Kalpasutra Kalpalati Tika

Author(s): Bhadrabahuswami, Samaysundar Gani,
Publisher: Jinduttasuri Gyanbhandar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034110/1

Page #1

www.kobatrth.org
श्रीजिनदत्चसूरिप्राचीनपुस्तकोद्वारफण्ड (सुरत) अन्थाङ्क:-४२
अहम्। श्रीमत्खरतरगच्छाधीश्वर-श्रीअकबरसाहिजलालुद्दीनप्रतिबोधक-श्रीमजिनचन्द्रसूरिशिष्य-सकलचन्द्रगणिशिष्यवाचकसमयसुन्दरगणिविरचितया कल्पलता-च्याख्यया समलङ्कृतं श्रुतकेवलिश्रीभद्रपाहुखामिभणीतं
श्रीकल्पसूत्रम् ।
(कालिकाचार्यकथासमलकृतम् ।) जङ्गम-युगप्रधान-भट्टारक-श्रीमजिनकृपाचन्द्रसूरीश्वराणां शिष्यरत्रोपाध्यायमुनिसुखसागरोपदेशा शा. सिंगजी वीकमसी, शा. हरजीवन नागरदास कंपनी, श्रेष्ठी मूलचन्द सोमागमल,
श्रेष्ठी भीमराज देवीचन्द इत्येवैर्विहिवद्रव्यसाहाय्येन
मुम्बच्यो निर्णयसागरास्यमुद्रणयालये मुद्रापयित्वा प्रकाशितम् । विक्रमसंवत् १९९६. (प्रतयः-५०० मेट)
ऐसीसन् १९५९
Serving Jin Shasan
095482

Page #2

।। कोबातीर्थमंडन श्री महावीरस्वामिने नमः ।। ।। अनंतलब्धिनिधान श्री गौतमस्वामिने नमः ।।
।। गणधर भगवंत श्री सुधर्मास्वामिने नमः ।। ।। योगनिष्ठ आचार्य श्रीमद् बुद्धिसागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।। ।। चारित्रचूडामणि आचार्य श्रीमद् कैलाससागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर (जैन व प्राच्यविद्या शोधसंस्थान एवं ग्रंथालय)
पुनितप्रेरणा व आशीर्वाद राष्ट्रसंत श्रुतोद्धारक आचार्यदेव श्रीमत् पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा.
जैन मुद्रित ग्रंथ स्केनिंग प्रकल्प
ग्रंथांक: १२३७
जैन
बन
आराधना
का कन्द्र
श्री महावी
कोबा.
अमृतं
विद्या
धा
तु
श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र
शहर शाखा
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर-श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर-३८२००७ (गुजरात) (079)23276252,23276204 फेक्स : 23276249
Websiet : www.kobatirth.org Email : Kendra@kobatirth.org
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर शहर शाखा आचार्यश्री कैलाससागरसरि ज्ञानमंदिर त्रण बंगला, टोलकनगर हॉटल हेरीटेज़ की गली में पालडी, अहमदाबाद - ३८०००७ (079)26582355

Page #3

श्रीकल्पसूत्र छपवानेके लिये द्रव्यसाहाय्य करनेवाले:
रु. १००० १ शा. सिंगजी वीकमसी, कच्छभुज. , ५०० २ शा. हरजीवन नागरदासनी कंपनी,
हस्ते:-माणकचन्द थावर, मुंबई. , २५० ३ शेठ मूलचन्द सोभागमल, फलोदी,
हस्तेः-पुनमचन्द, मोलेच्छा, , २५० ४ शेठ भीमराज देवीचन्द, तिवरी.
प्रकाशक:-श्रीजिनदत्तपरिज्ञानभंडारकार्यवाहकः-जन्हेरी मूलचंद हिराचंद भगत,
महावीरवामि-जैनदेरासर, पायधुनी, मुंबई.
Printed by Ramchandra Yesu Shedge, at the Niroaya Sagar Press,
26-28, Kolbhat Street, Bombay.

Page #4

जन्म-संवत् १९१३. दीक्षा १९३६
1844RahDPORROADITORIRHAPAR ONITORINGARH
> समर्पणम् १८ जङ्गम-युगप्रधान भट्टारक-१००८ श्रीजिनकृपाचन्द्र
सूरीश्वरपरमगुरुवर्याः ! खरतरगच्छाधीशैस्तत्रभवद्भिः अन्यान्यदेशवसतिषु विहृत्य भव्यजीवाश्च ज्ञानगुन्मीलनेन संप्रतिबोध्य संसारत उद्धताः, तथैव जेसलमेरभाण्डारसङ्गतिप्राचीनताडपत्रप्रन्थाश्च सहृदयेरेव प्रत्युद्धताः, किंचानेकस्थानेषु ज्ञानभाण्डारस्थापनाश्च विधापिताः, किंबहुना, भवतां कृपापाङ्गलेशत एवेयं साहित्योद्धारप्रेरणा हि समजनि, इति भवत्करकमलयोरिदं कल्पसूत्राख्यं ग्रन्थरत्वं सप्रश्रयं समप्यते--
भवचरणारविन्दमिलिन्दायमानेन
मङ्गलसागरेण.
आचार्यपदं १९७२. स्वर्गवासः १९९४
N.S.P.

Page #5

.
વીરમ.
द्रव्यसाहायकશ્રી કરછભુજ નિવાસી ખરતર ગમછીય શ્રાવક રા. અજમલ તેજશી તેમના સુપુત્ર હેમચંદ અજમલ તથા ભગવાનજી અજરામલ તથા વીકમશી અજરામ કે જેઓ ધર્મનિષ્ઠ હતાં, એટલું જ નહીં પણ તેઓએ પોતાના દેશમાં ઘા ધર્મને કાર્યો કરી પોતાની કીર્તિને ઉજવલ બનાવી હતી. અજરામલ તેજશી કચ્છમાં સારા આબરૂદાર વેપારી ગણતા હતા તેનું સરવે માન હેમચંદ અજમલને ઘટે છે અને પોતાની સાતીની પણ સારી સેવા બજાવી સારામાં સારી
ખ્યાતિ મેળવી હતી તથા વીકમશી અજરામલના સુપુત્ર વિરચંદ વીકમશી તેમના નાના ભાઈ દામજી વીકમશીના સ્મર અર્થે તેમના ભાઈ હાલ સા વેપારી હબીબ એન્ડ સન્સની કંપ ના કાર્ય કતાં ધણ લાયક સારા કામમાં મદદ કરવાવાલા શા. સિંગજીભાઈ વીકમીએ આ પુસ્તકમાં મદદ કરી છે.
પ્રકાશક,
. છે. ૧૨૩૧
*
નિ. સા. પ્રેસ.
4. $. ૧૧ ૬૭

Page #6

निवेदनम् । पदवाक्यप्रमाण-पारावारपारीण-कविकुलकैरवोपाध्याय-श्रीसमयसुन्दरगणिविरचितकल्पलताख्यव्याख्यासमलकृतं श्रीभद्रबाहुस्वामिप्रणीतं श्रीकल्पसूत्र विद्वज्जनमनोविनोदाय प्रकाश्यते ।
अस्य मूलमन्थस्य प्रणेतारः पंचमश्रुतकेवलिनः श्रीभद्रबाहुस्वामिन इति आबालवृद्धेभ्यः सुप्रसिद्धमिति तद्विषयेऽत्र नाधिकं निवेद्यते ।
व्याख्याकर्तारः श्रीसमयसुन्दरगणिनस्तु केषां विनेयावतंसकाः ? कदा च भूमण्डलमिदमलनकुः ? इत्यादि जिज्ञासापरिपूर्त्यर्थं स्वकीयगुरुपरम्परापरिचयं वितन्वद्भिः स्वयमेव अन्यस्याऽस्य प्रान्ते विनिवेशितानि तेषां पद्यान्येवाऽत्र यथावत् प्रत्युद्भियन्ते
"तद्गच्छे त्वभिधानतः 'खरतरे' यैः 'स्तम्भना' धीश्वरो, भूमध्यात् प्रकटीकृतः पुनरपि स्नानोदकागुग्गता । स्थानाङ्गादिनवाङ्गसूत्रविवृतिर्नव्याऽतिभव्या कृता । श्रीमन्तोऽभयदेवसूरिगुरवो जाता जगद्विश्रुताः ।। ३ ।। यो योगिनीभ्यो जगृहे ददौ च, वरान् वरान् जापदनेकविद्यः । पञ्चापि पीरान स्ववशीचकार, युगप्रधानो जिनदत्तसूरिः ॥४॥ मुनिरपि यस्मिन् गच्छे बभूव जिनकुशलनामसूरिवरः । यस्य स्तूपनिवेशाः सुयशःपुञ्जा इवाभान्ति ॥५॥ तत्पट्टानुक्रमतः, श्रीमजिनचन्द्रसूरिनामानः । जाता युगप्रधानाः, 'दिल्ली पतिपातिसाहिकृताः ॥ ६ ॥ अकबररञ्जनपूर्व द्वादशसूबेषु सर्वदेशेषु । स्फुटतरममारिपटहः, प्रवादितो यैश्च सूरिवरैः ॥ ७॥ पूज्यपादानां चरितं वि० सं० १२९५ वर्षे सुमतिगणिविरचितगणधरसार्धशतकवृहद्वृत्तौ विलोकनीयं जिज्ञासुभिः ।

Page #7

Acharva Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
कल्पसूत्रे
निवेदनम्
॥
२॥
यद्वारे किल कर्मचन्द्रसचिवः श्राद्धोऽभवदीप्तिमान, येन श्रीगुरुराजनन्दिमसि द्रव्यत्ययो निर्ममे । कोटेः पादयुजः शराग्निसमये दुर्भिक्षवेलाकुले, सत्राकारविधानतो बहुजनाः सजीविता येन च ॥८॥ यद्वारे पुनरत्र सोमजि-शिवाश्राद्धौ जगद्विश्रुतौ, याभ्यां 'राणपुर'स्य रैवत'गिरेः श्री अर्बुद'स्य स्फुटम् । गौडिश्री शत्रुक्षय'स्य च महान् सोऽनघः कारितो, गच्छे लम्भनिका कृता प्रतिपुरं रुक्मार्धमेकं पुनः॥९॥ तेषां श्रीजिनचन्द्राणां, शिष्यः प्रथमतोऽभवत् । गणिः सकलचन्द्राख्यो, 'रोहडा'न्वयभूषणम् ॥ १०॥ तच्छिष्यसमयसुन्दर-सदुपाध्यायैर्विनिर्मिताभ्यायैः। 'कल्पलतानामाऽयं, प्रन्थश्चक्रे प्रयत्नेन ॥ ११ ॥ प्रक्रियाहैमभाष्यादि-पाठकैश्च विशोधिता । हर्षनन्दनवादीन्द्र-श्चिन्तामणिविशारदैः ॥ १२॥"
पद्यान्येतानि नितरां कुटीकुर्वन्ति तेषां गुरुक्रमः, परं पूज्यपादानां जन्मनिर्वाणसमयावेदक न किञ्चिदत्र लभ्यते । पूज्यपादविनिर्मितअन्थरचनासमयतस्तु विक्रमसंवत् १६४१ वर्षतः १७०० वर्षपर्यन्तमेते भूमण्डलं विभूषयामासुरिति तेषां सत्तासमयो सप्तदशशवाच्या उत्तरार्ध एवेति सुतरां अवसीयते।।
श्रीसमयसुन्दरगणिप्रणीतभन्थानां रचनासमयो ग्रन्थाश्च सनामप्राहं तावदन विनिर्दिश्यन्ते
कर्मचन्द्रमंत्रिवंशप्रबंध वष्टम्यं । रौपदीसतीसम्बन्धः (क) रचना सं०१७००। तथा च "संवत् 1000 वर्षे आसाठववि । दिने श्रीअमदावादनगरे हाजापटेळपोलमध्यवर्तिवृद्धीपाश्रये युगप्रधान-श्रीजिनचंद्रसूरिप्रधान शिष्य-पंरित-श्रीसकलचन्द्रगणिशिष्यश्रीसमवसुंदरोपाध्यायलिखिता-वादिवृंदकंदकंदकुहाउशीवाचनाचार्यहनन्दनगजिसहिता ॥छ॥" इत्वयं समाप्तिलेखः श्रीसमवसुन्दरगणिहस्तलिखितस्य "तीर्थभाष्यसिसी" इति नामः पुस्तकस्य १ पत्रे रॉयल एशियाटिक सोसाइटी (मुंबई) शाखायां संग्रहालये वर्तते । अत एवैषां ...सं. यावत् सत्चासमयो निर्विवाद एव ।
॥

Page #8

उपाध्याय-श्रीसमयसुन्दरगणिप्रणीता ग्रन्थाःमं० नाम
रचनासम्बत् पं. नाम *भावशतकम् . ... ... ... ... १६४१
*गाथासहस्त्री अष्टलक्षी
१६४६
जयतिहुअणवृत्तिः ... *रूपकमालाऽवचूरिः
१६६३ *नवतत्त्ववृत्तिः ... *चातुर्मासिकव्याख्यानम्
१६६५ दशवकालिकवृत्तिः... कालिकाचार्यकथा...
१६६६ *वृत्तरत्नाकरवृत्तिः ... *श्रावक-आराधना...
*रघुवंशटीका ... सामाचारीशतकम् ...
१६७२ कल्याणमन्दिरस्तोत्रटीका विशेषशतकम् ...
*सप्तस्मरणवृत्तिः ... ... *विचारशतकम् ...
१६७४
ऋषभभकामरम् ... ... *विशेषसंग्रह ... ... ... ... १६८५
दुरियरयसमीरवृत्तिः *विसंवादशतकम् ... ... ... ... १६८५
कल्पसूत्र-फल्पलवास्य-वृत्तिः ... *तारकरिताडिता प्रथा अधावधि न कुवापि प्रकाशिताः ।
रचनासम्बन् १६८६ १६८७ १६८८ १६९१ ६९४
१६९५

Page #9

कल्पसूत्रे
निवेदनम्
खन्या अपि गुर्जरभाषायां चौपाइ-रास-स्तवन-सज्झायादयः सुनिबद्धाः कृतयः कृतिमतां विलोक्यन्ते, किन्तु ग्रन्थगौरवमयादतः पर केवळं नामोल्लेखनत एव विरम्यते ।। __अस कल्पसूत्रस्य परमप्राचीना संदेहविषौषधीनाम्नी टीका सं० १३६४ वर्षे श्रीखरतरगणनायकजिनप्रभसूरिमहाराजेनाकारि, साप मुद्रिता वरीवर्ति, परं मूलसूत्रस्य केवलव्याख्यारूपत्वात् , बोधकारकदृष्टान्तरहितत्वाच न तादृक् पिपठिषूणां श्रावकाणामानन्द
१ मुशित पुस्तकमिदं ग्रन्थकः प्रशस्तिरहित्तमेच मुद्रितं वर्तते, सा च प्रशास्तिः जिशाखऽत्र दीयते
"यदत्रोत्सूत्रमासूत्रि मतिमान्धान्मया पित् । प्रसव जितमात्सर्यैस्तहिशोध्यं बहवतः॥1॥ सुरीन्द्रस्यान्वये जातो नवांगावृत्तिवेधसः। श्रीजिनेश्वरसूरीणां पौत्रः पुत्रमोद सः ॥२॥ पुत्रः श्रीममिनसिंहस्रीणां रीणरेप (न) सां। जग्रंथ ग्रंथमेतं श्रीजिनमभमुनिप्रभुः ॥३॥ वैकमे चिकलाविश्वेदेव (१३६७) संख्येऽनुवत्सरे। महाष्टम्यामयं पुर्यामयोध्यायां समर्थितः ॥७॥ उदयाकरगणिनामा विनीतविनयो विनेयमुजननः । प्रथमादर्श न्यधित ग्रंथमिमं वाचनाचार्यः ॥ ५॥ पदचापमलि कुषालं पर्युषणाकल्पपलिकाबटनात् । जिनवचनसुधारसपानसुस्थितस्तेन भवतु जनः ॥६॥ अवखसौ श्रीजिनसिंहसूरि (6) पद्मावती वागधिदेवता च । श्रिता यदधिस्मृतिपातमुचैः प्राप्ता न के वाञ्छितसिद्धिपारम् ॥
प्रत्यक्षरं निरूप्याख्या ग्रंयमानं विनिवितं । सहखत्रितयं सैकचत्वारिंशदनुष्टुभाम् ॥ ८॥ संवत् ११३५ वर्षे कार्तिकवदि सप्तम्यां तियो गीर्वाणगुरुदिने श्रीमजिनप्रभाचार्यान्वये महारकश्रीजिनहितरिपूज्या:-तच्छिष्याः श्रीआनन्दराजपाठकमिनाः ॥ तखिया:-श्रीमदभयचन्द्रमहोपाध्यायाः तच्छिष्याः श्रीराजवर्दनगणयः॥ तच्छिष्याः श्रीराजमेहगणयः॥ तच्छिष्याः श्रीविनयराजगणयः । तच्छिष्याः
॥३॥

Page #10

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
सन्दोहवर्षिणी । दरीदृश्यन्ते होतदर्वाचीनाः वयषष्टीकाः, परं नाद्यावधि संस्कृतव्याख्यानभूता काचिदेतादृशी सर्वानमनोहरा टीका वाचकसुलभासीत् । प्रस्तुतैषा टीका चातिविस्तृतसरसकथासंवलितत्वात् श्रोतृजनश्रवणमुखावहत्वाच प्रन्यमूर्धन्यत्वं चाप्नुयादित्यत्र न कोऽपि सन्देहः । कविसमयसुन्दरगणिमहोदयानां प्रकर्षपाण्डित्यं जिनागमपारगामित्वं च पूज्यपादरचितग्रंथावलोकनेनैव ज्ञास्यन्ति भावरसिकाः।
प्रस्तुतअन्धकारमहोदयानां चरणकमलभृङ्गायमाणाः शत (१००) शिष्याश्वासन इति श्रूयते (१) तेषां मध्ये मुख्यशिष्य विदुषामप्रेसरो वादिहर्षनन्दनोऽभवत् येन एतद्ग्रन्थस्य संशोधनमकारि, पुनश्च गुरुचरणरसिकः प्रचुरतरगुरुभत्या वि० सं० १७०५ वर्षे जेसलमेराभिधाने नगरे उपाध्यायमहोदयानां चरणपादुकयोः प्रतिष्ठापनं चकार, तदद्यापि उभयोः कीर्तिस्तम्भभूतं दरीदृश्यते भक्तैः ।
एतत्संस्करणसमये संशोधनार्थ सहायकतयोपगृहीतानां आदर्शपुस्तकानां संशोधनकार्यस्थ व विषये सनामनिर्देशं वाचकमहोदयानां सविधे किनिनिवेद्यते
(१) प्रथमं पुस्तकं, अत्रैव (मुम्बापुर्याम् ) मुनि श्रीमोहनलालजी-जैनसेन्ट्ल-लायब्रेरी-प्रधानपुस्तकालयतः, तत्कार्यसंपादकद्वारा |संप्राप्तम् द्विपंचाशदधिकशत् (१५२) पत्रप्रमाणं शुद्धम् , ग्रन्थसमाप्तिलेखश्चेत्यं वरीपर्ति
श्रीशिवसुन्दरवाचकावराः ॥ तच्छिण्येन देवातिलकेन मुमुक्षुणा लिपिकृतेयं प्रतिः श्री 'आगरा' नाम महाराजधान्यां पातिसाहि श्रीअकम्वरराज्ये बिचमाने । *शुभमस्तु लेखकपाठकवोः ॥ बीपस्तु ।" इति।।
दिस्किप्रिय कॅटलॉग ऑफ दि गम्हर्नमेंट कलेक्शन्स् ऑफ मॅन्युस्क्रिएस मा० ओ०म० इन्स्टियूट, पूना. १९३६ (१८८ पत्रे)।
संवत् १७०५ पोषवदि ३ गुरुपुषे श्रीसमपसुंदरमहोपाध्यायानां पाडुके प्रतिष्ठिते वादिश्रीहर्षनन्दनगणिभिः । भक्तिमाणगणीना (णितः) (अर्थ लेखः जेसलमेरतः पं० २० वृद्धिचंदवीद्वारा प्राप्तः)

Page #11

कल्पसूत्रे
संवत् १७५२ वर्षे श्रीमदराजनगरे पौषमासे कृष्णपक्षे पंचम्यां तिथौ सोमवासरे लिपिकृता प्रतिरिय स्ववाचनाय,
निवेदन इति, शुभं भवतु ॥ सम्बत् १७६५ वर्षे भाद्रपदवदि रविदिने शोधितेयं पं० गुणविलासेन ॥ कल्याणमस्तु ॥ श्रीः॥ टीकारो पुस्तक छ पं । प्र० । श्रीजैतसीजीदीनो सं० १८३२ रा प्रथम जेठ शुद २॥ L (२) द्वितीयमत्रैव (मुम्बापुर्या) श्री अनन्तनाथजी-जैन-देरासरस्थज्ञानकोशात् शा० पदमसी हीरजी जे. पी. इत्यनेन महाशयेन Pानीय प्रदत्तम् , एतावत् (१८०) पत्रात्मकं शुद्धप्रार्य, तत्समाप्तिलेखश्चेत्यं लभ्यते
सम्बत् १७३५ वर्षे कार्तिकमासे शुक्लपक्षे द्वितीयातिथौ सोमवासरे श्रीनवलखी-माममध्ये पं० दयासागरमुनिनाऽलेखि कल्याणमस्तु वाचकलेखकयोः ॥ शाह-अचलदास डागा तत्पुत्री बाइ रुखमारी प्रतिऋषिश्रीगोइन्द्रजीनु वहरावी छ। वीकानेरमध्ये ॥ श्रीः॥
(३) तृतीयमत्रैव (मुम्बय्या) धी बॉम्बे च ऑफ धी रॉयल् एसियाटिक सोसायटी लायब्रेरीतः श्रीयुत हीरालाल-अमृतलाल शाह बी०ए०-इत्यनेन श्रेष्ठिवर्येण अतिपरिश्रमेण समानीतम् नवनखा(२०९)त्मकपत्रपरिमितं शुद्धं आदर्शपुस्तकं वत्प्रान्तविभूषितोऽयं लेखो विद्यते, यथा
॥४॥ सम्बत्-अद्रि-निषि-मुनि-इन्दु-प्रमिते मासोत्तमे मासे सहसि वलक्षपक्षे त्रयोदश्यां तिथौ गुरुवासरे श्रीमजेसलमेरुदुर्गमहादुर्गे जङ्गमयुगप्रधान-भट्टारक-श्रीमजिनसागरसूरीणां पट्टप्रभाकर-भट्टारकयुग[]वर श्रीमजिनधर्मसूरिवराणां ।

Page #12

www.kobairthorg
शिष्यदक्षमहोपाध्याय-श्रीसिद्धिवर्धन-गणिवराणां विनेयवरैः श्रीगुणविलासोपाध्यायैः लिपीकृता प्रतिरिय वाच्यमाना चिरं नन्द्यात् ॥ राउल श्रीअखयसिंहजी विजयराज्ये ॥ श्रीः॥
(४) चतुर्थ सूर्यपुर (सूरत) श्रीमोहनलालजीजैन-मानभाण्डागारतः तत्कार्यसंवाहकद्वारा (१६९ पत्रमानक) संप्राप्तम् , तत्यान्ते लेखोऽयमलितः यथा
सम्बत् १८११ वर्षे माहवदि १ दिने चन्द्रवारे लिखितोऽयं ग्रंथः॥ (५पंचमम् (अमदावादस्थं) श्रीविजयसिद्धिसूरिजीमहाराजाणां कृपया संप्राप्तम् (९४) पत्रात्मकम् ।
(६) षष्ठं (सूरतस्थ) परम गुरुवर्यश्रीजिनकृपाचन्द्रसूरिभिः-संस्थापित-श्रीजिनदत्तसूरिज्ञानभाण्डारतः तत्रस्थकार्यसंवाहक शाह|मोतीचन्द्र-मगुभाइनामकेन-आनाय्य प्रदत्तम् ( १८९) पत्रमानकम् ।।
(७) सप्तमम् (बीकानेरस्थ) श्रीजिनकृपाचन्द्रसूरिज्ञानभाण्डागारात् तत्कार्यकर्ता शा० शंकरदानजी अगरचन्द्रजी नाहटानामकेन प्रेषितम् (१८१) संख्याकपात्मकम् ॥
श्रीकालिकाचार्यकथायाः संप्राप्तपुस्तकानिXI (१) प्रथमं (बीकानेरस्थं)जं० जु० भ० व्याख्यानवाचस्पतिश्रीजिनचारित्रसूरेः प्रसादेन प्राप्तम् शरेन्दु (१५) पत्रात्मकम् ।।
(२) द्वितीय (जेसलमेरस्थं) म० उ० पं० प्र० वृद्धिचन्द्रजीनामकेन महाशयेन प्रेषितं नव (९) पत्रात्मकम् , तत्वान्ते समाप्तिलेखश्चैवं

Page #13

कल्पसूत्रे
निवेदनम्
श्रीमद्वृहत्खरतरगच्छे श्रीजिनभद्रसूरिशाखायां उ० श्री १०८ श्रीक्षमाप्रमोदजीगणिवराणां शिष्यमुख्य वा. श्री १०८ ज्ञानवल्लभजीगणिवराणां शिष्य पं०प्र० श्री १०८ पुण्यकमलजीमुनिवराणां शिष्य पं०प्र० पद्महंसमुनिना लिखितेयं प्रति सहशिष्येण संवत् १८६३ वर्षे भाद्रपद शुदि ५ पंचम्यां बुधवासरे ॥ शुभं भवतु ॥
उपरिनिर्दिष्टपुस्तकसाहाय्यकारकाणां प्रशस्तचेतसां द्रव्यसहायकानां च महाशयानां स्मारं स्मारमुपकृतिर्मन्ये ॥
अस्स ग्रन्थस्य संशोधनं अस्मत् गुरुवर्य-उपाध्यायसुखसागरगणिमिः तथा च-निर्णयसागरखेन "काव्यतीर्थ" इत्युपाध्यलतेन शानि-नारायणाचार्यमहाशयेन अतिपरिश्रमेण प्रेसकॉपी विधाय सूक्ष्मेक्षिकया कृतेऽपि संशोधने दृष्टिदोषात् अक्षरयोजकप्रमादात् *मुद्रणयंत्रदोषाद् वा समुत्पन्नान् अनल्पानप्यवद्यान् 'गच्छतः स्खलनं क्वापि भवत्येव प्रसादतः' इति न्यायेनोपेक्ष्य प्रन्थगुणगौरवेणैव
गुणैकपक्षपातिनो निर्मत्सरा विद्वांसस्तोषमेष्यन्ति सफलीकरिष्यन्ति चायं ग्रन्थो तत्पठनादिभिरित्याशास्ते
श्रीखरतरगणावतंसकाऽनेकज्ञानभण्डारधार्मिकविद्यालयस्थापकI श्रीमहावीरस्वामि-जैनदेरासर-उपाश्रयः, ] श्रीजिनकृपाचन्द्रसूरीश्वराणां शिष्यरतोपाध्यायसुखसागरमहाराजाणां शिथ्यो पायधुनी-मुम्बई.३ सं० १९९६ आषाढ शु० २१
मुनिः मंगलसागरः

Page #14

INTRODUCTION
Kalpasútra or the Paryusana Kalpasūtra is a work of great importance and antiquity. It consists of three parts, namely the Jinacarita, the Sthaviravali and the Samācāri. The first gives a traditional account of the lives of the first and the last three of the 24 Tirthamkaras in a reverse order. Thus we first get the life of Mahavira, and then of Parsva, Aristanemi and Ṛşabhadeva in succession. Between the life of Aristanemi and that of Rsabhadeva, there is merely a mention of the remaining Tirthamkaras and the period which elapsed since the passing away of each of them. Even the account that is given in connection with the four above mentioned Arhats, does not aim at supplying fall details of their life, but has a distinct purpose of memorising the five great auspicious events the Panca Kalyāṇakani of their life. At the beginning of every account, these five auspicious events are briefly mentioned and this leaves no doubt as to the real purpose in the mind of the author. Evidently the narration of the five events was intended to be a part of the ceremonial rites connected with the worship of the Jinas, which had to be performed on the day of the Paryusana Parvan. The second part, called the Sthaviravall has also the same i. e. a liturgical purpose.

Page #15

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandie
Kalpar sutra.
Introduction
It briefly recounts the older Acāryas, who helped in the propagation and preservation of the Jain Faith. The names of these Acaryas have to be remembered by the devout Jainas on the day of the Parvan for the sake of acquiring merit and also for strengthening their faith and devotion. Sthavirāvali in its present form extends upto the name of Devardhigani, who is generally admitted as the editor of the Jaina Agamas and among them also of the Kalpasūtra. It is however, very probable that the Sthavirávali of Devardhigani extended only upto Vajrasena, Padma and Ratha, the three pupils of Vajra. The 14 Gathas that follow hereafter, must have been added by subsequent Acāryas, who had rightly recognized the purpose of the Sthavirávali, namely the revival of the holy memory of the important preachers of Jainism on the I occasion of the Parvan. That this was the purpose of the Sthaviravali is also fully kaown to our
commentator Samayasundars, who, at the end of the Sthaviravall, briefly narrates the lives of many more recent Jain Acaryas, as they also must be regarded as the Sthaviras; cf. cfarreirava sfarzarurat :
af erfarer er det nat teed # Thas he gives a brief account of Aryarakṣita, Věddhavādin, Siddhasena, Haribhadra, Bappabhatti, Pädalipta, Malayagiri, Hemacandra, Ratnaprabha, Mänadeva, Manatunga, Abhayadeva, Devendra, Vadivetāla, Santi Sûri, Jivadeva, Vadi Devasúri and remarks at the end : quate प्रभावकपुरुषाः श्रीजिनशासने जातातेपि स्वविरावलीमान्ते वाच्याः ॥'

Page #16

The third part, which is really the most important one and which gave its name to the Sutra, treats of the duties to be observed by the Jain monks and nuns during their stay at one place in the days of the rainy season. "Paryusana' literally means 'dwelling overnight, but the word is technically applied to their 'continued residence in one place during the four months of rain', as against the 'Parivrajya' or the constant wandering during the rest of the year. Cf. पर्युषणा- वर्षास्वेक क्षेत्रनिवासः तस्य संबन्धी कल्पः सामाचारी | Kalpalata, p. 281a. Paryusana Kalpa thus is a set of rules governing the mode of living of the Jain Sadhus and nuns, during the rainy season. This part of the Kalpasütra contains 28 such rules called the Sämäcäris, and the whole chapter is called the Samäcäri on that account.
According to the Jain tradition, the whole of the Kalpasūtra was composed by Bhadrabahu, but this does not seem to be correct. It is probable that the third part or the Sämäcäri was composed by him, but the other two parts do not appear to have originated from him. It is very likely that they were added on to the Samācāri by Devardhigani. It is however, doubtful whether even Devardhi was the author of these. It seems that for several years before the time of Devardhigani, the Sámacari was publicly read out and explained to laymen, partly for the sake of reviving the memory of the Sadhus who read it and partly for impressing the laymen who heard it, with the severity of the tapas which the Sadhus practised

Page #17

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
Kalpa sutra
III
M
and thus for confirming their faith in the great religion. In course of time, its reading became more or less Intro a regular formality to be gone through on the day of the Paryusani Parvan. It had to be done as a sacred Koduction rite and as a part of the holy work enjoined for that sacred day. Naturally therefore, some introductory rites ame gradually to be added to it. Among such rites, the two, namely, (1) the mention of the five auspicious events in the life of the Tirthamkaras, who were the greatest pillars of the Jain Faith, and (2) the mention of the important preachers of Jainisin coming after the Jitas, seem to have been generally accepted as compulsory for all. And probably this was the reason, which actuated Devardhigani to include the Jinacarita and the Sthaviršvalf in the final text of the Kalpasútra, which he edited. Of the two, he must have himself composed the former, siace a uniform text of it did not probably exist at his time. Different Adryas narrated the five Kalyāņakas in different words; what was common to them however, was the practice of narrating the Kalyāņakas of only four Tirthamkaras, namely the last three and the first. This would perhaps explain why Devardhigani's Jinacarita contains the lives of only four Tirtbarhkaras. It was different on the other hand in the case of the Sthavirávali. It must have existed in an almost uniform text, as it consisted only of the names of important preachers of Jainisrn; yet it is not impossible that there existed many such lists which slightly differed from each other and that Devardhigapi consulted them all wod prepared his own list with their help. As said above, however, Devardhi's Sthavirivali most

Page #18

have extended only upto the three pupils of Vajra. If we remember all this, the 'disparity of subjects treated in the Kalpasūtra' can be naturally and easily explained.
In the early days, the Kalpasūtra was read completely in a single night. But later, it came to be divided into nine or more parte, and the reading was distributed over nine or even cleven or thirteen instalmenta; cf. Kalpalata, p. 160b, 241b &c. As the Kalpalata of Samayasundara was composed mainly for explaining the ceremonial connected with the reading of the Kalpagutra (of. Kalpalati, v. 8 of the Introduction), it divided the text into nine Vacadās, or conveniently readable parte. There is however no complete agreement between the different Jain Acāryas as regards these divisions.
After reading the Sthavirivali, it seems to have been the general practioe to read the Kalikaaryakatha, for the purpose of commemorating the great event in the history of the Jain Church, namely, the transference of the Paryusana Parvan from the 5th to the 4th day of the first half of the month of Bhadrapada. Kalpalata recommends its reading in the following words:- *
Le RFT Á STAR WARST
-p. 241b. There was no fixed text for the story, and the reader could choose any one from the large number of Sanskrit and Prakrit versions of it. Profeskor Brown of the Pennsylvania University in America has considered 17 different versions of the story
Fer Private and Personal Use Only

Page #19

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
Kalpa- sūtra
Intro duction
X
* in his work called The Story of Külaka'; 8 of them are in Sanskrit and 9 in Prakrit. They were composed *
by different authors, some of whom have also commented upon the Kalpasätra. Our commentator has composed one such Katha in Sanskrit and it is printed at the end of this book. Though the story of Kalaka
has thus many different versions, yet its component parts or the episodes of which it is made up are genernlly X el the same. The main episode in of coprae the one which deals with the change of the date of the Paryuşana e
Parvan, and the others came to be strong round it in course of time in order to lend colour and force to the story, as suggested by me in my Review of Prof. Brown's work, at BUJ., Nov. 1985. I here draw the attention of my readers to the two Prakrit verses quoted in Utpala's commentary on Varahamihira's Bphajjātaka, XV. 1, and which were for some time ascribed by scholars like Buhler, to one Kalakācārya. The fact however is that the author of the two verses is a Bankälakaokrya (Vankalakacarya) and not Kalakācārya. This Vankälakācārya, who seems to have got this nickname from his curly hair, was in all probability a Jain author as the language i. e, the Prakrit shows. This work on Astrology of his enjoyed considerable reputation, as the quotation in Utpala's commentary shows, and was called a Samhita. It is indeed difficult to say who this Vankälaka was, though I have suggested that he was perhaps Bhadrabahu. I give below the quotations in the hope that some one will be able to identify them and finally settle the question of the identity of Vankālakācārya r a xang 4419: 48€war ein:

Page #20

वथा च बंकाळकाचार्यः।
तावसिओ विणनाहे, चंदे काबालिओ तहा मणियो। स्तवडो भूमिसुए सोमखुए एभदंतीओ।
देवगुरुसुकोणा कमेग जहचानखवणाई ॥ तथा च वकालकसंहितान्तरं पठ्यते ।
जलणारामुग्मअकेसभरिभणगमग्गेम् ।
दिक्खाणं गाअम्बा सूरावगहा कमेण णाइगमा । Owing to its importance and antiquity, the Kalpasūtra has a large number of commentarice written on it. Most of them are in Sanskrit, though the earliest commentary on the Satra, bately the Cūrni, is written in Prakrit. This Corni is utilised and followed by almost all the subsequeat commentators. As the Sätra bad to be read out and explained before an audience consisting of laymen, there also arose a number of Gujrati and Hindi cotamentaries called the Stabskas or the Balarabodhas, Among the Ssoakrit commentaries, the most important and perhaps the earliest among the exhaustive commentaries, is the Patijiki called Sandehavisausadhi, composed by Jinaprabhastri of the Kharatara Gaocha, in Sarn. 1364. ID explains both the Sutra and ita Niryukti, which latter consists of 68 Gathas and is gonerally ascribed to

Page #21

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandie
Kalda
បិtra
Introdaction
Bhadrabahu. There are two Sanskrit commentaries written a little earlier than the Pafjka, but they are no better than brief explanatory notes. The first is the Tippanaka of Pythvicandra, papil of Devasena, composed before Sam. 1292, which is the date of a Palm Ms. no. 226 in the Sanghavi Pada Bhandar, Patan. Another Me of the Tippana, namely no. 5 in box no. 63 of the New Sengh Bbandar at Vakhatji Sheri, Patna, is dated Sarn. 1307. The second of the two above-mentioned commentaries in the Dergapedanirakta, composed in Sari. 1325 by Vinayacandra, pupil of Rstrasimha. The Granthagra of the Tippana in 670, while that of the Nirukta is only 418.
Among the Sanskrit commentaries written after the Pañjikā, the following were composed by the teachers who belonged to the Tapa Gaocha :-(1) Kirapävali, composed in Sam. 1628 by Dharmasägaragani, popil of Vijayadāpasūri; (2) Kalpalata, composed in Sań. 1671 by Sabhavijayagani, papil of Hiravijayasuri; (3) Pradīpikă, composed in Sam. 1674, by Sanghavijayagani, papil of Vijayasenasüri; (4) Dipikā, composed in Sam. 1677, by Jayavijayagani, papil of Vimalaharşagani; (5) Kalpalatā composed about Sam. 1688, by Grņavijayagani, pupil of Kamalavijayagani; (6) Sabodhika, composed in Sam. 1696 by Vinayavijayagani, papil of Kirtivijayagani: (7) Kaumudi, composed in Sam. 1707 by Säntisagara, Pupil of Srutasāgara; (8) Dänadīpika, composed in Sam. 1722 by Dao vijaya, pupil

Page #22

of Süravijaya, (9) and Kalpabodhini, composed in Sam. 1788, by Nyayasagara, pupil of Uttamaaägara. The following are by the teachers of the Kharatara Gaccha-1) Mafijari, composed in Sam. 1685, by Sahajakirtigani and Srisära, both pupils of Hemanandanagani; (2) Kalpalată, composed before Sam. 1699, by Samayasundaragani, pupil of Sakalacandra; (3) and Kalpadrukalika, which was composed about the middle of the 18th century of the Vikrama era, by Laksmivallabhagani, pupil of Laksmikirti. All these 12 commentaries are quite exhaustive and give many stories, illustrating particular points in the text. In addition to the above-mentioned commentaries and Tippanas, we have a number of Antarvacy as or Antarviranas, which also are a sort of commentary, intended to explain the ritual in connection with the ceremony of the reading of the Kalpa Sutra
Samayasundara, the author of the Kalpalata which is published along with the text in the present edition, was a pupil of Sakalacandra, who was himself a prominent pupil of the famous Jinacandra Suri of the Kharatara Gaccha, who was greatly honoured at the Court of Emperor Akabar. Samayasundara was a learned and voluminous writer who lived and wrote in the second half of the 17th century of the Vikrama era. The earliest dated work of his is Bhavatataks, a small poem in a hundred stanzas composed in Sarb, 1641. The commentary on the Kalpasutra is not dated; but according to the Prasasti, it was

Page #23

Kalper
Intro duction
II
11
composed during the spiritual reign of Jinarăja Säri of the Kharatara Gaccha, who died in Sar. 1699. His Aştalakşarthi, also called Artharatnávali, comfosed in San. 1646, sbows his wonderful command of the Sanskrit language. It consists of a single line namely, rājāno dadate saukhyam', interpreted so as to yield eight lacs of different senses! An exhaustive list of Samayasundara's Sanskrit, Prakrit and Gujarati works and their datos is given at p. 60 of the Introduction to Dalal's Catalogue of the M8s, in the Jesalmir Bhandar published in the Gaek. O. Series, no. XXI, Baroda, 1923. His lucid Kālikācāryakathā, which is published in the present edition, was composed in Sam. 1666. Besides his works on Jainism, Samaya
sundara is known to have written commentaries on two non-jaia works tamoly, the Vittaratnakara A and the Raghuvama.
The editor of this work, Mani Mangalagagara has evidently taken great pains in seeing it through ke the proe. In the Proface, he tells us that he used seven manuscripts for the text and two more for the
commentary, His aim however, seems to be only to give us what he believes to be the original and correct form of the text and the cotamentary. Shastri Hal, Bombay 7.
HD. VELASKAR. 25th June, 1999.
11.800

Page #24

www.kuttirth.org/
ઉપોદ્ઘાત
૧ કલ્પસૂત્ર
वमन्वं स्वमाविपच्वं । उपसमियन्नं उदसमा वियध्वं । सुमद्द संपुष्णा नहुलेणं होयष्वं । जो उवसमद् तम्स अस्थि भाराहणा ।
'
जो न उसम वस्स नत्थि आराहणा । तम्हा अप्यणा चेव उवसमियन्धं । से किमाहु भंते ! उचसमसारं सु सामण्णं ॥
—ક્ષમા આપવી, ક્ષમા લેવી; ઉપરાંત થવું—પોતે પયમ રાખયો, ઉપરાંત અન્યને કરવા પશમ અન્યપાસે રખાવવો, સુત એટલે રાગદ્વેષરહિત બુદ્ધિ પૂર્વક સારીરીતે પૃચ્છા કરવી-નિર્મલ મને કુરાલપ્રાથીખાલાપ કરવો. જે હપામ કરે–ોધાદિ કામોને સમાવે છે તેને (જ્ઞાનાદિની) આરાધના થાય છે, જે ઉપરામ કરતો નથી તેને આરાધના થતી નથી. માટે આત્માવરે જ ઉપરામ કરવો. હું પુત્ત્વ ! શ! હેતુએ આમ કરવું ? (ગુરુ ઉત્તર કે ) શ્રમણ્યમણુસાવ નિશ્ચર્ય પામપ્રધાન છે. —લ્પસૂત્ર (પત્ર ૨૬૮ )
કલ્પસૂત્ર-પર્યેષણાકલ્પસૂત્ર શ્વેતામ્બર જૈનોમાં પર્યુષણપત્રમાં દરવનેં આદરપૂર્વક વંચાય છે તેને ખારસો ગાથાનું ગ્રંથપ્રમાણ દ્વંઈ ભારસા’ સૂત્ર પણ કહેવામાં આવેછે. શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીએ (વિચ્છિન્ન થયેલાં પૂર્વો પૈકી ) નવમા પૂર્વના આઠમા અધ્યયનને ઉષ્કૃત કરી કલ્પસૂત્રની ઘટના કરી એમ કહેવાય છે. આ રીતે તે સૂત્રનું માહાત્મ્ય અને પ્રાચીનત્વ છે,
કલ્પ એટલે આચાર. સાધુઓની કલ્પ-આચાર દશ પ્રકારનો છે. તેનાં ટુંક નામઃ-અચેલત્વ, ઔદેશિક, શય્યાતર, રાજપિંડ, શ્રૃતિકર્મ, વ્રત, જ્યેષ્ઠ, પ્રતિક્રમણ, માસ અને પર્યુષણ કલ્પ છે. આ સૂત્રમાં પર્યુષણનો ખાસ સંબંધ હોઈ તે પર્યુષણા-કલ્પસૂત્ર કહેવાય છે. જૈન સાધુઓ પરિ ત્રાજક છે, સ્થળે સ્થળે સદા પરિભ્રમણ કર્યાં કરવું એ તેમનો આચાર છે; પરંતુ વર્ષાકાલમાં ભ્રમણ કરવું દોષિત હોઈ એક ક્ષેત્ર-સ્થો વાસ કરવો પડેછે તેને વર્ષાવાસ કહેછે. પર્યુષણનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ કરીએ તો પરિ ઉપસર્ગ છે તેનો અર્થ સમસ્તપણે થાયછે, ઉવષ્ણુ એટલે વસવું. વિશેષ

Page #25

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
કલ્પસૂત્ર વખત સુધી-ખાસ કરી વર્ષાકાલમાં એક ક્ષેત્રે સ્થલે વાસ કરવો તે પર્યુષણ-પર્યુષણ વિશેષ વખત સુધી નિરંતર ગમન-પરિભ્રમણ કરવું તેનું નામ હિંદી ઉપોદઘાત
INI પરિબન્યા. આ પર્યુષણમાં પર્વના ૮ દિવસો નિયત થયા છે. તે છેલ્લો દિન-ભાદ્રપદ શુકલ પંચમી યા ચતુર્થી સંવત્સરી' કહેવાય છે, I 11 ||
થી આ સૂત્રમાં ત્રણ અધિકાર બતાવ્યા છેઃ-૧ જિનચરિત, ૨ સ્થવિરાવલી અને ૩ પર્યુષણા–સામાચારી. જિનચરિતમાં ૨૪ જિન-તીર્થકરો પૈકી |જી Lપહેલા અને છેલ્લા ત્રણનાં ટુંક વૃત્તાંતો છેૉથી લઈને એ પહેલાં આસત્રઉપકારી છેલા એટલે ૨૪ મા મહાવીરનું, પછી ર૩ મા શ્રી પાર્શ્વનાથનું,
જીપછી ૨૨ મા શ્રીઅરિષ્ટનેમિ નમિનાથનું અને પછી ૧ લા શ્રીષભદેવનું–એ કમમાં આપેલ છે. તે ચારે ચરિતમાં દરેકના જીવનનો વિસ્તાર હિનથી. સર્વમાં તે દરેકના યવન, જન્મ, દીક્ષા, કેવલજ્ઞાન અને નિર્વાણ થયાના દિને અવશ્ય આપેલ છે. તેને પવિત્ર અને મરણીય દિન
ગણું કલ્યાણક' દિન કહેવામાં આવે છે. Gી સ્થવિરાવલીમાં શ્રી મહાવીર સ્વામીની પટ્ટપરંપરામાં તેમના ગણધરોથી માંડીને શ્રીદેવદ્વિગણિ સુધીમાં જે સ્થવિશે–પ્રભાવશાલી આચાર્યો થયા, જાતમનો નામનિર્દેશ ગોત્રાદિસહિત કરી તેમનું સ્મરણ કરેલ છે. (પત્ર ૨૩૭ સુધી.) પછી આ વૃત્તિમાં વૃત્તિકાર સમયસુંદરજીએ બીજ પણ સ્થવિરો |
પોતાને લાગ્યા તે નામે –આર્યરક્ષિત, વૃદ્ધવાદિ અને સિદ્ધસેન, હરિભદ્ર, બપ્પભદિં, પાદલિપ્ત, મલયગિરિ, હેમચંદ્ર, રબપ્રભ, માનદેવ, માનતુંગ, | અભયદેવ, દેવંદ્ર, શાંતિ, જીવદેવ, વાદિદેવ નામના આચાર્યો-સૂરિઓ ગણાવ્યા છે ને છેવટે ત્રણ કાલિકાચાર્યનાં નામો આપી લખ્યું છે કે ગ્રીન દિન કાલિકાચાર્ય વીરનિર્વાણુથી ૯૯૩ વર્ષે અને વિ. સં. પર૩ માં થયા કે જેમણે પર્યુષણ પર્વ ભાદ્રપદ સુદિ પાંચમમાંથી ચોથમાં પ્રવર્તાવ્યું. તેમનો | વિશેષ સંબંધ પોતાની રચેલી કાલકાચાર્યકથામાંથી જુદો જોઈ લેવો. (પત્ર ૨૪૧.) પર્યુષણા સામાચારીમાં શ્રમણ-સાધુઓને નણવા અને પાલવા યોગ્ય સામાચારી-ક્રિયાઓ-વિધિઓ છે કે જેને આ વૃત્તિકારે અડાવીસ વાતની
I ૧૧ || ૨૮ સામાચારી તરીકે જણાવી છે. (પત્ર ૨૪૨ થી ૨૮૧.) તેમાં ખાસ ર૪ મીમાં શ્રમણને પરસ્પર ક્ષામણાધિકારરૂપે જે મૂળસૂત્ર છે તે આ છે Sાવનગના આરંભમાં મૂકેલું છે. તે જનસાધુઓ જ માટે નહિ, પણ સર્વ મટે-સમસ્ત જગતના માનવો માટે એક મહાન ઉપદેશ છે. Forgive
and Forbear-મા આપે, સહન કરો–એટલું જ નહિ, પરંતુ ક્ષમા સામાપાસેથી ચો, ક્ષમા આપતાં ને લેતાં મનમાં કંઈ પણ ક્રોધાદિ વિકાર ન રાખો, શાંત રાખો ને આપે.

Page #26

વૃત્તિકારે આ ત્રણ અધિકારને નવ માખ્યાનોમાં વિભક્ત કરેલા છે. (૧) પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર અને શ્રી મહાવીર સ્વામીના સંક્ષેપે કલ્યાણ હીપત્ર (૧૨) ૨૮ (૨) શ્રીમહાવીરદેવનાં અવન અને ગભરપહાર ક૯યાણક પત્ર ૪૯ (૩) તેમની માતાને જન્મ પહેલાં આવેલ ૧૪ રત્વો પત્ર ૭૧ (9 Sતેમનું જન્મકલ્યાણકપત્ર ૧૦% (૫) તેમની દીક્ષા, કેવલજ્ઞાન અને નિર્વાશ-કલ્યા, પત્ર ૧૬૦ (૬) શ્રી પાર્શ્વનાથ અને શ્રીનેમિનાથનાં પાંચ દEL
પાંચ કલ્યાણકો, પત્ર ૧૮૫ (૭) અંતરકાલ અને શ્રીહવભદેવનાં પાંચ કહ્યા, પત્ર ૨૧૪ (૮) સ્થવિરાવલી, પત્ર ૨૪૧. તે વ્યાખ્યાન અંતે શ્રી જણાવ્યું છે કે સ્થવિરાવલી પછી વખત હોય તો કાલિક સાયકથા વાંચવી (૯) પર્યુષણમાં સાધુસમાચારી. પત્ર ૨૮૧.
૨ કલ્પલતા વૃત્તિ મૂવ ગ્રંથના અર્થ બતાવીને, ગ્રંથકર્તા આશય સમજાવીને, તેમાં રહેલી ગૂઢતાને ઉકેલ કરીને, તે ગ્રંથને સ્પષ્ટ અને સુગમ કરવા માટે નિરૂક્ત (પદબંજન), પર્યાય, પિન, ચૂર્ણિ, અવણિ, ભાષ્ય, ટીકા, વૃત્તિ એમ જુદાં જુદાં લગભગ સમાનાર્થ નામ આપી વિવરણ વિવેચન કર્તાથી અન્ય
વિદ્વાનો કરે છે. આમ કરવામાં પ્રસ્તુત અપ્રસ્તુતમયે દ્રઢ લા રહેતું નથી, કશા આડકથા વગેરે ઉમેરવામાં આવે છે તેથી ઘણી વખત “ મંદિરના દિકરતાં કળશ મોટો” એવું બની જાય છે. આ ટીકાઓનાં ખાસ નામો જેવાકે અથવોષિકા, દીપિકા, પ્રદીપિકા, ટીકાકારી આપે છે. પ્રાકૃત ભાષાSા પ્રચલિત લોકભાષા તસ્વરૂપે મટી ગઈ તેનો અભ્યાસ ઓછો-નહિવત થયો. સંસ્કૃત કે જે મૃતભાષા હતી તેને ગીર્વાણ ભાષાતરીકે ખૂન અભ્યાસ કરતા ચારે બાજુ વધ્યો એટલે જમાનાના બળે પ્રાકૃત ચોપર સંસ્કૃત વૃત્તિ-ટીક રચાતી ગઈ. કલ્પસૂત્ર આર્ય પ્રાકૃતમાં છે, અને તે પર આ સંસ્કૃત વૃત્તિ છે.
આ વૃત્તિ રચવામાં જે હત છે તે સંબંધી કજીના શબ્દો એ છે કે કહ૫સવનાં નવ વાગ્યાનો જુદા જુદા ગ્રંથને અનુસારે સ્પષ્ટ રીતે, સુગમ અને સુબોધ કરીને કહું છું કે જેથી આ પુસ્તક જાપાનવાએ પાસે હોય હાથમાં હોય તે ન તો સૂત્રની, ન અવસૂરિની, ન વૃત્તિની
કે ન તો અન્ય પાનાની જરૂર પડે છે. (ગ્રંથારંભના શ્લોક ૨ અને ૩.) “કેટલાક અલ્પબુદ્ધિને ઘણા ઉપાય કરવા છતાં સભા સમક્ષ કહે૫સુત્રનું Sાયાખ્યાન કરતું દુર થાય છે તેથી તેમના પર અનુકંપા કરીને આ સુગમ ' કહ૫વતા” મેં રચી છે કે જેથી આ એકમાંથી જ તે કહી શકાય.”
(અંત પ્રગતિના છોક ૧૫, ૧૬.) જે ઇમછો તે ચર્ત મળે એમ આ વૃત્તિમાં કર્યું છે એ બતાવવા ક વૃત્તિનું નામ “કપલતા” રાખ્યું છે.

Page #27

www.kobabirth.org
ક૯૫સૂત્ર
ખરતરગચ્છમાં શ્રી મહાવીર પ્રભુના અવન, જન્મ, દીક્ષા, જ્ઞાન અને નિર્વાણ એ પાંચ ઉપરાંત ગર્ભપહરણને એક વધુ ગણી તેમનાં છ કલ્યાણક લાઉપોદઘત
સ્વિીકારવામાં આવે છે અને વૃત્તિકાર તે ગચ્છના હોઈ તેમણે પણ તોજ મંતવ્ય સ્વીકારી પ્રથમ સૂત્રનો તોગ્ય અર્થ કર્યો છે, પણ તેના પર તેમણે B ૧૨ ||. હિs વિશેષ વિવેચન આ વૃત્તિમાં કર્યું નથી, જ્યારે તે પૂર્વે એટલે સે. ૧૯૨૮ માં કહપરિણાવલીમાં તપાગચ્છના શ્રી ધર્મસાગર ઉપાધ્યાયે ન
જીરચેલી ટીકા, કે જેનો ઉલ્લેખ સમયસુંદરજીએ બે સ્થલે (કલપલતા પત્ર ૧૩૦, ૨૮૦) કર્યો છે એટલે કે જે પોતે જોઈ છે તેમાં ગર્ભાપહાર- કિરી
| દિનને એક કલ્યાણક ન ગણવામાં શાં કારણો અને આધાર છે તે બતાવવામાં ઘણું વક્તવ્ય કર્યું છે, તો કોઈને એમ પ્રશ્ન થાય કે આ કત્તોએ શા | | માટે તે સંબંધીના વાપરત્વે મન સેવ્યું હશે ? આનો ઉત્તર પણ કોઈ એવો આપે કે તેઓ પોતે ખંડનમંડનમાં ઉતરવાની વૃત્તિવાળા નહીં હોય, અને ખાસ કરીને પર્યુષણ પર્વમાં જે સૂત્રની વાચના થાય તે સૂત્રપર વૃત્તિ લખતાં તે પવિત્ર દિવસોમાં ખંડનમંડનનો વાદ ખડો કરી અશાંત વાતાવરણ ઉભું કરવું એ દઇ નહિ એમ પોતાને લાગ્યું હશે, તેથી મૌન સેવ્યું હશે, પરંતુ મને લાગે છે કે તે વાદન ખંડનમંડનમાં પોતે આ વૃત્તિની આ પૂર્વે સં. ૧૬૭૨ માં પૂર્ણ કરેલા પોતાના “સામાચારીશતક” માં ઉતરીને પોતાના ગુચછના મંતવ્યનું મંડન કરી શકાય તેટલા વિસ્તારથી પણ આસામ્યપણે કરી નાંખ્યું હોઈ અહીં તેનું પુનર્કથન કરવું એ પિષ્ટપેષણ થાય તેથી આ વૃત્તિમાં લાંબું વિવેચન કર્યું નથી.
જે સૂત્રના અર્થમાંથી પાંચ અને છ કલ્યાણકને વાદ ઉપસ્થિત થયો છે તે કલ્પસૂત્રમાં પ્રથમ “નમસ્કાર' કહ્યા પછી તુરતજ આવતું સૂત્ર છેઃ-ISણી કરી તે કાલે તે સમયે શમણુ ભગવાન મહાવીરનાં પાંચ હસ્તોત્તર (ઉત્તરાફાલ્યુની નક્ષત્રમાં) થયાં નામે હસ્તોત્તરામાં (દેવલોકમાંથી) ડુત થયા અને અવીને હિર ના ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થયા, હસ્તોત્તરામાં ગર્ભમાંથી ગર્ભ સંહત થયો-ગર્ભાપાર થયો, હસ્તોત્તરામાં જન્મ થયો, હસ્તોત્તરીમાં મુંડિત થઈને શ્વાસમાંથી અગા૨૧/ પામ્યા-સાપુતીક્ષા લીધી, હસ્તારોમાં અનંત, અનુત્તર અનુપમ, નિબાધ-આધારહિત, નિવણ-અવરનું વર્ગનું, ક સુમસ્ત, પરિપૂર્ણ પ્રધાન એ૩ કવલનદર્શન સમુત્પન્ન થયું; સ્વાતિ (નક્ષત્ર)માં ભગવાન પરિનિવૃત્ત થયા-નિર્વાણ પામ્યા. ૧
આ પ્રમાણે હસ્તોત્તર નક્ષત્રમાં યવન ગર્ભ, ગર્ભપહાર, જન્મ, દીક્ષા અને કેવલજ્ઞાન થયાં ને સ્વાતિમાં નિર્વાણ થયું; એમાં વનાદિસાથે | ગર્ભાપહાર આવ્યો તેથી રચવનાદિ કલ્યાણક છે તો તેને પણ કમાણક ગણવો, કારણ કે સંદેહવિવધ ટીકામાં કહ્યું છે કે ભાજપમથી, અવર-!િ
કી ૧૨૫

Page #28

*
*
*
| નાના વૃort જનrીના થયાળાનાં હેતુને #fai...અંજાર...કુનં કરવાનો, આમ છ કથાકનો મત ખરતરગચ્છમાં છે, જ્યારે તપાગચ્છવાળા પંચકલ્યાણક જેમ સર્વ તીર્થંકરોની તેજપ્રમાણે શ્રીમહાવીરતીર્થંકરનાં છે એ અવિપ્રાયન છે.
પૌતાન સામાચારી-શતકમાં ( પત્ર ૧૬ થી ૧૯ ) સમયસુંદરજી જણાવે છે કે:-“(૧) આચારાંગ દ્વિતીય કાતરjષમાં ભાવનાપ્યયનમાં FIઓવન, ગર્ભાપહાર, જન્મ, દીક્ષા, જ્ઞાનોત્પત્તિ હસ્તે ત્તારા નક્ષત્રમાં અને નિર્વાણ સ્વાતિ નક્ષત્રમાં થકાનું કહ્યું છે, તે જ પ્રમાણે સ્થાનાંગસૂત્રના
પાંચમા સ્થાનના પ્રથમ ઉદ્દેશમાં પણ જણાવેલું છે, તે બંને સૂત્રની વૃત્તિઓમાં તે પ્રમાણે અર્થ કરેલો છે. દશાર્કંધની ચૂણિમાં આઠમા | મુખ્યયનમાં ઉક્ત આવનાર છ વસ્તુ ભગવાન વન્દ્ર માનવામીની થઈ એમ દર્શાવ્યું છે. આમ ‘ાન' કે ' તુ ' કથેલ છે, પણ તે છને છ | કલ્યાણક' માંય કહેલ છે ? ઉજાસમાં ‘હા’ તેની શાખ છે કે પૃથ્વીચંદ્રસૂરિએ પર્યુષણ -5૯૫-ટપનમાં ‘ હરતારાને બહુવચનમાં મૂકેલા છે તે બહુ કયાણકની અપેક્ષાએ ’ એમ જણાવ્યું છે; પુનરપિ પર્યુષણક૯પાચનનું નિરૂક્ત કે જે વિનયે-૬ ( વિનયચઢ) સૂરિએ સં. ૧૬૨૫ માં રચેલું તેમાં પણ તેજ પ્રમાણે જણાવી છયેનાં નામ જણાખ્યાં છે. એ રીતે (સં. ૧૩૬૮ માં અયોધ્યા માં રેલી ) કહ૫સૂત્ર પરની સંદેહવિધિ નામની ટીકા(ખરતરરાષ્ટ્રીય)માં જિનપ્રભસૂરિએ “છ કરયાણુક’ એવા ચોખ્ખા શબ્દો વાપર્યા છે, અને એ મતિ આપનાર ગુણચંદ્રકૃત પ્રાકૃત |
વીરચરિત્ર, પ્રવચનસારો દ્વાર અને આવશ્યક સૂત્રવૃત્તિ પ્રમુખ ગ્રંથો અવલોક્યા. (૨) ખીજી બાજુ હરિભદ્રસૂરિના પચાશ કસૂત્રમાં અને તે પર થાઅભયદેવસૂરિએ રચેલી ટીકામાં શ્રી મહાવીર પ્રભુના ગર્ભપહરણ દિનનો ઉલ્લેખ કર્યા વગર તે સિવાયના અન્ય પાંચ પ્રશસ્ત દિન (કલ્યાણક) કરૂણરીતે જણાવ્યા છે. આ છાનો નિષેધ કરનારૂં કથન નથી, છતાં તેમનો અભિપ્રાય હતો જાણે. (વિશેષ ત્યાં જોઈ લેવું.)
શ્રીધર્મસાગર ઉપાધ્યાયે કિરણાવલીમાં (પત્ર ૧૧ થી ૧૩) કંઈ ઉગ્રતાથી પંચકયાસુકવાદની તરફેણમાં કહેલું છે તેમાંથી કટુતા દૂર કરી સારભાગ અત્ર આપવામાં આવે છે:-“પણાક૯પચૂર્ણ તથા દશાબતષ્ઠિમાં શ્રીવીરના થનાદિ છ વરતું' એમ કહીને જણાવેલ છે કે " પંચમી fleભુત્તરે એટલે સ્તોત્તર નક્ષત્રમાં યુવનાદિ પાંચ વસ્તુ' બની છે, નહિ કે * કયા'. એમ જો ન હોય તો જંબુદ્વીપ-પ્રાપિસૂત્રમાં શ્રીયમ-| દિવના ચરિત્ર સંબંધે "za બરાસTraiદ તમને ૨.” જણાવેલું છે, એટલે ૧ વન, ૨ જન્મ, ૩ રાજ્યાભિષેક, ૪ દીક્ષક,
*
*

Page #29

કલ્પસૂત્ર
|| ૧૩ ||
www.kpaatilh.org
૫ જ્ઞાન—એ પાંચ શ્રીઋષભદેવને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રમાં થયાં અને પરિચનેર્વાણ અભિજિત નક્ષત્રમાં થયું. આમાં ઉત્તરાષાઢામાં થયેલ પાંચ ‘વસ્તુ” માં રાજ્યાભિષેકને બતાવેલ છે, છતાં તે રાજ્યાભિષેક–દિનને કલ્યાણક દિન નથી ગણી શકાતો. શ્રીહરિભદ્રસૂરિ જેવા મહાસમર્થ પ્રાચીન આચાર્યના ચાવાપંચાશકમાં અને તે પરની શ્રીઅભયદેવસૂરિની ટીકામાં પ્રભુનાં શ્રીમહાવીરના પાંચ કલ્યાણક તિથિ, પક્ષ, માસ આપીને ગણાવેલ છે ને તેમાં ગલાંપઢારનો દિન કલ્યાણક તરીકે નિર્દિષ્ટ કર્યો નથી.
આમ તપાગચ્છના પંચકલ્યાણૂકવાદનું મંતવ્ય છે, અને બીજી બાજુ ખરતરગચ્છનો ષટકલ્યાણકયા છે. મૂળ સૂત્રમાં 'કલ્યાણક એવો શબ્દ નથી; અમુક નક્ષત્રમાં શું બન્યું તે જણાવ્યું છે. ચ્યવનાદિ સાથે ગર્ભાપહાર ગણાવ્યો માટે ચ્યવનાદિને કલ્યાણક ગણીએ તો ગર્ભાપહારને પણ કલ્યાણક ગણવો જોઇએ, એમ એક કહેછે તો બીજો કહેછે કે અમુક નક્ષત્રમાં ચ્યવનાદિ બન્યું અને તેજ નક્ષત્રમાં ગર્ભાપહાર બન્યો હોય તેથી સાથે સાથે જણાવાય, તેથી ચ્યવનાદિની ‘કલ્યાણુક’ની કોટિ ગર્ભાપહારને પ્રાપ્ત થતી નથી. આમ અર્થભેદ કરી તેપર માન્યતાભેદ ખડો થયો છે; માન્યતાભેદને લઇને હૃદયભેદ-કલેશ, ગાલિપ્રદાન, તિરસ્કાર, શબ્દ સંગ્રામ ન થવા ઘટે. આમાં સિદ્ધાંતભેદ જણાતો નથી; અનુદારતા અસહિષ્ણુતાને સ્થાન નથી.
પંચમી-ચતુર્થાંવાદ-પર્યુષણા પર્વનો અત્યદિન-સાંવત્સરી પર્વ ભાદ્રપદ શુદ પંચમી છે, પણ કાલિકાચાર્યજીએ અમુક કારણવશાત્ શાસનશોભા અને હિતાયેં તે ફેરવી ચતુર્થમાં તેનું પ્રવર્તન કર્યું; આ ચતુર્થાંમાં ખરતર અને તપા એ બંને ગચ્છો માને છે, જ્યારે અંચલગચ્છ આદિ
પંચમીમાં માને છે.
ધર્મ પક્ષો પાડવાનું શિખવતો નથી, જુદી જુદી માન્યતાઓ પર વાડા-પક્ષો ઉભા કરવા એ ધર્મનો દુરૂપયોગ ગણાય. એવા ઉપયોગથી ધર્મને અલગ રાખવો ઘટે. ધાર્મિક સંસ્થાઓમાં સંકુચિત માનસ કાર્ય કરે છે ત્યારે ઝઘડા ઉત્પન્ન થાયછે, અને તેથી ધર્મ વગોવાય છે-અવહેલના પામે છે. આવા ઝઘડાથી ત્રાસીને ધર્મને ખુદને નકામો નિરર્થક ગણવાની વૃત્તિ કેટલાકની થાયછે તે પણ અયોગ્ય છે. ધર્મ માનવજીવનમાં મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. દરેક મનુષ્યની પ્રકૃતિમાં જ ધર્મનાં બીજ રહેલાં છે. એ ધર્મબીજનો વિકાસ મનુષ્યને ઉદાત્ત, વિશાલહૃદયી અને સુસંસ્કારી બનાવવામાં અને તેવો ને તેવો વ્યક્તિગત અને સમૂહગત જીવનમાં સદોઢિત રાખવામાં પ્રબલ કારજ્જુભૂત થાયછે. જૈનધર્મ તો રહ્યો અનેકાંતવાદી
ઉપોદ્ઘાત
|| ૧૩ ||

Page #30

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
સર્વ દૃષ્ટિબિંદુઓને નજર સમીપ રાણી દરેક વસ્તુ કે અભિપ્રાયનો સુસંગત અને ન્યાયપૂર્ણ નિર્ણય કરનારો, અને તેથી જૂદી જૂદી માન્યતાઓનું પૃથક્કરણ કરી સમીકરણ શોધનારો; તે માન્યતાને વિરોધપકાની કક્ષામાં મૂકવાની સંમતિ માપે જ નહિ, વૃત્તિકાર સમયસુંદરજી પોતેજ “ સામાચારી-શતક’ની અંતપ્રશસ્તિમાં ર૫૪ ઢ છે કે
जना गच्छा समति बहवो भिनभिज्ञाभिधाना, भिमाचारा निजनिजमतं स्थापयन्ति प्रमाणम् ।
गच्छाधीशाः श्रुतनिगदितां संभति दर्शयन्ति, नव्यानोहो न भवति कथं ? चद् जिनजिव सत्या । -જગમાં જુદાં જુદાં નામના, જુદા જુદા આચારવાળા જૈન ગો ઘણા છે, તે પોતપોતાના મતનું પ્રમાણ નરીકે સ્થાપન કરે છે, તે અપના અધિપતિઓ આગમમાંથી પાછો કદી સંમતિ દર્શાવે છે, પછી ગુનો ગ્રામોદ &મ ન થાય ? ખરી રીતે જિના જ સમય છે. વળી ગુજરાતી ભાષામાં આવેચના-રંતવનમાં તેઓ શ્રી હૃદયના ખરા ઉદગાર પોતાના સમયની સ્થિતિ પર નીચેના શબ્દોમાં કાઢે છેઃ
tષમ કાલે દિલોજી, રાધે ગુસેમ, પરમારય પીછ નટિંછ, વડ-પ્રવાહી લો. જિનધર્મ નિષમાં , થાપે અપજ વાત, સામાચારી જતુ હુઈછ, સંરાય ૫માં મિયાન,
નામુ અાપ કરીy, બોલ્યા કુસુવ બોલ, તને કાગ ઊંડાવતીજી, હાર્યો જનમ નિટોલ. જુદી જદી માન્યતા હોય, ભિન્ન ભિન્ન આચર-સામાચારી હેય, છતાં પોતપોતાની માન્યતા અને સામાચારી રાખી–ાળવીને અન્ય માન્યતા ને | સામાચારી રાખનાર પ્રત્યે દ્વેષ, તિરસ્કાર, ઈર્ષ્યા, વિરોધ, શત્રુતા ન જ હોવાં જોઈએ, કાર કે ઉપશમપ્રધાન શ્રમય છે.
આ 'કવતા' વૃત્તિનો રચના સંવત્ કર્તાએ ખાસ આપ્યો નથી, પણ અંતની પ્રગતિમાં એમ જણાવેલું છે કે (૧) શ્રીજિનરાજસૂરિના રાજ્યમાં (ગચ્છનાયકપદ સં. ૧૬ ને સ્વર્ગવાસ સે. ૧૬૯૯) અને જિનસાગરસૂરિના યૌવરાજ્યમાં-ને બંને ગુરુના પ્રસાદથી તે વૃત્તિ કરી. | ઉક્ત જિનસાગરસૂરિ સં. ૧૬૭% થી બાર વર્ષે જિનરાજસૂરિની આજ્ઞામાં તેમના યુવરાજ તરીકે રહ્ના ને પછી અલગ પડી તેમણે સં. ૧૮૬ માં લMાયાર્ષિય ખરતર શાખા કાઢી-એટલે આ વૃત્તિ સં. ૧૮૬ પહેલાં રચાઈ એ નક્કી થાય છે. હવે વિરોધ ચોક્કસ વર્ષ તે પ્રશસ્તિની બીજી હકીકતપસ્થી નિત થઈ શકે છે. (૨) “લુણકર્ણસર ગામે પ્રારંભી અને એક વર્ષમાં રિનગરમાં પૂર્ણ કરી'-આ વાતનું પગેરું કાઢતાં જણાય છે

Page #31

feek
કપત્ર ISA: લણકર્ણસરમાં પતે સં. ૧૮૮૪ માં હતા ને ત્યાં સંસ્કૃતમાં દરિયરથસમીર વૃત્તિ, અને ગૂજરાતીમાં સંતોષછત્રીશી રી, ને પછીના વર્ષમાંથી ઉપોદઘાત .
એટલે સં. ૧૬૮૫ માં રિલીમાં યતિ-આરાધના રચી એ તે તે ગ્રંથે તે પોતે દર્શાવ્યું છે; આ પરથી નિર્વિવાદપણે સિદ્ધ થાય છે કે આ વૃત્તિનો { ૧૪ ll.
આરંભ સં. ૧૬૮૪ માં ફરી એક વર્ષની અંદર એટલે સં. ૧૬૮૫ માં તેની સમાપ્તિ કરી.
કલ્પસૂત્ર પરની મુદ્રિત થયેલી ટીકાએ સાત છે. ૧ સંદેહવિધિ (પ્ર. હીરાલાલ હંસરાજ કે જેણે તેના કર્તા ખરતરગચ્છના જિનપ્રભસૂરિનું નામ મૂકયું નથી ને તેની અંતપ્રશસ્તિ કે જેમાં રચનાસ્થળ અયોધ્યા અને રસ્યા સંવત ૧૩૬૪ આપેલ છે તે ઉડાડી દીધી છે.) ૨ ધર્મસાગરકૃત કપરિણાવલી (પ્ર. ભાવનગર શ્રીઆમાનંદ સભા), ૩ વિનયવિજયકુત કપમુબોધિકા (પ્ર) એ સભા તેમજ દેલાગ નં. ૭, ૬૧, મફતલાલ ઝવેરચન્ટ વિગેરે) ૪ લક્ષ્મીવન્નુભકૃત કપકુમકલિકા ટીકા (પ્ર૦ વેલજી શિવજી). ૫ સંઘવિજયકૃત પ્રદીપિકા ૬ જયવિજયકૃત દીપિકા ૭ શ્રતસાગરકૃત કૌમુદી. |
૩ વૃત્તિકાર સમયસુંદર तेषां शिष्या मुख्या वचनकलाकविकलासु निष्णाताः। तर्क-व्याकृति-साहित्य-ज्योतिः-समय-सश्वविदः ॥ TIકર્ષક “યારે' તિ સાં થાય છે કે દતાત્ર સિદ્ધિઃ સંતાને ાિથાિક
अटलक्षानर्थानेकपदे प्राप्य ये तु नियन्याः । संसारसकलसुभगा विशेषतः सर्वराजानाम् ॥ -(સકલચંદ્ર ગણિીના મુખ્ય શિષ્ય (સમયસંદર) વચનક્લા અને કવિકલ્લામાં નિષ્ણાત, તર્ક, વ્યાકરણ, સાહિત્ય, જ્યોતિષ, અને આગમના તત્વના જાણનાર હતા, તેમણે “પ્રજ્ઞાપકપ પોરવાડમાં જ’ એ વિધાન સત્ય કર્યું, તેમના હરતથી રિપશિધ્યાદિ સંતાનમાં સિદ્ધિ મળી, તે નિર્ધન્ય એક પદના આ લાખ અર્વ WIકરવાથી વિરોધ કરી સઝા અકબર)ને સંસારમાં સૌથી સુભગ જણાયા.-મુખ્ય રિાપ્ય હર્ષનંદનવૃત મધ્યાહૂન વ્યાખ્યાન પતિ સં. ૧૬૭૩.
આગમ અર્થે અગાહ, સયંમુખ સાચો હો જેણે પ્રરૂપીયો, ગિઓ ગુરુ ગજગાદ, પરિવાર પૂરો હો જેહનો પરગડો. કીધો ક્રિયા-ઉદ્ધાર, સંવત સોલે હો ઇwાણ સમે, ગૌતમને આશુદાર, પંચાચાર પાલે તો ધાણું વલી ખપ કરે.
૧૪ | નહર્ધનંદનના પ્રષિ સમકાલીન રાજસોમ મું, ૧૭૦૨ પછી, (એ. જે. . સંગ્રહ : જ્ઞાન-પદ્ધિ પ્રબોધવા રે, અબિન સહિર પ્રાય, કુમુદચંદ્ર ઉપમા વહેર, સમયસુંદર કવિય.
-પ્રષ્યિના કશિય વિનયચંદ્રત ઉત્તમકુમારરાસ સં. ૧૭૫૮.
ek ek ekછે

Page #32

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
આ કૃતિના રચનાર સમયસુંદરજી જૈન શ્વેતામ્બર સંપ્રદાયના ખરતર માં એક પ્રસિદ્ધ વિદ્રાન થયા. તેમના વિશે મેં વિસ્તારથી લખ્યું છે. દીજૈ, સી, સંશોધક ખંડ ૨ અંક ૩-૪; આ, કામ, મો૭) અa ટુંકમાં કહેવાનું છે કે મારવાડના સાપોર ગામમાં પીરવાડ વણિક જ્ઞાતિમાં શા |
ઉપસીને ત્યાં લીલાદેવી તેમનો જન્મ થયો. જેમણે આચાર્ય અને ગચ્છનાયક્નાં પદ સ. ૧૬૧૨ માં પ્રાપ્ત કર્યો, એ જિનચંદ્રસૂરિએ સ્વહસ્તે તેમને લવ | જીદીક્ષા આપી અને પોતાના પ્રથમ સ્વહસ્તદીશ્રિત શિષ્ય સકવચંદ્ર ઉપાધ્યાયના શિષ્યતરીકે રાખ્યા (સં. ૧૬૧૨ પછી તે સેં. ૧૬૧ પહેતાં. તેમના વિદ્યાગુરુ વચેક મહિમરાજ (પાછળથી થયેલા જિનસિંહસૂરિ) અને વાચક સમયરાજ હતા. (જુઓ તેમની અર્થ રત્નાવલીની પ્રશસ્તિ આય ૨૮:-|
श्रीजिनसिंह मुनीश्वा-वाचकवर समयराजगणिराजाम् । मछि बैकगुरुणामभुग्रहो मेडन विशेषः ॥ કિર્તા આ વૃત્તિનો પ્રારંમ દીક્ષાગુર અને જ્ઞાનગુરુ બંનેને પ્રણામ કરીને કરે છે].
તેમને તર્ક, ન્યાકરરા, સાહિત્ય, જ્યોતિષ અને આગમને અભ્યાસ થાણા કાળથી સતત શાહ રાખી તેના વિષે સંકતમાં પ્રથો અનેTI | ગુજરાતી ભાષામાં કાચો રૂાપ્રથમ પુસ્તક ભાવશતક સંસ્કૃતમાં સં. ૧૯૪૧ માં રચ્યુંતે વખતે તેમની વય ઓછામાં ઓછી સોલ વર્ષની | અને વધુમાં , ૨૧ વર્ષની ગણી શકાય, આ અને બીજા સાસ્કૃતમાં રચેલા ગંગોની સૂચિ આદિના નિવૈદનના પગ ૩ માં આપી છે. તેમાં સુધારી વધારો એ ફરવાનું રહે છે કે સામાચારીશતકનો પ્રારંભ સં૧૬૬૮ માં કરી સમાપ્તિ ને દશવિ સં. ૧૬૭૮ છે એટલે તે રચી પૂર્ણ કરવામાં ત્રણ વર્ષનો ગાળો ગયો. ત્યાં સંવત્ વિનાના જણાવેલ ચાર ગ્રંથો પૈકી ત્રછુના રસ્થા-સંવત્ મળે છેઃ-સામરવૃત્તિ (નામે મુખબોધિકા) સં. ૧૬૯૫ પાલણપુરમાં, દુરિયરયસગીર વૃત્તિ એટલે જિનવલભસૂરિકત વીરચરિત્રરતવ પર વૃત્તિ સં. ૧૬૮૪ લુણકર્ણસરમાં, અને આ કહેસૂત્રપરની કપલતા
નામની વૃત્તિને પ્રારંભ સં. ૧૬૮૪ માં લકર્ણસરમાં અને પૂર્ણ કર્યાનો સંવત્ ૧૬૮૫ રિણીમાં છે. રઘુવંટી સં. ૧૬૯૫ (જેસલ૦ સૂચી) દબદલે સં. ૧&૨ માં (નાહટા પ્રમાણે) થાઈ ત્યાં ઉમેરવાના ગ્રંથો એ છે કે-સંવતવાળા ગાથાલક્ષણ સં. ૧૬૭3 મેડામાં, ભક્તામરસુબોધિની 8
વૃત્તિ સં. ૧૬૮૭ પાટણ, તથા સંદેહદોલાવલી-પર્યાય સં. ૧૬૯૩ અમદાવાદમાં, અને સંવત્ વગરના સારસ્વતરહસ્ય, વિમલયમસ્તુતિવૃત્તિ, અ૫બહુગર્ભિતરતુ સ્વોપzટીકા, વાચ્ચદાલંકારવૃત્તિ અને પ્રશ્નોત્તરસારસંગેહ-પદવિચાર. (જીએ શ્રીનાહટાકૃત જિનચંદ્રસૂરિ મૃ. ૧૬-૧૭૧)

Page #33

પુત્ર
1194 11
www.kpaatilh.org
લોકભાષામાં-ગૂજરાતીમાં તેમણે અનેક રાસ, ચોપાઈ, સ્તવન, સ્વાધ્યાય સઝાય, પદ આદિ રચ્યાં છે કે જેની વિગતવાર સૂચિ માટે જુઓ મારો ‘જૈન ગૂર્જર કવિઓ' ભાગ ૧ પૃ. ૩૩૧ થી ૩૧ અને ભાગ ૩ પૃ. ૮૪૬ થી ૮૭૫. તેમાં સીતાશમ ચોપાઇનો રચ્યા. સંવત્ ૧૬૮૦ આપેલ છે તે ભૂલ છે-તે મેડતામાં રચાઈ કે જ્યાં નલદમયંતી ચોપાઈ સં. ૧૬૭૩ માં રચાઈ છે. ને જેના આગ્રહથી તે રચાઈ તેના સગાના આગ્રહથી સીતારામ ચોપાઈ રચાઈ છે. તેથી તેનો રચના સંવત્ ૧૬૭૩ જોઇએ. તેમની આ ભાષાકૃતિઓ જોતાં તેઓ પોતાના જમાનામાં એક સારા કવિ હતા એમ સ્પષ્ટ જણાય છે, તેમની શિષ્યપરંપરામાંથી એકે તેમને ‘કવિશય’ કહ્યા છે તે યથાર્થ છે. આમ છતાં તેમની મોટી કૃતિઓમાંથી માત્ર એક કૃતિ નામે ચારપ્રત્યેકબુદ્ધ રાસ-ચોપાઈ એ પ્રકાશક હાથે મુદ્રિત થયેલ છે (પ્ર૦ ભીમશી માણેક અને આ॰ કા મ મૌ૦૭) શોક અને લજ્જાનો વિષય છે કે તેમની બીજી કૃતિઓ પ્રશ્ન સમક્ષ મૂકાઈ નથી, પુસ્તક પ્રકાશિની સંસ્થાઓ જૈન સમાજમાં ઘણી છે. છતાં તે પૈકી કોઇનું આ પ્રત્યે લક્ષ ગયું નથી. હજુયે તે ચેતશે ? અને આ કવિની કૃતિઓને પ્રકાશમાં લાવશે ? આ કવિએ તો મરતાં સુધી કાવ્ય, પો વગેરે રચ્યાં જ કર્યાં છે, છતાં તેના વારસોએ—આપણે તે પર દૃષ્ટિ પણ ફેરવી નથી ! ! ‘ઋગ્યા ત્યાંથી સવાર' ગણી આ અને આવા બીજા નામી જૈન કવિઓનું ગૂર્જર પદ્ય સાહિત્ય બહાર પાડી તેમના પ્રત્યેનું ઋણ અદા કરવા માટે આપણા શ્રીમંતો આપણી સાહિત્યસર્રામતિઓ કટિબદ્ધ થશે અને જૈનેતર ગૂજરાતી કાવ્યસામગ્રી સાથે તેનો મુકાબલો કરાવશે.
સ. ૧૬૪૯ માં ખરતર ગુચ્છના નાયક શ્રી જિનચંદ્રસૂરિ સાથે આપણા નાયક લાહોર ગયા હતા; તે વર્ષમાં અકબર બાદશાહે કાશ્મીરમાં જી વખત ચડાઈ લઈ જવાની તૈયારી કરી. સમયસુંદરજીએ રસનો થપ્તે સૌચત્—એ વાક્યના આઠ લાખ અર્થવાળો ગ્રંથ નામે અષ્ટલક્ષી-અપરનામ અર્થરભાવથી સં. ૧૬૪૯ માં (ત્યાં સંવત્ ૧૬૪૬ છપાયો છે તે નહિ, કારણ કે સંત્-સૂચક રસ શબ્દનો અર્થ શૃંગારાદિ રસ ૯ હોવાનો છે) લાહોરમાં પૂર્ણ કર્યો, તેમાં છેવટના ભાગમાં પોતે જણાવે છે કે:--(માફ), સંવત્ ૧૬૪૯ (ગુજરાતી ૧૯૪૮) ના શ્રાવણ શુકલ ૧૩ દિને સંધ્યાસમયે કશ્મીરદેશ પર વિજય કરવાના ઉદ્દેશથી રાજ રામદાસની વાડીમાં પ્રથમ પડાવ નાંખી રહેલા અકબર બાદશાહ જલાલદીને ખાનદાન શાહજાદા સલેમ સુલતાન તથા સાર્મત મંડલિક રાજઓથી ભરેલી રાજસભામાં અનેક વૈયાકરણ, તાર્કિક, વિદ્વાનો અને ભટ્ટો સમક્ષ અમારા ગુરુવર્ય યુગપ્રધાન
*(t
ઉપધાન
॥ ૧૫ ॥

Page #34

ખરતર ભારક શ્રીજિનચંદ્રસૂરીશ્વરને આચાર્યશ્રી જિનસિંહસૂરિ પ્રમુખ શિયાવૃદંપરિક રસઢિત અતિ સન્માનપૂર્વક લાવીને આ અદલશ્નાર્થી ગ્રંથ મારી પાસે સરસ ચિત્તથી વંચાયો, પછી તે અર્થે શ્રવણથી ઉપર થયેલ નૂતન આનંદના અતિશયથી ચિત્તનો ચમકારવડે બહુપ્રકારે બાદશાહે બહુ
પ્રશંસાપૂર્વક પઠન કરો-કરાવો સર્વ વિસ્તાર કરો-સિદ્ધિ પામો’ એમ કહી સાહએ આ પુસ્તક હાથમાં લઇને મારા હાથમાં આપી તેને પ્રમાણુ-le જાભૂત બંધ કર્યો. ( જુઓ તે ગ્રંથનું પૃષ્ઠ ૬૫ ૨૦ લાર જૈન પુર ફંડ વાંક ૮૧.) તે જ વર્ષમાં (મારૂ તથા ગુજરાતી) સંવત્ ૧૬૪૯ ના ફાગરજ શીશુદ ૨ જયતિથિએ કારમીરપર વિજય કરી લાહોર આના પછી અકબરશાહે જિનચંદ્રસૂરિને “યુગપ્રધાન પદ આપ્યું-સાથે મહિમરાજ (માનસિંહ) વાચકને આચાર્યપદ આપી જિનસિંહસૂરિ નામ રાખ્યું, તે પ્રસંગે સમયસુંદર અને ગુરૂવિનય બંનેને “વાચક પદ અપાયું. જિનચંદ્રસૂરિ સં. ૧૬૭૦ માં સ્વર્ગસ્થ થયા, પછી ગચ્છનાયક નિ જિનસિહસૂરિએ સમચર્તુદરવાચકને ‘ઉપાધ્યાય'-પાક’ પદ લવેરેમાં સં. ૧૧ માં આપ્યું. (વાચકI૪ અને ઉપાધ્યાય કે પાકિક સમાનપદ-સમાનપર્યાયવાચી છે, છતાં તેને જુદાં ગણી જુદાં આપવાની પદ્ધતિ જોવાય છે.) સં. ૧૪ માં જિનસિંહસૂરિ
સ્વર્ગસ્થ થતાં તેમની પાટે જિનરાજસૂરિ આવ્યા. તે સૂરિસાયે આચાર્યપદ પામેલા જિ-સાગરસૂરિ બાર વર્ષ તેમની આજ્ઞામાં રહ્યા, પછી તેમણે શાસ, ૧૬૮૬ માં અલગ શાખા'લક્વિાચાયય' ખરતર શાખા કાઢી ને ત્યારથી અંતસુધી સમયસુંદર ઉપાધ્યાય તે જિનસાગરસૂરિની આજ્ઞામાં રહ્યા
જણાય છે. ( જુઓ તે વર્ષ ને ત્યારપછી રચેલા પોતાના ગ્રંથોની અંત–પ્રશસ્તિ, કે જેમાં જિનસાગરસૂરિનું રાજ્ય બતાવેલું છે. ) | સં. ૧૯૧ માં સમયસંદરજીએ કિયા-ઉદાર પોતાના સમુદાયમાં કરેલો વાગે છે. સં. ૧૮૬ થી તે મરત્યુપર્યત પોતાની વૃદ્ધાવસ્થાને લઈ અમદાવાદમાં હાનિ પટેલની પોળના ઉપાશ્રયમાં રહ્યા હતા ને ત્યાં સં. ૧૭૦૨ ના ચૈત્ર શુક્લ ૧૩ (શ્રીમહાવીરજ-મકલ્યાણક) દિને સ્વર્ગસ્થ થયા.
પ્રથમ ગંધ ભાવશતકની રચના સમયે. ૧૯૪૧ માં તેમની વય ૧ કે ૨૧ ગણીએ તો તેમનું આયુષ્ય ૭૩ કે ૭૮ લેખી શકાય,
તેમના શિષ્યોમાં નંદનમણિ (કે જેમણે કમલતાવૃત્તિ શોધી છે), પતિ મળવિજય, સહજવિમલ અને બીજી અનેક થયા અને શિષ્ય પરંપરા SIઘાણી ચાહ્મી, પણ અત્ર વિસ્તારથી જણાવેલ નથી. (જુઓ વિનયશ્ત નું, ૪૦૯, આલમચંદ ન. ૪૮૮, સમયનિધાન નં. ૮૫૯ જૈન ગૂર્જર કીકવિઓ ભાગ ૨-૩,).

Page #35

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
ક૯પસૂત્ર ૪ કાલિકાચાર્યકથા
ઉપોદઘાત || ૧૬ ]].
“કાલિકાચાર્ય પણ સ્થવિર હતા, પરંતુ કાલિકાચાર્ય ત્રણ થયાઃ–(૧) એક વીરા સં. ૩૭૬ વર્ષ શ્યામાચાર્ય અપરનામ કાલિકાચાર્યું કે જે પૂર્વના છે EXજ્ઞાતાઓના વંશમાં હાઈ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના કર્તા થયા, અને સુધર્મસ્વામિથી માંડી ૨૩ મા પુરૂ થયા અને જેમણે બ્રાહ્મણ વેશે આવેલ સૌધર્મેન્દ્ર
પામે નિગોદને વિચાર કશો હતો. આ કૅટલાકના કહેવા પ્રમાણે તે પ્રકારની ગાથા જતાં વીરાત સે, ૩૨૦ માં થયા ને કેટલાકના કથનાનુસાર Sી વીરાત સં. ૩૨૫ માં થયા. (૨) બીજ કાલિકાચાર્ય વીરનું સં, ૪૫૩ માં સરસ્વતીના ભાઈ, ગર્દ બિલના ઉછેદક, અને બલમિત્ર અને ભાનુમિત્રના ભાણેજ થયા. અહીં પણ જે ચોથમાં પર્યુષણાની પ્રવના કરનાર કાલિકાચાર્યું છે તે જ તે બંનેના મામા કહેલા છે. જે યથારિત હોય તે પ્રમાણ.જી (૩) ત્રીજા કાલિકાચાર્ય વીરનિર્વાણુત સં. ૯૯૭ વર્ષે વિક્રમ સંવત્ પર૩ વર્ષમાં થયા કે જેમણે વીરવીર્મપ્રમાણે પર્યુષણ પર્વનું ભાદ્રપદ સુદિ પાંચમ-ગુe
માંથી ચોથમાં પ્રવર્તન કર્યું ? તમામ કપલતાવૃત્તિ (પત્ર ૨૪૧) માં સ્થવિરાવલીને અંતે જણાવી કો કહે છે કે તે ત્રણેનો વિસ્તરસંબંધ મારી સિકરેલી લિકાચાર્યકથામાંથી જુોજ નવા યોગ્ય છે.' આ કથા તેમણે કલ્પસૂત્રની વૃત્તિ પ્રારંભળી તે પહેલાં ૧૮ વર્ષે ઉપર એટલે સં. ૧૬૬૬ માં રાઉલ
તેિજસીના રાજયમાં વીરમપુરમાં મુખ્ય સંકૃતગદામાં રચી. આ વીરમપુર ગુજરાતનું વીરમગામ નહિ, પણ તેથી અન્ય પ્રાય: જેસલમેરના તિ રિાયાંતર્ગત જણાય છે; ને રાજા તેજસીને ‘ રાઉલ ' કહ્યા છે તે રાઉલ” થી જેસલમેરના રાજ ઓળખાય છે.
હવે વિસ્તારમયને લીધે આ પ્રસ્તાવના વધુ ન લંબાવતાં કર્તાના શબ્દોમાં –fજૂ સુમિrforfor૪િ, જવા નિ જિવાડા તાં NI -ઇછી તેની સમાપ્તિ કરવા રજા લઉ છું.
* ૧૬ + તવાવાલા બિલ્ડિંગ, ]
મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ લિહારચાલ, મુંબઈ ? તા. ૨૨-૭-૧૯૩૯U
B. A. LL. B. Advocate
ચNN

Page #36

श्रीसूरि परंपरा - प्रशस्तिः ॥
नमः श्री वर्धमानाय, श्रीमते च सुधर्मणे । सर्वानुयोगवृद्धेभ्यो, वाण्यै सर्वविदस्तथा ॥ १ ॥ अज्ञानतिमिरान्धानां ज्ञानाञ्जनशलाकया । नेत्रमुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥ २ ॥
सूरिमुद्योतनं वन्दे, वर्धमानं जिनेश्वरम् । जिनचन्द्रं प्रभुं भक्त्या - ऽभयदेवमहं स्तुवे ॥ ३ ॥ श्रीजिनवल्लभ-जिनदत्तसूरि-जिनचन्द्र-जिनपतियतीन्द्राः ! लक्ष्मीर्जिनेश्वरगुरुः कुर्वन्तु मुखानि संघस्य ॥ ४ ॥ वन्दे जिनप्रबोधं, जिनचन्द्रयतीश्वरं च जिनकुशलम् । जिनपद्मसूरि-लब्धी, जिनचन्द्र-जिनोदया जहुः ॥ ५ ॥ जिनराजं जिनभद्र, जिनचन्द्रं जिनसमुद्रसूरिवरम् । सूरिं श्रीजिनहंसं, जिनमाणिक्यं च वन्देऽहम् ॥ ६ ॥ आकार्य गुर्जरदिशो वरलाभपुर्या, श्रीसाहिना गुरुगुणान् निपुणान् निरीक्ष्य | सन्मानिता युगवरावरावदाता, जाता वशीकृतसुरा जिनचन्द्रपूज्याः ॥ ७ ॥ तत्पट्टे जिनसिंहसूरसुगुरुर्जातस्ततो श्रीमतां मान्यः श्रीजिनराजसूरिमुनि पस्तत्पट्टसूर्योपमः । श्रीमच्छ्रीजिनरत्नसूरिगणभृच्छ्रीजैनचन्द्रस्ततः, || पूज्यः श्रीजिन सौख्यसूरिरभवद्विधावतामुत्तमः ॥ ८ ॥ तत्पङ्कौदयशैलभास्कर निभस्तेजखिनामप्रणीः श्रीमच्छ्रीजिनभक्ति सुरिसुगुरुर्जज्ञे गणाधीश्वरः । तत्पादाम्बुजसेविनो युगवराः सद्भूतयोगीश्वरा, जाताः श्रीजिनलाभसूरिगुरवः प्रज्ञागुणानुत्तराः ॥ ९ ॥ संबद्वेदहुताशनाष्टवसुधा संख्ये शुभे चाss श्विने, द्वादश्युत्तरवासरेऽसितगते श्रीमद्दाख्ये पुरे । बैरासं पदमुत्तमं गुणगुरुं श्रीसद्गुरोर्वाक्यतस्ते स्युः श्रीजिनचन्द्रसूरिगुरवः संघस्य कामप्रदाः ॥ १० ॥ श्रीसूरते श्रीजिनचन्द्रसूरिभिः, प्रदत्तपट्टाजितसर्वसूरिभिः । गुणान्विता रञ्जितभूरिसूरयो, जाताश्च ते श्रीजिनहर्षसूरयः ॥ ११ ॥ संबन्नेत्रनिधानसिद्धिवसुधासंख्ये सुमोदये, मार्गे सत्तमसप्तमीगुरुस्रुतौ पक्षे सिते येन वै। श्रीमद्विक्रमपत्तने गुणनिधौ प्राप्तं पदं चोत्तमं जीयाच्छी

Page #37

कल्पसूत्रे
॥ १ ॥
-*
जिनपूर्वगो यतिपतिः सौभाग्यसूरिर्गुरुः ॥ १२ ॥ अब्दे शैलधराङ्करूपनिधने मासे सिते फाल्गुने, ऐशान्यां गुरुवासरे गुणनिधौ देशे च श्रीविक्रमे । पट्त्रिंशद्गुणराजिते वरपदे स्थाप्यो हि योगीश्वरेजव्याच्छ्री जिनहंससू रिसुगुरुमन्यः सदा वाग्मिनाम् ॥ १३ ॥ संवत्सायकतिस्त्र अङ्कबसुधासंख्ये सुलझोदये, [घ]धर्मिण्यां तपमासके शनियुते दुर्गे च श्रीविक्रमे । श्रीमच्छ्रीजिनहंससूरिसुगुरोः प्राप्तं पदं वाक्यतस्तेऽमी श्रीजिनचन्द्रसूरिगुरवो नन्दन्तु भट्टारकाः ॥ १४ ॥ रस-शर-निधि चन्द्रे विक्रमाब्दे सुमासे, असितशशिसुधसे कार्तिके पञ्चमीशे । सुगुणमुनिपवर्यः शर्मकृत्रित्यवय, जयतु जिनसनाथ: कीर्तिसूरीश्वरः सः || १५ || वर्षे वर्षेगुहास्य नन्दवसुधा संख्ये शुभे मासके, माघे कृष्णसुघत्रपञ्चमि दिने प्राप्तं पदं चोत्तमम् । श्रीखरतर गणनायकः सुविहितानुष्ठानचर्यावर, श्रीमज्जिन [च] चारित्रसूरिगुरुधमान् सदा नन्दतु ॥ १६ ॥
षट्त्रिंशद्गुणरत्ननीरनिलयाः श्रीशङ्खवालान्वयाः, प्रस्फुल्लामलनीरसंभवगुणा व्याकोपहंसोपमाः । क्षोणीनायकनम्रकप्रदलना दीपाख्य [क्ष] साध्वङ्गजाः, | शर्मश्रेणिकरा जयन्तु जगति श्रीकीर्तिरत्वायाः ॥ १ ॥ सम्यक्रूसमाराधितसूरिमन्त्रं, श्रीमत्कृपाचन्द्रगुरुं वरेण्यम् । भक्तेन भक्त्या पुरि मोहमय्यां कृत्वोत्सवं भूरिधनव्ययेन ॥ १ ॥ नयनर्षिनिधीन्दुमिते, वर्षे श्रीखरतरीयसंघेन । सूरिपदमलचके, तमहं वन्दे कृपाचन्द्रम् ॥ २ ॥ युग्मम् ॥ अधिन्धिदम्बस्य तिलको निःशेषसूर्यावले-रापीडः प्रतिबोधने गुणवतामग्रसरो वाग्मिनाम् । दृष्टान्तो गुरुभक्तिशालिमनसां मौलिस्तपः श्रीजुषां सर्वाश्चर्यमयो महिष्ठसमयः श्री गौतमस्तान मुदे ॥ १ ॥ चंदामि भवाहु, पाईणं चरमसयलसुयणाणि । सुत्तस्स कारगमिसिं, दसाणुकप्पे अववहारे ॥ २ ॥ > ॥ इति श्रीसूरिपरंपराप्रशस्तिः ॥
श्रीस रिपरंपराप्रशस्तिः
॥ १ ॥

Page #38

www.kobatrth.org
श्रीसङ्घस्तुतिः
॥ श्रीगुरुभ्यो नमः॥ कल्पद्रुमः तस्य गृहेऽवतीर्णः चिंतामणिः तस्य करे लुलोठ ॥ त्रैलोक्यलक्ष्मीरपि तं वृणीते पुनाति यद्यस्य गृहेषु कल्पः ॥१॥
(इस्युक्त्वा कल्पपुस्तकं दीयते) सावपकुलंमि जम्मं पुन्नेहिं पाविओ तए भद्धे ।। देवगुरुणयभत्तो सम्मत्ते निचलो होज्जा ॥१॥
(इयुक्तबा बालकपिसि वासक्षेपः दीयते) नक्षत्राक्षतपूरितं मरकतस्थालं विशालं नमः, पीयूषद्युतिनालिकेरकलितं, चन्द्रप्रभाचन्दनम् ।। यावन्मेरुकरे गभस्तिकटके, धत्ते धरित्रीवधूस्तावन्नन्दतु धर्मकर्मनिरतः श्रीसङ्घभद्दारकः ॥१॥
व्याख्या तावत्कालं श्रीसङ्घ एत्र भट्टारकः पूज्यः श्रीसङ्घभट्टारकः-नन्दतु समृद्धि प्रामोतु । धर्मकर्मनिरतः-धर्मस कर्मक्रिया तत्र * निरतः सावधानः, तत्पर इति यावत् , [ पुत्र-पौत्रसंहितः इति पाटान्तरं । ] वर्गत्रये धर्मार्थकामस्वरूपे-धर्मस्यैव प्रधानमित्यतो धर्मकर्मेत्युक्तम्धर्मकर्मस्य हेतुत्वं तयोः कार्यमित्यर्थः । तावदित्युक्ते यावत्स एव तयोः इतीति यावत्काळं धरित्री वधूः मेरुकरे मेरुः पर्वतोत्तमः स एव करो | हस्तस्तस्मिन्-विशालं नभः तदेव मरकतस्थालं मरकतो रजविशेषः, श्याम इत्यर्थः, तस्य स्वालं आकाशस्य मरकतस्थालोपमा तद्वत् धत्त-विभर्ति । कयंभूतं ? नक्षत्रास्त एव अन्नताः तण्डुलास्तैः पूरित-भरितम् न शून्यं । पुनः कथंभूतम् ! पीयूषयुतिश्चन्द्रः स एव नारिके लस्तेन कलितम्

Page #39

कल्पसूत्रे
मुद्रितग्रन्थसूची
॥२॥
RXOXOXO-KOKOKDKEKAXOXOXXX
नारिकेलफलानां मंगलरूपत्वाचन्द्रमसोपमा चन्द्रमाकान्तिः सैव चन्दनं यत्र-तत्तथा-कथंभूतं ? गभस्तिकटके गभस्तिरेव-सूर्य एव कटकं कंकणं यत्र स तथा । कैश्चिदत्रैवं प्राहुः-धरित्रीवघूः श्रीसङ्घभट्टारकं वर्दापयति-आकाशस्थाले नक्षत्रतण्डुलान् प्रक्षिप्य चन्द्रनालिकेरं चन्द्रमध्ये प्रक्षिप्य चन्द्रप्रभाचन्दनं कृत्वा-इति-यथा स्वीलोकैः तण्डुलैः कृत्वा वर्धापयति । इत्यनेन श्रीसच्चस्य स्तुतिर्विहिता-इति कल्पमञ्जरीवृत्तौ ॥
श्रीजिनदत्तसूरि-प्राचीन-पुस्तकोद्धार-फण्डद्वारा मुद्रितपुस्तकानि गणधरसार्धशतकम् अनुयोगद्वारसूत्रमूलं
द्वादशकुलकविवरणं जयतिहुअणवृत्तिः, कल्पदुमकलिकाभाषांतरं
पदस्थानकप्रकरणम् दिवालीकल्पः संवेगरंगशाला
धन्यशालिभद्रचरित्रम् प्रश्रोत्तरसार्धशतकम् श्रीपालचरितं प्राकृत-भाषांतरं
धन्यचरित्रम् विशेषशतकः द्वादशपर्वव्याख्यानभाषा
सामाचारीशतकम् संदेहदोलावलीवृत्तिः जीवचारादि प्रकरणभाषा
कल्पसूत्र-कल्पलताव्याख्या पंचालिंगिप्रकरणम् कल्याणमंदिरस्तोत्रटीका
प्राकृतव्याकरणं चैत्यवंदनकुलकवृत्तिः भक्तामरस्तोत्रटीका
विधिप्रपा (मुद्रणावस्थायां वर्तते) पुस्तकमाप्तिस्थानम्
श्रीजिनदत्तसूरि-ज्ञान-भंडार, गोपीपुरा, सीतलवाडी उपासरा, मु. सुरत.
॥२॥

Page #40

पण १
॥ अईम् ॥ श्रीस्तम्भनपार्श्वनाथाय नमः ।
श्रीमदकल्चर पातिशाइप्रतिबोधक जङ्गमयुगप्रधान भट्टारक- श्रीजिनचन्द्रसूरि-मुख्य शिष्य महोपाध्याय - श्रीसकल चन्द्रगणिशिष्य- अष्टलक्ष्याद्यनेकग्रन्थप्रणेत्-उपाध्याय - श्रीसमयसुन्दरगणिविरचित - कल्पलताख्यवृचिसमलङ्कृतम् चतुर्दशपूर्वधर - श्रुतकेवलि श्रीभद्रबाहुस्वामिसमुद्धृतम् श्रीकल्पसूत्रम् ।
प्रणम्य परमं ज्योतिः, पञ्चापि परमेष्ठिनः । दीक्षाज्ञानगुरूंश्चापि ममोपकृतिकारकान् ॥ १ ॥ वक्ष्येऽहं कल्पसूत्रस्य, व्याख्यानानि नव स्फुटम् । सुगमानि सुबोधानि, नानाग्रन्थानुसारतः ॥ २ ॥ न सूत्रं नावचूरिश्व, न वृत्तिर्नान्यपत्रकम् । ग्राह्यं व्याख्यानवेलायां, पुस्तकेऽस्मिन् पुरः (कर) स्थिते ॥ ३ ॥ प्रतिसङ्घाटकं प्राज्ञैः, प्रायो व्याख्यानपद्धतिः । कृता तथाऽहमपि तां कुर्वे स्वेच्छानुसारिणीम् ॥ ४ ॥ श्री भीमपलासी लीलविलासी - ततो भीमपलासीरागेण श्रीपर्युषण पर्वव्याख्यानं कर्तव्यम् इति श्रीखरतरगच्छाम्नायः ॥

Page #41

कल्पसूत्र कल्पलता
व्या० १
॥ १ ॥
नमः श्रीवर्द्धमानाय, श्रीमते च सुधर्मणे । सर्वानुयोगवृद्धेभ्यो, वाण्यै सर्वविदस्तथा ॥ १ ॥ अज्ञानतिमिरान्धानां ज्ञानाञ्जनशलाकया । नेत्रमुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥ २ ॥ अतः परं वस्त्रगच्छीया खखसङ्घाटकीया गुर्वावली वाच्या, तस्या अग्रे-एष काव्यो वाच्यः । अब्धिर्लब्धिकदम्बकस्य तिलको निःशेषसूर्यावले-रापीडः प्रतिबोधने गुणवतामग्रेसरो वाग्मिनाम् । दृष्टान्तो गुरुभक्तिशालिमनसां मौलिस्तपः श्रीजुषां सर्वाश्चर्यमयो महिष्ठसमयः श्रीगौतम स्तान्मुदे ॥३॥ वंदामि भदबाहु, पाईणं चरमसयलसुयनाणिं । सुत्तस्स कारगमिसिं, दसाणुकप्पे अ चबहारे ॥ ४ ॥ अर्हत भगवंत उत्पन्नदिव्यविमलकेवलज्ञान - दिवाकरशासनाधीश्वरश्रीमन्महावीरखामी पञ्चमगतिगामी तदुपदिष्टविशिष्टश्रीपर्युषणापर्व तेहतणे समागमे गामगामे ठामठामे नगरनगरे (पुरपाटने ) श्रीकल्पसिद्धांत वंचायें तेभणी इहां पिण श्रीसंघने आग्रहै श्रीकल्पसिद्धांत वंचायें यथासमाधि ॥ अत्र श्रीकल्पसूत्रे अधिकारत्रयं वाच्यं वर्तते । तथा हि
पुरिम वरिमाण कप्पो, मंगलं वद्धमाणतित्थम्मि । तो परिकहिआ जिण-गण- हराइ थेरावलिचरियं ॥ १ ॥ जिनानां चरितानि १ स्थविरावली २ श्री पर्युषणापर्वसामाचारी च ३ । तत्रापि श्रीमहावीरदेवो वर्तमानतीर्थस्य खामी, पुनः आसवोपकारी, ततः श्रीभद्रषाहुखामिनः पूर्व श्रीमहावीरदेवस्य चरितं कथयन्ति । तत्रापि पूर्व साधूनां दशप्रकारः कल्पः (आचारः) कथ्यते; तथा हि
मङ्गलम् ।
॥ १ ॥

Page #42

आचेलकु-द्देसिअ-सिजायर-रायपिंड-किअकम्मे । वय-जिट्ठ-पडिक्कमणे मासं पज्जोसवणकप्पो॥१॥ "अचेलत्वं श्रीआदिनाथमहावीरसाधूनां वस्त्रं मानप्रमाणसहितं जीर्णप्राय धवलं च कल्पते । श्रीअजितादि २२ तीर्थकरसाधूनां तु पञ्चवर्णम् ॥१॥"औद्देशिकम्" श्रीआदिनाथमहावीरसाधूनां एकस्यापि साधोनिमित्तं यत् कृतम् आधाकर्मादि तत् सर्वेषां साधूनां न कल्पते, अथ च अजितादि २२ तीर्थकरसाधूनाम् यस्यैव साधोर्निमित्तं आधाकर्मादि कृतं तत् तस्यैव साधोन कल्पते, अन्येषां साधूनां कल्पते एव ॥२॥"शय्यातरः"= उपाश्रयदाता वसतिखामी, तस्य पिण्डः चतुर्विशतितीर्थकरसाधूनामपि न कल्पते । तत्राप्ययं विशेषो यथाशय्यातरगृहे साधुभिः द्वादशप्रकार: पिण्डो न ग्राह्यः। द्वादश भेदा यथा-अशन १ पान २ खादिम ३ खादिम ४ वस्त्र ५ पात्र ६ कम्बल ७ रजोहरण ८ सूची ९ पिप्पलक १० नखरदन ११ कर्णशोधन १२ द्वादश रूपाः एते अकल्पाः ॥ तृण १ भस्म २ डगल ३ मल्लक ४ पीठ ५ फलक ६ शय्या ७ संस्तारक ८ लेपादि ९ वस्तूनां सोपधिकशिष्यस्य च ग्रहणं कल्पते । यतो वाहपरिभोगत्वेन तेषां भगवता आज्ञा-दत्ता अस्ति । शय्यातर-2 गृहं च इत्थं भवति-यस्य गृहे साधवो रात्री चतुरःप्रहरान् तिष्ठन्ति जाग्रति च, परं प्राभातिकं आवश्यक प्रतिक्रमणं अन्यस्य आसन्नस्य कस्यचिद्गृहे प्रतिक्रमणं कुर्वति । तदा यस्य गृहे रात्रौ सुप्ताः तस्य गृहं शय्यातरं न भवति, किन्तु यत्र प्रतिक्रमणं कृतं तत् शय्यातरगृहं स्यात् । अथ च एकस्य गृहे सुप्तं अन्यस्य गृहे प्रतिक्रमणं कृतम्, तदा द्वयोरपि शय्यातरगृहे भवतः ।। ३ ।। "राजपिण्डः” राजा छत्रधरः, तस्य पिण्डः
FamoXaxxXOXOXOXOXOXAX8XO

Page #43

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० १
॥ २ ॥
श्री आदिनाथमहावीरसाधूनां न कल्पते । अजितादि २२ तीर्थङ्करसाधूनां तु कल्पते ॥ ४ ॥ " कृतकर्म" बंद- कल्पमेदाः । णकः - २४ तीर्थङ्कराणामपि लघु साधुना वृद्धसाधुः वन्दनीयो वन्दनकानि देयानि ॥ ५ ॥ " व्रतम् " महाव्रतानि श्री आदिनाथमहावीरसाधूनां पञ्चमहाव्रतानि भवन्ति । अजितादि २२ तीर्थङ्करसाधूनां तु चत्वारि महाव्रतानि भवन्ति स्त्रीणां परिग्रद्ररूपत्वेन पंचमवृत्ते एव आंतरभावात् ॥ ६ ॥ "ज्येष्ठः " सर्वेषां तीर्थङ्कराणां पुरुषज्येष्ठो धर्मो जातः, यतः शतवर्षदीक्षितया अपि साध्या अय दीक्षितोऽपि साधुर्वन्दनीयः; यदुक्तं
वरिससयदिक्खिआए, अचाए अजदिक्खिओ साहू । अभिगमणवंदणनमं-सणेण विणएण सो पुज्जो ॥१॥ अथवा श्री आदिनाथमहावीरसाधूनां ज्येष्ठत्वं उपस्थापनापर्यायेण वृद्धदीक्षापेक्षया, २२ तीर्थंकरसाधूनां तु मूलदीक्षया ज्येष्ठत्वम् ॥ ७ ॥ " प्रतिक्रमणम्" श्री आदिनाथमहावीरसाधुभिर्निश्चयेन उभयकालं प्रतिक्रमणं कर्तव्यम् । २२ तीर्थङ्करसाधुभिस्तु अतीचारे कारणे जाते प्रतिक्रमणं क्रियते, न जाते न क्रियते ॥ ८ ॥ “मासकल्पः" श्री आदिनाथमहावीरसाधुभिः शेषकाले अष्टमासेषु मासकल्पः क्रियते । २२ तीर्थङ्करसाधुभिस्तु न मासकल्पः क्रियते ॥ ९ ॥ "पर्युषणाकल्पः " श्रीआदिनाथमहावीरसाधूनां वर्षाया अभावेऽपि क्षेत्रसद्भावे उत्कृष्टश्चतुर्मासिकस्थितिरूपः पर्युषणाकल्पः प्रोक्तः। क्षेत्रस्य अभावे तु भाद्रपदसुदिपञ्चमीयावतक्षेत्रगवेषणाकार्याः, भाद्रपदसुदिपश्चमीतः आरभ्य सप्तति (७०) दिनस्थितिरूपोऽवश्यं कर्तव्य एव । तत्राप्ययं विशेषो यथाकदाचित् अशिवमुत्पद्यते १, भिक्षा वा न लभ्यते २, राजा वा दुष्टो भवति ३, ग्लानत्वं च जायते ४, तदा
॥ २ ॥

Page #44

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
सप्ततिदिनेभ्यः अर्वागपि अन्यत्र गमने कारणत्वान्न दोषः। अथ च कदाचित्-चतुर्मास्युत्तारेऽपि वर्षा न विरमति १, मार्गा वा दुर्गमा भग्ना भवन्ति २, चिखिल्लं वा प्रभूतं स्यात् ३, तदा अधिकमपि तिष्ठेत्, न दोषः। २२ तीर्थङ्करसाधूनां तु सप्ततिदिनस्थितिरूपो नियमो नास्ति, वर्षाया अभावे शेषकालवत् विहारं कुर्वन्ति ॥१०॥ | यथा-मध्यम २२ तीर्थकरसाधूनां कल्पाः, तथा महाविदेहसाधूनामपि कल्पा ज्ञेयाः। मध्यम २२ तीर्थङ्कराणां महाविदेहसाधूनां च-अचेलत्वं १, आदेशिकं २, प्रतिक्रमणं ३, राजपिण्डः ४, मासकल्पः ५, पर्युषणाकल्पश्च । एते षटकल्पा अस्थितरूपा ज्ञातव्याः॥ शय्यातरपिण्डः १, चतुमेंहाव्रतरूपो धर्म: २, पुरुषः ज्येष्ठो धर्मः ३, बन्दनकदानं च ४। एते कल्पास्तु स्थिति(त)रूपाः॥इति १० कल्पाः॥ एष कल्पः श्रुतः पालितः सन् तृतीयौषधसहशो ज्ञातव्यः। तथा हितत्र दृष्टान्तो यथा-एकस्यापि राज्ञः पुत्रोऽतिवल्लभोऽभूत् , तेन राज्ञा विचारितम्-'यदि पुत्रस्य अनागते रोगे चिकित्सा कार्यते, तदा पुत्रः चिरञ्जीवी भवति। तस्मिन् प्रस्तावे त्रयो वैद्या राज्ञा आकारिताः पृष्टाश्च, तदा त्रयाणां मध्ये एकः प्राह-'ममौषधं व्याधिसद्भावे व्याधिं गमयति, व्याधिः न भवेत् तदा नवं व्याधिदोषं करोति । तदा राज्ञा प्रोक्तम्-'अनेन औषधेन सुप्तसिंहोत्थापनकल्पेन अलम् । द्वितीयो वैद्यः प्राह'ममौषधं यदि व्याधिः भवेत् तदा तं व्याधि गमयति, न भवेत् तदा दोषं न करोति ।' राज्ञा विचारितम्अनेनाऽपि औषधेन भस्मनि (हुतमिव) कृतकल्पेन अलम् । तृतीयो वैद्यः प्राह-'ममौषधं यदि व्याधिः भवेत् तदा तं व्याधि गमयति, न भवेत् तदाऽपि सौभाग्य-तुष्टि-पुष्टि-दीप्ति-पराक्रमादीन् अनेकान् गुणान्

Page #45

कल्पसूत्रं
कल्पलता व्या० १
॥ ३ ॥
करोति ।' राज्ञा प्रोक्तम्- 'इदमौषधं अतिभव्यम्', ततः पुत्रस्य कारितम् । एवमेष कल्पोऽपि तृतीयोषधसदृशः यदि कर्म्म-रूपव्याधिर्भवेत् तदा तं गमयति, नवीनं कर्मव्यात्रिं आगच्छन्तं निवारयति, सौख्यं संपतिं च करोति इति । पुनरपि - आह
रिमाण दुविसोझो चरिमाणं दुरणुपालओ कप्पो । मज्झिमगाण जिणाणं सुविसोझो सुहणुपालो य ॥ उज्जडा पठमा खलु नडाइनायाओ हुन्ति नायहा । वक्कजडा पुण चरिमा उज्जुपणा मज्झिमा भणिआ ॥ प्रथमतीर्थंकरसमये साधूनां साधुधर्मो ज्ञातुमशक्यः यदा जानन्ति तदा सम्यक पालयन्ति, ऋजुजडत्वात् । चरमतीर्थंकरस्य समये साधूनां साधुधर्मो ज्ञातुं सुकरः, परं पालयितुमशक्यः, वऋजडत्वात् । अजितादितीर्थकरसाधूनां तु साधुधर्मो ज्ञातुमपि सुकरः पालयितुमपि सुकरः, ऋजुप्राज्ञत्वात् ॥ अत्र च दृष्टान्ताः
श्री आदिनाथसाधूनां ऋजुजडत्वात् दुर्विशोध्यो भवति अयं कल्पः । यथा—
केचित् आदिनाथतीर्थङ्करचारकस्य यतयः स्थण्डिले गत्वा, गुरुसमीपं चिरात् समागताः गुरुणा पृष्टा:-'किं चिरादागताः ' ? ऋजुखभावत्वात् ते प्रोचुः- 'नदं नृत्यन्तं पश्यन्तो वयं स्थिताः । ततो गुरुभिः प्रोक्तम्- 'नाऽय- | माचारः साधूनाम्, अतः परं न नटो नृत्यन् विलोकनीयः ।' तैः प्रोक्तम्- 'तहत्ति' । पुनः अन्यदा ते एवं साधवः
१ पूर्वेषां दुर्विशोध्यः चरमाणां दुरनुपालकः कल्पः । मध्यमकानां जिनानां सुविशोध्यः सुखानुपात्यच ॥ २ ऋजुजडाः प्रथमाः खलु नटादिज्ञानाद् भवन्ति ज्ञातव्याः । वक्रजडाः पुनश्वरमा ऋजुप्रज्ञा मध्यमा मणिताः ॥
ऋजुजडादीनां
दृष्टान्तः ।
॥ ३ ॥

Page #46

तथैव पृष्टाः - 'किं चिरादागताः ? ते ऋजुत्वात् प्रोचु:-'नदीं नृत्यन्तीं पश्यन्तोऽय वयं स्थिताः तदा गुरुणा निर्भत्सिताः - 'भो ! यूयं जडत्वान्न जानीथ, यदि नटनाटकं साधूनां न द्रष्टव्यं तदा नर्त्तकी नाटकं तु विशेषतो निषिद्धमेव ॥ १ ॥ अथ कौङ्कणदेशीयसाधुदृष्टान्तः । तथा हि
एकः कश्चित् कौङ्कणदेशनाम्ना प्रसिद्धः कौङ्कणो वणिक पुत्रादिकुटुम्बं त्यक्त्वा, वैराग्यात् स्थविरसमीपे वृद्धत्वे दीक्षां जग्राह । एकदा स्थण्डिलादागत्य ईर्यापथिकी कायोत्सर्गे चिरं तस्थौ । गुरुणा प्रोक्तम्- 'भो कौङ्कणसाधो ! कथं प्रभूता वेला लग्ना कायोत्सर्गे ? तदा कौङ्कणसाधुः ऋजुजडत्वात्प्राह- 'हे खामिन्! मया अद्य जीवदया ध्याता ।' गुरुणा प्रोक्तम्- 'कथम् ? साधुः प्राह-'यदा वयं गृहे अवसाम तदा वर्षाकाले सर्वत्रक्षेत्रे वृक्षनिसूदनं अकारयाम, पुनर्दावं अमोचयाम, हलं अखेटयाम, निदानं असृजाम, तेन प्रभूतं धान्यं अस्माकं क्षेत्रे अभवत् । साम्प्रतं मम पुत्रादयः कृषौ न कुशला निरुद्यमाः तेन निश्चिन्ताः सन्तः तिष्ठन्ति परं तेऽपि यदि वयमिव क्षेत्रोद्यमं कुर्वन्ति तदा सुखिनो भवन्ति, अन्यथा बराकाः क्षुधया मरिष्यन्ति इति जीवदया चिन्तिता ।' ततो गुरुराह-'भो साधो ! त्वया दुश्चिन्तितम्, यतो जीवसंहारं विना क्षेत्रकार्य न स्यात्, ततो मिथ्या दुष्कृतं देहि । तेन दत्तम्, जातः शुद्धः ॥ इति द्वितीयो दृष्टान्तः ॥ २ ॥ श्रीमहावीरतीर्थङ्करवारकस्य साधवो वा जडाच, तेन एषः कल्पो दुष्पालनीयो दुर्विशोधश्च । तत्रापि स एव नटनर्तकीदृष्टान्तः । तथा हि-केचित् किल चरमजिनसाधवः नटनाटकं पश्यन्तः चिरात् आगताः, तथैव गुरुणा पृष्टाः ऊचुः - 'नटनाटकं

Page #47

www.kobatrth.org
जुजरा
दीनां
दृष्टान्तः।
कल्पसूत्रवीक्ष्यमाणाः स्थिताः। ततो गुरुणा निषिद्धाः। पुनरन्यदा नहीं वीक्ष्यमाणाः स्थिताः चिरादागता, गुरुणा पृष्टाः कल्पलता
वक्रतया उत्तरान्तराणि ददुः। पुनर्गुरुभिः अत्याग्रहेण पृष्टाः 'नटी नाटकं' उक्तवन्तः, ततो गुरुणा उपालब्धाश्च च्या०१ सन्तो जहत्वादूचुः-'यथा नट एव न द्रष्टव्यः' इत्यस्माभिातमासीत् इति ॥१॥ द्वितीयस्तु श्रेष्ठिपुत्रदृष्टान्तः
॥२॥ अजितादितीर्थे तु ऋजुप्राज्ञत्वादुभयमपि सुकरमेव, इष्टान्तस्तु नटनृत्यावलोकैकसाधोरेव । यथा केचित् ॥४॥
१ यथा-एकस्मिन् नगरे कश्चिदेकः श्रेष्ठी वसति, तत्पुत्रो दुर्विनीतो वक्रो जडश्यासीत्, मातापित्रोः सम्मुखं जल्पति, शिक्षा न मनुते, एकदा मातृपितृभ्यां मधुरवाक्यैः शिक्षा दत्ता-हे पुत्र! खजनसंबन्धिजनसमक्षं, श्रृद्धानां सम्मुख च कदापि न जल्पनीयम् ।'
प्रत्युत्तरं न दातव्यम्, पुत्रेणोक्तम्-साधु, एवमेव करिष्यामि । अन्यदा प्रस्तावे गृहस्य सर्वे मनुष्यास्तं पुत्रं गृहे मुफ्त्वा, गृहं भलाप्य, ट अन्यत्र खजनगृहे गत्वा, कार्यादिकं कृत्वा यदा गृहे आगताः, पश्चात् स प द्वार पिधाय गृहमध्ये स्थित आसीत्, वैश्व कपाट पिहितं
रहा स पुत्रो नाना शब्दित:-'मोः पुवक ! कपाटं समुद्घाटय, स च तेषां शब्दं श्रुत्वा, मातृपितृदत्तां शिक्षा स्मृत्वा, शृण्वानोऽपि प्रत्युत्तर न ददाति, मध्ये इसति, गायति, जल्पति; परं तेभ्यः प्रतिवचनमेव न जूते । तदा तैरेव परवर्मना भूत्वा, गृहमध्ये उत्तीर्य, कपाटमुदाय तस्यै निवेदितम्-'कथं भोः पुत्र! त्वमस्माकं शब्दं शृण्वन् प्रत्युत्तरं नाऽदाः । तदा सोऽप्यवादीत्-‘भवद्भिरेचाऽहं |शिक्षितो वृद्धानां सम्मुखं न जल्पनीयम् । तदा पित्रोक्तम्-'ईर्चया, उचालतया च न जल्पनीयम्' । तेनोक्तम्-'प्रमाणम् । अथ शनैरेष वक्ष्यामि । अन्यदा प्रस्तावे पिता लोकानां मध्ये हथाहिकायां स्थित आसीत् । तदा गृहे अग्निर्लमः । जनन्या प्रोक्तम्-'भोः पुत्र ! त्वं शीघ्रं गत्वा तव जनकमाहूय आगच्छ, कथय-त्वया शीघ्रम्-आगत्य गृहमध्यातू सम्यक्तरं वस्तु सर्व निष्कासनीयम् , अनिर्वि
॥४
॥

Page #48

अजितनाथादिवारकस्य साधवो नटनाटकं दृष्ट्वा चिरादागता गुरुणा दृष्टाः ऋजुत्वात्प्रोचुः - 'नटो नृत्यन् अस्माभिर्दृष्टः तेन बेला लग्ना ।' गुरुणा प्रोक्तम्- 'अतः परं नटनृत्यं न बिलोकनीयं रागहेतुत्वात्।' पुनरेकदा तैरेव साधुभिर्नर्तकी नृत्यन्ती दृष्टा, परं न तत्र विलोकनार्थं स्थिताः, यतः प्राज्ञत्वाद्विचारितम् -'गुरुभिर्नटनृत्यमपि निवारितम्, ततो नर्तकीनृत्यं निषिद्धमेव विशेषतः, तस्य विशेषतो रागहेतुत्वात् ।' ऋजुप्राज्ञास्ते इति ॥ १ ॥ अथ च साधवश्चतुर्मास्यां यस्मिन् क्षेत्रे तिष्ठन्ति, तस्य क्षेत्रस्य उत्कृष्टतस्त्रयोदशगुणा विलोक्यन्ते, ते चामी - चिक्खिल्ल पाण थंडिल, वसही गोरस जिणाउले विज्जे । ओसह निचयाहिवई, पाखंडी भिक्ख सज्झाए ॥ १ ॥ अर्थ:-यत्र क्षेत्रे न भूयान् कर्द्दमो भवति १, पुनर्यत्र न प्रभूताः संमूर्किछमाः प्राणा भवन्ति २, पुनर्यत्र स्थण्डिलस्थानं अनापातं असंलोकं च भवति ३, पुनर्यत्र वसतिः स्त्रीपशुपण्डकादिरहिता भवति ४, पुनर्यत्र गोरसं प्रचुरं भवति ५, पुनर्यत्र भूयान् जनो भवंति सोऽप्यतीव भद्रकः स्यात् ६, पुनर्यत्र वैद्या भद्रका भवन्ति ७, पुनर्यत्र साधूनां औषधानि मिलन्ति ८, पुनर्यत् कुटुम्बिकानां गृहाणि धनधान्यादिभिर्निचितानि ध्यापनीयः इति । सोऽपि तत्रागत्य लोकान् दृष्ट्वा चिन्तयामास । इदानीं लोकसमक्षं न वदेयम् । पित्रैव निषिद्धोऽस्मि - 'उत्तालतया न जल्पनीयम् ।' एवं ज्ञात्वा तत्रैवागत्य तूष्णीं स्थितः, घटिकामेकां स्थित्वा शनैरागत्य कर्णे उक्तम्- 'गृहे अग्निमोऽस्ति त्वमागच्छ ।' पित्रोक्तम्- 'कियती वेला लग्ना' ? तेनोकम्- 'घटिकैकाऽभूत्' । पित्रा उक्तम्- 'रे मूर्ख! इयती वेला जाता, स्वया पुरा एव कथं नोकम्' ? तेनोक्तम्- 'भवतैव | निषिद्ध:- 'लोकसमक्षम् उत्ताढतया न वक्तव्यम् ।' एतादृशा वक्रजडा जीवा भवन्ति पुनरपि बहवो वक्र - जडानां दृष्टान्ताः सन्ति ॥

Page #49

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० १
॥ ५॥
व्यासानि बहूनि भवन्ति ९, पुनर्यत्र राजा अतीव भद्रको यतिभक्तश्च भवेत् १०, पुनर्यत् ब्राह्मण-तापसभरडककुलिङ्गिकाः साधूनां न अपमानं कुर्वन्ति ११, पुनर्यत् क्षेत्रे भिक्षा सुलभा भवति १२, पुनर्यत् स्वाध्यायः सुकरो भवति, १३, तथाविधवसतिसद्भावात् इति ॥
अथ कदाचित् एते त्रयोदशगुणाः कथञ्चित् न भवन्ति, तथापि जघन्यतो गुणचतुष्टयं विलोक्यते एव । ते चामी
" महुई बिहार भूमी बिहारभूमी अ सुलहसज्झायो । सुलहा भिखा य जहिं जहन्नं वासखितं तु ॥ १ ॥' यत्र ग्रामे - महती विहारभूमिः (जिनायतनं) १, पुनः शुद्धा स्थण्डिलभूमिः २, पुनः सुलभा भिक्षा ३, पुनः स्वाध्यायः सुकरः ४, इति ॥ एते द्वयोर्जघन्योत्कृष्टगुणयोः मध्यवर्त्तिनो मध्यमा गुणाः इति ॥
to च साधवो यत्र चतुर्मासीं तिष्ठन्ति तत्र अस्मिन् पर्वणि आगते सति, मङ्गलार्थं इदं कल्पसूत्रं अवश्यं वाचयन्ति ततोऽस्माभिरपि वाच्यते । अथ तस्य महिमा कथ्यते -
"मत्राणां परमेष्ठिमनमहिमा तीर्थेषु शत्रुंजयो, दाने प्राणिदया गुणेषु विनयो ब्रह्म व्रतेषु व्रतम् ।
संतोषे नियमः तपस्सु च शमः तत्त्वेषु सद्दर्शनं सर्वेषूत्तमपर्वसु प्रगदितः श्रीपर्वराजस्तथा ॥ १ ॥” मंत्रमहि जिम पंचपरमेष्ठिमंत्रमोदो १, तीर्थमांहि जिम शत्रुंजय २, दानमांहि जिम अभयदान ३, गुण-मांहि जिम विनयगुण ४, व्रतमांहि जिम ब्रह्मचर्यव्रत ५, नियममांहि जिम संतोष ६, तपमांहि जिम उप
वसति
गुणाः ।
॥५॥

Page #50

XOXOXOXOXOXXXXXXX
शम ७, दर्शनमांहि जिम जैनदर्शन ८, क्षीरमांहि जिम गोक्षीर ९, जलमां जिम गंगानीर १०, पट्टसूत्रमाहि |जिम हीर ११, वस्नमांहि जिम चीर १२, अलंकारमांहि जिम चूडामणि १३, ज्योतिषिमांहि जिम निशामणि १४, तुरंगममाहि जिम पंचवल्लभकिसोर १५, नृत्यकलावंतमांहि जिम मोर १६, गजमांहि जिम ऐरावण १७, दैत्यमांहि जिम रावण १८, वनमांहि जिम नंदनवन १९, काष्ठमांहि जिम चंदन २०, तेजवंतमांहि जिम आदित्य २१, साहसीकमांहि जिम श्रीविक्रमादित्य २२, न्यायवंतमांहि जिम श्रीराम २३, रूपवंतमांहि जिम काम २४, सतीमांहि जिम सीता २५, शास्त्रमांहि जिम गीता (भगवति) २६, वाजिनमांहि जिम भंभा २७, स्त्रीमांहि जिम रंभा २८, सुगंधमांहि जिम कस्तूरी २९, वस्तुमांहि जिम तेजनतूरी ३०, पुन्यश्लोकमांहि जिम नल ३१, पुष्पमाहि जिम सहस्रदलकमल ३२, धनुर्द्धरमांहि जिम अर्जुन ३३, इंद्रियामांहि जिम नयन ३४, धातुमांहि जिम स्वर्ण ३५, दातारमांहि जिम कर्ण ३६, गौमांहि जिम कामधेनु ३७, लेहमांहि जिम घृत ३८, जलमाहि जिम अमृत ३९, तिम लौकिकलोकोत्तरसकलपर्वमांहि श्रीपर्युषणापर्व मोटो जाणवो॥ | पुनर्यथा-भाद्रवासुदिपंचमीपर्व श्रीजिनशासने मान्यं वर्तते । तथा परशासनेऽपि ऋषिपंचमीपर्वेति मान्यम् । तत्सम्बन्धो यथा-पुष्पवत्यां नगर्या गंगाधरनामा एको विप्रोऽभूत्, तस्य पितरौ मृतौ, क्रमेण पुत्रगृहे पिता बलीव? जातः, माता तु शुनी बभूव । अथ च तस्यैव पितुः श्राद्धदिनं समागतम् , तस्मिन् दिने * पुत्रेन बलीवक्षोटयितुं तैलकस्य दत्तः, पुत्रेण दुग्धमानाय्य क्षैरेयी राधिता, पितृश्राद्धकरणाय ब्राह्मण-1

Page #51

www.kobairthorg
कल्पसूत्रं भोजनार्थ, निमंत्रिता । अस्मिन् प्रस्तावे गृहशुन्या मातृजीवेन कथंचित् ज्ञानविशेषात् सर्पगरलं क्षैरेयीमध्ये पर्युषणाकल्पलता आपलत् दृष्टम् ज्ञातं च, मा अनर्थो भाबीति, शुन्या स्वमुखेन अपूतं कृतम् । ब्राह्मण्या च रोषात् शुन्याः कटिः च्या०१ भन्ना, सा शुनी गमाणिस्थाने बद्धा । क्षरेयी नवा राद्धा, ब्राह्मणा भोजिताः, सन्ध्यायां स बलीवः सर्वदि- कृत्यानि ।
नवाहितः क्षुधातुरः तृषया पीडितो गमाणिस्थाने बदस्तैलिकेन, नतः शुनीं दुःखितां दृष्ट्वा पलीवईन प्रोक्तम्'पापिष्ठेन मम पुत्रेण अद्य अहं भृशं पीडितोऽस्मि, । तदा साप स्वकटिभञ्जनदुःखं प्राह । तेन सुतेन पाश्चे सुसेन दूयोरपि वचनं श्रुतम्, तदा ज्ञातम्-'अहो! मम इमो पितरौ । ततस्तदैव उत्थाप्य द्वयोः क्षीरानं दत्तम् । ततस्तयोर्मातृपित्रोर्गत्यर्थ विदिशे गत्वा ऋषयः पृष्टाः । तैः प्रोक्तम्-आभ्यां अप्रस्तावे कामक्रीडा चक्रेते, सेन बलीबशुन्यौ जाती। अथ त्वं अखेटितान भाद्रपदि सुदि पञ्चम्यां मुह, यथा तयोर्गतिः स्यात्', तेन तथा कृतम् । ततोऽनन्तरं लोके ऋषिपञ्चमी नाम महापर्व प्रवृत्तम् । अथास्मिन भीपर्युषणापर्वणि साधूनां धर्मकृत्यानि
संवत्सरप्रतिकान्तिः, लञ्चनम् , चाष्टमं तपः । सर्वार्हद्भक्तिपूजा च, संघस्य क्षामणाविधिः ॥१॥ अस्थार्थ:-संवत्सरप्रतिक्रान्तिः१, लोकचरणम् २, अष्टमतपःकरणम् ३, सर्वचैत्येषु अहंदुक्तिः४, सङ्घस्य पर- ॥६॥ स्परं क्षामणाकरणम् ५, अमीषां पञ्चानां कारणानां कृते तीर्थङ्करैर्गणधरैश्च श्रीपर्युषणापर्व प्रवर्तितम् ॥ पुनरस्मिन् । श्रीपर्युषणापर्वणि श्रावकाणां अमूनि धर्मकृत्यानि | श्रुतज्ञानस्य भक्तिः क्रियते १, अष्टमादि तपो यथाशक्ति

Page #52

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
परकरस्य विधाय, नागरिकजनान आकार्य, काश्मीर, कल्पपुस्तकं क्षमाश्रमणदाजनीयः ११, निजवि
कर्तव्यम् २, नगरे सर्वत्र अमारिघोषणा दापयितव्या ३, सुपात्रे दानं दातव्यम् ४, प्रगी-नालिकेरादिभिः । प्रभावना कर्तव्या ५, श्रीवीतरागदेवस्य प्रतिमाः पूजनीयाः ६, श्रीसङ्घस्य भक्तिः कर्तव्या ७, सचित्तपरिहारः कार्यः ८, कायोत्सर्गः कर्मक्षयार्थ कर्तव्यः ९, ब्रह्मचर्य पालयितव्यम् १०, आरम्भो वर्जनीयः ११, निजवित्तानुसारेण द्रव्यव्ययः कार्यः १२, महोत्सवः कर्तव्यः १३, कल्पपुस्तकं क्षमाश्रमणदानपूर्व गृहे समानीय, रात्रिजागरणं कृत्वा, प्रातर्नागरिकजनान् आकार्य, काश्मीरजन्मच्छटाच्छोटकरणपूर्व ताम्बूलादि दत्त्वा, गजारूढकुमारकरस्थं विधाय, गीत-गान-तान-मानपूर्व गुरूणां हस्ते दत्त्वा वाचना कारयितव्या १४, वाचनायां च साहाय्यं दातव्यम् १५। अनेन विधिना अयं कल्पः सर्वाक्षरैः श्रुतः आराधितः सन् अष्टभवानां मध्ये मोक्षदाता भवति । पुनरयं कल्पः पापस्य प्रध्वंसकः, मनोवाञ्छितपूरणे कल्पवृक्षसमानः। ये भव्यजीवा एनं कल्प तपोवहनपूर्व कालग्रहणानि लात्वा, अष्टमं तपः कृत्वा, विधिना वाचयन्ति, ये च वन्दनकदानपूर्व प्रमाद-निद्रा-विकथा-परिहारेण विधिना शृण्वन्ति, ते द्वादशकल्पेषु विहृत्य, तत्सुखानि भुक्त्वा, मुक्तिस्त्रीसुखं लभन्ते॥
बा पुनः श्रीकल्पसूत्रश्रवणस्य माहात्म्यं वर्णयतिपा “एगग्गचित्ताजिणसासणम्मि,पभावणा-पूअपरानराजे तिसत्तवारं निसुगंति कप्पं, भवण्णवं ते लहुसंतरंति

Page #53

www.kobatrth.org
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०१
ये मनुष्या निश्चलचित्ताः, जिनशासने प्रभावना-पूजासु सावधानाः सन्तः, त्रिसप्तवारम् (२१) श्रीकल्प-* कल्पसूत्रसूत्रम् सम्यक शृण्वन्ति, ते भव्यजीवाः शीघ्रम् संसारसमुद्रं संतरंति ॥
श्रवण| पुनरपि श्रीजीवाभिगमे प्रोक्तमस्ति-चतुर्मासिकत्रयस्मिन् श्रीपर्युषणापर्वणि च सुरेन्द्रा अपि एकत्र सम्भूय,
माहात्म्य नन्दीश्वरादिषु अष्टाह्निकोत्सवं कुर्वन्ति । पुनरपि यत् यः) ब्रह्मचर्येण, तपसा, कनकदानेन तीर्थयात्रया च नागकेतुकर्मक्षयो भवति, स कल्पसूत्रनवणेन भवति ।
कथा च । पुनरपि अस्मिन् श्रीपर्युषणापर्वणि समागते नागकेतुबदष्टमतपः कार्यम् । नागकेतुसम्बन्धो यथा
चन्द्रकान्ता नाम नगरी, विजयसेनो राजा, श्रीकान्तः श्रेष्ठी, श्रीसखी तस्य भार्या, तयोः पुत्रो जातः । एकदा कुटुम्बेन प्रोक्तम्-'श्रीपर्युषणापर्व समागतम्, वयं अष्टमं तपः करिष्यामः।' इति बचनं श्रुत्वा तस्य पुत्रस्य जातिस्मरणं ज्ञानं उत्पन्नम् । तेन बालेनापि अष्टमं तपः कृतम् । स्तन्यं न पिबति, मात्रादिभिवंहवः उपचाराः कृताः, परं तथापि न पिबति । ततो मूर्छया यालो निश्चेष्टो जातः, मृत इति ज्ञात्वा पिता दुःखात् हृदयस्फोटेन मृतः । तत्वजनैर्षालो भूमौ निक्षिप्तः । राज्ञा श्रुतम्-"श्रेष्ठी अपुत्रो मृता" ततो राज्ञा निजसेवका मुक्ता-“गच्छन्तु तद्धनं लान्तु ।” तस्मिन्प्रस्तावे धरणेन्द्रोऽवधिज्ञानेन विज्ञाय तत्रागत्य अमृतपानेन उपजीव्य, अपुत्रत्वेन श्रेष्ठिधनं गृहृतो राजपुरुषान् पुरुषरूपेण निवारयति स्म । ततो राज्ञा पृष्टे धरणेन्द्रो चालं जीवन्तं भुवि आकृष्य दर्शयित्वा पूर्वभवसम्वन्धं प्राह-तथाहि-अस्य बालस्य पूर्वभवे वाल्ये
॥
७
॥
LaXEXXXXXX

Page #54

एव माता मृता। विमात्रा अपमानितः सन् नित्यं दूनो दुःखितस्तिष्ठति । खमित्रस्य श्राद्धस्य वचनेन सर्वदुःखापहारि तपः कुर्वन् तिष्ठति । एकदा श्रीपर्युषणापर्वणि समागते खमित्रश्राद्धवचनेन अष्टमं तपः कृत्वा, एकस्मिन तृणगृहे सुप्तः, तावता आसन्नं प्रदीपनं लग्नम् । ततो विमात्रा तन्मारणाय तस्मिन्गृहे अग्निः क्षिप्तः। ततः स तपोध्यानैकाग्रचित्तः तव्यथां अविज्ञाय मृत्वा अपुत्रस्य अस्य श्रेष्ठिनो गृहे पुत्रो जातः। ततः पूर्वभवसंस्कारात् पर्युषणापर्वदिनं श्रुत्वा जातिस्मरणेन अष्टमं तपः कृतवान् । स्तन्यमपि अपियन मूर्छया मृत इति ज्ञात्वा | वजनैर्भूमौ निक्षिप्तः, मया अमृतपानेन जी[व]वित इति । ततो धरणेन्द्रो बालस्याहारं दत्त्वा, स्वस्थानं गतः। राजा इति विस्मयकारिणी बालकथां श्रुत्वा, बालस्य मातुः कथयति स्म-'अयं बालो भव्यरीत्या रक्षणीय इति। तदादितः खजनै,लकस्य नागकेतुरिति नाम दत्तम् । अथ स बालो वर्द्धमानः चतुःपा चतुर्थ, चतुर्मासके षष्ठं, पर्युषणायां अष्टमं कुर्वन् सामायिक-पौषध-देवपूजादि धर्मकर्तव्यतत्परः सन् , यौवनेऽपि जितेन्द्रियो बभूव । अन्यदा राज्ञा एकश्चौरो व्यापादितः, स मृत्वा व्यन्तरो जातः, तेन व्यन्तरेण अदृश्यीभूतेन पादेन आहत्य सिंहासनात् राजा भुवि पातितः, लोकश्च सर्वोऽपि व्याकुलीभूतः। पुनरपि व्यन्तरो नगरोपरि महतीं शिलां| विकुळ दुर्वचनेन लोकान् भापयामास । ततो नागकेतुः श्रावकश्चतुर्विधसङ्क-जिनमासादप्रतिमारक्षार्थ उच्चैः प्रासादोपरि चटित्वा, तां व्यन्तरमुक्तां महतीं शिलां करेण धृतवान् । तस्य तेजसा हतप्रतापो व्यन्तरः शिलां संहृत्य नागकेतुं नत्वा राजानं समाधिमन्तं कृत्वा स्वस्थानं गतः। ततो नागकेतुश्राद्धो राजादीनां विशेषतो

Page #55

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandie
कल्पसूत्रं
मान्यो जातः । अन्यदा नागकेतुः जिनप्रतिमापूजां कुर्वन् पुप्पमध्यस्थेन सर्पण दष्टः । शुभध्यानेन केवलज्ञानं जिनशासकल्पलता शिप्राप्तवान् । शासनदेच्या च साधुवेषो दत्तः । ततः चिरकालं भव्यजीवान् प्रतियोध्य मोक्षं गतः॥
नस्थ व्या०१ ॥ इति अष्टमतपसि नागकेतुकथा ॥१८
प्राचीनता। | तथा न चेदं श्रीजिनशासनं अर्वाचीनं, वेदे पुराणे स्मृतौ च सर्वत्र तस्य अधिकारदर्शनात् । तत्र यज्ञेषु ॥८॥
मूलमत्रो यथा-सामवेदे परं वेदध्वनिना स्वहस्तन्यासेन च वक्तव्यः। ॐ लोकश्रीप्रतिष्ठान चतुर्विंशतितीर्थकरान् ऋषमादीन् वर्द्धमानान्तान् सिद्धान् शरणं प्रपद्यामहे । अथर्वणवेदे ॐपवित्रमग्निमुपस्पृशामहे, येषां जातं सुप्रजातं, येषां धीरं सुधीर, येषां नग्नं सुनग्नं, ब्रह्म-सुब्रह्मचारिणां उदितेन मनसा अनुदितेन मनसा देवस्य महर्षयो महर्षिभिर्जुहे याजकस्य यजन्तस्य च सा एषा रक्षा भवतु शान्तिः भवतु, तुष्टिः भवतु, वृद्धिः भवतु,* शक्तिः भवतु, स्वस्तिः भवतु, श्रद्धा भवतु, निर्व्याजम् भवतु । ब्रह्माण्डपुराणेऽप्युक्तम् "नाभिस्तु जनयेत् पुत्रं, मरुदेव्यां महाद्युतिम् ॥ ऋषभं क्षत्रियज्येष्ठं, सर्वक्षत्रस्य पूर्वकम् ॥१॥ ऋषभाद् भरतो जज्ञे, वीरपुत्रशताग्रजः । अभिषिच्य भरतं राज्ये, महाप्रव्रज्यामाश्रितः" ॥२॥ पुनर्ब्रह्माण्डपुराणे-"इह हि इक्ष्वाकुकुलचंशोद्भवेन नाभिसुतेन मम्देन्या नन्दनेन महादेवेन ऋषभेण दशप्रकारो धर्मः स्वयमेवाऽऽचीर्णः, केवलज्ञानला- ॥८॥ भाच प्रवर्तितः” इति । तथा आरण्यकपुराणेऽपि यथा-"ऋषभ एव भगवान ब्रह्मा, तेन भगवता ब्रह्मणा खयमेवाऽऽचीणानि ब्रह्माणि, तपसा च प्राप्तः परं पदम् ।" पुनः प्रभासपुराणेऽपि यथा-"युगे युगे महापुण्या,
RoKIKOT XXXX

Page #56

www.kobatrth.org
Xदृश्यते द्वारिकापुरी । अवतीर्णो हरियंत्र, प्रभासे शशिभूषणम् ॥ १॥ रैवताद्री जिनो नेमि-युगादिविमलाचले ।
ऋषीणामाश्रमादेव, मुक्तिमार्गस्य कारणम् ॥२॥” तथा पुनरपि स्कन्धपुराणे-अष्टादश १८ सहस्रसङ्ख्ये नगरपुराणे अतिप्रसिद्धवृद्धनगरस्थापनादिवक्तव्यताधिकारे भवावताररहस्ये षट्सहस्रैः श्रीऋषभचरित्रं समग्रमस्ति । तथा तत्रैव भवावताररहस्ये-"स्पृष्ट्वा शत्रुजयं तीर्थ, नत्वा रैवतकाऽचलम् । स्नात्वा गजपदे कुण्डे, पुनर्जन्म न विद्यते ॥१॥” इत्यादि बहुषु स्थानेषु श्रीजिनशासनं वर्णितमस्ति । । तथा अयं श्रीकल्पः पूर्व भाद्रपदसुदि ५ पञ्चम्यां रात्री वाच्यमानो अभूत् । एकः पार्श्वस्थो रात्रौ प्रतिक्रमणानन्तरं श्रीकल्पसूत्रं पाठतो वाचयति । अन्ये सर्वेऽपि साधवः कायोत्सर्ग कृत्वा शृण्वन्ति । अयं विधिः पूर्वमासीत्, स तु व्यवविच्छिन्नः, तदनन्तरं श्रीवीरात् सं०९८० वर्षे श्रीआनन्दपुरे सांप्रतं नाम्ना वडनगरे ध्रुवसेनो राजा अभूत् । तस्य पुत्रः सेनाङ्गजो राज्ञोऽतीव वल्लभः। स च दैवात्पर्युषणाऽगमे मृतः, राजाऽतीव शोकाक्रान्तो जातः । धर्मशालायां नागच्छति, तस्य अनागमने 'यथा राजा तथा प्रजा' इति हेतोः अन्येऽपि श्रेष्ठिव्यवहारिणो लोका नागच्छन्ति । ततश्च धर्महानिं जायमानं दृष्ट्वा गुरुभिर्भुवसेनराजसमीपे गत्वा प्रोक्तम्-'हे राजन् ! स्वयि(या) शोके क्रियमाणे सर्व नगरं सदेशं शोकातुरं जातम् । शरीरं अनित्यं विभवोऽपि अशाश्वतः, आयुश्च चञ्चलम् , असारः संसारोऽस्ति । न भवादृशां ज्ञातजिनधर्माणां अधिकशोककरणं युक्तम् । अथ च भवतां लाभः प्रदीयते । अश्रुतं श्रुतं श्रावयामः। श्रीभद्रयाहुखामिपादैनवमपूर्वादष्टमं

Page #57

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० १
॥९॥
अध्ययनं कल्पसूत्रनामकं उद्धृतमस्ति । तच मङ्गलभूतं महाकर्मक्षयकारकं विशेषशास्त्रं वर्तते । यदि धर्मशा लायामागम्यते तदा वाच्यते ।' राज्ञा च अङ्गीकृतम् । ततो राजादिस भासमक्षं नवभिर्वाचनाभिः सप्रभावनाभिः वाचितम्, ततः प्रभृति लोकसमक्षं कल्पसूत्रवाचनाप्रवृत्तिर्जाता । ततो गुरुपरम्परया अस्माभिरपि भवत्समीपे वाच्यते । तथा इदं श्रीकल्पसूत्रं अनन्तार्थविषयं यतः सर्वनदीनां ये वालुकाकणाः समुद्राणां च ये पानीयबिन्दवः तेभ्योऽपि एकस्य सूत्रस्य अर्थोऽनन्तगुणः, ततो मया मन्दमतिना कथं व्याख्यातुं शक्यते ? । तथापि यत्किमपि अर्थलवलेशमात्रं कथयन् अस्मि तत् मम माहात्म्यं नास्ति, किन्तु गुरोरेव ॥ तदृष्टान्तो यथा“यद्रेणुर्विकलीकरोति तरणिं तन्मारुतस्फूर्जितं, भेकचंबति यद्भुजंगबदनं तज्जुभितं मंत्रिणः || ”
चैत्रे कृजति कोकिलः कलरवं यत्सा रसालद्रुम-स्फूर्तिर्जल्पति मादृशः किमपि यन्माहात्म्यमेतद्गुरोः ॥ १ ॥ रेणुः सूर्यमण्डलं स्पृशति तत् वायोर्माहात्म्यम्, न रेणोः ॥ १ ॥ दर्दुरः सर्पमुखं चुम्बति तत् गारुडिमामाहात्म्यम्, न दर्दुरस्य ॥ २ ॥ चैत्रमासे कोकिला मधुरं कूजति-तत् माहात्म्यम् आम्रमञ्जर्याः, न कोकिलायाः ॥ २ ॥ अथ मङ्गलार्थं श्रीपञ्चपरमेष्ठिनमस्कारो भण्यते
णमो अरिहंताणं, णमो सिद्धाणं, णमो आयरियाणं, णमो उवज्झायाणं, णमो लोए सबसाहूणं, एसो पंचणमोकारो, सबपावप्पणासणो, मंगलाणं च सवेसिं पढमं हवइ मंगलं ॥ १ ॥
| चतुर्विधसहसम वाच्यता ।
118 11

Page #58

व्याख्यालेशो यथा-"णमो अरि०” नमः अर्हद्भ्यः चतुःषष्टीन्द्रकृतां पूजां अर्हतीति अर्हतः, तेभ्यो मम *नमस्कारः अस्तु ॥१॥"नमो सि." नमः सिद्धेभ्यः अष्टकर्माणि क्षपयित्वा सिद्धि प्राप्ताः तेभ्यो मम नमस्कारोऽस्तु ॥२॥ "नमो आ०" नमः आचार्येभ्य: आचारेषु पञ्चसु ज्ञान १ दर्शन २ चारित्र ३ तपो ४ वीर्य ५ रूपेषु साधवस्त आचार्याः तेभ्यो मम नमस्कारः अस्तु ॥३॥ नमो उ०" नमः उपाध्यायेभ्यःद्वादशाङ्गानि सूत्रतोऽर्थतश्च ये पाठयन्ति ते उपाध्यायाः, तेभ्यो मम नमस्कारः अस्तु ॥४॥ “नमो लोए०" नमो लोके सर्वसाधुभ्यःज्ञानदर्शनचारित्रैः कृत्वा मोक्षमार्ग ये साधयन्ति ते साधवः, सर्वशब्देन ये जिनकल्पिकस्थविरकल्पिकादयः अर्धतृतीयद्वीपवर्तिनः तेभ्यः सर्वेभ्यः नमस्कारः अस्तु ॥५॥ अथ नमस्कारस्य फलमाह"एसो पंच०" एषः पञ्चपरमेष्टिनमस्कारः "सबपा." सर्वपापप्रणाशनः । “मंगला.” सर्वेषां मङ्गलानां प्रथम भवति मङ्गलम् ॥ अत्र नमस्कारे अष्टषष्टिः ६८ अक्षराणि, एकषष्टि, ६१ अक्षराणि लघूनि, सप्त च गुर्वक्षराणि नव पदानि, अष्टो च संपदः, (विश्रामस्थानानि) पुनः फलं नमस्कारस्य एकाक्षरं गुणितं सप्तसागरोपमपापानि गमयति, सम्पूर्णो नमस्कारः पञ्चशतसागरोपमपापानि गमयति । कथं ? अट्ठसट्टिसत्ता ४७६ सप्त गुर्वक्षराणां ४८३ नवनवपदानां ४९२ अष्ट सम्पदां जातानि ५००-सागरोपमाणि इति ॥ १ पुनरपि नमस्कारफलदृष्टान्ताः
"इह लोअम्मि तिदंडी सा दिवं माउलिंगवणमेव । परलोए चंडपिंगलं-हुंडय-जक्यो य दिटुंता ।। १०१२॥"

Page #59

कल्पसूत्रं कल्पलता
न्या० १
॥ १० ॥
XXXXX
अथ श्रीमद्भगवन्महावीरदेवस्य पञ्चानुपूर्व्या आसन्नोपकारित्वेन षट् कल्याणकानि श्री भद्रबाहुखा मी वर्णयतिते णं काले णं, तेणं समए णं, समणे भगवं महावीरे पंचहत्युत्तरे होत्था, तं जहाहत्थुत्तराहिं चुए चुइत्ता गब्भं वक्ते । १ । हत्थुत्तराहिं गभाओ गन्धं साहरिए । २ । हत्थुत्तराहिं जाए । ३ । हत्थुत्तराहिं मुंडे भवित्ता आगाराओ अणगारिअं पवइए । ४ । हत्थुचराहिं अनंते, अणुत्तरे, निवाघाए, निरावरणे, कसिणे, पडिपुण्णे केवलवरनाण- दंसणे समुन्ने | ५ | साइणा परिनिब्रुए भयवं । ६ ।
व्याख्या - "ते णं काले णं” 'ते' इति प्राकृतत्वात् तस्मिन् काले अवसर्पिण्याः चतुर्थारक लक्षणे तस्मिन् समये तद्विशेषे, ग्रस्मिन् समये भगवान् श्रीमहावीरदेवो देवानन्दायाः कुक्षौ दशमलोकलः पुष्पोत्तरविमानमस्कारोऽर्थावहः, कथमिति ?, उदाहरणम्-यथैकस्य आबकस्य पुत्रो धर्म नाश्रयति सोऽपि श्रावकः कालगतः, स व्यवहाराहत एवमेव विहरति । अन्यदा तेषां (श्रावकजनानां ) गृहसमीपे परिव्राजक आवासितः, स तेन समं मैत्री करोति, अन्यदा भणति-आनय निरुपहतं अनाथमृतकं यतरत्वां ईश्वरं करोति, तेन मार्गितं लब्ध उद्घो मनुष्यः, स श्मशानं नीतः, यच तत्र प्रायोग्यं । स च दारकः पित्रा शिक्षितो नमस्कारं भणितश्र - यदा विमीयास्तदैनं पठेः, विधैषा, स तस्य मृतकस्य पुरतः स्थापितः, तस्य च मृतकस्य हस्तेऽसिर्दत्तः,
सार्थो नव
कारमत्रः
तत्फले
दृष्टान्ताच्च ।
॥ १० ॥

Page #60

01-10110*6
नात् च्युत्वा अवतीर्णः । "णं" शब्दो वाक्यालङ्कारे । यद्वा सप्तम्यर्थे इयं तृतीया । यो चा कालसमय ऋषपरिवाजको विद्यां परिवर्तयति, उत्थातुमारब्धो वैतालः, स दारको मीतो हृदि नमस्कारं परावर्तयति, स बैतालः पतितः, पुनरपि जपति, पुनरप्युत्थितः सुष्ठुतरं परिवर्तयति, पुनरपि पतितः, त्रिदण्डी भणति - किचित् जानीषे ?, भणति-च, पुनरपि जपति, तृतीयवारं, पुनरपि पृष्टः, पुनर्नमस्कारं करोति (परावर्तयति, तदा व्यन्तरेण रुष्टेन तं खनं गृहीत्वा स त्रिदण्डी द्विखण्डीकृतः, सुवर्णकोटिकः, (सुवर्णपुरुषः) जातः, अङ्गोपाङ्गानि च तस्य युक्तयुक्तानि ( पृथक् पृथक् ) कृत्वा सर्वरात्रौ व्यूढः ईश्वरो जातो नमस्कारफलेन, यदि नाभविष्यन्नमस्कारः, तदा वैतालेनामारिष्यत् स (च ) सौवर्णोऽभविष्यत् ॥ कामनिष्पत्तिः, -कथम् ?, एका श्राविका तस्या भर्ता मिथ्यादृष्टिरन्यां भार्या आनेतुं मार्गयति, तस्याः सम्बन्धेन न लभ्यते तस्याः सापन्यमिति, चिन्तयति - कथं मारयामि ?, अन्यदा कृष्णसर्पो घटे वाऽऽनीतः, संगोपितः, जिमितो भणति --आनय पुष्पाणि अमुकस्मिन् घटे स्थापितानि, सा प्रविष्टा, अन्धकारमिति नमस्कारं करोति ( गुणयति ), यद्यपि मां कोऽपि खादेत् तद्यपि मम म्रियमाणाया नमस्कारो न नक्ष्यतीति, हस्तः क्षिप्ता, सर्पों देवतयाऽपहृतः, पुष्पमाला कृता, सा गृहीता, दत्ता च तस्मै स संभ्रान्तञ्चिन्तयति - अन्यानि कथितं गतः पश्यति घटं पुष्पगन्धं च नैवात्र कोऽपि सर्पः, आवर्जितः पादपतितः सर्व कथयति क्षमयति च पश्चात्सैव गृहस्वामिनी जाता, एवं कामावहः ॥ आरोग्याभिरति :- एकं नगरं नद्यास्तीरे खरकर्मिकेण शरीरचिन्तायै निर्गतेन नद्यामुयमानं बीजपूरकं दृष्टं राज्ञ उपनीतं, सूदस्य हस्ते दत्तं जिमत उपनीतं प्रमाणेनातिरिक्तं वर्णेन गन्धेनातिरिक्तं तस्मै मनुष्याय तुष्टः, भोगो दत्तः, राजा भणति अनुनदि मार्गयत यावन्धं (भवति), पथ्यदनं गृहीत्वा पुरुषा गताः, दृष्टो वनखण्डः, यो गृहाति फलानि स म्रियते, राज्ञे कथितं भणति - अवश्यमानेतव्यानि, अक्षपतिताः ( अक्षपातनिकया ) प्रजन्तु, एवं गवा
XCXCX******

Page #61

कल्पसूत्र भादिभिः श्रीवीरस्य षषणां च्यवनादीनां कल्याणकानां हेतुत्वे कथितः, श्रमणस्तपस्वी, भगवान् समग्रैश्वर्य-श्रीमहावीरकल्पलता
आनयन्ति, एकः प्रविष्टः स बहिनिक्षिपति, अन्ये आनयन्ति, स म्रियते, एवं काले ब्रजति श्रावकस्य परिपाटी जाता, गतसत्र,* व्या०१ चिन्तयति-मा विराधितश्रामण्यः कश्चित् भूदिति नैपेधिकी नमस्कारं च कुर्वन् गच्छति, व्यन्तरस्य चिन्ता, संबुद्धः, वदन्ते, भणतिअहं तत्रैवानेष्ये, गतः, राज्ञः कथितं, संपूजितः तस्य उच्छीर्षे दिने दिने स्थापयति, एवं तेनाभिरति गाश्च लब्धाः, जीवितबांना,
कानि। ॥११॥
Ka किमन्यद् आरोग्यं !, राजापि तुष्टः । परलोके नमस्कारफलं-वसन्तपुरे नगरे जिवशत्रू राजा, तस्य गणिका श्राचिका, सा चण्डपिङ्गलेन
चौरेण सम वसति । अन्वदा कदाचित् तेन राज्ञो गृहं अपहृतं, हार आनीतः, भीताभ्यां संगोप्यते । अन्यदोजानिकागमनं, सर्वा विभूषिता गणिका ब्रजन्ति, तया सर्वाभ्योऽतिशायिनी स्यामिति (सर्वा अतिशये इति) स हार आबिद्धः, यस्या देव्याः स हारस्तस्या दास्या स
ज्ञातः, कवितं राक्षे, सा केन सम वसति ?, कथिते चण्डपिङ्गलो गृहीतः, शूले भिन्नः, तया चिन्तितं-सम दोषेण मारित इति सा *वस्मै नमस्कार ददाति, भणति च-निदानं कुरु यथा-एतस्य राज्ञः पुत्र उत्पद्य इति, कृतं, अग्रमहिष्या उदरे उत्पन्ना, दारको जातः,*
सा श्राविका कीडनधात्री जाता । अन्यदा चिन्तयति-कालः समो गर्भस्य च मरणस्य च, भवेकदाचित्, रमयन्ती भणति-मा रोदीः चण्डपिङ्गल इति, संबुद्धो, राजा मृतः, स राजा जातः, सुचिरेण कालेन वावपि प्रबजितौ ।। एवं सुकुलप्रन्यायातिः तन्मूलं च सिद्धि[गमनं ।। अथवा द्वितीयमुदाहरणं-मथुरायां नगयो जिनदत्तः पावकः, तत्र हुण्डिकश्चौरः नगरं मुष्णाति, स कदाचिद् गृहीतः शूले
॥११॥ भिन्नः, प्रतिचरतः सहाया अपि तस्य झायन्त इति मनुष्याः प्रतिचरन्ति, स आवकस्तस्य नातिदूरेण व्यतिब्रजति स भणति-श्रावक ! त्वमसि अनुकम्पकः तृषितोऽहं देहि मां पानीयं यन्निये, भावको भणति-इमं नमस्कारं पठ यावतुभ्यमानयामि पानीयं, यदि विस्स

Page #62

युक्त, महावीरः कर्मशत्रुजयात् सार्थकनामा। "पंचहत्थु" हस्त उत्तरो यास ता हस्तोत्तरा उत्तराफाल्गुन्यः हस्तात् उत्तरदिशि वर्तमानात् वा ताः पञ्चसु च्यवनादिकल्याणकेषु यस्य स पञ्चहस्तोत्तरः। निर्वाणस्य तु स्वाती *संभूतत्वात्, समासे हस्तोत्तरा इति बहुवचनं बहुकल्याणकापेक्षं 'होत्था' इति अभवत्, अथ सूत्रं-"तं जहा-"
हस्तोत्तरायां उत्तराफाल्गुन्या नक्षत्रे च्युतो देवलोकात् च्युत्वा च गर्भ व्युत्क्रान्तः॥१॥ हस्तोत्तरायामेव एकस्मात् गर्भात् अन्यस्मिन् गर्भे “साहरिए" त्ति सङ्कामितः॥२॥ हस्तोत्तरायां जातः ॥ ३॥ हस्तोत्तरायां "मुंडे"त्ति-द्रव्यतो भावतश्च मुण्डितो भूत्वा, अगारात्गृहवासात् निष्क्रम्य इति गम्यम् , अनगारतांसाधुतां प्रत्रजिता प्रकर्षण गतः॥४॥ हस्तोत्तरायां "केवलवनरनाणदंसणे समुप्पन्ने केवलं असहायं अत एव वरं ज्ञानं च दर्शनं चेति, ततःप्राक्पदाभ्यां कर्मधारयः । ज्ञान विशेषाऽवबोधरूपं दर्शनं सामान्यावबोधरूपं । परं कीदृशे ज्ञानदर्शने ? अनन्ते अनन्तार्थविषयत्वात् , अनुत्तरे सर्वोत्तमत्वात्, निर्व्याघाते कटकुव्याद्यप्रतिहत्वात्, निरावरणे क्षायिकत्वात्, कृत्स्ले सकलार्थग्राहत्वात् , प्रतिपूर्णे सकलखांशसमन्वितत्वात् राकाचन्द्रमण्डलवत् ॥५॥ रिष्यसि तदाऽऽनीतमपि न दास्यामि, स तया लोलुपतया पठति श्रावकोऽपि पानीयं गृहीत्वाऽऽगतः, अधुना पास्यामीति नमस्कार
घोषयत एव निर्गतो जीवः, यक्ष आयातः । श्रावकस्तैर्मनुष्यैहीतश्चौरभक्तदायक इति, राज्ञे निवेदितं, भणति-एनमपि शूले भिन्त, Kआपात नीयते, यक्षोऽवधि प्रयुक्ते, पश्यति श्रावकमात्मनश्च शरीरकं, पर्वतमुत्पाट्य नगरस्योपरि स्थित्वा भणति-श्रावकं भट्टारकं न *
जानीथ ?, क्षामयत, मा भवतः सर्वाश्चचुरं, देवनिर्मितेन (वात् चैत्यात् ) पूर्वस्यां तस्यायतनं कृतं । एवं फलं लभ्यते नमस्कारेणेति ।

Page #63

XOXOXOX
कल्पसूत्रं
कल्पलता व्या० १ ०
॥ १२ ॥
••*••* •*•**
स्वाती नक्षत्रे भगवान् परिनिर्वृतः = मोक्षं गतः ॥६॥ इति श्रीमहावीरदेवस्य षट्कल्याणकानि संक्षेपेण प्रोक्तानि ॥ [ प्रथमव्याख्यानं तु मेघकुमारदृष्टान्तपर्यन्तं युक्तम्, तथैव केषुचिदादर्शेषु पठितत्वात्, तथाऽकरणे द्वितीयव्याख्यानस्य च नितरां मलम्बायमानत्वात् तथा करणं सुकरं भूयात् । ]
अथ भगवतो द्वितीयवचनायां च्यवनकल्याणकं गर्भापहारकल्याणकं च व्याख्यास्यते - ते वर्त्तमान योग, नई दिवसे आए एक भव्य जीवदान देइ, एक शील पाले, एक तप तपे, एक भावना भावे, ते श्रीशासनाधीश्वरश्रीमहावीरदेव - श्रीसुधर्मखामि जम्बूखामि तावत् यावत् शाखानुक्रमश्रीवयर वज्र खामि ततः खगच्छगुरुपरंपरा वाच्या, यावद्वर्त्तमानगुरु तेह तणी आज्ञाये श्रीसंघ प्रवर्त्ते ॥
व्याख्यानं कल्पसूत्रस्य प्रथमं सुगमं स्फुटम् । शिष्यार्थं पाठकाश्चक्रुः समयादिमसुन्दराः ॥ १ ॥
इति श्रीकल्पसूत्रस्य प्रथमं व्याख्यानं श्रीसमय सुन्दरोपाध्यायविरचितं सम्पूर्णम् ॥
१. यत्तु पंचकल्याणक बादिभिः कल्पकिरणावलीकार-निह्नव धर्मसागरोपाध्यायैः सुबोधिकाकर्त्री दिभिच 'महावीरदेवस्य पंचकल्याणकानि' इति प्रजल्पितं तत्तु मिथ्यैव, यतः स्थानाङ्गाद्यनेकप्रन्थेषु तपागच्छीय श्रीकुलमण्डनसूरिभिः तथैव कल्पाबचूरौ अपि 'महावीर भगवतः पटू कल्याणकानि' इति सुतरां प्रतिपादितम् वरीवर्ति, विस्तरतस्तु जिज्ञासुभिः सामाचारीशतकं ( १६ पत्रे ) अवश्यं द्रष्टव्यम् ।
श्रीमहावीरदेवस्य पठ् कल्याण
कानि ।
॥ १२ ॥

Page #64

अथ द्वितीयं व्याख्यानम् ॥
तत्र प्रथमव्याख्याने श्रीपञ्चपरमेष्ठिनमस्कारःश्रीमहावीरदेवस्य संक्षेपवाचनया षट्कल्याणकानि(च) व्याख्यातानि, द्वितीयवाचनायां श्रीमहावीरदेवस्य च्यवनकल्याणकं गर्भापहारकल्याणकं च व्याख्यायते ॥
तत्र प्रथमं श्रीमहावीरदेवजीवेन यस्मिन् भवे सम्यक्त्वं लब्धम्, तत आरभ्य स्थूला भवा लोकप्रसिद्ध्या सप्तविंशतिः २७ विशेषग्रन्थानुसारेण अष्टाविंशतिः च कथ्यंते, तथाहिग्रामेशस्त्रिदशो मरीचिरमरः षोढा परिव्राट् सुरः, संसारो बहु विश्वभूतिरैमरो नारायणो नारकः । सिंहो" नैरयिको भवेषु बहुशश्चक्री सुरो नन्दनः, श्रीपुष्पोतरनिर्जरोऽवतु भवाद् वीरस्त्रिलोकीगुरुः ॥ १ ॥ पश्चिममहाविदेहे नयसारो ग्रामचिन्तकोऽभूत् । तेन मार्गभ्रष्टानां साधूनां वने शुद्धाहारो दत्तः, तत्र सम्यक्तवं लब्धम् ।। इति एको भवः ॥ १॥ ततः सौधम्म देयो जातः॥ इति द्वितीयो भवः ॥२॥ ततो मरीचिनामा ऋषभदेवपात्रो भरतस्य पुत्रो जातः, तत्र पूर्व दीक्षां लात्वा, ततो दीक्षां त्यक्त्वा, त्रिदण्डी भूत्वा, मदेन नीचैर्गोत्रं कर्म बद्धवा कपिलाने उत्सूत्रप्ररूपणेन सागरोपमकोटाकोटीभवभ्रमणमुपार्जितवान् ॥ इति
कल्प०३

Page #65

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० १
॥१३॥
XXXXXXXXXXXX
तृतीयो भवः॥३॥ ततः पञ्चमे देवलोके दशसागरोपमायुर्देवो जातः॥ इति चतुर्थी भवः ॥४॥ ततश्युत्वा श्रीवीरख कोल्लाकसन्निवेशे कौशिकनामा विप्रो जातः। अंशीतिपूर्वलक्षायुः पान्ते त्रिदण्डित्वमाश्रितः ॥ इति पश्चमो२७ भवाः । भवः ॥५॥ ततो मृत्वा द्वितीयदेवलोके ईशाने मध्यमायुर्देवो जातः ॥ इनि पष्टो भवः ॥६॥ ततश्युत्वा स्थलाख्यसन्निवेशे पुत्पमित्रनामा विप्रो जाता, ट्रांसप्ततिपूर्वलक्षायुः प्रान्ते त्रिदण्डित्वमाश्रितः ॥ इति सामो भवः ॥७॥ ततः प्रथमे सौधर्मे देवलोके मध्यमायुर्देवो जातः ॥ इति अष्टमो भवः॥८॥ ततभ्युत्था चैत्यसनिवेशे अग्निद्योतनामा विप्रो जातः । चतुःषष्टिपूर्वलक्षायः प्रान्ते त्रिदण्डित्वमाश्रितः॥ इति नवमो भवः ॥९॥ ततो द्वितीये ईशानदेवलोके मध्यमायुर्देवो जातः ॥ इति दशमो भवः ॥१०॥ ततश्युत्वा मन्दिराख्ये सन्निवेशे अग्निभूतिनामा विप्रो जातः । षट्पञ्चाशत्पूर्वलक्षायुः प्रान्ते त्रिदण्डित्वमाश्रितः ।। इति एकादशो| | भवः ।। ११॥ ततः सनत्कुमारे तृतीयदेवलोके मध्यमायुर्देवो जातः ॥ इति द्वादशो भवः ॥ १२॥ ततव्युत्वा श्वेताम्भ्यां नगा भारद्वाजनामा विग्रो जातः । चतुर्थत्वारिंशत्पूर्वलक्षायुः प्रान्ते त्रिदण्डित्वमा-1 श्रितः ॥ इति त्रयोदशो भवः ॥ १३ ॥ ततो माहेन्द्र चतुर्थे देवलोके मध्यमायुर्देवो जातः ॥ इति चतुर्दशो भवः ।। १४ ॥ ततश्युत्वा भवं भ्रान्त्वा राजगृहनगरे स्थावरनामा विप्रो जातः । चतुत्रिंशत्पूर्वलक्षायुः ॥ १३ ॥ पान्ते बिदण्डित्वमाश्रितः ॥ इति पञ्चदशो भवः ॥ १५॥ ततः पञ्चमे ब्रह्मदेवलोके मध्यमायुर्देवो जातः ॥ इति पोडशो भवः ॥१६॥ ततश्युत्वा बहुभवं भ्रान्त्वा, राजगृहनगरे विश्वनन्दी इति (चित्रनन्दी-पाठान्तरम्) नाम

Page #66

www.kobatrth.org
राजा तस्य लघुभ्राता विशाखभूतिः युवराजा । तस्य पुत्रो विश्वभूतिनामा जातः । पितृव्यवञ्चनया जातवैराग्यो दीक्षा लात्वा, मथुरायां गवा सङ्घहने पितृव्यपुत्रस्य विशाखनन्दिनः सैनिकरुपहासहीलणाकरणे निदानं कृतवान् । कोटिवर्षायुः वर्षसहस्रं दीक्षां पालयति स्म ॥ इति सप्तदशो भवः॥१७॥ ततो महाशुक्रे सप्तमे देवलोके सप्तदशसागरोपमायुर्देवो जातः ॥ इति अष्टादशो भवः ॥१८॥ ततश्युत्वा पोतनपुरे प्रजापतिमृगावत्योः पुत्रः त्रिपृष्ठनामा वासुदेवो जातः । विशाखनन्दिजीवं सिंह विदारितवान् । शय्यापालककणे वपु तप्तं क्षिप्त्वा, त्रिखण्डं साधयित्वा, उग्रं कर्म बद्धा चतुरैशीतिवर्षलक्षायुर्जीवति स्म ।। इति एकोनविंशतितमो भवः ॥ १९ ॥ ततो मृत्वा ससमनरके नारको जातः ॥ इति विंशतितमो भवः ॥ २०॥ ततः उद्धृत्य सिंहो जातः ।। इति एकविंशतितमो भवः ॥ २१॥ ततश्चतुर्थ नरकं गतः॥ इति द्वाविंशतितमो भवः ॥ २२ ॥ ततो भवं भ्रान्तः। अत्र संवत् १३१४ वर्षे श्रीदेवभद्रकृते श्रीवीरचरित्रे एवमुक्तमस्ति । एकदा नयसारजीवो भवं भ्रमन् रथपुरनगरे प्रियमित्रो राजा, विमला राज्ञी,तयोः पुत्रो विमलश्रीनामा जातः। सकलकलाकुशलस्य(तस्य) पित्रा राज्यं दत्तम् । एकदा बने क्रीडन् पाशबद्धं मृगं मोचितवान्। तेन अनुकम्पागुणेन भद्रकतया च मानु*ष्यायुद्धम् । प्रान्ते दीक्षां गृहीत्वा उग्रं तपस्तत्वा, चक्रवर्तिपदवीभोग्यं च कर्म उपाय॑ मासिकी संलेखना कृतवान् ॥ इति त्रयोविंशतितमो भवः ॥ २३ ॥ ततः पश्चिममहाविदेहे मूकानगर्या धनञ्जयो नाम राजा, धारिणी राज्ञी, तयोः पुत्रः प्रियमित्रनामा चक्रवर्ती जातः। तत्रभवे त्रुटितांगमायुः पालितम् । तत्प्रमाणं यथा

Page #67

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०१
सयमानेरइएहिं चिय या अस्मिन् क्षेत्र तारोऽपि जाना द्रष्टव्यम् । मतमो भवः
पुनः तत्र नागना देवभक्तालयतिम इति मो भवः ।
श्रीवीरस्य २७ भवाः।
॥१४॥
"अउणेंद्रिसयसहस्सा सत्तावासं भवे सहस्साई । चर्ती कोडाकोडी तुडियंगे वरिसमाणमिणं ॥१॥ अत्राह शिष्यः-सुरनेरइएहिं चिय हवंति हरि १ अरिह २ चक्कि ३ बलदेवा । इत्युक्तत्वात् , कथं मनुष्यो मृत्वा चक्रवर्ती जातः । तत्रोत्तरं-यथा अस्मिन् क्षेत्रे दश आश्चर्याणि जातानि । तथा तस्मिन् क्षेत्रेऽपि इदं आश्चर्यमध्ये गणितमस्ति । पुनः तत्र नागकुमारतः तीर्थकरोऽपि जातोऽस्ति । तीर्थङ्करस्तु देवगनिमाश्रित्य वैमानिकदेवेभ्य एव आगच्छति । पुनर्वस्तरार्थना देवभद्रकृतं वीरचरित्रं द्रष्टव्यम् । स प्रान्ते राज्यं त्यक्त्वा कोदिवर्षाणि दीक्षां पालयित्वा, चतुरशीतिपूर्वलक्षाणि आयुः पालयति स्म ॥ इति चतुर्विंशतितमो भवः॥२४॥ ततः सप्तमे शुक्रदेवलोके मतंदशमागरोपमायुर्देवो जातः ॥ इति पञ्चविंशतितमो भवः ॥२५॥ ततश्चयुत्बा जम्बूद्वीपभरतक्षेत्रे छत्रानामपुर्यां जितशत्रुनामा राजा, भद्रा राज्ञी, तयोः पुत्रो नन्दननामा जातः, चतुर्विंशतिवर्षलक्षान् गृहे स्थित्वा, पोटिलाचार्यसमीपे वर्षलक्षं मासक्षपणैः पालयित्वा, पिंशतिस्थानकसेवनेन तीर्थकरनामकर्म बद्धवान् ॥ इति षड्विंशतितमो भवः ॥२६॥ ततः पाणले(प्राणतकल्पे) दशमदेवलोके पुष्पोत्तरविमाने विंशतिसागरोपमायुर्देवो जातः ॥ इति सप्तविंशतितमो भवः ॥ २७ ॥ ततश्युत्वा श्रीमहावीरदेवश्चतुर्विंशतितमः तीर्थकरो जातः ॥ इति अष्टाविंशतितमो भवः ॥ २८ ॥ अथ भगवतश्यवनकल्याणकवक्तव्यतामाहते णं कालेणं ते णं समये णं समणे भगवं महावीरे जे से गिम्हाणं चउत्थे मासे, अट्ठमे
राजा, भद्रा राजा पञ्चविंशनितमोजाव
इति पालाचार्यसमा
॥१४

Page #68

*•*•*•*•*•*•**•*•*•*•*•
www.kobatirth.org.
पक्खे, आसाढसुद्धे तस्स णं आसाढसुद्धस्स छट्ठी [ पक्खे णं ] दिवसे णं महाविजयपुप्फुत्तरपवरपुण्डरीआओ महाविमाणाओ वीसं सागरोवमट्टिइआओ आउक्खएणं, भवक्खएणं, ठिइक्खए णं, अनंतरं चयं चत्ता इहेव जंबुद्दीचे दीवे भारहे वासे दाहिणड्डभरहे इमीसे ओसप्पिणीए सुमसुमाए समाए विइक्कताए |१| सुसमाए समाए विइकंताए |२| सुसमदुसमाए समाए विइताए |३| दुस्समसुसमाए समाए बहुविइकंताए सागरोवमकोडाकोडीए बायालीसाए वाससहस्सेहिं ऊणिआए पंचहत्तरीए वासेहिं अद्धनवमेहिं अ मासेहिं सेसेहिं इक्कीसाए तित्थयरेहिं इक्खागकुलसमुप्पन्नेहिं कासवगुत्तेहिं, दोहि अ हरिवंसकुलसमुप्पन्नहिं गोयसत्तेहिं, तेवीसाए तित्थयरेहिं विइक्कतेहिं ॥ समणे भगवं महावीरे चरमतित्थयरे पुवतित्थरनिट्ठेि माहणकुंडग्गामे नयरे उसभदत्तस्स माहणस्स कोडालसगुत्तस्स भारिआए देवानंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए पुवरत्तावरत्तकालसमयंसि हत्थुत्तराहिं नक्खणं जोगवा आहारवतीए, भववक्कंतीए सरीरक्कतीए, कुच्छिसि गब्भत्ताए, वर्कते ॥३॥
xoxoxoxoxoxoxoxoxoxoxox.

