानि तानि निरस्तानीति बोध्यम् ,उक्तयुक्तः सर्वत्राप्यवतारात ,कचिच्चान्यथाभिप्रायेण चूादिषु विद्यमानस्यान्यथामिप्रायवता तिलकाचार्येण विलल्पितस्य द्रव्यस्तवत्वादितिहेतोरप्रधानभक्तित्वादिति प्रथमो विकल्पश्चन्द्रप्रभाचार्यस्य पाशकल्पः संपन्न इति प्रदर्शितं१, अथ जिनप्रतिष्ठा न साधुकृत्यमप्रधानधर्मत्वादिति द्वितीयो विकल्पश्चेत्तत्रापि धर्मेऽप्राधान्यं किं जिनानुपदिष्टत्वमित्यादिप्रथमविक-| ल्पोद्भावितविकल्पजालकवलितत्वादकिंचित्कर एव २, अथ जिनप्रतिष्ठा न साधुकृत्यं द्रविणजिनभक्तित्वादितितृतीयो विकल्पश्चेत्सोऽप्ययुक्तः, तथाहि-द्रविणेन-सौवर्णिकादिधनेनार्थान् द्रविणलभ्येन सश्चन्दनादिपूजोपयोगिवस्तुजातेन जिनभक्तिः सा द्रविणजिनभक्तिस्तस्या भावो द्रविणजिनभक्तित्वं तस्मात् द्रविणजिनभक्तित्वादितिहेतुः संपन्नः, स हेतुः प्रतिष्ठालक्षणे पक्षे वर्त्तमानः किं श्रावकोचितकृत्यमात्रवर्ती निगद्यते उताचार्योचितकृत्यमावर्ती वा उभयकृत्यवर्ती वा ?, नाधः, सिद्धसाधनात् , प्रतिष्ठायां देशेन श्रावकोचितकृत्येषु सूरिकृत्यत्वानभ्युपगमात् , द्वितीये स्तुतिदानादिषु षट्सु सूरिकृत्यत्वेन सिद्धान्तसिद्धेषु मरिकृत्यवाभावसाधने स्फुट एव बाधः, हेतुश्च तदंशे शब्दे चाक्षुषमिव स्वरूपासिद्धः,स्तुतिदानादिषु सूरिकृत्येषु द्रविणजिनभक्तित्वाभावात्, तृतीये हेतो गासिद्धिरंशतो बाधश्च, यतः प्रतिष्ठोपयोगिकृत्यमात्रवर्तीतिहेतुरुच्यमानः मूरिकृत्येष्ववर्ती भागेनासिद्धः, तदंशे सूरिकृत्यत्वाभावोऽपि साधयितुं शक्यते, तदभावस्य साधुकृत्यत्वस्य सिद्धान्तसिद्धत्वात् , सिद्धान्तसिद्धे वस्तुनि तदभावसाधनायानुमानस्याप्रवृत्तेरिति द्रविणजिनभक्तित्वादितितृतीयोऽपि विकल्पोऽकिञ्चित्कर एवेति३, एवं द्रविणधर्मत्वादिति चतुर्थोऽपि
randuISHMISE
॥१२९॥
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
anw.jainelibrary.org
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
' श्रीप्रव
श्रावकाति
MAIN
ष्ठाप्रतिषेधः
चनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१३०॥
MastiRomantTimespand
विकल्पस्त्वदाशावल्लीपल्लवनहेतुन स्यात् , तस्यापि स हेतुः किं श्रावकोचितकृत्यवर्तीत्यादिविकल्पत्रिकज्वलनज्वालाकलापकवलित- त्वाद् ,एवमुपलक्षणसूचितं भावस्तवहेतुत्वादित्यपि पूर्वोक्तविकल्पत्रिककवलितोऽसमर्थ एव४,एतेन चतुर्थगाथायां 'अहवा सावज्जत्ति पदेन यो द्वितीयो हेतुः सावद्यत्वादिति सोऽपि निरस्तो बोध्यः, सूरिकृत्यांशे सावद्यत्वाभावेन स्वरूपासिद्धेरिति गाथार्थः॥५॥ अथ | 'दवमप्पहाणे' त्याद्यनन्तरोक्तगाथाहेतुचतुर्भगी निगदिता, तस्यां यानि दूषणानि तानि सूत्रत एव दर्शयन्नाह
भंगेसु चउसु भागासिद्धो हेऊ अ सज्झवंझोऽवि । जं देसेणं दुण्हवि अहिगारो इह पइहाए॥६॥
चतुर्यु भङ्गेषक्तलक्षणेषु हेतुर्भागासिद्धः, चः पुनः साध्यवन्भ्यश्च-बाधितः, अपिशन्दाद्विवक्षया क्वचिदंशतो बाधो हेतुश्च स्वरूपासिद्ध इत्याद्यपि बोध्यं, कुत एवं ?-'यत्' यस्मादिह-प्रतिष्ठायामध्यक्षसिद्धे प्रतिष्ठाकृत्ये देशेन,न पुनः सर्वथा, द्वयोरपि-मूरिश्रावकयोरप्यधिकारः, हे गौतम ! प्रतिष्ठाविधावेतावत्कृत्यं श्रावककरणार्ह मेतावञ्च सरिकरणाहमित्येवंरूपेण श्रीवीरोपदिष्टत्वादित्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-जिनप्रतिष्ठा न साधुकृत्यं द्रव्यस्तवत्वादिति कोऽर्थः-सारम्भजिनभक्तित्वाच्छावकधर्मान्तर्भूतत्वादी, उभयथाऽपि श्रावकोचितकृत्यमात्रवर्तित्वेन पक्षकदेशे वर्तमानाद्भागासिद्धः, यथा पक्काम्रफलं सचित्तपरिहारिणा न भोक्तव्यं, सर्वात्मना जीवप्रदेशाप्तत्वात् , जलाग्नी शीतार्तेन सेव्यौ उष्णस्पर्शाधिकणत्वाचेत्यादयो भागासिद्धा हेतवः,तथा प्रतिष्ठायां श्रावकवद्देशतः साधोरप्यधिकारात् साधुकृत्यत्वमपि सिद्धान्तसिद्धं, तथा च सति तदभावसाधने बाध एव, 'धम्मिग्राहकप्रमाणेनावधृते साध्ये तदभावसाधने बाध एवं तिवचनात् ,यदा च द्रव्यस्तवत्वं नाम द्रव्यपूजात्वमितिविवक्ष्यते तदा स्वरूपासिद्धो हेतुः स्यात् , नहि || प्रतिष्ठा द्रव्यपूजोच्यते, प्रतिष्ठामहसि जिनपूजाऽद्य क्रियते इति लोकव्यवहारस्याप्यभावात् , प्रतिष्ठितानां पूजामिप्रायेण कुसुमा
॥१३०॥
For Personal and Private
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१३॥
दिमिः क्रियाविशेषः पूजोच्यते, अन्यथा प्रतिष्ठाया वैयर्थ्यमापद्येत, अप्रतिष्ठिताया अपि प्रतिमाया द्रव्यपूजार्हत्वात् , यदंशे|श्रावकातिसरिकृत्यत्वं तदंशे सूर्यकृत्यत्वसाधने बाधः, क्रियामात्रे च साधनेशतो बाध इत्याद्यनुमानप्रयोगनिपुणैः स्वयमेव भाव्यमितिगाथार्थः ष्ठाप्रतिषेधः |॥६॥ अथ प्रतिष्ठायां किं सूरिकृत्यं किं च श्रावककृत्यमिति स्पष्टयितुं गाथामाह
तत्थवि जमणारंभं जिणभणिअंतमि सूरिअहिगारो। सेसेसु अ अहिगारो गुरूवएसा गिहीणंपि ॥७॥
'तत्रापि प्रतिष्ठायामपि 'अणारंभं' निरारम्भं क्रियाकाले सचित्तानुपयोगि तदपि यद् जिनभणितम् , अनेन विशेषणेन | निरारम्भमपि जिनानुपदिष्टं न मोक्षाङ्गमिति ज्ञापितं,हितवचने जिनाबाया एव प्राधान्याद् , यदुक्तं-"आणाइ तवो आणाइ संजमो तहय दाणमाणाए। आणारहिओ धम्मो पलालपूलुव्व पडिहाइ ॥१॥” इति जिनाज्ञामन्तरेण स्वबुद्ध्या सुन्दरमप्यसुन्दरमेव, यदागमः| "अप्पागमो किलिस्सइ जइवि करेइ अइदुक्करं तु तवं। सुंदरबुद्धीइ कयं बहुयंपि न सुंदरं होई ॥१॥" इतिश्रीउपदे०(४१४)"तंमि"त्ति तस्मिनिरारम्भे जिनभणिते सूरेः-आचार्यस्योपलक्षणादुपाध्यादेरपि परिग्रहः,तस्याधिकारो जिनाबा,शेषेषु च गुरूपदेशाद्'गृहिणामपि' श्रावकाणामपि, उपलक्षणात् श्राविकाणामपि, स्वस्वकृत्येषु अधिकारः, प्रतिष्ठाकल्पोक्तविधिना क्वचित्कृत्येपु श्रावकाणां क्वचिच श्राविकाणामप्यधिकार इत्यर्थः, गुरूपदेशादित्यनेन यादृच्छिकप्रवृत्तिः श्रावकश्राविकाणामपि नोचितेति ज्ञापितं, अन्यथा काणकुण्यादयः श्रावकाः श्राविकाच वन्ध्याविधवादयोऽप्यधिकारिण्यो भवेयुः, न च तेषामधिकारः, प्रतिष्ठाकल्पादौ निषिद्धत्वादिति गाथार्थः ॥७॥ अथ सूरिश्रावकयोरुक्तकृत्यं सव्यक्तं सदृष्टान्तं च विभणिषुर्गाथायुग्ममाहथुइदाण मंतनासो जिणआहवणं तहेव दिसिबंधो'। नेत्तुम्मीलण देसण गुरुअहिगारा जिणुवइहा ||८||
S
anitam
D
॥१३॥
For Person and Private Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रावकातिठाप्रतिषेधः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१३२॥
रहजत्तण्हवणपमुहं सावयकिच्चं सचित्तमाईहिं । जइ गणहरपयठवणा जिणिंददेविंदवावारा॥९॥ युग्मं
स्तुतिदानादयः पद गुरोरधिकारा जिनोपदिष्टाः। 'रहजत्ते'त्यादि, रथयात्रास्नपनप्रमुखमशेष शेष श्रावककृत्यं, तत्र हेतुमाह| 'सचित्ते'त्यादि प्रायः श्रावककृत्यं सचित्तादिभिर्द्रव्यैः स्यात् , तानि च साधूनां न स्पर्शविषयोऽपि, तथैव जिनाज्ञेति चोध्यं, अथोत्तरार्द्धन दृष्टान्तमाह-'जहे त्यादि, यथा गणधरस्य पदस्थापना 'जिनेन्द्रदेवेन्द्रव्यापारात्' तीर्थकद्देवेन्द्रक्रियाभ्यां भवति, न पुनः केवलेन तीर्थकृता, न वा शक्रेण, किंतु ?, उभाभ्यामेव, तत्र जिनेन्द्रकृत्यं निरवद्यं, शेषं तु देवेन्द्रादिसुरकृत्यं सचित्तादिद्रव्यसाध्यमपि, तथाहि-प्रथमसमवसरणे चन्दनकर्पूरादिसर्वोत्तमसुगन्धद्रव्यनिष्पन्नेन दिव्यवासेन वज्रमयं स्थालं भृत्वा कराभ्यामा|दाय देवेन्द्रः समायाति, भगवान् श्रीवीरस्तु रत्नसिंहासनादुत्थाय शक्रहस्तगतस्थालाद् घनतरनिविडां वासमुष्टिं भृत्वार क्रमस्थि| तगौतमादिमस्तकेषु "उपज्जए वा विगमए वा धुवए वा" इत्यनुज्ञात्रिकं कुर्वन् प्रत्येकं वासमुष्टिकं प्रक्षिपति, अन्ये च बहवो देवा | देव्यश्च भक्तिभरोल्लसितमानसा विस्मयोत्फुल्लनयनाः तीर्थकृद्गणधरादिदर्शनेनात्मानं धन्यं मन्यमाना दिव्यचन्दनादिसुगन्धवास| मुष्टिं जलस्थलसमुद्भूतदिव्यकुसुमवृष्टि च गौतमादीनामुपरि कुर्वन्ति, न चैतत्कृत्यं जिनेन्द्रदेवेन्द्रयोरन्यतरेण कर्तुं शक्यते, त्रैलोक्यपूज्योऽपि श्रीवीरजिनेन्द्रो गौतमादीनां मस्तके शक्रानीतवासमन्तरेण किं प्रक्षिपति ?, आनीतमपि वासं निजपट्टधरतया व्यवस्थापनीयानां गणधराणां गणधरपदस्थापनानिमित्तं श्रीवीरमन्तरेण कः करोति ?, भगवद्वासक्षेपानन्तरं देवानामपि | पूज्यो भवति गणधरादिसाधुवर्ग इति ज्ञापनाय देवदेवीभिविना कुसुमादिवृष्टिं के कुर्वन्तीत्यादिव्यतिकरण संयोग एव फलवान् , | यदागमः-"संजोगसिद्धी फलं वयंति,न हुएगचकेणरहो पयाई" इति (आव०नि० १०२) एतद्दष्टान्तेन दाान्तिकयोजना त्वेवं
NIS
H IDARI
३२।
Jan Education
For Personal and Private Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव. चनपरीक्षा
.mms
श्रावकातिष्ठाप्रतिषेधः
३विश्रामे
॥१३॥
कार्या, प्रतिष्ठाकृत्यमपि सूरिश्रावकयोरन्यतरेण कर्तुमशक्यं,जघन्यविधावपि श्रावकानीतवासमन्तरेण प्रतिमानां मस्तके मन्त्रन्यासं च कुर्वन् दक्षिणकर्णे च किं प्रक्षिपति ?, आनीतमपि वासं सूरीणामपि जिनेन्द्रबुद्ध्याराधनीयानां जिनप्रतिमानां मस्तके कः प्रक्षिपति , न चैवं सामान्यसाधुकृता प्रतिष्ठा सूरेरप्रमाणं भविष्यतीति शङ्कनीयं, स्वहस्तदीक्षितसाधुरिव सामान्यसाधुदीक्षितसाधुरविशेषेण प्रमाणीभवन्निव स्वप्रतिष्ठितप्रतिमेव साधुप्रतिष्ठिताप्यविशेषेण प्रमाणमेवेतिप्रसिद्धेःन पुनर्महाकेनापि श्रावकेण दीक्षितः साधुः स्यात् ,एवं श्रावकप्रतिष्ठिताप्रतिमाऽपि प्राज्ञशेखरं चन्द्रप्रभाचार्य विहाय नान्यस्य कस्यापि प्रमाणं भवेदित्यादि नेत्रे निमील्य पर्यालोच्यमिति गाथायुग्मार्थः ।।८-९ ।। अथ सिंहावलोकनन्यायेन चन्द्रप्रभाचार्यस्याशङ्कामाहअह भावत्थयहेऊ दवथओ न य मुणीण सो जुत्तो। जपणं मुणीण मग्गो सिद्धफलो भावथयरूवो॥१०॥
अथ भावस्तवहेतुर्द्रव्यस्तवः, स च मुनीनां न युक्तः, यद्-यस्मात् ,णमित्यलङ्कारे, मुनीनां मार्गों भावस्तवरूपः 'सिद्धफल' | सिद्धं फलं द्रव्यस्तवस्य भावस्तवलक्षणं यस्य स तथेति गाथार्थः ॥१०॥ अथ मुनीनां मागों मावस्तवरूपः कुत इत्याह
आरंभकलुसभावो कत्थवि नत्थित्थ पुण्ण जिणआणा। देसाणो सारंभो सावयधम्मो अदवथओ॥११॥ । ___अत्र-मुनिमार्गे कुत्रापि आरम्मेण-पृथिव्यादिविराधनया कलुषभावः-आविलस्वभावो नास्ति, तत्कुतो ?, यतो मुनिमार्गे जिनाज्ञा पूर्णा वर्णते, 'सबाओ पाणाइवायाओ वेरमण'मित्यादिरूपेण जिनोपदिष्टमार्गः, सर्वात्मना मुनिभिरङ्गीकरणात् , चः पुनः, 'श्रावकमार्गो द्रव्यस्तवः', कुतो?, यतः स 'देशाज्ञो' देशेन-अंशेनाज्ञा यत्र स तथा, तत्कुतो?, यतः सारम्भः पृथिव्याद्यारम्भाध्यवसायकलुषित इत्यर्थः, अयं भावः-जिनेन्द्रैरुत्सर्गतः साधुमार्ग एवोपदिश्यते, तत्राशक्तस्य 'थूलाओ पाणाइवायाओ वेरमणं'
AMERITAM ARHIR
A HEERIT.Immittarianhi. hem "HTINATHPANISHAIRAHAILIPARAN
॥१३॥
Jan Educationembon
For Personal and Private Use Only
www.jinyong
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
DAINIK
श्रीप्रव- || इत्यादि यथारुचिप्रतिपन्नव्रतमार्गः श्रावकधर्मो निगद्यते, अयं च मार्गः सर्वविरतिसमुद्रापेक्षया गोपदकल्पः, यदागमः-चत्तारि- श्रावकातिचनपरीक्षा
तरगा पं०, तं०-समुदं तरामित्तेगे गोपतितं तरती"त्यादि,(स्थान०१०-३५९) अत्र समुद्रप्राया सर्वविरतिः, गोपदप्राया च देश-ID ष्ठाप्रतिषेधः ३विश्रामे
| विरतिरुक्ता, आज्ञा च विरतिमात्रविषयिकेति देशाज्ञः-अल्पाज्ञः श्रावकः, तथा च कथं साधुव्यस्तवाधिकारी स्यादितिगाथार्थः। ॥१३॥
११॥ अथ द्रव्यस्तवे साधोरधिकारो न युक्त इत्यत्र सम्मतिमाह
यतः-भावञ्चणमुग्गविहारया य दवच्चणं तु जिणपूआ। भावच्चणाउ भट्ठो हविज दबच्चणुज्जुत्तो॥१२॥ ___ 'भावार्चनं' भगवतां पारमार्थिकपूजनमुग्रविहारिता, चस्वावधारणार्थत्वात् उद्यतविहारितैव, द्रव्यार्चनं तु, तुशब्दो भावार्चनापेक्षया गौणत्वसाधकः, तकि ?-'जिनपूजा' माल्यादिभिर्भगवदर्चना, भावार्चनाद्भष्टः-सर्वसङ्गत्यागं कर्तुमशक्तो भवेत द्रव्यार्चनोयुक्तः, तत्परम्परपुण्यानुबन्धिपुण्यकनिबन्धनतया तस्यापि भावार्चनामूलबीजभूतत्वादिति, सर्वसङ्गपरित्यागलक्षणं (भावार्चन), तच्च साधुमार्ग एव, तद्विलक्षणस्तु श्रावकमार्गों द्रव्यानमिति श्रीउपदेशमालायामप्युक्तमितिगाथार्थः ।। १२॥ अथोक्तं मिथ्यापच्या दृषयितुमाह
एवं ते जइ बुद्धी सिद्धं अम्हाण सम्मयं सत्वं । मुणिकजंसे भावत्थओ अ होउत्ति तुह वयणा ॥१३॥
हे चन्द्रप्रभाचार्य! यद्येवं-प्रागुक्तप्रकारेण 'ते' तव बुद्धिः-मतिः स्यात् तर्हि अस्माकं सर्वसम्मतमेव-त्वदुक्तमस्माकमपीष्टमेव, तत्कथमित्याह-'मुणिकजंसेति प्रतिष्ठायामपि मुनिकाऱ्यांशे स्तुतिदानमन्त्रन्यासादिसाधुकर्त्तव्यार्हेशे भावस्तवः, चकारोऽवधारणे, भावत्तव एव, 'होउत्ति भवतु, तव वचनात् , त्वयैवोक्तं-सर्वोऽपि मुनिमार्गो भावस्तव एव, मन्त्रन्यासादौ मुनिमार्गत्वं तु ।
॥१३४॥
Manu HATIAHIMIRAHEIR MINISTimins Imaanikuthya
mantillmitratilifethRRE
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रावकप्रतिष्ठाप्रतिषेधः
श्रीप्रवचनपरीक्षा विश्रामे ॥१३५॥
इदानीमेव किश्चिद्दर्शयिष्यते, अत्र तव वचनादिति भणनेनास्माकं तु जिनाज्ञया द्रव्यस्तवत्वेऽपि साधुकर्त्तव्यताया अनपायादित्यग्रे दर्शयिष्यते इति ज्ञापनार्थमितिगाथार्थः ॥१३॥ अत्र नेत्रोन्मीलनादिकं तु मुनिकृत्यमेवेति दर्शयति
मुणिकजं पुण हरिभद्दओमासाईपइट्ठकप्पेसु । विहिवाए चरिए पुण केवलिकविलाइनिम्मविअं ॥१४॥ मुनिकार्य पुनः श्रीहरिभद्रोमास्वातिवाचकप्रतिष्ठाकल्पेषु, उपलक्षणाद्वहुवचनाच्च श्रीसिद्धसेनदिवाकरश्रीपादलिप्तसमुद्रसूरिकृतप्रतिष्ठाकल्पेष्वपि, मन्त्रन्यासनेत्रोन्मीलनादिकं सूरिः कुर्यादित्येवंरूपेण विधेरुक्तत्वात् , तथाहि-"तो इठं संपन्ने हेमसिलागाइमंतविहिपुवं । जिणनेत्तुम्मीलणयं करेज्ज वणं निसंतित्था ॥१॥ अच्छीनिलाडसंधिसु हिअएवि अ सिरपयाइए वण्णे । | रययस्स वट्टिआए गहिअमहू थिरमणो सूरी॥२॥ इतिश्रीहरिभद्रमूरिकृतप्रतिष्ठाकल्पे,तथा “रूप्यकच्चोलकस्थेन,शुचिना मधुसर्पिषा । (तन्) नेत्रोन्मीलनं कुर्यात् , सरिः स्वर्णशिलाकये ॥१॥"ति श्रीउमास्वातिवाचकप्र०, तथा "थुइदाण१ मंतनासो२, इति श्रीपादलिप्तसूरिप्र० तथा 'सदसेण धवलवत्थेण वेढिअं वासधूववत्थेहि । अहिमंतिउं तिवारं सूरिणा सूरिमंतेणं ॥१॥" इति श्रीसमुद्रसूरिः, तथा 'मूरिः प्रतिष्ठां कुर्यादिति निर्वाणकलिकायामित्यादिप्रतिष्ठाकल्पवचनात्साधुकृत्यं विधिदेनव सिद्धं, तथा "निप्फाइअ जयणाए जिणभवणं सुंदरं तहिं बिंबं। विहिकारिअमह विहिणा पइविजा असंभंतो ॥१॥ (११२९) इति पश्चवतुकसूत्रे, अस्या वृत्तिः-निष्पाद्य यतनया-परिणतोदकादिग्रहणरूपया 'जिनभवनं' जिनायतनं सुन्दरं 'तत्र' भवने विम्ब भगवतो विधिकारितं सद् अथच विधिना वक्ष्यमाणेन प्रतिष्ठापयेद् असंभ्रान्तः-अनाकुलः समिति गाथार्थः" इतिश्रीहरिभद्रसूरिकृतवृत्तौ पत्रे |१०४, अत्रापि विधिवादेन श्रावकस्य प्रतिष्ठापनमुक्तं, तथा चरितानुवादेनापि यथा 'चरिए पुणे त्यादि, चरितानुवादे कपिल
CRUIPMARRIA magar
॥१३५॥
PAM
Jan Education Interior
For Personal and Private Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा श्विश्रामे ॥१३॥
श्रावकप्रतिष्ठाप्रतिषेधः
M
DD केवल्यादिनिम्मितं, तथाहि "केवल्येष स्वयंबुद्धः, श्वेताम्बरशिरोमणिः । कर्ता प्रतिष्ठा कोऽप्येष, पुण्यानामुदयस्तव ॥१॥ तत-
श्वावन्तिनाथेन, प्रार्थितः कपिलो मुनिः। प्रत्यष्ठात्प्रतिमा मन्त्रपूर्व चूर्ण विनिक्षिपन् ॥२॥" इति श्रीहेमाचार्यकृतश्रीमहावीरच|रित्रे११ सर्गे,तथा "प्रतिष्ठाप्य जिनेन्द्राणां,प्रतिमा निम्मिता नवाः। विधिना मरिमन्त्रेण,गुरुणा ब्रह्मचारिणा॥१॥ इति सम्यक्त्वकोमुद्यां तृतीयप्रस्तावे तृतीयकथायां,तथा "प्रतिष्ठामहतां यो हि,कारयेत्सरिमन्त्रतः। सोर्हत्प्रतिष्ठां लभते,यथा वापस्तथा फलम्॥१॥ इति बृहच्छत्रुञ्जयमाहात्म्ये, तथा "सर्वतीर्थोदकैः सवौंषधीभिर्देवताहृतैः । शास्त्रोक्तविधिना भूपः, प्रतिष्ठामप्यकारयत् ॥१॥ |वासाक्षताः सूरिमन्त्रेणाभिमन्व्य पवित्रिताः । क्षिप्ता ध्वजेषु दण्डेषु, चैत्यबिम्बेषु सूरिभिः ॥२॥ इति वि० सं०४७७ वर्षे निष्पने | श्रीशत्रुञ्जयमाहात्म्ये लघुनि, तथा तत्रैव-तत्र "एवं सिंहनिषादाख्यं, प्रासादं भरताधिपः। कारयित्वा प्रतिष्ठाप्य, जिनांश्चापूजय
ततः ॥१॥ इति श्रीश० अष्टापदप्रासादप्रतिष्ठाधिकारे, एवमनेकेष्वपि चरित्रेषु भरतादीनां श्रीनाभसूरिश्रीविद्यासागरसूरिप्रभृति|मिः प्रतिष्ठा कारयितृत्वेन प्रयोगा दृश्यते,न पुनः स्वयं प्रतिष्ठाकर्त्तत्वेनेति । तथा जीर्णप्रतिमास्वपि 'श्रीजगत्सूरिभिः प्रतिष्ठितं | श्रीमहावीरं विम्ब'मित्यादिरूपेण सूरीणां विम्बानां च नामपरावृत्यापि सरिरेवोपलभ्यते, न पुनः क्वाप्यमुकश्रावकेणेदं बिम्ब प्रति|ष्ठितमित्याधुपलभ्यते, एवं प्रासादप्रशस्त्यादावपि बोध्यम् , एवं विधिवादचरितवादाभ्यां प्रतिष्ठा मुनिकार्यत्वेनैव सिद्धा, न चैवं | पूर्व कथञ्चिच्छ्रावककृत्यत्वेनाप्युक्ता तथा चासंगतिरिति शङ्कनीय, वस्तुगत्याऽन्त्यक्रियैव फलवतीतिकृत्वा सूरिकृतनेत्रोन्मीलनादिक्रियैव प्रतिष्ठोच्यते, सा चोक्तप्रकारेण मूरिकृत्यत्वेनैवागमसिद्धा, सा च तवाभिप्रायेण भावस्तवतयैवाविवादेन साधुकर्त्तव्यतया प्रतिष्ठा सिद्धतीष्टापत्तिरस्माकमिति गाथार्थः॥१४॥ अथ द्रव्यस्तवत्वेन हेतुना प्रतिष्ठाकृत्यं साधोनोंचितमितिवचनं कीगित्याह
HARITRIPRACTI
॥१३॥
For Person and Private Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
३ विश्रामे
॥१३७॥
'दवत्थउत्तिकाउं पट्ठकिच न साहुणो सम्मं । अण्णाणमूलमूलं वयणमिणं भणइ मूहमणो ॥ १५ ॥
द्रव्यस्तव इतिकृत्वा साधूनां प्रतिष्ठाकृत्यं न सम्यग् न युक्तमिति, इदं वचनं मूढमनाश्चन्द्रप्रभाचार्यो भणति, तद्वचनं की? - 'अज्ञानमूलमूलम्' अज्ञानमूलं - ज्ञानावरणीयं कर्म तस्यापि मूलं - मोहनीयं, तदप्यभिनिवेशरूपं मिथ्यात्वमोहनीयं बोध्यं सर्वे| पामपि कर्मणां मोहनीयमूलकत्वाद्, अज्ञानमूलमूलमिति अभिनिवेशमिध्यात्वमूलकमित्यर्थ इति गाथार्थः ॥ १५ ॥ अथ तथा वक्तुर्मूढत्वं कुत इत्याह
teresa समए पडिसिद्धो सङ्घहा न साहूणं । अणुमोअणाइरूवो काउस्सग्गे मुणीणपि ॥ १६ ॥
'समये' जिनशासने साधूनां द्रव्यस्तवः सर्वथा न प्रतिषिद्धः, यतोऽनुमोदनादिरूपः कायोत्सर्गे मुनीनामपि भणितः - वंदन| वत्तिआए पूअणवत्तिआए सक्कारवत्तिआए इति वचनैरनुमोदनालक्षणो द्रव्यस्तवः साधूनामप्यागमे भणितः, स च तेनाज्ञेन न ज्ञातः, न च द्रव्यस्तवोऽनुमोदनारूपो भावस्तवो भविष्यतीतिशङ्कनीयं द्रव्यस्तवोऽपि कृतकारितानुमतिभिर्विभजनीयः, तथा चानुमोदनारूपोऽपि द्रव्यस्तवो भवत्येव, अयं भावः केवलो द्रव्यस्तवः कस्यापि न संभवति, न वा केवलो भावस्तवोऽपि, किंत्वन्योऽन्यानुसमनुविद्ध एव यदुक्तं - "दवत्थयभावत्थयरूवं एअपि होइ दट्ठवं । अण्णुण्णसमणुविद्धं निच्छयओ भणिअविसयं तु ॥ १ ॥ (१२०९) इति पञ्चवस्तुके, तेन भव्यविधिना पुष्पादिकृतां जिनेन्द्रपूजामालोक्य तत्कर्तुरुत्साहप्रवर्द्धनार्थं पूजाजन्यफलप्राप्त्यर्थं च धन्योऽयं | जिनेन्द्रपूजाकर्तेत्यादिवचोभिरनुमोदनालक्षणोऽभितो द्रव्यस्तवः साधूनामपि, यदुक्तं - "जइणोवि हु - दवत्थय भेओ अणुमोअणेण अत्थिति । एवं च इत्थ णेअं इअ सुद्धं तंतजुतीए ॥१॥ (१२१०) इति 'तंतजुत्ती 'ति तंत्रयुक्या- सिद्धान्तयुक्या, तन्त्रयुक्ति
For Personal and Private Use Only
श्रावकप्रति ठाप्रतिषेधः
१७
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१३॥
wildliHISHIRisalmnirmiti
DAII-IIINDIHITSLIMITALIRAPARAN
स्त्वेवं कायोत्सर्गे मुनीनामपि 'वंदणवत्तिआए इत्यादिसिद्धान्तः, यदुक्तं-"तंतंमि वंदणाए पूआसकारहेउमुस्सग्गे। जइणोऽविड निदियो । सो पुण दबत्थयसरूवो ॥१॥" इति गाथार्थः॥१६॥ अथाऽऽस्तां साधुः,जिनेन्द्रस्याप्यनुमोदनालक्षणो द्रव्यस्तवोऽस्तीति दर्शयति
ठाप्रतिषेधः किंचणजणो दूरे बलिपमुहं जिणवराणमोसरणे । अणिसेहा अणुमोअणमाइअविसओ अ दवथओ॥१७॥ ___ 'अन्यजनो जिनेन्द्रापेक्षयाऽन्यः साधुजनो दूरे आस्तां, साधुजनस्यानुमोदना तु भवत्येव, परं जिनेन्द्रस्यापीत्यर्थः, तत्कथमित्याह-'बली' त्यादि, समवसरणे बलिप्रमुखमनिषेधादनुमोदनाविषयो भवति, स च द्रव्यस्तव एव, यदुक्तं-"ओसरणे बलिमाई| | णवेह जं भगवयावि पडिसिद्ध। तो एस अणुण्णाओ उचिआणं गम्मई तेण॥१॥ण य भगवं अणुजाणइ जोगं मोक्खविगुणं कयाईवि। नय तयणुगुणोवि तओ बहमेओ होइ अण्णेसि ॥२॥ इति पश्चाशके (२७५-२७६) (पंच. १२१३-१४) 'ओसरणे'त्ति समवसरणे-देवसंस्कृतभगवयाख्यानभूमौ बल्यादि-उपहारप्रभृति,आदिशब्दाद्गन्धमाल्यादि (ल्यगीत) वाद्यपरिग्रहः,'न' नैव,चशब्दो द्रव्यस्तवादन्यस्य समर्थनकारणान्तरस्य समुच्चयार्थः'इह' आगमे लोके वा 'यद्'यस्मात्कारणाद्भगवतापि-जिनेनापि,तेन हि किल नि| रतिचारचारित्रितया निषेधनीयं स्यादित्यपिशब्दार्थः, [न] प्रतिषिद्धं-न] निवारितं 'ता'इति ता-तस्मात्कारणादेषः-द्रव्यस्तवो, | बल्यादिविधानस्य द्रव्यस्तवत्वाद् ,अनुज्ञातोऽनुमत इति गम्यते-अवसीयते, 'अप्रतिषिद्धमनुमत मितिवचनाद् ,उचितानां-तद्योग्यानां | गृहस्थानां,राजादीनामित्यर्थः,तेन भगवता-जिनेनेति, आह च-"राया व रायमच्चो तस्सासइ पउरजणवओ वावि । दुब्बलिखंडिअबलिछडिअतंदुलाणाढयं कलमा ॥१॥ भाइअपुणाणिआणं अखंडफुडिआण फलगसरिआणं । कीरइ बली सुराविअ तत्थेव छुहंति गंधाई ॥२।। (आव०नि-५८४-५) इत्यादीतिगाथार्थः ॥१७॥ अथ क्वचित्कर्त्तव्यरूपोऽपि द्रव्यस्तवो जिना ति दर्शयति- ॥१३॥
H
INDIP
Jan Education Intebon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
millIDHI
I
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्राम ॥१३९॥
N E
a al
ATHIMAmaintam
maiIALHAAll
UNLIM I RITHILI
णाणाइविणयविहिणो चउहा उवयारविणयरूवो जो। सो दवथयाणण्णो कायवो सबसाहणं ॥१८॥
श्रावकप्रति'ज्ञानादीनां' ज्ञानदर्शनचारित्रोपचाररूपाणां विनयविधयश्चतुर्दा,तत्रोपचारो-लोकव्यवहारः पूजा वा प्रयोजनमस्येत्यौपचारिकोष्ठाप्रतिषेधः -भक्तिरूपो यः स 'द्रव्यस्तवानन्यः' द्रव्यस्तवादन्यो न भवति,द्रव्यस्तव एवेत्यर्थः,स च साधूनां कर्त्तव्यः कर्तव्यतया जिनैरूपदिष्टः,यदुक्तं-"जं च चउद्धा भणिओ विणओ उवयारिओ अ जो तत्थ। सो तित्थयरे नियमान होइ दबत्थया अण्णोशाएअस्स उ संपाडणहेऊ तह हंदि वंदणाएवि। पूअणमाउच्चारणमुववणं होइ जइणोऽबि॥२॥ इति पश्चाशके (२८१-२८२) (पंच०१२१९-२०) । एतवृत्तिर्यथा 'जं च च०' व्याख्या-यद्-यस्मात्कारणात् , चशब्द उपपत्यन्तरसमुच्चयार्थः, चतुर्दा-चतुर्भिः प्रकारैः ज्ञानदर्शनचारित्रोपचारलक्षणैर्भणितः-साधूनां विधेयतया वर्णितोविनयसमाध्यध्ययनादौ विनयः-कर्मविनयनसमर्थोऽनुष्ठानविशेषः, 'तत्थ'त्ति तत्र-तेषु चतुर्पु विनयेषु मध्ये उपचारो-लोकव्यवहारः पूजा वा प्रयोजनमस्येति औपचारिको-भक्तिरूपः,तुशब्दः पुनरर्थे, य इति विनयःस-इत्यसौ तीर्थकरे-अर्हद्विषये नियमाद्-अवश्यंभावेन न भवति-न वर्तते द्रव्यस्तवात्-पूजादेः अन्यः-अपरो, द्रव्यस्तव एवासावितिभावः,तस्माद्रव्यस्तवानुविद्धो भावस्तव इति प्रकृतम् ।। औपचारिकविनयस्वरूपं चेदं-"तित्थयरसिद्धकुलगणसंघकिरिअधम्मणाणणाणीणं । आयरियथेरुवज्झायगणीणं तेरस पयाणि ॥११॥ अणसायणा य१ भत्तीर बहुमाणो३ तहय वण्णसंजलणा४। तित्थयराई तेरस चउग्गुणा हुंति बावण्णा।।२।। (दश०नि० ३२७-८) इति गाथार्थः। यदि द्रव्यस्तवादन्यो नासौ ततः किमित्याह-'एअस्स द.' व्याख्या-एतस्य तु-एतस्यैव द्रव्यस्तवरूपौपचारिकविनयस्य 'संपादनहेतुः' संपादनार्थ 'तह चेव'त्ति तथैव-तेनैव प्रकारेण कायोत्सर्गकरणलक्षणेन वन्दनायां-चैत्यवन्दनायां, तुशब्दः पूरणे, 'पूजनाधुधारणं' पूजाप्रभृतिपदामिधानम् , ॥१३॥
AIMINAIHARIHARISHAILERTISERIES
Jan Education Interbon
For Personal and Private Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा विश्रामे ॥१४॥
श्रावकातिठाप्रतिषेधः
आदिशब्दात्सत्कारादिपरिग्रहः, उपपन्न-संगतं भवति-वर्तते यतेरपि-भावस्तववतो,न केवलं गृहिण एवेतिगाथार्थः। इति पंचा० वृत्ती,नचैवं पुष्पादिभिरपि साधूनां द्रव्यस्तवस्य कर्त्तव्यताऽऽपत्तिरितिशङ्कनीय,तथैव जिनाज्ञायाः सद्भावात् ,तथाकरणे च कृत्स्नसंयमस्य हानिः स्याद् ,एतच्च सविस्तर किश्चित् पंचाशके 'सक्खाउ' (२८४)त्ति गाथायामुक्तमस्ति ततो ज्ञेयमिति,इह तु विस्तरभयानोक्तं,द्रव्यस्तवस्य कारितत्वं तु उपदेशद्वारा प्रतीतमेव,एवं कृतकारितानुमतलक्षणस्य द्रव्यस्तवस्य क्वचित्कथञ्चित्साधुकर्चव्यतया सिद्धेर्यदि प्रतिष्ठाऽपि भावस्तवहेतुतया द्रव्यस्तत्वेनाभिमता तर्हि भवदुक्तयुक्त्या द्रव्यस्तववत्प्रतिष्ठाऽपि तदन्तर्गता साधुकक्यतयैव ज्ञेया, अन्यथा तीर्थसम्मताः श्रीहरिभद्रसूरिश्रीउमास्वातिवाचकप्रभृतयो महापुरुषाः निजकृतप्रतिष्ठाकल्पेषु मन्त्रन्यासादिविधि सूरिकर्त्तव्यतया कथमकथयिष्यन् ?, तीर्थकृदाज्ञामन्तरेण तथा कथने तेषां तीर्थबाह्यताऽभविष्यत् ,तथा च तत्कृता ग्रन्थास्तीर्थसम्मततया नाप्रवर्तिष्यन् , यथा कुपाक्षिकतिलकाचार्यकृतः प्रतिष्ठाकल्पः, नच तिलकाचार्यकृतावश्यकवृत्यादयोऽपि प्रवचन्ते इतिवाच्यं, प्रवचनपरमार्थविद्भिस्तत्कृतस्तिरस्कृतत्वात् , तिलकाचार्यकृतेः प्रामाण्ये 'भरतः स्वयं प्रतिष्ठितवा'निति 'धूभसयभाउआणं' (आव. मू. भा-४५) गाथाव्याख्याने भणितं, तच्चानागमिकमेव, तदभ्युपगमे च श्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतिकृतीनामप्रामाण्यापच्या तीर्थमपि परिहरणीयं स्यात् , तस्मात् तीर्थतिलकाचार्ययोः परस्परं विपरीतप्ररूपिणोरेकतरपरिहारस्थावश्यकत्वात् तिलकाचार्यस्यैव परिहारः श्रेयान् प्रवचनविदामितिगाथार्थः॥१८॥अथ 'भावच्चणमुग्गविहारया येतिगाथायां श्रावकमार्गों द्रव्यस्तवो भावस्तवस्तु साधुमार्ग इति कथं नियतवाक्यमित्याशङ्कापरिहाराय गाथामाह
अण्णुण्णं साविक्खा दोवि थया सावयाण बहुदवो । बहुभावो साहणं ववहारो बहुथवा णेओ ।।१९।।
॥१४॥
Jan Educationa international
For Personal and Private Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१४॥
पनामा
Humatism RANAPANNAPURNIMADIRAL MEDIA
, int
e r
द्वावपि स्तवौ-द्रव्यस्तवभावस्तवावन्योऽन्य-परस्परं सापेक्षौ, भावस्तवो द्रव्यस्तवं विहाय न केवलः कापि तिष्ठति, न वा ॥
द्रव्यद्रव्यस्तवः केवलो भावस्तवं विहाय क्वापि तिष्ठति, किंतु सामानाधिकरण्येन द्वावपि तिष्ठतः, तथा च साधुश्रावकयोः साम्यं मा भावस्तवौ | भवत्वित्याह-श्रावकाणां बहुद्रव्य इति-भूयान् द्रव्यस्तवोर्थात् स्वल्पो भावस्तवः,साधूनां बहुभावो-भूयान् भावस्तवोऽर्थादल्यो । द्रव्यस्तवः, व्यवहारो बहुस्तवाद्-व्यवहारप्रवृत्तिः पुनर्यो यत्र भूयान् तदनुसारेणैव बोध्या, तेन श्रावकधर्मो द्रव्यस्तवात्मको | भावस्तवात्मको यतिमार्ग इति नोपदेशमालावचनविरोध इति गाथार्थः ॥१९॥ अथ बहुधर्मानुसारेण व्यवहारे दृष्टान्तमाहजह सावयाण धम्मो सवो आरंभकलुसिओवि तहिं । सामइअंभावथओ इअरो दब्बुत्ति ववहारो ॥२०॥ __यथा श्रावकाणां धर्मः सर्वोऽप्यारम्भकलुषितः-आरम्भाध्यवसायमलिनस्तत्रापि सामायिकं भावस्तव इतरो-जिनभवनजिन| बिम्बादिनिर्मापणादिकुसुमादिपूजापर्यन्तो धर्मः 'दव'त्ति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् द्रव्यस्तव इति व्यवहारो बहुत्वमधिकृत्यैव, | अयं भावः-यथा कुसुमादिपूजाध्यवसायो ह्यारम्भाध्यवसायकलुषितः तथा सामायिकाध्यवसायोऽपि धनधान्यपुत्रकलत्रादिममत्वभावयुक्तस्य अप्रत्याख्यातानुमत्यारम्भस्य सामायिकेऽप्युद्दिष्टभोजिनः श्रावकस्यारम्भाध्यवसायकलुषित एव,यदागमः-"कामी सघरंगणओ थूलपइण्णा सि होइ दट्टव्वा । छेअणभेअकरणा उद्दिटुकडंपि से मुंजे ॥१॥” इति श्रीनिशीथभाष्यम् ,एतच्चूर्णिरेवं-पंच | विसया कामेइत्ति कामी, गृहश्चाङ्गना च गृहाङ्गने सह गृहाङ्गनाभ्यां यः स सगृहाङ्गनकः, थूलपइण्णा-देसविरइत्ति वुत्तं भवति,
साहूणं सबविरई, वृक्षादिच्छेदने पृथिव्यादिभेदने प्रवृत्तः, सामायिकभावादन्यत्र, जंच उद्दिढकडं तं कडसामइओबि झुंजइ, एवं ॥ स सर्वविरतो न भवति इति श्रीनिशीथचूर्णी उ० १५ पत्रे, (११-१५-२७५, २९१) एवं सर्वत्रापि साम्ये सत्यपि सामायिक ) ||१४१॥
For Person
Prive
Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
मावस्तवो
m
श्रीप्रकचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१२॥
meaninmlHUMINATumsh
भावस्तवः, इतर:-कुसुमादिभिर्जिनपूजा 'दव्युत्ति पदैकदेशे पदसमुदायोपचाराद्रव्यस्तव इति व्यवहारो बहुत्वमधिकृत्यैव, यतः । सामायिकवान् श्रावको बाह्यवृत्या भूयोभिरनुष्ठानैः साधुसमानो दृश्यते, अत एव कृतसामायिकः श्रावकः साधूपमामपि लभते, यदागमः-"सामाइअंमि उ कए समणो इव सावओ हवइ जम्हा। एएहिं कारणेहिं बहुसो सामाइअं कुज॥शात्ति" (आव. ०२० नि. ८०१) श्रीआवश्यकनि०, न चैवं वस्तुगत्या श्रावकधर्मस्यारम्भकलुषितत्वेन केवलं द्रव्यस्तवत्वमेव भविष्यतीति शङ्कनीय, द्रव्यस्तवभावस्तवयोरन्योऽन्यानुविद्धत्वेन प्रागेव भणितत्वात् , किंच-सामायिकादौ क्रियामधिकृत्य साध्वनुकृतिमात्रेण व्यवहारविषयो भावस्तवः, सर्वविरतिमतामुपष्टम्भकत्वेन कारितानुमतिरूपो वस्तुगत्या भावस्तवः श्रावकाणामित्यल्पत्वं, बहुत्वं च 'निअदवथया' इत्यादिगाथाभिर्गजदृष्टान्तेन वक्ष्यत इतिगाथार्थः ॥२०॥ अथ श्रावकाणां द्रव्यस्तव एवेत्यत्र व्यवहारे युक्त्यन्तरमाहदवथओ खलु राया तयणुचरो सावयाण भावथओ। समणाणं विवरीआ पहाणभावेण ववहारो॥२१॥
श्रावकाणां खलुः-अवधारणे द्रव्यस्तव एव राजा-भूपतिस्तदनुचरो-द्रव्यस्तवलक्षणस्य राज्ञोऽनुचरः-सेवको भावस्तवः, श्रमणानां, तु गम्यः, साधूनां तु विपरीतौ-राजा भावस्तवः तदनुचरो द्रव्यस्तय इति, व्यवहारस्तावत् प्रधानभावेनेतिकृत्वा श्रावकधर्मो द्रव्यस्तव एव,साधुधर्मो भावस्तव एवेति व्यवहारो न दोषावहो, लोकेऽपि राजा गच्छतीत्यादिर्व्यवहारः स्फुट एवेति गाथार्थः | | ॥२१॥ अथ श्रावकमार्गे भूयान् द्रव्यस्तवोऽल्पीयांश्च भावस्तव इति प्रदर्शनाय सदृष्टान्तां गाथामाह
नियदवथया अप्पो सहावसिद्धो सरूवबहुकतो । रययामयगयकंचणनयणं व गिहीण भावथओ॥२२॥ गृहिणां-श्रावकाणां स्वकीयद्रव्यस्तवाद्भावस्तवोऽल्पः-स्तोकः, किंलक्षणः?-स्वभावसिद्धः, श्रावकधर्मस्य तादृक् स्वभाव एव,
॥१४२॥
In Education International
For Personal and Private Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
NDI
ALS
द्रव्य.
भावस्तवा
श्रीप्रवबनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१४३॥
Aam
DURATI.HDHI
PRITIALAI NAUpailu
न पुनरौपाधिकः, अल्पोऽपि भावस्तवः पुनः कीदृशः?-'स्वरूपबहुकान्तः' स्वरूपेण-वस्तुस्वभावेन बहुकान्तः-अतिशयेन मनोहर ,द्रव्यस्तवापेक्षयाऽतिसुन्दर इत्यर्थः,अथ द्रव्यस्तवभावस्तवयोरल्पानल्पत्वज्ञापनाय दृष्टान्तमाह-'रययामए'त्यादि,रजतं-रूप्यं तन्मयः-तनिष्पनो यो गजो-हस्ती तस्य काश्चननयनं-सुवर्णमयलोचनं तद्वत् , रूप्यमयहस्तिनो हेममयलोचनकल्पो भावस्तवः श्रावकाणामित्यर्थः, अयं भावः-देशविरतिलक्षणो धर्मस्तावद्गजतुल्यः, स च द्रव्यस्तवभावस्तवाभ्यां विभज्यमानो रजतशरीरतुल्यो द्रव्यस्तवः, भावस्तवः पुनः काञ्चनलोचनसदृशः, काञ्चनलोचनमपि न सर्वात्मना, किंतु काञ्चनरसरसितत्वेन काञ्चनलोचनमि| वावभासमानं ग्राह्यम् , अन्यथा साधुश्रावकधर्मयोरल्पतरमेवान्तरं स्याद्, विद्यते च महद् , एवं च सति यद्यपि स्वभावतः |
सुवर्णमतिसुन्दरं भवति तथाप्युक्तदृष्टान्तरीत्या नयनप्रमाणं सुवर्ण गजशरीरतुल्यस्य रजतपुञ्जस्य मूल्यं न लभते, तस्मात्स्व| भावत उत्तमत्वेऽपि मूल्यमाश्रित्यानुत्तमत्वमेव, खल्पत्वाद् , एवं श्रावकधर्मे बहुवित्तव्ययायाससाध्यप्रासादप्रतिमाप्रतिष्ठायात्रा| साधम्मिकवात्सल्यादिलक्षणो द्रव्यस्तवो भूयस्त्वात् प्रवचनोत्सर्पणादिहेतुत्वादन्येषां चाभिन्नग्रन्थिकानामनुमोदनादिना ग्रन्थिभेद| हेतुत्वाद्भिनग्रन्थिनां चोत्साहप्रवर्द्धनेन बोधेनॆर्मल्यहेतुत्वात्पूज्यपूजाप्रवृत्तिहेतुत्वाद्धर्मानभिमुखीभूतानामपि धर्माभिमुखीकरणहेतुत्वा|दित्याद्यनेकहेतुभिर्यथा सुगतिसाधको भवति न तथा सामायिकादि, यतः सामायिकेऽपि साध्वनुकृतिमात्रेणैव भावस्तवत्वात् स्वभावत उत्तमत्वेऽप्यल्पत्वादल्पप्रयाससाध्यत्वादल्पर्द्धिकप्रभृतिभिरपि कर्तुं शक्यत्वाच्च, नचैवं सामायिकादिकरणे निरुत्साहता भविप्यतीतिशङ्कनीयं, यतो महति प्रासादादिद्रव्यस्तवे सामर्थ्याभावाद्यदि सामायिकादिकमपि न करोति तर्हि तेनापि वश्चितः सन्नुभयभ्रष्टो भवति, किंच-यदि सामायिकादावुत्साहप्रवृद्ध्यर्थ प्रासादाद्यपेक्षया सामायिकादौ भूयान् लाभ उपदिश्यते तर्हि प्रासादादि
HITIANILEANI
॥५३॥
Jan Educationa internate
For Personal and Private Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्रव्य
|भावस्तवा
श्रीप्रवचनपरीक्षा विश्रामे ॥१४॥
कं तु मूलत एवोच्छिन्नसंकथं भवेद् , आस्तामन्यत् , साधुदानादिकमपि विलीयेत, वस्त्रादिदानाद्यपेक्षया सामायिकमेकं सुखसाध्यं महाफलं चेति विमुच्य को मृढात्मा दानादौ प्रर्वतत ?, न च साधुदानाद्यपेक्षया सामायिकं बहुफलं न भविष्यतीति शङ्कापि विधेया, यतो देवा अपि तीर्थकरसाधुदानादिरञ्जिता 'अहो दानमहोदान'मित्यादिहर्षप्रादुर्भूतवचोभितारमभिष्टुवन्तः कोटिशः कनकवृष्टिप्रमुखाणि पश्च दिव्यानि कृतवन्तः, न तथा क्वापि कदाचिदप्येकस्यापि सौवर्णिकस्य मोचनं सामायिकादौ कृतवन्त इति स्वयमेव पर्यालोच्यं, किंच-प्रासादप्रतिमादयो हि साध्वादीनां मोक्षाध्वगानामध्वनि धर्मप्रपाः,तासां च व्युच्छेदे कोटिशो जनानां धर्मपिपासितानामनुपकारितया महापातकमिति तदनुत्साहोऽपि न कर्त्तव्यः, तस्मात् यथाशक्ति यथोचितं यथावसरं च परस्पराबाधया | सईमपि धर्मानुष्ठानमनुष्ठेयं, नच सामायिकाद्यपेक्षया प्रवचनप्रभावना गरीयसी न भविष्यतीति शङ्कनीयं, प्रवचनप्रभावनाहेतवे सामायिककरणाभावस्याप्यनुज्ञातत्वाद् , यदागमः-"सो सड्ढो दुविहो-इड्डिंपत्तो अणिढिपत्तो अ, जो सो अणिदिपत्तो सो चेइघरे साहुसमीवे घरे पोसहसालाए वा जत्थ वा वीसमइ अच्छति वा निछावारो सवत्थ करेइ सई, चउसु ठाणेसु नियमा कायई, | तंजहा-चेइयघरे साहुमूले पोसहसालाए वा घरे वा,आवस्सयं करेंतो'त्ति इत्यादि यावत् 'साहुसकिखअंसामातितं करेति-करेमि भंते ! | सामाइअं सावजं जोगं पञ्चक्खामि दुविहं तिविहेणं जाव साहू पज्जुवासामित्तिकाऊण, जइ चेइआई अस्थि तो पढमं वंदति,साहूणं
सगासाओ रयहरणं निसिजं वा मग्गति,अह घरे तो से उग्गहिरयहरणं अत्थि, तस्स असति पोत्तस्स अन्तेण,पच्छा इरिआवहिआए | पडिक्कमइ, पच्छा आलोइत्ता वंदति आयरिआदी जहारायणिआएत्ति,पुणोऽवि गुरुं वंदित्ता पडिलेहित्ता निविठ्ठो पुच्छति पढइ वा, एवं चेइएसुवि, असइ साहुचेइआणं पोसहसालाए सगिहे वा,एवं सामाइअं आवस्मयं वा करेति,तत्थ नवरि गमणं नत्थि, भणइ जा
Sugi-
॥१४४॥
A
Jan Education
For Personal and Private Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
| भावस्तवी
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१४५॥
बनिअमेणं समामि । जो सो इड्डिंपत्तो सो किर एंतो सबिड्डीए एति तो जणस्स अच्चायरो होति, आढिआ य साहुणो सप्पुरिसपरिग्गहेण, जइ सो कयसामाइओ एति ताहे आसहत्थिमादिजणेण य अहिगरणं पवद्दति, ताहे ण करेति"न्ति श्रीआवश्यकचूणौं, अत्र महार्द्धिकस्य राज्ञः सर्वाऽऽगमने जनास्था साधुजनादरश्च सामायिकापेक्षया बहुलाभहेतुः, तेनैव तदकरणानुज्ञा |'न करेह'तिपदेन बोध्येतिगाथार्थः ॥२२॥ अथ 'कञ्चणमणिसोवाण' मित्याद्युपदेशमालावचनात् प्रासादाद्यपेक्षया तपःसंयमो महान् भणितः, सच सामायिकादिरूप एवेति पराशङ्कामपाकरोतिजं पुण कंचणमणिसोवाणंति अवयणमागमे मणि। तत्थ हिओ मुणिधम्मोतवसंजम न उण इअरोऽवि ॥२३॥
यत्पुनः 'कंचणमणिसोवाण' मित्यादि चागमे भणितं अत्राधिको-विशिष्टतरो मुनिधर्म:-सर्वविरतिरूपस्तपःसंयमो,न पुनरित| रोऽपि-देशविरतिसंबन्ध्यपीतिशब्दार्थः, भावार्थस्त्वयं-कंचणमणिसोवाणं थंभसहस्मृसिसुवण्णतलं। जो कारिज जिणहरं तमोऽति तवसंजमो अहिओ ॥१॥ (४९४) इतिगाथां शरणीकृत्य प्रासादप्रतिमाप्रतिष्ठापूजाद्यपेक्षया निरारम्भसामायिकादिधर्मानुष्ठानं महाफलमिति कस्यचिदपरमार्थज्ञस्य संकल्पः संपद्यते अतस्तनिराकर्तु प्रथमतोऽस्या एव व्याख्यानमाह-"ननु द्रव्यार्चनभावालनयोः किमभ्यधिकतरमिति,अत्रोच्यते-'कंचण' व्याख्या-काञ्चनं सुवर्ण मणयः-चन्द्रकान्ताद्यास्तत्प्राधानानि सोपानानि असिन् तत्तथा, स्तम्भशतसहस्रोच्छ्रितमनेन विस्तीर्णतामुद्भावयति, सुवर्णप्रधानं तलं यस्य तत्तथा, सर्वसौवणिकमित्यर्थः,यः कास्येत-निम्ापयेत् जिनगृहं-भगवद्भवनं 'ततोऽपि तथाविधजिनगृहकारापणादपि, आस्तामन्यस्मात् ,किं,तपःसंयमोऽधिका-समालतरः, तत एव मोक्षावाप्तेरिति, यत एवं तस्मात्सति सामर्थ्य भावाचने यतितव्यं, केवलमङ्गीकृते तस्मिन् प्रमादो न विधेयः, अन्नस्था
InPIRIRAHINI PAHINILIPINALHAPURIHIARPALI
HINIMUMRAPALLAHIHARIHAR
HITATTIMIMP
॥४५॥
For Persona Pivy
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्रव्यभावस्तवौ
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१४६॥
DAHALNITAPAARAPARINEEN
महानाय स्यादित्यादि यदागमभणितं तत्सर्व सर्वविरतिमधिकृत्य बोध्यं, न चाणुविरतिमपि, एतब्याख्यान एव तथोपलम्भात् , लापनिकायामपि द्रव्यानभावार्चनयोः पूर्वाक्तयोरेवाधिकृत्वात् , तथा द्रव्यानापरस्योत्कर्षतोऽप्यच्युतोपपातः, भावार्चना | परस्य तु यावन्मोक्षावाप्तिः,यदागमः-"तंजहा-मेरुत्तुंगे मणिगणमंडिए कंचणमए परमरम्मे । नयणमणाणंदयरे पभूअविनाणसातिसए ॥५०॥ सुसिलिट्ठविसिद्वसुलट्ठच्छंदसुविभत्तसन्नि(भनिसुणि)वेसे । बहुसिंहपत्तघंटाधयाउले पवरतोरणसणाहे ॥५२।। सुविसालसुविच्छिण्णे पए पए पत्थिअवयरिसी(सिरी)ए। मघमघमघंतडझंतअगरुकप्पूरचंदणामोए ॥५२॥ बहुविहविचित्तबहुपुप्फमाइपूयारूहे सुपूए अ। निचपणच्चिरणाडयसयाउले महुरमुरवसद्दाले ॥५३॥ कुटुंतरासयजणसयसमाउले जिणकहाखित्तचित्ते । पकहतकहगणच्चंतछत्तगंधचतूरनिग्घोसे ॥५४॥ एमादिगुणोवेए पए पए सबमेइणीवडे । निअभुजविढत्तपुण्णज्झएण नायागएणं अत्थेण ॥५५॥ कंचणमणिसोवाणं थूमसहस्सूसिए सुवण्णतले। जो कारिज जिणहरे तओवि तवसंजमो अणंतगुणो ॥१॥५६॥ तवसंजमेण बहुभवसमजिअं पावकम्ममललेवं । निविऊणं अइरा अणंतसोक्खं वए मोक्खं ॥२॥ ॥५७॥ काउंपि जिणाययणेहिं मंडिअं सबमेअणीपटुं। दाणाइचउक्केणं सुटुवि गच्छेज अच्चुयगं ॥५८|| न परओगोयम ! गेहि"त्ति,परंपरओ० इत्यादि श्रीमहानिशीथे तृतीयाध्ययने,अत्र मेरुगिरिवदुच्चानित्यादिविशेषणविशिष्टान् सुवर्णमयप्रासादान कारयित्वाऽपि दानशीलतपोभावनाचतुष्केणापि अच्युतकल्पार्ध्व| पपातो निषिद्धः, तपःसंयमेन तु यावन्मोक्षप्राप्तिः, अतस्ततोऽपि तपःसंयमोऽधिकः, सच साधुमार्ग एव बोध्यो, न पुनः श्रावकमार्गान्तर्भूतः सामायिकपौषधादिरूपः, यतः श्रावकसंबन्धी तपःसंयमः दाणाइचउक्केणेतिपदेन श्रीमहानिशीथे भणितः, 'कंचणम|णिसोवाण'मिति गाथाव्याख्यायाम आस्तामन्यस्मादित्युपेक्षावचनेनैव प्रासादापेक्षया सामायिकधर्मस्यापकर्षत्वमेव सूचितम्,अन्यथा
INDIA
॥१४६॥
For Persona
Pivo
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥ १४७॥
'कंचणमणिसोवाण' मित्यादिगाथास्थाने 'आजम्मनिरतिचारं पोसहधम्मं गुरुण पयमूले। जो कुणइ सुद्धभावो तओवि तवसंजमो अहिउ ॥ १ ॥ त्ति गाथामकथयिष्यन् तच्च नोक्तं, कुत इतिपर्यालोचनया व्यवहारतः श्रावकधर्मे प्रासादप्रतिमादिकं तथा तथाविधपूजादिकृत्यं च प्रवचनगौरव हेतुर्महाफलं न तथा सामायिकादि, अत एव श्रीवज्रस्वाम्यपि कुसुमादिद्रव्य पूजानिमित्तं विद्याप्रयोगेण श्रीदेवताप्रभृतिसमीपे गत्वा कुसुमान्यानीय श्रावकेभ्यो दत्तवान्, साधवोऽपि कायोत्सर्गे " पूअणवत्तिआए " ति पाठोच्चारेण पूजाप्रत्ययिकफलमभिलषितवन्तो, न पुनः 'पोसहवत्तिआए'ति वचसा पौषधादिप्रत्ययकं फलं, किंच - साधुकायोत्सप्रत्ययिकफलापेक्षया कुसुमादिनाऽर्हत्पूजाप्रत्ययकं फलं महत्संभाव्यते, अन्यथा साधोरपि "पूअणवत्तिआए" इत्यादिवाकू पद्धत्या तथाप्रार्थनाया असंभवात्, नचैवं सारम्भोऽपि धर्मो निरारम्भधर्मापेक्षया शोभनः संपद्येत, तच्च न युक्तमिति शङ्कनीयं, प्रागुक्तगजदृष्टान्तेन कथञ्चिच्छोभनतया अपीष्टत्वादित्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः ॥ २३ ॥ अथ प्रासादापेक्षयाऽधिको यस्तपः संयमो भणितः स च साधुसंबंध्येवेत्यत्र युक्तिमाह
जं तेण संजमेणं मुत्तिसुहसंपयावि इअरेणं । अच्चुअकप्पो भणिओ महानिसीहंमि फुडमेअं ||२४|| यद् - यस्मात्कारणात्तेन-संयमेन मुक्तिसुखसंपदपि भणिता श्रीमहानिशीथे 'कंचणमणिसोवाण' मित्यादिगाथायां, “तओवि तवसंजमो अनंतगुणो"त्ति भणितं, तेन तपःसंयमेन “तवसंजमेण बहुभव" इत्यादिगाथायां मुक्तिसुखप्राप्तिर्भणिता इत्यनन्तरगाथाव्याख्यायां प्रदर्शितं तच्च साधुतपः संयममन्तरेणासंभवि, इतरेण तद्व्यतिरिक्तेन प्रासादादिधर्मकृत्येनाच्युतदेवलोकं यावद्गतिरुक्ता, एतच्च श्रीमहानिशीथेः स्फुटमित्यत्र विचारणया येन तपःसंयमेनाच्च्युतादूर्ध्वं गतिर्भवति स एव ग्राह्य इतिगाथार्थः ॥ २४ ॥
For Personal and Private Use Only
द्रव्यभावस्तवौ
।।१४७।।
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावस्तवा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१४८॥
(
अथ श्रावकमार्गे भावस्तवापेक्षया द्रव्यस्तवस्य प्राधान्यमपीति दर्शयति
जं सावयदवथओ बहुमुल्लो अप्पमुल्ल भावथओ। रूवमणुण्णोऽवि तओ णेमंत भणइ वीरजिणो॥२५॥ यद्-यस्मात् श्रावकद्रव्यस्तवो बहुमूल्यः,अल्पमूल्यो भावस्तवः,सच भावस्तवो रूपेण मनोज्ञोऽपि द्रव्यस्तवमूल्यापेक्षयाऽल्पमूल्यः | ततोऽनेकान्तं भणति वीरजिन इत्यक्षरार्थः, श्रावकधर्म द्रव्यस्तवो रूप्यस्वरूपोऽपि गजशरीरतुल्यो, महापुण्यप्रकृतिजनकत्वेन |वर्णरसरसितलोचनकल्पभावस्तवापेक्षया महानित्यर्थः, (भावस्तवस्तु) रूपमनोज्ञोऽपि स्वर्णतुल्योऽपि मूल्येनाल्पो, न हि | लोचनप्रमाणं स्वर्ण गजकल्पेन रजतपुञ्जेन सह सममूल्यं भवति,तेन मूल्यमपेक्ष्य स्वर्णापेक्षयापि रजतमुत्तमं स्वर्ण चानुत्तमं,स्वर्ण |च धात्वपेक्षयोत्तमत्वेऽपि मूल्यापेक्षयाऽनुत्तममिति, अत एवैकमपि वस्तु कथञ्चिदुत्तमं कथञ्चिच्चानुत्तममपीति नैकान्तं भगवान् | श्रीमहावीरो भणति-ब्रूते इति गाथार्थः ॥२५॥ अथोक्तयुक्त्या किं संपन्नमित्याह
तेणं सइ सामत्थे चेइअपमुहं महंतकन्जपि । चइऊण य सामइ जुत्तं भंतित्ति संतसिआ॥२५॥ येन कारणेन प्रासादादिविधानादिद्रव्यस्तवापेक्षया सर्वविरतिरूपभावस्तवोऽनन्तगुणो भणितः तेन कारणेन सति सामर्थे प्रासादिनिष्पादनसामग्यां सत्यां चैत्यप्रमुख महदपि कार्य त्यक्त्वा सामायिकमेव युक्तं भावस्तवत्वादिति कस्यचिद्धान्तिः सापि 'संत्रासिता' सम्यक् प्रकारेण त्रासं नीता, विध्वस्तेत्यर्थः,प्रत्याख्यानेऽपि 'महत्तरागारेण मित्याकारस्य चैत्यादिप्रयोजननिमित्तमेवोक्त| त्वात् , न पुनः सामायिकादिकार्यनिमित्तमपि, किंच-प्रतिष्ठादिनिमित्तं यथा सूरिप्रभृतयो महापुरुषा अपि देशान्तरतोऽप्यायाताआयान्ति च न तथा सामायिकादिनिमित्तमपि, तथा प्रायश्चित्तग्रन्थेऽपि प्रमादतः प्रतिमादिविनाशे यथा प्रायश्चित्तविधिरुक्तो
(
in Education Intern
For Personal and Private Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥१४९॥
न तथा सामायिकादिविराधनेऽपि तथा साधुचैत्यादिवन्दननिमित्तं साधुसाध्वी श्रावक श्राविकाः समुदायीभूय गच्छन्त्यागच्छन्ति च न तथा कञ्चनापि पौषधिकं प्रतिमाधरं श्रावकमुद्दिश्यापि, अतो ज्ञायते श्रावकधर्मे चैत्यादिविधापनं महत्कार्यमिति पर्यालोच्य न स्थूलधिया भवितव्यं, न चैवं चैत्यादिविषयकः सर्वोऽपि विधिः पौषधाद्यपेक्षया महानितिशङ्कनीयं, सत्यपि गृहचैत्यचिन्तादिकारके पुत्रादौ प्रतिदैवसिकाचारमात्रभूतजिनपूजादिनिमित्तमपि पौषधपरित्यागे पाक्षिकादिनियतमौषधमात्रस्याप्युच्छे| दापत्तेः, तस्माद्यो द्रव्यस्तवः प्रवचनप्रभावनाहेतुः बहुद्रव्य बहुकालसाध्यः तदर्थं सामायिकादिपरित्यागो युक्तः, न पुनस्तदितर| द्रव्यस्तवार्थमपि, लोकेऽपि स्वभावतोऽनुत्तममपि मूल्यत उत्तमं गद्याणकसहस्रप्रमाणं यद्रजतं तन्निमितं स्वभावत उत्तममपि मूल्यतोऽनुत्तमं माषप्रमाणं सुवर्ण परित्यजन्तो दृश्यन्ते, न पुनः सार्द्धमाषप्रमाणरजतनिमित्तं माषप्रमाणं सुवर्णमपि कोऽपि त्यजति, स्वरूपमूल्याम्यामप्युत्तमत्वात्, परम्पराया अपि तथैव दृश्यमानत्वादित्यलं प्रपञ्श्चेनेति गाथार्थः ॥ २६ ॥ अथ साधूनां द्रव्यस्तवोऽल्पो भूयांथ भावस्तव इति प्रदर्शयन् दृष्टान्तमाह
भावथा ववथओ सहावसिद्धो सरूवलहुकंतो । कणगगयरययलोअणकप्पो अप्पोऽवि मुणिधम्मे ||२७|| साधुधर्मे - साधुमार्गे भावस्तवात् द्रव्यस्तवः स्वभावसिद्धो, न पुनरौपाधिकः, स्वखरूपेणाल्पतरो वा, अल्पोऽपि -किंदृष्टान्तगम्य इत्याह- 'कणगगये' त्यादि, कनकमयगजस्य सर्वात्मना सौवर्णमयहस्तिनो रजतलोचनकल्पः, साधोः सर्वविरतिलक्षणो धर्मो द्रव्यस्वबभावस्तवाभ्यां विभज्यमानो भावस्तवस्तावत् गजोपमया सुवर्णदेहप्रमाणः, द्रव्यस्तवस्तु रजतलोचनप्रमाण इति गाथार्थः ॥ २७ ॥ अथ श्रावकधर्मे द्रव्यस्तवो महानल्पीयांश्च साधुधर्मे कथमिति गाथाद्वयेन दर्शयितुं प्रथमगाथामाह
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
द्रव्यस्तवभावस्तनौ
॥१४९॥
www.jainlibrary.org
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपरीक्षा ३ विश्रामे
।।१५०॥
सचित्तवित्तजणिओ दवथओ जो हविज्ज जावंतो । सो सड्ढाणमणुमओ सङ्घपयारेण सवोऽवि ॥२८॥ चेइअवेयावचं उबएसणुमोअणेहिं साहूणं । पायं जिणिंदर्भाणिअं न सयंकरणेण सड्दुव ॥ २९ ॥ सच्चितं - पृथिव्यादिवनस्पतिपर्यन्तं सुवर्णचन्दनादिकं प्रासादप्रतिमादिनिर्माणहेतुभूतं वस्तुजातं वित्तं द्रविणं सौवर्णिकादि घनं ताभ्यां जनितो यावान् - यो द्रव्यस्तवो भवेत् स श्राद्धानां सर्वोऽपि, अमुको द्रव्यस्तवः श्राद्धजातीयानां नोचित इत्येवंवचनस्याप्यसंभवात् सकलोऽपि 'सर्वप्रकारेण' मनोकायकृतकारितैः अनुमतः - अनुज्ञातः श्रावकधर्मे युक्त इत्येवंरूपेण तीर्थकृतोपदिष्टः, तस्मा|च्छावकधर्मे द्रव्यस्तवो महानिति गाथार्थः ||२८|| अथ साधुधर्मे द्रव्यस्तवोऽल्पः कुत इत्याह- 'चेइअ ०' व्याख्या - चैत्यवैयावृत्यमुपदेशानुमोदनाभ्यां साधूनां प्रायो - बाहुल्येन, प्रायोग्रहणात्कारणविशेषे क्वचिदौचित्येन कृतिरूपेणापि जिनेन्द्रभणितम्, औपचारि | कचिनयलक्षणो द्रव्यस्तवस्तु प्रागुक्त एव, न पुनः श्राद्धवत् सर्वः सर्वप्रकारेणेति खल्पत्वं द्रव्यस्तवस्येति गाथार्थः॥२९॥ अथ परः शंकतेणणु निरवज्जो वासो पूआ तेणेव किं न साहूणं ? । तंपि अ पमाणमम्हं जइ जिणआणापइव ||३०||
आ पट्ठिआणं पडिमाणं पूअणंति बुद्धीए । सा वीरेण निसिद्धा लिंगीण महानिसीहंमि ॥ ३१ ॥ बासः - चन्दनचूर्ण निरवद्यस्तेन वासेन हेतुभूतेन साधूनां पूजा किं न १, कथं न भवतीत्यर्थ इतिपूर्वपक्ष:, यथालिङ्गितमेवोत्तरमाह - 'तंपि 'त्यादि तंपि अस्माकं प्रमाणं - सम्मतमेव, यदि प्रतिष्ठावज्जिनाज्ञाऽभविष्यत्, यथा प्रतिष्ठा साधुना कर्त्तव्येत्यादिरूपेण जि| नाज्ञा प्राग् दर्शिता तथाऽचिचवासेन जिनप्रतिमामपि साधुः पूजयेदिति जिनाज्ञा स्यात् सा च नास्तीति नासामिर्विधीयते, जिनाज्ञाया एवास्माकं प्रामाण्यादितिगाथार्थः ॥ ३० ॥ अथ निरवद्येनापि वासेन जिनपूजनं नोचितं तर्हि कथं जिनप्रतिष्ठाऽपीतिपराशंकामपाकुर्वनेव
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
द्रव्यस्तवभावस्तवौ
॥ १५०॥
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
MAN
श्रीप्रवपनपरीक्षा श्विश्रामे ॥१५१॥
जिनाज्ञामाह-प्रतिष्ठितानां प्रतिमानां पूजनमितिबुद्ध्या-अहं जिनेन्द्रं पूजयामीतिधिया पूजा भवति,न पुनरप्रतिष्ठितानां प्रतिमानामपि,
द्रव्यस्तवप्रतिष्ठाया वैयापत्तेः तादृशी च पूजा वीरेण-श्रीवीरजिनेन्द्रेण लिङ्गिना-साधुलिङ्गधारिणां निषिद्धा, कुत्र १-श्रीमहानिशीथे,
मावस्तवौ तथाहि-"से भयवं! जे णं केइ साहू वा साहुणी वा निग्गंथे अणगारे दबत्थयं कुज्जा से णं किमालविजा ?, गोअमा! जे णं केइ साहू वा जाव दवत्थयं कुजा से णं अजएइ वा असंजएइ वा देवभोएइ वा देवञ्चगेइ वा जाव णं उम्मग्गपइट्ठिएइ वा दुझिअसीलेइ वा कुसीलेइ वा सच्छंदायरिएइ वा आलविजा" (सू. ३८) इतिश्रीमहानिशीथे पश्चमाध्ययने, ननु पूर्वमौपचारिकविनयरूपो द्रव्यस्तवः साधूनामप्युक्तः, इदानीं च श्रीमहानिशीथोक्तसम्मत्या सर्वथा द्रव्यस्तवो निषिद्धः, तथा च कथमन्योऽन्यं संगतिरिति । चेत् सत्यं, श्रीमहानिशीथोक्तोत्सर्गवचनस्यापवादिकविशेषवचनादन्यविषयकत्वान्न दोषः, तेन स्नानादिपूर्वकपुष्पादिमिः पूजामिप्रायेण द्रव्यस्तवस्य साधूनां निषिद्धत्वमिति बोध्यमितिगाथार्थः ॥३१॥ अथ चन्द्रप्रभाचार्योक्तमुपसंहरबाहइय चंदप्पहभणिओ दवत्थयहेउ दूसिओ किंची । अह तस्स पक्रखवाईतिलगविगप्पंपि दृसेमि ॥३२॥
इति-प्रागुक्तप्रकारेण चन्द्रप्रभाचार्यभणितो द्रव्यस्तवहेतुर्दूषितः, अथ तस्य-चन्द्रप्रभाचार्यस्य पक्षपातितिलकाचार्यविकल्पमपि दूषयाम इति गाथार्थः, भावार्थस्तु जिनप्रतिमाप्रतिष्ठा न साधुकृत्यं, द्रव्यस्तवत्वादित्यादिरचनादिरूपेण प्राग् प्रदर्शित इतिगाथार्थः। ॥३२॥ अथ तिलकाचार्यविकल्पमाहतिलगो कुवववतिलगोसावजत्तण सदकिचमिणं । इअ साहंतो साहइ अप्पस्सव मूढचकित्तं ॥३३॥ तिलक:-तिलकाचार्यः किंलक्षणः-'कुपक्षतिलक कुपाक्षिकाणां-स्तनिकागमिकादीनां तिलक इव, तत्पक्षपातित्वेन तल्ललाटे
PAHIMANMITRAIIALIRAMI
॥१५
m ages
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
www.neborg
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१५२॥
तिलकापायखंडन
तिलककल्पः, इदं विवादापन प्रतिष्ठाकृत्यं साबद्यत्वेन हेतुना श्रावककृत्यं, प्रयोगस्त्वेवम्-प्रतिष्ठा श्रावककृत्यं सावद्यत्वाजिनपूजावदिति साधयन् आत्मनो, वा एवार्थः, आत्मन एव मूढचक्रित्वं-मूढचक्रवर्तित्वं,एवाध्याहार्यः, मूर्खचक्रवर्शित्वमेव साधयतीतिगा- थार्थः ॥३३।। अथ तिलकस्य मूर्खचक्रित्वमेव दर्शयितुमतिप्रसङ्गमाह
जं जं सावलं तं जइ सड्ढेणं हविज कायवं । ता मुणिघायप्पमुहा महासवा तस्स जिणआणा ॥३४॥
सापद्यत्वेन हेतुना श्रावककृत्यत्वे साध्यमाने, व्याप्तिग्रहस्त्वेवं-प्रतिष्ठा श्रावकेणैव कर्तव्या, सावद्यत्वाद् , यद्यत् सावधं तद्यदि |श्रावकेणैव कर्त्तव्यं भवेत् 'ता' तर्हि मुनिघातप्रमुखा महाश्रवाः-सावद्याः श्रावकस्यैव जिनाज्ञा भवेत् , यतो मुनिघातोत्सूत्रप्ररूपणदेवद्रव्यापहारसंयत्यब्रह्मसेवाप्रवचनोड्डाहादयो महाश्रवाः, इतराश्रवापेक्षया महापापहेतुत्वाद्, यदागमः-"चेइअदबविणासे इसिघाए पवयणस्स उड्डाहे । संजइचउत्थभंगे मूलग्गी बोहिलाभस्स ॥१॥"त्ति (उपदेशपद.४१५) तेषु सावद्यत्वस्य हेतोः सन्चात्, श्रावकेणैवेत्येवकारेण नियमाच्छ्रावककर्त्तव्यतापत्तौ जिनाज्ञा भवेत् , तथा च तव मतेऽनार्यकर्त्तव्यताया दत्ताञ्जलितैव, अथ महाश्रवाः श्रावककृत्यं न भवतीतिचेत्तर्हि तत्र हेतोः सत्वात्साध्याभावाच्च व्यभिचारातिसाररोगग्रस्तो हेतुरपवित्र इति गाथार्यः॥३४॥ अथ कुसुमादिजिनपूजा दृष्टान्ततया तेनोपन्यस्ता, तत्र सावद्यत्वादिति हेतुर्नास्तीतिप्रदर्शनाय प्रथमं जिनपूजाया अमिलापः कीदृशः कर्त्तव्य इत्याह
तत्तविआरे पूआ सावजत्ति अनिठुरं वयणं । सारंभो गिहिधम्मोऽणारंभो समणधम्मो अ॥३५॥ तस्वविचारे-वस्तुगत्या विचारे कुसुमादिजिनपूजायां सावद्यतया निर्वचनं तनिष्ठुरं वचनम् , अनुचितभाषणमित्यर्थः, यतो|
For Person
Prive
Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपरीक्षा
विश्रामे
॥१५३॥
यद्यपि किश्चिदारंभो द्रव्यतो दृश्यते तथाऽपि शुभाध्यवसायान्महती निर्जरा महांश्च पुण्यप्रकृतिबन्धो भवति, यस्तु द्रव्यतः कि ञ्चिदारम्भजन्योऽल्पीयानशुभबन्धः स चाल्पतरत्वाद्व्यक्त्या तञ्जन्यफलानुदयात् तत्कर्मवर्गणानामतिरूक्षत्वेन तत्क्षणादेव विलयाच्च न विवक्ष्यते, अत एव किञ्चित्सारम्भोऽपि जिनपूजालक्षणो द्रव्यस्तवो जिनैः श्रावकाणामनुज्ञातः, यदागमः- “ अकसिणपवत्तगाणं विरयाविरयाण एस खलु जुत्तो । संसारपयणुकरणे दबथए कूवदिट्ठे तो ॥ | १ || "त्ति श्रीआव० नि० (आ० भा० १९६) ननु तर्हि | द्रव्यस्तवे कूपदृष्टान्तो न युक्तः, तत्र कूपखननानन्तरमेव जलनिर्गमे मलापगमः, अत्र पूजां कुर्वत एवारम्भसंभवमालिन्यापगम इति | चेत्, मैवं, कूपखननजनितं मालिन्यं कूपजलेनैवापनीयते इत्येवंरूपेण देशत एव दृष्टान्तात्, नहि दृष्टान्तदाष्टन्तिकयोः सर्वधर्मसाधर्म्य केनापि दृष्टं श्रुतं वा, तथा जगद्वयंवहाराभावाद्, अन्यथा द्वयोरेकत्वापच्या उपमानोपमेययोरेव हान्यापत्तेः, तस्माच्छ्रावकधर्मः सावद्य इति निष्ठुरवचनं न वक्तव्यं, किंतु सारम्भः श्रावकधर्म इति वक्तव्यं, निरारम्भश्व श्रवणधर्म इति, अत एवागमे “दुविहे धम्मे पण्णत्ते, तं०- अगारधम्मे अणगारधम्मे"त्ति, न पुनः 'सावजधम्मे निरवजधम्मे' त्ति पाठः, यत्तु क्वचिद्रव्यस्तवे सावद्यत्वव्यपदेशः स | द्रव्यतः किञ्चिदारम्भजन्यरूक्षाल्परजः स्पर्शलक्षणमालिन्यनिर्देशपरो, न तु नरकादिगतिभोग्य तकनिर्देशपरोऽपि, ननु त्रिविधत्रिविधप्रत्याख्यानवतां साधूनां सारम्भो द्रव्यस्तवः कथमनुमोदनीयः ?, तद्गतारम्भस्याप्यनुमोदनापत्तेरितिचेत्, मैवं, सामायिकादिश्रावकधर्ममात्रस्याप्यननुमोदनीयत्वापत्तेः कृतसामायिकादीनामप्युद्दिष्टभोजित्वेनारम्भकलुषितत्वात् तस्मात्साधूनां तद्गतारम्भो नानुमोदनाविषयः, किंतु तज्जन्यः श्रावकधर्म एवेतिगाथार्थः ||३५|| अथ कुसुमादिपूजायाः वस्तुगत्या सावद्यत्वाभावेन साधुकर्त्तव्यतया कथं नानुज्ञेति पराशङ्कामुद्भाव्य तिरस्कुर्वन्नाह -
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
तिलकाचार्य खंडनं
।। १५३ ।।
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
तिलका |चार्यखंडन
चनपरीक्षा विश्रामे ॥१५४॥
ARUHIRAIMIMAmale READINilimam MAHARITHILIPHARINAMAHINAINAHINILAS
ithi
पूआ साबजत्ति अ वयणं जइ होइ निठुरं वयणं । ता साहणवि जुत्ता सयंपि एयंपि दुवयणं॥३६॥ पूजा-कुसुमादिना जिनार्चनं सावधेति यदि निष्ठुरवचनं भवेत 'ता' तर्हि साधूनां स्वयमपि युक्ता कर्तुमिति गम्यमिति पराशङ्कावचनं, एतदपि दुर्वचनम्-अजल्पनाहमितिगाथार्थः ॥३६॥ अथ कथं परोक्तं वचनं दुर्वचनमिति दर्शयन्नाह
नेवं जं निरवजं तं समणेहि सयंपि करणिज्जं । बारसवयसामाइअमुच्चारो जं न साहणं ॥३७॥ यद्यनिरवद्यं तत्तत्साधुमिः स्वयमपि करणीयमित्येवं नियमो नास्ति, हेतुमाह-जति यद्-यसादास्तां सारम्भो, निरारम्भतयोपवर्णितोऽपि द्वादशव्रतसामायिकपौषधश्राद्धप्रतिमाधुच्चारः साधूनां नास्तीति व्यभिचार इतिगाथार्थः॥३७॥ अथ महाव्रतिनाम|णुव्रतायुच्चारो न युक्त इतिकृत्वा प्रकारान्तरमाहअहवा अण्णुण्णंपिअ वेआवचंपि किं न जिणकप्पे?। तम्हा जिणिंदआणा पमाणमिह केवलं तत्तं ॥३८॥
अथवा 'जिनकल्पे' जिनकल्पमार्गे 'अन्योऽन्यमपि' जिनकल्पिकानां परस्परमपि 'वैयावृत्यम्' अशनादिदानसंवाहनादिरूपं 'किं ने ति केन हेतुना जिनैनिषिद्धं ?, तत्र सावद्यसंभावनाया अप्यसंभवात् , तस्मात्कारणादिहेति-जिनकल्पेऽन्यत्र वा 'जिनाज्ञा' | एवकारोऽध्याहार्यो जिना व प्रमाणं केवलं, नान्यत्स्वमतिविकल्पनादि किंचिदपि सुंदरमपीत्यक्षरार्थः, भावार्थत्वयम्-शोभनमप्य|नुष्ठानमुपदिष्टमपि पुरुषविशेष प्रतीत्य प्रतिषिद्धं दृश्यते, तचैव-"पंचहि ठाणेहि समणे निग्गंथे महानिजरे महापजवसाणे भवति, |तं०-अगिलाए आयरिअवेआवच्चं करेमाणे" (१०-३९७) इत्यादि सामान्योक्तमपि पुरुषविशेष प्रतीत्य निषिद्धं, यथा जिनकल्पिकानां परस्परं वैयावृश्यादि, यदागमः-"चत्तारि पुरिसजाया पं०,०-करोति नाममेगे वेयावच्चं नोपडिच्छति इत्यादि४ (१०-३२०)
l amIIITRA
AINA
Mittha LURARIPा ANILIMARATHALINIRALA
.
॥१५४॥
Jan Education Interbon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपरीक्षा ३ विश्रामे ॥१५५॥
G
| इति स्थानाङ्गे चतुर्थस्थानके तृतीयोदेशके, अत्र चतुर्थे भङ्गे जिनकल्पिकः, स च वैयावृत्यं न करोति न वा प्रतीच्छतीति, तथा द्विती| यभंगे स्थविरकल्पिका अप्याचार्यग्लानादयो, वैयावृत्यं प्रतीच्छन्ति न कुर्वन्तीति, अत एवावश्यकनिर्युक्तावपि, व्याख्येयव्याख्यानयोरभेदात् नियुक्तिशब्देन तद्वृत्तिग्रह्या, अस्ति च तत्रेच्छाकारसामाचारीवर्णने इयं गाथा "एएहिं कारणेहिं तुंबी भूओ अ होइ आयरिओ । वैयावच्चं न करे कायवं तस्स सेसेहिं ॥१॥ति, एवमभ्युत्थानवन्दन सत्कारसन्मानपृच्छाप्रतिपृच्छाव्याकरणादिष्वपि योज्यं, तस्माजिनाशैव केवलं प्रमाणं, नान्यत्किमपि, परस्परं वैयावृत्यादेरपि सावद्यत्वापत्तेरितिगाथार्थः ॥ ३८ ॥ अथ पूजायाः सावद्यत्वस्वीकारेऽतिप्रसङ्गरूपदोषमाह -
अण्णह सा साहूणं पूआ अणुमोअणोबएसेहिं । णो जुत्ता जं तेसिं सावज्जं सङ्घहा हेयं ||३९|| अन्यथा पूजायाः सावद्यत्वस्वीकारे श्रावकैः पुष्पादिना विहिता सा पूजा साधूनामुपदेशानुमोदनाविषयो न स्याद्, यतः कारणात्तेषां साधूनां सावद्यं - सपापमनुष्ठानं सर्वथा - सर्वप्रकारेण “सवं सावज्जं जोगं पच्चकखामि" इत्यादिवचोभिः मनोवाक्कायकतकारितानुमतिभिर्हेयं-त्याज्यं वर्त्तते, नहि साधवः सावद्यमुपदिशन्ति, न वाऽनुमोदन्ते, अब्रह्मसेवादेरप्युपदेशादिविषयत्वापत्तेः, | न चायं दोषः सारम्भपक्षेऽपि भविष्यतीतिशङ्कनीयम्, आरम्भस्यानन्यगत्या पूजाकारणत्वाद् अवद्यस्य च तथा स्वभावाभावात्, तस्मात् सत्यप्यारम्भे तज्जन्यफलाभावात् पूजाया निरवद्यतैव, साधोः स्वयं कर्त्तव्यतानिषेधे तु युक्तिरुक्ता, वक्ष्यतेऽनन्तरमितिगाधार्थः ||३९|| अथोपसंहरनेव साधुकर्त्तव्यतानिषेधे युक्तिमाह
तमहा महव्वसुं संकंतोऽणुव्वयाइगिहिधम्मो । जइ संकंता पंचममहत्वए किं न ता पूआ ||४०||
For Personal and Private Use Only
तिलकाचार्यखंडनं
1184411
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
ANTIHAR
श्रीप्रवबनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१५६॥
AHITIMAHANIHIGHIMIRCHIRAINRI
तसाद् यदि यथेत्यध्याहार्य यथा महाव्रतेषु अणुव्रतादिगृहिधर्मः संक्रन्तस्ता-तर्हि तथेत्यध्याहार्य तथा पञ्चममहाव्रते पूजा | तिलकाकिं न संक्रान्ता?, अपितु संक्रान्तेत्यर्थ इतिगाथार्थः ॥४०॥ अथ द्रव्यपूजा यथा पश्चममहाव्रते संक्रान्ता तथा दर्शयन्नाह
चार्यखंडनं ___आणाइ दव्वपूआ दव्वच्चाएण देसरूवेण । सो सब्वदब्वचाए जिणआणाए समोअरई ॥४१॥
द्रव्यपूजा हि दिव्यकुसुमचन्दनादिद्रव्यसमुदायसाध्या, सा चाज्ञया देशरूपेण द्रव्यत्यागेन भवति, देशतो द्रव्यव्ययेनैव । स्थादित्यर्थः, आज्ञाऽपि तीर्थकृदुपदेशरूपा,न पुनः कुसुमादिद्रव्यव्ययमात्रेण, उत्सूत्रभाषिणामपि तीर्थकृत्पूजाकृतिप्रसक्तेः, नचैवं, यतो द्रव्यपूजा हि भावपूजाकारणं-भावस्तवहेतुः, भावस्तवो हि चारित्रं, यदुक्तं-"जिणभवणविंबठावण जत्ता पूआ य सुत्तओ विहिणा । दवत्थउत्ति णेअं भावत्थयकारणत्तेणं ॥१॥ इतिपञ्चाशके (२४७) तच्चोत्सूत्रभाषिणामनन्तेनापि कालेन दुरापम् ,अनन्तकालस्थितिहेतुस्तु कुपाक्षिकाणां पूजापि भगवति उत्सूत्रसंयुक्ता,आस्तां कुसुमादिपूजा,प्रव्रज्याऽप्यनन्तसंसारहेतुस्तथावस्तुखभावाद्, युक्तयस्तु प्रथमविश्रामे तीर्थस्वरूपव्यवस्थापनावसरे दर्शिता, एतच जमाल्यादीनामेवेति प्रवचने प्रतीतमेतत् , कुमतं हि क्रियाबलेन बर्द्धते इति पूजादिक्रियैव चैषामन्येषां वाऽनुमोदनादिविषयत्वेनानर्थहेतुरपि, तस्मात्कुमतं यथार क्रियाशिथिलं तथा२ प्रवचनस्य तस्य च हितमेवेति मतिमता मन्तव्यं, स देशतो द्रव्यत्यागः, सर्वद्रव्यत्यागे "सवाओ परिग्गहाओ वेरमण"मितिजिनाज्ञयैव सर्वपरिग्रहत्यागात्मके पश्चममहाव्रते समवतरति, अयं भावः-यदि साधूनां कुसुमादिद्रव्यस्तवो निर्जराङ्गमभविष्यत्तर्हि सर्वज्ञाः सर्वपरिग्रहत्यागं साधूनां नाकारयिष्यन् ,कारितवन्तश्च सर्वपरिग्रहत्यागं साधूनामतः सर्वपरिग्रहत्यागान्तभूतोऽपि द्रव्यस्तवः पृथक क्रि| यमाणस्तीर्थकृदाशातनवाज्ञाबाह्यत्वादितिगाथार्थः ।।४१॥ अथ प्रतिमाप्रतिष्ठा श्रावकेणैव कर्त्तव्या सावद्यत्वा व्यस्तवपूजादिवदिति ॥१५६।।
THALILARAM
INTAINTIMAmethinान
Iain Education Intel
For Personal and Private Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
तिलकानुमानवाया
श्रीप्रवपनपरीक्षा
विश्रामे ॥१५७॥
DINARISHIDARSHAIRATHORAH
तिलकाचार्योदावितस्यानुमानस्य तद्विपरीतसाधकं तत्प्रतिपक्षभूतमनुमानमाह
जिणपडिमाण पइठ्ठा कायवा मुनिगुरूहिं जगसक्खं । तेलुकपूअकारणभावा गणहरपइहव्व ॥४२॥ जिनप्रतिमानां प्रतिष्ठा जगत्समक्षं मुनिगुरुभिः कर्तव्या,अनापवादिकत्वे सति त्रैलोक्यपूजाकारणभावात् त्रैलोक्यपूजाहेतुत्वागणधरप्रतिष्ठावद्-गणधरपदस्थापनावदित्यनुमानप्रयोगः, व्याप्तिग्रहस्त्वेवं-यद्यत्रैलोक्यपूजाकारणं तत्तन्मुनिगुरुणैव विधेयं, यथा गणधरपदप्रतिष्ठा, तत्र हेतुसाध्ययोद्धयोरपि सच्चात् , प्रकृतसाध्यसिद्ध्यर्थ मुनिगुरु:-मूरिः दृष्टान्ते तीर्थकृदिति, न पुनर्मूहिकृत्यं त्रैलोक्यपूज्यत्वहेतुर्भवति, यत्तु क्वचिच्चरितानुवादे तथा दृश्यते तदिव्यानुभावाद्यात्मकमौपाधिकमेवावगन्तव्यं, दिव्यानुभावस्तु विधिवादे विचारक्षोदक्षमो न भवति,यथा अविरतदेवतापितलिङ्गः साधुलिङ्गधारी कश्चित् साधुखैलोक्यस्याप्याराध्यो भवति, न तथा द्वादशव्रतधारकश्रावकापितलिङ्गात्साधुः स्यात्, तथाऽनादिसिद्धजगत्स्वभावात् ,जगत्साक्षिकमितिपदेन प्रतिष्ठाकृत्यं न रहोवृत्या विधेयं, किंतु राजामात्यादिसमस्तमहर्द्धिकजनसमक्षं,यतः समस्तजनसाक्षिकं प्रतिष्ठाकृत्यं समस्तस्यापि लोकस्याराध्यत्वेनाभिमतं स्यात् , तत्रापि साधुना कृतमविवादेनैव समस्तानामपि सम्मतं, साधोः समस्ताभिमतत्वादितिगाथार्थः ॥४२॥ अथ सत्प्रतिपक्षितं तिलकाचार्योद्भावितमनुमानं कीदृशं जातमित्याहपडिवक्खऽणुमाणसरप्पहओ तुह हेउसउणि गयपक्खो। सिद्धंतपक्खजुत्तो हेउसरो जयउ अम्हाणं ॥४३॥
प्रतिपक्षानुमान-परोद्भावितानुमानसाध्याद्विपरीतसाधकानुमानं तदेव शरो-बाणस्तेन प्रहत:-आहत'तुहे'ति-हे तिलकाचार्य! तव त्वदीयो हेतुः सावद्यत्वादितिरूपस्तद्रूपः शकुनिः-पक्षी, किंलक्षणो?-तपक्षः-छिन्नपक्षो जातः, अन्योऽपि पक्षी परप्रयोगप्रे
ATAINumanitUTIANRAIN
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
३ विश्रामे
॥ १५८॥
| रितवाण प्रहतो विगतपक्षोऽसमर्थः च्युतप्राणो वा भवति, तथा त्वदनुमानपक्षी तीर्थप्रेरितानुमानशरप्रहतो बोध्यः, यत एवं ततो| ऽस्माकम् - अस्मत्संबन्धी त्रैलोक्यपूजाकारणत्वादितिहेतुषाणो जयतु, किंलक्षणः १ - सिद्धान्तपक्षयुक्तः - अनेकप्रतिष्ठाकल्पादिप्रवच - | नानुयायी, अपरोऽपि बाणः सिद्धाः परिकर्म्मणा संस्कृताः येऽन्ता - अन्तिमावयवास्तेषु पक्षाः पतत्राणि यत्र स तथा, पतत्रमन्त| रेण बाणस्याप्यगतेः, त्वदनुमानपक्षिहन्ता सिद्धान्त क्षयुक्तोऽस्मदीयो बाणो जयत्विति समुदायार्थः ||४३|| इति चन्द्रप्रभाचार्य| तिलकाचार्यविरचितान्यनुमानानि हेत्वाभासग्रस्तानि न श्रावक प्रतिष्ठाव्यवस्थापनाय समर्थानीति ज्ञापयित्वा साधुप्रतिष्ठाव्यवस्थापना| यानुमानानि आगमसम्मतयश्च प्रदर्शिताः।। अथ कालानुभावात् केषांचिन्मतिमांद्यातिलकाचार्यकृतप्रतिष्ठा कल्पमालोक्य शङ्कोत्पद्यते
तत्पराकरणाय गाथामाह
जो पुणतिलगायरिओ कुवकुखमुखो मयाणुराएण । लविओ कप्पाभासे अमुणंतो धम्मपरमत्थं ॥४४॥ यः पुनस्तिलकाचार्यः कुपक्षमुख्यो नहाऽज्ञानान्धः स्वमतानुरागेण खमतदाढर्थहेतवे एव ग्रन्थकर्तृत्वाच्छेषकुपाक्षिकापेक्षया प्रसिद्धः, | यद्वा कुपाक्षिकाणां मध्ये मूर्खः, मूर्खत्वं प्रतिष्ठा कल्पादिग्रन्थरचनायां स्वयमनुमानादिप्रयोग करणाशक्तः परकृतानामनुमानप्रयोगाणां |दूषणभूषणान्यजानन्नेव राकामताकर्षकचन्द्रप्रभाचार्येण क्रोधाविष्टेन श्रावक प्रतिष्ठाव्यवस्थापनायोद्भाविता ये हेत्वाभासास्तानेवान्ध| युद्धवन्निजचातुर्याविष्करणाय निजकृतितयाऽलिखिष्य तर्हि मूर्खत्वमप्यस्य नाज्ञास्यद्, यतः - 'मुकखो ताव महग्घो मोणं काऊण सयलमज्झमि । जाव न खसरखसप्पुसच्वः फुप्फुसखसफसं कुणइ || १ | "त्ति, नचैवं विपश्चितां गतिः, यदास्माकीनेन पूर्वजेन क्रोधाना| भोगादिना परवशीभूतेन यत्किचित्कृतं कारितं प्रकाशितं वा तत्सर्व्वमपि प्रमाणीकृत्य विपश्चित्पर्षदि व्यवस्थाप्यते, तद्व्यवस्थापने
For Personal and Private Use Only
तिलकीयः
कल्पाभासः
।। १५८।।
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१५९॥
AL
%
A
च खकीयं मौखर्यमेवाविष्कर्त्तव्यं स्यात् , नानुमानाभासो बलीयसाऽपि पुरुषेण प्रामाणिकपर्षदि परवादिजयायोद्भावितः स्वात्मनः | तिलकीयः शरणं भवितुमर्हति, किं खड्गाभासेनाप्यर्ककाष्ठेन वैरिसैन्यं जेतुं शक्यते ? इत्यादि स्वयमेव बोध्यं, मतानुरागेणेतिपदेन तिलकाचा- कल्पामास: र्यस्य राकाशाखापतितत्वं सूत्रितं ॥ 'लविउत्ति लपितो यत्तत्प्रलपितः, कुत्र ?-'कल्पाभासे' कल्पशब्देनेह प्रतिष्ठाकल्पस्तद्वदाभासते अप्रतिष्ठाकल्पोऽपि प्रतिष्ठाकल्पतया आभासते इति प्रतिष्ठाकल्पाभासस्तस्मिन् , किं कुर्वन् , ?--'धर्मपरमार्थमजानन्' धर्मस्य-श्रुतचारित्रात्मकस्य परमार्थो-रहस्यं सामान्यविशेषोत्सर्गापवादात्मकं न ज्ञातवानित्यर्थः। | अथ तिलकाचायप्रलपितं प्रादुष्कर्तुं तद्विकल्पिता प्रतिष्ठाकल्पपीठिका (दर्यते) यथा-उनमो भगवते श्रीपञ्चमङ्गलाय ॥ येनावरहितेनापि, विषमास्त्रो विनिर्जितः। महावीरः सवः पायाल्लोकोत्तरपराक्रमः॥१॥ सर्वोत्तमसमाचीर्णज्ञानचारित्रदर्शनाः। गुरवः सुखमेधन्तां, सिद्धिश्रीसंगमोद्यताः ॥२॥ साधूनां श्रावकाणां च, विधिर्यत्र निरुच्यते । स निष्कन्दितसंदेहश्चिरं जीयाजिनागमः ॥३॥ एवं समाहितस्वान्तः, स्मृत्यर्थ भविनां सदा । जिनबिम्बप्रतिष्ठानविधिमाविष्करोम्यहम् ॥४॥ इह च प्रथममेव केचिदुत्सूत्रप्ररूपिणो यथाच्छन्दाः खात्मप्रत्यनीकाश्चिरपरिचितापारसंसारकान्तारसंचारविरहभीरवः सिद्धिसीमन्तिनीपरिरम्भयोग्य| भोग्यविकलाः कुगतिवनिताङ्गपरिष्वङ्गबद्धरङ्गाः स्वीकृतनिष्प्रपञ्चपञ्चमहाव्रतानां वतिनां प्रतिष्ठाकारत्वमुपवर्णयन्ति तदसंगतं, यतः प्रतिष्ठाकारस्येदं खरूपं निरूप्यते-यथा-न्हायविलितउ चंदणिण गंधसुगंधिअदेह। परिहाविअसिअसदसजुयल गुणगणरयणह गेह॥१॥ "तक्खणि दक्खिणि करि धरिअकंकणकडहसणाहु। सुंदरमुद्दारयणजुय दक्षिणकरतरुसाहु॥२॥ सुठ्ठ पइटाकार तहिं वणिजइ जय- ॥१५९॥
AP
PARIA
Jan Education International
For Personal and Private Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवधनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१६०॥
तिलकीयकल्प पीठिका
वंतु । जो नवि नाहिसमयकलिऑन कुदंसण दीसंतु ॥३॥ तत्र 'वयछक्क कायछक्कं अकप्पो गिहिभायणं। पल्लिअंक निसिजाए सिणाणं सोभवजणं ॥१॥ इत्यागमात् साधूनां स्नानं शरीरे चन्दनविलेपनं गन्धैः सुगंधीकरणं शोभाङ्गत्वान्नैव युज्यते, तथा “आ| यपमाणा कप्पा अड्ढाइजा य वित्थडा हत्था" इत्यागमेषु प्रमाणोपेतवस्त्रपरिधानेन साधोरचेलकत्वस्थापनादखण्डसदशवस्त्रपरिधानमपि न युज्यते । तथा-"जत्थ हिरण्ण सुवणं हत्थेण पराणयंपि णो छप्पे । कारणसमल्लिअंपिहु गोअम! गच्छं तयं | भणिमो ॥१॥ इत्यागमेन साधोः सुवर्णस्पर्शनमात्रमपि निषिद्धं,तत्कथं कङ्कणसूत्राद्यलंकारमङ्गीकरिष्यति', अतः प्रतिष्ठाकारलक्षणं || सर्वमपि साधोविरुद्ध्यते, श्रावकस्यैवोपपद्यते, ततस्तेनैव प्रतिष्ठा कार्या, अत्र चार्थे अनुमिमीहे-जिनबिम्बप्रतिष्ठा श्रावकेणैव
कर्त्तव्या, द्रव्यस्तवरूपत्वात्पुष्पपूजादिवद् , द्रव्यस्तवत्वं चास्याः "जिणभवणबिंबठावणजत्तापूआइ सुत्तओ विहिणा। दवत्थउत्ति |णेअं भावत्थयकारणत्तेणं ॥१॥" इति वचनात् , तथा सावद्यरूपत्वादितिहेतोः जिनप्रतिष्ठा श्रावकेणैव कार्या,सावद्यरूपत्वं चास्या
एवं-शुद्धिं कृत्वा प्रतिष्ठाकारश्चन्दनमभिमन्त्र्य स्वहस्तेन विम्बस्य विलेपनं करोति, अभिमन्त्रितधूपोत्पाटनं स्वहस्तेन करोति, | पुष्पवासयुक्ताभिमन्त्रितमदनफलबन्धनं स्वहस्तेन करोति, प्रत्यग्रवस्त्रेण प्रतिमाच्छादनं तदुपरि चन्दनच्छटामोचनं पुष्पक्षेपं नानागन्धयुक्तसप्तधान्यक्षेपणं च स्वहस्तेन कगेति, ततो लग्नसमये त्रिपञ्चसप्तवारान् सर्वाङ्गं प्रतिमा स्पशेत् , पुनर्वासनिक्षेपणं पुष्पारोपणं |च प्रतिष्ठाकारः स्वहस्तेन करोति इति सर्वप्रतिष्ठाकल्पेपूक्तत्वादिति कुपाक्षिकतिलकतिलकाचार्यः स्वमतानुरागेण श्रावकप्रतिष्ठाव्यवस्थापनाय यत्तत्प्रलपचन्मत्तकेलिसदृशी प्रतिष्ठाकल्पाभासपीठिकामुत्सूत्रविड्भृतमुखचञ्चूनां चिरंजीविनां विश्रामकृते कृतवान् , | तत्र सामान्यतस्तावदित्थममिधातव्यं
For Personal and Private Use Only
Jan Educabonnembo
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१६॥
ABHelmethTHANImamima BAITHAPTERNIRAHISAMAJIKIMALAIMURARIANRAKALINITARIHATRAINMET A ITIRAN I
ननु भो तिलकाचार्य! एवं शुद्धिं कृत्वा प्रतिष्ठाकारश्चन्दनमभिमन्व्य खहस्तेन बिम्बस्य विलेपनं करोतीत्यादिरूपः प्रतिष्ठा-IM
साधुप्रतिष्ठा विधिस्त्वया कुतो लिखितः १, किं सिद्धान्तादुत पूर्वाचार्यविरचितप्रकरणेभ्यो वा अथवा पूर्वभवाम्यस्तपरिज्ञानहेतोर्जातिस्मृत्यादेर्वा || खमतिविकल्पनाद्वा?, नाद्यः, कापि सिद्धान्ते त्वल्लिखितविधेरनुपलम्भाद् ,द्वितीये प्रकरणान्यपि चरित्रादिरूपाणि उत प्रतिष्ठाविधेरेव प्रतिपादकानि ?, नाद्यः, आस्तामन्यत् त्वयैव प्रतिष्ठाकल्पे नामग्राहं निदर्शितानि यान्युपमितिभवपश्चादीनि चरित्ररूपाणि | प्रकरणानि तेष्वपि क्वापि त्वदुक्तविधेर्गन्धस्याप्यभावात् , न हि क्वापि केनापि तिलकमञ्जर्यादिशक्रपर्यन्तेन प्रथमममिमन्त्रितचन्दनेन बिम्बं लिप्तं, न चाभिमन्त्रितधूपोत्पाटनमित्यादि यावन्मन्त्रन्यासनेत्रोन्मीलनादि कृतं,तावन्मात्रस्यैव तवोपदेशार्हत्वाद्, अथ प्रतिष्ठाविधेः प्रतिपादकानि प्रतिष्ठाकल्परूपाणि प्रकरणानीति चेत्तर्हि ते प्रतिष्ठाकल्पास्तव प्रमागमप्रमाणं वा ?,आये विवादस्य|| दत्ताञ्जलितैव, तेषु प्रतिष्ठाकल्पेषु यानि कृत्यानि श्रावकस्य तानि श्रावकस्यैवाभ्युपगन्तव्यानि, यानि च साधोस्तानि च साधोरेवेति | नष्टा त्वदभीष्टा श्रावकप्रतिष्ठा दूरमिति । इह च प्रथममेव केचिदुत्सूत्रप्ररूपिणो यथाच्छन्दाः स्वात्मप्रत्यनीकाचिरपरिचितापारसंसारकान्तारसंचारविरहमीरव इत्याद्यनार्यदुर्वचनैः साधुप्रतिष्ठाव्यवस्थापकानां तीर्थसम्मतानामपि श्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतिपूर्वसूरीणां महाशातनां कृत्वा मूरिप्रतिष्ठाभिधायकेभ्यस्तत्कृतप्रतिष्ठाकल्पेभ्यः शेषप्रतिष्ठाविधिं च वकृते प्रतिष्ठाभासे लिखन् पुनः साधुप्रतिठोत्थापनाय श्रीहरिभद्रमरिप्रभृतिकृतानामेव पश्चाशकादिग्रन्थानां सम्मतिं दर्शयन् हे निर्लज ! तिलकाचार्य त्वं कीदृशः किंसंज्ञो| भण्यते ?, परं 'निस्स्थानिकायाः सपत्न्याः पितृगृहं स्थानक'मिति लोकाभाणकस्त्वया सत्यापित इति,किंच-भो तिलकाचार्य ! सर्वप्रतिष्ठाकल्पेषूक्तत्वादिति वचसा ये त्वयैव प्रतिष्ठाकल्पाः सम्मतितयोद्भाविताः तत्र क्वापि मन्त्रन्यासनेत्रोन्मीलनादिकमपि श्रावक एव ॥१६ १॥
For Persona Pivy
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥ १६२॥
Jain Educationa In
| करोति, न पुनः साधुरित्यादि लिखितं दृष्टं न वा ?, नेति चेत्तर्हि तव पितुः किं याति यचमेव कण्ठागतान्त्रं यावद् वाढस्वरेण प्रतिष्ठा | श्रावकेणैव कर्त्तव्या साधोस्तत्रानधिकरादित्यादि जल्पसि, अथ प्रतिष्ठाकल्या अप्रमाणमितिचेत् मैवं, प्रतिष्ठाकल्पप्रणेतॄणां श्रीहरि| भद्रसूरिप्रभृतीनामनाप्तत्वापच्या तत्कृतपञ्चाशकादिग्रन्थानां सम्मतितयाऽनुद्भावनापत्तेः त्वद्विकल्पितप्रतिकल्पाभासस्यापि निर्मूलता| पत्तेश्च, अथ तृतीयो विकल्पचेत् न पूर्वभवाभ्यस्तपरिज्ञानहेतोर्जातिस्मृत्यादेरिति दिव्यकरणप्रत्यायनीयत्वेनाकिंचित्करत्वान्न सदसि | वक्तुमपि कल्प्यः, अथ स्वमतिविकल्पनादिति योऽन्त्यः सोऽत्यज इवास्पृश्यः, नहि स्वमतिविकल्पितं कस्यापि विश्वासहेतुः, तस्मात् | स्वयं प्रतिष्ठा कल्पाभासमपि कुर्वता त्वया तन्मूलभूताः श्रीहरिभद्रवरिप्रभृतिकृताः प्रतिष्ठाकल्पाः प्रमाणीकर्त्तव्याः, अन्यथा सर्व| प्रतिष्ठाकल्पेषूक्तत्वादिति वक्तुमप्यशक्यत्वात्, तत्प्रमाणीकरणे च त्वद्विकल्पितप्रतिष्ठाकल्पोऽर्धजरतीयन्यायमापन्नो न श्रवणार्हो - |ऽपि, तथा च सिद्धमनायासेनैव साधुप्रतिष्ठाकरणमिति गाथार्थः ॥ ४४ ॥ अथोक्तार्थसंग्राहकं गाथात्रिकमाह
न तुह पकप्पे बहि लिहिओ आगमा पगरणेहिं ? । पढमो तुहंऽपणिट्ठो बीए चरिअं च विहिमंतं ॥ ४५ ॥ दमयंतीपमुहाई जाई चरिआई तएव वृत्ताई । तेसुवि तुह लिहिअविही न दीसई आससिंगुव ॥४६॥ विहितं पुण पगरण पट्टकप्पो हविज जइ तुम्हं । ता अम्हाणवि इटुं सूरिपइट्टा जिणुवइट्ठा ॥४७॥ ननु तव प्रतिष्ठाकल्पे लिखितो विधिः आगमात् प्रकरणेभ्यो वा १, प्रथमस्तवाप्यनिष्टः, आचाराङ्गादिषु त्वदुक्तविधेरनुपलम्भात्, | द्वितीये प्रकरणमपि चरितं विधिमद्वा १, प्रथमे दमयन्तीप्रमुखानि यानि चरितानि त्वयाऽप्युक्तानि सम्मतितयेति तेष्वपि तत्र | लिखितो विधिर्न दृश्यते, अश्वशृङ्गवद्, यथा तुरङ्गशृङ्गमदृश्यं तथा त्वदुक्तो विधिश्चरित्रप्रकरणेषु न दृश्यते, यदि तव विधिमत्प्रति
For Personal and Private Use Only
साधुप्रतिष्ठा
॥ १६२॥
.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥१६३॥
ष्ठादिविप्रतिपादकं पुनः प्रकरणं प्रतिष्टाकल्पस्ता- तर्हि अस्माकमपीष्टं, सूरिप्रतिष्ठा जिनोपदिष्टा सिद्धेतिगाथात्रयार्थः । ४५ ४६ ४७ अथ फलितार्थमाह
तम्हा जत्थ नवीणं बिंबं निम्मविअ महिआइमयं । महिअं अहिग्गहीहिं तत्थ विही नेव सत्थुत्तो ॥ ४८॥ यस्मात्कारणात्प्रतिष्ठाकल्पोक्तो विधिः 'सूरिः प्रतिष्ठां कुर्यादि त्यादिवचोभिर्व्यङ्गयः प्रमाणं तस्मात्कारणात् मृत्तिकादिद्रव्य| मयं - मृत्तिका गोमयादिपुद्गलात्मकं 'बिम्बं ' जिनप्रतिमा 'अभिग्रहिमिः' जिनबिम्बं नमस्कृत्यैवाशनादि भोक्तुं कल्पते, नान्यथेत्यमि| ग्रहवद्भिः क्वचित्कदाचित्प्रयोजनविशेषे बिम्बसामय्यभावे 'निर्मापितं ' निष्पादितं तत्र शास्त्रोक्तो विधिः- प्रतिष्ठाकल्पोक्तो विधिर्न| भवेत्, नहि विधिप्रतिष्ठां चिकीर्षन् कोऽपि मृत्तिकादिद्रव्येण जिनबिम्बं करोति तादृशस्य विम्बस्य जलस्पर्शमात्रेणैव विनश्वर| स्वभावात् कुतः स्नात्रादिविधिकरण संभवः १, किंतु स्वाभिग्रहपरिपालननिमित्तं मृत्तिकादिना तीर्थकृदाकृतिं विधाय चैत्यत्रन्दनशुद्ध्यर्थं | नमस्कारमात्रेण स्थापना क्रियते, सा च तथाविधभवितव्यतायोगाद्देवतया तीर्थतया प्रवृत्ता सर्वेषामपि सम्मता जातेतिबोध्यं, नचैवं शास्त्रोक्तो विधिर्लुप्येतेतिगाथार्थः || ४८ || अथ तिलकाचार्यः स्वप्रतिष्ठाकल्पे प्रतिष्ठादिशब्दानामर्थं यथा तथा प्रलपन् बहुजनानां भ्रान्तिजनकः अतस्तच्छङ्कापराकरणार्थं प्रतिष्ठाशब्दस्य कोऽर्थ इत्याह
सेस हिगारि पट्ठा पठिअपरिमाणमासणडवणा । अहिगारट्ठपवित्ती जह लट्ठिपइट्टिआ य धया ॥ ४९ ॥ 'शेषाधिकारे' नवीन प्रतिमाकरणादतिरिक्ताधिकारे यत्र कोऽपि प्रतिष्ठाशब्दो दृश्यते तत्र प्रतिष्ठा तावत् प्रतिष्ठितानां जीर्ण| प्रतिमानामासनस्थापना, प्रासाद सिंहासनादिकं नवीनं निष्पाद्य पूजानिमित्तं तत्रोपवेशनमिति प्रतिष्ठाशब्दार्थः, तत्कुत इत्याह-अधि
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
साधुप्रतिष्ठा
॥ १६३॥
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१६४॥
प्रतिष्ठाशब्दार्थः
कारात्-प्रकरणविशेषादर्थप्रतिपत्तिः-अर्थाभ्युपगमो भवति,तत्र दृष्टान्तमाह-'जहे' त्यादि,यथा लष्टिप्रतिष्ठिता ध्वजा, लप्टौ-दण्डे प्रतिष्ठिता-न्यस्ता यथा ध्वजेत्यर्थः। यदागमः-"तओ पुणो जञ्चकणगलद्वियपइट्ठिअंसमूहनीले'त्यादि श्रीपर्युषणाकल्पे, तथा "भरहंतपइट्ठाए महुरानयरीए मंगलाई तु । गेहेसु चच्चरेसु अछन्नवइगामअद्धेसु॥१॥त्ति महुराए नयरीए घरे कए पढमं अरहंता पइट्ठवि-| अंति मंगलनिमित्तं, जइ न करेति घरं पडइ"त्ति, अत्र ब्राह्मणक्षत्रियादिगृहेषु न्यसनमात्र एव प्रतिष्ठाशब्दार्थः, एतेन प्रतिष्ठा१प्रतिष्ठान२ प्रतिष्ठापन३ संस्थापन४ स्थापना५ दिशब्दानामेकार्थतां विकल्प्य परस्परपर्यायवाचिता तिलकाचार्येण प्रतिपादिता साऽपि निरस्ता, प्रतिष्ठादिशब्दानां पर्यायवाचित्वेन विपश्चित्प्रयोगादर्शनात । किंत 'अधिकारवशादर्थप्राप्ति'रितिन्यायात क्वचित्प्रतिप्ठाशब्दः शोभावाची, यथा “प्रतिष्ठा प्रापितः शिष्यो, गुरुणा गुरुविद्यया" क्वचिदाधाराधेयसंवन्धवाचको यथा-"गुरुरासने प्रतिष्ठाय, शिष्यानध्यापयत्यमून्" तथाऽऽगमप्रयोगोऽपि-"तओ पुणो जच्चकणगलट्ठिपइटिअ"त्ति, तथा णिगन्तप्रयोगेणापि,यथा 'गपूजयेत् प्रतिष्ठाप्य, चैत्येऽर्हत्प्रतिमा सुधीः।" क्वचिच्च प्रतिष्ठाप्यविषयकाभिमन्त्रितवासक्षेपमन्त्रन्यासादिक्रियाविशेषवाचको, | यथा “मूरिः प्रतिष्ठां कुर्यादि'त्यादि,एवं प्रतिष्ठानशब्दोऽपि प्रायः स्थित्यर्थाभिधायकः, प्रतिष्ठापनशब्दस्तु णिगन्तप्रयोगात्स्फुट
एव भिन्नार्थः, नचैवं प्रतिष्ठाप्रतिष्ठानशब्दयोः प्रतिष्ठानमिति निरुक्तेरभेदः, प्रतिष्ठन्तं प्रयुक्ते इति प्रतिष्ठापनमिति निरुक्तेरेव | | भेदस्तेन प्रतिष्ठापनशब्दो णिक्प्रत्ययनिप्पन्नत्वेन प्रतिष्ठाप्रयोजककर्तृक्रियाविशेषवाचकः,एतेन 'जं न परिद्वविअ' मित्यस्य शब्दस्य | यन्त्र परित्यक्तमितिपर्यायो वृत्तिकृता दत्तो न पुनः परित्याजितमिति सम्मतिः प्रतिष्ठानप्रतिष्ठापनशब्दयोरेकार्थताभिधानाय तिल-12. काचार्येण प्रदर्शिता साऽपि निरस्ता, धात्वन्तरमासाद्य णिगन्ताणिगन्तप्रयोगयोस्तुल्यार्थाभिधायकत्वस्य दृष्टत्वाद् , यथा संभा-
USERMATL PRIORAIPASAIRMANEEDPURARIAN
A BSTRAilnalihement
R AINEDAINIOS
॥१६४॥
For Person and Private Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
प्रतिष्ठाशब्दार्थः
चनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१६५॥
LITERAILERTRAITHILITAHIRAIN
वयतीतिणिगन्तप्रयोगेणाप्यणिगन्तप्रयोगः शकते इति तुल्यार्थः, न पुनरेकधातुप्रयोगेऽपि णिगन्ताणिगन्तयोरविशेषः, प्रयोजकप्रत्ययस्य वैयर्थ्यापत्तेः, नन्वेकधातुप्रयोगेऽपि क्वचिद्भिनार्थानमिधानं यथा स्थापनशब्दस्य पर्यायः प्रतिष्ठेतिचेत् , मैवं "उपसर्गेण धात्वों, बलादन्यत्र नीयते" इति वचनात् प्रतिना सोपसर्गस्य धातोः केवलधात्वपेक्षया भिन्नार्थाभिधायकत्वेन वस्तुगत्या भिन्नत्वाद् , अत एवात्मनेपदिकः परस्मैपदिको वाधातुःप्रयोजनणिगन्तप्रत्ययप्रयोगादुभयपदिको भवति, वस्तुगत्या स्थापनशब्दो लक्ष्यवस्त्वाकृतिमात्राभिधायकः, तथाहि "नामजिणा जिणनामा ठवणजिणा पुण जिणिंदपडिमाओ । दवजिणा जिणजीवा भावजिणा समवसरणत्था ॥१॥ इति (चैत्यवन्दनभाष्यं) तथा “नामठवणाणं को पइविसेसो?, नामं आवकहि, ठवणा इत्तरिआ वा होज"त्ति तथा "नाम ठवणादविए खित्तदिसातावखित्तपण्णवए । सत्तमिआ भावदिसा होइ अट्ठारसविहा उ ॥१॥" त्ति । क्वचिद्भावादिस्थापनारोपणेऽपि, यथा “उम्मरगनिवारणयं सम्मग्गट्ठावणं च भवाणं । एमाई जं विहि अणुमोएऽहं तमपहि ॥" (आराधना) इति । ननु क्वचित्स्थापनाशब्दस्य पर्यायः प्रतिष्ठेत्युपलभ्यते तत्र किं कर्तव्यमितिचेच्छृणु, क्वचित्कथश्चिद्युत्पत्त्याऽप्येकार्थतां विभाव्य छन्दोऽनुवृत्त्या धर्मधर्मिणोरभेदोपचारमङ्गीकृत्य वा ग्रन्थकाराणां तथा प्रयोगसंभवेऽपि सर्वत्रापि स्थापनाशब्देन प्रतिष्ठा वाच्येति न पूत्करणीयम् , अनन्तरोक्तयुक्त्या तिलकाचार्यस्य गलपादुकान्यायोत्पत्तेः, क्वचित्कस्यचिच्छब्दस्य कश्चित्पर्याय दृष्ट्वा सर्वत्रापि तथा पर्यायकरणे "पतङ्गो द्योतयन् विश्वं, कस्य नानन्दकारणम् ?" तथा "प्रदीपरूपमालोक्य, पतङ्गो नाशमाश्रित" | इत्युभयत्रापि पतङ्गशब्दस्य सूर्यपर्यायकरणप्रसक्तेश्च, तस्मात्वापि कविप्रयुक्तानां खगपतङ्गादिशब्दानां सूर्यादिशब्दैः पर्यायं दृष्ट्वा | सर्वत्रापि तथा पर्यायकरणाभाववत् स्थापनाशब्देन सर्वत्रापि प्रतिष्ठापर्यायो न युक्तः, प्रयोगानुसारेण पतङ्गादिशब्दवदस्याप्यनेका
॥१६५॥
For Per
and Private Use Only
.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे|| ॥१६६॥
तिलकखान्यथावादिता
USDMR
ANDARPANDARATHI-NIRiman
र्थता भाव्या, अन्यथा “तदा नदीप्रवाहेण, पाटिताद्विकटातटात् । युगादिदेवप्रतिमा, प्रकटाऽभूत् प्रभावयुक् ॥ १॥ तां प्रेक्ष्य | हर्षयुक्तोऽसौ, स्नपयामास वारिणा । पीठं कृत्वा मृदोत्तुङ्गं, स्थापयामास तत्र ताम् ॥२॥” इति श्रीविमलनाथचरित्रे, अत्र | तिलकाचार्याभिप्रायेण स्थापयामासेति प्रतिष्ठां कृतवानिति वक्तव्यं स्यात् , तच्चाध्यक्षबाधितं, स्वकीयाग्रहं विमुच्यालोचयन्तु, तिल| काचार्यः प्रदर्शितासु उपमितौ 'रत्नचूडविद्याधरः कथयती'त्यादि, "यावद्विद्याधराणामवतारणार्थ महाभवनं विधाय प्रतिष्ठितं तेन
भगवता युगादिदेवस्य बिम्बं" ठाणाविवरणे "इअ चिंतिऊण तो सागंतूण य सरवरं निययदेहं । पक्खालिअ संठविआ पडिमं ता | वंदए देवं ॥१॥" हरिवंशग्रन्थे इत्यादिरूपासु सम्मतिषु क्वापि विवादापनायाः प्रतिष्ठायाः सूचकमभिमन्त्रितवासक्षेपमन्त्रन्या-| |सादिकं किमपि विद्यते न वा?, प्रथमोऽध्यक्षबाधितः, द्वितीये प्रतिष्ठैव तत्र नावबुद्ध्यते, तदवबोधकलिङ्गाभावात् , तर्हि कुतस्तत्राकाण्डकूष्माण्डकल्पः श्रावकस्तत्कर्ता प्रविष्टः, तथा च संपन्नम् 'अखाते तटाके मकरप्रवेश' इति लोकाभाणक इति, अस्माभिस्तु "मुणिकजं पुण हरिभद्द" इत्यादिचतुर्दशगाथायां प्रागुक्तायां सम्मतितयोपदर्शितासु सर्वास्वपि कपिलकेवलिना श्रीनाभसरिप्रभृतिभिरभिमन्त्रितवासक्षेपादिकं प्रतिष्ठासूचकं विद्यत एव, तेन तिलकाचार्यप्रदर्शिताः सम्मतयो देवतायत्तप्रलपितकल्पा बोध्याः इति सामान्यतस्तिलकाचार्यस्तिरस्कृत इति गाथार्थः ॥४९॥ अथ व्यक्क्याऽपि किश्चिदाहकत्थवि कलंकदाणं कथवि सद्दाणमण्णहा लवणं। कत्थवि पवयणपरमत्थभावसुण्णंपि तिलगवयं ॥५०॥
तिलकाचार्यवचः क्वचित्कलङ्कदानं-प्रवचनस्य कलङ्कदानात्मकं, क्वचिच्छब्दानां प्रतिष्ठास्थापनादिलक्षणानामन्यथा लपनम्-अ|पर्यायभूतानामपि पर्यायरूपतया प्रलपनं, क्वचित्परमार्थभावशून्य-पूर्वापरसंबन्धपर्यालोचनविकलमपीति, प्रतिष्ठाकल्पाभासे इति
u patinine
Meta
॥१६६॥
Jan Education Intematon
For Personal and Private Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१६७॥
तिलकस्यान्यथावादिता
प्रकरणाद्बोध्यमित्यक्षरार्थः। भावार्थः पुनरेवं-कलङ्कदानं त्वे-स्वकृतावश्यकवृत्तौ 'भरतः स्वयं प्रतिष्ठितवानिति लिखित्वा प्रतिष्ठाकल्पे च श्रीआवश्यकवृत्तिं सम्मतितयोद्भावितवान् , श्रीहरिभद्रमरिकतावश्यकवृत्तौ च तद्गन्धस्याप्यभावाद्, एवं च सति | "धावतर भो डिम्भाः! तरंगिणीतीरे गुडशकटं विपर्यस्त"मित्यादि धूर्त्तवाक्यवत्तिलकाचार्यवाक्यमपि बोध्यं, अथ शब्दानामन्यथाभाषणं यथा दमयन्त्यां शक्रावतारे एकविम्बमाश्रित्य शक्रचक्रवत्तिवासुदेवादयः प्रतिष्ठां चक्रिरे इत्याधुक्तं, तत्र कालभेदेन युगपद्वा?, उभयथापि प्रतिष्ठाया विवादापनाया असंभवाद् , यतः प्रथमे विकल्पे प्रतिष्ठितस्य बिम्बस्य पुनः प्रतिष्ठाकरणेऽनवस्थानाद् , यावत्कथितस्थापनाभङ्गापत्त्या स्वरूपहानेश्च, द्वितीयोऽप्यसंभवी, नहि चक्रवर्त्तिवासुदेवौ युगपदेकत्र मिलतः, तयोरेकक्षेत्रे युगपदुत्पत्तेरभावात् तस्मात् , शक्रचक्रवर्तिवासुदेवादयः प्रतिष्ठां चक्रिरे इति क्वचित् प्रासादे संस्थाप्य तद्विम्बं पूजितवन्त इत्यर्थे युक्त्युपन्ने प्रतिष्ठाकल्पोक्त विधिना प्रतिष्ठा कृतेत्यन्यथा भणनं तिलकस्येति बोध्यं, अथ पूर्वापरसंबन्धापर्यालोचना तथा | "चेइअपूआ रायानिमंतणे सन्नि वाइ खवग कही। संकि पत्त पभावण पउत्तिकजा य उड्डाहो ॥१॥" इति बृहत्कल्पप्रथमोद्देशकभाष्यस्य द्वारगाथा,तत्र सनिवाइअपदस्स चूर्णियथा-"इआणि सन्निं वाई अ एए दोवि दारे एगढे वक्खाणेइ, 'एमेव य सन्नीणवि जिणाण पडिमासु पढमपट्ठवणे । मा परवाई विग्धं करिज वाई अ ओविसइ ॥१॥ सावगो कोइ पढमं जिणपडिमाए पइट्ठाणं करेइ, तत्थ साहुणो आगए दट्टण चिंतेइ-जइ ताव इमे भगवंतो अरिहतो पूअंदटुंइंति तदेवं ममाउ अलाहि पण्णाहे(एत्ताहे)निच्चमेव | पूअं करेमि,एवं सावगस्स भाववुद्धी भवति,अह न पविसंति संजया,नस्थिति विपरिणामो भवति-किं एएसिं पूआ कीरइ से नत्थि,वाइणा य पविद्वेण इमे गुणा-परवाइनिग्गहंदटुं भवंति-नवधम्माण थिरतं,पभावणा सासणे अ बहुमाणो । अभिगच्छंति अविउसा अवि
P AR
SHAHRUARY
antilittiminalletin
॥१६७॥
mara
Jan Education Intention
For Personal and Private Use Only
Liww.jainelibrary.org
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्राचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥ १६८॥
|ग्घपूआ य सेआए ॥ ॥ कण्ठ्या, सेयाइति अविग्धपूआए कयाए सपखपरपक्खाणं इहलोए अ सेअं, इहलोए असिवाइउवद्दवा न य भवंति, परलोइअं तित्थगरपूआए दरिसणसुद्धी निवत्ति भवति "त्ति कल्पविशेषचूर्णिः, कल्पसामान्यचूर्णौ च - सावगो कोइ जिन डिमाए पट्टवणं करेइति पाठः, अथ तिलकाचार्यः प्रवचन परमार्थानभिज्ञः प्रयोजकप्रत्ययान्तेन प्रतिष्ठापनशब्देन केवलस्य | प्रतिष्ठानशब्दस्यैकार्थतां विकल्प्य श्रावकः प्रतिष्ठां करोतीति ब्रूते, परमुभयत्रापि प्रतिष्ठाया अधिकारस्यैवाभावात्, किंतु रथानु| यात्राया एवाधिकारः, तथाहि अइगमणंति पच्छद्धं, अस्य चूर्णिः - सीसो पुच्छति- अणुजाणेण किं गंतव्वं न वत्ति, आयरिओ भणइ - जइ | निकारणं गच्छति तो आणाइणो दोसा, इमेहिं करणेहिं तत्थ पविसिअहं, तत्रेति अनुयाने, अनुयानशब्दस्यायमर्थः - अनु-पश्चाद्रथस्य पुरादिस्थानेषु परिश्राम्यतो यानं गमनमाचार्यादीनां यत्र पर्वणि तदनुयानं, रथयात्रेत्यर्थः, तत्र काणि कारणाणि अ १, 'चेइअ' दारगाहा, सा चैवं चेइ अपूआ रायानिमन्तणं सन्नि वाइ धम्मकही। संकिअ पत्त पभावण पवित्तिकजा य उड्डाहो ॥१॥ ति चेइअपुआ रायानिमंतणं च दोऽवि दारे एगट्ठे वकखाणेड़, पविसंते इमे गुणा भवंति - 'सद्धा' गाहा, सा चैवं - सद्धा बुद्धीरण्णो पूआइ थिरतणं पभावणया । पडिघाओं अणत्थाणं अत्था य कया भवंतित्थ ॥१॥"त्ति कंठा, सन्नित्ति - श्रावको वाइति वादी, एए दोवि दारे एगट्ठे वकखाणेइ, एमेव य सन्नीणवि जिणपडिमासु पठमपट्टवणे । मा परवाई विग्धं करिज वाई अओ विसइ ॥ १॥ति, कंठा, सावओ कोई | जिणपडिमाए पइट्ठाणं करेइ'त्ति, कोऽपि रथयात्राकरणसमर्थो, न सर्वोऽपि श्रावको - निर्ग्रन्थोपासकः प्रथमम् - आद्यं जिनप्रतिमायाः | प्रतिष्ठापनं न्यासमारोपणमितियावद् रथे इति प्रक्रमादवगम्यं, प्राथम्यस्यान्यथानुपपच्या, नूतने रथे करोति-विधत्ते इति श्रीकल्पचूर्णिः इत्येवमर्थस्तिलकाचार्येण मूलतो नावगतः, अतः परमार्थानमिज्ञः स इति । किंच - निजप्रतिष्ठाकल्पे क्वापि म्लेच्छैः कापि
Jain Educationa Internationa
For Personal and Private Use Only
तिलकस्यान्यथावा
दिता
॥१६८॥
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
तिलकाचातिरस्कारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१६९॥
प्रागुक्त
भद्रसूरिप्रभृतीनां वचनो महान् अनन्तसंस
श्राविकया क्वापि देवेनेत्याद्यनियतं वचो भणित्वाऽपि 'न्हायविलित्तु चंदणिणु' इत्यादि दोधिकयोक्तलक्षणः श्रावक एव प्रतिष्ठा करोतीतितिलकाचार्यवचो गईभीक्षीरपानकल्पं तच्छ्रोतृणामिति बोध्यमितिगाथार्थः ॥५०॥ अथ तिलकाचार्यविकल्पितप्रतिष्ठाकल्पस्य मूलमुद्भाव्य दृषयन्नाह
दोहगतिगमुवजीविअ पइट्टकप्पो कुवक्खतिलगेण | रइओ पुवायरिएवयणविरोहो महामोहो ॥५१॥ | 'दोधकत्रिकं' 'न्हायविलित्तु चंदणिणु गंधसुगंधिअदेहु । परिहाविअ सिअसदसजुअल गुणगणरयणह गेहु ॥१॥ इत्यादि
प्रागुक्तं दोधकत्रिकं तिलकाचार्याभिप्रायेण महाशास्त्रं तदुपजीव्य-तच्छरणीकृत्य तिलकाचार्येण प्रतिष्ठाकल्पोरचितः, कीदृशः?| पूर्वाचार्याणां-श्रीहरिभद्रसरिप्रभृतीनां वचनानि तत्कृतप्रतिष्ठाकल्परूपाणि तैः सह विरोधो यत्र स तथा, एकार छन्दोऽनुवृत्या । | अलाक्षणिको बोध्यः, यत एवं तस्मात् कीदृशो ?-महामोहो-महान्-अनन्तसंसारहेतुत्वात् गरीयान् मोहो-मिथ्यात्वमोहनीयं यस्माद्, यद्वा महामोहः-अभिनिवेशमिथ्यात्वं,तद्धेतुत्वात् तत्कृतप्रतिष्ठाकल्पोऽपि महामोह एवेतिगाथार्थः ॥५१॥ अथ दोधकत्रिकमधिकृत्यापि कीदृशस्तिलकाचार्य इत्याह| दोहगतिगपरमत्थं न मुणइ कह मुणइ गणहराण वयं रयणायरंगमियरं उस्सग्गववायरयणाए ॥५२॥ | दोधकत्रिकपरमार्थ तिलको न जानाति, तथाहि-प्रतिष्ठाकारस्तावत्कृतस्नानश्चन्दनादिविलेपनेन सुगन्धीकृतदेह इत्यादिविशेषणविशिष्टः श्रावक एव संभवति, न पुनः सूरिः,तस्य स्नानादेनिषिद्धत्वाद् ,यदागमः-'वयछकं कायछक्क मित्यादि,सिद्धान्तबाधापच्या न साधुः प्रतिष्ठाकारः, किंतु श्रावक एवेति तिलकाचार्यस्य कुविकल्पना, सा चैवं तिरस्करणीया-भो तिलकाचार्य ! सामान्यविधिना |
॥१६९॥
Jan Education Internation
For Person and Private Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
HAMARINE
श्रीप्रव- I/विशेषविधेर्चाधितुमशक्यत्वाद् बाधगन्धस्याप्यभावात तवैव सम्यपरिज्ञानाभावः, तथाहि-यद्यपि त्रिविधेन ब्रह्मव्रतधारिणां महाव-IDIतिलकाचा
विशेष विधि चनपरीक्षा | तिनां शुचित्वं स्वभावसिद्धमेवास्ति. तथापि प्रतिष्ठादिप्रयोजनविशेषमद्दिश्य तावन्मात्रकार्योपयोगि हस्तपादादिधावनलक्षणं लोक
यतिरस्कारः ३विश्रामे
प्रतीतिविषयं शुचित्वं त्वापवादिकं न सामान्यसाध्वाचारविधिना बाधितुं शक्यते, किंतु विशेषविधिना सामान्यविधिर्बाध्यते, ॥१७॥
| 'उत्सर्गादपवादो बलीया'नितिन्यायात् , न चैतदयुक्तं, कार्यविशेषे कारणविशेषस्य सर्वत्राप्युपलम्भाद् , अत एव किंचि उस्सग्ग| सुत्र्त१ किंचि अववायसुत्तर उस्सग्गववाइअं३ अववाउस्सग्गिअं४ उस्सग्गुस्सग्गिअं५ अववायाववाइ ६ ति, तत्थ इमं उस्सग्गसुत्तं-गोअरग्गपविट्ठोअन,निसीइज कत्थई । कहं च न पबंधिज्जा,चिद्वित्ताण व संजए॥शा१,इमं अववाइअं-कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा आमे तालपलंबे भिण्णे पडिगाहित्तएत्तिर,उस्सग्गववाइयं-णो कप्पइ णिग्गंथाण२ वाराओ विआले वा सिजासंथारयं पडि| ग्गाहित्तए, नन्नत्थ एगेण पुवपडिलेहिएणं सिजासंथारएणं३, अववायउस्सग्गि-कप्पइ निग्गंथाण वार पक्के तालपलंबे मिन्ने पडि| गाहित्तए, सेवि विहिभिण्णे, णो चेव णं अविहिभिण्णे, अववाएण गहणे पत्ते अविहिभिन्नस्स पडिसेहं करेइ एस उस्सग्गो४, इमं उस्सग्गस्सग्गिअं-जे० असणं वा४ पढमाए पोरिसिए पडिगाहित्ता पच्छिम पोरिसिं उवायणाविति उवायणातिं वा साइअति, से आहच्च उवायणाविए सिआ जो तं भुंजति भुजंतं वा साइजति५, अववायाववाइअं जेसु अववाओ सुत्तेसु निबद्धो तेसुं |चेव सुत्तेसु अत्थओ पुणोऽवि अणुण्णापवित्तिए अववायाववाइआ सुत्ता,जओ सा वितिआ अणुण्णा सुत्तत्थाणुगया६॥ इतिश्रीनिशीथचूर्णों उ०१६ इतिषड्विधसूत्ररचना, सा च तिलकाचार्यमते व्यथैव स्यात् ,तस्मात् केवलं किश्चिदुत्सर्गसूत्रमपवादसूत्रं वा दृष्ट्वैव न प्रवर्तनीय निवर्त्तनीयं वा, किंतून्सर्गापवादघटितं तदर्थमालोच्यैव, यदागमः-"सुत्तस्स मग्गेण चरिज मिक्खू , सुत्तस्स अत्थो| ॥१७॥
Jan Educationa international
For Person and Private Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
Huntle
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१७१॥
तिलकाचातिरस्कारः
m amalinimaliHRIMAmlindiatimittanA
