Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 03
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003298/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o3m pANinIya aSTAdhyAyI-pravacanam (aSTAdhyAyI kA sarala saMskRtabhAya evaM 'AryabhASA' nAmaka hindI TIkA) tRtIyo bhAgaH (caturthAdhyAyAtmakaH) sudarzanadeva AcAryaH HD Edal ducation intentione For Privale & Personal use only ww lainelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o3m tasmai pANinaye namaH pANinIya aSTAdhyAyI-pravacanam (aSTAdhyAyI kA sarala saMskRtabhASya evaM 'AryabhASA' nAmaka hindI TIkA) : PAHATARNAMITI tRtIyo bhAgaH (caturthAdhyAyAtmakaH) pravacanakAraH DaoN0 sudarzanadeva AcArya: ema.e. pI-eca.DI. (eca.I.esa.) saMskRta sevA saMsthAna 776/34, harisiMha kAlonI, rohataka-124001 (harayANA) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka :brahmarSi svAmI virajAnanda ArSa dharmArtha nyAsa gurukula jhajjara, jilA jhajjara (harayANA) dUrabhASa : 01251-52044 53332 mUlya : 100 rupaye prathama vAra : 2000 zrAvaNI upAkarma 2055 (8 agasta 1998) mudraka : vedavrata zAstrI AcArya priMTiga presa, gohAnAmArga, rohataka-124001 dUrabhASa : 01262-46874, 56833 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / o3m|| pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anubhUmikA pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kA yaha tRtIya bhAga pAThakoM kI sevA meM prastuta kiyA jA rahA hai| isameM aSTAdhyAyI ke caturtha adhyAya kI vyAkhyA hai| caturtha aura paMcama adhyAya meM gotra, janapada, parvata, vana, nadI, mAna (mAMpa-tola) aura mudrAoM kA vizeSa varNana milatA hai| ata: pAThakoM ke hitArtha unakA yahAM saMkSipta vivaraNa prastuta kiyA jAtA hai| (1) gotra paribhASA :- gotra aSTAdhyAyI kA eka mahattvapUrNa zabda hai| pANini muni ke anusAra gotra kI yaha paribhASA hai- 'apatyaM pautraprabhRti gotram' (4 / 1 / 162) arthAtpautraprabhRti yadapatyaM tadgotrasaMjJakaM bhavati / abhiprAya yaha hai ki eka purakhA ke pote-par3aute Adi jitanI santAneM hoMgI ve 'gotra' kahI jaayeNgii| gotra-pravartaka mUla-puruSa ko vRddha, sthavira aura vaMzya bhI kahA gayA hai| jaise yadi mUla-puruSa kA nAma garga hai to usakA putra-gArgi, pautra-gArya aura prapautra-gAAyaNa kahalAtA thaa| (1) mUlapuruSa (gotrkaar)-grg| (2) garga kA anantarApatya (putra)-gArgi / garga+iJ (ata iJ 4 / 1 / 95) / (3) garga kA gotrApatya (pautra)-gAAyaNa / garga+yaJ (gargAdibhyo yaJ 4 / 1 / 105) / (4) garga kA yuvApatya (prapautra)-gAAyaNa / gAye+phak (yaJiozca 4 / 1 / 101) / yaha gotroM kI paramparA prAcIna RSiyoM se calI A rahI hai| aisA mAnA jAtA hai ki sRSTi ke prArambha meM mUlapuruSa brahmA ke cAra putra huye- (1) bhRgu (2) agirA (3) marIci (4) atri| ye cAroM gotrakAra the| tatpazcAt bhRgu ke kula meM jamadagni, aMgirA ke kula meM gautama aura bharadvAja, marIci ke kula meM kazyapa, vasiSTha aura agastya tathA atri ke kula meM vizvAmitra utpanna huye| isa prakAra-jamadagni, gautama, bharadvAja, kazyapa, vasiSTha, agastya aura vizvAmitra ye sAta RSi gotrakAra (vaMza-pravartaka) huye haiN| ina ATha RSiyoM ko mUla gotrakAra mAnA jAtA hai| ina RSiyoM ke pratyeka kula meM bhI aise mahAn puruSa huye jinake vizeSa yaza ke kAraNa unake nAma se vaMza kA nAma prasiddha ho gyaa| una RSiyoM ke nAma se jo prAcIna gotra cale Ate the pANini muni ne zabda rUpa evaM pratyaya-vidhAna kI dRSTi se unakA vargIkaraNa karake unheM lagabhaga 20 gaNoM meM sUcIbaddha kara diyaa| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam RSi-gotroM ke atirikta jina parivAroM ke nAma (bauMka) samAja meM prasiddha hogaye the unheM pANini muni ne gotrAvayava kahA hai (4 / 1 / 79) / kAzikA meM gotrAvayava kA artha kulAkhyA kiyA hai jaise-puNika, bhuNika, mukhara aadi| garga-kula meM kaunasA vyakti gArya aura kaunasA gAAyaNa hai, isakA samAja meM vizeSa mahattva thaa| pratyeka gRhapati apane ghara kA samAja meM pratinidhi mAnA jAtA thaa| vaha apane parivAra kI ora se jAti-birAdarI kI paMcAyata meM pratinidhi banakara baiThatA thaa| parivAra ke sabase vRddha evaM jyeSTha vyakti ke sira para pagar3I bAMdhI jAtI thii| use parivAra kA mUrdhAbhiSikta puruSa kahate the| yadi garga ke cAra putra haiM to usakA jyeSTha putra hI gotra' padavI prApta karatA thaa| jyeSTha bhrAtA yadi gArya padavI dhAraNa kara letA to usake jIvanakAla meM usake saba choTe bhAI 'gAryAyaNa' kahalAte the bhrAtari ca jyAyasi (4 / 1 / 64) / isa prakAra jyeSTha bhrAtA gotra' kahalAtA thA aura usakI apekSA usake choTe bhAI athavA usake khuda ke putra-pautra Adi 'yuvA' kahalAte the| gArya ke rahate huye ve saba 'gAAyaNa' hI kahe jAte the| gArya nAmaka jyeSTha bhAI kA yadi koI bar3A-bUr3hA cAcA Adi parivAra meM jIvita ho to usake jIvanakAla meM vaha gArgya' bhI vikalpa se 'gAryAyaNa' kahalAtA thaa| yaha apane saMyukta parivAra ke sapiNDa bar3e-bUr3he puruSa ke prati sammAnapUrNa vyavahAra thA vA'nyasmin sapiNDe sthaviratare jIvati (4 / 1 / 165) / yadi koI 'gArya' itanA vRddha ho jAye ki vaha parivAra ke kAma-kAja se chuTTI le leve athavA apanI samajha se hI apane jyeSTha putra ko apane sthAna meM pratiSThita kara deve to usa vRddha 'gArgya' kI yuvA 'gAAyaNa' jaisI sthiti mAnI jAtI thI vRddhasya ca pUjAyAm (4 / 1 / 166) / 'tatra bhavAn gAryAyaNa:' Apa mahAnubhAva to aba gAAyaNa haiN| isakA abhiprAya yaha hai ki unake zira para parivAra ke kArya kA koI bhAra nahIM hai apitu parivAra ke kAryabhAra isake jyeSTha putra para hai ata: isakI avasthA yuvA gAAyaNa ke samAna hai| yadi koI yuvA gAAyaNa apane gArgya pitA ke jIvana-kAla meM hI parivAra para adhikAra kara baiThatA thA aura gArgya jaisA dAvA karane lagatA thA use samAja meM acchA nahIM samajhA jAtA thaa| use 'gAryo jAlma:' kahA jAtA thA arthAt nigor3A kaisA utAvalA hai ki yaha 'gArgya' bana baiThA yUnazca kutsAyAm (4 / 1 / 167) / (2) janapada sUtra kAla meM janapada' yaha bhAratIya bhUgola kA mahattvapUrNa zabda thaa| usa samaya sArA deza janapadoM meM baMTA huA thaa| kAzikAkAra ne gAMvoM ke samudAya ko janapada kahA haigrAmasamudAyo janapada: (4 / 21) / yahAM grAma zabda se nagara kA bhI grahaNa kiyA jAtA hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. pANinIya- aSTAdhyAyI meM jina janapadoM ke nAma Aye haiM unakA saMkSipta vivaraNa adholikhita hai : (1) kamboja :- pANini muni ke samaya yaha ekarAja janapada thaa| yahAM kA rAjA aura kSatriyapa- kumAra donoM hI kamboja kahAte the / gandhAra, kapiza, bAlhIka aura kamboja ina cAra mahAjanapadoM kA eka caugaDDA thA / hindukuza parvata ke uttara-pUrva meM kamboja, uttara-pazcima meM bAlhIka, dakSiNa-pUrva meM gandhAra aura dakSiNa-pazcima meM kapiza janapada thaa| vartamAna pAmIra aura badakhzAM kA sammilita prAcIna nAma kamboja thA / (2) praskaNva :- aSTAdhyAyI ( 6 / 1 / 153) meM praskaNva eka RSi kA nAma hai| isI sUtra kA pratyudAharaNa prakaNva hai jo ki eka deza kA nAma thA ( kAzikA - prakaNvo deza : ) / aisA jJAta hotA hai ki pharaganA kA hI prAcIna nAma prakaNva thA / prakaNva deza ya eziyA ke bhUgola kA eka aMga thaa| madhya-1 (3) gandhAra :- pANini muni ne aSTAdhyAyI ( 4 / 1 / 69) meM isa janapada kA purAnA nAma 'gandhAri' diyA hai| vahAM ke rAjA aura unake putra donoM hI gAndhAra kahAte the / gandhAra mahAjanapada kAzkara (kunar3a) nadI se takSazilA taka phailA huA thA / pazcima gandhAra kI rAjadhAnI puSkalAvatI thI jahAM ki svAta aura kubhA (kAbula) nadI ke saMgama para vartamAna cAra sadA vidyamAna hai| ( 4 ) sindhu :- sindhu nada ke pUrva meM sindha sAgara duAba kA purAnA nAma sindhu thaa| sindhu janapada meM utpanna manuSya sindhuka kahAte the (4 / 3 / 32) / (5) sauvIra : - vartamAnakAla meM sindhu prAnta yA sindha nada ke nicale kAThe kA nAma sauvIra janapada thA ( 4 / 1 / 148 ) / isakI rAjadhAnI roruva (saMskRta nAma - rauruka) thii| isakA vartamAna nAma ror3I hai| yahAM purAne nagara ke bhagnAvazeSa vidyamAna haiN| ror3I ke usa pAra sindhu ke dAhine taTa kA prasiddha sthAna sakkhara hai, jisakA purAnA nAma zArkara thaa| sakkhara zabda zArkara kA hI apabhraMza hai / aSTAdhyAyI meM 'zarkarAyA vA' (4 / 3 / 83) isakA ullekha milatA hai / zarkarA zabda kA artha ror3I ( kAMkara ) hai / (6) brAhmaNaka :- pANinIya - aSTAdhyAyI (5 / 2 / 71 ) meM yaha eka deza kA nAma hai| pataMjali muni ke anusAra yaha eka janapada thA brAhmaNako nAma janapada : ( mahAbhASya 4 / 2 / 104) / isakI pahacAna vartamAna brAhmaNAvAda (sindha prAnta ke mIrapura khAsa se lagabhaga 25 mIla uttara meM ) se kI jA sakatI hai| yahAM prAcIna kAla ke vistRta dhvaMsAvazeSa haiM / ( 7 ) pAraskara :- pataMjali muni ne pAraskara ko eka deza kA nAma kahA hai 'pAraskaro deza:' (mahA0 6 / 1 / 157 ) | yaha sindha kA pUrvI jilA thara-pArakara jAna par3atA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam hai| 'thara' registAnavAcI 'thala' kA sindhI rUpa hai| kaccha ke iriNa (ranna) pradeza ke uttara kA samasta bhU-bhAga pArakara deza thaa| (8) kaccha :- sindha ke ThIka dakSiNa meM kaccha janapada thaa| pANini muni ne kaccha ke manuSyoM ko kAcchaka kahA hai aura vahAM ke logoM ke hAsya Adi vizeSatAoM kA bhI saMketa kiyA hai (4 / 2 / 134) / (9) kekaya :- yaha janapada vartamAna meM jhelama, zAhapura aura gujarAta pradeza kA purAnA nAma thA (7 / 3 / 2) / vahAM isa samaya khiur3A kI namaka kI pahAr3I hai| kekaya eka rAjAdhIna janapada thaa| vahAM ke nivAsI kSatriya kaikeya kahAte the| (10) madra :- yaha janapada prAcIna vAhIka (paMjAba) deza kA uttarI bhAga thaa| isakI rAjadhAnI zAkala (vartamAna-syAlakoTa) thI jo ki ApagA (vartamAna-ayaka) nadI para avasthita hai| yaha choTI nadI jambU kI pahAr3iyoM se nikalakara syAlakoTa ke pAsa se hotI huI varSA Rtu meM candrabhAgA (canAba) nadI meM mila jAtI hai| (11) uzInara :- pANini muni ke anusAra uzInara vAhIka (paMjAba) deza kA hI eka janapada thaa| mahAbhArata meM zibi ko uzInara janapada kA rAjA kahA hai (vanaparva 194 / 2) / zibi kI rAjadhAnI zibipura thI jisakI pahacAna vartamAna zorakoTa (jhaMga jile kI eka tahasIla) se kI gaI hai| aisA jJAta hotA hai ki rAvI aura canAba nadI ke bIca kA bhU-bhAga jo ki madra janapada ke dakSiNa meM thA, uzInara pradeza kahalAtA thaa| vaha do bhAgoM meM baMTA huA thaa| Ajakala ke jhaMga madhiyAnAvAlA uttarI bhAga uzInara janapada thA aura dakSiNa meM zorakoTa ke cAroM ora ke kSetra kA nAma zibi janapada thaa| (12) ambaSTha :- pANini muni ne aSTAdhyAyI (8 / 27) meM ambaSTha aura AmbaSTha ina do nAmoM kI siddhi kI hai| yaha janapada rAjAdhIna thA aura isake nivAsI AmbaSThya kahAte the| mahAbhArata ke anusAra ambaSTha loga yuddha meM kauravoM kI ora se lar3e the jo ki atyanta vIrapuruSa the| ye candrabhAgA (canAba) nadI ke nicale bhAga meM base huye the| (13) trigarta :- rAvI, vyAsa aura sataluja ina tIna nadI-ghATiyoM ke bIca kA pradeza trigarta kahalAtA thaa| isI kA eka purAnA nAma jAlandharAyaNa bhI thaa| aba bhI trigarta (kAMgar3A) kA pradeza jAlandhara kahalAtA hai| rAvI aura vyAsa ke saMkare nAke meM hokara trigarta kA rAstA thA jo ki Aja bhI hai| (14) kalakUTa :- mahAbhArata sabhAparva ke anusAra kAlakUTa aura pANini muni kA kalakUTa (4 / 1 / 173) kulinda pradeza meM thA (mahA0 26 // 3) / kAlakUTa janapada ThIka ToMsa (tamasA) nadI aura yamunA ke pradeza (deharAdUna-kAlasI) meM par3atA hai| yaha yamunA kI Upara kI dhArA kA yAmuna pradeza thaa| yahAM aMjana kI utpatti ke kAraNa isa yAmuna parvata kA nAma kAlakUTa yA kAlApahAr3a honA svAbhAvika hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhUmikA (15) bhAradvAja :- aSTAdhyAyI-sUtra (4 / 2 / 145) kI vyAkhyA meM kAzikA ne 'bhAradvAja' zabda ko dezavAcI mAnA hai, gotravAcI nhiiN| pArajITara ne bhAradvAja deza kI pahacAna gar3havAla pradeza se kI hai (mArkaNDeyapurANa kA aMgrejI anuvAda pR0 320) / (16) raGku :- pANini muni ke anusAra raku deza kA manuSya rAkavaka aura vahAM kI anya vastuyeM rAkava yA rAGkavAyaNa kahAtI thI (4 / 2 / 100) / sambhavata: yaha alakanandA aura piMDara ke pUrva kA pradeza thA jahAM mallA-juhAra aura mallA-dAnApura kI bhASA raGkA kahAtI hai| (17) kuru :- kururASTra, kurukSetra aura kurujAMgala ye tIna ilAke eka-dUsare se saTe huye the (4 / 1 / 172) / thAnezvara, hastinApura, hisAra athavA sarasvatI, yamunA, gaMgA ke bIca kA pradeza tIna bhAgoM meM baMTA huA thaa| gaMgA-yamunA ke bIca meM meraTha kamiznarI kA ilAkA kururASTra thaa| isakI rAjadhAnI hastinApura thii| pANini muni ne ise hAstinapura likhA hai (2 / 2 / 102) / kurukSetra loka-prasiddha hai| rohataka-hisAra-sirasA kA ilAkA kurujAMgala kahalAtA thaa| (18) sAlva :- alavara se uttarI-bIkAnera taka phailA huA pradeza sAlva kahalAtA thaa| pANini muni ne aSTAdhyAyI meM sAlva (4 / 2 / 135) sAlveya (4 / 1 / 169) aura sAlvAvayava (4 / 1 / 173) ina tIna janapadoM kA ullekha kiyA hai| salveya aura sAlvAvayava ye donoM sAlva janapada ke hI bhAga the| sAlva eka prAcIna jAti kA nAma hai| (ka) sAlvAyava :- isa viSaya meM kAzikA meM yaha prAcIna zloka uddhata hai : udumbarAstilakhalA madrakArA yugandharA: / bhUliGgA: zaradaNDAzca sAlvAvayavasaMjJitAH / / isa zloka ke anusAra sAlvAvayava rAjatantra ke antargata ye cha: rajavAr3e the :- (1) udumbara (2) tilakhala (3) madrakAra (4) yugandhara (5) bhUliMga (6) shrdnndd| inakA saMkSipta paricaya adholikhita hai : (1) udumbara :- udumbaroM ke purAne sikke kAMgar3A (trigarta) deza meM vyAsa aura rAvI nadiyoM ke bIca meM pAye gaye haiN| paThAnakoTa meM bhI udumbara mudrAyeM paryApta saMkhyA meM milI haiN| isa purAtattva pramANa se jJAta hotA hai ki vyAsa ke uttara aura rAvI ke dakSiNa kI saMkarI ghATI meM hokara trigarta ke praveza dvAra (gurudAsapura) meM udumbaroM kA rAjya thaa| pataMjali muni ne udumbarAvatI nadI kA ullekha kiyA hai (mahAbhASya 4 / 2 / 71) / vaha isI pradeza kI koI choTI nadI thI jisake taTa para udumbaroM kI rAjadhAnI rahI hogii| (2) tilakhala :- vyAsa nadI ke dakSiNa ke pradeza (jilA hoziyArapura) meM, jo Aja bhI tiloM kI khetI kA pradhAna kSetra hai, tilakhala rAjya kA sthAna pratIta hotA hai| tilakhala zabda kA artha tiloM se bhare huye khalihAnoM kA deza hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam (3) madrakAra :- pANinIya-aSTAdhyAyI meM madra aura bhadra donoM paryAyavAcI zabda haiM (2 / 3 / 73, 5 / 4 / 67 ) / ataH madrakAra kA hI dUsarA nAma bhadrakAra jJAta hotA hai / sambhava hai ghagghara nadI ke taTa para bIkAnera ke uttarara-pUrvI kone meM sthita bhadra nAmaka sthAna madrakAroM kI prAcIna rAjadhAnI rahI hai / 8 (4) yugandhara :- yamunA ke taTa para carkhA kAtatI huI sAlvI striyoM ke kathanAnusAra unakA rAjA yaugandhari thA : yaugandharireva no rAjA iti sAlvIravAdiSuH / vivRttacakrA AsInA isa padya-pramANa se jJAta hotA hai ki yugandhara kahIM yamunA kA taTavartI pradeza thA / yaha sambhavataH ambAlA jile meM sarasvatI se yamunA taTa taka phailA huA thA / yugandhara kA apabhraMza vartamAna jagAdharI hai| tIreNa yumane tava / / (5) bhUliMga :- tolemI ne likhA hai ki arAvalI ke pazcima-uttara meM bo - liMgAI jAtI rahatI thii| inakI pahacAna bhU-liMgoM se ho sakatI hai / = ( 6 ) zaradaNDa :- rAmAyaNa ke anusAra kekaya jAte samaya zaradaNDA nadI pAra karanI par3atI thI (ayodhyA0 68 / 16 ) / usI zaradaNDA nadI ke taTa para virAjamAna hone se sAlvoM ke eka avayava kA nAma zaradaNDa par3A hogaa| sambhava hai ki zarAvatI kA hI dUsarA paryAya nAma zaradaNDA ho / zaradaNDA aura zarAvatI kA artha zarakaNDoM vAlI nadI hai 1 zarAvatI kurukSetra kI vaha nadI thI jise dRSadvatI bhI kahA hai / Ajakala isakA nAma citAMga hai 1 ( 19 ) pratyagratha :- madhyakAla ke kozoM ke anusAra paMcAla (barelI) kA hI dUsarA nAma pratyagratha thaa| jisakI rAjadhAnI ahicchatrA thI ( vaijayantI pR0 214 ) / pratyagratha meM bahanevAlI nadI rathasthA ( rAmagaMgA ) thI / pratyagratha aura rathasthA kA abhiprAya samAna hai| 1 (20) ajAda :- isa janapada kA aSTAdhyAyI ( 4 / 1 / 179) meM ullekha hai| isa janapada ke nAmakaraNa se jJAta hotA hai ki yaha pradeza bakariyoM ke liye prasiddha rahA hogA ( ajA+da: ajAda : ) / iTAvA kA pradeza Aja taka bakariyoM kI nasala ke liye prasiddha hai / ataH sambhava hai ki yahI prAcIna ajAda janapada ho / (21) kAzi:- pANini muni ne aSTAdhyAyI ( 4 / 1 / 116 ) meM sthAna - nAmoM meM kAzi kA ullekha kiyA hai| janapada kA nAma kAzi thA aura usakI rAjadhAnI vArANasI thii| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhUmikA 6 (22) vRji :- bihAra prAnta meM gaMgA ke uttara kA pradeza vRji kahAtA thA ( 4 2 | 131) / yahAM videha licchaviyoM kA rAjya thA / (23) magadha :- kAzi janapada ke pUrva meM gaMgA ke dakSiNa kA pradeza magadha janapada thA aura yahAM rAjatantra zAsana thA / : (24) kaliMga pUrvI samudra-taTa para kaliMga deza thA jahAM isa samaya mahAnadI bahatI hai / pANini muni ke samaya yaha janapada rAjya thA ( 4 / 1 / 170 ) / solaha mahAjanapadoM kI sUcI meM isakA nAma nahIM hai / (25) sUramasa :- yaha nAma kevala aSTAdhyAyI ( 4 / 1 / 170 ) meM milatA hai / jJAta hotA hai ki asama prAnta meM prasiddha sUramA nadI kI ghATI aura parvata - upatyakA kA nAma sUramasa thA / (26) avanti :- yaha mahAbhArata kAlIna eka prasiddha janapada thA ( 4 / 1 / 176 ) / isakI rAjadhAnI ujjayinI thI / (27) kunti :- yamunA aura candrabhAgA (cambala) ke taTa para kunti rASTra ( vartamAna gvAliyara) rAjya thA ( 4 / 1 / 176) / yaha aba bhI koMtavAra kahalAtA hai / (28) azmaka :- azmaka janapada kI rAjadhAnI anya granthoM ke anusAra pratiSThAna thI (4 / 1 / 173) / jo ki Aja godAvarI nadI ke kinAre paiSThA nAma se prasiddha hai| paiSThA zabda pratiSThAna kA hI apabhraMza hai / (29) bhauriki :- pANini muni ne aSTAdhyAyI ( 4 / 2 / 54 ) meM bhauriki logoM ke deza kA bhaurikibhakta nAma se ullekha kiyA hai| vaijayantI koza ( pR0 37 ) ke anusAra baMgAla kA samatala (dakSiNI baMgAla) pradeza bhaurika kahalAtA thA / (30) barbara :- isa janapada kA aSTAdhyAyI ( 4 / 3 / 93 ) meM ullekha hai / yaha sindhu- sAgara ke saMgama ke samIpa barbarika samudra - pattana thA / (31) kazmIra :- yaha eka lokaprasiddha janapada hai / aSTAdhyAyI ( 4 / 3 / 93 ) sindhu-AdigaNa meM isakA ullekha milatA hai / (32) urasa :- isakA aSTAdhyAyI ( 4 / 3 / 93) ke sindhu-AdigaNa meM ullekha hai| isakA vartamAna nAma hajArA hai / yaha sindhu kRSNagaMgA aura jhelama ke bIca kA pradeza thaa| yaha pazcimI gandhAra aura abhisAra (vartamAna puMcha rAjaurI) ke madhya meM hai / (33) darad :- isakI aSTAdhyAyI (4 / 3 / 93 ) ke sindhu AdigaNa meM ullekha hai| yaha uttara-pazcima kazmIra kA gilagita - huMjA pradeza thA / (34) gabdikA : isakA aSTAdhyAyI ( 4 / 3 / 93 ) ke sindhu AdigaNa meM ullekha hai / yaha dhaulAdhAra se Upara cambA rAjya meM gaddiyoM ke gadderana pradeza kA prAcIna nAma jJAta hotA hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (35) kiSkindhA :- isakA aSTAdhyAyI (4 / 3 / 93) ke sindhu AdigaNa meM ullekha hai| yaha gorakhapura ke pAsa vidyamAna khuMkhudoM kA prAcIna nAma hai| khuMkhudoM zabda kiSkindhA kA apabhraMza hai| (36) paTaccara :- isakA aSTAdhyAyI (4 / 2 / 110) ke sindhu AdigaNa meM pATha hai| yaha sambhavata: sarasvatI nadI ke dakSiNa pradeza (vartamAna-pATaudI) thaa| yahAM luTere AbhIragaNoM kI bastI thii| saMskRtabhASA meM pATaccara zabda luTerA artha kA vAcaka hai| pATaudI zabda paTaccara kA apabhraMza hai| (3) parvata pANinIya-aSTAdhyAyI meM parvatIya pradezoM se sambandhita kucha vizeSa zabda milate haiM jaise-himAnI barpha kA bhArI Dhera (4 / 1 / 49) / himazratha barpha kA pighalanA (6 / 4 / 29) / upatyakA parvata ke nIce kI bhUmi, nadI kI droNI,dUna, ghATI (5 / 2 / 34) / adhityakA parvata ke Upara kI UMcI bhUmi, paThAra (5 / 2 / 34) / inake atirikta aSTAdhyAyI meM carcita pramukha parvatoM kA paricaya nimnalikhita hai : (1) himAlaya :- isa parvata se sambandhita do mahattvapUrNa nAma antargiri aura upagiri the| AcArya senaka ke mata meM inakA nAma antargira aura upagira bhI cAlU thA (5 / 4 / 112) / himAlaya kI pazcima se pUrva kI ora phailI huI tIna parvata-zrRMkhalAyeM haiN| haradvAra se deharAdUna kI car3hAI aura choTe TIle inhIM ke aMga haiN| deharAdUna se kevala sAta mIla para sthita rAjapura se ekadama caDhAI Arambha ho jAtI hai| himAlaya kI isa bIca kI zrRMkhalA meM maMsUrI, nainItAla, zimalA, dharmazAlA aura zrInagara Adi kI coTiyAM haiN| inakA prAcIna nAma bahigiri thaa| isase Upara uThakara himAlaya kI tIsarI zrRMkhalA hai jisameM 18-20 hajAra se lekara 30 hajAra phuTa taka kI gaganacumbI coTiyAM haiN| kAMcanajaMghA, gaurIzaMkara, dhavalagiri, naMdAdevI aura naMgA parvata Adi ke uttuMga girizRMga isa zrRMkhalA meM haiN| isI kA prAcIna nAma antargiri thaa| (2) trikakuta :- yaha bhI himAlaya kI kisI coTI kA hI nAma thaa| DA0 kItha ne isakI pahacAna trikoTa' se kI hai (vaidika inDaiksa pR0 329) / jo paMjAba aura kAzmIra ke bIca kI coTI thii| sulemAna ke samAnAntara zInagara kI parvata-zrRMkhalA hai jo ki jhobara (vaidika nAma-yahavatI) nadI ke pUrva meM hai aura donoM ke pIche TokA aura kAkar3a kI zrRMkhalAyeM haiN| parvatoM kI yahI tiharI dIvAra ThIka hI trikakut kahAtI thI (jayacandra vidyAlaMkAra bhAratabhUmi pR0 129) / yahIM se traikakuda aMjana prApta hotA thaa| isakA nAma aMjana-giri bhI thA (6 / 3 / 117) / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhUmikA 11 (3) vidUra :- yaha parvata vaidUrya-maNi kA utpatti sthAna thA (4 / 3 / 84) / pataMjali ke mata meM vaidUrya maNi kI khAne vAlavAya parvata meM thii| vahAM se lAkara vidUra ke begar3I (ratnatarAza, saMskRta nAma - vaikaTika) use ghATa - pahaloM para kATate aura bIMdhate the / isase usakA nAma vaidUrya maNi par3a gyaa| saMbhava hai ki dakSiNa kA bIdara, vidUra ho / (4) vana pANinIya aSTAdhyAyI (8 / 4 / 4 ) meM nimnalikhita pramukha vanoM kA ullekha milatA hai : (1) puragAvaNa :- gaNaratnamahodadhi ( pR0 76 ) ke anusAra 'puragA' pATaliputra kI eka yakSiNI (jAtivizeSa) thI / isase anumAna kiyA jAtA hai ki 'puragAvaNa' pATaliputra ke samIpa thA jo ki ukta yakSiNI ke nAma se prasiddha huA hogA / (2) mizrakAvaNa :- yaha naimiSAraNya ke pAsa misarikha vana jJAta hotA hai jo ki aba nImakhAra misarikha ( sItApura se 13 mIla dakSiNa ) kahalAtA hai / ( 3 ) sidhrakAvaNa :- yaha sidhrakA nAmaka lakar3iyoM kA vana thA / sAmavidhAna brAhmaNa (3 / 6 / 9) meM saindhakamayI samidhAoM ko ghI meM DubAkara sahasra AhutiyoM se havana karane kA vidhAna hai| ( 4 ) agrevaNa :- yaha sambhavata: prAcIna agra janapada jisakI rAjadhAnI agrodaka ( vartamAna nAma - agarohA ) thI, usameM avasthita vana kA nAma thA / (5) koTarAvaNa :- yaha lakhImapura kA koI jaMgala jJAta hotA hai, jahAM aba koTarA nAmaka riyAsata hai| yahAM adhikatara sAkhU aura zIzama ke vRkSa haiM 1 (6) zArikAvaNa :- yaha vartamAna (bihAra) kA nAma jJAta par3atA hai / pANinIya aSTAdhyAyI (8 / 4 / 5) ke anusAra zaravaNa, ikSuvaNa, plakSavaNa, AmravaNa, kAvaNa, khadiravaNa aura pIyUkSAvaNa prasiddha the 1 nadI (5) pANinIya aSTAdhyAyI meM nimnalikhita bhAratIya nadiyoM kA bhI ullekha milatA hai :: : (1) suvAstu :- yaha vaidika kAla kI nadI hai jise Ajakala svAta kahA jAtA hai (4 / 2 / 77) / isakI pazcimI zAkhA gaurI nadI (paMcakorA ) hai / ina donoM ke bIca meM urdi (uDDiyAna ) thA jo ki gandhAra deza kA eka bhAga mAnA jAtA thaa| yahIM svAta kI ghATI meM prAcIna kAla se Aja taka eka vizeSa prakAra ke kambala bune jAte Aye haiM / pANini ne jinakA pANDukambala nAma se ullekha kiyA hai ( 4 / 2 / 11) / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (ka) mazakAvatI :- svAta nadI kA hI nicalA bhAga mazakAvatI nadI kahalAtA thA jisake taTa para mazakAvatI nagarI virAjamAna thii| mahAbhASya meM mazakAvatI nadI kA ullekha hai (4 / 271) / (kha) puSkalAvatI :- yaha bhI vyAkaraNa-zAstra meM eka nadI kA nAma prasiddha hai| kAzikA meM bhI puSkalAvatI kA nAma prAcIna nadI-sUcI meM meM AyA hai (4 / 2 / 85, 6 / 1 / 219, 3 / 3 / 119) / svAta nadI ke nicale bhAga kA nAma puSkalAvatI thaa| . vastuta:- suvAstu, gaurInadI, kubhA aura sindhu nadI ke bIca kA pradeza hI aSTAdhyAyI ke pravaktA pANini muni kI janmabhUmi kA pazcima bhAga thaa| (2) sindhu :- prAcIna sindhu nada Aja kI sindha nadI hai| sindhu ke nAma se usake pUrvI taTa kI tarapha paMjAba meM phailA huA prAcIna sindhu janapada (sindhu sAgara duAba) thaa| isa samaya jo sindha prAnta hai usakA purAnA nAma 'sauvIra' thaa| sindha nadI kailAsa ke pazcimI taTAnta se nikalakara kazmIra ko do bhAgoM meM bAMTatI huI gilagiTa-cilAsa (prAcIna darad deza) meM ghusakara dakSiNa vAhinI hotI huI darad ke caraNoM se pahalI bAra maidAna meM utaratI hai| ata: prAcIna bhAratavAsI sindhu nadI ko dAradI sindhu nadI kahate the| apane antima bhAga meM sindhu nadI sauvIra deza (4 / 1 / 148) meM praveza karatI hai aura phira samudra meM mila jAtI hai| yaha pradeza sindhukUla aura sindhuvaktra kahalAtA thaa| (3) vipAza :- vartamAna vyAsa ndii| (4) candrabhAga :- vartamAna canAba ndii| (5) irAvatI :- vartamAna rAvI ndii| (6) devikA :- mahAbhASya meM devikA ke kinAre uganevAle cAvala davikAkUlA: zAlayaH' kahe gaye haiM (7 / 3 / 1) / yaha madra deza meM bahanevAlI eka prasiddha nadI thii| yaha rAvI nadI kI sahAyaka nadI thii| isakI pahacAna dega nadI ke sAtha kI jAtI hai jo ki jammU kI pahAr3iyoM se nikalakara syAlakoTa, zekhupurA jiloM meM hotI huI rAvI nadI meM mila jAtI hai| (7) ajiravatI :- gaMgA kI kAMThe kI nadiyoM meM ajiravatI nadI kA nAma AyA hai (6 / 3 / 119) / yahI ajiravatI vartamAna rAptI nadI hai| jisake taTa para prAcIna zrAvastI nagarI thii| (8) sarayU :- sarayU nAmaka prasiddha nadI to kosala janapada meM hai (6 / 4 / 174) / pazcimI aphagAnistAna kI harirUda nadI jisake taTa para herAta basA hai, prAcIna IrAnI bhASA meM harayU kahalAtI thI, jo saMskRta sarayU kA hI rUpa hai| (9) carmaNvatI :- vindhyAcala kI nadiyoM meM carmaNvatI nadI kA nAma AyA hai (8 / 2 / 12) / isakA vartamAna nAma cambala hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhUmikA (10) zarAvatI :- kurukSetra kI ghagghara nadI ke sAtha isakI pahacAna kI gaI hai| yaha bhArata ke prAcya aura udIcya dezoM ke bIca kI sImA-nadI thii| (11) rumaNvat :- kAzikA ke anusAra lavaNa ke sthAna meM rumaNa Adeza hone se yaha zabda banA hai kA0-'lavaNazabdasya rumaNabhAvo nipAtyate' (8 / 2 / 12) / ata: isa nadI kA rUmA (lUNI nadI) nAma jAna par3atA hai jo ki sAMbhara jhIla se nikalatI hai| (12) rathasyA :- yaha rathasyA vA rathasthA nadI paMcAla (barelI) pradeza kI rAmagaMgA (rathavAhinI) nadI thI jo ki Uparale bhAga meM aba bhI rAhuta kahAtI hai| rAhuta' rathasthA kA hI apabhraMza hai| (13) udumbarAvatI :- vyAsa aura rAvI nadI ke bIca meM trigarta (kAMgar3A) ko jahAM se rAstA gayA hai vahAM gurudAsapura, paThAnakoTa aura nUrapura ilAke meM audumbaroM ke deza kI hI kisI nadI kA nAma udumbarAvatI thaa| (14) ikSumatI :- isakI pahacAna gaMgA kI sahAyaka nadI pharrukhAbAda jile kI Ikhana nadI se kI jAtI hai| (15) drumatI :- yaha sambhavata: kAzmIra kI drAsa nadI hai| (6) mAna (mAMpa-tola) pANinIya aSTAdhyAyI meM jina mAnoM kA ullekha kiyA gayA hai ve unmAna, parimANa aura pramANa bheda se tIna prakAra ke haiN| jaisA ki likhA hai : UrdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM tu srvtH| AyAmAstu pramANaM syAt saMkhyA bAhyA tu sarvataH / / artha :- UrdhvamAna arthAt bATa ko unmAna, sarvatomAna (sikkA) ko parimANa aura AyAma lambAI kA mAna phuTA pramANa kahAtA hai| yahAM pAThakoM ke hitArtha ina mAnoM kA saMkSipta paricaya likhA jAtA hai| (1) unmAna (bAMTa) (1) tulA (tarAjU) yaha unmAna kA karaNa hai| tulA sammita (tolA huA) tulya kahAtA hai| (2) guMjA 1 rattI (rktikaa)| (3) kAkaNI 15 rttii| (4) niSpAva 3 rttii| (5) mASaka 5 rttii| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 pala 14 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (6) bista 80 rattI (sonA tolane kA baatt)| (7) aJjali (kuDava) 16 tolaa| (8) prasRti 02 pl| (9) kulija 01 prastha (pANinikAlIna bhAratavarSa) kuli hAtha se utpanna aJjali maan| (10) ADhaka 4 prsthk| (11) pAyya 5 se lekara 10 sera taka kA anna Adi kA mApa (paatr)| (2) unmAna-tAlikA (caraka) 4 karSa 1 pl| 1 prasRti (8 tolaa)| 2 prasRti 1 aJjali (kuDava) {16 tolaa}| 4 kuDava 1 prastha (64 tolaa)| 4 prasthaka 1 aaddhk| 4 ADhaka 1 droNa (1024 tolA) {125 ser| (3) unmAna-tAlikA (arthazAstra) 1 kuDava 12 tolA (DhAI chttaaNk)| 4 kuDava 1 prastha 50 tolA (DhAI paav)| 4 prastha 1 aDhaka 50 pala (200 tolA) {DhAI sera} / 4 ADhaka 1 droNa=200 pala (800 tolA) {10 sera} / 16 droNa 1 khArI=160 sera (4 mnn)| 20 droNa 1 kumbha 10 kumbha 1 vaha/vAha (50 mnn)| kaMsa 8 prastha-2 ADhaka 60 sera (crk)| droNa kA paryAya (smbhvt:)| 2 droNa (crk)| mantha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 aMgula anubhUmikA khArI 16 droNa (160 ser)| goNI 01 khaarii| bhAra DhAI mnn| mahAbhAra 25 maNa (eka gAr3I kA bojhaa)| Acita 25 maNa (shaaktt-bhaar)| (4) pramANa (AyAma) 08 yava 1 aMgula (3 iNc)| 1 vitasti yA diSTi (9 iNc)| 02 vitasti 1 arali (Der3ha phutt)| 42 aMgula 1 kiSku (2 phuTa sAr3he sAta iNc)| 84 aMgula 1 khAta pauruSa (pAMca phuTa cAra iMca) khAI kA pramANa / 192 aMgula 1 daNDa yA kANDa (12 phutt)| 10 daNDa 1 rajju (40 gj)| 216 aMgula 1 hastI (13 phuTa 6 iNc)| (5) parimANa (suvarNa mudrA) niSka 16 mAze kA sikkaa| eka karSa 10 guMjA (rttii)| kArSApaNa 80 rttii| (6) parimANa (rajata mudrA) zatamAna 100 rattI kA sikkaa| zatapatha (5 / 5 / 5 / 16) ke anusAra eka suvarNa mudraa| (2) zANa sAr3he bAraha rattI kA sikkA 'aSTau zANA: zatamAnaM vahanti' (mahAbhArata AraNyaka parva 134 14) 8 zANa-1 zatamAna (3) kArSApaNa 32 rattI cAMdI kA sikkA manusmRti 8 / 1 / 35-36 ke anusAra dharaNa evaM rAjata puraann| (4) kArSApaNa 1 karSa (80 rattI) kA tAmbe kA sikkA / (7) kArSApaNa kI kharIja 1. kArSApaNa evaM paNa 32 rattI cAMdI kA sikkaa| 2. ardhapaNa 16 rattI cAMdI kA sikkA / suvarNa Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w in x j wij v m pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pAda 08 rattI cAMdI kA sikkaa| trimANa 06 rattI cAMdI kA sikkaa| dvimASa 04 rattI cAMdI kA sikkA / mASa 02 rattI cAMdI kA sikkaa| ardhamASa 01 rattI cAMdI kA sikkaa| kAkaNI (kAtyAyana 1/2 rattI cAMdI kA sikkaa| vArtika sUtra 5 / 1 / 33) / 9. ardhakAkaNI 1/4 rattI cAMdI kA sikkaa| vizeSa :- mASa cAMdI aura tAmbe kA sikkA thaa| cAMdI kA raupya mASa 2 rattI kA aura tAmbe kA mASa 5 rattI kA hotA thaa| 10. viMzatika 20 mASa kA kArSApaNa (vishess)| 16 mASa kA kArSApaNa (saamaany)| 11. rUpya nAndI baila Adi ke rUpoM se Ahata (yukta) kaarssaapnn| (8) rajata kI Ahata mudrAyeM zatamAna 100 rattI kA cAMdI kA sikkaa| 2. ardhazatamAna 50 rattI kA cAMdI kA sikkaa| pAda zatamAna 25.00 rattI kA cAMdI kA sikkaa| 4. pAdArdhazatamAna 12.06 rattI kA cAMdI kA sikkaa| (6) mudrA kI krayazakti pANini-kAla meM eka kArSApaNa (32 rattI cAMdI kA sikkA) se pAMca goNI arthAt 12 maNa 32 sera anna kharIdA jA sakatA thaa| isa gaNanA se usa kAla meM pracalita choTe sikkoM kI kraya-zakti kA anumAna isa prakAra kiyA jA sakatA haisikkA tola anna-kraya 1. kArSApaNa 32 rattI cAMdI (sikkA) 12 maNa 32 ser| mASa 02 rattI cAMdI (sikkA) 32 sera 20 tolaa| 3. ardhabhASa 01 rattI cAMdI (sikkA) 16 sera 10 tolaa| kAkaNI 1/2 rattI cAMdI (sikkA) 8 sera 5 tolaa| 5. ardhakAkaNI 1/4 rattI cAMdI (sikkA) 4 sera DhAI tolaa| vizeSa :- yaha uparilikhita vivaraNa DA0 vAsudevazaraNa agravAla kRta 'pANini kAlIna bhAratavarSa' ke AdhAra para likhA hai aura pANini kAlIna bhUgola ke citra usI grantha se saMkalita kiye haiM tadartha hama unake atyanta AbhArI haiN| h 32 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 anubhUmikA kArSApaNa-mudrAkaraNa-citram 22 Hai BARAHEN 1-15 kArSApaNa mudrAoM ke sAMce nauraMgAbAda (bAmalA) se praapt| 16 mudrAsthAna taka dhAtu pahuMcane kA mArga / 17, 18 kArSApaNa sAMce kA pRSTha bhaag| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kArSApaNa-mudrAkaraNa- citram 19-22, 26 nauraMgAbAda se prApta eka ora se prayujyamAna kArSApaNa sAMce / 27-28 kArSApaNa sAMce kA chApa / 23 - 25 nauraMgAbAda se prApta donoM ora se prayujyamAna kAryApaNa sAMce / 30 siMhola se prApta kArSApaNa ? sAMcA / DAS Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 anubhUmikA kArSApaNa-mudrA-citram 1-3 kArSApaNa-mudrA (sikke)| ___kArSApaNa nAmaka sikkA pANinikAla kA eka pradhAna sikkA hai| guruvara svAmI omAnanda sarasvatI ne harayANA prAnta ke purAne Ujar3a-kher3oM nauraGgAbAda (bAmalA) (bhivAnI} Adi sthAnoM kI khudAI se ye kArSApaNa ke sAMce tathA kArSApaNa sikke bahuta saMkhyA meM atyanta puruSArtha se prApta kiye haiM jo ki svAmI omAnanda purAtattva-saMgrahAlaya gurukula jhajjara (harayANA) meM surakSita haiN| zraddheya svAmI jI ne harayANA ke lakSaNa-sthAna (TakasAla) nAmaka eka pustaka bhI likhA hai| ye kArSApaNa sambandhI citra chAtroM ke jJAnArtha usI pustaka se saMkalita kiye gaye haiM jo chAtra isa viSaya meM adhika jAnanA cAhate haiM ve guruvara ke ukta pustaka ko par3hakara jAna sakate haiN| -sudarzanadeva AcArya Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 20 bADhoka (bADAyana pcaay|| . . ( bAra pradeza) (jarI ) . . .. mANa .uparivena banekA "kI ki zAyana mA svAyana . ma. OM) pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam nA upakSA mAm lAtura gomA pota kA (modI) jorAvatoka. (bIpI) dieM 1 (yU bhopanI mAyAmA pANinikAlIna bhUgola Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INowed (pAThadAra) 2 pRjanapada va Naat ...1 kA ) mAnA / anubhUmikA siMdhu janapada maka midhu vimA mano- gandikA (gaharana) 1E IN tilakhala apara madrArati viAR Al heel AJE 5 masneK 03zInara (saneTa) me a u / 8 ) m).. visthA (NR), r: sisA khAnA SAdhari (mA) :4(bisAra) . pANinikAlIna bhUgola sAle bAlaviva 21 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 sAtapaH (sIrI) vAmanayaH stA miva mAmatithi : pa pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam jilA gi ? nadI (hiMgola) (samadInI) - giri (hAlA vana bhAvita kitA (kena) cAyanI iMdra va stra ...] ) bAra bhaTAH (bAravi brAhmaNaka (bAlanAgada posts pAstra (gharacAra) pANinikAlIna bhUgola pAnacitra 3 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dha nva ( bhAratIya marusthala ) ( bhuja)cakramarna (kAbulA dAruka ccha (lUnI) jana zA (kAThiyAvAr3a)/ anusamudra dvIpa nadIu) bhA * nAgaura kuru* jAMgala aiSukAri (hisAra) (rohataka) yaudheya maya zAlve ya * bairATaka (vairATa) (sAMbhara jhIla) (paiThana) vaM a zma ka tijanapada, * ujjayinI narmadAna mahezvara) rAjapIpalA) cinti (cedi) jana pada tAptIna. mathurA pratiSThAna janapada | (deharAdUna) godAvarI. bhAra haja M. hAstinapura (deyapura (maMDA bera) koMsabAre ikSumatI sAMkApa (maMkissA) (kAlIna.) 