Page #69

www.kobatrth.org
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०१
षडारकाणां खरूपम् ।
॥१५॥
व्याख्या-तस्मिन् काले तस्मिन् समये, श्रमणो भगवान महावीरः ग्रीष्मस्य स्त्रीत्वं बहुत्वं च आर्यत्वात् । चतुर्थे मासे अष्टमे पक्षे आषाढसुदि "चट्ठीपक्खे णं ति" दिनरात्रिभ्यां अहोरात्रिभ्यां अहोरात्रस्य उभय- |पक्षत्वात् षष्ट्या अहोरात्रस्य रानी, कापि "छट्ठीदिवसे णं त्ति" पाठः, तत्र दिवसशब्देन तिधिग्ाह्या, तस्यां रात्री महाविमानात् च्युत्वा । परं कीहशात् महाविमानात्? । महान विजयो यन्त्र । तच तत् पुष्पोत्तरं च पुप्पोत्तरनामकं तदेव प्रवरेषु पुण्डरीकमिव उत्तमत्वात् । पुनः किंविशिष्टान् महाविमानात् । विंशतिसागरोपमस्थि-x तिकात् । “आउक्खएणं त्ति" देवसंबंधिनः आयुषः क्षयेण, "भव ति" भवस्य देवगतेःक्षण, "टिइक्वएणं" स्थितेराहारस्य वैक्रियशरीरे अवस्थानस्य वा क्षयेण "अणंतरं त्ति अन्तररहितं पश्चादित्यर्थः । “चर्य" देवसम्बन्धि शरीरं । 'चइत्ता" त्यक्त्वा, अथवा चयं च्यवनं "चिच्चा" कृत्वा, "इहेव जंबुद्दीवे" अस्मिन्नेव जम्बूद्वीपे नान्यस्मिन् , यतो जम्बूद्वीपा अन्ये असङ्ख्याताः सन्ति । भरतक्षेत्रे अस्यां अवसर्पिपयां सुषमसुषमानामके
प्रथमे अरे व्यतिक्रान्ते सति तत्स्वरूपं च इदम्-चतुष्कोटाकोटिसागरप्रमाणं, तत्र युगलकानां त्रिपल्यो*पमायुः त्रिक्रोशप्रमाणं शरीरम् , चतुर्थ दिने तुअरीकणमात्रम् आहारं गृह्णाति, २५६ पृष्ठकरंडकः (पांशुल्या) ४९ दिनानि यावत् अपत्यपालनां करोतीति ॥१॥ पुनः सुषमानामके द्वितीयेऽपि अरे व्यतीते सति तत्स्वरूपं चेदम्-त्रिकोटाकोटिसागरप्रमाणं, तत्र युगलकानां द्विपल्योपमायुः कोशद्वयं देहप्रमाणम् , तृतीयदिने बदरप्रमाणम् आहारं गृह्णाति, १२८ पृष्ठकरंडकः (पांशुल्यः) ६४ दिनानि यावत् अपत्यपालनां करोतीति ।।२॥
॥ १५ ॥

Page #70

तृतीये सुषमदुःषमानामके अरेऽपि व्यतीते सति तत्स्वरूपमिदम्-द्विकोटाकोटिसागरप्रमाणं तत्र युगलकानां एकपल्योपमायुः, एकक्रोशप्रमाणं शरीरम् , एकान्तरे आमलकप्रमाणं आहारं गृह्णाति, ६४ पृष्ठकरंडकः (पांशुल्यः) ७९ दिनानि यावत् अपत्यपालनां करोतीति ॥ ३ ॥ दुःषमसुषमानामके चतुर्थारके ४२ सहस्रवर्षेन्यूने एकसागरोपमकोटाकोटिमाने व्यतीते तत्स्वरूपमिदम्-४२ सहस्रवर्षन्यून-एककोटाकोटिसागरप्रमाणं तत्र मनुप्याणां एकपूर्वकोटिवर्षायुः ५०० धनुर्देहमानं नित्यं आहारं करोतीति ॥४॥ पञ्चमो दुःषमानामा अरः.. तत्वरूपमिदम्-२१ सहस्रवर्षप्रमाणं तत्र १०० वर्ष मनुष्याणां आयुः, सप्तहस्तदेहमानमिति ॥ ५ ॥ षष्ठो दुःषमदुःषमाभिधः अरः, तत्स्वरूपमिदम्-२१ सहस्रवर्षप्रमाणं १६ वर्षायुः (२० पाठान्तरे) नराणां एकहस्तप्रमाणं शरीरं मत्स्यमांसाहारी ॥६॥ इति उक्तं आरकाणां खरूपम् ॥ | अथ-"पंचहत्तरीए वासेहिं अद्धनवमेहिं अ मासेहि सेसेहि" कोऽर्थः? चतुर्थारकस्य तृतीया सप्तम्यर्थे । ततः * पञ्चसप्ततिवर्षेषु सार्द्धाष्टमासाधिकेषु सत्सु ७५ वर्षे सार्दाष्टमासा ८॥ एतावता श्रीमहावीरदेवस्यायुः ७२ वर्षाणि । ततः परं त्रिभिवः सार्धाष्टमासैश्च एकोननवतिपक्षरित्यर्थः चतुर्थारकः पूर्णो जातः । पुनरेकविंशतितीर्थकारेषु इक्ष्वाकुकुलसमुत्पन्नेषु काश्यपगोत्रेषु व्यतिक्रान्तेषु सत्सु, पुनर्रयोर्मुनिसुव्रतनेमिनाथयोहरिवंशकुलसमुत्पन्नयोगौतमगोत्रयोर्व्यतिक्रान्तयोः सतोः। एवं त्रयोविंशतितीर्थङ्करेषु व्यतिक्रान्तेषु सत्सु चरमतीर्थकरः पूर्वतीर्थङ्करेण श्रीऋषभदेवेन भरतस्य अग्रे निर्दिष्टः अयं मरीचिश्चतुर्विंशतितमतीर्थङ्करो भावीति कथितः ।
****XXXXXXX

Page #71

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०१
श्रीवीरस्य च्यवनकल्याणक।
ब्राह्मणानां "कुण्ड" आज्ञा यस्मिन् ग्रामे स ब्राह्मणकुण्डग्रामः, तस्मिन् ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य "कोडालस" इति नाना गोत्रस्य तस्य या भार्या देवानन्दानाम्नी "जालन्धर" इतिगोत्रा तस्याः कुक्षौ गर्भतया व्युत्क्रान्तः= उत्पन्न इत्यर्थः । कस्मिन समये ? । पूर्वरात्रश्चासी अपररात्रश्च स एव काललक्षणःसमयो न समाचारादिलक्षणः तत्र मध्यरात्रे इत्यर्थः । आर्षत्वात् एकरेफलोपः, अपरात्रशब्दोऽयं वा । 'अर्धे गते सर्व गतम् इति न्यायात् अपगता रात्रिः (यस्मात् सः) अपरात्रः । पुनः हस्तोत्तरानक्षत्रे चन्द्रेण सह योगमुपगते सति "आहारवकंतीए त्ति" आहारापक्रान्त्या=देवाहारपरित्यागेन अथवा आहारव्युत्क्रान्त्या अपूर्वाहारोत्पादेन मनुष्योचिताहारग्रहणेनेत्यर्थः । एवमन्यदपि पदद्वयं व्याख्येयम् ॥
ते णं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे तिन्नाणोवगए आवि होत्था, 'चइस्सामि' त्ति जाणइ, 'चयमाणे न जाणइ, 'चुएमिति जाणइ ॥ जं रयणिं च णं समणे भगवं महावीरे देवानंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए कञ्छिसि गम्भत्ताए वक्तंते, तं रयणि च णं सा देवाणंदा माणी सयणिजंसि सुत्तजागरा ओहीरमाणी ओहीरमाणी इमेएयारूवे, उराले, कल्लाणे, सिवे, धन्ने, मंगल्ले सस्सिरीए चउद्दस महासुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धा

Page #72

तं जहा-गय-वसह-सीह-अभिसेय-दाम-ससि-दिणयरं-झयं-कुंभं । पउमसर-सागरविमाण(भवण)रयणुच्चय-सिहिं च ॥ ४ ॥ तए णं सा देवाणंदा माहणी इमे एयारूवे उराले कल्लाणे सिवे धण्णे मंगल्ले सस्सिरीए चउद्दस महासुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धा समाणी, हट्टतुट्ठचित्तमाणंदिआ पीअमणा परमसोमणसिआ हरिसवसविसप्पमाणहियया धाराहयकलंबुगंपिव समुस्ससिअरोमकूवा सुमिणुग्गहं करेइ, सुमिणुग्गहं करित्ता सयणिज्जाओ अब्भुट्टित्ता अब्भुटेइ, अतुरिअमचवलमसंभंताए अविलंबिआए रायहंससरिसीए गईए, जेणेव उसभदत्ते माहणे, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता उसभदत्तं माहणं जएणं विजएणं वद्धावेइ, वद्धावित्ता सुहासणवरगया आसत्था वीसत्था करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए
अंजलिं कटु एवं वयासी ॥५॥ व्याख्या-श्रमणो भगवान महावीरो देवलोके गर्भेऽपि स्थितः त्रिज्ञानसहितोऽभवत् । तत्र यद्यपि देवानां पणमास शेषायुषां 'माल्यम्लानिः १ कल्पवृक्षप्रकंपः२ श्री ३ हीनाशो ४ वाससां चोपरागः ५। दैन्यं ६ तन्द्रा ७ कामरागां ८ गभङ्गौ ९ दृष्टान्ति १० उपधुश्चारतिश्च १२॥ इति भावा जायन्ते, तथापि तीर्थङ्करसुराः
XoxoKOKEKeXOXOXOXOXOXOK

Page #73

KO
कल्पसूत्र कल्पलता न्या०१
।॥१७॥
पुण्योत्कर्षात् कान्तिविज्ञानादिना युक्ता भवन्ति “चइस्सामि" च्यवनकालं भगवान् जानाति "चयमाणे" श्रीवीरस्य च्यवमानो न जानाति च्यवनस्य एकसमयकत्वात् । छद्मस्थज्ञानोपयोगस्य च जघन्यतोऽपि अन्तमौर्तिक
च्यवनत्वात् । "ज रयणि" यस्यां रजन्यां रात्रौ श्रमणो भगवान महावीरो देवानन्दायाः कुक्षौ अवतीर्णः । तस्यां रात्री कल्याणक। सा देवानन्दा शय्यायां सुप्तजागरा-नातिसुप्ता नातिजाग्रती "उहीरमाणी" वारंवार ईपन्निद्रांगच्छन्ती, कल्पटिप्पणकोक्तत्वात् । तृतीयनिद्रया प्रचलायमाना इमान् वक्ष्यमाणान् चतुर्दश १४ स्वप्नान् दृष्ट्वा प्रतिवुदा-जागरिता। किंविशिष्टान् स्वमान् ? । एतद्रूपान् एतदेव वर्णितलक्षणं रूपं येषां स्वमानां न कविकृतं न्यून अधिकं वा एतद्वपाःते तथा तान् । “उराले" उदारान-प्रधानान् , कल्याणानां शुभसमृद्धिविशेषाणां कारणत्वात् । कल्पं नीरोगत्वं वा "अणंति" गच्छन्ति कल्याणाः तान् कल्याणान् शिवान् उपद्रवोपशमहेतुत्वात् । धन्या धनावहत्वात् मङ्गले दुरितोपशमे साधुत्वात् माङ्गल्यान-सश्रीकान् सशोभान । तद्यथा तान् चतुर्दशखमान् | नामत आह-प्रथमस्वप्ने देवानन्दा गजं पश्यति। द्वितीये वृषभम् , तृतीये सिंह, चतुर्थे श्रीदेवीसम्बन्धिनं अभिषेकम् , पञ्चमे पुष्पदाम, षष्ठे शशिनं चन्द्रम् , सप्तमे दिनकर सूर्यम् , अष्टमे ध्वजम् , नवमे पूर्णकलशम्, दशमे पद्मसरोवरम् , एकादशे समुद्रम् , द्वादशे देवविमानम् । तत्रायं विशेष:-यः तीर्थङ्करो देवलोकादवतरति| तन्माता विमानं पश्यति । यस्तु नरकादागच्छति श्रेणिकादिवत् तन्माता भवनं प्रासादं पश्यति । चतुर्दशेच एते स्त्रमा विमानभवनयोरेकतरदर्शनात् । त्रयोदशे रत्नोञ्चरत्नभृतं स्थालम् , चतुर्दशे शिखिनं निममग्निम् ।

Page #74

ततश्चतुर्दश स्वप्नान् एतादृशान् दृष्ट्वा प्रतिवुद्धा समाना देवानन्दा ब्राह्मणी कीदृशी जाता? इत्याह-हृष्टा विस्मिता, तुष्टा-तोषवती, आनन्दितत्वात् । आनन्दितं चित्तं यस्याः सा चित्तानन्दिता, मकारःप्राकृतत्वात्, अथवा हृष्ट-विस्मितम् , तुष्टं तोषवत्-चित्तं यत्र तत्तथा, तद्यथा भवति एवं आनन्दिता। प्रीतिः आप्यायनं मनसि यस्याः सा प्रीतिमनाः परमं सौमनस्यं जातमस्याः सा, परमसौमनस्थिता हर्षवशेन विसर्पत-विस्तारयायि हृदयं यस्याः सा तथा, एकाथिकानि एतानि हर्षाधिक्यप्रतिपादनार्थत्वात् । धाराभिमेघवारिधाराभिः आहतं यत् कदम्पपुष्पं तदिव समुच्छसितानि उद्धषितानि रोमाणि कूपेषु-रोमरन्ध्रेषु यस्याः सा । अथ देवानन्दा एतादृशी सती किं करोति ? इत्याह-देवानन्दा ब्राह्मणी खमानां स्मरणं करोति, “विशिष्टफलादि विभावयतीत्यन्ये,” स्मरणं कृत्वा शय्यातः उत्तिष्ठति । अत्वरितं मानसौत्सुक्याभावेन, अचपलं कायतश्चापल्पस्याभावेन, असम्भ्रान्तया अस्खलन्त्या राजहंससदृशया गत्या कृत्वा, यत्र स्थाने ऋषभदत्तो ब्राह्मणः तत्र आगच्छति, आगत्य च ऋषभदत्तं ब्राह्मणं वापयति । केन कृत्वा ? जयेन, जयः परैः अनभिभूयमानता प्रतापवृद्धिश्च तेन, विजयः परेषां असहमानानां अभिभवः तेन । अथवा जयः स्वदेशे, विजयः परदेशे, वापयित्वा । भद्रासने उपविष्टा सती कीदृशी जाता?"आसत्या" आश्वस्ता, गतिजनितश्रमाभावात् । पुनः किंभूता?? "वीसत्था" विश्वस्ता सलोभाभावात् अनुत्सुका। पुनः किंभूता?। "सुहासनवरगया"=सुखेण सुखं * वा शुभंबा आसनवरं गता या सा, एवंविधा सती मस्तके अंजलिं-मुकुलितकमलाकारं कृत्वा एवं अवादीत्

Page #75

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०१
देवानन्दाखमदर्शन।
॥१८॥
किविशिष्ट अञ्जलिं ? करतलाभ्यां परिगृहीतं-आत्तम । पुनः किंविशिष्टं। शिरसि आवतः आवर्तनं | पादक्षिण्येन परिभ्रमणं यस्य स शिरस्यावतः तम् । पुनः किंविशिष्टं ? । दश नखा यस्मिन् स तम् । किं अवादीत् ? इत्याह
एवं खल्लु अहं देवाणुप्पिया ! अज्ज सयणिज्जसि सुत्तजागरा ओहीरमाणी ओहीरमाणी इमे एयारूवे उराले जाव सस्सिरीए चउद्दस महासुमिणे पासित्ता गं पडिबुद्धा। तं जहा-गय जाव-सिंहिं च ॥ ६॥ एएसिं णं देवाणुप्पिया ! उरालाणं जाव चउद्दसण्हं महासुमिणाणं के मपणे कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ ? तए णं से उसभदत्ते माहणे देवाणंदाए माहणीए अंतिए एअमटुं सुच्चा निसम्म हतु जाव हिअए धाराहयकयंवपुप्फगं पिव समुस्ससियरोमकूवे सुमिणुग्गहं करेइ, करिता ईहं अशुपविसइ, इहं अणुपविसित्ता अप्पणो साभाविएणं मइपुव्वएणं बुद्धिविण्णाणेणं तेसिं सुमिणाणं अत्युग्गहं करेइ, अत्थुग्गहं करित्ता देवाणंदं माहणिं एवं वयासी ॥७॥ व्याख्या-सूत्रं सुगमम् , नवरं हे देवानुप्रिय सुभग! अथवा देवानपि अनुरूपं प्रीणातीति देवानुप्रियः, तस्य
॥१८॥

Page #76

KOKOKOKEKeXOXOXOXOKeXO-KO
सम्बोधनं हे देवानुप्रिय ! 'मन्ये' इति वितर्कार्थे निपातः। एतेषां खमानां को मन्ये कल्याणफलवृत्तिविशेषो भविष्यति ? । ततः ऋषभदत्तब्राह्मणो देवानन्दासमीपे एतं अर्थ श्रुत्वा-श्रोत्रेण आकर्ण्य, निशम्य-हृदयेन अवधार्य, हृष्टतुष्टादिविशेषणोपेतो जातः । ततः किं करोति ? इत्याह-ऋषभदत्तः खनावग्रहं अर्थावग्रहतः करोति । तत ईहां तदर्थपर्यालोचनलक्षणां अनुप्रविशति । ततः आत्मसम्बन्धिना स्वाभाविकेन-सहजेन, मतिपूर्वकेण आभिनिबोधिकप्रभावेण बुद्धिविज्ञानेन । तत्र मतिः अप्राप्तविषया, बुद्धिः साम्प्रतदर्शिनी, विज्ञानं अतीताऽनागतवस्तुविषयम् , तेन तेषां स्वमानां अर्थावग्रहं स्वमफलनिश्चयं करोति, कृत्वा च देवानन्दां इत्यवादीत् । किं अवादीत् ? तदाह
उराला णं तुमे देवाणुप्पिए! सुमिणा दिवा, कल्लाणा सिवा धन्ना मंगल्ला सस्सिरिआ आरोग्ग-तुट्ठि-दीहाउ-कल्लाण-मंगल्लकारगाणं तुमे देवाणुप्पिए ! सुमिणा दिट्ठा, तं जहाअत्थलाभो देवाणुप्पिए ! भोगलाभो देवाणुप्पिए ! पुत्तलाभो देवाणुप्पिए ! सुक्खलामो देवाणुप्पिए ! एवं खलु तुमं देवाणुप्पिए ! नवण्हं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं अट्ठमाणं राइंदिआणं विइक्ताणं सुकुमालपाणिपायं अहीणपडिपुन्नपंचिंदियसरीरं लक्खणवंजणगुणोववेअं
KORKarkekarke XXXOKEKOKS
कल्प०४

Page #77

कल्पसूत्रं
कल्पलता व्या० १
॥ १९ ॥
•X X X XXXX X X *•*•*•
माणुम्माणपमाणपडि पुन्न सुजायसवंगसुंदरंगं ससिसोमाकारं कंतं पिअदंसणं सुरूवं देवकुमारोवमं दारयं पयाहिसि ॥ ८ ॥
व्याख्या-हे देवानुप्रिये ! त्वया उदारादि विशेषणोपेताः खमा दृष्टाः पुनः आरोग्यं = नीरोगता, तुष्टिः = सन्तोषः दीर्घायुः चिरंजीवित्वं तेषां कारकाः स्वप्ना दृष्टाः । अथ तेषां फलमाह - हे देवानुप्रिये ! अर्थ-लाभादयः तव भविष्यन्ति इति शेषः । पुनः एवंरूपान् उक्तफलसाधनसमर्थान् स्वप्नान् त्वं दारकं पुत्रं प्रजनिष्यसीति सम्बन्धः । परं कदा ? । नवसु मासेषु प्रतिपूर्णेषु । पुनः अर्ध अष्टमं येषु रात्रिदिवसेषु = अहोरात्रेषु एतावता नवमासेषु सार्व सप्तदिनेषु च गतेषु किंविशिष्टं पुत्रं ? । सुकुमारपाणिपादं सुकुमारौ पाणिपादौ हस्तचरणौ यस्य तं । पुनः किंविशिष्टं पुत्रं ? । अहीनानि लक्षणतः प्रतिपूर्णानि स्वरूपतः पञ्चेन्द्रियाणि यस्मिन् तत् तथाविधं शरीरं यस्य तम् । पुनः किंविशिष्टं पुत्रम् ? । लक्षणानि स्वस्तिकचक्रादीनि इह सामान्यपुरुषाणां मध्ये उत्तमनरस्य ३२ लक्षणानि भवन्ति । तद्यथा-यस्य नख १ चरण २ हस्त २ जिव्हा ४ ओष्ट ५ तालु ६ लोचनान्तानि ७ रक्तानि भवन्ति, स सप्ताङ्गलक्ष्मीं भजति । यस्य कक्षा १ हृदय २ हनु ३ नासिका ४ नख ५ मुखानि ६ उन्नतानि भवन्ति तस्य उन्नतयो जायन्ते । पुनर्यस्य दन्त १ त्वक् २ केश ३ अङ्गुलीपर्व ४ नखाः ५ सूक्ष्मा भवन्ति, तस्य धनं प्रभूतं स्यात् । पुनर्यस्य अक्षि १ स्तनान्तर २ नासा ३ हनु ४ भुजाः ५ दीर्घा
SEXKO
द्वात्रिंशलक्षणानि ।
॥ १९ ॥

Page #78

*-*-*-*-**->
भवन्ति, स दीर्घायुः स्यात् । पुनर्यस्य भाल १ हृदय २ मुखानि ३ विस्तीर्णानि भवन्ति स राजा स्यात् । पुनर्यस्य ग्रीवा १ जना २ पुरुषचिन्हं ३ लघु स्यात्, सोऽपि राजा स्यात् । पुनर्यस्य स्वर १ नाभि २ सत्त्वानि ३ गम्भीराणि भवन्ति, स सप्तसमुद्रान्तपृथ्वीपतिः स्यात् इति ३२ लक्षणानि प्राकृतमनुष्याणाम् । बलदेववासुदेवानां एकशतं अष्टौ च लक्षणानि भवन्ति । चक्रवर्तितीर्थङ्कराणां तु एकसहस्रं अष्टौ च लक्षणानि भवन्ति, यानि हस्तपादादौ स्फुटं प्रकटतया दृश्यन्ते । व्यञ्जनानि मष-तिलकादीनि तेषां गुण: = प्रशस्तता, तेन उपपेतम् उप १ अप २ त ३ इति शब्दत्रयस्य स्थाने शकन्ध्वादिदर्शनात् उपपेतं इति स्यात् । यद्वा सहजं लक्षणं पञ्चाद्भवं व्यञ्जनं, गुणाः = सौभाग्यादयः तैः सहितम् । पुनः किंविशिष्टं पुत्रम् ? | मानेन १ उन्मानेन २ प्रमाणेन ३ च प्रतिपूर्णानि = अन्यूनानि सुजातानि= सुनिष्पन्नानि सर्वाण्यङ्गानि शिरःप्रभृतीनि यस्मिन् तत् तथाविधं सुन्दरं अ-शरीरं यस्य स तम् । तत्र जलभृतकुण्डिकायां यस्मिन् नरे प्रविष्टे जलस्य द्रोणो बहिः पतति स मानोपेतः । द्रोणमानं यथा-द्विशतषट्पञ्चाशत् २०६ पलप्रमाणं द्रोणमानं ॥ १ ॥ तथा यस्तुलारूढोऽर्ध भारं तुलति स उन्मानोपेतः । भारमानं यथा-षभिः सर्षपैरेको यवः, त्रिभिर्यवैरेको गुञ्जः स्यात् । त्रिभिर्गुञ्जाभिः एको वल्लः स्यात्, षोडशभिर्वलैः एकः गद्याणः स्यात्, दशभिर्गद्याणैरेकं पलं स्यात् पलानां सांर्धशतेन मणः स्यात् दशभिर्मणैः एका धटिः स्यात्, दशभिर्धटिभिः एको भारः स्यात् ।
१. जलदोणमद्धभारं, सुमुहाई समूसिओ जो न च ओ । माणुम्माणपमाणं, तिविहं खलु लक्खणं नेयं || १ || संदेहवि० ।

Page #79

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०१
द्वात्रिंशलक्षणानि ।
॥२०॥
एवं यः अर्धभारं तुलति स उन्मानोपेतः, ॥२॥ तथा यः खाङ्गलेन अष्टोत्तरशतोचो भवेत् स प्रमाणोपेतः *॥३॥ सुमुखात् द्वादशाङ्गुलप्रमाणात् देहं नवगुणं, [अष्टोत्तरर्शतमंगुलानां भवति ] शेषपुरुषलक्षणमेतत्
तीर्थङ्करास्तु विंशत्यङ्गुलशतमाना भवन्ति । तेषां हि मस्तके द्वादशाङ्गुलं उष्णीपं भवति । पुनः किंविशिष्टं पुत्रम् ? । शशिवत्-चन्द्रवत् सौम्याकारो यस्य स तम् । पुनः किंविशिष्टं पुत्रं । कान्तं-कमनीयं अत एवं द्रष्टणां मियं दर्शनं यस्य स तं, अत एव सुरूपं शोभनरूपं । पुनः स पुत्रः कीदृशो भावी ? तदाहसेऽविय णं दारए उम्मुक्कवालभावे, विष्णायपरिणयमित्ते, जोवणगमणुपत्ते, रिउक्वेअजउवेअ-सामवेअ-अथवणवेअ-इतिहासपंचमाणं, निग्घंटुछट्ठाणं संगोवंगाणं, सरहस्साणं चउण्हं बेआणं सारए, पारए, धारए, सडंगवी, सद्वितंतविसारए, संखाणे, सिक्खाणे, सिक्खाकप्पे, वागरणे, छदे, निरुत्ते, जोइसामयणे, अण्णसु य बहुसु बंभण्णएसु, परिवायएसु नएसु सुपरिनिट्ठिए आविभविस्सइ ॥ ९॥ तं उराला गं तुमे देवाणुप्पिए ! सुमिणादिट्ठा जाव-आरोग्ग-तुट्ठि-दीहाउय-कल्लाण-मंगलकारका णं तुमे देवाणुप्पिए सुमिणा दिट्ठ
गुवूहइ ॥१०॥
॥२०॥

Page #80

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
व्याख्या-सोऽपि बालक उन्मुक्तबालभावः सातोऽष्टवर्षः, पुनर्विज्ञातं-विज्ञानं परिणतमानं यस्य सः। कापि "विणयेति"पाठः, तत्र विज्ञ एव विज्ञका, सचासौ परिणतमात्रश्च फलादिषु इति गम्यम् । पुनः यौवनकमनुप्राप्तः सन् । एतेषां ऋग्वेद १ यजुर्वेद २ सामवेद ३ अथर्वण ४ वेदानाम् , अत्र प्राकृतत्वात् षष्ठीलोपः। किंविशिष्टानां वेदानाम् ? । इतिहासपुराणं पञ्चमं येषां ते। पुनः किंविशिष्टानां वेदानां निघण्टुर्नाममाला षष्ठा येषां ते। पुनः किंभूतानां वेदानाम् । साङ्गोपाङ्गानां अझैः उपाङ्गैश्च सहितानाम् । तत्र अङ्गानि-शिक्षा १ कल्प २ व्याकरण ३ छन्दो ४ ज्योति ५ निरुक्तयः ६षडिति, उपाङ्गानि-तेषां एव अङ्गानां प्रपश्चनपराः प्रबन्धाः। किंभूतानां । वेदानाम् ? । सरहस्यानांऐदंपर्यसहितानाम् , सारका अध्यापनेन प्रवर्तकः स्मारको वा विस्मृतस्य मारणात् । पुनः पारगः पर्यन्तगामी, धारक अधीतान् धारयितुं क्षमः। कचित् “वारए" इति पाठः, तत्र-वारका, अशुद्धपाठनिषेधात् । पुनः षडङ्गवित्-शिक्षादि विचारका, ज्ञानार्थे तु पौनरुत्तयं न स्यात् । पुन: षष्टिरास्तब्रिता अत्रेति षष्टितन्त्रम् कापिलीयशास्त्रम् तत्र विशारदः। पुनःसंख्याने संकलितव्यवकलितादिगणितस्कन्धे । "सिक्खाणे"त्ति शिक्षामणतिम्प्रतिपादयति शिक्षाणं-आचारशास्त्रम् , तत्र शिक्षा च अक्षरखरूपनिरूपकं शास्त्रम् , कल्पश्च यज्ञादिसमाचारीवाचकं चेति शिक्षाकल्पम् । तत्र पुनः व्याकरणे शन्दलक्षणशास्त्रे, छन्दसिपद्यलक्षणनिरूपकशास्त्रे, निरुक्ते पदभञ्जने । पुनः ज्योतिषां अयने ज्ञाने ज्योति शास्त्रेषु इत्यर्थः । अन्येष्वपि यहुषु ब्राह्मणकेषु वेदव्याख्यानरूपेषु ब्राह्मणसंबन्धिषु ब्राह्मणहितेषु वा परिव्राजकदर्शनप्रसिद्धेषु नयेषु
पुनः पावरहस्यानां ऐदंपर्यापडिति, उपा

Page #81

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० १
॥ २१ ॥
आचारेषु न्यायशास्त्रेषु वा परिनिष्ठितः सुनिष्णातश्वापि भविष्यति । पुनर्विस्तरतः शास्त्रनामानि - ब्रह्मपुराण १ अम्भोरुहपुराण २ विष्णुपुराण ३ वायुपुराण ४ भागवतपुराण ५ नारदपुराण ६ मार्कण्डेयपुराण ७ अग्निदैवतपुराण भविष्यत्पुराण ९ ब्रह्मविवर्तपुराण १० लिङ्गपुराण ११ वराहपुराण १२ स्कन्दपुराण १३ वामनपुराण १४ मत्स्यपुराण १५ कूर्मपुराण १६ गरुडपुराण १७ ब्रह्माण्डपुराण १८ इति अष्टादशपुराणानि तेषां ज्ञाता भवियति । पुनः मानवीस्मृति १ आत्रेयीस्मृति २ वैष्णवीस्मृति ३ हारीतीस्मृति ४ याज्ञवल्कीस्मृति ५ उशनसी स्मृति ६ आङ्गिरसीस्मृति ७ यामीस्मृति ८ आपस्तम्बीस्मृति ९ सांवतस्मृति १० कात्यायनीस्मृति १९ वाईस्पतीस्मृति १२ पाराशरीस्मृति १३ शाङ्खीस्मृति १४ दाक्षीस्मृति १५ गौतमीस्मृति १६ शान्तानपीस्मृति १७ वैशिष्ठीस्मृति १८ इति अष्टादशस्मृतयः तासामपि ज्ञाता भविष्यति । पुनः ऐन्द्रव्याकरण १ पाणिनिव्याकरण १२ जैनेन्द्रव्याकरण ३ शाकटायनव्याकरण ४ आपिशलीव्याकरण ५ चान्द्रव्याकरण ६ सरखतीकण्ठाभरणव्याकरण ७ बुद्धिसागरव्याकरण ८ विश्रान्तविद्याधरव्याकरण ९ भीमसेनव्याकरण १० कालापकव्याकरण ११ मुष्टिव्याकरण १२ शैवव्याकरण १३ गौडव्याकरण १४ नन्दिजयोत्पलव्याकरण १५ सारखतत्र्याकरण १६ सिद्धमव्याकरण १७ जयहेमव्याकरणेति १८ अष्टादश व्याकरणानि तेषामपि ज्ञाता भविष्यति । पुनः शिक्षा १ कल्प २ व्याकरण ३ च्छन्दो ४ ज्योतिष ५ निरुक्ति ६ इति ६ षडङ्गानि । वेदाः एवं १० मीमांसा ११ तर्कविद्या १२ धर्म्मशास्त्र १३ पुराण १४ इति चतुर्दश विद्याः, नासामपि ज्ञाता भविष्यति । पुनरपि ऋषभ
सर्वशास्त्रज्ञातृत्वम् ।
॥ २१ ॥

Page #82

EXXX
दत्तः किं करोति? इत्याह-'हे देवानुप्रिये! त्वया प्रधानाः खमा दृष्टाः' इति कृत्वा इति भणित्वा, वारं |२ खमान अनुबृंहतिअनुमोदयति । अथ देवानन्दा किं करोति? इत्याह
तएणं सा देवाणंदा माहणी उसभदत्तस्स अंतिए एअमटुं सुच्चा निसम्म हट्ठतुट्ठ जाव हियया जाव करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु उसभदत्तं माहणं एवं वयासी ॥ ११ ॥ एवमेयं देवाणुप्पिआ! तहमेयं देवाणुप्पिआ ! अवितहमेयं देवाणुप्पिा ! असंदिद्धमेयं देवाणुप्पिआ! इच्छियमेअंदेवाणुप्पिा! पडिच्छिअमेअं देवाणुप्पिआ! इच्छियपडिच्छियमेअं देवाणुप्पिआ ! सच्चे णं एसमटे, से जहेयं तुन्भे वयहत्ति कटु ते सुमिणे सम्म पडिच्छइ पडिच्छित्ता उसभदत्तेणं माहणेणं सद्धिं उरालाई माणुस्सगाई भोगभोगाई भुंजमाणी विहरइ ॥ १२ ॥
व्याख्या-"तएणं सा देवाणंदा-" ततः सा देवानन्दा ब्राह्मणी ऋषभदत्तस्य समीपे एतं अर्थ श्रुत्वा हृष्ट*तुष्टा सती मस्तके अञ्जलिं कृत्वा ऋषभदत्तस्य एवं अवादीत-हे देवानुप्रिय! त्वया यदुक्तं तत् मम एवमेतत् इति प्रतिवचने प्रत्ययाविष्करणम् । एतदेव स्फुटयति पुन: "तहमेयं” तथैव एतद्यथा भवन्तः प्रतिपाद
FoXXXXXXXXXXX

Page #83

www.kobatrth.org
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०१
केन्द्रकम् ।
॥ २२॥
यन्ति, अनेन अन्वयः तद्वचनसत्यता उक्ता । पुनः अवितथमेतत्, व्यतिरेकाभावात् । पुनः असन्दिग्धमेतत्, सन्देहाभावात् । अत एव इष्ट ईप्सितं वा ममैतत् । पुनः प्रतीष्ट प्रतीप्सितं वा अभ्युपगतं युष्मन्मुखात्न आगृहीतं वा धर्मद्वययोगोऽत्यन्ताऽऽदरख्यापकः सत्योऽयं अर्थोऽयं यूयं वदथ, इति कृत्वा तान् स्वमान् सम्यक् प्रतीच्छति । ततः ऋषभदत्तेन ब्राह्मणेन समं भोगाहा भोगा भोगभोगाः, तान् भुखमाना विहरति ।। प्राकृतत्वात् नपुंसकत्वम् । अथ तस्मिन् समये किं जातं ? इत्याह
तेणं कालेणं तेणं समएणं सके देविदे देवराया वजपाणी पुरंदरे सयकऊ सहस्सखे मघवं पागसासणे दाहिणवलोगाहिबई बत्तीसविमाणसयसहस्साहिबई एरावणवाहणे सुरिंदे अरयंबरवत्थधरे आलइअमालमउडे नवहेमचारुचित्तचंचलकुंडलविलिहिजमाणगल्ले महिहिए महजुइए महाबले महायसे महाणुभावे महासुक्खे भासुरबुंदी पलंबवणमालधरे सोहम्मे कप्पे सोहम्मवडिसए विमाणे सुहम्माए सभाए सकसि सीहासणंसि, से णं तस्य वत्तीसाए विमाणवाससयसाहस्सीणं, चउरासीए सामाणिअसाहस्सीणं, तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं, चउण्हं लोगपालाणं, अट्ठण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं, तिण्हं परिसाणं, सत्तण्हं अणी
२२॥

Page #84

आणं, सत्तण्हं अणीआहिवईणं, चउण्हं चउरासीए आयरक्खदेवसाहस्सीणं, अन्नेसिं च वहणं सोहम्मकप्पवासीणं वेमाणिआणं देवाणं देवीण य आहेवच्चं पोरेवच्चं सामित्तं भहित्तं महत्तरगत्तं अणाईसरसेगावचं कारेमाणे पालेमाणे महयाहयनदृगीयवाइअतंतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुपडहवाइयरवेणं दिवाइं भोगभोगाइं भुंजमाणे विहरइ ॥ १३॥ व्याख्या-"तणं कालेणं ति” तस्मिन् काले, तस्मिन् समये शक्रस्य आसनविशेषस्य अधिष्ठाता (स्वामी)। ततः शक्रः देवानां मध्ये परमैश्वर्यात् इन्द्र इति देवेन्द्र देवेषु राजा, कान्त्यादिभिः अधिकं विराजमानत्वात् इति देवराजः, वज्रं पाणी-हस्ते यस्य स वज्रपाणिः । असुरादिपुराणां दारणात्-विदारणात् इति पुरन्दरः। शतं क्रतवो अभिग्रहविशेषाः पश्चमप्रतिमानां कार्तिकभवे यस्य स शतक्रतुः। कार्तिकश्रेष्ठिसम्बन्धस्तु एवम्पृथिवीभूषणं नाम पुरम् , प्रजापालो राजा कार्तिकनामा श्रेष्ठी राजमान्यो महर्द्धिकः परमजैनश्रावकः, तेन श्रेष्ठिना श्राद्धप्रतिमानां शतं कृतम्, तेन शतक्रतुरिति लोके प्रसिद्धिर्जाता । अन्यदा मासोपवासी गैरिकनामा परिव्राजकः समागतः। सर्वोऽपि राजादिको नगरलोकः परमभक्तो जातः, परं कार्तिकः श्रावकः तेन गैरिकं न मन्यते, तद्वृत्तान्तं ज्ञात्वा, गैरिको रुष्टो राजानं प्राह-हे राजन् ! अहं तव गृहे पारणं तदा करोमि यदा कार्तिकश्रेष्ठी मम भुञ्जानस्य परिवेषयति। तदा राजा श्रेष्ठिगृहे गतः, श्रेष्ठिना सत्कृत्य प्रयोजनं पृष्टः राजा प्राह

Page #85

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० १ ॥ २३ ॥
'हे भ्रातः ! हे महाश्रेष्ठिन् । मम गुरुः गैरिकतापसः तं त्वं परिवेषणेन भोजय ।' श्रेष्ठी प्राह-'अहं सम्यक्त्वघारी श्रावको न मम योग्यता, परं तव पुरवासित्वात् "रायाभिओगेणं” इति आगारसद्भावाच्च करिष्यामि' इति अङ्गीकृत्य, राज्ञो गृहे आगत्य, क्षैरेषी परिवेषयित्वा भोजितः । स च (गैरिकतापसः) भुञ्जानो निजाङ्गुल्या पृष्टोऽसीति श्रेष्ठिनं निर्भर्त्सयति स्म । श्रेष्ठी च तदा चेतसि चिन्तितवान्-'अहो ! यदा मया दीक्षा न गृहीता, तदा इयं मम हीलना जाता । ततः श्रीमुनिसुव्रतस्वामिसमीपे अष्टाधिकसहस्रवणिक्पुत्रैः सार्धं दीक्षा गृहीता । द्वादशाङ्गानि पठित्वा, द्वादशवर्षाणि दीक्षां पालयित्वा सौधर्मे प्रथमदेवलोके इन्द्रो जातः । गैरिकतापसश्च मृत्वा इन्द्रस्य ऐरावणवाहनत्वेन जातः इन्द्रं दृष्ट्वा पलायितः । इन्द्रेण धृतः इन्द्रोऽधिरूढः तदा मस्तकद्वयं चक्रे । इन्द्रेणापि रूपद्वयं कृतम्, एवं तेन मस्तकचतुष्टयं इन्द्रेणापि रूपचतुष्टयं ततोऽवधिना | ज्ञात्वा तर्जितः इन्द्रेण-' रे ! न जानासि त्वं गैरिको मम वाहनत्वेन जातः । ॥ इति कार्तिकश्रेष्टिकथा ॥
पुनः इन्द्रः कीदृशोऽस्ति ? “सहस्सक्खे” सहस्राक्षः, पञ्चमत्रिशतानि सन्ति तेषां प्रत्येकं अक्षिद्वय सद्भावात् सहस्रनेत्राणि तानि इन्द्रस्य राजकार्ये अक्षीणीव व्याष्टतानि सन्ति । पुनः कीदृशः ? मघवा । मघाः देवविशेषाः वा वशे सन्ति यस्य सः । पुनः कीदृशः ? "पागसासणे" पाकाः = वलवन्तोऽरयः, पाको वा (दैत्य) दानव विशेषः, तान् तं वा शास्ति । पुनः कीदृशः ? दक्षिणार्धलोकाधिपतिः । मेरोः दक्षिणतः सर्वस्य तदायत्तत्वात् । पुनः | कीदृशः १ ३२ द्वात्रिंशलक्ष विमानाधिपतिः । पुनः किंभूतः ? “ऐरावण" ऐरावणरूपः सुरो वाहनं यस्य सः । पुनः
1-01-10
कार्तिक
श्रेष्ठि
कथानकम् ।
॥ २३ ॥

Page #86

कीदृशः १ "सुरिंदे" सुराणां इन्द्रः आह्लादकत्वात् । पुनः किंभूतः ? अरजांसि = निर्मलानि अम्बर-वस्त्राणि स्वच्छतया आकाश सदृशानि वस्त्राणि घरति । पुनः कीदृश: ? "आलइय मालमउडे" आलिङ्गि यथास्थानं स्थापितौ माला-मुकुटौ येन सः । पुनः कीदृशः १ नवाभ्यामिव हेम्नः सत्काभ्यां चारुभ्यां आश्चर्यकारिभ्यांचंचलाभ्यां इतस्ततः चलनरूपाभ्यां कुंडलाभ्यां विलिष्यमानौ गल्लौ यस्य सः । पुनः किंभूतः ? । “महड्डीए" महती ऋद्धिः छत्रादिराजचिन्हरूपा यस्य सः । “महज्जुई" महती द्युतिः कान्तिः आभरणादीनां द्युतिर्वा समग्रोचितवस्तुप्राप्तिर्यस्य सः "महबले " महत् बलं यस्य सः । "महायसे " महान्यशो यस्य सः । “महाणुभावे" महान् अनुभावः = प्रभावो यस्य सः । "महसुक्खे” महद्देवसम्बन्धि सौख्यं यस्य सः । “भासुरबोंदी" भासुरा - दीप्तिमती योंदिः - वपुः यस्य सः । “पलंबवणमालधरे" प्रलम्बा वनमाला = आभरणविशेषः पादान्तलम्बिनी पञ्चवर्णा पुष्पमाला यस्य सः । ईदृशः सन् सौधर्मे देवलोके सौधर्मावतंसके विमाने सुधमांसभायां शक्रे सिंहासने स इन्द्रः, 'णं' वाक्यालङ्कारे तत्र आर्षत्वात् स्त्रीत्वं, ३२ लक्षविमानानां, ८४ सहस्रसामानिकसुराणां तथा ३३ त्रयस्त्रिंशानां देवानां पूज्यस्थानीयानां मत्रिकल्पानां वा । तथा चतुर्णां सोन १ यम २ वरुण ३ कुबेराणां ४ लोकपालानां, तथा अष्टानां अग्रमहिषीणां पद्मा १ शिवा २ शची ३ अंजू ४ अमला ५ अप्सरा ६ नवमिका ७ रोहिणी ८ नाम्नीनां सपरिवाराणां तथा तिसृणां पर्षदां-अभ्यन्तर १ मध्यम २ बाह्य ३ रूपाणां तथा सप्तानां अनीकानां गन्धर्व १ नट २ हय ३ गय ४ रह ५ भड ६ वसह ७ रूपार्णा,
*By-By-BY-3-07-BY-XCXXX

Page #87

X
कल्पसूत्र कल्पलता न्या०१
॥२४॥
तदपि पोषकत्वं विनाप तच स्वामिमान्यजनपन्यत आरक्षकेगापि किया
पुनः ससानीकाधिपतीनां, तथा चतुरशीतयः सहस्राः आत्मरक्षकदेवाः चतुर्दिश वर्तन्ते । ततः ३६ सहस्रा- श्रीमहावीरविकलक्षनयमितानां अङ्गरक्षकदेवानां अन्येषां च बहूनां सौधर्मकल्पवासिनां वैमानिकानां देवानां देवीनां दर्शनम् । च "आहेवचं" अधिपतिकर्म-रक्षां । एतत् सामान्यत आरक्षकेणापि क्रियते, अत आह-"पोरेवच्चं"| पौरावर्त्य, सर्वाग्रेसरत्वम् । तच स्वामिमान्यजनेऽपि स्यात्, अत आह-“सामित” खामित्वं नायकत्वम् ।। तदपि पोषकत्वं विनापि हरिणयूधाधिपस्येव स्यात्, अत आह-"भहितं" भर्तृत्वं पोषकत्वम् । अतर आह-"महत्तरगत्तं" गुरुतरत्वम् । तदपि आज्ञाविरहितः आज्ञाविकलस्थापि, यथा कस्यचित् वणिजा खदासदासीवर्ग प्रति स्यात्, अतः आह-"आणाईसरसेणावच्चं" आज्ञया ईश्वरः आज्ञेश्वरः सेनायाः पतिः तस्य कर्म आज्ञेश्वरसेनापत्यं खसैन्यं प्रति अद्भुतं आज्ञाप्राधान्यं इत्यर्थः । “कारेमाणे" कारयन् नियुक्तः, "पालेमाणे" पालयन् स्वयमेव, एतादृशः सन् कि कुर्वन् आस्ते ? अत आह-"महता रवेण" इति योगः, अहतं अव्यवच्छिन्नं यन्नाव्यं तत्र यहीतं यानि च वादित्राणि तत्री-वीणा-तलताला-हस्तस्फोटरवाः, यदा तला: हस्ताः, ताला-कांसिकाः। “तुड़ियत्ति" शेषतर्याणि घनमृदगो मेघध्वनिमर्दलः यच पटुपटहवादितं ।। ततः कर्मधारयगर्भो द्वन्दूः, ततश्च तेषां यो रवः तेन दिव्यानि देवजनोचितानि भोगभोगानि, आपत्वात्
॥२४॥ नपुंसकत्वम् । भुञ्जानो विहरति आस्ते इति ॥ पुनः स किं कुर्वन् ? इत्याह
इमं च णं केवलकप्पं जंबुद्दीवं दीवं विउलेणं ओहिणा आभोएमाणे २ विहरइ, तत्थणं समणं

Page #88

भगवं महावीरं जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे दाहिणड्डभरहे माहणकुंडगामे नयरे उसभदत्तस्स माहणस्स कोडालसगुत्तस्स भारियाए देवाणंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए कुच्छिसि गब्भत्ताए वकंतं पासइ, पासित्ता हट्टतुट्ठचित्तमाणदिए गंदिए परमानंदिए पीअमणे परमसोमणस्सिए हरिसवसविसप्पमाणहियए धाराहयनीवसुरभिकुसुमचंचुमालइयऊससियरोमकूवे विकसियवरकमलनयणवयणे पयलियवरकडगतुडियकेऊरमउडकुंडलहारविरायंतवच्छे पालंचपलंबमाणघोलंतभूसणधरे ससंभमं तुरिअं चवलं सुरिंदे सीहासणाओ अब्भुटेइ, अब्भुद्वित्ता पायपीढाओ पञ्चोरुहइ, पञ्चोरुहिता वेरुलियवरिट्ठरिटुंजणनिउणोवि (वचि)अमिसिमिसिंतमणिरयणमंडिआओ पाउयाओ ओमुअइ, ओमुइत्ता एगसाडिअं उत्तरासंगं करेइ, करित्ता अंजलिमउलिअग्गहत्थे तित्थयराभिमुहे सत्तट्ठ पयाइं अणुगच्छइ, सत्तटु पयाई अणुगच्छित्ता वामं जाणुं अंचेइ, अंचित्ता दाहिणं जाणुं धरणियलंसि साहहु तिक्खुत्तो मुद्धाणं धरणियलंसि निवेसेइ, निवेसित्ता ईसिं पञ्चुन्नमइ, पञ्चुण्णमित्ता कडगतुडिअर्थभिआओ
XokeXXXXXXeKOXXo
कल्प०५

Page #89

कल्पसूत्रं
कल्पलता
व्या० १
।। २५ ।।।।
आओ साहरेइ, साहरिता करपलपरिग्गहिअं दसनहं सिरसावतं मत्थए अंजलिं कट्टु एवं वयासी ॥ १४ ॥
व्याख्या - अथ इन्द्रः इमं जम्बूद्वीपं केवलकल्पं सम्पूर्ण विस्तीर्णेन अवधिज्ञानेन " आभोएमाणे" आभोगयन् पश्यन् विहरति आस्ते, तत्प्रस्तावे जम्बूद्वीपे दक्षिणभरतार्थे ब्राह्मणकुण्डग्रामे ऋषभदत्तस्य भार्यायाः | देवानन्दाया कुक्षौ भगवन्तं अवतीर्णं पश्यति, दृङ्का च हृष्टः तुष्टः नन्वितः समृद्धितरतां प्राप्तः, परमानन्दितोऽतीवसमृद्धिभावं गतः, धाराहूतं यत् नीपस्य = कदम्बस्य सुरभिकुसुमं तदिव "चंचुमालयत्ति" पुलकितो अन एव " ऊससियत्ति" उच्छ्रितरोमकूपश्च यः स तथा पुनः विकसितानि उत्कुलानि भगवनोऽवतरणात् उत्पनात् आनन्दात् वरकमलवत् आननं नयने च यस्य । पुनः प्रचलितानि सम्भ्रमात् कंपितानि वराणि कटकानि= कङ्कणानि, त्रुटिकाथ-वाहरक्षिकाः, केयूराणि= बाहुमूल भूषणानि च यस्य मुकुटं च किरीटं च कर्णाभरणे कुण्डले यस्य । पुनः हारविराजद्वक्षाः, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः । पुनः प्रालम्यो चुंबन मुक्तामयं प्रालम्बमानं "घोलंत" दोलायमानं भूषणं = आभरणं धारयति यः सः । तथा ससम्भ्रमं सादरं सोत्सुक्यं "तुरिअ" वेगवच या स्वादेवं सुरेन्द्रः सिंहासनात् अभ्युत्तिष्टति ततः पादपीठात् अवतरति उत्तरति, ततः पाके अबप्रति। परं पादुके कीडशे स्तः ? इत्याह-वैर्येण मध्यवर्तिना वरिष्ठे रिवाजने रत्नविशेषौ भयोः ते । द निपुणेन शिल्पिना "ओविअत्ति" परिकर्मिते । पुनः " मिसिमिलित " अत एव चिकिचिकायमाने । पुनः
SABDANK K
श्रीमहावीर
दर्शनम् ।
| ॥ २५ ॥

Page #90

मणिभिः चन्द्रकान्तादिभिः रत्नश्च कर्केतनादिभिः मण्डिते ये ते तथा। ततः पदचतुष्टयस्य कर्मधारयः।। एवंविधे पादुके मुक्त्वा, ततः एकखण्डशाटकमयं उत्तरासङ्गं वैकक्षं करोति, कृत्वा च अञ्जलिना मुकुलितो मुकुलाकृती कृती अग्रहस्ती येन, तीर्थङ्करस्य अभिमुखः सन् सप्ताष्टपदान् अनुगच्छति, ततः वामं जानु "अंचेइ दाहिणं जाणुं धरणियलंसि कह" पृथ्वीतले कृत्वा, "साह" इति पाठे तु संहृत्य=निवेश्य, "तिक्खुत्तो” त्रिकृत्वाचीन वारान् मस्तकं धरणीतले निवेश्य "ईसिं पचुन्नमई" ईषत् मनाक् प्रत्युन्नमति । ततः एवंविधे भुजे "साहरेइत्ति” ऊर्ध्व नयति स्तम्भिकोपमे करोति । कीदृशे भुजे ?। कङ्कण १ वाहुरक्षाभ्यां २ स्तम्भिते । ततः करतलाभ्यां परिगृहीतं कृतं "सिरसावत्तं" आवर्तनं आवर्तः, शिरसि आवतों यस्य सः तम् । मस्तके अञ्जलिं कृत्वा एवं अवादीत्नमुत्थु ण अरिहंताणं भगवंताणं, ॥ १॥ आइगराणं तित्थयराणं सयंसंबुद्धाणं ॥ २॥ पुरिसुत्तमाणं पुरिससीहाणं पुरिसवरपुंडरीयाणं पुरिसवरगंधहत्थीणं ॥३॥ लोगुत्तमाणं लोगनाहाणं लोगहियाणं लोगपईवाणं लोगपज्जोअगराणं ॥ ४॥ अभयदयाणं चक्खुदयाणं मग्गदयाणं सरणदयाणं जीवदयाणं बोहिदयाणं ॥ ५॥ धम्मदयाणं धम्मदेसयाणं धम्मनायगाणं धम्मसारहीणं धम्मवरचाउरंतचकवट्टीणं ॥ ६॥ दीवो ताणं सरणं गई पइट्ठा अप्पडि

Page #91

कल्पसूत्रं
कल्पलता
व्या० १
॥ २६ ॥
****
-*-*-**
*•*• *• *•*
।
हयवरनाणदंसणधराणं विअट्ठछउमाणं ॥ ७ ॥ जिणाणं जावयाणं तिन्नाणं तारयाणं बुद्धाणं बयाणं मुत्ताणं मोअगाणं ॥ ८ ॥ सवष्णूणं सवदरिसीणं, सित्रमयलमरुअमणं तमक्खयमवावाहमपुणरावित्तिसिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपत्ताणं, नमो जिणाणं जियभयाणं ॥ ९ ॥ व्याख्या- "नमुत्थु णं" नमो नमस्कारो अस्तु भवतु । " ं” इति वाक्यालङ्कारे । नमोऽस्तु इति सर्वत्र सम्बध्यते । सर्वत्र प्राकृते चतुर्थीस्थाने षष्ठी । अत्र पाठत्रयम्- 'अरहंताणं' १ 'अरिहंताणं' २ 'अरुहंताणं' ३ । तत्र चतुःषष्टिसुरेन्द्रैः कृतां पूजां अर्हति इति अर्हन्तः तेभ्यः ॥ १ ॥ " अरिहंताणं" अरिन् कर्मरूपशत्रून् मन्ति इति अरिहन्तारः ||२|| “अरुहंताणं" भवे अप्ररोहणात् बहुवचनम् । अद्वैतोच्छेदेन अर्हताम्, बहुत्वख्यापनार्थं नमस्कारकर्तुः फलस्य अतिशयज्ञापनार्थं च । भगवंताणं" भगशब्दस्य चतुर्दशः १४ अर्थाः तत्र अर्कोनि २ अर्थद्वयरहिता, द्वादश (१२) अर्धग्राह्यास्ते च एवं ज्ञानवन्तः १ माहात्म्यवन्तः २ यशखिनः शाश्वतत्रैरिणां वैरोपशमनात् ३ बैराग्यवन्तः राजश्रीत्यजनात् ४ मुक्तिमन्तः ५ रूपवन्तः ६ वीर्यवन्तः अपरिमितबलत्वात् ७ प्रयत्नवन्तः तपःकर्मणि उत्साहवत्त्वात् ८ इच्छावन्तो भवात् जन्तूनामुद्धरणे ९ श्रीमन्तः - चतु स्त्रिंशदतिशय विराजमानत्वात् १० धर्मवन्तः ११ ऐश्वर्यवन्तः अनेक देवकोटिसेव्यत्वात् १२ ततश्चतुर्थी तेभ्यः संपदा १ " आइगराणं” श्रुतधर्मस्य अर्थापेक्षया नित्यत्वेऽपि स्वस्वतीर्थेषु आदिकरणात् "तित्थयराणं” तीर्थ चतुर्विधः सङ्घः प्रथमगणधरो वा तत्स्थापनात् "सयंसंवृद्धार्ण" स्वयं आत्मना बुद्धाः परोपदेशं विना
शक्रस्तवः ।
॥ २६ ॥

Page #92

तत्त्वाऽवबोधात् संपदा २। कुत एवम् । यतः “पुरिसुत्तमाणं" पुरुषोत्तमेभ्यः पुरुषेषु संसारेऽपि परार्थप्राधान्यम् १ खार्थगौणत्वम् २ औचित्यम् ३ अदीनभावत्वम् ४ कृतज्ञता ५ गाम्भीर्य च ६ इत्यादिगुणैरुत्तमाः,IX पुनरुत्तमत्वमेव उपमात्रयेण आह-"पुरिससीहाणं" पुरुषाः पुरुषेषु सिंहा इव कर्मशत्रुषु क्रूरत्वात् परीपहेषु सावही(हे)लनत्वात् उपसर्गेषु निर्भयत्वाच्च । पुन: "पुरिसवरपुंडरीयाणं" पुरुषाः वरपुण्डरीकाणि इव, पुण्डरीकाणि-धवलकमलानि यतो भगवन्तः कर्मपङ्के जाताः भोगजलैर्वर्धिताः ततः उभयमपि त्यक्त्वा जगलक्ष्मीनिवासा नृपादिसेव्याश्च जाताः, यद्वा वरपुण्डरीकाणि सेवकानां सन्तापहरत्वात् भूषाकृतित्वाच छत्राणीव । पुनः “पुरिसवरगंधहत्थीणं" पुरुषवरगन्धहस्तिभ्यः पुरुषा गन्धहस्तिन इव, यथा गन्धहस्तिनां गन्धेन अन्ये गजा भज्यन्ते, तथा भगवद्विहारेण ईतिमारिप्रमुखा उपद्रवा दूरतो यान्ति संपदा ॥३॥ पुनः ["लोगुत्तमाणं" लोकस्य भव्यलोकस्य मध्ये उत्तमाः, (३४) चतुस्त्रिंशत् अतिशयसहितत्वात् । पुनः "लोगनाहाणं" लोकस्य विशिष्टभव्यलोकस्य मध्ये नाथाः अलब्धसम्यक्त्वादेः प्रापणात्, योगस्य प्राप्तस्य रक्षणात् क्षेमस्य च कारित्वात् । पुन: "लोगहियाणं" लोकस्य एकेन्द्रियादिप्राणिगणस्य पञ्चास्तिकायात्मकस्य वा सम्यक् रक्षण-प्ररूपणाभ्यां हितेभ्यः। पुनः "लोगपईवाणं" लोकस्य-देशनायोग्यनरादिरूपस्य प्रदीपा इव प्रदीपाः तेभ्यः मिथ्यात्वतमोहरणात् । पुनः "लोगपज्जोअगराणं" लोकस्य लोकालोकरूपस्य प्रवचनप्रवतनेन प्रद्योत प्रकाशं कुर्वन्ति संपदा ॥४॥ पुनः "अभयदयाणं" प्राणान्तकारिष्वपि न भयं ददते, अथवा

Page #93

कल्पसूत्र कल्पलता व्या० १
॥ २७ ॥
इहलोक १ परलोक २ आदान ३ अकस्मात् ४ आजीविका ५ मरण ६ अश्लोकरूप ७ सप्तभयहरणात्। * मेघकुमार“चक्खुदयाणं" चक्षुरिव चक्षुः श्रुतज्ञानं तत्-दयन्ते । पुनः " मग्गदयाणं" मार्ग= सम्यक दर्शनादिकं दृष्टान्तः । मोक्षपथं दयन्ते । पुनः "सरणदयाणं" शरणं त्राणं बहुपद्रवैः पीडितानां तत्त्वतो निर्वाणं दयन्ते । पुनः * "जीवदयाणं" जीवनं जीवो भावप्राणधारणं अमरणधर्मत्वं दयन्ते । अथवा जीवेषु दया येषां ते । पुनः कचित् "मोहिदयाणं" इत्यपि दृश्यते, तत्र बोधि :- जिनधर्मप्राशिः तां दयन्ते संपदा ॥ ५ ॥ पुनः “धम्मदघाणं धर्म- देश सर्वचारित्ररूपं दयन्ते । पुनः “धम्मदेसयाणं" धर्मं श्रुतचारित्ररूपं देशयन्ति । पुनः "धम्मनाथगाणं" धर्मस्य क्षायिकज्ञानादिरूपस्य नायकाः तद्वशीकरणात् । पुनः “धम्मसारहीणं" धर्मरूपत्य रथस्य सारथय इव सारथयः, संयमतुल्यस्य रथस्य, आत्मतुल्यस्य रथिकस्य, प्रवचनतुल्यस्य तुरङ्गमस्य, सम्यकप्रवर्तनात् रक्षणाच ॥ अत्र मेघकुमारदृष्टान्तो यथा
श्रेणिको राजा, धारिणी राज्ञी, तयोः मेघकुमारः पुत्रः श्रीमहावीरवाणीं श्रुत्वा प्रतिबुद्धः, अष्टौ भार्याः त्यक्त्वा दीक्षां गृहीतवान् । रात्रौ प्रान्ते सुतस्य प्रविशद्भिः निर्गच्छद्भिश्च साधुभिः तथा सङ्घट्टितो यथा क्षणमपि निद्रां न प्राप । ततो विचारितं मेघकुमारेण-'अहो ! एकस्यां रात्रौ अहमेवं सङ्गहितः, तदा सदा इत्थं कदर्थनां ॥ २७ ॥ कथं सहिष्ये ?, ततः प्रातः प्रभुं पृष्ट्वा गृहस्थावासं श्रपिष्ये इति चिन्तयित्वा भगवत्समीपे गतः । तदा भगविना प्रोक्तम्-हि वत्स ! त्वं इतो भवात् तृतीये भवे वैताढ्यपर्वनष्टथिव्यां सहस्रहस्तिनां यूथपतिः षड्दन्तः

Page #94

श्वेतश्च सुमेरुप्रभनामा हस्ती अभूः । तत्र दवाग्निना भीतः सन् सरोवरे प्रविष्टः पङ्के मग्नो वैरिहस्तिना दन्तेविद्धः सप्तदिनानि व्यथां सहित्वा १३० वर्षाणि आयुः प्रपाल्य मृत्वा विन्ध्याचलपर्वते पुनश्चतुर्दन्तो रक्तवर्णः ७०० सप्तशतहस्तिनीनायको मेरुप्रभनामा हस्ती जातः । एकदा दावानलं दृष्ट्वा जातिस्मरणं समुत्पन्नम् । तेन योजनमानं स्थण्डिलं कृतम्, वारत्रयं तृणकाष्ठादिदूरीकरणेन शोधितम् । दावानले लग्ने सति अन्यैः जीवैः स्थण्डिले भृतेऽपि स्वयं स्थितः, कर्णमूले कण्डूयनार्थं पादः उत्पाटितः । तत्र पादस्थाने तत्क्षणे एवं शशकः स्थितः । त्वमपि कृपया तथैव स्थितो 'मा म्रियतां वराकः' इति । ततः सार्धद्वयदिने दाबानल उपशान्तः । शशादयो गताः, तदा दिनत्रयान्ते त्वं पादं मुञ्चन् गिरेः शृङ्गमिव धरित्र्यां पतितः । कृपया मृत्वा त्वं मेघकुमारो जातः । तदानीं हस्तिसङ्घट्टने पादतोलनेन न दुःखी जातः । अधुना साधुसङ्घट्टितो दुःखी भवसि ? एवं श्रीमहावीरदेवेन धर्मे स्थिरीकृतः । ततो मेघकुमारेण अभिग्रहो गृहीतः -- "अहं नेत्रद्वयं मुक्त्वा सङ्घहनादौ मनसाऽपि न दुःखं करिष्यामि ।" ततः तपः तस्वा मासिकीं संलेखनां कृत्वा विजये देवो जातः । ततः च्युत्वा महाविदेहे सेत्स्यति ॥ इति मेघकुमारष्ट्रष्टान्तः समाप्तः ॥
इति श्रीकल्पसूत्रस्य प्रथमं व्याख्यानं श्रीसमयसुन्दरोपाध्यायविरचितं सम्पूर्णम् ॥
20
এ
[ १ अत्रैव प्रथमव्याख्यानस्य समाप्तिः समुचिता, तथैव बहुपु मूलादर्शेषु निर्देशवत्त्वात्, वाचकानामपि पाठे सुकरत्वाच्च । ]
*******

Page #95

शक्रस्तवः।
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०२
अथ द्वितीयं व्याख्यानम् ॥
॥२८॥
पुनः "धम्मवरचाउरंतचक्कवीणं" धर्मेषु वर=श्रेष्ठः, तेन नरकादिचतुगत्यन्तकरणाचतुरान्तेन मिथ्यात्वादिरिपूच्छेदकत्वाचक्रेणेव वर्तितुं शीलं येषां ते संपदा ॥६॥ पुनः "दीपोताणं" इत्यादिषु पश्चपदेषु चतुर्थ्यथें षष्ठ्यन्तपदानि योज्यानि । तत्र दीप इव दीपः समस्तवस्तुप्रकाशकत्वात् । अथवा दीपो भवाम्बुधौ दुःखकल्लोलरभिहतानां आश्वासहेतुत्वात् । पुनः "नाणं" अनर्थप्रतिहननं, तस्य हेतुत्वात् । पुनः “शरणं” अर्थसंपादनम् , तस्य हेतुत्वात् । पुनः “गई" गम्यते दुःस्थैः सौख्यार्थ आश्रीयते इति गतिः। पुनः "पइट्ठा" प्रतिष्ठन्ति अस्यां प्रतिष्ठा आधारः संसारगते पततां जीवानां आलम्बनत्वात् । पुनः "अप्पडियवरनाणदसणधराणं" अप्रतिहते-कटादिभिः अस्खलिते बरे क्षपिकत्वात् केवलज्ञानदर्शने ते धरन्तीति । पुनः “विअछउमाणं" चत्वारि घातिकर्माणि संसारो वा छद्म उच्यते तत् व्यावृत्तं(क्षीण) येभ्यस्ते संपदा ॥७॥ पुनः "जिनेभ्यो"| रागादिजेतृभ्यः। पुनः "जापकेभ्यः" अन्पैरपि तान् रागादीन् जापयङ्ग्यः । पुनः "तीर्णेभ्यः” संसारसमुद्रम् (भवार्णवपारंगतेभ्यः)। पुनः "तारकेभ्यः" अन्येषामपि उपदेशवर्तिनाम् । पुनः “बुद्धेभ्यः" अज्ञान
॥२८॥

Page #96

***
निद्राप्रसुप्ते जगति बुद्धेभ्यः स्वयं तत्त्वं । पुनः "बोधकेभ्यः” अन्यानपि तत्त्वं बोधयन्तीति बोधकाः तेभ्यः ।। पुनः "मुक्तेभ्यः” बाह्याभ्यन्तरग्रन्धिबन्धनात् । पुनः "मोचकेभ्यः” परेषामपि तस्मात् संपदा ॥ ८ ॥ एतानि विशेषणानि भवावस्थामाश्रित्य उक्तानि, अथ सिद्धावस्थामाश्रित्य उच्यन्ते - पुनः "सर्व्वन्नूर्ण" सर्वविशेषरूपतया जानन्ति । पुनः " सङ्घदरिसीणं" सामान्यरूपतया पुनः पश्यन्ति, न तु वैशेषिकमतवत् जडाः । पुनः कीदृशे भ्यः । एवंविधं स्थानं प्राप्तेभ्यः । किंविशिष्टं स्थानम् ? | शिवम् निरुपद्रवम् । पुनः किंविशिष्टं स्थानम् ? | अचलम् | स्वभावप्रयोगकृतचलनाभावात् । पुनः किंविशिष्टं स्थानम् ? । अरुजम्, आधिव्याघ्यभावात् । पुनः किंविशिष्ट स्थानम् ? । अनन्तम्, अनन्तार्थविषयज्ञानस्वरूपत्वात्, अथवा अनन्तसुखादिरूपत्वात् । पुनः किंविशिष्टं |स्थानम् ? | अक्षयं अनाशम्, साद्यनन्तत्वात् । पुनः किंविशिष्टं स्थानम् ? । अव्याबाधम्, पीडाकारिकर्माभावात् । पुनः किंविशिष्टं स्थानम् ? । अपुनरावृत्ति, पुनः संसारे अवतरणाभावात् । पुनः किंविशिष्टं स्थानम् ? । सिद्धिगतिनामधेयम्, सिद्धि : = लोकान्तक्षेत्रम्, स चासौ गम्यमानत्वात् गतिश्च सैव नामधेयं यस्य तत् तादृशं स्थानं व्यवहारतः सिद्धिक्षेत्रं, निश्चयतो यथास्थितं स्वं स्वरूपं प्राप्तेभ्यः अशेषकर्मक्षयेण । "नमो जिणाणं" नमो जिनेभ्यः आद्यन्तकृतो नमस्कारो मध्यव्यापीति । पुनर्जितभयेभ्यो भवप्रपञ्श्चनिवृत्तेः संपदा ॥ ९ ॥ न चात्र पौनरुक्त्यम्, यतः “स्वाध्याये १ ध्याने २ तपसि ३ औषधे ४ उपदेशे ५ स्तुतौ ६ सद्गुणकीर्तने च वारं वारं कृतेऽपि पुनरुक्तदोषो न भवेत्" । अनेन जिनजन्मादिषु शक्रः स्तौति जिनान् इति शक्रस्तव उच्यते । अत्र
xxxxxxxxxxxx

Page #97

शक्रस्तवः।
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०२
॥ २९ ॥
शक्रस्तवे त्रयस्त्रिंशत् ३३ पदानि, नव ९ संपदः, द्वे शते द्वाष्टिश्च २६२ वर्णाः ॥ अथ पूर्वाचार्या एतत् शकस्तवानन्तरं त्रिकालभाविजिनवन्दनार्थ इमां गायां पठन्ति-"जे अ अईआसिद्धा" ये अतीताः सिद्धाः, "जे अ भविस्संति णागए काले" ये अनागते काले भविष्यन्ति, "संपइ अ वहमाणा" संपति ये वर्तमानाः "सब तिविहेण वंदामि" || सर्वान् त्रिविधेन मनो-चाक्-कायैः वन्दामि । ननु-द्रव्याहन्तोऽपि नरकस्था भावार्हत इच वन्दनाहा भवन्ति ? । ओम् , भरतेन मरीचिवत्, इति सामान्यतः सर्वान भावार्हतः स्तुत्वा । अथ पुनरधिकं वीरं स्तौतिनमुत्थु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स आइगरस्स चरमतित्थयरस्स पुवतित्थयरनिद्दि
ट्ठस्स जाव संपाविउकामस्स ॥ वंदामि णं भगवंतं तत्थ गयं इह गए, पासउ मे भगवं तत्थ __ गयं इह गयंतिकटु समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ, बंदित्ता नमंसित्ता सीहासणवरंसि
पुरस्थाभिमुहे सन्निसन्ने ॥ तए णं तस्स सक्कस्स देविंदस्स देवरन्नो अयमेआरूवे अन्भस्थिए चिंतिए पस्थिए मणोगए संकप्ये समुप्पजित्था ॥ १५ ॥ व्याख्या-"नमोऽस्तु" मम श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य आदिकरस्य चरमतीर्थङ्करस्य पूर्वतीर्थङ्करनिर्दिष्टस्य "जाव संपाविउकामस्स" अत्र यावत्करणात् । “सयं संवुद्धवाणं" इत्यत आरभ्य "ठाणं संपत्ताणं" इतिपर्यन्तं
KakkekeX-Ko:
॥२९॥

Page #98

ग्राह्यम् । इह यद्यपि भगवतः सिद्धिगर्मने कामो नास्ति, तथापि तदानुरूपवेष्टनात् संप्राप्तुं काम इव संप्राप्सुकामः, तत्र असंप्राप्त इत्यर्थः । “वंदामि भगवंतं तत्थ गयं" तत्र ब्राह्मणकुंडग्रामे देवानन्दाकुक्षिगतं अहं "इह गए त्ति" सौधर्मे स्थितः सन्, “पासउ मे भयवं तत्थ गए इह गयंतिक?" पश्यतु मां भगवान् नत्र गतः इह गतं मां! इति कृत्वा-इति भणित्वा श्रमणं-भगवन्तं महावीरं, वन्दते-पूर्वोक्तस्तुत्या नमस्यति, शिरोनमनेन सिंहासने | पूर्वाभिमुखः “सन्निसन्ने” उपविष्टम् । तत्र किं कृतवान् ? इत्याह-"तए णं तस्स."। ततः तस्य इन्द्रस्य एतद्रूपः सङ्कल्प उत्पन्नः । कीदृशः सङ्कल्पः । “अन्भत्थिर" आत्मनि अधि अध्यात्म, तत्र भव आध्यात्मिक आत्मविषय इत्यर्थः । पुनः कीदृशः। "चिंतिए” चिन्तात्मको न ध्यानात्मकः, सच अप्रार्थितोऽपि स्यात् । अतः S"पत्थिए" प्रार्थना संजाता अस्मिन् इति प्रार्थितः, अभिलाषात्मक इति भावः। पुनः कीदृशः । “मनो*गतः” । कः सङ्कल्पः? इत्याह* न खल्लु एयं भूअं, न एयं भवं, न एयं भविस्सं, जं णं अरिहंता वा चक्कवट्टी वा बलदेवा 2 वा वासुदेवा वा अंतकुलेसु वा पंतकुलेसु वा तुच्छकुलेसु वा दरिदकुलेसु वा किवणकुलेसु
वा भिक्खागकुलेसु वा माहणकुलेसु वा, आयाइंसु वा, आयाइंति वा आयाइस्संति वा ॥१६॥ १ "मोक्षे भवे च सर्वत्र, निःस्पृहो मुनिसत्तमः ।।" इति वचनात्।

Page #99

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
सङ्कल्पः ।
कल्पसूत्रं एवं खल्लु अरहंता वा चक्कवट्टी वा बलदेवा वा वासुदेवा वा, उग्गकुलेसु वा भोगकुलेसु वा कल्पलता
राइण्णकुलेसु वा इक्खागकुलेसु वा खत्तियकुलेसु वा हरिवंसकुलेसु वा अन्नयरेसु वा तहप्पव्या०२
गारेसु वा विसुद्धजाइकुलवंसेसु आयाइंसु वा आयाइंति वा आयाइस्संति वा ॥ १७॥ व्याख्या -“न एवं भूअं” न एवं पूर्व जातम् ॥१॥ "न एयं भव” नापि एवं भवति ॥२॥ "न एवं भविस्सं" नापि एवं भविष्यति ॥ ३॥ यत् अर्हन्तो वा १ चक्रवर्तिनो वा २ बलदेवा वा ३ वासुदेवा वा ४ एतेषु सप्तकुलेषु | "आयाइंसु” आयाति, "आयधातुः" आगमे जन्मनि प्रयुज्यते, तत्र आयासिषुर्जज्ञिरे १ आयान्ति वा जायन्ते |"आयाइस्संति" जनियन्ति। कीदृशेषु कुलेषु? | "अंतकुलेसु वा" अन्त्यानि अन्त्यवर्णत्वात् शूद्रकुलानि तेषु १।"पंतकुलेसुवा" प्रान्तानि अधमानि तेषु ।"तुच्छकुलेसु वा" तुच्छानि कुटुम्बस्य ऋद्धव अल्पत्वेन३ ।
"दरिदकुलेसु वा" दरिद्राणि सर्वथा निर्धनानि तेषु ४। "किवणकुलेसु वा किरादादि तद्वनाः(?) तेषु (कृपणकु०) *"भिवागकुलेसु वा” भिक्षाचराः तालाचरादयः तेषु ६। "माहणकुलेसु वा" ब्राह्मणा धिगजातयः तेषु ७*
एतेषु सप्तकुलेषु एते=अहंदादयः चत्वारो न आगतान आयान्ति न आगमिष्यन्ति । परं एवं वर्तते-एते अहंदादयः ४ उग्रादि ७ कुलेषु समागच्छन्ति । कीदृशेषु कुलेषु ? इत्याह-"उग्गकुलेसु वा" उग्राः श्रीआदिनाथेन आरक्षकत्वे ये नियुक्ताः तेषु १।"भोगकुलेसु वा” भोगा ये पूज्यत्वेन गुरुत्वेन स्थापिताः तेषु २।"राइ
॥३०॥

Page #100

www.kobatrth.org
Xo-Kokeko KeXOXO-Koke-KeXOX
नकुलेसु वा" राजन्या ये वयस्यतया मित्रत्वेन स्थापिताः तेषु ३ । "इक्खागकुलेसु वा” इक्ष्वाकुवंशे आद्यवंश्याः तेषु ४। “खत्तियकुलेसुवा" क्षत्रियाः श्रीऋषभदेवेनैव शेषप्रकृतितया स्थापिता राजकुलीनाः तेषु ५। "हरिवंशकुलेसु वा” हरिचर्षक्षेत्रात् आनीतात् युगलात् उद्भवेषु ६ । “अन्नपरेसु वा तहप्पगारेसु विसुद्धजाइकुलवंसेसु वा अन्यतरेषु ज्ञात १ भट २ मल्लकि ३ लेच्छकि ४ कौरव्यादिकुलेषु तत्र ज्ञाताः श्रीऋषभखजनवंशजा इक्ष्वाकुवंश्या एव, १ नागा वा नगपंशजाः २ भटा शौर्यवन्तो ये योधाः ३ मल्लकिनो लेच्छकिनश्च राजविशेषाः ४ कौरव्याः कुरुवंशजाः ५ जातिः मातृपक्षा, कुलं पितृसमुत्थं विशुद्ध जातिकुले येषु बंशेषु पुरुषान्वयेषु, एपु उत्तमकुलवंशेषु आगताः १ आगच्छन्ति २ आगमिष्यन्ति ३ च । अथ च अयं श्रीमहावीरदेयो ब्राह्मणकुले आयातः तत् कथं ? इत्याहअत्थि पुण एसेऽवि भावे लोगच्छेरयभूए अणंताहिं उस्सप्पिणीहिं ओसप्पिणीहि विइकताहिं समुप्पजइ, (१००) नामगुत्तस्स वा कम्मस्स अक्खीणस्स अवेइयस्स अणिजिण्णस्स उदएणं जं णं अरहंता वा चक्कचट्टी वा बलदेवा वा वासुदेवा वा अंतकुलेसु वा पंतकुलेसु वा तुच्छ० दरिद्द भिक्खाग० किविण माहण० आयाइंसु वा आयाइंति वा आयाइस्संति वा, कुञ्छिसि गब्भत्ताए वक्कमिंसु वा वनमंति वा वऋमिस्संति वा, नो चेवणं जोणीजम्मणनिक्खमणेणं निरखर्मिसु
KeXXXXXXXXXXX
कस्प०६

Page #101

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०२
संहरणाचारः।
वा निक्खमंति वा निक्खमिस्संति वा ॥ १८ ॥ अयं च णं समणे भगवं महावीरे जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे माहणकुंडग्गामे नयरे उसभदत्तस्स माहणस्त कोडालसगुत्तस्स भारियाए देवाणंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए कुच्छिसि गब्भत्ताए वक्ते ॥ १९ ॥ व्याख्या-"अस्थि पुण" अस्ति पुनः एषोऽपि भावो भवितव्यताख्यः पदार्थः समुत्पद्यते, लोके आश्चर्यभूतः, अनन्ताभिः उत्सर्पिणीभिः अनन्ताभिः अवसर्पिणीभिश्च उत्पद्यते, कथं नाम गोत्रस्य-गोत्रकर्मणः नामकर्मणोऽथवा नाम्ना संज्ञया गोत्रस्य-नीचैर्गोत्रस्य अक्षीणस्य स्थितेः अक्षयात् । पुनः अवेदितस्य तत् रसस्य अननुभूतत्वात्, पुनः अनिजीर्णस्य नाम तत्मदेशानां जीवप्रदेशेभ्योऽपरिशाटनात् , उदयेन यत् अहंदादयः चत्वारः अन्तकुलादिषु सप्तमु आगता आगच्छन्ति आगमिष्यन्ति परं "नो” नैव "जोणीजम्मणनिक्खमणेणं" योन्या जन्मार्थ निष्क्रमणेन निरक्रमिषुः निष्कामन्ति निष्क्रमिष्यन्ति ॥ अथ च अयं श्रमणो भगवान् महावीरदेवः जम्बूद्वीपे भरतक्षेत्रे ब्राह्मणकुण्डग्रामे ऋषभदत्तस्य भार्याया देवानन्दायाः कुक्षी अवतीर्णः । ततः किं कर्तव्यं ? इत्याह
तं जीअमेअं तीअपञ्चुप्पन्नमणागयाणं सकाणं देविंदाणं देवरायाणं, अरहंते भगवंते तहप्पगारहितो अंतकुलेहितो पंतकुलेहितो तुच्छकुलेहितो दरिदकुलेहितो भिक्खागकुलेहितो किविण
॥ ३१ ॥

Page #102

कुलेहितो माहणकुलेहितो वा तहप्पगारेसु उग्गकुलेसु वा भोगकुलेसु वा रायन्नकुलेसु या नायखत्तियहरिवंसकुलेसु वा अन्नयरेसु वा तहप्पगारेसु विसुद्धजाइकुलवंसेसु जाव रजसिरि कारेमाणेसु पालेमाणेसु साहरावित्तए, तं सेयं खलु ममवि समणं भगवं महावीरं चरमतिस्थयरं पुवतित्थयरनिद्दि माहणकुंडग्गामाओ नयराओ उसभदत्तस्स माहणस्स कोडालसगुत्तस्स भारियाए देवाणंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए कुच्छीओ खत्तियकुंडग्गामे नयरे नायाणं खत्तियाणं सिद्धत्थस्स खत्तियस्स कासवगुत्तस्स भारियाए तिसलाए खत्तिआणीए वासिट्ठसयुत्ताए कुञ्छिसि गम्भत्ताए साहरावित्तए । जेऽविय णं से तिसलाए खत्तियाणीए गम्भे तंपिय णं देवाणंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए कुच्छिसि गम्भत्ताए साहरावित्तएत्तिकट्ट एवं संपेहेई, एवं संपेहित्ता हरिणेगमेसि पायत्ताणियाहिबई देवं सदावइ, सद्दावेत्ता एवं वयासी ॥२०॥
व्याख्या-"तं जीअमेअंति' ततः इन्द्राणां इदं जीतं आचरितं कल्पो चर्तते, त्रयोऽप्येकार्थाः। किंविशिघटानां इन्द्राणाम् ? । “तीअपचुप्पन्नमणागयाणंत्ति" अतीतानां वर्तमानानां अनागतानां च "तीअत्ति” तीत्यादी

Page #103

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
GXXXXX
इन्द्राणां संहरणाचारः।
कल्पसूत्र
इत्यनेन अकारलोपे तीतमिति । किं जीतं यत् अहंदादीन् अन्तकुलादिभ्यः सप्तभ्यः उपकुलादिषु “साहराविकल्पलता
त्तए" संक्रमयितुं (मोचयितुं) “त्तिक?” इति कृत्वा, इन्द्रः किं कृतवान् ? इत्याह-"एवं संपेहेइत्ति", इन्द्र एवं * च्या०२
पर्यालोचयति पर्यालोचयित्वा हरिनैगमेषिणं हरेरिन्द्रस्य नैगमेषी-आदेशपतीच्छकः इति व्युत्पत्त्या अन्वर्थ
नामानं "पायत्ताणियाहिबई” पदात्यनीकाधिपतिं "देवं सद्दावेइ” आकारयति । आकारयित्वा एवं अवादीत्= ॥३२॥ कथयति स्म । किं अवादीत् ? तदाह
एवं खल्ल देवाणुप्पिा ! न एअं भूअं, न एअं भवं, न एवं भविस्सं, ज णं अरिहंता वा चक्कवट्टी वा बलदेवा वा वासुदेवा वा अंत० वा पंत० किविण० दरिद० तुच्छ० भिक्खाग०, आयाइंसु वा ३, एवं खल्ल अरिहंता वा चक्क० बल० वासुदेवा वा उग्गकुलेसु वा भोग० राइन्न० नाय० खत्तिय० इक्खाग० हरिवंसकुलेसु वा अन्नयरेसु वा तहप्पगारेसु विसुद्धजाइकुलवंसेसु
आयाउंसु वा ३ ॥ २१ ॥ अत्थि पुण एसेऽवि भावे लोगच्छेरयभूए अणंताहिं उसप्पिणीओसप्पिणीहि विइकंताहिं समुप्पजइ(ति)॥
व्याख्या-"एवं खलु देवाणुप्पिआत्ति” एवं खलु इति वाक्यस्य उपक्रमे, हे देवानुप्रिय! न एतत् भूतम् , न जाएतत् भवति, न एतत् भविष्यति-यत् अहंदादयः४ अंत-प्रांतादिकुलेषु न आगता न आगच्छन्ति न आगमि-1
॥३२॥
KEEKEXexer

Page #104

ष्यन्ति, परं अर्हदादयः ४ उग्रकुलादिष्वेव आगता आगच्छन्ति आगमिष्यन्ति ॥ तर्हि भगवान् कथं ब्राह्मणकुलेषु उत्पन्न: ? इत्याह-परं इदं आश्चर्यम्-अनन्ताभिः उत्सर्पिणीभिः अवसर्पिणीभिश्च (व्यतिक्रान्ताभिः लोके दशप्रकारको आश्चर्यरूपः कश्चित् पदार्थ उत्पद्यते)॥ अन्न-अस्यां अवसर्पिण्यां दश आश्चर्याणि जातानि तानि कथ्यन्ते
वसंग्ग-गम्भहरणं, इत्थीतिन्धं अभाविया परिसा। कण्हस्स अचरकको, अवयरणं चंदसूरणं ॥१॥ हरिवंसकुलुपत्ती, चमरुप्पाओ अ अट्ठसयसि । अस्संजयाण पूआ, दसवि अणंतेण कालेण ॥२॥ व्याख्या-"उवसग्गत्ति प्रथम श्रीमहावीरदेवस्य केवलज्ञाने उत्पन्नेऽपि गोशालककृत उपसा जातः तत्सम्बन्धो यथा-एकदा श्रीमहावीरदेवः श्रावस्त्यां नगया समवमृतो गोशालकोऽपि तत्रास्ति, गौतमस्वामी गोचरि(चर्यायै) गतः सन् लोकानां बहनां इदं वचनं श्रुतवान्-यतः द्वौ जिनौ सर्वज्ञौ श्रावस्त्यां श्रीमहावीरो गोशालकश्च । ततो गौतमस्वामिना भगवत्समीपे समागत्य गोशालोत्पत्तिस्वरूपं पृष्टम् । भगवता प्रोक्तम्-'अयं मङ्गुलिपुत्रो नायं सर्वज्ञः । कथं ? एको मलिनामा मङ्खोऽभूत, तस्य सुभद्रा भार्या, तौ शरवणग्रामे गोबहुलब्राह्मणगोशालायां स्थितौ । तत्र पुत्रो जात, इति गोशालनाम
उपसर्ग-गर्भहरणं त्रियातीर्थम् अभाविता पर्षत् । कृष्णस्य अमरकका अवतरण चन्द्र-सूर्ययोः ॥ १॥ हरिवंशकुलोत्पत्तिः चमरोत्पातच अष्टशतसिद्धाः । असंयत्तानां पूजा दशाऽपि अनन्तेन कालेन ॥२॥

Page #105

कल्पसूत्रं
कल्पलता
व्या० २
॥ ३३ ॥
XOXOXO***********
दत्तम् । स कियत्काले मम मिलितः, षड्वर्षाणि छद्मस्थेन मया सार्धं विहृतः अस्मत्तः [ मत्तः ] एव बहुश्रुतवान् जातः, नायं जिनो नायं सर्वज्ञः' । इदं भगवतो वचनं श्रुत्वा, बहुजना नगर्यां त्रिक-चतुष्क- चत्वरादिषु परस्परं एवं वदन्ति स्म - यत् " गोशालो मङ्कलिपुत्रो न जिनो न सर्वज्ञ इति ।” गोशालो लोकात् इति वचनं श्रुत्वा, कुपितः सन् गोचर्या (गोचरचर्यार्थ = भिक्षार्थ ) नगर्यां आगच्छन्तं भगवतः अन्तेवासिनं आनन्दनामानं साधु एवं प्राह-'भो आनन्द ! त्वं एहि, एक दृष्टान्तं शृणु - केऽपि वणिजो धनार्थिनो नानाप्रकारकयाणकैः शकयानि भृत्वा, देशान्तरं प्रति चलिताः, महाटव्यां प्रविष्टाः तृषापीडिताः सन्तो जलं गवेषयन्ति । तत्र चत्वारि वल्मीकशिखराणि शालवृक्षाणां मध्ये दृष्टानि । अत्र पानीयं भावि इति ज्ञात्वा, एकं शिखरं तैः भिन्नम् । तत्र पानीयं निःसृतं आकण्ठं पीतम्, भाजनानि च भृतानि । ततो लोभार्थिभिः वृद्धपुरुषेण कष्टदर्शिना वार्यमाणैः अपि द्वितीयं शिखरं भिन्नम्, तस्मात् सुवर्णं निःसृतम् । एवं तृतीयं भिन्नम्, तस्मात् रत्नानि निःसृतानि । पुनः लोभाचतुर्थमपि शिखरं भिन्नम्, ततः तस्मात् महाकालः कृष्णवर्णः रक्तलोचनः कोपारुणो लपलपायमानजिह्वः भुजङ्गमो निःसृतः स सूर्यसन्मुखीभूय दृष्ट्या सर्वान् समकालं ज्वालयामास । परं यो हितशिक्षादाता वृद्धवणिक् अभूत् स न्यायदर्शी इति हेतोः, वनदेवतया अनुकम्पया जीवन् रक्षितः सन् २८ ॥ ३३ ॥ | स्वस्थानं प्राप्तः । एवं त्वदीयं धर्माचार्य महावीरं आत्मीयसम्पदा अपरितुष्टं मम अवर्णवादविधायिनं अहं अद्य स्वकीयतपसा भस्मसात् करिष्यामि इति त्वं पश्य । एषोऽहं प्रचलितोऽस्मि त्वां च न्यायदर्शित्वात् वृद्धपुरुषवत्
**ox
दश
आश्चर्याणि

Page #106

www.kobatrth.org
रक्षिष्यामि ।' एतत् गोशालकवचनं श्रुत्वा, भीतः आनन्दमुनिः, भगवत्समीपे आगल्य, सर्व कथितवान् । भगवताऽपि गौतमादीन् आकार्य प्रोक्तम्-'भोः! गोशालकः समागच्छन्नस्ति, सर्वेऽपि दूरीभवन्तु, न केनापि किमपि वक्तव्यम् ।' ततो गोशालक आगत एच, आगत्य च भगवन्तं प्रति प्राह-भोः शोभन आयुष्मन् काश्यप! त्वं मां प्रति एवं वदसि-यत् 'गोशालो मङ्गलिपुत्रः' यो गोशालः तव शिष्योऽभूत्, स तु मृतः, अहं तु अन्य एवाऽस्मि । परं गोशालकशरीरं परीषहसहनसमर्थ ज्ञात्वा मध्ये प्रविष्टोऽस्मि ।' इत्यादि कल्पितवृत्तान्तं कथयति स्म । एवं सति सर्वानुभूतिसुनक्षत्रनामानी द्वौ साधू खधर्माचार्यश्रीवीरपराभवं असहमानौ गोशालकनिवारणाय प्रवृत्ती, गोशालेन कोपेन तेजोलेश्यया दग्धौ । ततः भगवता प्रोक्तम्-'भो गोशालक! त्वं अन्यथा जल्पनेन किं आत्मानं अपलपसि? त्वं मया मुण्डितो, मयैव शिक्षितो, मयैव बहुश्रुतवान् कृतः, ततो माऽवादीः वृथा। ततः पुनरपि गोशालकेन तेजोलेश्या मुक्ता, सा श्रीभगवन्तं प्रदक्षिणीकृत्य भगवच्छरीरं अनुतापयन्ती गोशालकशरीरे एवं प्रविष्टा । तया गोशालकशरीरं दग्धम्। गोशाला सप्तमरात्री कालं कृतवान् । भगवतश्च शरीरे तत्या लोहितस्थानं जातम्-इदमाश्चर्यम् , ततश्च अश्वनिमित्तेन कृतेन औषधपाकेन रेवत्या सिंहोऽनगारः प्रतिलाभितः, सिंहेनाऽपि भगवतः पाकः प्रदत्तो भगवता कोष्ठके प्रक्षिप्तः-समाधिश्व जातः॥ इति प्रथमं आश्चर्यम् ॥ १ ॥ अप्थ-“गम्भहरणंत्ति" गर्भहरणं प्रतीनं इदमेव वाच्यमानमाश्चर्यम् ॥ इति द्वितीयमाश्चर्यम् ॥२॥
*शिक्षितो, मयैव बहुतात् भगवच्छरीरं अनुतापयन्ता शरतच्या लोहित
श्रीभगवन्तं प्रदक्षिणीकल कालं कृतवान् । भगवतश्च शप्रतिलाभितः,

Page #107

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०२
आश्चर्याणि
॥३४॥
Co-KeXXXXXXXXXXX
अथ-"इत्थीतित्यत्ति” तृतीयमिदं आश्चर्यम्-मल्लीकुमार्या स्त्रीवेदत्वेन तीर्थं प्रवर्तितम् । तत्सम्बन्धो यथाश्रीमहाविदेहक्षेत्रे सलिलावतीविजये वीतशोकायां नगर्या बलो नाम राजा, तस्य धारिणीनाम्नी भार्या, तयोः महाबलः पुत्रो द्विसप्तति-कलाबान् । पित्रा यौवने कमल श्रीप्रमुखपञ्चशैतकन्यानां पाणिग्रहणं कारितः। पञ्चशतानि सौधानां रत्नवर्णरूप्यादीनां च पित्रा यौतके दत्तानि, बलो महायलाय राज्यं दत्त्वा चारित्रं गृहीतवान् , क्रमात् मोक्षं च प्राप्तः। अथ महाबलस्य राज्ञः अचल १ धरण २ अभिचन्द्र ३ पूरण ४ वसु ५ वैश्रमणाः ६ षट्र मित्राणि मिलितानि । अन्यदा गुरोः पार्थे धर्म श्रुत्वा, पडिः मित्रैः समं चारित्रं गृहीतम् । सप्ताऽपि गुरुप्रसादात् एकादशाङ्गानि पेटुः । 'सर्वैः समानं तपः कार्यम्' इति प्रतिज्ञां कृत्वा, तपः कर्तुं प्रारब्धम् । महावलस्तु । आगामिभवेऽपि 'अहम् एतेभ्यो अधिको भवामि इति हेतोः, अधिकतपःकरणाय पारणकदिने 'शिरो मे दृष्यति' इत्यादि मिषं कृत्वा मायया उपवासं कृत्वा, मायाप्रत्ययं स्त्रीगोत्रं कर्म बद्धवान् । विंशतिस्थानकसेवनेन तीर्थङ्करनामगोत्रमपि बद्धवान् । ततः षडिः अपि लघुसिंहनिःक्रीडितं तपः प्रारब्धम् । तद्विधिः अयम्-प्रथमश्रेण्यां पारणे विकृतित्यागः १. द्वितीय श्रेण्यां निर्विकृतिकत्यागः २, तृतीयश्रेण्यां अलेपकृत् आहारः ३, चतुर्थश्रेण्यां आचाम्लः ४, दिनमानमिदं वर्षद्वयम् दिनानि अष्टाविंशतिः १ एवं महासिंहनिःक्रीडितं अपि तपः प्रारब्धम् । तदपि पूर्ववत् । नवरं दिनमानमिदं षड्वर्षाणि मासद्वयम् अष्टादश च दिनानि। ततः सर्वेऽपि प्रान्ते द्विमासिकी संलेखनां कृत्वा, चतुरशीतिपूर्वलक्षाः चतुरशी तिसहस्राश्च वर्षाणां आयुः प्रपाल्य सप्तापि
॥३४॥

Page #108

जयन्ते विमाने देशोन(ईषदून)द्वात्रिंशत्सागरोपमायुष्काः देवाः समुत्पन्नाः। ततश्युत्वा आयो अचलजीवोऽयोध्यायां प्रतिबुद्धिनामा राजा जातः१, द्वितीयो धरणजीचः चम्पायां चन्द्रच्छायो राजा ज्ञातः२, तृतीयो अभि-* चन्द्रजीवः काशीनगयाँ शङ्को राजा जातः ३, चतुर्थः पूरणजीवः श्रावस्त्यां रुक्मीनामराजा जातः ४, पञ्चमो वस्तुजीवः कुरुषु अदीनशत्रुनामा राजा जातः ५, षष्ठो वैश्रमणजीवः कम्पिलायां जितशत्रुनामा राजा जातः ६ एवं षडपि पृथक् पृथक स्थानेषु राजानो जाताः। महाबलजीवस्तु मिथिलानगर्या कुंभराज्ञः प्रियायाः प्रभावत्याः कुक्षी चतुर्दशस्वमसूचितः समुत्पन्नः, अश्विनीनक्षत्रे मार्गशीर्ष शुक्लकादश्यां ११ रात्री मल्लीकुमारीत्वेन अईन् जातः । क्रमात् मल्ली यौवनं प्राप्ता, अवधिज्ञानेन षडपि पूर्वभवमित्रनपान अन्यान्यस्थानेषु उत्पन्नान जानाति स्म । ततः तेषां प्रतिबोधनाय रत्नमयं मोहनगृहं अशोकवाटिकामध्ये कृतम्, तस्मिन् मोहनगृहे षडपचरिकासहिते जालमण्डपे रत्नमयीं शिरछिद्रां खमूर्ति चक्रे । ततो मल्लीप्रतिदिन एकैकां अन्नपिण्डी स्वहस्तेन मूर्तिच्छिद्रे क्षित्वा क्षिप्त्वा रत्नोत्पलपिधानं ददाति । इतश्च अयोध्यायां सुप्रतिबुद्धिराजा पद्मावत्या खदेच्या नागयक्षमन्दिरे पूजार्थ रचितं अत्यन्तं अद्भुतं श्रीदाम दृष्ट्वा दूतान् पृच्छति स्म-'भो दूताः! ईदृशं कापि श्रीदाम दृष्टम् । तदा दूतैः प्रोक्तम्-'हे राजन् ! मल्लीकन्याया इतोऽपि अधिकतरं दृष्टम् , तस्याग्रे इदं लक्षांशोऽपि नायाति।' का मल्ली? कीदृशी च?, तैः सर्व स्वरूप निवेदितम् । ततः पूर्वभवप्रेमवशात् मल्लीयाचनार्थ राज्ञा कुंभराजानं प्रति दूतो मुक्तः (१) इतश्च चम्पानगर्या अरहन्नकप्रमुखा व्यवहारिणः सन्ति, ते च प्रवहणैः चलिताः
XXXXXXXXX

Page #109

कल्पसूत्रं
कल्पलता
*-*-*-**->
दश
गंभीरपत्तनं गत्वा पुनः द्वीपान्तरं चलिताः । तस्मिन्नवसरे इन्द्रेण अरहन्नकश्रावकस्य सभासमक्षं प्रशंसा कुता - 'अद्य भरतक्षेत्रे अरहन्नकसदृशो दृढसम्यक्त्वस्य धारको अन्यः कोपि नास्ति । तद्वचनं श्रुत्वा, कोऽपि आश्चर्याणि व्या० २ २ मिथ्यात्वी देवोऽसहमानः तत्रागत्य महत उत्पातान् कृतवान् । मिथ्यात्विलोकाः स्वकीयस्वकीयदेवान् हरिहरादीन् स्मरन्ति स्म । अरहन्नकस्तु श्रावकः साकारं अनशनं प्रत्याख्याय, वीतरागदेवं स्मरन् अक्षोभ्यः ॥ ३५ ॥ स्थितो, देवेन बहुप्रकारं क्षोभितोऽपि न क्षुब्धः, ततो देवेन प्रोक्तम्- 'बीतरागदेवं मुक्त्वा, हरिहरादिदेवान् स्मर, यथा उत्पातं निवारयामि, नो चेत् तव अधर्मेण सर्वान् समुद्रे बोलयिष्यामि, पापं च तव ।' लोकैरपि सर्वैः प्रोक्तम्- 'अरहनक ! एवं कुरु, परं अरहनको निजसम्यक्त्वधर्मे दृढः स्थितः । ततः देवः तुष्टः चलत्कुण्डलाभरणो भूत्वा प्रदक्षिणां दत्त्वा करकमलं योजयित्वा स्तुवति स्म - 'अहो अरहनक ! त्वं धन्यः, त्वं कृतपुण्यः, तव जन्म जीवितं च सफलम् इन्द्रः त्वां व्याख्यानयति, सन्याय ( 2 ) एव तुष्टोऽस्मि, याचख यत् कथयसि तत् ददामि।' अरहन्नकः प्राह- 'उभयलोकसाघको जिनधर्मो मया प्राप्तोऽस्ति, अन्यत्तु मम किमपि न विलोक्यते, अतो 'अमोघं देवदर्शनम्' इत्युक्तत्वा, अनिच्छतोऽपि कुण्डलचतुष्टयं देवो दत्त्वा स्वस्थानं गतः । अथ ते व्यवहारिणः कुशलेन गंभीरपत्तनं प्राप्य क्रमात् मिथिलायां आगताः । तत्र कुम्भस्य राज्ञः कुण्डलद्वयं प्राभृतीकृतम्, राज्ञा च मल्लीकुमार्यै दत्तम् । ततः चम्पायां आगताः तत्र चन्द्रच्छायराज्ञे स्वकीयस्वामिने अन्यत्कुण्ड - लद्वयं प्राभृतीकृतम्। तस्मिन्नवसरे राज्ञा पृष्टम् -'भो व्यवहारिणः ! परदेशे किमपि आश्चर्यं दृष्टम् ? ।' तदा तैः
***♚****
॥ ३५ ॥

Page #110

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandie
मल्टीकुमार्या रूपवर्णनं कृतम्-'न एतादृशं कापि रूपमस्ति। ततः चन्द्रच्छायराजेनापि कुम्भं प्रति दूतो मुक्त:-'यत् मल्ली मम देया' इति (२) पुनः इतश्च अन्यदा मल्लीकुण्डलं भग्नं कुम्भेन राज्ञा । कुण्डलसन्धानार्थ स्वर्णकारः समादिष्टः। स प्राह-'हे देव ! इदं देवसम्बन्धि कुण्डलं न मया सन्धातुं शकाते । ततो रुष्टेन% राज्ञा स स्वर्णकारो देशात् निष्कासितो, गतो वाराणस्यां शङ्खराज्ञः समीपे निजवासार्थम् । राज्ञा पृष्टम्-'कथं खदेशं त्यक्त्वा अनागतः। तेन कुण्डलसम्बन्धं कथयता मल्लीरूपवर्णनं कृतम् , तेनापि शङ्खराजेन कुम्भं प्रति दूतो मुक्तः (३) इतश्च रुक्मिराजेनाऽपि सुबाहुनाच्या निजपुत्र्या कृते चातुर्मासिकमजनविच्छित्तौ क्रियमाणायां दूताः पृष्टाः, ते पाहुः-'मल्ले मन्जनक[गृहस्थाने इदं लक्षांशेऽपि नायाति। तेनापि रुक्मिराजेन कुम्भ प्रति मल्ली निमित्तं दूतो मुक्तः (१) इतश्च कुम्भपुत्रेण मल्ले: लघुभ्रात्रा मल्लादिनन चित्रकरैः चित्रसभा चित्रपिता । चित्रकरण लब्धिमता यवनिकान्तरितमल्लिपादाङ्गुष्टं दृष्ट्वा, मल्लीरूपं (यथावत्) तत्स्वरूपं चित्रितमासीत् । तत्रैकदा मल्लदिन्नः स्वभार्याभिः सह क्रीडन्, मल्लीरूपं दृष्ट्वा लज्जितो रोषात् हस्तौ छित्त्वा चित्रकरो देशानि:कासितः। स हस्तिपुरं गत्वा अदीनशत्रो राज्ञो मिलितः, मल्लीरूपवर्णने कृते अदीनशत्रुराजेनाऽपि मल्लीनिमित्तं कुम्भं प्रति दूतो मुक्तः (१) इतश्च धर्मचर्चायां एका परिवाजिका चोखेति नाम्नी, मल्लीकुमार्या जिता मानभ्रष्टा कृता । सा रुष्टा सती कम्पिलानगर्या गत्वा, जितशत्रुराजस्याग्रे मल्लीरूपं पटे लिखित्वा दर्शयति स्म । तेनापि राज्ञा रूपमोहितेन मल्लीकृते कुम्भं प्रति दूतो मुक्तः (६) एवं षण्णामपि राज्ञां पडपि दूताः समकालं

Page #111

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० २
॥ ३६ ॥
XXXX
-03-0
कुम्भसमीपे गताः, मल्ली याचिता, राज्ञा सर्वेऽपि दूता अपमानिता :- " कस्यापि राज्ञो मम पुत्रीं अहं न दास्यामि । " ततः षडपि राजानो अभिमानेन निजं निजं सैन्यं लात्वा समकालमागत्य मिथिलानगरीं रोधयामासुः । कुम्भराजो बहिः निःसृत्य, युद्धं कुर्वन् भग्नो मिथिलां प्रविष्टः । ततो मल्लीप्रपञ्चवचनेन राज्ञा सर्वेऽपि आकारिताः, ते राजानो रत्नगृहं प्राप्ताः, षट्सु अपवरिकासु पृथक् पृथक् प्रविष्टाः । तदा मल्लेः प्रतिमां साक्षात् मल्लिमिव दृष्ट्वा मोहिताः । ततो मल्लीकुमार्या तत्रागत्य तत्प्रतिमायाः शिरः पिधानं उद्घाट्य दूरीकृतम् । ततः उच्छलितो महादुर्गन्धः । ततः ते राजानो वस्त्रेण नासिकां निपीड्य थू थूकुर्वन्तो नष्टाः । ततः तेषां प्रतिबोधाय मल्ली आगत्य कथयति स्म - 'हंहो राजानः । यदि रत्नमय्यामपि पुत्तलिकायां आहारसंसर्गात् ईदृशो दुर्गन्धो जातो भवतां प्रातुं न शक्यो दुःखावहश्च तदा स्वाभाविकदुर्गन्धासु स्त्रीषु किं एतावान् रागः प्रतिबन्धश्च क्रियते ? कथं रागान्धा जाताः ?' इत्यादिप्रतिबोधवचनपूर्व पूर्व भवमित्रताकथनेन प्रोक्तम्- 'सांप्रतं यूयं स्वस्थाने गच्छत, मम केवलज्ञाने उत्पन्ने शीघ्रं समागन्तव्यम्' तेऽपि सर्वे स्वखस्थानं गताः । मल्लिञ्च समये त्रिशती (३००) राजपुत्रीभिः समं दीक्षां जग्राह । तस्मिन्नेव दिने केवलोत्पत्तौ तैः षड्रिपि राजभिः मित्रैदिक्षा गृहीता मोक्षं गताः । महया च स्त्रीत्वेन तीर्थं प्रवर्तितम् ॥ इदं तृतीयं आश्चर्यम् ॥ ३ ॥
अथ - "अभाविआपरिसात्ति" श्रीमहावीरदेवस्य केवलज्ञानं उत्पन्नम् देवैः समवसरणं रचितम् सुरा नराश्च कोटिशः समागताः, भगवता देशना दत्ता, परं केनापि न सर्वविरतिः, नापि देशविरतिः, नापि सम्यक्त्वं
XOXOX
दश
आश्चर्याणि
॥ ३६ ॥

Page #112

कल्प० ७
च गृहीतम्, निष्फला देशना जाता । नहि कदापि तीर्थङ्कराणां देशना निष्फला भवति । इयं च प्रथमदेशना | निष्फला जाता || अतः इदं चतुर्थ आश्चर्यम् ॥ ४ ॥
अध-"कण्हस्स अमरकंकागमणं" ति पंचमं व्याख्यायते - एकदा हस्तिनागपुरे पञ्चपाण्डवद्रौपदी - कुन्तीप्रमुखपरिवारपरिवृतः पण्डुराजः सिंहासने उपविष्टोऽस्ति । तस्मिन्नवसरे सभायां कच्छुल्लनामा नवमो नारदः समागतः परं कीदृशोऽस्ति नारदः, दर्शनेन अतिभद्रकः पुनर्विनीतः पुनः अन्तर्दुष्टचित्तः, पुनः आश्रितानां सौम्यप्रियदर्शनः पुनः अमलिनं अखण्डं वल्कलचीरं येन परिधानीकृतं अस्ति । पुनः येन कृष्णमृगचर्मणां हृदये उत्तरासङ्गः कृतोऽस्ति । पुनः यस्य जटाजूटेन शिरो दीतं वर्तते । पुनः यज्ञोपवीत रुद्राक्ष कृतकलाचिका| भरणमुञ्जमेखला वल्कलचीरप्रमुखतापसोपकरणानि धरन, हस्तकृतकच्छ[च्छु]पिकः गीतप्रियः, पुनः आकाशगामिनी - पातालगामिनी - स्तम्भिनी- मोहनी - प्रज्ञप्ती - गौरी - इत्यादि विद्याधरसंयन्धि विद्याभिः विख्याता कीर्तिः यस्य सः । पुनः श्रीरामकेशवयोः अभीष्टः । पुनः शाम्बप्रद्युम्नानिरुद्धनिषधसारणगज सुकुमाल सुमुखादियादबिसार्धत्रयकुमारकोदीनां हृदयवल्लभः । पुनः कलहयुद्ध - कोलाहलप्रियः । पुनः भण्डनस्य अभिलाषी । पुनः बहुसङ्ग्रामाणां दर्शने उत्सुकः । पुनः लोकानां असमाधिकरः, एतादृशः सन्, गगनतलमुल्लङ्घयन् कलहकन्दलं अनुगवेषयन्- आगतः । ततः पण्डुराजप्रमुखैः सन्मानितः ततः उत्थाय अन्तःपुरमध्ये गतः, तत्र द्रौपद्या अभ्युत्थानादिना न सत्कारितो न संमानितः, यतः अयं असंयती = अविरतः अप्रख्यात पापकर्मा । ततो
XsXsX Xs-o-KoXe

Page #113

कल्पसूत्रं
कल्पलता व्या० २
नारदेन रुष्टेन विचारितम् - "इयं द्रौपदी रूपलावण्यादिना गर्विता, पञ्चभर्तृवल्लभा च ततः एनां सपत्नीशतसंकटे पातयामि ।" इति विचार्य नारदो धातकीखण्डे दक्षिणार्ध भरते अमरकङ्कानगर्यां स्त्रीलोलुपस्य पद्मनाभस्य राज्ञः सभायां गतः । ततः पद्मनाभेन खकीयसतशत सुन्दरीसौन्दर्यतो जातगर्वेण प्रश्नः कृतः - 'भो नारद । मम अन्तःपुरसदृशं कस्यापि अन्तःपुरं दृष्टं न वा ?' ततो नारदेन कूपमण्डूकदृष्टान्तदानेन मानमुत्तार्य ॥ ३७ ॥ द्रौपदीरूपवर्णनं कृतम् । ततः कन्दर्पदर्षोन्मादेन पद्मनाभेन पौषधशालायां गत्वा उपवासत्रयं कृत्वा,
१. कूपमण्डूकदृष्टान्तश्च इत्थं वरीवर्ति एकदा कश्चित् समुद्रदर्दुरः चत्र कुत्र भ्रमन् कूपदर्दुरं मिलितः । तं दृष्ट्वा परस्परयोः अपरिचि तत्वेन कूपदर्दुरः अपृच्छत्- 'अयि सजातीय ! त्वं क नित्रससि ?, कुतश्च समागतः ? । समुद्रदर्दुरश्च तं प्रत्युवाच- 'भोः ! समुद्रे | अहं निवसामि समुद्राय समागतोऽहम् अत्र ।' ततश्च सकुतूहल: कूपदर्दुरः तं पप्रच्छ-'भो समुद्रदर्बुर ! स समुद्रः क्रियान बृहत् ? । पृष्ट्वा चेत्थं खचरणौ परितः प्रसारयम् तं च प्रदर्शयन् सन् पुनः अप्राशीत् - 'सोऽयं समुद्रः एतावत्प्रमाणः किम् ? ' सोऽप्यवादीत्- 'नहि नहि, इतोऽपि वृहत्तमः । ततः कूपदर्दुरः तत्कूपस्य एककोणात् उत्पुत्य अन्यस्मिन् कोणे च प्राप्तः पृष्टवान् - ' अपि नाम इयत्प्रमाणः किम् १। समुद्रद्रयावदत् - 'ततञ्चापि महाप्रमाणः । तदा कूपदर्दुरः क्रूपस्यान्तः गत्या परितो भ्रमणं च कृत्वा पप्रच्छ-'अथ किं इयत्प्रमाणः स समुद्रः ?' सदा हसन् समुद्रददुरः प्रोवाच रे कूपमण्डूक ! समुद्रस्तु ततोऽपि महत्प्रमाणः । अनेन प्रत्युत्तरेण क्रोधातिरेकसंयुक्तः अवादीत्- 'रे असत्यवादिन् ! स एतावान् हृहत् समुद्रः कुत्राप्येव नास्ति, नाभूत् नापि भविष्यति च यतोऽयं न मया श्रुतः दृष्टो वा योऽयं एतस्मादपि वृहत्तम इत्येत्रं त्वं ब्रूषे । दूरे याहि । इत्यचिवाम् इति ॥
XXKe ***** XX
Xex
दश आश्चर्याणि
॥ ३७ ॥

Page #114

तस्मै प्रोक्त
दीपदी उत्पाद
प्रियमातुः
मम शुद्धिं न करोति,
विचारितम्-चल
दोपदी च षष्ठषष्ठपारण
पार्चे न पश्यति
पूर्वसङ्गतिको देव आराधितः। तस्मै प्रोक्तम्-'भो! द्रौपदी शीघ्रं आनय। ततः स देवा तत्र गत्वा, अवखापिनी निद्रां दत्वा, युधिष्ठिरस्य पावें सुप्तां द्रौपदी उत्पाव्य, पद्मनाभस्य अशोकवाटिकायां आनीय मुमोच । ततः पद्मनाभेन दृष्टा सती प्रार्थिता । तदा द्रौपद्या प्रोक्तम्-'मम प्रियमातुः भ्रातृव्यः कृष्णवासुदे|वोऽस्ति, स यदि षण्मासमध्ये मम शुद्धिं न करोति, तदा तवाग्रे अस्मि।' ततः पद्मनाभेन विचारितम्-'बलात् नप्रीतिः' इति हेतोः मौनमाधाय अन्तःपुरमध्ये मुक्ता, द्रौपदी च षष्ठषष्ठपारणे आचाम्लं कुर्वती तस्थौ । अथ-द्रौपदीसंहरणानन्तरं पृष्टो [पश्चात् ] किं जातं? तदाह-मुहूर्तात् युधिष्ठिरः प्रबुद्धो द्रौपदी पार्थे न पश्यति सर्वत्र विलोकिता, परं न कुत्रापि श्रुतिमात्रमपि प्राप्तम् । ततः पण्डुनृपाय स्वरूपं [निरूपितं] निवेदितम् । ततः पण्डराजेनापि कौटुम्बिकद्वारा सर्वत्र पुरमध्ये उद्घोषणा दापिता, परं न शुद्धिर्जाता । ततो ज्ञातम्"केनापि देवेन दानवेन वा गन्धर्वेण वा किन्नरेण वा किम्पुरुषेण वा अपहृता ज्ञायते।" पुनः राज्ञा प्रोक्तम्-"यो दौपदीशुद्धिं पक्ति तस्मै खेप्सितां सम्पत्तिं ददामि।" परं न कोऽपि जानाति । ततः पाण्डुराजेन निजभार्या कुन्ती कृष्णपाधं शुद्धिकारापणाय मुक्ता। कुन्त्यपि द्वारिकाया उद्याने गत्वा, खयं स्थित्वा कौटुम्बिकेन निजागमनं ज्ञापयामास । कृष्णोऽपि हस्तिस्कन्धारूढः सपरिकरः सन्मुखमागत्य, हस्तित उत्तीर्य पादयोः निपत्य महाविच्छित्त्या निजपितृष्वसारं [स] निजमन्दिरे आनीतवान् । आगमनप्रयोजनं च पृष्टम् , कुन्त्याऽपि द्रौपदीसंहरणं ज्ञापितम् । ततः कृष्णेन प्रोक्तम्-“यस्या एको भर्ता भवति सोऽपि स्वकीयां भार्या रक्षति,
XOXOX
पुरुषेण वा अजानाति । ततपस्थित्वा कीड पादयो

Page #115

T
कल्पसूत्र
क
आश्चर्याणि
कल्पलता व्या०२
॥३८॥
पाण्डवैः पञ्चभिरपि एका भार्या न रक्षिता ? । अहं तु षोडशसहस्रगोपाङ्गनाः कथं रक्षामि।' कुन्त्या कथितम्-"साम्प्रतं हास्यवेला नास्ति ।” ततः कृष्णेन प्रोक्तम्-'अर्धभरतमध्ये पाताले वा यत्र कुत्रापि द्रौपदी भविष्यति, तत्र शुद्धिं कारयित्वा तुभ्यं दास्यामि, न चिन्ता कार्या।' इति सत्कारसन्मानादिना सन्तोष्य, कुन्ती हस्तिनागपुरे प्रापिता । ततः कृष्णः कौटुम्बिकैः सर्वत्र उद्घोषणां दत्तवान्, परं न कुत्राऽपि शुद्धिः प्राप्ता । ततः तस्मिन् प्रस्तावे किंकर्तव्यतामूढा यादवसभा जाता। ततः नारदः समागतः। कृष्णेन पृष्टम्"अहो नारद ! भवद्भिः सर्वत्र भ्रमद्भिः कुत्रापि द्रौपदी [सदृशा] दृष्टा श्रुता वा स्यात् । तदा कथ्यताम् ।” ततो नारदेन प्रोक्तम्-"अन्यदा धातकीखण्डे दक्षिणभरतार्धे अमरकायां नगर्या पद्मनाभभवने मया द्रौपदीसदृशा दृष्टा।" ततः कृष्णेन प्रोक्तम्-"भवतां एवं इदं कर्म!" ततः कृष्णेन पण्डनृपाय दूतो मुक्तः, प्रोक्तं च-"तत्र द्रौपदीशुद्धिः जाताऽस्ति, भवद्भिः पञ्चपाण्डवैश्चतुरङ्गिनी सेनां लात्वा, पूर्वसमुद्रवेलातटे समागन्तव्यम् । ततो दूतो गत्वा तथैव कारितवान् । ततः कृष्णवासुदेवोऽपि प्रयाणभेरी वादयित्वा, समुद्रविजयादिदशदशार्दादिपरिवारसहितो वासुदेवर्द्धि विच्छिक्या हस्तिस्कन्धाधिरूढो धृतमस्तकच्छत्रः चामरैः वीज्यमानः पूर्वसमुद्रवेलाकूले सङ्केतस्थाने पाण्डवैः सह संमिलितः। ततः कृष्णेन पौषधशालायां अष्टमं कृत्वा | सुस्थितनामा लवणाधिपतिर्देव आराधितः सोऽप्यागतः। कृष्णेन मोक्तम्-'भो सुस्थित ! द्रौपद्यानयनाथे अहं यामि, पञ्चानां पाण्डवानां षष्ठस्य मम एवं षण्णां रथानां मार्ग देहि ।' ततः सुस्थितो देवः प्राह, मा

Page #116

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
प्रयासं कुरू, पद्मनाभस्यापि पूर्वसंगतिकदेवेन द्रौपदी आनीय दत्ताऽस्ति न स्वयं, ततो यदि कथयसि तदा द्रौपदी, ततो लात्वा हस्तिनागपुरे मुञ्चामि, अथवा पद्मनाभं पुरवाहनबलसमेतं समुद्र क्षिपामि । ततो हरिः वलगर्वितः प्राह-नैवं मम शोभा, त्वं मम मार्ग वितर। ततो देवेन देवमायया मार्गों दत्तः। श्रीकृष्णः सर्वसैन्यं समुद्रस्य वेलाकूले मुत्तवा, पञ्चपाण्डवैः समं समुद्रं रथैः उल्लत्य, अमरकट्टायां उद्याने गतः, स्थित्वा च तत्र दारुकनामा सारथिर्मुक्तः। प्रोक्तं च-'भो दारुक ! त्वया तत्र गत्वा पादेन पद्मनाभस्य पादपीठं आक्रम्य, कुन्ताग्रेण लेख अग्रे मुक्तवा त्रिवलि ललाटे चाटयित्वा, कोपं कृत्वा, इत्थं वाच्यम्-"रे पद्मनाभाख्य! रे अकाले मरणवाग्छक! रे दुरन्तप्रान्तलक्षण! रे हीनचतुर्दशीजात ! रे श्री-ही-धृति-कीनिवर्जित । अव त्वं न भवसि, यतो मम भगिनी द्रौपदी त्वया हता, अय शीधं द्रौपदीं देहि, नो चेत् सङ्ग्रामे सज्जो भव ।” ततः पद्मनाभोऽपि कृष्णस्य दूतस्य कुवचनं श्रुत्वा, कोपं कृत्वा, "अवध्यो दूतः" इति हेतोः दूतं, अहतं, असत्कारितं, अपमानितं, अपद्वारेण निष्कास्य, स्वयं हस्तिस्कन्धं समारुख, सर्वसैन्यं लात्वा,* सन्मुखमागत्य स्थितः। ततः कृष्णः पश्चपाण्डवान् प्राह-'भो पाण्डवाः! यूयं किं युद्धं करिष्यथ? किंवा द्रक्ष्यथ ? ।' ततः ते प्रोचुः-'वयं युद्ध करिष्यामः, पश्चात् यदि वयं पद्मनाभात् हारयाम, तदा भवद्भिः युद्धं करणीयं' इति । अमङ्गलवचनं मुखे निःमृतम्, तथापि पाण्डवाः पद्मनाभेन समं युद्ध कर्तु लग्नाः। परं पद्मनाभेन बलवता पश्चापि पाण्डवा हतग्रहताः कृताः सन्तः कृष्णसमीपे समेताः। ततः कृष्णो युद्धं कर्तु

Page #117

www.kobatrth.org
आश्चर्याणि
कल्पसूत्रं
लग्नः। प्रथमं पाञ्चजन्यशङ्खनादेन पद्मनाभसैन्यस्य त्रिविभागो नाशितः। ततः शार्ङ्गधनुष्टङ्काररवेण द्वितीयकल्पलता
व त्रिविभागो हतः । ततः पद्मनाभोऽवशिष्टयलत्रिभागो जीवं लात्वा नष्ठा, अमरकानगरीमध्ये प्रविष्टः। व्या०२
ततः कृष्णो नरसिंहरूपं कृत्वा, वप्रादिकं पातयित्वा नगरमध्ये प्रविष्टः, पद्मनाभो मरणभीत्या-“हे द्रौपदि।।
शरणे ! मां रक्ष रक्ष” इति कथयन् स्त्रीरूपं कृत्वा, द्रौपदीशरणे प्रविष्टः । कृष्णेन द्रौपदी पृष्टा-"तव पृष्ठे का ॥३९॥ एषा स्त्री?" ततः पद्मनाभो हस्ते प्राभृतं कृत्वा कथयति स्म-"अहं पद्मनाभः तब मारणभीत्या द्रौपदीश
रणं प्रविष्टोऽस्मि ।" ततः कृष्णेन"शरणागतो न हन्यते” इति कृपया जीवन्मुक्तः। ततः कृष्णो द्रौपदी अखण्डशीला लात्वा, पञ्चपाण्डवैः सह प्रत्यागच्छन् , लब्धजयत्वात् हर्षेण शङ्ख पूरितवान् । तस्मिन्नवसरे तत्र क्षेत्रे चम्पायां श्रीमुनिसुव्रतखामितीर्थङ्करसमीपे व्याख्यानं शृण्वन् कपिलवासुदेवः शङ्खनादं अशृणोत् । ततः शङ्का जाता-"किं द्वितीयो वासुदेवो जातः?" तदा भगवता प्रोक्तम्-'भो कपिलवासुदेव ! एकस्मिन् क्षेत्रे तीर्थङ्कराश्चक्रवर्तिनो वासुदेवा बलदेवा वा नोत्पाद्यन्ते, परं जम्बूद्वीपसम्बन्धिभरतक्षेत्रस्य वासुदेवः कृष्णनामा स्वत्सदृशो द्रौपदीं पद्मनाभेन अत्र आनीतां तां लात्वा याति । तेन शङ्कः पूरितः। ततः कपिलधासुदेवः शीघ्र उत्थाय'मत्सदृशं पुरुषोत्तमं पश्यामि' इति हर्षेण मिलनार्थ समुद्रतटे गतः, तावता कृष्णो दूरे गतः। परं कृष्णादिरथानां पीतश्वेतादिध्वजाचिह्नानि दृष्टा शङ्ख पूरितवान् । तन्मध्ये ज्ञापितम्-"अहो श्रीकृष्णवासुदेव! कपिलवासुदेवः त्वां प्रणमति ।” कृष्णोऽपि तन्नादं श्रुत्वा, शङ्खनादं कृतवान्-"अहो कपिलवासुदेव ! कृष्णोऽपि त्वां
॥३९॥

Page #118

www.kobatrth.org
मणमति।" ततो कपिलवासुदेवो हर्ष प्राप्य पश्चात् वलित्या पद्मनाभं देशात् निष्कासितवान्, तत्सुतं तस्य पट्टे स्थापितवान् । ततः कृष्णोऽपि पाण्डवैः समं समुद्रमुल्लङ्य, पञ्चपाण्डवानामेवं कथयति स्म-'यूयं गङ्गामहानदी नावा उत्सरत । पश्चान्नीः बलमाना मम मोच्या । यथा अहं आगच्छामि, साम्प्रतं अहं सुस्थितं देवं सम्भाषयामि । ततः पञ्चापि पाण्डवाः गङ्गामुत्तीर्णाः, परं मनसि विचारितम्-'कृष्णो पाहुभ्यां गङ्गां तरितुं समर्थो न वा ?।' ततो बलमाना नौः कृष्णाय न मुक्ता । ततः कृष्णो नावं गवेषयन् क्षणं स्थितः, नौः नागता, एकया बाह्वा तुरङ्गमसारथिसहितं रथं गृहीत्वा, एकया च बाह्वा सार्धद्वाषष्टि ६२॥ योजनविस्तीर्णा गङ्गां विलोडयन् पातालमध्ये हस्तं निक्षिपन् , उत्प्रेक्षते-'मा पाण्डवाः घुडित्वा अधस्ताद्गताः भवन्तु, ततो निष्कासयामि' इति उत्तरन प्रान्तः। ततो गङ्गादेव्या साहाय्यं दत्तम्, ततो गगां उत्तीर्य आगतेन कृष्णेन पश्चापि पाण्डवा उपालम्भिताः-'किमिति नौः न मुक्ता।' ततः पाण्डवैः प्रोक्तम्-'युष्मच्छक्तिपरीक्षाविलोकनार्थम् ।' ततो हरिः कोपं कृत्वा प्राह-रेरे! यदा मया द्विलक्षयोजनप्रमाणो लवणसमुद्र उल्लजिता, पुन: पद्मनाभं जित्वा द्रौपदी आनीता, तदा मम शक्तिर्न दृष्टा । इति कथयित्वा कोपात् लोहदण्डेन पश्चापि पाण्डवान चूर्णयामि, पुनः कृपया विचारितम्-'नैतत् युक्तम्। ततः पञ्चापि पाण्डवानां रथान् भत्तवा चूर्णिताः। पश्चापि पाण्डवांश्च देशात् निर्विषयान् आदिशति स्म, स्थभञ्जनस्थाने "रथमर्दननामा” कोहो जातः। ततः कृष्णः खसैन्यं लात्वा द्वारिकां प्रविष्टः । पाण्डवा अपि द्रौपदीं लात्वा, सैन्यसाहिता हस्तिनागपुरं प्राप्ताः।

Page #119

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०२
॥४
॥
XXXXXXXXXXXX
कुन्ती देशनिष्कासनस्वरूपं श्रुत्वा, पाण्डुराजप्रेरिता पुनः कृष्णसमीपे गत्वा, मृष्टवचनैः कृष्णं सन्तोष्य, नव्यपाण्डुमथुरावासस्य आज्ञा लात्वा समागता। ततः पश्चापि पाण्डवाः सपरिवारा दक्षिणवेलातटे पाण्डुमथुरा नवीनां स्थापयित्वा, अदृष्टसेवकाः सन्तो वसन्ति स्म । ततो गते कियति काले स्थविरसमीपे धर्म श्रुत्वा, संसारभयात् उद्विग्नाः । पण्डुसेनपुत्रं राज्ये संस्थाप्य, द्रौपद्या सह प्रबजिताः । षष्ठाष्टमादिनपांसि कृत्वा चतुदेशपूर्वाणि अधीत्य, स्थविराज्ञया श्रीनेमिनाथवन्दनाथ गिरिनाराय चलिताः, विहरन्तो हस्तिकल्पनगरे आगत्य युधिष्ठिरं वने मुक्तवा, चत्वारः पाण्डवा मासक्षपणपारणे नगरमध्ये आहारार्थ गताः । उच्चनीचकुलानि अदन्तो लोकमुखात् श्रीनेमिनिर्वाणं श्रुत्वा युधिष्टिरस्य कथयित्वा, विमनस्काः सन्तः आहारं परिष्ठाप्य, शत्रुञ्जयोपरि द्विमासिकी संलेखनां कृत्वा, पञ्चापि पाण्डवाः सिद्धाः। द्रौपदी अपि एकादशाङ्गानि पठित्वा, मासिकी संलेखनां कृत्वा पञ्चमब्रह्मदेवलोके उत्पन्ना । ततः च्युत्वा, महाविदेहे क्षेत्र सेत्स्यति, अत्र द्रौपदी वालिता इत्येतावता सम्बन्धेन प्रयोजनम् । अग्रेतनसम्बन्धस्तु प्रसङ्गात् लिखितोऽस्ति । वेला खेच्छा च भवेत् तदा वाच्या, नो चेत् न हि । अत्र उभयोः वासुदेवयोः [परस्परयोः) शङ्खध्वनिश्रवणं ॥ इति पञ्चमं आश्चर्यम् ॥५॥ ___ अथ-"अवयरणं चंदसूराणंत्ति"। पुनः कोशाम्भ्यां नगर्या चन्द्रसूर्यो स्वविमानेन पश्चिमपौरुष्यां श्रीमहावीरवन्दनार्थं आगती, अन्न खकीयमूलविमानेन आगमनं ।। इति षष्ठं आश्चर्यम् ॥ ६॥
अथ-"हरिवंसकुलुप्पत्तित्ति" तत्सम्बन्धलेशो यथा-कौशाम्बीनगरी तत्र सुमुखो नाम राजा, वसन्त
॥४०॥

Page #120

समये गजारूढः सन् उद्याने क्रीडार्थ गतः। तत्र एको वीरनामा कुविन्दः तस्य भार्या अतिसुरूपा अतिमुलावण्या वनमालानानी, राज्ञा दृष्टा। द्वयोरपि कामरागः उत्पन्नः। राजा तां पश्यन् स्थितः अग्रे न चलति । मन्त्रिणा प्रोक्तम्-'किमिति विलम्बः क्रियते।' राज्ञा खस्याऽभिप्रायो निवेदितः। मन्त्रिणा प्रोक्तम्'चिन्ता न कार्या, तां मेलयिष्यामि।' सर्वेऽपि स्वस्थानं गताः । मत्रिणा परिवाजिकाप्रयोगेण सा वनमाला राज्ञो मेलिता, राज्ञा अन्तःपुरे क्षिप्ता, तया सह सुखेन राजा कालं गमयति । अथ कुविन्दो अतिलेहात् |भायोवियुक्तो प्रथिलो जातो, नगरमध्ये त्रिके चतुष्के चस्वरे च हा वनमाले! हा वनमाले ! इति विलपन् गवाक्षस्थाभ्यां ताभ्यां दृष्टः, चिन्तितं च-'अहह ! अस्माभिः उभयलोकविरुद्धं कृतम्। इति पश्चात्तापं कुचेंतोः, तयोरुपरि विद्युत् पतिता, बावपि मृत्वा शुभध्यानेन हरिवर्षक्षेत्रे हरिहरिणीनामानी युगलिनी जाती। वीरकुविन्दोऽपि तयोर्मृत्युं ज्ञात्वा दुःखात अज्ञानकष्टतपः कृत्वा, सौधर्मदेवलोके किल्बिषिको देवो जातः । अवधिज्ञानेन ज्ञातं "मा एतौ मम वैरिणी गलित्वात् वर्ग यास्यता" इति विचार्य तो हरिहरिणीयुगलिनी 'प्रवचनसारोद्धारवचनात् देहेन आयुषा च हृस्वीकृत्य कल्पवृक्षः समं उत्पाट्य, चम्पानगयों आनीती । तस्मिन् प्रस्तावे चम्पानगरीस्वामी इक्ष्वाकुवंशीयश्चन्द्रकीर्तिः राजा अपुत्रो मृतः। नगरलोका अपरं राजानं विलोकयन्ति, परं न तादृशो मिलति । तदाऽऽकाशे देवेन प्रोक्तम्-'भो लोकाः ! युष्माकं अयं हरिः राजा, इयं च हरिणी राज्ञी अस्तु, परं एतयोः कल्पवृक्षकलेन मिश्रो मांसाहारो यावजीवं देयः।' इति कथ
AST तस्मिन् प्रस्तावे चम्पानमा मिलति । तदाऽऽकाशे
मांसाहारो यावजीव दया

Page #121

कल्पसूत्र यित्वा देवो गतः। लोकैः अपि तथैव कृतम् । अथ हरिनामा राजा पृथिवीं साधयित्वा, महारम्भ कृत्या, कल्पलता भार्यासहितो मरकं गतः । तस्मात् हरि-हरिणीयुगलात् जातो हरिवंशः । अत्र हरि-हरिणीयुगलं नरके गतम् ॥
आश्चर्याणि व्या०२ इदं आश्चर्य सप्तमम् ।। ७॥
अथ-"चमरुप्पाओत्ति" चमरोल्पातखरूपं च इदम् । तत् यथा-विभेलसंनिवेसे पूरणो नाम गाथापतिः ॥४१॥
*महासमृद्धः रात्रौ सुप्तेन चिन्तितम्-'मया पूर्वभवेषु पुर्य प्रभूतं कृतम् , तेन इह ऋद्धिः प्राप्ता, तेन पुनरपि हा
अत्र तपः करोमि, तदा आगामिभवेऽपि किञ्चित् सुखं प्रामोमि' इति विचिन्त्य, प्रभाते कुटुम्ब आकार्य, स्वपुत्रं खपदे स्थापयित्वा, तापसी दीक्षा गृहीता यावजीवं षष्टषष्ठतपः कृतवान् । पारणकदिने काष्ठमयं चतुःपुटं भाजनं कृत्वा, भिक्षायां भ्रमति । तत्र प्रथमपुटे पतितां मिक्षां पान्थेभ्यो ददाति १, द्वितीयपुटे पतितां भिक्षां काकादिभ्यो ददाति २, तृतीयपुटे पतितां भिक्षां जलचरादिभ्यो ददाति ३, चतुर्थपुटे पतितां भिक्षा स्वयं भुते ४। एवं द्वादशवर्षाणि अज्ञाततपः कृत्वा, पूरणः शुभध्यानेन मृत्वा, भवनपतिप्रथमनिकाये चमरेन्द्र एकसागरोपमायुः महर्द्धिको जातः। एकदा चमरेन्द्रः खसभायां चतुःषष्टिसहस्रसामान्यदेवसहितः एकस्यां एकस्यां दिशि चतुःषष्टिचतुःषष्टिसहस्रः आत्मरक्षकैः परिवृतः उपविष्टोऽस्ति । अब-x॥४१॥ धिज्ञानेन सौधर्मदेवलोके शक्रसिंहासने स्थितं सौधर्मेन्द्रं पश्यति स्म। तस्य च पादौ स्वमस्तकोपरि आगतो, ततः क्रुद्धः सन् वदति स्म-'अरे रे! कोऽयं दुरात्मा मम मस्तके पादौ धत्ते ?। सेवकप्रधानसुरैः प्रोक्तम्

Page #122

वामिन् । अयं पूर्वोपार्जितपुण्यैः अत्रावतीर्णः, अस्य च इयं एब स्थितिः, न कोपः कर्तव्यः। एतत् श्रुत्वा । विशेषतः क्रुद्धः प्राह-रेरे। ये सौधर्मेन्द्रपादौ स्वमस्तकोपरि सहन्ति ते चमरका अन्ये, अहं चमरेन्द्रः अन्यः, अहं तत्र गत्वा सौधर्मेन्द्रपादौ गृहीत्वा अधः पातयिष्यामि।' इति कथयित्वा कोपं कृत्वा प्रधानः वारितोऽपि स्वस्थानत उस्थाय चलिता, अग्रे गत्वा विचारितम्-'अर्हन्तो वा १ अर्हचैत्यस्य वा २ अनगारस्य वा भावितात्मनः ३ शरणं विना न गम्यते । तदवसरे छास्था श्रीमहावीरः सुसमारपुरात् बहिः कायोत्सर्गे स्थितोऽभूत्। तस्य शरणं कृत्वा, लक्षयोजनरूपं कृत्वा पादाभ्यां धरित्री आनन् , हस्ताभ्यां तालास्फोटं कुर्वन् , मेघवत् गर्जारवं कुर्वन् , बिद्युदिव झात्कारं कुर्वन् , ज्योतिश्चक्रं त्रासयन् , एक पादं सौधर्मावतंसकविमानवेदिकायां, द्वितीयं पादं सुधर्मसभायां दत्त्वा, प्रतोल्यां प्रहारं दरवा, शक्रं आक्रोशयामास । देवा भयनान्ता जाताः, देवाङ्गना भीत्या देवानां कण्ठे लगा। कोलाहलं श्रुत्वा इन्द्रो विस्मयं प्राप्तः पृष्टवान्-'भो देवाः कोऽयं उपद्रवः ।" देवः प्रोक्तम्-खामिन् ! कोऽपि लक्षयोजनरूपधारी महावीभत्सो महाविकरालः समुत्थितः अस्ति ।' इन्द्रेण अवधिना ज्ञातम्-'अयं चमरकः असम्पूर्णभृतघरवत् समुच्छलितोऽस्ति । परं अस्य शिक्षा ददामि तदा वरम् ।
ततो ज्वलदग्निस्फुलिङ्गसहस्रसमाकुलं वजं चमरेन्द्र प्रति मुमोच । चमरोऽपि वज्रं आगच्छत् दृष्ट्वा भीत्या Xअधोमुखः ऊर्ध्वपादो महाकायं सङ्कोचयन् कुण्डलहारादीनि आभरणानि पतन्त्यपि अगृह्णन् , कुन्थुकरूपं *
कृत्वा, हे श्रीमहावीर ! तब मम शरणम् तव मम शरणम्' इति कथयन् स्वामिपादयोः अन्तरे प्रविष्टः । वजं
।

Page #123

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०२
आबयाणि
॥४२॥
अपि स्वामिपादाभ्यां चतुरङ्गलैर्दूरतो भ्रमन् 'मा तीर्थङ्करस्य आशातना भवतु' इति शीघ्रं पश्चादागत्य इन्द्रेण अप्राप्त सत् गृहीतं, स्वामिनं वन्दयित्वा क्षमयित्वा च चमरं प्रति इन्द्रः प्राह-रे चमर ! मुक्तोऽसि भगवत्प्रसादात्, त्वं निस्सर, साधर्मिकत्वात् न किमपि वक्तव्यम्, परमेवं पुनः न कार्यम् । ततः शक्रः प्रभुं नत्वा स्वस्थानं गतः । ततः चमरेन्द्रोऽपि पादद्वयात् निःसृत्य प्रभुं प्रणम्य खस्थानं गतः। अत्र चमरेन्द्रस्य सौधर्म-* देवलोके गमनम् ॥ इति आश्चर्य अष्टमम् ॥८॥ __अथ "अट्ठसयसिद्धात्ति" अष्टापदपर्वते एकसमये उत्कृष्टावगाहनायां (५००)पञ्चशतधनु-प्रमाणायां एकः श्रीऋषभदेवः (१) भरतं विना नवनवतिः (९९) भगवतः पुत्रा अष्टौ (८) च भरतस्य पुत्राः, एवं एकं शतं
अष्टौ च (१०८) सिद्धाः । अत्र उत्कृष्टावगाहनायां १०८ सिद्धाः ॥ उक्तं च| "रिसहो रिसहस्स सुया, भरहेण विवलिया नवनवई । अद्वेव भरहस्स मुथा, सिद्धिगया एगसमयम्मि"||१|| इति नवमं आश्चर्यम् ॥९॥
अथ "असंजयाणपूयात्ति" ॥ श्रीसुविधिनिर्वाणात् कियति काले गते साधुधर्मस्य विच्छेदो जातः ।। १. वृषभो १ वृषभस्य सुता भरतेन विवर्जिताः ५९ नवनवतिः । अष्टौ ८ भरतस्य सुताः (१०८) शिवं गता एकसमयेन ॥ १॥
२. "अस्संजतेसु पूआ" असंयता:-असंयमवन्त आरम्भपरिग्रहप्रसक्ता अब्रह्मचारिणः तेषु पूजा सत्कारः, सर्वदा हि किल संयता *एव पूजाही:, अस्यां त्ववसर्पिण्यां विपरीतं जातमित्याश्चर्य, (श्रीस्थानाङ्गसू० पृ० ५२४)
॥४२॥

Page #124

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
तदा लोकैः वृद्धभावकाः पृष्टा:-'भो! धर्ममार्ग कथयत ।' तैः निजज्ञानानुसारेण खखादार्थ च प्रोक्तम्-'भो! वृद्धश्रावकाणां धनं देयं, वसतिः देया, भव्य भोजनं देयम् , कन्या देया, तेषां पूजा कर्तव्या। ततः तेषां पूजा: जाता । अत्र असंयतानां सतां साधुबुज्या पूजा जाता ॥ इदं दशमं आश्चर्यम् ॥ १०॥
["दस वि अगंतेण कालेण" त्ति अत एवाह-दशापि एतानि (आश्चर्याणि) अनन्तेन कालेन अनन्तकालात् Sसंवृत्तानि अस्यामवसर्पिण्यामिति, ॥] उक्तं च___ "दसम वि वासे(ए)सेवं, दस दस अच्छेरयाइं जायाई। उस्सप्पिणिए एवं तित्थुग्गाली य भणियाई" ॥१॥
ननु एतानि दश आश्चर्याणि कस्य तीर्थङ्करस्य वारके जातानि? इत्याहएक शतं अष्टाधिकं (१०८) सिद्धम् ऋषभदेवतीर्थ ॥१॥ असंयति-पूजा सुविधिनाथतीर्थे ॥२॥ हरिहरिणीयुगलिकनरकगमनं शीतलनाथतीर्थे ॥ ३॥ स्त्रीतीर्थङ्करः मल्लिनाथतीर्थे ॥ ४ ॥ शङ्खयोः [परस्परं] शब्दश्रवणं नेमिनाथतीथें ॥५॥ शेषाणि (उपसर्गः १ गर्भहरणम् २ चंद्रसूर्यखविमानावतरणं ३ चमरोत्यातः ४ निष्फलदेशना ५) पञ्च श्रीमहावीरसम्बन्धीनि ॥१० ।। उक्तं च"रिसहे अट्टहिय सय-सिद्धे सीयलजिणम्मि हरिवंसो। नेमिजिणे अमरकंका-गमणं कण्हस्स संपन्नं ॥१॥ इत्थीतित्थं मल्ली, पूआ अस्संजयाण नवमजिणे । अवसेसा अच्छेरा, वीरजिणिदस्स तिथम्मि" ॥२॥
-> आश्चर्य दशकमिति ॥
BF.XXXXXX*****
कल्प०८

Page #125

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
इन्द्रस
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०२
आदेश
XXXOXOXOXXXX
नामगुत्तस्स वा कम्मस्स अक्खीणस्स अवेइअस्स अणिजिपणस्स उदएणं, जंणं अरिहंता वा चक्कवट्टी वा बलदेवा वा वासुदेवा वा अंतकुलेसु वा पंतकुलेसु वा तुच्छ० किवण दरिद्द० भिक्खागकुलेसु वा आयाइंसु वा ३, कुच्छिसि गम्भत्ताए वक्कमिंसु वा वक्रमति वा वक्कमिस्संति वा । नो चेव णं जोणीजम्मणनिक्खमणेणं निक्खमिंसु वा ३॥ २२॥ अयं च णं समणे भगवं महावीरे जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे माहणकुंडग्गामे नयरे उसभदत्तस्स माहणस्स कोडालसगुत्तस्स भारियाए देवाणंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए कुच्छिसि गब्भत्ताए वकंते ॥ २३ ॥ तं जीअमेअं तीअपञ्चुप्पण्णमणागयाणं सक्काणं देविंदाणं देवराईणं अरहंते भगवते तहप्पगारेहितो अंतकुलेहिंतो पंतकुलहितो तुच्छ० किविण० दरिद्द० वणीमग० जाव माहणकुलेहिंतो तहप्पगारेसु उग्गकुलेसु वा भोगकुलेसु वा राइण्ण० नाय० खत्तिय० इक्खाग० हरिवं० अन्नयरेसु वा तहप्पगारेसु विसुद्धजाइकुलवंसेसु वा साहरावित्तए ॥ २४ ॥ तं गच्छ णं तुमं देवाणुप्पिआ ! समणं भगवं महावीरं माहणकुंडग्गामाओ नयराओ उसभदत्तस्स माह
॥४३॥
kok

Page #126

णस्स कोडालसगुत्तस्स भारियाए देवाणंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए कुच्छीओ खत्तियकुंडग्गामे नयरे नायाणं खत्तियाणं सिद्धत्थस्स खत्तियस्स कासवगुत्तस्स भारियाए तिसलाए खत्तियाणीए वासिट्ठसगुत्ताए कुच्छिसि गम्भत्ताए साहराहि, जेऽविअ णं से तिसलाए खत्तियाणीए गन्भे तंपिअ णं देवाणंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए. कुञ्छिसि गम्भत्ताए साहराहि, साहरित्ता ममेयमाणत्तिकं खिप्पामेव पच्चप्पिणाहि ॥ २५॥ व्याख्या-"नामगुत्तस्स त्ति" नाम गोत्रकर्मणोः अक्षीणस्य अवेदितस्य उदयेन उत्पद्यते, तत् जीतं यत् व्याख्यानामगुत्तस्स त नाम मात्रक talmeATION अहंदादयः ४ उत्तमपुरुषाः अन्त-प्रान्तादिकुलेषु आगताः आगच्छन्ति आगमिष्यन्ति परं न च एवं कदापि
S भवति, यत् योनितो निष्क्रमणं भवति ॥ "अयं च णं त्ति” अयं च श्रमणो भगवान् महावीरो जंबूद्वीपे |भरतक्षेत्रे ब्राह्मणकुण्डग्रामे ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य भार्यायाः देवानंदायाः कुक्षौ अवतीर्णः॥ "तं जीअ
मेअंति" तस्मात् अतीतानां वर्तमानानां अनागतानां च इन्द्राणां इदं जीतं-कल्प: आचारो वर्तते यत् अर्ह* दादीन् [प्रति] अन्त-प्रान्तादिकुलेभ्यः उग्रादिकुलेषु संक्रामयितुं । "तं गच्छणं ति" तस्मात् त्वं गच्छ
देवानुप्रिय ! श्रमणं भगवन्तं महावीरं ब्राह्मणकुण्डग्रामात् ऋषभदत्तभार्यायाः देवानन्दायाः कुक्षितो लात्वा, क्षत्रियकुण्डग्रामे सिद्धार्थस्य राज्ञो भार्यायाः त्रिशलायाः कुक्षौ गर्भत्वेन संहर 1 अथ च यः त्रिशलागर्भ:

Page #127

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० २
॥ ४४ ॥
XXXXX
पुत्रिकालक्षणः तं देवानंदाकुक्षौ संहर । इमां मम आज्ञां आज्ञप्तिं वा क्षिप्रमेव प्रत्यर्पय, मदाज्ञां कृतार्थीकृत्य शीघ्रं आगत्य निवेदयेत्यर्थः ॥
एवं इन्द्रेण आदेशे दत्ते सति हरिणैगमेषी देवः कीदृशो जातः ?, किं च कृतवान् ? तदाहतएण से हरिणेगमेसी अग्गाणीयाहिवई देवे सक्केणं देविंदेणं देवरन्ना एवं वृत्ते समाणे हट्ठे जाव efore करयल जावत्तिकद्दु, एवं जं देवो आणवेइत्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुणेइ, पडणेत्ता उत्तरपुरच्छिमं दिसीभागं अवकमइ, अवकमित्ता वेउविअसमुग्धाएणं समोहणइ,
विमुग्धारणं समोहणित्ता संखिज्जाई जोअणाई दंड निसिरइ, तं जहा - रयणाणं वइराणं वेरुलणं लोहिअक्खाणं मसारगल्लाणं हंसगन्भाणं पुलयाणं सोगंधियाणं जोईरसाणं अंजगाणं अंजणपुलयाणं रयणाणं जायरूत्राणं सुभगाणं अंकाणं फलिहाणं रिट्ठाणं अहाबायरे पुग्गले परिसाइ, परिसाडित्ता अहासुहुमे पुग्गले परिआदियइ ||२६|| परियाइत्ता दुच्चंपि वेउविमुग्धाणं समोहण समोहणित्ता उत्तरवेउवियरूत्रं विउविइ, बिउवित्ता ताए उक्किट्ठाए
XXXXXXXXX
वैक्रियरूपकरणम्
* ॥ ४४ ॥

Page #128

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
तुरियाए चवलाए चंडाए जइणाए उद्धृआए सिग्घाए दिवाए देवगईए वीईवयमाणे २ तिरिअमसंखिजाणं दीवसमुद्दाणं मझमज्झेणं जेणेव जंबुद्दीवे दीवे, जेणेव भारहे वासे, जेणेव माहणकुंडग्गामे नयरे, जेणेव उसभदत्तस्स माणस्स गिहे, जेणेव देवाणंदा माहणी, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता आलोए समणस्स भगवओ महावीरस्स पणामं करेइ, करित्ता देवाणंदाए माहणीए सपरिजणाए ओसोवणि दलइ, ओसोवणिं दलित्ता असुभे पुग्गले अवहरइ, अवहरित्ता सुभे पुग्गले पक्खिवइ, पक्खिवित्ता अणुजाणउ मे भयवंति कडु, समणं भगवं महावीर अवाबाहं अवाबाहेणं दिवेणं पहावेणं करयलसंपुडेणं गिण्हइ, समणं भगवं महावीरं गिण्हित्ता जेणेव खत्तिमकुंडग्गामे नयरे, जेणेव सिद्धत्थस्स खत्तिअस्स गिहे, जेणेव तिसला खत्तियाणी, तेणेव उवागच्छइ, तेणेव उवागच्छित्ता तिसलाए खत्तिआणीए सपरिजणाए
ओसोअणि दलइ, ओसोअणि दलित्ता असुभे पुग्गले अवहरइ, अवहरित्ता सुभे पुग्गले पक्खिवइ, पक्खिवित्ता समणं भगवं महावीरं अवाबाहं अवाबाहेणं तिसलाए खत्तिआणीए कुच्छिसि
RXKOKAKDXKEXEREKKed Ko

Page #129

कल्पसूत्रं
कल्पलता
व्या० २
॥ ४५ ॥
*•*•*•*•**•*•*•*•*•*•*.
गन्भन्ताए साहरइ, जे वि अ णं से तिसलाए खत्तिआणीए गन्भे तंपिअ णं देवानंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए कुच्छिसि गब्भत्ताए साहरइ साहरिता ॥
व्याख्या- "तरणं त्ति" ततः सः हरिणैगमेषीदेवः देवेन्द्रेण एवम् उक्तः सन् हृष्टतुष्टो मस्तके अञ्जलिं कृत्वा एवं अवादीत् - "देवः खामी आज्ञापयति तत् तथैव "आणाए" आज्ञया विनयेन च "वयणं" आदेशवचनं, "पडिसुणेड़" प्रतिशृणोति कर्तुं अभ्युपगच्छति, प्रतिश्रुत्य च “उत्तरपुरच्छिमं दिसी भागं” ईशानकूर्ण अपक्रामति= गच्छति गत्वा च "वेउचिअसमुग्धाएणं" उत्तरवैक्रियरूपकरणाय प्रयत्नविशेषेण " समोहणइ " "समुग्धत्ति" आत्मप्रदेशान् विक्षिपति, समुद्घातस्वरूपमेव प्राह - "संखिजाई जोअणाई दंड निसिरइ" दण्ड इव दण्डः, ऊर्ध्वाधआयतः शरीरबाहुल्यो जीवप्रदेशकर्मपुद्गलसमूहः तं दण्डं संख्यातानि योजनानि यावत् । निःसृजति = निष्कासयति वितनोति तत्र च विविधान् पुद्गलान् आदत्ते इति दर्शयन् आह, तत् यथा - "रय गाणं" इत्यादि । रत्नानां कर्केतनानां एवं वज्र - बैडूर्य - लोहिताक्ष-मसारगल्ल-हंसगर्भ- पुलक-सौगन्धिकजातिसर-अञ्जन-अञ्जन पुलक-जातरूप - सुभग-अङ्करत्न-स्फटिकरत्नानां दण्डेन यथा बादरान् असारान् दण्डनिसर्गगृहीतान् पुद्गलान् परिसाट्य (= परित्यज्य ), यथा सूक्ष्मान् सारान् पर्यादत्ते= प्रत्यादत्ते दण्डनिसर्गगृहीतान् सामस्त्येन आदत्ते इत्यर्थः ॥ एवं द्वितीयवारं समुद्धातं करोति वाञ्छितरूपकरणार्थ, येन रूपेण
वैक्रियरूपकरणम्
।। ४५ ।।

Page #130

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
देवामनुष्यलोकं समागच्छन्ति, इह च यद्यपि रत्नादिपुद्गला औदारिका वैक्रियसमुद्घाते च वैक्रिया एच ग्राधा, तथापि इह तेषां रबादिपुद्गलानामिव सारताप्रतिपादनाय रत्नानाम् इत्याद्युक्तम् , तच्च रबादीनां इव इति व्याख्येयम् ॥ अन्ये आचार्याः एषमाइः-औदारिका अपि ते गृहीताः सन्तो वैक्रियतया परिणमन्ति । | अथ उत्तरवैक्रियरूपं कृत्वा कीदृश्या गया हरिणैगमेषिदेवो जम्बूद्वीपे आयाति? तदाह-तया देवजनप्रसिद्धया "ताए उकिटाए" उत्कृष्टया प्रशस्तविहायोगतिषु उत्कर्षवत्त्वात् "तुरयाए" त्वरितया मानसौत्सुक्यात्"चवलाए" चपलया कायतः "चंडाए" चण्ड्या संभारवत्त्वात्, “जयणाए" जयिन्या अशेष[कर्म] गतिजेतृत्वात् "उद्ध|याए” उद्दुतया अशेषावयवकम्पनात् "सिग्याए" शीघ्रया परमोत्कृष्टवेगवत्त्वात् "दिवाए" देवजनोचितया "देवगईए" देवगत्या, अथवा गतिचतुष्टयमानं इदम्-यो देव एकया वींखया (=गत्या) योजनानां लक्षद्वयं १ गतिमानं तु रीत्यन्तरेण सङ्ग्रहणीसूत्रे पठ्यते, तथा हि'एयम्मि पुणो गुणिए, तिपंचसगनवहि होइ कममाणं । तिगुणम्सी दो लक्खा, तेसीइसहस्स पंच सया ॥ ८५ ॥ असिई छ सहिभागा, जोअण चटलक्ख विसत्तरि सहस्सा । छच सवा तेत्तीसा, तीस कला पंचगुणिअंमि ॥ ८६॥ सत्तगुणे छलक्खा, इगसहिसहस्स छसय छासी । घउपन्न कला तह नवगुणम्मि अडलक्ख सट्टा उ ॥ ८७ ॥
सत्त सया चत्ताला, अट्टारकला य इअ कमा चउरो । चंडा चवला जयणा, वेगा य तहा गई चउरो ।। ८८ ।। इति ।। २ गतौ वीसा निहारेर्या-परिसर्पपरिक्रमाः" ( 'इखु गती, वीडनं वीजा) ॥ इति हेमचंद्रः ।।

Page #131

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०२
निरूपणम्
॥४६॥
अशीतिसहस्राः पञ्चशतानि अशीत्यधिकानि षट् च षष्टिकभागा २८०५८०६ गच्छति सा चण्डा गतिः। | देवगति(१) अथ च यो देव एकया वींखया योजनानां लक्षचतुष्टयं द्विसप्ततिसहस्राः षट्शतानि त्रिंशदधिकानि
चतुष्टयत्रिंशच षष्टिका भागा ४७२६३०१ : गच्छति सा चपला गतिः (२) अथ च यो देव एकया वींखया योजनानां पट्लक्षाः एकपष्टिसहस्राः षट्शतानि षडशीत्यधिकानि चतुःपञ्चाशच कलाः गच्छति ६६१६८६६४ सा जवना गतिः (३) अथ च यो देव एकया वींखया अष्टौ लक्षाः पश्चाशत्सहस्राः सप्तशतानि चत्वारिंशदधिकानि अष्टादश भागा ८५०७४०३६ गच्छति सा वेगवती गतिः (४) तया गत्या "वीईवयमाणे” व्यतिव्रजन तिर्यगसंख्यातानां द्वीपसमुद्राणां मध्यभागेन यत्र जम्बूद्वीपे भरतक्षेत्रे ब्राह्मणकुण्डग्रामे ऋषभदत्तस्य गृहे | यत्र देवानन्दा ब्राह्मणी तत्र आगच्छति, आगत्य च "आलोए" आलोके दर्शनमात्रे श्रमणस्य भगवतो महा-* वीरस्य प्रणामं करोति, कृत्वा च देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः सपरिजनायाः अवखापिनी निद्रां ददाति, दत्त्वा च अशुभान पुद्गलान् अपहरति, शुभान् पुद्गलान् प्रक्षिपति, ततः 'अनुजानातु मां भगवान्' इत्युक्त्वा श्रमणं भगवंतं महावीरं "अचाबाह" भगवतो विशेषेण तत्पीडापरिहारात् "अबाबाहेणं" सुखेन संहर्तुरपि पीडाभावात् । यतः तथाविधकरणव्यापारेण संस्पृश्य अथवा "अवाबाहेणं" सुखं सुखेनेत्यर्थः। योनिद्वारेण निष्कास्य देवप्रभावेण करतलसंपुटेन गृह्णाति, गृहीत्वा यत्र क्षत्रियकुण्डग्रामे सिद्धार्थराजस्य गृहे यत्र त्रिशला क्षत्रियाणी तत्र आगच्छति, आगत्य च त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः सपरिजनायाः अवखापिनी निद्रां ददाति,
निद्रां ददाति, महा।
तथाविधकरण
भगवतो विशेषेण पति, ततः 'अनुजान
*
*
*
*

Page #132

दत्त्वा अशुभान् पुद्गलान् अपहरति, अपहृत्य च शुभान पुद्गलान प्रक्षिपति, प्रक्षिष्य च श्रमणं भगवन्तं महावीरं अव्यायाधं अव्यायाधेन त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः कुक्षौ गर्भत्वेन छविच्छेदं अक्रत्वैव गर्भाशये | "साहरह" प्रवेशयति, "साहरित्ता" प्रवेशयित्वा, क्वचित् व्याख्यातम् , छविच्छेदकरणेऽपि ईषदपि वाधां नैव उत्पादयति, अन्यथा नखाने वा रोमकूपे वा गर्भ प्रवेशयितुं हरिणैगमेषिदेवस्य शक्तिरस्ति । अथ-गर्भसंहरणानन्तरं हरिणैगमेपिदेवः किं कृतवान् ? तदाहजामेव दिसिं पाउब्भूए तामेव दिसि पडिगए ॥ २७ ॥ उकिट्ठाए तुरिआए चवलाए चंडाए जवणाए उ आए सिग्घाए दिवाए देवगईए, तिरिअमसंखिजाणं दीवसमुद्दाणं मझमज्झेणं जोअणसाहस्सिएहिं विग्गहेहिं उप्पयमाणे २ जेणामेव सोहम्मे कप्पे सोहम्मवडिसए विमाणे सिकसि सीहासणंति सके देविंदे देवराया, तेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सक्कस्स देविंदस्स देवरन्नो एअमाणत्तिअं खिप्पामेव पञ्चप्पिणइ ॥ २८ ॥ व्याख्या-अथ हरिणैगमेषिदेवः "जामेव दिसि पाउडभूए” यस्यां दिशोऽवधेः प्रादुर्भूतः प्रकट्य भूत्, आगत इत्यर्थः, तामेव दिशं प्रति गनः॥ परं किं कुर्वन् ? तया उत्कृष्टया चण्डादिगत्या तिर्यक असंख्याताना

Page #133

www.kobatrth.org
आदेशप्रत्यर्पणम्
कल्पसूत्र कल्पलता च्या० २ ॥४७॥
द्वीपसमुद्राणां मध्येन योजनसाहतिकाभिः वींखाभिः "उप्पयमाणे" ऊर्ध्व गच्छन्, यत्र सौधर्मदेवलोके सौधर्मावतंसके विमाने शके सिंहासने शक्रो देवेन्द्रो-देवराजः तत्र आगच्छति, आगत्य च शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य इमां आज्ञां क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयति ॥
अथ कदा गर्भापहारकं कल्याणकं जातम् ? तदाह* तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे जे से वासाणं तच्चे मासे पंचमे पक्खे आसो.
अबहुले, तस्स णं आस्सोअबहुलस्स तेरसीपक्खेणं बासीइराइंदिएहिं विइकंतेहिं तेसीइमस्स राइंदिअस्स अंतरा वट्टमाणे हिआणुकंपएणं देवेणं हरिणेगमेसिणा सक्कवयणसंदिटेणं माहणकुंडग्गामाओ नयराओ उसभदत्तस्स माहणस्स कोडालसगुत्तस्स भारिआए देवाणंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए कुच्छीओ खत्तियकुंडग्गामे नयरे नायाणं खत्तिआणं सिद्धत्थस्स खत्तिअस्स कासवगुत्तस्स भारिआए तिसलाए खत्तिआणीए वासिट्ठसगुत्ताए पुत्वरत्तावरत्तकालसमयंसि हत्थुत्तराहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं अबावाहं अवाबाहेणं कुच्छिसि गन्भत्ताए साहरिए ॥२९॥ व्याख्या-"तेणं कालेणं" तस्मिन् काले-तस्मिन् समये श्रमणो भगवान महावीर वर्षाकाले श्रावणादीनां
४७॥

Page #134

मध्ये तृतीये मासे आश्विने पञ्चमे पक्षे कृष्णपक्षे "तेरसीपक्खेणं" त्रयोदशीपक्षे पश्चार्धरात्रौ यशीतिरात्रिदिनेषु व्यतिक्रान्तेषु यशीतितमस्य रानिन्दिनस्य "अंतरा वहमाणे" अंतरकाले रात्री "हिआणुकंपएणं" हितः शक्रस्य स्वस्य च, अनुकम्पस्तु भक्तो भगवतः, अनुकम्पा च अत्र भक्तिः, एवंविधेन हरिणैगमेषिणा देवेन शक्रवचनसन्दिष्टेन ब्राह्मणकुण्डग्रामात् ऋषभदत्तभार्यायाः देवानन्दायाः कुक्षितः, क्षत्रियकुण्डग्रामे सिद्धार्थभार्यायाः त्रिशलायाः कुक्षी अर्धरात्रिसमये उत्तरफाल्गुनीनक्षत्रे चन्द्रेण सह वर्तमाने गर्भत्वेन संहृतः॥ भगवतस्तदा कियत् ज्ञानं आसीत् ? तदाह| तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे तिन्नाणोवगए आवि हुत्था, तं जहा___ साहरिजिस्सामित्ति जाणड़, साहरिजमाणे न जाणइ, साहरिएमित्ति जाणइ ॥ ३० ॥
व्याख्या-"समणे भगवं महावीरे"श्रमणो भगवान महावीरः ज्ञानत्रयसहितोऽभवत्, तेन मां संहरिष्यति इति जानाति संहियमाणोन जानाति २संहरणस्यापि एकसामयिकत्वात् । यद्यपि च अत्र अन्तर्मुहूर्तकालःसंभाव्यते, तथापि छाद्मस्थिकोपयोगादपि संहरणकाला सूक्ष्मतर इत्याम्नायिकाः । केचित्तु "साहरिज्वमाणे वियाण" इति पठन्ति, कथम् ? श्रीआचाराने तथैव दर्शनात् । परं न चायं पाठः सार्वत्रिकः । संहृत इति च जानाति ३॥
* उक्तमिति गर्भावहारकल्याणकम् ।। **

Page #135

AVM
मान्धात्कथा
कल्पसूत्रं अनाऽऽह कोऽपि शिवशासनी-'अहो! जैनदर्शने एषा डिङ्गरूपा असम्बद्धा वक्तव्यता!। एवमपि गर्भकल्पलता परावर्तनं कदापि भवति ? तत्रोच्यते-शिवशासनेऽपि श्रीभागवते दशमस्कन्धे द्वितीयाध्ययने बलदेवस्य गर्भव्या०२ परावर्तनं श्रूयते। तत्रत्यं श्लोकचतुष्टयम्-"भगवानपि विश्वात्मा, विदित्वा कंस भयम् । यदूनां निजनाधानां,
योगमायां समादिशन् ॥१॥ गच्छ देवि! ब्रजं भद्रे, गोपं गोभिरलङ्कतम् । रोहिणी वसुदेवस्य, भार्याऽऽस्ते ॥४८॥
नन्दगोकुले ॥२॥ देवक्या जठरे गर्भ, शेषाख्यं धाम मामकम् । तत्संनिकृष्य रोहिण्या, उदरे संनिवेशयत् ॥ ३॥ गर्भसंकर्षणात् तं चै, आहुः संकर्षर्ण भुवि । रामेति लोकरमणा-ठूलभद्रं बलाश्रयात् ।। ४॥” ।
पुनरपि पुराणे मान्धाताराजोत्पत्तिकथा यथा-विशाला नाम नगरी, तत्र यवनाश्वो राजा महासाम्राज्यधरः, परं अपुत्रः, तेन पुत्रार्थ १६०० पोडशशतकन्यापाणिग्रहणं कृतम् , परं तथापि पुत्रो न जायते, तेन मनसि * अतीव दूनः चिन्तातुरः, यतः-"अपुत्रस्य गतिनास्ति, खगों नैव च नैव च । तस्मात् पुत्रमुखं दृष्ट्वा, खर्गे यान्ति
हि मानवाः॥१॥” पुनः 'गेहंपि तं मसाणं, जत्थ न दीसंति धूलिधूसरमुहाई। उहृति पडंति रडवडंति दो तिन्नि | डिभाई॥' इत्यादि, ततः कस्याप्युपदेशात् ८८००० अष्टाशीतिसहस्रऋषीणां भोजनं दातुं प्रवृत्तः। ३३ त्रयस्त्रिंशत्कोटिदेवताऽऽराधनमपि कृतम् , तथापि पुत्रो न भवति । एकदा ८८ सहस्रऋषिभिः विमृष्ठम्-'अयं राजा आत्मनां प्रत्यहं मिष्टान्नपानः भक्तिं करोति, परं कस्यापि पुत्रकरणे शक्तिः नास्ति, सर्वेऽपि उदरम्भरयः
FoXXXXXX

Page #136

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
पारणायै मिलिताः सन्ति । तदा तेषां मध्यादेकेन मुनिना मोक्तम्-'अहं जानामि उपायम् । तदा सुवर्णकबोलके नीरं अभिमछय, राज्ञो दत्तम्, प्रोक्तं च-'या तव अभीष्टा राझी भवति तस्याः पारयम् पुत्रो भावी। राजा नीरं लात्वा स्वावासे गतः। सर्वाभी राज्ञीभिः श्रुतो व्यतिकरः, सर्वाभिः दासीद्वारा कथापितम्-| 'मम देयम् ।' राज्ञा विचारितम्-'राइयो बडयः, कस्या दीयते ?, एकस्या दत्ते अन्याः सर्वा अपि क्लेश करिष्यन्ति, मरिष्यन्ति, मां अपि मारयिष्यन्ति । पुनः ताभिः प्रोक्तम्-'यस्या दास्यसि पानीयम् तां वयं मारयिष्यामः राज्ञा चिन्तितम्-'प्रतापो१ गौरवं २ पूजा ३, श्रीः४ हीः५ यशः६ सुप्रतिष्टिता ७ तावत्काल प्रवर्तन्ते, यावन्नोत्पद्यते कलिः॥१॥” इति विचिन्त्य न कस्या अपि दत्तम् । नीरभृतं कच्चोलकं वस्त्रेण आच्छाद्य, पानीयस्थाने घटोपरि मुक्तम् । राजा स्वस्याऽऽवासे सुप्तः। राम्रो राज्ञः तृषा लग्ना, पानीयं मार्गितम् । राश्य: कथयन्ति-'या तब अभीष्टा भविष्यति सा पानीयं पाययिष्यति। तदा अन्यः कोऽपि पार्वे नाभूत् । एका शय्यापालिका अभूत्, तया अजानत्या तत् कबोलकनीरं आनीय दत्तम्, राज्ञा च पीतम्, मनप्रभावात् गर्भो जातः। प्रतिदिन (दिने दिने) उदरं वर्धते, राजा लनया सभायां नायाति, प्रत्युत असमाधानं जातम् । राज्ञा ८८ अष्टाशी तिसहस्रमुनीनां उपालम्भो दत्तः, 'लामं इच्छतो मम मूलक्षतिः आयाता। ततः ३३ कोटिदेवता ८८ सहस्रमुनिमेलापकेन आराधित इन्द्रः समागतः, तेन खसेवकदेवपार्थात् राज्ञो नाभिं विदार्य संपूर्णों गर्भो निष्कासितः। सर्वः प्रोक्तम्-'स्तन्यपानं कस्य करिष्यति । इन्द्रेण प्रोक्तम्-'मां धास्यति ।'
कल्प०९

Page #137

मान्धान
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०२
कथा
ततः इन्द्रेण स्त्रीरूपं कृत्वा, स्तन्यपानं कारितम् । क्रमेण वर्धमानो मान्धाता नाम राजा जातः इत्यादयो अनेके एवंविधा व्यतिकराः संति, ततो न जैनानां उपहासः कार्यः॥
* ॥ इति मान्धाताराजोत्पत्तिकथानकम् ॥ ॐ श्रीकल्पसूत्रस्य द्वितीयं व्याख्यानं परं अतिवृहत्तरं तेन सति चेलासद्भावे एतत् सर्व वाच्यम् । वेलाया अभावे गर्भापहारवक्तव्यता तृतीयव्याख्याने आदौ वाचयित्वा पश्चात् चतुर्दश स्वप्ना व्याख्यातव्याः॥ व्याख्यानं कल्पसूत्रस्य, द्वितीयं सुगम स्फुटम् । शिष्यार्थ पाठकाश्चक्रुः, समयादिमसुन्दराः ॥ १ ॥
॥४९॥
M
MMMMWM 1 इति श्रीकल्पसूत्रस्य द्वितीयं व्याख्यानं श्रीसमय सुन्दरोपाध्यायविरचितं सम्पूर्णम् ॥
॥४९॥
--

Page #138

(अथ तृतीयं व्याख्यानम् ॥
अथ पूर्व प्रथमवाचनायां पंचपरमेष्ठिनमस्कार व्याख्यातं श्रीमहावीरदेवस्य संक्षेपवाचनया कृत्वा षटकल्याणकानि व्याख्यातानि, द्वितीयवाचनायां श्रीमहावीरदेवस्य च्यवनकल्याणकं दश आश्चर्याणि गर्भापहारकल्याणकं च व्याख्यातानि । तथा शैवशास्त्रोक्तानि मांधाताचक्रवर्तिप्रमुखानि संबंधानि व्याख्यातानि॥ अथ तृतीयवाचनायां यस्यां रात्री हरिणैगमेथिदेवेन गर्भापहारः कृतः। तदा किं जातम् ! तदाहजं रयर्णि च णं समणे भगवं महावीरे देवाणंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए कुच्छीओ तिसलाए खत्तिआणीए वासिट्ठसगुत्ताए कुच्छिसि गन्भत्ताए साहरिए, तं रयणिं च णं सा देवाणंदा माहणी सयणिज्जसि सुत्तजागरा ओहीरमाणी २ इमेयारुवे उराले कल्लाणे सिवे धन्ने मंगल्ले सस्सिरीए चउद्दस महासुमिणे तिसलाए खत्तियाणीए हडेत्ति पासित्ताणं पडिबुद्धा, तं जहा-गय० गाहा ॥ ३१ ॥

Page #139

www.kobatrth.org
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०३
वासगृहवर्णनम्
॥५०॥
XXOXOXOXOXXXXX
व्याख्या-"जं रयर्णि” यस्यां रजन्यां रात्रौ सः श्रमणो भगवान् महावीरो देवानन्दायाः कुक्षितः त्रिशलायाः कुक्षौ गर्भत्वेन संहृतः, तस्यां रात्रौ सा देवानन्दा ब्राह्मणी शयनीये "सुत्तजागरा ओहीरमाणी"* ईषन्निद्रां गच्छन्ती प्रचलानाम्नी तृतीयनिद्रां प्राप्नुवन्ती, एतान् एतद्रूपान् अग्रे व्याख्यास्यमानान् शिवादिविशेषणोपेतान् पूर्वव्याख्यातार्थान् त्रिशला क्षत्रियाणी हृतान् दृष्ट्वा प्रतिबुद्धा जागरिता। तान् कान् । गजवृषभादीन् पूर्व व्याख्यातान् । पुनः तस्यां रात्री किं जातम् ? तदाह
जं रयणिं च णं समणे भगवं महावीरे देवाणंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए कुच्छीओ तिसलाए खत्तिआणीए वासिद्धसगुत्ताए कुच्छिसि गब्भत्ताए साहरिए, तं रयणिं च णं सा तिसला खत्तिआणी तंसि तारिसगंसि वासघरंसि अभितरओ सचित्तकम्मे बाहिरओ दूमिअघट्ठमढे विचित्तउल्लोअचिल्लियतले मणिरयणपणासिअंधयारे बहुसमसुविभत्तभूमिभागे पंचवन्नसरससुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलिए कालागुरुपवरकुंदुरुकतुरुक्कडझंतधूवमघमघतगंधुद्धयाभिरामे सुगंधवरगंधिए गंधवटिभूए। व्याख्या-"जं रयणिं त्ति” पुनः यस्यां रात्रौ स श्रमणो भगवान् महावीरो देवानन्दायाः कुक्षितः त्रिशला
Ko KeXXXXXXXXXX

Page #140

क्षत्रियाण्याः कुक्षौ गर्भत्वेन संहृतः, तस्यां रात्री सा त्रिशला कीदृशे वासगृहे सुप्ता अभूत् ? तस्य वासगृहस्य वर्णनं क्रियते "तसि" तस्मिन् वासगृहे । किंविशिष्टे वासगृहे ? । “तारिसे" ताशके वक्तं अशक्यस्वरूपे तत्स्वरूपं श्रीभद्रबाहुखामी कथयति न कोऽपि वर्णयितुं समर्थों भवति, एतादृशे पुण्यवतां योग्ये इत्यर्थः। पुनः किंविशिष्टे वासगृहे ? । “अभितरओ सचित्तकम्मेत्ति" अभ्यंतरे अभ्यंतरतो भित्तिभागे भित्तेः मध्यभागे सचित्रकर्मणि चित्रकर्मसंयुक्ते।पुनः किंविशिष्टे वासगृहे ?। “बाहिरओ दूभिअवहम?" बाह्यतो भित्तिः बहिर्भागे "दमि धवलितम । पुनः किंविशिष्टे वासगृहे ? । घृष्टम् कोमलपाषाणादिना अत एव मृष्टम्ममृणं यत् तथा तस्मिन् । पुनः किंविशिष्ट वासगृहे ? । "विचित्तउल्लोअचित्तिअतले” विचित्रं आश्चर्यक्रत, उल्लोचस्यचन्द्रोदयस्य, चित्रितं विविधचित्रविच्छित्तिसंयुक्तम् तलंअधोभागो यस्मिन् एतावता उपरि चन्द्रोदयो बद्धोऽस्ति, तस्य तलं नानाप्रकारचित्रसहितं वर्तते । “विचित्तउल्लोअचिल्लिय" इति पाठे तु अयमर्थःविचित्रो विविधचित्रयुक्त उल्लोकः उपरिभागः “चिल्लिअं” दीप्यमानं तलं-अधोभागो यत्र । ततो विशेषणकर्मधारयः। पुनः किंविशिष्टे वासगृहे । “मणि" मणिरत्नैः प्रणाशितं दूरे गमितान्धकारं यत्र तत् तस्मिन् । पुनः किंविशिष्टे वासगृहे ? । “बहुसमसुविभत्तभूमिभागे" बहु अत्यर्थ, समान निम्नो-नीचो नापि उन्नतः उच्चः पञ्चवर्णमणिकुटिमकलितः । सुविभक्तकृतखस्तिको भूमिभागो यत्र तत्तस्मिन् । पुन: किंविशिष्ट वासगृहे ? "पंचवन्नसरससुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलिए" पञ्चवर्णन पुनः सरसेन, पुनः सुरभिणा,

Page #141

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०३
शयनीयवर्णनम्
॥५१॥
पुनः मुक्तेन-क्षिप्तेन, एवंविधेन पुष्पपुञ्जलक्षणेन उपचारेण । कोर्थः ? । पूजया कलिते सहिते । पुनः किंविशिष्ट वासगृहे ? । कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुकडझतधूवमघमघंतगंधुद्धयाभिरामे" कालागुरु च कृष्णागुरू, प्रधानं कन्दुरुष्कं च चीडनामा गन्धद्रव्यविशेषः, तुरुष्कं च सेल्लकं धूपश्च दशांगादिः गंधद्रव्यसंयोगजः, ततो द्वन्द्वसमासे कृते तेषां संबन्धी यो मघमघायमानो अतिशयवान् गन्धः उद्धृतः उद्भूतः तेनाभिरामे | मनोहरे । पुनः किंविशिष्टे वासगृहे ? । “सुगंधवरगंधिए” सुठु गन्धवराणां प्रधानवासानां गन्धो यस्मिन X तत् सुगन्धवरगन्धिकं तस्मिन् । कचित् "सुगंधवरगंधगंधिए" इति पाठः । तत्र सुगंधाः सुरभयो ये वरगन्धाः | प्रधानचूर्णाः तेषां गन्धो यत्रास्ति ( तत् सुगंधवरगंधगंधिकम् ) तस्मिन् । पुनः किंविशिष्टे वासगृहे ? । | "गंधवहिभूए" गन्धवर्तिः गन्धद्रव्यगुटिका कस्तूरिका वा तद्गुटिका गन्धवर्तिः तद्भूते सौरभ्यातिशयात् * गन्धद्रव्यगुटिकाकल्पे इत्यर्थः । इत्यनेन वासगृहं वर्णितम् ॥ अथ तस्मिन् वासगृहे यस्मिन् शयनीये त्रिशला सुप्ता अभूत् , तस्य शयनीयस्य वर्णनमाहतंसि तारिसगंसि सयणिजंसि सालिंगणवहिए उभओ बिब्बोअणे उभओ उन्नए मज्झे णयगंभीरे गंगापुलिणवालुअउद्दालसालिसए ओअविअखोमिअदुगुल्लपट्टपडिच्छन्ने सुविरइअरयत्ताणे रत्तंसुयसंवुए सुरम्मे आइणगरूयबूरनवणीअतूलतुल्लफासे सुगंधवरकुसुमचुन्नसयणोवयारक
५१॥

Page #142

लिए, पुत्वरत्तावरत्तकालसमयंसि सुत्तजागरा ओहीरमाणी २ इमेआरूवे उराले जाव चउद्दस महासुमिणे पासित्ताणं पडिबुद्धा, तं जहा-गय-वसंह-सीह-अभिसेय-दोम-संसि-दिणंयरं-झयं-कुंभं । पउमैसर-सौगर-विमाणेभवण-रैयणुच्चय-सिहिं च १॥३२॥ व्याख्या-त्रिशला क्षत्रियाणी एतादृशे शयनीये सुप्ता सती चतुर्दश स्वमान् पश्यति स्म । किंविशिष्टे शयनीये। शय्यायां "तंसि" तस्मिन् । पुनः किंविशिष्टे शयनीये? । “तारिसगंसि" ताशे वक्तुं अशक्यखरूपे । पुनः किंविशिष्टे शयनीये १ । “सालिंगणवदिए” सहआलिङ्गनवा शरीरप्रमाणेन गण्डोपधानेन वर्तते | यत्र तस्मिन् । पुनः किंविशिष्टे शयनीये? । “उभओ" उभयतः शिरोन्तपादान्तावाश्रित्य “बिचोअणे" उपधाने । गंडके यत्र तस्मिन् । पुनः किंविशिष्टे शयनीये? । “उभओ उन्नए" अत एव उभयतः उन्नते । पुनः किंविशिष्टे शयनीये १ । “मज्झे णयगंभीरे" मध्ये नतं च तत् गम्भीरं च महत्त्वात् नत गम्भीरम्, अथवा मध्येन च मध्यभागेन तु गम्भीरे अवनते । क्वचित् “पन्नगविवोअणे” इति पाठो दृश्यते, तत्र सुपरिकर्मितगण्डोपधाने इत्यर्थः । पुनः किंविशिष्टे शयनीये? | "गंगापुलिणवालुअउद्दालसालिसए" गङ्गापुलिनवालुकायां यो अवदाल:=पादादि न्यासे अधोगमनम् तेन । “सालिसए" इति सदृशे अतिनम्रत्वात् । पुनः किंविशिष्टे शयनीये? । “ओअविअखोमिअद्गुल्लपट्टपडिच्छन्ने", उवचितंरचितं परिकर्मितं यत् क्षौम-अतसीमयं, दुकूलं

Page #143

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०३
शयनीयवर्णनम्
॥५२॥
| वस्त्रम् , तस्य युगलापेक्षया यः पट्टः एकशाटकः सः प्रतिच्छदा-आच्छादनं यस्य तत् तस्मिन् । “पडि-IX च्छन्ने” इति पाठे प्रतिच्छन्ने आच्छादिते । पुनः किविशिष्टे शयनीये? । “सुविरइअरयत्ताणे' सुष्ठ विरचितं सुविरचितं । रजस्त्राणं आच्छादनविशेषो अपरिभोगावस्थायां यत्र तत्तस्मिन् । पुनः किंविशिष्ट शयनीये?। "रत्तं सुअसंबए" रक्तांशुकेन मशकगृहनाम्ना वस्त्रेण संवृते-आवृते । पुनः किंविशिष्टे शपनीये?। “सुरम्मे" अतिरमणीये अत्यन्तसुन्दरे अन्न शयनीये वस्त्रत्रयं उपरि जातम् । एक अतसीमयः एकशाटकपः, १॥ द्वितीयं अपरिभोगावस्थायां रजस्त्राणम् २॥ तृतीयं मशकमयं आच्छादनम् ३॥ पुनः किंविशिष्टे शयनीये ।। "आइणगरूअबूरनवणीयतूलफासे" आजिनकं चर्ममयो वस्त्रविशेषः, स च खभावात् अतिकोमलः स्यात् । 'रुतं' च कर्पासपक्ष्म । 'बूरों बनस्पतिविशेषः। नवनीतं-मृक्षणम् । एभिः चतुर्भिः तुल्यः सदृशः स्पर्शी यस्य तत्तस्मिन् । "तूलत्ति" पाठे तु तूलं अर्कतूलं, एषां इव स्पर्शो यस्य तत् तस्मिन् । पुनः किंविशिष्ट शयनीये ? । "सुगंधवरकुसुमचुन्नसयणोवयारकलिए" सुगन्धाभ्यां वररक्तकुसुमचूर्णाभ्यां प्रधानपुष्पजाति १ वासयोगाभ्यां २ यः शयनीयस्य शय्यायाः उपचार: पूजा तेन कलिते। अथ तस्मिन् शयनीये कदा कीदृशी जाता। "पुवरत्तावरत्तकाले" इति मध्यरात्री, एतस्य व्युत्पत्त्यादिकं पूर्व कृतमस्ति । तस्यां शय्यायां
M "सुत्तजागरा ओहीरमाणी ओहीरमाणी” ईषन्निद्रां गच्छन्ती इमान् एतद्रुपान् उदारादिविशेषणोपेतान् चतुदशमहाखमान् दृष्ट्वा प्रतिबुद्धा जागरिता, तान् नामत आह-"गयवसहत्ति” प्रथमे खमे गज पश्यति १, एवं
नवनीतं मृक्षणम् । एभिावभावात् अतिकोमल
" पाठे तु तुलं अ
॥५२॥

Page #144

*
*
*
*
*
द्वितीये वृषभम् २, तृतीये सिंहम् ३, चतुर्थे "अमिसेयत्ति' अभिषिच्यमानां श्रीदेवी ४, पंचमे "दामंत्ति" पुष्पमालाम् । ५, षष्ठे “ससित्ति” चन्द्रम् ६, सप्तमे "दिणयरत्ति” सूर्यम् ७, अष्टमे ध्वजम् ८, नवमे पूर्णकलशम् ९, दशमे पद्मसरोवरम् १०, एकादशे समुद्रम् ११, द्वादशे देवविमानम् १२, त्रयोदशे रवपुञ्जम् १३, चतुर्दशे "सिहित्ति" अग्निं पश्यति १४ ॥ अथ चतुर्दशवमानां वर्णनम् । तत्र प्रथमम् गजवर्णनमाहतएणं सा तिसला खत्तिआणी तप्पढमयाए तओअचउदंतमूसिअगलियविपुलजलहरहारनिकरखीरसागरससंककिरणदगरयरययमहासेलपंडरतरं समागयमहयरसगंधदाणवासियकपोलमूलं देवरायकुंजरं (व) वरप्पमाणं पिच्छइ सजलघणविपुलजलहरगजियगंभीरचारुघोसं इभं सुभं सवलक्खणकयंबिअं वरोरु १॥३३॥ व्याख्या-ततः सा त्रिशला क्षत्रियाणी तत् प्रथमतया तेषां खपानां प्रथमतया पूर्व ईदृशं इभंगजं स्वप्ने पश्यति । अत्र कल्पसूत्रे प्रथमं इभदर्शनं प्रोक्तम्, तत्सामान्यवृत्तिं आश्रित्य, यतो द्वाविंशतितीर्थकरमातरः प्रथमं गजमेव पश्यन्ति स्म । अन्यथा ऋषभदेवमाता तु मरुदेवास्वामिनी प्रथम वृषभ, महावीरदेवमाता * त्रिशला च प्रथम सिंहं अपश्यत् । अतः सामान्यवृत्तिं आश्रित्य प्रथमं गजो व्याख्यायते । कीदृशं इभम् ।
*
*
*
*
*

Page #145

कल्पसूत्र कल्पलता
व्या० ३
॥ ५३ ॥
"तओअचउदंतं" ततं विस्तीर्ण ओजो=वलं येषां ते नतौजसः एवंविधाः चत्वारो दन्ता यस्य सः तं । पुनः किंविशिष्टः । "ऊसियगलियत्ति" उच्छ्रितः उदग्रः “गलियत्ति" गलितः निर्जलः स वासौ त्रिपुलजलधरोविस्तीर्णमेघः । पुनः किंविशिष्टः १ । हारनिकरः पुञ्जीकृतहारः क्षीरसागरः =क्षीरसमुद्रः, "ससंककिरणत्ति" चन्द्रकिरणाः, "दगरयत्ति" उदकरजांसि जलशीकराः रजतमहाशैलो वैताढ्यपर्वतः एतेषामित्र पाण्डुरतरं-अतिशुभ्रं पाण्डुरागं वा । पुनः किंविशिष्टम् इभम् ? । समागयमहुरत्ति" समागता मधुकराः = भ्रमराः यत्र तत्, एवंविधं यत् सुगन्धं दानमदः तेन वासितं कपोलमूलं यस्य स तम् । एतावता यस्य कपोलमूले भ्रमराः रणझणायमानाः सन्ति । इयमेव गजस्य शोभा, कचित् "महुअरत्ति" पदं न दृश्यते, तत्र समागतं सततं यद् वहमानं यत् सुगन्धं दानं तेन वासितं कपोलमूलं यस्य स तम् इति व्याख्येयम् । पुनः किंविशिष्टम् इभम् ? । “देवरायत्ति” देवराजस्य इन्द्रस्य कुञ्जरो-हस्ती ऐरावणः तद्वत् वरं प्रधानं प्रमाणं यस्य स तम् । शास्त्रोक्तदेद्दमानमित्यर्थः । पुनः किंविशिष्टम् इभम् ? । “सजलघणविपुलत्ति" सजलो - जलसहितो घनो निषिङः परस्परं मिलितो विपुलो विस्तीर्णो यो जलधरो मेघः तस्य गर्जितं तद्वत् गम्भीरः चारुः प्रधानो घोषो यस्य हस्तिनः स तम् । पुनः किंविशिष्टं इभम् ? । शुभं प्रशस्तं कल्याणकारिणं वा । पुनः ॥ ५३ ॥ किंविशिष्टं इभम् ? । “सहलवणत्ति" सर्वलक्षणानां समस्तहस्तिलक्षणानां कदम्बं समूहो जातमखेति सर्वलक्षणकदम्बितः तम् । पुनः किंविशिष्टं इभम् ? । वरोरुम्, वरश्वासौ उरुः विशालश्च वरोरुः तम् । भद्र
गजस्वम
वर्णनम् १

Page #146

हस्तिदर्शनात् यथा परचक्रं महत्तममपि भत्तत्वापि याति तथा इभदर्शनादन्तरङ्गवैरित्रजो नश्यति इति हेतोः इभदर्शनम् ॥ इति गजस्वशविचारः ॥ १ ॥
अथ द्वितीयख वृषभं त्रिशला क्षत्रियाणी पश्यति, तस्य वर्णनं कीदृशम् ! तदाह
ओ पुणो धवलकमलपत्तपय राइरेगरूवप्पभ्रं पहासमुदओवहारेहिं सबओ चेत्र दीवयंत अइसिरिभरविल्ह्वणाविसप्पंतकं तसोहंतचारुककुहं तणुसुइसुकुमाललोमनिच्छविं थिरसुबद्धमंसलोवचिअलट्ठसुविभत्तसुंदरंगं पिच्छइ घणवट्टलट्ठउ किटू विसितुप्पग्गतिक्खसिंगं दंतं सिवं समाणसोहंतसुद्धतं वसहं अमिअगुणमंगलमुहं २ ॥ ३४ ॥
•.XXX.XXX.X.XX.XXX
arrant - "तओ पुणो" ततः पुनः त्रिशला क्षत्रियाणी वृषभं पश्यति । पुनः किंविशिष्टं वृषभम् ? “धवलकमलेत्ति" धवलकमलपत्राणां प्रकारात् समूहात् अतिरेका=अधिका रुक् = प्रभा यस्य स तम् । किं कारयन्तम् ? । "पहासमुदयेत्ति” प्रभायाः = कान्त्याः समुदायः = समूहः तस्य उपहारा: = विस्तारणानि तैः सर्वतः सर्वदिशो | दीपयन्तम् । पुनः किंविशिष्टं वृषभम् । “अइसिरिभरपिल्लणेत्ति” अतिश्रियाः = उत्कृष्टशोभाया यो भरःसम्भारः तेन यत् प्रेरणं तेनैव विसर्पत्-उल्लसत् । अत एव कान्तं दीप्तं शोभमानं चारु प्रधानं ककुदं = |

Page #147

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०३
॥५४॥
स्कन्धो यस्य स तम् । इदं ककुदं खभावेनैव उल्लसति , परं तत्र उत्प्रेक्षा क्रियते-इदं न खभावेन उल्लसति,*षमखमकिंतु सहजशोभासम्भारेण प्रेर्यमाणं उल्लसति । पुनः किंविशिष्टं वृषभम् ? । “तणुसुइसुकुमाललोमनिदच्छशिवर्णनम् २ तनो-शरीरस्य शुचिमुकुमालरोम्णां स्निग्धा छविः यस्य स तम् । पुनः किंविशिष्टं वृषभम् । “थिरसुबद्धेत्ति" स्थिरं अत एव सुबद्धं, अत एव मांसलं, अत एव उपचितं लष्टं प्रधानं सुविभक्तं यथावत् संनिविष्टाऽवयवं सुन्दरं अङ्गं यस्य स तम् । एतावता यस्य वृषभस्य अङ्गानि अवयवाः स्थिराणि-सुवद्धानि मांसलानि उपचि. तानि प्रधानानि यथावत् संनिविष्टावयवानि सन्ति । पुनः किंविशिष्टं वृषभम् ? | "घणबहलद्वेत्ति" घने निचिते वृत्त वर्तुले वलिते-लष्टात् अपि उत्कृष्ट अतिश्रेष्ठे 'तुप्पग्गे' म्रक्षिताग्रे तीक्ष्णे शृङ्गे यस्य स तम् । कचित् | "तुप्पपुप्फग्गतिक्खत्ति” पाठः, तत्र तुप्पे-प्रक्षिते पुष्पाने पुष्पाकारं गोरोचनासत्तासूचकं बिन्दुरूपं पुष्पं तत् अग्रे-उपरिभागे ययोः इति योज्यम् । पुनः किंविशिष्टं वृषभम् ?। दन्तम्, न दुन्तिम् । पुनः किविशिष्टं वृषभम् । "सिव" शिवं-उपद्रवनिवारकम् । पुनः किंविशिष्टं वृषभम् ? । “समाणसोहंतसुदंतं" समाना तुल्यप्रमाणाः अत एव शोभनाः शुद्धा निर्दोषाः श्वेता वा दन्ता यस्य स तम् । एतावता यस्य वृषभस्य दन्ताः तुल्यप्रमाणाः शोभनाः निर्दोषाः श्वेताश्च वर्तन्ते । पुनः किंविशिष्ट वृषभम् ।। "अमिअगुणमंगलमुह" अमितगुणानां महालानां मुखं इव मुखंद्वारम् । “मंगलमुहं" इति पाठे तु "अमिअगुणं” अत एवं "मंगलमुहं" कल्याणकरणसमर्थम् ।

Page #148

कल्प० १०
वृषभदर्शने अयं परमार्थ:- यथा वृषभो भारं वहति हेलया, एवं स्वामी संयमभारवहनं करिष्यति ॥ इति द्वितीयवृषभखन विचारः ॥ २ ॥
अथ त्रिशला क्षत्रियाणी तृतीये स्वमे सिंहं ददर्श स सिंहः कीदृशः १ तद्वर्णनं कथ्यते
तओ पुणो हारनिकर खीरसागरस संककिरणद् गरयरयय महा से लपंडुरंगं (२००) रमणिजपिच्छणिज्जं थिरलट्ठपट्टवट्टपीवरसुसि लिट्ठविसिद्धतिक्खदाढाविडंबिअमुहं परिकम्मिअजञ्चकमलकोमलपमाणसोहंतलट्ठ रतुप्पलपत्तमउअ सुकुमाल तालुनिलालियग्गजीहं मूसागयपवरकणगताविअआवत्तायं वहतडियविमलसरिसनयणं विसालपीवरवरोरुं पडिपुन्नविमलखंधं मिउविसयसुहुमलक्खणपसत्थविच्छिन्न केसराडोवसोहिअं ऊसिअसुनिम्मिअसुजायअप्फोडिअलंगूलं सोमं सोमाकारं लीलायंतं नहलाओ ओवयमाणं नियगवयणमइवयंतं पिच्छइ सा गाढतिक्खग्गनहं सीहं वयणसिरी पल्लवपत्तचारुजीहं ३ ॥ ३५ ॥
व्याख्या - "तओ पुणो" ततः पुनः द्वितीयवृषभखमानन्तरं सा त्रिशला क्षत्रियाणी एवंविधं सिंहं नभस्तलात् = आकाशात् अतिपतन्तं = अवतरन्तं निजवदनं स्वकीयमुखं अभिपतन्तं = प्रविशन्तं सिंहं पश्यति, परं तं
***********

Page #149

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०३
सिंहस्खमवर्णनम् ३
॥५५॥
सिंहं किंविशिष्टम् ? । हारनिकरेत्यादि-व्याख्या प्राग्वत् । तथापि अयं परमार्थ:-याइशो हारपुञ्जः १ यादृशः क्षीरसमुद्रः २ पुनः यादृशाः चन्द्रकिरणाः ३ याहशानि पानीयरजांसि-शीकरा याहशो वैतादयः५ तेषामिव | यःसिंहो धवलो वर्तते । पुनः किंविशिष्टं सिंहम् ? । “रमणिजपिच्छणिज" रमणीयं अत्यन्तसुन्दरं अत एव प्रेक्षणीयं द्रष्टुं योग्यम् । पुनः किविशिष्टं सिंहम् ? । “थिरलटेत्ति" स्थिरी-दृढौ लष्टौप्रधानौ प्रकोष्टौ लषीकान्तौ, अस्य प्रयोगे लषितौ वा कान्तो प्रकोष्ठौ कलाचिको यस्य स तम् । एतावता यस्य सिंहस्य कलाचिके दृढे प्रधाने कान्ते च वर्तेते । पुनः किंविशिष्टं सिंहम् । तथा वृत्ता वर्तुलाः पीवराःस्थूलाः मुश्लिष्टाः तीक्ष्णाः या दाहाः ताभिः विडम्वितं अलङ्कतं शोभितं मुखं यस्य स तम् । ततः कर्मधारयः । “बिडबित्ति" विवृतं इत्यन्ये । पुनः किंविशिष्टं सिंहम् । “परिकम्मिअत्ति" परिकर्मिती इव परिकर्मिती जात्या कमलकोमलौ। पुनः किंविशिष्टं। प्रमाणेन मात्रया शोभमानौ । “माइअसोभनत्ति” पाटे तु "माइअत्ति" मानोपेतो मायान्वितौ क्रूरत्वात् शोभमानौ लष्टी-प्रधानी ओष्ठौ यस्य म तम् । एतावता यस्य सिंहस्य ओष्ठी कमलबत् कोमलौ प्रमाणसहितौ शोभमानौ च वर्तते । पुनः किंविशिष्टं सिंहम् ? । “रनुप्पलेत्ति" रक्तोत्पलपत्रवत् मृ-मुकुमारं तालु च निालिताग्रा-निष्काशिताया जिह्वा च यस्य स तम् । तालुस्थाने कचित् "तलत्ति" दृश्यते, तत्र रक्तोत्पलपत्रवत् मृदु तलं यस्याः, एवंविधा निलोलितामा लपलपायमानाना जिह्वा यस्य इति व्याख्या । पुनः किंविशिष्टं सिंहम् ? | "भूसागयपवरेत्ति" मूषागतं मृन्मयभाजन विशेषस्थं यत् प्रबरकनकं तदपि तापितं अग्निना

Page #150

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
अत एव आवर्तमानं तद्वत् वृत्ते विमलतडित्सदृशे नयने यस्य तम् । अत्र आर्षत्वात् विशेषणविशेष्ययोः पूर्वापरनिपातनाया अनियमः । एतावता सिंहस्य नयने मूषागतवहितापितवर्णविद्युत्सदृशे पीते वर्तते । पुनः किंविशिष्टं सिंहम् ? । “विसालपीवरेवत्ति” विशालौ पीवरौ [करौ] वरौ ऊरू यस्य सः। पुनः परिपूर्णी अन्यूनो विमलः स्कन्धो यस्य सः, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, तम् । पुनः किंविशिष्टं सिंहम् ? । “मिउविसयेत्ति" मृदूनि सुकुमाराणि विशदानि धवलानि सूक्ष्माणि-तनूनि लक्षणः प्रशस्तानि विस्तीर्णानि केसराणि स्कन्धरोमाणि तेषां आटोपः तेन उद्धततया शोभितः तम् । एतावता यस्य सिंहस्य स्कन्धे सुकुमारा धवला सूक्ष्मा विस्तीर्णा उद्धता केसरसटा वर्तते। पुनः किंविशिष्टं सिंहम् ? | "ऊसिअसुनिम्मिअत्ति" उच्छ्रितं उदग्रं सुनिर्मितं कुण्डलीकृतं सुजातं संपूर्ण आस्फोटितं आच्छोटितं लालंपुच्छं येन स तम् । एतावता येन सिंहेन उदग्रं कुण्डलीकृतं संपूर्ण पुच्छं आच्छोटितं वर्तते । पुनः किंविशिष्टं सिंहम् ? । “सोमं” सौम्यम् वा मनसा अक्रूरम् ।। पुनः सिंहं कीदृशम् ? । “सोमाकार" मनोहराकृतिम् । पुनः किंविशिष्टं सिंहम् ? । “लीलार्यत" मंथरगति नतु धावमानं । पुनः किंविशिष्टं सिंहम् ?। जंभायंतं जंभां कुर्वाणं (2)। पुनः किंविशिष्टं सिंहम् ?। "गाढतिक्खग्गनह" | गाढतीक्ष्णामाः नखाः यस्य स तम् । पुनः किंविशिष्टं सिंहम् ? । “वयणसिरीपल्लवेत्ति." वदनस्थ-मुखकुहरस्य
श्रिये-शोभार्थ पल्लव इव मृदुत्व-रक्ताभ्यां प्राप्ता-प्रसारिता चार्वा मनोहरा जिहा येन स तम् । नच ISI"निल्लालियग्गजीह" इत्यनेन पौनरुत्त्यं, विशेषणान्तरोपादानात् । कचित् “वयणसिरीपलंघपत्तचारुजीह"

Page #151

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०३
श्रीदेवी
स्वावर्णनम् ४
इति पाठः, तत्र वदनस्य श्रीः-शोभा तादी प्रलम्वनाना पत्रवत् चार्वी जिह्वा यस्य तम् । अब सिंहस्वनदर्शने अयं हेतुः-पथा सिंहात् गजघरा भीत्या पलायते तथा भगबद्दर्शनात् भाववैरिश्रेणिः पलायते ॥ इति तृतीयसिंहसमविचारः॥३॥
अथ त्रिशला क्षत्रियाणी चतुर्थे खमे श्रीदेवीं पश्यति, परं सा कीदृशी? तद् वर्णनमाहतओ पुणो पुन्नचंदवयणा, उच्चागयठाणलट्ठसंठि पसत्थरुवं सुपइढिअकणगकुम्मसरिसोवमाणचलणं अचुन्नयपीणरइअमंसलउन्नयतणुतंबनिधनहं कमलपलाससुकुमालकरचरणकोमलवरंगुलिं कुरुविंदावत्तबहाणपुवघं निगूढजाणुं गयवरकरसरिसपीवरोरुं चामीकररइअमेहलाजुत्तकंतविच्छिन्नसोणिचकं जवंजणभमरजलयपयरउजुअसमसंहिअतणुअआइज्जलडहसुकुमालमउअरमणिजरोमराई नाभीमंडलसुंदरविसालपसत्थजघणं करयलमाइअपसत्थतिवलियमझं नाणामणिकणगरयणविमलमहातबणिज्जाभरणभूसणविराइयंगोवंगिं हारविरायंतकुंदमालपरिणद्धजलजलिंतथणजुअलविमलकलसं आइयपत्तिअविभूसिएणं सुभगजालुजलेणं मुत्ताकलावएणं उरत्थदीणारमालियविरइएण कंठमणिसुत्तएण य कुंडलजुअलुलसंतअंसो
KKeXXEXXEKKKXI
| ५६॥

Page #152

F0X-X----
वसन्तसोभंत सप्पभेणं सोभागुणसमुदपणं आणणकुटुंबिएणं कमलामलविसालरमणिजलोअणं कमलपज्जलंतकरगहिअमुक्कतोयं लीलावायकय पक्खएणं सुविसदकसिणघणसण्हलंबतकेसहृत्थं पउपमद्दहकमलवासिणि सिरिं भगवई पिच्छइ हिमवंत सेलसिहरे दिसागइंदोरुपीवरकराभिसिच्चमाणि ४ ॥ ३६ ॥
व्याख्या- "तओ पुणो” अथ सिंहदर्शनानन्तरं पुनः त्रिशला क्षत्रियाणी पूर्णचन्द्रवदना चन्द्रमुखी श्रीदेवीं स्वप्ने पश्यति । कविसमयः एवम्-'मानवा मौलितो वर्ण्या, देवाश्वरणतः पुनः ।' इति ततः श्रीदेवीवर्णनं चरणतः क्रियते । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? । “उच्चागयठाणलट्टसंठिअं” उच्च आगतं प्राप्तम्, यद्वा उच्चो यो-अगः पर्वतो | हिमवान् तत्र जातः तम् उच्चागजं यत् स्थानं कमलं तत्र लष्टं यथा स्यात् एवं संस्थिताम् । किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? | "पसत्थरूवंत्ति" प्रशस्तरूपां अतिसुन्दररूपाम् । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? | "सुपइट्टि अकणगेत्ति” | सुप्रतिष्ठौ समतल निवेशिती कनकमयकर्मेण उन्नतत्वात् सदृशं उपमानं ययोः तादृशौ चरणौ यस्याः सा लाम् । एतावता यस्याः श्रीदेव्याः चरणौ सुवर्णकच्छपवत् उन्नतौ वर्तते । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? | "अच्चुन्नयपीणेति” अत्युन्नतं पीनं अङ्गुष्टाय तत्र रञ्जिता मृगरमणादन्यत्रापि मतेन न लोपो रञ्जिता इव लाक्षारसेन मांसला उन्नता मध्योन्नताः तनवः तलितास्ताम्रा अरुणाः लिग्धा अरुक्षा नखा यस्याः सा यद्वा
Xxxoxoxoxxxx?