जह आणवेइ'त्ति (५१०*) दशवैकालिके, तवृत्तिः-यथा किं बहुना ?, सर्वत्रैव सूत्रस्य मार्गेण चरेद्भिक्षुः, आगमोद्देशेन प्रवर्ने- तेति भावः,तत्रापि नौघत एव यथाश्रुतग्राही स्यात् ,अपितु सूत्रस्यार्थः पूर्वापराऽविरोधी तंत्रयुक्तिघटितः पारमार्थिकोत्सर्गापवादगो यथाऽऽज्ञापयति-नियुङ्क्ते तथा प्रवर्तेत, नान्यथे"ति दश वृ० । तथा "जंसुअमहिजइ बहुं सुत्तत्थं च निउणं नयाणेइ । कप्पे ववहारंमी न सो पमाणं सुअहराणं ॥१॥ति व्यवहारवृत्तौ,न चान्यत्र स्यादपवादः, परं शुचित्वादावपवादोन भविष्यतीति शङ्कनीयम् , उत्सर्गमात्रस्याप्यपवादसापेक्षत्वाद् , यदागमः-"जावइआ उस्सग्गा तावइआ चेव हुंति अववाया। जावइआ अववाया उस्सग्गा तेत्तिआ चेव ॥१॥"त्ति, नवरं मैथुनवर्जः,यदुक्तं-"कामं सबपएसुवि उस्सग्गववायधम्मया जुत्ता । मोत्तुं मेहुणधम्म न विणा सो रागदोसेहि ॥१॥"ति, यच्चोक्तं-कनककङ्कणमुद्रिकादिपरिधानं न युक्तं तदप्ययुक्तं, यतस्तावन्मात्रकालं परिधीयमानं भूषणं न विभूषणहेतुः न वा परिग्रहः, तथा परिणामाभावात् , परिणामविशेषेण तु नाम्नोऽप्यन्यथाभूतत्वाद् , यथा स्थादिकं तीर्थकृदन्दननिमित्तं प्रगुणीकृत्य प्रवर्तितं सत् धर्मयानमुच्यते, साम्प्रतं तु यद्यपि चन्दनरसेन तदाकृतयो यथास्थानं विधीयन्ते तथापि कालविशेषे पुरुषविशेषस्य तथा तत्परिधानमप्यस्माकं सम्मतमेव, यच्चोक्तं-'साधूनां न रूपवत्वं', तदप्यसारं, रूववत्वेन साधुनेपथ्यस्यैव प्रतिपादनाद्, यदागमः-'चत्तारि पुरिसजाया पं०,तं०-रूवसंपन्ने नाममेगे नो गुणसंपन्ने४' तवृत्तौ-रूपं सुविहितसाधुनेपथ्यरूपं भणितं, तेन तृतीयभङ्गे 'रूवसंपन्नेवि गुणसंपन्नेवित्तिलक्षणे सुविहितनेपथ्यसनाथः साधुरुक्तः, चतुर्थे तु 'नो स्वसंपन्नेत्तिलक्षणे गृहस्थादिरुक्तः,तेन रूपसंपन्नोऽपि साधुरेव,न गृहस्थ इतिबोध्यं,यत्तु सर्वप्रतिष्ठाकल्पेषु यत्प्रतिष्ठाकारकलक्षणमुक्तं तत् साधुषुन घटते अतः श्राद्ध एव प्रतिष्ठाकारो युक्त इति तिलकाचार्येणोक्तं तत्र स एव तावदित्थं प्रष्टव्यः,ननु भोः तिलकाचार्य यान् प्रतिष्ठाकल्पान् वा
definim
mITRAHIMIMARATHI
॥
Jan Educationa international
For Personal and Private Use Only
Tww.jainelibrary.org
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
तिलकाचा
यतिरस्कारः
चनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१७२॥
IMANIDHIMANS
WAMImatiPRIMINANTI AMARACHANDNIBANAUNARIES
R Dainment JHANIRAULI
इमात्रेणोपजीव्य त्वया प्रतिष्ठाकल्पाभासो विहितस्तेषु प्रतिष्ठाकल्पेषु यथा प्रतिष्ठाकारकलक्षणमुक्तं दृष्ट तथा लक्ष्यतया कश्चित्प्रतिष्ठाकारोऽपि दृष्टः श्रुतो नवा ?, दृष्टश्चेत् स किं साधुःश्रावको वा?, नान्त्यः,क्वापि श्रावकेण प्रतिष्ठा कर्त्तव्येत्येवंरूपेणानुपलम्भात् , साधुश्चेत्तर्हि प्रतिष्ठाकल्पोक्तलक्षणोपेतेन साधुना प्रतिष्ठा कर्त्तव्येत्येवं ब्रुवाणाः प्रतिष्ठाकल्पकारकाः श्रीहरिभद्रमुरिप्रभृतयोऽशुद्धभाषका इति तु धाष्टर्थमवलम्ब्यमानस्त्वत्पितृभिरपि वक्तुमशक्यत्वात , शुद्धभाषकैस्तैलक्ष्यतयोक्तस्यापि साधोः प्रतिष्ठाकारलक्षणमपहृत्यालक्ष्यभूते'वपि श्रावकेषु तदारोपयतस्तवैवाशुद्धभाषित्वात स्वास्येनैवात्मनः कुपाक्षिकतिलकत्वमुद्घोषितमिति बोध्यं, किंच-लक्ष्यानुसारेण लक्षणकल्पना ज्यायसीति सर्वप्रामाणिकाभिमतं, परं लक्षणानुसारेण लक्ष्यकल्पनाकुकरी राकान्वयिगृहे एव नृत्यन्ती दृष्टा, तस्माद्यथा | द्वयोरपि लक्ष्यलक्षणयोः प्रतिष्ठाकल्पोक्तयोर्मध्यात साधुलक्षणं धर्मिणं परित्यज्य प्रतिष्ठाकारलक्षणं धर्ममन्यत्र रोपयसि तथा यथारुचि किञ्चिदन्यदेव प्रतिष्ठाकारलक्षणं विकल्प्य प्रतिष्ठाकारे साधावेव किमिति नारोपयसि ?, धर्मिपरित्यागापेक्षया धर्मपरित्यागे लाघवात् , धयंशेऽन्यतीर्थिकैरपि सह विप्रतिपत्तेरभावात् , तथाहि-यथा हरिइरादयोऽन्यतीर्थिकैर्देवत्वेनाभ्युपगताः जैनैस्तु न | तथा, परमुभयेषामपि धर्मितया तेऽमिमता एव, एवमृषभादयोऽपि जैनैर्देवत्वेनाभ्युपगताः, शेषैस्त्वन्यथेति, धर्मितया तूभयेषामप्यमिमता एव, नहि लोकेऽपि कोऽप्यतिमूखोऽपि ह्रस्वां खट्वामालोक्य पादच्छेदं विधत्ते, यतः शरीरानुमानेन शय्याया अन्यथाकरणं युक्तं, न पुनः शय्यानुसारेण शरीरावयवानामपि न्यूनताकरणं दृष्टं श्रुतं वा, त्वं तु ततोऽप्यधिको, यदन्यथैव विधायान्यानप्युप| दिशनसि,किंच-'न्हाणविलितउ चंदणिणु' इत्यादिदोधकत्रिकेण व्यक्त्या अनुक्तोऽपि श्रावकः कल्पितस्तर्हि "कंकणमुद्दसमुद्दकर सुइअसंमजिअदेहु । सदसअखंडिअवत्थजुअल जणवल्लह जह मेहु ॥१॥सुरनरपूइअपयपउम सुहनेवत्थसणाहु । सुव्वयवंत पसन्नमणु, कुणइ
a msunainamain
॥७२॥
Iain Education in
For Personal and Private Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
३ विश्रामे
॥ १७३॥
| पठ्ठे साहु ||२|| इति दोधकद्विकेन साक्षादुक्त एव साधुः कथं न स्वीक्रियते १, किंच - श्रावकोऽपि त्वया द्वादशव्रतधारी तद्दिनत्र| ह्मचारी कृतोपवास इत्यादिविशेषणैर्गुणरत्नालङ्कृतो भणितः, सोऽपि यदि विशेषतः संवरवान् परिगृह्यते तर्हि कृतस्नान चन्दनविलेपनकनककङ्कणमुद्रालङ्कृतशरीराद्यपेक्षया अकृतस्नानादिको भूषितश्च वरीयान् अथ प्रतिष्ठानिमित्तं स्नानविलेपनादिकं न संवर| मालिन्य हेतुः, किंतु तत्कार्यप्रसाधकत्वेन गुण एवेति चेत् तर्हि साधुना किमपराद्धं ?, तावत्कार्यमात्रोपयोगि शौचादिकर्म कुर्वाणोऽपि | साधुः साधुरेव, तत्कृतचारित्रमालिन्याद्यसंभवाद्, एतेन दमयन्त्यादिनिदर्शनमपि निरस्तं, श्राविकायामुक्तलक्षणलक्षणस्याप्यसंभवात्, नहि श्राविका सदशवस्त्रयुगलवत्येव स्यात्, कञ्चुकाद्यभावे तीर्थकृदाशातनापत्तेः, किंच- भोः तिलकाचार्य ! शास्त्रं तु | दोधकत्रिकं तदप्यज्ञातकर्तृकं तच्छरणीकृत्य श्रीहरिभद्रसूरिप्रमुखव चांस्य प्रमाणीकुर्वाणस्य तव दाक्ष्यं त्वय्येव विश्रान्तं भवतु, मान्यत्रेत्यस्मदाशीः । एवं दोधकत्रिकाभिप्रायमप्यजानानस्तिलकाचार्य उत्सर्गापवादरचनया रत्नाकरवत् समुद्रवद्गम्भीरमलब्धमध्यं गणधरवचोऽर्थात्तदभिप्रायं कथं जानाति १, न कथमपीत्यर्थः, तस्मादलमालजालेन त्वत्प्रतिष्ठाकल्पेनेति । एतेन शतपदीकारोक्तमपि निरस्तं बोध्यं तत्रापि तिलकाचार्यकृतप्रतिष्ठाकल्पसमान कल्पनाया विद्यमानत्वाद्, अत्रैवंविधकिञ्चिद्विस्तरकथनेन | राकासार्द्ध राकाश्ञ्चलिकागमिककटुकवन्ध्यपाशलक्षणा: पडपि कुपाक्षिकास्तिरस्कृताः, तेषां प्रायस्तीर्थप्रद्वेषेण साधुप्रतिष्ठानिषेधपरत्वेन | तिलकाचार्य कृतप्रतिष्ठाकल्पाभास एव शरणमभूत् स चागमयुक्त्या तिरस्कृत इति गाथार्थः ॥ ५२ ॥ अथ गृहिप्रतिष्ठायां प्रसङ्गतो लोकप्रसिद्धमपि दोषमाह -
न मुणइ मूढो पडिमा पट्टिआ सावएण तप्पुरओ । इरिआपमुहं किरिअं कुणंति कह साहुणो निउणा ? ॥ ५३ ॥
For Personal and Private Use Only
तिलकाचायतिरस्कारः
॥१७३॥
.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्राचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१७४॥
तिलकाचायतिरस्कारः
मूढः-पूर्वापरविचारणाशून्यश्चन्द्रप्रभाचार्यों न जानाति, यदितिगम्यं, यदि श्राद्धेन प्रतिष्ठिता प्रतिमा जगत्पूज्या स्यात्तर्हि । तत्पुरतः-तस्याः-श्रावकप्रतिष्ठितायाः प्रतिमाया अग्रे, तां निश्रीकृत्येत्यर्थः, निपुणा-दक्षाः साधव ईर्याप्रतिक्रान्तिपूर्वकविधिवद् देववन्दनादिकां क्रियां कथं कुर्वति?, श्राबकप्रतिष्ठितस्थापनाचार्यस्य पुरत इव तस्या अपि पुरतो न कुर्वन्तीत्यर्थः,अन्यथा सूरिपदस्थापनादेरपि श्रावककर्त्तव्यताऽऽपत्तेरितिगाथार्थः ॥५३॥ इति चन्द्रप्रभाचार्यस्य प्रथमप्ररूपणाविषयीभूतगृहस्थप्रतिष्ठा निराकृता, अथ मूलप्ररूपणादोषमुपसंहरनेवापरदोषोत्पत्तये हेतुमाह
एवं आगमजुत्तिं अवहीलिअ अण्णहा कहिंतस्स । नय लोओ अणुरत्तो अण्णंपिअ सो विचिंतिज्जा ॥५४॥ ___ एवं-प्रागुक्तप्रकारेणागमयुक्ति-सिद्धान्तयुक्तिमवहील्य-अविगणय्यान्यथा-श्रावकप्रतिष्ठालक्षणं विपरीतमार्ग कथयति चन्द्रप्र|भाचार्ये लोको नानुरक्तः, तद्वचसि सविश्वासेन रागवान् जातः,न चन्द्रप्रभाचार्यायत्तो जात इत्यर्थः, पश्चादितिगम्यं, पश्चाच्छ्रावपाकप्रतिष्ठाव्यवस्थापनेन कोऽपि जनस्तीर्थात् पृथक्भूत्वा मदायत्तो न संपन्न इति विचिन्त्य 'अन्नपित्ति अपिरेवार्थे, अन्यदेव, च
पुनरर्थे, स चन्द्रप्रभाचार्यों विचिंतयेत् , स्वायत्तपृथक्समुदायकरणार्थ मयाऽन्यत्किञ्चिद्वक्तव्यमितिगाथार्थः॥ ५४ ॥ अथ तथा विचिन्त्य यत्कृतं तदाहपच्छा पुण्णिमपखिअमयमभिनिवेसओ अ संठवि।संघे निवारयंते संघेण तओ कओ बाहिं ॥५५।।
पश्चात-प्रागुक्तपर्यालोचनतोऽनु-पश्चादन्यदाऽवसरविशेषे विक्रमत एकोनषष्टयधिकैकादशशतसंवत्सरातिक्रमे११५९ पूर्णिमा|| पाक्षिकमभिनिवेशतः-अभिनिवेशमिथ्यात्ववशात्संस्थापितं, मूढानां पुरस्तात्प्ररूपितमित्यर्थः, कस्मिन् सति ?-अच्छिन्नपरम्परायाते
॥१७४॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१७५॥
पूर्णिमापाक्षिकः प्रतिषेधः
सङ्घ-तीर्थे निवारयति, भो इत्थं मा प्ररूपयेत्यादिवचोभिराक्रोशं ददति, ततः-तस्मात् सङ्घन बाह्यः कृतः, सङ्घोक्तमनङ्गीकुर्वन् तिरस्कृत इति गाथार्थः ॥५॥ अथ पूर्णिमापक्षव्यवस्थापने कुयुक्तिमाह
पक्खस्स मज्झमळूमि मासस्स य मज्झ पुण्णिम भणिअं। तेणं पुण्णिमपखिअमेवं जुत्तिपि जपेइ ॥५५॥ ___ अष्टमी पक्षस्य मध्यं मासस्य च मध्यं पाक्षिकं भणितं, तेन कारणेन पूर्णिमापाक्षिकम् , एवं युक्ति-युक्त्याभासं कुयुक्तिमितियावत् , जल्पतीति गाथार्थः ॥५६॥ अथ चन्द्रप्रभाचार्योक्तां कुयुक्ति प्रतिबन्धा दयितुमाहजह एवं चउमासं चउहिं मासेहिं तेहिं तिगुणेहिं । बारसमासा वच्छरपत्तीविअ पुण्णिमासु हवे ॥५७॥
यद्येवं त्वदुक्तप्रकारेण पूर्णिमायां पाक्षिकं तर्हि चतुर्भिर्मासैश्चतुर्मासकं, तैश्चतुभिर्मासैत्रिगुणैादश मासाः स्युः,तथा च पूर्णिमासु, अपिः एवार्थे, पूर्णिमास्वेव वत्सरप्राप्तिः-संवत्सरप्राप्तिर्भवेदिति गाथार्थः ।।५७।। अथानन्तरोक्तप्रतिबन्धा यज्जातं तदाहआसाढपुण्णिमाए कत्तिअमासे व अहव फग्गुणए । पज्जोसवणा जुत्ता तुम्भ मए न उण भद्दवए॥५८॥
तथा च पर्युषणापि आषाढपूर्णिमायां युक्ता स्याद् , अथवा मार्गशीर्षो वत्सरादि रिति नाममालावचनात् कार्तिकपूर्णिमायाम् , अथवा लौकिकटिप्पनकं चैत्रादिमासकं भवति तदपेक्षया फाल्गुनपूर्णिमायां वा पर्युषणा युक्ता, हे चन्द्रप्रभाचार्य तव मते, न पुनर्भाद्रपदमासे, तत्रापि चतुर्थ्यां पर्युषणाऽयुक्तेतिगाथार्थः ॥५८॥ अथ प्रतिबन्धा उपसंहारमाह-- तम्हा जह वच्छरिअं भद्दवए पखिअंपि चउदसिए। इअ सासणसंकेओ अणाइसिद्धो मुणेअवो ॥५९॥ तस्मात्कारणाद्यथा वत्सरिक-सांवत्सरिकं पर्युषणापर्व भाद्रपदे तथा पाक्षिकमपि चतुर्दश्याम् इति-अमुना प्रकारेण
॥१७५॥
Jan Econo
For Peso
Peso
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥१७६॥
Jain Educationa
| 'शासनसंकेतः' क्षायिकादिभाव सङ्केतव जनप्रवचन सङ्केतोऽनादिसिद्धो ज्ञातव्यः, न पुनञ्चतुर्थ्यां पर्युषणानयनवत् केनचिदाचार्येण प्रवृत्त्या नियमितः, क्वापि प्रवचने तथानुपलम्भाद्, यच्चाचार्येणापि प्रवर्त्तितं तीर्थसम्मतं च तत्क्वापि प्रकरणादिप्रवचने प्रतीतमेव | लभ्यते, यथा निशीथचूर्णिठाणावृत्ति कालकाचार्यकथाप्रभृतिषु श्रीकालकसूरिणा पञ्चमीतश्चतुर्थ्यां पर्युषण पर्व प्रवर्त्तितं । तथा " तवसेण य चउम्मासिआणि चउद्दसीए आयरिआणि, अण्णह आगमुत्ताणि पुण्णिमाए "त्ति इत्यादिवचसा चातुर्मासिकं चतु| ईश्यामाचरितमित्युपलभ्यते, न पुनः क्वापि तव सेण य पक्रिखआणीत्यादि, यत्तु क्वापि ठाणावृत्तौ 'तवसेण पक्खियाइणि चउदसीए' इत्यादि लिखितं दृश्यते, तत्र राकारक्तेन केनचित्पाठः परावृत्य लिखितो, जीर्णादर्शेषु तथानुपलम्भादित्याद्यस्मदीयचिरन्तनाचायैरपि गुरुतत्त्वप्रदीपादौ ज्ञापितमस्ति, तत्साक्षिकास्तु धर्मोपदेश मालावृत्तिः श्रीकालकाचार्यकथाः सर्वा अपि, यतस्तासु | ताडीयपुस्तक लिखितासु चिरन्तनासु पत्तनीयपुस्तक भांडागारसंबन्धिनीषु बह्वीषु "तवसेण य चउम्मासिआणि चउदसीए आय| रिआणी 'ति लिखितमस्ति, किंच पाठपरावृत्तेर्व्यञ्जकमपि "अण्णह आगमुत्ताणि पुण्णिमाए" ति पदमेव, यतो यदेवागमे पूर्णि| मायामुपलभ्यते तस्यैव चतुर्द्दश्यामानयनं युक्तं यथा पञ्चमीतश्चतुर्थ्यां पर्युषणानयनम्, आगमे च पूर्णिमायां चतुर्मासकस्यैवोपलम्भो, न पुनः पाक्षिकस्य, यतः 'से णं लेवए गाहावई' इत्यादिद्वितीयाङ्गसूत्रस्य वृत्यैकदेशे " तथा पौर्णमासीषु च तिसृष्वपि चतुर्मासकतिथिष्वित्यर्थः” इत्यग्रेतनगाथायां सम्मतितया वृत्तौ वक्ष्यतेऽत्र, यदि पूर्णिमायां पाक्षिकमभविष्यत्तर्हि पूर्णिमात्रिकं वृत्तिकारो नाग्रहीष्यत्, सकलेऽप्यागमे चतुर्मासकपूर्णिमाव्यतिरिक्तपूर्णिमासु चतुर्थतपोऽपि व्यक्त्या नास्तीति सूक्ष्मधिया पर्या| लोच्यमितिगाथार्थः || ५९ || अथ चतुर्द्दश्यां पाक्षिकमित्यत्र चतुर्दशी पाक्षिकयोः परस्परं पर्यायतायां हेतुमाह
For Personal and Private Use Only
पूर्णिमापाक्षिकः प्रतिषेधः
॥१७६॥
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्राम ॥१७७॥
पूर्णिमा पाक्षिकप्रतिषेधः
a
aHITRA ARATHI MARA
जत्थ य पक्खिअसहो चउद्दसिसद्दो न तत्थ निद्दिहो। निअयतवायभिहाणे अण्णुण्णं तेण पन्जाओ॥६॥
यत्र च व्यवहारावश्यकचूादौ पाक्षिकशब्दस्तत्र चतुर्दशीशब्दो नास्ति,चकाराद्यत्र चतुर्दशीशब्दोन तत्र पाक्षिकशब्दः, कुत्र इत्याह-'निअय'त्ति नियततपआद्यभिधाने, चतुर्थादिनियततपोवक्तव्यतायामित्यर्थः, तेन कारणेन 'अण्गुण्णं'ति पाक्षिकचतुर्दशीशब्दयोरन्योऽन्यं-परस्परं भावनिर्देशात् पर्यायः-पर्यायता इति गाथार्थः ॥६॥ अथ पूर्णिमा पाक्षिकं न भवतीत्यत्र युक्तिमाह
चउमासपुण्णिमातिगमुवइ8 बीअअंगि लेवस्स। एवं चेव विवेगो चउदसिसइंमि नो दिवो ॥६॥ द्वितीयाङ्गे-मूत्रकृदङ्गनाम्न्यङ्गेत्तिद्वृत्तौ लेपस्य-लेपनाम्नः श्रावकस्यार्थात्तदधिकारे चतुर्मासकपूर्णिमात्रिकमुपदिष्टं-कथि-/ तम् , 'एवं चेव'त्ति एवं प्रकारेण चतुर्दशीशब्दे विवेकः-पृथक्करणं न दृष्टः क्वाप्यागमे, एताश्चतुर्दश्यश्चतुर्थादितपोनियता इत्यादिरूपेण न दृक्पथमागताः, तस्मात्पूर्णिमायां पाक्षिककृत्यं-चतुर्थतपःपाक्षिकातिचारालोचनादिकं न भवतीत्यर्थ इति गाथार्थः॥६१॥ अथ येषु ग्रन्थेषु पाक्षिकशब्दस्तेषु च न चतुर्दशीशब्दस्तन्नामग्राहमुपदर्शयन्नाहववहारवित्तिचुण्णीपीढि तह निसीहभासमाईसुं। जिणबिंबसाहुवंदणुबलिकखि पखिअं भणिअं॥६२॥
व्यवहारवृत्तिचूर्योः पीठे तथा निशीथभाष्यादिषु 'जिनबिम्बसाधुवन्दनं' चैत्यपरिपाटी साधुवन्दनं च, उपलक्षणाच्च चतुर्थतपः | | पाक्षिकप्रतिक्रमणं च,तैरुपलक्षितं-चिह्नीकृतं पाक्षिकनाम्ना पर्वदिनं भणितं-तीर्थकृदुपदिष्टं,तथाहि-"किइकम्मस्साकरणे काउस्सग्गे तहा अपडिलेहा। पोसहिअतवो अतहा अवंदणे चेइसाहूणं॥१॥" तत्र पोसहिअतवोत्ति पदं व्याख्यानयति-चउत्थछट्टमकरणे अट्ठमि
IIIIIPORNEDRAPARIA
॥१७७।।
For Personal and Private Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे ॥१७८॥
पक्व च उमासिव रिसे अ| लहु गुरु लहुगा गुरुगा अवंदणे चेइसाहूणं ॥२॥ अत्र यथासङ्कं पदयोजना, सा चैवम्-अष्टम्यां चतुर्थस्याकरणे 'पक्षे' पाक्षिके चतुर्थस्याकरणे चतुर्मासे पष्ठस्याकरणे सांवत्सरिके अष्टमस्याकरणे प्रायश्चित्तं, तथा एतेष्वष्टम्यादिषु दिवसेषु चैत्यानाम| मन्यान्यवसतिगतसुसाधूनां चावन्दने प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चशब्देन, "एएस चेव चेइआ साहुणो वा जे अण्णाए बसहीए ठिआ ते न वंदंति पच्छित्त" मिति, व्यवहारपीठचूर्णो, तथा 'जो पजोसवणाए इत्तरिअंपाहारं आहारेइ आहारितं वा साइजति त्ति श्रीनिशी - थसूत्रे उद्दे० १०" इत्तरिअंपाहारं पज्जोसवणाए जो उ आहारे । तयभूइबिंदुमादी सो पावति आणमादीणि ॥ | १ || उत्तरकरणं एगग्गया य आलोअ चेइवंदणया । मंगल धम्मकहाविअ पर्व्वसु अ तवगुणा हुंति ॥ २ ॥ अट्ठमछट्टचउत्थं संवच्छरि चाउमासि पक्खे अ । | पोसहिअतवे भणिए बिंतिअं असहू गिलाणे अ ||३|| इतिश्रीनिशीथ भाष्ये, तत्र “इत्तरिअं " गाहा, इत्तरिअं नाम थोवं एग| सित्थमवि अद्धलंबणादि वा अहवा आहारे 'ततामित्तं' सादिमे मिरीअचुण्णगादि 'भृतिमित्तं' भूतिरिति यत्प्रमाणमङ्गुष्ठप्रदेशनी सं| दशकेन भस्मोपगृह्यते, पानके बिन्दुमात्रमपि, आदिग्रहणतो खादिमंपि थोवं जो आहारेति पज्जोसवणार आणादिदोसे पावेति, पत्रेसु | तवं करिंतस्स इमो गुणो भवति - "अट्टम" गाहा, पजोसवणाए जो अट्टमं न करेति चाउम्मासिए छटुं न करेति पखिए चउत्थं न करेति तो पच्छित्तं, तम्हा एते दोसा तम्हा जहाभणिओ तवो कायवो, 'बितिअं'ति न करेजावि अववायस्स, असहून करेजा, गिलाणो वा न करेजा गिलाणपडिआरगो वा, सो उववासं वेयावच्चं च काउं असमत्थो, एवमादिएहिं कारणेहिं पजोसवणाए आहारेंतोऽवि | सुद्धो "त्ति श्रीनिशीथचूर्णौ उ० १०, आदिशब्दादावश्यकचूर्णिरपि, यथा-पडिकमणं देसियं राइयं च, दिवसओ देवसिअस्स राओ | राइअस्स पकखिअं पखिअस्स चाउम्मासिए चाउम्माइअस्स संवच्छरिए संवच्छ रिअस्स" त्ति, एवमन्यत्रापि यत्र क्वापि पाक्षिककृत्यं
For Personal and Private Use Only
पूर्णिमापाक्षिक
प्रतिषेधः
॥१७८
.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१७९॥
पूर्णिमापाक्षिकप्रतिषेधः
पाक्षिकप्रतिक्रमणादि तद्विशिष्टः पाक्षिकशब्दनिर्देशो न तत्र चतुर्दशीशब्द इतिगाथार्थः॥६॥अथ पाक्षिककृत्योपलक्षितचतुर्दशीशब्दप्रतिपादकग्रन्थसम्मतिप्रदर्शनाय गाथामाह
आवस्सयचुण्णीए महानिसीहे अ पक्रवचुण्णीए । पखिअतवपमुहेहिं जुत्तावि चउद्दसी वुत्ता ॥६३॥ श्रीआवश्यकचूर्णी श्रीमहानिशीथे पाक्षिकचूर्णी च पाक्षिकतपःप्रमुखैयुक्ता,अपिरेवार्थे युक्तैव,चतुर्दशी 'वुत्त'त्ति उक्ता, तथाहि-"अहमिचउद्दसीसु अरहंता साहुणो अ वंदेअवा" श्रीआवश्यककायोत्सर्गनियुक्तिचूर्णी, तथा 'संते बलवीरिअपुरिसकारपरकमे अट्ठमिचाउद्दसीणाणपंचमीपजोसवणाचाउम्मासिए चउत्थछटछडे न करिजा पच्छित्तं"ति श्रीमहानिशीथेऽध्ययने,तथा "इच्छामि खमासमणो! पिच मेइत्यादि,गुरू भणइ-एअंपोसहिअत्ति अट्ठमिचउसदसिउववासकरणं इति पाक्षिकचूर्णी, तथा विक्रमतः सप्तसप्तत्यधिकचतुःशतसंवत्सर४७७संजातेन श्रीधनेश्वरसूरिणा श्रीशत्रुञ्जयमाहात्म्ये तृतीयसर्गे चतु| र्दश्यामेव पाक्षिकमनादिसिद्धमुक्तं,तथाहि-"यावज्जीवं विशेषेण, सोऽष्टमी च चतुर्दशी । प्रत्याख्यानपौषधादितपसाऽऽराधयत्यलम् ॥१॥ तथा-"स चाष्टमीचतुर्दश्योः ,पर्वणोस्तपसः क्वचित् । चाल्यते निश्चयान्नैष, कृतयत्नैः सुरैरपि ॥१॥ तथा-'जगौ नृपतिरप्येवं, शृणु रम्भे! महाव्रतम् । चतुर्दश्यष्टमीपर्व,तातेनोक्तं समस्ति नः।।१।।' तथा 'त्रयोदश्यां च सप्तम्यां, लोकबोधाय भामिनि ! । अयं | हि पटहोद्घोषो, मदादेशात्प्रजायते ॥१।। चतुर्दश्यष्टमीपर्व, त्रैलोक्ये देवि! दुर्लभम् । करोति यो जनो भक्त्या, स याति परमं पदं ॥२॥ तथा अष्टम्यां पाक्षिके पक्षिमृगसिंहादिशावकाः । अप्याहारं न गृह्णन्ति, येऽर्हद्धर्मेण वासिताः ॥१॥ तथा-चतुईश्यष्टमीपर्व,दढधर्मः स धर्मवान् । नित्यमाराधयामास, श्रीयुगादिजिनानिवत् ॥१॥ इत्यादयोऽनेके श्लोका भिन्नाधिकारप्रतिबद्धाः,
॥१
Jan Education Interbo
For Personal and Private Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
Sama
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१८॥
पूर्णिमापाक्षिकप्रतिषेधः
A OPERTAIm RIHANAININE
m itmetallindeithethunHALI FIRIN HISAPANIPATHIHEARTICLE
तेष्वपि यत्र पाक्षिकशब्दो न तत्र चतुर्दशीशब्दो, यत्र च चतुर्दशीशब्दो न तत्र पाक्षिकशब्दः, अतोऽनयोः परस्परपर्यायतैवेति | चतुर्दश्यां पाक्षिकशब्दस्य संकेतोऽनादिसिद्ध एव । तथा 'सागरचंदो कमला सागरचंदो अट्ठमिचद्दसीसु सुण्णघरेसु मसाणेसु एग| राइअं पडिमं ठाति" श्रीआव० चूर्णी, तथा "चंपाए सुदंसणो सिट्ठिपुत्तो अट्ठमिचउद्दसीसु चच्चरेसु उवासगपडिमंपडिवजति, सो 7 महादेवीए पत्थिजमाणो निच्छइ"त्ति श्रीआव० कायोत्सर्गनियुक्तिचूर्णी,तथा "सत्वेसु कालपव्वेसु सुपसत्थो जिणमए जहाजोग्गो। अमिचउद्दसीसु अनिअमेण हविज पोसहिओ ॥१॥ श्रीआव० चूर्णी, क्वचिच्च अहमिपन्नरसीसु अत्ति पाठस्तत्रापि ठाणावृत्तिगतपाठवत् कुपाक्षिकविज्ञानं संभाव्यते, यद्वा पन्नरसीति पदं चतुर्दश्या उपलक्षकम् , अन्यथा 'से णं चाउद्दसिअट्ठमिपुण्णमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं सम्मं अणुपालित्ता भवती"ति श्राआवश्यकचूर्णी श्राद्धप्रतिमाधिकारे भणितं तेन सहास्या गाथाया विसंवादः स्याद् , यद्वा भाद्रसितपञ्चमीतोऽपरभाद्रसितपञ्चम्यां संवत्सरवत् पूर्वचतुर्दशीतो द्वितीयचतुर्दश्यां पञ्चदशदिनसंभवात् पञ्चदशीशब्देन चतुर्दश्येव बोध्या,अन्यथा जिनदासश्रावकव्यतिकरालापकेन सह संवादो न स्यात् , तथाहि-फासुगचारी किणिऊण दिजति, एवं पोसिजंति, सो असावओ अट्ठमिचउद्दसीसु उववासं करेइ, पुत्थयं च वायइ, तेऽवितं सोऊण भद्दया जाया उवसंता सण्णिणो, जदिवसं सावओन जिमेइ तद्दिवसं तेविन चरंति"त्ति श्रीआवश्यकपरीपहनियुक्ते चूर्णी, श्रीहारिभद्रीयवृत्तौ च, एतेन "तबसेण| चउमासिआणि चउदसीए आयरिआणि, अण्णहा आगमुत्ताणि पुण्णिमाए "त्ति सम्यक्पाठे विद्यमानेऽपि क्वचित् 'तबसेण य पखिआईणि चउद्दसीए आयरिआणि'त्ति पाठं दृष्ट्वा पूर्णिमापाक्षिशशङ्कापि व्युदस्ता, प्रवचने पूर्वापरसंबन्धेन पर्यालोच्यैव विचारणायाः क्षोदक्षमत्वाद् , यदुक्तम्- "पुत्वावरेण परिभाविऊण सुत्तं पयासिअवंति । जं वयणपारतंतं एअंधम्मत्थिणो लिंग ॥१॥"ति॥
॥१८॥
Jain Education inte
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥ १८१॥
सा पर्यालोचना त्वेवम्--" अण्णह आगमुत्ताणि पुण्णिमाए "त्ति पदं प्रवचनेन सङ्गतीक्रियमाणं यदेवागमे पूर्णिमायामुपलभ्यते इत्यादि प्रागुक्तं बोध्यं किंच- चतुर्थतपश्चैत्यपरिपाटीप्रमुखपाक्षिककृत्यविशिष्टायाः पूर्णिमायाः काप्यागमेऽनुपलम्भेन तबसेण पक्खिआइणि चउद्दसीए आयरिआणि'त्ति वाक्यं, “अण्णह आगमुत्ताणि पुण्णिमाए "त्ति पदेन सह अग्निना सिञ्चेत्यादिवाक्यवदसङ्गतमेव स्यात्, तस्मात् 'तबसेण य चउम्मासिआणि चउदसीए आयरिआणि'त्ति जीर्णपाठ एव स्वभावसिद्धः, क्षोदक्षमत्वात्, पूर्णिमायां चतुर्मासकस्यैव सिद्धान्तसिद्धत्वात्, तथासिद्धत्वं च 'तम्हा दोसद्देहिं'ति वक्ष्यमाणगाथाव्याख्यायां द्वितीयाङ्गसंमत्या दर्शयिष्यते, | किंच - ' आगमुत्ताणि पुण्णिमाए 'त्ति पदं पूर्णिमापाक्षिकाभिप्रायेण प्रमाणीक्रियते तर्हि पूर्णिमातः पूर्णिमायां मासेन संभवात् | मासिकं वक्तव्यं स्यात्, न पुनः पाक्षिकमित्यलं प्रपञ्चेनेतिगाथार्थः || ६३ ॥ अथानन्तरोक्तगाथायामुत्तरार्द्धेन यदुक्तं तस्य तात्पर्यमाह, अथवाऽनन्तरोक्तगाथाद्वयस्य तात्पर्यमाह -
तेणं चउदसीए पकखिअसद्देण होइ पज्जाओ । न पुणो पुष्णिमदिवसे तवपमुहं पक्खिअं कजं ॥ ६४ ॥
येन कारणेन पाक्षिककृत्यविशिष्टा चतुर्द्दश्यागमे भणिता, अथवा येन गाथाद्वयोक्तसम्मतिप्रकारेण पाक्षिकचतुर्दशीशब्दयोः पर्यायवाचितोक्ता, तेन कारणेन चतुर्दश्याः पाक्षिकशब्देन पर्यायो भवति, न पुनः पूर्णिमादिवसे तपः प्रमुखं पाक्षिककृत्यं, भणित| मागम इति गम्यं, तेन कारणेन पूर्णिमादिवसे पाक्षिकशब्देन पर्यायो न भवतीत्यत्रापि संबध्यते इति परमार्थ इतिगाथार्थः ॥ ६४ ॥ || अथ राकारक्तः शङ्कते -
V
अह सावयअहिगारे चउपवी मज्झगत्तिकाऊणं । कप्पिज्जइ निअमेणं तवपमुहो पक्खिओऽवि विही ||३५||
For Personal and Private Use Only
पूर्णिमापाक्षिकप्रतिषेधः
॥ १८९ ॥
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१८२॥
अथ श्रावकाधिकारे च चतुष्पय॑न्तर्वर्तिनी पूर्णिमासीतिकृत्वा अनुक्तोऽपि तपःप्रमुखः पाक्षिको विधिनियमेन कल्प्यते इति || पूर्णिमापूर्वपक्षः, अत्र 'उदरस्थपुत्राशया कटिस्थं पुत्रं कूपे क्षिपतीति न्यायमापन्नेन राकारक्तेनाशङ्कितं,यतश्चतुर्दशी पाक्षिककृत्यविशिष्टां ||
पाक्षिक
प्रतिषेधः | सिद्धान्तोक्तां च परित्यज्य तादृशी पूर्णिमा भविष्यतीतिकल्पनातत्पर इतिगाथार्थः॥६५॥ अथ पूर्वपक्षितस्यातिप्रसंगेन दूषयितुमाह|ता चउदसितवजुत्तो छछोवुत्तोऽपि किं न पक्खतवो। जह चउदसितवजुत्तो चउमासदिणमि छकृतवो॥६६॥ ___यद्येवं प्रागुक्तं 'ता' तर्हि चतुर्दशीचतुर्थतपोयुक्तं पाक्षिकतपोऽपीत्युपवासद्वयलक्षणः षष्ठः कथं नोक्तः, दृष्टान्तमाह-'जहे'त्यादि, यथा चतुर्दशीतपोयुक्तं चतुर्मासकदिने षष्ठतप उक्तं, किं चतुष्पर्वी तावच्छ्रावकधर्ममाश्रित्योक्ता ?, साधुधर्ममाश्रित्य तु । | अष्टमीचतुर्दश्यावेव, पाक्षिकपर्व तु श्रावकसाध्वोः साधारणमित्यपि विचार्यमाणे चतुर्दश्येव पाक्षिकत्वेन सिद्ध्यति, चतुष्प-मध्य| वर्तिनी पूर्णिमेत्यादिविचारणा स्वगलपादुकाकल्पेति गाथार्थः ॥६६॥ अथ पुनरपि राकाशङ्कामाहअह चउमासगदिवसा पनरस दिवसेहिं पखिपडिकमणं। तेणवि पुण्णिमदिवसे पखिअकजपि जुत्तिजु॥६७॥ ___ अथ चतुर्मासिकदिनात्-चतुर्मासिकप्रतिक्रमणात् पञ्चदशभिर्दिनैः पाक्षिकप्रतिक्रमणं भवति, तेनापि कारणेन पूर्णिमादिने | पाक्षिकप्रतिक्रमणादिकं युक्तियुक्तमितिगाथार्थः ॥३७॥ अथ परोक्तमतिप्रसङ्गेन दूषयति
जइ एवं संवच्छरिअपडिकमणाउ पखपडिकमणं । पन्नरसदिणेहिं जुत्तं पत्तं ता पंचमी पक्खो ॥६॥
यद्येवं त्वदुक्तयुक्तिश्चेत्तर्हि सांवत्सरिकप्रतिक्रमणात्पाक्षिकप्रतिक्रमणं पञ्चदशभिर्दिनैरेवेति युक्तं 'ता' तस्मात् 'पञ्चमीपक्ष' |पञ्चम्यां पाक्षिकं प्राप्तम् , उभयत्रापि युक्तेस्तौल्यादितिगाथार्थः ॥६८॥ अथ युक्त्यन्तरमाह
॥१८॥
MADRASI
TopyRITAMILE
Sahya
For Person and Private Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रच
जइ पविपि पुषिणम अमावसा यत्ति तिहिदुर्ग हुज्जा । ता तुह नामपि इमं पक्खे पक्खे हवइ भिन्नं ॥६९॥ । पूर्णिमाचनपरीक्षा - यदि पाक्षिकं पूर्णिमा अमावास्या चेति तिथिद्वयं स्यात् तर्हि तव नामापि पक्षे पक्षे भिन्नं स्यादितिगाथार्थः ।। ६९॥ अथ || पाक्षिक३विश्रामे पक्षे२ नाम्नोभिन्नत्वं कथमित्याह
प्रतिषेधः ॥१८३॥ INसिअपक्खे पुण्णिमिओ कण्हेऽमावासिओत्तऽवरनामा। अण्णह तुह नामंमि अ अलिअंतह पक्खिअभिहाणे ॥७॥
___'सितपक्षे शुक्लपक्षे पौर्णिमीयकः,पूर्णिमायां पाक्षिकपर्वणः करिष्यमाणत्वात् ,कृष्ण पक्षे आमावास्यिक इत्यपरनामा वक्तव्यस्त्वं,
तस्मिन् पक्षे अमावास्यायामेव पाक्षिकस्य करिष्यमाणत्वाद् ,अन्यथा यदि नामद्विकं न स्यात्तहि तव नाम्न्यलीकं-मृषाभाषणं भवेत् , | पाक्षिकपर्वपारतन्त्र्येणैव तवाभिधानस्य सम्मतत्वाद्, अन्यथा पौर्णिमीयकोऽहमित्यपि नोद्घोषणीय,तथा पाक्षिकाभिधानेऽपि मृषा | स्याद् , अयं भावः-कृष्ण पक्षेऽमावास्यायां पाक्षिकं कुर्वाणः अहं पूर्णिमायां पाक्षिकं करोमीत्यतोऽहं पौर्णिमीयक इति ब्रुवाणः स्फुट एव खनाम्नि पाक्षिकपर्वनाम्नि चेत्युभयथाऽपि मृषाभापी स्यादिति गाथार्थः ॥७०॥ अत्र सूत्रव्याख्यानेऽपि पाक्षिकशब्देन चतुईशी व्याख्यातेति दर्शयतिजह पक्खिअपज्जाओ चउदसिसहेण देसिओऽवि तहा। न य पुष्णिमसद्देण दसाइचुग्णिप्पमुहसमए ॥७१।। ___ यथा पाक्षिकपर्यायश्चतुर्दशीशब्देन देशितो, दृश्यते इति गम्यं, न तथा पूर्णिमाशब्देन पाक्षिकपर्यायः कृतः, क्वेत्याह-'दशाचूणिप्रमुखसमयेदशाश्रुतस्कन्धचूर्णिप्रमुखसिद्धान्ते,तथाहि-"पखिअपोसहिएसुं समाहिपत्ताणं"ति श्रीदशाश्रु० सूत्र,एतच्चूर्णिरेवं-पक्खियं पक्खिअमेव,पखिए पोसहो पकरिखअपोसहो,चाउद्दसिअट्ठमीसुवा,समाहिपत्ताणं"ति श्रीदशा०,अत्र प्रथमव्याख्याने पक्खि ॥१८३॥
P
ILEPHRAINIDHAMP
For
and Prive
Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रजचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१८४॥
पूर्णिमापाक्षिकप्रतिषेधः
HILARIA HRITHIPATI
पखिअमेवेति सावधारणवाक्येन केवलचतुर्दश्या एव ग्रहणं कृतं, द्वितीयव्याख्याने च पाक्षिकपदमष्टम्या अप्युपलक्षकमित्यभिप्रायेण अट्ठमिचउद्दसीसु वेत्यष्टमीसंयुक्ताया एव चतुर्दश्या ग्रहणं कृतमिति चोध्यम् , अन्यथा द्वितीयव्याख्यानं निरन्वयं स्यात् , तयाख्यानस्य व्याख्येयपदस्य सूत्रेऽनुपलम्भात् , त्वदभिप्रायेण पाक्षिकशब्दस्य व्याख्यानं नाष्टमी न वा चतुर्दशी संभवति, तस्मात्प्रथमव्याख्यानं केवलचतुर्दश्यभिप्रायकम् , अन्यथा पर्यायान्तरमकृत्वा एवकारग्रहणासंभवाव्याख्यानासंभवाच्च, नहि कोऽपि सूत्रव्याख्याता घटशब्दस्य घट इति ब्रुवाणो व्याख्यातृत्वं भजते, द्वितीयव्याख्याने चाष्टम्युपलक्षिता चतुर्दशी गृहीतेतिवक्ष्यमा|णसूत्रकृदङ्गवृत्तिप्रदीपमादाय दशाचूणिरेवावलोकनीया, त्वदभिप्रायेण तु द्वितीयव्याख्यानं अट्ठमिपन्नरसीसु वेति घटते, तच्च नोक्तमिति नेत्रे निमील्य विचारणीयम् ,आदिशब्दायव्यवहारवृत्तिरपि,यथा-विजाणं परिवाडी पव्वे पव्वे य दिति आयरिआ। मासद्ध| मासिएणं पत्वं पुण होइ मज्झं तु॥१॥ आचार्याः पर्वणि पर्वणि विद्यानां परिपाटीर्ददति, विद्याः परावर्त्तन्त इति भावः, अथ पर्व | किमुच्यते,तत आह-मासार्धमासयोर्मध्यं पर्व पुनर्भवति,एतदेवाह-"पक्खस्स अट्ठमी खलु मासस्स य पखिों मुणेअछ। अण्णंपि | होइ पर्व उवरागो चंदसूराणं ॥१॥ अर्द्धमासस्य-पक्षात्मकस्य मध्यमष्टमी, मासस्य मध्यं पाक्षिक-पक्षेण निवृत्तं, तच्च कृष्णचतुर्द| शीरूपमवसातव्यं, तत्र प्रायो विद्यासाधनोपचारभावादिति व्यव० वृ० उ०६, अत्र वृत्तिकृता कृष्णचतुर्दशी विविच्य व्याख्याता तद्विद्यासाधनाधिकाराद् ,अन्यथा सामान्येन चतुर्दश्येव व्याख्याता स्यादन्थान्तरसम्मतेस्तथैव दृश्यमानत्वादित्यपि नेत्रे निमील्य | रहोवृत्या विचार्यमितिगाथार्थः ॥७१।। अथ पुनरपि युक्त्यन्तरमाहचाउद्दसट्ठमुहिट्ठपुण्णमासिणिसुपमुहजिणवयणं । न य कत्थवि चाउद्दसिअट्टमिपखिअपमुहवयणं ॥७२॥
॥१८४॥
In Education Intematon
For Personal and Private Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१८५॥
पूर्णिमापाक्षिकप्रतिषेधः
"वहहिं सीलव्यगुणवेरमणपच्चक्खाणपोसहोववासेहिं चाउद्दसमुद्दिठ्ठपुण्णमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं सम्मं अणुपालेमाणा" इत्यादिकं श्रीभगवत्यादिगतं जिनप्रवचनं, विद्यत इति क्रियाऽध्याहार्या, अत्र गाथायां 'पुण्णमासिणिसुत्ति हस्वत्वं गाथानुलोम्यादवसातव्यं,तद्वत्कुत्रापि “चाउद्दसट्टमिपखिएसुत्ति प्रमुखवचनं न च दृष्टमितिगाथार्थः ॥७२॥ अथैवंपाठात्कि संपन्नमित्याहजम्हा दोसद्देहिं दुन्नि तिहीओ जिणिंदभणिआओ। तम्हा चउदसिपखिअसक्खी लेवोऽवि सूअगडे ॥७३॥ ___ यस्मात् द्वाम्यां शब्दाभ्यां द्वे तिथी जिनेन्द्रमणिते, उद्दिष्टपूर्णिमाशब्दाभ्याममावास्यापूर्णिमालक्षणं तिथिद्वयं भणितं, तच्च पाक्षिकं न भवति,तस्माच्चतुर्दश्येव पाक्षिकम् , अत्रार्थे साक्षी तावत्सूत्रकृदङ्गे 'लेवोवि' लेपनामा श्रावकोऽपि,यतस्तत्र द्वाभ्यां शब्दाभ्यां पाक्षिकव्यतिरिक्तास्तिथयो गृहीताः, तथाहि-"सेणं लेवए गाहावई समणोवासाए अहिगगजीवाजीवे'त्ति" द्वितीयाङ्गसूत्रदेशस्य वृत्तिरिय,तथा-चतुर्दश्यष्टम्यादिषु तिथिपूद्दिष्टासु-महाकल्याणकसंबन्धितया पुण्यतिथित्वेन प्रख्यातासु तथा पौर्णमासीषु च तिसप्वपि चतुर्मासकतिथिष्वित्यर्थः एवंभूतेषु धर्मदिवसेषु सुष्टु-अतिशयेन प्रतिपूर्णो यः पौषधो-व्रताभिग्रहस्तं प्रतिपूर्णम्-आहारशरीरब्रह्मचर्याव्यापाररूपं पौषधमनुपालयन् संपूर्णश्रावकधर्ममनुचरति ॥ इति श्रीसूत्रकृदङ्गे द्वितीयश्रुतस्कन्धेऽध्ययने लेपश्रावकवर्णनाधिकारे इति गाथार्थः ॥७३॥ अथ द्वाभ्यामपि शब्दाभ्यां पाक्षिकत्वेनामिमतयोस्तिथ्योग्रहणे को दोष इत्याकाङ्क्षायां सूत्रगतिभङ्गलक्षणं दोषमाह
सुत्तमि एगअत्थो णो जुत्तो णेगसद्दवयणिलो। अप्पग्गंथमहत्थं सुत्तं जपंति जेण जिणा ॥७४॥ सूत्रे एकोऽर्थः-पाक्षिकादिलक्षणोऽनेकशब्दवाचनीयः-नेकैरुद्दिष्टपूर्णिमादिलक्षणैः शब्दैवक्तन्यो न युक्तः, यतः सूत्रं तावद
॥१८५॥
san Educationa international
For Person and Private Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१८६॥
पूर्णिमापाक्षिकप्रतिषेधः
ल्पग्रन्थं महार्थं च जिना अवन्ति, शब्दरल्पमर्थेन च महदित्यर्थः,यदागमः-"अप्पग्गंथमहत्थं बत्तीसादोसविरहिअंजंचालक्खण
जुत्तं सुत्तं अट्ठहि अ गुणेहि उववेअं॥१॥ (३-८८०) तत्र द्वात्रिंशदोषा अमी-"अलिअमुवघायजणयं निरत्थयमवत्थयं छलं |दुहिलं । निस्सारमहिअमूर्ण पुणरुत्तं वाहयमजुत्तं ॥१॥ कममिण्ण वयणभिन्नं विभत्तिभिन्नं च लिंगमिन्नं च । अणमिहिअमपय-|| | मेव य सहावहीणं ववहिजं च ॥२॥ कालजइच्छविदोसो समयविरुद्धं च वयणमित्तं च । अत्थावत्तीदोसो नेओ असमासदोसो अ॥३॥ उवमारूवगदोसो निद्देसपयत्थऽसंघिदोसो अ। एए अ सुत्तदोसा बत्तीसं हुंति नायबा ॥४॥ (३।८८१-२-३-४) इति || श्रीअनुयोगद्वारवृत्तौ,तथा "निहोसं सारवंतं च,हेउजुत्तमलंकि। उवणीअंसोवयारं च,मिश्र महुरमेव य ॥१॥ (२-५११३-८८५)|| |इति कल्पभाष्यपीठेऽपि सूत्रलक्षणम् ,एतादृक्स्त्रलक्षणयुक्तं सूत्रं नानेकशब्दैरेकस्मिन्नर्थे वाच्ये सति संभवति, प्रत्युताल्पार्थमहा| ग्रन्थत्वेन वैपरीत्यात , तस्मादमावास्यापूर्णिमाभ्यां यथा पाक्षिकं वाच्यतया निर्दिष्टं तदपेक्षया एकेनैव पाक्षिकशब्देन पाक्षिकं वक्तुं युक्तम् ,अयं भावः-पूर्णिमाऽमावास्ये यदि पाक्षिकतिथी अभविष्यतां तर्हि सूत्रकारो गणधरःसर्वत्र भवतु मा वा क्वचित् पाक्षिकशब्दप्रयोगमदास्यत् ,तथाच "चाउद्दसट्ठमीपखिएमु पडिपुण्णं पोसह" मित्याद्यमणिष्यत् तच्च क्वापि नोक्तम् , अतो न पूर्णिमामावास्ये पाक्षिकं,ननु तर्हि चतुर्दशीशब्दस्थाने पाक्षिकमित्येव कथं नोक्तमितिचेदुच्यते,पाक्षिकचतुर्दशीशब्दयोः पर्यायरूपत्वेनैकवरूपत्वादे|| कशब्दवाच्यत्वाव्यभिचारादितिगाथार्थः ॥७४॥ अथ प्रायः सुखावबोधां युक्तिमाह
चउदसिपखिअतित्थं अच्छिन्नं अन्न जाव वदेह । जं तस्स मूलमण्णं पवहओ नत्थि तित्थयरा ।।७५॥ चतुर्दश्यां पाक्षिकम् अर्थात् पाक्षिककृत्यं तत्र तीर्थ,तदाश्रितं तीर्थमित्यर्थः, कथम्?,अद्य यावदच्छिन्नमिति, अच्छिन्नं,न पुनस्त्रुटि
॥१८६॥
Jan Education
For Personal and Private Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥ १८७॥
तं सत् केनापि संहितं यत्तदोर्नित्याभिसंबन्धात्, तस्मात्तन्मूलं चतुर्दशीपाक्षिकमूलं, तीर्थकराद् अन्यः प्रवर्त्तको नास्ति, चतुर्दशी - | पाक्षिकप्रवर्त्तकस्तीर्थकुदेव, अनादिसिद्धमित्युपदेशद्वारेतिगाथार्थः ॥ ७५ ॥ अथ पूर्णिमापाक्षिकस्यापि मूलं तीर्थकृद्भविष्यतीति पराशङ्कापराकृतये गाथामाह
पुणिमपत्स्विअमूलं चंदप्पहसन्निओ तुर्हपि मओ । लिंगं पखिअसत्तरि मुणिचंदकया तयठ्ठाए ॥७६॥ पूर्णिमापाक्षिकमूलं चन्द्रप्रभसंज्ञितः - चन्द्रप्रभाचार्य नामा तवापि सम्मतः - प्रतीतः, यतः - " दुर्वादिद्विरदाङ्कुशः समयविच्छ्रेणीशिरोमण्डनं श्रीचन्द्रप्रभसूरिशद् स भगवान् प्राचीकशत्पूर्णिमा" मित्यादिपौर्णिमीयककृतसंस्कृतक्षेत्रसमासवृत्तौ, तथा राकारक्तकृताममतीर्थकृच्चरित्रेऽपि, तथा शतपदी कारेणापि वृहद्गच्छात्पूर्णिमापक्षश्चन्द्रप्रभाचार्यादेवोक्तः ततश्चात्मन उत्पत्तिरिति, तत्र लिङ्गं-चिह्नं 'तयट्ठाए 'ति तदर्थ तस्मै इदं तस्य प्रतिबोधनिमित्तं श्रीमुनिचन्द्रसूरिः- तद्गुरुभ्राता तेन कृता पाक्षिकसप्ततिरेव, यदि पूर्णिमामूलं चन्द्रप्रभो नाभविष्यत्तर्हि कथं तत्प्रतिबोधनिमित्तं पाक्षिकसप्ततिकामकरिष्यदितिगाथार्थः ॥ ७६ ॥ अथ पूर्णिमामूले युक्तयन्तरमाह
Jain Educationa International
चउदसिपकखा पुण्णिमपकूखो इह निग्गओत्ति विकुखायं । पुण्णिमपक्खा चउदसिपक्खोऽवि न वयणगघोऽवि ॥ ७७ ॥
यथातथाशब्दयोरध्याहाराद् यथा चतुर्दशीपक्षात्पूर्णिमापक्षो निर्गत इति विख्यातं, "वडगच्छाओ पुष्णिम पुष्णिमओ सहपुष्णिमंचलया। दोहिवि आगमनामा कुच्चयरा खरयरो जाउ ॥१॥ ति वृद्धसंप्रदायात्सर्वजनप्रतीतं, न तथा पूर्णिमापक्षाचतुर्दशी
For Personal and Private Use Only
पूर्णिमापाक्षिक
प्रतिषेधः
॥ १८७॥
.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥१८८॥
Jain Educationa
पक्षोऽपीति युक्तिः सुखावबोधेतिगाथार्थः ॥ ७७ ॥ अथैवं सति पूर्णिमापक्षे किं संपन्नमित्याह
. तम्हा पुष्णिमपकखे छिन्नं तित्थं हविज्ज निअमेणं । एवं सेसमएसुवि भाविज्जा सुहुमबुद्धीए ॥ ७८ ॥ यस्माच्चतुर्द्दशीपक्षात्पूर्णिमापक्षो निर्गतस्तस्मात्पूर्णिमापक्षे नियमेन तीर्थं छिन्नं भवेद्, अयं भावः- श्रीवीरात्तद्विकल्पितकालकसूरिप्रभृतेर्वा चन्द्रप्रभाचार्य यावच्चतुर्दश्यां तीर्थमासीत्, तच्च पूर्णिमापक्षे तीर्थं न भवत्येवातस्तन्मते तीर्थस्य व्युच्छेदः संपन्नः, अथ तदानीं तत्तीर्थमेव, तर्हि तस्मिन् तादृक्स्वरूपेण विद्यमाने पूर्णिमापक्षस्य तीर्थबाह्यताऽनायाससिद्धा, अच्छिन्ने तीर्थे तदनभि मतप्ररूपणातस्ततः पृथग्भवनाद्, एवम् अमुना प्रकारेण शेषमतेष्वपि - औष्टिकादिपाशपर्यन्तेष्वपि छिन्नं तीर्थं ज्ञातव्यं, तेषामभि| प्रायेण स्वस्वमतोत्पत्तेरेव स्वाभिमततीर्थप्रवर्त्तनात् न पुनस्तीर्थकरादारभ्याच्छिन्नप्रवृत्तिस्तेषां संभवतीतिगाथार्थः ॥ ७८ ॥ अथ नश्यतोऽपराधिनस्तृणावरणकल्पां कुयुक्तिमपाकर्तुमाह
जोइसकरंडपमुहे पडिवाइकमा तिहीण णामाई । तत्तो पसिद्धपखिअपवनिमित्तं जिणुत्ताई ॥ ७९ ॥ ज्योतिष्करण्डप्रमुखे - ज्योतिष्करण्डचन्द्रप्रज्ञप्तिसूर्यप्रज्ञायादौ 'प्रतिपदादिक्रमात् प्रतिपद्मादौ कृत्वा क्रमेण यत्तिथीनां नामानि 'तत्तो' ततो जैनप्रवचने प्रसिद्धपाक्षिकपर्वनिमित्तं चतुर्थतपोविधानविशिष्टप्रवचनप्रसिद्धपाक्षिकपर्वपरिज्ञानार्थं जिने| नोक्तानीत्यक्षरार्थो, भावार्थस्त्वयं- पाडिवर विइय तहआ चउत्थि तह पंममी अ छड्डी अ । सत्तमिअट्ठमि नवमीदसमी इकारसी चैव ॥ १ ॥ बारसि तेरसि चाउद्दसी अ निट्ठवणिआ उ पन्नरसी । किण्हंमि अ जुण्हंमि अ एआओं तिही मुणेअव || २ || इति ज्योतिष्करण्डे (१०१-१०२ ) तथा दशमचतुर्दशे प्राभृतके "ता कहं ते दिवसाणं णामधेजा आहिताति वदेजा १, ता एगमेगस्स णं पकखस्स
For Personal and Private Use Only
पूर्णिमापाक्षिकप्रतिषेधः
1186411
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१८९॥
पूर्णिमापाक्षिकनिरासः
पन्नरस दिवसा पण्णता, तंजहा-पडिवयदिवसे जाव पन्नरसीदिवसे, ता एतेसिणं पत्ररस नामधेजा पण्णत्ता, तंजहा-पुवंगसिद्धे१ मणोरमे२ मणोहरे३ जसभद्दे४ जसोधरे५ सबकामसमिद्धे६ इंदे७ मुद्धामिसित्ते८ सोमणसे९ धणंजए१० अत्थसिद्धे११ अभिजाते१२ | अचासणे१३ सतंजए१४ अग्गिवेसोवसमे१५ दिवसाणं नामधिजाई । ता कहं ते राईओ आहिजत्ति वदेजा ?, ता एगमेगस्स णं पक्ख|स्स पण्णरस राई पण्णत्ता, तंजहा-पडिवाराई१ बिइआराई२ जाव पण्णसीराई१५, ता एएसिणं पन्नरसण्हं राईणं पण्णरस नामधेजा |पं०, तं०-उत्तमा१ सुणवत्तार एलावच्चा३ जसोधरा४ सोमणसा५ सिरिसंभृता५ विजता७ वेजयंती८ जयंती९ अपराजिता१० इच्छा११ समाहारा१२ तेआ१३ अभिनेआ१४ देवाणंदा निरता१५, रयणीनामधेज्जाई"ति श्रीचन्द्रप्रज्ञप्ती, एवं सूर्यप्रज्ञप्तावपि (२४-४८) एवंविधेष्वागमेषु क्रमेणोक्तानि यानि नामानि तानि सम्मतितयोद्भाव्य पक्षान्ते भवं पाक्षिकमितिव्युत्पच्या पश्चदश्यां | पाक्षिकमिति चन्द्रप्रभाचार्यस्य वाग्विलासः, स च स्तन्यपानार्थिनो मातरं परित्यज्य पितरं परिधावमानस्य चेष्टेव विपश्चितामु| पहास्यहेतुः, यतो मातृस्तनकल्पं चतुर्थतपःप्रभृतिपाक्षिककृत्यविशिष्टचतुर्दशीज्ञापकं प्रागुक्तमागमकदम्बकं तदाश्रयभृतं तीर्थ च परित्यज्य तदाशापूरणेऽजागलस्तनकल्पं ज्योतिःशास्त्रानुगततिथिक्रममात्रज्ञापकं ज्योतिष्करण्डादिकं प्रति धावति, तस्माद्धे चन्द्रप्रभाचार्य ! ज्योतिष्करण्डादौ तिथिक्रममवलम्ब्य पश्चदश्यां पाक्षिकमिति शृगालकदाशा परिहर्त्तव्येतिगाथार्थः ॥७९॥ अथ ज्योतिकरण्डादौ तिथिक्रमः किमर्थमित्याहकिंतिह जोइससत्थे अणाइसिद्धो तिहिकमो एवं । तेणिव नंदे१ भद्दे२ जए अ३ तुच्छे अ४ पुण्णत्ति५ ॥८॥
किंत्विह जगति ज्योति शास्त्रे लौकिके रत्नमालादौ लोकोत्तरे च चन्द्रप्रज्ञप्त्यादौ एवं-प्रागुक्तप्रकारेण प्रतिपदादिरचना
SUMPTAINHEIR IMEANISHATARIATIONAL
WARNIMAL
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव वनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥ १९०॥
| रूपेण क्रमः - परिपाटिरनादिसिद्धः, यत एवं ततः किमित्याह- 'तेणिव 'त्ति प्राकृतत्वाद् भ्रस्वत्वे तेनैव कारणेन नन्दा १ भद्रार | जया३ रिक्ता ४ पूर्णा इत्यादि, एवंक्रम इति लालघण्टान्यायेनेहापि संबध्यते, एवं क्रमो भवति, तत्र लौकिके - " नन्दा १ भद्रा२ जया ३ रिक्ता ४, पूर्णा५ चेति त्रिरन्विता । हीना५ मध्यो १० त्तमा १५ शुक्ला, कृष्णातु व्यत्ययातिथि ॥ १ ॥” रित्यादि, लोकेत्तरे “ता कहं ते तिही आहितेति वदेखा ?, तत्थ खलु इमा दुविहा तिही पण्णत्ता, तंजहा-दिवसतिही राइतिही अ, ता कहं ते दिवसतिही आहितेति वदेज्जा ?, ता एगमेस्स पक्खस्स पण्णरस दिवस तिही पण्णत्ता, तंजहा-णंदे१ भद्दे२ जए३ तुच्छे४ पुण्णे५ पक्खस्स पं|चमी, पुणरवि नंदे६ भद्दे७ जए८ तुच्छे पुण्णे १० पक्खस्स दसमी, पुणरवि नंदे११ भद्दे १२ जए१३ तुच्छे १४ पुण्णे १५ पक्खस्स पण्णरसी, एवं तिगुणा तिही सङ्घसिं दिवसाणं । कहं ते राईतिही आहिताति वदेजा १, ता एगमेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस राईतिही | पं०, तं०- उग्गवती १ भोगवती २ जसवती ३ सबसिद्धा४ सुहणामा५ पुणरवि उग्गवती६ भोगवती७ जसवती सबट्ठसिद्धा ९ सुहणामा १०, पुणरवि उग्गवती११ भोगवती१२ जसवती१३ सबट्ठसिद्धा १४ सुहणामा १५, एवं तिगुणा एआ तिहीउ सङ्घासिं रातीणं" ति ( २४-४९) श्रीचन्द्रप्रज्ञप्तौ दशमे पञ्चदशे प्राभृतप्राभृतके पत्र४५, एवं सूर्यप्रज्ञप्तावपि, दशमस्य पञ्चदशे प्राभृतप्राभृ| तके४३ पत्रे अयमेव पाठोऽवगन्तव्यः, अत एव लौकिके लोकेत्तरे च टिप्पनकव्यवहारप्रवृत्तिरपि प्रतिपदादितिथिक्रमेणैव, व्युच्छि| नेऽपि जैनटिप्पन के संप्रति टिप्पनकप्रवृत्तिरेव तत्साक्षिणी, तस्मात्प्रतिपदादितिथिक्रमः पाक्षिक विचारे अकिश्चित्कर एवेतिगाथार्थः ॥ ८० ॥ अथोक्तयुक्त्या किं संपन्नमित्याह
ते
पखस्तो पण्णरसी तत्थ पक्खपडिकणणं । जुत्तंति महविगप्पो मिउव सिंहाउ संतसिओ ॥ ८१ ॥
Jain Education international
For Personal and Private Use Only
पूर्णिमा
पाक्षिकनिरासः
॥ १९०॥
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे
॥१९॥
IPLAINTIP
AIIIIIIII
A IIIINDIANSIMIRROREmainly
RANASIRAINRAISINHARIHINKILLER
येन कारणेन ज्योतिष्करण्डादौ तिथिक्रमो न पाक्षिकविचारोपयोगी तेन कारणेन पक्षस्यान्तः पञ्चदशी भवति तत्रैव च पाक्षि- पूर्णिमाकप्रतिक्रमणं युक्तमिति चन्द्रप्रभाचार्यस्य कुविकल्पः सिंहान्मृग इव संत्रासितः-त्रासं नीत इति । यत्तु 'अंतो पक्खस्से ति पाक्षिक- पाक्षिक| सूत्रपदमवलम्ब्य पक्षस्यान्ते पूर्णिमायां पाक्षिकप्रतिक्रमणं युक्तमिति तन्महदज्ञानं बोध्यं,यतस्तत्रान्तशब्दो मध्यार्थवाची, तेन पक्ष-IYA
निरास: स्यान्तः-मध्ये वाचनादिविषयं यदवद्यं विहितं तदालोचनीयमितिभणितम् , अन्यथा पूर्णिमाप्रतिपदोर्मध्ये यत्पातकं तदेवालोचितं स्यात् , न पुनः पञ्चदशदिनसंवन्ध्यपीति गाथार्थः ।।८१॥ अथ चन्द्रप्रज्ञयाद्यनुसारेण पाक्षिककल्पने दूषणान्तरमाहकिंचिह पक्खस्संतो देवसिओ राइओ व तुभ मए । दुहओ तुह गलपासो दुण्हपंतो विआलेऽवि ॥८२॥
"किं चेति दूषणाभ्युच्चये, चन्द्रप्रज्ञप्त्याद्यनुसारेण पक्षस्यान्तो दैवसिको रात्रिको वा तव मतः-अभिमतः?, द्विधापि-उभयथापि| तव गलपाशः, यतः कारणाद् द्वयोरपि दैवसिकरात्रिकयोरप्यन्तो विकालेऽपि-मध्याह्नादावपि भवेदित्यक्षरार्थः,भावार्थस्त्वयं-भोश्चन्द्रप्रभाचार्य ! जैनप्रवचने पक्षस्तावविविधः कथितः,पुत्वंगसिद्धे१ मणोरमे२ इत्यादिप्रागुक्तो दैवसिकः पक्षः,उत्तमा? सुणक्खत्तार | इत्यादिप्रागुक्तो रात्रिका पक्षश्चेति द्वैविध्य, तत्र तव दैवसिकोऽभिमतो रात्रिको वा उभावपि वा ?, आये रात्रिकपक्षण किमपराद्धं, | यत आगमे द्वयोरप्यविशेषेणोक्तयो रात्रिकं पक्षं परित्यज्य दैवसिकोऽभ्युपगम्यते,एवं रात्रिकाभ्युपगमेऽपि दैवसिकेन पक्षण किमपराद्धमित्यादि बोध्यम् , अथोभावप्यमिमतावितिचेत्तर्हि पाक्षिकप्रतिक्रमणे अप्युभे एवाभ्युपगन्तव्ये स्याता,तथा चैकस्मिन्नेव दिवसे पक्षद्वयापच्या तदन्ते पाक्षिकप्रतिक्रमणकरणे पाक्षिकप्रतिक्रमणद्वयापचया प्रवचनमर्यादाभग एव, किंच-चन्द्रप्रज्ञात्यायनुसारेण पाक्षिकत्वाभ्युपगमे टिप्पनकाद्यवलोकनेन कदाचित्प्रातः कदाचिन्मध्याह्नऽपराह्ने वा दैवसिकस्य रात्रिकस्य वा पक्षस्य पर्यवसानात् । ॥१९ ॥
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
www.neborg
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥१९२॥
| पाक्षिकप्रतिक्रमणमपि कालानियमेन कर्त्तव्यमापद्येत, एवं रात्रावपि भाव्यम् एवं युक्त्या चन्द्रप्रभाचार्यस्य सर्वत्रापि गलपाश इति । गाथार्थः ॥ ८२ ॥ अथैवमुक्तेऽप्यभिनिवेशमत्यजन्तमतिप्रसङ्गेन दूषयितुमाह
अण्णह सावणपमुहा मासा अहिणंदणाइणामेहिं । भणिआ तेणासाठे पुण्णिम पज्जोसवणपत्रं ॥ ८३ ॥
अन्यथा यदि चन्द्र प्रज्ञयाद्यनुसारेणैव पक्षस्यान्ते पाक्षिकप्रतिक्रमणमभ्युपगम्यते तर्हि चन्द्रप्रज्ञप्त्याद्यनुसारेणैव सांवत्सरिक| पर्वापि आषाढपूर्णिमास्यामेव कर्त्तव्यमापद्येत, तथाहि - "ता कहं मासा आहिताति वदेज्जा १, ता एगमेगस्स णं संवच्छरस्स दुवा| लस मासा पं०, तेसिं दो नामज्जा भवंति - लोइआ लोउत्तरिआ य, तत्थ लोइआ णामा सावणे १ भदवए२ अस्सोए ३ कत्तिए ४ | मग्गसिरे५ पोसे६ माहे७ फग्गुणे८ चित्ते९ वइसाहे १० जेहामूले ११ आसाढे १२ । लोउत्तरिआ णामा अभिनंदणे १ पट्टे २ विजए ३ | पीतिवद्धणे४ सिज्जंसे५ सिवे६ सिसिरे७ हेमचं८ वसंतमासे९ कुसुमसंभवे१० णिदाहे ११ वणविरोही १२ति, श्रीचन्द्रप्रज्ञप्तौ | दशमस्यैकोनविंशतितमे त्राभृतप्राभृतके, एवं सूर्यप्रज्ञप्तावपि बोध्यम्, (२८-५३) एवं च सति संवत्सरान्ते भवं सांवत्सरिकमितिव्युत्पच्या आषाढे मासे पूर्णिमायां पर्युषणापर्व सांवत्सरिकातिचारालोचनादिक्रियाविशिष्टं कर्त्तव्यं स्यादितिगम्यम्, अयं भावः- यदि | चन्द्रप्रज्ञत्यादिकं शरणीकृत्य पञ्चदश्यां पाक्षिकमभ्युपगम्यते, अभ्युपगम्यतां तर्हि तदेव शरणीकृत्याषाढसितपूर्णिमायां पर्युषणा| पर्वापि, अथ पर्युषणा न तथेतिचेत्तर्हि पाक्षिकमप्यास्तां, अथ पर्युषणापर्व भाद्रपदे पञ्चम्यामित्यागमे दृश्यते तथा परम्परापीति | चेत्तर्हि पाक्षिकमपि चतुर्दश्यामागमे पूर्वनिर्दिष्टे दृश्यते, तथा परम्पराऽपीति स्वीक्रियतामिति प्रतिबन्दीनदी दुस्तरेतिगाथार्थः॥ ८३ ॥ अथ प्रकारान्तरेणाप्यतिप्रसङ्गमाह-
For Personal and Private Use Only
पूर्णिमा
पाक्षिकनिरासः
॥१९२॥
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
३विश्रामे
॥१९३॥
अहवा काडसंकंतिदिणे य संवच्छरी अ पडिक्कमणं । तुब्भ मए संसिद्धं चंदप्पण्णत्तिपमुहेहिं ॥४॥
उपधान'अथवे ति प्रागुक्तापेक्षया प्रकारान्तरद्योतकः, कर्कसंक्रान्तिदिने सांवत्सरिकप्रतिक्रमणं तव मते चन्द्रप्रज्ञाप्याद्यागमैः सिद्धं, सिद्धिः 'तुम्भ मए'तिपदेन नास्माकं मते सिद्ध्यतीत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-चन्द्रप्रज्ञाप्यादौ कर्कसंक्रान्तौ संवत्सरपर्यवसानं कथितं, तथाहि "जया णं ते दुवे मूरिआ सबबाहिरमंडलं उवसंकमित्ता चारं चारंति तया णं एग जोअणसयसहस्सं छच्च सटे जोअणसए अण्णमण्णस्स अंतरं कटु चारं चरंति,तया णं उत्तमकट्ठपत्ताजाव राती भवति,जहण्णेणं दुवालस जाव दिवसे भवति, एस णं पढमे छम्मा
सस्स पज्जवसाणे,ते पविसमाणा मूरिआ दोवं छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंती'| त्यादि यावत् 'तया णं उत्तमकट्ठपत्ते जाव दिवसे भवति,जहण्णिा दुवालमुहुत्ता राई भवति, एस णं दोच्चे छम्मासे,एअस्स णं दोच्च-| स्स छम्मासस्स पज्जवसाणे,एस णं आइच्चे संवच्छरे, एस णं आइञ्चस्स संवच्छरस्स पजवसाणे।" इतिश्रीचन्द्रप्रज्ञप्तौ चतुर्थप्राभृतकप्रान्ते | पत्र १०, एवं सूर्यप्रज्ञप्तावपि (२८-१५) अथ यदि तत्र सांवत्सरिकं नाभिमतमस्माकमितिचेत् तर्हि पाक्षिकमपि पञ्चदश्यां कथम-|| भिमतमिति, युक्तेस्तौल्यादितिगाथार्थः ॥८४॥ अथोक्तयुक्तरुपसंहारेण तात्पर्यमाह- ..
तेणिव पज्जोसवणा भद्दवयपंचमीइ रूढत्ति । तह चउदसिदिणि पखिअपवं सवण्णुसंवुत्तं ॥८॥
येन कारणेन ज्योतिष्करण्डचन्द्रप्रज्ञप्त्यादिषु यस्तिथिमासादीनां क्रमः प्रतिपादितः स चोक्तयुक्तिभिः पाक्षिकादिपर्वविचारेऽनु१ एवं खलु एतेणुवाएणं णिक्खममाणा एते दुवे सूरिया ततोणंतराओ तदाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकमेमाणा२ पञ्च२ जोयणाई | पणतीसं च एगट्ठिभाए जोयणस्स एगमेगे मंडले अन्नमनस्स अंतरं अभिबद्धेमाणा २सबबाहिरं इति च पाठः संप्रति लभ्यमाने पुस्तके | ॥१९३।।
MARA
For Pesonand Private Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्राचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥ १९४ ॥
पयोगित्वेनाकिञ्चित्कर एव तेन कारणेनैव यथा भाद्रपदपञ्चम्यां पर्युषणा रूढा - प्रवचने सर्वजनप्रतीता इत्यमुना प्रकारेण तथा चतुर्द्दशीदिने पाक्षिकं पर्व सर्वज्ञैः समुक्तं, सम्यक् प्रकारेण भणितमित्यर्थः, एतेन बालचेष्टितकाच पिच्यकल्पं स्तनिकशतपदी कारोक्तमपि तिरस्कृतमिति बोध्यमितिगाथार्थः ||८५ || अथ चतुर्द्दशीं परित्यज्य पुनरपि चन्द्रप्रभाचार्यस्तत्प्रतिबद्धं किं त्यक्तवानित्याहचउदसिपखियभीओ परिहरह महानिसीहत्तंपि । तेणं उवहाणविही चत्तो उस्मुत्तरत्तेणं ॥८६॥
चतुर्दशी पाक्षिकभीतः श्रीमहानिशीथसूत्रमपि परिहरति स्मेति गम्यं, परिहरति स्म - त्यक्तवानित्यर्थः, श्रीमहानिशीथस्वीकारे चावश्यं पाक्षिकं चतुर्द्दश्यामभ्युपगन्तव्यं भवेत्, तत्र स्पष्टमेव पाक्षिकं चतुर्द्दश्यामुपलभ्यते तच्च प्रागुक्तमिति बोध्यं येन कारणेन श्रीमहानिशीथं त्यक्तं तेन कारणेनोत्सूत्ररक्तेन - तीर्थकदुक्तापलापपातकासक्तेन चन्द्रप्रभाचार्येणोपधानविधिः - श्राद्धानां नमस्कारादिश्रुताराधनतपोविशेषविधिः, अपिर्गम्यः, सोऽपि त्यक्त इतिगाथार्थः ॥ ८६ ॥ अथ श्रीमहानिशीथव्यवस्थापनाय युक्तेर्वक्ष्यमाणत्वादुपधानविषये चन्द्रप्रभाचार्यः कथं प्रष्टव्य इत्याह
णु उवहाणाभावो पडिसेहा अहव भणियभावाओ ? । पढमो असिद्धिरखसिगसिओ अवरो अ दुविगप्पो ||८७||
ननु भोश्चन्द्रप्रभाचार्य ! त्वया श्राद्धानामुपधानाभावः प्ररूप्यते तत्कि प्रतिषेधात् - सिद्धान्ते प्रतिषेधोपलम्भाद् अथो भणित्यभावात- सिद्धान्ते उपधानोतेरभावादिति विकल्पद्वयी प्रष्टव्या, तत्र प्रथमो विकल्पोऽसिद्धिराक्षसीग्रस्तः, तत्र प्रयोगो यथा - उपधानो द्वहनं श्राद्धानां नोचितं, प्रवचने प्रतिषिद्धत्वाद्, आलोचनायां पाण्मासाधिकतपोवदिति, अत्र प्रवचनप्रतिषिद्धत्वमसिद्धं, क्वाप्यागमे
For Personal and Private Use Only
उपधानसिद्धिः
| ॥ १९४ ॥
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१९५।।
mammitalimImmitiennium
निषेधानुपलब्धेः, अपरः चः पुनरर्थे सिद्धान्ते भणित्यभावलक्षणो द्वितीयो विकल्पः, किंलक्षणः-द्विविकल्पः, वक्ष्यमाणो द्वौ ।
उपधानविकल्पौ यस्य स तथा, द्विविध इत्यर्थः इतिगाथार्थः ॥८७॥ अथ द्वितीयविकल्पस्य द्वैविध्यमाह
सिद्धिः नामपि नत्थि किं वा करिजमाणो विही न सिद्धते । पढमुत्व होइ पढमो जं उवहाणंति समवाए ।।८८॥
अथ सिद्धान्ते उपधाननामापि नास्ति उत क्रियमाणविधिर्नास्ति?, तत्र प्रथमो विकल्पः प्रागुक्तप्रथमविकल्पवदसिद्धिराक्षसीग्रस्तः, यतः समवाये-समवायाङ्गे उपधाननामास्ति, समवायाङ्गे उपासकदशाङ्गस्वरूपप्ररूपणाधिकारे साक्षादेव श्रावकाणामुपधानान्युक्तानि, तथाहि-उवासगाणं च सीलवयवेरमणगुणपञ्चक्खाणपोसहोववासपडिवजणयाओ सुअपरिगहो तवोवहाणाई पडिमाओ" इति समवायाङ्गसूत्रे पत्रे ३७ सर्वपत्र ५० (११-१४२) अत्र वृत्येकदेशो यथा-श्रुतपरिग्रहास्तपउपधानानि-प्रतीतानि, | उपलक्षणाद्वयवहारवृत्तावपि यथा 'श्रुतग्रहणमभीप्सता उपधान कार्यमिति,तथा "वसे गुरुकुले निचं, जोगवं उवहाणवं । पिअं
करे पिअंवाई, से सिक्खं लधुमरिहति (७-३४०*) श्रीउत्तराध्याये११, तवृत्त्येकदेशो यथा योजनं योगोः-व्यापारः, स |चेह प्रक्रमाद्धर्मगत एव तद्वान् , अतिशयने मतुप् , यद्वा योगः-समाधिः सोऽस्यास्तीति योगवान ,प्रशंसायां मतुप, उपधानम्-अङ्गानङ्गाध्ययनादौ यथायोगमाचामाम्लतपोविशेषस्तद्वानिति श्रीउत्त. बृहद्वृत्तौ, तथा 'तवोवहाणमादाय, पडिमं पडिवजओ। एवंपि विहरओ मे, छउमं न नियट्टइ ॥१॥(७-८१)त्ति ॥ श्रीउत्तरा०२,एतद्देश्येकदेशो यथा-तपो भद्रमहाभद्रादि उपधानम्आगमोपचाररूपमाचामाम्लादि आदाय-स्वीकृत्य चरित्वेतियावदित्यादि श्रीउ० बृ०, तथा-काले विणए बहुमाणे उवहाणे तहा अनिण्हवणे । वंजण अत्थ तदुभए अट्टविहो णाणमायारो ॥१॥ (द०नि० १८६) इति द्वारगाथायां चतुर्थद्वारगाथा यथा- ॥१९५॥
Am
mEmailmemantIm
For Person
and Private Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा विश्रामे ॥१९६॥
दुग्गतिपडणुवधरणा उवहाणं जत्थ जत्थ जं सुत्ते । आगाढमणागाढे गुरु लहु आणादसगपडिआ॥१॥ इति श्रीनिशीथभाष्यम्-एत- उपधानच्चूर्णियथा-इआणिं उवहाणेत्तिदारं, तंदवा भावा य, दवे उवहाणगादि, भावे इमं-दुग्गति गाहा ॥ दुट्ठा गती दुग्गती दुखं ।।
सिद्धिः वा जंसि विज्जति गतीए एसा दुग्गती, विषमेत्यर्थः, कुत्सिता वा गतिदुर्गतीः, पतणं पातः, तीए दुग्गतीए पतंतमप्पाणं जे धरेति तं उपहाणं भण्णति, तं च जत्थ जत्थति-एस सुत्तवीप्सा जत्थ उद्देसगे जत्थ अज्झयणे जत्थ सुअखंधे जत्थ अंगे कालुक्कालिअअंगाणंगेसु नेआ, जमिति जं उवहाणं णिवीतितादितं तत्थ तत्थ सुत्ते-श्रुते कायवमिति वक्सेसं भवति | 'आगाढाणागाढ'त्ति जंच उद्देसगादिसुतं भणितं तं सत्वं समासओ दुविहं भण्णति, आगाढमणागाढं वा, तं च आगाढसुअं भगवतिसुआइ, अणागाढमायारमाती"त्यादि श्रीनिशीथचूर्णी, तथा-"उवहाणं पुण आयंबिलाई जं जस्स वण्णि सुत्ते। तं तेणेव उ देअं इहरा आणाइआ दोसा ॥१॥ (५७९) इतिपंचवस्तुकसूत्रे, अस्या वृत्तिः-उपधानं पुनराचामाम्लादि यद्यस्याध्ययनादेवर्णित सूत्र एव-आगमे तदध्ययनादि तेनैव तु देयमितरथा-अन्यथादाने आज्ञादयो दोषाश्चत्वार इतिगाथार्थः ।। इतिश्रीहरिभद्रसूरिकृतवृत्तौ |DJ सर्वपत्र १५२ पुस्तके पत्रे ५१, एवं दशबैकालिकनियुक्तावपि “काले विणए बहुमाणे उवहाणे" इत्यादि,न चैतत्साधूनामेवोक्तमि|ति वाच्यं, श्रुताराधनतपोविशेषस्य यथासंभवं यथाशं वोभयोरपि सम्मतत्वात् , नहि सामायिकादिपडध्ययनात्मकस्य श्रीआवश्य
कश्रुतस्कन्धस्य अध्ययनमधिकृत्य द्वयोरप्यधिकारादेकस्य श्रुताराधनतपोविशेषो युक्तो नेतरस्येति वक्तुं शक्यते,तस्माच्छ्तस्कन्धस्य | तदध्ययनानां चाराधनं निशीथचूादिषु साधूनुद्दिश्योक्तमप्युपलक्षणात्तदनुयायिनः श्रावकस्यापि यथाशं युक्तमेव, यथा “कालेण | निक्खमे भिक्खू" इत्यादावनुक्ताऽपि साध्वी साध्वनुयावित्वात् परिगृह्यते, अन्यथा कालादिरष्टधा ज्ञानाचारः साधूनामेव संपद्यते, ॥१९६॥
MISSINiranROIRISHNAKOS
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधान
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१९७॥
PRIMARIAHINARAATANALISAPAHARITAL
न पुनः श्रावकाणामपि, न वेदमेवास्तामितिवाच्यं, साधूनामष्टविधो ज्ञानाचारः श्रावकाणां चोपधानवर्जः सप्तघेति क्काप्यागमे विविच्य व्यक्तेरनुपलम्भात् , परं देशविरतिसर्वविरत्योराराधनतपोविधौ भेदो यथा 'सामाइअंमि उ कए समणो इव सावओ हवइ जम्हा' इत्यत्र साधुसाम्येऽपि न सर्वथा साम्यं, किंतु देशेन, तद्वशाच्च तमुद्दिश्य कृतमप्यन्नादिकं मुड़े श्रावको, न पुनः साधुः, एवमन्यो| ऽपि भूयान् भेदः,एवं साधूनां श्रीआवश्यकश्रुतस्कन्धस्याष्टदिनात्मको योगः श्रावकाणां च वक्ष्यमाणः श्रीमहानिशीथोक्तो विधिरुपधानसंज्ञितः, यद्यप्युपधानशब्देन सामान्यतः श्रुताराधनतपोविशेषो भण्यते तथापि विविच्यमानो मुनीनां योगापरपर्यायमुपधानं श्रावकाणां तु पर्यायवियुतमेवोपधानमिति बोध्यं, नन्वेमाराधनविधिभेदः कथमितिचेजिनाज्ञाया अर्चनीयत्वात् , किंचउद्दिष्टभोजित्वेनारम्भपरिग्रहवतां कश्चिद्भेदो वक्तव्यः, स च पर्यालोच्यमानोऽयमेव, दृश्यते च लोकेऽपि समानरोगोपशान्तावपि कालपुरुषवयःप्रत्युपेक्षणया औषधादिपथ्यविधौ भेदः, परं पथ्यं तूभयोरपि देयमेव, किंच-एक एवाराध्यो भिन्न भिन्नाराधकापेक्षया मिन्नस्वभावेनैव परिणमति, यतो विद्यमानोऽर्हन साध्वानीतमेवाहारं भुञ्जानः साधुमपेक्ष्याहारभोक्तृतया परिणतः पूजास्वादकतया तु देवादिकमपेक्ष्यैव एवं बोध्यः, नहि येनैव विधिना साधुना प्रतिमा आराध्यते तेनैव विधिना श्रावकेणापीति, प्रवचनमर्यादाभङ्गापत्तेरित्यलं प्रपश्चनेति द्वितीयविकल्पे उपधानमिति नामापि सिद्धान्ते नोपलभ्यते इति प्रथमो विकल्पोऽसिद्धताग्रस्तो दर्शित इति गाथार्थः ॥८८॥ अथ द्वितीयविकल्पसंबन्धिनं द्वितीयविकल्पं दयितुमाह
नहि कत्थवि सिद्धंते सबसविही लभिज कीएवि । बिइए महानिसीहे सूआ उवहाणकिरिआए ।।८९॥ क्रियमाणोऽपि विधिः किं सकलः सूचारूपो वेति चेतसि विकल्प्य प्रथममसंभवेन दूषयति-'नहीं'ति नहि क्वाप्यागमे कस्या
I AMERamamal
॥१९७॥
For Per
and Private Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥। १९८ ।।
Jain Educationa
C
अपि क्रियायाः 'सर्वांशविधिः' सर्वप्रकारेण सर्वोऽपि विधिरुपलभ्यते, तथात्वे च गुरुपरिपाट्या वैफल्यापत्तेरितिपूर्वार्द्धन प्रथमो विकल्पोऽसंभवेन दूषितः, अथ द्वितीयः सूचालक्षणचेतर्हि सुस्थं संपन्नं, यतः श्रीमहानिशीथे उपधानक्रियायाः श्रावकाणामपि श्रुताराधनतपोऽनुष्ठानस्य सूचाऽस्त्येव, अथाहि - 'तत्थ एएसिं अट्ठण्हंपि संपयाणं गोअमा ! जे केइ अणोवहाणेण सुपसत्थं णाणम| हीअंति अज्झायंति वा अहीअंते वा अज्झावयंते वा समणुजाणंति ते णं महापावकम्मा, महतिं सुपसत्थणाणस्सासायणं कुबंति (१०) से भयवं ! जइ एवं ता किं पंचमंगलस्स णं उवहाणं कायवं १, गोअमा ! पढमं णाणं ततो दया, दयाए अ सवजगजीवपाणभूअ| सत्ताणं अत्तसमदरिसित्तं जाव (इत्यादि यावत्) सबुत्तमं सोक्खंति, ता सबमेवेअं णाणाओ पवत्तिजा जाव (इत्यादि यावत् ११ ) इमाए विहीए पंचमंगलस्स णं विणओवहाणं कायचं, तंजहा- सुपसत्थे चेव तिहिकरणमुहुत्तनक्खत्त जो गलग्गससीबले विप्पमुकजायाइमयासंकेण संजायसद्धासंवेगसु तिव्वत र महंतुल संत सुहज्झवसायाणुगयभत्ति बहुमाणपुर्व निष्णिआणदुवालसभत्तट्ठिएण चेइआ - |लए जंतुविरहिओगासे भक्तिन्भरुच्छसिअस रोमावलीए पम्फुल्लवयवयण (णयण) सयवत्तपसंतसोमथिरदिट्ठी नवनवसंवेगसमुच्छलं| तसंजाय बहल घण निरंतर अचिंत परम सुहपरिणामविसे सुल्लासिअजीववीरिआणुसमय विवर्द्धतपमो असुविसुद्धसुनिम्मलविमलथिरदढयरंतकरणेणं खितिनिहिअजाणुसि अउत्त मंगकरक मलमउलसोहंतंजलिपुडेणं सिरिउस भाइपवरवरधम्मतित्थगरपडिमाबिंबविणिवेसिअणय|णमाण से गग्गतग्गयज्झवसाएण समयण्णू दढचरित्तादिगुणसंपओववेआ गुरुसद्दत्थत्थाणुहाणकरणेकबद्धल कूखतवाहिअगुरुवय| विणिग्गय विणयादिबहुमाणपरिओसाणुकंपोवलद्धं अणेगसोग संतायुवेगमहावाहिवे अणाघोरदुक्खदारिद्द किलेस शेगजम्मजरामर - | णगन्भनिवासाइदुट्ठसावगागाह भीमभवोद हितरंडमभूयं इणमो सयलागममज्झवत्तगस्स मिच्छत्तदोसोवहयविसिहबुद्धीपरिकप्पि
For Personal and Private Use Only
उपधान
सिद्धिः
॥१९८॥
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१९९॥
उपधानसिद्धिः
अकुभणिअअघडमाणअसेसहेउदिहतजुत्तीविद्धंसणिकपच्चलपोट्टस्स पंचमंगलमहासुअखंधस्स पंचज्झयणेगचूलापरिखित्तस्स पवरपवयणदेवताहिटिअस्स तिपदपरिच्छिमेगालावगसत्तक्खरपरिमाणं अणंतगमपजवत्वपसाहगं सबमहामंतपवरविजाणं पवरबीअभूअं 'णमो अरिहंताणं ति पढममज्झयणं अहिजेअई, तद्दिअहे अआयंबिलेणं पारेअवं, तहेव बीअदिणे अणेगाइसयगुणसंपओववेअं अणंतरभणिअत्थपसाहगं अणंतरुत्तेणेव कमेण दुपयपरिच्छिन्नेगालावगपंचक्खरपरिमाणं 'नमो सिद्धाणं ति बीअमज्झयणं अहिजेवंतद्दिअहे आयंबिलेण पारेअवं, एवं अणंतरभणिएणेव कमेणं अणंतरुत्तत्थपसाहगं 'तिपदपरिच्छिन्नेगालावगसत्तक्खरपरिमाणं 'नमो आयरियाणं'ति तइअमज्झयणं आयंबिलेण अज्ञयवं, तहा य अणंतरुत्तत्थपसाहगं तिपयपरिच्छिन्नेगालावगसत्तक्खरपरिमाणं 'नमो उवज्झामाणं'ति चउत्थमज्झयणं अहिज्जियवंतद्दिअहे य आयंबिलेण पारेअवं,एवं णमोलोए सबसाहूणं ति पंचममज्झयणं पंचमदिणे आयंबिलेण, तहेव तयत्थाणुगामिअंइक्कारसपयपरिच्छिन्नं तिपआलावगतित्तीसक्खरपरिमाणं 'एसो पंचनमुक्कारो,सबपावप्पणासणो। मंगलाणं च सवेसिं, पढम हवइ मंगल॥१'मिति चूलंति,छठसत्तट्ठमदिणे तेणेव कमविभागण आयंबिलेहिं अहिजिअवं,एवमेव पंचमंगलमहासुअक्खधं सरवण्णयसहि पयक्खरबिंदुमत्ताविसुद्धं गुरुगुणोववेअगुरुवइटै कसिणमहिञ्जित्ताणं तहा कायचं जहा | पुवाणुपुबीए पच्छाणुपुबीए अणाणुपुत्रीए जीहग्गे तरेजा, तओ तेणेवाणंतरभणिअतिहिकरणमुहुत्तनखत्तजोगलग्गससीबलजंतुविरहिए ओगासे चेइआलगाइकमेण अट्ठमभत्तेण समणुजाणावेऊण गोअमा! महया पबंधेण सुपरिफुडं निउणं असंदिद्धं सुत्तत्थं अणेगहा | सोऊण अवधारेअश्वमित्यादि यावत् एअंतु जं पंचमंगलमहासुअक्खंधस्स वक्खाणं तं महया पबंधेणं अणंतगमपज्जवेहिं सुत्तस्स य पिहन्भूाहिं निजुत्तिभासचुण्णीहिं जहेव अणतणाणदंसणधरेहिं तित्थगरेहिं वक्खाणि तहेव समासओ वक्खाणिजंतं आसि,
Rupatil SANTANSHILI MAHILABithiltanuTOR THILANAMRITAMASUMARI
RHI
॥१९
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२०॥
(
dem
अहण्णया कालपरिहाणिदोसेण ताओ निज्जुत्तिभासचुण्णिओवोच्छिन्नाओ(१६) इओ वच्चंतेण कालसमएणं महिड्ढीपत्ते पयाणुसारी |
उपधानवयरसामी नाम दुवालसंगसुअहरे समुप्पण्णे, तेणेअं पंचमंगलमहासुअखंधस्स उद्धारो मूलसुत्तमझे लिहिओ, मूलसुत्तं पुण सु-10
सिद्धिः तत्ताए गणहरेहिं अत्थत्ताए पुण अरहंतेहिं भगवंतेहिं तित्थगरेहिं तिलोगपूइएहिं वीरजिणिंदेहिं पण्णविअंति, एस बुड्ढसंपयाओ | (१७) एत्थ य जत्थ जं पयं पएणाणुलग्गं सुत्तालावगं न संपज्जइ तत्थ तत्थ सुअहरेहिं कुलिहिअदोसो न दायबोत्ति, किंतु जो
सो एअस्स अचिंतचिंतामणिकप्पभूयस्स महानिसीहसुअखंधस्स पुवायरिसो आसि तहिं चेव खंडाखंडीहि उद्देहिआइएहिं हेऊहिं | बहवे पत्तगा परिसडिआ तहावि अच्चंतसुमहत्थाइसयंति इमं महानिसीहसुक्खंधं कसिणपवयणस्स परमसारभूअं परं तन्तं महत्थंति कलिऊण पवयणवच्छल्लएणं बहुभवसत्तोवयारिअंति काउं. तहा य आयहिअट्टाए आयरियहरिभद्देणं तत्थायरिसे दिटुं सर्व समतीए सोहिऊणं लिहिअंति, अण्णेहिपि सिद्धसेणदिवायरवुड्ढवाईजक्खसेणदेवगुत्तजसवद्धणखमासमणसीसरविगुत्तनेमिचंदजिणदासगणिखवगसच्चसिरिपमुहेहिं जुगप्पहाणसुअहरेहिं बहु मण्णिअमिणंति (१८) से भयवं ! जुहुत्तविणओवहाणेणं पंचमंगलमहासुअक्खंध महिन्जित्ताणं पुवाणुपुछीए पच्छाणपुवीए अणाणुपुत्रीए सरवंजणमत्ताबिंदुअक्खरविसुद्धचिरपरिचिअंकाऊण महया पबंधेण सुत्तत्थं च विण्णाय तओणं किमहिजा ?, गोअमा ! इरिआवहिरं, से भय ! केणं अटेणं एवं वुबइ ? जहाणं पंचमंगल महासुअक्खंधमहिन्जित्ताणं पुणो इरिआवहिअं अहीए, गोअमा! जे एस आया से णं जया गमणागमणाइपरिणए अणेगजीवपाणभूअसत्ताणं अणु| वउत्तपमत्ते संघट्टणअवद्दावणकिलामणं काऊण अणालोइअपडिकंतं चेव असेसकम्मक्खयहाए किंचि चिइवंदणसज्झायज्झाणाइएसु अभिरमेजा तया से एगग्गचित्तसमाही हवेजा नवा, जओ णं गमणाइअणेगअण्णवावारपरिणामासत्तचित्तयाए केइ पाणी तमेव भा-IDI
For Personal and Private Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥२०१॥
वांत रमच्छड्डिअ अट्टदुहट्टज्झवसिए कंचि कालं खणं विरतेजा, ता तस्स फलेण विसंवएजा, जया णं कहिंचि अण्णाणमोहपमायदोसेण | सहसा एगिंदिआदीणं संघट्टणपरिआवणं वा कथं हवेजा, तया य पच्छा हा हा हा दुट्टु कयमम्हेहिंति वणरागदोसमोहमिच्छत्तअण्णाण| घेहिं अदिट्ठपरलोगवाएहिं कूरकम्मनिग्घिणेहिंति परमसंवेगमावण्णे सुपरिप्फुडं आलोइत्ताणं निंदित्ताणं गरहित्ताणं पायच्छित्तमणु| चरित्ताणं निस्सल्ले अणाउलचित्ते असुहकम्मक्खयट्टा किंचि आयहिअं चिइवंदणाइ अणुडेजा, तया तयट्टे चेव उवउत्ते से भवेजा, | जया णं से तयट्ठे उवउत्ते भवेज्जा तथा तस्स णं परमेगग्ग चित्तसमाही हवेजा, तया चेव सब्वजगजीत्रपाणभूअसत्ताणं जहिट्ठफलसंपत्ती |भवेजा, ता गोअमा ! अपडिकंताए इरिआवहिआए न कप्पड़ चैव काउं किंचिवि चिइवंदणसज्झायज्झाणाइअं फलासायणमभिकंखुगाणं, एएणं अद्वेणं गोअम! एवं बुच्चइ, जहा णं गोयमा ! ससुत्तोभयपंचमंगलं थिरपरिचिअं काऊणं तो इरिआवहिअं अज्झए | (१९) से भयवं ! कयराए विहिए तमिरिआवहिअं अहीए ?, गोअम ! जहा पंचमंगलमहासुअक्खंधं ( २० ) से भयचमिरियावहिअ| महिजित्ताणं तओ किमहिजा ?, गोअम ! सक्कत्थयाइअं चेइवंदणविहाणं, णवरं सकत्थयं एगट्ठमत्रतीसाए आयंविलेहिं अरिहंतत्थयं एगेणं चउत्थेणं पंचहिं आयंविलेहिं, चउवीसत्थयं एगेणं छट्ठेणं एगेणं चउत्थेणं पणवीसाए आयंबिलेहिं णाणत्थवं एगेणं चउत्थेणं पंचहिं आयंबिलेहिं, एवं सरवंजणमत्त बिंदुपयच्छेयपयक्खरविमुद्धं अविच्चामेलिअं अहिजित्ताणं गोतओ कसिणं सुत्तत्थं विष्णेयं, जत्थ य संदेहं हवेजा तं पुणोर वीमंसिअ नीसंकमवधारिऊण णीसंदेहं करेजा (२१) एवं सुत्तथोभयचिइवंदणविहाणं अहिजित्ताणं तओ सुपसत्थे सोहणे तिहिकरणमुहुत्तनखत्त जोगलग्गससीवले जहासत्तीए जगगुरूणं संपाइअपूओवयारेण पडिलाहिअसाहुवग्गेण य भत्तिभरनिव्भरेणं रोमंचकंचुअपुलइजमाणतणू सहरिसविसिद्धवयणारविंदेणं सद्धासंवेगविवेगपरमवेरग्गमूलं विणिह
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
उपधान
सिद्धिः
॥२०१॥
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
announ
श्रीप्रव
चनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२०२॥
MINSAANNAINAMAH
यषणरागदोसमोहमिच्छत्तमलकलंकेण सुविसुद्धसुनिम्मलविमलसुभसुभयराणुसमयसमुल्लसंतसुपसत्थज्झवसायगएण पवयण (सुवण)- उपधानगुरुजिणिंदपडिमाविणिवेसिअनयणमाणसेणं अणण्णमाणसेगग्गचित्तयाए धण्णोऽहं पुण्णोऽहंति जिणवंदणाइसहलीकयजम्मोत्ति इइ || सिद्धिः मण्णमाणेणं विरह अकरकमलंजलिणा हरिअतणचीअजंतुविरहिअभूमीए निहिओभयजाणुणा सुपरिफुडसुविइअनीसंकयजहत्थसुत्तत्योभयं पए पए भावेमामेणं दढचारित्तसमयन्नूअप्पमायाइअअणेगगुणसंपओवएण गुरुणा सद्धिं साहुसाहुणीसाहम्मिअसेसबंधुवमगपरिअरिएणं चेव पढमं चेहए वंदेअब्वे, तयणंतरं च गुणड्ढे असाहुणो, तहा साहम्मिअजणस्स णं जहासत्तीए पाणावाए जाए गं सुमहग्घयमउअचोक्खवत्थपयाणाइणा वा महासम्माणो कायचो, एआवसरंमि सुविइअसमयसारेण गुरुणा पबंधेण अक्खेवनिकखेवाइएहिं पबंधेहिं संसारनिव्वेअजणणि सद्धासंवेगुप्पायगं धम्मदेसणं कायव्वं (२२) तओ परमसद्धासंवेगपरं नाऊण आजम्मामिम्महं च दायव्वं, जहा णं सहलीकयसुलद्धमणुस्सभव ! भो भो देवाणुप्पिा ! तए अजप्पमिई जावजीवं तिकालिज अशुदिणं अणुत्तावलेगग्गचित्तेण चेइए वंदेअन्वे, इणमेव भो मणुअत्ताओ असुइअसासयखणभंगुराओ सारंति, तत्थ पुथ्वण्हे ताव उदगपाणं न कायन्वं जाव चेइए साहू अण बंदिए, ता मज्झण्हे ताव असणकिरिन कायध्वं जात्र चेइए साहू अण बंदिए, | वहा अवरण्हे चेव तहा कायव्वं जहा अचंदिएहिं चेइएहिं णो वि(संज्ञा)आलमइक्कमेजा (२३) एवं चामिग्गहबंधं काऊण जावजीवाए, ताहे अगोअमा! इमाए चेव विजाए अंहिमंतिआ सत्त गंधमुट्ठीओ तस्मुत्तमंगे नित्थारमपारगो भवेजासुत्ति उच्चारेमाणेणं गुरुणा खेचम्बाओ,अउम् गम्उ भगवओ अरहओ सइजूझउम्ए भगवती महई महावि अउ ईरए२ मइआईए जयवईरए म्एणईए. जयअंतर अपआइए स्वाहा, उपचारो चउत्थभत्तेण साहिजति, एआए विजाए सव्वगओ नित्थारगपारमो होइ, उव
॥२०२॥
Amragnandsay Amritail
A MALARIAHINidian
Jain Education inte
For Personal and Private Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधानसिद्धिः
H
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२०३॥
omemamalimmahatam
reORIES
हावणाए वा मणिस्स वा अणुण्णाए वा सच वारा परिजवेअव्वा,नित्थारगपारगो होइ, उत्तमपडिवण्णे वा अमिमंतिजा, आराहयो भवति, विग्यविणायगा उवसमंति, सूरो संगामे पविसंतो अपराजितो भवति, कप्पसम्मत्तीए मंगलवहणी खेमवहणी हवा, तहा साहुसाहुणिसमणोवासगसद्धिमा सेसा सम्मत्तसाहम्मिअजणचउबिहेणंपि समणसंघेष नित्थारगपारगो भवेजा, धनो संपुप्णलक्षणोसि तुमंतिउच्चारेमाणेणं गंधमुट्ठीओ घेत्तव्वाओ, तओ जगगुरूणं जिणिंदाणं पूएगदेसाओ गंधड्ढामिलाणसियमल्लदा गहाय सहत्थेणं उभयखंधेसुमारोवयमाणेणं गुरुणा णीसंदेहमेवं माणिअव्वं, जहा भो भो जम्मंतरसंचिअगुरुगुरुयपुष्णपम्भारसुलद्धसुविदत्तसुसहलमणुअजम्म देवाणुप्पिा ! ठइअंच निरयतिरिअगइदारं तुम्भंति, अबंधगो अ अयसअकित्तिनीआमोसकम्मविसेसाणं तुमंति, भवंतरगयस्सावि न दुल्लहो तुम्भं पंचनमुक्कारो भाविजम्मंतरेसु, पंचनमुक्कारप्पभावओ अ जत्थर उववजेजा तत्थ तस्थ उत्तमा जाई उत्तमं च कुलरूवारोग्गासंपयंति, एअंनिच्छइओ भवेजा, अण्णं च पंचनमुकारपभावओ भवइ दासत्तणं न दारिद्ददुहगहीणजोणिअत्तं ण विगलिंदिअत्तंति, किं बहुएणं ?, गोअमा! जे केइ एआए विहीए पंचनमुक्कारादिसुअण्णाणमहिन्जिताणं तदत्थाणुसारेण पयओ सव्वावस्सगाइणिच्चाणुट्ठणिज्जेसु अारसीलंगसहस्सेसु अमिरमेजा से णं सरागत्ताए जान निव्वुडे तओ गेविजणुत्तरादीसुं चिरममिरमिऊणेह उत्तमकुलप्पसूई उक्किट्ठलट्ठसव्यंगसुंदरचं सन्चकलापत्तट्ठजणमणाणंदयारिचणं च पाविऊण सुरिंदोवमरिद्धीए एगतेणं च दयाणुकंपापरे निविनकामभोगो सद्धम्ममणुढेऊणं विहुअरयमलो सिझिजा (२५) से भयवं! किं जहा पंचमंगलं तहा सामाइअमाइअमसेसपि सुअणाणमहिजिणेअव्वं', गोत्रमा ! तहा चेव विणओवहाणेणमहीअव्वं, नवरमहिजिणित्तुकामेहिं अट्ठविहं चेव णाणायारं सबपयत्तेणं कालाई रक्खेजा,अण्णहा महासायणंति इत्यादि यावत्
nama Buddha DeatmiILAMICHHAND PREPARATIMemonHARI
२०३॥
For Person
Prive Oy
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२०४॥
(२६) से भयवं ! सुदुक्करं पंचमंगलमहासुअक्खंधस्स विणओवहाणं पण्णत्तं, महती अ एसा निजंतणा कहं बालेहिं कजति ?, उपधानगोअमा! जे णं केइ ण इच्छेजा एवं निरंतणं अविणओवहाणेण चेव पंचमंगलाइसुअणाणमहीजंति अज्झावेइ वा अज्झावयमा- सिद्धिः णस्स वा अणुण्णं वा पयाइ से ण भवेजा पिअधम्मे ण हवेज्जा दढधम्मे ण भवेज्जा भत्तिजुए हीलिज्जा सुत्तं हीलिज्जा अत्थं हीलिज्जा सुत्तत्थोभए हीलिज्जा गुरुं, जे णं हीलिज्जा सुत्तं हीलिज्जा अत्थं हीलिज्जा सुत्तत्थोभए जावणं गुरुं से णं आसाएज्जा अतीताणागयवट्टमाणे तित्थयरे,आसाएज्जा आयरिअउवज्झायसाहुणो,जेणं आसाएज्जा सुअणाणमरिहंतसिद्धसाहू से तस्स णं सुदीहआलमणंतसंसारसागरमाहिंडेमाणस्स तासु तासु संकुडविअडासु चुलसीइलक्खपरिसंखाणासु सीओसिणमिस्सजोणीसु तिमिरंधयार|दुग्गंधामिज्झविलीणखारमुत्तोज्झसंभपडिहत्थं बसजलुपूअदुद्दिणविलिचिल्लरुहिरचिल्लखल्लचिखिल्लदुवंसणजंबालपंकबीभच्छघोरगम्भवासेसु कटकटंतचलचलस्स टलटलटलस्स रजंतसंपिंडिअंगमंगस्स सुइरं निअंतणा,जे उणं एअं विहिं फासेजा णो णं मणयंपि अइअरेजा जहुत्तविहाणेणं चेव पंचमंगलयभिइसुअणाणस्स विणओवहाणं करेज्जा से णं गोअमा! णो हीलिज्जा सुत्तं णो हीलिज्जा अत्थं णो हीलिज्जा सुत्तत्थोभए,से णं णो आसाएज्जा तिकालभावितित्थयरे, णो आसाइज्जा तिलोगसिहरवासी विहूअर| यमले सिद्धे, णो आसाएज्जा आयरिअउवज्झायसाहुणो, सुट्ट्यरं चैव भवेज्जा पिअधम्मे दढधम्मे भत्तीजुत्ते एगंतेणं भवेज्जा सुत्तत्थाणुरंजिअमाणससद्धासंवेगमावण्णो, से एस णं ण लभेज्जा पुणो२ भवचारगे गम्भवासाइ अणेगहा जंतणंति (२७) णवरं गोअमा! जेणं वाले जाव अविण्णायपुण्णपावाणं विसेसो ताव णं से पंचमंगलस्स णं गोअमा! एगतेणं अओगे, ण तस्स पंचमंगलस्स गं| महासु-यक्रखंधस्स एगमवि आलावगं दायब्वं,जओ अणाइभवंतरसमजिआसुहकम्मरासिदहणट्ठमिणं लमित्ताणं न बाले सम्ममारा-10॥२०४।।
Inn Education
For Personal and Private Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥२०५॥
हेजा, लहुअसं च आणेति, ता तस्स केवलं धम्मकहाए गोअमा ! भत्ती समुप्पाइजर, तओ णाऊण पिअधम्मं दढधम्मं भत्तिजुत्तं ताहे जावइअं पञ्चकखाणं निव्वाहेउं समत्थो भवति तावइअं कारवेअर, राइभोअणं च दुविहं तिविहं चउब्विहेण वा जहासत्तीए पञ्चकूखाविअर (२८) इमा गोअमा पनयालाए नमुक्कारसहिआणं चउत्थं, चउवीसाए पोरिसीहिं बारसहिं पुरिमड्ढेहिं दसहिं अवड्ढेहिं छहिं निव्वीइएहिं चउहिं एगट्ठाणेहिं दोहिं आयंबिलेहिं एगेणं सुद्धच्छायंबिलेणं अव्यावारत्ताए रोद्दज्झाणविगहाविरहिअस्स सज्झाएगग्गचि| तस्स एगमेव आयंबिलं मासखमणं विसेसिज, तओ अ जावइअं तवोवहाणगं वीसमंतो करिजा तावइअं अणुगुणेऊण जाहे | जाणेज्जा जहा णं एत्तिअमितेणं तवोवहाणेणं पंचमंगलस्स जोगीभूओ ताहे आउतो पाढिज्जा, ण अण्णहत्ति (२९) से भयवं ! पभू| अकालातिकमं एअं जइ कयाइ अवंतराले पंचत्तमुवगच्छे तओ नमुक्कारविरहिए कहमुत्तमहं साहेज्जा ?, गोअमा ! जंसमयं चेव सुत्तत्थोवयारनिमित्तेण असढभावत्ताए जहासत्तीए किंचि तवमारभेज्जा तंसमयमेव अहिअसुत्तत्थोभयं दडव्वं, जओ णं सो तं पंचनमुकारं सुत्तत्थोभयं ण अविहीए गिण्हे, किंतु तहा गिण्हे जहा भवंतरेसुंपि ण विप्पणस्से, एअज्झवसायत्ता आराहगो भवेज्जा (३०) से भयवं ! जेण उण अण्णेसिमहीयमाणाणं सुआवरणखओवसमेण कण्णहाडितणेण पंचमंगलमहीअं भवेज्जा सेऽवि अ किं तवोवहाणं करेज्जा ?, गोअमा ! करिज्जा, से भयवं ! केणं अडेणं ?, गोअमा ! सुलहबोहिला भनिमित्तेणं, एवं चेआई अकुवमाणे णाणकुसीले " (३१) ति । इतिश्रीमहानिशीथे तृतीयाध्ययने व्यक्तमेव श्रावकाणां कालादिष्वष्टस्वप्याचारेषु महाचारत्वेनोपधानं, | तद्विविश्व सूत्रारूपेणोक्त इति गाथार्थः।। ८९ ।। अथैवमुपधानविधौ सिद्धे राकारक्तादीनां दुर्व्वर्चनमुद्भाव्य दूषयितुमाहअह महानिसीह तुम्हं न पमाणं तंपि किं सबुद्धीए । पुन्वायरिअवएण व ? बुचिज्जइ आइमो अहमो ||१०||
For Personal and Private Use Only
श्रीमहानिशीथ
| प्रामाण्यम्
॥२०५॥
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे
श्रीमहानिशीथप्रामाण्यम्
॥२०६॥
अथ महानिशीथसूत्रमेव नास्माकं प्रमाणमिति यत्तदाशङ्कादुर्वचनं, तत्रैवं प्रष्टव्यं-ननु भो राकारक्त! सदपि-अप्रामाण्यमपि किं स्वबुद्ध्या उत पूर्वाचार्यवचनेन वा १, श्रीहरिभद्रसरिप्रभृतिप्रसिद्धपूर्वाचार्यवचसा वा उच्यते, तत्रादिमः-खबुब्येति प्रथमो विकल्पोऽधमो-नीचः, अल्पज्ञस्याप्यनुपादेय इत्यर्थः, नहि निजमतिविकल्पना कस्यापि प्रमाणं स्यात् , सर्वज्ञवचसामेवास्थेयत्वादितिगाथार्थः ॥९॥ अथ पूर्वाचार्यवचसेति द्वितीयविकल्पे दोषमाहबीए जावयमित्तं जह भणिअंतं तएवि भणिअचं । ऊणमहिअं व भणणं तित्थासायण महादोसो ॥११॥
द्वितीयविकल्पे यावन्मानं यथा भणितं,पूर्वाचार्यैरिति बोध्यं,तत्तावन्मानं त्वयाऽपि भणितव्यम् ,ऊनमधिकं वा भणनं तीर्थाशा| तनालक्षणो महादोषः, तीर्थेन यद्यथाऽभ्युपगतं तदन्यथाभणने तस्याशातना महती, अनन्तसंसारहेतुत्वादिति गाथार्थः ॥११॥ | अथ श्रीमहानिशीथमधिकृत्य पूर्वाचार्यभणितमाह
हरिभद्दवयणमेअं पुवायरिआण चउत्थमज्झयणे । कतिपयपयाण सम्म सद्धा नो तेणमम्हंपि ॥१२॥
हरिभद्रवचनं श्रीहरिभद्रसूरिवचनमेतद्-वक्ष्यमाणं, किं?-श्रीमहानिशीथे चतुर्थाध्ययने कतिपयपदानां श्रीसिद्धसेनदिवा| करप्रभृतीनां सम्यश्रद्धानाभावः केषांचित्तु सम्यक् श्रद्धानं नासीत तेनास्माकमपि सम्यश्रद्धानाभावः, केषांचित्तु सम्यक्चद्धानमित्यर्थः, यदुक्तं "अत्र चतुर्थाध्ययने बहवः सैद्धान्तिकाः कांश्चिदालापकान् न सम्यग् श्रद्दधति, एवं तैरश्रद्धानरस्माकमपि न सम्यक्श्रद्धानमित्याह श्रीहरिभद्रसूरिः, न पुनः सर्वमेव चतुर्थाध्ययनमन्यानि वाऽध्ययनानि, चतुर्थाध्ययनस्यैव कतिपयैः | परिमितैरालापकैरश्रद्धानमित्यर्थः, यतः स्थानसमवायजीवाभिगमप्रज्ञापनादिषु न कथंचिदिदमाचचख्ये यथा प्रतिसंतापस्थलमस्ति
MIREDIUPARHITENIHIRDPAHIBILLIOMAN
NARASINI
॥२०६॥
For Persona Pivy
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
PAHINImumta PIRL HAOTAPAAAAAHIRAIN
m marmu
श्रीमहानिशीथप्रामाण्यम्
३विश्रामे
॥२०७॥
ThamnamaANIHIROHIBIHammuslimumHHHHEART ALMALINDARINAMAHAKIR MINAIPAHARHAALAPHARIHARIPRIMURTAPUR
| तत्र गुहावासिनसु मनुजास्तेषु च परमाधार्मिकाणां पुनः२ सप्ताष्टवारान् यथाषदुपपातः,तेषां तैर्दारुणैर्वजशूलारघरदृसंपुटैर्दलितानां
परिपीड्यमानामपि संवत्सरं यावत्प्राणव्यापत्तिन भवति, वृद्धवादस्तु पुनर्यथा तावदिदमार्ष सूत्रं, विकृतिर्न तावदत्र प्रविष्टा, प्रभू| ताश्चात्र श्रुतस्कन्धे अर्थाः, सुष्ठतिशयेन सातिशयानि गणधरोक्कानि चेह वचनानि, तदेवं स्थिते न किश्चिदाशनीयं" इति श्री
महानिशीथे चतुर्थाध्ययनसमात्यनन्तरं पूर्वाचार्यलिखितमिति बोध्यमिति गाथार्थः ॥९२॥ अथ महानिशीथं सूत्र कीरशं | श्रीहरिभद्रेणाप्युक्तमित्याह
तेणेच महानिसीहं महप्पभावंति वणि तत्थ । तेणं हरिभद्दवया भई सेसं असेसं वा ॥१३॥ तेनैव-श्रीहरिभद्रसूरिणैव महान् प्रभावो यस्य तत्तथा वर्णितं, कुत्र ?-यत्राश्रद्धानं भणितं तत्रैव, यद्यपि श्रीहरिभद्राश्रद्धानं पूर्वाचायैरेव लिखितं, न पुनः स्वयं तेनैव, तथापि पूर्वाचार्योक्तमपि तदुक्तमेवेति चेतस्यवधृत्य विचार्यमाणं न दोषावहमिति, कथं वर्णितमित्याह-"एत्थ जे पयं पएणाणुलग्गं सुत्तालावगं न संपज्जइ तत्थ तत्थ सुअहरेहिं कुलिहिअदोसो न दायहोत्ति,किंतु जो सोएअस्स अचिंतचिंतामणिकप्पभूअस्स महानिसीहसुअक्खंधस्स पुवायरिसो आसि तहिं चेव खंडाखंडीए उद्देहिआइएहिं हेऊहिं बहवे पत्तगा परिसडिआ, तहवि अच्चंतसुमहत्थाइसयंति इमं महानिसीहसुअवंधं कसिणपवयणस्स परमाहार(मसार)भृशं परं तत्तं | महत्थंति कलिऊण पवयणवच्छल्लत्तणेण बहुभवसत्तोवयारिअंतिकाउं तहा य आयहियट्ठयाए आयरिअहरिभद्देणं जं तत्थ आयरिसे दिढ तं सवं समतिए साहिऊण लिहिअंति, अण्णेहिपि सिद्धसेणदिवायरवुड्ढवाईजक्खसेणदेवगुत्तजसवद्धणखमासमणसीसरविगुतनेमिचंदजिणदासगणिखमगसच्चसिरिप्पमुहेहिं जुगप्पहाणसुअहरेहिं बहुमण्णिअमिणति । इति श्रीमहानिशीथे तृतीयाध्ययने,यत
MITRANGilliamusal RITAMARIKAILASHAIL
॥२०७||
For Persona Pivy
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२०८॥
श्रीमहानिशीथप्रामाण्यम्
RAIGamin USA
एवं श्रीहरिभद्राचार्येणैव वणितं तेन कारणेन श्रीहरिभद्रवचसः-श्रीहरिभद्रसूरिवचनाद्भद्र-भद्रहेतुत्वाच्छेषं चतुर्थाध्ययनगतकति-| पयालापकव्यतिरिक्तं चतुर्थमध्ययनं शेषाणि च सप्ताप्यध्ययनानि वा, अथवा अशेषमपि-संपूर्णमपि भद्रमेव, यतः श्रीहरिभद्रसूरिणैव वृद्धसंप्रदायगतानामाचार्याणां विवादापनानामपि कतिपयपदानां श्रद्धानमेव भणितं,परं न ते दृषिताः, अतः स्वकीयश्रद्धानस्यापि न सम्यग् श्रद्धानमितिपदेन संशयारूढत्वमेव ज्ञापित,परं न श्रीमहानिशीथचतुर्थाध्ययनगतकतिपयालापकानामप्रामाण्यमेव ज्ञापितं, प्रत्युतान्येषां श्रद्धाने गणधरकृतमेतत्सूत्रमित्यादिवचोभिर्हेतु पितः, किंच-कर्मणां क्षयोपशमवैचिच्यात्कस्यचिन्महतोऽप्यश्रद्धानेऽन्येपामप्यबद्धानमेव युक्तमिति वक्तमप्ययुक्तं,गुरुनियोगादपि मिथ्याश्रद्धानस्याप्यागमे भणितत्वाद् , यदागम:-"सम्मदिट्टी जीवो उवहट्ट पवयणं तु सद्दहदा सहइ असब्भावं अणभोगा गुरुनियोगावा॥१॥"इतिश्रीउत्त०नि०(१६३)अत एव चतुर्थाध्ययने बहवः सैद्धान्तिकाः कांश्चिदालापकान् न श्रद्दधति,एवं तैरश्रद्धानरस्माकमपि न सम्यग्श्रद्धानमित्येवोक्तं,न पुनरन्यैरपि न श्रद्धेय. मिति भणितं, नवाते तथा श्रद्धालवो दृषिता इति सूक्ष्मधिया पर्यालोच्यमितिगाथार्थः।।९३॥ अथ राकारक्तवचनपद्धतावाश्चर्यमाह
चित्तं हरिभद्दवयं गणहरवयणाउ सुंदरमिहत्तं । चंदप्पहेण सेसं गणहरवयणेहिं सह चत्तं ॥१४॥ 'इहे'ति नास्माकं राकारक्तानां श्रीमहानिशीथविषयकं सम्यक्श्रद्धानमित्याधधिकारे गणधरवचनाद् अपिगम्यस्ततोऽपि सुन्दरंप्रशस्तं श्रीहरिभद्रसूरेर्वचो-वचनमुक्त-भणितं, केन ?-चन्द्रप्रभाचार्येण,एवं भणित्वाऽपि शेषम्-अश्रद्धानातिरिक्तस्थलोक्तं श्रीमहानिशीथवर्णनात्मकम् अर्थात् श्रीहरिभद्रसूरेरपि त्यक्तं, न केवलं, किंतु ?-गणधरवचनैः सहेति, अयं भावः-इहेति-चतुर्दशीपाक्षिकमीत्या श्रीमहानिशीथसूत्रं नास्माकं प्रमाणमित्याद्यसत्प्रलापावसरे गणधरवचनादपि-श्रीमहानिशीथवचनादपि श्रीहरिभद्रसूरि
HE
॥२०८॥
In Education
For Personal and Private Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२०९॥
श्रीमहानिशीथप्रामाण्यम्
वचः सुन्दरं चन्द्रप्रभाचार्येणोक्तम् , अन्यथा कतिपयालापकानां सम्यग् श्रद्धानं नामाकमित्येतावन्मात्रमन्यथाभिप्रायेणोक्तमप्युच्चकर्णबलवादिनेवान्यथाभिप्रायमुद्भाव्य तत्यागासंभवात् शेष तैरश्रद्धानरमाकमपि न सम्यग्श्रद्धानमित्येतावन्मानं यत्सूरिणोक्तं तदतिरिक्तं यत् श्रीमहानिशीथगुणवर्णनादिकं तदपि त्यक्तं, नद्युक्तमाहात्म्यं श्रीमहानिशीथं यथा सूरेः प्रमाणं तथाऽस्माकमपीति भणितवान् , न पुनः केवलं मूरिवचस्त्यक्तं, किंतु गणधरवचनैः सहेति, गणधरवचनानि श्रीहरिभद्रसूविचश्चेति सर्वमपि चन्द्रप्रभाचार्येण त्यक्तमिति चित्रम्-आचर्यमित्यर्थः इतिगाथार्थः॥९४॥ अथ कुपाक्षिकाणां गणधरवचने आस्ता नास्तीतिदर्शयतिजइ खलु कुवखिआणं गणहरवयणाउ हज सद्दहणं। हरिभद्दासद्दहणं भणिअवमकिंचि ता तेहिं ॥९५|| __ अथ कुपाक्षिकाणां गणधरवचनानां श्रद्धानं भवेत् ता-तर्हि हरिभद्राश्रद्धानं-हरिभद्रसूरर्यत्कतिपयाश्रद्धानं तत्तैः-कुपाक्षिकरकिंचिद् असारमिति भणितव्यं भवेत् , गणधरवचनापेक्षया अकिश्चित्करत्वादितिगाथार्थः॥९५।। अथाकिंचिद्गणने हेतुमाह
हरिभद्देणवि भणिअंगणहरवयणं महानिसीहं तं । कहमित्थमसद्दहणं अम्हाणं सम्मयं समए॥९६॥ यद्-यस्मात्कारणान्महानिशीथं गणधरवचनं हरिभद्रेणापि-श्रीहरिभद्रमूरिणाऽपि भणितं, 'वृद्धवादस्तु पुनर्यथा तावदिदमा सूत्रं, विकृतिर्न तावदत्र प्रविष्टा,प्रभूताश्चात्र श्रुतस्कन्धे अर्थाः सुष्टु अतिशयेन सातिशयानि गणधरोक्तानि चेह वचनानि,तदेवं स्थिते न किंचिदाशङ्कनीयमितिस्वरूपेण तत्रैव निगदितं,तदित्यध्याहार्य, तस्मात्कारणाद्'इत्थंति अत्र कतिपयालापकेष्वप्यश्रद्धानं श्रीहरिभद्रसूरेरितिगम्यम् ,अस्माकं सम्मतं समये-प्रवचने कथं स्यात् ?,न कथमपीत्यर्थः, यतो हरिभद्रेणापि श्रीमहानिशीथं गणधरोक्तं भणितं, न पुनः तत्रापि किंचिदन्यकृतमित्यादि भणितं, तत्र यदि श्रीहरिभद्रस्यान्येषामपि तदनुयायिनामश्रद्धानं तस्माकं किम् ?, इत्येव
॥२०९||
Jan Education Interbon
For Personal and Private Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥२१०॥
हेतुः कुपाक्षिकैर्वक्तव्यो भवेद् यदि गणधरवचनास्था स्यादिति गाथार्थः || ९६ || अथ राकारक्तं प्रति हितोपदेशमाह
हरिभदस्सवि देसे न सम्मसद्दहणवयणसवणेणं । जह सयलं परिचत्तं महानिसीहं महासुत्तं ॥९७॥ तह अम्हाणवि वयंणं तस्सवि तित्थस्स सम्मयं सुणिउं । पडिवज्जसु तं सुत्तं सेसमसेसंव जहइच्छं ॥९८॥ हरिभद्रस्यापि देशे - श्रीमहानिशीथश्रुतस्कन्धस्य चतुर्थाध्ययनेऽपि कतिपयालापकलक्षणे न सम्यक् श्रद्धानमितिलक्षणं यद्वचनं | तस्य श्रवणेन सर्वमपि - निखिलमपि महासूत्रं - सर्वसूत्रातिशायि श्रीमहानिशीथं परित्यक्तं यथा तथा-तेन प्रकारेणास्माकमपि तस्यापि श्रीहरिभद्रस्ररेरपि तीर्थसंमतमपि वचनं श्रीमहानिशीथं परमसूत्रं प्रवचनसारभूतमित्यादिरूपेणोद्घोष्यमाणं श्रुत्वा - निशम्य तत्सूत्रं श्रीमहानिशीथाख्यं प्रतिपद्यस्व - प्रमाणत्वेन स्वीकुरुष्व कीदृशं ? - 'शेष' चतुर्थाध्ययनगत कतिपयालापकव्यतिरिक्तम्, अशेषं वा संपूर्ण वा 'यथेच्छम्' इच्छामनतिक्रम्य, एवं च सति गणधरवचनं श्रीहरिभद्रवचनं अस्मदीयवचनं च सर्वमपि स्वीकृतं |भवेद्, अन्यथा यथा कतिपयपदाश्रद्धानमिति परोक्तं श्रुत्वा सकलमपि श्रीमहानिशीथं त्यक्तं तथा श्रीमहानिशीथं नास्माकं प्रमा| णमिति परोक्तं श्रुत्वा शेषसूत्राण्यप्यङ्गोपाङ्गादिलक्षणानि परिहर्तव्यानि स्युः, गणधरकृतसूत्रत्वेन सर्वत्राप्यविशेषाद, देशाश्रद्धाने | सर्वाश्रद्धानस्य युक्तेस्तौल्यादिति हितोपदेश इतिगाथायुग्मार्थः ||१७|| ९८ || अथ यः कश्विदोकेश बालप्रभृतिः श्रीहरिभद्रं प्रमाणयनपि महानिशीथं न प्रमाणयति तत्स्वरूपमाह -
Jain Educationa International
हरिभद्दपि पमाणं भणिऊण महानिसीहमपमाणं । जो भासइ सो मायामेवंझानायमायण्णो ॥ ९९ ॥ ननु चतुर्दशीयकैरपि कैश्चित् श्रीमहानिशीथं न प्रमाणीक्रियते, तत्र किं निदानमिति चेदुच्यते चतुर्दशीपाक्षिकाभ्युपगमभीतिवत्
For Personal and Private Use Only
श्रीमहानिशीथप्रामाण्यम्
॥२१०॥
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे | ॥२१॥
श्रीमहानिशीथप्रामाण्यम्
चैत्यस्थितिपरित्यागभीतेर्विद्यमानत्वात् , प्रायः स्वाभ्युपगतमार्ग दूषयच्छास्त्रं न कस्यापि प्रमाणीस्याद् ,अत एव प्रतिमाभ्युपगमभयेन लुम्पाकेनाप्येतन्नाभ्युपगम्यते,यत्तु चैत्यवासाभावेऽपि साम्प्रतीनानां केषांचिन्महानिशीथानङ्गीकारभाषणं तच्चैत्यवासिवचनानुवाद एव बोध्यः,न पुनः परमार्थमवगम्याप्येतद्भाषणमिति गाथार्थः।।१९।। अथ श्रीमहानिशीथपरित्यागाभिप्रायेण पुनरपि राकारक्तः शकते
नणु उवहाणाभावे मंगलमाईण जं च अज्झयणं । जिणवरपमुहासायण अणंतसंसारयाहेऊ ॥१०॥
'उपधानाभावे' उपधानोद्वहनमन्तरेण 'मंगलाईणं'ति पञ्चमङ्गलमहाश्रुतस्कन्धादीनामध्यनं यत् तत् जिनवरप्रमुखाणाम्-अर्ह| सिद्धाचार्योपाध्यायसाधूनामाशातना अनन्तसंसारहेतुर्भवेद् , यदुक्तं-"से भयवं ! महती एसा निअंतणा कहं बालेहिं कजति ?, गोअमा! जे णं केइ न इच्छेजा एअंनिअंतण, अविणओवहाणेणं चेव पंचमंगलाइसुअणाणमहिजेइ अज्झावेद वा अज्झावयमाणस वा अणुण्णं पयाइ, से णं न हवेजा पिअधम्मे न भवेजा दढधम्मे न भवेज्जा भत्तिजुए, हीलिज्जा सुत्तं हीलिज्जा अत्थं हीलिज्जा सुत्तत्थोभए हीलिज्जा गुरुं जाव णं से गुरुं आसाएज्जा अतीताणागयतित्थयरे आसाएज्जा आयरिउवज्झायसाहुणो, जे णं आसाएज्जा सुअणाणमरिहंतसिद्धसाहू से तस्स णं सुदीहयालमणंतसंसारसागरं आहिंडमाणस्स" इत्यादि प्रागुक्तम् , अस्यालापकस्य संक्षेपार्थस्त्वेवं-यः कश्चित्प्राणी पश्चमङ्गलादीनि सूत्राण्युपधानोद्वहनमन्तरेणावीतेऽध्यापयति अध्यापयन्तमन्यमनुजानीते स | आशातयति सूत्रार्थोभयरूपमागमं गुरुं त्रिकालभावितीर्थकरसिद्धाचार्योपाध्यायसाधूश्च, तत्राशातनाप्रत्ययं तत्कर्म बनाति येन चतुरशीतियोनिलक्षसंभवानि नानादुःखान्यनुभवन्ननन्तसंसारं परिभ्रमति, यस्तूपधानोद्वहनपूर्वकमेतान्यधीते स आशातनाजन्यकर्मबन्धरहितः सुलभबोधिको भूत्वा संसारोच्छेदं विधत्ते, तथा यावत्प्राणी पुण्यपापयोर्विशेष न जानीते तावत्तस्य पञ्चमङ्गलं न
Harmonielimmitmendmonielm SAHISAPANINEPARATHARArany
MPARNATAN
||२११॥
Jan Education Interbon
For Personal and Private Use Only
www.neborg
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२१२।।
श्रीमहानिशीथप्रामाण्यम्
देयमित्यत्रानुपधानिनो नमस्काराध्ययनेऽनन्तसंसारितोक्तति गाथार्थः ॥१००॥ अथ पूर्वपक्षिणोऽभिप्रायमाह| जइ एअंपिअ वयणं सम्मं ता निअमणंतसंसारी । सबो सावयवग्गो चउपंचविवजिओ हुज्जा ॥१०१॥ । यद्येतत्प्रागुक्तं वचनं सम्यग्भवेत् ता-तर्हि नियमाचतुष्पञ्चविवर्जितः सर्वोऽपि श्रावकश्राविकावर्गोऽनन्तसंसारी भवेदित्यक्ष| रार्थः, भावार्थस्त्वयं-प्रायः श्रावककुलोत्पन्नानामुपधानवहनमन्तरेणैव नमस्काराध्ययनादि दृश्यते, तेषां तदध्यापकानां चानन्तसंसारिता कथं युक्तेति गाथार्थः ॥१०॥ अथ पूर्वपक्षमुपसंहरनेव सिद्धान्तमाहतेणं खलु तं सुत्तं अपमाणं अम्हमेस संकप्पो। इअ चे पवयणपरमत्थसुण्णचित्तस्स चिट्ठअं॥१०२॥
तेन कारणेन प्रागुक्तलक्षणेन तत्सूत्रं-श्रीमहानिशीथमप्रमाणमेषोऽस्माकं-राकारक्तानां संकल्प इति पूर्वपक्षोपसंहारः, सिद्धान्तमाह-'इअ चेत्ति इति चेदुच्यते एवं प्रागुक्तं प्रवचनपरमार्थशून्यचित्तस्य चेष्टा, यथा देवतायत्तस्य यथा तथाऽविमृश्य जल्प| तश्चेष्टा-वाकाययोः क्रियाविशेषो परेषामुपहास्यहेतुस्तथाऽस्यापीति गाथार्थः ॥१०२।। अथ प्रागुक्तं कथमित्यत्र हेतुमाह
जमिणं दुवालसंगं गणिपिडगं पाणिणो अणाणाए । पुहवाइविराहित्ता भमंतऽणंते भवे घोरे ॥१०३॥
यद्-यस्मात्कारणादिदं द्वादशा-सामायिकादिष्टिवादपर्यन्तं गणिपिटकं अनाज्ञया-जिनाज्ञामन्तरेण विराध्य 'प्राणिनो' | जीवाः साध्वादयोऽनन्तान् भवान् नारकादिरूपान् घोगन्-दुःखगहनात्मकान् भ्रमन्ति-पर्यटन्ति, यदागमः-"इमं (इच्चेइयंमि) |दुवालसंगं अणाणाए विराहेत्ता अतीते काले अणंता जीवा चाउरंतसंसारकतारं परिअदिसु, अणागए काले परिअट्टिस्संति, पड| पन्ने काले संखेज्जा जीवा जाव परिअटुंति"ति नन्दीसूत्रे (५८) इति गाथार्थः ॥१०३ ।। अथाज्ञाया अभावोऽनाज्ञेतिकृत्वा
| ॥२१२।।
MARA
in Education Internation
For Personal and Private Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२१३॥
उपधानाश्रद्धानेआशातना
N
का आज्ञेत्याहआयारो खलु आणा तत्थवि उवहाणमिह महायारो। तयभावे जाणाणा महई आसायणा समए ॥१०४॥
आचार:-कालाधष्टप्रकारो ज्ञानाचारः, यदुक्तं-"काले विणए बहुमाणे उवहाणे तहा अनिण्हवणे । वंजणमत्थतदुभए अट्ठविहो | णाणमायारो ॥१॥" श्रीदश०नि० । खलुरवधारणे, तत्रापि-कालादिष्वष्टस्वप्याचारेविह-प्रवचने उपधानं महाचारः,सम्यग्वर्णाघुच्चारापेक्षया महानाचारः, तदभावे-उपर्युक्तकारणेन उपधानाभावे अनाज्ञा या सा महती आशातना समये इति गाथार्थः ॥१०४|| अथ हेतुहेतुमद्भावेन उक्तं समर्थयति
तेणं तीए जुत्तं अणंतभवभमणमेव जीवाणं । जं दीसह अज्झयणं विणावि तं तत्थिमं बुच्छं ॥१०५॥ उपधानाभावोऽनाज्ञा, सा च महती आशातना,तेन कारणेन तया-आशातनया जीवानामनन्तभवभ्रमणमेव युक्तम् ,आशातनायास्तद्धेतुत्वाद् , यदागमः-"आसायण मिच्छत्तं आसायणवज्जणा उ सम्मत्तं । आसायणानिमित्तं कुबइ दीहं च संसारं १॥" इत्यु|पदेशमालायां (४१०) तद्विनापि-उपधानोद्वहनं विनापि यदध्ययनं सामायिकादिसूत्राणां दृश्यते तत्रेदं वक्ष्ये-अनन्तरगाथायां | भणियामीतिगाथार्थः ॥४॥ अथ वक्ष्ये इति यदुक्तं तदाह
उवहाणवहणआसाजुत्ताणं जुत्तमेव अज्झयणं । जह जा छज्जीवणि अहिज्ज पवजआसाए ॥१०६॥
उपधानवहनाशा-सति सामर्थ्य सति च प्रस्तावे उपधानोद्वहनं करिष्यामीतिरूपा तया युक्तानामुपधानश्रद्धानपूर्वकतद्वहनाशाकलितचेतसामध्ययनं-सामायिकादिसूत्राणां पठनं युक्तमेच, दृष्टान्तमाह-यथा प्रव्रज्याशया-दीक्षाग्रहणेच्छया यावत् षड्जीवनिक
॥२१॥
For Pesonand Private Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२१४॥
E
mailAIRAGIm
नमस्कारादिषड्जीवनिकायपर्यन्तमध्यापयेच्छतमितिगम्यं यदुक्तं [निशीथचूणों]-सावगस्स जहन्त्रेणं तं चेव, उक्कोसेणं छजीव-|| श्रुतस्य |णिया सुत्तओवि अत्थओवि, पिंडेसणज्झयणं न सुत्तओ, अत्थओ पुण उल्लावेण मुणई आवश्यकचूर्णी (३. १९० चूर्णी)॥१०६॥
|क्रियार्थ
मभ्यासः अथोपधानवहनाशयाऽपि उपधानविधिमन्तरेण कियच्छ्रतमध्येतव्यमित्याह--
.. - जं जीए किरिआए उवओगी तं तयट्ठमाणन्ति । तेणमुवहाणजोग्गं अहिज्ज अन्भासबुद्धीए॥१०७॥ ___ यद् यस्याः क्रियाया उपयोगि-तद्धेतुभूतं तदर्थ-तस्याः क्रियाया निमित्तं तत्-तावन्मात्रमध्येतव्यमित्याज्ञा, नाधिकं, तेन कारणेनाभ्यासवुद्ध्या, तद्धेतुभूतक्रियाशुद्ध्यर्थमित्यर्थः, उपधानयोग्यं यावदुपधानोपयोगि तदधीयेतेति गाथार्थः ॥१०७॥ अथोपधानोपयोगि श्रुतमुपधानमन्तरेणाप्यधीयेतेत्यतः किं संपन्नमित्याह
तेण उवहाणकिरिआ पोसहपमुहावि जुजए तेसिं। एवं सेहेऽवि सुअं आवस्सअजोगकिरिअट्ठा ॥१०८॥ | येन कारणेनोपधानोद्वहनाशया नमस्कारादि श्रुतमभ्यस्यते तेन कारणेन पौषधप्रमुखाद्युपधानक्रियाऽपि युज्यते तेषां श्राव-|| काणां, तथाविधश्रुताभावेन पौषधादिक्रियाया एवासंभवात् , ननु श्रीमहानिशीथे तपोमात्रमेवोपधानमुक्तं, कथं तर्हि पौषधादिक्रियानिमित्तमभ्यास इति चेदुप्यते, यद्यपि श्रीमहानिशीथे पौषधादिक्रिया साक्षानोक्ता, तथापि यथा साधोर्योगेष्वतिशायिक्रिया|वच्वं सर्वप्रतीतं तथा श्राद्धानामप्युपधानेषु विलोक्यते, तच्च निरारम्भत्वादिगुणैरेव, ते च सम्यक् पौषधस्वीकार एव स्युर्नान्यथा, अत एव पूर्वाचार्यप्रणीतेषु सामाचार्यादिप्रकरणेषपधानविधौ च साक्षादेव पोषधादिदृश्यते,न च सामाचारीग्रन्थो नास्माकं प्रमाणमिति वाच्यं, यतो योगविधिरपि सामाचारीग्रन्थेष्वेवोपलभ्यते, न पुनः क्वापि सिद्धान्ते, तथा च योगविधिरपि परिहर्त्तव्य आ- ||२१४१
MINIMURBINITIHARIRAM MAITRINTAMATTARAI
For Person and Private Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव.
चनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२१५॥
ARImamiARIOR
श्रुतस्य क्रियार्थमभ्यासः
HIHATIPRIRAMAIHDommamimitatinAm
| पद्येत, तस्माच्छ्राद्धानामुपधानेषु पौषधग्रहणादिविधिोगविधिवत् प्रमाणयितव्य इति सिद्धं नमस्काराद्यभ्यासः पोषधक्रियाहेतुत्वेन नमस्कारादिश्रुताराधनहेतुरेव, एवं श्राद्धवच्छेक्षेऽपि-नवदीक्षितशिष्येऽपि श्रीआवश्यकयोगक्रियार्थ-श्रीआवश्यकश्रुतस्कन्धाराधनक्रियानिमित्तमेव सामायिकादिषड्जीवनिकापर्यन्तं श्रुतं मत-सम्मतं, ज्ञेयमिति गम्यमिति गाथार्थः ॥१०८ ॥ अथोपधानोद्वहनाकासन्या सामायिकाद्यध्ययनमभ्युपगम्यते तर्हि कथं नाचाराङ्गादिष्वपीत्यतिप्रसङ्गं निवारयन्नाहजं आवस्सयखंधो उवजुज्जइ निअपरेसि किरिआसु । दीवुच तेण पढमं अहिकिनइ न उण सेससुअं॥१०९||
यद्-यस्मादावश्यकश्रुतस्कन्धो निजपरयोः क्रियासु-श्रीआवश्यकश्रुतस्कन्धतदतिरिक्तश्रुताराधनक्रियासूपयुज्यते-उपयोगी स्यात् तेन कारणेन दीपवत्प्रथममधिक्रियते, उपधानयोगोद्वहनात् तत् पूर्वमेवाभ्यस्यते, न पुनः शेषश्रुतम्-आचाराङ्गादिश्रुतमि त्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयम्-आवश्यकश्रुतस्कन्धो ह्यभ्यस्तः आवश्यकश्रुतस्कन्धस्यैवाराधनहेतवे यान्युपधानानि तत्संबन्धिनीषु क्रियासूपयोगी स्याद् , अन्यथा तद्विधेरेवासंभवात् , तथा परक्रियासु श्रीआचाराङ्गप्रमुखाखिलश्रुताराधनहेतुयोगक्रियास्वपि, तत्र दृष्टान्तमाह-यथा प्रदीपः, स हि स्वपरविषयकप्रकाशनक्रियोपयोगी अहं प्रदीपं घटादिकं च पश्यामीति प्रदीपघटादिदिक्षुणा संतमसे प्रथमं प्रदीप एवाधिक्रियते,प्रथमं प्रगुणीक्रियते(च),प्रदीपमन्तरेणोभयोरपि प्रकाशासंभवात् ,न पुनस्तद्वच्छेषमाचाराङ्गादिश्रुतमुपधानयोगाभ्यां पूर्वमभ्यसनीय, यतो नाचाराङ्गादिश्रुतं खोपधानक्रियोपयोगि नवा परोपधानक्रियोपयोगि,किंच-आचाराङ्गाद्यध्ययनं प्रवजितस्यापि वर्षत्रयपर्यायाद्यतिक्रमेऽनुज्ञातं, यदुक्तं-"तिवरिसपरिआगस्स समणस्स निग्गंथस्स कप्पति आयारपकप्पना| ममज्झयणं उद्दिसित्तए, चउपरिसपरिआगस्स० नि० सुत्तगडे नाममंगे उ. पंचवासपरिआगस्स सम०नि० दसाकप्पववहारा
||२१५||
in Education Interton
For Personal and Private Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥२१६ ॥
Jain Educationa
नामज्झयणा उद्दिसितए, अदुवासपरिआगस्स० नि० ठाणसमवायए णामं अंगे उ०, दसवास० परि० सम० नि० कप्पड़ विवाह| पण्ण० अंगे उ० इत्यादियावत् वीसतिवासपरि० सम० निग्गंथे सबसुआणुवाई भवति "त्ति । श्रीव्यवहारसूत्रे ( 1३ - १०५०२२-३६) एवं च सति कथं तथाविधं श्रुतमुपधानाद्युपयोगीति, सामायिकादिप्राणां तथास्वभावाद्, अत एवाधीतसामायिकादिसूत्राणामेव | साधूनां योगोद्वहनविधिरनादिप्रवाहपतितो दृश्यते, अनादित्वं चतुर्दशीप्रवर्त्तकाचार्याभिधानाभाववदेतत्प्रवर्त्तकस्याप्याचार्यस्यामि - धानाभावादिति नातिप्रसङ्ग इति गाथार्थः ।। १०९ ।। अथोपधानरूपसूत्रोपचारक्रिया सर्वषां नियता उत नेत्याकाङ्क्षायामाह - सुत्तोवयारकिरिआ सुअववहारीण तिस्थकरकहिआ। आगमववहारीणं बलिआणं नेवमवि निअमो ॥ ११०॥
सूत्रोपचारक्रिया- उपधानरूपा 'श्रुतव्यवहारिणां ' आगमादिव्यवहारपश्चकमध्ये द्वितीयव्यवहारमाश्रितानाम्, एवकारोऽध्याहार्यः, तेषामेव, 'तीर्थकरकथिता' जिनेद्रैरुपदिष्टा, आगमव्यवहारिणाम्-अवधिमनः पर्यायकेवलज्ञान चतुर्द्दशदशन व पूर्वभृतामेवमुपधान| क्रिया कर्त्तव्येत्येवं न नियमः, अपिशब्दात्पुरुषविशेषं प्रतीत्य भवत्यपि, नियमाभावे हेतुमाह - 'बलिआणं'ति यतस्तेषां किंलक्षणानां ? - बलिकानाम्-आगमव्यवहारिणो बलिष्टाः - शेषव्यवहारापेक्षया बलवन्तः, यदागमः - " आगमबलिआ समणा निग्गंथ "त्ति (१० - ४२१) श्रीस्थानाङ्गे इति गाथार्थः ॥ ११० ॥ अथागमव्यवहारिणः स्त्ररूपमाह -
जं आगमवबहारी सुअनिरविक्खो पहुच कंपि नरं । अज्झाविज्जुवहाणं विणेव जह घण्णमणगारं ॥ १११ ॥ यद् - यस्मादागमव्यवहारी 'श्रुतनिरपेक्षः' श्रुतस्य- आचाराङ्गादेर्निर्गताऽपेक्षा- तदनुसृत्य प्रवृत्तिर्यस्य स तथा, कमपि - कश्चिनरं साध्वादिलक्षणं प्रतीत्य- आश्रित्योपधानं विनैवाध्यापयेद् यथा धन्यमनगारं - धन्यर्षिनामानं योगोद्वहनमन्तरेण श्रुतोक्तविध्यपे
For Personal and Private Use Only
आगमव्यवहारिणां
योगानियमः
॥२१६ ॥
.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
San
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२१७॥
आगमव्यवहारिणां श्रुतानपेक्षा
m
HIRAINR
क्षया प्रकारान्तरविधिना वा एकादशाङ्गीमध्यापितवन्तः स्थविराः,यदागमः-"तए णंधण्णे अणगारे समणस्स भगवओ महावीरस्स तहारूवाणं थंराणं अंतिए सामाइअमाइआई इक्कारस अंगाई अहिजतिर संजमेणं तवसा अप्पाणं भावमाणे विहरति' इत्यादि यावत् 'मासिआए संलेहणाए नवमासपरिआओ जाव कालमासे कालं किच्चा उड्डेंचंदिमजावनवगेविजविमाणपत्थडे उड्ढं दूरं वीतीवतित्ता सबट्ठसिद्ध विमाणे देवत्ताए उववण्णे"त्ति श्रीअनुत्तरोपपातिके (१६७०३-४-५) अत्र नवमासपर्यायेऽपि धनर्षिरेकादशाङ्गधरः कथितः, स च श्रुतव्यवहारानुगतयोगानुष्ठानवान्न संभवति, तावता कालेन योगानुष्ठानासंभवात् , तथा “तिवरिसपरिआगस्स समणस्स निग्गंथस्स कप्पति आयारपकप्पनाममज्झयणमुद्दिसित्तए" इत्यादिपर्यायप्राप्तेरप्यसंभवात् , तेन यथात्र पर्यायप्राप्त्यभावेऽपि तदध्ययन तथा योगाद्यभावेऽपि, यद्वा आगमव्यवहारिणा अन्यः कोऽपि योगविधिः कारितो भविष्यति, परं न स श्रुतव्यवहारिणाऽनुष्ठेय इति तात्पर्यमितिगाथार्थः ॥१११।। अथागमव्यवहारापेक्षा श्रुतव्यवहारिणो न युक्ता, तदपेक्षायां च दोषमाह
न तहा सुअववहारी तयविक्खे अण्णहोवएसिजा । वेसाघरचउमासं सीसं संभूअविजउच्च ॥११२।। यथा आगमव्यवहारिणा श्रुतमध्यापितं तथा तदपेक्षः-आगमव्यवहारापेक्षः श्रुतव्यवहारी न स्याद् , अन्यथा-तदपेक्षायां संभूतबिजयवच्छिष्यं प्रति वेश्यागृहे चतुर्मासिकमुपदिशेत , यथा आगमव्यवहारिणा श्रीसंभृतविजयस्वामिनोपकोशागृहे चतुर्मासं श्रीस्थूलभद्रस्योपदिष्टं तथा श्रुतव्यवहारिणाऽप्युपदेष्टव्यमापद्यतेत्यर्थः, तब सर्वेषामप्यसम्मतमितिगाथार्थः॥११२।। अथ पुनरपि श्रीमहानिशीथेप्रामाण्य व्यवस्थापयितुं शङ्कतेनणु जह महानिसीहे उवहाणविही तहा न अण्णत्थ । कत्थवि दीसह तेणं हविज अपमाणमम्हाणं ॥११३।।
॥२१७॥
Jan Education Intebon
For Personal and Private Use Only
www.anebryong
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
LITARIAL,
Pilim
श्रीप्रव. चनपरीक्षा
विश्रामे ॥२१८॥
उपधानेन्यश्रुतसाक्षी
I
PITRUMALA
HRATNAIBAHANIHIRAN
ननु भो यथा श्रीमहानिशीथे उपधान विधिन तथा अन्यत्र कुत्रापि दृश्यते तेन कारणेनास्माकमप्रमाणम् , अर्थात्तन्महानिशीथमितिगाथार्थः ॥११३॥अथोत्तरमाह
जइ एवं ता सवं परिहरिअवं सुअंपि तुझ मए । लेवोवासगपमुहा पायमिकिकसुत्तुत्ता ॥११४।। यद्येवं प्रागुक्तं तर्हि तव मते सर्वमपि श्रुतं परिहर्त्तव्यं भवेत , तत्कथमित्याह-लेपोपासकप्रमुखाः-श्रीसूत्रकृदङ्गद्वितीयश्रुतस्क|न्धोक्तलेपश्रावकप्रमुखाः प्रायो-बाहुल्येनैकैकसूत्रोक्ताः-एकैकस्मिन सूत्रे पठिताः सन्ति, नहि लेपश्रावकवर्णनमन्यत्र तथोपलभ्यते, तथा च द्वितीयानमपि परिहर्तव्यम् , एवमाचाराङ्गादयोऽपि, न ह्याचाराङ्गोक्तः सर्वोऽपि विचारः सर्वत्रोपलभ्यते,तथोपलम्भे च सर्वेषामप्यैक्यापत्तेरित्यादि स्वयमेव पर्यालोच्यमितिगाथार्थः ॥११४|| अथ प्रवचनस्वरूपमाहतम्हा जिणिंदसासण मायरिअपरंपरानुवहिजं । तेणिव सूआबहुहा कस्स यऽसूआवि सूरिपहा ॥११५॥
तस्मात्कारणाज्जिनेन्द्रशासनमाचार्यपरम्परानुवर्तनीयं, आचार्यपरम्परामन्तरेण न किमप्यनुष्ठानं श्रुतं वा भवेत् , किंतु तदायत्तमेव, तेन कारणेन मूचा-शास्त्रेषपधानादिक्रियाणां नामोच्चारादिना सूचनं 'बहुधा' अनेकप्रकारा स्यात् , कस्यचित् क्रियाविशेपस्यासूचा-सूचनाभावः, सापि 'मूरिपथा' सूरिरेव पन्था यस्याः सा तथा, यद्यप्यागमे नोपलभ्यते तथापि सूरिपरम्परया समागता, अयं भावः-क्वचित् किञ्चिन्नाममात्रेणोपलभ्यते तदेव क्वचित्किश्चिद्विस्तरेणेत्यादि, किश्चिच्च नाम्नापि नोपलभ्यते, तस्य केवलं सविस्तरक्रियाकरणस्येव परम्परैव मूलं, नान्यदितिगाथार्थः ॥११५।। अथ प्रकृतमाह
आयारो उपहाणं सूआमित्तण गसुत्तेसु । किंचिचि वित्थरवयणं महानिसीहंमि को दोसो ? ॥११६॥
mamminiumPallium
mummHILAMHARARIA
॥२१८॥
i
Jain Education Internat
For Personal and Private Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥२१९॥
उपधानमाचारो - ज्ञानाचारः सच सूचामात्रेणानेकेषु सूत्रेषु " वसे गुरुकुले निचं, जोगवं उवहाणवं" इत्यादिरूपेषु किंचिद्वि| स्तरवचनं महानिशीथे, तत्र को दोषो १, न कोऽपीतिगाथार्थः ॥ ११६ ॥ अथ योगोपधानविषये उदाहरणान्याह -
जोगे आसाढारिअसीसपमुहावि हुंतुदाहरणं । उवहाणि उसभदत्तो जिणदत्तो भायरा दोऽवि ॥ ११७।। योगे आषाढाचार्यशिष्यप्रमुखाः उदाहरणं भवन्ति, तथ्यतिकरस्तूत्तराध्ययनटीकातोऽवसेयः, आदिशब्दादाचामाम्लतपो| ऽभिग्रहेणासंख्येयाध्ययनाध्येतृसाधुरपि, उपधाने च ऋषभदत्तजिनदत्तौ द्वावपि भ्रातरौ आचारप्रदीपाद्युक्तौ बोध्यावितिगाथार्थः | ॥ ११८ ॥ अथ प्रकारान्तरेणैव पूर्वपक्षी प्राह
सुअखंधे अज्झयणा इच्चाई आगमे कमो दिट्ठो । अज्झयणे सुअखंधो महानिसीहित्ति तं न मयं ॥ ११८ ॥
श्रुतस्कन्धे अध्ययनानि इत्यादिः क्रमः आगमे-अङ्गादौ दृष्टः, श्रीमहानिशीथेऽध्ययने सामायिकलक्षणः श्रुतस्कन्धः नमस्का| रलक्षणः सामायिकाध्ययनैकदेशो नमस्कारः सोऽपि महाश्रुतस्कन्धतया तंत्र भणित इति तत् श्रीमहानिशीथं न मतं - सम्मतं | नास्माकमिति पूर्वपक्षाशय इतिगाथार्थः ॥ ११८ ॥ अथोत्तरमाह
इअ चे पण्णवणाएं पर्यमि उद्देसया पया तेसु । लेसापर्यभि साविअ कहं पमाणं तुहं होइ ? ॥ ११९ ॥ 'इअ' इतिचेत्तर्हि प्रज्ञापनायां लेश्यापदे उद्देशका भणिताः तेषूद्देशेषु च पदा इति प्राकृतत्वात् पुंस्त्वं पदानि विभक्त्यन्तान प्रतीतान्येवेति कथं सापि च- प्रज्ञापनाऽपि च तव प्रमाणं भवेत् ?, न कथमपि, क्रमभङ्गादितिगाथार्थः ||११९|| अथ नमस्कारस्तावत्सर्वश्रुताभ्यन्तरभूतः, यतः सर्वस्यापि श्रुतस्याद्यं सामायिकसूत्रं, 'सामाइअमाइआई इकारस अंगाई' न्ति 'वचनात्, सामायिकसूत्र
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
योगाद्युदाहरणानि
॥२१९॥
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
TANISHA
पंच
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२२०॥
स्कन्धत्वं
Is
AANIPRIMALINEPATITHEIR
तावदध्ययनरूपं तस्याप्यादिभूतं नमस्कारसूत्र, तच्चाध्ययनैकदेशरूपं कथं श्रतस्कन्धः, श्रतमात्रे प्रथमतयाऽध्ययनीयार्हत्वाद्वेति | पराशयं चेतसि कृत्वा गाथामाह
मंगलस्य सबभंतरभूओ पंचनमुक्कार तेण तहभूओ। भण्णइ महसुअखंधो रुक्खे साहाण जह मूलं ॥१२०॥
महाश्रुतयेन कारणेन सर्वाभ्यन्तरभूतस्तेनैव कारणेन पञ्चनमस्कारस्तथाभूतः सन्-सर्वाभ्यन्तरभूतः सन् महाश्रुतस्कन्धो भण्यते, । सर्वश्रुतमूलभूतत्वाद् , दृष्टान्तमाह-वृक्षे शाखानां मूलं स्कन्धो यथा भण्यते "खंधाउ पच्छा समुवंति साहा" (५-४१६०) इत्या
गमवचनाल्लोकप्रतीतत्वाच्चेति सिद्धं श्रुतस्कन्धवं नमस्कारस्येतिगाथार्थः॥१२०॥ अथ सामायिकाध्ययनस्यैकदेशत्वेऽपि श्रुतस्कन्धव्यपदेशे दष्टान्तमाह
पउमद्दहजलदेसो पिहब्भृओ खंधसिंधुकुंभंभो । तित्थयरोऽवि अ देवो नरजाइपुढो न तप्पडिओ ॥१२॥ 'पद्महदजलदेशः' हिमवच्छिखरिस्थितस्य पद्मोपलक्षितो हृदाहतस्य जलदेशस्तदंशभृतः सन् तत्पृथक्भूतः स्कन्धसिन्धुकुम्भाम्भो भव|ति, समाहारद्वन्द्वः,अयं भावः-ततः पृथग्भूतः स्कन्धोऽयं सिन्धुनदीयं कुम्भाम्भ इदमित्यादिव्यपदेशं लभते, अत्र देशोऽपि स्कन्धा| धनेकव्यपदेशभाग प्रदर्शितः, तथा तीर्थकरोऽपि नरजातेः पृथक्भृतः-बुद्ध्या ततः पृथग्विवक्षितो देवो भवति-देवत्वं भजते, न पुनस्तस्पतितः, तत्र-मनुष्येषु पतितस्तत्पतितः,मनुजोऽयमिति सामान्यनाम्ना पतितोऽपीति, व्यपदेशभेदः पार्थक्ये दर्शित इति-TH गाथार्थः ॥१२१॥ अथ विवादापन्ने नमस्कारे योजनामाह
एवं चिअ सामाइअपिहन्भूओ पंचमंगलो खंधो। अण्णह तदिकदेसो एसो विउसाण उवएसो॥१२२॥ । ॥२२०॥
Argum
i niumis hanisan
HAI
For Personal and Prive
Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
३ विश्रामे ॥२२९॥
एवम् अमुना प्रागुक्तप्रकारेण 'चिअ'त्ति निश्चितं सामायिकात् पृथग्भूतः पञ्चमङ्गलः - 'नमो अरिहंताण' मित्यादि 'पढमं मंगल'मितिपर्यन्तनमस्कारलक्षणः स्कन्धो भण्यते अन्यथेति - सामायिकादपृथक् भूतविवक्षायां सामायिकाध्ययनसंबन्धविवक्षायां तदेक| देशः- सामायिकाध्ययनैकदेशः, एष विदुषां पण्डिताना मुपदेशो - वचनमितिगाथार्थः || १२२ || अथ पुनरपि पराशङ्कामाहसक्करस य सकथए उपहाणं नेव संभविज्जावि । ता कह नराण हुजा ? इअ संकप्पो महापावो ॥ १२३ ॥
ननु शक्रस्तव विषय मुपधानं वादिनां पञ्चत्रिंशद्दिनमानं, तच शक्रस्तवे शक्रस्य- इन्द्रस्य न संभवेदपि, 'ता' तर्हि 'नराणां' मनुष्याणां कथं भवेत् ?, इति- अमुना प्रकारेण संकल्पो - विकल्पना 'महापापः' महामोहनीयहेतुकोऽयं विकल्प इति गाथार्थः ||१२३|| अथ तद्विकल्पं निराकरोति
सकस्थओ अ दुविहो देवकओ तहय गणहरेण कओ । दुण्हं सकयत्तणओ असंभवा हुज्ज उवहाणं ॥ १२४ ॥
शक्रस्तवस्तु द्विविधः - देवकृतः शक्रादिदेवजनितः तथा गणधरेण कृतव, तत्रैकञ्चकारो देवतेऽनेकमेदसूचकः, नहि देव| कृतोऽपि शक्रस्तव एकः स्वरूपेण स्यात्, किंतु शऋविजयसूर्याभादिदेवा यथावसरं कर्मक्षयोपशमवैचित्र्याद्भिन्नान् भिन्नान् पठितवन्तः, | अत एव देवकृताः शक्रस्तवा: अनियतपाठाः सर्वेषामपि शक्रस्तवाभिधानं च प्रायः शक्रकृतशक्रस्तवानुकारित्वादेव, एवं गणधरकृतेऽपि बोध्यं, 'दुहं' ति द्वयोः शक्रगणधरयोः स्वकृतत्वादुपधानमसंभवि भवेदिति गाथार्थः ।। १२४ ।। अथ कथमसंभवीत्याह
उससमुहेसाणा मुहोवहाणकिरिआओ । गुरुपुत्रे अज्झयणे हवंति सकयंमि नेव गुरू || १२५||
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
उपधानस्थापना
॥२२१॥
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
३ विश्रामे
॥२२२॥
उद्देशसमुद्देशानुज्ञाप्रमुखोपधानक्रिया अच्छिन्नपरम्परायाता गुरुपूर्वेऽध्ययने भवति, गुरुरुदेशाद्युपदेष्टा स एव पूर्व यस्यैवंविधेऽध्ययने स्युः, स्वकृते - स्वयं रचिते शक्रस्तवे सामायिकादिद्वादशाङ्गयां च गुरुरेव न स्यात्, गुरुत्वे स्वकृतत्वव्याघाताद्, | गुरोरभावे चोदेशादिविधाता कः स्यात् ?, न कोऽपीति शक्रस्तवे शक्रस्योपधानाभावेन मनुष्याणामपि नोचितमिति विकल्पनं मह| दज्ञानमितिगाथार्थः || १२६॥ अथोपधानेऽपि गुरोरनुज्ञा नैकस्वरूपेति दर्शयति
गुरुआणा य अणुण्णा दुविहा सावयमुणीण महिगिच्च । सम्मं धरणे सम्मं धरणे दाणे अ कमवयणा ॥ १२६ ॥
गुर्वाज्ञा चानुज्ञा द्विविधा - द्विप्रकारा, कथं ? - श्रावकमुनीनधिकृत्य - आश्रित्य श्रावकस्यानुज्ञा भिन्ना साधूनां च भिनेति | भिन्नत्वं कथमित्याह-'सम्मं धरणे 'ति श्रावकस्य सम्यग् धरणेऽनुज्ञा, तच्चैवं- अणुण्णायमित्यादि यावत्सम्मं धारिजाहित्ति सम्यग् | धारणविषयकमेव गुर्वनुज्ञावचनं, न पुनर्दानानुज्ञाऽपि साधोस्तु 'सम्मं धारिञ्जाहि अण्णेसिं च पवेजाहि त्ति स्वयंधारणेऽन्येभ्यो | दाने चेन्युभयथाऽपि गुर्वनुज्ञावचनमिति क्रमवचनात् क्रमेण द्विधाऽनुज्ञेतिगाथार्थः ॥ १२६ ॥ अथ कथंचित्कदाचिच्छ्रावकेणापि नमस्कारादि दीयमानं दृश्यते, तत्र का गतिरित्याह
जं पुण कत्थवि सावयदाणे आवस्सगस्स अवभासो । जह उवहाणाभावे तहऽणुण्णा एवभावमि || १२७|| यत्पुनः कदाचित् - तथाविधावसरविशेषे स्वापत्यादिकं प्रति तथाविधभद्रकमिध्यादृशमपि सम्यक्त्वाभिमुखं विज्ञाय श्रावक| दाने-श्रावकेणापि दाने-नमस्कारादिपाठने नमस्कारादेः श्रावकयोग्यस्य श्रुतस्याभ्यासः प्रागुक्तलक्षणो भवतीति बोध्यं कथमि| वेत्याह- 'जह उवहाणाभावे 'ति यथोपधानाभावे उपधानवहनाभिप्रायवतस्तदभ्यासः तथाऽनुज्ञाया अप्यभावेऽभ्यासः सम्यगेव, एतेन
For Personal and Private Use Only
उपधान
स्थापना
॥२२२॥
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२२३॥
उपधानस्थापना
ma asthitiathuania APURPOPINMUNIma
पुण्यपापविशेषं जानतो नमस्कारो देयो,नान्यस्य लाघवापादनादित्यादि यदि श्रीमहानिशीथोक्तं सत्यं स्यात् तर्हि नूपुरपण्डिताकथानके तथाविधविवेकविकलस्यापि शूलिकाप्रोतस्य मिष्ठस्य जलं मार्गयतः पञ्चनमस्कारपाठनं देवत्वहेतुः सुदर्शनकथानके प्राग्भवे तज्जीवस्य सुभगाख्यमहिषीपालस्य ऋषभदासश्रेष्ठिना नमस्कारादिशिक्षणमनुचितं स्यादित्यादिशतपदीकारादीनां मौखर्य निरस्तं, यतो मुख्यवृत्तिस्तावत्स्वभावतः प्रवृत्तिरुत्सर्गरूपा, उत्सर्गस्त्वपवादघटित एव स्याद् , यदागमः-"जावइआ उस्सग्गा | तावइआचेव हुँति अववाया। जावइआ अववाया उस्सग्गा तत्तिा चैव॥१॥" व्यव० भाष्ये, तथा चोत्सर्गे निरूपिते क्वाप्यपवादोऽप्य| वश्यं वक्तव्य एव,सच शूलिकाप्रोतमिण्ठादिपुरुषेभ्यःक्कोपयुज्यते अन्यत्र?,अत एव प्रवचनमनैकान्तिकं,यदुक्तं-"तम्हा सव्वाणुणा सब|निसेहो य पवयणे नस्थि । आय वयं तुलिजा लाहाकंखिव वाणिअउ ॥१॥"त्ति श्रीउपदेन चैवमुत्सर्गेणापवादः पराक्रियते, 'उत्स
र्गादपवादो बलीया'नितिन्यायात अपवादस्य बलीयस्त्वाद् , द्वयोरपि व्यत्ययतयाऽऽसेवने वामदक्षिणयोरक्ष्णोयत्ययकरणवदनर्थ एव, यत्तु कश्चिदुपधानद्विट् शराहतशकुनिका श्रीपार्श्वनाथजीवो हस्ती श्रीसुव्रतपाश्विः श्रेष्टिपुत्रो मत्स्यश्चेत्यादय उपधानविकलाः कथं नमस्कारं श्राविता इत्यादि लपति तच्च महदज्ञानमेव, यतः श्रावणं नागमे निषिद्धं, किंतु तदध्ययनाध्यापने इति, कथमन्यथा | कालिकश्रुतमप्याचाराङ्गादि श्रावकेभ्यः श्राव्यते इत्यादि स्वयमेव पर्यालोच्यमितिगाथार्थः ॥१२७॥ अथोपधानाभावेऽपि कथं शुद्धिरित्याह-- तहविहसामग्गीए अभावओ सुद्धभावओ सुद्धी। कस्सइ जा साऽऽलोअणविहिव सवत्थ न पमाणं ॥१२८॥
तथाविधसामग्र्याः-तपःकरणशक्तिगुर्वादिलक्षणाया अभावात्कस्यचित् ,न पुनः सर्वस्यापि, शुद्धभावतः उपधानवहनामिमुखस्य
HAMIT geCHRIANETSMartimHINAMANIP
RITIEmaints
RITRA
॥२२३॥
For Person and Private Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधानस्थापना
श्रीप्रत्रचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२२४॥
शुद्धिर्या वर्तते सा आलोचनाविधिवत् , यथाऽऽलोचनां जिघृक्षुः शुद्धपरिणामो गुर्वादिसामय्यभावे तदभिमुखोऽनालोचितपातकोऽपि शुद्धो भवति तथाऽयमपि, परं नायं प्रकारः सर्वत्र प्रमाणं, कथंचित्कादाचित्कत्वात् , नहि मरुदेवीसिद्धिमपेक्ष्य द्रव्यचारित्रग्रहणे निरादरता युक्तेतिगाथार्थः ॥१२८ ॥ अथोपधानतपोऽपि श्रुताध्ययनयोग्यस्यैवेति योग्यायोग्ययोः स्वरूपं गाथाष्टकेन | विवक्षुः प्रथमगाथामाह---
जुग्गाजुग्गविआरो अज्झयणज्झावणंमि जिणभणिओ।
आमघडजलाहरणविसेसओ महसुअखंधे ॥ १२९॥ 'योग्यायोग्ययोर्विचारः' अयमेतस्य श्रुतस्याध्ययने योग्योऽयोग्यो वेत्येवंरूपेण पर्यालोचनमर्थात्तदध्यापकस्याध्ययनाध्यापने |जिनभणित:-तीर्थकृतोक्तः, किमुदाहरणाद् ?-'आमघटजलोदाहरणाद् , आमे-अपक्के घटे जलं यथा द्वयोरपि विनाशहेतुः, यदागम:-"आमे घडे निहत्तं जहा जलं तं घडं विणासेइ । इअ सिद्धंतरहस्सं अप्पाहारं विणासेई" ॥१॥३-वृत्तौ १३७-२ नं-वृत्ती |५५-२ पंच-९८२) इति, महाश्रुतस्कन्धे अर्थात्तदध्ययने विशेषतो योग्यायोग्यविचारो युक्तः, सर्वश्रुताभ्यन्तरभूतत्वेन परममन्त्रात्मकत्वादिति गाथार्थः ॥१२९॥ अथ योग्यस्य सामान्यतो विशेषतश्च लक्षणमाहसामण्णेणं जोग्गो अब्बुग्गहिअमई सुहमण्णो। विहिआराहणरसिओ गुरूवएसंपऽभिमुहोबा ॥१३०॥
सामान्येन-नमस्काराध्ययनार्हस्य सामान्यलक्षणं तावदव्युदाहितः सन् शुभंमन्यः, कुपाक्षिकैरव्युद्ग्राहितः शुभं-नमस्काराध्ययनं हितमिति मन्यमानः सर्वोऽपि सामान्येन नमस्काराध्ययनयोग्यः, अथोत्तरार्द्धन विशेषलक्षणमाह-'विहीं'त्यादि, विध्या
s ionedTHNAINAwaimaan AADMAPanAmAPriminalI SM famiminishin animanima-canamsesimamimmis FIROINARAINRITYALAM
Jan Education Interbon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
३विश्रामे ||२२५॥
MEHTAmana
T
imin
tiltim
MEETPRAININATHManmathNTHAPAINITIANE
Hammeline
| राधनरसिकः-उपधानादितपःप्रभृतिलक्षणेन विधिनाऽऽराधने तत्परः, अथवा गुरूपदेशमपि, अपिरेबार्थे, गुरूपदेशमेकाभिमुखः तदा- | उपधाने
राधनादिविषये गुरूपदेशश्रवणे समुत्सुको 'विशेषः सामान्यालिङ्गित एवेतिन्यायात सामान्यलक्षणयुक्तो यदि तदाराधनविधिरसि- योग्या| कस्तर्हि विशेषेणेतिगम्यं योग्यो भवतीतिगाथार्थः ॥१३०॥ अथ योग्यस्य लक्षणमाह--
योग्यौ बुग्गाहिओ अजो सोऽणरिहो अहवा परम्मुहो विहिओ। महसुअवधज्झयणे कुवखवग्गुबसवणेऽवि ॥१३१।। ___व्युद्ग्राहितः-पाक्षिकवासितो यः सोऽनहः-अयोग्यः, क?-महाश्रुतस्कन्धाध्ययने,तस्य नमस्काराध्ययनं न युक्तमित्यर्थः, अथवा अभ्युद्ग्राहितोऽपि विधितो-विधिकरणात्पराङ्मुखः, किमनेनोपधानतपोविधिनेत्येवंरूपेण तद्विधिश्रद्धानविकलः, परं| " व्युद्ग्राहितापेक्षयाऽल्यदोषभाग, मार्गपतितत्वात् , कदाचित्कथंचिच्छ्रद्धानसंभवस्याशाप्रतिबद्धत्वाद् , अनर्हः, किंवत् ?-'कुपाक्षि-| |कवर्गवत् ' यथा कुपाक्षिकसमूहः पश्चमङ्गलाध्ययनानहः, आस्तामध्ययनं दरेण, श्रवणेऽपि न योग्यः, न चैवं दृष्टान्तदान्तिक| योरैक्यमित्याशङ्कनीयं, व्युग्राहितस्य कुपाक्षिकमार्गाद्भिन्नस्यापि संभवादितिगाथार्थः ॥१३१॥ अथ कुपाक्षिकवर्गस्याहनामादि-| श्रवणमपि नोचितं, तत् कथमित्याह
जण्णं कुमईवग्गो अरहंताईण णाम समरंता । पइसमयं मह पावं अणंतभवकारणं जणइ ॥१२३।।
यद्-यस्मात्कुमतिवर्गोऽहंदादीनां नाम स्मरन , अपिगम्यः स्मरन्नपि, प्रतिसमयमनन्तभवकारणं महापापं जनयति-अर्जयतीति गाथार्थः ॥१३२।। अथ तादृशं पापं कथमित्याह
निअनिअमयाणुरत्त अरिहंताईवि मणसि काऊणं । झाइजा तमजुत्तं कलंकदाणं महंताणं ॥१३३।।
aHiRILLNALISARTANTIBHIRAININ Human
॥२२५॥
Jan Education Intebon
For Personal and Private Use Only
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२२६॥
यत्तदोर्नित्यामिसंबन्धात् यद्-यस्मात्कारणादर्हदादीनपि स्वस्वमतानुरक्तानेव मनसि कृत्वा कुपाक्षिकवों ध्यायेत् ,न चाहदादयः । कुपाक्षिकाकुपाक्षिकविकल्पितमार्गश्रद्धानभाजो भवन्ति, तेन तत्तथावचनं महताम्-अर्हदादीनां कलङ्कदानमेवेति महापातकं,वस्तुतस्तु तथा- णां ध्यान विधाचारपरिकल्पनाकाल एव तथाविधाचारप्ररूपकाणामर्हदादीनामपि तद्वत्कल्पनासंभवाद् , अन्यथा स्वाचारस्य प्रामाण्यं वक्तुमशक्यत्वाद् ,अत एव तथाविधाचारार्हदादीनां कल्पना महापातकमितिगाथार्थः।।३३॥ अथ नाम्ना साम्येऽपि भिन्नत्वे दृष्टान्तमाह
परमेसरुत्तिनाम जह एगं भिन्नभिन्नअत्थजुनिअनिअमयफलहेऊ आयारायारझाणवसा ॥३४॥
परमेश्वर इत्येकं नाम 'भिन्नभिन्नार्थयुतं' निजनिजाचारप्ररूपकत्वेन विकल्पितानेककोटिपरमेश्वरवाचकं निजमतफलहेतुर्भवति, |कस्माद्?-आचाराकारध्यानवशाद् ,आचार:-सन्ध्यावन्दनाग्निपूजादिलक्षणः आकारः-शङ्खचक्रत्रिशूलगदादिप्रहरणभृद्विचित्रवाहन| लिङ्गादिस्वरूपः, आचारचाकारश्च तयोर्ध्यानमस्मदीय आचारः कीदृगाकारभृता केन प्ररूपित इत्यादि मनसा चिन्तनं तद्वशात्तत्पारतन्त्र्याद् , अयं भावः-बौद्धादीनां सर्वेषामपि यो देवः स परमेश्वरत्वेनैवाभिमतः, तच्च नामैकमपि निजनिजविकल्पनानुसारेणानेकसंकेतवशान्नानार्थ संपन्नं, तनाम्नो ध्यानं कुर्बाणा अपि निजनिजाचारप्ररूपकं तथाविधविचित्राकारवती च मूर्तिं ध्यायति, तद्ध्यानं च तन्मतश्रद्धानाद्यात्मकमेवेतिकृत्वा यद्यत्फलं तत्तन्मताचाराराधनेन, तदेव ध्यानेनापि, तदनन्यपरिणामरूपत्वादितिगाथार्थः ॥१३४।। अथ तथाविधपरिणामाविष्करणायोपायमाह
पुच्छिजंतो लोओ निअनिअआयारभासगं भणई। आयारं पुण बंभेसरमाइअबिंबरूवाई ॥१३॥ लोको यावान् कुश्रद्धानः स च 'पृच्छयमानः प्रश्नविषयीक्रियमाणः ननु भोः को भवतां परमेश्वर इत्यवंरूपेण प्रेर्यमाण इत्यर्थः, ||
...
.
. AM॥२२६॥
Jan Education Intematon
For Personal and Private Use Only
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुपाक्षिकाणां ध्यान
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२२७॥
YammilanthamPRAMMAR
BAAPAMROPAINTIPUR
'निजनिजाचारभाषकं' स्वकीयस्वकीयमार्गप्रणेतारं परमेश्वरं भणति, एवं च सति परमेश्वराचारयोः प्रामाण्यं परस्परप्रामाण्यसापेक्षं, तश्चैव-परमेश्वरे प्रामाण्यं स्वाभिमताचारप्ररूपकत्वादेव, आचारे च प्रामाण्य तथाविधपरमेश्वरप्ररूपितत्वादेव, परमेश्वरस्याप्रामाण्ये आचारस्याप्यप्रमाण्यमाचारस्याप्रामाण्ये च परमेश्वरस्याप्रामाण्यमेवेति परस्परसापेक्षता,सा च विचार्यमाणा परमेश्वराचारयोः कथंचिदैक्यमेव सूचयति स्म, अतः स्वाचारानन्यरूपत्वात्परमेश्वरध्यानमकिश्चित्करमेव मिथ्यादृशां, तथा आकारं पुनः ब्रह्मेश्वरादिविम्वरूपाणि भणति,ननु भो भवतां परमेश्वरस्य कीदृगाकार इत्येवं प्रेरितो भणति कश्चिद् ब्रह्ममूर्ति कश्चिदीश्वरलिङ्गम् ,आदिशब्दानारायणादिमृतिप्रभृतिकम् , एवं च सति नाम्नैकत्वेऽपि निजनिजाचाराकारध्यानपारतन्त्र्यान्निजनिजमतक्रियाजन्यमेव फलं परमेश्वरध्यानेऽपीतिगाथार्थः ॥१३५।। अथोक्तं दृष्टान्तं प्रकृते योजयितुमाह
एवं कुवखवग्गो पुच्छिजंतोऽवि भणइ अम्हाणं । सद्दहणाइसमा जे ते अरिहंताइणोऽभिमया ॥१३६॥ ___ एवमुक्तन्यायेन कुपाक्षिकवर्गः पृच्छयमानोऽपि भणति-येऽस्माकं श्रद्धानादिसमास्ते एवार्हदादयोऽभिमताः-नमोअरिहंताणमित्यादिनमस्कारावल्या स्मर्यमाणास्तथाभृता एव ध्यानगोचरीभवन्ति, न पुनरतश्रद्धानभाजो, न वाऽस्मद्विपरीतमुपदिशन्तोऽपीति स्पष्टमेव नमस्कारं जपन्तोऽपि प्रतिसमयमनन्तभवभोग्यं क्लिष्टकर्मार्जयन्तीति गाथार्थः ॥१३६॥ इतिगाथाष्टकेन नमस्काराध्ययने योग्यायोग्यविचारं विधाय योग्यस्यैव नमस्काराध्ययनाध्यापने योग्ये, नान्यस्येति प्रदाथोपधानमपि कथं जिनाजेति दर्शयतिउवहाणं पुण नाणा जह तह रइअंमि जेण केणावि। किंतु रयणाविसेसे पुरिसविसेसेण जहजुग्गं ॥१३७॥
malishalilian samatanARISE EmmIIMFaiIALIMPERIARIEDUPATRIOR
॥२२७॥
Jan Education
International
For Personal and Private Use Only
www.janeyard
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
योगानयत्यं
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२२८॥
___ उपधानं पुनर्येन केनापि पुरुषेण यथा तथा रचितेन श्रुतेन नाना-जिनाज्ञा न भवति,किंतु पुरुषविशेषेण-आगमव्यवहारिणा | 'रचनाविशेषे सूत्ररचनात्मके श्रुते 'यथायोग्य' योग्यस्यानतिक्रमेण, धन्यर्षेरिवागमव्यवहारकाले उपधानं न भवत्यपि,आगमस्य
बलवत्वेन, अनियतविधिरपि कश्चित् कस्यचित्संभवति, नियतविधिनोपधानं श्रुतव्यवहारकाले भवत्येवेति यथायोग्यमितिपदमिति | गाथार्थः ॥१३७॥अथ दृष्टान्तमाह
जह सुअकेवलिरइए निज्जुत्तिमुहंमि नथि उवहाणं। पजोसवणाकप्पे अस्थि तओ तंपि णेगविहं ॥१३८॥ ___ यथा श्रुतकेवलिना श्रीभद्रबाहुस्वामिना रचिते नियुक्तिप्रमुखे-आवश्यकादिनियुक्त्युपसर्गहरजइजासमणेभयवमित्यादिस्तोत्रादावुपधानं नास्ति, अस्ति च श्रीपयुषणाकल्पसूत्रे, कसाम्येऽपि रचनाविशेष एवोपधानं भणितं, यत एवं ततस्तदपि-उपधानमपि अनेकविधं-नानाप्रकारं कालिकोत्कालिकादि, नियतदिननियततपोलक्षणं जिनाज्ञया, न पुनः स्वेच्छया, अत एवाचाराङ्गे पञ्चाशदिनामको योगः स्थानाङ्गे तु ग्रन्थगरीयस्त्वेऽप्यष्टादशदिनात्मक इत्यादिसरिपरम्परायातविधिनेतिगाथार्थः ॥१३८॥ अथ राकामतोत्सूत्रोपसंहारमाह -
इअ पुण्णिममयमूलं उस्सुत्तं तिविहमेअमिहमुत्तं । साहुपइट्ठाचउदसिमहानिसीहाण पडिसेहो ॥१३॥ --इति-प्रागुक्तप्रकारेण पूर्णिमामतमूलमेतद् उत्सूत्रं त्रिविधमिहोक्तम् , एतत्किमित्याह-'साहुत्ति साधुप्रतिष्ठा 'चउदसी'ति मापदैकदेशे पदसमुदायोपचाराच्चतुर्दशीपाक्षिकं महानिशीथं-श्रीमहानिशीथसंज्ञक सूत्रं ततो द्वन्द्वस्तेषां प्रतिषेधः, साधुप्रतिष्ठाप्रतिषेधः । अर्थात् श्रावकप्रतिष्ठेति मार्गनाशोन्मार्गदेशनारूपं महोत्सूत्रं, तथा चतुर्दशीपाक्षिकनिषेधः अर्थात्पूर्णिमापाक्षिकाभ्युपगम इत्यत्रापि
॥२२८॥
Jan Education
For Personal and Private Use Only
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरातिदेशः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२२९॥
मार्गनाशोन्मागदेशनात्मक महोत्सूत्रं द्वितीय, श्रीमहानिशीथप्रतिषेधो मार्गनाशलक्षणं, तदपि सर्वश्रुतातिशायितश्रुतप्रतिषेधात्मकत्वेन महोत्सूत्रमिति तृतीयमपि तथाभूतमेवेति राकामते महोत्सूत्रत्रिक दर्शितमिति गाथार्थः ॥ १३९ ॥ अथ तदनुजेभ्यः प्रवृत्तानामुत्सूत्राणामतिदेशमाह
सेसं पवड्ढमाणं उस्मुत्तं जमिह सड्ढसामइए | पच्छा इरिआपमुहं किअंतमवि खरयरेण समं॥१४०॥
शेषम्-उक्तोत्सूत्रत्रिकातिरिक्तं यदिह-राकामते उत्सूत्रं प्रवर्द्धमानं श्राद्धानां सामायिके पश्चादीर्यापथिकाप्रतिक्रान्तिप्रमुखं किय-131 दपि खरतरेण सम्-औष्ट्रिकमतममानमिति गाथार्थः ।। १४० ॥ अथ यदुत्सूत्रं खरतरेण समं तच्च यद्यपीहेव वक्तुं युक्तं तथापि | खरतरेण सहातिदेशे हेतुमाह---
स्वरयरमयंपि कालाणुभवा मूढाण साहुतिकरं । तेणं तम्मयवसरे पभणिज्जंतं इहंपि मयं ॥१४१। ___ खरतरमतमपि कालानुभावात् मूढानां-सम्यग्विचारपराङ्मुखानाम् , एतेऽपि योगोपधानसाधुप्रतिष्ठादिस्वीकारेण साधव एवेत्येवरूपेण साधुभ्रान्तिकरं-बाह्यदृष्टीनां साधुममताबुद्धिजनकं तेन कारणेन तन्मताक्सरे-अनन्तरं भणिष्यमाणौष्ट्रिकमतवक्तव्यतावसरे प्रभणिष्यमाणमिहापि पौर्णिमीयकमते मतं-सम्मतं ज्ञेयमिति गाथार्थः ॥ १४१ ॥ अथ द्वितीयविश्रामोपसंहारमाह
एवं कुवश्वकोसिअसहस्सकिरणमि उदयमावण्णे। चक्खुप्पहावरहिओ कहिओविइओ अ पुण्णिमिओ।।१४२।। । एवं-प्रागुक्तप्रकारेण कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे उदयं प्राप्ते 'चक्खु'त्ति चक्षुः-स्वकीयं लोचनं तस्य प्रभावो-नीलादिवस्तुग्रह
णशक्तिस्तेन रहितो-विकलो द्वितीयः पौर्णिमः-पौर्णिमीयकः कथितः, अयं भावः-उदिते हि सहस्रकिरणे यथा कौशिको निज
KINNARULMISHIP
Jan Education
Intematon
For Personal and Private Use Only
www.jinyong
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥ २३० ॥
Jain Educationa
चक्षुःप्रभावरहितो भवति, अयं हि जगन्स्वभावो यत्तामसकुलस्य सूर्यकिरणा अतिश्यामतया भासन्ते, तथा कुपक्षकौशिकसहस्रकि| रणसंज्ञितेऽस्मिन् प्रकरणे कुपक्षाणां पुरस्तादुद्भाविते कुपक्षविशेषः पौर्णिमीयको निजचक्षुः - कुदृष्टिस्तत्प्रभावरहितो भवति, तस्य | स्वमतिविकल्पिताः कुयुक्तयो न स्फुरन्ति, अथवा कुदृष्टिरपि सुदृष्टिर्भवति, एवंविधः पौर्णिमीयकः कथित इति गाथार्थः ॥ १४२ ॥ | अथायं पौर्णिमीयकः कस्मिन् संवत्सरे कस्मिश्च गुरौ विद्यमाने कथित इति प्रदर्शनाय गाथामाह
नवहत्थकायरायकि असममहिममि चित्तसिअपकखे । गुरुदेवयपुण्णुदए सिरिहीरविजय सुगुरुवारे ॥ १४३ ॥ इअ सासणउदयगिरिं जिण भासिअ धम्मसायराणुगयं । पाविअ पभासयंतो सहस्सकिरणो जयउ एसो ॥ १४४ ॥ प्रथमविश्रामोक्ता बोध्या ।। १४३ ॥ अथैतत्प्रकरणकर्तृनामर्गभिताशीर मिधायिकां गाथामाह - प्राग्वत्० ॥ १४४ ॥
इअ कृबस्वकोसिअम हस्स किरणंमि पवयणपरिखा परनामंमि पुष्णिममयनिराकरणनामा तइओ विस्सामो सम्मत्तो
XXXR FORC
इति श्रीमत्त पागणन भोमणि श्रीहीर विजयसूरीश्वरशिष्योपाध्याय श्रीधर्मसागरगणिविरचिते कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे श्रीहीरविजयमूरिदत्त प्रवचन परीक्षा परनाम्नि प्रकरणे पौर्णिमीयकमतनिराकरणनामा
तृतीयो विश्रामो व्याख्यातः ग्रन्थाग्रं २०७२ ||
KHOK SHOK KIKOKHOK DOCK O
For Personal and Private Use Only
| उपसंहारः
॥२३० ॥
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२३१॥
अथ पौर्णिमीयकानन्तरं क्रमप्राप्तं खरतरमतं निरूपयितुमाह
अह खरयरमयमूलं उस्सुत्तं जं जहा जओ जायं । पढमायरिअं नामुप्पत्तिं सुस्सुत्तमवि वुच्छं ॥१॥ 'अथे 'ति पौर्णिमीयकमतनिरूपणानन्तरं खरतरो- वक्ष्यमाणनिरुक्तिकौष्ट्रिकाद्यपरनामा लोकप्रसिद्धः तस्य मतं तदभिमतप्र रूपणालक्षणो मार्गः तस्य तस्मिन् वा मूलम् - आदिभूतं खरतरमतोत्पत्तिनिदानमुत्सूत्रं - प्रवचनमतिक्रम्य यादृच्छिक भाषणं 'यथा' येन प्रकारेण 'यतः पुरुषाद्, उपलक्षणात् यस्मिन् संवत्सरे इत्यादि ग्राह्यं जातम् - उत्पन्नं, तथेत्यध्याहार्य, तथा प्रथममाचार्यतन्मताकर्षकं तथा नामोत्पत्तिम्-अमुकहेतुना अमुकनाम संजज्ञे इत्यादिरूपेण खरतरादिनाम्नामुत्पत्तिं चकारः समुच्चयार्थः, | उत्सूत्रं मौलादुत्सूत्रात् क्रमेण प्रवर्द्धमानं यदुत्सूत्रं जातं तद्वक्ष्ये - भणिष्यामीति गाथार्थः || १ || अथ मूलमुत्सूत्रं जिनवल्लभादेवातस्तदुत्पत्तिस्वरूपमाह -
कुच्चरगच्छवासी चिइअनिवासी जिणेसरो सूरी। जिणवल्लहो अ सीसो तेण कओ दविणदाणेण ||२|| कूर्च्चपुरीयगच्छवासी चैत्यनिवासी जिनेश्वर इति नाम्ना सूरिरासीत्, तेन सूरिणा द्रविणदानेन पञ्चशतीद्रम्मद्रव्यव्ययेन जिनवल्लभनामा श्रावकपुत्रः शिष्यः कृतः, यदुक्तं खरतरैरेव - "इतश्च तस्मिन् समये आसिकाभिधान दुर्गवासी कूर्च्चपुरीयजिनेश्वराचार्य आसीत्, तत्र ये श्रावकपुत्रास्ते सर्वेऽपि तस्य मठे पठन्ति तत्र च जिनवल्लभनामा श्रावकपुत्रोऽस्ति तस्य जनको दिवं गतः, तं जननी प्रतिपालयति, पाठयोग्यश्वासौ प्रक्षिप्तः तया तत्र मठे पठितुं सर्वेभ्यश्वद्वेभ्यस्तस्याधिकः पाठ आगच्छति, अथ कथंचितेन जिनवल्लभचट्टेन बहिर्गच्छता टिप्पनकमेकं प्राप्तं, तत्र विद्याद्वयं लिखितमस्ति, सप्पकर्षिणी सर्पमोचनी च ततः कण्ठगतां
For Personal and Private Use Only
जिनवल्लभाधिकारः
।।२३१ ।।
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ||२३२॥
कृत्वा यावत्प्रथमा विद्या प्रत्ययाय पठिता तावत्स्फुटाटोपभीषणाः फुत्कुर्वाणाचश्चलचलजिह्वायुगलाः स्फुरदरुणलोचनाः सर्वा- जिनवल्लभ्यो दिग्भ्य आगच्छन् ते विद्याप्रभावाकृष्टाः महानागाः, निर्भयचेतसा चिन्तितं तेन-भूतप्रत्ययेयं विद्या, पुनरुच्चारिता द्वितीया, त
भाधिकारः स्थाःप्रभावेण पुनः पश्चान्मुखाश्चलिताश्चक्षुःश्रवसः,एतच्च तत्स्वरूपं श्रुतं सूरिणा,ज्ञातं च-निश्चितं साच्चिको गुणाधिकः पुण्यपात्रमेषः,तस्मादात्मसात्कर्तुं युक्त इति,ततस्तं द्राक्षाखर्जूराक्षोटकखण्डमण्डकमोदकादिदानपुरस्सरं वशीकृत्य तन्मातरं मधुरवचनैः संबोधयामास, यदुत एष त्वदीयपुत्रोऽत्यन्तप्राज्ञः मूर्तिमान साविकः, किंबहुना ?, आचार्यपदयोग्योऽस्ति, तदेनमस्मभ्यं प्रयच्छ, एषा तावकीना देवकुलिका अन्येषां च निस्तारको भविष्यतीत्यत्रार्थे नान्यथा किंचिद्वक्तव्यमित्यभिधाय द्रम्मशतपश्चकं तस्या हस्ते प्रक्षिप्य क्षिप्रं दिदीक्षे, जिनवल्लभोऽध्यापितस्तेन समस्ता लक्षणच्छन्दोऽलङ्कारतर्कग्रहगणितादिका निरवद्यविद्याः, कदाचित्तस्याचार्यस्य ग्रामादौ प्रयोजनमुपतस्थे, ततो गच्छता पण्डितो जिनवल्लभो भणितो-भोस्त्वया तावत् सर्वाऽपि चिन्ता कर्त्तव्या यावत्प्रयोजनमनुशील्याहमागच्छामि. विनयप्रणतोत्तमाङ्गेन जिनवल्लभेनोक्तं-पूज्यैर्यथाऽऽदिष्टं तथा विधास्ये, परमाराध्यैः कार्य निष्पाद्य शीघ्रमागन्तव्यमिति, गतोऽसौ ग्रामान्तरं, ततो द्वितीयेऽह्नि चिन्तितं जिनवल्लभेन-भाण्डागारमध्ये मञ्जूषा पुस्तकभृता दृश्यते, तदेतेषु | पुस्तकेषु किमस्तीति भालयामि, यतस्तद्वशं सर्वमपि जातमस्तीति छोटितमेकं पुस्तकं, तच्च सिद्धान्तसत्कं, तत्रोक्तं पश्यति-"साधुना द्विचत्वारिंशदोषविशुद्धेन पिण्डेन गृहस्थगृहेभ्यो मधुकरवृत्त्या गृहीतेन संयमनिर्वाहहेतवे देहधारणा कर्त्तव्या, न कल्पते यतीनां सचित्तपुष्पफलादिकं हस्तेनापि स्पष्टुं. किमङ्ग तादृशमाहारयितुं ?, न युक्त एकत्र निवासो मुनीनामित्यादिविचारान् दृष्ट्वा । | मनसा विस्मितश्चिन्तयामास-अहो अन्य एव स कश्चिद्वताचारो येन मुक्तौ गम्यते,विसदृशस्त्वस्माकमेष समाचारः,स्फुटं दुर्गतिग- ॥२२॥
Smilan Ninnamamal alliAINimmitte
AalhealtualunkRNA
Jan Education Interbon
For Personal and Private Use Only
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनवल्ल
भवृत्तम्
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे| ॥२३॥
HINDI
तयां पततामेतेन न कश्चिदाधार इति चेतस्थालोच्य गम्भीरवृत्या पुस्तकादिकं यथास्थिति कृत्वा गुरूक्तरीत्या स्थितः, कतिपयदिनानन्तरमकृतकार्यस्ततः समागतः आचार्यश्चिन्तयति-किमपि स्थानं न हीनं जातं यावजिनवल्लभेन मठवाटिकाविहारद्रव्यसंभारकोष्ठागारप्रभृति सर्व त्रातं, तस्माद्यथा योग्यश्चिन्तितः तथा निश्चितमेष भविष्यति, किंतु सिद्धान्तं विना शेषा अशेषा अपि२ तर्कालङ्कारादिविद्या अनेनाभ्यस्ताः, सिद्धान्तश्च यथावस्थितः संप्रतितनकालापेक्षया संपूर्णः साम्प्रतं श्रीअभयदेवमूरिसमीपे श्रूयते, तत्सिद्धान्तवाचनाग्रहणार्थ तत्पाश्व जिनवल्लभं प्रेषयामि, गृहीतायां तु सिद्धान्तवाचनायां समस्तविद्यावनितावल्लभं स्वपदे स्थापयिष्यामीति परिभाव्य वाचनाचार्य कृत्वा निश्चिन्ततोपेतभोजनादियुक्तिं च चिन्तयित्वा जिनशेखराभिधानद्वितीयशिष्यवैयावृत्यकरसमेतं जिनवल्लभं श्रीअभयदेवाचार्यसमीपे प्रेषितवान् , मरुकोट्टमध्येनाणहिल्लपाटकं गच्छता रात्रौ मरुकोट्टिमाणश्रावककारितजिनभवने प्रतिष्ठा विदधे, ततः पत्तने प्राप्तः श्रीअभयदेवमूरिवसतिं पृष्ट्वा प्रविष्टः, तत्र दृष्टो भगवान् तीर्थकरप्रतिरूपः सन्निकृष्टो| पविष्टसिद्धान्तवाचनार्थिप्रचुराचार्यः स्ववाग्वैभवावधृतदेवाचार्यः, भक्तिभरोल्लसितबहलरोमाञ्चकञ्चुकिताश्चितकायलतिकेन वन्दितस्तेन, ततो गुरुणा दर्शनमात्रेणेव योग्योऽयं शुद्धात्मकफलक इव कश्चिदयं दृश्यते इति परिविभाज्य मधुरवाण्या पृष्टः-कुतो भवान् | किं च भवतः प्रयोजनम् , आनम्य ततो नियोजितकरकुड्मलेन भगवदर्शनोद्भूतप्रभृतनिरुपमानबहुमानजलपटनिर्धातान्तरमलेन | वचनामृतवारिन्यक्कृतामृतनिम्मितरोहिणीवल्लभेन जगदे जिनवल्लभेन-भगवन् ! निजाखण्डलक्ष्मीप्रवीणस्वःपुरीदासिकायाः समागतः श्रीमदाशिकायाः, श्रीजिनेश्वरसूरिणा स्वगुरुणा प्रेषितस्य मम मधुकरविभ्रमस्य यौष्माकीणवक्राम्भोजमकरन्दपानं विधातुं, ततःप्रभुभिरुक्तं युक्तं विहितं भवता यत् सिद्धान्तवाचनाभिप्रायेणात्र समागतः,ततःप्रधानदिने वाचनां दातुमारब्धः, यथा यथा गुरु
।।२३३॥
san Educationa international
For Person and Private Use Only
www.janelibrary.org
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२३४॥
Jain Educationa
| जिनवचनवाचनां ददाति तथा तथा प्रमुदितचित्तः सन् स सुशिष्यः सुधारसमिव तामास्वाद यति, हर्षोत्फुल्लपद्मसदृशं तं तादृशं शिष्यममिवीक्ष्य गुरवोऽपि तोषपोपद्विगुणीकृतवाचनादानोत्साहा बभ्रुवुः, किंबहूक्तेन ?, तथार ज्ञापनबुद्ध्य । श्रीपूज्या वाचनां तस्मै दातुं प्रवृत्ताः | यथा स्तोकेनैव कालेन सिद्धान्त वाचना परिपूर्णा जाता, तथा गुरोर्ज्योतिषिक एकः पूर्वप्रतिपन्न आसीत्, यदि भवतां कश्चिद्योग्यः शिष्यो | भवेत् तदाऽसौ मह्यं समर्पणीयो येन तस्मै समग्रज्योतिषं समर्पयामि, ततः पूज्यैर्जिनवल्लभगणिः समर्पितः, तेनापि जिनवल्लभाय ज्योतिषं सपरिज्ञानं समर्पितम् एवं च गृहीतसिद्धान्तवाचनः सिद्धान्तोक्तक्रियासम्यगनुष्ठानबद्धमानसः सम्यगधिगतसस्फूर्त्तिज्योतिषः | स्वगुरोः समागमनाय मुत्कलवचनं प्रतीच्छति, प्रभुभिरभिहितं वत्स ! सिद्धान्तोक्तसाधुसमाचारस्तावत्समस्तोऽपि त्वयाऽवगतोऽतस्तदनुसारेण क्रियोद्धारेण यथा प्रवर्त्तसे तथा विधेयं, श्रीजिनवल्लभगणिना पादयोर्निपत्य भणितं यथा पूज्यपादा आज्ञापयन्ति| तथैव निश्चितं प्रवर्त्तिष्ये, प्रधानदिने च चलितो, यथागतमार्गेण पुनर्मरुकोट्टे प्राप्तः, आगच्छता सिद्धान्तानुसारेण देवगृहे विधिर्लि| खितो येन विधिना विधिचैत्यमपि मुक्तिसाधनं, विधिचैत्यस्य विधिरयं - "अत्रोत्सूत्रजनक्रमो न च न च स्नात्रं रजन्यां सदा, साधूनां ममताश्रयो न च न च स्त्रीणां प्रवेशो निशि । जातिज्ञातिकदा ग्रहो न च न च श्राद्धेषु ताम्बूलमित्याज्ञाऽत्रेयमनिश्रिते विधिकृते श्रीजैन चैत्यालये ॥ १॥" इत्यादिविधिर्विधेयो येन सर्व चैत्यवन्दनाद्यनुष्ठानं मुक्तये संपद्यते इति, ततोऽसौ गुरुसमीपे गन्तुं प्रवृत्तः, प्राप्तो माइडग्रामे, आसिकादुर्गादव क्रोशत्रये स्थितः, तत्रैव गुरोर्मीलनाय पुरुषः प्रेषितः, तस्य हस्ते लेखो दत्तो यथा युष्म| त्प्रसादतः सुगुरुसमीपे वाचनां गृहीत्वा माइडाग्रमे अहं समागतोऽस्मि, पूज्यैः प्रसादं कृत्वाऽत्रैवागत्य मम मीलनीयं ततो गुरु| मिरज्ञायि किमिति जिनवल्लभेनेत्थं निर्दिष्टं ?, नात्रागतोऽभवत् ?, ततो द्वितीयदिने सकललोकेन सार्द्ध समायात आचार्यः, अभिमुखं
For Personal and Private Use Only
जिनवलभवृत्तम्
॥२३४॥
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
||२३५॥
गतो जिनवल्लभः प्रणतो गुरुः, पृष्टा श्रेमवार्त्ता गुरुणा कथिता यथोक्ता सर्वापि वार्त्ता, तेन ब्राह्मणसमीचीनज्ञाननिमित्तं मेघादिस्व| रूपाणि तथा ज्योतिषचलेन भणितानि कानिचिद्यथा गुरोरप्याश्चर्यकारीणि जातानि 'भृतपूर्वकस्तद्वदुपचार' इति न्यायाद्गुरुणेत्युक्तं, | पृष्टो गुरुणा - किमिति त्वं मध्ये नागतो ?, जिनवल्लभगणिनाऽभिहितं -भगवन् ! सुगुरुमुखाजिनवचनामृतं पीत्वा कथमधुना दुर्गतिगुप्तावात्मनः समुचितपाशं विषयवृक्षसदृशं चैत्यवासं सेवितुमिच्छामि ?, ततो गुरुणा भणितं - भो जिनवल्लभ ! मयेदं चिन्तित| मासीद्-यत्तुभ्यं स्वपदं दच्वा त्वयि स्वगच्छदेवगृहश्रावकादिचिन्तां निवेश्य पश्चात्स्वयं सुगुरुसमीपे वसतिमार्गमङ्गीकरिष्ये, ततो जिनवल्लभगणिना विकस्वरवदनारविन्देन भणितं - भगवन् ! अतीव शोभनमेतद्, विवेकस्य हीदमेव फलं यद् हेयपरिस्यागेनोपा| देयमुपादीयते, तर्हि समकमेव सुगुरुसमीपे गम्यते, गुरुणेषन्निःश्वस्य प्रत्यपादि - यदुत वत्स ! ईदृशी निःस्पृहता नास्त्यस्मार्क, यया चिन्ताकरणसमर्थं पुरुषं विना गच्छदेवगृहवाटिकादिचिन्तां मुक्त्वा सुगुरुपार्श्वे वसतिवासमङ्गीकुर्म्महे, अवश्यं भवता विधातव्यं वसतिवसनं, जिनवल्लभगणिरपि तत्सम्मतेन पत्तने विजहार, श्रीमदभयदेवसूरिपादान् ब्रह्रादरेण वन्दितवान्, सद्गुरूणाम| तिशयेन समाधानं समजनि, चिन्तितं च यथा परीक्षितस्तथैवैष जज्ञे, ततो मनसि विदन्तोऽपि न कस्यापि प्रतिपादयन्ति यदुत एष एवास्मत्पदयोग्यो, यतो देवगृहनिवासिशिष्य इतिहेतोर्गच्छस्य सम्मतं न भविष्यतीति, ततो गच्छाधारको वर्द्धमानाचार्यः स्वपदे निवेशितः, जिनवल्लभगणेश्च क्रियोपसंपदं दत्तवन्त इत्यतः प्रभृत्यस्मदाज्ञया सर्वत्र प्रवर्त्तितव्यमिति, एकान्ते पुनः प्रसन्नचन्द्राचार्यो भणितः मदीये पढे भव्यलने जिनवल्लभगणिः स्थापनीय इत्येवं नवाङ्गीवृत्तिं वर्तिनीमिव मुक्तिनगरस्य भव्यजनेभ्यः प्रति| पाद्य सिद्धान्तोक्तविधिना समाधानेन देवलोकं गताः श्रीअभयदेवसूरयः, प्रसन्नचन्द्राचार्यस्यापि सुगुरुपद निवेशन प्रस्तावो न जातः,
|
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
|जिनवल्ल भट्टत्तम्
॥ २३५॥
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रकचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२३६॥
जिनवल्लभवृत्तम्
ततस्तेनापि स्वायुःपरिसमाप्तिसमये श्रीदेवभद्राचार्याणां विज्ञप्तं यत्सुगुरूपदेशो युष्माभिरेव सफलीकार्योऽवश्यमेव, मया कर्तुं न| शकितः, ततः प्रतिपन्नं-वर्तमानयोगेनैवं करिष्यामः, समाधानं भवद्भिर्विधेयमिति, जिनवल्लभवाचनाचार्योऽपि कतिचिदिनानि पतनभूमौ विहत्य न तादृशो विशेषेण बोधः कस्याप्यत्र गुर्जरत्रामण्डले विधातुं शक्यते येन समाधानमुत्पद्यते (इति) मनसिकत्यात्मद्वितीय आगमविधिना सुशकुनेन भव्यजनमनस्सुक्षेत्रभृमिकासु भगवद्भणितविधिधर्मबीजनिक्षेपणार्थ श्रीमेदपाटदेशादिषु विहारं चकार, ते च देशाः सर्वेऽपि प्रायेण चैत्यनिवास्याचार्यैाप्ताः, सर्वोऽपि लोकस्तद्वासितो वर्त्तते, किं बहुना?, तादृशदेशान्तरस्थग्रामनगरादिषु विहारं विदधानश्चित्रकूटाचलदुर्गे प्राप्तः, यद्यपि तत्रत्यक्षद्वैर्भावितो लोकस्तथाध्ययुक्तं किमपि कर्तुं न शक्नोति, श्रीपत्तने श्रीगुरूणां महत्याः प्रसिद्धेः श्रवणात , ततो जिनवल्लभगणिना स्थानं याचिताः तत्रत्यश्राद्धाः, तैश्चोक्तं-चण्डिकामटोऽस्ति यदि तत्र तिष्टथ, ततो जिनवल्लभगणिना ज्ञातं-दुष्टाभिप्रायेणैवं भणन्ति, तथापि तत्रापि स्थितस्य देवगुरुप्रसादाद्भद्रं | भविष्यतीतिचिन्तयित्वा भणितास्ते-तत्रैव बहु मन्यध्वं यूयं येन तिष्ठामः, तेरुक्तम्-अतीव सम्मतमस्माकं,तिष्ठथ यूयं, ततो देवगुरुन् संस्मृत्य देवतां चानुज्ञाप्य स्थिताः तत्र, देवता तेषां ज्ञानेन ध्यानेन संतुष्टा सती दत्तावधाना रक्षति, ते च श्रीजिनवल्लभवाचनाचार्या इत्यादि यावत् श्रावका अपि स्तोकं स्तोकेन समागच्छन्ति, ततः सिद्धान्तवचनानि श्रुत्वा तदनुसारेण क्रियामपि दृष्ट्वा साधारणसट्टकसुमतिपल्हकवीरकमानदेवधंधकसोमिलकवीरदेवादिभिः श्रावकैः समाधिना श्रीजिनवल्लभवाचनाचायों गुरुत्वेन प्रतिपेदे, श्रीजिनवल्लभगणीशानां गुरूपदेशेनातीतानागतादिज्ञानं ज्योतिषज्ञानं चातिशयितमासीत , भगवदन्तिके साधारणश्राद्धः |परिग्रहपरिमाणं ग्रहीतुं प्रवृत्तः, गणिमित्रैः स उक्तः-कियन्मानं सर्वसंग्रहे करिष्यसीति ?, साधारणः-भगवन्! मृतं विंशत्या
HIMSUTRAINITHALIPANI MAHIMAHARAULINE DilliAdhunnuliamadunihaal
Munna
RHINA
२३६॥
Jan Educationem bon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२३७||
सहस्रम, विमलज्ञानदृष्टयो जिनवल्लभगणयः श्रावक ! बहुतरं कुरु ततः कृतानि त्रिंशत्सहस्राणि पुनर्ज्ञानेन - महानुभाव ! इतोऽपि प्रभूततरं परिभावय, साधारणः - प्रभो ! मदीयसमस्तगृहसारमूल्यगणनेऽपि पश्च शतानि न पूर्यन्ते, कौतस्कुती ममाधिकतरद्रव्यसंप्राप्तिः ?, पुनर्हुकृत्य प्रभवः - सर्वसाधारणसाधारण धार्मिक श्रावक ! किमसाध्यं पुण्यसंभारस्य ? मा कुरु गणनतुलां, चणकमात्र विक्रयिणोऽपि पुरुषाः संख्यातिगा लक्षपतयो भवन्तीति, साभिप्रायं गुरुवचनमाकर्ण्य निश्चिन्तितं किंचित् काञ्चनसंप्रात्यादिकं भद्रं मम भविष्यतीति विचिन्त्येषद्विहस्य च साधारणेनोक्तं यद्येवं तर्हि भगवन् ! भवतु सर्वपरिग्रहे | ममकं लक्षमिति, तथा वित्तीर्णगृहीत परिग्रहपरिमाणः सन् सद्गुरुपादोपास्त्यपहस्तिताप्रशस्तान्तरायकर्म्मा दिने दिने प्रवर्द्धमानः संपदा गुर्वाज्ञया विशेषतः प्रवर्त्तमानः साधारणः सकलसङ्घस्य साधारणः समभृत्, सहकादयोऽपि श्राद्धाः साधारणवत् सर्वत्र जिनवल्लभ| गणेराज्ञया प्रवर्तितुमारब्धाः, तत्र कृतचतुर्मासककल्पानां श्रीजिनवल्लभगणिवाचनाचार्याणामाश्विनमासस्य कृष्णपक्ष त्रयोदश्यां श्रीमहावीरदेवगर्भापहारकल्याणकं (आगतं) “पंचहत्थुत्तरे होत्था साइणा परिनिच्युडे' त्ति प्रकटाक्षरैरेव सिद्धान्ते प्रतिपादनाद्, अन्यश्च तथाविधं विधिचैत्यं किमपि नास्ति, ततोऽत्रैव चैत्यवासिंचत्ये गत्वा यदि देवा वन्द्यन्ते तदा शोभनं भवति, गुरुमुखकमलविनि|र्गतवचनाराधकः श्रावकरुक्त-भगवन् ! यद्युष्माकं सम्मतं तत् क्रियते, ततः सर्वे श्रावकाः निर्मलशरीर निर्मलवस्खा गृहीतनिर्मलपूजोपकरणा गुरुणा सह देवगृहे गन्तुं प्रवृत्ताः, ततो देवगृहस्थितया आर्थिकया गुरुश्राद्ध समुदायेनागच्छतो गुरून दृष्ट्वा पृष्टं - को | विशेषोऽद्य १, केनापि कथितं - वीरगर्भापहारकल्याणककरणार्थमेते समागच्छन्ति, तया चिन्तितं-पूर्व केनापि न कृतमेतद्, एतेऽधुना करिष्यन्तीति न युक्तं, पश्चात् संयतीदेवगृहद्वारे पतित्वा स्थिता, द्वारप्राप्तान् प्रभूनवलोक्योक्तमेतया दुष्टचित्तया मया मृतया यदि
For Personal and Private Use Only
जिनवलभवृत्तं
॥२३७||
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
||२३८||
Jain Educationa
परं प्रविशत, ताद्यगप्रीतिकं ज्ञात्वा निवर्त्य स्थानं गताः पूज्याः, श्राद्धैरुक्तं- भगवन् ! अस्माकं बृहत्तराणि सदनानि सन्ति, तत एकस्य | गृहोपरि चतुर्विंशतिपट्टकं धृत्वा देववन्दनादि सर्व धर्मप्रयोजनं क्रियते, पष्ठकल्याणकमाराध्यते, गुरुणा भणितं तत्किमत्रायुक्तं ?, तत आराधितं विस्तरेण कल्याणकं जातं समाधानम्, अन्येद्युगीतार्थः श्रावकैर्मन्त्रितं यदि विपक्षेभ्योऽविधिप्रवृत्तेभ्यः प्रा जिनोक्तो विधिर्न लभ्यते ततो यदि गुरोः सम्मतं भवति तदा तले उपरि च देवहगृहद्वयं कार्यते, स्त्रसमाधानं गुरूणां निवेदितं, गुरु भिरप्युक्तं - जिनभवनं जिनविम्बं जिनपूजां जिनमतं च यः कुर्यात् । तस्य नरामरशिव सुखफलानि करपल्लवस्थानि ॥ १ ॥ इत्यादिदेशनया ज्ञातं श्राद्धैः श्राद्धप्रधानैः यद्गुरूणामभिप्रेतमेवैतत्, लोकमध्ये च वार्त्ता जाता यथैते देवगृहद्वितयं कारयिष्यन्तीति, वार्त्तामाकर्ण्य प्रहलाद नबृहत्तरेण बहुदेवश्रेष्ठिना कथितम् एतेऽष्टौ कापालिका देवगृहद्वितयं कारयिष्यन्तीतियावत्, तत्र चोपरि|ष्टात् श्रीपार्श्वनाथजिनभवनमधस्ताच्च यावच्छ्रीमहावीरभवनं निर्मापितं श्रीजिनवल्लभवाचनाचार्यैर्विस्तरेण समस्तविधिपूर्वकं चक्रे | गरिष्ठा प्रतिष्ठा, सर्वत्र प्रसिद्धिर्जाता अहो एत एव गुरव इत्यादि यावत् मरुकोट्टीयश्रावकैः श्रीजिनवल्लभगणिन आचार्या विहार| क्रमेण समाहृता इत्यादि यावत् श्रावकाणां धर्मपरिणाममुत्पाद्य पुनर्नागपुरे विहारं चक्रुः श्रीजिनवल्लभगणयः, अत्रान्तरे श्रीदेव| भद्राचार्या विहारक्रमं कुर्वाणाः श्रीअणहिलपत्तने समायाताः, तत्रागतैश्चिन्तितं - प्रसन्नचन्द्राचार्येण पर्यन्तसमये ममाग्रे भणितं - भवता जिनवल्लभगणिः श्री अभयदेवसूरिपदं निवेशनीयः, स च प्रस्तावोऽधुना वर्त्तते, ततः श्रीनागपुरे श्रीजिनवल्लभगणेर्विस्तरेण लेखः प्रेषितः - त्वया शीघ्रं समुदायेन सह चित्रकूटे विहर्त्तव्यं येन वयमागत्य चिन्तितं प्रयोजनं कुर्मः, ततः समागताश्चित्रकूटे जिनवल्लभगणयः, तथा देवभद्राचार्या अपि सपरिवाराः, पं० सोमचन्द्रोऽप्याकारितः परं नागन्तुं शक्तोऽभूत्, ततो महता विस्तरेण
For Personal and Private Use Only
जिनवल्लभवृत्तं
॥२३८ ॥
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनवल्लभवृत्त
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२३९॥
श्रीदेवभद्राचार्यः श्रीअभयदेवमरिपट्टे श्रीजिनवल्लभगणिः स्थापितः, अनेन भव्यलोकः श्रीजिनवल्लभमूरीन् युगप्रधानश्रीअभयदेवमूरिप्रभुभक्तान् समालोक्य मोक्षमार्गे प्रवृत्तः, देवभद्राचार्यादयस्तु पदस्थापनं कृत्वा कृतकृत्यमात्मानं मन्यमानाः श्रीअणहिल्ल| पाटकादिस्थाने विहारं चक्रिरे, श्रीजिनवल्लभसूरिभिस्तु स्वायुःप्रमाणं गणितं यावत् षड् वर्षाण्यद्याप्यायुरस्तीत्यागतं, ततश्चिन्तितम्-एतावताऽपि कालेन प्रभूतभव्यलोकप्रतिबोधं करिष्याम इत्येवं सुस्थितानां तेषां षण्मासातिक्रमेऽकस्मादेहास्वास्थ्यं जातं,ज्ञात किमेतत् ?, पुनर्निपुणं निरूपयन्ति तावदकोच्छिष्टं जातं, पण्मासानां स्थाने षड्वर्षाण्यागतानि, तत एतावदेवायुरिति निश्चित्य ते | महासच्चाः समस्तसङ्घन सार्द्ध दत्तमिथ्यादुष्कृताः प्रतिपन्नचतुःशरणा विहितसर्वसच्चक्षामणाः दिनत्रितयमनशनं विधाय सप्तषष्ट्युतरैकादशशतसंवत्सरे११६७ कार्तिककृष्णद्वादश्यां१२ रजनीचरमयामे पश्चपरमेष्ठिपरावर्तनं कुर्वन्तः श्रीजिनवल्लभसूरयो महात्मानश्चतुर्थदेवलोकं प्राप्ता इत्यादि जिनदत्ताचार्यकृतस्य गणधरसार्द्धशतकस्य बृहृवृत्तौ,एवंविधे जिनवल्लभव्यतिकरे तदपत्यकृतवर्णनमाकर्ण्य न सम्मोहः कार्यः, यतो जनकजननीखजूरादिखाद्यार्पणविधिपुरस्सरवशीकरणपश्चशतीद्रविणार्पणपूर्वकप्रवाजनाचार्याभिधानोत्सूत्रव्यवस्थापनपुरस्सरसाधारणसट्टकप्रमुखनवीनसमुदायव्यवस्थापनार्थिकोत्सूत्रनिवारणप्रमुखसंबन्धमात्रघटकं समीचीनं, शेषं तु योगाद्यनुष्ठानविकलस्यापि तथाभूतस्य जिनवल्लभस्य संविग्नश्रीअभयदेवसूरिसकाशासिद्धान्तवाचना श्रीअभयदेवमूरिसंबन्धघटनाय प्रसन्नचन्द्रादीनां कर्णजापपरम्परया तत्पदृधरत्वमित्यादिकं जिनदत्ताचार्यादिभिर्विकल्प्य लिखितं सम्य| ग्धिया पर्यालोच्यमानं विशीर्यत एवेतिकृत्वा अकिश्चित्करमेवेति बोध्यं, तत्पर्यालोचनं च खरतरौष्ट्रिकादिनामव्युत्पत्तिवक्तव्य| ताऽवसरे वक्ष्यते, अत एव भूयोऽसंगतोऽपि जिनवल्लभव्यतिकरोग्रे बहुपयोगीति विचिन्त्य किश्चित्सविस्तरमिहव लिखित इति
॥२३९॥
For Persona
Pives
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनवल्लभवृत्तं
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२४॥
Ham melinatomiseall JAIAIRANIHIRAAMIRLAAISAP
| गाथार्थः ॥२॥ अथ जिनवल्लभः कीदृशो भूत्वा किं कृतवानिति ज्ञापनार्थ गाथायुग्ममाह' सो चइडं निअयगुरुं चित्तउडे चंडिआमदमि ठिओ। वासारत्तं अण्णत्थ वसहिमवगासमलहंतो ॥३॥ | सुविहिअमच्छरगसिओ तसिओ सुपहा सुविहिअनियत्थो। तेणं केइवि स.ढा वसीकया वयणरयणाए॥४॥
सोऽनन्तरोक्तो जिनवल्लभो निजको-निज एव निजक आत्मीयः स चासौ गुरुश्च-प्रजाजनाचार्यस्तं श्रीजिनेश्वरसूरिनामानं | | 'त्यक्त्वा' अपास्य 'जिणवल्लहकोहाओ'त्ति वृद्धवचनात् क्रोधादितिगम्यं, क्रोधनिदानं तु 'पंचहत्थुत्तरे'त्यादिव्याख्यायां राभस्यास्पष्ठकल्याणकारूपणे गुरुणा निवारणमेव संभाव्यते, तद्वथंजकं तु वृद्धवादानुगतं प्रागुक्तजिनवल्लभव्यतिकरे गुर्जरत्रावनौ विहरतो जिनवल्लभस्य चित्तस्वास्थ्यहेतोः कस्यापि प्रतिबोधाभावाच्चित्रकूटे षष्ठकल्याणकव्यवस्थापनानन्तरं चित्तस्वास्थ्यं समजनी-| त्यर्थवद्गणधरसार्द्धशतकवृत्तिवचनमेव, अन्यथा तथाविधार्थापकवाक्याद्यसंभवाद् , एवं क्रोधानितश्चित्रकूटेऽन्यत्र वसत्यवकाशमलभमानो वर्षारानं 'चण्डिकामठे' चण्डिकाभिधाना मिथ्याग्देवता तस्याः स्थाने 'स्थितो' वर्षानिवासं कृतवान् , कीदृशो जिनवल्लभः-?-"सुविहिअ" इत्यादि सुविहितमत्सरग्रस्तः सुविहितास्तदानीं श्रीअभयदेवसरिश्रीदेवमूरिप्रभृतयस्तेषु यो मत्सरः, तैरनादृतत्वेन तेष्वान्तरवृत्त्या सेप्यः, तेन ग्रस्तः-तदायत्तः, तद्यञ्जकं च तथाभूतेष्वपि सुविहितेषु तन्निश्रामन्तरेणैव यावज्जीवं | स्वेच्छया प्रवर्तनमुत्सूत्रप्ररूपणेन तीर्थबाधाकारि नवीनमतव्यवस्थापनं चेति स्फुटमेव, अन्यथा षष्ठकल्याणकव्यवस्थापनस्यासंभ
वात् , नचायं श्रीअभदेवसूरिनिश्रयैव प्रवृत्तो भविष्यतीति शङ्कनीयं, तदनिश्रयैव प्रवृत्तेरस्य दर्शयिष्यमाणत्वात् , पुनः कीदृशःD'वस्तः' त्रस्त इव त्रस्तो, भ्रष्ट इत्यर्थः, कुतः ?-'सुपथात् , शोभनः पंथाः सुपथो-जिनोदितमार्गस्तस्मात् ,पुनरपि कीदृशः?-'सुवि
Sumi
maiIRImmunNINNILAMERImant INIRAHMINAPITANAMAnimne
TAITRENTS
||२४०||
For Person
Prive
Only
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥२४१॥
हितनेपथ्यः साधुवेपधारी, साध्याभास इत्यर्थः, किंच- अनन्तानुबन्धिकषायोदयमन्तरेणोत्सूत्रमार्गप्रवर्तकत्वासंभवात्, अनन्तानुबंधिकषायिणो हि नियमान्मिथ्यादृष्टय एव, ते च सुविहितमत्सरिण एव स्युः, यद्यपि कदाचित् वाङ्मात्रेण सुविहितानुकूल्यं ज्ञाप| यन्ति तथापि ते विषकुम्भामृतपिधानकुम्भकल्पा बोध्याः, यथा साम्प्रतमपि केचन कुपाक्षिकाः वयं तपागणसाधूनां महानुभावत्व| मेच श्रमह इति प्रत्यक्षा दृश्यन्ते, तेन तथाभूतेन सुविहितभ्रान्तिजनकेन जिनवल्लभेन 'वचनरचनया' निजवचनचातुर्या कालानुभावात् 'केहवि' अपिरेवार्थे केचिदेव, न पुनः सर्वेऽपि श्राद्धाः उपलक्षणात्काचित् श्राविका अपि 'वशीकृताः' स्वायत्तीकृताः, तत्रत्यसश्चैकदेशः स्वायत्तीकृत इत्यर्थ इतिगाथायुग्मार्थः | ३ | ४ | अथ जिनवल्लभेन किं प्ररूपितमित्याह
सिं पुरओ पढमं छह कलाणगंपि उबइङ्कं । निअचिंतिअकज्जट्टा वारिजंतेण तेणेव ||५||
ये श्रावकाः स्ववशीकृतास्तेषां पुरस्तात्प्रथमम् आदौ पष्ठं कल्याणकमेव प्ररूपितं, विपरीतबोधनिदानं तूत्सूत्रवचनावसरे वक्ष्यामः, | किमर्थं षष्ठ कल्याणकं प्ररूपितं ? - 'निअ ' इत्यादि, निजचिन्तितकार्यार्थ, मयाऽवश्यं षष्ठं कल्याणकं व्यवस्थापनीयमित्येवंरूपेण चिन्तितं यत्कार्य तदर्थ, केन ? - 'तेनैव' जिनवल्लभेनैव, पष्ठकल्याणकप्ररूपणामूलं जिनवल्लभ एव, नान्यः कोऽपीत्यर्थः, किं क्रिय| माणेन ? - निवार्यमाणेन अर्थात्तीर्थेन, अयं भावः प्रवचनोपघात्यनुचितं प्ररूपयन्तं बलवन्तमपि पुरुषं तीर्थदाज्ञावर्त्ती सङ्घो | निवारयत्येवेतिकृत्वा भो जिनवल्लभ मा इत्थं प्ररूपयेत्याक्रोशवचनैस्तीर्थनिवारितोऽपि अभिनिवेशात्पष्ठं कल्याणकं तीर्थमवगणय्यैव व्यवस्थापितवान्, अन्यथा सङ्घन बहिष्कृतेरसंभवात् न ह्यपराधी तदीयापराधमनुद्भाव्यैव केनापि बहिष्क्रियते इति लोकेऽपि प्रतीतत्वात्, बहिष्कृतत्वं च जिनवल्लभस्य खरतरेणैव भणितं, तथाहि - "संघत्राकृतचैत्य कूटपतितस्यान्तस्तरां ताम्यतस्तन्मुद्रादृढ
For Personal and Private Use Only
जिनवल्लभप्ररूपणा
॥२४१ ॥
.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनवल्लभप्ररूपणा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२४२॥
P Pandimamimma ImmunitP RIMARSHIROINTAILSINAHARAPARISHMAPLANTHI
awanRINISTRATHI
|पाशबन्धनवतः शक्तश्च न स्पन्दितुम् । मुक्त्यै कल्पितदानशीलतपसोऽप्येतत्क्रमस्थायिनः,सङ्घव्याघ्रवशस्य जन्तुहरिणवातस्य मोक्षः | कुतः १ ॥१॥" इतिसङ्घपट्टके,तद्वृत्त्येकदेशो यथा-तथैदंयुगीनसधप्रवृत्तिपरिहारेण सङ्घबाह्यत्वप्रतिपादनममीषां भूषणं,नतु दूषणं, | तत्प्रवृत्तेरुत्सूत्रत्वेन तत्कारिणो दारुणदर्गतिविपाकश्रुत्या तत्परिहारेण प्रकृतसङ्घबाह्यत्वं तेषां चेतसि रुचितत्वादित्यादिना सबाह्यत्वकरणं च तदानीं तस्य सिद्धमेव, न च जिनवल्लभस्य यत्सङ्घवाह्यत्वं तच्चैत्यवासिसङ्घापेक्षयैवेतिवाच्यं, चैत्यवासिभिरपि सुसाधुसमुदायस्य वचसापि तथा पराभूतेः कर्तुमशक्यत्वात् , नहि लोकेऽप्युन्मार्गगामी भृयानपि जनः सुमार्गगामिनं वचसाऽप्यपातेयं कर्तुं शक्नोति, तथा जगद्व्यवहाराभावात् , श्रीअभयदेवसूर्यादीनामपि तथापराभूतिप्रसक्तेश्च, नचैतत्क्वचित् कदाचित् नापि असंविनसमुदायेन संविनसमुदायःसंघबहिष्कृत इति दृष्टं श्रुतं वा,किंच-खरतरेणाप्यैदयुगीनसङ्घप्रवृत्तिपरिहारेणेत्यायुक्तं न पुनश्चैत्यवासिस नेत्यायुक्तं, तस्मात्संघबाह्यता जिनवल्लभस्य तीर्थानमिमतप्रकाशकत्वात् निवारणेऽप्यनिवृत्तत्वाच्च पूर्णिमाप्ररूपकचन्द्रप्रभाचार्यवबोध्यम्,एतेन श्रीअभयदेवमूरिनिश्रां प्रतिपद्यैव जिनवल्लभो विहृतवानित्यपि कश्चिद्वाचालो वदन्नेव मुद्रितवागवगन्तव्यः, |श्रीअभयदेवसूरिनिश्रितस्य सङ्घबाह्यत्वकरणासंभवात् , किंच-यद्ययं सङ्घबाह्यो नाभविष्यत्तदा तदानींतनसचं व्याघ्रोपमयाऽपि ।
नोपावर्णयिष्यत् , तस्मात्सङ्घ निवारयत्वेव षष्ठं कल्याणकं व्यस्थापित, संयतीनिवारणं तु खरतरेणाप्युक्तमस्तीति प्रागुक्ततव्यतिकरे | बोध्यम् ,एवं संयतीनिवारणे सिद्धे संघनिवारणं तु सुतरामेव सिद्ध्यति, संयत्याश्च सङ्घान्त तत्वादितिगाथार्थः ।।५।। अथैवं प्ररूपयन् | जिनवल्लभो यथा परलोकं प्राप्तस्तथा दर्शयन्नाह
एवं बुग्गाहंतो अण्णत्थवि विहरिऊण कइ बरिसे । निअयपयसीसरहिओ कालगओ कालजोपण ॥६॥
mammmmmmmHARDHAMIRRE-LAAPARINEETIBPMAINILITY
॥२४२॥
For Persona
Pivo
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
विधिसंघः
चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२४३॥
MORMINIS Imamaline NI
Imamt INCOMHIRALAALARITamil
a initatinimalini
MHRIRAL Hunt
एवं पष्ठकल्याणकप्ररूपणेन 'व्युद्ग्रहयन्' तथाविधक्लिष्टकर्मवशवत्तिनो जनान् विप्रतारयन् 'अन्यत्र' चित्रकूटादन्यत्र नागपुरादौ 'कइ वरिसेत्ति कति वर्षाणि-कतिसंख्याकानि वर्षाणि विहृत्य प्राकृतत्वात्पुस्त्वं निजमेव-स्वकीयमेव निजकमेवंविधं यत्पदंस्थानं तदुचितेन शिष्येण रहितः-शून्यः, स्वपदे कश्चनापि शिष्यमनवस्थाप्येत्यर्थः, 'कालयोगेन' तथाविधकालसामय्या 'कालं' कालधर्म मरणं प्राप्तः, स्वपदोचितापत्यशून्य एव परलोकं गत इत्यर्थः, बहुकालं विहरतापि जिनवल्लभेनामुकः प्रवाजित इति श्रुतेरप्यनुपलब्धेः अपत्यशून्यत्वेऽपि नाशङ्केति, किंच-अग्रेऽपि प्रसंगतो निरपत्यत्वसूचिका बयो युक्तयो वक्ष्यन्ते इतिगाथार्थः |॥६॥ अथ जिनबल्लभवक्तव्यताया उपसंहारमाहइअ जिणवल्लहजाओ कुच्चयरा नामओ अ विहिसंघो । खरयरमयबीअंति अकाउमिह समासओ भणिओ॥७॥
इति-अमुना प्रकारेण कूर्चपुरात्' कूर्चपुरीयगच्छान नामतः चकारोऽवधारणे नामत एव,विधिसङ्घः,परमार्थतोऽविधिसङ्घ एव,यथा परमार्थतोऽनागमिकोऽपि नाम्ना आगमिकः प्रतीतो, 'जिनवल्लभजातः' जिनवल्लभात्समुत्पन्नः,खरतरमतबीजमितिकृत्वा इह 'समासतः' संक्षेपतो भणितः, अन्यथा 'हतं सैन्यमनायक' मितिवचनात् जिनवल्लभस्य निरपश्यत्वे तन्मतस्यापि तदन्वेवोच्छिन्नत्वात्तद्भणनमयुक्तं स्यादितिगाथार्थः ॥७॥ अथ कथं खरतरमतस्य बीजभृतो विधिसङ्घ इत्याह__ कुच्चयरा विहिसंघो दुग्गमिवऽवलंबिऊण विहिसंघ जिणदत्ताओ खरयरनामेण पवहिअंकुमयं ॥८॥
'कूर्चपुरात्' कूर्चपुरीयजिनेश्वरसूरिशिष्यजिनवल्लभाद्विधिसङ्घः समुत्पन्नः, तदुत्पत्तिस्तु विक्रमतस्त्रिंशदधिकैकादशशतादारभ्य वर्षाणां विंशतेरांगेवावगन्तव्या, विधिसम्मवलम्ब्य जिनदत्तात् खरतरनाम्ना कुमतं प्रवर्तितमितिगाथार्थः ।।८।। अथ जिनदत्तेन
R EmaiIII.mmmoninhimamminimali
MATIMILARAMITALIMIMIRMIRRIA
NAHARMARATHeium
॥२४३।।
Jan Education Internation
For Personal and Private Use Only
www.newyor
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनदत्त
स्वरूप
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२४४॥
Prime mmHINutankallantopatime
कथं विधिसङ्क आश्रित इत्याह
निस्लामिअसमवायं मुणिऊण य सोमचंदवमुणी । सूरी हवित्तु सामी जाओजिणदत्तनामेण ॥९॥ निरपत्ये जिनवल्लभे परलोकंगते मति कश्चिद्धर्मदेवोपाध्यायस्य शिष्यः सोमचन्द्रनामा'द्रव्यमुनिः'द्रव्यलिङ्गधारी निस्सामिअ'त्ति निग्गतः-निःसत्ताकीभृतः स्वामी जिनवल्लभनामा यस्यासौ निःस्वामिकः स चासौ समवायश्च जिनवल्लभव्यवस्थापितविधिसङ्घनाम्ना समुदायस्तं तथाविधं 'मुणित्ति ज्ञात्वा अवगम्य सूरि त्वा केनापि संतोषहेतुविधिना सतीर्थ्यदेवभद्राचार्यादाचार्यपदमादाय | जिनदत्तनाम्ना 'स्वामी'तत्समुदायनायको जातः,यदि जिनवल्लभसमुदाये सोमचन्द्रो नाधिष्ठाताऽभविष्यत्तदा तदानीमेव मिःखामिक-| त्वात्तन्मतं व्युच्छिन्नसंकथमभविष्यत,तस्मात्सोमचन्द्रेणैव तन्मतमधिष्ठायाद्य यावदच्छिमप्रवृत्तिमद्विहितमिति ।। अथ जिनदत्तखरूपज्ञापनायान्यत्रोक्तं खरतरस्य सम्मतं भवति वान भवत्यतः प्रत्यहं प्रातःस्मरणीयं गणधरसार्द्धशतकमेव बोध्यं, तदपि प्रसङ्गतो विचार्यमाणमभिनवनाटकमिवाभातीतिकृत्वा गणधरसार्द्धशतकवृत्त्युक्तं चरित्रं लिख्यते, तथाहि-किल पूर्व जिनेश्वरसूरिसत्कश्रीधर्म| देवोपाध्यायस्य संयतीमिर्गीतार्थाभिर्धवलकके चतुर्मासी कृताऽऽसीत् , तत्र क्षपणकभका विच्छिगनाम्नः श्रावकस्य पत्नी छाहडदेवी नाम्नी पुत्रसहिता तासां माध्धीनां पार्श्व धर्म श्रोतुं समागच्छति, ता अपि तस्याः विशेषेण धर्मकथादिकं कथयन्ति, पुरुपलक्षणं च शुभमशुभं च गुरूपदेशाद्विदन्ति, तस्याः पुत्रस्य प्रधानलक्षणानि पश्यन्ति, तल्लाभनिमित्तं च तन्मातरं बह्वाक्षिपन्ति, | किं बहुना ?, तथाऽऽक्षिप्ता यथा कथितकारिणी जाता, ततो भणिताऽऽयिकाभिः-धर्मशीले! एष त्वदीयः पुत्रो विशिष्टयुगप्रधानलक्षणधरः, तदेनं यद्यस्मद्गुरूणां प्रयच्छसि तदा तब महान् धमों भवति, किंच-एष समस्तजगन्मुकुटभूतो भविष्यति, तयाऽपि
II. Anyma
l palman MAITARATHIANAMINATHANurinangi
Sandalilianilium
P AIN
maa
२४४॥
Inn Education intention
For Personal and Private Use Only
www.n
yong
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनदत्त
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२४५॥
प्रतिपन्न, ततश्चतुर्मास्यनन्तरं धर्मदेवोपाध्यायानां स्वरूपं दत्तं यदस्माभिरत्र पात्रमेकं प्राप्तमस्ति यथा युष्माकं प्रतिभास्यति, ततः शीघ्रं समागताः धर्मदेवोपाध्यायाः पृष्टश्च सः, ज्ञातं च-निश्चितं न सामान्यपुरुष एषः, किं तर्हि ?, गुरुपदयोग्यो भविष्यति, ततस्तन्माता पृष्टा-तव सम्मतं यद्येप दीक्ष्यते ?, तयोक्तं पुण्यमान्या-भगवन् ! प्रसादं कृत्वा कुरुतैवं येन ममापि निस्तारो भवति, पुनः पृष्टोपाध्यायः-कियद्वर्षप्रमाणोऽयं ?, तयोक्तम्-एकादशशतद्वात्रिंशत्संवत्सरे ११३२ जात इति, तत एकादशशते एकच| त्वारिंशत्संवत्सरे शुभलग्ने तस्योपाध्यायैर्दीक्षा प्रदत्ता, नाम च कृतं सोमचन्द्र इति, भणित उपाध्यायैः सर्वदेवगणिः-अथ कियद्वर्षाण्येष परिपाल्यः, सर्व यहि मिनयनादिकं कार्य, क्रियाकलापं च शिक्षणीयः, तथा सूत्रपाठस्तेन स्वगृहे कृतो नास्ति अतः 'करेमि भंते ! सामाइ'मित्यादि पाठ्यते, प्रथमवतदिने चासौ सोमचन्द्रमुनिीतोऽस्ति बहिर्भूमौ सर्वदेवगणिना, अज्ञानत्वादुद्गतानि क्षेत्राणि त्रोटितानि तेन, ततः शिक्षानिमित्तं रजोहरणं मुखवत्रिका च गृहीता सर्वदेवगणिना, भणितश्च-व्रते गृहीते किं क्षेत्राणि त्रोट्यन्ते ?, तद्गच्छ स्वगृहं, ततस्तदैवोत्पन्नप्रतिभेन तेनोक्त-युक्तं कृतं गणिना, परं मम चोटिका आसीत् तां दापय | येन गच्छामि इत्युक्ते गणेराश्चर्यमभृद्-अहो लघोरपि कीदृक् सदुत्तरत्वमेतस्य ?, कीदृशं प्रतिवचनं प्रदीयते ?, एषा चर्चा धर्मदेवोपाध्यायस्याग्रे जाता, धर्मदेवोपाध्यायश्चिन्तितं-भविष्यति योग्य एषः, सर्वत्र पत्तने परिभ्रमन् लक्षणपञ्जिकादिशास्त्राणि भणितुमारब्धः सोमचन्द्रः, एवं च भावदेवाचार्यधर्मशालायां पञ्जिकागणनार्थमेकदा गच्छन्नुद्धतेन केनापि प्रतिपादितो यथा अहो सितपटाः ! कपालिकाग्रहणं किमर्थं ?,सोमचन्द्रेणोक्तं-त्वदीयमुखचूरणार्थमात्ममुखमण्डनाथं च,गतोऽसौ निरुत्तरो, न किमपि वक्तुं शक्तः, भणनस्थाने गतः, तत्रानेकाधिकारिपुत्राः पञ्जिका भणन्ति, कदाचित्तेनाचार्यण परीक्षार्थ पृष्टोऽसौ सोमचन्द्र-न विद्यते
MORADITIHARI P
LAINITARI
NIRAHESHP mamta MEERUIN A NEIDEOMARATRAMMERISPRINITIAURAHARI MURREARRIA
HIERamanimals
m attes ATHAmar
॥२४५॥
For Person
Prive
Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनदत्त
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२४६॥
Imanitli mmalintaintHAIDEHATIONatimes ANSARAISHALINAMAITINGLIS MEANILAIMAHILAILABILIMPANIT IS
वकारो यत्र स नवकार इति यथार्थनाम, प्रतिभावता प्रोक्तं झटिति सोमचन्द्रेण-मैवमावेदयन्त्वाचार्याः, किं तर्हि ?,नवकरणं नवकार इतिव्युत्पत्तिः कार्या, आचार्येण ज्ञातम्-अहोऽत्यन्तसदुत्तर एषः, अनेन सह वक्तुं न शक्यते, अन्यदा लोचदिने व्याख्यानभणनाय नागतो, व्याख्यानव्यवस्था चेदृशी-यद्यप्येकोऽपि छात्रो नागच्छति व्याख्या न, अभणत्याचार्य सगर्व भणितमधिकारिपुत्रैः-आचार्यमिश्राः ! सोमचन्द्रस्थाने एप पापाणो धृतोऽस्ति, भणत यूयं व्याख्यानं, ततस्तदनुरोधेन भणितं व्याख्यानं, द्वितीयदिने समागतः सोमचन्द्रः प्रपच्छ छात्राणि-अतीतेऽह्नि किं मां विना भणितं युण्माभिः ?, तैरुक्तं त्वदीयस्थाने पाषाणो धृतः, | सोमचन्द्रेणोक्तं-कश्चित्पाषाणः कश्चिन्नेत्यधुनैव ज्ञास्यते, यावती पञ्जिका भणिता तावती मां पृच्छन्तु, एतानप्यहं पृच्छामि,यथार्थ | यो न व्याख्यास्यति स एव पाषाणः, भो सोमचन्द्र ! त्वां प्रज्ञादिसौरभ्यगुणाढ्यां कस्तूरिकां जानाम्येव, परमेतैमूर्खः प्रेरितोऽहं | व्याख्यानेऽतः क्षन्तव्यं भवता, एवं पञ्जिकापाठः, अशोकचन्द्राचार्येणोत्थापना कृता हरिसिंहाचार्यण सिद्धान्तवाचना दत्ता पण्डितसोमचन्द्राय, तथा मन्त्रपुस्तिका, यया सिद्धान्तवाचना स्वयं गृहीता सा कपालिका भगवता तुष्टेन दत्ता,तथा देवभद्राचा|र्येण तुष्टेन काष्ठोकिरणं दत्तं येन महावीरचरितादीनि चत्वारि कथाशास्त्राणि पट्टिकायां लिखितानि,एवं पण्डितसोमचन्द्रगगिर्ज्ञानी ध्यानी सैद्धान्तिकः सर्वजनमनोहारी श्रावकाणामाह्लादकारी साध्वाचारेण ग्रामानुग्राम विहरति, इतश्च श्रीदेवभद्राचार्यैः श्रुता | जिनवल्लभसूरीणां देवलोकगमनवार्ता, समुत्पन्नोऽतीव चित्तसंतापः, अहो सुगुरूणां पदमुद्घोषितमभूत् परं विघटितं, पश्चाद्देवभद्रा|चार्याणामीदृशं चित्तं जातं-श्रीजिनवल्लभसूरिः युगप्रधानपदयोग्यपदस्थापनेन नाद्रियते तदाका भक्तिः,चिन्तितमाचार्य:-अस्मिन् | गच्छे कस्तत्पदयोग्य इति चिन्तायां पंडितमोमचन्द्रगणिर्लनो, निश्चितमेष एव योग्यः, श्रावकाणां ज्ञानध्यानक्रियापरत्वेनानन्दकारी,
॥२४६॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२४७॥
| पश्चात् सर्वसम्मतेन सोमचन्द्रस्य लेखः प्रदत्तः पच्चित्रकूटे शीघ्रं समागन्तव्यं येन श्रीजिनवल्लभसूरिपदस्थापनं भविष्यति, न ज्ञा| यते कश्चिदुपवेक्ष्यति, श्रीजिनवल्लभसृरिपदप्रतिष्ठायामनागतोऽभूस्त्वं, बहवश्च तत्पदे स्थातुं लम्बकर्णा गौरवर्णाः श्रीपर्णपर्णाक्षाः |साक्षादिव मकरध्वजाः गूजरत्रासंजाताः संयता अभ्युद्यता आसन् , परं योग्यतां गुरव एव विदन्ति, किंबहुना ?, देवभद्राचार्याः पण्डितसोमचन्द्रोऽन्येऽपि साधवश्चित्रकूटे समाजग्मुः, सर्वोऽपि लोको वेत्ति सामान्येन श्रीजिनवल्लभसरिपदस्थापन भविष्यति, न ज्ञायते कश्चिदुपवेक्ष्यति, श्रीजिनवल्लभसरिप्रतिष्ठिते साधारणसाधुकारिते श्रीमहावीरेचैत्ये पदस्थापनं भविष्यति, ततः स्वप|रिभावितलग्नदिनादादिने श्रीदेवभद्राचार्यरेकान्ते भणितः पण्डितः सोमचंद्रगणिः-यदुतास्मिन् दिने युष्मदीयं पदस्थापनालग्नं |भावितमस्ति, पंडितसोमचन्द्रेणोक्तं-ययुष्माकं सम्मतं तद्युक्तं, परं यद्यस्मिन् लग्ने स्थापयिष्यते तदा न चिराय जीवितं भविष्यति, पण्णां दिनानामुपरि शनैश्चरवारे यल्लग्नं भविष्यति तत्रोपविष्टानामस्माकं चतुर्दिक्षु विहरतां चतुर्विधः श्रीश्रमणसङ्घः श्रीजिनवल्लभसृरिवचनेन प्रभूतो भविष्यति, चिरंजीवित्वं च, देवभद्राचार्यरुक्तं-तदेव वयमपि गवेषयामः, तदपि लग्नं न दरे, तत्रैव | भवतु, ततस्तस्मिन् दिने श्रीजिनवल्लभसूरिपदे विस्तरेण संध्यासमये लग्नवेलायां संस्थापिताः श्रीजिनदत्तनामानो युगप्रवराः, ततो वादित्रे वाद्यमाने समानीता वसतो, प्रतिक्रमणानन्तरं वन्दनकं दत्त्वा श्रीदेवभद्रसूरिभिर्भणित-देशनां कुरुत, ततः सिद्धान्तोक्तोदा हरणानुसारिमनोहारिसुधासारणीगीर्वाणवाणीप्रबन्धेन तथा कृता पूज्यैः श्रीजिनदत्तसूरिभिर्देशना यथा हुस्वशरीरः श्यामवर्णोऽयं किमित्युपवेश्यते ? किं न संत्यन्ये गौरववर्णा लम्बकर्णाः विशाललोचना गच्छमध्ये साधव इत्यादिकालुष्यमपहाय सर्वा प्रजा रञ्जिता भणति-अहो सिंहानां पदे सिंह एवोपविष्टो विराजते, धन्याः श्रीदेवभद्राचार्याः यैरीदृशं पात्ररत्नं परीक्षितं, किमस्मादृशाः
॥२४७||
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनवल्लभा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२४८॥
IIIMailRAHANIHERImakatha ANUARIMARIDDITIONusuntain
P
स्थूलमतयो निर्लक्षणा जानन्ति ?,अन्यस्मिन् दिने विज्ञप्ता श्रीजिनदत्तसूरयः श्रीदेवभद्राचायः-यदि कतिपयदिनानन्तरं कतिचि- दिनानि पत्तनाद बहिर्विहर्त्तव्यं, श्रीजिनदत्तसूरिभिरुक्तम्-एवं विधास्यामः, अपरदिने जिनशेखरेण माधुविषये किंचित्कलहादिकमयुक्तं कृतं ततो देवभद्राचार्यण गले गृहीत्वा निष्कासितः,ततो यत्र श्रीजिनदत्तसूरयो बहिर्गच्छन्ति तत्र गत्वा स्थितः, तत्र गतानां पूज्यानां पादयोलगित्वा दीनवागवादीत-प्रभो! मदीयोऽयमन्याय एकवारं क्षन्तव्यो,न पुनः करिष्यामि, ततः कृपोदधयः श्रीजिनदत्तसूरयस्तं प्रवेशयामासुः, पश्चाद्देवभद्राचार्यैरुक्तं-युष्माभिर्न युक्तं कृतम् , एष दुरात्मा, न भवतां सुखावहो भविष्यति, पामनोष्ट्र स्येव तस्य बहिर्निष्काशनमेव श्रेयः, पूज्यैरुक्तं-श्रीजिनवल्लभपृष्ठे लग्नोऽयं यावदनुवर्तयितुं शक्यते तावदनुवय॑ते, श्रीदेवभद्राचार्यादयोऽन्यत्र विहारं चक्रुः, कालेन स्वःपदं संप्रापुरिति, श्रीजिनदत्तमूरिभिरुक्तं-कुत्र विहराम इति, ततो मरुस्थलादिषु विहर्त्तव्यमित्युक्तमुपदेशं दत्वा गतोऽदर्शनमितिप्रमुखं गणधरसार्द्धशतकवृत्ती, अत्र जिनदत्तस्वरूपं१ देवभद्राचार्यस्वरूपं२ जिनवल्लभसमवायस्वरूपं च३ सुदृशा पर्यालोच्यमानमभिनवनाटकमिवाभातीति प्रागुक्तं तदिदानी व्यक्तीक्रियते, तथाहि-बालचेष्टितं हि प्रायः स्वमवत् भविष्यद्भावाविर्भावकं भवति, यतः-"पीऊण पाणिअं सरवराण पिट्टि न दिति सिहिडिंभा। होही जाण कलाबो नाणं चित्र एरिसी बुद्धी॥१॥"इति, यथाऽतिमुक्तकस्य श्रीवीरविनेयस्य मम नौस्तरतीतिबालचेष्टैवात्मनस्तद्भव एव संसारतणमूचिका, नौशब्देन शरीरमपि, यतः-"सरीरमाहु नावृत्ति,जीवो वुच्चइ नाविओ। संसारो अण्णवो वुत्तो,जंतरंति महेसिणो" ॥१॥ "(७-९०४*) इति, तथा प्रकृते प्रव्रज्यादिन एवोद्गतक्षेत्रत्रोटनं तथा गणिना आक्रोशविषयीकृत्य रजोहरणायुद्दालनेऽपि निर्भयतया प्रतिवचोदानं चोटिकामार्गणपुरस्सरं परावृत्य गृहगमनभणनं चेत्यादिकं जिनदत्तचेष्टितं किं भावियुगप्रधानभावसूचकमुत
(
INIOmmaa
॥२४८॥
dan Education
For Personal and Private Use Only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२४९॥
जिनदत्तवृत्तचर्चा
वैपरीत्यभावसूचकं चेत्यादिपर्यालोच्यमाने प्रथमपक्षो न दक्षः,क्षोदाक्षमच्चात ,तथाहि-तत्र तावद्भविष्यद्युगप्रधानभावसूचकं किमुद्गतक्षेत्रत्रोटनं कल्प्यते उत रजोहरणाद्युद्दालनेऽपि युक्तं कृतमिति भाषणमथवा चोटिकामार्गणपुरस्सरं परावृत्य स्वगृहगमनं चेत्यादि, यत्किंचिदेतत् , नहि निशान्ते स्पष्टदृष्टोऽपि काकस्वामः आत्मनः करिशतपरिकल्पिता राज्यपदवीं सूचयति,तस्माद् द्वितीयविकल्प एव ज्यायान् , तस्यैव विचारक्षमत्वात् ,तथाहि-उद्गतक्षेत्रत्रोटनेन धर्माकरितस्य सङ्घक्षेत्रस्य देशेन धर्मनाशको भविष्यामीमि स्तूचितं, रजोहरणायुद्दालनेऽपि युक्तं कृतमिति भणनेन मदीया दीक्षा ममान्येषां च न श्रेयस्करी भविष्यतीति सूचितम् , आक्रोशेऽपि निर्भयतया प्रतिवचोदानेन तीर्थनिर्भत्सितोऽपि निर्भयतया प्रतिजल्पाको भविष्यामीति तेन मूचितं, चोटिकामार्गणपुरस्सरं गृह|गमनभणनेन गृहवास एवं मम श्रेयानित्यमूचि,एवं प्रामाणिके विचारे कर्तव्याहेऽपि यत्तदीयैरुपाध्यायादिभिः एष इत्यादि विचारित तदवश्यं तथाविधभवितव्यतायोगादेव बोध्यं, तथा केनचिदहो सितपटाः! कपालिकाग्रहणं किमर्थमिति मृदुवचसोदीरितोऽपि त्वदीयमुखचूरणीमात्मनो मुखमण्डनार्थ चेत्यादि निष्टुरभाषणेन पञ्जिकाध्ययनमात्रेणापि कश्चित्पाषाणः कश्चिन्नेत्यधुनैव ज्ञास्यते | इत्यादि सगर्वभाषणेन चात्मनो मौखर्यमेव ज्ञापितवान् , न पुनः कश्चित्सत्पुरुषस्वभावम् , अत एव खरतर इति नाम्नोऽपि हेतुजिनदत्तमौखयमेवेत्यग्रे वक्ष्यते, तथा सम्मतेन सोमचन्द्रस्य लेखः प्रेषित इत्युक्त्वा सामान्येन जिनवल्लभपट्टे कश्चिदुपवेक्ष्यति, परं कोऽपि न जानाति अमुक इति कथं संगतिः ?, किंच-तदानीं सोमचन्द्रो व्यक्तोऽव्यक्तो वा ?, व्यक्तश्चेत्कथं स्वकीयं गणं गणाचार्य प्रव्राजनाचार्य स्वकीयसंघाटकादिकं वाऽनापृच्छयाविमृश्य च सहसा सर्वमपि प्रतिबन्धं परित्यज्य स्वयं श्रीवीरस्य पञ्चकल्याणकवादी चन्द्रगच्छीयः सन् अतकित एव देवभद्रसकाशादाचार्याभूय परलोकगतस्यापि पटकल्याणकवादिनः कूर्चपुरीय-||
||२४९॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२५०॥
BIPI
| चैत्यवासिनो जिनवल्लभस्य पट्टधरो जातः१, अव्यक्तश्चेद् बालभावादज्ञानाद्वा?, आद्योऽसंभवी,तदानीमेकोनचत्वारिंशद्वर्षीय-II देवभद्रवयस्कत्वाद् , अज्ञानाद्वेति द्वितीयो विकल्पः खरतराणामेवानिष्टः, किंच-अयं यदि युगप्रधानपदवीयोग्यः मरिपददानमात्रेणापि||
वृत्तचर्चा स्वायत्तीकतुं शक्यश्च तर्हि निजगणाचार्यः श्रीवर्द्धमानाचार्यादिभिर्निजपद एव कथं न स्थापितः?, नहि निपुणः कोऽप्येतादृशं| पात्ररत्नमन्यत्र गन्तुं ददाति, यत्नछतैरपि पुनरप्राप्यत्वादिति संक्षेपतो जिनदत्तचितः ॥ अथ देवभद्राचार्यश्चर्यते
स संविग्नोऽसंविनोवा?,संविग्नश्चेत्तर्हि पदकल्याणकत्ररूपणादिना नवीनमतप्रवर्तकत्वात् सधेन बहिष्कृतस्य जिनवल्लभस्य पट्टे | निजविनेयप्रायं सतीर्थ्यमाचार्यांकृत्य तदीयसमुदायस्य समर्पयेदिति वा गन्धस्याप्यसंभवः, संभवे वा संविग्नत्वस्यैवासंभवः, नहि प्रवचनदत्तदृष्टिः संविग्नः साधुः संविग्नपाक्षिको वा उत्सूत्रमार्गमुत्सर्पयेत् , प्रत्युत प्रवचनाहितस्य तदीयमार्गस्योच्छेदाभिप्रायेण तदीयसमुदाय तथाविधहितोपदेशदानादिना स्वनिश्रयैव प्रवर्तयेत् , संविनानां तथैवाचाराद् , अन्यथोपेक्षणादिना संसारवृद्धिलघुतादयो बहवो दोषाः, किंच-स देवभद्रस्तदीयसमुदायस्य सम्मतोऽसम्मतो वा ?, आद्येऽनवद्योपदेशेन तथाविधो विधिस
यमुखेनैवः धर्ममार्गेऽवतारयितुं शक्यः, कथं तेन नावतारितः?,असम्मतश्चेत्कथं तच्छिष्यः सोमचन्द्रः सम्मतो जातः इत्यत्रान्तवृत्त्या काचिन्महती विचारणा कर्तव्या,नहि प्रयोजनमनुद्दिश्य मन्दोऽपि प्रवर्तते इतिन्यायात ,केन प्रयोजनविशेषेणैवं सादरं देवभद्रस्य प्रवृत्तिरिति, ननु संविग्नशिरोमणिना श्रीअभयदेवमरिणा अन्त्यसमये प्रसन्नचन्द्राचार्य एकान्ते भणितः-योग्योऽपि जिनवल्लभः चैत्यवासिशिष्यत्वेन गच्छासम्मतत्वानिजपदे स्थापयितुं न शकितः, परं भवद्भिरेव मत्पदे स्थापनीय इत्यादिप्रागुक्तप्रकारेण श्रीअभयदेवमूरिवचनस्यैव प्रमाणीकरणमत्र प्रयोजन,तत्र का विचारणेति चेद् अहो अत्रैव महत्या विचारणायाः सच्चात् ,तथाहि
॥२५॥
For Personand Private Use Only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥२५१॥
यस्तु खरतरेण संगतिघटनाथ कर्णजापः कल्पितः, स च रब्वया कर्णसंधानकल्पोऽकिञ्चित्कर एव, न विद्वत्पर्षद्यव्यक्तशब्देनापि वक्तव्यः, तत्र युक्तिर्यथा - श्री अभयदेवसूरिणा एकान्ते प्रसन्नचन्द्रो भणितस्तेन च देवभद्राचार्य इत्यादि तत्सर्वं कोशपानप्रत्यायनीयम् एतद्विषयेऽपरस्य साक्षिकस्याभावादिव्यकरणेनैव प्रत्ययः समुत्पादनीयः अथ किंचित्साक्षिकाभावेऽपि विश्वसनीयं भवेद् यदि युक्तिसंगतं स्यात्, तच्च युक्त्या विचार्यमाणमालजालकल्पं, विचारणा त्वेवं यदि चैत्यवासिशिष्यत्वेन हेतुना सूरिभिः स्वहस्तेन स्थापितो गच्छसम्मतो न स्यात्तर्हि तथात्वे सत्येव तद्वचनेन प्रसन्नचन्द्रस्थापितो गच्छसम्मतः कथं स्यात्, किंच परम्परया श्री अभयदेवसूरिवचनोद्भावनमकिञ्चित्करमेव, यतो यथा जिनवल्लभसूरिपट्टधरः कृतः तथा सूरिवचनमन्तरेणापि सूरिपट्टधरः क्रियतां, देवभद्रस्योभयत्रापि सामर्थ्यात् किंच- जिनवल्लभस्याचार्यपदमन्तरेण किं न्यूनं को गणाधारः कोऽप्यात्मीयो | नासीदुताचार्यपदमन्तरेण तस्य चारित्रगुणा हीयन्ते अथवा योग्यतैव काचित्तस्य तादृशी येनावश्यमस्याचार्यपदं कर्त्तव्यमेव उतास्मादेवाग्रतोऽप्याचार्य पदप्रवृत्तिर्येनासत्यपि समवाये रहस्याचार्यपदस्थापनायै सूरिभिराज्ञा दत्ता ?, नाद्यः, गणाधारस्य वर्द्धमानाचार्यस्य स्वहस्तेनैव कृतत्वात्, न द्वितीयः, आचार्यपदमन्तरेणापि बिशिष्टचारित्रगुणानामुपलब्धेः प्रतीतत्वात् न तृतीयः, सूरिभिरेव तत्पदस्थापनायाः कर्तव्यताऽऽपत्तेः, एकस्मिन्नपि योग्यानामनेकेषामपि सूरिपद संभवात् कथमन्यथा श्रीजिनेश्वरसूरिणैव जिन चन्द्राभयदेवावाचार्यपदे निवेशितौ ?, अथैवमपि सङ्घसम्मत्या वर्त्तुं न शक्यत इतिचेत्तत्र संघसम्मत्यभावे निदानं किं चैत्यवासिशिष्यत्वमन्यद्वा ?, आद्ये दिग्बन्धादिना तदपाकरणस्य सुकरत्वाद्, एवमप्यसम्मतौ कथं प्रसन्नचन्द्र स्थापितः सम्मतो भवि व्यतीति सूरेर्विचारणा किं नासीत् १, मत्पट्टेऽयं स्थापनीय इत्येकान्ते भणितम्, अथ विचारणा आसीदेव, परमेतादृश एवायम
For Personal and Private Use Only
जिनवलभाचार्यत्वचर्चा
॥२५१॥
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२५२॥
वगतो यन्नायं सामान्यपुरुषः, किंतु महापुरुषः,स्वयमेव चैत्यवासिसमवायमेव खायत्तीकृत्य प्रवचनप्रभावको भविष्यतीति चेत् तर्हि || जिनवल्लस्वयमेव तस्याचार्यपदं दवा कथं न विसर्जितः ?, तत्र संघसम्मतेरप्रयोजकत्वात ,किंच-संघासम्मतौ चैत्यवासिशिष्यत्वमेवोद्धा
भाचार्यत्व
चर्चा | वितं तत्तु खरतरस्य वक्तुमपि न युक्तं, यतश्चैत्यवासिन एव श्रीवर्द्धमानमूरेः श्रीउद्योतनम्ररिपट्टधरत्वं तैरेव भण्यते,अथान्यत्किश्चि-||
कारणमितिविकल्पश्चेत्तर्हि तद्वाच्यमवाच्यं वा ?, वाच्यं चेदुच्यतां, वक्तुं न शक्यते इति चेत्तर्हि अवाच्यस्य मस्तके किं शृङ्गं निग-| च्छति ? यदवाच्याद्वाच्यं भिन्नमिति भणित्वाऽपि वक्तुं न शक्यते इति भण्यते, तस्मादवाच्यमेव वक्तव्यं, तच्च कारणं तदेव संभाव्यं येन श्रीअभयदेवसरिभिः शिष्यत्वेनापि प्रतिपत्तुं न शकितः, कथं पट्टधरत्वेनेति, किंच-पट्टधरोऽपि स एवोच्यते यस्तदीयसमुदायाधिपतिः स्यात् , नहि भिन्नसमुदायाधिपतीभ्य प्रवर्त्तमानस्तत्पट्टधरः संभवति, लोकेऽपि नृपादिपु तथैव दर्शनात् , किंचसमुदायप्रतिबन्धाभावेऽन्यतोऽपि कुतश्चिदाचार्यपदमादाय यथा श्रीअभयदेवमूरिपद्धरत्वमात्मनः ख्यापयति तथा गौतमादीनामेव किमिति न पूत्कुरुते ?, समुदायप्रतिवन्धाभावस्योभयत्रापि तौल्यात , किंच-नियतयोग्यतां संविदता मूरिणा यथा प्रसन्नच. न्द्र एकान्ते भणितः तथा निजपदस्थापितः श्रीवर्द्धमानाचार्य एव भणितुं युक्तः, यतोऽसंभाव्यमपि स्थूलधीभिः संभाव्यते तत्पदाधिकारित्वाद् ,यो यत्पदाधिकारी सोऽन्यमपि तत्पदाधिकारिणं कर्तुसमर्थो भवति, न पुनः प्रसन्नचन्द्रः,मरिपदानधिकारित्वाद् , एवं च सति देवभद्रो दूरतर एव, यतः 'स्वयं दरिद्रो न परमीश्वरीकर्तुमीश्वर' इति सूरिपट्टधरत्वमधिकृत्य श्रीवर्द्धमानाचार्यव्यतिरिक्तानां सर्वेषामपि तद्राहित्येन दारिद्यात् , किंच-आस्तां प्रसन्नचन्द्रोऽपि, परं सर्वजनसमक्षमेव कथं न भणितः ?, रहसि | भणने प्रयोजनाभावाद् , यदि जिनवल्लभो योग्यस्तर्हि संविग्नसमुदायो न तं पराभवति, विशेषतः सूरिवचनात् , अनुकूल एव || ||२५२॥
For Personal and Private Use Only
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२५॥
जिनवल्लभवृत्तादि
चचा
| स्यात् न वा ?, सोऽपि तं संविनसमुदायमिति, अयोग्यश्चेदलं रहः कर्णजापेन, नापि चतुर्थः, नहि जिनवल्लभेन कस्याप्याचार्य| पदं दत्त, नाप्यमुकस्य देयमित्यनुज्ञातमपि, किंतु स्वयमेव स्तनिकमताकर्षकनरसिंहोपाध्यायवत् केनाप्यन्तर्वृपया तुष्टिविधिना देव| भद्रसकाशादाचार्याभूय विंशतिदिनाधिक मामत्रयं जीवितवान् , अतस्तस्याचार्यपदं काशकुसुममिव निष्फलमेव संजजे, इत्यादिविचारणया जिनवल्लभस्याचार्यपदं न श्रीअभयदेवमूरिवचसा, न वा तथाभूतः कस्यापि पट्टधरः, किंतु चन्द्रप्रभाचार्यादिवन्मताक पकः, किंच-कर्णजापकल्पनास्थाने श्रीअभयदेवमूरिभिश्चित्रकूटीयसंघस्य ज्ञापितं यदेष मया तथाविधयोग्यताया अभावादनङ्गीकृतः तत्र समागतः षष्ठं कल्याणकं व्यवस्थापयन् तिरस्करणीय इत्येव विचारणा ज्यायसी चतुरचेतश्चमत्करोति,लिङ्गाल्लिङ्गिनो ज्ञानमि|ति वचनात् ,तत्सद्भावे लिङ्गस्यापि सद्भावात् , कथमन्यथा चण्डिकामठे स्थितोऽपि सङ्घबाह्यः कृतः, खरतरकल्पना तु कर्णजापविषयिणी कोशपानप्रत्यायनीया स्वगृह एव प्रणिगद्यमानापि न हया, किंच-श्रीअभयदेवमूरिपाश्चित्रकूटे गतस्तत आरभ्य न मूरेमिलितो नवा तदाज्ञा मागिता न वा संदेशकमपि प्रेषितवानित्यपि लिङ्गं स्फुटमेव, तस्मात्कर्णजापजल्पाको देवभद्रो लोभेन मृषाभापी न संविग्न इति देवभद्रश्चश्चितः २ । अथ जिनवल्लभस्थापितः समुदायश्चर्यते, तथाहि-स समुदायः किं धर्मानुरक्तः उत स्वमतानुरक्तः, आद्यश्चेत्स एव तावदित्थं प्रष्टव्यः-ननु भो जिनवल्लभे परलोकं गते तीर्थमाचार्यकं निराचार्यकं वा ?,साचा| यकं चेत्तर्हि पञ्चकल्याणवाद्याचार्यनिश्रितं तीर्थ तव्यतिरिक्तं चातीर्थ स्वत एव सिद्ध,पर्यालोच्य तीर्थमेवाद्रियतामलमतीर्थ क्रीताचार्यनिश्रया प्रवर्तनेन ?, निराचार्यकं चेति द्वितीयः पक्षश्चेत्तर्हि किं जिनवल्लभस्य जिनदत्तस्य चाचार्यपददायकदेवभद्राचार्यस्य । मुधा प्रशंसनादिक्तेशेन ?, किंच-देवभद्रस्य पञ्चकल्याणकवादिनः सकाशादाचार्यपदोपादानमपि न युक्तं, पट्कल्याणकवादिमतेन
IMRAPahmAIIANRAILBUMHRIRA
॥२५३॥
Iain Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनवल्लभवृत्तादि
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२५४॥
WHERamni
m atiindHITRAImmitalia Realllllam Kumanittilitithou PRIMEHINDISHISHNASHISHMAHILIAMARPATRAINISIWANILIMSHIOPHIRAIL
| तस्य तीर्थवाह्यत्वात् , किंच-जिनवल्लभे परलोकं गते येन केनचिदाचार्येण यः कश्चिदनिर्दिष्टनामा आचार्यांकृत्य समर्पितस्तदप-| पत्यतां भजेत तर्हि जगद्यवस्था विलुप्येत, सर्वेषामपि सर्वापत्यत्वापच्या निरपत्यत्वं कस्यापि न स्यादिति प्राक् प्रदर्शितमत्राप्यवगन्तव्यं, तथा च स्थाप्यस्थापकग्राहकाणां सोमचन्द्रदेवभद्रविधिसङ्घानां त्रयाणामप्युपहास्यहेतुत्वेन लघुतवेतिकृत्वा यदि |विधिसयो धर्मानुरक्तोऽभविष्यत्तर्हि जिनवल्लभे परलोकंगते सुविहितान्यगच्छाश्रयणमकरिष्यत् ,किंच-आस्तामेतादृग् कुमतं,सम्यगमार्गसंबन्धिन्यप्याचार्य व्युच्छिन्ने सुविहितगच्छाचार्याश्रयणं जिनाज्ञा,यदागमः-"पंचहि ठाणेहिं कप्पति निग्गंथीण वा निग्गंधीण वा |गामाणुगामं दुइञ्जित्तए,तंजहा-नाणयाए देसणट्टयाए चरित्तट्टयाए आयरिअउवज्झाए से विसुंभेजा आयरिअउवज्झायाण वा बहिआ वेआवञ्चकरणयाए"त्ति । श्रीस्थानाङ्गे(४१३) एतद्वृत्त्येकदेशो यथा तथा-'आयरियउवज्झाए'त्ति समाहारद्वन्द्वस्तदाचार्योपाध्यायं वा से-तस्य मिक्षोः विमुंभेज ति विष्वक्-शरीरात् पृथग्भवेत-जायेत,म्रियेतेत्यर्थः, ततस्तत्र गच्छेऽन्यस्याचार्यादरभावात् गणान्तराश्रयणार्थमित्यादि स्थानाङ्गवृत्ती,न पुनरन्यगच्छीयो यः कश्चिद्येन केनापि विधिना आचार्य कारयित्वोपादाय च तन्निश्रया प्रवर्तन जिनाज्ञा, तस्मात्स जिनवल्लभसमुदायो न धर्मानुरक्तः,किंतु स्वमतानुरक्तः,परमेतच्चित्रं यत् खरतरमते क्रीतमन्तरेण युगप्रधान एव न स्यात् , तकथमिति चेदुच्यते,प्रथमतो जिनवल्लभः पञ्चद्रम्मशत्या क्रीतः,जिनदत्तस्तु आचार्यपदसंयुक्त एव देवभद्रसकाशान् क्रीतः,नच क्रीतत्वं तेषां मते त्रपाकरम्,अद्ययावत्तथैव प्रवृत्तेरविश्रान्तेः,तथा देवभद्रस्यापि चरित्रं चित्रकृद् यत् श्रीअभयदेवमूरिपट्टधरः कर्णजापकल्पनयाऽपि जिनवल्लभः सूरीकृतः,तस्मिन्नपि परलोकं गते यदि जिनवल्लभपट्टेऽपर आचार्योन स्थाप्यते तदा का भक्तिरितिमिषोद्भावनेनात्मी| यसतीयं सोमचन्द्रमाचा कृत्य विक्रीतवान् ,जिनदत्तस्यापि चरित्रमतीवाचयकृद् यन्नाममात्रेण स्वयं पुरुषः सन्मार्गपतितोऽप्याचा
PalIE HISTMETHIRHI SINHINTrilim mandationalll HAHAmalliamsuralunam WHICHHAHIRamaAILAHAPARI YAR
||२५४||
Iain Education Interno
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२५५॥
यींभूय गोत्रान्तरे कन्येव देवभद्रेण दीयमानः परगृहमण्डनं जातः, परगृहमण्ड नत्वं चास्य प्रतिज्ञापूर्वकमेव, यतो देवभद्राचार्येणैकान्ते | भणितः पण्डितसोमचन्द्रगणिर्यदुतास्मिन् दिने युष्मदीयं पदस्थापनालयं परिभावितमस्ति पश्चात् सोमचन्द्रेणोक्तं- ययुष्माकं सम्मतं तद्युक्तं, परं यद्यस्मिन् लग्ने स्थापयिष्यते तदा न चिराय जीवितं भविष्यति, पण्णां दिनानामुपरि शनैश्वरवारे यल्लनं भ|विष्यति तत्रोपविष्टानामस्माकं चतुर्दिक्षु विहरतां चतुर्विधः श्रमगसङ्घः श्रीजिनवल्लभसूरिवचनेन प्रभूतो भविष्यति चिरंजीवि | त्वं चे' त्यादि जिनदत्तेन प्रत्यपादि, न पुनचैत्यवास्यादिकुसङ्गं परित्यज्य संविग्रभावितो भविष्यति, न चास्मादीयगुरूणां श्रीजिनेश्वर| सूरिश्रीअभयदेवसूरिप्रभृतीनां वचनेन भूयान् जनो भविष्यतीत्यादि, किंच बहवश्च तत्पदे स्थातुं लम्बकर्णा गौरवर्णाः श्रीप|र्णपर्णाक्षाः साक्षादिव मकरध्वजा गुर्जरत्रा संयताः अभ्युद्यताः आसन्, परं योग्यतां गुरव एव विदन्तीत्यादिहीलनावाक्यैर्वर्णिता ये संयतास्ते संविना असंविना वा ?, नाद्यः, संविधानां तथाविधहीलनास्थाने मिलनस्याप्यसंभवात् मिलने प्रयोजनाभावात् | षट्कल्याणकवादिपदाभिलाषासंभवाच्च, किंच-लम्बकर्णा इत्यादि वचनं भाण्डचेष्टितवचनवदनार्यवचनमेव, संविनेषु प्रयुज्यमानमनन्तसंसारिताहेतुः, किंच-संयताः किं कूर्च्चपुरीयाः चन्द्रगच्छीया वा ?, नाद्यः, जिनवल्लभेनामुकस्य प्रव्रज्या दनेति वार्तागन्धस्याप्यननुभूतेः, अत एव जिनवल्लभकाले विधिसंघो द्विविधस्त्रिविधो वेत्यग्रे वक्ष्यते, चातुर्विध्यं तु जिनदत्तादेवेतिप्रसङ्गतो बोध्यम्, अथ चन्द्रगच्छीया इति विकल्पे विचार्यमाणे देवभद्राचार्य संबन्धिन एव संभवन्ति, न पुनरभयदेवपट्टधरश्रीवर्द्धमानाचार्यप्रभृतिसंबन्धिनः, तेषां तत्र प्रयोजनाभावात्, ये तु देवभद्रसंबन्धिनस्ते ज्ञातव्यतिकराः सङ्घपूजाद्यर्थमेव मिलन्ति, कथं | ते पदप्रलिप्सवः स्युः ?, नहि लोकेऽप्युद्वाहोत्सवोद्यता वरपक्षीयाः सुहृदोऽपि वर इव कन्यां समीहमानाः केनापि दृष्टाः श्रुता वा?,
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
जिनवल्लभवृत्तादिचर्चा
॥२५५॥
.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२५६॥
| उत्कर्षतोऽपि मुद्राद्यलङ्काराभिलाषिणः, तथा संयता अपि ते वस्त्रकम्बलाघभिलाषिणोऽवगन्तव्याः,तस्माद्वस्त्पदलिप्सव इत्यादि- जिनकल्लवचनानि देवतायत्तानां प्रलापझषणकल्पानीति, नहि कौतुकोत्सुका गद्यगिरो गेयरतिकाः संभृय मिलिता बालका अपि सर्वे रजःप
भवृत्तादि
चर्चा बणि राज्यप्रलिप्सवो भवन्तीत्येवं सुदृशा समीक्ष्यमाणा जिनदत्तकथा बिन्दुसंयुक्ताद्यवर्णा तद्भक्तानां कण्ठपीठे सदा तिष्ठतु,तस्मायथोक्तजनकजननीसंभूतो यथोक्तप्रवज्यादिनक्षेत्रत्रोटनादिचेष्टाकः कणवृत्तिवदवाप्तकिश्चिद्विद्याको यथोक्तचापल्यमौखर्यादिगुणगणालमतः सोम चन्द्रो विधिसङ्घश्चेत्युभाभ्यामपि संभूयान्तवृत्त्या पर्यालोच्य च किंचिन्मनःसंतुष्टिनिष्पादनपुरस्सरं संकेतितेन देवभद्राचार्येण चित्रकूटे गत्वा श्रीअभयदेवरिपट्टे जिनवल्लभवजिनवल्लभपट्टे सोमचन्द्रो जिनदत्तनाम्ना संस्थाप्य समर्पितः, अन्यथा नाम्नाऽप्यज्ञातः सोमचन्द्रः सूरीकृत्य समपितः युगपत्समस्तस्य जिनवल्लभसमुदायस्य सम्मतः कथं भवेदित्येताव-|| न्मानं जिनदत्तचरित्रं विचारणीयं, शेषं तु संगतिघटनाय घटितमप्युक्तयुक्त्या विघटत एवेतिकृत्वाऽपकर्णनीयमेवेति भावार्थ इति गाथार्थः ।।९।। अथोक्तं सूत्रत एव सूचयन्नाह
गणहरसड्ढसयस्सा वित्तीए वण्णिओ अजिणदत्तो। सम्मं विआरणिन वण्णयवजं जहा जायं ॥१०॥ __ गणधरसाईशतस्य जिनदत्तकृतस्य वृत्तौ जिनदत्तो वर्णितः तत्रेति गम्यं, तद्वृत्तौ वर्णकवर्ज-युगप्रधानोऽयमित्यादि यदपुकवचनं तन्मुक्या सम्यनिचारणीयं 'यथा जातं' यथा संवृत्तं तत्तथा विचारणीयमिति गाथार्थः ॥१०॥ अथ वर्णकस्य वर्जनं कथमित्याहवपणयवयणं लोआभाणयणाएण पाय पहाडि। जह नियमायरं को डाइणिवाइत्ति लोउत्ति ॥१२||
Jain Education
internation
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२५७॥
वर्णकवचनं लोकाभाणकन्यायेन प्रायः पथपतितं, प्रायो - बाहुल्यं, तद्रूपो यः पन्थाः - मार्गः तत्र पतितं तदाश्रितं, लोका| भाणकमाह - ' जहे 'त्यादि, यथा 'निजकमातरं' निजजननीं प्रति डाकिनीवादी-मदीया माता डाकिनीरितिवक्तुं शीलमस्येति डा - किनीवादी कोऽपि न स्यादिति लोकोक्तिः, लोकाभाणकन्यायेनाभ्युपगतस्य गुरोरवर्णवादी न स्यात्, किंतु तद्विपक्षं वर्णवादमेव कुरुते तेन वर्णकवचनं किंचित्कदाचित्क्वापि सत्यं स्यात्, प्रायोऽसत्यमेवेतिकृत्वा कर्णकवर्ज भणितमिति गाथार्थः ॥ ११ ॥ अथ जिनदत्तवर्णनं प्रायोऽसत्यमेवेत्यत्रोदाहारणमाह
जिण सेहरचंदप्पहनरसिंहप्पमुहवण्णयाहरणं । किंचिवि सम्मं संबंधसंगयं तंपि नो सवं ||१२|| जिन शेखरो - जिनवल्लभसतीर्थ्यः चन्द्रप्रभः - पौर्णिमीयकमताकर्षक श्रद्रप्रभाचार्यः नरसिंहो- नरसिंहनामोपाध्यायः स्तनिकमताकर्षकः ततो द्वंद्वस्तत्प्रमुखाणां तदादीनाम् आदिशब्दात्पाशचन्द्रपर्यन्ताः सर्वेऽपि ग्राह्याः, तेषां वर्णनं तदेवोदाहरणमत्र बोध्यम्, अयं भावः - जिनशेखराद यस्तदभ्युपगन्तृभिर्महता प्रबन्धेन वर्णितास्तदतिरिक्तैश्व तिरस्कृताः तत्र किंचित्संबन्धसंगतं जननीजनकादिसंबन्धमात्रसूचकं सम्यग् सत्यं, तदपि संबन्धसंगतमपि न सर्व, किंतु प्रायोऽल्पमेवेतिगाथार्थः ।। १२ ।। अथोभयस|म्मतवर्णनोदाहरणमाह
Jain Educationa International
निकासिओ गहेउं गलंमि जिणसेहरोत्ति खरयरया । रुहोलिआ य अहिनवगोअमसामित्ति पडिवण्णा || १३ ||
जिनशेखरो गले गृहीत्वा निष्काशित इति खरतराः, यदुक्तं - " अपरदिने जिनशेखरेण साधुविषये किंचित्कलहादिकमयुक्तं कृतं, ततो देवभद्राचार्येण गले गृहीत्वा निष्काशित इत्यादि यावदेष दुरात्मा न भवतां सुखावहो भविष्यति, पामनोष्ट्रस्येव तस्य बहि
For Personal and Private Use Only
जिनवल्लभजिनदत्तविचारणा
॥२५७॥
ww.jainelibrary.org
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे २५८॥
जिनवल्लभजिनदत्तविचारणा
HAITHILLSHISHIRAININLAI witleminimaliNTS ILPAIma NTIMATERIANIPATHIMImm
n dis
| निष्काशनमेव श्रेय इत्यादिप्रकारेण तिरस्कृतः, रुद्रपल्लीयास्तु निजप्रकरणप्रशस्त्यादावभिनवगौतमस्वामीति प्रतिपन्नाः,तत्र विचारणीयं-किं वर्णनं प्रमाणीक्रियते ?, निष्काशकस्याभ्युपगन्तुर्वेत्यादि विचारणायां यत्तीर्थसम्मतं तदेव सत्यमितिगाथार्थः ॥१३॥ | अथैवमप्युक्तं वर्णनं कथं केन दृष्टान्तेनेत्याहजह सिंह निअपिअरं वणिजंतं मुणिअमिअपमुहा। निअनिअपिअरं गयघडविदारयं वणयंति मुहा ॥१४॥
यथा निजपितरं वर्णयन्त सिंह श्रुत्वा मृगप्रमुखा निजनिजपितरं गजघटाविदारकं मुधा वर्णयन्ति,मृगादयः श्वापदा जानन्तिनिजपिता इत्थमेव वय॑ते, तेन यथा सिंहेन निजपिता वर्ण्यते तथाऽस्माभिरपि निजजनको वर्ण्यते, तत्र सिंहेन वर्णन सत्यं, शेषमसत्यमितिगाथार्थः ॥१४॥ अथ प्रकारान्तरेण दृष्टान्तमाह
अहवा सासणमूर्ति पासिअ पासंतकुमइवग्गंपि । तित्थअणुगरणमित्तं तभत्ता वणयंति मुहा ॥१५।। अथवा 'शासनमूरिं' जैनप्रवचनाधिपति सूरिमर्थात् स्तुतिवन्दनपूजनादिपूज्यक्रियाविषयीक्रियमाणं दृष्ट्वा 'पाशान्तकुमतिवर्गमपि' पाशचन्द्रपर्यंतकुपाक्षिकवर्ग तद्भक्ताः दिगम्बरादिपाशचन्द्रपर्यतानां भक्ता वर्णयन्ति, कथं ?-तीर्थानुकरणमात्रं यथा स्यात्तथेति क्रियाविशेषणं, यथा तीर्थे प्रतिक्रमणादिक्रियाणां यानि नामानि तानि तानि नामानि निजमतिविकल्पितक्रियाणामपि सूर्यमरीचि-| तापोपतप्तचक्षुभिर्मरुमरीचिकायां जलसंज्ञामिव वदन्ति, तथा साधुसाध्वीश्रावकश्राविकादिसंज्ञा तथा तेषां भक्तिः साधर्मिकवात्सल्यमित्यादि तीर्थानुकरणमेव, तच्च मुधा-व्यर्थमेव, वस्तुतस्तथास्वरूपाभावात् , नहि शुक्तिशकले रजतज्ञानात्तद्धिया प्रवर्तमानोऽपि रजतलाभवानिति दृष्टान्तेन तीर्थानुकारिणोऽपि कुपक्षास्तीर्थप्रतिपक्षाः, तेषां तद्भक्तैः क्रियमाणं वर्णनमकिश्चित्करमेवेति
MIRIRA L HalInIndilim milfalamandal IMPRAMINAUman
INIBAPURI
BHARTIMILAINI
|
॥२५८।।
For Persona Pivy
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥२५९॥