39 R * (jAlauna) OM0 jA da cAla zAmbI samasthAna (homa) zikhAvala (sihavala) thi vArANasI rAjagira (kAzI) vinArasa) ma rAjagRha ga hA naitila lA gayA dha ra navanagara navaDIpU (nadiyA) bhI puMDra mahAnagara vidha ( sundarabana ) suramasa ta) bAriza barIsAla ma pANini kAlIna bhUgola mAnacitra 4 anubhUmikA 23 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | tRtIyabhAgasya pratipAditaviSayANAM sUcIpatram saM0 viSayAH pRSThAGkAH saM0 viSayAH caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH DyApuprAtipadikAdhikAraH 1. su-AdipratyayAH strIpratyayaprakaraNam 1. strI-adhikAraH 2. TAp-pratyayavidhi: (ka) GIp-pratyayaprakaraNam 1. GIp 2. GIp-vikalpaH 3. TAp (Rci) 4. strIpratyayapratiSedhaH 5. GIp-pratiSedhaH 6. DAp-vikalpaH 7. anupasarjanAdhikAraH 8. GIp 9. SphaH ( GIp - apavAdaH ) 10. GIp 11. GIp pratiSedhaH 12. GIp-vikalpaH 13. GIp 14. GIp 15. GIp - vikalpa: 16. nityaM GIp 17. GIp 18. GIp (nuk) pRSThAGkAH 35 36 1 21. nityaM GIp 37 22. GIp (ai:) 38 23. GIp (erudAtta:) 38 24. GIp - vikalpa: ( au:, airudAttaH ) 39 25. GIp-vikalpaH 40 7 7 19. GIp (naH) 20 GIp-vikalpaH 8 11 1. 11 2. 12 3 13 4. (kha) GISpratyayaprakaraNam GIS GIS (prAcAM mate) GIS - vikalpaH nityaM GIS 14 5. GIS 15 6. GIS (Anuk) 16 7. GIS 198. GIS - vikalpaH 22 9. GIS - pratiSedhaH 25 10. GIS ( nipAtanam ) 26 11. GIS 27 12. GIS (nipAtanam ) 28 | 13. GIS 30 31 1. UG (ga) UGpratyayaprakaraNam (gha) GInpratyayaprakaraNam 34 35 1. GIn 41 44 45 46 47 48 50 52 55 58 59 60 61 64 68 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 105 111 Y 3. aJ 118 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam saM0 viSayAH pRSThAGkAH |saM0 viSayAH pRSThAGkAH cApapratyayaprakaraNam 5. yaJ 1. cAp 70 6. yaJ-luk taddhitapratyayAdhikAraH 7. phaJ 103 1. ti: 72 | apatyasAmAnyaprakaraNam 2. SyaG-Adeza: 72 1. aN 3. SyaG-pratyaya: 75 2. aN-vikalpa: 4. SyaG-vikalpaH 75 |3. Dhak+aN taddhitapratyayavikalpAdhikAraH 77 | 4. Dhak 112 prAgvahatIyANpratyayAdhikAraH5. Dhak (vuk) 116 1. aNa Dhak (inaG) 117 2. NyaH Dhak-vikalpaH 117 8. airak 4. naJ+sna 5. pratyayasya luk 82 10. Arak 6. pratyayasya aluk 11. drak 7. pratyayasya luk 84 12. chaN 121 8. pratyayasya luga-vikalpa: 85 13. Dhak (antyalopa:) ___ apatyArthapratyayaprakaraNam 14. Dhak+chaNa 122 1. yathAvihitaM pratyaya: 86 15. DhaJ 123 2. ekapratyayaniyama: 88 16. yat 124 3. yuvApatye pratyayaniyamaH 88 |17. ghaH 4. iJ 89 18. khaH 125 5. iJ (akaG) 19. yat+DhakaJ 126 gotrApatyapratyayaprakaraNam 20. ab+khaJ 127 1. phaJ 92 21. Dhak 128 2. phak 93 22. cha: 129 3. phak-vikalpa: 97 |23. vyat+cha: 4. aJ 98 |24 vyan (sapatne) 119 120 125 129 130 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 168 135 170 174 tRtIyabhAgasya pratipAditaviSayANAM sUcIpatram saM0 viSayAH pRSThAGkAH | saM0 viSayAH pRSThAGkAH 25. Dhak 130 yuktArthapratyayaprakaraNam 26. Na:+Dhak 131 1. aN 165 27. Thak | 2. pratyayasya lup 167 28. cha:+Thak 134 3. cha: 29. Na:+phiJ | dRSTArthapratyayavidhiH 30. Nya: 136 1. aN 170 31. iJ (udIcAM mate) 138 | 2. Dyat+Dya: 32. phiJ 139 / parivRtArthapratyayavidhiH 33. phiJ (udIcAM mate) 141 1. aN 172 34. phiJ (kuk) 142 | 2. iniH 173 35. phiJ-vikalpa: 143 | 3. aJ 36. phin (bahulaM prAcAM mate) 144 4. aN (nipAtanam) 175 37. aJ+yat (Suk) 145 / uddhRtArthapratyayavidhiH 38. gotra-saMjJA 146 1. aNa 39. yuvasaMjJA 146 zayitR-arthapratyayavidhiH 1. aN tadrAjasaMjJA | saMskRtArthapratyayaprakaraNam 1. aJ 1. aN 177 2. aNa 178 | 2. yat 3. vyaG | 3. Thak 4. Thak-vikalpa: 179 155 | 5. DhaJ 180 6. tadrAjasya luka 7. tadrAjasya luk-pratiSedhaH 161 / asmin (paurNamAsI) arthapratyayavidhiH |1. aN 181 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 2. Dhak 182 raktArthapratyayavidhiH 3. Thak+aN 183 164 | asya (devatA) arthapratyayaprakaraNam 2. Thak 165 1. aN 185 175 49 151 152 178 154 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 saM0 viSayAH 2. aN ( it-AdezaH ) 3. ghan 4. ghaH 4. 80: 6. gha:+aN 7. TyaN 8. yat 9. chaH+yat 10. Dhak 11. bhavavat pratyayAH 12. ThaJ 13. nipAtanam samUhArthapratyayaprakaraNam 9. yathAvihitam (aN ) 2. aN 3. vuJ 4. yaJ+vuJ 5. ThaJ 6. yan 7. tal 8. aJ 9. dharmavat pratyayAH 10. Thak 11. yaJ+chaH 12. yaH 13. yaH 14. ini:+tra+kaTyac pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam pRSThAGkAH saM0 186 187 1. yathAvihitam 188 2. vuJ 189 3. vidhal + bhaktal viSayAH viSayArthapratyayavidhiH asya (pragAthasya) arthapratyayavidhiH 1. 2. Thak 189 190 9. yathAvihitaM pratyaya: 191 asya (saMgrAmasya) arthapratyayavidhiH 9. yathAvihitaM pratyayaH 192 215 193 asyAm (krIDAyAm) arthapratyayavidhiH 1. NaH 194 195 196 216 asyAm (krIyAyAm) arthapratyayavidhiH 1. JaH 197 198 199 200 201 202 202 203 205 206 207 208 5. aJ 209 6. aJ 210 7. pRSThAGkAH 3. vun 4. iniH 5. Thak 6. pratyayasya luk 7. tadviSayatvam adhIte veda-arthapratyayaprakaraNam yathAvihitam cAturarthikapratyayaprakaraNam 1. asmin arthaH 2. nirvRtta- artha: 3. nivAsaH - artha: 211 212 212 4. adUrabhavaH - artha: vuJAdayaH 214 217 218 219 220 221 222 224 225 228 229 229 230 231 236 239 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 280 290 252 tRtIyabhAgasya pratipAditaviSayANAM sUcIpatrama saM0 viSayAH pRSThAGkAH | saM0 viSayAH pRSThAGkAH 8. pratyayasya lup 244 19. Thak+chas 275 9. pratyayasya lup-vikalpa: 247 | 20. ThaJ+jiTha 276 10. Thak+cha: 248 | 21. ThaJ-jiThavikalpa: 278 11. matup 249 | 22. ThaJ 279 12. Dmatum 250 | 23. vuJ 13. Dvalaca 251 | 24.vuJ-vikalpa: 14. valac | 25. kan 291 15. cha: 253 | 26. aN 292 16. cha: (kuk) 253 / 27. vuJ 294 pUrvazeSArthapratyayaprakaraNam |28. cha: 297 1. zeSArtha-adhikAra: 254 | 29. cha: (ka:) 299 2. gha:+kha: 255 | 30. cha: 300 3. ya:+kha: 256 | 31. cha-vikalpa: 303 4. DhakaJ 257 | 32. cha: 304 5. Dhak 258 | caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 6. tyak / uttarazeSArthapratyayaprakaraNam 260 1. khaJ-cha pratyayavikalpa: 305 8. aN+Sphak 261 / 2. yuSmAkAsmAkAdezau 306 9. yat 262 | 3. tavakamamakAdezI 307 10. Thak 263 |4. yat 264 ThaJ+yat 309 12. tyap | 6. aJ+ThaJ 13. tyap-vikalpa: 266 |7. maH 14. aJ+JaH 267 |8. a: 15. jaH 268 9. yaJ 16. aNa 270 10. ThaJ 17. aNa-pratiSedhaH 273 | 11. ThaJ-vikalpa: 314 18. cha: 274 |12. ThaJ-vikalpa: o 7. Sphak 308 11. vuk 310 311 312 312 313 315 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 15. Thak ai 345 . 327 lh 347 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam saM0 viSayAH- pRSThAGkAH | saM0 viSayAH pRSThAGkAH 13. aN 318 sAdhvAdyarthapratyayavidhiH 14. eNya: 319 1. yathAvihitaM pratyaya: 341 320 uptArthapratyayavidhiH 322 1. yathAvihitaM pratyayaH 342 17. aN+ThaJ 322 | 2. vuJ 343 18. Tyu:+Tyul (tuTa) 323 | 3. vuJ-vikalpaH 344 19. Tyu-Tyulvikalpa: 324 deyArthapratyayaprakaraNam jAtArthapratyayaprakaraNam yathAvihitaM pratyaya: 1. yathAvihitaM pratyaya: 326 /2. vun 345 2. Thap | 3. vuJ 327 ThaJ+vuJ 347 4. vun | vyAharati mRga ityarthapratyayavidhiH 328 5. vun-vikalpa: 31 1. yathAvihitaM pratyaya: 348 OM a: asya (SaSThI) arthapratyayavidhiH 6. 7. kan 1. yathAvihitaM pratyaya: 349 8. aN+aJ bhavArthapratyayaprakaraNam yathAvihitaM pratyayaH 350 9. pratyayasya luk 2. yat 350 10. pratyayasya luk-vikalpa: 335 3. DhaJ 11. pratyayasya bahulaM luk aN+DhaJ 352 kRtAdipratyayArthavidhiH 5. jya: 353 1. yathAvihitaM pratyayaH 354 prAyabhavArthapratyayavidhiH 356 1. yathAvihitaM pratyaya: 338/8. yat+ka:+cha: 357 2. Thak 339 9. kan 358 sambhUtArthapratyayavidhiH bhavavyAkhyAnArthapratyayaprakaraNam 1. yathAvihitaM pratyayaH 340 1. yathAvihitaM pratyaya: 2. DhaJ 241 /2. ThaJ 360 332 3 1 . mr 351 337 r 338 6. ThaJ 9 359 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayA: saM0 3. SThan 4. yat+aN 5. Thak 6. aN tRtIyabhAgasya pratipAditaviSayANAM sUcIpatram pRSThAGkA: saM0 viSayAH AgatArthapratyayaprakaraNam 9. yathAvihitaM pratyayaH 2. Thak 3. aN 4. vuJ 5. ThaJ 6. yat+ThaJ 7. aGkavat-pratyayavidhiH 8. rUpyaH 9. mayaT prabhavati- arthapratyayavidhiH 9. yathAvihitaM pratyayaH 2. JyaH gacchati - arthapratyayavidhiH 9. yathAvihitaM pratyayaH 1. yathAvihitaM pratyayaH abhiniSkrAmati- arthapratyayavidhiH 9. yathAvihitaM pratyayaH 377 378 adhikRtya kRtArthapratyayavidhiH 364 4. Jya: 365 5. aN-aJ 366 6. Dhak+chaN+DhaJ+yak 369 7. yathAvihitaM pratyayaH {bhaktiH } 389 8. ThaJ 390 350 9. vun 391 370 10. bahulaM vuJ 392 370 393 271 372 9. yathAvihitaM pratyayaH 373 2. chaN 374 3. NiniH 375 4. proktArthapratyayasya luk 377 379 33 27 380 5. aN 2. chaH asya (SaSThI) arthapratyayaprakaraNam 9. yathAvihitaM pratyayaH {nivAsa : } 383 1. 2. yathAvihitaM pratyayaH {abhijana:} 384 3. cha: 385 11. janapadavat pratyayavidhiH 6. 7. NiniH 8. iniH Dhinuk 9. yathAvihitaM pratyayaH 2. tasi: 3. yat+tasi: 381 382 1. yathAvihitaM pratyayaH pRSThAGkAH {abhijana:} 385 386 388 17 27 yathAvihitaM pratyayaH 2. vuJ 3. aJ " " 22 proktArthapratyayaprakaraNam "" 27 " ekadigarthapratyayavidhiH 11 77 upajJAtArthapratyayavidhiH kRtArthapratyayavidhiH " " 31 395 396 398 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 455 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam saM0 viSayAH pRSThAGkAH / saM0 viSayAH pRSThAkAH idamarthapratyayaprakaraNam (16. vuJ 448 1. yathAvihitaM pratyayaH | 17. vuJ-vikalpa: 448 414 18. DhaJ 415 /19. yat 450 20. vayaH 451 | 21. pratyayasya luk 452 6. vuJ 419 | 22. aN 354 7. aNa | 23. aN-vikalpa: 354 8. aN-vikalpa: 421 /24. pratyayasya lup-vikalpa: 355 9. jya: 422 | 25. pratyaya-lup 10. vuJ-pratiSedhaH 424 | 26. yaJ+aJ (luk ca) 456 11. cha: 425 | caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH vikArAvayavArthapratyayaprakaraNam | prAgvahatIyapratyayArthaprakaraNam 1. yathAvihitaM pratyaya: 427 1. Thak-adhikAra: 458 2. aN 428 | dIvyati-AdyarthapratyayavidhiH 3. aN (Suk) 431 | 1. yathAvihitam (Thak) 458 4. aJ 431 / saMskRtArthapratyayavidhiH 5. aJ-vikalpa: 433 | 1. yathAvihitam (Thak) 6. TlaJ 34 | 2. aN 460 7. mayaT 435 | tarati-arthapratyayavidhiH 8. nityaM mayaTa 436 1. yathAvihitam (Thak) 461 9. mayaTa 437 / 2. ThaJ 10. kan 438 3. Than 11. mayaT 438 / carati-arthapratyayavidhiH 12. mayaTa-pratiSedhaH 441 1. yathAvihitam (Thak) 13. aN 442 | 2. SThala 464 14. aJ 443 | 3. SThan 464 15. krItavat pratyayavidhi: 446 | 4. ThaJ-SThan 459 461 462 463 465 tional Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM0 viSayAH jIvati - arthapratyayavidhiH tRtIyabhAgasya pratipAditaviSayANAM sUcIpatram pRSThAGkAH saM0 viSayAH 1. yathAvihitam ( Thak ) 2. Than 3. cha:+Than harati- arthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam ( Thak) 2. SThan 3. SThan-vikalpaH 4. aN nirvRttArthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam ( Thak ) 2. map 3. kak+kan saMsRSTArthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam (Thaka) 2. iniH 3. pratyayasya luk 4. aN upasiktArthapratyayavidhiH 9. yathAvihitam ( Thak ) vartate'rthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam ( Thak ) prayacchati - arthapratyayavidhiH 9. yathAvihitam ( Thak ) 2. SThan+SThac uJchati-arthapratyayavidhiH 9. yathAvihitam ( Thak) 466 1. 467 468 1. 472 472 473 474 475 476 476 477 477 468 |1. yathAvihitam (Thak) 469 470 471 9. 2. rakSati - arthapratyayavidhiH yathAvihitam ( Thak ) 1. karoti- arthapratyayavidhiH yathAvihitam ( Thak ) hanti-arthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam ( Thak) dhAvati - arthapratyayavidhiH yathAvihitam ( Thak) ThaJ+Thak tiSThati - hanti- arthapratyayavidhiH gRhNAti-arthapratyayavidhiH yathAvihitam ( Thak ) carati - arthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam (Thaka) pRSThAGkAH eti- arthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam ( Thak) samavaiti arthapratyayavidhiH 9. yathAvihitam (Thaka) 2. NyaH pazyati - arthapratyayavidhiH 9. yathAvihitam ( Thak) dharmya - arthapratyayavidhiH 9. yathAvihitam ( Thak). 480 2. aN 481 3. aJ avakraya- arthapratyayavidhiH 482 | 1. yathAvihitam ( Thak ) 33 483 484 484 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 497 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 34 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam saM0 viSayAH pRSThAGkAH | saM0 viSayAH pRSThAGkAH asya (SaSThI) arthapratyayaprakaraNam | 3. TiThan 511 1. yathAvihitam (Thak) (paNyam) 498 / {niyuktaM dIyate} 2. ThaJ ,, 499 | 4. aN-vikalpa: 499 / niyuktaM dIyate} 4. SThan-vikalpa: 500 niyuktArthapratyayavidhiH 5. yathAvihitam (Thak) 501 /1. yathAvihitam (Thak) 513 zilpam=kauzalam} adhyAyi-arthapratyayavidhiH aN-vikalpa: 502 1. yathAvihitam (Thak) 515 (zilpam=kauzalam} . vyavaharati-arthapratyayavidhiH 7. yathAvihitam (Thak) 503 1. yathAvihitam (Thak) 516 {praharaNam=zastram vasati-arthapratyayavidhiH ThaJ+Thak 504 1. yathAvihitam (Thak) . 517 {praharaNam-zastram 2. SThala 9. Ikak 504 prAga-hitIyapratyayArthaprakaraNam {praharaNam zastram) 1. yat-adhikAra: 518 10. yathAvihitam (Thak) 505 vahati-arthapratyayavidhiH {mati:=buddhi | 1. yathAvihitam (yat) 11. yathAvihitam (Thak) 506 / 2. yat+Thak {zIlam svabhAva:} 12. NaH {zIlam svabhAva:} 4. pratyayasya luk+kha: 521 13. yathAvihitam (Thak) 508 | 5. aN 522 ___{adhyayane'nyatkarmavRttam) |6. Thak 14. Thac 509 7. yathAvihitam (yat) zAnihitama (yata) 523 asmai (caturthI) arthapratyayaprakaraNam vidhyati-arthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam (Thak) 509 | 1. yathAvihitam (yat) rahitaM bhakSaNam} labdhR-arthapratyayavidhiH 2. yathAvihitam (Thak) 510 | 1. yathAvihitam (yat) niyuktaM dIyate} | 2. Na: an mi 520 523 524 525 525 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH gatArthapratyayavidhi: 1. yathAvihitam (yat) asmin (saptamI ) arthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam (yat) 1. tRtIyabhAgasya pratipAditaviSayANAM sUcIpatram pRSThAGkAH saM0 viSayAH 9. yathAvihitam (yat) {Avarhi=utpATi} 2. ya - pratyayAntaM nipAtanam JyaH asya (SaSThI) arthapratyayavidhiH saMyuktArthapratyayavidhiH tAryAdyarthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam (yat) anapetArthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam (yat) nirmitArthapratyayavidhiH 9. yathAvihitam (yat) 2. yat+aN priyArthapratyayavidhiH 9. yathAvihitam (yat) bandhanArthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam (yat) karaNAdyarthapratyayavidhiH 9. yathAvihitam (yat) sAdhu-arthapratyayavidhiH 9. yathAvihitam (yat) 2. khaJ 3. NaH 4. Nya: 5. Thak 526 | 6. ThaJ 7. DhaJ 527 8. yaH 527 528 529 9. DhaH ( chAndasaH ) 5 30 1. 1. yathAvihitam (yat) 534 1. yathAvihitam (yat) 535 vAsi - arthapratyayavidhiH 2. DyaN 531 3. aN 532 5. yan zayitArthapratyayavidhiH ApadAntaM chando'dhikAraH bhavArthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) 533 6. ghan 4. Dyat - DyavikalpaH 533 8. gha: +chaH 9. ghaH 7. yathAvihitam (yat) dattArthapratyayavidhiH 9. yathAvihitam (yat) pRSThAGkAH 438 539 540 541 541 bhAgakarmArthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam (yat) 536 536 | 1. yathAvihitam (yat) 537 538 | 1. yathAvihitam (yat) hananI- arthapratyayavidhiH prazasyArthapratyayavidhiH 35 542 543 544 545 546 546 547 548 549 550 550 551 552 553 554 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam saM0 viSayAH pRSThAGkAH | saM0 viSayAH pRSThAGkAH sva-arthapratyayavidhiH / sammityarthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam (yat) 555 | 1. ghaH 566 2. aN 556 matvarthapratyayavidhiH AsAm (SaSThI) arthapratyayavidhiH 1. gha: 567 1. yathAvihitam (yat) matozca luk 557 arhati-arthapratyayavidhiH {iSTakAnAm, upadhAnamantraH} |1. yaH 568 2. aN 558 / mayaT-samUhArthapratyayavidhiH 3. matup 1. ya: {mayaDarthe) matuvarthapratyayaprakaraNam | 2. yathAvihitam (yat) {mayaDathai) 570 1. yathAvihitam (yat) | 3. yathAvihitam (yat) {mAsaH, tanU:} miyaDarthe samUhe ca} 570 2. Ja:+yat 3. yat+kha: | svArthapratyayavidhiH 571 4. yal 572 kRtArthapratyayavidhiH karArthapratyayavidhiH 1. ina:+ya:+kha: saMskRtArthapratyayavidhiH bhAvArthapratyayavidhiH 1. yathAvihitam (yat) 566 | 1. tAtila 574 562 564 | 2. tAtila 565 1. tAtila 573 iti tRtIyabhAgasya pratipAditaviSayANAM suuciiptrm|| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH yApaprAtipadikAdhikAraH .. jhyaappraatipdikaat|1| pa0vi0-DI-Ap-prAtipadikAt 5 / 1 / sa0-DIzca Ap ca prAtipadikaM ca eteSAM samAhAra:-DyApprAtipadikam, tasmAt-jhyApprAtipadikAt (smaahaardvndvH)| artha:-yadita UrdhvaM vakSyAmo GyantAd AbantAt prAtipadikAcca tad veditavyamityadhikAro'yam, A paJcamAdhyAyaparisamApteH / ___ AryabhASA: artha-isase Age jo kaheMge vaha pratyaya-vidhi (DyApprAtipadikAt) DI-anta, Abanta aura prAtipadika se jAnanI caahie| isa sUtra kA paJcama adhyAya kI samApti taka adhikAra hai| vizeSa-DI se DIp, DIe, DIn pratyayoM kA grahaNa hai| Apa se TAp. DApa, cApa pratyayoM kA grahaNa hai| prAtipadika se jo 'arthavadudhAturapratyaya: prAtipadikam (1 / 2 / 45) tathA kRttaddhitasamAsazca' (1 / 2 / 46) se saMjJA kI gaI hai, usakA grahaNa kiyA jAtA hai| su-AdipratyayAH(1) svaujasamauTchaSTAbhyAMbhisGebhyAMbhyasGasibhyA bhysngsosaamngyossup|2| pa0vi0-su-au-jas-am-auTa-zas-TA-bhyAm-bhis-De-bhyAmbhyas-Dasi- bhyAm-bhyas-Das-os-Am-Gi-os-sup 1 / 1 / sa0-suzca auzca jas ca am ca auT ca zas ca TAzca bhyAm ca bhis ca Dezca bhyAm ca bhyas ca Gasizca bhyAm ca bhyas ca Das ca os ca Am ca Gizca os ca sup ca eteSAM samAhAra:-su0sup (smaahaardvndv:)| anu0-yaappraatipdikaaditynuvrtte| anvaya:-GyApprAtipadikAt svaujassup / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | dvitIyA caturthI kumA pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-DI-antAd AbantAt prAtipadikAcca su-Adaya ekaviMzati: pratyayA bhavanti / DI iti DIp-DIS-DInAM sAmAnyena grahaNaM kriyte| (DIp) kumaarii| (DIe) gaurii| (DIn) shaarivii| Ap iti TAp-DAp-cApAM sAmAnyena grahaNaM kriyte| (TAp) ajA (DAp) bhuraajaa| (cApa) kaariissgndhyaa| (prAtipadikam) deva: / devau| devA: / (1) DI-antAtvibhaktiH eka0 dvi0 baha0 bhASArtha prathamA kumArI kumAryo kumAryaH kumArI ne| kumArIm kumArI ko| tRtIyA kumAryA kumArIbhyAm kumArIbhiH kumArI ke dvArA / kumArIbhyaH kumArI ke liye| paJcamI kumAryA: kumArI se| kumAryoH kumArINAm kumArI kaa/ke/kii| saptamI kumAryAm .. kumArISu kumArI meN/pr| sambodhana he kumAri ! he kumAryo ! he kumArya: ! he kumArI ! (2) AbantAtvibhaktiH eka0 bahu0 bhASArtha prathamA ajA aje ajA: ajAne (bakarI ne)| ajA ko tRtIyA ajayA ajAbhyAm ajAbhiH ajA ke dvaaraa| ajAbhyaH ajA ke liye| paJcamI ajA se| ajayoH ajAnAm ajA kaa/ke/kii| saptamI ajAyAm ajAsu ajA meN/pr| sambodhana he ajA ! he aje! he ajA:! he ajA ! SaSThI REEEEEEEEEEEE dvitIyA ajAm caturthI ajAyai ajAyA: SaSThI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devebhyaH SaSThI devasya caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH (3) prAtipadikAtvibhaktiH eka0 dvi0 bhASArtha prathamA devaH devI deva ne| dvitIyA devam . devAn deva ko| tRtIyA devena devAbhyAm / devai: deva ke dvaaraa| catarthI devAya .. deva ke liye| paJcamI devAt deva se| devayoH devAnAm deva kaa/ke/kii| saptamI deve deveSu deva meN/pr| sambodhana he deva ! he devau! he devA: / he deva ! AryabhASA: artha-(DyApprAtipadikAt) DI-anta, Abanta aura prAtipadika se (su0supa) su-Adi 21 pratyaya hote haiN| DI se DI. DIe, DIn pratyayoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| (DIp) kumaarii| (DIe) gaurI (paarvtii)| (DIn) zAGgaravI (zAGgurava jAti kI naarii)| Apa se TApa, DApa, cAp pratyayoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| (TApa) ajA (bkrii)| (DApa) bhuraajaa| bahuta raajaaoNvaalii| (cApa) kArISagndhyA / karISa ke samAna gandhavAle kI putrii| karISa-zuSka gomaya (prtipdik)| devaH / devau / devAH / devvidvaan| __udA0-zeSa udAharaNa saMskRta bhAga meM dekha leveN| (1) DI-anta siddhi-(1) kumArI / kumAra+DI / kumaar+ii| kumArI / kumaarii+su| kumaarii| yahAM prathama 'kumAra' zabda se 'vayasi prathameM' (4 / 1 / 20) se DIp pratyaya hai| DI-anta kumArI zabda se isa sUtra se su' pratyaya hai| halDyAbbhyo dIrghAt0' (6 / 1 / 66) se 'su' pratyaya kA lopa hotA hai| (2) kumAryo / kumaarii+au| kumaaryo| yahAM 'kumArI' zabda se 'au' pratyaya aura 'iko yaNaci' (6 / 1177) se 'yaNa' Adeza hotA hai| (3) kumArya: / kumArI+jas / kumArI+aru / kumArI+ar / kumArI+a: / kumAryaH / yahAM kumArI' zabda se jas' pratyaya sasajuSo ruH' (8 / 2 / 66) se rutva, kharavasAnayorvisarjanIya:' (8 / 3 / 15) se visarjanIya aura pUrvavat 'yaNa' Adeza hai| (4) kumArIm / kumArI+am / kumaariim| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ___ yahAM kumArI' zabda se 'am' pratyaya, 'ami pUrva:' (6 / 1 / 103) se pUrvasavarNa hotA hai| (5) kumaa| kumArI+De / kumaarii+aatt+e| kumaarii+ai| kumaaryai| yahAM 'kumArI' zabda se 'De' pratyaya, 'ApanadyAH' (7 / 3 / 112) se AT Agama aura ATazca' (6 / 1 / 87) se vRddhi rUpa ekAdeza hai|| (6) kumAryAH / kumArI+Gasi / kumArI+AT+as / kumAryAH / yahAM kumArI' zabda se Dasi' pratyaya aura pUrvavat 'AT' Agama hai| (7) kumArINAm / kumArI+Am / kumaarii+nutt+aam| kumArI+nAm / kumArINAm / yahAM 'kumArI' zabda se 'Am' pratyaya, hasvanadyApo nuT' (7 / 1 / 54) se nuT' Agama aura 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| (8) kumAryAm / kumArI+Di / kumaarii+aam| kumAryAm / yahAM 'kumArI' zabda se Di' pratyaya, 'DerAmnadyAmnIbhyaH' (7 / 3 / 116) se Di' ke sthAna meM 'Am' Adeza hai| (9) kumArISu / kumArI+sup / kumArI+su / kumArISu / ___ yahAM kumArI' zabda se 'sup' pratyaya aura 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| (10) gaurI / gaura+DIe / gaur+ii| gaurii| gaurI+su / gaurii| yahAM 'gaura' zabda se SiTgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se 'DIp' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (11) zArivI / zAriva+DIn / shaanggrv+ii| zAGgaravI / zAGguravI+su / shaargrvii| yahAM zAriva' zabda se 'zArivAdyo GIn' (4 / 3 / 43) se 'DIn' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (2) Abanta (1) ajA / aja+TAp / aj+aa| ajaa+su| ajaa| yahAM prathama 'aja' prAtipadika se 'ajAdyataSTA' (4 / 1 / 4) se TAp' pratyaya hai| Abanta 'ajA' zabda se isa sUtra se 'su' pratyaya hai| 'halyAbbhyo0' (6 / 1 / 66) se 'su' pratyaya kA lopa hotA hai| (2) aje| ajaa+au| ajaa+shii| ajaa+ii| aje| yahAM 'ajA' zabda se 'au' pratyaya aura 'auGa Apa:' (7 / 1 / 18) se 'au' pratyaya ke sthAna meM 'zI' Adeza hotA hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH (3) ajayA / ajaa+ttaa| aje+aa| ajayA / yahAM 'ajA' zabda se 'TA' pratyaya 'AGi cApa:' ( 7 | 3 |105) se 'TAp' ko 'e' Adeza hotA hai| (4) ajAyai / ajA + Ge / ajaa+yaatt+e| ajAyai / yahAM 'ajA' zabda se 'De' pratyaya aura 'yADApa:' ( 7 | 3 | 113) se yAT Agama hotA hai / (5) ajayo: / ajA+os / aje+o| ajayoH / yahAM 'ajA' zabda se 'os' pratyaya aura 'AGi cApa:' (7/31905) se 'TAp' ko 'e' Adeza hotA hai / (6) ajAnAm / ajA+Am / ajA+nuT+Am / ajAnAm / yahAM 'ajA' zabda se 'Am' pratyaya aura use 'hasvanadyApo nuT (7 11154) se 'nuT' Agama hotA hai| (7) ajAyAm | ajA+Gi / ajA+yAT+Am / ajAyAm / yahAM 'ajA' zabda se 'Gi' pratyaya, use 'yADApa:' (7 | 3 |113) se 'yAT' Agama, 'GerAmnAdyAmnIbhyaH' (7 |3 | 116 ) se 'Gi' pratyaya ko 'Am' Adeza hotA hai| (8) aje | ajA+su | aje+su / aje+0 | aje / / / yahAM 'ajA' zabda se 'su' pratyaya, 'sambuddhau ca' (7/3/106 ) se 'TAp' ko 'e' Adeza aura 'eG-hasvAt sambuddhe:' ( 6 |1|69 ) se sambuddhisaMjJaka 'su' pratyaya kA lopa hotA hai / (9) bahurAjA / bahurAjan+DAp / bhuraaj+aa| bhuraajaa+su| bahurAjA / yahAM 'bahurAjan' zabda se 'DAbubhAbhyamanyatarasyAm' (4|1|13) se 'DAp' pratyaya 'vA0-DityabhasyApi Terlopa:' ( 6 / 4 / 143) se Ti-bhAga (an) kA lopa hotA hai| tatpazcAt isa sUtra se 'bahurAjA' zabda se 'su' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (10) kArISagandhyA / karISagandh + i / karISagandhi+aN / kArISagandh+a / kArISagandha / kArISagandh+SyaG / kArISagandhya+cAp / kaariissgndhy+aa| kArISagandhyA+su / kArISagandhyA / yahAM prathama 'karISasya gandha iva gandho yasya sa karISagandhiH / gandhasyedutpUtisusurabhibhya:'- upamAnAcca ( 5 / 4 / 137 ) se samAsAnta it-Adeza hotA hai| karISagandherapatyam - kArISagandhaH / tasyApatyam' (4/1/92 ) se 'aN' pratyaya aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai / 'aNiJoranArSayo0 ' (4/1/78) se strIliGga meM 'SyaG' Adeza aura yaGazcAp' ( 4 11174 ) se strIliGga meM 'cAp' pratyaya hotA hai / tatpazcAt isa sUtra se 'su' Adi pratyaya hote haiN| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) prAtipadika (1) devaH / dev+su| devH| ___ yahAM prathama kRdanta deva' zabda kI kRttaddhitasamAsAzca' (1 / 2 / 46) se prAtipadika saMjJA aura usase isa sUtra se 'su' pratyaya hotA hai| pUrvavat rutva aura visarjanIya Adeza hotA hai| (2) devAn / deva+zas / deva+as / devaa+s| devaan| yahAM deva' zabda se 'zas' pratyaya, 'prathamayo: pUrvasavarNaH' (6 / 1 / 101) se pUrva savarNa dIrgha aura tasmAcchaso na: puMsi (6 / 1 / 102) se 'zas' ke s' ko n' Adeza hotA hai| (3) devena / dev+ttaa| dev+in| deven| yahAM deva' zabda se 'TA' pratyaya, 'TAGasiGasAminAtsyA:' (7 / 1 / 12) se 'TA' ke sthAna meM ina' Adeza hotA hai| (4) devaiH / deva+bhis / deva+ais / devaiH / yahAM deva' zabda se bhis' pratyaya aura ato bhisa ais' (7 / 1 / 9) se bhis' ke sthAna meM ais' Adeza hotA hai| (5) devAya / deva-De / dev+y| devAya / yahAM deva' zabda se De' pratyaya, 'Derya:' (7 / 1 / 13) se De' ke sthAna meM ya' Adeza aura supi ca' (7 / 3 / 102) se aMga ko dIrgha hotA hai| (6) devebhyaH / deva+bhyas / deve+bhyaH / devebhyaH / yahAM deva' zabda se 'bhyas' pratyaya aura bahuvacane jhalyet' (7 / 3 / 103) se aMga ko e' Adeza hotA hai| (7) devAt / deva+Dasi / dev+aat| devaat| yahAM deva' zabda se 'Dasi' pratyaya aura pUrvavat (7 / 1 / 12) se 'Dasi' ke sthAna meM 'At' Adeza hotA hai| (8) devasya / deva+Das / dev+sy| devasya / yahAM deva' zabda se 'Gas' pratyaya aura pUrvavat (7 / 1 / 12) se 'Das' ke sthAna meM sya' Adeza hotA hai| (9) devayoH / deva+os / deve+oH / devayoH / yahAM deva' zabda se 'os' pratyaya aura osi ca (7 / 3 / 104) se aMga ko 'e' Adeza hotA hai| (10) devAnAm / deva+Am / dev+nutt+aam| deva+nAm / devAnAm / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH yahAM 'deva' zabda se 'Am' pratyaya aura 'hasvanadyApo nuT (7 11154) se pratyaya ko 'nuT' Agama aura 'nAmi' (6 | 4 | 3 ) se aMga ko dIrghatva hotA hai / (11) deveSu / deva+sup / deve+su / deveSu / yahAM 'deva' zabda se 'sup' pratyaya aura 'bahuvacane jhalyet' (7/3 / 103 ) se aMga ko 'e' Adeza aura 'Adezapratyayayo:' ( 813159 ) se Satva hotA hai / (12) deva | deva+su | deva+0 | deva / yahAM 'deva' zabda se 'su' pratyaya aura 'eGhasvAt sambuddhe:' ( 6 | 1 | 69) se sambuddhisaMjJaka su' pratyaya kA lopa hotA hai / strIpratyayaprakaraNam (1) striyAm / 3 / 7 pa0vi0 - striyAm 7 1 / artha:-ita UrdhvaM vakSyAmANAH pratyayAH striyAM bhavantItyadhikAro'yam / AryabhASAH artha- isase Age kahe jAnevAle pratyaya (striyAm) strIliGga meM hote haiM, yaha 'daivayajJi0' (4 | 1 | 81 ) sUtra taka strIliGga kA adhikAra hai| TAp-pratyayavidhiH (1) ajAdyaSTAp / 4 / pa0vi0-ajAdi-ata: 5 / 1 TAp 1 / 1 / sa0-aja AdiryeSAM te-ajAdaya:, ajAdayazca at ca eteSAM samAhAraHajAdyat, tasmAt-ajAdyata: (bahuvrIhigarbhitasamAhAradvandvaH) / anu0 - striyAmityanuvartate / anvayaH - ajAdyata: striyAM TAp / arthaH-ajAdibhyo'kArAntebhyazca prAtipadikebhyaH striyAM TAp-pratyayo bhavati / udA0- (ajAdibhyaH) ajA / eDakA / kokilA / caTakA / azvA / ( ataH ) khaTvA / devadattA / ajaa| eddkaa| caTakA / azvA / mUSikA iti jAti: / bAlA / hoddhaa| paakaa| vtsaa| mandA / vilAtA iti vayaH / pUrvApahANA / aparApahANA, Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam Tit, nipAtanANNatvam / vA0-sambhastrAjinazaNapiNDebhya: phalAt / saphalA / bhstrphlaa| ajinphlaa| shnnphlaa| pinnddphlaa| triphalA-dvigau / bahuvrIhau-triphalI sNhtiH| vA0-satprAkkANDaprAntazataikebhya: puSpAt / stpusspaa| praakpusspaa| 'pAkakarNa0' (4 / 1 / 64) iti DISo'pavAda: / vA0-zUdrA cAmahatpUrvA jAti: / kruJcA / ussnnihaa| devizA-halantAH / jyeSThA / kaniSThA madhyamA-puMyoga: / kokilA-jAti: / vaa0-muulaannnyH| amUlA / iti ajaadyH|| AryabhASA: artha-(ajAdyataH) ajAdigaNa meM paThita aura akArAnta prAtipadikoM se pare (striyAm) strIliGga meM (TAp) TAp-pratyaya hotA hai| udA0-(ajAdi) ajA / bkrii| eDakA / bhedd'| kokilA / koyl| cttkaa| cidd'iyaa| azvA / ghodd'ii| (at) khaTvA / khaatt| devadattA / nAmavizeSa / siddhi-(1) ajaa| aja+TAp / aj+aa| ajaa| ajA+su / ajaa| yahAM aja' prAtipadika sUtra se 'TAp' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat (4 / 1 / 2) hai| aise hI-eDakA aadi| (2) khaTvA / yahAM khaTa kAGkSAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se 'azuSi0' (uNA0 1 / 151) se kvan pratyaya hai| khtt+kvn| khaTva / khaTva+TAp / khttvaa+su| khaTvA / akArAnta khaTva' prAtipadika se isa sUtra se 'TAp' pratyaya hai| (3) devdttaa| puurvvt| GIpa-pratyayaprakaraNam DIpa (1) Rnnebhyo ddiip|5| pa0vi0-Rt-nebhya: 5 / 3 DIp 1 / 1 / sa0-Rtazca nAzca te-RnnAH, tebhya:-RnnebhyaH (itretryogdvndvH)| anvaya:-Rnnebhya: striyAM DIp / artha:-RkArAntebhyo nakArAntebhyazca prAtipadikebhya: striyAM DIp-pratyayo bhvti| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-(Rt) kii| hiiN| (na:) dnnddinii| chtrinnii| AryabhASA: artha-(RnnebhyaH) RkArAnta aura nakArAnta prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (DIp) DIp-pratyaya hotA hai| udA0-(RkArAnta) kiiN| krnevaalii| hIM / hrnevaalii| (nakArAnta) dnnddinii| dnnddvaalii| chtrinnii| chtrvaalii| siddhi-(1) kiiN| yahAM RkArAnta kartR' prAtipadika se isa sUtra se DIp' pratyaya hotA hai| 'iko yaNaci' (6 / 1174) se 'yaNa' Adeza hotA hai| aise hI- 'harta' zabda se-hiiN| (2) dnnddinii| dnndd+ini| daNDin+DIp / daNDinI+su / dnnddinii| yahAM nakArAnta 'daNDin' prAtipadika se isa sUtra se 'DIp' pratyaya hai| aise hI chatrin prAtipadika se-chtrinnii| DIpa (2) ugitazca / 6 / pa0vi0-ugita: 5 / 1 ca avyypdm| sa0-uk id yasya tad ugit, tasmAt-ugita: (bhuvriihi:)| anu0-DIp itynuvrtte| anvaya:-ugitazca striyAM ddiip| artha:-ugita: prAtipadikAd api striyAM DIp pratyayo bhavati / udaa0-bhvtii| pcntii| yjntii| AryabhASA: artha-(ugita:) uk' itvAle prAtipadika se (ca) bhI (striyAm) strIliGga meM (DIp) DIp pratyaya hotA hai| udaa0-bhvtii| Apa (strii)| pcntii| pakAtI huii| yjntii| yajJa karatI huii| siddhi-(1) bhvtii| bhvtu+ddiip| bhvt+ii| bhavatI+su / bhvtii| yahAM sarvAdigaNa (1 / 1 / 27) meM paThita 'bhavatu' prAtipadika ke ugit hone se isa sUtra se 'DIp' pratyaya hotA hai| (2) pcntii| pac+laT / pac+zatR / pac+zap+at / pct+su| pacanumt+s / pacant+0 / pacant+DI / pcnt+ii| pcntii+su| pcntii| yahAM pac' dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM lakSaNahetvoH kriyAyAH' (3 / 2 / 124) se zatR' pratyaya hai| 'zatR' pratyaya ke ugit hone se strIliGga meM isa sUtra Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam se 'DIp' pratyaya hotA hai| kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' pratyaya, ugidacAM0' (7 / 1 / 70) se num' Agama hotA hai| aise hI yaja' dhAtu se 'zatR' pratyaya karane para-yajantI / DIp (3) vano ra c|7| pa0vi0-vana: 5 / 1 ra 11 (luptaprathamAnirdeza:) ca avyayapadam / anu0-DIp itynuvrtte| anvaya:-vana: striyAM DIp razca / artha:-van-antAt prAtipadikAt striyAM DIp pratyayo bhavati, rephazcAntAdezo bhavati / udaa0-dhiivrii| piivrii| shrvrii| prlokdRshvrii| AryabhASA: artha-(vana:) van-antavAle prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (DIp) DIp pratyaya hotA hai (ca) aura (ra:) anta meM ra-Adeza hotA hai| udaa0-dhiivrii| dhIvara (mallAha) kI strI athavA machalI rakhane kI TokarI, machalI mArane kA brthii| piivrii| trunnii| shrvrii| raatri| paralokadazvarI / paraloka ko jaannevaalii| siddhi-(1) dhiivrii| dhyaa+kvnim| dhii+vn| dhiivn| dhiivr+ii| dhIvarI+su / dhiivrii| yahAM 'dhyai cintAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se 'dhyApyoH samprasAraNaM ca' (uNA0 4 / 115) se kvanip pratyaya aura 'dhyA' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| tatpazcAt 'dhIvan' prAtipadika se isa sUtra se 'DIp' pratyaya aura n' ko 'ra' Adeza hotA hai| (2) piivrii| pyAy+kvanip / pyaao+vn| pii+vn| piivn+ddiim| piivr+ii| pIvarI+su / piivrii| __ yahAM 'opyAyI vRddhau' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat kvanip' pratyaya aura samprasAraNa hotA hai| tatpazcAt 'pIvan' prAtipadika se isa sUtra se 'DIp' pratyaya hotA hai aura n' ko ra' Adeza hotA hai| (3) zarvarI / zR+vanip / zar+van / zarvan+DIp / shrvr+ii| zarvarI+su / shrvrii| yahAM zU hiMsAyAm' (krayA0pa0) dhAtu se 'anyebhyo'pi dRzyante (3 / 2 / 75) se vanip' pratyaya aura sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se guNa hotA hai| isa sUtra se 'DIpa' pratyaya aura van' ke n' ko 'ra' Adeza hotA hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH (4) prlokdRshvrii| prlok+am+dRsh+kvnip| paraloka+dRz+van / paralokadRzvan+DI / prlokdRshvr+ii| prlokdRshvrii+su| prlokdRshvrii| yahAM prathama paraloka upapada hone para dRzir prekSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se dRze: kvanip' (3 / 2 / 94) se kvanip' pratyaya hotA hai| tatpazcAt 'paralokadRzvan' zabda se isa sUtra se DIp' pratyaya aura van' ke n' ko 'ra' Adeza hotA hai| DIpa-vikalpaH (4) paado'nytrsyaam|8| pa0vi0-pAda: 5 / 1 anyatarasyAm avyayapadam / anu0-DIp itynuvrtte| anvayaH-pAda: striyAm anyatarasyAM GIp / artha:-pAdantAt prAtipadikAt striyAM vikalpena DIp pratyayo bhavati / udA0-dvipAt / dvipdii| tripAt / tripdii| ctusspaat| ctusspdii| AryabhASA: artha-(pAda:) pAda jisake anta meM hai usa prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (anyatarasyAm) vikalpa se (DIp) DIm pratyaya hotA hai| udA0-dvipAt / dvipdii| do crnnoNvaalii| tripAt / tripdii| tIna crnnoNvaalii| catuSpAt / catuSpadI / cAra crnnoNvaalii| siddhi-(1) dvipAt / dvau pAdau yasyAH sA dvipAt (bhuvriihiH)| yahAM 'pAdasya lopa:0' kI anuvRtti meM saMkhyAsupUrvasya' (5 / 4 / 140) se 'pAda' zabda ke akAra kA samAsAnta lopa hotA hai| yahAM vikalpa pakSa meM 'DIp' pratyaya nahIM hai| (2) dvipdii| dvipaat+ddiip| dvipt+ii| dvipdii+su| dvipdii| yahAM pUrvavat pAda zabda ke akAra kA lopa hokara 'dvipAt' prAtipadika se isa sUtra se 'DIp' pratyaya hotA hai| pAda: pat' (6 / 4 / 130) se 'pAt' ke sthAna meM pat' Adeza hotA hai| aise hI-tripAt, tripadI aadi| TAp (Rci) (5) ttaabRci|6| pa0vi0-TAp 11 Rci 7 / 1 / anu0-DIp, pAda iti caanuvrtte| anvaya:-pAda: striyAM TAp Rci| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-pAdantAt prAtipadikAt striyAM TAp pratyayo bhavati, Rci abhidheyaayaam| udA0-dvipadA Rk / tripadA Rk / catuSpadA Rk / AryabhASA: artha-(pAda:) pAda jisake anta meM hai usa prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (TApa) TAp pratyaya hotA hai (Rci) yadi vahAM RcA artha vAcya ho| udA0-dvipadA Rk / do caraNoMvAlI Rcaa| tripadA Rk / tIna caraNoMvAlI Rcaa| catuSpadA Rk / cAra caraNoMvAlI Rcaa| siddhi-dvipadA / dvipAt+TAp / dvipt+aa| dvipdaa+su| dvipadA / yahAM pAdanta dvipAt' prAtipadika se, RcA abhidheya meM isa sUtra se TAp' pratyaya hai| pUrvavat pAda' ke sthAna meM 'pat' Adeza hotA hai| aise hI-tripadA, catuSpadA / strIpratyaya-pratiSedhaH (6) na ssttsvsraadibhyH|10| pa0vi0-na avyayapadam / SaT-svasrAdibhya: 5 / 3 / sa0-svasA AdiryeSAM te svsraadyH| SaT ca svasrAdayazca teSaTsvasrAdaya:, tebhya:-SaTsvasrAdibhyaH (bahuvrIhigarbhita itaretarayogadvandvaH) / artha:-SaT-saMjJakebhya: svasrAdibhyazca prAtipadikebhya: striyAM pratyayo na bhvti| udA0-(SaT) paJca brAhmaNya: / SaT kumAryaH / (svasrAdi:) svsaa| duhitA / nnaandaa| yaataa| maataa| tisrH| ctsrH| AryabhASA: artha-(SaTsvastrAdibhyaH) SaTsaMjJaka aura svasA Adi prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (na) koI pratyaya nahIM hotA hai| udA0-paJca brAhmaNyaH / pAMca brAhmaNiyAM / SaT kumAryaH / cha: kumaariyaaN| (svasrAdi) svsaa| bhn| duhitA / putrii| nanAndA / nnnnd| yaataa| devraannii-jetthaanii| maataa| jnnii| tisraH / tIna striyaaN| catasraH / cAra striyaaN|| siddhi-(1) paJca brAhmaNyaH / paJcan+su / paJca / yahAM paJcan' zabda kI 'SNAntA SaT (1 / 1 / 23) se SaT saMjJA hai| isa sUtra se yahAM strI-pratyaya kA pratiSedha kiyA gayA hai| 'SaDbhyo luk' (7 / 1 / 22) se su-pratyaya kA luka aura nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 27) se n' kA lopa hotA hai| aise hI-SaT kumaary:| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 13 (2) svsaa| svasR+su / svas anaG+su / svasAn+su / svsaa| yahAM isa sUtra se strI-pratyaya kA pratiSedha hai| 'anaG sauM' (7 / 1 / 93) se anaG Adeza 'sarvanAmasthAne cAsambuddhau' (6 / 4 / 8) se dIrgha aura 'nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 2 / 7) se n' kA lopa hotA hai| DIp-pratiSedhaH (7) mnH|11| pa0vi0-mana: 5 / 1 / anu0-DIp, na iti caanuvrtte| anvaya:-mana: striyAM DIp n| artha:-man-antAt prAtipadikAt striyAM DIp pratyayo na bhavati / udA0-sA daamaa| te dAmAnau / tA dAmAna: / sA pAmA / te pAmAnau / tA: paamaanH| AryabhASA: artha-(mana:) man jisake anta meM hai usa prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (DIpa) DIp pratyaya (na) nahIM hotA hai| udA0-sA daamaa| vaha dAnazIla strI hai| te dAmAnau / ve donoM dAnazIla striyAM haiN| tA dAmAnaH / ve saba dAnazIla striyAM haiN| sA paamaa| vaha somapAna karanevAlI strI hai| te pAmAnau / ve donoM somapAna karanevAlI striyAM haiN| tA: pAmAna: / ve saba somapAna karanevAlI striyAM haiN| siddhi-(1) daamaa| dA+manin / dA+man / daamn+su| daamaan+su| dAmAn+0 / daamaa| yahAM 'DudAJ dAne (ju0u0) dhAtu se 'Ato maninkvanipvanipazca' (3 / 2 / 74) se manin pratyaya hai| sarvanAmasthAne cAsambuddhau' (6 / 4 / 8) se nakArAnta aMga kI upadhA ko dIrgha hotA hai| Rnnebhyo DIp' (4 / 1 / 5) se prApta 'DIp' (strI-pratyaya) isa sUtra se nahIM hotA hai| (2) pAmA / 'pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat manin pratyaya aura DIp pratyaya kA pratiSedha hotA hai| DIpa-pratiSedhaH (8) ano bhuvriiheH|12| pa0vi0-ana: 5 / 1 bahuvrIhe: 5 / 1 / anu0-DIp, na iti caanuvrtte| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH - ano bahuvrIheH striyAM GIp na / artha:-an-antAdbahuvrIhi saMjJakAt prAtipadikAt striyAM GIp pratyayo na bhavati / udA0-zobhanaM parva yasyAH sA suparvA / sA suparvA / te suparvANau / tAH suparvANaH / zobhanaM carma yasyAH sA sucarmA / te surmANau / tAH sucarmANaH / 14 AryabhASAH artha-(ana: ) an jisake anta meM hai usa (bahuvrIheH ) bahuvrIhi saMjJAvAle prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (GIp ) GIp pratyaya (na) nahIM hotA hai| udA0-zobhanaM parva yasyA: sA suparvA | sundara parva = porIvAlI / sA suparvA / vaha sundara porIvAlI hai| te suparvANau / ve donoM sundara porIvAlI haiN| tAH suparvANa: / ve saba sundara porIvAlI haiN| zobhanaM carma yasyAH sA sucarmA / vaha sundara tvacAvAlI hai| te sucarmANau / ve donoM sundara tvacAvAlI haiN| tAH sucarmANa: / ve saba sundara tvacAvAlI haiN| siddhi-(1) suparvA / su+parvan + su / su+parvAn+su / suprvaan+0| suparvA / yahAM bahuvrIhi-saMjJaka nakArAnta 'parvan' prAtipadika se isa sUtra se GIp pratyaya nahIM hotA hai| 'Rnebhyo GIp (4/1/5) se GIp pratyaya prApta thA / (2) sucarmA / su+carman+su / sucarmA / pUrvavat / DAp-vikalpaH (6) DAbubhAbhyAmanyatarasyAm | 13 | pa0vi0-DAp 1 / 1 ubhAbhyAm 5 / 2 anyatarasyAm avyypdm| arthaH-ubhAbhyAm=man-antAd an-antAcca bahuvrIhisaMjJakAt prAtipadikAt striyAM vikalpena DAp pratyayo bhavati / udA0-(manaH) daamaa| dAme / dAmA: / na ca bhavati-dAmA / dAmAnau / dAmAna: / pAmA / pAme / pAmA: / na ca bhavati - pAmA / pAmAnau / pAmAna: / (ana:) suparvA / suparve / suparvA: / na ca bhavati - suparvA / suparvANau / suparvANaH / surmA / surme / surmA: / na ca bhavati - sucarmA / sucarmANau / surmANaH / AryabhASAH artha-(ubhAbhyAm) an-anta aura man- anta bahuvrIhisaMjJAvAle prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (anyatarasyAm) vikalpa se (DAp) DAp-pratyaya hotA hai| -saMskRta bhAga meM dekha leveM / udA0 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH siddhi-(1) daamaa| daamn+ddaap| daam+aa| daamaa+su| daamaa| yahAM man-anta dAman' prAtipadika se isa sUtra se 'DAp' pratyaya hai| pratyaya ke Dit hone se 'vA0-DityabhasyApi Terlopa:' (6 / 4 / 143) se 'dAman' ke Ti-bhAga (an) kA lopa hotA hai| vikalpa pakSa meM DAp-pratyaya nahIM hotA hai-daamaa| dAmAnau / daamaanH| (2) suparvA / su+prvn+ddaap| su+prvn+aa| suprvaa+su| suprvaa| pUrvavat / vikalpa pakSa meM 'DAp' pratyaya nahIM hotA hai-suparvA / suparvANau / suparvANaH / anupasarjana-adhikAraH (10) anupsrjnaat|14| pa0vi0-anupasarjanAt / 5 / 1 / / sa0-na upasarjanamiti anupasarjanam, tasmAt-anupasarjanAt (nnyttpurussH)| artha:-yadita UrdhvaM vakSyAma: 'anupasarjanAt tad veditvymitydhikaaro'ym| vakSyati-'TiDDhANaJ' (4 11 / 15) iti DIp prtyy:kurucrii| mdrcrii| sa upasarjanAnna bhavati-bahukurucarA, bahumadracarA mathurA / vakSyati-'jAtestrIviSayAdayopadhAt' (4 / 1 / 83) iti ngiiss-prtyy:kukkuttii| shuukrii| sa upasarjanAnna bhavati-bahukukkuTA, bahuzUkarA mathurA / ___ AryabhASA8 artha-jo isase Age kaheMge vaha pratyaya (anupasargAt) anupasarjana se hotA hai| yaha adhikAra sUtra hai| jaise 'TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se DIp pratyaya kahA hai, vaha anupasarjana prAtipadika se hotA hai-kurucrii| mdrcrii| vaha upasarjana prAtipadika se nahIM hotA hai-bahukurucarA, bahumadracarA mthuraa| jAterastrIviSayAdayopadhAt' (4 / 1 / 63) se DIp pratyaya kahA hai, vaha anupasarjana prAtipadika se hotA hai-kukkuttii| shuukrii| vaha upasarjana prAtipadika se nahIM hotA hai-bahukukkuTA, bahuzUkarA mthuraa| samAsa-vidhAyaka sUtroM meM jo prathamA vibhakti se nirdiSTa subanta hai usakI prathamAnirdiSTaM samAsa upasarjanam' (1 / 2 / 43) se upasarjana saMjJA hotI hai| 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se vihita bahuvrIhi samAsa meM donoM padoM kI upasarjana saMjJA hotI hai kyoMki anekam' pada prathamA vibhakti se nirdiSTa hai| bahukurucarA, bhumdrcraa| yahAM bahavo kurucarA yasyAM sA bahukurucarA mthuraa| yahAM kurucara' zabda bahuvrIhisamAsa meM A jAne se upasarjana-saMjJaka hai| ata: usase 'TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se vihita DIpa strIpratyaya nahIM hotA hai, apitu vaha anupasarjana se hotA hai-kurucrii| mdrcrii| aise hI-bahukukkuTA, bahuzUkarA mathurA aadi| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanama DIp(11) TiDDhANadvayasajdaghnamAtractayap Thakka kcrpH|15| pa0vi0-Tit-Dha-aN-aJ-dvayasac-dajac-mAtrac-tayap-ThakaThaJ-kaJ-kvarapa: 5 / 1 / sa0-Ticca Dhazca aN ca aJ ca dvayasac ca danac ca mAtrac ca tayap ca Thak ca ThaJ ca kaJ ca kvarap ca eteSAM samAhAra:-Tit0kvarap, tasmAt-Tit0kvarapa: (samAhAradvandva:) / anu0-'ata:' (4 / 1 / 4) iti sarvatrAnuvartate, tad yathAsambhavaM smbdhyte| DIpa, anupasarjanAditi caanuvrtte| anvaya:-Titkva rapo'to'nupasarjanAt striyAM GIp / artha:-Tit-Adibhyo'dantebhyo'nupasarjanebhya: prAtipadikebhyaH striyAM GIp pratyayo bhavati / TApo'pavAda: / udAharaNam pratyayA: pratyayAntapadam DIpa bhASArtha: (1) Tit (Ta:) kurucara: kurucarI kuru deza meM vicaraNa krnevaalii| madracara: madracarI madra deza meM vicaraNa krnevaalii| sauparNeyaH sauparNeyI suparNI kI putrii| vaitaneyaH vainateyI vinatA kI putrii| (3) aN aN kumbhakAraH kumbhakArI kumbha bnaanevaalii| nagarakAra: nagarakArI nagara bnaanevaalii| aupagava: aupagavI upAgU kI putrii| (4) an autsa: autsI jharanA sambandhinI dhaaraa| audapAnaH audapAnI jala-pAna sambandhinI dhaaraa| (5) dvayasac Urudvayasam UrudvayasI kaTi-pramANavAlI (khaaii)| jAnudvayasam jAnudvayasI ghuTanA-pramANavAlI (khaaii)| (6) danac Urudanam UradajI ktti-prmaannvaalii| jAnudanam jAnudanI ghuttnaa-prmaannvaalii| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH pratyayAH pratyayAntapadam DIpa bhASArtha: (7) mAtra UrumAtram UrumAtrI ktti-prmaannvaalii| jAnumAtram jAnumAtrI ghuttnaa-prmaannvaalii| (8) tayap paJcatayam paJcatayI pAMca avayavoMvAlI (cittvRtti)| dazatayam dazatayI daza avayavoMvAlI (dishaa)| AkSika: AkSikI pAzoM se khelanevAlI (juaarin)| zAlAkika: zAlAkikI zalAkAoM se khelanevAlI (juaarin)| lAvaNika: lAvaNikI lavaNa kA vyApAra krnevaalii| (11) kaJ yAdRzaH yAdRzI jaisii| tAdRzaH tAdRzI vaisii| (12) kvarap ___itvaraH itvarI ghUmanevAlI (ghumakkar3a nArI) / nazvaraH nazvarI naSTa honevAlI (sRsstti)| AryabhASA: artha-(Titkva rapa:) Tit-pratyayAnta Adi (ata:) akArAnta (anupasarjanAt) anupasarjana (prAtipadikAt) prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (DIp) DIp pratyaya hotA hai| udA0-udAharaNa aura unake artha saMskRta bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) kurucrii| kuru+sup+ca+Ta / kurucara+DIp / kurucr+ii| kurucrii+su| kurucrii| yahAM kuru' upapada hone para 'cara gatau (bhvA0pa0) dhAtu se careSTa:' (3 / 2 / 16) se 'Ta' pratyaya hai| pratyaya ke Tit hone se isa sUtra se strIliGga meM 'DIp' pratyaya hotA hai| yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hii-mdrcrii| (2) sauprnneyii| suparNI+Thak / suprnn+ey| sauparNeya+DI / sauparNeyI+su / sauprnneyii| yahAM 'suparNI' zabda se 'strIbhyo Dhak' (4 / 1 / 120) se 'Dhak' pratyaya aura isa sUtra se strIliGga meM DIp pratyaya hotA hai| aise hii-vainteyii| (3) kumbhkaarii| kumbh+am+kR+ann| kumbh+kR+a| kumbhakAra+DIp / kumbhkaarii+su| kumbhkaarii| yahAM kumbha karma upapada hone para kR' dhAtu se 'karmaNyaNa' (3 / 2 / 1) se 'aNa' pratyaya aura isa sUtra se strIliGga meM DIp pratyaya hotA hai| aise hii-ngrkaarii| (4) aupgvii| upagu+aN / aupago+a / aupagavaDIp / aupgvii+su| aupgvii| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM upagu' zabda se tasyApatyam (4 / 1 / 92) se 'aN' pratyaya, taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi, orguNaH' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa hotA hai| isa sUtra se strIliGga meM 'DI' pratyaya hotA hai| (5) autsii| utsa+aJ / auts+ddii| autsI+su / autsii| yahAM utsAdibhyo'jJa (4 / 1 / 86) se 'aJ' pratyaya aura isa sUtra se strIliGga 'DIp' pratyaya hai| aise hI-audapAnI (udapAna+aJ) / (6) uurudvysii| Uru+dvayasac / arudvayasa+DIp / uurudvysii+su| uurudvysii| yahAM Uru' zabda se 'pramANe dvayasajdaghnamAtrac' (5 / 2 / 37) se dvayasac pratyaya aura isa sUtra se strIliGga meM 'DIp' pratyaya hotA hai| aise hii-jaanudvysii| (7) UrudaghnI / Uru+danac / pUrvavat / (8) urumaatrii| Uru+mAtrac / pUrvavat / (9) pnyctyii| paJca+tayam / pnycty+ddiip| pnyctyii+su| pnyctyii| yahAM 'paJca' zabda se 'saMkhyAyA avayave tayap' (5 / 2 / 42) se tayap' pratyaya aura isa sUtra se strIliGga meM DIp' pratyaya hai| aise hii-dshtyii| (10) aakssikii| akSa+Thak / akS+ika / AkSika+DI / aakssikii+su| aakssikii| yahAM tena dIvyati khanati jayati jitam' (4 / 4 / 2) se akSa zabda se Thaka' pratyaya, ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se T' ke sthAna meM 'ik' Adeza hai| isa sUtra se strIliGga meM 'DIp' pratyaya hai| aise hI-zAlAkikI (shlaakaa+tthk+ddiip)| (11) laavnnikii| lavaNa+ThaJ / laavnn+ik| lAvaNika+DIp / laavnnikii+su| laavnnikii| yahAM lavaNa' zabda se 'lavaNATThay' (4 / 4 / 52) se ThaJ' pratyaya aura isa sUtra se strIliGga meM DIp pratyaya hai| (12) yAdRzI / yad+dRz+kaJ / yA+dRz+a / yAdRza+DIp / yaadRshii+su| yaadRshii| yahAM yad' zabda upapada hone para dRz' dhAtu se 'tyadAdiSu dazo'nAlocane kaJca ' (3 / 2 / 60) se 'kaJ' pratyaya hai| A sarvanAmna:' (6 / 3 / 91) se aMga ko 'A' Adeza hotA hai| isa sUtra se strIliGga meM 'DIp' pratyaya hai| aise hI-tAdRzI (td+dRsh+k+ddii)| (13) itvrii| inn+kvrm| i+tuk+vr| itvara+DIp / itvarI+su / itvrii| yahAM 'iN gatau' (adA0pa0) dhAtu inazjisartibhya: kvara' (3 / 2 / 163) se kvaram pratyaya hai, 'hasvasya piti kRti tuk' (6 / 1171) se tuk' Agama hotA hai| isa sUtra se strIliGga meM DIp' pratyaya hai| aise hI-nazvarI (nsh+kvrp+ddiip)| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH DIpa (12) yAzca / 16 / pa0vi0-yatra: 5 / 1 ca avyayapadam / anu0-DIp itynuvrtte| anvaya:-yaJo'to'nupasarjanAt prAtipadikAcca striyAM DIp / artha:-yajantAd adantAd anupasarjanAt prAtipadikAcca striyAM DIpa pratyayo bhvti| udA0-gargasyApatyaM strii-gaargii| vatsasyApatyaM strii-vaatsii| AryabhASA: artha- (yaJaH) yaJ-pratyayAnta (ata:) akArAnta (anupasarjanAt) anupasarjana prAtipadika se (ca) bhI (striyAm) strIliGga meM (DIe) DIp pratyaya hotA hai| udA0-gargasyApatyaM strI-gArgI / garga kI pautrI, upaniSatkAlIna eka brhmvaadinii| vatsasyApatyaM strii-vaatsii| vatsa kI pautrii| siddhi-gArgI / garga+yaJ / gAye+DIp / gaaye+ii| gArgI+su / gaargii| yahAM 'garga' zabda se 'gargAdibhyo yajJa' (4 / 1 / 105) se yaJ pratyaya aura isa sUtra se strIliGga meM 'DIp' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se a-lopa aura halastaddhitasya (6 / 4 / 150) se 'ya' kA lopa hotA hai| aise hI-vAtsI (vts+yny+ddiip)| SphaH (DIp-apavAdaH) (13) prAcAM Spha tddhitH|17| pa0vi0-prAcAm 6 / 3 Spha 11 (su-luk) taddhita: 1 / 1 / anu0-DIp itynuvrtte| anvaya:-yo'to'nupasarjanAt striyAM SphastaddhitaH prAcAm / artha:-yajantAd adantAd anupasarjanAt prAtipadikAt striyAM Spha: pratyayo bhavati, sa ca taddhitasaMjJako bhavati, prAcAmAcAryANAM mten| udA0-gargasya gotrApatyaM strI-gAryAyaNI (prAcAM mte)| anyeSAM mte-gaargii| vatsasya gotrApatyaM strI-vAtsyAyanI (prAcAM mte)| anyeSAM mte-vaatsii| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(yatraH) yaJ-pratyayAnta (ata:) akArAnta (anupasarjanAt) anupasarjana prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (Spha:) Spha pratyaya hotA hai| (prAcAm) prAgdezIya AcAryoM ke mata meN| udA0-gargasya gotrApatyaM strii-gaaryaaynnii| (prAdezIya AcAryoM ke mata meN)| anyoM ke mata meM-gArgI / garga kI pautrii| vatsasya gotrApatyaM strI-vAtsyAyanI (prAgdezIya AcAryoM ke mata meN)| anyoM ke mata meN-vaatsii| vatsa kI pautrii| siddhi-(1) gaaaaynnii| garga+yaJ / gaaye+ssph| gA!-Ayana / gAAyaNa+DIm / gaaaaynnii+su| gaayinnii| yahAM prathama 'garga' zabda se 'gargAdibhyo yajJa (4 / 1 / 105) se 'yajJa' pratyaya aura tatpazcAt yatranta gArgya zabda se 'Spha pratyaya hai| 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se ph' ke sthAna meM 'Ayan' Adeza hokara gAAyaNa zabda se SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se DIe' pratyaya hotA hai| 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se Natva' hotA hai| aise hii-vaatsyaaynii| yaha yaJazca' (4 / 1 / 16) se prApta 'DI' pratyaye kA apavAda hai| (2) gaargii/vaatsii| pUrvavat (4 / 1 / 16) / ___ yahAM 'epha' pratyaya kA SakAra SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se 'DIe' pratyaya ke lie aura Spha' pratyaya kI taddhita saMjJA kRttaddhitasamAsAzca' (1 / 2 / 46) se 'gAryAyaNa' zabda kI prAtipadika saMjJA ke lie hai| SphaH (GIp-apavAdaH) (14) sarvatra lohitAdikatantebhyaH / 18 / pa0vi0-sarvatra avyayapadam, lohitAdi-katantebhya: 5 / 3 / sa0-lohata AdiryeSAM te lohitAdaya:, kata ante yeSAM te katantAH / lohitAdayazca katantAzca te-lohitAdikatantAH, tebhya:-lohitAdikatantebhyaH (bahuvrIhigarbhita itretryogdvndv:)|| anu0-Sphastaddhita iti caanuvrtte| anvaya:-lohitAdikatantebhyo yAntebhya: striyAM SphastaddhitaH sarvatra / artha:-lohitAdibhya: kataparyantebhyo yajantebhyo'dantebhyo'nupasarjanebhya: prAtipadikebhyaH striyAM Spha: pratyayo bhavati, sa ca taddhitasaMjJako bhavati, sarveSAmAcAryANAM mten| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 21 udA0-lohitasya gotrApatyaM strii-lauhityaaynii| zaMsitasya gotrApatyaM strI-zAMsityAyanI / babhrorgotrApatyaM strii-baabhrvyaaynnii| lohita / sNshit| bbhru| mnnddu| mkssu| aligu| zaku / ligu| gulu| mntu| jigiissu| mnu| tntu| mnaayii| bhuut| kathaka / kss| tnndd| vtnndd| kpi| kt| iti gargAdyantargato lohitAdiH / AryabhASA: artha-(lohitAdikantebhya:) gargAdigaNa ke antargata lohita zabda se lekara kata zabda paryanta ke (yajaH) yaJ-pratyayAnta (ata:) akArAnta (anupasarjanAt) anupasarjana prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (Spha:) Spha pratyaya hotA hai aura usakI (taddhitaH) taddhita saMjJA hotI hai (sarvatra) saba AcAryo ke mata meN| udA0-lohitasya gotrApatyaM strii-lauhityaaynii| lohita kI pautrii| zaMsitasya gotrApatyaM strii-shaaNsityaaynii| zaMsita kI pautrii| babhrorgotrApatyaM strii-baabhrvyaaynnii| babhru kI pautrii| siddhi-(1) lauhityaaynii| lohit+yny| lauhity+ssph| lauhity+aayn| lauhityAyana+GIS / lauhityAyanI+su / lauhityaaynii| yahAM prathama 'lohita' zabda se 'gargAdibhyo yaJ (4 / 1 / 105) se yaJ pratyaya, yajanta lauhitya zabda se isa sUtra se 'epha' pratyaya hai| pratyaya keSit hone se 'SiTgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se 'DIe' pratyaya hotA hai| yaha yaJazca' (4 / 1 / 16) se prApta 'DIp' pratyaya kA apavAda hai| (2) shaaNsityaaynii| zaMsita+yaJ+-Spha+DIe / (3) braabhrvyaaynnii| babhru+yaJ+Spha+DIe / SphaH (TAp-DIp-apavAdaH) (15) kauravyamANDUkAbhyAM c|16 | pa0vi0-kauravya-mANDUkAbhyAm 5 / 2 ca avyayapadam / sa0-kauravyazca mANDUkazca tau-kauravyamANDUko, tAbhyAmkauravyamANDUkAbhyAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0-phaH, taddhita iti caanuvrtte| anvaya:-kauravyamANDUkAbhyAmato'nupasarjanAt striyAM SphastaddhitaH / artha:-kauravya-mANDUkAbhyAmadantAbhyAmanupasarjanAbhyAM striyAM Spha: pratyayo bhavati, sa ca taddhitasaMjJako bhavati / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(kauravya:) kurorapatyaM strii-kaurvyaaynnii| (mANDUka:) maNDUkasyApatyaM strI-mANDUkAyanI / AryabhASA: artha-(kauravyamANDUkAbhyAm) kauravya aura mANDUka (ata:) akArAnta (anupasarjanAt) anupasarjana prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (Spha:) 'epha' pratyaya hotA hai aura usakI (taddhita:) taddhita saMjJA hotI hai| udA0- (kauravya) kurorapatyaM strii-kaurvyaaynnii| kuru kI putrii| (mANDUka) maNDUkasyApatyaM strI-mANDUkAyanI / mANDUka RSi kI putrii| siddhi-(1) kauravyAyaNI / kuru+nny| kauro+y| kaurvy+ssph| kaurvy+aayn| kauravyAyaNa+DIe / kaurvyaaynnii+su| kaurvyaaynnii| yahAM prathama kuru' zabda se apatya artha meM kurvAdibhyo NyaH' (4 / 1 / 151) se 'Nya' pratyaya hotA hai| taddhiteSvacAmAde:' (7/2/117) se kuru' zabda ko Adivaddhi aura 'orguNa:' (6 / 4 / 146) se guNa tathA 'vAnto yi pratyaye (6 / 1176) se 'av' Adeza hotA hai| Nya-pratyayAnta kauravya' zabda se isa sUtra se 'pha' pratyaya hai| pratyaya ke Sit hone se 'SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se 'DIe' pratyaya hotA hai| yaha 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se prApta TAp' pratyaya kA apavAda hai| (2) mANDU kaaynii| mnndduuk+ann| maanndduuk+ph| maanndduuk+aayn| maanndduukaayn+ddiip| maanndduukaaynii+su| maanndduukaaynii|| yahAM prathama maNDUka' zabda se Dhak ca maNDUkAt' (4 / 1 / 119) se apatya artha meM 'aN' pratyaya hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| aN-pratyayAnta mANDUka zabda se isa sUtra se pha' pratyaya hai| pUrvavat 'DITha' pratyaya hotA hai| yaha 'TiDDhANa' (4 / 1 / 15) se prApta 'DIp' pratyaya kA apavAda hai| DIpa (16) vayasi prathame / 20 / pa0vi0-vayasi 71 prathame 7 / 1 / anu0-Spha iti nivRttam, DIp iti caanuvrtte| anvaya:-prathame vayasi prAtipadikAt striyAM GIp / artha:-prathame vayasi zrutyA vartamAnAt prAtipadikAt striyAM DIp pratyayo bhvti| udaa0-kumaarii| kishorii| vrkrii| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 23 AryabhASAH artha- (prathame) prAthamika ( vayasi ) Ayu artha meM lokazruti se vidyamAna prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (GIp ) GIp pratyaya hotA hai / udA0 0 - kumArI / 10 aura 12 varSa ke bIca kI Ayu kI lar3akI / avivAhitA kanyA / kizorI / 12 se 15 varSa taka kI Ayu kI lar3akI / varkarI / Amoda-pramoda karanevAlI lar3akI / kumArI-kumAra+GIp / kumaar+ii| kumArI+su / kumArI / yahAM prAthamika AyuvAcI 'kumAra' zabda se isa sUtra se strIliGga meM GIp ' pratyaya hai / 'yasyeti ca' (6 |4| 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI - kizorI, varkarI / GIp - (17) dvigoH | 21 | vi0- dvigo: 5 / 1 / anu0 - GIp ityanuvartate / anvayaH - dvigoH prAtipadikAt striyAM GIp / arthaH- dvigusaMjJakAt prAtipadikAt striyAM GIp pratyayo bhavati / udA0-paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH - paJcapUlI / dazAnAM pUlAnAM samAhAraH-dazapUlI / AryabhASAH artha- (dvigo: ) dvigu saMjJAvAle prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM ( GIp ) GIp pratyaya hotA hai| udA0 - paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH - paJcapUlI / pAMca pUloM kA samUha / dazAnAM pUlAnAM samAhAraH- dazapUlI / daza pUloM kA samUha / 1 siddhi- paJcapUlI / paJcapUla+ GIp / pnycpuul+ii| paJcapUlI+su / paJcapUlI / yahAM 'taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (211 140 ) se dvigu samAsa hai 'akArAntottarapado dvigu: striyAM bhASyate' se vaha strIliGga meM hotA hai| isa sUtra se strIliGga meM 'GIp' pratyaya hai| aise hI dazapUlI / GIp pratiSedhaH (18) parimANabistAcitakambalyebhyo na taddhitaluki / 22 / pa0vi0-aparimANa-bista - Acita - kambalyebhyaH 5 / 3 na avyayapadam, taddhitaluki 7 / 1 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-na parimANamiti aprimaannm| aparimANaM ca bistazca Acitazca kambalyaM ca tAni-aparimANa0kambalyAni, tebhya:-aparimANa0kambalyebhya: (nagarbhita itaretarayogadvandvaH) / taddhitasya luk iti taddhitaluk, tasmin-taddhitaluki (sssstthiittpurussH)| anu0-dvigo:, DIp iti cAnuvartate / anvaya:-aparimANabistAcitakambalyAntAd dvigorato'nupasarjanAt taddhitaluki DIp n| artha:-aparimANAntAd bistAcitakambalyAntAcca dvigusaMjJakAd adantAd anupasarjanAt prAtipadikAt taddhitapratyayasya luki sati striyAM DIp pratyayo na bhavati / udA0-(aparimANam) paJcabhirazvaiH krItA paJcAzvA / dazAzvA / dve varSe bhUtA iti dvivarSA / trivarSA / dvAbhyAM zatAbhyAM krItA iti dvizatA / trishtaa| (bista:) dvau bistau pacatIti dvibistaa| tribistaa| (Acita:) dvAvAcitau pacatIti dvyaacitaa| vyAcitA / (kambalyam) dvAbhyAM kambalyAbhyAM krItA iti dvikmblyaa| trikmblyaa| AryabhASA artha- (aparimANakambalyebhyaH) aparimANavAcI, bista, Acita, kambalya zabda jisake anta meM haiM aise (dvigo:) dvigu-saMjJaka (ata:) akArAnta (anupasarjanAt) anupasarjana prAtipadika se (taddhitaluki) taddhita pratyaya kA luk hone para (striyAm) strIliGga meM (DIp) DIp pratyaya (na) nahIM hotA hai| udA0-(aparimANam) paJcabhirazvaiH krItA pnycaashvaa| pAMca ghor3oM se kharIdI huI gau aadi| dazAzvA / daza ghor3oM se kharIdI huI gau aadi| dve varSe bhUtA iti dvivarSA / jo do varSa kI ho cukI ho| trivarSA / jo tIna varSa kI ho cukI ho| gau kI bachar3I aadi| dvAbhyAM zatAbhyAM krItA iti dvishtaa| do sau kArSApaNa (rupaye) se kharIdI huI gau aadi| trishtaa| tIna sau kArSApaNa (rupaye) se kharIdI huI gau aadi| (bista.) dvau bistau pacatIti dvibistaa| do bista pkaanevaalii| tribistaa| tIna bista pkaanevaalii| bista-80 tolaa| (Acita:) dvAvAcitau pacatIti ttyaacitaa| do Acita pkaanevaalii| tryaacitaa| tIna Acita pakAnevAlI kar3hAI aadi| Acita=80 hajAra tolA (1000 ser)| (kambalya) dvAbhyAM kambalyAbhyAM krItA iti dvikmblyaa| do kambalyoM se kharIdI huii| trikmblyaa| tIna kambalyoM se kharIdI huii| kambalya-100 pala uun| pala eka chttaaNk| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 25 siddhi-(1) paJcAzvA / pnycaashv+tthk| paJcAzva+0 / pshcaashv+ttaap| pnycaashvaa+su| pnycaashvaa| yahAM taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (2 / 1 / 50) se taddhitArtha meM dvigu samAsa, tena kRtam' (5 / 1 / 36) se taddhita Thak' pratyaya aura 'adhyardhapUrvAd dvigoluMgasaMjJAyAm' (5 / 1 / 28) se 'Thaka' pratyaya kA luka hotA hai| isa taddhita pratyaya ke luka hone para isa sUtra se 'DIp' pratyaya kA pratiSedha hai| ata: 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se TApa' pratyaya hotA hai| aise hii-dshaashvaa| (2) dvivarSA / dvivarSa+Thak / dvivarSa+0 1 dvivarSa+TAp / dvivarSA+su / dvivarSA / yahAM pUrvavat dvigu samAsa, 'tamadhISTo bhRto