Page #153

www.kobatrth.org
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०३
॥ ५७ ॥
भाषणविशेषः आवलयश्च वर्तन्ते। पुनः तावता यस्याः श्रीका
अत्युनतान् अपि-निजरूपदर्पोद्धरान् अपि प्रीणयन्तीति अत्युन्नतमीणाः इति नखविशेषणमेव कार्यम् । श्रीदेवीएतावता यस्याः श्रीदेव्या नखा लाक्षारसरञ्जिता इव मध्योन्नता रक्ताः स्निग्धाश्च वर्तन्ते । पुनः किंविशिष्टांची श्रीदेवीम् ? । "कमलपलासत्ति” कमलस्य पलाशानिपत्राणि कमलपलाशानि तवत् सुकुमारं करचरणं यस्याः, वर्णनम् ४ सा चासौ कोमलवराङ्गुलिश्च ताम् । एतावता यस्याः श्रीदेव्याः कमलपत्रसदृशौ सुकुमारी करौ चरणों कोमलाः प्रधाना अङ्गुलयश्च वर्तन्ते । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? । “कुरुविंदावत्तवहाणुपुत्वजंघ" कुरुविन्दावर्ते भूषणविशेषः आवर्त विशेषो वा, तद्वत् वृत्तौ वृत्तानुपूर्व जो यस्याः सा ताम् । एतावता यस्या जङ्घयोः कुरुविन्दावर्तमानो [नामा] आभरणविशेषो वर्तते आवर्तविशेषो वा चिह्नरूपो वर्तते । पुनः किंविशिष्ट श्रीदेवीम् । “निगढजाणूं" निगूढे जानुनी यस्याः सा ताम्। पुन: किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? | "गयवरत्ति" [गजेंद्रशुण्डा] हस्तिवरकरशुण्डा तत् सदशौ पीवरौ पुष्टौ ऊरू यस्याः सा तां, ऐरावणकरसहशपीवरोऊ इति स्पष्टम् । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ?।"चामीकररइअत्ति" चामीकरण सुवर्णेन रचिता मेखला चामीकररचितमेखला तया युक्तम्-सहितं कान्तं बिस्तीर्ण ओणिचक्रं यस्याः सा ताम् । एतावता यस्याः कटितटं स्वर्णमेस्वलया विराजमानं वर्तते । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? । “सञ्चजणभमरेत्ति" जात्याञ्जन १ भ्रमर २ जलदप्रकर
५७॥ |३ इव वर्णन तत्समा ऋज्वी-सरला समा-अविषमा सहिता निरन्तरा तनुका सूक्ष्मा आदेया “सुकुमालमउअरमणिज्जरोमराई" मुकुमारेभ्योऽपि शिरीषपुष्पादिभ्योऽपि मृद्वी रमणीया-मनोज्ञा रोमराजी यस्याः
*

Page #154

www.kobatrth.org
*****XXGXOXOXXX
सा ताम् । एतावता यस्याः श्रीदेव्या रोमराजी जात्याञ्जन १ भ्रमर २ मेघघटावत् ३३यामा शिरीषादिपुष्पादिभ्योऽपि सुकुमारा निरन्तरा मनोहरा च वर्तते । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? । “नाभीमंडलेति' नाभीमण्डलेन सुन्दरं विशालं प्रशस्तं सुलक्षणत्वात् जघनं यस्याः सा ताम् । एतावता यस्याः श्रीदेव्या नाभीमण्डलेन जघनं अत्यन्तसुन्दरं प्रशस्तलक्षणसहितं च वर्तते । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? । "करयलमाइअत्ति" करतलेन (मुष्टिना) मेयं मानं वा, प्रशस्तत्रिवलीकं शोभनवलित्रययुक्तं मध्यं यस्याः सा ताम् । एतावता यस्याः कटिमध्यं करतलेन ग्राह्यं वलिनयशोभितं च वर्तते । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् । "नानामणित्ति" नानाप्रकाराणि यानि भूषणानि-आभरणानि वा इति योज्यम् । मणयः चन्द्रकान्ताद्याः, रत्नानि -वैडूर्यादीनि, कनकं पीतवर्ण तपनीयंरक्तवर्ण, तच जात्यत्वात् विमल-महच्छब्दाभ्यां विशेषितं तेषां यानि आभरणानि अंगपरिधेयानि, भूषणानि उपाहपरिधेयानि तैः विराजितानि यथाक्रम अङ्गानि-शिरःप्रभृतीनि, उपाङ्गानि अङ्गुल्यादीनि यस्याः सा ताम् । आगम आर्षत्वात् । एतावता नानाप्रकारैः चन्द्रकान्तादिमणीनां वैडूर्यादिरत्नानां पीतसुवर्णस्य रक्तसुवर्णस्य च यानि आभरणानि तैः शिरःप्रभृतीनि अङ्गानि, भूषणैश्च अङ्गुल्यादीनि उपाङ्गानि यस्याः, विराजमानानि सन्ति । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? । "हारविरायंत्ति” हारेण विराजत् कुन्दमालया च परिणद्धं । “जलजलिंतत्ति" जाज्वल्यमानम् , “जलजलितत्ति" पाटे तु जलवत् भृशं दीप्यमानं स्तनयुगलमेव विमलौ कलशौ यस्याः सा ताम् । एतावता यस्याः श्रीदेव्याः स्तनयुगलं हारेण कुन्दजातीय

Page #155

श्रीदेवी
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०३
CON
॥५८॥
पुष्पमालया च विराजितं कलशसदृशं च वर्तते। पुनः किविशिष्टां श्रीदेवीम् । एवंविधेन मुक्ताकलापेन मौक्तिकहारेण सहिताम् । किंविशिष्टेन मुक्ताकलापेन ? | "आइयपत्ति" आदतः आदरसहितैः प्रत्ययः तः आप्तैः वैज्ञानिकैः, विभूषितेन विरचितमण्डलेन । पुनः किंविशिष्टेन मुक्ताकलापेन ? "सुभगेत्ति" सुभगैः दृष्टिहारिभिः जालको गुच्छविशेषैः उज्वलेन । अथवा किंविशिष्टेन मुक्ताकलापेन ? आचितैर्मर्यादास्थानौचित्लेन न्यस्ता पत्रिका मरकतपत्राणि ताभिर्विभूषितेन इति योज्यम् । क्वचित् "आतिअपत्तिअत्ति" दृश्यते, तत्र त्रिक वंशस्य अधोभागः, तत्समीपोषलक्षितोऽग्रभागोऽपि त्रिकम् । ततः आत्रिकात-त्रिकं यावत्, पाप्तिः अवकाशो यस्य तत् आत्रिकप्राप्तिकम् । एवंविधं विभूषितं विभूषा घेन मुक्ताकलापेन तदवधि प्रलम्बमानत्वात् इत्यर्थः । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम्। "उरत्थदीणारमालियेत्ति" उरास्थया दीनारमालया विरचितेन विराजितेन वा कण्ठमणिसूत्रकेण च उपलक्षिताम् । पुनः किंविशिष्ट श्रीदेवीम् ? । आननकौटुम्बिकेन शोभागुणसमुदयेन च उपलक्षिताम् । किंविशिष्टेन आननकौटुम्बिकेन ? | "कुंडलेत्ति" आर्षत्वात् , अंसोपसत्कं स्कन्धलग्नं विशेषणमपि परमेव । एवमन्यत्रापि यत् कुंडलयुगं तस्य उल्लसन्ती प्रशस्ता प्रभा यत्र तथाभूतेन । यथा किल राजा कौटुम्यिकैः शोभते एवमाननमपि शोभासमुदायेन इति, शोभा दीप्तिः, स एव गुणः तस्य समुदायः प्राग्भारः तेन उपलक्षिताम् । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? | "कमलेत्ति" कमलचत् अमले विशाले विस्तीर्णे रमणीये| लोचने यस्याः सा ताम् । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? । “कमलेत्ति" प्रज्वलन्ती दीप्तौ यो करी तगृहीताभ्यां
॥५८॥

Page #156

कमलाभ्यां मुक्तं =क्षरत्तोयं मकरन्दरसो यस्याः सा ताम् । अत्रापि कमलशब्दस्य प्राकृतत्वेन पूर्वनिपातः । पुनः | किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? । “लीलावायेत्ति०” लीलया, न पुनः स्वेदापनोदार्थम्, तस्याः खेदस्यैव अभावात् । वातार्थ = वातक्षेपार्थं कृतो यः पक्षकः = तालवृन्तं व्यञ्जनमित्यर्थः तेन उपलक्षिताम् । केचित् लीला = शोभा तदर्थं परैः सह स्पर्धया वादः तत्र कृतो विहितः पक्षः = प्रतिज्ञापरिग्रहो येन स तथा । क-प्रत्ययेनेति शोभागुण समुदयस्य विशेषणतया व्याचक्षते । तच्च दूरान्तरितत्वेन न प्रतीयते । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? । “सुविसदेत्ति” सुविशदः स्पष्टः, न पुनर्जटाजूटवत् अविवृत्तः, कृष्णः = श्यामो घनोऽविरलः सूक्ष्मः तलिनो लम्बमानः केशहस्तः केशपाशो यस्याः सा ताम् । एतावता यस्याः श्रीदेव्याः केशपाशः स्पष्टः श्यामो लम्बमानश्च शोभते । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? । " पउमेत्ति" पद्मद्रहमध्यवर्तिकमलवासिनीम् । पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवीम् ? । "दिग्गजेति" दिग्गजैः उरुपीवरकरैः गरिष्टपुष्टशुण्डादण्डैः अभिषिच्यमानां भगवतीं पूज्यां, हिमवच्छैलशिखरे पूर्वकृतवर्णनां श्रीदेवीं त्रिशला क्षत्रियाणी पश्यति ॥
अथ श्रीदेवीस्वरूपं क्षेत्रखरूपं च क्षेत्रसमासादिषु प्रोक्तं लिख्यते ॥
तथाहि-अस्मिन् जम्बूद्वीपे भरतक्षेत्रे हिमवान् पर्वतोऽस्ति । शाश्वतः परं स कीदृक 21 स्वर्णमयः, एक सहस्रं द्विपञ्चाशत् योजनानि द्वादशं कला १०५२ यः पृथुलो वर्तते । पुनः यः शत १०० योजनानि उच्चोऽस्ति । तस्य हिमवत्पर्वतस्य उपरि एकः पद्मद्रहोऽस्ति स कीदृशः १ दश १० योजनानि उंडः, पञ्चशत ५०० योजना नि
XXXX CXXXCXCXXXX

Page #157

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०३
श्रीदेवीस्वप्न
पृथुला (विस्तृतः)। एकं १००० योजनसहस्रं च लम्ब, निर्मलजलेन संपूर्णः, तस्य पद्मद्रहस्य वज्ररत्नमयं तलं, वज्ररत्नमयं च पार्श्वद्वयं, तस्य पद्मद्रहस्य मध्ये एकं श्रीदेवीवासयोग्यं कमलं वर्नते । परं तत् कीदृशम् ? । एक योजनं पृथुलं, एक १ योजनं लम्ब, दश १. योजनानि पानीयमध्ये, क्रोशद्वयं २ पानीयस्य उपरि, त्रीणि ३ योजनानि सविशेषं तस्य परिधिः, वज्ररत्नमयं तस्य कमलस्य तलं, अरिष्टरत्नमयं तस्य मूलं, रक्तरत्नमयः तस्य कन्दः, वैडूर्यरत्नमयं तस्य नालं, रत्नवर्णमयानि(बहूनि) तस्य बाह्यपत्राणि । किंविशिष्टानि ? । किश्चिद्र रक्तजाम्बूनदनामसुवर्णमयानि लस्य मध्ये अभ्यन्तरपत्राणि तस्य कमलस्य मध्ये बीजकोशरूपा स्वर्णमयी एका कर्णिका वर्तते । सा कीदृशी? रत्नस्वर्णमयाः तस्याः केसराः, क्रोशद्वयं सा लम्बा, पृथुला च । एकं क्रोश यावत्, उच्चा पिण्डरूपेण कोशत्रयं सविशेष तस्याः परिधिः, तस्याः कर्णिकाया मध्यभागे श्रीदेवीयोग्यं एक गृहं वर्तते । तत् कीदृशम् । एक क्रोशं यावत् लम्ब, अर्धक्रोशं यावत् पृथुलम्, किञ्चिन्यूनक्रोशं यावत्-उच्चं, तस्य गृहस्य त्रीणि द्वाराणि-एकं द्वारं पूर्वदिशि १, द्वितीयं द्वारं दक्षिणदिशि२, तृतीयं द्वारं उत्तरदिशि ३, तानि द्वाराणि पञ्चधनाशतानि (५००) उच्चानि, सार्धद्विशतधषि (२०) पृथुलानि सन्ति, तस्य गृहस्य मध्ये सार्धद्विशतधनु:प्रमाणा (२५०) एका मणिमयी वेदिका वर्तते । तस्या वेदिकाया उपरि एका श्रीदेवतायोग्या शय्या वर्तते । अथ मौलं इदं कमलं यत् कथितं, तत् कमलं अष्टोत्तरशतकमलैः १०८ वलयाकारेण परिवेष्टितं वर्तते । एतानि अष्टोत्तरशतकमलानि मौलमुख्यकमलास् अर्घप्रमाणानि ज्ञेयानि, तेषु अष्टोत्तरशतकमलेषु श्रीदेव्या
X
॥ ५९॥

Page #158

आभरणानि सन्ति ॥ इति प्रथमो वलयः ॥ १ ॥ पुनः प्रथमवलयस्य परितो वलयाकारेण कमलानां द्वितीयो वलयो वर्तते । तत्र पूर्वदिशि श्रीदेव्याः चतस्रो महत्तरा देव्यो वर्तन्ते, तासां चत्वारि कमलानि सन्ति ( १ ), पुनः आग्नेयकूणे श्रीदेव्या अभ्यन्तरपर्षदि स्थातारो गुरुस्थानीया अष्टौ सहस्त्राणि देवा वर्तते । तेषां अष्टौ सहस्राणि कमलानि सन्ति (२) पुनः दक्षिणदिशि श्रीदेव्याः मध्यमपर्षदि स्थातारः दश सहस्रदेवा मित्रस्थानीया वर्तन्ते तेषां दशसहस्त्रकमलानि सन्ति (३), पुनः नैर्ऋतिकृणे श्रीदेव्याः द्वादशसहस्रप्रमाणाः किङ्करस्थानीया देवाः सन्ति तेषां द्वादशसहस्रकमलानि सन्ति ( ४ ), पुनः पश्चिमदिशि श्रीदेव्याः [ हस्ति-तुरंगम-रथपादाति-महिष- गान्धर्व नाट्यरूपाः ] सप्त अनीकाधिपतयः सन्ति ( ५ ), वायव्यकूणे १ उत्तरदिशि २ ईशानकूणे ३ च एतत्रयदिक्षु श्रीदेव्याः चतुः सहस्रप्रमाणाः सामानिका देवाः वर्तन्ते तेषां चतुःसहस्रकमलानि सन्ति ॥ एवं दिशां अष्टकेन द्वितीयो वलयः ॥ २ ॥ पुनः द्वितीयवलयस्य परितो वलयाकारेण तृतीयो बलयो वर्तते, तस्मिन् वलये श्रीदेव्याः षोडशसहस्रप्रमाणा : अङ्गरक्षका देवा वर्तन्ते तेषां षोडशसहस्रकमलानि सन्ति ॥ इति तृतीयवलयः ॥ ३ ॥ पुनः तस्मात् तृतीयवलयात् परितो वलयाकारेण चतुर्थी वलयो वर्तते, तस्मिन् आभ्यन्तरवलये श्रीदेव्याः ये द्वात्रिंशक्षा आभ्यन्तरा आभियोगिकदेवाः सन्ति तेषां द्वात्रिंशलक्षकमलानि सन्ति ॥ इति चतुर्थो वलयः ॥ ४ ॥ पुनः तस्मात् चतुर्थात् आभ्यन्तरवलयात् परितो वलयाकारेण पञ्चमो मध्यमबलयो वर्तते, तस्मिन् वलये ये श्रीदेव्याः चत्वारिंल्लिक्षा मध्यमा आभियोगिकदेवा वर्तन्ते,
(07-07-07-0XXX

Page #159

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ३
॥ ६० ॥
xoxox
तेषां चत्वारिंशल्लक्षानि कमलानि सन्ति ॥ इति पञ्चमो वलयः ॥ ५ ॥ पुनः तस्मात् पञ्चमवलयात् परितो दामस्वमवलयाकारेण षष्ठो बाह्यवलयो वर्तते, तस्मिन् वलये श्रीदेव्या अष्टचत्वारिंशलक्षा ये बाह्या आभियोगिक देवा २ वर्णनम् ५ वर्तन्ते तेषां देवानां अष्टचत्वारिंशलक्षकमलानि सन्ति ॥ इति षष्ठो वलयः ॥ ६ ॥ अथ कियन्ति सर्वाणि कमलानि जातानि ? तत्राह-एका कोटी विंशतिलक्षाः पञ्चाशत्सहस्राः एकं शतं विंशतिश्च कमलानि शाश्वतानि पृथिवीमयानि वनस्पतिकायकमलसदृशाकारतया दृश्यमानानि एतत्सर्वकमलवासिनो देवा देव्यश्च श्री (लक्ष्मी) सेवां कुर्वाणाः सन्ति । केचित् श्रीस्थाने लक्ष्मीं कृत्वा वर्णयन्ति, तत् न सङ्गतिं अङ्गति, यतो लक्ष्मीदेवता तु ऐरावतक्षेत्रे शिखरिपर्वतद्रहनिवासिनी, अथवा "लक्ष्मीः पद्मा रमा, या मा ता सा श्रीः कमलेन्दिरा” ( कां० २ श्लो० १४० ) इति श्रीमाचार्यवचनात् लक्ष्मी श्रीपर्यायत्वेन गण्यते, तदा लक्ष्मीनामग्रहणं अपि युक्तम्, नान्यथा ॥ इति चतुर्थश्रीदेवीस्वप्न विचारः ॥ ४ ॥
अथ पञ्चमे खमे त्रिशला क्षत्रियाणी पुष्पमालां पश्यति, परं सा कीदृशी ? तत्राह -
तओ पुणो सरसकुसुममंदारदामरमणिज्जभूअं चंपगासोगपुन्नागनागपिअंगुसिरी समुग्गरगमलिआजाइजूहिअंकोलकोज कोरिंटपत्तद्द्मणयनवमालिअचउलतिलय वासंतिअपउमुप्पलपाडलकुंदाइमुत्तसहकारसुरभिगंधिं अणुवममणोहरेणं गंधेणं दस दिखाओ वि वासयंतं सवोउ
॥ ६० ॥

Page #160

असुरभिकुसुममल्लधवलविलसंतकंतबहुवन्नभत्तिचित्तं छप्पयमहुअरिभमरगणगुमगुमायंतनिलिंतगुंजंतदेसभागं दामं पिच्छइ नहंगणतलाओ ओवयंत ५॥ ३७॥ व्याख्या-"तओ पुणो" तत: चतुर्थस्वप्रदर्शनानन्तरं त्रिशला क्षत्रियाणी एवंविधं दाम-पुष्पमालां पश्यति । किंविशिष्टं (दाम मालां)? "सरसकुसुमेत्ति” सरसकुसुमं यत् मन्दारदाम तेन रमणीयभूत-रम्यं संजातम् ।। एतावता पारिजात १ मन्दार २ हरिचन्दन ३ सन्तानकादि ४ कल्पवृक्षभेदपुष्पमालाभिः शोभितम् । पुनः किंविशिष्टं दाम ? "चंपकासोगेत्ति" चंपक-अशोक-पुन्नाग-नाग-प्रियङ्गु-शिरीष-मोग्गरक-मल्लिका-जातियूथिका-कोल्ल-कोज-कोरकण्ट-पत्र-दमनक-नवमालिका-वासन्तिका-पम-उत्पल-पाटल-कुंद-अतिमुक्तकसहकाराणां सुरभिगन्धो वर्तते यस्मिन् तत् । पुनः किं कुर्वन् ? । अनुपमेन गन्धेन दश दिशोऽपि वासयन् । पुनः किंविशिष्टं दाम ? । “सच्चओयेत्ति” सर्वऋतुकं यत् सुरभिकुसुममाल्यं तेन धवलं च तत्, विलसत् कान्तम् यहुवर्णभक्तिचित्रं चेति विशेषणकर्मधारयः । अनेन धवलवर्णस्य आधिक्यं लक्ष्यते। पुनः "षट्पदेत्ति" षट्पदमधुकरीभ्रमरा वर्णादिविशिष्टनमरजातयः तेषां गणः समुदायः गुमगुमायमानो मधुरं ध्वनन् निलीयमानः स्थानान्तरात् आगत्य तत्र लीयमानो, गुञ्जन-शब्दविशेषं कुर्वन् , देशभागेषु-तस्मिन् देशे यस्य, दानः गमकत्वात् एवमपि समासः । ततः पाश्चात्यविशेषणकर्मधारयेण सह षट्पदादिविशेषणस्य पुनः
-

Page #161

कल्पसूत्रं
कल्पलता
व्या० ३
॥ ६१ ॥
कर्मधारयः । पुनः किंविशिष्टं दाम ? । नभोङ्गणतलात् अत्र पतत् = अवतरत् ॥ दानो दर्शनात् यथा पुष्पमालापरिमलः सर्वदिक्षुः प्रसरति, तथा भगवतोऽपि यशःपुञ्जः प्रसरिष्यति तद्वत् सौरभो भावीति । वामदर्शनात्रिभुवनलोके मस्तके धारयिष्यति ॥ इति पञ्चमदामस्वशविचारः ॥ ५ ॥
अथ षष्ठे खमे त्रिशला क्षत्रियाणी चन्द्रं पश्यति । परं स चन्द्रः कीदृशः ? तत्राह -
ससिं व गोखीरफेणदगरयरययकलसपंडुरं सुभं हिअयनयणकंतं पडिपुन्नं तिमिरनिकरघणगुहिरवितिमिरकरं पमाणपत्रखंतरायलेहं कुमुअवणविचोहगं निसासोहगं सुपरिमट्ठदप्पणतलोबमं हंसपडुवन्नं जोइसमुहमंडगं तमरिपुं मयणसरापूरगं समुद्ददगपूरगं दुम्मणं जणं दइअवज्जिअं पायएहिं सोसयंतं पुणो सोमचारुरूवं पिच्छइ सा गगणमंडल विलास सोमचकम्ममातिलगं रोहिणिमणहिअयवलहं देवी पुन्नचंदं समुहसंतं ६ ॥ ३८ ॥
व्याख्या- 'ससिंच' सा देवी त्रिशला क्षत्रियाणी षष्ठे खमे शशिनं चन्द्रं पश्यति । परं किंविशिष्टं शशिनम् ? । “गोखीरेत्ति" गोक्षीरं गोदुग्धम्, फेनः प्रसिद्धः । दकरजांसि = पानीयशीकराः, रजतकलशो रूप्यघटः एतेषामिव पाण्डुरः शुभ्रः तम् । पुनः किंविशिष्टं शशिनम् ? । शुभं= कल्याणकारकम् । पुनः किंविशिष्टं शशिनम् ? । “हिअयेत्ति” हृदयस्य नयनयोश्च कान्तम् । पुनः किंविशिष्टं शशिनम् १ । प्रतिपूर्ण संपूर्णम् । पुनः
चन्द्रखनवर्णनम् ६
॥ ६१ ॥

Page #162

किंविशिष्टं शशिनम् । “तिमिरेत्ति" तिमिरनिकरण घनगम्भीरं यस्य बननिकुनादेः वितिमिरकरम् , तिमिराणां अभावो वितिमिरं, तत्करणशीलम् । पुनः किविशिष्टं शशिनम् ? | "पमाणपक्खत्ति" प्रमाणपक्षयोः वर्षादिप्रमाणहेत्वोः शुक्लकृष्णपक्षयोः अन्तर्मध्ये राजन्ती लेखा यस्य स तम् । अथवा चन्द्रमासापेक्षया प्रमाणपक्षयोः अन्ते-पौर्णमास्यां रागदा-हर्षदायिन्यो लेखा: कला यस्य स तम्, संपूर्णकलमित्यर्थः । पुनः किंविशिष्टं शशिनम् १ । “कुमुअति" कुमुदवनानां-रात्रिविकासिकमलानां विवोधकं प्रकाशकम् । पुनः किंवि[शिष्टं शशिनम् ? । निशायाः रात्रेः शोभकं शोभाकारकम् । पुनः किंविशिष्टं शशिनम् ? । “सुपरिमटेत्ति" सुपरिमृष्टेन दर्पणतलेन उपमा यस्य स तम् । पुनः किंविशिष्टं शशिनम् ? । हंसस्येव पटुः धवलो वर्णो यस्य सतम् । पुनः किंविशिष्टं शशिनम् ?| "जोइसत्ति" अत्र “जोइसमुहमंडगं" इति पदं सर्वत्र दृश्यते, तच्च अधिकमिव लक्ष्यते, वृत्ती अव्याख्यानात् । पुनः किंविशिष्टं शशिनम् । तमसः अन्धकारस्य रिपुः-वैरी तस्य ध्वंसनात्। “तमोऽरिपुं" इति पाठे तमसः अन्धकारस्य न रिपुः प्रस्तावो यस्मिन् स तम् । अत्र अकारस्य प्रश्लेषः कार्यः । पुनः किंविशिष्टं शशिनम् ? । “मयणे त्ति" मदनस्य-कन्दर्पस्य शरापूरमिव-तूणीरमिच, उदिते हि चन्द्रे लक्षीकरोति कामः कामिनां खशराणाम् । पुनः किंविशिष्टं शशिनम्।। "समुद्देत्ति” समुद्रस्य उदकपानीयम् पूरयति चन्द्रिकया तस्य-समुद्रस्य उल्लासनात् । पुनः किं कुर्वन्तम् । “दुम्मणंति" जनं-विरहिणीलोक, पादै किरणः शोषयन्तम्, तापातिरेककरणात् । “पादकैरिति प्रशंसायाम् कन् । पुनरिति योजित
लोकं, पापति चन्द्रिकया तस्यमवशराणाम्। पुनः विनय-कन्दर्पस्य शरार

Page #163

सूर्यस्खम
कल्पसूत्र कल्पलता
व्या०३
॥६२॥
मेव । पुनः किंविशिष्टं जनम् ? । दुर्मनस्कं-दुःखिनम् । कुतः?। यतो दयितवर्जितम् भर्तृवर्जितम् । पुनः किवि- शिष्टं शशिनम् । सौम्यचारुरूपम् । पुनः किंविशिष्टं शशिनम् ? | "गगनेत्ति" गगनमण्डलस्य-आकाशमण्डलस्य विशालस्य सौम्यं चङ्कम्यमाणं जगमं तिलकमिव, विभूषाहेतुत्वात् । “गगणगमणित्ति" पाठे तु-गम्यते अनेन अस्मिन् वा गमनम् मार्गः। पुनः किंविशिष्टं शशिनम् । “रोहिणित्ति" रोहिण्याः मनः चित्तं तस्य हितदा=अनुकूलदापी वल्लभः प्रियः तम् । एकपाक्षिकमेमनिरासार्थ हितद इत्युक्तम् । सर्वनक्षत्राधिपत्वेऽपि यत् अन्न रोहिणीवल्लभः इति विशेषणं तत् लोकरूठ्या । पुनः किंविशिष्टं शशिनम् ?। पूर्णो अविकल: चन्द्रा आह्लादो यस्मात् । अथवा पूर्णः चन्द्रो-दीप्तिः यस्य, मेघाधनावरणात् । अत एव समुल्लसन्तं प्रतिक्षणं दीप्यमानम् । पुनः यस्य चन्द्रस्य सैन्यं एतावत् वर्तते-अष्टाशीतिमङ्गलादयो ग्रहाः, अष्टाविंशतिः नक्षत्राणिअश्विन्यादीनि । पुनः ताराणां षट्षष्टिसहस्रकोटिकोट्यश्च नवशतकोटिकोव्यः पंचसप्ततिकोटिकोव्यश्च एते x सर्वेऽपि चन्द्रस्य सेवां कुर्वन्ति । चन्द्रवप्रदर्शनात् भगवान् चन्द्रसहशवदनो भवतापसन्तापहारी लोकानां हृदयनयनानां आह्लादकारी च भविष्यति ॥ इति षष्ठचन्द्रखमविचारः ॥ ६॥
अथ ससमखमे त्रिशला क्षत्रियाणी सूर्य पश्यति, परं स कीदृशः ? तत्राहतओ पुणो तमपडलपरिप्फुडं चेव तेअसा पजलंतरूवं, रत्तासोगपगासकिंसुअसुअमुहगुंजद्धराग
॥६२॥

Page #164

@xox axaxa
सरिसं कमलवणालंकरणं अंकणं जोइसस्स अंबरतलपईवं हिमपडलगलग्गहं गहगणोरुनायगं रत्तिविणासं उदयत्थमणे मुहुत्त सुहदंसणं दुन्निरिक्खरूवं रत्तिसुद्धंतदुप्पयारपमद्दणं सीअवेमहणं पिच्छs मेरुगिरि सयय परियहयं विसालं सूरं रस्सीसहस्सपयलियदित्तसोहं ७ ॥ ३९ ॥ व्याख्या- "तओ पुणो” ततः सा त्रिशला क्षत्रियाणी सप्तमे स्वमे एवंविधं 'सुरं = सूर्य पश्यति । परं किंविशिष्टं सुरम् ? । "तमपडलपरिप्फुडं” तमःपटलस्य अभावः अतमःपटलम् तेन परिस्फुटम् । अथवा तमःपटलं परिस्फोटयतीति तमः पटलपरिस्फुटः । “खराणां खरा" इति ओत उत् ५। पुनः किंविशिष्टं सूरम् ? । | चेवशब्दस्य अवधारणार्थस्य व्यवहितसंबंधात् तेजसैव प्रज्वलद्रूपं । प्रकृत्या हि सूर्यमण्डलवर्तित्वाद् बादर| पृथिवीकायिकाः शीतला एव । अथवा “चेवत्ति" समुच्चयार्थः । पुनः किंविशिष्टं सूरम् ? । “रत्तासोगत्ति" रक्ताशोकश्च १, प्रकाशकिंशुकश्च पुष्पितपलाशः २, शुकमुखे च ३, गुञ्जार्धश्च ४, इत्येतेषां रागेण सदृशः तम्, आरक्तत्वात् । एतावता रक्तोऽशोकवृक्षः १ पुष्पितकिंशुकवृक्षः २ शुकस्य मुखं च ३ गुञ्जाया अर्धभागो मुखं विना ४ एतानि चत्वारि यथा रक्तानि भवन्ति तद्वत्, सूर्योऽपि रक्तो वर्तते । पुनः किंविशिष्टं सुरम् ? "कमलेत्ति" कमलवनानि अलङ्करोति विकाशश्रिया विभूषयति इति कमलवनालङ्करणः तम् । पुनः किंविशिष्टं सूरम् 2 | ज्योतिषस्य ज्योतिषां समूहो ज्यौतिषम् ज्योतिश्चक्रम् तस्य अङ्कनं= मेषादिराशिसङ्क्रमणादिना लक्षणं = |

Page #165

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पमत्रं कल्पलता व्या०३
॥६३॥
ज्ञापकम् । पुनः किंविशिष्टं सुरम्।अम्बरतले आकाशतले प्रदीप इव प्रदीपः तम्, आकाशस्य दीपकमिवेत्यर्थः ज्येखापुनः किंविशिष्टं सूरम् ? । “हिमपडलेत्ति" हिमपटलं गले गृहातीति हिमपटलगलग्रहः।[अवश्यायःराशेः] अमा- वर्णनम् ७ वस्थायाः रात्री गलहस्तयिता तम् । पुनः र्किविशिष्टं सूरम् ?। “गहगणोरुत्ति" ग्रहगणस्य उरु-महान् नायकः तम् । पुनः किंविशिष्टं सूरम् । रात्रिविनाशं इति स्पष्टम् । कचित् 'रतिविनासं' इति पाठः, तत्र रात्रिव्यपनाशं । इति व्याख्येयम् । पुनः किंविशिष्टं सूरम् ? । "उदयत्येत्ति" उदये अस्तमने च मुहूर्त यावत् सुखदर्शनम् । अन्यथा दुर्निरीक्ष्यरूपं इति व्यक्तम् । पुनः किंविशिष्टं सूरम् ? | "रत्तिसुद्धतेति रात्री मकारस्य अलाक्षणिकत्वात् । उद्धावतः उच्चकुलान् दुःप्रचारान दुष्टप्रचारान् चौरपारदारिकान् प्रमर्दयति यः स तम् । “रत्तिसुद्धत"पाटे तु रात्रिरेव शुद्धान्तः अन्तःपुरम् , तत्र दुःखेन योऽसौ प्रचारः तत्पमर्दनम् । यथा हि राज्ञां अन्त:पुरे प्रचारो दुष्करःतथा रात्रौ अपि तमोबिलुमचक्षुषां पथिकानां, सूर्योदये तु सुकरः प्रचारः पथिषु इति ।। पुनः किंविशिष्टं सूरम् ? । शीतवेगमधनं जाज्यातिशयविध्वंसकम् । पुनः किंविशिष्टं सूरम् ?। "मेरुगिरित्ति" मेरुगिरि-मेरुपर्वतम् , सततं निरन्तरम्, परिवर्तयति प्रदक्षिणयति इति मेरुगिरिसततपरिवर्तकः तम् । पुनः विशालं-विपुलम् । पुनः किंविशिष्टं सूरम् । “रस्सीसहस्सेत्ति" रश्मिसहस्रेण हेतुना प्रगलिता प्रदलिता वा दीप्तानामपि चन्द्रादीनां शोभा यस्मात् येन वा स तथा तम् । “पयडिअत्ति" पाठे तु रश्मिसहस्रेण प्रकटिता दीप्ता शोभा यस्येति ज्ञेयम् । अत्र रश्मिसहस्राभिधानं रूख्या, अन्यथा आधिक्यमपि रवि-रश्मीनां लोकशा

Page #166

स्त्रेषु उच्यते, यथाऋतुभेदात् । पुनः तस्य अतिरिच्यन्ते रश्मयः । तथाहि चैत्रमासे सूर्यस्य द्वादशशतानि किरणाः १, वैशाखमासे त्रयोदशशतानि किरणाः २, ज्येष्ठमासे चतुर्दशशतानि किरणा: ३, आषाढमासे पञ्चदशशतानि किरणाः ४, श्रावणमासेऽपि चतुर्दशशतानि किरणाः २, भाद्रपदमासेऽपि चतुर्दशशतानि किरणाः ६, आश्विनमासे षोडशशतानि किरणाः ७, कार्तिकमासे एकादशशतानि किरणाः ८, मार्गशीर्षमासे सार्धानि दर्शशैतानि किरणाः ९ पौषमासे एक सहस्रं किरणाः १०, माघमासे एकादशशतानि किरणाः ११ फाल्गुनमासे सार्धानि दशैशैतानि किरणाः १२, अयं विभागो 'व्याडिना' भिन्नभिन्नार्थः कृतोअस्ति । पुनरपि अयं सूर्यः अरुणसारथि १ सूर्यकान्तमणि २ चक्रवाक ३ कमल ४ पथिकादीनां ५ प्रीतिकारकः । | पुनरपि तारा ९ चन्द्र २ दीपक ३ औषधि ४ धूक ५ अन्धकार ६ चौर ७ कुमुद ८ कुलटा ९दीनां अनिष्टकारको ज्ञेयः । सूर्यदर्शनात् भगवतः तेजः प्रतापः प्रवलो भविष्यति तमवन्मोहं स रात्रिहन्ता इति सूर्यसदृशः स भामण्डललूनो भविष्यति ॥ इति सप्तमसूर्यस्वमविचारः ॥ ७ ॥
अथ अष्टमे खमे त्रिशला क्षत्रियाणी ध्वजं पश्यति । परं स ध्वजः कीदृक ? तत्राह
ओ पुणो जच्चकणगलट्ठपइट्टि समूहनीलरतपीयसुकिलसुकुमालुलसियमोरपिच्छकयमुद्धयं धयं अहियसस्तिरीयं फालिअसंखंककुंदद्गरयरययकलसपंडुरेण मत्थयत्थेण सीहेण

Page #167

कल्पसूत्रं
कल्पलता
व्या० ३
॥ ६४ ॥
XXXX
रायमाणेण रायमाणं भित्तुं गगणतलमंडलं चैव ववसिएणं पिच्छइ सित्रमउयमारुयलयाहयकंपमाणं अइप्पमाणं जणपिच्छणिजरूवं ८ ॥ ४० ॥
XXX
ध्वजखद्मवर्णनम् ८
व्याख्या - "तओ पुणो" ततः पुनः सा त्रिशला क्षत्रियाणी अष्टमे स्वमे एवंविधं ध्वजं पश्यति । किंविधं ध्वजम् ? | "जञ्चकणगेत्ति” जायकनकस्य = अत्यन्तशुद्धस्वर्णस्य या यष्टिः तस्यां प्रतिष्ठितं = स्थापितम् । पुनः किंविशिष्टं ध्वजम् ? । “समूहत्ति" समूहो अस्ति एषां इति समूहाः, अभ्रादित्वात् अप्रत्यये समूहवन्तः प्रचुरा इत्यर्थः तैः नील १ रक्त २ पीत ३ शुक्लैः ४ कृष्णस्य नीलात् अनतिविप्रकर्षात् पार्श्ववर्तित्वात् इत्यर्थः । पञ्चवर्णैः सुकुमारैः कोमलैः उल्लसद्भिः वातेन स्फुरद्भिः मयूरपिच्छेः कृता मूर्धजा इवन् केशा इव यस्य स तम् । पुनः किंविशिष्टं ध्वजम् ? | अधिकं सश्रीकं अतीवशोभायुक्तम् । पुनः किंविशिष्टं ध्वजम् ? । एवंविधेन सिंहेन भगवल्लाञ्छन भूतसिंहाकारपताकया सिंहविशेषेण वा राजमानम् । किंविशिष्टेन सिंहेन ? | "फालियेत्ति” स्फाटिकं स्फटिकं शङ्खः कम्बुः, अथवा स्फाटितो = भिन्नः शङ्खः अङ्गो = रत्नविशेषः, कुन्दं माल्यं दकरजांसि | जलकणाः रजतकलश:- रूप्यकुम्भः तद्वत् पाण्डुरेण । एतावता ध्वजायां सिंहरूपं वर्तते, तत् स्फटिक ॥ ६४ ॥ अङ्करत्नकुन्द - जलकण ४ रूप्यकलश ५ वत् घवलं वर्तते । पुनः किंविशिष्टेन सिंहेन । मस्तकस्थेन, पुनरपि | राजमानेन = शोभमानेन । पुनः किंविशिष्टेन सिंहेन ? । गगनमण्डलं = आकाशमण्डलं भेत्तुं भेदनार्थं व्यवसि

Page #168

www.kabatirth.org
तेन कृतोद्यमेन इव, अत्युच्चैस्तात् इति उत्प्रेक्षा । पुनरपि किंविशिष्टं ध्वजम् ? । शिवः (निरुपद्रवः) सौम्यः मृदु अखण्डः यो मारुतो वायुः तस्य लया श्लेषः तेन आहतं आंदोलितं अत एव प्रकंपमानं इतस्ततो नृत्यन्तम् । अथवा शिवं मृदुकः मारुताहतलतावत् प्रकम्पमानं इति व्याख्येयम् । "लयायत्ति" आर्षत्वात् आहतस्य परनिपातः। पुनः किंविशिष्टं ध्वजम् ? । अतिप्रमाणं महाप्रमाणम् । पुनः किंविशिष्टं ध्वजम् । जनप्रेक्षणीयरूपं । ध्वजदर्शनात् भगवतो मस्तके छत्रत्रयसहिता ध्वजा देवैः धरिष्यते ॥ पुनः वंशे ध्वजाप्रायो भविष्यति धर्मध्वजश्रिया भूषितो भविष्यति ॥ इति अष्टमध्वजखमविचारः॥८॥ पुनः सा त्रिशला क्षत्रियाणी नवमे स्वप्ने पूर्णकलशं पश्यति, परं स कलशः कीदृशः? तत्राहतओ पुणो जञ्चकंचणुजलंतरूवं निम्मलजलपुण्णमुत्तमं दिप्पमाणसोहं कमलकलावपरिरायमाणं पडिपुण्णसवमंगलभेयसमागमं पवररयणपरायंतकमलट्ठियं नयणभूसणकरं पभासमाणं सवओ चेव दीवयंतं सोमलच्छीनिभेलणं सवपावपरिवजिअं सुभं भासुरं सिरिवरं सहोउयसुरभिकुसुमआसत्तमल्लकुसुमदामं पिच्छइ सा रययपुण्णकलसं ९॥४१॥ व्याख्या-"तओ"सा त्रिशला क्षत्रियाणी नवमे खमे पूर्णकलशं पश्यति। किंविशिष्टं पूर्णकलशम् ? । जात्यकाश्चनेन उत्प्राबल्येन ज्वलत् रूपं यस्य स तम् । पुनः किंविशिष्टं पूर्णकलशम् ? । “निम्मलेत्ति" निर्मलजलेन=|

Page #169

कल्पमत्रं कल्पलता च्या०३
खम
पवित्रपानीयेन प्रतिपूर्ण भृतम् । पुनः किंविशिष्टं पूर्णकलशम् ? । उत्तम प्रधानम् । पुनः किंविशिष्टं पूर्णकल- | पूर्णकलशशम् । दीप्यमानशोभं ज्ञानं दीप्यमाना शोभा यस्य स तम् । पुनः किंविशिष्टं पूर्णकलशम् ? । कमलकलापेन कमलसमूहेन परि-समन्तात् राजमानम् (शोभायमानं)। कचिच “कालमऊरकलावपरिरायमाणं" पाठः, सतु वर्णनम् ९ स्पष्टार्थ एव । पुनः किंविशिष्टं पूर्णकलशम् १ प्रतिपूर्णकानां सर्वमङ्गलभेदानां समागमो मेलापकस्थानं, कधिच "पडिबुझतसवमंगलालयसमागमं” इति पाठः, तत्र प्रतिबुद्ध्यमानानि-जागरूकानि यानि सर्वमङ्गलानि * तेषां आलयो निवासभूतः समागमा संमुखागमनं यस्य स तम् । पुनः किंविशिष्टं पूर्णकलशम् ? । “पवरेत्ति" प्रवररत्नैः प्रकर्षेण राजति कमले स्थितम् , यद्वा प्रवरा रचना यस्य तथा परागः पुष्परजः अन्तर्ग, यस्य तादृशे कमले स्थितम् । कचिच "पवररयणपसरतकमलट्ठिअंति" पाठः, तत्र प्रवराणि रत्नानि यत्र तब तत्पसरद विकसत्कमलं च तन्त्र स्थितम् । पुनः किंबिशिष्टं पूर्णकलशम् ? । “नयणे ति" नयनानां आनन्दकरत्वात् भूषणकरम् । पुनः किंविशिष्टं पूर्णकलशम् । प्रभासमानं स्वयं रचयंतं प्रभया वा असमानं अत एव सर्वा दिशो दीपयन्तम् । पुनः किंविशिष्टं पूर्णकलशम् ? । “सोमेति' सौम्यलक्ष्म्याः प्रशस्तसंपदो निहेलणंति देश्यत्वात् गृहम् । पुन: किंविशिष्टं पूर्णकलशम् ? । सर्वैः पापैः अशिवैः परिवर्जितम् , । अत एव शुभम् । पुनः भासुरं=X॥६५॥ दीप्तम् । पुनः किंविशिष्टं पूर्णकलशम् । श्रिया-त्रिवर्गसंपत्या वरं श्रेष्ठं, तदागमसूचकत्वात् । पुनः किंविशिष्टं पूर्णकलशम् ? । “सबोउअति सर्वेभ्यः ऋतुभ्यः समुत्पन्नानां सुरभिकुसुमानां आसक्तं कण्ठस्थं माल्यदाम

Page #170

-माला यस्मिन् स तम् । अत्र 'दाम'शब्दः प्रशंसायाम् । यथा “वनान्तकपोलपाली" इत्यादौ अन्त १ पाली २ शब्दौ । पुनः किंविशिष्टं पूर्णकलशम् ? । "रजते ति" रजतशब्दस्य रूप्यवाचकत्वेऽपि अन कनकवाचित्वं ज्ञेयम् । पूर्णकुम्भदर्शनात् भगवतो मङ्गलश्रेणिः भविष्यति ॥ इति नवमखमपूर्णकुम्भविचारः॥९॥
अथ दशमे स्वप्ने त्रिशला क्षत्रियाणी पद्मसरः पश्यति, परं तत् सरः कीदृशम् ? तत्राहतओ पुणो पुणरवि रविकिरणतरुणबोहियसहस्सपत्तसुरभितरपिंजरजलं जलचरपहकरपरिहत्थगमच्छपरिभुज्जमाणजलसंचयं महंतं जलंतमिव कमलकुवलयउप्पलतामरसपुंडरीयउरुसप्पमाणसिरिसमुदएणं रमणिज्जरूवसोहं पमुइयंतभमरगणमत्तमहुयरिंगणुकरोलि(ल्लि)जमाणकमलं कायंबगवलाहयचककलहंससारसगविअसउणगणमिहुणसेविजमाणसलिलं पउमिणिपत्तोवलग्गजलविंदुनिचयचित्तं पिच्छइ सा हिययनयणकंतं पउमसरं नाम सरं सररुहाभिरामं १० ॥ ४२ ॥ व्याख्या-"तओ पुणो पुणरवि किरण" ततःसा त्रिशला क्षत्रियाणी शरत्कालीनरजनीकरवत् सौम्यं वदनं - यस्याः सा चन्द्रवदनेत्यर्थः। पुनरपि एवंविधं पद्मसर-पद्मसरोवरं पश्यति । परं किंविशिष्टं पद्मसरः ।

Page #171

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ३
॥ ६६ ॥
XXXX-XX
"रविकिरणे त्ति” "तरुण " शब्दस्य इह संबन्धात् । तरुणरविकिरणबोधितानि यानि सहस्रपत्राणि - पद्मानि तैः सुरभितरं पिञ्जरं च पीतरक्तं जलं यस्मिन् तत् तथा । अथवा " पुणरवित्ति” पुनरपि रविकिरण: = सूर्यः तेन तरुणेन = अभिनवेन बोधितानि इत्यादि योज्यम् । पुनः किंविशिष्टं पद्मसर : ? । “जलचरे त्ति" जलचरा = यादांसि तेषां "पहकरत्ति" देश्यत्वात् समूहः तेन "परिहत्थं त्ति" परिपूर्णम् | जलचर पहकर परिहत्थगं च तत् मत्स्यपरिभुज्यमानजलसंचयेति विशेषणकर्मधारयः । पुनः किंविशिष्टं पद्मसरः ? | महत् । पुनः किंविशिष्टं पद्मसरः १ । कमलं = सूर्यविकासि १ कुवलयं = नीलम् २ उत्पलं रक्तम् ३ तामरसं = महाम्भोजम् ४ पुण्डरीकं श्वेतम् ५ एषां उरुभिः = विशालैः सर्पद्भिः = उल्लसद्भिः श्रीसमुदयैः = कान्तिप्राग्भारैः ज्वलदिव= दीप्यमानमिव । पुनः किंविशिष्टं पद्मसरः ? । अत एव रमणीयरूपशोभम् । पुनः किंविशिष्टं पद्मसरः ? । “पमुइयंति" प्रमुदितं अन्तश्चित्तं येषां (प्रमुदितानां ) ते च ते भ्रमरगणाश्च मत्ता प्रमदा मधुकरीगणाश्च ते च ते भ्रमरजातिविशेषाः तेषां उत्कराः, समूहानामपि समूहाभिधानं अतित्रत्वख्यापनार्थम्, नैः अवलिश्यमानानि = खाद्यमानानि कमलानि यत्र तत् । पुनः किंविशिष्टं पद्मसरः ? | "कार्यबे त्ति” कादम्याः कलहंसाः १ वलाहकाः = बलाकाः २ चक्राः = चक्रवाकाः ३ कला - मधुरध्वनयः हंसा = राजहंसाः ४ सारसा दीर्घजानुकाः ५ ते च ते गर्विताः = सुस्थानप्राध्या दृप्ताः शकुनिगणाश्च = पक्षिसमूहाच तेषां मिथुनै:-द्वन्द्वैः सेव्यमानं सलिलं यस्य तत् तथा । पुनः
पद्मसर:
स्वन
वर्णनम् १०
॥ ६६ ॥

Page #172

RDA
किंविशिष्टं पद्मसरः? "पउमिणित्ति" पद्मिनीनां पत्रेषु उपलग्ना ये जलविन्दवः तेषां निचयेन चित्रं मण्डितमिव । कचिच्च "जलबिंदुमुत्तचित्तं" इति पाठः, तत्र जलबिन्दव एव मुक्ताः मौक्तिकानि ताभिः चित्रम् । पुनः किंविशिष्टं पद्मसरः? । हृदयनयनानां कान्तम् । पुनः किंविशिष्टं पद्मसरः । “सररुहाभिरामंति" सरस्सु= सरोवरेषु अह-पूज्यम् अत एव अभिरामं सरोरुहाभिरामं, "उच्चाहतीति" हकारात् पूर्व उकारः। सरोवरदर्शनात् सरोवरवत् सुराऽसुरनररूपराजहंसादिसेव्यो भावी ।। इति दशमपद्मसरोवरखमविचारः॥१०॥
अथ एकादशे स्वमे त्रिशला क्षत्रियाणी समुद्रं पश्यति, परं स कीदृशः ? तत्राहतओ पुणो चंदकिरणरासिसरिससिरिवच्छसोहं चउगमणपवड्डमाणजलसंचयं चवलचंचलुच्चायप्पमाणकल्लोललोलंततोयं पडुपवणाहयचलियचवलपागडतरंगरंगंतभंगखोखुब्भमाणसोभतनिम्मलुक्कडउम्मीसहसंबंधधावमाणोनियत्तभासुरतराभिरामं महामगरमच्छतिमितिमिगिलनिरुद्धतिलितिलियाभिघायकप्पूरफेणपसरं महानईतुरियवेगसमागयभमगंगावत्तगुप्पमाणुचलंतपच्चोनियत्तभममाणलोलसलिलं पिच्छइ खीरोयसायरं सा रयणिकरसोमवयणा ११ ॥४३॥ व्याख्या-"तओ पुणो चंदकिरणरासि ततः पुनः सा त्रिशला क्षत्रियाणी क्षीरोदसागरं एकादशे स्वप्ने
कल्प०१२

Page #173

समुद्रस्खम वर्णनम११
कल्पसूत्रं पश्यति।किंविशिष्टः क्षीरसागर?"चंदकिरणेत्ति" चन्द्रकिरणराशेः सदृशं श्रीः एव यस्य वक्षा मध्यभागस्तन कल्पलता शोभा यस्य स तम् । वक्षःशब्देन अत्र मध्यभागो लक्ष्यते । पुनः किंविशिष्टं क्षीरसागरम् | "चउगमव्या०३ त्ति" चतुर्गमनेषु-चतुर्दिङ्मार्गेषु प्रवर्धमान परिवर्तमानः प्रसरन् जलसंचयो यस्य स तम् । “चउगुणप
*बड्डमाणजलसंचयं" इति पाठः सुगम एव । कस्मात् चतुर्गुणत्वं इति अनपेक्ष्यैव अधिकमात्रस्यैव विवक्षितत्वात् । ।। ६७॥
पुनः किंविशिष्टं क्षीरसागरम् ? । “चवलेत्ति" चपलेभ्योऽपि चश्चलैः उच्चात्मप्रमाण:-अत्युनततरमानैः कल्लोले महत्तरंगैः लोलत् तोयं यस्य स तम् । पुनः किंविशिष्टं क्षीरसागरम् ? । “पडुपवणेत्ति" पटुपवनेन आहताः सन्तः चलिता प्रवृत्ताः अत एव चपलाः प्रकटा: स्पष्टाः तरङ्गाः तथा रङ्गन्त इतस्ततः प्रेगुन्तो भङ्गाः "भङ्गस्तरको भेदे वा” इति वचनात् तरङ्गविशेषा एव रङ्गङ्गाः । तथा “खोखुन्भमाणत्ति" अतिक्षुभ्यन्तः शोभमानाः | निर्मला उत्कराः दुःसहा ऊर्मयः, ततः तरङ्गान्त १ भङ्गान्त २ ऊर्म्यन्त ३ पदानां द्वन्दूः कर्तव्यः। अत्र कल्लोलाः सामान्येन तरङ्गाः, ते एव लघवो भङ्गाः, ते एवं विच्छित्तिमन्तः ऊर्मयो-महाकल्लोला: तैः सह सार्धं यः सम्बन्धः तेन पूर्व धावमानः तीराभिमुखं सर्पन, पश्चादभिनिवृत्तोऽन एवं भासुरतरोऽतिभयङ्करः अभिरामश्च हृद्यः धावमानः सन् भासुरतरोऽपनिवृत्तश्च सन् अभिराम इत्यर्थः । ततो "लोलंनतोयान्त” पदेन सह कर्मधारयः । कचित् “उकडउम्मीसहस्संति” पाठः, स च सुबोधः । ततः परं "पबंधायमाणोनिअत्त|भासुरतराभिरामं” इति पाठः, तत्र प्रबन्धन नैरन्तर्येण अयमानो-गच्छन्, आयमानो बा-प्रत्यागच्छन्
॥६७ ॥
KO

Page #174

प्रबन्धायमानः न विद्यते "निअत्तति" पश्यन् द्रष्टा यस्य तत् । "अनि अन्तं” केनापि अदृश्यमानदूरत्वात् । अत एव भासुरं भयङ्करम् यत् तटं=परपारं तेन अभिरामो वैपुल्येन मनोहारीत्यर्थः । ततः प्रबन्धाय पदेन सह कर्मधारयः । एतावता यस्य समुद्रस्य अतिचञ्चलकल्लोलैः लोलत् पानीयं वर्तते, पुनः यस्य वायुना आहता:= | चलिताः चपलाः तरङ्गाः = लघुकल्लोलाः वर्तन्ते । पुनः यस्य समुद्रस्य भङ्गाः विच्छित्तिमन्तः तरङ्गा एव रङ्गन्तः प्रेङ्खन्तो वर्तन्ते, पुनरपि यस्य ऊर्मयो महाकल्लोला अतिक्षुभ्यन्तः खोकुग्भमाणशब्दं कुर्वन्तः शोभमाना निर्मला उत्कटाय सन्ति, पुनः यः समुद्रः कल्लोलैः तरङ्गैः भङ्गैः ऊर्मिभिश्च सार्धं यः सम्बन्धः तेन तीरसम्मुखं धावमानो निवर्तमानश्च महाभयङ्करो वर्तते । तीर्थकर मातरः सिंहमपि सौम्या कारमेव स्वप्ने पयन्ति, न दूरात्मानं कथं पुनः क्षीरसमुद्रं अतिभयंकरमिति स्वयमेवालोच्यम् । पुनः किंविशिष्टं क्षीरसागरम् ? । “महामगरेत्ति" महान्तो मकराश्च १, मत्स्याश्च २, तिमयश्च ३, तिमिंगिलाश्च ४, निरुद्धाश्च ५, तिलितिलिकाश्च ६, जलजन्तुभेदाः, | तेषां अभिघातेन = पुच्छाद्याच्छोटनेन कर्पूर इव कर्पूर उज्वलत्वात् फेनप्रसरो यत्र स तम् । पुनः किंविशिष्टं क्षीरसागरम् ? । “महानईत्ति" महानदीनां = गङ्गादीनां त्वरितवेगैः समागतभ्रमः = उत्पन्नभ्रमणो यो गङ्गावतरूय आवर्तः तत्र गुप्यत् व्याकुलीभवत् अत एव उच्चलत् प्रत्यवनिवृत्तं च व्यावृत्तं भ्रममाणं भ्रमणशीलं लोलं स्वभावात् अस्थिरं सलिलं यस्य स तम् । पुनः यस्मिन् समुद्रे चतुर्दशलक्षाः षट्पञ्चाशत्सहस्राश्च (१४५६०००) नद्यः पतन्ति । कथं ? तत्राह - चतुर्दशचतुर्दश सहस्रनदीपरिवारसहिता गङ्गा सिन्धुश्च भरतक्षेत्रसम्बन्धिनी ।
*oyay-c***cy XX

Page #175

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०३
॥६८॥
एवं चतुर्दशचतुर्दश-सहस्रनदीपरिवारसहिता रक्ता १ रक्तवती च २ ऐरावतक्षेत्रसम्बन्धिनी (२८), पुनः अष्टा-IXI समुद्रखमविंशत्यष्टाविंशतिसहस्रनदीपरिवारसहिता रोहिता १ रोहितांशा २ हैमवतक्षेत्रसम्बन्धिनी, (५६), पुनः षट्- वर्णनम्११ सपश्चाशत्षट्पञ्चाशत्सहस्रनदीपरिचारसहिता सुवर्णकूला १ रूप्यकूला २ च ऐरण्यवतक्षेत्रसम्बन्धिनी (११२),
पुनः षट्पञ्चाशत्पटपञ्चाशत्सहस्रनदीपरिवारसहिता हरिकान्ता १ हरिसलिला २ च हरिवर्षक्षेत्रसम्बन्धिनी (११२), पुनः षट्पश्चाशत्षट्पश्चाशत्सहस्रनदीपरिवारसहिता नरकान्ता १ नारीकान्ता २ च रम्यकक्षेत्रसम्बधिनी (११२), पुनः पश्चलक्षद्वात्रिंशत्सहस्र (५३२०००) नदीपरिवारसहिता सीता १ सीतोदा २ च महाविदेहक्षेत्रसम्बन्धिनी, एवं सर्वा अपि मिलिताः चतुर्दशलक्षाः षट्पश्चाशत्सहस्राश्च (१४५६०००) भवन्ति। ।
समुद्रदर्शनात् भगवान् समुद्रवत् गम्भीरो भावी । अत्र शिष्यः माह-मनु-सूत्रमध्ये क्षीरोदधिः प्रोक्तः, तत्र तु नानाविधकल्लोलनदीवेलादीनां कथं सम्भवः, तत्र तेषामभावात् ? उच्यते-यद्यपि क्षीरोदसमुद्रः प्रोक्तः, तथापि लवणसमुद्र एव संभाव्यते, परं क्षीरोदसदृश इव, अन्यथा कल्लोलवेलानां असङ्गतिः स्यात् ॥ इति एकादशसमुद्रखमविचारः ॥ ११ ॥
॥६८॥ अथ द्वादशे वने त्रिशला क्षत्रियाणी देवविमानं पश्यति, तत्स्वरूपं आहतओ पुणो तरुणसूरमंडलसमप्पहं दिप्पमाणसोभं उत्तमकंचणमहामणिसमूहपवरतेयअट्ठ

Page #176

1-01-01
सहस्सदिप्पंतनहप्पईवं कणगपयरलंबमाणमुत्तासमुज्जलं जलं दिवदामं ईहावि (मि) गउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरसंसत्तकुंजरवणलयप उमलयभत्तिचित्तं गंधवोपवजमाणसं पुण्णघोसं निचं सजलघणविउलजलहरगज्जियसद्दाणुणाइणा देवदुंदुहिमहार वेणं सयलमवि जीवलोयं पूरयंतं, कालागुरुपवरकुंदुरुक्क तुरुक्कडज्झतधूववासंगउत्तममघमघंतगंधुछुयाभिरामं निश्चालोयं सेयं सेयप्पभं सुरवराभिरामं पिच्छइ सा साओवभोगं वरविमाणपुंडरीयं १२ ॥ ४४ ॥
व्याख्या- "तओ पुणो तरुणसुरमंडलत्ति" ततः = एकादशखमानन्तरं त्रिशला क्षत्रियाणी द्वादशे खमे एवंविधं विमानपुण्डरीकं = प्रधानविमानं पश्यति । किंविशिष्टं विमानम् ? । “ तरुणेत्ति" तरुणसूरमण्डलेन=नवसूर्यबिम्बेन समा प्रभा यस्य तत् । पुनः किंविशिष्टं विमानम् ? । दीप्यमानशोभम् । पुनः किंविशिष्टं विमानम् ? । " उत्तमेत्ति” उत्तमकांचनमहामणिसमूहैः प्रवराणां 'तेअत्ति' तेकन्ते=गच्छन्ति आधारभावं इति तेकाः, “लिहादित्वादचि,” यद्वा त्रायन्ते पतत् गृहं इति श्रेयाः यप्रत्यये स्तम्भाः तेषां अष्टोत्तरसहस्रेण (१००८) दीप्यमानं सत् नभः प्रदीपयति = प्रकाशयति यत् । पुनः किंविशिष्टं विमानम् ? । “कणगेत्ति" । कनकप्रतरेषु
XXX0-00

Page #177

कल्पसूत्रं स्वर्णपत्रकेषु लम्बमानाभिः मुक्ताभिः समुज्वलं कनकप्र(क)तः लम्बमानमुक्ताभिश्च समुज्वलमित्येकं पदम् । विमानखमकरपलता इदं पदं अधिकमिव (भाति)कापि अव्याख्यानात् । पुनः किंविशिष्टं विमानम् । “ईहामिगेत्ति" ईहामृगासवर्णनम्१२ व्या०३ वृकाः 'नाहर' इति प्रसिद्धाः १, “उसभेत्ति" वृषभाः २, "तुरगत्ति" अश्वाः ३, "मगरत्ति" मकरमत्स्याः ४,
विहगा पक्षिणः ५, “वालगत्ति" व्यालाः सर्पाः ६, किंनराः देवविशेषाः ७, करवो-मृगभेदाः ८, शरभाअष्टापवजीचाः ९, चमरा चमरीगावः १०, संसत्तिः श्वापदविशेषाः ११, कुखरा हस्तिनः १२, वनलता अशोकलताथाः १३, पमलता पद्मिन्यः १४, एतेषां भक्तिभिः विच्छित्तिभिः चित्रं नाना रूपम् । एतावता यस्मिन् विमाने एतानि ईहामृगादीनां रूपाणि सन्ति (भवन्ति)। पुनः किंविशिष्टं विमानम् । “गन्धवोत्ति" गन्धर्वस्य गीतस्य उपवाद्यमानस्य वादिनस्य च संपूर्णो घोषो यन्त्र । "उन्होपेति" सूत्रेण "उवजमाण" इति रूपं, कचित् “गंधवोपबज्झमाण” इति पाठः, तत्र गन्धर्वाणां-देवगायनानां उपबध्यमानः परस्परं सम्बन्धी
भवन , अत एव संपूर्णो घोषो यत्रेति योज्यम् । पुनः किंविशिष्टं विमानम् ! | नित्यं शाश्वतम् । पुनः किं कुर्क*णम् ? "सजलत्ति" सजलो घना अविरलः विपुल-पृथुः जलधरः मेघस्तस्य गर्जितशब्दः, तदनुनादिना-प्रति
रवयुक्तेन देवदुन्दुभिमहारवेण सकलं समस्तमपि जीवलोकं पूरयन्तं आप्याययंतं चतुर्दशरज्वात्मकं वा लोकं ॥ ९॥ व्यामुवन्तम् । पुनः किंविशिष्टं विमानम् ? | "कालागुरुत्ति" कृष्णागुरु च १, प्रवरकुंदुरुष्कः चीडाभिधानः सुगन्धिद्रव्यविशेषः२, तुरुष्कश्च सेल्लारसः३, ते च पुनः दह्यमानो धूपश्च दशाङ्गादिः वासाकानि च गन्धमालिनी

Page #178

ग्रन्थोक्तसुरभिकरणोपायभूततत्तद्व्याणि तेषां उत्तमेन मघमघायमानेन गन्धेन उद्धतेन इतस्ततो विप्रसृतेन अभिरामं यत् तत् तथा । कचित् "डझंतधूवसारसंग” इति पाठः, तत्र दह्यमानो यो धूपसार:-उत्कृष्टधूपः तस्य सङ्गः तेन-हृदयङ्गमेन उत्तमेनेति व्याख्येयम् । पुनः किंविशिष्टं विमानम् । नित्यालोकं नित्यमुक्ष्योतयुक्तं, श्वेतं श्वेतप्रभम् । पुनः किंविशिष्टं विमानम् ? | "सुरवरेत्ति" सुरवरान् अभिरमयति इति । अथवा सुराणां वरा अभिन्समन्तात् रामा स्त्रियो यस्मिन् तत् । पुनः किंविशिष्टं विमानम् ? । सातस्य-सातवेदनीयस्य कर्मणः उपभोगो यत्र तत्, पञ्चधाविषयसुखसम्पत्तेस्तत्र सट्टावात् । देवविमानदर्शनात् देवदेवीसेन्यो भगवान् भावी ।। इति द्वादशस्त्रप्रदेवविमानविचारः ॥ १२॥ पुनः देवविमानदर्शनानन्तरं सा त्रिशला त्रयोदशवमे रत्नराशिं पश्यति । परं स कीदृशः? तत्राहतओ पुणो पुलगवेरिंदनीलसासगककेयणलोहियक्खमरगयमसारगल्लपवालफलिहसोगंधियहंसगब्भअंजणचंदप्पहवररयणेहि महियलपइदिअं, गगणमंडलंतं पभासयंतं तुंगं मेरुगिरिसंनिकासं पिच्छइ सा रयणनिकररासिं १३ ॥ ४५॥ व्याख्या-"तओ पुणो” ततः पुनरपि सा त्रिशला क्षत्रियाणी त्रयोदशे स्वमे रत्नानां निकरः-समूहो रत्ननि-| करः, तस्य राशि:=पुनः, तं पश्यति. किंविशिष्टं रत्नराशिम् ? । “पुलगेत्ति” पुलकरत्नम् १, वज्ररत्नम् २, नीलरत्नम्

Page #179

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ३
॥ ७० ॥
XXX
१३-१४
३, "सासगत्ति" सत्यकरत्नम् ४, कर्केतनरत्नम् ५, लोहिताक्षरत्नम् ६, मरकतरत्नम् ७, मसारगल्लरत्नम् ८, प्रवा-रतराशिलरत्नम् ९, स्फटिकरत्नम् १०, सौगन्धिकरत्नम् ११, हंसगर्भरत्नम् १२, अञ्जनरत्नम् १३, “चंदप्पहत्ति" चन्द्र- ॐ शिखिस्वमकान्तरत्नम् १४, एतैः रत्नैः कृत्वा गगनमण्डलांतं यावत् प्रकाशयन्तम् । पुनः किंविशिष्टं रत्नसमूहम् ? । महीतले वर्णने प्रतिष्ठितम् । पुनः किंविशिष्टं रत्नसमूहम् ? । तुङ्गं-उच्चम् । तुङ्गत्वं अनियतमित्याह - मेरुगिरेः संनिकाश= तुल्यम् । रत्नराशिदर्शनात् भगवान् ज्ञानादिगुणरत्नराशिवान् भावी ॥ इति त्रयोदशखमरत्त्रराशिविचारः ॥ १३ ॥ अथ चतुर्दशखमे त्रिशला क्षत्रियाणी निर्धूमं अग्निं पश्यति । परं स कीदृशोऽग्निः ? तत्राह - सिहिं च-सा विउलुज्जलपिंगल महुघय परिसिञ्च्चमाणनिद्धूमधगधगाइयजलंतजालुज्जलाभिरामं तरतमजोगजुत्तेहिं जालपयरेहिं अण्णुष्णमिव अणुप्पइपणं पिच्छड़ जालुज्जलणगं अंबरं व कत्थइ पर्यंत अइवेगचंचलं सिहिं ॥ १४ ॥ ४६ ॥
व्याख्या- "सिहिं च” सिखिं च सा त्रिशला क्षत्रियाणी चतुर्दशस्त्रमे शिखिनं अग्निं पश्यति । अत्र 'गयवसह' गाथाया अंते । 'सिद्धिं च' इति यत् पदं तस्येदं ग्रहणकवाक्यं । अत एव 'ततः' इति नोक्तम्, विशेष्यपदं तु स्वमवर्णकान्ते "सिहिं" इति । किंविशिष्टं शिखिनम् ? । “विउलुबलेत्ति" विपुलेन उज्बलेन पिङ्गलेन च मधुघृतेन परिषिच्यमाना निर्धूमा धगधगायमाना = धगधगिति कुर्वन्त्यः प्रज्वलन्त्यः दीप्यमाना ज्वाला:=अर्चिषः
॥ ७० ॥

Page #180

XXXXXX
*****
ताभिः उजवलं, अत एव अभिरामम् । किंविशिष्टं शिखिनम् ? । ज्वालानां प्रकरैः = कलापैः समूहैरित्यर्थः । अन्योन्यं अनुप्रकीर्णमिव मिश्रितमिव स्पर्धया तस्य वह्नेः ज्वालाः अन्योन्यं अनुप्रविशन्तीत्यर्थः । किंविशिष्टैः ज्वालाप्रकरैः ? । "तरतमेत्ति" तरतमयोगो येषु ते तरर्तमयोगाः, अभ्रादित्वात् अप्रत्ययः । कथम् १ | एका ज्वाला उच्चा, अन्या उच्चतरा, अपरा उच्चतमा इति तरतमयोगयुक्तः । पुनः किंविशिष्टं शिखिनम् ? । “जालुत्ति" ज्वालानां उत् ऊर्ध्व ज्वलनं ज्वालोज्वलकं, आर्षत्वात् विभक्तिलोपः । पुनः किं कुर्वन्तम् ? । “कत्थईत्ति” कचित्प्रदेशे, अम्बरं=आकाशं पचन्तमिव । कचित् अभ्रंलिहाभिः ज्वालाभिः आकाशमिव पत्तुं उद्यतमिति भावः । पुनः किंविशिष्टं शिखिनम् ? । अतिवेगेन चञ्चलम् । निर्धूमाग्निदर्शनेन भगवतो वह्निवत् तपस्तेजो भविष्यति । निर्धूमाग्निवत् भगवान् मङ्गलरूपो भावी ॥ इति चतुर्दशखमनिधूर्माग्निविचारः ॥ १४ ॥
एते च खवर्णकाः बहुषु आदर्शेषु न दृश्यन्ते, एवं येष्वपि सन्ति तेषु बहवो वाचनाभेदाः, अत एव बहुभिः पर्युषणाकल्पोपनिबन्धकारैः व्याख्याताः । मया तु यथाऽऽन्नायं यथाऽवबोधं च किंचिद्व्याख्याताः इति ॥ अथ एतान चतुर्दशस्वमान् दृष्ट्वा त्रिशला क्षत्रियाणी कीदृशी जाता ? तत्राह - इमेारसे सुभे सोमे पियदंसणे सुरूवे सुविणे दट्टण सयणमज्झे पडिबुद्धा अरविंदलोयणा हरिसपुलइअंगी ॥ एए चउदस सुमिणे, सवा पाइ तित्थयरमाया । जं स्यणि कमई, कुच्छिसि महायसो अरहा ॥ ४७ ॥

Page #181

जिनमाताया: दृश्यता
कल्पसूत्र व्याख्या-"इमे एयारिसे ति" इमान् एतादृशान् पूर्वव्यावर्णितस्वरूपान् शुभान-कल्याणहेतून् सौम्यान कल्पलता > उत्तमा कीर्तिः येभ्यः तत्सहितान् । प्रियं दर्शनं स्वप्नेऽवभासो येषां ते तथा । तान् सुरूपान्-शोभनखरूपान् व्या०३ (शोभनखभावान्) स्वमान् गजादीन् शयनमध्ये निद्रान्तरे दृष्ट्रा प्रतियुद्धा-जागरिता । किविशिष्टा त्रिशला ?।
अरविन्दवत्-कमलबत् लोचने यस्याः सा। पुनः हर्षेण पुल किताङ्गी। एतान् चतुर्दश खमान् तीर्थङ्करमाता ॥७१॥
पश्यति । यदा यस्यां रात्रौ मातुः कुक्षौ अर्हन्-तीर्थङ्करो व्युत्क्रामति-अवतारं लभते तदा। इत्यनेन विशलाक्षन्नियाण्या ये चतुर्दश स्वमा दृष्टाः ते व्याख्याताः। ___ अध अग्रे चतुर्थवाचनायां त्रिशला क्षत्रियाणी सिद्धार्थराजसमीपे गत्वा स्वप्रकलच्छा करिष्यति । तत्र वर्तमानयोगः। अस्मिन् महापर्वणि समागते एके महानुभावा दानं ददति । एके शीलं पालयंति, एके तपः तपन्ते, एके भावनां भावयन्ति, तत् सर्व शासनाधीश्वरमहावीरदेवप्रसादात् । अग्रे खगुरुपरंपरा वाच्या ॥ व्याख्यानं कल्पसूत्रस्य, तृतीयं सुगर्म स्फुटम् । शिष्यार्थ पाठकाश्चक्रुः समयादिमसुन्दराः ॥१॥
॥७१॥
इति श्रीकल्पसूत्रस्य तृतीयं व्याख्यानं श्रीसमयसुन्दरोपाध्यायविरचितं सम्पूर्णम् ॥

Page #182

***** X
अथ चतुर्थं व्याख्यानम् ॥
55
अथ चतुर्दशस्त्रप्रदर्शनान्तरं त्रिशला क्षत्रियाणी किं करोति ? ताहतणं सा तिला खत्तियाणी इमे एवारूवे उराले चउद्दस महासुविणे पासित्ता णं पडिबुद्धा समाणी तुट्ठ - जावहियया धाराहयकयंवपुप्फगं पिव समूस्तसिअरोमकूवा सुविणुग्गर्ह करेइ, करिता सयणिजाओ अब्भुट्ठेइ, अब्भुट्ठित्ता पायपीढाओ पञ्च्चोरुहर, पञ्चोरुहिता अतुरिअम - चवलमसंभंताए अविलंबियाए रायहंससरिसीए गईए जेणेव सयणिजे जेणेव सिद्धत्थे स्खत्तिए तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सिद्धत्थं खत्तिअं ताहिं इट्ठाहिं कंताहिं पियाहिं मन्नाहिं मणोरमाहिं उरालाहिं कल्लाणाहिं सिवाहिं धन्नाहिं मंगलाहिं सस्सिरीयाहिं हिययगमणिजाहिं हि पल्हाणिजाहिं मियमहुरमंजुलाहिं गिराहिं संलवमाणी २ पडिवोहे ॥४८॥
•*•*a*•*•XXXX

Page #183

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०४
।। ७२ ॥
व्याख्या-"तएण" इत्यादीनां “जेणेव सयणिजे" इतिपर्यन्तानां पदानां पूर्व अर्थों व्याख्यातोऽस्ति, तथापि सिद्धार्थसम्बन्धलापनिकामात्रं प्रोच्यते । ततः सा त्रिशला क्षत्रियाणी इमान् एतादृशान् पूर्व व्याख्यातान् चतुर्दश- प्रतिस्वप्नान् दृष्ट्वा, हृष्टतुष्टा सती खभावग्रहं कृत्वा शयनीयात् समुत्थाय पादपीठादपि समुत्तीर्य, अत्वरितया अच-II
दोधनम् पलया असम्भ्रान्तया अविलम्बितया राजहंससदृशया गल्या यत्रैव शयनीयं यत्रापि सिद्धार्थनामा क्षत्रियो राजा तत्रैव आगच्छति, आगत्य च सिद्धार्थ क्षत्रियं प्रति एतादृशाभिः गीर्भिः वाणीभिः एवं प्रतियोधयति जागरयति । किविशिष्टाभिः गीर्भिः। "ताहिति" या विशिष्टगुणोपेताः ताभिः । पुनः किंविशिष्टाभिःगीमिः। इष्टाभिातस्य सिद्धार्थस्य वल्लभाभिः। “स्त्रीणां वचनं वल्लभं भवति प्रायेण प्राकृतजनानामपि" । पुनः किंविशिष्टाभिः गीर्भिः?। कान्ताभिः अभिलषिताभिः सदैव तेन । पुनः किंविशिष्टाभिः गीर्भिः । प्रियाभिः अद्वेप्याभिः सर्वेषामपि । पुनः किंविशिष्टाभिः गीर्भिः। मनोज्ञाभिः मनोरमाभिः कथयाऽपि । पुनः किंविशिटामिः गीर्भिः?। मनोरमाभिः मन:नियाभिः चिन्तयापि। पुनः किंविशिष्टाभिःगीभिः । उदाराभिा उदारनादवर्णोचारादियुक्ताभिः । पुनः किंविशिष्टाभिःगीभिः। कल्याणाभिः-समृद्धिकारिकाभिः । पुनः किंविशिप्टाभिः गीर्भिः शिवाभिः गीर्दोषानुपटुताभिः । पुनः किविशिष्टाभिः गीर्भिःशुधन्याभि-धनलम्भिकाभिः। ॥७२॥ पुनः किंविशिष्टाभिः गीभिः। माङ्गल्याभिा मङ्गले साचाभिः। पुनः किंविशिष्टाभिः गीर्भिः। सश्रीकाभिः अलङ्कारादिशोभावतीभिः । पुन किंविशिष्टाभिः गीर्भिः? । “हिययगमणिजाहित्ति" कचित् दृश्यते । तत्र

Page #184

हृदये या गच्छन्ति कोमलस्वात् सुबोधत्वाच ताः तथा ताभिः । पुनः किंविशिष्टाभिः गीर्भिः। 'हिययपल्हाय|णिजाहिति' हृदयप्रह्लादनीयाभिः । पुनः किंविशिष्टाभिः गीर्भिः ? । “मिअमहुरेत्ति" मिता वर्णपदवाक्यापेक्षयापरिमिताः, मधुराः-खरतः, मञ्जला: मनोरमाः शब्दतो याः ताः, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः । ततः सा त्रिशला क्षत्रियाणी किं कृतवती ? तत्राहतए णं सा तिसला खत्तियाणी सिद्धत्थेणं रण्णा अब्भणुण्णाया समाणी नाणामणिकण
गरयणभत्तिचित्तंसि भद्दासणंसि निसीयइ, निसीइत्ता आसत्था वीसत्था सुहासणवरगया | सिद्धत्थं खत्तिअं ताहिं इटाहिं जाव संलवमाणी २ एवं वयासी ॥ १९ ॥
व्याख्या-"तए णं" इति ततः अनन्तरं, "णं" वाक्यालङ्कारे । सा त्रिशला क्षत्रियाणी सिद्धार्थेन राज्ञा| अभ्यनुज्ञाता सती एवं विधे भद्रासने-सिंहासने निषीदति-उपविशति। किंविशिष्टे भद्रासने ? | "नाणेत्ति" नानाप्रकाराणां स्वर्णरत्नानां भक्तिभिः विच्छित्तिभिः चित्रे-विचित्रे । किंविशिष्टा त्रिशला ? | आश्वस्ता, गतिजनितश्रमाभावात् । पुनः किंविशिष्टा त्रिशला ? । विश्वस्ता, सङ्कोभाऽभावात् अनुत्सुका । पुनः किंविशिष्टा त्रिशला ? । सुखेन सुख वा शुभं वा आसनवरं गता, सिद्धार्थं क्षत्रियं प्रति ताभिः इष्टादिभिः पूर्व ब्याख्याताभिः गीर्भिः संलपन्ती, संलपन्ती एवं अवादीत् । किं अवादीत् ? तत्राह
कल्प०१३
Pr

Page #185

कल्पसूत्र कल्पलता
व्या० ४
॥ ७३ ॥
*****--
एवं खलु अहं सामी ! अज्ज तंसि तारिसगंसि सयणिज्जंसि वण्णओ जाव पडिबुद्धा, तं जहा - गयउसभ० गाहा । तं एएसिं सामी ! उरालाणं चउदसण्हं महासुमिणाणं के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ ? ॥ ५० ॥
व्याख्या एवं 'खलु' निश्चयेन अहं हे स्वामिन्! अद्य तस्मिन् तादृशे शयनीये सुप्ता सती, एतान् गजादीन् चतुर्दश महाखमान् दृष्ट्वा प्रतिबुद्धा= जागरिता, तेषां वर्णकः प्रागुक्तो ज्ञेयः । तेषां स्वप्नानां कः कल्याणकारी फलवृत्तिविशेषो भविष्यति ।
ततः सिद्धार्थः किं क्षत्रियः कृतवान् ? तत्राह
तण से सिद्ध राया तिसलाए खत्तिआणीए अंतिए एयमङ्कं सुच्चा निसम्म हट्ठतुट्ठचित्ते आनंदिए पी मणे परमसोमणस्सिए हरिसवसविसप्पमाणहियए धाराहयनीवसुरभिकुसुमचंचुमालइयरोमकूवे ते सुमिणे ओगिण्हेइ, ते सुमिणे ओगिहित्ता ईहं अणुपविसइ, ईहं अणुविसित्ता अप्पणी साहाविएणं मइपुवएणं बुद्धिविण्णाणेणं तेसिं सुमिणाणं अत्थुग्गहं
सिद्धार्थस्य सन्तोषः
11 112 11

Page #186

XXXXXX
करेइ, करिता तिसलं खत्तिआणिं ताहिं इट्ठाहिं जाव मंगलाहिं मियमहुरसस्सिरीयाहिं वहिं संलवमाणे २ एवं वयासी ॥ ५१ ॥
व्याख्या- "तएणं से" ततश्च सः सिद्धार्थः क्षत्रियो राजा, त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः अन्तिके समीपे, एतं पूर्वोक्तं अर्थं श्रुत्वा हृष्टतुष्टः सन्, 'पीहमणे' त्यादिपदानि पूर्व व्याख्यातानि सन्ति, तादृशः सन् । “ते सुमिणे ओगिण्हेइ" तान् खमान् अवगृह्णाति अर्थाऽवग्रहतः अवगृह्य च ईहां सदर्थपर्यालोचनलक्षणां अनुप्रविशति । ततः " अप्पणो” आत्मनः स्वाभाविकेन मतिपूर्वकेन वुद्धिविज्ञानेन तेषां स्वमानां अर्थाऽवग्रहं करोति । "अप्पणो” इत्यादिपदानां अर्थः पूर्ववत् ज्ञेयः । अर्थावग्रहं कृत्वा त्रिशलां क्षत्रियाणीं ताभिः वाग्भिः एवं अबादीत्-"ताहिं” इत्यादीनि पदानि पुनः विस्तरेण व्याख्यायन्ते - किंविशिष्टाभिः वाग्भिः ? । ताभिः = विवक्षिताभिः पुनः इष्टाभिः = वाञ्छिताभिः पुनः कान्ताभिः = कमनीयशब्दाभिः पुनः प्रियार्थाभिः । पुनः मनसा ज्ञायन्ते सुन्दरतया, भावतः सुन्दरतरा इत्यर्थः, ताभिः । पुनः मनसा रम्यन्ते गम्यन्ते, पुनः पुनर्याः सुन्दरत्वात् ताभिः । पुनः मनसा अभिविधिना अति बहुकालं यावत् रमयन्तीति । पुनः उदाराभिः शब्दतोऽर्थतश्च । पुनः कल्याणाभि: शुभार्थप्राप्तिसूचिकाभिः । पुनः शिवाभिः = उपद्रवरहिताभिः शब्दार्थदूषणरहिताभिरित्यर्थः । पुनः धन्याभिः = धनलम्बिकाभिः । पुनः माङ्गल्याभिः = मङ्गले

Page #187

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्र
Alअनर्थप्रतियाते साध्वीभिः । पुनः सश्रीकाभिा शोभायुक्ताभिः । पुनः हृदयगमनीयाभि-हृद्दतशो-IN | सिद्धार्थेन कल्पलता कायुच्छेदिकाभिः । पुनः हृदयमाहादिकाभिः। पुनः मिताः अल्पाक्षराः, मधुराः कोमलाः, सश्रीका:-* व्या०४ माश्रिया सहिताः (मचुलाः शब्दतः) ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः । ताभिः वाग्भिः इष्टादीनि एकार्थिकानि फलनिवेदन ॥ ७४॥
वा प्रायः, एवंविधाभिः वाणीभिः संलपन् , सिद्धार्थो राजा एवं वदति स्म-किं अवादीत् ? । तत्राह
उराला णं तुमे देवाणुप्पिए ! सुमिणा दिट्ठा, कल्लाणा णं तुमे देवाणुप्पिए ! सुमिणा दिट्ठा, एवं सिवा, धन्ना, मंगल्ला, सस्सिरीया, आरुग्ग-तुट्ठि-दीहाउ-कल्लाण-(३००) मंगल्लकारगा गं तुमे देवाणुप्पिए ! सुमिणा दिट्ठा, तं जहा-अत्थलाभो देवाणुप्पिए ! भोगलाभो० पुत्तलाभो० सुक्खलाभो० रजलाभो०-एवं खलु तुमे देवाणुप्पिए ! नवण्हं मासाणं बहुपडिपुपणाणं अद्धट्ठमाणं राइंदियाणं विइकंताणं अम्हं कुलकेउं, अम्हं कुलदीवं, कुलपवयं,
॥ ७ ॥ कुलवर्डिसयं, कुलतिलयं, कुलकित्तिकर, कुलवित्तिकर, कुलदिणयरं, कुलाधारं, कुलनंदिकरं, कुलजसकरं, कुलपायवं, कुलविवद्धणकरं, सुकुमालपाणिपायं अहीणसंपुण्णपंचिंदिय

Page #188

*-*-*-*
-*---
Pay-X---*
सरीरं लक्खणर्वजणगुणोववेयं माणुम्माणप्पमाणपडिपुण्ण सुजाय सवंग सुंदरंगं, ससिसोमाकारं, कंतं, पियदंसणं, सुरुवं दारयं पयाहिसि ॥ ५२ ॥
व्याख्या- 'उराला णं तु मे देवाणुप्पिए !' हे देवानुप्रिये ! हे सरलखभावे ! स्वया उदाराः कल्याणाः शिवाः धन्याः मङ्गल्याः सश्रीकाः आरोग्य - तुष्टि-दीर्घायुः - कल्याण - मङ्गल्यकारकाः खमाः दृष्टाः । व्याख्यानं एतेषां पूर्ववत् । पुनः खनप्रभावात् तव अर्थलाभो "भविष्यति” इति क्रिया सर्वत्र योज्या । अर्थो हिरण्यादिः तस्य लाभः, भोगाः शब्दादयः तेषां लाभः पुत्रः = सुतः तस्य लाभः, सौख्यं = निर्वृतिः तस्य लाभः, राज्यं = सप्ताङ्गस्वरूपं तस्य लाभः तव भविष्यति । पुनः त्वं हे देवानुप्रिये ! नवसु मासेषु बहुप्रतिपूर्णेषु सार्धंसप्तदिवसेषु व्यतिक्रान्तेषु सत्सु, एवंविधं दारकं पुत्रं जनयिष्यसि । किंविशिष्टं दारकम् ? । अस्माकं कुले केतुः चिह्नं ध्वजं केतुरिव केतुः, अद्भुतत्वात् तम् । “कुलहेतुः" इति पाठान्तरे कुलस्य हेतुं कारणम् । पुनः कुले द्वीपं दीप इव दीप:, प्रकाशकत्वात् मङ्गलत्वाच्च तम् । पुनः कुले पर्वतं अनभिभवनीयस्थिराश्रयसाधर्म्यात् । पुनः कुले अवतंसं-शेखरं, उत्तमत्वात् । पुनः कुले तिलकं, भूषकत्वात् । पुनः कुले कीर्तिः ख्यातिः तस्याः करम् । कचित् “कुलवित्तिकरं" (इति) पाठः । तत्र वृत्तिः = निर्वाहः तस्याः करम् । पुनः कुले दिनकरं=सूर्य, अतिप्रकाशकत्वात् । पुनः कुले आधारं, पृथ्वीवत् । पुनः कुले नन्दिकरं = वृद्धिकरम् । पुनः कुले यशः सर्वदिग्गामि तस्य करम् । पुनः कुले पादपं वृक्षम् आश्रयणीयच्छायत्वात् । पुनः कुले
Fox-oX*********-*-*-*

Page #189

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०४
स्वमफलश्रवणतः त्रिशलाया आनन्दा
॥७५॥
विवर्धनं विविधैः प्रकारैः वृद्धिकरम् । पुनः मुकुमालपाणिपाद, अहीनसम्पूर्णपञ्चेन्द्रियशरीरं, लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेतं, मानोन्मानप्रमाणप्रतिपूर्णसुजातसर्वाङ्गसुन्दराऊं, शशिसौम्याकार, कान्तम्, प्रियदर्शनम् । सुकुमालादीनां पदानां व्याख्या पूर्ववत् । पुनः स दारकः कीदृशो भविष्यति ? तत्राह| सेऽविअ णं दारए उम्मुक्कबालभावे विनायपरिणयमित्ते जुवणगमणुपत्ते सूरे वीरे विकंते
विच्छिन्नविउलबलवाहणे रजवई राया भविस्सइ ॥ ५३ ॥ तं उराला णं तुमे देवाणुप्पिया ! जाव दुचंपि तचंपि अणुवूहइ ॥ व्याख्या-'सेविअ णं दारए'-सोऽपि दारकः उन्मुक्तबालभावः विज्ञातपरिणतमात्रः यौवनकं अनुप्राप्तः सन, शूरो दानतः, अभ्युपगतनिर्वाहणतो वा, वीरः सङ्ग्रामतः, विक्रान्तः भूमण्डलाक्रमतः, विस्ती
दपि विपुले अतिविस्तीर्ण बलवाहने-सैन्पगवादिके यस्य सः, राज्यपतिः राजा, खतन्त्र इत्यर्थः। तस्मात् त्वया उदाराः स्वमाः दृष्ट्वा, एवं द्विारं त्रिर्वारं तान् स्वमान् अनुहति-प्रशंसति । ततः सा त्रिशला क्षत्रियाणी किं कृतवती? तत्राहतएणं सा तिसला खत्तियाणी सिद्धत्थस्स रणो अंतिए एयमढे सुच्चा निसम्म हट्ठतुट्ठा जाव-हियवा करयलपरिग्गहिअं(य) दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु एवं वयासी
||७५॥

Page #190

॥ ५४॥ एवमेयं सामी ! तहमेयं सामी ! अवितहमेयं सामी ! असंदिद्धमेयं सामी ! इच्छिअमेअं सामी! पडिच्छिअमेयं सामी ! इच्छिअपडिच्छिअमेयं सामी ! सच्चे णं एसमटे-से जहेयं तुब्भे वयहत्तिक? ते सुमिणे सम्म पडिच्छइ, पडिच्छित्ता सिद्धत्थेणं रण्णा अब्भणुपणाया समाणी नाणामणिरयणभत्तिचित्ताओ भद्दासणाओ अब्भुटेइ, अब्भुटेता अतुरियमचवलमसंभंताए अविलंविआए रायहंससरिसीए गईए जेणेव सए सयणिज्जे तेणेव
उवागच्छइ, उवागच्छित्ता एवं वयासी ॥ ५५ ॥ व्याख्या-"तएणं सात्ति" अयं आलापकः पूर्व व्याख्यातोऽस्ति, परं सम्बन्धयोजनामात्रं तु इत्थम् । ततः सा त्रिशला क्षत्रियाणी सिद्धार्थस्य राज्ञः समीपे एतं अर्थ पुत्रप्रासिलक्षणं श्रुत्वा हृष्टतुष्टा सती अञ्जलि मस्तके कृत्वा, एवं अवादीत्-एवं पतत् "खामिन् ! मम अवितथं असन्दिग्धं ईप्सितं सत्यमेतत् यत् यूयं X वदथ” इति कृत्वा तान् स्वमान् सम्यक् प्रतीप्सति । ततः सिद्धार्थेन राज्ञा अभ्यनुज्ञाता सती, भद्रासनात्
अभ्युत्तिष्ठति । ततः अत्वरितं यया गत्या आगता तयैव राजहंससदृशया गत्या यत्र स्वकीयं शयनीयं तत्र आगच्छति, आगत्य च शयनीयं अध्यारोहति । ततः एवं अवादीत् । किं अवादीत् ? तत्राह

Page #191

कल्पसूत्रं
कल्पलता घ्या० ४
।। ७६ ।।
XXX***
मा मेते उत्तमा पहाणा मंगला सुमिणा दिट्ठा अन्नेहिं पावसुमिणेहिं पडिहम्मिस्संतित्तिकट्टु देवगुरुजणसंवद्धाहिं पसत्थाहिं मंगलाहिं धम्मियाहिं लट्ठाहिं कहाहिं सुमिणजागरिअं जागरमाणी पडिजागरमाणी विहरइ ॥ ५६ ॥
व्याख्या - " मा मेते उत्तमात्ति" मा मम उत्तमाः स्वरूपतः प्रधानाः फलतः, मङ्गल्याः, मङ्गले- अनर्थप्रतिघाते साधवः खमाः, अन्यैः पापस्वमैः प्रतिहनिष्यन्ते इति कृत्वा = इति हेतोः, देवगुरुजनसंबद्धाभिः प्रशस्ताभिः मङ्गल्याभिः धर्मिकाभिः लष्टाभिः कथाभिः । “सुमिणजागरिअंति" खमसंरक्षणार्थ जागरिकां जाग्रती=विदधती, प्रतिजाग्रती तान् स्वमान् संरक्षणेन उपचरन्ती विहरति आस्ते इति ॥
अथ प्रभाते सिद्धार्थो राजा किं कृतवान् ? तत्राह
तणं सिद्धस्थे राया खत्तिए पच्चूसकालसमयंसि कोडुंबिअपुरिसे सहावेइ, सावित्ता एवं वयासी ॥ ५७ ॥ - खिप्पामेत्र भो देवाणुप्पिआ ! अज्ज सविसेसं बाहिरिअं उबट्टाणसालं गंधोदयसितं सुइअसंमजिओवलितं सुगंधवरपंचवण्णपुप्फोवयारकलिअं कालागुरुपवरकुंदुरुक्क
स्वम
संरक्षणार्थं जागरिका
॥ ७६ ॥

Page #192

Loxoxoxo
*-*
तुरुक्कडज्झंत धूवमघम घंत गंधुडुयाभिरामं सुगंधवरगंधियं गंधवट्टिभूअं करेह कारवेह, करिता कारवित्ताय सीहासणं रयावेह, स्यावित्ता ममेयमाणत्तियं खिप्पामेव पञ्चपिह ॥ ५८ ॥
व्याख्या- "तए णं"त्ति ततः सिद्धार्थो राजा क्षत्रियः प्रत्यूषकाललक्षणो यः समयः = अवसरः तस्मिन्, प्रभातकालसमये इत्यर्थः । कौटुम्बिकपुरुषान् आदेशकारिणः, “सद्दावेत्ति" आह्वयति, आहूय च एवं अवादीत्- 'क्षिप्रमेव - शीघ्रमेव भो देवानुप्रियाः । अद्य सविशेषं बाह्यां आस्थानशालां - आस्थानमण्डपं एवंविधां स्वयं कुरुत अन्यैः कारयत, कृत्वा सिंहासनं च रचयित्वा इमां मम आज्ञां कृत्वा प्रत्यर्पयत । किंविशिष्टां आस्थानशालाम् ? । गन्धोदकेन सिक्ताम् । पुनः किंविशिष्टां आस्थानशालाम् ? । शुचिका=पवित्रा, संमार्जिता कचवराऽपनयनेन, उपलिसा छ्गणादिना, या सा तथा ताम् । इदं च विशेषणं गन्धोदकसिक्तसंमार्जितोपलिप्त शुचिकां इत्येवं दृश्यम्, सिक्ताद्यनन्तरभावित्वात् शुचिकत्वस्य । शेषं पूर्ववत् ।
ततः ते कौटुम्बिकपुरुषाः किं कृतवन्तः ? तत्राह -
तए णं ते कोटुंबिअपुरिसा सिद्धत्थेणं रण्णा एवं वृत्ता समाणा हट्टतुट्ट जाव हियया करयल जाब कट्टु एवं सामित्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुणंति, पडिसुणित्ता सिद्धत्थस्स खत्तिअस्स अंतिआओ पडिनिक्खमंति, पडिनिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिआ उवट्ठाणसाला

Page #193

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० ४
1100 11
*******
*******
तेणेव उवागच्छति, तेणेव उवागच्छित्ता खिप्पामेव सविसेसं बाहिरियं उवद्वाणसालं गंधोदगसितं जात्र - सीहासणं रयाविंति रयावित्ता जेणेव सिद्धत्थे खत्तिए तेणेत्र उवागच्छंति, उवागच्छित्ता करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्टु सिद्धत्थस्स खत्ति - अस्स तमाणत्तिअं पञ्चपिति ॥ ५९ ॥
व्याख्या- 'तरणं ते कोटुंबिअ'त्ति ततश्च ते कौटुम्बिकपुरुषाः सिद्धार्थेन राज्ञा एवं उक्ताः सन्तः, हृष्टाः तुष्टा एवं इति यथादेशम्, 'खामिन' इति आमन्त्रणे इतिः उपप्रदर्शने । विनयेन वचनं प्रतिशृण्वंति, प्रतिश्रुत्य च सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य अन्तिकात्-समीपात् प्रतिनिष्क्रामन्ति, प्रतिनिष्क्रम्य च यत्रैव वाह्या उपस्थानशाला तत्रैव आगच्छन्ति, आगत्य च क्षिप्रं शीघ्रमेव बाह्यां उपस्थानशालां गन्धोदकसिक्तां संमार्जितां उपलिप्तां शुचिकां कृत्वा, सिंहासनं च रचयित्वा यत्रैव सिद्धार्थों राजा क्षत्रियः तत्रैव आगच्छन्ति, आगत्य च दशनस्त्रं मस्तके अञ्जलिं कृत्वा, सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य तां आज्ञां प्रत्यर्पयन्ति यदुत भवतां आदिष्टा आज्ञा आस्थानमण्डपादिचनारूपा कृता" इत्यादिरूपाम् ॥
ततः सिद्धार्थः क्षत्रियः किं अकरोत् ? तत्राह -
तणं सिद्धत्थे खत्तिए कलं पाउप्पभायाए रयणीए फुल्लुप्पल कमलकोमलुम्मीलियम अहा
सिद्धार्थस्य आज्ञाप्रत्यर्पणम्
॥ ७७ ॥

Page #194

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
पंडुरे पभाए रत्तासोगप्पगासकिंसुअसुअमुहगुंजद्धरागबंधुजीवगपारावयचलणनयणपरहुअसुरत्तलोअणजासुअणकुसुमरासिहिंगुलनिअरातिरेअरेहंतसरिसे कमलायरसंडवोहए उदिअंमि सूरे सहस्सरस्सिमि दिणयरे तेअसा जलंते, तस्स य करपहरापरलुमि अंधयारे वालायवकुंकुमेणं खचिअब जीवलोए, सयणिज्जाओ अब्भुढेइ ॥ ६० ॥ अब्भुट्टित्ता पायपीढाओ पच्चोरुहइ, पच्चोरुहित्ता जेणेव अट्टणसाला तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता अदृणसालं अणुपविसइ, अणुपविसित्ता ॥ व्याख्या-"तए णं सिद्धत्थे ति" नतः सिद्धार्थः क्षत्रियः "कल्लं" इति श्वः, "प्रादुः" प्रकाशे, ततः प्रकाशप्रभातायां प्रकटाऽहर्मुखायां रजन्याम् । पुनः प्रभाते च जाते सति । किंबिशिष्टे प्रभाते ?। “फुल्लप्पलेत्ति"। फुलं विकसितं तत् च तत् उत्पलं च-पा, कमलश्च हरिणविशेषः, कृष्णसारङ्ग: मृगः, तयोः कोमलं अकठोरं उन्मीलितं दलानां नयनयोश्च उन्मील उन्निद्रता यस्मिन् तत् तस्मिन् । पुनः किंविशिष्ट प्रभाते? अधरजनीविभातानन्तरं, दीर्घत्वं च आर्षत्वात्, । पाण्डुरेन्शुक्ले, पुनरेवंविधे सूर्ये उद्गते सति । किंविशिष्टे सूर्ये ? । “रत्तासोगेत्ति" रक्ताशोकस्य तरोः प्रकाशप्रभा च १, किंशुकं च २, पलाशपुष्पं च ३, शुकमुखं

Page #195

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०४
नयणापरहविशेषः, पारकोपावित
सिद्धार्थस्य व्यायामशालाप्रवेश
।। ७८॥
च ४, गुञ्जाया अर्धश्चेति ५ द्वन्द्वः, तेषां यो रागः तेन सहशे। कचित्तु "गुंजद्धरागबंधुजीवगपारावयचलणनयणपरहुअसुरत्तलोअणजामुअणकुसुमरासिहिंगलुयनियराइरेयसोहंतसरिसे' इति पाठः। तत्र च बन्धुजीवकं-पुष्पविशेषः, पारापतस्य चलनी नयने च, परभृतस्य कोकिलस्य सुरक्तस्य जात्यत्वात् लोचने परभृतस्य वा सुरक्ते, सुशब्देन कोपाविष्टत्वलक्षणात् कोपारक्त लोचने "जासुअणकुसुमरासित्ति" जपापुष्पप्रकरः हिङ्गुलकनिकरः, सुवर्तितकुरुविन्दगुलिका एतेभ्यः अतिरेकेण आधिक्येन शोभमान: राजमानः सन् सदृशः, तस्मिन् , अरुणत्वमात्रेण सदृशे, विशिष्टदीश्या तु अतिरिक्त इति भावः । पुनः किंविशिष्ट सूर्य ? | कमलाकराः पद्मोत्पत्तिस्थानभूता हृदादयः तेषु यानि खण्डानिम्नलिनवनानि तेषां योधके-विकासके। पुनः किंविशिष्ट सूर्ये? । उद्गते । पुनः किंविशिष्ट सूर्ये ? । सहस्रं रश्मयो यस्य स तस्मिन् । पुनः किंविशिष्टे सूर्ये ?। दिनकरेदिनकरणशीले। पुनः किंविशिष्ट सूर्य? । तेजसा ज्वलति सति । पुनः क सति? । तस्य च करा-किरणाः तेषां | सेः या प्रहारः अभिघाता, तेन अपराद्धेविनाशिते अन्धकारे सति । “पहरत्ति” प्राकृतलक्षणेन हखः ।। पुनः क सति । जीवलोके-मध्यजगति, बालातपः कुंकुममिव तेन खचिते इव-पिञ्जरिते इच, एवंविधे प्रभाते जाते सति सिद्वार्थो राजा शयनीयात् अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय च पादपीठात् उत्तरति, उत्तीर्य च अनशालांव्यायामशालां अनुप्रविशति, अनुप्रविश्य च किं कृतवान् ? तबाह
अणेगवायामजोगवग्गणवामद्दणमल्लजुद्धकरणेहिं संते परिसंते सयपागसहस्सपागेहिं सुगं

Page #196

कल्प० १४
X-01-01-0
धवर तिलमाइएहिं पीणणिज्जेहिं दीवणिज्जेहिं मयणिजेहिं विहणिजेहिं दप्पणिजेहिं सविंदियगायपहायणिजेहिं अब्भंगिए समाणे तिलचम्मंसि निउणेहिं पडिपुष्णपाणिपायसुकुमालकोमल लेहिं अब्भंगण परिमद्दवलणकरणगुणनिम्माएहिं छेएहिं दक्खेहिं पट्ठेहिं कुलेहिं मेहावहिं जिअपरिस्समेहिं पुरिसेहिं अट्ठिसुहाए मंससुहाए तयासुहाए रोमसुहाए चउविहाए सुहपरिकम्मणाए संवाहणाए संवाहिए समाणे अवगयपरिस्समे अट्ट - णसालाओ पडिनिक्खमइ ॥ ६१ ॥ पडिनिक्खमित्ता जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता मज्जणघरं अणुपविसइ ॥
व्याख्या - " अणेगत्ति” अनेकानि व्यायामनिमित्तं योग्यादीनि यानि तत्र योग्या गुणनिका १, वल्गनं च उल्ललनं २, व्यामर्दनं च परस्परं बाह्रायङ्गमोटनं ३, मल्लयुद्धं च प्रतीतं ४, करणानि च अङ्गभङ्गविशेषाः ५, तैः राजा श्रान्तः = सामान्येन, परिश्रान्तः अङ्गप्रत्यङ्गापेक्षया सर्वतः । ततः 'सयपाग'ति तत्र शतकृत्वो यत् पकं अपरापरौषधीरसेन सह शतेन वा कार्षापणेन वा यत् पर्क एवं सहस्रपाकमपि, एवंविधैः सुगन्धितैलादिभिः अभ्यङ्गैः, आदिशब्दात् घृत-कर्पूर- पानीयादिग्रहः । किंविशिष्टैः अभ्यङ्गैः १ । प्रीणनीयैः रस

Page #197

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandi
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०४
॥७९॥
रुधिरादिधातुसमताकारिभिः, । पुनः किंविशिष्टैः अभ्यङ्गः । दीपनीयः दीप्तिजनकैः अग्निजननैः । पुनः व्यायामा किंविशिष्टैः अभ्यङ्गैः । मदनीयै। कामवर्धनैः । पुनः किंविशिष्टः अभ्यङ्गैः । बृहणीयैः मांसोपचयकारिभिः। कम्पङ्गादि पुनः किं विशिष्टैः अभ्यङ्गः ? । दर्पणीयैः बलकरैः। पुनः किंविशिष्टः अभ्यङ्गैः ? । सर्वेन्द्रियाणि सर्वगात्राणि च महादयंतीति कर्तरि अनीयप्रत्ययः, तैः अभ्यस्लेहै: अभ्यङ्गः क्रियते स्म यस्य सः, अभ्यङ्गितः सन् , ततः तैलचर्मणि तैलाभ्यक्तस्य संवाघनाकरणाय यत् चर्मतुलिकोपरि कडनं (तैलचर्म) तत्र एवंविधैः पुरुषैः “संबाहिर समाणे ति" योगः। किंविशिष्टैः पुरुषैः । “पडिपुण्णेत्ति" प्रतिपूर्णानां पाणिशदानां सुकुमालकोमलानि अतिकोमलानि तलानि अघोभागापेक्षया येषां ते तैः। पुनः किंविशिष्टैः पुरुषैः । “अन्भंगणे ति' अभ्यङ्गपरिमर्दनोद्वलनानां प्रतीतार्थानां करणे ये गुणविशेषाः तेषु निर्मातारः सदभ्यस्ताः ये ते तः। पुनः किं विशिष्टैः पुरुषैः । छेकै अवसरः, द्विससतिकलापण्डितः इति वृद्धाः । पुनः किंविशिष्टैः पुरुषैः । वक्षः कार्याणां अविलम्बितकारिभिः। पुनः किंविशिष्टैः पुरुषैः । प्रष्ठैः, वाग्मिभिरिति वृद्धाः । अथवा प्रष्टैः अग्रगामिभिः । पुनः किंविशिष्टैः पुरुषैः? । कुशलैः साधुभिः संबाधाकर्मणि । पुनः किंविशिष्टैः पुरुषैः ? । मेधादिभिः अपूर्वविज्ञानग्रहणशक्तिनिष्टैः । “निउणेहिं निपुणसिप्पोवगएहिं त्ति" कचित् पाठः ॥ ७९ ॥ तत्र निपुणैः उपायकुशलैः, निपुणानि सूक्ष्माणि यानि शिल्पानि अङ्गमर्दनादीनि तानि उपगतानि अधिगतानि यः ते नैः । पुनः किंविशिष्टैः पुरुषैः । जितपरिश्रमैः । व्याख्यान्तरे-छेकैः अयोजन ः, दक्ष

Page #198

www.kobatrth.org
शीघ्रकारिभिः। "पत्तद्देहिं त्ति" प्राप्ताथै ः अधिगतकर्मणि निष्ठां गतः । कुशलै आलोचितकारिभिः, मेधाविभिन्मकृत्श्रुतदृष्टकर्मज्ञैः, निपुणैः उपाचारम्भिभिः, निपुणशिल्पोपगतैः श्लक्ष्णशिल्पसमन्वितैः । कया? चतुर्विधया सुखकर्मणया, सुखासुखकारिणी परिकर्मणा अङ्गशुश्रूषा तया । किंविशिष्टया सुखकर्मणया!। | अस्मां सुखहेतुत्वात् अस्थिसुखया, एवं मांससुखया, स्वसुखया, रोमसुखया संबाधनया संवाहनया वा | विश्रामणया संवाहितः सन् राजा अपगतपरिश्रमो जातः । कचित् "अवगयखेअपरिस्समे त्ति" पाठः। नत्र खेदो-दैन्यं, श्रमो-व्यायामजं शरीरस्य अस्वास्थ्य, ततो अपगती खेदपरिश्रमी यस्मात् यस्य वा सः अपगतखेदपरिश्रमः, एवंविधः सन् राजा अढनशालातः प्रतिनिष्कामति, प्रतिनिष्कम्य च यत्रैव मजनगृहं तत्रैव आगच्छति, आगत्य च मजनगृहं अनुप्रविशति, अनुपविश्य च किं अकरोत् ? तत्र आह
अणुपविसित्ता समुत्तजालाकुलाभिरामे विचित्तमणिरयणकुहिमतले रमणिजे पहाणमंडवंसि नाणामणिरयणभत्तिचित्तंसि पहाणपीढंसि सुहनिसपणे पुप्फोदएहि अ गंधोदएहि अ उण्होदएहि अ सुहोदएहि अ सुद्धोदएहि अ कल्लाणकरणपवरमजणविहीए मजिए, तत्थ कोउअसएहिं बहुविहेहिं कल्लाणगपवरमज्जणावसाणे पम्हलसुकुमालगंधकासाइअलूहिअंगे अहयसुमहग्घदूसरयणसुसंवुडे सरससुरभिगोसीसचंदणाणुलित्तगत्ते सुइमालावण्णगविलेवणे

Page #199

सिद्धार्थस
करपसूत्रं कल्पलता व्या०४
स्नानम्
॥८
॥
आविद्धमणिसुवण्णे कप्पियहारद्धहारतिसरयपालंबपलंघमाणकडिसुत्तसुकयसोभे पिणद्धगेविले अंगुलिजगललियकयाभरणे वरकडगतुडिअथंभिअभुए अहिअरूबसस्सिरीए कुंडलउज्जोइआणणे मउडदित्तसिरए हारोत्थयसुकयरइअवच्छे मुद्दिआपिंगलंगुलीए पालंवपलंबमाणसुकयपडउत्तरिज्जे नाणामणिकणगरयणविमलमहरिहनिउणोवचिअमिसिमिसिंतविरइअसुसिलिटुवि
सिट्टलट्ठआविद्धवीरवलए, किं बहुणा ? कप्परुक्खए विव अलंकिअविभूसिए नरिंदे।। _व्याख्या-"समुत्तत्ति" ततो राजा एवंविधे लानमण्डपे-स्लानपीठे सुखेन निषण्णाः सन्-उपविष्टः सन् एवंविधैः पानीयैः स्तापितः । किंविशिष्टे लानमण्डपे । समुक्तेन मुक्ताफलयुतेन जालेन गवाक्षेण आकुलो व्याप्तोऽभिरामश्च यः सः तस्मिन् । 'समन्तजालाकुलाभिराम' इति पाठे तु समन्तात् जालैः जालकै विच्छित्तिच्छिद्रवत् गृहावयव विशेषैः आकुलोभिरामश्च तस्मिन् । “समत्तजालाभिरामे" इति पाठे तु समस्तैः जालकैः अभिरामे मनोहरे । पुनः किंविशिष्टे स्नानपीठे ? । विचित्रमणिरत्नाभ्यां कुहिमतलंम्बद्धभूमिः यत्र स तस्मिन् । पुनः किंविशिष्टे स्नानपीटे ? । नानामणिरत्नानां भत्त्या विच्छित्या विचित्रे । अथ एवंविधैः उदकैः। गन्धोदकैः मजितः। किविशिर्ट उदकैः ? । पुष्परसमित्रैः श्रीखंडादिरसमित्रैः। पुनः उष्णोदकै एकतप्तोदकैः,
॥
८
॥

Page #200

पुनः शुभोदकैः = पवित्रस्थानाहृतैः तीर्थोदकैः सुखोदकैः वा नात्युष्णैः । पुनः शुद्धोदकैश्च स्वाभाविकैः, तत्र कथं मज्जितः ? इत्याह- "तत्थ कोड ०" तत्र स्नानावसरे कौतुकादीनां रक्षादीनां शतैः बहुविधैः । तत्रापि राजा कदा कीदृशश्च जातः ? तत्राह - 'कल्लाणगपवरमज्जणावसाणे' इति । अथ सिद्धार्थो राजा कल्याणकमवरमज्जनावसाने कीदृशो विभूषितो जातः ? तंत्र कल्याणानि कायति = आकारयति कल्याणकं एवंविधं यत् प्रवरमज्जनं तस्य अवसाने = प्रान्ते । एतावता कल्याणकारि प्रधानमज्जनकरणानन्तरं इत्यर्थः । कीदृशो नरेन्द्रः ? | पक्ष्मला पक्ष्मवती सुकुमारा गन्धप्रधाना काषायिका - कषायरक्ता शाटिका तया लूषितं अङ्कं यस्य असौ । पुनः किंविशिष्टो नरेन्द्रः ? | कापि - " नासानी सासवायवज्झचक्खुहरवण्णफरि सजुत्तहयलालापेलवाइरे गधवलकणग खचिअंति” पाठ: । तत्र नासानिःश्वासवातेन वाह्यं लक्ष्णत्वात् चक्षुः हरति विशिष्टरूपत्वात् चक्षुर्हरं चक्षुर्धरं वा, चक्षूरोधकं धनत्वात् वर्णस्पर्शयुक्तं हयलालायाः सकाशात्, पेलवं मृदु अतिरेकेण अतिशयेन धवलं यत्तत् तथा, कनकेन खचितं = मण्डितं अन्तयोः । पुनः किंविशिष्टो नरेन्द्रः ? । अहतं मलादिना अनुपहतं सुमहार्घ= बहुमूल्यं यत् दृष्यरत्नं प्रधानवस्त्रं तेन सुसंवृतः = परिगतः, यद्वा सुष्ठु संवृतं = परिहितं येन सः । पुनः किंविशिष्टः नरेन्द्रः ? | सरससुर भिगोशीर्ष चन्दनानुलिप्तगात्रः । सुगमम् । पुनः किंविशिष्टः नरेन्द्रः ? | शुचिनी= पवित्रे माला च पुष्पमालावर्णकं विलेपनं च मण्डनकारि कुङ्कुमादिविलेपनं यस्य सः । यद्यपि वर्णकशब्देन चन्दनमुच्यते, परं " गोसीसचंदणाणुलित्ते" इत्यत्र तस्य चंदनस्य उक्तत्वात् । पुनः किंविशिष्टः नरेन्द्रः १ । आवि

Page #201

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० ४
॥ ८१ ॥
दिधारणं
द्धानि मणिसुवर्णानि यस्य सः, न धात्यन्तरभूषणं अस्तीत्यर्थः । पुनः किंविशिष्टः नरेन्द्रः १ । कल्पितो विन्यस्तो आभरणाहारोऽष्टादश सरिकः, अर्धहारो नवसरिकञ्च त्रिसरिकं च प्रतीतं यस्य सः । तथा प्रालम्बो झुम्बनकं प्रलम्बमानो यस्य सः । कटिसूत्रेण = कव्याभरणेन सुष्ठु कृता शोभा यस्य सः । ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः । यद्वा कल्पितहारादिभिः सुकृता शोभा यस्य सः । पुनः किंविशिष्टः नरेन्द्रः ? | पिनद्धानि = परिहितानि ग्रीवायां ग्रैवे यकानि = ग्रीवाभरणानि येन सः । पुनः किंविशिष्टः नरेन्द्रः ? | अङ्गुलीयकानि = अङ्गुल्याभरणानि ऊर्मिकाल लितानि शोभावन्ति कचाभरणानि पुष्पादीनि यस्य सः । कापि “पिणद्धगेविज्ज अंगुलिज़ललि अंगयललिअकयाभरणे त्ति" पाठः, तत्र पिनद्धानि ग्रीवादिषु ग्रैवेयकाङ्गुलीयकानि येन सः, तथा ललिताने शरीरे अन्यान्यपि ललितानि= सशोभानि कृतानि विन्यस्तानि आभरणानि यस्य सः । ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः । यद्वा पिनद्वानि ग्रैवेयकाङ्गुलीयकानि ललिताङ्गदे च कचाभरणानि च येन सः । पुनः किंविशिष्टः नरेन्द्रः ! | वरकटकानि= प्रधानहस्ताभरणानि, त्रुटिकानि = बाह्राभरणानि तैः स्तम्भितो इव भुजौ यस्य सः । पुनः किंविशिष्टः नरेन्द्रः ? | अधिकरूपेण सश्रीकः । पुनः किंविशिष्टः नरेन्द्रः ? । कुण्डलाभ्यां उयोतितं आननं यस्य सः । पुनः किंबिशिष्टः नरेन्द्रः ? | मुकुटेन दीसं शिरो यस्य सः । पुनः किंविशिष्टः नरेन्द्रः ? । हारेण अवस्तृतं = आच्छादितं तेनैव सुकृतरतिकं च वक्षो यस्य सः । पुनः किंविशिष्टः नरेन्द्रः ? | मुद्रिकाभिः =सरलाङ्गुल्याभरणैः पिङ्गला अङ्गुलयो यस्य सः । पुनः किंविशिष्टः नरेन्द्रः ? । प्रलम्बेन प्रलम्बमानेन च सुकृतं पटेन उत्तरीयं = उत्तरासंगो
*****@
॥ ८१ ॥

Page #202

येन सः। पुनः किंविशिष्टः नरेन्द्रः। नानामणिकनकरत्नैः विमलानि महा_णि निपुणेन शिल्पिना"उवचिअत्ति" परिकर्मितानि, "मिसिमिसिंतत्ति' दीप्यमानानि यानि विरचितानि सुश्लिष्टानि=विशिष्टानि लष्टानि=| मनोहराणि आविद्धानि-परिहितानि वीरवलयानि येन, सः कोऽपि वीरो मां विजित्य एतानि वलयानि मोचयतु इति स्पर्धया यानि वलयानि परिवधाति, तानि वीरवलयानि उच्यन्ते, किंबहुना वर्णितेन इति शेषः । * कल्पवृक्ष इव अलङ्कतो दलादिभिः, विभूषितश्च फलपुष्पादिभिः, राजा तु अलङ्कतो-मुकुटादिभिः, विभूषितो लवस्त्रादिभिः । पुनः नरेन्द्रः कीदृशः ? तत्राह
सकोरिंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं सेअवरचामराहिं उडुबमाणीहिं मंगल्लजयसद्दकयालोए। व्याख्या-'सकोरिटत्ति एवंविधन ध्रियमाणेन छन्त्रेण श्वेतवरचामरैः उदयमानैश्च सहित इति शेषः। किविशिष्टेन छत्रेण ? | सकोरिण्टानि कोरिण्टाख्यकुसुमस्तबकवन्ति माल्यदामानि-पुष्पसजो यत्र तत् तेन । कोरिण्टकः पुष्पवृक्षजातिः, तत्पुष्पाणि मालान्तेषु शोभार्थ दीयन्ते, मालायै हितानि माल्यानि-पुष्पाणि दामानि माला । वाचनान्तरे सूर्याभदेववत् अलङ्कारवर्णकः स चैवं-"एगावलिपिणद्धे” इत्यादिराजप्रश्नीयसूत्रे, तच विस्तरार्थना राजप्रश्नीयसूत्रात् ज्ञेयम् । अत्र चामरस्य क्लीयत्वेऽपि स्त्रीत्वं "गौडमतेन"। पुनः किंविशिष्टः नरेन्द्रः ?। मङ्गलभूतो जयशब्दः कृतः आलोकेन यस्य स तथा । 'लोककृतमार्गदानः' इत्यन्ये ।

Page #203

कल्पसूत्र
कल्पलता
व्या० ४
॥ ८२ ॥
•*•*•******~*~
पुनः नरेन्द्रः कीदृक सन् मज्जनगृहान्निष्क्रामति ? तत्राह - अगगणनाय गदंडनायगराईसरतलवरमाडंविअको डुंविअमं तिमहा मंतिगगग दोवारियअमच्चपढमदनगरनिगमसिट्ठिसेणावइ सत्थवाहदूअसंधिवाल सद्धिं संपरिवुडे धवलमहामेहनिore इव गगणदिपंतरिक्खतारागणाण मज्झे ससिब पिअसणे नरवई नरिंदे नरवसहे नरसी अहिअरायतेअलच्छीए दिप्पमाणे मज्जणघराओ पडिनिक्खम || ६२ ।।
व्याख्या - ततः सिद्धार्थो नरपतिः ईदृक् सन् मज्जनगृहात् प्रतिनिष्क्रामति इति उक्तिः । किंविशिष्टः नरपतिः १ । “अणेगेत्ति" अनेके ये गणनायकाः प्रकृतिमहत्तराः १, दण्डनायकाः = तन्त्रपालाः २ राजानो== माण्डलिकाः ३, ईश्वरा = युवराजानः, अणिमाचैश्वर्ययुक्ता इयन्ये ४, तलवरा:-तुष्ट नृपदत्त पट्टवन्धविभूषिताः । राजस्थानीयाः ५, माडंबिका: = छिन्नमयाधिपाः ६, कौटुंबिकाः = कतिपय कुटुम्बप्रभवोऽवलगकाः ग्राममहतरा वा ७, मन्त्रिण: = सचिवाः ८, महामन्त्रिणो = महामात्याः मन्त्रिमण्डलप्रघानाः हस्तिसाधनाध्यक्षा वा ९, गणकाः = ज्योतिषिका भाण्डागारिका वा १०, दौवारिकाः = प्रतीहाराः राजद्वारिका वा ११, अमात्याः =राज्याधिछायकाः १२, चेटा: =पादमूलिका दासाः १३, पीठमर्दा:= आस्थाने आसन्नाः सन्तः सेवका वयस्या इत्यर्थः, वेश्याचार्या वा १४, नागराः =नगरवासिप्रकृतयोऽराजदेयविभागाः १५, निगमाः कारणिका वणिजो वा १६,
मज्जनगृहात् निष्क्रमणं
॥ ८२ ॥

Page #204

| श्रेष्ठिनः=श्रीदेवताध्यासितसौवर्णपट भूषितोत्तमाङ्गाः १७, सेनापतयो = नृपतिनिरूपिताः चतुरङ्गसेनानायकाः १८, सार्थवाहाः = सार्थ नायकाः १९, दूताः = अन्येषां गत्वा राजाप्तदेशनिवेदकाः २०, सन्धिपालाः = राज्यसन्धिरक्षकाः २१, एषां द्वन्द्वसमासः, ततः तैः । इह तृतीयाबहुवचनलोपो द्रष्टव्यः । सार्धं न केवलं तत्सहितोऽपि तु तैः समन्तात् परिवृतो नरपतिः तस्मात् मज्जनगृहात् निष्क्रामति । पुनः वार्तिकमपि अत्रार्थे- अनेकगणनायकदण्डनायक - श्रीगरणा-चयगरणा - देवगरणा-जमगरणा - सामंत महासामंत-मंडलीक - महामंडलीक - चउरा - सिया-मुकुदयद्ध- संधिपाल - दूतपाल - संधिविग्रही - पारविग्रही - अमात्य - महाअमात्य - श्रेष्ठि- सार्थवाह-व्यवहारी- अंगरक्षक-पुरोहित - गणनायक-वृत्तिनायक - बही वाहक - थईयायत पडुपडीयायत - कपदायत टाकटमाली - इंद्रजाली -धर्मवादी - धातुर्बादी मंत्रवादी - तंत्रवादी यंत्रवादी - ज्योतिर्वादी- तर्कवादी - धनुर्धर - दण्डधरखड्गधर - वाणहीधर - छत्रधर-चामरघर - पताकाधर- देवीधर - प्रतीहार - बालहार - सेजपाल - तंत्रपाल - अंगमर्दकआरक्षक-मीठा बोला- साचाबोला - मुहबोला- साहबोला- कथाबोला-गुणबोला- समस्या बोला - साहित्यबंधकलक्षणबंधक - छंदबंधक- अलंकारबंधक-नाट्यबंधक-गीतबंधक, इत्यादीनां परिवारेण परिवृतः । पुनः किंविशिष्टः नरपति: ? । धवलमहामेघनिर्गत इव शशी । 'ससित्ति' ततोऽन्यत्र सम्बन्धः, ततो ग्रहगणदीप्यमानकक्षतारकगणानां मध्ये इव वर्तमानः । पुनः किंविशिष्टः । प्रियदर्शन: नराणां पतिः = रक्षिता । पुनः किंविशिष्टः नरपतिः । नरेन्द्रः, नरेषु ऐश्वर्यानुभवनात् । पुनः किंविशिष्टः नरपति: ? । नरवृषभः,
*•*•*•*•*•*•*•*•*•*•*

Page #205

कल्पसूत्र
उपस्थानशालाप्रवेशः
*राज्यधुराधरणात् । पुनः किंविशिष्टः नरपतिः । नरसिंहः, शौर्यातिशयात् । पुनः किंविशिष्टः नरपतिः?||* कल्पलता अभ्यधिकराजतेजोलक्ष्म्या दीप्यमानः, एवंविधः सन् राजा मज्जनगृहात् । निष्क्रम्य किं करोति स्म? तत्राहव्या०४
मज्झणघराओ पडिनिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिआ उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ, उवाग॥ ८३॥
च्छित्ता सीहासणंसि पुरत्थाभिमुहे निसीअइ, निसिइत्ता अप्पणो उत्तरपुरच्छिमे दिसीभाए अट्ठ भद्दासणाई सेअवस्थपञ्चुत्थुयाई सिद्धत्थयकयमंगलोचयाराई रयावेइ, रयावित्ता अप्पणो अदूरसामंते नाणामणिरयणमंडिअं अहिअपिच्छणिजं महग्घवरपट्टणुग्गयं सपहपट्टभत्तिसयचित्तताणं ईहामिअउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्तं अभितरिअं जवणिअं अंछावेइ, अंछावेत्ता नाणामणिरयणभत्तिचित्तं अस्थरयमिउमसूरगुत्थयं सेअवस्थपञ्चुत्थुअं सुमउअं अंगसुहफरिसं विसिटुं तिसलाए खत्तिआणीए भद्दासणं रयावेइ ॥ ६३ ॥ व्याख्या-"मझणघराओं” ततो राजा मजनगृहात् निस्क्रम्य यत्रैव याह्या उपस्थानशाला तत्रैव आग

Page #206

च्छति, आगत्य च सिंहासने पूर्वाभिमुखो निषीदति, निषिद्य च आत्मन ईशान कोणे, अष्टौ भद्रासनानि रचयति, रचयित्वा । किंविशिष्टानि भद्रासनानि ? | श्वेतवस्त्रेण= धवलवाससा प्रत्यवसृतानि आच्छादितानि । पुनः किंविशिष्टानि भद्रासनानि ? । कृतः सिद्धार्थकप्रधानो मङ्गलाय उपचारः = पूजा येषु तानि प्राकृतत्वात् कृतशब्दस्य पूर्वनिपातः । ततः आत्मनः सामंतं समीपं उभयोः अभावेन अतिदूरे-नातिसमीपे इत्यर्थः । एवंविधां यवनिकां अंछयतीति= आकर्षयतीति संबंधः । किंविशिष्टां यवनिकाम् ? | नानामणिरत्नैः मण्डिताम् । पुनः किंविशिष्टां यवनिकाम् ? । अधिकं प्रेक्षणीयां - अवलोकनीयाम् । कापि " अहिअपिच्छणिजरूवं" इति पाठः, ( स च ) सुबोधः । पुनः किंविशिष्टां यवनिकाम् ? । महार्घा वासौ वरपत्तने स्त्रोत्पत्तिस्थाने उद्गतां च व्यूता वरपट्टनात् वा, प्रधानवेष्टनकादुद्वतां निर्गतां । पुनः किंविशिष्टां यवनिकाम् ? | सूक्ष्मपट्टसूत्रमयो भक्तिशतचित्रस्तानः स्तानको यस्यां सा ताम् । क्वचित् “भत्तिसयस मुवचिअमाणं" इति पाठः, तत्र भक्तिशतैः समुपचितैः स्फीतो मानो = बहुमानो यस्याः सा ताम् । कचित्र " सहबहुभत्तिसयचित्तताणं सययसमुचिअं” इति पाठः, तत्र लक्ष्णानि बहुभक्तिशतानि यानि चित्राणि तेषां स्थानं, तत एव सततसमुचितां सर्वकालयोग्याम् । पुनः किंविशिष्टां यवनिकाम् ? । ईहामृगाः = वृका = ऋषभतुरगनरमकर विहगाः प्रतीताः, व्याला: श्वापदा भुजङ्गा वा, किन्नराः = व्यन्तरविशेषाः, रुरवो मृगभेदाः, शरभाः =अष्टापदाः, महाकायाः = आटव्यपशवः, चमरा:=आदव्यगावः, कुञ्जराः =हस्तिनः, वनलतापझलताः = लता भेदाः, ततः सर्वेषां पदानां द्वन्द्वः
XXXXXCX*** XXCX

Page #207

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०४
उपस्थानशाला
प्रवेश
॥८४॥
कार्यः। ततः तासां विच्छित्तिभिः चित्राम्, एवंविधां अभ्यन्तरभागवर्तिनी यवनिकां, "अंछावेद त्ति आकर्षयति-आयतां करोतीत्यर्थः । पुनः यवनिका कीदृशी । तत्रार्थे वार्तिकमपि, तथाहि-"गजरथतुरंगमसीहवृषभसुरअसुरकिंनरदेवविद्याधरगणगंधर्वविहगसरभसर्पकरभशुकराजसारसहरिणचामरवनलतापद्मलताशंखनंद्यावर्तपूर्णकलशस्वस्तिक भद्रासनआदर्शविमानहंसकोकिलनीलचासलाटस्त्रीविलासरथांगमृदङ्गपडहतालभेरिसुंगललांगूलचतुःपइद्विपदबत्रीसबद्धनाटकराजहंसमोरसभाआतपत्रकेतुभवनवृक्षअचलनदीपुष्करिणीसमुद्ररत्नमणिमाणिक्यवनवाडीप्रमुखलिखितरूपविचित्रां यवनिकाम् ।" ततो यवनिकाबन्धनानन्तरं सिद्धार्थों राजा एवंविधं त्रिशलाक्षत्रियाणानिमित्तं भद्रासनं रचयति। किं विशिष्टं भद्रासनम् ? । नानामणिरत्नभक्तिचित्रम् । पुनः किंविशिष्टं भद्रासनम् ? । आस्तरकेण प्रतीतेन मृदुमसुरकेण च अवस्तृत-आच्छादितम्, अथवा अस्तरजसा-मृदुमसूरकेण अवमृतम् । पुनः किं विशिष्टं भद्रासनम् । श्वेतवस्त्रेण प्रत्यवस्तृतं उपरि आच्छादितम् । पुनः किं विशिष्टं भद्रासनम् ? । सुमृदुकं-कोमलम् , अत एव अङ्गस्य सुख-सुख कारी स्पर्शी यस्य तत्।
अथ राजा भद्रासनं रचयित्वा किं करोति ?, तबाहरयावित्ता कोढुंबिअपुरिसे सदावेइ, सद्दावेत्ता एवं वयासी ॥ ६४ ॥ खिप्पामेव भो देवाणु

Page #208

प्पिा ! अटुंगमहानिमित्तसुत्तत्थधारए विविहसत्थकुसले सुविणलक्खणपाढए सद्दावेह ॥
तए णं ते कोथुविअपुरिसा सिद्धत्थेणं रण्णा एवं वुत्ता समाणा हट्टतुट्ठ जाव-हियया ___ करयल जाव पडिसुणंति ॥ ६५ ॥ पडिसुणित्ता सिद्धत्थस्स खत्तियस्स अंतिआओ पडिनि
क्खमंति, पडिनिक्खमित्ता कुंडपुरं नगरं मज्झमज्झेणं जेणेव सुविणलक्खणपाठगाणं गेहाई तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता सुविणलक्खणपाढए सद्दाविति ॥६६॥ व्याख्या-अथ भद्रासनरचनानन्तरं सिद्धार्थों राजा कौटुम्बिकपुरुषान् आकारयति, आकार्य च एवं अवादीत्-क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः! स्वपलक्षणपाठकान् यूयं आयत । किंविशिष्टान खमलक्षणपाठकान् ?। 'अटुंगे'त्ति । अष्टाङ्ग अष्टावयवं, दिव्यो१त्पाता २ ऽऽन्तरिक्ष ३ भौमा ४ ङ्ग ५ खर ६ लक्षण ७ व्यञ्जन ८ भेदात्, अङ्गविद्याप्रकीर्णादौ उक्तम्, अथवा “अङ्ग १ स्वप्न २ स्वर ३ भौम ४ व्यञ्जन ५ लक्षणो ६ स्पात अन्तरिक्ष ८ भेदात्" अष्टभेदं यत् महानिमित्तं परोक्षार्थप्रतिपत्तिकारणव्युत्पादकशास्त्रविशेषः, तस्य यो सूत्रार्थों तो धारयन्ति, पठन्ति वा तयोः वा पारगा ये ते तान् । अनेन पाठवयं व्याख्यातम्-"धारए १ पाठए २ पारए ३त्ति'। पुनः कीदृशान् स्वपलक्षणपाठकान् ? । विविधशास्त्रकुशलान् । ततः ते कौटुम्बिकाः पुरुषाः सिद्धार्थेन राज्ञा एवं उक्ताः सन्तः हृष्टतुष्टा जाताः, यावत्करणात् "हट्टतुट्टचित्तमाणंदिया" इत्यादि
कल्प०१५

Page #209

कल्पसूत्रं
कल्पलता व्या० ४
।। ८५ ।।
1
दृश्यम्, पुनः यावत्करणात् "परिग्गहं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्टु एवं देवो तत्ति आणाए विणणं वयणं पडिसृणंति त्ति" । अस्यार्थः प्रतिशृण्वन्ति अभ्युपगच्छन्ति वचनं कीदृशेन विनयेन ? । " एवमिति” यथैव यूयं भणथ तथैव "देवोत्ति" हे देव ! "तहत्ति" नान्यथा, आज्ञया भवदादेशेन करिष्यामः, इत्येवं अभ्युपगमसूचकपदचतुष्कभणनरूपेण प्रतिश्रुत्य च सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य अन्तिकात् = समीपात् प्रतिनिष्क्रामन्ति, प्रतिनिष्क्रम्य च कुण्डपुरग्रामस्य मध्ये भूत्वा यत्रैव स्वलक्षणपाठकगृहाणि तत्रैव आगच्छन्ति, आगत्य च स्वलक्षणपाठकान् आह्वयन्ति । ततः ते स्वलक्षणपाठकाः किं कुर्वन्ति ?, तत्राह -
तणं ते सुविणलक्खणपाढया सिद्धत्थस्स खत्तिअस्स कोडुंविअपुरिसेहिं सदाविआ समाणा हट्ट जाव हयहियया पहाया कयबलिकम्मा कयकोउअमंगलपायच्छित्ता सुद्धप्पावेसाई मंगलाई स्थाई पराई परिहिआ अप्पमहग्घाभरणालंकियसरीरा सिद्धत्थयहरिआलिआकयमंगलमुद्धाणा सएहिं २ गेहेहिंतो निग्गच्छति, निग्गच्छित्ता खत्तियकुंडग्गामं नगरं मज्झंमज्झेणं जेणेव सिद्धत्थस्स रण्णो भवणत्ररवडिंसगपडिदुवारे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता भवणवर वडिंग पडिदुवारे एगयओ मिलंति, मिलित्ता जेणेव बाहिरिआ उवट्ठा
XOXOX Q*****
स्वलक्षण
पाठकानां
आकारण, तैर्वर्धापनं
च
॥ ८५ ॥

Page #210

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandie
णसाला जेणेव सिद्धत्ये खत्तिए तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता करयलपरिग्गहिरं जाव कह सिद्धत्थं खत्तिअंजएणं विजएणं वद्धाविति ॥ ६७ ॥ व्याख्या-'तए णं' ततश्च ते स्वमलक्षणपाठकाः सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य कौटुम्यिकपुरुषैः आहूताः सन्तः हृष्टतुष्टाः सन्तः स्लाताः कृतलानाः । पुनः स्नानानन्तरं कृतं बलिकर्म खदेवतानां यैः ते । पुनः किंविशिष्टाः खनलक्षणपाठकाः । कृतानि कौतुकमङ्गल्यान्येव प्रायश्चित्तानि दुःस्वमादिविघातार्थ अवश्यकरणीयत्वात् यैः ते तथा। तत्र कौतुकानि-मषीतिलकादीनि मङ्गलानि च सिद्धार्थकदध्यक्षतदूर्वाङ्गुरादीनि। अन्ये त्वाहु:-"पायच्छुत्ता” इति, पादेन पादे वा छुप्ताः चक्षुर्दोषपरिहारार्थ पादछुप्ताः, कृताः कौतुकमङ्गलाश्च ते पादछुप्ताचेति समासः । पुनः किंविशिष्टाः खमलक्षणपाठकाः?। शुद्धात्मानः लानेन शुचीकृतदेहाः । पुनःर्किविशिष्टाः खपलक्षणपाठकाः । वस्त्राणि परिहिताः। किविशिष्टानि वस्त्राणि?। “वेसाइ" वेषे साधूनि वेष्याणि, अथवा शुद्धानि च तानि प्रवेश्यानि च राजसभाप्रवेशोचितानि चेति पदद्वयेनापि वस्त्रविशेषणं कार्यम् । पुनः किंविशिष्टानि वस्त्राणि? । मङ्गलकरणे साधूनि । पुनः किंविशिष्टानि वस्त्राणि? । प्रवराणिप्रधानानि । पुनः किंविशिष्टाःम्बमलक्षणपाठका:?| "अप्पेत्ति" अल्पानि महा_णि बहुमूल्यानि यानि आभरणानि तैः अलङ्कतं शरीरं येषां ते। पुनः किंविशिष्टाः स्वपलक्षणपाठकाः? । “सिद्धत्थेत्ति” सिद्धार्थकाश्च सर्षपाः हरितालिका दूर्वाश्च कृता मङ्गलानिमित्तं मूर्धनि-शिरसि यैस्ते, एवंविधाः सन्तः स्वमलक्षणपाठकाः खकेभ्यः स्वकेभ्यः आत्मीयेभ्यः आत्मीयेभ्यः
XXXXXXXXX

Page #211

www.kobatrth.org
फरपत्र
कल्पलता ज्या०४
॥८६॥
इत्यर्थः, गृहेभ्यो निर्गच्छन्ति, निर्गत्य च क्षत्रियकुण्डग्राममध्ये भूत्वा यत्रैव सिद्धार्थस्य राज्ञः "भवण" सिद्धार्थस्य भवनचरेषु-हर्येषु अवतंसक इव-शेखर इव भवनवरावतंसकः तस्य प्रतिद्वारे मूलद्वारसमीपद्वारे आगच्छन्ति, मखमलक्षणआगत्य च एकत्र मिलन्ति, मिलित्वा च यत्रैव बाह्या आस्थानशाला यत्रैव सिद्धार्थों राजा तत्रैव आग- पाठकैः च्छन्ति, आगत्य च अञ्जलिं मस्तके कृत्वा, सिद्धार्थ क्षत्रियं जयेन विजयेन च वर्षापयन्ति, "त्वं वर्धख" वर्धापनम् इति आचक्षते इत्यर्थः। तौ च प्राग्व्याख्यातौ । पुनस्ते प्रोचुः
"दीर्घायुभव वृत्तिमान् भव सदा, श्रीमान यशस्वी भव!। प्रज्ञावान् भव भूरिसत्त्वकरुणा-दानैकशौण्डो |भव !। भोगाढ्यो भव भाग्यवान् भव ! महा-सौभाग्यशाली भव!। प्रौढश्रीव कीर्तिमान् भव ! सदा विश्वोपजीवी भव! ॥१॥ | व्याख्या-हे राजन् ! त्वं दीर्घायुः भव, श्रीमान् भव, यशखी भव, प्रज्ञावान् भव, भोगवान् भव, दानवान् भव, भाग्यवान् भव, सौभाग्यवान् भव, कीर्तिमान् भव, कोटिंभरो भव !।' पुनः प्रवदन्ति स्म| "दशावतारो वः पायात्, कमनीयाचनद्युतिः। किं प्रदीपः, न हि, श्रीपः, किंतु वामांगजो जिनः ॥१॥ अस्यापि बालावबोधार्थ अर्थो यथा-'हे राजन् ! दशावतारो वो युष्मान् पायात्-रक्षां करोतु । किंविशिष्टः दशावतारः ?। कमनीयं अञ्जनं कज्जलं, तस्मात् तद्वत् वा द्युतिः यस्य सः। ईदृशः तर्हि किं दीपः
भव, प्रज्ञावान मधुनः प्रवदन्ति
।
सोनागा ॥८६॥

Page #212

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
प्रदीपः । नहि कथं ? । तस्यापि दशातो वर्तितोऽवतारो भवति । कमनीयाऽञ्जनयुतिः भवति । तर्हि किं श्रीपः श्रीकृष्णः । नहि; कथं ?। तस्य दश अवतारा मत्स्यकूर्मादयो वर्तन्ते ? अथ च कमनीयाञ्जनातिरपि कृष्णवर्णत्वात्, किंतु को देवः ? इत्याह-वामाङ्गजः वामाया अङ्गजो वामाङ्गजः श्रीपार्श्वनाथो यतः सः दशावतारो दश अवताराः भवा यस्य स दशावतारः । पुनः कमनीयाजनयुतिः श्यामवर्णत्वात् , अयं आशीर्वादो युक्तः । सिद्धार्थस्य श्रीपार्श्वनाथश्रावकत्वेन श्रीआचाराङ्गसूत्रे प्रोक्तत्वात् । ततः ते खमलक्षणपाठकाः कीदृशाः सन्तः किं कुर्वन्ति म?, तत्राहतए णं ते सुविणलक्खणपाढगा सिद्धत्थेणं रण्णा वंदियपूइअसक्कारिअसम्माणिआ समाणा पत्तेअं २ पुत्वन्नत्थेसु भद्दासणेसु निसीयंति ॥ ६८ ।। व्याख्या-"तए णं ते ति” ततश्च ते स्वप्नलक्षणपाठकाः सिद्धार्थेन राज्ञा वन्दिताः सद्गुणोत्कीर्तनेन, पूजिताः पुष्पैः, सत्कारिताः फलवस्त्रादिदानेन, सन्मानिताः अभ्युत्थानादिप्रतिपत्त्या। अन्ये त्याहुः-पूजिता वस्त्राभरणादिभिः, सत्कारिता अभ्युत्थानादिना, सन्मानिता आसनदानादिना। कचित् "अविअवंदिअमाणिअपूइअत्ति” पाठः, तत्र अर्चिताः चन्दनचर्चादिना, मानिता दृष्टिप्रणामतः, पूजिताः पुष्पैः, “समाणत्ति" सन्तः प्रत्येकं प्रत्येक पूर्वन्यस्तेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति । ततो राजा किं करोति ?, तत्राह

Page #213

चतुर्दश
कल्पत्रं कल्पलता व्या०४
महाखभानां फलपृच्छा
॥८७॥
तए णं सिद्धत्थे खत्तिए तिसलं खत्तियाणि जवणिअंतरियं ठाघेइ, ठावित्ता पुप्फफलपडिपुण्णहत्थे परेणं विणएणं ते सुविणलक्खणपाढए एवं वयासी ॥ ६९॥ व्याख्या-"तए णं सि." ततः सिद्धार्थो राजा त्रिशलां क्षत्रियाणी यवनिकांतरितां स्थापयति, स्थापयित्वा पुष्पफलप्रतिपूर्णहस्तः सन् । एतावता पुष्पफलानि स्वप्नलक्षणपाटकानां अग्रे मुत्तवा प्रकृष्टन विनयेन तान् खपलक्षणपाठकान् प्रति एवं अवादीत् । किं अवादीत् ? तत्राह
एवं खलु देवाणुप्पिया ! अज तिसला खत्तियाणी तंसि तारिसगंसि जाव सुत्तजागरा ओहीरमाणी २ इमे एयारवे उराले चउद्दस महासुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धा ॥ ७० ॥ तं जहागयवसह० गाहा, तं एएसि चउद्दसण्हं महासुमिणाणं देवाणुप्पिया ! उरालाणं के मन्ने ।
कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ ? ॥ ७१॥ __ व्याख्या-"एवं स्वल्लु देवाणु" एवं खलु भो देवानुप्रियाः! अद्य तस्मिन् तादृशे शयनीये सुप्ता सती ईषनिद्रां गच्छन्ती एतादृशान् पूर्व व्याख्यातान् चतुर्दशमहाखमान् 'गयवसह-गाथोक्तान् दृष्ट्वा प्रतिबुद्धा । ततो यूयं कथयत-पतेषां चतुर्दशमहास्वानां कः फलवृत्तिविशेषो भविष्यति । ततः ते स्वमलक्षणपाठकाः कीदृशाः सन्तः किं कुर्वन्ति स, तत्राह
८७॥

Page #214

तए णं ते सुमिणलक्खणपाढगा सिद्धत्थस्स खत्तियस्स अंतिए एयमटुं सोचा निसम्म हट्टतुट्ट जाव हयहियया ते सुमिणे ओगिण्हंति, ओगिण्हित्ता ईहं अणुपविसंति, अणुपवि. सित्ता अन्नमन्नेणं सद्धिं संचालेंति, संचालित्ता तेसिं सुमिणाणं लद्धट्ठा गहिअट्ठा पुच्छिअट्ठा विणिच्छियट्ठा अभिगयट्ठा सिद्धत्थस्स रपणो पुरओ सुमिणसत्थाई उच्चारेमाणा २ सिद्धत्थं खत्तियं एवं वयासी ॥ ७२॥ व्याख्या-"तए णं ते" ततश्च ते स्वपलक्षणपाठकाः सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य अन्तिके-समीपे एतं अर्थ श्रुत्वा, हृष्टतुष्टाः सन्तः तान् स्वमान् गृह्णन्ति, गृहीत्वा च विचारणां कुर्वन्ति, विचार्य च अन्योन्येन सह "संचालेंति" संवादयन्ति पर्यालोचयन्तीत्यर्थः। कचित् 'संलाविति त्ति'पाठः, तत्रापि स एवार्थः, ततःते कीदृशा जाता:?, तदाह-खमानां लब्धार्थाः लब्धोऽर्थो यैः ते लब्धार्थाः स्वत एव । पुनः कीदृशाः । गृहीतार्थाः पराभिप्रायग्रहणतः। पुनः कीदृशाः ? | पृष्टार्थाः संशये सति परस्परतः। तत एवं विनिश्चितार्था अत एव च अभिगतार्थाः अवधारितार्थाः, अथवा लब्धार्थाः अर्थश्रवणतः, गृहीतार्थाः अवधारणतः, पृष्टार्थाः संशये सति अधिगतार्था वा अर्थावयोधात्, विनिश्चितार्थाः ऐदंपर्यालोचनात्। सिद्धार्थस्य राज्ञः पुरः अग्रे स्वप्रशास्त्राणि समुच्चरन्तः सिद्धार्थ राजानं एवं अवादिषुः-किं अवादिषुः, तबाह

Page #215

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०४
KKeXixeo
॥८८॥
एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं सुमिणसत्थे बायालीसं सुमिणा तिसं महासुमिणा बावत्तार १४ महासबसुमिणा दिवा, तत्थ णं देवाणुप्पिया ? अरहंतमायरो वा चकवट्टिमायरो वा अरहंतसि
खमानां (४००) वा चकहरंसि वा गभं वकममाणंसि एएसिं तीसाए महासुमिणाणं इमे चउद्दस
विचार:
फलनिर्देश महासुमिणे पासित्ताणं पडिबुज्झति ॥ ७३ ॥ तं जहा-गयवसह० गाहा, ॥ ७४ ॥ वासुदेवमायरो वा वासुदेवंसि गम्भं वकमाणसि एएसिं चउद्दसण्हं महासुमिणाणं अन्नयरे सत्त महासुमिणे पासित्ताणं पडिबुझंति ॥ ७५॥ बलदेवमायरो वा बलदेवंसि गम्भं वक्कममागंसि एएसिं चउद्दसण्हं महासुमिणाणं अन्नयरे चत्तारि महासुमिणे पासित्ताणं पडिबुझंति ॥ ७६ ॥ मंडलियमायरो वा मंडलियंसि गम्भं वक्कममाणसि एएर्सिं चउद्दसण्हं महासुमिणाणं अन्नयर एगं महासुमिणं पासित्ताणं पडिबुज्झति ॥ ७७ ॥ व्याख्या-स्वमलक्षणपाठका एवं प्राहुः-एवं बलु भो देवानुप्रिय ! अस्माकं खनशास्त्रे द्विचत्वारिंशत् I
॥८ ॥ (४२) खमाः त्रिंशच (३०) महास्वमाः, सर्वेऽपि द्विसप्ततिः (७२) स्वमाः दृष्टाः, तत् देवानुप्रिय ! अर्हन्मातरो वा चक्रवर्तिमातरो वा अर्हति वा चक्रवर्तिनि वा गर्भ व्युत्क्रामतिन्प्रविशति सतीत्यर्थः, गर्भे वा व्युत्क्रामति
XXa-Ko-Rok

Page #216

उत्पद्यमाने एतेषां त्रिंशतवमानां मध्यात् इमान् चतुर्दशमहास्वप्नान् दृष्ट्वा प्रतिबुध्यंति गजवृषभादीन् । अथ च वासुदेवमातरो वा वासुदेवे गर्भे व्युत्क्रामति सति चतुर्दशमहास्वममध्यात् अन्यतरान् सप्त महाखमान दृष्ट्वा प्रतिबुध्यन्ति । अथ च बलदेवमातरो बलदेवे गर्भे व्युत्क्रामति सति चतुर्दशमहास्वप्नमध्यात् चतुरो महास्वप्नान् दृष्ट्वा, प्रतिबुध्यन्ति । मण्डलीकमातरो वा मण्डलीके गर्ने व्युत्क्रामति चतुर्दशमहाखामध्ये एक महाखमं पश्यन्ति । "प्रतिविष्णुः महान् जज्ञे, खपत्रितयसूचितात्" प्रतिविष्णुमाता खपत्रयं पश्यति । पुनरपि स्वप्मलक्षणपाठकाः प्राहुःइमे यंणं देवाणुप्पिया! तिसलाए खत्तियाणीए चउद्दस [चोदस] महासुमिणा दिट्ठा, तं उरालाणं देवाणुप्पिया! तिसलाए खत्तियाणीए सुमिणा दिट्ठा, जाव मंगल्लकारगा गं देवाणुप्पिआ! तिसलाए खत्तिआणीए सुमिणा दिट्ठा, तं जहा-अत्थलाभो देवाणुप्पिया ! भोगलामो०, पुत्तलाभो०, सुक्खलाभो०, देवाणुप्पिया! रजलाभो देवाणु० एवं खलु देवाणुप्पिया! तिसला खत्तियाणी नवण्हं मासाणं बहुपडिपुपणाणं अट्ठमाणं राइंदिआणं वइकंताणं तुम्हें कुलकेउं कुलदीवं कुलपवयं कुलवडिंसगं कुलतिलयं कुलकित्तिकरं कुलवित्तिकरं कुलदिणयरं कुला

Page #217

कल्पत्रं कल्पलता व्या०४
१४ महास्वमाना विचारः फलनिर्देशश्व
हारं कुलनंदिकर कुलजसकर कुलपायवं कुलतंतुसंताणविवद्धणकरं सुकुमालपाणिपाय अहीणपडिपुण्णपंचिंदियसरीरं लक्खणवंजणगुणोक्वेअं माणुम्माणपमाणपडिपुण्णसुजायसवंगसुंदरंगं ससिसोमाकारं कंतं पियदंसणं सुरूवं दारयं पयाहिसि ॥ ७८ ॥ सेऽविय णं दारए उम्मुक्कबालभावे विनायपरिणयमित्ते जुव्वणगमणुपत्ते सूरे वीरे विकंते विच्छिन्नविपुलबलवाहणे चाउरंतचकवट्टी रजबई राया भविस्सइ, जिणे वा तिलोगनायगे धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टी ॥ ७९ ॥ तं उराला णं देवाणुप्पिया! तिसलाए खत्तियाणीए सुमिणा दिट्ठा, जाव आरुग्गतुढ़िदीहाऊकल्लाणमंगल्लकारगा णं देवाणुप्पिा ! तिसलाए खत्तियाणीए सुमिणा दिवा ।। ८० ॥ व्याख्या-ततो हे देवानुप्रिय! त्रिशलाक्षत्रियाण्या चतुर्दशमहाखमा दृष्टाः, तत उदाराः खमाः दृष्टाः। एवं पूर्ववत् स्वमवर्णको व्याख्येयः। ततः एतत्स्वप्रदर्शनप्रभावात् अर्थलाभो भविष्यति, यावत्पुत्रलाभो भविष्यति, पुत्रविशेषणानि सूत्रपाठसिद्धानि । सोऽपि च पुत्र उन्मुक्तवालभावो विज्ञातपरिणतमात्रो यौवनं प्राप्तः शरो वीरो विक्रान्तो विस्तीर्णबलवाहनश्चतुरन्तचक्रवर्ती राज्यपतिः राजा भविष्यति, जिनो वा त्रैलोक्यना

Page #218

यको धर्मवरचक्रवर्ती भविष्यति । ततो हे देवानुप्रिय ! त्रिशलाक्षत्रियाण्या प्रधानाः शुभाः स्वमाः दृष्टाः । पुनः खमविचारोऽप्येवम्-हे राजेन्द्र ! धातुमकोपात् वायौ प्रबले सति वृक्षपर्वतशृङ्गं आकाशलङ्घनं खने पश्यति १, पित्ताधिके स्वर्णरत्नदिवाकरवहिप्रमुखाणि स्वप्ने पश्यति २, श्लेष्माधिक्ये सति अश्वचन्द्रनक्षत्रशुक्लपक्षनदीसरोवरसमुद्रादीनां लङ्घनं पश्यति ३, पुनः गोवृषभहस्तिपासादपर्वतशृङ्गवनस्पतीनां आरोहणं विष्ठालेपनं रुदितं मृतिं च यः खमे पश्यति तस्य श्रेष्टम् । पुनः यः स्वप्ने राजानं हस्तिनं अश्वं स्वर्ण वृषभं गावं कुटुम्बं च पश्यति, तस्य कुटुम्बपरिवारो वर्धते । पुनः यः प्रासादस्थितो भुड़े, समुद्रं च स्वप्ने तरति, स दासकुले उत्पन्नोऽपि राजा भवति । पुनः यो दीपं, अन्नं (अभ्रं) फलं पद्मं कन्यां छत्रं ध्वजं च स्वप्ने पश्यति, स जयं लभते । पुनः यः खेप्सितं लिङ्गं प्रतिमां च खप्ने पश्यति, तस्य आयुःकीर्तियशोधनानां वृद्धिः भवेत् । पुनः यः कसभस्मास्थितक्रवर्जितानि शुक्लवस्तूनि पश्यति, तस्य शोभनं भवेत् । पुनः यो गोहस्तिदेवाऽश्वनरेन्द्रवर्जितानि सर्वाणि वस्तूनि कृष्णानि स्वमे पश्यति, तस्य न शोभनं भवेत् । पुनः स्वममध्ये गाने रोदनं भवेत्, नर्तने बन्धनं प्राप्नुयात्, हसने शोचनं लभेत् , पठने कलहं लभते । पुनः खग्ने देवसाधुविप्रपितृराजवृषभाः यद्वदन्ति तत् सत्यं भवति । पुनः श्वेतसर्पण दक्षिणभुजे स्वममध्ये दष्टो भवेत् , तस्य सहस्रलाभो दशमदिने स्यात् । पुनः यो वृक्षं फलितं पुष्पितं क्षीरिणं स्वममध्ये अधिरोहति, तस्य
XXXXXXXXXXX

Page #219

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०४
पुत्रप्राप्तिफलश्रवणं
तेभ्यः प्रत्युत्तरं च
॥ १० ॥
प्रभूतधनप्राप्तिः भवेत् । पुनः यो गर्दभं उष्टुं महिषीं महिषं वा एकाकी खप्ने अधिरोहति, तस्य शीघ्रं मृत्युः | स्यात् । पुनः यं पुरुषं चेतवस्त्रधरा श्वेतगन्धावलेपना नारी आलिङ्गपति, तस्य सर्वतोमुखी लक्ष्मीः भवति । पुनः या रक्तवस्त्रधरा कृष्णगन्धावलेपना नारी आलिङ्गयति तस्य रक्तहानिः जायते । परं या स्त्री गजादीनि चतुर्दशस्खप्नानि पश्यति, तस्याः पुत्रः चक्रवर्ती तीर्थङ्करो वा भवेत् । पुनः स्वमनिदानानि नव-श्रुतं १ अनुभूतं २ प्रदर्शनं ३ सजलस्थानं ४ चिन्ता ५ प्रकृतिविकार ६ देव ७ पुण्य ८ पापानि ९। आद्यानि पद निष्फलानि, अन्त्यं च त्रयं सफलं शुभाशुभं ददात्येव । पुनः रतिहासशोककोपउत्साहजुगुप्साभयक्षुधातृषामूत्रविष्ठापीडोत्पन्नः स्वमो निष्फलः। पुनरपि प्रथमे प्रहरे दृष्टः स्वमो वर्षेण फलति १, द्वितीये प्रहरे षड्भिः मासैः फलति २, तृतीये प्रहरे दृष्टः त्रिभिः मासैः फलति ३, चतुर्थे प्रहरे एकमासेन फलति ४, रात्रिप्रान्ते घटिकाद्वये दृष्टो दशदिवसैः फलति ५, सूर्योदयवेलायां दृष्टः स्वप्नः शीघ्रमेव फलति, न विलंबो भवेत् ।
अथ सिद्धार्थो राजा स्वमलक्षणपाठकेभ्यः पुत्रप्राप्तिफलं श्रुत्वा, किं अवादीत् , तत्र पाहतए णं सिद्धस्थे राया तेसिं सुमिणलक्खणपाडगाणं अंतिए एयमढे सोचा निसम्म हटे तुढे चित्तमाणंदिते पीयमणे परमसोमणस्सिए हरिसवसविसप्पमाणहिअए करयल जाव ते सुमिणलक्खणपाडगे एवं वयासी ॥ ८१ ॥-एवमेयं देवाणुप्पिया ! तहमेयं देवाणुप्पिया !,

Page #220

Ka-KOREXXXOXOXOXIROXAXE
अवितहमेयं देवाणुप्पिया ! इच्छियमेयं० पडिच्छियमेयं० इच्छियपडिच्छियमेयं देवाणु| प्पिया !, सच्चे णं एसमढे से जहेयं तुब्भे वयहत्तिक? ते सुमिणे सम्म पडिच्छइ, पडिच्छित्ता
व्याख्या-"अवित” ततश्च सिद्धार्थो राजा तेषां खालक्षणपाठकानां समीपे एतं अर्थ श्रुत्वा हृष्टतुष्टः सन् तान् स्वपलक्षणपाठकान् एवं अवादीत्-एवमेतत् , भो देवानुप्रियाः, ईप्सितमेतत् देवानुप्रियाः, सत्यमेतत् देवानुप्रियाः!, यत् यूयं वदथ, यतो यूयं सुसिद्धिकाः, सुसिद्धिकानां सर्वत्र सिद्धिरेव स्यात् । गांगातैलीवत् । तथाहि। कोऽपि विप्रो युवा विद्यार्थी प्रतिष्ठानपुरे दक्षिणदेशे गत्वा भद्दपार्श्वे सर्व विद्यास्त्रिंशद्वषैः पठित्वा, जातगर्यो मस्तके अङ्कुशं धरन् , 'विद्यया उदरं मा स्फुटतु' इति उदरे बद्धपः, यदि वादी नष्ट्वा आकाशे याति तदा निश्रेण्यां आरुह्य अधः पातयामि, इति निश्रेणी सेवकस्कन्धे वहन , यदि वादी पाताले प्रविशति तदा कुद्दालैः खानयित्वा, निष्काशयामि, इति कुद्दालान् अपि सार्थे धरन्, यो ममाने हारयति स तृणान् मुखे गृहातु, इति तृणपुलक सेवककक्षायां धारयन् , वादेन दक्षिणगौर्जरमरुधरदेशवासिनो वादिनो निर्जित्य, IS सरस्वतीकण्ठाभरणादीन् बिरुदान वादयन् , भोजराजसभां पञ्चशतपण्डितैः विराजमानां श्रुत्वा उज्जयिन्यां (धारा) समेतः, भोजराजेन प्रवेशोत्सवादिना सन्मानदानपूर्व उत्तारितः समीचीनस्थाने । ततः सभायां
कल्प०१६

Page #221

कल्पसूत्रं
कल्पलता व्या० ४
॥ ९१ ॥
आगतेन भोजराजसमक्षं वादकरणेन कालिदासक्रीडाचन्द्रभवभूति माघप्रमुखाः पञ्चशतपण्डिताः अपि जिताः । भोजराजेन विमृष्टम् - "अहो ! परदेशिना भट्टाचार्येण मदीया भट्टा जिताः, मम पण्डितसभामाहात्म्यं गतम्” इति चिन्तातुरः क्रीडार्थ वने गच्छन्, एकाक्षं वहत् घाणीमध्यात् हस्तेन तैलं निष्काश्य कुम्भमध्ये तैलं क्षिपन्तं राजानं पश्यन्तं गांगानामकं तैलिकं पश्यति स्म । राज्ञा विचारितम् -'अहो ! | काणस्य अस्य बुद्धिविज्ञानं, युक्तं चैतत् यतः—
" षष्टिर्वामनके दोषाः, अशीतिर्मधुपिङ्गले । शतं च हुंटमुंडेषु काणे सङ्ख्या न विद्यते ॥ १ ॥ " ततः तं आकार्य, राज्ञा पृष्टम् -'अहो ! त्वं भट्टाचार्येण सह वादं करिष्यसि ।' तेन प्रोक्तम्- "ओं' इति, मम किं यास्यति १ का प्रतिष्ठा अस्ति ? "अरमदान्यायेन" जयोऽपि भवति कदाचित् ।" ततः आदित्यवारे राज्ञा भट्टाचार्य आकार्य, प्रोक्तम्- 'भो श्री भट्टाचार्य ! मम भट्टाः स्वया जिताः, तत् सत्यम्, परं अस्माकं एतेषां भट्टानां पाठको भट्टाचार्योऽस्ति, तेन समं अथ वादः क्रियताम् ।' दक्षिणभट्टाचार्येण प्रोक्तम्- 'भव्यम् ।' ततो भट्टाचार्यः सिंहासने उपनिवेशितः । अन्येऽपि कालिदासक्रीडाचन्द्रप्रमुखाः पञ्चशतभट्टाः समेताः, तेषामपि आसनानि राज्ञा दत्तानि । ततो गांगातली भट्टाचार्यः परिधापितपञ्चाङ्गवेषः स्वर्णाभरणादिना विभूषितः स्थूलत्रपुः मदोन्मत्तहस्तीव आनीतेः । राजा उत्थितः सर्वा सभाऽपि उत्थिता, बहुमानसन्माना१ तदा गांगातैलिना विचारितम् -'यतः राजा तु कर्तुं अकर्तु अन्यथाकर्तुं वा शक्नोति, अतः यद्यहं वादे पराजितो भूत्वा राजाव
Dayaxx
गांगातैली कथानकं
॥ ९१ ॥

Page #222

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
दिना राज्ञा सिंहासने निवेशितः। ततो दक्षिणीयभट्टाचार्येण विमृष्टम्-'अहं कृशवपुः, अयं स्थूलवपुः, कथकारं वादेन जयिष्यामि। ततः किं वाकलहेन ? तत्त्वं पृच्छामि ।' ततो दक्षिणीयभट्टाचार्येण एका अङ्गलिः दर्शिता, भोजराजभद्देन क्रोधं कृत्वा अङ्गलिद्वयं दर्शितम् । ततो जातचमत्कारेण दक्षिणीयभट्टाचार्येण प्रलम्वन्तपञ्चाङ्गुलीको हस्त ऊध्वीकृतो दर्शितः। ततो भोजराजभट्टेन हढा मुष्टिः दर्शिता। ततो दक्षिणीयभद्दो मस्तकात् अकुशं उत्तार्य, उदरात् विद्याप छोटयित्वा, निश्रेणी भत्तवा कुद्दालान् दण्डाद्वियोज्य तृणपूलकं प्रज्वालयित्वा, गर्व मुत्तवा सभासमक्षं भोजभदृस्य पादयोर्लन:-'अहो! अहं न केनापि जितः, परं त्वं महापण्डितः, त्वया जितोऽहम् । भोजराजेन पृष्टम्-'को वादः कृतः? अस्माकं श्राव्यताम् ।' दक्षिणीय
कृपापात्रो भवेयं तर्हि राजा मम वस्त्रप्रावरणादि अपहरेत्, उपानच्च क्षुद्रत्वात् नापरिष्यति च इति विमृश्य, स्वपादत्राणं वस्त्रेण सम्यक वेष्टयित्वा कक्षायां च धृत्वा राजसभायां प्रविवेश। १ दक्षिणीयभट्टाचार्यश्च तं तथाविधं गांगातैलीभट्टाचार्य दृष्ट्वा सविस्मयं पप्रच्छ|'भो भट्टाचार्य ! किं नामेदं वेष्टनं यत् भवता स्वकक्षायां अलंक्रियते । गांगातैली च प्रत्यवादीत्-'भो दक्षिणीयभट्टाचार्य ! इदं खलु | "कण्टकचूर्णपुस्तकं" (कण्टकाः चूर्ण्यन्ते अनेनेति-उपानत् इत्यर्थः) यत् मया धार्यते सर्वत्र ।' दक्षिणीयभट्टाचार्यः च अनेन प्रत्युत्तरेण (कण्टकाः प्रतिवादिनः शत्रयो वा चूय॑न्ते पराभूताः क्रियते अनेन इति एवं भूतो प्रन्यः इति ज्ञात्वा ) कृते तु वाग्वादे स्वपराजयो भूयात् इति ज्ञात्वा अङ्गुल्यादिसंज्ञाभिरेव एनं पराजयिष्ये इति चिंतितवान् ।

Page #223

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०४
खमलक्षणपाठकानां
सन्मानः
॥ ९२॥
भट्टाचार्यः प्राह-"भो भोज ! मया एकालिदर्शनेन ज्ञापितम्-'पकः शिवो जगत्कर्ताऽस्ति । भवदीयभट्टेन विशेषो ज्ञापितोऽङ्गुलिद्वयदर्शनेन-'यत् एकेन शिवेन किं ? द्वितीया शक्तिः अप्यस्ति । पुनः मया प्रलम्बाङ्गुलिहस्तदर्शनेन ज्ञापितम्-'इन्द्रियाणि पश्च सन्ति ।' त्वदीयभट्टाचार्येण मुष्टिदर्शनेन ज्ञापितम्-'पञ्चेन्द्रियाणि बद्धानि दमितानि भव्यानि ।' ततो भवदीयो भट्टाचार्यो महापण्डितो महावैराग्यवान् च (तस्य) कियन्माहात्म्यं वपर्यते ? नेदृशः पण्डितः कुत्रापि । ततो दक्षिणीयभट्टाचार्यों माननष्टः त्वरितं खदेशाय चलितः। ततो भोजराजेन गांगातली पृष्टः-'पण्डितवर ! को वादः कृतः। ततः तेनोक्तम्-भो राजन्! मम तेन भद्देन एकालिदर्शनेन ज्ञापितम्-त्वं काणोऽसि ।' मया अङ्गुलिद्वयदर्शनेन ज्ञापितम्-'अहं त्वां द्वयोश्चक्षुषोः। काणं करिष्यामि। ततो दक्षिणीयभट्टेन प्रलम्बहस्तदर्शनेन ज्ञापितम्-'अहं त्वां चपेटया मारयिष्यामि ।' ततो मया रोषं कृत्वा, मुष्टिदर्शनेन ज्ञापितम्-'अहं त्वां मुष्ट्या घुम्माधुम्मिकरणेन मारयिष्यामि । तदा राजादिका सर्वाऽपि सभा सहर्ष हसति स्म-'अहो अस्य दिनानि समीचीनानि !, सुसिद्धिकोऽयम् । स च राज्ञा बहुसन्मानादिना सन्तोषितः स्वस्थानं गतः। सिद्धार्थों राजा बदति स्म-'यूपमपि सुसिद्धिकाः, तेन भवदुक्तं मम सत्यं भवतु' इति । अथ सिद्धार्थों राजा खपलक्षणपाटकानां किं करोति स्म ?, तत्राहते सुमिणलक्खणपाढए विउलेणं असणेणं पुप्फवत्थगंधमल्लालंकारेणं सकारेइ सम्माणेइ,
॥ ९२॥

Page #224

FoXXXXXXX
सकारिता सम्माणित्ता विउलं जीवियारिहं पीइदाणं दलयइ, दलइत्ता पडिविसज्जेइ ॥ ८॥ तए णं से सिद्धत्थे खत्तिए सीहासणाओ अब्भुटेइ, अब्भुद्वित्ता जेणेव तिसला खत्तियाणी जवणिअंतरिया तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तिसलं खत्तियाणिं एवं वयासी ॥ ८३॥एवं खल्लु देवाणुप्पिया ! सुमिणसत्थंसि बायालीसं सुमिणा तीसं महासुमिणा जाव एगं महासुमिणं पासित्ता णं पडिबुझंति ॥ ८४ ॥ इमे अ णं तुमे देवाणुप्पिए ! चउद्दस महासुमिणा दिट्ठा, तं उराला णं तुमे जाव जिणे वा तेलुकनायगे धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टी ॥८५॥ तए णं सा तिसला खत्तिआणी एअमटुं सुच्चा निसम्म हट्ठतुट्ठ जाव हयहिअया करयल जाव ते सुमिणे सम्म पडिच्छइ ॥ ८६ ॥ पडिच्छित्ता सिद्धत्थेणं रपणा अब्भणुन्नाया समाणी नाणामणिरयणभत्तिचित्ताओ भद्दासणाओ अब्भुटेइ, अब्भुट्टित्ता अतुरिअं अचवलं असंभंताए अविलंविआए रायहंससरिसीए गईए जेणेव सए भवणे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सयं भवणं अणुपविट्ठा ॥ ८७॥

Page #225

AT०पा
महा
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०४
॥ ९३ ॥
व्याख्या-"ते सुमिणलक्षण त्ति"-अथ सिद्धार्थी राजा स्वप्मलक्षणपाठकान् विपुलेन अशनेन पुष्पैः%3> अग्रथितैः, वस्त्रैः गन्धैर्वासः, माल्यैः ग्रथितैः पुष्पैः, अलङ्कारैः-मुकुटादिभिः कृतसमाहारद्वन्द्वैः सत्कारयति, | निधानानां प्रवरवस्त्रादिना सन्मानयति । तथाविधवचनादिप्रतिपत्त्या सत्कारयित्वा-सन्मानयित्वा, विपुलं-विस्तीर्ण संहरणं जीविकोचितं-आजन्मनिर्वाहयोग्यं वा प्रीतिदानं ददाति, दत्त्वा च प्रतिविसर्जयति । तेऽपि स्वपलक्षणपाठकाः प्राससुवर्णरत्नमणिमाणिक्यरजतादिबहुधनाः स्वगृहे गताः, खभार्याभिरपि नोपलक्षिताः। ततः स्वमलक्षणपाठकविसर्जनानन्तरं सिद्धार्थों राजा सिंहासनात् उत्थाय यत्रैव त्रिशला क्षत्रियाणी तत्रागल्य, त्रिशला क्षत्रियाणी एवं अवादीत-हे देवानुप्रिये ! स्वप्रलक्षणपाठकैः इत्थं मोक्तम्-खमशास्त्रे द्विचत्वारिंशत् स्वप्राः, तत्र त्रिंशन्महाखमाः यावत् मण्डलीकमातरो मण्डलीके गर्भ गते एक स्वप्नं पश्यंति, एतत्पर्यन्तः सर्वोऽपि खमविचार: कथितः । ततः त्वयापि चतुर्दश खमा दृष्टाः, ततः तब पुत्रलाभो भविष्यति चक्रवर्ती वा त्रैलोक्यनायको वा। ततः त्रिशला एनमर्थ श्रुत्वा हृष्टा तुष्टा सिद्धार्थेन राज्ञा अभ्यनुज्ञाता सती सिंहासनात् उत्थाय, अत्वरितादिकया राजहंससद्दशया गत्या यत्रैव खकीयं भवनं तत्रागत्य स्वकीयं भवनं अनुपविष्टा ।
॥ ९३ ॥ अथ यदा भगवान् सिद्धार्थराजभवने अवतीर्णः ततःप्रभृति तिर्यगजुंभकदेवैः किं कृतम् ?, तबाहजप्पभिई च णं समणे भगवं महावीरे तंसि नायकुलंसि साहरिए तप्पभिई च गं बहवे

Page #226

वेसमणकुंडधारिणो तिरियजंभगा देवा समवयणेणं से जाइं इमाई पुरापोराणाई महानिहाणाई भवंति, तं जहा-पहीणसामिआई पहीणसेउआई पहीणगुत्तागाराइं, उच्छिन्नसामिआई उच्छिन्नसेउआई उच्छिन्नगुत्तागाराई, गामागरनगरखेडकब्बडमडंबदोणमुहपट्टणासमसंवाहसंनिवेसेसु सिंघाडएसु वा तिएसु वा चउक्केसु वा चच्चरेसु वा चउम्मुहेसु वा महापहेसु वा गामट्ठाणेसु वा नगरट्ठाणेसु वा गामणिद्धमणेसु वा नगरनिद्धमणेसु वा आवणेसु वा देवकुलेसु वा सभासु वा पवासु वा आरामेसु वा उजाणेसु वा वणेसु वा वणसंडेसु वा सुसाणसुन्नागारगिरिकंदरसंतिसेलोवट्ठाणभवणगिहेसु वा संनिक्खित्ताई चिटुंति ताई सिद्ध- । स्थरायभवणंसि साहरांति ॥ ८८ ॥ व्याख्या-'जप्पभिई' यत्प्रभृति श्रमणो भगवान् महावीरो राजकुलं संहृतः तत्प्रभृति बहवः तिर्यग्ज़म्भका तिर्यग्लोकवासिनो जृम्भका देवाः शक्रवचनेन-शक्रेण वैभ्रमण आदिष्टः, तेन-धनदेन च ते जम्भकाः आदिष्टाः इत्यर्थः । किंविशिष्टाः तिर्यग्जम्भकाः ? | "वेसमणकुंडधारिणो” वैश्रमणस्य कुण्डं-आय|त्ततां धारयन्ति येते एवंविधानि महानिधानानि, एतेषु स्थानेषु यानि तिष्ठन्ति तानि सिद्धार्थराजगृहे संह

Page #227

कल्पसूत्र रन्तिन्प्रवेशयन्ति, वृष्टिं तेषां कुर्वन्ति इत्यर्थः । "से" इति-अथ-शब्दार्थे । पुनः किंविशिष्टानि महानिधा- महाकल्पलता नानि ? । यानि पुरा प्रतिष्ठितत्वेन पुराणानि-चिरन्तनानि पुरापुराणानि । किविशिष्टानि महानिधानानि । | निधानाना व्या०४
"पहीणसामिआई"प्रहीणाः स्वल्पीभूताः स्वामिनो भूमिगतसहस्रादिसझ्या द्रव्यसञ्चयका येषां तानि प्रहीण- संहरण
|स्वामिकानि । पुनः किंविशिष्टानि महानिधानानि ? । “पहीणसेउआई" प्रहीणा: अल्पीभूताः सेक्तार:॥१४॥
सेवकाः धनक्षेप्तारो येषां तानि महीणसेक्तृकानि महीणसेतुकानि चा, सेतुः मार्गः । पुन: किंविशिष्टानि महा-| निधानानि ? । “पहीणगुत्तागाराई" प्रहीणं-विरलीभूतं मानुषं गोत्रागारं येषां तानि, तत्र गोत्रं धनस्वामिनः अन्वयः, अगारं-गृहम्, एवं उच्छिन्नो निःससाकीभूतः स्वामी येषां तानि । एवं उच्छिन्नगोत्रागाराण्यपि, व्याख्या प्राग्वत्। अथ केषु केषु स्थानेषु तानि ?, तदर्शयति-"संघाडएत्ति” इत्यादि तत्र शृङ्घाटकं फलं मतदाकारं त्रिकोण स्थानम् १ त्रिकं यत्र रथ्यात्रयं मिलति २, चतुष्कं यत्र रथ्याचतुष्कं मिलति ३, चत्वरं-10
बहुरथ्यापातस्थानम् ४, चतुर्मुख-चतुरं देवकुलादि, ५ महापथोराजमार्गः ६, ग्रामस्थानानिम्यामपुरा-Tal तननिवासभूमयः ७, नगरस्थानानि-नगरस्य उद्वसिता भूमयः ८, पुनः ग्रामनिर्धमनानि-ग्रामजलनिर्गमाः 'खालं' इति प्रसिद्धाः ९, एवं नगरस्य निर्द्धमनानि १०, पुनः आपणानि हटाः ११, देवकुलानि-पक्षाचायत- ॥ ९४ ॥ नानि १२, सभा:-जनोपवेशनस्थानानि । अत्र "एवासु चा" इति पदं बहुषु आदर्शषु दृश्यते, परं अतिरिक्तं सम्भाव्यते, वृत्त्यादौ अच्याख्यातत्वात् । आरामा कदल्यादिपच्छन्नानि ये स्त्रीयुतपुंसां क्रीडास्थानानि ।

Page #228

KO KO XOXOXO
| उद्यानानि = पुष्पफलाद्युपेतवृक्षशोभितानि बहुजनस्य उन्नतमानस्य भोजनार्थ यानं येषु इति उद्यानानि । वनानि = एकजातीयवृक्षाणि, वनखण्डानि = अनेक जात्युत्तमवृक्षस्थानानि । श्मशानं १, शून्यागारं २, गिरिकन्दरा च, ३३ एते त्रयः प्रसिद्धाः, शान्तिकर्मस्थानानि । कचित् “सन्धि" इति पाठः । तत्र सन्धिगृहं = भित्यो अन्तराले प्रच्छन्नस्थानम्, शैलगृहं पर्वतं उत्कीर्य यत् कृतं, उपस्थानगृहं = आस्थानगृहं आस्थानमण्डपः, ततः श्मशानादीनां द्वन्द्वः कापि “भवणगिहेसु वा" इत्यादि दृश्यते, तत्र भवनगृहाः कुटुम्बवसनस्थानानि । एतेषु स्थानेषु "संनिक्खित्ताई” सम्यक् निक्षिप्तानि कापि "संनिक्खित्ताइं संनिहिआई गुत्ताई चिट्ठति” इति पाठः, तत्र संनिहितानि सम्यक निधानीकृतानि, गुप्तानि पिधानानि अनेकोपायैः प्रवेशयन्ति = निक्षेपयन्ति । कचित् “संघाडएस वा" इत्यस्मात् पूर्वं "गामागरनगर खेडकडमडंबदोणमुहपट्टणास मसंवाहसंनिवेसेसु वा" इति दृश्यते । तत्र करादिगम्याः ग्रामाः, आकराः = लोहाद्युत्पत्तिभूमयः, न एतेषु करोऽस्तीति नगराणि, खेटानि धूलीमाकारोपेतानि, कर्बदानि-कुनगराणि, मडम्बानि = सर्वतोऽर्धयोजनात् परतोऽवस्थितग्रामाणि, द्रोणमुखानि यत्र जलस्थलपथौ स्तः, पत्तनानि =जल स्थलपथयोः अन्यतरेण पर्याहारप्रवेशः, आश्रमाः - तीर्थस्थानानि मुनिस्थानानि वा, संवाहाः = समभूमौ कृषिकर्म कृत्वा येषु दुर्गभूमिपु धान्यानि कृषीवलाः संवन्ति रक्षार्थं, संनिवेशा:= सार्थकटकाद्याः, ततो द्वन्द्वः तेषु । कापि "संनिवेसघोसेसु" इति पाठः, तत्र घोषाः = गोकुलानि ॥

Page #229

नामधेय
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०४
मनोरथः
॥ ९५॥
तथा भगवति तत्र अवतीर्णे मातापितरौ कीदृशं मनोरथं अकार्टा ?, तत्राहजं रयणिं च णं समणे भगवं महावीरे नायकुलंसि साहरिए तं रयणिं च णं नायकुलं हिरण्णेणं वद्वित्था सुवण्णेणं वद्वित्था धणेणं धन्नेणं रजेणं रट्टेणं बलेणं वाहणेणं कोसणं कोट्ठागारेणं पुरेणं अंतेउरेणं जणवएणं जसवाएणं वहित्था, विपुलधणकणगरयणमणिमोत्तियसंखसिलप्पवालरत्तरयणमाइएणं संतसारसावइज्जेणं पीइसक्कारसमुदएणं अईव २ अभिववित्था, तए णं समणस्स भगवओ महावीरस्स अम्मापिऊणं अयमेयारूवे अब्भस्थिए चिंतिए पथिए मणोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था ॥ ८९ ॥ जप्पभिई च णं अम्हं एस दारए कुच्छिसि गम्भत्ताए वकंते तप्पभियं च णं अम्हे हिरण्णेणं वडामो सुवण्णेणं धणेणं धन्नेणं रज्जेणं रटेणं बलेणं वाहणेणं कोसेणं कुट्ठागारेणं पुरेणं अंतेउरेणं जणवएणं जसवाएणं वड्डामो, विपुलधणकणगरयणमणिमुत्तियसंखसिलप्पवालरत्तरयणमाइएणं संतसारसावइज्जेणं

Page #230

पीइसक्कारेणं अईव २ अभिवडामो, तं जया णं अम्हं एस दारए जाए भविस्सइ तया णं
अम्हे एयस्स दारगस्स एयाणुरूवं गुण्णं गुणनिप्फन्नं नामधिज्नं करिस्सामो-वद्धमाणुत्ति ॥१०॥ व्याख्या-"ज रयर्णि" त्ति ततश्च श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य मातापित्रोः अयं एतद्रूपोऽभ्यर्थितः चिन्तितः प्रार्थितो मनोगतः सङ्कल्पः समुदपद्यत, यत्प्रभृति अस्माकं एष दारकः कुक्षौ गर्भत्वेन व्युत्क्रान्तः, तत्प्रभृति तदादितः आवां हिरण्यादिभिः वर्धयावः, तत्र हिरण्यं रूप्यं, अघटितवर्ण इत्येके, स्वर्ण घटितं - धनं, गणिम-धरिम-मेय-पारिच्छेद्य-भेदात् चतुर्धा-तत्र-"गणिमं जाइफलपुप्फफलाइं, धरिमं तु कुंकुमगुडाई । मिजं चोप्पडलोणाई ३, परिच्छिजं रयणवत्थाई" ४॥१॥ धान्यं चतुर्विशतिधा, तथाहिधन्नाई चउवीसं जव १ गोधूम २ सालि ३ वीहि ४ सहिआ ५ कोइव ६। अणुआ ७ कंगू ८, रालय ९ तिल १. मुरग ११ मासा य १२ ॥१॥ हरिमंथ १३ अयसि १४ भिति]उडा १५ निप्पाव १६ सिलिंग १७ रायमासा य १८। उच्छू १९ मसूर २० तुबरी २१, कुलत्थ २२ तह धन्न य २३ कलाया २४ ॥२॥ इति । राज्यं सप्ताङ्गम्-स्वामी १ अमात्य २ देश ३ दुर्ग ४ संभार ५ सैन्य ६ मित्र ७ सप्ताङ्गरूपम् ।। राष्ट्र देशः, बलं-चतुरङ्गम, वाहनं वेसरादि, कोशो-भाण्डागारं, कोष्ठागारं धान्यगृह, पुरं अन्तःपुरं च, प्रतीतं, * जनपदो-लोकः। कचिच "जसवाएणं ति" पाठः, तत्र यशोवाद: साधुवादः तेन वृद्धिं गच्छावः। पुनः

Page #231

कल्पसूत्र
CXIXekak
गर्भनिश्चलत्वे त्रिशलाशोकः
विपुलधनं गवादिकं, कनकंघटिताऽघटितरूपं द्विधाऽपि, रत्नानि-कर्केतनादीनि, मणयः चन्द्रकान्ताद्याः, कल्पलता
मौक्तिकानि-शुक्तिकाऽऽकाशादिप्रभवानि, शङ्खा दक्षिणावर्ताः, शिला:-राजपट्टादिकाः, प्रवालानि-विद्रुमाः, व्या०४ रत्नानि-पद्मरागाः आदिशब्दात् रत्नकंबलादिपरिग्रहः । ततः, एतेन कोर्थः ? । सत्-विद्यमानं सारं
खापतेयं प्रधानं द्रव्यम् तेन, प्रीतिः मानसिकी खेच्छा, सत्कारः वस्त्रादिभिः जनकृतः, ततो द्वन्द्वः, एतैः अतीव वर्धयावा वृद्धि गच्छावः। ततो यदा आवयोः एष दारकः पुत्रो जातो भविष्यति, तदा आवां
एतस्य पुत्रस्य “वर्धमानः" इति नामधेयं-प्रधानं नामैव नामधेयम् करिष्यावः। किंविशिष्टं नामधेयम् । Kगुपयं, गुणेभ्य आगतं गौणम्, गौणशब्दः अप्रधानेऽप्यस्ति इत्याह-"गुणनिष्फनं ।”
अथ भगवति मातुर्भक्त्या गर्भ निश्चले सति किं जातं ?, तत्राहतए णं समणे भगवं महावीरे माउअणुकंपणट्राए निच्चले निष्फंदे निरयणे अल्लीणपलीणगुत्ते आवि होत्था ॥ ९१ ॥ तए णं तीसे तिसलाए खत्तियाणीए अयमेयारूवे जाव संकप्पे
समुप्पज्जित्था-हडे मे से गम्भे, मडे मे से गन्भे, चुए मे से गन्भे, गलिए मे से गब्भे, . __१ आदिशब्दात् वस्त्रकंबलादिपरिग्रहः, ततः तेन । एतेन किमुक्तं भवति ?, इत्याह-सत् विद्यमानं, न पुनः इन्द्रजालादाविव अवास्तवम् इति सन्देहवि० टीकायाम् । (७७ पत्रे)
॥९६॥
KOLKOT

Page #232

एस मे गब्भे पुदि एयइ, इयाणि नो एयइत्तिक? ओहयमणसंकप्पा चिंतासोगसागरसंपविट्ठा करयलपल्हत्थमुही अदृज्झाणोवगया भूमीगयदिट्ठिया झियायइ, तंपि य सिद्धत्थरायवरभवणं उवरयसुइंगतंतीतलतालनाडइज्जजणमणुज्जं दीणविमणं विहरइ ॥ ९२ ॥ व्याख्या-"तएणं" त्ति ततः श्रमणो भगवान् महावीरो मातुरनुकम्पार्थ कृपया मातरि वा भक्तिः, तदर्थ मयि परिस्पन्दमाने 'मा मातुः कष्टं भूयात्' इति मातरि वा भक्तिः अन्येषां विधेयतया दर्शिता भवविति । निश्चलः चलनाभावात् । निस्पन्दो जातः किंचिचलनस्थाप्यभावात् । अत एव निरेजना=निष्कम्पः, अत एव गुप्तः, परिस्पन्दनाभावात् । ततो विशेषणकर्मधारयः । वाऽपीति समुच्चये । ततः त्रिशलाक्षत्रियाण्याला अयं एतद्रूपो मनसि सङ्कल्पः समुदपद्यत । तद्यथा-मे मम स गर्भो हृतः केनापि देवादिना मृतो वा ? कालधर्म प्राप्तः, च्युतः सजीवपुद्गलपिण्डतालक्षणात् पर्यायात् परिभ्रष्टो?, गलितो-द्रवतामापद्य क्षरितः । चतुर्वपि पदेषु काका विकल्पप्रतीतिः । एष मे गर्भः पूर्व एजति-कंपते । इदानीं नो एजति, इति कृत्वा त्रिशला चिन्ताशोकसागरं प्रविष्टा । चिन्तया-गर्भहरणादिध्यानेन यः शोकः स एव सागरः तत्र संप्रविष्टा । किंविशिष्टा त्रिशला ? | "ओहयमणसंकप्पा" उपहतः कालुष्यकवलितो मनःसङ्कल्पो यस्याः सा । पुनः किंविशिष्टा त्रिशला ? । “करयलेत्ति" करतले पर्यस्तं-निवेशितं मुखं यया सा। पुनः किंविशिष्टा
कल्प०१७