| गाथार्थः || १५ || अथ सर्वमपि वर्णनं नासत्यमित्याह -
पाओगहणा एवं सचमसचा य अणुहरा सेसा । जह जिणसासणमेगं सबं सेसा असचा य ॥ १५ ॥ 'वणवणं' ति गाथायां प्रायोग्रहणात् - प्रायः शब्दोपादानादेकं सत्यं यस्यानुकारो विधीयते तत्सत्यं तत्तु एकमेव भवति, | शेषा अनुकारविधायिन एते तीर्थवर्त्तिनः साध्यादय इत्थं कुर्वन्त्यतोऽस्माभिरपीत्यमेव विधेयमित्येवंरूपेण राजचेष्टाविधायिनो नटा इवासत्याः, वर्णनीयगुणानाश्रया इत्यर्थः, तत्र दृष्टान्तमाह- ' जहे 'त्यादि, यथा जैनशासनमेकमेव मोक्षमार्गतया सत्यं, शेषाः सर्वेऽपि सुगतादयोऽसत्या एव, मोक्षार्थमपि निजमतिविकल्पितक्रिया विधायिनोऽसर्वज्ञमूला अकिञ्चित्करा, इतिगाथार्थः ।। १६ ।। अथ 'निक्कासिउ'त्ति त्रयोदशगाथायां वर्णकवचनमकिञ्चित्करतया दर्शितं यच्च तीर्थसम्मतं तत्सम्यगित्यप्युक्तं तेन तीर्थसम्मतं यज्जि| नवल्लभविषयं तदाह
जिणवल्लहो अ एवं गुरुणा चत्तो न केणवंगिकओ । अप्पबिओ बहु भमिओ कइजणअसुभाण उदएणं ॥ १७ ॥
एवं जिनशेखरादिदृष्टान्तेन, जिनवल्लभोऽपीतिगम्यं, सोऽपि गुरुणा त्यक्तः, षट्कल्याणकप्ररूपणादिकं किञ्चिनिमित्तमासाद्य चैत्यवासिजिनेश्वरसूरिणा निष्काशितो न केनाप्यङ्गीकृतः, अहं चैत्यवासं त्यक्ष्यामीति वाङ्मात्रमुद्भाव्य श्री अभयदेवसू रिसमीपं गतः तेनापि परीक्षयाऽनुचितोऽयमिति ज्ञात्वा नाभ्युपगतः परं लोकानुवृत्या त्वं शोभनां क्रियां कुरु पश्वाद्यथावसरं ज्ञास्यते इत्युक्त्वा प्रत्युत्तरितः सोऽपि धौर्थ्याद् गुरुवचनं प्रमाणमिति वचनमुक्त्वा चित्रकूटादौ गतः, किंलक्षणः - आत्मद्वितीयः, एको | जिन शेखरोऽपरश्वात्मेति द्विस्थानकेन 'बहु भ्रान्तः' बहुकालं बहुक्षेत्रं च भ्रान्तः- पर्यटितः, 'कतिजनाशुभानामुदयेन' कतिपयजना
For Personal and Private Use Only
जिनवल्लभजिनदत्तविचारणा
॥२५९॥
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
२६०॥
नां यान्यशुभानि कर्माणि तेषां कर्म्मणामुदयेन, प्राग्जन्मसंबन्धिक्लिष्टकर्मोदयमन्तरेणोत्सूत्र भाप्युपदेशविषयो न भवतीति गाथार्थः ||१७|| अथ तेन भ्रमता किं विहितमित्याह -
ते कओ विहिसंघो अप्पविओ सावओ अ तिबिहो वा । निरवचे परलोगं गयंमि जा दुन्नि वरिसाई || १८ || तेन - जिनवल्लभेन नाम्ना विधिसङ्घः कृतः स्ववचो नियंत्रित कतिपयजनसमुदायो विधिसङ्घनाम्ना व्यवस्थापितः, सच | सङ्घः कीदृश: ? - ' आत्मद्वितीयः श्रावकः' आत्मैव द्वितीयोः यत्र स श्रावकः - श्रावकजातीयः, साधु श्रावकलक्षणो द्विविधः सङ्व इत्यर्थः, साधारणप्रमुखाः श्रावका अनेन स्वायत्तीकृता इतिगणधर सार्द्धशतकेऽभिहिताः परं श्राविका नोक्ता, साध्व्यश्व | दीक्षिता एव नासन्, ताथ दूरे आस्तां साधुरपि कश्चिन्न दीक्षितः, अथवा त्रिविधः, काश्चन श्राविकाः श्रावकायत्ताः संभाव्यमाना अपि इतिकृत्वा त्रिविध इत्यर्थः, 'निरपत्ये' अपत्यरहिते परलोकं गते जिनवल्लभे द्वे वर्षे यावद् गते, वर्षद्वयं यावत्साधुरहित एव विधिसङ्घ आसीदितिगाथार्थः ||१८|| अथैवंविधेन सङ्घन किं कृतमित्याह
तेण पलोअंतेणं लहिओ एगो अ सोमचंदमुणी । अण्णुष्णं वयबंधं काऊणं कारिओ सूरी ||१९|| तेन सङ्घेन 'प्रलोकयता' अस्मत्समुदायो निःस्वामिकोऽतः कश्चित्स्वामी कर्त्तव्य इति धिया प्रत्यहमन्वेषयता वर्षद्वयेऽतिक्रान्ते एकः सोमचन्द्रनामा मुनिर्लब्धः, अन्योऽन्यं वचोबन्धं व्रतबन्धं वा कृत्वा रहोवृच्या स्वस्वाभिरुच्या एकीभूय तेन सङ्घेन सूरिः | कारितः, तस्य च नाम जिनदत्तसूरिरितिकृतमितिगाथार्थः ||१९|| अथ जिनवल्लभजिनदत्तयोराचार्यपद विधिः गणधरसार्द्धशतकादुपलभ्यानः कीदृश इति ज्ञापयन्नाह -
Jain Educationa Internatio
For Personal and Private Use Only
जिनवल्लभ
जिनदत्तविचारणा
॥२६०॥
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२६१॥
जिणवल्लह जिणदत्तायरि अपयं जारगग्भसारित्वं । सीमंतसमं पुत्थयलिहणं को कुणइ तस्सावि ? ||२०|| जिनवल्लभजिनदत्तयोराचार्यपदं जारगर्भसदृक्षं, तस्यापि पट्टस्य सीमन्तसमं पुस्तकलिखनं- गणधरसार्द्धशतकादिग्रन्थरचनया | पुस्तके लिखने कः करोति ?, न कोऽपि करोतीत्यर्थः यत्तु खरतरेण कृतं तत्सान्वर्थनामत्वाद्युक्तमेवेत्यक्षरार्थः । भावार्थस्वयं - चैत्य - | वासिशिष्यत्वेन न गच्छसम्मतो भविष्यतीतिकृत्वा श्रीअभयदेवसूरिणा नाचार्यपदं दत्तम्, अन्त्यसमये प्रसन्नचन्द्राचार्यस्योक्तंयन्मत्पट्टे जिनवल्लभः स्थाप्यस्तेनाप्यन्त्यसमये देवभद्राचार्य:, तेन च जिनवल्लभ कृतसमुदायसाक्षिकं चित्रकूटे गत्वाऽऽचार्यपदं कृतं, श्री अभयदेवसूरिणा च स्वपट्टे श्रीवर्द्धमानाचार्यः स्थापित इत्यादि जिनवल्लभपदस्थापनस्वरूपं गणधर सार्द्धशतके लिखितं, तच्च प्रागू तत्संबन्धव्यतिकरेऽत्रैव दर्शितम्, एवं जिनदत्तस्यापि व्यतिकरः प्राग् प्रदर्शितो बोध्यः, एवं तयोः पदं विचार्यमाणं | जारगर्भ इवापन्नं, जारगर्भस्य च सीमन्तकरणं न केनापि श्रुतं दृष्टं वा ?, तद्वदेतादृशो व्यतिकरः पुस्तके लेखनानर्होऽपि खरतरे| णाविमृश्य लिखितः, नह्येवंविधव्यतिकरः पदस्य दातुरनुज्ञातुः उपादातुर्वा गौरवकरः, किंतु महालज्जाकरः, नचैवं तदीयसमुदायस्यापि गौरवमिति सूक्ष्मघिया पर्यालोच्यमितिगाथार्थः। २०|| अथ जारगर्भसादृश्यज्ञापनाय दिशमाह -
पवजा उट्टावणुवहणसुण्णोवि चिइनिवासीवि । सिद्धंतपारगामी सूरीवि विगोयणुत्तीए ॥ २१ ॥ जिनवल्लभस्तावत् क्रीतकृतोऽपि चैत्यवास्यपि प्रव्रज्योपस्थानोपधानशून्यः, नहि जिनवल्लभेन कस्यापि संविग्रस्य पार्श्वे प्रव्रज्या गृहीता, तदभावाच्च न केनाप्युपस्थापितः, उपस्थापनाऽभावान्नोपधानमपि, आवश्यकादिश्रुताराधनतपो विशेषयोगानुष्ठानाद्यपि न जातम्, | एतैः शून्यो-रहितः सिद्धान्तपारगामी संविग्रश्री अभयदेवसूरिपार्श्वे संपन्नः, तथाभूतोऽपि रहः कर्णजापपरम्परया सूरिरपि, सोऽपि
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
श्री अभयसूर्यादिभिः संबन्धघटना
।। २६१ ॥
ww.jainelibrary.org
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव- |श्रीअभयदेवमरिपट्टे श्रीवर्द्धमानाचार्य विद्यमानेऽपि,तदीयसमवायेनानभ्युपगतोऽपि,सधेन बहिष्कृतोऽपि एकाकी भ्रमन्नपि श्रीअ-IVश्रीअभयचनपरीक्षाभयदेवमरिपट्टधर इत्यादि विगोपनयुक्त्या शास्त्रं लिखितं खरतरमन्तरेण को गईभीक्षीरपायी प्रत्येतीति गाथार्थः।।२१।। अथ प्र
सूर्यादिमिः कारान्तरेणापि दिग्दर्शनं गाथादशकेन चिकीर्षुः प्रथमगाथामाह
संबन्ध॥२६२॥
घटना जाव दिसाबंधेणं न कओ सीसो सहत्थवासेण | ताव न मंडलिभोगोवि होइ कह होइ पट्टधरो? ॥२२॥
यावत्स्वहस्तवासेन-निजहस्तवासनिक्षेपेण हेतुभूतेन दिग्बन्धेन शिष्यः कृतो न स्यात् , दिग्बन्धस्त्वेवं-कौटिको गणो वैरी शाखा चान्द्रं कुलममुकनामा भट्टारकोऽमुक आचार्योऽमुकश्योपाध्यायोऽमुका प्रवर्तिनी चेत्यायेवंविधेन दिग्बंधेन शिष्यः कृतो न | भवेत् तावत् मण्डलीसंभोगोऽपि न भवति-सूत्रादिसप्तमण्डलीसंभोगो न स्यात् , सप्तमण्डल्यस्त्वेवं-"सुत्ते अत्थे भोअण काले | | आवस्सए अ सज्झाए। संथारएविध तहा सत्तेआ मंडली हुंति ॥१॥" तर्हि पट्टधरः कथं भवेत् , मण्डलीसंभोगाभावे पट्टधरत्वं |दुरापमेवेति गाथार्थः ॥२२॥ अथ व्यतिरेके ग्रन्थसम्मतिमाह
भिन्नदिसाबंधेणं न हंति संभोगसीसमाईणि ठाणंगे चउभंगी गणसंठिइमाइवित्तीए ॥२३॥ मिनदिग्बन्धेन-गच्छान्तरीयदिग्बन्धकरणेन निजगच्छसंबन्धिमण्डलीसंभोगशिष्यादीनि, आदिशब्दानिजपदस्थापनानि ग्राह्याणि, तानि न भवन्ति, अन्यथा दिग्बन्धस्य वैयापत्तेः, एतच्च स्थानाङ्गे चतुर्थस्थानके चतुर्भङ्गयां गणसंस्थित्यादिवृत्तौ | भणितमित्यध्याहार्य, तथाहि-"चत्तारि पुरिसजाया पं०, तं०-धम्मसंठिई जहाति नाममेगे नो गणसंठिई, गणसंठिई जहाति ना
॥२६२॥ ममेगे नो धम्मसंठिई" इत्यादि श्रीस्थानाङ्गे,तद्वृत्तिर्यथा-धर्म त्यजत्येको जिनाज्ञारूपं,न गणसंस्थिति-स्वगन्छसत्कां मर्यादाम् ,इह |
JainEducationair
For Personal and Private Use Only
www.n
yong
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२६३॥
| कैश्विदाचार्यैस्तीर्थकरानुपदेशेन संस्थितिः कृता यथा - नास्माभिर्महाकल्पाद्यतिशय श्रुतमन्यगण सत्काय देयमिति, एवं च योऽन्य| गणसत्काय न तद्ददाति स धर्मं त्यजति, न गणस्थिति, जिनाज्ञाननुपालनात्, तीर्थकरोपदेशो ह्येवं सर्वेभ्यो योग्येभ्यः श्रुतं दातव्यमिति प्रथमः, यस्तु ददाति स द्वितीयः, यस्त्वयोग्येभ्यस्तद्ददाति स तृतीयः, यस्तु श्रुताव्यवच्छेदसमर्थस्य परशिष्यस्य स्वकी - यदिग्बन्धं कृत्वा श्रुतं ददाति तेन न धर्मो नापि गणसंस्थितिस्त्यक्तेति" श्रीस्थानाङ्गवृत्ताविति गाथार्थः ||२३|| अथ गच्छा| न्तरीयदिग्बन्धेन शिष्यादिव्यवहारो न स्यात् तत्कथमिति ज्ञापनाय गाथामाह
तेणं पज्जोसवणाकप्पंमि थिरावलीइ भणिआई । साहाकुलपमुहाई नामेहिं नेव दीसंति || २४ ॥
येन कारणेन गच्छान्तरीयदिग्बन्धेनात्मीयसंबन्धि शिष्यादि न स्यात् तेनैव कारणेन पर्युषणाकल्पे स्थविरावल्यां शाखाकुलप्रमुखानि | भणितानि यानि तानि नामभिः - यथोक्ताभिधानैर्न दृश्यन्ते, अयं भावः - जिनवल्लभवत् संतानरहिता ये परलोकं गतास्तत्कृत| दिग्बन्धादिविकलास्तत्संताना भवितुं नार्हन्त्यतो व्युच्छिन्नसंतानास्तेऽभूवन् ततः कथं तेषां नामभिस्ते लभ्यन्ते १, न पुनः साक्षाद दृश्यन्त इतिगाथार्थः ||२४|| अथ प्रकृते योजयति
जिणदत्तदिसाबंधो न कओ जिणवल्लहेण तस्सावि । न कओऽभयदेवेणं कह मण्णुण्णंपि संबंधो ॥ २५ ॥
'जिनदत्त दिग्बन्धः ' जिनदत्तस्य सोमचन्द्रापरमूलकस्य दिग्बन्धः जिनवल्लभेन न कृतः, तस्यापि - जितवल्लभस्याप्यभयदेवेन श्री अभयदेवसूरिणा न कृतः, एवं च सति कथमन्योऽन्यमपि - परस्परमपि संबन्धः - गुरुशिष्यभावलक्षणः स्यात् ?, न कथमपीतिगाथार्थः ||२५|| अथोक्तानां त्रयाणामपि संबन्धाभावे दृष्टान्तपुरस्सरमाश्वर्यमाह
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
श्रीअभयसूर्यादिभिः
संबन्धघटना
॥२६३॥
.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२६४॥
WHATRAPATIENTulsilpaiklin
श्रीअभयसूर्यादिभिः संबन्धघटना
imitin AMINAINAARE
जह कीडिअउधाणं संबंधो तारिसो अतह तेसिं। चित्तं तदवञ्चेणं चरिअंजं तारिसं लिहिअं ॥२६॥ यथा कीटिकोप्ट्रयोः संबन्धो यादृश इति गम्यं तादृशस्तथा तेषां-श्रीअभयदेवमूरिजिनवल्लभजिनदत्तानां परस्परं संबन्धः, अयं भावः-कीटिकाभिरुष्ट्रेन उष्ट्रस्य च कीटिकाभिः संबन्धो-जन्यजनकभावो न स्यात् ,नहि बहीभिरपि कीटिकाभिरुष्ट्र एकोऽपि जन्यते, तथा तेन ताश्चेत्यादि दृष्टान्तः प्रतीत एव, 'तदपत्येन' जिनपतिमरिप्रभृतिना तादृशं चरितं-जिनवल्लभजिनदत्तयोर्यथाभूतं संबन्धमात्रघटक चरित्रं लिखितं तच्चित्रम्-आश्चर्यम् , अन्यथा कथममादृशैर्यथावत् ज्ञायतेतिगाथार्थः ॥२६॥ अथ जिनवल्लभस्योपहासहेतुसौभाग्यमाविष्कुर्वन्नाह
निरवञ्चमयस्साविअवच्चं जिणवल्लहस्स तं तेणं । लोउत्तरसोहरगं वणिजद कित्तिअं तस्स? ॥२७॥
निरपत्यमृतस्यापि जिनवल्लभस्यापत्यं, चशब्दाचत्वारिंशद्वर्षीयाचार्यपदोपेतमेव प्रसूतमितिगम्यं, तत् तदपत्यहेतुकं लोकोत्तरं | सौभाग्यम् , अन्यस्य तद्यतिरिक्तस्य तादृशं न भवतीति, लोकोत्तरमिति सौभाग्यविशेषणं, 'तस्य जिनवल्लभस्य 'कियत्'। कियन्मानं वर्ण्यते ?, वर्णितुमशक्यमित्युपहास्य, जगत्स्थितेबहिर्भूतत्वाद्, एतेन खरतरा यदवादिषु:-अस्मदीयो गच्छः साधिष्ठायकस्तत्सत्यं संपन्नं, तथाविधाधिष्ठायकमन्तरेण मृतानामप्यपत्यत्वासंभवादितिगाथार्थः ॥२७॥ अथ जिनदत्तस्याप्युपहास्यास्पदत्वमाह
लोउत्तरसोहग्गं जिणदत्तस्सावि जेण निरवच्चो । कालगओ सावच्चोजाओ जिणवल्लहो जेण ॥२८॥ जिनदत्तस्यापि लोकोत्तरं सौभाग्य येन कारणेन निरपत्यः कालगतोऽपि जिनवल्लभो येन जिनदत्तेन हेतुना सापत्यो जातः,
ThummaN aInfamilthmanle
"९५४।।
JainEducational
For Personal and Private Use Only
www.n
yong
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२६५॥
|एतदप्यसंभवि जगद्विलक्षणं संभूतमिति, अयं भावः-'अपुत्रस्य गतिर्नास्तीति वचः श्रुत्वा अहो जिनवल्लभोऽपत्यरहितो |
|जिनवल्लभमृतो विगतिभाग मा भवत्विति तद्भक्त्युल्लसितमानसः स्वयं तदपत्यीभूय जिनवल्लभं सुगति प्रापितवान् जिनदत्त इत्युपहास्यमि-0| जिनदत्त|तिगाथार्थः ।।२८।। अथ खरतरसमुदायमात्रस्यापि लोके हास्यास्पदत्वं दर्शयति
वृत्तचर्चा जीवंतजणयजणिआवच्चाई हंति एस जगवट्टो । खरयरनामावच्चं तु उग्गकिरिअंति विवरीअं ॥२९॥ 'जीवजनकजनितापत्यानि' जीवद्भिर्जनकैजनितान्यपत्यानि जीवजनकजनितापत्यानि भवन्ति एष जगन्मार्गो-जगत्स्थितिः, 'खरतरनामापत्यं तु खरतर इति नाम यस्येति, खरतरमात्रग्रहणं, तद्रूपं यदपत्यं तत्तग्रक्रियमिति तदीयं वचस्तदनुसारेणैव संभाव्यते इत्यर्थाद् बोध्यं 'विपरीतं' विपर्ययहेतुकं,मृतजनकजनितमित्यर्थः,अयं भावः-सं० ११३५ वर्षे क्वचित् ११३९ वर्षे दिवं गतः श्रीअभयदेवमूरिः, जिनवल्लभस्तु सं. ११६७ वर्षे तत्पदृधरः संपन्नः, (तस्मिन्नेव च दिवं गतः) ततोऽपि वर्षद्वयेऽतिक्रान्ते सोमचन्द्रो जिनदत्तनाम्नाऽऽचार्याभूय तत्पढे जातः, ततश्च खरतरनाम्ना मतप्रवृत्तिरिति मृतजनकात्समुत्पन्नं खरतरनामकमपत्यमित्युपहासस्थानं लोकानामिति गाथार्थः ॥२९॥ अथ जिनवल्लभजिनदत्तयोस्तथाविधभविष्यतासूचिका चेष्टामाह -
सप्पाकरिसिणिविजालाहुग्गयखित्ततोडणं पढम | भविअन्वयाणुचिट्ठा लिंगं अइमुत्तयाहरणा ॥३०॥ जिनवल्लभेन बाल्यावस्थायां सर्पाकर्षिणी विद्या तन्मोचनी च टिप्पनकलिखिता प्राप्ता तस्याःभाविफलं-मर्पतुल्यानामनन्तसंमारभाजां दुष्टाशयवतां मनुजानामाकर्षणं स्वायत्ततां करिष्यति, या च सर्पमोचिनी तस्याः फलं-निरपत्य एव परलोकं यास्यतीति सूचितं, यतस्तेनैव ते मोचिता इति लिखितमस्ति, जिनदत्तेनोद्गतक्षेत्रं त्रोटितं, तत्फलं-सम्यक्त्वाकुलितस्य सङ्घक्षेत्रस्य |॥२६५||
lireoniuitments
sapanaanaANISTMAmaRI
B RAR
For Person and Private Use Only
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
८२६६॥
| देशेन त्रोटको भविष्यतीति प्राक् प्रदर्शितमिति 'भवितव्यतानुचेष्टा' भवितव्यतानुसारेण चेष्टा भवितव्यतानुचेष्टा लिंग-प्रागुक्तफलसूचकम् अतिमुक्तकोदाहरणाद्, यथाऽतिमुक्तकेन श्रीमहावीरशिष्येणास्माकीना नौस्तरतीति वदता जले निजपात्रं प्रवाहितं, तया तद्भवमोक्षगमने लिङ्गं सूचितमितिगाथार्थः ॥ ३० ॥ अथातिदेशोपसंहारमाह
इच्चेअं जिणवल्लह जिणदत्ताणं चरित्तमिह वच्चं । गणहरसड्ढसउत्तं वण्णयवज्जंति तं भणिअं ||३१॥ इत्येवं प्रागुक्तप्रकारेण जिनवल्लभजिनदत्तयोः स्वरूपं - चरित्रं गणधरसार्द्धशतकोक्तं, वर्णनं त्वयथार्थमपि भवतीतिकृत्वा वर्ण| कवर्जमिह प्रकरणे वाच्यं वक्तव्यं भवतीति तद्भणितमितिगाथार्थः ||३१|| इतिगाथादशकेन खरतरपट्टधरपरम्परोपहास्यहेतुरिति दर्शितं ॥ अथ खरतरमताकर्षको जिनदत्ताचार्यः कथमित्याह
जिणदत्ता उवण समुदाओ अज्ज जाव अच्छिन्नो । संजाओ तं पढमो आयरिओ नामजिणदत्तो ||३२||
जिनवल्लभाद्विधिसङ्घःः प्रवृत्तोऽपि साध्वीनाम्ना विकलस्त्रिविध एवासीत्, जिनदत्तात्तु चतुर्वर्णः कियत्कालानन्तरं साध्वी| वेपार्पणेन साध्वीसंयुक्तो जातः - संपन्नः समवायो जिनवल्लभस्थापितो विधिसङ्घनाम्नेति, एवंविधः सन्नद्य यावदच्छिन्नो वर्त्तते, तेन कारणेन चतुर्वर्णात्मीभूतस्य विधिसंघस्य प्रथमः- आद्य आचार्यो नाम्ना जिनदत्तो नामजिनदत्तः, खरतरमताकर्षको जिनदत्ताचार्य | इति मूलाचार्यः प्रदर्शित इतिगाथार्थः ॥ ३२ ॥ इत्युद्दिष्टयोर्मूलोत्सूत्रप्रथमाचार्ययोर्वक्तव्यता प्रदर्शिता, अथ खरतरमते नाम्ना|मुत्पत्तिं दर्शयन्नाह -
अह चामुंडिअ अट्टिग्वरयरनामाई तिणि जिणदत्ता । जह जायाई तहेव य समासओ मुणह दंसेमि ॥ ३३ ॥
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
खरतरनामत्रिकं
॥२६६॥
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे ॥२६७||
'अथे 'ति मूलोत्सूत्रप्रथमाचार्ययोर्वक्तव्यतानन्तरं चामुण्डिकचौष्ट्रिकश्च खरतरचेति नामानि ' त्रीणि' त्रिसंख्याकानि जिनदत्ताद् यथा जातानि अमुकवर्षे मुकहेतुना जातानि तथैव, नान्यथा, चकारः पादपूरणे, शृणुत भो लोकाः !, तन्नामोत्पत्तिजिज्ञासया श्रवणगो- | चरीकुरुताहं दर्शयामीतिगाथार्थः ||३३|| अथ प्रथमं चामुण्डिकनाम्न उत्पत्तिमाह
तेणेविगुत्तरेहिं बारससयवरिसएहिं चामुंडा । आराहिआ य तेणं चामुंडिअसन्निओ जाओ ||३४||
तेनैव - जिनदत्तेनैवको तराधिकद्वादशशतवर्षे १२०१ निजमतवृद्धये 'चामुण्डा' चण्डिका पराभिधाना मिथ्यादृग्देवता विशेष आरा| धिता तेन हेतुभूतेन चामुण्डिक इति संज्ञा - नाम जाताऽस्येति चामुण्डिकसंज्ञितो जातः - उत्पन्नः, तथाविधख्यातिमानित्यर्थः, | अयं भावः - चित्रकूटे यस्या मठे जिनवल्लभो वर्षारात्रं स्थित आसीत्, तत्रैव स्थित्वा जिनदत्तेन सा आराधिता निजमतवृद्धये, यथा आञ्चलिकमताकर्षकेण नरसिंहोपाध्यायेन चम्पकदुर्गे मिथ्याहम् कालिका देवी निजमतवृद्धये आराधिता तथाऽयं चामुण्डिकाराध| नाचामुण्डिक इति सान्वर्थं नाम जिनदत्तादेव प्रवृत्तमितिगाथार्थः ||३४|| अथ सार्द्धगाथाद्वयेनोष्टिकनाम्न उत्पत्तिमाह
Jain Educationa International
अह अण्णया कयाई रुहिरं दट्टण जिणहरे रुट्ठो । इत्थीणं पच्छित्तं देइ जिणपूअपडिसेहं ॥ ३५ ॥ संघुत्तिभयपलाणी पट्टणओ उवाहणारूढो । पत्तो जावालपुरं जणकहणे भणइ विज्जाए ||३६| लोएणं सो भणिओ नामेणं उहिउत्ति बिअनामं । तन्नामसवणरुसिओ लोएहि मिसिमिसेमाणो ||३७|| जाओ तामसवयणो भणिओ लोएण खरयरा पयडी । तेणामरिसवसेणं खरयरसन्नत्तिपडिवण्णं ||३८|| 'अथे'ति प्राग्वत् अन्यदा- एकदा प्रस्तावे जिनदत्तेन जिनभवने रुधिरं पतितं दृष्ट्वा रुष्टः सन् अद्यप्रभृति स्त्रीभिर्जिनप्रतिमा न
For Personal and Private Use Only
खरतरनामत्रिकं
॥२६७ ।
Www.jainelibrary.org.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२६८||
पूजनीया, विशेषतो मूलप्रतिमेत्येवमुपदेशेन स्त्रीभ्यो रुधिरपातप्रभवपातकस्य प्रायश्चित्तं ददाति एतद्वयतिकरमाकर्ण्य सङ्घन | चिन्तितम् - अहो प्रवचनोपघातको पदेशेनानेनैवंविधः प्रायश्चित्तविधिः कुतोऽभ्यस्तो ? यदेकस्यापराधे तजातिमात्रस्य जिनपूजाप्र| तिषेधरूपं प्रायश्चित्तं दीयते, एवं च सति धर्मानुष्ठानमात्रस्याप्युच्छेदापत्तिः, न हि किमपि धर्मानुष्ठानस्थानं तादृग् यदनादौ | संसारेऽनेकैरनेकशोऽननुकूलक्रियाभिर्न विराधितं, तस्माद्विराधितस्थाने तदाराधनाय प्रवृत्तो नोद्वेजयितव्यः, किंतु यत्स्थानं येन | विराधितं भवेत्स एव तत्स्थानकविराधनासमुत्थपातकघाताय पुनस्तत्रैव प्रवर्त्तयितव्यः, अत एव प्रतिमा पुस्तकविनाशे नवीन| कारापणे शुद्धिः प्रायश्चित्तदाने भणिता, न पुनस्तदाराधनविधेः पराङ्मुखीकर्त्तव्यः, तस्मात् प्रातरेष प्रष्टव्यो, यदि कदाग्रहं न त्यक्ष्यति तदाऽमै शिक्षा दास्यते, इत्येवंरूपेण या सङ्घोक्तिः तस्याः समुत्थं यद्भयं तस्मात् तन्निमित्तात् 'पलाणो' ति पलायितो,नष्ट इत्यर्थः कीदृशो नष्टः ? - उष्ट्रवाहनारूढः, पत्तनाजाबालपुरं प्राप्तः, उष्ट्रमारुह्य स्वर्णगिरिं प्राप्त इत्यर्थः, तत्रत्यजनकथने - कथं | केन विधिना शीघ्रमेव भवानिहागत इति लोकोक्तौ सत्यां द्रव्यलिङ्गिभ्यः संभावितोपद्रवः औष्ट्रिकीं विद्यां स्मृत्वाऽत्रागत इति | प्रत्युत्तरं दत्तवान् तदानीं पानीयपात्राभावेन घटाचरणाऽपि तन्मते प्रसङ्गतो बोध्या, ततो लोकेनौष्ट्रिकी विद्यावानय मौष्ट्रिक इत्युक्तोऽतो द्वितीय मौष्ट्रिकनामेति सार्द्धगाथाद्वयार्थः ।। ३५ ।। ३६ ।। अथ सार्द्धगाथया वृद्धवयोऽनुसारेण युक्त्या खरतर - नाम्न उत्पत्तिमाह- तदनन्तरोक्त मौष्ट्रिक इतिनाम तन्नाम तस्य नाम्नः श्रवणं-लोकमुखादाकर्णनं तेन हेतुभूतेन रुष्टो - रोषं गतः लोकैः सह "मिसमिसेमाणो त्ति क्रोधज्वलनेन देदीप्यमानस्तामसवचनो जातः सन् लोकेन भणितः - अहोऽस्य खरतरा प्रकतिरिति पश्चात्तेन जिनदत्तेनामर्षवशेन खरतरसंज्ञेति प्रतिपन्नम् अयं भावः - औष्ट्रिक इत्युक्ते लोकं प्रति सरोषं त्रिवलीसमलङ्क
For Personal and Private Use Only
खरतर
नामत्रिकं
||२६८||
.
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
AM
खरतरनाम
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२६९॥
Samarpan
तललाटः सबाप्पारुणलोचनः मां प्रतीत्थं लोको ब्रूते इति द्वेपामिभृतोऽसभ्यभाषणाय स्फुरदोष्टः सन् तामसवाग्-मां प्रति नोपलक्षध्वमित्यादिरूपेण भयोत्पादनपुरस्सरमाक्रोशदाता जातोऽभूत् , पश्चाल्लोकेन भणितम्-अहो खरतरा प्रकृतिरस्य, मौखयं । च जिनदत्तस्य स्वभावसिद्धं गणधरसाईशतकवृत्तावप्युपलभ्यते,कथमन्यथा मृदुभाषया पृष्टोऽपि कापलिका त्वदीयमुखचूरणार्थमित्यादि निष्ठुरभाषी भवेद्?,एतदर्थिना तु प्रागुक्तजिनदत्तचरित्रमेव विलोक्यम् , अद्यापि लोके यस्तामसप्रकृतिर्भवति तस्य | खरतरप्रकृतिरिति ख्यातिः स्वर्णगिर्यादौ प्रतीतैव, पश्चात्तेन चिन्तितं-खरतरप्रकृतिकं मां ज्ञात्वा कोऽप्यन्यो भीतो माऽपवदत्वित्यमर्षवशात्तेनाहं खरतरोऽस्मीति मां प्रति समीक्ष्य किंचिद्वक्तव्यं,नाहं सहिष्ये इति तेन जिनदत्तेन खरतरसंजेति प्रतिपन्नमिति खरतर इति तृतीयं नाम लोकदत्तं, तदपि जिनदत्तेनाभ्युपगतमित्युभयसम्मतं, परं खरतरनाम्नः प्रसिद्धिः कियत्कालानन्तरमेव बही जाता, अत एव गणधरसार्द्धशतकवृत्यादौ खरतरनाम्नो नाभिधानं, तथा श्रावणिकत्वेन सगोत्रः स्तनिकोऽपि शतपद्याम्-'औष्ट्रिका आचरणायाः प्रामाण्यं वदन्ति तत्रेदमभिधातव्य'मित्यादिवचनरुक्तवान् , न पुनः क्वापि खरतरा इति, तदानीमौष्ट्रिकनाम्न एव प्रसिद्धेरिति सार्द्धगाथार्थः।।३७-३८॥ अथोष्ट्रिकखरतरनाम्नोरुत्पत्तिः कस्मिन् संवत्सरे जातेत्याहएवं चउत्तरेहिं बारससयवरिसहिं १२०४ नामदुर्ग। चामुंडिअनामजुअं नामतिगं तेण जिणदत्ता ॥३०॥
"एवं' प्रागुक्तप्रकारेण चतुरुत्तरः-चतुरधिकैर्वादशशत १२०४ वर्षेः 'नामदुगम्'अभिधानद्विकं जातमित्यर्थः, तच्च नामद्विकं चामुण्डिकनामयुतं सन्नामत्रिक स्याद् , एतन्नामत्रिकं जिनदत्तादेव, नान्यस्माजिनवल्लभादेस्तथाविधनिमित्ताभावादेवेतिगाथार्थः |॥३९।। अथ "दससयचउवीसेहिं नयरि पट्टण अणहिलपुरि । हुअउ वाद सुविहित्थ चेइवासी स्यु बहुपरिं ॥१॥ दुल्लहनरवइसभासमख्य
NIDESIRIDHARPATRINA
॥२६९॥
For Pesonand Private Use Only
Fy
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
Hom
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ।।२७०॥
जिनेश्वरा न खरा
|जिण हेलिहिं जिन्नउ । चइवास उच्छप्पि देसगुजरहव दिनउ॥२॥ सुविहितगच्छ खरतरविरुद दुल्लहनरवइ तिहिं दिअइ। सिविद्धमाणपट्टिहिं तिलउ,जिणेसरमूरि गुरू गहगहइ ॥३॥” इत्यादिवचोभिः श्रीदुर्लभराजसभायां चैत्यवासिभिः सह विवादे जयात् श्रीजिनेश्वरसूरिभिः खरतरविरुदं प्राप्तमिति तदीयाः श्रीजिनेश्वरमरिमभ्याख्यांति, तदप्राकृतये गाथामाह- ..
जं पुण जिणेसरेणं खरयरबिरुअं निवाउ उवलद्धं । इच्चाइयमुल्लवणं लवणं धम्मंकुरस्स तयं ॥४०॥ ___ यत्पुनर्जिनेश्वरेण-श्रीजिनेश्वराचार्येण नृपाद्-दुर्लभराजसकाशात खरतरबिरुदमुपलब्ध-प्राप्तमित्यादिकमुल्लपनं तदेव तकं कु| सार्थे कप्रत्यये तर्क-प्रागुक्तं धर्माङ्करस्य लवन छेदनं,तत्र धर्मो ज्ञानादिलक्षणस्तस्याङ्करः-सत्यभाषणं, यतः सत्यभाषणादेव संवि
अपाक्षिकोऽपि ज्ञानदर्शनभाग् सन् मोक्षस्य तृतीयः पन्था भणितः, यदुक्तं-"सावजजोगपरिवजणाइ सव्वुत्तमो जईधम्मो। बीओ | सावगधम्मो तइओ संविग्गपक्खपहो ॥१॥त्ति श्रीउपदेशमाला (५१९) असत्यभाषणे च घोरानुष्ठानपरोऽप्यनन्तसंसारभाग, यथा जमाल्यादयः, यदागमः-"सत्तेआ दिट्ठीओ जाइजरामरणगम्भवसहीणं । मूलं संसारस्स उ हवंति निग्गंथरूवेण ॥१॥ (३-७८६) त्ति' श्रीआवश्यकनि०. विशेषतो महापुरुषस्याभ्याख्यानं ज्ञानादिनाशकमितिगाथार्थः ॥ ४० ॥ अथ तत्र मृषाभाषणे व्यञ्जकमाह
जणं दुल्लहराया दसचउवीसंमि १०२४ दुल्लहो चेव ।
जो पुण असीइ १०८० विगप्पोतंससगस्सेव सवणपुडं॥४१॥ दशचतुर्विंशे-चतुर्विंशत्यधिकदशशत १०२४ वर्षे स दुर्लभराजो दुर्लभ एव, तदानीं तस्यानुत्पन्नत्वात् ,न चानुत्पन्नो विरुदै
॥२७०11.
For Per
and Private Use Only
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२७१ ॥
| दद्यात्, यत्पुनरशीतिविकल्पः - अशीत्यधिकदशशत १०८० वर्षे खरतरविरुदं जातमिति कल्पना तदपि शशकस्य श्रवणपुटमित्र, यथाहि - आखेटकपरिवेष्टितः शशकः स्वकर्णपुटेन निजचक्षुषी आवृत्य तिष्ठति तथाऽय मौष्ट्रिकोऽपि, अयं भावः- प्रागुक्तयुक्त्या संत्रा| सितः पलायनदिशमलभमानः कश्चिद्वाचालो वदति - अहो मया “दससयचउवीसेहिं नयरि"त्ति तत्र चतुर्विंशतिशब्देन चतस्रो विंशतयश्चतुर्विंशतय इतिव्युत्पन्या अशीतिरुच्यते इति विकल्प्य जल्पनमपि शशकस्य कर्णपुटमिव नालं भवति, यतस्तदीयजीर्ण| पहावलीषु १०२४ वर्षे श्रीमदणहिल्लपत्तने दुर्लभराजसमक्ष मित्यादि लिखितमस्ति, तथा, - 'श्रीपत्तने दुर्लभराजराज्ये, विजित्य वादे मठवासिसूरीन् । वर्षेऽन्धिपक्षाभ्रशशि १०२४ प्रमाणे, लेभेऽपि यैः खारतरो विरुद्ध ॥ १ ॥ इति सं० १५८२ वर्षे जिनहंससूरिराज्ये | खरतरकृतच्छन्दो निबद्धपट्टावल्यामितिगाथार्थः ॥ ४१ ॥ अथ तथा विकल्पितं कथं न त्राणमित्याह
जंसो दसबावट्टीवारिसे उववेसिऊण रज्जमि । दससत्तसत्तरीए कालगओ दुल्लहो राया ॥४२॥
यद् - यस्मात् स दुर्लभराजः षट्षष्ट्यधिकदशशतवर्षे १०६६ राज्ये उपविश्य सप्तसप्तत्यधिकदशशत १०७७ वर्षे कालगतः-परलोकं प्राप्तः, कचित् सं० १०७८ वर्षे इत्यपि दृश्यते, तत्रायं वर्ष ११ मास ६ राज्यं कृतवानिति लिखितम्, अतस्तदपि युक्तमेव, यतः श्रीपत्तनराजपट्टावली त्वेवं श्रीवीरात् ४७० वर्षे श्रीविक्रमः संवत्सरः, विक्रमादित्यतः सं० ८०२ वर्षे वनराजेन पत्तनस्थापना कृता, तत्र तस्य राज्याभिषेकच ८०२ वर्षे, वनराजराज्यं वर्ष ६०, ततः ८६२ योगराजराज्यं, वर्ष ३५, ततः ८९७ क्षेमराजराज्यं, वर्ष २५, ततः ०२२ भूयडराज्यं, वर्ष १९, ततः ९५१ वैरसिंहराज्यं, वर्ष २५, ततः ९७६ वर्षे | रत्नादित्यराज्यं, वर्ष १५, ततः ९९१ सामन्त सिंहराज्यं, वर्ष ७, एते चापोत्कटा राजानः १९६ वर्षवध्ये बोध्याः, ततः ९९८
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
जिनेश्वरा
न खरा
॥२७१ ॥
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे ॥२७२॥
मूलराजराज्यं, वर्ष ५५, स च सामन्तसिंहभगिनी लीलादेवीसुतः, ततः १०५३ चामुण्डराज्यं, वर्ष १३, ततः १०६६ बल्लभराज्यं, मास ६, ततः १०६६ वर्षे दुर्लभराज्यं, वर्ष ११ मास ६, ततः १०७८ वर्षे भीमराज्यं, वर्ष ४२, ततः ११२० वर्षे कर्णराज्यं, वर्ष ३०, ततः ११५० वर्षे जयसिंहदेवराज्यं, वर्ष ४९, ततः ११९९ वर्षे कुमारपालदेवराज्यं, वर्ष ३१, ततः १२३० अजयपालराज्यं, वर्ष ३, ततः १२३३ बालमूलराज्यं, वर्ष २, ततः १२३५ लघुभीमदेवराज्यं, वर्ष ६३, ततः १२९८ वर्षे तिहुयणपालराज्यं, वर्ष ४, एवं चौलुक्यवंशे एकादश ११ भूपाः ३०० वर्षमध्ये, ततश्च १३०२ वर्षे बिसलदेवराज्यं, वर्ष १८, ततः | १३२० वर्षे अर्जुनदेवराज्यं, वर्ष १३, ततः १३३३ सारंगदेवराज्यं, वर्ष २०, ततः १३५३ वर्षे लघुकर्णराज्यं, वर्ष ७, एवं वावे - | लान्वये राज्यं वर्ष ५८, ततः अलावदीनादिसुरत्राणराज्यं गुर्जरधरित्र्यामित्यादि विस्तारमिच्छता कुमारपालप्रबन्धो विलोक| नीय इतिगाथार्थः || ४२ || अथ खरतरेण खरतरविरुदनिमित्तं विवाद उक्तः स एव नासीदिति प्रदर्शनाय गाथायुग्ममाहपि निवपरिसाए लिंगिविवाए जिणेसरेण सयं । जइऊण य उवलद्ध स्वरयरविरुद्धं तए भणिअं ||४३|| तंपि (चि) अ मिच्छावाओ वाओ जाओ न कोऽवि लिंगीहिं ।
पकअनिवउवरोहाणुष्णा य पभावयचरिते ॥ ४४ ॥ युग्मं ॥
'अपिचे 'ति दूपणाभ्युच्चये यन्नृपपर्षदि - दुर्लभराजसभायां लिङ्गिविवादे चैत्यवासिभिः सह विवादे श्रीजिनेश्वरसूरिणा जित्वा| जयमवाप्य खरतरबिरुदमुपलब्धं प्राप्तमिति 'तप'त्ति त्वया खरतरेण, चकार एवार्थे, त्वयैव, भणितं न पुनः परमार्थ विदाऽपरे | णेत्यर्थः, तद् दूषयति- 'तं चि' इत्यादि, तदेव मिथ्यावादः - अलीकभाषणं, यतो न लिङ्गिभिः कोऽपि विवादो जातः, प्रत्युत दु
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
जिनेश्वरा
न खरा
॥२७३॥
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥२७३ ||
| र्लभराजनृपोपरोधात्तद्वचसैव तेषां स्थित्यर्थमाज्ञां ददध्वमिति नृपाग्रहेण लिङ्गिनामाज्ञा जातेति प्रभावकचरित्रे श्री अभयदेवसूरिसंबन्धे दृश्यते, यदुक्तं - " उपरोधेन ततो यूयममीषां वसनं पुरे । अनुमन्यध्वमेवं च श्रुत्वा तत्र तदादधुः || १ || इत्यादि श्रीप्रभा| वकचरित्रे, अत्र कालानुभावात् समग्रव्यतिकरमन्तरेण प्रायः प्रसिद्धे विवादारूढे च विचारे सम्यक् प्रत्ययो न स्यात् ततो बहूपयो| गित्वात्प्रभावकचरित्रगतः श्री अभयदेवसूरि संबन्धो यथा - अनमः || श्रीजैनधर्म (तीर्थ०प्र०) धम्मिलोऽभयदेवप्रभुः श्रिये । भू| यात्सौमनसोद्भेदभास्वरः सर्वमौलिभूः || १ || आहत्याष्टाङ्गयोगं यः, स्वाङ्गमुद्धृत्य च प्रभुः । श्रुतस्य च नयाङ्गानां, प्रकाशी स | श्रिये द्विधा ||२|| वदन् बालो यथाऽव्यक्तं, मातापित्रोः प्रमोदकृत् । तद्वृत्तमिह वक्ष्यामि, गुरुहर्षते तथा ||३|| अस्ति श्रीमालवो | देशः, सद्वृत्तरसशालितः । जम्बूद्वीपाख्य माकन्दफलं सद्वर्णवृत्तः ||४|| तत्रास्ति नगरी धारा, मण्डलाग्रोदितस्थितिः । मूलं नृपश्रियो दुष्टविग्रहद्रोहशालिनी ||५|| श्री भोजराजस्तत्रासीद्भूपालः पालितावनिः । शेषस्येवापरे मूर्त्ती, विश्वोद्धाराय यद्भुजौ ॥ ६ ॥ तत्र लक्ष्मीपतिर्नाम व्यवहारी महाधनः । यस्य श्रिया श्रितः श्रीदः, कैलासाद्रिमशिश्रियत् ॥ ७॥ अन्यदा मध्यदेशीय कृष्ण ब्राह्मणनन्दनौ । प्रह्नप्रज्ञाबलाकान्त वेदविद्याविशारदौ ||८|| अधीतपूर्विणौ सर्वान्, विद्यास्थानांचतुर्दश । स्मृत्यैतिह्यपुराणानां, कुलकेतनतां गतौ ||९|| | श्रीधरः श्रीपतिश्चेति, नामानौ यौवनोद्यमात् । देशान्तरदिदृक्षायै, निर्गतौ तत्र चागतौ ||१०|| त्रिभिर्विशेषकं । तौ पवित्रयतः | स्मात्र, लक्ष्मीधरगृहाङ्गणम् । सोऽपि भिक्षां ददौ भक्त्या, तदाकृतिवशीकृतः। ११ । गेहाभिमुखभित्तौ च लिख्यते स्मास्य | लेख्यकम्। टङ्कविंशतिलक्षाणां नित्यं ददृशतुश्च तौ ॥ १२ ॥ सदा दर्शनतः प्रज्ञाबलादप्यतिसंकुलम् । तत्परिस्फुरितं सम्यक्, सदाऽभ्य| स्तमिवानयोः ॥ १३ ॥ जनो मत्पार्श्वतः सूपकारवत् सुपकारवान् । वर्त्तते निष्ठुरः किंतु मम किंचिन्न यच्छति ||१४|| ब्राह्मणा
For Personal and Private Use Only
श्रीअभयदेवसूरिवृत्तान्तं
॥२७३ ॥
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
Mil HIROIN
a nkitai
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ||२७४||
RAJIRRINARIMARY
अपि गीर्वाणान्मन्मुखादाहुतिप्रदाः । तर्पयन्ति फलं तु स्यात्तत्कर्मकरतैव मे ॥१५।। इतीव कुपितो वहिरति केनापि भस-|
श्रीअभय|सात् । विदधे तां पुरीमरीकृतप्रतिकृतक्रियः ॥१६।।।त्रिभिर्विशेषक। लक्ष्मीपतिद्वितीयेविन्यस्तहस्तः कपोलयोः। सर्वस्वनाशतः। देवसूरि
वृत्तान्तं खिन्नो, लेख्यदाहाद्विशेषतः ॥१७॥ प्राप्तकाले च तौ भिक्षाकृते तस्य गृहाङ्गणे । प्राप्तौ प्लष्टं च तद् दृष्ट्वा. विषण्णाविदमूचतुः॥१८॥ यजमान! तबोन्निद्रकष्टेनावां सुदुःखितौ । किं कुर्वहे क्षुधा किंतु, सर्वदुःखातिशायिनी ॥१९॥ पुनरीदृक्शुचाक्रान्तः,सचवृत्तिर्भ|वान् सुधीः, (किमु प्र०)।की(धी)राः सचंन मुश्चन्ति, व्यसनेषु भवादृशाः ॥२०॥ इत्याकर्ण्य तयोर्वाक्यमाह श्रेष्ठी निशम्यताम् ।। न मे धनान्नवस्त्रादिदाहादुःखं तु तादृशम् ! ।।२१।। यादृग् लेख्यकनाशेन, निधर्मेण जनेन यत् । कलहः संभवी धर्महानिकृत्क्रियते हि किम्? ॥२२॥ जजल्पतुश्च तावावां,भिक्षावृत्ती न चापरम् । शक्नुवो नोपकर्तुं हि, व्याख्यावो लेख्यकं पुनः ॥२३॥ श्रुत्वाऽतिहर्षभूः श्रेष्ठी, स्वपुरस्तौ वरासने । न्यवेशयजनः स्वार्थपूरक ध्रुवमर्हति ॥२४॥तौ चादितः समारभ्य, तिथिवारक्षसंगतम् । व्यक्तवसरमासाङ्कसहितं खटिनीदलैः ॥२५॥ वर्णजात्यमिधामूलद्रव्यसंख्यानवृद्धिभृत् । आख्यातं लेख्यकं स्वाख्याख्यानवद्धिपणाब-| लात् ।।२६।। पत्रकेषु लिखित्वा तच्छष्टी दध्यावहो इमौ । मम गोत्रसुरौ कौचित्याप्तौ मदनुकम्पया ॥२७॥ यद्विशोपकमात्रेऽप्य(ण), | वदतां (बदन्तौ) तावविस्मृतम् । दस्तरीसंपुटीपत्रनिरपेक्षं हि लेख्यकम् ॥ २८ ॥ युग्मं ॥ ततः सन्मान्य सद्भोज्यवस्खादिबहुमानतः। स्वगेहचिंतको तेन,विहितौ हितवेदिना ।।२९।। जितेन्द्रियौ स तौ शान्ती,दृष्ट्रेति व्यमृशद्धनी। शिष्यौ मद्गुरुपार्श्वेऽभूतां (मू स्ता) घेत्तत्संघभूषणौ ॥३०॥ इतः सपादलक्षेऽस्ति, नाम्ना कुर्चपुरं पुरम् । मषीकूर्चकमाधातुं, यदलं शात्रवानने ॥ ३१ ।। अल्लभूपाल| पौत्रोऽस्ति, प्राक्पोत्रीय धराधरः। श्रीमान् भुवनपालाख्यो.विख्यातःसान्वयाभिधः॥३२॥ तत्रासीत्प्रशमश्रीभिर्वद्धमानो गुणोदधिः।
ORITERAISITIRE ItemSAHIM nRITUALIBAPURIRAMAULIHIMAHARMATHALINbbateitmasinilliARAMARHI
i neraimple
मानो गुणोदधिः। / ॥२७॥
For Pesonand Prive
Only
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥२७५॥
श्रीवर्द्धमान इत्याख्यः, सूरिः संसारपारभूः ||३३|| चतुर्भिरधिकाशीतिश्चैत्यानां येन तत्यजे । सिद्धान्ताभ्यासतः सत्यतत्रं विज्ञाय | संसृतेः ||३४|| अन्यदा विहरन् धारापुर्यां धाराधरोपमः । आगाद्वाग्ब्रह्मधाराभिर्जनमुञ्जीवयन्नयम् ||२५|| लक्ष्मीपतिस्तदाकर्ण्य, श्रद्धालक्ष्मीपतिस्ततः । ययौ प्रद्युम्नशाम्बाभ्यामिव ताभ्यां गुरोर्नतौ ||३६|| सर्वाभिगमपूर्व स, प्रणम्योपाविशत्प्रभुम् । तौ विधा| य निविष्टौ च, करसंपुटयोजनम् ||३७|| वर्यलक्षणवर्यां च दध्यौ वीक्ष्य तनुं तयोः । गुरुराहानयोर्मूर्तिः, सम्यक्स्व परजित्वरी ||३८|| | तौ च प्राग्भवसंबन्धाविवानिमिषलोचनौ । वीक्षमाणौ गुरोरास्यं व्रतयोग्यौ च तैर्मतौ ||३९|| देशनाभीशुविध्वस्ततामसौ | बोधरङ्गिणौ । लक्ष्मीपत्यनुमत्या च दीक्षितौ शिक्षितौ तथा ॥४०॥ महाव्रतभरोद्धारधुरीणौ तपसां निधी । अध्यापितौ च सिद्धान्तं, | योगोद्वहनपूर्वकम् ॥ ४१ ॥ ज्ञात्वौचित्यं च सूरित्वे, स्थापितौ गुरुमिथ तौ । शुद्धवासो हि सौरभ्यवासं समनुगच्छति ॥४२॥ जिनेश्वरस्ततः सूरिरपरो बुद्धिसागरः । नामभ्यां विश्रुतौ पूज्यैर्विहारेऽनुमतौ तदा ||४३|| ददे शिक्षेति तैः श्रीमत्पत्तने चैत्यसूरिभिः । विघ्नं सुविहितानां स्यात्तत्रावस्थानवारणात् ||४४ || युवाभ्यामपनेतव्यं, शक्त्या बुद्ध्या च तत्किल। यदिदानींतने काले, नास्ति (न स्तः प्राज्ञौ भवत्समौ ) प्राज्ञोऽभवत्समः || ४५|| अनुशास्ति प्रतीच्छाव, इत्युक्त्वा गूर्जरावनौ । विहरन्तौ शनैः श्रीमत्पत्तनं प्रापतुर्मुदा ॥४६॥ सद्गीतार्थपरीवारौ, तत्र भ्रान्तौ गृहे गृहे । विशुद्धोपाश्रयालाभाद्वाचं सस्मरतुर्गुरोः ॥ ४७ ॥ श्रीमान् दुर्लभराजाख्यस्तत्र चासीद्विशांपतिः । गीप्पतेरप्युपाध्यायो, नीतिविक्रमशिक्षणे (णात् ) ||४८ || श्री सोमेश्वरदेवाख्यस्तत्र चासीत्पुरोहितः । तद्द्वेहे जग्म| तुर्युग्मरूपौ सूर्यसुताविव ॥ ४९|| तद्द्वारे चक्रतुर्वेदोच्चारं संकेतसंयुतौ । तीर्थं सत्यापयन्तौ च ब्राह्मं पैत्र्यं च दैवतम् ||५०॥ चतुवेदीरहस्यानि, सारिणीशुद्धिपूर्वकम् । व्याकुर्वन्तौ स शुश्राव, देवतावससरे ततः॥५१॥ तद्ध्यानध्यान निर्मन चेताः स्तम्भितवत्तदा । सम
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
श्री अभय
देवसूरिवृत्तान्तं
॥२७५॥
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२७६॥
Jain Educationa
ग्रेन्द्रियचैतन्यं श्रुत्योरिव स नीतवान् ॥५२॥ ततो भक्त्या निजं बन्धुमाप्याय वचनामृतैः । आह्वानाय तयोः प्रेषीत्प्रेक्षाप्रेक्षी द्विजे| श्वरः ॥ ५३ ॥ तौ च दृष्ट्वाऽन्तरायातौ दध्यावम्भोजभूः किमु ? । द्विधाभृयाद आदत्त दर्शनं शस्यदर्शनम् ॥ ५४ ॥ हित्वा भद्रासनादीनि, | तद्दत्तान्यासनानि तौ । समुपाविशतां शुद्धस्वकम्बलनिषद्ययोः ॥ ५५ ॥ वेदोपनिषदां जैनश्रुततस्यगिरां तथा । वाग्भिः साम्यं प्रकाश्यैता| वभ्यधत्तां तदाशिषम् ||५६ ॥ तथाहि - “अपाणिपादो द्यमनो ग्रहीता, पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्ण: । स वेत्ति विश्वं नहि तस्य वेत्ता, | शिवो ह्यरूपी स जिनोऽवताद्वः ॥५७॥ ऊचतुश्चानयोः सम्यगवगम्यार्थसंग्रहम् । दययाऽभ्यधिकं जैनं, तत्रावामाद्रियावहे ॥५८॥ युवामवस्थितौ कुत्रेत्युक्ते तेनोचतुश्च तौ । न कुत्रापि स्थितिश्चैत्यवासिभ्यो लभ्यते यतः ||५९|| चन्द्रशालां निजां चन्द्रज्योत्स्नानिर्मलमानसः । स तयोरार्पयनत्र, तस्थतुस्सपरिच्छदौ ॥६०॥ द्वाचत्वारिंशता मिक्षादोषैर्मुक्कमलोलुपैः । नवकोटिविशुद्धं चायातं भैक्ष्यमभुअताम् ||६१ || मध्याह्न याज्ञिकस्मार्त्तदीक्षितानग्निहोत्रिणः । आहूय दर्शित्रौ तत्र, निर्व्यूढौ तत्परीक्षया ॥ ६२॥ यावद्विद्याविनोदोऽयं, विरिचेरिव पर्षदि । वर्त्तते तावदा जग्मुर्नियुक्ताश्चैत्यमानुषाः ॥३३॥ ऊचुश्च ते झटित्येव, गम्यतां नगराद् बहिः । अस्मिन्न लभ्यते स्थातुं, चैत्यत्राह्यसिताम्बरैः || ६४|| पुरोधाः प्राह निर्णेयमिदं भूपसभान्तरे । इतिगत्वा निजेशानमिदमाख्यात भाषितम् ||६५|| इत्याख्याते च तैः सर्वैः, समुदायेन भूपतिः । वीक्षितः प्रातरायासीत्तत्र सौवस्तिकोऽपि सः ||६६ || व्याजहाराथ देवास्मद्गृहे जैनमुनी उभौ । स्वपक्षे स्थानमप्राप्नुवन्तौ संप्रापतुस्ततः ||६७|| मया च गुणगृह्यत्वात्, स्थापितावाश्रये निजे । भट्टपुत्रा अमीभिर्मे, | प्रहिताचैत्यपक्षिभिः ||६८ || अत्रादिशत मे क्षूणं, दण्डं वाऽत्र यथार्हतम् । श्रुत्वेत्याह स्मितं कृत्वा, भूपालः समदर्शनः ॥ ६९ ॥ मत्पुरे गुणिनोऽकस्माद्देशान्तरत आगताः । वसन्तः केन वार्यन्ते १, को दोषस्तत्र दृश्यते ? ||७० || अनुयुक्ताश्च ते चैवं, प्राहुः शृणु महि
For Personal and Private Use Only
श्रीअभय
| देवसूरिवृत्तान्तं
॥२७६॥
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२७७॥
REPARIATIMERIDATESTRAME
MPARA DIPKARIRIHANIBARAAT
R ARAMICUPATINATIONSUMARITAMISHRA
पते!। पुरा श्रीवनराजाऽभून् , चापोत्कटवरान्वयः||७१।। स बाल्ये वर्द्धितः श्रीमद्देवचन्द्रेण मूरिणा। नागेन्द्रगच्छभृद्धारप्राइवराहो
श्रीअभयपमास्पृशा ।।७२।। पञ्चाश्रवाभिधस्थानस्थितचैत्यनिवासिना । पुरं स च निवेश्येदमत्र राज्यं दधौ नवम् ।।७३॥ वनराजविहारं च, देवसूरितत्रास्थापयत प्रभुः। कृतज्ञत्वादसौ तेषां, गुरूणामहणं व्यधात् ।।७४॥ व्यवस्था तत्र चाकारि, सङ्घन नृपसाक्षिकम् । संप्रदायविभे- प्रबन्धः देन, लाघवं न यथा भवेत् ।।७५।। चैत्यगच्छयतित्रातसम्मतो वसतान्मुनिः। नगरे मुनिभिर्नात्र, वस्तव्यं तदसम्मतैः॥७६॥ राज्ञां | व्यवस्था पूर्वेषां, पाल्या पाश्चात्यभूमिपैः। यदादिशसि तत्कार्य, राजन्नेवं स्थिते सति ॥७७॥ राजा प्राह समाचारं, प्राग्भूपानां वयं | दृढम् । पालयामो गुणवतां, पूजा तूल्लङ्घन्येम न ॥७८॥ भवादृशां सदाचारनिष्ठानामाशिषा नृपाः। एधते युष्मदीयं तद्राज्यं नात्रास्ति संशयः ॥७९।। उपरोधेन नो यूयममीपां वसनं पुरे । अनुमन्यध्वमेवं च, श्रुत्वा तेत्र तदादधुः ॥८॥ सौवस्तिकस्ततः प्राह, खामिन्नेषामवस्थितौ। भूमिः काप्याश्रयस्यार्थ, श्रीमुखेन प्रदीयताम् ।।८१।। तदा समाययौ तत्र, शैवदर्शनिवासवः। ज्ञानदेवामिधः । क्रूरसमुद्रबिरुदार्हतः।।८२।। अभ्युत्थाय समभ्यय॑, निविष्टं निज आसने । राजा व्यजिज्ञपत्किचिदथ (द्य प्र०) विज्ञप्यते प्रभो ! ॥८३।। प्राप्ता जैनर्षयस्तेषामर्पयध्वमुपाश्रयम् । इत्याकर्ण्य तपस्वीन्द्रः, प्राह ग्रहसिताननः ॥८४॥ गुणिनामर्चनां यूयं, कुरुवं विधुतैनसम् । सोऽस्माकमुपदेशानां, फलपाकः श्रियां निधिःना८५।। शिव एव जिनो बाह्यत्यागात्परपदस्थितः। दर्शनेषु विभेदो हि, चिहूं मिथ्याम| तेरिदम् ।।८६|| निस्तुषव्रीहिहट्टानां, मध्येत्र (त्रि प्र.) पुरुषाश्रिता। भूमिः पुरोधसा ग्राह्योपाश्रयाय यथारुचि ।। ८७॥ विघ्नः स्वपरपक्षेभ्यो, निषेध्यः सकलो मया । द्विजस्तच्च प्रतिश्रुत्य, तदाश्रयमकारयत् ।।८८॥ ततःप्रभृति संजज्ञे, वसतीनां परम्परा।। महद्भिः स्थापितं वृद्धिमश्नते नात्र संशयः ।।८९॥ श्रीबुद्धिमागरः मूरिश्वके व्याकरणं नवम् । सहस्राष्टकमानं तच्छ्रीबुद्धिसागरा-1||२७७।
BIPINIOPINISHPANI ImamPINITIAN
BIRHAugaenima
Pimple
For Person and Private Use Only
www.janelibrary.org
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२७८॥
भिधम् ॥९०॥ अन्यदा विहरन्तश्च, श्रीजिनेश्वरसूरयः। पुनर्धारापुरी प्रापुः,सपुण्यप्राप्यदर्शनाम् ।।११।। श्रेष्ठी महीधरस्तत्र,पुरुषार्थ-| श्रीअभयत्रयोन्नतः। मुक्त्वैका स्वधने संख्या, यः सर्वत्र विचक्षणः ॥९२।। तस्याभयकुमाराख्यो, धनदेव्यङ्गभूरभूत् । पुत्रः सहस्रजिह्वोऽपि,
| देवसूरियद्गुणोक्ती नहि प्रभुः ॥९३॥ सपुत्रः सोऽन्यदा सूरिं,प्रणन्तुं सुकृती ययौ। संसारासारतामूलं, श्रुतो धर्मश्च भक्तितः (तुर्विधःप्र०)
प्रबन्धः |॥९४॥ अथाभयकुमारोऽसौ, वैराग्येण तरङ्गितः। आपप्रच्छे निजं जातं, तप:श्रीसंगमोत्सुकः ॥९५॥ अनुमत्या ततस्तस्य, गुरुभिः | | स च दीक्षितः। ग्रहणासेवनारूपशिक्षाद्वितयमग्रहीत् ॥९६॥ स चावगाढसिद्धान्तस्तच्चकाव्यानुमानतः। बभौ महाक्रियानिष्ठः, श्रीसं|घांभोजभास्करः॥९७॥ श्रीवर्द्धमानसूरीणामादेशात्मूरितां ददौ । श्रीजिनेश्वरसूरिश्च, ततस्तस्य गुणोदधेः।।९८॥ श्रीमानभयदेवाख्यः, | सरिः पूरितविष्टपः। यशोभिर्विहरन प्राप, पल्यपद्रपुरं शनैः ॥१९॥ आयुःप्रान्ते च संन्यासमवलम्ब्य दिवः पुरीम् । अलञ्चकुर्व
ईमानसूरयो भूरयः शमात् (क्रमात् प्र.)॥१०॥समये तत्र दुर्भिक्षोपद्रवैर्देशदौस्थ्यतः। सिद्धान्तस्त्रुटिमायासीदुच्छिन्ना वृत्तयोऽस्य च ॥१॥ ईषत्स्थितं च यत्सूत्रं, प्रेक्षासुनिपुणैरपि । दुर्बोधदेश्यशब्दार्थ,खिलं जज्ञे ततश्च तत् ॥२॥ निशीथेऽथ प्रभुं धर्मध्यानस्थं शाम-|| नामरी । नत्वा निस्तन्द्रमाह स्माभयदेवमुनीश्वरम् ॥३॥ श्रीशीलाङ्कः पुरा कोट्याचार्यनाम्ना प्रसिद्धिभूः । वृत्तिमेकादशाझ्याः स, विदधे धौतकल्मषः ॥४|| अङ्गद्वयं विनाऽन्येषां, कालादच्छेदमाययुः। वृत्तयोऽमुत्र सङ्घानुग्रहायाद्य कुरूद्यमम् ।।५।। मूरिःप्राह ततो मातः!, कोऽहमल्पमतिर्जडः। श्रीसुधर्मकृतग्रन्धदर्शनेऽप्यसमर्थधीः ॥६॥ अज्ञत्वाक्कचिदुत्सूत्रे, विवृते कल्मषार्जनम् । प्राच्यैरनन्तसंसारभ्रमिमिर्दर्शितं महत् ।।जा अनुल्लच्या च ते वाणी,तदादिश करोमि किम् । इतिकर्तव्यतामूढो,न लेभे किश्चिदुत्तरम् ।।८।। देवी प्राह मनीषाऽत्र,(पीश प्र०) सिद्धान्तार्थविचारणे । योग्यतां तव मत्वाऽहं,कथयामि विचिन्तय ।।९।। यत्र संदिह्यते चेतः,प्रष्ट-16||२७८॥
आयुःप्रान्ते च मे
समये तब
सूत्रं, प्रेक्षासहि
Jain Education
For Person and Private Use Only
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२७९॥
ঋীমষदेवसूरिप्रबन्धः
manimumania niyantimonialisunita
HINABRAHIRAILamsalinmuHAITHINNAINER
व्योऽत्र मया सदा । श्रीमान सीमन्धरः स्वामी,तत्र गत्वा धृतिं कुरु॥१०॥आरभव ततो ह्येतन्मात्र संशय्यतां त्वया । स्मृतमात्रा समायास्ये, इहार्थे त्वत्पदोःशपे॥११।। श्रुत्वेत्यङ्गीचकाराथ, कार्य दुष्करमप्यदः। आचामाम्लानि चारब्धग्रन्थसंपूर्णतावधि ॥१२॥ अक्लेशेनैव संपूर्णा,नवाझ्या वृत्तयस्ततः। निरवाह्यत देण्याच,प्रतिज्ञा या पुरा कृता॥१३॥ महाश्रुतधरैः सर्वाः,शोधितास्ताश्चिरन्तनैः। ऊरीचक्रे ततः श्राद्धैः, पुस्तकानां च लेखनम् ॥१४॥ ततः शासनदेवी च, विजने तान् व्यजिज्ञपत् । प्रभो! मदीयद्रव्येण, विधाप्या प्रथमाऽऽवृतिः (प्रतिः प्र०)॥१५॥ इत्युक्त्वा सा समदधत्सरणोपरि हैमनीम् । उत्तरीयां निजज्योतिःक्षतदृष्टिरुचि दधौ ॥१६॥ | तिरोऽधत्त ततो देवी,यतयो गोचरादथ। आगता ददृशुः सूर्यबिम्बवत्तद्विभूषणम् ॥१७॥ चित्रीयितास्ततश्चित्ते,पप्रच्छुस्ते प्रभून्मुदा। ते चाचख्युरुदन्तं तं, श्राद्धानाह्वाययंस्ततः ॥१८॥ आयातानां ततस्तेषां, गुरवः प्रेक्षयंश्च तत् । अजानन्तश्च तन्मूल्यं, श्रावकाः | पत्तनं ययुः ॥१९॥ अदर्शि तैश्च सातत्र,स्थितरत्नपरीक्षिणाम् । अज्ञास्तेऽपि च तन्मूल्यमन्त्रं व्यदधुरीदृशम् ॥२०॥ अत्र श्रीभीमभूपालपुरतो मुच्यतामियम् । तदत्तो निष्क्रयो ग्राहयो, मूल्यं निर्णीयते न तु ॥२१॥ समुदायेन ते सर्वे, पुरो राज्ञस्तदद्भुतम् । मुमुचुः किल शक्रेण, प्रणयात्प्राभृतं कृतम् ।।२२।। तदुदन्ते च विज्ञप्ते, तुष्टः प्रोवाच भूपतिः। तपस्विनां विना मूल्यं, न गृहणामि प्रतिग्रहम् ॥२३॥ ते प्रोचुः श्रीमुखेनास्य,यमादिशत निष्क्रयम् । स एवास्ति प्रमाणं नस्ततः श्रीभीमभूपतिः ॥२४॥ द्रम्मलक्षत्रयं कोशाध्यक्षाद्दापयति स्म सः। पुस्तिका लेखयित्वा च, सरिभ्यो ददिरेऽथ तैः॥२५।। पत्तने ताम्रलियां चाशापल्यां धवलकके। चतुराश्च| तुरशीतिः,श्रीमन्तः श्रावकास्तथा ॥२६॥ पुस्तकान्यङ्गवृत्तीनां,वासनाविशदाशयाः। प्रत्येकं लेखयित्वा ते, सूरीणां प्रददुर्मुदा ॥२७॥ युग्मं ।। ग्रावर्तन्त नवाङ्गानामेवं तकृतवृत्तयः। श्रीसुधर्मोपदिष्टेष्टतचतालककुचिकाः ॥२८॥ पुरं धवलकं प्रापुरथ संयमयात्रया।
॥२७९॥
Jan Education Intematon
For Personal and Private Use Only
www.n
yong
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव- स्थानेष्वप्रतिबन्धो हि, सिद्धान्तोपास्तिलक्षणम् ॥२९॥ आचामाम्लतपःकष्टात् , निशायामतिजागरात् । अत्यायासात्प्रभोजज्ञे, रक्त- श्रीअभयचनपरीक्षा दोषो दुरायतिः ॥३०॥ अमर्षणा जनास्तत्र, प्रोचुरुत्सूत्रदेशनात् । वृत्तिकारस्य कुष्ठोऽभूत्कुपितैः शासनामरैः ॥३१॥ निशम्येति ।
देवसूरि४विश्रामे
प्रबन्धः | शुचाक्रान्तः, स्वान्ताभिलाषुकस्ततः(स्वान्तप्रेयाभिलाषुकः)। निशि प्रणिदधत् पन्नगेन्द्र श्रीधरणाभिधम् ॥३२॥ लेलिहानेश्वरं लेलि. ॥२८॥
हानं देहमनेहसा । अचिरेणैक्षत श्रीमान् ,स्वप्ने सचकषोपलः ॥३३॥ कालरूपेण कालेन,व्यालेनालीढविग्रहः। क्षीणायुरिति संन्यास, एव मे साम्प्रतं ततः ॥३४॥ इति ध्यायन् द्वितीयेति, निशि स्वभेस औच्यत । धरणेन्द्रेण रोगोऽयं,मयाऽऽलिय हृतस्ततः॥३५॥ युग्म।। निशम्येति गुरुः प्राह, नाति मृत्युभीतितः। रोगाद्वा पिशुना यत्तु, कद्वदास्तद्धि दुस्सहम् ॥३६॥ नागः प्राहाधृतिर्मात्र, कार्या जैनप्रभावनाम् । एकामद्य विधेहि त्वं, हित्वा दैन्यं जिनोद्धृतः॥३७॥ श्रीकान्तीनगरीसत्कवनेशश्रावकेण यत् । वारिधेरन्तरा यानपात्रेण बजता सता ॥३८॥ तदधिष्ठायकसुरस्तम्भिते वाहने ततः। अचिंतव्यन्तरस्योपदेशेन व्यवहारिणा ॥३९॥ तस्या | भुवः समाकृष्टा, प्रतिमानां त्रयीशितुः । तेषामेका च चारूपग्रामे तीर्थे प्रतिष्ठिता ।। ४० ॥ अन्या श्रीपत्तने चिश्चातरोमूले निवे| शिता । अरिष्टनेमिप्रतिमाप्रासादान्तः प्रतिष्ठिता ॥४१॥ तृतीया स्तम्भनग्रामे, सेढिकातटिनीतटे। तरुजालान्तरे भूमिमध्ये विनि
हिताऽस्ति च ॥४२॥ तां च श्रीपार्श्वनाथस्याप्रतिमा प्रतिमामिह । प्रकटीकुरु तत्रैतन्महातीर्थ भविष्यति ॥४३॥ पभिः कुलकं ।। IYA पुरा नागार्जुनो विद्यारससिद्धो धियांनिधिः। रसमस्तम्भयद्भूम्यन्तःस्थबिम्बप्रभावतः॥४४॥ ततः स्तम्भनकाभिख्यस्तेन ग्रामो निवे
| शितः। तदेषा तेऽपि कीर्तिः स्याच्छाश्वती पुण्यभूषणा ॥४५॥ युग्मम् ॥ अदृष्टाऽन्यैः सुरी वृद्धरूपा ते मार्गदर्शिका। श्वानस्वरूपतः| | क्षेत्रपालो गन्ता यथाऽग्रतः ॥४६॥ उक्त्वेत्यन्तर्हिते तत्र, सूरयः प्रमदोधुराः । व्याकुर्वन्ति स्म सङ्घस्य, निशावृत्तं तदद्भुतम् || ||२८०॥
Jan Educabonnematon
For Personal and Private Use Only
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
Minamainin
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२८॥
-
to thisanminanamamyami Samsindim Im HRHIMSHI MAHAmailATHITARTUN MINISTIANEmailITI MEANING
m ediaNameH INE
॥४७॥ ततश्च सम्मदोत्तालैः, प्रक्रान्ता धार्मिकैस्तदा । यात्रा नवशती तत्र, शकटानां चचाल च ॥४८॥ अग्रे मृत्या प्रभुद्धको- श्रीअभयलेयकपदानुगः । श्रावकानुगतोऽचालीत , तृणकण्टकिना पथा ॥४९॥ शनस्तत्र ययुः सेढीतीरे तत्र तिरोहितौ । वृद्धाश्वानौ तत- देवमरिस्तस्थुस्तत्राभिज्ञानतोऽमुतः ॥ ५० ॥ पप्रच्छरथ गोपालान , पूज्याः किमपि भोः किमु । जाल्यामत्रास्ति ? तेष्वेकः, प्रोवाच || प्रबन्धः श्रूयतां प्रभो! ॥५१॥ ग्रामे महीलणाख्यस्य,मुख्यपट्टकिलस्य गौः। कृष्णाऽऽगत्य क्षरेत्क्षीरमत्र सर्वैरपि स्तनैः ।।५२।। गृहे रिक्तव | सा गच्छेदुधमानाऽतिकष्टतः । मनाग मुञ्चति दुग्धं न,ज्ञायतेऽचन कारणम् ।।५३।। तत्र तैर्दर्शित क्षीरमुपविश्यास्य सन्निधौ। श्री| मत्पार्श्वप्रभोः स्तोत्रं, प्रोचे प्राकृतवस्तुकैः ॥५४|| जयतिहुअणेत्यादिवृत्तात्रिंशता तदा । अवदत् स्तवनं तत्र, नासाग्रन्यस्तदृष्टयः |1५५।। बभूव प्रकटं श्रीमत्पार्श्वनाथप्रभोस्ततः। शनैरुन्निद्रतेजस्वि,विम्वं तत्प्रतिवस्तुकम्।५६। प्रणतं सूरिभिः सङ्घसहितैरेतदञ्जसा। गतो रोगः समग्रोऽपि, कायोऽभृत्कनकप्रभः ।।५७॥ गन्धाम्भोमिः स संस्नप्य, कर्पूरादिविलेपनैः। विलिप्य चार्चितः सौमनसैः। सौमनसैस्तदा ॥५८॥ चक्रे तस्योपरिच्छाया,सच्छाया प्रतिसीरया । सत्रादवारितात्तत्र, सङ्घो ग्राम्यानभोजयत् ॥५९॥ प्रासादार्थ ततश्चक्रुः, श्राद्धा द्रव्यस्य मीलनम् । अक्लेशेनामिलल्लक्षं ग्राम्यैरनुमता च भूः॥६॥श्रीमल्लबादिशिष्यश्व,श्राद्धरग्रेश्वरामिधः। महि-11 काख्यपुरावासः, समाह्वायि धियां निधिः ।। ६१॥ अनुयुक्तः स सन्मान्य, कान्तरविचक्षणः। अथ प्रासाद आरेभे सोऽचिरा-11 त्पर्यपूर्यत ॥६२।। कर्माध्यक्षस्य वृत्तौ यम्म एको दिन प्रति । विहितोघृतकर्षश्च,भुक्तौ तन्दुलमानकम् ।।६३।। विहृत्य भोजनात्तेन, तेन द्रव्येण कारिता । श्री(स्वा प्र०)देवकुलिका चैत्ये, सा तत्राद्यापि दृश्यते ॥६४॥ शुभे मुहूर्ते बिम्बं च,पूज्यास्तत्र न्यवेशयन् ।। तद्रात्रौ धरणाधीशस्तेषामेतदुपादिशत् ।।६५।। स्तवनादमुतो गोप्य, मद्वाचा वस्तुकद्वयम् । कियतां हि विपुण्यानां, प्रत्यक्षीभूयते ।। ॥२८॥
PHHHIAN HINMASAIR
A HIRAIMARRAmino
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ २८२॥
Jain Educationa in
| मया ॥ ६६ ॥ तदादेशादतोऽद्यापि, त्रिंशद्वृत्तमिता स्तुतिः। सपुण्यैः पठ्यमानाऽत्र, क्षुद्रोपद्रवनाशिनी ॥६७॥ ततः प्रभृत्यदस्तीर्थं | मनोवाञ्छितपूरणम् । प्रवृत्तं रोगशोकादिदुःखदावघनाघनः ॥ ६८ ॥ अद्यापि कलशो जन्मकल्याणकमहामहे । आद्यो धवलकः श्राद्धः, | स च स्नपयति प्रभुम् ||६९ || विम्वासनस्य पाञ्चात्यभागेऽक्षरपरम्परा । ऐतिह्यात् श्रूयते पूर्वकथिता प्रथिता जने ॥ ७० ॥ नमेस्तीर्थकृतस्तीर्थे, वर्षे द्विकचतुष्टये २२२२ | आषाढ श्रावको गौडोऽकारयत्प्रतिमात्रयम् ॥ ७१ || श्रीमान् जिनेश्वरः सूरिस्तथा श्रीबुद्धि| सागरः । चिरमायुः प्रपाल्यैतौ सन्न्यासाद्दिवमीयतुः ॥७२ || श्रीमानभयदेवोऽपि शासनस्य प्रभावनाम् । पत्तने श्री कर्णराज्ये, घर| णोपास्तिशोभितः || ७३ ॥ विधाय योगिनीरोधं धिक्कृतापरवासनः । परलोकमलंचक्रे, धर्मध्यानैकधीनिधिः ७४॥ युग्मं ॥ वृत्ता|न्तोऽभयदेवसूरि सुगुरोरीदृग् सतामञ्चितः, कल्याणैकनिकेतनं कलिकलाशैलाद्रिवज्रप्रभः। भूयाद्दुर्द्धरदुर्घटोदिततमः प्रध्वंससूर्योदयः, | श्रेयः श्रीनिलयो लयं दिशतु वो ब्रह्मण्यनन्तोदये ।। ७५ ।। श्रीचन्द्रप्रभसूरिपट्टसरसीहंसप्रभः श्रीप्रभाचन्द्रः सूरिरनेन चेतसि कृते | श्रीरामलक्ष्मीभुवा । श्रीपूर्वर्षिचरित्ररोहणगिरौ प्रद्युम्नसूरीक्षितो, वृत्तान्तोऽभयदेवसू रिसुगुरोः शृङ्गे महेन्दुप्रभः || ७६ ॥ वरकरणवन्धु| जीवकनृतिलक नालीकरूपविजयस्य । श्रीप्रद्युम्नसुजातेः सुमनश्चित्रं न बकुलश्रीः ॥७७ इति श्रोप्रभाचन्द्रसूरिकृते प्रभावकचरित्रे ||
अत्र परित्यक्तचैत्यवासेन श्रीवर्द्धमानसूरिणा श्रीधर श्रीपतिनामानौ कृष्णब्राह्मणपुत्रौ दीक्षितौ, क्रमेण बहुश्रुतीभृतौ श्रीजिनेश्वसूरिषुद्विसागराचार्याविति सूरीकृतौ, गुर्वाज्ञया वसतिवासमुत्कलीकरणाय पत्तननगरे प्राप्तौ पत्तने च चैत्येभ्योऽन्यत्रावस्थानाय वसतिमलभमानौ पुरोहितगृहे गत्वा तत्पुरस्ताच्चैत्यवासिव्यतिकरमुक्तवन्तौ, पुरोहितोऽपि गुणपात्रमेतौ मुनी निरीक्ष्य स्वगृह एव रक्षितवान् गत्वा च राज्ञः पुरस्ता चैत्यत्रासिव्यतिकरं मुनिद्विकस्वरूपं च यथावन्निरूपितवान्, चैत्यवास्याज्ञाविधायिना राज्ञा चैत्यवासिनः सविनयं भणि
For Personal and Private Use Only
श्रीअभय
देवसूरिप्रबन्धः
॥२८२ ॥
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२८३॥
ताः- मदनुरोधेनानयोः स्थितये दत्ताज्ञामित्युक्ते राजोपरोधेन चैत्यवासिभिराज्ञा दत्ता, स्थितौ च तौ तत्र वसतिवासेन, ततः कियत्कालानन्तरं पुनरपि धारानगर्यां प्राप्तौ तत्र महेभ्य महीधरधनदेव्योः सुतोऽभयकुमारनामा कुमारब्रह्मचारी समुत्पन्नवैराग्यः प्रब्राजितः, सोऽपि बहुश्रुतीभृतो वर्द्धमानमूरिवचसा श्रीजिनेश्वरसूरिणा सूरीकृतो वैराग्यनिधिः, तेन च शासनसूरीप्रेरितेन नवाङ्गवृत्तयो विहिताः, क्रियमाणासु च वृत्तिष्याचाम्लतपसा रात्रौ जागरणा लेखनादिप्रयासाच्च रक्तदोषः शरीरे समुत्पन्नः, तद् दृष्ट्रा च मत्सरिभिःअहो उत्सूत्रफलं, | यदस्य सूरेः शरीरे कुष्ठोत्पत्तिजतित्यपभ्राजनामाकलय्य खिन्नः सूरिः शासनसुरीं प्रत्युक्तवान्, तया च श्रीस्तम्भनपार्श्वजिनप्रतिमाप्रक|टनाद्युपायेन तदुपशान्त्युपायः प्रदर्शितः, सूरिश्व तत्तथैव कृत्वोपशान्तरक्तदोषः कियत्कालं प्रवचनं प्रभाव्य शुभध्यानपरायणोऽनशनेन स्वर्गमसाधयदित्ति श्रीअभयदेवसूरिचरित्रपिण्डार्थः, अत्र चरित्रे दुर्लभराजसभायां श्रीजिनेश्वरसूरेर्गमनमपि नाभूत्, तदभावात्कुतस्त्यः तत्र विवादो ?, विवादाभावाच्च खरतरबिरुदं वन्ध्यास्तनन्धयकल्पं संपन्नं, नचैवं संबन्धः श्रीप्रभाषकचरित्र एवोपलभ्यते, | नान्यत्रेति शङ्कनीयम्, अन्यत्रापि तथैवोपलभ्यमानत्वात्, तथाहि-बच्छा ! गच्छह अणहिल्लपट्टणे संपयं जओ तत्थ । सुविहिअजड़| पवेसं चेइअमुणिणो निवारिति ॥ | १ || सत्तीए बुद्धीए सुविहिअसाहूण तत्थ य पवेसो । कायवो तुम्ह समो अन्नो न हु अस्थि कोऽवि | विऊ ||२|| सीसे धरिऊण गुरुणमेयमाणं क्रमेण ते पत्ता । गुजरधरावयंसं अणहिल्लभिहाणयं नगरं ॥ ३ ॥ गीअत्थमुणिसमेया भमिश्र | पइमंदिरं वसहिहेऊ । सा तत्थ नेव पत्ता गुरुण तो समरिअं वयणं । ४ ॥ तत्थ य दुलहराओ राया राय सकलकलिओ । तत्थ (म्स) पुरोहिअसारो सोमेसरनामओ आसी ||५|| तस्स घरे संपन्ना (ते पत्ता) सोऽविद्दु तणयाण वेअअज्झयणं । कारेमाणो दिहो सिट्टो सूरिप्पहाणेहिं || ६ || सुणु वक्खाणं वेअस्स एरिसं सारणी परिसुद्धं । सोऽवि सुणंतो उत्फुल्ललोअण्णो विम्हिओ जाओ ॥ ७ ॥
For Personal and Private Use Only
श्रीअभयदेवसूरि
प्रबन्धः
॥२८३॥
.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२८४।।
| किं बम्हा रूवजुयं काऊणं अत्तणा इह उइष्णो । इअ चिंततो विप्पो पयपरमं बंदई तेसिं || ८ || सिवसासणस्स जिणसासणस्स सारखरे गहेऊणं । इअ आसीसा दिन्ना सूरीहिं सकज सिद्धिकए || ९ || 'अपाणिपादो ह्यमनो ग्रहीता, पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्णः । स वेत्ति विश्वं नहि तस्य वेत्ता, शिवो ह्यरुपी स जिनोऽवताद्वः ||१०|| तो विप्पो ते जंपर चिह गुढी तुमेहिं सह होइ। तुम्ह पसाया | वेअत्थपारगा हुंति मे अ सुआ ||११|| ठाणाभावा अम्हे चिट्ठामो कत्थ इत्थ तुह नयरे ? । चेइअवासिअमुणिणो न दिंति सुविहिअजणे वसिउं ||१२|| तेणवि सचंदसाला उवरिं ठावित्तु सुद्धअसणेणं । पडिलाभिअ मज्झरहे परिखिय सवसत्थेसु || १३|| तत्तो चेइयवासिअमुंडा तत्थागया भणति इमं । नीसरह नयरमज्झा चेइअवज्झा न इह ठंति ||१४|| इअ वृत्तंतं सोउं रण्णो पुरओ पुरोहिओ भणइ । रायावि सयलचे अवासीणं साहए पुरओ ||१५|| जड़ कोऽवि गुणड्ढाणं इमाण पुरओ विरूवयं भणिही । तं निअरजाउ फुडं नासेमि सकिमियभस || १६ || रण्णो आएसेणं वसहिं लहिउं ठिआ चउम्मासिं । तत्तो सुविहिजमुणिणो विहरति जहिच्छिअं तत्थ |||१७|| इत्यादिरुद्रपल्ली यसङ्घतिलक मूरिकृत दर्शनसप्ततिकावृत्तौ यद्यप्यत्रापि प्रभावकचरित्रेण सह भूयोऽसंगतं तथापि खरतरबिरुदहेतुः खरतरविकल्पितश्चैत्यवासिभिः सह विवादस्तत्र नास्तीत्यत्रार्थे सम्म तमेवेति दर्शितं यस्तु गणधर सार्द्धशतक बृहद्वृत्तौ | विवादः स च खरतर मतसूत्रणा सूत्रधारेण जिनपतिसूरिणा संगतिघटनाय विकल्पितः, स एव तच्छिष्येण सुमतिनाम्नाऽत्र लिखितोऽकिचित्करस्तथैव बोध्यः, यतः सोऽभूतोऽपि भूतपूर्वीकृत्य लिखितः, भूयांसि च तत्रान्यान्यप्य संबद्धवाक्यानि तत्राभूतत्वं च प्रभावकच|रित्रादावनुक्तस्यापि तत्र भणनात्, अन्यानामप्यसंबद्धवाक्यानां सच्चं त्वेवम् - आत्मनाऽष्टादशमिः पण्डितजिनेश्वरप्रभृतिभिः सह श्रीवर्द्धमानाचार्याः पत्तने प्राप्ताः इत्यायुक्त तच विचार्यमाणं खरतराणामपि न सम्मतं यत एवं सति श्रीवर्द्धमानाचार्यस्यैव खर
For Personal and Private Use Only
श्रीअभयदेवप्रबन्धः तद्विचारणा
च
॥२८४ ॥
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२८५॥
खरतरबिरुदविचारः
MINImanmami
तरबिरुदं स्यात् , नान्यस्य, उच्यते च तैः श्रीजिनेश्वरसूरेरित्यसंगतिः, तथा तत्रैव चैत्यवासिमुख्यः सूराचार्य उक्तः, स च द्रोणाचार्यस्य भागिनेयः,स च शिष्यीभृतस्तदानीं नास्तीति महत्यसंगतिः स्वधिया भाव्येति, तेन प्रभावकचरित्रासंगतं यावत्तावत्सर्वमपि जिनपतिसूरिकल्पितमिति । किंच-एकं चित्रं यत् जिनेश्वरसृरिवर्णने काचपिच्यभूतान्यनेकानि वाक्यानि लिखितानि परं खरतरविरुद्धं न लिखितं, किंतु राजा तु न्यायवादी यावन्न किंचिजल्पतीत्येतावन्मात्रं भणितं, कुतो राज्ञा खरतरविरुद्धं दत्तं ?, मौने विरूद्धदाननिदानवाक्प्रवृत्तेरेवाभावात् ,तस्माद् ज्ञायते गणधरसार्द्धशतकवृत्तिकरणकाले बाहुल्येन खरतरनाम्नः प्रसिद्धिर्नासीत् , | किंतु, तदीयमुखाद्विधिसङ्घो विधिसमुदायो विधिधर्मो वेत्यादि लोकमुखाच्चौष्ट्रिक इति प्रसिद्धिः, अत एव जिनदत्तशिष्यो जिन| चन्द्रस्तच्छिष्यो जिनपतिस्तत्प्रतिबोधितेन भाण्डागारिकनेमिचन्द्रेण षष्टिशतककारेण जिनवल्लभैकगुणानुरागेण जिनवल्लभ
स्तुतिं कुर्वताऽपि न क्वापि खरतरगच्छो भणितः, किंतु “पय पणमिअ सिरिवीरजिणु गणहरगोअमसामि" इत्यादि खरतरप्रसिद्ध| जिनवल्लभवर्णने 'नंदउ विहिसमुदाओ' इत्याद्युक्तम् , एवं तत्पक्षीयप्रासादप्रशस्त्यादौ क्वचिद्विधिपक्ष इत्याद्यपि लिखितं दृश्यते, |लोकोक्त्या औष्ट्रिकशब्दप्रवृत्तिः स्तनिककृतशतपद्यां-हुं नन्देन्द्रियरुद्रकाल११५९ जनितः पक्षोऽस्ति राकाङ्कितो, वेदाभ्रारुण| काल१२०४ औष्ट्रिकभवो विश्वार्ककाले१२१३ऽञ्चलः । षव्यर्केषु च१२३६ सार्द्धपौर्णिम इति व्योमेन्द्रियार्के१२५० पुनः, काले त्रिस्तुतिकः कलौ जिनमते जाताः स्वकीयाग्रहात् ॥१॥ इत्यादिपुरातनकाव्यादौ यत्र क्वापि खरतराधिकारस्तत्रौष्ट्रिकनाम्नेवेति, यत्तु खरतरपट्टावल्यां यथा खरतरविरुद्धं लिखितं तथा सदसि वक्तुमप्ययुक्तं, तथाहि-सं० १०२४ वर्षे श्रीमदणहिल्लपत्तने दुर्लभ-| राजसभासमक्षं विवदमानः सरस्वतीभाण्डागारानीतदशवकालिकपुस्तकवाचकत्वप्रतिज्ञया लब्धाऽऽत्मलघुत्वैरन्तराले फलं चोरयनि-
AailiARILARIAHINILASPIRITIATIMALLINDosanRIBMIPARRIANISHALINDARAMATOM
A
HEEMPARI HIT
॥२८५॥
In Education Intematon
For Personal and Private Use Only
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
JA
खरतरविरुदविचारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२८६॥
चैत्यवासिभिः सह तयाख्यातृत्वेन लब्धगुरुपदाः राजलोके जाग्रत्यप्यहो चौर्यमितिजल्पतोऽहो एते खरतरा इति प्रशंसातः प्राप्तखरतरविरुद्धाः, श्रीजिनेश्वरसूरीणां लघुत्वापादकं,तच्च तेषां न संभवति, किंतु प्रागुक्तप्रकारेण जिनदत्तेनैव प्रकटीकृतं तस्यैव युज्यते, तस्यावाल्यादपि तादृग्वाग्विलासस्य सर्वजनप्रतीतत्वात् ,नच सर्वथाप्यसदेव पट्टावल्यां कथं लिखितुं शक्यते इति शङ्कनीय,तेषां तथालिखने भयाभावात् ,कथमन्यथा खरतरविरुद्धं श्रीजिनेश्वरसूरेरेवेति वाणा अपि खरतरगच्छे श्रीउद्योतनमूरिरित्यादिनिजवचनविरोधिजेसलमेरुप्रासादे शिलामुत्कीर्य लिखितवन्तः,तत्रत्यं लिखितं, यथा "श्रीमहावीरतीर्थे श्रीसुधर्मस्वामिसन्ताने श्रीखरतरगच्छे श्रीउद्योतनसूरिः श्रीवर्द्धमानसूरिः श्रीजिनेश्वरसूरिः श्रीजिनचन्द्रसूरिः श्रीअभयदेवमूरिश्रीजिनवल्लभसूरिश्रीजिनदत्तसूरिश्रीजिनचन्द्र-| सरिश्रीजिनपतिसृरिश्रीजिनेश्वरसरिरित्यादियावत्तत्पट्टालङ्कारश्रीजिनभद्रसरिराज्ये श्रीजेसलमेरूमहादुर्गे श्रीचाचिगदेवे पृथ्वीशे सति सं० १५०५ वर्षे तपःपट्टिका कारिता, तथाऽपरपट्टिकायां यथा "इतश्च चन्द्रकुले श्रीखरतरविधिपर्छ-"श्रीवर्द्धमानाभिधमूरिराजो, जातः क्रमादर्बुदपर्वताये। मन्त्रीश्वरश्रीविमलाभिधानः, प्राचीकटत् यद्चनेन चैत्य।शामित्यादि, तथा "श्रीवीरशासने क्लेशनाशने जयिनि क्षितौ । सुधर्मस्वाम्यपत्यानि,गणाः सन्ति सहस्रशः।।१।। गच्छः खरयरस्तेषु, समस्ति स्वस्तिभाजनम् । यत्राभूवन् | गुणजुषो, गुरखो गतकल्मपाः ॥२॥ श्रीमानुद्योतनः मूरित्र मानो जिनेश्वरः । जिनचन्द्रोऽभयदेवो, नवाङ्गवृत्तिकारकः ॥३॥ इत्यादि श्रीआचाराङ्गदीपिकाप्रशस्तौ, अत्रोद्योतनमरिवर्द्धमानाचायौं खरतरगच्छीयावुक्तौ, तच्च तेषामप्यनभिमतं । किंच| अत्रापरमपि विचारणीय, तथाहि-श्रीअभयदेवमूरितच्छिष्यश्रीवर्द्धमानाचार्यप्रभृतिकृते नवाङ्गवृत्तिश्रीऋपभदेवचरित्रादौ श्रीवर्द्ध१ जेसलमेरीयभाण्डागारीयग्रन्थानां सूचीपत्रे पृष्ठे ७५ लेखः त्रयोदशः २ पृथ्वी शासति प्र. ३ लेखोऽयं सूचीपत्रे तृतीयः
UPIRITUALIMPAIRANIRUPES
॥२८६॥
For Person and Private Use Only
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरविरुदविचारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२८७॥
WAIRAMITRAPARISMAPI M
| मानसूरित एव पट्टपरम्परोक्ता, अत्र तु श्रीउद्योतनमरिपट्टधरत्वेन श्रीवर्द्धमानाचार्यो भणितस्तत्र निदानं किं ?, सम्यग् न विद्यः,
नहि श्रीउद्योतनमूरिशिष्यः श्रीवर्द्धमानाचार्यः, किंतु चैत्यवासिशिष्यः सूरिः सञव चारित्राद्युपसंपदं गृहीत्वा विजहारेति प्रति|पादनाद् , उपसंपन्नस्तु स्वकार्यसमाप्तौ गन्तुक एव स्यात् , तस्य च दिग्बन्धादिकं न संभवति, तदभावे च न मण्डल्यादिना सं| भोगः, तदभावाच न पट्टधरत्वमिति प्राग् दर्शितमित्याद्यनेकप्रकारं खरतरलिखितं सुदृशां न सम्मतमितिगाथार्थः॥४४॥ अथ लोकदत्तमपि खरतरनाम जिनदत्तेन कथं विकल्पितमित्याह
खरयरनामं किरिआउग्गत्तणओत्ति चित्ततुट्ठीए | परिकप्पिअंति तदवच्चकप्पिअं तस्स मूलंपि ॥४५॥ खरतरनाम क्रियोग्रत्वात-क्रियाभिरुग्रत्वमस्माकमतः,खरतर इति नाम चित्ततुष्टचै-मनःसंतुष्टिनिमित्तं परिकल्पितमपि,अर्थाजिनदत्तेन तस्य नाम्नो मूलमपि श्रीजिनेश्वरमूरिलक्षणं तदपत्यकल्पितं-जिनपतिमूरिप्रभृतिभिः कल्पितं, जिनदत्तेन खरतरशब्दस्य |क्रियोग्रत्वमित्यर्थः कल्पितः, तदपत्येन च तस्य मूलमपि जिनेश्वराचार्यः कल्पितः, तस्य च निमित्तं चैत्यवासिभिः सह विवाद | इत्याद्यपि कल्पितमितिगाथार्थः ।।४५।। अथोक्तकल्पनायां जनविश्वासः कथं भवतीति विकल्प्य यत्कृतं कुर्वन्ति च तदाह
जेणं जिणदत्तमए पुराणपाढाणमण्णहाकरणे। परलोअभयाभीआ अजवि दीसंति वेसहरा ॥४६॥ जिनदत्तमते पुरातनपाठानामन्यथाकरणे-प्राचीनशास्त्रपाठपरावृत्तिकरणे येन कारणेन 'परलोकभयाभीताः' परलोकभयं-नर-2 कादिपातभयं तस्मादभीताः-निश्शूकाः अद्यापि वेषधराः-जिनदत्तापत्यानि साध्वाभासरूपाणि दृश्यन्ते, यतः साम्प्रतमपि तपाग-1 च्छीयरत्नशेखरसूरिकृतश्रावकप्रतिक्रमणवृत्तौ श्रीअभयदेवमूरिरित्यत्र खरतरधुरीणश्रीअभयदेवमूरिरिति प्रक्षिप्य लिखितं, तच्च
ARATURamman
u
||॥२८७॥
man
For Per
and Private Use Only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२८८॥
ummmmmmmmmmmmmarati
जेसलमेरौ स्वास्येनैवाभ्युपगतमेवेतिगाथार्थः॥४६॥ अथ प्राचीनपाठपरावृत्तिकरणे भयरहिता अतः किं कृतमित्याह
खरतरवितेण महाबीरचरिअप्पसत्थिपमुहेसु निम्मलापमुहं । चइऊण खरयरित्तिअ लिहिलेहाविअंच तहिं ॥४७॥
रुदविचार येन कारणेन जिनदत्तापत्यानि परलोकभयाभीतानि तेन कारणेन महावीरचरित्रप्रशस्तिप्रमुखेषु-गुणचन्द्रगणिकृतश्रीमहा-10 | वीरचरित्रप्रशस्त्यादिषु निर्मलाप्रमुख-निम्मलाइत्यादिशब्दप्रमुखं त्यक्त्वा-पराकृत्य खरयरीति च लिखित लेखितं च तत्र-तत्स्थाने, निर्मलादिशब्दस्थाने तैः खरयरीतिकृतं कारितं चेत्यर्थः ।। तत्कथमितिचेच्छृणु-भवजलहिवायसंभंतभविअसंताणतारणसमत्थो । बोहित्थो व महत्थो सिरिसूरिजिणेसरो पढमो | गुरुसाराउ धवलाउ निम्मला साहुसंतई जम्हा । हिमवंताओ गंगु निग्गया सयलजणपुजा ॥२॥ इतिश्रीमहावीरचरित्रप्रशस्तौ, अत्रायं विचारः-खरतराणामुत्पत्तिः १२०४ वर्षे सर्वेषामपि सम्मता, तब खरतराणामनिष्टं,अतस्तदपाकरणाय 'निम्मला साहुसंतई जम्हा' इत्यत्र 'खरयरी साहुसंतई ति लिखितम् , एतच्चरित्रं च 'नंदसिहिरुदृसंखे वोकंते विक्कमाउ कालंमि । जिट्टस्स सुद्धतइआतिहिमि सोमे समत्तमिणं ॥१॥ इतिवचनात् सं० ११३९ वर्षे निष्पन्नम् , एवं च सति वयं न जिनदत्तमूलकाः किंतु जीर्णा इति मुधाख्यात्यर्थ विपरीतलिखनेनात्मा कर्थितः,तत्सिद्धिरपि न संजाता, अतः 'कृतश्च शीलविध्वंसो, न चानङ्गः शमं गत' इतिन्यायः संपन्न इतिगाथार्थः ॥४७॥ अथ कूटलिखनात सांप्रतं यजातं तदाह
पुत्थंतरनिण्णयओ जेसलमेकैमि कूडलिहणाओ। खीणसरा संजाया खरखरया तेण बहु खायं ॥४८||
पुस्तकान्तरनिर्णयात्-खरतरलिखितपुस्तकादन्यस्मात्पुस्तकान्नारदपुर्यादिभ्यः समानीतपुस्तकाद् यो निर्णयस्तस्मात्तपागच्छीयश्रीरत्नशेखरसूरिकृतश्राद्धप्रतिक्रमणसूत्रवृत्तिसंबन्धिपुस्तकादुपलक्षणात्तदीयप्रासादेषु शिलोत्कीर्णवर्णलिखनादेश्च तच्च प्राग् प्रदर्शितं
imamminim
॥२८८॥
Jain Education
Intern
For Personal and Private Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२८९॥
Pramommaniamroseminama
जेसलमेरौ कूटलिखनं जनप्रसिद्धं जातं, तस्माद् बहु ख्यातं यथा स्यात्तथा खरतराः क्षीणस्वराः-मान्यरोगग्रस्ता इव उच्चैःस्वरेण ||खरतरबि. वक्तुमशक्ताः संजाताः, तेन कारणेन कूटलिखनहेतुरिति गाथार्थः ॥४८॥ अथ चैत्यवासिविवादे दूषणान्तरमाह
सदचचों किंच विवाओ चेइअवासीहिमसंभवीऽवि आयारे । तत्थवि ग्वरयरबिरुअं जयवाए सबहा नेव ॥४९॥ किंचेति दृषणाभ्युच्चये, चैत्यवासिभिः सह साधूनां विवादोऽसंभवी, अपिरेवार्थे, असंभव्येव, क?-आचार-आचारविषयो विवादो न संभवति, चैत्यवासिनां साधूनां चाचारः सर्वजनप्रतीत एव, सिद्धे वस्तुनि साधनायोगाद् , दशवैकालिकादिपुस्तकानयनमयुक्तमेव, आचारे इत्युक्तो कदाचित्पाण्डित्यपरीक्षानिमित्तं तार्किकवादो युक्तोऽपीति ज्ञापितं, तत्रापि-जयवादे खरतरविरुदं । सर्वथा नैव-न संभवत्येव, खरतरनाम्नोऽशुभार्थवाचकत्वादितिगाथार्थः ॥४९॥ अथाशुभार्थवाचकत्वेऽपि दृषणमाह
सहाणं दुभिक्खे खरयरविरुअंपि अद्वजरई। ग्वरमदो लोअमुहा तरसद्दो सहसत्थाओ।५०॥ __ शब्दानां दुर्भिक्षे-शुभाशुभार्थवाचकानामन्यशब्दानामप्राप्तौ सत्यां खरतरविरुदमर्द्रजरतीयम्-अर्द्धजरतीयन्यायमापन, अर्द्ध] जरतीयन्यायस्त्वेवं-खरशब्दः सत्यवाचित्वेनाभ्युपगमे लोकमुखादेव खरशब्दस्य प्रवृत्तिः, तरशब्दः अतिशयार्थे प्रत्ययलक्षणः, स च शब्दशास्त्रादेवेत्यर्द्धजरतीयन्यायो, चैपरीत्यप्रवृत्तिमद्भयामुभाभ्यामेव खरतरशब्दस्य व्युत्पन्नत्वाद् , अथोभावपि शब्दो व्याकरणनिष्पन्नावेव गृह्यते तद्दतिशयेन खरः खरतरः इति व्युत्पत्त्या महान् गईभ उग्रतरो वा भण्यते, स च लोकानां मुखादसंभवीति, लोकमुखाच बिरुदसंभवे तरप्रत्ययप्रयोगोऽसंभवीति विचारणया स्वर्णगिर्यादौ क्रोधाविष्टवाक्श्रावणे खरतरोऽयमिति भणनं प्रसिद्धं तदेवात्र संभवीति गाथार्थः ।।५०।। अथ जिनेश्वरमूरेः खरतरविरुदं न जातं तत्र युक्तिमाह---
||२८९
inamainanimuninsungelirumily
artting
JainEducational
For Personal and Private Use Only
www.n
yong
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
SAMITING
खरतरवि
श्रीप्रकचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२९॥
MIN
I SRIANDI बाALIDISHAROHITENIPARLIENDSHI
Imaal ARRIANITEDHUNDRANI K
hwalling
जइ जयवाए जायं खरयरविरुअं हविज ता नियमा।नवअंगिवित्तिपमुहे वण्णयवयणंपि तदवचा ।।५।। __ यदि जयवादे जिनेश्वरात खरतरविरुदं जातं भवेत ता-तर्हि नियमात नवाङ्गवृत्तिप्रमुखे, आदिशब्दाच्छीअभयदेवमरिशिष्य
रुदचर्चा श्रीवर्द्धमानाचार्यकृतश्रीऋषभदेवचरित्रादिपरिग्रहः तत्र तदपत्यात्-श्रीजिनेश्वरसूरिशिष्यप्रशिष्यादिसकाशाच्छीअभयदेवमूरिप्रमुखपार्थाद् अर्थात्तन्मुखाद्वर्णकवचनम्-अनेन प्रकारेणास्मदीयगुरूणामित्थं स्वरतरगच्छीयेन मया इदं वृत्यादिकं कृतमित्यादिरूपेण तद्व-| |णितमभविष्यत् , तच्च क्वापि नोक्तमिति गाथार्थः ॥५१॥ अथ व्यतिरेकमाह
नेवं कत्थवि दिहें सुणिअंवा खरयराउ अण्णत्थ । पच्चुअ तवगणपमुहा जिणदत्ता चेव वुचंति ॥५२॥
नैवं कुत्रापि दृष्टं श्रुतं वा खरतरादन्यत्र, खरतरेणोक्तं दृष्टं श्रुतं च, परमन्येनोक्तमिति न दृष्टं श्रुतं चेति, प्रत्युत तपागण| प्रमुखाः जिनदत्तादेव वदन्तीत्यक्षरार्थः । भावार्थस्त्वयं-यत्र क्वापि जिनेश्वरसंतानीयकृतेषु ग्रन्थेषु प्रशस्तिः तत्र खरतरविरुदस्व
रूपं गन्धतोऽपि नोद्भावितं, तथाहि नवाङ्गीवृत्तिप्रशस्तिस्तु सर्वत्राणि सुलभा सुप्रतीता चेति नेह लिख्यते,यत्तु तत्र खरतराः श्री. | अभयदेवमूरेः निस्पृहतामुद्भावयन्ति तदसम्यग् , राजादिसकाशाजयाद्यवाप्ते क्रियोग्यादेर्वा निजगुरुणा लब्धस्य विरुदस्य सुशिप्येण विशेषतो दीपनार्हत्वात् , निजजातिवंशादेरिव गुरुगच्छादेन मोक्तौ निःस्पृहताया अनपायाद् ,यदागमः-संजओ नाम नामेण, तहा गुत्तेण गोअमो । गद्दभालि ममायरिआ,विजाचरणपारगा॥१॥ इत्युत्तरा० १८ (५६९*) तस्माद्गुरुगच्छादेर्नामावश्यं वक्तव्यम् , अन्यथा श्रीअभयदेवमूरिभिरित्याद्यपि वृत्तिप्रशस्तौ न युक्तं स्यात् ,नन्वेतत्तच्छिष्यलिखितमितिचेचिरंजीव,तर्हि तद्वत्खरतरबिरुदमपि । तच्छिष्येणेव कथं न लिखितमित्यपि विचारणीय,किंच-खरतरबिरुदं स्वात्मन एव समुत्थं स्यातर्हि निःस्पृहताऽपि वक्तुं शक्यते,
॥२९॥
Jan Education Internation
For Personal and Private Use Only
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२९१॥
HDIMiami
PADAHRAININETINGAARI
खरतरवि
रुदचर्चा
ALLAHABANAILABORANDIRA AHMIRTICH
nent- TAINRITRISHISHIPARINE MAHARASHAIN NEPAL I
nomimmmmmmmmm
एतच्च निजगुरोजिनेश्वरसूरेरिति कुतो निःस्पृहतावार्ताऽपि?,न च विस्मृतमिति संभावनीयं,चन्द्रकुलस्यापि तथात्वापत्तेः, तस्मात् यदि निजगुरोराजसभायां जयहेतुकं खरतरविरुदमभविष्यत्तर्हि सविस्तरं नवाङ्गीबृत्तिपश्चाशकवृत्त्यष्टकवृत्त्यादौ श्रीअभयदेवमूरिशिष्याः श्रीवर्द्धमानसूरिप्रभृतयः प्रशिष्याश्च तदनुजाताः श्रीपद्मप्रभसूर्यादयोऽप्यवर्णविष्यनू , तैश्च लेशतोऽपि न लिखितं तथाहिचंदकुले चंदजसो दुक्करतवचरणसोसिअसरीरो। अप्पडिबद्धविहारो सरुव विणिग्गयपयावो॥१॥ एणपरिग्गहरहिओ विविहसारंगसंगहो निचं । सयलक्खविजयपयडोऽवि एकसंसारभयभीओ।।२।।इंदिअतुरिअतुरंगमवसिअरणसुमारही महासतो। धम्मारामुल्लूरणमणमक्कडरुद्धवावाचारो॥३॥ खमदमसंजमगुणरोहणो विजिअदुञ्जयाणंगो। आसि सिरिवद्वमाणो सरी सव्वत्थ सुपसिद्धो ॥४॥ सूरिजिणेसरसिरिखुद्धिसायरा सायरुव गंभीरा । सुरगुरुसुक्कसरित्था सहोअरा तस्म दो सीसा ।।५।। वायरणछंदनिघंटुकवणाडयपमाणममएसु। अणिवारिअप्पयारा जाण मई सयलमत्थेसु ।।६।। ताण विणेओ सिरिअभयदेवसरित्तिनाम विक्खाओ । विजयक्रवो पञ्चकखो कयविक्कयसंगहो धम्मे ॥७॥ जिणमयभवणभंतरगृढपयत्थाण पयडणे जस्स । दीवयसिहिव विमला सूई बुद्धी पवित्थरिआ ॥८॥ढाणाइनवंगाणं पंचासयपमुहपगरणाणं च । विवरणकरणेण कओ उवयारो जेण संघस्स ॥९॥ इक्को व दो व तिण्णि व कहवि तु लग्गेण जइगुणा हुंति । कलिकाले जस्स पुणो चुच्छं सवेहिवि गुणेहिं ॥१॥सीसेहिं तस्स रहअंचरिअमिणं वद्धमाणसूरीहिं । होउ पढंतसुणंताण कारणं मोक्खसुक्खस्स ॥११॥ इति नवाङ्गवृत्तिकारकश्रीअभयदेवसूरिशिष्यश्रीवर्द्धमानसृरिकृतप्राकृतगाथात्मकीपभदेवचरित्रप्रशस्तौ,एतत्पुस्तकं ताडीयं पत्तननगरे वृद्धशालिकतपागणभाण्डागारेऽस्तीति बोध्य,तथा-पूर्व चन्द्रकुले बभूव विपुले श्रीवद्धमा१ एतस्या वृत्तेः कर्ता यद्यपि श्रीजिनेश्वराचार्यः तथापि संशोधिता सा श्रीमद्भिरभयदेवसरिभिः इति तत्र वर्णनलिखनप्रसङ्गः,
HIPARIRAHANERAPIAFile
In Education Internation
For Personal and Private Use Only
www.n
yong
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरबि
रुदचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२९२॥
नप्रभुः,मूरिमङ्गलभाजनं सुमनसा सेव्यःसुवृत्तास्पदम् । शिष्यस्तस्य जिनेश्वरः समजनि स्याद्वादिनामग्रणीः,बन्धुस्तस्य च बुद्धिसागर | इति त्रैविद्यपारङ्गमः।।१।। सरिः श्रीजिनचन्द्रोऽभयदेवगुरुर्नवानवृत्तिकरः। श्रीजिनभद्रमुनीन्द्रोजिनेश्वरविभोस्खयः शिष्याः॥२॥ चके |श्रीजिनचन्द्रसरिगुरुमिधुः प्रसन्नाभिधस्तेन ग्रन्थचतुष्टयीस्फुटमतिः श्रीदेवभद्रप्रभुः। देवानन्दमुनीश्वरोऽभवदतश्चारित्रिणामग्रणीः, संसाराम्बुधिपारगामिजनताकामेषु काम सखा ॥३॥ यन्मुखावासवास्तव्या,व्यवस्यति सरस्वती । गन्तुं नान्यत्र स न्याय्यः,श्रीमान्देवप्रभप्रभुः॥४॥ मुकुरतुलामङ्कुरयति वस्तुप्रतिविम्बविशदमतिवृत्तम् । श्रीविबुधप्रभचित्तं न विधत्ते वैपरीत्यं तु ॥५।। तत्पदपद्मभ्रमरश्चके | पद्मप्रभश्चरितमेतद् । विक्रमतोऽतिक्रान्ते वेदग्रहरवि१२९४मिते समय।।६॥इति श्रीपद्मप्रभमूरिविरचितश्रीमुनिसुव्रतचरित्रप्रशस्तौ, तथा "स्वस्तिश्रीनृपविक्रमसंवत् १२९३वर्षे वैशाखशुक्ल१५शनावोह श्रीअर्बुदाचलमहातीर्थे अणहिल्लपुरवास्तव्यप्राग्वाटज्ञातीयत० श्रीचण्डप्रसादमहं०मोमान्वये त० आसराजसुतमहं-श्रीमल्लदेव महं श्रीवस्तुपालयोरनुज महं-श्रीतेजपालेन कारितश्रीलूणसीहवसहिकायांश्रीनेमिनाथचैत्ये इत्यादियावत् श्रे०घेलणसमुद्धरप्रमुखकुटुम्बसमुदायेन श्रीशान्तिनाथवि कारितं प्रतिष्ठितं च नवाङ्गीवृत्तिकारकश्रीअयदेवसूरिसंतानीयैः श्रीधर्मघोषसूरिमि"रिति श्रीअबुदाचलतीर्थे श्रीनेमिनाथचैत्यपश्चिमद्वारेचतुर्दशदेवकुलिकाप्रशस्तिः,एवमन्यत्रापीयमे-) वरीतियोध्येति,प्रत्युत तपागगप्रमुखा जिनदनादव त्रुवन्ति,यदक्तं-"हुं नन्नेन्द्रियरुद्रकाल११५९ जनितः पक्षोऽस्ति राकाङ्कितो, वेदाभ्रारूण १२०४काल औष्ट्रिकभवो विश्वार्ककालेऽञ्चलः १२१३ । षव्य १२३६षु च सार्द्धपौर्णिम इति व्योमेंद्रियार्के १२५० पुनः, काले त्रिस्तुतिकः कलौ जिनमते जाताः स्वकीयाग्रहाद् ॥१॥ एतत्काव्य मन्त्रिवस्तुपालतेजपालकवारकनिष्पन्नग्रन्थेष्वपि सम्मतितया भणितमित्यत्रौष्ट्रिकशब्देन खरतरोबोध्यः,परं तदानीमुक्तनाम्नैव प्रसिद्धिरिति,तथा "वत्सरैादशशतैश्चतुर्भिरधिकैर्गतैः,भावीविक्र-
॥२९२॥
For Person and Private Use Only
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे ॥२९३॥
| मतो गच्छः ख्यातः खरतराख्यया || १ || इति श्रीजिन सुन्दरसूरिकृते दीपालिकाकल्पे, एवं तपाप्रभृतीनां पट्टावलीष्वपि सं० १२०४ वर्षे | खरतर मतोत्पत्तिरिति लिखितं, किंच- नवाङ्गीवृत्तिकारकसंताने ये श्रीधर्मघोषसूरिप्रभृतयः उक्तास्तेषां नामापि खरतरपट्टावल्यां नास्ति तदपि सूक्ष्मधिया पर्यालोच्यमितिगाथार्थः ॥ ५२ ॥ अथ खरतराभिमतस्यापि सम्मतिमाह
जिणवल्लहोऽवि कत्थवि खरयरबिरुअं जिणेसरा जायं। न वसु अहव तक्कुल जाओऽहं किंतु अण्णगुरुं ॥५३॥
जिनवल्लभोऽपि, अपिशब्दादन्ये तु दूरे, जिनवल्लभोऽपि खरतरविरुदं जिनेश्वराञ्जातमिति नावादीत्, अथवा तत्कुलजातोऽहं-तदन्वयजातोऽहमित्यपि नावादीत् किं त्वन्यगुरुम् - अन्यत् तत्कुलादन्यद्यत्कुलं तदुद्भवो गुरुर्यस्य सोऽन्यगुरुरेतादृशोऽहमस्मीति ज्ञापितमिति प्रसङ्गतोऽभिहितं बोध्यं, खरतरस्यानिष्टत्वादित्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं- खरतरास्तु श्री अभयदेवसूरिशिष्यः जिनवल्लभः अत एव तत्पट्टधर इति ब्रुवन्ति, जिनवल्लभस्तु नेति वृते, तथाहि प्रथमं तावजिनवल्लभवचसा श्रीअभयवम्वरूपं यथा- न चकोर चि | तमलमदोपमतमोनिरस्तसद्वृत्तम् । नालिक तावकाशोदयमपरं चान्द्रमस्ति कुलम् ॥ १॥ तस्मिन् बुधोऽभवद सङ्ग विहारवतीं, सूरिजिनेश्वर इति प्रथितोदय श्रीः । श्रीवर्द्धमानगुरुदेव मतानुसारी हारीभवन् हृदि सदा गिरिदेवतायाः ||२|| अनेककविनायकस्तुतपदः सदो माश्रयः, स्फुरद्वपपरिग्रह स्तुहिनधाम रम्याकृतिः । प्रभूतपतिरद्भुतश्रुतविभूतिरस्वस्मरो, महेश्वर इवोदभूदभयदेवसूरिस्ततः ॥ ३ ॥ श्रीवीरान्वयवृद्धये गणभृता नानार्थरत्नैर्दधे, यत्स्थानादिनवाङ्गशेवधिगणः कैरप्यनुद्घाटितः । तद्वंश्यः स्वगुरूपदेशविशदप्रज्ञः करिध्यच्छुभां तट्टीकामुद जीघटत् तमखिलं श्रीसंघतोपाय यः || ४ || सतर्क न्यायच चचितचतुरगिरः श्रीप्रसन्नेन्दुसरिः सूरिः श्रीवर्द्धमानो यतिपतिहरिभद्रो मुनी देवभद्रः । इत्याद्याः सर्वविद्यार्णवकलशभुवः संचरिष्णूरुकीर्त्तः, स्तम्भायन्तेऽधुनाऽपि श्रुतचरणरमारा
For Personal and Private Use Only
खरतर बिरुदचर्चा
॥२९३॥
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
Pawan
खरतरवि
श्रीप्रवपनपरीक्षा ४विश्रामे| ॥२९४॥
रुदचर्चा
जिनो यस्य शिष्याः ॥५॥" इत्यादि जिनवल्लभकृतायां जिनवल्लभीयप्रशस्त्यपरनाम्न्यामष्टससतिकायां, अत्र यदि जिनेश्वरसूरेः खरतरबिरुदमभविष्यत् तर्हि जिनवल्लभोऽपि चान्द्रकुलमिव बिरुदमप्यवर्णयिष्यत् , तच्च न वर्णितम् , अतस्तद्विपये जिनवल्ल| भोऽपि साक्षिक इत्यर्थः, तथा तद्वंशजो नाहमम्मीत्यवादीत , श्रीअभयदेवसरिजिनवल्लभयोगुरुशिष्यसंबन्धो नासीदित्यर्थः, नहि श्रीअभयदेवमूरिणा जिनवल्लभोऽस्मदीयः शिष्य इत्युक्तम् , एतच खरतरस्यापि सम्मतं, यतो गणधरसार्द्धशतकवृत्तौ "चैत्यवासिशिष्योऽय"मित्याधुक्तं, न पुनः प्रव्रज्यादानदिग्बन्धादिनाऽऽत्मसात्कृत इत्यपि भणितं तथात्वे चैत्यवासिशिष्यत्वलव्यपदेशासंभवात् ,न वा जिनवल्लभेनाप्यहं श्रीअभयदेवसृरिशिष्य इत्युक्तं,प्रत्युत चैत्यवासिशिष्यत्वमेवोक्तं, यदुक्तं-"लोकार्यकूर्चपुरगच्छमहाधनोत्थमुक्ताफलोज्ज्वलजिनेश्वरसूरिशिष्यः । प्राप्तः प्रथा भुवि गणिर्जिनवल्लभोत्र, तस्योपसंपदमवाप्य ततः श्रुतं च ॥१॥" इत्यष्टसप्ततिकायाम् इयं च श्रीअभयदेवसूरी दिवं गते त्रिंशता चतुस्त्रिंशता वा वगतः ११६४ वर्षे कृत्वा चित्रकूटे श्रीमहावीरप्रासादे छाजकाधः शिलामुत्कीर्य लिखिता,अत्र विचारणीयं-श्रीअभयदेवमरितस्त्रिंशद्वर्षातिक्रमे चतुस्विंद्वपातिक्रमे वा यदि निजगुरुतया श्रीअभयदेवमूरिं नोक्तवान् तर्हि कदा वक्ष्यति ? कथं वा तत्पट्टधरो भवितेति ?,किंच-चैत्यवासं परित्यज्यापि चैत्यवासिनमेव निजगुरुतया श्रीजिश्वनेरमूरिं महता प्रबन्धन वर्णितवान् ,न पुनरन्यमपि कंचन श्रीवर्द्धमानमूरिप्रभृतिकमपि, एवं प्रश्नकषष्टिशतकेऽपि, तथाहि-"पांके धातुरवाचिकः क्व भवतो भीरोमनः प्रीतये,सालङ्कारविदग्धया वद कया रज्यन्ति विद्वज्जनाः। पाणी किं मुरजिद्विभनि मुवि तं ध्यायन्ति के वासदा, के वा मद्गुरवोऽत्र चारुचरणाः श्रीसुश्रुता विश्रुताः ॥शा एतेषां प्रश्नानामुत्तरं श्रीमदभयदेवा१ एतत् प्रश्नोत्तरेकषष्टिशतकं स्तोत्ररत्नाकरे सवृत्तिकं मुद्रित
S
HRI मम
Jain Education Internatio
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरवि
रुदचर्चा
श्रीप्रक
चार्याः इत्येवंरूपेण श्रीअभयदेवमूरयः सद्गुरुत्वेन सर्वसाधारणवचमा वर्णिताः, न पुनर्निजगुरुत्वेनेति. चैत्यवासिनं श्रीजिनेश्वराबनपरीक्षाचार्य च निजगुरुतयैव वर्णितवान् , तथाहि-कः स्यादम्बुधिबारिवायसचिते क्क द्वीपिनं हत्ययं, लोकः प्राह हय प्रयोगनिपुणैः कः ४विश्रामे शब्दधातुः स्मृतः । सूते पालयितात्र दुर्धरतरः कः क्षुभ्यतेऽम्भोनिधेः, मूहि त्वं जिनवल्लभस्तुतिपदं की ग्विधाः के सताम् ॥१॥ ।।२९५॥ अत्रोसरं मद्गुरवो जिनेश्वरसूरय इत्येवोक्तवान् जिनवल्लभ इति, गुरुशिष्यसंबन्धः श्रीजिनेश्वरसरिजिनवल्लभयोरेव, न पुनरभयदेव
सूरिजिनवल्लभयोरपीति जिनवल्लभवचसैवावबोध्यः, ननु 'तस्योपसंपदमवाप्य ततः श्रुतं चेति चतुर्थचरणेन श्रिनवल्लभेनाप्युपसंपदमधिकृत्य संबन्धः सूचित इति चेत् सत्यं, तथाविधसंबन्धस्याकिंचित्करत्वात् , तथाहि-उपसंपन्नत्वमपि श्रुतमधिकृत्य दिन| वल्लभेनैवोक्तं, तच्च विचार्यमाणं प्रवज्यापूर्वकयोगाद्यनुष्ठानमन्तरेण सिद्धान्तवाचनामधिकृत्यासंभव्येवेतिकृत्वा पारिशेष्यात्कर्मग्रन्थादिप्रकरणव्याकरणादिकमधिकृत्य संभवति, न च चैत्यवासिना सताऽपि योगानुष्ठानं कृतं भविष्यतीति शङ्कनीय,गणधरसाद्धशतकोक्तवर्णनविशिष्टस्य योगानुष्ठानासंभवात् , तेन तथाविधं किंचिच्छ्रतमधिकृत्योपसंपन्नत्वे संभवत्यपि तत्रेदं विचारणीयम् , | उपसंपन्नोऽपि द्विधा-सांभोगिको विसंभोगिकश्च, तत्र सांभोगिको दिग्बन्धादिना समानः, म चैकस्मिन्नेव गणे विद्यमानोऽपि प्रव्राजकाचार्यापेक्षया आचार्यान्तराश्रयी, तस्य च मण्डल्यादिव्यबहार: स्वशिष्यादिवदेव, विसंभोगिकस्तु गच्छान्तरीयो दिग्बन्धादिना विसदृशः, तस्य च शिष्यत्वव्यवहारो विवक्षितकार्यमानहेतुकः श्रावकस्येवावगन्तव्यः, श्रावकस्याप्यागमे शिष्यत्वेन प्रतिपादनाद् , यदागमः-"चंपाए पालिए नाम, सावए आसि वाणिए । महावीरस्म भगवओ.सीसो सो उ महप्पओ ॥१॥"ति श्रीउत्तराध्ययनमूत्रे (७५९*) आस्तामुपसंपद् , किंचिच्छिक्षामात्रेणाप्येकपाक्षिकाभ्युपगमेनापि गुरुशिष्यत्वव्यवहारः प्रवचन-
THENTIATIMIRE imaterest IMPURNARISHAPATIRHITHAIRATSHAHIR NILAMIRI MITHAIRAINRITY
H TRAINImmittee
२९५।।
Jan Education Interbon
For Personal and Private Use Only
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे ॥२९६ ॥
Jain Educationa Int
प्रतीतो यथा श्रीमहावीरमङ्खलिपुत्रयोः, नहि मङ्खलिपुत्रः श्रीमहावीरेण प्रत्राश्रितो न वोपसंपन्नः, किंतु क्वचित्तथाविधप्रश्नोत्तरदानमात्रेण शिक्षितः, प्रव्रज्या च त्वच्छिष्योऽस्मीति मङ्खलिपुत्रवचोमात्राभ्युपगमेनैवैकपाक्षिकाभ्युपगमः, एवं श्री अभय| देवसूरिजिनवल्लभयोरपि कथंचिदसंभावितोऽपि संभवन्नप्यकिंचित्कर एव, तेन जिनवल्लभेनात्मनो भिन्नगणसंबन्धित्वमेव ज्ञा| पितं तद्युक्तमेव, आधुनिकास्तु पट्टधरन्यादिसंबन्धं पूत्कुर्वाणा देवतायत्ता इवावगन्तव्या इतिगाथार्थः ॥ ५३ ॥ अथ खरत|रनामोत्पत्तिमुपसंहरन्नाह -
तेगं जह नामदुगं जिणदत्ता अहकमेण संजायं । तह जिणदत्तकवाले तहअं तिलयं च विहिलिहिअं ॥५४॥ येन कारणेन खरतरव्यतिरिक्ताः जिनवल्लभं यावत्सर्वेऽपि जिनेश्वरात् खरतरविरुदं न वदन्ति तेन कारणेन यथा नामद्विकं चामु | ण्डिकौष्टिक लक्षणमभिधानद्वयं जिनदत्ताद्यथाक्रमेण -क्रमस्थानतिक्रमेण प्रथमं चामुण्डिकं पचाञ्चौष्ट्रिकमिति, तथा जिनदत्तक| पाले- जिनदत्तललाटे तृतीयमपि खरतरसंज्ञापि तिलकमित्र तिलकं विधिलिखितं विधात्रा लिपीकृतं. जिनदत्तादेव प्रागुक्तयुक्तया | जातं नान्यस्मादपीति केनापि पराकर्तुमशक्यम्, अत एव प्रतिक्रमणप्रान्ते जिनदत्तस्यैव कायोत्सर्गो विधीयते, तस्यैव तन्मताकर्षकत्वादिति लिङ्कमपि बोध्यमितिगाथार्थः || ५४|| अथ सिंहावलोकनन्यायेन प्रसङ्गागत विचारमाह
जिणवल्लहो अकत्थवि इअगाहारावरद्वभागंमि । नाहं तक्कुलजाओ तंपि अ एअं विआरिजं || १५ || 'विल्लाहो अकत्थवी 'ति प्रागुक्तगाथायामपरार्द्धभागे उत्तद्वे नाहं तत्कुलजात इति जिनवल्लभेन यद्भणितं तदप्येवं वक्ष्यमाणप्रकारेण विचार्य-सम्यग्धिया पर्यालोच्यमितिगाथार्थः ||५५|| अथ विचारणामाह
For Personal and Private Use Only
खरतर बिरुदचर्चा
॥२९६ ॥
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥२९७॥
एंगारससयचउसट्ठीए जिणवल्लहेण भणिअमिणं । तस्सऽणुरूवविआरे सदसयं आलजालंब ॥ ५६ ॥
एकादशतचतुःपष्टथा १९६४ वर्षर्गतेः जिनवल्लभेनेदं प्रागुक्तमष्टसप्ततिगतं श्री अभयदेववरिसंबन्धि स्वरूपं भणितं, सं० ११६४ अष्टसप्ततिका निर्मापिता, तत्र च प्रागुक्तं भणितमित्यर्थः तस्य तदुक्तस्यानुरूपः - अनुकूलो यो विचारस्तत्र तदनुसारेण विचारे क्रियमाणे सार्द्धशतकं - गणधरसार्द्धशतकमुपलक्षणाच्च तद्वृत्तिरालजालमिव - मुधाजल्पन मित्र भवतीतिगाथार्थः ॥ ५६ ॥ अथ जिनवल्लभोक्तानुसारेण विचारमाह
सूरिंमि दिवं पत्ते तीसं वासाई जाव उसूरी । तेसु सिरिषद्माणो पहरो खरयरेणुत्तो ||२७|| सूरौ - श्री अभयदेवाचार्ये दिवं गते सति त्रिंशद्वर्षाणि यावच्चतुःसूरि- चतुर्णां सूरीणां समाहारश्चतुःसूरि, चत्वारोऽपि सूरयो वर्त्तन्त इत्यर्थः तेषु श्रीवर्द्धमानः पट्टधरः खरतरेणोक्तः, श्री अभयदेवसूरिपट्टधरः श्रीवर्द्धमानाचार्य इत्येवं गणधर सार्द्धशतकवृत्तौ खरतरेणापि भणित इत्यर्थः इतिगाधार्थः ॥ ५७॥ अथ जिनवल्लभः कीदृश इत्याह
जिणवल्लहो अ चेइअनिवासिनिस्साह वद्यमाणोऽवि । कहमंतरा पविट्टो पट्टधरतेण सूरिपए ? ॥५८॥ जिनवल्लभ चैत्यनिवासि निश्रया - श्रीजिनेश्वरसूरिनिश्रयैव वर्त्तमानोऽपि पट्टधरत्वेन सूरिपदे - श्रीअभयदेवसूरिपदे कथमन्तरा | प्रविष्टः १, अवकाशाभावेऽपि खरतरैः कथं बलात्प्रक्षिप्तः, चम्पित इत्यर्थः, यथा विवाह महोत्सवमनिच्छतोरपि वत्सावत्सयोरुद्वाहोत्सवो ब्राह्मणैर्विधीयते तथा श्रीअभयदेवसूरिजिनवल्लभयोस्तथा मिग्राय रहितयोरपि खरतरापत्यैः पट्टधरत्वव्यवहारः प्रवर्त्तित इतिगाथार्थः || ५८ || अथ खरतरस्य रीतिमाह
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
खरतरपट्टावलीविचार:
॥२९७||
ww.jainelibrary.org
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ।।२९८॥
MOTIHARITINANISHAD
एवं जिणवल्लहओ पुष्विपिअ पट्टसरिगो तेसिं । ज उज्जोअणमूरी पुचि भेगवि कहमिक्को ? ॥५१॥
खरतरपएवं प्रागुक्तप्रकारेण जिनवल्लभवन्जिनवल्लभतः पूर्वमपि पट्टधरा आचार्यास्तेषां-खरतराणां भवन्ति, यत्-यस्मात्पूर्व भेदे सति ||
हावली
विचार: | उद्योतनसूरिरेकः कथं, चकारादुद्योतनमूरेः पश्चादपि पट्टधरत्वघटनैव कृतेत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयम्-उद्योतनसूरेः पूर्व ये सूरयः ।। पट्टधरत्वेन खरतरेणोक्तास्तेऽन्येषां पावल्यां न सन्ति, किंतु प्रायो भिन्ना एव, एवं च सति श्रीउद्योतनमूर्ति सर्वेऽप्यविवादेन |प्रपन्नाः तत्कथं घटते ?, खरतरपटावली तावदेवं-'श्रीवीरस्तत्पटे१ श्रीसुधर्मस्वामी तत्प१२ श्रीजम्बूस्वामी तत्पदृ३ श्रीप्रभवस्वामी तत्पट्टे४ श्रीशय्यम्भवस्वामी तत्पदृ५ श्रीयशोभद्रमूरिः तत्पश्रीसंभूतविजयस्तत्पट्टे७ श्रीभद्रबाहुस्वामी तत्पदटे८ श्रीस्थूलभद्रः तत्प?९ श्रीमहागिरिस्तन्पटे१० सुहस्तिसूरिस्तत्पट्टे११ श्रीशान्तिसूरिस्तत्पद्दे१२ श्रीहरिभद्रसूरिस्तत्पट्टे १३ श्री| कालकाचार्यः तत्पट्टे१४ श्रीसांडिल्लसरिस्त पट्टे१५ श्रीरेवतीमित्रमूरिस्तत्प?१६ श्रीधर्माचार्यः तत्प?१७ श्रीगुप्ताचार्यस्तसट्टे१८ श्रीसमुद्रमूरिस्तत्पदटे१९ श्रीआर्यमङ्गुमूरिस्तत्पद २० श्रीआर्यसुधर्मसूरिस्तत्पट्टे२१ श्रीगुप्त सूरिस्तत्प?२२ श्रीवयर' स्वामी तत्पट्टे२६ आयरक्षितमरिस्तत्पटे२४ श्रीबालकापुष्पमित्रस्तत्प?२५ आर्यनन्दिसूरिस्तत्पट्टे२६ श्रीनागहस्तिमूरिस्तत्पद २७ श्रीआयरेवतीसरिस्तपट्टे२८ श्रीब्रह्मद्वीपिसूरिस्तत्पट्टे२९ श्रीसंडिल्लसरिस्तत्पदृ३० श्रीहिमवंतसूरिस्तत्पद्वे३१ श्रीनागाजुनवाचकस्तत्पदृ३२ श्रीगोविंदवाचकस्तत्पदृ३३ श्रीसंभूतदिन्नवाचकस्तत्पदृ३४ श्रीलोहितरिस्तत्पदृ३५ श्रीहर्षसूरिस्तत्पट्टे३६ | |श्रीउमास्वातिवाचकस्तत्पदृ३७ श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणः तत्पट्टे ३८ श्रीहरिभद्रमूरिस्तत्पट्टे ३९ श्रीदेवमूरिस्तत्पट्टे४० श्रीनेमि| चन्द्रमूरिस्तपट्टे४१ उद्योतनसरिस्तत्पढे४२ श्रीवर्द्धमानमूरिस्तत्पट्टे४३ श्रीजिनेश्वरमरिस्तत्पद्दे४४ श्रीजिनचन्द्रमूरिस्त पट्टे४५ श्रीअ-10||२९८॥
SHRIANDEneh MINISAARE
alnile
MEIN
Fordi
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरप
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२९९॥
हावली
विचार
भयदेवसरिस्तत्पट्टे४६ श्रीजिनवल्लभमूरिस्तत्पद्दे४७ श्री जिनदत्तसूरिस्तत्प४८ श्रीजिनचन्द्रमूरिस्तपट्टे४९ श्रीजिनपतिसूरियः खरतर|गच्छमूत्रणासूत्रधारो बभूव, भाण्डारिकनेमिचंद्रपरीक्षितच, तत्प२५० श्रीजिनेश्वरसूरिस्तत्पट्टे५१ श्रीजिनप्रबोधसूरिस्तत्पद्दे५२ श्रीजिनचन्द्र सूरिस्तत्पट्टे५३ श्रीजिनकुशलमूरिस्तत्पदृ५४ श्रीजिनपद्यमूरिस्तत्पट्टे५५ श्रीजिनलब्धिमूरिः,एतस्याचार्यपदं श्रीतरुणप्रभाचाZण सं० १४०० वर्षे दत्तं, १४०६ दिवं गतस्तत्पद्दे५६ श्रीजिनचन्द्रसूरिस्तस्याप्याचार्यपदं तरुणप्रभेण सं० १४०६ वर्षे कृतं, तत्पट्टे५७ श्रीजिनोदयसूरिस्तत्पट्टे५८ श्रीजिनराजसूरिस्तत्प१५९ श्रीजिनवर्द्धनसृरिस्तत्पट्टे६० श्रीजिनचन्द्रसूरिस्तत्पट्टे६१ श्रीजिन| हंसमरिविद्यमानः' इति खरतरपट्टावल्यां बहून्यसंबद्धानि, तथाहि-श्रीवत्रस्वामिन आरभ्य जिनदत्तं यावत्प्रायो बहूनां गुरुशिष्य| संबन्धाभावेऽपि अदत्तपट्टधारित्वेनैव पट्टानुक्रमो लिखितो दृश्यते, तथाहि-प्रथमं तावजिनदत्तो जिनवल्लभपट्टधरत्वेन संपन्नः, स चादत्तपट्टधार्यव, नहि जिनवल्लभेन जिनदत्तो निजपट्टे स्थापितो, न वा वाङ्मात्रेणानुज्ञातो, नवा दिग्बन्धादिना शिष्यत्वेनाभ्युपगतः, किंतु जिनदत्तः स्वयमेव दृक्पथानवतीणोंऽपि धृतवाक्यमिव जिनवल्लभपट्टधरोऽहमित्यादिवाक्यमुद्भाव्यादत्तपट्टधरो जातः, न च स देवभद्राचार्येण तन्पट्टधरः कृत इति वाच्यं, तदीयपट्टधरत्वमधिकृत्य देवभद्राचार्यस्य दारिद्यात्कथं तदातुं शक्नोति ?, किंच-तस्यापि जिनबल्लभस्यानुज्ञाया अप्यभावेनादत्तमादायान्यस्मै दानमनुचितमित्यपि विचारणीयं, ज्ञात्वा तद्ग्रहणे दाने चोभयोरप्यदत्तमेव, किंच-देवभद्रस्य किं याति यदेवंविधमदत्तमादाय तस्मै दत्तं ?, किंच-जिनवल्लभस्याचार्यपदं खरतरेरेव निजप्रकरणादौ लिखितं दृश्यते, तल्लिखनं त्वकिञ्चित्करतया दर्शितं दर्शयिष्यते चान्यतरदपि, यत्त्वन्यत्राप्याधुनिकैः क्वापि जिनवल्लभसृरिरिति लिखितं तत्तु जिनदत्तापत्यीयानामनुवादोऽनाभोगाल्लिखितः,तेन चतुरधिकद्वादशशतवर्षेभ्यो लिखिते
IDO
For Person
and Prive
Only
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
Namah
खरतरपडावलीविचारः
maa
श्रीप्रव. विश्वासो न कर्तव्यः, किंतु ततः प्राग्निष्पन्नग्रन्थेषु लिखित इति, किंच-बहकालं भ्रमतापि जिनवल्लभेन कोऽपि न प्रब्राजितोऽतो, चनपरीक्षामाऽस्मदीयं कुमतमग्रे प्रवर्ततामित्यप्यभिप्रायो जिनवल्लभस्यानुमेयो बोध्या, न चैवमसंभवि, प्रायः पापं कृत्वा भूयान् जनः ४विश्रामे
पश्चात्तापवान् भवत्येव, यथा मङ्खलिपुत्रः, एतच्च साम्प्रतमपि दृश्यते, यथा वीजामतीयेन धर्मदासेनाहं चित्रकूटे गत्वाऽस्मदीयं ॥३०॥
समवायं प्रतिबोध्य श्रीआणंदविमलमूर्षि गुरुतया प्रपत्स्ये इति पं० श्रुतसमुद्रसाक्षिकं प्रतिज्ञां कृत्वा चित्रकूटे गतः, तत्रत्यैश्च तदीयैः श्राद्धः विजने तथा निबंधः कृतो यथा वक्तुमप्यशक्तो जातः, तथा पाशचन्द्रेणापि पं० श्रीपतिगणिसाक्षिकं प्रतिज्ञातं यन्मया स्वकीयसमुदायेन सह विचार्य श्रीआणंदविमलमरि श्रयिष्ये. पश्चाद्योधपुरे तदीयैः श्राद्धः तदेव कृतं यथा मौनमेवाश्रितवान , तेन प्रवर्तितं कुमतं प्रवर्तकाधीनं न स्यात् , किंतु ?, तत्प्रतिबोधितगृहस्थायत्तमेवात एव लुंपाकमुख्यऋषिमेघजीप्रमुखैस्त्यक्तमपि लुम्पाकमतं न तत्प्रतिबोधितश्रावस्त्यक्तं,किंतु विशेषतो नियन्त्रितास्तत्पक्षीया वेषधरा अपीति सर्वजनप्रतीतम् ,एवं प्रकृतमतेऽपि बोध्यं, कथमन्यथा जिनवल्लभे परलोकं गते वर्षद्वयं यावनिराश्रयीभृताः केवलश्रावका अपि श्रीअभयदेवमरिसंतानीयेषु संक्ग्रेिषु विद्यमानेष्वपि सोमचन्द्रनामानं द्रव्यलिङ्गिनमाचार्याकारयित्वा निजसमुदायं सस्वामिकं कृतवन्तोऽद्य यावत्प्रवाहभागिति दिग्दर्शनेन शेपं स्वधिया बहु पर्यालोच्यं । तथा जिनदत्तवत् जिनवल्लभस्यापि श्रीअभयदेवमूरिपट्टधरत्वमदत्तमेव, विसंभोगस्य पट्टयरत्वा|संभवाद् , विसंभोगिकत्वं च "खोलडिउ जिनवल्लभ" इत्यादिवचोभिर्गीयमानत्वात्तेषामपि प्रतीतमेव, यतस्तदीयाः-श्रीअभयदेवमूरिपार्श्वे भणन्नप्याहारमन्यत्र तृणकुडीरादौ गत्वा कृतवान् जिनवल्लभ इति, परं जिनदत्तापेक्षया अयं विशेषः-यजिनवल्लभस्तदीयसमुदायेन पट्टधरतया कल्पितः, जिनदत्तस्तु स्वास्येनैव तत्पधरत्वमात्मन उद्घोषयामासेति । तथा श्रीअभयदेवसरिरपि
Paani
murgmithin.com
॥३०॥
For Personal and Private Use Only
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३०१ ||
श्रीजिनचन्द्रसूरिपट्टधरः कथितस्तदप्ययुक्तं, यतः श्रीजिनचन्द्रेण प्रसन्नचन्द्रः स्वपदे स्थापितः, श्री अभयदेवमूरिस्तु न शिष्यो न | चाध्यापितो नवाऽऽचार्यकृतः, किंतु जिनचन्द्रस्य गुरुभ्राता जिनेश्वरसूरिणैव जिनचन्द्रवदीक्षितोऽध्यापितः, सूरिकृतश्चेति, नहि सु| धर्मस्वामी गोतमस्वामिपट्टधरः किंतु श्रीवीरस्यैव, तथाऽयमपि श्रीजिनेश्वरसूरिपट्टधरो युक्तो, न पुनस्तल्लिखितविधिनेति । तथा श्रीउद्योतनसूरेः पट्टधरतया श्रीवर्द्धमानाचार्यो लिखितस्तदप्ययुक्तं, श्रीउद्योतनसूरिणा निजशिष्यः श्रीसर्वदेवसूरिः पट्टधरतया व्य|वस्थापितः, श्रीवर्द्धमानाचार्यस्तु चैत्यवासं परित्यज्य श्रीउद्योतनसूरिपार्श्वे चारित्रं गृहीत्वा विसंभोगिकः सन्नेव योगानुष्ठानपूर्वकसूत्रवाचनां गृहीतवान् परं विहारस्तदाज्ञामात्रेणेति, अत एव श्रीवर्द्धमाननूरिसंतानीयैः श्रीअभयदेवसूरि श्रीवर्द्धमान रिप्रभृतिभि|स्तथा तदनपत्यजिनवल्लभेनापि श्रीवर्द्धमान सूरिमवधीकृत्य स्वकृतग्रन्थप्रशस्त्यादौ श्रीवर्द्धमानसूरिपट्टपरम्परा लिखिता, न पुन| स्ततः प्रागपि सूरिमवधी कृत्येति, तत्र किं निदानमितिचेच्छ्रणु, तदीयाः प्राचीनाचार्याचैत्यवासिनस् षामभिधानमयुक्तम्, उद्योत| ननूरिस्तु विसंभोगित्वेन पट्टपरम्परायां लिखितुमशक्य इति बोध्यं यत्तु जिनदत्तापत्यीयाः साम्प्रतं लिखन्ति तचैत्यवासिसंता| नतानत्रपाकरेति मत्वा संबन्धमात्रेणापि पट्टधरत्वकल्पना बोध्या, तथा येषां श्रीउद्योतनसूरिः पट्टधरतया पट्टावल्यां लिखितस्तेषां सर्वेषामपि श्रीसुधर्मस्वामिन आरभ्य सदृश्येव पट्टावली दृश्यते, यथा मडाहडगच्छपट्टावली, तथा कुपाक्षिका अपि पूर्णिमीयकादयस्तदनु निर्गतास्तेषामपि श्रीउद्योतन वरितः पूर्व श्रीसुधर्मस्वामिन यावत् न पडावली भेदः, खरतरस्य तु न तदनुकारगन्धोऽपि, किंतु ये ये | युगप्रधानत्वादिगुणैर्विख्यातास्ते ते परस्परं गुरुशिष्यसंबन्धाभावेऽप्यनुक्रमतो व्यतिक्रमतोऽननुक्रमतोऽन्धयुद्धन्यायेन समुदायीकृत्य संख्यापूर्तिर्विहिता तैः नन्वन्धन्यायः कथमितिच्छृणु, चान्द्रकुलं तावत्सर्वैरपि वर्ण्यते तच्च श्रीचन्द्रसूरेजतं, स च श्रीवत्रसेन शिष्यः
For Personal and Private Use Only
खरतरप
ट्टावलीविचारः
॥३०१ ॥
.