bhUto bhAvI' (5 / 1 / 79) se Thak' pratyaya aura varSAlluk' (5 / 1187) se Thak' pratyaya kA luk hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise-trivarSA / (3) dvizatA / dvizata+yat / dvizata+0 / dvizat+TAp / dvishtaa+su| dvishtaa| yahAM pUrvavat dvigu samAsa, 'zANAd vA-vA- 'zatAcceti vaktavyam' (5 / 1 / 35) se yat' pratyaya aura 'adhyardhapUrvAd' (5 / 1 / 28) se yat' pratyaya kA luka hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hii-trishtaa| (4) dvibistaa| dvibist+tthk| dvibist+0| dvibista+TAp / dvibirtaa+su| dvibistaa| yahAM pUrvavat dvigu samAsa, 'sambhavatyavaharati pacati' (5 / 1 / 51) se Thak' pratyaya aura pUrvavat usakA luk hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hii-tribistaa| (5) yAcitA / dvyaacit+sstthn| dvayAcita+0 / dvayAcita+TAp / dvyaacitaa+su| dvyaacitaa| yahAM pUrvavat dvigu samAsa, 'ADhakAcitapAtrAt kho'nyatarasyAm' (5 / 1 / 52) kI anuvRtti meM dvigo: SThazca' (5 / 1153) se SThan' pratyaya aura pUrvavat usakA luk hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hii-tryaacitaa| (6) dvikmblyaa| dvikambalya+Thak / dvikmbly+0| dvikambalya+TAm / dvikmblyaa+su| dvikmblyaa| yahAM saba kArya 'paJcAzvA' (1) ke samAna hai| aise hii-trikmblyaa| kambalya zabda meM 'kambalAcca saMjJAyAm (5 / 1 / 3) se 'yat' pratyaya hai| kambala+yat / kmblym| yaha 100 pala (chaTAMka) Una kI saMjJA hai| DIp-pratiSedhaH (16) kANDAntAt kssetre|23| pa0vi0-kANDAntAt 5 / 1 kSetre 71 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-kANDam ante yasya tat-kANDAntam, tasmAt-kANDAntAt (bhuvriihiH)| anu0-DIp, dvigo:, na, taddhitaluki iti caanuvrtte| anvaya:-kANDAntAd dvigorato'nupasarjanAt taddhitaluki striyAM GIp na kssetre| artha:-kANDAntAd dvigusaMjJakAd adantAd anupasarjanAt prAtipadikAt taddhita- pratyayasya luki sati striyAM GIp pratyayo na bhavati kSetre'bhidheye / udA0-dve kANDe pramANaM yasyA: sA dvikANDA kSetrabhaktiH / trikANDA kSetrabhaktiH / AryabhASA: artha- (kANDAntAt) kANDa zabda jisake anta meM hai aise (dvigo:) dvigusaMjJaka (ata:) akArAnta (anupasarjanAt) anupasarjana prAtipadika se (taddhitaluki) taddhita pratyaya kA luk ho jAne para (striyAm) strIliGga meM (DIp) DIp pratyaya (na) nahIM hotA hai (kSetre) yadi vahAM kSetra kheta vAcyArtha ho| udA0-dve kANDe pramANaM yasyAH sA dvikANDA kSetrabhakti: / do kANDa pramANavAlI kyaarii| trikANDA kSetrabhaktiH / tIna kANDa pramANavAlI kyaarii| 'kANDa' kheta ko mApane kA DaMDA hotA hai| kANDam mAnadaNDa: / kANDa-8 haath| siddhi-(1) dvikaannddaa| dvikaanndd+dvysc| dvikANDa+0 / dvikANDa+TAp / dvikANDA+su / dvikaannddaa| yahAM pUrvavat dvigusamAsa, pramANe dvayasajdanamAtraca:' (5 / 2 / 37) se 'dvayasac' pratyaya, vA-pramANe lo vaktavyaH' (5 / 2 / 37) se pratyaya kA luk hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hii-trikaannddaa| DIp-vikalpa: (20) puruSAt pramANe'nyatarasyAm / 24 / pa0vi0-puruSAt 5 / 1 pramANe 71 anyatarasyAm avyypdm| anu0-DIp, dvigo:, taddhitaluki iti cAnuvartate / anvaya:-pramANe puruSAt dvigostaddhitaluki striyAm anyatarasyAM ddii| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH artha:-pramANe'rthe vartamAnAt puruSAntAd dvigusaMjJakAd adantAd anupasarjanAt prAtipadikAt taddhitapratyayasya luki sati striyAM vikalpena DIp pratyayo bhvti| udA0-dvau puruSau pramANaM yasyAH sA-dvipuruSA parikhA, dvipuruSI prikhaa| tripuruSA parikhA, tripuruSI prikhaa| AryabhASA: artha-(pramANe) pramANa artha meM vidyamAna (puruSAt) puruSa zabda jisake anta meM hai usa (dvigo:) dvigusaMjJaka (ata:) akArAnta (anupasarjanAt) anupasarjana prAtipadika se (taddhitaluki) taddhita pratyaya kA luk ho jAne para (striyAm) strIliGga meM (anyatarasyAm) vikalpa se (DIp) DIp pratyaya hotA hai| udA0-dvau puruSau pramANaM yasyA: sA-dvipuruSA parikhA, dvipuruSI prikhaa| do puruSa mApa vAlI khaaii| tripuruSA parikhA, tripuruSI parikhA / tIna puruSa mApavAlI khaaii| puruSa 120 aNgul| siddhi-dvipuruSA-dvipuruSa+dvayasac / dvipuruSa+0 / dvipuruSa+TAp / dvipuruSA+su / dvipurussaa| yahAM saba kArya trikANDA' (4 / 1 / 23) ke samAna hai| vikalpa pakSa meM 'DIp' pratyaya hotA hai-dvipurussii| aise hI-tripuruSA, tripurussii| GIS (21) bahuvrIherUdhaso GIS / 25 / pa0vi0-bahuvrIhe: 5 / 1 Udhasa: 5 / 1 GIS 1 / 1 / anu0-dvigoriti nivRttm| anvaya:-Udhaso bahuvrIhe: striyAM ddiie| artha:-Udha:zabdAntAd bahuvrIhisaMjJakAt prAtipadikAt striyAM GIS pratyayo bhvti| udA0-ghaTa iva Udho yasyA: sA-ghaTonI gauH / kuNDamiva Udho yasyA: sA-kuNDonI gauH| AryabhASA: artha-(Udhasa:) Udha zabda jisake anta meM hai usa (bahuvrIhe:) bahuvrIhi saMjJaka prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (DIe) DIS pratyaya hotA hai| udA0-ghaTa iva Udho yasyA: sA-ghaTonI gauH| ghar3e ke samAna UdhavAlI gau| kuNDamiva Udho yasyA: sA-kuNDodhnI gauH / kuNDA ke samAna UdhavAlI gau| Udha: bAMka (dugdhaadhaar)| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam siddhi-ghaTodhnI / ghaTa+Udhas / ghaTodhas + GIp / ghaTodha anaG+I / ghaTodhan+I / ghaTonI + su / ghaTonI / 28 yahAM bahuvrIhi samAsa meM prathama 'Udhaso'naG' (5 / 4 / 131 ) se samAsAnta 'anaG' Adeza hotA hai| 'ato guNe (6/4/94) se pararUpa ekAdeza aura 'allopo'na: ' (6 |4|134) se 'a' lopa hotA hai| yahAM 'ano bahuvrIheH ' ( 4 / 1 / 12 ) se GIp pratyaya kA pratiSedha aura 'DAbubhAbhyAmanyatarasyAm' (4 / 1 / 13) se 'DAp' pratyaya prApta thaa| yaha sUtra una donoM kA apavAda hai| aise hI - kuNDodhnI / GIp - (22) saMkhyAvyayAderDIp / 26 / pa0vi0-saMkhyA-avyayAdeH 5 / 1 / GIp 1 / 1 / sa0-saMkhyA ca avyayaM ca te - saMkhyAvyaye, saMkhyAvyaye AdinI yasya saH-saMkhyAvyayAdiH, tasmAt saMkhyAvyayAde: (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhi: ) / anu0 - bahuvrIheH, Udhasa iti cAnuvartate / anvayaH-saMkhyAvyayAderudhaso bahuvrIheH striyAM GIp / artha:- saMkhyAderavyayAdezca UdhaH zabdAntAd bahuvrIhisaMjJakAt prAtipadikAt striyAM GIp pratyayo bhavati / pUrvasUtrasyAyamapavAdaH / udA0-(saMkhyAdiH) dve UdhasI yasyA: sA - dvayUdhnI gau: / trINi UdhAMsi yasyAH sA yUdhnI gau: / (avyayAdi: ) abhigatamUdho yasyA: sA-abhyUdhnI gauH / nirgatamUdho yasyA: sA - nirUdhnI gau: / AryabhASAH artha- (saMkhyAvyayAdeH) saMkhyAvAcI tathA avyayasaMjJaka zabda jisake Adi meM haiM usa (bahuvrIheH ) bahuvrIhi samAsa vAle (UdhasaH) UdhaH zabdAntavAle prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (GIp ) GIp pratyaya hotA hai / yaha pUrvasUtra kA apavAda hai| udA0- - (saMkhyAdiH) dve UdhasI yasyAH sA-yUdhnI gauH / dviguNita UdhavAlI gau / trINi UdhAMsi yasyA: sA - nyUdhnI gau: / triguNita UdhavAlI gau| (avyayAdiH) abhigatamUdho yasyA: sA - abhyUdhnI gau / abhimukha=prakaTa UdhavAlI gau / nirgatamUdho yasyAH sA-nirUdhnI gauH / Udharahita gau / siddhi-yUdhnI / dvi+Udhas / dvyUdha anaG + GIp / dvyuudhn+ii| dvayUnI+su / dryUjI / yahAM saba kArya 'ghaTonI (4/1/24) ke samAna hai| aise hI - yUdhnI Adi / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 26 vizeSaH svara-DIpa aura DIe pratyaya kA pRthak vidhAna isaliye kiyA gayA hai ki DIp pratyaya ke pit hone se 'anudAttau suppitau' (3 / 1 / 4) se anudAtta svara hotA hai aura DIe pratyaya kA 'AdhudAttazca' (3 / 1 / 3) se AdhudAtta svara hotA hai| GIp (23) dAmahAyanAntAcca / 27 / pa0vi0-dAma-hAyanAntAt 5 / 1 ca avyypdm| sa0-dAma ca hAyanazca tau dAmahAyanau, dAmahAyanAvante yasya tatdAmahAyanAntam, tasmAt-dAmahAyanAntAt (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhiH) / ___ anu0-saMkhyAde:, bahuvrIhe:, DIp iti cAnuvartate, avyayAderiti ca nAnuvartate, svaritatvAbhAvAt / anvaya:-saMkhyAderdAmahAyanAntAcca bahuvrIhe: striyAM DIm / artha:-saMkhyAderdAmantAd hAyanAntAcca bahuvrIhisaMjJakAt prAtipadikAt striyAM DIp pratyayo bhvti| udA0- (dAma) dve dAmanI yasyA: sA-dvidAmnI grdbhii| trINi dAmAni yasyA: sA-tridAmnI grdbhii| (hAyana:) dvau hAyanau yasyAH sA dvihaaynii| trINi hAyanAni yasyAH sA trihaaynii| AryabhASA: artha-(saMkhyAdeH) saMkhyAvAcI zabda jisake Adi meM hai tathA (dAmahAyanAntAt) dAma aura hAyana zabda jisake anta meM hai usa (bahuvrIhe:) bahuvrIhi-saMjJaka prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (DIpa) GIp pratyaya hotA hai| __ udA0-(dAma) dve dAmanI yasyA: sA-dvidAmnI grdbhii| do bandhanoMvAlI raasbhii| trINi dAmAni yasyA: sA-tridAmnI grdbhii| tIna bandhanoMvAlI vaishaakhnndinii| (hAyana:) dvau hAyanau yasyAH sA dvihaaynii| do varSa kI AyuvAlI gau aadi| trINi hAyanAni yasyA: sA trihaaynii| tIna varSa kI AyuvAlI gau aadi| siddhi-(1) dvidaamnii| dvi+daamn+ddii| dvidaamn+ii| dvidaamnii+su| dvidaamnii| yahAM 'allopo'na:' (6 / 4 / 134) se 'a' lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hii-tridaamnii| (2) dvihaaynii| dvi+haayn| vihAyana+DIp / dvihaaynii+su| dvihaaynii| pUrvavat / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam DIpa-vikalpa: (24) ana upadhAlopino'nyatarasyAm / 28 | pa0vi0-ana: 5 / 1 upadhAlopina: 5 1 anyatarasyAm avyayapadam / sa0-upadhAyA lopa iti upadhAlopa: (sssstthiittpurussH)| upadhAlopo'syAstIti upadhAlopI, tasmAt-upadhAlopina: / 'ata iniThanau' (5 / 2 / 115) iti ini: prtyyH| anu0-DIp, bahuvrIheriti caanuvrtte| anvaya:-upadhAlopino'no bahuvrIhe: striyAmanyatarasyAM DIp / artha:-upadhAlopino'n-antAd bahuvrIhisaMjJakAt prAtipadikAt striyAM vikalpena DIp pratyayo bhvti| udA0- (DIp) bahavo rAjAno yasyAM sA-bahurAjJI sbhaa| (DAp) bahavo rAjAno yasyAM sA-bahurAjA sbhaa| (ddaap-ddiip-prtissedhH)| bahavo rAjAno yasyAM sA-bahurAjA, bahurAjAnau, bahurAjAnaH / AryabhASA: artha-(upadhAlopina:) upadhA lopavAle (anaH) jisake anta meM an hai usa (bahuvrIhe:) bahuvrIhisaMjJaka prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (anyatarasyAm) vikalpa se (DIp) DIp pratyaya hotA hai| udA0-(DIpa) bahavo rAjAno yasyAM sA-bahurAjJI sabhA / bahuta rAjAoMvAlI sbhaa| (DApa) bahavo rAjAno yasyAM sA-bahurAjA sbhaa| artha pUrvavat / (DApa aura DIpa kA pratiSedha) bahavo rAjAno yasyAM sA-bahurAjA, bahurAjAnau, bahurAjAnaH / artha pUrvavat / siddhi-(1) bahurAjJI / bahu+rAjan / bahurAjan+DI / bhuraajn+ii| bhuraajny+ii| bahurAjJI+su / bhuraajnyii| yahAM isa sUtra se 'DIp' pratyaya hai| allopo'naH' (6 / 4 / 134) se a-lopa hotA hai| 'sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 39) se n' ko cavarga j' hotA hai| (2) bahurAjA / bhu+raajn| bhuraajn+ddaa| bhuraaj+aa| bhuraajaa+su| bhuraajaa| yahAM vikalpa pakSa meM 'DAbubhAbhyAmanyatarasyAm' (4 / 1 / 13) se 'DAp' pratyaya hai| pratyaya ke Dit hone se vA0-DityabhasyApi TerlopaH' (6 / 4 / 143) se 'rAjana' ke TibhAga (an) kA lopa hotA hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 31 (3) bahurAjA / bhu+raajn| bhuraajn+su| bahurAjAn+su / bahurAjAn+0 / bahurAjA0+ 0 / bahurAjA / yahAM 'ano bahuvrIheH' (4 / 1 / 12) se strI pratyaya ke pratiSedha pakSa meM koI pratyaya nahIM hai| 'sarvanAmasthAne cA'sambuddhau (6 / 1 / 8) se upadhA-dIrgha, 'halGyAbbhyo dIrghAto' ( 6 / 1/66 ) se su-lopa aura 'na lopaH prAtipadikAntasya' (8/2/7 ) se na-lopa hotA hai| vizeSa- yahAM upadhAlopI, an-anta, bahuvrIhi samAsavAle prAtipadika se vikalpa se 'GIp ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| ataH 'GIp' ke pazcAt 'DAbubhAbhyAmanyatarasyAm (4 11113 ) se vikalpa pakSa meM 'DAp' pratyaya hotA hai| 'DAp' pratyaya kA vikalpa se vidhAna hone se pakSa meM 'ano bahuvrIheH ' ( 4 / 1 / 12) se koI strI pratyaya nahIM hotA hai / ata: yahAM uparilikhita tIna rUpa banate haiN| nityaM GIp - (25) nityaM saMjJAchandasoH / 26 / pa0vi0 - nityam 1 / 1 saMjJA - chandasoH 7 / 2 / sa0-saMjJA ca chandazca te - saMjJAchandasI, tayo:-saMjJAchandaso: (itaretarayogadvandvaH) / anu0- GIp, ana:, upadhAlopina:, bahuvrIheriti cAnuvartate / anvayaH-saMjJAchandasorupadhAlopino'no bahuvrIheH striyAM nityaM GIp / artha:-saMjJAyAM chandasi ca viSaye upadhAlopino'n-antAd bahuvrIhisaMjJakAt prAtipadikAt striyAM nityaM GIp pratyayo bhavati / pUrvavikalpasyApavAdaH / udA0- (saMjJA ) surAjJI / atirAjJI nAma grAmaH / (chandaH) gauH paJcadAmnI / ekadAmnI / dvidAmnI ekamUrdhna (zau0saM0 8 / 9 / 15) / samAnamUrdhna ( tai0saM0 4 / 3 / 11 / 4) / 1 AryabhASAH artha-(saMjJAchandasoH) saMjJA aura chanda viSaya meM (upadhAlopinaH ) upadhAlopavAle (ana:) an jisake anta meM hai usa (bahuvrIheH ) bahuvrIhi saMjJaka prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (nityam) sadA (GIp ) GIp pratyaya hotA hai| yaha pUrvavihita vikalpa kA apavAda hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(saMjJA) surAjJI/atirAjJI nAma grAmaH / (chandaH) gauH paJcadAmnI / pAMca dAma-bandhanoMvAlI gau| ekadAmnI / eka bandhanavAlI gau| dvidaamnii| do bandhanoMvAlI gau| ekmuurnii| eka mUrdhAvAlI gau| smaanmuurnii| tulya mUrdhAvAlI gau| siddhi-(1) suraajnyii| su+rAjan / suraajn+ddiip| suraajn+ii| suraajny+ii| surAjJI+su / suraajnyii| yahAM saba kArya bahurAjJI (4 / 1 / 28) ke samAna hai| aise hii-atiraajnyii| (2) pnycdaamnii| isakI siddhi dvidAmnI (411 / 28) ke samAna hai| (3) ekamUI / ek+muurdhn| ekmuurdhn+ddiip| ekmuurdhn+ii| ekmuurjii+su| ekmuniiN| puurvvt| nityaM DIpa(26) kevalamAmakabhAgadheyapApAparasamAnAryakRta sumaGgalabheSajAcca / 30 / pa0vi0-kevala-mAmaka-bhAgadheya-pApa-apara-samAna-AryakRtasumaGgala-bheSajAt 5 / 1 ca avyayapadam / sa0-kevalazca mAmakazca bhAgadheyazca pApazca aparazca samAnazca AryakRtazca sumaGgalazca bheSajaM ca eteSAM samAhAra:-kevala0bheSajam, tasmAt-kevala0bheSajAt (smaahaardvndv:)| anu0-DIp, nityam, saMjJAchandasoriti caanuvrtte| anvayaH-saMjJAchandaso: kevala0bheSajAcca striyAM nityaM ddiip| artha:-saMjJAyAM chandasi ca viSaye kevalAdibhya: prAtipadikebhyo'pi striyAM nityaM DIp pratyayo bhvti| udAharaNam prAtipadikam saMjJAyAm chandasi bhASAyAm bhASArtha: (1) kevalaH kevalI kevalI kevalA akelii| (pai0saM0 16 / 20 / 1) (2) mAmaka: mAmakI mAmakI mAmikA merii| (pai0saM0 6 / 6 / 8) (3) bhAgadheyaH bhAgadheyI bhAgadheyI bhAgadheyA bhaagvaalii| (tai0saM0 1 / 3 / 12 / 1) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH prAtipadikam saMjJAyAm chandasi bhASAyAm bhASArtha: (4) pApaH pApI pApI pApA pApina / (mai0saM0 4 / 2 / 14) (5) apara: aparI aparI aparA dUsarI / (R0 1 / 32 / 13) (6) samAnaH samAnI samAnI samAnA samAna (ek)| (R0 10 / 191 // 3) (7) AryakRtaH AryakRtI AryakRtI AryakRtA Arya ke dvArA banAI huii| (mai0saM0 1 / 8 / 3) (8) sumaGgalam sumaGgalI sumaGgalI sumaGgalA zreSTha mngglvaalii| (R0 10 185 / 33) (9) bheSajam bheSajI bheSajI bheSajA bhiSak (vaidya) smbndhinii| (tai0saM0 4 15 / 10 / 1) AryabhASA: artha-(saMjJAchandaso:) saMjJA aura chanda viSaya meM (kevala0bheSajAt) kevala, mAmaka, bhAgadheya, pApa, apara, samAna, AryakRta, sumaGgala bheSaja prAtipadikoM se (ca) bhI (striyAm) strIliGga meM (nityam) sadA (DIp) DIp pratyaya hotA hai| udA0-udAharaNa aura unake artha saMskRta bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) kevlii| kevala+DIp / kevl+ii| kevlii+su| kevlii| yahAM kevala' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'DIp' pratyaya aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se a-lopa hotA hai| (2) kevalA / kevala+TAp / kevl+aa| kevalA+su / kevlaa| saMjJA aura chanda se anyatra bhASA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se TAp pratyaya hotA hai| (3) maamkii| asmad+aN / mmk+a| mAmaka+DIp / maamkii+su| maamkii| yahAM prathama 'yuSmadasmadoranyatarasyAM khaJ ca' (4 / 3 / 1) se asmad zabda se 'aN' pratyaya aura tavakamamakAvekavacane (4 / 3 / 3) se usake sthAna meM mamaka Adeza hotA hai| tatpazcAt aN-pratyayAnta mAmaka' zabda se isa sUtra se 'DIp' pratyaya hai| (4) mAmikA / yahAM 'vA0-mAmakanarakayorupasaMkhyAnam' (7 / 3 / 44) se ka se pUrva varNa ko i-Adeza hotA hai| (5) bhaagdheyii| bhaag+dhey| bhAgadheya+DI / bhAgadheyI+su / bhaagdheyii| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM puliGga bhAga zabda se svArtha meM dheya pratyaya hai| usase strIliGga meM isa sUtra se 'GIp ' pratyaya hotA hai| (6) pApI / pApa + GIp / pApI+su / pApI / yahAM 'pApa' zabda abheda-upacAra se 'pApI' artha meM hai| usase strIliGga meM isa sUtra se 'GIp' pratyaya hai| 34 (7) aparI / apara+GIp / aparI+su / aparI / pUrvavat / (8) smaanii| samAna+GIp / smaanii+su| samAnI / pUrvavat / (9) AryakRtI | Arya+TA+kRta+su / AryakRta+GIp / aarykRtii+su| aarykRtii| (10) sumaGgala / sumaGgala+ GIp / sumaGgalI+su / sumaGgalI / (11) bheSajI / bhiSaj + aN / bheSaja + GIp / bheSajI+su / bheSajI / / yahAM prathama 'bhiSaj' zabda se 'tasyedam' ( 4 | 3 | 120 ) se 'aN' pratyaya hai 'taddhiteSvacAmAdeH (6 / 2 / 117 ) se prApta AdivRddhi isI nipAtana se nahIM hotI hai, apitu ekAra- Adeza hotA hai| tatpazcAt 'bheSaja' zabda se strIliGga meM isa sUtra se GIp' pratyaya hotA hai| GIp - (27) rAtrezcAjasau / 31 / pa0vi0-rAtreH 5 / 1 ca avyayapadam, ajasau 7 / 1 / sa0-na jasiriti ajasi:, tasmin - ajasau ( naJtatpuruSa: ) / anu0 - GIp, saMjJAchandasoriti cAnuvartate / anvayaH - saMjJAchandaso rAtrezca striyAM GIp ajasau / artha:-saMjJAyAM chandasi ca viSaye rAtrizabdAt prAtipadikAdapi striyAM GIp pratyayo bhavati, jasi paratastu na bhavati / udA0- (saMjJA) yAca rAtrI sRSTA / (chandaH) rAtrIbhiH / AryabhASAH artha- (saMjJAchandaso: ) saMjJA aura chanda viSaya meM (rAtreH ) rAtri prAtipadika se (ca) bhI (striyAm) strIliGga meM (DIpa) GIp pratyaya hotA hai (ajasau) jas pratyaya pare hone para to nahIM hotA / udA0 (saMjJA ) yAca rAtrI sRSTA / aura jo yaha rAtrI banAI hai / (chandaH) rAtrIbhiH / rAtriyoM ke dvArA / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH siddhi-(1) raatrii| raatri+ddii| raaj+ii| raatrii+su| raatrii| yahAM prathamA vibhakti ke ekavacana meM 'rAtri' zabda se isa sUtra se DIp' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se rAtri zabda ke ikAra kA lopa hotA hai| DIp (nuka) (28) antarvatpativatornuk / 32 / pa0vi0-antarvat-pativato: 6 / 2 nuk 1 / 1 / sa0-antarvacca pativacca tau-antarvatpativatau, tayo:- antarvatpativato: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-DIp itynuvrtte| anvaya:-antarvatpativato: striyAM DIpa nuk c| artha:-antarvatpativadbhyAM prAtipadikAbhyAM striyAM DIp pratyayo bhavati, tayozca nuk-Agamo bhvti| udA0-(antarvat) antrvtnii| (pativat) ptivtnii| AryabhASA: artha-(antarvatpativato:) antarvat aura pativat prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (DIp) DIp pratyaya hotA hai aura una donoM ko (nuk) nuk Agama hotA hai| udA0-(antarvat) antrvtnii| grbhinnii| (pativat) ptivtnii| jIvitabhartRkA naarii| siddhi-(1) antrvtnii| antrvt+ddiip| antrvt+nuk+ii| antrvtnii+su| antrvtnii| yahAM 'antarvat' prAtipadika se strIliGga meM isa sUtra se 'DIp' pratyaya aura prAtipadika ko nuk Agama hotA hai| (2) ptivtnii| pUrvavat / DIp (naH) (26) patyu! yjnysNyoge|33| pa0vi0-patyu: 61 na: 11 yajJasaMyoge 7 / 1 / sa0-yajJena saMyoga iti yajJasaMyogaH, tasmin-yajJasaMyoge (tRtiiyaattpurussH)| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-DIp itynuvrtte| anvaya:-yajJasaMyoge patyu: striyAM DIp nshc| artha:-yajJasaMyoge sati patizabdAt prAtipadikAt striyAM GIp pratyayo bhavati, tasya cAnte nakArAdezo bhvti| udA0-yajamAnasya ptnii| AryabhASA: artha- (yajJasaMyoge) yajJa ke sAtha saMyoga hone para (patyuH) pati prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (DIpa) DIp pratyaya hotA hai (na:) aura pati zabda ke anta meM nakAra Adeza hotA hai| udA0-yajamAnasya ptnii| yajamAna kI dhrmptnii| siddhi-ptnii| pati+DIp / pat nuk+ii| patnI+su / ptnii| yahAM 'pati' zabda se 'DIp' pratyaya aura use isa sUtra se nakAra Adeza hai| GIp-vikalpaH (30) vibhASA spuurvsy|34| pa0vi0-vibhASA 11 sapUrvasya 6 / 1 / sa0-pUrveNa saha iti sapUrvaH, tasya-sapUrvasya (bhuvriihi:)| anu0-DIpa, patyu:, na iti caanuvrtte| anvaya:-sapUrvasya patyu: striyAM vibhASA DIpa nazca / artha:-sapUrvAt pati-prAtipadikAt striyAM vikalpena GIp pratyayo bhavati, tasya cAnte nakArAdezo bhvti| udA0-vRddha: patiryasyA: sA-vRddhapatnI, vRddhapati: / sthUla: patiryasyAH sA-sthUlapatnI, sthuulptiH| AryabhASA: artha- (sapUrvasya) jisake pUrva koI zabda vidyamAna hai usa (patyuH) pati prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (vibhASA) vikalpa se (DI) DIp pratyaya hotA hai (na:) aura pati zabda ke anta meM nakAra Adeza hotA hai| udA0-vRddhaH patiryasyA: sA-vRddhapatnI, vRddhapatiH / vRddha hai pati jisakA vaha-vRddhapatnI, vRddhpti| sthUla: patiryasyA: sA-sthUlapatnI, sthUlapati: / sthUla hai pati jisakA vaha-sthUlapatnI, sthUlapati / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH siddhi-(1) vRddhptnii| vRddh+pti| vRddhapati+DIp / vRddhptn+ii| vRddhptnii+su| vRddhptnii| yahAM vRddha' zabda pUrvaka pati' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'DIp' pratyaya hai pati' zabda ke ikAra ko nakAra' Adeza hai| aise hii-sthuulptnii| (2) vRddhptiH| yahAM vikalpa pakSa meM 'pati' zabda se 'DIp' pratyaya nahIM hai| aise hii-sthuulptiH| nityaM DIpa (31) nityaM sapanyAdiSu / 35 / pa0vi0-nityam 11 sapatnI-AdiSu 7 / 3 / sa0-sapatnI AdipeSAM te-sapatnyAdaya:, teSu-sapatnyAdiSu (bhuvriihiH)| anu0-DIp, patyuH, na iti caanuvrtte| anvaya:-sapatnyAdiSu patyu: striyAM nityaM DIp nazca / artha:-sapatnyAdiSu zabdeSu vartamAnAt patizabdAt prAtipadikAt striyAM nityaM GIp pratyayo bhavati, tasya cAnte nakArAdezo bhavati / udA0-samAnaH patiryasyA: saa-sptnii| eka: patiryasyA: saaekptnii| samAna / eka / viir| pinndd| bhrAtR / putra iti sapatnyAdayaH / atra samAnAdaya eva gaNe paThyante na sapatnyAdayaH, samAnasya sabhAvArtha 'sapanyAdiSu' iti ptthitm| AryabhASA: artha-(sapatnyAdiSu) sapatnI Adi zabdoM meM vidyamAna (patyuH) pati prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (nityam) sadA (DI) DIp pratyaya hotA hai (na:) aura pati zabda ke anta meM nakAra Adeza hotA hai| udA0-samAna: patiryasyA: saa-sptnii| tulya hai pati jisakA vh-sptnii| eka: patiryasyA: saa-ekptnii| eka hai pati jisakA vh-ekptnii| siddhi-sptnii| samAna+pati / sapati+DIp / sptn+ii| sapatnI+su / sptnii| yahAM samAnapUrvaka 'pati' zabda se strIliGga meM isa sUtra se DIp pratyaya aura pati zabda ke ikAra ko nakAra Adeza hai| isI vacana se samAna ko sa-bhAva hotA hai| aise hI-ekapatnI aadi| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 GIp (ai:) - pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (32) pUtakratorai ca / 36 / pa0vi0 - pUtakratoH 6 / 1 ai 1 / 1 (su luk) ca avyayapadam / anu0-GIp ityanuvartate / anvayaH - pUtakratoH striyAM GIp aizca / arthaH- pUtakratoH prAtipadikAt striyAM GIp pratyayo bhavati, tasya cAnte aikArAdezo bhavati / udA0 - pUtakratoH strI - puutkrtaayii| AryabhASAH artha- ( pUtakratoH) pUtakratu prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (GIpa) GIp pratyaya hotA hai (ca) aura (ai:) pUtakratu zabda ke anta meM aikAra Adeza hotA hai| udA0- - pUtakratoH strI - pUtakratAyI / pUtakratu kI strI - pUtakratAyI ( indrANI) pUtakratuH indra / siddhi - puutkrtaayii| pUtakratu + GIp / puutkrtai+ii| pUtakratAy + I / pUtakratAyI + su / puutkrtaayii| yahAM 'pUtakratu' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'GIp' pratyaya aura 'pUtakratu' ke ukAra ke sthAna meM 'aikAra' Adeza hai / GIp (airudAttaH) - (33) vRSAkapyagnikusitakusIdAnAmudAttaH / 37 / pa0vi0-vRSAkapi-agni- kusita - kusIdAnAm 6 / 3 udAtta: 1 / 1 / sa0 - vRSAkapizca agnizca kutsitazca kusIdazca tevRSAkapi0kusIdA:, teSAm vRSAkapi0kusIdAnAm ( itaretarayogadvandvaH ) / anu0 - GIp, ai iti cAnuvartate / anvayaH-vRSAkapyagnikutsitakusIdAnAM striyAM GIp aizcodAttaH / arthaH-vRSikapyAdibhyaH prAtipadikebhyaH striyAM GIp pratyayo bhavati, teSAM cAnte udAtta aikAradezo bhavati / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-(vRSAkapi:) vRSAkape: strii-vRssaakpaayii| (agni:) agne: strii-agnaayii| (kutsita:) kusitasya strii-kusitaayii| (kusIda:) kusIdasya strii-kusiidaayii| AryabhASA: artha-(vRSAkapi0kusIdAnAm) vRSAkapi, agni, kutsita, kusIda prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (DIp) DIp pratyaya hotA hai aura unake anta meM (udAtta:) udAtta (ai:) aikArAdeza hotA hai| udA0-(vRSAkapi) vRSAkape: strii-vRssaakpaayii| viSNu kI patnI lkssmii| (agni) Ane: strii-agnaayii| agnideva kI strI svaahaa| (kusita) kusitasya strii-kusitaayii| byAja se nirvAha karanevAle puruSa kI ptnii| (kusIda) kusIdasya strI-kusIdAyI / byAjakhora kI ptnii| siddhi-vRssaakpaayii| vRSAkapi+DIp / vRssaakpai+ii| vRSAkapApI+su / vRssaakpaayii| yahAM 'vRSAkapi' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'DIp' pratyaya hai aura vRSAkapi' zabda ke 'ikAra' ko aikAra' Adeza hotA hai| aise hI-agnAyI aadi| DIp-vikalpa (auH, airudAttaH) (34) mano rau vA / 38 / pa0vi0-mano: 6 / 1 au 1 / 1 (su-luk) vA avyypdm| anu0-DIpa, ai, udAtta iti caanuvrtte| anvaya:-mano: striyAM vA DIpa, auH, aishcodaatt:| artha:-manuzabdAt prAtipadikAt striyAM vikalpena DIp pratyayo bhavati, tasya cAnte aukAra, udAtta aikArAdezazca bhvti| udA0-mano: strI-manAvI, manAyI, manurvA / AryabhASA: artha-(mano:) manu prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (vA) vikalpa se (DI) DIp pratyaya hotA hai (au:) aura usake anta meM aukAra tathA (udAtta:) udAtta (e:) aikAra Adeza hotA hai| udA0-mano: strI-manAvI, manAyI, manurvA / manu kI patnI-manAvI, manAyI athavA mnu| siddhi-(1) mnaavii| manu+DIp / mnau+ii| manAvI+su / mnaavii| yahAM manu' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'DIp' pratyaya aura 'manu' zabda ke ukAra ko aukAra Adeza hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) mnaayii| manu+DI / mnai+ii| mnaayii+su| mnaayii| ____ yahAM 'manu' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'DIp' pratyaya aura 'manu' zabda ke ukAra ko udAtta aikAra Adeza hai| uNAdi (1 / 10) se vyutpanna 'manu' zabda AdhudAtta hai kintu yahAM aikAra Adeza ke udAtta karane se vaha antodAtta ho jAtA hai-mnaayii| (3) manuH / yahAM vikalpa pakSa meM manu zabda se koI strI pratyaya nahIM hai| DIp-vikalpa: (35) varNAdanudAttAt topadhAt to naH / 36 / pa0vi0-varNAt 5 / 1 anudAttAt 5 / 1 topadhAt 5 / 1 ta: 6 / 1 na: 11 / sa0-ta upadhAyAM yasya tat topadham, tasmAt-topadhAt (bhuvriihi:)| anu0-DIp, vA iti cAnuvartate / anvaya:-varNAd anudAttAt topadhAt striyAM vA GIp to naH / artha:-varNavAcino'nudAttAntAt takAropadhAt prAtipadikAt striyAM vikalpena DIp pratyayo bhavati, tasya ca takArasya sthAne nakArAdezo bhvti| udA0-enI, etaa| zyenI, shyetaa| hariNI, hritaa| AryabhASA: artha-(varNAt) varNavAcI (anudAttAt) anudAttAnta (topadhAt) takAra upadhAvAle prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (vA) vikalpa se (DIp) DIpa pratyaya hotA hai aura usake (ta:) takAra ke sthAna meM (na:) nakAra Adeza hotA hai| udA0-enI, etA caTakA / raMgabiraMgI cidd'iyaa| zyenI, zyetA gauH / sapheda gAya / hariNI, haritA sArikA / hare raMga kI sArikA (mainaa)| siddhi-(1) enii| eta+DI / en+ii| enI+su / enii| yahAM varNavAcI eta' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'DIp pratyaya aura takAra ke sthAna meM nakAra Adeza hai| aise hI-zyenI, hrinnii| (2) etA / yahAM vikalpa pakSa meM eta' zabda se 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se 'TAp' pratyaya hai| aise hI zyetA, hritaa| iti ddiipprtyyprkrnnm| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH DISpratyayaprakaraNam DI (1) anyato GIS / 40 / pa0vi0-anyata: avyayapadam, DIe 11 / anu0-varNAt, anudAttAt iti cAnuvartate / anvaya:-topadhAd anyato varNAd anudAttAt striyAM GIS / artha:-takAropadhAd anyato varNavAcino'nudAttAntAd akArAntAt prAtipadikAt striyAM GIS pratyayo bhavati / udaa0-saarnggii| klmaassii| shblii| AryabhASA: artha- (anyataH) takAra upadhAvAle zabda se anya (varNAt) varNavAcI (anudAttAt) anudAttAnta (ata:) akArAnta prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (DIe) DIm pratyaya hotA hai| udA0-sAraGgI hrinnii| citakabarI hrinnii| kalmASI naarii| sAMvalI strii| zabalI gauH / citakabarI gaay| siddhi-saarnggii| sAraGga+DIe / saarngg+ii| sAraGgI+su / sAraGgI / yahAM varNavAcI sAraGga' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'DI' pratyaya hai| aise hI-kalmASI aadi| anuvRtti- 'ata:' aura anupasarjanAt kI sarvatra anuvRtti hai| usakA yathAvidhi anuvRtti meM prayoga kiyA jAtA hai| GIS (2) SidgaurAdibhyazca / 41 / pa0vi0-Sid-gaurAdibhya: 5 / 3 ca avyypdm| sa0-Sa id yasya tat Sit, gaura AdiryeSAM te gaurAdayaH, Sicca gaurAdayazca te SidgaurAdayaH, tebhya:-SidgaurAdibhyaH (bhuvriihigrbhititretryogdvndv:)| anu0-DIS itynuvrtte| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-SidgaurAdibhyazca striyAM GIS / artha:-Sidbhyo gaurAdibhyazca prAtipadikebhya: striyAM DIe pratyayo bhvti| udA0-(Sit) nrtkii| khnkii| rjkii| (gaurAdi:) gaurii| mtsii| gaur| mtsy| mnussy| shRngg| hy| gvy| muky| RSya / puTa / drunn| droNa / hrinn| kaNa / pttr| ukaNa / aamlk| kuvala / bdr| bimba / trkaar| shrkaar| pusskr| shikhnndd| sussm| slnd| gaDuja / Ananda / supATa / sugeTha / ADhaka / zaSkula / sUrma / suvva / sUrya / pUSa / muuss| ghaatk| skluuk| sllk| mAlaka / maalt| saalvk| vets| ats| pRsa / mh| mtth| ched| shvn| takSan / andduhii| anddvaahii| eSaNa: krnne| deh| kaakaadn| gvaadn| tejn| rjn| lavaNa / pAna / megha / gautm| aaysthuunn| bhori| bhautikii| bhauliGgi / audgAhamAni / aalipi| Apicchaka / AraTa / ToTa / naTa / nATa / mUlATa / shaatn| paatn| paavn| aastrnn| adhikrnn| eta / adhikaar| aagrhaaynnii| prtyvrohinnii| sevana / sumaGgalAt sNjnyaayaam| sundara / mnnddl| paTa / pinndd| piTaka / kurd| gurd| pANTa / lophANTa / kundara / kandala / taruNa / taluna / bRhat / mahat / saudharma / rohiNI nakSatre / vikala / niSphala / puSkala / kaTAcchroNivacane / pippalyAdayazca-pippalI / hriitkii| koshaatkii| zamI / kriirii| pRthivii| krossttrii| maataamh| pitAmaha / iti gauraadyH| AryabhASA: artha-(SidgaurAdibhyaH) S itvAle tathA gaura Adi prAtipadikoM se (ca) bhI (striyAm) strIliG meM DIp pratyaya hotA hai| udA0-(Sit) nartakI / naacnevaalii| khanakI / khinnevaalii| rjkii| rNgnevaalii| (gaurAdi:) gaurii| gauravarNavAlI paarvtii| mtsii| mchlii| siddhi-(1) nrtkii| nRt+bun| n+ak| nrtk+ddiie| nartakI+su / tkii| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH yahAM natI gAtravikSepe' (di0pa0) dhAtu se prathama zilpini khun' (3 / 1 / 145) se 'vun' pratyaya hai| pratyaya ke Sit hone se strIliGga meM isa sUtra se 'DI' pratyaya hotA hai| (2) khanakI / 'khanu avadAraNe' (bhvaa0p0)| pUrvavat / (3) rjkii| raja rAge' (di0p0)| 'rajezca' (6 / 4 / 26) meM cakAra ko anukta samuccArya mAnakara yahAM anunAsika n' kA lopa hotA hai| (4) gaurii| gaura+DIe / gaurI+su / gaurii| (5) mtsii| matsya+DIe / mtsy+ii| mtsii+su| mtsii| yahAM yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se a-lopa aura sUryatiSyAgastyamatsyAnA' (6 / 4 / 149) se ya-lopa hotA hai| GIS(3) jAnapadakuNDagoNasthalabhAjanAgakAlanIlakuzakAmukakabarAd vRttyamatrAvapanAkRtrimAzrANAsthaulyavarNAnA cchaadnaayovikaarmaithunecchaakeshveshessu|42| pa0vi0-jAnapada-kuNDa-goNa-sthala-bhAja-nAga-kAla-nIla-kuzakAmuka-kabarAt 5 / 1 vRtti-amatra-Avapana-akRtrimA-zrANA-sthaulya-varNaanAcchAna-ayovikAra-maithunecchA-kezavezeSu 7 / 3 / / sa0-jAnapadazca kuNDaM ca goNaM ca sthalaM ca bhAjazca nAgazca kAlazca nIlaM ca kuzazca kAmukazca kabarazca eteSAM samAhAra:jAnapada0kabaram, tasmAt-jAnapada0kabarAt (samAhAradvandvaH) / vRttizca amatraM ca AvapanaM ca akRtrimA ca zrANA ca sthaulyaM ca varNazca anAcchAdanaM ca ayovikArazca maithunecchA ca kezavezazca te- jAnapada0kezavezA:, teSu-jAnapada0kezavezeSu (itaretarayogadvandva:) / anu0-GIS