Page #233

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ४
॥ ९७ ॥
xoxoxoxoxoxo
त्रिशला ? | आर्तध्यानेन उपगतान्याप्ता । पुनः किंविशिष्टा त्रिशला ? । भूमौ गता दृष्टिः यस्याः सा । भूमिमुखमेव किंकर्तव्यजडतया वीक्ष्यमाणा घ्यायति । पुनः तदपि सिद्धार्थराजवरभवनं कीदृशं जातम् ? । "उवरयेत्ति" उपरतं-निवृत्तं मृदङ्गतश्रीतलतालैः प्राग्व्याख्यातैः, नाटकीयैः = नाटकहितैः जनैः = पात्रै: “मणुजंति" भावप्रधानत्वानिर्देशस्य मनोज्ञत्वं चारुता यस्मात् । अथवा उपरतं मृदङ्गतत्रीतलतालनाटकीयजनं " अणुज्झंति" अनूर्ज अनोजस्कं वा, अत एव दीनं विमनस्कं विहरति आस्ते । एवंविधे व्यतिकरे जाते सति सा त्रिशला कीदृशं दुःखं करोति स्म ?, तदाह
'अहो ! यदि मम गर्भं गतः, तदा नूनं अहं अभाग्या निःपुण्या ! । यद्वा अभाग्यस्य गृहे चिन्ता - मणिरत्रं कथं तिष्ठति ?, । अथवा दरिद्रस्य गृहे निधानं कथं प्रकटी भवति ?, । अथवा कल्पवृक्षो मरुस्थले कथं चिरं अवतरति ?, । 'नहि कदापि निःपुण्यानां तृषितानां अमृतपानेच्छा पूर्णा भवति ।' पुनः प्राह-रे दैव ! धिक् त्वाम् रे निर्घृण !, रे निर्दय !, रे निःकरुण ! रे पापिष्ठ !, रे दुष्ट !, रे निःकृष्ट !, रे अशिष्ट !, रे निठुर !, रे पापकर्मकारक !, रे निरपराधजनमारक !, रे मूर्तिमत्पातक !, रे विश्वस्तजनघातक !, रे अकार्यसज्ज !, रे निर्लज्ज !, किं निष्कारणं मम बैरी जातः ? । तव मया किं अपराद्धम् । प्रकटीभूय निवेदय । त्वया मम | मनोरथकल्पवृक्षः समूलं उन्मूलितः ! । त्वयाऽहं दुःखानां खानिः कृता ।। त्वया मम लोचने दत्त्वा गृहीते, त्वया मम निधानं हस्ते दत्त्वा उद्दाल्य गृहीतं ।। त्वया अह मेरोः शित्वरं आरोप्य भूमौ पातिता 1, । स्वया
गर्भनिश्चलत्वे त्रिशला
शोकः
॥ ९७ ॥

Page #234

मम मुखागतः कवलो गमितः 1, । त्वया मम निष्पन्नं शालिक्षेत्रं दुर्वातेन दूषितम् ।। त्वया मम क्रयाणकभृतं परद्वीपादागतं प्रवहणं तीरे भग्नम् । त्वया(मया)निष्पादिता रसकूपी भग्ना!। किंवा वृथा देवस्य उपालम्भदानेन ?। अथवा मया कानिचित्पूर्वभवे महाकठोरपापकर्माणि कृतानि तानि उदये आगतानि तद्यथा"पसु-पक्खि-माणुसाणं बाले जो विहु विओअए पावो। सोअणवच्चो जायइ अह जायइ तो विवजिजा ॥२॥
किंवा मया पडकाः त्यक्ताः त्याजिता वा?, किंवा बालवत्सानां मात्रा सह वियोगः कृतः, कारितोवा, किंवा * मया बालवत्सानां दुग्धान्तरायः कृतः, कारितो वा ?, । किंवा मया बालसहितानि उन्दुरबिलानि स्वनितानि ?, धूल्यादिना पूरितानि वा ?,। किंवा मया नकुलकोलादिवालसहितेषु बिलेषु उष्णनीराणि क्षिसानि?, अथवा किं मया कीटिकादिनगराणि पानीयेन प्लावितानि?, । किंवा मया शुकसारिकामयूरहंसचटकाकुर्कुटादिपक्षिणां यालैः सह वियोगो दापितो दत्तो वा?,। किंवा मया चटकादीनां माला अंडकशिशुसहिताः पातिताः?, । किंवा मया कुबुद्ध्या धर्म ज्ञात्वा काकानां अण्डानि स्फोटितानि ?,। किंवा मया बालहत्या कापि कृता कारिता वा?, किंवा मया सपत्नीनां पुत्राद्यपरि दुष्टचिन्तनं कृतम् ?,। किंवा मया गर्भस्य स्तम्भनशातनपातनानि समाचरितानि ?, तन्मना वा प्रयुक्ताः, किंवा तेषां औषधानि कथितानि ?, किंवा कस्या अपि शिशोर्विषये अङ्गुलीभत्तवा शापः प्रादायि?, किंवा मया शिशवः त्यक्ताः त्याजिता वा अन्यदीयाः खकीया वा?,। किंवा केनापि विराधितेन ऋषिणा मम शापो दत्तः, किंवा कस्या अपि मया रनानि

Page #235

कल्पसूत्र
गर्भ
XIचोरितानि ?, । किंवा मया शीलखण्डनादि महापापं कृतम् , कारितं वा?, । अथवा ब्रतानि गृहीत्वा चिरकालंदा कल्पलता
सिपालयित्वा भग्नानि ?, किंवा कस्यापि ग्रामो ज्वालितः?,। किंवा कोऽपि महान वृक्षः छिन्नः, छेदितो वा?,निश्चलत्वे व्या०४किंचा महत्तरं सरः शोषितं ?, । किंवा नानाजीवव्याप्ते वने दावानलो दत्तो दापितोवा?, किंवा देवद्रव्यं जग्धं?
त्रिशलाप्रासादो चा पातितः?,। अथवा दानदाने अन्तरायः कृतः कारितो वा ?, । अथवा कस्यापि विषं दत्तं, दापित शोक: ॥९८॥
वा?, अथवा वृक्षफलानि विदारितानि?, किंच अपक्कफलानि नोटितानि?, किंवा अनन्तकायाऽभक्ष्यादीनि
भक्षितानि । किं बहुकथनेन ?, किंचित् पापं (मया) कृतं, येन मम ईदृशं दुःखं पतितम् । अथ यदीहशः चतुशिवमसूचितोगों गतः, तदा किं सांसारिकसुखेन ? किं राज्येन?, किं जीवितेन त्रैलोक्यपूजितेन?, ईदृशेन *पुत्ररवेन विना अलं मे बिलापकरणेन!। अथ किं करोमि ?, क गच्छामि ?, कस्याग्रे वदामि ? । अथाऽहं निरसार्थक नो जीवामि' एवं विलापान कुर्वती यूथभ्रष्टामृगीवत् इतस्ततः परिभ्रमति । एतस्मिन्नवसरे ईदृशीं त्रिशला
स्वामिनी दृष्ट्वा चतुरसखीपरिवारेण पृष्टा-'हे स्वामिनि! कथं ईदृशं ?, किं दुःखस्य कारणं तव ।' ततः त्रिशला अश्रुनिःश्वासान् निक्षिपन्ती पाह-हे सख्यः ! किमहं वदामि निर्भाग्या?, मम जीवितं गतम् !। ततः सख्यो वदन्ति स्म-हे स्वामिनि ! शान्तम् अमङ्गलम् । तव गर्भस्य कुशलं वर्तते ।।' त्रिशला पाहहे सख्यः ! यदि गर्भस्य कुशलं स्यात् तदा मम किं दुःखम् । हा ! अहं देवेन सर्वखाऽपहरणेन हतास्मि । इत्युक्त्वा भूमौ मूछों प्राप्य पतिता । तदा सखीभिः शीतलपानीयच्छोटनेन व्यजनवातेन च सचेतना

Page #236

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
कृता। पुनः पृष्टा सती गद्गदखरेण गर्भखरूपं कथयति स्म। पुनः मूछा प्राप। पुनः सचेतना कृता, समु*त्थाय विलपति स्म । ततः सखीजनपरिवारोऽपि समस्तः तथैव दुःखभाग जातः प्राह च-रे दैव ! त्वया'
किं कृतम् अस्मदीयस्वामिन्या गर्भोहालनेन ?, हा हा! हे कुलदेव्यो यूयं कुत्र गताः? यत् उदासीनाः तिष्ठत।। ततो वृद्धस्त्रियः उपयाचितमनतनयनशान्तिकपौष्टिकादीनि कारयन्ति । निमित्तज्ञानं पृच्छन्ति, इष्टदेवादीना स्मरन्ति । ततो राजापि एतत् खरूपं श्रुत्वा दुःखपीडितो नाटकादीनि निषेधयति, वचनान्यपि गाढशब्देन निराकरोति । मत्रिणोऽपि किंकर्तव्यतामूढा जाताः। राजभवनमपि समस्तं शून्यमिव शोकस्य राजधानीवत् श्रिया त्यक्तमिव, दुःखस्य भाण्डागारमिव, उद्धेगस्य आकर इव, सर्वदुःखानां सङ्कर इव जातम् । भोजनाच्छादनसम्भाषणशयनादिव्यवहारोऽपि विस्मृतप्रायो जातः । पुनः तत्र निःश्वासरेव उत्तरदानं जातम्, अश्रुपातैरेव मुखधावनं जातम् , शून्यचित्तरेव उपवेशनादिका शरीरस्य स्थितिः जाता ॥
तए णं से समणे भगवं महावीरे माऊए अयमेयारूवं अब्भत्थिअं पथिअं मणोगयं संकप्पं समुप्पन्नं वियाणित्ता एगदेसेणं एयइ, तए णं सा तिसला खत्तियाणी हट्टतुट्ठा जाव हयहियया एवं वयासी ॥ १३ ॥ नो खल मे गब्भे हडे जाव नो गलिए, मे गब्भे पुत्विं नो एयइ, इयाणिं एयइत्तिकटु हट्ट जाव एवं विहरइ,
शयनादिष्यवहारमिव, उबेगस्य आमा समस्तं शून्यमिव

Page #237

त्रिशला
| गर्भ
स्पंदनात् त्रिशलाया
॥२९॥
कल्पसूत्रं
व्याख्या-"तए णं” इति,-एतादृशं दुःखमयं व्यतिकरं ज्ञात्वा, श्रीभगवता अवधिज्ञानेन अवधार्य विचारिकल्पलता तम्-'अहो ! किं क्रियते ?, अहहा! मोहस्य गतिः ईदृशी! अस्माभिः गुणः कृतः, स दुषेर्धातोः इव दोषनिव्या०४ पत्तये जातः। मातुः प्रमोदाय कृतोऽपि गुणः दुःखाय जाता, नालिकेरपानीये न्यस्तकर्पूरवत् । इति विचिन्त्य,
भगवता त्रिभुवनखामिना किंचित् स्पन्दितम् । ततः त्रिशला गर्भस्य कुशलं ज्ञात्वा हर्ष प्राप्य वदति स-हे सख्यः ! मम गर्भस्य कुशलं वर्तते कुशलं वर्तते । हा धिग! मया अज्ञानेन विरहविलापादिना दुःखं कृतम् । सन्ति मम भाग्यानि प्रभूतानि, अहं धन्या, अहं कृतपुण्या, अहं त्रिभुवनमान्या, श्लाघ्यं मे जीवितं, कृतार्थ मे |जन्म जीवितव्यं, सुप्रसन्ना मे [जिनपादाः] श्रीजैनपादा! मम श्रीगोत्रदेवीनां प्रसादा जाताः । मम आजन्माराधितः श्रीजिनधर्मः फलितः! । मम प्राचीनं समीचीनं कर्म प्रकटीभूतं, प्रासं मया अद्य मुक्तेरपि राज्यम् । उल्लसितो मम रोमाञ्चकत्रुकः, । विकसिते नयने, प्रफुल्लं वदनारविन्दम् , विहसिते कपोलफलके, प्रवृत्ताश्च
वृद्धस्त्रीणां "जय जीव" इत्याशिषः!, । प्रवर्तितानि कुलवधूभिः धवलानि, संस्थापितानि सर्वत्र अष्टौ अष्टौ। Xमङ्गलानि, प्रदत्ता भित्त्यादौ कुङ्कुमच्छटाः, उत्तम्भिताः पताकापटाः, संन्यस्ता मौक्तिकस्वस्तिकाः, निर्वर्तिताः
प्रवालनन्द्यावर्ताः, विकीर्णः पञ्चवर्णः पुष्पप्रकरः, । वासितः सर्वत्रापि कर्पूरागुरुचन्दनादिपरिमलनिकरः, निबद्धानि तोरणानि, परिधृतानि आभरणानि, प्रणीतानि गीतानि, नाटितानि दिव्यनाटकानि, सूत्रितानि | वादनाय वादित्राणि,प्रगुणितानि सघवस्त्रीभिः अक्षतपात्राणि, पठन्ति बन्दिच्छात्राणि, नृत्यन्ति नानापात्राणि,
॥९९॥

Page #238

पूर्यन्ते प्रमोदेन गात्राणि । राजभवनं च चतुर्भिरपि वर्णैः व्याप्तम्, वर्धापनाय आगताभिः स्वर्णकोटीमिः पूर्णम् । पुनः प्रमोदाकुलचेटीभिः आकीर्णम्, । दिव्यरथैः संनिबद्धपथं, तुरङ्गमैः दुर्गमम् पत्तिनिवेशैः दुष्प्र वैशम्, । मूर्तिमत्प्रमोदमयमिव, संप्राप्तसर्वाभ्युदयमिव, करकलितसकलसिद्धिकमिव, समुद्दीपितचतुर्बुद्धिकमिव, लब्धत्रिभुवनमहाराज्यमिव, सर्वसंप्रातिप्राज्यमिव । पुनरपि विधीयन्ते स्म हहशोभाः । प्रकट्यन्ते सा मञ्चोन्मञ्चेषु नाट्यानि, वाद्यन्ते स्म सूर्यनिर्घोषाः, लोकानां कोलाहलेन कर्णपतितमपि न श्रूयते, पुनरपि प्रयोजिताः श्रीजिनप्रासादेषु पूजा:, बन्दिमोचनानि कृतानि, सर्वत्र नगरमध्ये अमारिपटही घोषितः, सुसाधूनां पर्युपास्तिः विस्तारिता, प्रारब्धानि साधर्मिक वात्सल्यानि, व्यक्तीकृता श्रीसङ्घभक्तियुक्तिः, सत्रागारेषु महादानानि सूत्रितानि याचकानां मनोरथदानानि दत्तानि महादानेन राजपुरुषाः कल्पवृक्षा इव जाताः, । राजा परमैश्वर्येण इन्द्र इव जातः, लोकश्च सर्वोऽपि प्रभूतदिव्याभरणादिविभूत्या सुरलोक इव दृश्यते, गृहे गृहे च | महान् महोत्सवः संपन्नः, सर्वेषां च परमानन्दः प्रकटीबभूव ।
अथ भगवान् गर्भगतः कीदृशं अभिग्रहं गृह्णाति ?, तत्राह -
तणं समणे भगवं महावीरे गब्भत्थे चेव इमेयारूवं अभिग्गहं अभिगिves - नो खलु मे कप्पइ अम्मापिऊहिं जीवंतेहिं मुंडे भविता अगाराओ अणगारिअं पवइत्तए ॥ ९४ ॥ व्याख्या- "तए णं समणे" ततश्च श्रमणो भगवान् महावीरः “गब्भत्थे चैव त्ति" पक्षाधिकमासषट्रे व्यति
XOXOXOXxxx

Page #239

कल्पसूत्रं
कल्पलता व्या० ४
॥१०० ॥
xaxax
••XXCXXX X
क्रान्ते इत्यर्थः । इमं एतद्रूपं अभिग्रहं अभिगृह्णाति - "नो" नैव खलु निश्चितं मम कल्पते । मातापितृषु जीवत्सु सत्सु मुण्डो भूत्वा, अगारात् अनगारतां प्रत्रजितुं" इति ।
अथ त्रिशला क्षत्रियाणी केन प्रकारेण कीदृशी सती गर्भं वहति ?, तत्राह -
तए णं सा तिसला खत्तियाणी पहाया कयबलिकम्मा कयकोउयमंगलपायच्छित्ता सवालंकारविभूसिया तं गब्भं नाइसीएहिं नाइउण्हेहिं नाइतित्तेहिं नाइकडुएहिं नाइकसाइएहिं नाइअंबि - लेहिं नाइ महुरेहिं नाइ निद्धेहिं नाइलक्खेहिं नाइउल्लेहिं नाइसकेहिं सब त्तुगभयमाणसुहेहिं भोयणच्छायणगंधमलेहिं ववगयरोगसोगमोहभयपरिस्समा जं तस्स गब्भस्त हिअं मियं पत्थं गब्भपोसणं तं देसे अ काले अ आहारमाहारेमाणी विवित्तमउएहिं सयणासणेहिं परिक्कसुहाए मणोऽणुकूलाए विहारभूमीए पसत्थदोहला संपुष्णदोहला संमाणियदोहला अविमाणिअदोहला वुच्छिन्न दोहला ववणीअदोहला सुहंसुहेणं आसइ सयइ चिट्ठइ निसीअइ तुयहइ विहरड़ सुहंसुहेणं तं गब्भं परिवहन ॥ ९५ ॥
व्याख्या- "तए णं सा" ततश्च सा त्रिशला क्षत्रियाणी स्नाता कृतबलिकर्मा, कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ता
XX
भगवतः अभिग्रहः, सगर्भा
त्रिशलावर्णनं च
॥१००॥

Page #240

www.kobatrth.org
XXXXXXXXXXX
सर्वालङ्कारविभूपिता तं गर्भ सुखेन वहति । कैः । एवंविधैः आहारादिभिः। किंविशिष्टैः आहारादिभिः । "नाइसीएहिं" न अतिशीतैः, यतो अतिशीतं मारुतं प्रकोपयति, शीतादिषु हि कानिचित् वातिकानि, कानिचित्| पैत्तिकानि, कानिचित् श्लेष्मकारीणि च स्युः । उक्तं च वाग्भट[कृते अष्टाङ्गहृदय] ग्रन्थे__ "वातलैश्च भवेद्गर्भः, कुजान्धजडवामनः । पित्तलैः खलतिः पिङ्गः, श्वित्री पांडः कफात्मभिः॥१॥” (शारी-15 रस्था. अ.१ श्लो. ४८) । पुनर्नात्युष्णः, यतः-“अत्युष्णं हरति बलम्" पुनर्न अतितिक्तः, नातिकटुकैः, नातिकपायैः, न अति-अम्लैः, न अतिमधुरैः नातिस्निग्धैः नातिरूः नात्याद्वैः नातिशुष्कः, यतः एभिः आहारैः सेव्यमानः गर्भो बन्धनात् मुच्यते । पुनरपि कामसेवा १ यान २ वाहन ३ अध्वगमन ४ प्रस्खलन ५ प्रपतन ६ प्रपीडन ७प्रधावन ८ अभिघातन ९ विषमशयन १० विषमासन ११ उपवास १२ वेग |१३ विघात १४ अतिभोजन १५ अतिराग १६ अतिशोक १७ अतीसार १८ वमन १९ विरेचन २० प्रेढोलन २१ अजीर्णादिभिः गर्भपातो भवेत् । ऋतौ प्रथमदिवसात् प्रभृति ब्रह्मचारिणी दिवा खापांजन-अश्रुपातस्नान-अनुलेपन-अभ्यङ्ग-नखच्छेदन-प्रधावन-हसन-कथन-अतिशब्दश्रवण-अवलेखन-अनिलायासान परिहरेत् । यतः एतत् कारणम्-'दिवाशयनेन शयनशीलः, अञ्जनात् अन्धः, रोदनात् विकृतदृष्टिः, लानानु-। लेपनात् दुःखशीलः, तैलाभ्यङ्गात् कुष्ठी, नखापकर्तनात् कुनखी, प्रधावनात् चंचलः, हसनात् (श्यावदन्तोष्ठ) संदर्शितोष्ठतालुजिह्वः, अतिकथनात् प्रलापी, अतिशब्दश्रवणात् बधिरः, अवलेखनात् खलतिः, व्यञ्जन
Fer Private and Personal Use Only

Page #241

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०४
त्रिशलाया गर्भपोषणं दोहदपूर्तिश्च
॥१०१॥
क्षेपनादिमारुत-आयाससेवनात्, उन्मत्तो गर्भो भवत्येव, एतानि परिहरेत्' इति सुश्रुते शारीरे (२ अध्याये, २५) । पुनः भोजनाच्छादनगन्धमाल्यैः, तत्र भोजनं आहारग्रहणम् , आच्छादनं-प्रावरणम्, गन्धाः पटवासादयः, माल्यानि पुष्पमालाः तैः । किंविशिष्टं आहारग्रहणम् ? । “सवत्चगेत्ति” ऋतौ ऋती यथायथं भज्यमानाः सेव्यमानाः, मुखाम्मुखहेतवो ये तैः । किंविशिष्टा त्रिशला ?। “ववगयेति" व्यपगताः रोगाः-ज्वरादयः, शोकः इष्टवियोगादिजनितः, मोहः मूर्छा, भयं भीतिमात्रम्, परित्रासः अकस्माद्भयं, परित्रासस्थाने परिश्रमो वा व्यायामः, ततः कृतद्वन्द्वा यस्याः सा व्यपगतरोगशोकभयमोहपरिश्रमा, एवंविधा सती यत् तस्य गर्भस्य हितं गर्भस्यैव मेधायुरादिवृद्धिकारणं मितं-न अधिकं ऊनं वा, पथ्यं अरोगकारणत्वात् । कोर्थः । गर्भपोषणं देशे-उचितप्रदेशे, तथाकाले तथाविधाऽवसरे आहारं अभ्यवहरन्तीति, विविक्तानि-दोषवियुक्तानि लोकान्तरासंकीर्णानि वा, मृदुकानि च कोमलानि यानि तैः शयनाऽऽसनैः । पुनः विहारभूम्या-चङ्कमणासनादिभूम्या । किंविशिष्टया विहारभूम्या ? । "पइरिक त्ति" प्रतिरिक्तया तथाविधजनापेक्षया विजनया, अत एव सुखया शुभया वा । पुनः किंविशिष्टया विहारभूम्या ? | मनोऽनुकूलया । पुनः किंविशिष्टा त्रिशला ? प्रशस्ता अनिन्द्या दोहदा=मनोरथा यस्याः सा। पुनः किंविशिष्टा त्रिशला ?। संपूर्णदोहदा अभिलाषपूरणात् । पुनः किंविशिष्टा त्रिशला ?। संमानितदोहदा प्राप्ताभिलषितस्य भोगात्। पुनः किं विशिष्टा त्रिशला ? अवमानितदोहदा-नावज्ञातदोहदा, क्षणमपि
१०१॥

Page #242

www.kobatrth.org
आसने उपविशति पुण्णदोहला' तत्रयाः कर्णयोः कुण्डल
akakakakakeX6******
न अपूर्णमनोरथेत्यर्थः । अत एव व्यवच्छिन्नदोहदात्रुटिताकाला । दोहदव्यवच्छेदस्यैव प्रकर्षाधानाय आहव्यपनीतदोहदा, सुखं सुखेन गर्भाऽनायाधया "आसइ ति" आश्रयति आश्रयणीयं स्तम्भादि, शेते निद्रया, तिष्ठति ऊर्जा, निषीदति आसने उपविशति, त्वम्-वर्तयति-निद्रां विना शय्यायां, विहरति कुहिमे । अत्र |त्रिशलाया विशेषणं प्रोक्तम्-“पसत्थदोहला संपुण्णदोहला” तत्र को दोहद उत्पन्नः ?, कथं च पूरितः? । तत्संबन्धः कथ्यते-एकदा त्रिशलाया दोहद उत्पन्नो यदुत इन्द्राण्याः कर्णयोः कुण्डले स्वयं परिदधामि, परं तस्य दुष्करत्वेन अपूरणात् प्रत्यहं दुर्मना जाता। तत इन्द्रेण आसनकम्पात् अवधिना ज्ञातम् , । ततः तत्पूरणोपायार्थ इन्द्राणीप्रमुखं अप्सरोवृन्दं लात्वा, एकस्मिन् दुर्गमे पर्वतान्तर्वर्तिनि विषमे भूमिस्थाने, देवनगर स्थापयित्वा इन्द्रः स्थितः। सिद्धार्थः सैन्यं कृत्वा निकटे गत्वा इन्द्रात् कुण्डले याचते स्म । इन्द्रो न ददाति, युद्धाय सजो जातः। ततः सिद्धार्थेन इन्द्रेण समं युद्धं कृतम् । इन्द्रः समर्थोऽपि जानन भग्नो नष्ट्वा गतः। ततः सिद्धार्थेन अप्सरोवृन्दं लुण्टितम्, इन्द्राण्याः पूत्कुर्वत्याः बलात् कुण्डले गृहीत्वा आनीय त्रिशलायै स्वप्रियायै दत्ते, तया च परिहिते, दोहदः संपूर्णः संजातः।
अथ त्रिशला गर्भमरालसा सखीजनेन प्रत्यहं एवं शासिष्यते । तथा हि"मन्दं सश्चर, मन्दमेव निगद व्यामुञ्च कोपक्रम, पथ्यं भुक्ष्व बधान नीविमनघं, मा अट्टहासं कृथाः। आकाशे न च शेष्व, नैव शयने नीचैबहिर्गच्छ मा, देवी गभरालसा निजसखीवर्गेण शासिष्यते ॥१॥
XOXOS
Fer Private and Personal Use Only

Page #243

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ४
॥ १०२ ॥
-OXX
“हे सखि ! त्वं मन्दं मन्दं संचर, मन्दं मन्दमेव ब्रूहि, कोपकरणं मुञ्च, पुनः पथ्यं भुंक्ष्य, नीवीं भव्यरीत्या बधान । पुनः अट्टाहासं मा कृथाः, आकाशे भुवि च मा शेष्त्र, नीचैः मा गच्छ ।” इत्यादि ॥ अथ भगवतो जन्मकल्याणकं कदा जातम् ?, तत्राह -
तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे जेसे गिम्हाणं पढमे मासे दुच्ये पक्खे चित्तसुद्धे तस्स णं चित्तसुद्धस्स तेरसीदिवसे णं नवहं मासाणं बहुपडिपुण्णाणं अद्धट्टमाणं इंदियाणं विइकंताणं उच्चद्वाणगएसु गहेसु पढमे चंदजोगे सोमासु दिसासु वितिमिरासु विसुद्धासु जइएसु सबसउणेसु पयाहिणाणुकूलंसि भूमिसप्पंसि मारुयंसि पत्रायंसि निफन्नमेइणीयंसि कालंसिपमुइयपक्कीलिए जणवएस पुवरत्तावरत्तकालसमयंसि हत्थुत्तराहिं नक्खतेणं चंदेणं जोगमुवागएणं आरुग्गा आरुग्गं दारयं पयाया ॥ ९६ ॥
व्याख्या- 'तेणं ति' तस्मिन् काले तस्मिन् समये भगवान् श्रीमहावीरदेवः ग्रीष्मकालस्य यः प्रथमो मासः, तस्य यो द्वितीयः पक्षः । एतावता चैत्रसुदि त्रयोदशीरात्री नवसु मासेषु उपरि च सार्धसप्सरात्रिन्दिनेषु व्यतिक्रान्तेषु सत्सु । पुनः ग्रहेषु उच्चस्थानगतेषु । ग्रहाणां उच्चराशयस्त्वेवम्
•-*-*-*
-0-01-01
भगवतो
जन्म
कल्याणकं
॥ १०२ ॥

Page #244

रवेः मेषराशिः उच्चः १, एवं चन्द्रस्य वृषः २, मंगलस्य मकरः ३, बुधस्य कन्याराशिः४, बृहस्पतेः कर्कराशिः ५, शुक्रस्य मीनराशिः ६, शनैश्चरस्य तुलाराशिः ७, राहोः मिथुनराशिः (?) तेषाम् फलमाहत्रिभिः उच्चग्रहै: नरेन्द्रो भवेत् , पञ्चभिः वासुदेवः, षड्भिः चक्रवर्ती, सप्तभिः उचैस्तीर्थकरो भवेत् ॥१॥ अत्र तु सर्वग्रहाणां उच्चत्वं अंशकादि अपेक्ष्य घटनीयम् । तथा हिसूर्यो दशमे त्रिंशांशे वर्तमानः परमोचः १, एवं चन्द्रः तृतीये त्रिंशांशे २, मंगलो अष्टाविंशे त्रिंशांशे ३, वुधः पंचदशे त्रिंशांशे ४, बृहस्पतिः पंचमे त्रिंशांशे ५, शुक्रः सप्तविंशे त्रिंशांशे ६, शनैश्चरो विंशतितमे त्रिंशांशे वर्तमानः परमोचो ज्ञेयः पुनः क सति । "पढमे चंदत्ति” प्रथम प्रधाने, चन्द्रयोगे चन्द्रबले अर्थात् नपादीनाम् । पुनः सौम्यासु
१ "अज-वृषभ-मृगा-ङ्गना-कुलीरा, झप-वणिजौ च दिवाकरादितुङ्गाः।
दशशिखिमनुयुक्तिथीन्द्रियांशैः, त्रिनवकविंशतिभिश्च तेऽस्तनीचाः॥" इति बृहज्जातके (राशि० अ०१ श्लो०१३) सूर्यादीनां सप्तानां ग्रहाणां मेघाइयो राशयः श्लोकोक्ताः क्रमविशिष्टा उच्चस्थानानि । स्वस्खतुङ्गा(उच्चा)पेक्षया सप्तमस्थानानि नीचानि । अत्र उच्चेष्वपि दशमादयो राशित्रिंशांशा यथाक्रमं उच्चेषु परमोचाः, नीचेषु परमनीचाः इति श्लोकार्थः ।। दा मेषः सूर्यः १०। वृपः सोमः ३॥ मृगः मंगलः २८। कन्या बुधः १५। कर्कः गुरु५। मीनः शुक्रः २७ तुलाः शनिः २०॥ इति ।
१ प्रथमे चंद्रयोगे प्रथमशब्दस्य प्रधानार्थत्वात् , चंद्रयोगचंद्रयले अर्थात् नृपादीनाम् अथवा तदानीं सूर्यस्य मेष स्थितत्वात् |
कल्प०१८

Page #245

-01-01-06
कल्पसूत्रं
चन्द्रिकया ध्वस्त
कल्पलता
॥ १०३ ॥
रजोवृष्ट्याद्यभावात् शान्तासु । पुनः वितिमिरासु भगवजन्मकाले सर्वत्र उद्योत भावात्, ध्वान्तासु वा, विशुद्धासु उल्कापात दिग्दाहाद्यभावात् निर्मलासु दिक्षु सत्सु । पुनः सर्वशकुनेषु काकोव्या० ४ * लपोतक्यादिषु, “जइएस ति" जयोऽस्यास्ति एषु । जयिनो राजादीनां जयदायिनः तेषु । पुनः मारुते वाय "पयाहिणत्ति" प्रदक्षिणश्चासौ अनुकूलश्च भगवतः प्रदक्षिणवाहित्वात् अनुकूलः तस्मिन्, अथवा प्रदक्षिणः प्रदक्षिणावर्तत्वात्, अनुकूलः सुरभिशीतलत्वात् । पुनः किंविशिष्टे मारुते ? । भूमिसर्पिणि मृदुत्वात्, चण्डवातो हि उच्चैः सर्पति, तादृशे बाते प्रवातुं आरब्धे, “निष्पन्ना" पुनः एवंविधे काले ऋतौ । किंविशिष्टे काले ?। निष्पन्नसर्वशस्या मेदिनी यत्र स तस्मिन् । पुनः 'जनपदेषु' जनपदवास्तव्यलोकेषु एवंविधेषु सत्सु । किंविशिष्टेषु जनपदेषु ? । प्रमुदिताः सुभिक्षसौख्यादिना प्रक्रीडिताः वसन्तादिषु क्रीडितुं आरब्धाः, ततो विशेषणकर्मधारयः तेषु । अत्र बहुषु आदर्शेषु “उच्चद्वाण" इत्यादि न दृश्यते । पुनः " पुवरत्तेति" अर्धरात्रे हस्तोतरानक्षत्रे उत्तरफाल्गुनीनक्षत्रे चन्द्रेण सह वर्तमाने, “आरोग्गा" अनाबाधा माता "आरोग्गं" अनावाधं "दारयं पयाया" दारकं पुत्रं प्रजाता= सुषुवे । 'जनि' धातुः सोपसर्गत्वात् सकर्मकः इति ॥ भगवतश्च मध्यरात्रे जन्मभावात् तदा च मकरलग्नस्य संभवात् प्रथमायां चान्द्रयां होरायां 'समराशौ चंद्रतीक्ष्णांशोरिति वचनात्' | अन्यथा वा सुधिया वृद्धोपदेशात् भावनीयम् । इति संदेहवि० ॥
- इति श्रीमहावीरदेवस्य जन्मकल्याणकम् -
भगवतो
जन्म
कल्याणकं
11203 11

Page #246

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
www.kobatrth.org
गु.४
XOXOXOXOXOXOXOXOXOXOKe
पुनः स्कंदपुराणे विशेषश्चायम्-गतकलियुग संवत् २६९१ वर्षे चैत्रमुदित्रयोदश्यां मङ्गलवारे उत्तराफाल्गुनीजन्मकण्डलिका नक्षत्रे रात्रिगतघटी १५ पल २२ समये मकरलग्ने चन्द्रहोरायां श्रीवीरजन्मेति ।।* 7 . जन्मकुण्डलिका चेयम् । इत्यनेन महावीरदेवस्य जन्मकल्याणकं व्याख्यातम् ॥
K अथ पञ्चमव्याख्याने श्रीमहावीरस्य जन्मोत्सवो व्याख्यास्यते-स वर्तमानयोगः Xश." अस्मिन्नवसरे एके दानं ददति, एके शीलं पालयन्ति, एके तपस्तपन्ति, एके भावना
भावयन्ति, इत्यादि श्रीमहावीरखामी-सुधर्मखामी-जम्बूखामी तावत् यावत् *
शाखानुक्रमः श्रीवयरखामी, ततः खगच्छगुरुपरम्परा वाच्या, यावद्गुरुवर्तमान तेहतणी आज्ञाए श्रीसंघप्रवर्ते । ___ व्याख्यानं कल्पसूत्रस्य, चतुर्थ सुगम स्फुटम् । शिष्यार्थ पाठकाश्चक्रुः, समयादिमसुन्दराः ॥१॥ | १"चतुर्लक्षं तु द्वात्रिंशत्-सहस्राणि कलिः स्मृतः।" इति हि स्कन्दपुराणे (माहेश्वरखण्डे अ० ३९) पाठः । २ अस्मन्निकट-1 खनकप्राचीनादर्शषु महावीरजन्मकुण्डलिका विविधप्रकाराः अन्योन्यसंभिन्नाश्च लभ्यन्ते, याभ्यस्त्वेकेयं प्रतिकृतिः समुपन्यस्ताऽत्र यथायथम् । गतकलिकालस्तु २६९१ इति सर्वत्रैव लभ्यते, किंचाहते बैतद्गतकलिकाले सांप्रतगतकलिकालसंख्यया सद्यःकालीनवीरसंवत्संख्यया |च गणनावैषम्यमाप्नोति, तत्त्वं त्वेतद्विषये गणकसुधीभिर्विमर्शनीयम् ।।

Page #247

इति श्रीकल्पसूत्रस्य चतुर्थं व्याख्यानं श्री समय सुन्दरोपाध्याय विरचितं सम्पूर्णम् ॥
_0XXXXXXX
•*•*••

Page #248

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
अथ पञ्चमं व्याख्यानम् ॥
ओं नमः श्रीवर्धमानाय । अथ पञ्चमं व्याख्यानं प्रारभ्यते । पूर्व प्रथमवाचनायां पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारो व्याख्यातः१, द्वितीयवाचनायां च श्रीमहावीरदेवस्य गर्भापहारकल्याणकं व्याख्यातम् २, तृतीयवाचनया च चतुर्दशखमा व्याख्याताः ३, चतुर्थवाचनया च श्रीमहावीरदेवस्य जन्मकल्याणकं व्याख्यातम् ४, अथ पञ्चमवाचनया [श्रीमन्महावीरदेवस्य ] दीक्षाज्ञाननिर्वाणकल्याणकानि व्याख्यायन्ते । तत्र पूर्व जन्मोत्सवो व्याख्यायते।
अथ भगवतो जन्मानन्तरं किं जातम् ?, तत्राह
जं रयणिं च णं समणे भगवं महावीरे जाए सा णं रयणी बहूहिं देवेहिं देवीहि य ओवयं| तेहिं उप्पयंतेहि य उप्पिंजलमाणभूआ कहकहगभूआ आवि हुत्था ॥ ९७ ॥
व्याख्या-"जं रयणि-"यस्यां रजन्यांरात्रीश्रमणो भगवान महावीरोजातः, तस्यां रात्रौ देवोझ्योतोऽभवत्।

Page #249

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ५ ॥१०५॥
कैः काभिश्च ? । बहुभिर्देवैः बहीभिर्देवीभिश्च । किंकुर्वद्भिः किं कुर्वतीभिश्च ? | "ओवयंतेहिं" अवपतःि -* श्रीमहाअवतरद्भिः उपरिष्टादध आगच्छद्भिः। पुनः "उप्पयंतेहिं" उत्पतद्भिः अवं गच्छद्भिः "हुत्थत्ति" अभवत् । वीरस
"हुत्यत्ति" क्रिया सर्वत्र योज्या १, पुन: लोकश्चतुर्दशरज्वात्मक एकालोकः, एका अद्वैतः आलोका उध्योतो जन्मोत्सव *यत्र सः। पुनः अर्थाद्विभक्तिव्यत्ययाद्वा रजनिः एवंविधा अभूत् । किंविशिष्टा रजनिः । देवसंनिकाया चतुविधदेवसंनिकायानां संनिपातो यस्यां सा । पुनः किंविशिष्टा रजनिः? "उप्पिजलमाणभूआ" उत्पिजलो भृशं आकुलः, स इव आचरति इत्याचारः, विपि शतरि च प्राकृतत्वात् माणादेशे च "उप्पिजलमालभूआ त्ति" सिद्धम् । तद्भूता भूतशब्दस्योपमानार्थत्वात् उप्पिंजलंतीव । कापि "उम्पिजलमालभूआ" इति पाठः, तत्र उत्पिञ्जलानां देवादीनां माला-श्रेणिः तां भूता-माप्ता। पुनः किंविशिष्टा रजनी?। “कहकहभूयं” “कहकहत्ति” अव्यक्तो नादः तद्भूता हर्षादृहासादिना कहकहारवमयी, अथवा तस्यां रात्री देवसंनिपाताः अभवन् । उत्पिञ्जलेत्यादिविशेषणद्वयं देवसंनिपातानाम् । [तथा च तद्वर्णनम्-"उद्दयोतस्त्रिजगत्यासीत्, दध्वान दिवि | दुन्दुभिः । नारका अप्यमोदन्त, भूरप्युच्छासमासदत् ॥ १॥"] पुनः तस्यां रात्री किं जातम् ?, तत्राह
जं रयणिं च णं समणे भगवं महावीरे जाए तं रयणि च णं बहवे वेसमणकुंडधारी तिरियजंभगा देवा सिद्धस्थरायभवणंसि हिरण्णवासं च सुवण्णवासं च वयरवासं च वत्थवासं

Page #250

***-0XXX XXXCXX
च आभरणवासं च पत्तवासं च पुष्कवासं च फलवासं च वीअवासं च मल्लवासं च गंधवासं च चुण्णवासं च वण्णवासं च वसुहारवासं च वासिं ॥ ९८ ॥
व्याख्या - "जं रयणि" पुनः यस्यां रात्रौ भगवान् जातः, तस्यां रात्रौ बहवो वैश्रमणस्य धनदस्य कुण्डस्य आज्ञाया धारिणः तिर्यगजृम्भका देवाः सिद्धार्थराजस्य भवने हिरण्यादीनां वृष्टिं कुर्वन्ति १, तत्र हिरण्यं = रूप्यं अघटितवर्ण, सस्य वर्ष अल्पतरं, वृष्टिस्तु महती, सुवर्णस्य घटितकनकस्य वृष्टिं कुर्वन्ति, २, वज्रस्य हीरादेः वृष्टिं कुर्वन्ति ३, वस्त्रस्य बहुमूल्यदेवदृष्यादेः वृष्टिं कुर्वन्ति ४, आभरणस्य मुकुटकुण्डलादेः वृष्टिं कुर्वन्ति ५, पत्रस्य नागवल्लीपत्रादेः वृष्टिं कुर्वन्ति ६, पुष्पस्य मालतीचंपकादेः वृष्टिं कुर्वन्ति ७, फलस्य नारिकेलादेः वृष्टिं कुर्वन्ति ८, वीजस्य शालिप्रमुखबीजादेः वृष्टिं कुर्वन्ति ९, मालायाः ग्रथितपुष्पादेः वृष्टिं कुर्वन्ति १०, गन्धस्य कोष्ठपुटपाकादेः वृष्टिं करोति ११, चूर्णस्य गन्धद्रव्यसंबन्धिनो वृष्टिं कुर्वन्ति १२, वर्णस्य चन्दनादेः वृष्टिं करोति १३, वसूनि रत्नानि तेषां धारा तस्या वर्षं कुर्वन्ति १४॥ पुनः भगवज्जन्मसमये अचेतना अपि सर्वदिशो मुदिता इव प्रसेदुः । पुनः वायवोऽपि सुखस्पर्शाः सन्तो मन्दं मन्दं वान्ति स्म । पुनः त्रिभुवने महान् उद्योतो जातः । पुनः नारका अपि क्षणं हर्ष प्रापुः । पुनः पृथिव्यपि उच्छ्वासं प्राप्ता । अथ अत्र समये षट्पञ्चाशत् ५६ दिक्कुमार्य आगत्य भगवतो जन्मोत्सवं चक्रुः । तासां अनुक्रमं प्राह
*-*-*-*-*-*

Page #251

कल्पसूत्रं
कल्पलता
व्या० ५
॥ १०६ ॥
*6/0
अथ अष्टौ दिकुमार्यः अधोलोकवासिन्यः याः गजदन्ताकारपर्वतानां अधस्तात् भवनवासेषु तिष्ठन्ति - भोगंकेरा भोगवंती, सुभोग भोगमालिनी । तोयधारौ विचित्र च, पुष्पमाला अनन्दिर्ता ॥ १ ॥ एता अष्टौ आसन कम्पात् अवधिज्ञानेन भगवतो जन्मकल्याणकं ज्ञात्वा आगत्य संवर्तवातेन जन्मगृहात् योजनं यावत् पृथिवीं शोधयित्वा भगवन्तं भगवतो मातरं च नत्वा ईशानकोणे सूतिगृहं चक्रुः ८ । अथ अष्टौ दिकुमार्यः ऊर्ध्वलोकवासिन्यः या नन्दनवन कूटेषु तिष्ठन्ति—
मेघंकरा मेघवती, सुमेघां मेघमालिनी । च सुवत्सा वर्क्स मिश्रा, बारिषेणां बलाहिकी ॥ २ ॥ एता अष्टौ आगत्य भगवन्तं भगवतो मातरं च नत्वा पूर्वशोधितायां योजनप्रमाणभूमिकायां सुगन्धपानीयसुगन्धपुष्पवृष्टिं चक्रुः १६ ।
ततः पुनरपि अष्टौ दिक्कुमार्यः पूर्वरुचकवासिन्यो या रुचकाभिधानस्य त्रयोदशद्वीपस्य प्राकाराकारेण मण्डलव्यवस्थितस्य उपरि पूर्वदिग्व्यवस्थितेषु अष्टसु कूटेषु तिष्ठन्ति
अथ नन्दोत्तरा नन्दों, आनन्दा नन्दिवर्धना । विजयाँ वैजयन्ती च जयन्ती अपराजिता ॥ ३ ॥ एता अपि अष्टौ आगत्य भगवंतं भगवतो मातरं च नत्वा आलोकार्थं भगवतोऽग्रे दर्पणं धरन्ति २४ । पुनरपि अष्टौ दिकुमार्यः तत्रैव रुचकाभिधानत्रयोदशद्वीपे दक्षिणदिगव्यवस्थितगिरिकूटेषु अष्टसु याः तिष्ठन्ति -
Xxxx ***********
दिकुमारीकृत
जन्मोत्सवः
॥ १०६ ॥

Page #252

•X.XXX.X
समाहारा सुप्रदेत्ता, सुप्रबद्धा यशोधरा । लक्ष्मीवंती शेषर्वती, चित्रगुप्सा वसुन्धरा ॥ ४ ॥ एता अपि आगत्य च जिनं जिनमातरं च नत्वा जलभृङ्गान् स्नानार्थं करे कृत्वा भगवतोऽग्रे गीतगानं कुर्वन्ति ३२ ।
पुनरपि अपरा अष्टौ दिक्कुमार्यः तत्रैव त्रयोदशे रुचकद्वीपे पश्चिमदिग्व्यवस्थितगिरिकूटेषु अष्टसु याः तिष्ठन्ति
इलादेवी सुदेवी, पृथिवी पद्मावती च । एकनांसा नवमिका, भद्रा सीतेति नामतः ॥ ५ ॥ अपि आगत्य जिनं जिनमातरं च नत्वा, वातार्थं व्यजनं हस्ते गृहीत्वा भगवतोऽग्रे तिष्ठन्ति ४० ।
पुनरपि अपरा अष्टौ दिकुमार्यः तत्रैव त्रयोदशे रुचकद्वीपे उत्तर दिव्यवस्थित गिरिकूटेषु अष्टसु याः तिष्ठन्तिअलंबुसा मितकेशी, पुण्डरीका च वारुणी । हांसा सर्वप्रभा श्री ही, अष्टौ दिग् रुचकाद्रितः ॥ ६ ॥ एता आगत्य, जिनं जिनमातरं च नत्वा भगवतोऽग्रे चामराणि ढालयन्त्यः तिष्ठन्ति ४८ । पुनरपि अन्याः चतस्रः तत्रैव त्रयोदशे रुचकद्वीपे चतुर्विदिव्यवस्थितगिरिकूटेषु चतुर्षु याः तिष्ठन्ति - विचित्रा १, चित्रकनका २, तेजा ३, सौदामिनी ४ ॥ एता अपि आगत्य जिनं जिनमातरं च नत्वा, दीपं हस्ते गृहीत्वा भगवतोऽग्रे तिष्ठन्ति ५२ ।
पुनरपि अपराः चतस्रो दिकुमार्यः तत्रैव त्रयोदशे रुचकद्वीपे अभ्यन्तरव्यवस्थितगिरिकूटेषु चतुर्षु याः
CXXXX X**

Page #253

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ५
॥ १०७ ॥
-*****CX X
तिष्ठन्ति-रूपा १, रूपासिका च २, रूपकावती ३, सुरूपा ४ एता आगत्य, जिनं जिनमातरं च नत्वा, भगवतो नालं चतुरङ्गुलतः छित्त्वा खातोदरे क्षिपन्ति स्म । पश्चात् तं खातोदरं वैडूर्यरत्नैः पूरयित्वा तस्योपरि दुर्वया बद्धं पीठं चक्रुः ५६ ।
ततो जन्मगृहात् पूर्वस्यां १, दक्षिणस्यां २, उत्तरस्यां ३ च दिशि केलिगृहत्रयं चक्रुः । ततो दक्षिणकेलिगृहे भगवन्तं भगवतो मातरं च नीत्वा द्वयोः अपि अभ्यङ्गं कुर्वन्ति स्म । ततः पूर्वकेलिगृहे नीत्वा स्नानं कारयित्वा विलेपनवस्त्रालङ्काराणि परिधापयामासुः । तत उत्तरकेलिगृहे अरणिकाष्ठाभ्यां अग्निं उत्पाद्य, चन्दनैः होमं कृत्वा, रक्षापोहलिकां द्वयोः हस्तयोः बबन्धुः । ततो 'हे भगवन् ! त्वं पर्वतायुः भव !' इति आशिषं दत्त्वा, अश्मगोलको कर्णयोः आस्फाल्य, जन्मस्थाने जिनं जिनमातरं च नीत्वा, स्वखदिक्षु स्थित्वा, गीतानि गायन्ति स्म । एताश्च षट्पञ्चाशत् ५६ दिकुमार्यः प्रत्येकं त्रित्रिसहस्र महत्तरादेवीभिः, चतुः| सहस्रसामानिकदेवीभिः, षोडशसहस्रैः अङ्गरक्षकदेवैः सप्तभिरनीकैः, सप्तभिरनीकाधिपतिभिः, अन्यैः अपि महर्द्धिभिः देवैः सहिताः आभियोगिक देवकृतैः योजनप्रमाणैः विमानैः अत्र आयान्ति । ततो भगवतो जन्मोत्सवं पूर्वविधिना कृत्वा, कृतार्थतां मन्यमानाः खखस्थानेषु गताः ॥
-→→ || इति षट्पंचाशत् - दिकुमारीकृत-जन्मोत्सवः ॥-
ToXXoxo)
दिक्कुमारी
कृत
जन्मोत्सवः
॥ १०७ ॥

Page #254

अथ इन्द्रजन्मोत्सवमाह -
तस्मिन् समये शक्रस्य = इन्द्रस्य आसनं चचाल । ततः अवधिज्ञानप्रयुञ्जानेन सौधर्मेन्द्रेण श्रीमहावीरस्य जन्मसमयो ज्ञातः । ततः इन्द्रः सुघोषां एकयोजनप्रमाणां घण्टां हरिणैगमेषिदेवपार्श्वात् अवादयत् । तद्वादने च सर्वदेवलोकमध्यवर्तिसर्वविमानघंटानादं चक्रुः । ततः सर्वेऽपि देवा इन्द्रादेशं ज्ञात्वा इन्द्रसमीपे समागताः । इन्द्रोऽपि पालकनाम्ना देवेन कृते लक्षयोजनप्रमाणे पालकनामविमाने उपविष्टः । इन्द्रस्य अग्रतोऽष्टौ अग्रमहिष्य उपविष्टाः, इन्द्रस्य वामपार्श्वे सामानिकदेवाः स्थिताः, इन्द्रस्य दक्षिणपार्श्वे तिसृणां सभानां देवाः स्थिताः, इन्द्रस्य पृष्ठतः सप्तापि अनीकानि स्थितानि, अन्यैः अपि बहुभिरपि देवैः परिवृतः सिंहासनस्थो गीयमानगुणग्रामः सन् इन्द्रश्चचाल । एवमन्येऽपि देवाः स्वस्वविमानानि आरुत्य चेलुः । तेऽपि केऽपि इन्द्रस्य आदेशात्, केऽपि मित्रस्य अनुवर्तनात्, केऽपि स्वस्त्रीणां प्रेरणात्, केऽपि तीर्थङ्करस्य रागात्, केऽपि कौतुकात्, केऽपि आश्चर्यात्, केऽपि भक्तितः । एवं सर्वेऽपि सुरा नानाप्रकारैः वाहनैर्युक्ताः इन्द्रेण समं चलिताः । तस्मिन् प्रस्तावे नानाप्रकारैः वाद्यनिर्घोषैः = घण्टानां कणितशब्दैः देवानां कोलाहलैश्च शब्दाऽद्वैतं विश्वं जातम् । मार्गागमने सिंहवाहनस्थो देवो हस्तिवाहनस्थं देवं वक्ति- 'भो ! त्वदीयं वाहनं गजं दूरीकुरु, मदीयवाहनः केसरी दुर्धरोऽस्ति, ततो हनिष्यति १, एवं अश्वस्थो वेसरस्थं वक्ति २, गरुडस्थः सर्पस्थम् ३, चित्रकस्थः छागस्थम् ४, इत्यादि । एवं सुराणां कोटिकोटीभिर्वाहनैः विमानैश्च विस्ती

Page #255

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० ५ ॥ १०८ ॥
1061
णौऽपि आकाशमार्गः सङ्कीणों जातः । तथा केऽपि देवा अग्रे गन्तुकामा मित्रत्वं परित्यज्य अग्रे ययुः । केऽपि दाक्षिण्यं परित्यज्य, केऽपि प्रतिज्ञां परित्यज्य अग्रे गच्छन्ति स्म । केचिद्देवाः वदन्ति-'भो मित्र ! क्षणं प्रतीक्षत्र ।' अपरे देवाः वदन्ति- 'भो ! न वक्तव्यम्, मौनं कुरु, एतादृशे महोत्सवे कः कं प्रतीक्षते ? ।' "पर्ववासराश्च" संकीर्णा एव भवन्ति । तथा आकाशे आगच्छतां देवानां मस्तके यदा चन्द्रकिरणा लग्नाः तदा देवाः निर्जरा अपि सजरा इव दृश्यन्ते स्म । तथा तारका अपि मस्तकोपरि रूप्यघटाकाराः, कण्ठे ग्रैवेयकाभरणसमाः, देहे च प्रखेदबिन्दुसमाः शोभन्ते स्म । ततो नन्दीश्वरे विमानानि संक्षिप्य जिनजन्मस्थाने समागत्य, जिनं जिनमातरं च त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य, वन्दित्वा नमस्थित्वा च इन्द्रो वदति स्म - 'हे रत्नकुक्षिधारिके ! हे विश्वदीपिके ! तुभ्यं नमोऽस्तु ! अहं शक्रोऽस्मि, प्रथमदेवलोकात् आगतोऽस्मि । चरमतीर्थङ्करस्य जन्मोत्सवं करिष्यामि । हे देवि ! त्वया न भेतव्यम् ।' इत्युक्त्वा अवस्खापिनीं निद्रां दत्त्वा जिनप्रतिबिम्बं जिनमातृपार्श्वे मुक्तवा, भगवन्तं करसंपुटे गृहीत्वा चलितः । तत्र पञ्च रूपाणि इन्द्रेण सर्वश्रेयोलाभं वाञ्छता कृतानिएकेन रूपेण तीर्थङ्करो गृहीतः, द्वाभ्यां रूपाभ्यां चामरे गृहीते । एकेन रूपेण छत्रं गृहीतम् । एकेन रूपेण वज्रं गृहीत्वा अग्रे चलितः ५ । तस्मिन् समये इन्द्रो हर्षेण एवं भावयति स्म - 'अद्य मम सहस्रनेत्राणि सफलानि जातानि यैः कृत्वा अहं भगवतः संपूर्णरूपं पश्यामि ।' पुनरपि अग्रगामिनो देवाः पृष्टगान् देवान् स्तुवन्ते'धन्याः पृष्टगा देवाः ! ये भगवंतं सम्यक् पश्यन्ति, स्वकीये नेत्रे च पश्चात् समीहन्ते । एवं पृष्ठगा अग्रगा
इन्द्रकृत - जन्मोत्सवः
॥ १०८ ॥

Page #256

मिनः स्तुवन्ति । अनया रीत्या इन्द्रो मेरुपर्वतस्य शृङ्गस्थ पाण्डुकवने मेरुचूलाया दक्षिणदिशि अतिपाण्डकम्बलाशिलातले श्रीजिनं उत्सङ्गे कृत्वा पूर्वदिक्संमुखो निषीदति स्म । देवाः सर्वेऽपि भगवत्समीपे समागताः। ततो द्वादशदेवलोकखामी अच्युतेन्द्रः आभियोगिकदेवान् इति आदिशति स्म-'भो देवाः ! यूयं कलशैः गङ्गापद्मद्रहादितीर्थानां पानीयमानयत । परं ते कलशाः कीदृशाः कियन्तश्च ?, तदाह
एकसहस्राष्टौ कलशाः १००८ सुवर्णमयाः१,१००८ रूप्यमयाः२,१००८ रत्नमयाः ३,१००८ स्वर्णरूप्यमयाः SI४,१००८ स्वर्णरत्नमयाः ५, १००८ रूप्यरत्नमयाः ६, १००८ सुवर्णरूप्यरत्नमयाः ७, १००८ मृन्मयाः ८। सर्वेऽपि
अष्टौ सहस्राः चतुःषष्टिश्च (८०६४), सर्वेऽपि कलशा योजनाननाः। एवं भृङ्गारः। १ दर्पण २ रनकरण्डक ३ सुप्रतिष्ठक ४ स्थाल ५ पात्रिका ६ पुष्पचङ्गेरिका ७ आदीनि पूजाया उपकरणानि प्रत्येकं प्रत्येक एक सहस्रं अष्टौ च ज्ञेयानि । एवं अच्युतेन्द्रो गङ्गादीनां महानदीनां चतुर्दशलक्षषट्पञ्चाशत्सहस्र(१४५६०००)मितानां पानीयम् , मागधादितीर्थानां मृत्तिका, पद्मद्रहादीनां पद्मानि, क्षुल्लहिमवर्षधरवैतात्यविजयवक्षस्कारदेवकुरूत्तरकुरुभद्रशालनंदनवनादीनां सिद्धार्थ १ पुष्प २ तुबर ३ प्रमुखगन्धान् सर्वोषधीश्च जलानि च आनाय
यत् । अथ ते देवाः तीर्थजलेन भृतान् कुम्भान् हृदये धरन्तः आकाशमार्गे आगच्छन्तः कीदृशाः सम्भाकल्प०१९४ा
व्यन्ते? । संसारसमुद्रं तरीतुमिव हृदयाने कुंभा धृताः सन्ति । अथवा भावद्रुमं सिञ्चन्तीव २, अथवा

Page #257

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
इन्द्रकृतजन्मोत्सवः
॥१०९॥
XXXXXXXXXXXX
पापमलं क्षालयन्तीव ३॥ ततः सर्वे देवाः कुम्भान् तीर्थजलभृतान् तीर्थङ्करोपरि यावत् ढालयन्ति तावत् इन्द्रस्य संशय उत्पन्न:-'अहो! अयं याल एतावतां कलशादीनां नीरधारां कथं सहिष्यति ? मा प्लावनं | भवतु ।' तत इन्द्रेण क्षणं तेषां कलशढालनं निवारितम् । ततो भगवता अवधिज्ञानेन इन्द्रस्य अभिप्राय | ज्ञात्वा, अनन्तबलेन पादस्य वामाङ्गुष्ठाग्रं ईषत् चंपितम् । ततो मेरुपर्वतोऽकम्पत । तत्कम्पनेन च किं जातम् ?, तदाह
पृथिवी कम्पिता १, पर्वतानां शृङ्गाणि त्रुटित्वा पतितानि २, समुद्राः क्षोभं प्राप्ताः ३, ब्रह्माण्डस्फोटसदृशः शब्दः प्रकटीबभूव ४, अप्सरसो भीतास्त्रस्ता खकीयपतिम्-आलिङ्गनं अकरोत् ५ । अत्र कवेरुत्प्रेक्षा-1 मेरुणा ज्ञातं "अहमसंख्यातानां तीर्थङ्कराणां मध्ये न केनापि तीर्थङ्करेण पूर्व स्पृष्टः। अथ चरमतीर्थकरेण पादाग्रेण स्पृष्टः ततो मम महान् प्रसादः कृतः, अहं निष्पापः पवित्रश्च कृतः, ततो हर्षप्रकर्षात् नृत्यति स्म" इति । अथ मेरुकंपने इन्द्रेण रुष्टेन विचारितम्-'अहो! केन पापिष्ठेन देवदानवभूतप्रेतराक्षसव्यन्तरादिना शान्तिकरणसमये उपद्रवः कृतः । ततोऽवधिज्ञानप्रयुञ्जनेन ज्ञातम्-'अहो! अहमज्ञानी, तीर्थङ्करास्तु बाल्यावस्थायां अपि अनन्तबला भवन्ति । ततः सौधर्मेन्द्रेण आदेशे दत्ते, पूर्वमच्युतेन्द्रेण समकालं कलशैः लानाभिषेको भगवतः कारितः । ततोऽनुपरिपाटीतः सर्वैरपि लानाभिषेकः कारितो यावचन्द्रसूर्यादयः । ततः
॥१०९॥

Page #258

पुनरपि चत्वारि वृषभरूपाणि कृत्वा, अष्टशृङ्गैः दुग्धधाराभिः स्नानाभिषेकं इन्द्रः कारितवान् । लानाभिबेके कृते मेरुः कीदृशो जातः ?, तत्र कवेः उत्प्रेक्षा - सर्वपर्वताः सप्तशतानि सप्तपञ्चाशच ७५७ तेषां मध्ये | मेरुपर्वतस्य राज्याभिषेकः कृतः, स्लावनीरैः स्नानाभिषेको जातः । नीरनिर्झराणि मुक्ताहाराः, भगवतो मूर्तिः मस्तके मुकुटं देववाद्यानि वाद्यानि, अप्सरो गीतानि गीतानि इति । ततो देवाः गीतगानतानमाननृत्य वाद्यादिकं आरात्रिकापर्यन्तं जन्मोत्सवं कृत्वा, भगवन्तं मातुः पार्श्वे मुक्त्वा, भगवत्प्रतिविम्बं संहृत्य, | अवखापिनीं निद्रां दूरीकृत्य, कुण्डलयुगलं भगवत उच्छीर्षे मुक्तवा, श्रीदामरत्नदामजटितं स्वर्णकन्दुकं उल्लोचे मुक्त्वा, स्वामिनोंऽगुष्ठे अमृतं संन्यस्य, रत्नमयपछे रूप्यमयतण्डुलानां अष्टौ मङ्गलानि लिखित्वा, द्वात्रिंशद्रनस्वर्ण कोटीः वैश्रमणदेवः इन्द्रवचनेन सिद्धार्थराजगृहे वर्षति स्म । तत इन्द्र आभियोगिकसुरैः उद्घो षणां वाढं दापयामास - "भो भो ! यः कोऽपि भगवतो भगवतो मातुर्वा मनसापि अशुभं चिन्तयिष्यति तस्य शिरः आर्य (अर्जुन) मञ्जरीवत् सप्तधा स्फुटिष्यति ।" ततः चतुःषष्टिरपि इन्द्राः असंख्यातैः [इन्द्रेः] || देवैश्च सहिताः जिनजन्मोत्सवं कृत्वा, नन्दीश्वरे अष्टाहिकां कृत्वा, स्वस्वस्थानं जग्मुः ।
*॥ इति चतुःषष्टिइन्द्रकृत - जन्मोत्सवः ॥ ॐ
१ वैमानिकेन्द्राः १०। भवनपतीन्द्राः २० व्यन्तरेन्द्राः ३२ । ज्यौतिष्केन्द्रौ २ । इति चतुःषष्टिः ६४ ॥
•*•*•**•*

Page #259

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पमत्र कल्पलता व्या०५
बन्दिमुक्ततादि, नगरशोभाकरणादेशच
॥११०॥
Kaiko.XOXOXOXOXOXO-KOIXOXOXOXO
अथ-इन्द्रजन्मोत्सवानन्तरं प्रियभाषितानाम्नी दासी सिद्धार्थनृपं पुत्रजन्मनिवेदनेन वर्धापयति स्म। राज्ञाऽपि हृष्टतुष्टेन दास्या मुकुटवर्जानि आभरणानि दत्तानि, मस्तकं क्षालयित्वा, दासीनामकर्म दूरीकृतम् इति ॥
अथ प्रभाते सिद्धार्थराजा किं कृतवान् ?, तत्राहतए णं से सिद्धत्थे खत्तिए भवणवइवाणमंतरजोइसवेमाणिएहिं देवेहिं तित्थयरजम्मणाभिसेयमहिमाए कयाए समाणीए पञ्चसकालसमयंसि नगरगुत्तिए सद्दावेइ, सदावित्ता एवं वयासी ॥ ९९ ॥ खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! कुंडपुरे नगरे चारगसोहणं करेह, करिता माणुम्माणवद्धणं करेह, माणुम्माणवद्धणं करित्ता ॥ व्याख्या-"तए णं से सिद्धत्थे" ततश्च सिद्धार्थो राजा क्षत्रियः भवनपतिव्यन्तरज्योतिर्वासिविमानवासिदेवैः तीर्थकरजन्माभिषेकमहिमायां कृतायां सत्यां, प्रभातकालसमये "नगरगुत्तिए" नगरगुप्तिकान्= पुररक्षकान् “सद्दावेई" समाकारयति, “सद्दावित्ता" समाकार्य च एवं अवादीत्-'भो देवानुप्रियाः! क्षिप्रं शीघ्रं क्षत्रियकुण्डग्रामे चारकशोधनं बंदिमोचनं कुरुत कारयत च । एवं "माणुम्माणवद्धणं" मानं रसधान्यविषयं, उन्मानं च तुलारूपं तयोः वर्धनं कुरुत, कारयत च । पुनः सिद्धार्थों राजा किं कृतवान् ?, तत्राह
॥११०॥

Page #260

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
कुंडपुरं नगरं सब्भितरबाहिरियं आसियसम्मजिओवलित्तं संघाडगतिगचउक्कचञ्चरचउम्मुहमहापहपहेसु सित्तसुइसमट्ठरत्थंतरावणवीहियं मंचाइमंचकलिअं नाणाविहरागभूसिअज्झयपडागमंडिअं लाउल्लोइयमहिअं गोसीससरसरत्तचंदणददरदिन्नपंचंगुलितलं उवचियचंदणकलसं चंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागं आसत्तोसत्तविपुलवद्वग्धारियमल्लदामकलावं पंचवण्णसरससुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलिअं कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कडझंतधूवमघमघंतगंधुद्धआभिरामं सुगंधवरगंधिअं गंधवद्विभूअं नडनद्वगजल्लमल्लमुट्ठियवेलंबगकहगपाढगलासगआरक्खगलंखमंखतूणइल्लतुंबवीणियअणेगतालायराणुचरिअं करेह कारवेह, करित्ता कारवेत्ता य जूअसहस्सं मुसलसहस्सं च उस्सवेह, उस्सवित्ता मम एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणेह ॥ १० ॥ व्याख्या-"कुंडपुरं नगरं सभितर"-पुनरपि सिद्धार्थो राजा प्राह-"भो देवानुप्रियाः! क्षत्रियकुण्डनगरं ईदृशं कुरुत-स्वयं कारयत चान्यैः । कीदृशं नगरम् ? । “सभितरबाहिरिअं' सह-अभ्यन्तरेण-मध्य|भागेन “बाहिरिका"-बहिर्भागो यत्र तत् तथा, क्रियाविशेषणमिदम् । कीदृशं नगरम् ? । आसिक्त-गन्धो

Page #261

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्र
दकच्छटादानात, संमार्जितं-कचवरशोधनात्, उपलिप्तं-गोमयादिना । पुनः शृङ्गाटक-त्रिक-चतुष्क-चत्वर-IXIनगरशाभाकल्पलता चतुर्मुख-महापथ-पथेषु पूर्व व्याख्यातेपु स्थानेषु सिक्तानि जलेन, अत एव शुचीनि-पवित्राणि, संसृष्टानि करणादशः व्या०५ कचवरापनयनेन समीकृतानि वा, रथ्यान्तराणि-रथ्यामध्यानि, आपणवीथयश्च-हट्टमार्गा यस्मिन् तत् ।
पुनः कीदृशं नगरम् ? । मश्चाः मालकाः प्रेक्षणकद्रसृजनोपवेशनार्थ अतिमश्चास्तेषामप्युपरि ये तैः कलितम् । ॥११॥
पुनः कीदृशं नगरम् । “नाणाविहरागभूसिअझयपडागमंडिअं” नानाविधरागैः कुसुंभादिभिः विभूषिता ये ध्वजाः सिंहगरुडादिरूपकोपेता बृहत्पटरूपाः, पताकाश्च ताभ्य इतराः ताभिर्मण्डितम् । पुनः कीदृशं नगरम् ? | "लाउल्लोइअं" छगणादिना लेपनं, सेटिकादिना कुड्यादौ धवलनं, ताभ्यां महितमिव *पूजितमिव, यद्वा लिप्तं उल्लोचितं उल्लोचयुक्तं महितं च पुष्पप्रकरादिना । पुनः कीदृशं नगरम् ?। “गोसीस-1*
सरसरत्त" गोशीर्षस्य-चन्दनविशेषस्य सरसस्य-प्रत्यग्रस्य रक्तचन्दनस्य-चन्दनविशेषस्यैव, दर्दरस्य-दर्दराभिधानपर्वतजातश्रीखण्डस्य, दत्ता त्यस्ताः पञ्चाङ्गुलयस्तला हस्तका यस्मिन् कुड्यादिषु, दर्दरबहलेन चपेटारूपेण वा दत्तपश्चाङ्गुलितलं इत्येके । अन्ये त्वाहुः दर्दरः चीरावनद्धकुण्डिकामुखं तेन गर्भितेन गोशीदिरसेनेति । पुनः कीदृशं नगरम् ? । “उवचिअचंदणकलर्स” उपचिता-उपनिहिताः गृहान्तः(कोण)चतुष्केषु चन्दनकलशामाङ्गल्यघटाः यत्र तत् । पुनः कीदृशं नगरम् ? । “चंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागं”| चन्दनघटाः सुकृतास्तोरणानि च प्रतिद्वारं द्वारस्य द्वारस्य देशभागेषु यत्र तत् । कचित् घटस्थाने "घणत्ति"
gXoxoxoxoxo****OX-06
॥१२

Page #262

पाठः, तत्र वन्दना-वन्दनमाला, घनानिबहूनि सुकृतानि तोरणानि च प्रतिद्वारं देशभागेषु यत्र तत् ।। पुनः कीदृशं नगरम् ?। “आसत्ते" आसक्तो भूमिलना, उत्सत्तश्च-उपरिलग्नो विपुलो विस्तीर्णो वृत्तो वर्तुलो “वग्धारिअत्ति" प्रलंबितः पुष्पगृहाकारो माल्यवान्नां-पुष्पमालानां कलापः समूहो यत्र तत् । पुनः कीदृशं नगरम् ? | "पंचवन्न" पञ्चवर्णाः सरसाः सुरभयो ये मुक्ताः करप्रेरिताः पुष्पपुञ्जास्तैर्य उपचारो भूमेः पूजा तेन कलितम् । पुनः कीदृशं नगरम् ? । “कालागरुपवरकुंदुरुकतुरुक्कडझंतधूवमघमघंतगंधुदआभिरामं सुगंधवरगंधिों गंधवहिभूअं” इति विशेषणत्रयस्य अर्थः। पूर्ववत् । पुनः कीदृशं नगरम् । “नड-1* नदृत्ति" नटा:नाटककर्तारः १, नर्तका=ये स्वयं नृत्यन्ति, "अंकेल्ला" इत्येके २, जल्ला वरत्रखेलकाः, राज्ञः स्तोत्रपाठका इत्यन्ये ३, मल्लाः भुजयुद्धप्रतीताः ४, मौष्टिका मल्ला एव ये मुष्टिभिः प्रहरन्ति ५, विडम्बका विदूषकाः ये समुख विकारं उत्प्लुत्य उत्प्लुत्य नर्तकाः ६, कथकाः सरसकथाकथकाः ७, पाठकाः सूक्तादीनाम् ८, "पवगत्ति" पाठे प्लवका ये उत्प्लवन्ते, झंपादिना गर्तादिकं नद्यादिकं वा तरन्ति ९, लासका-2 ये रासकान् ददति १०, आरक्षका: तलवराः, आख्यायका वा शुभाशुभयोः ११, लंखार महावंशानखेलकाः १२, मंखाः चित्रफलकहस्ता भिक्षाकाः-गौरीपुत्राः इति प्रसिद्धाः १३, तूणइल्ला भस्त्रकचित्ताः, तूणाख्यवाद्ययन्तो वा १४, तुम्बवीणिका: वीणावादकाः, अथवा तुम्बा किन्नरी-आलापन्यादिवादकाः, वीणिका वीणावादकाः १५, अनेके ये तालाचरातालादानेन प्रेक्षाकारिणः, तालान् कुट्टयन्तो वा ये कथां कथयन्ति

Page #263

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
॥११२॥
तैः अनुचरितं-सेवितं यत्तत्तथा, एवंविधं नगरं खयं कुरुत, अन्यैः कारयत, कृत्वा कारयित्वा च पुनरपि * सिद्धार्थस्य मङ्गलार्थ यूपसहस्रं-मुसलसहस्रं ऊर्चीकुरुत, कृत्वा च मम एतां आज्ञां कृत्वा प्रत्यर्पयत ॥
अट्टणशाततः ते कौटुम्बिकपुरुषाः किं कृतवन्तः, तत्राह
लाप्रवेश: तए णं ते कोडुंबियपुरिसा सिद्धत्थेणं रपणा एवं वुत्ता समाणा हट्ठा जाव हिअया करयलजावपडिसुणित्ता खिप्पामेव कुंडपुरे नगरे चारगसोहणं जाव उस्सवित्ता जेणेव सिद्धत्थे राया (खत्तिए) तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता करयल जाव कह सिद्धत्थस्स खत्तियस्स रणो एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति ॥ १०१ ॥ व्याख्या-"तए णं ते कोडुंबियपुरिसा" ततः ते कौटुम्बिकपुरुषाः सिद्धार्थेन राज्ञा एवं उक्ताः सन्तो हृष्टतुष्टहृदयाः करतलयुगलं मस्तके नियुज्य आदेशं अङ्गीकृत्य, शीघ्रमेव बन्दिमोचनं यावन्मुसलसहस्रं ऊर्ध्व कारयित्वा, यन्त्रैव स्थाने सिद्धार्थो राजा तत्रागच्छन्ति, आगत्य च करतलयुगलं मस्तके कृत्वा राज्ञा दत्तां आज्ञां तथैव कृत्वा राज्ञः समर्पयन्ति इति । ततः सिद्धार्थो राजा किं करोति ?, तत्राहतए णं से सिद्धत्थे राया जेणेव अदृणसाला तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता जाव सबा
aXOXXXXXXXXaa*
कृत्वा खाने सिद्धार्थो राजन्य आदेशं कोम्यिकपुरुषा
॥११२॥

Page #264

रोहेणं सवपुप्फगंधवत्थमल्लालंकारविभूसाए सवतुडिअसद्दनिनाएणं महया इडीए महया जुईए महया बलेणं महया वाहणेणं महया समुदएणं महया वरतुडिअजमगसमगपवाइएणं संखपणवभेरिझल्लरिखरमुहिहुडुकमुरजमुइंगदुंदुहिनिग्घोसनाइयरवेणं उस्सुकं उक्कर उकिट्ठ अदिजं अमिजं अभडप्पवेसं अदंडकोदंडिमं अधरिमं गणिआवरनाडइज्जकलियं अणेगतालायराणुचरिअं अणु अमुइंगं (५००) अमिलायमल्लदामं पमुइअपक्कीलियसपुरजणजाणवयं दसदिवसं ठिइवडियं करेइ ॥ १०२॥ व्याख्या-"तए णं से सिद्धस्थे राया" ततश्च सिद्धार्थो राजा यत्र अदृणशाला तत्र आगत्य दशदिवसान् यावत् स्थितिपतितां करोतीति सम्बन्धः । स्थितौ कुलमर्यादायां पतिता आगता या पुत्रजन्मोत्सवप्रक्रिया तां केन प्रकारेण स्थितिपतितां करोति ?, तदाह-"जाव सबारोहेणं" समस्तान्तःपुरैः, यावत्करणात् “सबजुईए" इत्यादि दीक्षायां वक्ष्यमाणं "सबारोहेणं" इत्यन्तं अत्र ग्राह्यम् । पुनः सर्वपुष्पगन्धवस्त्रमाल्यानि अलङ्कारो * मुकुटादिः तेषां विभूषया कृत्वा । पुनः केन ? । “सवनुडियसदनिनाएणं" सर्वाणि यानि त्रुटितादिवादित्राणि तेषां शब्दो, निनादश्च प्रतिशब्दः तेन । कीदृशो राजा ? । "महया इड्डीए” महत्या ऋद्ध्या छत्रचामरादिकया

Page #265

राजदेयद्रव्यवर्जन
कल्पसूत्रं युक्त इति गम्यम् । एवं "महया जुईए” युक्तिः (इत्यत्र) इष्टवस्तुघटनात्, द्युतिः वा दीप्तिः आभरणादीनां कल्पलता
तया । पुनः महता बलेन सैन्येन, पुनः महता वाहनेन शिविकावेसरादिना, पुनः महता समुदयेन संगताव्या०५
भ्युदयेन निजपरिवारादिसमुदयेन वा, पुनः महातुर्याणां यमकसमकं-युगपद्वादितेन ध्वनितेन । पुनः शंखः= ॥११३॥ कम्युः, पणवो मृत्पडहः, भेरी-ढक्का, 'दमामा' इति नाम्नी, झल्लरी-चतुरङ्गुलनालिः करटिसदृशी वलयाकारा
उभयतो नद्धा इत्यन्ये । खरमुखी काहला, हुडुक्का-तिविलितुल्या, मुरजो-मर्दला, मृदङ्गो-मृन्मयः, दुन्दुभिः देववाद्यम् , एतेषां निर्घोषो-महाध्वनिः, नादितं च प्रतिशब्दः तद्रूपो योरवः तेन । पुनः कीदृशी स्थितिपतितां? "उस्सुक" उच्छुल्कां उन्मुक्तशुल्का, शुल्कं-विक्रेतव्यभाण्डं प्रति मण्डपिकायां राजदेयं द्रव्यम् । पुनः कीदृशी स्थितिपतिताम् ?। उत्करां-उन्मुक्तकरां, करोगवादीन् प्रति प्रतिवर्ष राजदेयं द्रव्यम्, उन्मुक्तं
कृष्टं कर्षणं यस्यां, लभ्येऽप्याकर्षणनिषेधात्, अथवा उत्कृष्टां प्रधानाम् । पुनः कीदृशी स्थितिपतिताम् || * अदेयां विक्रेयनिषेधेन केनापि न कस्यापि देयम् , द्रव्येन विना दातव्यम् । पुनः कीदृशी स्थितिपतिताम् ? |
अमेयां क्रयविक्रयनिषेधादेव । पुनः कीदृशी स्थितिपतिताम् ?। अभटप्रवेशां, न विद्यते भटानां राजाज्ञादायिनां भट्टपुत्रादीनां प्रवेशः कुटुम्बिगृहेषु यत्यां सा ताम् । पुनः कीदृशी स्थितिपतिताम् ? । अदण्डिमकोदण्डिमं दण्डेन निर्वृत्तं दण्डिम, कुदण्डेन निवृत्तं कुदण्डिमं राजद्रव्यं तद्यमपि नास्ति यस्यां सा ताम् ।
XXXXXXXXXXX

Page #266

तत्र दण्डः अपराधानुसारेण राजग्राह्यं द्रव्यम् , कुदण्डस्तु कारणिकानां प्रजापराधान्महत्यपराधे अल्पं राजग्राह्यम् । कचित् 'अदण्डकुदण्डिम' इति पाठः, तत्र दण्डलभ्यं द्रव्यं दण्डः, शेषं पूर्ववत् । पुनः कीदृशीं| *स्थितिपतिताम् ? । अधरिमं न धरिमंऋणं यस्यां सा ताम् , ऋणमुत्कलत्वात् । कुत्रापि 'अहरिमं' इति पाठः,
केनापि कस्यापि अहरणात् । पुनः कीदृशी स्थितिपतिताम् । गणिकावरैः विलासिनीप्रधानः, "अगणियत्ति"। सपाटे, अगणितः प्रतिस्थानाभावात् । असंख्यैः नाटकीयैः नाटकप्रतिबद्धः पात्रैः कलिताम् । पुनः कीदृशीं स्थितिपतिताम् ? । अनेकतालाचरानुचरितांप्रेक्षाकारिसेविताम् । पुनः कीदृशी स्थितिपतिताम् ? । अनुभृताआनुरूप्येण वादनार्थ उत्क्षिप्ताः, अनुद्भूता वा वादनार्थ अपरित्यक्ता मृदङ्गा यस्यां सा ताम् । पुनः कीदृशीं |स्थितिपतिताम् ?। अग्लानानि माल्यदामानि=पुष्पमाला यस्यां सा ताम् । पुनः कीदृशी स्थितिपतिताम् ? । प्रमुदितो हृष्टः प्रक्रीडितश्च क्रीडितुं आरब्धः सहपुरजनेन जनपदो लोको यस्यां सा ताम् । कापि “पमुइअपकीलिअजणाभिरामा” इति पाठः, तत्र प्रमुदितः प्रक्रीडितैश्च जनैः अभिरामां । वाचनान्तरे-"विजयवेजइअं" दृश्यते, तत्र अतिशयेन विजयो विजयविजयः, स प्रयोजनं यत्र सा विजयवैजयिकी ताम् । ततो राजा किं करोति ?, तत्राह
तए णं से सिद्धत्थे राया दसाहियाए ठिइवडियाए वट्टमाणीए सइए य साहस्सिए य
XXXXXXXXXXX

Page #267

कल्पसूत्रं
कल्पलता व्या० ५
॥ ११४ ॥
XCXCXCX
*
सयसाहस्सिए य जाए य दाए य भाए अ दलमाणे अ दवावेमाणे अ, सइए अ साहस्सिए अ सय साहस्सिए य लंभे पडिच्छ्रमाणे य पडिच्छावेमाणे य एवं विहरइ ॥ १०३ ॥
व्याख्या- 'तए णं से सिद्धत्थे - इति ततञ्च सिद्धार्थों राजा दशाहिकायां दशदिवसप्रमाणायां स्थितौ कुलमर्यादायां पतितायां वर्तमानायां शतिकान् = शतपरिमाणान् साहस्रिकान् सहस्रपरिमाणान् शतसाहत्रिकानू-लक्षपरिमाणान्, यागान् = देवपूजा:, दायान् =पर्वादौ दानानि, भागान् लब्धद्रविणभागान् मानितद्रव्यांशान् वा, ददन् दापयन्, लाभान् प्रतीच्छन् गृह्णन् प्रतिग्राहयन् विहरति आस्ते । ततो भगवतो मातापितरौ किं कुरुतः ?, तत्राह -
तणं समणस्स भगवओ महावीरस्स अम्मापियरो पढमे दिवसे ठिइवडियं करिंति, तइ दिवसे चंदसूरदंसणिअं करिंति, छट्टे दिवसे धम्मजागरियं करिति, इक्कारसमे दिवसे विक्कते निवत्तिए असुइजम्म कम्मकरणे, संपत्ते बारसाहे दिवसे विउलं असणपाणखाइमसाइमं वक्खडाविंति उवक्खडावित्ता ॥
व्याख्या-“तए णं” ततश्च भगवतो मातापितरौ प्रथमे दिवसे स्थितिपतितं कुलक्रमान्तर्भूतं पुत्रजन्मोचितं
स्थितिपति
ताय देवपूजनादि
॥ ११४ ॥

Page #268

अनुष्ठानं कुरुतः। पुनरपि "तइए दिवसे चंदसूरदंसणि करिति” तृतीये दिवसे चन्द्रसूरयोः दर्शनिका उत्सवविशेष कारयतो मातापितरौ यत्राधुना बालस्य दर्पणो दर्यते। तद्विधिरयम्-गृहस्थगुरुः स्फटिकमयीं रूप्यमयीं वा चंद्रमूर्ति विधिना अर्चित्वा स्थापयेत् । ततः तीर्थङ्करमातरं लातां सुवस्त्राभरणां करद्वये धृतपत्रां चन्द्रोदये प्रत्यक्षं चन्द्रसंमुखं नीत्वा इति वदति-"औं अहं चन्द्रोऽसि, निशाकरोऽसि, नक्षत्रपतिरसि, सुधाकरोऽसि, औषधीगर्भोऽसि, अस्य कुलस्य ऋद्धिं, वृद्धिं कुरु कुरु स्वाहा ।" इत्यादिचन्द्रमन्त्रमुच्चरन् मातृपुत्रयोः चन्द्रं दर्शयेत् । ततो माता सपुत्रा गुरुं प्रणमति, गुरुश्चाशीर्वादं ददाति । यथा-"सर्वोषधीमिश्रमरीचि-* जालः [राजिः], सर्वापदां संहरणप्रवीणः। करोतु वृद्धिं सकलेऽपि वंशे, युष्माकमिन्दुः सततं प्रसन्नः ॥१॥" ततः स्थापितां इन्दुमूर्ति विसर्जयेत् । कदाचित् सा रात्रिः चतुर्दशी अमावास्या वा स्यात् साने वा आकाशे चन्द्रो न दृश्यते तदा तस्यां एव सन्ध्यायां चन्द्रदर्शनं कार्यम् । अपरस्यां अपि रात्रौ चन्द्रोदये भवतु तत् । पुनः तस्मिन्नेव दिने प्रभाते वर्णमयीं ताम्रमयी वा सूर्यमूर्ति पूर्वविधिना संस्थाप्य गृहस्थगुरुरिति वदति-"ओं अहं सूर्योऽसि, दिनकरोऽसि, तमोऽपहोऽसि, सहस्रकिरणोऽसि,-जगचक्षुरसि, प्रसीद (प्रसन्नो भूत्वेत्यर्थः) अस्य कुलस्य तुष्टिं पुष्टिं प्रमोदं कुरु कुरु वाहा" इत्यादिसूर्यमनं उच्चरन् , मातृपुत्रयोः पूर्वसूर्य दर्शयेत् । ततो माता गुरुं प्रणमति, गुरुश्च आशीर्वादं ददाति, यथा-"सर्वसुरासुरवंद्यः, कारयिता सर्वधर्मकार्याणां । भूयात् त्रिजगच्चक्षुः, मङ्गलदस्ते सपुत्रायाः ॥१॥” इति ॥ ततो मातापितरौ षष्ठे दिवसे “धम्मजागरि" धर्मेण
कम्प० २०

Page #269

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
स्थितिपतिवायां देवपूजनादि
॥११५॥
कुलधर्मेण लोकधर्मेण वा जाता जागरिका धर्मजागरिकारात्री धर्मजागरणं तां कुर्वन्ति । ततः एकादशे दिवसे व्यतिक्रान्ते-गते सति, पुनः “निवत्तिए असुइजम्मकम्मकरणे” निर्वर्तिते-कृते, अशुचीनां अशौचवतां जन्मकर्मणां प्रसवव्यापाराणां नालच्छेदनादीनां करणे। “संपत्ते-वारसाहे दिवसे"-संप्राप्त द्वादशाख्यदिवसे, अथवा द्वादशानां अह्नां समाहारो द्वादशाहं, तस्य दिवसो येन द्वादशाहः पूर्यते । तत्र "विउलं असणपाण-| खाइमसाइमं उबक्खडार्विति" मातापितरौ विपुलं विस्तीर्ण परिघलं, अशन १ पान २ खादिम ३ खादिम ४ चतुर्विधमपि आहारं उपस्कारयतो-रसवती निष्पादयतः उपस्कारयित्वा च । ततः किं कृत्वा, कीदृशौ सन्तो मातापितरौ किं कुर्वाते ?, तत्राहमित्तनाइनिययसयणसंबंधिपरिजणं नाए य खत्तिए अ आमतेइ, आमंतिता तओ पच्छा पहाया कयबलिकम्मा कयकोउयमंगलपायच्छित्ता सुद्धप्पावेसाई मंगल्लाइं पवराई वत्थाई परिहिया अप्पमहग्घाभरणालंकियसरीरा भोअणवेलाए भोअणमंडवंसि सुहासणवरगया तेणं मित्तनाइनिययसंबंधिपरिजणेणं नायएहिं खत्तिएहिं सद्धिं तं विउलं असणपाणखाइमसाइमं आसाएमाणा विसाएमाणा परिभुजेमाणा परिभाएमाणा एवं वा विहरंति ॥ १०४॥ व्याख्या-"मित्तनाइनियय" मित्राणि सुहृदः १, ज्ञातयः सजातीयाः मातृपितृम्रात्रादयः २, निजकाः
॥११५॥

Page #270

XXXXXXXXXXXXX
स्वकीयाः पुत्रादयः ३, स्वजनाः पितृव्यादयः ४, सम्बन्धिन: श्वशुरपुत्रश्वशुरादयः ५, परिजनो दासीदासादिः६, “नाएयखत्तिए"त्ति "उसभसामिसयणिजगा"ऋषभादितः पट्टानुपूर्व्यागताः तान् आमच्य=आकार्य, ततः लातौ कृतबलिकर्माणी कृतकौतुकमंगलप्रायश्चित्तौ, भोजनवेलायां भोजनमंडपे सुखासनवरगतो तेन मित्रज्ञातिनिजकसम्बन्धिपरिजनेन ज्ञातक्षत्रियैश्च साधं तत् विपुलं चतुर्विधं आहारं "आसाएमाणा” आ-ईषत् , स्वादयन्ती बहु च त्यजन्तौ इक्षुखण्डादिवत्, “विसाएमाणा" विशेषेण आधिक्येन खादयन्ती अल्पमेव त्यजन्ती खजूरादिवत्, “परिभुजेमाणा" परि-सामस्त्येन, उपभुञ्जानौ अल्पमपि अत्यजन्ती भोज्यम् , "परिभाएमाणा" परिभाजयन्तौ अन्योन्यं यच्छन्ती खाद्यम् , एवं मातापितरौ विहरतः, ततः कीदृशौ जातौ ?, तत्राहजिमिअभुत्तुत्तरगयाऽवि अ णं समाणा आयंता चोक्खा परमसुईभूआ तं मित्तनाइनियगसयणसंबंधिपरिजणं नायए खत्तिए य विउलेणं पुष्फवत्थगंधमल्लालंकारेणं सक्कारिति संमाणिति सकारिता संमाणित्ता तस्सेव मित्तनाइनिययसयणसंबंधिपरियणस्स नायाणं खत्ति
आण य पुरओ एवं वयासी ॥ १०५॥ व्याख्या-"जिमिअभुत्तुत्त" जिमितौ=भुक्तवन्तौ भुक्तोत्तरकालं भोजनोत्तरकालं आगती उपवेशनस्थाने

Page #271

www.kobatrth.org
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
॥११६॥
इति गम्यम् , "समाणत्ति" सन्तो, पुनः कीदृशौ ?। आचांती-शुद्धोदकेन कृतशोची, चोक्षी-लेपसिकथाद्यप-IKI भोजननयनेन, अत एव परमशुचिभूती तान् मित्रादीन् प्रति एवं अवादिष्टाम् ।
विच्छित्ति___ अन पुनः अन्धान्तरानुसारेण भोजनविच्छित्तिं पाह
वर्णन मांज्यउ उत्तंग तोरणमांडवउ, तुरतनवउ बेसवानउ आंगणड तेतउ नीलरतनतणउ । सखरामांज्या आसण, बैसतां किसी विमासण । आगई मुंकी सोनानी आडणी, ते किम जायइ छोडणी। उपरि सोनाना थाल, अत्यंतवणुं बिसाल । विचमे चोसह वाटकी, लगार नही जातिकाटकी । गंगोदक दीवा, थालक चोलानइ हाथ पवित्र कीधा । सगली पांति बैठी, तितरह पीसणहारी पइठी। ते केहवी ? सोल शंगार सज्या, वीजा काम त्यज्या। हाथनी रूडी, बिहुंवाहेखलकइ चूडी । लघलाघवी कला, मन कीधा मोकला। चित्तनी उदार अतिघणी दातार । दउलती हाथ, परमेसर देजे तेहनो साथ । धसमसती आवी, सगलारइ मनभावी । पहिलं फल हलि प्रीसइ, सगलारा हीपां हीसइ। पाका आधानी कातली, ते बूराखंडसुं भरी अनइ वली पातली । पाका केला, ते वली खांडसुं कीधा भेला । सखराकरणा, तेवली पीला बरणा। नीली नारंगी रंगइ दीसती सुरंगी। नीकोली रायणि, प्रीसी भाइणी । दाडिमनी कली, खातां पूजइ रत्नी। निमजानेइ |अखोड, खाता पूजइ कोड । द्राखने विदाम, केई कागदी केई माम । सिलेमानी खारिकनह खजुर, ते परीस्या भरपूर नालेरनी गिरी, मालवी गुलसुंभरी। नींबू खाटा नइ मीठा, एहवा तो कदे न दीठा । चारोली नइ
XXXOXOXXXXXXXX

Page #272

www.kobatrth.org
पिसता, लोक जीमह हसता। वली सेलडी ने सदा फल, ते पिण प्रीस्या परिघल। हिव पकवान आणइ ते केहवा, वखाणइ सतपुडा खाजा तुरतना ताजा, सदला नइ साजा, मोटा जाणे प्रासादना छाजा । पछे प्रीस्या लाडू, जाणे नान्हा गाडू । कुण कुण ते नाम, जीमतां मन रहे ठाम । मोतियालाडू, दालिआलाडू, सेवियालाडू, कीटीरालाडू, नांदउलिरालाडू, तिलना लाडू, मगरीयालाडू, झगरीयालाडू, सिंहकेसरीयालाडू । वली बीजा आण्या पकान , जीमतां वाधइ मुखनो वान् । कुण कुण जात नवी नवी भाति, दहीवडा, गुंदवडा, फीणा, सफरासोट, माहे नही खोट । पातली सेव, प्रीसी रूडी टेव । तरताऊ घेवर,तल्या गुंद, कुंडलाकृत जलेबी, सीरा लापसी, मीठो मगद, आछोमालनिगद खांडरो चूरमो, साकरनो चूरमो, ॥ पछे पीसी दालि, ते जीमीयइ विचालि। ते कुण कुण भेद, सांभलतां उपजै उमेद । सुगंधसालि, सुवर्णसालि, घोलीसालि, रातीसालि, पीलीसालि, सुद्धसालि, कौमुदीसालि, कलमसालि, कुंकणीसालि, देवजीरसालि, रायभोगसालि, मीठी सालि, साठी चोखा, अखंडचोखा, निबली खांड्या, सबली छड्या, हलुये हाथ सोया, नखवती वीण्या, उत्तम स्त्री ओखा, सुघडस्त्री साखा, सुजाणत्री उताखा । एहवा अणीयाला सुगंध सरस फरहरा कूर प्रीस्या ॥ वली दालि प्रीसी पणि ते कुण कुण अनइ केहवी ?-मंडोरा मुंगनी दालि, कापिली चिणानी दालि, | गुजराती तूयरनी दालि, उडदनी दालि, झालरनी दालि, मटरनी दालि, वरणइ पीयली, परिणामइ सीयली ॥ बली परिघल घी मीस्या पणि ते केहवा ?-आजना ताब्या गाइना घी मजीठवरणा घी, सुरहा घी, नाकपेय
Fer Private and Personal Use Only

Page #273

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ५
॥ ११७ ॥
घी, सदा आदेय घी ॥ हिवि पोली मीसी पणि ते केहवी ? - आछी पोली, घीमांहि झबोली, फुंकरी मारी फलसई जाइ, एक बीसनउ एक कोलीयुं थाइ ॥ हिवै सालणा प्रील्या पिण ते फेहवा :- नीलीछमकाई डोडीना सालणा, टिंडोरांना सालणा, तिंडसीना सालणा, चीमडांना सालणा, कोहलांना सालणा, कंकोडांना सालणा, कारेलांना सालणा, करमदांना सालणा, कालिंगडांना सालणा, केलांना सालणा, आरीयांना सालणा, तूरीयांना सालणा, मुंठकचरना सालणा, खरबूजांना सालणा, मोगरीना सालणा, नींबूयांना सालणा, आंबोलियांना सालणा, बाल्दोलना सालणा, वली चडलांनी फलीना सालणा, सरघूनी फलीना सालणा, सांगरीना सालणा, काचरीना सालणा, आमलांना सालणा, कघरना सालणा, फूलना सालणा, फोगना सालणा, नीलीमरिचना सालणा, नीली पींपरिना सालणा, राईता सालणा, खाटा सालणा, खारा सालणा, मीठा सालणा, गल्या सालणा, तल्या सालणा, वघासा सालणा, बुंगाखा सालणा, छमकाया सालणा ॥ वली प्रीसी भाजी तेऊपर सहुको राजी, ते कुण कुण १-सरसवनी भाजी, सोयांनी भाजी, मूलांनी भाजी, वधुयानी भाजी, चिणांनी भाजी चीयलिनी भाजी, चंदलेवानी भाजी, मेथीनी भाजी ।। हिवै वढा आवह ते केहवा ? - मरिनाला वडा, तल्या बडा, कोरा वडा, कांजीरा वडा, घोलवडा, मुंगांरी दालिरा वडा, उडदारी दालिरा वडा, घणइ घणि घोलि भीना, घणि तेल सीना, मरिचांरा घणुं चमत्कार, अत्यंत सुकमार, हाथलीघा उछलतड़, मुंहडे घायां तुरत गलइ, घणुं स्युं ? स्वर्गना देव देवी पणि खावानइ दलवलद हिचे पलेव आवे
मोजनविच्छिति
वर्णनं
॥ ११७ ॥

Page #274

Acharya Shri Kailassaqarsuri Gyanmandir
-KO- XXX-XXX-
XXX-X-र
पणि ते केहवी ?-चोखानी पलेव, ज्यारिनी पलेव, बाजरीनी पलेव, हलदिया पलेव, पिंपलीया पलेव, सुंठियापलेव, सबडकिया पलेव ॥ हिवै भोजनवीचि, पीवाना पाणी आवइ, पणि ते केहवा?-साकरना पाणी, दाखना पाणी, खांडना पाणी, गंगाना पाणी, पालर पाणी, कर्पूरवास्या पाणी, एलचीवास्या पाणी, ठादा हीम सीतल पाणी ॥ हिवी दहीना घोल आवइ ते केहवा ?-गाइना दही, भइंसिना दही, सघरा दही, काठा जाम्या दही, मधुरा दही, सखरासजीरालास, लवणाजाडा घोल, तेहना भया कचोल । चाउलांसुं जीमतां थया रंगरोल ।। वली सरवरा कोरा गरबा। भरी आण्या करबा, । माहे घणी राई, जीमतां दील नहीं काइ, उपरि जीरा लूणरुं प्रतिवास, कारण हारी पणि खास ॥ हिवे चलूना पाणी आवे से केहवा ?-केवडाना पाणी, काथाना पाणी, कर्पूरवास्या पाणी, पाडलवास्या पाणी, चंदनवास्या पाणी, एलचीवास्या पाणी, सुगंधपाणी, गंगोदकपाणी, तिणसूं चलू कीधा ॥ हिवै मुंछण दीजै ते केहवा ?-वांकडी सोपारीनी फाल, चिवली सोपारीनी फाल, ते पणि केसर कपूर वासित । वली श्रीखा लवंग, जावंत्री, जाइफल, मोटा डोडा, पाका नागरवेलना पान, घणा आदरनइ मान । घणा गीतनै गांन, घणा ताननै मान ॥ पछै भला वस्त्र पहिराया ते कुण कुण !-देवदृष्य वस्त्र, रत्नकंबल वस्त्र, पांभडीवस्न खीरोदकवस्त्र, अदाण वस्त्र, वासा वस्त्र, अधोतरी वस्त्र, नरमा वस्त्र, सेलावस्त्र, कर्पूरवस्त्र, मलमलवस्त्र, कसबीवस्त्र, जरयापवस्त्र, मुखमलवस्त्र, चीणी वस्त्र, बुलबुल च समा वस्त्र, मसंजर वस्त्र, कथीपावस्त्र, पाटू वस्त्र, टसरिया वस्त्र, सणियावस्त्र, भव्यरववस्त्र, नारीकुंजरप्रमुखं वस्त्र, पंचरंगीवागा

Page #275

कल्पसूत्रं
कल्पलता
च्या० ५
॥ १९८ ॥
*•*•*•*•*•*••*•*•*••* ̈*••*
पहिराया ॥ वली काश्मीरकेसरना छांटणाकीधा । वली भला भला विलेपन सुगंध लगाया, बावना चंदन विलेपन कीधा, सुगंध अरगजा लगाया, वली सखरा चोआ चंपेल, फूलेल, केवडेल, जाई, जुई, कुंद, मचकुंद, चंपो, मरुषो, मोगरो, दमणो, केतकी, मालती प्रमुखना फूल पहिराया। पछै वली मुगट, तिलक, कुंडल, हार, दोर, वीरवलय, अंगद, बहिरवा, नवग्रही, मुंद्रडी, कंदोरा, हाथना हथसांकला, पगनी सांकलीप्रमुख पहिराया। एहत्री कुटुंब साहम्मीनी भक्ति विच्छित्ति कीवी ॥
अथ मित्रादीनां अग्रे मातापितरौ किं अवादिष्टाम् ?, तत्राह
पुविपि णं देवाणुपिया ! अम्हं एयंसि दारगंसि गब्र्भ वकंतंसि समाणंसि इमे एयारूवे अब्भतिथए चिंतिए जात्र समुप्पज्जित्था - जप्पभिई च णं अम्हं एस दारए कुच्छिसि गम्भ ता व तप्पभिई च णं अम्हे हिरवणेणं वड्ढामो सुवण्गेणं धणेणं धन्नेणं रजेणं सावइजेणं जाव पीइसक्कारेणं अईव अईव अभिवडामो, सामंतरायणो वसमागया य ॥ १०६ ॥ तं जया णं अहं एस दारए जाए भविस्सइ तया णं अम्हे एयस्स दारगस्स इमं एयागुरूवं गुणं गुणनिफन्नं नामधिजं करिस्सामो वद्धमाणुति, ता अज अम्ह मणोरहसंपत्ती जाया, तं होउ णं अम्हं कुमारे वद्धमाणे नामेणं ॥ १०७ ॥
श्रीवर्ष
मानेति
नामकरणं
॥ ११८ ॥

Page #276

व्याख्या-"पुद्धिपि ” भो देवानुप्रियाः! पूर्वमपि आवयोः एतस्मिन् दारके बालके कुक्षौ गर्भस्थे सति * अयं एतादृशो अभ्यर्थितः। चिन्तितः मनोरथः समुत्पन्नोऽभूत्-यत्मभृति आवयोः एष दारकः कुक्षौ गर्भ
त्वेन व्युत्क्रान्तः, तत्मभृति आवां हिरण्येन वर्धापहे, सुवर्णेन वर्धावहे, धनेन वर्धावहे, धान्येन वर्धावहे, पुनः स्वापतेयद्रव्येण वर्धावहे, यावत्प्रीतिसत्कारेण अतीव वर्धावहे, सामन्तादयो राजानोऽपि वशं आगताः, ततो *यदा आवयोरेष दारको जातो भविष्यति, तदा आवां एतस्य दारकस्य एतदनुरूपं गुण्यं गुणनिष्पन्नं पूर्व व्याख्यातार्थ सार्थकं नाम करिष्याव: "वर्धमानः" इति । यतः सर्वैः प्रकारैःआवां वृद्धि प्राप्ती, ततः आवयोरद्य मनोरथसंप्राप्तिः जाता। ततो भवतु कुमारो वर्धमाननाम्ना, ततः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य मातापितरौ "श्रीवर्धमानः" इति नाम कुरुतः। अथ भगवतः सार्थकं नामवयं कथयन्ति, तत्राहसमणे भगवं महावीरे कासवगुत्ते णं, तस्स णं तओ नामधिज्जा एवमाहिजति, तं जहाअम्मापिउसंतिए वद्धमाणे, सहसंमुहआए समणे, अयले भयभेरवाणं परीसहोवसग्गाणं खंतिखमे पडिमाण पालगे धीमं अरइरइसहे दविए वीरिअसंपन्ने देवेहिं से नाम कयं 'समणे भगवं महावीरे॥१८॥

Page #277

कल्पसूत्रं
कल्पलता व्या० ५
॥ ११९ ॥
व्याख्या - "समणे भगवं” श्रमणो भगवान् महावीरः काश्यपगोत्रस्तस्य त्रीणि नामानि एवं व्याख्यायन्ते अधीयन्ते वा तद्यथा - मातृपितृसत्कं नाम "वर्धमानः" इति १, "सहसमुह आए समणे" सहभाविनी = | समुदिता = रागद्वेषाभावः तया श्रम्यतीति भ्रमणः तपोनिधिः, “श्रम् च खेदनपसोः" इति वचनात् २, तथा भयं= अकस्मात्, भैरवं = सिंहादिभयम्, तयोः विषये अचल:- निष्प्रकम्पः, तदगोचरत्वात्, परीषहाः क्षुत्पिपासादयो द्वाविंशतिः, उपसर्गाः दिव्यादिभेदेन षोडश तान् क्षान्त्या क्षमते, न तु असमर्थतया यः सः । पुनः प्रतिमानां भद्रादीनां एकरात्रिव्यादीनां वा तदभिग्रह विशेषाणां वा पालकः पारगो वा । पुनः धीमान ज्ञानचतुष्टयवान् । पुनः अरतिरत्योः सहः = समर्थः, तन्निग्रहे क्षमः । पुनः द्रव्यं तत्तद्गुणभाजनं, "द्रव्यं च भव्यं" इति वचनात् रागद्वेषरहित इति वृद्धाः । पुनः वीर्यसम्पन्नः - स्वस्य सिद्धिगनने निश्चितेऽपि तपश्चरणादौ प्रवर्तनात्, अतो 'महावीरः' इति नाम देवैः कृतम् ३ । अथ भगवान् किंचिन्यूनाष्टवर्षीयो जातः । परं कीदृशः १ । दिव्यरूपधारी, ज्ञानत्रयसहितः, धवलदन्तपङ्क्तिः, पद्मगर्भगौरवर्णः, सुगन्धश्वासोच्छ्वासः, देवमनुष्यैः परिवृतः, एकदा बालैः सह निंदूसकेन क्रीडाविशेषेण लोके "आमलकीक्रीडा" इति प्रसिद्धेन अरमत, तत्स्वरूपं चेदं - बहवो बाला मिलन्ति तेषां मध्ये एको वाम[का]गात् अधस्तात् लकुटं बलात् निक्षिपति, अन्ये च सर्वेऽपि द्रुतं ॥ ११९ ॥ समीपवर्तिवृक्षस्योपरि चढन्ति, एकः तं लकुटं लात्वा आगत्य वृक्षाधोवर्तिधूलिपुञ्जोपरि रोपयित्वा, वृक्षोपरि चटिताऽचदितानां मध्ये, यो हस्तेन पादौ स्पृशति, स हारितः । अथ उपरिचदितानां मध्ये कोऽपि अकस्मात्
आमलकीक्रीडा

Page #278

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
उत्तीर्य तं लकुटं गृह्णाति, तदा तद्ग्राहको जितः । प्राक्तनः पुनः हारितः, जेता च हारितपृष्ठे [छौ] चटित्वा । सङ्केतितं स्थानं याति । एतस्यां क्रीडायां जायमानायां सत्या, इन्द्रेण सभामध्ये प्रोक्तम्-"भो देवाः! अद्य श्रीमहावीरस्य बालत्वेऽपि याहक निर्भीकत्वं अनन्तबलवत्त्वं च वर्तते, तादृक् कुत्रापि नास्ति ।" ततः एको देवः तद्वचनं अश्रद्दधानो बालरूपं विधाय क्रीडनवृक्षं महाभुजङ्गमेन युढे अवेष्टयत्, तं च महाभयंकरं फूत्कुर्वन्तं
सर्प दृष्ट्वा सर्वेऽपि याला नष्टाः। श्रीमहावीरेण निर्भीकेन गृहीत्वा रज्जुबत् दूरे उल्लालयित्वा निक्षिप्तः । पुनः * सुरश्चिन्तयति-"इत्थं जिनो न भीतः, अन्यथा भापयिष्यामि।" अत्रान्तरे श्रीबीरः तिंदूसकक्रीडां करोति । तत्र
सोऽपि सुरो बालरूपं कृत्वा कुमारैः समं क्रीडति । सुरबालो हारितो रममाणः। ततस्तं वाहनीकृत्य चचाल पृष्ठोपरि चटितो भगवान् । ततः स सुरवालो वेतालरूपं कृत्वा, सप्ततालदेहमानः सन् भगवद्भापनार्थ वर्धितुं प्रवृत्तः। ततो भगवता ज्ञानेन तत्वरूपं ज्ञात्वा वज्रमयमुष्टिपहारो दत्तः। ततो मायी देवः आरार्टि [मुक्त्वा] कृत्वा, शशकवत् शरीरं संकुच्य पतितः। ततो भगवद्वलादिगुणरञ्जितः चलत्कुण्डलाभरणो भूत्वा भगवन्तं प्रणम्य, करकमलयुगलं संयुज्य एवं अस्तावीत्-“हे स्वामिन् ! याशस्त्वं सभामध्ये इन्द्रेण वर्णितः ततोऽप्य|धिकतरः प्रत्यक्षं दृष्टः, वारं वारं निजापराधं क्षामयामि ।" इति पादौ प्रणम्य देवः स्वस्थानं गतः॥ इति आमलकीक्रीडाकरणम् [रमणम्]॥ ' अथ भगवतो लेखशालाकरणं कथ्यते । तस्य विस्तारस्त्वयम्-शुभदिवसे शुभमुहूर्ते पूर्व मातापितरौ

Page #279

कल्पसूत्रं
कल्पलता च्या० ५ ।।१२० ।।
समस्तमिश्रज्ञातिकुटुंबादीन् भोजनवस्त्राभरणकैसरछंटन तिलककरणादिना सत्कुर्वाते । पुनः लेख शालिकानां दानार्थ, वरसोला साकर खांड अखोड गुंदवडा द्राक्ष खारिक टोपरा खजूर सिंघोडा अखोड बदाम चारउली चारबी फलहाल नालेर सोपारी सोनाना खडिया रत्ननावरतणां रूपानी पाटी फूलफल पानना - बीडाप्रमुखनानाविधवस्तूनि सार्धं लात्वा, भगवतः स्नानं कारापयित्वा प्रधानवस्त्राणि परिधाप्य, स्वर्णरत्नाभरणानि मुकुटकुण्डलतिलकादीनि यथास्थाने परिधाप्य, हस्तिस्कन्धे भगवन्तं निवेश्य, मस्तकघृतछत्रवीज्यमानचामरगीयमानगीतदीयमानदानवाद्य मानविविधनिर्घोषनृत्यनाटकादिविच्छित्त्या उपाध्यायशालाद्वारदेशे भगवान् आनीतः । तावता पाठकब्राह्मणेन चिन्तितम् - " इतः पूर्व मम शालायां सामान्यछात्राः पठनाय आगताः, परं अद्य तु राज-पुत्रो मम समेतः । ततो गर्वेणोः आसनं स्थापयित्वा स्वयं विविधवस्त्राणि दिव्याभर णानि परिधाय उपविष्टः । अत्रान्तरे इन्द्रस्य आसनं चलाचलं जातं । किंवत् ? । वातकम्पितध्वजावत्, पुनः समुद्रसंक्रान्तचन्द्रवत् पुनः मत्तहस्तिकर्णवत् पुनः कुलटाचित्तवत् पुनः मूषातापित हेमवत् । ततः इन्द्रः अवधिना ज्ञात्वा आगत्य, प्रभोः पुरः माह "अहो ! मात्रादीनां मोहः !, भगवन्तो हि विनापि अध्ययनं विद्वांसो भवन्ति । नहि आम्रे तोरणबन्धनं, नापि सुधाया माधुर्यकरणं, नच सरखत्या भाले [ भोलामींडी ] पाठनं नहि चन्द्रस्य घवलीकरणं सम्भवति । परं भवन्तु मातापित्रोः मनोरथाः पूर्णाः ।” ततः इन्द्रो वृद्धब्राह्मणरूपं कृत्वा, श्रीभगवन्तं उच्चैः योग्यासने उपवेश्य उपाध्याय मनोगतान् सन्देहान् भगवन्तं
लेखशालागमनं
| ॥ १२० ॥

Page #280

कल्प० २१
पृच्छति स्म । भगवांश्च तेषां उत्तराणि दत्तवान्, उपाध्यायश्च भगवता कथ्यमानानि उत्तराणि शृण्वन् एवं अचिन्तयत्-"अहो ! एते व्याकरणसन्देहा मम बाल्यावस्थात आरभ्य अभूवन् परं न केनापि पण्डितेन भग्नाः, अनेन वालेनापि भग्नाः । अहो ! एतस्य बालस्य ज्ञानम् । ।" इति आश्चर्ये क्रियमाणे इन्द्र उपाध्यायपण्डितं प्राह- “भो ! एनं बालमात्रं त्वं मा जानीहि । अयं त्रिभुवनखामी ज्ञानत्रयसहितः सर्वज्ञप्रायो महावीरदेवः । इन्द्रेण दशधा सूत्राणि पृष्ठानि - संज्ञासूत्रं १, परिभाषासूत्रं २, विधिसूत्रं ३, नियमसूत्रं ४, प्रतिषेधसूत्रं ५, अधिकारसूत्रं ६, अतिदेशसूत्रं ७, अनुवादसूत्रं ८, विभाषासूत्रं ९, निपातसूत्रं १० । भगवता च एतेषां दशानां व्याकरणसूत्राणां प्रत्युत्तराणि दत्तानि । तदा तत्र स्थाने "जैनेन्द्रव्याकरणं" जातं । ततः | उपाध्यायविप्रेणापि भगवान् श्रीमहावीरदेवो गुरुः कृतः । ततो विप्रस्य बहुदानादिना सन्तोषं कृत्वा, श्रीभगवान् तयैव विच्छित्त्या खगृहे गतः । इन्द्रोऽपि भगवन्तं प्रणम्य स्वस्थानं गतः ॥ इति लेखशालाकरणम् ॥
अथ प्रभोः विवाहकरणम् ॥ अथ यदा भगवान् यौवनावस्थां प्राप्तः भोगसमर्थो जातः, तदा प्रसेनजित् सामन्त भूपस्य पुत्रीं यशोदां मातापितृभ्यां परिणायितः । तया सह सुखं अनुभवतो भगवतः प्रियदर्शनानाम्नी पुत्री जाता । सा निजभागिनेयस्य जमालेः परिणायिता । भगवतश्च अष्टाविंशतिवर्षाणि जातानि तदवसरे मातापितरौ देवलोकं गतौ, आवश्यकाभिप्रायेण चतुर्थ देवलोकं । श्रीआचाराङ्गाभिप्रायेण श्रीपार्श्वनाथस्य श्रावकत्वात् अच्युतं द्वादशं देवलोकं गतौ इति ॥

Page #281

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
भगवतः कौटुम्बिकनामानि
॥१२१॥
अथ भगवतः पितृप्रमुखकुटुम्बस्य नामानि प्राह, तत्राहसमणस्स णं भगवओ महावीरस्स पिआ कासवगुत्ते णं, तस्स णं तओ नामधिज्जा एवमाहिजंति, तं जहा-सिद्धत्थे इ वा, सिज्जंसे इ वा, जसंसे इ वा ॥ समणस्स णं भगवओ महाबीरस्स माया वासिट्ठी गुत्तेणं तीसे तओ नामधिजा एवमाहिजंति, तं जहा-तिसला इ वा, विदेहदिन्ना इ वा, पीइकारिणी इ वा ॥ समणस्स णं भगवओ महावीरस्स पितिज्जे सुपासे, जिट्टे भाया नंदिवद्धणे, भगिणी सुदंसणा, भारिया जसोआ कोडिन्ना गुप्तेणं ॥ समणस्स णं भगवओ महावीरस्स धूआ कासवी गुत्तेणं, तीसे दो नामधिज्जा एवमाहिजंति, तं जहा-अणोज्जा इ वा, पियदसणा इ वा ॥ समणस्स णं भगवओ महावीरस्स नतुई कोसिअ (कासव) गुत्तेणं, तीसे णं दुवे नामधिज्जा एवमाहिज्जति, तं जहा-सेसवई - इ वा, जसवई इ वा ॥ १०९ ॥ व्याख्या-"समणरस णं भगवओं" भगवतः पिता काश्यपगोत्रीयः, तस्य त्रीणि नामानि-सिद्धार्थः १,
॥१२१॥

Page #282

श्रेयांसः २, यशखान् [ यशस्वी ] ३, १ ॥ भगवतो माता वासिष्ठगोत्रीया, तस्या अपि त्रीणि नामानि - त्रिशला १, विदेहदिन्ना २, प्रीतिकारिणी ३, च २ ॥ पुनः भगवतः पितृव्यः सुपार्श्वः ३, ज्येष्ठो भ्राता नंदि वर्धनः ४ ॥ भगवतो भगिनी सुदर्शना जमालेः माता ५ ॥ भगवतो भार्या यशोदा कौण्डिन्यगोत्रीया ६ ।। भगवतः पुत्री काश्यपगोत्रीया, तस्याः नामद्वयम् - अनुञ्जा १, प्रियदर्शना २ च सा जमालेः दत्ता ७ ॥ भगवतो दौहित्री कौशिक गोत्रीया, तस्याः नामद्वयम् - शेषवती १, यशोवती २, च ८ ॥
अथ भगवान् कीदृशो जातः ?, तत्राह
समणे भगवं महावीरे दक्खे दक्खपइन्ने पडिरूवे आलीणे भद्दए विणीए नाए नायपुत्ते नायकुलचंदे विदेहे विदेहदिने विदेहजचे विदेहसूमाले तीसं वासाई विदेहंसि कहु अम्मापऊहिं देवत्तएहिं गुरुमहत्तरएहिं अब्भणुन्नाए समत्तपन्ने ॥
व्याख्या–“समणे भगवं” श्रमणो भगवान् महावीरः, दक्षः कलासु, दक्षा प्रतिज्ञा तन्निर्वाहकतया पट्टी प्रतिज्ञा यस्य सः । प्रतिरूपः-तगुणसङ्क्रमणे दर्पणत्वात्, आलीनः सर्वगुणैराश्लिष्टो गुप्तेन्द्रियो वा । भद्रकः सरल: भद्रो वृषभः तद्वत् गच्छतीति भद्रगो भद्रदो वा सर्वकल्याणदायित्यात्, विनीतो विनयवान् सुशिक्षितो वा जितेन्द्रियो वा । बिनयो हि इन्द्रियजयः तत्सहितञ्च शास्त्रं पठितुं अर्हति तस्य च पाठकाः प्रसीदन्ति,
XXX«*•*•*•*•.

Page #283

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०५
वर्षद्वयावधि अवस्थान
॥१२२॥
ततश्च सर्वश्रियो भवन्ति इति, ज्ञातः प्रख्यातः । ज्ञातः-सिद्धार्थः तस्य पुत्रो ज्ञातपुत्रः । न च पुत्रमात्रेण काचित् सिद्धिः स्यात्, अतः आह-ज्ञातकुलचन्द्रः, विदेहः विशिष्टदेहः, प्रथमसंहननसंस्थानोपेतत्वात् । अथवा 'दिहींक उपलेपे विगतो देहो लेपो यस्मात् स, विदेहो भोगेष्वपि वैराग्यवत्वात्, विदेहदिन्ना-त्रिशला तस्याः अपत्यं वैदेहदिन्नः। संस्कृते तु विदेहदत्तायाः अपत्यं वैदेहदत्त इति तस्या एव औरसपुत्रत्वाभिधानाय आह"विदेहजचे त्ति"। "भीमो-भीमसेन" इति न्यायात् । विदेहा-त्रिशला तस्यां जाता विदेहजा अर्चा-शरीरं यस्य सः विदेहजार्चः । अथवा विदेहो-अनंगः कन्दर्पःस यात्यः-पीडयितव्यो यस्य सः विदेहयात्यः । विशेषेण दिद्यते-लिप्यते पापैर्जीवोऽस्मिन् इति विदेहो-गृहवासः, तत्रैव सुकुमारो न पुनः व्रते, कालचक्राद्युपसर्गसहने तु वज्रकर्कशत्वात् । त्रिंशद्वर्षाणि गृहवासे कृत्वा-स्थित्वा, तत्र भगवान् अष्टाविंशतिवर्षान्ते मातापित्रोः देवलोकं गतयोः। आवश्यकानुसारेण चतुर्थदेवलोकं । आचाराङ्गानुसारेण तु श्रीपार्श्वनाथस्य श्रावकत्वात् अनशनेन द्वादशदेवलोकं प्रासयोः। प्रतिज्ञा पूर्णा ज्ञात्वा, दीक्षायां उद्यतो जाता, तदा नन्दिवर्धनेन ज्येष्ठभ्रात्रा प्रोक्तम्-“हे बन्धो। क्षते क्षारं मा क्षेप्सीः! पित्रोविरहार्तस्य मम दुःसहः तव विरहः इति स्थीयतां त्वया वर्षद्वयम् ।” ततः पितृस्थानीयज्येष्ठनातृनन्दिवर्धनस्य आग्रहेण भावमुनीभूय, वस्त्रालङ्कारविभूषितोऽपि वैराग्यात् निरवद्यवृत्तिः सन् तस्थौ । ततो गुरुज्येष्ठभ्रातृनन्दिवर्धनः महत्तरकाश्च राज्यप्रधानाः तैः अभ्यनुज्ञातो-व्रतार्थ दत्तानुमतिः "समत्तपइण्णो” समाप्ता=पूर्णीभूता प्रतिज्ञा-"नाहं समणो होई

Page #284

अम्मापिअरंमि जीवंते' इत्यादिरूपा यस्य सः। एतत्समये खामिवृहद्माता नन्दिवर्धनो राज्ये प्रधानः स्थापितः। अथ यदा भगवान् जातोऽभूत् तदा लोके एवं प्रसिद्धिः जाताऽभूत्-यत्-"एष महावीरः चतुर्दशस्वमसूचितो जातः इति हेतोः अयं चक्रवर्ती भविष्यति । ततः एनां प्रसिद्धिं श्रुत्वा, खस्खमातापितृभिः स्वखकुमारपुत्राः श्रेणिकचण्डप्रद्योतनादयो भगवत्सेवार्थ मुक्ता अभूवन् । भगवति च गृहस्थावासे घोरानुष्ठान कर्तुं प्रवृत्ते सति 'नायं चक्रवर्ती भविष्यति' इति स्वगृहे गताः। | अथ भगवतो घोरानुष्ठानेऽपि क्रियमाणे वर्षमेकं जातम् । एतावता एकोनत्रिंशत्तमे वर्षे व्यतीते कि
जातम् , तत्राह. पुणरवि लोगंतिएहिं जीअकप्पिएहि देवेहिं ताहि इटाहि कंताहि पिआहिं मणुन्नाहिं मणामाहिं
उरालाहिं कल्लाणाहिं सिवाहि धन्नाहिं मंगल्लाहिं मिअमहुरसस्सिरीआहिं हिययगमणिज्जाहिं हिययपल्हायणिजाहिं गंभीराहिं अपुणरुत्ताहिं वग्गृहिं अणवरयं अभिनंदमाणा य अभिथुवमाणा य एवं वयासी ॥ ११०॥ "जय जय नंदा! जय जय भदा ! भदं ते, जय जय खत्तिअवरवसहा !, बुज्झाहि भगवं लोगनाहा !, सयलजगज्जीवाहियं पवत्तेहि धम्मतित्थं, हियसुहनिस्सेयसकरं सबलोए सवजीवाणं भविस्सइत्तिकट्ट जयजयसई पउजति ॥ १११ ॥

Page #285

*0-01-0
कल्पसूत्रं
कल्पलता
व्या० ५
॥ १२३ ॥
व्याख्या- “पुणरवि लोगंतिएहिं त्ति" पुनरपि - इति विशेषद्योतने, एकं तावत् स्वयमेव समाप्तप्रतिज्ञः, विशेषतश्च लोकान्तिकदेवैः बोधित इति गम्यं, तृतीयाया अन्यथा अनुपपत्तेः । लोकान्ते भवाः लौकान्तिकाः ब्रह्मलोकवासिनः सारखताद्या एकान्तसम्यग्दृष्टयः, स्थानाङ्गवृत्तौ लोकान्ते वा उदयिक भावलोकावसाने भवा अनन्तरभवे मुक्तिगमनात् इत्युक्तत्वात् एकावतारिणः । क्वचित्तु संग्रहण्यवचूर्णौ तु एते च नियमेन अष्टमे भवे * सिद्ध्यन्ति इत्युक्तम् । न च भगवान् तेषां उपदेशमपेक्षते, स्वयंवृद्धत्वात् । जीत अवश्यमाचरणीयं कल्पितं= कृतं यैस्ते, जीतकल्पिताः, जीतेन वा अवश्यंभावेन कल्प- इति कर्तव्यता जीतकल्पः सः एषां अस्तीति जीतकल्पिकाः तैः, विभक्तिव्यत्ययात् ते लोकांतिकाः देवाः ताभिः इष्टादिभिः पूर्वं व्याख्यातार्थाभिः वाग्भिः = वाणीभिः गंभीराभिः = महाध्वनिभिः अपुनरुक्ताभिः । कापि - “मिअ १ महुर २ गंभीर ३ गाहिआहिं" इति पाठः, तत्र दुरवधार्यमप्यर्थं श्रोतॄन् ग्राहयन्ति याः ताः ग्राहिकाः, ततः पदचतुष्टयस्य कर्मधारयः । अनवरतं भगवन्तं अभिनन्दयन्तः, समृद्धिमन्तं आचक्षाणाः, अभिष्टुवन्तच गुणौ कीर्तनं कुर्वन्त, एवं अवादिषुः = व्यजिज्ञपयन्- "हे भगवन् ! त्वं जय जय ! जयं लभख, संभ्रमे द्वित्वम् । “नंदत्ति" नन्दति-समृद्धो भवति इति 'नंद आमन्त्रणे' दीर्घत्वं प्राकृतत्वात् । अथवा जय त्वं जगन्नन्द-भुवनसमृद्धिकारक ! एवं "जय जय ! भद्दा " नवरं भद्रः = कल्याणवान् कल्याणकारी वा, भद्रं ते भवतु ! इति विशेषः । हे क्षत्रियवर वृषभ ! क्षत्रियाणां मध्ये अत्यन्तश्रेष्ठ, हे भगवन् ! त्वं बुद्ध्यख ! भो लोकनाथ ! धर्मतीर्थ धर्मप्रधानं तीर्थं प्रवचनं प्रवर्तय ।। किंविशिष्टं
लोकान्ति
कागमः
॥ १२३ ॥

Page #286

XCXCXXQ**************---
धर्मतीर्थम् ? | हितं = पथ्यान्नवत् १, सुखं शर्म शुभं वा, कल्याणं निःश्रेयसं मोक्षः तस्य [तेषां ] करं । केषां ? | सर्वलोके सर्वजीवानां सुक्ष्मादीनां रक्षोपदेशदानादिना भविष्यति" इति कथयित्वा जयजयशब्दं प्रयुञ्जते ॥ अथ भगवान् लोकान्तिकदेवप्रतिबोधात् पूर्वमपि कीदृश आसीत् ?, तत्राह
पुपि णं समणस्स भगवओ महावीरस्स माणुस्सगाओ गिहत्थधम्माओ अणुत्तरे आभोइए अपडिवाई नाणदंसणे हुत्था, तए णं समणे भगवं महावीरे तेणं अणुत्तरेणं आभोइएणं नाणदंसणेणं अप्पणो निक्खमणकालं आभोएइ, आभोइत्ता चिच्चा हिरवणं, चिच्चा सुवणं, चिच्चा धणं, चिच्चा रनं, चिच्चा रहूं, एवं बलं वाहणं कोसं कुट्ठागारं, चिच्चा पुरं, चिच्चा अंतेउरं, चिच्चा जणवयं, चिच्चा विपुलधणकणगरयणमणिमुत्तिय संख सिलप्पवालरत्तरयणमाइयं संतसारसावइजं, विच्छडइत्ता, विगोवइत्ता, दाणं दायारेहिं परिभाइत्ता, दाणं दाइयाणं परिभाइत्ता ॥ ११२ ॥
व्याख्या -"पुर्द्दिपि णं" भ्रमणस्य भगवतो महावीरस्य पूर्वमपि, मनुष्योचितात् गृहस्थधर्मात् विवाहादेः अनुत्तरं सर्वोत्कृष्टं परमावधेः किंचिन्यूनं आभोगिकं = आभोगप्रयोजनं अप्रतिपाति- आकेबलोत्पत्तेः अनिवर्तकं अव

Page #287

www.kobatrth.org
AOXo
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
॥१२४॥
वाधिज्ञानं अवधिदर्शनं च आसीत् । तेन कारणेन भगवान् तेन अनुत्तरज्ञानदर्शनेन आत्मनो निष्क्रमणकालं वार्षिकदानं दीक्षासमयं "आलोएई” विलोकयति, विलोक्य च किं कृतवान् ?, तत्राह-"आभोइत्ता चिचा हिरण" विलो-12 कयित्वा-त्यत्तवा, हिरण्यादीनां पदानां व्याख्या पूर्ववत् ज्ञेया। "विच्छडइत्ता" विशेषेण त्यक्त्वा, विगोप्य गुप्तं सत् प्रकाशीकृत्य दानातिशयात्, अथवा विगोप्य 'गुपि गोपन-कुत्सनयोः', कुत्सनीयमेतदस्थिरत्वात् इत्युक्त्वा, दानं दीयते इति दान-धनं, दायायदानार्थ आऋच्छन्ति इति 'अचि' प्रत्यये दायाराभ्याचकाः तेभ्यः "परिभाइत्ता" परिभाज्य,-विभागेन दत्त्वा, अथवा दातृभिः स्वपुरुषैः दानं परिभाज्य-दापयित्वा, दायो भागोऽस्ति येषां दायिका गोत्रिकाः तेभ्यो दान-धनं विभागं परिभाज्य-विभागशो दत्त्वा । तत्र भगवता वर्षे यावत् कियत् दानं दत्तम् ?, तत्राह-प्रातः भोजनकालं यावत् । “ज्ञाता-वृत्तिः" अनुसारेण तु प्राभातिकं भोजनकालं यावत् प्रहरद्वयादिकमित्यर्थः । “चत्वारिंशत् वल्लैः एकः सुवर्णः स्यात्” इति श्रीविक्रमादित्यप्रवन्धे, "अष्टौ हाटककोटयः" इति अत्र व्याख्यातत्वात् । एका सुवर्णानां कोटिः अष्टौ च लक्षाः प्रत्यहं दीयन्ते “वरह वरं वरह वरं" इति वरवरिका, त्रिकचतुष्कचत्वरादिषु स्थानेषु घोप्यते, पश्च यत् याचते तत् सर्व इन्द्रादेशात् देवा आनीय पूरयन्ति । वार्षिकदानमानं यथा-त्रीणि शतानि अष्टाविंशतिश्च कोटयः ॥१२४॥ अशीतिर्लक्षाश्च सुवर्णानाम् ।
अथ यदा भगवान् दीक्षायां उद्यतो जातः, तदा नन्दिवर्धनो राजा इन्द्रायाश्च देवाः कीदृशं दीक्षामहो-|
Fer Private and Personal Use Only

Page #288

त्सचं कुर्वन्ति ?, तमाह पूर्व नन्दिवर्धनो राजा अष्टोत्तरसहस्त्र १००८ सुवर्णमय १ रूप्यमय २ मणिमय ३ सुवर्णरूप्यमय ४ सुवर्णमणिमय ५ रूप्यमणिमय ६ स्वर्णरूप्यमणिमय ७ सन्मयान् ८ कलशान् निष्क्रमणाभिषेक सामग्रीनिमित्तं कारयन्ति, एवं इन्द्रा अपि आभियोगिकदेवपार्श्वात् सुवर्णादिकलशान् तावन्तः अष्टधा कारयन्ति, ते दिव्याः कलशाः नन्दिवर्धन कारितकलशेषु दिव्यानुभावेन प्रविष्टाः, ततोऽतीव नन्दिवर्धनकलशाः शोभन्ते स्म । ततो नन्दिवर्धनो राजा भगवन्तं खर्णसिंहासने पूर्वाभिमुखं निवेश्य, देवानीतक्षीरोदनीरैः तीर्थमृत्तिकाभिः सर्वकषायैः च अभिषेकं करोति । एवं इन्द्राया अपि देवाः तैः स्वकीयैः कलशैः अभिषेकं कृतवन्तः । ततो देवा भृङ्गारदर्पणादीनि हस्ते गृहीत्वा भगवदये जयजयशब्दं प्रयुञ्जानाः तिष्ठन्ति । ततो देवसम्बन्धिचन्दनेन गात्रं अनुलिप्तं, कल्पवृक्षपुष्पमालाः परिधापिताः, एकं श्वेतं वस्त्रं परिधापितं यस्य मूल्यं लक्षम् । ततो मुक्कुटतिलककुण्डल केयूरहार कदककटिसूत्रमुद्रिकादिसर्वाभरणैः सर्व शरीरं विभूषितम् ॥ ततो नन्दिवर्धनेन राज्ञा चन्द्रमभानाम्नी शिविका आनीय स्थापिता, सा कीदृशी ? इत्यादि । अनेकस्तम्भशतसन्निविष्टा मणिकनकविचित्रा पञ्चाशद्वनुदीर्घा, पञ्चविंशतिधनुर्विस्तीर्णा, षट्त्रिंशद्धनुरुचा । एतस्याः शिविकाया मध्ये देवानीतशिबिका प्रविष्टा । तेन दित्र्यानुभावेन अतीव सुन्दरा जाता । तस्याः शिविकाया मध्ये स्वर्णसिंहासनं स्थापितं । तत्र श्रीभगवान् पूर्वाभिमुखः उपविष्टः प्रभोदक्षिणतः कुलमहत्तरिकाहंसलक्षणं पटशादकमादाय तिष्ठति । वामपार्श्वे प्रभोः अम्बधात्री व्रतोपकरणमादाय तिष्ठति । पृष्ठे च एका स्फारसारशृङ्गारा तरुणी-स्त्री

Page #289

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ५
॥ १२५ ॥
धवलछत्रं मस्तके धृत्वा तिष्ठति । ईशानकोणे च एका स्त्री गङ्गानीरभृतं भृङ्गारं गृहीत्वा तिष्ठति । आग्नेयकोणे तु एका स्त्री कनकदण्डमणिविचित्रं व्यजनं लात्वा भद्रासने निषीदति । ततः पूर्वं तां शिविकां यावता नन्दिवर्धनराजादिष्टाः पुरुषाः उत्पादयन्ति । अत्रान्तरे शक्रः शिविकाया दाक्षिण्यां उपरितन बाहानुत्पाटयति १ एवं ईशानेन्द्र उत्तरां उपरितन बाहां २ । चमरेन्द्रोऽधस्तनीं दाक्षिणात्यां वाहां ३ । वलीन्द्रोऽधस्तनीं उत्तरां बाहां ४ । शेषा भवनपति ५ व्यन्तर ६ ज्योतिष्क ७ वैमानिकेन्द्राः यथायोग्यं शिक्षिकां उत्पादयन्ति ॥ ततः शक्रेशानवर्जाः तां शिविकां उद्वहन्ति, शक्रेशानी तु चामराभ्यां वीजयतः । तदवसरे देवा दुन्दुभिं ताडयन्ति स्म । पञ्चवर्णानि पुष्पाणि सर्वत्र विक्षिपन्ति स्म ॥ आगच्छद्भिः देवैः विविधैर्गगनतलं कीदृशं शोभते स्म । यथा कुसुमितं वनखण्डं १ यथा वा शरत्काले पद्मसरः २ । अथवा यथा अतसीवनं कुसुमितं ३ अथवा यथा चम्पकवनं तिलकवनं पुष्पितं नन्दनवनं वा शोभते । पुनरपि स्त्रियो निज निजकर्तव्यंस्वकीय-स्वकीयव्यापारांश्च मुक्त्वा तुर्यनिर्घोषं श्रुत्वा, कौतुकोत्सुका विव्हलाः सत्यो भगवद्विलोकनाय समागताः । पुनः भगवतो दीक्षामहोत्सव विच्छित्तिं प्राह भगवति शिविकारूढे प्रव्रज्यायै गन्तुं प्रवृत्ते, तत्प्रथमतया रत्नमयानि अष्टौ मङ्गलानि पुरतः क्रमेण प्रस्थितानि । तथाहि - खस्तिकः १ श्रीवत्सः २ नंद्यावर्तः ३ वर्धमानः ४ भद्रासनं ५ कलशः ६ मत्स्ययुग्मं ७ दर्पणः ८ च । तदनन्तरं आलोकदर्शनीयानि क्रमेण पूर्णकलशभृङ्गारचामराणि । ततो गगनतलमुल्लिखन्ती लहलहायमाना वैजयन्ती । तदनंतरं विमलवैडूर्यरत्नमयं प्रलम्ब
XXX
दीक्षामहोत्सवः
॥ १२५ ॥

Page #290

मानकोरण्टमाल्यदामशोभितं चन्द्रमण्डलसदृशं छत्रं । तदनन्तरं मणिकनकविचित्रं पादपीठसहितं सिंहासनं । तदनन्तरं १०८ आरोहणरहिताः तुरङ्गमाः । तदनन्तरं १०८ प्रधानकुञ्जराः । तदनन्तरं १०८ घण्टापताकानान्दीघोषनानाप्रकारप्रहरणैः भृताः रथाः । तदनन्तरं १०८ सुन्दररूपवन्तः पुरुषाः । तदनन्तरं हयानीकं, ततो गजानीकं, ततो रथानीकं ततः पदात्यनीकं ततः आकाशतलं उल्लिखन् लघुपताकासहस्रमण्डितो योजनसहस्रप्रमाणो रत्नमयो महान=उचैः महेन्द्रध्वजः । ततो वचः खड्गग्राहाः कुन्तग्राहाः, पीठग्राहाः = फलकग्रहाः, ततो हासकारकाः =नर्मकारकाः, कान्दर्पिका: उग्र भोगा राजन्याः, क्षत्रियाः = राजानो माण्डलिका : मन्त्रिणो= महामन्त्रिणः श्रेष्ठिनः सार्थवाहा देवा देव्यश्च सर्वेऽपि अग्रे गच्छन्तो भगवतो जयजयशब्दं प्रयुञ्जते । भगवतः पृष्ठे हस्तिस्कन्धारूढकोरण्टमाल्यदामसहितेन प्रियमाणछत्रेण विराजमानः श्वेतचामराभ्यां वीज्यमानः चतुरङ्ग सेनापरिवृतो नन्दिवर्धनो राजा अनुगच्छति ॥ इति ॥
अथ श्रीभगवान् कदा कया विच्छिया नगरमध्ये निस्सरति ?, तत्राह
ते काणं तेणं समर्पणं समणे भगवं महावीरे जे से हेमंताणं पढमे मासे पढमे पक्खे मग्गसिरबहुले, तस्स णं मग्गसिरवहुलस्स दसमीपकखेणं पाईणगामिणीए छायाए पोरि - सीए अभिनिवाए पमाणपत्ताए सुबएणं दिवसेणं विजएणं मुहुत्तेणं चंदप्पभाए सीआए
*-*-*-*

Page #291

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
॥१२६॥
सदेवमणुआसुराए परिसाए समणुगम्ममाणमग्गे, संखियचक्कियनंगलिअमुहमंगलियवद्ध- Hदीक्षार्थ माणपूसमाणघंटियगणेहिं ताहिं इट्ठाहिं कंताहिं पियाहिं मणुन्नाहिं मणामाहिं उरालाहिं
। नगरे कल्लाणाहिं सिवाहिं धन्नाहिं मंगल्लाहिं मिअमहुरसस्सिरीआहिं वग्नहिं अभिनंदमाणा अभि
निस्सरणं थुवमाणा य एवं वयासी ॥ ११३ ॥व्याख्या-"तेणं कालेणं" तस्मिन् काले तस्मिन् समये यो हेमन्तस्य ऋतोः प्रथमो मास: प्रथमः पक्षो मार्गशीर्षबहुलः। एतावता मार्गशीर्षमासस्य कृष्णदशमीदिवसे “पाईणगामिणीए छायाए" पूर्वदिग्गामिन्यां छायायां "पोरिसिए" पौरुष्यां पाश्चात्यायां-चतुर्थप्रहरे अभिनिवृत्तायां जातायां प्रमाणप्राप्तायां कोटिप्राप्तायां | अग्रभागप्राप्तायां, सुव्रते दिवसे विजये मुहूर्ते चन्द्रप्रभायां शिविकायां आरूढं इति गम्यम् । सह-देवैर्मनुजैः असुरैः वर्तते या सा सदेवमनुजामुरा तया परिषदा-जनसमुदायेन समनुगम्यमानं अनुव्रज्यमानं भगवन्तं "अग्गेत्ति" अग्रे भगवतोऽग्रभागे शंखिकायैः परिवृतं । तत्र शखिका:-चन्दनगर्भशंखहस्ता मङ्गलकारिणः शंखवादका वा, चाक्रिका चक्रप्रहरणहस्ताः कुंभकारतैलिकादयो वा, लाङ्गलिका-गलावलम्बित
॥१२६॥ खर्णादिमयहलाकारधारिणो भविशेषाः कर्षका वा, मुखमाङ्गलिका:-मुखे मङ्गलं येषां ते मुखमाङ्गलिका मङ्गलपाठकाः, वर्धमानाः स्कन्धारोपितनराः, पुष्यमाणा-मागधाः पुरोहितस्थानीया मान्या वा, घण्टया चर
PRO

Page #292

कल्प० २२
उन्तीति घाण्टिका, राउलिकाः तेषां गणाः तैः, ताभिः इष्टादिविशेषणादिभिः वाग्भिः अभिनन्दते अभिष्टुवन्तश्च प्रक्रमात् कुलमहत्तरादिषु खजना एवं अवादिषुः, किं ? तदाहजय जय नंदा !, जय जय भद्दा !, भदं ते खत्तियवरवसहा ! अभग्गेहिं नाणदंसणचरिहिं, अजियाई जिणाहि इंदियाई, जिअं च पालेहि समणधम्मं, जियविग्धोऽवि यवसाहि तं देव ! सिद्धिमझे, निहणाहि रागद्दोसम तवेणं धिइधणिअबद्धकच्छे, मद्दाहि अट्ठ कम्मसत्तू झाणेणं उत्तमेणं सुक्केणं, अप्पमत्तो हराहि आराहणपडागं च वीर ! तेलुकरंगमज्झे, पावय वितिमिरमणुत्तरं केवलवरनाणं गच्छ य मुक्खं परं पयं जिणवरोवइद्वेणं मग्गेणं अकुडिलेणं हंता परीसहचमूं, जय जय खत्तिअवरवसहा ! बहूई दिवसाइं बहूई पक्खाई बहू मासाई, बहूई उऊई बहूई अयणाई बहूई संवच्छराई, अभीए परीसहोवसग्गाणं, खंतिखमे भयभेरवाणं, धम्मे ते अविग्धं भवउ त्तिकहु जयजयसद्दं पउंजंति ॥ ११४ ॥
व्याख्या- "जय जये”त्यादि प्राग्वत् । अभग्नैः - निरतिचारैः ज्ञानाद्यैः उपलक्षितः त्वं अजितानि इन्द्रियाणि| जय = वशीकुरु जितं च सात्म्यापन्नं श्रमणधर्म पालय, जितविनोऽपि च त्वं हे देव ! निवस-वस सिद्धिमध्ये,
xoxoxo
●**********•XOX

Page #293

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०५
खजनादिभिः जयजयशब्दपोष:
॥१२७॥
अपि च समुच्चये । अत्र सिद्धिशब्देन श्रमणधर्मस्य घशीकारा तस्य मध्यं-लक्षणया प्रकर्षः। तत्र त्वं निरन्तरायं तिष्ठ इत्यर्थः । अत एव रागद्वेषमल्लौ तपसा याह्याभ्यन्तरेण साधकतमेन निजहि-निगृहाण । कीदृशः सन् ? "धिइधणिअबद्धकच्छे” धृतौ-सन्तोषे धैर्ये वा धणिअं-अत्यर्थ बद्धकक्षः सन् । पुनः अष्टकर्मशजून मर्दय, केन ध्यानेन आर्तरौद्रनिषेधाय आह-"उत्तमेणं" उत्तमसा-तमोऽतीतेन शुक्लेन अप्रमत्तः सन् गृहाण च । आराधना जयपताका हे वीर! त्रैलोक्यमेव रङ्गा-मल्लाक्षवाटकः तन्मध्ये प्रामुहि । वितिमिरं-अनुत्तरं केवलज्ञानं गच्छ च मोक्षं-परमं पदं । केन, किं कृत्वा ? । ऋषभादिजिनोक्तेन मार्गेण रत्नत्रयरूपेण सरलेन अक्षेपेण मोक्षप्रापकत्वात्, हत्वा परीषहच{ । जय क्षत्रियवरवृषभ ! जात्यक्षत्रियो हि परचमूं हन्ति, स्वौजसा बहूनि दिवसानि बहून् पक्षान् , बहून् मासान, बहून् ऋतून् हेमन्तादीन् बहूनि अयनानि-षण्मासानि दक्षिणायनोत्तरायणरूपाणि, बहूनि वर्षाणि यावत् अभीतः परीषहोपसर्गेभ्यः भैरवभयानां क्षान्त्या क्षमो न तु असामादिना, तव धमें प्रस्तुतसंयमे अविन-विधाभावो भवतु "त्ति कटु" इति उच्चार्य जयजयशब्द, प्रयुञ्जते खजना एव । पुनरपि श्रीभगवान् कया विच्छिच्या नगरमध्ये निर्गच्छति, तबाह
तए णं समणे भगवं महावीरे नयणमालासहस्सेहिं पिच्छिज्जमाणे २, वयणमालासहस्सेहि अभिथुत्वमाणे २, हिययमालासहस्सहिं उनंदिजमाणे २, मणोरहमालासहस्सहिं विच्छिप्प
१२७॥

Page #294

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
माणे २, कंतिरूवगुणेहिं पस्थिजमाणे २, अंगुलिमालासहस्सेहिं दाइजमाणे २, दाहिणहस्थेणं बहणं नरनारीसहस्साणं अंजलिमालासहस्साई पडिच्छमाणे २, भवणपंतिसहस्साई समइच्छमाणे २, तंतीतलतालतुडियगीयवाइअरवेणं महुरेण य मणहरेणं जयजयसद्दघोसमीसिएणं मंजुमंजुणा घोसेण य पडिबुज्झमाणे २, सविड्डीए सबजुईए सबबलेणं सववाहणेणं सबसमुदएणं सदायरेणं सबविभूईए सबविभूसाए सवसंभमेणं सवसंगमेणं सबपगईहिं सवनाटएहिं सवतालायरेहिं सबोरोहेणं सबपुप्फगंधमल्लालंकारविभूसाए सवतुडियसहसन्निनाएणं ॥ व्याख्या-"तए णं समणे" ततश्च श्रमणो भगवान् महावीरः कीहक सन् नगरमध्ये निर्गच्छति ? । नयनमाला:-श्रेणिस्थितजननेत्रपतयः तासां सहस्रैः प्रेक्ष्यमाणः, एवमग्रेऽपि । वचनमालासहस्रैः वदनमालासहस्रैः वा अभिष्ट्रयमानः, हृदयमालासहस्रः उन्नन्द्यमानः-उत् प्राबल्येन समृद्धिं नीयमानो जय जीव नन्देत्यादिपर्यालोचनात् । मनोरथमालासहस्रः अस्याज्ञाकरा भवाम इत्यादिभिः जनविकल्पैः-विशेषेण स्पृश्यमानः कान्तिरूपगुणैः हेतुभिः प्रार्थ्यमानो-भर्तृतया स्वामितया वा स्त्रीपुरुषजनेनाभिलष्यमाण इत्यर्थः । अङ्गुलिमालासहस्रः “दाइजमाणत्ति” दर्यमानो बहूनां नरनारीसहस्राणां अञ्जलिमालासहस्रः प्रतीच्छन्-गृह्णन् ,

Page #295

दीक्षाहणं
कल्पसूत्र भवनपतिसहस्राणि समतिक्रामन् उल्लङ्घयन् । तं आदीनां गीते गीतमध्ये यत् वादितं वादनं तेन यो रवः, कल्पलता तेन । कीदृशेन ? । मधुरेण-मनोहरेण । पुनः कीदृशेन ? । जयशब्दघोषमिश्रितेन । पुनः कीदृशेन? । मजुमचुना, व्या०५४ न ज्ञायते कोऽपि किमपि जल्पतीति । अतिकोमलेन वा घोषेण च लोकानां खरेण प्रतिवुध्यमानः सावधानी
भवन् । पुनः सर्वा -समस्तछत्रादिराजचिन्हरूपया, द्युतिः आभरणादीनां, युतिर्वा इष्टवस्तुयोगतः तया, ।।१२८॥
सर्वबलेन-बलं-हस्त्यश्वरथपदातिरूपं चतुरङ्गसैन्यं, सर्ववाहनेन वाहनकरभवेसरशिविकाशकटयानादिसमुदायः। “सबसमुदएणं" पौरादिमेलापकेन सर्बादरेण सौचित्यकृत्यकरणेन, सर्वविभूत्या विभूतिः संपत् तया, सर्वविभूषया विभूषा-शोभा तया, सर्वसंभ्रमेण संभ्रमाप्रमोदकृतीत्सुक्यम्, सर्वसङ्गमेन संगमा वजनमेलापकः, सर्वप्रकृतिभि:-प्रकृतयोऽष्टादश नैगमादिनगरवास्तव्यलोकास्ताभिः, सर्वनाटकैः-नाटकादीनि सुगमानि, सर्वतालाचरैः सर्वावरोधेन सर्बपुष्पगन्धमात्यालङ्कारविभूषया । व्याख्या पूर्ववत् । सर्वतूर्यशब्दसनिनादेन सर्वतूर्यशब्दानां मीलनेन या संगतो निनादो-महाघोषः तेन । अल्पेष्वपि ऋद्ध्यादिषु सर्वशब्दप्रवृत्तिः दृष्टा इत्यत आह
महया इड्डीए महया जुईए महया बलेणं महया वाहणेणं महया समुदएणं महया वरतुडियजमगसमगप्पवाइएणं संखपणवपडहभेरिझल्लरिखरमुहिहुडुकढुंदुहिनिग्घोसनाइयरवेणं
॥१२८॥

Page #296

*-02
कुंडपुरं नगरं मज्झमज्झेणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता जेणेव नायसंडवणे उज्जाणे जेणेव असोगवरपायवे तेणेव उवागच्छइ ॥ ११५॥ उवागच्छित्ता असोगवरपायवस्स अहे सीयं ठावेइ, ठावित्ता सीयाओ पच्चोरुहइ, पच्चोरुहित्ता सयमेव आभरणमल्लालंकारं ओमुअइ, ओमुइत्ता सयमेव पंचमुट्ठियं लोअं करेइ, करित्ता छटेणं भत्तेणं अपाणएणं हत्युत्तराहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं एगं देवदूसमादाय एगे अबीए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारिअं पवइए ॥११६॥
व्याख्या-"महया इडीए” इत्यादि। व्याख्या प्राग्वत् । महत्या ऋद्ध्या, महत्या द्युत्या, महता वलेन, महता * वाहनेन, महता समुदयेन, महता वरतूर्ययमगसमगप्रवादितेन । पुनः शंखपणवपटहभेरिझल्लरिखरमुखिदुन्दुभिनिर्घोषनादितरवेण कुंडपुरं नगरं “मझमज्झेणं" मध्ये भूत्वा निर्गच्छति, निर्गत्य च यत्रैव ज्ञातखण्डवनं उद्यानं यत्रैव अशोकवरपादपः तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य च अशोकवरपादपस्य अधस्तात् शिबिकां"ठावेई” स्थिरीकरोति, स्थिरीकृत्य च शिविकातः प्रत्यवरोहति-अवतरति, उत्तरतीत्यर्थः। उत्तीर्य च, स्वयमेव आभरणमाल्यालङ्कारं उन्मुश्चतीत्यर्थः । तच्चाभरणं कुलमहत्तरिका हंसलक्षणपटशाटकेन प्रतीच्छति, उन्मुत्तवा : च, स्वयमेव पञ्चमुष्टिकं [एकया मुष्ट्या कूर्चस्य, चतसृभिस्तु शिरस इति पञ्चमौष्टिकं] लोचं करोति ।

Page #297

दीक्षाग्रहणं
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
॥१२९॥
शक्रश्च हसलक्षणपटशाटकेन केशान् प्रतीच्छ्य-गृहीत्वा क्षीरसमुद्रे प्रवाहयति । तस्मिन् प्रस्तावे शक्रेण : वाद्यनिघोंषो वाद्यमानः स्थापितः । अङ्गुलीमूवीकृत्य 'निरोल' इति प्रोक्तं च, तदा भगवान् सिद्धानां नमस्कारं कृत्वा, सर्वसावघयोगं समुचरति, तथाहि-"करेमि सामाइअं सच्चं सावजं जोगं पञ्चक्खामि" इत्यादि ।। अत्र "भंते" इति पदं नोचरति, तस्य गुरोः अभावात्, तथैव कल्पत्वाच्च । केन तपसा ?। अपानकेन चतुविधाहारेण पष्ठेन तपसा उत्तरफाल्गुनीनक्षत्रे च चन्द्रेण सह योगं गते सति । “एगं देवदूसमादाय” एकं देवदूष्यवस्त्रं दिव्यवस्नविशेष इन्द्रेण भगवतः स्कन्धे अर्पितं, तत् आदाय गृहीत्वा, एको रागद्वेषसहायाभावात् अद्वितीय एकाक्येव । न पुनर्यथा ऋषभः चतुःसहरुयां राज्ञां, मल्लिपाश्वी त्रिभित्रिभिः शतैः, वासुपूज्यः षट्शतैः, शेषा एकोनविंशतितीर्थकराः सहस्रः समं प्रवजिताः । मुण्डो भूत्वा द्रव्यतः शिर कूर्चलुचनेन भावतः क्रोधायपनयनेन अगारात्-गृहात् निष्क्रम्येति शेषः । अनगारतां-साधुतां आगमोक्तविधिना प्रबजितः श्रमणीभूतः। भगवता यदा चारित्रं गृहीतं तदानीमेव भगवतः चतुर्थ मनःपर्यवज्ञानं समुत्पन्नं । ततः इन्द्रादयः सर्वेऽपि देवाः श्रीमहावीरं वन्दित्वा, नन्दीश्वरद्वीपे यात्रां कृत्वा खस्थानं गताः। श्रीभगवानपि बन्धुवर्ग आपृच्छ्य विहृतः, वन्धुवर्गोऽपि भगवन्तं वन्दित्वा, विषण्णचित्तः सन् निवृत्य स्वगृहे गतः॥
॥ इति श्रीमहावीरदेवस्य दीक्षाकल्याणकम् ॥-24
१२९॥

Page #298

EXOXXX-6XOXOXOXOXOX
अथ भगवान् ततो विहृत्य, जनमार्ग त्यत्तवा पल्लीमार्गेण मुहूर्तशेषे दिवसे कुम्मारग्रामसमीपे रात्रौ कायोत्सर्गे स्थितः। तत्र एको गोपो दिवसे वृषभान वाहयित्वा, सन्ध्यायां एतत्पाचे चरन्तु इति कृत्वा गोदोहार्थ ग्रामे गतः, प्रत्यागतश्च तान् अपश्यन् स्वामिनं प्राह-"क गता मे वृषभाःहि।" श्रीभगवान् मौनत्वात् न ब्रूते, ततोऽन्यत्र रात्री ते गवेषिताः, परं न दृष्टाः कापि, पुनः भगवत्समीपं आगतः, तदवसरे वृषभा अपि अन्यत्र भ्रान्त्वा भ्रान्त्वा, भगवत्समीपं आगताः गोपेन दृष्टाः । तदा गोपेन कथितम्-"रे पाखण्डिन् ! त्वया ज्ञातं अहमेतान् वृषभान् लात्वा यास्यामि ! इति प्रच्छन्नं त्वया वृषभा एतावन्तं कालं स्थापिता अभूवन् ।” ततो गोपो रुषा रोषा)क्रान्तो दामनं गृहीत्वा, यावत् ताडनार्थ उद्यतः, तावता अवधिना ज्ञात्वा इन्द्र आगत्य, तं स्तम्भयामास, प्रोक्तांश्च-"रे! सिद्धार्थराजपुत्रं अद्य प्रत्रजितं त्वं न जानासि?" इति दूरीकृतः। ततः इन्द्रो भगवन्तं प्राह-“हे स्वामिन् ! तव प्राकृतं कर्म प्रभूतं अशुभं वर्तते, तेन तव द्वादशवर्षाणि यावत् उपसर्गा भविष्यन्ति। तावन्तं कालं अहं तान् उपसर्गान् वारयन् तव वैयावृखं करोमि।" प्रभुःपाह-"भो इन्द्र !
न एवं भूयं, न एअं भविस्सइ, न एअं भवइ, जन्नं अरिहंता देविंदस्स चा असुरिंदरस वा निस्साए केवलनाणं * उप्पाडिंसु सिद्धिं वा वचंति ।” अत्रावसरे-"मारणान्तोपसर्गस्य वारणार्थ बिडौजसा । सिद्धार्थः स्थापितः|
खामि मातृष्वज्ञेयव्यन्तरः॥१॥” इत्युक्तत्वात् , सिद्धार्थनामा व्यन्तरो भगवतो मातृष्वस्रया, अन्तर्वाच्यादौ तु स्वामिपितृव्यः सिद्धार्थ इत्युक्तमस्ति, स समागत्य इन्द्रं प्राह-"अहं श्रीभगवतो वैयावृत्यं करोमि, ममादेशं
वायास्यामि । इति पापेन दृष्टाः । तदानासमीपं आगतः, ना
XXXOXOXOXOXXX6K6XOXOK

Page #299

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० ५
॥ १३० ॥
देहि ।” ततः इन्द्रेणोक्तम्- " त्वया भगवान् न मोच्यः ।" इत्युक्त्वा कौशिकोsपि [ इन्द्रोऽपि ] खस्थानं गत इति । द्वितीय दिने कोल्लाकसंनिवेशे बहुलब्राह्मणगृहे भगवता गृहस्थकांस्यपात्रे पायसेन मधुघृतसंयुक्तेन पारणं कृतं । प्रथमपारणकं गृहस्थपात्रे परमान्नेन चकारेति आगमिकान्तर्वाच्ये । प्रथमपारणकं सपात्रधर्मज्ञापनार्थं पात्रे एव विहितवान् इति कल्पकिरणावयां । देवैश्च पञ्चदिव्यानि प्रकटितानि वेलोत्क्षेपः १ गन्धोदकपुष्पवृष्टिः २ दुन्दुभिनादः ३ आकाशे अहो दानमिति घोषणं ४ सार्धद्वादशकोटिसुवर्णवसुधारावृष्टिश्चेति ५ । इयं वसुधारावृष्टिः उत्कृष्टा, जघन्या तु सार्धद्वादशलक्ष सुवर्णवृष्टिः ज्ञेया । ततो भगवान् विहृत्य, मोराकसंनिवेशं गतः । तत्र सिद्धार्थवयस्यो दुइजंतकनामा कुलपतिः मिलितः, भगवता पूर्वाभ्यासात् बाहुः प्रसारितः, तेनापि कुशलवार्ता पृष्टा । तत्र एकरात्रिं स्थित्वा प्रभाते विहारकरणे दुइवंतकेन प्रोक्तम्“हे स्वामिन् ! अष्टौ मासान् शेषकाले अन्यत्र भ्रान्त्वा वर्षाकाले अत्र स्थेयमिति” भगवताऽप्यङ्गीकृतं । ततो भगवान् शेषे कालेऽन्यत्र विहृत्य तत्र मोराकसंनिवेशे आगत्य एकस्य कस्यचित् कुलपुत्रस्य [तृणगृहे] उटजे प्रभुः स्थितः, दैवयोगेन मेघवृष्टिः न जाता, तेन गावः तृणानि भक्षयन्ति, भगवान् न निवारयति, ततः कुलपुत्रस्य अप्रीतिः जाता । तदा भगवता अभिग्रहपञ्चकं गृहीतम् । अप्रीतिस्थाने न स्थेयं १, कायोत्सर्गे स्थातव्यं २, मौनं कार्यं ३, पाणिभोजिना भाव्यं ४, गृहस्थस्य विनयो न कार्यः ५ चेति । श्रीभगवङ्गात्रं च | इन्द्रेण सुरभिचन्दनादिना अनुलिप्तमासीत् दीक्षासमये, स च गन्धो मासचतुष्टयेनापि न गतः । तेन
अनुलोम
| प्रतिलोमा उपसर्गाः
॥ १३० ॥

Page #300

Caya
तद्गन्धाकृष्टैः भ्रमरैः गात्रं कदर्थितं । सुन्दररूपत्वात् तरुण स्त्रीभिः भर्तृत्वेन प्रार्थना कृता, तरुणपुरुषैः स्वामित्वेन प्रार्थना कृता । एवं श्रीभगवतः चतुरो मासान् साधिकान् यावत् अनुलोमप्रतिलोमा उपसर्गा जाताः ॥ अथ श्रीभगवान् कीदृशो जातः ?, तत्राह
समणे भगवं महावीरे संवच्छरं साहियं मासं जाव चीवरधारी होत्या, तेण परं अचेलए पाणिपडिग्गहिए ॥ समणे भगवं महावीरे साइरेगाई दुवालस वासाईं निच्चं वोसटुकाए चियत्तदेहे जे केइ उवसग्गा उप्पजंति, तं जहा - दिवा वा माणुसा वा तिरिक्खजोणिआ वा, अणुलोमा वा पडिलोमा वा, ते उप्पन्ने सम्मं सहइ खमइ तितिक्खइ अहियाइ ॥११७॥
व्याख्या- "समणे भगवं" श्रमणो भगवान् महावीरः साधिकमासं संवत्सरं यावत् चीवरधारी दीक्षाग्रहणे वामस्कन्धे इन्द्रसमर्पितवस्त्रधारकः अभवत् । ततः साधिकमासवर्षात् ऊर्ध्वं अचेलको - वस्त्रविवर्जित आसीत् । कथमित्युक्ते संबन्धमाह
भगवता यदा दीक्षा गृहीता तदा शक्रेण देवदृष्यवस्त्रं भगवतो वामस्कन्धे स्थापितम् । ततः पश्चात् भगवतः पितृमित्रः सोमदेवो विप्रो महादरिद्रः करद्वयं योजयित्वा दीनहीनचचनैः श्रीवीरम् इति विज्ञपयति स्म -

Page #301

सोमविप्रप्रार्थना
कल्पसूत्रं IX"हे कृपानाथ ! हे परदुःखप्रमाथ ! हे मम मित्रपुत्र ! हे दारिद्रलतालवित्र ! मम मूलतो विज्ञप्ति अवधारय, कल्पलता मां च निस्तारय, यो मम सहायो, मयैव सह जातो, मयैव समं वर्धितः, परिणयनसमयेऽपि मत्तः पूर्व व्या०५ मम पत्नीं परिणीतवान् , किंबहुना ?, तनुच्छायेव स्वकर्मप्रकृतिरिव मम केटकं क्षणमपि न अमुश्चत् । स मया ॥१३॥
धनार्जननिमित्तं परदेशपस्थिति]तिसमये भणितः
"रेदालिद्द ! विअक्खण !, वत्ता एक सुणिज । अम्ह देसंतरि-चल्लिया, तुं थिर घरे रहिज ॥१॥" ततो मया सह आजन्मप्रीति अमुञ्चन् दरिद्रसहचरःपाह“पडिवन्नउ गिरुआं-तणउ अविहड जाण सुजाण । तुम्ह देसंतरि चल्लिआ तओ अम्हे अग्गेवाण ॥२॥" ततो मया निवारितोऽपि मया समं एव (तिष्ठति)"गङ्गां योऽवतरत् तथैव यमुनां यो नर्मदां शर्मदां, का वार्ता शरदम्वुमजनविधौ यश्चार्णवं तीर्णवान् । सोऽस्माकं चिरमाश्रितोयमधुना श्रीवीर ! विश्वाधिप!,त्वद्दानाम्बुसरित्प्रवाहलहरीमग्नोऽद्य सम्भाव्यते॥१॥" ततः तत्प्रभावात् परदेशे प्रतिगृहं प्रतिजनं भिक्षां याचमानं प्रत्यक्षतोऽग्रे वर्तमानमपि मां न कोऽपि पश्यति । यदुक्तम्"दीसंति जोगसिद्धा, अंजणसिद्धा-वि केवि दीसंति । दारिद्दजोगसिद्धा पासे वि ठिआ न दीसंति ॥१॥
XXXCXEKXXOXOXEX
EXAXAXXXXXXXXX
॥१३१॥

Page #302

पुनरपि “रे दारिद्र्य ! नमस्तुभ्यं, सिद्धोऽहं तव दर्शनात् । अहं सर्वत्र पश्यामि, न मां पश्यति कश्चन ॥२॥" ___इति हेतोः उद्यमे कृतेऽपि परदेशे बहुपरिभ्रमणे भाग्यहीनोऽहं न किमपि धनं लब्धवान् । यथा गतः तथैवाऽऽगतः । ततो दारिद्र्य पुरस्सरं स्वगृहे प्रविशन्तं मां मम भार्या अनार्या दुर्निवार्या यष्टिमादाय सम्मुखं धाविता, निष्ठुरकठोरवचनैः प्राह च-"रे निर्भाग्यशिरोमणे! रे आजन्मदारिद्र्य रे दुर्भाग! रे निर्गुणनाथ ! रेढोलण! अहं त्वां धनं विना साक्षात् दारिद्रयरूपं किं करोमि?, त्वया किमपि नानीतं, ममापि गृहे तव सहचरसांनिध्यात् "अन्नं नास्त्युदकं नास्ति, नास्ति गृहे युगन्धरी । शाकं च लवणं नास्ति, तन्नास्ति यच्च भुज्यते ॥१॥ एतादृशं खरूपं वर्तते । अपि च मम गृहे किमपि नास्ति, अतो मम गृहे दारिद्र्यमेव लहकति । यदुक्तम्
__ 'जसु घरि भईसि न रीकइं पाडउ, जसु घरि बलद न दीसइ गाडउ ।
जसु घरि नारि न चूडीखलकइ, तसु घरि दालिद लहरे लहकइ ॥१॥ अपि च धनेनैव मान्यता स्यात्, यदुक्तम्
'धनैर्दुष्कुलीनाः कुलीनाः क्रियन्ते, धनैरेव पापात् पुनर्निस्तरन्ति ।
धनिभ्यो विशिष्टो न लोकेऽपि कश्चित्, धनं चार्जयध्वं धनं चार्जयध्वम् ॥१॥ पुनः धनं विना जीवन्नपि मृत इव यतो
"धनमर्जय काकुत्स्थ!, धनमूलमिदं जगत् । अन्तरं नैव पश्यामि, निर्धनस्य मृतस्य च ॥१॥"

Page #303

कल्पसूत्रं
सोमविप्रप्रार्थना
कल्पलता व्या०५
॥१३२॥
पुनरपि
'पुत्ता य सीसा य समं विभत्ता, विसी देवाय य सम विभत्ता।
मुक्वातिरिक्खा य समं विभत्ता, मुआ दरिदा य समं विभत्ता' ॥१॥ पुनः सा प्राह-"रे भाग्यहीन ! श्रीवीरेण वार्षिकदाने दीयमाने सर्वेषां च दारित्र्यदुःखप्रलयं विधीयमाने त्वं च परदेशे कथं गतः। द्राक्षापचनसमये काकस्येव तव चनुपाको जातः । अथवा मेघे वर्षति त्वं नदीतटस्थजवासाचनस्पतितुल्यो जातः । अथवा रात्री दिवा मेधे वर्षति सत्यपि पलाशे पत्रत्रयमेव स्यात् !
रे अनिष्ट ! रे पापिष्ठ ! रे पाण्डुरपृष्ठ !" इत्यादिभिः निष्ठुरवचनैः बहुभिः निर्भय, गलग्राहं तया गृहात् * निष्कासितः। ततः
"आगिइंदालिद पाछइं दालिद दालिदचिहुंए पासे । पिंज्याणी मुंनइ मारणमांड्यउ तिण हुँ आयउनासे ॥१॥" | इति हेतोः अनन्यगतिकत्वात् प्रवजितोऽपि कृपापरत्वाच ध्रुवं दास्यति । किंचिन्मम वीर इति विचार्य प्रतीति निर्धार्य तव समीपं समेतोऽस्मि । ततो श्रीमहावीर ! त्वं मम दारिद्रयं चूरय, मम मनोरथं पूरय । नच ज्ञेयं वार्षिकदानावसरे सर्वैः प्रासम् , त्वया किमपि कथं न प्राप्तम् ? यतः"स्वामिन् ! कनकधाराभिः, त्वयि सर्वत्र वर्षति । अभाग्यछन्त्रसंछन्ने मयि नायान्ति बिन्दवः ॥१॥"
॥१३२॥

Page #304

मया विचारितम्'रे मन ! अप्पउ खंचकर चिंता जालि म पाडि । फल तेतउही पामीयइ, जे तउ लिखउ निलाडि ॥१॥" पुनः किं जातं ? एकं तव दानं न प्राप्सम् , प्रत्युत तव्यतिकरण पन्या गृहात् निष्कासितश्च । यतः
"त्वयि वर्षति पर्जन्ये, सर्वे पल्लविता द्रुमाः। अस्माकमवृक्षाणां, पूर्वपत्रेषु संशयः ॥ १॥” इत्यादिलल्लिपल्लिबचनैः कृपाहृदयेन श्रीभगवतापि विचारितम्-'अहं निर्ग्रन्थः, मम पार्श्वे किमपि नास्ति, अदाने च । इन्द्रादिसर्वलोकसमक्षं प्रार्थनाभङ्गः स्यात्, तद्भङ्गे च लघुता स्यात् । यत:
"तणलहुअंतुसलहुअंतणतुसलहुयं च पत्थणालहुअं। तत्तो वि सो अलहुओ, पत्थणभंगो कओ जेण ॥२॥" पुनरपि
“यान्तु यान्तु बत प्राणाः, अर्थिनिर्व्यर्थतां गते । पश्चादपि हि गन्तव्यं, क सार्थः पुनरीदृशः॥१॥” इत्यादिशिष्टाचारविचारमाचरन् श्रीमहावीरदेवः कृपया चीवराध विप्राय अदात्, अपरेषां च इति आज्ञापयत्__“जां संपइ तां देहु धण, इण परिअक्खइ वीर । पितामित्त बांभणभणी, आधओ दीधओ चीर ॥१॥" AT १ "एमाइ दीणयावसगलंतनयणंसुधोयवयणेणं । तह तेण विनविजइजह मिजइ वीयरागोऽवि ।।१३।। भगवयावि एवमायण्णिऊण
समुच्छलियापरिकलियकारनपुण्यचित्रेण भणियं-'भो भो देवाणुप्पिय ! परिचत्तासेससंगोऽहं संपर्य, तुमं च अञ्चतदोगचभरविहुरियसरीरो, अओ जइवि असारिच्छमेयं तहावि गिण्हसु इमस्स देवदूसस्स अद्धति" इति ॥" (प्रा० महावीरचरित्रे)।
करप०२३

Page #305

कल्पसूत्रं
ततो विप्रः चीराध लात्वा स्वगृहाय चलितः, द्वारसमीपे समागच्छन्तं सचीरं विप्रं दृष्ट्वा ब्राह्मणी हर्षिता सती वखदानं कल्पलतासमुत्थाय, सम्मुखं आगत्य करद्वयं योजयित्वा एवं अबादीत्-हे प्राणनाथ ! हे मम जीवन ! हे कान्त ! व्या०५ हे सुभग। मेघस्येव मार्गे दृश्यमाने त्वं समेतः, त्वां विना अहं-जलं विना मत्सीव टलवलन्ती आस्था' इत्यादि
सृष्टविशिष्टवयनरचनाकथनपूर्व अपूर्वरीत्या प्रीत्या लानमजनभोजनपानताम्बूलप्रदानसन्मानमुखशय्याशयन-I ॥१३३॥
भोगप्रमुखसुखोपचारैः उपचरितो भार्यया भृशं मुदं आदधानो गतः तूर्णकारसमीपं दशिकावन्धार्थ । ततः तूर्णकारेणापि त्रुटितं न ताहक [भवति] इति विचार्य, सोमविप्रस्य प्रोक्तम्-"रे विप्र! एतस्य द्वितीय खण्डमानय यथासन्धितं सत्, लक्षमूल्य भावि । ततः तब मम च द्वयोः दारिद्यनाशः स्यात्।" ततो विप्रः पश्चात् वलित्वा प्रवर्धमानलोभो वर्धमानखामिसमीपं आजगाम । परं पुनः याचने जातलज्जो | विमृशति स्म-"कथं पुनर्याचे ? अतिलोभोऽपि पुंसां न युक्तः।” अथ भगवानपि ज्ञास्यति-"अहो! विमस्या लौल्यं, ततो मार्गणं न युक्तम्" इति मौनं कृत्वा स्थितः। न पुनः वाचा मार्गितं चीराधं लज्जया, यतः--
“लज्जा वारेइ मुहं, असंपया भणइ मग्गिरे मग्गि । दिन्नं मानकवाडं देहीति न निग्गया वाणी ॥१॥" ___ एवं साधिकमासं वर्षे यावत् भगवतः पृष्ठमनुगच्छन्, दक्षिणबाचालासन्नसुवर्णवालुकानदीतटस्थतरुकण्टके SIविलनं देवदूष्याधं अग्रहीत् । भगवानपि सिंहावलोकनेन तत् अद्राक्षीत् । ममत्वेन इत्यन्ये १, स्थण्डिले पतितं * अस्थण्डिले वा इत्यन्ये २, सहसात्कारेण इत्यपरे ३, शिष्याणां वस्त्रपात्रादि सुलभं भावि न वा इति

Page #306

केचित् ४, कण्टके लग्नत्वात् खसन्ततेः कषायबाहुल्यात् कण्टकमायतां आकलय्य निर्ममतया पुनः न जग्राह । ततो विप्रोऽपि कृतकृत्यमात्मानं मन्यमानः संपूर्णमनोरथः तूर्णकारपार्श्वे खंडद्वयं सन्धयित्वा तूर्णकारस्थापि खेप्सितं दत्त्वा, स्वयं सोमविप्रो यावज्जीवं सुखी बभूव इति ॥
[अयं सम्बन्धः कौतुकार्थ विस्तरतया लिखितोऽस्ति । नवाधिकवाचनायां वेलायां सत्यां वाच्यः, नो चेत् नहि । ] | तथा पाणिपतदाहिकः-पाणिपात्रः, स्वामी हि सप्रावरणधर्मव्यवस्थापनार्थ यथा [देवदृष्यं] वस्त्रं गृहीतवान् । तथा प्रथमपारणकं सपात्रधर्मज्ञापनार्थ पात्रे एवाऽकरोत् “तेण परं अचेलए पाणिपडिगहिए"। [विहितवान् ] ततःपरं पाणिपात्र इत्याम्नायः । श्रमणो भगवान् महावीरः साधिकानि द्वादशवर्षाणि नित्यं व्युत्सृष्टकायः-परिकर्मवर्जनात्, पुनः त्यक्तदेहः परीषहसहनात्, ये केचन उपसर्गा उत्पद्यन्ते दिव्या वा मानुष्या वा तिर्यक्संबंधिनो वा तान् सम्यक् सहते भयाभावेन, क्षमते क्रोधाभावेन, तितिक्षते दैन्यस्य अनवलम्बनेन, अध्यासयति अविचलकायतया । पुनः श्रीभगवान् दीक्षानन्तरं कीदृशो जातः?, तदाह
तए णं समणे भगवं महावीरे अणगारे जाए, ईरियासमिए भासासमिए एसणासमिए आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिए उच्चारपासवणखेलजल्लसंघाणपारिट्ठावणियासमिए मणसमिए वयसमिए कायसमिए मणगुत्ते वयगुत्ते कायगुत्ते गुत्ते गुतिदिए गुत्तबंभयारी अकोहे

Page #307

wwww.kobatrth.org
कल्पमूत्रं कल्पलता ध्या०५
वीरस्य साधुत्व
वर्णनं
॥१३४॥
अमाणे अमाए अलोहे संते पसंते उवसंते परिनिबुडे अणासवे अममे अकिंचणे छिन्नगंथे निरुवलेवे, कंसपाई इव मुक्कतोए १, संखे इव निरंजणे २, जीवे इव अप्पडिहयगई ३, गगणमिव निरालंबणे ४, वाऊ इव अप्पडिबद्धे ५, सारयसलिलं व सुद्धहियए ६, पुक्खरपत्तं व निरुवलेवे ७, कुम्मे इव गुतिदिए ८, खग्गिविसाणं व एगजाए १, विहग इव विप्पमुक्के १०, भारंडपक्खी इव अप्पमत्ते ११, कुंजरे इव सोंडीरे १२, वसहो इव जायथामे १३, सीहो इत्र दुद्धरिसे १४, मंदरे इच निकंपे १५, सागरो इव गंभीरे १६, चंदो इव सोमलेसे १७, सूरो इव दित्ततेए १८, जच्चकणगं व जायरूवे १९, वसुंधरा इव सबफासविसहे २०, सुहयहुयासणो इव तेयसा जलंते २१ ॥ इमेसि पयाणं दुन्नि संगहणिगाहाओ-कंसे संखे जीवे, गगणे वाऊ य सरयसलिले अ। पुक्खरपत्ते कुम्मे, विहगे खग्गे य भारंडे ॥ १॥ कुंजर वसहे सीहे, नगराया चेत्र सागरमखोहे । चंदे सूरे कणगे, वसुंधरा चेव इयवहे ॥ २॥" व्याख्या-"तए णं" ततश्च दीक्षाग्रहणानन्तरं भगवान् अनगारो जातः, न विद्यते अगारं गृहं यस्य सः
॥१३४॥

Page #308

अनगारः। पुनः कीदृशः? ईर्यायां-गमनागमनादौ समिता सम्यक् प्रवृत्तः। पुनः कीदृशः। भाषायांभाषणे समितः। पुनः कीदृशः । एषणायां-द्विचत्वारिंशद्दोषविशुद्धाहारग्रहणे समितः। पुनः कीदृशः ?। आदाने ग्रहणे उपकरणस्पति गम्यम्। भाण्डमात्रायां-वस्त्रायुपकरणरूपपरिच्छदस्य अथवा भाण्डस्य वस्त्रादेः मृन्मयभाजनस्य वा मात्रस्य-पात्रविशेषस्य निक्षेपणे-विमोचने समितः सुप्रत्युत्क्षेपणादिना। पुनः कीदृशः? * उच्चार:=पुरीषं, प्रस्रवणं मूत्रं, खेलो-निष्ठीवनं, सिंघाणोमासिकामलः, जल्ल:-शरीरमलः तेषां परिष्ठापना
परित्यागः तत्र समितः शुद्धस्थण्डिलाश्रयणात् । एतच्चान्त्यसमितिद्वयं भगवतो भाण्डसिंघानाद्यभावेऽपि समितिनामाऽखण्डनार्थ इत्थमुक्तं । पुनः कीदृशः । “मनःसमित" इत्यादि मनःप्रभृतीनां कुशलानां प्रवर्तकः । "मनोगुप्त" इत्यादि तेषां अशुभानां निषेधको, यतः समितिः-सत्प्रवृत्तिः गुप्तिस्तु-निरोधः, अत एव गुप्तः सर्वथा गुप्तत्वात् गुप्तेन्द्रियः शब्दादिषु रागाद्यभावात् । “गुत्तबंभयारी” गुप्तं नवगुप्तिमत् ब्रह्म चरतीत्येवंशीलः। | "गुत्तिदिअभयारी” इति पाटे तु गुप्तानि इन्द्रियाणि शब्दादिषु रागाद्यभावात् श्रोत्रादीनि ब्रह्मचर्य|मैथुनविरतिरूपं वसत्यादि नवगुसिमत् चरति-आसेवते इत्येवंशीलो यः सः । पुनः कीदृशः। अक्रोधः, अमानः, अमायः, अलोभः इति पदचतुष्टयं सुगमार्थम् । पुनः कीदृशः। अत एव शान्तो अन्तर्वृत्त्या । पुनः कीदृशः। प्रशान्तः बहिश्या । पुनः कीदृशः ? । उपशान्तः उभयतः, यद्वा मनम्मभृत्यपेक्षया शान्त्यादीनि पदानि । अन्ये त्वाहुः-शान्त उपशमी प्रशान्त इन्द्रियनोइन्द्रियैः। उपशान्तः क्रोधाद्यकरणेन,
XU-XI-KOKOKOKDKO Ko-KOKIKEKOLX.