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव- द्वितीयोदयस्य च प्रथमाचायः, तौ द्वावपि न लिखितौ,तथा कोटिकगणसंज्ञाहेतू सुस्थितसुप्रतिवद्धावपि नोक्तौ,तथा श्रीउमास्वा- खरतरपचनपरीक्षा तिवाचकपट्टे श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणो लिखितः, स च गुरुशिष्यसंबन्धाभावेऽपि कालव्यत्ययेनोक्तः, एवं श्रीवज्रस्वामिनः पूर्व
डावली४विश्रामे
विचारः ॥३०२॥ ||श्रीआयसुहस्तिनं यावत्पट्टधरास्ते सर्वेऽपि विकल्पिताः, न पारमार्थिकाः, तथा श्रीसंभूतविजयश्रीभद्रबाहवोः श्रीमहागिरिश्रीसुह-||
|स्तिनोश्च गुरुत्रात्रोर्यत् पृथक्पट्टधरत्वमुक्तं तदप्यसंगतं,तथा श्रीवत्रस्वामिन आरभ्य श्रीउद्योतनसूरिं यावद्ये पट्टधरत्वेनोक्तास्ते वि-IN कल्प्य लिखिताः,परं महानुभावा अपि पट्टधरा न सन्तीति बोध्यं, किंच-प्रभावकचरित्रानुसारेण श्रीनागहस्तिप्रभृतयः कियन्तो विद्याधरशाखासंवन्धिनस्तेऽपि निजपट्टावल्यां लिखिताः, वक्ति चाहं चन्द्रगच्छीय इत्यादि बहु वक्तव्यमस्तीति, तस्मात्खरतरपदटावल्या विचारे क्रियमाणे दृषणानि कियन्तो वा दधिमाषभोजने कृष्णा विवेच्यते इति न्यायमारूढानि चोध्यानीति, तस्मादुद्यो|तनमरिमाश्रितानां बहु सम्मता अस्मत्पट्टावल्येव युक्तेतिकृत्वा तत्पट्टावली यथा श्रीवर्द्धमानस्वामी? तत्पट्टे श्रीसद्धर्मस्वामीर तत्पट्टे श्रीजम्बूस्वामी३ तत्प? श्रीप्रभवस्वामी४ तत्पटे श्रीशय्यंभवस्वामी५ तत्पट्टे श्रीयशोभद्रसूरिः६ तत्पदटे श्रीसंभूतविजयश्रीभद्रबाह७ तत्पट्टे श्रीस्थूलभद्रः८ तत्प? श्रीमहागिरिसुहस्तिनौ९ तत्प? श्रीसुहस्थितसुप्रतिबुद्धौ१० तत्पट्टे श्रीइन्द्रदत्तमरिः११ तत्पट्टे श्रीदिनमूरिः१२ तत्प? श्रीसिंहगिरिः१३ तत्पट्टे श्रीवत्रस्वामी१४ तत्प? श्रीवज्रसेनः१५ तत्पट्टे श्रीचन्द्रसूरिः१६ तत्प? श्रीसामन्तभद्रसूरिः१७ तत्प? श्रीवृद्धदेवसृरिः१८ तत्प? श्रीप्रद्योतनमूरिः१९ तत्प? श्रीमानदेवमरिः |२० तत्पट्टे श्रीमानतुङ्गमूरिः२१ तत्पट्टे श्रीवीरमूरिः२२ तत्पट्टे श्रीजयदेवसूरिः२३ तत्पट्टे श्रीदेवाणन्दसूरिः२४ तत्पट्टे श्री-| |विक्रममूरिः२५ तत्प? श्रीनरसिंहमूरिः२६ तत्पटे श्रीविक्रमसृरिः२७ तत्प? श्रीमानदेवसरिः२८ तत्पट्टे श्रीविबुधसरिः२९||"२०१॥
REIGARH
Jan Education Internation
For Personal and Private Use Only
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे
खस्तरपडावलीविचारः
IM.HOTHAImantimamalp LITERARMAPANAINAHINDIAA.. MERAPARITRIEnamaarnama
rnalitammnaamanand
A P
तत्पट्टे श्रीजयानन्दसरिः३० तत्पटे श्रीरविप्रभरि:३१ तत्पट्टे श्रीयशोदेवसरिः३२ तत्पट्टे श्रीप्रद्युम्नसूरिः३३ तत्प? श्रीमा-1 नदेवसूरिः३४ तत्पट्टे श्रीविमलचन्द्रसूरि:३५ तत्पट्टे श्रीउद्योतनमूरिः३६ तत्पट्टे श्रीसर्वदेवमूरिः३७ तत्पट्टे श्रीदेवसरि:३८ तत्पट्टे श्रीसर्वदेवमूरिः३९ तत्पट्टे श्रीयशोभद्रनेमिचन्द्रौ मूरी४० तत्पट्टे श्रीमुनिचन्द्रमरिः४१ तत्प? श्रीअजितदेवमूरिः४२ तत्प? श्रीविजयसिंहमूरि:४३ तत्प? श्रीसोमप्रभमूरिश्रीमणिरत्नसूरी४४ तपट्टे श्रीजगचन्द्रमूरि:४५ तत्पट्टे श्रीदेवेन्द्रसूरिः ४६ तत्पट्टे श्रीधर्मघोपमूरिः४७ तत्पट्टे श्रीसोमप्रभमूरिः४८ तत्पट्टे श्रीसोमतिलकमरिः४९ तत्पट्टे श्रीदेवसुन्दरमरि:५० तत्प? | || श्रीज्ञानसागरमूरि:५१ तत्प? श्रीकुलमण्डनसि२ तत्प? श्रीसोमसुन्दरमरिः५३ तत्पट्टे श्रीमुनिसुन्दरमूरि:५४ तत्पट्टे श्रीरत्नशेखरसूरि:५५ तत्पट्टे श्रीलक्ष्मीसागरसूरिः५६ तत्पट्टे श्रीसुमतिसाधुम्ररिः५७ तत्पट्टे श्रीहेमविमलसूरि:५८ तत्पष्टे श्रीआणन्दविमलसरि:५९ तत्पट्टे श्रीविजयदानमरि६० तत्पटे श्रीहीरविजयसरिविद्यमानः । इति तपागणसंबन्धिनी पट्टावली, उद्योतनसुरिमाश्रितानां सर्वेषामपि समाना,श्रीउद्योतनसूरिपट्टे च श्रीसर्वदेवसूरिः,सच बृहद्गच्छसंज्ञाहेतुरित्यपि बहु सम्मतं, खरतरैस्तु स्वजात्युद्धवस्वरेण श्रोतृणां श्रवणकटु रटितमिति बोध्यमिति गाथार्थः ।।५।। अथ जिनदत्तमते तात्पर्यमाहपायं जिणदत्तमा आयारो एम अण्णहा लिहणं । तंपिअ कत्थवि ऊणं अहिअंवा अहव विवरीअं॥६॥
जिनदत्तमते प्रायो-बाहुल्येनैप आचारो यद् अन्यथा लिखनं,लिखने पूर्वापरसंबन्धघटनाघटनविचारशून्यः खरतर इत्यर्थः,नदपि च क्वचिदनं वा अथवाऽधिकमथवा विपरीतं चेति त्रिधापि, एतचोत्सूत्रप्ररूपणोद्घाटनावसरे वक्ष्याम इति गाथार्थः ॥६०॥ इति नामत्रयोत्पत्तिसिद्धौ खरतरः शङ्कने
Ram nayeralTHIS LILAHATTISGAREPARAMINATURASIRAISANILEMERARIA
Lummitment
For Person
and Private Use Only
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
w
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३०४
नणु जिणवल्लहसूरी पसंसिओ तुम्ह पुत्वमरीहिं। तेणं तहोसवयं अलिअंन विअत्ति वत्तवं ॥६॥
जिनवल्लभननु जिननल्लभमरियुष्माकं पूर्वमूरिभिः प्रशंसितः, तेन कारणेन तद्दोषवचनम्-तदोषाविष्करणवचनमलीकम्-असत्यं, पाप
चर्चा हेतुरित्यर्थः, 'न वित्ति नैवेतिवक्तव्यम्?,अलीकवचनं न भवत्येवेति प्रश्नोत्तरवचनभिति गाथार्थः॥६१॥ अथ पराशङ्कावचन| मसत्यमित्यत्र हेतुमाह
जिनवल्लहो असुरी पसंसिओ जो अ पुत्वसूरीहिं । सो खरयरअंगिकया भिन्नो नियमेण विण्णेओ ६२॥
यस्तु जिनवल्लभसूरिः प्रसिद्धमूरिभिः श्रीमलयगिरिप्रभृतिभिः कर्मग्रन्थवृत्तौ प्रशंसितः, पूर्व जिनदत्तमतोत्पत्तेः पूर्व, स | जिनवल्लभः खरतरैरङ्गीकृताजिनवल्लभाद्भिन्न एव विज्ञेय इति गाथार्थः॥६२।। अथ भिन्नत्वे यो हेतुः प्रयुक्तस्तत्र युक्तिमाह
तस्स रामदेवो सीसो छास इथुपिणकारो अ। कल्लाणगसंथवणे पंचेव जिणिंदवीरस्स ॥६॥ यद्-स्मात्तस्य-भिन्नस्य खरतराभ्युपगतजिनवल्लभादितरस्य षडशीतिचूर्णिकार:-श्रीजिनवल्लभमरिकृतषडशीतिकर्मग्रन्थस्य चूर्णे: कर्ता जिनवल्लभसूरेः रामदेवो-रामदेवनाम्ना शिष्य आसीत् ,य उक्त पडशीतिचूर्णी, एवंविधः शिष्यः खरतराभ्युपगतस्य चैत्यवासिशिष्यजिनवल्लभस्य कोऽपि नासीदिति खरतर एव द्वितीयो भणितो, नापरः कोऽपि प्रवाजितो मिलितो वेति, किंच-तथाविधबहुश्रुते शिष्ये च विद्यमाने केनाप्यज्ञातो विसंभोगिकः सोमवन्द्रनामा द्रव्यलिङ्गी जिनदत्तनाम्नाऽऽचार्याभूय जिनवल्लभस्य | पट्टधरः कथं भवेदिति नेत्रे निमील्य पर्यालोच्यं, तथा कल्याणकसंस्तवने-"सम्म नमिऊण जिणे चउवीसं तेसि चेव पत्ते। |बुच्छं चुइ१ जम्म२ दिक्रया३ णाणं४ निवाण५ कल्लाणे ॥१॥ कत्तिअवहुले पंचमी" त्यादि कल्याणकस्तवने जिनेन्द्रवीरस्य-श्री-110/॥२०४।।
HINDHinduIDAI INISHTRAINITAPGISHRAMOM P ASHIRAMINATIHAARTAINITAHARANIRHAMITRallant
I NATIENTS
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे
चचा
| महावीरस्य पश्चैव कल्याणकान्युक्तानि, खरतराभिमतस्य तु पट्कल्याणकव्यवस्थापकत्वं स्कन्धास्फालनपूर्वकं सर्वजनविदितं गण
जिनवल्लभधरसार्द्धशतके सविस्तरं खरतरस्याप्यभिमतमिति सर्वजनप्रतीतयुक्तिभिर्मिनोऽयं जिनवल्लभ इति गाथार्थः ॥६३॥ अथ स जिनवल्लभः कीदृश इत्याह
सो अभयदेवसीसो संभोई अहव सम्मओ समए । तेणं तक्यपगरणपमुहंपि पमाणपय तं ॥६४। ___ स जिनवल्लभोऽभयदेवसूरिशिष्यः संभोगी स्वहस्तदीक्षितो न पुनरुपसंपन्नः, अथवोपसंपन्नोऽपि संभोगिकःसन तीर्थसम्मतः, |न पुनः खरतराङ्गीकृतजिनवल्लभवदुत्सूत्रप्ररूपणारसिकः, यत एवं तेन कारणेन तत्कृतप्रकरणप्रमुखं प्रमाणपदप्राप्त, तीर्थन प्रमा| णीकृतमित्यर्थः, तत्कृतप्रकरणानि प्रकरणानि खरतराभिमतजिनवल्लभकृतानीति खरतरैराख्यायतेऽन्येषामपि तथैव प्रतीतिरितिचे|त्सत्यं, वितथजल्पने वितथलिखने च शङ्काराहित्यं खरतराणां स्वभाव एवेति प्राकथितं,वक्ष्यते च 'जिणवइसृरीति गाथायामिति, तथा स्वभावो यावद्यैः सम्यग् ज्ञातो न स्यात्तावत्तेषां तदनुवादेन तथा प्रतीतिर्दुर्निवार्यैव, अत एव तदीयमुखनिर्गतवाक्यानि श्रुत्वा तदनुवादभूतानि भूयांसि वाक्यानि प्रवचने प्रवृत्तानि यथा नवाङ्गीवृत्तिकारकश्रीअभयदेवसूरिः खरतर इत्यादीनि तथा प्रवृत्तानि यथाऽद्यापि सम्यग्विचारणाक्षमानां नापगच्छन्तीति, परमित्थं विचारणीयं-ये तु कर्णजापपरम्परया आचार्याभूय तत्पट्टधरत्वमात्मन उद्घोषयन्तो नलजन्ते तेषां नामसाम्याधथा श्रीजिनेश्वरमूरिशिष्यत्वेन श्रीअभयदेवसूरेगुरुभ्राता जिनवल्लभ इति कचिल्लिखितं वदन्ति च केचित्तदीयाः सांप्रतमपि तथाऽन्यकृतानि प्रकरणानि स्वाभिमतजिनवल्लभकृतानि वदतां कियती लज्जेति ।। स्वयमेव विचार्य सुदृशैः, खरतरोक्तानुवादोऽपकर्णनीयः, एवमुक्तेऽपि यस्य सम्यगास्था न स्यात्तेन खरतरपट्टावल्येव प्रागुक्ता|0||३०५।।
MAINEANS THEIRamlilaweSNEHITHAImmolitiPAHI MAHISHNATIHRADHIRHINORRHHIMIMITENAMAHamaANIRMERHITI
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ३०६ ॥
तदनूक्तयुक्तिप्रकारेण विचारणीया, यतस्तद्विचारणायां तन्मतस्वरूपं मुदृशां करतलामलकवद्भवतीतिगाथार्थः ॥ ६४॥ अथ खरतराभिमतस्य जिनवल्लभस्य स्वरूपमाह
स्वरयर मयस्स सीसो नासी आमी व सो अ गुरुबंधू । जिणसेहरनामेण न सम्मओ वंचिओ अहवा ।। ६५ ।।
खरतरमतस्य - खरतराणां मतः- अभिमतस्तैरङ्गीकृतस्तस्य जिनवल्लभस्येति गम्यं शिष्यो नासीत्-शिष्यतया प्रवर्त्तमानः कोऽपि नासीद्, आसीद्वा स गुरुबन्धुः - एकगुरुशिष्यो वैयावृश्यनिमित्तं श्रीजिनेश्वरसूरिणा नियोजितः शिष्यस्वरूपेण स्थितः, केन नाम्ना ? - जिनशेखर नाप्ना, सोऽपि न सम्मतोऽर्थाजिनवल्लभस्थापित विधिसंघस्य नाभिमतः, अनिष्ट इत्यर्थः, अथवा स वंचितः अर्थात् सोमचन्द्रेण यदि मां गुरुत्वेन प्रपद्यसे तर्हि त्वां गुरुमित्र पालयामीत्यादिना केनापि विधिना स वराको विप्रतारित इति संभावनेत्यर्थ इतिगाथार्थः || ६५ ॥ अथ प्रागुक्तसमर्थनाय हेतुमाह
अण्णह तप्पट्टधरो जिणदत्तो कहणु तंमि संतंमि ? । संभोगी गुरुबंधू जोग्गोऽजोग्गो व संभवइ ||६६|| अन्यथा तस्मिन् सति - विद्यमाने जिनशेखरे नु इति वितकें तत्पट्टधरो - जिनवल्लभपट्टधरो जिनदत्तः कथं स्याद् ?, यतः स जिनशेखरो योग्योऽयोग्यो वा गुरुबन्धुः संभोगीतिकृत्वा पट्टधरः संभवति, न पुनर्विसंभोगिको जिनदत्त इति गाथार्थः ।। ६६ ।। अथ खरतराभिमतजिनवल्लभसंताननिर्णयमाह -
स्वरयर मयजिणवल्लहसंताणं जह हविज्ज ता नृणं । रुहोलिओ अ जम्हा जाओ जिणसेहरो मूलं ॥ ६७॥ खरतरमतजिनवल्लभसंतानं - खरतराङ्गीकृत जिनवल्लभस्यापत्यप्रवृत्तिर्यदि भवेत् ता तर्हि नून निश्चितं रुद्रपल्लीयः, नान्य
For Personal and Private Use Only
जिनवल्लभ
चर्चा
॥ ३०६ ॥
.
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीश्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
1120011
|
औष्ट्रिको, यस्माञ्जिनशेखरो मूलं जातः, रुद्रपल्लीयसमुदायस्य मूलं जिनशेखरः, स च जिनवल्लभस्य संभोगी गुरुबन्धुः, अत | एव तदनुजानां पट्टावली त्वेवं चान्द्रकुले श्रीवर्द्धमान मूरिस्तत्पट्टे श्रीजिनेश्वरसूरिस्तत्पट्टे श्री अभयदेवसूरिस्तत्पट्टे श्रीजिनवल्लभसूरिस्तत्पट्टे श्रीजिन शेखरसूरिस्तत्पट्टे श्रीपद्म चन्द्रसूरिस्तत्पट्टे श्रीविजयचन्द्रमूरिस्तत्पठ्ठे श्रीअभयदेवमूरिरित्यादि, किंच-सं० | १४२२ वर्षे श्रीसंघतिलकस्कृितदर्शनसप्ततिकावृत्तिप्रशस्तौ जिनशेखरो महानुभावतया भणितः, यदुक्तं - " तच्छिष्यो जिन| शेखरो गणधरो जज्ञेऽतिविज्ञाग्रणी "रित्यादि, यस्तु खरतरेण पामरोष्ट्रवद् बहिर्निष्काशनयोग्यो दुरात्मेत्यादिना वर्णितः स एव तावत् तत्रेत्थं वर्णितः, तेन “जिणवल्लहसरिसो पुण पुणोऽवि जिणवल्लहो चेव"त्ति वर्णनेन न तुष्टिर्विधेया, अयथार्थवर्णनस्या किंचित्कर| त्वादिति प्राग्दर्शितमिति, एवं जिनवल्लभपट्टे जिनशेखरे विद्यमानेऽन्यस्य जिनदत्तादेः पट्टधरत्वकल्पनं कलङ्क एव, अत्रापि पइपरम्परा श्रीवर्द्धमानाचार्यत एव लिखिता, न पुनरुद्योतनम्ररेरपीति प्रसङ्गतो जिनदत्तापत्यस्य वितथलिखनमध्यसूचि, किंच| रुद्रपल्ली यैरपि खगच्छोत्पत्तिश्चन्द्रकुलादुक्ता, न पुनः खरतरगच्छात्, यदि श्रीजिनेश्वरसूरेः खरतरविरुदमभविष्यतर्हि तत एव | स्त्रीयोत्पत्तिरुक्ताऽभविष्यदित्यपि बोध्यमिति गाथार्थः || ६७|| अथ यदि खरतरमतोक्तं प्रायोऽसत्यमेव तर्हि तदीयप्रकरणादिषु | सर्वेषामेकवाक्यता कथं स्यादिति पराशङ्कामपाकर्तुमाह
जिणव सूरी खरयरमयमेराकरणसुत्तहारसमो । जह जिणसमए मेराकारो वयरो अ सुत्तेसु ||६७|| खरतर मत मेरा करणसूत्रधारसमः - खरतरमर्यादाकरणे सूत्रधारकल्पः जिनपतिसृरिरासीत्, दृष्टान्तमाह-यथा जिनसमये - जैनशासने सूत्रेषु सूत्रपाठरचनायां मर्यादाकारो वज्रस्वामी अपश्चिमश्रुतधरः, अयं भावः - विकल्पितमपि मतं बहुकालान्तरितं प्रायः
For Personal and Private Use Only
|जिनवल्लभचर्चा
॥३०७॥
.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
||३०८||
Jain Educationa
| प्राचीनाचायैः सह संगतीकर्तुं शक्यते, यो येन योजयितुं शक्यते तत्तेन विकल्प्य २ नियोज्य लिखित, पश्चाच्च गणधर सार्द्धश|तकवृच्यादिरूपेण प्रवर्त्तितं, तत्कल्पना त्वेवं यदि वयं श्रीसुधर्म्मस्वामिनोऽच्छिन्नपरम्परागता न भवामस्तर्हि अन्येषामभिभवनीया भ|विष्याम इति विचिन्त्य पट्टावली विकल्पिता, सा च गुरुशिष्यत्वादिसंबन्धे सत्येव नान्यथेतिकृत्वा प्रत्यासन्नेष्वाचार्ये ववश्यं संबन्धः कल्पनीयः, तेन कथंचित्संबन्धो जिनवल्लभस्य श्रीअभयदेवसूरिणा सह विकल्पितस्तत्रापि सूरिपदमन्तरेण तत्पट्टधर| त्वमसंभवीतिकृत्वा कर्णजापपरम्परासमुद्भवमाचार्यपदं विकल्पितं, विरुदमपि सहेतुकमितिहेतुः, तत्र दुर्लभराजसभायां श्रीजिने|श्वरसूरेश्वैत्यवासिभिः सह विवादे जयात्तेषां लोकेँ राज्ञा च खरतरबिरुदं दत्तं, तेनास्मदीयान्वये नवाङ्गीवृत्तिकराः संजाता इत्या| त्मनो मुधोत्कर्षमुद्धोपर्यंतोऽपि तीर्थेनोपेक्षिताः सन्तस्तीर्थसमा इत्याख्यां मुग्धजनेभ्यो लब्धवन्तः, तथाऽपरजिनवल्लभकृतानि | पिण्डविशुद्धयादीनि प्रकरणान्यप्यस्मदभिमतजिनवल्लभकुतानीति वचनेन जिनवल्लभोऽपि मुधा ख्यातिपदवीमारोपितः, एवमास्तामन्यत्, श्रीभद्रबाहुस्वामिकृतं “जइजा समणे भयव' मिति स्तोत्रमपि प्रान्ते नवीनगाथां प्रक्षिप्यास्मदीयश्रीअभयदेवसूरिकृतमित्युद्घोषितमित्यादि सर्वमपि 'यो यथा बुद्ध्यते जन्तुस्तं तथा बोधयेद् बुधः' इति वाक्यं शरणीकृत्य जिनपतिसूरिणा ब्रह्माण्डकल्पं स्वमतं विकल्प्य तदनुसारेण मर्यादा कृता सर्वेषां सम्मता जाता, प्रकरणानि तु प्रायस्तदन्वेव निष्पन्नानि यानि च पूर्वं निष्पन्नानि तानि चाननुगत विचारनिष्काशनपूर्वकानुगतविचारप्रक्षेपयुक्तानि कृतानि, अत एवैकवाक्यता प्रायो ग्रन्थेष्वपि दृश्यते, न पुनः सर्वथा, यतः | पौषधविधिप्रकरणे सामायिकोच्चारे नमस्कारत्रयपूर्वकत्रिरुच्चारोऽसन्नपि तदुद्धाररूपे लिखितः, स चासंगत एवेत्याद्यनेकमसंगतमपि | विकल्पितम्, अथैवंविधेऽपि मर्यादाकरणे देशेन दृष्टान्तमाह-'जह जिणे' त्यादि यथा सूत्रेषु सूत्रपाठेषु श्रीवज्रस्वामिना मर्यादा
For Personal and Private Use Only
जिनवल्लभचर्चा
॥३०८||
.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
||३०९||
कृता, मेघकुमारजमाल्यादीनां नामानि प्राक्तननामपरावृत्या लिखितानि, प्रत्यवसपिणि चरमश्रुतधरः सूत्रपाठमर्यादां कुरुते, दश| वैकालिकसूत्रं चाभिनवमातनोतीत्यनादिसंस्थितिः, तेन चरमश्रुतधरेण श्रीवज्रस्वामिना कृता मर्यादा सूत्रपाठरूपा सर्वेषामपि स म्मतेति वृद्धसंप्रदाय इति गाथार्थः || ६८ || अथ जिनपतिसूरिकृता मर्यादा कस्येव कस्य सम्मतेत्याह
जह वयरसामिसुकया मेरा सुमयापि सासणे चैव । तह तम्मयकयमेरा तम्मयवासीण नन्नेसिं ||१९|| यथा श्रीस्वामिना शोभना कृता मर्यादा जैनशासन एवातिशयेन मतैव सम्मतैव. अत्रापिरेवार्थे, नान्यत्र तथा खरतरमतमर्यादा खरतरमतवासिनां सम्मता, नान्येषां प्रवचनविदां शुद्धश्रद्धानवतामितिसमुदायार्थ इतिगाथार्थः ||६९ || अथ खरतरमतमर्यादास्वीकारे यत्स्यात्तदाह
ती पमाणकरणे अपमाणं सासणं समग्गपि । कायवं विवरीया जेणं दोपहंषि दो पंथा ॥ ७० ॥
खरतरमतमर्यादायाः प्रमाणकरणे समग्रमपि जिनशासनमप्रमाणं कर्त्तव्यमापद्येतेतिगम्यं येन कारणेन खरतरमर्यादाजैनप्रवचनयोर्द्वयोर्विपरीतौ पन्थानौ स्तः, नहि पूर्वाभिमुखमुद्भजन् पश्चिमाभिमुखमुद्वजन्तं मिलति न वा तौ समभिलपितमेकं नगरं प्राप्नुत इति, वैपरीत्यं च प्रवचने स्त्रीणां जिनपूजाऽभिमता तां च संप्रति निषेधयतीत्यादिकमये वक्ष्यमाणं बोध्यमितिगाथार्थः ॥७०॥ अथात्मीयः कश्चिच्छङ्कते -
ननु वद्धमाणसूरी जह तह जिणवल्लहोऽवि संजाओ । सेसं जिणवहमुत्तणमिअ चे अइसुंदरं वयणं ॥ ७१ ॥ ननु भोः यथा श्रीवर्द्धमान रिश्वैत्यवासं परित्यज्य श्रीउद्योतनसूरिमुपसंपद्य विसंभोगिकः सन्नेव तदाज्ञया विजहार तथा जिन
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
खरतरचर्चा
॥३०९॥
.
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३१॥
वल्लभोऽपि चैत्यवासं परित्यज्य श्रीअभयदेवसरिमेवोपसंपद्य विसंभोगिक एव सरेराजया चैत्यवासिनां समुदायं प्रतिबोधयन विज- | हार, शेषं तु षद्कल्याणकारूपणादिकं सर्व जिनपतिसूत्रणं जिनदत्तेनैव प्रकाशितं सत् जिनवल्लभस्य मस्तके आरोपितं,आरोपितं, न पुनरयं किश्चिदपि तीर्थप्रतिकूल प्ररूपितवानितिचेद् अतिसुन्दरं वचनं, यद्येवं तर्हि अस्माकमभीष्टमेवेतिगाथार्थः ॥७१।। अथोक्तं यत्पूर्वपक्षिणा तदेवाभिमतमस्माकमपीत्यत्र दृष्टान्तमाहजह उसभाइजिणिंदा विगप्पिआ ससमयाणुवारण | सबेहिं कुवाखेहि अ तह एसो एवमवि जुत्तं ॥७२॥
सर्वैरपि कुपाक्षिकैस्स्वस्वमतानुवादन ऋषभादयो जिनाः विकल्पितास्तथा एषः, अपिर्गम्यः, एषोऽपि जिनवल्लभोऽपि, एवं युक्तमेवेत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-यथा कुपाक्षिकाः सर्वेऽपि यथाऽस्माभिः पूर्णिमापाक्षिकादिरूपो मार्गः प्ररूप्यते तथा तीर्थकरैर| प्युक्तमिति स्ववचनानुवादेन तीर्थकराः कल्पिताः, तथा जिनवल्लभोऽपि खरतराभिमतश्रद्धानारोपणेन विकल्पितः,परं न तादृशः, किंतु यथासूत्रकपपदटकरूपेण पूर्वाचायवर्णितस्तथैव स श्रद्धेयः,अन्यथा "पंचहत्थुत्तरे होत्थ'त्ति सिद्धान्तवचनमुद्भाव्य षष्ठं कल्याणकं व्यवस्थापयितुस्तदीयवचनमेव सिद्धान्तगन्धस्याप्यभावं सूचयतीत्यग्रे वक्ष्यते इति गाथार्थः ॥ ७२ ।। अथ सुकुमारतिः कश्चिन्छकतेणणु एवं बहु खायं जायं कह सबहा अलीअमिणं । जह परवयणाखित्ता विसंपि पीअंतऽणाभोगा॥७३॥
ननु भोः सर्वथा अलीकमिदं मतमेवं-दृश्यमानस्वरूपेण बहु ख्यातं कथं जातम् ,? अहो यथा तपागणसंबन्धिनः साधवस्तथाऽमी । अपीति मुग्धलोकेषु ख्यातिभाजः कथमिति पराशङ्का, उत्तरमाह-यथा परवचनाक्षिप्ताः-परैरुदीरिता अनाभोगात्-सम्यक् तथावि
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरचर्चा
श्रीवचनपरीक्षा ४विश्रामे
)
धपरिज्ञानाभावान् विषमपि पिबति,जलमध्ये प्रक्षितं विषमप्यनाभोगात् पिबन्तो बहवो दृश्यन्ते,तर्हि अन्यहरे आस्तां, तथा इदमपि मतं शेपकुमतापेक्षया साधुप्रतिष्ठाचतुर्दशीपाक्षिकोपधानादिवाहनादिमिर्बहुभिधमैः साम्यदर्शनादनाभोगात्कथंचित् केषांचित्प्रवचन परमार्थानभिज्ञानां तथाप्रवृत्तिविषयीभृतमितिगाथार्थः ॥७३॥ अथानाभोगः सम्यग्दृशामपि स्यादिति दर्शयति
सम्मट्टिीणंपि अ अणभोगो जिणनरेहिं निद्दिट्ठो। सो अइआरो निण्णयवयणं जातअणु बिवरीअं॥४॥
सम्यग्दृष्टीनामपि चानाभोगो जिनवरैः संदिष्टः,यदागमः-"सम्महिट्ठी जीवो उवइ8 पवयणं तु सद्दहइ । सद्दहइ असम्भावं अण| भोगा गुरुनियोगा वा ।।१।।" इति श्रीउत्तराध्ययननियुक्ती (१६३) स चानाभोगो निर्णयवादं यावदतीचारः सम्यग्दृशां, परस्परं विवादे यावनिर्णयो न भवति तावदतिचारः, तदनु निश्चये जाते विपरीतं, यदि सम्यग् श्रद्दधाति तदा सम्यक्त्वं निरतिचारम् , अथ न तर्हि मिथ्यात्वमभिनिवेशरूपं, निर्णयेऽपि स्वकीयकवाग्रहामोचनादितिगाथार्थः ॥४७॥ अथ निर्णये विवादाभावे हेतुमाह
बहुकालदरदेसंतरिआणं निण्णयपि को कुणइ? । उप्पण्णंमि विवाग निण्णयवयणं जह इआणिं ॥७॥
बहुकालदरदेशान्तरितानां-यस्योत्पन्नस्य कुमतस्य कालो भृयान् जातः अथवा दूरं गतः-स्वदेशं परित्यज्य विपक्षभूतात्तीर्थाहरदेशं गतः तस्य निर्णयमपि कः करोति ?, न कोऽपीत्यर्थः, एवं मत्यप्युत्पन्ने विवादे निर्णयबचनं भवत्येव,यथा इदानीं विवादे जाते खरतरमतं यथावत्स्वरूपं विचार्यमाणममारतयेव प्रकटीभूतम् , असत्योक्तस्य तथास्वभावाद् , यदुक्तं-"यथा यथा विचार्यत, विशीर्यंत तथा तथा । असत्योक्तं बहीरम्यं, नान्तः खरपुरीपवत् ॥” इतिगाथार्थः ॥७५।। अथानाभोगादिकमाविष्कुर्वनाह
॥३१॥
For Pesca
Pives
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्रचनपरीक्षा ४ विश्रामे ॥३१२ ॥
कमण्णह वारससयचउवरिसे खरयराणमुप्पत्तिं । भासंतावि नवगीवित्तिकरो खरयरोत्ति वयं ॥ ७५ ॥ कथमन्यथा - यद्यनाभोगो न स्यात्तर्हि कथं द्वादशशतचतुर्वर्षे १२०४ चतुरधिकद्वादशतसंवत्सरे खरतराणामुत्पत्तिं भाषमाणा | नवाङ्गीवृत्तिकरः खरतर इति वचो, भाषन्त इति गम्यम्, अयं भावः - खरतरमतस्योत्पत्तिः सं० १२०४ जाता, श्री अभयदेवसूरिणा श्रीस्थानाङ्गवृत्तिः सं० ११२० वर्षे कृता, यदुक्तं - " श्रीविक्रमादित्य नरेन्द्रकालात्, शतेन विंशत्यधिकेन युक्ते । समासहस्रेऽतिगते विधा, स्थानाङ्गटीकाऽल्पधियोऽपि गम्या | १ ||" इति श्रीस्थानाङ्गवृत्तिप्रशस्तौ इति परस्परं विचारणा यदि कृतास्या तर्हि को नाम खरतरकलङ्कं नवाङ्गीवृत्तिकर्तुर्ददाति ?, अत एव प्रायः कुपाक्षिकानुवादात्प्रवृत्तिरसम्यगेव स्यात्, यत्तु कश्चित्तदानीं १२०४ रुद्रपल्लीयखरतरोत्पत्तिरितिरसम्यग् यतो रुद्रपल्लीयसंज्ञा न जिनशेखरत एवोत्पन्ना, किंतु जिन खरतश्चतुर्थपट्टधरात् श्रीअभ | यदेवसूरितः, यदुक्तं रुद्रपल्लीयैरेव - "पट्टे तदीयेऽभयदेवसूरिरासीद् द्वितीयोऽपि गुणाद्वितीयः । जातो यतोऽयं जयतीह रुद्रपल्लीयगच्छः सुतरामतुच्छ ः || १ ||" इति वृत्तिप्रशस्ताविति गाथार्थः ॥ ७६ ॥ अथ प्रायः प्रवचनादत्तोपयोगो भूयान् जनः खरतरवचनानामनुवादक एव दृश्यते अतस्तदनुवादापवदनाय काश्चन युक्तीः सूत्रत एव दर्शयन् गाथामाह
जं पुण कत्थवि पुत्थयलिहिअं दीसह अ खरयरे गच्छे। सिरिअभयदेवसूरी तप्पट्टे वल्लहो लिहिओ ॥७७॥ यत् पुनः क्वापि पृथकपत्रादिषु सद्यस्कप्रकरणादौ वा लिखितं दृश्यते, तल्लिखितोल्लेखमाह-खरतरगच्छे श्री अभयदेवसूरिस्तपट्टे श्रीजिनवल्लभसूरिरित्यादीतिगाथार्थः ॥ ७७ ॥ अथ तल्लिखितं समर्थयन्नाह -
तं खरयरवयणाणं अणुवाओ महयाणष्णा भोगा । जह कल्लाणगछडं कत्थवि कप्पस्म वस्त्राणे ॥७८॥
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
खरतरचर्चा
||३१२||
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३१३॥
| तत्खरतरवचनानामनुवादः, उक्तवचनस्य वादोऽनुवाद इतिकृत्वा तत्खरतरवचनमेवानुद्योक्तं न पुनस्ताच्चिकम्, अनाप्तवचनानामनुवादस्याप्यतात्विकत्वाद्, अनुवादोऽपि केषां भवतीत्याह-भद्रकाणां प्रवचनानुपयोगे सत्यकुटिलानाम्, एतेऽपि सम्यग्व| तारो भविष्यन्तीति सरलमतीनां सरलमतयो हि प्रायः सरलमेव पश्यन्ति, यदुक्तम् - "सरलगतिः सरलमतिः सरलात्मा सरल| शीलसंपन्नः । सर्वं पश्यति सरलं सरलः सरलेन भावेन || १||" इति, अधासत्यानुवादे दृष्टान्तमाह- 'जहे' त्यादि, यथा कल्पव्या| ख्याने पर्युषणाकल्पव्याख्याने क्वचित्कल्याणकपट्कं तत्खस्तरकृत संदेह विषौषध्युक्तानुवाद एव, पञ्चाशकादिग्रन्थानुपयोगादिति | गाथार्थः ॥ ७८ ॥ अथैवमनुवादः कथं स्यादित्याशङ्कापराकरणाय दृष्टान्तभूतां गाथामाह -
|
पढमंगदीविआए उज्जोअणमृरि स्वरयरे गच्छे । लिहिअं दट्टु सरलो को ण भासिज अणुभासं? ॥७८॥ प्रथमाङ्गदीपिकायां-खरतरकृताचाराङ्गदीपिकाप्रशस्तौ “गच्छः खरतरस्तेषु, समस्ति स्वस्तिभाजनम् । यत्राभूवन्गु गजुषो, गुखो गतकल्पपाः || १ || श्रीमानुद्योतनः सूरिर्वर्द्धमाना जिनेश्वरः । जिनचन्द्रोऽभयदेवो, नवाङ्गवृत्तिकारकः ।। " इत्यादी खरतरगच्छे श्रीउद्योतनसूरिरुक्तः, एवं जेसलमेरुप्रासादे शिलामुत्कीर्य लिखितं, तादृशं च दृष्ट्वा कः सरलः पुमान् भाषामनुवादं नो भाषेत नव| दे ?, अपितु सरलो जनो वदेदेव, अयं भावः-यथा आचाराङ्गदीपिकादौ श्रीउद्योतनसूरिप्रभृतयः खरतरगच्छे लिखितास्तथा क्वचिच्छ्री अभयदेवसूरिरित्याद्यपि, तच्च तथा दृष्ट्वा केनचिदस्मदीयेन लिखितं तत्खरतरवचनवदनुवदनमध्य किञ्चित्करमेवेति बोध्यं, यत्तु क्वापि "बारसवाससएसुं विकमकाला जलहिअहिए । जिणवल्लह कोहाओ कुच्चयरगणाउ खरयरया ॥ १ ॥” इति वृद्ध संप्रदायागता गाथा पट्टावल्यादिषु लिखिता दृश्यते तत्तु युक्तमेव प्रतिभासते, यतोऽस्यां गाथायां पूर्वार्द्धन १२०४ वर्षे खरतरमतस्योत्पत्तिर
For Personal and Private Use Only
खरतरचर्चा
॥३१३||
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरच
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३१४॥
| भिहिता,उत्तरार्धन जिनवल्लभक्रोधादितिवचनेन जिनवल्लभो मलोत्सूत्रप्ररूपको दर्शितः, क्रोधशब्दन निजगुरुणा सह कलहः सूचितः, तेनायं निजगुरुणा चैत्यवासिजिनेश्वरेण सह कलहं कृत्वा निर्गतो, न पुनर्वैराग्यरङ्गात ,कर्चपुरादित्यनेन कूर्चपूरीयगणान्निगतो, न पुनश्चन्द्रादिसंज्ञितात् , यतः क्रोधाविष्टोऽत एव न श्रीअभयदेवमरिभिरपि स्वनिश्रां प्रापितः, अतः उभयभ्रष्टः सन् चित्रकूट गत्वा नवीनमतं व्यवस्थापितवानित्यभिप्रायः, अन्यथा पूर्वापरासंगतिरेव स्याद् , उक्तकाले १२०४ जिनवल्लभकाले चोक्तसंवत्सरासंभवादिति पर्यालोन्यं,यत्तु क्वापि "णाणाओ बडगच्छो कोरंटगणाउ चित्तवालगणो। कुच्चयराउ नवंगी रायगुरू पुण्णतुल्लाओं ॥२॥त्ति गाथा लिखिता. तत्र कूर्चपुरानवाङ्गीवृत्तिरिति यदुक्तं तत्खरतरानुवादादृजुमतिना गाथायां लिखितं,न पुनस्ताविकम् ,एतच्च खरतरस्यापि सम्मतं, नहि खरतरैरपि नवाङ्गीवृत्तिकरः कूर्चपुरीय उच्यते, नवाङ्गवृत्तिप्रशस्तौ स्वयमेव चन्द्रगच्छस्योक्तत्वादिति | | गाथार्थः ।।७९॥ अथानाभोगतो ग्रन्थोक्तं पुरस्कृत्य पून्कुर्वन्तं खरतरं गाथात्रयेण तिरस्कतुं प्रथमगाथामाह
जं पुण जेहिं पढें आवणो खरयरोत्ति सो मृरी । उवएससत्तरीए भणिओऽभयदेवनामेणं ॥८॥ ___ 'जे पुणजेहिन्ति येभ्यः प्रतिष्ठामापन्नः खरतरः ममूरिरभयदेवनाम्ना उपदेशसप्ततिकायां भणितः,तथाहि "पुरा श्रीपत्तने | राज्यं, कुर्वाण भीमभृपतौ । अभूवन् भृतलख्याताः, श्रीजिनेश्वरमूरयः॥१॥ श्रीमदभयदेवाख्यास्तेषां पट्टे दिदीपिरे। येभ्यः प्रति|ष्ठामापनो,गच्छः खरतराभिधः ॥२॥” इतिश्रीरत्नशेम्वरमूरिराज्ये श्रीसोमसुन्दरशिष्यस्योपाध्यायश्रीचारित्ररत्नस्य शिष्येण पं. सोमधर्मगणिना विरचितायामुपदेशम वितिगाथार्थः ।।८०॥ अथोपदेशसप्ततिकाकृत कीरगित्याहतकारोऽनाभोगी पञ्चकम् जेणणंतसंमारी। भणिओवि तेण थुणिओ जिणप्पहो धम्मपडिवम्वो ॥८१||
malitimilanatil
For Person and Private Use Only
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरचर्चा
श्रीप्रकचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३१५॥
उपदेशसप्ततिकाकारकः पं० सोमधर्मः प्रत्यक्षमनाभोगी येन कारणेनानन्तसंसारी भणितोऽपि -श्रीमुनिसुन्दरमरिभिः स्तनिकादिपंक्तौ निवेश्यौष्ट्रिकोऽनन्तसंसारीति कथितोऽपि तेन सोमधर्मेण स्तुतः, अनन्तसंसारीभणितः, तथाचाह-"आज्ञाभङ्गान्तरायोत्थानन्तसंसारनिर्भयैः । सामाचार्योऽपि पाश्चात्यैः, प्रायः स्वैरं प्रवर्तिताः ॥१॥ उपधानप्रतिक्रान्तिजिनार्चादिनिषेधतः । न्यूनिता | दुष्षमादोषात् , प्रमत्तजनताप्रियाः॥२॥ यत्तत्प्रासुकमिष्टाम्बुप्रवृत्त्यादिसुखावहाः।।" इत्यादिना गुर्वावल्यां भणितं,तत्रोपधानप्रतिक्रा|न्तिनिषेधको यथा पूर्णिमीयकाञ्चलिको तथा आज्ञाभङ्गान्तरायोत्थानन्तसंसारनिर्भयत्वेन स्त्रीजिना_निषेधकः खरतरोऽप्युक्तः,तदन्तर्गतो जिनप्रभोऽप्यनन्तसंमारी भणितः सोमधर्मगणिना 'म्लेच्छाधिपतिप्रतिबोधको जिनप्रभसूरिजिनशासनप्रभावक' इत्यादिवचनैरुन्नति प्रापितः, सच कीदृशः ?-धर्मप्रतिपक्षः-धर्मद्वेपी, यतस्तदीयवाग्विलासस्त्वेवं- "बाह्यक्रियादर्शनेन, मोहयन्तो जगजनम् । तपोभूता अटन्तीति, तपोऽटाः परिकीर्तिताः ।।१।। तपोटानां मतं चैव,मुद्गलानां मतं तथा । शाकिनीनां मतं चैव, प्रायस्तुल्यानि वक्ष्यते ।।२।। संक्लिष्टपरिणामित्वात्तुल्यमेतन्मतत्रयम् । तस्माद् दृरतरं त्याज्यं, भावशुद्धिमभीप्सता ॥३॥ अयुक्तमुक्तमथवा,मिथ्यादुष्कृतमस्तु नः। शाकिनीमुद्गलेभ्योऽपि,यत्तपोष्टा दुराशयाः ||४||शाकिनीमुद्गलात्तानां, दृश्यतेऽद्याप्युपक्रमः। तपोटेनार्दितानां तु. चिकित्मा स्यादरा भृशम् ॥५॥ हिनम्ति जन्मन्येकत्र, शाकिनीमुद्गलग्रहः । तपोटकुग्रहस्त्वेष,प्रणिहन्ति भवे भवे ॥६॥ विपर्यस्तधियः क्रूराः, परद्धिमसहिष्णवः । गुरुलाघवविज्ञानवन्ध्याः शासननिदिनः । ७॥" इत्यादि तपानिन्दनवाक्यानि,तथा "ज्ञानमुष्णपयःपानं, दर्शनं मुखमुद्रणम् । चारित्रं तकयाम्बेषां, केवलं मलधारणम ॥१॥" तथा "वर्णान्तरादिप्राप्तं सत् ,प्रासुकं च श्रुते स्मृतम् । न्यवारि शिशिरं वारि, नदपि नेति गहिनाम् ।।९।। अकायमात्रहियोन्थं, निरस्य प्रामुकोदकम् । प्रारूपि गृहिणामुण्णं, वाः पदकायोपमई
३१५||
For Personal and Private Use Only
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३१६||
जम् ।।२।।" इत्यादिः सदाचारोऽपि तेन पापात्मना निन्दितः, एतच्च जिनप्रभसूरिकृते तपागणदूषणशतके,नचैवमनेनैव सदाचारो निन्दितः, किंत्वेतत्कुलक्रमस्त्वयमेव, तथाहि "मुद्धाणाययणगया चुक्का० मग्गाउ जायसंदेहा। बहुजणपिढिविलग्गा दुहिणो हुआ समाइआ॥१॥" इतिगणधरसार्द्धशतके.अत्र वृत्ती-पौर्णमीयकादिषणद्वारा तपो षणीयः,यथा लिखितं तथा चाह,अथवा मलिनगात्रदुर्गन्धपात्रावश्रावणतन्दुलधावनादिपायिनां गुरुकुलवासत्यागिनां तपस्विनामित्यादि भणितं, तच्च सचेतनानां श्रोतृणां धर्मप्राप्तिहेतुरप्येतेन विपरीततया परिभाव्य लिखितं तच्चायुक्तमेव,यतो मलादिधारणं तु साधूनामुचितमेव, यदागमः-"सिणाणं अदुवा ककं, लुद्धं पउमगाणि अ। गायस्सुबट्टणठाए, नायरिंति कयाइवि ॥२।। इति दश० (२७२* ) तथा "किलिन्नगायमेहावी, | पंकण व रएण वा। प्रिंसु वा परितावेण, सायं नो परिदेवए ॥१॥ वेइज्ज निजरापेही, आरिअंधम्मणुत्तरं। जाव सरीरभेउत्ति,जल्लं कारण धारए ॥२॥ इति उत्तरा० (८४-८५*) तथा "आयामगं चेव जवोदणं च, सीअंसोबीरं जवोदगं च। नो हीलए पिंडनीरस्स पन्तं, कुलाई परिवए जे अभिरकू ॥१॥ इति श्रीउत्तरा० (५०६*) तथा पर्युषणाकल्पेऽपि "चउत्थभनियस्स" इत्यादि प्रतीतमेव, एवमागमोक्तं तन्दुलधावनादिपानं तु साधूनां युक्तमेव, यच्चोक्तं 'गुरुकुलवासत्यागिनां तच्चाध्यक्षबाधितं, वक्तुरेवानाप्तत्वसूचकम् , एवं जिनप्रभेण तत्पूज्यैश्च यानि कृत्यानि जिनेन साधूनां भूषणतया भाषितानि तानि दृषणतयोद्भावितानि, अत एव श्रीमुनिसुन्दरसूरिभिः प्रागुक्तप्रकारेण स्तनिकवत् खरतरोऽप्यनन्तसंसार्यव, तन्मध्यपतितो जिनप्रभोऽपि म्लेच्छाधिपतिप्रतिबोधकोऽपि प्रवचनोपघात्येव, उत्सूत्रभाषिणां प्रवचनोपघातकत्वनियमात , न पुनः प्रवचनप्रभावकः,अन्यथा दिगम्बरादीनामपि प्रवचनप्रभावकत्वं स्यात् , यतस्तत्प्रबोधिता राजानोऽद्यापि दक्षिणस्यां विद्यन्ते, तस्माद् म्लेच्छादिप्रतिबोधनोद्भावनमकिश्चित्करमेव,
HAMICRATHIMIRIRAMAItalia
॥३१॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३१७॥
यतस्तत्प्रतिबोधितोऽपि स्त्री पूजा निषेधादिलक्षण मौष्ट्रिकमार्गमेव श्रद्धत्तवान्, न पुनस्तीर्थकर भाषितं तीर्थसम्मतं मार्गम्, उपदेशस | प्रतिकाकारस्तु निजपूर्वाचार्यविरचितप्रकरणानुपयोगेनाष्ट्रिककृतप्रकरणादिविश्वासेन च प्रवचनोपघातकमपि जिनप्रभं म्लेच्छप्रतिबोधकमात्रेणापि प्रवचनप्रभावकतया वर्णितवान्, अत एव पं० सोमधर्मस्यानाभागः स्फुट एव अध्यक्षसिद्धः, ननु जिनप्रभेण तपागणः प्रशंसितोऽपि दृश्यते, तथाहि - "पुरा श्रीजिनप्रभसूरिभिः प्रतिदिननत्रस्तवननिर्मापणपुरस्सरं निरवद्याहार ग्रहणाभिग्रहवद्भिः | प्रत्यक्षपद्मावतीदेवीवचसा अभ्युदयिनं तपागच्छं विभाव्य भगवतां श्रीसोम तिलकसूरीणां खशैक्षादिपठनविलोकनाद्यर्थं यमकश्ले| पचित्रच्छन्दोविशेषादिनवनवभङ्गिसुभगाः सप्तशतीमिताः स्तवा उपदीकृताः निजनामाङ्किताः, तेप्ययं सर्वसिद्धान्तस्तवो बहुपयोगि त्वाद्वित्रियते इति जिनप्रभमृषिकृतसिद्धान्तस्तवावचूर्णी, तथा क्वापि - " श्रीशत्रञ्जययात्रायै गच्छता जिनप्रभेण सिद्धपुरे तपाग|णनायकाः श्रीसोमतिलकसूरयो बह्वाम्बरेण वन्दिता इत्यपि लिखित दृश्यते तत्कथं घटत इतिचेदुच्यते, यत्सिद्धान्तस्तवावच्ण | लिखितं तत्तु तदीयैरेव, न पुनः केनाप्याप्तभृतेन सम्मतेनात्मीयेन पूर्वजेनेत्थं लिखितम्, अतः कथं सम्यगास्थापूर्वक निर्णयः १, किंचयत् स्तवावचूर्णी प्रत्यक्षपद्मावतीवचसेत्युक्तं तच्च स्वप्नेऽपि नास्माकं श्रद्धानविषयः, यतो नद्युत्सूत्र भाषिसमीपे सम्यग्दृष्टिदेवता प्रादुभवति, किंतु ततो दूरत एव नश्यति, तस्माद् यथा मम स्वझे शासनदेवतया भणितं यत् श्राद्धप्रतिष्ठा पूर्णिमापाक्षिकं चानादि| सिद्धं त्वया न मोच्यमिति सङ्घस्य पुरचन्द्रप्रभाचार्येण भणितं तथा यथाऽऽञ्चलिकमताकर्षकनरसिंहोपाध्यायेन पावकगिरौ मिध्यादृक | कालिकादेवी आराधिता लोकानां च पुरो मम चक्रेश्वरी प्रत्यक्षीभूतेति निजमतविश्वासोत्पादनाय स्वप्रौढिमज्ञापनाय चोक्तं, तथा जिनप्रभोऽपि किंचित्क्षेत्रपालादिकदेव विशेषमाराध्य मम पद्मावती प्रत्यक्षीभूतेति प्रोक्तवानितिश्रद्धेय यत्तु सिद्धपुरे सो मतिलकसूरयो
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
खरतरचर्चा
॥३१७॥
.
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे ।।३१८||
वन्दितास्तच्च घटत एव यतः प्रायो लिङ्गिनः परस्परं वन्दनादिक्रियाः कुर्वाणाः संप्रत्यपि दृश्यन्ते, तर्हि संविप्रत्वेन सर्वत्र सर्वजनप्रसिद्धान् श्रीसो मतिलकसूरीन् कथं न वन्दते ?, परमेतद्वन्दनादिकं श्रुत्वा न किंचिदुत्सहनीयं, नवा तदनुकूलतया प्रवर्त्तनीयं, 'वंदिअ वीरं पडिनिअत्तो 'ति सिद्धान्तवचनाच्छ्रीमहावीरं वन्दित्वा गतोऽपि संगमकाऽमरः श्रीसौधर्मेन्द्रेण स्वर्गान्निर्वासितः, न पुनः श्रीमहावीरवन्दनं चेतसि धृत्वा प्रशंसितः, एवमुत्सूत्र भाषिणो वन्दनादिक्रियां कुर्वाणा अप्युपेक्ष्य यथाशक्ति तिरस्करणीया इति, किंच |-यद्यपि कोऽप्युत्त्रभाषी तथाविधप्रकृत्या भद्रको निश्वयतः सम्यक्त्वभागपि तथापि 'तन्मध्यपतितस्तद्ग्रहणेन गृह्यते' इतिन्यायात् यावन्तस्तन्नामधारकास्ते सर्वे संक्लिष्टपरिणामा एव भाष्यन्ते तेषां दर्शनमपि सम्यग्दृशामशुभबन्धहेतुः, यदागमः - "उम्मग्गदेसणाए चरणं नासंति जिणवरिंदाणं । वावण्णदंसणा खलु नहु लब्भा तारिसा दद || १ ||" इतिश्रीवन्दनकनिर्युक्तौ (११५४) अस्याचूर्णे " खलु सदा जड़ के निच्छयविहीए अवावण्णदंसणा तहवि वावण्णदंसणा इव दट्ट्वा ते अ दटुंपि न लब्भा, किमंग पुण संवासो संभुजणा संथवो वे" त्यादि श्री आव० चू०, अयं भावः - यद्यप्यवसरविशेषे जिनप्रभमूरिरपि सुविहितानुरागीभवेत्तथाप्यागमदत्तदृष्टीनां यावत्तनाम धत्ते तावद्रष्टुमप्यकल्पयः कथं प्रभावकतया स्तवनाई ?, उपदेशसप्ततिकाकारेण तु तथा वर्णितः, अनाभोग एव तत्र कारणं बोध्यमितिगाथार्थः ॥ ८१ ॥ अथोपदेश सप्ततिकाविषये किं संपन्नमित्याह
पण तुम्हाणं गंधे भणिअंति वयणमवऽजुत्तं । अणभोगोऽवि पमाणीकओ अ हुजा अभिणिवेमो ॥ ८२ ॥ एतेन प्रागुक्तप्रकारेणानाभोगसिद्धौ युष्माकं ग्रन्थे उपदेशसप्ततिकालक्षणे श्री अभयदेवसूरिभ्यः खरतरगच्छः प्रतिष्ठां प्राप्त इत्यादिवचनमपि खरतराणामयुक्तं, तत्र हेतुमाह-यत इति गम्यं यतः कारणादनाभोगोऽपि प्रमाणीकृतः अनाभोगतोऽपि निज
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
ENTANDO
खरतरचर्चा
॥३१८ ॥
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३१९॥
HAPTERI
खरतरचर्चा
पक्षीयः ग्रन्थे भणितं तदप्यमा प्रमाणमिति खीकारोऽप्यभिनिवेशो भवेत् ,अन्यथा जमाल्यादिशिष्याणामप्यभिनिवेशो न भवेत् , |स्वकीयगुरुणोक्तस्यैव प्रमाणीकरणाद् , अनाभोगस्तु छमस्थमात्रस्यापि संभवेद् , यदागमः-"नहि नामानाभोगश्छमस्थस्येह कस्यचिन्न स्यात् । ज्ञानावरणीय हि ज्ञानावरणप्रकृति कर्म ॥१॥" इति, एतेन उपदेशसप्ततिकामादाय तथाविधमन्यदपि किश्चिदादाय च खरतरेण न पत्करणीयमितिदर्शितं, किंच-उपदेशसप्ततिकाभ्युपगमे श्रीमुनिसुन्दरमरिश्रीजिनसुन्दरमरिपं०हर्षभूषणप्रभृतिकृतगुर्वावलीदीपालिकाकल्पश्राद्धविधिविनिश्चयप्रमुखा ग्रन्था अप्रमाणीकर्तव्या भवेयुः, तथा मकलसिद्धान्तोऽपि, यतस्तत्रोसूत्रभाषिणां निषिद्धं कुतोप्यऽनुकूलवर्णनमिति गाथार्थः ।।८२।। अथ खरतरमतभाषितमात्रस्योपसंहारमाहतम्हा तम्मयलिहितप्पडिम अहव लिहिअमण्णेणं । उभयपि अप्पमाणं जमभिनिवेसा अणाभोगा ।।८३।।
तस्मात्कारणात्प्रागुक्तयुक्तिप्रकाराद्वक्ष्यमाणहेतोश्च तन्मतलिखितं-तदीयमतवासिनां जल्पितं मत क्वापि लिखितं तदुभयमप्यप्रमाणं, तत्र हेतुमाह-यस्मान खग्तरेण यल्लिखितं तदभिनिवेशान नदृष्ट्वाऽन्येनाविदिततन्मतस्वरूपेण लिखितं तदनाभोगादेवेति गाथार्थः ।।८३॥ अथ खरतरलिखित सर्वथा विश्वासाभावः कथमित्याशङ्कापराकरणाय गाथायुग्मे प्रथमगाथामाह
सवहिं कुयखेहि अ निभंतो ग्वरयरो महावेणं । जिम्मादोसदुगेणं भासणभकवणसरूवेणं ॥८४॥ उस्सुत्तं भासित्ता दिजा अलिअंपि मम्मई मूटो। पज्जसिअविदलाई भवतो भणइ मुणिमप्पं ।।८५॥
सर्वेभ्यः कुपाक्षिकेभ्यश्च खरतरः स्वभावेन जातिसहसमुद्भवेन गुणेन निर्धान्तो-निश्शूकः पारत्रिकभमरहितः, केन ?-- भापणभक्षणस्वरूपेण जिह्वादोपद्विकनेतिगाथार्थः ।। ८४ ॥ अथ प्रागुक्तं कथमित्याह-उन्मूत्रभापित्वाद् मूर्खः मम्मति-
PRADESH
॥३१९।।
For Person
Prive
Only
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रत्रचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३२०॥
.." Tamiltimilimmunit AIRALINISHNAHARTINAUTARI NAU
HRIRRIANTIDunt
K RITHE
ग्रन्थान्तरनिदर्शनमलीका चोऽप्यर्थे स्वमतव्यवस्थापनाय असतीमपि वदति, तथाहि-चउरंगुलप्पमाणं ठवणायरिअं ठवित्तु . खरतरचर्चा मुणिवसभा । विहिणा कुणंति किरिअं तयभावे दंडगं वावि ॥१॥ दारुमए आयरिए मुट्ठिपमाणे सुवघ्यायारे । पणवीसं पडिलेहा हबंति जुत्तो अ तेणेसो ॥२॥ पडिलेहणा उ पुण्णा न तहा अकखाइएमु सुसिरेसु । लब्भंति भरिअमझे तेण उ कत्थवि विसेसंमि||॥३॥ सुत्तुत्तेविहु ठवणायरिए किरिआसु पुबसूरीहिं । पडिलेहणाविसेसं दट्टणं दंसिआ केऽवि ॥४॥" इति श्रीउमास्वातिवाचककृतायां विचारवल्लभायां,तथा "तिहिपडणे कायवा पुवा ज्जुत्तधम्मकजेसु । चाउद्दसीविलोवे पुण्णमिअं पक्खपडिकमणं ॥१॥ तत्थेव पोसहविही कायवा सावगेहिं सुहहेऊ । नहु तेरसीइ कीरइ जम्हा णाणाइणो दोसा ॥२॥ सूरोदयघडिआविध तेरसि हुंता न पखिों कुजा । चाउम्मासिअकरणे एस विही देसिआ समए ॥३॥ तिहीवुवीए पढमा गहिआ पडिपुण्णभोगसंजुत्ता । इअरावि मागणिजा परं न थोवत्ति तत्तुल्ला।।४॥ इति श्रीहरिभद्रमूरिकृते तत्त्वतरङ्गिणीग्रन्थे, तथा "तदविच्छिन्नं वामगजा| [मिणंतर ठविय मुहपत्तिं । रयहरणमज्झभागे ठावए पुजपायजुगं ॥१॥ आवस्सयकिइकम्मं दीहरपुत्तीइ कम्मखयहेऊ । जो कुणइ | भत्तिजुत्तो सो पावइ परमनिवाणं ॥२।।।।इति प्रतिक्रमणभाष्ये ॥अत्रच विचारवल्लभा च त चरङ्गिणी चेतिग्रन्थद्वयमुक्तकर्तृत्वेन खरपुष्पमिवासदेव निजमतस्थिरीकरणाय मुग्धजनविप्रतारणाय च विकल्प्य सम्मतितया लिखितं, प्रतिक्रमणभाष्यं त्वभ्याख्यानकलङ्कितं, तत्रोक्तगाथाद्वयगन्धस्याप्यभावात् , तथा “से णं लेवए गाहावई समणोवासए अहिगयजीवाजीवे" इत्यादि द्वितीयाङ्गसूत्रलेशस्य वृत्तिरियं "तथा चतुर्दश्यष्टम्यादिषु तिथिद्दिष्टासु-महाकल्याणकतया पुण्यतिथित्वेन प्रख्यातासु तथा पौर्णमासीषु च तिसृष्वपि चतुर्मासकतिथिष्वित्यर्थः" इति सूत्रकृदङ्गवृत्तौ एवं विधे पाठे विद्यमानेऽपि पर्युषणापौषधग्रहणाथ खरतररूप
॥३२०॥
IMI T HU
t tamatuRINRAIPimmittlemanPatiltin IRANI PAHARITRA AHRAICHINTANAMITHMETaimuTRAIPUnguint HIMDIHIRAIL
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाठपरा
श्रीप्रबचनपरीक्षा ४विश्राम ॥३२१॥
MAHATARATHIMISARTANILITANHAIRIHARunnielimsTAINMITHSHAHRAICTET
प्रभाचार्यण पडावश्यकबालावबोधे पौर्णमासीसु चतसृष्वपि चतुर्मासकपर्युषणातिथिष्वित्यर्थः इत्येवमन्यथापाठं कृत्वा मूत्रकृदङ्गवृत्तावुक्तमित्यादिवचसा वृत्तिः सम्मतितया दर्शिता, एवं "उद्दिदृट्ठमिचउद्दसी" इत्यादिगाथा संदेहदोलावल्यां सप्तत्रिंशत्तमा, संदेहदोलावलीसूत्रं च जिनदत्तमरिकृतं, तद्याख्याने चोद्दिष्टा-विशेषपर्वत्वेन प्रवचने प्रसिद्धास्तिथयः, यदुक्तं सूत्रकृदङ्गवृत्तौ "चाउद्दसटुमुद्दिवपुण्णिमासिणीसु"ति आलापकं विवृण्वता शीलाङ्काचार्येणोद्दिष्टासु-महाकल्याणकसंबन्धितया-पुण्यतिथित्वेन प्रख्यातास्विति, ताश्चतुर्मासकसांवत्सरिकमहाकल्याणकदिनान्युच्यन्ते इत्याद्यसंबद्धमेव भाषितं, तथा 'माहणं गोअरओ वुच्छिण्णो दूसमाणुभावाओ। अजाणं पणवीसं सावयधम्मो अ वुच्छिण्णो।।९।। इति तीथोंद्गारगाथायाः क्वापि व्याख्यानुपलम्भेऽपि श्रावकधर्मश्चात्र प्रतिमारूपो ज्ञेयः,ततः संप्रत्यपि ये श्रावकेभ्यो भिक्षां ग्राहयन्ति तदागमयाधितमित्यादि षष्टिशतकवृत्तौ स्वमतानुरागेण विकल्प्यार्थी लिखितः,यतः संप्रति काले विशेषतः प्रतिमावहनेन तुलनां विधाय प्रबजतीति पश्चाशकवृत्ती श्रीअभयदेवसूरिभिर्व्याख्यातमित्यग्रे दर्शयिष्यते इत्यादि पर्यालोच्य खरतरोक्तौ तदुक्तसम्मतौ च न विश्वसनीयमेव,ननु राकास्तनिकाभ्यामपि तथोक्तं दृश्यते, तथाहि-"कालगजेहिं कारणिआ चउत्थी पवत्तिआ, तबसेण य चउम्मासिआणि चउद्दसीए आयरिआणि"त्ति ग्रन्थकारोक्त विद्यमानेऽपि "तबसेण य पक्खिआणि चउद्दसीए आयरिआणि"त्ति क्वापि परावृत्य लिखितं, तथा "इत्तो अ अहिगस्स य निष्फत्ति मे निसामेह"त्ति प्रमुखगाथात्रयात्मके ज्योतिष्करण्डसूत्रे३ प्राभृतके (गा०८९) मूच्यग्रे मुशलप्रवेश इति | न्यायमवगणय्य "छडिसहिआ न अट्ठमि तेरसिसहिन पक्खिअंहोइ । पडवइसहिअंकहआवि इअ भणिवीअरागेहि।।१।। इत्या| दिगाथादशकं पूर्णिमापाक्षिकाभ्युपगन्त्रा प्रक्षिप्तं, गाथाबन्धोऽपि गोपालवाक्यममुद्भव इव प्रतिभानि, एवममत्यग्रन्थमम्मतिदर्शनेन
॥३२॥
ink
Jan Education Interior
For Personal and Private Use Only
wow.jainelibrary.org
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jim
पाठपरा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्राम ॥३२२।।
MIDIPINI
| सिद्धान्तकलङ्कदानेन च औष्ट्रिकसमाविमावपि तर्हि कथमौष्ट्रिक एव निश्शक इति चेत्सत्यं, यथप्येवमविशेषस्तथाप्ययं विशेषा यद्राकादीनां मध्ये केनचित्तथा प्रक्षिप्योक्तं सत्तदनुजैस्तथैव सत्यतयाऽभ्युपगम्य प्रवर्यते, खरतरस्तु न केवलं प्राचीनोक्तमात्रेण विश्राम्यति, किंवद्यापि नवीनरप्रक्षेपोद्यतोऽध्यक्षसिद्ध एव, यतो जेसलमेरौ तपाकृतप्रतिक्रमणवृत्ती नबाङ्गीवृ|त्तिकारश्रीअभयदेवसूरिश्रीहेमचन्द्रसूरिरित्यादि स्वयं सिद्धे पाठे खरतरधुरीणेति सप्ताधराण्यन्तरा प्रक्षिप्य नवीनपुस्तकं लिखितं, तत्र लिखनसंवत्सरोऽपि पुरातनो लिखितः, विवादे च सम्यनिर्णीय मुग्धेन केनचित्प्रक्षिप्तं भविष्यति तहिं| किमित्यादि वदन्तोऽपि क्षीणप्राणप्रायाः संजाताः, नचैवमत्र किंचिच्चित्रं संभावनीयं, प्रायः खरतरः पूर्वापरसंबन्धमनालो ब्येच पूत्कुरुते, अत एव स्वयं चतुर्दशीपाथिकाभ्युपगन्तापि. केनचित प्रथितं गाथादशकं कण्ठगतं कृत्वा यत्र कापि "तेर| सिसहिन पकखिरं होई"त्ति ब्रुवाणो म लज्जते, न वेत्ति चात्र 'पन्नरसंमि अदिवसे काय पखिरं तु पाएण"मिति षष्ठयां
माथायां किमुक्तं कथं वाऽहं वच्मि केन वेदं गाथादशकं कृतम्, एवं राकारक्तकृतहुण्डिकां दृष्ट्वाऽप्युद्धान्तः खरतरः पूर्णिमाऽपि |पाधिकं सत्यमेवेति स्वपदे प्रचारं कुर्वन् दृश्यते, न तथाऽन्ये, कृपाक्षिका इति खरतरोऽतिभ्रान्त इति समर्थितमिति वाग्दोषो जिह्वासमुद्तः, तथा भक्षणमधिकृत्याह-"पज्जुसि"त्ति पर्युषित-राज्यन्तरितं द्विदलादि, द्विदलं-मुगादि, आदिशब्दात्पोलिकादि, श्रावककुलनिन्द्यमपि भक्षयन्-खादनात्मानं मुनि भणति, पर्युषितद्विदलपोलिकादि भुञ्जानोऽप्यहं साधुरित्यर्थः, पर्युषितद्विदलादिग्रहणमनुचितमिति पुरो वक्ष्यते इतिगाथार्थः ॥८५॥ अथ प्रागुक्तप्रकारेण नवाङ्गवृत्तिकरः खरतरो न भवतीति सिद्धेशपि पुनः पार्थक्येन दाार्थमाह
HTMan ParaPIRANIDHIPARAN
APANIMANIRAINRISHANILIPINKINNEL
॥३२॥
For Person and Private Use Only
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ३२३ ॥
अड़ पायं बहु स्वायं वरपरवयणाओं वरयरो सूरी। नवअंगिवित्तिकारो तमसचं भिन्नमवि वोच्छं || ८६ ॥ अतिप्रागुक्तयुक्त्यपेक्षया पार्थक्यसूचकः खरतरवचनात् - नवाङ्गवृत्तिकारोऽस्मदीयः खरतर इत्येवंरूपेण खरतरवचनाच्चवाङ्गवृत्ति| कारः खरतर इति बुडू ख्यातं प्रायः, प्रायोग्रहणात्प्रवचन परमार्थवित्स्वस्मदीयप्राचीनाचार्येषु न ख्यात इत्यर्थः, तद्वहु ख्यातमसत्यं, | मिनमपि वक्ष्ये इतिगाथार्थः ॥ ८६ ॥ अभोक्तसमर्थनाय युक्तिमाह -
जह सिरिजिणेसरो सो खरयरनामेण होड़ सुपसिद्धो । ता कहमम्हायरिआ खरयरनामेण धिककुजा ॥८७॥ यदि श्रीजिनेश्वरस्वरिः खरतरनाम्ना सुप्रसिद्धो भवेत् ता - तर्हि अस्मदाचार्याः- श्रीसोमसुन्दरसूरिप्रभृतयः खरतरनाम्ना कथं तान् चिक्कुर्युः - धिकारं कुर्वीरन, धिकारोल्लेखमाह - "हुं नन्देन्द्रियरुद्रकाल ११५९ जनितः पक्षोऽस्ति राकाङ्कितो, वेदाभ्रारुण१२०४काल औष्ट्रिकभवो विश्वार्क १२१३ कालेऽचलः । पट्यर्केषु १२३६ च सार्द्धपौर्णिम इति व्योमेन्द्रियार्क १२५० पुनः, काले त्रिस्तुतिकः कलौ जिनमते जाताः स्वकीयाग्रहात् ||१||" इत्यत्र राकास्त निकादिवत्खरतरोऽपि कलौ स्वकीयाग्रहाद्-अभिनिवेशाजात इत्युक्तं, तथा “आज्ञाभङ्गान्तरायोत्थानन्तसंसारनिनिर्भयैः । सामाचार्योऽपि पाश्चात्यैः, प्रायः स्वैरं प्रवर्तिताः॥ १ ॥ उपधानप्रतिक्रान्तिजिनार्थाधिकाः । न्यूनिता दुष्षमादोषात्प्रमत्तजनताप्रियाः || २ ||" इत्यत्र स्त्रीजिनाच निषेधकः खरतरः सोऽप्यनन्तसंसारी भणित | इत्यादि प्रागुक्तं श्रीजिनेश्वरसूरेः खरतरत्वे कथं संभवति ?, न संभवतीति न खरतरचिह्नं तस्येतिगाथार्थः ||८७|| अथास्मदीया आचार्याः न केवलं स्वरतरोऽनन्तसंसारीत्येवमुक्तवन्तः, किंतु श्री अभयदेवसूरिं प्रभावकमपीत्याह
पणतावि पभावयचरिए भगदेवहेमचंदाई । उस्सुत्तमग्गवडिओ पभावगो होड़ नं विरोहा ॥८८॥
For Personal and Private Use Only
श्री अभय
देवा न
खाद्याः
॥ ३२३ ॥
.
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३२४॥
BIRAININAGA
प्रभावकचरित्रं श्रीअभयदेवमरिश्रीहेमचन्द्रसूरिप्रभृतीन् जिनशासनप्रभावकत्वेन प्रभणन्त एव खरतरं स्तनिकपती प्रक्षिप्तवन्तः,
श्रीअभययत एवं तस्मादुत्सूत्रमार्गपतितः प्रभावको न भवति, कुतो?-विरोधाद्, विरोधस्त्वेवम्-उत्सूत्रमार्गपतितो यद्यपि कदाचिदन्य- देवा न
खायाः तीथिकैरपि सहासंभविनमपि जयमवाप्योन्नतिमवामोति तथापि न प्रवचनप्रभावकः, किंतु स्वाश्रितमार्गस्यैवोद्दीपकः,स चोद्दीपितो। मागों विशेषतः प्रवचनोपघाती स्याद् , यथा दिगम्बरपक्षीयो जयी जातः सन् गर्वितात्मा श्वेताम्बरपक्षमुच्छेत्तुमेव समीहते, तस्मादुत्सूत्रमार्गाश्रितत्वप्रवचनप्रभावकत्वयोरन्योऽन्यं शीतोष्णस्पर्शयोरिव सहानवस्थानलक्षणो विरोधः, तथा च कुतः खरतरनामाड्कितः स सूरिरिति गाथार्थः।।८८।। अथैवमुक्तो कोऽप्यन्यथाभावमापन्नोऽपि कीदृग् स्यादिति प्रदर्शनाय गाथायुग्ममाह| एएण कोइ मूढो मच्छरगसिओ हु होइ वायालो । अन्भासवत्तिओ वा नेहंतो तंमि मुहरि सिआ ।।८।
एसो न दूसिअवो न दृसिओ जेण पुत्वसूरीहिं। सोऽवि मुहमुद्दिओ वलु आणाभंगाइवयणेहिं ॥१०॥ एतेन-प्रागुक्तयुक्तिप्रकारेण सोऽपि मुखमुद्रितो भवतीतिसंबन्धः,सः कः?, यः कोऽपि मूढः-प्रवचनपरमार्थानमिज्ञःअथवा मत्सरग्रस्तः यद्यन्यैरयं तिरस्क्रियते तर्हि मयाऽयमुपष्टम्भनीय इत्येवं मत्सरग्रस्तः वाचालो भवेद् , अथवा खरतरैः सहालापसंलापादिनाऽभ्यासवशतस्तस्मिन् खरतरे स्नेहयन् खरतरो मां मित्रं जानात्वितिधिया मुखरीस्याद् , वाचालत्वं चोल्लिखन्नाह-'एसोने'त्यादि एषः-खरतरो न दूषयितव्यः, येन कारणेन पूर्वसूरिभिः कैश्चिदपि न दूषित इत्येवं वक्ता मुखं मुद्रितं जातं यस्येति मुखमुद्रितो जातो विज्ञेयः, खलुरवधारणे, वक्तुमशक्त एवेत्यर्थः, कैः?-आज्ञाभङ्गादिवचनैः-"आज्ञाभङ्गान्तरायोत्थानन्तसंसारनिर्भय" रित्यादिभिः श्रीमुनिसुन्दरमरिप्रभृतिसम्मतिवचनैः,प्रागुक्तः,अयं भावः-न हि स्वयमेव कुतश्चिकृत्रिमनिमित्ताद्दषयामः, किंतु सुविहि- ||३२४॥
R ILALPRILARIMIL
in contemton
For Person and Private Use Only
www.jinyong
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३२५॥
ताग्रणीश्रीमुनिसुन्दरसूरिप्रभृतिभिः पूर्वाचायरनेकशो दुषिता इतिगाथायुग्मार्थः ।८९।९०।। अथ प्ररूपणयापि भेदं दशयन्नाह- खरतरोत्स्जं पुण परूवणाए भेओऽभयदेववल्लहाणंपि । बल्लह जिणदत्ताणं तमणंतर वुच्छमुस्सुत्ते ।।९१॥
त्राणि ___ यत्पुनः प्ररूपणया अभयदेववल्लभयोः-पदैकदेशे पदेतिन्यायाच्छीअभयदेवमरिजिनवल्लभयोरपि पुनर्जिनवल्लभजिनदत्तयोश्च भेदः-पार्थक्यं तदनन्तरमुत्सूत्रे-उत्सूत्रोद्घाटनावसरे वक्ष्ये इतिगाथार्थः ।।९१॥ इति श्रीअभयदेवमूरिः खरतग्नाम्ना कलङ्कितो नास्तीति प्रसङ्गतो भणितमिति, अथ खरतरमतोत्सूत्रादिदर्शयिषया प्रथममुत्सूत्रभेदानाह
अह उस्मुत्तं दुविहं किरिआविसयं च वयणविसयं च । किरिआविसयं तिविहं दुविहं पुण वयणविसयंति।।९२॥ | 'अथेति नामादिव्यवस्थापनानन्तरमुत्सूत्रं द्विविध-क्रियाविपयं वचनविषयं च, क्रियैव विपयो यस्य तक्रियाविषयं, यद्यपि यत्कियाविषयं भवति तद्वचनविषयमपि भवत्येव तथापि मुख्यवृत्त्येतिबोध्यम् , एवमग्रेऽपि, वचनं विषयो यस्येति तद्वचनविषयं , चेति द्विप्रकारं स्यात् , तत्र क्रियाविषयं त्रिविधं द्विविधं पुनर्वचनविषयमितिगाथार्थः ।।१२।। अथ त्रिविधं द्विविधं च व्यक्तीकरोति
अहिअं१ अणं२ अजहट्टाणः चुस्सुत्तमेव किरिआहिं। उम्मग्गदेमणामग्गनामणेहिं दुहा वयणं ।।९।। | अधिक ऊनं२ अयथास्थानं३ च उत्सूत्रमधिकारान्क्रियाविषयमेवकारो व्यवहितः संबध्यते क्रियाभिरेव स्याद् ,अयं भावःतीर्थकदुक्तक्रियासु निजबुद्ध्या किञ्चिदधिककरणं तदधिकमुच्यते, एवं न्यूनकरणमपि, या क्रिया यत्र स्थाने भणिता तस्यास्तयतिरिक्तस्थाने करणमयथास्थानमिति,तथोन्मार्गदर्शनमार्गनागाभ्यां वचनं-वचनविषयमन्सूत्रं द्विधा भवति, एतच्च नीर्थद्भाषिनादधिकन्यूनभाषणाभ्यामेवेति गाथार्थः ।।९३॥ अथ द्वारगाथायुग्ममाह
॥ ॥३२५॥
PumeiCOHTE NARSHA
SUBTIHAR
Jan Education Intebon
For Personal and Private Use Only
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ३२६ ॥
Jain Educationa
भावहार कल्ला णग १ रयणीपोसहम्मि सामइअं २ । तिगुणुचारो पोसहसामइएसुं३ कसेल्लजल४ ॥९४॥ पज्जु सि अविदलपोलिअगहणं५ विदलंति संगरप्पमुहं । इच्चा अहिउस्तुत्तं किरिआ विसयं मुणेअवं ॥ ९५ ॥ श्रीवीरस्य गर्भापहारः कल्याणकं भवति १ रात्रिपौषधिकानां रात्रि चरमयामे सामायिकं२ सामायिके पौषधे च नमस्कारत्रय| पूर्वकत्रिर्दण्डको चारः ३. कसेल्लकजलग्रहणं ४ पर्युषितद्विदल पूपिकादिग्रहणं५ संगरप्रमुखं द्विदलमिति श्रद्धानं६ इत्यादि क्रियाविषयमधिकमुत्सूत्रमिति, व्यक्त्या वक्ष्यमाणानामिहोद्दिष्टत्वम्, अन्यथाऽनेक संख्याकानामुत्सृत्राणां सद्भावात् तेषां च विचारणे ग्रन्थस्य लक्षप्रमाणत्वेऽप्यविश्रान्तेः तेन यानि यानि स्थूलधीधनानामपि वक्तुं शक्यन्ते तान्येवात्रोद्दिष्टान्युत्त्राणि बोध्यानीति द्वारगाथातास्पर्यम् || ९४ ९५ || अथ क्रमेण व्यक्तीकृत्य दूषयितुमाह
तत्थवि अहिअं गभावहारकल्लाणगंति वीरस्स। जिणवल्लहेण भणिअं मिच्छाभिनिवेसवसगेण ||१३|| तेष्वपि उक्तलक्षणेत्त्रेषु वीरस्य - श्रीमहावीरतीर्थकृतो गर्भापहारकल्याणकं पष्ठमितिधिया जन्मादिकल्याणकदिनानीवाश्वि| नसितत्रयोदश्यप्याराध्येतिकृत्वा तदाराधनक्रियारूपमधिकमुत्सूत्रं खरतरमते त्रोव्यं तच्चास्यामवरूपियां प्रथमतो जिनवल्लभेन | खरतराभिमतेनाभिनिवेशवशगेन भणितं प्रकाशितम्, अत एव तन्मिथ्येतिगाथार्थः । । ९६ ।। अथ जिनवल्लभेन भ्रान्त्या यसिद्धान्तवचनमवलम्ब्य प्ररूपितं तद्वाक्यमाह
भइ भणियं च सुत्तवि पंचहत्युत्तरेतिवय गेहिं । गन्भावहाररूवं छट्ट कल्लाणगं वीरे ॥९७॥ जिनवल्लभो भणति - निजश्रावकाणां पुरः सिद्धान्ताभिज्ञताचातुरीमाविष्करोति-भो श्रावकाः ! अद्य षष्ठं श्रीमहावीरगर्भापहारक
For Personal and Private Use Only
तर्भाविहारचर्चा
॥३२६॥
.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
MALI
तभापहार
चर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ||३२७||
Praining
im
|ल्याणकमन्ति, नत्र 'पंचहत्थुत्तरे' तिवचनैः सिद्धान्तप्रकटाक्षरैः सूत्रेऽपि पयुषणाकल्पसूत्रेऽपि, अपिरेवार्थे, सूत्र एव लभ्यते, | इत्येवं निजवचनचातुर्येतिगाथार्थः ॥९७॥ अथ जिन वल्लभं पयितुं प्रतिबन्दीमाह
न मुणइ एरं वयणं उसभेणं पंच उत्तरामाढे। अभिईछ?त्ति समं हविज रज्जाभिसेओऽवि ॥१८॥ जिनवल्लभो न जानात्येतद्वचनं-वक्ष्यमाणागमवाक्य,कीदृशमित्याह-'उसमेण मित्यादि “उसभे गंअरहा कोसलिए पंचउत्तरासाढे अमिइछट्टे होत्थ'त्ति(२५-३३) श्रीजम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ समं तुल्यमर्थात् पंचहत्थुत्तरे इत्यादिवचनेन,तथा सति राज्याभिषकोऽपिशककृतश्रीऋषभराज्याभिषेकोऽपि भवेत् , किं ?-कल्याणकमितिगम्यमित्यक्षरार्थः । भावार्थस्त्वयं-"ममणे भगवं महावीरे पंचहत्थुत्तरे होत्था, तंजहा हत्थुत्तराहि चुए चइत्ता गम्भं वकंते" इत्यादिश्रीपयुपणाकल्पवाक्यमवलम्ब्य कल्याणकप्रतिबद्धत्वाच्छक्रजीतत्वाञ्च गर्भसंहरणमपि कल्याणकमिति जिनवल्लभविकल्पित वचः, तत्र वक्तव्यं-ननु भो जिनवल्लभ! यदि कल्याणकाधिकारप्रतिबद्धत्वाच्छकजीतत्वाचेति संहरणस्थापि कल्याणकत्वं तर्हि सुतरामद्धनपुण्यप्रकृतिजन्यस्य श्रीऋषभराज्याभिषेकस्यापि कथं न कल्याणकत्वं ?, तत्राप्येवंविधव्यतिकरस्य सद्भावात् , तथाहि-"उमभे णं अरहा कोसलिए पंचउत्तरासाढे अभीइछडे होत्थ"त्ति | सूत्रस्य व्यक्तियथा 'उत्तरासाढाहिं चुए चइत्ता गम्भं वकंते, उत्तरामाढाहिं जाए, उत्तरामाढाहिं गयाभिसेअं पत्ते, उत्तरामाढाहिं अगाराओ अणगारिश्र पवइए,उत्तरासादाहिं अणंते जाव समुप्पण्ण, अभिइणा परिणिव्वुए"त्ति श्रीपर्युषणाकल्पपाठसादृश्यं श्रीजम्बूद्वी|पप्रज्ञप्तावपि, अत्र यथा गर्भसंहरणं शक्रजीतस्तथा प्रथमतीर्थकद्राज्याभिषेकोऽपि शक्रजीत एव श्रीहारिभद्यामुक्तः, तस्माजन्मादिबदनाश्चर्यभृतस्य श्रीऋषभराज्याभिषेकस्यापि त्वया कल्याणकत्वमभ्युपगन्तव्यं स्यादितिगाथार्थः ।।९८॥अथ खरतरः शङ्कने-
a
HINFINITIALANATION
nepalNDHERamu HIRAINilantan
॥३२७॥
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रत्रचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३२८||
Jain Educationa
try कप्पेण भणिओ रज्जभिसेओ अ उसभसामिस्स । संहरणं पुण सवत्थ वीरचरिए कहं तुलं ॥९९२॥ ननु ऋषभस्वामिनो राज्याभिषेकः 'कप्पे'त्ति पर्युषणाकल्पे न भणितः, तथाहि "तेणं कालेणं तेणं समएणं उसमे अरहा कोसलिए चउउत्तरासादे अभी पंचमे होत्थति, संहरणं पुनः सर्वत्र - यावन्ति वीरचरितानि तेषु सर्वेष्वपि गर्भसंहरणस्योक्तत्वात् कथं तौल्यं ऋषभचरितेन सहेति ?, नास्माकं राज्याभिषेके कल्याणशङ्कापीतिपूर्वपक्षः इतिगाथार्थः || ९९|| अथ तौल्यं दर्शयन् सिद्धान्तयतिइअ चे सुणाहि सुंदर! पंचासयसुत्तमुत्तजुत्तीए । हत्थुत्तरजोएणं चउरो तह साइणा चरमो ||१००|| इति चेद्यदि प्रागुक्तं तर्हि हे सुन्दर ! शृणु पञ्चाशकसूत्रं श्रीहरिभद्रसूरिकृतं पर्युषणाकल्पोक्तऋषभचरित्रवदुक्तयुक्तया भणितमिति, तद्भणति 'हत्थुत्तरे' त्यादि, तथाहि पंच महाकल्लाणा सवेसिं जिणाण होइ नियमेणं । भुवणच्छेरयभूआ कल्लाणफला य | जीवाणं ।। १ ।। गब्भे ? जम्मे अ तहार निकखमणे ३ चैव णाण ४ निवाणे५ । भुवणगुरूण जिणाणं कल्लाणा हुंति णाया ||२|| तेसु अ दिणेसु धण्णा देविंदाई करिति भत्तिणया । जिणजत्तादिविहाणा कलाणं अप्पणो चैव ॥ ३ ॥ इअ ते दिणा पसत्था ता सेसेहिंपि तेसु काय । जिण| जत्तादि सहरिसं ते अ इमे वद्धमाणस्स || ४ || आसादसुद्धछुट्टी १ चित्ते तह सुद्धतेरसी २चेव । मग्गसिरकण्हदसमी ३ वेसाहे सुद्धदसमी य४ | ||५|| कत्ति अकण्हे चरिमा भाइदिणा जहकमं एते । हत्थुत्तरजोएणं चउरो तह साइणा चरमो || ६ || अहिगयतित्थविहिया भगवंति निर्दसिआ इमे तस्स । सेसाणवि एवं चिअ निअनिअतित्थेसु विष्णेआ||७|| इतिश्रीयात्रापञ्चाशके, तद्वृत्तिर्यथा 'पंचे 'ति पञ्चैव | महाकल्याणानि - परमश्रेयांसि सर्वेषां सकलकालनिखिलनरलोकभाविनां जिनानाम् अर्हतां भवन्ति नियमेन - अवश्यंभावेन, तथा वस्तुस्वभावत्वात् भुवनाश्चर्यभृतानि - त्रिभुवनजनानन्दहेतुत्वात्, तथा कल्याणफलानि - निश्रेयससाधनानि, चः समुच्चये, जीवानां
For Personal and Private Use Only
1)तर्भापहारचर्चा
॥३२८||
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३२९||
प्राणिनामिति । । गर्भ - गर्भाधाने जन्मनि- उत्पत्तौ चः समुच्चये तथेतिवाक्योपेक्षे निष्क्रमणे - अगारवासाभिगमने चैवत्ति समुच्चयावधारणार्थावुत्तरत्र संभन्त्स्येते, ज्ञाननिर्माणे समाहारद्वन्द्वत्वात्केवलज्ञाननिर्वृच्योरेव च केषां गर्भादिष्वित्याह- 'भुवनगुरूणां' जगज्ज्येष्ठानां जिनानाम् अर्हतां, किमित्याह- कल्याणानि - स्वः श्रेयाणि भवन्ति-वर्त्तन्ते ज्ञातव्यानि - ज्ञेयानीतिगाथार्थः । ततश्च 'तेसु' नि गाहा, तेषु पुनर्दिनेषु दिवसेषु येषु गर्भादयो बभ्रुवुः धन्या-धर्मधनं लब्धारः पुण्यभाज इत्यर्थः देवेन्द्राद्याः-सुरासुरेन्द्रप्रभृतयः। | कुर्वन्ति-विदधति भक्तिनताः - बहुमाननम्राः, किमित्याह - जिनयात्रादि - अर्हदुत्सवपूजास्नात्रप्रभृति, कुत इत्याह-विधानाद्-विधिना, | अथवा जिनयात्रादिविधानानि, अथ कथंभूतं जिनयात्रादीत्याह- 'कल्याणं स्वःश्रेयसं, कस्येत्याह-आत्मनः स्वस्य चैवशब्दस्य समुच्चयोऽर्थः नन्वपरेषां चेति गाथार्थः।। यत एवं 'इअ'त्ति गाहा, इतो हेतोः पूर्वोक्तात जीवानां कल्याणफलत्वादिलक्षणात ते इति येषु जिनगर्भा - धानादयो भवन्ति दिनानि - दिवसाः, दिनशब्दः पुल्लिङ्गोऽस्ति, प्रशस्ताः श्रेयांसः, ततः किमित्याह-'ना' इति यस्मादेवं तस्माच्छेषैरपि| देवेन्द्रादिव्यतिरिक्तैर्मनुष्यैरपि न केवलमिन्द्रादिमिहेवेत्यपिशब्दार्थः, तेषु गर्भादिकल्याणकदिनेषु कर्त्तव्यं जिनयात्रादि वीतरागोत्स वपूजाप्रभृतिकं वस्तु सहर्ष - सप्रमोदं यथा भवति, कानि च तानि दिनानीत्यस्यां जिज्ञासायां सर्वजिनसंबन्धिनां तथा वक्तुमशक्यत्वाद्व| र्त्तमानतीर्थाधिपतित्वेन प्रत्यासन्नत्वादस्यैव श्रीमहावीरस्य तानि विवक्षुराह 'ते अ'ति तानि पुनर्गर्भादिदिनानि इमानि - वक्ष्यमा णानि वर्द्धमानस्य - महावीरनजिस्य भवन्तीतिगाथार्थः । 'आमाद' गाहा, आषाढशुद्ध षष्ठी-आषाढमास शुक्लपक्षे पष्ठीति थिरेकं दिनं १ | एवं चैत्रमासे तथेतिसमुच्चये शुद्ध त्रयोदश्येवेति द्वितीयं२ चैवेत्यवधारणं, तथा मार्गशीर्ष कृष्ण दशमीति तृतीयं३ वैशाख शुद्ध दशमी ति चतुर्थ४, चशब्दः समुच्चयार्थः, कार्तिककृष्णे चरमा - पञ्चदशीति पञ्चमं५, एतानि किमित्याह - गर्भादिदिनानि - गर्भजन्मनिष्क्रमणज्ञा
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
गर्भापहारचर्चा
॥३.२९॥
.
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
गर्भापहारचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३३०॥
INDISANI.