itynuvrtte| anvaya:-jAnapada0kabarAd yathAsaMkhyaM vRtti0kezavezeSu striyAM DIe / artha:-jAnapadAdibhya: prAtipadikebhyo yathAsaMkhyaM vRttyAdiSvartheSu striyAM GIS pratyayo bhvti| udAharaNam Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 sthalam mottii| Mm >> you ) * * nIlam kuzI kAmuka: pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam prAtipadikam GIS artha: bhASArtha: 1. jAnapada: jAnapadI vRttiH vRtti (naukrii)| 2. kuNDam kuNDI amatram paatr| goNam goNI Avapanam borii| sthalI akRtrimA sUkhI bhUmi (thlii)| bhAja: bhAjI zrANA maanndd| 6. nAga: nAgI __ sthaulyam kAla: kAlI kAle rNgvaalii| nIlI anAcchAdanam naMgI oSadhi, gau, ghor3I aadi| kuza: ayovikAraH phaalii| kAmukI maithunecchA maithuna kI icchaavaalii| 11. kabara: kabarI kezavezaH keza-zRMgAra krnevaalii| AryabhASA: artha- (jAnapada0kabarAt) jAnapada, kuNDa, goNa, sthala, bhAja, nAga, kAla, nIla, kuza, kAmuka, kabara prAtipadikoM se yathAsaMkhya (vRtti kezavezeSu) vRtti, amatra, Avapana, akRtrimA, zrANA, sthaulya, varNa, anAcchAdana, ayovikAra, maithunecchA, kezaveza artho meM (striyAm) strIliGga meM (DIe) GIS pratyaya hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA artha saMskRta bhAga meM dekha leveN| siddhi-jaanpdii| jAnapada+GIS / jaanpdii+su| jaanpdii| yahAM jAnapada' zabda se vRtti artha meM strIliGga meM isa sUtra se 'DIe' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se a-lopa hotA hai| aise hI-kuNDI aadi| GIS (prAcAM mate) (4) zoNAt prAcAm / 43 / pa0vi0-zoNAt 5 / 1 prAcAm 6 / 3 / anu0-GIS itynuvrtte| anvaya:-zoNAt striyAM GIS prAcAm / artha:-zoNAt prAtipadikAt striyAM GIS pratyayo bhavati, prAcAmAcAryANAM mten| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0 - zoNI ( prAcAM mate) / zoNA (pANinimate ) / AryabhASAH artha- ( zoNAt) zoNa prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (GIS ) GIS pratyaya hotA hai (prAcAm ) prAgdezIya AcAryoM ke mata meM / 45 udA0- -zoNI, zoNA / (vaDavA) lAla ghodd'ii| siddhi - (1) zoNI / zoNa+ GIS / zoNI+su / zoNI / yahAM raktavarNavAcI 'zoNa' zabda se strIliGga meM isa sUtra se prAgdezIya AcAryoM ke mata meM GIS' pratyaya hai| 1 (2) zoNA / zoNa+TAp / zoNA+su / zoNA / pANini muni ke mata meM 'ajAdyataSTAp' (4/1/4 ) se 'TAp' pratyaya hotA hai / GIS - vikalpaH (5) voto guNavacanAt / 44 / pa0vi0-vA avyayapadam uta: 5 / 1 guNavacanAt 5 / 1 / sa0- guNa ucyate yena tat guNavacanam, tasmAt-guNavacanAt (upapadatatpuruSaH) / anu0 - GIS ityanuvartate / anvayaH-guNavacanAd utaH prAtipadikAt striyAM vA GIS / artha:- guNavacanAd ukArAntAt prAtipadikAt striyAM vikalpena GIS pratyayo bhavati / udA0-paTvI, paTurvA brAhmaNI / mRvI, mRdurvA brAhmaNI / AryabhASA: artha- (guNavacanAt) guNavAcI (utaH) ukArAnta prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (vA) vikalpa se (GIS ) GIS pratyaya hotA hai| udA0 - paTvI, paTurvA brAhmaNI / catura brAhmaNI / mRdvI, mRdurvA brAhmaNI / komala svabhAvavAlI brAhmaNI / siddhi - (1) paTvI / paTu+GIS / pttu+ii| paTvI+su / paTvI / yahAM ukArAnta, guNavAcI 'paTu' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'GIS' pratyaya hai / 'iko yaNaciM' (6 /1/74) se yaN- Adeza hotA hai| aise hI - mRdvI / (2) paTuH | yahAM vikalpa pakSa meM 'GIS' pratyaya nahIM hai| aise hI mRduH Adi / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanama GISa-vikalpaH (6) bahAdibhyazca / 45 / pa0vi0-bahu-Adibhya: 5 / 3 ca avyypdm| sa0-bahu AdiryeSAM te bahvAdaya:, tebhya:-bahvAdibhyaH (bhuvriihi:)| anu0-GIS, vA iti caanuvrtte| anvaya:-bahAdibhya: striyAM vA GIS / artha:-babAdibhya: prAtipadikebhya: striyAM vikalpena GIS pratyayo bhvti| udA0-bahvI, bahuH / paddhatI, paddhatiH / bhu| pddhti| angkti| anycti| aNhti| vNhti| zakaTi: / zakti: shstre| vaari| gti| ahi| kpi| muni| ysstti| vAo-ita: prANyagAt / vA0-kRdikArAdaktina: / vA0-sarvato'ktinnAdityeke / cnndd| araal| kml| kRpaann| viktt| vishaal| vishngktt| bhrujdhvj| vA0-candrabhAgAnnadyAm / klyaann| udAra / ahn| iti bahAdayaH / AryabhASA: artha-(bahAdibhyaH) bahu Adi prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (vA) vikalpa se (DIe) GIS pratyaya hotA hai| udA0-bahI, bahurvA prajA / bahuta prjaa| siddhi-(1) bhii| bahu+DIe / bahI+su / bhii| pUrvavat / (2) bahuH / yahAM vikalpa pakSa meM DIe' pratyaya nahIM hai| nityaM-DI (7) nityaM chndsi|46| pa0vi0-nityam 11 chandasi 71 / anu0-DIe, bahAdibhya iti cAnuvartate / anvaya:-chandasi bAdibhyaH striyAM nityaM GIS / artha:-chandasi viSaye bAdibhyaH prAtipadikebhya: striyAM nityaM DIe pratyayo bhvti| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 47 udA0-bahISu hitvA prapiban (yaju0 7 / 3) bahI nAma oSadhI bhvti| AryabhASA: artha- (chandasi) vedaviSaya meM (bahlAdibhyaH) bahu Adi prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (nityam) sadA (DIe) DIS pratyaya hotA hai| udA0-bahISu hitvA prapiban (yaju0 7 // 3) bahI nAma oSadhI bhavati / siddhi-bhii| bahu+DIe / bahI+su / bhii| pUrvavat / nityaM DI (8) bhuvazca / 47 / pa0vi0-bhuva: 5 / 1 ca avyypdm| anu0-DIe, nityam, chandasi iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi bhuvazca striyAM nityaM DIe / artha:-chandasi viSaye bhuva: prAtipadikAt striyAM nityaM GIS pratyayo bhvti| udA0-vibhvI c| prabhvI ca / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (bhuva:) bhU prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (nityam) sadA (DIe) GIS pratyaya hotA hai| udA0-vibhvI ca / prabhvI ca / vibhvI vyaapikaa| prabhvI samarthA / siddhi-(1) vibhvii| vi+bhuu+ddu| vi+bh+u| vibhu+GIS / vibhu+ii| vibhvii| yahAM prathama vi-upasargapUrvaka 'bhU sattAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se viprasambhyo DvasaMjJAyAm (3 / 2 / 180) se Du' pratyaya hai| pratyaya ke Dit hone se vA0-'DityabhasyApi Terlopa:' (6 / 4 / 143) se 'bhU' ke Ti-bhAga (U) kA lopa, tatpazcAt vibhu zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'DIe' pratyaya hai| iko yaNaci' (6 / 1 / 74) se 'yaNa' Adeza hotA hai| (2) prbhvii| prabhu+DIe / prbhvii+su| prbhvii| pUrvavat / GIS (6) puNyogaadaakhyaayaam|48 | pa0vi0-puMyogAt 5 / 1 AkhyAyAm 7 1 / sa0-puMsA yoga: (sambandha:) iti puMyoga:, tasmAt-puMyogAt (tRtiiyaattpuss:)| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-GIS itynuvrtte| anvaya:-AkhyAyAM puMyogAt striyAM GIS / artha:-pUrvaM puMsa AkhyAyAM vartamAnam, puMyogAcca hetoryat prAtipadikaM striyAM vartate, tasmAt GIS pratyayo bhvti| udA0-gaNakasya strii-gnnkii| praSThasya strii-prsstthii| mahAmAtrasya strii-mhaamaatrii| AryabhASA: artha-(AkhyAyAm) jo prAtipadika prathama puruSa kA vAcaka ho (puMyogAt) usa puruSa ke yoga sambandha se jo prAdipadika strIliGga meM vidyamAna ho, usase (DIe) DIS pratyaya hotA hai| udA0-gaNakasya strI-gaNakI / jyotiSI kI ptnii| praSThasya strI-praSThI / agragAmI (netA) kI ptnii| mahAmAtrasya strii-mhaamaatrii| pradhAna saciva kI strii| siddhi-gnnkii| gaNaka+DIe / gnn+ii| gaNakI+su / gnnkii| yahAM 'gaNaka' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'DIe' pratyaya hai| aise hI-praSThI aadi| DIS (Anuka)(10) indravaruNabhavazarvarudramRDahimAraNyayavayavana mAtulAcAryANAmAnuk / 46 | pa0vi0-indra-varuNa-bhava-zarva-rudra-mRDa-hima-araNya-yava-yavanamAtula-AcAryANAm 6 / 3 Anuk 1 / 1 / sa0-indrazca varuNazca bhavazca zarvazca rudrazca mRDazca himaM ca araNyaM ca yavazca yavanazca mAtulazca AcAryazca te-indra0AcAryAH, tessaam-indr0aacaaryaayaam| anu0-GIS itynuvrtte| anvaya:-indra0AcAryANAM striyAM GIS Anuk c| artha:-indrAdibhyaH prAtipadikebhya: striyAM GIS pratyayo bhavati, teSAM cAnuk-Agamo bhavati / udAharaNam Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 varuNa zarvaH Tai sm x j wig via caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH prAtipadikam DISa artha: bhASArtha: indraH indrANI indra kI strI shcii| 2. varuNa: varuNAnI varuNa kI strii| bhavAnI bhava (ziva) ziva kI patnI paarvtii| zarvANI zarva (ziva) ziva kI patnI paarvtii| rudrANI rudra (ziva) ziva kI patnI paarvtii| 6. mRDa: mRDAnI zarva (ziva) ziva kI patnI paarvtii| himam himAnI himAd mahattve barpha kA ddher| 8. araNyam araNyAnI araNyAnmahattve bar3A lambA-caur3A vn| 9. yava: yavAnI yavAd doSe dUSita jau| 10. yavanaH yavanAnI yavanAllipyAm yavanoM kI lipi (phaarsii)| 11. mAtula: mAtulAnI mAtula maamii| 12. AcArya: AcAryAnI AcAryAdaNatvaM ca AcArya kI ptnii| AryabhASA: artha-(indra AcAryANAm) indra, varuNa, bhava, zarva, rudra, mRDa, hima, araNya, yava, yavana, mAtula, AcArya prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (DIe) DIS pratyaya hotA hai aura unheM (Anuk) Anuk Agama hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA artha saMskRta bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) indrANI / indra+DIe / indr+aanuk+ii| indr+aan+ii| indraannii+su| indraannii| yahAM 'indra' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'DIe' pratyaya aura prAtipadika ko 'Anuk' Agama hotA hai| 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| aise hI-varuNAnI aadi| (2) himaanii| yahAM hima' zabda se vA0-himAraNyayormahattve (4 / 1 / 48) se mahattva artha meM DIS pratyaya aura Anuk Agama hotA hai| (3) arnnyaanii| puurvvt| (4) yvaanii| yahAM yava' zabda se vA0-'yavAd doSe (4 / 1 / 48) se doSa artha meM 'DIe' pratyaya aura 'Anuk' Agama hotA hai| (5) yvnaanii| yahAM yavana' zabda se vA0- 'yavanAllipyAm' (4 / 1 / 48) se lipi artha meM 'DIe' pratyaya aura Anuk Agama hotA hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (6) aacaaryaanii| yahAM AcArya zabda se 'DIe' pratyaya aura 'Anuk' Agama karane para 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se prApta Natva kA vA0- 'AcAryAdaNatvaM ca' (4 / 1 / 48) se pratiSedha hotA hai| DI ___ (11) krItAt karaNapUrvAt / 50 / pa0vi0-krItAt 5 / 1 karaNapUrvAt 5 / 1 / sa0-karaNaM pUrva yasminniti-karaNapUrvam, tasmAt-karaNapUrvAt (bhuvriihiH)| anu0-GIS itynuvrtte| anvaya:-karaNapUrvAt krItAntAt striyAM GIS / artha:-karaNapUrvAt krItAntAt prAtipadikAt striyAM GIS pratyayo bhvti| udA0-vastreNa krIyate yA saa-vstrkriitii| vsnkriitii| AryabhASA: artha- (karaNapUrvAt) karaNa kAraka jisake pUrva meM hai usa (krItAt) krIta antavAle prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (DIe) DIe pratyaya hotA hai| udA0-vastreNa krIyate yA saa-vstrkriitii| vsnkriitii| vastra se kharIdI huii| siddhi-vstrkriitii| bstr+ttaa+kriit| vastrakrIta+DIe / vastrakrItI+su / vstrkriitii| yahAM vastra karaNapUrvaka 'krIta' zabda se strIliGga meM isa sUtra se DIe' pratyaya hai| DI (12) ktaadlpaakhyaayaam|51| pa0vi0-ktAt 5 / 1 alpAkhyAyAm 7 / 1 / sa0-alpasyA''khyA iti alpAkhyA, tasyAm-alpAkhyAyAm (sssstthiittpurussH)| anu0-karaNapUrvAt GIS iti caanuvrtte| anvaya:-karaNapUrvAt ktAt striyAM GIS alpAkhyAyAm / artha:-karaNapUrvAt ktAntAt prAtipadikAt striyAM GIS pratyayo bhavati, alpAkhyAyAM gmymaanaayaam| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 51 udA0-abhreNa viliptA iti abhraviliptI dyauH / sUpena viliptA iti sUpaviliptA pAtrI / alpasUpA ityarthaH / AryabhASAH artha- (karaNapUrvAt) karaNa kAraka jisake pUrva meM hai usa (ktAt ) kta - pratyayAnta prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM ( GIS ) GIS pratyaya hotA hai (alpAkhyAyAm) yadi vahAM alpatA artha kA kathana ho / udA0 - abhreNa viliptA iti anaviliptI dyauH / thor3e bAdaloMvAlA AkAza / sUpena viliptA iti sUpaviliptA paatrii| thor3I dAlavAlI thALI / siddhi- (1) abhrviliptii| yahAM vi-upasargapUrvaka 'lipa upadehe' (rudhA0pa0) dhAtu 'prathama 'patta' pratyaya aura tatpazcAt abhra karaNa kAraka pUrvaka 'kta' pratyayAnta 'vilipta' prAtipadika se strIliGga meM isa sUtra se 'GIS' pratyaya hai| aise hI sUpaviliptI / GIS - (13) bahuvrIhezcAntodAttAt / 52 / pa0vi0 - bahuvrIheH 5 | 1 ca avyayapadam antodAttAt 5 / 1 / anu0-GIS, ktAt iti cAnuvartate / anvayaH - bahuvrIheH ktAd antodAttAt striyAM GIS / artha:- bahuvrIhisaMjJakAt kta pratyayAntAd antodAttAt prAtipadikAt striyAM GIS pratyayo bhavati / udA0-zakhaM bhinnaM yasyAH sA zaGkhabhinnI / Uru bhinnaM yasyAH saa-uurubhinnii| galam utkRttaM yasyAH sA-galotkRttI / kezA lUnA yasyA: sA-kezalUnI / AryabhASAH artha - (bahuvrIheH ) bahuvrIhi saMjJaka (ktAt ) kta pratyayAnta ( antodAttAt ) antodAtta prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (GIS ) GIS pratyaya hotA hai| udA0-zakhaM bhinnaM yasyAH sA zaGkhabhinnI / vaha strI jisakI yuddha meM mAthe kI haDDI TUTa gaI hai| Uru bhinnaM yasyAH sA - UrubhinnI / vaha strI jisakI yuddha meM jaGghA TUTa gaI hai| galam utkRttaM yasyA: sA - galotkRttI / vaha strI jisakI yuddha meM galA kaTa gayA hai| kezA lUnA yasyA: sA - kezalUnI / vaha strI jisake yuddha meM bAla kaTa gaye haiM / siddhi - (1) shngkhbhinnii| yahAM prathama 'bhidir vidAraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se 'kta' pratyaya tatpazcAt usakA 'zaGkha' zabda ke sAtha samAsa hone para strIliGga meM isa sUtra se 'GIS' pratyaya hai / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) arubhinnii| aru+bhinna+DIe / pUrvavat / (3) glotkRttii| gala+utkRtta+DIe / pUrvavat / (4) keshluunii| keza+lUna+DIe / puurvvt| vizeSa- jAtikAlasukhAdibhyaH' (6 / 2 / 168) se zaGkhabhinna' Adi pada antodAtta haiM aura vA0-'niSThAyA: pUrvanipAte jAtikAlasukhAdibhyaH paravacanam (2 / 2 / 36) se kta-pratyayAnta zabda kA paranipAta hotA hai| GIS-vikalpa: (14) asvAGgapUrvapadAd vA / 53 / pa0vi0-asvAGga-pUrvapadAt 5 / 1 vA avyayapadam / sa0-na svAGgamiti asvAGgam, asvAGgaM pUrvapadaM yasya tat asvAGgapUrvapadam, tasmAt-asvAGgapUrvapadAt (ngrbhitbhuvriihi:)| anu0-DIe, bahuvrIhe:, antodAttAd iti caanuvrtte| anvaya:-asvAGgapUrvapadAd bahuvrIhe: ktAd antodAttAt striyAM vA ddiie| artha:-asvAGgapUrvapadAd bahuvrIhisaMjJakAt kta-pratyayAntAd antodAttAt prAtipadikAt striyAM vikalpena GIS pratyayo bhavati / udA0-sAraGgo jagdho yayA sA-sAraGgajagdhI, saarnggjgdhaa| palANDu kSito yayA sA-palANDubhakSitI, plaannddubhkssitaa| surA pItA yayA sA-surApItI, suraapiitaa| AryabhASA: artha- (asvAgapUrvapadAt) asvAGga pUrvapadavAle (bahuvrIhe:) bahuvrIhisaMjJaka (ktAt) kta-pratyayAnta (antodAttAt) antodAtta prAtipadika se (striyAm) straliGga meM (vA) vikalpa se (DIm) DIm pratyaya hotA hai| udA0-sAraGgo jagdho yayA sA-sAraGgajagdhI, sAraGgajagdhA / vaha strI jisane sAraGga (hariNa) kA mAMsa khA liyA hai| palANDurbhakSito yayA sA-palANDrabhakSitI, plaannddubhkssitaa| vaha strI jisane pyAja khA liyA hai| surA pItA yayA sA-surApItI, suraapiitaa| vaha strI jisane zarAba pI lI hai| siddhi-(1) saarnggjgdhii| saarngg+jgdh+ddii| sAraGgajagdhI+su / saarnggjaadhii| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 53 yahAM prathama asvAGga pUrvapada sAraGga aura kta-pratyayAnta antodAtta jagdha zabda kA bahuvrIhi samAsa hone para 'sAraGgajagdha' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'GIS ' pratyaya hai| (2) sAraGgajagdhA / yahAM vikalpa pakSa meM 'ajAdyataSTAp' ( 4 1114 ) se 'TAp' pratyaya hotA hai| 'jagdha:' zabda kI siddhi 'ado jagdhirlyApti kiti' (2/4/36) ke pravacana meM dekha leveN| aise hI - plANDubhakSitI, plANDubhakSitA Adi / GIS - vikalpa: (15) svAGgAccopasarjanAdasaMyogopadhAt / 54 / pa0vi0-svAGgAt 5 / 1 ca avyayapadam upasarjanAt 5 / 1 asaMyogopadhAt 5 / 1 / sa0-saMyoga upadhAyAM yasya tat saMyogopadham, na saMyogopadham iti asaMyogopadham, tasmAt - asaMyogopadhAt ( bahuvrIhigarbhitanaJtatpuruSaH) / anu0 - bahuvrIheH ktAd antodAttAd iti ca nivRttam vA ata iti cAnuvartate / " anvayaH-asaMyogopadhAd upasarjanAd ataH striyAM vA GIS / artha:-asaMyogopadhAd upasarjanAt svAGgavAcino'kArAntAt prAtipadikAt striyAM vikalpena GIS pratyayo bhavati / udA0-candra iva mukhaM yasyA: sA - candramukhI, candramukhA / atikrAntA kezAn iti atikezI, atikezA / - AryabhASAH artha- (asaMyogopadhAt ) jisakI upadhA meM saMyoga nahIM hai aura (upasarjanAt) jisakI upasarjana saMjJA hai usa (svAGgAt) svAGgavAcI (ataH) akArAnta prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (vA) vikalpa se ( GIS ) GIS pratyaya hotA hai| udA0-candra iva mukhaM yasyA: sA - candramukhI, candramukhA / candra ke samAna sundara mukhavAlI strii| atikrAntA kezAn iti- atikezI, atikezA / bahuta bar3e bAloMvAlI strI / siddhi-(1) candramukhI / candra+mukha+ GIS / candramukhI + su / candramukhI / yahAM asaMyoga upadhAvAle, upasarjana, svAGgavAcI, akArAnta mukha zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'GIS' pratyaya hai| yahAM 'mukha' zabda ke bahuvrIhi samAsa meM hone se usakI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam upasarjana saMjJA hai kyoMki 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa meM donoM pada upasarjana hote haiN| (2) cndrmukhaa| yahAM vikalpa pakSa meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se TAp' pratyaya hai| (3) atikeshii| yahAM kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAdi samAsa hai aura 'ekavibhakti cApUrvanipAte' (1 / 2 / 44) se keza zabda kI upasarjana saMjJA hotI hai| (4) atikezA / yahAM pUrvavat 'TAp' pratyaya hai| DIS-vikalpa: (16) nAsikodarauSThajaGghAdantakarNazRGgAcca / 55 / ___ pa0vi0-nAsikA-udara-oSTha-jayA-danta-karNa-zRGgAt 5 / 1 ca avyypdm| sa0-nAsikA ca udaraM ca oSThau ca jaGghA ca dantazca karNazca zRGgaM ca eteSAM samAhAra:-nAsikA0zRGgam, tasmAt-nAsikA0zRGgAt (smaahaardvndv:)| anu0-DIe, vA, svAGgAt, upasarjanAditi cAnuvartate / anvaya:-upasarjanAt svAGgAt nAsikA0zRGgAcca striyAM vA GIS / artha:-upasarjanabhya: svAGgavAcibhyo nAsikAdyantebhya: prAtipadikebhya: striyAM vikalpena GIS pratyayo bhavati / udAharaNam____ prAtipadikam vA GIS bhASArtha: 1. nAsikA tugA nAsikA yasyA: sA- UMce nAkavAlI strii| tuGganAsikI, tuGganAsikA 2. udaram vRka iva udaraM yasyA: sA- bher3iyA ke samAna pettvaalii| vRkodarI, vRkodraa| 3. oSThau bimbamivauSThau yasyA: sA- bimba-kundarU phala ke samAna lAla bimboSThI, bimbausstthaa| oThoMvAlI naarii| 4. jaGghA dIrghA jaGghA yasyA: sA- vistRta jAMghavAlI naarii| dIrghajaGghI, diirghjvaa| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH prAtipadikam vA GIS bhASArtha: 5. dantAH samA dantA yasyAH sA- samAna dAMtoMvAlI strii| samadantI, smdntaa| 6. karNau cArU karNau yasyA: sA- sundara kAnoMvAlI naarii| cArukarNI, caarukrnnaa| 7. zRGge tIkSNe zRGge yasyAH sA- teja sIMgoMvAlI gau| tIkSNazRgI, tiikssnnshRgaa| AryabhASA: artha-(upasarjanAt) upasarjana saMjJAvAle (svAGgAt ) svAGgavAcI (nAsikAzagAt) nAsikA, udara, oSTha, jaGghA, danta, karNa, zRGga prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (vA) vikalpa se (DIe) DIS pratyaya hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA artha saMskRta bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) tunggnaasikii| tunggaa+naasikaa| tuGganAsika+GIS / tuGganAsikI+su / tunggnaasikii| yahAM upasarjana, svAGgavAcI nAsikA zabda se strIliGga meM isa sUtra se DIe' pratyaya hai| yahAM prathama 'striyA: puMvad' (6 / 4 / 34) se tuGgA aura nAsikA ko puMgavadbhAva hotA hai tuGganAsika / 'DIp' pratyaya hone para 'yasyeti ca' (6 / 4 / 142) se aMga kA a-lopa hotA hai| (2) tunggnaasikaa| tunggaa+naasikaa| tunggnaasik+ttaap| tuGanAsikA+su / tunggnaasikaa| yahAM vikalpa pakSa meM 'ajAdyataSTA (4 / 1 / 4) se TAp' pratyaya hai| aise hI-vRkodarI, vRkodarA aadi| GIS-pratiSedhaH (17) na kroDAdibatacaH / 56 / pa0vi0-na avyayapadam, kroDAdi-bahaca: 5 / 1 / sa0-kroDa AdiryeSAM te kroDAdaya:, bahavo'co yasmi~stat-bac, kroDAdayazca bahac ca eteSAM samAhAra:-kroDAdibahac, tasmAt-kroDAdibahaca: (bhuvriihigrbhitsmaahaardvndvH)| anu0-DIe, svAGgAt, upasarjanAd iti caanuvrtte| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH-upasarjanAt svAGgAt kroDAdibahvacaH striyAM na GIS / artha:- upasarjanAt svAGgavAcinaH kroDAdyantAd bahrajantAcca prAtipadikAt striyAM GIp pratyayo na bhavati / udA0- ( kroDAdyantAt) kalyANakroDA / kalyANakhurA (bahajantAt ) pRthujaghanA / mahAlalATA / kroDa / khura / bAla / shph| gud| ghoNa / nakha / mukha / bhg| gala / AkRtigaNo'yam / iti kroDAdayaH / / 56 AryabhASAH artha-(upasarjanAt) upasarjana saMjJAvAle (svAGgAt) svAGgavAcI ( kroDAdibahvacaH) kroDa - Adi aura bahu-ac pada jisake anta meM hai usa prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM ( GIS ) GIS pratyaya hotA hai / udA0- ( kroDAdi) kalyANakroDA / vaha strI jisakI godI maGgalamayI hai / kalyANakhurA / vaha gau jisake khura sundara haiN| (bahu- ac ) pRthujaghanA / vaha strI jisakA kaTi deza sthUla hai| mahAlalATA / vaha strI jisakA mAthA vizAla hai / siddhi-(1) klyaannkroddaa| kalyANa+kroDa | kalyANakroDa+TAp / kalyANakroDA+su / kalyANakAMDA / yahAM upasarjana, svAGgavAcI kroDa-antavAle prAtipadika se strIliGga meM isa sUtra se 'GIS' pratyaya kA pratiSedha hai / svAGgAccopasarjanAt0' (4/1/54) se 'GIS' pratyaya prApta thaa| ata: 'ajAdyataSTAp' (4 | 1/4 ) se TAp' pratyaya hotA hai| aise hI - kalyANakhurA Adi / (2) pRthujaghanA / pRthu+jghn| pRthujaghana+TAp / pRthujghnaa+su| pRthujaghanA / yahAM uparArjana, svAGgavAcI bahu-ac pada antavAle prAtipadika se pUrvavat 'GIS' pratyaya kA pratiSedha hokara TAp' pratyaya hotA hai| aise hI - mahAlalATA Adi / GIS pratiSedha: (18) sahanaJvidyamAnapUrvAcca / 57 / pa0vi0-saha- naJ - vidyamAnapUrvAt 5 11 ca avyayapadam / sa0-sahazca naJ ca vidyamAnaM ca eteSAM samAhAraH - sahanavidyamAnam, sahanavidyamAnaM pUrvaM yasya tat sahanavidyamAnapUrvam, tasmAt sahanaJvidyamAnapUrvAt (samAhAradvandvagarbhitabahuvrIhi: ) / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH anu0-GIS, svAGgAt, upasarjanAt iti caanuvrtte| anvayaH-upasarjanAt sahanavidyamAnapUrvAcca svAGgAt striyAM GIS na / artha:- upasarjanAt sahana vidyamAnapUrvAcca svAGgavAcinaH prAtipadikAt striyAM GIS pratyayo na bhavati / udA0- (saha) saha kezA yasyA: sA - sakezA / ( naJ) na vidyamAnA: kezA yasyA: sA akezA / ( vidyamAnam ) vidyamAnAH kezA yasyA: sA- vidyamAnakezA / evam sanAsikA, anAsikA, vidyamAnanAsikA, ityAdikam / AryabhASAH artha- (upasarjanAt) upasarjana saMjJAvAle (sahanavidyamAnapUrvAt ) saha, naJa, vidyamAna zabda pUrvavAle (ca) bhI (svAGgAt) svAGgavAcI prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (GIS) GIS pratyaya (na) nahIM hotA hai| udA0- (saha) saha kezA yasyAH sA sakezA / vaha strI jo kezoM sahita hai| ( naJ) na vidyamAnA: kezA yasyA: sA akezA / vaha strI jisake keza nahIM haiM (gaMjI ) / ( vidyamAnam ) vidyamAnAH kezA yasyA: sA - vidyamAnakezA / vaha strI jisake keza vidyamAna haiN| siddhi - (1) sakezA | saha+keza / sa+keza / sakeza+TAp / rAkezA+su / sakezA / yahAM saha pUrvaka upasarjana, svAGgavAcI 'keza' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'GIS' pratyaya kA pratiSedha hai / ata: 'ajAdyataSTAp' (4/1/4 ) se TAp' pratyaya hotA hai| yahAM 'tena saheti tulyayoge (2 /2/28 ) se bahuvrIhisamAsa aura 'vopasarjanasya' (6/3/80) se 'saha' ke sthAna meM 'sa' Adeza hotA hai| (2) akezA / naJ+keza / akeza+TAp / akezA+su / akezA, / yahAM pUrvavat 'GIS' pratyaya kA pratiSedha hone para 'TAp' pratyaya hai| avidyamAnAH kezA yasyAH sA akeshaa| yahAM vA0- 'naJo'styarthAnAM bahuvrIhiruttarapadalopazca ( 2/2/24) se bahuvrIhi aura vidyamAna zabda kA lopa hotA hai / (3) vidyamAnakezA / vidymaan+kesh| vidyamAnakeza+TAp / vidyamAnakezA+su / vidyamAnakezA / pUrvavat / GIS pratiSedhaH (16) nakhamukhAt saMjJAyAm / 58 / 0 - nakhamukhAt 5 / 1 saMjJAyAm 7 / 1 / pa0vi0 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-nakhaM ca mukhaM ca etayo: samAhAra:-nakhamukham, tsmaat-nkhmukhaat| anu0-DIe, svAGgAt, upasarjanAt na iti caanuvrtte| anvaya:-upasarjanAt svAGgAt nakhamukhAt striyAM GIS na sNjnyaayaam| artha:-upasarjanasaMjJakAt svAGgavAcino nakhAntAd mukhAntAcca prAtipadikAt striyAM DIS pratyayo na bhavati, saMjJAyAM gamyamAnAyAm / udA0-(nakham) zUrpamiva nakhAni yasyA: saa-shuurpnnkhaa| vajramiva nakhAni yasyA: saa-vjrnnkhaa| (mukham ) gauraM mukhaM yasyA: sA-gauramukhA / kAlaM mukhaM yasyA: sA-kAlamukhA / AryabhASA: artha-(upasarjanAt) upasarjana saMjJAvAle (svAGgAt) svAgavAcI (nakhamukhAt) nakha aura mukha zabda jisake anta meM hai usa prAtipadika se (striyAma) strIliGga meM (DIe) DIS pratyaya (na) nahIM hotA hai| udA0-(nakham) zUrpamiva nakhAni yasyA: sA-zUrpaNakhA / vaha strI jisake chAja ke samAna bar3e-bar3e nAkhUna hoM. rAvaNa kI bahina / vajramiva nakhAni yasyA: sA-vajraNakhA / vaha strI jisake nAkhUna vajra (hIrA) ke samAna kaThora hoN| (mukham) gauraM mukhaM yasyAH sA-gauramukhA / gaura mukhavAlI strii| kAlaM mukhaM yasyA: sA-kAlamukhA / kAle mukhavAlI strii| siddhi-zUrpaNakhA / shuurp+nkhaa| zUrpaNakha+TAp / zUrpaNakhA+su / shuurpnnkhaa| yahAM upasarjana, svAGgavAcI mukhAnta prAtipadika se strIliGga meM isa sUtra se 'DI' pratyaya kA pratiSedha hai| ata: 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se TAp' pratyaya hotA hai aura pUrvapadAt saMjJAyAmagaH' (8 / 4 / 3) se Natva hotA hai| aise hI-vajraNakhA, gauramukhA, kaalmukhaa| DIS (nipAtanam) (20) dIrghajihvI ca cchndsi|56 / pa0vi0-dIrghajihI 1 / 1 ca avyayapadam, chandasi 7 / 1 / anu0-GIS itynuvrtte| anvaya:-chandasi dIrghajihI ca GIS / artha:-chandasi viSaye dIrghajihI iti ca GIS pratyayAnto nipAtyate / udA0-dIrghajihI vai devAnAM havyamaleT (tu0-mai0saM0 3 / 10 / 6) AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (dIrghajihI) dIrghajihI' yaha zabda (striyAm) strIliGga meM (DIe) DIS pratyayAnta nipAtita hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-dIrghajihI vai devAnAM havyamaleT / dIrghajihI ne devatAoM ke havya ko cATa liyaa| siddhi-dIrghajihI / diirgh+jihaa| dIjiha GIS dIrghajihI+su / diirghjihii| yahAM jihA' zabda ke saMyogApadha hone se 'svAGgAccopasarjanAdasaMyogopadhAt (4 / 1 / 54) se DIe' pratyaya kA pratiSedha prApta thA, ata: isa sUtra se veda meM 'DIe' pratyaya nipAtita kiyA gayA hai| GIp (21) dikpuurvpdaanddiip|60| pa0vi0-dik-pUrvapadAt 5 / 1 DIp 1 / 1 / sa0-dik pUrvapadaM yasya tat-dikpUrvapadam, tasmAt-dikpUrvapadAt (bhuvriihiH)| anvaya:-dikpUrvAt prAtipadikAt striyAM GIp / artha:-dikpUrvapadAt prAtipadikAt striyAM DIp pratyayo bhavati / udA0-prAG mukhaM yasyA: sA-prAGmukhI, praangmukhaa| prAG nAsikA yasyA: sA-prAGnAsikI, praangnaasikaa| AryabhASA: artha- (dikpUrvapadAt) dizAvAcI pUrvapadavAle (prAtipadikAt) prAtipadika se (striyAm) strIliGga (DIp) pratyaya hotA hai| udA0-prAG mukhaM yasyA: sA-prAGmukhI, prAGmukhA / pUrva dizA kI ora mukhvaalii| prAG nAsikA yasyA: sA-prAGnAsikI, praangnaasikaa| pUrva dizA kI ora naasikaavaalii| siddhi-(1) praangmukhii| prAk+mukha / prAGmukha+DI / prAkmukhI+su / praangmukhii| yahAM dizAvAcI prAk zabda upapada hone para svAGgavAcI mukha zabda se strIliGga meM isa sUtra se DIpa' pratyaya hai| yahAM svAgAccopasarjanAdasaMyogopadhAta (4 / 1154) se lekara jahAM-jahAM DIe' pratyaya kA vidhAna athavA pratiSedha kiyA gayA hai, vahAM-vahAM dasa sUtra se dizAvAcI zabda pUrvapada hone para 'DI' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| 'svAGgAccopasarjanAda0' (4 / 1 / 54) se vikalpa se DIe' pratyaya kA vidhAna hai ata: dizAvAcI zabda pUrvapada hone para usa viSaya meM DIp' pratyaya bhI vikalpa se hotA hai| aise hI sarvatra samajha leveN| (2) prAGmukhA / prAk+mukha / prAGmukha+TAp / praangmukhaa+su| praangmukhaa| yahAM 'svAGgAccopasarjanAda0' (4 / 1154) kI vidhi se vikalpa pakSa meM ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se TAp' prayaya hotA hai| aise hii-praainaasikii| praangnaasikaa| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam GIS (22) vAhaH / 61 / pa0vi0-vAha: 5 / 1 / anu0-atra DIS ityanuvartate, na DIp, GISa: prakaraNatvAt / anvaya:-vAha: prAtipadikAt striyAM ddiie| artha:-vAhantAt prAtipadikAt striyAM GIS pratyayo bhavati / udA0-dityaM vahatIti dityauhii| praSThaM vahatIti prsstthauhii| AryabhASA: artha-(vAha:) vAha jisake anta meM hai usa (prAtipadikAt) prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (DIe) GIS pratyaya hotA hai| udA0-dityaM vahatIti dityauhii| ditya (rAkSasa) ko vahana karanevAlI gaadd'ii| praSThaM vahatIti prsstthauhii| netA ko vahana karanevAlI gaadd'ii| siddhi-dityauhii| vaha+Nvi / vaha+0 / vAh / ditya+vAha+DIe / dity+uul+aah+ii| dity+uuh+ii| dityauhI+su / dityauhii| yahAM prathama vaha prApaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se vahazca' (3 / 2 / 64) se 'vi' pratyaya, varapaktasya' (6 / 1 / 65) se 'vi' kA sarvahArI lopa, pratyayalope pratyayalakSaNam' (1 / 1 / 61) se pratyayalakSaNa kArya 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se 'vaha' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| ditya+vAha' isa vAhanta prAtipadika se strIliGga meM isa sUtra se 'DIe' pratyaya hotA hai| 'vAha U' (6 / 4 / 132) se samprasAraNa rUpa U Adeza, 'samprasAraNAcca' (6 / 1 / 104) se pUrvarUpa-ekAdeza aura 'etyedhatyUThasu' (6 / 1 / 86) se vRddhirUpa ekAdeza hotA hai| aise hii-prsstthauhii| GIS (nipAtanam) (23) sakhyazizvIti bhaassaayaam|62| pa0vi0-sakhI 1 / 1 azizvI 1 / 1 iti avyayapadam, bhASAyAm 71 / anu0-DIS itynuvrtte| anvaya:-bhASAyAM sakhI, azizvI iti striyAM DIe / artha:-bhASAyAM viSaye sakhI, azizvI iti zabdau striyAM DIS-pratyayAntau nipaatyete| / udA0-sakhIyaM me braahmnnii| na yasyA: shishurstiiti-ashishvii| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH AryabhASA artha- (bhASAyAm) loka bhASA meM (sakhyazizvI) sakhI aura azizvI (iti) ye donoM zabda (striyAm) strIliGga meM (DIe) DIS-pratyayAnta nipAtita haiN| udA0-sakhIyaM me braahmnnii| yaha brAhmaNI merI sakhI hai| na yasyAH zizurastIti-azizvI / vaha brAhmaNI jisakA koI zizu-bAlaka nahIM hai-vndhyaa|| siddhi-(1) sakhI / sakhi+DIe / skhi+ii| sakhI+su / skhii|| yahAM sakhi' zabda se strIliGga meM isa satra se DIe' pratyaya nipAtita hai| (2) ashishvii| na+zizu / a+zizu / azizu+DIe / ashishv+ii| azizvI+su / ashishvii| yahAM aziza' zabda se strIliGga meM isa sUtra se DIe' pratyaya nipAtita hai| iko yaNaci' (6 / 1 / 74) se 'yaNa' Adeza hai| DI (24) jAterastrIviSayAdayopadhAt / 63 / pa0vi0-jAte: 5 / 1 astrIviSayAt 5 / 1 ayopadhAt 5 / 1 / sa0-strI viSayo yasya tat-strIviSayam, na strIviSayam iti astrIviSayam, tasmAt-astrIviSayAt (bhuvriihigrbhitnnyttpuruss:)| ya upadhA yasya tad yopadham, na yopadham iti ayopadhaH, tasmAt-ayopadhAt (bhuvriihigrbhitnnyttpurussH)| anu0-GIS itynuvrtte| anvaya:-astrIviSayAd ayopadhAd jAte: prAtipadikAt striyAM GIS / artha:-aniyatastrIviSayAd ayakAropadhAd jAtivAcina: prAtipadikAt striyAM GIS pratyayo bhvti| udaa0-kukkuttii| suukrii| braahmnnii| AryabhASA: artha-(astrIviSayAt) jo zabda kevala strIviSaya meM hI niyata nahIM hai usa (ayopadhAt) yakAra upadhA se rahita (jAte:) jAtivAcI (prAtipadikAt) prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (DIe) DIS pratyaya hotA hai| udaa0-kukkuttii=murgii| sUkarI suuarii| brAhmaNI brAhmaNa jAti kI strii| siddhi-kukkuttii| kukkuTa+DIe / kukkuttii+su| kukkuttii| yahAM strI viSaya meM aniyata, yakAra upadhA se rahita, jAtivAcI kukkuTa' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'DI' pratyaya hai| aise hI-sUkarI aadi| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam DI(25) pAkakarNaparNapuSpaphalamUlabAlottarapadAcca / 64 / pa0vi0-pAka-karNa-parNa-puSpa-phala-mUla-bAla-uttarapadAt 5 / 1 / ca avyypdm| sa0-pAkazca karNau ca parNaM ca puSpaM ca phalaM ca mUlaM ca bAlaM ca-eteSAM smaahaar:-paak0baalm| pAka0bAlam uttarapadaM yasya tatpAka0bAlottarapadam, tasmAt-pAka0bAlottarapadAt (smaahaardvndvgrbhitbhuvriihiH)| anu0-DIe, jAteriti cAnuvartate / anvaya:-pAka0bAlottarapadAcca jAte: prAtipadikAt