Page #309

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०५
॥१३५॥
अथवा श्रान्तो भवभ्रमणात् । प्रस्वान्तः प्रकृष्टचित्तत्वात् । उपशान्तो निवृत्तः पापेभ्यः प्रशमप्रकर्षाय,
वीरस्य एकार्थ पदत्रयमिति । अत एव पुनः कीदृशः। परिनिर्वृतः सकलसन्तापवर्जितः। पुनः कीदृशः१। साधुत्वअनाश्रवो-हिंसादिसप्तदशावनिवृत्तः। पुनः कीदृशः । अमम:-आभिष्वद्भिकममेति शब्दरहितः। पुनः वर्णनं कीदृशः । अकिञ्चनो निद्रव्यः । पुनः कीदृशः?। छिन्नग्रन्यो-मुक्तहिरण्यादिग्रन्थः । कचित् “छिन्नसोपत्ति"| पाठा, तत्र छिन्नशोक छिन्नस्त्रोतो चा, छिन्नसंसारप्रवाह इत्यर्थः । पुनः कीदृशः। “निरुपलेपो" द्रव्यभाव|मलरहितः, तत्र द्रव्यतो देहमला, भावतो मिथ्यात्वादिमलः, ताभ्यां रहितनिरुपलेपत्वमेवोपमानैराह-पुनः कीदृशः । कांस्यपात्रीव मुक्तं-त्यक्तं तोयमिव तोयं-बन्धहेतुत्वात् स्नेहो येन सः। पुनः कीदृशः । शङ्ख इव निरञ्जनः, रञ्जनं रङ्गणं या रागाद्युपरञ्जनं तस्मान्निर्गतः। पुनः कीदृशः। 'जीव इच' अप्रतिहतगतिः-सर्वत्र *
औचित्येन अस्खलितविहारात् । संयमे वा अप्रतिहतवृत्तिः । पुनः कीदृशः। गगनमिव निरालम्पनो देशग्रामकुलादिनिश्रारहितत्वात् । पुनः कीदृशः । वायुरिव अप्रतिबद्धः, क्षेत्रादौ प्रतिवन्धाभावेन औचित्येन सततविहारित्वात् । पुनः कीदृशः ?। शारदसलिलमिव शुद्भहृदयः, कालुष्याभावात् । पुनः कीदृशः ?। पुष्कर-पद्मं तस्य पत्रमिव निरुपलेपः, पङ्कजलकल्पस्वजनविषयलेहरहितत्वात् । पुनः कीदृशः ? । कूर्म|
॥१३५॥ इ-कच्छप इव गुप्तेन्द्रियः, स हि कदाचित् ग्रीवापादचतुष्टयरूपाङ्गपश्चकेन गुप्सः स्यात्, एवं भगवानपि इन्द्रियपञ्चकेन । पुनः कीदृशः । खड्डो गण्डकाख्यो जीवः तस्य विषाणं-शृङ्गं एकमेव स्यात् तद्बदेको

Page #310

www.kobatrth.org
जात एकजात एकभूतो रागादिसहायवैकल्यात् । पुनः कीदृशः ? । विहग इव विप्रमुक्तो-मुक्तपरिकरत्वात् अनियतवासाच । पुनः कीदृशः ? । भारण्डपक्षीव अप्रमत्तो निद्राद्यभावात् । भारण्डपक्षिणः किल एक शरीरं पृथगग्रीवं त्रिपादं च स्यात्, तौ च अत्यन्तं अप्रमत्ततयैव निर्वाहं लभेते इति तदुपमानम् इति कल्पावचूरिव्याख्यानम् ॥ भारण्डपक्षिणो हि एकोदराः पृथग्ग्रीवाः अन्योन्यफलभक्षिणी जीवद्यरूपा भवन्ति । ते सर्वदा चकितचित्ता भवन्ति इति ज्ञातावृत्तौ पञ्चमाध्ययने एवमेव व्याख्यातम् । पाईवृत्ती-औपपातिकवृत्तौ । च "भारण्डपक्षिणः ख्याताः, त्रिपदा मर्त्य भाषिणः । द्विजिह्वा द्विमुखा एको-दरा भिन्नफलैषिणः ॥१॥” इति तपागच्छीयप्रतिक्रमणवृत्ती । पुनः कीदृशः? । कुञ्जर इव शौण्डीरः कर्मशत्रुसैन्यं प्रति शूरः । पुनः कीदृशः। वृषभ इव जातस्थामा स्वीकृतमहावतभारवहनं प्रति जातबलो-निर्वाहकत्वात् । पुनः कीदृशः ?। सिंह इव दुर्धर्षः परीषहादिमृगैः न अभिभवनीयः। पुनः कीदृशः ? । मेरुरिव अनुकूलप्रतिकूलोपसर्गवातैः अच-12 लितसत्त्वः । पुनः कीदृशः?। सागर इव गम्भीरो हर्षशोकादिकारकसंपर्केऽपि अविकृतचित्तः। पुनः कीदृशः? चन्द्र इच सोमलेश्यः अनुतापहेतुमन:परिणामः। पुनः कीदृशः ?। सूर इव दीप्ततेजाः द्रव्यतः शरीरदीप्त्या भावतो ज्ञानेन परेषां क्षोभकत्वाद्वा । पुनः कीदृशः? । जात्यकनकमिव जातं संपन्नं रूपं-स्वरूपं रागादिकुद्रव्यविरहात् यस्य अपगतदोषरूपकुद्रव्यत्वेन उत्पन्नखस्वभाव इत्यर्थः। पुनः कीदृशः। वसुन्धरा इव सर्वान अनुकूलेतरान् शीतोष्णादीन् उपसर्गान् विषहते यः। पुनः कीदृशः ?। सुहतो-घृतादितर्पितः स|

Page #311

www.kobatrth.org
कल्पसूत्र
ऋचासौ हुताशनश्च अग्निः तद्वत्तेजसा ज्ञानरूपेण तपस्तेजसा वा ज्वलन् दीप्यमानः। अत्र च "इमेसिं पयाणं Xप्रकारान्तकल्पलता दुन्निसंघयणि गाहाओं” इति वाक्यपूर्विके द्वे गाथे कचित् आदर्श दृश्यते
| रेण भगवव्या०५ "कंसे संखे जीवे, गगणे वाऊ य सरयसलिले अ । पुखरपत्ते कुम्मे, विहगे खग्गे य भारंडे ॥१॥ ISTणोत्कीर्तन
कुंजर वसहे सीहे, नगराया चेव सागरमखोहे । चंदे सूरे कणगे, वसुंधरा चेव इयवहे ॥२॥” इत्यादि । पुनः श्रीभगवद्गुणोत्कीर्तनं प्रकारान्तरेणाहनत्थि णं तस्स भगवंतस्स कत्थइ पडिबंधे, से अ पडिबंधे चउबिहे पन्नते, तं जहा-दवओ खित्तओ कालओ भावओ, दव्वओ णं सचित्ताचित्तमीसेस दवेस, खित्तओ णं गामे वा नगरे वा अरण्णे चा खित्ते वा खले वा घरे वा अंगणे वा नहे वा, कालओ णं समए वा आवलिआए वा आणपाणुए वा थोवे वा खणे वा लवे वा मुहुत्ते वा अहोरत्ते वा पक्खे वा मासे वा उउए वा अयणे वा संवच्छरे वा अन्नयरे वा दीहकालसंजोए, भावओ णं कोहे वा माणे
।१३६॥ वा मायाए वा लोभे वा भए वा हासे वा पिजे वा दोसे वा कलहे वा अब्भक्खाणे वा पेसुन्ने वा परपरिवाए वा अरइरई(ए) वा मायामोसे वा मिच्छादसणसल्ले वा, (६००) तस्स णं
OXX
Fer Private and Personal Use Only

Page #312

भगवंतस्स नो एवं भवइ ॥११८॥ से णं भगवं वासावासवजं अट्ठ गिम्हहेमंतिए मासे गामे एगराइए नगरे पंचराइए वासीचंदणसमाणकप्पे समतिणमणिलेडुकंचणे समदुक्खसुहे इहलोगपरलोगअप्पडिबद्धे जीवियमरणे अनिरवकंखे संसारपारगामी कम्मसत्तुनिग्घायण ट्राए अब्भुट्टिए एवं च णं विहरइ ॥ ११९॥ व्याख्या-“नथि ति" नास्ति अयं पक्षो यदुत तस्य भगवतः कुत्रचित्पतिवन्धो भवति, स च प्रतिवन्धश्चतुर्विधो भवति । तद् यथा-द्रव्यतः सचित्ताऽचित्तमिश्रितेषु द्रव्येषु १, क्षेत्रतश्च ग्रामे वा नगरे वा अरण्ये वा| क्षेत्रे-धान्यनिष्पत्तिभूमौ, खले-धान्यमलनपवनादिस्थण्डिले, गृहे वा अङ्गणे वा नभसि आकाशे प्रतिबन्धो भवति २, कालता समये, समयः-सर्वनिकृष्टः कालः उत्पलपत्रशतव्यतिभेद-जरत्पटशाटिकापाटनादिदृष्टान्त
साध्या, आवलिकायां-असंख्यातसमयरूपायां "आणपाणूए" इति उच्छासनिःश्वासकाले स्तोके-सप्तोच्छासX माने क्षणे बहुतरोच्चासरूपे, लवे-सप्तस्तोकमाने, मुहूर्ते सप्तससतिमाने, अहोरात्रे वा पक्षे वा मासे वा
ऋतौ [हेमन्तादौ] हिमादी वा, अयने-दक्षिणायनादौ, संवत्सरे-वर्षे वा अन्यतरस्मिन् दीर्घकालसंयोगयुग| पूर्वादौ प्रतिबंधो न भवति ३। भावतश्च क्रोधे वा माने वा मायायां वा लोभे वा भये इहलोकादिसप्तविधे
वाला हास्ये हर्षे वा"पिजत्ति" अनभिव्यक्तमायालोभस्वभावे अभिष्वङ्गमात्रे प्रेमणि, द्वेषे अनभिव्यक्तक्रोधमान

Page #313

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
वीरस्य प्रतिबन्धाभाव:
॥१३७॥
खरूपे अग्रीतिमात्रे, अथवा रागः-सुखाभिज्ञस्य सुखानुस्मृतिपूर्वः सुखे तत्साधनेऽपि अभिरमते विषयो गर्ध: प्रेम तस्मिन्, द्वेषो-दुःखाभिज्ञस्य दुःखानुस्मृतिपूर्वो दुःखेतत्साधने च अप्रीतिः तत्र, कलहे-असत्यवचनराठ्यादौ "अब्भक्खाणे चा" अभ्याख्याने-असदोषाविष्करणे, पैशून्ये-प्रच्छन्नं असदोषाविष्करणे, पुनः परपरिवादेविप्रकीर्ण परदोषवचने, अरतिः मोहनीयोदयाचित्तोद्वेगफला, रतिः-मोहोदयाञ्चित्ताभिरतिः समाहारेअरतिरतिः तत्र, मायामुषे मायामोषे वा-वेषान्तरभाषान्तरकरणेन परवञ्चनं, मायया सह मृषा मायामृषा, मायया वा मोषो मायामोषः तस्मिन् , मिथ्यादर्शनं-मिथ्यात्वं शल्यमिव अनेकदुःखहेतुत्वात् । तत्र एवं अमुना प्रकारेण तस्य भगवतो न भवति प्रतिबन्ध इति प्रकृतं । वर्षासु-प्रावृषि वासो-वर्षावासः तद्बर्ज अष्ट-1 मासान् ग्रैष्महैमन्तिकान् , ग्रामे एकरात्री वासमानतया अस्ति यस्य स एकरात्रिका, एवं नगरे पञ्चरानिकः, वासीचन्दनयोः प्रतीतयोः, अथवा वासीचन्दने इव वासीचन्दने अपकारोपकारयोः समानो निद्वेषरागत्वात् , कल्पो-विकल्पः समाचारो वा यस्य सः। पुनः कीदृशः? । समानि-तुल्यानि उपेक्षीयतया तृणादीनि | मणिलोष्टकांचनानि यस्य सः। पुनः कीदृशः। समसुखदुःखः। पुनः कीदृशः?। इहलोके परलोके च अप्रतियः। पुनः जीविते मरणे च निरवकाङ्कः। पुनः कीदृशः १ । संसारपारगामी । पुनः कीदृशः। कर्मशत्रुनिर्घातनाय अभ्युत्थितः। “एवं च णं विहरई" इति । एवं र्यासमित्यादिगुणयोगेन विहरति आस्ते इति ।।
॥१३७॥

Page #314

अथ श्रीभगवतो गङ्गापुलिने चक्राङ्कुशादिलक्षणचिन्हितानि पादयोः पदानि दृष्ट्वा, कोऽपि सामुद्रिकः पुरुषः पदानुयायी भगवत्समीपे समागतो, भगवन्तं निर्ग्रन्थं दृष्ट्वा विषादं प्राप्तः, चित्ते चिन्तयितुं लग्नः - "अहो ! मया लक्षणानुसारेण ज्ञातमासीत्, अयं चक्रवर्त्यादिः महापुरुषः कोऽपि भावी, मम दारिद्र्यं चूरयिष्यति ।" ततः इन्द्रेण आगत्य प्रोक्तम्- “भो सामुद्रिक ! अयं धर्मचक्रवर्ती सुरासुरनमस्कृतः, एतस्य पादरजोऽपि दारिद्र्यं हरति" इति भणित्वा, इन्द्रेण बहुधनकनकरत्नप्रदानसन्तोषेण [ संतोषितः ] आशा पूरिता ।
अथ श्रीभगवान् आषाढचतुर्मास्या अर्धमासादनन्तरं अस्थिग्रामे गतः । तत्र प्रथमचतुर्मास के शूलपाणियक्षायतने स्थितः, स च यक्षो रौद्रस्वभावः, कस्यापि मानवस्य रात्रौ वासं न ददाति, कदाचित् कोऽपि वसति तदा तं मारयति । श्रीभगवता इन्द्रशर्मनामयक्ष पूजकपार्श्वात् रात्रौ वासः प्रार्थित:, तेन प्रोक्तम्- "सर्वग्रामलोकानां आज्ञां लाहि" भगवता ग्रामलोकाः पृष्टाः सन्तः, स्वकीयां खकीयां वसतिं ददति, परं यक्षायतनस्य न, कुतः, तस्य क्रूरत्वात्, ततो श्रीभगवानेव ग्रामलोकान् अनुज्ञाप्य यक्षप्रतिबोधनार्थं प्रासादकोणे स्थितः, चतुर्मास्यां रात्रौ न स्थातव्यं इति ग्रामलोकैः निवारितोऽपि । अथ अस्थिग्रामस्य उत्पत्तिः कथ्यते धनदेवसार्थवाहस्य धौर्यो वृषभोऽभूत्, ग्रीष्मे नद्यां बहुवालुकायां अन्ये वृषभाः शकटोत्तारणे असमर्था जाताः । ततः एकेनापि स्वामिना प्रशंसितेन पञ्चशत (५००) शकदानि उत्तारितानि, परं त्रुटितः, ततो धनसार्थवाहेन चारि(तृण) पानीयनिमित्तं वर्धमानग्रामवास्तव्यानां वृद्धश्रेष्ठिणां बहु द्रव्यं दत्त्वा प्रोक्तम्- "एतस्य वृषभस्य सारणा

Page #315

कल्पसूत्र
XXXOXOKER
अथ
कर्तव्या" गतः सार्थवाहः, पश्चात् तैव्यं मनोमानितं कृतं, निर्दयत्वेन तस्य सारणा न कृता। ततो वृषभः प्रथमाचतुकल्पलता क्षुधातृषापीडितः पादौ निक्षिप्य मृत्वा शूलपाणिः यक्षो जातो, रुष्टो ग्रामलोकोपरि मारि विकुळ मारिता बसीशूलव्या०५ बहवो लोकाः। ततो लोकेन भीतेन विज्ञप्तिः कृता-“योऽस्मान् मारयति स प्रकटीभवतु।" ततो देववाणी पाणियक्ष
जाता, "अहं वृषभजीयो ग्रामलोकैः कुमरणेन मारितः, मया च कुपितेन मारिः पातिता। अथ मम देवगृहं कार- कृतोपसर्गाः ॥१३८॥all
यन्तु, वृषभरूपां यक्षप्रतिमां कारयन्तु, [ यातां] यात्रां नित्यं पूजां च कारयन्तु, यथा उपद्रव उपशाम्यति । ततोग्रामलोकैः तथैव कृतं, मरकोपद्वो निवृत्तः, कल्याणं च जातं । मृतकानां अस्थां स्थाने स्थाने पुञ्जो दृश्यते म। ततो वर्धमानग्रामस्य अस्थिग्राम इति प्रसिद्धिः जाता। खामी शूलपाणियक्षमासादे अर्धमासिकतपसा प्रथमचतुर्मास्यां स्थितः। रात्रौ च रुष्टेन यक्षेण अट्टाहास १, हस्ति २, पिशाच ३, नागानां ४, उप
सर्गाः कृताः, परं खामी न क्षुब्धः । पुनः शिरः १, कर्ण २, नासा ३, दन्त ४, नख ५, चक्षुः ६, पृष्ठाणां ७, Xसतानां समवेदनाः कृताः, परं भगवान् ध्यानात् न चलितः। तत्समये सिद्धार्थेन प्रोक्तम्-"रे शूलपाणे! त्वं
न जानासि, एनं सिद्धार्थराजपुत्रं यस्य इन्द्रः सेवकोऽस्ति, अतो भीतः सन् प्रतिबुद्धो, भगवन्तं क्षामयति स्म उपशान्तश्च श्रीभगवतो महिमानं अकरोत् । ततः प्रभातकाले मुहूर्तमानं निद्राप्रमादं चकार । तदा खामिना ॥१३८॥ दश खनाः दृष्टाः। तालपिशाचः १, श्वेतकोकिला २, विचित्रकोकिलायुग्मं ३, पुष्पमालाद्विकं ४, गोवर्गः५, सरः ६, सागरः७, सूर्यः ८, अत्राणि ९, मेरुपर्वतश्च १०, प्रभाते श्रीभगवतो वन्दनार्थ लोका आगताः।
नाम इति मंसिरमाणं च जातकारयन्तु,

Page #316

KeXOXOXOXOXOXOKIXEXO-XII
श्रीभगवन्तं दृष्ट्वा संतुष्टाः सन्तो महिमानं चक्रुः। तत्र श्रीपार्श्वनाथस्य शिष्याभाषो गृहस्थ उत्पलनामा श्रीभगवतो महिमार्थ स्वामिदृष्टनवखनानां फलं कथयति स्म । तथा हि-“हे स्वामिन् ! त्वं तालपिशाचदर्शनात् मोहपिशाचं निराकरिष्यसि १ श्वेतकोकिलातः शुक्लध्यानं प्राप्स्यसि २। विचित्रकोकिलातः द्वादशाङ्गीरूपं प्रवचनं कथयिष्यसि । पुष्पमालाद्वयस्वप्नविचारं न जानामि ।” ततः सिद्धार्थेन प्रोक्तम्-"यति-श्रावकधर्म प्ररूपयिष्यसि ४ । गोवर्गतः चतुर्विधसंघस्थापनां करिष्यसि ५। सरोवरदर्शनात् सरोवरवत् देवजनहंससेव्यो भविष्यसि ६।सागरतः संसारसागरं तरिष्यसि । सूर्यात् केवलज्ञानं लप्स्यसे ८। अन्तरतो यशो लप्स्यसे । मेरुतो धर्मे मेरुवत् निष्पकम्पो भविष्यसि १० । ततः श्रीभगवान् मोराकसंनिवेशस्य बहिरुद्याने कायोत्सर्गे तस्थौ । ततः सिद्धार्थो भगवतः पूजानिमित्तं प्रभोः मुखे अवतीर्य, गोपानां अग्रे निमित्तं प्राह-"भो गोप: त्वया खमे अद्य मोदका भक्षिताः, पुनः प्रभाते कङ्गुकूरं भुत्तवा क्षेत्रे गच्छता भवता सो दृष्टः, क्षेत्रे च त्वं गमिष्यसि" इत्यादि बहु सत्यं ज्ञात्वा, गोपाः प्रभोमहिमानं चक्रुः । लोकानां च पुरस्तात् वदन्ति स्म-"अयं ज्ञानी तपस्वी च।” ततः केनापि पृष्टं-"अत्र अच्छन्दको निमित्ती वसति, तस्य कीदृशं ज्ञानं ?" ततः सिद्धार्थेन प्रोक्तं-"न किंचित् ।” ततो अच्छन्दकेन पाखण्डिना जातद्वेषेण तृणं अंगुलीभ्यां गृहीत्वा पृष्टं-"भो सिद्धार्थ : इदं तृणं भवयते न वा ?।" सिद्धार्थेन प्रोक्तम्-"नेति” । ततः श्रीभगवतो वचनस्य अलीककरणार्थं भञ्जनाय उद्यतः। तदा शक्रेण अङ्गुली छिन्ना । अच्छन्दकश्च द्वेषं वहन् उपसर्गान् करोति । तदा सिद्धार्थेन लोकानां

Page #317

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
॥१३९॥
पुरस्तात् प्रोक्तं-"अनेन अच्छन्दकेन वीरघोषस्य दशपलकं वट्टलकं छन्नं गृहीत्वा, महिषेन्दुवृक्षस्य श्रीआवश्यक- चतुर्मासीः |चूर्णिवचनात् वर्जूरीवृक्षस्य पूर्वस्यां दिशि हस्तात् अधः स्थापितं अस्ति । १ पुनः इन्द्रशर्माब्राह्मणस्य अनेन चण्डकोछागो भक्षितोऽस्ति, तस्य अस्थीनि एतस्य दक्षिणस्यां दिशि उत्कुरुडके गृहबदर्या अधः सन्ति २, तृतीयं शिककृतोतस्य भार्या कथयिष्यति। ततः तैर्लोकः गत्वा तथैव सर्व दृष्टं, भार्या पृष्टा पाह-"मत्पतिः भगिनीपतिरस्ति।" पसर्गाश्च ततो अच्छन्दो लज्जितःप्राह-“हे खामिन् ! यूयं अन्यत्र यास्यथ, परं अहं कुत्र यामि?" इति अग्रीति ज्ञात्वा, 'अप्रीतिस्थाने च न स्थेयं' इति अभिग्रहं स्मृत्वा, भगवान् विहृतः । वर्धमाननामान्तराले द्वे नद्या-वर्ण-| वालुका रूपयवालुका च, उत्तरवाचालगमनाय मार्गद्वयं-एको वक्रः, द्वितीयः सरलः, तत्र सरलमार्ग त्यक्त्वा, वक्रमार्गेण यत्र कनकखलनामा तापसाश्रमः तत्र गतः यक्षगृहमंडपे स्थितश्च । तत्राश्रमे चण्डकौशिकनामा सोऽस्ति, तस्य सम्बन्धो यथा-कस्मिंश्चिद् ग्रामे गुरवः स्थिताः। एकः साधुः क्षुल्लकसाधुं सहायीकृत्य, पारणार्थ गोचरचर्यायांगतो, वर्षाकालत्वेन समुत्पन्ना एका भेकी-मण्डूकी साधुः चचम्प। सदा क्षुल्लका प्राह-"भो साघो। त्वया मण्डूकी हता।" साधुः ईय॑या प्राह-“एघा पूर्व एव मृताऽभूत्, न मया मारिताऽस्ति, यदि अधिक
वक्ष्यसि तदा मुखं भवयामि ।” ततः क्षुल्लको मौनं कृत्वा स्थितः । ततः प्रतिक्रमणे आलोचनाप्रस्तावे क्षुल्लकेन ॥१३९॥ al पुनः प्रोक्तं-"भो साधो ! मण्डूकी त्वया मार्गे चम्पिता, सा आलोचयितव्या।" ततो रुष्टः साधुः क्षुल्लकं हन्तुं * समुत्थितो धावमानः स्तम्भे मस्तकं भग्नम् , मृत्वा ज्योतिष्कदेवेषु समुत्पन्नः। ततःच्युत्वा पञ्चशततापसपतिः *

Page #318

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
।
जातः, परं महाचण्डप्रकृतिः। एकदा राजकुमारान् स्वकीयस्य आश्रमस्य फलानि गृह्णतः दृष्ट्वा, कोपेन हस्ते परशुं गृहीत्वा तन्मारणाय धावन, अन्धकूपे पतितो मृत्वा कनकखलतापसाश्रमे चण्डकौशिको जातः। स च सो दृग्विषो रोषेण लोभेन च वनं सर्वतः प्रदक्षिणीकुर्वन् , पशुपक्षिमनुष्यादिकं यं पश्यति सूर्यसंमुखीभूय दृशा ज्वालयति । पूर्व तापसाश्रमे तापसा एव ज्वालिताः, अर्धदग्धाश्च केचन नष्टाः, स मार्गो लोकः मुक्तः, भगवान् लाभं ज्ञात्वा लोकः निवारितोऽपि यत्र सर्पबिलं तत्पाचे कायोत्सर्गेण स्थितः, सर्पण निर्गत्य प्रभुर्दष्टः, रुधिरं च गोक्षीरसदृशं धवलं दृष्टं, सर्पण ज्ञातं-"अन्यं अहं दशामि तदा स भस्मीभवति । अत्र तु रुधिरमपि रक्तं न निःसृतं ।” खामिनापि प्रोक्तं-"रे चण्डकौशिक ! बुध्यस्व रे वराक!" ततः सर्पस्य जातिस्मरणज्ञानं समुत्पन्नं, पूर्वभवो दृष्टः, ततः प्रतियुद्धेन पक्षं यावत् अनशनं कृत्वा, कर्मक्षयाय बिलमुखे मुख कृस्वा अस्थात् । प्रभुः तं प्रतिबुद्धं ज्ञात्वा ततश्चचाल । सर्पोऽपि लोकैराहन्यमानो वेदनां सम्यगधिसह्य श्रीप्रभोः ध्यानात् सहस्रारे अष्टमदेवलोके देवो जातः। श्रीभगवता च पारणं नागसेनगृहे कृतं । ततः श्वेताम्यां नगर्या प्रदेशिराजेन महिमा कृता । ततः श्रीभगवान् सुरभिपुरं गतः। तत्र गङ्गानां नावं आरूढः श्रीभगवान्, तदा धूघूराजवासितं शब्दः श्रुत्वा खेमलिको विज्ञः प्राह
"मरणान्तकष्टं भविष्यति, परं अस्य मुनेः प्रभावात् दलिष्यति।" ततः सिंहजीवः सुदंष्ट्रनागकुमारो नावं a योलयति, तदा सम्बलकम्बलाभ्यां स निराकृतः। तयोरुत्पत्तिरियं मधुरानगर्या जिनदासः श्रावकोऽभूत्,

Page #319

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्र
चतुर्मासी उपसर्गाश्च
सच आभीरस्य मित्रत्वात् विवाहावसरे खण्डखाद्यघृतादिकं पूरयामास । स च आभीरो हृष्टः तस्मै द्वौ कल्पलता वृषभो कम्बलशम्बलनामानौ दत्तवान् । स च जिनदासो अष्टमीचतुर्दश्योः पौषधं सोपवासं करोति, व्या०५ बलीवदी अपि खामिनं तथाविधं पुण्यं कुर्वाणं दृष्ट्वा, चतुर्दश्यां उपवासं चक्रतुः। एकदा जिनदासेन पौषधे
गृहीते सति कोऽपि सुहृत् ती बलीवों लात्वा, भाण्डीरयक्षयात्रायां अवाहयत्। ती तथा निर्दयत्वेन ॥१४॥
वाहिती, यथा अतीव पीडिती रुधिरेण भृतौ पश्चादानीय मित्रगृहे मुक्ती-मात् मन्दी जाती, पानीयमपि न * पिबतः। ततोऽनशनं गृहीत्वा, समाधिना मृतौ नागकुमारी देवी जाती ॥ इति कम्बलशम्बलोत्पत्तिः॥ ततः
श्रीभगवान् द्वितीयचतुर्मासी राजगृहे नालिंदापाटके तन्तुवायं अनुज्ञाप्य, तन्तुवायशालायां एकदेशे * मासक्षपणतपसा स्थितः, तत्र गोशालको मिलितः। तत्र विजयेन शुद्धानपारणं दत्तम् । ततो देवैः श्रीभग-*
वतः पञ्चदिव्यानि प्रकटितानि, तानि दृष्ट्वा गोशालो दध्यो-“यदि एतस्य शिष्यो भवामि तदा ममापि मृष्टान्नजापानं लोका ददाति ममाऽपि मानयन्ति च, ततोऽहं तव शिष्योऽस्मि" इत्युक्त्वा श्रीभगवता समं विहरति
स्म । एकदा स्वामी सुवर्णखलग्रामं याति, गोपैः पायसं पच्यमानं दृष्ट्रा, गोशालः प्राह-"भोजनं एषां भावि न वा ?।” सिद्धार्थेन प्रोक्तं-"भङ्गो भावी ।" ततो गोशालकवचनेन तैः विशेषतः सुरक्षिता स्थाली भग्ना । ततो गोशालेन मतं अङ्गीकृतं 'यत् भाव्यं तत् भवत्येव ।' पुनरेकदा स्वामी सिद्धार्थपुरात् कूर्मग्रामं प्रस्थितो मार्गे सिद्धार्थेन बहुमिलितलोकानां अग्रे श्रीभगवन्मुखे अवतीर्य प्रोक्तं-"अयं तिलस्तम्भो महान् भावी, अस्य
X**OXXXXX
अङ्गीकृतं यत् भाली।” ततोगा पच्यमानं दृष्ट्वा ।

Page #320

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandi
शम्बायां सप्तपुष्पजीवास्तिलत्वेन निष्पत्स्यन्ते । ततः श्रीभगवतो वचनं कुपात्रत्वात् अन्यथाकर्तुं तिलस्तम्भ मूलत उन्मूल्य, अन्यत्र निक्षिसवान् । ततः कियद्दिनैः व्याघुट्यमानेन गोशालेन श्रीभगवतः पृष्टं"क स तिलस्तम्भः ?।” ततः श्रीभगवान् यस्मिन् स्थाने स निक्षिप्तोऽभूत् , तत्र देवेन घनवृष्टिः कृता, गोक्षुर्या चम्पिते भूम्यन्तर्मूलानि प्रविष्टानि, तिलस्तम्भः फलितोऽस्ति तन्मार्गे गतः। ततो गोशालः तं तिलस्तम्भ तथाविधं फलितं दृष्ट्वा, विशेषतः स्वमतं दृढीकृत्य, तं उन्मूलयितुं लग्नः। तावता इन्द्रेण हक्कितः-"रे दुष्ट ! त्वं प्रभोः वचनं अन्यथा करिष्यसि?" तदा गोशालो रुष्टो विशेषत उपसर्गान् अकरोत् । ततो ब्राह्मणग्रामे श्रीभगवान् गतः। तत्र द्वौ पाटको-एको नन्दस्य, द्वितीय उपनन्दस्य, नन्दन स्वामी प्रतिलाभितः। उपनन्देन गोशालं परं कथितवासि कदन्नं दत्तम् । ततो रुष्टेन प्रोक्तं-"मम धर्माचार्यतपःप्रभावात् दह्यता" एतद्गृहं तत् तथैव जातं ।। ततः तृतीयचतुर्मास्यां द्विमासक्षपणेन चम्पायां स्थितः। ततः कालायां संनिवेशे शून्यगृहे सीहो ग्रामणीपुत्रो गोमतीदास्या सह रममाणो गोशालेन हसितः, तेन बाढं कुहितः, तदा प्राह| "हे आर्य ! किं न निवारयसि ?" प्रभुस्तु मौनावलम्बी न वक्ति। तदा सिद्धार्थः प्राह-"एवं कार्य तव कुर्वत इदं अल्पं फलं, परलोके तु बहुदुःखभाक भविष्यसि ।” अथ एकदा स्वामी कुमाराख्यं संनिवेशं गतः। तत्र श्रीपानाधशिष्यो मुनिचन्द्रनामा अस्ति, तस्य साधून दृष्टा, गोशालः प्राह-"रे! के यूयं ?।" तदा त उक्तं"बयं निर्ग्रन्थाः।" गोशालः प्राह-"क यूयं निर्ग्रन्थाः ? के मे धर्माचार्यों निर्ग्रन्धः ! महदन्तरम् । यादृशः त्वं

Page #321

चतुर्मासी उपसर्गाश्च
कल्पसूत्रं तादृशस्ते धर्माचार्यो भविष्यति।" पुनर्भणितं-"स्वामितपसा युष्माकं उपाश्रयो दह्यताम् ।” परं न दग्धः, कल्पलता ततः स्वामिसमीपे प्रत्यागत्य प्रोक्तं-“हे स्वामिन् ! अद्य श्वो वा तव प्रभावो न तादृग् दृश्यते।" सिद्धार्थेन व्या०५ प्रोक्तं-"साधवो न दह्यन्ते।" ततो रात्रौ स मुनिचन्द्रो जिनकल्पतुलनां कुर्वन् कायोत्सर्गस्थः कुम्भकारेण
Xचौरभ्रान्त्या व्यापादितः, अवधिज्ञानं उत्पाद्य वर्ग जगाम, तन्महिमाथं सुरैः आगत्य महान् उड्योतः कृतः। ॥१४१॥
तं दृष्ट्वा गोशालः प्राह-"अहो ! अद्य तस्य खोहई [उपाश्रयः] दह्यते, सत्यः स्वामिप्रभावः । ततःसिद्धार्थेन यथा खरूपं प्रोक्तं । तथापि कुपात्रः तत्र गत्वा तस्य शिष्यान् निर्भर्सयामास । ततः स्वामी चौरायां गतो हेरकाविति कृत्वा आरक्षका भगवन्तं कूपे क्षिपन्ति, तत्र पूर्व गोशालः पश्चात् भगवान् । ततः सोमा-जयन्यो उत्पलभगिन्यौ संयम दुष्करत्वेन परित्यज्य प्रताजिकीभूते उपसर्ग ज्ञात्वा, तं उपसर्ग उपशामयतः। ततो भगवान् पृष्ठचम्पायां गत्वा चतुर्थमासक्षपणेन चतुर्थचतुर्मासी स्थितः। तत्र प्रतिदिनं | जीर्णश्रेष्ठिनिमश्रितेनापि श्रीभगवता अभिनवश्रेष्टिगृहे पारणं कृतं, विस्तरसम्बन्धः आवश्यके । ततः श्रीभगवान् कयङ्गले गतः। तत्र माघमासे दरिद्र-स्थविर-नामकाः पाखण्डस्थाः जागरणदिने गायन्ति । गोशाला* तान हसन् तैः कुतिः , परं आर्यशिष्यत्वात् मुक्तः । ततः श्रावस्त्यां गतः, तत्र पितृदत्तस्य भार्या पर सन्तान न जीवति । तया शिवदत्तनैमित्तिकः पृष्टः । तेन प्रोक्तं-"गर्भमांसमिश्रं पायसं भोजनं दर्शनिनो देहि यथा| सन्तानं जीवति ।" तस्मिन् समये गोशालेन स्वामी पृष्टः-"अहं अद्य कीदृशं भोजन लप्स्ये?" सिद्धार्थेनोक्तं
HOTOXXXXXXXXXX
डा
॥१४१॥

Page #322

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
"मांसमिश्रं ।” तया गोशालो भोजितः। स च आगत्य भगवतः कथयामास-"मया पायसं भुक्तं।" भगवता प्रोक्तं-"तत् मांसमिश्रं अस्ति ।" ततो भगवतो वचनेन वमने कृते तथैव पुष्पितसूक्ष्ममांसखण्डे दृष्टे । रुष्टेन गोशालेन प्रोक्तं-"रे पापिष्ठे ! तव पाटको मम स्वामितपःप्रभावात् दह्यताम्" तथैव दग्धश्च । तत एकदा बहुकर्मनिर्जरार्थ लाटदेशे गतः । अन्तरा द्वौ चौरौ मिलितो, खरं उत्पाट्य मारणाय धावितो, प्राणान्तं उपसर्ग ज्ञात्वा इन्द्रेण हतौ। पुनः स्वामी हरिद्रवृक्षस्य अधोऽवतस्थे । पथिकप्रज्वालिताग्निना कायोत्सर्गस्थस्य भगवतः पादौ दग्धौ । भगवान् न अपसरति स्म, गोशालस्तु नष्ट्वा गतः ४ ॥ ततो भद्रिकायां खामी चतुर्मासक्षपणेन पञ्चमचतुर्मासी स्थितः। एकदा कूपिकसंनिवेशं गतः, चौरिक इति गृहीतो, विजयया श्रीपार्श्वशिष्यया स्वामी मोचितः। गोशालश्च पृथक् भूतः, परं यत्र यत्र याति तत्र तत्र मारिः मस्तके पतति । ततः पुनः विचारितं-"वरं खामिनैव साधु" ततो मार्गयितुं लग्नः, स्वामी वैशाल्यां गतः। तत्र लोहकारशालायां श्रीभगवान् कायोत्सर्गे स्थितः। ततः षण्मासान्ते एको लोहकारः षण्मासरोगविनिर्गमने नीरोगः सन् उपकरणानि लात्वा, शालायां आगतः खामिनं दृष्ट्वा अमङ्गलं इति ज्ञात्वा, घनेन हन्तुं प्रवृत्तः। तावता इन्द्रेण आगत्य लोहकारो हतः, षण्मासान्ते गोशालोऽपि मिलितः। ततः पुनर्भद्रिकायां षष्ठचतुर्मासी स्थितः। तत्र अष्टमासी यावत् श्रीभगवान् निरुपसर्गोऽभवत् ।। ततः सप्तमचतुर्मासी आलभिकायां देवकुले स्थितो, गोशालो बलदेवमुखे लिङ्गं लगयति । ततः पूजकादिलोकैः कुहितः। एकदा नवपरिणीताया

Page #323

RO-KI
कल्पसूत्रं कल्पलता च्या०५
चतुर्मासी उपसर्गाच
॥१४२॥
दन्तुरवध्वा हसितः, तत्रापि कुट्टितः। एकदा बहुसालग्रामे सालवनोद्याने श्रीभगवान् कायोत्सर्गे स्थितः। तत्र त्रिपृष्ठभवे अपमानितया अन्तःपुर्या कटपूतनाव्यन्तर्या शीतोपसर्गाः कृताः, विघ्नोपशमे देवैः महिमा कृता
ततोऽष्टमचतुर्मासी राजग्रहे श्रीभगवान स्थितः। ततोऽनार्यदेशे नवमचतुर्मासी स्थितः। तत्र बहवः उपसर्गाः जाताः । एकदा स्वामी मगधे राजगृहे चम्पायाः अन्तराले स्थितः। गूर्वरनामे कौशाम्बीकौटिकेन x आसन्नभग्नग्रामात् बहिःपतितं अपत्यं दृष्ट्वा, अपुत्रत्वेन गृहीतं । तस्य माता च चौरैः चम्पायां विक्रीता वेश्या जाता। सोऽपि तत्र यौवने व्यापारार्थ गतः, तां वेश्यां गच्छन् गोवत्सरूपगोत्रदेवीप्रपञ्चेन मातरं ज्ञात्वा, प्रतिवुद्धः सन् प्राणायाम-दीक्षां जग्राह । स वेश्यायनर्षिनाम्ना प्रसिद्धः कूर्मग्रामे आतापनां करोति । गोशालेन पार्चे गत्वा "त्वं यूकाशय्यातरोऽसि"इति वचनैः हीलितः । ततः तेन रुष्टेन तेजोलेश्या मुक्ता, खामिना तस्य रक्षणार्थ शीतलेश्या मुक्ता। ततो गोशालेन सिद्धार्थपाचँ तेजोलेश्योपायः पृष्टः, तेनाऽपि कथितः ।। ततो भगवान् दशमचतुर्मासी श्रावस्त्यां स्थितः। तत्र गोशालेन तेजोलेश्या षण्मासान् यावत् सनखमुष्टिमध्यस्थकुल्माषभक्षणेन चुलुकप्रमाणपानीयपानेन आतापनादिविधिना च साधिता, अष्टाङ्गनिमित्तं च शिक्षितं । ततोऽजिनोऽपि जिनप्रलापी जातः । एकदा खामी म्लेच्छदेशं गतः, तत्र श्वानाद्युपसर्गाः जाताः, ते| सर्वेऽपि सोढाः । पुनः श्रीभगवान् दृढभूमौ पोद्दाल]पेढालोद्याने पोलासचैत्ये अष्टमभक्तन कायोत्सर्गे स्थितोऽस्ति, तदवसरे सौधर्मेन्द्रेण श्रीवीरप्रशंसा कृता । लोकत्रयं मिलित्वा उपसर्गान् यदा करोति तदापि श्रीचीरो
K१४२॥

Page #324

ध्यानात् न चलति, तद्वचनं श्रुत्वा इन्द्रस्य सामानिकदेवोऽभव्यः सङ्गमनामा 'अर्हन्तं चालयिष्यामि, कोऽयं धान्य कीटकोऽस्मदग्रे' इति अमर्षं कृत्वा, आगत्य एकस्यां रात्रौ विंशतिमुपसर्गान् अनुलोमप्रतिलोमान अकरोत् । तथाहि प्रथमं रजोवृष्ट्या अक्षिकर्णादिस्रोतः पूर्त्या स्वामी निरुच्छ्वासः कृतः १, वज्रतुण्डकीटिकाभिः स्वामिदेहः चालनीतुल्यः कृतः, तेन ताः एकेन स्रोतसा प्रविशन्ति, अन्येन निःसरन्ति २, पुनः वज्रमुखैः उद्देशैः देहस्तुदितः ३, तीक्ष्णतुण्डिकाभिः घृतेल्लिकाभिः भक्षितः ४, एवं वृश्चिकैः ५, नकुलैः ६, सर्वैः ७, मूषकैः ८ च भक्षितः । पुनः हस्तिहस्तिनीभ्यां शुण्डया उल्लालितः ९, चरणयोरधो मर्दितश्च १०, पिशाचरूपं कृत्वा अहाहहासादिना भाषितः ११, व्याघ्ररूपेण दंष्ट्रान स्वैः [विलूरितः ] विदारितः १२, सिद्धार्थरूपं त्रिशलारूपं च कृत्वा करुणाविलापादिना उपसर्गितः १३, सूपकाररूपेण प्रभोः पादयोः मध्ये अग्निं प्रज्वाल्य स्थालीं उपस्थाप्य च अन्नं पचति स्म १४, चाण्डालरूपेण तीक्ष्णमुखपक्षिणां पञ्जराणि प्रभोः कर्णबाहुमूलादिषु लम्बितानि, ते च पक्षिणो मुखैः भक्षयन्ति स्म १५, खरवातो विकुर्वितो यः पर्वतान् अपि विकम्पयन्, प्रभुं उत्क्षिप्य उत्क्षिप्य पातयति स्म १६, कलकलिकावातेन श्रीभगवान् चक्रवत् भ्रामित: १७, पुनर्येन मेरुचूलापि चूर्णी स्यात् तादृशेन भारसहस्रलोहमयचक्रेण भगवान् आहतो भूमौ आजानुनिमग्नः १८, प्रान्ते प्रभातं विकुर्व्य भणितो- "भगवान् | हे देवार्य ! अद्यापि कथं तिष्ठसि ?” प्रभातं जातं, स्वामी ज्ञानेन रात्रिं वेत्ति १९, ततो देवद्धिं विकुर्व्य, दर्शयित्वा च भणति - "हे महर्षे ! अहं तुष्टोऽस्मि, त्वं वृणीष्व वरं, तव स्वर्गेण मोक्षेण वा प्रयोजनं स्यात् तदा

Page #325

भगव
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०५
कृतामिग्रहः
॥१४३॥
ददामि।” तथापि अक्षुब्धं दृष्ट्वा, पुनः देवाङ्गनानाट्यगीतगानतानमानहावभावविभ्रमलीलाविलासादिभिः उपसर्गितः, परं श्रीभगवान् न कुत्रापि रोममात्रमपि क्षुब्धः २०, ततः स्वामिनो वालुकाख्यग्राम[मे] गच्छतोडन्तराले पश्चशतचौरा विकुर्विता मातुल इति चटुनादादिना बिम्बितः । ततः सुभूमग्रामे स्वामिरूपं आवृत्य, स्त्रीणां प्रार्थनाञ्जलीः करोति म्म, काणाक्षि च दर्शयति स्म, पिशाचरूपं विकुळ ख्यादीन् भापयति स्म। पुनः * हस्तिशीर्षग्रामे स्त्रीदर्शने त्वचं अपकृष्य विकृति लिङ्गं करोति स्म। ततः कुटनोपसर्गो जातः । स्वामिनापि
चिन्तितं-"एष बाद उट्टाहकारकोऽनेषणां च करोति, ततो ग्रामे प्रवेशो न युक्तो मम" इति ग्रामात् बहिरेव तिष्ठति श्रीभगवान, तथापि कुशिष्यरूपं विकुऱ्या खात्रं पातयति, जनै मार्यमाणो वक्ति-"नाऽहं जाने, गुरुणा प्रेषितः।" ततो मोसलिग्रामे गृहान्तराणि विलोकयति । जनैः पृष्टः प्राह-"ममाचार्यों रात्री खान खनिष्यति" इत्यादिकान् उपसर्गान् षण्मासी यावत् अकरोत् सङ्गमः, तसो विषण्णः सन् खर्गमगात् । यावन्तं कालं सङ्गमेन उपसर्गाः कृताः, तावन्तं कालं सौधर्मवासिनः सुरा निरानन्दा निरुत्साहा उद्विनाः सन्तः स्थिताः। इन्द्रोऽपि मुक्तनेपथ्याङ्गरागोऽत्यन्तदुःखितः सङ्गीतकादिसुखविमुम्बः सन् स्थितः । ततः सङ्गमं आगच्छन्तं दृष्ट्रा, कोपात् परामुखीभूप वामपादेन हत्वा स्वर्गात निष्कासितोऽयमहिषीयुतोऽन्यपरिवारवर्जितः मेरुचूलायां गत्वा स्थितः । तस्य सागरोपमायुः अस्ति, साम्प्रतं च तत्र वर्तते ॥ इति संगमोपसर्गाः । ततो बजग्रामे गोकुले वत्सपाल्या-स्थविरया परमानेन पण्मासिकतपःपारणे प्रतिलाभितो, वसुधारावर्षणं जातं,
XXXXXXXXXXXXX
॥१४॥

Page #326

इन्द्राद्याः सुखसमाधिपृच्छार्थ समागताः ॥१०॥ ततः श्रीभगवान् वैशाल्यां नगर्या एकादशचतुर्मासी स्थितः । सुसमारग्रामे चमरोल्पातो जातः । इतश्च भगवता कौशाम्यां नगर्या पौषवदि १ दिने अभिग्रहो गृहीतो द्रव्यतः कुल्माषान् शूर्पकोणकस्थितान १, क्षेत्रतो देहिल्यां एक पादं मध्ये कृत्वा एकं पाद आरतः। कृत्वा २, कालतो मध्याहे ३, भावतो राजसुता दासीत्वं प्राप्ता पादयोः निगडिता मस्तके मुण्डिता अष्टम-1 भक्तिका, सापि रुदन्ती दास्यति, तदा भिक्षा ग्राह्या पारणं च कर्तव्यं, इत्येवं अभिग्रहं लात्वा, सर्वत्र भ्रमति स्म । इतश्च चम्पापुरी नगरी दधिवाहनो राजा धारिणी भार्या, तस्याः पुत्री वसुमती, द्वितीयनाम चन्दनबाला इति । तत्समये कौशाम्बीनगरी, तत्र शतानीको राजा, तेन शतानीकेन परस्परं विरोधभावात् , चम्पानगरी भग्ना, सेनाचरैः यथेच्छं लुण्टिता च निःस्वामितया। एवं सति केनचित्पदातिना मातृयुता चन्दना धृता आमीता च, कौशाम्न्यां गत्वा गेहिनीं करोमीति श्रवणात् मार्गे धारिणी मृता, पश्चात् त्वं मम भगिनी' इति आश्वास्य चन्दनवाला जीवन्नी स्थापिता, स्वगृहे च आनीता, परं पन्या हकित:-'किं अन्यां इमां करिष्यसि ।' ततः तत् भयात् तेन पदातिना चन्दना चतुष्पथे विक्रेतुं मण्डिता । तदा सुरूपत्वेन वेश्याभिग्रहीतुं वाञ्छिता । तदा चन्दनया ताः पृष्टाः-'युष्माकं क आचारः तदा ताः प्रोचुः-'अस्माकं गृहे मृष्टान्नपानाहारो भुज्यते, उत्तमप्रधानबहुमूल्यवस्त्राणि परिधीयन्ते, मनोमान्यः पुरुषः सेव्यते' परं चन्दनायाः स आचारो न रुचितः। ततस्ताभिः बलात्कारे क्रियमाणे शासनदेवतया कासांचित् नासिका छिन्ना, कासांचित् कौँ छिन्नौ । ततः

Page #327

aur
कल्पसूत्र
कल्पलता
च्या० ५
चन्दनमालया भगवतः पारणा
॥१४४॥
करणं
ताः भीताः नष्ट्वा गताः । ततो जिनधर्म क्रियमाणं घनावहश्रेष्ठिनं आकार्य, चन्दना प्रोचे-"मां त्वं गृहाण", ततो धनावहेन मूल्यं दत्त्वा गेहे आनीता। तस्य भार्या मूला तां दृष्ट्वा दध्यौ-"मम पतिः नवीनां भाया| करिष्यति” ततो द्वेषं वहति । एकदा पादधायने चन्दना वेणी भूमौ कलन्तीं दृष्ट्वा, श्रेष्ठी तां उच्चस्तरां नीतवान् ।। तदा तथाकुर्वन्तं पतिं दृष्ट्रा दध्यो-"मम पतिः 'पुत्री पुत्रीं' (इति) बक्ति, परं रागग्रस्तः पत्नीं करिष्यति,* मा मम सपत्नी भवतु" इति हेतोः कार्यार्थ गते ग्रामे श्रेष्ठिनि, मूलया मस्तकं मुण्डयित्वा, पादयोः निगडं क्षिश्वा, कौरकवस्त्रं परिघाप्य, अपवरकमध्ये कोष्टिकायां क्षिप्ता। चन्दना च तत्रस्था नमस्कारान् गुणयन्ती खकर्म निन्दन्ती तिष्ठति। उपचासत्रयं च जातं । अत्रान्तरे श्रेष्ठिना आगत्य पृष्ठं-"क गता चन्दना ?।" मूला प्रोचे-अहं न जानामि, सा सर्वत्र परिभ्रमति ।" तदा श्रेष्टी परिवारं पप्रच्छ-तदा मूला गृहद्वारं दत्त्वा, कुश्चिका रहसि मुक्तवा, अन्यत्र गता। तदा वृद्धदास्या प्रोक्तं-"यदि चन्दना विलोक्यते तदा अस्मिन् अपवरके विलोकयत। तदा श्रेष्ठी तत्र गत्वा, गृहदारं उत्घाव्य, कोष्टिकामध्यात् बहिः निष्कासितवान् । चन्दना च एकं पादं उदम्बरात् बहिः, एकं पादं मध्ये कृत्वा स्थिताऽस्ति । तदा क्षुधितां दृष्ट्वा, गृहद्वारस्य जटितत्वात् रन्धनगृहे कृल्माषान् दृष्ट्वा, शू क्षिप्त्वा "हे पुत्रि ! पारणं कुरु" इत्युक्त्वा दत्तवान् । स्वयं श्रेष्ठी निगडभञ्जनार्थ लोहकाराकारणाय गतः। अत्रान्तरे गोचरी कुर्वन् [गच्छन्] श्रीभगवान् तत्र आगतः। प्रभुं दृष्ट्वा, चन्दना हर्षिता सती प्रभु प्राह-“हे खामिन् ! शुद्धं आहारं गृहाण, पादौ [पाणौ] प्रसारय,
॥१४४॥

Page #328

मां च निस्तारय।" ततः स्वामिना उपयोगो दतः, ममाभिग्रहश्चतुर्विधोऽपि पूर्णी जातो दृश्यते द्रव्यक्षेत्रकालभावैः, परं नो रोदितीति निवृत्तः प्रभुः, तदा चन्दना दुःखात् रोदितुं लग्ना । ततः श्रीभगवता कुल्मा
पाहारो गृहीतः, देवैः पञ्चदिव्यानि प्रकटितानि । सार्धद्वादशवर्णकोटिवृष्टिः जाता। निगडाः वर्णमयीबाभूय पतिताः। मस्तके वेणी पूर्वावस्था जाता। राज्ञा आगत्य प्रोक्तं-“हे पुत्रि! इदं धनं वसुधारावर्षणरूपं
त्वं गृहाण, गृहं मण्डय।" चन्दना प्राह-"मम पत्या प्रयोजनं नास्ति, अहं दीक्षा ग्रहीष्ये ।" तावता तत्र संपुलो नाम दधिवाहनस्य कञ्चकी चन्दनापादयोः निपत्य प्ररुन्न:-"कथं मृगावत्या भगिनी पद्मावती सा दधिवाहनेन परिणीता?" धारिणी च पद्मावत्याः सपत्नी इति हेतोः धारिण्यपि मृगावत्याः भगिन्येवेति, तयापि मृगावत्या मम भगिनीसुता एषा इति उपलक्षिता। ततः इन्द्रेण आगत्य, चन्दना शतानीकस्य समर्पिता, कधितं च-"भव्यरीत्या रक्षणीया। यावत् श्रीभगवतः केवलज्ञानं नोत्पद्यते । ततः एषा श्रीभगवत्पार्चे दीक्षा लास्यति, केवलज्ञानमपि शीघ्रमेव भावि ।" अत्र श्रीभगवता पञ्चदिनैः ऊनया षण्मास्या भिक्षा लब्धा ११, ततः श्रीभगवान् द्वादशचतुर्मासी चम्पायां स्थितः १२, ततः त्रयोदशचतुर्मास्यां वडग्रामे बहिःकायोत्सर्गे स्थितस्य श्रीभगवतः कर्णयोः कांस्यशलाके गवां अदर्शने गोपः चिक्षेप, ते च मिथो मिलिते तदने छित्वा, अदृश्ये चकार । स गोपः पूर्वभवे शय्यापालकोऽभूत्, यस्य कर्णयोः त्रिपृष्ठवासुदेवेन महावीरजीवेन X तप्तं वपु क्षिप्तमासीत् । ततः श्रीभगवान् वेदनाक्रान्तोऽतिदुर्बलो मध्यमपापायां सिद्धार्थवाणिग्गृहे गतः। तेन
XXXXXXXXXXXX
कल्प०२५

Page #329

भगवतः तप:संकलना
पसर्गाः संपूर्ण संस्कृताभ्यां नासा मासा:
१२ तयोः ।
कल्पसूत्रं
कर्णकीलकखरूपं ज्ञात्वा, खरकवैद्याय प्रोक्तं । ततो द्वाभ्यां मिलित्वा, कर्णकीलकमान्ते अम्लिकावृक्षशाखायां कल्पलता च दुकूलदवरको यध्वा, समकालं मुक्ती, कीलकी निर्गतौ । कापि सण्डासकाभ्यां कर्षितौ इति लिखितमस्ति । व्या० ५/कापि अन्यप्रकारेणापि । प्रभुणा च राटिर्मुक्ता, पर्वतो द्विधाऽभवत् । वडग्रामे श्राद्धौ द्वौ, ताभ्यां प्रभुपादक
चक्राते । ततः प्रभुः नीरोगो जातः । गोपः सप्तम्यां नारक्यां गतः, सिद्धार्थखरको देवलोकं गतो। ॥१४५॥ एषु उपसर्गेषु जघन्येषु कटपूतनाकृतं शीतं १, मध्यमेषु कालचक्रं २, उत्कृष्टेषु कर्णशल्योद्धारः३॥
इति उपसर्गाः संपूर्णाः ।। अथ श्रीभगवतः तपोदिनमानं शिष्यव्यामोहटालनार्थं वार्तिक-संस्कृताभ्यां लिख्यते-छमासी १ तस्याः मासाः६, चउमासी ९ तासां मासाः ३६, त्रिमासी २ तयोर्मासाः ६ बेमासी ६, तासां मासाः १२, एकमासी १२ तासां मासाः १२, अर्धमासी ७२ तासां मासाः ३६, दौढमासी २ तयोर्मासाः३, अढाईमासाः २तयो
साः ५, छम्मासीपंचदिनोन १ तस्या मासाः ५ दिन २५, छठ २२९ तेषां मास १५ दिन ८, एकभद्रप्रतिमा तस्या दिन २, एकमहाभद्रप्रतिमा तस्या दिन ४, एक सर्वतोभद्रप्रतिमा तस्या दिन १०, एकरात्रिकी प्रतिमा:-त्रिदिवसकीः प्रतिमाः १२ [अष्टमभक्तेन एकैकां चरमरजनीनिष्पन्नामिति] तासां मास १ दिनानि
॥ अथ सर्वे तपोमासा १३७ दिन २५ दिनानां मासकरणे मास १ दिन २५ सर्वतपो मासमीलने मास १३८ दिन २५ पारणानां मासा ११ दिनानि [दीक्षादिन १] २० तपसः पारणमासानां दिनानां च तपसो
*6XXXXXXXXX
॥१४५॥

Page #330

*मासदिनेषु प्रक्षेपे कृते मासा १४९ दिन ४५ दिनानां मासकरणे मासमध्ये प्रक्षेपे सर्वमास १५० दिन १५/
मासानां वर्षकरणे वर्षाणि द्वादश १२ मासाश्च षट् ६ दिनानि १५ एतावता द्वादशवर्षाणि १२ त्रयोदशपक्षाश्च १३ श्रीभगवतः छद्मस्थकालः । अत्राह शिष्यः-ननु द्वादशवर्षाणि त्रयोदशपक्षाश्च कथं मिलन्ति ? श्रीभगवता दीक्षा गृहीता मार्गशीर्षवदि दशमीदिने, केवलज्ञानं तु वैशाखसुदि दशमीदिने उत्पन्नं । एवं च || सति एकादशपक्षा एव वर्धन्ते न त्रयोदश, एतावता एको मासो हीयते । अत्रोच्यते-शृणु सावधानीभूय, सार्धद्वादशवर्षेः सार्धे द्वे युगे भवतः। अथ च युगे युगे मासद्वयं वर्धते, एवं सार्धे युगद्वये पञ्चमासा वर्धन्ते । अथ च प्रतिवर्ष षड्दिनानि हीयन्ते, एवं सार्धद्वादशवर्षेः पश्चसप्ततिर्दिनानि हीयन्ते । एतावता सार्धमासदयं हीयते । एकमासस्तु पक्षद्वयसंबन्धी पूर्वोक्तो हीयते, एवं सार्धमासत्रयं हीयते। तत् पञ्चमासेभ्यः पात्यते, इत्थं त्रयोदश पक्षा भवन्ति, परं सार्धमासः पञ्चमासमध्ये वर्धते । तत्राऽयं परमार्थः श्रीआचाराने उपधानश्रुताख्ये नवमे अध्ययने चतुर्थोद्देशके एवं श्रीभगवतस्तपः प्रोक्तं अस्ति, तथाहि-"छट्टेण एगया मुंजे अदुवा अट्टमेण दसमेणं, दुवालसमेण एगया भुंजे” इति । ततः सर्व मिलति । परं श्रीआवश्यकादौन छद्मस्थपर्यायः तपःसंकलनायां केनापि कारणेन आचाराङ्गोक्तषष्ठादितपःसंकलना न कृता, तत्परमार्थ ते एव जानन्ति । एवं सर्वतपसि श्रीभगवतो जघन्यं तपस्तु षष्ठं, न चतुर्थ, सर्वमपि तपो अपानकं सर्वछद्मस्थावस्थामध्ये प्रमादस्तु अन्तर्मुहर्तकालः । तथा भगवतो नन्दनभवसंबन्धि तपोऽप्येवं नन्दननृपेण २४ चतु
मस्तु पक्षद्वय सार्घमास भगवतस्तपः सर्व मिलति कृता, तत्पर
FIXOXXXaxoxoxaxakaxXOX

Page #331

कल्पसूत्रं
कल्पलता व्या० ५
॥ १४६ ॥
विशतिलक्षवर्षेभ्यः पश्चात् पोहिलाचार्यसमीपे दीक्षा गृहीता, तत्र लक्षवर्षदीक्षायां मासमासक्षपणेन पारणं चक्रे । ततो लक्षवर्षेषु ११ एकादश लक्षा ८०ऽशीति सहस्रषट् ६ शत ४५ पञ्चचत्वारिंशत्पारणानि उपरि | दिन ५ वर्षलक्षस्य ३६६ गुणने दिनानि ३६०००००|| जातानि तेषां तपोदिन ३० पारणकदिन १ एवं ३१ दिनेर्भागे दत्ते ११ एकादशलक्षादि पूर्वोक्तं मानं स्यात् ॥
"
- इति श्रीवीरतपःसंकलना ॥ -
अथ श्रीभगवतो ज्ञानकल्याणकं प्राह
तस्स णं भगवंतस्स अणुत्तरेणं नाणेणं अणुत्तरेणं दंसणेणं अणुत्तरेणं चरित्तेणं अणुत्तरेणं आलएणं अणुत्तरेणं विहारेणं अणुत्तरेणं वीरिएणं अणुत्तरेणं अजवेणं अणुत्तरेणं मद्दवेणं अणुत्तरेणं लाघवेणं अणुत्तराए खंतीए अणुत्तराए मुत्तीए अणुत्तराए गुत्तीए अणुत्तराए तुट्ठीए अणुत्तरेणं सच्चसंजमतत्र सुचरिअसोवचिअफलनिवाणमग्गेणं अप्पाणं भावेमाणस्स दुवाल संवच्छराई विक्कताई, तेरसमस्त संवच्छरस्स अंतरा वट्टमाणस्स जे से गिम्हाणं दुचे मासे चथे पत्र वइसाहसुद्धे, तस्स णं वइसाहसुद्धस्स दसमीपक्खेणं पाईणगामि
भगवतः
ज्ञान
कल्याणकं
॥ १४६ ॥

Page #332

fe छायाए पोरिसीए अभिनिविहाए पमाणपत्ताए सुवएणं दिवसेणं विजएणं मुहुत्तेणं भियगामस्स नगरस्स बहिआ उज्जुवालियाए नईए तीरे वैयावत्तस्स चेइअस्स अदूरसामंते सामागस्स गाहावईस्स कट्टकरणंसि, सालपायवस्स अहे गोदोहिआए उक्कडुअनिसिजाए आयावणाए आयावेमाणस्स छट्टेणं भत्तेणं अपाणएणं हत्थुत्तराहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं झाणंतरिआए वहमाणस्स अनंते अणुत्तरे निवाघाए निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवर नागदंसणे समुत्पन्ने ॥ १२० ॥
व्याख्या-"तस्स णं त्ति” तस्य भगवतः अनुत्तरेण प्रधानेन ज्ञानेन - मतिज्ञानादिचतुष्टयेन दर्शनेन चक्षुर्दर्शनादिना सम्यत्तवेन वा । अनुत्तरपदं सर्वत्र पदेषु विशेषणीभूतं कार्य, चारित्रेण - महाव्रतादिना आलयेन -रुपायसंसक्तवसत्यादिना, विहारेण देशादिषु चंक्रमणादिना, वीर्येण= विशिष्टोत्साहेन, आर्जवेन= मायानिग्रहेण, मार्द| वेन = मान निग्रहेण, लाघवेन - क्रियासु दक्षत्वेन, अथवा लाघवं द्रव्यतोऽल्पोपधित्वं भावतो गौरवन्त्रयत्यागः तेन, क्षान्या = क्रोधनिग्रहेण, मुक्त्या निर्लोभतया, गुझ्या मनोगुत्यादिकया, तुष्ट्या - मनःप्रह्लात्या [ प्रसक्त्या ] | सत्यं = सुन्नृतं, संयमं = प्राणिदया, तपो-द्वादशभेदं, तेषां सुष्ठु विधिना चरितं = आचरणं, उपचयनं = उपचितं सह

Page #333

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ५
॥ १४७ ॥
उपचितेन - उपचयेन वर्तते सोपचितं सत्यसंयमतपः सुचरितेन सोपचितं स्फीतं फलं मुक्तिलक्षणं यस्य सः । तथा स चासौं निर्वाणमार्गच - रत्नत्रयलक्षणः तेन आत्मानं भावयतो- वासयतः अनेन आत्मज्ञानमेव मोक्षस्य प्रधानं साधनमिति उक्तं । द्वादशवर्षाणि व्यतीतानि त्रयोदशस्य वर्षस्य पक्षाधिकषण्मासलक्षणे वर्तमानस्य ग्रीष्मकालस्य द्वितीयो मासः, चतुर्थः पक्षः । एतावता वैशाखसुदि दशमीदिवसे प्राचीनगामिन्यां छायायां पौरुष्यां अभिनिवर्तमानायां प्रमाणप्राप्तायां प्रहरत्रये व्यतीते इत्यर्थः । सुव्रतनामदिवसे विजयनाममुहूर्ते, जृम्भिकानाम नगर्यां वहिः ऋजुवालिका नाम नद्यास्तीरे व्यावृत्तचैत्यत्वात् व्यावृत्तचैत्यं तस्य जीर्णोद्यानस्य इत्यर्थः । जीर्णं व्यन्तरायतनस्य विजयावर्तनाम्नो वा चैत्यस्य अदूरसामन्ते-दूरासन्ने उचितप्रदेशे इत्यर्थः । श्यामाकनाम्नो गृहपतेः- कौटुम्बिकस्य "कट्टकरणंसि" क्षेत्रे - धान्योत्पत्तिस्थाने, शालपादपस्याधः गोदोहिकायां- उत्कुटिक निषिद्यायां तयोः लक्षणं- “पुतपाणिसमायोगे, प्राहरुत्कुटिकासनम् । पाणिभ्यां तु भुवस्त्यागे, तत् स्याद्गोदोहिकासनम् ॥ १ ॥” आतपनां कुर्वतः १ षष्टेन तपसा अपानकेन उत्तराफाल्गुनीनक्षत्रे चन्द्रेण सह योगमुपागते, ध्यानान्तरिकायां वर्तमानस्य तत्र ध्यानं चतुर्घा, पृथक-स्ववितर्क सविचारं १ एकत्ववितर्क अविचारं २ सूक्ष्मक्रियमप्रतिपाति ३ उच्छिन्नक्रियं अनिवर्ति ४ एषां आयभेदद्वये ध्याते शेषं भेदद्वयं अप्रतिपन्नस्य केवलज्ञानमुत्पन्नं, केवलज्ञानोत्पत्तौ श्री भगवान् कीदृग जातः १, तत्राह -
भगवतः
ज्ञानकल्याणकं
॥ १४७ ॥

Page #334

XoXoXoX
ते काणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे अरहा जाए, जिणे केवली सन्नू सबदरिसी सदेवमणुआसुरस्त लोगस्स परिआयं जाणइ पासइ, सवलोए सहजीवाणं आगई गई ठि चवणं उववायं तक्कं मणो माणसिअं भुक्तं कडं पडिसेवियं आवीकम्मं रहो - कम्मं, अरहा अरहस्तभागी, तं तं कालं मणवयकायजोगे वट्टमाणाणं सबलोए सबजी - वाणं सवभावे जाणमाणे पासमाणे विहरइ ॥ १२१ ॥
व्याख्या -" तेणं कालेणं" ततश्च भगवान् महावीरः अर्हन् जातः = संपन्नः, अशोकादिमहापूजार्हत्वात् अर्हन् । कचित् "अरिहा" इति पाठः, तत्र अरीन = रागादीन् हन्तीति अरिहा, अथवा अविद्यमानं रहः = एकान्तं प्रच्छन्नं सर्वज्ञत्वात् यस्य सः । "अरहा" इति कचित्, “जाए" इत्यत्र " जाणए" इति पाठः, तत्र ज्ञायकोज्ञाता रागादिभावसंबन्धिनां स्वरूपकारणफलानां । पुनः कीदृशः जिन: ? । रागादिजेता, केवलानि - संपूर्णानि शुद्धानि अनन्तानि वा ज्ञानादीनि यस्य सन्ति स केवली । अत एव सर्वज्ञः- एकस्मिन् समये विशेषावबोधनात्, सर्वदर्शी द्वितीयसमये सामान्यावबोधनात्, सदेवमनुजासुरस्य लोकस्य पर्यायं जातौ एकवचनं पर्यायान उत्पादव्ययलक्षणान् जानाति केवलज्ञानेन पश्यति केवलदर्शनेन । न च पर्यायान् इत्युक्ते द्रव्यं न जानाति इत्याशङ्कयं, उत्पादव्यययोः निराधारयोः अनुपपत्तेः । तयोर्ज्ञातियोः अविष्वग्भावेन वर्तिष्णु

Page #335

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
भगवतः ज्ञानकल्याणकं
कल्पसूत्र अन्वयि द्रव्यमपि ज्ञातमेव स्यात् । अत एवाह-'सर्वलोके सर्वलोकवर्तिनां जीवानां आगति-यतः स्थानात् कल्पलताजीचा आगच्छन्ति विवक्षितं स्थानं । गतिं यत्र मृत्वा उत्पद्यन्ते, स्थिति-कायस्थितिं भवस्थिति च च्या०५ च्यवनं देवलोकात् देवानां मनुष्यतिर्यक्षु अवतरणं, उपपातं देवनारकाणां जन्म तेषां जीवानां, तत्कं तदीयं,
मनः चित्तं, मानसिकंचित्तगतं चिन्तारूपापन्नपुङ्गलजातं, यद्यपि मनो-मनोगतयोः नास्ति वास्तवो भेदः,* ॥१४८॥
तथापि व्यवहारनया अनुसरणात् अस्त्येव भेदः । तथा च वक्तारो वदन्ति-"मम इदं मनसि वर्तते" इति । भुक्तं अशनादि, कृतं-चौर्यादि, प्रतिसेवितं मैथुनादि परिषेवितं वा, आविश्कर्म प्रकटीकृतं रहाकर्म प्रच्छन्नकृतं जानाति-पक्ष्यति चेति, 'डमरूकमणिन्यायेन' अत्रापि संवध्यते । “अरहा" प्राग्वत्, अरहस्यभागी-न रहस्य-एकान्तं भजते, जघन्यतोऽपि देवकोटिसेव्यत्वात्, "तं तं कालं ति" तत्र तत्र काले मनोवचनकाययोगे वर्तमानानां सर्वजीवानां सर्वभावान्-गुणपर्यायान् , तन सहभाविनो गुणा ज्ञानादयः, क्रमभाविनः पर्याया हर्षादयः तान , जानन पश्यन् च विहरति-आस्ते ॥ | अथ श्रीभगवतः केवलज्ञाने उत्पन्ने देवैः समवसरणं कृतं, बहवो-जनाः कोटिशो-देवाश्च आगत्य उपविष्टाः । श्रीभगवता धर्मदेशना क्षणं दत्ता, परं न कोऽपि प्रतिवुद्धा, न केनापि प्रत्याख्यानादि अपि कृतम्, आश्चर्यभूतत्वात् । ततः श्रीभगवान् लाभाभावात् , ततो रात्री एव विहृत्य नवस्वर्णकमलेषु पादौ घरन् , अष्टमहाप्रातिहार्य विराजमानो देवकोटिपरिवृतो द्वादशयोजनः मध्यमपापायां महसेनवने अगात् । तत्र नगरे
PRATXXo-Ko-Ko-KOKeXO-Ko-KEKXX
॥१४८॥

Page #336

axsXXXXXXXXXX
सोमिलो ब्राह्मणः तेन यज्ञार्थ एकादशद्विजोत्तमा आहताः सन्ति, ते किंनामानः कियत्परिवाराश्च ?, तदाहइन्द्रभूतिः १ अग्निभूतिः २ वायुभूतिः ३ व्यक्तः ४ सुधर्मा ५ मण्डितः ६ मौर्यपुत्रः ७ अकम्पितः ८ अचलभ्राता ९ मेतार्यः १. प्रभासश्चेति ११ पश्चानां पञ्चशतपरिवारः, द्वयोः प्रत्येकं सार्धत्रिशतपरिवारः, द्वयोयुगलयोः चतुर्णामित्यर्थः । प्रत्येकं त्रिशतपरिवारः, एवं सर्वेषां परिवारमीलनैः चतुश्चत्वारिंशत् शतानि ब्राह्मणानां एतेभ्योऽपि अन्येऽपि वाडवाः व्याकरणछन्दस्तकज्योतिःप्रमुखशास्त्रविदो मिलिताः सन्ति, तन्नामानि यथाउपाध्याय १, शङ्कर २, ईश्वर ३, महेश्वर ४, धनेश्वर ५, सोमेश्वर ६, जानी ७, गङ्गाधर ८, गदाधर ९, विद्याधर १०, महीधर ११, धरणीधर १२, भूधर १३, श्रीधर १४, दामोदर १५, दवे १६, महादेव १७, शिवदेव १८, रामदेव १९, वामदेव २०, कामदेव २१, सहदेव २२, नरदेव २३, वासदेव २४, श्रीदेव २५, त्रिवाडी २६, विश्वपति २७, उमापति २८, प्रजापति २१, विद्यापति ३०, लीलापति ३१, गणपतिः ३२, भूपति ३३, महीपति ३४, लक्ष्मीपति ३५, देवपति ३६, गङ्गापति ३७, पण्डित ३८, जनार्दन ३९, गोवर्धन ४०, विष्णु ४१, कृष्ण ४२, मुकुन्द ४३, गोविन्द ४४, माधव ४५, केशब ४६, पुरुषोत्तम ४७, नरोत्तम ४८, जोसी ४९, त्रिवाडी ५०, हरिशर्म ५१, महाशर्म ५२, अग्निशर्म ५३, नागशर्म २४, देवशर्म ५५, यज्ञशर्म ५६, नरहर ५७, हरिहर ५८, नारायण ५९, नीलकण्ठ ६०, वैकुण्ठ ६१, श्रीकुण्ठ ६२, खयंभू ६३, ब्रह्मभू ६४, प्रमुखाः सर्वेऽपि मिलित्वा, यज्ञकर्माणि कुर्वन्ति, तस्मिन् समये यज्ञपाटकस्य एकस्मिन् देशे श्रीवीरः समवस्तो देवैः समव

Page #337

कल्पसूत्रं कल्पलता च्या० ५ ॥ १४९ ॥
| सरणं मण्डितं । देवाश्च श्रीभगवतो वन्दनार्थं समागच्छन्तो वाद्यनिर्घोषं कुर्वन्ति । ब्राह्मणाश्च तं वाद्याने घोषं श्रुत्वा, हर्षिताः प्रोचुः- “अहो ! अस्माकं यज्ञकर्मणि यागहोममन्त्रादिना आकृष्टाः सन्तो देवा आग - च्छन्ति परं ते देवा चाण्डालपादकमिव यज्ञपाटकं मुक्त्वा गताः ! श्रीभगवत्समवसरणे । तत इन्द्रभूतिना अमर्षेण चिन्तितं- "अहो ! मयि सति अन्योऽपि कोऽपि पण्डिताऽभिमानी आडम्बरकर्ता वर्तते ? । अहो ! लोका भ्रमन्ति परं देवाः सर्वज्ञबुद्ध्या कथं तत्र गत्वा स्तुवन्ति?, बन्वन्ते अहो ! । देवा यागं त्यक्त्तवा, यान्ति ते किंवत् १, तीर्थपानीयं वायसा इव १, सरोवरं मण्डूका इव २, चन्दनं मक्षिका इव ३, सद्वृक्षं करभा इव ४, क्षीरान्नं शूकरा इव २. सूर्योद्योतं बूका इव ६, निधानं निर्भाग्या इव ७, रत्नत्रयं पार्श्वस्था इव ८, खशीलं कुलटा इव ९, सुगुरुं कुशिष्या हव १० अथवा सदृशो योगो यादृशा एते देवादयः तादृशो ज्ञानी इन्द्रजालिकः, तथाप्यहं न सहिष्ये एनं इन्द्रजालिकं । न च सूर्यद्वयं आकाशे १, नापि केसरिद्वयं गुहायां २, न च खड्गद्वयं कोशे तिष्ठेत् ३। ततः इन्द्रभूतिना केऽपि लोकाः पृष्टाः- “भो ! अयं इन्द्रजालिकः कलाकुशलः सर्वज्ञतां धरन्, वाग्विलासेन देवानपि विप्रवारयन् कीदृक् वर्तते ।" लोकाः प्रोचु:-"अयं सर्वज्ञः, केन अस्य स्वरूपं कथयितुं शक्यते ? ।" ततः इन्द्रभूतिः प्राह - "अहमेनं सर्वज्ञं न सहे, किंवत् ? तमःस्तोम सूर्यवत् १, करस्पर्श अग्निवत् २, श्वापदशब्दं सिंहवत् ३, रितुं क्षत्रियवत् ४। मया वादीन्द्रा अपि तूष्णीं स्थापिताः, तदा कोऽयं ममाग्रे गेहे शूरः । पेन अग्निना शैला दग्धाः, के तदग्रे वृक्षाः १ । १ येन वातेन गजा उत्पादिताः, का तदग्रे
गणधरवादः
॥ १४९ ॥

Page #338

रूतपुम्भिका ? | २, अग्निभूतिः प्राह - "हे भ्रातः ! तव एतदुपरि पराक्रमचालनं किम् ? । कीटकोपरि काकटकी १, पङ्कशोषणे सूर्यस्य कः आदरः १ २, कमलनालछेदने किं वङ्गोत्पाटनं १ । ३, मृगोपरि किं सिंहस्य फालदानं १ ४ । ततो गौतमः प्राह - “भो ! मया सर्वेऽपि वादिनो जिता:, तथापि अयं तिष्ठति, किंवत् ? मुद्वपाके करडूकणवत् १, पीलितेषु तिलेषु अखण्डतिलवत् २, दलितेषु गोधूमेषु अखण्डगोधूमकणवत् ३, सूडितेषु क्षेत्रेषु अखण्डतृणवत् ४, अगस्तिपीते समुद्रे पानीय बिन्दुवत् ५, सबल स्त्रीसूर्पछडिते तण्डुले तुषवत् ६ तथा अजितेऽस्मिन् मया न किमपि जितं, खल्पमपि छिद्रं विनाशाय, यतः खल्पमपि वेध्यं समुद्रे पोतमज्जनाय, दुर्गाशपातोऽपि दुर्गग्रहणाय स्यात् ।" पुनः गौतमः प्राह- "ममाग्रे लाटा वादिनो दूरे गताः कर्णाटास्तु अदृश्यतां गताः । मालवाः मौनमाश्रिताः, मागधा मूका जाताः, गौर्जरा गर्व मुक्तवन्तः, काश्मीरा आगत्य प्रणताः, तिलङ्काः पलायिताः । न कः अपि अस्ति यो मया सह वादं करोति चेत् अयं कर्तुमिच्छति, ततो मण्डूकः कृष्णसर्पस्य चपेटां दातुं उद्यतः, अथवा उन्दिरो भुजङ्गमस्य दंष्ट्रा पाताय उत्थितः, अथवा वृषभः शृङ्गैः ऐरावणं प्रहर्तुं काङ्क्षति, अथवा हस्ती पर्वतपाताय उत्सुको जातः, शशको वा केसरिस्कन्धकेशान् आक्रष्टुं इच्छति । अथवा अत्रागमनेन यदहं कोपितः तत् किं कृतं ?, वायुसंमुखं स्थित्वा दावाग्निः ज्वालितः, सौख्याय कपिकच्छूलता देहेन आलिङ्गिता, शेषनागस्य मस्तके स्थितं मणि लातुं हस्तः प्रसारितः । अपि च - " तावद्गर्जति खद्योतः तावद्गर्जति चन्द्रमाः । उदिते च सहस्रांशौ, न खद्योतो न चन्द्रमाः ॥ १ ॥
*-*-*-*-*-*

Page #339

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्रं कल्पलता च्या०५
॥१५
॥
हस्ती तावद्गर्जति यावत् सिंहस्य नादं न शृणोति । अथवा यामि तस्य पार्थे “यमस्य मालवो दूरे नास्ति," गणधरवादः वचनचातुरीवतां अपोषितो रसो नास्ति । न हि चक्रिणोऽजेयं किमपि, सुधियां किं अज्ञेयं ?, योगिनां किं न अखायं ?, क्षुधितस्य किं न खायं ?, कल्पवृक्षाणां किं न देयं ?, निर्बिणानां किं अत्यजं ?। गच्छामि तर्हि तस्य समीपे तत्पराक्रमं पश्यामि, लक्षणे मम दक्षत्वं, साहित्ये मम संहिता मतिः, तर्के मम कर्कशता अस्ति, कस्मिन् शास्त्रे मम अमो नास्ति ?, अपितु सर्वत्र । ततः तत्र गत्वा इन्द्रजालिकं हतप्रतापं कृत्वा सर्वज्ञाडम्बरं दूरीकरोमि ।” इत्युक्त्वा वादं कर्तुं पञ्चशतच्छात्रः पश्यमानविरुदः चलितः । विरुदावली यथा-सरस्वतीकण्ठाभरण, वादिविजयलक्ष्मीशरण, ज्ञातसर्यपुराण, वादिकदलीकृपाण, जितवादिवृन्द, वादिगरुडगोविन्द, वादिघूकदिवाकर, अज्ञानतिमिरनिशाकर, बादिमुखभञ्जन, राजसभारञ्जन, कुवादिप्रस्तरखण्डन, पण्डितस-X भामण्डन, वादिगोधूमघरह, मर्दितवादिमरह, वादिमृगसिंहशार्दूल, वचोवात्याविक्षिप्तवादिशूल, षड्भाषावल्लिमूल, परवादिमस्तकशूल, दादिकन्दकुदाल, रञ्जितानेकभूपाल, वादिवेश्याभुजङ्ग, शब्दलहरीतरङ्ग, सरखतीभण्डार, चतुर्दशविद्यालङ्कार, सर्वशास्त्राधार, [द्वाससति] बहुत्तरिकलाभार, महाकवीश्वर, प्रत्यक्षपर|मेश्वर, कूर्चालसरस्वती, प्रत्यक्षभारती, जितानेकवाद, लब्धसरस्वतीप्रसाद इत्यादि । अग्रे गत्वा श्रीमन्महा- ॥१५॥ वीरं दृष्ट्वा, सोपाने स्थितो दध्यौ-"किमयं ब्रह्मा ?, किंवा ईश्वरः १, किंवा विष्णुः । अयं सूर्य इव दुस्प्रेक्षा समुद्र इव दुर्लयो दृश्यते। अस्थाऽग्रे कथं पुरार्जितं महत्त्वं रक्षायं, कीलिकानिमित्तं प्रसाद को भडं

Page #340

कल्प०२६
वाञ्छति ?, सूत्रार्थी को हारं त्रोटयेत् ?, लोहार्थं समुद्र को नौभङ्गं कुर्यात् ?, भस्मनिमित्तं कः चन्दनं दहेत् ?, ठिकरीकृते कः कामकुम्भभङ्गं कुरुते ? । तत अत्यासन्नगमने श्रीभगवता गौतमो भाषितः - "हे इन्द्रभूते ! स्वागतं तव वर्तते ।" ततो गौतमेन चिन्तितम् - "अहो अयं मम नामाऽपि जानाति, अथवा जगति प्रसिद्धस्य मम नाम को न जानाति । परं अयं जानाति सृष्टेः वाक्यैः संतोषयामि, यथा वादं न करोति । परं नाऽहं तुष्यामि इत्थं तत् न कपित्थं यद्वातेन आन्दोलितं पतेत् । परं यदि मम मनोगतं संशयं जानाति छिनत्ति तदा मे विस्मयो भवेत्, सर्वज्ञं च जानामि ।" ततः श्रीभगवता प्रोक्तं- "हे गौतम ! तब संशयो वर्तते"जीवोऽस्ति न वा ? । परं त्वं वेदपदानामर्थं न जानासि ।" इत्युच्यमाने श्रीवीरध्वनिः कीटक शुशुभे ? | समुद्रो मध्यमान इव, वहन् गङ्गाप्रवाहो वा, आदिब्रह्मणो ध्वनिर्वा, वेदपदानि इमानि "बिज्ञानघन एव एतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय पुनस्तान्येव अनुविनश्यति, न प्रेत्यसंज्ञाऽस्तीति" जीवाभावः त्वया स्थाप्यते, परं काका व्याख्यानेन प्रेत्यसंज्ञास्ति, अपि तु अस्त्येव इति जीवसत्ता । पुनरपि "स वै अयमात्मा ज्ञानमयः चैतन्यमयो वै आत्मा मनोमयो वै आत्मा वाङ्मयः चक्षुर्मयः श्रोत्रमयः प्राणमय आकाशमयो वायुमयः तेजोमयो अपोमयः पृथ्वीमयः क्रोधमयो हर्षमयो धर्ममयोऽधर्ममयो वै आत्मा ददद इति दकारत्रयो वेत्ति । दानं दया दमं चेति स वै आत्मा यथाचारी तथा भवति, साधुकारी साधुः भवति, पापकारी पापो भवति, पुण्यः पुण्येन कर्मणा, पापः पापेन कर्मणा भवति ।” इति यजुर्वेदोपनिषदि ऋक इति जीवसत्ता । पुनः इदं शरीरं

Page #341

गणधरवादः
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
॥१५१॥
विद्यमानभोक्तृकं भोग्यत्वात्, ओदनादिवत्, यथा-क्षीरे घृतं, तिलेषु तैलं, काष्टे अग्निः, पुष्पे सौरभ्यं, चन्द्रकान्ते सुधा, तथा जीवोऽपि देहान्तर्गतो ज्ञेयः, शरीरात् पृथक्” इति श्रीवीरमुखात् वेदपदानां अर्थ ज्ञात्वा जीवसत्तां च अङ्गीकृत्य, संशयं छित्त्वा, श्रीभगवतः समीपे पञ्चशतनिजशिष्यब्राह्मणैः सह दीक्षा जग्राह, त्रिपदीं लात्वा द्वादशाङ्गी निर्ममे ॥ इति गौतमदीक्षा ॥ इति प्रथमो गणधरः ॥१॥ | अथ अग्निभूतिः द्वितीयो भ्राता गौतमं प्रबजितं श्रुत्वा चिन्तयति-"इदं कथं भवति ? न हि पर्वतो द्रवेत् , न हि जलं ज्वलेत्, न हि चन्द्रो वहिं वर्षेत्, न हि वह्निःशीतलो भवेत् , नाऽपि अमृतात् मृत्युः, न च विषभक्षणे जीविताशा । तथापि तत्र गत्वा इन्द्रजालिक हताहतं कृत्वा थान्धवं लात्वा आगमिष्यामि । ततो गतः श्रीभगवत्समीपे, तथैव स्वागतप्रश्नानन्तरं मनोगतः संशयो भग्नः, नवरं तस्येति संशयः। “कर्म अस्ति न वा ?, तत्र 'पुण्यः पुण्येन, पापः पापेन कर्मणा इति कर्मसत्ता॥' पुनः भवनोदरवर्ति सौभाग्यदार्भाग्यविरू|पतादरिद्रतादि वस्तु समस्तमपि अविकलकारणजन्यं कार्यत्वात् । यद् यत् कार्य तत् तदविकलकारणजन्यं यथा| घटपटादिः एवं अनुमानसिद्धापि कर्मसत्ता स्फुटैव ।” एवं वीरमुखात् वेदार्थं श्रुत्वा छिम्नसंशयः प्रबजितः॥ इति द्वितीयो गणधरः॥२॥ एवं तृतीयोऽपि तथैव प्रतिबुद्धो दीक्षां जयाह । नवरं तस्य संशयस्तु-'अयं जीवः शरीरात् भिन्नो न, किंतु शरीरमेव जीवः ॥३॥ एवं चतुर्थों व्यक्तोऽपि तस्य संशय:-'पञ्चभूतानि सन्ति न वा ॥४॥ एवं पश्चमः सुधर्मा गणधरोऽपि तस्य संदेहः-'पुरुषो मृत्वा पुरुष एव जायते, स्त्री मृत्वा स्त्री एव जायते ॥५॥
FoXXXXXXX***ox
॥१५१॥

Page #342

एवं षष्ठोऽपि मण्डितः तस्य संदेह:- 'कर्मणां बन्धमोक्षौ बर्तेते न वा ? ॥ ६ ॥ एवं सप्तमो मौर्यपुत्रः, तस्य संदेह:- 'देवाः सन्ति न वा १ ॥७॥ एवं अष्टमोऽकम्पितः, तस्य संदेह:- 'नारकाः सन्ति न वा १ ॥ ८॥' एवं नवमः अचलभ्राता, तस्य सन्देह :- 'पुण्यपापानि वर्तेते न वा १ ॥२९॥ एवं दशमो मेतार्यः, तस्य संदेह:- 'परलोकोऽस्ति न वा १ ॥ १० ॥ एवं एकादशोऽपि प्रभासः, तस्य सन्देह:- 'निर्वाणं अस्ति न वा ? ॥ ११ ॥' एवं एकादशापि गणधराः श्रीवीरमुखात् वेदपदानां अर्थ श्रुत्वा भग्नसंशया उत्पन्नवैराग्याः प्रतिबुद्धाः सन्तो निजनिजपरिवारसहिताः दीक्षां जगृहुः । सर्वेऽपि गणधराः त्रिपदीं लात्वा, द्वादशाङ्गीं रचयामासुः । विस्तरगणधरवादस्तु श्री आवश्यकतत्परिकरादिभ्यो ज्ञेयः मया तु अतिविस्तरभिया न लिखितोऽस्ति ॥
* इति गणधरवादः समाप्तः ॥ 8
अथ श्रीभगवतः सर्वचतुर्मासी सङ्ख्यामाह, तत्राह
तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे अट्ठियगामं नीसाए पढमं अंतरावासं वासावासं उवागए १, चंपं च पिट्ठचंपं च नीसाए तओ अंतरावासे वासावासं उवागए ४, सालिं नगरं वाणियगामं च नीसाए दुबालस अंतरावासे वासावास उवागए १६, राय
******

Page #343

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
ox-xox-
॥१५२॥
गिहं नगरं नालंदं च बाहिरियं नीसाए चउद्दस अंतरावासे वासावासं उवागए ३०, छ मिहिलाए ३६ दो भद्दिआए ३८ एगं आलंभियाए ३९ एगं सावत्थीए ४० एग पणिअभू- *चतुर्मासीमीए ४१ एगं पावाए मज्झिमाए हत्थिवालस्स रणो रजुगसभाए अपच्छिमं अंतरावासं
संख्या वासावासं उवागए ४२ ॥ १२२ ॥ तत्थ णं जे से पावाए मज्झिमाए हस्थिवालस्स रणो रज्जुगसभाए अपच्छिमं अंतरावासं वासावासं उवागए ॥ १२३ ॥ व्याख्या-"तेणं कालेणं" तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान महावीरोऽस्थिग्रामस्य निश्रया प्रथम अन्तरावासं वर्षारात्रं “वासावासंति" वर्षासु उपवसनं उपागतः। अन्तरावास इति वर्षा रात्रस्य आख्या, यदुक्तं-"अंतरघण सामलो भयवं," वर्षाराजघनश्यामल इत्यर्थः १, चम्पा च पृष्ठिचम्पा च निश्रया अबलम्ब्य त्रयो वर्षा रात्राः । एवं वैशाली वाणिज्यग्रामं च निश्रया द्वादश १६॥ नालन्दाबाहिरिकाः राजगृहात् उत्तरस्यां शाखापुरविशेषः। तत्र चतुर्दश ३०। षट् मिथिलायां ३६॥ द्वौ भद्रिकापुर्या ३८। एक आलंभिकायां ३९॥ एका श्रावस्त्यां ४०। एकः प्रणितभूमौ वज्रभूमाख्ये अनार्यदेशे ४१॥ एकः पापायां-मध्यमायां हस्ति-16॥१५२।। पालस्य राज्ञो रिजुका-लेखकाः तेषां सभा अपरिभुज्यमाना करणशाला-जीर्णशुल्कशाला तस्यां पाक किल तस्या अपापेति नाम । देवस्तु पापेत्युक्तं कथं ? श्रीभगवतः तत्र निवृतत्वात् छद्मस्थत्वे जिनत्वे च द्विच
भाषवं वैशाली वाला पट मिधिलादेश ४१॥ एका कशाला तस्यांवच द्विच
oX
गृहात उत्तरत्या वर्षा रात्राः वर्षाराजघनश्यामलागतः।
ax

Page #344

त्वारिंशद्वर्षारात्राः । “पच्छिमे अंतरावासे वा०"पश्चिमशब्दः पर्यन्तवाची, मङ्गलार्थ च अपश्चिम इत्युक्तं २५ श्रीभगवान् अन्त्य-वर्षावासं उपागतः।
अथ भगवतो निर्वाणकल्याणकं प्राहतस्स णं अंतरावासस्स जे से वासाणं चउत्थे मासे सत्तमे पक्खे कत्तिअबहुले, तस्स णं कत्तियवहलस्स पन्नरसीपक्खेणं जा सा चरमा रयणी, तं रयणिं च णं समणे भगवं महावीरे कालगए विइकंते समुज्जाए छिन्नजाइजरामरणबंधणे सिद्धे बुद्धे मुत्ते अंतगडे परिनिबुडे सबदुक्खप्पहीणे, चंदे नाम से दुच्चे संवच्छरे, पीइबद्धणे मासे, नंदिवद्धणे पक्ने, अग्गिवेसे नाम से दिवसे, उवसमिति पवुच्चइ, देवाणंदा नाम सा रयणी, निरतित्ति पवुच्चइ, अच्चे लवे मुहुत्ते पाणू थोवे सिद्धे नागे करणे सवठ्ठसिद्धे मुहुत्ते साइणा नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं कालगए विइकंते जाव सबदुक्खप्पहीणे ॥ १२४ ॥ ज रयणिं च णं समणे भगवं महावीरे कालगए जाव सबदुक्खप्पहीणे साणं रयणी बहहिं देवेहि य देवीहि य ओत्रयमाणेहि य उप्पयमाणेहि य उनोविया आविहुत्था ॥ १२५ ॥ जं स्यणिं च णं समणे

Page #345

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
KOXOXO
॥१५३॥
भगवं महावीरे कालगए जाव सबदुक्खप्पहीणे साणं रयणी हि य देवीहि य
निर्वाणओवयमाणेहिं उप्पयमाणेहि य उप्पिंजलगमाणभृआ कहकहगभूआ आविहुत्था ॥ १२६ ॥ ।
कल्याण व्याख्या-"तस्स णं" तत्र च "जे से त्ति" यस्मिन् अन्तरावासे वर्षाराने वर्षाकालस्य चतुर्थे मासे सप्तमे पक्षे एतावता कार्तिकवदि अमावसीदिवसे या सा चरमा-रजनी दिनापेक्षया पश्चाद्भाविनी रात्रिः, यद्वान अमावस्या रात्रेः पर्यन्तः तस्यां रजन्यां-रात्रौ तत्र भगवान् कालगतः कायस्थितिभवस्थित्योः कालाद् गतः व्यतिक्रान्तः संसारात् समुद्यातः सम्यक् ऊर्ध्व यातः, न सुगतादिवत्, ते हि ढवते| "ज्ञानिनो धर्मतीर्थस्य, कर्तारः परमं पदम् । गत्वाऽऽगच्छन्ति भूयोऽपि, भवं तीर्थनिकारतः॥१॥" छिन्नं जात्यादीनां जरामरणबन्धनहेतुभूतं कर्म येन सः, सिद्धः साधितार्थः, बुद्धो-ज्ञः मुक्तो-भवोपग्राहिकर्माशेभ्यः, अन्तकृत् सर्वदुःखाना, परिनिर्वृतः-कर्मकृतसकलसंतापविरहात् । किमुक्तं भवति-सर्वाणि दुःखानि शारीरमानसानि च महीणानि यस्य । युगे हि पञ्च संवत्सराणि भवन्ति । तत्र तृतीयं पश्चमं च अभिवर्धिताख्यं, शेषाणि त्रीणि चन्द्राख्यानि । स च द्वितीयः चन्द्रसंवत्सरः तत्प्रमाणं-त्रीणि-शतानि चतुःपञ्चाशत् ॥१५३॥ अधिकानि अहोरात्राणि द्वादश च द्विषष्टिभागा दिवसस्य दिन ३५४ भा०६३ ततः चन्द्रनानि द्वितीये संवत्सरे, प्रीतिवर्धननाम्नि मासे, नन्दिवर्धने पक्षे, अग्निवेशे दिवसे "उवसमेत्ति” इति शब्दो वाक्यालङ्कारे,

Page #346

उपशम इत्यपि तस्य नामेत्यर्थः। देवानन्दा नाम सा अमावास्या-रजनी नितिरित्यप्युच्यते । तस्यां अर्चनानि लवे, मुहर्तनानि प्राणे प्राणापाने कचित्तस्य मुक्तेति नाम, सिद्धनानि स्तोके एकादशकरणान्तर्वनिशकुन्यादिस्थिरकरणचतुष्टयमध्ये तृतीये नागनाग्नि करणे अमावास्या उत्तरार्धे हि तन्नागकरणं भवति । सर्वार्थसिद्धनानि मुहूर्त, खातिनक्षत्रे चन्द्रेण सह योगं वर्तमाने “जे से घासाणं चउत्थे मासे' इत्यत आरभ्य सूत्रे सर्वत्र प्रथमा अस्ति । फलितार्थकरणेन परमार्थतोऽन्त्राधिकरणत्वात् सप्तमी लिखिता अस्ति २६ ।। अथ यस्यां रात्री श्रीभगवान् कालगतःतत्र देवदेवीभिः किं कृतं ?, इत्याह-"जं रयणिं च णं" आलापकद्वयं सुगम, पूर्व व्याख्यातं च।। अथ श्रीभगवति मोक्ष गते गौतमस्य किं जातं ?, तत्राहजं रयणि च समणे भगवं महावीरे कालगए जाव सबदक्खप्पहीणे तं रयणि च णं
जिट्ठस्स गोअमस्स इंदभूइस्स अणगारस्स अंतेवासिस्स नायए पिज्जबंधणे वुच्छिन्ने, अणते | अणुत्तरे जाव केवलवरनाणदंसणे समुप्पन्ने ॥ १२७ ॥
व्याख्या-"जं रपणि च णं" यस्यां रात्रौ भगवान् मोक्षं गतः, तदा ज्येष्ठस्य अन्तेवासिनः शिष्यस्य

Page #347

कल्पसूत्रं
कल्पलता
व्या० ५
।। १५४ ।।
गौतमस्य गोत्रेण इन्द्र भूतेर्नाम्नः ज्ञातज्ञे - श्रीमहावीरविषये “पिज्जयंधणेत्ति" स्नेहबंधने व्यवच्छिन्ने सति = त्रुटिते सति केवलं उत्पन्नं, शेषं सुगमं २९ । अत्रायं गौतमसंबन्धः -
भगवता स्वनिर्वाणसमये देवशर्मणः प्रतिबोधार्थ कापि गौतमो मुक्तः, तं प्रतिबोध्य पश्चादागच्छन् देवसंनिपातं दृष्ट्वा उपयोगेन खामिनिर्वाणं ज्ञात्वा वज्राहत इव शून्यचित्तः क्षणं तस्थौ । अब्रवीच - "हे वीर ! त्वयि सूर्येऽस्तमिते अद्य मिथ्यात्वरूपं तिमिरं प्रसरति, कुतीर्थिकधूकाः गर्जन्ति, दुर्भिक्षडमरवैरादिनिकराः प्रादुर्भवन्ति । हे वीर ! त्वं विना भरतक्षेत्रं राहुग्रस्तं चन्द्रं आकाशमिव विध्यातप्रदीपं गृहमिव जातं ।। हा हा ! वीर, त्वया किं कृतं । यत ईदृशे अवसरे अहं दूरीकृतः, किमहं आडकं मण्डयित्वा, बालकवत् तवाञ्चले अलगिष्यम्, अथवा केवलज्ञानभागं अमार्गविष्यम्, किंवा त्वयि अहं कृत्रिमरागः अभविष्यम्, किंवा मुक्तौ सांकीर्ण्य, किंवा तव अणखकरोऽभवं, किंवा तव भारोऽभवम् ? । हे वीर ! कथं विस्मारितोऽहम् ? अथ कस्याग्रे संदेहान् संप्रये ? । को मां गोयमा इति वादयिष्यति ? । हे वीर ! विरहं कुर्वाणेन त्वया महान् विरामः कृतः !, कस्याग्रे कथयामि ? | वीर वीर । वीची मे लग्ना ।" पुनः विचारितं "हुं हुं ज्ञातं, वीतरागा अस्नेहा भवन्ति, धिक मम एकपाक्षिकं स्नेहं ! अलं स्नेहेन ! एकोऽस्मि, नास्ति मे कोऽपि द्वितीयः” एवं ध्यातवतः केवलज्ञानं उत्पन्नं । प्रातः इन्द्रायैः महिमोत्सवपूर्व पट्टाभिषेकः कृतः । सर्वश्रीसङ्घस्य प्रमोदो जातः । पुनः तस्यां रात्रौ किं जातं ?, तत्राह-
गौतमस्य केवल
ज्ञानोत्पचिः
॥ १५४ ॥

Page #348

जं स्यणिं च णं समणे भयवं महावीरे कालगए, जात्र सङ्घदुक्खप्पहीणे तं रयाणि चणं नव महई नव लेच्छई कासीकोसलगा अट्ठारसवि गणरायाणो अमावासाए पाराभोयं पोसहोववासं, पट्टविंसु, गए से भावुजोए, दनुज्जोअं करिस्सामो ॥ १२८ ॥
व्याख्या - "जं रयणिं च णं समणे" तस्यां रात्रौ काशिदेशस्य राजानो मल्लकिज्ञातीयाः नव, तथा कोशलदेशस्य राजानो लेच्छ किज्ञातीयाः नव, ते कार्यवशात् गणमेलापकं कुर्वन्ति इति गणराजानो अष्टादश ये चेटकमहाराजस्य श्रीभगवन्मातुलस्य सामन्ताः ते तस्यां अमावास्यां पारं पर्यन्तं भवस्य आभोगयति आलोकयति पश्यति यः सः पारालोकः संसारसागरपारप्रापणप्रवणः तं, अथवा पारं पर्यन्तं यावदालोको विस्तारो यस्य सः पारालोको अष्टमाहरिकः, प्रभातं यावत् संपूर्ण इत्यर्थः, तं तथाविधं पौषधोपवासं पौषधयुक्तोपवासं "पट्टर्विसु त्ति" प्रस्थापितवन्तः = कृतवन्तः । कचित् "वारा भोए" इति पाठः, तत्र द्वारं आभो ग्यते = अवलोक्यते यैस्ते द्वारा भोगाः प्रदीपाः तान् कृतवन्तः । आहारत्यागपौषधरूपं उपवासं अकार्षुः इति च व्याचक्षते । एतदर्थानुपाति च उत्तरसूत्रं गतः स भावो ज्ञानरूपो - ज्ञानज्ञानिनोः कथंचित् अभेदात् ज्ञानमयो उद्योतो भगवान् गतो-निर्वाणं, अतो द्रव्योयोतं प्रदीपरूपं करिष्यामः इति हेतोः तैः प्रदीपाः प्रवर्तिताः ततः प्रभृति दीपोत्सवः संवृत्तः । कार्तिक शुक्लप्रतिपदि च देवैः केवलमहिमा चक्रे, अतः तत्रापि

Page #349

कल्पसूत्र Kजनप्रमोदः। नन्दिवर्धननृपश्च श्रीभगवनिर्वाणं श्रुत्वा शोकातः सन् , सुदर्शनया भगिन्या संबोध्य, सादरं
भस्मराशिकल्पलता खगृहे आकार्य भोजितः। ततो "भ्रातृद्वितीया पर्व" प्रवृत्तं । पुनः निर्वाणसमये किं जातं ?, तत्राह
| ग्रहोदयः व्या०५
जं रयणि च णं समणे भगवं महावीरे जाव सव्वदुक्खप्पहीणे तं रयणिं च णं खुदाए भासरासी नाम महग्गहे दोवाससहस्सठिई समणस्स भगवओ महावीरस्स जम्मनक्षत्तं संकंते ॥ १२९ ॥ जप्पभिई च णं से खुद्दाए भासरासी महग्गहे दोवाससहस्सटिई समणस्स
भगवओ महावीरस्स जम्मनक्खत्तं संकेते तप्पभियं च णं समणाणं निग्गंथाणं निग्गंथीण ___य नो उदिए २ पूआसकारे पवत्तइ ॥ १३० ॥ जया णं से खुदाए जाव जम्मनक्खत्ताओ विइकंते भविस्सइ तया णं समणाणं निग्गंथाणं निग्गंथीण य उदिए २ पूआसक्कारे भविस्सइ ॥१३१॥ व्याख्या-"जं रयणिं च णं समणे" यस्यां रात्री भगवान सर्वदुःखप्रहीणो जातः तस्यां रात्रौ क्षुद्रात्मा x ॥१५५॥ क्रूरखभावो भस्मराशिनामा त्रिंशत्तमो महाग्रहः, द्विवर्षसहस्रस्थितिः एकराशौ एतावन्तं कालमवस्थानात् श्रीभगवतो जन्मनक्षत्रं संक्रान्तः। यदा च जन्मनक्षत्रं संक्रान्तः तदा तस्य फलमिदं-यत्मभृति श्रमणानां ।
Kolko.XOXOXOXO-KOKAK.

Page #350

प्रन्थाना गते तव सन्तान्प्रोक्तं हे इन्द्र वकीयं त्रुटितं आपने षडशीतिवपाल
*XXXXXXXXX
निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां च उदित उदिता-रफीतः स्फीतः पूजा-अभ्युत्थाना-हारदानादिभिः सत्कारो-वस्त्रादिभिःनो प्रवर्तते। पदाच अयं भस्मराशिग्रहो जन्मनक्षत्राद् व्यतिक्रान्तो भविष्यति, तदा पुनरपि निग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां च पूजासत्कारो भविष्यति । अत एवं इन्द्रेण तत्समये स्वामी विज्ञप्त:-“हे स्वामिन् । त्वयि मोक्षे गते तव सन्तानस्य वर्षसहस्रदयं यावत् पीडां करिष्यति । ततः क्षणमायुर्वधनेन भस्मयहमुखं विफलय।" ततः स्वामिना प्रोक्तं- हे इन्द्र ! त्वं मत्तीर्थभक्तः एवं वदसि ? परं नैचं भूत भविष्यति भवति चा। यत् कोऽपि तीर्थकरो वा चक्रवा दिवा स्वकीयं त्रुटितं आयुः सन्धातुं समधी भवति । भवितव्यतानुसारेण भस्मकग्रहस्योदयो जातः। पुन: कल्कि-कुनृपे मगदरपुत्रे षडशीतिवर्षायुषि सङ्घस्य उपप्लवं कुर्वति वर्षसहस्रद्वये संपूर्णे जाते, त्वया तस्मिन् हते भस्मकगृहे व्यतिक्रान्ते कल्किनृपे पुत्रस्य धर्मदत्तस्य त्वया स्थापितस्य राज्यात् आरभ्य तीर्थस्य पूजासत्कारो भविष्यति । अथ श्रीभगवति कालं गते किं जातं, तत्राहजं रयणि च णं समणे भगवं महावीरे कालगए जाव सम्बदुक्खप्पहीणे तं रयर्णि च णं कुंथ अणुद्धरी नामं समुप्पन्ना, जाठिया अचलमाणा छउमत्थाणं निग्गंथाणं निग्गंथीण य से चक्खुमासं हबमागच्छति जा अठिआ चलमाणा छउमत्थाणं निग्गंथाणं निगंथीण य

Page #351

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
कुन्थूत्पत्ति | निर्ग्रन्थनिर्ग्रन्थीनामनशनं च
॥१५६॥
XOXOXOXOX******6XOXO
चक्खुफासं हवमागच्छइ ॥ १३२ ॥ जं पासित्ता बहुहिं निग्गंथेहिं निग्गंथीहि य भत्ताई पञ्चक्खायाइं, से किमाहु भंते ! ?, अजप्पभिई संजमे दुराराहे भविस्सइ ॥ १३३ ॥ व्याख्या-"ज रयणिं च णं” यस्यां रात्रौ भगवान् मोक्षं गतः, तस्यां रात्री को भूमौ तिष्ठतीति कुन्थुः प्राणिजातिः, नोर्तुं शक्यते इति अनुद्धरी नाम समुत्पन्ना । “अणु-सूक्ष्म देहं धरतीति अणुधरी” इति चूर्णिः । स्थिता इत्यस्या व्याख्यान-या-अचलमाना सती छद्मस्थानां निर्ग्रन्थानां निर्गन्धीनां च नो-नैव चक्षुःस्पर्श दृष्टिपथं "हवंति" शीघं आगच्छति। या च अस्थिता चलमाना सा निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां च चक्षुःस्पर्श समायाति, यां अणुधरीं दृष्ट्वा, बहुभिः निर्ग्रन्थैः यहीभिः निर्ग्रन्थीभिश्च भक्तानि प्रत्याख्यातानि-अनशनं कृतमित्यर्थः। अत्र शिष्य आह-"किमाहुः भदन्ता-गुरवः किं कारणं अणुधर्या उत्पत्ती भक्तमत्याख्याने वा ?।” इति शिष्येण पृष्टे गुरुः आह-"अद्यप्रभृति दुराराध्यः संयमो भविष्यति, जीवाकुलत्वात् पृथिव्याः संयमयोग्यक्षेत्राभावात्, पाखण्डिकसङ्कराच ३७) __ अथ श्रीभगवतः चतुर्विधसङ्घसंपदं आह
तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स इंदभूइपामुक्खाओ चउद्दस समणसाहस्सीओ उक्कोसिआ समणसंपया हत्था ॥१३४॥ समणस्स भगवओ महावीरस्स
al|१५६॥

Page #352

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
अजचंदणापामुक्खाओ छत्तीसं अजियासाहस्सीओ उक्कोसिया अज्जियासंपया हुत्था ॥ १३५॥ समणस्स भगवओ महावीरस्स संखसयगपामुक्खाणं समणोवासगाणं एगा सयसाहस्सी अउटुिं च सहस्सा उक्कोसिया समणोवासगाणं संपया हुत्या ॥ १३६॥ समणस्स भगवओ महावीरस्स सुलसारेवईपामुक्खाणं समणोवासिआणं तिन्नि सयसाहस्सीओ अट्ठारस सहस्सा उक्कोसिआ समणोवासियाणं संपया हुस्था ॥ १३७॥ समणस्स णं भगवओ महावीरस्स तिनि सया चउद्दसपुबीणं अजिणाणं जिणसंकासाणं सबक्खरसन्निवाईणं जिणोविव अक्तिहं वागरमाणाणं उक्कोसिआ चउद्दसपुवीणं संपया हत्था ॥१३८॥ समणस्स णं भगवओ महावीरस्स तेरस सया ओहिनाणीणं अइसेसपत्ताणं उक्कोसिया ओहिनाणी संपया हुत्था ॥ १३९ ॥ समणस्स णं भगवओ महावीरस्स सत्तसया केवलनाणीणं संभिण्णवरनाणदसणधराणं उक्कोसिया केवलनाणि संपया इत्था ॥१४०॥ समणस्स णं भगवओ महावीरस्स सत्तसया वेउबीणं अदेवाणं देविडिपत्ताणं उक्कोसिया उब्वियसंपया इत्था
प.२७

Page #353

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०५
भगवतअतुर्विधसंघसंपदः
॥१५७॥
॥१४१ ॥ समणस्स णं भगवओ महावीरस्स पंच सया विउलमईणं अड्डाइजेसु दीवेसु दोसु - अ समुद्देसु सन्नीणं पंचिंदियाणं पज्जत्तगाणं मणोगए भावे जाणमाणाणं उक्कोसिआ विउलमईणं संपया हुत्था ॥ १४२ ॥ समणस्स णं भगवओ महावीरस्स चत्तारि सया वाईणं सदेवमणुआसुराए परिसाए वाए अपराजियाणं उक्कोसिया वाइसंपया हुत्था ॥ १४३॥ समणस्स णं भगवओ महावीरस्स सत्त अंतेवासिसयाई सिद्धाइं जाव सबदुक्खप्पहीणाई, चउद्दस अजियासयाई सिद्धाइं ॥१४४ ॥ समणस्स णं भगवओ महावीरस्स अट्ठ सया अणुत्तरोववाइयाणं गइकल्लाणाणं ठिइकल्लाणाणं आगमेसिभदाणं उक्कोसिआ अणुत्तरोववाइयाणं संपया हुत्था ॥१४५॥ समणस्स णं भगवओ महावीरस्स दुविहा अंतगडभूमी हुत्था, तं जहा-जुगंतगडभूमी य परियायंतगडभूमी य, जाव तच्चाओ पुरिसजुगाओ जुगंतगडभूमी, चउवासपरियाए अंतमकासी ॥१४६॥ व्याख्या-"तेणं कालेणं" तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य इन्द्रभूतिप्रमुखाः
॥१५७॥

Page #354

चतुर्दशसहस्राः (१४०००) उत्कृष्टाः श्रमणानां संपदोऽभवन् । श्रीमहावीरस्य आर्यचन्दनाप्रमुखाः (३६०००) षट्त्रिंशत्सहस्राः आर्याणां संपदोऽभवन् २ ॥ श्रीमहावीरस्य शङ्खशतकादीनां भावकाणां एकं लक्षं एकोनषष्टिसहस्राश्च (१,५९०००) संपदोऽभवन् ३। श्रीमहावीरस्य सुलसा नागभार्या द्वात्रिंशत् पुत्रजननी, रेवती मङ्खलिपुत्रमुक्ततेजोलेश्या जातातिसारस्य श्रीभगवतः तथाविधौषधदानेन आरोग्यकर्त्री, तथाविधसुलसारेवतीप्रमुखाणां श्राविकाणां त्रीणि लक्षाणि अष्टादशसहस्राः (३,१८०००) श्राविकासं० ४। श्रीवीरस्य श्रीणि शतानि (३००) चतुर्दशपूर्वघराणां संपदः । किंविशिष्टानां ? । अजिनानामपि असर्वज्ञानामपि सतां सर्वाक्षरसंनिपाता वर्णसंयोगा ज्ञेयतया विद्यन्ते येषां ते तेषां अतो जिन इव अवितथं सत् भूतार्थ व्याकुर्वाणानां केवलिश्रुतकेवलिनो: प्रज्ञापनायां तुल्यत्वप्रतिपादनात् ५। श्रीमहावीरस्य त्रयोदशशतानि (१३००) अवधिज्ञानिनां संपदः । किंविशिष्टानां ? । अतिशेषा-अतिशया आमर्षैषध्यादयः तान् प्राप्तानां ६॥ श्रीमहावीरस्य सप्तशतानि (७००) केवलज्ञानिनां संपदः । किंविशिष्टानां १ । संभिन्ने सिद्धसेन - दिवाकरमतेन अन्योन्यं मिलिते एकसमयभाविनी, जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणमतेन तु सं सम्यक् भिन्ने पृथक् समयभाविनि संपूर्णे वा संभिन्ने वरज्ञानदर्शने घरन्ति ये ते तेषां० ७ श्रीमहावीरस्य सप्त शतानि (७००) वैक्रियलब्धिधराणां संपदः । किंविशिष्टानां १ । अदेवानामपि देववत् ऋद्धिधराणां ८ । श्रीमहावीरस्य पञ्चशतानि (५००) विपुलमतिधराणां संपदः, किंविशिष्टानां ? । विपुला घटोऽनेन चिन्तितः स च सौवर्ण इति द्रव्यतः १, पाटलिपुत्रकीय इति क्षेत्रतः २, शारद

Page #355

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
॥१५८॥
इति कालतः ३, कृष्ण इति भावतः ४, इत्यादि विशेषणोपेतमन्यमानवस्तुमाहित्वेन विस्तीर्णा मतिः=मनः- भगवतपर्यायज्ञानं येषां ते विपुलमतयः तेषां। तथा किं कुर्वतां ? । संपूर्णेषु अर्धतृतीयद्वीपेषु द्वयोः समुद्रयोश्च अतुर्विधस्थितानां संज्ञिनां पर्याप्तानां पञ्चेन्द्रियाणां मनोगतभावान् दर्शनाभावात् जानानां । ऋजुमतयस्तु सामान्यत |संघसंपदा एव तेषां अर्धतृतीयाङ्गुलन्यूनमनुष्यक्षेत्रे व्यवस्थितानां संज्ञिनां मनोमात्रग्राहकत्वं, ततो "न पासमाणाणं" इत्युक्तं यच कचित् । श्रीऋषभचरित्रादौ उभयं दृश्यते, तत्र पश्यतामिव पश्यतां साक्षात्करणात् इति व्याख्येयम् । श्रीमहावीरस्य चत्वारि शतानि वादिनां (४००) संपदः । किंविशिष्टानां ? । सदेवमनुजासुरायां सभायां अजेयानां-जेतुं अशक्याणाम् १०॥ श्रीमहावीरस्य सप्तशतानि (७००) अन्तेवासिना-शिष्याणां सिद्धानि सर्वदुःखमहीणानि ११ श्रीमहावीरस्य चतुर्दशशतानि (१४००) आर्याणां सिद्धानि १२॥ श्रीमहावीरस्य अष्ट-1x शतानि (८००) अनुत्तरोपपातिनां शिष्याणां जातानि । किंभूतानां शिष्याणां? । गतिः देवगतिरूपा कल्याणं - येषां ते तेषां पुनःस्थितिः देवायुरूपा कल्याणी उत्कृष्टा येषां, अथवा गतीमाणगमनेऽपि स्थिती जीवितेऽपि कल्याणं येषां “तवनियममुट्टिआणं" कल्याणं इत्यादिवचनात् । अत एव आगमिष्यद्भद्राणां आगामिभवे सेत्स्यमानत्वाद् अभयकुमारादीनामिव १३॥ श्रीमहावीरस्य द्विविधा अन्तकृत् भूमिः, अन्तकृतो-भवान्तकृतो
॥१५८॥ निर्वाणयायिनः तेषां भूमिः कालः एकयुगान्तकृभूमिः । युगानि-कालमानविशेषाः तानि च क्रमवर्तीनि, तत्साधा ये क्रमवर्तिनो गुरुशिष्यमशिष्यादिरूपाः पुरुषाः तेऽपि युगानि तैः प्रमिता अन्तकृभूमिः या सा

Page #356

युगान्तकृभूमिः१, द्वितीया पर्यायान्तकृभूमिः २, पर्याया-तीर्थङ्करस्य केवलित्वकालः तं आश्रित्य अन्तकृत भूमिः, तथा "तचाओ ति" पञ्चमी द्वितीयार्थे । यावत् तृतीय पुरुष एव युगं पुरुषयुग, श्रीवीरादारभ्य तृतीय पुरुषयुगं यावत् साधवः सिद्धाः, श्रीवीरः १, श्रीसुधर्मस्वामी २, जम्बूश्च ३, ततः सिद्धिगतिच्छेदः चतुर्वर्षपर्याये केवलपर्यायापेक्षया भगवति जिने सति अन्तं भवान्तं अकार्षीत्, तत्तीर्थे साधुःन आरात् कश्चित् अपीति केवलोत्पत्तेः चतुर्वर्षेषु सिद्धे गमनारम्भः। अथ श्रीभगवतः सर्वायुर्वर्षसकलनामाहतेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे तीसं वासाई अगारवासमझे वसिता साइरेगाई दुवालस वासाइं छउमत्थपरियागं पाउणित्ता देसूणाई तीसं वासाई केवलिपरियागं पाउणित्ता बायालीसं वासाई सामण्णपरियागं पाउणित्ता बावत्तरि वासाइं सबाउयं पालइत्ता खीणे वेयणिजाउयनामगुत्ते इमीसे ओसप्पिणीए दूसमसुसमाए समाए बहुविइताए तीहिं वासहिं अद्धनवमेहि य मासेहिं सेसेहिं पावाए मज्झिमाए हस्थिवालस्स रपणो रजुयसभाए एगे अबीए छट्रेणं भत्तेणं अपाणएणं साइणा नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं पञ्चूसकालसमयंसि संपलि

Page #357

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०५
भगवत आयु:सङ्कलना
॥१५९॥
अंकनिसपणे पणपन्नं अज्झयणाई कल्लाणफलविवागाई पणपन्नं अज्झयणाई पावफलविवागाई छत्तीसं च अपुट्ठवागरणाई वागरित्ता पहाणं नाम अज्झयणं विभावेमाणे २ कालगए विइक्कंते । समुज्जाए छिन्नजाइजरामरणबंधणे सिद्धे बुद्धे मुत्ते अंतगडे परिनिबुडे सबदुक्खप्पहीणे ॥१४॥ व्याख्या-"तेणं कालेणं" तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरः त्रिंशद्वर्षाणि आगारवासे उषित्वा, सार्धषण्मासाधिकानि द्वादशवर्षाणि छद्मस्थपर्यायं प्रतिपाल्य, सार्धषण्मासन्यूनानि त्रिंशद्वर्षाणि केवलपर्यायं प्रतिपाल्य, द्विचत्वारिंशद्वर्षाणि दीक्षां प्रतिपाल्य, द्वासप्ततिवर्षाणि (७२) सर्वमायुः प्रतिपाल्य, "खीणे सति" वेदनीयायुर्नामगोत्रे अस्यां अवसर्पिण्यां दुषमसुषमायां बहुव्यतिक्रान्तायां त्रिषु वर्षेषु सार्धाष्टमासेषु च शेषेषु नवाशीतिपक्षेषु अवशिष्टेषु इत्यर्थः । मध्यमपापायां नगर्या हस्तिपालस्य राज्ञो रजसभायां, एकः कर्मसहायविरहात् अद्वितीयः एकाकी न ऋषभादिवत् दशसहस्रादिवृतः, अपानकेन षष्ठेन तपसा खाति-4 नक्षत्रे चन्द्रेण सह योगं उपगते प्रत्यूषकाललक्षणो योऽवसरः समयः तस्मिन् , पद्मासनस्थः संगतः पर्यकःपद्मासनं तत्र निषण्णः-उपविष्टः । पञ्चपश्चाशद् अध्ययनानि कल्याणफलविपाकानि । पञ्चपञ्चाशद् अध्ययनानि च पापफलविपाकानि, षट्त्रिंशद् अपृष्ठव्याकरणानि प्ररूपयित्वा-कथयित्वा पुण्यफलविपाकाध्ययने प्रधानं नाम अध्ययनं मरुदेवाध्ययनं विभावयन्-अरूपयन् कालगतः इति । सर्वदुखपहीणः शेष सुगमम् ॥
॥१५९॥

Page #358

Acharya Shri Kailassaqarsuri Gyanmandir
अथ श्रीभगवति निर्वाणं प्राप्ते पश्चात् कियति काले लोकसमक्षं कल्पवाचना जाता?, तत्राहसमणस्स भगवओ महावीरस्स जाव सवदुक्खप्पहीणस्स नव वाससयाई विइकंताई दसमस्स य वाससयस्स अयं असीइमे संवच्छरे काले गच्छइ, वायणंतरे पुण अयं तेणउए संवच्छरे काले गच्छइ इइ दिसइ ॥ १४८ ॥ २४ ॥ इति ॥ व्याख्या-"समणस्स भगवओ" श्रीवीरनिवृतेः नवसु वर्षशतेषु अशीत्यधिकेषु इयं वाचना जाता इत्यर्थे व्याख्यायमानेन तथा, चतुराणां प्रीतिः अस्य सूत्रस्य श्रीवीरनिर्वाणात् [१७०] ससत्यधिकवर्षशतोत्पलश्रीभन्द्रबाहुना प्रणीतत्वात् । तस्मात् इयति काले इयं वाचना पुस्तकेषु न्यस्तेति संभाव्यते। देवर्द्धिगणिक्षमाश्रमणैर्हि व्यवच्छित्तिं दृष्ट्वा, इयति काले सर्वे ग्रन्थाः पुस्तकेषु न्यस्ता, इत्यत एव तत्र ग्रन्थे वक्ष्यमाणस्थविरावलीमान्ते देवर्द्धिगणिनमस्कारं वक्ष्यति । पूर्वे तु गुरुशिष्याणां श्रुताध्ययनाध्यापनब्यबहारपुस्तकनिरपेक्ष एवं प्रववृते । केचित्तु इदं आहुः-यदि यत्कालातिक्रमे ध्रुवसेननृपस्य पुत्रमरणार्तस्य समाधये आनन्दपुरे सभायां अयं ग्रन्थो वाचयितुं आरब्धः इति । बहुश्रुता एव यथावत् बिदन्ति । विनवतियुतवर्षनवशतपक्षेषु इयता कालेन पञ्चम्याः चतुया पर्युषणापर्व प्रववृते । तेणअनवसरहिं, समइक्वतेहिं पद्माणाओ। पजोसवणचउत्थी, कालगसूरीहितो ठविआ ॥१॥ वीसहि दिणेहिं कप्पो, पंचगहाणीइ कप्पठवणा य ।

Page #359

कल्पसूत्र
कल्पवान नाकालनिर्णयः
नवसयतेणउएहिं, वुच्छिन्ना संघआणाए ॥२॥ सालाहणेन रन्ना, संघाएसेण कारिओ भयवं । पज्जोस- कल्पलता नवणचउत्थी, चाउम्मासं च चउदसीए॥३॥ चउमासयपडिकमणं, पक्खिअदिवसंमि चउविहो संघो। नवसयव्या०५ बातेणउएहिं, आयरणं तं पमाणंति॥४॥” इति तीर्थोद्द्वारादिषु भणनात् । ॥१६॥
__ इति श्रीमहावीरचरित्रम् ॥ इयं पंचमी वाचना अतिविस्तरा जाना अस्ति, परं यदा कल्पसूत्रस्य एकादशवाचनाः त्रयोदशवाचनाः पंचदशवाचनाः सप्तदशवाचना वा भवन्ति, तदा पंचमीवाचनायाः वाचनाद्वयं कार्य । नववाचनासु च-भोजनविच्छित्ति, विप्रयाचना २, आदयोऽधिकाराः सत्यां वेलायां वाच्या, नो चेत् नहि ॥
व्याख्यानं कल्पसूत्रस्य, पञ्चमं सुगम स्फुटम् । शिष्यार्थ पाठकाश्चक्रुः, समयादिमसुन्दराः॥१॥
इति श्रीकल्पसूत्रस्य पञ्चमं व्याख्यानं श्रीसमयसुन्दरोपाध्यायविरचितं सम्पूर्णम् ॥
॥१६
॥

Page #360

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
( अथ षष्ठं व्याख्यानम् ॥
।। अहम् ॥ अथ षष्ठं व्याख्यानं व्याख्यायते ॥ तत्र प्रथमवाचनायां पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारः, पुनरपि श्रीमहावीरदेवस्य संक्षेपवाचनया षट्कल्याणकानि च्याख्यातानिश द्वितीयवाचनायां श्रीमहावीरदेवस्य च्यवनकल्याणकं दशाश्चर्यसहितं गर्भापहारकल्याणकं च व्याख्यातम् । तृतीयवाचनायां श्रीमहावीरस्य मात्रा त्रिशला-2 क्षत्रियाण्या ये चतुर्दश खमाः दृष्टाः ते व्याख्याताः । चतुर्थवाचनायर्या श्रीमहावीरदेवस्य जन्मकल्याणकं व्याख्यातम् ४॥ पञ्चमवाचनायां श्रीमहावीरदेवस्य दीक्षा १ ज्ञान २ निर्वाण ३ कल्याणकानि व्याख्यातानि ५॥ । अथ षष्ठवाचनायां पश्चानुपूा श्रीपार्श्वनाथस्य श्रीनेमिनाथस्य च पञ्चकल्याणकानि व्याख्यायन्ते । तत्र अपूर्व श्रीपार्श्वनाथस्य, तत्रापि पूर्व श्रीपार्श्वनाथस्य वश भवाः, तथाहिप्र पोतनपुरं नाम नगरं, तत्र अरविन्दो राजा, तस्य पुरोहितस्य द्वौ पुत्रौ भ्रातरौ, ज्येष्ठ:-कमठः, लघुः-मरुप्रतिः , तत्र कमठः प्रकृत्या शठो दुराचारी, मरुभूतिश्च धार्मिकः। कमठस्य स्त्री वरुणा, मरुभूतेश्च स्त्री

Page #361

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० ६
॥ १६१ ॥
वसुन्धरा, परं सा स्त्री जातिखभावेन चपलखभावा । एकदा कमठो वृद्धभ्राता प्रच्छन्नवृत्त्या प्रधान भूषणफलादिप्रदानेन अनुकूलां कृत्वा वसुन्धरां प्रार्थयामास । जातः संबन्धः । ततः कमठस्त्रिया वरुणया तत्वरूपे ज्ञाते असहिष्णुतया देवरस्य मरुभूतेः प्रोक्तं- "हे देवर ! मम भर्ता तव भार्यया समं लुब्धोऽस्ति, न | मन्यसे (चेत्) तदा परीक्षां कुरु ।" ततो मरुभूतिः कपटेन ग्रामान्तरं गत्वा आगत्य प्रच्छन्नं वेषान्तरं गुटिकाप्रयोगेण स्वरभेदं च कृत्वा, रात्रौ खगृहद्वारे जाग्रन् सुप्तः सन् सर्वं स्वभ्रातृदुराचारं ददर्श । ततः क्रुद्धः | सन् प्रभाते राजसभायां गत्वा, राज्ञोऽग्रे भ्रातृदुराचारं कथयति स्म । ततो रुष्टेन राज्ञा मयूरबन्धनेन बध्वा विटम्बनां कृत्वा नगरमध्ये भ्रामयित्वा कमठो बहिः निष्कासितः । ततः तापसो भूत्वा, पर्वते तपस्यां कुर्वन् तिष्ठति, नगरमध्ये नायाति । ततो नगरलोकाः तपस्विनं ज्ञात्वा तत्र गत्वा भोजनादिना भक्तिं कुर्वन्ति प्रशंसन्ति च । तदा मरुभूतिरपि अचिन्तयत्-"अहमपि भ्रातृसमीपे गत्वा खापराधं क्षामयामि चरणकमले पतामि।” इति विमृश्य, तत्र गत्वा अधोभूय यावत् पादयोः पतितः तावत् तेन कमटेन कोपात् शिला मस्तके मुक्ता, मृतो मरुभूतिः ॥ इति प्रथमो भवः ॥ १ ॥ ततः कमठो भ्रातृघातकः संमेतशिखरपर्वते कुर्कुटसर्पो जातः । मरुभूतिरपि तत्रैव स्थाने हस्ती जातः । अथ एकदा अरविन्दराजेन संध्यासमये पञ्चवर्णाभ्रपटलस्वरूपं दृष्ट्वा वैराग्येन दीक्षा गृहीता । पश्चात् अरविन्दसाधुः संमेतशिखरं तीर्थयात्रार्थं व्रजन
पार्श्वनाथस्व दश भवाः
॥ १६१ ॥

Page #362

अरवीमध्ये सरोवरतीरे तपस्यां कुर्वन् कायोत्सर्गे स्थितः। मरुभूतिजीवोऽपि हस्ती सरोवरे नीरपानार्थ आगतः, तं हस्तिनं मदोन्मत्तं क्रुद्धं दृष्ट्वा, यात्रार्थ आगतः, तत्र स्थितः सङ्घः पलायितः। ततोरविन्देन राजर्षिणा अवधिज्ञानेन उपलक्ष्य हस्ती प्रतियोधित उपशमं गतः, । जातिसरणं ज्ञानं उत्पन्नं, आवकब्रताभिलाषी सन् मुनिं प्रणम्य, हस्ती स्वस्थानं गतः । मुनिरपि यात्रार्थ चलितः। अथ एकदा मरुभूतिजीवो हस्ती उष्णकाले तृषातः सरोवरे पानीयपानार्थ प्रविष्टः। तदवसरे कमटजीवेन कुर्कुटसण कुम्भस्थले दष्टो मृतः ॥ इति द्वितीयो भवः ॥२॥ ततो जैनधर्मवासनया मरुभूतिजीवो हस्ती सहस्त्रारे अष्टमे देवलोके देवो जातः । कुर्कुटसर्पो हस्तिघातपापेन पञ्चमे नरके नारकी जातः ॥ इति तृतीयो भवः ।। ३॥ ततो मरुभूतिजीवः ततःच्युत्वा किरणवेगनामा विद्याधरो राजपुत्रो जातः, स च रूपलावण्यादिगुणसुन्दरः प्राप्तरा|ज्योऽपि वैराग्यात् कुलक्रमागतं राज्यं त्यक्त्वा, दीक्षां जग्राह । स च प्रतिग्राम विहरन एकदा पर्वतगुहायां स्थितः । तदानीं कमठजीवोऽपि पञ्चमनरकात् निःमृत्य, तत्र सर्पः समुत्पन्नोऽभूत् । स सो मुनिं दृष्ट्वा पूर्ववैरात् क्रोधेन दशति स्म, मुनिः विषाक्रान्तोऽपि समाधिना मृतः ॥ इति चतुर्थो भवः ॥४॥ ततो मरुभूतिजीवो द्वादशे अच्युतनानि देवलोके देवो जातः । सर्पो मृत्वा पुनः पञ्चमे नरके नारकी जातः ॥ इति पञ्चमो भवः ॥५॥ ततो मरुभूतिजीवो द्वाविंशतिसागरोपमायुःक्षयात् द्वादशदेवलोकात् च्युत्वा, पश्चिममहाविदेहे वज्रनाभनामा राजा जातः । सोऽपि वैराग्यात् कुलक्रमागतं राज्यं परित्यज्य, दीक्षा ललौ। ग्रामनगरादिषु

Page #363

Acharya Shri Kailassaqarsuri Gyanmandir
IMI
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०६
॥१६२॥
विचरन् मिलपलयां गतः। तत्र कमठजीवोऽपि संसारं भ्रान्त्वा मिल्लत्वेन उत्पन्नोऽस्ति । संसारभ्रमणं विना पार्श्वनाथख पञ्चसागरोपमान्तरं न मिलति । यतः श्रीपार्श्वनाथचरित्रेऽपि भवक्रमादिति हि प्रोक्तं, तथाहि
दशमवार "अहिजीवोऽपि नरका-दुद्वत्याभूद्भवक्रमात् [भवं भ्रमन् ] । ज्वलनाद्रौ सुकच्छस्थे-भिल्लो नान्ना कुरङ्गका ॥१०९५॥" [स. ३] इति तेन भिल्लेन आखेटकार्थ गच्छता निजगृहात् निर्गतेन प्रथम स साधुः सम्मुखं आगच्छन् दृष्टः, “अपशकुन" इति विचार्य, बाणेन हतो मृतः॥ इति षष्ठो भवः॥ ६॥ ततः साघुः समाधिना मृत्वा, मध्यमवेयके देवो जातः। भिल्लोऽपि महापापी ससमनरके उत्पन्नः ॥ इति सप्तमो भवः ॥७॥ अथ मरुभूतिजीवो देवो मध्यमवेयकात् च्युत्वा, महाविदेहक्षेत्रे सुवर्णयाहुनामा चक्रवर्ती जातः । षट्खण्डराज्यं पूर्व भुक्तवा, प्रान्ते वैराग्यात् राज्यं त्यक्त्वा दीक्षा जग्राह । चतुर्थषष्ठाष्टमादितपः कुर्वन् शितिस्थानकानि सेवित्वा, गिरिगहने विहरति स्म । तत्र तदवसरे कमठजीवोऽपि यो भिल्लः अभूत् स नरकात् निःसृत्य, सिंहो जातोऽस्ति । स सिंहः तं साधुं दृष्ट्वा पूर्ववैरात् क्रोधेन विदारितवान् ॥ इति अष्टमो भवः ॥ ८॥ ततः साधुः समाधिना मृत्वा प्राणते दशमे देवलोके देवो जातः । साधुविदारकः सिंहस्तु चतुर्थे नरके नारकी जातः ॥
॥१६ ॥ इति नवमो भवः ॥९॥ अथ मरुभूतिजीवो दशमदेवलोकात् च्युत्वा, श्रीपार्श्वनाथो जातः । कमठजीवः * कठो नाम तापसो जातः । द्वयोः संवन्धः सूत्रे वृत्तौ च अग्रे कथयिष्यते इति दशमो भवः ॥१०॥

Page #364

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
अथ पार्श्वनाथस्य संक्षेपेण पज कल्याणकानि कथयति, तथाहितेणं कालेणं तेणं समएणं पासे अरहा पुरिसादाणीए पंचविसाहे हुत्था, तं जहा-विसाहाहिं चुए चइत्ता गब्भं वक्ते १, विसाहाहिं जाए २, विसाहाहि मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारिअं पचइए ३, विसाहाहि अणंते अणुत्तरे निवाघाए निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरनाणदंसणे समुप्पन्ने ४, विसाहाहिं परिनिचुए ५॥ १४९ ॥
अर्थलेशो यथा-"तेणं कालेणं ति" तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रीपाचोहन पुरुषादानीया पुरुषाणां प्रधानः पुरुषाणां वा मध्ये आदानीय-आदेयो ग्राह्यनामा पश्चविशाखोऽभवत्, पश्चापि कल्याणकानि विशाखानक्षत्रे जातानि । तथाहि-विशाखानक्षत्रे देवलोकात् च्युत्वा गर्ने व्युत्क्रान्तः ॥ विशाखानक्षत्रे जातः विशाखानक्षत्रे मुण्डो भूत्वा, अगारात् अनगारतां प्रपन्नः । विशाखानक्षत्रे केवलज्ञानं समुत्पन्नम् विशाखानक्षत्रे परिनिवृतो मोक्षं गतः इति ५॥ अथ च्यवनकल्याणकं विस्तरतया आहतेणं कालेणं तेणं समएणं पासे अरहा पुरिसादाणीए जे से गिम्हाणं पढमे मासे पढमे
कल्प०२८

Page #365

कल्पसूत्रं
कल्पलता व्या० ६
॥ १६३ ॥
पक्खे चित्तबहुले, तस्स णं चित्तबहुलस्स चउत्थीपक्खे णं पाणयाओ कप्पाओ वीसंसागरोवमइयाओ अनंतरं चयं चइता इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे वाणारसीए नयरीए आससेसरण्णो वामाए देवीए पुवरत्तावरत्तकालसमयंसि विसाहाहिं नक्खचेणं जोगमुवागएणं आहारवकंतीए (७००) भववक्रांतीए सरीरवकंतीए कुच्छिसि गब्र्भताए वक्कते ॥ १५० ॥ अथ--अर्थलापनिका -"तेणं कालेणं तेणं समएणं" तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्री पार्श्वनाथः अर्हन् पुरुषादानीय उष्णकाले प्रथमे मासे प्रथमे पक्षे, एतावता चैत्रवदि चतुर्थीदिने विंशतिसागरोपमानि यत्र स्थितिः वर्तते, ईदृशात् प्राणतदेवलोकात् च्युत्वा अस्मिन्नेव जम्बूद्वीपे भरतक्षेत्रे वाणारसीनगर्या अश्वसेनो नाम राजा, तस्य वामानाम्नी पट्टराज्ञी, तस्याः -वामायाः कुक्षौ अर्धरात्रिसमये विशाखानामनक्षत्रे चन्द्रेण समं योगं वर्तमाने गर्भत्वेन अवतीर्णः । तदा श्रीभगवतः कीदृशं ज्ञानमासीत् ?, तत्राह
पासे णं अरहा पुरिसादाणीए तिन्नाणोवगए आविद्दुत्था, तं जहा - वइस्सामित्ति जाणइ, त्रयमाणे न जाणइ, चुएमिति जाणइ,
अर्थः--पूर्व श्रीमहावीरदेवाधिकारे व्याख्यातोऽस्ति, तथापि अर्थलेशो यथा-देवलोकस्थो भगवान् अवधि
भगवतः
च्यवन
कल्याणकं
॥ १६३ ॥

Page #366

ज्ञानेन जानाति -'यदहं इतः स्थानात् सांप्रतं व्यविष्यामि १ च्यवनसमयं न जानाति, तस्य अतिसूक्ष्मत्वात् २ च्यवनानन्तरं जानाति यदहं ततः स्थानात् च्युत्वा अग्रस्थाने समागतः ॥
अथ गर्भस्थे भगवति किं जातं ?, तत्राह -
तेणं वेव अभिलावेणं सुविणदंसणविहाणेणं सर्व्वं जाव निअगं गिहं अणुपविट्ठा, जाव सुहंसुहेणं तं गन्धं परिवहइ ॥ १५१ ॥
अर्थापनका यथा-"तेणं चैष अभिलावेणं" श्रीमहावीरदेवाधिकारे यथा चतुर्दशस्वनदर्शनप्रमुखाधिकारो जातः, तथाऽत्रापि ज्ञेयः । वामा राज्ञ्यापि चतुर्दशखमा दृष्टाः, खलक्षणपाठकान् आकार्य विचारः पृष्टः । तैरप्युक्तं-" त्रैलोक्यनायकः पुत्रो भावी ।” पुनः ये थे दोहदाः प्रधाना उत्पन्नाः ते ते सर्वेऽपि राज्ञा पूरिताः । अथ सुखेन वामा गर्भ वहति, ततः कदा जन्मकल्याणकं जातं ?, तत्राह
लेणं कालेणं तेणं समएणं पासे अरहा पुरिसादाणीए जे से हेमंताणं दुच्चे मासे तच्चे पक्खे पोसबहुले, तस्स णं पोसबहुलस्स दसमीपक्खे णं नवग्रहं मासाणं बहुपडि पुण्णाणं अडट्टमाणं इंदिआणं विइकंताणं पुवरत्तावरत्तकालसमयंसि विसाहाहिं नक्खसेणं जोगमुवागएणं

Page #367

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०६
जन्मकल्याण
॥१६४॥
आरोग्गा आरोग्गं दारयं पयाया ॥१५२॥ जं रयर्णि च णं पासे० जाए सा रयणी बहहिं देवेहिं देवीहि य जाव उप्पिंजलगभूया कहकहगभूया याविहुत्था ॥ १५३ ॥ सेसं तहेव, नवरं जम्मणं पासाभिलावणं भाणिअवं, जाव तं होउ णं कुमारे पासे नामेणं ॥१५॥ अर्थलेशो यथा-"तेणं कालेणं तेणं" तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रीपार्श्वनाथः शीतकाले द्वितीयमासे तृतीयपक्षे एतावता पौषवदि दशमीरात्रौ नवसु मासेषु संपूर्णेषु गतेषु, पुनरपि सार्धेषु सप्तसु दिनेषु उपरिगतेषु सत्सु, विशाखानामनक्षत्रे चन्द्रयोगेन समं वर्तमाने वामा राज्ञी पुत्रं अजीजनत् । तस्मिन् समये श्रीमहावीरदेवाधिकारवत् षट्पञ्चाशत् (५६) दिक्कुमारीभिः मेरौ इन्द्रश्च जन्मोत्सवो यथा कृतः तथा अत्रापि वाच्यः। पुनः स्थितिपतिकामहोत्सवकरणानन्तरं द्वादशे दिने “पार्श्व" इति नाम सार्थकं दत्तं । यतो गर्भस्थे भगवति शयनस्था वामा राज्ञी माता अन्धकारे महाघोरे गच्छन्तं कृष्णसर्प पश्यति स्म, इति निरुक्तिवशात् पार्श्वः । | अथ कीदृशःश्रीभगवान् ?,तत्राह-नीलकमलवत् नीलछविः, सर्पलाञ्छना, नवहस्तप्रमाणोचशरीरः, पञ्चभिः धातृमातृभिः पाल्यमानः क्रमात् यौवनं प्राप । तस्मिन् प्रस्तावे कुशस्थलनगरस्वामी प्रसेनजित् राजा स्वपुत्रीं प्रभावतीं लात्वा, अश्वसेनराजसमीपे समागत्य पाह-"एषा मत्पुत्री मया श्रीपार्थाय दत्ता।" ततोऽश्वसेनेन अनिच्छतोऽपि पार्श्वस्य बलात्कारेण परिणायिता । यतो "भोग्य कर्म न अभुक्तं क्षीयते"। एकदा गवाक्ष
॥१६॥

Page #368

स्थेन श्रीभगवता बहवो नगरलोका गच्छन्तो दृष्टाः, पृष्टं-"भो! किं?" इति । ततः कोऽप्याह-"दरिद्रकुले कोऽपि द्विजसुतोऽभूत, लोकः कृपया जीविता, कठ इति नाना प्रसिद्धिं गतः।" अन्यदा व्यवहारिपुत्रान् आभरणालङ्कारभूषितान् दृष्ट्वा, 'ईशा देवा' इति जातिस्मरणं समुत्पन्नं, ततो वैराग्यात् तापसव्रतं ललो। सांप्रत वाणारसीबहिरूद्याने पञ्चामितपः तपति, कन्दमूलादिभोजी महामहाकष्टं करोति । तत् वन्दनार्थ नगरलोका इमे यान्ति । ततः कौतुकात् वाम्यपि गजारूढः तत्र जगाम । दृष्टः कठतापसः पश्चामितपः कुर्वन् । ततो ज्ञानेन काष्ठमध्ये सर्प ज्वलन्तं दृष्ट्वा भगवान् प्राह-"अहो! अज्ञानकष्टं अज्ञानकष्टं, अहो तपस्विन् ! तव मूढता, धर्मस्य तत्त्वं दया, त्वं तु दयां न वेरिस, दया-कष्टयोः अन्तरं महत्, यथा मेरु-सर्षपयोः, समुद्रकूपयोः, सौवर्ण-रूप्यनाणकयोः, राम-रावणयोः, हस्तिगर्दभयोः, सिंह-शृगालयो, काञ्चन-लोहयोः, राजरङ्कयो, राज्ञी-दास्योः, सूर्य-खद्योतयोः, सजन-दुर्जनयोः, कस्तुरी-खलयोः, कपर-लवणयोः, साधु-गृहस्थयो। चा अन्तरं ।” ततः कठतापसेन प्रोक्तं-“कथं जीवदया नास्ति ?, कथं च अज्ञानकष्टं मम ।" ततः श्रीभग- वान् अग्निकुण्डात् एकं काष्ठं निष्कास्य, कुठारेण द्वेधा कारयित्वा, तन्मध्ये ज्वलन्तं सर्प अदर्शयत् । सर्पस्य पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारान् श्रावयन् सर्पोऽपि नमस्कारमभावेन श्रीभगवतो दर्शनेन समाधिना मृत्वा धरणेन्द्रो जातः । स्वामी स्वगृहे समागतः। कठतापसस्तु तैः एव लोकैः निन्द्यमानः अज्ञानकष्टतपः कृत्वा भवनवासी मेघकुमारमध्ये मेघमालीनामा देवो जातः।

Page #369

दीक्षा
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०६
कल्याणकं
॥१६५॥
अथ श्रीभगवतो दीक्षाकल्याणकं कथ्यते, तत्राहपासे गं अरहा पुरिसादाणीए दक्खे दक्खपइन्ने पडिरूवे अल्लीणे भद्दए विणीए तीसं वासाई अगारवासमझे वसित्ता पुणरवि लोगंतिएहिं जीअकप्पेहिं देवेहिं ताहिं इटाहि जाव एवं वयासी ॥१५५ ॥-"जय जय नंदा! जय जय भद्दा!, भदं ते" जाव जय जय सदं पउं. जंति ॥१५६ ॥ पुविपि णं पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्स माणुस्सगाओ गिहत्थधम्माओ अणुत्तरे आभोइए तं चेव सवं जाव दाणं दाइयाणं परिभाइत्ता जे से हेमंताणं दुच्चे मासे तच्चे पक्खे पोसबहुले, तस्स णं पोसबहुलस्स इक्कारसीदिवसे णं पुवण्हकालसमयंसि विसालाए सिबिआए सदेवमणुआसुराए परिसाए, तं चेव सवं नवरं वाणारसिं नगरि मज्झं-मझेणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता जेणेव आसमपए उज्जाणे जेणेव असोगवरपायवे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता, असोगवरपायवस्स अहे सीयं ठावेइ, ठावित्ता सीयाओ पच्चोरुहित्ता सयमेव आभरणमल्लालंकारं ओमुअइ, सय० ओमुइत्ता सयमेव पंचमुट्ठियं
।१६५॥

Page #370

www kobirth.org
| लोअं करेइ, करिता अट्टमेणं भत्तेणं अपाणएणं विसाहाहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं एगं
देवदूसमादाय तीहिं पुरिससरहिं सद्धिं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पवइए ॥ १५७॥ | अस्य आलापकस्य ब्याख्या पूर्ववत् ज्ञेया। अर्थलापनिका तु इयं, तथाहि-"पासे णं अरहा" श्रीपार्श्वनाथो दक्षो दक्षप्रतिज्ञो विनीतश्च जातः । त्रिंशत् वर्षाणि गृहस्थवासे स्थितः, ततो लोकान्तिकदेवैः प्रतिबोधितः सन् वार्षिकदानं दत्वा, शीतकालस्य द्वितीये मासे तृतीये पक्षे, एतावता पौषस्य एकादशीदिवसे पूर्वाह्नकाले विशालायां-शिविकायां स्थितो, देवमनुष्यासुरपर्षदा समनुगम्यमानो बाणारसीनगरमध्ये भूत्वा यत्रैव आश्रमपदं नाम उद्यान, यत्रैव अशोकनामा वृक्षः तत्रैव आगच्छति, आगत्य च शिविकां स्थापयति, स्थापयित्वा शिविकातः उत्तरति, उत्तीर्य च स्वयं एवं आभरणालङ्कारं मुञ्चति मुक्त्वा च खयं एव पञ्चमुष्टिक जालोचं करोति, कृत्वा च चतुर्विधाहारेण अष्टमेन तपसा विशाखानक्षत्रे चन्द्रेण समं योगं वर्तमाने एकं|
देवदूष्यवस्त्रं स्कन्धे समारोप्य, त्रिभिः पुरुषशतैः सार्धं मुण्डो भूत्वा अगारात् अनगारतां अङ्गीकृतवान् , दीक्षां जग्राह इत्यर्थः ।।
अथ दीक्षाग्रहणानन्तरं श्रीभगवान् कीदृशः सन्, किं करोति !, तत्राहपासे णं अरहा पुरिसादाणीए तेसीइं राइंदियाइं निचं वोसट्टकाए चियत्तदेहे

Page #371

www.kobatrth.org
कल्पसूत्र कल्पलता ध्या०६
भगवत उपसर्गसहन
सग्गा उप्पजंति, तं जहा-दिवा वा माणुस्सा वा तिरिक्खजोणिआ वा अणुलोमा वा पडिलोमा वा, ते उप्पन्ने सम्मं सहइ खमइ तितिक्खइ अहियासेइ ॥ १५८ ॥ "पासे णं अरहा" शब्दार्थः पूर्ववत्, संबन्धलापनिका तु इयं-श्रीपार्श्वनाथो दीक्षानन्तरं त्र्यशीतिदिनानि ८३ यावत् देहममतां मुक्त्वा, ये केचन देवसंवन्धिनो मनुष्यसंवन्धिनः तिर्यक्संवन्धिनो वा अनुकूलाः प्रति-1* कूला वा उपसर्गा उत्पन्नाः तान् उपसर्गान् सम्यक सहते । तत्र पूर्व दीक्षां गृहीत्वा विचरन , द्वितीये दिवसे श्रीभगवान् कोपकटनानि संनिवेशे धन्यस्य गृहिणो गृहे 'पायसेन' पारणं अकरोत्। देवैः बसुधारावृष्टिः कृता। अन्यदा स्वामी छद्मस्थः सन् विहरन् कादम्बर्या अटव्यां गतः। तत्र कलिगिरिपर्वतस्य अधस्तात् कुण्डनामसरोवरतीरे कायोत्सर्ग स्थितः। तत्र महीधरो नामा हस्ती पानीयपानार्थ समागतः, श्रीभगवन्तं दृष्ट्वा जातिस्मरणं ज्ञानं प्राप। खकीयपूर्वभवो दृष्टः। स पूर्वभव एवं-हेमलनामा कुलपुत्रको वामनः अभूवं, खजनैः हस्यमानः सुप्रतिष्ठनाना मित्रेण गुरुपाचे नीतः। तस्य पार्थे श्रावकधर्मो गृहीतः, परं अन्त्यावस्थायां स्वकीयं लघु देहं निन्दन् महादेहनिदानं कृत्वा मृत्वा अहं अत्र हस्ती महाकायो जातः' इति । ततो हस्तिना कमलैः भगवतः पूजा कृता । ततः तस्य हस्तिनो वृत्तान्तं ज्ञात्वा, चम्पावासी करकण्डूराजा तत्रागतः। परं करकण्डू: भगवन्तं अदृष्ट्वा प्रभूतं खेदं कृतवान् । ततः तस्य भत्तया इन्द्रेण नवहस्तप्रमाणा श्रीपार्श्वनाथप्रतिमा

Page #372

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandie
तत्र स्थाने प्रकटीकृता, करकण्डनुपेण भक्त्या पूजिता, चैत्यमपि तत्र कारितं । तत्र स्थाने 'कलिकुण्डनाम तीर्थ जातं । स हस्ती मृत्वा तत्र चैत्ये व्यन्तरोऽधिष्ठायकोऽभूत् १॥ अथ एकदा राजपुरनगरस्वामी ईश्वरनामा राजा x अभूत्, तेन श्रीपार्श्वनाथं कायोत्सर्गस्थं दृष्ट्वा मूळ प्राप्ता, जातिस्मरणं ज्ञानं उत्पन्न । मश्रिणा पृष्टं खकीयं पूर्वभवं माह-"वसन्तपुरनगरे एकः कुष्टी प्रामणोऽभूत्, स च दुःस्वात् गङ्गाना मरणार्थ पतन चारणेन ऋषिणा रक्षितः प्रतियोधितश्च । एकदा स कुष्ठी चैत्ये गत्वा प्रत्यहं प्रणमन् पुष्कलिश्रावकेण दृष्टः। ततो मुनिपाधैं गत्वा पुष्कलिश्रावकेण पृष्टं-"एतस्य कुष्ठिनः चैत्यागमने दोषो न पा १।” मुनिना प्रोक्तं-"रात् जिनं प्रणमतो न कोऽपि दोषः। पुनरपि अयं कुष्ठी ब्राह्मण आगामिभवे राजपुरे नगरे ईश्वरनामा राजा भविष्यति । पुनरपि श्रीपार्श्वनाथं कायोत्सर्गस्थं दृष्ट्वा जातिस्मरणज्ञानं प्राप्स्यति । स कुष्ठी ब्राह्मणोऽहं जातः।” ततः ईश्वरनृपेण भक्त्या प्रभोः प्रसादः कारितः, मध्ये प्रतिमा च स्थापिता । ततः तत्र 'कुकुटेश्वरनाम तीर्थ प्रसिद्धं जातम्।
अथ श्रीभगवतो मेघमालिदेवेन कृत उपसर्गों व्याख्यायते । अथ एकदा श्रीभगवान् विहरन् नगरपार्श्ववतिनं तापसाश्रमं समाजगाम । तस्मिन् प्रस्तावे सूर्यश्च अस्तं गतः । भगवान् वटवृक्षस्य अधस्तात् कूपस्य समीपे मेरुबत् निष्पकम्पः कायोत्सर्गे स्थितः, रात्री तदवसरे मेघमाली अधमदेवः पूर्ववैरं स्मरन कोपाकान्तो भगवन्तं उपसर्गयितुं समागतः । पूर्व तेन वेताला विकुर्विताः, ततः सिंहाः, ततो वृश्चिकाः, ततः सर्पाः, ततो

Page #373

कल्पसूत्रं हस्तिनः परं भगवान् न क्षोभं प्राप्तः, मर्यादां समुद्र इव नाऽमुञ्चत् । ततो विशेषेण क्रुद्धः सन् चतुर्दिक्षु कल्पलता कालरात्रिसदृशान् मेघान् विकुर्वितवान् । ततो महावातान्, ततो विद्युज्झात्कारान् ततो गर्जारवान्, ततः व्या० ६ ० प्रलयकालवत् वर्षितुं लग्नो मुसलधाराभिः क्षणात् पानीयपूरो भगवतः कण्ठं यावत् समागतः, तथापि श्रीपार्श्वो नासिकाग्रे दत्तदृष्टिः मनागपि न चचाल । तस्मिन् प्रस्तावे कम्पितासनो धरणेन्द्रो पद्मावतीप्रमुखाभिः ॥ १६७ ॥ अग्रमहिषीभिः सार्धं समागत्य प्रणम्य च श्रीपार्श्वनाथं स्वकीयमस्तकोपरि कृत्वा प्रभोरुपरि फणान् विस्तारयामास । प्रभोर आकाशे पद्मावतीप्रमुखा अग्रमहिष्यो वेणुवीणादिवन्धुराणि गीतसृत्यानि चक्रुः । ततो धरणेन्द्रोऽवधिज्ञानेन मेघमालिनं वर्षन्तं ज्ञात्वा कुपितोऽब्रवीत् - "अरे । किमिदं त्वया आरब्धं १, रे दुर्मते ! अनन्तशक्तिरपि श्रीभगवान् कृपावान् सहिष्यते, परं अहं तद्भक्तो न सहिष्ये । रे पापिष्ठ 1 श्रीभगवतः सदुपदेशोऽपि तव वैराय जातः !, उषरपृथिव्यां मेघवर्षणं लवणाय यथा स्यात् ।। ततो मेघमाली भयभ्रान्तः प्रभोः शरणे प्रविष्टः । प्रभुं प्रणम्य खापराधं क्षामयित्वा 'नः पुनः करिष्यामि इत्युक्तवा च स्वस्थानं गतः । इन्द्रादयोऽपि स्वस्थानं जग्मुः । शिवापुर्वी इन्द्रो दिनत्रयं प्रभोः शीर्षे फणाछत्रं दधौ । ततः सा नगरी "अहिच्छत्रा" इति प्रसिद्धिं गता ।
अथ कीदृशस्य सतो भगवतः केवलज्ञानं समुत्पन्नं १, तत्राह -
तएण से पासे भगवं अणगारे जाए ईरियासमिए भासासमिए जाव अप्पाणं भावेमाणस्स
मेघमालि
कृत
उपसर्गः, किवलज्ञानीत्पचित्र
॥१६७॥

Page #374

तेसीई राइंदियाइं विइक्ताई, चउरासीइमे राइदिए अंतरा वद्रमाणे जे से गिम्हाणं पढमे मासे पढमे पक्खे चित्तबहुले, तस्स णं चित्तबहुलस्स चउत्थीपक्खेणं पुषण्हकालसमयंसि धायईपायवस्स अहे छट्टेणं भत्तेणं अपाणएणं विसाहाहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं झाणंतरिआए वद्वमाणस्स अणंते अणुत्तरे निवाघाए निरावरणे जाव केवलवरनाणदंसणे समुप्पन्ने जाव जाणमाणे पासमाणे विहरइ ॥ १५९ ॥ अथ अर्थलापनिका-"तएणं से पासे” ततः श्रीपार्श्वनाथो भगवान ईर्यास मितो जातो भाषासमित एषणासमित एवं पञ्चसमितिभिः समितः, तिसृभिः गुसिभिः गुप्तो जातः । एवं श्रीमहावीराधिकारे यः साधुवर्णकः मोका सा अत्रापि ज्ञेयः । तथा श्रीभगवतो दीक्षानन्तरं श्यशीतिदिनानि (८३) व्यतिक्रान्तानि । चतुरशीतितमस्य दिनस्य अन्तरा वर्तमानस्य ग्रीष्मकाले प्रथमे मासे प्रथमे पक्षे एतावता चैत्रवदिचतुर्थीदिने पूर्वाहकालसमये धातकीवृक्षस्य अधः षष्ठेन तपसा, क्वचित् अष्टमेन तपसा अपानकेन विशाखानामनक्षत्रे चन्द्रेण सह योग वर्तमाने ध्यानान्तरे वर्तमानस्य केवलज्ञानं केवलदर्शनं च समुत्पन्न । तेन सर्व भगवान् जानन् पश्यन् विहरति । देवैः समवसरणं विरचितं, चतुर्विधसङ्घस्य स्थापना कृता ।

Page #375

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ६
॥ १६८ ॥
अथ भगवतो गणधरादि-परिवारमाह
पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्स अट्ठ गणा अट्ठ गणहरा हुत्था, तं जहा सुभे य १ अजघोसे य २ वसिट्टे ३ बंभयारि य ४। सोमे ५ सिरिहरे ६ चेव, वीरभद्दे ७ जसेऽविय ८ ॥ १६० ॥ पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्स अज्जदिण्णपामुक्खाओ सोलससमणसाहस्सीओ उक्कोसिआ समणसंपया हुत्था ॥ १६९ ॥ पायस्स णं अ० पुप्फचूलापामुक्खाओ अट्ठत्तीसं अजियासाहस्सीओ उक्कोसिआ अजियासंपया हुत्था ॥ १६२ ॥ पासस्स० सुवयपामुक्खाणं समणोवासगाणं एगा सयसाहस्सीओ चउसद्धिं च सहस्सा उक्कोसिआ समणोवासगाणं संपा था || १६३ ॥ पासस्स० सुनंदापामुक्खाणं समणोवासियाणं तिपिण सयसाह - सीओ सत्तावीसं च सहस्सा उक्कोसिआ समणोवासियाणं संपया हुत्था ॥ १६४ ॥ पासस्स० अछुट्टुसया चउदसपुवीणं अजिणाणं जिणसंकासाणं सङ्घक्खर जाव चउद्दसपुवीणं संपा था || १६५ ॥ पासस्स णं० चउद्दस सया ओहिनाणीणं, दस सया केवलनाणीणं,
गणधरादिपरिवारा
॥ १६८ ॥

Page #376

कल्प ० २९
इकारस सया वेवियाणं, छसया रिउमईणं, दस समणसया सिद्धा, वीसं अजियातया सिद्धा, अट्टमसया विउलमईणं, छसया वाईणं, बारस सया अणुत्तरोववाइयाणं ॥ १६६ ॥ पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्स दुविहा अंतगडभूमी हुत्था, तं जहा-जुगंतगडभूमी परियायंतगडभूमी य, जाव चउत्थाओ पुरिसजुगाओ जुगंतगडभूमी, तिवासपरिआए अंतमकासी ॥ १६७ ॥
एतस्य आलापकस्य अर्थस्तु सुगम एव, पूर्वमपि व्याख्यातश्च । परं अर्थयोजनामात्रत्वं प्रदश्यते - " पासस्स णं अरहओ" श्रीपार्श्वनाथस्य अष्टौ गणा एकवाचनिकायतिसङ्घा अभूवन्, अष्टौ च गणधराः, तेषां गणानां नायकाः सुरयोऽभूवन् । आवश्यके तु दश गणधरा उक्ताः, इह स्थानाङ्गे च अष्टौ ततो द्वौ सप्तमाष्टमगणघरी अल्पायुष्कत्वात् नोक्तौ इति संभाव्यते । यतः श्रीपार्श्वनाथचरित्रे दशगणधर सम्बन्धेषु सताष्टमगणधरौ जय १ विजय २ नामानौ श्रावस्ती नृपपुत्रौ रात्रौ तथाविधखनविशेषोपलम्भनेन स्वकीयं आयुः अल्पं ज्ञात्वा, दीक्षां जगृहतुरिति । गणधरनामानि यथा - शुभः १ आर्यघोषः २ वाशिष्ठः ३ ब्रह्मचारी ४ सोमः ५ श्रीधरः ६ वीरभद्रः ७ यशः ८ इति । पुनः श्रीपार्श्वनाथस्य आर्यदिन्नप्रमुखाः षोडशभ्रमणसहस्राः (१६००० ) अभूवन् । पुनः श्रीपार्श्वनाथस्य पुष्पचूलाममुखा अष्टत्रिंशत् आर्यासहस्राः (३८०००) अभूवन् । पुनः श्रीपार्श्वनाथस्य

Page #377

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ६
॥ १६९ ॥
सुव्रतप्रमुखाः श्रमणोपासकाः श्रावका एक लक्षं चतुःषष्टिश्च सहस्राः (१,६४००० ) अभूवन् । पुनः श्रीपार्श्वनाथस्य सुनन्दाप्रमुखाः श्राविकाः त्रीणि लक्षाणि सप्तविंशतिश्च सहस्राः (३,२७०००) अभूवन् । पुनः श्रीपार्श्वनाथस्य सार्धानि सप्तशतानि (७५०) चतुर्दशपूर्विणः केवलिन इव अभूवन् । पुनः श्रीपार्श्वनाथस्य चतुर्दशशतानि ( १४०० ) अवधिज्ञानिनः । पुनः दशशतानि (१०००) केवलज्ञानिनः । पुनः एकादशशतानि (११००) वैक्रियलब्धिधराः । पुनः षट्शतानि ( ६०० ) ऋजुमतयः साधवः । पुनः दशशतानि ( १००० ) सिद्धानि साधूनां । पुनः विंशतिशतानि (२०००) साध्वीनां सिद्धानि । सार्थानि सप्तशतानि ( ७५० ) बिपुलमतीनां सिद्धानि । ऋजुमति- विपुलमतीनां विशेषः पूर्व उक्तोऽस्ति । षट्शतानि (६००) वादिनां । पुन: द्वादशशतानि ( १२०० ) अनुत्तरोपपातिनां साधूनां । पुनः श्रीपार्श्वनाथस्य द्विविधा अन्तकृतां केवलिनां भूमिः, स्थानं= युगान्तकर भूमिः पर्यायान्तकर भूमिश्च । तत्र श्रीपार्श्वनाथात् आरभ्य चतुर्थं पुरुषयुगं यावत् सिद्धिगमः प्रवृत्तः स युगान्तकर भूमिः । अथ च श्रीभगवतः केवलज्ञानोत्पत्तेः पश्चात् त्रिषु वर्षेषु सिद्धिगमारम्भो जातः, स पर्यान्तकरभूमिः ॥
अथ च श्रीभगवतः कदा निर्वाणकल्याणं जातं ?, तत्राह
तेणं काणं तेणं समएणं पासे अरहा पुरिसादाणीए तीसं वासाई अगारवासमझे वसित्ता
भगवतो निर्वाण
कल्याण
समयः
॥ १६९ ॥

Page #378

तेसी इंदिआई छउमत्थपरिआय पाउणित्ता देसूणाई सत्तरि वासाई केवलिपरिआयं पाउणित्ता पडिपुण्णाई सतरि वासाई सामण्णपरिआयं पाउणित्ता एवं वासस्यं सवाउयं पालइत्ता खीणे वेयणिज्जाउयनामगुन्ते इमीसे ओसप्पिणीए दूसमसुसमाए समाए बहुविइकंताए जे से वासाणं पढमे मासे दुच्चे पक्खे सावणसुद्धे, तस्स णं सावणसुद्धस्स अट्टमीपक्खे णं उष्पि संमेअसेलसिहरंसि अप्पचउत्तीसइमे मासिएणं भन्तेणं अपाणएणं विसाहाहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं पुण्हकालसमयंसि वग्वारियपाणी कालगए विइकंते जाव सबदुक्कप्पही ॥ १६८ ॥ अर्थालापनका यथा---"तेणं कालेणं तेणं समरणं” तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रीपार्श्वनाथः त्रिंशद्वर्षाणि गृहे स्थित्वा त्र्यशीति (८३) दिनानि छद्मस्थपर्यायं पालयित्वा व्यशीतिदिनैः न्यूनानि सप्तति ( ७० )वर्षाणि केबलपर्यायं पालयित्वा प्रतिपूर्णानि संपूर्णानि सप्तति ( ७० ) वर्षाणि दीक्षापर्यायं पालयित्वा एकं वर्षशतं (१००) सर्वायुः प्रतिपाल्य क्षीणे वेदनीयायुर्नामगोत्रे कर्मणि, अस्यां अवसर्पिण्यां दुःषमसुषमायां बहुव्यतिकान्तायां वर्षाकाले प्रथमे मासे द्वितीयपक्षे एतावता श्रावणसुदि अष्टमदिवसे संमेतशिखरपर्वतस्य उपरि त्रयस्त्रिंशत् (३३) साधुभिः सह मासिकभक्तेन अपानकेन तपसा विशाखा नक्षत्रे चन्द्रेण समं योगं वर्तमाने पूर्वाह्नकालसमये "पुवरत्तावरत्तकालसमयंसि” इति पाठस्तु लेखकदोषात् मतभेदाद्वा ज्ञातव्यः ।
XOXOX

Page #379

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्रं x“वग्धारिअपाणि ति" कायोत्सर्गे स्थितत्वात् प्रलम्बितभुजद्वयः सन् कालं गतो व्यतिक्रान्तो यावत्
भीनेमिकल्पलता सर्वदुःखैः प्रहीणो जातः, मोक्षं जगाम इत्यर्थः॥
नाथख व्या०६ अथ श्रीपार्थनिर्वाणात् पुस्तकारूढसिद्धान्तस्य कियदन्तरं ?, तत्र आह
पञ्चकल्यापासस्स णं अरहओ जाव सबदुक्खप्पहीणस्स दुवालस वाससयाई विइकंताई, तेरसमस्स य णकानि ॥१७॥
अयं तीसइमे संवच्छरे काले गच्छइ ॥ १६९ ॥ २३ ॥ इति ॥ "पासस्स णं अरहओ" अयं परमार्थ:-श्रीपार्श्वनाथ निर्वाणात् श्रीमहावीरसार्धशतद्वयेन (२५०) सिद्धः। श्रीमहावीरनिर्वाणात् नवशतैः अशीत्यधिकैः (९८०) वः श्रीसिद्धान्तः पुस्तकारूढो जातः । इति हेतोः द्वादशशतानि त्रिंशदधिकानि (१२३०) वर्षाणि ज्ञेयानि । इत्यनेन श्रीपार्श्वनाथस्य पश्चकल्याणकानि व्याख्यातानि ।।
+ इति श्रीपार्श्वनाथचरित्रम् -* अथ श्रीनेमिनाथस्य पश्चानुपूा पञ्चकल्याणकानि व्याख्यायन्ते* तत्रापि पूर्व यादवानां उत्पत्तिः कथ्यते-तत्र पूर्व वृषभखामी, ततः कुरुनृपः, ततो वीर्यनृपः, ततः सुभूम-॥१७॥
चक्रवर्ती, ततो बहुषु राजसु गतेषु शान्तनराजा अभूत् । तस्य द्वे भार्ये-गङ्गा सत्यवती च, गङ्गायाः पुत्रो गाङ्गेयः, येन कुमारावस्थायामपि स्वयं शीलवतं गृहीतं, खकीयः पिता शान्तनो राजा रत्नशेखरविद्याधरस्य

Page #380

www.kobairthorg
पुत्री माविकगृहे वर्धितां सत्यवतीं परिणायितः । शान्तनस्य सत्यवत्या द्वितीयभार्यायाः पुत्रद्वयं-चित्राङ्गवः चित्रवीर्यश्च । चित्रवीर्यस्य भार्यात्रयं-अम्बिका १ अम्बालिका २ अम्बा ३ च, तासां च तिसृणां अनुक्रमेण एते । त्रयः पुत्रा:-अम्बिकाया धृतराष्ट्रः परं जात्यन्धः, अम्बालिकायाः पुत्रः [पण्डः]पाण्डुः, अम्बायाः पुत्रो विदुरो जातः । घृतराष्ट्रस्य गान्धारीयसुबलो राजा, तस्य पुत्रः शकुनिनामा राजा, तस्य सप्त पुन्यो गान्धारीप्रमुखाः परिणायिताः । गान्धार्याः पुत्रो युद्धकरण-जनमारणादि-अशुभखमचितो दुर्योधनो जातः । परं स्वमात्रा अनिष्पन्नो बलात् पातितः त्रिंशन्मासान् गर्भ स्थितो मासषटुं च पेटिकायां वर्धितः। एवं धृतराष्ट्रस्य पुत्रशतं जातं । पण्डोः भार्याद्वयं-कुन्ती माद्री च । कुन्ती शौर्य पुरस्वामिनः अन्धकवृष्णेः पुत्री समुद्रविजयादीनां दशदशार्हाणां भगिनी गान्धर्व विवाहेन परिणायिता । तस्या एकः पुत्रः कर्णः, स प्रच्छन्नं जातमात्र एव कांस्यपेटीमध्ये प्रक्षिप्य, गङ्गायां वाहिता, हस्तिनापुरवासिना सूतनाना सारथिना गृहीतः, वपुत्रीकृत्य खगृहे वर्धितः । पुनः कुन्त्याः पुत्रत्रयं-मेरु १ क्षीरसमुद्र २ सूर्य ३ चन्द्र ४ श्रीः ५ स्वमपञ्चकसूचितः प्रथमो युधिष्ठिरः १, द्वितीयो भीमः २, तृतीयोगजारूनशक्रखमसूचितोऽर्जुनः ३ एवं कुन्त्याः पुत्रचतुष्टयं । द्वितीया भार्या पण्डोः माद्री सा मद्रकराजस्य पुत्री स्वयंवरे परिणीता तस्याः पुत्रद्वयं-नकुलः सहदेवश्च । अथ अम्बिकायाः यः पुत्रो विदुरोऽभूत, स देवकराजपुत्रीं कुमुदिनीं परिणीतवान् । हरिवंशे अथ यदुनामा राजाऽभूत्, तस्य पुत्रः सूरनामा * जातः । तस्य द्वौ पुत्री जाती-शौरी सुवीरश्च । सूरराजा शौरिनामपुत्रस्य मथुराराज्य, सुवीरनामपुत्रस्य च

Page #381

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० ६
॥ १७१ ॥
युवराज्यं दत्त्वा स्वयं दीक्षां ललौ । शौरिनृपोऽपि समये स्वकीयं मधुराराज्यं लघुभ्रातरि सुधीरे स्थापयित्वा स्वयं कुशावर्तदेशे गत्वा, खनाम्ना शौरिपुरं नाम नगरं अस्थापयत् । अथ शौरिपुरे शौरिनृपो राज्यं करोति, सुवीरो मथुरायां राज्यं करोति । द्वावपि सगीनौ भ्रातरौ । अथ शौरिनृपस्य अन्धकवृष्णिनामा पुत्रो जातः । सुधीरस्य मथुराखामिनो भोजकवृष्णिनामा पुत्रो जातो । भोजकवृष्णिनृपस्य उग्रसेनः पुत्रो यस्य कंसः पुत्रो यस्य च सत्यभामा- राजीमतीप्रमुखाः पुत्र्यः । अथ च शौरिपुरनगरखामिनोऽन्धकवृष्णिनामभूपस्य दश पुत्राः ॐ समुद्रविजय १ अक्षोभ्य २ स्तिमित ३ सागर ४ हिमवन्त ५ अचल ६ धरण ७ पूरण ८ अभिचन्द्र ९ वसुदेवनामानो १० दश पुत्रा जाताः । दशापि दशाह इति कथ्यन्ते । अथ अन्धकवृष्णिनामा राजा स्वकीयं शौरिपुरराज्यं ज्येष्ठपुत्रस्य समुद्रविजयस्य दत्त्वा दीक्षां ललौ । एवं भोजकवृष्णिनामा राजापि स्वस्य पुत्रस्य उग्रसेनस्य मथुराराज्यं दत्त्वा चारित्रं अग्रहीत् । एवं सति मथुरायां नगर्यां उग्रसेनो राजा राज्यं करोति, शौरिपुरनगरे च समुद्रविजयो राजा राज्यं करोति ॥
अथ श्रीनेमिनाथस्य पञ्चकल्याणकानि संक्षेपवाचनया आह
तेणं कालेणं तेणं समएणं अरहा अरिट्ठनेमी पंचचित्ते हुत्था, तं जहा - चित्ताहिं चुए चइत्ता गम्भं वकते, तत्र उक्खेवो जाव चित्ताहिं परिनिहुए ॥ १७० ॥
श्रीनेमि
नाथस्य
पश्चकल्याकानि
॥ १७१ ॥

Page #382

COM
अयमर्थ:-"तेणं कालेणं तेणं समएणं" तस्मिन् काले तस्मिन् समये अर्हन अरिष्टनेमिः पञ्चचित्रोऽभवत् । चित्रानक्षत्रे चन्द्रेण सह याग वर्तमाने देवलोकात् च्युत्वा गर्भे भगवान् व्युत्क्रान्तः१एवमुक्खेवओ ति" पूर्व उक्तस्य आलापकस्य उच्चारणं श्रीपार्श्वनाथाधिकारे विशाखानक्षत्रेण कृतं, तथात्र चित्राभिलापेन कार्यमित्यर्थः। तथाहि-चित्रानक्षत्रे जातः २, चित्रानक्षत्रे दीक्षा गृहीता ३, चित्रानक्षत्रे केवलज्ञानं उत्पन्न ४, चित्रानक्षत्रे निर्वाणकल्याणकं जातं ५ इति ॥ अथ विस्तरवाचनायां श्रीनेमिनाथस्व च्यवनकल्याणक कथ्यते, तत्राहतेणं कालेणं तेणं समएणं अरहा अरिनेमी जे से वासाणं चउत्थे मासे सचमे पक्खे कत्तिअबहुले, तस्स णं कत्तियबहुलस्स बारसीपक्खे णं अपराजिआओ महाविमाणाओ बत्तीससागरोवमठिइआओ अणंतरं चयं चइत्ता इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे सोरियपुरे नयरे समुहविजयस्स रण्णो भारिआए सिवाए देवीए पुनरत्तावरत्तकालसमयंसि जाव चित्ताहिं गब्भत्ताए वकंते, सवं तहेव सुमिणदंसणदविणसंहरणाइअं इत्थ भाणियत्वं ॥ १७१ ॥ अर्धस्तु सुगम एव, तथापि लापनिका प्रवश्यते-"तेणं कालेणं तेणं समएणं" तस्मिन् काले तस्मिन् समये

Page #383

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०६
॥१७२॥
अहन अरिष्टनेमिः वर्षाकालस्य चतुर्थमासे ससमे पक्षे, एतावता कार्तिकवदि द्वादश्यां अपराजितनामविमा-16 | भगवती नात् चतुर्थानुत्तरविमानात् यस्मिन् द्वात्रिंशत्सागरोपमस्थितिः वर्तते । कचित् त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमानीति, जन्मकल्यातस्मात् च्युत्वा, अस्मिन् जंबूद्वीपे अस्मिन् भरतक्षेत्रे शौरिपुरनामनगरे समुद्रविजयो राजा, तस्य भार्या ।
णकसमय: |शिवादेवी, तस्याः कुक्षौ अर्धरात्रिसमये चित्रानक्षत्रे चन्द्रेण सह योगं वर्तमाने भगवान् गर्भत्वेन अवतीर्णः। अत्रापि स्वमदर्शनं, स्वपलक्षणपाठकपाचे स्वमानां पृच्छा, तत्फलं श्रीसमुद्रविजयनृपस्य गृहे द्रविणसंहरणं | च इत्यादिकं सर्व महावीरवत् वाच्यम् ।। अथ कदा भगवतो जन्मकल्याणकं जातं?, तत्राहतेणं कालेणं तेणं समएणं अरहा अरिट्टनेमी जे से वासाणं पढमे मासे दुच्चे पक्खे सावणसुद्धे, तस्स णं सावणसुद्धस्स पंचमीपक्खे णं नवण्हं मासाणं जाव चित्ताहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं जाव आरोग्गा आरोग्गं दारयं पयाया। जम्मणं समदविजयाभिलावणं नेयवं,
॥१७॥ जाव तं होउ णं कुमारे अरिट्ठनेमी नामणं॥ अर्थलेश:--"तेणं कालेणं" तस्मिन् काले तस्मिन् समये अर्हन् अरिष्टनेमिः वर्षाकालस्य प्रथमे मासे द्वितीये

Page #384

Acharya Shri Kailassaqarsuri Gyanmandir
पक्षे एतावता श्रावणसुदि पञ्चम्यां नवमासेषु प्रतिपूर्णषु सार्घससदिनाधिकेषु व्यतिकान्तेषु चित्रानक्षत्रे चन्द्रेण समं योगं वर्तमाने आरोग्या-कष्टरहिता शिवा आरोग्यं पुत्रं अजीजनत् । जन्मोत्सवः सर्वोऽपि दिकुमारी-चतुःपष्टीन्द्रकृतः श्रीमहावीरदेवाधिकारवत् अत्रापि वाच्यः । पुनः स्थितिपतिकादिकर्तव्यता समुद्रविजयामिलापेन वाच्यः । रिष्टरवमयं नेमिचक्रं आकाशे उत्पतन् माता शिवादेवी खमे अद्राक्षीत् इति रिष्टनेमिः । ततो अपश्चिमशब्दवत् नपुर्वत्वे अरिष्टनेमिरिति नाम दत्तं । कुमारस्तु अपरिणीतत्वात् । अथ एकदा पालनस्थे भगवति इन्द्रेण नेमेः बलस्य वर्णनं कृतं, तदा असहमानाः केपि सुरा प्रलं परीक्षितुं आगत्य, पालनस्थं भगवन्तं अपजहुः । योजनानां सपादलक्षे अतिक्रान्ते श्रीभगवान् अवधिज्ञानेन सुरविकारं ज्ञात्वा, बलं प्रयुले स्म । ततः ते मुराः श्रीभगवतो बलं असहमाना अघस्तात् पेतुः, शतयोजनी धरित्रीमध्ये गताच । तत इन्द्र आगन्य, अनुकम्पया सुरान् मोचयित्वा, प्रभुं पालने मुक्तवा स्तुत्वा अपराधं च क्षामयित्वा स्वर्ग गतः। अथ एकदा मथुरायां उग्रसेनो राजा बहिः क्रीडायं गतोऽभूत् । तेन तत्र कोऽपि तापसो दृष्टा, पारणार्थ निमन्त्रय, राजा खगृहे गतः । परं राज्ञो बहुराजकार्यव्यग्रत्वेन पारणा-कारापणं विस्मृतं, पुनरपि द्वितीयमासक्षपणे तथैव निमन्त्रितः, तथैव विस्मृतं । पुनः तथैव तृतीयवारेऽपि निमन्त्रितः, तथैव विस्मृतं ।। ततः तापसेन कोपाक्रान्तेन निदानं चक्रे-“यदुत चेत् मत्तपः फलं] प्रमाणं तदा अस्य उग्रसेनराजस्य दुःख-| दायको अहं स्याम्" इति । ततः स तापसो मृत्वा, उग्रसेनराजस्य भार्या धारिणी तस्याः कुक्षौ अवतीर्णः ।

Page #385

कल्पसूत्रं
कल्पलता
व्या० ६ ०
॥ १७३ ॥
धारिण्याश्च स्वपतिहृदयमांस भक्षणदोहदो जातः । स दोहदः मन्त्रिभिः यथाकथञ्चित् पूरितः । जन्मानन्तरं नाममुद्रिका - पत्रिकाभ्यां सहितं पुत्रं कांस्यपेटायां प्रक्षिप्य राज्ञा यमुनायां पेटा वाहिता । सा कांस्यपेटी वहन्ती शौरिपुरनगरे गता । तस्मिन् समये प्रातःकाले शौचार्थम् अगतेन रसवणिजा सुभद्रनान्ना सा पेटा आगच्छन्ती गृहीता । बहिरानीय उद्घाटिता । मुद्रिकां पत्रिकां च भव्यस्थाने रक्षयित्वा मध्यस्थं बालकं स्वप्रियायाः समर्पयामास । तस्य नाम 'कंस' इति दत्तं स च कंसः प्रवर्धमानो राजवीर्यत्वात् रममाणो डिम्भान् कुट्टयति । ततो डिम्भमातृपित्रादयः कंसमातापित्रोः उपालम्भं ददति । कंसश्च शिक्षां न मन्यते । ततः सुभद्रेण च वसुदेवकुमारस्य सेवार्थं समर्पितः । अथ कंसो वसुदेवसेवां कुर्वन् तिष्ठति । अस्मिन् प्रस्तावे राजगृहनगरे जरासन्धनामा प्रतिवासुदेवो राज्यं पालयति । तस्य सर्वेऽपि यादवराजानः सेवकाः सन्ति । तस्य जरासंघस्य जीवयशानाम्नी पुत्री वर्तते सा राज्ञो जीववत् प्रिया । एकदा राज्ञो नैमित्तिकस्य जीवयशाजन्मपत्रिका दर्शिता - "एषा कीदृशी भविष्यति ?” इति पृष्टं च । ततो नैमित्तिकेन प्रोक्तं- "सत्यं वक्ष्यामि, न रोषः कार्यः । एषा परिणीता सती उभयकुलक्षयकारिणी भविष्यति ।" ततो राज्ञा प्रच्छन्ना वार्ता रक्षिता । तस्मिन् समये यादवराजानो दीप्तिमन्तः सन्तः जरासन्धस्य आज्ञां सम्यक न मन्यन्ते । ततो जरासन्धेन समुद्रविजयनृपस्य आज्ञा दत्ता - " यदुत वैताव्यपर्वतपार्श्वे सिंहपुरे नगरे सिंहनामा राजास्ति । सः अस्मदाज्ञां न मन्यते, तं बध्वा यः समानयति तस्मै अहं जीवयशापुत्रीं नगरमेकं च ददामि ।" ततः तद्बन्धनार्थ चटन्तं समुद्रविजयं
कंसेन सह
जीव
यशायाः
परिणयः
॥ १७३ ॥

Page #386

निवार्य, वसुदेवः कंसेन सहसैन्यः चचाल । तत्र गत्वा अग्रेगामिना कंसेन सिंहराजा बध्वा वसुदेवाय समर्पितः । वसुदेवेन च जरासन्धप्रतिवासुदेवाय समर्पितः । ततो वसुदेवाय दीयमाना जीवयशा, ज्ञातपरमार्थेन वसुदेवेन कंसेन स सिंहराजा बद्ध इति कंसाय परिणायिता । अथ कंसो जीवयशां भार्या परिणीय पितृवैरं स्मरन् मथुराराज्यं लात्वा, प्रबलसेनया सह मथुरायां गत्वा, स्वपितरं उग्रसेनं काष्टपञ्जरे निःक्षिप्य स्वयं राज्यं करोति स्म । तस्मिन् समये अतिमुक्तकः कंसस्य लघुभ्राता पितृदुःखात् वैराग्येण दीक्षां लली । अस्मिन् प्रस्तावे वसु| देवः शौरिपुरनगरे स्त्रीवल्लभः कुमारपदर्थी भजमानः तिष्ठति । स्त्रीवल्लभत्वं कथं उपार्जितं ? तत्र पूर्वभवो यथा-नन्विषेणनामा कोऽपि एकः कुलपुत्रक आसीत् । स कीदृक् ? । कुतीर्थी इव कुदर्शनः स्थालीबुञ्जमिव श्यामः, बिडालवत् पिञ्जरनेत्रः, गणेश इव लम्बोदरः, हस्ती हव दन्तुरः, उष्ट्र इव लम्बोष्ठः, वानर इव शूर्पकर्णः, कुष्ठरोगी हव चिपिटधाणः, त्रिकवत् त्रिकोण मौलिः । किं बहुना, कुरूपाणां दृष्टान्तीभूतः तस्य मातापितरौ मृतौ । ततो मातुलगृहे कार्याणि कुर्वन् युवा जातः, ततः परगृहभञ्जिना लोकेन तस्य मनो भनं, “मो। किं वृथा दासवत् कार्याणि कुरुषे ? परं मातुलः त्वां परिणाययति अपि न ?” ततो भन्नः रुष्टः सन् कार्याणि न करोति, न परिणायित इति हेतोः । ततो मातुलेन बहुस्थानेषु कन्या मार्गिताः परं नन्दिषेणं न कापि परिण यति कुरूपत्वात्, ततो निजपुत्र्योऽनुक्रमेण अभ्यर्थिताः परं ताः सर्वा अब्रुवन् -- “ विष भक्षण - पाशीग्रहणप्रमुखं करिष्यामः परं न चैनं परिणयिष्यामः ।" ततो वैराग्यात् नन्दिषेणेन दीक्षा गृहीता । सर्वसाधूनां मया

Page #387

॥ १७४ ।।
कल्पसूत्रं वैयावृत्यं कार्य इति अभिग्रहो गृहीतः । देवेन परीक्षा कृता, तत्र परीक्षामपि प्राप्तः । ततो नेमिचरित्रसंमत्या कल्पलता द्वादशसहस्रवर्षाणि वसुदेवहिण्डिसम्मत्या च पञ्चपञ्चाशत् ५५ वर्षसहस्राणि दीक्षां पालयित्वा प्रान्तावस्थायां च्या० ६* 'स्त्रीवल्लभो भूयासं' इति निदानं चक्रे । ततो मृत्वा देवलोके सुखं भुक्त्वा च्युत्वा वसुदेवो जातः । स पूर्व भवा* भ्यस्ततपःप्रभाव निदानेन स्त्रीवल्लभो जातः । यत्र यत्र नगरे भ्रमति तत्र तत्र नगरस्त्रियो गृहकार्याणि अर्धकृतानि मुक्तत्वा, पृष्ठतः परिभ्रमन्ति । तत उद्विग्नैः नागरिकैः समुद्रविजयो विज्ञप्तः । ततो राज्ञा नागरिकाणां सन्तोषं कृत्वा वसुदेवस्य कथितं - " त्वया राजलोके एव कलाभ्यासादिक्रीडा कर्तव्या । नगरमध्ये बहिर्वा भ्रमणं न कार्य, अथ श्वो वैरिभीतिः श्रूयते ।" ततो वसुदेवेनापि वृद्धभ्रातृवचनं पितृवत् मान्यमिति तथैव कृतं । अन्यदा ग्रीष्मकाले शिवादेव्या विलेपनार्थं चन्दनादि कञ्चोलकं दासीहस्ते समुद्रविजयाय खभर्तुर्मुक्तं । प्रतोत्यां अन्तरास्थितेन वसुदेवेन गच्छन्ती दासी दृष्टा, पृष्टं "किं लात्वा यासि ?, देहि मम" सा न ददाति । वसुदेवेन उत्थाय बलात् हस्तात् गृहीत्वा स्वदेहे विलेपितं । ततो रुष्टया नीचजातित्वात् दास्या मर्मवाक्यं प्रोक्तं“भो ! ईदृशोऽसि तदा राज्ञा गृहमध्ये क्षिप्तोऽसि ।” वसुदेवेन पृष्टं- "कथं ततो दास्या सर्व स्वरूपं कथितं ? ।” ततो वसुदेवोऽमर्षं कृत्वा, रात्रौ शौरिपुरनगरात् निर्गत्य, चितां बन्हिना प्रज्वाल्य, तन्मध्ये एकं मृतकं दग्ध्वा खां जङ्घां विदार्य, तद्रुधिरेण प्रतोल्यां लिलेख- “वसुदेवः चितायां प्रविष्टोऽस्ति ।" ततो वसुदेवः प्रतिदेशं प्रतिग्रामं प्रतिनगरं वर्षसहस्रं यावत् भ्रमन् विद्याधरप्रमुखनरेश्वराणां द्वासप्तति ( ७२ ) सहस्रकन्यानां
•-*•*••*• -XoXoXo
नन्दिषेणेन दीक्षाग्रहणं
11208 11

Page #388

पाणिग्रहणं चक्रे । नानाविघाश्च रूपपरावर्तनादिविद्या शिक्षिताः। ततः पुनः व्याधुव्य शौरिपुरनगरे समागतः, परं चामनं कुन्जं च रूपं कृतं । तस्मिन् समये च तत्र रोहिणीखवरा मारब्धोऽस्ति । अनेकेषु राजसु तत्र स्थितेषु प्रान्तस्थाने बामनोऽपि मर्दलं वादयन् स्थिता, रोहिणी मौलं वसुदेवरूपं पश्यति, अन्ये वामनमेव । ततो रोहिणी सर्वम्पान् अवगणय्य बामनस्य कण्ठे वरमालां चिक्षेप । वामनो रोहिणी लात्वा निःसृतः।। समुद्रविजयादयो रुष्टा:-"कथं असासु सत्सु अयं वामनः कन्यां लात्वा याति।” परस्परं युद्धं लग्नं । ततो वसुदेवेन विमृष्टं-"न युक्तं भ्रात्रा समं युद्धकरणं।" ततः समुद्रविजयाप वाणो मुक्तः। तत्र वाणे लिखितमस्ति-IX "वसुदेवः प्रणमति" इति । ततोऽक्षरवाचनानन्तरं समुद्रविजयेन ज्ञातं-"अयं मम भ्राता, परं केनापि कार-14 न वामनरूपं कृतमस्ति । ततः सर्वेऽपि मिलिताः, वसुदेवस्य रोहिणी परिणायिता। कालेन गज १ सिंह २ चन्द्र ३ समुद्र ४ खमचतुष्टयसूचितः पुत्रो जातः, तस्य 'राम' इति नाम । ततः कंसेन खमित्रलेहात् वसुदेवः स्वपुर्या-मथुरायां समानीतः। पश्चात् वसुदेवस्य मृतिकावतीनामनगरीस्वामिनो देवकराजस्य पुत्री देवकी कसेन परिणायिता, गोकोटिसहितं नन्द-यशोदापदानं करमोचने कृतं । एकदा जीवयशा कंसपत्नी स्वस्कन्धे देवकी स्थापयित्वा गर्वेण वृत्यन्ती क्रीडति । तस्मिन् समये कंसस्य लघुनाता अतिमुक्तको मुनिः समेतः, जीवयशा पाह-"एहि देवर ! आवाम्पां रम्पते।" कण्ठे लगित्वा उन्मत्ता सती उपसर्ग कुर्वती न निवर्तते । तदा अति-81 मुक्तकेन तस्या गर्वोत्तारणार्थ प्रोक्तं-"रे मूर्खे। किं नृत्यसि ?, अस्याः-देवक्या सप्तगर्भमध्ये एको गर्भः
कल्प०३०।

Page #389

कल्पसूत्रं
कल्पलता
व्या० ६*
॥ १७५ ॥
तव भर्तृहन्ता भविष्यति ।" [ इति श्रुत्वा सर्वो वृत्तान्तः कंसस्याग्रे प्रोक्तः ] तेन हेतुना कंसेन वसुदेवपार्श्वे | सप्त गर्भा याचिताः, वसुदेवेन अङ्गीकृतं दास्यामि ।
नुक्रमेण जाताः, ते भद्दिलपुरे नागो नाम श्रेष्ठी, तस्य भार्या सुलसा, तया पुत्रार्थ हरिणैगमेषी देव आराधितः । तेन प्रोक्तं- "त्वं अनजान् पुत्रान्-मृतानेव जनयिष्यसि, परं देवकी पुत्रान् जातमात्रान् आनीय प्रच्छन्नं तव दास्यामि ।” इति सुलसाया देवकीपुत्रा दत्ताः । यतो देवक्याः पूर्वभवे सपत्न्याः सप्त रत्नानि अपहृतानि आसन्, परमेकं रत्नं रुदन्त्याः तस्याः समर्पितं, तेन कृष्णस्य सुखं किमपि प्राप्तं । अथ सुलसापुत्राः षडपि मृता एव देवकीपार्श्वे मुक्ताः, ते सर्वेऽपि कंसेन शिलायां आस्फाल्य मारिताः । सप्तमे गर्भे जाते देवक्या सिंह १ सूर्य २ वह्नि ३ गज ४ ध्वज ५ विमान ६ पद्मसरोवराणि इति सप्त ७ स्वप्ना दृष्टाः । तेन देवक्याः यशोदायाः प्रोक्तं- "तवाऽपत्यं मम देयं, मम पुत्रः त्वया प्रच्छन्नं रक्षणीयः” इति ।
अथ कृष्णजन्मसमये कंसेन प्राहरिका विशेषतो मुक्ता अभूवन् । परं तेषां निद्रा समागता गर्भप्रभावात् । स्वरः शब्दं चकार, तदा खरमेषोऽपि तव पुत्र इति श्रवणात् न शब्दं चकार । वसुदेवः कृष्णं लात्वा निर्गच्छन् प्रतोलीकपाटोद्घाटने उग्रसेनेन "कोऽसि ?” इति पृष्टः । वसुदेवेन प्रोक्तं- "मौनं कुरु, यः काष्ठपञ्जरात् त्वां निष्कास्य राज्ये स्थापयिष्यति, सोऽयं ।” ततो वसुदेवः कृष्णं यशोदाया दत्तवान् । यशोदा पुत्रीं च देवकीपार्श्वे मुमोच । प्रभाते कंसः तां सुतामपि छिन्ननासां चकार । अथ कृष्णो नन्दगोकुलीगृहे वर्धते देवकी पुत्रस्नेहात्
श्रीकृष्णजन्म
।। १७५ ।।

Page #390

www kobirth.org
अवसर अवसरे यशोदापाश्र्चे पर्वमिपं कृत्वा याति । अद्य वत्सबारसि १ काजलीत्रीज २ गोपूज ३ गोत्राट ४ इत्यादिमिथ्यात्वपर्वाणि जातानि । एकादशे वर्षे जाते कृष्णस्य बालक्रीडावर्णनं-किवारइ कृष्ण पाणीना घडा ढोलइ, किवारइ वैसइ मानद खोलइ, किवारइ दहीनी गोली घोलइ, किवारइ तरतउ मावा डासिमाहे बोलइ, किवारइ माता सांड कान झाली आणई, किवारह जसोदानउ कंचुय उताणइ, किवारइ जातउ साप साहइ, किचारइ आगिनइ हाथ वाहइ, किवारह हसीनइ मा साम्हओ जोयइ, किवारह रूसणउ मांडिनइ रोयइ, किवारद सूतउ उठाडतां आलस मोडइ, किबारइ रीसणउ उत्रेवड़ फोडइ इत्यादि।
अत्र पोडशवार्षिके कृष्णे जाते गोचारणं गोवर्धनपर्वतोत्पाटनं गोपाङ्गनारमणं च लोकप्रसिद्धं सर्व वाच्यम् । अथ तदवसरे पुनः कंसेन नैमित्तिकः पृष्ठः-"पूर्वोक्तं तव निमित्तं तु विघटितं, अथ पुनः बद-मम कस्मादपि भयं वर्तते ?" ततो नैमित्तिकः पाह-"भो कंस ! यः कोऽपि तव अरिष्टनामानं वृषभं १, केशिनामानं हयं २ खर-मेषनामानौ खरी हनिष्यति ३-४, पुनः कालिनामानं सर्प वश्यं करिष्यति ५, शार्ङ्गनाम धनुः आरोपयिष्यति ६, पुनः मल्लयुद्धाऽवसरे चाणूर ७, मौष्टिकनामानौ मल्लौ जयिष्यति ८, पुनः गोपुरे तिष्ठन्ती चम्पकपनोत्तरनामानौ ९-१० गजी यो हनिष्यति स तब हन्ता शेयः। ततः कंसः तस्य पुरुषस्य शुद्धिकृते अरिष्टादीन् वने मुमोच । कृष्णेन सर्वेऽपि ते हताः। पुनः धनुरारोपणावसरं श्रुत्वा कृष्णेन बलभद्रसहितेन वसुदेववारितेनाऽपि रधं आरुह्य तत्रागत्य धनुः आरोपितं । पुनः मल्लयुद्धोत्सर्व द्रष्टुं रामकृष्णी समागतो,

Page #391

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० ६
॥ १७६ ॥
द्वारे चम्पक- पद्मोत्तरनामानौ गजौ हतवन्तौ । ततः कंसेन प्रोक्तं- "यः चाणूर - मौष्टिकनामानौ मल्लौ जयति तस्मै अहं स्वकीयां- खसारं सत्यभामां ददामि ।” ततः तद्वचनश्रवणेन उत्कण्ठिताभ्यां ताभ्यां सह युद्धं कुर्वाणाभ्यां तौ मल्लौ हतौ । ततो भीतेन कोपं कृत्वा कंसेन प्रोक्तं-"अरे ! एतौ कृष्णसर्पों केन पोषितौ ? ” केनापि प्रोक्तं- "नन्देन ।” कंसः प्राह-"अरे! आनीयतां स नन्दः यथा शिक्षां ददामि।” ततः कृष्णेन कंसो मचात् भूम्यां पातयित्वा हतः । उग्रसेनेन स्वपुत्री सत्यभामा त्रिंशतवर्षीया ३०० षोडशवार्षिकाय कृष्णाय परिणायिता । श्रीसमुद्रविजयरामकृष्णैः उग्रसेनो राजा काष्ठपञ्जरात् निष्कास्य, मथुराराज्ये स्थापितः । जीवयशा कंसपत्नी च रुदन्ती राजगृहनगरे खपितृश्रीजरासन्धपार्श्वे गत्वा जरासन्धनृपाय सर्वोऽपि कंस| मारणवृत्तान्तः कथितः । जरासन्धप्रतिवासुदेवेन प्रोक्तं- "हे वत्से ! स्वस्था भव, दुःखं मा कुरु, सर्व भव्यं भविष्यति ।" ततो जरासन्धनृपेण सोमकनृपो निजदृतो यादवपार्श्वे मुक्तः, कथापितं च- “भो यादव - राजानः ! भव्यं कृतं मम जामाता कंसो हतः, मम पुत्र्या वैधव्यं दत्तं, अथ ज्ञास्यते ततो यादव भूपाः सर्वेऽपि भयभ्रान्ता जाताः । ततः समुद्रविजयो राजा कृष्ण-बलभद्र - श्रीनेमिक्कुमारादिसहितः शौरिपुरनगरात् एकादशकुलकोटी, उग्रसेनो राजा सप्तकुलकोटीः मधुरात एवं अष्टादशकुलकोटी: यादवानां लात्वा, पश्चिमदिशि गन्तव्यं, यत्र सत्यभामा भानु-भ्रमरनामकं पुत्रयुगलं जनयति तत्र स्थातव्यं । तत्र भवतां जयो भावी ।" इति नैमित्तिकवचनं श्रुत्वा, चलिताः पश्चिमां दिशमुद्दिश्य । तस्मिन् प्रस्तावे कोपाक्रान्तं
कृष्णेन कंसहननं
।। १७६ ।।

Page #392

XCXGXCXXX XX
• X
यादव मारणार्थं चदन्तं जरासन्धं नृपं निवार्य, कालककुमारः पञ्चशतकुमारसहितः प्रतिज्ञां कृत्वा, यादवकेटके चटितः । अत्यासन्नमागतं कालककुमारं ज्ञात्वा यादवानां रक्षणाय यादवकुलदेवी स्थविरारूपं कृत्वा मार्गे चितानां सहस्रं कृत्वा मार्गे उपविष्टा सती रोदितुं लग्ना । कालककुमारेण प्रोक्तं- "हे स्थविरे । काऽसि त्वं १, किं तव दुःखं १, कथं च रोदिषि ।” ततः सा स्थविरा प्राह-"अहं यादवानां कुलदेवी, यादवाश्च कालककुमारागमनं श्रुत्वा अग्रे गन्तुं असमर्था एतासु चितासु प्रविश्य ज्वलिता मृताः । अथ मम कः पूजां करिष्यति ? इति हेतोः रोदिमि । अहमपि चितायां प्रविक्ष्यामि ! किं दुःखदग्धया स्थितया मया ।" ततः कालककुमारोऽपि अज्ञानात् तान् कर्षितुं रोषात् चितायां प्रविष्टो मृतश्च । ततो यादवा निर्भयाः सन्तः चलिताः, यत्र स्थाने सत्यभामा पुत्रयुग्मं प्रसूता, तत्र सर्वेऽपि स्थिताः । श्रीकृष्णेन सुस्थितनामा लवणसमुद्राधिपतिः देव आराधितः, उपवासत्रयेण स देव आगत्य, कौस्तुभरत्नं पाञ्चजन्यशङ्खं च प्राभृतीकृतवान् । ततः कृष्णेन प्रोक्तं- “भो ! देहि नवभवासुदेवाय भग्नाय आगताय स्थानं पूर्वरीतिव्यवस्थां च पालय ।" ततः 'ओम्' इति भणित्वा इन्द्रो विज्ञप्तः । इन्द्रेण च धनदपार्श्वात् नवीनां द्वारकां कृत्वा, कृष्णाय समर्पिता । कीदृशी सा द्वारका ? | द्वादशयोजनानि दीर्घा, नवयोजनानि पृथुला, यस्याः वप्रो नवहस्तोचो नवहस्तो भूमिगतो द्वादशहस्तः पृथुलः सर्वस्वर्णमयो रत्नकपिशीर्षः सार्धदिनत्रयं यावत् रत्नसुवर्णमणिमाणिक्यविविधवस्त्रविविधाभरणविविधवान्यादिसर्ववस्तुवृष्टिकरणेन धनदेन भृता नगरी, सप्तभौमिकाऽष्टादशभौमिकैकविंशति भौमिकैः आवासैः