H
| ननिर्वाणदिवसा यथाक्रम-क्रमेणैव तान्यनन्तरोक्तानि,एषां च मध्ये 'हस्तोत्तरायोगेन' हस्त उत्तरो यासां हस्तोपलक्षिता वा उत्तरा-
उत्तरफाल्गुन्यस्ताभियोगः-संबन्धश्चेति हस्तोत्तरायोगस्तेन करणभृतेन चत्वार्याद्यानि दिनानि भवन्ति, तथेति समुच्चये, स्वातिना |-स्वातिनक्षत्रेण युक्तः चरमोत्ति-चरमकल्याणकदिन इति प्राकृतत्वाद्गाथाद्वयार्थः।। अथ किमिति महावीरस्यैवैतानि दर्शितानीत्यत्राह-'अहिगय'गाहा, अधिगततीर्थविधाता-वर्तमानप्रवचनकर्ता भगवान् श्रीमहावीरः इतिहेतोर्निदर्शितानि उक्तानीमानि कल्याणकदिनानि तप-वर्द्धमानस्य, अथ शेषाणां तान्यतिदिशबाह-शेषाणामपि-न बर्द्धमानस्यैव, ऋषभादीनामपि वर्तमानाव-| | मपिणीभरतक्षेत्रापेक्षया एवमेवेह तीर्थे वर्द्धमानस्येव निजनिजतीर्थेषु-स्वकीयस्वकीयप्रवचनावसरेषु विज्ञेयानि-ज्ञातव्यानि, मुख्यच्या विधेयतयेति । इह यान्येव गर्भादिदिनानि जिनानां तान्येव सर्वभारतानां सवैरावतानां च, यान्येव चैतेषामस्यामवसर्पिण्यां तान्येव च व्यत्ययेनोत्मपिण्यामपीति गाथार्थः।। इति श्रीअभयदेवसूरिकृतयात्रापश्चाशकवृत्ती,अत्र पश्चानामेव कल्याणकानां मासाः पक्षास्तिथयो नक्षत्राणि चोक्तानि, तत्र यदि गर्भसंहरणदिनोऽपि कल्याणकतया आराध्योऽभविष्यत् तर्हि तद्वत्तस्यापि मासाद्यकथयिष्यत् , तच्च नोक्तमतो गर्भापहारो न कल्याणकमिति सिद्ध श्रीऋषभचरित्रसाम्यं श्रीमहावीरचरित्रस्यापि, तथोपलक्षणाचीर्थामिमतजिनवल्लभकृतकल्याणकस्तवनेऽपि “सिअनवमि सुविहिमुक्खो नेमिस्सासोअमावसा णाणं पुण्णिमि चुइ नमि जिणवल्लहं पयं देसु पणयाणं ॥१॥” इत्यत्राश्विनमासे त्रयोदश्यां कल्याणकं नोक्तम् , अतः श्रीमहावीरस्य पचैव कल्याणकानि. तेन पष्ठकल्याणकवादी तीर्थबाय एवेतिगायार्थः ॥१००॥ अथ पर्युषणाकल्पव्याख्यानेनापि गर्भसंहरणस्य कल्याणकामावं दर्शयबाह
ANDAmhi mummy MAHARSIN
MARY
॥३E
Jan Education in
For Personal and Private Use Only
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
गर्भापहारचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३३॥
| वकस्वाणं पुण पज्जोसवणाकप्पस्स चुण्णिवण्णेसु । छण्हं वत्थूणं चिअ अण्णथवि तयणुसरणंति ॥१०१।। | व्याख्यानं पुनः पर्युषणाकल्यस्य चूर्णिवर्णेषु-"छण्हं वत्थूणं '
चित्ति अवधारणे छण्हं वत्थूणमेव, तथाहि-'जो भगवयाउसमसामिणा सेसतित्थगरेहि अ भगवतो बद्धमाणसामिणो चयणाईणं छण्हं वत्थूणं कालो णाओ दिलो वागरिओ अ तेणं कालेणं" इत्यादि श्रीपयु० चू०,एवं दशाचूर्णावप्ययमेव पाठः, अन्यत्रापि-आचाराङ्गादौ तदनुसरणं चूर्ण्यनुसारेणैव बोध्यं, तथाहि-"पंचहत्थुत्तरे होत्थ"त्ति आचाराङ्गसूत्र, तत्र टीका यथा-हस्त उत्तरो यामामुत्तरफाल्गुनीनां ता हस्तोत्तरास्ताश्च पञ्चसु स्थानेषु गर्भाधानसंहरणजन्मदीक्षाबानोत्पत्तिलक्षणेषु संवृत्ताः अतः पञ्चहस्तोनरो भगवानभूदिति, अत्र पश्चसु स्थानेष्वित्येव व्याख्यातं,तच्च चूर्ण्यनुसार्येव, न पुनः पञ्चसु कल्याणकेष्विति, एतेन क्वचिन कल्पावणी संदेहविषोषध्यनुवादेन कल्याणकषट्कव्याख्यानं तदना| भोगादेवेति प्रदर्शितं बोध्यम् , अनाभोगस्तु ग्रन्थान्तरानुपयोगे महतामपि न विरुद्धः, यदागमः-"नहि नामानाभोगश्छवस्थस्सेह कस्यचिन स्याद् । ज्ञानावरणीयं हि ज्ञानावरणप्रकृति कर्म ॥१॥" इत्यादि, नचैवं क्वचिदंशे श्रुतानुपयोगो लाघवाय,गौतमस्वामिनोऽपि श्रुतानुपयोगस्यागमे प्रसिद्धत्वात् ,तस्मादनाभोगादन्यत्र तीर्थसम्मतपुरुषसम्मतिमनादाय सूत्रव्याख्याने प्ररूपणे च तीर्थाशातना तीर्थबाह्यता च स्यादेव, नचैवं जिनप्रभस्याप्यनाभोगः शङ्कनीयः,कुपाक्षिकसमुदायान्ततित्वेन जिनप्रभस्याप्यभिनिवेशस्य | विद्यमानत्वात् , यतो यत्र कुपाक्षिक यो वत्तते म तन्मूलभृताचार्यगतमिथ्यात्ववान् भवति, यथा अद्य यावत् दिगम्बरसमुदायान्तर्वती शिवभूतिगताभिनिवेशमिथ्यात्ववान् कल्याणकषदकप्ररूपणामधिकृत्य तु इवे मूलभृतो जिनवल्लभो बहु विख्यातः, मच सकेन निवार्यमाणोऽपि षष्ठं कल्याणक प्ररूपयन शिवभूतिवदभिनिवेशवानेव, अतएव तद्यपस्थापितसमुदायावलम्बी खरतरमताक
SIMILARATI
॥३३
Jan Education Intematon
For Personal and Private Use Only
www.n
yong
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
गर्भापहारचर्चा
HE
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३३२।।
Holita. INSPIRNS ItaliaPIMES MIRINAHILAAJAIL NADUINSPIRAUDHAR
| र्षको जिनदत्तोऽपि घुणाक्षरन्यायेन जिनवल्लभमभिनिवेशवन्तं व्यजितवान ,तथाहि,-"असहारणावि विही पसाहिओजोन सेस- सूरीहिं । लोअणपहेऽवि बच्चइ वुच्चइ पुण जिणमयण्णू । हिं ।।१।।" इतिगणधरसार्द्ध०१२२ गाथा,तवृत्तिर्यथा-ततो येन भगवताऽसहायेनापि एकाकिनापि परकीयसहायनिरपेक्षम् ,अपिर्विस्भये,अतीवाश्चर्यमेतद् ,विधिः-आगमोक्तः षष्ठकल्याणकरूपश्चेत्यादिविषयः पूर्वप्रदर्शितश्च प्रकार:-प्रकर्षेण इदमित्थमेव भवति योऽत्रार्थेऽसहिष्णुः स वावदीविति स्कन्धास्फालनपूर्वकं साधितः-सकललोकप्रत्यक्षं प्रकाशितः,यो न शेषसूरीणाम् ,अज्ञातसिद्धान्तरहस्यानामित्यर्थः,लोचनपथेऽपि दृष्टिमार्ग,आस्तां श्रुतिपथे,व्रजति-याति,उच्यते पुनजिनमतज्ञैः-भगवद्वचनवेदिभिरिति गण वृत्तौ,एवंविधवक्ता त्वनाभोगवान् न भवति,किंत्वमिनिवेशवानेवेति जिनदत्तेनापि सूचितं, | तदुक्ताभ्युपगन्तृत्वेनात्मनोऽपि "पूएड मूलपडि मंपि साविआचिइनिवासिसम्मत्तं । गब्भावहारकल्लाणगंपि नहु होइ वीरस्स ॥१॥" इत्युत्सूत्रपदोद्घाटनकुलकवचसा तथा ज्ञापित,किंच-जिनवल्लभ एव तावदित्थं प्रष्टव्यः-भो जिनवल्लभ! पञ्चकल्याणकवादिनः श्रीहरिभद्रमूरिप्रभृत्यः तीर्थसम्मता उत नेति, नेति वक्तुमशक्यत्वेन तीर्थसम्मतत्वे सिद्ध तीर्थमपि पञ्चकल्याणकवाद्येव सिद्ध, तथा च असहाएणावित्ति निष्ठुरवचसा सर्वानपि पूर्वाचार्यान् तिरस्कृत्य तीर्थासम्मतं षष्ठं कल्याणकं प्ररूपयन् कथं त्वं तीर्थस्पर्यपीति स्वयमेव पर्यालोचय, एतेन सिद्धान्तरपारगामी जिनवल्लभमरिरिति यजिनदत्तापत्यीयानां वचस्तदपि निरस्तं, 'पंचहत्थुत्तरे' इत्यादिवचनेन षष्ठं कल्याणकं व्यवस्थापयन् सिद्धान्तगन्धेनापि शून्यो जिनवल्लभ इत्येव प्रवचनविदामध्यक्षसिद्धत्वादित्यलं प्रपञ्चेतिनेतिगाथार्थः।।१०१।। अथ श्रीवीरचरित्रे सर्वत्रापि गर्भसंहरणपाठनियमे युक्तिप्रदर्शनपुरस्सरमुपसंहरन्नाह
तम्हा जं संहरणं चरिए निअमेण संगईघडणं । देवाणदुप्पन्नं वीरं तिसला पसूअत्ति ॥१०२॥
RIL
॥३३२॥
For Pead Pin
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा विश्रामे ॥३३॥
तस्मात्प्रागुक्तप्रकाराच्चरित-श्रीमहावीरचरिते नियमेन गर्भसंहरणमर्थात्तणनं यत् तत् संगतिघटनं-पूर्वापरसंबन्धघटकमित्यर्थः | अन्त्यरात्रितदेवाह-'देवाणंदे' त्यादि, यतो गर्भसंहरणमत एव देवानन्दोत्पन्न-देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षाववतीर्ण श्रीवीरं त्रिशला प्रसूते- सामायिक
विचारः | तिअसंगतिः,अन्यथा यस्याः कुक्षौ समुत्पन्नः सैव प्रसूतेति वक्तव्यं स्यात् ,तच्च न जातमिति संगतिघटनाय गर्भसंहरणभणनमावइयकमितिगाथार्थः ॥१०२॥ अथ राज्याभिषेकेऽप्येवमास्तामिति पराशङ्कामपहरति
नेवरज्जभिसोग भयणा भणिआ य तेण तहणे । तेणोभयपि कल्लाणगववएसेण रहिअंति॥१०॥ - राज्याभिषेके तावदेवं न भवति-असंगतिर्न भवति तेन कारणेन तत्कथने भजना भणिता, क्वचित् "चउउत्तरासाढे" क्वचिच 'पंचउत्तरासाढे'नि, तेनोभयमपि गर्भसंहरणं गज्याभिषेकश्चेति द्वितयमपि कल्याणकव्यपदेशेन रहितमिति गाथार्थः ॥३॥ अथ पुनरप्यधिकोत्सूत्रमाहरयणीपोसहिआणं सामडअं सुवणऽणंतरं भणिजिनवल्लहेण विहिणा मुत्ते सामईन हवे ॥१४॥
रात्रिपौषधिकानां स्वपनानन्तरं-निद्रावसाने जिनवल्लभेन सामायिकदण्डोच्चारादि विधिना भणितं,तथाहि-"तओ राइअचरम-10 जामे उद्विऊण इरिआवहि पडिकमिश्र सकथएण चेइए बंदिश पुई व पोति पेहिअनमुक्कारपुत्वं मामाइअसुत्तं कढि संदिसाविअ मज्झायं कुणइ, जाव पडिक्कमणवेल"त्ति जिनवल्लभेन पौषधविधिप्रकरणे भणितं, तत्र युक्तिमाह-'सुत्ने'ति येन | कारणेन सुप्ते मामायिकं न भवेन , सामायिकं कृत्वा यदि स्वष्यातहि सामायिकरहितो भवेदितिगाथार्थः ॥१०४॥ अथोक्तयुक्ति निराकरोति
In Education International
For Personal and Private Use Only
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३३४॥
A
RTILAMBIRTHRITI Inml मा
न मुणह ए पोसहपज्जवसाणं तहेव उच्चारो। ज पोसहमि कप्पइ कप्पड तं तस्स सामइए ॥१०५॥ अन्त्यरात्रिन जानाति जिनवल्लभ इतिगम्यं, किं न जानाति ?-एतत्सामायिकं पौषधसहचरितं पौषधपर्यवसानं-पौषधसमानकालीनमेव,DDI
सामायिक| तथैवोच्चारोऽपि "जाव पोसह पज्जुवासामी ति पाठात् , तेन न स्वल्पकालीनं, तेन यत्पौषधे कल्पते तदेव तस्य पौषधसंबन्धिनि
विचारः सामायिकेपि कल्पत इतिगाथार्थः ॥१०५।। अथ कल्प्यत्वे प्रवचनमाह
तेणेवागमवयणं उद्दिट्टकडंपि भुंजई मड्ढो। कयसामइओबि निसीहभासचुण्णिप्पमुहगंथे ॥१०६॥
येन कारणेन यत्पौषधे कल्पते इत्यादि तेन कारणेन उद्दिष्टकृतमपि-पौषधिकमुद्दिश्य निष्पादितमप्यशनादिकं कृतसामायिकः|| श्राद्धो मुड्न्ते इत्यागमवचनं, निशीथभाष्यचूर्णिप्रमुखग्रन्थे, यतः-"कामी सघरंगणओ थूलपइण्णा सि होइ दट्टया । छेअणमेअणक|रणे उद्दिट्टकडंपि सो भुंजे ॥१॥” इतिश्रीनिशीथभाष्ये उद्दे१५, एतच्चूर्णिस्तु राकामतवक्तव्यताधिकारे लिखितेतिबोध्यम् ,
एतेनाधुनिकैः पौषधिकानां भोजनं निषिध्यते तदपि निराकृतमिति बोध्यं,कृतमामायिकस्य भोजनस्य निशीथचूादावुक्तत्वादिति-II | गाथार्थः ॥१०६॥ अथ व्यरिरेके दोषमाह
अण्णहऽवहिमपुण्णे लोवे बयभंगपावयं पयडं । तेणं तम्मयसावयसामइए पोसहे असुहं ॥१०॥ अन्यथा-कल्प्याकल्प्ये आश्रित्य यदि पौषधसाम्यं न स्यात् , किंतु निद्रानन्तरमपि पौषधस्थितिः, न पुनः सामायिकस्थति, तयवधौ अपूर्ण सामायिकलोपे व्रतभङ्गपातकं प्रकटमेव स्यात् , तेन कारणेन तन्मतश्रावकस्य पौषधे सामायिकमशुभं स्यात् , पौषधावधिकेऽपि सामायिकेऽभ्युपगतेऽपि निद्रोदये विनाशात , पातकहेतुत्वादितिगाथार्थः ॥१०७॥ अथ जिनाज्ञया निद्रापि संयम- ॥३३४॥
In Education International
For Personal and Private Use Only
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
:m
श्रीप्रव- || हेतुः कुतः सामायिकविलोपकारिणीतिदशयति
अन्त्यरात्रिनिहाविअ गुरुआणापुर्व सा चेव धम्मअणुकूला । जह संथारापोरसिपढणंतरसाहुनिद्दत्ति ॥१८॥ चनपरीक्षा
सामायिक४विश्राम
विचारः निद्राऽपि च पौषधसामायिकवतो रात्रिप्रथमपौरुष्यनन्तरं गुर्वाज्ञापूर्व स्यात् , सा च धर्मानुकूलैव, प्रकृतधर्मप्रसाधनीत्यर्थः, ॥३३५।। तत्र दृष्टान्तमाह-यथेत्यादि, यथा संस्तारकपौरुषीपठनानन्तरं माधुनिद्रा, सा च संयमाधारशरीरस्थितिहेतुरेव, यदुक्तं यद्यपि
क्वचिदाचार्यानुज्ञाता द्वितीयपौरुष्यादौ दीर्घसंयमाधारशरीरस्थित्यर्थ निद्रावशोपगता भवन्ति तथापि सदाजागराएवेति श्रीआचाराङ्गे शीतोष्णीयाध्ययने प्रथमोद्देशक, एवंविधा निद्रा कथं पौपधिकानां सामायिकविगमहेतुः,न कथमपीत्यर्थः, तेन जिनवल्लभेन रात्रिपौषधिकानां पश्चिमे गगमे यत्मामायिककरणं निर्दिष्टं तद् दुष्टमेवाधिकक्रियारूपत्वादितिगाथार्थः॥१०८॥ अथ सामायिकपौषधयोनमस्कारत्रयपूर्वकं त्रिदण्डकोच्चारणं यत् तदपि खरतरमतेऽधिकमुत्मत्रं यथा स्यात्तथा दर्शयतिमामाइअपोसहेसुं उच्चारो मावयाण तिवुत्तो। जुत्तोत्ति अ जिणदत्तो भणइ जहा अगुवउच्चारो॥१०॥
मामायिकपौषधयोरुच्चारः 'तिखुत्तोत्ति त्रिकृत्वः-चीन वारान युक्त इति जिनदत्तो भणति,तत्र दृष्टान्तमाह-यथेत्यादि, यथा । | श्रावकाणामणुव्रतोच्चारः-स्थूलप्राणातिपातविरमणादौ "अहण्णं भंते! तुम्हाणं समीवे शृलगं पाणाइवाय" इत्यादिवारत्रयमुच्चार्यते तथा | सामायिकमपीतिगाथार्थः ॥१०९।। अथ जिनदत्ताभिप्राय तिरस्कुर्वन्नाह
न मुणड मूढो लोगट्टिइंपि बहुकालसज्म मह कज्ज । नत्तुलं कहमिअरं तिहिरिकग्वपलोअणाईहिं ॥११॥ मृढः-अभिनिवेशी जिनदत्तो लोकस्थितिमपि न जानाति, यतस्तिथिनक्षत्र प्रलोकनादिभिः बहुकालमाध्यं यन् महत्कार्य तत्तुल्य |३३५॥
SiwanNLOURISIPAHINITISHED
For Person
and Prive
Only
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
THI
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३३६॥
1 तदितरद् अल्पकालसाध्यमल्पं च कथं स्यात् ?, न कथमपीत्यर्थः, अयं भावः-महत्कार्य तावद् दूरग्रामान्तरगमनोद्वाहादिकं, तच्च सामायिकशुभतिथिनक्षत्रचन्द्रादिबलविलोकनपुरस्सरमेव क्रियते, न तथा तदितर आपणादिगमनभोजनादिकार्यमपि, एवं यावज्जीवाभिग्रह
|त्रिरुचारः रूपं विवक्षितव्रतादिकं प्रतिपत्तुकामो मुहर्तादिपुरस्सरं त्रिरप्युच्चरति, न तथाऽल्पकालीनं मामायिकमपीतिगाथार्थः॥ ११० ॥ अथातिप्रसङ्गमाह| अण्णह वामक्खेवप्पमुहं उववासमाइउच्चार जुजइ तम्मह मग्गे अण्णपि महत्वयाइव ॥११॥
अन्यथाऽल्पकालीनस्यापि सामायिकादेर्यदि त्रिरुच्चारोऽभ्युपगम्यते तर्हि अणुव्रतोच्चारादिवद् आस्तामन्यत् , उपवासाद्युच्चारे वासक्षेपप्रमुखं-बामक्षेपादि समग्रोऽपि नन्दिविधियुज्यते-अधिकर्तव्यो भवेत ,किंच-यथा सामायिकाद्युञ्चारेऽणुव्रतोचारो दृष्टान्तीक्रियते तथाऽणुव्रतोच्चारे महाव्रतोच्चारोऽपि दृष्टान्तीकर्तव्यः स्यात, तथा च अन्नंपि-अन्यदपि शिरोमुण्डनादिकमपि तन्मते मार्गे जिनदत्ताभिमतप्ररूपणालक्षणे युक्तं स्यात् , तच्चास्याप्यनभिमतमतो यत्किश्चित्रिरुचारादिसामायिकमपीतिगाथार्थः ॥१११।। ।। अथ जिनवल्लभोक्तसम्मत्या दृषयितुमाह-- पोसहविहिंमि जिणवल्लहेण इगवयणभणणओ इको। दंडगमाउचारो परिचत्तो तेण पयडोऽवि ॥११२॥
पौषधविधौ-पौषधविधिप्रकरणे जिनवल्लभेन-विधिधर्मनाममताकर्षकेण एकवचनभणनतः 'नमुक्कारमुच्चरिअ' इत्यादिद्वितीयैकवचनभणनेन दण्डकोचारोऽप्येकवारः प्रकटः, तथाहि “पोसहमुहपनि पडिलेहिमीति भणिअ बीअखमासमणपुर्व पोत्तिं पडिलेहि | खमासमणेण पोसह संदिसाविय बीअखमासमणेण ठाएमित्ति भणित्ता खमाममणं दाउं उद्धठिओ इसिमोणयकाओ गुरुवयणमणु
॥३३६॥
RANILIBP
For Pead Pin
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
नपरीक्षा ४ विश्रामे
||३३७||
भणतो नमोकारमुच्चरिअ भणड़ करेमि भंते । पोसहं इत्यादि यावद्वोसिरामित्ति, एवं सामायिकेऽपि पंचमंगलं पढित्ता करेमि भंते !,' | इत्याद्येवंविधोऽपि तेन जिनदत्तेन त्यक्तः, एकवारमुच्चारं परित्यज्य त्रिवारमभ्युपगत इत्यत्र द्विरुच्चरणमधिकमितिगाथार्थः ॥ ११२ ॥ | अथ पुनरप्यधिकमुत्सूत्रमाह
साहूणं उवहाणं गिहिव अहिअंति जेण तकिचं । आवस्यजोएणं सिद्धं सिद्धं बुद्धीणं ॥ ११३ ॥ गृहिवत् श्रावकवत् साधूनामप्यावश्यकश्रुताराधनार्थमुपधानवहनं यत् तदधिकं, येन कारणेन तत्कृत्यं षडावश्यकाराधनलक्षणं | श्री आवश्यक योगेनैव सिद्धं, केपां ? - सिद्धान्तबुद्धीनां तत्वविदां न पुनः कुपाक्षिकाणामपि ननु स्वयमुपधानोद्वहनमन्तरेण कथं श्रावकाणामुद्वाहयितुं शक्यते इति चेत् मैवं यतः सामायिकपौषधद्वादशवतोच्चारादिष्वपीयमेव रीतिः प्रसज्येतेति स्वयं विचारणीयमितिगाथार्थः ॥ ११३॥ अथ पुनरपि तदाह---
| उस्सग्गेण कसेल्लयजलगहणं साहुणावि ही मोहा । तंचिअ मट्टिअभायणसंगइअं कह णु तसजयणाः ॥ ११४ ॥ उत्सर्गेण - मुख्यवृत्या कसेल्लकजलग्रहणमुपलक्षणात् क्वाथजलादिपरिग्रहः, ही इति खेदे, मोहात्- चारित्रमोहनीयोदयात् तथा श्रद्धानपुरस्सरं तथाविधजलग्रहणं साधोरपि श्रावकाणां सुतरामित्यपिशब्दार्थः तथापि - कसेल्लकादिजलग्रहणमपि च मृत्तिकाभाजनसंगतिकं - कुण्डादौ प्रक्षिप्तं नु इति वितर्क, कथं त्रसजन्तुयतनेति ?, न कथमपीत्यर्थः यतस्तथाविधं शीतलजलं कुम्भादिमृत्तिकाभाजनगतं प्रायः शीघ्रमेव श्रसादिजन्तुयोनिः स्यात्, तद्यतना साधूनां न संभवति, ननु शुद्धविकटमुष्णोदकं वर्णान्तरादिप्राप्तं | शुद्धजलं वा इति श्रीकुलमण्डनमूरिकृतपर्युषणाकल्पावचूर्णो तथा संदेहविषौषध्यां चोक्तं कथं कसेल्लादिनीरं न गृह्यते इति
For Personal and Private Use Only
कसेलका
दिजलाधिकारः
॥३३७||
.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३३८॥
m HRIRAINRISHITAL
चेद् , उच्यते, सिद्धान्तेऽदृश्यमानत्वात् तथा तीर्थे तथाप्रवृत्तेरनुपलम्भाच्च, यत्तु श्रीकुलमण्डनसूरिवचनं तत्तु संदेहविषौषधी-[.. कसेलका| लिखितमेव लिखितं तदनुवादरूपं,न पुनस्तत्कृतं व्याख्यान,संदेहविषौषधिकारस्तु जिनप्रभसूरिः स्वमतप्रवृत्यनुसारेणैव व्याख्या
दिजला
धिकारः तवान् , न पुनरागमानुसारेण, यतः पर्युषणाकल्पचूणों शुद्धविकटशब्देनोष्णोदकमेव व्याख्यातं,न तु वर्णान्तरादिप्राप्तं चेति, तथा| श्रीअभयदेवमूरिणा स्थानाङ्गवृत्तावपि तथैव व्याख्यातम् , एवं निशीथचूर्णावपि चोध्यं, "अण्णयरं वा तहप्पगारं पाणगजायं" | इत्यस्य श्रीआचाराङ्गसूत्रस्य वृत्तौ अन्यतरशब्देन चाचाराङ्गोक्तमेव द्राक्षापानीयादि व्याख्यातमस्ति,न तु काथकसेल्लकादिनीरमपि, तथा "वष्णंतरयापत्तं फासुअसलिलं च तयभावे" इति श्रीदेवमरिकृतयतिदिनचर्यायां,प्रवचनसारोद्धारे तु सामान्यतो वर्णा|न्तरादिप्राप्तमेवोक्तं, नतु व्यक्त्येति, तदपि च तदभावे इति वचनादपरेषां सर्वजलानामभावे सत्येव ग्राह्य, न पुनर्मुख्यतया ताह्यमुक्तम् ,अपवादतोऽपि येन केनापि वस्तुना यथा तथा वर्णान्तरापादितं उदकं ग्राह्य यदि तदा प्रथमवृष्टयादौ रजोगडुलनदीतटागादिगतमपि जलं ग्राह्यं स्यात् तस्यापि वर्णान्तरादिप्राप्तत्वाविशेषाद् , अथवा देवकुसुमशर्कराकर्पूरादिद्रव्ययोगतोऽपि तथाभूतं जलं | ग्राह्यं भवेत्तच्चानुचितमिति तवापि सम्मतं, ननु तर्हि वर्णान्तरादिप्राप्तशब्देन किमुच्यते इति चेद् , उच्यते, ओघनियुक्ती धावनिकाकृते यनीबाधुदकमुक्तमस्ति तत्तथा गृहीतं द्रष्टव्यं, किंच-यत्र क्वापि नीरविचारस्तत्र सर्वत्रापि प्रायः काञ्जिकादिव्याख्यानमुपलभ्यते, न पुनः क्वाथकसेल्लकादिना तथाभूतमपि,खरतरैस्तु सत्यपि काञ्जिकादिनीरे मुख्यवृत्त्या तदेवादृतं स्वादलाम्पस्यात् , किंच-मुख्यवृत्या कसेल्लकादिनीरग्रहणे आयामाम्लशब्दनिप्पत्तिरपि न संभवति, यतः श्रीआवश्यकवृत्तौ आयामः-अवसावनं
||३३८॥ अम्लं-तुर्यो रसस्ताभ्यां निवृत्तमायामाम्लमित्यायामाम्लशब्दव्युत्पत्तिरस्ति, तथा योगशास्त्रत्तीयप्रकाशवृत्तौ आचामः-अब
MARATPURIHILIPIN HINDHIRAJ HARINEAHARA
u
SAMIRMAammarAHARIES
MAIN ImantikNTRA, InspirailmiImatini
SHTRANSI
Jan Education
For Personal and Private Use Only
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे ।।३३९ ।।
श्रावणमाम्लं च तुर्यो रसः ते एव प्रायेण व्यञ्जने यत्र भोजने ओदनकुल्मापसक्धुप्रभृतिकं तदाचामाम्लं समयभापयोच्यते, किंचकाथकसेल्लकादिना जलपरिणमनकालोऽपि स्वबुद्ध्या सम्यकथं ज्ञातुं शक्यते, यतः "वण्णरसगंधफासा जह दवे जम्मि उकडा हुति । तह तह चिरं न चिह्न असुभेसु सुभेसु कालेसु || १ || इति बृहत्कल्प भाष्यं, तद्वृत्तिर्यथा - यस्मिन् द्रव्ये यथा यथा वर्णग|न्धरसस्पर्शा उत्कटा उत्कटतरा भवन्ति तथा तथा तेन तेन द्रव्येण सह मिश्रितमुदकं चिरं न तिष्ठति, क्षिप्रं क्षिप्रतरं परिणमत इति भावः, किमविशेषेण ?, नेत्याह-ये अशुभा वर्णादय उत्कटास्तेष्वेव क्षिप्रं परिण मते, ये तु शुभा वर्णादयस्तेषूत्कटेषु कालेन परिणमते, चिरादित्यर्थः । इति कल्पवृत्तौ चतुर्थग्वण्डे पत्र१७५, शुभद्रव्यं च क्वाथकसेल्लकादि, अतस्तत्प्रक्षेपणे नीरस्य परिणम|नकालो न ज्ञायतेऽनुकूलत्वादेव, किंच- काञ्जिकादिजलग्रहणे जिनाशैव कारणं दृश्यते, न पुनः स्वादमुखलम्पटतेति सर्वजनप्रतीतं, | काञ्जिकजलं चागमोक्तं परित्यज्य क्वाथकसेल्लकादिजलग्रहणं तु स्वादसुखपरत्वमेव व्यञ्जयति तद्ग्राहिणां ननु शुभद्रव्यप्रक्षेपे परिणमनकालापरिज्ञाने सितापानी यस्याप्यग्रहणप्रसङ्ग इति चेन्मैवं, सितापानीये तु स्वादार्थ पित्तोपशमनाद्यर्थं वा सिताप्रक्षेपः क्रियते, सा च नाल्पा संभवति, किंतु बह्वेव, अन्यथा स्वाद पित्तोपशमनाद्यसंभवात्, क्वाथकसेकादिनीरं तु स्वल्पेनैव चूर्णेन क्रियते, ततो न तत्परिणतिशुद्धिरल्पस्वादेऽपि गृह्यते, ततो न सितापानीयसाम्यं किंच- किंचिद्रव्यं तथाविधमेव भवति यन्मधुरं स्वल्पं च सदपि वर्णं परावर्त्तयति यथा मध्यादि, एवं लगणादिपानीये योज्यं, किंच- सिद्धान्तोक्तायामकाञ्जिकादिजलहीलनां कुर्वतः खरतरस्य नाम्नाऽपि भिक्षुत्वासंभवः, यतः - “ आयामगं चैव जवोदणं च, सीअं सोवीरं जबोदगं च । नो हीलए पिंड नीरसं तु. पंतकुलाई परिवर जे स भिक्खू || १ ||" इति श्रीउत्तरा० ताडपानीयग्रहणं मिश्रोर्लक्षणमुक्तं तच खरतरेण नाभ्युपगतं न चान
For Personal and Private Use Only
कसेलकादिजलाधिकारः
॥ ३३९॥
.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३४० ॥
भ्युपगम एव, किंतु तद्ग्राहिणां हीलनावचोऽपि यदुक्तं- "मुद्धाणाययणगया" इत्यादि गणधर सार्द्धशतके १०५ गाथा, तट्टीकायां तपागणसाधूनां वर्णनं यथा मलमलिनगात्र दौर्गन्ध्यपात्रावश्रावणतन्दुलधावनादिग्राहिणामेकाकिविहारिणां गुरुकुलवासत्यागिनां तपस्विनामित्यादिवर्णनं कुर्वन्नात्मनः स्नानादिकरणं सूचितवान्, अवश्रावणादिहीलनेन च सिद्धान्तानभ्युपगन्तृत्वमपि यतः सिद्धान्ते तदुपादानात्, तथाहि - "सेअं पुण पाणगजायं जाणेजा, तंजहा - उस्सेइमं १ संसेइमं२ चाउलोदगं वारे अण्णयरं वा तहप्पगारं पाणगजाये" इत्यादि यावत् फासूअं जाव पडिगाहेजा ॥ से भिक्खुर वा समाणे सेअं पुण पाणगजायं जाणेजा, तंजहा- तिलोदगं वा४ तुमोदगं वा५ जवोदगं बा६ आयामं बा७ सोवीरं वाट सुद्धविअडं वा९ अण्णयरं वा तहप्पगारं पाणगजायं" इत्यादि यावत् भिक्खुस्स भिक्खुणीए वा सामग्गिनं" इतिश्रीआचा० द्वि० ० प्रथमाध्ययने सप्तमोदेशके एतडीकैकदेशो यथा 'अहे 'त्यादि सुगमं, पानकाधिकार एव विशेषार्थमाह-स भिक्षुगृहपतिकुलं प्रविष्टो यः पुनः पानकजातमेवं जानीयात्, तद्यथा 'तिलोदर्क' तिलैः केनचित्प्रकारेण प्रासुकीकृतमुदकम्, एवं तुपयेवैर्वा, तथा आचाम्लम् - अवश्यामं सौवीरम् - आरनालं शुद्धविकटं - प्रासुकम् अन्यद्वा तथाप्रकारं द्राक्षापानादि पानकजातं - पानीयसामान्यं पूर्वमेवावलोकयेत् - पश्येदित्यादि" अत्र शुद्धविकटं प्रामुकमुदकमुक्तं, तच्च चूर्णिकारादिभिरुष्णोदकमेव व्याख्यातम्, अतः सामान्येन प्रामुकोक्तावपि उष्णोदकमेव ज्ञेयं, ग्रन्थान्तरसम्मतेस्तथैव दर्शनात् प्रासुकस्यापि तथात्वेन विशेषितत्वाच्च यदागमः - "उसिणोदग तत्तफासुअं ति दशवै० (अ० ५उ - १-७७ चू० ) अन्यच्छब्देन तु वक्ष्यमाणोद्देशक भणितानि पानीयानि गृहीतानि तानि चेमानि-से भिक्खु वार जाव समाणे से जं पाणगजायं जाणेजा | तं जहा - अंबपाणगं वा१० अंबाडगाणगं वा ११ कविपाणगं वा १२ मातुलुंगपाणगं वा १ ३ मुद्दिआपाणगं वा १४ दालिमपाणगं वा१५
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
कसेलकादिजलाधिकारः
॥३४०॥
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
कसेलकादिजलाधिकारः
श्रीप्रव- खज्जूरपाणगंवा१६ नालिएरपाणगंवा१७ करीरपाणगंवा१८ कोहलापाणगंवा१९ आमलगपाणगं वा२० चिचापाणगंवा२१ अण्णचनपरीक्षा । यरं वा तहप्पगारं पाणगजायं" इत्यादि,न पुनः कसेल्लकादीनि क्वाप्युक्तानि,तथा "वासावासं० निच्चभत्तिअस्स भिक्खुस्स कप्पंति सवा- ४विश्रामे || | ई पाणाई पडिगाहित्तएत्ति,वासा० चउत्थभत्तिअस्स० तओ पाणगाई पडिगाहित्तए,तं०-उस्सेइमं वा संसेइमं वा चाउलोदगं वेत्यादि" ॥३४॥ श्रीपयु०, इत्याद्यागमोक्तजलेषु आस्तां तावत्तन्दुलधावनादिकं जलम् , उक्तजलेष्वेव यच्छुद्धविकटशब्देनोण्णजलं यदुक्तं तदप्यवग
णय्य नामग्राहेण क्वाप्यनुक्तमपि कसेल्लकग्रहणं सिद्धानतानंगीकारकत्वमूचकं, यस्तु तन्दुलधावनादिपानीयपानविषये गृहस्थानांप्रत्याख्यानं कारयति म सिद्धान्तानभिन्न एव, प्रतिवर्ष सभासमक्षं वाच्यमानकल्पमूत्रे तन्दुलधावनादिजलस्य स्पष्टोपलम्भात् , न च तद्ग्रहणं साधूनामेवेति वाच्यं, श्रावकाणां तु काप्यागमे पार्थक्येन जलविभागानुपलम्भाद् , अचित्तभोजिनस्तु श्रावका अप्य| तस्तेषामप्येतान्येव पानाहा॑णि, पानागाराणामपि साधुसमानत्वाद् , यथा चावश्यके वन्दनकस्य कः कर्तेतिद्वारे "पंचमहत्वयजुत्तो अणलसमाणपरिवजिअमईओ । संविग्गनिजरट्ठी किडकम्मकरी हवड़ माह ॥१॥" इति वचनात्साधुरेव वन्दनककर्ता प्रोक्तो, न च श्राद्धादिः, म चानुक्तोऽप्यागमाविरोधेनोपलक्षणाद् गृहीतः, तेनैव विधिना यथा वन्दनकं ददाति तथा तन्दुलादिपानीयमप्यनुक्तानां श्राद्धानां युज्यत एव, अन्यथा श्राद्धानां पानार्थ पानीयविभागो दश्यतामित्यलं विस्तरेण, ननु 'अदुवा वारधोअण'मित्यादिदशवकालिकवचनात् "कंजिअआयामासइ संसट्ठसिणोदगम्स वा असति । फासुअजलं तसजढं तस्सासइ तसेहि जंरहि॥१॥" श्रीनिशीथभाष्ये संसट्टशब्देन 'गवंगरसभायणनिकेअणं'ति तच्चों जरत्पानीयमुक्तमित्यागमवचनाच्च मुख्यतः साधूनां जरपानीयमेव युज्यते, न पुनस्तद्वदुष्णोदकमपीति ननु तद्ग्रहणं भवतामपि स्वादलाम्पट्यादेवेति चेन्मैवम् , उष्णोदकस्यापि मुख्य-|
॥३४॥
For Personal and Private Use Only
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३४॥
HTTRICIPARI
IIIMPAINITAMITHIROMANIPATRAKAIRANIBARAM
तया बहुषु स्थानेषु भणनात् , तथाहि 'उसिणोदगतत्तफासु, पडिगाहिज संजए'त्ति श्रीदशव०, तथा 'उसिणोदगतत्तभोइणो कसेलकाधम्मे ठिअस्स मुणिस्स हीमउ"त्ति श्रीमूत्रकृदङ्गे वैतालीयद्वितीयाध्ययने, तथाऽन्यत्राप्युष्णोदकं साधूनामुत्सर्गतः प्रवचनोक्तमेव । दिजला
धिकार: योध्यं, न पुनरेवं क्वापि कसेल्लकजलमिति, अधिकत्वं चोत्सर्गपदेष्वनुक्तस्यापि भणनाद् , इदं च विवक्षया न्यूनोत्सूत्रेऽपि पतत्य| पवादपदेभ्यः परित्यक्तत्वादिति गाथार्थः ॥१४॥ अथ कसेल्लकपानीयग्रहणे त्रसयतनाद्यभावे यत्स्यात्तदाह
तसजयणाइअभावे संजमलेसोऽविदरतरवडिओ।गवंविहोवि मग्गो उम्मगो केरिसो हुना?॥११५||
त्रसयतनाद्यभावे सम्यक्त्वमपि न संभवति, तस्य लक्षणस्याप्यभावात् , सम्यक्त्वलक्षणं त्वेवं "शमसंवेगनिर्वेदानुकम्पास्तिक्यलक्षणैः । लक्षणैः पञ्चभिः सम्यक्, सम्यक्त्वमुपलक्ष्यते ।।" इति श्रीयोगशास्त्रे, सम्यक्त्वाभावे च कुतः संयमगंधोऽपि ?, आ|स्तां सर्वविरतिसंयमः, देशविरतिपरिणामोऽपि दूरतरपतितः-अतिदविष्टतरः तद्गन्धस्याप्यभाव इत्यर्थः, अयं भावः-सम्यग्दृष्टिदेशविरतिवां त्रसयतनापरायणो भवति, अयं तु यतिलिङ्गधरोऽपि न तथेति कथं साधुः ?, एवं सत्यपि यदि हे खरतर! त्वदभिमतः पूतरादित्रसजन्तुविराधनाहेतुः शीतलकसेल्लकजलग्रहणमपि मागों-ज्ञानादिरूपो मोक्षस्य भवेत तर्हि कीदृश उन्मार्गः ?, अय| मेवोन्मागों, नान्य इति गाथार्थः ॥१५|| अथ पुनरप्यधिकमुत्सूत्रमाह-- सावयकुलपडिसिद्धं पज्जुसिअविदलमाइज रद्धं । सिद्धंतवयणमलिअंभणिऊणं भवए मुक्खो ॥११६॥
श्रावककुलप्रतिपिळू-नाम्नापि यः श्रावक इति ख्यातिमान् तदीयकुले प्रतिषिद्धं रात्रिभोजनवदिदमप्यकल्प्यमितिवचनप्रबाहेण १ अजीवं परिणयं णचेति पिण्डैषणाप्रथमो शके सप्तसप्ततितमाया गाथायाः पाठान्तरमिदं, तत्रोष्णोदकाधिकारान्
॥३४२॥
For Person
Prive
Only
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
पर्युषित
विचारः
श्रीप्रबचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३४३॥
MahamaramIRIN HINDI
PARI MAHILARISPRINTENNAIRTANAMAHARISHNA
जुगुप्सितं यद् राद्धं मदर्थादाद्रमिति गम्यं पयुषितं-राध्यन्तरितं द्विदलं मुद्गमापादिधान्यविशेषः, आदिशब्दात्पौलिकादिपरिग्रहः ।। तादृशमलीकम्-अनुक्तमप्युक्तमित्यसदभ्याख्यानेनासत्यं सिद्धान्तवचनं भणित्वा मुखों भक्षयतीतिगाथार्थः।।११६॥ अथ पर्युषितं द्विदलादिकं कीदृशं भवतीत्याह
रत्तरि विदलं चलिअरसं पोलिआ उ लालजुआ। ओसन्नं तेण तयं न भुजई साणुकंपमई ॥११७।।
राज्यन्तरितं द्विदलं चलितरसं--विनष्टं संभवेत् , पोलिका च लालायुता-द्वीन्द्रियजन्तुविशेषसंयुक्ता भवेद् , यदागमः-"मिच्छत्तमसंचइए विराहणा तत्थ पाणजाईओ । संमुच्छणा य तकग दवे अ दोमा इमे हुँति ॥१॥ इति श्रीकल्पभाष्ये,तवृत्तिर्यथा अशनादिकं रजन्यां परिखास्यमानं दृष्ट्वा शैक्षोऽन्यो वा मिथ्यात्वं गच्छेदुड्डाहं वा कुर्याद्-अहो अमी असंचयिका इति, तथा परिवासिते संयमात्मविराधना भवति, तत्र संयमविराधना भाव्यते-मक्तुकादिषु धार्यमाणेपूरणिकादयः प्राणजातयः संमूर्छन्ति, पूपलिकादिषु लालासंमृच्छना च भवति, उन्दरो वा तत्र तकणम्-अभिलाषं कुर्वन पार्श्वतः पार्श्वतः परिभ्रमन् मार्जारादिना भक्ष्यते, एवमादिका संयमविराधना, आत्मविराधना तु तत्राशनादी लालाविपमप्पों लाला मुश्चेत् त्वग्विषो वा जिघ्रन निःश्वासेन विषीकुर्याद् उदरो वा लालां मुश्चेद् ,द्रवे चाहारे रात्रौ परिवास्यमाने एते वक्ष्यमाणा दोपा भवन्तीति श्रीकल्पवृत्तौ। तथा "चलितरसं कुथितान्नं पर्युषितद्विदलपूपिकाद्यनेकजन्तुसंसक्तत्वाद् ,उपलक्षणात्पुष्पितोदनपक्वान्नादिदिनद्वयातीतदध्याद्यपि चेति श्रावकप्रतिक्रमणसूत्रवृत्ती 'ओसन्न ति ओसन्न-प्रायेण तेन तक-कुत्सितं तत् तकं द्विदलादि सानुकम्पमतिः-त्रमानुकम्पान्वितबुद्धिन भुंक्त इतिगाथार्थः ॥११७।। अथ परः शङ्कते
. HI-IIIMAnamitramayananim
॥३४३।।
Jan Education Internator
For Personal and Private Use Only
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३४४|| |
नणु पज्जुसिअविदलप्पमुहं पाएण नीरसं भणिअं । तंचिअ मुणीणमुचिअं तप्पडिसेहो न सिं सेओ ॥ ११८ ॥ ननु भोः पर्युषितद्विदलप्रमुखं प्रायेण नीरसं भणितमागमे इति गम्यं, 'तं चिअ 'ति तदेव मुनीनां-जितेन्द्रियाणामुचितं-योग्यं तत्प्रतिषेधः 'सिं'ति तेषां मुनीनां न श्रेयानिति पूर्वपक्ष इति गाथार्थः ॥ ११८ ॥ अथोत्तरमाह
तन्नो जुत्तं जम्हा गहिअवं तं हविज्ज साहूणं । जं संजमउवगारी बाहाकारी न कहआवि ।। ११९ ।। तत्प्रागुक्तं न युक्तं यद्-यस्मात्साधूनां तदेवोचितं यत्संयमोपकारी - चारित्रक्रियापुष्टिकरं, न पुनर्बाधाकारि-संयमक्रियोपहन्त कदाचिदपीतिगाथार्थः ||११९|| व्यतिरेकेऽतिप्रसङ्गादिदोपमाह
toore भूइप्पमुहं गहिअवं न उण घयगुडप्पमुहं । एवं विआणिऊणं पवयणमेरा न मोत्तन्वा ॥ १२० ॥ अन्यथा नीरसाहारग्रहणमात्राग्रहे भृतिप्रमुखं भस्मादिकमादिशब्दाच्छटितपतितशुष्कपलाशपत्रादिग्रहः तदेव ग्रहीतव्यं भोज्यं स्यात् सर्वेष्वपि तथाविधवस्तुषु भस्मादेरेव नीरसत्वात्, न पुनर्धृतगुडप्रमुखं घृतगुडदधिदुग्धपक्कान्नादि, उष्णेभ्योऽपि कूरादिभ्यो घृतादेरतिशयेन सारस्याद्, एवममुना प्रकारेण विज्ञाय प्रवचनमर्यादा न मोक्तव्या, सा चैवं - श्रावककुलोत्पन्ना हि अभक्ष्यभो जिनो न भवन्ति, द्विदलादिकं तु पर्युषितं प्रायो विनस्वभावमनन्तकायादिवदभक्ष्यमिति ज्ञात्वा वर्जनीयमितिगाथार्थः॥ १२० ॥ अथ तस्मात्किं कर्त्तव्यमित्याह
पज्जुसि अविदलमाई अलं पाएण कुहिअलालजुअं । तेणं तवइरित्तं जुत्तं साहूण कुराई ॥ १२१ ॥ पर्युषितद्विदलादि आर्द्र- जलक्लिन्नं, न पुनः शुष्कमपि, प्रायेण - बाहुल्येन क्वथितं च भवेत्, मापादि क्रथि ं चलितरसं पूपिकादि
For Personal and Private Use Only
पर्युषितविचार:
॥३४४॥
www.jninelibrary.org
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
विचार:
श्रीप्रव
कंतु लाला:-संमृच्छिमद्वीन्द्रियजीवविशेषास्ताभियुतं-संसक्तं स्यात, तेनैव कारणेन तद्व्यतिरिक्तं कुरादि साधूनां सर्वसाचनपरीक्षा |वद्यवर्जकानां ग्रहीतुं भोक्तुमिति गम्यं युक्तमितिगाथार्थः ॥१२१ ॥ अथ कदाचित् कुराधोदनोऽपि चलितरसो दृश्यते ४विश्रामे
नत्र किं कर्तव्यमित्याह॥३४५॥ ___ कराई पुण पायं न उत्तदोसेहिँ दसि जम्हा । तेण निरिकखिअमुणिणो दृसिअसेसं पभुजंति ॥१२२॥
| कूराद्योदनजातिः पुनः प्रायो-बाहुल्येन पयुषितमिति प्रकरणाबोध्यं, नोक्तदोषैषितं स्याद् , यथा हि द्विदलादि विनश्वरस्व|भावं न तथैवोदनाद्यपीत्यर्थः, यस्मादेवं तस्माद्वाहुल्यग्रहणात् कदाचित्तथाविधसामग्रीवशाच्चलितरसं भवेदपीति संभावितदोषपरिVA हाराय निरीक्ष्य-वस्त्वन्तरालिप्ते पात्रे प्रथम स्वल्पं गृहीत्वा चक्षुषा निरीक्ष्य जिघ्रति पश्चाद्यथोपयोगि गृहणातीत्यादि निशीथचू-|
pधुक्तविधिना सम्यक् पर्यालोच्य मुनयो दृषितशेष-कदाचिच्चलितरसं स्यात्तत्परित्यज्य शेषं प्रभुञ्जते--गृहपतिदत्तं सदादाया| भ्यवहरन्तीतिगाथार्थः ।।२२३।। अथ तदपि कीदृशमित्याह
तंपि जइ केवलेणं जलेण रद्धं हविज्ञ जहजायं । अम्हेहवि णो धिप्पइ विअलं जह वुड्ढवयणाओ॥१२३।। | तदपि-कूरादिकमपि पुनयदि केवलजलेन राद्धं स्यात्तद्यथाजातं तक्रादिनाऽसंस्कृतं वृद्धवचनान्नास्माभिहते, अस्माकं वृद्धसंप्रदायस्त्वेवं-तक्रादिना राद्धं मिश्रं वा कूरादि ग्राह्यम् , इतरद् द्विदलवद्विनश्वरस्वभावं परिहार्यमिति गाथार्थः ॥ १२३ ।। अथ ताग्विदलभक्षणमुपसंहरन्नाह-- .. केवलजलेण रद्धं तंदुलमाईवि पाय चलिअरसं। विदले सुराणुभायोकिं जाओ जेण णो चलिअं||१२||
॥३४५॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३४६॥
Jain Education
तन्दुलाद्यपि केवलजलेन राद्धं प्रायश्चलितरसं स्याद्, एतच्चाध्यक्ष सिद्धं विदले किं सुरानुभावो जातो येन तन चलितरसम् ?, एवं पूपिकादावपि भाव्यमिति गाथार्थः || १२४|| अथ प्रवचनमर्यादास्वरूपमाह
जं जं बहलसहावं पवयणमेराह रक्स्वयं भणिअं । जह बंभवयगुत्ती भणिआ न तहा य अण्णेसिं ॥ १२५ ॥
यद्यद् बहलस्वभावं - निरुपाधिकस्वरूपं वस्तु तत्प्रवचन मेरायाः - जिनशासनस्य मर्यादायाः रक्षकं भणितं दृष्टान्तमाह-यथा ब्रह्मव्रतगुप्तिः, प्राकृतत्वादेकवचनं ब्रह्मव्रतगुप्तयो भणिताः, ताश्वेमाः "वसहि कह निसिजिदिअ कुड्डंतर पुढकीलिअ पणीए । अइमायाहार विभूमणा य नव बंभगुत्ती || १ | "त्ति, न तथा तेन प्रकारेणान्येषां महात्रतानां गुप्तयो भणिता इति गाथार्थः ।। १२५ । अथ तत्र हेतुमाह
पायं गुत्तिविलोवे लोवो बंभव्वयस्स जह दिट्ठो । दिट्टिपहाणेहिं तह नन्नेसि महवयाणंपि ॥ १२६ ॥ गुप्तिविलोपे प्राय ब्रह्मव्रतस्यापि भङ्गो दृष्टिप्रधानैः सर्वज्ञेर्यथा दृष्टो न तथाऽन्येषां व्रतानामपि दान्तिकयोजना त्वेवं यथा गुप्तिभङ्गे ब्रह्मव्रतभङ्गो न तथाऽन्येषामपि, एवं पर्युषितत्वेऽपि विदलादेर्यथा चलितरसत्वं न तथा कूराद्योदनस्यापीति गाथार्थः | ॥ १२६ ॥ अथ पर्युषितयोरपि द्विदलाद्विदलयोः कथिताक्कथित नियमाभावं प्रदर्श्य व्यवहारनयसमर्थनाय गाथायुग्ममाह - जविअ विदलप्पमुहं पज्जुसिअं किंचि होइ अविणद्वं । किंचिवि ओअणजायं विणट्टमवि होइ पज्जुसिअं ॥ १२७॥ ॥ तहविअ बहलसहावं अहिगिचा होड़ चारु वबहारो । सो चेव संजयाणं पवित्तिनिवित्तिउत्ति ॥ १२८॥ यद्यपि च द्विदलप्रमुखम् आदिशब्दात्पूपिकादिग्रहः, किंचित्पर्युषितमविनष्टं चलितरसं न भवेदपि, पुनः किञ्चिदोदन जातं
For Personal and Private Use Only
पर्युषितविचार:
।।३४६ ।।
.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे ॥३४७॥
पर्युषितं विनष्टमपि भवेत्, तथापि बहलस्वभावमधिकृत्य चारुव्यवहारः -शोभनो व्यवहारो भवेत्, 'सो चैत्र'त्ति स एव व्यवहारः | संयतानां प्रवृत्तिनिवृत्तिहेतुरिति, अयं भावः- द्विदलं हि पर्युषितं बाहुल्येन विनम्रं स्यात् तेन ततो निवृत्तिः - अपसरणं, गृहिणा | दीयमानं सदोषमतो नास्माकं कल्प्यमितिभणित्वा परिहरतीत्यर्थः, कूराद्योदनजातं तु दीयमानं सम्यग् परीक्ष्य शुद्धमस्माकं कल्प्य | मिति भणित्वोपादने इतिगाथायुग्मार्थः॥ १२७ ॥ १२८ ॥ नन्वोदनवद् द्विदलमपि सम्यग् निरीक्ष्य यदचलितरसं तद् गृह्यते तत्र को दोष | इति पराशङ्कामुदाहरणेन परिहरति
सुविहिअनेवत्थजुओ ववहारपरिकग्विओ जहा पुज्जो ।न तहा कुतित्थलिंगी ववहारपरिकूम्वबाहिरिओ || १२९||
सुविहितनेपथ्ययुतः - सुसाधुवेषधारी व्यवहारपरीक्षितः - छद्मस्थगम्यतीर्थवर्त्तिब्रह्मव्रतादिमूलोत्तरगुणगणान्वितो यथा पूज्यो | वन्दनाभ्युत्थानादियावदाराधनविधिना आराध्यो न तथा कुतीर्थलिङ्गी - शाक्यादिलिङ्गधरः, तल्लिङ्गं तु पिच्छिकाकमण्डलुधातु| रक्तवस्त्रादिचिह्नं तेन युक्तोऽभ्युत्थानानर्हः, कुत इति विशेषणद्वारा हेतुमाह-यतः सोऽन्यतीर्थिको व्यवहारपरीक्षाबाह्यः - अयं जिनोक्तमार्गानुष्ठानपरायणो भवत्युत नेति परीक्षाया- अनर्हः, तादृगुलिङ्गे कथंचिभिश्वयतः किञ्चिज्ञानादिरूपमार्गस्यवोन्मार्गतया जिनैरुपदिष्टत्वादिति गाथार्थः || १२९ || अथ दृष्टान्तमाह
ते मइतिदंडी कविला इहपि सुद्धवयपि । भासतो दुब्भासी भणिओ उसण दुहभागी ॥ १३० ॥ येन कारणेनान्यतीर्थिक व्यवहारपरीक्षाबाह्यस्तेन कारणेन मरीचिनामा त्रिण्डिको-भरतमुतः प्रतीतः, स च निजदेशनाप्र| तिबुद्धं याहि यतिसमीपे मोक्षमार्गेकहेतुं संपूर्ण साधुधर्मं प्रपद्यस्वेत्युक्ते कपिलो जगाद - किमिति शोभनो मार्गो भवता त्यक्त इत्युक्ते
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
पर्युषितविचार:
॥३४७॥
.
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
AmAHIPATI
पयुापत
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३४८॥
विचारः
I HAINE
m
मरीचिरुवाच-श्रमणास्त्रिदण्ड विरता नाहमित्यायेवमुक्तेऽपि कपिल उवाच,खल्वयं द्विरुक्तोऽपि साधुमार्गानभिमुखो मदुचितः सहायः ||संवृत्त इति विचिन्त्य 'कविला इत्थंपि इहयंपित्ति हे कपिल ! ममापि पार्श्व किश्चिद्धर्म इत्युक्ते तथाविधधर्माभिमुखं प्रवाजितवान् , । अत्र यद्यपि "तत्थवि मरीइनामा आइपरिवायगो उसभनत्ता । सज्झायझाणजुत्तो एगते झायइ महप्पा ॥१॥ वजंति वजभीरू बहु
जीवसमाउलं जलारंभ । होउ मम परिमिएणं जलेण हाणं च पियणं च॥२॥” इत्यागमगम्यदेशविरतिधर्मे विद्यमानेऽपि शुद्धवचनमपि भाषमाणः श्रीऋषभेण दुर्भाषी-अनुचितभाषी भणितः, यदागमः-“दुब्भासिएणमिकेण मरीई दुक्खसागरं पत्तो । भमिओ कोडाकोडी मागरसरिनामधिजाण।।१॥"ति, तत्र निदानं तावदन्यतीर्थिकवेषे विद्यमाने सम्यक्त्वव्यवहारस्याप्यभावात् कुतो देश| विरतिपरिणामव्यवहारोऽपीति व्यवहारपरीक्षाबाह्यस्यापि मरीचेस्ताइगलिङ्गधारित्वे मम मार्गे किश्चिद्धमोऽस्तीतिवचनं जिनाज्ञाया
अभावादुत्सूत्रानुरूपमेव,यतो यद्यपि तालिङ्गधरोऽपि मरीचिः किंचिद्धर्मवान् तथापि न तन्मार्गस्तादृशः,एवंविधवचनेन तन्मा| गोद्दीपनमेव स्यात् , न पुनः श्रावकमार्गस्यापीति व्यवहारो बलीयान् , व्यवहारस्तु बाहुल्यपक्षापेक्ष इति, यस्त्वम्बडश्रमणोपासकस्य सम्यक्त्वव्यवहारः स च श्रीमहावीरश्रावकत्वेनैव, न पुनस्तन्मार्गाश्रितत्वेनैव, सोऽपि तथोपदिश्य कञ्चन प्रात्राजयिप्यत्तर्हि सोऽपि तथैवाविष्यदिति गाथार्थः ॥३०॥ अथोक्तमेवार्थ गाथया सूचयतिसाहुसमीवे पुण्णो धम्मो अम्हं तु किंचि न य पुण्णो। इअभासा तल्लिंगे नो जुत्तं तेण मोसत्ति ॥१३॥
साधुसमीपे धर्मः पूर्णः, मम तु किंचित , न पूर्ण इतिभाषा तल्लिङ्गे-तादृशे लिङ्गे विद्यमाने न युक्ता, तेन मृषा-असत्येत्यत एवोत्सूत्रभापिमार्गपतितो, निश्चयनयात्सम्यग्दृष्टिरपि द्रष्टुमप्यकल्प्य इति नियुक्तिकारवचनं प्राग् प्रदर्शितमितिगाथार्थः ॥१३१॥
u nolithiliualitinthe
॥३४८॥
For Person and Private Use Only
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
||३४९||
अथ पुनरपि दृष्टान्तमाह-
जयबऽण्णतित्थिआविअ सिज्झतिअ नहु सातत्थिआ केई । तहवि परतित्थिगहिआ जिणपडिमा कप्पए नेव ।। १३२ ।। | यद्यप्यन्यतीर्थिका अपि - अन्यतीर्थिक वेषमात्रधारका अपि कदाचित्तथाभव्यत्वपरिपाकवशात् सम्यक्त्वावबोधादिसामग्र्यां सत्यां | सिद्ध्यन्ति - एकस्मिन् समये उत्कृष्टपदे दशापि मोक्षं यान्ति 'नहु' नैव केचित् स्वतीर्थिका अपि तथा सिद्ध्यन्ति, तथाप्यास्तामन्य| त्परतीर्थिकाराधनादि, चोऽप्यर्थे, परतीर्थिकगृहीतजिनप्रतिमाऽपि न कल्पते जैनानाम्, उपनयस्त्वेवम्-अन्यतीर्थिकवद् द्विदलं तश्चा| चलितरसमपि परीक्षाबाह्यमितिकृत्वा हेयमिति गाथार्थः ॥ १३२ || अथ पुनरपि लौकिकदृष्टान्तमाह-
लोएवि सुजाइकुलुप्पणो सुपरिखिओ जहा जुग्गो । न तहा बिवरीओवि अ गुणवंपि विवाहमाईसु ॥ १३३ ॥
लोकेऽपि सुज्ञातिकुलोत्पन्नः- शुद्धमातापितृपक्षोत्पन्नः सुपरीक्षितो विवाहादिकार्येषु योग्यो भवति, न तथा विपरीतोऽपि -हीनकुलोत्पन्नोऽपि कदाचिद्गुणवानपि तद्वद् द्विदलं हि पर्युषितमाद्रं सत् सकलमपि परिहरणीयं, ओदनजातं तु सुकुलोत्पन्नवत् सुपरीक्ष्य प्रायिमितिगाथार्थः ॥ १३३ ॥ अथ परिहारमधिकृत्या लौकिकदृष्टान्तमाह
उत्तमकुले असुद्धो जो जाओ सो णु चैव चइयो । विवरीअकुलं सयलं सुकुलेहिं चैव चइअवं ॥ १३४॥
उत्तमकुले योऽशुद्धो जातः नु इति वितर्क स एव त्यक्तव्यः- त्याज्यो, चिपरीत कुलं तु 'सुकुलेर्हि' ति मुकुलोत्पन्नैः सकलं 'चैव'त्ति | एवार्थे व्यवहितोऽपि सकलमेव त्याज्यम्, एवमोदनजातौ यदशुद्धं तत्तावन्मात्रमेव परिहर्तव्यं, न पुनस्तजातिमात्रं द्विदलपूपि कादिकं तु पर्युषितमा सन हीन कुलोत्पन्नवन तज्ज्ञातिमात्रमपि न्याज्यमितिगाथार्थः ।। १३४।। अथ पुनरपि लोकोत्तरदृशन्तबाहुल्यमाह
For Personal and Private Use Only
पर्युषितविचार:
॥३४९॥
www.janelibrary.org
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे ॥३५०॥
Jain Educationa
|जह वा परपरिगहिआ जिणपडिमा भद्दओऽवि उस्मुत्ते। मुणिगुणजुत्तोवि कुसीललिंगिवग्गेऽवि परिचत्तो ॥ १३५ ॥ यथा वा परपरिगृहीता - हरिहरादिबुद्ध्या मिथ्यादृष्टिपरिगृहीता जिनप्रतिमा हरिहरादिप्रतिमेव त्याज्या, उत्सूत्रे - उत्सूत्र भाषिमार्गे पतितः कदाचित्कोऽपि भद्रकोऽपि वस्तुतोऽय्यापन दर्शनोंऽपि व्यवहारनयावलम्बिमिरुत्सूत्र भाषिवन्याज्यः, सम्यग्दशां द्रष्टुमकल्प्यत्वात् कुशीललिङ्गिवर्गे- पार्श्वस्थादिसमुदाये मुनिगुणयुक्तोऽपि -- साधुगुणसमन्वितोऽपि पार्श्वस्थादिवन्याज्य इति गाथार्थः | ||१३५|| अथ दार्शन्तिकयोजनाय गाथामाह
एवं निजगुणविलयाभावे विंदलाइ रत्तिअंतरिअं । कुहणसहा वयवग्गे पडिअं परिहे अमेवत्ति ॥ १३६ ॥ एवम् अनेन प्रकारेण प्रागुक्तयुक्तया निजगुणविलयाभावे - अविनष्टत्वे, सत्यपीतिगम्यं, विदलादि राज्यन्तरितं, द्वितीयदिने इत्यर्थः, कदाचित्किश्चित्स्यात् तथापि कुथितस्वभावकः - कुत्सितः स्वभावः स्वभावकः कथनेन हेतुना स्वभावको यस्य स चासौ | वर्गच स कथनस्वभावकवर्गः तत्र पतितं द्विदलाद्यार्द्र पर्युषितं द्विदलपूपिकादि परिहार्यमेवेति गाथार्थः ॥ १३६ ॥ अथैवं कुत इत्याहबहारो बहु बलवं लोए लोउत्तरे अ मग्गंमि । तस्सुच्छेए तित्थुच्छेओ छेएहिं निहिडो ॥ १३७ ॥ व्यवहारो - व्यवहारनयप्रवृत्तिः लोके लौकिकमार्गे लोकोत्तर- जैनप्रवचने व्यवहारः - श्रुताद्यनुसारेण बाहुल्य प्रवृत्तिः बहुबल| वान्- अतिबलिष्ठः, यदागमः - "वत्रहारो बहु (विहु) बलवं जं छउमत्थंपि बंदए अरहा । जा होइ अणामिन्नो जाणंतो धम्मयं एवं ॥ १ ॥” (३ - १२३ भा० ) इति, तस्योच्छेदे - तद्विलोपे छेकैः- निपुणैर्गणधरादिभिः तीर्थोच्छेदो निर्दिष्टः, यदागमः- “जह जिणमयं पत्रअह ता मा बबहारनिच्छयं मुअह । वबहारन उच्छेदे तित्थुच्छेओ जओ वस्सं || १ || (१७२ ) इति श्रीपञ्चवस्तुके इति गाथार्थः
For Personal and Private Use Only
पर्युषितविचार:
।।३५० ।।
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
maruwes
पयुक्तिविचारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३५॥
- HAMARIANAINA
-
I
॥१३७॥ अथ पथुपितशब्दाद्धान्तस्य खरतरस्य भ्रान्तिनिराकरणाय पयुषितशब्दस्वरूपमाहपज्जूसिअसहत्थो अहिगारवसेण होइ णाणत्ति। जो जस्थ जहा वुत्तो जुत्तो तह चेव णो इहरा ॥१३८॥
पर्युपितशब्दार्थोऽधिकारवशेन-प्रकरणवशेन नानेति-नानाप्रकारोऽनेकप्रकारो भवति, तेन योऽर्थो यत्र प्रकरणे यथोक्तो-येन प्रकारेण पण्डितैर्भणितः स तथैव विचार्यमाणो विचारसङ्गतो भवति, नो इतरथा, यत्र कापि माविताऽर्थोऽन्यत्र मर्वत्रापि तथैव विचार्यमाणो न युक्तिसङ्गतो भवति गाथार्थः ॥१३८॥ अथ पर्युषितशब्दस्यानेकधा कविप्रयोगं दर्शयतिकथवि ठाणम्भंसे पुराणभावे कहिंचि वावण्णे । कत्थवि सीअलभावे रत्तंतरिएवि पज्जुसिओ ॥१३९।।
पर्युषितशब्दः क्वचित् स्थानभ्रंशे-उत्पत्तिस्थानाद्धष्टे प्रयुक्तः, तथाहि-"वृक्षं क्षीणफलं त्यजन्ति विहगाः शुष्कं सरः सारसाः, || पुष्प पर्युषितं त्यजन्ति मधुपाः दग्धं बनान्तं मृगाः। निद्रव्यं पुरुषं त्यजन्ति गणिका भृष्टं नृपं सेवकाः,सर्वः स्वार्थवशाजनोमिरमते नोकस्य को वल्लभः॥१।। इत्यत्र वृक्षाबिजोत्पत्तिस्थानाद्भष्टं पुष्पं पर्युषितं भणितं,तच्च भ्रमरास्त्यजन्ति,तबद्धोगिनोऽपि नराः बुतोद्धरितं कूरादिकं पाकस्थाल्याः स्थाल्यान्तरे संक्रामितं पर्युषितं मण्यते तद्भोजिनो न भवन्ति, अत एवाद्यापि निर्गतबाष्पं कूरादिकं भोगिनो न भुञ्जते इति लोकोक्तिरपि, प्रान्तं-पर्युषितमित्यौपपातिकवृत्त्यादौ, तथाहि-“से कि तं रसपरिचाए?,२ अणेगविहे पं०,०--णिबीतीए. पणीतरसपरिच्चाए आयंबिलए आयामसित्थभोई अरसाहारे विरसाहारे अंताहारे पंताहारे लहाहारे सत्तरसपरिचाए"ति श्रीऔपपपातिकत्रं, एतवृत्येकदेशो यथा 'अंताहारे ति अन्ते भवं आन्तं-जघन्यधान्यं वल्लादि 'पंताहारेंति प्रकर्षणान्तं बल्लायेच भुक्तांवशेषं पर्युषितं वा इत्यौप० वृ०, अत्र प्रान्तशब्देन फ्युषितं मणितं,यत्तु बल्लादेविशेषणं प्रान्तं तथापि
nitinuuNHINDI
M
॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
पर्युषित
विचारत
श्रीप्रवधनपरीक्षा
विश्राम ॥३५२॥
युक्तमेव, यतो यद् वल्लादिरन्तं भणितं तदेव पर्युषितं प्रान्तं, तत्र पर्युषितं-ध्यापन पुराणमित्यर्थो ग्राह्यः, अत एव भाष्यकारेण प्रान्तशब्दं व्याख्यानयता ततस्थाने व्यापनशब्दप्रयुक्तः, तथाहि-"निप्फावचणगमाई अंतं पंतं तु होइ वावणं"ति श्रीबृहत्कल्प| भाष्यं, तट्टीका यथा-निष्पावा-वल्लाः चणकाः प्रतीताः आदिशब्दात्कुल्माषादिकं चान्तमित्युच्यते, प्रान्तं पुनस्तदेव व्यापर्व|विनष्टमिति श्रीबृह. वृ०, अत्र वल्लचनकाद्यपि विनष्टं प्रान्तं भणितं, विनष्टत्वं च न कथितादिपर्यायापन्न, यतस्तच्छ्रावकाणामप्यकल्प्यं,यदाहुः श्रीहेमाचार्यपादा:-"आगमोरससंपृक्तं,द्विदलं पुष्पितौदनम् । दध्यहतियातीतं,कथितानंचवजयेत् ॥ १॥" || | इति योगशास्त्रे ४० प्र०,तस्माद् व्यापन्नत्वं नाम विनष्टत्वं विध्वस्तयोनिकमित्यर्थः,तच्च श्रीभगवत्यङ्गोक्तं वर्षत्रयादिपर्यायापनानां.DI स्वरूपं बोध्यं, तच्च नवीनवल्लाद्यपेक्षया नीरसत्वाद् , अत एव मन्दानीनां जीर्णमुद्गादि दीयते, तथा प्रकृष्टमन्तं प्रान्तमितिशब्दव्युत्पत्तिरपि समीचीना, तथा क्वचिच्छीतलभावेऽपि पर्युषितशब्दो यथा-"अवि सूइ वा सुकं या, सीयपिंडं पुराणकुम्मासं । अदु बुक्कसं पुलागं वा,लद्धे पिंडे अलद्धए दविए ॥१॥ इति श्रीआचाराने प्रथमथु (१०७*) तद्वृत्तिर्यथा 'सूइ'त्ति दध्यादिना | भक्तमार्दीकृतमपि तथाभूतं शुष्कं वा-बल्लचनकादि शीतपिण्डं वा-पर्युषितभक्तं, तथा पुराणकुल्माष वा-बहुदिवससिद्धस्थितकुल्माष कुक्कसं-चिरन्तनधान्यौदनं यदिवा पुरातनसक्तुपिण्डं यदिवा बहुदिवससंभृतगोरसगोधूमण्डकं चेति, तथा पुलाकं वा यवनिप्पावादि, तदेवंभूतं पिण्डमवाप्य रागद्वेषविरहाविको भगवानिति श्री आचाराङ्गवृत्ती, अत्र शीतपिण्डं पर्युपितभक्तमुक्तं, भक्तं , |च 'भक्तमन्नं कूरमन्धो'त्ति वचनात् कूरादि, तच्च तदिनसंबन्धि अन्यदिनसंबन्धि चेत्युभयथापि साधूनां कल्प्यमेवेतियुक्तं शीतलं पर्युषितमिति, यत्तु पुराणफल्माष-बहुदिवससिद्धस्थितकुल्माषमिति पदं शरणीकृत्याभक्ष्यस्यापि पर्युषितद्विदलस्य भोजित्वं खरतर
५२॥
For Pesonand Private Use Only
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३५३।।
पिकापर्युषितता
स्य तन्महामोहविलसितं, यतः बहुदिवससंबन्धिनो ये राद्धाः कुल्माषास्तेऽतिविनष्टाः पामराणामप्यभक्ष्याः अध्यक्षसिद्धाः, अवि- श्वासे च राद्धान् कुल्माषान् दिनत्रितयं यावत्संस्थाप्यावलोकनीयं, नहि हस्तकङ्कणनिरीक्षणार्थ दर्पणान्वेषणं युक्तमिति लोकाभाणकोऽपि, ननु कतर्हि तथाविधकुल्माषग्राहित्वेन भगवतो वर्णनमितिचेत् सत्यं, नहि वयं तद्वाक्यमात्रमपि नाभ्युपगच्छामः, किंतु अभक्ष्यमात्रभक्षणबद्धकक्षस्य तवाभिप्रायाद्भिन्नामिप्रायकं तत्पदं,तथाहि-कुल्माषस्तावदर्धस्विनो माषादिरुच्यते,यदुक्तं-"कुल्मासस्तु यावकः" कुले न मस्यति परिणमते वा वृषोदरादित्वात् , कुल्माषोऽपि,तथा च बहुदिवससिद्धस्थितकुल्माषाः बहुदिवससंबन्धिनोऽग्निसंस्कृता बकुलास्ते च तथाभूताः प्रायो नीरसा एव माधूनामुचिताः, न पुनः खरतरमुखयोग्यं द्विदलादि गद्धानमनेकदिवससंस्थितमपि,ननु भवतु विदलं तथाभूतं परं बहुदिवससंभृतगोरसगोधूममण्डकं वेतिवचनात्पर्युषितपूपिकाग्रहणं तु युक्तमेवेतिचेत् ,मैवंतत्र पर्युषितपूपिकाग्रहणविधेर्गन्धस्याप्यभावात ,तथाहि-यथाऽत्र बहुदिवससंभृतगोरसमण्डकशब्देन बहुदिवससंभृतं घृत| मेव ग्रायं, न तु दध्यादि,दिनद्वयाधुपरिवर्तिनस्तस्य निषिद्धत्वाद् ,यदुक्तं-"दध्यहर्द्वितीयातीतं, कथितान्नं च वर्जयेदि"ति योग, गोरमशब्देन घृतमप्यागमे प्रतीतमेव, यदागमः-"चत्तारि गोरसविगईओ पण्णताओ, तं०-दुद्धं दहि नवणीयं घयं चे"ति, | श्रीस्थानाङ्गे, (२७४) तथा बहुदिवससंभृतमण्डकशब्देन शुष्कमण्डकाः-खर्खराः जनप्रतीता बोध्याः, तेषामेव संखण्ड्यादावुद्धरि| तानामातपस्थापनपुरम्सरं रक्ष्यमाणत्वात् , तच्चाद्यापि जनप्रतीतम् ,अत एव नात्र पूपिकाशब्दः, पूपिकानां संखंड्यामनुपयोगात ,म-N । ण्डकानामेवोपयोगात् , पूपिकानां तु प्रायः प्रतिदिवसं यथोपयोग विधीयमानत्वेन तद्वृद्धेरसंभवात् कुतः आतपदानादिना खर्ख
रादिकरणमिति, आर्द्रपूपिका तु बहुदिवससंबन्धिन्यः पामराणामप्यनभिमताः कुतः खरतरम्य तव नक्षणाभ्यासः प्रादरभृदिति ?
HENNAINI TAHARASHTRIANISMETIMAHIMAmanandHIRIES alloPARALLPAIKINNAREIPTAHIRAMITAPAINHINRAISIS
Jan Education Intematon
For Personal and Private Use Only
www.n
yong
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
विश्रामे ॥३५४||
पूपिकापर्युषितता
ANI.
| यद्वा बहुदिवससंभृतं गोरसं गोधूममण्डकं च बहुदिवससंभृतगोरसगोधूममण्डकमितिप्तमाहारः, यद्वा बहुदिवससंभृनगोरसेन बहुकाली. नघृतेन युक्तो यो गोधूममण्डकस्तमिति तत्पुरुषोऽपि,तथा च कुतस्तवाभिप्रेतपूपिकाग्रहणवार्ताऽपीति विचार्य नोऽभक्ष्यभक्षणाभ्यासः कर्तव्यः, ननु भवतु यथा तथा, शीतलपूपिकाग्रहणेऽस्माकं नीरसभोजित्वं तु संपन्नमेवेतिचेद् अहो खरतर! यदि तव नीरसाहार-| ग्रहणसमीहा स्यात्तर्हि घृतगुडादित्यागेनोष्णमप्यन्नं भुञानस्य तव नीरसाहारभोजित्वं वयमपि बाढस्वरेणोद्घोषयिष्यामः, तदेव कथं नाचरसि?,ननु तह्यस्माकं शीतलपूपिकाग्रहणे को गुण इति चेत् ,महान् गुणो वक्तुमप्यशक्यः,तत् कथमितिचेच्छृणु,तदिनपूपिकादिकं प्रायः मध्याह्न एव संपद्यते.तावत्कालं बुभुक्षासहनासमर्थस्य तब तथाविधपूपिकामिस्तावत्कालं महानुपक.रोऽन्यथा प्रथमालिका आलजालकल्पेतिकृत्वा कसेल्लापानीयग्रहणमयाहारलाम्पट्यादेवेत्यलं विस्तरेण, तथा राज्यन्तरितेऽप्यन्नादौ पर्युषितशब्दप्रयोगो यथा "गोशालकस्तु उपनन्दगृह पयुषितान्नदानाद् द्विष्ट" इति श्रीआव० वृक्ष, तथा क्वचित्प्रचुरकालस्थितावपि, यथा"वासावासं | पजोसविआणं" इत्यादिपर्युषणाकल्पे वर्षावासं पर्युषितानामित्यादि, क्वचित् पर्युषितो-व्यवस्थितः, यदागमः "जे मिक्खू अचेले परिखुसिय"ति॥ श्रीआचा० धृताध्ययने उ० (८-१८२) एतट्टीका यथा “अल्पार्थे नब् , यथाऽयं पुमानमः, खल्पज्ञान इत्यर्थः, | यः साधु स्य चेलमस्तीत्य चेलः-अल्पचेल इत्यर्थः संयमे पर्युषितो-व्यवस्थित इत्याचा टीका । एवं प्रयोगानुसारेण पर्युषितश
ब्दोऽनेकार्थ इतिगाथार्थः ।।१३९।। अथ श्रुतधोक्तां गाथामुद्भाव्यापि भ्रान्त्या संगरिकाया द्विदलत्वेन प्रवृत्तावधिकमुत्सूत्रं निराचि| कीर्षया प्रथमं श्रुतधरोक्तां गाथामाहDIL जंमि उ पीलिज्जते नेहो नह होड बितिनं विदलं । विदले विहु उप्पन्नं हजुअं होड णो विदलं ॥१४॥
KUMARRIAND
१९४०॥
॥३५४॥
For Pesonand Private Use Only
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥ ३५५॥
यस्मिन् पीड्यमानं यन्त्रादाविति गम्यं स्नेहो 'नहु' नैव भवति तच्छ्रुतधरा द्विदलं ब्रवन्ति, द्विदलेऽप्युत्पन्नं स्नेहयुत द्विदलं न भवत्येवेतिगाथार्थः ॥ १४०॥ अथौष्ट्रिकभ्रान्तिमाह
एवं विदलसरूवं भणिऊणवि भणइ विदलवग्गगयं । संगरिगाई चवलयफलिउ विदलसनोति ॥ १४१ ॥ प्रागुक्तगाथोद्भावनेन द्विदलस्वरूपं भणित्वाऽपि संगरिकादिकं द्विदलवर्गगतं - द्विदलजातीयं भणति चपलफलिकेत्र, यथा | चपलफलिका द्विदल तथा फलिकासाम्यात्संगरिकाऽपि द्विदल मिति ब्रुवाणः कीदृश: ? - 'द्विदलसंज्ञः ' द्विदला - द्विदलीभृता-स्फुटिता | संज्ञा यस्य स तथेति, एकद्विदलशब्दस्य लोप इति बोध्यमितिगाथार्थः || १४१ || अथ संज्ञाराहित्यं कुत इत्याह
जं उक्का लिअसंगरजलतरिआ दीसई फुडं णेहो । चक्खुप्फासणविसओ पञ्चकूवं चक्खुमंताणं ॥ १४२ ॥ यद्-यस्मात्कारणादुत्कालितसंगरिकाजलोपरिवर्तिनी तरिका चक्षुष्मतां चक्षुःस्पर्शनविषयीभूता प्रत्यक्षं स्फुटं स्नेहो दृश्यते, अयं भावः - खरतरेण संदेहदोलावल्यां संगरिकादौ सर्वथा स्नेहाभावो भणितः, स च प्रत्यक्षबाधितः, यत उत्कालितसंगरिका| जले या स्नेहरूपा तरिका सा चक्षुषा दृश्यते, स्पर्शनेन्द्रियेण चिकणतोपलभ्यते, एतच्चानुभवसिद्धं सर्वेषामपि सलोचनानां, प्रत्यक्षा| पलापस्तु खरतरमन्तरेण केन कर्तुं शक्यते ?, अतः प्रत्यश्वापलापित्वात् खरतरः संज्ञारहित इति गाथार्थः ।। १४२ ।। अथौ|ष्ट्रिकाभिप्रायरूढां संस्थितिमाह
जं दोलावत्तीए भणिअं भणिअं च संगरं विदलं । पवयणसारोद्धारो संगरिमाइम्मि अप्पटिए || १४३ || यहोलावृत्तौ-पदैकदेशे पदसमुदायोपचाराज्ञ्जिनद तक तसं देहदोलावल्याः वृत्तौ भणितं किमित्याह-भणितं चत्ति-भणितं च संगरि
For Personal and Private Use Only
संमरिकाया द्विदलताप्रतिषेधः
।।३५५।।
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
।।३५६॥
Jain Educations
का द्विदलं प्रवचनसारोद्धारे "संगरिगाइम्मि अप्पडिए "त्ति संदेहदो लावली वृत्तिगतपाठमाह, “अथ संगरिपृच्छायामुत्तरमाह "जह किर चवलयचणया विदलं तह संगराड़ विदलंति । दिणचरिआनवपयपगरणेस लिहिआ उ फलिवग्गे ||१|| किलेत्याप्तवादे, तत आप्त एवं ब्रुवते, महारूक्षद्विदलवच्चाच्चपलकचनकादिधान्यविशेषवद् द्विदलं तथा संघराण्यपि द्विदलं, संगरिशब्दस्य नपुंल्लिङ्गत्वं प्राकृतत्वादितिहेतोः, दिनचर्यानवपदप्रकरणयोः लिखिताः निक्षिप्ताः फलिकावर्गे, तथाहि दिनचर्यायां “फलिआवग्गे तह संगर वल्ला चवलाय होला ये "ति, नवपदप्रकरणे तु ककमूरिकृते न दृश्यते, परं पूज्यैः कृतत्वात्तद्वृत्तौ वापि तत्रैव चान्यत्र श्रुतधरकृते लिखिता भविष्यतीति स्वयं परिभाव्याः, फलिकाच प्रायो द्विदला एव भवन्तीति भावः १३८ इत्याप्तोक्तत्वेन संगराणां द्विदलत्वं समर्थितम्, अथैतत्समर्थनार्थमेव लक्षणसद्भावं भावयति-नय संगरबीआओ तिल्लुप्पत्ती कयावि संभवइ । दलिए दुनि दलाई मुग्गाईणं व दीसंति || १३९ ।। न च संगरिबीजातैलोम्पत्तिः कदापि यन्त्रपीडनादिकालेऽपि संभवति, दलिते च संगरिबीजे द्वे दले मुद्गादीनामिव दृश्येते, ततः संपूर्णलक्षणसद्भावात्संगरं द्विदलमेव, अत एव "दहिए विगइगयाई घोलवडां घोलसिहरणि करंबो । लवणकणदहिअमहिअ संगरिगाइंमि अप्पडिए || १|| इति प्रवचनसारोद्धारगाधाद्वितीयार्द्ध व्याख्यानयद्भिः श्रीआनंदमूरिभिः स्ववृत्तावुक्तं-ल | वणकणैः जीरकलवणलेशैर्युक्तं दृधि तदपि हस्तेन मथितं वस्त्रेण गलितं तच्चापि रात्र्युषितं सत्कल्पते निर्विकृतिप्रत्याख्यानवतां, क्वापि देशे संगरिकाद्यपि तत्र प्रक्षिप्यते इत्याशङ्कयाह - परं संगरिकादावपतिते सति, तत्र तु द्विदलदोषसंभवात् न कल्पत इत्यर्थः, इत्यन्यैरप्याचार्यः संगरस्य द्विदलत्वं प्रतिपन्नमेवेत्यर्थः १३९ ।। इतिसंदेह दोलावलीवृत्तिः, तत्रासंगतसम्मतिदर्शनादेतद्वृत्तिकर्त्ता असंबद्धप्रलाप्येवावगन्तव्यः, एतन्मतस्यैतादृशस्वभाव एवेति प्राग् प्रदर्शितं बोध्यं, ननु कथमसंबद्धप्रलापित्वमिति चेच्छृणु, द्विदलविचारे
For Personal and Private Use Only
संगरिकाया | द्विदलताप्रतिषेधः
।।३५६।।
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
संगरिकाया अद्विदलता
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३५७॥
MUMBAIIALHARIFA
क्रियमाणे द्विदलत्वप्रतिपादिका सम्मतिन दर्शिता, किंतु फलिकावर्गगतत्वप्रतिपादिका,मापि द्विदलत्वसिद्धये स्याद्यदि यद्यत्फलिकावर्गगतं तत्तत्सर्व द्विदलमिति नियमः स्यात् , स च नास्ति, यतः फलिकावर्गगतमपि राजिकादिकं द्विदलं,तच्च संदेहदोलावलीवृत्तिकारस्याप्यभिमतं, यतः फलिकाः प्रायो द्विदला भवन्तीति तेनानन्तरमुक्तम् , अत्र प्रायोग्रहणात फलिकावत्संगरिकादिकमपि | द्विदलं न भवतीति वृद्धवादात , तथैव तीर्थे प्रवृत्तिदर्शनाच्चेत्यस्माभिरुक्तः कथं फलिकावर्गगतत्वप्रतिपादिका सम्मतिस्त्राणायेति स्वगलपादुकाऽनेन जनेन नावगता, नहि पञ्चन्द्रियत्वेन साम्ये देववन्मनुष्या अपि चारित्रानधिकारिणः संपद्यन्ते, किंच-आनन्दसूरिकृतवृत्तिः सम्मतितया प्रदर्शिता,मा च वृत्तिः सम्प्रत्यनुपलभ्यमानापि वात्तमानिकसर्वसम्मतश्रीसिद्धसेनसृरिकृतप्रवचनसारोद्धारवृत्या सह विसंवादिनी कथमन्येषां प्रमाणं स्यात ?.किंच-संदेहदोलावलीवृत्तिकारकाले विद्यमानायामपि वृत्तौ तां विहाय कथं तद्विसंवादिनी खपुष्पमिवासती सम्मतितया प्रदर्शिता,तस्माद्यथा तिथिवृद्धौ प्रथमैत्र तिथिः प्रमाणमितिप्रदर्शनार्थ श्रीउमास्वातिवाचककृता विचारवल्लभा सम्मतितया प्रदर्शिता तथाऽसौ वृत्तिरपि बोध्या.तेन विदुषा संदेहदोलावलीवृत्तिकारोऽसंबद्धप्रलापी दूरत एव परिहर्तव्यः,अत एवास्मदीया वृद्धा यथा स्तनिकानां शतपदी तथा खरतराणां संदेहदोलावलीति गाथार्थः ॥ १४३ ।। अथैवं कथमसंगतसम्मतिप्रदर्शनमित्यत्र हेतुमाहजं बलु अन्जप्पभिड तवयणविसारओ नको होही। इअ मुणिऊण लिहिअं मृढमणेणेव तरुणुव ।। १४४ ॥
यस्मात्कारणात् खलुरवधारणे क्रियया सह योजनीयः,अद्यप्रभृति-इदानींतनकालादारभ्याग्रे तद्वचनविशारदः-प्रवचनसारोद्धारपरमार्थवेत्ता कोऽपि 'न होही ति न भविष्यत्येवेतिज्ञात्वा महमनमा-अजानावृतचित्तेन नेन लिखितमिति, असंबद्धमम्मतिदाने
marwINA
MPIRITIALISAR
॥३५७॥
For Persona
Pivo
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव- चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३५८॥
दृष्टान्तमाह-किंवत् ?-तरुणवत् , पदैकदेशे पदसमुदायोपचारातरुणप्रभाचार्यः खरतराणां प्रसिद्धः तद्वत् , स च षडावश्यकवालाव-IM संगरिकाया | बोधे पर्युषणादिने पौषधव्यवस्थापनाय 'पूर्णिमासु च तिसृष्वपि चतुर्मासकतिथिवि'त्यत्र 'पूर्णिमासु चतसृष्वपि चतुर्मासकपर्यु
अद्विदलता | षणातिथिषु' इति विकल्प्य उक्तं च सूत्रकृदङ्गवृत्तावित्येवंरूपेण द्वितीयाङ्गवृत्तिमप्यभ्याख्यातवान् , यथा तेन मूढेन नातः परं कोऽपि सूत्रकृदङ्गवृत्तेर्वाचयिता ज्ञाता वा श्रोता वा भविष्यतीतिनिश्चित्यालीकैव सम्मतिर्दर्शिता तथाऽनेनापि, जिनदत्तादारभ्याध यावत्त. थामतसम्मतिदानेऽस्य गृहरीतिः, यतो जिनदत्तेन नवपदप्रकरणवृत्तिस्तथैवाभ्याख्याताऽतो मूलाचार्यप्रवृत्तिः सर्वैरप्यभ्युपगतेति| गाथार्थः ॥१४४।। अथ प्रवचनसारोद्धारवृत्तेरभिप्रायमाह_____ नबित्तीए संगरपमुहापडिएवि उत्तरूबदहि । विगइगयं विण्णेअं तप्पडिए पुण भवे नियमा॥१४५।।
तद्वृत्ती-प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ उक्तरूपलवणादिसंयुक्तदधि संगरिप्रमुखापतितेऽपि-संगरादिके अपतितेऽपि विकृतिगतं निर्विक|तिकं ज्ञेयं, पतिते पुनः-तत्र संसरादौ पतिते तु नियमात-निश्चियेन निर्विकृतिकमेव भवेत , प्रवचनसारोद्धारवृत्तिर्यथा “दधिवि|कृतिगतान्याह-"दहिए विगहगयाई घोलवडा घोलसिहरिणी करंयो । लवणकणदहिअमहिअं संगरिगाइंमि अप्पडिए ।॥१॥"त्ति, दधिविषये विकृतिगतानि पञ्च, घोलवटकानि, तथा घोलो-वस्वगलितं दधि तथा शिखरिणी-करमथितखण्डयुक्तदधिनिष्पन्ना,तथा| करम्बको दधियुक्तकरनिष्पन्नः, तथा लवणकणयुक्तं दधि मथितं राजिकारवाटकमित्यर्थः, तच्च संगरिकादिके अपतितेऽपि वि. |कृतिगतं भवति, संगरिकापुंस्फलशकलादौ पतिते पुनर्भवत्येव २८॥ इति गाथार्थः ॥ ४५ ॥ अथ खरतरामिप्राय दूषयितुं । युक्त्यन्तग्माह
॥३५८॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे 1134811
जं जम्मि उ अप्पडिए विगड़गयं तं च तंमि पडिअंमि । तप्पडिवक्खी विगई जह घयपडणे तहा भूअं ॥ १४६ ॥ यद्दध्यादिकं यस्मिन्नपतिते - संगरिकादिकेऽपतिते विकृतिगतं निर्विकृतिकं भवति, तच्च दध्यादिकं च तस्मिन् पतिते संगरि| कादिके पतिते तत्प्रतिपक्षी - निर्विकृतेर्विपरीता विकृतिरेव स्यात् यथा घृतेऽपतिते निर्विकृतिकं यदि तक्रादिकं तत्र घृते पतिते विकृतिरेवेति खरतराभिमतानन्दमृरिणा व्याख्यानं कर्त्तव्यं स्यात्, तच कथं न कृतमितिविचार्यमिति गाथार्थः || १४६ ॥ अथेष्टापतिं दूषयितुमाह
नेवं संगरिपडणे बिगड़गयं किंपि हुज विगईवि । तेणं तप्पडिएविअ वकखाणे पवयणे मेरा || १४७ || विकृतिवत् संगरकादिपतने किमपि दध्यादिकं विकृतिर्भवेत् तेन कारणेन तदपतितेऽपीति अपिशब्देन व्याख्याने श्रीसिद्ध| सेनसूरिकृते प्रवचने मेरा-मर्यादा स्याद्, अयं भावः - संगरिकादावपतितेऽपि सलवणं दधि निर्विकृतिकं भवति, पतिते तु सुतरां | स्यादित्यपिशब्दघटितं यच्छ्रीसिद्धसेनसूरिणा व्याख्यातं तदेव प्रवचनव्याख्यानमर्यादाविधायि स्यात् न पुनः खरतरमतमभक्ष्यविकल्पनयेति गाथार्थः || ४७|| अथ यावद्विकृतिगतं तावन्निर्विकृतिकप्रत्याख्यानवतां कल्प्यं स्यात्, संगरिकादियोगे चाभक्ष्यत्वादकल्प्यमिति विकल्पं तिरस्कर्तुं नियमाभावमाह
जं जं विगइयं खलु तं सवं निधिअंमि कप्पंति । णो निअमो जिणसमए महुमंसाईण सन्भावा ॥ १४८ ॥ यद्यद्विकृतिगतं तत्तत्सर्वं खलुरवधारणे निर्विकृतिक प्रत्याख्यानवतां कल्प्यमिति न नियमः जिनसमये - जैनप्रवचने, कुतो ?मधुमांसादीनामपि तद्भावात् निर्विकृतिकत्वाद्, यदुक्तं प्रवचनसारोद्धार एव - "महुपुग्गलरसयाणं अर्द्धगुलयं तु होड़ संसङ्कं । गुलपु
For Personal and Private Use Only
संगरिकाया अद्विदलता
।।३५९ ।।
www.jainlibrary.org.
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३६०॥
गलनवणीए अद्दामलयं तु संस || १ ||" इत्यादिग्रन्थेन मासादीनामपि निर्विकृतिकानि भणितानि न च तानि प्रत्याख्यानवतां सुये ह्युक्तानि, किंतु पुलपरिणामस्तीर्थकृद्भिस्तथा दृष्टः यथा स्वादिमाहारे गुडः, तद्ज्ञापनार्थमागमे भणितानि, भक्ष्याभक्ष्यविचारे तु संगरं द्विदलमिति प्रवृत्तिरागममूलिका श्रावककुलक्रमायाता वा स्यात्तर्हि मांसादिविकृतित्यागवतच्यागोऽपि स्वतः सुखावसेयः, तथा च व्यर्थमेव चतुर्थचरणकथनं खाद्येनेतिकृत्वा न कश्चिदानन्दस्वरिरौष्टिक औष्ट्रिकविकल्पितो वेतिगाथार्थः॥ १४८॥ अथ तथाविधसम्मतिदातारमुपालम्भय नाह
ता कम भकखसंकं भाविअ विदलंति संगरिप्पमुहं । आणंद सूरिवयणा लिहिअं संदेहदोलाए ।। १४९ ।।
यदि आनन्द सूरिरौष्ट्रिको न स्यात्तहिं सर्वमपि निर्विकृतिकं तत्प्रत्याख्यानवतां नियमेन कल्पत एवेति नियमाभावेऽप्यभक्ष्यशङ्कां भावयित्वा उद्भाव्य संगरिप्रमुखं द्विदलमित्यानन्दसूरिवचनात्कथं संदेहदोलावल्यां लिखितं ?, तल्लिखने चोभयोरपि प्रवचन| परमार्थानभिज्ञता सर्वजनप्रतीता स्याद् इह यद्यप्यन्त्यमभक्ष्यवर्गाद् विदलवर्गाच्च परित्याजनेन वक्ष्यमाणन्यूनक्रियारूपोत्सूत्रेऽप्यन्तर्भवति तथापि विवक्षer reaर्गे द्विदलवर्गे च प्रक्षेपादाधिक्यं त्वविरुद्धमिति तात्पर्यमिति गाथार्थः ॥ ४९ ॥ अथाधिकोत्सूत्रमुपसंहरन्नाह
एवं स्वरयरकुमए छविहमुस्सुत्तमहिअमिह वृत्तं । नं पायं बहुवार्य अण्णंपि इमाइ जुत्ती ॥ १५० ॥ एवं प्रागुक्तप्रकारेण खरतर कुमतेऽधिकमुत्सूत्रं षड्विधमुक्तं तत्प्रायो बहुवाद - प्रायशो वाहुल्येन बहुः - भूयान् वादो - निजकृतप्रकरणादौ लिखितत्वेन विवादो यत्रेति तत्तथा, अनया युक्त्या अन्यदप्युत्सूत्रजातं तन्मते स्वतो बोध्यमिति गाथार्थः ।। १५० ।।
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
अधिकोत्थू|त्रोपसंहारः
॥३६० ॥
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
धीप्रव
चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३६॥
TNA
इत्यधिकोत्सूत्रविधिदर्शितः, अथोनमुन्मत्रमाह
उनसूत्रे अह उणं उस्सुत्तं किरिआरूवंऽपणेगहा तेमि। तत्थवि जं बहखायं किंचि पववामि जहणायं ॥५१॥ स्त्रीजिन'अथेति 'यथोद्देशं निर्देश' इति न्यायादधिकोत्सूत्रप्ररूपणानन्तरमनक्रियारूपमुत्सूत्रं, तदप्यनेकधा-अनेकप्रकारं तेषाम्-औष्ट्रि
पूजानिषेधः |काणां मते, वर्तते इति गम्यं, तत्रापि बहुख्यातं-सर्वजनप्रतीतं यकिंचित , न पुनः सर्वमपि, प्रवक्ष्यामि, यथा वातं, गुरुमुखादितिगम्यमिति गाथार्थः ॥५१॥ अथोनोत्सूत्रविषये द्वारगाथायुग्ममाहथीजिणपूअनिसेहो पोसहपडिसहणं अपवंमिर । पोसहभोअणचाओ३ सावयपडिमाणमुच्छेओ४ ।। ५२ ।।
ममणाणं समणीहि समं विहारो जिणाण नाणत्ति५मासंकप्पविहारो न संपयंक ऊणमुस्सुत्तं ॥५॥
बीजिनपूजानिषेधः१ अपर्वणि-चतुष्प व्यतिरिक्ते श्राद्धानां पौषधकरणनिषेधः२ पौषधिकानां भोजननिषेधः३ श्रावकप्रतिमानिषेधः४ श्रमणीभिः सह श्रमणानां विहारनिषेधः५ संप्रति मासकल्पव्युच्छेदः६, उपलक्षणाद् गृहिणां पानस्याकारादयोऽपि | तेन निषिद्धास्तेऽपि 'गिहिणी पाणागार'त्ति वक्ष्यमाणगाथाया बोध्याः इन्युनमुत्सूत्रमिति द्वारगाथायुग्मार्थः ।। ५२॥५३॥ अथ खरतरमतमूलमुत्सूत्रमाहइत्थीणं जिणपूआपडिसहो खरयराण मूलेण। जिणदत्तण य भणिओ पासिअ रहिरं खु जिणभवणे ॥५४॥ - जिनपूजानिषेधः खरतराणां मूलेन-आद्याचार्येण जिनदत्तेन भणितः-प्ररूपितः, वीणां जिनपूजानिषेधे निदानमाह-'पासिति । खुरेवार्थ जिनभवने रुधिरं,पतितमिति गम्य, दृष्ट्व, अयं भावः-पत्तनगरे एकदा जिनभवनगतेन जिनदत्तेन (तत्र रुधिरं) दृष्ट्वा नथा
Merman
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
www.neborg
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
How
श्रीनव. चनपरीक्षा ४विश्रामे
विधक्लिष्टकर्मोदयाद्-अहो अपावित्र्यभाजः स्त्रियो न जिनपूजार्हा इति विकल्पामिनिवेशानिजसमुदायस्य पुरस्तात् स्त्रीणां जिनपू-10
ऊनसूत्रे जाकृत्यं निषिद्धवान् , परं स्त्रीणां जिनभवने प्रवेशोऽपि न युक्त इत्युपदेशावसरे पूजा न युक्तेत्युपदेशं ददतो जिनदत्तस्योपदेशा
स्त्रीजिनकौशल्यमपि बोध्यमिति गाथार्थः।।५४|| अथ तदपदेशं दपयितुमाह
पूजानिषेधः ___एगावराहजणिओ रमणीवग्गस्स होइ जो दंडो। जिणदत्तमए जुत्तो मुत्तो नीईसरूवेण ॥५५॥ 'एकापराधः' एकस्याः कस्याश्चित् स्त्रियोऽपराधः-प्रमादवशादाशातनालक्षणस्तेन जनितः-तद्धेतुको रमणीवर्गस्य-खीजातिमात्रस्य यो दण्डो-जिनपूजानिषेधलक्षणो भवति स जिनदत्तमते, एवेतिगम्यं, जिनदत्तमत एव, नान्यत्र, युक्तो-युक्तिसंगतः, कृष्ण| वाससि मपीतिलकमिव, यतः कीदृशो ?-नीतिः-न्यायस्तत्स्वरूपं नीतिस्वरूपं तेन मुक्तो-रहितः, जिनदत्तमतेऽयं न्यायो युक्तो, नान्यत्र, अन्यायस्यापि न्यायतयाऽभ्युपगमादिति गाथार्थः ॥५५।। अथ तन्मते न्यायो नास्त्येवेत्यत्र हेतुमाह-- न मुणइ पवयणमेरं न मुणइ जिणआणखंडणापावं । न मुणइ जणववहारं अइप्पसंगाइदोसेहिं ॥१५६॥
न जानाति प्रवचनमेरां-प्रवचनमर्यादा, तथा जिनाज्ञाखण्डनपापमपि न जानाति, यद्यपि जिनाबाखण्डने महापातकमिति वचोमात्रेण सर्वेऽपि कुपाक्षिका बुवाणा दृश्यन्ते तथाऽयमपि, परममिनिविष्टो घुसूत्रमपि मूत्रमेव मन्यतेऽतः सम्यगुत्सूत्रस्यैवापरिज्ञानात शुकवत पाठमात्रमेवोचरनवगन्तव्यः, तथा जनव्यवहार-लोकस्थितिमपि न जानाति, कैः कृत्वेत्याह?-अतिप्रसंगदोपैः-अति-I | प्रसंगदोषाम्न जानातीत्यर्थ इति गाथार्थः॥१५६॥ अथ प्रवचनमर्यादामाह-- केणवि कहिं पमाया विराहिअंकिंचि धम्मिअं ठाणं । तंमि अपुणो पवित्ती अपमाया सेत्ति जिणमेरा ॥१५७।।
॥३६॥
For Personad Pi
y
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा विश्राम ॥३३॥
ऊनसूत्रे स्त्रीजिनपूजानिषेधः
Khaandana
it WITHHTHHALPURA
HTTEAm
केनापि-पुंस्त्रीनपुंसकानामन्यतरेणापि क्वचिद्-अवसरविशेषे प्रमादाद्-अनाभोगाशक्यपरिहारादिलक्षणात् किंचिद्धार्मिक स्थान -जिनप्रतिमादि चारित्रपर्यन्तं विराधितम्-आशातनादिना सातिचारंकृतं खण्डितं वा भवेत् तस्मिन् यद्विराधितं तस्मिन्नेव पुनरप्रमादाप्रवृत्तिः 'से तस्य स्वतो गुदिनोदनाद्वेति जिनशासनमर्यादा, अयं भावः-केनचित्कथंचित्किचित्प्रमादादशक्यपरित्यागाद्वा| धर्मस्थानं विराधितं स्यात् ,तस्य तस्मिन्नेवाप्रमादात्पुनः प्रवर्तने तत्प्रत्ययमशुभकर्म विशीर्यंत,अत एवास्तामन्यत् ,खण्डितचारित्रा अप्याईकुमारादयः पुनश्चारित्रप्रतिपच्या स्वर्गापवर्गभागिनोऽनेके प्रवचने प्रतीताः, तथा प्रायश्चित्तविधावपि प्रमादात्प्रतिमापुस्तकादिविनाशे नवीनकारापणादिना शुद्धिरित्यपि प्रतीतमेव, न पुनः सर्वथा तजातेरपि ततः पृथकरणमिति गाथार्थः ।। १५७ ।। अथातिप्रसङ्गमाहअपणह अइप्पसंगो पुरिसेवि विराहणाइ पच्चकाव । तस्स व तबग्गस्स य चाए चाओ अ तित्थस्म ॥१०८॥
यदि प्रागुक्तं नाभ्युपगम्यते तर्हि पुरुषेऽप्यतिप्रसङ्गः, पुरुषेऽपि विराधनादिकमनेकधा प्रत्यक्षं दृश्यते, तद् विराधनादिकं दृष्ट्वा | तस्य विराधकस्य वा-अथवा तद्वर्गस्य-पुरुषमात्रस्य त्यागे-विराधितधर्मस्थानपरिहारे तीर्थस्य-चोऽप्यर्थ तीर्थस्यापि त्यागो भवति, अयं भावः-स्त्रीणामपावित्र्यं सार्वदिकं तु न संभवति, सर्वजनप्रतीतिबाधात् , नमस्कारादिपाटगणनाया अध्यकल्प्यत्वापत्तेच, किंतु कादाचित्कं, तत् पुरुषेपि ममानं, कादाचित्कवणवतः पुरुषादपि कदाचित्तथाविधत्रणायुद्धवरुधिरपानस्य संभवात् जिनभवने, ननु व्रणवतस्तत्र प्रवेशो न युक्त इति चेत्सत्यं, यद्येवं तर्हि तत्र गतस्यापि पुरुषस्य कदाचित्पादादिस्खलनादिसंभवेन तत्प्रभवरुधिरपातोऽनिवार्य एव, एवं विशुचिकावात्यादिप्रभवमप्यपावित्र्यमौदारिकशरीरसाधारणं कदाचिजातं तदा खीपुरुषमात्र
I HEAPluming
Hearan FIRMERARMINAILABILaltimami
JHERI
For Pesand Private Use Only
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥३६४||
प्रवेशनिषेधप्रसक्तिः शुनी तत्र गृहे नृत्यन्ती भातीति बोध्यमितिगाथार्थः || १५८ || अधातिप्रसङ्गं व्यक्त्या गाधयाऽऽहजं जं धम्मट्ठाणं नरनारिविराहिअं इहं नियमा । जिणदत्तघराया। सवं उच्छिन्नपुवं तं ॥ १५९ ॥ यद्यद्धर्मस्थानं-जिनपूजादेशविरतिसर्वविरतिलक्षणमिह नियमाद्विराधितं स्यात्तत्सर्व जिनदत्तघरा चारात्-तद्गृहरीतेरुच्छिनपूर्वं स्यात, तजातिमात्रस्यापि पुनस्तत्करणादुपदेशात्प्रतिषेधाच्च कुतस्तीर्थप्रवृत्तिरिति गाथार्थः ॥ १५९ ॥ अथोत्सूत्रपापापरिज्ञाने हेतुमाहनिअबुद्धिविगप्पेणं असुपि सुहंति मण्णमाणो अ । उस्सुत्तणाणरहिओ कहं बराओ मुणइ पार्व? ।। १६० ।। निजबुद्धिविकल्पेन - जिनानुक्तमपीदं सुन्दरं दृश्यत इत्येवमात्मीयकुविकल्पनया अशुभमपि - जिनाज्ञाबहिर्भूतत्वेनानन्तसंसारक्लेशहेतुभूतमपि शोभनं तथाविधकर्मपरिणतिबलेन जमालेवि स्वविकल्पनं मोक्षाङ्गमितिमन्यमानः उत्सूत्रज्ञानरहितः - उत्सूत्रानुत्सूत्र| विवेकपरिज्ञानशून्यो वराकः- तपस्वी कथं पापम् - उत्सूत्र हेतुकक्लिष्टकर्मबन्धलक्षणं कथमवगच्छति ?, नावगच्छतीत्यर्थ इति गाथार्थः ।।१६०॥ अथोत्सूत्रपापविपाकमाह-
उस्सुतभासगाणं बोहीनामो अनंतसंमारो। तहंसणंप पावं परूविअं पुण्णपणेहिं ॥ १६२॥
उत्सूत्र भाषकाणां - जिनाज्ञोत्तीर्ण प्ररूपकाणां बोधिः- जिनधर्मप्राप्तिस्तस्या नाशः - अनन्तकाललभ्यत्वादिकरणमतोऽनन्तसंसारः, यदागमः- “कालमणंतं च सुए अद्धापरिअडओ अ देणो । आसायणबहुलाणं उक्कोसं अंतरं होई || १ ||" इति श्रीआव० नि० (८५३) अत्राशातनाबहुल उत्सूत्रभाष्येव बोध्यः, तस्यैव प्रतिसमयं भावतस्तीर्थोच्छेद पातकलिप्तत्वाद्, एतच तीर्थव्यवस्थापनावसरे दर्शितमिति, यद्यनन्तस्यापि पर्यवसानं भवति तथाप्यनन्ताभिरुत्सर्पण्यवमर्पिणीभिर्जायमानत्वेनापर्यवसानतोच्यते, अत एव पुण्य
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
ऊनसूत्रे स्त्रीजिनपूजानिषेधः
॥३६४॥
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऊनसूत्रे
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विधामे ॥३६५॥
स्त्रीजिनपूजानिषेधः
प्रानः-तीर्थकरादिमिस्तद्दर्शनमपि-उत्सूत्रभापिणां चक्षुषा निरीक्षणमपि पापं पापहतुत्वात्प्ररूपितं-भाषितं,यदागमः-"जे जिणवय| मुत्तिणं वयण भासंति जे उ मण्णन्ति । मट्ठिीणं तहसणंपि संसारखुइढिकरं ||" इति भाष्यकारवच इति गाथार्थः ॥१६॥ अथ लोकव्यवहारमाहपरमण्णं भुजंतो कम्मवसा कोऽवि अण्णहाभूओ। नण्णेमि परमण्णं जुत्तंति न लोअववहारो॥ १६२ ॥
परमानं-पायसं भुञ्जानः कर्मवशात्-तथाविधवेदनीयोदयादन्यथाभूतो-विशुचिकावान्त्यादिभाग भूतः यावदायुः पर्यवसानादीघनिद्रामापन्नः,एवंविधं परमानमतः परमपरेषां-मृतातिरिक्तानां न युक्तं भोक्तुमिति न लोकव्यवहारः,किन्त्वास्तामन्ये,तस्यापि ताहगवस्थां विहाय शेषकालं तत्परमान योग्यमेवेति लोकव्यवहार इति गाथार्थः ॥१६२।। अथ लोकव्यवहारेऽतिप्रसङ्गमाह
इक्किममणमाई भेए भिण्णा उ माणवाणेगे। ता तुहवएसरत्ता भुंजंति कहगु कृराई ।।१६३॥ .. एककाशनादिभेद-यावन्तोऽशनपानखादिमम्बादिमानां कुरादिभेदास्तेषु विवक्षितककस्मिन्नपि भेदेऽनेके-बहवो मानवा-मनुष्याः भिन्नाः-पूर्वस्वभावात्स्वभावान्तरमापन्नाः, कालावस्थाविशेषे शोभनपूर्वावस्थातः अशुभामशनादिहेतुका रोगादिग्रस्तावस्थामापन्ना इत्यर्थः, एवं सति है जिनदत्त ! त्वदुपदेशरक्ता-एकापराधेऽपि तजातिदण्डो युक्त इति त्वद्वचनरचनरञ्जिताःनु इतिवितर्के कथं कूरादिकं भुञ्जते ?, किंत्वावयोरभिमता बुभुक्षेव श्रेयस्करी त्वद्भक्तानां, मा च त्वदीयैरपि नादृता, कथं तर्हि स्त्रीजनमात्रेण पूजानिषेधोऽङ्गीकृत इति नेत्रे निमील्य विचार्य लोकव्यवहारबाह्येन न भवितव्यमिति गाथार्थः ॥ १६३॥ अथ जिनदत्तेन स्त्रीणां जिनपूजा निषिद्धा, दिगम्बरेण च वीणां मुक्तिश्चेत्यनयोर्मध्ये को दक्ष इति दिदषिया प्रथमं द्वयोरुपदेशमाह
॥३६५॥
Imin Education Intematon
For Personal and Private Use Only
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ३६६ ॥
Jain Educationa
जिणदत्तो जिणपूजारहिआ रमणीउ जंति निवाणं । सिद्धणरिहाबि रमणी पूएउ जिणं भणइ खमणो || १६४ ॥ जिनदतः खरतरमताकर्षकः जिनपूजारहिताः स्त्रियो निर्वाणं यान्तीति भणति, क्षपणकस्तु सिद्ध्यनहः - मुक्तेरयोग्या अपि स्त्रियो जिनपूजां कुर्वन्त्विति भणतीतिगाथार्थः ॥ १६४ ॥ अथानयोः को दक्ष इत्याह
एवं दुहवि दक्खो खमणो निअमेण जेण जिणपूआ । मुत्तिउवाओ भणिओ कलं पुण कारणायत्तं ।। १६५ ।। एवम् अमुना प्रकारेणोपदेशप्रवृत्तयोः जिनदत्तक्षपणयोः क्षपणको दक्षो-निपुणो, येन कारणेन जिनपूजा तावन्मुक्त्युपाय :मोक्षहेतुः, स च भणितः - प्रकाशितः, कार्य पुनः कारणायत्तमिति कारणे सिद्धे कार्यमनिच्छाविषयोऽपि सिद्ध्यति, यथा तीर्थकृतां | सिद्धिमनिच्छतामपि तदनुकूलानुष्ठान विधायित्वात् स्वत एव सिद्धिसिद्धिः, 'सामग्री हि कार्यमवश्यं जनयतीति न्यायात्, क्षपणको जिनदत्तापेक्षया दक्षो न पुनर्धर्मिणां प्रशंसनाई इतिगाथार्थः॥ १६५ ॥ अथ जिनदत्तस्य क्षपणकापेक्षया निकृष्टत्वे हेतुमाह
कारणनिमेहणेणं कपि निसेहिअं हवइ नियमा । तेणं खमणा दुगुणं पावं जिणदत्तवयणेणं ॥ १६६ ।। कारणनिषेधनेन - मुक्तिकारणजिनपूजाप्रतिषेधेन कार्यमपि - जिनपूजाजन्यमुक्तिलक्षणं फलमपि नियमान्निषिद्धं भवति तेन कार| णेन क्षपणकाञ्जिनदत्तवचनाङ्गीकारेण द्विगुणं स्त्रीणां कार्यकारणरूपोभयपदार्थनिषेधनेन पापं विज्ञेयमिति सिद्धं क्षपणकात् खरतरो | निकृष्ट इति गाथार्थः । । १६६ ।। अथौदारिकशरीरत्वेनापावित्र्य साम्येऽपि स्त्रीणां जिनपूजा निषिद्धा, न पुनः पुरुषाणामित्यत्र हेतुमाहपुषं विराहिओ मोडणंतोदिअपावरासिनारीहिं । पावावणयणकाले गलग्गहो जेण निम्मविओ || १६७ || पूर्व - पूर्वजन्मन्यनन्तोदितपापराशिभिः जिनदत्तोपात्ताभिर्जिनदत्तो विराधितः क्वचिन्महत्यामापदि पातितोऽभूत् तेन कारणेन
For Personal and Private Use Only
अनसूत्रे स्त्रीजिनपूजानिषेधः
॥३६६ ।।
www.jninelibrary.org
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऊनसत्रे
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३६७॥
स्त्रीजिनपूजानिषेधः
प्राग्जन्मवरण मद्वेरिण्य इमाः स्त्रियो जिनपूजाविधानेनानन्तान् पापराशीन् मा प्रक्षिपन्वितिधिया पापापनयनकाले-जिनपूजाकरणेन पापराशिक्षयावसरे गलग्रहो निापितः-पापराशिक्षयहेतुजिनपूजातो गले गृहीत्वा पृथकृताः, ननु जन्मान्तरविराधितास्ता| इत्यत्र किं लिंगमिति चेदुच्यते, जिनपूजातः पृथकरणमेव लिङ्गमिति गाथार्थः ॥६७॥ अथ खरतरः शङ्कतेणणु तित्थयरेण समो मूरी भणिओ जिणागमे पयडं । तेण पवाट्टिअपूआपडिसेहे कह णु उस्सुस्तं ? १९८॥ - ननु भो जिनागमे तीर्थकरेण समः-तीर्थकरसमानः सूरिः-आचार्यः प्रकट भणितः तत्प्रवर्तितपूजाप्रतिषेधः नु वितर्के कथमुन्मत्रं ?, न कथमपीति गाथार्थः ॥१६८|| अशोत्तरमाह
एवं चे दत्तंजलि उस्सुत्तं तुह मयंमि संपण्णं । पुत्तिनिसहप्पमुहं तम्मयमूहि जं वुत्तं ॥१६७॥ एवं चेत्तर्हि त्वन्मते-खरतरमते उत्सूत्रं दत्ताञ्जलि संपन्नम् , अतः परं खरतराभिप्रायेणोत्सूत्रं कदापि कस्यापि न भवेद् , यतो मुखपोतिकाप्रमुखं तन्मतम्ररिभिः-आञ्चलिकाचार्यरुक्तम् , एतावता दिगम्बरादिपाशपर्यन्ता नोत्सूत्रिणो भवेयुः, तत्तन्मार्गस्य तदीयतदीयाचार्यैरुक्तत्वात् , न चेष्टापत्तिः, त्वदीयपूर्वजैराकाश्चलिकागमिकादयो गणधरमाईशतकवृत्तौ "मुद्धाणाययणगये"ति गाथावृत्तौ प्रत्येकं नामग्राहं पिता इति गाथार्थः ॥१६९।। अथ तात्पर्यमाह
तम्हा मो जिणसरिसो सम्म जो जिणमयं पयासेड़ा इहरा उ पावपुंजो परिवजो पुण्णसहिं ।।१७।।
तस्मात्स एवाचार्यों जिनसदृशः यो जिनमतं मम्यक यथावस्थितं प्रकाशयति,इतरथा स पापपुञ्जः--केवलपापात्मा परित्याज्यः |-दूरं दूरेण परिहरणीयः, कै?-'पुण्यसंजः' पुण्या-मिथ्यात्वादिकालुप्याप्रतिहता संज्ञा येषां ते तथा, यद्वा पूर्णसंज्ञाः सम्यग्दृष्टय
MINUTMINisualiHIN AsianPeritalin Real HIMPORILASPIRDAriHIRALHARIRAHARI
iteeMINSamnila H ASHAmaintamaulilan
॥३६७॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऊनसूत्रे
श्रीमत्रचनपरीक्षा ४विश्रामे
स्त्रीजिन
इत्यर्थस्तैः पुरुषजिनवचनवितथप्ररूपको र्दशनमात्रतोऽपि त्याज्य इतिगाथार्थः ॥१७०।। अथ सूरिकृतं यत्प्रमाणं तदाहमृरिकयपि पमाणं तं चिअजं असढभावसंजणि निरवलं अणिवारिअमपणेहि बहुस्सुआणुमयं ॥१७॥
पूजानिषेधः मरिकृतमपि-आचायप्रवर्तितमपि चिअति एवकारार्थे तदेव प्रमाणं-सत्यतयाऽभ्युपगन्तव्यं यदशठभावेन-निर्मायितया -7 जुभावेनेत्यर्थः संजनितं-सम्यक् पर्यालोचनया विहितं, तदपि निरवयं-निष्पापं प्रवचनानुपघाति तथाऽन्यैरनिवारितं-'मा इत्थं | कुरु' इत्येवंरूपेण नान्यबहुश्रुतस्तत्कालवर्तिभिः प्रतिषिद्धम् , एवंविधमपि बहुश्रुतानामनुमतं तत्कालवर्तिसर्वगीतार्थसम्मतं यथा पयुषणाचतुर्थी,नहि तदानीं कालकाचार्यप्रवर्तिता चतुर्थी केनापि प्रतिषिद्धा,न वा नानुमता,अत एवाय यावदच्छिन्नप्रवृत्तिमती तीर्थसम्मतेति गाथार्थः ॥१७१॥ अथ स्त्रीजिनपूजानिषेधकोऽपि चतुर्थीपयुषणाप्रवर्तकवद्भविष्यतीति खरतराशकापराकरणायाह- ... जिणपूआपडिसेहो मावलो असढभावणाइण्णो। अण्णनिवारिअबहुसुअअणणुमओ तेण विवरीओ ॥१७२।।
जिनपूजाप्रतिषेधस्तावत्सावद्यः "जिणपूआविग्धकरो हिंसाइपरायणो जयइ विग्घ" मित्यादिवचनाजिनपूजाविघ्नकरो महापातकी, प्रवचनोपघाती च, अत एव शठभावानाचीणों, न पुनरशठभावाचीर्णः, एवंविधोऽपि न केनापि न निवारितः, अपितु कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचार्यप्रभृतिभिरनेकैबहुश्रुतैरनेकशी निवारितोऽपि स्वाभिनिवेशमत्यजन् सङ्घभीत्या उष्ट्रमारुह्य जावालपुरे गतः,यदुक्तं"जिनदत्तक्रियाकोशच्छेदोऽयं यत्कृतस्ततः। सवोक्तिभीतितस्तेऽभृदारुह्योष्ट्र पलायन ।१॥"मिति वृद्धः, तेनैव बहुश्रुतानां न सम्मत इत्येवमाचरणालक्षणतो विपरीतो-विरुद्धः, अत एवाद्यापि बहुश्रुतैर्निवार्यत एव, पर्युषणाचतुर्थी तु तत्प्रवर्तनकाले सर्वैरप्य
॥३६८॥ भ्युपगता, न पुनस्तत्प्रतिपक्षीभृतः कोऽप्यासीत , स्त्रीजिनपूजानिषेधकाले च तत्प्रतिपक्षभृता अच्छिन्नपरम्परागतनीर्थवर्तिनः स्त्री
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
www.neborg
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवaaपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३६९||
| जिनपूजाव्यवस्थापका आस्माकीना वादिश्रीदेवसूरि श्रीहेमाचार्यप्रभृतयो भूयांसो येषां भयेनोष्ट्रमारुह्य पलायनं जिनदत्तस्य | स्त्री जिनपूजानिषेधहेतुकं संपन्नम्, एतेन केचिदज्ञाः पर्युषणाचतुर्थीवत् स्त्री जिनपूजा निषेधोऽप्याचार्यप्रवर्तितः प्रमाणमिति वदन्ति | तेऽपि तिरस्कृताः, यत्किंचिदाचार्यप्रवर्त्तितस्य प्रामाण्याभ्युपगमे प्रवचनमात्रस्याप्युच्छेदापत्तेरित्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः ॥ १७२ ॥ अथ स्त्रीजिनपूजानिषेधे निगमनमाह
पण तित्थसम्मय पर्यट्टि तहविहेण पुरिसेण । तं सर्व्वं अिणआणा नऽण्णपि अनंतस्तु ।। १७३ ।। एतेन प्रागुक्तयुक्तिप्रकारेण तथाविधागमव्यवहारियुगप्रधानादिपुरुषेणाच्छिन्नपरम्परागततीर्थमम्मतं प्रवर्तितं तदेव जिनाज़ा, न पुनरन्यदपि जिनदत्तसदृशेन तत्समुदायसम्मतमप्युक्तं प्रमाणं भवति, किंवद् ? - अनन्तरोक्तवत् - स्त्री जिनपूजानिषेधो न तीर्थप्रमागं तद्वत्, तथाऽन्यदप्युक्तं वक्ष्यमाणं च खरतरमताकर्षकप्रवर्त्तितं न प्रमाणमिति गाथार्थः || १७३ ।। अथेह प्रकरणे स्त्रीजिनपूजा| विषये सिद्धान्ताक्षराणि कथं न दर्शितानीति स्वकीयानामपि केषांचिच्छङ्का स्यात्तदपाकृतये प्राह
इह सुत्तसम्मईए पओअणं नत्थि जेण तयणं । मूढमुहमुहरूवं सामायारित्ति अम्हाणं ॥ १७४ | इह प्रकरणे मुकसिद्धान्ते स्त्रीणां जिनपूजा भणितेत्येवंरूपेण सूत्रसम्मत्या प्रयोजनं-फलं नास्ति, तत्र हेतुमाह-येन कारणेन स्त्रीजिनपूजानिषेधरूपाऽस्माकं सामाचारीति मूढमुखमुद्रारूपं तद्वचनं तेषां साम्प्रतीनानां खरतराणां वचनं विद्यते, अयं भावः ननु भोः खरतर ! स्त्रीपूजानिषेधः किं सूत्रोक्तोऽच्छिन्नपरम्परागतो वेत्येवंरूपेणोदीरितोऽप्याष्ट्रिको भणति न हि वयं स्त्रीजिनपूजा सिद्धान्ते निषिद्धेति ब्रमः, किंत्वस्माकं गच्छ मामाचारीति, एतद्वचनं मूर्खाणां मुखमुद्रा स्याद्, एतद्वचनश्रवणमात्रेण जिनवचनानवगत
For Personal and Private Use Only
ऊनसूत्रे स्त्रीजिनपूजानिषेधः
।।३६९।।
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३७०||
ऊनसूत्रे स्त्रीजिनपूजानिषेधः
परमार्थास्तुष्टिभाजो भवन्ति-अहो एतेऽपि सम्यग्वादिनो दृश्यन्ते इति,ये तु जिनवचनपरमार्थज्ञास्ते तावदित्थं विचारयन्ति-राज- धनमादाय नश्यच्चौरः हेरिकैर्गृहीत्वा राजसमीपमानीतो निजकुलाचार पूत्कुर्वाणः- अहो अयं सत्यवादीतिकृत्वा किं राज्ञा मोच्यते?, एवमयमपि, अन्यथा लुम्पाका अपि तथा वक्ष्यमाणा उपेक्षणीयाः सत्यवादितया वा वक्तव्याः स्युरित्यादि स्वयमेव पर्यालोच्यं, गणसामाचारीवक्ता तथाविधो धृतों न विश्वसनीयः, किंतु यथा ननु भो चौर! त्वत्कृत्यं शुभमशुभं वेति नोदितो जगत्स्थितिविलोपाशक्तोऽशुभमेव बूते,तद्दण्डोऽपि तन्मुखादेव कर्त्तव्यो भवेद् , एवमत्रापि ननु भो जिनदत्तापत्य ! स्त्रीजिनपूजानिषेधरूपा त्वदभिमता सामाचारी किं सम्यगुतासम्यग्या?, इत्येवमुदीरितो यदि मृदुः स्यात्तर्हि सम्यगिति वक्तुमशक्तोऽसम्यगेव,परं गच्छसामाचारीति शरणं श्रयते, तदा च तद्वचनादेव तथा दण्डयोग्यः कर्तव्यः,अथ धूर्तः कश्चिद्धाष्टर्यभाग बूते-सम्यगेव, तदानीं प्रष्टव्यःभो ताइक्सामाचारी श्रीसुधर्मस्वामिनोऽच्छिन्नपरम्परागता उत त्वदमिमताचार्यात्प्रवृतेति?, तत्र प्रथमं विकल्पं वक्तुमशक्तो जिन| दत्ताचार्यादेव प्रवृत्तेति ब्रूते,तत्रैवमभिधातव्यं-भो खरतर! म आचार्यः किमागमव्यवहारी उत श्रुतव्यवहारी?, प्रथमो वक्तुमशक्यः, तदानीमागपव्यवहारस्य व्युच्छिन्नत्वात् , श्रुतव्यवहारे च श्रुतव्यवहारमुल्लङ्घय प्रवर्तमानो द्रष्टुमप्यकल्प्यः, यो यो यद्ययवहारवान स म तं तं व्यवहार पुरस्कृत्य प्रवर्तमानो जिनाज्ञाराधको, नान्यथा,एवं च सति श्रुतव्यवहारवानप्यागमव्यवहारिणोऽप्यधिकमात्मानं मन्यमानः कृत्यं स्त्रीजिनपूजानिषेधरूपं प्ररूपयन् कीदृशो भण्यते?,वक्तुमप्यशक्य इत्यर्थः, यतोऽद्यप्रभृत्येतादृशं प्ररूपणं न केनापि कृतम् ,अनेन च धार्थमवलम्ब्य विहितमतः सामाचारीति वचनं न तुष्टिहेतुः, सामाचारीवचनमप्याधुनिकानामेव, प्राचीनास्तु तदीयास्तीर्थऋद्भिरेव स्त्रीणां जिनपूजा निषिद्धा इत्यवादिषुः, यदुक्तं-आशातनाभङ्गभयादेव स्त्रीणां स्वहस्तेन जिनबिम्बपूजा
ARMERITAIIAN
PARSA
MUMBAIIMohall
Jan Education !
For Personal and Private Use Only
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
1130211
प्रतिषिद्धा, यदुक्तं - " संभवइ अकालेऽविहु कुसुमं महिलाण तेण देवाणं । पूआई अहिगारो न ओघओ सुत्तनिद्दिट्ठो ॥ १॥ न छिविंति जहा देहं ओसरणे भावजिणवरिंदाणं । तह तप्पडिमंपि सया पूअंति न सड्ढनारीओ || २ ||" इत्यादि जिनदत्तसूरिकृतस्य कुलकस्य जिनकुशलसूरिकृतायां वृत्तौ, अत्र स्त्रीजनमात्रस्य पूजा निषिद्धा, सापि जिनोक्तेति तीर्थकरकलङ्कदानं, या तु गाथाद्वयसम्मतिदर्शिता सा च स्वयं कृत्वैव शास्त्रोक्तमिति शास्त्रस्यापि कलङ्कदानं, नहि क्वाप्यागमे एतद् गाथाद्वयमस्तीति, अत एव खरतरजातिस्वाभाव्यावसम्मतिदानं प्रायः कलङ्कमेव बोध्यं ननु तथाविधोऽपावित्र्यहेतुकामाशातनां दृष्ट्वा श्रीजिनेन्द्रविषयक परमभक्त्युल्लसितमानसोऽस्मद्गुरुः स्त्रीणां जिनपूजां निषिद्धवान् तत्र को दोष इति चेन्मैवं, तीर्थकुद्गणधरादीनां तीर्थस्य च महाशातनाकारित्वाजिनाज्ञामन्तरेण तीर्थकुदुद्देशेनाषि कृतस्य कृत्यस्य महानर्थहेतुत्वाद्, यदाहुः श्रीहरिभद्रसूरिपादाः- “समतिपचित्ती सवा आणाचज्झत्ति भवफला चेव । तित्थकरुद्देसेणवि ण तत्तओ सा तदुद्देमा || १ ||" इति पञ्चाशकसूत्रे, अस्या वृत्तिर्यथा - स्वमतिप्रवृत्तिःआत्मबुद्धिपूर्विका चेष्टा सर्वा-समस्ता द्रव्यस्तवभावस्तवदिषया आज्ञावाद्या- आप्तोपदेशशून्या इति हेतोर्भवफलैब - संसारनिबन्धनमेव, आज्ञाया एव भवोत्तारणहेतुतया प्रणाणत्वादिति, ननु या तीर्थकरानुदेशवती सा भवफला युक्ता, नत्वितरा, जिनपक्षपातस्य महा| फलत्वादित्याशङ्कयाह - तीर्थकरोद्देशेनापि - जिनालम्बनतोऽपि, आस्तां ततोऽन्यत्र, खमतिप्रवृत्तिर्भवकलेवेति प्रकृतं कुत एवं? - यतो न | तच्वतः- परमार्थतः सा तीर्थकरोदेशवती स्वमतिप्रवृत्तिस्तस्मिन् तीर्थकरे उद्देशः प्रणिधानं यस्याः सा तदुद्देशा, य एवाज्ञाबाह्य वर्त्तत | इत्यभिधीयते, नापरः इति श्रीपञ्चाशकवृत्तिः। किंच तथाविधाशातनाहेतुरपावित्र्यं स्त्रीणां नाधुनिकादिकाल विशेषजन्यं, किंतु सर्वकालीनं स्वीस्वभावजन्यं तच्च तीर्थकरादिकालेऽपि समानं, एवं च सति स्त्रीणां जिनपूजा जिनादिभिर्न निषिद्धा जिनदत्तेन च निषिद्धे ति
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
ऊनसूत्रे स्त्रीजिनपूजानिषेधः
॥ ३७१ ॥
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥ ३७२ ॥
Jain Educationa
तीर्थकरादिभ्योऽपि किं जिनदत्तो लष्टतरः ? येन कदाचित्केनापीत्थं न प्ररूपितमयं चैतादृशः परमभक्तो येन तीर्थकर पूजाऽपि निषि| द्वेत्यादियुक्तिमिः म तिरस्करणीयः, परिहरणीयो दर्शनतोऽपीति गाथार्थः ॥ १७४॥ अथ किंवत्केन हेतुना तिरस्करणीय इत्याहपागयआगमसक्कयकरणं भारंतु सिद्धसेणोऽबि । जिणगणहरआसाई का वत्ता दुमगजिणदत्ते ? ||७५|| प्राकृतागमसंस्कृत करणं - प्राकृतभाषया आगमः - सिद्धान्तः स प्राकृतागमस्तस्य संस्कृतकरणं - संस्कृतभाषया रचनं प्राकृतसिद्धान्तं संस्कृतं करोमीति रचनावचनं भाषमाणः सिद्धसेनोऽपि - श्री सिद्धसेनदिवाकरोऽपि जिनगणधराशाती - तीर्थकृदाद्याशातनाकारी संपन्नः, अत एव तद्गुरुणा आक्रोशविषयीकृत्य पाराश्चितप्रायश्चित्तेन शुद्धीकृतः, का वार्त्ता द्रमकजिनदत्ते ?, षष्ठयर्थे सप्तमी प्राकृतत्वाद्, वराकस्य जिनदत्तस्य का वार्त्ता ?, तद्विषये वार्त्तापि नोचिता, अत्यन्तानुचितप्ररूपकत्वेनाग्राह्मनामेत्यर्थः, उपनययोजना | त्वेवं- श्रीसिद्धसेनदिवाकरेणापि प्रवचनगौरवनिमित्तं परमभक्त्या प्राकृतस्य सिद्धान्तस्य संस्कृतकरणे गुर्वभिलाषेण निजगुरुविंज्ञप्तो, गुरुणा पाणिप्रहारेणाहतो गुरोः पादयोर्लमः, शंतव्यो ममापराधः प्रायश्चित्तं च दातव्यमित्युक्ते गुरुणा भणितो- वत्स ! संस्कृतभाषया रचितः सिद्धान्तो यदि बालादीनामुपकारको भविष्य तर्हि त्वदपेक्षया सर्वाक्षरसंनिपातनिपुणत्वेन महाशक्तिभाजो गणधरा एव तथारचयिष्यन् तैस्तु सत्यपि सामर्थ्यं प्रवचनानुपकारिणी संस्कृतसिद्धान्तरचनेति विचिन्त्य प्राकृतभाषानिबद्धः सिद्धान्तः कृतः, अतस्तव संस्कृत रचनाभिप्रायो वचनं चेत्युभे अप्यनुचिते, गणधरादिमहापुरुषाणां महाशातनाहेत् इति भणित्वा पाराश्चिकप्रायश्चितं दत्तम्, एवं स्त्रीस्वभावजन्ये जिनदत्तविकल्पितापावित्र्ये सत्यपि यदि स्त्रीणां जिनपूजाऽनुचिताऽभविष्यत्तर्हि जिनकल्पप्रतिपस्यादिवगणभृदादरा एवं न्यषेधयिष्यन् तैस्तु न निषिद्धा, अतस्तन्निषेधनं जिनदत्तस्य केवलं गणभृदाद्याशातनैव यथ स्पयोक्तं
For Personal and Private Use Only
ऊनसूत्रे स्त्रीजिनपूजानिषेधः
||३७२।।
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ३७३ ॥
| जिनेन्द्रविषयक परम भक्तयुल्लसिनेत्यादि तत्तु देवायत्तपुरुषवाक्यवदेवावमन्तव्यं सिद्धसेनोऽपि किमिन्द्रियपोपनिमित्तं तथा वचनवानासीदिति स्वयमेवालोच्यं, किंच - श्रीसिद्धसेनस्य गुर्वाज्ञामार्गणनिमित्तं तथावचनमभूत्, जिनदत्तस्य गुरोरभावात्स्वयमेव विकल्प्य तदुचितोपदेशद्वारा प्रवर्त्तितमपि अस्य च प्रायश्चित्तं तीर्थव्यतिरिक्तः को ददातीति वक्तव्यमिति गाथार्थः ।। १७५ ।। अथ तीर्थासम्मतस्य स्त्रीजनपूजानिषेधस्य भाषणे फलमाह
तित्थासम्मय भासणार सिओ तित्थस्स होइ आसाई । सो आसायणबहुलो निअमेण अनंतसंसारी ॥ १७६ ॥
तीर्थासम्म भाषणरसिको जिनदत्तादिसदृशः तीर्थस्य - साध्वादिचतुर्वर्णात्मकस्याशातको ह्याशासनाबहुलो नियमेन - निश्चयेनानन्तसंसारी, यदागमः- “आमायणबहुलाणं उक्कोसं अंतरं होड़ "नि श्रीआव० नि० इति गाथार्थः || १७६ ।। अथोक्तयुक्तया मृदशङ्कापि निरस्तेति दर्शयति-
खलु मगंतरे हिमिचाइमागमं वयणं । देसंतो दृरिकओ पवयणपरमत्थममुणंतो || १७७ ||
एतेन - प्रागुक्तप्रकारेण खलुरवधारणे 'मगंतरेहि' न्ति आगमवचनं मकारोऽलाक्षणिको देशयन् प्रवचनपरमार्थमजानन् दूरीकृत इत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं- कश्चित्प्राग्जन्मोपाञ्जिततधाविधसम्मोहक मोदयात् सम्यग्जिनवचनपरिज्ञानशून्यो मार्गामार्गविवेककरणाशक्तः पूत्कुरुते - ननु भोः ! पुरुषक्रमायातसामाचारी मार्गो मन्यते स च प्रवचने प्रमाणमेव, यदागमः - " कहण्णं भंते! स | मणा निग्गंधा कंखामोहणिअं कम्मत वेदेति १, गो० ! नेहि तेहिं णाणंतरेहिं दंसणंतरेहिं चरितंतरेहि लिंगंतरेहिं पत्रयणंतरेहिं पात्रयणंतरेहिं कप्पंनरेहिं मग्गंतरेहिं इत्यादि यावत् कखामोहणिजे क्रम्मं वेदेति" नि श्रीभग० शत० १ ३० ३ (२९) एतद्वृच्येक
For Personal and Private Use Only
न्यूनोत्सूत्रे अपर्वपौषधनिषेधः
॥ ३७३ ॥
.
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३७४।।
देशो यथा-तथा मागः-पूर्वपुरुषक्रमागता सामाचारी,तत्र केषांचिद् द्विश्वत्यवन्दनानेकविधकायोत्सर्गकरणादिकाऽऽवश्यकसामाचारी || न्यूनोत्सूत्रे तदन्येषां तु न तथेति किमत्र तचमिति, समाधिश्च गीतार्थाशठप्रवर्तिताऽसौ सर्वापि न विरुद्धा,आचरितलक्षणोपेतत्वाद् , आचर-| अपर्वपौषणालक्षणं चेदं-"असढेण समाइण्णं जं कत्थइ केणई असावजीन निवारिअमण्णेहिं बहुमणुमयमेअमायरि॥१॥"ति(पंच०४७६)
धनिषेधः प्रवचनवचना"च्छीभगवतीवृत्ती. इत्येवमागमवचनात स्त्रीपूजानिषेधात्मिकाऽपि मामाचारी कथं न प्रमाणमित्येवंविधं यद्वचनं तत्प्रव-PA चनपरमार्थानभिज्ञस्यैवेति बोध्यं, यतः बीजिनपूजानिषेधात्मिका सामाचारी नाचरणालक्षणोपेता, किंतु विपरीतेवेत्यत्र प्रागुक्तव्यनिकगे बिचायः,किंच-बहुमम्मतमन्याचरितं च प्रायस्तदेव भवति यदागमव्यवहारियुगप्रधानादिमूलकं स्याद् , यथा पर्युषणाचतुर्थी, अन्यथा “जम्म जं परंपरागयं तम्म तं पमाणं" इत्यादिवचनानुपपत्तेः, यतः परम्पराऽपि कि यत्किचित्पुरुषादारभ्याभ्युपगम्यते?, नहि मातिशय पुरुषमूलकमन्तरेण परम्परागतमिति भणितुं शक्यते, यत्किचित्पुरुषमूलकेऽपि परम्परागताभ्युपगमे दिगम्बरादिपाश-TANI पर्यन्तेभ्योऽपि प्रवृत्नं परम्परागतं वक्तव्यं स्यान ,तच कस्यापि नाभिमतं,यतः शतपदोकारेण खरतरो दृषितः,गणधरसार्द्धशतककारेण च शतपदीकारः स्तनिको दृषितः, एवं गकारक्तादयोऽपि परम्परं भाव्याः , अत एव श्रुतव्यवहारापेक्षया 'पावयणंतरेहि'न्ति पदं व्याख्यानयता प्रबधनमधीते वेत्ति वा प्रावचनः-कालापेक्षया बह्वागमः पुरुषः,तत्र एकः प्रावचनिक एवं कुरुते,अपरस्त्वेवमिति किमत्र नवमिति, समाधिश्वेह चारित्रमोहनीक्षयोपशमविशेषेणोत्सर्गापवादादिभावितत्वेन च प्रावचनिकानां विचित्रा प्रवृत्तिः, | नासो सर्वथापि प्रमाणम् , आगमाविरुद्धप्रवृत्तेरेव प्रमाणत्वादिति व्याख्यानं श्रीभगवतीवृत्ती,तत्र सर्वापि प्रवृत्तिःप्रमाणतया न भणिता, यतः श्रुतव्यवहारिणा प्रबतिनं तदेव प्रमाणं स्याद्यदागमानुपातिः, अन्यथा प्रबचनव्यवस्थाविप्लवः प्रसज्येनेत्यलं विस्त-10॥३७४॥
Jan Educationa intamational
For Personal and Private Use Only
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४विश्रामे ||३७५॥
न्यूनोत्सूत्रे अपर्वपौषधनिषेधः
रणेति गाथार्थः ॥१७७०।। अथ पुनपि न्यूनमुत्सूत्रमाह-- अट्टमिचउदसिपुण्णिमअमावसासुविअ पोमहो णण्णो। इअ संवरपडिसेहो जिणदत्तमा महामोहो । ७८॥
अष्टमीचतुर्दशीपूर्णिमावास्यासु 'चिय'त्ति एवार्थे तास्वेव पौषधो, नान्यः, अन्यासु तिथिषु न युक्त इत्यर्थः, इत्यमुना प्रकारेण संवरप्रतिषेधो जिनदत्तमते महामोहः-अनन्तभवभ्रमणहेतु नमिति गाथार्थः ॥१६८।। अथोक्ताशयरोगप्रतिकारमाह-- अट्टमिपमुहतिहीसुनिअमेणं पोमहो गिहीण वए । पडिवाइसु पुण नियमाभावो भणिओ अ तत्तत्थे॥१७९॥
अष्टमीप्रमुखतिथिषु नियमेन,प्रतिपदादिषु पुननियमाभावाद्गृहिणां-श्रावकाणां व्रते पौषधो भणितः,क्क ?-तत्वार्थे-तवार्थभाप्यादावित्यर्थः, तत्वार्थादिकमाह--"दिग्देशानर्थदण्डविरतिसामायिकपौषधोपवासोपभोगपरिमाणातिथिसंविभागवतसंपन्नश्चे"ति तस्वार्थमूत्रं, 'पोपधोपवामः' पोषधः पर्वेत्यनान्तरं, मोऽष्टमी चतुर्दशी पञ्चदशीमन्यतमा वा तिथिमभिगृह्य चतुर्थाधुपवासिना व्यपगतस्नानानुलेपनगन्धमाल्यालङ्कारेण न्यस्तमर्वसावद्ययोगेन कुशसंस्तारकफलकादीनामन्यतमं संस्तारकमास्तीय स्थान वीरामननिषद्यानामन्यतममाम्थाय धर्मजागरिकापरणानुष्ठेयो भवतीति तत्त्वार्थभाष्यं, तट्टीका यथा 'पौषधोपचामो नामे त्यादिना | पौषधस्वरूपं निरूपयति, रूढ्या पौषधशब्दः पवसु वनत, पाणि चाष्टम्यादयः, माधनं कृतेति समासः, नामशब्देन वाक्यस्यालकृतिः, यस्य वा नियमविशेषः तस्येदं नाम पौषधोपवास इति मोऽयाख्यायते पौषधोपवाम इत्यादिना भाष्येण,अनर्थानन्तरमित्येकार्थता, सोऽष्टमीमित्यादि,सः-पौषधोपवासः उभयपक्षयोरष्टम्यादितिथिमभिगृह्य-निश्चिन्य बुद्ध्या अन्यतमा चेति-प्रतिपदादिति-11 थिम् , अनेन चान्यासु तिथिवनियमं दर्शयति.नावश्यन्तयाऽन्याम कर्तव्यः, अष्टम्यादिषु तु नियमेन कार्यवतुर्थायुपवासेनेति
MAIRANIHai HuminimilliamIDIO
PIRam ranicomadimanamannaahISimp
॥३७५।।
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
AIIMMM
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ।।३७६॥
न्यूनोत्सूत्रे अपर्वपौषधनिषेधः
...
H
inine
तत्वार्थवृत्तौ सप्तमाध्याये इति गाथार्थः ॥७९॥ अथ तत्वार्थवृत्तावेव वक्ष्यमाणं पदं भ्रान्त्युत्पादकमुद्भाव्य समर्थयितुमाहनत्तत्थवित्तिमाइसु न य पडि दिवसत्ति वयणमभिहाणं । तप्परमत्थो अट्टमिमाईसु पुणो पुणुच्चारो॥१८०॥ - तचार्थवृश्यादिषु तत्वार्थवृतिश्रीआवश्यकवृत्तिचूादिषु न प्रतिदिवसेति वचनाभिधानं, मकारोऽलाक्षणिकः, 'पौषधोपवासातिथिसंविभागौ तु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयौ, न प्रतिदिवसाचरणीया' वित्येवंरूपेण यद्वचनं तस्याभिधानं-कथनं तत्परमार्थः-तस्य तात्पर्यमष्टम्यादिषु तिथिषु पुनः पुनरुच्चारः कर्तव्य इत्यक्षरार्थः,भावार्थस्त्वयं-"पौषधोपवासातिथिसंविभागौ तु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयौ,न प्रतिदिवसाचरणीया"विति श्रीतच्वार्थवृत्त्याद्यनुसारेण निषेधस्य विद्यमानत्वात् कथं प्रतिपदादिषु भजनेति पराकूतं, तदयुक्तं, यतः तत्र प्रतिनियतदिवसगब्देन पौषधादिचिकीर्षया स्वाभिमतो दिवसो ग्राह्यः, स च पौषधाद्यकरणे प्रायश्चित्तप्राप्तिवशाचतुष्पादिरूपो नियमेन ग्राह्यः, शेषस्त्वनियमेनेति, तथा मा भवतु तदनुष्ठितानुष्ठानापर्यवमानं चारित्रोचारवजिनप्रतिमाप्रतिष्ठावडा पौषधोपचागनुष्ठानमपर्यवसायि मा भवत्वित्यर्थः, तत्र कालनियमार्थमाह-'न प्रतिदिवसाचरणीया विति. यद्वा स्वाभिप्राया| रूढद्वित्रादिदिवसानुगामित्वप्रतिषेधायाह-न प्रतिदिवसाचरणीयाविति, अयं भावः-नहि मचरितः पौषधो द्वितीयादिदिवसगामी भवितुमर्हति, नवा जिनप्रतिष्ठावन्सकृत्कृतश्चातिथिसंविभागः प्रतिदिवसमनुगच्छति, किं त्वतिथिसंविभागचिकीर्षुभिः प्रतिदिवसमुभावपि यथाशक्ति कर्तव्यावेव, कथमन्यथोपधानवाहनादिविधौ प्रथमदिवसे श्राद्धा अष्टादशादीन् पोषधान्न ग्राह्यन्ते ?, तस्मात्पौषधोपवासातिथिसंविभागौ तु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयाविति प्रथमं वाक्यं विवक्षितदिवसानुष्ठानस्यैव ज्ञापकं, न प्रतिदिवसाचरणीयाविति द्वितीयं वाक्यं तु कालनियमनापकम् , अत एव पौषधोच्चारालापकोऽपि "जाव दिवस अहोरत्तं पज्जुवासामी".
॥३७६॥
in Education Internation
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥ ३७७॥
त्यादि, न पुनः कापि "दिवस अहोरतं दुन्नि अहोरते वे "त्यादिपाठः संप्रदायादागतः, न चैतत्काल्पनिकं, तस्यार्थवृत्तिकृता तथैव प्रदर्शितत्वात्, तथा हि-यथाऽणुव्रतानि तथा गुणव्रतान्यपि सकृद्गृहीतानि यावज्जीवं भावनीयानि, शिक्षापदत्रतानि सामायिक| देशावकाशिकपौषधोपचासातिथिसंविभागाख्यानि चत्वारि, प्रतिदिवसमनुष्ठेये द्वे सामायिकदेशावकाशिके, पुनः पुनरुच्चार्ये इतियावत्, पौषधोपचासातिथिसंविभागौ तु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयौ, न प्रतिदिवसाचरणीयौ, पुनः पुनरष्टम्यादितिथिष्वनुष्ठीयेते इति, शि क्षा - अभ्यासस्तस्याः पदानि - स्थानान्यभ्यासविषयास्तान्येव व्रतानि शिक्षापदवतानि, गुणव्रतानि तु न प्रतिदिवसग्राह्याणि सकृद्याह्याण्येव इति तत्वार्थवृत्तौ पत्र १९४ सर्वपत्र २६३, अत्रोक्तवाक्यद्वयस्यापि पुनः पुनरष्टम्यादितिथिष्वनुष्ठेयेते इति परमार्थः प्रदशितः, अत एव प्रथमपञ्चाशक वृत्तौ श्री अभयदेवसूरिभिः पौषधोपवासातिथिसंविभागौ तु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयावित्येकमेव वाक्यं निगदितमिति गाथार्थः ॥ ८०॥ अथ विरोधमाह
सिक्खा पुण अवभासो करणिज्जं पइदिणं खु तंपि वयं । अट्ठमिमाइसु कज्जो नन्नासु विरुद्धवयणमिणं ॥ ८१ ॥
शिक्षा पुनरभ्यासो भण्यते, तत्र व्रतं प्रतिदिनं दिनं२ प्रति करणीयं- कर्त्तव्यम्, अन्यथाऽभ्यासस्यैवासंभवाद्, अभ्यासो हि प्रतिदिनं कर्त्तव्याः, यदुक्तं - "अञ्जनस्य क्षयं दृष्ट्वा वल्मीकस्य च वर्द्धनम् । अवन्ध्यं दिवसं कुर्याद्दानाध्ययनकर्मसु ॥ १||" इत्येवं सत्यप्यष्टम्यादिष्वेव पौषधो विधेयो नान्यास्विति विरुद्धवचनमिदमिति गाथार्थः ||८१|| अथ प्रतिबन्दीमाहसिक्वावसु चसुवि तिष्णि वयाई तु सम्मयाई तुहं । पइदिणकरणिजाई किं पोसहपंत भेएण! || ८२ ॥ शिक्षात्रतेषु चतुर्षु त्रीणि व्रतानि सामायिकदेशावकाशिका तिथिसंविभागनामानि तु तवापि - खरतरस्यापि प्रतिदिनं करणीयानि
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
अपर्वपौषधः
।। ३७७ ।।
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ३७८ ॥
सम्मतानि कि पौषधपतिभेदेन - पौषधस्य पतिभेदः क्रियते तत्र किं कारणं १, को वा पौषधस्थापराध इति गाथार्थः ॥ ८२ ॥ अथातिप्रसङ्गज्ञानाभावमाह
न मुण अइप्पसंग अतिहीणं संविभागकरणंमि । नवमीपमुहतिहीसुं उषएसंतोवि निल्लज्जो ॥ ८३ ॥ नवमीप्रमुख तिथिषु - पौषधिको हि पारणके साधुभ्यो दचैव भुंक्ते इत्यादिरूपेण नवम्यादिषु तिथिष्वर्थादतिथिसंविभाममुपदिशन्नषि निर्लज-लजारहितोऽतिथीनां साधूनां संविभागेऽतिप्रसङ्गं न जानाति, यदि शिक्षात्रतरूपोऽपि पौषधोऽष्टम्वादितिथिष्वेव | युक्तस्तर्ह्यतिथिसंविभागोऽपि तथैव युक्तो भवेत्, तथा च नवम्यादिषु तत्प्रतिषेघप्रसङ्गः, न चार्थादतिथिसंविभागो नवम्यादिष्वेव संभवतीति शङ्कनीयम्, अष्टम्यादिष्वपि जिनवल्लभेनापि भणनात्, तथाहि - "जो पुण आहारपोसही देसओ सो पुण्णे पञ्चकखाणे तीरिअ खमासमण दुगेण मुहपुतिं पडिलेहिअ खमासमणेण वंदित्ता भणइ इच्छाकारेण संदिसह भत्तपाणं पारावेह, पोरसि पुरिमड्ड चउविहार एक्कासणं निविअं आयंबिलं वा कथं, जा कावि वेला ताए पारावेमि, तओं सक्कत्यरण चेहए बंदिअ सज्झायं सोलस वीसं | वा सिलोगे काउं जहासंभवमतिहिसंविभागं दाउँ सुहहत्थपाए पडिलेहिअ नमोकार हमरतदृट्ठों भुंजे" इति पौषधविधिप्रकरणे, | मनु · सोऽतिथिसंविभागो द्वादशवतं न भण्यते, किंतु यदागमः- “साहूण कप्पणिअं जं नवि दिष्णं कहंचि किंपि तहिं । धीरा ज | हुत्तकारी सुसावगा तन्त्र मुंजंति ||१|| "त्ति श्रीउप०, इति चेश्चिरं जीव, 'तुष्यतु दुर्जन' इति न्यायाद्यथा द्वादशत्रत स्वरूपाभावेऽपि निर्जराहेतुत्वेन साधुदानमभ्युपगम्यते तथैकादशव्रतस्वरूपाभावेऽपि निर्जराहेतुत्वेन प्रतिदिनं पौषघोऽप्यभ्युपगन्तव्यों, न्यायस्य समानत्वादिति गाथार्थः ॥ ८३ ॥ अथ पौषधों हि प्रतिक्रमणवभियतकालानुष्ठानं भविष्यतीतिपराशङ्कामवाकरोति
For Personal and Private Use Only
अपूर्वपौषधः
।।३७८ ।।
.