striyAM GIS / artha:-pAkAdyuttarapadAd jAtivAcina: prAtipadikAt striyAM GIS pratyayo bhavati / udAharaNamuttarapadam DI bhASArtha: 1. pAka: odanasya pAka iva pAko odana ke samAna zIghra pakanevAlI yasyA: sA-odanapAkI ossdhi| 2. karNI zaGkuriva ko yasyAH zaMku (khUTI) ke samAna tIkSNa kAnoM sA-zakukarNI vAlI grdbhii| 3. parNam zAlasya parNAnIva paNAni sAla vRkSa ke pattoM ke samAna yasyAH sA-zAlaparNI pattoMvAlI oSadhi / 4. puSpam zakhamiva puSpANi yasyAH zaMkha ke samAna phUloMvAlI oSadhi / saa-shngkhpusspii| phalam dAsI iva phalaM yasyAH dAsI vezyA ke samAna phalavAlI saa-daasiiphlii| naarii| ___ mUlam darbhasya mUlamiva mUlaM DAbha ke mUla ke samAna mUlavAlI yasyAH saa-drbhmuulii| ossdhi| 7. bAlam gorbAlAnIva bAlAni gau ke bAloM ke samAna bAloMvAlI yasyAH sA gobaalii| nIla gaay| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH / AryabhASA: artha- (pAka0bAlottarapadAt) pAka. karNa, parNa, puSpa, phala, mUla, bAla-uttarapadavAle (jAte:) jAtivAcaka prAtipadika se (ca) bhI (striyAm) strIliGga meM (DIe) DIN pratyaya hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA artha saMskRta bhAga meM dekha leveN| siddhi-odanapAkI / odana+pAka / odanapAka+DIp / odanapAkI+su / odnpaakii| yahAM pAka uttarapadavAle. jAtivAcI 'odanapAka' zabda se strIliGga meM isa sUtra se DIN' pratyaya hai| aise hI-zakukarNI aadi| DI (26) ito mnussyjaateH|65 / pa0vi0-ita: 5 / 1 manuSyajAte: 5 / 1 / sa0-manuSyasya jAtiriti manuSyajAti:, tasmAt-manuSyajAte: (sssstthiittpurussH)| anu0-GIS itynuvrtte| anvaya:-manuSyajAteriti prAtipadikAt striyAM DIe / artha:-manuSyajAtivAcina ikArAntAt prAtipadikAt striyAM DIe pratyayo bhvti| udaa0-avntii| kuntii| daakssii| plaakssii| AryabhASA: artha-(manuSyajAte.) manuSyajAtivAcI (ita:) ikArAnta prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (DIe) DIS pratyaya hotA hai| udaa0-avntii| mAlavA pradeza kI nArI / kuntii| zUrasena rAjA kI aurasI patrI jisakA nAma pRthA thA aura yaduvaMzI rAjA kuntibhoja ne ise goda liyA thaa| yaha rAjA pANDu kI paTarAnI thI. isI ke garbha se karNa, yudhiSThira, bhIma aura arjuna kA janma huA thaa| daakssii| dakSa kI knyaa| pANini kI mAtA kA nAma / plaakssii| plakSa jAti kI naarii| siddhi-(1) avantI / avnti-vyng| avanti+0 / avanti+GIS / avantI+su / avntii| yahAM 'avanti' zabda se vRddhatkozalAjAdAJjyaG (4 / 1 / 169) se jyaG' pratyaya, striyAmavanti0' (4 / 1 / 174) se usakA luk, tatpazcAt manuSyajAtivAcI ikArAnta 'avanti' zabda se strIliGga meM isa sUtra se DIp pratyaya hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) kuntI / kunti+jyaG / kunti+0 / kunti+DIe / kuntI+su / kuntii| pUrvavat / (3) daakssii| dAkSi+GIS / daakssii+su| daakssii| puurvvt| (4) plaakssii| plAkSi+DIe / plAkSI+su / plaakssii| pUrvavat / iti ngiissprtyyprkrnnm| UpratyayaprakaraNam UG (1) UDutaH / 66 / pa0vi0-UG 1 / 1 uta: 5 / 1 / anu0-mnussyjaateritynuvrtte| anvaya:-manuSyajAteruta: prAtipadikAt striyAm U / artha:-manuSyajAtivAcina ukArAntAt prAtipadikAt striyAm UG pratyayo bhvti| udA0-kurorapatyaM strI-kurU: / brahma bandhuryasyAH sA-brahmabandhUH / vIro bandhuryasyA: saa-viirbndhuuH| AryabhASA: artha-(manuSyajAte:) manuSyajAtivAcI (uta:) ukArAnta prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (UG) UG pratyaya hotA hai| udA0-kuropatyaM strii-kuruuH| kuru pradeza kI putrii| kuru-Adhunika dillI ke Asa-pAsa kA prdesh| brahmabandhUH / patita braahmnnii| vIrabandhUH / patita ksstriyaa| siddhi-kurU: / kuru+nny| kuru+0 / kuru+uudd| kurU+su / kurUH / yahAM kuru' zabda se apatya artha meM kurunAdibhyo Nya:' (4 / 1 / 170) se 'Nya' pratyaya, striyAmavantikuntikurubhyazca' (4 / 1 / 174) se pratyaya kA luk aura strIliGga meM isa sUtra se UG' pratyaya hotA hai| (2) brahmabandhUH / brahmabandhu+UG / brahmabandhU+su / brahmabandhUH / aise hI-vIrabandhUH / UG (2) bAhvantAt sNjnyaayaam|67| pa0vi0-bAhu-antAt 5 / 1 saMjJAyAm 7 / 1 / sa0-bAhurante yasya tad-bAhantam, tasmAt-bAhRntAt (bhuvriihi:)| anu0-UG itynuvrtte| anvayaH-bAhantAt prAtipadikAt striyAM UG saMjJAyAm / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 65 artha:-bAhuzabdAntAt prAtipadikAt striyAm UG-pratyayo bhavati, saMjJAyAM gmymaanaayaam| udA0-bhadro bAhuryasyA: sA-bhadrabAhU: / jAlaM bAhuryasyA: sA-jAlabAhU: / AryabhASA: artha-(bAhu-antAt) bAhu zabda jisake anta meM hai usa (prAtipadikAt) prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (U) UD pratyaya hotA hai (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho| udA0-bhadro bAhuryasyA: sA-bhadrabAhU: / kalyANakAraka bAhuvAlI strii| jAlaM bAhuryasyA: sA-jAlabAhU: / phandA rUpa bAhuvAlI strii| siddhi-bhadrabAhU: / bhadra+bAhu / bhadrabAhu+U / bhdrbaahuu+su| bhadrabAhUH / yahAM 'bhadrabAhu' zabda se strIliGga meM isa sUtra se UG' pratyaya hai| yaha nArI vizeSa kI saMjJA hai| aise hI-jAlabAhU: / UG (3) pnggoshc|68| pa0vi0-paGgo: 5 / 1 ca avyayapadam / anu0-UG itynuvrtte| anvayaH-paGgoH prAtipadikAcca striyAm UG / artha:-paGgu-zabdAt prAtipadikAd api striyAm UG pratyayo bhavati / udA0-pagUriyaM braahmnnii| AryabhASA: artha-(paGgo:) paGgu prAtipadika se (ca) bhI (striyAm) strIliGga meM (U) UG pratyaya hotA hai| udA0-payUriyaM braahmnnii| yaha braahmnnii| yaha brAhmaNI laMgar3I hai| siddhi-paGgaH / pnggu+uung| paGgu+su / paGguH / yahAM paGgu zabda se strIliGga meM isa sUtra se UG' pratyaya hai| 'aka: savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 97) se dIrghatva hotA hai| UG (4) uuruuttrpdaadaupmye|66 / pa0vi0-Uru-uttarapadAt 5 / 1 aupamye 7 / 1 / sa0-UruruttarapadaM yasya tat-UrUttarapadam, tasmAt-UrUttarapadAt (bhuvriihiH)| sAdRzyam upmaa| upamAyA bhAva aupamyam, tasmin-aupamye / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-UG itynuvrtte| anvaya:-UrUttarapadAt prAtipadikAt striyAm UG aupmye| artha:-Uru-uttarapadAt prAtipadikAt striyAm UG pratyayo bhavati, aupamye gmymaane| udA0-kadalIstambha iva UrU yasyA: sA-kadalIstambhorU: / nAganAsA iva UrU yasyA: sA-nAganAsorU: / AryabhASA: artha-(UrUttarapadAt) Uru' zabda uttarapada meM hai jisake usa prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (U) UG pratyaya hotA hai (aupamye) yadi vahAM upamA sadRzatA artha kI pratIti ho| udA0-kadalIstambha iva UrU yasyAH sA-kadalIstambhorU: / kele ke khambha ke samAna cikaNI haiM jaMghAyeM (rAna) jisakI vaha strii| nAganAsA iva UrU yasyAH sA-nAganAsorU: / hAthI ke sUNDa ke samAna gola haiM jaMghAyeM jisakI vaha strii| siddhi-kdliistmbhoruuH| kdliistmbh+uur| kadalIstambhoru+UG / kdliistmbhoruu+su| kdliistmbhoruu| yahAM Uru-uttarapadavAle 'kadalIstambharu' prAtipadika se strIliGga meM isa sUtra se 'U' pratyaya hai| aise hii-naagnaasoruuH| UG (5) saMhitazaphalakSaNavAmAdezca / 70 / pa0vi0-saMhita-zapha-lakSaNa-vAmAde: 5 / 1 ca avyayapadam / sa0-saMhitazca zaphazca lakSaNaM ca vAmazca te-saMhita0vAmA:, saMhita0vAmA Adau yasya tat-saMhita0vAmAdi, tasmAt-saMhita0vAmAde: (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| anu0-UG, UrUttarapadAd iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitazaphalakSaNavAmAderUttarapadAt prAtipadikAt striyAm uung| artha:-saMhitazaphalakSaNavAmAdibhUtAd UrUttarapadAt prAtipadikAt striyAm UG pratyayo bhavati / udAharaNam Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 lakSaNama caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH pUrvapadam UrUttarapadam (UG) bhASArtha: 1. saMhita: saMhitAvUrU yasyA: sA- paraspara milI huI jaMghAoMvAlI sNhitoruu:| strii| 2. zaphA: zapha ivorU yasyA: sA- gau ke khura ke samAna pRthak-pRthak zaphorU: jNghaaoNvaalii| lakSaNamUrU yasyA: sA- zubha lakSaNa se yukta jaMdhAvAlI lkssnnoruu:| strii| 4. vAma: vAmAvUrU yasyAH sA- sundara jaMghAoMvAlI strii| vAmorU: AryabhASA: artha-(saMhita0vAmAdeH) saMhita, zapha, lakSaNa, vAma jisake Adi meM haiM aura (UrUttarapadAt) Uru zabda jisake uttarapada meM hai usa prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (U) UD pratyaya hotA hai| udA0-udAharaNa aura unake artha saMskRta bhAga meM dekha leveN| siddhi-saMhitorU: / yahAM sahita pUrvapada aura Uru uttarapadavAle saMhitoru' prAtipadika se strIliGga meM isa sUtra se UG' pratyaya hai| aise hI-zaphorU: aadi| UG (6) kdrukmnnddlvoshchndsi|71| pa0vi0-kadru-kamaNDalvo: 6 / 2 (paJcamyarthe) chandasi 7 / 1 / sa0-kadruzca kamaNDaluzca tau-kadrukamaNDalU, tayo:-kadrukamaNDalvo: (itretryogdvndv:)| anu0-UG itynuvrtte| anvaya:-chandasi kadrukamaNDalubhyAM striyAm UG / artha:-chandasi viSaye kadrukamaNDalubhyAM prAtipadikAbhyAM striyAm UG pratyayo bhvti| udA0- (kadruH) kadrUzca vai suparNI ca (tai0saM0 6 / 1 / 6 / 1) / (kamaNDalu:) mA sma kamaNDalUM zUdrAya dadyAt / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha- (chandasi ) vedaviSaya meM ( kadrukamaNDalvoH) kadru aura kamaNDalu prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (UG) UG pratyaya hotA hai| 68 udA0- - (kaduH) kadrUzca vai suparNI ca / kadrU kA artha suparNI hai / (kamaNDaluH) mA sma kamaNDalUM zUdrAya dadyAt / apanA jalapAtra kisI apavitra jana ko na deveM / siddhi-kadrUH / kdruu+uung| kdruu+su| kadrUH / yahAM 'kadru' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'UG' pratyaya hai| aise hI- kamaNDalUH / UG pa0vi0 saMjJAyAm 7 / 1 / anu0 - UGa, kadrukamaNDalvoriti cAnuvartate / anvayaH - kadrukamaNDalubhyAM striyAm UG saMjJAyAm / arthaH- kadrukamaNDalubhyAM prAtipadikAbhyAM striyAm UG pratyayo bhavati, saMjJAyAM gamyamAnAyAm / udA0- ( kadra :) kadrUH / (kamaNDaluH) kamaNDalUH / AryabhASAH artha- ( kadrukamaNDalvoH) kadru aura kamaNDalu prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (UG) UG pratyaya hotA hai (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho / - ( kadru) kadrUH / kazyapa RSi kI strI kA nAma / (kamaNDaluH) kamaNDalUH / ke samAna kRSNa varNa kI strI / udA0 kamaNDalu (7) saMjJAyAm / 72 / siddhi - (1) kadrUH / kadru+UG / kdruu+su| kadrUH / yahAM 'kadru' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'UG' pratyaya hai| (2) kamaNDalUH / kamaNDalu+kan / kamaNDalu+0 / kamaNDalu+UG / kamaNDalu+su / kamaNDaluH / yahAM prathama 'saMjJAyAM ca' (513197 ) se iva - artha meM 'kan' pratyaya aura 'lummanuSye' (513 / 98) se 'kan' pratyaya kA lup hotA hai| strIliGga meM isa sUtra se 'UG' pratyaya hai| iti UGpratyayaprakaraNam / GInpratyayaprakaraNam GIn (1) zAGgarvAdyaJo GIn / 73 / pa0vi0-zArGgaravAdi-aJaH 5 / 1 GIn 1 / 1 / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 66 sa0- zArGgarava AdiryeSAM te zArGgaravAdaya:, zAraGgaravAdayazca aJ ca eteSAM samAhAraH-zArGgaravAdyaJ, tasmAt-zAraGgavAdyaJaH (bahuvrIhigarbhitasamAhAradvandvaH) / anvayaH-zArGgaravAdyaJaH prAtipadikAt striyAM ngiin| arthaH-zArGgaravAdibhyo'JpratyayAntebhyazca prAtipadikebhyaH striyAM GIn pratyayo bhavati / / udA0-(zArGgaravAdiH) zRGgarorapatyaM strI - zArGgaravI / kapaTorapatyaM strI - kApaTavI / ( aJ) bidasya gotrApatyaM baidI / urvasya gotrApatyaM strI aurvI / zArGgarava / kApaTava / gaugulava / brAhmaNa / gautama / kAmaNDaleya braahmnnkRtey| Aniceya / Anidheya / Azokeya / vAtsyAyana / mAJjAyana / kekaya / kAvya / zaivya / ehi / paryyehi / Azmarathya / audapAna / arAla / cnnddaal| vataNDa / bhogavadgaurimatoH saMjJAyAm / bhogvtii| gaurimtii| nRnarayorvRddhizca / nArI iti zArGgaravAdayaH / I AryabhASAH artha- (zArGgaravAdyaJaH) zArGgarava Adi tathA aJ-pratyayAnta prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (GIn) GIn pratyaya hotA hai| udA00- (zArGgaravAdiH) zRGgarorapatyaM strI - zArGgaravI / zRGguru kI putrI / kapaTorapatyaM strI- kApaTavI / (aJ) bidasya gotrApatyaM baidI / bida kI pautrI / urvasya gotrApatyaM strI aurvI / urva kI pautrI / siddhi - (1) zArGgaravI / zRGgaru+aN / zArGgaro+a / zArGgarav + GIn / zArGgaravI + su / zArGgaravI / yahAM prathama 'zRGgaru' zabda se 'tasyApatyam' (4 |1| 92) se apatya artha meM 'aN' pratyaya, 'taddhiteSvacAmAdeH' (7/2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'orguNa:' (6 / 4 / 146) aMga ko guNa hotA hai / tatpazcAt strIliGga meM isa sUtra se 'GIn' pratyaya hai 1 (2) kApaTavI / kapaTu+aN+GIn / kApaTavI / pUrvavat / (3) baidI / bida+aJ / vaida+GIn / baidI+su / baidI / yahAM prathama 'anRSyAnantarye bidAdibhyo'J' (4 111104) se gotrApatya artha meM 'aJ' pratyaya, tatpazcAt strIliGga meM isa sUtra se 'GIn' pratyaya hai / (4) aurvI / urva+aJ + GIn / aurvI / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam svara:-DIn pratyaya ke nit hone se jityAdinityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta svara hotA hai-zAgairavI / iti DInpratyayaprakaraNam / cAppratyayaprakaraNam cAp (1) yngshcaap74| pa0vi0-yaDa: 5 / 1 cApa 1 / 1 / anvaya:-yaGa: prAtipadikAt striyAM cAp / artha:-yaGpratyayAntAt prAtipadikAt striyAM cAp pratyayo bhvti| yaG ityanena jyaGa: SyaGazca sAmAnyena grahaNaM kriyte| udA0- (jyaG) AmbaSThasyApatyaM strI aambsstthyaa| sauvIrasyApatyaM strI sauvIryA / kausalasyApatyaM strI kauslyaa| (SyaG) karISasya gandha iva gandho yasyeti karISagandhiH, karISagandherapatyaM strI kArISagandhyA / varAhasyApatyaM strI vaaraahyaa| balAkasyApatyaM strI baalaakyaa| AryabhASA: artha- (yaGa:) yaG-pratyayAnta prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM (cAp) cAm pratyaya hotA hai| yahAM yaG kahane se jyaG aura SyaD pratyaya kA grahaNa kiyA jAtA hai| udA0-(vyaG) AmbaSThasyApatyaM strI aambsstthyaa| AmbaSTha kI putrii| sauvIrasyApatyaM strI sauviiryaa| sauvIra kI putrii| kausalasyApatyaM strI kauslyaa| kosala kI putrii| (pyaG) karISasya gandha iva gandho yasyAH sA karISagandhiH, karISagandherapatyaM strI kaariissgndhyaa| karISagandhi kI pautrii| varAhasyApatyaM strI vaaraahyaa| varAha kI pautrii| balAkasyApatyaM strI baalaakyaa| balAka kI pautrii| siddhi-(1) aambsstthyaa| aambsstth+jyng| AmbaSThya+cAm / aambsstthyaa+su| aambsstthyaa| yahAM AmbaSTha zabda se vRddhetkosalAjAdAjyaG' (4 / 1 / 171) se apatya artha meM yaDU' pratyaya aura isa sUtra se cAp' pratyaya hotA hai| (2) sauvIryA / sauvIra+vyaD+cAp / pUrvavat / (3) koslyaa| kosl+vydd+caap| pUrvavat / (4) kaariissgndhyaa| kriiss+gndh| kriissgndhi| karISagandhi+aN / kArISagandha+SyaG / kArISagandhya+cAm / kArISagandhyA+su / kaariissgndhyaa| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 71 yahAM prathama 'gandhasyeda0' (5 / 4 / 135) se samAsAnta it-Adeza, karISagandhi zabda se tasyApatyam' (4 / 1 / 92) se aN' pratyaya, 'aNiJoranArSayo0' (4 / 1 / 78) se 'pyaG' pratyaya aura isa sUtra se 'cAp' pratyaya hotA hai| (5) vArAhyA / varAha+ ij / vArAhi / vArAha+vyaG / vArAhya+cAp / vaaraahyaa+su| vaaraahyaa| yahAM prathama varAha' zabda se 'ata iJ (4 / 1 / 95) se apatya artha meM iJ' pratyaya, 'aNiJoranArSayo0' (4 / 1 / 78) se 'pyaG' pratyaya aura strIliGga meM isa sUtra se cAp' pratyaya hotA hai| (6) bAlAkyA / balAka+iJ / bAlAki / bAlAkSya ng| bAlAkya+cApa / bAlAkyA+su / baalaakyaa| pUrvavat / cAp (2) AvaTyAcca / 75 / pa0vi0-AvaTyAt 5 / 1 ca avyypdm| anu0-cAp itynuvrtte| anvaya:-AvaTyAcca striyAM cAp / artha:-AvaTyAt prAtipadikAt striyAM cAp pratyayo bhavati / udA0-avaTasya gotrApatyaM strii-aavttyaa| AryabhASA: artha- (AvaTyAt) AvaTya prAtipadika se (ca) bhI (striyAm) strIliGga meM (cApa) cAp pratyaya hotA hai| udA0-avaTasya gotrApatyaM strii-aavttyaa| avaTa nAmaka puruSa kI pautrii| siddhi-AvaTyA / avaTa+yaJ / AvaTya+cAp / aavttyaa+su| aavttyaa| yahAM prathama 'avaTa' zabda se 'garmAdibhyo yaj' (4 / 1 / 105) se gotrApatya artha meM yaJ' pratyaya aura yajanta AvaTya' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'cAp' pratyaya hotA hai| iti cApapratyayaprakaraNam / taddhitapratyayAdhikAraH (1) taddhitAH 76 / pa0vi0-taddhitA: 1 / 3 / / artha:-ita UrdhvaM yad vakSyAmastaddhitasaMjJakA: pratyayAste veditavyA:, ityadhikAro'yam A paJcamAdhyAyaparisamApte: / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha - jo isase Age kaheMge una pratyayoM kI ( taddhitA: ) taddhita saMjJA hotI hai| yaha paJcama adhyAya kI samApti paryanta taddhita saMjJA kA adhikAra hai| 72. taddhita saMjJA kA yaha phala hai ki kRttaddhitasamAsAzca' (1 / 2 / 46 ) se taddhita pratyayAnta zabdoM kI prAtipadika saMjJA hotI hai aura unase 'svaujas 0 ' ( 411/2 ) se su-Adi pratyayoM kI utpatti hotI hai| tiH pa0vi0 (1) yUnastiH / 77 / 0 - yUnaH 5 / 1 ti: 1 / 1 / anvayaH - yUnaH prAtipadikAt striyAM tiH / artha:- yuvan - zabdAt prAtipadikAt striyAM tiH pratyayo bhavati, sa ca taddhitasaMjJako bhavati / udA0 -yuvatiH / AryabhASAH artha- ( yUnaH ) yuvan zabda prAtipadika se (striyAm) strIliGga meM ( ti : ) ti pratyaya hotA hai aura usakI (taddhitA:) taddhita saMjJA hotI hai / udA00 - yuvatiH / yuvAvasthAvAlI strI / siddhi-yuvati: / yuvn+ti| yahAM yuvan' zabda se strIliGga meM isa sUtra se 'ti' pratyaya hai| 'ti' pratyaya ke pare hone para 'svAdiSvasarvanAmasthAne (1 / 4 / 17 ) se 'yuvan' zabda kI padasaMjJA hotI hai aura 'nalopaH prAtipadikAntasya' (8/2/7 ) se 'yuvan' ke 'n' kA lopa hotA hai| yuvati zabda meM 'ti' pratyaya kI taddhita saMjJA hone se kRttaddhitasamAsAzca' se yuvati zabda kI prAtipadika saMjJA hotI hai aura tatpazcAt usase 'svaujas 0 ' (4|1|2) se 'su' Adi pratyayoM kI utpatti hotI hai| SyaG-AdezaH (1) aNiJoranArSayorgurUpottamayoH SyaG gotre / 78 / pa0vi0 - aN- iJoH 6 / 2 anArSayoH 6 / 2 guru-upottamayoH 6 / 2 SyaG 1 / 1 / gotre 7 / 1 / sao - aN ca iJ ca tau-aNitrau tayoH aNiJoH (itaretarayogadvandvaH) / RSiNA prokta ArSa:, nArSa:-anArSa: / anArSazca anArSazca tau - anArSI, tayo:-anArSayoH (naJagarbhita ekazeSadvandvaH) / triprabhRtInAmantyamakSaramuttamam, Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH uttamasya samIpam upottamam, guru upottamaM yayoste gurUpottame, tayo:gurUpottamayoH (avyyiibhaavgrbhitbhuvriihiH)| anvaya:-gotre'nArSayoraNijorgurUpottamayo: prAtipadikayo: striyAM SyaG / artha:-gotre yAvanA aNijau pratyayau, tadantayorgurUpottamayo: prAtipadikayo: sthAne striyAM SyaG Adezo bhvti| udA0-karISasya gandha iva gandho yasya sa:-karISagandhiH / karISagandherapatyaM strii-kaariissgndhyaa| kumudasya gandha iva gandho yasya s:-kumudgndhiH| kumudagandherapatyaM strii-kaumudgndhyaa| varAhasyApatyaM strii-vaaraahyaa| balAkasyApatyaM strii-baalaakyaa| AryabhASA: artha- (gotre) gotrApatya artha meM jo (anAryo) RSivAcI prAtipadika se bhinna vihita (aNijau) aN aura iJ pratyaya haiM, (gurUpottamayoH) tadanta prAtipadikoM kA antima akSara se pUrvavartI akSara guru ho to una prAtipadikoM se vihita una aN aura iJ pratyayoM ke sthAna meM 'pyaD' Adeza hotA hai| udA0-udAharaNa saMskRta bhAga meM dekha leveN| inakA artha aura siddhi (4 / 1 / 74) ke pravacana meM dekha leveN| siddhi-(1) kriissgndhyaa| karISa+gandha / karISagandhi+aN / karISagandha+a / kaariissgndh+pydd| kArISagandhy+cAp / kaariissgndhyaa+su| kaariissgndhyaa|| yahAM karISagandhi' zabda RSivAcI nahIM. ata: anArSa hai, isase gotrApatya artha meM tasyApatyam' (4 / 1 / 92) se 'aN' pratyaya aura usake sthAna meM isa sUtra se Sya' Adeza hotA hai aura tatpazcAt 'yaGazcAp' (4 / 1 / 74) se strIliGga meM 'cAp' pratyaya hotA hai| vizeSa-tIna vA adhika akSaravAle zabda ke antima svara ko uttama kahate haiM, uttama ke samIpavartI svara ko upottama kahA jAtA hai| yahAM kArISagandha' zabda meM antima svara 'a' hai aura gakAravartI upottama 'a' saMyoge guru' (1 / 4 / 11) se guru hai| ata: kArISagandha' zabda gurUpottama hai| (2) vArAhA / varAha+in / vaaraah-i| vaaraah+pyng| vArAhya+cAp / vaaraahyaa+su| vaaraayaa| yahAM anArSa. gurUpottama vArAhi' zabda meM 'ata i (4 / 1 / 95) se gotrApatya artha meM iJ' pratyaya hai| isa sUtra se iJ' pratyaya ke sthAna meM pyaG' Adeza hotA hai| yaGazcAp' (4 / 1 / 74) se strIliGga meM cAp' pratyaya hotA hai| aise hI-bAlAkyA aadi| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 SyaG AdezaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) gotrAvayavAt / 76 / pa0vi0 - gotrAvayavAt 5 / 1 / sa0-gotraM ca tadavayavaM ceti gotrAvayavam, tasmAt-gotrAvayavAt ( karmadhArayaH) / atra rAjadantAderAkRtigaNatvAd vizeSaNasya paranipAtaH / gotraM ceha laukikaM gRhyate, na pAribhASikam / loke ca pradhAnabhUta AdipuruSaH svaprabhavasyApatyasantAnasya saMjJAkArI gotramityucyate / tathA hi bharato nAma kazcid Adya: pradhAnaH puruSo'bhUt, tena sarve eva tatpUrvakA : putrapautrAdayo bharatA iti vyapadizyante / anu0- aNiJoH, SyaG iti cAnuvartate / anvayaH - gotrAvayavAd aNiJoH striyAM SyaG / artha:- gotrAvayavavAcibhyaH = loke gotrAkhyebhyaH prAtipadibhyo gotrApatye'rthe vihitayoraNiJoH pratyayayoH sthAne striyAM SyaG Adezo bhavati / udA05- puNikasya gotrApatyaM strI - pauNikyA / bhuNikasya gotrApatyaM strI- bhauNikyA / mukharasya gotrApatyaM strI maukharyA / AryabhASA: artha - (gotrAvayavAt) loka meM gotra nAma se prasiddha prAtipadikoM se (gotre) gotrApatya artha meM vihita (aNiJoH) aN aura iJ pratyaya ke sthAna meM (striyAm) strIliGga meM ( SyaG ) SyaG Adeza hotA hai| udA0 0 - puNikasya gotrApatyaM strI- pauNikyA / puNika kI pautrI / bhuNikasya gotrApatyaM strI- bhauNikyA / bhuNika kI pautrI / mukharasya gotrApatyaM strI maukharyA / mukhara kI pautrI / siddhi-pauNikyA / puNika+iJ / pauNik+i / pauNik+SyaG+cAp / paunniky+aa| pauNikyA+su / pauNikyA / yahAM loka meM prasiddha gotravAcI puNika' zabda se gotrApatya artha meM 'ata iJ' (4/1/95 ) se 'iJ' pratyaya aura isa sUtra se 'iJ' ke sthAna meM SyaG' Adeza hai / 'ghaGazcAp' (4/1/74) se strIliGga meM cAp' pratyaya hotA hai| aise hI bhauNikyA, maukharyA / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH SyaG-pratyayaH (3) krauDyAdibhyazca / 80 / pa0vi0-krauDi-Adibhya: 5 / 3 ca avyypdm| sa0-krauDirAdiryeSAM te-krauDyAdaya:, tebhya:-krauDyAdibhya: (bhuvriihiH)| anu0-SyaG itynuvrtte| anvaya:-krauDyAdibhyazca striyAM SyaG / artha:-krauDi-Adibhya: prAtipadikebhya: striyAM SyaG pratyayo bhvti| udaa0-krauddyaa| lADyA ityaadikm| krauddi| laaddi| vyADi / Apizali / appkssiti| caupayata / caiTayata / shaikyt| vailvyt| vaiklpyt| saudhaatki| sUtAt yuvtyaam| sUtyA yuvati: / bhoja, ksstriye| bhojyA ksstriye| bhauriki| bhauliki| zAlmali / shaalaasthli| kaapisstthli| gaukakSya iti krauDyAdayaH / AryabhASA: artha- (krauDyAdibhyaH) krauDi Adi prAtipadikoM se (ca) bhI (striyAm) strIliGga meM (vyaG) SyaG pratyaya hotA hai| udA0- (krauDi) krauddyaa| (lADi) laaddyaa| siddhi-krauddyaa| kauDi+SyaG / kraudd-y| krauDya+cAm / krauDyA+su / krauddyaa| yahAM krauDi zabda se isa sUtra se 'SyaG' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 8 / 148) se ikAra kA lopa hotA hai| yaGazcA' (4 / 1174) se strIliGga meM cAp' pratyaya hotA hai| aise hI-lADyA aadi| SyaG vikalpaH(4) daivayajJizaucivRkSisAtyamunikANTheviddhibhyo 'nytrsyaam|81| pa0vi0-daivayajJi-zaucivRkSi-sAtyamuni-kANThe viddhibhya: 5 / 3 anyatarasyAm avyypdm| ___ sa0-daivayajJizca zaucivRkSizca sAtyamunizca kANTheviddhizca tedaivayajJi0kANTheviddhaya:, tebhya:-daivayajJikANTheviddhibhya: (itretryogdvndv:)| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-SyaG itynuvrtte| anvaya:-daivayajJi0kANTheviddhibhya: striyAm anyatarasyAM SyaG / artha:-daivayajJizaucivRkSisAtyamunikANTheviddhibhya: prAtipadikebhya: striyAM vikalpena SyaG pratyayo bhvti| udA0- (daivayajJi:) devayajJasya gotrApatyaM strI-devayajJayA, daivyjnyii| (zaucivRkSi:) zaucivRkSargotrApatyaM strI-zaucivRkSyA, shaucivRkssii| (sAtyamuni:) sAtyamune gotrApatyaM strI-sAtyamugryA, saatymugrii| (kANTheviddhiH) kANTheviddhotrApatyaM strI-kANTheviddhyA, kaannttheviddhii| AryabhASA: artha- (daivayajJikANTheviddhibhyaH) daivayajJi, zaucivRkSi, sAtyamuni, kANTheviddhi, prAtipadikoM se (striyAm) strIliGga meM (anyatarasyAm) vikalpa se (SyaG) pyaG pratyaya hotA hai| udA0- (devayajJi:) devayajJasya gotrApatyaM strI-daivayajJayA, daivyjnyii| devayajJa kI pautrii| (zaucivRkSi:) zaucivRkSergotrApatyaM strI-zaucivRkSyA, shaucivRkssii| zucivRkSa kI pautrii| (sAtyamuni:) sAtyamugrergotrApatyaM strI-sAtyamugryA, saatymugrii| satyamugra kI pautrii| (kANTheviddhi:) kANTheviddhergotrApatyaM strI-kANTheviddhyA, kANTheviddhI / kaNTheviddha kI pautrii| siddhi-(1) daivayajJayA / devayajJa+iJ / daivayajJi / daivayajJi+SyaG / daivayajJaya+cAm / daivyjnyyaa+su| daivyjnyyaa| yahAM prathama 'devayajJa' zabda se gotrApatya artha meM 'ata iJ (4 / 1 / 95) se iJ pratyaya hai, tatpazcAt daivayajJi' zabda se isa sUtra se pyaG' pratyaya hotA hai| 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se ikAra kA lopa hotA hai| 'yaGazcAp' (4 / 1 / 74) se strIliGga meM 'cAp' pratyaya hai| (2) daivyjnyii| daivayajJi+DIe / devyjny+ii| daivyjnyii+su| daivyjnyii| yahAM vikalpa pakSa meM ito manuSyajAte:' (4 / 1 / 65) se 'DIe' pratyaya hotA hai| aise hI-zaucivRkSyA, zaucivRkSI aadi| vizeSa-atra padamaJjaryAM paNDitaharadattamizraH prAha-devA yajJA yaSTavyA asya devayajJaH, zucirvRkSo'sya zucivRkSaH, satyamugramasya satyamugra:, nipatanAd vizeSyasya pUrvInepAto mumAgamazca, kaNThe viddhamasya. kaNThe vA viddha: 'amUrddhamastakAta0' (6 / 3 / 12) ityaluk / iti strIpratyayaprakaraNam / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH taddhitapratyayavikalpAdhikAra: (1) samarthAnAM prathamAd vaa|82| pa0vi0-samarthAnAm 6 / 3 prathamAt 5 / 1 vA avyayapadam / ita UrdhvaM vakSyamANAstaddhitapratyayAH samarthAnAM madhye ya: prathama: (sUtrapAThe ya: prathamoccArita:) tasmAd vikalpena bhavantItyadhikAro'yam 'prAgdizo vibhaktiH' (5 / 3 / 1) iti yaavt| yathA 'tasyApatyam' (4 / 1 / 92) ityatra 'tasya' apatyam iti dvayamapi samartham, paraM 'tasya' iti sUtrapAThe prathamamuccAritamata: SaSThayantAt prAtipadikAdeva pratyayo vidhIyate, nApatyazabdAt / upagorapatyamaupagava ityaadikm|| AryabhASA: artha-isase Age kahe jAnevAle taddhita pratyaya (samarthAnAM prathamAd vA) jo pada samartha-padoM meM prathama arthAt sUtrapATha meM prathamoccArita hai, usase vikalpa se hote haiM, yaha prAgadizo vibhaktiH ' (5 / 3 / 1) taka adhikAra hai| jaise-tasyApatyam' (4 / 1492) yahAM tasya' aura 'apatyam' ye do samartha pada haiM, parantu ina donoM meM tasya' yaha pada sUtrapATha meM prathama uccArita hai, ata: tasya SaSThyanta prAtipadika se hI pratyayavidhi hotI hai, apatya zabda se nhiiN| vA' kathana se vikalpa pakSa meM vAkya bhI banA rahatA hai| jaise-upagorapatyamaupagavaH, ityaadi| prAgdIvyatIyANpratyayAdhikAraH aN __(1) prAgdIvyato'N / 83 / pa0vi0-prAk 1 / 1 dIvyata: 5 / 1 aN 1 / 1 / artha:-dIvyata:= tena dIvyati khanati jayati jitam' (4 / 4 / 2) ityasmAt prAk=pUrvam aN pratyayo bhavatItyadhikAro'yam / vakSyati'tasyApatyam' (4 / 1 / 92) iti / tatrANa pratyayo bhavati-upagorapatyamaupagava: / kapaTorapatyam-kApaTava ityAdikam / AryabhASA: artha-(dIvyata:) tena dIvyati khanati jayati jitam (4 / 4 / 2) isa sUtra se (prAk) pahale-pahale (aNa) aN pratyaya hotA hai, apavAda viSaya ko chor3akara, Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yaha adhikAra sUtra hai| jaise-'tasyApatyam' (4 / 1 / 92) yahAM isa akiAra sUtra se apatya artha meM prathama samartha prAtipadika se aN pratyaya hotA hai| upagorapatyam-aupagavaH / upagu kA putra / kapaTorapatyam-kApaTava: / kapaTu kA putra ityAdi / aN (2) azvapatyAdibhyazca / 84 / pa0vi0-azvapati-Adibhya: 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-azvapatirAdiryeSAM te-azvapatyAdayaH, tebhyaH azvapatibhya: (bhuvriihi:)| anu0-prAgdIvyata:, aN iti cAnuvartate / anvaya:-azvapatyAdibhyazca prAgdIvyato'N / / artha:-azvapatyAdibhyazca prAtipadikebhya: prAk-dIvyatIyeSvartheSvaN pratyayo bhvti| udaa0-ashvpterptym-aashvptm| zatapaterapatyam-zAtapatam, ityaadikm| ashvpti| zatapati / dhnpti| gnnpti| raassttrpti| kulapati / gRhpti| dhAnyapati / pazupati / dharmapati / sabhApati / prANapati / kssetrpti| sthAnapati / yajJapati / dhanvapati / adhipati / bandhupati / ityazvapatyAdayaH / AryabhASA: artha- (azvapatyAdibhyaH) azvapati Adi prAtipadikoM se (prAg-dIvyata:) pUrvadIvyatIya arthoM meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udaa0-ashvpterptym-aashvptm| azvapati kA putra-AzvapataH / zatapaterapatyam- zAtapatam / zatapati kA putra-zAtapata, ityaadi| siddhi-Azvapatam / ashvpti+ann| aashvpt+a| aashvpt+su| Azvapatam / yahAM 'azvapati' zabda se tasyApatyam' (4 / 1 / 92) se prAgdIvyatIya apatya artha meM 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hI-zAtapatam aadi| yahAM 'dityaditipatyuttarapadANNyaH ' (4 / 1 / 85) se 'Nya' pratyaya prApta thA, yaha sUtra usakA pUrva apavAda hai| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NyaH caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH (3) dityadityAdityapatyuttarapadANNyaH / 85 / pa0vi0-diti-aditi Aditya patyuttarapadAt 5 / 1 NyaH 1 / 1 / sa0-patiruttarapadaM yasya tat - patyuttarapadam / ditizca aditizca Adityazca pratyuttarapadaM ca eteSAM samAhAraH- dityadityAdityapatyuttarapadam, tasmAt-dityadityAdityapatyuttarapadAt (bahuvrIhigarbhitasamAhAradvandvaH) / anu0 - prAg, dIvyata iti cAnuvartate / anvayaH-dityadityAdityapatyuttarapadAt prAgdIvyato NyaH / pratyuttarapadebhyazca prAtipadikebhyaH arthaH- dityadityAdityebhyaH prAgdIvyatIyeSvartheSu NyaH pratyayo bhavati / - 76 udA0- (diti:) diterapatyam-daitya: / (aditi:) aditerapatyamAdityaH / (Aditya) AdityasyApatyam - AdityaH / ( patyuttarapadam ) prajApaterapatyam-prAjApatyam / senApaterapatyam - sainApatyam / 1 AryabhASAH artha- (dityadityAdityapatyuttarapadAt) diti, aditi, Aditya aura pati-uttarapadavAle prAtipadika se ( prAgdIvyataH ) pUrva - dIvyatIya arthoM meM (yaH) Nya pratyaya hotA hai| udA0- (ditiH) diterapatyam - daityaH / diti kA putra rAkSasa / diti dakSa kI putrI thI, jo kazyapa ko byAhI thI, yaha daityoM kI mAtA thii| (aditiH) aditerapatyam - AdityaH / aditi kA putra devatA / devatAoM kI mAtA kA nAma aditi hai / (AdityaH ) AdityasyApatyam-AdityaH | Aditya = devatA kA putra / dhAtA, mitra, aryamA, rudra, varuNa, sUrya, bhaga, vivasvAn, pUSA, savitA, tvaSTA aura viSNu ye 12 Aditya kahate haiN| (patyuttarapadam ) prajApaterapatyam- prAjApatyam / prajApati = brahmA kA putra, virAT / virAT kA manu aura manu ke marIci Adi daza putra the / senApaterapatyam - sainApatyam / senApati kA putra / siddhi- (1) daityaH / diti+Nya / dait+ya / daitya+su / daityaH / yahAM 'diti' zabda se prAgdIvyatIya apatya artha meM isa sUtra se 'Nya' pratyaya hai / 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 116 ) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (64,148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| (2) Aditya: / aditi +Nya / AdityaH / pUrvavat / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) Aditya: / aadity+nny| Aditya: / pUrvavat / yahAM halo yamA yami lopa:' (8 / 4 / 63) se pUrva-yakAra kA vikalpa se lopa hotA hai, vikalpa pakSa meM do yakAra bhI rahate haiM-AdityyaH / (4) prAjApatyam / prjaapti+nny| praajaapty+su| praajaaptym| pUrvavat / aise hii-sainaaptym| aJ (4) utsaadibhyo'ny|86| pa0vi0-utsAdibhya: 5 / 3 aJ 1 / 1 / sa0-utsa AdiryeSAM te-utsAdaya:, tebhya:-utsAdibhya: (bhuvriihiH)| anu0-prAga, dIvyata iti caanuvrtte| anvaya:-utsAdibhyaH prAg dIvyato'J / artha:-utsAdibhya: prAtipadikebhya: prAgdIvyatIyeSvartheSu aJ pratyayo bhvti| udaa0-utssyaaptym-autsH| udapAnasyApatyam-audapAna:, ityaadikm| uts| upadAna / vikr| vinoda / mahAnada / mahAnasa / mahAprANa / trunn| tlun| vsskyaase| dhenu| pRthivi| pNkti| jgtii| triSTup / anussttup| janapada / bhrt| ushiinr| griissm| piilu| kul| udasthAna, deze / pRSa, daMze bhallakIya / rathantara / madhyandina / bRhat / mahat / stvntu| kuru| pnycaal| indraavsaan| uSNik / kakup / suvrnn| suprnn| deva grISmAdacchandasi / ityutsAdayaH / AryabhASA: artha-(utsAdibhyaH) utsa Adi prAtipadikoM se (prAgdIvyata:) pUrva-dIvyatIya arthoM meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai| udA0-utse jAta:-autsa: / utsa-srota meM paidA huaa| udapAne jAta:-audapAna: / udapAna kUpa samIpavartI hoda meM utpanna huaa| yahAM prAgdIvyatIya arthoM meM 'aJ' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai ata: apatya Adi yathAsambhava artha grahaNa kiye jAte haiM, aisA sarvatra smjheN| siddhi-autsa: / utsa+aJ / auts+a| autsa+su / autsaH / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH yahAM utsa' zabda se prAgdIvyatIya 'tatra jAta:' (4 / 3 / 25) se jAta artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura yasyeti ca' (6 / 4 / 117) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-audapAna: aadi| na+sna (5) strIpusAbhyAM nanau bhvnaat|87| pa0vi0-strI-puMsAbhyAm 5 / 2 naJ-snaJau 1 / 2 bhavanAt 5 / 1 / sa0-strI ca pumA~zca tau-strIpuMsau, tAbhyAm-strIpuMsAbhyAm (itaretarayogadvandvaH) / naJ ca snaJ ca tau-naJasnau (itretryogdvndv:)| anu0-prAg itynuvrtte| anvaya:-strIpuMsAbhyAM prAg bhavanAd nasnaJau / artha:-strIpuMsAbhyAM prAtipadikAbhyAM prAgbhavanIyeSvartheSu yathAsaMkhyaM nasnau pratyayau bhvtH| 'dhAnyAnAM bhavane kSetre khaJ (5 / 2 / 1) ityasmAt prAk ye'stitrAyaM vidhirveditvyH| udAharaNam__prAtipadikam naJ+snaJ bhASArtha: 1. strI 1 strISu bhavam straiNam striyoM meM honevAlA kaary| 2. pumAn puMsu bhvm=pauNsnm| puruSoM meM honevAle kaary| strI strINAM samUha: straiNam striyoM kA smuuh| puMsAM samUha:-pauMsnam puruSoM kA samUha / 1. strI strIbhyo hitam-straiNam striyoM ke liye hitkaarii| 2. pumAn ghubhyo hitam=pauMsnam puruSoM ke liye hitkaarii| AryabhASA: artha-(strIpuMsAbhyAm) strI aura puMs prAtipadikoM se (prAg bhavanAt) prAgbhavanIya arthoM meM yathAsaMkhya (nasnI ) naJ aura snaJ pratyaya hote haiN| udA0-udAharaNa aura unakA artha saMskRta bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) straiNam / strI+naJ / strai+n| strainn+su| straiNam / yahAM strI' prAdipadika se prAg-bhavanIya-tatra bhava:' (4 / 3 / 53) se bhava-artha meM, 'tasya samUha:' (4 / 2 / 36) se samUha artha meM aura tasmai hitam (5 / 115) se hita artha pumAn Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam meM isa sUtra se naJ' pratyaya hotA hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| (2) posnam / puMs+snaJ / pauN+sn| pauMsna+su / pauNsnm| yahAM saMyogAntasya lopaH' (8 / 2 / 23) se puMs ke sakAra kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| pratyayasya luk (6) dvigoluNgnptye|88| pa0vi0-dvigo: 5 / 1 luk 11 anapatye 7 / 1 / sa0-na apatyamiti anapatyam, tasmin-anapatye (nnyttpurussH)| anu0-prAg, dIvyata iti caanuvrtte| anvaya:-dvigo: prAg dIvyato lug anapatye / artha:-dvigusaMjJakAt prAtipadikAd vihitasya prAgdIvyatIyasya pratyayasya lug bhavati, apatye'rthe tu na bhavati / udA0-paJcasu kapAleSu saMskRta: puroDAza:-paJcakapAla:, dazakapAlaH / dvau vedAvadhIte iti dvivedaH, trivedaH / AryabhASA: artha-(dvigo:) dvigusaMjJaka prAtipadika se vihita (prAg dIvyata:) pUrva-dIvyatIya pratyaya kA (luk) luk hotA hai (anapatye) apatya artha meM to nahIM hotA hai| udA0-paJcasu kapAleSu saMskRta: puroDAza:-paJcakapAla: / pAMca zarAvoM meM zuddha kiyA huA puroddaash| dazakapAla: / daza zarAvoM meM zuddha kiyA huA puroddaash| dvau vedAvadhIte-dvivedaH / do vedoM kA adhyayana krnevaalaa| trivedH| tIna vedoM kA adhyayana krnevaalaa| siddhi-(1) paJcakapAlaH / pnyckpaal+ann| paJcakapAla+0 / pnyckpaal+su| pnyckpaalH| yahAM taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (2 / 1 / 50) se taddhitArtha meM tatpuruSa samAsa, saMkhyApUrvo dviguH' (2 / 1 / 51) se dvigu saMjJA, saMskRtaM bhakSA:' (4 / 2 / 15) se 'aNa' pratyaya aura isa sUtra se usakA luk hotA hai| aise hI-dazakapAlaH / (2) dviveda: / dviveda:+aN / dviveda+0 / dvived:+su| dvivedaH / yahAM tavadhIte tad veda' (4 / 2 / 58) se aN pratyaya aura isa sUtra se usakA luk hotA hai| aise hI-trivedaH / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH pratyayasya-aluk (7) gotre'lugci|86 / pa0vi0-gotre 7 / 1 aluk 11 aci 7 / 1 / sa0-na luk iti aluk (nnyttpurussH)| anu0-prAga, dIvyata iti caanuvrtte| anvaya:-prAtipadikAd gotre'luk praagdiivyto'ci| artha:-prAtipadikAd gotrApatye'rthe vihitasya pratyayasyAlug bhavati, prAgdIvyatIye'jAdau pratyaye parataH / udA0-gargasya gotrApatyaM gAryaH, gArgyasyeme chAtrA iti-gArgIyA:, vAtsIyA: / atrergotrApatyam-Atreya:, Atreyasyeme chAtrA iti AtreyIyAH / kharapasya gotrApatyaM khArapAyaNa:, khArapAyaNasyeme chAtrA iti khArapAyaNIyA: / AryabhASA: artha-(prAtipadikAt) prAtipadika se (gotre) gotrApatya artha meM vihita pratyaya kA (aluk) luka nahIM hotA hai, (prAgdIvyata:) yadi prAgdIvyatIya (aci) ajAdi pratyaya pare ho| udA0-gargasya gotrApatyaM gArgya:, gArgyasyeme chAtrA iti-gArgIyA: / garga kA pautra gAye aura gArya ke chAtra 'gArgIyAH' kahAte haiN| aise hI-vAtsIyA: / atreotrApatyam-AtreyaH, Atreyasyeme chAtrA iti AtreyIyA: / atri kA pautra Atreya aura Atreya ke chAtra AtreyIyA:' kahAte haiN| kharapasya gotrApatyam-khArapAyaNaH, khArapAyaNasyeme chAtrA iti khaarpaaynniiyaaH| kharapa kA pautra khArapAyaNa aura khArapAyaNa ke chAtra 'khArapAyaNIyAH' kahAte haiN| siddhi-(1) gArgIyA: / garga+yaJ / gaaye| gAye+cha: / gaardaa+iiy| gArgIya+jas gaargiiyaaH| yahAM prathama 'garga' zabda se gotrApatya artha meM gargAdibhyo yaJ (4 / 1 / 115) se yaJ' pratyaya hai, tatpazcAt gAye' prAtipadika se vRddhAcchaH' (4 / 2 / 113) se prAgdIvyatIya ajAdi 'cha' (Iya) pratyaya hai| isa sUtra se isa ajAdi pratyaya ke pare hone para gotrApatya artha meM vihita yaj' pratyaya kA luka nahIM hotA hai| yajijozca se yaj' kA luk prApta thA, isa sUtra se pratiSedha kiyA gayA hai| yahAM yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa aura 'Apatyasya ca taddhite'nAti' (6 / 4 / 151) se aMga ke yakAra kA lopa hotA hai| aise hii-vaatsiiyaa:| (2) AtreyIyA: / atri+Dhak / aat-ey| aatrey| aatrey+ch| aatrey+iiy| aatreyiiy+js| AtreyIyAH / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'atri' zabda se gotrApatya artha meM 'itazcAniJaH' (4 / 1 / 122) se Dhak' pratyaya hai| isa sUtra se usakA luk nahIM hotA hai| atribhRgu0' (2 / 4 / 65) se luk prApta thA, usakA pratiSedha kiyA gayA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) khArapAyaNIyAH / kharapa+phak / khArap+Ayana / khArapAyaNa / khaarpaaynn+ch| khArapAyaNa+Iya / khArapAyaNIya+jas / khArapAyaNIyAH / yahAM kharap' zabda se gotrApatya artha meM naDAdibhyaH phak' (4 / 1 / 99) se 'phak' pratyaya hai| isa sUtra se usakA luka nahIM hotA hai| yaskAdibhyo gotre' (2 / 4 / 63) se luk prApta thA, usakA pratiSedha kiyA gayA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| pratyayasya luk (8) yUni luk / 60 / pa0vi0-yUni 71 luk 1 / 1 / anu0-prAga, dIvyata:, aci iti cAnuvartate / anvaya:-prAtipadikAd yUni luk prAg dIvyato'ci / artha:-prAtipadikAd yuvApatye'rthe vihitasya pratyayasya luga bhavati prAgdIvyatIye'jAdau pratyaye prt:| udA0-phANTAhRtasyApatyam-phANTAhRti:, phANTAhRteryuvApatyamphANTAhRtaH, phANTAhRtasyeme chAtrA iti-phANTAhRtA: / bhAgavittasyApatyambhAgavitti:, bhAgavitteryuvApatyam-bhAgavittika:, bhAgavittikasyeme chAtrA iti-bhaagvittaa:| . AryabhASA: artha-(prAtipadikAt) prAtipadika se (yUni) yuvApatya artha meM vihita pratyaya kA (luk) luk hotA hai| (prAgdIvyataH) yadi prAgdIvyatIya (aci) ajAdi pratyaya pare ho| udA0-phANTAhRtasyApatyam-phANTAhRti:, phANTAhRteryuvApatyam-phANTAhRtaH, phANTAhRtasyeme chAtrA iti-phaannttaahRtaaH| phANTAhRta kA putra 'phANTAhRti' kahAtA hai| phANTAhati kA yuvApatya phANTAhRtaH' kahAtA hai aura phANTAhRtaH' ke chAtra phANTAhatAH' kahAte haiN| bhAgavittasyApatyam-bhAgavittiH, bhAgavitteryuvApatyam-bhAgavittikaH, bhAgavittikasyeme chAtrA iti-bhaagvittaa:| bhAgavitta kA putra 'bhAgavittiH' kahAtA hai| bhAgavitti kA yuvApatya 'bhAgavittika' kahAtA hai| 'bhAgavittika' ke chAtra 'bhAgavittAH' kahAte haiN| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH / siddhi-(1) phaannttaahRtaaH| phaannttaahRt+iny| phaannttaahRti| phaannttaahRti+nn| phaannttaahRti+0| phANTAhRti+aN / phaannttaahRt+a| phANTAhRta+jas / phaannttaahRtaaH| yahAM prathama 'phANTAhRta' zabda se apatya artha 'ata i' (4 / 1 / 95) se 'iJ' pratyaya hai| 'phANTAhati' se yuvApatya artha meM phATAhRtimimatAbhyAM Naphiau ' (4 / 1 / 150) se 'Na' pratyaya hai| usase prAgdIvyatIya ajAdi pratyaya kI vivakSA meM yuvApatya artha meM vihita 'Na' pratyaya kA luka ho jAtA hai| tatpazcAt zeSa phANTAhRti' prAtipadika se iJazca' (4 / 2 / 111) se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hotA hai| (2) bhAgavittA: / bhAgavitta+iJ / bhaagvitti| bhaagvitti+tthk| bhAgavitti+0 / bhaagvitti+ann| bhaagvitt+a| bhAgavitta+jas / bhaagvittaaH| ____ yahAM yuvApatya artha meM vRddhAd Thak sauvIreSu bahulam (4 / 1 / 148) se Thak pratyaya aura yuvApatya artha meM isa sUtra se usakA luk hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| pratyayasya lugavikalpaH (6) phphinornytrsyaam|61| pa0vi0-phaphino: 6 / 2 anyatarasyAm avyayapadam / 'sa0-prAga, dIvyataH, aci, yUni, luk iti cAnuvartate / anvaya:-prAtipadikAt yUni phaphiz2oranyatarasyAM luk, praagdiivyto'ci| artha:-prAtipadikAd yuvApatye'rthe vihitayo: phaphijorvikalpena lug bhavati, prAgdIvyatIye'jAdau pratyaye parata: / udA0-(phak) gargasya gotrApatyam-gArya: / gAya'sya yuvApatyamgAAyaNaH / gAAyaNasyeme chAtrA iti gArgIyA:, gAAyaNIyA vaa| vAtsyA:, vAtsyAyanIyA vaa| (phiJ) yaskasyApatyam-yAska: / yAskasya yuvApatyamyAskAyani: / yAskAyanerime chAtrA iti-yAskIyA:, yAskAyanIyA vaa| AryabhASA: artha-(prAtipadikAt) prAtipadika se (yUni) yuvApatya artha meM vihita (phaphiJo:) phak aura phiJ pratyayoM kA (anyatarasyAm) vikalpa se (luk) luk hotA hai (prAg dIvyataH) yadi prAgdIvyatIya (aci) ajAdi pratyaya pare ho| udA0-(phaka) gargasya gotrApatyam-gArgya: / gAryasya yuvApatyam-gAAyaNaH / gAAyaNasyeme chAtrA iti gArgIyAH, gAAyaNIyA vaa| garga kA pautra gAye kahAtA hai| gArya kA yuvApatya gAAyaNa kahAtA hai| gAAyaNa ke chAtra 'gArgIyAH' athavA 'gAAyaNIyAH' Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kahAte haiN| (phiJ) yaskasyApatyam-yAska: / yAskasya yuvApatyam-yAskAyaniH / yAskAyanerime chAtrA iti-yAskIyA:, yAskAyanIyA vA / yaska kA putra yAskaH' kahAtA hai| yAska kA yuvApatya yAskAyani' kahAtA hai| yAskAyani ke chAtra yAskIyA:' athavA yAskAyanIyAH' kahAte haiN| siddhi-gArgIyA: / garga+yaJ / gArgya / gAye+phak / gAye+0 / gaaye+ch| gA! iiy| gArgIya+jas / gaargiiyaaH| yahAM garga zabda se gotrApatya artha meM 'gargAdibhyo yatra' (4 / 1 / 105 ) se yaJ pratyaya hai| tatpazcAt 'gArya' zabda se yuvApatya artha meM yajiJozca' (4 / 1 / 101) se phak' pratyaya hai| usase prAgdIvyatIya ajAdi 'cha' (Iya) pratyaya karane para yuvApatya artha meM vihita phak' pratyaya kA isa sUtra se luk hotA hai| (2) gAryAyaNIyAH / garga+yaJ / gaaye| gAye+phak / gAye+Ayana / gaaaaynn| gaaryaaynn+ch| gaayinn+iiy| gAyiNIya+jas / gAAyaNIyAH / yahAM vikalpa pakSa meM yuvApatya artha meM vihita 'phak' pratyaya kA luk nahIM hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) yAskIyA: / yaska+aN / yAska / yAska+phiJ / yAska+0 / yAskIya+jas / yaaskiiyaaH| yahAM yaska' zabda se apatya artha meM zivAdibhyo'N (4 / 1 / 112) se 'aN' pratyaya hai| tatpazcAt yAska' zabda se yuvApatya artha meM 'aNo vyacaH' (4 / 1 / 156) se phiJ' pratyaya hai| usase prAgadIvyatIya ajAdi cha' pratyaya kI vivakSA meM yuvApatya artha meM vihita 'phiJ' pratyaya kA isa sUtra se luk hotA hai| (4) yaaskaayniiyaaH| ysk+ann| yaask| yaask+phiny| yaas+aayni| yaaskaayni| yaaskaayni+ch| yaaskyin+iiy| yAskAyanIya+jas / yaaskaayniiyaaH| yahAM vikalpa pakSa meM yuvApatya artha meM vihita 'phiJ' pratyaya kA prAgdIvyatIya ajAdi cha' pratyaya pare hone para isa sUtra se luk nahIM hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| apatyArthapratyayaprakaraNam yathAvihitaM pratyayaH (1) tasyApatyam / 12 / pa0vi0-tasya 6 / 1 apatyam 1 / 1 / anu0-samarthAnAM, prathamAd vA iti caanuvrtte| anvaya:-samarthAnAM prathamAt tasya apatyaM vA yathAvihitaM pratyayaH / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH artha:-samarthAnAM sUtre prathamoccAritAt. tasya iti SaSThI-samarthAt prAtipadikAt 'apatyam' ityasminnarthe vikalpena yathAvihitaM pratyayo bhvti| udaa0-upgorptym-aupgvH| azvapaterapatyam-Azvapata: / diterptym-daityH| utssyaaptym-auts:| striyA apatyam-straiNaH / puNso'ptym-pausn:| AryabhASA: artha-(samarthAnAm) samartha padoM meM (prathamAt) sUtrapATha meM prathama uccArita (tasya) SaSThI-samartha (prAtipadikAt) prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (vA) vikalpa se yathAvihita pratyaya hotA hai| __ udaa0-upgorptym-aupgvH| upagu kA putr-aupgv| azvapaterapatyamAzvapata: / azvapati kA putr-aashvpt| diterapatyam-daitya: / diti kA putr-daity| utsasyApatyam-autsaH / utsa kA putr-auts| striyA apatyam-straiNaH / strI kA putr-strainn| strI ke nAma se prsiddh| puMso'patyam-pausna: / pumAn kA putr-pauNsn| puruSa ke nAma se prsiddh| siddhi-(1) aupagavaH / upgu+ngs+ann| aupgo+a| aupgv+su| aupagavaH / yahAM SaSThI-samartha 'upagu' zabda se isa sUtra se apatya artha meM 'prAga dIvyato'Na' (4 / 1 / 83) se yathAvihita 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'orguNaH' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa hotA hai| (2) Azvapatam / ashvpti+dds+ann| aashvptm| yahAM SaSThI-samartha 'azvapati' zabda se isa sUtra se apatya artha meM 'azvapatyAdibhyazca' (4 / 1984) se yathAvihita aN pratyaya hai| (3) daityaH / diti+Das+Nya / daityH| / yahAM SaSThI-samartha diti' zabda se isa sUtra se apatya artha meM dityadityA0' (4 / 1 / 85) se yathAvihita 'Nya' pratyaya hai| (4) autsa: / uts+dds+any| autsH| yahAM SaSThI-samartha utsa' zabda se isa sUtra se apatya artha meM utsAdibhyo'jJa (4 / 1 / 86) se yathAvihita 'aJ' pratyaya hai| (5) straiNa: / strI+Das+naJ / straiNaH / yahAM SaSThI-samartha strI zabda se apatya artha meM strIpuMsAbhyAM0' (4 / 1 / 87) se yathAvihita naJ' pratyaya hai| (6) pausna: / puMs+snam / pauMsna: / pUrvavat snaJ' pratyaya hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ekapratyayaniyamaH (2) eko gotre|3|| pa0vi0-eka: 1 / 1 gotre 7 / 1 / / anu0-prAtipadikAd itynuvrtte| anvaya:-prAtipadikAd gotre eka: pratyayaH / artha:-prAtipadikAd gotrApatye'rthe eka eva pratyayo bhavati / udA0-gargasyApatyam-gArgi: / gArgerapatyam-gArgya: / gArgyasyApatyamgArya: / sarvasmin vyavahitajanite'pi gotrApatye gargazabdAd yatreva pratyayo bhavatIti pratyayo niymyte| AryabhASA: artha-(prAtipadikAt) prAtipadika se (gotre) gotrApatya artha meM (eka:) eka hI pratyaya hotA hai| udaa0-grgsyaaptym-gaargi:| gaargerptym-gaargy:| gArgyasyApatyam-gArgya: / garga kA putra 'gArgiH' kahAtA hai| gArgi kA putra 'gArya' kahAtA hai| gotrApatya kI vivakSA meM garga' zabda se eka yaj' hI pratyaya hotA hai aura vaha gArya' kahAtA hai| isa prakAra pratyaya kA niyamana kiyA gayA hai| gargasya gotrApatyam-gArya: / vatsasya gotrApatyam-vAtsyaH / garga kA pautr-gaaye| vatsa kA pautr-vaatsy| siddhi-gArya: / garga+Das+yaJ / gaarg+y| gaaye+su| gArya: / yahAM SaSThI-samartha garga' zabda gotrApatya artha meM gargAdibhyo yaJ' (4 / 1 / 105) se vihita 'yaJ' pratyaya kA isa sUtra se yaha niyama kiyA gayA hai ki eka hI pratyaya hotA hai| aise hI-vatsa zabda se-vaatsy:| yuvApatye pratyayaniyamaH (3) gotrAd yuunystriyaam|64| pa0vi0-gotrAt 5 / 1 yUni 7 / 1 astriyAm 7 / 1 / sa0-na strIti astrI, tasyAm-astriyAm (naJtatpuruSaH) / anvaya:-yUni gotrAd yathAvihitaM pratyayo'striyAm / artha:-yuvApatye vivakSite gotrapratyayAntAdeva prAtipadikAd yathAvihitaM pratyayo bhavati, striyAM tu na bhavati / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH tx udA0-gargasya gotrApatyam- gArgyaH / gArgyasya yuvApatyam - gArgyAyaNaH, vAtsyAyanaH / upagorgotrApatyam - aupagavaH / aupagavasya yuvApatyam - aupagaviH / naDasya gotrApatyam- nADAyanaH / nADAyanasya yuvApatyam - nADAyaniH / AryabhASAH artha- ( yUni) yuvApatya kI vivakSA meM (gotrAt) gotra- pratyayAnta prAtipadika se hI yathAvihita pratyaya hotA hai (astriyAm) strItva kI vivakSA meM to nahIM hotA / udA0-gargasya gotrApatyam - gArgyaH / gArgyasya yuvApatyam- gArgyAyaNaH / garga kA pautra gArgya kahatA hai aura gArgya kA yuvApatya gArgyAyaNa kahAtA hai / upagorgotrApatyamaupagavaH / aupagavasya yuvApatyam - aupagaviH / upagu kA pautra 'aupagavaH' kahAtA hai aura aupagava kA yuvApatya 'aupagaviH' kahAtA hai / naDasya gotrApatyam - nADAyanaH / nADAyanasya yuvaaptym-naaddaayniH| naDa kA pautra 'nADAyana' kahAtA hai aura nADAyana kA yuvApatya 'nADAyaniH' kahatA hai / siddhi - (1) gArgyAyaNa: / garga+Gas +yaJ / gaarg+y| gArgya+phak / gArgya + Ayana / gArgyAyaNa+su / gArgyAyaNaH / yahAM prathama SaSThI - samartha 'garga' zabda se gotrApatya artha meM 'gargAdibhyo yaJa (4 111105) se 'yaJ' pratyaya aura gotrapratyayAnta 'gArgya' zabda se yuvApatya kI vivakSA meM 'yaJiJozca' (4 111101 ) se 'phak' pratyaya hotA hai| ( 2 ) aupagavi: / upagu+Gas +aN / aupago+a / aupagava / aupagava+iJ / aupagavi+su / aupagaviH / yahAM prathama SaSThI- samartha 'upagu' zabda se gotrApatya artha meM 'tasyApatyam' (4 13 192 ) se 'aN' pratyaya aura gotrapratyayAnta 'aupagava' zabda se yuvApatya kI vivakSA meM 'ata iJ' (4/1/92 ) se 'iJ' pratyaya hotA hai / (3) nADAyaniH / naDa + Gas + phak / nADAyana / nADAyana+iJ / nADAyani+su / nADAyaniH / yahAM prathama SaSThI - samartha 'naDa' zabda se gotrApatya artha meM 'naDAdibhyaH phak (4/1/99) se 'phak' pratyaya aura gotrapratyayAnta 'nADAyana' zabda se yuvApatya artha meM pUrvavat 'ij' pratyaya hotA hai| iJ (4) ata iJ / 65 / pa0vi0 - ata: 5 | 1 iJ 1 / 1 / anu0 - samarthAnAm, prathamAt vA, tasya apatyam iti cAnuvartate / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-samarthAnAM prathamAt tasya ato'patyaM vA iny| artha:-samarthAnAM sUtre prathamoccAritAt tasya iti SaSThI-samarthAd akArAntAt prAtipadikAd 'apatyam' ityasminnarthe vikalpena 'iJ' pratyayo bhvti| udA0-dakSasyApatyam-dAkSi:, plAkSi: / dazarathasyApatyam-dAzarathiH / AryabhASA: artha-(samarthAnAm) samartha padoM meM (prathamAt) sUtrapATha meM prathama uccArita (tasya) SaSThI-samartha (ata:) akArAnta prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (vA) vikalpa se (iJ) iJ pratyaya hotA hai| udA0-dakSasyApatyam-dAkSi: / dakSa kA putra-dAkSi / plaakssiH| plakSa kA putr-plaakssi| dazarathasyApatyam-dAzarathiH / dazaratha kA putra (raam)| siddhi-daakssiH| dkss+dds+iny| daakss+i| dAkSi+su / daakssiH| yahAM SaSThI-samartha akArAnta dakSa' zabda se isa sUtra se apatya artha meM 'iJ' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko Adivaddhi aura yasyeti ca' (6 / 1 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-plAkSi: aadi| iJ (2) bAhAdibhyazca / 66 / pa0vi0-bAhAdibhya: 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-bAhurAdiryeSAM te-bAhAdaya:, tebhya:-bAhAdibhya: (bhuvriihi:)| anu0-samarthAnAm, prathamAt vA, tasya, apatyam, iJ iti cAnuvartate / anvaya:-samarthAnAM prathamAt tasya bAhAdibhyazcA'patyaM vA iny| artha:-samarthAnAM sUtre prathamoccAritebhya: 'tasya' iti SaSThIsamarthebhyo bAhAdibhyazca prAtipadikebhyo'patyamityasminnarthe vikalpena iJ pratyayo bhavati / udaa0-baahorptym-baahviH| upabAhorapatyam-aupabAhavi:, ityaadikm| baahu| upbaahu| vivaaku| shivaaku| bttaaku| upbindu| bRk| cuuddaalaa| mUSikA / balAkA / bhglaa| chglaa| dhruvakA / dhuvakA / sumitraa| durmitraa| puSkarasat / anuharat / devazarman / agnizarman / kunAman / sunAman / pnycn| sptn| assttn| amitaujasa: slopshc| udaJcu / shirs| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH shraavin| kSemavRddhin / shngkhlaatodin| kharanAdin / nagaramardin / prAkAramardin / lomn| ajIgata / kRssnn| slk| yudhisstthir| arjuna / saamv| gd| prdyumn| raam| udaka: sNjnyaayaam| sambhUyo'mbhaso: slopshc| iti baahyaadyH| aakRtignno'ym|| AryabhASA: artha- (samarthAnAm) samartha padoM meM (prathamAt) sUtra meM prathama uccArita (tasya) SaSThI-samartha (bAhlAdibhyaH) bAhu-Adi prAtipadikoM se (ca) bhI (apatyam) apatya artha meM (iJ) iJ pratyaya hotA hai| udA0-bAhorapatyam-bAhaviH / bAhu kA putr-baahvi| upabAhorapatyam-aupabAhaviH / upabAhu kA putra-aupabAhavi, ityaadi| siddhi-(1) bAhavi: / bAhu+Das+iJ / baaho+i| baahvi+su| bAhaviH / yahAM SaSThI-samartha 'bAhu' zabda se isa sUtra se apatya artha meM iJ' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi, orguNaH' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa, eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 75) se 'an' Adeza hotA hai| aise hI-aupabAhaviH / vizeSaH anuvRtti:- 'samarthAnAM prathamAd vA' (4 / 1182) kI anuvRtti prAga dizo vibhakti:' (5 / 3 / 1) taka hai| yahAM usakI sUtrArtha ke sAtha saMgati lagAkara dikhAI gaI hai| vA' vacana se vikalpa pakSa meM vAkya bhI hotA hai| lAghava ke sneha se aura vistAra ke bhaya se isakI pratyeka sUtrArtha meM anuvRtti nahIM dikhAI jaayegii| iJ (akaG) sudhAturakaG ca / 67 / pa0vi0-sudhAtu: 5 / 1 akaG 1 / 1 / ca avyayapadam / anu0-tasya, apatyam, iJ iti caanuvrtte| anvaya:-tasya sudhAtu: apatyam iJ akaG ca / artha:-'tasya' iti SaSThIsamarthAt sudhAtRzabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe iJ pratyayo bhavati, tatsanniyogena cAkaG Adezo bhvti| udA0-sudhAturapatyam-saudhAtakiH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (sudhAtuH) sadhAta prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (iJ) iJ pratyaya hotA hai aura usake sanniyoga se sudhAtR' zabda ko akaG Adeza hotA hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-sudhAturapatyam-saudhAtakiH / sudhAtA kA putr-saudhaatki| siddhi-saudhAtakiH / sudhAtR+Gas+in / sudhaatakng+i| saudhaatak+i| saudhaatki+su| saudhAtakiH / yahAM SaSThI-samartha 'sudhAtR' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'iJ' pratyaya aura 'akaG' Adeza hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| gotrApatyaprakaraNam phaJ (1) gotre kunyjaadibhyshcphny|68| pa0vi0-gotre 71 kujAdibhya: 5 / 3 cphaJ 1 / 1 / sa0-kuJja AdiryeSAM te-kuJjAdaya:, tebhya:-kujAdibhya: (bhuvriihi:)| anu0-tasya, apatyam iti caanuvrtte| anvaya:-tasya kuJjAdibhyo gotre cphny| artha:-'tasya' iti SaSThIsamarthebhya: kuJjAdibhyaH prAtipadikebhyo gotrApatye'rthe cphaJ pratyayo bhavati / udA0-kuJjasya gotrApatyam-kauJjAyanyaH / / kauJjAyanyaH / kaunyjaaynyau| kaunyjaaynaaH| brajasya gotrApatyam-brAdhnAyanyaH / / brAbhAyanya: / braadhnaaynyau| brAdhnAyanA:, ityAdikam / kuJja / bdhn| zaGkha / bhasman / gnn| lomn| shtth| shaak| shaaktt| shunnddaa| shubh| vipaash| sknd| skmbh| shumbhaa| ziva / shubhyaa| iti kuJjAdayaH / / AryabhASA8 artha- (tasya) SaSThI-samartha (kuJjAdibhyaH) kuJja Adi prAtipadikoM se (gotre, apatyam) gotrApatya artha meM (kaJ) phaJ pratyaya hotA hai| udA0-kuJjasya gotrApatyam-kauJjAyanya: / kuJja kA pautr-kraunyjaayny| bradhnasya gotrApatyam- brAdhnAyanya: / brana kA pautr-braadhnaayny| siddhi-kaunyjaaynyH| kunyj+dds+cphny| kaunyj+aayn| kauJjAyana / kauJjAyana+yaJ / kojaayny+su| kauJjAyanyaH / yahAM SaSThI-samartha 'kuJja' zabda se gotrApatya artha meM isa sUtra se 'phaJ' pratyaya hotA hai| cphaJ pratyayAnta kauJjAyana' zabda se bAtacphoranyatarasyAm (5 / 3 / 113) se Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH svArtha meM jya' pratyaya hotA hai aura usakI jyAdayastadrAjA:' (2 / 3 / 119) se tadrAjasaMjJA hokara 'tadrAjasya bahuSu0' (2 / 4 / 62) se bahuvacana meM luk ho jAtA hai-kaujAyanA: / aise hI-brAdhnAyanya:' aadi| phak (1) naDAdibhyaH phk|66| pa0vi0-naDAdibhya: 5 / 3 phak 11 / sa0-naDa AdiryeSAM te-naDAdaya:, tebhya:-naDAdibhyaH / anu0-tasya, apatyam, gotre iti cAnuvartate / anvayaH-tasya naDAdibhyo gotre'patyaM phk| artha:-'tasya' iti SaSThI-samarthebhyo naDAdibhyaH prAtipadikebhyo gotrApatye'rthe phak pratyayo bhavati / udA0-naDasya gotrApatyam-nADAyana:, cArAyaNaH, ityaadikm| ndd| cr| bk| munyj| itik| itish| upk| lamaka / 'zalaMku zalaGkaJca' / sptl| vAjapya / tik| 'agnizarman vRSagaNe' / praann| nara / sAyaka / dAsa / mitra / dvIpa / piGgara / piGgala / kingkr| kiDkala / kAtara / kaatl| kAzya / kaashyp| kAvya / aj| amuSya / kRSNaraNau brAhmaNavAsiSThayoH' / amitra / ligu| citr| kumaar| kroSTu kroSTaJca / loh| durg| stmbh| shishpaa| agra / tRNa / zakaTa / sumanas / sumt| mimt| Rk / jt| yugndhr| haMsaka / dnnddin| hastin / paJcAla / camasin / sukRtya / sthiraka / brAhmaNa / caTaka / badara / azvaka / khrp| kAmuka / brhmdtt| udumbr| shonn| aloh| dnndd| eka / vAnavyaM / zAvaka / nAvya / anvjt| antjn| itvarA / aMzaka / ashvlaa| adhvr| dnnddp| iti naDAdayaH / / AryabhASA artha-(tasya) SaSThI-samartha (naDAdibhyaH) naDa-Adi prAtipadikoM se (gotre, apatyam) gotrApatya artha meM (phak) phak pratyaya hotA hai| udA0-naDasya gotrApatyam-nADAyana: / naDa kA pautr-naaddaayn| cArAyaNaH / cara kA pautr-caaraaynn| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi - nADAyana: / naDa + Gas +phak / naadd+aayn| naaddaayn+su| nADAyanaH / yahAM SaSThI- samartha 'naDa' zabda se gotrApatya artha meM isa sUtra se 'phak' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'ph' ke sthAna meM 'Ayana' Adeza hotA hai| 'kiti ca' (7/21118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI - cArAyaNa: Adi / phak 64 (2) haritAdibhyo 'JaH / 100 / pa0vi0 - haritAdibhyaH 5 / 3 aJa: 5 / 1 / sa0- harita AdiryeSAM te haritAdaya:, tebhyaH - haritAdibhyaH ( bahuvrIhi: ) / anu0-tasya, apatyam, phak iti cAnuvartate / anvayaH - tasya aJo haritAdibhyo'patyaM, phak / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyo'Jantebhyo haritAdibhyaH prAtipadikebhyo'patyamityasminnarthe phak pratyayo bhavati / udA0 - haritasya gotrApatyam - hAritaH, hAritasya yuvApatyamhAritAyanaH / kindAsasya gotrApatyam - kaindAsaH, kaindAsasya yuvApatyam - kaindAsAyanaH, ityAdikam / hrit| kindaas| vahyaska / arkalUSa / vadhyoSa / viSNuvRddha / prtibodh| rthntr| rathItara / gaviSThira / niSAda / maThara / mRda / punarbhU / putr| duhitR| nnaandR| 'parastrI parazuM ca ' / iti bidAdyantargatAH ( 4 / 1 / 104 ) haritAdayaH / / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI-samartha (aJaH) aJ-pratyayAnta (haritAdibhyaH ) harita Adi prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (phak) phak pratyaya hotA hai| udA0-haritasya gotrApatyam - hAritaH, hAritasya yuvApatyam - hAritAyana: / harita kA pautra 'harita' kahatA hai aura hArita kA yuvApatya hAritAyana' kahAtA hai / kindAsasya gotrApatyam - kaindAsaH, kaindAsasya yuvApatyam - kaindAsAyanaH / kindAsa kA pautra 'kaindAsa' kahatA hai aura kaindAsa kA yuvApatya kaindAsAyana' kahAtA hai, ityAdi / siddhi-hAritAyana: / harita + Gas + aJ / hArita / hArita+phak / hArit+Ayana / hAritAyana+su / hAritAyanaH / yahAM prathama SaSThI-samartha harita' zabda se 'anRSyAnantarye bidAdibhyo'J' (4 / 1 / 104) se gotrApatya artha meM 'aJ' pratyaya hai / aJ-pratyayAnta hArita' zabda se 'gotrAdyUnyastriyAm' Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH (4 / 1 / 94) ke niyama se isa sUtra se yuvApatya artha meM 'phak' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se ph' ke sthAna meM 'Ayan' Adeza hotA hai| aise hI-kaindAsAyana: Adi / vizeSa-yahAM prathama harita' zabda se gotrApatya artha meM 'aja' pratyaya kiyA jAtA hai tatpazcAt ananta hArita zabda se phak pratyaya hotA hai| 'eko gotre (4 / 1 / 93) ke niyama se gotrApatya artha meM do pratyaya nahIM ho skte| ata: yahAM 'gotre' pada kI anuvRtti nahIM kI jAtI hai| ata: 'phak' pratyaya yuvApatya artha meM samajhanA caahiye| phak (3) ynyinyoshc|101| pa0vi0-yajiJo: 6 / 2 (paJcamyarthe) ca avyypdm| sa0-yaJ ca iJ ca tau-yajinau, tayo:-yaJioH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-tasya, apatyam, gotre, phak iti cAnuvartate / anvayaH-tasya, gotre yaJiJozcApatyaM phk| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd gotrApatye'rthe vartamAnAd yajantAd iJantAcca prAtipadikAd apatyamityasminnarthe phak pratyayo bhvti| udA0-(yaJ) gargasya gotrApatyam-gArgya:, gArgyasya yuvApatyamgAAyaNaH / vatsyAyana: / (iJ) dakSasya gotrApatyam-dAkSi: / dAkSeryuvApatyamdAkSAyaNaH / plaakssaaynnH| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (gotre) gotrApatya artha meM vidyamAna (yajiJoH) yaj-pratyayAnta aura iJ-pratyayAnta prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (phak) phak pratyaya hotA hai| udA0-(yA) gargasya gotrApatyam-gArya:, gArgyasya yuvApatyam-gAAyaNaH / garga kA pautra 'gArya:' kahAtA hai aura gATha kA yuvApatya gAAyaNaH' kahAtA hai, aise hI-vatsyAyana: (iJ) dakSasya gotrApatyam-dAkSiH / dAkSeryuvApatyam-dAkSAyaNaH / dakSa kA pautra dAkSi' kahAtA hai aura dAkSi kA yuvApatya dAkSAyaNa' kahAtA hai| aise hI-plAkSAyaNaH / ____ siddhi-(1) gAAyaNaH / grg+dds+yny| gaaye| gAye+phak / gAye+Ayana / gAAyaNa+su / gAAyaNaH / yahAM prathama SaSThI-samartha 'garga' zabda se gotrApatya artha meM 'gargAdibhyo yaJ (4 / 1 / 105) se yaj' pratyaya aura tatpazcAt yaanta gArya' zabda se yuvApatya artha meM isa sUtra se phak' pratyaya hotA hai| aise hI-vAtsyAyanaH / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) dAkSAyaNa: / dakSa+Das+iJ / daakssi| dAkSi+phak / dAz+Ayana / daakssaaynn+su| daakssaaynnH| yahAM prathama SaSThI-samartha dakSa' zabda se gotrApatya artha meM 'ata itra (4 / 1 / 95) se 'iJ' pratyaya aura tatpazcAt ianta dAkSi' zabda se yuvApatya artha meM isa sUtra se 'phak' pratyaya hotA hai| yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| vizeSa-yahAM anavartamAna 'gotre' pada, yajijoH' pada kA vizeSaNa hai| gotra pratyayAnta yajanta aura ianta prAtipadika se vihita 'phak' pratyaya 'gotrAyUnyastriyAm (4 / 1 / 94) ke niyama se yuvApatya artha meM hotA hai| phak(4) zaradvacchunakadarbhAd bhRguvtsaagraaynnessu|102| pa0vi0-zaradvat-zunak-darbhAt 5 / 1 bhRgu-vatsa-AgrAyaNeSu 713 / sa0-zaradvacca zunakazca darbhazca eteSAM samAhAra:-zaradvacchunakadarbham, tasmAt-zaradvacchanakadarbhAt (samAhAradvandvaH) / bhRguzca vatsazca AgrAyaNa ca 2gazca te-bhRguvatsAgrAyaNA:, teSu-bhRguvatsAgrAyaNeSu (itaretarayogadvana anu0-tasya, apatyam, gotre, phak iti cAnuvartate / anvaya:-tasya zaradavacchunakadarbhAd gotre bhRguvatsAgrAyaNeSu phak / artha:-tasya-iti SaSThI-samarthebhya: zaradavacchunakadarbhebhya: prAtipadikebhyo gotrApatye'rthe yathAsaMkhyaM bhRguvatsAgrAyaNeSvabhidheyeSu phak pratyayo bhvti| udA0-(zaradvat) zaradvato gotrApatyam-zAradvatAyano bhArgavaH / (zunaka:) zunakasya gotrApatyam-zaunakAyano vaatsyH| (darbha:) darbhasya gotrApatyam-dArbhAyaNa AgrAyaNaH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (zaradvatdarbhAt) zaradvat, zunaka, darbha prAtipadikoM se (gotre, apatyam) gotrApatya artha meM yathAsaMkhya (bhRgu0AgrAyaNeSu) bhRgu, vatsa, AgrAyaNa artha meM (phak) phak pratyaya hotA hai| udA0-(zaradvat) zaradvato gotrApatyam-zAradvatAyano bhaargvH| zaradvAn kA pautra zAradvatAyana bhArgava / (zunaka) zunakasya gotrApatyam-zaunakAyano vAtsyaH / zunaka kA pautra zaunakAyana vaatsy| (darbha) darbhasya gotrApatyam-dArbhAyaNa AgrAyaNaH / darbha kA pautra dArbhAyaNa aagraaynn| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH siddhi-zAradvatAyana: / zaradvat+Das+phak / zAradvat+Ayana / zAdvatAyana+su / zAradvatAyana: / yahAM SaSThI-samartha