Page #393

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०६
शर्केश्वरतीर्थस्य उत्पत्तिः
॥१७७॥
विराजमाना साक्षात् वर्गपुरीवत् दृश्यते । अथ सर्वेऽपि यादवा निर्भयाः सन्तो मुदिताः सन्तः तिष्ठन्ति । श्रीसमुद्रविजयादिभिः भाविनं वासुदेवं मत्वा कृष्णो राज्ये स्थापितः । अथ गते कियति काले रत्नकम्बलव्यवहारिणो वणिजो द्वारकायां रत्नकम्बलानि विक्रीय राजगृहे गताः। तत्र जीवयशां रत्नकम्बलं अल्पमूल्येन मार्गयन्ती प्रति ते माहुः-“वरं द्वारका यत्र कृष्णो राजा, यन्त्र अस्माकं रत्नकम्बलानां बहुमूल्यं समागतं" इति व्यतिकरण-वृत्तान्तेन यादवजीवनखरूपं ज्ञात्वा, कोपं कृत्वा जरासन्धः सर्व सैन्यं लात्वा, समागतः। ततः कृष्णोऽपि जरासन्धं समागच्छन्तं श्रुत्वा द्वारकातो निर्गत्य, पश्चचत्वारिंशद्योजनानि अतिक्रम्य सम्मुखः समागतः। पाडला-पञ्चासराग्रामसीनि चतुर्योजनान्तरे सैन्यद्वयमपि स्थितं, परस्परं युद्धं लग्नं, लक्षशो मनुष्या मृताः। ततो युद्ध कृष्णं अजेयं ज्ञात्वा, जरासन्धभूपेन जराविद्या मुक्ता । तया कृष्णस्य सैन्यं रुधिरं वमन् भूमौ पपात ॥ ततः श्रीनेमिनाथवचनेन श्रीकृष्णेन उपवासनयं कृत्वा पद्मावती आराधिता। तया प्रत्यक्षीभूय, घरणेन्द्रस्य देवालयात् भावितीर्थङ्करस्य "श्रीपार्श्वनाथस्य प्रतिमा आनीय दत्ता। तदा मङ्गलनिमित्तं हृष्टेन कृष्णेन शङ्खो वादितः, तत्रैव स्थाने बिम्बं स्थापितं । शङ्खपूरणात् "शङ्केश्वर" इति तीर्थ जातं ॥ पुनः * श्रीनेमिनाथेन इन्द्रेण मातलिसारथिना समं मुक्तो यो रथः तमारुह्य, शनादः कृतः। तेन जरासन्धसैन्यं निष्प्रतापं जातं ॥ ततो दिनत्रयं श्रीशङ्गेश्वरपार्श्वनाथप्रतिमालात्रोदकेन श्रीकृष्णस्य सैन्यं सज्जं जातं पुनः जरासन्धेन कृष्णाय स्वकीयं चक्रं मुक्तं, परं न प्रभवितं, ततः तदेव चक्रं गृहीत्वा, कृष्णेन मुक्तं । तेन
KOXOXOXOXOXOXO
॥१७७॥

Page #394

जरासन्धस्य मस्तकं छिचं, मृतो जरासन्धः। देवैः कृष्णस्योपरि पुष्पवृष्टिः कृत्वा, उच्चैः प्रोक्तं-रे रे! * श्रीकृष्णो नवमो वासुदेवो जातः। अत एनमेच सर्वेऽपि अयध्वं । ततः सर्वमपि जरासन्धसम्बन्धि सैन्यं *
श्रीकृष्णस्य मिलितम् । | अथ श्रीकृष्णवासुदेवो द्वारकां आगत्य, त्रिखण्डराज्यं भुञ्जानः तिष्ठति । अथ द्वारकायां दासप्तति ७२ कुलकोव्यो, द्वारकातो पहिच पष्टिकुलकोट्यो यादवानां बसन्ति । पुनः द्वारकायां के के महापुरुषा वसन्ति ?, तान् आह-श्रीसमुद्रविजयादयो दश दशार्हाः १, बलदेवादयः पञ्चमहावीराः २, श्रीउग्रसेनादयः षोडश (१६) सहस्राः राजानः ३, प्रद्युम्नादयः सार्धत्रिकोव्यः कुमाराः ४, शाम्बादयः षोडशसहस्राः दुर्दान्तकुमाराः ५, वीरसेनादय एकविंशति (२१) सहस्राः वीराः ६, महासेनादयः षट्पश्चाशतसहस्राः बलवन्तो राजानः७ रुक्मिणीप्रमुखा द्वात्रिंशत्सहस्राः ३२ राज्यः८, अनङ्गसेनादयो अनेकसहस्राः गणिका:९ एवं प्राज्य राज्यं कुर्वाणेषु यादवेषु सत्सु ।एकदा इन्द्रमहाराजेन श्रीनेमे बलवर्णनं कृतं । ततो मिथ्याष्टिदेवा असहमानाः आगत्य, श्रीगिरिनारस्य मेखलायां सुरधारानाम नगरं स्थापयित्वा, मत्यरूपाः सन्तः तस्थुः। यहुन् द्वारकालोकान् उपद्रवयन्ति-पीडयन्ति। तदा श्रीवसुदेवस्य पुत्रः श्रीनेमिनाथस्य भ्राता वीरमानी अनादृष्टिः तेषां निर्घाटनार्थ गतः, तैः मायामानवैः जित्वा, स्वकीयनगरमध्ये नीतः। तं वृत्तान्तं श्रुत्वा, श्रीसमुद्रविजयं गच्छन्तं निवार्य श्रीरामकृष्णौ गतौ । तौ अपि सङ्ग्रामे जित्वा स्वपुरीमध्ये क्षिप्तौ । ततो द्वारकायां कोलाहलो जात:

Page #395

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०६
॥१७८॥
यदुत रामकृष्णौ अपहृतौ।” ततः सत्यभामाप्रमुखनारीभिः श्रीनेमिनाथर्विज्ञप्त:-"त्वयि अनन्तवलवीये सति नेमिनायेन तव मातॄन् शत्रवोऽभिभवन्ति, तत् तवैव लज्जा।।" ततो भगवान् श्रीनेमिः एकाकी एव रथमारुध, शत्रुनग- आयुषरस्य चतुर्दिक्षु समन्तात् रथं भ्रामयति स्म । ततो वमस्य कपिशीर्षाणि पेतुः । ततो मायाविदेवैः सिंहाः विकु- | शालार्या विताः । स्वामिना च धनुष्टंकारेणैव त्रासिताः १, पुनः तैः अन्धकार विकुर्वितं, भगवता उद्योतबाणो विमुक्तः
शकपर २, पुनः तैः मेघवर्षणं प्रारब्धं, भगवता वायव्यं शस्त्रं मुक्तं ३, पुनः तैः अङ्गारवृष्टिः प्रारब्धा, भगवता पानीयेन उपशामिता ४, पुनः भगवता मोहनशस्त्रं मुक्तं, तेन सर्वेऽपि ते शत्रवो मूर्छा गताः अतीव पीडिता जाताः। तत इन्द्रेण आगत्य, श्रीनेमिर्विज्ञप्त:-“हे स्वामिन् ! मुश्च मुश्च बराकान्, एते अज्ञानिनोऽनन्तवलस्य भगवतो माहात्म्यं न जानन्ति ।" ततो भगवता कृपया मुक्ताः। ततः ते देवा महामहोत्सवेन नगरमध्ये मुक्त्वा, प्रणम्य स्वस्थानं गताः॥ | अथ श्रीनेमिनाथस्य त्रीणि वर्षशतानि जातानि, परं पाणिग्रहणं न वाञ्छति । तदा शिवादेवी माता नेमिपुत्रं प्रति एवं अवादीत्-“हे पुत्र ! त्वं अस्माकं मनोरथपूरणाय कथं विवाहं अद्यापि न कुरुषे?" तदा नेमिः प्राह-* "हे मातः! अहं कांचित् योग्यां कन्यकां विलोकयन् अस्मि, यदा लप्स्यते तदा तव कथयिष्यामि ।” ततो ॥१७८॥ मौनमाधाय माता स्थिता । अथ एकदा श्रीनेमिनाथः आयुधशालायां गतः, पूर्व चक्र कुम्भकारचक्रवत् भ्रामितं । पुनः शाईनाम धनुः मृणालवत् नामितं । पुनः येन कृष्णस्य कौमोदकीनानी गदा यष्टिवत् उत्पाव्य

Page #396

www.kobatrth.org
स्वकीयभुजा वृक्षे शाखावत् कृता । पुनः येन पाञ्चजन्यनामा शङ्ख पूरितः । तस्मिन् पूरिते किं जातं ?, तदाहस्तम्भान उन्मूल्य हस्तिनो नष्टाः १, बन्धनानि ब्रोटयित्वा अश्वा नष्टाः २, नादेन विश्वं पधिरं जातं ३, धरा घडहडिता ४, नगरीवप्रश्चकम्पे ५, पर्वताः संचेलुः ६, समुद्रा उच्छलिताः ७, दिग्गजाः त्रासं पापुः ८, यादवा भूञ्छिता इव जाताः९, ब्रह्माण्डं भयविव्हलं जातं १०। पुनः मल्लावाटके हरिः हरिवत् भुजाशाखायां हिण्डोलितः । सतो हरेमनसि चिन्ता जाता-“नाऽहं वासुदेवः, मत्तो बलाधिकतया अपं वासुदेवः किं?" तदा आकाशे कुलदेवतावचनं जातं, तथाहि"राज्यं यो न समीहते गजघटा-रकारसंराजितं, नैवाकासति चारुचन्द्रबदनां लीलावती योङ्गनाम् ॥
यः संसारमहासमुद्रमथने भावी च मन्याचलः, सोऽयं नैमिजिनेश्वरो विजयते योगीन्द्रचूडामणिः ॥१॥" | ततः कृष्णस्य समाधानं जातं । अब एकदा शिवादेव्या नेमिकुमारं नीरागमिव ज्ञात्वा, गोपीनां प्रोक्तं-12 "वसन्तसमयोऽस्ति, नेमिकुमारं जलक्रीडार्थ लास्वा यान्तु यथा तथा सरागक्रीडया नेमिः विवाहं मन्यते तथा कर्तव्यं ।" ततः द्वात्रिंशत्सहस्राः सत्यभामाद्या जलक्रीडायां नेमि लात्वा गताः। तत्र खेच्छया नानाविधायां क्रीडायां क्रियमाणायां तत्र एका पाह-“हे देवर! तव भ्राता श्रीकृष्णः द्वात्रिंशत्सहस्रभार्याः परिणीतवान् । त्वं एकां अपि भार्या कथं न परिणयसि।” अन्या ग्राह-"हे सुभग ! एतादृशं यौवनं पुनः दुर्लभ कथं निरर्थकं गमयसि । मातृपितृप्रमोदाय एका वधू परिणय । वधूमुखदर्शनेनैव मातृपितृसन्तोषो भवेत्।"
Fer Private and Personal Use Only

Page #397

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०६
॥१७९॥
पुनरपि रुक्मिणी माह-"रे वल्लभ देवर! यदि त्वं मुक्तिं वाञ्छसि तदापि गृहिधर्म समाश्रय, ततो धर्ममार्ग वसन्तोत्सवे संचर । यतः ऋषभादयः तीर्थङ्करा अपि विवाहं पूर्व कृत्वा, स्त्रीभिः सह भोगान् भुत्त्वा, मुक्तिमपि लेभिरे। भगवन्तं त्वं तु नवीन एव मुक्तिगामी उत्थितः।" ततः कोपं कृत्वा सत्यभामा प्राह-“हे सख्यः! अयं चेत् देवरो न प्रति कृष्णमानयति आत्मनां कथितं, तदा बलात्कारेण दृढं गृह्यते।" ततो लक्ष्मणाप्रमुखाः प्रोचुः-"अयं देवरः पूज्यो प्रेरितस्त्रीवर्तते, तेन न बलात्कारः कार्यः, विनयेन लेहेन च यदि मानयति तदा मानयतु ।" ततः सत्यभामादिभिः
मिरभ्यर्थना सहासं नेमिर्भणित:-“हे देवर ! एवमभ्यर्थ्यमानोऽपि यदेकां अपि कामिनी न परिणयसि तत् ज्ञातं गृहभारकातरतया, तन्निर्वाहाभावेन च उद्यम मुक्त्वा स्थितोऽसि । परं त्वं यदि निर्वाहं कर्तुं न शक्तः तथापि तव । भ्राता श्रीकृष्णः त्रिखण्डभोक्ता समर्थोऽस्ति, यथा द्वात्रिंशत्सहस्रस्त्रीणां निर्वाहं करोति, तथा तव स्त्रिया अपि निर्वाहं करिष्यति।" तदा नेमेः किंचित् मुखे हास्यं समागतं । तदा सर्वाभिर्गोपीभिः हस्ते ताली दत्त्वा, भणितं "मानितो मानितो देवरेण विवाहः।" नेमिः निःस्पृहोऽपि दाक्षिण्येन मातृपितृप्रमुखाणां हर्षभङ्गभयेन च मौनमेव आश्रितः। ततः शिवादेवीप्रेरितैः श्रीकृष्णसमुद्रविजयप्रमुख भूपैः श्रीउग्रसेनगृहे राजीमती कन्या मार्गिता सहर्ष दत्ता च । अथ विवाहसामग्र्यां उभयत्र स्थाने जायमानायां सत्यां लग्नदिने श्रीनेमिः परिणयनार्थ अचा- ॥१७९॥ लीत् । अथ श्रीनेमिः कीदृशः। हस्तिस्कन्धारूढः, चामरैर्वीज्यमानो, धृतमस्तकछत्रः, आकाशे देवीभिः, धरित्र्यां |च सधवस्त्रीभिःगीयमानगुणग्रामः खभगिन्या उत्तार्यमाणलवणः समुद्रविजयादिभिः अनेकाभिर्यादवकुल-1

Page #398

कोटीभिः समनुगम्यमानः अनेकवाद्यनिर्घोषेषु जायमानेषु अनेकनरनारीभिः सहर्ष वीक्ष्यमाणो गतः श्रीनेमिः श्रीउग्रसेनराजधवलमन्दिरसमीपे । पृष्टः श्रीनेमिना सारथि:-"भोः कस्येदं धवलमन्दिरं" सारथिना प्रोक्तं"तव श्वशुरस्य-श्रीउग्रसेनराजस्य । तस्मिन् समये गवाक्षस्थया राजीमत्या सखी पृष्टा-“हे सखि! क मे प्राणपतिमि?" तदा तादृश्या महन्या विभूत्या आगच्छन् नेमिः सख्या दर्शिता, राजीमत्या विचारितं-"एतादृशं मम महभाग्यं वर्तते, यत् नेमिः मां परिणयति?" तस्मिन् क्षणे राजीमत्या दक्षिणाङ्गानि स्फुरितानि, जाता व्यग्रा । सख्या प्रोक्तं-“हे सखि! कथं हर्षस्थाने विषादः?" तदा राजीमती प्राह-“हे सखि ! अगिताकारैर्तापते, मम विघ्नं भवति।" सख्या प्रोक्तं-"मा अमङ्गलं वद, तोरणागमने का सन्देहः।" तस्मिन् प्रस्तावे श्रीनेमिना पशुपाटको दृष्टः, तत्र तत्र के के जीवाः क्षिप्ताः सन्ति । तथाहि-अज-एडक-गडरक-महिष-शशक-सूकर-शम्बरहरिण-रोझ-रीछ-प्रमुखाश्चतुष्पादाः। पुनः तित्तिर-मोर-पगला-सूयटा-हंस-सारस-सारिका-नील-चापचकोर-चक्रवाक-कौन-डीक-पारेवा-लाचक-चिडकला-होला-प्रमुखाश्च पक्षिणः सर्वेऽपि संकीर्णस्थाने एकत्र कृताः सन्ति । केचित् विरहिणः, केचित् क्षुधार्ताः, केपि तृषापीडिताः, महादुःखिनः आर्तस्वरं कुर्वन्तः तिष्ठ-1 न्ति । श्रीनेमिस्तान् तथाविधान दृष्ट्वा सारथिं प्राह-"भोः किमेतत् ? ।” सारथिना मोतं-“हे खामिन् ! तव श्वशुरेण-श्रीउग्रसेनेन तव गौरवनिमित्तं रक्षिताः सन्ति, तव गौरवकर्तव्यं एतैः मारितैः भावि।" श्रीनेमिः चेतसि अचिन्तयत्-"अहह अहो! इदं श्रोतुमपि अशक्य!, परं जीवप्राणापहारेण निजोत्सवकरणं नरक

Page #399

www.kobairthorg
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०६ ॥१८॥
पाताय भवति, अलं मम विवाहेन !, हे सारथे! रथं पालय।” तस्मिन् समये एको मृगः श्रीनेमिं पश्यन् पाणिहिंसास्वकीयग्रीवया खभार्या-मृगीग्रीवां पिधाय प्रेमवशात् भणति-"अरे ! मा कोऽपि एतां मम प्राणप्रियां मृगी मीत्या अपहरतु । हे स्वामिन् ! यतः एतस्या विरहो मम मरणादपि अधिको दुःसहः।" ततो मृगी श्रीनेमिमुखं दृष्ट्वा, राजीमतीखप्रियं मृगं पाह-“हे प्रिय ! एष महापुरुषः कोऽपि प्रसन्नवदनः त्रिभुवनखामी, अकारणो बन्धुः कृपावान् विवाहमङ्गः दृश्यते । सर्वजीवानां रक्षार्थ एनं विज्ञपय ।" ततो हरिणो मुखं जीकृत्य नेमि प्रति माह-“हे करुणानाथ ! रथख वयं वने वसामः, तृणानि भक्षयामः, निझरणपानीयं च पिबामः, तेन निरपराधानपि अस्मान मार्यमाणान् पश्चाद्वलन त्वं रक्ष रक्ष।" एवं सर्वेऽपि पक्षिणः खकीयभाषया पूत्कुर्वन्ति स्म । ततः श्रीनेमिः प्राहरिकान् प्राह"भो! भवत्स्वामी मम गौरवार्थ एतान् मारयिष्यति, ततो नाऽहं विवाहं करिष्यामि । मुञ्चत मुश्चत एतान् ।" ततः प्राहरिके: मुक्ताः पक्षिण आकाशे उड्यन्त आशिर्ष ददुः । नेमिः सारथिं प्राह-“वालय रथ, अनेन विवाहेन विषवृक्षसमानेन नरकदायकेन मम अलं!" वालितो रथः। ततः समुद्रविजयशिवादेवीप्रमुखा यहवोऽन्तराले पतिताः, परं नेमिः नामानयत् । प्राह च-"यथा एते जीवा बन्धनद्धा दुःखमनुभवन्ति, तथा
वयमपि विवाहकरणे कर्मबन्धनबद्धाः संसारे तिष्ठामः । तस्मिन् प्रस्तावे राजीमती पश्चाद्वलितं श्रुत्वा विरह-9॥१८॥ a विलापान चकार । तान् आह-"हा दैव ! किं जातं?" इत्युक्त्वा मूछा गता । ततः सखीभिः चन्दनपानीयैः
शीतलव्यजनवातैश्च सावधानीकृता, तथापि किं अकरोत् , तदाह

Page #400

हार बोडह, बलय मोडइ, आभरण भांजइ, मांडना मांजइ, किंकिणीकलाप छोडइ, मस्तक मोडइ, कुंतलकलाप विरोलइ, आंखि चंचोलइ, हीन दीन बोलइ, बइठी डोलइ, धुंघट रइओटइ, धरती लोटइ, आंसूए धरती सींचड़, दुःखई आंखि मींचइ, कुटुंब नइ करइ कानह, सहेलीयांनइ अपमांनइ, थोडह पाणी माछली जिम टलवलइ, मूरछा पामती धरती ढलइ, खिणइ जोयइ, खिणइ रोपह, खिणइ ऊघाडउ मुहडउ घरइ,
खिणइ आक्रंद करइ, खिणइ मूझाइ, खिणइ बूझइ, इत्यादि । पुनर्विलपति स्म-"हा यादवकुलदिवाकर ! हा *करुणासागर ! हा अशरणशरण! मां त्वयि बद्धप्रेमबद्धां मुक्त्वा कथं गतः । पुनः मां निरपराधां मुक्त्वा तव
गमनं न युक्तं। परं मया ज्ञातं-"त्वं मुक्तिरूपस्त्रीमोहितो यासि, परं सा तु वेश्या इच अनेकजनभुक्ताऽस्ति । अहो ! तव ज्ञातुत्वं । पुनः यदि तव परिणयनवाञ्छा नाऽभूत्, तदा तोरणे आगत्य पश्चात् वलित्वा कथं अहं विडम्बिता ?।" पुनः सख्या प्रोचु:-"हे सखे! मा दुःखं कुरु, एकहस्तेन कथं ताली पतति ।। त्वं तस्मिन् सरागा परं स त्वयि नीरागः।। किमनेन ?, बहवो यादवकुमाराः एकैकतः अधिकाः सन्ति, तं अन्यं वरं गौरवर्ण परिणयेः । अयं तु कालः । ततो राजीमती प्राह-“हे सरूयः ! कालोऽप्ययं मम प्रियो अनन्तगुणाश्रयः श्लाघनीयश्च, यथा पृथिवी १ कस्तूरिका २ चित्रावल्लि ३ कृष्णागरु ४ मेघ ५ कनीनिका ६ केश ७ कषपट्टि ८ प्रमुखाः काला अपि महोपकारकाः श्लाघनीयाश्च । पुनः गौरा अपि कालैः शोभां लभमानास्तिष्ठन्ति, यथा कर्पूर अङ्गारेण, चन्द्रः चिन्हेन, नेत्रं कनीनिकया जलेन वा, भोज्यं मरिचेन, स्वर्ण कषपरेखया,
करप० ३१

Page #401

कल्पसूत्रं
कल्पलता व्या० ६ ॥। १८१ ।।
गौरवर्णे तु गौरत्वं अपगुणाय भवेत्, यथा-क्षीरं लवणं च अग्नौ दाते, हिमं च गलति तापेन, अतिगौरः कुष्ठी प्रोच्यते, गोधूमादिचूर्णं स्त्रीहस्तमर्दनं सहते ।" ततो राजीमती प्राह-" हे सख्यः ! नेदं वचनं श्रव्यं, अस्मिन् भवे नेमिरेव प्रियो, यदि तेन न परिणीता-हस्तेन हस्तो न गृहीतः, तदा तस्य हस्तं अहं मम मस्तके दापयिष्यामि दीक्षाग्रहणात् ।" सख्यः प्राहुः - "हे राजीमति ! साधु साधु त्वया प्रोक्तं, सुलब्धं तव जन्म ! यस्या ईदृशं शीलं त्रिभुवनराज्यादपि दुर्लभं ।” पुनरपि राजीमत्या श्रीगिरिनारगिरेः उपालम्भः प्रागपि कथापितः - "हे गिरिनारगिरे । स्वया नेमेः तत्राऽगतस्य स्थानं न दातव्यं, यथा तेन राज्यलक्ष्मीः त्यक्ता अहं च त्यक्ता तथा त्वामपि त्यक्त्वा यास्यति, अयं त्यजनखभावोऽस्ति, तवाऽपि न चिरस्थायी भावी ।" तदा गिरिनारेणापि राजीमत्याः प्रत्युत्तरं दत्तं - "हे राजीमति ! यदि मां त्यक्ष्यति तदा त्यजतु, परं तदीयस्थित्या, मम तु तीर्थत्वभवनेन महिमा भविष्यति, अथ च त्वमपि अत्रैव आगमिष्यसि ।" इत्यादि कविघटना | अथ राजीमती सुखेन शीलं पालयन्ती पितृगृहे तिष्ठति ॥
अथ भगवतो दीक्षा-कल्याणकं प्राह
अरहा अरिट्ठनेमी दक्खे जाव तिष्णि वाससयाइं कुमारे अगारवासमज्झे वसित्ता णं पुणरवि लोगंतिएहिं जी अकप्पिएहिं देवेहिं तं चैव सर्व्वं भाणियां, जाव दाणं दाइयाणं परिभाइचा ॥ १७२ ॥
राजीमती
विलापः
भगवतो
दीक्षा
कल्याणकं
च
॥ १८१ ॥

Page #402

जे से वासाणं पढमे मासे दुच्चे पक्खे सावणसुद्धे, तस्स णं सावणसुद्धस्स छट्ठीपक्खे णं पुण्हकालसमयंसि उत्तरकुराए सीयाए सदेवमणुआसुराए परिसाए अणुगम्ममाणमग्गे जाव बारवईए नयरीए मज्झंमज्झेणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता जेणेव रेत्रयए उज्जाणे तेणेव उवागच्छ, उवागच्छित्ता असोगवरपायत्रस्स अहे सीयं ठावेइ, ठावित्ता सीयाओ पञ्च्चोरुहइ, पच्चोरुहिता सयमेव आभरणमल्लालंकारं ओमुयइ, सयमेव पंचमुट्ठियं लोयं करेइ, करिता छट्टेणं भत्तेणं अपाणएणं चित्तानक्खत्तेणं जोगमुवागएणं एगं देवदूतमादाय एगेणं पुरिसस - हस्सेणं सद्धि मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पवइए ॥ १७३ ॥
अर्थलापनिका - "अरहा अरिहनेमी" अर्हन अरिष्टनेमिः त्रीणि वर्षशतानि कुमारः सन् गृहवासे उषित्वा, पुनरपि लोकान्तिकदेवैः प्रतियोधितः संवत्सरदानं दत्त्वा वर्षाकालस्य प्रथमे मासे द्वितीये पक्षे एतावता, श्रावणसुदिषष्ठीदिवसे प्रभातकाले उत्तरकुरानामशिबिकां आरुत्य, देवैर्मनुजैश्च समनुगम्यमानमार्गः द्वारकानगरीमध्ये भूत्वा यत्र रैवतं नाम उद्यानं तत्र गत्वा, अशोकवृक्षस्य अधस्तात् शिविकात उत्तीर्य, खयमेव आभरणालङ्कारान् मुक्तवा, स्वयमेव पञ्चमौष्टिकं लोचं कृत्वा, षष्ठेन तपसा अपानकेन चित्रानामनक्षत्रे चन्द्रेण समं

Page #403

www.kobatrth.org
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०६
भगवतः केवलज्ञानकल्याणक
॥१८२॥
योगं वर्तमाने एकं देवदूष्यं वस्त्रं इन्द्रेण स्कन्धे अर्पितं आदाय, सहस्रपुरुषैः सार्ध मुण्डो भूत्वा, दीक्षां जग्राह । तदैव चतुर्थ मनःपर्यायज्ञानं च उत्पन्नम् । अथ भगवतो केवलज्ञान-कल्याणकं आहअरहा णं अरिट्ठनेमी चउपन्नं राइंदियाई निचं वोसट्टकाए चियत्तदेहे, तं चेव सत्वं जाव पणपन्नगस्स राइंदियस्स अंतरा वहमाणस्स जे से वासाणं तच्चे मासे पंचमे पक्खे आसोयबहुले, तस्स णं आसोयबहुलस्स पन्नरसीपक्खे णं दिवसस्स पच्छिमे भाए उजितसेलसिहरे वेडसपायवस्स अहे छटेणं भत्तेणं अपाणएणं चित्तानक्खत्तेणं जोगमुवागएणं झाणंतरियाए वमाणस्स अणंते अणुत्तरे जाव सबलोए सबजीवाणं सवभावे जाणमाणे पासमाणे विहरइ॥ १७४॥
अर्थ:-"अरहा णं अरिहनेमी” अर्हतः अरिष्टनेमिनः चतुःपञ्चाशदिनेषु गतेषु दीक्षातः पञ्चपञ्चाशत्तमे दिने वर्तमाने वर्षाकालस्य तृतीये मासे पञ्चमे पक्षे एतावता, आश्विनवदि अमावस्यां दिवसस्य चतुर्थे प्रहरे श्रीगिरिनारपर्वते वेतसवृक्षस्य अधः षष्ठेन भक्तेन कचिदष्टमेन अपानकेन चित्रानक्षत्रे चन्द्रेण सह योग वर्तमाने श्रीभगवतः केवलज्ञानं समुत्पन्नं । देवैः समवसरणं मण्डितं, भगवता चतुर्विधसङ्घस्य स्थापना कृता॥
॥१८२॥
XOXOS

Page #404

अथ भगवतः परिवार-सङ्ख्या आहअरहओ णं अरिट्टनेमिस्स अट्ठारस गणा अट्ठारस गणहरा हुत्था ॥ १७५ ॥ अरहओ गं अरिद्वनेमिस्स वरदत्तपामुक्खाओ अट्ठारस समणसाहस्सीओ उक्कोसिया समणसंपया हुत्था ॥ १७६ ॥ अरहओ णं अरिष्टनेमिस्स अज्जजक्खिणीपामुक्खाओ चत्तालीसं अजियासाहस्सीओ उक्कोसिया अजियासंपया हत्था ॥ १७७॥ अरहओ णं अरिष्टनेमिस्स नंदपामु क्खाणं समणोवासगाणं एगा सयसाहस्सीओ अउणत्तरं च सहस्सा उक्कोसिया समणोवासगाणं संपया हुत्था ॥ १७८ ॥ अरहओ णं अरिट्ठनेमिस्स महासुबयापामुक्खाणं समणोबासिगाणं तिणि सयसाहस्सीओ छत्तीसं च सहस्सा उक्कोसिआ समणोवासिआणं संपया हत्था ॥ १७९ ॥ अरहओ णं अस्ट्रिनेमिस्स चत्वारि सया चउद्दसपुवीणं अजिणाणं जिणसंकासाणं सबक्खर-सन्निवाईणं जिणो विव अवितहं वागरमाणाणं उक्कोसिआ चउद्दसपुवीणं संपया हुत्था ॥ १८०॥ पन्नरस सया ओहिनाणीणं, पन्नरस सया केवलनाणीणं पन्नरस

Page #405

कल्पमत्रं कल्पलता व्या०६
भगवतः परिवारसंख्या
॥१८३॥
सया वेउविआणं, दस सया विउलमईणं, अट्ठ सया वाइणं, सोलस सया अणुत्तरोववाइआणं, पन्नरस समणसया सिद्धा, तीसं अजियासयाई सिद्धाइं ॥ १८१ ॥ अरहओ णं अरिट्ठनेमिस्त दुविहा अंतगडभूमी हुत्था, तं जहा-जुगंतगडभूमी परियायंतगडभूमी य जाव अट्ठमाओ पुरिसजुगाओ जुगंतगडभूमी, दुवासपरिआए अंतमकासी ॥ १८२॥ अर्थलेशो यथा-"अरहोणं अरिहनेमिस्स" श्रीनेमिनाथस्य अष्टादश गणा अभूवन १,एवं अष्टादश गणधराः २, पुनः श्रीनेमिनाथस्य वरदत्तप्रमुखा अष्टादशसहस्राः(१८०००) साधवोऽभूवन् ३, पुन:श्रीनेमिनाथस्य आर्पयक्षिणीप्रमुखाः चत्वारिंशत् सहस्राः (४००००) उत्कृष्टतरसाध्योऽभूवन ४, पुनः श्रीनेमिनाथस्य नन्दप्रमुस्खा एक लक्ष एकोनसप्ततिश्च सहस्राः(१,६९०००)श्रावकाः५, पुनः श्रीनेमिनाथस्य महासुब्रतापमुखाः त्रीणि लक्षाणि षट्त्रिंशत् सहस्राः(३,३६०००) श्राविकाः अभूवन् ६, पुनः श्रीनेमिनाथस्य चत्वारि शतानि (४००) चतुर्दशपूर्वधराः अभवन् ७, पुनः श्रीनेमिनाथस्य पञ्चदशशतानि (१५००)अवधिज्ञानिनः ८,पुनः श्रीनेमिनाथस्य पञ्चदशशतानि (१५००) केवलिनः ९, पुनः नेमिनाथस्य पञ्चदशशतानि (१५००) वैक्रियलब्धिधराः १०, पुनः श्रीनेमिनाथस्य दशशतानि (१०००) विपुलमतिधराः ११, पुनः श्रीनेमिनाथस्य अष्टशतानि (८००) वादिनः साधवः १२, पुनः श्रीनेमिनाथस्य षोडशशतानि (१६००) अनुत्तरोपपातिनो देवाः जाताः १३, पुनः

Page #406

श्रीनेमिनाथस्य पञ्चदशशतानि (१५००)श्रमणाः सिद्धाः१४, पुन:श्रीनेमिनाथस्य त्रिंशच्छतानि (३००)साध्व्यः सिद्धाः १५ । पुनः श्रीनेमिनाथस्य द्विविधा अन्तकृतां भूमिः स्थानं, तत्र श्रीनेमितोऽष्टपुरुषयुगानि यावन्मोक्षमार्गः प्रवृत्तः, स युगन्तगडभूमिः १, अथ श्रीनेमिनाथस्य केवलज्ञानोत्पत्तेः अनन्तरं द्वादशवर्षेः मोक्षमार्गों न्यूदः, स पर्यायान्तकृवभूमिः २, श्रीभगवतः केवलज्ञानोत्पत्त्यनन्तरं राजीमती भगवतः समीपे गत्वा दीक्षां जग्राह । तदा भगवद्वन्दनागतेन श्रीकृष्णेन राजीमत्याः लेहकारणं पृष्टं, श्रीनेमिः नवभवान पाह-"प्रथमे भवे धनपतिनामा राजा, तदा धनवंतीनाम्नी भार्याऽभूत् १, ततो द्वितीये भवे सौधर्मे प्रथमदेवलोके मित्रत्वेन देवी जातौ २, तृतीये भवे चित्रगतिनामा विद्याधरो जातः, तस्य भार्या रत्नवती विद्याधरी ३, चतुर्थे भवे
पञ्चमब्रह्मदेवलोके मित्रत्वेन देवी जातौ ४, पञ्चमे भवे अपराजितनामा राजा जाता, तस्य भार्या प्रियमती *५, षष्ठे भवे एकादशे आरणनामदेवलोके मित्रत्वेन देवी जातो ६, सप्तमे भवे शङ्खनामा राजा जाता, तस्य
भार्या यशोमती ७, अष्टमे भवे मित्रत्वेन देची जातौ ८, नवमे भवे श्रीनेमिः राजीमती च ९, इति नवभवेषु लेहवत्त्वं । एकदा रथनेमिः चारित्रं लात्वा, जिनं नत्वा वजन् मेघवृष्ट्या बाधितो गुहायां प्रविष्टः, राजीमत्यपि अजानाना तत्र प्रविष्टा, कामातुरो रथनेमिः राजीमत्या प्रतियोधितो मोक्षं गतः। राजीमत्यपि चत्वारि वर्षशतानि (४००) गृहवासे स्थित्वा, वर्षमेकं छद्मस्थावस्थायां स्थित्वा, पञ्चवर्षशतानि (५००) केवलज्ञानं प्रतिपाल्य, नववर्षशतानि वर्षमेकं च सर्वमायुः पालयित्वा, नेमे पूर्व मोक्षं गता।" नेमेः पूर्व कथं मोक्षं गता?||
OVIES

Page #407

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०६
॥१८४॥
तत्र कविघटना-राजीमत्या ज्ञातं-“यो नेमिः दिव्यरूपां मां त्यक्त्वा मुक्तिं गन्तुमिच्छति, सा मम सपत्नी भगवतो मुक्ति कीशी वर्तते तां विलोकयामीति।" ननु-राजीमती कियता कालेन नेमेः पूर्व मोक्षं गता। तत्रोच्यते- निर्वाण"नेमेवर्षशतेनाग्रे, ययौ राजीमती शिवम् ।" इति श्रीतिलकाचार्यकृतदशवैकालिकटीकावचनात् । नेमि- कल्याण निर्वाणात् वर्षशतमन्तरं नेमेरायुर्वर्षसहस्रं राजीमत्या नवशतानि वर्षाधिकानि शतवर्षेण पूर्व शिवं गता । ततो राजीमती यदा एकवर्षीया अभूत् तदा नेमेर्जन्म । उत्तराध्ययनकमलसंयमीवृत्तौ तु (३९० पन्ने) एवं प्रोक्तं"लाल्यमानः पाल्यमानो, धात्रीभिः प्रेमपूर्वकं । प्रभुर्जातोऽष्टवर्षीयान, वर्धमानः कलादिभिः ॥२९॥ तथाऽपराजिताच्युत्वो-ग्रसेननृपतेस्तदा । देवो यशोमतीजीवो, राजीमत्यभवत् सुता ॥ ३० ॥" ततो राजीमती नेमेः अष्टवः लघ्वी । कचिद्रासभाषादौ तु अन्यथा दृश्यते । तत्वं पुनः केवलिगम्यमिति । अथ श्रीभगवतो निर्वाणकल्याणकमाहतेणं कालेणं तेणं समएणं अरहा अरिट्ठनेमी तिण्णि वाससयाई कुमारवासमज्झे वसित्ता चउपन्नं राइंदियाइं छउमस्थपरिआयं पाउणित्ता देसूणाई सत्त वाससयाई केवलिपरिआयं पाउणित्ता पडि- IS९८४॥ पुण्णाई सत्त वाससयाइं सामण्णपरिआयं पाउणित्ता एगं वाससहस्सं सवाउअं पालइत्ता खीणे वेयणिज्जाउयनामगुत्ते इमीसे ओसप्पिणीए दुसमसुसमाए समाए बहुविइकंताए जे से गिम्हाणं

Page #408

चउत्थे मासे अट्टमे पक्खे आसाढसुद्धे तस्स णं आसाढसुद्धस्स अट्ठमीपश्खे णं उम्पि उजिंतसेलसिहरंसि पंचहिं छत्तीसेहि अणगारसएहिं सद्धिं मासिएणं भतेणं अपाणएणं चित्तानक्खचेणं जोगमुवागएणं पुत्वरत्तावरत्तकालसमयंसि नेसजिए कालगए (८००)जाव सबदुक्खप्पहीणे॥१८॥ अर्थलापनिकातु एवं-"तेणं कालेणं' तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रीनेमिनाथ: त्रीणि वर्षशतानि कुमारवासमध्ये स्थित्वा, चतुःपञ्चाशदिनानि छद्मस्थावस्थापर्यायं पालयित्वा देशोनानि चतुःपञ्चाशद्दिनैः ऊनानि सप्त वर्षशतानि केवलिपर्यायं पालयित्वा संपूर्णानि सप्तवर्षशतानि दीक्षां पालयित्वा एक वर्षसहस्रं सर्वमायुः पालयित्वा क्षीणे वेदनीयादिकर्मचतुष्के अस्यां अवसर्पिण्यांदुःषमसुषमानाम्नि अरे बहुव्यतिक्रान्ते ग्रीष्मकालस्य चतुर्थे मासे अष्टमे पक्षे एतावता, आषाढसुदि अष्टम्यां गिरिनारपर्वतोपरि पञ्चभिः साधुशतः षट्त्रिंशदधिकैः सार्ध मासिकभक्तेन अपानकेन चित्रानक्षत्रे चंद्रेण समं योगं वर्तमानेऽर्धरात्रिसमये मोक्षं गतः पावत् सर्वदुःखैः प्रक्षीणो जातः। अथ श्रीनेमिनाथनिर्वाण-पुस्तकारूदसिद्धान्तयोः कियदन्तरं?, तत्राहअरहओ णं अरिष्टनेमिस्स कालगयस्स जाव सबदुक्खप्पहीणस्स चउरासीई वाससहस्साई विइकताई, पंचासीइमस्स वाससहस्स नव वाससयाई विइक्वंताई, दसमस्स य वाससयस्स अयं असीइमे संवच्छरे काले गच्छइ ॥ १८४ ॥ २२ ॥

Page #409

Acharya Shri Kailassaqarsuri Gyanmandir
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०६
॥१८५॥
अर्थ:-चतुरशीतिवर्षसहस्राणि संपूर्णानि तदुपरि नवशतानि अशीत्यधिकानि (८४९८०) कथं , इत्याह- श्रीनेमिनिश्रीनेमिनिर्वाणात् श्रीपार्श्वनाथः अशीतिवर्षसहस्रः सार्धसप्तवर्षशतैश्च सिद्धः। अथ च पार्श्वनाथनिर्वाणात् शर्वाण-पुस्तश्रीमहावीरदेवः सार्धाभ्यां द्वाभ्यां शताभ्यां (२५०) सिद्धः । ततो दाभ्यां अन्तराभ्यां कृत्वा वर्षसहस्रं | कारूढजातं । नेमिपार्श्वयोः अन्तरमीलने त्र्यशीतिवर्षसहस्राणि (८३०००)जातानि । ततः परं तु नवशतैः अशीत्य-सिद्धान्तयो धिकैः (९८०) सिद्धान्तः पुस्तकारूदो जातः ॥ इति कृत्वा षष्ठी वाचना संपूर्णा जाता ॥
अन्तरं । श्रीपार्श्वनाथश्रीनेमिनाथयोः पञ्च पञ्च कल्याणकानि व्याख्यातानि । अथ ससमवाचनायां चतुर्विशतितीर्थङ्कराणां त्रयोविंशतितीर्थकराणां आन्तरालकालाः कथयिष्यन्ते । ततः श्रीआदिनाथस्य पञ्चकल्याणकानि व्याख्यायन्ते स वर्तमानयोगः ॥ इति श्रीनेमिनाथचरित्रम् ॥
व्याख्यानं कल्पसूत्रस्य, षष्ठं च सुगम स्फुटम् । शिष्यार्थ पाठकाश्चक्रुः, समयादिद्मसुन्दराः॥१॥
॥१८५॥
इति श्रीकल्पसूत्रस्य षष्ठं व्याख्यानं श्रीसमयसुन्दरोपाध्यायविरचितं सम्पूर्णम् ॥

Page #410

अथ सप्तमं व्याख्यानम् ॥
तत्र पूर्व प्रधमवाचनया श्रीपञ्चपरमेष्ठिनमस्कारो व्याख्यातः । पुनः श्रीमहावीरदेवस्य सङ्ग्रेपवाचनया षट्कल्याणकानि व्याल्यातानि ॥१॥ द्वितीयवाचनया च श्रीमहावीरदेवस्य च्यवनकल्याणकं गर्मापहारकल्याणकं च व्याख्यातं ॥२॥ तृतीयवाचनया चतुर्दशस्वमा व्याख्याताः ॥३॥ चतुर्थवाचनया च श्रीमहावीरदेवस्य जन्मकल्याणकं व्याख्यातं ॥४॥ पश्चमवाचनया च श्रीमहावीरदेवस्य दीक्षा १ ज्ञान २ निर्वाण ३ कल्याणकत्रयं व्याख्यातं ॥५॥ षष्ठवाचनया च श्रीपार्श्वनाथनेमिनाथतीर्थङ्करयोः पञ्च पञ्च कल्याणकानि व्याख्यातानि ॥६॥ | अथ सप्तमवाचनायां अन्तराणि श्रीआदिनाथस्य पञ्चकल्याणकानि व्याख्यायन्ते । तत्रापि पूर्व चतुर्विशतितीर्थकराणां त्रयोविंशतिः २३ अन्तराणि व्याख्यायन्ते, तत्राह
नमिस्स णं अरहओ कालगयस्स जाव सबदुक्खप्पहीणस्स पंच वाससयसहस्साई चउरासीइं च वाससहस्साई नव य वाससयाई विइकंताई, दसमस्स य वाससयस्स अयं असीइमे

Page #411

कल्पसूत्रं
कल्पलता
व्या० ७
॥ ९८६ ॥
*6*667-6
संच्छरे काले गच्छ ॥ १८५ ॥ २१ ॥ मुणिसुवयस्स णं अरहओ कालगयस्स इक्कास वाससय सहस्साइं चउरासीइं च वाससहस्साइं नव वाससयाई विइकंताई, दसमस्सय वाससयस्स अयं असीइमे संवच्छरे काले गच्छइ ॥ १८६ ॥ २० ॥ महिस्स णं अरहओ जाव सवदुक्खप्पहीणस्स पन्नट्ठि वाससय सहस्साइं चउरासीइं च वाससहस्साई नव वाससयाई विकताई, दसमस्त य वाससयस्स अयं असीइमे संवच्छरे काले गच्छइ ॥ १८७ ॥ १९ ॥ अस्स णं अरहओ जाव सवदुक्खप्पहीणस्स एगे वासकोडिसहस्से विइकते, सेसं जहा मल्लिस्स, तं च एयं पंचसट्ठि लक्खा चउरासीइं सहस्सा विइक्कंता, तंमि समए महावीरो निधुओ, तओ पर नव वाससया विइकंता दसमस्त य वासस्यस्स अयं असीइमे संवच्छरे काले गच्छइ । एवं अग्गओ जाव सेयंसो ताव दट्ठवं ॥ १८८ ॥ १८ ॥ कुंथुस्स णं अरहओ जाव सवदुक्खप्पहीणस्स एगे चउभागपलिओवमे विइकंते पंचसट्ठि वाससयसहस्सा, जहा मल्ल ॥ १८९ ॥ १७ ॥ संतिस्स णं अरहओ जाव सबदुक्खप्पहीणस्स एगे चउभा
सं
तीर्थङ्कराणां अन्तरकालः
।। १८६ ।।

Page #412

गूणे पलिओवमे विइकंते पन्नटुिं च, सेसं जहा मल्लिस्स ॥ १९० ॥ १६ ॥ धम्मस्स णं अरहओ जाव सबदुक्खप्पहीणस्त तिण्णि सागरोवमाइं विइकंताई पन्नटुिं च, सेसं जहा मल्लिस्स ॥ १९१ ॥ १५ ॥ अणंतस्स णं अरहओ जाव सबदुक्खप्पहीणस्स सत्त सागरोवमाई विइकताई पन्नट्टि च, सेसं जहा मल्लिस्स ॥ १९२ ॥ १४ ॥ विमलस्स णं अरहओ जाव सबदुक्खप्पहीणस्स सोलस सागरोवमाइं विइकंताई पन्नटुिं च, सेसं जहा मल्लिस्स ॥ १९३ ॥१३॥ वासुपुज्जस्स णं अरहओ जाव सबदक्खप्पहीणस्स छायालीसं सागरोवमाइं विकताई पनदि च, सेसं जहा मल्लिस्स ॥ १९४ ॥ १२ ॥ सिजंसस्स णं अरहओ जाव सबदुक्खप्पहीणस्स एगे सागरोवमसए विइकते पन्नटुिं च, सेसं जहा मल्लिस्स ॥ १९५ ॥ ११ ॥ सीअलस्स णं अरहओ जाव सबदुक्खप्पहीणस्स एगा सागरोवमकोडी तिवासअद्धनवमासाहिअबायालीसवाससहस्सेहिं अणिआ विइकंता, एयंमि समए वीरो निवुओ, तओऽविय णं परं नव वाससयाई विइकंताई, दसमस्स य वाससयस्स अयं असीइमे संवच्छरे काले गच्छइ ॥ १९६ ॥
अरहओ जाब १७१२॥ सिजसास्स ॥ १९५ ॥

Page #413

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०७
तीर्थराणां अन्तरकाल:
॥१८७॥
॥१०॥ सुविहिस्स णं अरहओ पुप्फदंतस्स जाव सबदुक्खप्पहीणस्स दस सागरोवमकोडीओ विइकंताओ, सेसं जहा सीअलस्स, तं च इमं-तिवासअद्धनवमासाहिअबायालीसवाससहस्सेहिं ऊणिआ विइकंता इच्चाइ ॥ १९७॥९॥ चंदप्पहस्स णं अरहओ जाव पहीणस्स एगं सागरोवमकोडिसयं विइक्वंतं, सेसं जहा सीअलस्स, तं च इम-तिवासअद्धनवमासाहियवायालीसवाससहस्सेहिं ऊणगमिच्चाइ ॥ १९८॥८॥ सुपासस्स णं अरहओ जाव पहीणस्स एगे सागरोवमकोडिसहस्से विइकंते सेसं जहा सीअलस्स, तं च इम-तिवासअद्धनवमासाहिअबायालीसवाससहस्सेहिं ऊणिआ इच्चाइ ॥ १९९ ॥७॥ पउमप्पहस्स णं अरहओ जाव पहीणस्स दस सागरोवमकोडिसहस्सा विइकंता, तिवासअद्धनवमासाहियबायालीसवासहस्सेहिं इञ्चाइयं, सेसं जहा सीअलस्स ॥ २०० ॥ ६॥ सुमइस्स णं अरहओ जाव पहीणस्स एगे सागरोबमकोडिसयसहस्से विइकंते, सेसं जहा सीअलस्स, तिवासअद्धनवमासाहियबायालीसवासहस्सेहिं इच्चाइयं ॥ २०१॥ ५॥ अभिनंदणस्स णं अरहओ जाव
॥१८७॥

Page #414

Xx
***
पहीणस्स दस सागरोत्रम कोडिसयसहस्सा विइक्कता, सेसं जहा सीअलस्स तिवासअद्धनवमासाहियबायालीसवाससहस्सेहिं इच्चाइयं ॥ २०२ ॥ ४ ॥ संभवस्स णं अरहओ जाब पहीस्वीसं सागरोवमकोडिसबसहस्सा विइकंता, सेसं जहा सीअलस्स, तिवास अद्धनवमासाहियबायालीसवाससहस्सेहिं इच्चाइयं ॥ २०३ ॥ ३ ॥ अजियस्स णं अरहओ जाव पहीree पन्नासं सागरोवमकोडिसयसहस्सा विइकता, सेसं जहा सीअलस्स, तं च इमं - तिवासअद्धनवमासाहियवायाली सवाससहस्सेहिं इच्चाइयं ॥ २०४ ॥ २ ॥ ॥ इति अन्तराणि ॥

Page #415

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
30000U
कल्पसूत्रं सुखावबोधाय परस्परं श्रीतीर्थकराणाम् अन्तरसूचकः पटः ॥
तीर्थराणां कल्पलता
Xअन्तरकाला व्या०७ अर्थों यथा-२३ श्रीपार्श्वतीर्थङ्कर-श्रीमहावीरयोः २१ श्रीनमिनाथतीर्थङ्कर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं
*अन्तरं सार्धे शते वर्षाणां, ततः परं (९८०) वः, पञ्चलक्षाः चतुरशीतिसहस्राश्च (५,८४०००) वर्षाणि, ॥१८८॥ सिद्धान्तः पुस्तकारूढो जातः ॥१॥
ततः परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः॥३॥ | श्रीपाश्वनाथस्वामिके निर्वाण बाद दोसों पचास २५० वर्षे श्रीनमिनाथजीके और श्रीमहावीरस्वामिके पांच लाख चौरासी |श्रीवीरप्रभुका निवाण हुआ, उसके बाद नवसौ अस्सी ९८० वर्षे हजार ५८४००० वर्षका अन्तर है, उसके बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये ॥१॥
सिद्धान्त लिखे गये ॥३॥ २२ श्रीनेमिनाथतीर्थङ्कर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं चतुरशीतिसहस्र(८४०००) वर्षाणि, ततः परं (९८०)
२० श्रीमुनिसुव्रततीर्थङ्कर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं वर्षेः पुस्तकारूढः॥२॥
, एकादशलक्षाः चतुरशीतिसहस्राश्च (१९,८४०००) ___ श्रीनेमिनाथजीके और श्रीमहावीरस्वामिके ८४००० चौरासीततः
ततः परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः॥४॥ शहजार वर्षका अन्तर है, उसके बाद' नवसौ अस्सी ९८० वर्षे श्रीमुनिसुव्रतस्वामिके और श्रीमहावीरस्वामिके ११ लाख ८५ हजार | सिद्धान्त लिखे गये ॥२॥
वर्षका अन्तर है, उसके बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये ॥४॥
KeXXXXOXOXOXOX-XX KOKAM
mernamanwarmarpornmooinnar

Page #416

***
१९ श्रीमल्लिनाथतीर्थङ्कर- श्रीमहावीरयोः अन्तरं पञ्चषष्टिलक्षाः चतुरशीतिसहस्राच ( ६५, ८४००० ) वर्षाणि ततः परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः ॥ ५ ॥
श्रीमलिनाथजीके और श्रीमहावीरस्वामिके ६५ लाख ८४ हजार वर्षका अन्तर है, उसके बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये ॥ ५ ॥
१७ श्री कुन्थुनाथतीर्थङ्कर- श्रीमहाबीरयोः अन्तरं पत्योपमस्य एकः चतुर्थी भागः पञ्चषष्टिलक्षाः चतुरशीतिसहस्राश्च वर्षाणि ततः परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः ॥ ७ ॥
श्री कुन्थुनाथजी और श्रीमहावीरस्वामिके एक पल्योपमका चौधा भाग ६५ लाख ८४ हजार वर्षका अंतर है, उसके बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये ॥ ७ ॥
१८ श्रीअरनाथतीर्थङ्कर- श्रीमहावीरयोः जन्तरं एकसहस्रकोटिः पञ्चषष्टिलक्षाः (६५) चतुरशीतिसह-पादोनं स्राव वर्षाणि ततः परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः ॥ ६ ॥
श्रीअरनाथजीके और श्रीमहावीरस्वामिके एक हजार क्रोड ६५ लाख ८४ हजार वर्षका अन्तर है, उसके बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये ॥ ६ ॥
१६ श्री शान्तिनाथतीर्थङ्कर- श्रीमहावीरयोः अन्तरं पत्योपमं पञ्चषष्टिलक्षाः चतुरशीतिसहस्राच वर्षाणि ततः परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः ॥ ८ ॥
श्री शान्तिनाथजीके और श्रीमहावीरस्वामिके पौना पत्योपन ६५ लाख ८४ हजार वर्षका अन्तर है, उसके बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये ॥ ८ ॥

Page #417

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०७
सिपमाणि पत्रषष्टिलक्षाः चतुकारूढः॥९॥ चतुरशीविषा पुस्तकारूढः ॥ ११ ॥
॥१८९॥
१५ श्रीधर्मनाथतीर्थङ्कर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं, १३ श्रीविमलनाथतीर्थर-श्रीमहावीरदेवयोः अ-तीर्थराणां त्रीणि सागरोपमाणि पश्चषष्टिलक्षाः चतुरशीतिसह-तरं षोडश (१६) सागरोपमाणि पञ्चषष्टिलक्षाअन्तरकाल: साश्च वर्षाणि, ततः परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः॥९॥ चतुरशीतिसहस्राश्च ६५,८४००० वर्षाणि, ततः परं | श्रीधर्मनाथ के और श्रीमहावीरस्वामिके ३ सागरोपम ६५ (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः ॥११॥ लाख ८४ हजार वर्षका अन्तर है, उसके बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त
श्रीविमलनाथजीके और श्रीमहावीरस्वामिके १६ सागरोपम ६५
लाख ८४ हजार वर्षका अन्तर है, उसके बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये ॥९॥
लिखे गये ॥११॥
१२ श्रीवासुपूज्यतीर्थङ्कर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं । १४ श्रीअनन्तनाथतीर्थङ्कर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं
षट्चत्वारिंशत् (४६)सागरोपमाणि पश्चषष्टिलक्षाः सप्तसागरोपमाणि पञ्चपष्टिलक्षाः चतुरशी तिसहस्राश्च
चतुरशीतिसहस्राश्च वर्षाणि, ततः (९८०) वर्षेः पुस्तवर्षाणि, ततः परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः ।। १०॥कारूढः॥१२॥ श्रीअनन्तनाथजीके और श्रीमहावीरस्वामिके ७ सागरोपम ६५ श्रीवासुपूज्यजीके और श्रीमहावीरस्वामिके ४६ सागरोपम ६५
॥१८९॥ लाख ८४ हजार वर्षका अन्तर है, उसके बाद ९८० वर्षे सिद्धान्तलाख ८४ हजार वर्षका अन्तर है, उसके बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये।॥१०॥
लिखे गये ॥१२॥

Page #418

www.kobatrum.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
*
*
*
*
*
११ श्रीश्रेयांसतीर्थङ्कर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं एकं ९ श्रीसुविधिनाथतीर्थङ्करः-श्रीमहावीरयोः अन्तरं सागरोपमं शतं पञ्चपष्टिलक्षाः (१५) चतुरशीतिसह-दश सागरोपमकोट्यः । परं ताः कीदृश्यः। द्विच
साश्च वर्षाणि, ततः परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः ॥१३॥ त्वारिंशत्सहस्रैः त्रिभिः सार्धाष्टमासच ऊनाः, श्री श्रीश्रेयांसनाधजीके और श्रीमहावीरस्वामिके एकसौ १००१
ततः परं ९८० वर्षेः पुस्तकारूदः ॥ १५ ॥
1 सुविधिनाथजीके और श्रीमहावीरस्वामिके ४२ हजार ३ वर्ष सागरापम ६५ लाख ८४ हजार वर्षका अन्तर है, उसके बाद ९८०
और ॥ माम न्यून दश कोटि सागरोपमका अन्तर है, उसके वाव | वर्ष सिद्धान्त लिखे गये ॥१३॥
१९८० वर्ष सिद्धान्त लिखे गये ॥१५॥
......................... श्रीशीतलनाथतीर्थकर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं ८श्रीचन्द्रप्रभखामितीर्थकर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं एका सागरोपमकोटी। परं सा कीदृशी ? | द्विचत्वा-एक सागरोपमकोटीशतं । परं कीदृशं तत् । द्विचरिंशत्सहस्रैः त्रिभिः सार्धाष्टमासैश्च ऊना, ततः स्वारिंशत्साहस्रः त्रिभिः वर्षेः सार्धाष्टमासैश्च ऊनं परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः ॥१४॥
ततः परं (९८०) वषैः पुस्तकारूढः ।। १६॥ | श्रीशीतलनाथ के और श्रीमहावीरस्वामिके ४२ हजार ३ वर्ष श्रीचन्द्रप्रभस्वामिके और श्रीमहावीरस्वामिके ४२ हजार ३ वर्ष
और ८॥ मास न्यून एक क्रोड सागरोपमका अन्तर है, उसके बाद और ॥ मास न्यून एकसो क्रोड सागरोपमका अन्तर है, उसके ९८० च सिद्धान्त लिखे गये ॥१४॥
बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये॥१६॥
*
*
*
*
*
*

Page #419

www.kobatrth.org
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०७
॥१९॥
XXXXX
७ श्रीसुपार्श्वतीर्थङ्कर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं एक" ५ श्रीसुमतिनाथतीर्थकर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं तीर्थकुराणां सागरोपमकोटिसहस्रं । परं तत् कीदृशं । द्विचत्वा- एकं सागरोपमकोटिलक्षं । परं तत् कीदृशं । द्विच
अन्तरकाल: रिंशत्सहस्रः त्रिभिः सार्धाष्टमासैश्च ऊन, ततः त्वारिंशत्सहस्रैः त्रिभिवर्षेः सार्धाष्टमासैश्च ऊनं, परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः॥१७॥
ततः परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः ॥१९॥ | श्रीसुपार्श्वनाथजीके और श्रीमहावीरस्वामिके ४२ हजार ३ वर्ष श्रीसुमतिनाथजीके और श्रीमहावीरस्वामिके ४२ हजार ३ वर्ष |और ८॥ मास न्यून एक हजार कोड सागरोपमका अन्तर है, और ८॥ मास न्यून एक लाख कोड सागरोपमका अन्तर है, उसके | उसके बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये ॥१७॥
बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये ॥१९॥ ६ श्रीपद्मप्रभतीर्थङ्कर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं दश- ४ श्रीअभिनन्दनतीर्थङ्कर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं सागरोपमकोटिसहस्राः। परं कीदृशाः ? । द्विचत्वा- दशसागरोपमकोटिलक्षा।परं कीदृशाः। द्विचत्वारिंशत्सहस्रः बिभिर्वः सार्धाष्टमासैश्च ऊनाः, ततः रिंशत्सहस्रः त्रिभिवर्षेः सार्धाष्टमासैश्च ऊनाः, ततः परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः ॥१८॥
परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः॥२०॥ | श्रीपनप्रभस्वामिके और श्रीमहावीरस्वामिके ४२ हजार ३ वर्ष श्रीअभिनन्दनजीके और श्रीमहावीरस्वामिके ४२ हजार ३ वर्ष ॥१९॥
और ८॥ मास न्यून दश हजार क्रोड सागरोपमका अन्तर है,, और ८॥ मास न्यून दश लाख कोड सागरोपमका अन्तर है, उसके। उसके बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये ॥१८॥
बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये ॥२०॥

Page #420

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
३ श्रीसंभवनाथतीर्थङ्कर-श्रीमहावीरपोः अन्तरं २ श्रीअजितनाथतीर्थङ्कर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं त्रिंशत्सागरोपमकोटिलक्षाः। परं कीदृशाः। द्विच- पञ्चाशत्सागरोपमकोटिलक्षाः। परं कीदृशाः। द्वित्वारिंशत्सहस्रः त्रिभिः सार्धाष्टमासैश्च ऊनाः, चत्वारिंशत्सहस्रः विभिर्वर्षेः सार्धाष्टमासैश्च ऊनाः, ततः परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः ॥ २१॥ ततः परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः॥ २२ ॥
श्रीसंभवनाथजीके और श्रीमहावीरस्वामिके ४२ हजार ३ वर्ष श्री अजितनाथजीके और श्रीमहावीरस्वामिक ४२ हजार ३ वर्ष और ॥ मास म्यून तीस लाख कोड सागरोपमका अन्तर है, और ८॥ मास न्यून ५० लाख कोद्ध सागरोपमका अन्तर है, उसके बाद ९८० वर्षे सिद्धाना लिले गये ॥ २१॥
उसके बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये ॥ २२ ॥ १ श्रीआदिनाथतीर्थङ्कर-श्रीमहावीरयोः अन्तरं एका सागरोपमकोटाकोटिः। परं कीदशी। द्विचत्वारिंशत्सहस्रैः त्रिभिः वः सार्धाष्टमासैश्च ऊना, ततः परं (९८०) वर्षेः पुस्तकारूढः॥ २३ ॥
॥ इति चतुर्विशतितीर्थकराणां त्रयोविंशत्यन्तराणि ।। श्रीआदिनाथजीके और श्रीमहावीरस्वाभिके ४२ हजार ३ वर्ष और ८॥ मास न्यून एक कोटिकोटि सागरोपमका अन्तर है, उसके। बाद ९८० वर्षे सिद्धान्त लिखे गये ॥ २३ ॥ये २४ तीर्थकरोंके २३ आंतरे ॥
prunnerunaunungunmarwarenes ह इति तीर्थङ्कराणामन्तराणि ॥
AriNOIL
aronvarwwwand

Page #421

कल्पसूत्रं XI अथ श्रीआदिनाथस्य पञ्चकल्याणकानि कथ्यन्ते । तत्र श्रीआदिनाथस्य त्रयोदश भवाः प्रथम कथ्यन्ते । आदिकल्पलता धण १ मिहुण २ सुर ३ महत्वल ४ ललियंग य ५ वयरजंघ ६ मिहुणो अ सोहम्म ८ विजू ९ अचू य १०1* नाथस्य व्या०७ चक्की ११ सबठ्ठ १२ उसमे अ १३ ॥१॥ जम्बूद्वीपे पश्चिममहाविदेहक्षेत्रे सुप्रतिष्ठितनामनगरे प्रियङ्कर- त्रयोदश
ISIनामा राजा राज्यं करोति । तत्र नगरे धनसार्थवाहः, स एकदा वसन्तपुरे गमनाय साथ मीलयति स्म । तदा ॥१९१॥
मवाः श्रीधर्मघोषसूरयोऽपि वसन्तपुरे गन्तुकामा धनसार्थवाहं पृच्छन्ति मा । धनसार्थवाहेन प्रोक्तं-“आगच्छन्तु।" तस्मिन् प्रस्तावे केनचित् आम्रफलानि सार्थवाहस्य अग्रे दौकितानि । ततः तानि धनसार्थवाहेन सूरीणां दातुं प्रारब्धानि । ततो गुरुभिः ४२ द्विचत्वारिंशत् आहारस्य दोषाः प्ररूपिताः। "एतानि सचित्तानि फलानि, ततः साधुभिर्न गृह्यन्ते ।" इत्युक्त्वा न गृहीतानि । ततो धर्मघोषसूरयः सार्थेन सह चलिताः। वर्षाकाले वृष्टियोगात् सार्थो मार्गे स्थितः । बहुभिः दिनैः शम्बलं क्षीणं, ततो लोकाः पुष्पफलादिना आजीविका कुर्वन्ति । श्रीधर्मघोषसूरयस्तु एकान्ते धर्मध्यानं कुर्वन्तः तिष्ठन्ति । ततो बहुवर्षाकाले गते धनसार्थवाहेन पश्चिमरात्री साधवः स्मृताः-"अरे! अदव्यां तिष्ठतां बहुदिनानि जातानि, शम्बलं सर्वेषां क्षीणं । ततो न कोऽपि तेषां आहारदाता, न च ते सचित्तं पुष्पफलादि गृह्णन्ति । ततः कथं ते प्राणवृत्तिं कुर्वन्ति । मया तु सार्थे गृहीताः, परं न तेषां चिन्ता कृता । अथ कथं तेषां मुखं दर्शयामि।" (इति) लजितोऽपि प्रभाते साधूनां वन्दनार्थे गतः । साधुगुणान् दृष्ट्वा, धर्मोपदेशं श्रुत्वा अपराधं क्षामयित्वा, आहारार्थ निमच्य खस्थाने

Page #422

आनीताः। ततो निर्दोष घृतं शुद्धभावेन दत्तं । तत् पुण्येन सम्यक्त्वं उपार्जितं, ततः मुखेन सर्वेऽपि वसन्तपुरे प्राप्ताः। धनसार्थवाहोऽपि तत्र नगरे क्रयविक्रयं कृत्वा स्वकीये सुप्रतिष्ठितनगरे आगतः । ततः कियन्तं कालं गृहस्थावासं सुखं भुक्तवा, प्रान्ते सम्यक्त्वं वान्त्वा भद्रकपरिणामेन मृतः॥ इति प्रथमो भवः ॥१॥ ततः उत्तरकुरुक्षेत्रे युगलिको जातः ॥ इति द्वितीयो भवः ॥२॥ ततः सौधर्म प्रथमे देवलोके देवो जातः ॥
इति तृतीयो भवः ॥३॥ ततः च्युत्वा पश्चिममहाविदेहक्षेत्रे गन्धलावतीविजय शतबलनामा राजा, चन्द्रX कान्ता भायां राज्ञी, तयोः पुत्रो महाबलनामा राजा जातः। परं अत्यन्तमहाविषयलोलुपो महाभोगपुरन्दरा विनयवत्या राज्यां अन्यावपि नारीषु अत्यन्तरागवान् धर्म न करोति । धर्मवार्तामपि न शृणोति । सर्वदा
गीतगानतानमाननाटकप्रियः तिष्ठति । महामोहनिद्रया कालं गमयति । एकदा नाटके जायमाने राज्ञः| X प्रतिबोधाय स्वयंबुद्धनाना मन्त्रिणा प्रोक्तम्
"सवं विलंविअंगी, सर्व नदं विडंबणा । सवे आभरणाभारा, सब कामा दुहावहा ॥१॥ । सर्व गीतं चिलपितं-विलापसदृशं, सर्व नाटकं विटम्बना, अङ्गोपाङ्गभञ्जनात्, सर्वाणि आभरणानि भारभूतानि, सर्वेऽपि कामा दुःखावहाः।" राज्ञा श्रुत्वा मत्रिणे मोक्तं-"भो मनिन् ! अप्रस्तावे कथं एवं प्रोक्तं ?, कथं रागावसरे विरागः? " ततो मत्रिणा प्रोक्तं-“हे राजन् ! मया प्रस्तावसदृशमेव प्रोक्तं, यतः चारणश्रमणद्वयेन ममाग्रे प्रोक्तं-तव खामिनो महाबलराजस्य मासमेक आयुरस्ति ।" ततो भीतेन राज्ञा प्रोक्तं-"भव्यं जातं, सुप्तोऽह

Page #423

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०७
आदिनाथस्य त्रयोदश भवाः
॥१९२॥
त्वया जागरितः। परं अग्नौ लग्ने कथं कूपखननं भविष्यति।" तदा मत्रिणा प्रोक्तं-"मा भयं विषादं च कुरु। एकदिवसपालितमपि व्रतं-चारित्रम् स्वर्गमोक्षदायकं स्यात् ।" ततो हर्षितेन राज्ञा पुत्रं राज्ये स्थापयित्वा सप्तक्षेत्रेषु दानं दत्त्वा, अर्हचैत्येषु अष्टाहिकामहोत्सवं कृत्वा, सुगुरुसमीपे दीक्षां ललौ । ततो महाबलो राजर्षिः द्वाविंशति (२२) दिनानि दीक्षां पालयित्वा, अनशनं कृत्वा कालं गतः ॥ इति चतुर्थो भवः ॥ ४॥ ततः ईशाने द्वितीये देवलोके श्रीप्रभविमाने ललिताङ्गनामा सामानिकेन्द्रो देवो जातः । तत्र खयम्प्रभानाम्नी देवी तया सह विषयसुखं भुनानः तिष्ठति । एकदा खयंप्रभादेवी च्युता, ललिताङ्गदेवो विरहवियोगेन मूच्छां प्राप्य रुरोद महता शब्देन । ततः स्वयंबुद्धः पूर्वभवमन्त्री तत्रैव उत्पन्नोऽस्ति । तेन अवधिज्ञानेन स्वामिनः शोकं ज्ञात्वा, पूर्ववत् धर्मोपदेशो दत्तः, परं न लग्नः । ततः प्रोक्तं-"हे स्वामिन् ! तव भार्या मया ज्ञातास्ति, तव (यथा) मिलिष्यति तथा करिष्यामि, शोकं मा कुरु । तस्या मिलनोपायो यथा-धातकीखण्डे पूर्वमहाविदेहे क्षेत्रे मङ्गलवतीविजये नन्दिग्रामे नागिलनामा एको गृहस्थो वसति, परं महादरिद्री, तस्य भार्या नागश्री, तयोरुपयुपरि पुत्रीषटुं जातं । प्रायो दरिद्राणां पुण्यो बयो भवन्ति । ततो नागिलेन विचारितं-"पुनरपि पुत्री भविष्यति, तदा मुखं लात्वा गृहं त्यक्त्वा विदेशे यास्यामि ।" ततः सप्तमा-अपि पुत्री जाता, ततः उद्वियो। गतो विदेशे, नागश्रीः दुःखिता जाता । तस्याः पुत्र्याः नाम अपि न दत्तं । ततो लोके नामाभावात् 'निनामिका' इति प्रसिद्धा जाता । लोकानां गृहेषु दासीकर्म कृत्वा आजीविकां करोति । अन्यदा धनवतां
॥१९२॥

Page #424

व्यवहारिणां बालिकाना हस्ते मोदकान् दत्तान् दृष्ट्वा, अनामिका मातुःपाचे मोदकं याचते स्म। माता माह"तव पिता मोदकान् आनेतुं विदेशे गतोऽस्ति, स यावत् आयाति तावता त्वं अम्बरतिलकनामपर्वतात् काष्ठानि आनय ।" ततः सा रख्खं आदाय अश्रूणि मुश्चन्ती गता काष्ठग्रहणार्थ पर्वते । तत्र युगन्धरमुनेः केवलज्ञानं उत्पन्नमस्ति, व्यन्तरैमहिमा प्रारब्धास्ति । साऽपि तं नमस्कतुं गता। नत्वा धर्म च श्रुत्वा गुरुं प्राह"मम ईहशी दुःस्वाऽवस्था कथं!" गुरुः प्राह-“हे भद्रे! त्वया पूर्वभवे धर्मो न कृतः। धर्मात् एव मुख प्राप्यते । ततो धर्म कुरु ।" ततः तया सम्यक्त्वं श्रावकवतं च गृहीतं, उपाश्रये स्थिता श्रावकधर्म करोति । लोकाश्च 'धर्मिणी धर्मिणी' इति वदन्ति स्म । ततः सा तपांसि तत्वा, युगन्धरगुरोः पार्चे अनशनं चकार । ततो हे ललिताङ्ग! त्वं तत्र गत्वा तस्याः खकीयं रूपं दर्शय ।" ततो मश्रिवचनेन तत्र गत्वा, ललिताङ्गेन रूप दर्शितं । तया च तदीय-रूपमोहितया निदानं कृतं-"मम नपामभावात् ललितादेवस्य पनी भ्यास" इति । ततोऽनामिका मृत्वा खयम्यभादेवी जाता । तया समं ललिताङ्गदेवः मुख भुते स्म ॥ इति पञ्चमो भवः ॥५॥ ततो ललिताङ्गः ततः च्युत्वा, जम्बूद्वीपे पूर्वमहाविदेहे पुष्कलावतीविजये लोहार्गलपुरे सुवर्णजसो राजा, लक्ष्मी राझी, तयोः पुत्रो वनजङ्घनामा जातः । खयंप्रभादेवी च तत्रैव विजये पुण्डरीकियां नगर्या वज्रसेननामा चक्रवर्ती, तस्य पुत्री श्रीमतीनाम्नी जाता। एकदा यौवनावस्थायां चन्द्रशालायां स्थिता सती कस्यचित् साधो केवलज्ञानं उत्पन्नमभूत् , तत् वन्दनार्थ आगच्छतो देवान् दृष्ट्वा जातिस्मरणं ज्ञानं माप ।

Page #425

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ७
॥ १९३ ॥
1
चेतसि विचारितं - " मम भर्ता ललिताङ्गदेवः कुत्र समुत्पन्नोऽस्ति ?, तमेव परिणयामि, तदा भव्यं ।" तदा तं अजानती मौनमाश्रित्य स्थिता । अनेके उपचाराः कृताः, परं न जल्पति । ततः एकान्ते धातृमात्रा पृष्टा सती एकं पदं आलिख्य दत्ते स्म । पण्डिता धातृमाता वज्रसेनचक्रवर्तिनो वर्षग्रन्थिमहोत्सवे यत्र अनेके राजकुमाराः समागताः सन्ति, तत्र तं पटं लात्वा, राजमार्ग स्थिता । तत्र अनुक्रमेण समागतो वज्रजङ्घः तं पटं दृष्ट्वा जातिस्मरणं ज्ञानं प्राप कथयति स्म च - " स्वयम्प्रभया मम पूर्वभवभार्यया इदं पटे चरितं, लिखितमस्ति ।” पुनः पण्डिताया अभिज्ञानान्यपि अपूरयत् । ततो धातृमात्रा श्रीमत्यै सर्व खरूपं कथितं श्रीमत्या च स्वपित्रे प्रोक्तं - "एष मे पूर्व भवपतिः ।" ततो वज्रसेनचक्रवर्तिना तं वज्रजङ्घ आकार्य, श्रीमती परिणापिता । ततः कियन्ति दिनानि स्थित्वा श्रीमतीं लात्वा वज्रजङ्घः स्वकीयनगरे समेतः । ततः खर्णजङ्घो राजापि वज्रज पुत्रं राज्ये स्थापयित्वा स्वयं दीक्षां जग्राह । अथ वज्रजङ्घो राजा श्रीमत्या सह चिरकालं सुखं भुञ्जानो रात्रौ सुप्तः सन् एवं चिन्तयति- "प्रभाते पुत्रस्य राज्यं दत्त्वा अहं दीक्षां ग्रहीष्यामि ।” तस्यां रात्रौ राज्यग्रहणाय उत्सुकेन पुत्रेण विषधूमप्रयोगेण मातापितरौ मारितौ ॥ इति षष्ठो भवः ॥ ६ ॥ ततः तौ मृत्वा उत्तरकुरुक्षेत्रे युगलिनौ जातौ ॥ इति सप्तमो भवः ॥ ७ ॥ ततः सौधर्मे प्रथमे देवलोके मित्ररूपौ देवी जातो ॥ इति अष्टमो भवः ॥ ८ ॥ ततः च्युत्वा वज्रजङ्घो जम्बूद्वीपे महाविदेहक्षेत्रे क्षितिप्रतिष्ठितनामनगरे सुविधेः- वैद्यस्य आनन्दनामा पुत्रो जातः । तस्मिन्नेव दिने तत्र नगरे अन्ये चत्वारः पुत्रा जाताः ।
आदि
नाथस्य
त्रयोदश
भवाः
॥ १९३ ॥

Page #426

तथाहि-प्रसन्नचन्द्रस्य राज्ञो महीधरः पुत्रो जातः १, सुनासीरनाममश्रिणः सुबुद्धिनामा पुत्रो जातः २, धननामश्रेष्ठिनो गुणाकरनामा पुत्रो जातः ३, सागरनामसार्थवाहस्य पूर्णमदः पुत्रो जातः ४, अथ श्रीमतीजीवोऽपि सौधर्मदेवलोकात् च्युत्वा ईश्वरदत्तनामश्रेष्टिनः केशवनामा पुत्रो जातः ५। एवं ते पञ्चापि आनन्दस्य श्रीआदीश्वरजीवस्य परममित्राणि । ते षडपि सहभोजिनः सहचारिणः सहरममाणाः सुखेन कालं गमयन्ति । अन्यदा वैद्यपुत्रस्य आनन्दस्य गृहे एका साधुः समागतः । परः कीदृशः । कुष्ठीकृमिसमाकुलकायः । ततो राजपुत्रेण प्रोक्तं-"भो वैद्य ! तव औषधज्ञानमस्ति, परं कृपा नास्ति । यत् ईशस्य साधोः चिकित्सां न करोपि । ततो वेद्यपुत्रेण प्रोक्तं-"एक तैलं मम अस्ति, परं गोशीर्षचन्दनं रत्नकम्पलं च नास्ति । ततः तैः पञ्चभिः मित्रैः द्रव्यं मेलयित्वा हहे गत्वा वृद्धवणिजस्य प्रोक्तं-"भो! गृहाण इदं द्रव्यं, देहि | गोशीर्षचन्दनं रत्नकम्बलं च ।" ततो वणिजेन प्रोक्तं-"किं युष्माकं कार्यमस्ति ? ।" तैः प्रोक्तं-"साधुरेका कुष्ठरोगपीडितो वर्तते, तस्य प्रतिचयां करिष्यामः । ततो वृद्धो वणिजो धन्या एते युवानो येषां ईदृशी धर्मवाञ्छा इति प्रतिबुद्धः सन् गोशीर्षचन्दनं रत्नकम्बलं च तेभ्यो धर्मार्थ दत्त्वा, खयं दीक्षा लात्वा प्रतिपाल्य च मोक्षं गतः । ततः ते षडपि मित्राणि औषधसामग्री लात्वा मुनेः अनुज्ञा लात्वा चिकित्सां कतु लग्नाः।। तथाहि-पूर्व तैलेन सर्वस्मिन् अङ्गे अभ्यङ्गं चकुः । तस्य प्रभावेण साधुः अचेतनो जातः, कृमयश्च जीवा आकुलव्याकुलाः सन्तो बहिर्निर्गताः । ततो आनन्दो वैद्यो रत्नकम्बलेन साधुशरीरं आवृणोति स्म । तप्तः |

Page #427

कल्पसूत्रं
कल्पलता व्या०७
आदिनाथरस त्रयोदश भवाः
॥१९४॥
सर्वेऽपि कृमयः शीतलत्वात् रत्नकम्बले लग्नाः । ततः तान् वैद्यो गोकलेवरे अक्षिपत्। ततः साधु आश्चास्य गोशीर्षचन्दनेन देहं लिम्पन्ति स्म । प्रथमे अभ्यते त्वग्गता जीवा निर्गताः, द्वितीये अभ्यङ्गे मांसस्थाः, तृतीये अभ्यङ्गे अस्थिस्थाः कृमयो निर्गताः । ततः संरोहिण्या औषध्या साधु सजं चकार, जातः साधोः समाधिः, उपार्जितं महापुण्यं, षभिरपि रत्नकम्बलगोशीर्षचन्दनयोः विक्रयेण चैत्यं कारितं । ततः साधुसमीपे षड्भिरपि मित्रैर्दीक्षा गृहीता । चारित्रं प्रतिपाल्य जन्म सफलं चक्रुस्ते ॥ इति नवमो भवः ॥९॥ ततस्ते कालं कृत्वा षडपि द्वादशे अच्युतदेवलोके देवा जाताः ॥ इति दशमो भवः॥१०॥ ततो देवलोकात् च्युस्वा, जम्बूद्वीपे महाविदेहक्षेत्रे पुष्कलावतीबिजये पुण्डरी किण्यां नगर्या तीर्थङ्करो बज्रसेनो राजा, धारिणी राज्ञी, तयोः पञ्च-पुत्राःजाताः। तत्र वैद्यजीव आनन्दो वज्रनाभनामा चक्रवर्ती जातः१, राजपुत्रो महीधरजीवो बाहुनामा जातः २, मत्रिपुत्रः सुबुद्धिजीवः सुबाहुनामा जातः ३, श्रेष्टिपुत्रो गुणाकरजीवः पीठमामा जातः ४, सागरसार्थवाहपुत्रः पूर्णभद्रजीवो महापीठो नामा जातः ५, षष्ठः केशवश्रीमतीजीवः सुपशोनामा राजपुत्रको जातः ६, स चजनाभस्य चक्रवर्तिनः सारथिः जातः, अथ वज्रसेनतीर्थकरो वज्रनाभं पुत्र राज्ये स्थापयित्वा, लोकान्तिकदेवैः प्रतियोधितः सांवत्सरिकं दानं दत्त्वा, दीक्षा ललौ, वज्रनाभो राजा जातः। चतुरो भ्रातॄन लोकपालानिय अकरोत्, सुयशोनामानं राजपुत्रकं स्वकीय सारथि अकरोत् । श्रीवज्रसेनतीर्थकरस्य केवलज्ञानमुत्पन्नं, तदैव बज्रनाभस्य चक्ररत्नं समुत्पन्नं । ततः पूर्व श्रीभगवन्तं ततः चकरसं च पूजयित्वा,
॥१९४॥

Page #428

सकलां पृथिवीं साधयित्वा खनगर्या समागत्य द्वादशवर्षे राज्याभिषेक कारयित्वा चक्रवर्ती जातः। अन्यदा वज्रसेनतीर्थङ्करः समवस्तः । वज्रनाभी धर्मदेशनां श्रुत्वा, चतुर्भिः भ्रातृभिः सारथिना च सह खपितुः तीर्थकरस्य पावें दीक्षां जग्राह । बज्रनाभो द्वादशाङ्गीघरो जातः । अपरे एकादशाङ्गधरा जाताः। तत्र पाहुनामा साधुः पञ्चशतसाधूनां भक्तपानानि अपूरयत् १ सुवाहुनामा साधुः सर्वसाधूनां विश्रामणां अकरोत् २पीठमहापीठसावू एकान्ते स्वाध्यायं अकुरुतां ३ ततो पाहुं १ सुबाहुँ २ च आचार्या लोकाश्च प्रशंसन्ति । धन्यौ एतौ । वैयावृत्यं सुदुष्करं कुरुतः। ततः पीठमहापीठयोः अप्रीतिः जाता। आवा स्वाध्यायकारको प्रति न कोऽपि प्रशंसति । ततो ज्ञायते 'वल्लभं कर्म न चर्म, ततो वज्रनाभो राजर्षिः विंशतिस्थानानि संसेव्य, तीर्थकरनाम गोत्रं कर्म बद्धवान् १, बाहुनामा साधुः चक्रवर्तिश्रियं २, सुबाहुसाधुः बाहुबलं ३, पीठमहापीठसाधू स्त्रीगोत्रकर्म बद्धवन्तौ ५, इति एकादशो भवः ॥ ११ ॥ ततः ते सर्वेऽपि मृत्वा सर्वार्थसिद्धिं गताः॥ इति द्वादशो भवः ॥ १२ ॥ अथ श्रीआवश्यकचूणों एवं मोक्तमस्ति-श्रीआदीश्वरजीवो वजनाभः सर्वार्थसिद्धिं गतः । ततः पश्चात् पदपूर्वलक्षा व्यतीताः। ततः पश्चात् वाहु १ सुबाहु २ पीठ ३ महापीठ ४ प्रमुखाः सर्वार्थसिद्धिं गताः। नो चेत् कथं मिलति ? । श्रीआदीश्वरस्य षट्पूर्वलक्षा जाताः, ततः पश्चात् पाहु १ सुबाहु २ पीठ ३ महापीठ ४ प्रमुखा जीवा भरतादयः पुत्रा जाता॥

Page #429

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandi
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०७
| श्रीआदिनाथस्य पञ्चकल्या. णकानि
॥१९५॥
अथ श्रीआदिनाथस्य पञ्चकल्याणकानि कथ्यन्ते । तत्राहतेणं कालेणं तेणं समएणं उसभे णं अरहा कोसलिए चउउत्तरासाढे अभीइपंचमे हुत्था, तं जहा-उत्तरासाढाहिं चुए चइत्ता गम्भं वकंते जाव अभीइणा परिनिवुए ॥ २०५ ॥ तेणं । कालेणं तेणं समएणं उसभेणं अरहा कोसलिए जे से गिम्हाणं चउत्थे मासे सत्तमे पक्खे आसाढबहुले, तस्स णं आसाढबहलस्स चउत्थीपक्खे णं सबसिद्धाओ महाविमाणाओ तित्तीसं सागरोवमट्टिइआओ अणंतरं चयं चइत्ता इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे इक्खागभूमीए नाभिस्स कुलगरस्स मरुदेवीए भारिआए पुत्वरत्तावरत्तकालसमयंसि आहारवकंतीए जाव गब्भत्ताए वक्रते ॥ २०६ ॥ व्याख्या-"तेणं कालेणं तेणं समएणं" तस्मिन् काले तस्मिन् समये अस्याः अवसर्पिण्याः सुषमदुःपमानाम्नि तृतीयारके व्यतिक्रान्ते चतुरशीतिपूर्वलक्षेषु नवाशीतिपक्षाधिकेषु शेषेषु श्रीऋषभदेवः अर्हन् । पुनः किंविशिष्टः ? । कोशलिका, कोशलायां अयोध्यायां भवः उत्पन्नः यः सः, ग्रीष्मस्य-उष्णकालस्य चतुर्थे मासे सप्तमे पक्षे आषाढकृष्णपक्षे तस्यापि चतुर्थीदिने सर्वार्थसिद्धात् महाविमानात् यत्र ३३ त्रयस्त्रिंशत्सागरोप
Xo-oXXXXX
॥१९५॥

Page #430

www.kobatrth.org
माणि स्थितिः वर्तते, ततः पश्चात् चर्य-शरीरं त्यक्त्वा, अत्रैव जम्बूद्वीपे भरतक्षेत्रे इक्ष्वाकुभूमौ नाभिकुलकरस्य मरुदेवीभार्यायाः कुक्षौ गर्भत्वेन उत्पन्नः॥ अथ कुलकराः कदा कथं च उत्पन्नाः, तत्खरूप इदम्तृतीयस्य अरस्य पल्योपमस्य अष्टमे भागे शेषे सति दक्षिण भरतार्धमध्यमखण्डत्रिभागे गङ्गासिन्धुनद्योः मध्ये कुलकराणां उत्पत्तिर्जाता । तथाहि
पश्चिममहाविदेहे द्वौ वणिजौ अमूताम् । तयोः मध्ये एकः सरलः व्यवहारिणः पुत्रः सागरचन्द्रनामा, एकश्च अपरः वक्रो मायावी च, द्वावपि दानरुचिनौ, तेन मायाविना समं सागरचन्द्रस्य परमप्रीतिरस्ति । एकदा |सागरचन्द्रो मित्रेण समं वसन्ते क्रीडायां बने गतोऽभूत् । तदा कापि अपरव्यवहारिणः कुमारी चौरैः गृहीताऽभूत् । सा आभरणलोभेन मार्यमाणा सागरचन्द्रेण मोचिता, तस्मिन् गुणरक्का जाता, प्रस्ताचे परिणीता च, परं कामातुरेण मित्रेण एकान्ते प्रार्धिता । परं तया सः हकयित्वा, फिकः कृतः। ततो वलमानो मित्रेण शोककारणं पृष्टं, तेन मायया खदोषः तस्यै दत्तः । तेन मित्रभार्ययोः दोषं अवगणय्य प्रीतिरेव कृता। काले त्रयो मृताः, दम्पती मृत्वा युगलिको जाती। द्वितीयो यो मायावी अभूत् स हस्ती चतुर्दन्तो जातः। एकदा हस्ती तं युगलिनं दृष्ट्वा, जाति स्मृत्वा स्वस्य स्कन्धे आरोग्य चचाल । ततोऽन्यः युगलिभिः विमलं वाहनं

Page #431

कल्पसूत्रं
XOXOX BX
व्या० ७
॥ १९६ ॥
अस्येति विमलवाहनो नाम राजा कृतः । अथ कालवशात् कल्पवृक्षाणां हानिर्जाता, ततः परस्परं कलहे कल्पलता जायमाने विमलवाहनो राजा जातिस्मृतित्वात् नीतिज्ञः कल्पवृक्षान् विभज्य दत्तवान् । अपराधिनां च 'ह' इति दण्डनीतिं कृतवान् । अपराधे कृते 'ह' इति उक्ते अपराधी जानाति मम सर्वखं अपहृतमिति । तस्य विमलवानस्य चन्द्रयशाः प्रिया नवशतधनुः प्रमाणं (९००) शरीरं ॥ इति प्रथमः कुलकरः ॥ १ ॥ तस्य विमलवाहनस्य पुत्रः चक्षुष्मान् चन्द्रकान्ता भार्या, अष्टशतधनुः प्रमाणं [ ८०० ] शरीरं तस्यापि 'ह' इति दण्डनीतिः ॥ इति द्वितीयः कुलकरः ॥ २ ॥ तस्य पुत्रो यशखी सुरूपा भार्या सप्तशतधनुः प्रमाणं [ ७०० ] शरीरं स्तोकापराधे 'ह' इति महापराधे च 'म' इति दण्डनीतिद्वयं कृतवान् ॥ इति तृतीयः कुलकरः ॥ ३ ॥ तस्य पुत्रः अभिचन्द्रः प्रतिरूपा भार्या, सार्धषट्शतधनुः प्रमाणं ( ६५० ) शरीरं तस्यापि हकार - मकारेति दण्डनीतिद्वयं ॥ इति चतुर्थः कुलकरः ॥ ४ ॥ तस्य पुत्रः प्रसेनजित्, चक्षुःकान्ता भार्या, षट्शतधनुः प्रमाणं ( ६००) शरीरं हकारमकारदण्डनीतिकथनेऽपि न निवर्तन्ते कलहात् युगलिनः ततो ह १म २ धिक ३ दण्डनीतिश्रयं कृतवान् ॥ इति पञ्चमः कुलकरः ॥ ५ ॥ तत्पुत्रो मरुदेवः, श्रीकान्ता भार्या, सार्धपञ्चशतधनुः प्रमाणं ( ५५० ) शरीरं 'ह' १ 'म' २ 'धिक' ३ दण्डनीतित्रयं ॥ इति षष्ठः कुलकरः ॥ ६ ॥ तस्य पुत्रो नाभिराजा, मरुदेवी भार्या, सपादपञ्चशतधमुः प्रमाणं ( ५२५ ) शरीरं 'ह' १ 'म' २ 'धिक' ३ दण्डनीतित्रयं ॥ इति सप्तमः कुलकरः ॥ ७ ॥ इति सप्तकुलकरस्वरूपं कथितम् ॥
कुलकर
स्वरूप
कथनं,
च्यवन
कल्याणक
च
॥ १९६ ॥

Page #432

www.kobatrth.org
अथ श्रीभगवतः च्यवन-कल्याणकं आह-च्यवनसमये कीदृशं त्रैकालिकं ज्ञानमासीत्, तत्राहउसभेणं अरहा कोसलिए तिन्नाणोवगए आविहुत्था, तं जहा-चइस्सामित्ति जाणइ ॥३॥ अयं आलापकः सुगमः पूर्व ब्याख्यातश्च । ततश्च व्यवनानन्तरं किं जातं?, तत्राहजाब सुमिणे पासइ, तं जहा-'गयवसह' गाहा । सत्वं तहेव, नवरं पढमं उसमं महेणं अइंतं पासइ, सेसाओ गयं । नाभिकुलगरस्स साहइ, सुविणपाढगा नस्थि, नाभिकुलगरो सयमेव वागरेइ ॥ २०७॥ व्याख्या-"जाच सुमिणे" मरुदेवावामिनी त्रिशला क्षत्रियाणीवत् चतुर्वशस्लमान ददर्श । नवरं प्रथमं वृषभ पश्यति । मुखे प्रविशन्तं, शेपास्तीर्थङ्करमातरःप्रथमं गज पश्यन्ति । त्रिशला तु सिंहं । ततः खप्रदर्शनानन्तरं मरुदेवी नाभिराजपाचे गत्वा खमफलं पप्रच्छ । स्वमलक्षणपाठकाः तदा न सन्ति । ततो नाभिराजा खयमेव पुत्रप्राप्तिं पाह-परं इन्द्र आगत्य मरुदेव्या अग्रे खमानां फलं विस्तरेण खप्नलक्षणपाठकबत् कथयति स्म"हे देवि! चतुर्दशखमप्रभावात् चतुर्दशरजुलोकस्वामी पुत्रो भविष्यति।"

Page #433

XOXOXX
आदिनाथस्य
जन्मकल्याणक
कल्पसूत्रं
अथ श्रीभगवतो जन्म-कल्याणकं प्राहकल्पलता तेणं कालेणं तेणं समएणं उसमे णं अरहा कोसलिए जे से गिम्हाणं पढमे मासे पढमे व्या०७
पक्खे चित्तबहुले तस्स णं चित्तबहुलस्स अट्ठमीपक्खे णं नवण्हं मासाणं बहुपडिपुण्णाणं ॥१९७॥
अट्ठमाणं राइंदियाणं जाव आसाढाहि नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं जाव आरोग्गा आरोग्गं दारयं पयाया ॥२०८॥
"तेणं कालेणं" तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रीऋषभोहन कौशलिकः यः सः ग्रीष्मकाले प्रथमे मासे * प्रथमे पक्षे चैत्रवदि अष्टमीदिने नवमासेषु संपूर्णेषु सार्धससदिवसेषु च गतेषु उत्तराषाढानक्षत्रे चन्द्रेण सह *योगं वर्तमाने जातः आरोग्या-कष्टरहिता आरोग्य-नीरोगं पुत्रं युगलसुमङ्गलारूपं माता मरुदेवी प्रसूता।
ततः किं जातं ?, तत्राह। तं चेव सवं, जाव देवा देवीओ य वसुहारवासं वासिंसु, सेसं तहेव चारगसोहणमाणुम्माण
वड्ढणउस्सुकमाइयदिइवडियजूयवजं सर्व भाणिअवं ॥ २०९ ॥ व्याख्या-"तं चेव सबंजाव देवा" तदेव यावत् देवा देव्यश्च आगता वसुधारावर्षणं चक्रुः, परं बन्दिगृह
॥१९७॥

Page #434

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
शोधनं, १ मानोन्मानवर्धनं २ शुल्कमोचनं ३ स्थितिपतिकाकरणं ४ यूपं ५ च नास्ति, तदानीं तेषां व्यवहाराभावात् । अथ नामकरणं प्राह
उसमे णं अरहा कोसलिए कासवगुत्ते णं, तस्स णं पंच नामधिजा एवमाहिजंति, तं जहाउसमे इ वा, पढमराया इ वा, पढमभिक्खायरे इवा, पढमजिणे इ वा, पढमतित्थयरे इ वा ॥ २१० ॥ व्याख्या-"उसमे णं अरहा" ऋषभोजन कौशालिकः काश्यपगोबीयः तस्य पन नामानि सार्थकानि एवं कथ्यन्ते । तथाहि-कषभः' ऊर्वोः वृषभलाञ्छनत्वात् १, 'प्रथमो राजा' इन्द्रेण प्रथमं राज्ये स्थापितत्वात् २, 'प्रथमो भिक्षाचरः' प्रथमं भिक्षानमणं याचनां च प्राप्तत्वात् ३, 'प्रथमो जिनः' चतुर्विशतितीर्थकराणां आद्यत्वात् ४, 'प्रथमः तीर्थङ्करः प्रथमं चतुर्विधसङ्घरूपतीर्थप्रवर्तनात् ५।। ___ अध आहाराधिकारः कथ्यते-आहारं च श्रीतीर्थङ्कराणां अङ्गुष्ठे अतिमनोज्ञं देवाः संचारयन्ति । ततः आहा
राभिलाषे सति तीर्थङ्कराः सुधारसमयं खकीयमष्ठं मुखे क्षिपन्ति, परं न स्तन्योपयोगं कुर्वन्ति । बालाला*भावे अतिक्रान्ते च अनिपर्क आहारं आहरन्ति, परं श्रीऋषभदेवस्तु यावत् दीक्षा न गृहीता तावन्तं कालं
देवैः आनीतं आहारं अकरोत् ।

Page #435

कल्पसूत्रं
कल्पलता
अथ श्रीभगवतो वंशस्थापनां प्राह- किञ्चिन्यूने वर्षे जाते सति "रिक्तहस्तः कथं खामिसमीपे गमिष्यामि ” इति विचार्य महतीं इक्षुयष्टिं हस्ते गृहीत्वा, इन्द्रो नाभिराजस्य उत्सङ्गे स्थितं श्रीऋषभदेवं नत्वा उपविष्टः । व्या० ७ खामी च तस्यां इक्षुयष्टौ दृष्टिं अक्षिपत् । ततः इन्द्रः प्राह - "हे भगवन् । तव इक्षौ आकुः =अभिलाषः, किं इक्षं भक्षयिष्यसि ?” ततः श्रीभगवान् हस्तं प्रसारयामास तेन हेतुना इन्द्रेण "इक्ष्वाकुः" इति वंशस्थापना ॥ १९८ ॥ कृता । पुनः भगवतः पूर्वजाः अपि काश्यं इक्षुरसं अपिबन्, अथवा काश्यप्यां जातं इति काश्यपं गोत्रं । अथ भगवति बाल्ये व्यतिक्रान्ते जाते सति कश्चित् युगलिकः पुत्रपुत्रीरूपं युगलं तालवृक्षस्य अधो मुक्त्वा, मोहनं गृहं प्रविष्टः, तदा प्रबलवातेन कम्पितात् तालवृक्षात् एकं महत् फलं पपात । तेन पुत्रो मृतः, पुत्रिका स्थिता, तां पुत्रिकां दिव्यरूपां दृष्ट्वा 'एषा ऋषभस्य भार्या भविष्यति' इति विचार्य नाभिराजेन अन्तःपुरे | मुक्ता । एवं सुनन्दा - सुमङ्गलाभ्यां सहितः । तत्र सुनन्दा युगलिनी, सुमङ्गला च स्वस्य भगिनी, खामी ज्ञानत्रयसहितः कान्ति-बुद्धिप्रमुखगुणैः सह वर्धते । अथ एकदा धूलिधूसरमुखं रममाणं श्रीऋषभपुत्रं माता मरुदेवी गृहीत्वा हृदये आश्लिष्य क्षणमेकं आनन्देन मीलितनयना सती इदं प्राह - "हे पुत्र ! त्वं सुधारसभोजी मम स्तन्यपानमपि न करोषि त्वं सदैव सौभाग्यगुणेन देववधूभिः लाल्यसे, मम उत्सङ्गेऽपि न आयासि, २ ॥ १९८ ॥ अहं तव माता केन गुणेन ? तव प्रसादात् अहं इन्द्रादिदेवानां अपि मान्या जाता, परं मम मातुः भवः [वे ] तव न कोऽपि उपकारः ।" अथ इन्द्रेण आगत्य भगवतो विवाहः चक्रे । सुनन्दा - सुमङ्गलाकन्ये परिणायिते ।
आदि
नाथस्य
वंशस्थापना

Page #436

तत्र वधूकर्तव्यानि विवाहयोग्यानि सर्वाणि देवीभिः सह इन्द्राणी अकरोत् । अथ वरकर्तव्यानि देवैः सह इन्द्रः अकरोत् । ततो विवाहविधिः प्रकटीबभूव । स विधिः विवाहतो ज्ञेय:, न मया लिख्यते, सिद्धत्वात् । अथ भगवतो विषयसुखं भुञ्जानस्य षट्पूर्वलक्षाणि अतिक्रान्तानि । तदा बाहुजीवों भरतः, पीठजीवो ब्राह्मी इति सुमङ्गलायाः मिथुनकं जातं । एवं सुबाहुजीवो बाहुबली, महापीठजीवः सुन्दरी इति मिथुनकं सुनन्दाया जातं । एवं पुनरपि सुमंगलाया एकोनपञ्चाशत् ४९ युगलानि पुत्ररूपाणि जातानि । एवं भगवतः पुत्राणां शतं पुत्रीद्वयं च जातम् ।
अथ श्रीभगवतो राज्यस्थापनां प्राह-तस्मिन् समये कषायबाहुल्यात् जीवानां हकार-मकार- धिक्कारदण्डनीति त्रयमपि अतिक्रान्तं, न कोऽपि दण्डनीतिं मन्यते । तत्तो युगलि कै. श्री ऋषभदेवसमीपे आगत्य विज्ञप्तं"हे स्वामिन्! न्यायं कुरु ।" ततो भगवान् आह - "नाहं राजा, राजा श्रीनाभिः ।" ततः ते गता नाभिसमीपं । नाभिः प्राह - " भवतां राजा ऋषभो भवतु, स न्यायं करिष्यति ।" अत्रान्तरे इन्द्रस्य आसनं कम्पितं, अवधिज्ञानेन राज्याभिषेकसमयं ज्ञात्वा इन्द्र आगत्य सिंहासने निवेश्य, मुकुट-हार-कुण्डलाद्याभरणानि परिधाप्य राज्याभिषेकं भगवतः कृतवान् । यौगलिका इन्द्राऽदेशात् पद्मसरोवरे जलानयनार्थं गताः । परं इन्द्राभिषेकानन्तरं समागताः । ततो भगवन्तं सिंहासने उपविष्टं दिव्यवस्त्राभरणादिविभूषितं इन्द्रादिदेवः कल्प० ३४ * परिवृत्तं दृष्ट्वा क्षणं विचार्य उत्पन्नविवेकाः पानीयं भगवतः पादयोरुपरि चिक्षिपुः । तत इन्द्रेण प्रोक्तं-"साधु,

Page #437

www.kobatrth.org
श्रीभगवतो राज्यस्थापना
कल्पसूत्र विनीताः पुरुषाः अत्र जाताः, तत एषा नगरी विनीता।" अथ सा कीदृशी । इन्द्रेण वैश्रमणपाश्र्थात् निर्मा- कल्पलता पिता । तदाह-द्वादशयोजनदीर्घा नवयोजनपृथुला अष्टद्वारा महाविषमवमा, ईशाने कोणे नाभिराजस्य चतुरस्त्रं व्या०७ सप्तभूमिकं गृहं कृतं १, पूर्वस्यां दिशि सप्तभूमिकं भरतगृहं २ | आग्नेयकोणे बाहुबलिगृहं । तेषां मध्ये एकविं॥१९९॥
शतिभूमिकं श्रीऋषभदेवगृहं अष्टोत्तरशतं च श्रीजिनभवनानां । पुनरपि अश्वाः १ हस्तिनः २ गावश्च ३ एते
चतुष्पदा गृहीताः, तेषां संग्रहः कृतः। पुनरपि केऽपि युगलिनः अपराधानुसारेण दण्डदायका उग्राः स्थापि*ताः१। केपि गुरुस्थानीयत्वेन भोगाः स्थापिताः२। केऽपि मित्ररूपा मण्डलाधिपत्यकरणेन राजन्याः स्थापिताः
३। शेषाः पदातिप्रमुखाः क्षत्रियाः स्थापिताः। इति चतुर्धा पुरुषव्यवस्था कृता। अथवा ब्राह्मण १क्षत्रिय २ वैश्य ३ शूद्र ४ भेदात् तत्र-"ब्राह्मणा ब्रह्मचर्येण १, क्षत्रियाः शस्त्रपाणयः । कृषिकर्मकरा वैश्याः ३, शूद्राः प्रेक्षणकारकाः।४।" ॥१॥ पुनः विनीतानगरीमध्ये चतुरशीति चतुष्पथाः स्थापिताः, तथाहि-सौगन्धिक १ गान्धिक २ ताम्बूलिक ३ कान्दबिक ४ सुवर्णकार ५ मणिकार ६ सौवर्णिक ७ मणिवर्तक ८ नाणावतेक ९ सुखभक्षिकाकारक १० कणापणिक ११ दौयिक १२ चर्मकारक १३ कांस्यकार १४ मालाकार १५ घृतापणिक १६ तैलिक १७ सौत्रिक १८ कापासिक १९ भाण्डशालिक २० काष्ठशालिक २१ रजक २२ पट्टिक २३ वैज्ञानशालिक [२४ तन्तुबाय २५ तुन्नारक २६ नापित २७ सूचीपति २८ चित्रकर २९ लेखक ३० गांछिक ३१ कल्पपाल ३२ भ्राष्टकारक ३३ बन्धारक ३४ अङ्गारक ३५ नीलीकारक ३६ पत्रकारक ३७ नीलवर्णकारक ३८ प्रमुखाः चतुष्पथाः॥
॥१९९॥

Page #438

अथ श्रीऋषभदेवः कीदृक् सन राज्यं मुञ्जन् किं कृतवान् ?, तत्राहउसभे णं अरहा कोसलिए दक्खे दक्खपइण्णे पडिरूवे अल्लीणे भद्दए विणीए वीसं पुत्रसयसहस्साई कुमारवासमझे वसइ, वसित्ता तेवहिं पुवसयसहस्साइं रज्जवासमझे वसइ, तेवह्नि च पुवसयसहस्साई रजवासमज्झे वसमाणे लेहाइआओ गणियप्पहाणाओ सउणरुयपजबसाणाओ बावतरि कलाओ चउसद्धि महिलागुणे सिप्पसयं च कम्माणं, तिनिऽवि पयाहिआप उवदिसइ, उबदिसित्ता पुत्तसयं रज्जसए अभिसिंचइ, अभिसिंचित्ता व्याख्या-"उसमे णं अरहा कोसलिए" श्रीऋषभदेवोऽहन कौशलिको दक्षो दक्षप्रतिज्ञःप्रतिरूपः आलीनो | भद्रको विनीतश्च जातः । ततो विशतिपूर्वलक्षाणि कुमारवासमध्ये वसति, उषित्वा च त्रिषष्टिपूर्वलक्षाणि राज्यवासमध्ये बसन् लिप्यादिका गणितप्रधानाः शकुनरुतपर्यवसाना दासप्तति ७२ कलाः पुरुषसत्का:|संबन्धी, पुनः चतुष्पष्टि ६४ महिलागुणाः, पुनः कर्मणां कृषिवाणिज्यानां मध्ये शिल्पशतं कथं?। घटकार लोहकार २ चित्रकार ३ वस्त्रकार ४ नापितानां ५ पत्रशिल्पानि सन्ति, तानि प्रत्येक विंशति-विशतिभेदयुक्तानि, ततः तेषां शतमेव भगवता उपदिष्टं । अत एव आचार्यस्य उपदेश विना यत् जातं तत् कर्म कथ्यते । यच

Page #439

कल्पसूत्रं
कल्पलता
आचार्यस्य उपदेशेन यत् जातं तत् शिल्पं उच्यते । कर्म - शिल्पयोः अयं विशेष:- कर्माणि तु स्वयं क्रमेण प्रवृत्तानि, त्रीण्यपि एतानि प्रजाहिताय लोकानां उपकाराय उपदिशति । पुत्रशतं च राज्ये अभिषिञ्चति-स्थापव्या० ७ यति । पूर्वं युगलिनो यदा कालमाहात्म्यहान्या कल्पवृक्षा वाञ्छितं न ददाति तदा कन्दाहाराः मूलाहाराः
॥ २०० ॥
पत्राहाराः पुष्पाहाराः फलाहारा अभूवन् । ततो अपकं धान्यं भुञ्जते स्म परं न जीर्यति, ततः खामी विज्ञप्तः । स्वामिना प्रोक्तं- "हस्ताभ्यां घृष्ट्वा आहारयध्वं । तथा कृतेऽपि अजीर्णे निस्तुषतण्डुलान् कृत्वा भुङ्ध्वं । तथा कृतेऽपि अजीर्णे हस्ततलपुटे खेदयित्वा भुङ्ग्ध्वं । तथा कृतेऽपि अजीर्ण तस्मिन् प्रस्तावे वनमध्ये वंशघर्षणात् अग्निरुत्थितः, तं ज्वलन्तं दृष्ट्वा, अपूर्वमिदं रत्नमिति बुद्ध्या ग्रहीतुं लग्नाः, ततो दह्यमाना भीताः सन्तः श्रीकषभदेवसमीपे आगत्य कथयामासुः - " हे स्वामिन्! एक अपूर्वं रत्नं उत्पन्नं वर्तते, परं महाक्रोधि, अत्यासन्नगमने ज्वालनाय धावति । श्री भगवता ज्ञातं अग्निरुत्थितः । ततो भगवता प्रोक्तं - "पार्श्वस्थानि तृणलतादीनि छेदयित्वा अग्निरत्नं गृहीत्वा ततः तस्मिन् धान्यपाकं कुरुत ।” ततः ते मनुष्याः तथा कृत्वा अग्नौ धान्यं प्रक्षिपन्ति स्म । ततो धान्यं दग्धं । ततः तैः आगत्य खामी विज्ञप्तः - "हे खामिन्! अयं अस्मत्तोऽपि क्षुधातुरः, सर्वं धान्यं भक्षितं न किमपि पश्चात् दत्तं ।" ततः प्रभुणा प्रोक्तं- "यदा अहं हस्तिस्कन्धारूढो निःसरामि तदा भवद्भिः मृत्पिण्ड आनीय देयः ।" तैः तथा कृते भगवता हस्तिकुम्भस्थलोपरि मृत्पिण्डं स्थापयित्वा नानाप्रकाराणि हाण्डी - कुण्डीप्रमुखाणि भाजनानि कृत्वा दत्तानि । अथ ईदृशानि कृत्वा अग्नौ पाच
श्रीभगवतो
राज्यस्थापना
॥ २०० ॥

Page #440

यित्वा पानीयं धान्यं च मध्ये प्रक्षिप्य, अग्नेः उपरि स्थापयित्वा पाकः कर्तव्यः । तथा कृते पचनारम्भप्रवृत्तिः जाता ॥ इति युगलिनां आहारविधिः ॥
अत्र लिपिः भगवता ब्राह्म्या दक्षिणहस्तेन दर्शिता । सा लिपिः अष्टादशधा, तथाहि
हंसलिपि १ भूतलिपि २ यक्षलिपि ३ राक्षसलिपि ४ उड्डीलिपि ५ यावनीलिपि ६ तुरकी लिपि ७ कीरीलिपि ८ द्राविडीलिपि ९ सैन्धवीलिपि १० मालवीलिपि ११ नाडीलिपि १२ नागरीलिपि १३ लाटीलिपि १४ पारसी लिपि १५ अनिमित्तिलिपि १६ चाणक्कीलिपि १७ मूलदेवीलिपि १८ इति । अथवा देशादिविशेषाद्अन्यथापि - लाटी १ चोटी २ डाहली ३ कान्हडी ४ गुजरी ५ सोरठी ६ मरहटी ७ कोंकणी ८ खुरासाणी ९ ससी १० सिंहली ११ हाडी १२ कीरी १३ हमीरी १४ परतीरी १५ मागधी १६ मालवी १७ महायोधी १८ इति ।
तथा गणितं भगवता सुन्दर्या वामहस्तेन दर्शितं । पुनः भरतस्य रूपकर्म दर्शितं । पुनः बाहुबलेः पुरुषादिलक्षणानि दर्शितानि ।
तन्त्र नन्दिसूत्रे उक्ताः ७२ पुरुषकलाः इमाः- लेखन १ पठन २ गणन ३ गीत ४ नृत्य ५ ताल ६ पटह ७ मरुज ८ वीणा ९ वंश १० भेरी ११ एतेषां वादनकला, हस्ति १२ तुरगशिक्षा १३ धातुर्वाद १४ हग्वाद १५ मन्त्रवाद १६ बली - पलितविनाश १७ रनलक्षण १८ नारीलक्षण १९ नरलक्षण २० छन्दोबन्ध २१ तर्कवाद

Page #441

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ७
॥२०१ ॥
(0-63)
२२ सुनीतिपालन २३ तस्वविचार २४ काव्यकरण २५ ज्योतिर्विचार २६ श्रुति २७ वैद्यक २८ षड्भाषा | २९ योग ३० रसायनाञ्जन ३१ लिपि ३२ इन्द्रजाल ३३ स्वप्न ३४ कृषि ३५ वाणिज्य ३६ नृपसेवा ३७ शकुन ३८ वायुस्तम्भन ३९ अग्निस्तम्भन ४० मेघवृष्टि ४१ लेपन ४२ मर्दन ४३ ऊर्ध्वगमन ४४ घटबंध ४५ घटभ्रम ४६ पत्रछेदन ४७ मर्मभेदन ४८ कलाकृष्टि ४९ अम्बुवृष्टि ५० लोकाचार ५१ जनानुवृत्ति ५२ फलभरण ५३ खड्गधरण ५४ क्षुरीबन्धन ५५ मुद्रा ५६ लोहघटन ५७ दन्तसमारण ५८ काष्ठछेदन ५९ चित्रकरण ६० बाहुयुद्ध ६१ दृष्टियुद्ध ६२ मुष्टियुद्ध ६३ दण्डयुद्ध ६४ खगयुद्ध ६५ वागयुद्ध ६६ गरुडदमन ६७ सर्पदमन ६८ भूतदमन ६९ योगध्यान ७० अष्टज्ञान ७१ नामावलि ७२ इति पुरुषाणां ७२ कलाः ॥ स्त्रीणां अपि ६४ कला यथा-नृत्य १ औचित्य २ चित्र ३ बाद ४ मन्त्र ५ तत्र ६ ज्ञान ७ विज्ञान ८ दण्ड ९ जलस्तंभन १० गीतगान ११ तालमान १२ मेघवृष्टि १३ फलाकृष्टि १४ आरामरोपण १५ आकारगोपन १६ धर्मविचार १७ शकुनप्रचार १८ क्रियाकल्प १९ संस्कृतजल्प २० प्रसादनीति २१ धर्मनीति २२ वर्णिकावृद्धि २३ सुवर्णसिद्धि २४ सुरभितैलकरण २५ लीलासंचरण २६ गजतुरगपरीक्षा २७ पुरुषस्त्रीलक्षण २८ सुवर्णरत्नभेद २९ अष्टादशलिपिपरिच्छेद ३० तत्कालबुद्धि ३१ वास्तुसिद्धि ३२ वैद्यकक्रिया ३३ कामक्रिया ३४ घटभ्रम ३५ सारिपरिश्रम ३६ अञ्जनयोग ३७ चूर्णयोग ३८ हस्तलाघव ३९ वचनपाटव ४० भोज्यविधि ४१ वाणिज्यविधि ४२ मुखमण्डन ४३ शालिखण्डन ४४ कथाकथन ४५ पुष्पग्रथन ४६ वक्रोक्ति ४७ काव्यशक्ति ४८ स्फारवेष ४९ सकलभाषाविशेष ५०
७२ द्वास
प्रतिपुरुष
कलाः
॥२०१॥

Page #442

अभिधानज्ञान ५१ आभरणपरिधान ५२ नृत्योपचार ५३ गृहाचार ५४ काव्यकरण ५५ परनिराकरण ५६ धान्यरन्धन ५७ केशबन्धन ५८ वीणानिनाद ५९ वितण्डावाद ६० अङ्कविचार ६९ लोकव्यवहार ६२ अन्त्याक्षरिका ६३ प्रश्न- प्रहेलिका ६४ ॥ इति स्त्रीणां ६४ कलाः ॥
श्रीऋषभदेवस्य पुत्रशतनामानि यथा - श्री भरत १ श्रीबाहुबलि २ श्रीमस्तक ३ श्रीपुत्राङ्गारक ४ मल्लिदेव ५ अङ्गज्योति ६ मलयदेव ७ भार्गवनाथ ८ अङ्गदेव ९ वसुदेव १० मगधनाथ ११ मानवर्तिक १२ मानयुक्त १३ वैदर्भदेव १४ वनवासनाथ १५ महीपक १६ धर्मराष्ट्र १७ नायकदेव १८ आश्मक १९ दण्डक २० कलिङ्ग २१ ईषिकदेव २२ पुरुषदेव २३ अकल २४ भोगदेव २५ वीर्ययोग २६ गणनाथ २७ तीर्णनाथ २८ अर्बुदपति २९ आयुवर्य ३० वली ३१ नायक ३२ काक्षिक ३३ आनर्त ३४ सारिक ३५ गहेष ३६ रुरुदेव ३७ कच्छनाथ ३८ सुराष्ट्र ३९ नर्मद ४० सारस्वत ४१ तापसदेव ४२ कुरु ४३ जङ्गल ४४ पञ्चाल ४५ शूरसेन ४६ पुटपुर ४७ कलिङ्गदेव ४८ काशीकुमार ४९ कौशल्य ५० भद्रकाश ५१ विकाशक ५२ त्रिगर्त ५३ आवर्ष ५४ सालु ५५ मत्स्यदेव ५६ कुलीयक ५७ मूषकदेव ५८ बाल्हीक ५९ काम्बोज ६० मधुनाथ ६९ सान्द्रक ६२ आत्रेय ६३ यवन ६४ आमीर ६५ वानदेव ६६ वानस ६७ कैकेय ६८ सिन्धु ६९ सौवीर ७० गान्धार ७१ काष्ठदेव ७२ तोषक ७३ शौरक ७४ पद्मनाभ ७५ भारद्वाज ७३ सुरदेव ७७ प्रस्थाल ७८ कर्णक ७९ त्रिपुरनाथ ८० अवन्तीनाथ ८१ देवपति ८२ किष्किन्ध ८३ नैषध ८४ दशाकर्ण ८५ कुसुमवर्ण ८६ भोपालदेव ८७

Page #443

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्रं
पालनाथ ८८ कुशल ८९ पदम ९०विनिद्राय ९१ वैकेश ९२ वैदेह ९३ कच्छपति ९४ भद्रदेव ९५ वज्रनाथ - भगवतो कल्पलता १९६ सान्द्रभद्र ९७ सेनज ९८ वत्सनाथ ९९ अङ्गदेव १०० इति श्रीआदिनाथपुत्रशतम् ।
दीक्षाव्या०७ तत्र श्रीभगवता अयोध्यायाराज्यं ज्येष्ठपुत्राय श्रीभरताय दत्तं, तक्षशिलानगरीराज्यं श्रीबाहुबलये दत्त, कल्याण
अन्येषां च पुत्राणां अङ्गवङ्गादिदेशानां राज्यानि दत्तानि ॥ ॥२०२॥
अथ श्रीभगवतो दीक्षा-कल्याणकमाहपुणरवि लोअंतिपहिं जीअकप्पिएहिं देवेहिं ताहिं इटाहिं जाव वग्गूहि, सेसं तं चेव सवं भाणिअवं, जाव दाणं दाइआणं परिभाइत्ता जे से गिम्हाणं पढमे मासे पढमे पक्खे चित्तबहुले, तस्स णं चित्तबहुलस्स अट्टमीपवखे णं दिवसस्स पच्छिमे भागे सुदंसणाए सीयाए सदेवमगुआसुराए परिसाए समणुगम्ममाणमग्गे जाव विणीयं रायहाणि मज्झमज्झणं णिग्गच्छइ, णिग्गच्छित्ता जेणेव सिद्धत्थवणे उजाणे जेणेव असोगवरपायवे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छिता असोगवरपायवस्स अहे जाव सयमेव चउमुट्ठिअं लोअं करेइ, करित्ता छटेणं भत्तेणं अपाणएणं आसाढाहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं उग्गाणं भोगाणं राइण्णाणं खत्तियाणं च

Page #444

wwww.kobatrth.org
चउहिं पुरिससहस्सेहिं सद्धिं एगं देवदूसमादाय मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पवइए ॥ २११ ॥ ब्याख्या-"पुणरवि लोअंतिएहिं” अब पुनरपि श्रीऋषभदेवो लोकान्तिकदेवः प्रतियोधितः सांवत्सरिकदानं दत्त्वा ग्रीष्मकाले प्रथमे मासे प्रथमे पक्षे एतावता चैत्रवदि अष्टमीदिने दिवसस्य पश्चिमे भागे सुदर्शनानामशिबिकामारुश्य देवैः मनुजैः असुरैः समनुगम्यमानमार्गः विनीता राजधानी मध्यभागेन निर्गच्छति, निर्गत्य यत्रैव सिद्धार्थनाम उद्यानं यत्र अशोकवरपादपः तत्र आगच्छति, आगत्य च अशोकवरपादपस्य अधस्तात् चतुर्मुष्टिकं लोच करोति । एकां हि मुष्टिं इन्द्रस्य आग्रहेण रक्षितवान् । यतः स्कन्धस्था एका-केशमुष्टिः वायुना आन्दोलिता सती स्वर्णकलशोपरि नीलोत्पलपिधानसदृशी शोभते स्म । तथा षष्ठेन तपसा अपानकेन उत्तरापाढानक्षत्रे चन्द्रेण सह योगं वर्तमाने उग्राणां १ भोगानां २ राजन्यानां ३ क्षत्रियाणां ४ च चतुर्भिः पुरुषसहस्रैः खयं कृतलोचैः यथा श्रीभगवान् करिष्यति तथा वयमपि करिष्यामः इति जानद्भिः तैः सार्ध एक देवदृष्यं वस्त्र आदाय मुण्डो भूत्वा अगारात् अनगारतां साधुतां प्रव्रजति स्म । तदैव भगवतः चतुर्थ मनःपर्यायज्ञानं समुत्पन्नं । अथ श्रीऋषभदेवो वृषभगतिः सन् घोरं अभिग्रहं कृत्वा त्यक्तदेहः परिभ्रमति स्म । तदा भिक्षा न कोऽपि जानाति, न कोऽपि ददाति । के कीदृशाश्च भिक्षाचराः?, का कीदृशी च

Page #445

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०७
नमिविनमिसम्बन्धः
॥२०३॥
भिक्षा? । ततः चत्वारोऽपि सहस्राः उग्रादयः क्षुधापरीषहपीडिताः गङ्गानदीदक्षिणकूले वनमध्ये तापसा जाताः। परं कीदृशाः? । स्वयंपतितपत्रपुष्पफलाहारिणः वल्कलचीरधारिणः श्रीऋषभदेवमेव ध्यायिनः। | अथ श्रीभगवता यदा दीक्षा गृहीता, देशाः पुत्राणां च दत्ताः,तदा कच्छमहाकच्छसुतौ नामिविनमी पुत्रवत् पालिती पार्श्वे न अभूतां, पश्चात् आगतौ राज्यार्थिनी व्रतस्थमपि भगवन्तं सेवितवन्तौ । तदा धरणेन्द्रो भगवन्तं नमस्कतुं समागतः, तदा नमिविनमी प्रभोः पादयोः अग्रे जलच्छण्टकं दत्त्वा पुष्पप्रकरं अग्रे| मुक्त्वा विज्ञर्ति चक्रतुः-“हे स्वामिन् ! राज्यं देहि" तदा धरणेन्द्रः प्राह-"प्रभुः त्यक्तराज्यसङ्गा, देयं किमपि नास्ति, युवां भरतं याचेथाः।" ताभ्यां प्रोक्तं-"यथा भरतः सुतः तथा आचां अपि जिह्वाजल्पिती सुतौ, तस्मात् [आवां] अन्यं न आश्रयावहे ।" ततः स्वामिभक्तिसन्तुष्टो धरणेन्द्रः अष्टचत्वारिंशत् ४८ सहस्रविद्याः पाठसिद्धा अदात् । ततो गौरी-गान्धारी-प्रज्ञप्ति-रोहिणी-देवताधिष्ठातृ-महाविद्याबलेन खजनान् उपलोभ्य सर्वान् | विद्याधरान् कृत्वा वैतादयपर्वतस्य दक्षिणोत्तरश्रेण्योः पञ्चशतरथनूपुरचक्रवालादिनगराणि षष्टिश्च गगनवल्ल-1 भादिनगराणि अनुक्रमेण स्थापयित्वा राज्यं कुर्वाते स्म । अथ च धरणेन्द्रोऽपि इत्थं विद्याधराणां शिक्षां दत्त्वा खस्थानं गतः। का शिक्षा?, इत्याह-"रे विद्याधराः! यो जिनानां १ जिनचैत्यानां २ चरमशरीरिणां ३ प्रतिमाप्रतिपन्नानां साधूनां ४ पराभवं लङ्घनं वा करिष्यति, परस्त्रियं अवाञ्छती बलात् यो रमयिष्यति (तस्य) विद्या निष्फला भविष्यति ।" इति, रत्नभित्तो प्रशस्ति अपि लिलेख । ततः खामिसेवाफलं भरताय कथ

Page #446

यित्वा स्वजनं आदाय दक्षिणश्रेणेः नमिः राज्यं कुरुते स्म । उत्तरश्रेणी च विनमिः राज्यं कुरुते स्म इति नमिविनमिसम्बन्धः || एकदा स्वामी विहरन् बहुलीदेशे तक्षशिलां नगर्या आगतः, तत्र सन्ध्यायां उद्याने कायोत्सर्गेण स्थितः । तत्र उद्यानपालकेन श्रीबाहुलेः प्रभोः आगमनं कथितं तस्मै पारितोषिकं दानं दत्त्वा, बाहुबलिः विचारितवान्-"साम्प्रतं त्रीणि लक्षाणि पुत्राः तथैव प्रपौत्रादयः परिवारो मिलितो नास्ति ।” ततः प्रभाते 'महत्या विच्छित्त्या वन्दनाय गमिष्यामि' इति सन्ध्यसमये न गतः । ततः प्रभाते सर्वपरिवारं मेलयित्वा नगरीशोभां कृत्वा गजारूढो गतो भगवद्वन्दनार्थं, परं श्रीभगवान् वायुरिव अप्रतिबद्धविहारि स्वात् सन्ध्यायामेव क्षणं स्थित्वा विहृत्य गतो दूरदेशे । ततो बाहुबलिः तत्र श्रीभगवन्तं अदृष्ट्वा महाखेदं चकार । कर्णयोः अङ्गुलिं क्षित्वा उच्चैः रुरोद । सम्प्रदायात् एवं श्रूयते तत्र “बाबा आदम" इति वदन्तो "यांग” ददति । ततो चांगप्रवृत्तिः । ततो बाहुबलिः खामिभक्त्या यत्र खामी कायोत्सर्गे स्थितः तन्त्र स्थाने धर्मचक्रं नाम अष्टयोजनविस्तीर्ण एकयोजनोवं सहस्रारं रत्नमयं पीठं चकार । तदुपरि भगवतः पादुके स्थापयित्वा अयं श्रीभगवानेव इति बुद्ध्या ननाम । लोका अपि सर्वे तथैव महिमां चकुः । इति तक्षशिलानगर्यां बाहुबलिसम्बन्धः ॥
अथ श्रीभगवतः कियता कालेन कस्मिन् नगरे केन पारणं वत्तं तत्स्वरूपं कथ्यते । तथाहि
अथ श्रीभगवान् वर्षं यावत् आहारं विना स्थितः परं मेरुवत् अप्रकम्पो अदीनमनाः एकदा विचरन्

Page #447

श्रेयांसकुमारकृता भगवता पारणा
कल्पसूत्रं गजपुरे नगरे समागतः। तत्र गजपुरखामी याहुबलिपुत्रः सोमप्रभो राज्यं करोति । तस्य पुत्रः श्रेयांसो कल्पलता युवराजा वर्तते । तस्यां रात्री श्रेयांसः स्वप्ने मेरुपर्वतं श्यामं जातं सन्तं अमृतकुम्भैः धौतं अधिकं शोभमानं व्या०७ ददर्श १, सोमयभो राजा एकः सुभटो वैरिभिः आक्रान्तः सन् श्रेयांससाहाय्यात् जयं लब्धवान् इति
| खप्नं ददर्श २, सुबुद्धिश्रेष्ठी सूर्यस्य किरणान् पततः श्रेयांसः तान् सूर्यमण्डले स्थापयामास इति खप्नं ददर्श ॥२०४॥
|३, राजा प्रभाते आस्थाने आगत्य स्थितः । खप्नविचारे क्रियमाणे सर्वैः प्रोक्तं-"अद्य कोऽपि श्रेयांसकुमारस्य महान् लाभो भविष्यति।"तस्मिन् समये श्रीऋषभदेवः प्रतिगृहंगोचरी भिक्षां परिभ्रमति । लोकाः केचित् कन्यां ददति, केऽपि प्रधानवस्त्राणि, केपि स्वर्ण, केऽपि मणिमाणिक्यरत्नप्रवालादीनि प्रयच्छन्ति । परं भगवान न गृह्णाति । ततः कोलाहलो जातः । तस्मिन् प्रस्तावे श्रेयांसकुमारो गवाक्षे स्थितः प्रपितामहं श्रीऋषभदेवं दृष्ट्वा, जातिस्मरणं पाप । पूर्वभवसम्बन्धं ददर्श । स्वामी ललिताङ्गः तदा अहं स्वयंप्रभा देवी १, स्वामी वज्रजो राजा तदा अहं श्रीमती भार्या २, ततः उत्तरकुरुक्षेत्रे खामी युगलिकः अहं युगलिनी ३, सौधर्मे देवलोके मित्ररूपी देवौ ४, स्वामी वैद्यपुत्र आनन्दः, तदा अहं श्रेठिपुत्रः केशवनामा मित्ररूपः ५, स्वामी अच्युते देवलोके देवः, | अहं स्वामिनो मित्रदेवः ६, स्वामी वज्रनाभश्चक्री, अहं स्वामिनः सारथिः ७, स्वामी सर्वार्थसिद्धिविमाने देवः,
अहमपि तत्रैव देवः ८, स्वामी ऋषभदेवस्तीर्थङ्करः, अहं श्रेयांसनामा भगवतः प्रपौत्रः ९ इति नवभव*सम्बन्धो मम भगवता सह । ततो गवाक्षात् उत्तीर्य प्रदक्षिणात्रयं दत्त्वा विधिना अभिवन्ध, खगेहाङ्गणे
॥२०४॥

Page #448

आनीय स्वप्राभृते आगतानां इक्षुरसघटानां शतेन समूहेन वा निमनयति स्म-“हे भगवन् ! गृहाण इम |४२ द्विचत्वारिंशद्दोषरहितं शुद्धं इक्षुरर्स, निस्तारय मा" इत्युक्ते खामी मौनेन स्थितः। युगन्धरी-खलगाहने बाखमानानां वृषभाणां मुखानि [यावत् ] द्वादश प्रहरान् छिक्ककया बद्धानि इति पूर्वभयोपार्जितं अन्तरायकर्मच त्रुटितं । परं अत्रान्तरे दक्षिणहस्तः श्रेयांसंप्रति गद्गदखरेण वभाषे-"अहो श्रेयांस शृणु । अहं श्रीऋषभदेवस्य |आजन्मतः सेवकः, मया च श्रीऋषभदेवस्य प्रसादेन महान्ति उत्तमकर्तव्याणि कृतानि, तेन अहं महती
प्रतिष्ठा प्राप्तः । कर्तव्यानि शृणु-दन्द्रादिदेवानां प्रत्यक्षं खामिनोऽङ्गुष्ठेन सुधापानं कारितं १, पुनः वंशस्थासपनायां इन्द्रहस्तात् इक्षुयष्टिं गृहीत्वा मया खामिनो वाञ्छा पूरिता २, पुनः मया भरतस्य तिलकं कृत्वा । विनीतायां राज्यं दत्तं । षट्खण्डभोक्ता कृतः। एवंषाहुयलिना तक्षशिलानगरीराज्यं दत्तं । शेषाष्टनवतिपुत्राणां अपि राज्यर्द्धिः दत्ता ३, पुनः सुनन्दा-सुमङ्गलाकन्याद्वयं मयैव गृहीत्वा खामिनो दत्तं ४, पुनः वर्ष यावत् खेप्सितं दानं दत्वा, जगत्रयं पूर्णवाञ्छितं कृतं ५, पुनः अहं छत्र-चामर-चक्र-गदा-खङ्ग-धनुरश-बज-शङ्गादिशुभलक्षणः विराजमानः ६,पुनः अहं तीर्धयात्रा-पुत्रप्राप्ति-राज्यमासि-भाग्य-सौभाग्य-यश-कीर्तिसूचकरेवाधरः ७, पुनः चोक्षप्रेक्षादिकर्मणि व्यापारवान् , पुनः दाने भोजने देवपूजायां परमेश्वरस्मरणे प्रीतिवन्धे अविश्वासे जाते बोलदाने सर्वत्रापि भव्यकर्मणि ममैव अधिकारः। कथं ईदृशोऽहं खल्परसस्य [इक्षुरसस्य ] अधो भवामि ?* पुनः [८]त्र्यशीतिपूर्वलक्षाणि श्रीभगवता राज्यसाम्राज्यं पालितं । तस्य भगवतो मया अग्रे भूत्वा कथं याचना
कल्प०३५

Page #449

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ७
॥ २०५ ॥
कार्यते ? । तस्मादेव कारणात् मया खाद्यनाटकनेपथ्यकेलिलीलां विना मौनी सन् वनगहने श्रीऋषभदेवो भ्रामितः । ततो न अमुं इक्षुरसं स्वीकरोमि ।” इत्युक्ते दक्षिणहस्तेन वामहस्तः प्राह - "रे निर्लज्ज ! मा मुधा आत्मानं प्रशंससि [प्रशंसख ] । परैः प्रशंसितो निर्गुणोऽपि गुणवान्, स्वयंप्रोक्तगुणस्तु सगुणोऽपि लघुतां याति, गुणिनां गुणास्तु स्वयं प्रकटीभवन्ति कर्पूररत्नमण्यादीनामित्र, एकत्रवसतोः द्वयोरेको अपर| स्याग्रे गुणवर्णनं करोति तत् न युक्तं, मातुः अग्रे मातृकुलस्य वर्णनं यथा - अहो श्रेयांस ! श्रीऋषभदेवप्रपौत्र ! ममाऽपि कर्तव्यानि शृणु- "जिनेन यत् स्वीकृतं कन्याद्वयं तस्य मया स्थानं दत्तं, स्त्रीणां वामाङ्गशायित्वात् १, सङ्ग्रामे खेटकं अग्रे धृत्वा स्वामिनं अहं रक्षामि, खङ्गं उत्पाट्य दक्षिणपाणिः पश्चात् याति २, धनुः अग्रे धृत्वा अहं तिष्ठामि, अयं तीरं लात्वा कर्णे प्रविशति पिशुनवत् ३, अङ्कानां गणनव्यवहारो मयि ४, ग्रामचलने खरोऽपि मद्दिशि आगत्य ब्रवीति तदा सिद्धिदाता स्यात् । एवं देव्यादयोऽपि ५, एवं प्रथमप्रयाणे- प्रथमयामे रात्रौ शृगाला अपि मद्दिशिस्था एव सिद्धिदाः ६, रोगादौ विशेषतो वामे पार्श्वे शयनं समाधिदायकं ७, वामे सोमे [खरे] चन्द्रनाडीरूपे वहमाने कृतं कार्यं शुभकारि स्यात् ८, पुनः शृणु, अनेन परिणयनावसरे कन्याद्वयहस्तो गृहीतः, तदा नाऽहमाकारितः ९, कंसारोऽपि एकाकिना एव भक्षितो, न ज्ञातं मम सहचरोऽप्यस्ति, परमयं उदरम्भरिः १०, पुनः भोजनान्ते दक्षिणायाचकः ११, पुनः सृष्टान्नपान भोजने मम पार्श्वात् मक्षिका उड्डापयति, नाऽहं सुदाक्षिण्यात् नाकृतं कथयामि १२, पुनरेतस्य चातुर्यगुणोऽपि नास्ति, यतोऽयं मस्तके मुकुटं यथा तथा
श्रेयांस
कुमारकृता
भगवतः पारणा
॥२०५॥

Page #450

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
fillim
मेव केवलज्ञानोमयान, काया विवाद
वेष्टयति, परं रचनया सुन्दरसंस्थानं अहं करोमि १३, पुनः अयं चौर्यकारी १४, चूतकारी १५, कियत् कथ्यते । आवयोः भव्याभव्यखरूपं सर्व जगत् वेत्ति, इत्थं आवयोः विवादं कुर्वतोः वर्ष एकं गतं । ततो भगवान् वार्षिकतपःकारी जातः। कुटुम्बविरोधो हि न श्रेयान, कथंचित् विरोधे जाते आत्मीया एव आत्मीयान् प्रतियोधयन्ति । पुनरपि श्रीभगवतः केवलज्ञानोत्पत्तौ तीर्थप्रवर्तने सङ्घस्थापनायां निर्वाणे च भवत एव कार्य महतां च खकीयं कार्य परार्थमेव । यतो मातृभिः पीतं दुग्धादि बालकाय स्यात् । तस्मात् विरोधं टालय ।" इत्युक्त्वा विरते वामहस्ते श्रेयांसः माह-"भो हस्तौ ! युवां द्वावपि स्वखकार्य भब्यौ । परं इमां मम प्रार्थना सफलां कुरुत । एकत्र मिलनं यथा वर्षक्षुधितस्य श्रीभगवतः पारणं स्यात्, मम च उत्तमदानेन संसारसमुद्रोत्तारणं स्यात् । ततः श्रेयांसाभ्यर्थनया द्वावपि हस्तौ चेडाकारौ मिलिती, श्रेयांसेन च शुद्धभावेन इक्षरसो विहरापितः, तच्छिखा च ऊर्ध्व निस्ससार । परं बिन्दुमात्रं नाऽधः पपात । एतत् कियत् ? । भगवतो लब्ध्या पाण्योर्घटसहस्र माति, समुद्रा वा सर्व मान्ति । श्रीभगवता च तत्रैव स्थाने पारणं कृतं । पञ्चदिव्यानि प्रकटितानि-गन्धोदकपुष्पवृष्टिः१ वसुधारावृष्टिः२ चेलोत्क्षेपः ३ देवदुन्दुभिः४ अहो दानमहो दानमिति उद्घष्टं ५ तद्दिनमपि वैशाखसुदितृतीयारूपं पर्वत्वेन मान्यं जातं । पारणास्थाने रत्नपीठं कारितं । कोऽपि पाह-"अरे! यदि मार्गितं स्यात् तदा एवं भवतु, ऋषभदेवसदृशं सुपात्रं १ इश्चरससमः शुद्ध आहारः २ श्रीश्रेयांससमो भावश्च ३।” इति श्रीभगवतः पारणाधिकारः ॥

Page #451

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०७
भगवतः केवलज्ञानोत्पचिः
॥२०६॥
अथ स्वामिदीक्षानन्तरं मरुदेवीखामिनी पुत्रस्नेहेन चिन्तयति-“हे पुत्र ! त्वं मां म्लानपुष्पमालामिव १ जीर्णवस्त्रखण्डमिव २ वस्नलग्नरजोवत् ३ त्यक्त्वा वने भ्रमसि, अहं शृणोमि त्वां क्षुधातुरं, परं अहं दुर्मरा न निये।। हे सख्यौ! मम पुत्रस्य सुन्दरीहस्तकङ्कणझणत्कार:-कणत्कारः पूर्वमासीत् । सांप्रतं तु मशकश्रेणिभणत्कारः श्रूयते १, पुनः मत्पुत्रस्य पूर्व छत्रं प्रियमाणमासीत् । अधुना तु सूर्यमण्डलं अत्यन्तमुष्णं मस्तके तपति २, पुनः पूर्व हस्ति-घोटक-सुखासन-यानचारी आसीत् । इदानीं तु अनुपानत्कः सन् एकाकी भ्रमति ३, पुनः पूर्व सुकुमालशय्याशायी अभूत्, सांप्रतं तु कठिनपृथिव्यां तिष्ठति, कायोत्सर्ग च करोति ४, भरतादयश्च सर्वेऽपि पृथिवीं पालयन्ति, परं मम पुत्रस्य न कोऽपि वार्तामात्रमपि पृच्छति । इति दुःखकरणेन मरुदेवी अन्धा जाता । तस्मिन् समये श्रीभगवतः केवलज्ञानं उत्पन्नं, तत्राह
उसभे णं अरहा कोसलिए एगं वाससहस्सं निचं वोसट्टकाए चियत्तदेहे जे केइ उवसग्गा जाव अप्पाणं भावमाणस्स इक्कं वाससहस्सं विइकंतं, तओ णं जे से हेमंताणं चउत्थे मासे सत्तमे पक्खे फग्गुणबहुले, तस्स णं फग्गुणबहुलस्स इक्कारसीपक्खेणं पुवण्हकालसमयंसि पुरिमतालस्स नयरस्स बहिआ सगडमुहंसि उज्जाणंसि नग्गोहवरपायवस्स अहे अट्ठमेणं
॥२०६॥

Page #452

भत्तेणं अपाणएणं आसाढाहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं झाणंतरिआए वट्टमाणस्स अणंते जाव जाणमाणे पासमाणे विहरइ ॥ २१२ ॥ व्याख्या-"उसमे णं अरहा" ऋषभोहन कौशलिका एकं वाससहस्रं नित्यं व्युत्सृष्टकाया-त्यक्तदेहः सन् ये केचन उपसर्गा उत्पद्यन्ते यावत् आत्मानं भावयतः एक वर्षसहस्रं व्यतीतं । ततो हेमन्तस्य चतुर्थे मासे ससमे पक्षे एतावता फाल्गुनवदि एकादशीदिने पूर्वाह्नकालसमये पुरिमतालनामनगरस्य बहिः शकटमुखे उद्याने वटवृक्षस्य अघः अष्टमेन भक्तेन अपानकेन उत्तराषाढनक्षत्रे चन्द्रेण सह योगं वर्तमाने ध्यानान्तरे वर्तमानस्य भगवतः केवलज्ञानं उत्पन्नं । तेन यावत् सर्वं जानन् पश्यन् विहरति । तस्मिन्नेव दिने भरतस्य-राज्ञः आयुधशालायां चक्ररत्नोत्पत्तिः जाता, ततो भरतः केवलज्ञानोत्पत्ति-चक्रोत्पत्तिभ्यां समकालं वर्धितः । क्षणं भरतेन मोहात् विचारित-"पूर्व चक्रपूजां करोमि किंवा तातपूजां?" ततो मोहं परित्यज्य सम्यक विचारित"श्रीताते पूजिते सति चक्रमपि पूजितमेव । चक्रपूजा इहलौकिकी, तातपूजा तु पारलौकिकी ततोऽधिका।" ततो भरतः पुत्रनिमित्तं दुःखं कुर्वती मरुदेवी हस्तिस्कन्धे संस्थाप्य भगवन्तं नन्तुं चलितः। मार्गे देवदुन्दुभि श्रुत्वा मरुदेवी माह-"भरत ! कस्य एतानि वादिब्राणि ?" भरतेन प्रोक्तं-"तव पुत्रस्य ।" ततः पुत्रसमृद्धिदर्शनार्थ उत्सुकतया उन्मीलिते नेत्रे गतं अन्धपटलं, दृष्टं समवसरणसाम्राज्यं देवैः कृतं । ततः खेदं

Page #453

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०७
॥२०७॥
चकार-"अहो ! पुत्रेण ईदृशी ऋद्धिः प्राप्ता, न कदापि मम कुशलक्षेमसमाचारो दत्तः। न कदापि पुत्रेण अहं मरुदेव्याः स्मृता, अहं तु पुत्रदुःखेन अन्धा जाता। अहो! मम सरागता, अहो मम पुत्रस्य नीरागता!। न मे कोऽपि, केवलनाहं कस्यापि ।" इति अनित्यभावनया मोहकर्म क्षपयित्वा, मरुदेवी केवलज्ञानं प्राप्य सिद्धा। अत्र द्वयोःहानप्राप्ति मातृपुत्रयोः श्लाघ्यता जाता। तथाहि
सिद्धिगमन | श्रीऋषभदेवसमः सुपुत्रो न भूतो न भविष्यति, येन वर्षसहस्रेण भुवं भ्रमता क्षुधादिपरीषहदुःखं सहता यत् केवलरनं प्राप्तं तत् निजमातुः आनीय दत्तं । अथ च मातापि ईदृशी न भूता न भविष्यति । यतो यया निजपुत्रार्थ मुक्तिकन्यां शिवमन्दिरे स्थितां पुत्रात् पूर्व निरीक्षितुं गता। ततो देवैः केवलमहिमा कृता । ततः शरीरं क्षीरसमुद्रे प्रवाहितं । भरतचक्रवर्ती समवसरणे गत्वा प्रभुं नत्वा उपविष्टः। श्रीभगवता च देशना दत्ता । तत्र भरतस्य मरीचिप्रमुखाः पञ्चशतपुत्राः ससशतपौत्राश्च प्रतिबुद्धाः दीक्षां जगृहुः । तेषां मध्यात् पुण्डरीकादयः चतुरशीतिगणधरा जाताः, ब्राह्मी च प्रवर्तिनी जाता। सुन्दरी तु सुरूपत्वात् 'स्त्रीरत्नं मम भविष्यति' इति भरतेन स्थापिता । कच्छमहाकच्छौ विना अन्ये तापसा भगवतः शिष्या जाताः। यस्य वृक्षस्य ॥२०७॥ अधः श्रीभगवतः केवलज्ञानं उत्पन्नं, तस्य पूजा जाता। कालक्रमेण तस्य वृक्षस्य 'प्रयागवट' इति नाम जातम् । अथ भरतेन गृहे आगत्य चक्ररत्नस्य अष्टाहिकामहोत्सवः चक्रे । अथ श्रीभरतः षट्खण्डसाधनाय सैन्येन

Page #454

www.kobatrth.org
सह चलितः । अग्ने चक्ररत्नं सहस्रदेवाधिष्ठितं प्रस्थितं यावती भुवं गत्वा तिष्ठति, तावत् योजनानि भरतसैन्यं चलितं, तदनुक्रमेण भरतो महीं षट्खण्डां षष्टिसहस्रवर्षेः साधयामास । तत्र गङ्गादेव्या सह वर्षसहस्रं विषयसुखानि बुभुजे । नमिविद्याधरपुत्री नवीनस्त्रीरत्नोत्पत्तौ । षष्टिवर्षसहस्राणि सुन्दर्या आचाम्लानि कृतानि, तेन धुर्वला, ततो भरतेन अनुज्ञाता सती सुन्दरी साध्वी जाता। भरतो अयोध्यायां समेतः तस्मिन प्रस्तावे शस्त्रागारस्य अधिकारिणा विज्ञप्तं-“हे स्वामिन् ! तव बान्धवाः तव आज्ञा न मन्यन्ते, ततः चक्ररत्नं आयुधशालायां न प्रविशति ।” ततो भरतो दूतैः ज्ञापयामास-"यदि भवतां राज्यवाञ्छाऽस्ति तदा आगत्य मम सेवां कुरुत ।" तदा तैः अष्टानवतिकुमारैः विचारित-"तातेन अस्माकं राज्यं दत्तं, किमर्थ भरतं सेवामहे! ।" ततः तातपाः गताः, स्वामिना च अङ्गारकारकदृष्टान्तेन वैतालिकाध्ययनश्रावणेन प्रतियोध्य शिष्याः कृताः । तथापि चक्ररत्नं न प्रविशति, ततो भरतो मुख्यमन्त्रिणं विश्वम्भरं प्राह । ततः सोऽपि प्रणम्य प्राह-“हे खामिन् ! सुरासुरनरेष्वपि तवाऽऽज्ञां यो न मन्यते स कोऽपि नास्ति, परं तव लघुभ्राता गर्वपर्वतो महाबली बाहुबली वर्तते, यस्य दोर्दण्डप्रचण्डप्रहारेण पर्वता अपि चूर्णीभवन्ति। ततो भवता समूलत एव छेदनीयो व्याधिवत् । ततो भरतेन सुवेगनामा दूतो बाहुबलिं प्रति प्रेषितः। प्रथमतः चलनसमये वस्त्रं कण्टके लग्नं १, ततो रथः स्खलितः २, संमुखं छिक्का जाता ३, दक्षिणे रासभोवीत् ४ इत्यादिभिः अपशकुनै वार्यमाणोऽपि महाटवीं समुल्लङ्घ्य गतो बहुलीदेशसीमस्थाने। ततो मार्गरजोधूसरं श्रमाकुलं
Fer Private and Personal Use Only

Page #455

कल्पसूत्रं
कल्पलता व्या०७
भरतेन बाहुबलिं प्रति दूतप्रेषणं
॥२०८॥
परदेशिनं दृष्ट्वा शालिक्षेत्रगोप्यः पानीयहारिकाश्च पृच्छन्ति स्म-"भो। कुतः समागतः, कस्तव खामी?" तेनोक्तं-"भरत" इति । ताभिः प्रोक्तं-"अस्माकं कञ्जलिकायां एको भरतः १, धातुसम्बन्धी भरतः २, उदरे रोगविशेषो भरतः, ३, एतत् भरतत्रयं विना अस्माभिः भरतो राजा कर्णैः अपि न श्रुतः।" ततः सुवेगेन विचारितं-अहो आश्चर्य ! अहो बाहुबले प्राज्यराज्यसाम्राज्यं ।।" ततो गतः तक्षशिलानगरी स्वर्गपुरीसहशीं पश्यन राजद्वारे क्षणं तत्र द्वारे प्रतीहारैः निरुद्धोऽपि राजाज्ञया गतो बाहुबलिसमीपं, भ्रूसंज्ञया आसने स्थापितः पृष्ठं-"भो! भरतस्य सपादकोटीपुत्रादीनां च कुशलं वर्तते ? ।” सुवेगः प्राह-"देव! यस्य सेवा यक्षलक्षः [क्रियते, यस्य च श्रीऋषभदेवः सांनिध्यं करोति, तस्य कुतोऽकुशलं?, परं तव सेवां विना राज्यं निष्फलं जानाति । ततो देहि खस्य सङ्गम। न च ज्ञेयं इयन्ति दिनानि नाऽऽगतः, अथ कथं गच्छामि। यतो वृद्धो भ्राता लघोः अपराधं सहिष्यति । कुलीनानां च ज्येष्ठो भ्राता पितृवत् मान्यः पूज्यश्च भवति।" ततो बाहुबलिः चमत्कृतो ज्ञातपरमार्थोऽवादीत-"रे दूत ! त्वं अवध्यः स्वखामिसेवाकार्यसावधानः, परं तव स्वामिनः लेहो ज्ञातो लघुनातृराज्यहरणात् । परं मम तव खामिसेवायां प्रयोजनं नास्ति।" ततो दूतः प्राह-"भो। बाहुबले।। यदि तव राज्येन देशेन कोशेन कुटुम्बेन जीवितव्येन च वाञ्छा वर्तते, तदा श्रीभरतं सेवख ।” ततः कोपं कृत्वा सुवेगदूतो बाहुबलिना तिरस्कृतोऽपद्वारेण निष्कासितः। सोऽपि जीवं लात्वा गतो भरतसमीपं, द्विगुणवार्तया प्रकोपितो भरतः चतुरङ्गिण्या सेनया सह दापितभम्भानादो, मस्तके धृतछत्रो वीज्यमानचामरः
॥२०८॥

Page #456

कृतबन्दिजनजयजयारवः चचाल । परं मागें किं कुर्वन् ? | सेनया सरोवराणि शोषयन्, गजानां मदजलै स्थलमपि सरः कुर्वन् , बहुलीदेशसीनि गतः सैन्यं च तत्र स्थापितवान् । ततो बाहुबलिरपि भरतं समागतं श्रुत्वा स्वसैन्यं लात्वा दत्तप्रयाणढक्का सम्मुखं समागत्य स्थितः कियदन्तरे । अथ प्रथमं भरतचक्रवर्ती श्रीऋषभदेवं पूजयित्वा वज्रसंनाहं [यगतरं] धृत्वा यक्षसहस्राधिष्ठितं हस्तिरनं समारोह । पृष्टतश्च सपादकोटिपुत्राः, एवं प्रपौत्रादयः, एवं सुभटकोटिपरितः सुषेणसेनानी, ततः ८४ लक्षहस्तिना, ८४ लक्षा अचार, ८४ लक्षा स्थाः, ९६ कोटिपदातयो बहवो विद्याधरा यक्षाः किन्नराश्च चलन्ति स्म । ततो भरतेन रणपट्ट मस्तके बध्वा सुषेणसेनानीः अग्रे कृतः। ततो बाहुबलिरपि श्रीऋषभदेवं पूजयित्वा, सम्यक् प्रणम्य च वज्ररत्नमयं संनाहं परिधाय, सर्व जगत् तृणवत् मन्यमानो भद्रहस्तिनं समारुरोह । पृष्ठतः त्रीणि लक्षाणि पुत्राः, एवं प्रपौत्रा, द्वादशसहस्त्रराजानो बहवो विद्याधराः सुभटाः पदातयश्च चेलुः । ततो पाहुपलिनाऽपि निजपुत्रः सिंहरथः सेनानीः कृतः। ततो द्वयोः सैन्ययोः सम्मुखं चलतोः पृथिवी कम्पिता । तारामण्डलं क्षुभितं, समुद्राः समुच्छलिताः। भरतसैन्ये १६ षोडशलक्षरणतुराणि वाद्यन्ति । एवं बाहुबलिसैन्येऽपि कियन्ति लक्षाणि उभप* सैन्ययोः 'सिन्धूडारागे आलाप्यमाने स्वामिभ्यां बहुपुत्कारे क्रियमाणे युद्धं लग्नं । अश्ववारैः समं अश्ववाराः लनाः, एवं गजारूढः गजारूढाः, रथिभिः समं रथिनः, पदातिभिः समं पदातयः, राजभिः समं राजानः, खेचरैः समं खेचराः, एवं न्याययुद्धे जायमाने सुषेणसेनानीः सिंहरथं सम्मुखं आगच्छन्तं दृष्ट्वा एवं अघोचत

Page #457

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ७
॥ २०९ ॥
"अहं श्री भरतस्य पदातिः अस्मि त्वं च श्रीबाहुबलेः पुत्ररत्नं मम स्वामी, ततः त्वं प्रथमं शस्त्रं वाय॒ ।” ततः सिंहरथेन वाहिते शस्त्रे क्रुद्धः सेनानीः ख मुमोच । तावदन्तराले सिंहरथस्य भ्राता सिंहकेतुः तेन स्खलितः । ततो विशेषतः क्रुद्धः सुषेणसेनानीः, बाहुबलेः सेनां विलोडयन तृणवत् भटान् अवगणयन् बाहुबलिपार्श्वे गतः । तावता अनिलवेगनामा विद्याधरो बाहुबलेः पादौ प्रणम्य संमुखं गतः एवं प्राह - "हे सुषेण ! त्वं श्री भरतस्य सेनानीः, अहं तु श्रीबाहुबलेः पदातिः सामान्योऽस्मि, परं मम बलं पश्य ।" इत्युक्त्वा लग्नः । अथ तौ साक्षात् मल्लौ इव मदोन्मत्तहस्तिनी इव अमिलतां । ततः शराशरि मुष्टामुष्टि युद्धं जातं । सुषेणः खङ्गं गृहीत्वा सिंहरथस्य मस्तके यावत् मुञ्चति तावता सूर्योऽस्तं गतः । तत्र व्यवस्थात्रयं कृतमस्ति - श्रीऋषभदेवाज्ञा १ सूर्यास्तगमनं २ मेघवृष्टिश्च ३ एतत्रये जाते न कोऽपि युध्यति, न कोऽपि घातं मारयति । अथ सन्ध्यायां ये मृताः ते मृता एव । अथ ये किंचिज्जीवन्तः ते भरतसैन्ये काकिणीरत्नजलेन सज्जीक्रियन्ते । बाहुबलिसैन्ये तु सोमयशोहृदयाभरणजलेन । पुनः प्रभाते युद्धे जायमाने सुषेणसेनानीः अनिलवेगं दृष्ट्वा अग्निरिव ज्वलन् अनिलवेगं मारणाय आगतः । तावत् सिंहरथो मध्ये प्रविष्टः । अथ अनिलवेगः सर्वा सेनां | समुल्लङ्घ्य यत्र भरत हस्तिनां दुर्गत्र्यं कृत्वा मध्ये सुखेन सुतोऽभूत् तत्र आगत्य हस्तिनः कर्करानि च ॥ २०९ ॥ आस्फालयन् आकाशे महारूपं विकुर्व्य सेनां व्यलोडयत् । ततो भरतो बहिरागत्य दुर्धरं विद्याधरं विज्ञाय ' मा मम सुरतभङ्गो भावी' इति चक्रं मुमोच । तत् दृष्ट्वा अनिलवेगः प्रणष्टः सन् यत्र यत्र याति तत्र तत्र चक्रं
भरत बाहु
बलिनोः
युद्धं

Page #458

आयाति । तदा लवणसमुद्रजलमध्ये वापञ्जरं कृत्वा षण्मासी स्थितः । ततो ग्रीवा बहिः निष्कासने चक्रेण - मारितः। पुनरपि अनेके सुभटाः परस्परं युद्धं कुर्वन्ति स्म । पुनः सूर्ययश:-सोमपशसोः युद्धे जायमाने सुर्ययशाः कटकमुल्लङ्घ्य बाहुवलिसमीपे प्राप्तः उवाच-"आगच्छ बहिः, गृहाण शस्त्राणि, मारय मां । ततो बाहुबलिरपि विहस्य पाह-"रे पुत्र! तव पराक्रमेण अहं तुष्टोऽस्मि, इक्ष्वाकुवंशे ईशा एव साहसवन्तो भवन्ति । परं मम मुष्टिः दुर्धरा अस्ति । 'त्वं याहि याहिं' इति देवैः वारितः। एवं द्वादशवर्षाणि युद्धं जातं, न कोऽपि हारितो, न कोऽपि जितः, परं मनुष्याणां संहारो जातो, रुधिरनद्यो व्यूढाः। ततो महाऽनर्थ जायमानं दृष्ट्या सौधर्मेन्द्र-चमरेन्द्राभ्यां भरतः पूर्व प्रतिबोधित:-"भो! ऋषभखामिना जगतः सृष्टिः कृता, भवता तु जगतः संहारः प्रारब्धः ।" ततो भरतेनोक्तं-"अहं किं करोमि ? मम चक्रं न प्रविशति । बाहुबलिः आज्ञा न मन्यते, एवं चेत् तर्हि द्वाभ्यां एव योद्धव्यं, किमन्पसंहारेण?" ततो भरतेन अङ्गीकृतं । ततो द्वावपि
इन्द्री बाहुबलिसमीपे गती । विज्ञसिस्तुतिकरणपूर्व प्रोक्तं अङ्गीकृतं च बाहुबलिनापि। ततो भरतेन वामa हस्तकनिष्ठाङ्गुलिचालनात् खातिकापरतोऽन्योन्यशृङ्खलाबद्धकटकापकर्षणात् स्ववलपरीक्षा कृता । अथ इन्द्रादिदेवैः पञ्चयुद्धानि स्थापितानि-दृष्टियुद्ध १ बाग युद्ध २ बाहुयुद्ध ३ मुष्टियुद्ध ४ दण्डयुद्धानि ५, एतैः पञ्चयुद्धैः यो जितः स जितो ज्ञेयः । अत्रान्तरे देवैः श्रीआदीश्वरशपथं दत्वा द्वयोः सैन्यं दूरे स्थापितम् ॥
अथ सुगन्धपानीयसंसिक्ते विकीर्णपञ्चविधपुष्प रणे द्वावपि धृतसंनाही मुकुटटोपविराजमानौ संमुखी समा

Page #459

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ७
॥ २१० ॥
गतौ, देवाच आकाशे साक्षिणः स्थिताः पश्यन्ति । ततो द्वावपि भरत - बाहुबलीसम्मुखं धावितौ । परं कीदृशौ ? । अनिमिषी स्फाटिताक्षी रक्तमुखौ महाशूरवीरौ अभङ्गभदौ काञ्चनवर्णो शैलसमुन्नतो अन्योन्यालोकनतत्परौ क्षणमात्रं जाती । ततो भरतस्य नेत्रयोः सूर्यदर्शनादिवत् जलं समागतं, मिलिते नेत्रे । ततो देवैः पुष्पवृष्टिः कृता, प्रोक्तं च- "जितं बाहुबलिना १ ।” पुनः वाग्युद्धे प्रारब्धे महाघोरः कम्पितपर्वतो भरतेन सिंहनादः कृतः । ततो बाहुबलिनापि ब्रह्माण्डस्फोटकारकः क्ष्वेडानादः कृतः, तेन सिंहनादेन भरतनादः प्रतिहतः । भरतनादेन बाहुबलिः उत्कर्णो जातः । बाहुबलिनादेन च भरतेन कर्णौ पिहिती। अत्रापि देवैः प्रोक्तं- "जितं बाहुबलिना २ ।” पुनः बाहुयुद्धं प्रारब्धं । भरतेन गोपुरस्य अर्गला इव वाहुः प्रसारितः । ततो बाहुबलिः कमलनालबत् बाहुं नामयति स्म । ततो बाहुबलिना बाहुः प्रसारितः । तं भरतो न अनामयत्, प्रत्युत शाखायां वानरवत् हिण्डोलितः । ततो देवैः प्रोक्तं- "जितं बाहुबलिना ३ ।” पुनः मुष्टियुद्धं प्रारब्धं । ततः कटीबद्धपटीको वीरकुञ्जरौ पादन्यासकम्पितधरणीतली कृतमहानादौ ताडितनिजभुजदण्डी संमुखं आगतौ । ततो भरतेन मुष्टिना बाहुबलिस्ताडितो मस्तके आजानुमनः । पुनः निमीलितनेत्रः क्षणं स्थित्वा बाहुबलिः भरतं कन्दुकवत् आकाशे उच्छालयित्वा पतन्तं पुनरनुकम्पया भुजाभ्यां धृत्वा मस्तके प्रहारं ददौ । तेन भरतः आकण्ठ मनः । पुनर्देवैः प्रोक्तं- "जितं बाहुबलिना ४ ।” ततो दण्डयुद्धं प्रारब्धं, पूर्व भरतेन लोहदण्डो मुक्तः, तेन बाहुबलिमुकुटः चूर्णीकृतः जीर्णभाण्डवत्, बाहुबलिरपि मेदिन्यां आजानु ममज्ज । ततो बाहुबलिनापि लोह
भरत बाहुबलिनोः
युद्धं
॥२१० ॥

Page #460

फल्ए० ३६
दण्डो भृशं भ्रामयित्वा मुक्तः भरतसंनाहः चूर्णीकृतः । भरतोऽपि आकण्ठं मेदिन्यां निमज्जति स्म । ततो देवैभणितं - "जितं बाहुबलिना ५ ।” ततो युद्धपञ्चकेऽपि बाहुबलिर्जितो भरतो हारितश्च । ततो भरतस्य शङ्का जाता - " किमयं चक्रवर्ती? न अहं ? ।" अथवा चक्रवर्तिद्वयं समुत्पन्नं । ततो लक्षयक्षाधिष्ठितं चक्रं हस्ते गृहीत्वा भ्रामयित्वा च प्रतिज्ञातो भ्रष्टेन भरतेन बाहुबलिशिरश्छेदाय मुक्तं, परं स्वगोत्रे चक्रं न प्रभवतीति बाहुबलि प्रदक्षिणीकृत्य पुनः व्याट्य स्वहस्ते समागतं । ततो जातप्रचण्डकोपेन बाहुबलिना भरतमारणाय मुष्टिं उत्पाठ्य जातसंवेगेन खमस्तके लोचः कृतः । देवैः पुष्पवृष्टिः कृता, जातो महामहोत्सवः । ततो भरतेन बहुविलापदुःखितेन बाहुबलिपुत्राय सोमयशसे तक्षशिलाराज्यं दत्त्वा अयोध्यानगर्यां समागतं । बाहुबलिरपि 'लघुबान्धवान् कथं वन्दिष्ये ' इति विचार्य, एकं वर्षं यावत् कायोत्सर्गे स्थितः । ततः श्रीऋषभदेवेन प्रतिघोधाय ब्राह्मी-सुन्दरीसाध्वीद्वयं मुक्तं । ताभ्यां प्रोक्तं- "हे वीर ! गजात् अवतर" इति । वचनश्रवणात् जातसंवेगो वन्दनार्थं पदोत्पाटने जात केवलज्ञानो, गतः केवलिपर्षदि । इति श्रीभरत बाहुबलियुद्धाधिकारः ॥
अथ अन्यदा अष्टापदे भगवति समवसृते भरतः पञ्चशत ( ५०० ) शकटानि आहारेण भृत्वा आगत्य कुटुम्बसहितं श्रीभगवन्तं भोजनार्थं निमन्त्रयति स्म । श्रीभगवता प्रोक्तं- "राजपिण्डोऽयं १ आधाकर्मेदं २ अभ्याहृतं च ३" इति दूषणत्रयं साधूनां अग्राह्यमिति न गृहीतं । तत इन्द्रेण भरतस्य आश्वासनार्थं अवग्रहाः दृष्टाः । स्वामिना प्रोक्तं-देवेन्द्र १ राजेन्द्र २ गृहपति ३ सागारिक ४ साधर्मिकावग्रहाः पंच ५ । तत्र इन्द्रेण स्वक्षेत्रं

Page #461

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०७
॥२११॥
साधूनां अनुज्ञातं १, भरतेनापि षट्रखण्डाः अनुज्ञाताः २, भरतेन प्रोक्तं-"आहारेण किं करोमि।" इन्द्रेणी भगवतः प्रोक्तं-"त्वत्तो ये गुणाधिकाः तान् भोजय।” ततो भरतः शुद्धश्रावकान् अभोजयत् । ते च भोजनं कृत्वा | परिवारजितो भवान् वर्धते भयं तस्मात् 'मा हन मा हन' इति भरतं प्रति उक्तवन्तः। बहूनां मिलने काकिणीरत्नेन । संख्या देवगुरुधर्मरूपरेखात्रयं च कृतवान् । ततो लोके यज्ञोपवीतं श्रावकाणां प्रसिद्धं जातम् ।। ___ अथ एकदा भरतेन इन्द्रं पृष्टं-"मौलं रूपं दर्शय ।" तत इन्द्रेण स्वस्य कनिष्ठा अङ्गुली दर्शिता । ततो भरतः तां तेजापुञ्जज्वालामालाकुलां दृष्ट्वा चमत्कारं प्राप्य प्रतिवर्ष इन्द्रयष्टिमहोत्सवं चकार । अथ भगवतः परिवारसख्यामाह, तत्राहउसभस्स णं अरहओ कोसलिअस्स चउरासीई गणा, चउरासीई गणहरा हुत्था ॥ २१३ ॥ उसभस्स णं अरहओ कोसलिअस्स उसभसेणपामुक्खाणं चउरासीइओ समणसाहस्सीओ उक्कोसिया समणसंपया हत्था ॥ २१४॥ उसभस्स णं अरहओ कोसलिअस्स बंभीसुंदरीपामुक्खाणं अज्जियाणं तिणि सयसाहस्सीओ उक्कोसिया अजियासंपया हुत्था ॥ २१५॥ उसभस्स णं अरहओ कोसलिअस्स सिजंसपामुक्खाणं समणोवासगाणं तिपिण सयसाह
॥२११॥

Page #462

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
स्सीओ पंच सहस्सा उक्कोसिया समणोवासगसंपया हत्था ॥ २१६ ॥ उसमस्स णं अरहओ कोसलिअस्स सुभद्दापामुक्खाणं समणोवासियाणं पंचसयसाहस्सीओ चउपण्णं च सहस्सा उक्कोसिया समणोवासियाणं संपया हुत्था ॥ २१७ ॥ उसभस्स णं अरहओ कोसलिअस्स चत्तारि सहस्सा सत्त सया पण्णासा चउद्दसपुवीणं अजिणाणं जिणसंकासाणं जाव उक्कोसिया चउद्दसपुविसंपया हुत्था ॥ २१८ ॥ उसभस्स णं अरहओ कोसलिअस्स नव सहस्सा
ओहिनाणीणं उक्कोसिया समणसंपया हुत्था ॥ २१९ ॥ उसभस्स णं अरहओ कोसलिअस्त वीस सहस्सा केवलनाणीणं उक्कोसिया केवलनाणि संपया हत्था ॥ २२० ॥ उसभस्स णं अरहओ कोसलिअस्स वीस सहस्सा छच्च सया वेउबियाणं उक्कोसिया समणसंपया हत्था ॥ २२१ ॥ उसभस्स णं अरहओ कोसलिअस्स बारस सहस्सा छच्च सया पण्णासा विउलमईणं अड्डाइजेसु दीवसमुद्देसु सन्नीणं पंचिंदियाणं पज्जत्तगाणं मणोगए भावे जाणमाणाणं पासमाणाणं उक्कोसिआ विउलमइसंपया हुत्था ॥ २२२ ॥ उसभस्स णं अरहओ कोसलिअस्स

Page #463

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ७
॥२१२ ॥
बारस सहस्सा छच्च सया पण्णासा वाईणं संपया हुत्था ॥ २२३ ॥ उसभस्स णं अरहओ कोसलिअस्स वीसं अंतेवासिसहस्सा सिद्धा, चत्तालीसं अज्जियासाहस्सीओ सिद्धाओ ॥ २२४ ॥ उसमस्त णं अरहओ कोसलिअस्स बावीस सहस्सा नव सया अणुत्तरोववाइयाणं गइकल्लाणणं जाव भदाणं उक्कोसिआ० संपया हुत्था ॥ २२५ ॥
व्याख्या-“उसभस्स णं अरहओ" श्रीऋषभस्य (८४) चतुरशीतिर्गणा गणधराश्च अभवन् १, ऋषभ - देवस्य ऋषभसेनप्रमुखाणां चतुरशीतिसहस्राः (८४०००) श्रमणानां संपदा अभवन् २, ऋषभस्य ब्राह्मीसुन्दरीप्रमुखाणां त्रयो लक्षाः ( ३०००००) आर्यिकाणां उत्कृष्टाः संपदा अभवन् ३, ऋषभस्य श्रेयांसप्रमुखाणां त्रयो लक्षाः पञ्चसहस्राश्च ( ३०५०००) श्रावकाणां सं० ४, ऋषभस्य सुभद्राप्रमुखाणां पञ्चलक्षाः चतुःपञ्चाशत्सहस्राश्च ( ५५४००० ) श्राविकाणां सं० ५, ऋषभस्य चतुःसहस्राः सप्तशतानि पञ्चाशच (४७५०) चतुर्दशपूर्विकाणां सं० ६, ऋषभस्य नवसहस्राः (९००० ) अवधिज्ञानिनां सं० ७, ऋषभस्य विंशतिसहस्राः (२००००) केवलज्ञानिनां सं० ८, ऋषभस्य विंशतिसहस्राः षट्शतानि ( २०६०० ) च वैक्रियलब्धिधराणां सं० ९, ऋषभस्य द्वादशसहस्राः षट्शतानि पञ्चाशच (१२६५० ) विपुलमतीनां अर्धतृतीयद्वीपस्थित संज्ञि पञ्चेन्द्रियाणां पर्याप्तानां मनोगतभावान् ज्ञायमानानां साधूनां सं० १०, ऋषभस्य द्वादशसहस्राः षट्शतानि
X-01-01-0X
भगवतः
परिवारसंख्या
॥ २१२ ॥

Page #464

पञ्चाशच (१२६५०) वादिनां सं०११, ऋषभस्य विंशतिसहस्राः (२००००) अन्तेवासिनां सिद्धाः १२, ऋषभस्य चत्वारिंशत्सहस्राः (४००००) आर्पिकाणां सिद्धाः १३, ऋषभस्य द्वाविंशतिसहस्राः नवशतानि (२२९००), अनुत्तरोपपातिकानां गतिकल्याणकाणां सं० १४॥ अथ श्रीभगवतोऽन्तकृभूमिविचारं आहउसभस्स णं अरहओ कोसलिअस्स दुविहा अंतगडभूमी हुत्था, तं जहा-जुगंतगडभूमी य परियायंतगडभूमी य, जाव असंखिज्जाओ पुरिसजुगाओ जुगंतगडभूमी, अंतोमुहुत्तपरिआए अंतमकासी ॥ २२६ ॥ व्याख्या-"उसभस्स णं अरहओ" ऋषभस्य द्वेधा अन्तकृभूमिः-युगान्तकृभूमिः पर्यायान्तकृभूमिश्च । यावत् असङ्ख्ययानि पुरुषयुगानि भगवतो वंशे पट्टानुक्रमेण सिद्धानि इति युगान्तकृभूमिः। अन्तर्मुहूर्तपर्याये अन्तं अकार्षीत् । भगवतः केवलज्ञाने समुत्पन्ने अन्तर्मुहूर्तेन मरुदेवी खामिनी सिद्धा। इति पर्यायान्तकृभूमिः॥ अथ भगवतः मोक्ष-कल्याणकं पाहतेणं कालेणं तेणं समएणं उसमे गं अरहा कोसलिए वीसं पुवसयसहस्साई कुमारवासमझे वसित्ताणं तेवढेि पुवसयसहस्साई रजवासमझे वसिसाणं तेसीइं पुत्वसयसहस्साई अगारवा

Page #465

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ७
॥ २१३ ॥
समझे वसित्ताणं एवं वाससहस्सं छउमत्थपरिआयं पाउणित्ता एवं पुचसय सहस्सं वाससहस्सूणं केवलिपरियं पाउणित्ता पडिपुराणं पुवसयसहस्सं सामण्णपरियागं पाउणित्ता चउरा - सीइं पुवसंयसहस्साईं सवाउयं पालइत्ता खीणे वेयणिज्जाउयनामगुत्ते इमीसे ओसप्पिणीए सुसमदूसमाए समाए बहुविइकंताए तीहिं वासेहिं अद्धनवमेहि य मासेहिं सेसेहिं जे से हेमंताणं तच्चे मासे पंचमे पक्खे माहबहुले, तस्स णं माहबहुलस्स ( ग्रं. ९०० ) तेरसीपक्खे णं उपिं अट्ठावयसेल सिहरंसि दसर्हि अणगारसहस्सेहिं सद्धिं चोदसमेणं भत्तेणं अपाणएणं अभीइणा नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं पुवण्हकालसमयंसि संपलियंकनिसपणे कालगए विइक्कते जाव सर्व्वदुक्खप्पहीणे ॥ २२७ ॥
व्याख्या - "तेणं कालेणं” इति सूत्रस्य व्याख्यानं सुगमं, तथापि अर्थलापनिका यथा-तस्मिन् काले तस्मिन् समये ऋषभदेवो विंशतिपूर्वलक्षाणि कुमारवासमध्ये स्थित्वा, त्रिषष्टिपूर्वलक्षाणि राज्यवासमध्ये स्थित्वा, यशीतिपूर्वलक्षाणि गृहस्थावासमध्ये स्थित्वा, एकं वर्षसहस्रं छद्मस्थपर्यायं प्रपाल्य, एकेन वर्षसहस्रेण ऊनं एकं पूर्वलक्षं केवलपर्यायं प्र पाल्य, संपूर्णपूर्वलक्षं श्रामण्यपर्यायं साधुत्वं प्रपाल्य, चतुरशीतिपूर्वलक्षाणि सर्वायुः
भगवतो मोक्ष
कल्याणकं
॥२१३ ॥

Page #466

पाल्य, क्षीणे वेदनीयायुर्नामगोत्रे, अमुष्याः अवसर्पिण्याः सुषमदुःषमायाः समायाः त्रिभिः वर्षेः अर्धनवमैःमासैः नवाशीतिपः इत्यर्थः। शेषे सति-उने सति शीतकालस्य तृतीये मासे पञ्चमे पक्षे एतावता माधवदित्रयोदशीदिने [१३] अष्टापदपर्वतोपरि दशभिः साधुसहस्त्रैः सार्ध चतुर्दशभक्तेन उपवासषट्रेन अपानकेन अभिजिदूनक्षत्रे चन्द्रेण समं योगं वर्तमाने पूर्वाह्नकालसमये संपल्यनिषण्णः कालगतो व्युत्क्रान्तो यावत् सर्वदुःखप्रक्षीणो जातः, देवैः श्रीऋषभस्य १ गणधराणां २ साधूनां ३ च चितात्रयं कृत्वा संस्कारः कृतः। अथ अन्तरकालं आहउसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स कालगयस्स जाव सबदुक्खप्पहीणस्स तिषिण वासा अद्धनवमा य मासा विइकंता, तोऽवि परं एगा सागरोवमकोडाकोडीतिवासअद्धनवमासाहियबायालीसाए वाससहस्सेहिं ऊणिया विड़कंता, एयंमि समए समणे भगवं महावीरे परिनिबडे, तओऽवि परं नव वाससया विइक्वंता, दसमस्स य वाससयस्स अयं असीइमे संवच्छरे काले गच्छद ॥ २२८ ॥ इति ॥ व्याख्या-"उसमरस अरहओ" ऋषभस्य मोक्षप्राप्तस्य त्रयो वर्षाः अर्धनवमासाः सार्धाष्टमासा इत्यर्थः व्युत्क्रान्ताव्यतीता इत्यर्थः। ततः परं एका सागरोपमकोटाकोटिः । परं कीदृशी ? । द्विचत्वारिंशद्वर्ष

Page #467

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०७
अन्तरकाल:
॥२१४॥
सहस्रः, त्रिभिः वः अर्धनवमैः मासैश्च ऊना एतस्मिन् समये श्रमणो भगवान महावीरो निर्वतो मोक्षं गतः। ततः परं नवशतवर्षाणि अशीत्यधिकानि (९८०) गतानि, तदा अयं आगमः पुस्तकारूढो जातः । एतेन छ कृत्वा अन्तरकालः॥
श्रीआदिनाथस्य पञ्चकल्याणकानि च व्याख्यातानि, अग्रे स्थविरावली व्याख्यास्यते स वर्तमानयोगःX ततोऽस्मिन् पर्वणि समागते एके भव्यजीवा दानं ददति, एके शीलं पालयन्ति, एके तपः तपन्ति, एके भावनां भावयन्ति, स शासनाधीश्वरश्रीमहावीरस्य प्रसादः, ततः परम्परया श्रीसुधर्मखामी श्रीजम्बूस्वामी श्रीप्रभव-| खामी तावद् यावत् श्रीवज्रखामी, ततो गच्छपरम्परया वर्तमानभधारकस्य आज्ञया श्रीसङ्घः प्रवर्ततां ॥ इति । व्याख्यानं कल्पसूत्रस्य, सप्तमं सुगम स्फुटम् । शिष्यार्थ पाठकाश्चक्रुः, समयादिमसुन्दराः॥१॥
N
॥२१॥
इति श्रीकल्पसूत्रस्य सप्तमं व्याख्यानं श्रीसमयसुन्दरोपाध्यायविरचितं सम्पूर्णम् ॥
WATER

Page #468

( अथ अष्टमं व्याख्यानम्॥
अथ अष्टमं व्याख्यानं प्रारभ्यते । तत्र पूर्व प्रथमवाचनायां श्रीपञ्चपरमेष्ठिनमस्कारो व्याख्यातः । पुनः श्रीमहावीरदेवाधिदेवस्य संक्षेपवाचनया षट्कल्याणकानि व्याख्यातानिरा द्वितीयवाचनायां च श्रीमहावीरदेवस्य च्यवनकल्याणकं गर्भापहारकल्याणकं च व्याख्यातं २ तृतीयवाचनया च चतुर्दशखमा व्याख्याताः ३। चतुर्थवाचनया च श्रीमहावीरदेवस्य जन्मकल्याणकं व्याख्यातं ४॥ पञ्चमवाचनया च श्रीमहावीरदेवस्य दीक्षा १ ज्ञान २ निर्वाण ३ कल्याणकत्रयं व्याख्यातं ५। षष्ठवाचनया च श्रीपार्श्वनाथ-श्रीनेमिनाथार्थङ्करयोः पञ्चकल्याणकानि व्याख्यातानि ६ सप्तमवाचनायां च अन्तरकाल: श्रीऋषभदेवस्य पञ्चकल्याणकानि व्याख्यातानि ७॥
अथ अष्टमवाचनया स्थविरावली व्याख्यास्यते, तत्राहतेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स नव गणा, इक्कारस गणहरा हत्था

Page #469

A स्थविरावली
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०८ ॥२१५॥
॥१॥ से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ-समणस्स भगवओ महावीरस्स नव गणा, इक्कारस गणहरा हत्था ? ॥२॥ समणस्स भगवओ महावीरस्स जिट्रे इंदभई अणगारे गोयमगुत्ते णं पंच समणसयाई वाएइ, मज्झिमए अग्गिभूई अणगारे गोयमगुत्ते णं पंच समणसयाई वाएइ, कणीअसे अणगारे वाउभूई गोयमगुत्ते णं पंच समणसयाइं वाएइ, थेरे अजवियत्ते भारद्दाए गुत्तेणं पंच समणसयाई वाएइ, थेरे अज्जसुहम्मे अग्गिवेसायणे गुत्तेणं पंच समणसयाई वाएइ, थेरे मंडियपुत्ते वासिटे गुत्तेणं अछुट्टाइं समणसयाइं वाएइ, थेरे मोरिअपुत्ते कासवे गुत्तेणं अद्भुट्ठाई समणसयाई वाएइ, थेरे अकंपिए गोयमे गुत्तेणं-थेरे अयलभाया हारिआयणे गुत्तेणं, पत्तेयं एते दुण्णिवि थेरा तिण्णि तिपिण समणसयाई वाएंति, थेरे अजमेइजे-थेरे अजपभासे, एए दुपिणवि थेरा कोडिन्नागुत्तेणं तिण्णि तिणि समणसयाई वाएंति । से तेणट्रेणं अज्जो! एवं वुच्चह-समणस्स भगवओ महावीरस्स नव गणा, इक्कारस गणहरा हत्था ॥३॥ सवेऽविणं एते समणस्स भगवओ महावीरस्स एक्कारसवि गणहरा
1॥२१५॥

Page #470

दुवालसंगिणो चउदसपुविणो समत्तगणिपिडगधारगा रायगिहे नगरे मासिएणं भत्तेणं अपाएणं कालगया जाव सवदुक्खप्पहीणा ॥ थेरे इंदभूई थेरे अजसुहम्मे य सिद्धिगए महावीरे पच्छा दुणिवि थेरा परिनिब्रुया, जे इमे 'अज्जत्ताएं' समणा निग्गंथा विहरंति एए णं स असुम्मस्स अणगारस्स आवञ्चिज्जा, अवसेसा गणहरा निरवच्चा बुच्छिन्ना ॥ ४ ॥ व्याख्या- "तेणं कालेणं तेणं समएणं" तस्मिन् काले तस्मिन् समये भ्रमणस्य भगवतो श्रीमहावीरस्य नव गणाः एकादशगणधराश्च अभवन् । “से केण त्ति” "से" शब्दो अथशब्दार्थः । केन अर्थेन ? कारणेन । हे भदन्त ! एवं उच्यते गणा नव, गणधरा एकादश कथं? यतो "जावइआ जस्स गणा तावइआ तस्स गणहरा इति” वचनात्, यस्य तीर्थङ्करस्य यावन्तो गणाः भवन्ति तावन्तः तस्य गणधरा भवन्ति, सर्वजिनानां गणगणधरमानयोः तुल्यत्वेऽपि श्रीवीरस्य एवं कथं ? तत्रोत्तरं आह-अकम्पिताचलभ्रात्रोः एकरूपैव वाचना जाता । एवं मेतार्यप्रभासयोः अपि यत एकवाचनाधारयति [वाचयति ] समुदायो हि गणः इति नवगणाः । श्रीमहावीरस्य ज्येष्ठ इन्द्रभूतिनामा अनगारो गौतमगोत्रीयः स पञ्चशतश्रमणान् वाचयति-वाचनां ददाति ९, मध्यमोऽग्निभूतिनामा अनगारो गौतमगोत्रीयः सोऽपि पञ्चशतश्रमणान् वाचयति २, कनिष्ठो लघुः वायुभूतिनामा गौतमगोत्रीयः, सोऽपि पश्चशतश्रमणान् वाचयति । एते त्रयोऽपि भ्रातरः ३, चतुर्थ आर्यव्यक्तनामा

Page #471

कल्पसूत्रं
कल्पलता
भारद्वाजगोत्रीयः, सोऽपि पञ्चशतश्रमणान् वाचयति ४, पञ्चमः सुधर्मस्वामी अग्निवेश्यायनगोत्रीयः सोऽपि स्थविरावली पञ्चशतश्रमणान् वाचयति ५, षष्ठो मण्डिकपुत्रो वासिष्ठगोत्रीयः, मण्डिकञ्चासौ पुत्रश्च धनदेवस्य मण्डिकपुत्रः, व्या० ८ केचित्तु एवं व्याख्यानयन्ति । मण्डित इति धनदेवस्य नामान्तरं तस्य पुत्रो मण्डितपुत्रः, सः सार्धत्रिशत
॥ २१६ ॥
श्रमणान् वाचयति ६, सप्तमो मौर्यपुत्रः काश्यपगोत्रीयः सोऽपि सार्धत्रिशतश्रमणान् वाचयति । अत्र मण्डिक १ मौर्यपुत्रयोः २ एकमातृकत्वेन भ्रात्रोरपि यत् भिन्नगोत्राभिधानं तत् पृथक जनकापेक्षया, यतो मण्डिकस्य पिता धनदेवो, मौर्यपुत्रस्य तु सूर्यः [मौर्येः] पिता, माता तु द्वयोरपि एकैव विजयदेवी, एवं विरोधोऽपि न, यतः तत्र देशे एकस्मिन् पत्यौ मृते द्वितीयपतिकरणे न दोषाय इति वृद्धाः ७ अष्टमोऽकम्पितो गौतमगोत्रीयः ८ अचलभ्राता नवमो हार्यायणगोत्रीयः, एतौ द्वावपि गणधरी त्रिशतश्रमणान् त्रिशतश्रमणान् वाचयतः ९ दशमो मेतार्यः एकादशमः प्रभासः, एतौ द्वावपि कौण्डिन्य गोत्रीयौ त्रिशतश्रमणान् त्रिशतश्रमणान् ३०० वाचयतः ११, तेन कारणेन नव गणा एकादश गणधराश्व, एतेषां परिवारः इयान् जातः - चत्वारः सहस्राः चतु:शतानि च (४४०० ) । एते एकादश गणधराः कीदृशाः १, इत्याह-एते सर्वेऽपि गणधराः वृद्धा द्वादशाङ्गिनःआचारांगादिदृष्टिवादान्तश्रुतवन्तः । कथं ? । स्वयं तेषां प्रणयनात् । पुनः कीदृशाः । चतुर्दशपूर्विणः, पूर्वाणां अङ्गान्तर्गतत्वेऽपि पूर्वं प्रणयनात् अनेकविद्यामन्त्राद्यर्थमयत्वात् महाप्रमाणत्वाच्च प्राधान्यख्यापनार्थं पुनः उपादानं । पुनः कीदृशाः । । द्वादशाङ्गित्वं सूत्रमात्रेऽपि स्यात्, अत आह- समस्तगणिपिटकधारकाः = गणोऽस्या
| ॥ २१६ ॥

Page #472

कल्प० ३७
स्तीति गणी-भावाचार्यः, तस्य पिटकमिव रत्नादिकरण्डकमिव गणिपिटक - द्वादशाङ्गी, तदपि न देशतः स्थूलभद्रस्येव, किन्तु समस्तं - सर्वाक्षर संनिपातित्वात् तत् धारयन्ति सूत्रतोऽर्थतश्च । पुनः कीदृशाः = राजगृहे नगरे, मासिकभक्तेन अपानकेन कालं गताः, तत्रापि नवगणधरा भगवति श्रीमहावीरे जीवति सति मोक्षं गताः, परं श्रीगौतमस्वामी वीरनिर्वाणात् द्वादशवर्षैः मोक्षं गतः । अथ च श्रीसुधर्मस्वामी पञ्चमो गणधरो वीरनिर्वाणात् विंशतिवर्षैः मोक्षं गतः परं “अज्जत्ताए" आर्यतया अद्यतनयुगे वा ये इमे श्रमणा निर्ग्रन्था विहरन्ति, एते आर्यसुधर्मस्य अपत्यानि तत्सन्तानजा इत्यर्थः । अवशेषा गणधरा निरपत्याः शिष्यसन्तानरहिताः जाताः स्वस्वमरणकाले स्वस्वगणस्य सुधर्मस्वामिनि निसर्गात् ॥
अथ श्रीसुधर्मतः स्थविरावलीं प्राह तत्राह
समणे भगवं महावीरे कासवगुत्ते णं । समणस्स णं भगवओ महावीरस्स कासवगुत्तस्स अजमुहम्मे थेरे अंतेवासी अग्गिवेसायणगुत्ते १, थेरस्स णं अजसुहम्मस्स अग्गिवेसायणगुतस्स अज्जजंबूनामे थेरे अंतेवासी कासवगुत्तेणं २, थेरस्स णं अजजंबूणामस्स कासवगुत्तस्स अजभ थेरे अंतेवासी कच्चायणसगुत्ते ३, थेरस्स णं अज्जप्पभवस्स कच्चायणसगुत्तस्स अज्ज
XXX*

Page #473

सविरावल
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०८
॥२१७॥
FoxoxooXXXXXXX
सिर सिजंभवे थेरे अंतेवासी मणगपिया वच्छसगुत्ते ४, थेरस्स णं अजसिजभवस्स मणगपिउणो वच्छसगुत्तस्स अज्जजसभदे थेरे अंतेवासी तुंगियायणसगुत्ते ५॥५॥ अथ व्याख्या लापनिकामात्रेण-"समणे भगवं महावीरे" श्रीमहावीरस्य अन्तेवासी अग्निवैश्यायनगोत्रीयः श्रीसुधर्मखामी १, श्रीसुधर्मस्वामिनोऽन्तेवासी काश्यपगोत्रीयः जम्बूखामी २, श्रीजम्बूस्वामिनोऽन्तेवासी कात्यायनगोत्रीयः श्रीप्रभवस्वामी ३, श्रीप्रभवस्वामिनोऽन्तेवासी मनकपिता वत्सगोत्रीयः शय्यम्भवः ४, शय्यम्भवस्य अन्तेवासी तुझियायनगोत्रीयो यशोभद्रः ५, अथ एतेषां पश्चानां स्थविराणां सम्बन्धः अनुक्रमेण एवं ज्ञेयाः, तथाहि-अथ श्रीवीरपट्टे श्रीसुधर्मस्वामी, तस्य सम्बन्धोऽयं, तथाहि-कुल्लागसन्निवेशे धम्मिल्लनामा ब्राह्मणः, तस्य भार्या भहिला, तयोः पुत्रः सुधर्मा, १४ चतुर्दशविद्यानिधानं पञ्चाशत् वर्षान्ते श्रीवीरसमीपे दीक्षा ५०, त्रिंशद्वर्षाणि यावद्वीरचरणकमलसेवा ८०, द्वादशवर्षाणि श्रीवीरमोक्षात् छद्मस्थावस्थायां स्थितः९२, अष्टौ वर्षाणि केवलपर्यायः १००, एवं सर्व वर्षशतं आयुःप्रपाल्य श्रीजम्बूस्वामिनं स्वकीयपट्टे स्थापयित्वा मोक्षं गतः॥१॥अथ-श्रीजम्बूस्खामिचरितमिदम्-एकदा श्रीमहावीरदेवसमवसरणे अनेकदेवचतुरग्रदेवी- सहितो महातेजःपुञ्जविराजमानो देवो वीरं वन्दितुं समागतः, तदा श्रेणिकेन पृष्टं-“हे स्वामिन् ! अस्य देवस्य एतादृशी विस्मयकारिणी अधिका कान्तिः कथं? " ततः खामिना प्रोक्तं-“हे श्रेणिक ! अनेन देवेन पूर्वभवे
॥२१७॥
*