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
पौषधः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३७९॥
पडिकमणं पच्छित्तं रयणीदिणपमुहपावसंबंधी । तद्दिती संवररूवे कह पोसहे जुत्तो? ८४|| प्रतिक्रमण-रात्रिकदेवसिकपाक्षिकचातुर्मासिकसांवत्सरिकलक्षण पञ्चविधमपि रजनीदिनप्रमुखपापसंबन्धिप्रायश्चित्तं तदृष्टान्तः संवररूपे पौषधे कथं युक्तो, म कथमपीत्यर्थः, प्रायश्चित्तं च यथोक्तमेव भवति, माधिकमिति गाथार्थः ॥४८॥ अथ प्रावधि नाधिकं भवतीति दर्शयति
असिइसय उववासा पच्छितं आगमुत्तमुक्कोसं । न तहा सेसतवेसुं संवररूवेसु निअमोवि ॥८५॥ अशीतिशतम्-अशीत्याधिकं शतमशीतिशतमुपवासाः उत्कृष्टं प्रायश्चित्तमागमोक्तं, न तथा संवररूपेषु शेषतपस्सु-गुणरत्मसंवत्सरादिषु नियमोऽपि, एतावदेव तपः कर्तव्यं नाधिकमितिनियमः,न क्वापि केनाप्युक्त इति गाथार्थः ॥८६॥ अथ गाथाचतुप्रयेन वृद्धाभिप्रायमाहअहवा सिक्खचउ पडिनिअयदिशमि अंतिम जुअलं। इअ हरिमहप्पमुहाण वयं सिद्धंतसुपसिद्धं ॥८६॥ तत्थ पडिनिअसहो विवक्खिअस्थाण पायगो होइ । सावि विवक्खा दुविहा मिअमामिअमेहिं गाया ॥४७॥ णिअमेणवमिपमुहा अणिअमेणेहरासु अ तिहीसु । तेणं न पडिदिवसाचरणीआ मिअमपडिसेहो ॥६॥ __ अभवेति वृद्धवादाभिप्राये, शिक्षाचतुष्क-शिक्षाबतचतुष्टये प्रतिनियतदिनेऽतिमं युगलं-पौषधातिथिसंविभागलक्षणमिति-अमुना प्रकारेण हरिभद्रप्रमुखाणां वचः सिद्धान्तसुप्रसिद्ध-सिद्धान्ते श्रीआवश्यकवृत्यादिलक्षणेऽतिप्रसिद्धमिति गाथार्थः ॥ ४६॥ तत्र 'पौषधोपत्रासातिथिसंविभागौ नु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयावि'त्यत्र प्रतिनियतशब्दो विवक्षितार्थानां वाचको भवति, साऽपि विवक्षा
| ॥३७९॥
THI
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
अपर्वपौषधः
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३८॥
द्विविधा, काभ्यां ?-नियमानियमाभ्यां ज्ञातव्या, एका नियमेन विवक्षाऽपराऽनियमेन विवक्षा चेति गाथार्थः ।।८७।। अष्टमीप्रमु- खासु तिथिषु नियमेन-अकरणे प्रायश्चित्तसंभवानिश्चयेन पौषधः कार्यः,इतरासुच-प्रतिपदादिषु चानियमेन-अनिश्चयेनेति,तेन कारणेन न प्रतिदिवसाचरणीयाविति नियमप्रतिषेधो बोध्य इति गाथार्थः ॥८८॥ अथ दृष्टान्तवाक्यमाहजह साहूणं दाउं भुंजिज़ सुसावओ न इअराणं । अहव दिवर्षभयारी नय रत्तिमभिग्गहो अम्हं ।।८९॥
सुश्रावकः साधुभ्यो दचैव भुञ्जीत, नेतरेभ्यः श्रावकादिभ्यः, अत्र श्रावकेभ्यो दवैव भुञ्जीतेतिनियमनिषेधो, न पुनस्तद्दान| निषेधः, तथा दृष्टान्तान्तरमाह-'अहव'त्ति अथवा दिवसे ब्रह्मचारी न च रात्रिमिति,रात्रिमङ्गीकृत्य दिवा ब्रह्मचारी न रात्रावित्यर्थ | | इत्यभिग्रहोऽस्माकमिति त्रुत्राणस्य श्रावकस्य न रात्री ब्रह्मचारित्वनिषेधः संपन्नः, किंतु नियमाभावः, अन्यथाऽवश्यमब्रह्मसेवनं प्रसज्येत, तच्च प्रवचनेऽत्यन्तं निन्द्यमित्येवं दृष्टान्तद्वयेनाष्टम्यादिषु नियमेनान्यासु चानियमेनेति पौषधोऽभ्युपगन्तव्यः. अत एव सुबाहुप्रभृतीनां त्रयः पौषधा विपाकश्रुताङ्गे भणिता लभ्यन्ते, तथाहि-"तए णं से सुबाहुकुमारे अण्णया चाउद्दसमुद्दिट्ठपुणिमासिणीसु जेणेव पोसहसाला तेणेव उवा०२ पोसहसालं पमञ्जति उच्चारपासवणभृमि पडि०२ दन्भसंथारयं संथारेति दब्भसंथारयं | दुरूहतिर अमभत्तं पगेण्हतिर पोसहसालाए पोसहिए अट्ठभत्ति पोसहं पडिजागरमाणे विहरति"त्ति श्रीविपाकश्रुताङ्गे,तथा| नवपदप्रकरणेऽन्यतिथिसंविभागानियम उक्तः,तथाहि-"अयं च यद्यपि श्रावकेण सदा कर्तव्य एव, यदुक्तं-"पइदिण भत्तपाणेण,
ओसहेण तहेव य । अणुगहेह मे भयव!,सावए उ निमंतए॥१॥" गृहं प्रविष्टे च साधावयं विधिर्यथा “गिहिमागयस्स साहुस्स,आसणं |निअमओ य दायत्वं । वंदिअ सयं विअरइ अहवा अणं दवावेइ ॥२॥" इत्यादि, तथापि पौषधोपवासपारणकेऽवश्यं साधुसंभवेऽमुं
। ॥३८०॥
For Personal and Private Use Only
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥ ३८१॥
कृत्या भोक्तव्यम्, अन्यथा विनियम इति नवपदवृत्तौ इति गाथार्थः ॥ ८५॥ अथ दूषणान्तरमाह
किंच मुणिसंविभागो नवमीपडवासु चैव नऽण्णासु । चउपवी तवपोसहगहिआ कह पक्खिअंते सो ? ॥ ९० ॥ किचेति दूषणाभ्युच्चये, खरतरमतेऽतिथिसंविभागो नवमीप्रतिपदोरेव तिथ्योः संपद्यते, नान्यासु तिथिषु यतञ्चतुष्प तपः पौ | वधगृहीता-चतुर्थादितपःसमन्विता पौषधनियता, तथा च कथं पाक्षिकान्ते- पाक्षिकपारण के पूर्णिमामावास्ययोः 'सो'ति अतिथि| संविभाग इत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं - पौषघोपवासातिथिसंविभागौ तु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेषावित्यागमबलेन चतुष्पमेव पौषधों | जिनाज्ञा, नान्यास्त्रिति खरतराकूतं, तत्रेदं प्रष्टव्यं भोः खरतर ! प्रतिनियतदिवसशब्देन चतुष्पयैवोच्यते उत यथासंभवदिवसो वा ?, आद्येऽतिथिसंविभागोऽष्टम्यादिषु तिथिष्वेव कर्त्तव्यः स्यात्, नवम्यादौ तु चतुष्पवत्वाभावाद्, द्वितीये पौषधिकानां भोजनानङ्गीकारेण | चतुष्प चतुर्थादितपःसमन्वितः पौषधः, अतिथिसंविभागस्तु तत्पारणक एवेति नियमे सिद्धे प्रतिपन्नवमीभ्यामतिरिक्तासु तिथिष्वति | थिसंविभागो न जिनाज्ञेति संपन्ने कथं पूर्णिमायाममावास्यायां वाऽतिथिसंविभागः कार्यते ?, पौषधमधिकृत्य यथा प्रतिपद्वितीयाद्या| स्तिथयस्तथाऽतिथिसंविभागमधिकृत्य पूर्णिमामावास्ये अपि, तस्माद्यथा श्री आवश्यकचूर्यादौ पौषधिकानां पारणके नियमेनातिथिसं| विभागोऽन्यत्र त्वनियमेन तथा पौषधोऽप्यष्टम्यादिषु नियमेन शेष तिथिष्वनियमेनेति गाधार्थः ||१०|| अथ पुनरपि न्यूनमुत्सूत्र साह .... भोपडिसेहो पोसहिआणं तमृणमुस्सुत्तं । भुत्तिजुअपोसहाणं जिणभणिआणं तु पडिसेहो ॥११॥
यत्पौषधिकानां भोजनप्रतिषेधस्तद्नमुत्सूत्रं भवति, अथोनत्वं व्यक्तीकरोति- 'भुत्ति'त्ति यतो भुक्तियुक्तानां - भोजनसंयुक्तानां | पौषधानां जिनभाषितानां तुरप्यर्थे जिनोक्तानामपि निषेधः, स न्यूनमुत्सूत्रमिति गाथार्थः ॥ ९१ ॥ पौषधिकानां भोजने युक्तिमाह
For Personal and Private Use Only
पौषधभोजनं
॥३८॥
.
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
श्रीप्रवपनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३८२॥
चाउद्दसहइचाइ आगमुत्त अ पुण्णिमाइदिणे । केवलपोसहवयणं तवनिअमो चउदसीइ दिणे ॥१२॥ 'चाउद्दसट्टमुद्दिट्टपुण्णिमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं सम्मं अणुपालेमाणा विहरंतीति प्रवचनोक्ते पूर्णिमादिने उपलक्षणादमावास्यायां केवलपौषधवचनं भणितं, चतुर्दशीदिने च तपोनियमश्चतुर्थलक्षणं तपोभणितम् , अर्थात्पूर्णिमायाममावास्यां च भोजनमेव संपन्नम्, अन्यथा पाक्षिके चतुर्मासकवत् षष्ठतप एवोक्तमभविष्यत् ,तच्च नोक्तम् ,अतः पौषधिकानां भोजनं सिद्धमपि प्रतिषेधयतो जिनदत्तस्य न्यूनमुत्सूत्रमिति गाथार्थः ॥९२॥ अथ ग्रन्थसम्मतिमाहसावयपडिकमणाईवुण्णिप्पमुहेसु भोअणं भणि। पौसहिआणं पोसहविहिपगरणमाइसुवि दिह।।९।।
श्रावकप्रतिक्रमणादिचूर्णिप्रमुखेषु पौषधिकानां भोजनं भणितं, तथा पोषधविधिप्रकरणादिषु च दृष्टं, पूर्वार्द्ध भणितमितिशब्देन चरितार्थत्वेऽपि यदन पृथक दृष्टमिति भणितं तत्पौषधविधिप्रकरणे विधिप्रपायां च घुणाक्षरन्यायेन यथार्थ पतितमित्यनादरसूचनार्थ बोध्यं, यथा भणितं तथा चाह "तत्थ जइ देसओ पोसहिओ सो भत्तपाणस्स गुरुसमक्खं पारावित्ता आवस्सिअं करेत्ता इरिआसमिओ गंतुं घरे ईरिआवहि पडिक्कमइ आगमणमालोअणं करेइ, चिइवंदणं, तओ संडासे य पमज्जेता पाउंछणगे निसीअइ, भायणं पमज्जइ, जहोचिए भोअणे परिवेसिए पंचमंगलमुच्चरेइ, तओ वयणं पमजित्ता असुरसुरं अचवचवं अदुयमविलंबिअं अप्परिसाडि मणवयणकायगुत्तो भुंजइ साहुच उवउत्तो. जायाए मायाए वा भोचा फासुअजलेण मुहसुद्धिं काउं नवकारसरणेण उहाणं, देवे वंदेइ, बंदणं दाउं संवरणं काउं पुणोऽवि पोसहसालाए गंतूण सज्झायंतो चिट्ठई"निश्राद्धप्रतिक्रमणसूत्रचूर्णी, तथा "चाउद्दसट्टमुदिपुण्णमासिणीए पईमासस्स अट्ठमि पक्खस्स उद्दिवा-अमावसा पुण्णिमा इति चन्द्रमाः पूर्णमा
बाणितं तथा चाह पडिकमइ आगमणमालाड, तओ वयणं पाजलेण मुहमुद्धि का
admAHANIBAPPARAMHINAHATHHAPalmalamalini
॥३८२॥
GM
Jan Education Internation
For Personal and Private Use Only
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
Humam
। पौषध
भोजन
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३८३॥
a
A
| सस्य तस्येयं पूर्णिमा, पडिपुण्णं पोसहति आहारपोसहादि, पोसहिओ पारणे अवस्सं साहूण भिक्खं दाऊण पारति, तेनोच्यते
समणे निग्गंथे फासुएसणिजं असणं४ पडिलामेमाणे विहरती"ति श्रीसूत्रकृदङ्गचूणों, अत्राहारपौषधिकस्य पारणं भणितं, तच्च | पूर्णिमाऽमावास्योदिन संभवति, यतोऽत्रैव पतिदशकोपरि-"अयमाउसो निग्गंथे पावयणे अद्वे सेसे अणटे जम्हा एवं प्रतिपद्यते तम्हा | उस्सिहफलिहा जाव पवेसा, जम्हा एवं तम्हा चाउद्दसट्टमीसु० तम्हा पारणए समणे निग्गंथे, तेणं एआरवेण विहारेणं विहरमाणे बहूणि वासाणि प्राप्नुवंतीति चतुर्दश्यष्टम्योस्तप उक्तं, पारणकं तदुत्तरदिवस एव स्यात् , म च दिनः पौषधसंयुक्तः पूर्णिमाऽमावास्या वा स्यादिति स्वयमेव पर्यालोच्यं । तथा “जे भिक्खू असणादी दिजा गिही अहब अण्णतित्थीणं । सो आणाअणवत्थं मिच्छत्तविराहणं पावे ||१|| जुत्तमदाणमसीले कडसामइओ उहोइ समण इवा तस्समजुत्तमदाण चोअग! सुण कारणं तत्थ ॥२॥ कामी सघरंगणओ थूलपइण्णा सि होइ दट्टवा । छेअणभेअणकरणे उद्दिट्टकडंपि सो भुंजे ॥३॥ इति श्रीनिशीथभाष्ये, जंच उद्दिष्टेकर्ड कडसामइओवि भुंजइ, 'एवं सो सबविरओ भवति, एतेणं कारणेण तस्स न कप्पइ दाउंति श्रीनिशीथभाष्यचूर्णी उद्दे० |१५, तथा 'तं सत्तिओ करिजा तवो उ जो वण्णिओ समणधम्मे। देसावगासिएणं जुत्तोसामाइएणं वा॥१॥इयं गाथा श्रीआवश्यकचूर्णी पौपधाधिकारेऽस्तीति बोध्यम् , अथ यथा दृष्टं तथा चाह-जो पुण आहारपोसही देसओसो पुण्णे पच्चक्खाणे तीरिए अ खमासमणदुगेण मुहपुत्तिं पडिलेहिअ खमासमणेण बंदिअ भणइ-इच्छाकारेण संदिसह भत्तं पारावेह पोरसि पुरिमड्दं चउबिहार | एक्कासणं निबीअमायबिलं वाच्यं, जा कावि वेला ताए पारावेमि, तओ सक्कथएणवि चेइए वंदिअ सज्झायं सोलस वीसं वा सिलोगे काऊजहासंभवमतिथिसंविभाग दाउं मुहहत्थपाए पडिलेहिअ नमुकारप्रवमरत्तदट्ठो झुंजइ,भणि च-"रागद्दोसविरहिआ वणलेवाइ
indaimIMILANIKHE
PalMINATIONINGHalist NISHARIRANIRAHIMAITHILITIEmilPAKHIHI NAUTHORI
॥३८३॥
Iain Education Interbo
For Personal and Private Use Only
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३८४ ॥
Jain Educational
TE
उबमाए झुंजंति। कट्ठितु नमुकारं विहीऍ गुरुणा अणुण्णायाः ॥ १॥" इत्यादि जिनवल्लभ कृतपौषधविधिप्रकरणे, अत्रोपधान| वाहिपौधविधिरयं न पुतः पौत्रतत्रतामपीति कथिद्वाचालो ब्रूते, तन्मुखत्रणपाचनहेतवे तद्योग्यविधिप्रपैव यथा - "तओ जइ पारणइसओ तो पञ्चकखाणे पुण्णे खमास मणदुगेण पुवं मुहपोति पडिलेहिअ वंदिअ भणइ-भगवन् ! भातपाणी पारावेह, उवहाणवाही भइ-नमुक्कारसहिअं चउबिहार, इअरो भणइ-पोरसिं पुरिम वा तिमिहाहारं एकासणं निवीअं अंविलं वा जा कावि वेला तीए | भत्तपाणं पारावेमि"त्ति इत्यादिखरतरपेयपानीययुतायां विधिप्रपायामिति, अत्रोपधानवाही पौषधिको भिन्न एवोक्तः, अतस्तत्पौषध| विधिप्रकरणे यद्भोजनं तत्सामान्येनैव बोध्यमितिगाथार्थः ॥ ९३ ॥ अथ पुनरपि तथाह
सावयपडिमा धम्मो बुच्छिष्णो दूसमाणुभावाओ । इअ दुज्जणदुब्वयणं अनंतभवकारणं णेअं ।।९४।। दुष्पमानुभावतः पञ्च मकालमाहात्म्यात् श्रावकप्रतिमाधम “दंसणवयसामाइ अपो सहपडिमा अवंभसच्चित्ते । आरंभपेसउद्दिट्ठवज | समणभूण आ|| १ || "त्ति गाथोक्तैकादशप्रतिमालक्षणो च च्छिन्न इति दुर्जनदुर्वचनमनन्तभवकारणम्-अनन्तभव भ्रमणहेतुरितिगाथार्थः ॥९४॥ अथहेतुमाह
जणं दूसमसमए सावयपडिमाण पालगो जोग्गो । उस्सग्गेण चरिते पंचासयचित्तिवयति ॥ २५६॥ यद्यस्मात् णमित्यलङ्कारे दुष्पमासमये उत्सर्गेण-मुख्यवच्या श्रावकप्रतिमापालक चारित्रे योग्यः पञ्चाशकोपाये, श्रीहरिभद्रसूरिकृतपञ्चाशकवृत्तौ भणितः, तथाहि - "जुत्तो पुण एस कमो ओद्देणं संपई विसेसेण । जम्हा असुहो कालो दुरणुचरो संजमो एत्थ ॥१॥ अस्या वृत्तिः- 'जुत्तों' गाहा, यद्यपि क्रमान्तरेणापि प्रव्रज्या स्यात् तथापि युक्तः संगतः पुनरितिविशेषणार्थः एषः - अनन्तः
For Personal and Private Use Only
प्रतिमानु
च्छेदः
IR
.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
MAIL च्छेदः
श्रीप्रव
रोक्तः प्रतिमानुष्ठानादिक्रमः प्रत्रज्याप्रतिपत्तो परिपाटिः, कथमित्याह "ओपन' सामान्येन, न तु सर्वथैव, तद्विनापि बहूनां | प्रतिमानु चनपरीक्षा प्रवज्याश्रवणात, कालापेक्षया विशेषमाह-साम्प्रतं-वर्तमानकाले विशेषेण-विशेषतो युक्त एव क्रमः,कुत एतदेवमित्याह-यतः का- III ४विश्रामे | रणादशुभः-अशुभानुभावः कालो दुष्पमालक्षणो वर्तते,ततश्च दुरनुचरो-दुःखासेव्यःसंयमः-संयतत्वमत्र-अशुभकालेऽतः प्रवजितु-
II 1॥३८५|| कामेन प्रतिमाभ्यासो विधेय इतिभाव इति गाथार्थः।। तन्त्रान्तरप्रसिद्ध्या प्रतिमापूर्वकत्वं प्रव्रज्यायाः समर्थयन्नाह-तंतंतरेसुवि इमो
आसमभेओ पसिद्धओचेव । ताइह जइअवं खलु भवाविरह इच्छमाणेहि।।शाति, अस्या वृत्तिः-तन्त्रान्तरेष्वपि-दर्शनान्तरेष्वपि, आस्तां | |जैनप्रवचने अनन्तरोक्तः आश्रमभेदो-भूमिकाविशेषो 'ब्रह्मचारी गृहस्थश्च,वानप्रस्थो यतिस्तथेत्यादिनोक्तस्वरूपः इउत्ति पाठान्तरं तत्र इत:--अशुभकालदुरनुचरसंयमलक्षणाद्धेतुद्वयाद् अथवा इतो-जैनप्रवचनातन्त्रान्तरेधिति,प्रसिद्धकश्चैव-सिद्ध एव,न तु साध्यो, यस्मादेवं तत्-तस्मादित्युक्तन्यायेनेह प्रतिमापूर्व वा प्रव्रज्यायां यतितव्यं यत्नो विधेयः,भवविरह-संसारवियोगमिच्छद्भिः-वाञ्छद्भिनिखिलशास्त्रप्रवरपारगतागमावलम्बिभिरिति गाथार्थः॥९५।। अत्र दुष्पमाकाले विशेषतः प्रतिमापूर्वकमेव चारित्रप्रतिपचिरुक्ता, तेन यः कश्चित् "साहूणं गोअरओ वुच्छिन्नो दूसमाणुभावाओ। अजाणं पणवीसं सावयधम्मो अवुच्छिन्नो॥१॥"त्ति गाथायां श्रा
वधर्मश्चात्र प्रतिमारूपो ब्रेय इति काल्पनिकमर्थमुद्भाव्य मुग्धान व्युदाहयति सोऽपि प्रतिक्षिप्तो बोध्यः,एवंविधस्यार्थस्य काप्याAV/ गमेऽनुपलम्भादितिगाथार्थः ।।१५।। अथ पुनरपि न्यूनमुत्सूत्रमाह
समणाणं समणीहिंगामाणुग्गामविहरण न सुह। इस उपएसी पयवणमेराओ दूरओ णेए ।९।। श्रमणीमः साध्वीभिः सह श्रमणानां-निर्ग्रन्थानां ग्रामानुग्रामविहरणं ग्रामानुग्रामविहारकरणं न शुभमित्यमुना प्रकारेणोपदेशवचनं ॥३८५।।
।
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
Mivw.jainelibrary.org
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
||३८६||
Jain Educationa in
प्रवचनमर्यादातो दूरतो दूरे ज्ञेयमितिगाथार्थः ॥ ९६ ॥ अथ साध्वीभिः सह साधुविहारे सम्मतिप्रदर्शनाय गाथामाहठाणायारष्पमुहे निसीह भासाइछेअंगथे वा । साहूण साहुणीहिं समं विहारो जिणाणाए ॥९७॥ स्थानाचारप्रमुखे स्थानाङ्गाचाराङ्गप्रमुखे निशीथभाग्यादिच्छेदग्रन्थे वा साधूनां साध्वीभिः समं विहारो जिनेनानुज्ञातः, यथाऽनुज्ञातस्तथा चाह- “पंचहिं ठाणेहिं समणे निग्गंथे निग्गंथिं गेण्हमाणे वा अवलंबमाणे वा णाइकमति, तंजहा - निग्गंथिं च णं अष्णयरे पसुजाइए पखिजाइए वा ओधाएजा तत्थ निग्गंधे निग्गंथिं गिण्हमाणे वा अवलंबमाणे वा णाइकमति १, निग्गंथे निग्गंथिं दुग्गंसि वा विसमंसि वा पक्खलमाणि वा पवडमाणि वा गेण्हमाणे वा अवलंबमाणे वा णाइकमति २, निग्गंथे निग्गंथि सेतंसि वा पंकंसि वा पणगंसि वा उदगंसि वा उक्कसमाणीं वा उज्झमाणीं वा गेण्ड० अव०णाति० ३, निग्गंथे निग्गंधि आरुहमाणे वा ओरुममाणे वा णाइकमति ४, खितइतं दित्तइत्तं जक्खाविट्ठे जाव भत्तपाणपडिअतिखितं निग्गंथे निग्गंथिं गेण्हमाणे वा | अवलंबमाणे वा णातिकमति ५, श्रीस्थानाङ्गे (४३७) एतद्वृत्तिर्यथा - 'पंचहि ' मित्यादि सुगमं, नवरं 'गिण्हमाणे 'ति बाह्रादावङ्गे गृहणन अवलम्बानः पतन्तीं बाह्रादौ गृहीत्वा धारयन्, अथवा 'सर्वगिअं तु गहणं करेण अवलंबणं तु देसंमि त्ति, नातिक्रामति स्वाचारमाज्ञां वा गीतार्थस्थविरो निर्ग्रन्थभावेन यथा कथंचित् पशुजातीयो - हप्तगवादिः पक्षिजातीयो ग्रधदिः 'ओहाएज' ति उपहन्यात् तत्रेति उपहनने गृह्णाति, नातिक्रामति, कारणिकत्वात्, निष्कारणत्वे तु दोषाः, यदाह-मिच्छतं उड्डाहो विराहणा फासभावसंबंधो। पडिगमणाई दोसा भुत्ताभुत्ते अ णायवा ।। ५१॥ इत्येकं १, तथा दुःखेन गम्यते इति दुर्गः, स च त्रिधा-वृक्षदुर्गः श्वापददुग्गों म्लेच्छादिमनुष्यदुर्गः, तत्र दुर्गे, उक्तं च- "तिविदं च होइ दुग्गं रुकखे १ मात्रय२ मणुस्स३ दुग्गं च "त्ति, तथा विषमे
For Personal and Private Use Only
साधुसा ध्वीविहार:
॥३८६ ॥
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
||३८७||
वा - गर्भपाषाणाद्याकुले पर्वते वा प्रस्खलिते वा गत्या प्रपतन्तीं वा भुवि, अथवा "भूमीए असंपत्तं पत्तं वा हत्थजाणुगादीहिं । पकूखलणं णाय पडणं भूमीह गत्तेहिं । । १ । ।" ति गृह्णातिक्रामति द्वितीयं २, तथा पङ्कः पनको वा सजलो यत्र निमज्ज्यते स सेकस्तत्र वा, पङ्कः पनको वा-आगन्तुकप्रतनुद्रवरूपः कईम एव ओल्यां वा अपकसन्तीं पनपनकयोः परिहसन्तीं अपोद्यमानां वा -सेके उदके वा नीयमानां गृह्णन्नातिक्रामति, गाथा नेह - "पंको खलु चिकखल्लो आगंतुं पतणुओ दवो पणओ । सुचिअ सजलो | सेओ सीइज जत्थ दुविहेवि ॥ १॥"त्ति, पंकपणएस नियमा ओकसणं वुज्झणं सिआ सेए । निमिअंमि निमञ्जणया सजले सेए सिआ | दोत्रि || १ || ति तृतीयं ३ तथा नावं 'आरुहमाणे' नि आरोहयन् 'ओरु हमाणे 'ति अवरोहयन्नुत्तारयन्नित्यथों, नातिक्रामतीति चतु| ४, तथा क्षिप्तं नष्टं रागभयापमानैश्चित्तं यस्याः सा क्षिप्तचिता तां वा उक्तं च- "रागेण वा भएण व अहवा अवमाणिआ महं | तेण । एतेहिं खित्तचित्त "त्ति, तथा द-सन्मानाहवञ्चितं यस्याः सा इप्तचित्ता तां वा उक्तं च-इति एस असम्माणा खित्तो सम्माणओ भवे दित्तो । अग्गीव इंधणे दिप्पड़ चित्तं इमेहिं तु || १|| लाभमएणवि मत्तो अहवा जेऊण दुजयं सत्तुं"ति, यक्षेण| देवेणाविष्टा अधिष्टिता यक्षाविष्टा नां वा, अत्रोक्तं- " पुढभववेरिएणं अहवा रागेण रागिआ संती । एतेहिं जखइट्ठ"त्ति, उन्मादम्| उन्मत्ततां प्राप्ता उन्मादप्राप्ता तां चा, अत्राप्युक्त - "उम्माओ खलु दुविहो जकखाएसे अ मोहणिज्जे अ । जक्रखाएसो बुतो मोहेण | इमं तु वृच्छामि ॥ १ ॥ रूवंगं दट्टणं उम्माओ अहव पित्तमुच्छाइ "त्ति, उपसर्गम् उपद्रवं प्राप्ता उपसर्गप्राप्ता तां वा, इहाप्युक्तं- "तिविहे अ | उवसग्गे दिवे माणुस्सए तिरिकखे अ। दिवे अ पुवभणिए माणुस्से आभिओगे || १ || विजाए मंतेण य चुण्णेण व जोइआ अणप्पन| स"त्ति, महाधिकरणेन साधिकरणा-युद्धार्थमुपस्थिता तां वा, मह प्रायश्चित्तेन सप्रायश्चित्ता तांबा, भावना चेह-अहिगरणमि कमि
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
साधुसाsafaहार:
||३८७||
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा
४ विश्रामे ||३८८||
उ खामे मुवडिआय पच्छित्तं । तप्पढमयाभरणं होइ किलंता व वहमाणा ॥ १॥" तथा भक्तपाने आभवं प्रत्याख्याते यया सा भक्तपानप्रत्याख्याता प्रत्याख्यातभक्तपाना वा तां, इह गाथा - अहं वा हेउं वा समणीणं विरहिए कहिंतस्स । मुच्छाए वडिआए कप्पइ गहणं परिण्णा| ए ||१||त्ति ५ तथा अर्थः कार्यमुत्प्रवाजनतः स्वकीयपरिणेंत्रादेर्जातं यया साऽर्थजाता पतिचौरादिना संयमाच्चाल्यमानेत्यर्थः तां वा, इह गाथा - अट्ठोत्ति जीऍ कर्ज संजायं एस अट्ठजाया उ। तं पुण संजमभावाचालिज्जतं समवलंबं || १ || ति पञ्चममिति श्रीस्थानाङ्गयृतौ, तथा आचाराङ्गे यथा-से भिक्खु वा भिक्खुणी वा आयरिअउवज्झाएहिं सद्धिं गामाणुगामं० आयरिअउवज्झायस्स हत्थेण हत्थे जावअणासायमाणा ततो संजयामेव आयरिअउवज्झाय सद्धिं जाव दूतिज्जेञ्ज वा" इत्यादि श्रीआचाराङ्गसूत्रे द्वितीयश्रुतस्कन्धे ईर्याध्ययने तृतीयोदेशके, एतद्दृश्येकदेशो यथा साम्प्रतमाचार्यादिना सह गच्छतः साधोर्विधिमाह 'से' इत्यादि, समिक्षुराचार्या| दिभिः सह गच्छंस्तावन्मात्रायां भूमौ स्थितो गच्छेत् हस्तादिसंस्पर्शो न भवतीति आचा० वृत्तौ, अत्र यद्यपि भिक्षुणीशब्दः | सूत्रोक्तोऽपि न व्याख्यातस्तथाऽप्यादौ व्याख्यातोऽत्रापि बोध्यः, प्रतिसूत्रं व्याख्याने वैयर्थ्यापत्तेः, अथ व्यक्त्या विहारविधिस्तु | निशीथादिभ्यो यथाऽवगम्यः स्यात्तथा चाह-जे भिक्खू सगणिच्चिआए वा परगणच्चिआए वा निग्गंथीए सद्धिं गामाणुगामे दूइजमाणे पुरओ गच्छमाणे पिट्ठओ रीयमाणे ओहय मणसं कप्पे चिंतासोगसागरं संपविट्टे करयलपल्हत्थमुहे अदृज्झाणोवगए विहारं करेइ | जाव करितं वा साइजति" इति श्रीनिशीथमूत्रे उद्दे० ८, एतद्भाष्यं यथा - णिग्गंधीणं गणधरपरूवणा खित्तमग्गणा वसधी । सेजायरवीआरे गच्छस्स य आणणा दारा || १ || पिअधम्मे दधम्मे संविग्गे वजतो अ तेअंसी । संगहुवग्गहकुसलो सुचत्थविद् गणाधिपती ||२|| आरोहणपरिणाहो चितमसो इंदिआइपडिपुण्णो । अह ओओ तेओ तेण होति अणोतप्पता देहे ||३|| खित्तस्स तु
For Personal and Private Use Only
साधुसा
ध्वीविहारः
||३८८||
.
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
साध्वीमिः सह विहारः
श्रीनवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३८९॥
पडिलेहा कायदा होति आणुपुबीए। किं वञ्चति अ गणधरी? जो वहती सोतणं चरति।।४।। संजतिगमणे गुरुगा आणादी सउणि- पेसिपेल्लणया। तुच्छेणवि लोभणयाआसिआवणादी भवे दोसा||५|| तुच्छेणवि लोहिन्जइ भरुअच्छाहरणि निअडिसड्ढेणं । गंतनिमंतणवहणे चेतितरूढाण अखिवणा ॥६।। एमादिकारणेहिं ण कप्पई संजईण पडिलेहा । गंतवं गणहरेणं विहिणा जो वण्णितो पुचि ||७|| गुत्ता गुसदुवारा कुलपुत्ते सत्तमंतगंभीरे। मीतपरीसहदविते अजासिञ्जातरो भणितो ॥८॥ घडकुड्डा सकवाडा सागारिख | भगिणिमातपेरंता । निप्पञ्चवायजोग्गा विच्छिन्नपुरोहडावसधी॥९॥णासन्ननातिदूरे विहिणा परिणतवताण पडिवेसे। मज्झत्यविकारागं अकुऊहलभाविआणं च॥१०॥ भोई मयहरमाई बहुसयणो वित्तको कुलीणो य । परिणवया अमीरू अणभिग्गहिओ अकोहल्लो॥११॥ वीआरे चउगुरुगा अंतोऽविअ तत्तिवञ्जिअनेव। ततिएबि जत्थ पुरिसा उचिंति वेसित्थिाओ अ॥१२॥ जत्तो दुस्सीला खलु वेसिथिणपुंसहढतेरिच्छा। सा तु दिसा पडिकट्ठा पढमा वितिआ चउत्थीआ||१३|| चारभडवोडमिंदा सालगतरुणाय जे अ दुस्सीला। उ
मामित्थीवेसिअ अपुमेसु अ पंति तु तदट्टी॥१४॥ हेहउवासणहेउं णेगागमणंमि गहणउडाहो। वाणरमकडहंसा छगलगसुणगाति तेरिच्छ।।१५।। जइ अंतो वाघातो बहिं तासिंततिअया अणुण्णाया। सेसा णाणुण्णाया अजाण विआरभूमीओ॥१६॥ पडिलेहिअंच खित्वं संजइबग्गस आणणा होइ । णिकारण मग्गंतो कारण पुरतो व समगंवा॥१७॥ णिप्पञ्चवायसंबंधिभाविते गणधरप्पवितिततिओ। असति ।। भए पुण सत्थेण सद्धिं कयकरणसहितो या॥१८॥ उभयद्याइनिविट्ठमा पेल्ले समणि तेण पुरतो ता । तं तु ण जुञ्जति अविणयविरुद्धभमयं पजयणाए।।१९।। इति श्रीनिशीथभाष्येऽष्टमोद्देशके,एतच्चूर्णियथा-'जे भिक्ख सगणेच्चिआए वेत्यादि,इआणि खेत्तसंक्रमणेति । | दारं, 'निग्गंधीण' दारगाहा, एरिसो संजतीगणहरो भवति, 'पिअधम्में णामेगे णो ददधम्मे एवं चउभंगो,ततिअभंगिल्लो गणधरो,
PREHELimitram RamritsNIRAMPATHI
॥३८९॥
For Pe
a nd Private Use Only
I
mr.jainelibrary.org.
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
वनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ३९०॥
Jain Educationa
संविग्गो दवे भावे अ, दवे मिगो, भावे साहू संसारभउद्विग्गो, मा कओवि पमाएण छलिजिहामिति सततोवउत्तो अच्छति, व| पावं तस्स भीरू 'उअते अस्सि'त्ति 'आरोह' गाहा उस्सेहो आरोहो भण्णति, वित्थारो परिणाहो भण्णति, एए जस्स दोऽवि तुल्ला | उवचि अमंसो-चली असरीरो, इंदिअपडिपुण्णो णो विगलिंदिओ, न चक्खुविगलादीत्यर्थः, 'अहो' ति एस ओओ भण्णति, तेओ जो सरीरे अणोतप्पता 'त्रपौषि लज्जायाम्' अलजनीय इत्यर्थः, वत्थाईएहिं जो संगहकारी, ओ सहभेस जेहिं उवग्गहपरो, क्रियापरो कुसलो, | सुत्तत्थे जाणतो विदू भण्णति, एरिसो गणाधिपती भण्णति, गणधरप्ररूपणेति दारं गयं । इआणि खेतपेहणेतिदारं 'खित्तस्स उ' गाहा, खेत्त पडिलहणकमो जो सो चेव आणुपुवी संजतीण खेतं संजतेहिं पडिलेहिअवं, णो संजतीहिं, तत्थवि गणधरेण, चोअग | आह- किं वच्यति गणधरो ?, उच्यते, जो वहति सो तणं चरति, एवं जो गणभोगं भुंजति, ततो आयरिअस्स चउगुरुं आणाइआ य दोसा, जहा सगुणी वीरल्लसउणस्स गम्मा भवति एवं ताओवि दुट्ठगम्माउ भवंति, सबस्स अमिलसणिजा भवंति, मंसपेसिअब विसयत्थीहिं पेल्लिअंति, तुच्छं स्वल्पं तेणवि लोभिअंति आसिआवणं - हरणं एवमादिदोसा भवंति 'तुच्छेणवि' गाहा, भरुअच्छे रूपवतीओ संजतीओ द आगंतुगवणियओ निअडिअसदत्राणं पडिवण्णो, विसंमिया, गमणकाले पवतिणि विष्णवेति, वहणठाणे मंगलठाणं, ताहं निवत्तेमि, संजईओ पट्टवेह, पट्टविआ, वहणे चेड़वंदणडा आरूढा, पर्यट्टिअं वहणं अखिवणंति, एवं हरणदोसा भवंति, 'एवमादि' गाहा, पुवंति ओहनिज्जुत्तीए दारं, इयाणि वसहिसिजायरेति दो दारा 'गुत्ता गुत्तदुवारा ' गाहा, वतीपरिखित्ता गुत्ता, जस्स कवाडं अस्थि सा गुत्तदुवारा, 'घणकुड्डा' गाहा, पकिट्टिगादि घणकुड्डा, सह कवाडेण सकवाडा, सेञ्जा| परमाउभगिणीणं जे धरेति संजतिवसहीए पेरंतेण डिआ दुडतेणगादि पञ्चवाया णत्थि, महन्त पुरोहडा य 'णासन्न' गाहा, विहवा - डारं
For Personal and Private Use Only
साध्वीभिः सह बिहारः
||३९०॥
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
साध्वीमिः सह विहारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३९१॥
प्रणहंता-परियवया मज्झत्थत्ता ण कंदप्पसीला गीआदिविकाररहिआओ संजईणं भोअणादिकिरिआसु अकोउआ धम्मेण साहुसाहुणीहि भाविआ, एरिसा पडिवेसवासिणीओ, वसहित्तिगयं, इआणि सिजायरेत्ति दारं, 'कुलपुत्तेति तिण्णि दारा पढिअसिद्धा, सो अ इमो 'भोग' गाहा, सत्तमंतो महंतमवि पओअणं अज्झवसति, उप्पण्णे पुण पओअणे अभीरू अणमिग्गहिअमिच्छचो सेसं | कंठं, दारं, इआणि विआरेत्ति,अणावायमसंलोगादी चउण्हं भंगाणं तेसिं कयमो पसत्थो ?,तेसिं किं विआरभूमी अंतो पसत्था बाहिं पमत्था ?,भण्णति-'बीआरे' गाहा, उस्सगेणं संजईणं अंतो विआरभृमी, जइ बाहिं विआरभृमि गच्छति तो आयरिअस्स चउगुरू, अंतो ततिअभंगे अणुण्णाय, तत्थवित्थीआवायं अंतो, विसेसभंगेसु चउगुरुं, ततिएवि जइ पुरिसा आवायति वेसिथिआओ अ तहावि चउगुरुं, 'जत्तो उ' गाहा, परदारामिगामी दुस्सीला, हेट्ठोवासण हेउं जत्थ लोहकरा थायंति, जत्थ य वानराइ तिरिआ बद्धा चिटुंति, जत्थ य इमे उवेन्ति, 'चारभडा गाहा, पंचालचड्डाइ घोडा सालातुरगपरिअगा उन्भामगवेसित्थिग अपुमेसु अ| तदविणो अण्णो आगच्छति, 'हे?'त्ति अस्य व्याख्या-'हेट्ठ उ' गाहा, गुज्झप्पदेसोवासणहेउं ते जइ उदिण्णमोहा संजतिं गेहंति तो उड्डाहो, 'तेरिच्छनि अस्य व्याख्या-वाणरपच्छद्धं, एए किल इथिअं अभिलसंति । 'जइ अंतो' गाहा,बहिआवि अ इत्थिाबातो तइयभंगो तो अणुण्णाओ। दारं । इआणिं गच्छस्स आणणंतिदारं, पडिलेह' गाहा,जया खेतातो खेत्तं संजतीओ संचारजति तदा निभए निराबाहे साहू पुरओ थिआ ताओ अ मग्गओ थिआ आगच्छंति, भयादिकारणे पुण साहू पुरओ मग्गतो पकखापकखि वा समंतओ वा ठिआ गच्छंति, 'निप्पच्च' गाहा, संजईणं संबंधिणो जे संजया तेहिं सहितो गणधरो अप्पवितिओ अप्पततिओ वा णिप्पचवाए: णेति, सप्पच्चवाए मन्थेण मyि णेति, जो बा संजओ- सहस्सजोही ईमच्छे वा कयकरणो
HTRIANRAMAILOPED SIDHARMAmmamim
SHISHINE
For Person
Prive
Only
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
IMINSAR
श्रीप्रव- | तेण सहितो ति, 'उभयट्ठा'गाहा एगे आयरिआ भणंति-पुरओवि असंजतीतो गच्छंतु, किं कारणमाह-काइअसम्बनिविटें संजई | साध्वीमिः चनपरीक्षामा वइणो पेल्लेहिन्ति, सा वा वइणं, तम्हा पुरओगच्छंतु, तं ण जुजति, कम्हा?,तासिं अविणओ भवति लोगविरुद्ध च,तम्हा उभयं ।।
सह विहार ४विश्रामे
जयणाए करेजा,का जयणा?, जत्थ एगो काइ सणं वा बोसिरिति तत्थ सबै निसिरति तत्थ सबै चिट्ठति,ताओवि चिट्ठिए द? || ॥३९२||
मग्गओ चेव चिटुंति.ताओवि पि ओसरीरचितं करेंति,एवं दोसा ण भवंति। श्रीनिशीथचूर्णावष्टमोद्देशके। अत्र सामान्येन सा-| ध्वीभिः सह साधुविहारविषिरुक्तः।। अथ मार्गे वस्त्रापगमे गमनविधिमाह-दुहतो वाघाओ पुण चउत्थभंगमि होति णातहो। एमेवय परपक्खे पुवे अवरंमि अ पदंमि।।१॥ दुहृतो वाघायं ता पुरतो समणा तु मग्गतो समणी। खुड्डेहि भणावर्ती कज्जे देअंच दावेंति | ||२|| समणाणं जो उ गमो अट्टहि सुत्तेहिं वणितो एसो। सो चेव निरवसेसो वोचत्थो होइ समणीणं ॥३॥ इति श्रीनिशीथ
भाष्ये उ०११ । एतच्चूर्णियथा 'दुहतो वा' गाहा, पुबद्धं कंठं,पक्खे गिहत्थिअण्णतिस्थिणीते, तेसु एवं चेव चउभंगो, दोसा य | वत्तवा, एगतरे उभयपकखे वा वित्त वत्थाभावे खंडपत्तदन्भचीवरहत्थपिहाणादि जयणा कायदा, सावयभयादिसु अ संजईओ | मझे छोढुं ठाणादी चेदेज, दुहतोवि अचेलाणं पथे इमो गमणविही-'दुहतो वा'गाहा, अग्गतो साहू गच्छति पिट्ठतो समणीतो, नदि संजतीतो किंचि वत्तवा तो खुड्डगेहि भणावेति,जं किंचि देअं तंपि खुड्डगेहिं चेव दवाती,सभए पुण पिट्टतो अम्गतो पासतो. या संजया गच्छंति, न दोसो, बितिअचउत्थेसु भगेसु सवपयत्तेण संजईण वत्था दायबा,समणाणं गाहा, चउरो संजतिसुत्ता चउरो | गिहत्थन्नतिथिणो सुत्ता,एए अट्ठ,संजताणवि संजएसु चउरो सुत्ता निहत्थन्नतित्थिएसुचउरो,एसेव विवच्चासोदोसाय वत्तवानिशीधचूर्णावकादशोहेशके११.इति मार्गगमने स्तेनादिना वस्त्रापगमने गमनविधिः। आदिशब्दाद् बृहत्कल्पादियथा 'से गामसि वा
S
IMIHIPHARMAHAR
Jan Education
For Personal and Private Use Only
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३९३॥
जाय रायहाणिसि वा सपरिकखेवंसि अबाहिरिअंसि कप्पड़ निग्गंथीर्ण हेमंतगिम्हेसु दो मासा बत्थए "ति श्रीबृहत् कल्पसूत्रम्, एतद्भाष्यं यथा- एसेब कमो निअमा निम्गंथीणपि होति णायचो । जं इत्थं णाणत्तं तमहं वोच्छं समासेणं ॥ १ ॥ निग्गंधीणं गणहर परूवणा वित्तमग्गणा चैव । वसही विहार गच्छस्स आणणा वारए चेव ||२|| मतट्ठाए अ विही पडणील मिक्वणिग्गमे चैव । निग्ग थाणं मासो कम्हा तासिं दुवे मासा १ || ३ || पिअधम्मे दधम्मे संविग्गे बज उअते अंसी। संगहुवग्गहकुसलो सुसत्थविऊ गणाधिपती ||| ४ || आरो० ||५|| खित्तस्स० ||६|| संजति० ||७|| तुच्छेण० ||८|| एएहि ० ॥ ९ ॥ जत्थाधिवती सूरो समणाणं सो अ जाणइ विंसेर्स। एआरिसंमि खित्ते अजणं होड़ पडिलेहा ।।१०।। गुत्ता गुत्त० ||११|| घणकु०||१२|| नासन ० ॥ १३ ॥ भोह महत्तर गादी बहुसमणी | पिल्लओ कुलीणो आ परिणयवओ अभीरू अणभिग्गहिओ अकुतूहल्ली॥ १४॥ कुलपुत्त सत्तमंतो भी अपरिस भद्दओ परिणओ अ । धम्मट्ठीओ (मद्दो) अजासेजायरो भणिओ।। १५ ।। अणावायमसंलोगा आवाया चेव होइ संलोगा। आवायमसंलोगा आवाया चैव संलोगा || १६ || वीआरे०||१७|| जतो दु० ।। १८ ।। चारभ० ।। १९।। हेट्ठा उवा० ॥२०॥ जइ अं० ॥ २१|| पडिले ० ||२२|| णिप्पच ० ||२३|| उभय ० ||२४|| | इति श्रीबृहत्कल्प भाष्यम्, एतच्चूर्णिर्यथा- 'एसेव' गाहा कंठा, निग्गंथीणं दारगाथाद्वयं, तत्थ पढमं दारं निग्गंथीणं केरिसो गणहरो | ठवेअवो ?, तस्स परूवणा- 'पिअधम्मे' गाहा, पिअधम्मे नामेगे णो दढधम्मे चउभंगो, ततिअभंगे ठविजति, ण य सेसो, संविग्गों दबे मिओ, भावे जो पुवरत्तावरनं० सिलोगो. वज्रं - पावं तस्स भीरू ओअतेअस्सित्ति, 'आरोह' गाथा, आरोहो णाम नातिदीहो नातिमंडलों, परिमाहो णाम नातिस्थूलो नातितणुओ, अहवा आरोहो उच्चतं परिणाहो बाहूणं विकखंभो, समच उरंमसंठाणमित्यर्थः, चितमांसो नाम | णो पंसुलिआदीणि दीसंति, अणोत पता- देहेनि ओतप्पता निस्तेज स्वात्परिभृतत्वं अणोतप्पता तेजोयुक्तत्वादपरिभृतत्वं, "देहीति
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
साध्वीभिः सह बिहारः
॥२९३॥
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३९४॥
वदतों वाणी, सव दहीति याचतः । प्रहाद्वगजननी, श्राग्वध्यवरयोरिव ॥शा" संगही वत्थादीहि उवग्गहो पाणादीहि, गणहर-- साध्वीमिः | परूवणत्ति गतं,इआणि खित्तमग्गणा,पडिलेहणा इत्यर्थः,'खित्तस्स यगाहा तं पुण खेत्तं पडिलेहिअवं, किं संजतीओ गच्छंति उदाहु सह बिहारः संजया गच्छंति ?, उच्यते, 'संजतीगमणे' गाहा कंठा, जहा सउणीवंदे वीरल्लगो लीणो, अवंताओवि केणइ पुरिसेण सबाओऽवि अभिभूयंते, जं वा रुञ्चति तं करिजति, से जधा वा-अंबपेसिआति वा सूत्रापकाः, पेल्लिञ्जजति वा पडिणीएणं, अवित्र महिलाओ तुच्छाओ आहारादिलोभेणं 'तुज्छेणवि' गाहा कंठा, 'एतेहिं गाहा कंठा, आह-ता को वच्चति ?, उच्यते, गणधरो, जो चरति सो | तणं वहति, हथिस्स चारी हत्थी चेव समत्थो बहेउं एगसराए, एवं तस्स भरस्स गणधरो चेव समत्थो, अहना जयहा हथिस्स अण्णे चेव महिसादिणो आणेति, एवमिहावि गणहरो दुखणओ होजा तो अण्णो तग्गुण एव पडिलेहओ जाति. तं पुण केरिसं खेतं? 'जत्थाधि' गाथाद्वयं कंठं. 'वसही ति तत्थ वसही केरिसा, गुत्ता-बतिपरिखित्ता कुडुपरिखित्ता वा, गुत्तदुवारा सकवाडा, ‘घणकुड्डा' गाहा कंठा, सिजायरो कुलपुत्तो सत्तमंतो जो ण केणवि खोभिञ्जति, गंभीरो अचवलो, उच्चारपासवणारयगाए अंतो न किंचिवि भणंति 'ओभासण'त्ति एरिसो अजाण वसहिं ओभासिजति, दिग्णाए भण्णति-जइ चिंतेसि मए धूआसुण्हाओ वा जहा सारखिबाओ, जइ पडिवञ्जति तो ठविञ्जति, जइ अ अजाओ अब्भुवगच्छंति अण्णपरिवाडीए, | 'णासण्ण'गाहा कंठा, 'भोइ'गाथाद्वयं, सिज्जायरो एरिसो, अण्णपरिवाडीए 'विआरे'त्ति सण्णाभूमी, उस्सग्गेणं पुरोहडे विजमाणे असतिए हिण्डंति 'वीआरबहु' गाहा, पुरोहडे विजमाणे अजइ एहिजत्ति, अणावात'गाहा चउसुवि ४,अंतोचित्ति वइणीओ अब्भतरे पुरोहडे ततिअथंडिलं आवाते असंलोग बञ्जत्ता जति पढमे बितिए चउत्थे वा बोसरति, जो एम ततिआ अणुण्णाया, l||३९४॥
RUAmaAIMUNT
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव परीक्षा
४ विश्रामे
||३९५||
| एसावि कुलयाणं इस्थिआणं जावाता असंलोगा सा ततिए पुवद्धं तत्थ विधवा, आह- किं पुण पढमं बीअं चउत्थं थंडिलं अंतो पडिसिद्धं, उच्यते- 'जत्तो' गाहा, एतोवि अप्पसारिअंतिकाउं पढमचीआणि ओमाणी वचंति, दुस्सीला वेसिन्थिणपुंसत्ति ' चारभड' पुछद्धं एते दुस्सीला, उन्भामइगमहिलाणं वेसित्थीणं नपुंसगाण य अद्धाए पढमचितिएसु थंडिलेसु एति घोडा चट्टा सोवगा परिअड्डागाहेति हेाहाविता तेसिं हेडाउवासणं पुवद्धं तेसिं अप्पसारिअंतिकाउं पढमे थंडिलेसु गच्छंति, तेरिच्छंति वाणरंपच्छद्रं, एतेवि उवसगति, एवं अंतो गयं, 'जड़ अंतो वाघाओ' गाथा कंठा, खेत्तमग्गणावसधीविआराणि गयाणि । इआणि संजतीगच्छस्स आणपत्तिदारं । 'पडिलेहिअं च' गाथात्रयं कंठ, संबंधेत्ति आमने भाविते, जतिणीगच्छस्स आणणत्ति गतं, इआणि वारए चेवत्तिदारं इति श्रीबृहत्कल्पचूच ॥ अथ बृहत्कल्पवृत्तिर्लिख्यते सूत्रं' से गामंसि वा' इत्यादिसूत्रं प्राग्वद्, अथ भाष्यविस्तरः 'एसेव० व्याख्या एष एव निर्ग्रन्थसूत्रोक्त एव यः 'सिक्खावय' इत्यादिकः क्रमो नियमो निर्ग्रन्थीनामपि ज्ञातव्यो भवति, यत्पुनरत्र विहारद्वारे नानात्वं तदहं वक्ष्ये समासेन । प्रतिज्ञातमेव निर्वहति- निग्गंधीणं० भत्तट्टा० व्याख्या -निर्ग्रन्थीनां यो गणधरो - गच्छवर्त्तापकस्तस्य प्ररूपणा कर्तव्या, ततः क्षेत्रस्य संयतिप्रायोग्यस्य मार्गणा - प्रत्युपेक्षणा वक्तव्या, ततस्तासां योग्या वसतिर्विचारमूमिश्च ततो गच्छस्य- संयतिवर्गस्यानयना, ततो चारको-घटवत्स्वरूपं तदनन्तरं भक्तार्थता - समुदेशनं तस्य विधिः-व्यवस्था, ततः प्रत्यनीककृतोपद्रवतो निवारणं ततो भिक्षायां निर्गमः, ततो निर्ग्रन्थानां कस्मादेको मासस्तासां च कस्मात् द्वौ मासौ ?, एतानि द्वाराणि वक्तव्यानीति द्वारगाथाद्वयसमुदायार्थः, अथावयवार्थ प्रतिद्वारमाह- तद्यथा 'पिअधम्मे० ' व्याख्या-प्रियः इष्टो धर्मः श्रुतचारिरूपो यस्य स प्रियधर्मा यस्तु तस्मिन्नेव धर्मे दृढो -- द्रव्यक्षेत्राद्यापददयेऽपि निश्चलः स उदधर्मा, राजदन्तादित्वादृशब्दस्य
For Personal and Private Use Only
साध्वीभिः सह विहारः
॥३९५॥
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव- चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३९६॥
साध्वीमिः सह विहारः
पूर्वनिपातः, संविनो द्विधा-द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यतो मृगः सदैव त्रस्तमानसत्वाद्, भावतो यः समारभयोद्विनः पूर्वरात्रा- | पररात्रकाले संप्रेक्षते-किंवा मया कृतं किंवा कर्तव्यशेष? किंवा शक्यमपि तपःकर्मादिकमहं न करोमीत्यादि, 'वजउति|| अकारप्रश्लेषादवद्यं-पापं सूचनात्सूत्रमितिकृत्वा तद्भीरु:-अबद्यमीरुः,ओजस्तेजश्चोभयमपि वक्ष्यमाणलक्षणं तद्विद्यते यस्य स ओजस्वी तेजस्वी वेति,संग्रहो द्रव्यतो वस्त्रादिमिर्भावतः सूत्राभ्याम् ,उपग्रहो द्रव्यत औषधादिमिः भावतो ज्ञानादिमिः,एतयोः संयतीविषययोः संग्रहोपग्रहयोः कुशलः,सूत्रार्थविद्-गीतार्थः,एष एवंविधोगगाधिपतिः-आर्थिकाणां गणधरः स्थापनीयः४॥ अथौजस्तेजसी व्याचष्टे-'आरोह' व्याख्या,आरोहो नाम-शरीरेण नातिदैध्य नातिङ्कस्वतापरिणाहो-नातिस्थौल्ये नातिदुर्बलता,अथवा आरोह:--शरीरोच्छ्यः परिणाहो-बाइबोर्विष्कम्भः,एतौ द्वावपि तुल्यौ न हीनाधिकप्रमाणौ 'चिअमंसोति भावप्रधानत्वानिर्देशस्य चितमांसत्वं नाम वपुषि पांसुलिका नाऽवलोक्यन्ते, तथा इन्द्रियाणि च प्रतिपूर्णानि, न चक्षुःश्रोत्राद्यवयवविकलतेति भावः, अथैतदारोहादिकमोज उच्यते तद्यस्याति स ओजस्वी, तेजः पुनर्देहे-शरीरे अनपत्रप्यता-अलजनीयता, दीप्तियुक्तत्वेनापरिभृतत्वं, तद्विद्यते यस्य स तेजस्वीतिगतं गणधरप्ररूपणाद्वारम् ,अथ क्षेत्रमार्गणाद्वारमाह-'खित्तस्स उ०' व्याख्या-क्षेत्रस्य संयतीप्रायोग्यस्यानुपूर्ध्या 'थुइमंगलमामंतण' इत्यादिना पूर्वोक्तप्रकारेण प्रत्युपेक्षणा गणधरेण कर्त्तव्या, आह-किं-केन हेतुना गणधरः स्वयमेव प्रत्युपेक्षणाय ब्रजति ?, उच्यते, यो बलीवईश्वारी चरति स एव तृणभारं वहति,एवं यो निर्ग्रन्थीगणस्याधिपत्यमनुभवति स एव सर्वमपि तच्चिन्ताभरमुदहति, आह-संयत्यः किमर्थं न गच्छन्तीत्युच्यते-'संजई०' व्याख्या, यदि संपत्यः क्षेत्र प्रत्युपेक्षितुं गच्छन्ति तत्राचार्यस्य चतुर्गुरवः आजादयश्च दोषाः, यथा शकुनिका पक्षिणी श्येनस्य गम्या भवति 'पेसिति यथा वा मांसपेसिका
Jain Education
For Personal and Private Use Only
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ४विश्रामे
आम्रपेशिका वा सर्वस्याप्यमिलपणीया तथा एता अपि, अत एव 'पल्लणय'त्ति विषयार्थिना प्रेयन्ते, तथा तुच्छास्ततो येन तेना- सश्रमणीको प्याहारादिना लोमेन प्रलोभ्य आसिआवणं-अपहरणं तासां क्रियते, एवमादयो दोषा भवन्ति । इदमेव भावयति-'तुच्छेण' विहारः व्याख्या-तुच्छेनाहारवस्त्रादिना स्त्री लोभ्यते, अत्र भृगुकच्छप्राप्तेन निकृतिश्राद्धेनोदाहरणं, कथमित्याह- 'पंत'ति वस्त्राणि नैर्निमन्त्रणां कृत्वा वहति प्रवहणे चैत्यवन्द नार्थमारूढानां तेनाक्षेपणम्-अपहरणं कृतमिति, जह भरुअच्छे आगंतुगवाणिअओ तचण्णी-1 असड्ढो संजईओ रूववईओ दट्टण कवडसड्ढतणं पडिवण्णो,ताओ तस्स विसंभिआओ,गमणकाले पत्रतिणि विष्णवेइ-बहणठाणे - मंगलट्ठा परिलाहणं करेमि, तो संजईओ पट्टवेह, अम्हेवि अणुग्गहिया होजामो, तो पट्टविए गया, कवडसड्ढेण भण्णंति| पदम चेहआई बंदह, तो पडिलाहणं करेमिनि, ताओ जाणंति अहो विवेगो,तो चेइअबंदणत्थमारूढाणं पयट्टि वहणं जाव आ| मिश्राविआओ। एएहि व्याख्या-एतैः कारणः संयतीनां क्षेत्रप्रत्युपेक्षा कतु न कल्पते केन पुनः प्रत्युपेक्षणायां गन्तव्यमित्याहगन्तव्यं मणधरेण विधिना, कः पुनर्विधिरित्याह-यः पूर्वमत्रैव मासकल्पप्रकृते स्थविरकल्पिकविहारद्वारे वर्णितः, आह-कीदृशं क्षेत्रं प्रत्युपेक्षणीयम् ?, उच्यते, जत्थाधि' 'जहिअ व्याख्या-यत्र ग्रामादावधिपतिर्भोगिकादिषु यः शूरः,चारभटादिमिरनभिभवनीय इत्यर्थः, म च श्रमणानां-साधूनां विशेष जानाति यथेशममीषां दर्शने व्रतमीदृशश्व समाचारः,एतादृशे क्षेत्रे साध्वीयोग्ये श्रमणानां प्रत्युपेक्षणा भवति, तथा यत्र दुःशीलजनः तस्करश्वापदभयं वा यत्र नास्तीदृशे निष्प्रत्यपाये क्षेत्रे आर्यिकाणां प्रायोग्यप्रत्युपेक्षणा कर्तव्या भवति। अध वसतिद्वारमाह-'गुत्ता गुन' व्याख्या--गुप्ता वृक्या कुडयेन वा परिक्षिप्ता, गुप्तहाग-कराटद्वयोपेतद्वारा, यस्यां च शय्यातरकुलपुत्रकः कथंभूतः ?-मच्चवान् , न केनापि क्षोभ्यते,महदपि च प्रयोजनं कर्तुमध्यवस्यति,गम्भीरो
॥
PaniPARY
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
www.neborg
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
सश्रमणीको विहारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३९८॥
नाम संयतीनां पुरुषाधाचरणं दृष्ट्वाऽपि विपरिणामं न याति, तथा भीता-चकिता पर्षद् यस्य स भीतपर्षद् , आज्ञकसारतया यस्य भ्रकुटिमात्रमपि दृष्ट्वा परिवारः सोऽपि भयेन कम्पायमानस्तिष्टति, न च क्वचिदन्याय प्रवृत्ति करोति,मार्दवम्-अस्तब्धता तद्विद्यते यस्य म माईविकः, एवंविधो यदि कुल पुत्रको भवति तत 'ओभामण'न्ति संयतीनामुपाश्रयस्यावभाषणं कर्तव्यम् , अवभाषिते च यद्ययमुपाश्रयमनुजानी नतो भव्यते 'चिन्तण ति यथा स्वकीयाया दुहितुः स्नुषाया वा चिन्तां करोषि तथा यद्येतामामपि प्रत्यनीकताधुपमर्गरक्षणे चिन्तां कर्तुमुत्सहसे ततोत्र स्थापयामः, म पाह-बाढं करोमि चिन्ता, परं कथं पुनस्तद्रक्षणीयाः ?, ततोऽभिधातव्यं यथा किलाक्षिणी स्वहस्तेन परहस्तेन वा दयमाने रक्ष्येते तधता यद्यात्ममानुषः परमानुषै; उपद्र्यमाणा रक्षमि तन एता रक्षिता भवन्तीति, यद्येवं प्रतिपद्य म्बीपाश्रयस्य दानं करोति ततः स्थापनीयाः, अथापतिपद्यमाने स्थापयन्ति | ततश्चत्वारो गुरुकाः,अन्याचायांभिप्रायेणामुमेवार्थमाह - 'घणकुड्डा व्याख्या-धनकुड्या-पवेष्टिकादिमयभित्तिका सकपाटा-कपाटोपेतद्वारा मागारिकसत्कानां मातभगिनीनां गृहाणि पर्यन्ते-पार्श्वतो यस्याः मा मागारिकमातभगिनीगृहपर्यन्ता, गाथायामनुक्तोऽपि गृहशब्दो द्रष्टव्यः, निष्प्रत्यपाया-दुर्जनप्रवेशादिप्रत्यपायरहिता विस्तीर्ण पुरोहर-गृहपश्चाद्भागो यस्यां मा विस्तीर्णपुरोहडा, एवं विधा वसतिः संयतीनां योग्बा । 'नामन्ना०' च्याख्या-विधवाश्च नाः परिणतवयमश्व-स्थविरस्त्रियस्तामा तथा मध्यस्थानांकन्दप्पादिभावविकलानामविकाराणां-गीतादिविकाररहितानां अकुतूहलानां-संयत्यो भोजनादिक्रियाः कथं कुर्वन्तीति कौतुकव|जितानां भावितानां-साधुसाध्वीमामाचारीवासितानां संबन्धि यत्प्रतिवेश्म-प्रत्यासन्नं तत्र नासने नातिदरे संयतीप्रतिश्रयो ग्राह्यः, अथान्याचार्यपरिपाट्या शय्यातरम्वरूपमाह--'भोइ०' 'कुतुहल'. व्याख्या-यो भोगिकः-महत्तरादि बहुस्वजनः-बहुपाक्षिकस्तथा
EMBRIPETITINE
॥३९८॥
For Pead Pin
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा ४ विश्रामे
||३९९||
| प्रेरक :- पिङ्गादीनां स्वगृहे ग्रविशतां निवारकः कुलीनः परिणतवयाश्च प्रतीतः, अमीरुः - उत्पन्ने महत्यपि कार्य न विभेति कथ| मेतत्कर्त्तव्यमिति, अनभिगृहीतः - आभिग्रहिकमिथ्यात्वरहितः - अकुतूहलः संयतीनां भोजनादिदर्शने कौतुकवर्जितः, यस्तु कुलपुत्रकः | सच्चवान् - न केनाप्यभिभवनीयः भीतपर्षत् प्राग्वत् भद्रकः शासने बहुमानवान् परिणतो वयसा मत्या वा धर्मार्थी - धर्मश्रद्धालुवि| नीतो - विनयवान्, एष आर्थिकाणां शय्यातरो भणितस्तीर्थकरैरिति, गतं वसतिद्वारं । अथ विचारद्वारमाह-'अणावाय०' व्याख्याअनापाता असंलोका? अनापाता संलोकार आपाता असंलोका २ आपाता संलोका४ चेति चतस्रो विचारभूमयः, एतासु संगतीनां विधिमाह 'विजारे' व्याख्या, यदि पुरोहडे विद्यमाने संयत्यो ग्रामाद्वहिविचारभूमौ गच्छन्ति ततश्चतुर्ष्वपि स्थण्डिलेषु प्रत्येकं | चतुर्गुरुकाः, अन्तरेऽपि च- प्रामाभ्यन्तरे पुरोहडादौ आपातासंलोकलक्षणं तृतीयं स्थण्डिलं वर्जयित्वा शेषेषु त्रिष्वपि | स्थण्डिलेषु गच्छन्तीनां त एव चत्वारो गुरुकाः, यत्र कुलजानां स्त्रीणामापातो भवति तत्र गन्तव्यं, किं पुनः कारणं | प्रथमादीनि स्थण्डिलानि तासां नानुज्ञायन्ते ?, उच्यते, 'जतो दु०' व्याख्या--' जत्तो 'ति यस्यां दिशि दुःशीला:परदाराभिगामिनः पुरुषाः तथा वेश्याः स्त्रियो नपुंसकाश्च हेदुति अधोनापिताः तिर्यञ्चव चत्वारो वानरादयः आपतन्ति मा तु -सा पुनः दिग प्रथमा द्वितीया चतुर्थी च प्रतिकुष्टा - निषिद्धा, प्रथमादीनि स्थण्डिलानीत्यर्थः, अथैनामेव निर्मुक्तिगाथां व्याचष्टे 'चारुमडा०' व्याख्या - चारभटा:--राजपुरुषाः घोटा:- चहाः मिष्ठा-गजपरिवर्तका: सोला:- तुरंगचिन्तानियुक्ता एवमादयो | ये तरुणाः सन्तो दुःशीलाः प्रथमद्वितीययो: स्थण्डिलयोरनापातत्वादेकान्तमितिकृत्वा उद्धमः स्त्रीषु वा वेश्यासु वा असुउत्ति | नपुंसकस्तेषु पूर्वप्राप्तेषु तदर्थं तेषामुद्रामक स्त्रीप्रभृतीनां प्रतिषेधनार्थमायान्तीति चतुर्थ स्थण्डिले संचलितत्वाद् एते दुःशीलादयः
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
सश्रमणीको विहारः
॥३९९॥
ww.jainelibrary.org
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
mandu
सश्रमणीको विहारः
श्रीप्रत्रचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४०॥
PHS MARATHI Nisaar
alILMIBEATORIES
संयतीवर्ग पश्येयुः, संयतीवर्गेण तेन वा दृश्यरन् इत्यतस्तदपि निषिद्ध्यते, 'हेटउ०' व्याख्या-अधस्तादुपासनम्-अधोलोचकर्म तङ्केतवे अधोनापितेषु पूर्वप्राप्तेष्वनेकेषां मनुष्याणामधोलोचकर्मकारापकाणामागमने सति याद्दीर्णमोहास्ते संयती गृह्णन्ति ततो ग्रहणे उडाहो मवति, तथा वानरमयूरहंसाः छगलाः शुनकादयस्तियश्चस्तत्रायाताः संयतीमुपसर्गयेयुः, यत एवं ततः किमित्याह'जइ अंतो' व्याख्या-यद्यन्तः-ग्रामाभ्यन्तरे व्याघातः-पुरोहडादेरभावस्ततो बहिस्तासां तृतीया विचारभूमिरापातासंलोकरूपा:नुजाता, तत्रापि स्त्रीणामेवापातो ग्रायो, न पुरुषाणां,शेषा विचारभृमयोऽनापातासंलोकाद्या आर्यिकाणां नानुज्ञाता गतं विचारद्वारं । अथ संयतीगच्छस्यानयनमिति द्वारमाह-'पडिले.' व्याख्या-एवं च सति विचारभूम्यादिविधिना प्रत्युपेक्षितं च संयतीप्रायोग्य क्षेत्रं ततः संयतीवर्गम्यानयनं तत्र क्षेत्रे भवति, कथमित्यांह-निष्कारणे निर्भये निराबाधे वा सति साधवः पुरतः स्थिता गळन्ति,कारणे तु समकंवा साधूनां पार्वतः पुरतो वा माधूनामग्रतः स्थिताः संयत्यो गच्छन्ति । 'निप्पचवा०' व्याख्या-निष्प्रत्यपाय संयतीनां संबन्धिनः- स्वज्ञातीयाः भाविताश्च-सम्यकपरिणतजिनवचनाः निर्विकाराः संयतास्तैः सहः गणधर आत्मद्वितीय आत्मतृतीयो वा संयतीर्विवक्षितं क्षेत्रं नयति। अथ स्तेनादीनां भयं वर्तते ततः सार्थेन साद्धं नयति, यो वा संयतः कृतकरणः -इपुशास्त्रकृताभ्यासम्तेन सहितः संयतीस्तत्र नयति, स च गणधरः स्वयं पुरतः स्थितो गच्छति, संयत्यस्तु मार्गतः स्थिताः, अव मतान्तरमुपन्यस्य दृपयन्नाह-'उभय०' व्याख्या-एके सूरयो ब्रुवते-उभय- कायिकीसंज्ञे तदर्थमादिशब्दादपरस्मिन् वा क्वचित्प्रयोजने निविष्टम-उपविष्ट सन्तं संयतं व्रतनी च मा प्रेरयतु इत्यनेन हेतुना संयत्यः पुरतो गच्छन्ति,अत्राचार्य आह-तत्र यदुक्तं तत्तु न युज्यते, कुत इत्याह- पुरतो गच्छन्तीनां तासामविनयः साधुषु संजायते, लोकविरुद्धं चैवं स्फुटं भवति-अहो महिलाप्र
HDMINITAMARHAITALIRIDPatra
॥४००11
In Education Interior
For Personal and Private Use Only
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रकचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४०॥
hoursuit AHMANISTANTS
व्यवच्छेदः
IS THE
धानममीषां दर्शनं, यत एवमतो मागतः स्थिता एव ता गच्छन्ति, उमयं च-कायिकीसंज्ञारूपं यतनया कुर्यात् , कापुनयतनेति चेदुच्यते,यत्रैकः कायिकसंज्ञां व्युत्सृजति तत्र सर्वेऽपि तिष्ठन्ति,तथा स्थितांश्च तान् दृष्ट्वा संयत्योऽपि नाग्रतः समागच्छेयुः,ता अपि पृष्ठत एव शरीरचिन्तां कुर्वन्तीतिगतंगछम्यानयनमितिद्वारं । इति बृहत्कल्पभाष्यवृत्तिप्रथमग्वण्डे प्रथमोद्देशकप्रान्ते। एवं व्यवहारवृत्तावपि बोध्या नथा-पहगमणवसहिआहारसुअणथंडिल्लविहिपरिट्टवणं। नायरइ नेव जाणइ अजावट्टावणं चेव॥१॥ इति श्रीउपदेशमालायां,अत्रार्यिकावर्तनं वपिनं न जानात्यनेन प्रकारेणार्थिकया प्रवर्तनीय, प्रामादौ स्थितौ गमने च मम्यगाचारपरिज्ञानशून्यः प्रवर्तमानः पावस्थो भण्यते इत्यर्थः, यस्तु जानाति स तु प्रागुक्तविधिना ग्रामादौ बिहरन् साध्वीमिः सहापि जिनाज्ञाराधको बोध्यः। न पुनः स्वनिश्रिताः माध्व्य एकाकिन्यो भ्रमन्ति, म्वयं च तद्विरहितो ग्रामादौ यात्यायाति चेत्यादि। आगमोक्तविधिना शरीरचिन्तानिमित्तमपि बहिगमनं साधीनामनुचितं, कथं स्वेच्छया तासां ग्रामानुग्रामविहारकरणमुचितमिति सूक्ष्मधिया पर्यालोच्य ।। नन्वेवं विहारकरणविधिरपि साध्वीनामेवागमे भणितस्तामामेवानार्यलोकेभ्यः शीलखण्डनादिभयसंभवात् , कुपाक्षिकवेषधारिणीनां तु सम्यक्त्वस्याभावेन शीलगुणलेशस्याप्यभावान तासां शीलखण्डनादिभयमिति स्वेच्छयाऽपि ग्रामानु-10) ग्रामपरिभ्रमणेऽपि न कश्चिद्दोषः, तथा च सिद्धान्तसम्मतिप्रदर्शने किं प्रयोजनमितिचेत् , सत्यं, नहि वयं कुपाक्षिकवेषधरास्तद्वेपधारिणीमिः सह परिभ्रमन्त्वितिधिया सिद्धान्तसम्मतिं दर्शयामः, किंतु तद्वचसा मुग्धजनानां शङ्कापातकं यत्तत्पराकरणमेव प्रयोजनमिति गाथार्थः ॥९७॥ अथ पुनरपि न्यूनमुत्सूत्रमाह--
अहुणा मामविहारं बुच्छिन्नं भणड छिन्नसन्नो आ। जिणदत्तो जिणदत्तोवएसपरमत्थममुणंतो ।।९८॥
M
HISHITE THEAmarnalitate HaHARITAMARHATHISES
CAMERA
४०१॥
ayed
1.
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
MAR
मासकल्पाव्यवच्छेदः
श्रीप्रव. चनपरीक्षा
विश्रामें ॥४०२॥
अधुना-सम्प्रति काले भासविहार-मासकल्पेन विहरणं व्युच्छिन्न भणति जिनदत्तो नाम स्वस्तरमताकर्षकः,कीदृशः?-छिन्नसंत्राक:-छिन्ना संज्ञा-सुदृष्टिलक्षणा यस्य स तथा, किं कुर्वन?-अजानन् , के?-जिनेन-तीर्थकृता दत्तो य उपदेशस्तस्य परमार्थ
नहस्यमिति गाथार्थः ॥९८॥ अथैवं कुत इत्याह| जम्मोतु मासकप्पं अन्नो सुतमि नथि अविहारो। इअ सिद्धतमि फुडं दिट्ट दिट्टिप्पहाणेहिं ॥१९॥
___ यत्-यस्मात्कारणान मासकल्पं मुक्त्वा अन्यः सूत्रे विहारो नास्तीति सिद्धान्ते दृष्टिप्रधानः-सुसाधुभिदृष्टं । यथा दृष्टं तथाचाह|पडिबंधो लहुअत्तण न जणुवयारो न देसविण्णाणं । णाणाराहणमेए दोसा अविहारपाखंमि ॥१॥ अस्या अर्थः प्रतिबन्धःनग्यातरादिवस्तुष्यभिषङ्गः लघुत्वं च-कथमेते स्वगृहं परित्यज्यान्यगृहेषु व्यासक्ताः अनुपकारश्च-विचित्रदेशस्थितजनानामुपदेश-| दानाभावेन 'देसविण्णाणति न-नैव देशेषु-विविधमण्डलेषु संचरतां यद्विज्ञान-विचित्रलोकलोकोत्तरज्ञानं 'णाणाराहण'ति नानाराधना, आत्रा चैवं-'मोत्तूण मासकल्पं अण्णो सुत्तमि नत्थि उ विहारो'त्ति, एते दोषा अविहारपक्षे॥ कदाचित्संयमबाधाकारिदुभिक्षग्लान्यादिकारणवशाट्रव्यतो मासकल्पाभवने तु वसतिपाटकपरावर्त्ततेनान्ततः शयनभूमिपरावर्तनेनापि चायमवश्यं विधेय एव, यदुक्त-“कालाइदोसओ पुण ण दवओ एस कीरए निअमा। भावेण उ कायबो संथारगवच्चयाईहिं ॥१॥ संस्तारकव्यत्ययादिभिरित्यर्थः। इति पञ्चाशकवृत्तौ। तथा मासादूर्ध्वमवस्थाने वसतिरप्युपहता भवति,यदागमः-पंचविहे उवधाएपंछ, तं०-उग्गमोवधाए? उप्पायणोवघाए२ एसणोवघाए परिकम्मोवधाए४ परिहरणोवघाए५। इति श्रीस्थानाङ्गे,एतद्वृत्येकदेशो यथा-तथा परिहरणा आसेवा तयोपध्यादेरकल्प्यता, तत्रोपधेर्यथा एकाकिना हिण्डकसाधना यदासेवितमुपकरणं तदुपहतं भवतीति समयव्यवस्था “ज
Samim. He
॥४०
॥
Jan Education Intematon
For Personal and Private Use Only
www.n
yong
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव- चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४३॥
MINISTRATIMES WRITIRAHUAITHUPI N Imeaning:
गण अप्पडिबज्मण जइवि चिरेणं न उवहमें त्ति वचनाद्, अस्य चायमर्थः-एकाकी गच्छभ्रष्टो यदि जागतिं दुग्धादिषु मासकल्याचन प्रतिवश्यते तदा यद्यसो गच्छे चिरेणागच्छति तथाप्युपधिोपहन्यते, वसतिरपि मासचतुर्मासयोरुपरि कालातिक्रान्तेति, व्यवच्छेदः तथा मासद्वयं चतुर्मासद्वयं चावर्जयित्वा पुनस्तत्रैव वसतामुपस्थानेति च तद्दोषामिधानाद् , उक्तं. च-"उउवासासुमईता कालातीता उ सा भवे सेजा । सा चेव उवट्ठाणा दुगुणा दुगुणं अवञ्जित्ता ॥१॥" इति श्रीस्थानाङ्गवृत्ती, तथा "संवच्छरं वावि एरं पमाणं, बीअंच वासं न तहिं वसिजा । सुत्तस्स मग्गेण चरिज मिक्खू, सुत्तस्स अत्थो जह आणबेइ॥१॥" इति श्रीदश० (५१०१)। तवृत्त्येकदेशो यथा-संवत्सरं वापि,अत्र संवत्सरशब्देन वर्षासु चातुर्मासिको ज्येष्ठावग्रह उच्यते तमपि, अपिशब्दात मासमपि, परं प्रमाणं-वर्षाऋतुबद्धयोरुत्कृष्टमेकत्र निवासकालमानम् , तद्वितीयं च वर्ष चशब्दस्य व्यवहित उपन्यासो द्वितीय वर्ष च वर्षासु, चशब्दान्मासं प ऋतुबद्धे, न तय क्षेत्रे वसेत , यत्रको वर्षाकल्पो मामकल्पश्र कृतः, अपि तु सङ्गदोषाद्वितीय तृतीयं च परिहृत्य वर्षादिकालं, ततस्तत्र बसेदित्यर्थः, सर्वथा, किंबहुना ?-सर्वत्रैव मूत्रस्य मार्गेण चरेद्भिक्षुः-आगमादेशेन वःतेति भावः, तत्रापि | नौषत एव च यथाश्रुतग्राही स्याद् , अपि तु सूत्रस्यार्थः-पूर्वापरविरोधितत्रयुक्तिघटितः पारमार्थिकोत्सर्गापवादगो यथाऽज्ञापयति-नियुक्ते तथा वःत, नान्यथा, यथेहापवादतो नित्यवामोऽपि वसतावेव प्रतिमासादि साधूनां संस्तारकगोचरादिपरिवर्तेन, नान्यथा, शुद्धापवादायोगादित्येवं वन्दनप्रतिक्रमणादिष्वपि तदर्थप्रत्युपेक्षणेनानुष्ठानेन बर्नेत, न तु तथाविधलोकहेर्या तं परित्यजेन् , तदाशातनाप्रसङ्गादिति श्रीदनवै० वृत्तौ ।। इत्यनेकग्रन्थसिद्धेऽपि मासकल्पव्युच्छेदवचनं महापापमितिगाथार्थः ॥९९॥ । अश्व पदचनं तस्य भ्रान्तिजनकं तदाह---
AGRA
hintama
Jan Econo
Fored Pies
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
मासकल्पाव्यवच्छेदः
श्रीप्रत्रचनपरीक्षा ४विश्राम ॥४०४||
जं मासकप्पअविहार वयं पंचवत्थुए अथितं तेणेव कमेणं नवकप्पा निअमओ नहुणा ॥२०॥
यत् 'मासकल्पाविहारव दितिवचनं पञ्चवस्तुके-पञ्चवस्तुकवृत्तावस्ति-विद्यते तत्तेन क्रमेणैकस्मिन् कस्मिश्चिन्मासकल्पं विधायान्यत्र समीपवत्तिनि ग्रामेऽपि मासकल्पमित्यादिक्रमेण नत्र कल्पाः नियमतो-निश्चयेनाधुना न मन्तीतिभावार्थः, अत एवानपानादीनां दौर्लभ्ये मासकल्पभङ्गो भणितः, यदुक्तं-जह दखिणादीसाए पडिलेहंति तो इमे दोसा-भत्तपाणं न लभंति, अलभते जं | विराहणं पावेंति, एसणं वा पेल्लेति. जं वा मिक्खं अलभमाणा मामकप्पं भजनि"त्ति श्रीआवश्यकपारिछपनिकानियुक्तिप्रान्ते वृत्तावितिगाथार्थः॥२००॥ अथ हेतुमाह... कालपरिहाणिदोसा खित्ताभावेण ऊणया अहवा । अहिए पाडगवसहीसंधारगवच्चयाईहिं ॥२०१।। "कालस्म य परिहाणी संजमजुग्गाई नस्थि खित्ताई । जयणाइ वट्टिअवं न हु जयणा भंजए अंगं ॥१॥" इत्यागमवचनात्कालपरिहाणिदोषात क्षेत्राभावेन ऊनता स्याद् , अयं भावः-दुष्पमकाले नगराणि ग्रामतुल्यानि ग्रामाश्च प्रेतवनोपमा भविष्यंतीति प्रायो मासकल्पयोग्यानि क्षेत्राण्यल्पानि,ततोऽपि चतुर्मासकयोग्यान्यल्पानीतिकृत्वा माऽधिकावस्थानेन कुलादिषु प्रतिबन्धभाजः साधवो-| भूवनिति मासकल्पोऽप्येकत्रकादिदिनैरून एवं कर्तव्य इत्याचरणा कृता, न पुनयुच्छेदधिया यावजीवमेकत्रैवावस्थातव्यमिति कापि दृष्टं श्रुतं वा, तथात्वे चान्यत्र स्थितानां जनानां साधुदर्शनाद्यभावेन कथं धर्मप्राप्तिः स्याद् ?, अथाचरणयोनतायां हेतुमाह'अथवेत्यादि. अथवेत्यपत्रादपदेऽधिकावस्थाने पाटके च सति संस्तारकव्यत्ययादिमिरेकत्र क्षेत्रेऽवस्थातव्यम् , अयं भावः-कदाचिनथाविधग्लान्यादिसद्भावेऽक्षमो विहारादौ पाटकपरावर्त्तनेन तिष्ठति, तत्मामय्यभावे च वसतिपरावर्त्तनेनैवं संस्तारकव्यत्ययेनापि
॥४०४॥
Jain Education Internation
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ।४.५॥
स्थातव्यमिति प्रागुक्तपश्चाशकवृत्यायनुसारेण सा आचस्णा ऊनताविषयिणी बोध्या, अन्यथैवं विकल्पासंभवात् , नहिं ब्युच्छिा ऊनसूत्रं मासकल्पे पाटकादिपरावृत्तिभणनं सप्रयोजनं स्याद् ,यद्यपि कुपाक्षिकस्य देशान्तरपरिभ्रमणमग्निवत्तत्तद्देशनिवासिनां जनानामहि| तायैवेतिकृत्वा नित्यवास एव श्रेय इति तदर्थ शाखसम्मतिप्रदर्शनमरचितमेव, तथाऽपि मासकल्पाविहारवदिति वास्यमुद्घोषयन् । तीर्थान्तर्वतिनां कतिचिन्मुग्धानां प्रमादरूचिकानां च माधनां शङ्काहेतुर्भवतीति ननिरासार्थ सार्थकमेवेतिगाथार्थः ।। २०१॥ अथ तात्पर्यमाहएवं करणाणुण्णा तथवि जो भणइ मासवुच्छे । सो वित्तमुकदममंडूओ पंडिअमण्णो ॥२०॥
एवं-प्रागुक्तप्रकारेण मासकल्पादिकरणानुज्ञा जिनाज्ञा,तत्रापि यो मासकल्पव्युच्छेद भणति स क्षेत्रमूर्छा-नित्यवासलाम्पटय तल्लक्षणो यः कईमः-कचवरः तत्र तत्संबन्धीवा मण्डकः सन पण्डितमन्यः-स्वगृह एवात्मानं पण्डितं मन्यते इति गाथार्थः॥२०॥ अथोनमत्सूत्रमुपसंहरबाह
गिहिणो पाणागारा पंचासयमाइबुत्तअविलुत्ता । इच्चाइ अणेगविहं उस्सुत्तं तम्मए ऊणं ॥२०॥
गृहिणां पानाकाराः 'पाणस्स लेवेण वा अलेवेण वा अच्छेण वा बहलेण वा ससित्वेण वा असित्थेण वेति पानस्य षडाकाराःन । संभवन्तीति निजमतिविकल्पनया पश्चाशकायुक्ता अपि लुप्ता-णिगन्तर्गम्यः लोपिता-नाङ्गीकृताः, तत्र पंचाशकादिर्यथा-"इह पुण अद्धारूर्व णवकारादी पइदिणुवओगित्ति । आहारगोअरं जइगिहीण भणिओइमं चेव ।।१।। गहणे आगारे सामाइए चेव विहिसमाउत्तं । | भेए भोगे सयपालणाए अणुबंधभावे अशाति" पंचा० सूत्रे (१८७-८) तद्वृत्तौ च गृहिसाधुसाधारणप्रत्याख्यानं तदाकारा- 11४०५॥
TURELATION
IA
Jan Education Interbon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
Paras
श्रीप्रवासादयश्च भणिताः, परं न भेदः,तथाऽऽस्तामन्यद् ,असंभव्यपि पारिष्ठापनिकाकारो गृहिणामस्खलितपाठोच्चारवशाङ्गणितः,तथाहि-ननु अयधास्थाचनपरीक्षा परिष्ठापनिकादय आकाराः साधनामेव घटन्ते, ततो गृहिणामयुक्तमेतत , नैवं, यतो यथा गुर्वादयः पारिष्ठापनिकस्यानधिकारिणो नत्सूित्र ४विश्राम
। यथा वा भगवतीयोगवाहिनो गृहस्थसंसृष्टाधनधिकारिणोऽपि पारिष्ठापनिकाद्याकारोबारणेन प्रत्याख्यान्ति, अखण्डसूत्रमुच्चारणीय-17 ॥४०६
|मितिन्यायाद्, एवं गृहस्था अपीति न दोषः,इत्यादि प्रथमपश्चाशकवृत्तावित्यादि अनेकविधमनमुत्सूत्रं तन्मने-खरतरमते भव
तीति गाथार्थः ॥३॥ अथोभयस्वभावं यदयथास्थानमुत्सूत्रं तदाह| अह जहअजहट्टाणं उभयसहावं हविज तह बुच्छ । अभिवडूढिअंमि सावणि पजोसवणावि ओसवणा ॥२०४॥ - अथ-अनन्तरमधिकन्यूनोत्सूत्रप्ररूपणानन्तरमुभयस्वभावमयथास्थानं यथा भवेत्तथा वक्ष्ये इति पूर्वाद्धं । अथ किं तदित्याह-IKA अभिवार्धिते-अभिवतिसंवत्सरे श्रावणादिमामवृद्धौ कदाचिच्छावणेऽपि-श्रावणमासेऽप्यपश्रवणा-अवगतं श्रावणमागमादिभ्यो यस्याःमा, क्वाप्यागमे सांवत्सरिकप्रतिक्रमणादिपञ्चकृत्यविशिष्टं श्रावणेऽपि पर्युषणापर्व भवतीति श्रवणाभावात् पयुषणायाः अय
थास्थानमुत्सूत्रं भवति, तच्चोभयस्वभावं, भाद्रपदो हि पर्युषणायाः स्थानं भवति तत्यागे च न्यूनमुत्सूत्रम् , अस्थानभूते च श्रावणे मतदारोपणमधिकमित्युभयस्वभावमुत्सूत्रमिति गाथार्थः ॥२०४।। अथ यथाऽऽगमोक्तं तथा चाह
जणं मवीसराए मासे सेसेहि सत्तरीए पिज्जोसवणा सवणामिमि मासंमि भदवए ।२०५।। यत्-यस्मात् णमित्यलङ्कारे सविंशतिरात्रे मासेऽतिक्रान्ते सप्तत्या च दिनैः शेषः श्रवणामृते-सिद्धान्तोक्तत्वेन श्रवणयोरमृतमिव यस्तस्मिन भाद्रपढ़े मासे पर्युषणा भवति, यदागमः-"ममणे भयवं महावीरे कासाणं सवीसइराए मासे वइकते सचरि राईदिएहिं
J॥१०॥
i marAAMHITAHADHIPATENAMIRIMARIHARANSHISHESH
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
जयथास्थान नोत्सूत्र
श्रीप्रचचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४०७॥
| संसहि वासावासं पोसवेति"त्ति श्रीसमवायाङ्ग,एवं चागममर्यादया पर्युषणाव्यतिकरः श्रावणवृद्धौ भाद्रपद भाद्रपदवृद्धौ च द्विती- यभाद्रपद एव पर्युषणा सिस्पति, अन्यथा 'सत्तरि राईदिएहि सेसे हिन्ति प्रवचनवाधा स्यात्, नन्वेवं 'सवीसइराए मासे वइकते नि | प्रवचनवाधाऽपि कि दृक्पथं नावतीर्णेतिचेन्मैवं, तत्र प्रवचनबाधागन्धस्याप्यभावान् यतोऽभिवद्धितो मासोगिपरत्र वा दिनगणनापंक्तौ नोपन्यस्यते, कालचूलकत्वाद् ,अन्यथा कार्तिकसितचतुर्दश्यां चतुर्मासकप्रतिक्रान्त्या "पंचण्हं मासाहं दसण्हं पक्खाणं पंचासुत्तरसयराइंदिआणं" इत्यादि चातुर्मासिकक्षामणकालपाकः, तथा तेरसण्हं मासाणं छब्बीसहं पकवाणं तिण्णिसयनउइराइंदिआणमित्यादि सांवत्सरिकक्षामणकालापकश्च वक्तव्यो भवेत; नच तवाप्यनिष्टमिति भाद्रपद एव पयुषणा आगमसिद्रेतिगाथार्थः ॥२०५।। अथोक्तमेव दृढयति--
जह चाउमासिआई कत्तिअमासाइमासनिअयाई ।तह महवप मासे पज्जोसवणावि जिणसमए । २०६॥ .. यथा चातुर्मासकानि कार्तिकमासादिमासा:-कात्तिकफाल्गुनाषाढमासास्तैः सह नियतानि-नियमितानि, कार्तिकचतुर्मासकं कार्तिकसितचतुर्दश्यामेब, फाल्गुनचतुर्मासकं फाल्गुनमास एव आषाढचतुर्मासकं त्वाषाढमास एवेति नियतमासप्रतिबद्धानि तथा |पर्युषणापि जिनसमये-जिनसिद्धान्ते भाद्रपद एव मासे नियता चतुर्मासकवत्पर्युषणापि मामनियनेत्यर्थ इति गाथार्थः॥२०॥अथ मासनियते पर्युषणापर्वणि जिनदत्तः कीदृग् संपन्न इत्याह
मासाइमि वुड्ढे पढमोऽवयवो पमाणमिअ वयणे । जपतो जिणदत्तो अजहट्टाणेण उस्सुत्ती ॥२०७॥ ...मासादौ वृद्धे आदिशब्दात्तिथिरिति मासतिथ्योवृद्धौ सत्यां प्रथमोऽवयवः प्रमाणम् ,आषादादिमासवृद्धौ प्रथमो मासः तिथिद्धौ
BENIMS TUPart FouTIPATIONSHAINSTAGalines
TEHATION
H||४०७॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
श्रीप्रब. चनपरीक्षा
विश्रामे ॥४०८॥
ImamiINHINIDAlla
च प्रथमा तिथिः प्रमाणमितिवचनं 'जंपतो तिब्रवाणो जिनदत्तः अयथास्थाननोत्सूत्रीतिगाथार्थः ।।२०७॥ अथ मासादिशुद्धौ अयथास्थातनम्वरूपमाह
नोत्सूत्रं बुढे पहमोऽवयवो नपुंसओनिअयनामकज्जेसु । जपणं तकाजकारो इअरोसव्वुत्तमे सुमओ ॥२०॥
वृद्धे-मासादौ वृद्धे सति तदीयः प्रथमोऽवयत्रः, सूर्योदयद्वयस्पर्शिनी तिथिर्ववेत्युच्यते, तत्राद्यसूर्योदयावच्छिनातिथिः प्रथमोऽवयवो द्वितीयोदयाविच्छिना च द्वितीयोऽवयवो भण्यते, यदा चैकस्यां संक्रान्तौ मासद्वयस्योदयः स्यात्तदामासवृद्धिरुच्यते, तत्र प्रथममासोदयावच्छिन्ना संक्रान्तिरेव प्रथमोऽवयवो भण्यते,परस्तु द्वितीय इति, एवं च सति तिथिमासयोराद्ययोरंशयोः प्रथमतिथ्यादिसंज्ञा स्यात् , तत्र प्रथमा तिथिर्मासो वा निजकनामकार्येषु-आषाढादिमासेषु प्रतिपदादितिथिषु चेदं कर्तव्यादिरूपेण स्वस्वनामाङ्कितकृत्येषु नपुंसक इव नपुंसको बोध्यः, यथा हि नपुंसकः स्वापत्योत्पत्तिमधिकृत्यासमर्थस्तथा तत्तनामाङ्कितकृत्येष्वेव प्रथमा तिथिः प्रथमो मासो वा न समर्थः, न पुनः सर्वेष्वपि कार्येषु, नहि नपुंसकोऽपि स्वापत्यं प्रत्यहेतुरपि भोजनादि कृत्यं प्रत्यायहेतुरेवेति,नपुंसकत्वे हेतुमाह 'जण्णं णमित्यलङ्कारे यद्-यस्मादितरो द्वितीयोऽशो द्वितीयतिथ्यादिसंजितस्तत्कार्यकरो-विवक्षितकार्यकरणसमर्थः सर्वोत्तमः-पूर्वावयवापेक्षया प्रधानः सुमतः-सर्वजनसम्मतः, अनादिपरम्परासिद्धोऽने वक्ष्यमाणइत्यर्थः, अयं भाव:-यथा किल विवक्षिता तिथिश्चतुदशी, सा च प्रवचने पाक्षिकपर्वत्वेनामिमता,तस्साच कृत्यं चतुर्थतपः पाक्षिक प्रतिक्रमणं चेत्यादि, तत्कृत्यकरो द्वितीय एवांशी, न. पुनः प्रथमोऽपि, तस्य तत्कृत्यमधिकृत्य नपुंसकवदसामर्थ्याद् , एवं विक्षि-) नो मासो भाद्रपदः,सोऽपि सम्प्रति चतुर्धाविच्छिन्नस्य श्रीसंघस्य पर्युषणापर्वत्वेन प्रवचने प्रतीतः,तस्यापि कृत्यं सर्वसाधुचैवन्दनार
॥४०८||
-
MRIDurati
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
1180911
लोचना २ऽष्टमतपो३ लोच४ सांवत्सरिकप्रतिक्रमण५ लक्षणानि पञ्च कृत्यानि नियतानि तान्यधिकृत्य प्रथमो भाद्रपदो नपुंसक - वदसमर्थः, नपुंसकत्वं च ज्योतिर्विदां प्रतीतमेव यदुक्तं - “यात्राविवाहमण्डनमन्यान्यपि शोभनानि कर्माणि । परिहर्त्तव्यानि बुधैः, | सर्वाणि नपुंसके मासि || १ ||" इति, तस्मात्सर्वोत्तमो द्वितीय एव भाद्रपदोऽधिकर्त्तव्यः एवमष्टम्यादयस्तिथयः कार्त्तिकादयश्च मासा अपि योजनीया इति गाधार्थः || २०८ || अथ परोक्तमुपहास्यवचनमुद्भाव्य दूषयितुं गाधायुग्ममाह
एहिए मासे पुण्णापुण्णायवच्च मच्चुछुहं । तह लभलाहु लोए न होड़ किं जेण सो कीवो १ ॥ २०९ ॥ एवमुवासवयणं नगिणस्स वडलंकि अपि पट परिसं । जं चाउमासपमुहे निअगलपासंपि न मुणेइ || २१० ॥
एतेन प्रागुक्तप्रकारेणाधिके मासे पुण्यं दानादिलक्षणमपुण्यं - हिंसादिलक्षणं पापम् आदिशब्दात् तजन्यं कार्यस्वर्गादिलक्षणमपत्यं - गर्भधरणग्रसचादिलक्षणं मृत्युः पञ्चत्वं क्षुधा उपलक्षणात्तृपादिपरिग्रहः, पुण्यं चापुण्यं चादिर्यस्य पूजादेस्तत्पुण्यापुण्यादि तच्चापत्यं च मृत्युश्च क्षुधा चेति समाहारद्वन्द्वः, तथा लभ्यलाभो लोके किं न भवति ? येन सोऽभिवर्द्धितो मासः क्क़ीबो भण्यते, उपलक्षणाकि समासः काकेन भक्षित इत्येवमुपहास्यवचनं नगस्यालङ्कृतं - वस्त्राभरणादिभिः सर्वाङ्गविभूषितमपि पुरुषं प्रतीव बोध्यं, | यथाहि कश्चिद्भूतात विवस्त्रीभ्य परिभ्रमन् विभूषितमपि पुरुषमुपहसति तथाऽयमपीति भूतार्तत्वे हेतुमाह- 'जं चाउ'त्ति यद्यस्मात् चातुर्मासकप्रमुखे चातुर्मासिकसांवत्सरिककृत्येषु निजगलपाशमपि न जानातीत्यक्षरार्थः भावार्थस्त्वयम् अत्र कश्चिच्छ्राव णिकोऽतिवाचालतया व्रते ननु भो अधिको मासः किं काक्रेन भक्षितः किं वा तस्मिन् मासे साधुदानजिनपूजादिकृत्यजन्यं पुण्यं | न भवति उत हिंसायाश्रवसेवातः पातकं न भवति उत गर्भाधानप्रसवादि न भवत्यथवा ऋणाद्यसंभवः किं वा तन्मासे वृक्षा
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
अयथास्था
नोत्सूत्रं
112 811
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
UN
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४१०॥
अयथास्थानोत्सूत्रं
नलगति कस्यचित्पावे यल्लभ्यं तस्य लाभो न भवतीत्याधुपहसन् यक्षावेशोज्झितवसनोऽप्यलंकृतपुरुषं प्रत्युपहसभिवावगन्तव्यः, कथमन्यथा पञ्चभिर्मासैश्चतुर्मासकं त्रयोदशभिर्मासैदशमासात्मक संवत्सरममिवर्द्धितवर्षे ब्रुवाणोऽपीथमत्रपोऽभविष्यत् , ननु सर्वत्राप्यागमे "चउण्हं मासाणं अटुण्डं पक्खाणं" इत्यादि तथा "चारसण्डं मासाणं" इत्यादि पाठ एवोपलभ्यते,न पुनस्तत्स्थाने कापि | "पंचण्डं मासाणं दसहं पक्खाणं" इत्यादि, तथा "तेरसण्हं मासाणं छबीसहं पक्खाणं" इत्यादिपाठ इति, तस्मादागमबलेनैव प
श्रमिरपि मासैश्चतुर्मास्येव त्रयोदशमासैश्च संवत्सर एव स्वीक्रियते इतिचेचित्रं, पन्नगवदनेऽप्यमृतबुद्दोद्भवः, नहि काप्यागमे | 'भद्दवयसुद्धपंचमीए पजोसवइति पाठवत् "अभिवइढिअवरिसे सावणसुद्धपंचमीए पजोसचिजति"त्ति पाठ उपलभ्यते इति, किं काकेनाधिको मासो भक्षित इति वैधर्मिकवचनमेव बोध्यं, तस्माद्यथा चतुर्मासाद्यपेक्षयाधिको मासो न प्रमाणं तथा स्थविरनवकल्पविहारादौ 'आमाहे मासे दुपया' इत्यादिसूर्यचारे तथा लोकेऽपि शुद्धवर्षान्तरभाविषु नियतवासादिप्रतिबद्धाक्षततृतीयादीपोत्सवादिपु पर्वस्वप्यधिको मासो न प्रमाणतया व्यवहीयते, तस्मात्तात्पर्यमाह-यत्कृत्य प्रतिमासं नामग्राहं नियतकृत्यं तत् तस्मिन्नेव मासे विधेयं, नान्यत्रेति, विवक्षया तिथिवन्यूनाधिकमासोऽप्युपेक्षणीयः, अन्यत्र तु गण्यतेऽपि, तथा हि-विवक्षितं| |हि पाक्षिकप्रतिक्रमणं तचतुर्दश्यां नियतं, सा च यद्यमिवर्द्धिता तदा प्रथमां परित्यज्य द्वितीयापि कर्तव्या, दिनगणनायां त्वस्या |
अन्यासां वा वृद्धौ संभवन्तोऽपि षोडश दिनाः पञ्चदशैव गण्यन्ते, एवं क्षीणायां चतुर्दशापि दिनाः पञ्चदशैवेतिबोध्य, तद्वदत्रापि |विवक्षितं कृत्यं सांवत्सरिप्रतिक्रमणादि, तच मासमधिकृत्य भाद्रपदे नियतं, स च यद्यमिवर्द्धितस्तदा प्रथम भाद्रपदं परित्यज्य द्वितीयोऽधिकर्तव्यः, दिनगणनायां त्वस्यान्यस्य वा मासस्य वृद्धौ संभवन्तोऽप्यशीतिदिनाः पञ्चाशदेव गण्यन्ते, यथा परस्या
॥४१०॥
For Person Piese
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४११॥
प्यभिमता पञ्चमास्यपि चतुर्मासीतयेति, यदुक्तं साधुदानादिपुण्यकृत्यं तच्च न मासनियतं, किंतु दिनमात्रप्रतिबद्धं, तच्च यं कश्चन | LES दिनमवाप्यापि कर्त्तव्यमेव, तत्रापि क्षणविशेषनियतत्वेन,रात्रिकदेवसिकप्रतिक्रमणयोरपि निरालम्बनं जिनोक्तवेलामतिक्रम्य परा- नोत्सूत्र वयं वा करणेऽनाज्ञैव, पाक्षिकदैवसिककृत्याद्यपेक्षया तु प्रथमोऽपि मासः प्रमाणमेव, मासकुक्षिनिपतितत्वात्पाक्षिकदेवसिककृत्यादेः, पातकंतु प्रतिपाणिनं प्रतिसमय तथाविधाध्यवसायादिसामग्यनुरूपमुत्पद्यते,अपत्यमृत्युक्षुधादीनां तु मासादिवृहत्कालापेक्षा दूरे,समयस्याप्यपेक्षा नास्ति,अन्यथा मनुष्यक्षेत्रादहिवर्तिनां तिर्यग्देवादिजन्तूनां तदभावापत्तः,तत्र समयादिरूपस्य कालस्या| भावादित्यादि स्वयमेव पर्यालोच्य बालचेष्टितं परिहर्तव्यमितिगाथायुग्मार्थः।।९।।२१०॥ अथ पराभिप्रायेणाशय पयितुमाह-- णणु बीएवि पमाणं भवए तस्स कज्जमवि दुगुणं । अपमाणे उवहासोइहंपि किं कायमुहवडिओ?॥२१॥
ननु द्वितीये भाद्रपदे प्रमाणे तस्य भाद्रपदस्य कार्य सांवत्सरिकप्रतिक्रमणादि तदपि द्विगुणं स्यात् , द्वयोरपि भाद्रपदयोः | सांवत्सरिकादि कृत्यं युक्तं भवेदित्यर्थः, अप्रमाणे उपहासस्त्वदुद्भावितः किमधिको मासः काकेन भक्षित इत्यादिलक्षण इहापिद्वितीयमासस्याप्रामाण्ये वक्तव्ये किं काकमुखपतित इत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-खरतरेण भाद्रपदे वृद्धे प्रथम एव मासः प्रमाणतयाऽभ्युपगतः, तत्र खरतर एव प्रष्टव्यः-ननु भो श्रावणिक द्वितीयो भाद्रपदः प्रमाणमुताप्रमाणं वेति विकल्पद्वयी, अत्र प्रमाणमितिचेत् तर्हि प्रथमभाद्रपद इव द्वितीयेऽपि भाद्रपद पर्युषणाकृत्य कर्त्तव्यं भवेद् , अप्रामाण्ये च काकभक्षणायुपहासस्त्वदु-IN भावितोऽपि किं काकेन भक्षित इत्युपहासस्यैवोपहासो भवद्गलपाशकल्प इतिगाथार्थः ॥२११॥ अथाभिवड़िते मामादौ यस्य ) प्रामाण्यं तदाह
॥४११२॥
AMUHIRMANENainine ManARSIte
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
अयथास्थानोत्सूत्र
श्रीप्रवधनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४१२॥
| जं रविउदयं लहिउं समप्पईजातिही अजोमासो सोखलु उदयोतन्नामंकियकज्जेसुपवरतमो ॥२१२॥
यं व्युदयं-मूर्योदयं लब्ध्वा-प्राप्य या तिथिः-प्रतिपदादिलक्षणा यां सूर्यसंक्रांति प्राप्य यो वा मासः श्रावणादिः समाप्यते तन्नामावितकार्येषु-तिथिमासनियतकार्येषु प्रवरतमः-अतिप्रधानः, तदुदयसंयुक्ता तिथिर्मासो वा प्रमाणतयाऽभ्युपगन्तव्य इतिगाथार्थः ॥२१२॥ अथोक्तप्रकारेण तिथिपातेऽपि गतिर्दर्शितैवेत्याह। तेणं तिहिपडणे पुण पुवा न य उत्तरा य पवरतिही। किं संबंधाभावे लन्भं लंभिजए किंची ॥२१३॥
येन कारणेन तिथ्यादेः समाप्तिसूचकोदयः प्रधानस्तेन कारणेन तिथिपतने-तिथिक्षये पुनः पूर्वा तिथिर्युक्ता, न च प्रवरतिथिरप्युत्तरा-अग्रेतना, चतुर्दशीपाते त्रयोदशी ग्राह्या, न पुनः पूर्णिमादिरित्यर्थः, अत एव वृद्धप्रवादागतं श्रीउमास्वातिवाचकवचनं | यथा "क्षयेपूर्वी तिथिः कार्या, वृद्धी कार्या तथोत्तरा। श्रीमद्वीरस्य निर्वाणं, कार्य लोकानुसारतः ॥१॥ इति, यतस्त्रयोदश्यां द्वयोरपि तिथ्योः ममाप्तत्वेन चतुर्दश्या जपि समाप्तिसूचकः स सूर्योदयः संपन्न एव,अथोत्रा न ब्राह्येत्यत्रोत्तरार्द्धन हेतुमाह-'किं संबंधे'त्यादि, संबन्धाभावेऽपि किंचित्कि लभ्यं लभ्यते ?, अपि तु न लभ्यते इत्यर्थः, चतुर्दश्याः संवन्धस्तु त्रयोदश्यामेव वर्तते, न पुनः पञ्चदश्यामपि, तत्र चतुर्दशीसंवन्धगन्धस्याप्यभावाद् , अत एव विधिप्रपायामपि "जया पखिआए पवतिही पडइ | तया पृवतिही चेव घेत्तवा, न उत्तरा,तब्भोगगन्धस्सवि अभावा"त्ति, एतच्च घुणाक्षरन्यायेन सम्यग पतितम् ,अन्यथा चतुर्मासकचतुर्दशीपाते पूर्णिमैव ग्राह्येत्यादि कथमवक्ष्यन् ?, लोकेऽपि भो देवदत्त यज्ञदनलभ्यं त्वं देहीति वक्तुमपि न शक्यते, तथात्वे च जगद्व्यवस्थाविप्लवः प्रमज्यतेति, अत एव "जड़ तंमि दिणे चउद्दसी तो पकखि चाउम्मासि वां, अह न तो देवसिअं
tHITAHININEmithal
॥४१२।।
main
in Education
Intematon
For Personal and Private Use Only
www.jinyong
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे | ४१३॥
चेत्यादि जिनवल्लभेन पोषधविधिप्रकरणे भणितं, किं च विधिप्रपायां चतुर्मासचतुद्दश्याः पाते पूर्णिमोक्ता,सांप्रतीनेस्तु चतु.
तिथिमासदशीमात्रस्थाने पूर्णिमामावास्यो गृह्यन्ते इति तचित्रं, तस्मादुत्तरत्र दिने क्षीणतिथेः संबन्धाभावात् न तत्तिथिलभ्यं लभ्यते विचारः इतिगाथार्थः ॥२१३।। अथ पराशयस्य कुत्सितत्वमुद्भाव्य तिरस्करोति____ वुड्ढीप पुण पढमा पुण्णा हाणीइ मूलओगलिआ । इअवयणं दुब्वयणं सोअवं नेव निउणेहिं ।।२१४॥ | बदौ पुनः प्रथमा तिथिः पूर्णा हानौ च मूलतोऽपि गलिता इति वचनं दुर्वचनं-मृषाभाषणं न निपुणः श्रोतव्यं, किन्तु अपक
यितव्यमितिगाथार्थः ॥२१४।। अथाश्रोतव्ये हेतुमाह- . 'जम्हा तीएऽवयवो पहाणुदयसंजुओ अ बीअदिणे। हीणा पुण पुत्व दिणे पुण्णा पण्णेहिं दित्ति ॥२१५॥ | यस्मात्कारणात् 'तीए'त्ति तस्या एवं तिथेः प्रधानोदयसंयुक्तोऽवयवो द्वितीये दिने वर्तते, हीना पुनः पूर्वदिने पूर्णा वर्तते, नहि हीनत्वं नाम तिथे शः, किंतु यदा घटिकाद्वयमिता त्रयोदशी चतुर्दशी च चतुष्पञ्चाशदादिघटिकामिता स्यात्तदा तस्यास्तिथेहीनत्वं प्रतिपद्यते, तया पप्टिपटिकामितस्य च्यादेवारस्य पूर्नेरभावाद , एवंविधा च पूर्णा प्राजैः-पण्डितैः ज्योतिःशावनिपुणेदृष्टेतिगाथार्थः ।।२१।। अथ तिथानौ खरतरम्यादजरतीयमाह-- . ... अट्टमिपडणे सत्तमिचउदसिपडणे अपुण्णिमापमुहा। इअ अद्धजरइकुक्कुरि कीड जिणवत्तनिलयंमि ॥२१॥
अष्टमीपतने सप्तमी चतुर्दशीपातेच पूर्णिमाप्रमुखाः पूर्णिमामावास्य इति अर्द्धजरतिकुक्कुरी जिनदत्तनिलयंमि-जिनदत्तगृहे || जीडतीति, अयं भावः-यदाऽष्टम्यादितिथिः पतति तदाऽष्टम्यादिसंबन्धि कृत्यं सप्तम्यामष्टमीतिधिया क्रियते, चतुर्दशीपाते चतुर्दश्यां ॥४१३॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
तिथिमासविचारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्राम ॥४१४॥
DHARTHATI
मूलतोऽपि गतायां आराध्यत्वेन पवरूपायां पूर्णिमायां चतुर्दशीकृत्यं क्रियते,अत्र च चतुर्मासकव्यतिरिक्ता पूर्णिमा अमावास्या |च श्रावकाणामेव 'चाउद्दसट्टमुद्दिट्टपुण्णमासिणीसुपडिपुण्णं पोसह सम्म अणुपालेमाणा विहरंती'ति प्रवचनवचनात् पौषधव्रतमात्र| मङ्गीकृत्याराध्यत्वेनाभिमता, न पुनः क्वापि साधूनामपीयममुकविधिनाऽऽराध्येति, तथा च पाक्षिककृत्यमधिकृत्य यथा त्रयोदशी तथा पूर्णिमाद्यपीति कथं पाक्षिककृत्योपयोगिनी, क्षीणा च चतुर्दशी त्रयोदश्यां सर्वात्मना स्थितेति त्रयोदश्यां द्वयोरपि विद्यमानत्वाचतुर्दशीकृत्यं त्रयोदश्यामेव युक्तमिति, अत्र च बढ्यो युक्तयः सन्ति,किंचिद्विस्तरार्थिना तुमत्कृततत्त्वतरङ्गिणीतो कोध्या इति गाथार्थ ।।२१६॥ अथ समाप्तिसूचकोदयस्य प्राधान्यसमर्थनाय दृष्टान्तमाह
आमूला महगारो मंजरिपज्जंतओ महंतोऽवि। न पहाणो किंतते फलं पहाणं मणुअजुग्गं ॥२१७॥ आमूलात्-मूलादारभ्य मञ्जरीपर्यन्तो महानपि सहकारो न प्रधानः, किंत्वन्ते मनुजयोग्यं फलमेवोपगम्य,फलमेव प्रधानम् , आमूलफलपर्यन्तस्याखण्डस्य वृक्षस्य प्रधानोऽवयवः फलं तदतिरिक्तस्याप्राधान्यात् , फलार्थमेव शेषावयवेष्वपि प्रयत्नकरणाद्, अत एव फलित एव सहकारे वृत्यादिना यत्नकरणं, नान्यथा, फलोपेक्षकाणां तु वटादिवृक्षसदृश एव सहकारोऽपीति गाथार्थः ॥२१७॥ अथ दृष्टान्तदान्तिकयोजनाय गाथामाहफलसरिसो मो उदओ जम्मि समप्पइ तिही अमासो अ। मंजरिपळतसमो सेसो फलसाहगोसमए ॥२१८॥
फलसदृशः स उदयः-सूर्योदयो यस्मिन्नुदये तिथिः समाप्यते-यमुदयमुपलभ्य तिथिः समाप्ति याति, चः पुनरर्थे,मासो वा। संक्रान्ति प्राप्य मासः समाप्तिं याति सैव संक्रांतिः फलसदृशी, तथाविधसूर्योदयसमन्विता तिथिर्मासो वा विवक्षितनियत
SHIRADHANASHIROHIBITINGH
॥४१४॥
Jan Education Intebon
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
तिथिमासविचारः
श्रीप्रव- कायहेतुरित्यर्थः, शेषः पुनस्तिथ्यादेवयवः मञ्जरीपर्यन्तसहकारसमः फलसाधको, विवक्षितफलरूपस्याभिमततिथ्यादेहेतुमात्र एवेचनपरीक्षा
त्यर्थः, समये-स्वसमये परसमये च, एतावता तिथिवृद्धौ द्वितीया तिथिः मासवृद्धौ च द्वितीयो मासो विवक्षिततिथ्यादेवृक्षकल्प४विश्रामे
स्य फलसदृशो मनुष्यकल्पानाममिमतः, शेषस्तु आस्तां विशिष्टचेतना मनुजाः, प्रशस्तवनस्पतयोऽपि सहकारादयः सूर्यसंक्रान्ति॥४१५॥ DICHAR
प्रथमं मासं परित्यज्य द्वितीयमास एव पुष्पफलादिकं प्रयच्छन्ति,यदागमः-"जइ फुल्ला कणिआरया चूअग अहिमासयंमि घुटुंमि। तुह न खमं फुल्लेउं जह पञ्चंता करंति डमराई ॥१॥"ति श्रीआव०नि०(१२५५) यस्तु वृद्धौ प्रथमं मासं प्रमाणयति स च प्रशस्तवनस्पतिष्वपि नान्तर्भावनीयः, यतो वनस्पतिभ्य उद्धृत्यावाप्तमनुजभवो मोक्षमपि याति, अयं तु नियमादनन्तसंसार्यवेति गाथार्थः ॥२१८॥ अथ लोकव्यवहारमाहजम्हा लम्मा अहिअंन देह दित्तोवि दायगो कोऽवि । तत्थवि पुराणरीई लोअववहारओ णेया॥२१९॥
यस्मात्कारणाहीप्तोऽपि-दीप्तिमानपि दायको लभ्यादधिकं न कोऽपि ददाति, अर्थान दापयत्यपि कोऽपि कारणिकः, तत्रापि लोकव्यवहारतः पुराणरीतिया-पूर्व यया रीत्या देयलभ्यादिव्यवहार आसीनयैव रीत्याऽधुनापि न्यायप्राप्ती व्यवहागे भवेत , नान्यथेतिगाथार्थः ॥२१९॥ अथ तिथिविपये पूर्वरीतिमाह-- पुर्व रबिउदयजुआ एगा घडिआवि लब्भलाहगरी। अण्णावि ताववेकवाजुत्ता किं पिहिअपेष्टाए ? ॥२२०॥
पूर्वम्-अनादिकालतोऽद्य यावत् रव्युदययुता एकापि घटिका लम्यलाभकारी आसीद् , ग्राह्यदायिकाऽभूदित्यर्थः, तत्रत्यं तावत्पाक्षिककृत्यं चतुर्थादि, पाक्षिकत्वेन चाभिमता चतुर्दशी, मा चैकघटिकामिताऽपि समाप्तिसूचकम्योदययुता पाक्षि
PIRIMADIRAININDIA NATURELIMINISTRATI
॥४१५॥
Jan Education
Intematon
For Personal and Private Use Only
www.jinyong
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा
४ विश्रामे
||४१६ ॥
Jain Educationa
|ककृत्पदायिकाऽऽसीद्, एतच परस्याप्यभिमतम् अधुनापि तावदपेक्षायुक्ता यथा पूर्वमेकाऽपि घटिका सूर्योदययुता पाक्षिककृत्यादिहेतुरासीत्तथेदानीमपि द्वितीयदिने तादृशी तु तिथिरस्त्येव अतस्तावत्या एवापेक्षा युक्ता, किं पिहितमञ्जूषाकल्पया | प्राचीनया तिथ्या स्यात् ? न किमपीत्यर्थ इतिगाथार्थः ॥ २२० ॥ अथ पूर्वरीतिलोपे यत् स्यात्तदाह-
लब्भाहिलाहकखी अदत्तमवि मुद्दिअंपि मंजूलं । गिव्हंतो सो तेणुव निग्गहं दारुणं लहइ ॥ २२१ ॥ १. लभ्याधिकलाभाकाङ्क्षी अदत्तामपि मुद्रितां मञ्जूषां गृहन सन् स्तेनवत्-चौरवद् दारुणं निग्रहं लभते, अयं भावः- अद्या खिलदिनं यावचतुर्दशी, सा. च लभ्याधिकफलदायिनी भवत्वितिभृगालकदाशया नियतकृत्यमधिकृत्याकिञ्चित्करत्वेनादसा-नाज्ञसा आशामात्र फलजनकत्वेन मुद्रितमञ्जूषाकल्पा पूर्वा तिथिस्तां च गृह्णन चौरवद्दारुणं शूलिका रोपणकल्पमनन्तसंसारपरिभ्रमणं लभते इतिगाथार्थः ॥ २२१|| अथ प्रकृते योजयति—
तुम्हा तिहिब मासो पुत्रो पुग्वृत्तजुत्तिविसओत्ति । सुणिऊण बीअमासो णेओ णिअणामकज्ज करो ।। २२२ ।। यस्मात्पूर्वोक्तं तस्मात्तिथिवदभिवर्द्धितायां तिथौ या पूर्वा तिथिस्तद्वत् पूर्वो मासोऽपि पूर्वोक्तयुक्तिविषय इति ज्ञात्वा द्वितीयमामी भाद्रपदादिलक्षणो निजनामकार्यकरः पर्युषणा भाद्रपदे कार्तिकचतुर्मास कार्त्तिके इत्यादि निजमानाङ्गितानि यानि कार्याणि तेषां करो ज्ञेय इति गाथार्थः ||२२२|| अथ पुनरप्ययथास्थानमुत्सूत्र माह
इरिआए पडिकमणं पच्छा सामाइअंमि अजहपयं । भासतो उम्मतो न मुणष्ट समयाइपर मत्थं ॥२३॥ मामाग्रि श्रावकाणां सामायिकक्रियायामीर्यापथिकायाः प्रतिक्रमणं पश्चात सामायिकोञ्चारानन्तरमित्यर्थः, एतच्चायथापदं
For Personal and Private Use Only
तिथिमासविचार:
।।४१६।।
.
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव- चनपरीक्षा ४विश्राम ॥४१७॥
अयथास्थानं भापमाण उन्मत्त इव-देवतायत्त इव न जानाति समयादिपरमार्थ-सिद्धान्तपरम्परादिरहस्यमिति गाथार्थः ॥ २२३।। र्यापाथिअथ समयादिपरमार्थमाह
काविचारः चित्तविमोहिनिमित्तं मणिआ इरिआ महानिसीहमि । न य कत्थवि सामाअं असुद्धचित्तण कायवं ।।२२४॥
चित्तविशोधिनिमित्तमर्या-ईपिथिकाप्रतिक्रमणं श्रीमहानिशीथे भणिता, तथाहि-"से भयवं! जहुत्तविणओवहाणेण पंचमंगलमहासुअखंधमहिज्जित्ताणं पुत्राणुपुत्रीए पच्छाणुपुबीए अणाणुपुबीए सरवंजणमत्तबिंदुपयकखरविसुद्धं थिरपरिचिों काऊण महता पबंधेण सुत्तं अत्थं च विण्णाय तओ णं किमहीएजा.गोअमा! इरिआवहि,से भयवं ! केण अटेणं एवं वुच्चति जहाणं पंचमंगलमहासुअखंधमहिन्जित्ताणं पुणो इरियावहिअं अहीए ?, गोअमा! जे एस आया गमणागमणाइपरिणामपरिणए अणेगजीवपाणभृअसत्ताणं अणीव उत्तपमते संघट्टणअवदावणकिलामणं काऊण अणालोइअअपडिकते चेव असेसकम्मक्खयट्टयाए किंची चिइदंणमज्झाणाइएमु अभिरमेजा तया से एगग्गचित्ता समाही भवेजा न वा,जओणं गमणागमणाइअणेगअण्णवावारपरपरिणामासत्तचिनयाए केइ पाणी तमेव भावंतरमच्छिडिअ अहवझवसिए किंचि कालं खणं विरत्तेआ,ताहे तं तस्स फलेण विसंवएजा, जया उण कहिंचि अण्णाणमोहमायादोसेण सहसा एगिदिआणं संघट्टणं परिआवणं वा कयं हवेज्जा तया य पच्छा हा हा हा दुटु कयमम्हेहिंति घणरागदोसमोहमिच्छत्तण्णाणधेहि अदिट्टपरलोगपञ्चवाएहि कूरकम्मनिग्धिणेहिंति परमसंवेगमावण्णे सुपरिप्फुडं आलोइत्ताणं निंदित्ताणं गरहित्ताणं पायच्छित्तमणुचरित्ताणं निस्सल्ले अणाउलचित्ते अमुहकम्मक्खयट्ठा किंचि आयहि चिडवंदगाइ अणुढेजा, नया नयट्टे चेव उवउत्ते से हवेज्जा, जया तम्म णं परमेगग्गचित्तसमाही हवेज्जा नया चेव सबजगजीवपाणभू-11॥४१७॥
Tom
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्राम ॥४१८॥
र्यापाथि| काविचारः
अमत्ताणं जहिटफलसंपत्ती हवेज्जा, ता गोअमा! अपडिकंताए इरिआवाहआए न कप्पड़ चेव काउं किंचिवि चिइवंदणसज्झाणा- इअं फलासायममिक्खुगाणं, एएण?णं गोअमा! एवं बुचइ-जहाणं गोअमाः समुत्तत्थोभयं पंचमंगलं थिरपरिचिअंकाऊण तओ इरिआवहिअं अज्झीए, से भयवं : कयराए विहीए तमिरिआवहिअमहीए?,गोअमा! जहा णं पंचमंगलमहासुर्खधंति (१९-२०) श्रीमहानिशीथतृतीयाध्ययने,उपलक्षणाद् ईर्यापथप्रतिक्रमणमकृत्वा नान्यत्किमपि कुर्यात्तदशुद्धतापत्ते"रिति श्रीहरिभद्रीयदशवकालिकवृत्तिरपि, न च क्वापि मामायिकमशुद्धचित्तेन कर्त्तव्यम् , अयं भावः-यावदीर्याप्रतिक्रान्तिप्रतिबद्धं बृहच्चैत्यवन्दनादि धर्मानुष्ठानं श्रीमहानिशीथोक्तप्रयोजनया ईर्याप्रतिक्रान्त्या चित्तशुद्धिं विधायैव कर्तव्यं, सामायिक पुनरशुद्धेनैव चित्तेन कर्तव्यमित्येवं क्वाप्यागमेऽनुपलम्भात , तथा परम्पराया अप्यभावायुक्तिक्षमत्वाभावाच्च कथं सामायिके पश्चादीर्येति गाथार्थः ॥२२४॥ अथ परः शङ्कते
आहावस्मयचुग्णिप्पमुहेसु करेमिभंतच्चाइ । काऊण य सामों पच्छा इरिअत्ति पयडवयं ॥२२५||
आह पर:- ननु भो आवश्यकचूर्णिप्रमुखेषु-श्रीआवश्यकचूर्णिवृत्तिपञ्चाशकवृत्तियोशशास्रवृत्तिनवपदप्रकरणवृत्तिश्रावक-| दिनकृत्यवृत्तिश्राद्धविधिप्रमुखेपु 'करेमि भंते'इत्यादि यावत मामाइअं काऊण पच्छा इरिआवहिआए पडिकमइत्ति प्रकटवचःस्पष्टवचनमागमे विद्यत एवेति. तत्र श्री आवश्यकचूर्णियथा "मामाइ नाम सावज्जोगपरिवजणं निरवजजोगपडिसेवणं च, तं सावएण कथं काय?,मो दुविहो-इदि पत्तो अणिदि पत्तो अ,जो सो अणिदि पत्तो सोचेइअघरे साहुसमीवे घरे वा पोसहसालाए वा जत्थ वा वीसमह अच्छइ वा निवावारी सम्बन्ध करेइ सवं. चउठाणेसु निअमा कायवं, तंजहा-चेइघरे मामले
NARENDINAR
॥४१८॥
Jan Education
For Personal and Private Use Only
.
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥४१९॥
पोसहसालार घरे वा आवस्मयं करतीति, तत्थ जइ साहसगासे करेति तत्थ का विही ?, जइ पारंपरभयं नन्थि, जवि केणइ समं | विवाओ नत्थि, जइ कस्सव ण धरोति, मा तेण अंछविअंछिअं कडूढिजति, जइ धारणगं दहूण ण गेण्हति मा नासिज्जहित्ति, | पढमं जड़ अ वावारं ण वावारेति ताहे घरे चैव सामातितं काऊण उवाहणाओ मोत्तॄण सच्चित्तदव्वविरहिओ वच्चति, पंचसमिओ |तिगुत्तो इरिआए उपउत्तो जहा माहू, भासाए सावज्रं परिहरंतो, एसगाए कई लेट्टं वा पडिलेहितु एवं आदाणनिकखेवणे, खेलसिंघाणे ण विगिंचति, विगिंचतो वा पडिलेहिअ पमजिअ थंडिले, जत्थ चिट्ठति तत्थ गुत्तिनिरोहं करोति, एताए विहीए गंता तिविहेण णमिऊण माहुणो पच्छा साहुसकखिअं सामाइतं करेति' करेमि भंते! सामाइयं सावजं जोगं पञ्चकखामि दुविहं तिविण | जाव साहू पज्जुवासामि चिकाऊण, जड़ चेड़आई अस्थि तो पढमं वंदति, साहूणं सगासातो स्यहरणं निसिअं वा मग्गति, अह घरे तो में उग्गहिअं स्यहरणं अस्थि, तस्म असति पोत्तस्स अंतेण, पच्छा इरितावहिआए पडिकमइ, पच्छा आलोइत्ता चंदति, आयरि| आदी जहा रायणिआपत्ति, पुणोवि गुरुं वंदिता पडिलेहित्ता निविट्टो पुच्छति पढति वा, एवं चेइए वि, असति माहुवेइआणं पोसहमालाए सगिहे वा, एवं सामाइअं आवस्मयं वा करेति, तत्थ नवरि गमनं तत्थि, भणति - जावनिअमं समाणेमि, जो इहटिपत्तो सो किर एंतो सव्विदीए एति तो जणस्म अड्ढा होति, आदिता य साहुणी सप्पुरिसपरिग्गहेण, कतसामाइएण य पाएहिं आगंतन्त्रं, तेण ण करेति, आगतो माहसमासे करेति, जइ सो मावओ ण कोइ उट्टेति, अह अहाभहउत्ति पूआ कया होहिति भणतिनि ताहे पुव्वरअं आसणं कीरति, आयरिआ णं उट्टित्ता अच्छंति, तत्थ उहंतमहंते दोसा भाणिअव्वा, पच्छा सो इइटिं पत्नी मामातितं काऊण पडिकंतो वंदना पृच्छति, सो किर मामातितं करेंतो मउडं ण अवणेति, कुंडलाणि णाममुदं पुप्फतंबोलपाचार
For Personal and Private Use Only
ईर्यापाfथकाविचारः
१४१९।।
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव- चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४२०॥
KOS
NPAPAur
गमादि बोसिरति, अण्ण भणति-मउडपि अवर्णति,एसा विही सामाइयस्सत्ति' एवं श्रीआवश्यकवृत्यादिष्वपि बोध्यमितिगाथार्थः । ईर्यापाथि॥२२५।। अथ सिद्धान्तमाह --
काविचारः अचे धुवंकरूवा पढमा इरिया बिगप्पिअत्ति तुहं । इरिआजुगंपि जुग्गं धुवंकचाए पमाण किं? ॥२२६॥ ___ अब "जड़ चेइआई अन्थि तो पढम वंदतित्ति' पादवाच्येन सेर्यापथिका चैत्यवन्दनलक्षणेन क्रियान्तरेण व्यवहिता पश्चादीर्या| पथिका न सामायिकहेतुत्वेन-सामायिकसंबन्धिना, किंतु यावद्दगन्तव्यं तावदनुक्तत्वेन गन्तव्यक्रियानिवृत्तौ चोक्तत्वेन गन्तव्यक्रियाव्यावृत्तिमूचिका व्यावृत्यर्थाभिधायिका, न पुनः श्रीमहानिशीथोक्तप्रयोजनबत्ती, ननु श्रीआवश्यकवृत्त्यादौ 'जइ चेइआई
अस्थि तो पहमं वन्दती'त्यादिवाक्यं नास्ति तत्र किं वक्तव्यमितिचेत्सत्यं,मुखवत्रिकाप्रतिलेखनादिविधिरनुक्तोऽपि यथा परम्परा| वागतो गृह्यते, तथा चूर्णायुक्तस्तु चैत्यवन्दनादिविधिः सुतरां ग्राह्यो, बाधकाभावात् , किंच-यदि सामायिके पश्चादपीर्यापथिकाप्रतिक्रान्तिः श्रीमहानिशीथोक्तप्रयोजनवत्यभविष्यत्तर्हि श्रीहरिभद्रमूरिरेव दशवकालिकवृत्तौ ईर्यापथप्रतिक्रमणमकृत्वा सामायिकव्यक्तिरिक्तं नान्यत्किमपि कुर्यादिति विशिष्याभणिष्यद् , अन्यथा श्रीआवश्यकवृत्युक्तवचसा सह विरोधो दुनिर एव स्यात् , तथा "श्रुत्वैवमल्पमपि पुष्कलिनाऽनुचीर्णमीर्याप्रतिक्रमणतः किल धर्मकृत्यम्। सामायिकादि विदधीत ततः प्रसून, तत्पूर्वमत्र च पदावनिमार्जनं त्रिः ॥१॥ इतिश्रीसङ्घाचारवृत्तौ श्रीदेवेन्द्रसूरिसमीपस्थायिभिः श्रीधर्मघोषमूरिभिरुक्तं नाभविष्यद्, यतः श्रीदेवे न्द्रमरिकृतेन “काऊण य सामइअं इरिअं पडिक्कमिअ गमणमालोए" इत्यादिश्रावकदिनकृत्येन सह विरोधः स्यात् ,तथा चरिता. नुवादे प्रथममीर्या ढइढरश्रावकेण प्रतिक्रान्तापि, यदुनं-"जो एतेसिं सावगो भविस्सति तेण उवयारेण अतीहामि.एगपासे अच्छति ॥४२०॥
(
For Personal and Private Use Only
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४२॥
HIRWISHNOLONESHI amar NaraPAHINILIWAPARIHATTARRHOEATURMILAPHIARP
ISMATHIMITA RAM
in and
पलीणो,तत्थ ढड्ढरसावो,सो सरीरचिन्न काऊण साहूण पडिस्सयं वच्चति, ताहे ढढरेण तिन्नि निसिहीयाओ कयाओ,एवं सो इरिश्रा- ईर्यापाथिदि ढइढरेण सरेण करेति,सो पुण मेहावीतं उवधारेति,सो तेणेव कमेण अतिगओ,सब्वेसिं साहूणं वंदणं कयं,सो सावओन वंदिओ,ताहे| काविचारः आयरिएहि भणिअं-नवगसइढो सित्ति,पच्छा पुच्छति।। इति श्रीआव०चूणौँ श्रीआर्यरक्षितकथानके, तथा"चउवीसत्थएणे भंते। जीवे कि जणइ ?, चउवीसन्यएणं दंसणविसोहिं जणइ९" इति श्री उत्त-२९,एतट्टीकायां-मामायिकं च प्रतिपत्तुकामेन तत्प्र-६६ णेतारः स्तोतव्याः, ते च तत्वतस्तीयकृत एवेति तत्सूत्रमाह-चतुर्विंशतिस्तवेनैतदवसप्पिणीप्रभवतीर्थक्रदुत्कीर्तनात्मकेन दर्शनं -सम्यक्त्वं तस्य विशुद्धिः-तदुषघातिकर्मापगमेन निर्मलीभवनं दर्शनविशुद्धिस्तां जनयति९ उत्त० वृ०, अत्र सामायिकं च प्रतिपतुकामेनेत्यादिग्रन्थसंगतिघटकवचसा तीर्थकृदुत्कीर्तनपूर्वकमेव सामायिक भणितं, तच्चर्यापूर्वकमेव सामायिकं कुर्वतः स्यात् ,नान्यथेति सूक्ष्मधिया पर्यालोच्यं, किंच-नवपदप्रकरणादिकाम स्वयमादावेवेर्या प्रतिकामयन्तः कथं निजकृतिषु मामायिके पश्चादीर्येति वदेयुः?, नहि स्वपदे कुठारं शठोऽपि कुरुते, तस्मात् पश्चादीयेति न महानिशीथोक्तप्रयोजनवती, किंतु भिन्नार्थेत्यायनेक-|| युक्तिविस्तरार्थिना मत्कृतामीर्यापथपविशिकां विलोकयिष्यन्तीति धिया नात्र ता युक्तयः प्रदश्यन्ते, किंतु किंचित् स्थू रवीगम्यं यथा 'इति चेत्' पूर्वोक्तं चेत्तर्हि सामायिकमपि शुद्धचेतसा कर्त्तव्यं, शुद्धिविधात्री तु प्रथमा ईर्याप्रतिक्रान्ति वाङ्करूपा, द्वितीया | पश्चादीर्येत्यादिलक्षणा विकल्पिता-भिन्नार्थाप्येककार्यतया विकल्पितेति वास्तवारोपरूपमीर्यापधिकायुगं तब मते योग्य,परं ध्रुवाङ्कत्यागे-प्रथमेर्याप्रतिक्रान्तिपरित्यागे किं प्रमाणं ,न किमपीत्यर्थः,एतावता चित्तशुद्धिहेतुं प्रथमेर्यां परित्याज्य द्वितीयां च निष्प्र योजनांये प्रतिकामयन्ति ते महाऽज्ञानिनो विपरीतोत्सूत्रभापिण इति गाथार्थः ॥२२६।। अथ स्थलयुक्त्यैव तात्पर्यमाह
॥४२१॥.