Page #474

महाविदेहक्षेत्रे राजकुमारेण शिवेन वैराग्यं प्राप्य, द्वादशवर्षाणि महत्तपः कृतं, तथाहि-उपवासद्वयं कृत्वा पारणे आचारलं, एवं द्वादशवर्षाणि निरन्तरं तपः कृतं, तस्य प्रभावेण पञ्चमे ब्रह्मदेवलोके महर्द्धिकोऽभूत् । अथ अयं देवः सप्तमे दिने देवलोकतः च्युत्वा राजगृहनगरे ऋषभदत्तः श्रेष्ठी, धारिणी भार्या, तयोः पुत्र उत्पत्स्यते। ततः तथैच उत्पन्नः जन्मोत्सवे कृते गर्भस्थे अस्मिन् मात्रा जम्बूवृक्षो दृष्टः, ततो "जम्बूकुमार" इति नाम दत्तं, क्रमात् यौवनावस्था प्राप्तः, परं श्रीसुधर्मवामिपाचे धर्म श्रुत्वा, वैराग्यवान् जातः। मातृपितृममुखः आग्रहात् नीरागोऽपि अष्टकन्यापाणिग्रहणं मेने । एकदा श्रीसुधर्मस्वामिदेशनां श्रुत्वा दीक्षाया आदेशग्रहणार्थ गृहे आगच्छन् प्रतोल्यां यादागतप्रस्तरात् मरणमागतं टालयित्वा, पश्चात् निवृत्य श्रीसुधर्मखामिपाचे ब्रह्मव्रतं ललौ। तमिान गृहीतेऽपि मातृपितृप्रमुखाग्रहात् पाणिग्रहणं चत्रे । रात्रौ ता अष्टौ अपि कन्याः प्रतिवोधयता तालोद्घाटिनीविद्याभृत् चौर्यार्थ प्रविष्टः प्रभवनामा चौरोपि प्रतिबोधितः । प्रभाते जम्बूकुमारो दीक्षाग्रहणाय उत्थितः तदा अष्टी कन्याः ८, अष्टौ तासां मातरः १६, अष्टौ तासां पितरः २४, श्रीजम्बूखामिनो मातापितरौ एवं २६, चौराणां पञ्चशत्या-सह प्रभवः ५०१, सर्वे ५२७ एतैः सह जम्बूकमारो दीक्षा ललौ, मुक्तिं च गतः । येन जम्बूकुमारेण नवपरिणीता अष्टौ कन्याः, नवनवतिवर्णकोव्यश्च त्यक्ताः। पुनः चरमकेवली जातः।(१३) षोडश वर्षाणि गृहस्थत्वे, विंशतिश्च (२०) छानस्थ्ये, चतुश्चत्वारिंशत् (४४) केवलित्वे इति अशीति (८०) वर्षाणि सर्वायुः प्रपाल्य श्रीमहावीरात् चतुःषष्टिवः सिद्धः । यस्मिन् मुक्तिं गते एतानि दश

Page #475

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०८
॥२१८॥
COPROIN
उत्तमवस्तूनि विच्छेदं गतानि, तथाहि-मनःपर्यायज्ञानं १, परमावधिज्ञानं २, पुलाकलब्धिः ३, आहारकशरीरं जम्बुखामि४, क्षपकश्रेणिः ५, उपशमश्रेणिः ६, जिनकल्पिमार्गः ७, परिहारविशुद्धिचारित्रं, सूक्ष्मसम्परायचारित्रं, प्रभवस्वामियथाख्यातचारित्रं च इति संयमत्रिकं ८, केवलज्ञानं ९, सिद्धिगमनं च १० इति । श्रीजम्बूस्वामिनो अहो सम्बन्धी अधिकं सौभाग्यं! यतोऽयं पतिं प्राप्य अद्यापि शिवश्री अन्यं पतिं न वाञ्छति। पुनः जम्बूसमः कोऽपि ईदृशः कोहपालो न भूतो न भविष्यति, यः चौरानपि मोक्षमार्गवाहकान् साधून् अकरोत् । पुनः जम्बूकुमारोऽपि वणिगजातित्वात् महालोभी यतो मुक्तिनगरे प्रविश्य अनन्तसौख्यं प्राप्य अन्यागमनिरोधाय मुक्तो कपाट दत्तवान् ।" इति श्रीजम्बूखामिसम्बन्धः॥२॥ श्रीजम्बूस्वामिना श्रीप्रभवः सूरिपदे स्थापितः। अथ श्रीप्रभवस्वामिना गच्छमध्ये सङ्घमध्ये च उपयोगो दत्तः। कस्य सूरिपदं दीयते ? गच्छे पट्टयोग्यं साधुं अदृष्ट्वा, परतीर्थे * राजगृहे यज्ञं कुर्वन् शय्यम्भवभहो दृष्टः। ततः श्रीप्रभवसूरिणा साधुदयं शिक्षयित्वा मुक्तं, तेन तत्र गत्वा प्रोक्तं-"अहो ! कष्ट, अहो कष्टं तत्त्वं न ज्ञायते पुनः।" शय्यम्भवभट्टेन श्रुतं । ततः तत्त्वज्ञानपृच्छार्थ गुरुपाचे व गत्वा पृष्टो गुरुः खड्गं उत्पाट्य-"तत्त्वं वद ।” गुरुणा विचारितं-"शिरश्छेदे तत्त्वं वक्तव्यं, न दोषः। भो। यज्ञकीलकस्य अधोभागे श्रीशान्तिनाथप्रतिमा शान्तिकरी वर्तते, तेन शान्तिः जायते ।" इति उत्तवा स्तम्भ- X॥२१ मुत्पाव्य दर्शिता प्रतिमा । ततो जातजैनधर्मरुचिः गुरुपाचे गत्वा धर्म श्रुत्वा दीक्षां जग्राह शय्यम्भवभहः । अथ श्रीप्रभवस्वामी गृहवासे त्रिंशत् (३०) वर्षाणि छद्मस्थावस्थायां च पञ्चपश्चाशत् (५५) वर्षाणि सर्व आयुः

Page #476

पञ्चाशीति (८५) वर्षाणि पालयित्वा श्रीशय्यम्भवं स्वस्थ पट्टे स्थापयित्वा वर्ग जगाम ॥ इति प्रभवखामिसम्बन्धः॥३॥ अथ प्रभवस्वामिना श्रीशव्यम्भवः सूरिपदे स्थापितः, पश्चात् सगर्भा शय्यम्भवेन भार्या मुक्ताऽभूत्, तया पुत्रो जनितः, तस्य "मनक" इति नाम जातं । स लेखकशालायां पठन् कलिकरणे छुप्तिकरैः नि:पितृक इति प्रोक्तं । ततो दुःवं कृत्वा मातृपाचे आगत्य पितृनाम पृष्टं, तया प्रोक्तं-"शय्यम्भवः।" तेनोक्तं-"कुत्रास्ति ?” मात्रा दीक्षास्वरूपं प्रोक्तं । ततो गतः तत्र नगरे गुरोः बहिर्गतस्य एकान्ते मिलितो मनका, पृष्टं मनकेन- अब शय्यम्भवसूरिः श्रूयते, स कुत्रास्ति?" गुरुणा प्रोक्तं-"किं प्रयोजनं?" मनकेन स्वकीय स्वरूपं आगमनप्रयोजनं च ज्ञापितं । ततो गुरुः प्रकारान्तरेण आत्मानं ज्ञापयामास, संसारस्य असारतादर्शनेन प्रतिवोधितो, बभाषे-"मम दीक्षां देहि ।” गुरुः वक्ति-"यदि पितृसम्बन्ध साधूनां न ज्ञापयसि, तदा व्रतं ददामि।" मनकेन प्रतिपन्न, ततो दीक्षा दत्ता । गुरुणा स्तोकं आयुः ज्ञात्वा सिद्धान्तात् उद्धृत्य |श्रीदशवकालिक कृत्वा मनकस्य पठनाय दत्तं, पण्मासेन पठितं । ततो मनकः चारित्रं आराध्य वर्ग गतः। श्राद्धा अग्निसंस्कारं कृत्वा गुरुपाचे आगताः, तदा यशोभद्रः पावेऽभूत्, गुरुभिः उपदेशो दत्तः । तदा गुरोः नेत्रयोः अश्रूणि पेतुः । ततो यशोभद्रेण सङ्घन च प्रोक्तं-“हे पूज्याः। युष्माकं अनेके साधवः परलोकं गच्छन्ति, परं कदापि अश्रुपातो न दृष्टः, सांप्रतं कथं अश्रुपातः?" गुरुः प्राह-"मोहात् । को मोहः ।" गुरुणा प्रोक्तं-"अयं मनकोऽस्माकं पुत्रो भवति ।" साधुभिः प्रोक्तं-"कथं न ज्ञापितः पुत्रसम्बन्धः।"
XEXORKERS XEXOXOK:

Page #477

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० ८
॥ २१९ ॥
*OX-CXCXCX
X-XXX-XoXoX-O
गुरुणा प्रोक्तं-"यदि पुत्रसम्बन्धो ज्ञाप्यते तदा न कोऽपि वैयावृत्यं कारयति । तस्य अकरणे च कथं आत्मनिस्तारः स्यात् ? ।” ततो गुरुभिः दशवैकालिकं सिद्धान्ते पश्चात् क्षिप्यमाणं सङ्खेन निवारितं । ततः श्रीशय्यम्भवसूरयः स्वकीयपट्टे श्रीयशोभद्रसूरिं स्थापयित्वा, श्रीवीरात् अष्टानवति ९८ वर्षेः स्वर्गं जग्मुः । अथ यशोभद्रसूरितोऽग्रे संक्षेपवाचनया स्थविरावली कथ्यते, तत्राह -
संखित्तवायणाए अज्जजसभद्दाओ अग्गओ एवं थेरावली भणिया, तं जहा-थेरस्स णं अज्ज - जसमद्दस्त तुंगियायणसगुत्तस्स अंतेवासी दुवे थेरा-थेरे अज्जसंभूअविजए माढरसगुत्ते, थेरे अज्जभद्दबाहू पाईणसगुत्ते ६, थेरस्स णं अज्जसंभूअविजयस्स माढरसगुत्तस्ल अंतेवासी अजथूलभद्दे गोयमसगुत्ते ७, थेरस्त णं अज्जथूलभद्दस्स गोयमसगुत्तस्स अंतेवासी दुवे थेराथेरे अजमहागिरी एलावच्चसगुत्ते, थेरे अज्जसुहत्थी वासिट्सगुत्ते ८, थेरस्स णं अजसुहत्थिस्स वासिसमुत्तस्स अंतेवासी दुवे थेरा - सुट्टियसुप्पडिबुद्धा कोडियकाकंदगा वग्घावच्चसगुत्ता ९, राणं सुट्ठियपडिबुद्धाणं कोडियका कंदगाणं वग्धावच्चसगुत्ताणं अंतेवासी थेरे अजइंददिन्ने कोसियगुत्ते १०, थेरस्स णं अज्जइंददिन्नस्ल कोसियगुत्तस्स अंतेवासी थेरे अज्जदिने गोयमस
FOXOXOXX
मनकमुनिसम्बन्धः,
संक्षेपस्थविरावली
च
॥ २१९ ॥

Page #478

गुत्ते ११, थेरस्सणं अजदिन्नस्स गोयमसगुत्तस्त अंतेवासी थेरे अजसीहगिरी जाइस्सरे कोसियगुत्ते १२, थेरस्स णं अजसीहगिरिस्स जाइस्सरस्स कोसियगुत्तस्स अंतेवासी थेरे अज्जवइरे गोयमसगुत्ते १३, थेरस्स णं अजवइरस्स गोयमसगुत्तस्स अंतेवासी थेरे अजवइरसेणे उक्कोसियगुत्ते १४, थेरस्स णं अजवइरसेणस्स उक्कोसिअगुत्तस्स अंतेवासी चत्तारि थेरा-थेरे अजनाइले १ थेरे अजपोमिले २ थेरे अज्जजयंते ३ थेरे अज्जतावसे ४, १५, थेराओ अज्जनाइलाओ अजनाइला साहा निग्गया, थेराओ अजपोमिलाओ अज्जपोमिला साहा निग्गया, थेराओ अजजयंताओ अजजयंती साहा निग्गया, थेराओ अज्जतावसाओ अजतावसी साहा निग्गया ४ इति ॥६॥ व्याख्या-"संस्वित्तवायणाए" संक्षेपवाचनया कृत्वा आर्ययशोभद्रात् अग्रतः एवं स्थविरावली भणिता, तथाहि-श्रीआर्ययशोभद्रसूरेः तुङ्गिकायनगोत्रस्य द्वौ शिष्यो-एकः संभूतिविजयो माढरगोत्रीयः १ द्वितीयो भद्रबाहुः प्राचीनगोत्रीयः २॥ भद्रबाहुसम्बन्धो यथाप्रतिष्ठानपुरवासिनौ वराहमिहर १ श्रीभद्रबाहु २ नामानौ द्वौ भ्रातरौ ब्राह्मणी अभूतां, श्रीयशोभद्रसूरि

Page #479

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०८
भद्रबाहुसम्बन्धः
॥२२०॥
पार्थे धर्म श्रुत्वा प्रवजिती, कमात् चतुर्दशपूर्वधरौ जाती। गुरुणा भद्रबाहोः विनीतत्वात् सूरिपदं ददे। वराहमिहरस्य तु अविनीतत्वात् न दत्तं । कथं? यतो यो गणधरशब्दो गौतमादिगणधरैः महापुरुषैः व्यूढः, तं शब्दं यो गुरुः कुपात्रे-अयोग्ये स्थापयति स गुरुः महापापी अनन्तसंसारी च स्यात् । ततो घराहमिहरो रुष्टः सन् गच्छात् बहिर्निर्गता, गुरोर्तेषं वहति स्म । चतुर्दशपूर्वभणनात् नवीनानि ज्योतिःशास्त्राणि करोति स्म । वाराहीसंहितानामा ग्रन्थो येन कृतः । साधुवेष मुक्त्वा द्विजवेषं कृत्वा निमित्तैः जीवति स । पुनः लोकानां अग्रे एवं कथयति-"भो लोकाः! मया एकदा नगरात् यहिः एकं लग्नं मण्डितमासीत् परं विस्मृत्या |लग्नं न भग्नं, गृहागतेन विचारित-"अहो! मम ज्ञानस्य विराधना जाता ।" ततः तं लग्नझं कर्तुं पुनरई तत्र स्थाने गतः-लग्नस्य उपरि तस्य अधिष्ठायकं सिंहं पुच्छाच्छोटकं कुर्वन्तं अपश्यं, तथापि लग्नभत्त्या साहसं कृत्वा लग्नोपरि हस्तक्षेपे कृते सिंहः सूर्यो भूत्वा प्राह-"भो वराहमिहर ! वरं वृणु, तुष्टोऽस्मि ।" तदा मया मोक्तं-"नक्षत्रादीनां चारं साक्षात् दर्शय ।" ततः तेन अहं सूर्यादीनां यत्र मण्डलानि तत्र नीतः, सर्व सर्वेषां ग्रहाणां चारोदयाऽस्तमनवक्रातिचारखरूपं दर्शितं । ततोऽहं सर्वज्योतिष्कबलेन अतीतानागतवर्तमानखरूपं जानामि ।" इति कथयन् राजादीनां चमत्कारदर्शनेन मनांसि रञ्जयामास । तस्मिन् नगरे श्रीभद्रबाहुखामी समागतः, श्रावकः प्रवेशोत्सवकरणादिना महती महिमा कृता । परं वराहमिहरो न सहति, तेषां माहात्म्यपातं वाञ्छति । ततो राजसभायां गत्वा राज्ञोऽग्ने प्रोक्तं-"इतः पञ्चमे दिने पूर्वतो मेघः समेष्यति
॥२२०॥

Page #480

www.kobatrth.org
१ तृतीयप्रहरप्रान्ते २ पुरोलिखितं कुण्डलिकाया अन्तः ३ द्विपञ्चाशत् पलमितो मत्स्यः पतिष्यति ४ा" इति निमित्तं भाषितं, श्रुत्वा श्रावकैः श्रीभद्रबाहुस्वामिनः प्रोक्तं । गुरुणा प्रोक्तं-"किंचित् सत्यं, किञ्चित् असत्यं ।” कथं ? । ततो गुरुणा प्रोक्तं-"मेघो न पूर्वतः समेष्यति, किन्तु ईशानकोणतः, तृतीयमहरप्रान्ते न, किन्तु दिनघटीष शेषे सति । कुण्डलिकायां मध्ये न, किंतु किश्चित् बहिः, द्विपञ्चाशत्पलमानो न, किन्तु वायुना भक्षितत्वात् सार्धेकपश्चाशत्पलमानः तुलितो भविष्यति ।" भद्रबाहुविशेषज्ञाननिमित्तमपि राज्ञा श्रुतं । ततः पञ्जमदिने मेघवृष्टिः जाता। परं सर्व श्रीभद्रबाहुखामिवचनं सत्यं जातं, वराहमिहरः सत्यासत्यवादी लोकमध्ये जातः, भद्रबाहुखामी तु सत्यवादी जातः । पुनरेकदा राज्ञः पुत्रो जातः वराहमिहरेण वर्षशतायुर्वर्तनेन जन्मपत्रिका लिखिता। ततः सर्वेऽपि लोका अक्षतभाजनानि लात्वा वर्धापनाय राज्ञो गृहे * समेताः । एवं दर्श निनो लोका अपि आशी:प्रदानाय समेताः विना भद्रबाहुँ, ततो वराहमिहरेण राज्ञोऽग्रे प्रोक्तं-“हे राजन् । भवदीयपुत्रजन्मभद्रबाहोः न रुचितं, तेन न आगतः। एतत्वरूपं श्रावकैः भद्रबाहुखामिनः प्रोक्तं गुरुभिः प्रोक्तं-"वारं वारं कथं गम्यते ?, एकवारं यास्यामि, कथं एवं? ।" गुरुणा प्रोक्तं“अष्टमे दिने रात्री विलाडितो मरणं राजपुत्रस्य भावि” इति । राज्ञाऽपि एतत् वाक्यं श्रुत्वा बिलाडिकाप्रवेशनादौ यत्नशतं कृतं कारितं च । ततोऽष्टमे दिने दैवयोगात् दासीहस्तात् अर्गला पतिता बालकोपरि । मृतो बालकः। वराहोऽवदत्-"बिलाडिकातो न मृतः।" गुरुणा अर्गलायां बिलाडिकारूपं दर्शितं । ततो वराहो
Fer Private and Personal Use Only

Page #481

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०८
॥२२१॥
लजितः। ततो वराहोऽन्यत्र गत्वा मृत्वा व्यन्तरो भूत्वा, जनानां मरकोपद्रवं करोति स्म । ततः श्रावकाणां स्थूलभद्रउपद्रव निवारणाय महानायमयं "उवसम्गहरस्तोत्रं कृत्वा अर्पितं । ततः सङ्घन सर्वत्र प्रतिगृहं पठितं । तत्प्र- सम्बन्धः भावेण व्यन्तरो नष्ट्वा गतः । जातं सर्वत्र शुभं महाप्रभावस्तोत्रं, गौरपि कदाचित् कथश्चित् दुग्धं न दत्ते, तदापि लोका इदं स्तोत्रं गुणयन्ति । ततः शेषनाग आगत्य विघ्नं वारयति । एवं प्रत्यहं प्रतिगृहं आगच्छन् शेषनागः खिन्नः सन् श्रीगुरुं विज्ञपयति स्म-"अहं सङ्घपार्धात् क्षणमपि स्थातुं न शक्नोमि । ततः षष्ठी गाथा अतिशयभृता दूरीक्रियतां । अहं स्वस्थानस्थोऽपि गाथापञ्चकेनापि विघ्नं स्फोटयिष्यामि ।” ततो गुरुणा षष्ठी गाथा भाण्डागारे क्षिप्ता । श्रीभद्रबाहुस्वामिना कृताः श्रीआवश्यकनियुक्त्यादयोऽनेके ग्रन्थाः सन्ति । एवंविधाः श्रीभद्रबाहुखामिनो वीरात् सप्तत्यधिकवर्षशतेन १७० स्वर्ग जग्मुः ६॥
श्रीसंभूतिविजयस्य माढरगोत्रस्य अन्तेवासी शिष्यः श्रीस्थूलभद्रो गौतमगोत्रीयोऽभूत् , तस्य चायं संवन्धः-* | श्रीपाटलिपुरनगरे नवमनन्दमश्री शकडालः, भार्या लाञ्छलदे, तयोः पुत्रदयं-स्थूलभद्रः १ सिरियाकश्य २ । एकदा वररुचिः भट्टः आगतः । सः राजानं प्रत्यहं अष्टोत्तरशतकाव्यैः स्तौति, परं मिथ्यात्वित्वात् मन्त्री न प्रशंसति, तस्य प्रशंसां विना राजा न किमपि दत्ते । तदा भद्देन लाञ्छलदे मनिणि आवर्जिता।* ॥२२१॥ तत्प्रेरणया मन्त्रिणा प्रोक्तं-"भव्यानि काव्यानि ।” ततो राज्ञा तुष्टेन प्रत्यहं अष्टोत्तरशत (१०८) दीनारदानं क्रियते स । ततो मत्रिणा व्यक्षयं ज्ञात्वा एकादिपाठसिद्धाः सप्त पुत्रिका अभूवन् । तासां श्रावणात् तासांव

Page #482

www.kobatrth.org
मुखतो भणनाच 'न नवीनानि काव्यानि' इत्युक्त्वा निर्भर्त्य निष्कासितो राजकुलात् । ततो गङ्गामध्ये यन्त्रप्रयोगेण सन्ध्यासमयमुक्तानि दीनारपञ्चशतानि गङ्गां स्तुत्वा लाति, वक्ति च-"मम गङ्गादेवी तुष्टा सती ददाति।" इति ख्याति लोकमध्ये अकरोत् । ततो मन्त्रिणा तत् धनं गुप्तं आनाय्य नृपादिसमक्षं तदीयकूटप्रपञ्चः प्रकटीकृतः । ततो मत्रिणः उपरि द्वेषं वहन् छात्रान् पाठयन् तेषां मुखेभ्यः इति कथापयति स्म
“राउ नंद नवि जाणही जं सगडाल करेसि । नंदराउ मारि करी सिरियउ रज ठवेसि ॥१॥" | राज्ञा श्रुतं सिरियाकस्य विवाहसामग्री युद्धसामग्री इति ज्ञात्वा रुष्टो राजा कुटुम्बसहितं सगडालं मारयिष्यामि ।” ततो मन्त्रिणा कुलरक्षणार्थ सिरियाकस्य प्रोक्तं-"राज्ञः प्रणामसमये त्वया मम मस्तकं छेदनीयं ।” ततो राजसमीपगमने शकडालेन प्रणामः कृतः, राजा पराङ्मुखो जातः । ततः सिरियाकेन प्रोक्तं-"अरे ! यो राज्ञो द्वेषी भवति, स हन्तव्य एव ।” खङ्गेन हतः पिता । ततः हृष्टेन राज्ञा प्रोक्तं-"भो सिरिया! त्वं गृहाण पितुरधिकारं ।” स माह-"मम वृद्धभ्राता स्थूलभद्रोऽस्ति, तस्य अधिकारो दीयतां ।" राज्ञा प्रोक्तं-"स क अस्ति ? ।” तेनोक्तं-"द्वादश १२ वर्षाणि जातानि कोशावेश्यागृहे तिष्ठति, द्वादश १२ स्वर्णकोव्यश्च तया सह । भक्षिताः । राज्ञा स्थूलभद्रं आहूय प्रोक्तं-"गृहाण पितृमुद्रां।" ततः स्थूलभद्रो वररुचिभमपञ्चे पितृमरणं श्रुत्वा, संसारं असारं ज्ञात्वा वैराग्येण स्वयं कृतलोचो रत्नकम्बलेन कृतरजोहरणः श्रीसंभूतिविजयपार्थे दीक्षा ललौ । तदा राज्ञा सिरियाकस्य मन्त्रिमुद्रा दत्ता । श्रीस्थूलभद्रो गुर्वादेशात् कोशागृहे चतुर्मासी स्थितः

Page #483

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०८
स्थूलभद्रसम्बन्धः
॥२२२॥
१, अन्यो द्वितीयः साधुः सिंहगुहायां स्थितः २, तृतीयः सर्पविलमुखे स्थितः ३, चतुर्थकूपविचालकाष्ठोपरि स्थितः ४, तत्र स्थूलभद्रस्य काठिन्यं यथा“वेश्या रागवती सदा तदनुगा षड्भी रसैर्भोजनं, रम्यं धाम मनोहरं वपुरहो नव्यो चयःसंगमः।
कालोऽयं जलदागमस्तदपि यः कामं जिगायादरात् तं वन्दे युवतिप्रबोधकुशलं श्रीस्थूलभद्रं मुनिम् ॥१॥" कालस्तु वर्षाकालो मेघा गर्जन्ति, विद्युत् झात्कारं करोति, मयूराः केकारवं कुर्वन्ति, बप्पीहा:-पक्षिणः मियु प्रियु इति जल्पन्ति, दर्दुरा रटन्ति, स्वयं चित्रशालायां स्थितः षड्भिरपि रसैः सदा भोजनं कुरुते, कोशा रागवती षोडशशृङ्गारान् रचयित्वा सखीभिः सह नृत्यं कुर्वती कामोद्दीपकसरागवचनानि वदन्ती नाटक अकरोत् । परं महापुरुषो रोममात्रमपि न क्षुब्धः, प्रत्युत धर्मोपदेशदानेन कोशावेश्यां श्राविकां अकरोत् । चतुर्मासीपारणे चत्वारोऽपि साधवो गुरुसमीपे गताः । तदा त्रिषु आगतेषु गुरुणा किंचित् उत्थाय "खागतं भो! दुष्करकारकाः" इत्युक्तं । श्रीस्थूलभद्रे आगते तु गुरुणा उत्थाय “खागतं दुष्करकारक दुष्करकारक!" इत्युक्तं । ततः तेषु यः सिंहगुहावासी साधुः सोमर्षेण आगामिचतुर्मास्यां स्पर्धया गुरुवारितोपि कोशावेश्यागृहे गतः तां रूपवतीं दृष्ट्वा क्षुब्धः। वेश्यया प्रोक्तं-"धनं आनय।" तेनोक्तं-"तत् कुत्राऽस्ति?" कोशया प्रोक्तं-"नेपालदेशे राजा याचकानां सपादलक्षं रनकम्बलं ददाति ।" तदानी हि ततः तेन वर्षाकालेऽपि गत्वा राजपार्थात् रत्नकम्बलं प्राप्य आनीय वेश्याया दत्तं । तया च स्लानं कृत्वा
॥२२

Page #484

www.kobatrth.org
Ko-KOKeXX
अङ्गमोञ्छनं कृत्वा तत्पतिबोधार्थ खालमध्ये प्रक्षिप्तं । साधुः आह-"अहो! त्वया अज्ञानेन किं कृतं? मया कष्टेण आनीतं अमूल्यं रत्नकम्बलं खालमध्ये क्षिप्त! ।” कोशा प्राह-रे मूर्ख ! स्वया किं कृतं? चारित्रं दुर्लभं उभयलोकसाधकं रत्नकम्बलादपि अनन्तमूल्यं, मम अङ्गेषु मलाविलेषु अशुचिषु निक्षिप्तं । ततः प्रतिबुद्धो, गुरुसमीपे आगत्य मिथ्या दुष्कृतं ददे । एवं स्वकामिनं रथकारं पुडपुडार्पितः बाणैः दूरस्थानलम्ब्या|ऽऽनयनकलागर्वितं सर्षपराशिस्थसूच्यग्रपुष्पोपरि नृत्यन्ती पाह
"न दुकरं अंबयलंबितोडणं, न दुकरं सरिसवनच्चिआए ।
तं दुकरं तं च महाणुभावो, जं सो मुणी पमयवर्णमि बुच्छो॥१॥” ततो रथकारो व्रतं जगृहे । अन्यदा द्वादश १२ वर्षदुर्भिक्षप्रान्ते पाटलीपुरै नगरे अगुणनादिना विस्मृतां एकादशाङ्गी ज्ञात्वा सङ्घन मिलित्वा दृष्टिवादपठनाय श्रीभद्रबाहुखामिसमाहूतिकृते मुनिद्वयं मुक्तं तत्र गतं, परं, श्रीभद्रवाहुस्वामी प्राह-"मया साम्प्रतं महाप्राणायामध्यानं प्रारब्धं, ततो न आगमनं भावि” इति मुनिद्वयं पश्चात् प्रहितं । पुनः सङ्घन कथापितं-"सङ्घादेशं यो न मन्यते, तस्य को दण्डः ?"
भद्रबाहुस्खामिना प्रोक्तं-"गच्छात् यहिः क्रियते, परं आगमने ध्यान भङ्गो भवति । ततः श्रीसङ्घः शिष्यान् KIअत्र प्रहिणोतु, यथा पाठयामि ।” ततः स्थूलभद्रादि ५०० शिष्याः प्रहिताः । गुरुभिः वाचनासप्तके दत्ते
अन्ये उद्भग्नाः, स्थूलभद्रस्तु दशपूर्वाणि वस्तुद्वयेन ऊनानि पपाठ । अन्यदा यक्षाद्याः सप्ताऽपि साध्व्यः
कल्प० ३८

Page #485

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ८
॥ २२३ ॥
स्थूलभद्रभगिन्यो बान्धववन्दनार्थं समागताः । गुरुं वन्दित्वा ताः प्रोचुः - "क स्थूलभद्रः ? ।” गुरुणा प्रोक्तं“गिरिगुहायां पूर्वाणि गुणयन् अस्ति ।” ततो गतास्तत्र ता आयन्तीः ज्ञात्वा ज्ञानबलेन स्थूलभद्रः चमत्कारदर्शनाय सिंहरूपं पुच्छाच्छोटं कृत्वा स्थितः । ताः सिंहं दृष्ट्वा भीता गुरुपार्श्वे गताः प्रोचुः- "तत्र अस्माकं भ्राता नास्ति, सिंहः स्थितोऽस्ति ।" तदा गुरुभिः ज्ञातं - "विद्याबलं प्रयुक्तं" । पुनः प्रोक्तं- "पुनः यात, भ्राता तत्रैवाऽस्ति ।" पुनः ताः तत्र गताः, भ्रातरं दृष्ट्वा हर्षेण वन्दन्ते स्म । पुनः यक्षा साध्वी स्वकीयकथां स्वभ्रातृस्थूलभद्राग्रे कथयति स्म । तथाहि - अस्माभिः सह [ श्रीयकः ] प्रत्रजितोऽभूत् । श्रीपर्युषणापर्वणि मया उपवासं कारितः स्वर्गं गतः । ततोऽहं तत्प्रायश्चित्तयाचनाय श्रीस कायोत्सर्गे स्थिते शासनदेच्या आगत्य | सीमन्धरखामिसमीपे नीता । तन्मुखात् चूलाद्वयं लात्वा अत्राऽऽगता । ततः ताः गुरून् वन्दित्वा स्वस्थाने गताः । अन्यदा श्रीस्थूलभद्रः पूर्वमित्रब्राह्मणगृहे गतोऽभूत् । पृष्टं - "क मे मित्रं ?" । भार्यया प्रोक्तं- "दरिद्रत्वेन भिक्षार्थं जगाम ।" स्थूलभद्रेण ज्ञानेन ज्ञातं - "अहो ! अस्य गृहस्य अमुकस्थाने निधानं वर्तते, परं न जानाति ।" ततो निधानस्थानं दर्शयित्वा दृशा निर्गतः । मित्रेण आगत्य भार्यावचनेन तत् स्थानं खनितं, महानिधानं प्रकटितं स ब्राह्मणः सुखी जातः । ततः सिंहविकुर्वणं निधानदर्शनं च अपराधं ज्ञात्वा वाचनाग्रहणाय आगतस्य स्थूलभद्रस्य प्रोक्तं- " त्वं अयोग्योऽसि, न अतः परं वाचनादानं ।” तथापि श्रीसङ्घाग्रहेण " अन्यस्मै त्वया न देया" इति शपथं कारयित्वा अग्रतः सूत्रतो वाचना दत्ता, परं न अर्थतः । एवंविधः
स्थूलभद्रसम्बन्धः
।। २२३ ।।

Page #486

- XKX
*श्रीस्थूलभद्रो वीरात् पञ्चदशाधिकद्विशतवर्षेः [२१५] स्वर्ग गतः । तथा जम्बूस्वामी चरमकेवली १ प्रभव
खामि १ शय्यम्भवसूरि २ यशोभद्रसूरि ३ संभूतिविजय ४ भद्रबाहु ५ स्थूलभद्राः ६ एते षडपि श्रुतकेवलिनः । श्रीस्थूलभद्रस्य द्वौ शिष्यो-आर्यमहागिरिः एलापत्यगोत्रीयः १ द्वितीयः आर्यसुहस्ती वाशिष्ठगोत्रीयः २ । तत्र आर्यमहागिरिणा व्यवच्छिन्नेऽपि जिनकल्पे जिनकल्पतुलना कृता । पुनः यस्य आर्यमहागिरेः गोचर्या भ्रमतः संस्तवनश्रेछिगृहे स्थितः, तत्पट्टे श्रीआर्यसुहस्तिसूरिः कृतवान् ८॥
अथ श्रीआर्यसुहस्तिसूरिसंबन्धो यथा
अन्यदा दुःकाले जाते धान्यं न लभ्यते, लोको दुःखी जातः, राजानोऽपि रङ्का जाताः । तथापि श्रावकाः साधूनां विशेषतः दानं ददुः । एको भिक्षुः साधून बहुभिक्षा प्रतिगृहं लभमानां दृष्ट्वा प्राह-“भो ! मह्यं भिक्षा दत्त।" साधुभिः प्रोक्तं-"गुरवो जानन्ति ।" ततो गुरुसमीपे समागतः । गुरुभिः लाभं विभाव्य दीक्षां दत्त्वा यथेच्छ भोजितः । परं विषूचिकया चारित्रानुमोदनात् मृत्वा उज्जयिनीनगरे श्रेणिकराजपट्टे कोणिकः २ तत्प? उदायिराजा ३ तत्पद्दे नवनन्दाः १२ तत्पट्टे चन्द्रगुप्तः १३ तत्प? बिन्दुसारः १४ तत्पद्दे अशोकश्रीः१५ तस्य पुत्रः कुणाल: १६ तस्य पुत्रः संप्रतिनामा राजा अभूत् । तस्य हि जातमात्रस्यैव पितामहराज्यं मत्रिभिः दत्तं । अनुक्रमेण त्रिखण्डभोक्ता जातः। एकदा रथयात्रार्थ आगतं श्रीआर्यसुहस्तिसूरि दृष्ट्वा जातिस्मरणं ज्ञानं उत्पन्नं । तत आगत्य गुरूणां पृष्टं-“हे स्वामिन् ! अव्यक्तसामायिकस्य किं फलं?"
KOKE KA-KOKUXUKIKOK

Page #487

कल्पसूत्रततो गुरुभिः प्रोक्तं-"राज्यादिकं ।" ततो विशेषतः प्रत्ययो जातः । गुरुभिः अपि उपयोगेन ज्ञातः, तस्य आर्यकल्पलता पूर्वभवः प्रतिबोधितश्च, गृहीतः श्रावकधर्मः । ततः संप्रतिभूपेन [१२५०००] सपादलक्षनवीनप्रासादाः
सुहस्तिव्या०८
कारिताः, सपादकोटि बिम्बानि [१२५०००००] कारयित्वा प्रतिष्ठापितानि । [१३०००] त्रयोदशसहस्राः जीणों-18 सम्बन्धः
द्वारा: कारिताः।९५०००] पश्चनवतिसहस्रपित्तलपतिमाः कारिताः। ससशतानि ७०० दानशाला-सत्राकार॥२२४॥ शाला मण्डिताः । देवगृहप्रतिमादिभिः त्रिखण्डामपि पृथिवीं मण्डितां अकरोत् । कर मुक्त्वा पूर्वसाधुवेष
धारिखवण्ठप्रेषणादिना अनार्यदेशान् अपि साधुबिहारयोग्यान् अकरोत् । अनार्यदेशीयभूपान् जैनधर्म-13 रतान् अकरोत् । पुनः ये वस्त्रपात्रअन्नदधिदुग्धघृतादिकं प्रासुकद्रव्यविक्रयं कुर्वन्ति, तेषां संप्रतिभूपेन ज्ञापितं-"भो! साधूनां अग्रे सर्व टोकनीयं, यच्च ते साधवो लान्ति तत् तेभ्यो देयमेव । भवतां च तन्मूल्यं लाभसहितं मम कोष्ठगारिकः प्रच्छन्नं दास्यति । तैः तथा कृतं, साधुभिः अशुद्धमपि शुद्धबुद्ध्या गृहीतं । संप्रतिभूपः श्रीआर्यसुहस्तिसूरिप्रतिबोधित एवंविधो बभूव । एवंविधाः श्रीआर्यसुहस्तिसूरयः चारित्रं प्रतिपाल्य वर्ग जग्मुः ९॥ | श्रीआर्यसुहस्तिसूरेःद्वी शिष्यो-कौटिक-काकन्दकनामानौ। किंविशिष्टौ कौ०१। सुस्थिती-सुविहितक्रिया- २२४ निष्ठौ । पुनः किंविशिष्टौ कौटिक-काकन्दकनामानौ ?। सुप्रतिबुद्धौ-मुज्ञाततत्त्वो। अन्ये तु आचार्या एवमाहुःसुस्थित-सुप्रतिबुद्धनामानौ । किंविशिष्टौ कौटिक-काकन्दकनामानौ ?। कोट्यंशसूरिमन्त्रजापपरिज्ञानादिना
KeXX

Page #488

Haxoxoxoxoxoto****
|कौटिकी । पुनः किंविशिष्टौ कौटिककाकन्दको ?। काकन्द्यां नगर्या जातत्वात् काकन्दको इति विरुदप्रायं विशे-1 पणद्वयं ११ कौटिककाकन्दयोः व्याघ्रापत्यगोत्रयोः शिष्य इन्द्रदिन्नः कौशिक गोत्रीयः १२ इन्द्रदिन्नस्य शिष्यो गौतमगोत्रीयो दिन्ननामा जातः १३ दिन्नस्य शिष्यः कौशिकगोत्रीय आर्यसिंहगिरिः जातिस्मरो जातः १४ आर्यसिंहगिरेः शिष्यो गौतमगोत्रीयः श्रीवज्रखामी १५ श्रीवज्रस्वामिशिष्य उत्कौशिकगोत्रीयः श्रीवज्रसेनो जातः १६ वज्रसेनस्य चत्वारः शिष्याः स्थविरा जाता:-नागिलो १ पोमिलो २ जयन्तः ३ तापसश्च ४। एतेभ्यः चतुर्यः चतस्रः शाखाः स्वखनाम्ना निर्गताः-नागिला १ पोमिला २ जयन्ती ३ तापसी ४ इति २०। __ अत्र श्रीसिंहगिरि १ श्रीवज्रखामि २ श्रीवज्रसेन ३ सूरीणां संलग्नः सम्बन्धो यथा
श्रीसिंहगिरिगुरोः पाद्यं सुनन्दाया भ्राता आर्यशमितो, भर्ता च धनगिरिः द्वौ अपि दीक्षां जगृहतुः । सुनन्दा च तदा तुम्बवनग्रामे गर्भवती मुक्ताऽभूत्, जातः पुत्रः। जन्मसमये एव पितुर्दीक्षां श्रुत्वा जातिमारणं ज्ञानं प्राप । ततो मातुरुद्वेगार्थ निरन्तरं रोदिति, चारित्राभिलाषी जातः। माता उद्विग्रा जाता सती |तिष्ठति, जानाति त्यजामि कचित् ददामि कस्मैचित् । तस्मिन् प्रस्तावे श्रीसिंहगिरिसूरयः समेताः धनगिरिः यदा विहर्तु निर्गतः तदा गुरुभिः लाभं ज्ञात्वा प्रोक्तं-"अद्य गोचरीगमने सचित्ता अचित्ता वा या भिक्षा लभ्यते सा ग्राह्या।" ततो धनगिरिर्गतः सुनन्दागृहे, सुनन्दा प्राह-"तव पुत्रेण सन्तापिताऽहं, गृहाण आत्मीयं पुत्रं ।” साधुना प्रोक्तं-"अद्य त्वं ददासि परं पश्चात् दुःखं करिष्यसि ।' तया प्रोक्तं-"नाऽहं करिष्यामि ।"

Page #489

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०८
॥२२५॥
ततो धनगिरिः बहुस्त्रीजनान् साक्षिणः कृत्वा पुत्रं लात्वा झोलिकामध्ये क्षिस्वा समेतो गुरुपायें, गुरुणा च सिंहगिरिवज्रवत् भारत्वात् 'वन' इति नाम दत्तं, ततो न मरोद । शय्यातरश्राविकाभ्यः पालनार्थ दत्तः, स च। वज्रसाध्वीशालायां पालनस्थः षण्मासबयाः साध्वीभिः पठ्यमानानि एकादशाङ्गानि पपाठ । ततः सा पुत्रं स्वाम्यादि. त्रिवार्षिकं जातं ययाचे । राजसमक्षं सो मेलितः, राजाज्ञया गुरुभिः मुखबस्त्रिकारजोहरणादीनि साधूप- सम्बन्धः करणानि बालस्य अग्रे मुक्तानि । मात्रा तु सुखभक्षिका-कन्दुक-बालक्रीडनकानि मुक्तानि । गुरुणा प्रोक्तं"रजोहरणं गृहाण ।" मात्रा तु प्रोक्तं-"सुखभक्षिकादीनि । ततो वालेन चारित्रं वाञ्छता गृहीतं रजोहरणं मस्तके धृत्वा नृत्यति स्म । भग्नो वादः, अष्टवर्षान्ते गृहीता दीक्षा, पश्चात् मात्रापि दीक्षा गृहीता। पुनः यस्य पूर्वभवमित्रैः जृम्भकदेवैः महाटव्यां उज्जयिनीमार्गे वृष्टी निवृत्तायां कूष्माण्डभिक्षायां गृहस्थरूपैः दीयमानायां अनिमिषत्वादिना 'देवपिण्डः अयं इति निश्चित्य भिक्षाया अग्रहणे तुष्टः वैक्रियलब्धिः दत्ता। पुनः यस्य ग्रीष्मकाले घृतपूरैः परीक्षां कृत्वा आकाशगामिनी विद्या दत्ता २। पुनः अन्यदा बजमुनिः गुरुषु बहिभूमौ गतेषु साधुषु च विहाँ गतेषु साधुसंस्तारकवेष्टिका एकीकृत्य स्वयं विचाले स्थित्वा शिष्याणामिव एकादशानां अङ्गानां पृथक पृथक् वाचनां दातुं आरेभे । गुरुभिः द्वारे आगत्य स्थित्वा च सर्वे श्रुतं । ततः
॥२२५॥ साधूनां तस्य अतिशयज्ञापनार्थ अन्यदा ग्रामान्तरं गच्छद्भिः गुरुभिः प्रोक्तं-"भो शिष्याः! भवतां वाचनाचार्यों वज्रोऽस्ति" इत्युक्त्वा चलिताः । पश्चात् वजेण तेषां विनीतानां तथा वाचना दत्ता । यथा अनेक

Page #490

www.kobatrth.org
वाचनाभिः पठ्यते तथा एकैकया वाचनया पठितं । साधुभिः विचारित-"यदि गुरवः कियन्तं कालं विल*म्बन्ते तदा वरं, यथा अस्माकं शीघ्रं श्रुतस्कन्धः पूर्णो भवति ।" तत आगतः गुरुभिः पृष्टं-"भो! भवतां *
सुखेन वाचना जाता ?।” तैः प्रोक्तं-"अतः परं अस्माकं वाचनाचार्यों वज्र एव भवतु ।" पश्चात् गुरुणा स्वयमपि वज्राय ११ एकादशाङ्गवाचना दत्ता । ततो वज्रस्वामिना दशपुरात् उज्जयिन्यां गत्वा गुर्वाज्ञया श्रीभद्र-10 गुप्ताचार्यसमीपे दशपूर्वाणि अधीतानि । ततः आचार्यपदे स्थापितो गतः पाटलीपुरे, 'रूपेण मा लोकानां * मनाक्षोभो भवतु' इति व्याख्याने रूपं संक्षिप्य सामान्य रूपं कृत्वा राजादीनां अग्रे देशना दत्ता। द्वितीयदिने साधुभिः लोकमुखात् श्रुतं-"अहो ! गुरूणां देशना अमृतस्राविणी, परं न तादृशं रूपं ।” गुरुभिः साधुमुखात् श्रुत्वा सहस्रदलवर्णकमलोपरि स्थित्वा खाभाविकदिव्यरूपेण धर्मोपदेशो दत्तः । सर्वेऽपि लोका विस्मयं प्राप्ताः । पुनरपि यो धनश्रेष्टिपुत्री रुक्मिणी साध्वीभ्यः पूर्वं प्रभु [वज्र] गुणश्रवणेन जातानुरागां * पित्रापि धनकोटिसहितां दीयमानां प्रतिबोध्य प्रात्राजयत् । पुनः येन वज्रखामिना पदानुसारिलब्ध्या श्रीआ
चाराङ्गमहापरिज्ञाऽध्ययनाद् यस्य मानुषोत्तरपर्वतं यावद्गमनविषयः सा आकाशगामिनी विद्या उद्धृता। *पुनः योऽन्यदा उत्तरस्यां दिशि दुर्भिक्षे जाते श्रीसङ्घ पद्दे संस्थाप्य पानीयग्रहणार्थं गतं दत्तनामार्थ शय्यातर-*
मपि लोचकरणेन 'साधर्मिकोऽहं भवतां' इति वदन्तं पटे आरोप्य आकाशं स्थित एव स्थान-स्थाने मार्गे-मागें| चैत्यानि वन्दमानो महानसीं पुरीं प्रापयामास । तत्र तु सुभिक्षं परं बौद्धो राजा श्रीपर्युषणापर्वणि समागते

Page #491

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० ८
॥ २२६ ॥
बौद्धश्रावक प्रेरितेन राज्ञा जैन चैत्येषु पुष्पाणि निषिद्धानि । सङ्घन वनखामी विज्ञप्तः- “मा चिन्ता क्रियतां” | इत्युक्त्वा आकाशगामिनीविद्यया आकाशे उत्पत्य माहेश्वरी पुर्या हुताशननामदेवस्य वने पितृमित्रं आरामिकं तडितनामानं पुष्पमेलनाय सावधानीकृत्य हिमवद्विरी प्राप्तः । तत्र श्रीदेव्या वन्दितः, तदानीं तया देवपूजार्थं पूर्व लक्षबलकमले आनीनं आसीत्, तदेव तथा दत्तं तत् गृहीत्वा पुनः पश्चात् बलमानेन हुताशनवनादपि विंशतिपुष्पलक्षाणि लात्वा आकाशे विमानं आरूढः प्राक्तनमित्रजृम्भिकदेवकृतगीतगानवादित्रादिमहोत्सवः आगत्य पुष्पलक्षाणि श्राद्धानां दत्त्वा चैत्येषु महिमां अकारयत् । हर्षितः सङ्घः चमत्कृतो राजा जातो जैनश्च । पुनः अन्यदा दक्षिणापथे विहरन श्रीवज्रखामी श्लेष्मणि जाते साधूनां अकथयत्- "अद्य गोचरीगमने शुष्ठिः आनेया ।” तैः आनीता गुरुभिः कर्णोपरि धृता, परं विस्मृत्या न भक्षिता, परं प्रतिक्रमणे [ प्रतिलेखनवेलायां ] कर्णप्रतिलेखने पतिता गुरुभिः विचारितं- “मम दशपूर्वश्वरस्य का विस्मृतिः ? ।” परं आयुः अल्पं ततोऽनशनं कृतं । द्वादशवर्षीयं दुर्भिक्षं ज्ञात्वा स्वशिष्यस्य वज्रसेनस्य प्रोक्तं- " त्वं सोपारकपत्तने याहि । 'कदा सुभिक्षं भावि ?' इति पृष्ठे- "यस्मिन् दिने लक्षमूल्येन एकां हण्डिकां पच्यमानां द्रक्ष्यसि तद्दिनात् अग्रिमदिने सुभिक्षं भविष्यति” इत्युक्त्वा मुक्तो वज्रसेनः । पश्चात् निजपार्श्वस्थितान् साधून भिक्षां अलभमानान् विद्यापिण्डेन कियद् दिनानि भोजयित्वा संविग्नान् पञ्चशतमितान् साधून आदाय अनशनार्थं वार्यमाणमपि अतिष्ठन्तं एकं लघुक्षुल्लकं अपि मोहात् विप्रतार्य पर्वतं आरोहयत् । क्षुल्लकस्तु " मा भूत् गुरूणां अप्रीतिः”
सिंहगिरि
वज्र
स्वाम्यादि सम्बन्धा
॥ २२६ ॥

Page #492

(इति) पश्चादागत्य पर्वतमूल एव तप्तशिलायां सुप्तोऽनशनं कृत्वा सुकुमालशरीरत्वात् क्षणमेव शुभध्यानतः *स्वर्ग जगाम । देवैः तस्य महिमानं क्रियमाणं ज्ञात्वा साधवो विशेषतो धर्मे स्थिरा जाताः। परं तत्र मिथ्या दृष्टिदेव्या मोदकादिभिः निमश्रणेन अनशने कृते उपसर्गिताः। ततः तत्र तस्या अप्रीतिं ज्ञात्वा, ततः स्थानात् उत्थाय अन्यत्र आसन्नपर्वते अनशनं कृत्वा शुभध्यानेन सर्वेऽपि वज्रसामिप्रमुखाः स्वर्ग जग्मुः। ततः इन्द्रेण रथसहितेन गिरि प्रदक्षिणीकृत्य साधवो वन्दिताः, तेन तस्य पर्वतस्य उपरि रथचक्ररेखापतनात् “रथावर्त" इति नाम जातं । तत्रस्था वृक्षा अपि साधूनां नमनाभ्यासात् अद्यापि नम्रीभूता इव तिष्ठन्ति दृश्यन्ते |च तथैव । तस्मिन् वर्ग गते दशमपूर्व चतुर्थ अर्धनाराचं नाम संहननं च विच्छिन्नं । तथा तदनु श्रीवज्रसेनः सोपारके जिनदत्तश्रावकः, तस्य भार्या ईश्वरी, तत् द्वयमपि पूर्व श्रीवज्रस्वामिना प्रतिबोधितमासीत्, तस्य गृहे भिक्षार्थ गतः । तस्मिन् प्रस्तावे ईश्वरीश्राविकया चतुःपुत्रयुतया धान्याऽभावात् लक्षमूल्येन धान्यमानीय हण्डिका पाकाथ अग्नौ स्थापिताऽस्ति, विचारित-"मध्ये विषं क्षिप्त्वा धान्यभोजनेन अनशनं कृत्वा सपुत्रा अहं मरिष्यामि।" वज्रसेनेन विषं क्षिपन्ती दृष्टा, पृष्टं-"किमिति मरणोपायः क्रियते?" तया प्रोक्तं-"धनं बहु वर्तते, परं धान्यं नगरमध्ये न लभ्यते।” ततो वज्रसेनेन प्रोक्तं-"श्रीपूज्येन मम अभिज्ञानं लक्षमूल्येन * धान्यहण्डिकापाकरूपं प्रोक्तं वर्तते । आगामिदिने सुभिक्षं भावि ।" तस्या अपि श्रीपूज्यवचनस्य आस्था । ततः तया कथितं-"यदि एवं जातं, तदा मम पुत्राः चत्वारो वर्तन्ते, ते मया दत्ता भवतां पार्थं दीक्षा ग्रही

Page #493

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
सिंहगिरि
कल्पमत्र कल्पलता व्या०८
स्वाम्यादि सम्बन्धः
॥२२७॥
ष्यन्ति" इति प्रतिज्ञा कृता । ततो द्वादश १२ प्रहरैः पूर्व दुर्वातेन दूरतटे निक्षिप्तानि युगन्धरीवाहनानि सुवातेन आगतानि, सुभिक्षं जातं, युगं उद्धृतं, ततो 'युगन्धरीनाम' जातं । ततः तया चत्वारोऽपि निजपुत्रा नागेन्द्र १चन्द्र २ निर्वृति ३ विद्याधर ४ नामानः तेषां दीक्षा दापिताः, पश्चात् स्वपमपि मातापितरौ दीक्षां ललतुः। ते चत्वारोऽपि बहुश्रुताः सूरयो जाताः, तेभ्यः चतस्रः शाखा जाताः, ता अद्यापि दृश्यन्ते ॥ इति श्रीसिंहगिरि १ वज्रवामि २ वज्रसेन ३ सम्बन्धः २३।। एवं श्रीमहागिरि १ श्रीमुहस्तिसूरि २ श्रीगुणसुन्दरसूरि ३ श्रीश्यामाचार्य ४ श्रीस्कन्दिलाचार्य ५ रेवतीमिन्न ६ श्रीधर्म ७ श्रीभद्रगुप्त ८ श्रीगुप्त ९ श्रीवखामि १. नामानः एते युगप्रधाना दशपूर्वघरा जाताः, तथा पूर्व तु संक्षेपवाचनया स्थविरावली उक्ता व्याख्याता च । सांप्रतं विस्तरवाचनया स्थविराचली आह-तत्र सूत्रम्-"वित्थरवायणाए पुण" अत्र आलापके इदं रहस्य-विस्तरवाचनायां बहवो वाचनाभेदा लेखकवैगुण्यात् जाताः, तत् तत्स्थविराणां च शाखाः कुलानि च प्रायः सांप्रतं न अवबुध्यन्ते । नामान्तरतिरोहितानि वा भविष्यन्ति, अतो निर्णयः कर्तुं न पार्यते पाठेषु शाखासु । कचिदादर्श 'कोडुबाणि' इति दृश्यते कचित् 'कुंडधारी' इति, तथा कचित् 'पुण्णपत्तिया' इति, कचित् 'सुवषणपत्तिा ' इति । एवं कुलेष्वपि कचित् 'उल्लगच्छत इति" पाठः, कचित् 'अह-उल्लगंथन इति तस्मात् अत्र बहुश्रुता एवं प्रमाणं, मा भूत् उत्सूत्रमिति । तत्र कुलं एकाचार्यसन्ततिः, शाखास्तु तस्यां एव सन्तती पुरुषविशेषाणां पृथक् पृथक् अन्वयाः। एकवाचनाऽऽचारयति समुदायो गणः, अथवा शाखाविव
॥२२७॥

Page #494

| क्षिताऽऽयपुरुषसन्तानो यथा - वैरखामिनाम्ना वैरशाखाऽस्माकं । कुलानि तु तच्छिष्याणां पृथगन्वयाः, यथाचान्द्रं कुलं, नागेन्द्रकुलं इत्यादि । "अहावच्चा या” इति यथार्थानि अपत्यानि न पतन्ति येन जातेन दुर्गतौ अयशःपङ्के वा पूर्वजाः तदपत्यं सुशिष्याश्च, सद्वृत्ताः पूर्वजान् गुरून् न पातयन्ति, प्रत्युत प्रभासयन्तीति । अत एव अभिज्ञाताः प्रख्याताः, स्थविरावली सूत्रपाठी यथा-'थेरस्स णं अज्जजस भदस्स" इत्यादि ॥
वित्थरवायणाए पुण अज्जजसभद्दाओ पुरओ थेरावली एवं पलोइज्जइ, तं जहा -थेरस्स णं अजजस भदस्स तुंगियायणसगुत्तस्स इमे दो थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिण्णाया हुत्था, तं जहा - थेरे अजभद्दबाहू पाईणसगुत्ते, थेरे अज्जसंभूअविजए माढरसगुत्ते, थेरस्स णं अजभबाहुस्स पाईणसगुत्तस्स इमे चत्तारि थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिण्णाया हुत्था, तं जहाथेरे गोदासे १ थेरे अग्गिदत्ते २ थेरे जण्णदत्ते ३ थेरे सोमदत्ते ४ कासवगुत्तेणं, थेरेहिंतो गोदासेहिंतो कासवगुतेहिंतो इत्थ णं गोदासगणे नामं गणे निग्गए, तस्स णं इमाओ चत्तारि साहाओ एवमाहिज्जंति, तं जहा - तामलित्तिया १, कोडीवरिसिया २, पंडुवद्धणिया ३, दासीखब्बडिया ४, थेरस्स णं अज्जसंभूयविजयस्स माढरसगुत्तस्स इमे दुवालस थेरा अंतेवासी

Page #495

www.kobatrth.org
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०८
विस्तरस विरावली
॥२२८॥
अहावच्चा अभिण्णाया हुत्था, तं जहा-नंदणभदु १ [उप] वनंदण-भद्दे २ तह तीसभद्दे ३ जसभद्दे ४ । थेरे य सुमणभद्दे ५, मणिभद्दे ६, पुण्णभद्दे ७ य ॥१॥ थेरे अ थूलभद्दे ८, उज्जुमई ९, जंबुनामधिजे १०, य । थेरे अदीहभद्दे ११, थेरे तह पंडभद्दे १२ य॥२॥ थेरस्स णं अज्ज संभूअविजयस्स माढरसगुत्तस्स इमाओ सत्त अंतेवासिणीओ अहावच्चाओ अभिण्णायाओ हुत्था, तं जहा-जक्खा १ य जक्खदिण्णा २ भूया ३ तह चेव भूयदिण्णा य ४ । सेणा ५ वेणा ६ रेणा ७, भइणीओ थूलभद्दस्स ॥१॥ अथ विस्तरस्थविरावल्या विवरणं क्रियते तत्र श्रीयशोभद्रसूरितः कतिस्थविराः १ कतिगणाः २ कतिशाखाः ३ कतिकुलानि जज्ञिरे?, तत् सर्व सूत्रपाठानुसारेण कथ्यते-यशोभद्रः स्थविरः, तस्य द्वौ शिष्योभद्रबाहुः १ संभूतिविजयः २ जाताः स्थविराः। श्रीभद्रयाहुस्वामिनः चत्वारः शिष्याः-गोदासो १ऽग्निदत्तो २ यज्ञदत्तः३ सोमदत्त ४श्च स्थविराः गोदासतो गोदासनामगणो गणः निर्गतः १ गोदासगणस्य चतस्रः शाखा निर्गताः-तामलित्तिआ १ कोडीवरिसिआ२ पांडवणिआ ३ दासकब्बडिआ ४ शाखाः४। संभूतिविजयस्य द्वादश शिष्या जाता:-नंदणभद्द १ उपनंदनभद्द २ तीसभद्द ३ जसभद्द ४ सुमणभद्द ५ मणिभद्द
॥२२८॥

Page #496

www.kobatrth.org
REAKIKeXXXXXXX
पुण्णभद्द ७ थूलभद्द ८ उलुमई १ जम्बू १० दीहभद्द ११ पंडुभद्द १२ जाताः स्थचिरा एकोनविंशतिः १९ पुनः श्रीसंभूतिविजयस्य सप्त अन्तेबासिन्यः सान्यो जाता। जक्खा १ जक्खदिन्ना २ भूआ ३ भूयदिन्ना ४ सेणा ५, सेणास्थाने बहुषु आदर्शपु एणा दृश्यते, वेणा ६ रेणा ७ च एताः स्थूलभद्रस्य भगिन्यः।
थेरस्स णं अजथूलभद्दस्स गोयमसगुत्तस्स इमे दो थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिण्णाया हुत्था, | तं जहा-थेरे अजमहागिरी एलावच्चसगुत्ते १, थेरे अजसुहत्थी वासिद्धसगुत्ते २, थेरस्स णं | अजमहागिरिस्स एलावञ्चसगुत्तस्स इमे अट्ठ थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिण्णाया हुत्था, तं A जहा-थेरे उत्तरे १, थेरे वलिस्सहे २ थेरे धणढे ३, थेरे सिरिये ४, थेरे कोडिन्ने ५, थेरे नागे
६, थेरे नागमित्ते ७, थेरे छल्लूए रोहगुत्ते कोसियगुत्तेणं ८, थेरेहिंतो णं छलूएहितो रोहगुत्तेहिंतो कोसियगुत्तेहिंतो तत्थ णं तेरासिया निग्गया। व्याख्या-स्थूलभद्रस्य द्वौ शिष्यो-आर्यमहागिरिः१ सुहस्ती २ एचं स्थविराः एकविंशतिः २१, श्रीआर्यमहागिरेः अष्टौ शिष्याः-उत्तर १ वलिस्सह २ घणड्ड ३ सिरिड्ड ४ कोडिन्न ५ नागे ६ नागमित्त ७ छलूयरोहगुत्त८, एवं स्थविरा एकोनत्रिंशत् २९ । अत्र छलूयरोहगुप्ततः त्रैराशिकमतं निर्गतं कथं ?, सत्रोच्यते
Fer Private and Personal Use Only

Page #497

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० ८
॥ २२९ ॥
तोत्पचिः
श्रीवत् चतुश्चत्वारिंशदधिकपञ्चशतवर्षेषु [५४४] व्यतीतेषु, अन्तरञ्जिकायां नगर्यां श्रीरोह गुप्ताचार्यस्य * त्रैराशिकम श्रीगुप्तः शिष्यो वर्तते, तस्मिन् प्रस्तावे एको वादी पोहशालनामा परिव्राजकः समागतः । परं कीदृश: ? । वृश्चिक १ सर्प २ सूषक ३ मृगी ४ वराही ५ काकी ६ शकुनिका ७ विद्याभिः उदरं मे स्फुटतीति बद्धोदरपट्टः, पटहं नगर| मध्ये चादयामास - "यो मया सह वादं करोति स पटहं स्पृशतु ।” ततः रोहगुप्त उत्थितोऽहं वादं करिष्यामि । ततो गुरुणा तदीयविद्याः प्रजैतृविद्याः मयूरी १ नकुली २ बिडाली ३ व्याघ्री ४ सिंही ५ उलुकी ६ हो [ उ ] लावकी ७ प्रमुखा दत्ताः । पुनः प्रोक्तं- "अन्यविद्याप्रयुञ्जने इदं मया अभिमन्त्रितं रजोहरणं भ्राम्यं, त्वं अजेयो भविष्यसि ।" ततो रोहगुसेन बलश्रीनामराजसभायां तेन वादिना समं वादः कृतः परं न जीयते स्म । वादिना जीवाऽजीवी स्थापितौ । ततो रोहगुप्तेन दवरक-आवर्तदानेन भूमौ क्षिश्वा चलाऽचलो दर्शितः प्रोक्तं- "जीवोऽजीवो नो जीवश्च ३ एवं राशित्रयं स्थापयित्वा तं निर्जित्य जयं लब्ध्वा महामहोत्सवेन गुरुसमीपे समागतः । गुरुणा प्रोक्तं- "स्वया वादी जितः, श्रीजिनशासनस्य उद्दीपना च कृता, तत् चारु, परं नोजीयो नास्ति ।” ततः | सङ्घसमक्षं मिथ्यादुष्कृतं देहि ।" स च अभिमानी न ददाति । उवाच - "नोजीवोऽप्यस्ति, कथं मिथ्या दुष्कृतं ददामि ? ।” ततो गुरुणा समं षण्मासान् वादः कृतः । ततः कुत्रिकापणे गत्वा जीवाजीव- नोजीव- ॥ २२९ ॥ मार्गणे जीवाजीव देवेन दत्तौ, नोजीवो न दत्तः, असत्त्वात् । तथा चतुश्चत्वारिंशताऽधिकशतेन १४४ पृच्छाभिर्जितो गुरुणा, कोपेन भस्ममल्लकं मस्तके भक्त्वा गच्छात् बहिः कृतः । सोऽपि वैशेषिकमतं प्रवर्तयति

Page #498

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
*म-कथं नवविधं (१) द्रव्यं, सप्तदशविधा (१७) गुणाः २६, पञ्चविधं (५) कर्म ३१, त्रिविधं (३) सामान्य *३४, एकविधो (१) विशेषः ३५, एकविधः (१) समवायः ३६, ततो जीवा १ जीव २ नोजीव ३ नोऽजीव * |४ भेदैः चतुर्गुणिताः १४४ प्रश्नभेदानामव्युत्पत्तिरपि इयं । षट्पदार्थरूपकत्वात् षड्गोत्रेण उलूकत्वात् उलूका, षट् चासौ उलूकश्च षडुलूकः । तमेव व्यनक्ति-"कोसियगुत्तेणं ति" उलूक-कौशिकयोः न भेदः।
थेरेहितो णं उत्तरबलिस्सहेहिंतो तत्थ णं उत्तरबलिस्सहे नाम गणे निग्गए, तस्स णं इमाओ चत्तारि साहाओ एवमाहिजंति, तं जहा-कोसंबिया १, सोइत्तिया २, कोडंबाणी ३, चंदनागरी ४, थेरस्स णं अजसुहत्थिस्स वासिट्रसगुत्तस्स इमे दुवालस थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिण्णाया हत्था, तं जहा-थेरे अ अज्जरोहणे १, जसभद्दे २ मेहगणी ३ य कामिड्डी ४। सुट्टिय ५ सुप्पडिबुद्धे ६, रक्खिय ७ तह रोहगुत्ते ८ अ॥१॥ इसिगुत्ते ९ सिरिगुत्ते १०, गणी अ बंभे ११ गणी य तह सोमे १२ । दस दो य गणहरा खलु, एए सीसा सुहत्थिरस ॥२॥ व्याख्या-तथा उत्तरबलिस्सहस्थविरात् उत्तरवलिस्सहनामा गणो निर्गतः। एवं गणो द्वौ २ तस्य उत्तरवलि
XXXXXXXXXXX

Page #499

कल्पसूत्र
Xसहगणस्य चतस्रः शाखा जाता:-कोसंबिया १ सुत्तिवत्तिया २ कोडंबाणी ३ चंदनागरी ४ एवं शाखाः ८1 स्थविरावली कल्पलता सुहस्तिस्थविरस्य द्वादश शिष्या जाता:-अज्जरोहणे १ जसभद्दे २ मेहेय ३ कमिडी ४ सुहिअ५ सुप्पडिबुद्धे व्या०८ रक्खिय ७ रोहगुत्ते ८ इसिगुत्ते ९ सिरिगुत्ते १० चंभे ११ सोमे १२ इति एवं स्थविरा एकचत्वारिंशत् ४१ ।। ॥२३०॥ थेरेहितो णं अजरोहणेहिंतो णं कासवगुत्तेहिंतो णं तत्थ णं उद्देहगणे नामं गणे निग्गए,
तस्सिमाओ चत्तारि साहाओ निग्गयाओ, छच्च कुलाई एवमाहिजंति । से किं तं साहाओ ?, साहाओ एवमाहिजंति, तं जहा-उदुंबरिजिया १, मासपूरिआ २, मइपत्तिया ३, पुण्णपत्तिया ४, से तं साहाओ, से किं तं कुलाई ?, एवमाहिज्जंति, तं जहा-पढमं च नागभूयं, बिइयं पुण सोमभूइयं होइ । अह उल्लगच्छ तइअं ३, चउत्थयं हत्थलिजं तु ॥ १ ॥ पंचमगं नंदिज्ज ५, छटुं पुण पारिहासयं ६ होइ । उद्देहगणस्सेए, छच्च कुला हुंति नायव्वा ॥२॥ थेरेहितो S२३०॥ णं सिरिगुत्तेहिंतो हारियसगुत्तेहिंतो इत्थ णं चारणगणे नामं गणे निग्गए तस्स णं इमाओ चत्तारि साहाओ, सत्त य कुलाई एवमाहिजंति, से किं तं साहाओ ?, साहाओ एवमाहिजंति,
EXEXOXIX

Page #500

तं जहा-हारियमालागारी १, संकासीआ २, गवेधुया ३, वज्जनागरी ४, से तं साहाओ, से किं तं कुलाई?, कुलाई एवमाहिजति, तं जहा-पदमित्थ वस्थलिजं १, बीयं पुण पीइधम्मि २ होइ । तइ पुण हालिज ३ चउत्थयं प्रसमित्तिजं ॥१॥ पंचमगं मालिजं ५, छद्रं पुण अजवेडयं ६ होइ। सत्तमयं कण्हसहं ७, सत्त कुला चारणगणस्स ॥२॥ व्याख्या-रोहणस्थविरात् उद्देहनामगणो निर्गतः, एवं गणाः त्रयः ३ उद्देहगणस्य चतस्रः शाखा जाता:उदंबरिजिया १ मासपुरिया २ मइपत्तिया ३ पुन्नपत्तिया ४ एवं शाखा द्वादश १२॥ पुनः उद्देहगणात् षट् कुलानि जातानि । नागभूयं १ सोमभूइअं २ उल्लगच्छं ३ हत्थलिज ४ नंदिज ५ पारिहासयं ६ एवं कुलानि षट् ६। श्रीगुत्तिस्थाविरात् चारणनामा गणो निर्गतः । एवं गणाः चत्वारः ४ चारणगणात् चतस्रः शाखा निर्गता:-हारियमालागारी १ संकासिआ २ गवेधुया ३ वजनागरी ४ एवं शाखाः षोडश १६, पुनः चारणगणात् सप्त कुलानि जातानि-वस्थलिज १ पीइधम्मियं २ हालिज ३ पूसमित्तिजं ४, मालिज्जं ५ अजवेडयं ६ कण्हसहं ७ एवं कुलानि ससदश १७।
थेरेहितो भद्दजसेहितो भारदायसगुत्तेहिंतो इत्थ णं उडुवाडियगणे नामं गणे निग्गए, तस्स

Page #501

*स्थविरावली
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०८
॥२३१॥
णं इमाओ चत्तारि साहाओ तिणि कुलाई एवमाहिजंति, से किं तं साहाओ ?, साहाओ एवमाहिजंति, तं जहा-चंपिजिया १ भद्दिजिया २ काकंदिया ३ मेहलिज्जिया ४, से तं साहाओ, से किं तं कुलाइं ?, कुलाइं एवमाहिजंति, तं जहा-भद्दजसियं १ तह भदगुत्तियं २ तइयं च होइ जसभदं ३ । एयाइं उडुवाडियगणस्स, तिपणेव य कुलाई ॥ १॥ थेरेहिंतो णं कामिड्डीहिंतो कोडालसगुत्तेहिंतो इत्थ णं वेसवाडियगणे नामं गणे निग्गए, तस्स णं इमाओ चत्तारि साहाओ चत्तारि कुलाइं एवमाहिजंति । से किं तं साहाओ ?, साहाओ एवमाहिजंति । तं जहा-सावत्थिया १, रज्जपालिआ २, अंतरिजिया ३, खेमलिजिया ४, से तं साहाओ, से किं तं कुलाई ?, कुलाई एवमाहिजंति, तं जहा-गणियं १ मेहियं २ कामिड्डिअं ३ च तह होइ इंदपुरगं ४ च । एयाई वेसवाडियगणस्स चत्तारि उ कुलाई ॥१॥ व्याख्या-भद्रजसस्थविरात् उड्डवाडियनामा गणो निर्गतः । एवं गणाः पञ्च ५, पुनः उडुवाडियगणस्य चतस्रः शाखा जाताः-चंपिजिया १ भद्दिजिया २ कादिया ३ मेहलिज्जिया ४ एवं शाखाः विंशतिः २०
॥२३१॥

Page #502

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
पुनः उडुवाडियगणस्य त्रीणि कुलानि जातानि-भजसियं १ भद्दगुत्तियं २ जसभई ३ एवं कुलानि १५॥ कामहिस्थविरात् वेसवाडियनामा गणो निर्गतः, एवं गणाः षट् । तस्य वेसवाडियगणस्य चतस्रः शाखाः जाता:-सावत्थिया १ रजपालिआ २ अंतरिजिया ३ खेमलिजिया ४ एवं शाखाश्चतुर्विशतिः २४ । पुनः वेसवाडियगणस्य चत्वारि कुलानि जातानि-गणियं १ मेहियं २ कामडिअं२ इंदपुरगं च ४ एवं कुलानि एकोनविंशतिः १९।
थेरेहितो णं इसिगुत्तेहिंतो काकंदरहितो वासिट्ठसगुत्तेहिंतो इत्थ णं माणवगणे नामं गणे निग्गए, तस्स णं इमाओ चत्तारि साहाओ तिण्णि य कुलाई एवमाहिजंति, से किं तं साहाओ। साहाओ एवमाहिजंति, तं जहा-कासवजिया १ गोयमजिया २ वासिट्टिया ३ सोरठ्ठिया ४ । से तं साहाओ, से किं तं कुलाई, कुलाई एवमाहिजंति, तं जहा-इसिगुत्ति इत्य पढमं १, बीयं इसिदत्तिअं मुणेयत्वं २ । तइयं च अभिजयंतं ३, तिण्णि कुला माणवगणस्स ॥१॥ थेरेहितो सुट्टिय-सुप्पडिबुद्धेहिंतो कोडिय-काकंदरहितो वग्यावच्चसयुत्तेहिंतो इत्थ णं कोडियगणे नामं गणे निग्गए, तस्स णं इमाओ चत्तारि साहाओ चत्तारि कुलाई एत्रमा

Page #503

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandi
खविरावली
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०८
॥२३२॥
हिजति । से किं तं साहाओ।, साहाओ एवमाहिजंति, तं जहा-उच्चानागरि १ विजाहरी य २ वइरी य३ मज्झिमिल्ला ४ य। कोडियगणस्स एया हवंति चचारि साहाओ ॥१॥से तं साहाओ, से किं तं कुलाई। कुलाई एवमाहिजंति, तं जहा-पढमित्थ बंभलिजं १, बिइयं नामेण वत्थलिजं तु २ तइयं पुण वाणिजं ३ चउत्थयं पण्हवाहणयं ४॥१॥ व्याख्या-तथा ऋषिगुप्तस्थविरात् माणवनामा गणो निर्गतः, एवं गणाः सस ७॥ तस्य माणवगणस्य चतस्रः शाखाः जाता:-कासवजिया १ गोयमिज्जिया २ वासिट्टिया ३ सोरहिया ४ एवं शाखाः अष्टाविंशतिः २८॥ पुनः मानवगणस्य त्रीणि कुलानि जातानि । इसिगुत्तियं १ इसिदत्तियं २ अभिजयंतं ३ एवं कुलानि द्वाविंशतिः २२ । सुत्थित-सुप्रतिबुद्धस्थविरतः कोडियनामा गणो निर्गतः, एवं गणा अष्टौ ८॥ तस्य कोडियगणस्य चतस्रः शाखा जाता:-उच्चानागरी १ विजाहरी २ वइरी ३ मज्झिमिल्ला । एवं शाखा द्वात्रिंशत् ३२ । पुनः कौटिकगणस्य चत्वारि कुलानि जातानि-बंभलिज्ज १ वत्थलिनं २ वाणिजं३ पण्हवाहणयं ४ एवं कुलानि षविंशतिः २६ । पण्हवाहणयकुलात् मलधारगच्छो जातः,
थेराणं सुट्टिय-सुप्पडिबुद्धाणं कोडिय-काकंदयाणं वग्घावच्चसयुत्ताणं इमे पंच थेरा अंतेवासी
॥२३२॥

Page #504

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
अहावच्चा अभिण्णाया हुत्था, तं जहा-थेरे अज्जइंददिन्ने १ थेरे पियगंथे २ थेरे विजाहरगोवाले कासवगुत्ते णं ३ थेरे इसिदिन्ने ४ थेरे अरिहदत्ते ५ । थेरेहितो गं पियगंथेहिंतो एत्थ णं मज्झिमा साहा निग्गया, थेरेहिंतो णं विजाहरगोवालेहिंतो कासवगुत्तेहिंतो एत्थ णं विजाहरी साहा निग्गया। थेरस्स णं अजइंददिन्नस्स कासवगुत्तस्स अजदिन्ने थेरे अंतेवासी गोयमसयुत्ते । थेरस्स णं अज्जदिन्नस्स गोयमसयुत्तस्स इमे दो थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिण्णाया हुत्था, तं जहा-थेरे अजसंतिसेणिए माढरसयुत्ते १, थेरे अज्जसीहगिरी जाइस्सरे कोसिययुत्ते २ । थेरेहिंतो णं अज्जसंतिसेणिएहितो माढरसयुत्तेहिंतो एत्थ णं उच्चानगरी साहा निग्गया। थेरस्स णं अजसंतिसेणियस्स माढरसगुत्तस्स इमे चत्तारि थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिण्णाया हुत्था, तं जहा (पं०१०००) थेरे अज्जसेणिए १ थेरे अज्जतावसे २ थेरे अज्जकुबेरे ३ थेरे अज्जइसिपालिए ४ । थेरेहितो णं अजसेणिपहिंतो एत्थ णं अजसेणिया साहा निग्गया, थेरेहितो णं अज्जतावसहिंतो एत्थ णं अजतावसी साहा निग्गया, थेरेहिंतोणं अज्जकुबेरोहिंतो एत्थ णं अज्ज
XXXXXOXOXO

Page #505

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandi
प्रिय
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०८
ग्रन्थस्थ
विर
॥२३३॥
सम्बन्धः
कुवेरी साहा निग्गया, थेरेहितो णं अज्जइसिपालिएहिंतो एत्थ णं अजइसिपालिया साहा निग्गया। थेरस्स णं अजसीहगिरिस्स जाइस्सरस्स कोसियगुत्तस्स इमे चत्तारि थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिषणाया हुत्था, तं जहा-थेरे धणगिरी १ थेरे अजबइरे २ थेरे अज्जसमिए ३ थेरे अरिहदिन्ने ४ । थेरेहितो णं अज्जसमिएहितो गोयमसगुत्तेहिंतो इत्थ णं बंभदीविया साहा निग्गया, थेरेहितो णं अजवइरेहितो गोयमसगुत्तेहिंतो इत्थ णं अजवइरी साहा निग्गया, व्याख्या-सुहिअ-सुप्पडिबुद्धानां पञ्च शिष्या जाता:-अजइंददिन्ने १ पियगंथे २ विजाहरगोवाले ३ इसिदत्ते ४ अरिहदत्ते ५ एवं स्थविराः षट्चत्वारिंशत् ४६। प्रियग्रन्धस्थविरसंबन्धस्तु एवं श्रीहर्षपुरे नगरे अजमेरवासन्ने जिनमन्दिराणि यत्र त्रीणि शतानि ३००, लौकिकदेवगृहाणि चत्वारि शतानि ४००, अष्टी सहस्राणि ब्राह्मणगृहाणि ८०००, वणिजानां गृहाणि षट्त्रिंशत्सहस्राणि ३६०००, आरामा नव शतानि ९००, वाप्यः सप्तशतानि ७००, सत्रागाराः सप्त शतानि ७०० यत्र वर्तन्ते, तस्मिन् राजा सुभटपालनामा, एकदा ब्राह्मणैः यज्ञे प्रारब्धे छागो हन्तुं आरब्धः, तत्र श्रीप्रियग्रन्थसूरयः समागताः। तैः श्रावकस्य हस्ते वासक्षेपोऽभिमन्य दत्तः, तेन छागमस्तके क्षिप्तः । ततो अम्बिका छागं अधिष्ठितवती । ततः छागः उड्डीय
*6XXXXXXXOXOXB
॥२३३॥

Page #506

xxxx>
आकाशे स्थित्वा उवाच - "भो ! यथा युष्माभिर्दधारहिनैः निरपराधी अहं हन्ये, तथा अहं चेत् निर्दयः स्यां तदा सर्वान् युष्मान् हन्मि । पुनः हनुमता राक्षसाणां कुले यत् कृतं तत् भवतां अप्यहं करोमि, परं यदि कृपा अन्तरायकारिणी न भवेत् ।” पुनः प्रोक्तं- “पशुदेहे यावन्ति रोमकूपाणि सन्ति तत्पशुमारणे रोमकूपतुल्यानि वर्षसहस्राणि यावत् नरके पशुघातकाः पच्यन्ते । पुनरपि यो दाता स्वर्णमेरुं विभज्य याचकानां दत्ते । पुनः यः पृथिवीं समस्तां दत्ते, एतहानद्वयपुण्यात् अपि एक जीवं मार्यमाणं रक्षेत् तत्पुण्यं अधिकं । पुनरपि दक्षिणासहिता यागाः एकत, एकतस्तु भयभीतस्य प्राणिनो रक्षणं तदधिकं । पुनः दानानां महतामपि कालेन फलं क्षीयते, परं अभयदानस्य क्षय एव नास्ति ।" तदा यज्ञकारकैः प्रोक्तं- "कस्त्वं आत्मानं प्रकाशय ।" तेनोक्तं- "अनिदेवोऽहं मम चेदं वाहनं छागरूपं कथं होतुमारब्धं ? ।" तैः प्रोक्तं-" घर्मार्थ ।” देवेन प्रोक्तं- "पशुवधे महापापं ।" अत्रायें प्रियग्रन्थसूरयः प्रष्टव्याः । ततः तैः सूरयः पृष्टाः जीवदयारूपं शुचिधर्म प्राहुः । ततस्ते याज्ञिकाचा चहयो लोकाः प्रतिबुद्धाः । जाता जैनधर्ममहिमा । प्रियग्रन्थसूरितो मध्यमा शाखा निर्गता १ विज्जाहरगोवालेहिंतो विज्जाहरी शाखा निर्गता २ एवं शाखाश्चतुस्त्रिंशत् ३४ | इन्द्रदिनस्य शिष्यो दिन्नो जातः । स्थविरा: सप्तचत्वारिंशत् ४७, आर्यदिन्नस्य द्वौ शिष्यो- अज्जसंतिसेणिए १ अज्जसी हगिरी च २ स्थविरा एकोनपञ्चाशत् ४९ । अजसंतिसेणित उच्चानागरी-शाखाः जाताः ३५ एवं शाखाः पश्चत्रिंशत् ३५ । पुनः आर्यशान्ति सैनिकसूरेः चत्वारः शिष्या जाता:-अनसेणिए १ अज्जतावसे २ अज्जकुबेरे ३

Page #507

29**** X
कल्पसूत्रं कल्पलता
अजइसिपालिए ४ एवं स्थविरा: त्रिपञ्चाशत् ५३ | आर्यसैनिकसूरित:-अज्जसेणिया-शाखाः निर्गताः १ अज्जताबस सूरितोऽज्जतावसी - शाखाः निर्गताः २ अजकुवेरसूरितोऽलकुबेरी - शाखाः निर्गताः ३, अज्जइसिपालिसूरिव्या० ८ तोऽनइसिपालिया-शाखाः निर्गताः ४ एवं शाखा एकोनचत्वारिंशत् ३९ । सीह गिरिसूरेः समुत्पन्नजातिमरणज्ञानस्य चत्वारः शिष्याः- धणगिरि १ बहरे २ समिए ३ अरिहदिन्ने ४ | एवं स्थविरा: सप्तपञ्चाशत् ५७ । आर्यसमित सूरितः भदीविया - शाखाः निर्गताः १ वरखामितो बहरी शाखाः निर्गताः २ एवं शाखा एकचत्वारिंशत् ४१ बंभदीवियाशाखाया उत्पत्तिः यथा
॥ २३४ ॥
आभीरदेशे अचलपुरासन्ने कन्न-वेन्नानद्योः मध्ये ब्रह्मद्वीपोऽभूत् । तत्र पञ्चशततापसाः प्रतिवसन्ति, तेषु एकः तापसः पादलेपेन पादुकस्थेन वेन्नानदीं उत्तीर्य पारणाय याति । लोकाः तपस इयं शक्तिः इति ज्ञात्वा तापसभक्ता जाताः, श्राद्धान् प्रतिनिन्दन्ति " यत् भवतां गुरुषु न कोऽपि प्रभावः" इति । ततः श्रावकैः श्रीवज्रखामिमातुलाः श्री आर्यसमितसूरयः आकारिताः । तैः प्रोक्तं - " स्तोकमिदं पादलेपशक्तिरियं, न तपसः शक्तिरिति । ततो गुरूपदेशात् श्रावकैः स तपस्वी भोजनार्थं गृहे निमध्य पादपादुकाधावन पूर्व भोजितः सत्कृतश्च । ततः तेन समं श्रावका नदीतटे गताः । स प्रविष्टमात्र एव लेपाऽभावात् वृडितुं लग्नो, जाता अपभ्राजना । ततः श्री आर्यसमित सूरयः तत्र समागता लोकबोधनार्थं चप्पटिकां दत्त्वा माहुः - "बेन्ने ! परं पारं यास्यामः" इत्युक्ते मिलितं कूलद्वयं लोका विस्मयं प्राप्ताः । ततः सूरयः पौरलोकसहिता एव गताः
बंभदीवि
याशाखाया उत्पत्तिः
॥ २३४ ॥

Page #508

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
तापसस्थाने धर्मोपदेशेन प्रतियोधिताः, सर्वेऽपि तापसाः पञ्चशताः ते दीक्षिताः । चूर्णप्रयोगोऽयं न तेषां तपःप्रभावः इति जिनशासनमाहिमा जाता। सूरयः सङ्घसहिताः स्वस्थान प्राप्ताः । ततः तेभ्यः तापससावुभ्यो ब्रह्मदीपिका-शास्त्राः जाताः ॥
थेरस्स णं अजवइरस्स गोयमसगुत्तस्स इमे तिष्णि थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिण्णाया हत्था, तं जहा-धेरे अजवइरसेणे १ थेरे अजपउमे २ थेरे अजरहे ३। थेरोहितो णं अज्जवइरसेणेहिंतो इत्थ णं अजनाइली साहा निग्गया, थेरेहिंतो णं अजपउमेहितो इत्थ णं अजपउमा साहा निग्गया, थेरेहितो णं अजरहेहिंतो इत्थ णं अजजयंतीसाहा निग्गया। थेरस्स णं अजरहस्स वच्छसगुत्तस्स अज्जपूसगिरी थेरे अंतेवासी कोसियगुत्ते १६ । थेरस्स गं अजपूसगिरिस्स कोसियगुत्तस्स अज्जफग्गुमिते थेरे अंतेवासी गोयमसयुत्ते १७ । थेरस्स णं अजफरगुमित्तस्स गोयमसगुत्तस्स अजधणगिरी थेरे अंतेवासी वासिद्धसगुत्ते १८ । थेरस्स णं अजधणगिरिस्स वासिट्ठसयुत्तस्स अजसिवभूई थेरे अंतेवासी कुच्छसगुत्ते १९ । थेरस्स णं अज
करप०४०

Page #509

www.kobatrth.org
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०८
भदीविअयाशाखाया
उत्पत्तिः
॥२३५॥
Xox
KOKEKOXOXOXOX
सिवभूइस्स कुच्छसगुत्तस्स अजभद्दे थेरे अंतेवासी कासवगुत्ते २० । थेरस्स णं अजभहस्स कासवगुत्तस्स अजनक्खत्ते थेरे अंतेवासी कासवगुत्ते २१ । थेरस्स णं अजनक्खत्तस्स कासव गुत्तस्स अज्जरक्खे थेरे अंतेवासी कासवगुत्ते २२ । थेरस्स णं अजरक्खस्स कासवगुत्तस्स अजनागे थेरे अंतेवासी गोअमसगुत्ते २३ । थेरस्स णं अजनागस्स गोअमसगुत्तस्स अजजेहिल्ले थेरे अंतेवासी वासिट्ठसगुत्ते २४ । थेरस्स णं अजजेहिल्लस्स वासिट्ठसगुत्तस्स अजविण्हू थेरे अंतेवासी माढरसगुत्ते २५ । थेरस्स णं अजविण्हुस्स माढरसगुत्तस्स अज्जकालए थेरे अंतेवासी गोयमसगुत्ते २६ । थेरस्स णं अज्जकालयस्स गोयमसगुत्तस्स इमे दो थेरा अंतेवासी गोयमसगुत्ता-थेरे अजसंपलिए १, थेरे अजभद्दे २, २७। एएसि णं दुण्हवि थेराणं गोयमसगुताणं अजबुड्ढे थेरे अंतेवासी गोयमसगुत्ते २८ । थेरस्स णं अजवुडस्स गोयमसगुत्तस्स अजसंघपालिए थेरे अंतेवासी गोयमसगुत्ते २९ । थेरस्स णं अजसंघपालिअस्स गोयमसगुत्तस्स अजहत्थी थेरे अंतेवासी कासवगुत्ते ३० । थेरस्स णं अजहत्थिस्स कासवगुत्तस्स अजधम्मे
॥२३५॥

Page #510

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
थेरे अंतेवासी सावयगुत्ते ३१ । थेरस्सणं अजधम्मस्स सावयगुत्तस्स अज्जसिंहे थेरे अंतेवासी कासवगुत्ते ३२ । थेरस्स णं अजसिंहस्स कासवगुत्तस्स अजधम्मे थेरे अंतेवासी कासवगुत्ते ३३ । थेरस्स णं अजधम्मस्स कासवगुत्तस्स अजसंडिल्ले थेरे अंतेवासी ३४॥ व्याख्या-अथ वइरस्वामिनः त्रयः शिष्या-वइरसेणे १ पउमे २ अब्जरहे ३ एवं स्थविराः षष्टिः ६० वज्रसेनतो नाइली-शाखाः निर्गताः१ पद्मसूरितः पउमाशाखाः निर्गताः २ अजरहसूरितो जयन्ती शाखाः निर्गताः ३, एवं शाखाः चतुश्चत्वारिंशत् ४४ । आर्यरथसूरेः शिष्यः पूमगिरी, पूसगिरिसूरे शिष्यः फरगुमित्ते *२, फग्गुमित्तसूरेः शिष्यो धणगिरी ३, धणगिरिशिष्यः सिबभूई ४ शिवभूतिशिष्यः एको बोटकनामाऽभूत् ।।
तस्मात् वीरात् सं० ६०१ वर्षे बोटकमतं जातं, दिगम्बरमतमित्यर्थः। शिवभूतिशिष्यः अजभद्दे ५, आर्यभद्रस्य शिष्यः अजनक्खत्ते ६, अन्जनक्खत्तशिष्यः अवरक्खे ७, अन्जरक्खशिष्यः अज्जनागे ८, अजनागशिष्यः अनजेहिले ९, अबजेहिलशिष्यः अजविण्ह १०, अवविण्हुशिष्यः अजकालए ११, अन्जकालगस्य द्वौ शिष्योअजसंपलिए १ अजभद्दे २ एतयोः द्वयोः शिष्यः अन्जचुहे १४ अजवुहृशिष्यः सङ्घपालितः १५ सङ्घपालि-13 तशिष्यः अजहत्थी १६ अब्रहत्थिशिष्यः अजधम्मे १७ अजधम्मशिष्यः अजसीहे १८ अजसीहशिष्यः अजधम्मे १९ अब्जधम्मशिष्यः अजसंडिल्लः २० एवं स्थविराः अशीतिः जाताः विस्तरवाचनासत्काः ८०।

Page #511

IRAN
बंमदीवियाशाखाया उत्पत्तिः
कल्पसूत्र
वंदामि फग्गुमित्तं च गोयमंधणगिरिं च वासिटुं। कुच्छं सिवभूइंपिय, कोसिय दुजंतकण्हे अ॥१॥ कल्पलता ते वंदिऊण सिरसा, भदं वदामि कासवसगुत्तं । नक्खं कासवगुत्तं, रक्खंपिय कासवं वंदे ॥२॥ व्या०८
वंदामि अजनागं च गोयमं जेहिलं च वासिटुं। विण्डं माढरगुत्तं, कालगमवि गोयमं वंदे ॥३॥ ॥२३६॥ गोयमयुत्तकुमारं, संपलियं तहय भद्दयं वंदे । धेरै च अज्जवुई, गोयमयुत्तं नमसामि ॥४॥
तं वंदिऊण सिरसा, थिरसत्तचरित्तनाणसंपन्नं थेरंचसंघवालिय, गोयमगुत्तं पणिवयामि ॥५॥ वंदामि अजहत्यिच, कासवं खंतिसागरं धीरं । गिम्हाण पढममासे कालगयं चेव सुद्धस्स ॥६॥ वंदामि अजधम्मंच, सुवयं सीललद्धिसंपन्नं । जस निक्खमणे देवो, छत्तं वरमुत्तमं वहइ ॥७॥ १ वन्देऽहं फल्गुमित्रं च गौतमं धनगिरि च वाशिष्ठम् ।। कुच्छं शिवभूतिमपि च कौशिक-दुर्यान्त-कृष्णं च ॥ १॥ तं वन्दित्वा शिरसा, भद्रं वन्दे काश्यपसगोत्रम् ।। नक्षं काश्यपगोत्रं, रक्षमपि च काश्यपं वन्दे ॥ २॥ वन्देऽहम् आर्यनागं च, गौतम जेहिलं च वाशिष्ठम् ।। विष्णुं माढरगोत्रं, कालकमपि गौतमं वन्दे ॥ ३॥ गौतमगुप्तकुमारं संपलितं तथा च भद्रकं वन्दे ।। स्थविरं चाऽऽर्यवृद्धं
गौतमगोत्रं नमस्कुर्वे ॥४॥ तं वन्दित्वा शिरसा, स्थिरसस्व-चरित्र-ज्ञानसंपन्नम् ॥ स्थविरं च सङ्घपालितं, गौतमगोत्रं प्रणमामि an५॥ वन्दे आर्यहस्तिनं च, काश्यपं शान्तिसागरं धीरम् ॥ ग्रीष्मस्य प्रथममासे, कालगत चैत्रशुवस्य ।। ६ ।। वन्दे आर्यधर्म च,
॥२३६॥

Page #512

हत्थं कासवगुत्तं, धम्मं सिवसाहगं पणिवयामि | सीहं कासवगुक्तं, धम्मंपिय कासवं वंदे ॥ ८ ॥ तं वंदिऊण सिरसा, थिरसत्तचरित्तनाणसंपन्नं । थेरं च अज्जजंबु, गोयमगुत्तं नम॑सामि ॥ ९ ॥ मिउमद्दवसंपन्नं, उचउत्तं नाणदंसणचरिते । थेरं च नंदियंपिय, कासवगुत्तं पणिवयामि ॥ १० ॥ तत्तो यथिरचरितं, उत्तमसम्मत्तसत्तसंजुत्तं । देसिगणिखमासमणं, माढरयुत्तं नम॑सामि ॥ ११ ॥ तत्तो अणुओगधरं, धीरं मइसागरं महासत्तं । थिरगुत्तखमासमणं, वच्छसगुत्तं पणिवयामि ॥ १२ ॥ तत्तोय नाणदंसण-चरित्ततवसुट्ठियं गुणमहतं । थेरं कुमारधम्मं, वंदामि गणिं गुणोवेयं ॥ १३ ॥
सुत्रतं शीललब्धिसंपन्नम् ॥ यस्य निष्क्रमणे देवः छत्रं वरमुत्तमं वहति ॥ ७ ॥ हस्तिनं काश्यपगोत्रं, धर्म शिवसाधकं प्रणमामि ॥ सिंह काश्यपगोत्रं धर्ममपि च काश्यपं वन्दे ॥ ८ ॥ तं वन्दित्वा शिरसा स्थिरसत्त्व-चरित्र- ज्ञानसंपन्नम् ॥ स्थविरं चाऽऽजम्बु, गौतमगोत्रं नमस्कुर्वे ||९|| मृदुमा संपन्नं, उपयुक्तं ज्ञान-दर्शन-चरित्रेषु ॥ स्थविरं च नन्दितपितरं काश्यपगोत्रं प्रणमामि ॥ १० ॥ ततश्च स्थिर चारित्रं, उत्तमसम्यक्त्व सत्वसंयुक्तम् || देशिगणिक्षमाश्रमणं, माढरगोत्रं नमस्कुर्वे ॥ ११ ॥ ततोऽनुयोगधरं, धीरं मतिसागरं महासत्त्वम् ॥ स्थिरगुप्तक्षमाश्रमणं, वत्ससगोत्रं प्रणमामि ॥ १२ ॥ ततश्च ज्ञान-दर्शन-चरित्र-तपस्सु स्थित गुणमहान्तम् || स्थविरं कुमारधर्म, वन्दे

Page #513

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्रं कल्पलता ध्या०८
आर्यरक्षितसम्बन्धः
॥२३७॥
सुत्तत्थरयणभरिए, खमदममद्दवगुणेहिं संपन्ने । देविडिखमासमणे, कासवगुत्ते पणिवयामि ॥१॥
॥ इति स्थविरावली-सूत्रम् ॥ अथ श्रीसुधर्मखामि १ जम्बूस्वामि २ प्रभवस्खामि ३ शय्यंभवसूरिः४ स्थविराः संक्षिप्तवाचनासत्काः चत्वारः सन्ति, तेषां मीलने स्थविराः चतुरशीतिः ८४, शाखाः पञ्चचत्वारिंशत् ४५, गणा अष्टौ ८, कुलानि सप्तविंशतिः २७ सन्ति । अत्रान्तरे “वंदामि फग्गुमित्तं च” इत्यादि गाथावृन्दं बहुषु आदर्शषु दृश्यते, कतिपयपुस्तकेषु च "थेरस्स णं अजफग्गुमित्तस्स गोयमसगुत्तस्स अजधणगिरी थेरे अंतेवासी वासिहगुत्ते" इत्यादि यावत् “घेरस्स णं अजसीहस्स कासवगुत्तस्स अजधम्मे थेरे अंतेवासी कासवगुत्ते घेरस्स णं अजधम्मस्स कासवगुत्तस्स अन्जसंडिल्ले थेरे अंतेवासी” इति पर्यन्तं दृश्यते, तदनन्तरं च “वंदामि फग्गुमित्तं च” इत्यादिगाथाः, तत्र च गद्यार्थः पुनः पयैः संगृहीत इति न पौनरुक्त्यं भावनीयं। गाथाश्च सुगमा एव अतोन विवृताः।
तथा अत्र स्थविरावलीमध्ये श्रीआर्यरक्षितादयो नोक्ताः, परं तेऽपि स्थविरा एव इति तेषां सम्बन्धो * लिख्यते*गणिं गुणोपेतम् ॥ १३ ॥ सूत्रा-ऽर्थरत्नभरितं, क्षम–दम-मार्दवगुणैः संपन्नम् ॥ देवर्धिक्षमाश्रमणं, काश्यपगोत्रं प्रणमामि ॥ १४ ॥
॥२३७॥

Page #514

दशपुरे नगरे सोमदेवः पुरोहितः, रुद्रसोमा भार्या, तयोः पुत्रः आर्यरक्षितो विदेशे गत्वा चतुर्दश विद्याः पठित्वा आगतः, राज्ञा हस्तिस्कन्धे समारोप्य महामहोत्सवेन गृहे प्रापिता, मातुः चरणौ ननाम । परं माता न तादृशी हर्षिता, कथं? इति दृष्टा माह-"अहं तु परमार्हता आविका, त्वया तु नरकपातकारिण्यो| विद्या भणिताः, किं ताभिः? यदि मां मन्यसे, सुवुद्धिश्च तदा दृष्टिवादं पठ।" ततः तं भणितुं इच्छन् दृष्टीनां दर्शनानां वादो-विचारणा "दृष्टिवाद" इति नामापि शोमनं अस्य इति ध्यायन, रात्री मातरं पृष्ट्वा तत् |पठनाय चलितः। इक्षुबाटकस्वस्य स्वमातुलस्य तोसलिपुत्राचार्यस्य समीपे अग्रे गच्छतः सम्मुखं मिलनार्थ
आगच्छन् पितृमित्रद्विजः तस्य हस्ते सार्धनव ९॥ इक्षुयष्टयो दृष्टाः। शकुनं विचारितं, दृष्टिवादं सार्धनवपूर्वाणि यावत् पठिष्यामि । ततः ता इक्षुयष्टीः मातुः अर्पणाय आदिश्य गतः । तेषां उपाश्रयद्वारे ढहरश्रावकेण *सम गुरून् वन्दित्वा अग्रे उपविष्टः, श्राद्धवत् वन्दनात् गुरुभिः अभिनवश्राद्धः ढड्डरश्राद्धश्च उक्तः ।
साधुभिः उपलक्षितोऽयं श्रीगुरूणां भागिनेयो भवति । गुरुभिः देशनां दत्त्वा योग्यतां ज्ञात्वा सांसारिक-| भीत्या अन्यत्र गत्वा दीक्षितः। खपार्श्वस्थं श्रुतं पाठितं । पूर्वाध्ययनार्थ श्रीवज्रखामिसमीपे मुक्तः, ततो गच्छन् उज्जयिन्यां श्रीभद्रगुप्तसूरिकृताऽनशनं निरयापयामास । तेन कथितं-"वजखामितः पृथगुपाश्रये स्थेयं । यतः तेन सह सोपक्रमायुष्क एकरात्रिमपि वसेत् , स तेनैव सह नियते” इति । ततः तत्र गत्वा श्रीवनखामिनं नत्वा उपाश्रये उपधि मुक्त्वा स्वयं पृथक स्थितः । श्रीवस्वामिना च तदागमनरात्रौ वमो दृष्टो
XXXXXXXXXXX

Page #515

सपा केनचित् प्राधूर्णकेन आयमकेषु अधीयमानेषु पिर प्रतिबोध्य दीक्षितः
विन्दुमात्रं पठितं समुदतवज्ञाय अनुज्ञा दत्ता । ततजयत्। पिता तु पुत्रानुराग
कल्पसूत्रं
यथा-"अस्मत् पायसपात्रं केनचित् प्राधूर्णकेन आगत्य पीतं, किंचित् स्तोकमेव स्थितं ।" ततः प्रातः आगकल्पलता अतस्य आर्यरक्षितस्य पूर्वाणि अध्यापयन् दशमपूर्वयमकेषु अधीयमानेषु पितृभिः सन्देशकारकैः आकार- वृद्धवादिव्या०८
मणेऽपि अनागमनेऽपि तस्य लघुभ्राता फल्गुरक्षितो मातृप्रमुखैः मुक्ता, सोऽपि प्रतियोध्य दीक्षितः । ततः सिद्धसेन
खजनान् प्रतिबोधयितुं गमनाय समुत्सुकः पप्रच्छ-"दशमं पूर्व अद्यापि कियत् तिष्ठति।" गुरुभिःमोक्तं॥२३८॥
सम्बन्धाः "विन्दुमात्रं पठितं समुद्रतुल्यं तिष्ठति ।" ततो भणनाय भनोत्साहोऽपि कियत् पपाठ । ततो गुरुभिः शेषश्रुतस्य स्वस्मिन् विच्छेदं विज्ञाय अनुज्ञा दत्ता। ततः फल्गुरक्षितो दशपुरे गतो, राज्ञा प्रवेशोत्सवः कृतः, मातृ-भगिन्यादीन् असारसंसारखरूपं दर्शयित्वा प्रावाजयत् । पिता तु पुत्रानुरागेण प्रवजितः स्नुषादिलज्जया धौतिक १ यज्ञोपवीत २ छत्रिक ३ उपानह ४ कमण्डलूनि ५ न मुश्चति। ततो गुरुशिक्षिता यालादयो वदन्ति"सर्वान् सावून वयं वन्दामहे, परं छत्रिकावन्तं न ।” ततो वन्दनावश्चितः छत्रिकां मुमोच । एवं क्रमेण [कमण्डलुं] कुण्डिकां यज्ञोपवीतं उपानहौ च अमुञ्चत्, धौतिकं तु तथापि न मुक्तवान् । अन्यदा अनशनं कृत्वा कोऽपि साधुः मृतः, गुरुशिक्षया वैयावृत्तिकरणार्थ साधुषु विवदमानेषु सोमदेवेन पृष्टं-"किमत्र महानिजेरा वर्तते ? ।" गुरुणा प्रोक्तं-"एवं ।” “तर्हि अहं वहामि झम्पानं [शिविका]।" गुरुणा प्रोक्तं-"उपसर्गसहने ॥२३८॥ शक्तिः भवति तदा वहत, नो चेत् नहि, अन्यथा अरिष्टं भवति । ततः तं उत्क्षिप्य [उत्थाप्य] मार्गे व्रजन । गुरुशिक्षितैः बालैः धौतिकमपकृष्य चोलपट्ट परिधापितः । पश्चात् स्थितस्नुषादिप्रवजितपरिवारेण दृष्टो
कण्डिकां यज्ञोपवीत
उ णार्थ साधुषु विवदमानपूणा प्रोक्तं-"उपसात कमा साधुः मृतः, गुरुशिक्षया वयाहि अहं वहामि सम्पान ततः तं उत्क्षिप्य [उत्या परिवारण दृष्टो ।
XOXO

Page #516

लखितः प्राह - "अथ चोलपट्टपरिधापनेन किं ?, यद् द्रष्टव्यं तद् दृष्टं" इति । गुरुभिः प्रोक्तं- "चोलपहः तिष्ठतु ।” तथा भिक्षार्थं न याति लब्बा बहीं । ततो गुरुभिः साधूनां प्रोक्तं- "भवद्भिः न आनीय देया, स्वयं यास्यति ।" इत्युक्त्वा गुरवोऽन्यत्र विहृताः । साधुभिः आनीय स्वयं आहारः कृतः, तस्मै न दत्तः । स च क्षुधित एव तस्थौ । द्वितीयदिने गुरव आगताः, “किं न वृद्धस्य आहारो दत्तः ?" इति कृत्रिमः कोपः कृतः । साधुभिः प्रोक्तं- "स्वयं कथं न याति ? ।” ततो गुरवः स्वयं तदर्थं परिताः, ततोऽविनयं ज्ञात्वा खयमेव तत्र गतः कस्यापि इभ्यस्य गृहे, परं अज्ञानात् अपद्वारेण गच्छन् गृहखामिना प्रोक्तं- “भो ! मुख्यद्वारेण एहि ।” स उचे- “भो ! लक्ष्मी यन्त्र तन्त्र आयान्ती भव्या, को विचारः ? " तत्र द्वात्रिंशन्मोदकान् भिक्षया लब्ध्वा आगतः, गुरुभिः विचारितं - " द्वात्रिंशत् शिष्या अस्माकं भविष्यन्ति, प्रथमलाभत्वात् ते मोदकाः साधूनां दत्ताः । पुनः गत्वा परमान्नं आनीय स्वयं बुभुजे । लब्धिसंपन्नत्वात् गच्छाधारश्च जज्ञे । तस्य गच्छे त्रयः साधवः पुष्पमित्रा लब्धिसंपन्नाः- दुर्बलिकापुष्पमित्र १ घृतपुष्पमित्र २ वस्त्रपुष्पमित्राः ३ चत्वारश्च महाप्रज्ञा:-दुर्बलिकापुष्पमित्रः १ वन्ध्यः २ फल्गुरक्षितः ३ गोष्ठामाहिलाः ४ अन्यदा इन्द्रेण श्रीसीमन्धरखामिवचसा कालिकाचार्यवत् निगोदसुक्ष्मविचारपृच्छ्या परीक्षिताः, वन्दित्वा स्तुतिं कृत्वा शालाद्वारं परावृत्य गत इन्द्रः स्वस्थानं । ततः श्री आर्यरक्षितसूरिभिः बुद्धिहानिं ज्ञात्वा अनुयोगञ्चतुर्धाऽपि पृथक पृथक व्यवस्थापितः । एवंविधा: श्री आर्यरक्षितसूरयः स्थविरा जाताः । एवं विद्याधरगच्छीयाँ वृद्धवादि-सिद्धसेनी, तयोः सम्ब

Page #517

मद्रमरिसम्बन्धः
कल्पसूत्रंधलेशो यथा-एकः साधुः वृद्धत्वेऽपि उच्चैःखरेण पठन् राज्ञा दृष्टः, प्रोक्तं च-"त्वं किं मुसलं फुल्लयिकल्पलता व्यसि ?" ततः तेन वाग्देवी आराध्य विद्यां प्राप्य चतुष्पथे मुसलं ऊर्ध्व मण्डयित्वा राजसमक्षं फुल्लयितं । व्या०८ काव्यं च प्राह-"मुद्दोः शृङ्गं शक्रयष्टिप्रमाणं, शीतो वन्हिारुतो निष्पकम्पः । यस्मै यद्वा रोचते तत् न
किश्चित्, वृद्धो वादी भाषते कः किमाह ॥१॥" तेन वृद्धवादिना सिद्धसेनो विप्रो वादे जितः तस्यैव | ॥२३९॥
शिष्यो जातः । सिद्धसेनेन श्रीविक्रमादित्यनामा राजा प्रतियोधितः। विक्रमादित्येन च श्रीशत्रुञ्जययात्रा कृता । तस्य सङ्घ १७० वर्णमया देवालया आसन् । पुनः श्रीसूरिणां उपदेशेन अन्येऽपि राजानः तीर्थोद्धारं चक्रुः । श्रीसूरिसांनिध्यात् विक्रमादित्यो राजा संवत्सरं प्रवर्तयामास । पूर्व तु श्रीवीरसंवत्सरं आसीत् ॥ इति वृद्धवादिसिद्धसेनसम्बन्धः॥ एवं श्रीहरिभद्रसूरिरपि महाप्रभावकः, तत्सम्बन्धो यथा
हरिभद्रनामा विमो महाव्याकरणादिशास्त्रपारगः सन् प्रतिज्ञा चक्र-“यस्य उक्तस्य अर्थ अहं न वेनि, तस्य शिष्यो भविष्यामि । एकदा सन्ध्यायां नगरमध्ये गच्छन् साव्या गुण्यमानां गाथां शुश्राव
"चकिदुग हरिपणगं, पणगं चक्कीण-केसवो चक्की । केसव चक्की केसब, दु-चक्की केसीय चक्की य ॥१॥ श्रुत्वा च माह-"भो साध्वि! कोऽयं चिगचिगायमानः शब्दो जायमानोऽस्ति ? ।' साना पाह-"नवीने १ चक्रिविक हरिपञ्चकं पञ्चकं चक्रिणां केशवश्चक्री, केशवश्वक्री केशवद्विवक्रिकेशिनौ च चक्री च ।। १२ चक्रवर्तिनः ९ वासुदेवाश्च,
॥२

Page #518

लिम्पिते चिगचिगाटो जायते ।" एतत् श्रुत्वा विप्रो दध्यो- "मया हारिनं, अर्थाऽनवगमात् । कोऽर्थोऽस्या गाथायाः १।" साध्वी प्राह - "अस्माभिः प्रायो गृहस्थस्य अग्रेऽर्थो न कथ्यते । अस्मद्गुरव उद्याने सन्ति ते कथयिष्यन्ति ।" ततः तत्र गत्वा गाथार्थ श्रुत्वा प्रतिज्ञापालनार्थं दीक्षां ललौ । जैनशास्त्राण्यपि भणित्वा सूरिपदं प्राप्तः । तस्य श्रीहरिभद्रसूरेः हंस- परमहंसौ शिष्यो बहुशास्त्रपारगो अभूतां । परशासनविद्यारहस्य ग्रहणार्थं बौद्धाचार्यसमीपे पठितुं गतौ, छात्रीभूत्वा बौद्धगुरुपार्श्वे पेठतुः । एकद्रा पुस्तकेषु खहिकां दत्तां दृष्टाऽक्षरेषु ज्ञातं सूरिणा कावपि जैनौ स्तः । तत्परीक्षार्थं गुरुः उपरिभूमौ छात्र भणनार्थ उपविष्टः । छात्रा उपरि आगत्य भणन्ति, सोपानकेषु जिनप्रतिमा मुक्ता परीक्षार्थ, बौद्धसाधवः प्रतिमोपरि पादौ दत्त्वा उत्तरन्ति । हंस- परमहंसी जिनप्रतिमां वीक्ष्य खकिया प्रतिमाहृदये यज्ञोपवीतं कृत्वा उत्तीर्णौ । ततो बौद्धैः ज्ञातो मरणभयात् शङ्कितौ खपुस्तिकां लावा खदेशं प्रति चेलतुः । बौद्धवचनात् राज्ञा पश्चात् कटकं प्रेषितं, प्रथमं तेन सहस्रयोद्धा हंसो हतः, पश्चात् बहुबलं आगच्छन् दृष्ट्वा चित्रको दुर्गपर्यासन्नागतः परमहंसोऽपि हतः । तेन पूर्वमेव खपुस्तिकां आकाशमार्गे गुरुसमीपे क्षिप्ता आसीत्, तत्सैन्यं पश्चात् गतं । एतत्स्वरूपं ज्ञात्वा गुरुः कोपाक्रान्तो जातः । गुरुणा उत्तप्ततैलपूरितः कटाहः कृतः मत्रं जपित्वा यदा गुरुः कटाहे कर्करं क्षिपति तदा वौद्धः तपखी मनाकर्षितः तस्मिन् कटाहे पतित्वा म्रियते, एवं गुरुणा बहवो बौद्धाः आकर्षिताः तथापि इर्ष्या न निवर्तते, तदा एकः श्राद्धः एतां गायां श्रावयामास -

Page #519

कल्पसूत्रं
"जह जलइ जलउ लोए, कुसत्यपवणाहओ कसायगी । तं चुनं जं जिणवयणअमियसित्तो वि पन्जलइनप्पभट्टिकल्पलता ॥१॥" एतां गायां श्रुत्वा श्रीहरिभद्रसूरिः कोपात् उपशान्तः। कुत्रापि एवं लिखितमस्ति-याकिनी महत्तरा सरि-पादव्या०८ Xश्राविकां लात्वा शालायां आगत्य गुरून् पश्चेन्द्रियवधालोचनां पप्रच्छ । गुरुणा पश्चकल्याणे प्रोक्ते साध्वी लिसाचार्य
पाह-"अज्ञानेनापि एकस्मिन् पश्चेन्द्रियवधे एतावती आलोचना दीयते, तदाजानां भवतां एतावद्वौद्धाऽकर्षणे सम्बन्धः ॥२४॥
कियती समेष्यति ?" ततः कोपात् उपशान्तेन पश्चात्तापं कृत्वा बौद्धा मुक्ताः, खपापशुद्धिकृते आकर्षित
बौद्धप्रमाणानि १४४४ प्रकरणानि पूजापश्चाशकादि ५० पञ्चाशक-अष्टक-षोडशादीनि अकरोत् । पुनः श्रीआ*वश्यकबृहद्वृत्तिप्रमुखा वृत्तयोऽपि कृतवान् , एवंविधाः श्रीहरिभद्रसूरयो जाताः। एवं बप्पभट्टिसरिरपि प्रभा
वको येन गोपनगरखामी 'आम' नामा राजा प्रतिबोधितः, गुरुवचनात् येन शत्रुञ्जययात्रा कृता, तीर्थोद्धारश्च कारितः। अभिग्रहबद्धस्य गच्छतो देवतया 'खिरसंडी' ग्रामे शत्रुञ्जयावतारस्य प्रासादप्रतिमापादुकामण्डितस्य दर्शने अभिग्रहोऽपि पूर्णो जातः । तत्र शत्रुञ्जयाभिग्रहः पूर्यते । पुनः तेन आमभूपेन गोपनगरे १०८ गजोचैस्तरमासादे १८ भारहेममयी श्रीवीरप्रतिमा स्थापिता। सा च अद्यापि भूमध्येऽस्ति एवंविधाः श्रीवप्प|भदिसूरयः, एवं पादलिप्ताचार्योऽभूत् यः पादलेपेन आकाशे उड्डीय शत्रुञ्जय-गिरिनार-आबू-अष्टापद-S॥२४०।। संमेतशिखरादितीर्थेषु देवान् वन्दित्वा पारणमकरोत् । पुनः यत्कृता निर्वाणकलिकादयो ग्रन्थाः, एवं श्रीम-IXI १ यथा ज्वलति ज्वलनं लोके कुशास्त्रपवनाइतः कषायाग्निः । तचोद्यं यजिनवचनामृतसिक्तोऽपि प्रज्वलति ।।

Page #520

कल्प० ४१
लयगिरिः यत्कृता विशेषावश्यकवृत्तिममुखा अनेके अतिसुगमा ग्रन्थाः सन्ति । एवं श्रीहेमचन्द्रसूरिः पूर्णतलुगच्छे सार्धत्रिकोटिग्रन्थकर्ता अष्टादशदेशस्वामिश्रीकुमारपालप्रतियोधको लब्धपद्मावतीवरो बभूव । एवं | उकेशवंशगच्छे श्रीरत्नप्रभसूरिः येन ओसियानगरे कोरण्टानगरे च समकालं प्रतिष्ठा कृता, रूपद्वयकरणेन चमत्कारश्च दर्शितः । एवं श्रीमान देवसूरिः शान्तिस्तवकृत् । एवं भक्तामर स्तोत्रकर्ता श्रीमानतुङ्गसूरिः, एवं श्रीखरतरगच्छे नवाङ्गीवृत्तिकार कश्रीस्तम्भनपार्श्वप्रकटकश्री अभयदेवसूरिः । एवं श्रीतपागच्छे भाष्यकर्मग्रन्धादिशास्त्रकारक श्रीदेवेन्द्रसूरिः । पुनरेवं वादिवेताल-श्री शान्तिसूरिः । पुनरेवं परकायप्रवेशकृत् श्री जीवदेवसूरिः । पुनरेवं कुमुदचन्द्र दिगम्बरवादिजेता श्रीवादिदेवसूरिः । एवं अनेके प्रभावकपुरुषाः श्रीजिनशासने जाताः सन्ति । तेऽपि स्थविरावलीमान्ते वाच्याः । तथा श्रीकालिकाचार्योऽपि स्थविरः परं कालिकाचार्याः त्रयो जाताः । तत्रैकः श्रीवीरात् सं० ३७६ वर्षे श्रीश्यामाचार्याऽपरनामा कालिकाचार्यः श्रीप्रज्ञापनासूत्रकर्ता पूर्वचिदां वंशे । श्रीसुधर्मस्वामिन आरभ्य त्रयोविंशतितमः पुरुषो जातः, येन ब्राह्मणी भूतसौधर्मेन्द्रस्याग्रे निगोदविचारः कथितः । केचित् वदन्ति-अयं कालिकाचार्यः तथाविधगाथादर्शनात् वीरात् सं० ३२० वर्षे जातः । केचित् वदन्ति ३२५ वर्षे । केचित् वदन्ति चतुर्थ्यां पर्युषणापर्वप्रवर्तक एव निगोदविचारो व्याख्यातः । यथास्थितं बहुश्रुता एव विदन्तीति । द्वितीयस्तु कालिकाचायों वीरात् सं० ४५३ वर्षे सरस्वतीभ्राता गर्दभिल्लोच्छेदको बलमित्रभानुमित्रयोः भागिनेयो जातः । अत्रापि यः चतुर्थ्यां पर्युषणाप्रवर्तककालिकाचार्यः स एव तयोर्मातुलः प्रोक्तोऽस्ति,
* X *• X

Page #521

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० ८
॥ २४१ ॥
यदस्ति तत् प्रमाणं २ | तृतीयस्तु कालिकाचार्यः श्रीवीरनिर्वाणात् सं० ९९३ वर्षे श्रीविक्रमादित्यसंवत्सरात् ५२३ वर्षे जातो, येन श्रीवीरवाक्यात् श्रीपर्युषणापर्व श्री भाद्रपदसुदिपश्चमीतः चतुर्थ्यां प्रवर्तितं ३ । एवं कालिकाचार्याः त्रयो वाच्याः, तेषां विस्तरसंबन्धस्तु मत्कृतकालिकाचार्यकथातः पृथगेव ज्ञेयः ।
तथा यदि वाचन [जायन्ते तदा स्थविरावल्या एकं व्याख्यानं, सति बेलासंभवे च कालिकाचार्यकथापि वाच्या । अथ च यदि एकादशत्रयोदशवाचना भवन्ति तदा एकं स्थविरावलीव्याख्यानं । द्वितीयं कालिकाचार्यकथा सा मत्कृता अतिसरसा पृथगेवास्ति । इत्यनेन अष्टमवाचनायां श्रीस्थविरावली व्याख्याता । अग्रे नवमवाचनायां श्रीसाधु २८ सामाचारी गुर्वावली च व्याख्यास्यते । स वर्तमानयोगः ।
एवं अस्मिन् श्रीपर्युषणापर्वणि एके दानं ददति - इत्यादि स श्रीवीरवर्धमानस्वामिप्रसादः । एवं ततः परंपरया श्रीसुधर्मखामिवज्रस्वामिनो यावत् खगच्छपरंपरया वर्तमानभद्वारकाज्ञया श्रीसङ्घः प्रवर्ततां इति वाच्यं ॥ व्याख्यानं कल्पसूत्रस्य, सुगमं स्फुटमष्टमम् । शिष्यार्थं पाठकाञ्चकुः श्रीमत्समयसुन्दराः ॥ १ ॥
इति श्रीकल्पसूत्रस्य अष्टमं व्याख्यानं श्रीसमयसुन्दरोपाध्यायविरचितं सम्पूर्णम् ॥
बप्पभट्टि
सूरि-पाद
लिप्साचार्य
सम्बन्धः
॥ २४१ ॥

Page #522

(
अथ नवमं व्याख्यानम् ॥
॥ अर्ह ॥ अथ नवमं व्याख्यायते । तत्र पूर्व प्रथमवाचनया श्रीपञ्चपरमेष्ठिनमस्कारो व्याख्यातः । पुनः श्रीमहावीरदेवस्य संक्षेपवाचनया पट्कल्याणकानि व्याख्यातानि १, द्वितीयवाचनया च श्रीमहावीरदेवस्य * च्यवनकल्याणकं गर्भापहारकल्याणकं च व्याख्यातं २, तृतीयवाचनया च चतुर्दश खन्ना व्याख्याताः ३, चतुर्थवाचनया च श्रीमहावीरदेवस्य जन्मकल्याणकं व्याख्यातं ४, पश्चमवाचनया च श्रीमहावीरदेवस्य दीक्षा १ ज्ञान २ निर्वाण ३ कल्याणकत्रयं व्याख्यातं ५, षष्ठवाचनया च श्रीपार्श्वनाथ-श्रीनेमिनाथतीर्थकरयोः पञ्च पञ्च कल्याणकानि व्याख्यातानि ६, सप्तमवाचनया च अन्तरकालः, श्रीऋषभदेवस्य पञ्चकल्याणकानि व्याख्यातानि ७, अष्टमवाचनया च स्थविरावली व्याख्याता ८॥
अथ नवमवाचनायां साधुसामाचारी व्याख्यायते । तत्र प्रथमं आषाढचतुर्मासकात् कतिभिः दिनैः पर्युषणाः कर्तव्याः इति दिनसंख्या प्रश्नोत्तररूपा प्रथमसामाचारी प्रोच्यते, तनाह

Page #523

कल्पसूत्र कल्पलता
व्या० ९
॥ २४२ ॥
तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे वासाणं सवीसइराए मासे विक्कते वासावासं पोइ ॥ १ ॥ से केणद्वेगं भंते ! एवं बुच्चइ - 'समणे भगवं महावीरे वासाणं सवीसइरा मासे विकते वासावासं पज्जोसवेइ ?' जओ णं पाएणं अगारीणं अगाराई कडियाई उक्कंपियाई छन्नाई लित्ताई गुत्ताई घट्टाई मट्ठाई संपधूमियाई खाओदगाई खायनि मणाई roat अट्ठा कडाई परिभुत्ता परिणामियाइं भवंति से तेणट्टेणं एवं बुच्चइ - 'समणे भगवं महावीरे वासाणं सवीसइराए मासे त्रिइकंते वासावासं पज्जोसवेइ' ॥ २ ॥ जहा णं समणे भगवं महावीरे वासाणं सवीसइराए मासे विइकंते वासावासं पज्जोसवेइ तहा णं गणहरावि वासाणं सवीसइराए मासे विइकंते वासावासं पज्जोसविंति ॥ ३ ॥ जहा णं गणहरा वासाणं सवीसइराए जाव पज्जोसविंति तहा णं गणहरसीसावि वासाणं जाव पज्जोसविंति ॥ ४ ॥ जहा णं गणहरसीसा वासाणं जाव पज्जोसविंति तहा णं थेरावि वासावासं पजोसविंति ॥५॥ जहा णं थेरा वासाणं जाव पज्जोसविंति तहा णं जे इमे अजत्ताए समणा निग्गंथा विहरंति
XaXXX · X ·
प्रथमा
सामाचारी
॥ २४२ ॥

Page #524

तेविअ णं वासाणं जाव पज्जोसर्विति ॥६॥ जहा णं जे इमे अजत्ताए समणा निग्गंथा वासाणं सवीसइराए मासे विइकंते वासावासं पजोसविंति तहा णं अम्हपि आयरिया उवज्झाया वासाणं जाव पज्जोसर्विति ॥ ७॥ जहा णं अम्हं पि आयरिया उवज्झाया वासाणं जाव पज्जोसर्विति तहा णं अम्हेऽपि वासाणं सवीसइराए मासे विक्ते वासावासं पजोसवेमो, अंतराऽवि य से कप्पड़, नो से कप्पइ तं रयणि उवाइणावित्तए ॥ ८॥ (१) व्याख्या-"तेणं कालेणे" तस्मिन् काले नम्मिन् समये श्रमणो भगवान महावीरः आपाढचतुर्मासकदि-17 नात् आरभ्य सविंशतिरात्रे मासे व्यतिक्रान्ते पश्चाशद्दिनेषु गतेपु इत्यर्थः । “पलोसवेइ त्ति” पर्युषणां अका-| पीत् ॥ “से केणटेणं" इत्यादि प्रश्नवाक्यं । उत्तरं आह-"जओ णं" इत्यादि । यतः प्रायेण अगारिणां-गृहस्थानां अगाराणि गृहाणि एवंविधानि जातानि भवन्ति । किंविशिष्टानि अगाराणि ? । “कडियाई" कटेन युक्तानि कटयुक्तानि । पुनः किंविशिष्टानि अगाराणि? । “उकंपियाई" धवलितानि | चूर्णिकारस्तु एवं आह-“कडियाई* पासेहितो उकंपियाई उचार ।" इति । पुनः किंविशिष्टानि अगाराणि ? । “उन्नाई" तृणादिभिः आच्छादितानि। पुनः किं विशिष्टानि अगाराणि "लित्ताई"-लिसानि छगणायैः। कचित् “गुत्ताई" इति पाठे गुप्तानि वृत्ति

Page #525

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०९
॥२४३॥
करणद्वारपिधानादिभिः। पुनः किंविशिष्टानि अगाराणि । “घट्ठाई" विषमभूमिभञ्जनात् । पुनः किंविशिष्टानि > प्रथमा अगाराणि ? | "मट्ठाई [श्लक्ष्णीकृतानि-मुकुमालीकृतानि, क्वचित् "संमट्ठाई त्ति” पाठः, तत्र समन्तात् मृष्टा-1 सामाचारी नि-मरणीकृतानि । पुनः किंविशिष्टानि अगाराणि? | "संपधूमिआई" सौगन्ध्यापादनार्थ धूपितैः वासितानि । पुनः किंविशिष्टानि अगाराणि ?। “खाओदगाई” कृतप्रणालीरूपजलमार्गाणि । पुनः किंविशिष्टानि अगाराणि?। "खायनिद्धमणाई" खातं निर्धमनं खालं गृहात् सलिलं येन निर्गच्छति येषु तानि, एवंविधानि गृहाणि "अप्पणो अट्ठाए त्ति” गृहस्थैः आत्मार्थ कृतानि परिकर्मितानि, करोतेः काण्डं करोति इत्यादिवत् परिकर्मार्थत्वात् । पुनः किंविशिष्टानि अगाराणि ? “परिभुताई" परिभुक्तानि, तैः स्वयं परिभुज्यमानत्वात् । अत एव परिणामितानि-अचित्तीकृतानि-प्रासुकीकृतानि भवन्ति इत्यर्थः। ततः सर्विशतिराने त्रि]मासे गते अमी अधिकरणदोषा न भवन्ति । यदि पुनः प्रथममेव स्थिताः स्मः इति ब्रूयुः, तदा ते गृहस्था मुनीनां स्थित्या सुभिक्षं संभाव्य तप्तलोहगोलककल्पा दन्तालक्षेत्रकर्षणगृहाच्छादनादीनि कुर्युः, तथा च अधिकरणदोषाः, अतः तत्परिहाराय पञ्चाशत् दिनैः वयं अत्र स्थिताः स्म इति वाच्यं इति १, यथा श्रीमहावीरः पञ्चाशत् दिनैः पर्युषणां अकार्षीत्, तथा सुधर्मादिगणधरा अपि २, यथा गणधराः तथा गणधरशिष्याः|
॥२४३॥ जम्बूप्रमुखा अपि ३, यथा गणधरशिष्याः तथा स्थविरा अपि स्थविरकल्पिका अपि ४, यथा स्थविराः तथा “जे इमे अजत्ताए” अद्यकालीना आर्यतया व्रतस्थविरत्वेन इत्येके श्रमणा निर्ग्रन्था विहरन्ति । एतेऽपि
BaBXXXXXXXXX

Page #526

EXOXOX?
3
***---
पञ्चाशत् दिनैः एव पर्युषणां कुर्वन्ति, यथा इमे अद्यकालीनाः श्रमणाः, तथा अस्माकं आचार्या- उपाध्यायाश्च कुर्वन्ति । यथा अस्माकं आचार्या उपाध्यायाः तथा वयमपि पञ्चाशत् दिनैः कुर्मः ॥
अप अपवाद आह - "अंतरा वि अ से कप्पर पज्जोसवित्तए" अन्तराऽपि च अर्वाक अपि कल्पते पर्युषितुं परं न कल्पते तां रजनीं भाद्रपद शुक्लपञ्चमी “उवाइणावित्तए सि” अतिक्रमितुं "उष-निवासे" इति आगमिको धातुः, "वस निवासे" गणसम्बन्धिको वा । इह हि पर्युषणा द्विघा - गृहिज्ञाता गृहि-अज्ञाता च । तत्र अज्ञातायां वर्षायोग्यपीठफलकादिद्रव्यक्षेत्र कालभावस्थापना क्रियते, सा स्थापना आषाढपूर्णिमायां पञ्चपञ्चदिनवृद्ध्या यावत् भाद्रपद शुक्लपञ्चम्यां च एकादशसु पर्वतिथिषु क्रियन्ते १, गृहिज्ञातायां तु यस्यां सांचत्सरिकातीचारालोचनं १ [चनं] पर्युषणायां कल्पसून्नभणनं २ चैत्यपरीपाटी ३ अष्टमं ४ सांवत्सरिकप्रतिक्रमणं ५ च क्रियते, यया च त्रतपर्यायवर्षाणि गण्यन्ते सा भाद्रपदशुक्लपञ्चम्यां युगमधानका लिक सूर्यादेशात् चतुर्थ्यां अपि जनप्रकटं कार्या । यत्तु अभिवर्धितवर्षे दिनविंशत्या पर्युषितव्यं, तत् सिद्धान्तटिप्पणानुसारेण तत्र हि युगमध्ये पौषः, युगान्ते च आषाढ एव वर्धते नाऽन्ये मासाः तानि च अधुना न सम्यक ज्ञायन्ते अतो दिनपञ्चाशतेव पर्युषितत्र्यं । कालावग्रहश्च अत्र जघन्यतो दिन ७० मानः, उत्कर्षतो वर्षायोग्यक्षेत्रान्तराभावात् आषाढे, न वृष्टेः अनुपरमात् मार्गशीर्षेण सह पण्मासः । द्रव्यादिस्थापना चैवं द्रव्यस्थापना पीठ-फलक-तृण- डगल-रक्षा-मल्लकादीनां परिभोगः १ सचित्तादीनां च परित्यागः २ तत्र

Page #527

कल्पसूत्रं सचित्तः शिष्यो न परिव्राज्यते, अचित्तं वस्त्रादि न गृह्यते, मिश्रं सोपधिकः शिष्यः। एवं आहारविकृति- द्वितीया कल्पलता संस्तारकादिद्रव्येषु परिभोग-परिहारौ योज्यौ १। क्षेत्रस्थापना-सक्रोशं योजनं, कारणे वा ग्लानबद्यौषधादौसामाचारी व्या०९ चत्वारि पञ्च वा योजनानि २। कालस्थापना-चत्वारो मासा यत्र तत्र कल्पन्ते ३, भावस्थापना-क्रोधादीनां
विवेकः ईर्याभाषणादिसमितिषु चोपयोग इति ॥ इति प्रथमा सामाचारी ॥१॥ ॥२४४॥
अथ वर्षावग्रहमानरूपा द्वितीया सामाचारी प्रोच्यते, तत्राहवासावासं पज्जोसवियाणं कप्पड निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा सबओ समंता सक्कोसं जोयणं उग्गहं ओगिणिहत्ता णं चिट्रिउं अहालंदमवि उग्गहे ॥ ९॥ (२)
व्याख्या-“वासावासं पजोसवियाणं” वर्षाकाले पर्युषितानां स्थितानां कल्पते, निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां जवा सर्वतः समन्तात् चतुर्दिक्षु विदिक्षु च सक्रोशं योजनं अवग्रहं अवगृह्य अहालंदमपीति, "अथ” इति
अव्ययं निपातः, "लंदमिति” कालस्याख्या यथा-लन्दमपि-स्तोककालमपि अवग्रहे स्थातुं कल्पते, न बहिः, लंदकालमपि स्थातुं कल्पते तत्र उदकाः करो यावता कालेन शुष्यति तावान् कालो जघन्यं लंद, उत्कृष्टं पश्चा-1॥२४॥ होरात्रा, तयोः अन्तरे-मध्यमं, यथा-रेफप्रकृतिरपि अरेफप्रकृतिरपीति । एवं लंदमपि अवग्रहे स्थातुं कल्पते, अलंदं अपि यावत् षण्मासान् एकत्र अवग्रहे स्थातुं कल्पते । उपाश्रयात् सार्धक्रोशद्वयं चतसृषु दिक्षु ऊो

Page #528

CXOX CXCX
X-X2-XXXXX-X
धोमध्यग्रामान् विना गजेन्द्रपदादि गिरेः मेखलास्थितानां षट्सु दिक्षु गमनागमनेन पञ्चकोशावग्रहः । यच अनन्तरं विदिक्षु इत्युक्तं तत् व्यावहारिक - विद्गिपेक्षया, भवति हि ग्रामो मूलग्रामात् आग्नेय्यादिविदिक्षु नैश्चयिकविदिक्षु च एकप्रदेशात्मकत्वात् न गमागमसंभवः, अटवीजलादिना व्याघाते तु त्रिदिको द्विदिक्क एकदिको वा अवग्रहो भावनीयः ॥ इति द्वितीया सामाचारी ॥ २ ॥
अथ तृतीयां नित्योदकनदीलङ्घनरूपां सामाचारीं प्राह
वासावासं पज्जोसवियाणं कप्पड़ निग्गंथाण वा निग्गंधीण वा सबओ समंता सक्कोसं जोयणं भिक्खायरियाए गंतुं पडिनियत्तए ॥ १० ॥ जत्थ नई निच्चोयगा निच्चसंदणा, नो से कप्पइ सओ समंता सकोसं जोयणं भिक्खायरियाए गंतुं पडिनियत्तए ॥ ११ ॥ एरावई कुणाला, जत्थ चक्किया सिया एवं पायं जले किच्चा एवं पायें थले किच्चा, एवं चक्किया एवं णं कप्पइ सओ समता सकोसं जोयणं गंतुं पडिनियत्तए ॥ १२ ॥ एवं च नो चक्किया, एवं से नो कप्पइ सबओ समंता सक्कोसं जोयणं गंतुं पडिनियत ॥ १३ ॥ (३)
व्याख्या - "वासावासं पजोसवियाणं" वासावासं पर्युषितानां निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा भिक्षानिमित्तं
-*-*

Page #529

COM
तृतीयचतुर्थ
कल्पसूत्र
एतादृशीं नदी लङ्गितुं पञ्चक्रोशान् गन्तुं प्रत्यागन्तुं च कल्पते । कीदृशी नदी? । नित्योदका नित्यस्तोकजला । कल्पलता
पुनः नित्यस्यन्दना-निरंतरसततवाहिनी, 'तो' इति ततः तस्य साधोः कल्पते । कया सदृशी?, इत्याह-एरावतीव्या०९ नानी नदी कुणालानामनगयां द्विक्रोशं सदा वहति, तादृशी नदी लवितुं कल्पते । कथं? । स्तोकजलत्वात् यत्र सामाचायौं ॥२४५॥
चकिया शक्नुयात् सिया यदि लङ्घनविधिं आह-एक पादं जले जलमध्ये कृत्वा निक्षिप्य एकं च पादं लस्थले आकाशे कृत्वा द्वाभ्यां पादाभ्यां अविलोडयन् गन्तुं शक्नुयात् , तदा तत्परतः स्थितग्रामादौ भिक्षाचर्या XI
कल्पते, नान्यथा । एकं पादं जलान्तः क्षिपति, द्वितीयं च पादं जलात् उपरि उत्पाटयति तदा कल्पते । यन्त्र च जलं विलोज्यते तत्र गन्तुं च न कल्पते इत्यर्थः । यत्र च न शक्नुयात् गत्वा प्रत्यागन्तुं तत्र न गच्छेत् । यत्र जाधं यावत् जलं स दकसंघट्टः १, नाभिं यावत् जलं स लेपः २, तत्परतो लेपोपरि ३ ततः ऋतुबद्धे काले भिक्षाचर्यायां यत्र त्रयोदकसंघद्याः, वर्षासु च सप्त भवेयुः तत्र क्षेत्रं न उपहन्यते, चतुरादिभिश्च तैः अष्टादिभिश्च तैः उपहन्यते, ते च ऋतुबद्धे गतागतेन षट् वर्षासुचतुर्दश १४ स्युः, लेपश्चैकोऽपि क्षेत्र उपहन्ति, लेपोपरि तु किं वाच्यं? तथा यदि चतुरो मासान् एकद्विव्यादिदिनान् वा उपोषितः स्थातुं न शक्नोति, तदा जघन्यतोऽपि पूर्व क्रियमाणनमस्कारसहितादेः पौरुष्यादितपोवृद्धिं कुर्यात् इति ॥ इति तृतीया सामाचारी ॥३॥ ॥२४५॥
अथ साधूनां परस्परदानरूपां चतुर्थी सामाचारी प्राहवासावासं पजोसवियाणं अस्थगइयाणं एवं वृत्तपुवं भवइ-'दावे भंते !', एवं से कप्पइ
XXXXXXXXXXXX

Page #530

दावित्तए, नो से कप्पइ पडिगाहित्तए ॥ १४ ॥ वासावासं पज्जोसवियाणं अत्थेगइयाणं एवं वृत्तपुत्वं भवइ-पडिगाहेहि भंते !, एवं से कप्पइ पडिगाहित्तए, नो से कप्पइ दावित्तए ॥ १५॥ वासावासं पज्जोसवियाणं० 'दावे भंते ! पडिगाहे भंते !', एवं से कप्पइ दावित्तएवि पडिगाहित्तए वि ॥ १६ ॥ (४) व्याख्या-"वासावासं पज्जोसवियाणं" "अत्थे" अस्ति एतत् यत् एकेषां साधूनां पुरत एवं उक्तपूर्व भवति गुरुभिः, इति गम्यं । चूर्णौ तु "अत्थेगइआ आयरिया" इत्युक्तं, “अत्थं भासइ आयरिओ" इति वचनात्। अर्थ एव-अनुयोग एकायिता एकाग्र अर्थंकायितः तेषां, अथवा अस्ति एतत् यत् एकेषां आचार्याणां इदं
उक्तपूर्व भवतीति व्याख्येयं । तत्र च षष्ठी तृतीयार्थे, ततश्च आचार्यः इदमुक्तं भवति यत्-“दावे भंते !" Xहे भदन्त ! हे कल्याणिन् ! साधो ! "दावे" इति ग्लानाय दद्याः। स्वार्थिको णो वा, दापये दद्याः अशनादिकं
आनीय इति गम्यं । अनेन च ग्लानदानादेशेन अद्य चतुर्मासकादौ स्वयं न प्रतिगृह्णीयात् इत्युक्तं । एवं उक्त S"से" तस्य साधोः कल्पते, दातुं अर्थात् ग्लानाय, न स्वयं प्रतिग्रहीतुं गुरुणा अननुज्ञातत्वात् । अथ गुरुXणोक्तं वयं प्रतिग्रहणीयाः ग्लानाय अन्यो दास्यति न वा अद्य भोक्ष्यते इति, ततः प्रतिग्रहीतुं कल्पते न
ग्लानाय दातुं, अथ गुरुणोक्तं स्यात्-"भदन्त ! दद्याश्च ग्लानाय प्रतिगृह्णीयाश्च यत् अद्य त्वं अक्षमोसि"

Page #531

www.kobatrth.org
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०९
Kal
पञ्चमी |सामाचारी
॥२४६॥
इति । तदा दानं स्वस्मै प्रतिग्रहणं च कल्पते । गुरुभिः अनुक्ते चेत् ग्लानाय आनयति स्वयं वा गृह्णाति तदा परिष्टापनिकादोषोऽजीर्णादिना ग्लानत्वं वा मोहोद्भवो वा क्षीरादौ च धरणाधरणे आत्मसंयमविराधना ॥ इति चतुर्थी सामाचारी ॥४॥ __ अथ रसविकृति-त्यागरूपां पश्चमी सामाचारी प्राह__ वासावासं पज्जोसवियाणं नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा हट्ठाणं तुट्ठाणं आरोगाणं
वलियसरीराणं इमाओ नव रसविगईओ अभिक्खणं २ आहारित्तए, तं जहा-खीरं १ दहिं २ नवणीयं ३ सपि ४ तिल्लं ५ गुडं ६ महं ७ मजं ८ मंसं ९॥ १७ ॥ (५) व्याख्या-"वासावासं पज्जोसवियाणं" वर्षाकाले स्थितानां साधूनां साध्वीनांच एवंविधानां नवरसविकृतयो वारं वारं गृहीतुं न कल्पन्ते । किं विशिष्टानां निर्ग्रन्थानां ? । हृष्टानां-तरुणत्वेन समर्थानां । युवानोऽपि केचित् | सरोगाः स्युः इत्याह-"आरोगाणं", कचित् "आरुग्गाणं" इति पाठः, तत्र आरोग्यं अस्ति एषामिति, अभ्रादित्वात् अप्रत्यये आरोग्याः तेषां, ताशा अपि केचित् कृशाङ्गाः स्युः इत्याह-बलिकशरीराणां रसप्रधाना विकृतयो रसविकृतयः ता अभीक्ष्णं पुनः पुनः न कल्पन्ते, रसग्रहणं तासां मोहोद्भवहेतुत्वख्यापनार्थ, अभीक्ष्णग्रहणं पुष्टालम्बने कदाचित् तासां परिभोगानुज्ञार्थ, नवग्रहणात् कदाचित् पक्वान्नं गृह्यते । विकृतयो द्वेधा
॥२४६॥

Page #532

दुग्धदधिपकाना असञ्चयिका: ग्लानत्वे वा गुरुबालवृद्धतपस्विगच्छोपग्रहार्थ वा श्रावकादरनिमन्त्रणात् वा ग्राह्याः, घृततेलगुडाख्याः सञ्चयिकाः ताः प्रतिलाभयन् गृही वाच्यः महान् कालोऽस्ति, ततो ग्लानादिकायें ग्रहीष्यामि, स वदेत्-'यूयं गृह्णीत मम चातुर्मासी यावत् दानार्थ प्रभूताः सन्ति, ततो ग्राह्याः, घालादीनां च देयाः, न तरुणानां । निष्कारणं मद्यादिवर्जनं यावज्जीवमस्ति, तथापि अत्यन्ताऽपवादे कदाचित् वाह्यभोगार्थ ग्रहणेऽपि कृतपर्युषणानां सर्वथा निषेधः ॥ इति पञ्चमी सामाचारी ॥५॥
अथ ग्लानार्थ ग्रहण विधिरूपां षष्टी सामाचारी पाहवासावासं पज्जोसवियाणं अत्थेगइयाणं एवं वृत्तपुत्वं भवइ-अट्ठो भंते ! गिलाणस्स, से य वइजा-अट्रो, से य पुच्छियवे-केवइएणं अट्ठो ?, से वएना-एवइएणं अद्रो गिलाणस्स, जं से पमाणं वयइ से य पमाणओ चित्तवे, से य विन्नविज्जा, से य विन्नवेमाणे लभिजा, से य पमाणपत्ते होउ अलाहि, इय वत्तवं सिआ, से किमाहु भंते ! ?, एवइएणं अट्ठो गिलाणस्स, सिया णं एवं वयंतं परो वइजा-'पडिगाहेह अज्जो !, पच्छा तुमं भोक्खसि वा पाहिसि वा,' एवं से कप्पइ पडिगाहित्तए, नो से कप्पड गिलाणनीसाए पडिगाहित्तए ॥ १८॥ (६)
PLEXIXXXKAKKo-Ka-Ke-KI-KoR

Page #533

AND
कल्पसूत्रं
षष्ठी
सामाचारी
वृत्तिकरः पृच्छता मनावगतिः। एवं उक्त मति इति शेषः। हे भदन्त निन्थीनां च अस्ति एक रोः अग्र हो" कियता विकृतिजापच्छियः” इति पाठः, दत्-अर्थः “से य पुच्छह अर्थः प्रयोजनं ग्लानणार
व्याख्या-"वासावासं पज्जोसवियाणं" वर्षाकाले स्थितानां निर्ग्रन्धानां निर्ग्रन्थीनां च अस्ति एतदेकेषां कल्पलता यावृत्तिकरादीनां एवं उक्तपूर्व भवति, गुरुं प्रति इति शेषः। हे भदन्त ! भगवन् ! अर्थः प्रयोजनं ग्लानस्य व्या०९ विकृत्या इति काका प्रश्नाऽवगतिः। एवं उक्ते सति गुरुः वदेत्-अर्थः “से य पुच्छेइ त्ति” तं च ग्लानं स वैया
वृत्तिकरः पृच्छति । कचित् "से य पुच्छियचे” इति पाठः, तत्र स ग्लानः प्रष्टव्यः। किं पृच्छति', इत्याह॥२४७॥
"केवइएणं अट्ठो” कियता विकृतिजातेन क्षीरादिना तव अर्थः तेन च ग्लानेन स्वप्रमाणे उक्त स वैयावृत्तिकरो गुरोः अग्रे आगत्य यात्-"एवइएणं अट्ठो गिलाणस्स” इति इयतार्थो ग्लानस्य । ततो गुरुः आह-"ज से त्ति" यत्प्रमाणं स ग्लानो वदति तत्प्रमाणेन "से" इति तद्विकृतिज्ञातं ग्राह्यं । तथा “से य विन्नविजा" स च वैयावृत्तिकरादिः विज्ञपयेत्-याचेत गृहस्थपार्धात् । “विज्ञाप"-धातुः अत्र याञायां, स याचमानो लभेत तद्वस्तु, तच्च प्रमाणप्राप्त-पर्याप्तं जातं । ततश्च "होउ अलाहि" इति साधुप्रसिद्ध "इत्थं" इति शब्दस्यार्थः भवतु इति पदं “अलाहि त्ति" सूतं इत्यर्थः । “अलाहि निवारणे" इति वचनात् अन्यन्मा दाः इति वक्तव्यं स्यात् । गृहस्थं प्रति ततो गृही पाह-"से किमाइ भंते" अथ किमाहुर्भदन्ताः, किमर्थ सृतमिति बुवते भवन्त इत्यर्थः । साधुराह-"एवइएणं अट्ठो गिलाणस्स" एतावता अर्थों ग्लानस्य, “सिया" कदाचित् “णं" एनं साधु एवं
वदन्तं पुरो दाता गृही वदेत् । किं वदेत् ?, इत्याह-"अनो" इत्यादि । हे आर्य ! प्रतिगृहाण त्वं पश्चात् अधिकं सतत् त्वं भोक्ष्यसे भुञ्जीथाः पक्कान्नादि। पास्यसि पिये द्रवं क्षीरादि, कचित् "पाहिसि ति" स्थाने "दाहिसि ति"
॥२७४॥

Page #534

* पाटः, नचाऽतीव हृद्यं स्वयं वा भुञ्जीथाः, अन्यस्य साधोयं दद्या इति । एवं उक्ते गृहिणा "से" तस्य साधोः कल्पते प्रतिग्रहीतुं, न पुनः ग्लाननिया गार्यात् खयं ग्रहीतुं ग्लानाद्यर्थ याचितं मण्डल्यां नानेयं इत्याकूतं ।। इति षष्टी सामाचारी ॥ ६॥
अध एवंविधे कुले अदृष्टं न याचनीयं इति स्वरूपां सप्तमी सामाचारी आहवासावासं पज्जोसवियाणं अस्थि णं थेराणं तहप्पगाराई कुलाई कडाइं पत्तिआई थिज्जाई वेसासियाई संमयाई बहमयाई अणुमयाई भवंति, तत्थ से नो कप्पइ अदक्खु वइत्तए'अस्थि ते आउसो! इमं वा २?” से किमाहु भंते ! ?, सही गिही गिण्हइ वा तेणियंपि कुजा ॥ १९ ॥ (७) व्याख्या-"वासावासं पज्जोसवियाण" वर्षाकाले स्थितानां निम्रन्धानां निर्ग्रन्थीनां च एवंविषेषु कुलेषु अदृष्टं वस्तु याचितुं न कल्पते। किंविशिष्टानि कुलानि ?। "तहप्पगाराई" तथाप्रकाराणि अजुगुप्सितानि कुलानि गृहाणि । पुनः किंविशिष्टानि कुलानि? । “कडाई" कृतानि, तैः अन्यैर्वा श्रावकीकृतानि । पुनः किंविशिष्टानिकुलानि ?। “पत्तियाई" प्रत्ययितानि प्रीतिकराणि वा। पुन: किंविशिष्टानि कुलानि । “थिजाई" स्थैर्य अस्ति एप्विति स्थैर्याणि, प्रीती दाने वा। पुनः किंचिशिष्टानि कुलानि ? । “वेसासियाई" धृवं लप्स्येऽहं तत्र
******XXXXXXX

Page #535

कल्पसूत्रं
कल्पलता
व्या० ९
॥२४८ ॥
***************
इति विश्वासो येषु इति वैश्वासिकानि । पुनः किंविशिष्टानि कुलानि ? । “संमयाई” समन्तयति - प्रवेशानि । पुनः किंविशिष्टानि कुलानि । “बहुमयाई" बहवोऽपि साधवो नैको द्वौ वा मता येषु, बहूनां वा गृहमानुपाणां मतः साधुप्रवेशो येषु तानि बहुमतानि । पुनः किंविशिष्टानि कुलानि । “अणुमयाई” अनुमतानि= दातुं अनुज्ञातानि, अथवा अणुः क्षुल्लोऽपि मतो येषु, सर्वसाधुसाधारणत्वात् नतु मुखं दृष्ट्वा तिलकं कर्षयन्तीति येषु कुलेषु, "से" तस्य साधोः “अदक्खु" इति वाच्यं, वस्तु अदृष्ट्वा न कल्पते वक्तुं यथा - अस्ति ते आयुष्मन् ! अमुक अमुकं वा वस्तु इति, अत्र “से किमाहु मंते" इति सर्वत्र दृश्यते, परं एतत् पदं अतिरिक्तंसंभाव्यते वृत्तौ अव्याख्यातत्वात् । कुतः ? । यतः "सही" श्रद्धावान् दानवासनिको गृही तत्साधुयाचितं वस्तु गृहीत वा मूल्येन वा क्रीणीयात्, चौर्येणापि आनीय तत् वस्तु वितरेत् । ओदन =सक्तमण्डकादि पूर्वकथिते उष्णोदके दुग्धे वा क्षिपेत्, आपणात् वा आनयेत्, प्रामित्यं वा कुर्यात् इति । कृपणगृहेषु तु अदृष्ट्वापि याचने न दोष इत्यर्थः । स तु सदपि दृष्टं अपि कृपणत्वात् न ददाति, कुतोऽसत् अदृष्टं दद्यात् ? ॥ इति सप्तमी सामाचारी ॥ अथ अष्टमीं सामाचारीं गोचरीगमनरूपां प्राह
वासावासं पज्जोसवियरस निच्चभत्तियस्स भिक्खुस्स कप्पइ एगं गोअरकालं गाहावइकुलं भत्ता वा पाणाए वा निक्खभित्तए वा पविसित्तए वा, नन्नत्थाऽऽयरियवेयावच्चेण वा एवं उव
Ko-keke XXXX
०-०-०
सप्तमाष्टम्यौ सामाचाय
॥ २४८ ॥

Page #536

ज्झायत्रेयावच्चेण वा तवस्सिवेयावच्चेण वा गिलाणवेयावच्चेण वा खुड्डएण वा खुड्डियाए वा अवजण जायएण वा ॥ २० ॥ वासावासं पज्जोसवियस्स चउत्थभत्तियस्स भिक्खुस्स अयं एवइए त्रिसेसे - जं से पाओ निक्खम्म पुवामेव वियडगं भुच्चा पिच्चा पडिग्गहगं संलिहिय संपमजिय से य संथरिजा कप्पड़ से तद्दिवसं तेणेव भत्तद्वेणं पज्जोसवित्तए, से य नो संघरिजा एवं से कप्पइ दुश्चंपि गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्त वा पत्रित्तिए वा ॥ २१ ॥ वासावासं पज्जोसवियस्स छुट्टभत्तियस्स भिक्खुस्स कप्पंति दो गोअरकाला गाहाइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खभित्तए वा पविसित्तए वा ॥ २२ ॥ वासावासं पज्जोसविस्स अट्ठमभत्तियस्त भिक्खुस्स कप्पंति तओ गोअरकाला गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्त वा पविसित्तए वा ॥ २३ ॥ वासावासं पज्जोसत्रियस्त विगिट्ठभन्तिअस्स भिक्खुस कति सवेऽवि गोअरकाला गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्त वा पत्रित्तिए वा ॥ २४ ॥ ( ८ )
Poxox ***•
(*--

Page #537

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०९
अष्टमी | सामाचारी
॥२४९॥
व्याख्या-“वासावासं पजोसवियस्स" वर्षाकाले स्थितस्य "निच्चभत्तियस्स" नित्यं एकाश निनःभिक्षोः “एग गोयरकालं" एकस्मिन् गोचरचर्याकाले सूत्रपौरुष्यार्थपौरुष्ययोः अनन्तरमित्यर्थः । “गाहावइकुलं" गृहस्थगृहं |भक्तार्थ वा पानार्थ वा गन्तुं कल्पते । अपवाद आह-"नन्नत्येति" णकारो वाक्यादी अलङ्कारार्थः। अन्यत्र आचार्यवैयावृत्त्यात् तत् अन्यत्र वर्जयित्वा इत्यर्थः । आचार्ययावृत्त्यं हि यदि एकवारं भुक्तेन कर्तुं न पारयति तदा द्विरपि भुङ्क्ते । तपसो हि वैयावृत्त्यं गरीयः, एवं उपाध्याय-तपत्रि-ग्लान-वैयावृत्त्यकरेष्वपि । पुनः | "अवंजणजायएणं वा" न व्यञ्जनानि-बस्तिकूर्चकक्षादिरोमाणि जातानि यस्य असौ अव्यञ्जनजातः । स्वार्थे का, अव्यञ्जनजातकात् क्षुल्लकात् अन्यत्र यावत् अद्यापि तस्य व्यञ्जनानि नोभिद्यन्ते तावत् द्विरपि भोजनं न दुष्यतीत्यर्थः । एवं क्षुल्लिकापि । अत्र च आचार्यश्च वैयावृत्त्यं अस्याऽस्तीति अभ्रादित्वात् अप्रत्यये वैयावृत्त्यश्च वैयावृत्त्यकर आचार्यवैयावृत्त्यौ ताभ्यां अन्यत्र एवं उपाध्यायादिष्वपि नेयं, आचार्योपाध्यायतपखि-ग्लान-क्षुल्लकानां द्विर्भुक्तस्यापि अनुज्ञातत्वात्। एवमपि व्याख्या कार्या१। एवं चतुर्थभक्तिकस्य भिक्षोः अयं वक्ष्यमाण एतावान् विशेषः-यत् स आचार्योपाध्याय-तपस्वि-ग्लान-क्षुल्लकेभ्योऽन्यः साधुः चतुर्थभोजी प्रातः निष्क्रम्य-उपाश्रयात् आवश्यिक्या निर्गत्य पूर्वमेव विकट मुद्गमादि शुद्धं प्रासुकाहारं भुक्त्वा पीत्वा च तक्रादिकं संसृष्टकल्पं वा पतग्रहं-पात्रं संलिख्य निर्लेपीकृस्य संप्रमृज्य च-प्रक्षाल्य “से यत्ति" यदि संस्तरेत-निर्वहेत् तदा तब दिने तेनैव भक्तार्थेन-भोजनेन परिवसेत् । अथ न संस्तरेत् स्तोकत्वात् तदा
॥२४९॥

Page #538

-*-XXX
"दुचं पि" द्वितीयवेलायां अपि भिक्षेत इत्यर्थः २ । एवं षष्ठभक्तिकस्य द्वौ गोचरकाला येन स कल्पेऽपि उपोषणं कर्ता ३ । अष्टमभक्तिकस्य तु त्रयो गोचरकालाः, न च प्रातरटितमेव धारयेत् । सञ्चयसंसतिसर्पाघ्राणादिदोषप्रसङ्गात् ४ । “विगिट्ठभत्तिअस्स त्ति" अष्टमात् ऊर्ध्वं तपो विकृष्टभक्तं तस्य सर्वेऽपि गोचरकालाः कल्पन्ते चतुरोऽपि प्रहरान् ५ ॥ इति अष्टमी सामाचारी ॥ ८ ॥
अथ आहारविधि उक्त्वा नवमीं पानकसामाचारी आह
वासावासं पज्जोसत्रियस्स निञ्चभत्तियस्स भिक्खुस्स कप्पंति सबाई पाणगाई पडिगाहित्तए । वासावासं पजोसवियरस चउत्थभत्तियस्स भिक्खुस्स कप्पंति तओ पाणगाई पडिगाहिचए, तं जहाओसेइमं [उस्सेइमं] संसेइमं चाउलोदगं । वासावासं पज्जोसवियस्स छट्ठभत्तियस्स भिक्खुस्स कप्पंति तओ पाणगाई पडिगाहित्तए, तं जहा-तिलोदगं वा तुसोदगं वा जवोद्गं वा । वासावासं पज्जोसवियस्स अट्टमभत्तियस्स भिक्खुस्स कप्पंति तओ पाणगाईं पडिगाहित्तए, तं जहाआयामे वा सोवीरे वा सुद्धवियडे वा । वासावासं पजोसवियस्स विगिट्ठभत्तियस्स भिक्खुस्स कप्पड़ एगे उसिणवियडे पडिगाहित्तए, सेऽविय णं असित्थे, नोऽविय णं ससित्थे । वासावासं
←•••••XXX

Page #539

कल्पसूत्रं कल्पलदा व्या० ९
॥ २५० ॥
-oxoxoxoxo
पज्जोसवियस्स भत्तपडियाइक्खियस्स भिक्खुस्स कप्पइ एगे उसिणवियडे पडिगाहित्तए, सेविय णं असित्थे, नो चेव णं ससित्थे, सेऽविय णं परिपूर, नो चेव णं अपरिपूए, सेऽविय णं परिमिए, नो चैव णं अपरिमिए, सेऽविअ णं बहुसंपन्ने, नो चेव णं अबहुसंपन्ने ॥ २५ ॥ ( ९ )
व्याख्या - "वासावासं पज्जोसवियस्स” व्याख्या एवं आहारविधिं उक्त्वा प्रत्याख्यानमध्येsपि पानकविधिं आह-वर्षाकाले स्थितस्य भिक्षोः नित्यभक्तिकस्य नित्यं एकाशनिनः सर्वाणि पानकानि पानैषणोतानि वक्ष्यमाणानि वा उत्खेदिमादीनि ग्रहीतुं कल्पन्ते । तथा चतुर्थभक्तिकस्य भिक्षोः एतानि त्रीणि पानकानि ग्रहीतुं कल्पन्ते, तथाहि - "ओसेइमं" उत्खेदिमं पिष्टजलं पिष्टभृत हस्तादिक्षालनजलं वा १, "संसेइमं” संखेदिमं संसेकिमं वा यत् पर्णादि उत्काल्य शीतोदकेन सिच्यते तत् २, “चाउलोदगं वा" तन्दुलधावनोदकं ३ । २ । वर्षावासं स्थितस्य भिक्षोः षष्ठभक्तिकस्य इमानि त्रीणि पानकानि ग्रहीतुं कल्पन्ते, तथाहि - " तिलोदगं वा” महाराष्ट्रादिषु अचित्ततिधावनं १, “तुसोदगं वा" तुषोदकं व्रीह्यादिधावनं २, यवोदक = यवभावनं ३। तथा वर्षाकाले स्थितस्य भिक्षोः अष्टमभक्तिकस्य इमानि त्रीणि पानकानि प्रतिग्रहीतुं कल्पन्ते, तथाहि“आयामे वा" आयामकोऽयस्रावणं १ " सोबीरे” सौवीरकं काञ्जिकं २ शुद्धविकटं- उष्णोदकं वर्णान्तरप्राप्तं शुद्धजलं वा ३ केवलोष्णजलं तु "उसिणवियडे" इत्यनेन एवोक्तं ४ । वर्षाकाले स्थितस्य विकृष्टभक्तिकस्य
नवमी सामाचारी
11840 11

Page #540

*x*x*x
साधोः एक "उसिणवियडे त्ति" उष्णजलं प्रतिग्रहीतुं कल्पते । तदपि कीदृशं ? । “असिक्थं" सिक्धवर्जितं यतः प्रायेण अष्टमात् ऊर्ध्वं तपखिनः देहं देवताऽधिष्ठितं भणति ५ । तथा वर्षाकाले स्थितस्य भिक्षोः प्रत्याख्यात भक्तस्य 'भत्तपडियाइवियरस त्ति' अनशनिन इत्यर्थः । एकं उष्णजलमेव प्रतिग्रहीतुं कल्पते । तदपि " असिक्थं" सिक्थवर्जितं परं "न सस्त्रियं तदपि परिपूतं वस्त्रगलितं अपरिपूते तृणकाष्टादेः गले लगनात् । तदपि परिमितं, अन्यथा अजीर्ण स्यात् ६ । कचित् "सेवि य णं बहुसं पुन्ने" इत्यपि दृश्यते, तत्र ईषत् = अपरिसमाप्तं संपूर्ण बहुसंपूर्ण 'नान्नः प्राक् बहुव' इति बहुप्रत्ययः । अति स्तोकतरे हि तृण्मात्रस्यापि नोपशम इति ।। इति नवमी सामाचारी ॥ ९ ॥
अथ दशमीं सामाचारीं दत्ति-संख्यारूपां प्राह
वासावासं पज्जोसविअस्स संखादत्तियस्स भिक्खुस्स कप्पंति पंच दत्तीओ भोअणस्स पडिगा - हित्तए पंच पाणगस्स अहवा चत्तारि भोअणस्स पंच पाणगस्स अहवा पंच भोअणस्स चत्तारि पाणगस्स, तत्थ णं एगा दत्ती लोणासायणमित्तमवि पडिगाहिआ सिया कप्पड़ से तद्दिवसं तेणेत्र भत्तद्वेणं पज्जोसवित्तए, नो से कप्पइ दुच्छंपि गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा ॥ २६ ॥ (१०)
• X · X · X · X · X

Page #541

दशम्यैका
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०९
दश्यौ
सामाचायौं
॥२५१॥
XXXXXXXXXXXX
व्याख्या-“चासावासं" वर्षाकाले स्थितस्य भिक्षोः 'संखादत्तियस्स' संख्यया उपलक्षिता दत्तयो यस्य स संख्यादत्तिकः तस्य दत्तिपरिमाणवत इत्यर्थः। तत्र लवणास्वादनमात्रमपि प्रतिगृहीता दत्तिः स्यात् । यतो लवणं किल स्तोकं दीयते यदि तावन्मात्रं भक्तपानस्य गृह्णाति तदा साऽपि दत्तिर्गण्यते। अथ येन साधुना पश्चभोजनस्य पञ्चैव पानकस्य दत्तयः अभिग्रहत्वेन कृताः सन्ति, तदा भोजनस्य पानकमध्ये पानकस्य भोजनमध्ये न क्षेप्तव्याः। एवं अथवा चतस्रो भोजनस्य पञ्च च पानकस्य, अथवा पञ्चभोजनस्य चतस्रश्च पानकस्य, अत्रापि अन्यदीया दत्तिः अन्यस्मिन् न क्षेपणीया । पञ्चेति उपलक्षणं न्यूनत्वेन चतस्रस्तिस्रो द्वे एका अधिकत्वेन षट् सप्त वा यथाभिग्रहं वाच्याः। पुनरिदं रहस्यं-केनचित् पञ्च दत्तयो भोजनस्य लब्धाः तिस्रश्च पानकस्य, ततः पानकसत्का अवशिष्टास्ता भोजने क्षिपति वर्धयति इत्यर्थः । भोजनसत्का वा पानके इत्येवं समावेशो न कल्पते इत्यर्थः ॥ इति दशमी सामाचारी ॥ १० ॥
अथ संखडिविचाररूपां एकादशमी सामाचारी आहवासावासं पज्जोसवियाणं नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा जाव उवस्सयाओ सत्तघरं. तरं संखडि संनियहचारिस्स इत्तए, एगे एवमाहंसु-नो कप्पइ जाव उवस्सयाओ परेण सत्त
॥२५॥

Page #542

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
घरंतरं संखडिं संनियदृचारिस्स इत्तए, एगे पुण एवमाहंसु-नो कप्पइ जाव उवस्सयाओ परंपरेणं संखडिं संनियहचारिस्स इत्तए ॥ २७ ॥ (११) व्याख्या-"यासावास" वर्षाकाले स्थितानां निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां च उपाश्रयात्-शय्यातरगृहात् आरभ्य यावत् सप्तगृहमध्ये, संखडि संस्क्रियते इति संस्कृति ओदनपाकः, तां "इत्तए त्ति" गन्तुं न कल्पते, पिण्डपानार्थ तन न गच्छेत् इत्यर्थः, तेषां गृहाणां संनिहितया साधुगुणहृतहृदयत्वेन उद्गमादिदोषसंभवात् ।। एतावता-शय्यातरगृहं अन्यानि च षट् आसन्नगृहाणि वर्जयेत् इत्युक्तं, कस्य न कल्पते ?, इत्याह-"संनियहचारिस्स" निषिद्धगृहेभ्यः संनिवृत्तः सन् चरति विहरति इति संनिवृत्तसंचारी-प्रतिषिद्धवर्जकः साधुः तस्य, बहवःतु एवं व्याचक्षते-सप्तगृहान्तरं संखर्डि जनसंकुलजेमनवारालक्षणां गन्तुं न कल्पते तत् अपि उक्तं प्रतिभाति तत् प्रमाणीकर्तव्यं । द्वितीयमते शय्यातरं-अन्यानि च सप्तगृहाणि वर्जयेत् इत्युक्तं । तृतीयमते शय्यातरगृहं अनन्तरगृहं सस च अन्यानि वर्जयेत् इत्युक्तं । “उवस्सयाओ परेण ति" उपाश्रयात् परतः सप्तगृहान्तरं एतुं गन्तुं न कल्पते । “परंपरेणं त्ति” परम्परया व्यवधानेन सप्तगृहान्तरं एतुं गन्तुं न कल्पते, शय्यातरगृहात् अनन्तरं एकं गृहं ततः सप्त गृहाणीति परम्परता ३ । इति एकादशी सामाचारी ॥११॥

Page #543

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०९
द्वादशी सामाचारी
॥२५२॥
अथ वृष्टौ सत्यां जिनकल्पिकानां आहारग्रहणविधिरूपांद्वादशमी सामाचारी आह,वासावासं पजोसवियस्स नो कप्पड पाणिपडिग्गहियस्स भिक्खस्स कणगासियमितमवि वष्ट्रिकायंसि निवयमाणंसि जाव गाहातइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा ॥ २८ ॥ वासावासं पजोसवियस्स पाणिपडिग्गहियस्स भिक्खुस्त नो कप्पइ अगिहसि पिंडवायं पडिगाहित्ता पजोसवित्तए, पज्जोसवेमाणस्स सहसा बुट्टिकाए निवइजा देसं भुच्चा देसमादाय से पाणिणा पाणिं परिपिहिता उरंसि वा णं निलिजिजा, कक्खंसि वा गं समाहडिज्जा अहाछन्नाणि वा लेणाणि वा उवागच्छिज्जा, रुक्खमूलाणि वा उवागच्छिज्जा, जहा से पाणिंसि दए वा दगरए वा दगफुसिआ वा नो परिआवजह ॥ २९॥ वासावासं पज्जोसवियस्स पाणिपडिग्गहियस्स भिक्खुस्स जं किंचि कणगफुसियमितंपि निवडति, नो से कप्पड़ गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा ॥३०॥ (१२) व्याख्या-"वासावासं" वर्षाकाले स्थितस्य "पाणिपडिग्गहियस्स ति" जिनकल्पिकादेभिक्षोः “कणग
॥२५२॥

Page #544

Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
कुसिया ति" फुसारमात्रं अवश्यायो-महिकावर्ष वा घृष्टिकायोऽप्कायवृष्टिः तस्मिन् निपतति सति भिक्षार्थ गाथापतिकुले गन्तुं न कल्पते १ । पुनः जिनकल्पिकादेः भिक्षोः "अगिर्हसि त्ति" अनाच्छादिते आकाशे* इत्यर्थः । "पिंडचायं पडिगाहित्ता” पिण्डपात-आहारं प्रतिगृह्य "पजोसवित्तए" आहारयितुं न कल्पते २ कथं?, कदाचित् अर्धभुक्तेऽपि वृष्टिः स्यात्[संभवति। ननु जिनकल्पिकादयो देशोनदशपूर्वधरत्वेन अतिशयज्ञानिनः तैश्च मागेव उपयोगः कृतो भविष्यति, तत् कथं अर्धभुक्ते वृष्टिः संभवति ? । सत्यं, छानस्थिकोपयोगः तथा वा स्यात् अन्यथा वा स्यात् इति अदोषः। अथ आकाशे भुञ्जानस्य यदि वर्षेत् तदा पिण्डपातस्य देशं एकदेशं भुत्तवा देशं च आदाय पाणिं आहारैकदेशसहितं पाणिना-द्वितीयहस्तेन परिचाय-आच्छाय उरसिम्हृदये निलीयेत् निक्षिप्येत् वा। “ण” इति तं साहारं पाणिं कक्षायां वा समाहरेत् अन्तर्हितं कुर्यात् , एवं च कृत्वा यथा छन्नानि-गृहिभिः स्वनिमित्तं आच्छादितानि लयनानि-गृहाणि वृक्षमूलानि वा उपागच्छेत् । यथा “से" तस्य साधोः पाणौ-हस्ते दकादीनि जलादीनि न पर्यापद्यन्ते न विराध्यन्ते न पतन्ति वा, तत्र दक-बहवो बिन्दवः दकरजो विन्दुमात्रं "दगफुसिआ" फुसार अवश्याय इत्यर्थः । उक्तमेवार्थ निगमयन् आह-"चासावासं" इत्यादि ॥ जिनकल्पिकादेः पाणिपतग्रहिकस्य साधोः यत्किचित् “कणगफुसियमित्तं पि निवडइ नो से कप्पई" कणो-लेशः तन्मात्रं कं-पानीयं "फुसिया" फुसारमात्रं कनकस्य "फुसिआ"| तन्मात्रं अपि यदि निपतति तदा न कल्पते भिक्षार्थ गृहस्थगृहे गन्तुं ।। इति द्वादशी सामाचारी ॥ १२ ॥
कल्प४३

Page #545

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०९
त्रयोदशी *सामाचारी
॥२५३॥
पूर्वमुक्तः पाणिपात्रस्य जिनकल्पिकस्य विधिः। अथ पतग्रहधारिणः स्थविरकल्पिकस्य आहारग्रहणविधिरूपां त्रयोदशसामाचारी आहवासावासं पज्जोसवियस्स पडिग्गहधारिस्स भिक्खुस्स नो कप्पइ वग्धारियबुद्धिकार्यसि गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा, कप्पड से अप्पटिकायंसि संतरुत्तरंसि गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा ॥३१॥ (११००) वासावासं पजोसविअस्स निग्गंथस्स निग्गंथीए वा गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुपविठुस्स निगिज्झिय २ बुट्टिकाए निवइजा, कप्पइ से अहे आरामंसि वा अहे उवस्सयंसि वा अहे वियडगिहंसि वा अहे रुक्खमूलंसि वा उवगच्छित्तए ॥३२॥ तत्थ से पुवागमणेणं पुवाउत्ते चाउ. लोदणे पच्छाउत्ते भिलिंगसूत्रे, कप्पइ से चाउलोदणे पडिगाहित्तए, नो से कप्पइ भिलिंगसूत्रे पडिगाहित्तए ॥३३॥ तत्थ से पुवागमणेणं पुवाउत्ते भिलिंगसूवे पच्छाउत्ते चाउलोदणे, कप्पड़ से भिलिंगसूवे पडिगाहित्तए, नो से कप्पइ चाउलोदणे पडिगाहित्तए ॥ ३४ ॥ तत्थ से पुवागमणेणं दोऽवि पुबाउत्ताइं कप्पंति से दोऽवि पडिगाहित्तए, तत्थ से पुवागमणेणं दोऽवि पच्छा
Ko-KOTKOIKOKOKO-KO-XOXOXOOK
|॥२५३॥

Page #546

www.kobatrth.org
उत्ताई, एवं नो से कप्पंति दोऽवि पडिगाहित्तए, जे से तत्थ पुवागमणेणं पुवाउत्ते से कप्पइ पडिगाहित्तए, जे से तत्थ पुवागमणेणं पच्छाउत्ते नो से कप्पइ पडिगाहित्तए ॥ ३५॥ वासावासं पज्जोसवियस्स निग्गंथस्स निग्गंथीए वा गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुपविट्ठस्स निगिज्झिय २ वुट्टिकाए निवइज्जा, कप्पइ से अहे आरामंसि वा अहे उबस्सयंसि वा अहे वियडगिहंसि वा अहे रुक्खमूलंसि वा उवागच्छित्तए, नो से कप्पइ पुबगहिएणं भतपाणेणं वेलं उवायणावित्तए, कप्पइ से पुवामेव वियडगं भुच्चा (पिच्चा) पडिग्गहगं संलिहिय २ संपमजिय २ एगाययं भंडगं कहु सावसेसे सूरे जेणेव उवस्सए तेणेव उवागच्छित्तए, नो से कप्पइ तं रयणि तत्थेव उवायणावित्तए ॥ ३६॥ वासावासं पज्जोसवियस्स निगंथस्स निग्गंथीए वा गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुपविट्ठस्स निगिझिय २ बुट्टिकाए निवइज्जा, कप्पइ से अहे आरामंसि वा अहे उवस्लयसि वा अहे वियडगिहंसि वा अहे रुक्खमूलंसि वा उबागच्छित्तए॥३७॥ तत्थ नो कप्पइ एगस्त निग्गंथस्स एगाए य निग्गंथीए एगयओ चिट्टित्तए १,

Page #547

Shri Mahavir Jain Nadhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०९
त्रयोदशी सामाचारी
||२५४॥
kakoKO.
XXgirkoXBKOKOKARO
तथ नो कप्पइ एगस्य निग्गंथस्य दुण्हं निग्गंधीणं एगयओ चिट्ठित्तए २, तत्थ नो कप्पइ दुण्हं निग्गंथाणं एगाए य निग्गंथीए एगयओ चिट्टित्तए ३, तत्थ नो कप्पइ दुण्हं निग्गंथाणं दुण्हं निग्गंथीण य एगयओ चिट्ठित्तए ४, अस्थि य इत्थ केइ पंचमे खुड्डए वा खुड्डियाइ वा अन्नेसिं वा संलोए सपडिदुवारे एव ण्हं कप्पइ एगयओ चिद्वित्तए ॥ ३८॥ वासावासं पज्जोसवियस्स निग्गंथस्स गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुपविटुस्स निगिज्झिय २ वुट्टिकाए निवइजा, कप्पइ से अहे आरामंसि वा अहे उवस्सयंसि वा अहे वियडगिहंसि वा अहे रुक्खमूलंसि वा उवागच्छित्तए, तत्थ नो कप्पइ एगस्स निग्गंथस्स एगाए य अगारीए एगयओ चिट्ठित्तए, एवं चउभंगी, अस्थि णं इत्थ केइ पंचमए थेरे वा थेरियाइ वा अन्नेसिं वा संलोए सपडिदुवारे, एवं कप्पइ एगयओ चिट्ठित्तए। एवं चेव निग्गंथीए अगारस्स य भाणियत्वं ॥ ३९ ॥ (१३) व्याख्या-"वासावासं” उक्तः पाणिपात्रकस्य जिनकल्पिकस्य विधिः, अथ पतद्ग्रहधारिणः स्थविरकल्पिकस्य विधिं आह-वर्षाकालं स्थितस्य पतनधारिणः साधोः "वग्घारियबुडिकायंसि" अच्छिन्नधारा वृष्टिः
****aaaxoxoxoxoxo
॥२५४॥

Page #548

तस्यां यस्यां वा वर्षाकल्पः थ्योतति तीनं वा वर्षाकल्पं वा भित्वा अन्तःकार्य आर्द्रयति या वृष्टिः तस्या सत्यां विहाँ भक्तपानादिनिमित्तं गृहस्थगृहे गन्तुं न कल्पते १। अपवाद आह-अशिवादिकारणः श्रुतपाठकतपखिभिक्षुदऽसहा ऊर्णिकाप्रावृता विहरन्ति । कथंकारं ? । अल्पवृष्टी सत्यां तु "संतरुत्तरंसि त्ति" आन्तरः सौत्रकल्पः उत्तर और्णिकस्ताभ्यां कल्पाभ्यां प्रावृतस्य साधोः कल्पते गन्तुं । चूर्णिकारस्तु एवं आह-"अंतरं रथहरणं पडिग्गहो पा उत्तरं पाऊणकप्पो तेहिं सहे" त्ति । पुनः वर्षाकाल स्थितस्य आहारार्थ गृहस्थगृहे प्रविष्टस्य निर्ग्रन्थस्य "निगिज्झिय" २ स्थित्वा स्थित्वा वृष्टिकायो निपतेत मेघो वर्षति तदा तस्य साधोः कल्पते गन्तुं "आरामे वा अहे उपस्सयंसि वा" आत्मनः साम्भोगिकानां इतरेषां वा उपाश्रयस्य अधः तस्या. भावे विकटगृहे-आस्थानमण्डपिकायां ग्राम्यपर्षदि तत्र स्थिनो हि वेलां वृष्टेः स्थितास्थितस्वरूपं च जानाति, अशङ्कनीयश्च स्यात् । वृक्षमूले बा-निर्गलकरीरादौ २। तत्र विकटगृहवृक्षमूलादौ स्थितस्य साधोः "पुवागमणे * णं त्ति" आगमनात् तत्र पूर्वकालं अथवा पूर्व साधुरागतः पश्चाद् दायको रार्द्ध प्रवृत्तः इति पूर्वागमनेन हेतुना* पूर्वायुक्तः तन्दुलोदनः कल्पते, पश्चादायुक्तोऽभिलिङ्गसुपो न कल्पते । पूर्वायुक्तः साध्वागमात् पूर्वमेव गृहस्थैः *स्वार्ध पक्तं आरब्धः तन्दुलोइनः संप्रति ग्रहीतुं कल्पते। साधौ च आगते यः पक्तुमारब्धः स पश्चादायुक्तो
भिलिङ्गसूपो मसूरदालिः उडददालिा सलेहरूपो वा न कल्पते, उद्गमादिदोषसंभवात्, एवं यदि आग-| मनात् पूर्व पूर्वायुक्तोऽभिलिङ्गः सूपः पश्चादायुक्तः तन्दुलोदनः तदा अभिलिङ्गसुपो ग्रहीतुं कल्पते न तन्दु

Page #549

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०९
त्रयोदशी सामाचारी
॥२५५॥
लोदनः २ एवं तन्दुलोदनोऽभिलिङ्गसूपश्च एतत् द्वयमपि पश्चादायुक्तं तदा द्वयमपि ग्रहीतुं साधोः न कल्पते ३। एवं यदि द्वयमपि एतत् पूर्वायुक्तं तदा द्वयमपि साधोः ग्रहीतुं कल्पते । पुनः सङ्ग्रहं आह-"जे से" इत्यादि । यः तत्र साध्वागमनात् पूर्वायुक्तः "से" तस्य साधोः ग्रहीतुं कल्पते, यतः तत्र साध्यागमनात् पश्चादायुक्तः "से" तस्य साधो न ग्रहीतुं कल्पते इत्यर्थः३। तथा वर्षाकाले स्थितस्य साधोः भिक्षार्थ प्रविष्टस्य वृष्टिसद्भावेन आरामे वा, उपाश्रयस्य अधो वा, विकटगृहस्य अधो वा, वृक्षमूलस्य अधो वा, स्थितस्य साधोः न कल्पते । पूर्वगृहीतेन भक्तपानेन वेलां अतिक्रमयितुं, तत्र च तिष्ठतः कदाचित् वर्ष नोपरमति तत्र का मर्यादा ? इत्याह-कल्पते तस्य साधोः विकटं उद्गमादिदोषशुद्धं भुक्त्वा पीत्वा च पतद्ग्रहं संलिख्य २/X संप्रमाये २ एकत्र आयतं-सुबद्धं भाण्डक-पात्रकादिकं उपकरणं कृत्वा वपुषा सह प्रावृत्य वर्षत्यपि अनस्तमिते सूर्य यत्रैव उपाश्रयः तत्रैव आगन्तुं कल्पते, परं नो कल्पते तस्य साधोः तत्रैव तां रात्रिं अतिक्रमितुं, कथं तत्र बहिर्वसतां बहवो दोषाः, एकस्य तु आत्मपरोभयसमुत्थाः, साधयो वा वसतो अधृति कुर्वन्ति
पुन: वर्षाकाले स्थितस्य साधोः विकटगृहवृक्षमूलादौ तिष्ठतः । केन विधिना स्थातव्यं ?, इत्याह-एकः साधुः एकया साध्व्या सह तत्र स्थाने न तिष्ठेत् । कथं ?, शङ्कादिदोषसद्भावात् । कथं एकाकित्वं साधोः, इति उच्यते-सङ्घाटिक उपोषितो वा १ असुखितो वा २ कारणिको वा ३ स्यात् एकाकी १। अत्र चतुर्भङ्गी एवंएकः साधुः एकया साध्या समं न तिष्ठेत् १ एवं एकः साधुः साध्वीद्वयेन समं अपि नो तिष्ठेत् २ एवं साधु
*
॥२५५॥

Page #550

द्वयेनापि समं एका साध्वी न तिष्ठेत् ३ एवं साधुद्वयेनापि समं साध्वीद्वयं नो तिष्ठेत् ४ तर्हि कथं तिष्ठेत् ?* इत्याह-अस्ति च अत्र कश्चित् पश्चमः क्षुल्लकः साधूनां क्षुल्लिका वा साध्वीनां तदा तिष्ठेत् , साधुर्हि आत्मना द्वितीय उत्सर्गतः१ संयत्यस्तु ज्यादयः “घटकों भिद्यते मन्त्रः" इति न्यायात् । पक्षान्तरं आह-यदि क्षुल्लकादिर्न स्यात् तदा तत्र अन्येषां धुवकर्मिकलोहकारादीनां वर्षत्यपि अमुक्तखकर्मणां संलोके-दृष्टिपथे तत्रापि सप्रतिद्वारे सर्वगृहाणां वा द्वारे एवं वा स्थातुं कल्पते। "एवं पहं" इति वाक्यालङ्कारे । एवमेव चतुर्भङ्गी गृहिण्या सह ज्ञेया । तथाहि-एकः साधुः एका गृहिणी १, एकः साधुः गृहिणीद्वयं २, साधुद्वयं गृहिणी एका ३, साधुद्वयं गृहिणीद्वयं ४, एवमपि न तिष्ठेत् । एवं अगारं अस्याऽस्तीति अभ्रादित्वात् अप्रत्यये अगारो-गृही, तेनापि समं चतुर्भङ्गी ज्ञेया-एका साध्वी एको गृहस्थः १, साध्वीद्वयं एको गृहस्थः २, एका साध्वी गृहस्थद्वयं ३, साध्वीद्वयं गृहस्थयोः अपि द्वयं ४ एवमपि सति नो स्थातव्यं ॥ इति त्रयोदशी सामाचारी ॥ १३ ॥
अथ अपृष्टार्थे विहरणनिषेधरूपां चतुर्दशी सामाचारी आहवासावासं पजोसवियाणं नो कप्पइ निम्गंथाण वा निग्गंथीण वा अपरिगणएणं अपरिणयस्स
अट्ठाए अलणं वा १ पाणं वा २ खाइमं वा ३ साइमं वा ४ जाव पडिगाहित्तए ॥ ४०॥ से | किमाहु भंते !?, इच्छा परो अपरिणए भुजिज्जा, इच्छा परो न भुजिज्जा ॥ ४१॥ (१४)

Page #551

EXI व्याप
| चतुर्दश
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०९
॥२५६॥
___ व्याख्या-"वासावासं" वर्षाकाले स्थितानां साधूनां नो कल्पते, अपरिज्ञातेन साधूनां अपरिज्ञातस्य निमित्तं अशनं वा १ पाणं वा २ खादिमं वा ३ स्वादिमं वा ४ आहारं प्रतिग्रहीतुं । अपरिज्ञाते इति कोऽर्थः । पञ्चदश्यौ त्वं मम योग्यं अशनादि आनय इति अपरिज्ञप्तेन अभणितेन हिण्डकसाधुना । अपरिज्ञप्तस्येति कोऽर्थः । सामाचार्यों अहं तव योग्यं अशनादि आनयिष्ये इति। अपरिज्ञप्तस्य अनुक्तस्य । तत्र किं कारणं?, इति प्रश्नयति"किमाहु भंते ! त्ति"। अत्र किं कारणं? भदन्ता आहुः, गुरुः आह-"इच्छेत्यादि । इच्छा चेत् अस्ति | तदा परो-यस्मै आनीतं स भुञ्जीत, इच्छा चेत् न अभोजनरुचिः तदा न भुञ्जीत। यदि च परोऽनिच्छन् । दाक्षिण्यात् भुड़े तदा तस्य ग्लानिः स्यात्, अजीर्णादिना च, यदि न भुते तदा वर्षासु जलहरितबाहुल्येन स्थण्डिलदौर्लभ्यात् परिष्ठापनादोषः स्यात्, तस्मात् पृष्ट्वा आनेयं ॥ इति चतुर्दशी सामाचारी ॥१४॥
अथ ससलेहायतनरूपां पञ्चदशी सामाचारी आहवासावासं पज्जोसबियाणं नो कप्पइ निग्गंथाण वा निम्गंथीण वा उदउल्लेण वा ससिणिद्धेण
॥२५६॥ वा काएणं असणं वा १ पाणं वा २ खाइमं वा ३ साइमं वा ४ आहारित्तए ॥ ४२ ॥ से किमाहु भंते ! ?, सत्त सिहाययणा पण्णत्ता, तं जहा-पाणी १ पाणिलेहा २ नहा ३ नह

Page #552

सिहा ४ भमुहा ५ अहरोट्ठा ६ उत्तरोट्ठा ७। अह पुण एवं जाणिज्जा-विगओदगे मे काए ।
छिन्नसिणेहे, एवं से कप्पइ असणं वा ? पाणं २ खाइमं वा साइमं वा ४ आहारित्तए॥४३॥ (१५) | व्याख्या-"वासावासं" वर्षाकाले स्थितानां साधूनां साध्वीनां च नो कल्पते, एवंविधन कायेन अशनं वा पानं वा खादिम वा स्वादिमं वा । "आहारित्तए त्ति" भोक्तुं । किंविशिष्टेन कायेन ? । उदकाइँण गलहिन्दुयुक्तेन । पुनः किंविशिष्टेन कायेन ?। सस्निग्धेन-ईषद्विन्दुयुक्तेन "से किमाहु भंते !" स भगवान् तीर्थङ्करः किमाह ?, अत्र कारणं गुरुः आह-"सत्तेत्यादि। सप्त स्नेहायतनानि-जलाऽवस्थानस्थानानि येषु जलं चिरेण शुष्यति, तानि सस स्थानानि इमानि-पाणी-हस्तौ १ पाणिरेखा आयूरेग्वादयः, तासु चिरं उदकं तिष्ठति २ नखा-अखण्डाः ३ नखशिखा:-तेषां अग्रभागाः ४ भ्रूः नेत्रोर्वरोमाणि ५ अहरोहा-दाढिका ६ उत्तरोहाइमभूणि ७ अथ पुनरेवं जानीयात्-मम कायो विगतोदको जाता उदकबिन्दुरहितो जातः । पुनः किंविशिष्टः कायः । छिन्नस्नेहः-सर्वथा उदूघा[नः]तः तदा अशनादि कुर्यात् ॥ इति पञ्चदशी सामाचारी ॥१५॥ अथ अष्टसूक्ष्मस्वरूपप्रतिपादिकां षोडशी सामाचारी आहवासावासं पजोसवियाणं इह खलु निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा इमाइं अट्ठ सुहुमाइं जाई
KOLKI KORO-KI-Ko-Ko-
KXax

Page #553

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
ॐ पोडशी
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०९
सामाचारी
Ka-Ka-XOXOXO
॥२५७॥
छउमत्थेणं निग्गंथेण वा निग्गंथीए वा अभिक्खणं २ जाणियवाई पासिअचाई पडिलेहियवाई भवंति, तं जहा-पाणसुहुमं १ पणगसुहुमं २ बीअसुहुमं ३ हरियसुहुमं ४ पुप्फसुहुमं ५ अंडसुहुमं ६ लेणसुहुमं ७ सिणेहसुहुमं ८॥४४॥ से किं तं पाणसुहमे ?, पाणसुहुमे पंचविहे पन्नत्ते, तं जहा-किण्हे १, नीले २, लोहिए ३, हालिद्दे ४, सुकिल्ले ५। अस्थि कुंथु अणुद्धरी नाम, जा ठिया अचलमाणा छउमत्थाणं निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा नो चक्खुफासं हवमागच्छइ, जा अट्टिया चलमाणा छउमस्थाणं निग्गंधाण वा निग्गंथीण वा चक्खुफासं हवमागच्छइ, जा छउमत्थेणं निग्गंथेण वा निग्गंधीए वा अभिक्खणं २ जाणियवा पासियत्वा पडिलेहियवा हवइ से तं पाणसुहुमे ॥ १ ॥ से किं तं पणगसुहुमे ?, पणगसुहुमे पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा-किण्हे, नीले, लोहिए हालिद्दे, सुकिल्ले । अस्थि पणगसुहुमे तद्दवसमाणवण्णे नामं पण्णत्ते, जे छउमत्थेणं निग्गंथेण वा निग्गंथीए वा जाणियो पासियवे पडिलेहिअव्वे भवइ । से तं पणगसुहुमे ॥ २ ॥ से किं तं बीअसुहुमे ?, बीयसुहुमे पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा-किण्हे, नीले,
२५७॥
KXOKOKHARA
*
*

Page #554

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandi
लोहिए, हालिद्दे, सुकिल्ले। अस्थि बीअसुहुने कण्णियासमाणवपणए नाम पन्नत्ते, ते छउमस्थेणं निग्गंथेण वा निग्गंथीए वा जाणियत्वे पासियत्वे पडिलेहियत्वे भवइ । से तं बीअसुहुमे॥३॥ से किं तं हरियसुहुमे ?, हरियसुहमे पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा-किण्हे नीले लोहिए हालिद्दे सुकिल्ले । अस्थि हरिअसुहमे पुढवीसमाणवण्णए नामं पण्णत्ते, जे निग्गंथेण वा निग्गंथीए वा अभिक्खणं २ जाणियवे पासियत्वे पडिलेहियत्वे भवइ । से तं हरियसुहुमे ॥४॥ से किं तं पुष्फसुहुमे?, पुप्फसुहमे पंचविहे पपणत्ते, तं जहा-किण्हे नीले लोहिए हालिद्दे सुकिल्ले । अस्थि पुप्फसुहुमे रुक्खसमाणवण्णे नामं पण्णत्ते, जे छउमत्थेणं निग्गंथेण वा निग्गंथीए वा जाणियल्वे पासियत्वे पडिलेहियत्वे भवइ । से तं पुप्फसुहुमे ॥ ५॥ से किं तं अंडसुहुमे ?, अंडसुहुमे पंच
विहे पण्णत्ते, तं जहा-उदंसंडे, उक्कलियंडे पिपीलिअंडे, हलिअंडे, हल्लोहलिअंडे, जे निम्गंथेण वा | निग्गंथीए वा जाणिय पासियवे पडिलेहियत्वे भवइ । से तं अंडसुहुमे ॥६॥से किं तं लेणसु
हुमे ?, लेणसुहुमे पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा-उत्तिंगलेणे, भिंगुलणे, उज्जुए, तालमूलए,
-04G

Page #555

कल्पसूत्र कल्पलता न्या०९
॥२५८॥
संबुक्काबहे नामं पंचमे, जे छउमत्थेण निग्गंथेग वा निग्गंथीए वा जाणियवे पासियत्वे पडिले- षोडशी हियत्वे भवइ । से तं लेणसुहमे ॥७॥ से किं तं सिणेहसुहुमे ?, सिणेहसुहुमे पंचविहे पण्णत्ते, सामाचारी
तं जहा-उस्सा, हिमए, महिया, करए, हरतणुए । जे छउमत्थेणं निग्गथेण वा निग्गंथीए वा __ अभिक्खणं २ जाणियत्वे पासियवे पडिलेहियत्वे भवइ। से तं सिणेहसुहमे ८॥४५॥ (१६)
व्याख्या-"वासावासं” वर्षाकाले स्थितानां निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां च इमानि अष्टौ सूक्ष्माणि यानि X छद्मस्थेन निर्ग्रन्थेन निग्रन्ध्या वा अभीक्ष्णं अभीक्ष्णं-पुनः पुनः यत्र यत्र स्थाननिषीदनादान निक्षेपादि * करोति । तत्र सूक्ष्मत्वात् अल्पाधारत्वाच्च सूक्ष्माणि ज्ञातव्यानि सूत्रोपदेशेन "पासियवाई" द्रष्टव्यानि, चक्षुषा
ज्ञात्वा दृष्ट्वा च "पडिलेहियचाई" प्रतिलेखितन्यानि-परिहर्तव्यतया विचारणीयानि भवन्ति । इमानि कानि?, *इत्याह-"तं जहा" तद्यथा-प्राणसूक्ष्म १, पनकसूक्ष्म २, बीजसूक्ष्म ३, हरितसूक्ष्म ४, पुष्पमूक्ष्मं ५, अण्डसूक्ष्म * *६, लयनमूक्ष्म [लेन] ७, लेहमूक्ष्म ८। शिष्यः प्राह-"किं तत् प्राणसूक्ष्मं ?" गुरुः प्राह-"प्राणसूक्ष्म पञ्च-* विधं प्रज्ञप्तं तीर्थङ्करगणधरैः एकैकस्मिन् वर्णे सहस्रशो भेदा बहुमकाराश्च संयोगाः, ते सर्वेऽपि पञ्चमु कृष्णा- ॥२५८॥ दिषु अन्तर्भवन्ति । पञ्चभेदान् वर्णेनाह-माणसूक्ष्मं कृष्णं १ नीलं २ लोहितं ३ हारिद्रं ४ शुक्ल ५ च, तत्र प्राणसूक्ष्मं तु द्वीन्द्रियादयःप्राणाः, यथा-अनुद्धरी कुन्थुः, स हि चलन्नेव दृश्यते, न स्थितः सन् सूक्ष्मत्वात् , तत्

Page #556

प्राणसूक्ष्मं । शिष्यः पाह-"किं तत् पनक ?” गुरुः आह-"पनकसूक्ष्म पञ्चविधं कृष्णादिवर्णभेदेन मोक्तं ।। | पनक-उल्लीः स च प्रायो वर्षाकाले भूमिकाष्ठभाण्डादिषु जायते, यत्र च उत्पद्यते तद्व्यसमवर्णश्च “नाम पन्नत्तेत्ति" नामेति प्रसिद्धी, तत् पनकसूक्ष्मं २। अथ किं तद् वीजसूक्ष्मं? बीजसूक्ष्ममपि कृष्णादिपश्चवर्णभेदेन पञ्चविधं भवति। किं तत् ? । कणिका-शाल्पादिवीजानां मुखमूले 'नहीं' इति लोकरूढिः, नखिका तत् छद्मस्थेन ज्ञातव्यं १ द्रष्टव्य २ प्रतिलेखितव्यं च ३ । अथ किं तत्।। हरितसूक्ष्म, हरितसूक्ष्ममपि कृष्णादिपञ्चवर्णभेदेन पञ्चविधं, तत् हरितसूक्ष्म पृथिवीसमानवणं, तच अल्पसंहननत्वात् स्तोकेनापि विनश्यति, तदपि छमस्थेन ज्ञातव्यं द्रष्टव्यं प्रतिलेखितव्यं च इति हरितसूक्ष्म ४ । अथ किं तत् पुष्पसूक्ष्म ? पुष्पसूक्ष्ममपि कृष्णादिपञ्चवर्णभेदेन पञ्चविधं, तच पुष्पसूक्ष्म वटोदुम्बरादीनां तत् समवर्णत्वात् अलक्ष्य, तच उच्चासेनापि विराध्यते, तदपि ज्ञातव्यं द्रष्टव्यं प्रतिलेखितव्यं च । इति पुष्पसूक्ष्म ५। अथ किं तत् अण्डसूक्ष्म । अण्डसूक्ष्ममपि कृष्णादिपञ्चविधवर्णमेदेन पञ्चविधं, तद् यथा-उदंशाः मधुमक्षिकामत्कुणाद्याः तेषां अण्डानि १ पुनः "उकलिअंडे" उत्कलिता-जूतापुटं तदण्डानि २ "पिपीलिअंडे" पिपीलिकानां कीटिकानां अण्डानि ३ पुनः "हलिअंडे" हलिकान्गृहकोकिला ब्राह्मणी वा तदण्डानि ४ पुनः "हल्लोहलिअंडे" हल्लोहलिया अहिलोडी | सरडी कर्षिडी इत्येकार्थः, तस्याः अण्डानि एतानि हि सूक्ष्माणि स्युः । एतदपि हलिअण्डं ज्ञातव्यं द्रष्टव्यं प्रतिलेखितव्यं च सूक्ष्मत्वात् ६। अथ किं तत् खेनसूक्ष्म? । लेनसूक्ष्म अपि पश्चविधं, तथाहि-"लेणे ति" लयन
कस्प०४४

Page #557

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
पोडशी सम्माचारी
कल्पसूत्रं
आश्रयः, सत्त्वानां यन्त्र कोटिकाधनेकसूक्ष्मसत्त्वा भवन्ति । “उत्तिंगलेणे त्ति” उत्र्तिगा-भूयकाः गर्दभा- कल्पलताकृतयो जीवाः, तेषां लयन भूमी उत्कीर्णगृहं उत्तिङ्गलयनं । “भिंगुलेणे ति" भंगुः शुष्कभूराजी जलशोषाव्या०९ नन्तरं केदारादिषु स्फुटिता दालिः इत्यर्थः २ "उजुए त्ति" बिलं ३ "तालमूलए ति" तालमूलक-तालमूलाका
कारं अधः पृथु उपरि च सूक्ष्म विवरं ४ “संबुकावटे त्ति" शम्बूकावर्त भ्रमरगृहं ५ एतदपि लयनसूक्ष्म ज्ञातव्यं * ॥२५९॥
द्रष्टव्यं प्रतिलेखितव्यं च ७। अथ किं तत् लेहसूक्ष्म ? स्नेहसूक्ष्ममपि पञ्चविधं, तथाहि-"उस्स ति" अवश्यायो-यः आकाशात् पतति १ "हिमए ति" हिमं स्त्यानोदविन्दुः२“महिया त्ति" महिका-धूमरी ३ "कर एत्ति" करका धनोपलाः ४ "हरतणुए ति" हरतनुभूमिनिःमृततृणाग्रबिन्दुरूपो यो यवाङ्कुरादौ दृश्यते ५ एतदपि स्लेहसूक्ष्म पूर्व ज्ञातव्यं ततो द्रष्टव्यं प्रतिलेखितव्यं च । ८। अष्टखपि स्थानेषु साधुना साध्व्या
च वर्षाकाले विशेषतो यत्ना कार्या ॥ इति षोडशी सामाचारी ॥१६॥ al अथ गुरुं पृष्ट्वा विहरण १ विकृतिग्रहणं २ चिकित्सा ३ संलेखना ४ धर्मजागरिकादि ५ कर्तव्यरूपां सप्तदशसामाचारी प्राहवासावासं पज्जोसविए भिक्खू इच्छिज्जा गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा, नो से कप्पड अणापुच्छित्ता आयरियं वा उवज्झायं वा थेरं पवित्तिं गणिं
२५९॥

Page #558

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
गणहरं गणावच्छेअयं जंवा पुरओ काउं विहरइ, कप्पड़ से आपुच्छिउं आयरियं वा उवज्झायं वा थेरं पवित्तिं गणिं गणहरं गणावच्छेअयं जं वा पुरओ काउं विहरइ-"इच्छामि णं भंते ! तुब्भर्हि अब्भणुण्णाए समाणे गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसिसए वा, ते य से वियरिजा एवं से कप्पइ गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा, ते य से नो वियरिजा एवं से नो कप्पइ गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा । से किमाहु भंते !?, आयरिया पञ्चवायं जाणंति ॥४६॥ एवं विहारभूमि वा वियारभूमि वा अन्नं वा जंकिंचि पओअणं, एवं गामाणुगाम दुइजित्तए ॥४७॥ वासावासं पजोसविए भिक्खू इच्छिज्जा अपणयरिं विगई आहारित्तए, नो से कप्पइ से अणापुच्छित्ता आयरियं वा उवज्झायं वा थेरं पवित्तिं गणिं गणहरं गणावच्छेययं वा जं वा पुरओ कटु विहरइ, कप्पइ से आपुच्छित्ता आयरियं वा उवज्झायं वा थेरं पवित्तिं गणिं गणहरं गणावच्छेययं वा जं वा पुरओ काउं विहरइ आहारित्तए-'इच्छामि णं भंते !

Page #559

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०९
सप्तदशी सामाचारी
॥२६
॥
तुब्भेहिं अब्भणुण्णाए समाणे अन्नयर विगई आहारित्तए, तं एवइयं वा एवइखुत्तो वा, ते य से वियरिजा एवं से कप्पइ अपणारं विगई आहारित्तए, ते य से नो वियरिज्जा एवं से नो कप्पइ अण्णयरिं विगइं आहारित्तए, से किमाहु भंते!?, आयरिया पच्चवायं जाणंति ॥ १८ ॥ वासावासं पजोसविए भिक्खू इच्छिज्जा अण्णयरिं तेइच्छियं आउद्वित्तए, नो से कप्पड़ से अणापुच्छित्ता आयरियं वा उवज्झायं वा थेरं पवित्तिं गणिं गणहरं गणावच्छेययं वा जं वा पुरओ काउं विहरइ, कप्पड़ से आपुच्छित्ता आयरियं वा उवज्झायं वा थेरं पवित्तिं गणिं गणहरं गणावच्छेययं वा जं वा पुरओ काउं विहरइ-'इच्छामि णं भंते! तुब्भेहिं अब्भणुण्णाए समाणे अण्णयरि तेइच्छियं आउहित्तए,' तं एवइयं वा एवइखुत्तो वा, ते य से वियरिजा एवं से कप्पइ अण्णयरिं तेइच्छियं आउट्टित्तए, ते य से नो कप्पइ अण्णयरिं तेइच्छियं आउहित्तए । से किमाहु भंते ! ?, आयरिया पञ्चवार्य जाणंति ॥ १९ ॥ वासावासं पजोसविए भिक्खू इच्छिजा अण्णयरं ओरालं कल्लाणं सिवं धण्णं
॥२६॥

Page #560

मंगलं सिरीयं महाणुभावं तवोकम्मं उवसंपज्जित्ता णं विहरित्तए, नो से कप्पड़ अणापुच्छित्ता आयरियं वा उवज्झायं वा थेरं पवित्तिं गणि गणहरं गणावच्छेययं वा जं वा पुरओ काउं विहरइ, कप्पइ से आपुच्छित्ता आयरियं वा उवज्झायं वा थेरं वा पवित्तिं गणि गणहरं गणावच्छेययं वा जं वा पुरओ काउं विहरs, - 'इच्छामि णं भंते! तुम्भेहिं अब्भणुष्णाए समाणे अण्णयरं ओरालं कल्लाणं सिवं घण्णं मंगलं सस्सिरीयं महाणुभावं तवोकम्मं उवसंघजित्ता णं विहरित्तए,' तं एवइयं वा एवइखुत्तो वा, ते य से वियरिजा एवं से कप्पइ अपणयरं ओरालं कल्लाणं सिवं धण्णं मंगलं सस्सिरीयं महाणुभावं तवोकम्मं उवसंपजित्ता गं विहरित्तए, ते य से नो वियरिज्जा एवं से नो कप्पड़ अण्णयरं ओरालं कलाणं सिवं घण्णं मंगलं सस्तिरीयं महाणुभावं तवोकम्मं उवसंपजित्ता णं विहरित्तए । से किमाहु भंते ! ?, आयरिया पञ्चवायं जाणंति ॥ ५० ॥ वासावासं पज्जोसविए भिक्खू इच्छिजा अपच्छिममारणंतिय संलेहणाजूसणाजूसिए भत्तपाणपडिया इक्खिए पाओवगए कालं अणवकखमाणे विहरितए वा

Page #561

कल्पसूत्रं
करपलता
व्या० ९
॥ २६१ ॥
XOXOXXX CXCX XXCXCXXX
निक्खमित्त वा पविसित्तए वा, असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा आहारितए वा उच्चारं वा पासवणं वा परिट्ठावित्तए, सज्झायं वा करितए वा धम्मजागरियं वा जागरित्तए, नो से कप्पड़ अणापुच्छित्ता आयरियं वा उवज्झायं वा थेरं पवित्तिं गणि गणहरं गणावच्छेययं वाजं वा पुरओ काउं विहरइ, कप्पड़ से आपुच्छित्ता आयरियं वा उवज्झायं वा थेरं पवित्तिं गणि गणहरं गणावच्छेययं वा जं वा पुरओ काउं विहरइ, - 'इच्छामि णं भंते ! तुन्भेहिं अन्भणुष्णाए समाणे अपच्छिममारणंतियसंलेहणाजूसणाजूसिए भत्तपाणपडियाइक्खए पाओगए कालं अणवकखमाणे विहरित्तए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा असणं पाणं वा खाइमं वा साइमं वा आहारितए वा, उच्चारं वा पासवणं वा परिद्वावित्तए, सज्झायं वा करितए, धम्मजागरियं वा जागरित्तए, तं एवइयं वा एवइखुत्तो वा, ते य से वियरिजा एवं से कप्पड़, ते य से नो वियरिजा नो से कप्पइ, से किमाहु भंते ! ?, आयरिया पच्चवायं जाणंति ॥ ५१ ॥ ( १७ )
सप्तदशी सामाचारी
॥२६१ ॥

Page #562

www.kobatrth.org
व्याख्या-"वासावासं” अथ ऋतुबद्धकालः१ वर्षालक्षणकालः २ कालद्वयसामान्या सामाचारी, वर्षासु विशेषेण उच्यते । वर्षाकाले स्थितो भिक्षुः इच्छेत् गाथापतिकुले गन्तुं भक्तपानाद्यर्थं तदा तस्य नो कल्पते । "अनापछथ आयरियं वे"त्यादि । आचार्य: सूत्रार्थव्याख्याता दिगाचार्यों वा १ उपाध्याय: सूत्राध्यापकः २
स्थविरो-ज्ञानादिषु सीदतां स्थिरीकर्ता उद्यतानां उपबृंहकश्च ३ प्रवर्तकः ज्ञानादिषु प्रवर्तयिता, तत्र ज्ञाने पठ Xएवं गुणय-शृणु, उद्देशादीन कुरु इति । दर्शने च दर्शनप्रभावकान् संमत्यादितर्कान अभ्यस्य इति । चारित्रे
शुद्धपायश्चित्तं उद्बह इति, अनेषणा दुःप्रत्युप्रेक्षितानि च मा कृथाः इति, यथाशक्ति द्वादशधा तपो विधेहि इति | ४ गणी यस्य पार्श्वे आचार्याः सूत्रादि अभ्यस्यन्ति गणिनो वा अन्ये आचार्याः सूत्राद्यर्थ उपसंपन्नाः ५ गणधरम् तीर्थकृत् शिष्यादिः ६ गणावच्छेदको यः साधून् गृहीत्वा बहिः क्षेत्रे आस्ते गच्छार्थ क्षेत्रोपधिमार्गणादौ प्रधावनादिकर्ता सूचार्थीमयवित् ७ यदबा संघाटिकाधिपतित्वेन सामान्यसाधु अपि पुरस्कृत्य विहरति ८ एतान् आचार्यादीन आपृच्छय तस्य साधोर्विहर्तु कल्पते । कथं पृच्छति?, इत्याह-"इच्छामि भदंता! भवद्भिरभ्यनुज्ञातः सन् गृहस्थगृहं भक्तपानाद्यर्थं गच्छामि” इत्युक्ते शिष्येण "ते य से वियरिजा” इति ते च आचार्यादयः "से" तस्य साधोः वितरेयुः अनुज्ञां दद्युः, एवं तस्य कल्पते गृहस्थगृहे गन्तुं आहाराद्यर्थ, अथ अनुज्ञा ते आचार्यादय न दद्युः तदा न कल्पते। शिष्य आह-"किमाहु भंते!" भदन्ताः किमेवं आहुः? उत्तरमाह-"आयरिया पचवायं जाणंति ति" इत्यादिबहुवचनान्ता गणस्य संसूचका भवन्तीति न्यायात्

Page #563

कल्पसूत्र
आचार्यादयः प्रत्यपायं अपायं अपायपरिहारं च जानन्ति, प्रतिकूलोपायस्य प्रत्यपायः इति विग्रहेण अपाय-IA | सप्तदशी कल्पलता
परिहारेऽपि प्रत्यपायशब्दो वर्तते, अनापृच्छय गतानां वृष्टिा भवेत्, प्रत्यनीका वा उपद्रवेयुः, कलहो वा सामाचारी च्या०९
केनचित् आचार्य-बाल-ग्लानादि-क्षपकमायोग्यं वा ग्राह्यं अभविष्यत् ते च अतिशयशालिनः तत् सर्व विदित्वा
तस्मै अदापयिष्यत् १ । एवं विहारभूमि वा वियारभूमि चैत्यादिगमनं २ एवं विआरभूमि वा विचारभूमि ॥२६२॥
शरीरचिन्ताद्यर्थ गमनं ३ पुनः "अन्नं वा जं किंचि पओयणं" अन्यत् वा प्रयोजनं लेपसीवनलिखनादि उच्छासादिवर्ज सर्व आपृच्छथैव कर्तव्यं इति तत्त्वं, गुरुपारतव्यस्यैव ज्ञानादिरूपत्वात् । “गामाणुग्गाम" ग्रामा-11 नुग्राम "दुइजित्तए त्ति" हिण्डितुं भिक्षाद्यर्थ कारणे वा ग्लानादौ, अन्यथा हि वर्षासु ग्रामानुग्रामं हिण्डनं अनुचितमेव ४ा एवं अन्यतरां विकृति वा ग्रहीतुं इच्छेत् , तहणमपि आचार्यादीनां आपृच्छयैव नो अनापच्छ्य तत्रापि एव "इयंति" इयन्ती वा "एव इक्खुत्तों” इति एतावतो वारान् अत्रापि प्रत्यपाय आचार्या एवं जानन्ति, यतः अस्य विकृतेः ग्रहणे अस्य अयमपायो मोहोद्भवादिः ग्लानत्वात् अस्य गुण एवेति ५। वर्षाकाले स्थितो भिक्षुः इच्छेत्, एवं “तेइच्छियत्ति" वातिक-पैत्तिक-श्लैष्मिक-सांनिपातिक-रोगाणां आतुर १ वैद्य २
प्रतिचारक ३ भैषज्य ४ रूपां चतुष्पादां चिकित्सां “आउद्वित्तए ति” कारयितुं इच्छेत्, तदापि गुरूं आए. ॥२६२॥ आच्छयैव कारयितव्या, न तु अनापृच्छय, अनापि प्रत्यपायं एव आचार्या जानन्ति । अत्र “आउट्टि" धातुः
आगमिका करणार्थे ६ । एवं साधुः साध्वी वा इच्छेत् अन्यतरत् "तबो कम्मं ति" अर्धमासिकादितपः तदपि
अनुचित जित्तए तिहितिव्य इति तत्व, पोपणं” अन्यायमन
एव पर्व अन्यतरां विकृतिबाधर्थ कारणे वा ग्लानव जानादिरूपत्वात् ।

Page #564

गुरूं आपृच्छयैव परं न अनाच्छय कर्तव्यं, अत्र प्रत्यपायान् अयं समर्थोऽसमर्थो वा, अयं वैयावृत्तिकरो वा अन्यो वा पारणकयोग्यं लाजाभरणादिसन्धुक्षणयोग्यं अस्ति नास्ति वा इत्यादिकान आचार्या एव विदन्ति । ७। एवं भिक्षुः अपश्चिम-चरमं मरणं अपश्चिममरणं, न पुनः यत् प्रतिक्षणं आयुर्दलिकानुभवलक्षणं आधीचिकमरणं तदेव अन्तोऽपश्चिममरणान्तः तत्र भवाः आपत्वात् उत्तरपदवृद्धौ अपश्चिममारणान्तिकी सा चासौ संलेखना च संलिख्यते-कृशीक्रियते शरीरकषायादि अनया इति संलेखना, सा च द्रव्यभावभेदभिन्ना “चत्तारि विचित्ताई" इत्यादिका अपश्चिममारणान्तिका संलेखना च तस्या जोषण-सेवा, तया "जूसिअत्ति” क्षपितशरीरः अत एव प्रत्याख्यातभक्तपानः पादपोपगतः कृतपादपोपगमनः अत एव काल-जीवितकालं मरणकालं वा अनवकाङ्कनअनभिलषन् विहाँ इच्छेत् , तदापि गुरूं आपृच्छयैव नो अनापृच्छय, यतः प्रत्यपायात् । अयं निस्तारको न वा अस्य निर्यापकाः सन्ति न वा ? । पुनःक्षपकस्य हि उदरमलशोधनार्थ त्वगेला-नागकेशर-तमालपत्र-मिश्रितशर्कराकथित-शीतलक्षीर-लक्षणं समाधिपानकं पाययित्वा पूगीफलादिद्रव्यैः मधुरविरेचः कार्यते, निर्यापकास्तु उर्तनाद्यर्थ तस्य अष्टचत्वारिंशत् विलोक्यन्ते ते सन्ति न वा? | इत्यादिकान् आचार्या एव जानन्तीति ८ एवं भक्तपानादि ग्रहीतं एवं उच्चारं वा प्रश्रवणं "परिहावित्तए ति" परिष्ठापयितुं व्युत्स्रष्टुं ९ एवं धर्मजागरिकां आज्ञापाय-विपाक-संस्थान विचय-भेदधर्मध्यानविधानादिना

Page #565

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir
अष्टादशी
सामाचारी
कल्पसूत्र Kजागरणं धर्मजागरिका तां जागरयितुं अनुष्टातुं । गुरुं आपृच्छयैव सर्व कर्तव्यं नो अनापृच्छय, गुर्वाज्ञाकरणे कल्पलता सर्व सफलं भवतीति रहस्यं १० ॥ इति सप्तदशी सामाचारी ॥१७॥ व्या०९ अथ गोचर्या-गमनादिषु आतपदानार्थ मुक्तोपधिभलामनिकाधिकाररूपां अष्टादशसामाचारी आह॥२६३॥
वासावासं पजोसविए भिक्खू इच्छिज्जा वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा अण्णयरिं वा उवहिं आयावित्तए वा पयावित्तए वा, नो से कप्पइ एगं वा अणेगं वा अपडिपणवित्ता गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा, असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा आहारित्तए, बहिया विहारभूमि वा वियारभूमि वा सज्झायं वा करित्तए, काउस्सग्गं वा ठाणं वा ठाइत्तए । अस्थि य इत्थ केइ अभिसमण्णागए अहासपिणहिए एगे वा अणेगे वा, कप्पइ से एवं वइत्तए-'इमं ता अज्जो! तुम मुहत्तगं जाणेहि जाव ताव अहं गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा, असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा आहारित्तए, बहिया विहारभूमि वियारभूमिं सज्झायं वा करित्तए, काउस्सगं वा ठाणं वा ठाइत्तए, से य से पडिसुणिज्जा एवं से कप्पइ गाहावइकुलं भत्ताए वा
KKAKEKOI-KI-KOKAXOXOKA-KO-K.
२६३॥

Page #566

पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा, असणं पाणं खाइमं साइमं आहारित्तए वा, बहिया विहारभूमि वियारभूमि सज्झायं करित्तए वा । से य से नो पडिसुणिज्जा एवं से नो कप्पइ गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा, असणं पाणं खाइमं साइमं आहारित्तए वा बहिया विहारभूमि वियारभूमि सज्झाए करित्तए वा काउस्सग्गं वा ठाणं वा ठाइत्तए ॥ ५२ ॥ (१८) व्याख्या-“वासावासं" वर्षाकाले स्थितो भिक्षुः इच्छेत् वस्त्रं वा पतगृहं पात्रं वा कम्बलं वा पादमोञ्छनंरजोहरणं अन्यतरोपधि वा "आयावित्तए ति" एकवारं आतापे दातुं “पयावित्तए त्ति" प्रतापयितुं पुनः पुनः अनातापने कुत्सापनकादयो दोषाः, वस्त्राद्युपधौ आतपे दत्ते एक वा साधु अनेकान् वा साधून अनुज्ञाप्य अङ्गीकारणं विना गृहस्थगृहे आहाराद्यर्थ गन्तुं न कल्पते । एवं 'बहिया' बहिर्गन्तुं विहारभूमि विचारभूमि खाध्यायं वा कर्तु कायोत्सर्गे स्थातुं वा स्थान-ऊर्ध्वस्थानं तच्च कायोत्सर्गलक्षणं न कल्पते वृष्टिचौरभयादिना । अथ यदि संनिहित-प्रत्यासन्नयतिः एको वा अनेके वा तस्य तं उपधिं चिन्तयति तदा कल्पते । चिन्तकाभावे तु जलक्लेद-चौर-हरणाप्काय-विराधनोपकरण-हान्यादयो दोषाः, स्थान-ऊर्ध्वस्थानं तच कायोत्सर्ग

Page #567

www.kobatrth.org
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०९
एकोनविंशतितमा सामाचारी
॥२६४॥
लक्षणं "इमं ता" इत्यादि संयतिः एवं वदेत्-'हे आर्य! त्वं इदं वस्त्रादि तावत् मुहूर्तमानं जानीहि-विभावयेः, “जावताव ति" भाषामात्रं यावदर्थे, अहं गृहस्थगृहादी आहाराद्यर्थ यामि, तदा स च संनिहितसाधुः "से" तस्य उपधिचिन्तनेन इच्छाकारयितुः प्रतिशृणुयात्-अङ्गीकुर्यात्, वचनं इति शेषः, तदा तस्य विहारभूमि वा विचारभूमि वा गन्तुं खाध्यायं वा कर्तु कायोत्सर्गे वा स्थातुं सर्व कल्पते । अन्येन साधुना अङ्गीकरणाभावे तु न कल्पते सर्व पूर्वप्रतिपादितदोषः सद्भावात् ।। इति अष्टादशी सामाचारी ॥१८॥
अथ शय्यासनाभिग्रहाधिकाररूपां एकोनविंशतितमा सामाचारी आहवासावासं पजोसवियाणं नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा अणभिग्गहियसिज्जासणियाणं इत्तए, आयाणमेयं, अणभिग्गहियसिज्जासणियस्स अणुच्चाकूडयस्स अणट्राबंधियस्स अमियासणियस्स अणातावियस्स असमियस्स अभिक्खणं २ अपडिलेहणासीलस्स अपमजणासीलस्स तहा तहा संजमे दुराराहए भवइ ॥ ५३ ॥ अणादाणमेयं, अभिग्गहियसिज्जासणियस्स उच्चाकूइयस्स अट्टाबंधियस्स मियासणियस्स आयावियस्स समियस्स अभिक्खणं २ पडिलेहणासीलस्स पमजणासीलस्स तहा २ संजमे सुआराहए भवइ ॥ ५४॥ (१९)
॥२६४॥

Page #568

व्याख्या-"वासावास" वर्षाकाले स्थितानां निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां च अनभिगृहीतशय्यासनकेन भवितुं न कल्पतेन युक्तं, न अभिगृहीतानि शय्यासनानि येन सः अनभिगृहीतशय्यासनः, अनभिग्रहीतशसय्यासन एवं अनभिगृहीतशय्यासनिक, "स्वार्थ इकः” तेन यतो वर्षासु साधुना मणिकुहिमेऽपि पीटफल
कानि अभिग्रहवता एव भाव्यं इत्यर्थः । अन्यथा शीतलायां भूमौ शयने आसने च कुन्ध्वादिप्राणविराधना अजीर्णादिदोषाः स्युः। एतच कर्मणां दोषाणां वा आदान-उपादानकारणं-एतत् किं अनभिगृहीतशय्यासनिकत्वं अथवा अभिग्रहो-निश्चयः? स्वपरिगृहीतमेव शय्यासनं मया भोक्तव्यं न अन्यपरिगृहीतं, न अभिग्रहो अनभिग्रहः । आदानत्वमेव द्रढयति-"अणभिग्गहि"त्यादि । सुगम, यत् एवंविधस्य साधोः संयमो दुराराध्यो-दुष्प्रतिपाल्यो भवति । किंविशिष्टस्य साधोः। “अणुच्चाकुइअस्स" अनुचाकुचिकस्य "कुचपरिस्पन्दे" अकुचोऽपरिस्पन्दो-निश्चलो यस्य कम्बिका न चलन्ति, अदृद्धबन्धने हि सङ्घर्षात् मत्कुणकुन्ध्वादिवघः स्यात्, उच्चा हस्तादि यावत् येन पिपीलिकादिवधो न स्यात्, सादिः वा न दशेच । उचा चासौ अकुचा च उच्चाकुचा कम्बादिमयी शय्या, सा विद्यते यस्याऽसौ उच्चाकुचिका, न उचाकुचिकः अनुचाकुचिकानीचः सपरिस्पन्दशय्यासनः तस्य । पुनः किं विशिष्टस्य साधो? । “अणट्ठाबंधिस्स" अनर्थयन्धिनः, पक्षमध्ये अनर्थक निष्मयोजनं एकवारोपरि द्वौ त्रीश्चतुरो वारान् कम्बासु बन्धान ददाति चतुरुपरि बहूनि वा अडकानि बध्नाति, तथा च स्वाध्यायपलिमन्धादयो दोषा भवन्ति, यदि च एकाङ्गिक चम्पकादिपढ़ लभ्यते तदा
कल्प०४५

Page #569

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० ९
॥ २६५ ॥
तदेव ग्राह्यं, बन्धनादिप्रक्रियापरिहारात् । पुनः किंविशिष्टस्य साधोः ? । “अमिआसणियस्स” अमित्तासनि कस्य - अबद्धासनकस्य, स्थानात् स्थानान्तरं हि मुहुर्मुहुः सङ्क्रामन् सत्त्ववधे प्रवर्तते, अनेकानि वा आसनानि सेवमानस्य । पुनः किंविशिष्टस्य साधोः १ । “अणाताविअस्स" अनातापिनः - संस्तारकपात्रादीनां आतपे अदातुः, तत्र च पनकसक्त्यादयो दोषाः, उपभोगे च जीववधः । उपभोगाभावे च उपकरणमधिकरणमेवेति । पुनः किंविशिष्टस्य साधोः ? । असमितस्य ईर्यादिषु तत्र आद्यतुर्यपश्चसमितिषु असमितो जीवान् हन्ति, भाषाऽसमिती असमितः सम्पातिमान् हन्ति । एषणासमितौ असमितो हस्तमात्रादौ, अप्कायः परिणतः न वेति, लेहच्छन्दं न जानाति, आदाननिक्षेपसमितौ असमितः पुनः पुनः स्थाननिषीदनाऽदान निक्षेपादी जीवान् हन्ति । पुनः किंविशिष्टस्य साधोः ? । अभीक्ष्णं अभीक्ष्णं पुनः पुनः अमतिलेखनाशीलस्य, चक्षुषा अदृष्ट्वा । पुनः किंविशिष्टस्य साधोः ? । “अप्पमजणासीलस्स” अप्रमार्जनाशीलस्य - रजोहरणादिना अप्रमृज्य स्थानादिकर्तुः आभ्यां च दुष्प्रतिलेखिते दुष्प्रमार्जिते सङ्गृहीते, 'नञः' कुत्सार्थत्वात्, तथा तथा तेन तेन प्रकारेण संयमो दुराराध्यो- दुष्प्रतिपाल्यो भवति, यथा यथां तानि तानि स्थानानि करोति तथा तथा संयमाराधना दुष्करा इत्यर्थः । एतद्विपरीतस्य किं स्यात् ?, इत्याह- " अणायाणमेयं” कर्मणां असंयमस्य वा अनादानं एतत् तेन शय्यासनाभिग्रहवता भाव्यं, कथं अनादाने पतितव्यं १, इत्याह-उच्चा अकुचा च शय्या कर्तव्या, अधार्य सकृच पक्षान्तर्बन्धनीया । अड्डुकानि चत्वारि कार्याणि बद्धासनेन भाव्यं १ कारणे एवं उत्थानात् संस्तारकादीनि
एकोनविं
शतितमा सामाचारी
॥ २६५ ॥

Page #570

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyarmandir
आतापनीयानि २ ईर्यासमित्यादिषु समितेन यतनावता भाव्यं, ३ प्रतिलेखनाप्रमार्जनाशीलेन च भाव्यं ४ । यथा यथा एतानि स्थानानि करोति तथा तथा संयमः सुखाराध्यः सुकरो वा भवतीति, ततश्च मोक्षो भवति ।। इति एकोनविंशतितमा सामाचारी ॥१९॥ अथ स्थण्डिलाधिकाररूपां विंशतितमा सामाचारी आहवासावासं पजोसवियाणं कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा तओ उच्चारपासवणभूमीओ पडिलेहित्तए न तहा हेमंतगिम्हासु जहा णं वासासु, से किमाहु भंते ! ?, वासासु णं उस्सपणं पाणा य तणा य बीया य पणगा य हरियाणि य भवंति ॥ ५५ ॥ (२०)
व्याख्या-"वासावासं" वर्षाकाले स्थितानां निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां च, यथा-वर्षासु तिस्रः उच्चारमश्ररावणभूमयः प्रतिलेखयितव्या भवन्ति तथा हेमन्तग्रीष्मकालयोः न । तत्राप्ययं विशेष:-तिस्रः उच्चारप्रश्रवण
भूमयः अनधिसहिष्णोः अन्तः कर्तव्याः १ अधिसहिष्णोश्च यहिस्तिस्रः कार्याः २ दूरव्याघाते मध्या तद्व्याघाते आसन्नेति तिस्रः ३ अत्र आर्षत्वात् "ग्रीष्म" शब्दो बहुत्वे स्त्रीलिङ्गश्च । वासामु किमिति तत् भूमित्रयकरणं तत्राह-"वर्षासु उस्सणं ति" प्रायो बाहुल्येन इत्यर्थः। प्राणाश्च शङ्खनकेन्द्रगोपकृम्यादयः १ तृणानि घासाः २ बीजानि-तत्तद्वनस्पतीनां अधुनोद्भिन्नानि ततो हरितानि जातानि ३ पनका-उल्लयः अथवा
KOXXXOXO-KOKAXXXXX

Page #571

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०९
॥२६६॥
"पाण य तण यत्ति" प्राणानां जीवानां आयतनानि स्थानभूतानि वीजादीनि इति योज्यं । अयं भावो वर्षा-विंशत्सककाले विशेषतः, पृथ्वी विशेषतः जीवाकुला भवति । तत उच्चारप्रश्रवणभूमित्रयं कार्यमेव ॥ इति विंशतितमा -
विंशत्यौ सामाचारी ॥ २०॥
सामाचार्यों अथ मात्रकयतनाधिकाररूपां एकविंशतितमा सामाचारी आहवासावासं पजोसवियाणं कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंथीण वा तओ मत्तगाइं गिण्हित्तए, तं । जहा-उच्चारमत्तए, पासवणमत्तए, खेलमत्तए ॥ ५६ ॥ (२१) व्याख्या-"वासावासं" वर्षाकाले स्थितानां निर्ग्रन्धानां निर्ग्रन्थीनां च त्रीणि मात्राणि एव मात्रकाणि | ग्रहीतुं कल्पते, तथाहि उच्चारमात्रकं १ प्रश्रवणमात्रकं २ खेलमात्रकं ३ चेति, मात्रकाणां अभावे वेलाति-| क्रमेण वेगधरणे आत्मविराधना स्यात् । वर्षति च बहिर्गमने संयमविराधना स्यात् । अत्र चूर्णि:-"बाहिं नेतस्स गुम्मिआइगहणं तेण मत्तए वोसिरित्ता । बाहिं णित्ता परिवेइ, पासवणे वि अभिग्गहिओ धरेइ । तस्सा- ॥२६६॥ सइ जो जाहे वोसिरइ सो ताहे धारेइ ण निक्खिवह सुबंतो वा उच्छंगे ठितयं चेव उवार दंडए वा दोरेणं बंधइ गोसे असंसत्तिआए भूमीए अन्नत्य परिहवेई" ति ॥ इति एकविंशतितमा सामाचारी ॥ २१ ।।

Page #572

अथ लोचाऽधिकाररूपां द्वाविंशतितमा सामाचारी आहवासावासं पजोसवियाणं नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा परं पज्जोसवणाओ गोलोमप्पमाणमित्तेऽवि केसे तं रयणि उवायणावित्तए। अजेणं खुरमुंडेण वा लुक्कसिरएण वा होइयवं सिया । पक्खिया आरोवणा, मासिए खुरमुंडे, अद्धमासिए कत्तरिमुंडे, छम्मासिए लोए, संवच्छरिए वा थेरकप्पे ॥ ५७॥ (२२) व्याख्या-"वासाचास" वर्षाकाले स्थितानां निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां च नो कल्पते पर्युषणातः परं आषाढचतुर्मासकात् अनन्तरं गोलोममात्रा अपि केशा न स्थापनीयाः आस्तां दीर्घाः, यावत् तां रजनी भाद्रपदसितपश्चमी रात्रि “उवायणावित्तए ति" अतिक्रमयितुं यतो "धुवलोओ उ जिणार्ण निचं थेराण वासासु" इत्युक्तं, केशेषु हि अप्कायो विराध्यते, तत्सगाच षट्पदिकाःसंमूच्छन्ति कण्डूयमानश्च ताःचण्डयति नरवक्षतं वा शिरसि स्यात्, यदि च क्षुरेण मुण्डापयति कर्ता [कर्तयति] वा तदा आज्ञाभङ्गाऽनवस्थामिथ्यात्वसं| यमात्मविराधना षट्पदिकाच्छेदन-नापितपश्चात्कर्म-शासनापभ्राजनादिदोषा भवन्ति, तस्मात् लोच एव श्रेयान् । यदि वाऽसहिष्णोः लोचे कृते ज्वरादिर्वा स्यात्, वालो वा रुचात्, धर्म वा त्यजेत् , ततो न तस्य लोच: कार्यः इत्याह-आर्येण साधुना क्षुरमुण्डेन वा लुश्चितशिरोजेन वा भवितव्यं स्यात् । “लुक्क ति" लुञ्चिताः

Page #573

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०९
द्वाविंशति
तमा सामाचारी
॥२६७॥
शिरोजा: केशा यस्य स लुञ्चितशिरोजः, तेन अपवादतो बालग्लानादिना क्षुरमुण्डेन उत्सर्गतो लुञ्चितशि-* रोजेन इत्यर्थः । केवलं प्रासुकोदकं आत्मना गृहीत्वा शिरः प्रक्षाल्य, नापितस्यापि प्रासुकपानीयेन करौ प्रक्षालयति । अथ यस्तु क्षुरेणापि कारयितुं अक्षमो व्रणादिमच्छिरा वा तस्य केशाः कर्तर्या कर्तनीयाः-कल्पनीयाः। “पक्खिआ आरोवणा त्ति" पाक्षिकं बन्धदानं संस्तारकदवरकाणां पक्षे पक्षे बन्धा मोक्तव्याः प्रतिलेखितव्याश्च इत्यर्थः। अथवा आरोपणाप्रायश्चित्तं पक्षे पक्षे ग्राह्यं सर्वकालं वर्षासु विशेषतः। अत्र लोचाधिकारमध्ये "पक्खिआ आरोवणा ति" पदं सूत्रमध्ये वर्तते, वृत्तिकृता च व्याख्यातं, परं अत्र अनुपयोगिकं इव दृश्यते, पश्चात् तत्परमार्थों गीतार्थगम्यः । अथ कियता कालेन को लोचः कारयितव्यः?, इत्याह-"मासिए खुरमुंडे ति" मासे मासे असहिष्णुना क्षुरमुण्डनं कारणीयं १ "अद्धमासिए कत्तरिमुंडे ति" यदि कर्तयो कारयति तदा पक्षे पक्षे गुप्तं कारणीयं । क्षुरकर्तर्योश्च लोचे प्रायश्चित्तं निशीथोक्तं यथासङ्ख्यं लघुमासो १ पुरिमा | लघुमास एकासनं च देयं । "छम्मासिए लोए पाण्मासिको लोचः "संवच्छरिए वा थेरकप्ये त्ति" स्थविराणांवृद्धानां जराजर्जरत्वेन असामयात् दृष्टिरक्षार्थ च, अर्थात् तरुणानां चातुर्मासिक: "संवच्छरो" वर्षारात्रः "संवच्छरं वा वि परं पमाणं, बीयं च वासं न तहिं वसिज्जा" इति वचनात् । ततः-संवत्सरे-वर्षासु भवः सांवत्सरिको वा लोचः स्थविरकल्पे स्थविरकल्पस्थितानां वर्षासु हि जिनकल्पिक-स्थविरकल्पिकानां ध्रुवो लोच इति वाशब्दो विकल्पार्थः । अपवादतो नित्यलोचाकरणेऽपि पर्युषणापर्वणि अवश्यं लोचः कार्य इति
॥२६॥

Page #574

सूचयति । अथवा एष सर्वः आपृच्छय भिक्षागमने विकृतिग्रहणादिः मात्रकावसानः सांवत्सरिको-वर्षाकाल*संबन्धी स्थविरकल्पः स्थविरमर्यादा, वाशब्दः किञ्चिजिनकल्पिकानां अपि सामान्यता सूचयति, परं प्रायः स्थविराणां एवायं कल्प इत्यर्थः ॥ इति द्वाविंशतितमा सामाचारी ॥२२॥
अथ अधिकरणाऽनुदीरणाधिकाररूपांत्रयोविंशतितमा सामाचारी आहवासावासं पजोसविआणं नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंधीण वा परं पज्जोसवणाओ अहिगरणं वइत्तए, जे णं निग्गंथो वा निग्गंथी वा परं पज्जोसवणाओ अहिगरणं वयह से णं 'अकप्पेणं अज्जो ! वयसीति' वत्तवे सिया, जे णं निग्गंथो वा निग्गंथी वा परं पज्जोसवणाओ अहिगरणं वयइ से णं निजूहियवे सिया ॥ ५८ ॥ (२३) व्याख्या-"वासावासं" वर्षाकाले स्थितानां निर्ग्रन्थानां च निर्ग्रन्थीनां नो कल्पते, "परं पजोसवणाओ अहिगरणं वइत्तए" पर्युषणातः परं अधिकरणं-राटिः तद्वचनं अपि अधिकरणं वदितुं, अथ यो निर्ग्रन्थादिः * पर्युषणातः परं अधिकरणं वदति, तस्य किं वक्तव्यं, इत्याह-"से णं अकप्पेणं अजो बत्तवं सिआ" हे आर्य!
अकल्पेन-अनाचारेण वदसि इति वक्तव्यः स्यात्, यतः पर्युषणादिनतोर्वाक पर्युषणादिने एव वा यत् अधिकरणं उत्पन्नं तत् पर्युषणायां क्षामितव्यं । यच त्वं पर्युषणातः परं अपि अधिकरणं बदसि सोऽयं

Page #575

www.kobatrth.org
कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०९
योविंशतिचतुर्विशत्यो सामाचायौँ
॥२६८॥
अकल्प्य इति भावः । पुनः यो निर्ग्रन्धादिः पर्युषणातः परं अधिकरणं वदति स "निलहियो सिआ" इति निहितव्यः-ताम्बूलिकपत्रदृष्टान्तेन गच्छात् निष्कास्यः स्यात्, उपशान्तोपस्थितस्य च मूलं दातव्यं-नवीनं चारित्रं देयम् ॥ इति त्रयोविंशतितमा सामाचारी ॥२३॥ अथ परस्परक्षामणाधिकाररूपां चतुर्विंशतितमा सामाचारी आहवासावासं पजोसवियाणं इह खलु निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा अजेव कक्खडे कडुए बुग्गहे समुप्पजिज्जा, सेहे राइणियं खामिजा, राइणिएऽवि सेहं खामिजा, (सं० १२००) खमियत्वं खमावियत्वं उपसमियत्वं उवसमावियत्वं सुमइसंपुच्छणाबहुलेणं होयत्वं । जो उवसमइ तस्स अस्थि आराहणा, जो न उवसमइ तस्स नस्थि आराहणा, तम्हा अप्पणा चेव उवसमियवं, से किमाहु भंते !?, उवसमसारं खु सामण्णं ॥ ५९॥ (२४) व्याख्या-"वासावास" वर्षाकाले स्थितानां निर्ग्रन्थानां निर्घन्धीनां च इह प्रवचने अथैव पर्युषणादिने "कक्खड" कक्खडा-उच्चैःशब्दः "कडुए ति" कडुको-जकारमकारादिरूपो “बुग्गहे त्ति" विग्रहः कलहा यदि समुत्पद्यते तदा शैक्षोऽवमरानिकः रत्नाधिकं रात्रिकं क्षामयति यद्यपि रात्रिका प्रथम सामाचारीवितथाकरणे अपराद्ध तथापि शैक्षेण रात्रिकः क्षामणीयः। अथ शैक्षोपुष्टधर्मा तदा रानिकः तं प्रथम क्षमयति, तस्मात्
Xol
॥२६८॥

Page #576

क्षमयितव्यः खयमेव क्षामयितव्यः। पर: अव्यक्तत्वात् नपुंसकत्वं किं तस्या गर्भे जातमिति तथा उपशमयितव्यं आत्मना उपशमः कर्तव्या उपशमयितव्यः परः। "जं अजिअं समीपत्तएहिं तवनिअमवंभमइएहिं । मा हुतयं कलहंता, उल्लिंचह सागपत्तेहिं ॥१॥
जं अनि चरितं देसूणाए वि पुषकोडीए । तं पि कसाइमित्तो, हारेइ नरो मुहुत्तेणं ॥२॥" इत्यादिभिः उपदेशैः पुनः “समुइसंपुच्छणाबहुलेण होयचं" इति संमुआ [इ] रागद्वेषरहिता मतिः तत्पूर्व संपृच्छना सूत्रार्थेषु ग्लानाग्लानानां वा तहहुलेन भाव्यं रागद्वेषी विहाय येन सह अधिकरणं आसीत् तेन सहसूत्रार्थे संपन्नः कार्यः, तदुदन्तश्च वोढव्यः । यदि एकतरस्य क्षमयतोऽपि एको न शाम्पति तदा किं, इत्याह-"जो उवसमइ त्ति" य उपशाम्यति उपशमयति वा कषायान् तस्य अस्ति आराधना ज्ञानादीनां, यश्च नो उपशाम्यति तस्य नास्ति आराधना । तस्मात् आत्मना एव उपशमः कर्तव्यः। कुत एवं', इत्याह"उवसमसारं खु सामण्णं" खुः-निश्चयेन, श्रामण्यं श्रमणभावः उपशमसारं उपशमप्रधानं । ___“सामण्णमणुचरंतस्स, कसाया जस्स उकहा हुति । मन्नामि उच्छुपुर्फ व, निम्फलं तस्स सामण्णं ॥१॥" इति वचनात् ।। इति चतुर्विंशतितमा सामाचारी ॥ २४ ॥ | अत्र समितिगुप्तिक्रोधमानमायालोमादीनां दृष्टान्ता वाच्याः । वर्षाकाले विशेषतः साधुना समित्यादयः पालनीयाः। ईर्यासमिती वरदत्तो मुनिर्यथा-इन्द्रेण वरदत्तमुनेः प्रशंसा कृता-“अथ भरतक्षेत्रे एतादृशो न

Page #577

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० ९
॥ २६९ ॥
XXX000
कोऽपि ईर्यासमितिपालकः ।" ततो देवेन परीक्षार्थं आगत्य गजरूपं कृत्वा शुण्डादण्डेन आकाशे उल्लालितः । अधश्च सूक्ष्ममण्डूक्यः पृथिव्यां विकुर्विताः, तेन अधः पतता चिन्तितं- "भम मरणभयं नास्ति परं अहो ! सूक्ष्ममण्डूकी जीवविराधना भविष्यति” इति चिन्तयन् तुष्टेन देवेन क्षामितः ॥ १ ॥
भाषासमिती सङ्गतः - साधुः स शत्रुरुद्धात् नगरात् निर्गतः, वैरिभिः पृष्ठं- “भो ! नगरमध्ये सैन्यस्य बलाबलं कीदृशं ? ।” तदा साधुः प्राह
"बहुं सुणेहिं कन्नेहिं, बहुं अच्छीहिं पिच्छई । न य दिहं सुयं सवं, भिक्खू अक्खाउ मरहई ॥ १ ॥” एवं पुनः पुनः वक्ति परं भाषां न भनक्ति, तदा पाठग्रहिल इति कृत्वा मुक्तः ॥ २ ॥
एषणासमितौ नन्दिषेण- वृत्तान्तः- वसुदेवजीवः पूर्वभवे नन्दिषेणो, ग्लानवैयावृत्त्यभिग्रही षष्ठकर्ता, इन्द्रप्रशंसायां देवेन अतीसारिसाधुविकुर्वणां कृत्वा तन्निमित्तं पानीयार्थं विहरणगमने जलस्य अशुद्धताकरणं देवस्य असावधानत्वे जलविहरणं ग्लानसाधुस्कन्धारोपणं अशुचिना वरण्टनं देवस्तुत्यादिकरणं च प्रसिद्धं ॥ ३ ॥
ईर्यादिसमितिदृष्टान्ताः
आदानादौ प्रतिलेखनाकरणे सोमिलः साधुः यथा काऽपि सन्ध्यायां विहारकरणे साधुभिः गुरुवचनेन सकाले प्रतिलेखनाः कृताः स्थितौ च । पुनः काले प्रतिलेखनाः कृताः । गुरुभिः प्रोक्तं- "भो सोमिल ! त्वमपि ॥ २६९ ॥ प्रतिलेखनां कुरु ।" तेन प्रोक्तं पुनः - "प्रतिलेखना किमर्थं क्रियते ? मध्ये किं सर्पाः उत्पन्नाः सन्ति १ ।” इति उल्लुण्ठवचनं भाषितं । तेन प्रभाते प्रतिलेखनासमये शिक्किकामध्यात् अकस्मात् देवेन सर्पान् निष्कास्य

Page #578

भापितः साधुः नष्ट्वा गुरुसमीपे गत्वा सर्पनिर्गमनखरूपं प्राह । गुरुभिः प्रोक्तं-"भो साधो! पूर्व त्वया उल्लण्ठवचनं उक्तं, एवं नोच्यते प्रतिलेखनायां तु महती निर्जराऽस्ति । श्रेष्ठिसूनोरिव स हि प्रव्रजितः अभिग्रह च जग्राह । यथा सर्वेषां साधूनां दण्डका मया प्रतिलिख्य प्रतिलिख्य हस्ते दातव्याः। एवं च कुर्वन् प्रभूतं कर्म क्षपयामास । सोमिलोऽपि तथैव कुर्वन् कर्म अक्षिपत् ॥ ४॥
उच्चारमश्रवणसमिती सुव्रताचार्यः क्षुल्लङ्कः स ह प्रव्रजितः । गुरुणा प्रोक्तं-"भो! स्थण्डिलानि कुरु।” स न करोति, वक्ति च-"किं तत्र उष्ट्राः स्थिताः सन्ति ?” इति रात्री मात्रकं परिष्ठापयन् उष्टरूपेण देवतया भापितः। गुरुणा प्रोक्तं-"अदृष्टस्थण्डिले मात्रकादि अत्यजतां, देवता साहाय्यं स्यात्, यथा अत्रैव गच्छे अप्रतिलेखितस्थण्डिले अत्यजन् कायिक्या बाधितः देवतया उद्येते कृते इति अद्राक्षीत् । पुनः अन्धकारे जाते देवकृतं सर्व स्वरूपं ज्ञात्वा पश्चात् आलोच्य सिद्धः, सोऽपि क्षुल्लकः तथैव अकरोत् ५ एवं पञ्चसमितयो वर्षासु विशेषतः प्रतिपालनीयाः ॥५॥ | अथ गुप्तयः-तन्त्र मनोगुप्तौ कौङ्कणकः साधुः कायोत्सर्गे स्थितः, गुरुभिः प्रोक्तं-"बही वेला जाता, भो ! किं ध्यायसि?" तेन प्रोक्तं-"मया जीवदया ध्याता । का जीवदया?" स ऊचे । पुत्राणां दयया क्षेत्रसूदनवल्लीदहनादि ध्यातं । गुरुणा प्रोक्तं-"मिथ्यादुष्कृतं देहि, एवं न ध्यातव्यं महान् आरम्भो लगति।" सोऽपि तथैव | अकरोत् ११ वचनगुप्तौ गुणदत्तःसाधुः, स हि श्रीपुरे धनवतीपुत्रः सांसारिकवन्दापनाय गच्छन् जन्याया वयं न

Page #579

कल्पसूत्रं कल्पलता च्या०९
॥२७॥
ज्ञाप्या इति वाचं लात्वा चौरैः मुक्तः स्वस्थाने गतः। सर्व मातृपितृप्रमुखं सांसारिकवर्ग बन्दाप्य, पुनः तयैव मनोगुल्याजन्यया सार्ध चलितः सन् तस्मिन् स्थाने प्राप्तः, तदा ते एव चौरा उत्थिताः, तैः जनन्यादि सर्वेऽपि मुषिताःदिदृष्टान्ताः सर्व गृहीतं । तदा चौरैः उक्तं-"एष स एव साधुः य आत्मभिः जन्याज्ञापनविषये वारितोऽभूत्" इति तेषां वचनं जनन्या श्रुतं । तस्या हृदये महादुःखं लग्नं-अनेन साधुना पुत्रेणाऽपि चौरा ज्ञाताः, परं अस्माकं अग्रे न ज्ञापितं, तेन अहं अस्योपरि खोदरे क्षुरिकां प्रक्षिप्य मरिष्यामि" इति । चौरैः ज्ञातं-"अस्य साधोः एषा जननी, धन्योऽयं साधुः येन जनन्या अपि न ज्ञापितं ।” ततो यत् धनादिकं चौरैः लुण्टितं आसीत् । तत् सर्व प्रत्यर्पितं । तदनु जनन्याः जन्यायाश्च सर्वेषां प्रमोदो जातः॥२॥
कायगुप्तौ अरहन्नकसाधुर्यथा-अरहन्नकसाधुः विहारं कुर्वन् कापि स्थाने वाहलकं [नाला] प्राप्य विचारितवान्-"नीरमध्ये पादक्षेपदाने मम अप्कायविराधना भविष्यति" तेन कुर्दयित्वा द्वितीयतटे पतितः। आज्ञाभङ्गात् देवतया पादच्छेदः कृतः, पश्चात् देवतया शिक्षा दत्ता-"पानीयमध्ये गम्यते, परं एवं न कर्तव्यं" इति शिक्षा दत्त्वा पादः सज्जीकृतः ॥ ३ ॥ इति गुप्तित्रयदृष्टान्ताः ॥ | तथा अस्मिन् श्रीपर्युषणापर्वणि समागते महावैरमपि त्याज्यं, विरोधे जाते क्षामगायां कृतायां एवं प्रति- ॥२७॥ क्रमणं शुध्यति अन्यथा न । अन्नार्थ उदायनदृष्टान्तः, तथाहि
चम्पायां नगयां कुमारनन्दिनामा एकः स्वर्णकारो वसति । परं स कीदृशः? । आजन्मस्त्रीलोलुपः, तेन

Page #580

कल्प० ४६
पञ्चशतस्त्रीणां पतिः भोक्ता च जातः । एकदा कुत्रचित् कुमारनन्दिवर्णकारेण हासा - प्रहासानाइयौ देव्यौ दृष्टे । तयोः रूपेण मोहितः सन् प्रार्थनां कृतवान् । ताभ्यां प्रोक्तं- "आवयोः पतिः देवोऽभूत् । स च्युतः, तेन पतिं गवेषयावः, ततः त्वया पञ्चशैलकनाम्नि द्वीपे आगन्तत्र्यं यथा भोगयोगो भवेत्" इत्युक्त्वा ते हासामहासादेव्यौ स्वस्थाने गते । अथ कुमारनन्दिना तत्र गमनाय समुत्कण्ठितेन पटही वादितो यथा-" (यो) मां पञ्चशैलद्वीपे प्रापयति तस्मै कोटिद्रव्यं दद्मि [ददामि] ।" तत एकेन वृद्धनाविकेन तन्मार्गज्ञेन द्रव्यलोभेन अङ्गीकृत्य प्रोक्तं- “भो ! अर्ध साम्प्रतं मम पुत्रादीनां देहि, अर्धं च पश्चात् दयाः ।" ततञ्च तथैव कृते प्रबहणे चटितः । अग्रे समुद्रमध्ये वृद्धेन एको वटो दृष्टः । भद्रनन्दिनः प्रोक्तं- “भो ! इदं प्रवहणं अग्रे दृश्यमानवस्य अधो निःसरिष्यति, तत्र महान् आवताऽस्ति, तत्र वाहनं भक्ष्यति, परं त्वया घटशाखां गृहीत्वा वटे स्थातव्यं । तत्र व रात्रौ भारण्डपक्षिणः समेष्यन्ति, तत्पादे त्वया बन्धनेन देहो बन्धनीयः, ते च तत उड्डीय पञ्चशैलद्वीपे चूर्णिनिमित्तं यास्यन्ति, त्वचापि तत्र गत्वा बन्धच्छोदनेन देहं मोचनीयं [मोचयित्वा ] हासा-प्रहासापार्श्वे गन्तव्यं" इत्युक्ते तत्र स्थाने भग्नं वाहनं, स्वर्णकारोऽपि तथैव कृत्वा गतः, हासाग्रहासासमीपे कृता भोगार्थ प्रार्थना । ततः ताभ्यां प्रोक्तं- “भो ! अनेन अशुचिदेहेन न आवाभ्यां सह भोगो भवति ।” ततः ताभ्यां स कुमार नन्दी चम्पाया उद्याने आनीय मुक्तः । अथ भद्रनन्दिकुमारेण तत्प्राप्तिनिमित्तं इङ्गिनीमरणं अज्ञानकष्टं मारब्धं, तस्मिन् क्षणे तन्मित्रेण नागिलश्रावकेण वार्यमाणोऽपि न तिष्ठति स्म । ततो हासा
(४)X-6
D-X RX e-K

Page #581

चण्ड
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०९
M
प्रद्योतनकथानक
॥२७॥
प्रहासाध्यानं कुर्वन् अज्ञानकष्टात् तत्पतिर्देवस्तत्रोत्पन्नः । ताभ्यां सह खेप्सितान् भोगान् भुञानः तिष्ठति । अथ कदाचित् नन्दीश्वरद्वीपे देवयात्रार्थ इन्द्राश्चतुर्विधदेवनिकायसहिताश्चलिताः। इन्द्रादेशेन हासाप्रहासा अपि तयोः यः पतिः स्यात् तस्य अधिकारोऽस्ति, इन्द्रादिदेवानां अग्रे मृदङ्गं वादयन् निःसरति, तेन ताभ्यां तस्य गले मृदङ्गो निक्षिप्तः। प्रोक्तं च-"अयं वादनीयः। ततस्तेन गलात् उत्तार्य दूरे निक्षिप्त:-"न अहं वादयिष्यामि", मृदङ्गश्च पुनःपुनर्गले एव आगत्य पतति। ततः ताभ्यां प्रोक्तं-"अस्मत्पतेः अधिकारोऽस्ति, गले पतितो मृदङ्गो वादित (वादयितव्य) एच, छुटिः न अन्यथा, हासा प्रहासा च "रामादल गलइ पज्या वजाड्या छूटी जई" इति लोकवाक्यं च जातं । ततो विद्युन्माली हासाग्रहासासहितो मृदङ्गं वादयन् मार्गे गच्छन् महर्द्धिकसुरान् दृष्ट्वा अल्पर्द्धिकमात्मानं निन्दन् नागिलजीवेन अच्युत १२ देवलोकोत्पन्नेन देवेन प्रोक्तं-“भो ! मां जानासि ?"* तत उपयोगदानेन ज्ञातं प्रोक्तं च-"हा मित्र नागिल ! मया त्वया वारितेनापि तुच्छभोगकृते मनुष्यजन्म हारितं, येन ईदृशी अवस्था प्राप्तः । अथ किं करोमि।" नागिलदेवेन प्रोनं-"भो! गोशीर्षचन्दनमयीं श्रीमहावीरदेवप्रतिमां कृत्वा पूजय, यथा बोधिवीजप्राप्तिर्भवेत्।" तेन तथैव कृत्वा कियन्तं कालं प्रतिमां पूजिता। पूजयित्वा ततः आयुः क्षणे [ये] प्रतिमागी पेटी कृत्वा पोतवणिजानां दत्त्वा प्रोक्तं-"इयं देवाधिदेवप्रतिमा वीतभयपत्तने गत्वा श्रीउदायनस्य राज्ञो देया।” ततः तैः सा पेटी आनीय सभायां राज्ञोऽग्रे मुक्त्वा कथितं च"देवाधिदेवप्रतिमाऽस्ति,” अन्यैः ब्रह्म-विष्णु-महेश्वराणां नामग्राहं उद्घाटिता, परं नोद्घटति । ततो राज्ञो *
-X-K9KKRKOKSATOKRAKOXXCK
॥२७१॥

Page #582

Tiभोजनवेलायां अतिक्रमे प्रभावत्या आगत्य प्रोक्तं-“देवाधिदेवोऽर्हन् वीतराग एव" इति । तत उद्घाटिता पेटी
देवतावसरे स्थापिता । प्रभावती प्राधिका तां सदैव पूजयति । एकदा प्रभावत्या पूजां कुर्चत्या श्वेतवस्त्राणि याचितानि, दास्या दत्तानि, परं प्रभावत्या दृष्टिभ्रमेण रक्तानि ज्ञात्वा दासी तर्जिता। क्षणान्तरे श्वेतान्येव दृष्टानि, ज्ञातं ममायुः षण्मासमध्ये, ततो दीक्षार्थ राजा प्रार्थितः। राज्ञा प्रोक्तं-"त्वं देवो भविष्यसि, मम विषमवेलायां सान्निध्यं करोषि, तदा आदेशं ददामि ।" ततोऽङ्गीकृते, आदेशो दत्तः, दीक्षा गृहीता, देवो जातः । राजा योगिवृन्दमारणेन साधुवृन्दरक्षणेन आवकः कृतः । अथ तां प्रतिमां दीक्षाग्रहणमोक्तवचनानुरोधेन देवदत्ता दासी पूजयति । एकदा गन्धारः श्रावकः प्रतिग्राम प्रतिपुरं देवान् वन्दमानः श्रीदेवाधिदेवप्रतिमां देवतादत्तां वन्दितुं वीतभये आजगाम । पूजिता प्रतिमा, परं तस्य एकदा ज्वरश्चटितो, दास्या सारशुद्धिकरणेन सज्जीकृतः, जातो नीरोगः । तेन गच्छता उपकारिणीति दास्यै गुटिकाद्वयं सप्रभाव दत्तं, माहात्म्यमपि कथितं-"अनया भक्षितया दिव्यरूपं भावि, अनया भक्षितया तव अभीष्टः स त्वां आदरिष्यति ।” एवं कथयित्वा तस्मिन् गते एका भक्षयित्वा दिव्यरूपं कृतं । नाना च वर्णगुलिका जाता। द्वितीय|भक्षणे लोकमुखात् स्त्रीलोलुपं चण्डप्रद्योतनं स्वरुचितं हृदि दध्यो-“स मम वरो भवतु" इति । ततो गुटिकाधिष्ठितदेवतया उज्जयिन्यां गत्वा चण्डप्रद्योतनाय दासीखरूपं सर्व ज्ञापितं । ततो राजा अनलगिरिगजारूदो वीतभये समागत्य रात्री स्वर्णगुलिकां आकारयति स । दास्या च प्रोक्तं-"अहं प्रतिमा विना न
XXXXXXXXXXXX

Page #583

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०९
॥२७२॥
सह लात्वाप्राप्यते । चिन्ताऽपि । उदायकामुकुटबद्ध
एष्यामि।" तन्त्र स्थाने च तत्सगिव संस्थाप्य ततस्तां अलात्वा परावृत्य उज्जयिन्यां गत्वा नवीनप्रतिमां * चण्डलात्वा पुनः वीतभये गत्वा प्रतिमासहितां वर्णगुलिकां लात्वा प्रतिमास्थाने नवीनप्रतिमा स्थापयित्वा गतप्रद्योतनउज्जयिन्यां चण्डप्रद्योतनो राजा । ततः प्रभाते खकीयहस्तिनां त्रासात् मदगलनाच अनलगिरिसमारूढचण्ड- कथानक प्रद्योतनागमनं, प्रतिमापुष्पमालाम्लानतः, प्रतिमासहितदासीहरणं च ज्ञात्वा जातक्रोधो दशमुकुटबद्धराजाभिः सह लात्वा उज्जयिन्या अभिमुखं चचाल । उदायनो राजा आगतो जेसलमेरसमासन्नब्रह्मसरःस्थाने परं तत्र पानीयं न प्राप्यते । चिन्तातुरेण राज्ञा प्रभावती स्मृता, तया तत्र अक्षयं पानीयं कृतं, अद्यापि तत्र तथैव अस्ति १ एवं पुष्करस्थानेऽपि । उदायनसैन्यमागत्य उज्जयिनीसीनि पतितं । मार्गिता प्रतिमा, परं न ददाति स तां । ततः चण्डप्रद्योतनोऽपि चतुर्दशमुकुटबद्धराजपरिवृतः सर्वसैन्यं लात्वा आगत्य संमुखं ४ स्थितः । अनलगिरिहस्तिनं बिना युद्धं स्थापितं । कृते युद्धे भग्नश्चण्डप्रद्योतनः, ततो भ्रष्टप्रतिज्ञोऽनलगिरिहस्तिनं आरुह्य पुनः युध्यति स्म । तत उदायनराजेन पदातिना सता अनलगिरि अधो गत्वा बाणैः विध्यते स्म । अनलगिरिणा उपरिष्टात् अधः क्षिप्तः, ततो जीवन बद्धो निगडादिभिः ललाटे अक्षराणि लिखितानि"मम दासीपतिः अयं” इति, दासी नष्टा । प्रतिमाग्रहणे देववाणी जाता-"मां अत्रैव रक्ष, मा वीतभये नय, ॥२७२॥ तत्र धूलिकोट्टो भविष्यति। ततो राज्ञा प्रतिमां तत्रैव मुक्त्वा, खयं तु चण्डप्रद्योतनं लात्वा चलितः, मार्गे श्रीपर्युषणापर्व समागतं । राजा तत्र तद्दिने स्थित्वा उपवासं चके । सूपकारस्य च प्रोक्तं-"यत् रोचते तत्

Page #584

चण्डप्रद्योतनराशेजाय भोजनं दातव्यं ।" राजा तु जिनप्रतिमापूजादि धर्मकृत्यं कर्तु लग्नः। ततः सूपकारेण विज्ञप्तः चण्डप्रद्योतन:-“का रुचिः अद्य भवतां ?। राज्ञा प्रोक्तं-“या उदायनराजस्य ।" सूपकारेण प्रोक्तं["अद्य तेषां उपवासः, श्रीपर्युषणापर्वत्वात् ते न भोश्यन्ते ।" ततः चण्डप्रद्योतनेन विचारितं-"अद्य पृथक
रसवतीकरणे विषमदानं भावि ।” मरणभीत्या कथितं-"वयं अपि अद्य उपवास करिष्यामः, वयमपि X|श्रीउदायनराजस्य साधर्मिकाः स्मः। एतत् वचनं राज्ञा सूपकारमुखात् श्रुत्या-"अहो! धूर्तसाधर्मिकोऽप्ययं
साधर्मिकः । साधर्मिके च बद्धे न मम प्रतिक्रमणं शुध्यति" इति विचार्य चण्डप्रद्योतनं आहूय निगडादीनि बन्धनानि दूरीकृत्य ललाटे वर्णपट्टे चन्धयित्वा मुक्तश्चण्डप्रयोतनः क्षामितश्च, सत्कृत्य मुक्तोऽवन्तीदेशे । उदायनराजवत् अन्येनापि क्षामणा कर्तव्या, क्रोधश्च मोच्यो यथा आराधकत्वं स्यात् ।।
नथा अपराधं कृत्या तस्मिन् अक्षामिते अनर्थपरम्परा स्यात् तत्रार्थे दृष्टान्तः, तथाहिएकस्मिन् ग्रामे कुम्भकारो भाण्डैः शकटं भृत्वा नगरमध्ये विक्रेतुं आगच्छति, ततः एकं वृषभं हर्तु कृतमनस्कैः कश्चिद् ग्रामीणपुरुषः भणितं-"अहो ! “एकबइल्ला गड्डी" एकेन बलीवर्देन गन्त्री याति ।” लोकः अपि श्रुतं । कुम्भकारेण अपि विचारित-"नूनं एते दुष्टा मम एक वृषभं हरिष्यन्ति, एते पश्यतोहराः, यतः सन्तमपि * मम वृषभं असन्तं कुर्वन्ति।" ततः कुम्भकारो यावत् भाण्डविक्रयेण व्यग्रचित्तो जातः, तावत्तः वृषभो इतः स्वस्थचित्तः सन् वृषभं अदृष्ट्वा 'घुम्बापातं' चक्रे-"अहो! मम द्वितीयो वृषभः केनापि हृतः।" लोका अपि

Page #585

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०९
॥२७३॥
वदन्ति 'अस्माभिः श्रुतं आसीत् एकेन वृषभेन गत्री अभूत्।" ततो दुःखितो गनः स्वस्थानं, परं तेन क्रोधकुम्भकारेण क्रोधेन सप्तवर्षाणि यावत् क्षेत्रस्खलानि धान्यसहितानि ज्वालितानि । ततो यक्षयात्रार्थ मिलिते क्षामणादिलोके पटहघोषः कारित:-"अन्नं अस्माकं यो दहति स प्रकटीभवतु।" ततः स कुम्भकारो वेषविपर्ययं कृत्वा दृष्टान्ताः प्रोवाच-"एगवइल्ला गड्डी पासह तुम्हे वि डज्झइ खलाइ ।” ततो लोकैः वृषभहरणकारणं ज्ञात्वा प्रोक्तं“भो! दीयतां कुम्भकारस्य वृषभः, नो चेत् अन्यान्यपि सप्त वर्षाणि धान्यानि धक्ष्यति ।" ततो दत्तो वृषभः, क्षामितः कुम्भकारः, तस्मात् पूर्व अपराधो न कार्यः, कृते च क्षामणं श्रेयः, अन्यथा अनर्थपरंपरा स्यात् इति क्रोधोपरि कुम्भकारदृष्टान्तः॥ I तथा अस्मिन् पर्वणि यः क्रोधं न मुञ्चति स सङ्घावहिः कार्यः शदितनागवल्लीपन्नवत् । अत्रार्थ दृष्टान्तःकोऽपि खेडचास्तव्यद्विजोऽभूत् तेन कृषिकर्म प्रारब्धं, बलीवी दुर्बलो गलिन वहति तोत्रादिभिः कदर्थयितुं प्रारब्धः, तथापि न वहति, ततः तेनाऽतिक्रोधात्, मृत्पिण्डैः आहत्य आहत्य कुमरणेन मारितो गोहत्यापातकं लग्नं । महापुरुषपाचे प्रायश्चित्तं पृष्टं-"दीयतां मम यथा शुद्धो भवामि ।" तैः उक्तं-"कोपो गतः।” द्विजेनोक्तं-"एवं चेत् तं पश्यामि, तदा मृतं अपि मारयामि।" तदा तैः अपातेयः कृतः, अयोग्यत्वात् । एवं
॥२७३॥ अनुपशान्तकोपः साधुरपि अपराधे जाते मृगावतीवत् मनःशुद्ध्या मिथ्या-दुस्कृतं देयं । तत्सम्बन्धलेशो यथा-एकदा श्रीमहावीरदेवः कौशाम्बीनगर्या समवस्ता, तदा तत्र चन्द्रसूर्यो स्वकीयमूलविमानेन वन्दितुं

Page #586

XXXXXXXXXXXXX
समागतो। तदा चन्दना-मृगावतीप्रमुखा अपि आसन् । चन्दना तु अस्तसमयं ज्ञात्वा तत उत्थाय स्वकीयोपाश्रये गता, मृगावती तु भगवद्दर्शनमोहिता स्थिता । ततः चन्द्रसूर्ययोः स्वस्थानं गतयोः अन्धकारः सर्वत्र प्रसृतः। ततो मृगावत्यपि चन्दना अपश्यन्ती एकाकिनी भीता सती उपाश्रये समागता, ईर्यापथिकी प्रतिक्रम्य शयनस्थां प्रवर्तिनी चन्दनां प्रणम्य पादौ विश्रामयन्ती प्रोचे-"भम अपराधः क्षम्यतां ।” चन्दनापि तां प्रोचे-“हे भद्रे! उत्तमकुलोत्पन्ने ! न युक्तं तव ईदृशं कर्तु।” ततो मृगावती प्रोचे-"मया पापं कृतं, मिथ्या मे दुष्कृतं, अतः परं न ईदृशं कर्म करिष्यामि" इत्युक्त्वा पादयोः पपात । ततः चन्दनाया निद्रा समागता, मृगावत्यास्तु मनःशुद्ध्या मिथ्यादुष्कृतं ददत्या केवलज्ञानं समुत्पन्नं-"अन्धकारे घोरे सर्प आगच्छन्तं ज्ञात्वा चन्दना हस्तं उत्क्षिप्य संस्तारके मुक्तः। ततः प्रबुद्धया चन्दनया प्रोक्तं-"किम् ?" इति । मृगावत्योक्तं-"मा सर्पस्पर्शी भवतु" इति । चन्दनयोक्तं-"क सर्पः ?।" सुगावत्योक्तं-"एष याति।" चन्दना प्राह"अहं न पश्यामि, त्वं पश्यसि ?, किं तव सातिशयं ज्ञानं?" तयोक्तं-"ओम्" इति । "किं केवलज्ञानं ? " तयोक्तं-"एवं एव । चन्दनाया अपि-"अहो! मया केवलिन्या आशातना कृता, अनित्यभावनां भावयन्त्याः केवलज्ञानं उत्पन्नं, एवं मिथ्यादुष्कृतं देयं । परं न कुम्भकार-क्षुल्लकयोः इव ।” तत्सम्बन्धो यथाकोऽपि शिष्यो लघुवालखभावेन चञ्चलत्वात् कुम्भकारभाण्डानि काणीकुर्वन् वारितोऽपि न तिष्ठति, उपा-18 लम्भे दत्ते मिथ्यादुष्कृतं ददाति । ततः कुम्भकारोऽपि कर्णयोः कर्करिकां क्षित्वा भृशं निःपीड्य दुष्कृतं ददाति ।

Page #587

कल्पसूत्र कल्पलता व्या०९
॥२७४॥
एवं प्रत्यहं कुम्भकार-क्षुल्लको एवमेव कुर्वात, एवमेव मिथ्यादुष्कृतं ददाते । अनेन मिथ्यादुष्कृतदानेन
श्वथूकापि अर्थसिद्धिर्न । किं तर्हि कर्तव्यं?, इत्याह-श्वश्रूजामातृवत् 'अलियां-गलियां' इति कर्तव्यानि । तथा काचि- जामातलोभिनी विधवा वृद्धा स्त्री आसीत्, तस्याश्च धनं प्रभूतं, पुत्रो नास्ति, परमेका पुत्री कुमारिका वर्तते, सा दृष्टान्त: कस्यचित् कुलपुत्रकस्य परिणायिता। परं लोभित्वात् न जामातुः बहुतरं अधिकारापन्नं दत्तं, तेन रुष्टो| जामाता । एवं होलिका-दीपालिका-दीवासादिसर्वपर्वसु न अत्याग्रहेण निमश्रितो, न जामाता श्वश्रूगृहे गतः।।
ततो लोकः प्रोक्तं-"रे वृद्ध पापिणि लोभिनि! तव पुत्रप्रायो जामाता नतं भोजयसे?, धनेन किं करि*ष्यसि ?" ततो लोकादच्छुटितया जामाता भोजनाय निमन्त्रितः, प्रोक्तं च-“एकाकित्वेन आगन्तव्यं ।”
तस्य मित्रैः प्रोक्तं-"भो। अद्य तव श्वः सर्व धनं दास्यति" इति। ततो जामाता गतः श्वश्रूगृहे भोक्तुं |उपविष्टः, परिवेषिता :रेयी, परं वाहडीनाले रूतपुम्भडकं क्षिप्तमस्ति, परिवेषणे वेला बही लगति, अथ च
घृतं स्तोकं निःसरति। सा तु खण्डानयनार्थ अपवरिकामध्ये गता, तदा जामात्रा श्वभूलक्षणानि जानता *वाहडीनालात् रूतपुम्भडकं निष्कास्य, प्रच्छन्नतया दूरे निःक्षिप्तं। तया आगत्य वाहडीनालेन घृतं परिवेषितं ।। वाहडीनालं च वर्षति मेघे गृहप्रणालचत् जातं । तस्या उदरे घसकः पतितो-"अहो! किं जातं?" ततः।
॥२७४॥ तया खण्डपरिवेषानन्तरं प्रोक्तं- हे जामातः। अद्य एकत्र जेमनेन रूसणकं भञ्यते" इत्युक्त्वा भोजनाय एकत्र तस्मिन्नेच स्थाले जामात्रा सह उपविष्टा । जामात्रा च स्थालकोणस्य ईषत् अधःकरणेन घृतं ।

Page #588

आत्मसंमुख कृतं । श्वश्रूजनेन-"अहो । गतं घृतं, किं करोमि।" अतः तदानयनाथ अपराधं अपराधं प्रति रेखां करोति क्षरेयीमध्ये, वक्ति च-"अहो जामातः! तव एते अपराधा:-त्वं होलिकाय आकारितो नागतः, एवं दीपालिकायां, एवं दीवासापर्वणि, इति रेखां कृत्वा घृतं सर्व अपकर्षितं आत्मसंमुखं आनीतं च। जामात्रा, विचारित-"अहो ! श्वश्रूजनेन बुद्ध्या उपायं कृत्वा घृतं सर्व अपकर्षितं । अथ किं कर्तव्यं ?" ततो | जामात्रा-“हे श्वश्रु! सर्वे अपराधा गताः, आवयोः मनोऽपि मिलितं, अथ सासू-जमाईबाला अलियां गलियां, कर्तव्यानि ।" इत्युक्त्वा क्षैरेयी-घृत-खण्ड-भृतस्थालमध्ये हस्तं क्षित्वा सर्वत्र भ्रामयित्वा वयमपि एकीकृत्य द्वाभ्यां भुक्तं, गतं रूसणकं । एवं धर्माधिभिः अपि कथञ्चित् रागद्वेपी उत्पन्नौ तथापि तौ पर्वणि मुक्त्वा परस्परं शल्यं मुक्त्वा मनःशुद्ध्या मिलनीयं मिथ्यादुष्कृतं च देयं । एवं क्रोध १ मान २ माया ३ सोभो ४ | परि पल्लीपति १ अचंकारिभट्टा २ ऐरावणीभूतपाण्डुभार्या ३ मथुरामङ्गु ४ प्रमुखाणां बहवो दृष्टान्ताः सन्ति, परं अन्यविस्तरभिया न लिखिताः॥
तथा चतुर्मास्यां स्थितानां निर्ग्रन्थानां निग्रन्थीनां च विशेषतः क्रोधमानमायालोमैः आहारग्रहणं न x युक्तं । तत्र श्रीभद्रबाहुवामिकृतपिण्डनियुक्तिगत सम्बन्धचतुष्टयं प्रोच्यते। तत्र प्रथम क्रोधपिण्डग्रहणोपरि घृतपूर-क्षपकदृष्टान्तो यथाहस्तिकरूपे नगरे एकः साधुः मासक्षपणपारणे भिक्षा हिण्डन् ब्राह्मणगृहे मृतकभक्तसवाड्यां प्रविष्टः । तत्र

Page #589

क्रोधपिण्ड
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०९
ग्रहणे
क्षपकदृष्टान्त:
||२७५॥
ब्राह्मणानां घृतपूरा दीयन्ते, साधुः तत्र अनाद्रियमानः चिरं स्थितः, परं न कोऽपि साधवेदात्। ततो रुष्टः साधुः 'द्वितीयमृतकसङ्खयां दास्यते' इत्युक्त्वा गतः। “नाऽन्यथा ऋषिभाषितं” इति हेतोः द्वितीयो मृतः तस्य सङ्खयां अपि गतः, परं न किमपि दत्तं। ततोऽतिकोपेन पुनः 'तृतीयमृतकसङ्खयां दास्यती'ति उक्त्वा गतः, तृतीयोऽपि मृतः पुनः साधुः गतः, परं न किमपि दत्तं, ततः अतिचण्डकोपेन पुनः अन्यमृतकसङ्खड्यां दास्यतीति वदन् केनापि स्थविरेण द्वारपालेन श्रुतः। ततः तेन स्वामिनः प्रोक्तं-"भो! अयं साधुः घृतपूरदानेन सुप्रसन्नः कार्यः, नो चेत् अन्येऽपि मरिष्यन्ति" इति । ततो गृहखामिना आकार्य घृतपूरैः साधुः प्रतिलाभितः। एवं यथा अनेन साधुना क्रोधेन घृतपूरा गृहीताः तथा अन्यैः न ग्राह्याः॥१॥ | पुनः माने सेवइया साधुः, तथाहि-कोशलादेशे गिरिपुष्पकं नाम नगरं, तत्र “सेवइया"पर्वणि तरुणश्रमणानां एकेन साधुना प्रोक्तं-"भो! अद्य भिक्षावेलायां सर्वैः अपि सेवइयाभक्तं प्रचुरं लब्धं, तत्र का लब्धिः?, कथं अद्य “सेवइयापर्व" क्षणो वर्तते? परं स लब्धिपात्रं यः प्रभाते घृतखण्डसहित सेवइयाभक्तं आनयति साधूनां च प्रतिलाभयति।" तदा एकेन चेल्लकेन अभिमानेन "अहं आनयिष्यामि' इति प्रतिज्ञां कृत्वा द्वितीयदिने बृहत्तराणि प्रभूतानि पात्रकाणि लात्वा गतः इभ्यगृहे, दृष्टाश्च तत्र तास्तादृशा, 'भाषिता-गृहस्वामिनी देहि में तया लोभिन्या बाहं हकयित्वा निष्कासितो गृहात् । तेन चेल्लकेन अभिमानं कृत्वा प्रोक्तं-"पश्य त्वं, मया एता अवश्यं ग्रहीतव्या येन केन प्रकारेण ।” तयाऽपि मोक्तं-"यदि त्वं एता गृह्णासि तदा मम

Page #590

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
नासिकावर्धनं ज्ञेयं” इति । ततः साधुर्नि गत्य]गतः, गच्छता च पृष्टं-"भो! इदं कस्य गृहं ?, गृहस्वामी च कुत्र सांप्रतं वर्तते।" केनापि प्रोक्तं-“देवदत्तस्य गृहं, सोऽपि सभायां सांप्रतं वर्तते।" ततो गतः चेल्लकः सभायां पृष्टाः सभापूरुषा:-"भो! भवतां मध्ये देवदत्तः कः?" तैः प्रोक्तं-"किं प्रयोजन ?" चेल्लकेन प्रोक्तं"तत्पार्धात् किमपि याचिष्ये।" तदा तैः भणितं-"किं तेन कृपणेन याचितेन ?, वयं याचितव्याः यथा अर्थसिद्धिः भवेत् ।" ततो देवदत्तेन भणितं-"यत् त्वं याचिष्यसे तत् अहं दास्यामि ।" ततः साधुना सभासमक्षं प्रोक्तं-"भो देवदत्त ! यदि त्वं एतेषां षण्णां स्त्रीवशवर्तिनां पुरुषाणां अन्यतमो न भवसि तदा याचे।” तैः। भणितं-"के ते?" चेल्लकेन भणितं-"श्वेताङ्गुलिः १ बकोड्डाही २ किङ्करः ३ तीर्थस्नातः ४ गृध्र-इव-रिडी ५ हदज्ञः६। एते षट्रपुरुषा अधमाः कथिताः।" तत्र श्वेताङ्गुलिसम्बन्धो यथा-एकेन निज भार्यावशवर्तिना कुलपुत्रकेन क्षुधातुरेण प्रभाते एवं भणितं-“हे भार्ये! अन्नपाकं कुरु, यदि तब रोचते येन अहं भुजे।" ततः तया शय्यास्थितया एव भणितं-"यदि त्वं क्षुधितोऽसि तदा चुल्हीतो रक्षां निष्कास्य बहिर्निक्षिप, इन्धनं आनय, अग्निं प्रज्वालय, चुल्हीमस्तके हण्डिकां स्थापय, तन्मध्ये पानीयं क्षिप। पुनः कोष्ठकात् आनीय तण्डुलान् प्रक्षिप, ततोऽन्नपाकं कृत्वा मम कथय, येनाहं उत्थाय तवान्नं परिवेषयामि।" तेन प्रोक्तं-"हे प्रिये! यत् त्वया आज्ञप्तं तत् प्रमाणं।" ततः तथैव सर्वमकरोत्, तत एवं प्रत्यहं तस्य कुर्वतः-प्रभाते चुल्हीतो रक्षा बहिनिक्षिपतो रक्षया कृत्वा अङ्गुलयः श्वेता दृश्यन्ते, तेन लोकेन "श्वेताङ्गुलिः" इति तस्य नाम दत्तं ।।
मालय, चुल्होममम कथय,
रोत्, तत

Page #591

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ९
॥ २७६ ॥
चेल्लको वक्ति- "भो देवदत्त ! त्वमपि यदि एतत्सदृशोऽसि तदा न प्रार्थयामि, अन्यथा प्रार्थयामि ।” देवदत्तेन प्रोक्तं- "न भवामि एतादृशः १ ॥" ततः पार्श्ववर्तितरुणपुरुषैः प्रोक्तं- "बकोड्डाही कोऽभूत् ?, तत्सम्बन्धं ब्रूहि ।” चेल्लकः प्राह - " श्रूयतां - एकः कोऽपि कुलपुत्रकः स्त्रीवशवर्ती आसीत् । शय्यासुतया स्त्रिया भणितं"अहं पानीयं न आनयिष्यामि, त्वं उत्तिष्ठ, प्रतिदिनं सरोवरात् पानीयं आनय ।" तेन अत्यन्तप्रेमपरवशेन अङ्गीकृतं । परं दिवसे लज्जमानो रात्रिपश्चिमप्रहरे सर्वलोकेभ्यः पूर्व घरं मस्तके स्थापयित्वा पानीयार्थ सरोवरे याति । तत्र यकान् खेच्छया स्थितान् उड्डयति । प्रत्यहं एवं बकान् उड्डयतो दृष्ट्वा लोकैः "बकोड्डाही” इति नाम भणितं । तत् त्वमपि एतादृशो भवसि तदा न याचे ।” देवदत्तेनोक्तं- "नहि नहि ।” पुनः तरुणैः उक्तं"वद वद किङ्करः कः ? ।" चेल्लकः प्राह - "एकः कुलपुत्रकः, परं स्त्रीवशवर्ती अत्यन्तप्रेमानुरक्तः, प्रभाते एव शयनतः उत्थाय अञ्जलिं योजयित्वा आदेशं याचते - "हे प्रियतमे ! वद किं करोमि ।" तया भणितंपानीयं कूपत आनय ।" आनीतं पुनः भणितं - "अथ किं करोमि ? ।" तया भणितं - "तन्दुलान् खण्डय ।” स्खण्डिताः, पुनः भणितं "किं करोमि ।" तया भणितं "सर्व अन्नपार्क कुरु ।" कृतः, पुनः भणितं " किं करोमि ? ।” तथा भणितं - "आसनं मण्डय ।” मण्डितं, पुनः भणितं " किं करोमि ।" तया भणितं - "मां बाहुं गृहीत्वा आसने उपवेशय ।" उपवेशिता, पुनः भणितं-" किं करोमि ? ।" तया भणितं - "रसवतीं परिवेषय ।” परिवेषिता, पुनः भणितं - " किं करोमि ? ।” तया भणितं यावत्कालं मुझे तावत्कालं मक्षिकारक्षणं
माने
सेवइया
साधु
दृष्टान्तः
॥ २७६ ॥

Page #592

कल्प० ४७
कुरु ।" कृतं पुनः भणितं " - "किं करोमि ? " तया भणितं - " मम मलमूत्रमल्लके परिष्ठापय ।” परिष्ठापितं, पुनः भणितं - " किं करोमि ? ।" तया भणितं - "अहं शये, त्वं मम पादौ विश्रामये" इति । एतादृशो भवसि तदा न याचे ।” तेनोक्तं- "नाहं एतादृशः, यत् त्वं याचिष्यसे तत् दास्यामि ॥” एवं अन्यत् सम्बन्धत्रयं श्रीपिण्डविशुद्धिवृहट्टीकातो ज्ञेयं । ततः सभातरुणैः प्रोक्तं- "भो चेल्लक! स्त्रीवशवर्तिनो दोषाः सर्वेऽपि अस्मिन् देवदत्ते वर्तन्ते । इति उपहासे कृते देवदत्तः प्राह - “भो भगवन् ! मा एतेषां वचनं शृणु, याचख यत् ते रोचते" । चेल्लन भणितं - " देहि मे घृतखण्डसहिताः श्वेतवर्तिकाः ।" ततो " ददामि” इत्युक्त्वा तं साधुं गृहीत्वा गृहाय चलितः । गृहद्वाराऽगमने चेल्लवेन भणितं “भो ! तव भार्यया समं मम क्लेशो जातोऽस्ति पूर्वं । तेन विचारय । ” तेन देवदत्तेन प्रोक्तं- “भो ! त्वं बहिरेव तिष्ठ, अहं गृहमध्ये गत्वा सुसचं कृत्वा आकारयामि, तदा आगच्छेः ।" तथैव कृत्वा गृहमध्ये गत्वा पृष्टा भार्या - "अद्य ये ब्राह्मणा निमन्त्रिताः सन्ति तान् समाकारयामि, जाता भोजनसामग्री १।" तया प्रोक्तं-"ओम्" इति । देवदत्तेन ज्ञातं - " अस्यां सत्यां न दातुं शक्नोमि " इति प्रोक्तं, “निश्रेण्यां चटित्वा उपरिष्टात् घृतगुडादि प्रचुरं आनय ।" सा चटिता उपरि, आकारितः साधुः । तेन साधुना उक्तं- "भो देवदत्त ! इमां निश्रेणीं दूरे कुरु यथा स्वेच्छया निश्चिन्तो विहरामि ।" तेन तथा कृते साधुना खेच्छया घृतगुडसहिताः अटिताः श्वेतवर्तिकाः । सा उपरिस्था पश्यति, दुःखं करोति, कोलाहलं करोति, परं न किमपि कर्तुं शक्नोति । साधुरपि ताभिः पात्राणि भृत्वा निःसृतो, निर्गच्छन्

Page #593

मायालोभदृष्टान्तौ
कल्पसूत्रं
सच तस्याः संमुखं विलोक्य नासिकाया उपरि अङ्गुलिभ्रामणं चक्रे। ज्ञापितं च-"तव नकर्तनं जातमस्ति।" कल्पलता
तत उपाश्रये समागत्य सर्वे साधवो भोजिताः । एवं एतद्वत् मानपिण्डो न ग्राह्यः॥२॥ मायायां आषाढभूतिव्या०९ दृष्टान्तः, स तु प्रसिद्धत्वात् न लिखितः॥३॥ लोभे सिंहकेसरिकसाधुदृष्टान्तो यथा-चम्पानगयाँ उत्सवदिने
XIपारणायां एकेन क्षपकसाधुना अभिग्रहो गृहीतः-"मया अद्य सिंहकेसरिकमोदका ग्रहीतव्याः।" ततः प्रतिगृहं * ॥२७७॥
भ्रमतः तस्य मोदकान न कोऽपि ददाति, अन्यत्तु न लाति । ततः तस्य अलभमानस्य संक्लिष्टपरिणामेन चित्तं नष्टं। ततः प्रतिगृहं धर्मलाभ भणन् अर्धरात्री गतः कस्यचित् श्रावकस्य गृहे, तेन गम्भीरेण मातृपितृसमानेन धर्मलाभश्रवणात् ज्ञातं-“कोऽपि कर्मवशगः साधुः (इति)।” तेन उत्थाय वन्दितः। प्रोक्तं च"भगवन् ! किं विलोक्यते?" तेनोक्तं-"सिंहकेसरिकमोदकाः।" तेनोक्तं-"गृहाण बहवः सन्ति निर्दोषाः।"* ततः तेन दत्ताः, तेन गृहीताश्च, साधोः मनसि स्वास्थ्यं जातं । ततः श्रावकेण पृष्टं-"भगवन् ! मया पुरिमार्धपत्याख्यानं कृतमासीत् तत् पूर्ण न वा?" मुनिना उपयोगदानेन गगनं दृष्टं-"आकाशे निर्मलास्तारा"| इति नक्षत्रश्रेणिशोभितं चन्द्रमण्डलं विलोक्य प्रत्यागतचेतनो-“हा! मया किं कृतं?, को ममाचार:?" इति | पश्चात्तापं कुर्वन् निवृत्तो नगरात् सूत्रोक्तविधिना मोदकान् परिष्ठापयन्-"अहो! कर्माणि दुर्जेयानि !, अहो।
S कर्मणां परिपाकः!, हा! मया दुष्टं कृतं!” इत्यादि पश्चात्तापपूर्व शुभध्यानेन केवलज्ञान प्राप । अत्राऽयं | भावो यथा-अनेन लोभेन सिंहकेसरिका मोदका गृहीताः, तथा अन्येन न ग्राह्याः। एवं अत्र अनेके रष्टान्ताः
॥२७७॥

Page #594

सन्ति, परं अस्माभिः कियन्तो लिखिताः, अन्ये दृष्टान्ताः अन्यैः अन्यशास्त्रेभ्यो ज्ञेया वाच्याश्च ।। इति चतुर्विंशतितमा सामाचारी ॥ २४ ॥
अथ उपाश्रयाधिकाररूपां पञ्चविंशतितमा सामाचारी आह_वासावासं पजोसवियाणं कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा तओ उवस्सया गिण्हित्तए, तं
जहा-वेउविया पडिलेहा ई साइजिया पमजणा ३॥ ६०॥ (२५) व्याख्या-"वासावासं" वर्षाकाले स्थितानां निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां च त्रय उपाश्रया वर्षासु ग्रहीतुं उपकल्पन्ते । संसक्ति-जलप्लावनादिदोषभयात् "त" इति पदं तत्रार्थे संभाव्यते । “विउविया पडिलेहा" कचित् |"वेउद्विआ पडिलेहा" इति दृश्यते, उभयत्रापि पुनः पुनः इत्यर्थः। “साइजिआ पमजणा” इति । आर्षे “जे भिक्खू हत्थकम्मं करेइ करतं वा साइजति" इति वचनात् । “साइञ्जि" धातुः आखादने वर्तते, तत उपभुज्यमानो य उपाश्रयः स "कयमाणे कडे” इति न्यायात् “साइजिउत्ति" भण्यते, तत्संबन्धिनी प्रमार्जना 'साइजिआ'। यस्मिन् उपाश्रये साधवः स्थिताः सन्ति तं उपाश्रयं प्रातः प्रमार्जयन्ति १ पुनः भिक्षा गतेषु साधुषु २ पुनः मध्यान्हे ३ पुनः प्रतिलेखनाकाले तृतीयप्रहरान्ते ४ इति वारचतुष्टयं प्रमार्जयन्ति वर्षासु, ऋतुबद्धे तु त्रिवारं । अयं च विधिः असंसक्ते, संसक्ते तु पुनः पुनः प्रमार्जयन्ति । शेषोपाश्रयद्वयं

Page #595

कल्पसूत्रं कल्पलता
व्या० ९
॥ २७८ ॥
प्रतिदिनं प्रतिलेखितं प्रत्यवेक्षन्ते, मा कोऽपि तत्र स्थास्यति, ममत्वं वा करिष्यतीति, तृतीयदिवसे पादप्रोञ्छनकेन प्रमार्जयन्ति, अत उक्तं "वेडविया पडिलेह त्ति" दृश्यते, तत्रापि प्रतिलेखना- प्रमार्जनयोः ऐक्यविवक्षया स एवार्थः । अत्रेदं रहस्यं - उपाश्रयाः त्रयः प्रोक्ताः, तत्र एक उपभुज्यमानः । कोऽर्थः । यत्र साधवः स्थिताः सन्ति १, द्वौ उपाश्रयो अन्यौ तौ प्रतिदिनं दृशा बिलोकनीयौ । तृतीयदिने तु प्रमार्जनीयौ, तेषां नाम सूत्रमध्ये नास्ति, सूत्रमध्ये तु तेषां क्रिया प्रोक्ताऽस्ति ॥ इति पञ्चविंशतितमा सामाचारी ॥ २५ ॥
FOX-B
पविशति
तमा
सामाचारी
अथ गोचरचर्यादिगमने दिगज्ञापनाधिकाररूपां षड्विंशतितमां सामाचारी आह
वासावासं पज्जोसत्रियाणं निग्गंथाण वा निग्गंधीण वा कप्पइ अण्णयरिं दिसिं वा अणुदिसिं वा अवगिज्झिय भत्तपाणं गवेसित्तए । से किमाहु भंते! ?, उस्सण्णं समणा भगवंतो वासासु तवसंपत्ता भवति, तवस्सी दुब्बले किलंते मुच्छिज वा पवडिज वा, तमेव दिसं वा
अणुदिसं वा समणा भगवंतो पडिजागरंति ॥ ६१ ॥ (२६)
व्याख्या - "वासावास" वर्षाकाले स्थितानां निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां च अन्यतमां दिशं पूर्वादिकां अनु- २॥ २७८ ॥ दिशं विदिशं आग्नेय्यादिकां अवगृह्य- अवगृह्य उद्दिश्य उद्दिश्य अहं अमुकां दिशं अनुदिशं वा यास्यामि इति, अन्यसाधुभ्यः कथयित्वा वा भक्तपानं गवेषयितुं विहर्तुं कल्पते । " से किमाहु भंते त्ति" । किमत्र

Page #596

कारणं भर्दन ! ? तत्र आचार्य आह - "ओसनेणं त्ति" प्रायेण श्रमणा भगवन्तो वर्षासु तपः संप्रयुक्ताः भवन्ति प्रायश्चित्तवहनार्थं संयमार्थं स्निग्धकाले मोहजयार्थं वा पछादितपश्चारिणो भवन्ति । ते च तपखिनो दुर्बलाः तपसैव कृशाङ्गाः अत एव क्लान्ताः सन्तो मूच्छे [ये]युः वा प्रपतेयुर्वा । तत्र मूर्च्छा-इन्द्रियमनोवैकल्यं । प्रपतनं दौर्वल्पात् प्रस्वत्यभूमौ पतनं । तामेव दिशं अनुदिशं वा श्रमणा भगवन्तः प्रतिजाग्रति प्रतिचरन्ति गवेषयन्ति । अयं भावार्थ:- भक्ताद्यर्थं ग्रामादी यस्यां दिशि विदिशि वा गच्छेयुः तां गुर्वादिभ्यः कथयित्वा गच्छन्ति, येन तेषां तत्र गतानां तपःक्कुमादिसूच्छितानां प्रपतितानां वा पाश्चात्याः साधवः तस्यां दिशि विदिशि या अभ्येत्य सारां कुर्वन्ति । अकथयित्वा अनुगनानां दिगपरिज्ञानात् कथं ते सारां कुर्युः ॥ इति षडविंशतितमा सामाचारी ॥ २६ ॥
अथ ग्लानादिकार्ये गत्वा पुनरागमनाधिकाररूपां सप्तविंशतितमसामाचारी आह
वासावासं पज्जोसवियाणं कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा गिलाणहेउं जाव चत्तारि पंच जोयणाई गंतुं पडिनियत्तए अंतराऽवि से कप्पड़ वत्थए, नो से कप्पड़ तं स्यणि तत्थेव उवायणावित्तए ॥ ६२ ॥ ( (२७) व्याख्या-“वासावासं” वर्षाकाले स्थितानां निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां च वर्षाकल्पौषधवैद्याद्यर्थ ग्लानसारा

Page #597

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या०९ ॥२७९॥
करणार्थ वा यावत् चत्वारि पञ्च वा योजनानि गत्वा प्रतिनिवर्तेत, तत्प्राप्तौ तदैव व्याधुव्येत, नतु यत्र- सप्तलब्धं तत्रैव वसेत, स्वस्थान प्राप्तुं अक्षमश्चेत् तदा अन्तरापि वसेत्, न तु तत्रैव वसेत् । एवं हि वीर्याचारो हि विंशत्यष्टाआराधितो भवति । यत्र दिने वर्षाकल्पादि लब्धं तद्दिनरात्रि तत्रैव न अतिक्रमेत् । यस्यां वेलायां लब्धं विंशत्यौ तस्यामेव वेलायां ततो निर्गत्य बहिः तिष्ठेत् , कारणे तु तादृशि तत्रापि वसेत् इति हृदयं ॥ इति सप्तविंशति
सामाचार्यों तमा सामाचारी ॥२७॥ अथ सामाचारीपालनस्य फलरूपां अष्टाविंशतितमसामाचारी प्राहइच्चेइयं संवच्छरिअं थेरकप्पं अहासुत्तं अहाकप्पं अहामग्गं अहातचं सम्मं काएण फासित्ता पालित्ता सोभित्ता तीरित्ता किहिता आराहिता आणाए अणुपालित्ता अत्थेगइआ समणा निग्गंथा तेणेव भवम्गहणेणं सिझंति वुझंति मुञ्चति परिनिवाइंति सबदुक्खाणमंतं करिति, अत्थेगइया दुच्चेणं भवग्गहणेणं सिझति बुझंति मुच्चंति परिनिवाइंति सबदुक्खाणमंतं
१२७९॥ करिति, अस्थगइया तच्चेणं भवग्गहणेणं सिझंति बुझंति मुच्चंति परिनिवाइंति सवदुक्खाणमंतं करिति, सत्तट्ट भवग्गहणाई पुण नाइकमंति ॥ ६३ ॥ (२८)

Page #598

व्याख्या - "इचेइअं संवच्छरिअं त्ति" इतिः - उपदर्शने । एवं पूर्वोक्तं सांवत्सरिकं- वर्षारात्रिकं स्थविरकल्पं यद्यपि किंचित् जिनकल्पिकानां अपि सामान्यं तथापि भूम्ना स्थविराणां एव अत्र सामाचारीस्थविरकल्पमर्यादां यथा सूत्रेण भणितं न सूत्रव्यपेतं, तथा कुर्वतः कल्पो भवति । अन्यथा तु अकल्प इति यथाकल्पं १ एवं कुर्वतश्च ज्ञानादित्रयलक्षणो मार्ग इति यधामार्ग २ याथातथ्यं यथैव समुपदिष्टं भगवद्भिः ३ यथासम्यक यथास्थितं ४ “ कारण त्ति" उपलक्षणत्वात् कायवाङ्मनोभिः । अथवा कायशब्देनैव योगत्रयं व्याख्यायते, तथाहि कायेन शरीरेण "कै गै रे शब्दे" कायते उच्चार्यते अनेन कायो-वचनं तेन, कं ज्ञानं तदेव आत्मा= स्वरूपं यस्य तत् कात्मनः बुद्ध्यात्मकत्वात् मनसः तेन ततश्च कायवाङ्मनोभिः इत्यर्थः । स्पृष्ट्वा = आसेव्य पालयित्वा - अतिचारेभ्यो रक्षित्वा, शोधयित्वा दोषदूरीकरणात् शोभयित्वा विधिवत्करणेन, तीरयित्वा - यावज्जीवं आराध्य यावज्जीवं आराधनेन अन्तं नीत्वा वा, कीर्तयित्वा अन्येभ्यः उपदिश्य न तु विराध्य यथावत् करणात्, आज्ञया भगवदुपदेशेन अनुपालय पूर्वैः पालितात् पश्चात् पालनेन तस्यैव पालितस्य फलं आह"अत्थेगइय त्ति” सन्ति एके ये अत्युत्तमतया तत्पालनतया तस्मिन्नेव भवग्रहणे भवे सिद्धयन्ति-निष्ठि तार्था भवन्ति । बुद्ध्यन्ते= केवलज्ञानेन, मुच्यन्ते भवोपग्राहिकर्मांशेभ्यः, परिनिर्वान्ति-कर्मकृतसकलसन्तापविरहात् शीतीभवन्ति । किमुक्तं भवति १ । सर्वदुःखानां = शारीरमानसानां अन्तं विनाशं कुर्वन्ति, उत्तमतया अनुपालनया द्वितीये भवे, मध्यमया तृतीयभवे, जघन्ययापि अनुपालनया सप्त अष्टौ वा भवग्रहणानि

Page #599

XI
कल्पसूत्र कल्पलता व्या०९
पर्युषणा
कल्प समाप्ति
॥२८॥
न अतिक्रामन्ति । अयमर्थः-सन्देहविपौषध्यां १ श्रीभगवतीवृत्तौ २ कल्पकिरणावल्यां ३ लिखितोऽस्ति इति अष्टाविंशतितमा सामाचारी ॥ २८ ॥ अथ न चैतत् स्वबुद्ध्या उच्यते, किंतु श्रीभगवदुपदेशपारतत्र्येण इत्याहतेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे रायगिहे नगरे गुणसिलए चेइए बहणं समणाणं वहणं समणीणं बहणं सावयाणं बहूर्ण सावियाणं बहूणं देवाणं वहूर्ण देवीणं मज्झगए
चेव एवमाइक्खइ, एवं भासइ, एवं पण्णवेइ, एवं परूवेइ, पज्जोसवणाकप्पो नाम अज्झयणं * सअटुं सहेउअं सकारणं ससुत्तं सअटुं सउभयं सवागरणं भुजो भुजो उवदंसेइत्ति
बेमि ॥ ६४ ॥ (ग्रं० १२१५)
>॥ इति पजोसवणाकप्पो नाम दसासुअक्खंधस्स अट्ठमं अज्झयणं सम्मत्तं ॥४८ व्याख्या-"तेणं कालेणं तेणं समएणं" तस्मिन् काले चतुर्थारकमान्ते तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरः राजगृहे नगरे गुणसिले चैत्ये, बहूनां श्रमणानां बहूनां श्रमणीनां बहूनां श्रावकाणां बहूनां श्राविकाणां
॥२८॥

Page #600

बहूनां देवानां बहूनां देवीनां च मध्यगतः 'चेच त्ति' अवधारणे मध्यगत एव, न पुनः एकान्ते अनेन उद्घाट्यशिरा इति उक्तः, एवं आख्याति यथोक्तं कथयति १ एवं भाषते वाग्योगेन २ एवं प्रज्ञापयति अनुपालितस्य फलं ज्ञापयति ३ एवं प्ररूपयति दर्पणतल इव प्रतिरूपं, श्रोतृणां हृदये प्रतिरूपं सङ्कामयति ४ इदानीं आख्येयस्य नामधेयमाह-पर्युषणाकल्पं नामाध्ययनं भूयो भूयो बारं वारं विस्मरणशीलश्नोतृणां अनुग्रहणार्थ उपदर्शयति अनेकशः प्रदर्शयति । किंविशिष्टं पर्युषणाकल्पाध्ययन ? । साथै प्रयोजनयुक्तं, न पुन: अन्तर्गडकण्टकशाखामर्दनवद् अभिधेयशून्यं तथाविधवर्णानुपूर्वीमात्रबद्धं १ सहेतुकं, हेतु-दोषदर्शनं-अननुपालयतोऽमी दोषा इति । यद्वा "सवीसइराए मासे वइते" इत्युक्ते को हेतुः ? । “पाएणं अगारीणं अगाराई" इत्यादिकः। सकारणं कारण अपवादो यथा-"आरेणा वि कप्पह पलोसवित्तए" तेन सहितं, सकारणं ससूत्रं सार्थ सोभ. यमिति पदत्रयं प्रतीतं । अर्थसार्थकत्वं कथं अध्ययनस्य ? । नहि अत्र टीकादौ इव अर्थः पृथक पृथग् व्याख्यातोऽस्ति । सत्यं, सूत्रस्य अर्थेन अन्तरीयकत्वाद् अदोषः। तथा सब्याकरणं पृष्ठापृष्टार्थकथनं व्याकरणं तत्सहितमिति "इति बेमि ति" इति ब्रवीमि इति श्रीभगवाहुखामी स्खशिष्यान् प्रति ब्रूते-न इदं स्वमनीषिकया ब्रवीमि, किंतु तीर्थङ्करगणधरोपदेशेन इति, इतेः खरात् 'तस्येश्च द्विः' इति सूत्रेण इलोपे तकारस्य च द्वित्वे “उव
से ति" रूपं । पलोसवणाकप्पो सम्मत्तो ति” पर्युषणाकल्पा समाप्त इति, पर्युषणावर्षासु एकक्षेत्रनिवासः तस्य संबन्धी कल्पः सामाचारी साधून प्रतीत्य विधिप्रतिषेधरूपा कर्तव्या इति, तदभिधेययोगात् अध्ययन

Page #601

कल्पसूत्रं कल्पलता व्या० ९
॥२८१ ॥
मपि पर्युषणाकल्पः रत्नपरीक्षा - गजशिक्षादिवत् स च श्रीदशाश्रुतस्कन्धादिसिद्धान्तस्य अध्ययनं अष्टमं समाप्तं समर्थितं इति ॥
* ॥ इति सामाचारीव्याख्यानम् ॥ 8%
व्याख्यानं कल्पसूत्रस्य नवमं सुगमं स्फुटम् । शिष्यार्थं पाठकाश्चक्रुः श्रीमत्समय सुन्दराः ॥ १ ॥
इति श्रीकल्पसूत्रस्य नवमं व्याख्यानं श्रीसमयसुन्दरोपाध्यायविरचितं सम्पूर्णम् ॥
पर्युषणा
कल्प
समाप्तिः
॥ २८१ ॥

Page #602

अथ टीकाकार - प्रशस्तिः ।
श्रीशासनाधीश्वरवर्धमानो, गुणैरनन्तैरतिवर्धमानः ।
यदीयतीर्थं ख-ख-खा-ब्ज-नेत्र, ( २१०००) वर्षाणि यावद्विजयि प्रसिद्धम् ॥ १ ॥ तदीयशिष्यो गणभृव पञ्चमः, सुधर्मनामाऽस्य परंपरायाम् । बभूव शाखा किल वज्रनाम्नी, चान्द्रं कुलं चन्द्रकलेव निर्मलम् ॥ २ ॥ तद्गच्छे स्वभिधानतः 'खरतरे' यै: 'स्तम्भना'धीश्वरो, भूमध्यात् प्रकटीकृतः पुनरपि स्नानोदकादुग्गता । स्थानाङ्गादि[नि]नवाङ्गस्त्रविवृतिर्न व्याऽति भव्या कृता, श्रीमन्तोऽभयदेवसूरिगुरवो जाता जगद्विश्रुताः ॥ ३॥ यो योगिनीभ्यो जगृहे ददौ च वरान् बरान् जाग्रदनेकविद्यः । पञ्चापि पीरान् खवशीचकार, युगप्रधानो जिनदत्तसूरिः ॥ ४ ॥ पुनरपि यस्मिन् गच्छे बभूव जिनकुशलनामसूरिवरः । यस्य स्तूपनिवेशाः सुयशः पुञ्जा इवाभान्ति ॥ ५ ॥

Page #603

कल्पसूत्रं कल्पलता०
टीकाकारप्रशस्ति:
॥२८२॥
तत्पद्यानुक्रमतः, श्रीमजिनचन्द्रसूरिनामानः । जाता युगप्रधानाः, दिल्लीपतिपातिसाहिकृताः॥६॥ अकबररञ्जनपूर्व द्वादशसूबेसु सर्वदेशेषु । स्फुटतरममारिपटहः, प्रवादितो यैश्च सूरिवरैः ॥७॥ यद्वारे किल कर्मचन्द्रसचिवः श्राद्धोऽभवद्दीसिमान् , येन श्रीगुरुराजनन्दिमहसि द्रव्यव्ययो निर्ममे। कोटेः पादयुजः शराग्निसमये दुर्भिक्षवेलाकुले, सत्राकारविधानतो बहुजनाः सञ्जीविता येन च ॥ ८॥ यद्वारे पुनरत्र सोमजि-शिवाश्राद्धौ जगद्विश्रुतो, याभ्यां राणपुरस्य रैवतगिरेः श्रीअर्बुदस्य स्फुटम् । गौडिश्रीशत्रुञ्जयस्य च महान् सङ्घोऽनघः कारितो, गच्छे लम्भनिका कृता प्रतिपुरं रुक्मामेकं पुनः ॥९॥ तेषां श्रीजिनचन्द्राणां, शिष्यः प्रथमतोऽभवत् । गणिः सकलचन्द्राख्यो, 'रीहडान्वयभूषणम् ॥१०॥ तच्छिष्यसमयसुन्दर-सदुपाध्यायैर्विनिर्मिताध्यायैः । कल्पलतानामाऽयं, अन्धश्चके प्रयत्नेन ॥११॥ प्रक्रियाहैमभाष्यादि-पाठकैश्च विशोधिता। हर्षनन्दनवादीन्द्रः-चिन्तामणिविशारदैः॥१२॥ कचित् सूत्रवृत्योरनायोधितो वा, कचित् सूत्रपाठान्तरभ्रान्तिमत्त्वात्। कचिद्बुद्धिमान्द्याजिनाज्ञाविरुद्धं, मया वाचि मिथ्याऽस्तु त? कृतं मे ॥ १३॥ . विषमं संस्कृतं भङ्क्त्वा , सुगमं च मया कृतम् । सर्वत्र न कृतः सन्धिः , तत्सर्व सुखबोधये ॥१४॥ सभासमक्षं व्याख्यानं, कल्पसूत्रस्य दुष्करम् । केषाश्चिदल्पबुद्धीनां, बहूपायप्रलोकनात् ॥१५॥
॥२८२॥

Page #604

कृत्वा तदनुकम्पां तां, मया कल्पलता कृता । सुगमा तत एतस्यां, एकस्यामेव कथ्यताम् ॥ १६॥ लूणकर्णसरे ग्रामे, प्रारब्धा कर्तुमादरात् । वर्षमध्ये कृता पूर्णा, मया चैषा रिणीपुरे ॥ १७ ॥ राज्ये श्रीजिनराजरिसुगुरोर्बुद्ध्या जितः स्वर्गुरो,-र्यभाग्यं मुवि लोकविस्मयकरं सौभाग्यमत्यद्भुतम् । कीर्तिस्तु प्रसरीसरीति जगति प्रौढप्रतापोदया-दा[ताज्ञात्युनतमा कृपातनुभृतां दारित्र्यदुःखापहा ॥१८॥ श्रीमद्भानवहे च पुण्डरगिरौ श्रीमेडतायां पुनः, श्रीपल्लीनगरे च लोद्रनगरे प्रौदा प्रतिष्ठा कृता। द्रव्यं भूरितरं व्ययीकृतमहो श्राद्धर्महत्युत्सवे, राजन्ते जिनराजसूरिगुरवस्ते साम्प्रतं भूतले ॥१९॥ युवराजे जिनसागर-सरिवरे विजयिनि प्रकृतिसौम्ये । यत्सौभाग्ययशोभि-धवलीकृतभूतलं भाति ॥२०॥ तद्गुरूणां प्रसादेन, मपा कल्पलता कृता । कल्पसूत्रमिदं यावत् , तावत् नन्दतु साऽपि हि ॥ २१ ॥
सर्वग्रन्था ७७००॥ श्रीः॥
। इति श्रीसमयसुन्दरोपाध्यायविरचिता कल्पलतानाम्नी कल्पसूत्रटीका संपूर्णा ॥
कल्प०४८

Page #605

॥ इति श्रीकल्पसूत्रं समाप्तम् ॥
RANDURIKARINARRARMINOVARIOMOONdidabrdasMUNAWNOMANIMONOMMISSION
AVVISO
IMIMRENasi PLEANLINE

Page #606

c
६०॥ श्रीरुंगद्यपद्यवासी निरडुतां कालि वन्दे निवे
चाव्यविमलाबनावक म्यूविर चकाचा विरा
मदावीरदेवनिवातासं
पनापना
पूर्वचि
जातः
तना
गोद
(रके विनाश के चिति शभिरिवा निमएवाश्स वीस वाली काल की राजाई/सकोप निबो विजेला इतिगामादर्शनात्रा २२०द निगाद विचारक घकः श्री कालिकाचा यांनानः । केचिइनि । नि सयपलवासदो। चसय विपन्न सरदर गदिया। नवरातिनि वेश्वराचधिप जो काल गायरिया। 1इ तिनिमूलप्रायगावाद उपाध्यायश्रीसमयसुन्दर मणिविरचित-कालिकाचार्यकथाया आदिमपत्रप्रतिकृतिः ०वि० सं० १६६६ [श्रीजिनरीद्वारा बीकानेरतः संप्राप्त ]
दो तवकालिक
सबधः यतीन
मध्यप
१६ आस्मा नामाश्री दवश
で

Page #607

उपाध्यायश्रीसमयसुन्दरगणिकृताश्रीकालिकाचार्यकथा ॥
प्रणम्य श्रीगुरुं गद्य-पद्यवार्ताभिरद्भुतं । कालिकाचार्यसम्बन्धं, वक्ष्येऽहं शिष्यहेतवे ॥१॥ अत्र पूर्व स्वबिरावली व्याख्याता, तत्र श्रीकालिकाचार्योऽपि महाप्रभावकः स्थविरो बभूब, तेन तस्यापि सम्बन्धः कथ्यतेतत्र कालिकाचार्याः त्रयः स्थविरा जाताः । तन्मध्ये एकः श्रीकालिकाचार्यः श्रीमहावीरदेवनिर्वाणात् सं० ३७६ वर्षे श्रीश्यामाचार्यनामा श्रीप्रज्ञापनासूत्रकर्ता पूर्वविदां वंशे श्रीसौधर्मस्वामितः आरभ्य त्रयोविंशतितमः पुरुषो जातः । येन ब्राह्मणीभूतसौधर्मेन्द्राग्रे निगोदविचारः | कथितः । अत्र केचित् वदन्ति-"सिरिवीरजिणंदाओ तिन्निसए परिसवीसयोलीणे । कालयसूरी जाओ, सको पडिवोहिओ जेण ॥१॥"
इति गाथादर्शनात् । ३२० वर्षे निगोदविचारकथकः श्रीकालिकाचार्यों जातः ॥ केचित् वदन्ति-"तिसय-पणवीस इंदो, चउसयतिपन्न A सरस्सईगहिया | नवसय तिनवह वीरा, चउत्थिए जो कालगायरिया ॥१॥" इति निर्मूलप्रायगाथादर्शनात् ३२५ वर्षे जातः ॥
केचित् वदन्ति-चतुर्थ्यां पर्युषणापर्वप्रवर्तक एव निगोदविचारव्याख्याता, यथाश्रुतं बहुश्रुता विदन्तीति ॥ १ ॥ द्वितीयस्तु कालिकाचार्यः श्रीवीरनिर्वाणात् सं० ४५३ वर्षे सरस्वतीभ्राता गर्दभिल्लोच्छेदकः बलमित्र-मानुमित्रनृपयोश्च मातुलो जातः । कुत्रापि तुर्यः चतुर्थी पर्युषणापर्वप्रवर्तककालिकाचार्यः स तयोर्मातुलः प्रोकोऽस्ति, यत् अस्ति तत् प्रमाणं ॥२॥ तृतीयस्तु श्रीकालिकाचार्यः श्रीवीरनिर्वाणात्

Page #608

कल्पसूत्रे
॥ २८४ ॥
सं० ९९३ वर्षे श्रीविक्रमसंवत्सराच सं० ५२३ वर्षे जातः, येन श्रीचीरवाक्यात् पर्युषणापर्व भाद्रपदसुदिपञ्चमीतः चतुर्थ्यामानीतं ॥ ३ ॥ एवं श्रीकालिकाचार्याः त्रयः पृथक् पृथक् जाता, परं नामसादृश्यात् द्वयोः अत्रे तयोः कालिकाचार्ययोः एकीभूतैव संलग्ना कथा कथ्यते । अतो अत्र पूर्व गर्दभिल्लोच्छेदक —— श्रीकालिकाचार्यसम्बन्धः कथ्यते—
अस्मिन् जंबूद्वीपे भरतक्षेत्रे धारावासं नाम नगरं अभूत् । परं तत् नगरं कीदृशं अस्ति । यस्मिन् नगरे अङ्गदेश - वङ्गदेश- तिलङ्गदेश-कलिङ्ग| देश- वराङ्गदेश-प्रयागदेश-सुयागदेश- मुरण्डदेश- पुलिन्ददेश - सुरेन्द्र देश- समुद्रदेश-चित्रकूटदेश - छाटदेश-घाटदेश- नाटदेश- विराटदेश-केलिवाटदेशभाटदेश-वाटदेश- कुण्टदेश-चुंटदेश - घोडादेश-घाटदेश- मेदपाटदेश-मगधदेश सोरठदेश- कच्छदेश-गुर्जरदेश -मालवदेश-काश्मीरदेश-काबलिदेशभुरंत देश बदकसांनदेश- बंगालदेश- कोंकण देश-पंचभर्तृदेश- श्रीराज्यदेश-परतकालदेश-हबसीदेश-फिरङ्गीदेश- पठाणदेश - जलमानसदेश- मरुस्थलदेशपंचालदेश-सिन्धुदेश-दक्षिणदेश-पूर्वदेश-पश्चिमदेश-उत्तरदेश ( ५२ ) प्रमुखनानादेशवास्तव्यव्यवहारिणो विविधवस्तुक्रयाणकानि लात्वा आगत्य च व्यापारं कुर्वन्ति । पुनरिदं नगरं अष्टाविंशत् ( २८ ) वकारै: शोभितं वर्तते । ते चामी - " वापी १ व २ बिहार ३ वर्ण ४ वनिता ५ बाग्मी ६ चनं ७ वाटिका ८ वैद्य ९ ब्राह्मण १० वैश्य ११ वादि १२ विबुध १३ वेश्या १४ वणिक् १५ वाहिनी १६ विद्या १७ वीर १८ विवेक १९ वित्त २० विनयो २१ वाचंयमः २२ वल्लिकाः २३ वस्त्रं २४ वारण २५ बाजि २६ बेसर २७ वरं २८ चैभिः पुरं शोभितं ॥ १ ॥” पुनः यस्मिन् नगरे एवंविधा स्थिति:- "यस्यां देवगृहेषु दण्डपटना १ नेहक्षयो दीपकेप्वन्तजङ्गुलिकालयं द्विरसना खङ्गेषु मुष्टिर्यथा ३ । वादस्तर्कविचारणातु ४ विपणिश्रेणीषु मानस्थितिः ५, बन्धः कुन्तलवलरीषु ६ सततं लोकेषु नो दृश्यते ॥ १ ॥ इत्यादिऋद्धिसमृद्धिसहितं सुरलोकसदृशं ( नगरं ) ज्ञेयं ॥ अथ तस्मिन् धारावासानामनगरे वज्रसिंहनामा राजा राज्यं प्रतिपाल
कालिकाचार्यकथा
॥ २८४ ॥

Page #609

यति । परं स राजा कीशोऽस्ति ? । शूरवीरविक्रान्तप्रतापीक-साहसिक-अनेकदेशनायक-न्यायसत्याख्यावक-अमोघसायक-पुरोधासमानपायक | सौम्यमूर्ति-देदीप्यमानम्फूनि-अखण्डप्रताप-अमृतसममधुरालाप-साक्षात्कन्दपावतार-याचकजनाधार-दुष्टनिग्राहक-शिष्टजनप्रतिपालक-न्यायनीतिप्रधा-| |न-सर्वगुणनिधान-सेवकजनवत्सल-हारविराजमानवक्षःस्थल-परनारीसहोदर-रूपपुरंदर-परदुःखभंजन-सबलशत्रुगंजन-वाचकाछनिकलंक-निराकृतातकगौरवर्ण-लवकर्ण-प्रलम्बभुजादण्ड-मौदाज्ञाचण्ड-उपराठीरोमराय-सुवर्णवर्णकाय-पातलओ कडिनउ लांक, नहीं कोई बांक, हृदये श्रीवत्सअत्यंतखच्छ पायपद्म सौभाग्यसम-हस्तिचक्र साक्षात् शक्र एवंविधो राजा वज्रसिंहः । अथ तस्य राज्ञः सुरसुन्दरी इति नामी पट्टराजी वर्तते ।।
परं सा कीहशी अस्ति ? । सर्व अतेउरमांहि प्रधान, सर्वगुणनिधान, भर्तारनी भक्त, धर्मनह विषट् रक्त, राजानइ प्रेमपात्र, सुंदरगात्र शीलगुणअविभूषित सर्वथा अदूषित, कमलनेत्र पुण्यक्षेत्र जेहनी मीठी वाणी सगली जाणी रूपवतमाहे वखाणी घणु स्यु इंद्राणी पिणि जे आगइ
आणइ पाणी, वली जेहनइ अनेक अंगो लगू दासीन ऊपरि वारवर्तइ छद, कुण कुण कस्तूरी १ कपूरी २ जवाधि ३ मलयागिरी ५ लीलावती ५ पद्मावती ६ चन्द्रावती ७ चंद्राउलि ८ चांपू ९ सांपू १० सरस्वति ११ गोमति १२ गंगाधरी १३ दीवाधरी १४ रामगिरी (१५ हंसली १६ वगुली १७ हरिबोली १८ प्रमुखाः । अथ तस्या सुरसुन्दर्याः शुभस्वमसूचित: कालकुमारः पुत्रो जातः, सरस्वतीनानी एका पुत्री च । परं स कुमारः कीदृशोऽस्ति ? । महारूपवान् सर्वपुरुषलक्षणशोभितः सर्वजनवल्लभो विशेपत्तो मातापित्रोः जीवत्प्राणी महासौभाग्यवान् मातृपितृभिः पाल्यमानः चन्द्रकलेव वर्धमानो अष्टवार्षिको जातः । तस्मिन् समये मातापितृभ्यां विचारित-"माता वैरी पिता शत्रुालो येन न पाठितः। न शोभते सभामध्ये, हंसमध्ये बको यथा ॥१॥" पुनरपि "पुत्रोऽतिमृखों विधवा व कन्या, शठंच मित्रं चपलं कलत्रं । विलासकाले च दरिद्रता च, विनाग्निना पञ्च दहन्ति देहं ॥२॥" पुनरपि ज्ञानेन विना मानवः पशुरेव, यतः-1

Page #610

कल्पसूत्रे ॥२८५॥
कालिकाचार्यकथा
“आहार-निद्रा-भय-मैथुनानि, सामान्यमेतत् पशुभिर्नराणां । ज्ञान विशेषः खलु मानवानां, ज्ञानेन हीना पशवो मनुष्याः ॥३॥" ततः कलाचार्यसमीपे कलाग्रहणार्थ मुक्तः । कुमारोऽपि स्तोककालेन (७२) द्वासप्ततिकला जग्राह । तत्रापि विशेषतो अश्वपरीक्षायां वाणकलायां च निपुणो जातः । अथ कालिककुमारः सर्वविद्यावान् विनयवान् मातृपितृभक्तः अत्यन्तस्नेहवत्या निजभगिन्या सरखत्या युक्तः सन् सुखेन कुमारपदची भुजन् आस्ते । अथाऽन्यदा श्रीवज्रसिंहराजः छत्रं धारयन् चामरैः वीज्यमानः सभामण्डपमागत्य सिंहासने उपविष्टः ।। तत्र कीदृशी सभा निविष्टाऽस्ति । यथा-अनेकगणमायक-दण्डनायक-मण्डलीक-महामण्डलीक-सामन्त महासामन्त-चउरासीआ-गुहता-मुगटवर्धकसंधिपाल-दूतपाल-सइगरणा-बइगरणा-देवगरणा-यमगरणा संधिविग्रही-परविग्रही-सेठ-सेनापति-सार्थवाह-व्यवहारिया-अंगरक्षक-पुरोहित-वृत्तिनायक-भारवाहक-थईयायत-पडुपडियायत-टाकटमाली-इंद्रजाली-फूलमाली-मंत्रवादी तववादी-यन्त्रवादी-धर्मवादी ज्योतिर्वादी-धनुर्वादी-दण्डधर-खड्गधर-धनुर्धर-छत्रधर-चामरधर-दीवाधर पुस्तकधर प्रतीहार खबरदार गजपाल-अश्वपाल-अजमर्दक-आरक्षक-साचाबोला-मीठाबोला-कथाबोला-गुणबोला-समस्याबोला-साहित्यबन्धक-लक्षणबन्धक-छन्दबन्धक-अलङ्कारबन्धक-नाटकबन्धक-गीतबन्धक-इत्यादिवर्णकविराजिता । तदबसरे राज्ञः खुरासाणदेशात् अनेके अश्वा माभूते कृते आगताः । परं कीदृशाः सन्ति । वर्णतः केऽपि नीलडा-पीलडा-कंबोजडा-रातडा-सबजिया । अबजिया-किवलीया-धवलिया किहाडा-किरडीया-हरणिया-मेषवरणिया-काया-धूसरा-हांसला लक्षणतोऽपि एवंविधा:-"निर्मासं मुखमण्डले परिमित मध्ये लघु कर्णयोः, स्कन्धे बन्धुरमप्रमाणमुरसि स्निग्धं च रोमोद्गमे । पीनं पश्चिमपार्श्वयोः पृथतर पृष्ठे प्रधान जवे, राजा बाजिनमारुरोह सकलयुक्तं प्रशस्तैगुणैः ॥ १॥" इत्यादि । ततो राज्ञा कालिककुमारस्य कथितं-"अहो कुमार ! बहिर्गत्वा एतेषां तुरङ्गमाणां परीक्षा क्रियतां ।" ततः कुमारः तथेति प्रतिपद्य हएः सन् सदृशवयस्क-सेवकपञ्चशतीयुतं तरलतरं तुरझममेकं
॥२८५॥

Page #611

आरुह्य क्रीडावने जगाम । परं तत् वनं कीदृशमस्ति? | अंब-निम्ब-केलि-कंकेलि-बल्लि-कणवीर-करीर-कुरबक-आमलक-केतकी-केवडा-कोविदार कचनारि कल्हार कउठ कंदूरी कर्मदा किंशुक ककच काकोदुम्बरि कर्कन्धू करञ्ज कपिकच्छू कमल कैरव कुवलय कोकनद कुरुविन्द करणा वरणा अशोक आंबिली अखोड अगर तगर अरडूसउ अर्जुन अखरोट एरंड उंबर अरणी साग नाग पुन्नाग नारिंग पाडल पारिजात जांबू निंबू जंभीरी नालेरी फोग खेजडा वणखडा ताल तमाल सदाफल नागरवेलि वालउवेउलि जाइ जूही दमणउ मरूयउ मोगरउ मचकुंद चांपउ प्रमुखनानाविधवृक्षावलीविराजितं । तलिन् बने बहुबेलां अश्ववाहनिकां कृत्वा, श्रमातुरः सन् कुमारः सपरिवारः सहकारतरोः छायायां तुरङ्गमात् उत्तीर्य विशश्राम । तस्मिन् प्रस्ताचे तत्र वने अनेकसाधुपरिवारवृत्ताः श्रीगुणाकरसूरयो यथार्थनामानः समवसृताः सन्ति । परं ते कीदृशाः सन्ति ? । पडिरूवो तेयस्सिणो जुगप्पहाणागमो महुरखको गंभीरो थीइमंतो उवएसपरो अपरिस्साविणो सोमपइगणो । संगहसीलो अभिग्गहमहणो अविकत्थणो अचवलो पसंतहियया खंतिजुया मद्दवजुया अज्जवजुया मुत्तिजुया तवस्सिणो ॥ संजमपालगा सच्चजुया सोयजुया अकिंचणा बंभचेरवासिणो अणिच्चाइदुबालसभावणाभावगा एवं ३६ षट्त्रिंशत्सूरिगुणैः शोभमानाः । पुनः कीदृशास्ते है। जियकोहा जियमाणा जियमाया जियलोहा जियपरीसहा जियभया जियनिद्दा जियविगहा संसारपारगामिणो परमसंबिम्गा संसारभवउबिगा सुयसायरा करुणानिहिणो सबजीवसुहेसिणो दीहदंसिणो कुक्खिसंबला संपुष्णसुयबला निम्ममा निब्भमा निरहंकारा निश्चिकारा मिच्छित्ततिमिरनासगा निवजवासगा समत्तरयणदायगा गच्छनायगा किं बहुना सर्वसाधुगुणसम्पूर्णाः । तेषां मेघगर्जीतगम्भीरख्याख्यानध्वनि श्रुत्वा कुमारः केकीव हर्षितः सञ्जातविस्मयः "अहो ! कः ईदृक् मधुरध्वनिना धर्ममाख्याति !, तत्र गत्वा श्रूयते तदा चारु ।" सतो जातविवेकातिरेकः समुत्थाय तत्र गत्वा सूरिगुरुं विनयेन नत्वा उचितस्थाने समुपविष्टः । राजपुत्रा विनयं कुर्वन्त्येव, यतः उक्त-"विनयं राजपुत्रेभ्यः, पण्डितेभ्यः सुभाषितं । अनृतं धूत

Page #612

कल्पसूत्रे
॥२८६॥
कारेभ्यः, स्त्रीभ्यः शिक्षेत कैतवं ॥१॥ अथ च समृद्धःपुमान् विनयं कुर्वन् मृष्ट लगति, यदुक्तं-"पाई पढइ पढाई वखाणइ रूप- कालिकावंतनइ गाई जाणइ । रिद्धिवंतनइ विनय पउट्टइ सक्करिसत्थे घेवर लुट्टइ ॥१॥" ततः श्रीसूरिभिः धर्मोपदेशः मारब्धो यथा- चार्यकथा "अहो कुमार ! इयं राज्यलक्ष्मीः चञ्चला दृश्यते, यदि न त्यज्यते तदा आरम्भपापपङ्कमग्नत्वेन दुर्गती गम्यते । यदुक्तं-"गयकन्नचंचलाए, अपरिचताई रायलच्छीए । जीवासकम्मकलिमलभरियभरातो पडंति अहे ॥ १॥" पुनरपि बुद्धिमतो मनुष्यस्य बुद्धेः तदेव फलं यत् पुण्यपापादौ तत्त्व विचारणा क्रियते, यत आह-"बुद्धेः फलं तत्त्वविचारणं च, देहस्य सारं व्रतधारणं च । अर्थस्य सारं |किल पात्रदान, वाचः फलं प्रीतिकरं नराणां ॥१॥" पुनरपि शरीरादि सर्व अनित्यं ज्ञात्वा विवेकिना दीर्घदर्शिना मनुष्येण धर्म-13
सैव सङ्घहः कर्तव्यः । यत् उक्तं-"अनित्यानि शरीराणि, विभयो नैव शाश्वतः । नित्यं संनिहितो मृत्युः, कर्तव्यो धर्मसनहः ॥१॥" *तथा धर्मस्थापि पण्डितेन सुवर्णस्येव परीक्षा कार्या । यत् अवादि-"यथा चतुर्भिः कनक परीक्ष्यते, निघर्षण-च्छेदन-ताप-ताडनैः ।
तथैव धर्मो विदुषा परीक्ष्यते, श्रुतेन शीलेन तपो-दयागुणैः ॥१॥" तत्रापि “विंशतिविशोपकदयामयो जरामरणादिच्छेदकः चक्रवर्तितोऽ
प्यधिकसुखखरूपः संसारसमुद्रतारकः अजरामरशाश्वतसुखदायकः पञ्चमहाव्रतरूपो यतिधर्म एव सर्वधर्मोत्तमः," एवं श्रीगुरुवचनश्रवणात् संसार* स्याऽसारतां ज्ञात्वा सज्जातवैराग्यो भाग्यवान् श्रीकालिककुमारः प्रतिबुद्धः सन् करद्वयं संयोज्य विज्ञपयति स्म "हे भगवन् ! हे परोपकारवन् !
भवद्वचनेन अहं प्रतिबुद्धोऽस्मि, अध यावन्निजगृहे गत्वा मातापित्रोः अनुमतिं लात्वा युष्मत्समीपे नाऽयामि [न आगमिष्यामि ] तावत् श्रीगुरुभिरत्रैव बने स्थातव्यं" इति प्रतिज्ञाय स्वगृहे गत्वा मातापित्रोः उवाच-"मया गुरुदेशनया संसारोऽसारो ज्ञातः, अहं दीक्षा लास्यामि, ममाऽऽदेश दत्त ।" ततो मातापितरौ तदुःखेन मोहेन च मूछीमापतुः । पुनः व्यजनादिवातोपचारैः लब्धचेतनौ एवमूचतुः-"रे पुत्र ! त्वं बालोऽसि, यौवनाव-*
॥२८
मापतुः । पुनः व्यजनादिवातोपाना संसारोऽसारो ज्ञातः, अहं दीक्षा लास्यामि तावत् श्रीगुरुभिरत्रैच का

Page #613

www.kobatrth.org
स्खोऽसि, सुकुमारोऽसि, काममोगा)ऽसि, अतो राज्यधुरामाराङ्गीकरणेन पूर्य मातापित्रोर्गनोरथान् । पुनः परिणतवयस्को दीक्षां गृह्णीयाः, परं साम्प्रतं दीक्षाग्रहणं नैव, पुनः संयममार्गोऽतिदुःकरोऽस्ति, तत्र यावज्जीवं अनानता १ भूमिशयनं २ लोचकरण ३ देहस्य अप्रतिकर्मता ४ गुरुकुलवासेन गुरुशिक्षायां सातव्यं ५ क्षुधादि (२२) द्वाविंशत् परीपहाः सोढव्याः ६ देवाशुपसर्गे च अक्षोभ्यता ७ लब्धालब्धे समभावना ८ अट्ठारसहनशीलागारथभारिता ९ बाहुभ्यां समुद्रतरण १० तीक्ष्णखगधारोपरि चलनं ११ ज्वलदमिज्वाला पादाभ्यां विध्यापयितव्या १२ निःखादवालुकायाः कवलभरणं १३ गङ्गाप्रतिस्रोतसा गन्तव्यं १४ तुलायां मेरुः तोलयितव्यः १५ एकाकिना कर्मारिमहाबलं जेतव्यं १६ राधावेधेन चक्रस्तितपूतलिका वेधयितव्या १७ त्रिभुवनजयपताका गृहीतव्याः १८ इत्यादि ।" एवं दुाकरतायां दर्शितायामपि कुमारः प्रवर्धमानबेराम्यः प्राह-“हे मातापितरौ ! एपा या दीक्षायां दुःकरता सा सत्या, तथैव परं कातराणां कापुरुषाणां ज्ञेया, न शूरवीराणां सत्पुरुषाणां, ततोऽहं अवश्यं दीक्षा ग्रहीष्यामि, ममाऽऽदेश दत्त । या वार्ताकरणेऽपि क्षण वेला याति सा ममायुर्मध्ये त्रुटति, अकृतार्थता च याति ।" ततो मातृपितृभ्यां 'याता [यावान् ] नियमाणश्च न केनापि रोढुं शक्यते' इति विचार्य अनुमतिर्दता । ततः श्रीकालिककुमारेण कृतपितृमहामहोत्सवेन महताऽऽडम्बरेण निजसेवकपञ्चशतीसहितेन सहस्रपुरुषवाहिनीं शिविका आरुह्य गीतगानतानमानदानसन्मानबायनि!षपूर्व अपूर्वरीत्या बने गत्वा गुरोः समीपे दीक्षां जगृहे । सरस्वत्यपि तद्भगिनी भ्रातृस्नेहातिरेकात् पृष्ठे दीक्षा जग्राह । मातापितरौ अपि "हे पुत्र ! एपा तव भगिन्यस्ति, अस्या रक्षा बड़ी कार्या ।" इति शिक्षा दत्त्वा विमनस्कौ सन्तौ खगृहे गतौ । अथ श्रीकालिककुमारमुनिः स्तोककालेन सुबुद्धित्वात् | गुरुसेवाप्रसादात् व्याकरण १ तर्क २ छन्दो ३ ऽलङ्कार ४ काव्य ५ नाटक ६ शाटक ७ ज्योतिष ८ वैद्यक ९ नैमित्तिक १० मत्र ११ तत्र १२ यत्र १३ अन्न १४ उपान १५ छेदग्रन्थ १० पइन्ना मूलसूत्र नन्दी १ अनुयोगद्वार २ एवं (१५) पञ्चचत्वारिंशत् आगमाः तथा
Fer Private and Personal Use Only

Page #614

कल्पसूत्रे
xसूत्र-नियुक्ति-भाष्य-चूर्णि-वृत्ति-प्रकरणादि खसमय-परसमय-समस्तशास्त्रपारगामी जातः । ततो गुरुभिः योग्यतां ज्ञात्वा आचार्यपदे स्थापितश्च ।
अथ श्रीकालिकाचार्याः अनेकसाधुपरिवृताः प्रामानुग्राम विहरन्तो भव्यजीवान् प्रतिबोधयन्तो मालवकदेशे श्रीउज्जयिन्यां पुर्या बहिः उद्यानवने ॥२८७॥
समवस्ताः । सर्वेऽपि लोका बन्दनार्थ तत्र यान्ति । धर्म च सदा शृण्वन्ति । सरस्वती साध्वी अपि अनेकसाध्वीपरिवारपरिवृता उज्जयिन्यां श्राविकापाचे उपाश्रयं मार्गयित्वा स्थिताऽस्ति । अथाऽन्यदा सरस्वती साध्यपि निजभ्रातरं कालिकाचार्य वन्दित्वा यावत् निजोपाश्रयं आगच्छति वर्मनि तावत् उज्जयिनीनगरीखामिना गर्दभिल्लेन सा दृष्टा, चिन्तितं च तेन-"एषा का ? एतादृशी सरूपा किं देवी बा ? किं विद्याधरी वा ? अथवा किन्नरी वा ?" इति संदेहेन निजपार्श्ववर्तिसेवकाः पृष्टाः । तैः उक्तं- हे महाराज ! एषा वज्रसिंहराज्ञः पुत्री सरस्वतीनामी कुमारिका सती निजभ्रातृस्नेहातिरेकात् साध्वी जाता ।" ततो गर्दभिल्लेन विचारित-"अहो! अनया तपसा कायः शोषितः, तथापि सुरूपत्वं न याति, यतः-'काली तउही कस्तुरी, थोडी तउही तेजन तूरी । सूकी तउही वेडल सिरी, तुदी तउही मोती सिरी । भागउ तरही वराह, तूटर तउही साह । निबलउ तडही गह, निर्गुण तउही नाह । चूरउ तउही साकर, निबलउ तरही ठाकुर । तपाग्यो तउही कांचण, घस्यउ तउही
चंदण | लहुडउ तउही सीह, धुंधलउ तउ दीह । नान्ही तउही नागिणी, निरसी तउही सोहागणी । ततो यदि एतां इतोऽपहृत्य ममाऽन्तःX पुरे मुञ्चामि, मानमज्जनादि सम्यक् उपचरामि, मनोज्ञाहारादिना पोषयामि, तदा मम स्त्रीरलं भविष्यति । एतां विना च मम राज्यश्रीरपि X
निष्फला, मम जीवितं च वृथा ज्ञेयं" इत्येवं तां कामग्रहास्तेन गर्दभिल्लेन श्येनेन चटकेव निजसेवकपात् नानाविधं विलपन्ती उत्पाटयित्वा | निजान्तःपुरे क्षिप्ता । विलापस्त्वेवं-“हे बान्धव ! हे सुगुरो ! हे अनेकगुणप्रधान ! हे चतुरबुद्धिनिधान ! हे जिनशासननायक ! हे भव्यजीवसुखदायक! हे जिनशासनशृङ्गार! हे गच्छाधार! हे आगमस्य आकर! हे करुणासागर ! हे श्रातः ! हे श्रीकालिकाचार्य ! गर्दभिल्लेन राज्ञा
|२८७॥

Page #615

| पापिष्ठेन शीलखण्डनेच्छानिष्ठेन मम सर्वथाप्यनिष्टेन मां अनाथां इव अपहरन्तीं रक्ष रक्ष" इति । तदा अन्या अपि साध्व्यः पूत्कारं चक्रुः । लोका अपि हाहाकारं वितेनिरे । ततो महाकोलाहलो जातः । ततः शीघ्रं साध्वीभिः सर्वोऽपि वृत्तान्तः श्रीकालिकाचार्यस्य निवेदितः- “भवदीयभगिनी सरखती साध्वी गर्दभिल्लेनाऽपहृत्य निजान्तःपुरे क्षिप्ताऽस्ति । न ज्ञायते अथ किं भविष्यति ! ।" ततः श्रीकालिकाचार्याः कोपाक्रान्ताः कतिपय शिष्यैः सहिताः राजपार्श्वे जग्मुः । सौम्यशीतलन्यायवचनैः प्रोक्तं- "हे राजन् ! एषा साध्वी मम भगिनी, तत्रापि शीलवती, तत्रापि पञ्चमहाव्रतचारिणी, एतस्या वैमनस्यकरणे महाकर्मबन्धो भविष्यति । अपि च अन्योऽपि नगरमध्ये दुष्टमतिः दुःशीलश्च भविष्यति, स तव निवार्यो भविष्यति, परं यदि त्वमेव अन्यायं करिष्यसि तदा तव निवारकः को भविता ? अपि च यत्र नगरे राजैव चौरो अन्यायी च तत्र लोका नगरं मुक्त्या वनमेव भजन्ति । यदुक्तं - " यत्राऽस्ति राजा स्वयमेव चौरो, भाण्डीवहो यत्र पुरोहितश्च । वनं भजध्वं ननु नागरा भो !, यतः शरणात् भयमत्र जातं ॥ १ ॥” इति । पुनः कालिकाचार्यैः प्रोक्तं - "हे राजन् ! अन्तःपुरे बढ्यो रूपवत्यश्चातुर्यकलावत्यो युवत्यो रमणीयाः सन्ति, तासां उपरि संतोषं कुरु, परं माऽनया अस्थिमात्रया मलमलिनगाच्या अतिजीर्णवस्त्रया साध्या समं किं सुखं अनुभविष्यसि ? ततो मुञ्चैनां यथा धर्मशालायां गत्वा एषा संयमं पालयिष्यति ।" एतादृशानि श्रीकालिकाचार्यवचनानि श्रुत्वा गर्दभिल्लो मौनं आघाय, श्रुतमपि अनुतमिव कृत्वा स्थितः समुत्थाय चान्तःपुरे गतः । ततः श्रीकालिकाचार्यैश्चिन्तितं - " अथ कोऽपि नवीनः उपायः क्रियते ।" ततः श्रीकालिकाचार्या उपाश्रयमागत्य सङ्घा सर्वस्वरूपं प्रोकवन्तः । ततः श्रीसन चिन्तितं- “आचार्यवचनं न मानितं, परं असमद्वचनं मानयिष्यति ।" ततः प्रभूतं प्राभृतं लावा, सोऽपि भूपाये गतः । राज्ञा च पृष्टं "कथं भो ! महाजनैः समागतं ?, किं कार्य ।" सचेनोक्तं- "हे राजन् ! त्वं मालवकदेशखामी, तब ईदृशं कुकर्म कर्तुं न युक्तं, यतो राजा पितेव प्रजाः प्रतिपालयति, विशेषतो दर्शनिनां तपखिनां वर्ग, ततो मुञ्च इमां

Page #616

www.kobatrth.org
कल्पसूत्रे
ने दिन
॥२८८॥
साध्वीं" इत्यादि बहुतरं प्रोक्तं । परं स कुकर्मा कामी राजा न मुञ्चति । ततः सद्देन यथागतेन तथाऽऽगतेन श्रीसूरीणां प्रोक्तं । ततः श्रीका-याकालिका|लिकाचार्येण कोपाक्रान्तेन सवाग्रे प्रोक्तं-"अहं समर्थः सन् जिनशासनप्रत्यनीकानां यदि शिक्षा न दमि तदा जिनाज्ञाविरोधकत्वेन दुर्गतिकः स्या। मामला यदुक्तं-'ये प्रत्यनीका जिनशासनस्य, सङ्घस्य ये चाशुभवर्णवाचः । उपेक्षकोडाहकरा धरायां, तेषामहं यामि गति सदैव ॥१॥ ततः प्रतिज्ञा चक्रे-"सदाऽहं गर्दभिलं सराज्यं न उन्मूलयामि तदाऽहं न कालिकाचार्यः ।" ततः खगच्छभारं गीतार्थेषु स्थापयित्वा खयमाथिलोऽपि प्रथिलीभूय कर्दमादिना गात्रं अनुलिम्पन् , नगरमध्ये भ्रमन् , वक्ति-"यदि गर्दभिल्लो राजा, ततः किं ?, यदि तस्य नगरं महत् , तर्हि किं, यदि गर्दभिल्लस्य अन्तःपुरस्त्रियो बढ्यः, ततः किं ?, यदि राज्ञः भाण्डागार-कोष्ठागार-हस्ति-तुराम-रथ-पदातयो बहवः, ततः किं ?, यदि राजा प्राज्यं साम्राज्यं भुनक्ति, तदा मम किं!।" इत्येवं प्रलपन्तं प्रतिमार्ग प्रतिगृहं अमन्तं कालिकाचार्य दृष्ट्वा नगरवासिनो लोकाः सामन्तश्रेष्ठि-सेनापति-मत्रिपमुखा एकीभूय राज्ञः समीपे गत्वा एवं प्रोक्तवन्तः-“हे राजेन्द्र ! अयं महापुरुष आचार्यों निजभगिनीस्नेहात् अथिलो जातः, ततः कृपां कृत्वा साध्वी मुञ्च यथाऽयं सज्जो भवति" इत्यादिवचनानि श्रुत्वा कुपितो राजा वक्तुं प्रवृत्तः-"रे लोकाः! यात यात मम दृष्टितः, एवंविधां शिक्षा निजगृहे निजमातृपितृभ्रातृकलत्रादीनां दत्त ।" ततः सामन्तादयो लोका विलक्षीभूय खगृहं जग्मुः। श्रीआचार्यैरपि श्रुतं यत् | 'सामन्तादिवचनमपि न मानितं', अथ यदि तेन अधमेन अतितानितं तर्हि त्रुटत्येव, यतः-'अतिताण्युं त्रुटइ, अतिभयुं फूटइ । अतिखाधु
खूटइ, अतिढीली गांठि छूटइ ।' तस्मात् किश्चित् वैरूप्यं कर्तव्यं । अत्रापि न सातव्यं च, कुत्राऽपि देशे गत्वा कमपि उपायं करोमि" इति निश्चित्य श्रीकालिकाचार्याः सिन्धुनदीतटे पश्चिमदिशि एकः पार्श्वकूलो देशोऽस्ति, तत्र गताः, तत्र देशे ये राजानः ते सर्वेऽपि “साखी" इति कथ्यन्ते । तत्र एकस्य साखीभूपस्य नगरसमीपे महात्मवेषेण गताः । तस्मिन् प्रस्तावे तत्र एका कूपिका वर्तते । तत्पार्श्वतो बहवः कुमारा
॥२.

Page #617

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandi
भ्रमन्तो दृष्टाः, पृष्टं च-"भो ! किं विलोक्यते !" ते पाहु:-"भो परदेशिन् ! अस्माकं रममाणानां मणिमयकन्दुकः कृषिकायां पतितः, प्रवेष्टुं न शक्यते, बहिःस्थितानां च न निम्सरति । ततो वयं विलक्षीभूताः सन्तः इतस्ततो भ्रमामः ।" आचार्याः प्राहु:-"मो कुमाराः ! गृहात् धनुर्वाणान् आनयत यया कन्दुकं निष्कारय ददामि ।" ततः तैः तथा कृतं । ततः आचार्यः आईछगण-वेष्टन-ज्वलत् तृण क्षेपणपूर्व धनुराकृप्य एकेन बाणेन कन्दुको विद्धः, द्वितीयेन बाणेन प्रथमो बाणो विद्धः, एवं तृतीयेन द्वितीयः, इत्येवं परंपरया विद्धवाणप्रयोगेन कूपकण्ठस्थितैः एव* कन्दुको निष्कास्य कुमाराणां बत्तः । सर्वेऽपि कुमारा हर्षिताः सन्तो विस्मयमादधानाः स्वस्वगृहं गत्वा एवं मोचुः-“हे तात! अद्य एकः कोऽपि | परदेशी परदेशात् कलावान् समेतोऽस्ति, तेनाऽस्मार्क कूपे पतितः कन्दुको निष्कास दचः।" सर्वोऽपि वृत्तान्तः कथितः । ततः तत्रत्य साखीभूपैः | निजपुत्रान् मुक्त्या सादरं खगृहे श्रीकालिकाचार्याः समानीताः । ततः सूरिभिः आशीर्वादो राज्ञे दत्तो यथा-"चिरं जीव, चिरं नन्द, चिरं पालय मेदिनी । चिरमाश्रित्य]तलोकानां, प्रपूरय मनोरथान् ॥१॥" पुनरपि-"पोपमासे निराहारा, बहाद्दाराश्च कार्तिके । चैत्रमासे गुडाहारा, भवन्तु तव शत्रवः ॥ १॥" ततः साखीराजेनापि विद्याकलाचातुर्यचमत्कृतेन अतिघहुमानसन्मानादि दत्त्वा निजपाचँ रक्षिताः ।
विद्यावन्तो हि सर्वत्र पूज्यन्ते, यदुक्तं-"विद्वत्वं च नृपत्वं च, नैव तुल्यं कदाचन । स्वदेशे पूज्यते राजा, विद्वान् सर्वत्र पूज्यते x॥१॥" पुनरपि-"विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनं, विद्या भोगकरी यशःसुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः । विद्या
बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतं, विद्या राजसु पूज्यते नहि धनं विद्याविहीनः पशुः ॥१॥" अपि च विद्यावतां परदेशोऽपि स्वदेशः, यदाह-"कोऽतिमारः समर्धानां, किं दुरे व्यवसायिनां । को विदेशः सुविद्यानां, कः परः प्रियवादिनाम् ॥२॥" अथ श्रीकालिकाचार्याः तत्र तिष्ठन्ति । प्रत्यहं साखीराजस्म समीये यान्ति, नानाविषचेतश्चमकारकारिज्योतिर्निमित्वादिविद्यया राज्ञः चित्रं रजयति ।।
कल्प०४९

Page #618

कल्पसूत्रे
| कालिका
चार्यकथा
॥२८९॥
का अधिकं भयं
नास साहानुसार सुहासमा
राजापि अत्यन्तहृष्टतुष्टमनस्को गुरूणां अतिवहुमानं दत्ते । एवं च सति गतानि कियन्ति दिनानि । तदवसरे एकदा एको दूतः एकं कच्चोलकं छुरिकासहितं लेख चामे मुक्त्वा राज्ञः प्रणम्य सन्मुखं स्थितः । ततः साखीराजो लेख वाचयित्वा तत् विलोक्य च श्याममुखो बभूव ।। ततः श्रीकालिकाचार्यैः उक्तं-"भवतां खामिप्राभृतं समागतं, तत्र हों विलोक्यते, तलो हर्षस्थाने विषादः कथं ।" राजा प्राह-"अहो! महापुरुष ! अद्याऽस्माकं मरणरूपं महाभयं जातं । मरणात् अपि अधिकं भयं किमपि नास्ति । यतः-"पंथसमा नत्थि जरा, दारिद्दसमो पराभवो नस्थि । मरणसम नत्थि भयं, सुहासमा वेयणा नत्थि ॥१॥" ततः सूरिभिः पृष्टं-"किं तत् भयं ?।" राजा प्राह-“हे भगवन् ! योऽस्माकं क्रुद्धः स्वामी स साहानुसाही वर्तते, तेन कुपितेन लिखितं वर्तते, 'यदुत अनया छुरिकया निजमस्तकं छित्त्वा अस्मिन् कच्चोलके क्षित्वा शीघ्र मोच्य, नो चेत् तव सकुटुम्बस्य क्षयो भावी ।' यथा मम तथाऽन्येषामपि मम तुल्यानां ९५ पञ्चनबतिसाखीराजानां दूतो मुक्तोऽस्ति । अतो महाभयं किं क्रियते ?, कुत्र गम्यते !, कथं छुश्यते !" ततः श्रीकालिकाचार्यैः विचारित-"अयं अवसरः, मम च कार्य ।" ततः साखीराजाय प्रोक्तं-“हे राजन् ! मा म्रियख, मा चिन्तां कुरु, जीवन् नरो भद्रशतानि पश्यति । यथा दृष्टान्तः-'भानुश्च मश्री दयिता सरस्वती, मृतिं गता सा नृपकैतवेन । गङ्गातटस्था पुनरेव लेभे, जीवन् नरो भद्रशतानि पश्येत् [पश्यति ॥” अत्र समये सति दृष्टान्तो वाच्यः ।। ततः (९५) पञ्चनवतिसाखीराजानः भवान् च सर्वेऽपि एकीभूय मया सार्धं चलन्तु । यथा हिन्दुकदेशे गत्वा गर्दभिल्लनृपं उच्छेद्य उज्जयिनीराज्य विभज्य भवतां समर्प्यते !" ततः सूरिवचने प्रतीतिं कृत्वा लेखप्रेषणपूर्व सर्वान् ९५ राज्ञ आहूय एकत्र मिलिल्वा प्रयाणढका दापयित्वा सर्वेऽपि ९६ साखीराजानः श्रीकालिकाचार्यसहिताः चलिताः, अग्रे गच्छन्तः सिन्धुनदी उत्तीर्य, सौराष्ट्रदेशमध्ये सुखेन समागताः । तदवसरे वर्षाकालः प्रादुर्बभूव । स कीदृशः । “आयो वर्षाकाल चिहुं दिसि घटा उमटी तत्काल । गडडाट मेह गाजइ, जाणे नालिगोला बाजइ ।
॥२८९॥

Page #619

कालइ आभइ वीजलि झबकइ, विरहणीना हीया द्रवकइ, पपीहा बोलइ वाणिया, धान वेचचा वखार खोलइ, बोलइ मोर दादुर करइ सोर अंधार * घोर पइसइ चोर, कंदर्प करइ जोर, मानिनी स्त्री भर्तार नइ करइ निहोर, चंदसूरिज वादले छाया, पंथि जन आप आपणा घर नइ धाया, राजहंस मानसरोवर भणी चाल्या, लोके वस्तुवाना वखारमइ घाल्या, बगपंकति सोहइ इंद्रधनुष चित्त मोहइ, आम थयो रातउ मेहथयो मातउ, मोटी छांट आवइ लोका नइ मन भावइ, झडी लागी करसणारी भाग्य दसा जागी, मूसल धारद मेह वरसइ पृथिवी ऊर्ण-पूर्ण करिवानाइ तरसइ,* वहइ प्रणाल खलखलइ खाल, चूयइ ओरा भीजइ वस्तुवाना बोरा, टवकइ पटसाल चिंचूयइ बाल नदी आवी पूर कडणिरा रुषभांजी करइ चकचूर वहइ वाला लोक थया काहला, जूना हूंढा पडइ लोक ऊंचा चडइ हालीए खेत्र खड्या वाडिसुं सेढा जड्या मारग भागा जे जिहां ते तिहां रहिवा लागा, प्रगट्या राता ममोला धान थया सुंहगा, मोला नीली हरी डहडही धणा हुया दूधनइ दही नीपना घणा धान सांभरया धर्म नइ ध्यान, गयउ रोर लोककरइ बकोर, गयउ दुकाल अयउ दुंदूमुकाल ।" ईदृशे वर्षाकाले न कोऽपि गन्तुं शक्नोति । ततः श्रीकालिकाचार्यवचसा सर्वेऽपि साखीराजानः ९६ निजनिजपटकुटी विस्तार्य स्थित्वा एवं मासचतुष्टयस्थित्या वर्षाकाले श्रीकालिकाचार्यैः प्रोक्तं-"भो राजानः ! मार्गाः समीचीना जाताः, अथ अग्रे चलन्तु यथा भवतां खेप्सितं सिध्यति ।" तदा ते पोचुः-“हे श्रीगुरो ! कथं प्रस्थितिः भवति ? बहुकालविलम्बनेन । अस्माकं द्रव्यं सर्व निष्ठितं, शंबलं च क्षीणं क्षुधातुराणां अस्माकं सर्व विस्मृतं । तांबो जानइ खाण जां जिमइ जासकघान तां भट्टारक भगवान जांजीमह जासकधान तां गीतनइ गान, जांजीम० तां ताननइ मान जांजी तां वीवाह नइ जान जां जी० तां फोफल नइ पान जां जी० तार धर्मनइ ध्यान जां जी० तां तपनइ उपधान जां जी० तां आदर नइ मान जां जी० तां लगसरवा कान जां जी० तां लग मुहडइ वान जां जी० जां पेठन पडइ रोटीयां तां सबेहि गल्लां खोटीयां । ततः श्रीआचार्यः विचारित-"सत्यमेते वदन्ति, कोऽपि द्रव्योपायः कार्यः यथा संबलं भवति, सैन्यं

Page #620

कल्पसूत्रे
॥२९॥
चलति, कार्यसिद्धिर्भवति, परं किं कर्तव्यं इति चिन्तया निशि निद्रा न याति, तावत् शासनदेवता प्रकटीभूय प्रोवाच- हे भगवन् ! चिन्ता मा कालिका[क्रियता, एषा चूर्णकुम्पिका गृह्यतां यदुपरि वासः करिष्यते तत् सर्व खर्ण भावि" इति उक्त्वा गता। प्रभाते जाते श्रीसूरिभिः सर्वेऽपि राजानचार्यकथा आहूताः, प्रोक्तं च-"भो कुत्रापि एक इष्टवाहको विलोक्यतां ।" तैः आसन्नस्थाने विलोकयद्भिः दृष्टः, गुरूणां दर्शितश्च । गुरुभिः विद्याबलेन
देवतादत्तचूर्णवासक्षेपप्रक्षेपणेन च सर्वोऽपि इष्टवाहः स्वर्णीकृतः, पश्चात् विभज्य सर्वेषां साखीराज्ञां प्रत्येक वर्णेष्टिका दत्ता । ततो हर्षिताः संजात S संबलबलाः ते प्रयाणढक्कां दत्त्वा मालवकदेशं प्रति प्रचेलुः । अग्रे गच्छद्भिः लाटदेशवामिनी श्रीआचार्यभागिनेयौ बलमित्र-भानुमित्रराजौ अपि
सार्थे गृहीतौ । ततो यावता श्रीकालिकाचार्यसैन्यं मालवकसीग्नि आगतं तावता गर्दभिल्लोऽपि राजा खसैन्यं मेलयित्वा 'प्रयाणढक्कां' दापयित्वा सन्मुख आगत्य पतितः । अथ आदित्यवारे द्वयोः अपि सैन्यं प्रयाणढक्कावादनपूर्वं च सम्मुखं [चटितं] चलितं । तत्र केन प्रकारेण युद्धं जातं तत् श्रूयतांआम्हा साम्हा कटक आव्या चडी, फौजइ फोज अडी बगतरनइ जीनसाल सुभटे पहिन्या तत्काल, माथइ धन्या टोप सुभट चड्या सबल कोप, |पांचे हथियार बांध्या, तीरे तीर सांध्या, अमल पाणि कीधा, भाजणरा सुंस लीधा, घोडे घाली पाखर जाणे आडा आया भाखर, आगइ कीया गज
उपरि फरहरइ धज, दमामे दीधी घाई सूरवीर आया धाई, रणतूर वागइ तेपिणि सिंधू [ मइ ] डारागइ, ठाकुरवपु कारइ वडवडा बापारा विरुद | संभारइ, छूटइ नालिनि पट थोडी विचालि, वहइ गोला लोकल्यइ ओला, छूटइ कुहक बांण कायरांरा पडइ प्राण, काबिली मीर नांखई तीर, | मारइ भालारा बिचाबिच्चि लागइ बगतर भेदीनइ विच्चाविच्चि लागइ खडगारी खडाखडि वागी भडाभडी, गर्द मिल्लरी फोज भागी सबल लीक लागी,
[२० Xहूतउ जे सेनानी तेतउ धुरथी थयो कानी, जे हूंतउ कोटवाल तेतउ नासउ तत्काल, जे हूंतउ फोजदार तिणरइ माथे पडी मार,जे हूंता बागीया
तेपिण भाजिगया अभागिया, जे हूंता सहस्रयोद्धा तेपिणि नासिगया बोधा, जे हुंता मुहता ते नासि घरे पहुता, जे हुंता चउरासीया तीए दाते

Page #621

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandi
वीणालीया, जे हूंता स्ववास तीए मूकी जीवारी आस,जे हुंता कायर तिणनह सांभरइ आपणी बायर, जे चडता बाहर ते हथियार छोडी थया काहर, जे ढोलाइ दमकइ मिलता ते गया पासइ टलता, जे बांधता मोटी पाघडी ते उभा न रया एका घडी, जे हुंता एकएकडा तिणरे नाम दिया बेकडा, जे माधइ धरता आंकडा ते मुहडा कीया वांकडा, जेवणावता सारंगी बांकी तीए तर रणमूमिका पण पाकी, जे बांधता बिई पासे कटारी तीयांनइ नासतां भूमि पड़ी भारी, जे पहिरता लांबा साडा तीए नासिते कोडिकिया पवाडा, गर्दभिल्ल नाठउ बोल पणउ माठउ, गढमाह जई पठउ, चिंता करइ बैठउ, पोलि ताला जज्या कालिकाचार्यना कटक चहुंदीसी विटी पड्या । अथ उज्जयिनीनगरीमध्ये गर्दभिल्लो बहिस्थात् श्रीकालिकाचार्यसैन्यं, एवं कतिचिदिनेषु गतेषु साखीराजस्य सुभटा दुर्गस्य चतुर्दिक्षु भ्रमन्तो विलोक्यन्ति, परं दुर्गशीर्थोपरि तदीयं सुमटमात्रं न पश्यन्ति । ततः तैः आगत्य श्रीकालिकाचार्याणां विज्ञप्त-- हे भगवन् ! अद्य दुर्गोपरि न कोऽपि सुभटो दृश्यते, न कोऽपि युध्यति च, तत् कथं ?।" तेन ततः श्रीकालिकाचार्यः सूफ्योगं दत्त्वा, ज्ञात्वा च तेषां प्रोक्तं-"भो ! अद्य कृष्णाष्टमी वर्तते, तेन गर्दभिल्लो गर्दभी विद्या साधयन् अस्ति, यूयं पश्यत, यदि कुत्रापि दुर्गोपरि बहिर्मुसा गर्दभी खिता भवति, तदा सत्यं," तैः विलोकयद्भिः सा तथैव दृष्टा । तत आगत्य प्रोक्तं च- हे भगवन् ! भवतां वचनं सत्यं जातं, अस्मामिः सा तथैव दृष्टा ।" ततः श्रीगुरुभिः प्रोक्तं-"शृण्वन्तु एतत्परमार्थ, यदा एषा विद्या सम्पूर्णा सिद्धा भविष्यति तदा सा गर्दभी शब्दं करिष्यति, तच्छन्दं ये शत्रवः श्रोष्यन्ते ते मुखात् रुधिरं बमन्तो भूमौ पतिप्यन्ति मरिष्यन्ति वा।" एतां वार्ता श्रुत्वा साखीराप्रमुखा भयभ्रान्ता विज्ञपयन्ति स-“हे भगवन् ! कोऽपि उपायः कर्तव्यः, येन तद्विद्या न प्रभवति।"
ततः श्रीकालिकाचार्यैः प्रोक्तं-"सर्वमपि निजसैन्यं कोशपञ्चकं दूरे स्थापयन्तु, मम च पा शब्दवेधिसुमटानां अष्टोत्तरशतं सावधानीभूय तिष्ठतु, *यदा च एषा रासभी शब्दकरणाय मुखं प्रसारयति तदा समकालं अष्टोत्तरशतवाणैः तूणीरवत् तस्या मुर्ख पूरणीयं, यथा सा शब्दं कर्तुं न शक्नोति,

Page #622

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
कालिकाचार्यकथा
6*
*
कल्पसूत्रे
विद्या च न प्रभवति ।" ततो गुरुवचः प्रमाणयद्भिः तैः तथैव चक्रे । उच्चस्याने स्थित्वा आकर्णान्तबाणान् आकृप्य शब्दकरणसमये तस्याः मुखं ॥२९१॥
पूरितं । ततः सा रुष्टासती गर्दभिल्लमस्तके विष्ठां कृत्वा लत्तां दत्त्वा आकाशे उत्पत्य गता। ततो सुभटा च प्रतोली भक्त्या मध्ये गत्वा गर्दभिल्लं X वामबाहुभ्यां बध्वा श्रीकालिकाचार्याने मुक्तवन्तः । सोऽपि अधमो नीचैर्भूमौ वीक्ष्यते स्म । ततो गुरुभिः प्रोचे-रे दुष्ट ! पापिष्ठ ! निकृष्टबुद्धे !!
किं ते कुकर्माऽऽचरितं ?, दुरात्मन् ! महासतीशीलचरित्रभङ्गपापद्रुमस्वेदं इहास्ति पुष्पं, परं फलं तु परत्र नरकादिदुःखं प्राप्स्यसि । अरे वराक !
अद्यापि किमपि विनष्टं नास्ति, सर्वपापक्षयकरं चारित्रं गृहाण, यथा सुखी भविष्यसि" इत्यादि बह्व उपदेशाः सूरिभिः दत्ताः, परं पापात्मा Sन प्रतिबुध्यते । यतः--"उपएससहस्सेहि वि बोहिलंतो न बुज्झइ कोई । जह भदत्तराया, उदाइनिव मारउ चेय ॥१॥" Xअथवा काको धौतो दुग्धेनापि धवलतां न पामोति, अथवा मुद्गशैलः पुष्करावर्तमेघप्लावितोऽपि न आर्दीभवति, अथवा उपरक्षेत्रे उप्तानि अपि
वीजानि नोद्गच्छन्ति, अथवा कूर्मकायः प्रहारशतैः अपि न भेत्तुं शक्यते, अथवा बधिरस्य ग्रन्थकोटिश्रवणेऽपि नाऽवबोधो जायते, अथवा विष अमृतमिश्रितं अपि न मृष्टं भवति, अथवा लशुनं कर्पूरवासितं अपि न सुगन्धं स्यात् , वन्ध्याया वा बहुपचारैः अपि न सन्तान प्राप्तिः, खलो वा सक्रियमाणोऽपि न मैत्रीभावं भजते, एवं गर्दभिल्लो गुरुकर्मत्वात् बहु प्रतिबोध्यमानोऽपि न धर्म धत्ते स्म । ततो भूपैः मार्यमाणोऽपि गुरुभिः कृपया देशत्याग कारितः। ततः कालिकाचार्या यस्य गृहे उषिताः आसन् तस्य उज्जयिनीराज्यं दत्तं । अन्येषां च ९५ पञ्चनवतिभूपानां मालबकदेशो विभज्य यथार्ह दत्तः । ततः सरखतीसाध्वी अपि आलोचनां दत्त्वा तपः कारयित्वा गच्छमध्ये आनीता । स्वयमपि कालिकाचार्याः स्वारम्भपाप आलोच्य निरतिचाराः सन्तः खगच्छभारं बिभराञ्चक्रुः । न च वाच्यं एतादृशमहारम्भकरणेन तेषां विराधकत्वं । यत उक्तं सिद्धान्ते-"संघाइ याण कजे, चूणिज्जा चक्कपट्टिसिन पि [सेनापि] । कुविओ मुणी महप्पा पुलाइलद्धीइ संपत्रो ॥१॥" अथवा विष्णुकुमारेणापि
XOXOXOXOXOXOXOKE
॥२९॥

Page #623

www.kobatrth.org
साधुप्रत्यनीको नमुचिः हतः, २ अपि च आचार्यरक्षां कुर्वद्भिः रात्रिप्रतिजागरिकैश्चतुर्भिः साधुभिः यामचतुष्टये चत्वारः सिंहा व्यापादिताः ३,* अथवा साधुभिः परस्परं क्रियमाणमत्स्योत्पत्त्याम्नायवार्ता श्रुत्वा प्रभूतमत्स्योत्पादकं मासिकं वैक्रियसिंहेन हृतवन्तः साधवः ४ पुनरपि आगामिभवे सुमङ्गलसाधुः साधुप्रत्यनीक विमलवाहनं सबाहनं भस्मसात् करिष्यति, मोक्षं च यास्पति इत्यादयो बहवो दृष्टान्ताः वाच्याः। इति जिनशासनप्रत्य[नीकोच्छेदनेन महाप्रभावकाः श्रीकालिकाचार्याः संजाताः। अथ तस्मिन् [अवसरे भृगुकच्छनगरे श्रीकालिकाचार्यभागिनेयौ बलमित्र-भानुमित्रराजौ | स्तः । ताभ्यां निजसेवकान् मुक्त्वा श्रीगुरूणां एवं विज्ञप्तं-"हे भगवन्! श्रीमद्भिः कृपां कृत्वा अत्र समागम्यतां, बहुजीवप्रतियोधेन महान् लाभो भविष्यति ।" ततः श्रीपूज्या विज्ञप्ति अवधार्य लाभं च विभाज्य, प्रामानुमाम विहरन्तो भृगुकच्छनगराभ्यणे समाजग्मुः । बलमित्र-भानुमित्राभ्यां
अपि सम्मुखमागत्य महताऽऽडम्बरेण प्रवेशोत्सवं कृत्वा धर्मशालायां उत्तारितः । अथ राजा प्रत्यहं जैनधर्ममर्माणि शृणोति, हृष्टः सन् मध्येसभायां | जिनधर्म प्रशंसति, बक्ति च-"अहो ! अद्य काले बहवो धर्माः सन्ति, परं हिंसादि दोषदुष्टत्वात् पाखण्डरूपाः, परं जिनधर्मसमानो न कोऽपि
दयामयो धर्मः" इत्यादि जिनधर्मप्रशंसां श्रुत्वा पुरोहितमस्तके शूलमुत्थितं, विचारिसं चानेन-"अहो ! राजा मा जैनधर्मी भवतु, तथा च सति मम |वृत्तिभङ्गो भविष्यति । ततो वादं कृत्वा (एन) मानभ्रष्टं करोमि ।" इति सभासमक्षं बादे कृते गुरुभिः जीवादितत्त्वप्रश्नोत्तरैः निरुत्तरीकृतः । परं अंतर्दुष्टो जानाति-"कथमप्ययं आचार्यः इतो विहत्य अन्यत्र याति तदुपायं करोमि" इति विचार्य राज्ञोऽये प्रोवाच-“हे राजन् ! एते आत्मीया मन्तो गुरवः, एतेषां अरसविरसाद्याहारो न देयः, यतः पापं लगति । ततः श्रावकान् आहूय प्रच्छन्नं वाच्यं, यदुत गुरूणां क्षीर-खाण्डवृत मोदक घृतपूरकुण्डलाकृतिप्रभृति-मृष्टान्नपानाहारो देयः । यद् विलोक्यते [युज्यते] तत् मम भाण्डागारात् प्राझं ।" ततो राज्ञाऽपि परमभक्तेन तथैव | कारितं । अथ च यदा यतयो गोचरी गच्छन्ति तदा प्रतिगृहं श्रावकाः मृष्टान्नपानः प्रतिलाभयन्ति | एकदा गोचरीगतान् साधून् प्रति बालकाः

Page #624

कल्पसूत्रे
॥ २९२ ॥
प्रोचुः- “भो यतयः ! यूयं वरमिहागताः, चिरं च स्थातव्यं भवदर्थं क्रियमाणमृष्टान्नपानेन अस्माकमपि मुखं सृष्टं जायते । अथ श्रीगुरुभिरपि उपयोगो दत्तः, सांप्रतं कथं श्रावका विशेषपर्व विनाऽपि सृष्टान्नपानादि प्रयच्छन्ति ।" ततो ज्ञातं जैनद्वेषिणा पुरोहितेन एषा अनेषणा व्यधायि । ततः "संकिलेसकरं ठाणं, दूरओ परिवञ्जए" इति विचार्य भृगुकच्छपुरात् विहृत्य अन्यत्र देशेषु संयमं प्रतिपालयन्ति स्म । अत्रैकस्यां | संस्कृतकथायां मगहेसुकथायां च बलमित्र - भानुमित्रयोः सम्बन्धः एवं-उज्जयिन्यां बलमित्र - भानुमित्रराजानौ बभूवतुः । तदाग्रहात् श्रीकालिकाचार्याः चतुर्मास्यां तत्र तस्थुः । तत्र च स्वभगिन्याः पुत्र्याः पुत्रं तयोः भागिनेयं च बलभानुनामानं तयोः अनुमतिं विनाऽपि प्रत्राजयामासुः । ततो बलमित्र - भानुमित्रादयो विमनस्का जाताः । अग्रे सम्बन्धः सदृश एव परं तत्त्वं तत्त्वविदो विदन्तीति । इत्युक्ताः एके श्रीकालिकाचार्याः ॥
*•*•*•XoXoXoX
कालिकाचार्यकमा
अथ ये श्रीकालिकाचार्याः श्रीवीरनिर्वाणात् ९९३ वर्षे जाताः ते विहरन्तो दक्षिणदेशे प्रतिष्ठानपुरे जग्मुः । तत्र शालिवाहननामा राजा जैनः परमश्रावको यतिभक्तो राज्यं करोति । गुर्वागमनं श्रुत्वा हृष्टः सन् गुरोः समीपे गत्वा वंदित्वा अत्याग्रहं कृत्वा गुरवः चतुर्मास्यां स्थापिताः । अथ राजा सदा धर्मोपदेशं शृणोति, गुरुभक्ति च करोति, देवगृहेषु स्त्रात्रमहोत्सवाः क्रियन्ते । एवं च सति श्रीपर्युषणापर्व अत्यासन्नं समागतं । तदा राज्ञा पृष्टं - "हे भगवन् ! श्रीपर्युषणापर्व कदा भावि ।" तदा गुरुभिः प्रोचे - " भाद्रपदसुदिपञ्चम्यां भविष्यति ।" तदा राजा प्राह - " हे खामिन् ! * पञ्चम्यां अस्माकं कुलक्रमागतः, इन्द्रमहोत्सवः स तु अवश्यं कर्तव्य एव । एकस्मिन् दिने तु पर्वद्वयं कर्तुं न शक्यते, परस्परं भिन्नाचारत्वात् ।” ततः प्रसादं कृत्वा श्रीपर्युषणापर्य षष्ठ्यां क्रियते । तथा पूजा-स्नात्र - पौषधादीनि धर्मकृत्यादिनि प्रभूतानि भवन्ति ।" ततो गुरुभिः प्रोचे - "हे राजेन्द्र ! ॥ २९२ ॥ पञ्चमीरात्रि उल्लङ्घ्य न कदाऽपि पर्युषणा भवति । यदुक्तं - "अविचलइ मेरुचूला, सूरो वा उग्गमेह अवराए। नय पंचमीहरयणि पजोसवणा अइक्कमइ ॥ १ ॥ कल्पसूत्रे ऽपि "नो से कप्पड़ तं स्यणि उवाइणावित्तए ।” ततो राज्ञा प्रोक्तं- "हे पूज्य ! तर्हि चतुर्थ्यां क्रियतां ।” ततः

Page #625

www.kobatrth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandit
श्रीकालिकाचार्यः "अंतरा वि य से कप्पई" इति श्रीकल्पसूत्राक्षरदर्शनेन सातवाहनराजाग्रहाच्च पञ्चमीतः चतुर्छा पर्युषणापर्व पवर्तितं । तदशेन च चतुर्मासिक चतुर्दश्यां जातं । अन्यथा आगमोक्तं पञ्चदश्यां आसीत् । तदानीं तेन समस्तसङ्केनापि प्रमाणीकृतं । यत् उक्तं तीर्थोनालिप्रकीर्णके"तेणउ य नवसरहिं, समइकंतेहिं वद्माणाओ । पजोसवणचउत्थी, कालिगमूरिहिं तो ठविया ॥१॥ विसहि दिणेहि कणो. |पंचगहाणीय कप्पठवणा य । नवसयतेणउएहि, वुच्छिवा संघाणाए ॥२॥ सालवाहणेण रचा, संघाएसेण कारिओ भव ।। पजोसवणचउत्थी, चाउम्मासं चउद्दसिए ॥३॥ चउमासपडिक्कमणं, पक्खियदिवसंमि चउविहो संघो। नवसयतेणउपहि, आयरणं त पमाणति ॥ ४॥ पुनरपि स्थानावृत्ती “एवं च कारणेणं अन्जकालगायरिएहिं चउत्थीए । पञ्जोसवण पवत्तियं, समचसंघेण य| अणुमत्रियं । तबसेण य पक्खियाईवि, चउद्दसीए आयरियाणि । अन्नहा आगम-मुत्ताणि पुणिमाए ति ॥" न च तस्मिन् एव वर्षे | सातवाहनजीवनावधि वा तत् पर्युषणापर्व चतुर्थ्या कृतं पश्चात् पुनरपि पञ्चम्यामेव अभवत् इति वाच्यं । "इयाणि कहं च अपवे चउत्थी पञ्जोसचिजई" इति शिष्यपृच्छायां गुरुवचनावसरे एवं च जुगप्पहाणेहिं चउत्थी कारणे पवत्तिया सा चेव अणुमाया सबसाहूर्ण" इति श्रीकालिकाचार्यानन्तरं पश्चात्कालभावि निशीथचूर्णिकारोक्तदशमोद्देशकचूर्णिवचनात् भाद्रपदसुदिचतुर्ध्या एव पश्चात् अपि श्रीपयुषणापर्व अभूत् । तत्परंपरया च साम्प्रतमपि चतुर्थ्या क्रियमाणमस्ति । इति सम्यक् समाधानं ।। अथ श्रीकालिकाचार्याः सुखेन संयम पालयन्तः तत्र तिष्ठन्ति, परं कालवोन शिष्याः प्रमादिनो जाताः । गुरुमिः बहुरिता अपि गलितगाद इव न कियानुष्ठानादिकं कुर्वन्ति । ततः श्रीकालिकाचार्याः शय्यातरायकस्य सवा वाती कथयित्वा शिष्यान् सुप्तान् एव मुक्त्वा खयमेकाकिन एव खर्णपुरे नगरे सागरचन्द्राचार्यस्य निजपौत्रस्य प्रशिष्यस्य | उपाश्रये गत्वा एकादेश मार्गयित्वा तस्थुः । परं न केनाऽपि उपलक्षिताः । प्रभाते सागरचन्द्रेण सभापतो विशेषतो नानारागालापेन मधुर
मात्रयं । तबसेण व पक्खियाईविनय कृतं पश्चात् पुनरपि पञ्चम्यामेव कारणे पवत्तिया सा चैव अणुम

Page #626

कालिकाचार्यकथा
कल्पसूत्रे
ध्वनिना महताऽऽडम्बरेण व्याख्यानं कृत्वा पृष्टं-"अहो वृद्ध ! कथय मया कीदृशं सभारञ्जनं व्याख्यानं कृतं ।" ततः कालिकाचार्यैः प्रोक्तं- ॥२९३॥
Kal"भव्यं कृतं।" ततः सागरचन्द्रेण साहकारेण प्रोक्तं-"अहो वृद्ध! तव कोऽपि सिद्धान्ते यदि सन्देहो भवेत् तदा पृच्छ।" तदा कालिकाचार्यैः प्रोक्तं
धर्म श्रद्दधानः अपि तद्र्वोचारणार्थ-"धर्मोऽस्ति किं वा नास्ति" (इति पृष्टं) । तेनोक्तं-"धर्मोऽस्ति ।" कालिकाचार्यैः प्रोक्तं-"धर्मो नास्ति ।" अत्र द्वयोः अपि महान् तर्कवादो जातः। धर्मस्थापनोस्थापनयोः अनेकशो युक्तयः सन्ति, ताः तार्किकैः खयं वाच्याः, मया ग्रन्थगौरखभिया न लिखिताः । [अत्र स्थाने बृहत्खरतरगच्छीयसाधुभिः परस्परं तर्कवादो विधीयते, कृते श्रुते च तस्मिन् वर्षे यावत् परमश्रेयो भवति, इति प्रवर्तमानपरंपरा दृश्यते । तथा कृते वादे श्रीकालिकाचार्यैः सागरचन्द्रो जितः । ततः तेन ज्ञातं-'नाऽयं वृद्धः सामान्यः, किन्तु कोऽपि सातिशयी वर्तते ।' इतश्च पृष्ठतः प्रमादिनः शिष्या दिनोदये सुप्तोत्थिताः खगुरुं अपश्यन्तो विलक्षाः सन्तः परस्परं पृच्छन्ति । तदवसरे शय्यातरश्रावकेणोक-"रे! कुशिष्याः यूयं गुरुशुद्धि अपि न जानीथ ।" तदा अत्याग्रहेण पृष्टेण शय्यातरश्रावकेण प्रोक्तं-"गुरवः सागरचन्द्रपार्थे वर्णपुर्या गताः। ततः सर्वेऽपि शिष्यासंघाटकत्रयं कृत्वा खणपुरं प्रति चलिताः, पथि लोकाः पृच्छन्ति-"क?" श्रीकालिकाचार्यः पृष्ठगा वदन्ति-"अने।" अग्रगा वदन्ति-"पृष्ठे समागच्छन्ति ।" एवं ते तत्र प्राप्ताः । सागरचन्द्रोऽपि गुर्वागमं श्रुत्वा सम्मुखं चलिताः । पृष्टं च*क गुरवः ।।" तैः उक्तं-"ते तु तब पार्थे पूर्व आगताः सन्ति ।" ततो ज्ञात-"हुँ, ते एव ।" ततः सर्वशिष्यैः सागरचन्द्रेण तत्रागत्य वन्दिताः क्षामिताश्च । अत्र सर्वेऽपि सुखेन संयम पालयन्तः तिष्ठन्ति । अथ तदवसरे सौधर्मेन्द्रः श्रीसीमन्घरखामिपाधं गत्वा निगोदविचारान् | श्रुत्वा प्रोवाच-“हे खामिन् ! एतादृशं निगोदविचारं कोऽपि भरतक्षेत्रेऽपि जानाति ! ।" भगवता प्रोक्तं-भरतक्षेत्र प्रतिष्ठानपुरे कालिकाचार्यः ।" ततो इन्द्रो ब्राह्मणरूपं कृत्वा आगत्य पृच्छति स्म-“हे भगवन् ! निगोदविचारं बढ़त ।" गुरुभिः प्रोक्तं-"गोला य असंखिज्जा,
al॥२९३॥

Page #627

Shri Mahavir Jain Ath
e ndra
Acharya Shri
arsuri Gyanmandit
असंखनिगोअओ हबइ गोलो। इकिकम्मि निगोए, अर्णतजीवा मुणेयचा ॥१॥" इत्यादिसूक्ष्मबिचारगहनं श्रुत्वा इन्दो हर्ष प्राप्य * हस्तं दर्शितवान्-“हे भगवन् ! ममाऽऽयुः कियत् अस्ति ! । स्तोक स्यात् तदा मरणं साधयामि।" ततो गुरुभिः विलोकित-वर्षशतात् सहस्राल्लक्षात् कोटितोऽपि अधिक । तत्तः सागरोपमस्वरूपं दृष्ट्वा रक्तं-"हे इन्द्र! धर्मलामोऽस्तु ।" ततः इन्द्रः प्रकटीभूय दशदिशः उद्योतयन् वन्दित्वा अस्तवीत्-"हे पूज्य ! सीमंघरवामिना त्वं निगोदविचारपारगः कथितः, स प्रत्यक्ष दृष्टः" इत्युक्त्वा गच्छन् गुरुणा उक्त:-"गोचरीगताः शिष्या आगच्छन्ति, तावत् तिष्ठ, तेऽपि त्वां सहर्ष पश्यन्ति ।" इन्द्रेणोक्त-"मद्रुपमोहिता मा निदानं करिष्यन्ति ।" उपाश्रयद्वारं परावृत्य देवलोकं गतः। शिष्या आगताः द्वारं अपश्यन्तः शब्दं कुर्वन्तो नव्यद्वारेण गुरुणा प्रवेशिताः । शिष्यैः विज्ञप्त-"कथं एतत् ?" गुरुमिः सर्वे | इन्द्रस्वरूपं निवेदितं । ततः श्रीकालिकाचार्यः चिरं निर्मलं चारित्रं प्रतिपाल्य प्रान्ते अनशनं विवाय समाधिना देवलोकं प्राप्तः । ततः श्रीकालिकाचार्याः महाप्रभाविकाः स्थविरा बभूवुः । तेषां सम्बन्धः उक्तः । अथ प्रभाते साधुसामाचारी वक्ष्यते-सा वर्तमानयोगेन एवं-एके दानं ददति, एके शीलं पालयन्ति, एके तपः तपन्ति, एके भावनां भावयन्ति, स श्रीविधिचैत्यालयपूज्यमानश्रीशान्तिनाथशासनाधीश्वरश्रीवर्धमानतत्पट्टानुकमेण श्रीसुधर्मखामी तावत् यावत् युगप्रधानश्रीजिनचन्द्रमरिश्रीजिनसिंहसूरीणां प्रसादः, तेषां आज्ञया च श्रीसङ्घः प्रवर्ततां ॥
श्रीमद्विक्रमसंवति, रस-र्तु-शृङ्गार-संख्यके सहसि । श्रीवीरमपुरनगरे, राउलनृपत्तेजसी राज्ये ॥१॥ श्रीबृहखरतरगच्छे, युगप्रधानसूरयः । जिनचन्द्रा जिनसिंहाच, विजयन्ते गणाधिपाः ॥२॥ वच्छिष्यः सकलचन्द्रा, शिष्यः समयसुन्दरः । कथा कालिकसूरीणां चक्रे घालावरोधिकां ॥३॥ (ग्रंथा-४४१)
॥ इति कालिकाचार्यकथा समाप्ता ।। 66.

Page #628
UA (इति श्रीकालिकाचार्यकथासहितम् ) // श्रीकल्पसूत्रं समाप्तम् // AGREASTISERSEASEST GEETS ANS For Private and Personal Use Only