MERIRANI RANIHINiltrati DINARTNEmmarAAMAITRINCIDHAUTARIRRITUATHIMIRMAINMENITISHALIP
m antritiou
Iain Education International
For Personal and Private Use Only
www.byong
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४२२॥
ईर्यापाथिकाविचारः
नम्हा पढमा पेढिअकप्पा कप्पदुमोवमा इरिआ। सा पुण पच्छाइरिआ गमणनिवित्तीअ पडिकमणं ।।२२७॥ - यस्मात्पूर्वोक्तं तस्मात् प्रथमा ईर्याप्रतिक्रान्तिः पौषधाद्यशेषानुष्ठानसाधारणपीठिकाकल्पा कल्पद्रुमोपमा क्रियाणां साधिका, या पुनः पश्चादीर्या "पच्छा इरिआवहिआए पडिकमइत्ति पदमात्रगम्या तत्रेर्याया अर्थों गमनं तस्याः प्रतिक्रमणं-निवृत्तिरीयप्रतिक्रान्तिः मार्गादौ गमनागमनक्रियानिवृत्तिरूपोऽर्थः संपन्नः, तत्राप्यधिकारवशात् क्वचिच्चित्तशुद्धिहेत्वीर्याप्रतिक्रान्तिपूर्विकैव | |मार्गगन्तव्यक्रियानिवृत्तिः क्वचिच्च गमनागमनादिपरिणतिरहितस्य कृतसामायिकस्य गन्तव्यक्रियानिवृत्तिमात्रमेव, अत्रापि युक्ति
र्यापथषत्रिंशिकातो ज्ञेयेतिगाथार्थः ॥२२७।। अथापेक्षया न्यूनाधिकस्वभावमप्ययथास्थानं यत्तदाहजइवि सुपासे तिफणा नव पासे ऊणमहिअमवि कमसो। तहवि सुपासा पासे ठवणं अजहापयपि भवे।।२२८॥ VI यद्यपि सुपार्श्वे तिम्रः फणाः ऊनमुत्सूत्रं, यतः सुपार्श्वे पश्चैव फणा भवन्ति, पार्श्व-पार्श्वनाथे नव फणाः, अधिकमुत्सूत्रं, यतः
श्रीपार्श्वनाथस्य सप्तैत्र फगा भवन्ति,यतः-"एकदण्डानि सप्त स्युर्यदिच्छत्राणि पर्वते। तदोपमीयते पार्श्वमूर्ध्नि सप्तफणः फणी॥१॥ इति वाग्भट्टालङ्कारे,तथापि श्रीसुपार्श्वसकाशात् फणाद्वयमुपादाय श्रीपार्श्वनाथशिरसि योजयतोऽयथास्थानमपि स्याद् ,एतच्च जि|नदत्तेनैव दिगम्बरेण प्रतिमानां नमत्वकरणमिव मतभेदकरणाय प्ररूपितम् ,अत एव स्वर्णगिरौ पित्तलमय्यां श्रीपार्श्वनाथप्रतिमायां जीर्णायां नवीनफणाद्वयनियोजन विहितं सम्प्रत्यपि दृश्यते. संशये गत्वा विलोकनीयमिति गाथार्थः ॥२२८ ॥ अथ क्रियाविषयोत्सूत्रस्य निगमनमाह
एवं अजहट्टाणं उस्मुत्तं इंसि समासेण। एवं सुत्ते किरिआविसयं तिविहंपि निट्टि :२२९॥
॥२२॥
For Person and Private Use Only
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
AHINDI
I
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४२३॥
THE
H
एवम्-अमुना प्रकारेणायथास्थानं क्रियाविषयं तृतीयमुत्सूत्रं दर्शितम् , एतस्मिन् दर्शिते क्रियाविषयं त्रिविधमवि-अधिकन्य-10 ईयापाथिनायथास्थानलक्षणं त्रिप्रकारमप्युत्सूत्रं निर्दिष्टं-यथोद्देशं प्रदर्शितमिति गाथार्थः ॥२२९।। अथ मौलं द्वितीयविकल्पमाह
काविचार अह पुण उवएसविसयमुस्सुत्तं बीअमेव दुविगप्पं । उम्मग्गदेसणा मग्गनासणा तंपि दंसेमि ॥२३० ।।
अथेति क्रियाविषयकोत्सूत्रानन्तरं पुनरुपदेशविषयमुत्सूत्रं द्वितीयमपि द्विविकल्प-विकल्पद्वयभाग्, तत्रोन्मार्गदेशनात् मार्गनाशनाच, चकारो गम्यः, उन्मार्गदेशनामार्गनाशनाभ्यां द्विविकल्पमित्यर्थः, यद्भवति तदपि दर्शयामीति गाथार्थः ॥२३० ॥ अथोक्तमेव व्यक्तीकरोति
अहिअं उवएसंतो पढमे भंगे अ ऊणमवि बीए । किरिआओऽणतगुणं पावयरं वयणविसयं तं ।।२३१।।
अधिक-पटकल्याणकादि प्रागुक्तमुपदिशन्-अरूपयन् प्रथमे भङ्गे-उन्मार्गदेशनालक्षणे, वर्तते इति गम्यं, ऊनमपि-स्त्रीजिनपूजानिषेधादिकमपि प्ररूपयन् द्वितीयमङ्गे इत्येतचोत्सूत्रं क्रियातः-क्रियाविषयोत्सूत्रादनन्तगुणम् , अनन्तपापहेतुत्वात् , सर्वेष्वपि | दोषेषु भाषादोषो हि व्यापकः, यदाहुः-"एकत्रासत्यज पार्प, पापं निःशेषमेकतः। द्वयोस्तुलाविधृतयोराद्यमेवातिरिच्यते ॥१॥" || इति योग वृ०, अत एव पापतरम्-अतिपापरूपं वचनविषयं तत् , सम्यक्त्वप्राप्तावुत्कृष्टकालान्तरप्राप्तिहेतुत्वाद्, यदागमः"कालमणतं च मुए अद्धापरिअओ अ देमूणो । आसायणबहुलाणं उक्कोसं अंतर होइ॥१॥ इति श्रीआव०,अत्राशातनाबहुलस्तावदुन्मार्गप्ररूपको मार्गनाशकश्च ग्राह्यः, तस्यैव तीर्थोच्छेदपातकलिप्सत्वेनाशातनाबहुलत्वादिति गाथार्थः ।। २३१ ॥ अथ प्रकारान्तरेणाप्युन्मार्गप्ररूपणाबाद
OPINITAMINOPAURNIRAHULRAINE
॥४२॥
Jan Education Internation
For Personal and Private Use Only
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
परीक्षा
४ विश्रामे
॥४२४॥
अथवा थीणं जिणवरपूआपडिसंहर्ग अतित्थंपि । तित्थंतिअ भासतो उम्मग्गपरूवगो पावो ||२३२ || 'अथवे 'ति प्रकारान्तरद्योतकः स्त्रीणां जिनवरपूजाप्रतिषेधकमतीर्थमपि तीर्थमिति भाषमाणः उन्मार्गप्ररूपकः पापात्मा ज्ञातव्य | इति गाथार्थः ॥ २३२॥ अथ तीर्थस्वरूपमुद्भाव्य तल्लोपको मार्गनाशकः स्यादित्याह -
तित्थं पुण अच्छिन्नं श्रीजिणपूआपरूवगं भरहे । तंपि न तित्यंति वयं भासतो मग्गनासयरो ॥ २३३ ॥ तीर्थं पुनः सततप्रवृत्तिमहं यावदच्छिन्नं वर्त्तते, तच्च भरतक्षेत्रे स्त्री जिनपूजाप्ररूपकमेव, तत्तीर्थमप्यतीर्थमितिवचनं भाषमाणो मार्गनाशकः यद्यप्युन्मार्गभाषका बौद्धादयो लौकिकमिध्यादृशोऽपि भवन्ति तथापि ते नोत्सूत्रभाषिणः, किं तु उपचारादिसाध्यवत्सनाग़विपकल्पाभिग्रहिकमिध्यात्व भाजः, उत्सूत्र भाषिणां हि मिध्यात्वमुपचारशतैरप्यसाध्यतालपुट विषकल्पमभिनिवेशरूपं, तच्च पदमात्राद्यश्रद्धाने तदतिरिक्ताखिलमपि जैनप्रवचनं श्रदधतां भवति, यदागमः - "पयमक्खरं च इकंपि जो न रोएइ सुत्तनिद्दिवं । सेसं अंतोविहु मिच्छाद्दिड्डी जमालिव ||१|| "त्ति, एतच्च नियमादनन्तसंसारहेतुरेव यदुक्तं- “उस्सुत्तभासगाणं बोहीनासो अनंतसं सारो"त्ति, दुर्लभ बोधित्वं चामीषामहदादीनामवर्णवादात् स्फुटमेव, यदागमः- “पंचहि ठाणेहिं जीवा दुल्लहबोहिताए कम्मं पकरेंति, तंद-अरहंताणं अवण्णं वदमाणे १ अरहंतपण्णत्तस्स धम्मस्स अ०२ आयरिउवज्झायाणं अ०३ चावण्णस्स संघस्स अ०४ विविकतवथंभचेराणं देवाणं अव०५” इति श्रीस्थानाङ्गे, अवर्णवादित्वं चोरमूत्रिणां तीर्थमप्यतीर्थतया भाषमाणानां स्फुटमेव, अतीर्थरूपस्यापि निजमतिविकल्पितस्य: मार्गस्य प्ररूपकः श्रीक्रामादिजिन एवेत्यलीककलङ्कदानात् महापातकमिति बोध्यं, नन्वेवं तीर्थकदादीनां कथमवर्णवादीतिचेच्छृणु, श्रीवीरेण दृष्प्रसभं यावदच्छि में तीर्थं जगत्रितयंपूज्यं तीर्थकृतामपि नमस्करणीयमिति श्रीवीरप्रवर्तितमप्य
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
वचनोत्सूत्रं
||४२४॥
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४२५॥
लोकोत्तरमिथ्यात्वमहत्ता
IHARIUDRAPatialletin
पलप्य प्रतिसमयमवर्णवादी सन् तीर्थकृतामप्यवर्णवाद्यव, यो यदाराध्यस्यावर्णवाद्येवेति तीर्थकदवर्णवादी, तथाभूतश्च श्रुतचारिवरूपधर्मस्याप्यवर्णवादी स्फुटमेव, तथा च तीर्थान्तर्वतिनामाचार्यादीनामपि तथैवेति स्वधियैव धीधनानां प्रतीतमेवेति गाथार्थः ॥२३३।। ननु लौकिकमिथ्यागपेक्षया उन्मार्गादिदेशको लोकोत्तरमिथ्याग् कीदृग् स्यादित्याह
लोइअमिच्छत्ताओऽणंतगुणं मग्गनासणाइवयं । पावं तित्यञ्चाए तुल्लेविअ तावया अहिअं ॥२३४॥ लौकिकमिथ्यात्वाद् उन्मार्गदेशनादिवच:-उन्मार्गदर्शनान्मार्गनाशनादिवचनमनन्तगुणपापं-मिथ्यात्वबन्धमधिकृत्यानन्तगुगपातकनिमित्तं, तत्र हेतुमाह-तीर्थत्यागे त्युल्येऽपि च तावता उन्मार्गदेशनादिनाधिकमित्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-ननु लौकिकमिथ्यादृग् तावत् मूलतोऽपि जैनमार्ग नाङ्गीकुरुते, लोकोत्तरमिथ्यादृष्टिस्तु भूयांसं जिनोक्तमार्गमङ्गीकृत्य किंचिन्मात्रमपलपति, तत्कथं लौकिकमिथ्यात्वापेक्षया लोकोत्तरमिथ्यात्वमनन्तगुणमिति पूर्वपक्षे प्राप्तेऽभिधीयते, यदुक्तं भृयांसं जिनोतमार्गमङ्गीकुरुते तन्मृपाभाषणमेव, यतो जिनोक्तो मार्गस्तीर्थ, तच्चोत्सूत्रभाषिणा मूलतोऽपि त्यक्तं, तत्यागे चांशतोऽपि जिनोक्तमार्गानङ्गीकारात्व कथं भूयोऽङ्गीकार इति वचनं सत्यं ?, किंतु मृषवेत्यर्थः, तथा च यथा बौद्धादिमिर्जेनप्रवचनं त्यत तथोत्सूत्रभाषिणाऽपीति तुल्येऽपि त्यागे चौद्धादिः पृष्टः सन् जैनमार्ग जैनमार्गतयैव ब्रते, यथाऽस्मद्यतिरिक्ता एते जैना इति, अयं कुपाक्षिकस्तु पापात्मा पृष्टः सन् जैनमार्गमप्यजैनमार्गतया बेते, यथा नैते जैनाः, किंतु वयमेव जना इति जैनमार्गव्यतिरिक्तेऽपि जैनसंज्ञावादिन इत्येतावता मार्गनाशावलीकवचसाऽधिकं-बौद्धादिभ्योऽधिकं,तचाधिक्यमनन्तगुणकारेण बोध्यं, किंच-जनमार्गद्वेषोऽपि बौद्धादिभ्योऽ|धिक एवेति तीर्थयहि तस्य तीर्थद्वेषिणोऽपि यदि भूयोऽङ्गीकारस्तहि कस्याल्पाङ्गीकार इनि म्बधिया विचार्य भृयो जैनमाङ्गिी
PramilyHAITAPUR
| ॥४२५॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४२६॥
लोकोत्तरमिथ्यात्वमहत्ता
कारिखचो न वक्तव्यमिति गाथार्थः ॥२३४॥ अथ गाथायुग्मेनोपसंहारमाहजम्हा उ संकिलिट्ठोऽभिनिवेसी होह तिथपडिकलेलोओउभणइ तित्थं तित्थं खलु तित्थअणुकुलो ॥२३५॥ तेणं सम्भवसिद्धी लाभह परतिस्थिएसुन वियऽवत्ते। इअमुणिअहंतु भवा भरपया तिथभत्तिवया॥२३६।। __ यस्मादमिनिवेशी-कुपाक्षिकः संक्लिष्टः-निक्लिष्टपरिणामवान् तीर्थप्रतिकूल:-तीर्थाहितप्रवृत्तिमान् प्रागुक्तयुक्त्या भवति, लोकस्तु-बौद्धादिम्तु खलुरवधारणे तीर्थमेव-जैनमार्गमेव तीर्थ-जैनमार्ग भणति तीर्थानुकूलो-वचसा सम्यग्भाषमाणस्तीर्थानुकूलप्रवृतिमान् भवति, तेन कारणेन तद्भवसिद्धिः, अपेर्गम्यत्वात् तद्भवसिद्धिपि-चरमशरीर्यपि लभ्यतेऽन्यतीर्थिकेषु, यतोऽन्यतीथिका उत्कर्षतो दश सिड्यन्त्येकस्मिन् समये, यदुक्तं-"सिज्झइ गिहिअन्नसलिंग चउद्दसट्टाहिअसयं च'त्ति, न चाव्यक्ते-कुपाक्षिकवर्गे चरमशरीरी स्याद् , अयं भावः-अन्यतीर्थिको हि जैनमार्गश्रद्धानभाग तद्भवसिद्धिकोऽपि स्यात, किं तु तथाविधयोग्यतावशात् कश्चिदेकादिभवसिद्धिकोऽपि भवेत् , तस्य जैनमार्ग जैनमार्गतया अवाणस्य तथाविधवचोदोषाभावाद्, उत्सूत्रमार्गपतितस्तु सन्मार्गमाश्रितोऽपि न चरमशरीरी स्यात् , तच्छद्धानेन मृतस्तु नियमादनन्तसंसार्येव, तस्य तीर्थमतीर्थत्वेनातीर्थ च तीर्थत्वेन भाषमाणस्य तथाविधवचोदोषसद्भावादिति भावः । 'इअ मुणिऑत्ति इति-अमुना प्रकारेण ज्ञात्वा 'तीर्थभक्तिवचसः' तीर्थ तीर्थत्वेन वक्तव्यं, तदपि त्रैलोक्योत्तमं सर्वगुणनिधानमित्यादिभक्त्या वचो येषां ते तथाभूता भव्याः 'भद्रपदानि मङ्गलस्थानानि भवन्तु, प्राकृतत्वात् पुंस्त्वनिर्देशः, अयं भावः-आस्तां स्वयं कायेन तदाराधनं, वचोमात्रेणापि तीर्थस्वरूपं सम्यग् निरूपयन् त्रैलोक्यपूज्यलक्ष्मीस्थानं भवतीतिगाथार्थः ॥२३२-२३६।। अथ तृतीयविश्रामोपसंहारमाह
४२६॥
Jan Education Interation
For Personal and Private Use Only
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥४२७॥
एवं कुकुखकोसिअसहस्स किरणमि उदयमावण्णे । चक्खुप्पहावरहिओ कहिओ तहओ खरयरोऽवि || २३७|| एवं प्रागुक्तप्रकारेण कुपक्षको शिकसहस्रकिरणे उदयं प्राप्ते चक्खुति-चक्षुः स्वकीयलोचनं तस्य यः प्रभावो-महिमा नीलादिवस्तुग्रहणशक्तिस्तेन रहितो- विकलस्तृतीयः खरतरोऽपि कथितः, अयं भावः - उदिते हि सहस्रकिरणे यथा कौशिको निजचक्षुः प्रभावरहितो भवति, अयं जगत्स्वभावो यत्तामसकुलस्य सूर्यकिरणा अतिश्यामतया भासन्ते यदाह श्रीसिद्ध सेनदिवाकरः"मद्धर्मबीजवपनानघ कौशलस्य, यल्लोकबान्धव । तवापि खिलान्यभूवन् । तन्नाद्भुतं खगकुलेष्विह तामसेषु, सूर्यांशवो मधुकरीचरणावदाताः ॥ १॥” इति तथा कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणसंज्ञितेऽस्मिन् प्रकरणे कुपक्षाणां पुरस्तादुद्भाविते कुपाक्षिकविशेषः खरतरो | निजचक्षुः कुश्रद्धानरूपा कुदृष्टिस्तत्प्रभावरहितो भवति, तस्य मतिविकल्पिताः कुयुक्तयो न स्फुरन्ति, अथवा कुदृष्टिरेव सुदृष्टी - |भवतीत्येवंविधः खरतरः कथित इतिगाथार्थः || २३७ ।। अथायं खरतरः कस्मिन् संवत्सरे कस्मिंश्च गुरौ विद्यमाने सत्यस्मिन् प्रकरणे भणित इति प्रदर्शनाय गाथामाह
नवहत्यकाrrieअसममहिमंमि चित्तसिअपकखे । गुरुदेवयपुण्गुदए सिरिहीर विजय सुगुरुचारे ||२३८ ||
प्रथम विश्रामोक्ता बोध्या ।। २३८ ॥ अथैतत्प्रकरणकर्तृ नामगर्भितामाशिरभिधायिकां गाथामाहइअ सामणउदयगिरिं जिणभासि अधम्मसागराणुगये। पाविअ पभासयंतो सहस्सकिरणो जयड एसो ॥ २३९ ॥ व्याख्याsaft प्राग्वत् ।। २३९ ।। इन कुवकवकोसिअसहस्सकिरणमि पवयणपरिकथावरनामंमि खरयरमग्र निराकरणनामा चडत्थो विस्मामो सम्मत्तो ॥
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
| उपसंहारः
॥४२७||
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
MIM MARAH
.COMHINDISitantrIHIRTHDRAWINSUntai MINATIONAIRAINEDAINITIATICAINITIHAAmitapanium NHRPl
-
n ll
इति श्रीमत्तपागणनभोनभोमणिश्रीहीरविजयसूरीश्वरशिष्योपाध्यायश्रीधर्मसागरविरचिते स्वोपज्ञकुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे श्रीहीरविजयसूरिदत्तप्रवचनपरीक्षानाम्नि प्रकरणे खरतरमतनिराकरणनामा चतुर्थों विश्रामो व्याख्यात इति ।
03
DAS
For Pe
d
Private Use Oy
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥४२९ ॥
Jain Educationa International
अथ पञ्चमो विश्रामः ॥
अथ क्रमप्राप्तमांचलिकमतं निरूपयितुमाह-
अह अचलिअं कुमयं लोअपसिद्धपि किंचि दंसेमि । तेरुत्तरवारसर विकमओ अहमकम्मुदा ॥१॥ 'अथे' त्यौष्ट्रिकनिरूपणानन्तरम् 'आंचलिकम्' अञ्चलं - पल्लवो धर्मानुष्ठानादौ श्रावकाणां प्ररूपयन्तीत्याञ्चलिकास्तेषामिदमाञ्चलिकं 'कुमतं' कुत्सितश्रद्धानरूप लोकप्रसिद्धमपि सर्वलोकसम्मतमपि, यद्यपि सर्वेऽपि कुपाक्षिकाः प्रवचने प्रतीता एव तथापि तेष्वप्याअलिकः प्रकृतो वक्ष्यमाणव लुम्पा क इति द्वितयमाबालगोपाङ्गनानामपि प्रतीतमिति ज्ञापनार्थमिदं विशेषणं यत एवं तत एव किंचिद्दर्शयामि न पुनः खरतरवद्विस्तरेणेति पूर्वार्द्धम्, अथो तरार्द्धनोत्पत्ति कालमाह - 'तेरुत्तरे' त्यादि, त्रयोदशोत्तर द्वादशशते वर्षे विक्रमतोऽधमकम्मोदयाद्-अशुभ कर्मादि या जातमित्यध्याहार्यमितिगाथार्थः || १ || अथ यतः पुरुषादुत्पन्नं तमाह
पुण्णिमिओ नरसिंहो नामेणं एगनयणदुखयणो । केणवि अवराहेणं तेहिवि वाहिकओ आसी ||२|| पौर्णिमीकि :- पूर्णिमापक्ष संबन्धी नाम्ना नरसिंह: 'एकनयनदुर्वचनः' एकं नयनं- लोचनं यस्य स एकनयनो दुष्टं व चनं यस्य स२ ततो विशेषणसमासः, काणाश्रोऽपि जिनदत्तवन्मुखरीत्यर्थः, अत एव केनाप्यपराधेन 'तेहिवि' न्ति तैरपि - पौर्णिमीयकैरपि बहिष्कृत आसीदितिगाथार्थः ||३||
सो.पुण कमेण उणगामे पत्तो अ तत्थ तम्मइया । लोअणरहिआ नादीनिसद्दीवि महिदिआ वुड्ढा ॥ ३ ॥
For Personal and Private Use Only
अंचलमतोत्पत्तिः
॥४२९५९॥
www.jainlibrary.org
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंचलमतोत्पत्तिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४३०॥
म पुननरसिंहः क्रमेण कियता कालेन पर्यटन ककरग्रामासन्ने छउणयग्रामे प्राप्तः,तत्र च तन्मतिका-पौर्णिमीयकमतरता लोचन- रहिता नादानाम्नी श्राद्धी महर्द्विका वृद्धा च वयसा कुटुम्बमान्या चासीदिति गाथार्थः ॥३॥
तीए वंदणदाणावसरे मुहपत्तिआवि णो पत्ता । देहंचलेण वंदणमिअ भणिअं तेण पावेण ॥४॥ नया बन्दनदानावसरे 'मुखपत्रिका' मुखवस्त्रिकापि नो प्राप्ता, तदानीं तेन पापेन नरसिंहेन देवश्चलेन वन्दनकमिति भणित|मिति गाथार्थः ॥ ४ ॥ अथ तन्मतसान्निध्यदाच्या नाड्याः स्वरूपमाह-- सा पुण पुवं पुषिणमगुरूण केणावि दृमिआ आसी । नरसिंहस्सवि भइणी दोहिवि पयडीकयं कुमयं ॥५॥
मा नाढी निज दुम्बे बहुमान्या केनचिद् पौर्णिमगुरुणा-पौर्णिमीयकाचार्येण 'दुमिति दृमिता दोयां प्रापिताऽऽसीद् , अयं भावः-कश्चिदाचार्यः तत्र प्राप्तः, तेन च तत्रत्यथाद्धादिसमुदायो धर्मनिर्वाहणोदन्तेन पृष्टः, तेन च नाढीप्रसादेनोक्तं, तदानीमाचायोंऽपि कीदृशी नाढी ?,देवगुरुप्रसादेनेति कथं नोच्यते ? इत्युक्तवान् ,एकदा च वन्दनकदानावसरे नाढी नासीत् , कुटुम्बेन चोक्तं-यावन्नाढी नायाति तावत्प्रतीक्षणीयम् , आचार्यश्च तन्मानम्लानीकृते तामन्तरेणैव वन्दनकं दापितवान् , तदुदन्तं च स्वरूपं | चाकर्ण्य मा नाड्यपि सामाऽभूत् , तद्वृत्तान्तं च निशम्य नरसिंहस्तत्रागतः,मा च तस्य भगिनी,वन्दनकदानावसरे दैवयोगात् | तस्या एव मुखवखिका न प्रभूता, नरसिंहेन चोक्तं-हे नाढि! नास्त्यागमे मुखबस्त्रिका श्राद्धानामिति प्ररूपणया तव मानम्लानिकराचार्यानुरक्तश्राद्धसमुदायस्य मुखवत्रिकात्याजनेन तवामा प्रमाणपदवीं नेष्यामो, देह्यश्चलेन द्वादशावर्त्तवन्दनकं, दत्तं च तया सकुटुंबिकया तत , ततो दृग्विकलनाटिएकाक्षनरसिंहाभ्यां कारणानुरुपं कार्यमिति न्यायादाञ्चलिकमतोत्पत्तिरिति द्वाभ्यां कुमतं प्रक
॥४३०॥
lain ducational
For Personal and Private Use Only
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
M PH
।
मुखपोतिकासिद्धिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४३१॥
टीकृतमितिगाथार्थः ।।५॥ अथ नाळ्या किं कृतमित्याह
तीए सूरिपयंपिअ दवाविअं अट्ठसहसदविणेणं । तस्सज्जरकखिएणं नामेणं चिइनिवासीहिं॥३॥ तया नाढ्या अष्टमहस्रद्रविणदानेन चैत्यनिवासिभिः-नटीपीयचैत्यवासिमूरिभिरार्यरक्षितेन नाम्ना-आर्यरक्षितमूरिरिति नाम्ना सरिपदं दापितमितिगाथार्थः ॥६॥ अथ नरसिंहेन किं कृतमित्याहनिअमयवुडदिनिमित्तं पावय गिरिकालिआभिहा देवी । आराहिआ य मिच्छादिट्ठी इगवीसुवासेहिं ॥७॥
निजमतवृद्धिनिमित्तं पावकगिरी या कालिकाभिधा-कालिकानाम्नी मिथ्यादृष्टिहिँमाप्रिया देवी मा एकविंशत्योपवासैराराधिता-स्वायत्तीकृतेतिगाथार्थः ॥८॥ अथ तदनन्तरं नरसिहः किं कृतवानित्याह
पञ्चकवा चकेसरि अम्हंति मुसंवइंसु सो पावो । पावजणाणं पुरओबुग्गहवयणं पयासंतो ॥८॥ अस्माकं चक्रेश्वरी प्रत्यक्षेति मृषा अवादीत् स नरसिंहः पापो-नबीनमताकर्षणामिनिवेशमिथ्यात्वपापलिप्तः पापजनानां पुरतः-तदुचितपर्पदि व्युत्ग्रहवचनं प्रकाशयन मुग्धजनान , विप्रतारयन्नित्यर्थः ॥८॥ अथ मुग्धजनानां विप्रतारणमुत्सूत्रवचनरेव स्यादिति तान्याह
उस्सुत्तं पुण पयहं पढमं मुहपोइआइ पडिसेहो । जुत्ती जइलिंग तंणो जुत्तं मावयाण भवे ॥९॥ उत्सूत्रं पुनः प्रकटं तन्मतोत्पत्तिकालादारभ्याद्य यावत्सर्वजनप्रतीतं प्रथमं लुम्पाकानां प्रतिमाप्रतिषेधवत् , मुखपोतिका-मुखवत्रिका तस्याः प्रतिषेध इति पूर्वार्द्धन प्रथमोन्मत्रमाविष्कृतं, अथ उत्तरार्धन तदुद्भावितां युक्तिमाह-'जुत्ति'त्ति युक्तिस्तत्र
R IRAM ATIPAHITIHARIENDSHAHITTERIAL ATLABEANINTENTISTAB ASIRAMAILOPMILAMMARDARJEHRALLY
॥४३१॥
in Education Interbon
For Personal and Private Use Only
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
apse
श्रीप्रव- चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४३२।।
मुखवस्विका यतीनां लिङ्गं तच्च श्रावकाणां नो युक्तम्-उचितं भवेदिति तद्वचनमितिगाथार्थः ।।९।। अथातिप्रसङ्गेन पयितुमाह- मुखपोतिपोत्तिअमित्तणं जइ लिंग किं नाम नेह सामइएसमणो इवत्ति समए भणिओवि जओ जिणिंदेहिं॥१०॥ कासिद्धिः
पोत्तिका-मुखवस्त्रिका तन्मात्रेण यदि लिङ्गं यतीनां-साधूनां लिङ्गं वा, नामेति कोमलामन्त्रणे. किम् ?-इह-जगति प्रबचने वा सामायिके न स्यात?, तत्र तु सुतरां स्यादित्यर्थः,तत्र हेतुमाह--'समणेत्यादि, यतः कारणात समये-सिद्धान्ते जिनेन्द्रैःश्रमण इवेति-श्रावकः श्रमण इव सामायिके भणितोऽपि, अयं भावः-मुखवत्रिकामात्रेण यदि श्रावकः श्रवणलिङ्गीस्यात्तर्हि तीर्थकरैः सामायिके श्रमण इव श्रावको भणितः, तच तन्मते न युक्तम् , अतः सामायिकमपि परिहरणीयं स्याद् यतिसमताभवनहेतुत्वा-101 |दितिगाथार्थः ॥१०॥ अथ श्रावकसामायिकं घटिकाद्वयप्रमाणं, तच साधुभिर्नाङ्गीकृतमतो न यतिसमतेति निराकर्तुमाह--
मुणिजणअंगीकरणा लिङ्गं जइ सुद्धसदहणमाई । अन्भतरमवि बज्ज्ञ अरिहनमुक्कारमाईणि ॥११॥
अत्र यथा श्रावकाणां सामायिकमल्पकालीनं न साधुसमतामूचकं तथा मुखवस्त्रिकादिग्रहणमपि यावत्सामायिकादिक्रियोपयोगि स्वल्पकालीनमेवेति कथं माधुसमतामूचकमिति सत्यामपि प्रतिवन्यां युक्त्यन्तरमाह-'मणि'त्ति मुनिजनाङ्गीकरणाद्यदि लिङ्गमर्थात् मुखपोतिका, तहीति गम्यं, शुद्धश्रद्धानाद्याभ्यन्तरमपि पुनर्वाह्यमहनमस्कारादीनि यतिभिर्यायजीवमङ्गीकृतानि तथैव श्रावकैरपीति तवाभिप्रायेण साधुसन्ता श्रावकाणां नोचितेति श्रावकैस्तान्यपि परिहर्तव्यानि भवेयुरिति गाथार्थः ॥११॥ अथ श्रा|वकाणां सामायिकमभ्युपगच्छता स्तनिकैनावश्यं मुखवत्रिकाऽभ्युपगन्तव्येत्यत्र युक्तिमाहसामाइअंमि उ कप समणो इव मावओ हवइ जम्हा । इअवयणा मुणिलिंग कहंचि न विरुद्धमिह समए॥१२॥ ॥४३२॥
RANIPHSINAGARIKRAMNIRAINRNIMARSTHANIHEDPRIL SARANARTHATARIAHISHANGARPAIMIMIHITHILINDAIHIRANICHIN
M CITHILIENNATHERINility
Jan Education Inter
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुखपोतिकासिद्धिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४३३॥
"सामाइमि उकए समणो इव सावओ हवइ जम्हा। एएण कारणणं बहुसो सामाइअंकुजा॥१॥" इति सिद्धान्तवचनं तत्राद्यार्धवचनादिह-प्रवचने 'समए'त्ति कालविशेषावसरे सामायिकादिक्रियाकरणकाले कथश्चिन्मुनिलिङ्ग-साधुलिङ्गानुकारि चिलु श्रावकाणामपि न विरुद्धम् , अन्यथा श्रमण इवेत्यादिवचनासंभवाद् , अत्रेवशब्दो छुपमावाची, सा च भूयोमिः समानधर्मैरेव स्याद् , यतः 'तद्भिन्नत्वे सति तद्गतभूयोऽसाधारणधर्मवच्चं सादृश्य मिति सादृश्यलक्षणं, न च तत्राध्यवसायिरूपं ग्राह्यं, बाह्यचिहमन्तरेण तथाव्यवहाराभावान ,तत्र सादृश्यं मिन्नत्वं चैव-माधूनां क्रियोपयोगि रजोहरणमुखवखिकादि तथा श्रावकाणां चवलकमुखवत्रिकादि, एवं साम्येऽपि साधूनां सत्रौणिकनिषद्याद्वयोपेतं पट्टकस्यूतद शिकाकलितं रजोहरणं श्रावकाणां तु दण्डमात्रनिवद्धदशिकात्मकं नाम्नाऽपि चवलकरूपं रजोहरणं, मुखवत्रिकाऽपि साधूनां मुखप्रमाणा, श्रावकाणां तु पोडशाङ्गुलप्रमाणा, तथा परिहितचोलपट्टकः साधुः कच्छोटिकासंयुक्तपरिहितवस्त्रः श्रावकः, सवेणीकमस्तकः श्रावको लुश्चितकेशमस्तकस्तु साधुः, म च यावजीवामिग्रही श्रावकस्तु परिमितकालाभिग्रही चेत्यादि वैसदृश्यमपि बोध्यं, अत एव श्रमणवच्छावकः सामायिके भणितः, तथा च कथंचित्सादृश्यं न मुखवखिकादिचिह्नमन्तरेण स्यादिति सिद्धान्तयुक्त्यैव मुखवस्त्रिकादौ धर्मसाधनोपकरणे सिद्धे नत्प्रतिषेधवचनं तीर्थासम्मतं महामिथ्यात्वमोहनीयबन्धहेतुरितिगाथार्थः ॥१२॥ अथ व्यवहारनयाभिप्रायेण सामायिकस्वरूपमाह--
धम्मोबगरणरहिओ कयमामइओऽवि अकयसामइओ।ववहारनए साह जह लिंगायारपरिचत्तो ॥१३।।
धर्मोपकरणानि-ओहरणमुखवत्रिकादीनि ते रहितः कृतसामायिकोऽप्यकृतसामायिको व्यवहारनये भवति, रजोहरणाद्युपकरणशून्यः मन् "करेमि भंते ! मामाइ" इत्यादिपाठोच्चारेण सामायिकपरिणामवानपि व्यवहारनये सामायिकवान न म्याद ,
॥४३३॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Laww.jainelibrary.org
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ४३४ ॥
Jain Education Inte
यथा लिङ्गाचारपरित्यक्तः साधुर्व्यवहारनये साधुर्न भवति, तत्र लिङ्गं रजोहरणादि आचारस्तु प्रतिलेखन प्रतिक्रमणादिनियतक्रियारूपस्ताभ्यां परित्यक्तः - शून्यः अन्तर्वृत्या कृतमहात्रतोच्चारोऽपि गृहलिङ्गी - गृहोचितव्यापाररहितोऽपि साध्वनुष्ठान रहितो न साधुव्यपदेशभाक् स्याद् एवमनन्यगत्या व्यवहारतः सामायिकव्यञ्जकं रजोहरणादिलिङ्गमेव, तच्च सशिखशिरःप्रभृतिषु चिह्नेषु सत्सु कथञ्चित्साध्वनुकृतिमात्रमेव मन्यते, न पुनः सर्वथेति युक्त्या स्फुटं यथा स्यात्तथा सिद्धा मुखवस्त्रिका श्रावकादीनामपि सामायिकादिक्रियासाधनोपयोगि नीतिगाथार्थः॥ ३ ॥ अथागमानुयायियुक्तिसिद्धामपि मुखवस्त्रिकां मुग्धजनप्रत्यायनार्थं नामग्राहेणापि सिद्धान्तसिद्धां दर्शयितुमाह
उबगरणे पुण तुकं भणिअं समणेहिं सावयाणंपि । अणुओगाइसु आवस्सयकिरिआसाहणंमि फुटं ॥ १४ ॥
अनुयोगादिषु-अनुयोगद्वारपञ्चाशक वृत्यादिष्वाचश्यक क्रियासाधने - उभयसंध्यप्रतिक्रमणादिक्रियाकरणे स्फुटं यथा स्यातथा श्रावकाणामप्युपकरण - रजोहरणादिकं श्रमणैः साधुभिस्तुल्यं - समानं भणितं, तथाहि - "किन्तं लोउत्तरिअं भावावस्सयं १, २जं णं समणो वा समणी वा सावओ वा साविआ वा तच्चित्ते तम्मणे तल्लेसे तदज्झसिए तदज्झवसाणे तदप्पिकरणे अण्णत्थ ! कत्थड मणं अकुद्देमाणे उभयकाले आवस्मयं करिति"त्ति श्री अनुयोगसूत्रम्, एतद्दृश्येकदेशो यथा- 'तदपितकरणः ' करणानि -त| त्साधकतमानि देहरजोहरणमुखवस्त्रिकादीनि तस्मिन् - आवश्यके यथोचितव्यापारनियोगेनार्पितानि नियुक्तानि येन, सर्वथा सम्यग् यथास्थानन्यस्तोपकरण इत्यर्थः इति श्रीअनुयोगद्वारवृत्तिः, तथा " तस्स हणे जाणि सरीररओहरणमुहणंतगादिआणि दव्वाणि ताणि | किरिआकरण त्तणओ अपिआणित्ति" अनुयोगचूर्णी, तथा यदुक्तम् - "उपासकदशाङ्गादावनुक्तत्वाच्छ्रावकाणामावश्यकमयुक्तमिति ।
For Personal and Private Use Only
मुखपोतिकासिद्धिः
॥४३४॥
.
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
Poticlth
mar
S
श्रीप्रव
तदयुक्तम् , अनुपदिष्टस्यासिद्धत्वात , तथाहि-यद्यप्युपासकशाङ्गादौ नोपदिष्टं सम्प्रति न उपलभ्यते तथाऽप्यनुयोगद्वारे तदुपदिष्ट, मुखपोतिचनपरीक्षा || || तथाहि-जं इमं समणो वा समणी वा सावओ वा साविआ वा तच्चित्ते तम्मण" इत्यादि वच इहापि बोध्यं, उपधानादिपाठवत् | कासिद्धिः ४विश्रामे
तथाविधपाठस्यापि व्युच्छिन्नत्वात् , एवं यावत् सुभद्राश्राविकानिदर्शनतश्च श्रावकस्य विधेयतया प्रतिपत्तव्यमिति पश्चाशकवृत्ती, ॥४३५॥
अत्र व्यक्तमेव नामग्राहेण साधनामिव श्रावकाणामपि मुखवस्त्रिका आवश्यकक्रियोपयोगिनी भणितेति गाथार्थः ॥१४॥ अथ ग्रन्थान्तरसम्मतिमाह
तह पाहावागरणे संवरदारंमि आइमे पूआ। मुहणंतयपमुहेहिं सड्ढाणमणेसणाहेऊ ॥१५॥ तथा प्रश्नव्याकरणे-प्रश्नव्याकरणनाम्नि दशमाङ्गे आदिमे-प्रथमे संवरद्वारे मुखानन्तकप्रमुखैः-मुखवत्रिकाजपमालिकाप्रमुखैः | श्राद्धानां-श्रावकाणां पूजाऽनेपणाहेतुः साधोर्भवतीति भणितमिति बोध्यं,यथा भणितं तथा चाह-"नवि वंदणमाणणपूअणाए मिकखं गवेसविअई"ति श्रीप्रश्नव्याकरणाङ्गे प्रथमसंवरद्वारे, एतद्वृत्त्येकदेशो यथा-'नवी'त्यादि मैक्ष-भिक्षासमूहो गवेषयितव्यम्अन्वेषणीयं नापि वन्दनेन-स्तवनेन यथा “सो एसो जस्स गुणा विधरंति अवारिआ दस दिसासुं। इरा कहासु सुबसि पञ्चकरखं | अञ्ज दिट्ठोसि॥१॥"त्ति, नापि माननया आसनदानादिप्रतिपच्या नापि पूजनया-तीर्थनिर्माल्यदानमस्तकगन्धक्षेपमुखवस्त्रिकानमस्कारमालिकादानलक्षणया" इत्यत्र यदि श्रावकाणां मुखवत्रिकाया अनुपयोगो भवेत्तर्हि तदानेन तदावजनार्थ पूजाऽपि न भवेदिति स्वयमेव पर्यालोच्यमिति गाथार्थः ॥१५॥ अथ मुखवस्त्रिकाप्रतिषेधनानन्तरं स्तनिकेन किं प्रतिषिद्वामित्याहउवगरणे पडिसिटे पडिसिद्धं मावयाण पडिकमणं । विवरीअं पडिसेहं केइबि बहकालअंतरिअं ॥१६॥ ४३५॥
i
taraineerica
M
For Pesand Private Use Only
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थीपयु
पणाः
श्रीप्रवचनपरीक्षा विश्रामे ॥४३६॥
DAINIK
ANALYTENTINENINGINEERIHITS
उपकरण-प्रतिक्रमणादिक्रियासाधकतमे मुखवस्त्रिकारजोहरणादौ प्रतिषिद्धे-श्राद्धानां नोचितमित्युपदेशदानादिना त्याजिते 'कारणाभावे कार्यस्याप्यभाव' इति न्यायात तत्कार्यम्-आवश्यकक्रियारूपं प्रतिक्रमणं तदपि श्रावकाणां निषिद्धं, मुखवत्रिकाद्यभावे प्रतिक्रमणासंभवात् , केचिद् वृद्धास्तु प्रतिषेधं विपरीतं भणन्ति-प्रथमं तेन प्रतिक्रमणं श्रावकाणां प्रतिषिद्धं,पश्चात्कार्य निषिद्धे | कारणस्यानुपयोगान्मुखवस्विकादि निषिद्धं, तदपि बहुकालान्तरितं,यदा पौर्णिमीयकैबहिष्कृतस्तदानीं प्रतिक्रमणं निषिद्धं, कियता कालेन तथाविधसामग्रीयोगात सं० १२१३ वर्षे छउणयग्रामे नाटीसांनिध्यात मुखवस्त्रिकादि प्रतिषिद्धमिति गाथार्थः।।१६।। अथ पुनरप्युत्सूत्रमुद्भावयितुमेतत्प्रवृत्तिकालसंप्रतिकालयोर्विरोध दर्शयन् प्रथमं पर्युषणास्वरूपमाह
पजोसवणापुवं चउथिदिणे सयवईइ वयणाओ। जं आयरणाहरणं पजोसवणाचउत्थीए ॥१७॥ शतपदीवचनात-महेन्द्रसिंहमूरिकृतशतपदीनाम्नः स्तनिकमतसामाचारीग्रन्थात् पूर्वम्-आञ्चलिकमतप्रवृत्तिकाले पर्युषणा चतुर्थीदिनेऽभ्युपगताऽभूत् , पौणिमीयकमतान्निर्गत्याश्चलिकमताकर्षकेण चतुर्थीपयुषणा न त्यक्तत्यर्थः, यद्-यस्मात्कारणादाचरणोदाहरणे चतुर्थ्यां पर्युषणा दर्शिता, आचरणाद्वारे अशठाचरणाप्रमाणकरणाय श्रीकालिकाचार्यप्रवर्तिता चतुर्येवोदाहरणतया दर्शिता, नथाहि-"जं जीअं सोहिकर संवेगपरायणेण दंतेण । इक्केणवि आइपणं तेण उ जीएण ववहारो॥१।। इति व्यवहारे उ०१०, इति कल्पनिशीथव्यवहारग्रन्थत्रयाभिप्रायात् ज्ञायते विशिष्टपुरुषा एव केचिदशठत्वेनात्र मन्तव्याः, तदाचरितं तु प्रमाणमेव, यथा कालकायैः पर्युषणाऽऽचरिता, तथाहि "जुग्गप्पहाणेहिं चउत्थी कारणे पवत्तिा , सा चेव अणुमया सबसाहूणं"ति निशीथे
१०.पर्युषणाकल्पे चेत्यादि यावदाचरणाद्वारप्रान्ते इत्येवंरूपमन्यदप्यशठाचरितंप्रमाणमेव २१ इत्यशठाचरणाविधिः १०२"
॥४३६॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
www.minelibrary.org
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
५विश्रामे ॥४३७॥
इति शतपचाम्, अत्र यदि तेषां चतुर्थी अप्रमाणमभविष्यतहिं आचरणाद्वाररचनाचा एवासंभवः, प्रयोजनाभावात् संभवे वाऽशठाचरिता चतुर्थीतिनिदर्शनासंभवात्, तस्मात् माहेन्द्रसूरिणा सं० १२९४ वर्षे शतपदी पूर्वशतपदीतोऽशेन विस्तरवती रचिता | तदानीं चतुयैव पर्युषणात्वेनाभिमतेति दृश्यं इति गाथार्थः ||१७|| अधाञ्चलिकमले कतिदिनैः पर्युषणेत्याह
एगुणवण्णदिणेहिं पज्जोसवणावि तम्मए तेणं । अभिवद्धिएवि सावणमद्दवए सावणाइंमि ॥ १८॥ एकोनपञ्चाशत्या दिनैः पर्युषणा तन्मते तेन कारणेन येन कारणेन चतुर्थ्यां पर्युषणा, अयं भावः- आञ्चलिकस्तावत् पूर्णिमापक्षार्भिर्गतः, पूर्णिमापक्षस्तु पूर्णिमायामेव पाक्षिकं चतुर्मासकं च चतुर्थ्यां च पर्युषणेतिकृत्वाऽयमपि तथैव कृतवान् तथा च पूर्णिमातचतुर्थ्यां दिन गणनया एकोनपञ्चाशदेव दिना भवन्ति, श्रावण भाद्रपदेऽभिवर्द्धितेऽपि 'श्रावणादौ' श्रावणप्रथम भाद्रपदयोः पर्युषणाऽऽसीद्, अयं भावः - यथा चन्द्रसंवत्सरे तथा श्रावण भाद्रपदयोवृद्धावपि परं दिनगणनया श्रात्रणे प्रथमभाद्रपदं चैकोनपञ्चाशता दिनैर्भवत्यत एव एके श्रावण भाद्र पदाधिकमासयोः पर्युषणामेकोनपञ्चाशता दिनैः कुर्वते अपरत्वेको नाशीत्याऽपीति शतप| ग्रामेवाचरणावैचित्र्यद्वारे भणितं, न चैतदाश्चलिकव्यतिरिक्तानामेवेति शङ्कनीयं यथासंभवं क्वचिदेतस्यापि कम्मिश्रित्पक्षेऽन्तः पातिस्वाद्, अन्यथा एके चैत्यवासं कुर्वन्त्येके च वसतिनिवासं १ एक पढमं होइ मंगलं अपरं तु हव २ चैत्यवन्दनायामेके नमः सिद्धेभ्य इत्येकपदमपरे त्वेकमपि न भणन्ति३ एके नमस्काराद्युपधानविधि मन्यन्ते अपरं तु न४ इत्यादि यावदेके सामायिके श्रावकाणां | प्रथममीर्यापथप्रतिक्रमणमपरं तु सामायिकग्रहणानन्तरं १८ एके पवेतिथिः प्रतिक्रमणवेलायां अपरं तु सूर्योदये२६ इत्यादावेकस्मिन् पक्षेऽस्याप्यन्तर्भावाद्, अन्यथा तृतीयपक्षाभ्युपगमे चैत्यवमत्यतिरिक्तवासादिप्रसङ्गेनातिव्याकुलता स्थान, तस्मात्क्वचिद्
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
चतुर्थीपयुषणा
॥४३७।।
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
पयुषणा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४३८॥
द्वयोः पक्षयोरेकतरपक्षेऽवश्यमन्त ववदकोनपञ्चाशदिनपयुषणाभ्युपगमेऽप्यन्तर्भावोऽस्यावसातव्यः, एकोनाशीतिपक्षे तु स्तनिकव्यतिरिक्तोऽपि कश्चित्पूर्णिमापाक्षिकाऽभ्युपगन्ताऽवगन्तव्यः,चातुर्दशीयकानां तु दिनगणनया खरतरव्यतिरिक्तानामशीतिर्दिनाः। संभवन्ति, खरतरस्य तु पश्चाशदिति,नन्वेके पश्चाशता दिनरपरे त्वशीत्येत्यादिविकल्पः कथं नोद्भावित इति चेदुच्यते,पौर्णमीयकनिर्गतत्त्वेन पौर्णमीयक एव सहसा दृक्पथमवतीर्णस्तेन नद्विकल्प एवोद्भावित इति संभाव्यते,यद्वाऽनेके भेदा नोक्तास्तद्वदयमपीति | गाथार्थः ॥१८॥ अथ चैत्रादिमासवृद्धौ विशेषमाहचित्ताइअंमि वुड्ढे पज्जोसवणावि वीसइदिणेहिं । अभिवढिमि वीसा इच्चाइअमागम भणइ ॥१९॥
चैत्रादौ वृद्धे-चैत्रवैशाखज्येष्ठाषाढेषु, वृद्धेषु विंशतिदिनैरपि पर्युपणा स्तनिकेनैवाभ्युपगता, नत्र भ्रान्त्या सिद्धान्तमपि वदति, यथा-"अभिवइढिअंमि वीसा इअरंमि सीमई मासे"त्ति इत्यादि आगमं भणति, आगमस्तु तन्मतेच्छिन्नपरम्परात्यागेन न न संभवतीत्यग्रे दशयिष्यते इति गाथार्थः।।१९।। अथ संप्रतिप्रवृत्ति दृषयितुमाह. जे पुण पंचमिदिवसे पज्जोसवणावि संपई तेसि । तं अड्ढजरइणायं संपत्तं पावकुमयंमि ॥२०॥
यत्पुनः सम्प्रति तेषां-पल्लविकानां पञ्चमीदिवसेऽपि पयुषणा तदर्द्धजरतीयन्यायं संप्राप्तं पापकुमते-स्तनिकमते इतिगाथार्थः ॥२०॥ अथादजरती व्यक्तीकरोति... जणं चुण्णीवयणं पमाणयंतपि मयवईकारं । संपई पमाणयंता पल्लविआ पंचमीवयणा ॥२१॥ यद्-यस्मात णमित्यलङ्कारे 'चूर्णिवचनं पर्युषणाकल्पनिशीथादिचूर्णिवचनं प्रमाणयन्तमपि शतपदीकारं संप्रति प्रमाणयंतः
PanminaimanandHI HIRAINRISHISHIRAITIN MILAIGARHIT MILITAPGAR
MIRMAHARASHTRA
HRI MPHIREL
॥४३८॥
Jan Education Interno
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४३९॥
चतुर्थीपयुषणा
SIMILSINAINAuTIOHINI NIRMANATLABline
पल्लविकाः पञ्चमीवचना इत्यद्धजरता, अयं भावः-शतपदाकारण चूर्णिः सिद्धान्ततयाऽभ्युपगता,चूणों च युगप्रधानश्रीकालकाचार्यप्रवर्तिता चतुर्थी तीर्थसम्मताऽद्य यावदच्छिन्ना प्रवर्तते, एवं सत्यपि पर्युषणा सिद्धान्तोक्ताऽस्माकं सम्मतेति महत्यसंगति, द्वयोर्मध्येऽन्यतरस्यावश्यं त्यागापचया,चतुर्थीत्यागे शतपदीकारोपित्यजनीय एव स्यात् ,न च तदानीं शतपदीकारश्वतुर्थी प्रमाणतया वाणोऽपि पञ्चमीमेव स्वयं कृतवानिति शङ्कनीय, चतुर्दशीपाक्षिकपरिहाराभिधित्सया चतुर्दश्यां पाक्षिकं न कालकाचार्यप्रवर्तितं, किंतु कियता कालेन चतुर्थीयर्युषणानुरोधेनान्यैराचार्यैराचीर्णमिति समर्थितवान् , तथाहि-किंच-अधुनाऽऽचार्यैरपि पाक्षिकमागमाभिप्रायेण पञ्चदश्यामेवाभ्युपगतं, यथा स्थानकवृत्तिः"एवं च कारणेण कालगायरिएहिं चउत्थीए पजोमवणं पवत्ति, समत्थसंघेण य अणुमनि, तबसेण य पखिआणिवि चउद्दसीए आयरिआणि, अण्णह आगमुत्ताणि पुण्णिमाए" इति, अथ यदैव कालकाचार्यैः पञ्चमीतश्चतुर्थ्यां पर्युषणा कृता तदैव पञ्चदशीतश्चतुद्दश्यां पाक्षिकमपीतिचेत्तन, यतः पर्युषणाकल्पे "अन्जकालगेहि कारणिआ चउत्थी पत्तिा , सा चेव खाई गया सबसाहणं"ति, अनेन पर्युपणाविषयैव चर्चेति, न पुनः कापि पाक्षिकस्येति, अपिच-स्थानकवृत्तिकृताऽपि तबसेण य पखिआणिवि चउद्दसीए आयरिआणि" इत्येवमुक्तं, न पुनरुक्तं कालकाचार्येण पाक्षिकमपि चतुर्दश्यामानीतमिति १२ इति शतपद्यां द्वादशाधिकशततमद्वारे, अत्र श्रीकालकाचार्यचरिताऽन्याचार्याचरितयोः परस्परं भेददर्शनेन कश्चिद्विशेषो वक्तव्यः, स च मूक्ष्मधिया पर्यालोच्यमानः श्रीकालकाचार्याचरितायाश्चतुर्थ्याः प्रामाण्यमन्तरेण न संभवति, अन्यथा स्तनिकमते चतुर्दशीपालिकचतुर्थीपयुषणयोद्वयोरपि पूर्वाचार्याचरितत्वेन परिहार्यत्वे विशेषाभावाद् अथ यदैवेत्यादिशिष्यनोदनायुद्भावनस्याकिश्चित्करत्वमेवापद्यते. किंच-पूर्वाचार्यैरपि चतुर्थ्यनुरोधेन पाक्षिक परावर्तितं, न
||४३९॥
Jan Educationa international
For Person and Private Use Only
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीश्वचनपरीक्षा ५ विश्रामे 1188 11
| पुनः श्रीकालकाचार्याचरिताया अपि चतुर्थ्या उल्लङ्घनं विहितं, तस्या - अतिबलवच्चाद्, अत एवं पूर्णिमापक्षोऽद्यापि पूर्णिमायां | पाक्षिकं चतुर्मासकं च कुर्वाणोऽपि पर्युषणां तु चतुर्थ्यामेव विदधाति, तन्मतेऽनादिसिद्धमपि चतुर्द्दश्यां पाक्षिकं पूर्वाचार्येणाचरितं स चाचार्यश्चतुर्थीमवर्तक श्री कालकाचार्यव्यतिरिक्त एवेतिकृत्वा नास्माकं सम्मतमिति - विकल्पः, अत एव शतपदीकारेणापि कापि चतुर्थीपर्युषणा न दूषिता, न वा केचित्पञ्चम्यां पर्युषणां कुर्वति केचिच्चतुर्थ्यामेवेति आचरणावैचित्र्ये दर्शितं प्रत्युत पौषधपर्वस्थितिद्वारे पर्युपणायामष्टमतपस उत्तरपारणकं प्रतिपद्येवोक्तं, तथाहि - "रण्णा अंतेउरिआ भणिजा-तुम्भे अमावसाए उविवासं काउं पडिवयाए सवखज्जविहीहिं साहू उत्तरपारणए पडिला भेत्ता पारेह, पञ्जोसवणाए अहमतिकाउं पडिवयाए उत्तरपारणयं । भवइ "इतिनिशीथदश मोदेशकोक्तः, तथा-अट्टमछट्टच उत्थं संवच्छर चाउमा सपकखेसु । न करेइ सायबहुलो न य विहरइ मासकप्पेणं ॥ १||" इत्युपदेश मालावचनाच्च पर्युषणादिनत्रयस्यापि पर्व्वत्वं सुग्रतीतमेन, अतो दिनत्रयेऽपि पौषधम विरुद्धमेवेति इतिपौषधविचारः ३६ ॥ इति शतपद्यां, अत्राष्टमतपम उत्तरपारणकं प्रतिपद्येवोक्तं, न पुनः क्वापि शतपद्यामपि द्वितीयायामुत्तरपारणकं, नवा केचि स्प्रतिपदि केचित्तु द्वितीयायामपीति वैचित्र्यमपि दर्शितं तेन चतुर्थीपर्युषणामधिकृत्य शतपदकारकाले विप्रतिपत्तिर्नासीदिति बोध्यम्, अन्यथा प्रवचनविरुद्धमन्यद् बहुविधं प्रलपन्नपि तदपि प्रालपिष्यत्; तच्च क्वापि नोक्तं तद्विपयकचचगन्धोऽपि नोद्भावितः । किंच - शतपद्युद्धारेऽपि “अंतरावि अ से कप्पड़ पजोसवित्तए, नो से कप्पड़ तं स्यणि उवायणावित्तए 'ति श्रीपर्युषणाकल्पे | पञ्चाशद्दिनातिक्रमः साक्षान्निषिद्धोऽत एव श्रीकालकाचार्येण परं चतुर्थ्यां पर्व कृतं न पुनः षष्ठ्यामिति शतपद्युद्धारे ३८द्वारे, अथ पर्युषणामधिकृत्य समुदायार्थस्त्वेवं- स्तनिकमते पूर्व पर्युषणा चतुर्थ्यामेव, श्रावण भाद्रपदवृद्धौ च दिनगणनया एकोनपञ्चाशद्दिनैरेव,
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
चतुर्थीपयुषणा
1188011
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
श्रीग्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४४॥
INSARIHARANHAIKAHANI
चत्रादिवृद्धौ च विंशत्या दिनः, सर्वत्रापि चतुर्मासकं त्वाषाढपूर्णिमायामेव, संग्रति तु "अभिवड्ढि अंमि वीसा" इत्यादिवचनबलेन श्रावणभाद्रपदवृद्धौ चतुर्मासक श्रावणेऽपि, परमेतन्मवजनविरुद्ध, यतस्वीण्यपि चतुर्मासकानि कार्तिकफाल्गुनापाढमासनियतानि, यत्तु जैनटिप्पनकानुसारेण श्रावणभाद्रवृद्धावपि आषाढवृद्धिरेव गण्यते इति तन्न युक्तं, जैनटिप्पनकस्य व्युच्छिन्नत्वात् सं
पर्युषणा प्रति शैवटिप्पनकेनैव व्यवहारप्रवृत्तिः, तदनङ्गीकारे दीक्षाप्रतिष्ठादिमुहर्तपरिज्ञानं दरे, मासवृद्धिरपि कथं ज्ञायते ?, तस्माच्छावण| भाद्रपदवृद्धि पाढतया व्यवहर्त्तव्या, किंतु श्रावणादितयैवेति, किंच-शतपद्यामपि श्रावणेऽपि चतुर्मासकमिति विचारो नोद्भावितः, तेन ब्रायते शतपद्यामनुक्तस्यापि प्रवृत्तिराधुनिकैव कियत्कालानन्तरं प्रवृत्तेति गाथार्थः ॥२१॥ अथ कृतागमशरणस्य स्तनिकस्यागमः शरणमेव न भवतीति दर्शयितुमाह
तित्था चुअस्म आगममरणं साहाउ पत्तसरणुछ । जंमुत्तत्थुमयंपिय तित्थायत्तं जिणिंदुत्तं ॥२२॥
तीर्थात-श्रीवीरप्रवर्तिताच्छिन्नतीर्थाच्च्युनस्य-भ्रष्टस्य नरसिंहस्यागमशरणं शाखातथ्युतस्य पत्रशरणवन्न भवति, अयं भावः| 'स्वाधिरूढशाखाभङ्गात्राहि पत्रमालम्बायाल मितिन्यायात स्वाधिसदृशाखातः पततः पुरुषस्य तच्छारखापत्रावलम्बनं त्राणाय न भवति, तथा तीर्थाद्धष्टस्य कुपाक्षिकमात्रस्याप्यागमखाणं न भवति,नत्र हेतुमाह-'जं सुत्ते' त्यादि यद्-यस्मात्कारणात् सूत्राथोंभयमप्यागमस्तीर्थायनं-तीर्थवशं "प्रवचनं-द्वादशाङ्गी तस्याधारः तीर्थमपि प्रवचनं भण्यने" इत्यागमवचनाद् , यद्वा 'प्रवचनं वेन्यधीते । | वा इति प्रावच निक:-कालापेक्षया बहवागम' इन्याद्यागमवचनाच द्वादशाझ्यादि यावच्छूतं तावत्प्रवचन भण्यते, तब तीर्थे । एव स्यात् , न पुनस्तीर्थबाह्ये कुपाक्षिकादिसमृदाये, एतच्च जिनेंद्रोक्तं-तीर्थकरेण भाषितमिति गाथार्थः ।। २२ ।। अथ तीर्था-||४४१॥
MILARINARIESIRE MAHANIPATION MILAMHARIHARMATHEMAMA
mailita HILOPatitis
MINS u nil
For Persona Pivy
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
पर्युषणा
MANTRA
श्रीप्रव- Dयत्तत्वमेव समर्थयतिचनपरीक्षा
इह आगमो अतिविहो अत्ताणंतरपरंपरापुत्वो। दो गणहरसीसंता तइओ तिथप्पवितंतो ॥२३॥ ५विश्रामे
इह-प्रवचने आगमस्त्रिविधः-आत्मानन्तरपरंपरापूर्वः, आत्मा चानन्तरं च परम्परा चेतिशब्दाः पूर्व यस्य स तथा, आत्माग॥४४२॥
| मोऽनन्तरागमः परंपरागमश्चेतिभावः, यदागमः-"अहवा आगमे तिविहे पं०, तं०-अत्तागमे अणंतरागमे परंपरागमे" इति श्रीअनुयोगहारे, तत्राद्यौ द्वौ गणधरशिष्यान्तौ, सुधर्मजम्बृम्वाम्यन्तावित्यर्थः, तृतीयस्तु तीर्थप्रवृश्यन्तो-यावतीर्थानुयायीति गाथार्थः ।। २३ ॥ अथ संप्रत्यागमः कीदृगित्याहसंपइ सइओ आगम तित्थदुमसूरिसाहकुसुमसमो। फलसरिसो सुहजोगो मोक्खो महुरो रसासाओ ॥२४॥ ___ संप्रति-वर्तमानकाले तृतीय आगमः-परम्परागमलक्षणो वर्त्तते,न पुनरात्मागमानन्तरागमलक्षणी, तयोयुच्छिन्नत्वात् , स च तीर्थद्रुमम रिशाखाकुसुमसपः-तीर्थलक्षणो यो द्रुमः-कल्पवृक्षादिलक्षणः तत्र सूरिलक्षणा शाखा तत्र कुसुमसमः-पुष्पसमानः, फलसदृशो यस्तस्माच्छुभयोगः-मनःप्रभृतीनां शुभव्यापारः,मनसोऽशुभव्यापार प्रवर्त्तनं श्रुतमेव निगृह्णाति,यदागमः-"पहावंतं निगिण्हामि, सुअरस्सीसमाहि। न मे गच्छइ उम्मग्गं,मग्गं च पडिवाइ।।१॥"त्ति श्रीउत्तरा० (८७०) मधुरः फला (रसा) खादो मोक्षः, मधुरफला (रमा) स्वादकल्पो मोक्ष इत्यर्थः, तत्र यथा वृक्षमन्तरेण न शाखासंभवः, शाखामन्तरेण च न कुसुमोत्पत्तिः,तदभावाच्च न फलं, फलाभावात्कुतो मधुररसास्वादः?, तथा तीर्थमन्तरेण न मूरिः, यतः पश्चवस्तुके-"परम्परागतः मूरिः स्वशिष्यं प्रतिसम्यगुद्देशादिविधिना सिद्धान्तमध्याप्य पुस्तकेप्वलिखितं मूरिमन्त्रं ददाती"त्युक्तमस्ति, मूरिमन्तरेण च परम्परागमलक्षणस्तृतीय
॥४४२॥
For Pesonand Private Use Only
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४४३॥
पर्युषणा
आगमोऽपि न संभवति, तमन्तरेण न शुभयोगस्तदभावात्कुतो मोक्षः ? इति गाथार्थः ॥२४॥ अथ तीर्थ कथमासीदित्याहतित्थं तु कालगज्जा अच्छिन्नं जाव दुप्पसहसूरी। पजोसवणचउत्थीठिअंति का तत्थ संकावि?॥२६॥ |
तीर्थ तु श्रीकालकाचार्यादुष्प्रसभरि यावत् पर्युषणाचतुर्थीश्रितमिति का तत्र शङ्कापि ?, यदि श्रीवीरस्थापितं तीर्थ चतुर्थीमेवाधितं विद्यमानं तर्हि तीर्था बहिर्भवनहेतुः पश्चमीशङ्कापि न युक्ता, किं तेन सुवर्णन येन की त्रुटथेते इति लोकामा
कात् किं पञ्चम्याः प्रयोजनं ?, तीर्था दहिभूयते इति गाथार्थः ॥२२ ।। अथ कुपाक्षिकस्तीर्थनिरपेक्ष एव स्यादतस्तद-|| |भिप्रायमाविष्कृत्य दृश्यन्नाह
संपइ तित्थमजुत्तं कुणह अजुत्तंपि जो उनसी । इअ आगमपरमत्थो मत्थयसूल खुकिंमूलो? ॥२४॥
संप्रति तीर्थमयुक्तं करोति. चकारात्प्ररूपयति च, यस्तु तपितोऽर्थादवर्णवादी स युक्तमपि-अपिरेवार्थे युक्तमेव करोति,एवं | पराभिप्राये मत्युच्यते 'इत्ति इत्यमुना प्रकारेण प्रागुक्तयुक्त्या आगमपरमार्थ:-सिद्धान्तरहस्यं मस्तकशूलं-श्रोतजनस्स मस्तकशूलमिव, किं मूलं यस्य स तथा, कस्माद्गुरोः सकाशादवाप्त एवमाशयनिमित्तोपदेशः ?, कोऽपि गुरुर्नासीत् , किंतु निजमतिविकल्पोत्थः, म च ज्ञानादीनां नाशहेतुरंव, यदागमः-विंसोहोंते अणुकाहयंते, जे आयभावेण विआगरेजा। अट्ठाणिए हुँति । | बहूगुणाणं, जो णाणसंकाए मुसं वराज ॥१॥"ति श्रीसूत्रकृदिति (५५९*) गाथार्थः ।। २६ ।। अथानन्यगत्याऽपि तीर्थमेव यथार्थप्रवृत्तिमदिति दर्शयति-- आगमविरुद्धचारी आगमवंतपि तित्वमावि हुजाता को अपणो आगमचारीति अभण्णई लोप ? ॥२७॥
WHAIRANIBANDROINDERARU MOHIT PARIHAmmHIT
Jan Education Interbon
For Personal and Private Use Only
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
५ विश्रामे
॥४४४॥
आगमवदपि आगमः - सिद्धान्तो विद्यते यस्य तदागमवद् एवंविधमपि तीर्थकर नमस्करणीयत्वात्तीर्थकरादपि बलवद् यदी - तिगम्यं यद्यागमविरुद्धचारि-आगमविरुद्ध पर्युषणा चतुर्थ्यादि तेन चरितुं शीलमस्येति तत्तथा, आगमविरुद्धचारि म्यात् तर्हि | अन्यः-तीर्थाद् व्यतिरिक्तः कोऽपि चागमचारी भण्यते लोके मनुष्यलोके त्रैलोक्ये वा?, न कोऽपीत्यर्थः, त्रैलोक्यपूज्यमपि तीर्थं । यदि प्रवचनविरुद्धं भाषेत प्रवर्त्तत वा तर्हि तीर्थमप्यतीर्थं भवेत्, तथा च तीर्थोच्छेदेऽतीर्थभूताः कुपाक्षिका अपि न भवेयुः, सत्येव तीर्थे कुपाक्षिकाणां संभवः, तीर्थोच्छेदे तीर्थाप्रवृत्तौ वाऽन्यतीर्थिका भवन्ति, न पुनर्जमाल्यादयः कुपाक्षिका अपि, नहि वणिजा - | मभावे वणिक्पङ्किबाह्यव्यपदेशभाक् कोऽपि वणिग् संभवति यस्मिन् सत्येव यस्ततः पृथग्भूय तद्विरुद्धाचारखान् स्यात् स तद्वाह्यो भण्यते, एवं च सति चतुध्यति तीर्थे विद्यमाने स्तनिकस्तद्वत्पञ्चम्याश्रितस्तीर्थवाद्य इत्यनन्यगत्यैव तीर्थ सम्यगितिगाथार्थः ||२७|| अथ तीर्थप्रत्यनीकोऽनन्यगत्या कीडगू स्यादित्याह-
तत्थ पडिवकस्वभूओ तित्थयराइणमहिअपडिवो । सोवि जइ हुज्ज दकखो मुक्खो दुभिक्खमुहवडिओ ॥२८॥ तीर्थप्रतिपक्षभूतः - तीर्थप्रतिकूलक्रियामक्तस्तीर्थकरादीनामपि प्रतिपक्षी-द्वेषी चकार एवार्थे प्रतिपक्ष एव, सोऽपि यदि दक्षो-निपुणो भवेत्तर्हि मूखों-जडो दुर्भिक्षमुखपतितः- दुर्भिक्षे येषां क्षयो भवति तन्मुखे प्रथममयमेव पतितः, एतावता मूर्खस्य जगति दुर्भिक्षोऽवगन्तव्यः तथा चानन्यगत्याऽयमेव मूर्खचक्रवतीतिगाथार्थः ||२८|| अथ तीर्थानभिमतवादिनः पातकं गाथाद्वयेनाह-
Jain Educationa International
तित्वपडिकूलवणं न तात्रमित्तेण पावहेउत्ति । किंतु अरहंतपमुहा मुसं वयत्तत्थवत्ती ||२९|| तत्तोऽविअ पद्ममयं नित्यृच्छे अं पइच्छई पावो । तंदुलमच्छुधिच्छा पइसमयं न भवजणिआ ||३०|| “युग्मं”
For Personal and Private Use Only
M
चतुर्थी
पर्युषणा
॥४४४॥
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
पयुषणा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४४५॥
तीर्थप्रतिकूलवचन-तीर्थानभिमतप्ररूपणं न तावन्मात्रेण पापहेतुरिति-न तीर्थानभिमतप्ररूपणामात्रपातकहेतुः, किंतु ?, अर्हत्प्रमुखा-अहंगणधरादयः सर्वेऽप्यद्य यावत् मूरयोऽर्थापच्या मृषावदा-मृषाभाषिण इति वदति कुपाक्षिक इति गम्यं,तत्रार्थापत्तिस्त्वेवं| यद्यपि तीर्थकरादयो मृषा भाषन्तेइ तिन साक्षाद् ब्रूते तथाऽप्यच्छिन्नं दुष्प्रमभं यावत् त्रैलोक्यस्यापि तीर्थ पूज्यमिति श्रीवीरेण सौधर्मा| दिभिश्च भाषितं,तच्च तेषामरुचिविषयोऽर्थापत्या तीर्थकरवचस्येवेयमरुचिः, कथं तीर्थकृता वीरेणैतादृशं तीर्थ पूज्यतयोक्तमिन्यादिरूपा, सा च तीर्थकरादीनां मृषाभाषित्वमूचिका बोध्या, तच्च महापातक, ततोऽपि च प्रतिसमयं अयं पापस्तीर्थोच्छेदं प्रतीच्छति, ततस्तन्दुलमत्स्यवदिच्छा-तदभिलापः प्रतिसमयमनन्तभवजनिका-प्रतिसमयं अनन्त कालपरिभ्रमणहेतुबीजभृतं कर्म कुपाक्षिको बध्नाति,न चैदनुपपत्तिकं, शतवर्षजीविनोऽप्यायुरसंख्येयममयात्मकं भवति, तादृशोऽप्युत्सूत्रभाषी नियमादाशातनाबहुलोऽनन्तानन्तगुणा अप्युन्मपिण्यवसर्पिणीः परिभ्रमति चातुर्गतिसंसार, ताश्च विभज्यमानाः प्रतिसमयमनन्ता अप्यायान्ति, तत्रापि यस्तन्मतासक्तः क्रियावान् स विशेषतस्तथा बोध्य इतिगाथायुग्मार्थः ।।२९॥ ॥३०॥ अथ लौकिकमिथ्यागपेक्षया कीदृग् स्यादित्याह-- | तेणेवाभिनिवेमी अणंतगुणसंकिलिट्टपरिणामो । लोइअमिच्छ ओ अफासणिज्जो असन्वेसि ॥३१॥
येन कारणेन प्रागुक्तं तेनैव कारणेनाभिनिवेशी-कुपाक्षिको लौकिकमिथ्यात्वाद्-हरिहरादिश्रद्धावतः सकाशादनन्तगुणसंक्लिष्टपरिणामो-मिथ्यात्वबन्धमधिकृत्य महादुष्टपरिणामः,प्रतिसमयं तीर्थहान्यन्वेषणाद्भावतस्तीर्थोच्छेदपातकार्जनात् , सर्वेषामास्तामाईतानामन्यतीथिकानां चोऽप्यर्थे लौकिकमिथ्यादृशामप्यस्पृश्यः, यतो लौकिकमिथ्यात्वं वत्सनागविपकल्पं, तच्च मन्त्रायुपचारेण सुखमाध्यम ,अभिनिवेशमिथ्यावं तु तालपुट विपकल्पमुपाययतैरप्यमाध्यम् , अतस्तत्म्पर्शान कदाचिल्लौकिकमिथ्यात्वं परित्यज्य
Hal
॥४१५॥
For Person and Private Use Only
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५ विश्रामे
||४४६||
| लोकोत्तरमिध्यात्ववासितो भवेत्तदा पुनर्जन्मान्तरेऽपि दुर्लभबोधिः स्याद् अतः सर्वेषामप्यस्पृश्य इतिगाथार्थः ॥ ३१ ॥ अथ सुग्धजनत्रासकं कुपाक्षिकवचनं यथा-
जो पुण पुत्थं तित्थं अहवा पुत्थेण नित्यमुद्धरिअं । इच्चाई बुचतो पावेसुडवणारिओ णेओ ||३२||
यः पुनः कश्चित्कुपाक्षिको लुम्पाकादि तीर्थं पुस्तकं मन्यते, यतः पुस्तकपरंपरयैव सम्यग्मार्गावाप्तिः स्यात्, किं तीर्थेन प्रयोजन| मित्यभिप्रायवानित्यर्थः, अथवा पुस्तकेन तीर्थमुद्धृतं, व्युच्छिन्नमपि तीर्थं पुस्तकं सिद्धान्त पुस्तकमवाप्य प्रादुष्कृतमस्माभिरित्यादि | वाणः पापेष्वपि यावन्तः पापात्मानस्तेष्वपि अनार्यो--नीचो ज्ञेयो, यतस्तथा वक्ता महानृतवादी, स च सर्वपापेभ्योऽप्यधमो भवति, यदुक्तं - "एकत्रासत्यजं पापं पापं निश्शेषमेकतः । द्वयोस्तुलाविधृतयोराद्यमेवातिरिच्यते ॥ १॥" इत्यादि योगशास्त्रवृत्तौ, | तीर्थे च व्युच्छिन्नं तीर्थकरमन्तरेणास्तां पुस्तकादि केवलिनाऽपि प्रादुष्कर्तुमशक्यं, तीर्थव्यवस्थापनेन च तीर्थकराधिक्यप्रसङ्गादिति | गाथार्थः ||३२|| अधानृतत्वमेव स्पष्टयति
जह सवर्ण मोकग्वंगं भणिअं तह क्षेत्र कत्थई पुत्थं । जं तं पुरिसायत्तं पुरिसोऽवि परंपरायत्तो ||३३|| यथा श्रवणं-धर्मश्रुतिर्मोक्षानं भणितं यदागमः “ चत्तारि परमंगाणि, दुल्लहाणि अ जंतुणो । माणुसतं सुई सद्धा, संजमंमि अ वीरिअं ॥ १॥” इति श्रीउत्त०९५ तथा कुत्रचित् - क्वाप्यागमे पुस्तकं नैत्र-नोक्तमेव, तत्र हेतुमाह- 'जंत'न्ति यद्यस्मात् तत्पुस्तकं पुरुषायत्तं पुरुपपरतन्त्रं, आस्तां वाचनं, लिखनमपि पुरुषमन्तरेण न स्यात्, तथा च लिखनं शोधनं वाचनं चेति त्रितयमपि पुरुपायतं, नहि पुरुषनिरपेक्षं पुस्तकं किंचिदपि स्वानुरूपं पुस्तकं जनयति, नवा शोधयति वाचयति चेति, कथं पुस्तकपरम्परा धर्म
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
चतुर्थी
पर्युषणा
||४४६ ॥
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे 1४१७||
HANDPURIM
प्रवृत्तिहेतुः, तस्मात्पुस्तकं पुरुषायत्तं, पुरुषोणि परंपरायत्तः, स्वोत्पत्तौ लिप्यादिशिक्षायां च प्राचीनजनकगुर्वाद्यपेक्षाया अवश्यं DI भावात् , पुरुषपरम्परा त्वनेन कुपाक्षिकेण नाभ्युपगता,अतः पुस्तकाद्यकिश्चित्करमेव संपन्नम् , अत्र च काश्चन युक्तयः पर्युषणा- पर्युषणा दशशतके दर्शितास्ततोऽवलोक्या इतिगाथार्थः ॥३३॥ अथ पुस्तकमात्रेण तीर्थप्रवृत्तिन भवतीति दृष्टान्तयति-... किं गुरुनिरविवोविअ वत्थुअमत्थाओ निम्मविज्जावि । जिणपासायप्पमुहंताकह तित्थंपि पुत्थयओ? ॥३४॥ । किं गुरुनिरपेक्षोऽपि-गुरोरपेक्षारहितोऽपि, चशब्दात्तथाविधजातिस्मरणादिविज्ञानराहित्यं बोध्यं, वास्तुकशास्त्राद्-वास्तुकग्रन्धमात्राजिनप्रासादप्रमुखं-जिनभवनराजमन्दिरादिकं निर्मापयेद् ?,अपि तु न निर्मापयेत् , ता--तर्हि पुस्तकातीर्थमपि कथं प्रवतयेत ?, नत्र पुस्तकमपि कम्यचित्केवलमूत्रसंबन्धि तत्रापि कस्यचित किश्चिदित्यत्रापि युक्तयो बहव्योऽपि स्वधियाऽवगन्तव्याः, | किंचिच्च पर्युषणादशशतकादवसेयमितिगाथार्थः ॥३४॥ अथ किं कर्तव्यमित्याह--- तम्हा नित्थे संते धम्मो नित्थंमिन उणमण्णत्थ । तित्थं पुण चाउथिअमिह सिद्धं कालगज्जाओ ॥३५॥
यस्मात्पुस्तकं तीर्थप्रवृत्तिमधिकृत्याकिञ्चित्करं तस्मात्तीर्थे विद्यमाने धर्मः-श्रुतचारित्ररूपस्तीर्थे, एवो गम्यः,तीर्थे एव, न तु णमित्यलङ्कारे यद्वा न पुनरन्यत्र, तीर्थादन्यत्र धर्मो न भवत्येवेत्यर्थः, तीर्थ पुनरिह-भरतक्षेत्रे कालकाचार्यात्-कालकसूरेरारभ्य, चातुर्थिक सिद्धं, एक्कारोऽत्राप्यध्याहार्यः भाद्रपदसितचतुर्थीपर्युषणाश्रितमेव सर्वजनप्रतीतं निशीथचूादिभ्योऽवसातव्यमिति गाथार्थः ॥३५॥ अथ चतुर्थीप्रवर्तनादन्यत्कि जातमित्याहतवमओ चउमासं पखिमदिवसंमि सम्मयं तित्थे । एवं कालविसेसे पडिकमणं पंचहा निभयं ।। ३६ ॥
AR
ThtmmuniPrimamalniwwmaraamINAR
भा॥४४७॥
For Personal and Private Use Only
.
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
HATION
श्रीनव
ROIN
SAMITIES
चतुर्थी
पयुषणा
चनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४४८॥
ITION
n
HIN
I a
ATAR-SATHAmernama SETIMARAHINEMAHIRAINRIBE
यद्वशतः-चतुर्थीप्रवृत्तिवशाचतुर्मासं पाक्षिकदिवसे तीर्थ मम्मतं, यदुक्तं-"कालगजेहिं कारणिआ चउत्थी पवत्तिआ, तबसेण |य चउम्मासिआणि चउद्दसीए आयरिआणि ति" धर्मोपदेशमालावृत्यादौ,यत्तु क्वचित ठाणावृत्त्यादौ तबसेण य पखिआणि
चउद्दसीए आयरिआणि त्ति लिखितं दृश्यते तद्राकारक्तेन केनचित्पाठः परावनितो बोध्यः, अत्र च युक्तिः पौर्णमीयकमतनिरा| करणे द्वितीयविश्रामे दर्शिता, एवं प्रागुक्तयुक्त्या कालविशेष प्रतिक्रमणं पश्चधा-पञ्चप्रकारं नियतं-नियंत्रितमिति गाथार्थः।।३६॥
अथ कालनियतानि पञ्च प्रतिक्रमणान्याह| देसिअराइअपकखिअ चउमासिअ वच्छरंति पंचविहं । पडिकमणं पुण पावा निअत्तणं नामनिप्फत्ती ॥३७॥
देवसिकं च रात्रिकं च पाक्षिकं च चातुर्मासिकं च सांवत्सरिकं चेति समाहारः,इत्यमुना प्रकारेण पञ्चविधं-पञ्चप्रकारं दिवसादिकालनियनम् , अस्य प्रतिक्रमणम्य नामनिष्पनिः पापानिवर्त्तनं प्रतिक्रमणमिति गाथार्थः ।।३६।। अथ नाममात्रे पञ्चविधं प्रतिक्रमणं यदुक्त तत्प्रयोजनमाह-- . आइदुगे अणुकरण कुवखि आणपि होइ तित्थेण । अंतिमतिगं तु तिथा बाहिरभावस्स मह चिण्हं ॥३८॥ आदिद्विक-रात्रिकदैवसिक प्रतिक्रमणे कुपाक्षिकाणां तीर्थेन महानुकरणम् ,अपिरेवार्थेऽनुकरणमेव,यथा नटोराजादीनामनुकरणचेष्टाप-/ रायणो भवति तथाऽयमपि प्रतिक्रमणादिक्रियया तीर्थानुकरणकारी स्यात,न त्वनुकरणमात्रेण तीर्थान्तवर्ती स्यात् ,नटस्यापि राजादिव्यपदेशापत्तेः,अन्तिमत्रिकं तु-पाक्षिकचातुर्मासिकमांवत्मरिकलक्षणं प्रतिक्रमणत्रयं तीर्थाद्वहिर्भावस्य महाचिह्नम् ,एतैश्विद्वैस्तीर्थाइहिः प्रायो बालकैरपि ज्ञायत इत्यर्थः,तनकथमितिचेच्छृणु,देवसिकंरात्रिकं चेति प्रतिक्रमगडयं यथा तीर्थ दिवसरात्र्योः पर्यन्ते करोति ।
For Pesand Private Use Only
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५ विश्रामे
॥ ४४९ ॥
तथा कुपाक्षिकविशेषा अपि परं यद्यपि तत्प्रतिक्रमणं नाच्छिन्नतीर्थपरम्परागतं, किन्तु निजमतिकल्पितं, तथापि नामकालयोः साम्यात् तीर्थानुकरणं, पाक्षिकप्रतिक्रमणं चानादिसिद्धं तीर्थन चतुर्दश्यामेव विधीयते, चतुर्मासकप्रतिक्रमणं तु श्रीकालकाचार्यादारम्य संप्रति चतुर्द्दश्यामेव, कुपाक्षिकेस्तु नाममात्रेणापि पाक्षिकचातुर्मासिकप्रतिक्रमणं पञ्चदश्यामेव, तच्च चिह्न तीर्थाद्वहिर्भावसूचकं | कुपाक्षिकाणां स्फुटमेव, यद्यपि कुपाक्षिकविशेषः खरतरश्चतुर्दश्यामेव पाक्षिकं प्रतिक्रमति तथापि चतुर्दशीपाते पञ्चदश्यङ्गीकारेण तत्तुल्य एव एवं पर्युषणाचतुर्थ्यङ्गीकारेऽपि चतुर्थीपाते पञ्चम्यङ्गीकारेण मासवृद्धौ च श्रावणाङ्गीकारेण च विशेषकुपाक्षिकेभ्यो न | भिन्न एवेति बोध्यमितिगाथार्थः ||३८|| अथ प्रस्तुतस्याञ्चलिकस्य यैश्विनैस्तीर्थाद्वहिर्भावोऽवगम्यते तेष्वपि विशेषमाह-जेहचलिओ तिथे पायं स्वमणुव नित्धवाहिरिओ । पयडो तेसुवि चिण्हेसु तिष्णि पुत्तिप्पमुहयाई ||३९|| | यैश्वराञ्चलिकस्तीर्थाद् बहिः क्षपणकवत् पिच्छिका दिचिह्नः दिगम्बर इव प्रकटो भवति तेष्वपि चिह्नेषु 'पुतिप्रमुखकानि' मुखवस्त्रिकाप्रतिक्रमणपर्युषणाचतुर्थीनिषेधरूपाणि त्रीणि चिह्नानि आवालगोपाङ्गनानामपि प्रतीतानीति गम्यमितिगाथार्थः ||३९|| अथ प्रतीतचिद्वेष्वपि प्राधान्यमाह-
ते भणिए भणिअं पार्य सयलंपि सेस चिन्हगयं । तत्थवि पोत्तिअचाओ निअअणुगयमात्रयाईणं ||४०|| तेषु त्रिषु भणितेषु शेषचिह्नगनं सकलमपि प्रायो भणितं बोध्यं तत्रापि तेष्वपि निजानुगत श्रावकादीनां सुखवखिकात्यागो महाचिह्नं तीर्थाद बहिर्भवने इतिगाथार्थः ||४०|| अथ मुखवस्त्रिकात्यागो महचिह्नं ततः किमित्याह| तेण मुहबत्तिठावणपगरणमिह वद्धमाणआयरिओ । पुष्णिमपवटिओवित्र कासी अण्णेसि का बत्ता ? ॥ ४१ ॥
For Personal and Private Use Only
मुखवस्त्रिकाचर्चा
1182911
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
५ विश्रामे
॥४५०॥
येन कारणेन तीर्थाद् बहिर्भवने स्तनिकस्य महचिह्नं तेन कारणेनेह मुख्य त्रिकास्थापनप्रकरणं पूर्णिमापक्षस्थितोऽपि च श्रीवर्द्ध|मानाचार्य : अकार्षीत्, तथाहि - " मोहतिमिरोहस्रं नमिउं वीरं सुआणुसारेण । साहेमि अ मुहपत्ति सड्ढाणमणुहट्टाए || १॥ इह केह | समयतत्तं अमुणंता सावयाण मुहपत्तिं । पडिसेहंति जईणं उवगरणमिणंतिकाऊणं ॥ २ ॥ एवं च चीवराणिवि जुअंति न सावगाण परि| हे | जम्हा ताणिवि मज्झिमजिणाण उवगरणभृआई || ३ || जं च जड़वि फुसंतो पाए मुहणंतरण पच्छितं । पावड़ किं पुण सड्ढो तं | पिअ निअकप्पणामित्तं ? ||४||" इत्यादि कुलकं ज्ञेयं, न चैवं श्रीवर्द्धमानम्र रेरेव प्रवृत्तिः, किंत्वन्येषामपीत्युत्तरार्द्धमाह - 'अण्णेसिमि' त्यादि, अन्येषां तीर्थस्थितानां सूरिप्रवराणां का वार्त्ता, तीर्थबाह्य राकारक्तोऽपि निजसमुदायाद्वहिर्भूतस्तनिक प्रतिबोधाय मुखवस्त्रिकाव्यवस्थापकं प्रकरणं कृतवान् तर्हि तीर्थवर्त्तिनः सूरयः कुर्वन्ति तत्र किमाश्चर्यमिति भावः, तथाहि प्रथमं श्रावकाणां श्राविकाणां च प्रतिक्रमणविचारो लिख्यते यथा "से किं तं लोउत्तरिअं भावावस्मयं ?, २ जण्णं समणो वा समणी वा सात्रओ वा साविआ वा तचिते तम्मणे तसे तदज्झवसिए तदज्झत्रमाणे तदट्ठोवउत्ते तदपि करणे अण्णत्थ कत्थइ मणं अकुवेमाणे उभओकालं आवस्त्रयं करेति "ति (२७) श्री अनुयोगद्वारसूत्रे, एतद्वृत्तिः- यदिह श्रमणादयस्तश्चित्तादिविशेषणविशिष्टा उभयकालं प्रतिक्रमगाद्यावश्यकं कुवन्ति तल्लोकोत्तरिकं भावावश्यकमिति संटङ्कः, तथा 'समणेण सावरण य अवस्सकाय द्वयं हवड़ जम्हा । अंतो अहोनिस| स्सा तम्हा आवस्सयं नाम || १ || इति श्री अनुयो० सूत्रे (३) अत्र सूत्रे वृत्तौ च साधूनां श्रावकाणां च सदृशमेव षड्विधावश्यकान्तर्गतं प्रतिक्रमणं प्रकट मेवोतं, तथा "साविगा एगा मिच्छादिट्ठिअस्म दिण्णा, आवस्मयं वेकालिअं करेति, पच्चखाइ अ"त्ति श्री आवश्यकचूर्णी योगसंग्रहा धिकारे, तथा 'असह साहुचेइआण पोमहसालाए मगिहे वा एवं सामाइअं वा करेति । श्री आवश्यकचूर्णी प्रत्या
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
मुखवखिकाचर्चा
॥४५०॥
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुखवखिकाचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४५१||
Bharattn URDURanile
ख्यानाध्ययने, अत्राप्यावश्यकचूणा स्थानद्वयेऽपि पशिधावश्यकरूपं प्रतिक्रमण सुव्यक्तमुक्तं श्रावकाणां. पड्डिधावश्यकक्रमस्तु श्रीआवश्यकचूर्णायुक्त एवं ज्ञेयः, ननु स साधूदेशेनोक्तोऽस्ति ततः श्रावकाणां कथं लभ्यते इतिचेदुच्यते,साधूनां श्रावकाणां च पड्-ि धावश्यकक्रमस्य पूर्वोक्तश्रीसिद्धान्ताक्षरैः सदृशस्यैव लभ्यमानत्वाद् ,उपलक्षणव्याख्या वणाद् ,अन्यथा श्रमण्या अपि तत्क्रमाभावः प्रसज्येत, यथा च-"पंचमहत्वयजुत्तो अणलम माणपरिवज्जिा मई । संविग्गनिञ्जरही किइकम्मकरो हवइ साहू।।१।।"(नि१२०) | इति श्रीआवश्यकोक्तवन्दन विधिः साधुदेशेन निर्दिष्टोऽपि श्रमणीश्रावकश्राविकात्रयस्यापि प्रतिपद्यते तथा पड्विधावश्यकक्रमोऽप्यवश्यं प्रतिपत्तव्यः केवलं तु श्रावकं प्रतीत्य कुत्रापि समग्रस्य पडिधावश्यकविधरन्यत्रानुपलग्भात , किं च-श्रावकाणां पडिधायश्यकविधिविपयं विभाग स्वमत्या संभाव्य क्वाप्यागमे पूर्वागमज्ञप्रणीतप्रकरणेषु पूर्वाचार्यपरम्परायां चादृश्यमानानुवादं यः कल्पयति मसतां न प्रमाण,स्वच्छन्दप्रवृत्तत्वेन श्रीमर्वज्ञाताभङ्गाकारित्वादिति ।। इति मुखवत्रिकादेयत्कार्य प्रतिक्रमणादि तद्दर्शितं तच्च कारणमन्तरेण न भवतीति तरकारणं मुखवखिकादीति, दर्शयति श्रावकाणां रजोहरणमुखवस्त्रिकाविचारो यथा-"से किं तं लोउत्तरि" इत्यादि प्रागुक्तं, तत्र तदप्पिकरणेत्ति-'तदप्तिकरणः करणानि-जोहरणमुखवत्रिकादीनि तस्मिन्-आवश्यके यथोचितव्यापारनियोगेनार्पितानि करणानि येन म तथाविधो, द्रव्यतः स्वस्थानन्यस्तोपकरण इत्यर्थः इतिश्रीअनुयोगद्धारवृत्तौ श्रीवीरनिर्वाणात्महस्रवर्षसंजातैः श्रीहरि भद्रमूरिभिः कृतायां,तथा "तस्माहणे जाणि सरीररओहरणमुहणतगाइआणि दवाणि ताणि किरिआकरणतणओ अप्पिआणि"ति श्रीअनु चूर्णी,तथा तदापितकरणः' करणानि-तत्माधकतमानि देहरजोहरणमुखवत्रिकादीनि तस्मिन-आवश्यके यथोचितव्यापारनियोगेनार्पिनानि-नियुक्तानि येन स तथा, अनि च नञ्चित्तादिविशेषणानि लिङ्गविपरिणामतः|| ॥४५१॥
HINHAI temsharam ACHINETITIRTHANIHINDIHIRINITALMAITHAPAHARMAT
InitmentMITERINAR ILITATIOPRIMi im
Jan Education Interbon
For Personal and Private Use Only
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुखबखिकाचर्चा
चनपरीक्षा ५विश्रामे |
anthali R
॥४५२॥
IDIHIRAN
MANTMEHE
श्रमणीश्राविकयोरपि योज्यानि इति श्रीअनुयो वृत्तौ मलधारिश्रीहेमचन्द्रमरिकृतायाम् , अत्र चूणौ वृत्तिद्वयेऽपि च तदर्पितकरण इतिविशेषणस्य श्रमणश्रावकादिसंबन्धिनः सदृशमेव व्याख्यानं कृत त्रिभिरपि ग्रन्थकृद्भिः, तत्र करणशब्दस्य रजोहरणमुखवस्त्रिकादिरूप एवार्थः प्रदर्शितः, तथा-अवणामा दुन्न हाजाय,आवना बारसेव उ। सीसा चत्तारिगुत्तीओ,तिनि दो अपवेसणा||१|| एगनिकखमणं चेव पणवीसं विआहिआ। आवस्सएहिं परिसुद्ध, किड़कम्मं जेहिं कीरइ ।।२।। किड़कम्मपि कुणंतो न होइ किइकम्मनिजरामागी। पणवीसामन्नयरं माहू ठाणं विराहतो॥३॥ इति श्रोआवश्यकनियुक्ती (१२१५-६-७) दुओणयं जाए वेलाए पढमं वंदति ताहे निफिडिऊणं बंदइ,जहाजायं मामण्णे जोणिनिकखमणे अ,सामण्णे रयहरणं मुहपत्तिा चोलपट्टोअ,जोणिनिक्खमणे अंजलिं सीसे काऊण नीई' इति श्रीआवश्यकचूणौं,एवं श्रीअनुयोगद्वारेषु षविधावश्यकक्रिया मुखवस्त्रिकारजोहरणादिव्यापारपूर्विका प्रोक्ता, वन्दनकनियुकाविह यथाजानावश्यक रजोहरणमुखरखिकाऽविनामृतं दर्शितं, तच्च साधूनां श्राद्धानां च शेषचतुर्विंशत्यावश्यकवत् प्रायः ममानमेव युज्यते, श्राद्रानेव केवलानाश्रित्य वन्दनकविधेः क्वापि सिद्धान्तेऽनुपलम्भात , नचैवं श्रावकाणां चोलपट्टोऽपि प्रसज्यतेतिवाच्यं, यतो यथाजातावश्यक सामान्येनोक्तमपि पूर्वाचार्यसंप्रदायात् किंचिद्विशेषेणैव ज्ञेयं,अन्यथा श्रमण्या अपि मुखवत्रिकाबच्चोलपट्टः प्रमज्यतेत्यलमतिप्रसङ्गेन । तथा "मो अकिर सामाइअंकरितो मउडं अवणेति, कुंडलं नाममुद्दे पुप्फतंबोलं पावारमाई वोसिरति" श्रीआवश्यकस्य वृत्तीतच्चों च "उत्तरिअं नाम पाउरण" श्रीनिशीथचूर्ण उद्देसे १४,अत्र श्रीआवश्यकचूणौँ वृत्तौ चोत्तरीयमोचनेन मामायिकग्रहणविधिः श्रावकाणां साक्षात्कथितोऽर्थापच्या मुखवत्रिकाग्रहणं ज्ञापयति,तथा 'तपणं से कुंड कोलिए समणोवासए अण्णया कयाई पुवावरण्डकालसमयमि जेणेव असोगवणिजेणेव पुढविसिलावट्टए तेणेव उवा
R E
NAINITIHAAR
॥४५॥
Jan Education
For Personal and Private Use Only
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५ विश्रामे
॥४५३॥
गच्छद्द, नाममुद्दगं च उत्तरिजगं च पुढविसिलावट्टए वेदर समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिअं धम्मपन्नत्ति उवसंपजिताणं वि| हरति" श्रीउपासकदशाङ्गवष्टाध्ययने, अत्रैव देवपरीक्षानन्तरं "तेणं कालेणं सामी समोसढे, तए णं से कुंडको लिए इमीसे कहाए | लद्धट्ठे हट्टे जहा कामदेवो तहा निग्गच्छर जाव पज्जुवासह" उपास०६ अध्ययने, कामदेवश्व गृहीतपौषध एवात्रैव द्वितीयाध्ययने एवं निर्गतो यथा--"तए णं से कामदेवे इमी से कहाए लट्टे समाणे एवं खलु समणे जाव विहरद्द, तं मे खलु ममं समणं भगवं | महावीरं वंदित्ता नर्मसित्ता नओ पडिनिअनम्स पोसहं पारित एत्तिकट्टु एवं संपेहेद्द" इत्यादि, इह कुण्डकोलिकेन मुक्तोत्तरीयेन | मुखवखिकादिना गृहीत पौषधेन धर्मानुष्ठानं कृतम्, अन्यथा कामदेवोपमानेन तत्पारणाभिप्रायो न घटते, तथाहि अबडि (वहद्दु) कुसुमसेहर सुखयदवा हिगारमज्झमि । ठवणायरिअं ठविडं पोमहमालाइ पुण सीहो ॥ १ ॥ उम्मुक्कभूमणो सो इरिआइपुरस्सरं च मुहपतिं । | पडिलेहंतो पच्छा चउद्विहं पोमहं कुणः ||२|| इति व्यवहारचूलिकादौ सिंहश्रावकस्य स्थापनाचार्यस्याग्रे मुखवत्रिकयैव पौषधग्रहणविधिः प्रकटमेव भणितः, तथा श्री आवश्यक नियुक्तौ वन्दनकाध्ययने “अक्खे बराडए वा कडे पुत्थे अ चित्तकम्मे अ । सम्भा | ममभावं ठेवणाकायं विआणिजा ||१|| ” (१५२९) इत्यनया गाथया गुरोरभावे स्थापनाचार्या वन्दनादिकर्ता मुख्यवृत्या साधुरेवोक्तः, यथा “पंचमहायजुत्तो अणलम माणपरिवजिअमईओ । संविग्गनिजग्ट्टी किकम्मकरो वह साह || १ ||" परं साधुवच्छ्रावकेणापि बन्दनकं दीयते, न च तस्य रजोहरणं क्वापि सिद्धान्ते भणितं, मुखवत्रिका त्वनेकेषु स्थानेषु भणिता, अञ्चलेन पु| नर्वन्दनकं क्वापि न दृश्यते, यश्च कृष्णवासुदेवदृष्टान्तस्तैर्भण्यते तत्रापि यथा मुखवत्रिकया वन्दनकं न भणितं तथाऽञ्श्वलेनापि नोक्तं, यत्तु 'असह पुत्तस्स अंतेणं' ति आवश्यकचूर्ण्यक्षराणि दृष्ट्वा पुत्तशब्देन भ्रान्ताः सन्तस्तेऽञ्चलेन बन्दनकं वदन्ति तत्रापि ते मुग्धाः।
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
मुखवखि कासिद्धिः
१४५३॥
.
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४५४॥
स्थापनाचार्या
HAMANISHRIRANG
| प्रस्तावं न विदन्ति,यतः तत्र सामायिकवतविवरणे सामायिकग्रहणानन्तरं "अह घरे तो से उवग्गहिरं रयहरणं अस्थि,तस्स असइ | पोत्तस्स अंतेणं"ति अक्षराणि सन्ति, तेपामयमर्थः-अथ गृहे सामायिक करोति तदा तस्यौपग्रहिक रजोहरणमस्ति, तेन भुवं प्रमार्जयति,तस्यौपग्रहिकरजोहरणस्य असइत्ति असत्वेऽभावे तस्य वस्त्रस्यान्तेन-अञ्चलेन संस्तारकादिभुवं प्रमाञ्जयति,एतैरक्षरैः स्वाध्यायसंस्तारकादिभूमिग्रमार्जनमेवोक्तं,न वन्दनादि, किंच-पुत्तशब्देन मुखवस्विकापि भण्यते, यत आवश्यकनियुक्तायुक्त-"वा| सत्ताणावरिआ निकारण ठंति कज जयणाए । हत्थत्थंगुलिसन्ना पुत्तावरिआव भासंति।।"(नि.१४२७) किंच वन्दनकभाष्येऽपि श्रावकग मुखवत्रिकायामेव वन्दनादिविधिरुक्तः, तथाहि-"न य विच्छिणं वामगजाणु निसिऊण तत्थ मुहपत्ति । रयहरणमज्झभागंमि ठावए पुजपायजुगं ॥१॥ एवं सुमावओविह वालसावत्तवंदणं दितो । मुहपुत्तिमज्झभागंमि ठावए पुजपायजुगं ।२॥" | इति । अथ स्तनिकन थाद्धानां मुखवस्तिकानिपेधवत्स्थापनाचार्यस्थापनमपि प्रतिषिद्धमतः प्रसङ्गतस्तदप्याशक्य निराकरण (क्रियते), | यथा ननु किं श्रावकस्यापि क्वाप्यागमे स्थापनाचार्यस्थापनमस्ति ?,अस्तीति बमः-गुरुविरहमि अठवणा गुरूवएमोबदसणथं च ।। |जिणविरहमि य जिणविसेवणाभंतणं सहलं ॥१॥ रणुन्च परुकखस्मवि जह सेवा मंतदेवयाए या। तह चेव परुकखस्सवि गुरुणा सेवा विणयहेऊ ॥२॥ इत्यादि (३४६५) विशेषावश्यकादिवचनप्रामाण्याद् , अथ यतिसामायिकप्रस्तावे भदन्तशब्दं व्याख्या-| नयता 'गुरुविरहमी त्यादि भाष्यकृता साधुमाश्रित्योक्तं न श्रावकमितिचेतहि प्रष्टव्योऽत्र भवान-किं श्रावकः सामायिकमुच्चरन् भद|न्तशब्द भणति न वा?, यदि भणति तर्हि साधुवत्साक्षाद्गुरोरभावे सोऽपि स्थापनाचार्य स्थापयति, उभयत्रापि न्यायस्य समान| त्वाद् , द्वितीयस्तु पक्षो न घटते एव, भदन्तशब्दवजसामायिकस्याहनेवोचरणीयत्वादिति, किंच-यदि सफलसिद्धान्तसद्भाव
॥४५४॥
JainEducationainlerial
For Personal and Private Use Only
www.
byorg
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
maraman
स्थापनाचार्या
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४५५||
INHEADRA
विज्ञेन समग्रसामाचारीसमाचरणचतुरेणापि साधुना गुरोरभावे स्थापनाचायस्य पुरत एव यथोदितकृत्यं क्रियते यथा “भरुअच्छंमि
अ विजए नडपिडए वासनाग नागहरे। ठवणा आयरिस्सा सामायरी पउंजणया ॥१॥ (आव०नि०१४१३) तर्हि तथाविधविश|दसमयसारविचारचतुरचेतस्केन सदाऽन्योऽन्यकार्यकदम्बकप्रवणमनस्केनोपासकेन सुतरामेतद्विधेयमित्यागमप्रमाणमुपदर्य युक्तिमपि दर्शयामः, तथाहि-यदि स्थापनाचार्यमन्तरेणापि वन्दनाद्यनुष्ठान विधीयते तदा यद्वन्दनकनियुक्तौ "आयएमाणमित्तो चउदिसि होइ उग्गहो गुरुणो" (१२३३ वृत्तौ) इत्याद्यक्षरवग्रहणप्रमाणमुक्तं तत्कथं घटामियत्ति?,नहि गुर्वभावे गुरुगतावग्रहप्रमाणं घटमानकं स्यात् , ग्रामाभावे तत्सीनो व्यवस्थावत् , तथा तत्रैव यदपरमुक्तं 'चउस्सिरं तिगुत्तं च दुपवेसं एगनिक्खमणं" (१२१४) इत्यादि, तदपि न युक्तं भवेत् , यतश्चतुःशीर्पत्वं वन्दनकदातृतत्प्रतीच्छकयोः सद्भावे सति संभवति, तच्च स्तनिकाभिप्रायेण कथं युज्यते ?, साक्षाद्र्वभावे स्थापनाचार्यस्यानभ्युपगमात् , द्विप्रवेशैकनिष्क्रमणविचारणा तु गुरोरभावेऽवधिभूतस्था- | | पनाचार्यास्थापनानिगमप्रवेशाभावेन दुरापास्तव, अर्थतहोपपरिजिहाँपुः परः प्रेरयति-ननु वयमपि हृदयमध्ये गुरुं स्थापयामस्ततश्च सर्व सुस्थं, हहो तदपि खरविषाणे लावण्यवर्णनमिव केवलप्रयामहेतुरेव, हृदयमध्यत्तित्वाद् गुरोर्वन्दनकदात्रा सहैव संचरणात् न कथंचिदपि तदातुनिगमप्रवेशौ स्यातां, तदसच्चे च न पञ्चविंशत्यावश्यकसंपूर्तिः, तदसंपूतौं च वन्दनकाशुद्धिः, एवमपाकृतः सन् भृयोऽपि मुखरतया परो ब्रवीति-ननु न केवलं वयं हृदयमध्ये एव गुरुं व्यवस्थापयामः, किं तर्हि निकटतरवर्तिकटकुडयादावपि स्थापयित्वा तद्विधापयामः, हन्तवं त्रुवता भवताऽपि शून्यहृदयतया 'अक्खे वराडए वा कडे पुत्थे अचित्तकम्मे अ । मभावममभावं ठवणायरिअं विशाणाहि ॥१॥ इत्यागमवचनात् स्वमुखेनैव स्थापनाचार्यस्थापनाऽस्मदीष्टाऽमन्यत, तस्माच्छा
AHMAHRTAITHIBAIKINNAIm
॥४५॥
In Education International
For Personal and Private Use Only
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीवचनपरीक्षा
५ विश्रामे
॥४५६।।
वकेणापि चन्दनादिकं चिकीर्षुणा गुरोरभावे साधुवत् स्थाप्य एव स्थापनाचार्यः इत्येवं सिद्धान्तप्रमाणेन युक्तिबलेन च स्थापितेऽपि स्थापनाचार्ये निजानल्पकुविकल्पसंकल्पित कुयुक्तिशतं मुग्धजनप्रतारणपरः परः प्रजल्पति यथा देशान्तरस्थितं गुरुं वयमपि व्यव| स्थाप्यैवानुष्ठानं कुर्मा, नान्यथा, ततश्र नावध्यभावादिपणानुषङ्गः, मैवं वोचः, एवं हि गुर्वनुष्ठान करन्तरा गजाश्वरथपदातिकोटी| संटंकककटकादिसंचरणादिना षड्धिावश्यके कायोत्सर्गादिवनेके उच्छेदनकादयो दोषाः प्रसज्येयुरित्यलं कदाग्रहग्रहकदर्शितचेतसा सममतिप्रसङ्गेनेति स्थापनाचार्यस्थापनेत्यादि अनेकयुक्तिमिः पूर्वाचार्यैर्मुखवस्त्रिकादिव्यवस्थापनं कृतमिति गाथार्थः ॥ ४१ ॥ अथ मुखवस्त्रिकाविचारे कथिते सर्वमपि तन्मतसंबन्ध्युक्तमेवेति दर्शयति
मच्छेदमविगपि अमयमूलच्छेदगं जिणिंदुत्तं । इक्कंपि जुत्तिजुत्तं नाहिमयं किं बहहिंपि ॥ ४२ ॥ स्वच्छन्दस्य - गुरुपारन्तत्र्य विरहितस्य या मतिः- बुद्धिः यद्वा भावनिर्देशात्स्वच्छन्दत्वेन या मतिस्तया विकल्पितं यन्मतं--कुपाकिमार्गस्तस्य यन्मूलं - प्रथममुत्सूत्रं क्षपणकानां नाश्यत्रतं १ पौर्णिमीयकानां पूर्णिमापाक्षिकं२ औष्ट्रिकाणां स्त्रीजनपूजानिषेधः ३ स्तनिकानां मुखत्रस्त्रिकानिषेधः ४ सार्द्धराकानां फलादिपूजानिषेधः ५ आगमिकानां श्रुतदेवतास्तुतिनिषेधः ६ लुम्पाकानां प्रतिमानिषेधः ७ कटुकानां संप्रति साधुदर्शनाभावः ८ बन्ध्यानामागमिकवच्छ्रुतदेवतानिषेधः ९ पाशस्य निद्रादिकरणे साधूनां जिनोपदेशनिषेधः १० इत्यादि, तस्योच्छेदकं ताडकूप्ररूपणा विपपराकरणा मृतकल्पं जिनोन्द्रोक्तमेकमपि युक्तिप्रयुक्तं विचार्यमाणं युक्तिक्षमं नाभिमतं-न | सम्मतं, यद्यप्येतदागमे भणितं परमन्यत् किमपि सिद्धान्तवचनं दर्शयन्त्वित्यादिवचोमिः प्राक् प्रदर्शितवचने रुचिर्न भवेत्, ज्ञातधर्मकथाङ्गक्तदुपदीकृतजिन पूजोपेक्षकलुम्पाकवत् किं बहुभिरपि वचनैः स्यात् तादृक्पुरुषस्य सिद्धान्तवचनशतैरपि किमपि न
Jain Educationa Internationa
For Personal and Private Use Only
स्थाप
नाचार्या
॥ ४५६ ॥
.
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५ विश्रामे
॥४५७।।
स्यादित्यर्थ इतिगाथार्थः ॥ ४२॥ अथ सिद्धान्तैकवचनारुचिकस्य बहुभिरपि किमपि न स्यादित्यत्र दृष्टान्तमाहइकमि पईमि अदीवते नेव पासई किंची । लोअणसत्तिविमुक्तो पईवकोडीहिं किं तस्स ! ||४३|| aster, एकस्मिन्नपि प्रदीपे दीप्यमाने किंचिन्न पश्यति, तत्र हेतुमाह-यतः सः 'लोचनशक्तिविमुक्तः' लोचनयोः - अक्ष्णोर्या शक्ति:- वस्तुरूपविषय कज्ञानजनकशक्तिस्तया विमुक्तो - विशेषेण मुक्तः सर्व्वथा दृक्तेजोरहितस्तस्य पुरुषस्य प्रदीपको टिमपि किं., न किमपीत्यर्थः, इतिगाथार्थः ॥ ४३ ॥ अथ दार्शन्तिकमाह
एवमणुओगवणं पुत्तिरयहरणपयासयं पयडं । इक्कंपि दीवकप्पं उम्मीलिअनयणसंणीणं ॥ ४४ ॥
एवमनुयोगवचनं - 'से किं तं लोउत्तरिअं भावावस्सयं?' इत्यादि प्रागुक्तं श्रीअनुयोगद्वारसूत्र वाक्यं, कीदृशं ? - मुखवस्त्रिकारजोहरणप्रकाशकं - श्रावकधर्मेऽपि रजोहरणमुखवस्त्रिकाद्युपकरणं प्रतिक्रमणक्रियोपयोगि भणितं कथं? - 'प्रकटं' स्पष्टं, न पुनरव्यक्तम्, एतद्वचनमेकमपि 'दीपकल्पं प्रदीपकल्पं प्रदीपतुल्यं, केपाम् ? - उन्मीलिते-उद्घाटिते नयने-लोचने येषां ते उन्मीलितनयनास्ते च ते संज्ञिनश्चेति समासः, उद्घाटितलोचनोऽपि यद्यसंज्ञी स्यात्तदा न किंचिदभीष्टार्थसिद्धिः, संज्ञ्यपि यदि निमीलतिलोचनो | लोचनरहितो वा स्यात्तथाप्यकिञ्चित्कर इति द्वयोरपि विशेषणयोः प्रयोजनमिति गाथार्थः ॥ ४४ ॥ अथ स्तनिकस्य विंशत्या | दिनैः पर्युषणाकरणे प्रयोजनमाह
जं पुण वीस दिणेहिं पज्जोसवणाऽभिवढिए वरिसे। तं तित्थबज्झबज्झो सरांति पञ्चायणट्ठाए ||४५ || यत्पुनः अभिवर्धते वर्षे विंशत्या दिनैः पर्युषणा तत्स्वयमहं तीर्थबाद्यबाह्य इति प्रत्यायनार्थं बोध्यं, तोर्थवाह्य राकारक्तस्त
For Personal and Private Use Only
चतुर्थीपर्युषणा
॥४५७॥
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
12
चतुर्थी
पयुषणा
श्रीप्रवघनपरीक्षा ५विश्रामे ।।४५८॥
SHITHIN HunungiNGILAMHRIRISHIMITRAAmalim
HamsitaSHISHPanihariESHITANIUPRATISHAL
नतोऽप्यहं बाह्य इति जनानां प्रत्यायनार्थ विंशत्या दिनः पयुपणतिभावः,यद्वा सर्वेऽपि कुपाक्षिकाः प्रवचनबाधास्ते च परस्परं कथंचिद्विप्रतिपन्ना अपि पश्चाशता दिनैरेव पर्युषणां कुर्वन्ति, अयं तु तेभ्योऽपि वैलक्षण्यमूचकं विंशत्या दिनैरेव पर्युषणाकरणेन सर्वकुपाक्षिकेभ्यः स्वात्मानं बाह्य ज्ञापयतीति भाव इतिगाथार्थः ॥४५॥ अथ विंशत्या दिनैर्यद्भणितं तदाह-- जं तं साभिग्गहि पंचगहाणोइ जाव पंचासा । अभिवढिए उ वीसा निअमाभावेण मुणिववण ॥४॥
यद्-यस्मात्तत् स्वामिग्रहिकं पञ्चकहान्या तावत क्रियते यावत्पश्चाशदिना भवन्ति.अभिवद्धितेतु-अभिवर्द्धितवर्षे तु विंशतिहिनाः | स्वाभिग्रहिकं भवति, तत्र नियमाभावेन मुनिवचनं स्यात् , पृच्छता गृहस्थानां पुरस्तात्तिष्ठामो नवेति संदिग्धमेव साधवो बदन्ती|ति, स्वयं निश्चयेऽपि गृहस्थमाक्षिकनिश्चयाभावात्स्वाभिग्रहिक भण्यते इति गाथार्थः॥४६॥ कथमभिवड़िते विंशतिदिनेभ्योऽन्यथा | पञ्चाशदिनेभ्यश्च गृहिज्ञातमेव भवतीति दर्शयति--
तत्तोवि परं नियम भासंतो नाहिगरणदोसमुणी । इअभासगाहअत्थो चुण्णीए वपिणओ पयडो॥४७॥
ततः-प्रागुक्तात स्वामिगृहीतकालात् परं नियम-गृहस्थानां पृच्छता पुरो वयमत्र स्थिताः स्म इति निश्चयं भाषमाणो नाधिकरणदोषमुनिः स्याद्--अधिकरणदोषभाग् साधुन भवेद् इति-अमुना प्रकारण भाष्यगाथार्थो भणितः, क?-चूर्णी-निशीथचूर्णी
प्रकटः-स्पष्टः,तथाहि-"इन्थ उ अणमिग्गहिवीमहराई सवीसइमासो। तेण परमभिग्गहिअंगिहिणायं कत्तिअंजावा॥१॥ असिवाइD|कारणेहिं अहवा वासं न सुटु आरद्धं। अभिवढिमि बीसा इअरंमि सवीसईमासो॥२॥ इति श्रीनिशीथभाष्ये उद्दे०१०। एत-|| |च्चूर्णियथा "इत्थ उ"गाहा,इत्यनि-आसाढपुण्णिमाए,सावणबहुलपंचमीए पजोसविएत्ति अप्पणा अणभिग्गहीअं,अहवा जइ गिह
minatitismed iaNIYARAM CHINTHS maiINNERHI Smritin MUSAHARANAMASTARANASAIRAITAMILAPTAHILIHEHRADDHIRAMhram
uegirl
॥४५८॥
Jan Education inte
For Personal and Private Use Only
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
पयुषणा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४५९॥
स्था पुच्छति-अजो! तुन्भे इत्थ वरिसाकालं ठिआ अह न ठिआ ?, एवं पुच्छिएहिं 'अणभिग्गहिति संदिग्धं वक्तव्यम् , इहान्यत्र वा नाद्यापि निश्चयो भवतीत्यर्थः, एवं संदिग्धं कियत्कालं वक्तव्यम् ?, उच्यते-'वीसइराय'ति जइ अभिवढिए वरिसे तो वीसतिरातं जाव अणभिग्गहिरं, अह चंदवरिसे तो सवीसतिरातं मासं जाव अणभिग्गहितं भवति. तेणं-तत्कालात्परतः अप्पणो आभिमुख्येन गृहीतमिह व्यवस्थिता इति, गिहीण य पुच्छंताण कहेति-ठिआ मो वरिसाकालंति, किं पुण कारणं वीसतिराते सवीसतिराए मासे वा गए अप्पणो अभिग्गहिअंगिहिणायं करेंति आरतो न करेंति ?, उच्यते, 'असिवा' गाहा, कदाचि असिवं भवे, आदिग्गहणातो रायदुट्टादी, वासं वा न सुदु आरद्धं वासिउं, एवमाइएहि कारणेहिं जइ अच्छंति तो अहिगरणादिदोसा, अह न अच्छंति तो गिहत्था भणंति-एते सवण्णुपुत्तगा न किंचि जाणंति, लोगो घरादीणि छादेति, हलादिकम्माणि वा संठवेति, अ| भिग्गहिए गिहिणाए अ आरओ कए जम्हा एवमाइआ अहिगरणादिदोसा तम्हा अभिवड्ढि अंमि वरिसे बीसतिराते गते गिहि
णानं करेंति, तिसु चंदवरिसेसु सवीसतिराते मासे गते गिहिणातं करेंतीति निशीथचू० १०३०, अयमभिप्रायः-श्रावणे|ऽप्यष्टमतपश्चैत्यपरिपाटिसांवत्सरिकप्रतिक्रमणादिकृत्यविशिष्टं पर्युषणापर्व न कर्तव्यमिति गाथार्थः ॥४७॥ अथाष्टमतपःप्रभृतिकृत्यविशिष्टा, पर्युषणा कदा कर्तव्येत्याह
जं पुण पज्जोमवणा पवं सवेसि मम्मयं समए । तं भवए मासे चउथिदिणे ननहा मेरा ॥४८॥ यत्पुनः सर्वेषामाबालगोपाङ्गनानामपि समये-प्रवचने पर्युपणापर्व सम्मतं-प्रतीतं तद्भाद्रपदे मासे चतुर्थीदिनेऽर्थाच्छ्रीकालकाचार्यादारभ्य दुष्प्रमहं यावत्संप्रतिकाले भवतीति, अन्यथा मेग-मर्यादा न स्यात् , किंच-काप्यागमे श्रावणमामविशिष्टं पर्युषणा
HaniGanAITHILITIESITE HASHMAHamIHAHIPAHINA MAINANHAINSamisamaATHAaulil
॥४५९॥
in Education tembon
For Personal and Private Use Only
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
५ विश्रामे
॥४६०॥
पबेत्युक्तं नास्तीति गाथार्थ || ४८ || अथ संप्रति पञ्चकहान्या कथं न क्रियते इत्याह
संपइ पंचगहाणीपमुहविही संघवगणओ छिन्नो । साभिग्गहगिहिणायं उभयंपि अ भद्दवइ भई ||४९|| संप्रति वर्त्तमानकाले पञ्चकहानिप्रमुख विधिः संघवचनतः - तीर्थाग्रहाद् व्युच्छिन्नः, अत एव क्वचिदियं गाथापि - " वीस हिं दि | जेहिं कप्पो पंचगहाणीड़ कप्पठवणा य । नवसयतेणउएहिं बुच्छिन्नं संघ आणाए || १|| "ति, तस्मात्स्वाभिग्रहगृहिज्ञातमुभयमपि - | स्वाभिगृहीतं गृहिज्ञातं चेति द्वितयमपि भाद्रपदे - भाद्रपद चतुर्थ्यां भद्रं मङ्गलं तीर्थाभ्युपगतत्वादिति गाथार्थः || ४९ || अथ स्तनिः कस्य ग्रथिल्यसूचकं यथाच्छन्दत्वमाह -
fi arriasi तित्थाणुमपि तत्थ अहछंदो । एअं सुंदरमेवं नेवंति मई महापावं ||५० ॥
स्तनिकमते श्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतीनां पूर्वा वार्याणामनङ्गीकाराद् वृत्तिप्रकरण चरित्राद्यनङ्गीकाराच्च लुम्पाकवत् सिद्धान्तोऽपि केवलसूत्र रूप एव तत्र- "सुत्तं गणहररइअं १ तहेव पत्तेअबुद्धरइअं चर । सुअकेवलिणा रहअं३ अभिनदसपुविणा र ४ || १ || " ति | गाथा न सिद्धान्तोक्ता, किंतु बृहत्संग्रहिणीगता, संग्रहिणी च पूर्वाचार्यरचितं प्रकरणमिति माता मे वन्ध्येति न्यायमापन्नः सन् तदीयामेव तां गाथां पृत्कुर्वाणोऽपि न लञ्जते, तथा केवलसूत्रवादी मिध्यादृष्टिरेव भवति, यदागमः -- “ अपरिच्छिअसु अनिहसस्स | केवलमभिन्नमुत्तचारिस्स । सब्बुजमेणवि कथं अण्णाणतवे बहुं पडइ || १|| जह दाइअंमिवि पहे तस्स विसेसे पहस्सऽयाणंतो। प | हिओ किलिस्ns चेअ तह लिंगायारमुअ मित्ते || २ || (४१५-६) श्रीउपदेशमालायाम्, अत्र दिग्मात्रमार्गदर्शको यथा पथिकं | क्लेशयति तथा केवलसूत्रवादी धर्म श्रोतारं संसारे पातयतीति वृत्तायुक्तम्, अत्र युक्तिस्तु पर्युषणादशशतकटीकातो ज्ञेया, एवं
For Personal and Private Use Only
चतुर्थीपर्युषणा
॥४६०॥
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४६१॥
स्तनिकमत| शिक्षा
सत्यपि 'किंचेति दूपणाभ्युच्चये,आगमेऽनुक्तं-स्तनिकाभिमतागमे क्वापि नोक्तं तीर्थानुमतं-तीर्थस्य सम्मतं तत्र यथाच्छन्दः-स्वेच्छाचारी यत एवं तदेव सुन्दरमेवं च नेति मतिः,सा च मतिर्महापापं, केवलिनामपि वाचामगोचरगतिकम् ,अयं भावः-तीर्थाभिमतं तदभिमतसिद्धान्तानुक्तं चेति ज्ञात्वाऽपि सिद्धान्तोक्तकारित्वमात्मनो मन्यमानः किंचित्स्वीकरोति किंचिच्च नेति यथाच्छंदत्वं ग्राथिल्यसूचकं, तथाहि-चैत्यवन्दनकायोत्सर्गेऽष्टोच्छ्वासमान ललितविस्तगवृत्तौ श्रीहरिभद्रमूरिभिरेवोक्तं, न पुनः क्वापि तदभिमतसिद्धान्ते१ श्राद्धानामालोचनायां प्रायश्चित्तदानविधिः प्रकरणेष्वेवोक्तः२ श्राधानामीर्यापथिकादिसूत्रपठनं साधुसदृशं न सिद्धान्तोक्तं३ श्राद्धानां वन्दनके द्वादशावतविधिन सिद्धान्तोक्तः 'किइकम्मकरो हवइ साहुत्ति वचनात्४ पौपधग्रहणविधिः पारणकविधिश्च नागमोक्तः५ तथा पौषधोच्चारदण्डकविधिग्रन्थिकसामायिकविधिश्च न सिद्धान्तोक्तः५ सामायिकदण्डकोऽपि चूायुक्तो| ऽपि 'दुविहं तिबिहेण मित्येवास्ति, न पुनर्मणेणमित्यादि व्यक्तिः६ साधुसाध्वीनां मुखपोतिकाप्रतिलेखनविधिभिन्नः क्वाप्युक्तो नास्ति७ योगविधिराचार्यपदवाचकपदप्रतिष्ठाविधिः सूरिमन्त्रसाधनविधिश्चेति न सिद्धान्तोक्तः८ श्राद्धादिसमक्ष पर्युपणाकल्पकर्पणलौकिकटिप्पनकोपरिदीक्षादानपर्युषणादिवरणं चेत्यादिकं तीर्थाभिमतमेव क्रियते, न पुनः सिद्धान्तोक्त९, तथा प्रतिक्रमणमूत्र? पुक्खरवरदीर सिद्धाणं बुद्धाणं३ तृतीयादिमामायिक४ पान्यदिनपौषधः५ सिद्धान्तवृत्ति तीर्थकरादिचरित्र७ श्रीहरिभद्रसूरिप्रमुखरचितप्रकरण८ श्रीहरिभद्रमूरिप्रमुग्वगीतार्थ९ यतिप्रतिष्ठा१०आरात्रिक११ कुसुमाञ्जलि१२ जिनाग्रप्रदीप१३ चतुर्विंशतिजिनपट्टक१४ नवग्रहसंयुक्तजिनप्रतिमा१५ पञ्चकल्याणीप्रतिमा१६,क्षामणदण्डकादीनां तीर्थाभिमतानामपि सिद्धान्तानुक्तत्वेन हेतुना परित्यागवचनानि स्वपरिमितानि लिखितुमशक्यानि स्वधिया बोध्यानीति गाथार्थः।।५०॥ अथोक्तप्रकारेण स्तनिकस्योपलक्षणादन्येषामपि तीर्थमन्तरेण नान्यत्किमपि शरणमिति केन प्रकारेण तीर्थान्तर्वी स्यात् केन च तीर्थबाह्य इति बिभणिपुः प्रथमप्रकारमाह
A THI italirawinimalitimanamMITHARAHINILAIME
ANCHAMITmMananam
THAP MAR
॥४६॥
Jan Education Internator
For Personal and Private Use Only
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४६२॥
जंज जेणं जेणं रूवेणं तित्यसम्मयं समए । तं तेण सरूवेणं रीअंतो तित्थमज्झत्थो ॥५१॥ स्तनिकमतसमये-जैनप्रवचने यद्यद्वस्तु येन येन रूपेण तीर्थसम्मतं-तीर्थेनाङ्गीकृतं. यथा भाद्रपदसितचतुर्थीपर्युषणा पर्वत्वेनाभ्युपगता||| शिक्षा तीर्थन,तद्वस्तु तेन स्वरूपेण रोचयन्-रुचिविषयीकुर्वन् श्रद्दधदित्यर्थः स तीर्थमध्यस्थो भवति-तीर्थान्तर्वी स्यादिति गाथार्थः॥५१॥ अथ सामान्येन तीर्थान्तर्वतित्वमभिधाय तीर्थबाह्यत्वं प्रकृतं स्तनिकमधिकृत्य विशेषेणाह--
तित्थाओ विवरीअं थणिअमय तं थणिअविवरी। एवंपि धम्मपिम्म निकारणकजउप्पत्ती ॥५२॥ तीर्थाद्विपरीतं स्तनिकमतम्-आञ्चलिकमतं 'तंपिति तीर्थमपि स्तनिकविपरीतं-स्तनिकमताद्विपरीतस्वरूपं, चरणप्ररूपणाभ्यामन्योऽन्यं प्रतिपक्षतेवेत्यर्थः, यद्यप्येकप्रतिक्षताभणनेन द्वितीयप्रतिपक्षता सिद्ध्यति तथापि बुधचन्द्रयोरिवैकपाक्षिक्या अपि प्रतिपक्षतायाः संभवात् तन्निरासार्थ उभयप्रतिपक्षता दर्शिता, स्तनिको हि तीर्थच्छायामिच्छन्नेव तीर्थ दूषयति, तीर्थं तु स्तनिकादिसमुदायस्तीर्थप्रतिपक्षभूतो दृष्ट एव संसारवृद्धिहेतुरित्युपदिशति, यदागमः-"जे जिणवयणुत्तिण्णं वयणं मासंति जे उ मण्णंति । सहिट्ठीणं तदसणंपि संसारखुढिकरं ॥१॥"ति श्रीविशेषावश्यकभाष्ये। एवमपि परस्परं प्रतिपक्षतायामपि सत्यां यदि धर्मप्रेमपरस्परं धर्मप्रीतिः स्यात्तहि निष्कारणकार्योत्पत्तिः तन्त्वादिकारणमन्तरेणापि पटादिलक्षणकार्योत्पत्तिः प्रसक्तेति गाथार्थः ।। ५२॥ | अथ स्तनिकस्य गाथात्रयेण हितमुपदिशन् प्रथमगाथामाह
तम्हा तित्थं चइ तित्याहिअमभिनिवेस महपावं । चइऊणमण्णउत्थिअतित्थासयणं परं सेअं॥५२॥
यस्मात् तीर्थप्रतिकूलता धर्मविरोधिनी तस्मात्तथाविधकर्मपरिणत्या यदि तीर्थाज्ञा कर्तुमशक्या तथाऽप्ययमुपदेशो-यत्तीर्थ त्यक्त्वा | तीथाहितं-तीर्थस्य पीडाकारि रोगकल्पमभिनिवेशं महापापं त्यक्त्वा अन्यतीर्थिकाश्रयणं-शाक्यादिदर्शनावलम्बनं परं-केवलमु- ॥४६२॥
PARTIES
SARDARDS
For Pesonand Private Use Only
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तनिकमतशिक्षा
श्रीग्रवचनपरीक्षा ५विश्राम ॥४६॥
ANNELHIPilims HULOPARIHA
स्कृष्टं वा श्रेयो-मङ्गलं, कुपाक्षिकमार्गाश्रयणापेक्षयाऽन्यतीर्थिकमार्गाश्रयणं सुन्दरमेवेतिगाथार्थः।।५३।। अथ तत्र दृष्टान्तमाह
जह नाम कोइ दुहगो चिच्चाऽमियभायणं तु महुरंपि । विसमवि चइउं चउरो भक्खतो मिच्छकंदाइ ॥५४॥ । यथा नामेति कोमलामन्त्रणे दुर्भगोऽमृतभाजनं-पीयूषपात्रं तु त्यक्त्वा मधुरमपि विषं त्यक्त्वा म्लेच्छकन्दादि-लशुनादि भक्षयन् चतुरो भवति,यद्यपि लशुनादिभक्षणं कुलीनानां निन्यं दुर्गन्धदुःस्वाद्यं भक्षितुमनुचितं, विषं तु किंचिन्नालिकेरकर्पूरादिसंयोगजन्यं सुस्वाद्यं सुगन्धि सुवर्ण च भवति, तथापि तथाविधमपि विषं त्यक्त्वा, अपिरेवार्थे व्यवहितः संबध्यते, त्यक्त्वैव तुच्छभक्षणीयमपि तथाविधं लशुनं भक्षयन् न जीवितव्यान्मुच्यते,तथा 'जीवन्नरो भद्रशतानि पश्यतीति न्यायात् पुनरपि स सुभोजनं लभते, तथाऽन्यतीथिकः कश्चित्तथाविधोऽपि इह परत्र वा बोधि लभते, अभिनिवेशी तु नियमाद्दुर्लभबोध्येव, यदागमः--"पंचहिं ठाणेहिं जीवा दुल्लहबोहिअत्ताए कम्मं पकरेंति, तं०-अरहताणं अवण्णं वयमाणे १ अरहंतपण्णत्तस्स धम्मस्स अव०२ आयरिअउवज्झायाणं अ०३ चाउवण्णस्स संघस्स अ०४ विविक्कतववंभचेराण देवाणं अ०५" इति श्रीस्थानाङ्गे, अत्र त्वेकस्याप्यवर्णवादेन दुर्लभबोधिता भणिता,उत्सूत्रभाषी तु युगपत्सर्वेषामप्यवर्णवादीति प्रागुक्तमिति गाथार्थः॥५४।। अथोत्सूत्रमार्गाश्रयणापेक्षया श्रयोऽन्यतीर्थिकतीर्थाश्रयणमित्यत्रापि दृष्टान्तमाह
तेणेव जिणवरेणं जइलिंगधरो अकजकजकरो । तम्हा चइउंलिंगं सुसावगो सुंदरो भणिओ॥१५॥ येन कारणेन प्रागुक्तं तेनैव कारणेन यदि यतिलिङ्गधरो अकार्यकार्यकरः-अब्रह्मसेवाद्यासक्तः, तस्मात्कारणाद्यतिलिङ्गं त्यक्त्वा सुश्रावकः शोभन इति जिनवरेण भणितः,अयं भावः शोभनः, यतः-"नय पवयणुड्डाहकरे कंठग्गयपाणसेसेऽवि"त्ति प्रवचनवचः, तथा यदि मिथ्यात्वं तूभयोरप्यावश्यकं तद्युत्सूत्रभापणं हि तीर्थस्य महाशातना, तत्परित्यागेनैव तच्छोभनमिति गाथार्थः ॥५५॥
RASHNA
BHAIRLINESHARIHARISHAN MAHILA
॥४६३॥
Jan Education Internation
For Personal and Private Use Only
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे // 464 // अथेह शेषप्रसिद्धोत्सूत्रज्ञापनाय गतिमाह स्तनिकमतपुषिणमपखिअपच्छाइरिआपमुहाई जाइ इअराइं। ताइंचिअतिअ(तियचउ)विस्सामुत्ताई इहंपिनेआई॥५६॥ शिक्षा पूर्णिमापाक्षिकं पश्चादीर्या श्रावकाणां सामायिके इत्यादीनि यान्युत्सूत्राणि तानि तृतीयचतुर्थविश्रामोक्तानीहापि ज्ञेयानीति | गाथार्थः // 56 / / अथ चतुर्थविश्रामोपसंहारमाहएवं कुवाखकोसिअ० कहिओ इह पंचमोथणिओ॥५७|| नवहत्थकायरायं०॥५८॥ इअसासणउदयगिरि० // 59 // ____ एवं-प्रागुक्तप्रकारेण कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे उदयं प्राप्ते चक्खुत्ति-चक्षः स्वकीयलोचनं तस्य यः प्रभावो-महिमा नीला-10 दिवस्तुग्रहणशक्तिस्तेन रहितो-विकलः पञ्चमः स्तनिकः-आञ्चलिकः कथितः, अयं भावः-उदिते हि सहस्रकिरणे यथा कौशिको निजचक्षुःप्रभावरहितो भवति,अयं जगत्स्वभावः यत्तामसकुलस्य सूर्यकिरणा अतिश्यामतया भासन्ते, यदाह श्रीसिद्धसेनदिवाकरः -"सद्धर्मवीज." तथा कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे कुपक्षाणां पुरस्तादुद्भाविते कुपाक्षिकविशेषः पल्लविकोऽपि निजचक्षुः-कुश्रद्धानरूपा कुदृष्टिस्तत्प्रभावरहितो भवति-तस्य स्वमतिविकल्पिताः कुयुक्तयो न स्फुरन्ति, यद्वा कुदृष्टिरेव सुदृष्टिर्भवतीत्येवं स्तनिको भणित | इति गाथार्थः।।५७।। अथायं स्तनिकः कस्मिन् संवत्सरे कस्मिश्च गुरौ विद्यमाने सत्यस्मिन् प्रकरणे भणित इति प्रदर्शनार्थ गाथामाहव्याख्या प्रथमविश्रामोक्ता बोध्या।।५८|| अर्थतत्प्रकरणकर्तृनामगर्भितामाशिरभिधायिकां गाथामाह-अत्रापि व्याख्या प्राग्वत्॥५९॥ इअ कुवावकोसिअसहस्सकिरणमि० अंचलिअमयनिराकरणनामा पंचमो विस्सामो सम्मत्तो॥ इति कुपक्षकोशिकसहस्रकिरणे प्रवचनपरीक्षापरनाम्नि स्तनिकनिराकरणः पञ्चमो विश्रामः समाप्तः // 464 // Jan Education Interbon For Personal and Private Use Only