zaradvat' prAtipadika se gotrApatya (bhArgava) artha meM isa sUtra se 'phak' pratyaya hai| aise hI-zaunakAyana:, dArbhAyaNaH / phak-vikalpaH (5) droNaparvatajIvantAdanyatarasyAm / 103 / pa0vi0-droNa-parvata-jIvantAt 5 / 1 anyatarasyAm avyayapadam / sa0-droNazca parvatazca jIvantazca eteSAM samAhAra:-droNaparvatajIvantam, tasmAt-droNaparvatajIvantAt (smaahaardvndv:)| anu0-tasya, apatyam, gotre, phak iti caanuvrtte| anvaya:-tasya droNaparvatajIvantAd gotre'patyam anyatarasyAM phak / artha:-tasya iti SaSThI-samarthebhyo droNaparvatajIvantebhya: prAtipadikebhyo gotrApatye'rthe vikalpena phak pratyayo bhavati / udA0- (droNa:) droNasya gotrApatyam-drauNAyana:, droNirvA / (parvata:) parvatasya gotrApatyam-pArvatAyana:, paarvtirvaa| (jIvanta:) jIvantasya gotrApatyam-jIvantAyana:, jaivantirvA / ___AryabhASA-artha-(tasya) SaSThI-samartha (droNaparvatajIvantAt) droNa, parvata, jIvanta prAtipadikoM se (gotre-apatyam) gotrApatya artha meM (anyatarasyAm) vikalpa se (phak) phak pratyaya hotA hai| udA0-(droNa) droNasya gotrApatyam-drauNAyanaH, droNirvA / droNa kA pautra droNAyana athavA droNi kahAtA hai| (parvata) parvatasya gotrApatyam-pArvatAyana:, pArvatirvA / parvata kA pautra parvatAyana athavA pArvati kahAtA hai| (jIvanta) jIvantasya gotrApatyam-jIvantAyana:, jaivantirvA / jaivantAyana athavA jaivanti kahAtA hai| siddhi-(1) drauNAyana: / droNa+Das+phak / drauNa+Ayana / drauNAyana+su / drauNAyana: / yahAM SaSThI-samartha 'droNa' zabda se gotrApatya artha meM isa sUtra se 'phak' pratyaya hai| (2) drauNi: / droNa+Das+iJ / draunni+su| drauNiH / yahAM vikalpa pakSa meM 'droNa' zabda se gotrApatya artha meM 'ata ija' (4 / 1 / 95) se 'iJ' pratyaya hai| yahAM mahAbhAratakAlIna droNa kA kathana nahIM hai, apitu kisI prAcIna droNa kA nirdeza hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xt aJ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) pArvatAyanaH / parvata+ Gas + phak / pArvatAyana+su / pArvatAyanaH / pUrvavat / (4) pArvati: / parvata: Gas + iJ / pArvatiH / pUrvavat / (5) jaivantAyana: / jIvanta+Gas+phak / jaivantAyanaH / pUrvavat / (6) jaivantiH / jIvanta+iJ / jaivantiH / pUrvavat / (1) anRSyAnantarye bidAdibhyo'J // 104 | pa0vi0 - anRSi 5 | 1 ( luptapaJcamInirdeza:) Anantarye 7 / 1 bidAdibhyaH 5 / 1 aJ 1 / 1 / sa0-na RSiriti anRSiH (naJtatpuruSaH) / anantarasya bhAva Anantaryam, tasmin-Anantarye ( taddhita: SyaJ ) / bida AdiryeSAM te-bidAdaya:, tebhya:-bidAdibhyaH (bahuvrIhi: ) / anu0-tasya, apatyam, gotre iti cAnuvartate / anvayaH-tasya bidAdibhyo gotre'patyam aJ, anRSibhya Anantarye'patyam, aJ / artha :- tasya iti SaSThIsamarthebhyo bidAdibhyaH prAtipadikebhyo gotrApatye'rthe'J pratyayo bhavati, atra ye cAnRSivAcinaH zabdAstebhyo'nantarApatye'rthe'J pratyayo bhavati / udA0-(bidAdi ) bidasya gotrApatyam - baidaH / urvasya gotrApatyamaurvaH / (anRSiH) putrasyAnantarApatyam-pautraH / duhituranantarApatyam-dauhitraH / vida / urv| kazyapa / kuzika / bharadvAja | upamanyu / kilAla / kidarbha / vizvAnara / RSTiSeNa / RSabhAga / haryyazva / priyaka / Apastamba / kuucvaar| shrdvt| zunaka / dhenu / gopvn| zigru / bindu| bhAjana / azvAvatAna / zyAmAka / zyamAka / zyAparNa / harita / kindAsa / vayaska / arkalUSa / badhyoSa / viSNuvRddha / pratibodha / rathantara / rathItara / gaviSThira / nissaad| mtthr| mRd| punrbhuu| putr| duhitR| nnaandR| 'parastrI, parazuM ca' / kitA / sambaka / zAvalI / zyAyaka / alasa / iti bidAdayaH / / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 66 AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha ( bidAdibhyaH) bida-Adi prAtipadikoM se (gotre, apatyam) gotrApatya artha meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai aura yahAM bidAdigaNa meM jo (anRSiH) anRSivAcI zabda paThita haiM unase (Anantarye, apatyam ) anantarApatya artha meM ( aJ) aJ pratyaya hotA hai / udA0- ( bidAdiH) bidasya gotrApatyam - baida: / bida kA pautra 'baida' kahAtA 1 urvasya gotrApatyam-aurva: / urva kA pautra aurva kahAtA hai| (anRSiH) putrsyaanntraaptympautrH| putra kA anantarApatya 'pautra' kahAtA hai / duhituranantarApatyam - dauhitraH / duhitA (putrI) kA putra 'dauhitra' kahAtA hai| siddhi-(1) baidaH / bida+ Gas +aJ / baid+a / baida+su / baidaH / yahAM SaSThI-samartha, RSivAcI 'vida' zabda se gotrApatya artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAde:' (7/2/117 ) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI - aurva: / (2) pautraH / putra+Gas +aJ / pautra+a / pautra+su / pautraH / yahAM SaSThI-samartha anRSivAcI 'putra' zabda se anantarApatya artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya / pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| (3) dauhitra: / duhitR + Gas +aJ / dauhitra + su / dauhitraH / pUrvavat / vizeSaH apatya-anantarApatya kA artha putra, gotrApatya kA artha pautra aura yuvApatya kA artha prapautra hai| yaJ ( 1 ) gargAdibhyo yaJ / 105 / pa0vi0- gargAdibhyaH 5 / 3 yaJ 1 / 1 / sa0-garga AdiryeSAM te-gargAdayaH, tebhya:- gargAdibhyaH (bahuvrIhi: ) / anu0-tasya, apatyam, gotre iti cAnuvartate / anvayaH-tasya, gargAdibhyo gotre'patyaM yaJ / artha: tasya iti SaSThIsamarthebhyo gargAdibhyaH prAtipadikebhyo gotrApatye'rthe yaJ pratyayo bhvti| udA0-gargasya gotrApatyam - gArgya: / vatsasya gotrApatyam-vAtsya:, ityAdikam / grg| vatsa / vaajaa'se| saMkRti / aja / vyaaghrpaat| vidbhRt| praaciinyog| agsti| pulasti / rebha / agniveza / shngkh| shtth| dhuum| - Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam avaTa / camasa / dhanaJjaya / manasa / vRkSa / vizvAvasu / jnmaan| lohita / sNshit| babhru / mnnddu| mkssu| aliNgu| shngk| ligu| gulu| mantu / jigiissu| mnu| tantu / mnaayii| bhuut| kthk| kss| tnndd| vtnndd| kpi| kt| kurukt| anaDuh / knnv| shkl| gokkss| agastya / kuNDina / yjnyvlk| ubhaya / jAta / virohita / vRSagaNa / rahUgaNa / shaannddil| vaNa / kaculuka / mudgala / musl| parAzara / jatUkarNa / mantrita / saMhita / ashmrth| zarkarAkSa / puutimaass| sthuunn| arrk| pinggl| kRssnn| golund| ulUka / titikss| bhiSaj / bhddit| bhaNDita / dlbh| cekita / devahU / indrahU / ekalU / pippalu / vRhadagni / jamadagni / sulomin / uktha / kuttiigu| iti grgaadyH|| AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI-samartha (gargAdibhyaH) garga Adi prAtipadikoM se (gotre-apatyam) gotrApatya artha meM (yaJ) yaJ pratyaya hotA hai| udA0-gargasya gotrApatyam-gArgya: / garga kA pautra 'gArya' kahAtA hai| vatsasya gotrApatyam-vAtsya: / vatsa kA pautra vAtsya' kahAtA hai, ityaadi| siddhi-gArya: / grg+dds+yny| gaarg+y| gArya+su / gArgya: / yahAM SaSThI-samartha 'garga' zabda se gotrApatya artha meM isa sUtra se 'yaJ' pratyaya hai| taddhiteSvacamAde: (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-vAtsya: aadi| yaJ (2) madhubadhvorbrAhmaNakauzikayoH / 106 / pa0vi0-madhu-babhUvo: 6 / 2 (paJcamyarthe) brAhmaNakauzikayo: 7 / 2 / sa0-madhuzca babhruzca tau madhababhrU, tayo:-madhubabhUvo: (itretryogdvndvH)| brAhmaNazca kauzikazca tau brAhmaNakauzikau, tayo:brAhmaNakauzikayo: (itretryogdvndv:)| anu0-tasya, apatyam, gotre, iti caanuvrtte| anvaya:-tasya, madhuMbabhrubhyAM gotre'patyaM yaJ, braahmnnkaushikyoH| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAbhyAM madhubabhrubhyAM prAtipadikAbhyAM gotrApatye'rthe yaJ pratyayo bhavati, yathAsaMkhyaM brAhmaNakauzikayorabhidheyayoH / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0- (madhuH ) madhorgotrApatyam - mAdhavyo brAhmaNaH / babhrorgotrApatyam kauzika: I bAbhravyaH AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI- samartha (madhubabhruvo: ) madhu aura babhru prAtipadikoM se (gotre - apatyam) gotrApatya artha meM (yaJ) yaJ pratyaya hotA hai ( brAhmaNakauzikayoH) yadi vahAM yathAsaMkhya brAhmaNa aura kauzika artha abhidheya ho / udA0- - (madhu) madhorgotrApatyam - mAdhavyo brAhmaNa: / madhu kA pautra-mAdhavya brAhmaNa / babhrorgotrApatyam-bAbhravyaH kauzikaH / babhru kA pautra - bAbhravya kauzika / siddhi - (1) mAdhavyaH / madhu+Gas +yaJ / mAdho+ya / mAdhavya+su / mAdhavyaH / yahAM SaSThI-samartha 'madhu' zabda se gotrApatya artha meM isa sUtra 'yaJ' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117 ) se aMga ko AdivRddhi aMga ko 'orguNa:' ( 6 |4,146) guNa aura 'to pratyaye' ( 6 11176 ) se vAnta Adeza (av) hotA hai| aise hI 'babhru' zabda se - bAbhravyaH / se vizeSa- 'babhru' zabda gargAdigaNa meM paThita haiN| usase 'yaJ' pratyaya to siddha hI hai, kintu babhru zabda se kauzika artha meM hI 'yaJ' pratyaya ho isa niyama ke liye yaha kathana kiyA gayA hai| madhu aura babhru kramazaH brAhmaNa aura kauzika vaMza ke RSi haiN| yaJ (3) kapibodhAdAGgirase / 107 / pa0vi0 - kapi-bodhAt 5 / 1 AGgirase 7 / 1 / sa0-kapizca bodhazca etayoH samAhAra:- kapibodham, 101 kapibodhAt (samAhAradvandvaH ) | anu0 - tasya apatyam, gotre, yaJ / anvayaH - tasya kapibodhAd gotre'patyaM yaJ AGgiraseM / artha: tasya iti SaSThIsamarthAbhyAM kapibodhAbhyAM prAtipadikAbhyAM gotrApatye'rthe yaJ pratyayo bhavati, AGgirase'bhidheye / tasmAt udA0- ( kapiH ) kapergotrApatyam - kApya AGgirasaH / (bodha: ) bodhasya gotrApatyam-baudhya AGgirasaH / AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI samartha (kapibodhAt) kapi aura bodha prAtipadikoM se (gotre, apatyam) gotrApatya artha meM (yaJ) yaJ pratyaya hotA hai (AGgirase ) yadi vahAM AGgirasa artha abhidheya ho / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- (kapi:) kapergotrApatyam-kApya aanggirsH| kapi RSi kA pautra-kApya aanggirs| (bodha:) bodhasya gotrApatyam-baudhya AGgirasa: / bodha RSi kA pautra-baudhya aanggirsH| siddhi-(1) kApya: / kpi+dds+yny| kAp+ya / kApya+su / kApyaH / yahAM SaSThI-samartha 'kapi' zabda se gotrApatya artha meM isa sUtra se 'yaJ' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hI-baudhyaH / vizeSa-kapi zabda gargAdigaNa meM paThita hai, usase yaj' pratyaya to siddha hI hai kintu kapi zabda se AGgirasa artha meM hI 'ya' pratyaya ho isa niyama ke lie yahAM kathana kiyA gayA hai| yaJ (4) vtnnddaacc|108| pa0vi0-vataNDAt 5 / 1 ca avyayapadam / anu0-tasya, apatyam, gotre, yaJ, AGgirase iti caanuvrtte| anvaya:-tasya vataNDAcca gotre'patyaM yaJ, aanggirse| artha:-tasya-iti SaSThIsamarthAd vataNDAt prAtipadikAdapi gotrApatye'rthe yaJ pratyayo bhavati, aanggirse'bhidheye| udA0-vataNDasya gotrApatyam-vAtaNDya AGgirasaH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (vataNDAta) vataNDa prAtipadika se (ca) bhI (gotre, apatyam) gotrApatya artha meM (yaj) yaJ pratyaya hotA hai| udA0-vataNDasya gotrApatyam-vAtaNDya aanggirsH| vataNDa RSi kA pautra-vAtaNDya aanggirs| siddhi-vAtaNDyaH / vataNDa+Das+yaJ / vaatnndd+y| vAtaNDya+su / vAtaNDyaH / yahAM SaSThI-samartha 'vataNDa' zabda se gotrApatya artha meM isa sUtra se yaJ' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| vizeSa-vataNDa zabda gargAdigaNa meM paThita haiM aura yaha zabda zivAdigaNa meM bhI paThita hai| ata: zivAdibhyo'N (4 / 1 / 112) se Agirasa artha meM aN pratyaya bhI prApta hotA hai| usake pratiSedha ke lie yaha kathana kiyA gayA hai ki AGgirasa artha meM yaj' pratyaya hI ho; aN na ho| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH yam-luka (5) luk striyAm / 106 / pa0vi0-luk 11 striyAm 7 / 1 / anu0-tasya, apatyam, gotre, yaJ, vataNDAt, AGgirase iti caanuvrtte| anvaya:-tasya vataNDAd gotre'patyaM yatro luk, AGgirasyAM striyAm / artha:-tasya-iti SaSThIsamarthAd vataNDAt prAtipadikAd gotrApatye'rthe vihitasya yaJ-pratyayasya lug bhavati, AGgirasyAM striyAmabhidheyAyAm / udA0-vataNDasya gotrApatyaM strI-vataNDI aanggirsii| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (vataNDAt) vataNDa prAtipadika se (gotre apatyam) gotrApatya artha meM vihita (yaJ) yaJ pratyaya kA (luka) luk. hotA hai (AGgirase-striyAm) yadi vahAM AGgirasI strI artha abhidheya ho| udA0-vataNDasya gotrApatyaM strI-vataNDI aagiirsii| vataNDa RSi kI pautrI-vataNDI aagirsii| siddhi-vtnnddii| vataNDa+Das+yaJ / vataNDa+0 / vataNDa+DIn / vtnndd+ii| vataNDI+su / vtnnddii| yahAM SaSThIsamartha vataNDa' zabda se gotrApatya (strI) artha meM vihita yaJ' pratyaya kA isa sUtra se luk hotA hai| pratyaya ke luk ho jAne para vataNDa' zabda kA zAGgarava Adi gaNa meM pATha hone se 'zAGgaravAdyo DIn (4 / 1 / 73) se strIliGga meM DIn' pratyaya hotA hai| phaJ (1) azvAdibhyaH phny|110| pa0vi0-azvAdibhya: 5 / 3 phaJ 1 / 1 / sa0-azva AdiryeSAM te-azvAdayaH, tebhya:-azvAdibhya: (bahuvrIhiH) / anu0-tasya, apatyam, gotre iti caanuvrtte| anvaya:-tasya azvAdibhyo gotre'patyaM phaJ / artha:-tasya-iti SaSThIsamarthebhyo'zvAdibhya: prAtipadikebhyo gotrApatye'rthe phaJ pratyayo bhvti| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0 - azvasya gotrApatyam - AzvAyanaH / azmno gotrApatyamAzmAyana ityAdikam / 104 1 ashv| ashmn| shngkh| vida / puTa / rohiNa / kharjUra / kharjUla / piJjara | bhaDila | bhaNDila / bhaDita / bhaNDita / bhaNDika / prhRt| raamod| kSatra / grIvA / kAza / golAGkya / arka / svana / dhvana / paad| cakra / kula / pavitra / gomin / zyAma / dhuum| dhUmra / vAgmin / vizvAnara / kuTa / veza / Atreya / natta / taDa / naDa / grISma / arha / vizamya / vizAlA / giri| cpl| cunm| daask| vaily| dhrm| aandduhy| puNsijaat| arjun| shuudrk| sumanas / durmanas / kSAnta / praacy| kita / kANa / cumpa / shrvisstthaa| vIkSya / pavindA / kutsa / Ataba / kitb| ziva / khdir| Atreya, bhAradvAje / bhAradvAja, Atraye / patha / kanthu / zruva / sUnu karkaTaka / rukSa / tarukSa / talukSa / pracula / vilamba / missnnuj| ityshvaadyH|| AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI- samartha (azvAdibhyaH) azva Adi prAtipadikoM se (gotre, apatyam) gotrApatya artha meM (phak) phak pratyaya hotA hai| I udA0 - azvasya gotrApatyam- AzvAyanaH / azva RSi kA pautra- AzvAyana / azmano gotrApatyam - AzmAyana: / azmA RSi kA pautra - AzmAyana / siddhi - (1) AzvAyanaH / azva+Gas+phak / Azv + aayn| AzvAyana+su / AzvAyanaH / yahAM SaSThI-samartha 'azva' zabda se gotrApatya artha meM isa sUtra se 'phak' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 1112) se ph' ke sthAna meM 'Ayan' Adeza hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| (2) AzmAyanaH / azman + Gas +phak / Azman + aayn| Azma0 + Ayana / AzmAyana + + su / AzmAyanaH / yahAM SaSThI samartha 'azman' zabda se gotrApatya artha me N isa sUtra se 'phak' pratyaya hai / svAdiSvasarvanAmasthAne' (1 / 4 / 17 ) se 'azman' zabda kI pada saMjJA hokara 'nalopa: prAtipadikAntasya' (8 12 17 ) se 'nU' kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / phaJ - (2) bhargAt traigarte / 111 | pa0vi0-bhargAt 5 / 1 traigarte 7 / 1 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 105 anu0-tasya, apatyam, gotre, phaJ iti cAnuvartate / anvaya:-tasya bhargAd gotre'patyaM phaJ traigrte| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd bhargAt prAtipadikAd gotrApatye'rthe phaJ pratyayo bhavati, grte'bhidheye| udA0-bhargasya gotrApatyam-bhAIyaNastraigartaH / AryabhASAartha- (tasya) SaSThI-samartha (bhargAt) bharga prAtipadika ro (gotre, apatyam) gotrApatya artha meM (phaJ) phaJ pratyaya hotA hai (traigarte) yadi vahAM traigarta artha abhidheya ho| udA0-bhAsya gotraaptym-bhaaiiynnsvaigrtH| bharga RSi kA pautra 'bhAIyaNa' grt| siddhi-bhAyaNaH / bhrg+dds+phny| bhaarg+aayn| bhAIyaNa+su / bhArgAyaNaH / yahAM SaSThI-samartha 'bharga' zabda se gotrApatya artha tathA traigarta artha abhidheya meM isa sUtra se 'phaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa-vartamAna paMjAba kA uttara-pUrvI bhAga jo cambA se kAMgar3A taka phailA huA hai, prAcIna trigarta' deza thaa| sataluja, vyAsa aura rAvI ina tIna nadiyoM kI ghATiyoM ke kAraNa isakA nAma 'trigarta' pdd'aa| trigarta' ke nivAsI traigarta' kahAte haiN| (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 41) / iti gotrApatyaprakaraNam / apatyasAmAnyaprakaraNam aN (1) zivAdibhyo'N / 112 / pa0vi0-zivAdibhya: 5 / 3 aN 1 / 1 / sa0-ziva AdiryeSAM te-zivAdayaH, tebhya:-zivAdibhya: (bahuvrIhiH) / anu0-tasya, apatyam iti cAnuvartate, 'gotre' iti ca nivRttam, ita: prabhRti sAmAnyena pratyayA vidhiiynte| anvaya:-tasya zivAdibhyo'patyam aN / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya: zivAdibhya: prAtipadikebhyo'patye'rthe'N pratyayo bhvti| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-zivasyApatyam-zaivaH / prauSThasyApatyam-prauSThaH, ityAdikam / shiv| prausstth| prausstthik| cnndd| mnndd| jmbh| muni| sandhi / bhuuri| kutthaar| anbhimlaan| anbhiglaan| kkutsth| khodd| lekha / rodh| khaJjana / kohdd'| piSTa / hehaya / khajAra / khaJjAla / surohikaa| prnn| kahUSa / parila / vataNDa / tRNa / karNa / kssiirhrd| jalahrada / pariSika / jaTilika / gophilika / badhirikA / mnyjiirk| vRSNika / rekha / aalekhn| vizravaNa / khnn| vartanAkSa / pittk| piTAka / tukSAka / nabhAka / UrNanAbha / jrtkaaru| utkssipaa| rohitik| aaryshvet| supisstt| khajUrakarNa / masUrakarNa / tuunkrnn| mayUrakarNa / khaDaraka / takSan / RSTiSeNa / gaGgA / vipaashaa| yaska / lahya / drugha / ay:sthuunn| bhlndn| viruupaakss| bhuumi| ilaa| sptnii| dvayaco ndyaaH| triveNI trivaNaM c| ky| kabodha / parala / grIvAkSa / gobhilika / rAjala / tddaak| vaDAka / iti zivAdayaH / / AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI-samartha (zivAdibhyaH) ziva Adi prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-zivasyApatyam-zaiva: / ziva RSi kA putr-shaiv| prauSThasyApatyam-prauSThaH / prauSTha RSi kA putra-prauSTha, ityaadi| siddhi-zaivaH / ziva+Das+aN / shaik+a| zaiva+su / zaivaH / yahAM SaSThI-samartha ziva' zabda se apatya sAmAnya artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-prauSTha: aadi| aN(2) avRddhAbhyo nadImAnuSIbhyastannAmikAbhyaH / 113 / pa0vi0-avRddhAbhya: 5 / 3 nadI-mAnuSIbhya: 5 / 3 tannAmikAbhya: 5 / 3 / sa0-na vRddhA iti avRddhAH, tAbhya:-avRddhAbhyaH (naJtatpuruSaH) / nadyazca mAnuSyazca tA:-nadImAnuSyaH, tAbhya:-nadImAnuSIbhyaH (itaretarayogadvandvaH) / tAni nAmAni yAsAM tA:-tannAmikAH, tAbhya:-tannAmikAbhya: (bhuvriihi:)| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH anu0 - tasya apatyam, aN iti cAnuvartate / anvayaH - tasya avRddhAbhyo nadImAnuSIbhyastannAmikAbhyo'patyam aN / arthaH-tasya iti SaSThIsamarthebhyo'vRddhasaMjJakebhyo nadInAM mAnuSINAM ca nAmadheyebhyaH prAtipadikebhyo'patye'rthe'N pratyayo bhavati / 1 udA0-(nadI) yamunAyA apatyam - yAmunaH / irAvatyA apatyamairAvataH / vitastAyAM apatyam - vaitastaH / narmadAyA apatyam - nArmadaH / ( mAnuSI) zikSitAyA apatyam - zaikSitaH / cintitAyA apatyam - caintita: / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI-samartha (avRddhAbhyaH) avRddhasaMjJaka ( nadImAnuSIbhyaH) nadiyoM aura mAnuSiyoM (tannAmikAbhyaH ) ke nAmavAle prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai| 107 udA0- - (nadI) yamunAyA apatyam - yAmuna: / yamunA nAmaka strI kA putra- yAmuna / irAvatyA apatyam - airAvataH / irAvatI nAmaka strI kA putra - airAvata / vitastAyA aptym-vaitstH| vitastA nAmaka strI kA putra - vaitasta / narmadAyA apatyam- nArmadaH / narmadA nAmaka strI kA putra - naarmd| ( mAnuSI) zikSitAyA apatyam - zaikSita: / zikSita nAmaka mAnuSI kA putra - zaikSita / cintitAyA apatyam - caintita: / cintitA nAmaka mAnuSI kA putra- caintita / siddhi - yAmuna: / yamunA+Gas +aN / yaamun+a| yaamun+su| yaamunH| yahAM SaSThI - samartha avRddha saMjJaka, nadIvAcI strInAma 'yamunA' zabda se isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| aise hI - airAvataH Adi / aN (3) RSyandhakavRSNikurubhyazca // 114 // pa0vi0-RSi-andhaka-vRSNi - kurubhya: 5 / 3 ca avyypdm| sao - RSizca andhakazca vRSNizca kuruzca te RSyandhakavRSNikuravaH, tebhyaH - RSyandhakavRSNikurubhyaH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - tasya apatyam, aN iti cAnuvartate / anvayaH - tasya RSyandhakavRSNikurubhyazcApatyam aN / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya RSyandhakavRSNikuruvAcibhyaH prAtipadikebhyo'patye'rthe'N pratyayo bhavati / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(RSi:) vasiSThasyApatyam-vAsiSThaH / vizvAmitrasyApatyamvaizvAmitra: / (andhaka:) zvaphalkasyApatyam-zvAphalka: / rndhssyaaptymraandhsH| (vRSNi:) vsudevsyaaptym-vaasudevH| aniruddhasyApatyamAniruddha: / (kuru:) nakulasyApatyam-nAkula: / sahadevasyApatyam-sAhadeva: / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (RSikurubhyaH) RSi, andhaka, vRSNi, kuru vAcaka prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-(RSiH) vasiSThasyApatyam-vAsiSThaH / vasiSTha RSi kA putr-vaasisstth| vishvaamitrsyaaptym-vaishvaamitrH| vizvAmitra RSi kA putr-vaishvaamitr| (andhaka:) zvaphalkasyApatyam-zvAphalkaH / zvaphalka (andhaka) kA putra-zvAphalaka / randhasasyApatyamrAndhasaH / randhasa (andhaka) kA putr-raandhs| (vRSNi:) vasudevasyApatyam-vAsudevaH / vasudeva (vRSNi) kA putra-vAsudeva (kRssnn)| aniruddhasyApatyam-AniruddhaH / aniruddha (vRSNi) kA putra-Aniruddha / (kuru:) nakulasyApatyam-nAkula: / nakula (kuru) kA putr-naakul| sahadevasyApatyam-sAhadevaH / sahadeva (kuru) kA putra-sAhadeva / siddhi-vAsiSThaH / vasiSTha+Das+aN / vaasisstth+a| vAsiSTha+su / vaasisstthH| yahAM SaSThI-samartha RSivAcI 'vasiSTha' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-vaizvAmitra: aadi| vizeSa-andhaka aura vRSNi, saMgha ke nAma haiN| zvAphalka andhaka saMgha kA netA aura vasudeva vRSNi saMgha kA netA thaa| kuru janapada kA nAma hai| Adhunika dillI ke AsapAsa kA pradeza kuru kahAtA hai| aN (4) mAturut saMkhyAsambhadrapUrvAyAH / 115 / pa0vi0-mAtu: 5 11 ut 11 saMkhyA-sam-bhadrapUrvAyA: 5 / 1 / sa0-saMkhyA ca sam ca bhadrazca te-saMkhyAsambhadrAH, saMkhyAsambhadrA: pUrvA: yasyA: sA-saMkhyAsambhadrapUrvA, tasyA:-saMkhyAsambhadrapUrvAyA: (itretryogdvndvbhuvriihi:)| anu0-tasya, apatyam, aN iti caanuvrtte| anvaya:-tasya saMjJAsambhadrapUrvAyA mAturapatyam aN, ucca / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt saMkhyAsambhadrapUrvAd mAtR-zabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe'N pratyayo bhavati, ukArazcAntAdezo bhvti| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH / udA0- (saMkhyA) dvayormAtrorapatyam-dvaimAturaH / SaNNAM mAtRNAmapatyampANmAturaH / (sam) sammAturapatyam-sAmmAturaH (bhadraH) bhdrmaaturptymbhaadrmaaturH| AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI-samartha (saMkhyAsambhadrapUrvAyA:) saMkhyAvAcI zabda, sam aura bhadra pUrvaka (mAtu:) mAtR prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai aura (ut) mAtR zabda ke antya 'R' ke sthAna meM 'ukAra' Adeza hotA hai| udA0-(saMkhyA) dvyormaatrorptym-dvaimaaturH| do mAtAoM kA putra-dvaimAtura / mAtA ke atirikta cAcI Adi bhI jise apanA putra mAnatI ho| SaNNAM mAtRNAmapatyam-pANmAturaH / cha: mAtAoM kA putra-SANmAtura / mAtA ke atirikta anya pAMca cAcI, tAI Adi bhI jise apanA putra mAnatI hoN| (sam) sammAturapatyam-sAmmAturaH / zreSTha mAtA kA putr-saammaatur| (bhadraH) bhadramAturapatyam-bhAdramAturaH / kalyANakAriNI mAtA kA putr-bhaadrmaatur| siddhi-dvaimAturaH / dvimaatR+dds+ann| dvaimaatur+a| dvaimaatur+su| dvaimAturaH / yahAM SaSThI-samartha saMkhyAvAcI dvi' zabdapUrvaka 'mAtR' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| mAtR zabda ke 'R' ke sthAna meM 'ukAra' Adeza bhI hotA hai| vaha 'uraNa raparaH' (111 / 50) se rapara hotA hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-SANmAtura: aadi| aN (5) kanyAyAH kanIna c|116| pa0vi0-kanyAyA: 5 / 1 kanIna 1 / 1 (su-luk) ca avyypdm| anu0-tasya, apatyam, aN iti caanuvrtte| anvaya:-tasya kanyAyA apatyam aN kanInazca / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt kanyAzabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe'N pratyayo bhavati, kanInazcAdezo bhvti| udA0-kanyAyA apatyam-kAnIna: karNa: / kAnIno vyAsa: / AryabhASA artha-(tasya) SaSThIsamartha (kanyAyAH) kanyA prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai (ca) aura (kanIna:) kanyA ke sthAna meM kanIna Adeza hotA hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-kanyAyA apatyam - kAnInaH karNaH / kanyA (kuntI) kA putra- kAnIna (karNa) / kAnIno vyAsaH / kanyA (satyavatI) kA putra - kAnIna (vyAsa) / siddhi-kAnInaH / kanyA+Gas +aN / kAnIn +a / kAnIna+su / kAnInaH / 110 yahAM SaSThI-samartha 'kanyA' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai aura 'kanyA' zabda ke sthAna meM 'kanIna' Adeza bhI hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aN (6) vikarNazuGgacchagalAd vatsabharadvAjAtriSu / 117 / pa0vi0 - vikarNa-zuGga - chagalAt 5 / 1 vatsa bharadvAja - atriSu 7 / 3 / sao - vikarNazca zuGgazca chagalazca eteSAM samAhAra:- vikarNazuGgacchgalam, tasmAt - vikarNazuGgacchgalAt (samAhAradvandvaH) / vatsazca bharadvAjazca atrizca te vatsabharadvAjAtraya:, teSu vatsabharadvAjAtriSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - tasya apatyam, aN iti cAnuvartate / anvayaH-tasya vikarNazuGgacchgalAd apatyam aN, vatsabharadvAjAtriSu / arthaH-tasya iti SaSThIsamarthebhyo vikarNazuGgacchgalebhyaH prAtipadikebhyo'patyamityasminnarthe'N pratyayo bhavati, yathAsaMkhyaM vatsabharadvAjAtriSvabhidheyeSu / udA0-vikarNasyApatyam-vaikarNo vAtsyaH / zuGGgasyApatyam-zaugo bhaardvaaj:| chagalasyApatyam-chAgala AtreyaH 1 AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI- samartha (vikarNazuGgacchagalAt) vikarNa, zuGga, chagala prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai (vatsabharadvAjAtriSu) yadi vahAM vatsa, bharadvAja aura atri artha abhidheya ho / udA0- (vikarNa) vikarNasyApatyam-vaikarNo vAtsyaH / vikarNa RSi kA putra- vaikarNa vAtsya / ( zuGga ) zuGgasyApatyam - zauGgo bhAradvAja: / zuGga RSi kA putra - zauGga bhAradvAja / (chagala) chagalasyApatyam - chAgala AtreyaH / chagala RSi kA putra- chAgala Atreya / vikarNa, zuGga aura chagala kramazaH vatsa, bharadvAja aura atri vaMza ke RSi haiN| siddhi-vaikarNaH / vikarNa+ Gas +aJ / vaikarN +a / vaikarNa+su / vaikarNaH / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 111 yahAM SaSThI-samartha 'vikarNa' zabda se apatya artha meM tathA vatsa RSi abhidheya meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-zauga: Adi / aN-vikalpaH (7) pIlAyA vaa|118| pa0vi0-pIlAyA: 5 / 1 vA avyypdm| anu0-tasya, apatyam, aN iti caanuvrtte| anvaya:-tasya pIlAyA apatyaM vA'N / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt pIlA-zabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe vikalpenAN pratyayo bhavati / udA0-pIlAyA apatyam-paila:, paileyo vaa| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (pIlAyAH) pIlA prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (vA) vikalpa se (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-pIlAyA apatyam-pailaH, paileyo vaa| pIlA RSi kA putra-paila, athavA pailey| pIlA prtisstthitaa| siddhi-(1) paila: / piilaa+dds+ann| pail+a| paila+su / pailaH / yahAM SaSThI-samartha pIlA' zabda prAtipadika se apatya artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| (2) paileya: / pIlA+Das+Dhak / pail+ey| pailey+su| paileyaH / yahAM SaSThI-samartha 'pIlA' prAtipadika se apatya artha meM vikalpa pakSa meM vyacaH' (4 / 1 / 121) se Dhak' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'da' ke sthAna meM 'ey Adeza hotA hai| Dhaka+aN (8) Dhak ca mnndduukaat|116 | pa0vi0-Dhak 1 / 1 ca avyayapadam, maNDUkAt 5 / 1 / anu0-tasya, apatyam, aN, vA iti cAnuvartate / anvaya:-tasya maNDUkAd apatyaM vA Dhak aN ca / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd maNDUkazabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe vikalpena Dhak aN ca pratyayo bhvti| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-maNDUkasyApatyam-mANDUkeya: (ddhk)| mANDUka: (aN) / mANDUkiH (iny)| AryabhASA artha-(tasya) SaSThI-samartha (maNDUkAt) maNDUka prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (vA) vikalpa se (Dhak) Dhak (ca) aura (aN) aN pratyaya hote haiN| __udA0-maNDUkasyApatyam-mANDUkeya: (Dhak) / mANDUka: (ann)| mANDUki: (iJ) / maNDUka RSi kA putra-mANDUkeya, mANDUka athavA maanndduuki|| siddhi-(1) mANDUkeya: / maNDUka+Dhak / maanndduuk+ey| mANDUkeya+su / mANDUkeya: / yahAM maNDUka' prAtipadika se apatya artha meM isa sUtra se Dhak' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se Dh' ke sthAna meM 'ey' Adeza hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| (2) mANDUkaH / maNDUka+Das+aN / maanndduuk+a| maanndduuk+su| mANDUkaH / yahAM SaSThI-samartha 'maNDUka' zabda se isa sUtra se pUrvavat 'aN' pratyaya hai| (3) mANDUkiH / mANDUka+in / maanndduuk+i| mANDUki+su / mANDUkiH / yahAM vikalpa pakSa meM 'ata i' (4 / 1 / 95) se 'iJ' pratyaya hai| vizeSa-brahmavidyA se maNDita (vibhUSita) RSi ko 'maNDUka' kahate haiN| yahAM 'maNDUka' zabda kA meMDhaka artha nahIM hai| Dhak (1) strIbhyo ddhk|120| pa0vi0-strIbhya: 5 / 3 Dhak 1 / 1 / anu0-tasya, apatyamiti cAnuvartate / anvaya:-tasya strIbhyo'patyaM ddhk| artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyaH strIpratyayAntebhya: prAtipadikebhyo'patyasminnarthe Dhak pratyayo bhvti| udA0-supA apatyam-sauparNeyaH / vinatAyA apatyam-vainateyaH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (strIbhyaH) strI-pratyayAnta prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (Dhak) Dhak pratyaya hotA hai| udA0-supA apatyam-sauparNeyaH / kazyapa RSi kI patnI suparNI kA putra-sauparNeya / vinatAyA apatyam-vainateyaH / kazyapa RSi kI patnI vinatA kA putra-vainateya (grudd')| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH / siddhi-(1) sauparNeyaH / suparNI+Das+Dhak / sauprnn+ey| sauparNeya+su / sauparNeyaH / yahAM SaSThI-samartha strI-pratyayAnta 'suparNI' zabda se apatya artha meM isa sUtra se Dhak' pratyaya hai| 'kiti ca' (7 / 2 / 128) aMga ko AdivRddhi aura pUrvavat aMga 'ikAra' kA lopa hotA hai| (2) vainateyaH / vinatA Das+Dhak / vaint+ey| vaintey+su| vainateyaH / pUrvavat / vizeSa-kazyapa RSi kI suparNI aura vinatA do patniyAM thiiN| suparNI ke putra sauparNeya aura vinatA ke putra vainateya kahAte haiN| vaintey-grudd'| garur3a AkAzIya uDDayana vidyA meM kuzala thaa| isakA pakSIvizeSa artha bhrAntipUrNa hai| garur3a ke choTe bhAI kA nAma aruNa thaa| Dhak (2) vyacaH 121 / pa0vi0-dvi-aca: 5 / 1 / sa0-dvAvacau yasmin sa vyac, tasmAt-vyaca: (bahuvrIhiH) / anu0-tasya, apatyam, strIbhyaH, Dhak iti caanuvrtte| anvaya:-tasya striyA vyaco'patyaM Dhak / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt strIpratyayAntAd dvayaca: prAtipadikAd apatyamityasminnarthe Dhak pratyayo bhavati / udA0-gaGgAyA apatyam-gAGgeya: / dattAyA apatyam-dAtteya: / gopyA aptym-gaupeyH| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (strIbhyaH) strI-pratyayAnta (dvayaca:) do ac vAle prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (Dhak) Dhak pratyaya hotA hai| udA0-gaGgAyA apatyam-gAGgeyaH / gaGgA kA putra-gAGgeya (bhiissm)| dattAyA apatyam-dAtteyaH / dattA nAmaka strI kA putr-daattey| gopyA apatyam-gaupeya: / gopI nAmaka strI kA putr-gaupey| siddhi-gAGgeyaH / gaGgA+Das+Dhak / gaangg+ey| gaanggey+su| gAGgeyaH / yahAM SaSThI-samartha nadIvAcI, strIpratyayAnta, do acvAle 'gaGgA' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'Dhaka' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'da' ke sthAna meM ey' Adeza hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi tathA aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| yaha 'avRddhAbhyo nadImAnuSIbhyastannAmikAbhyaH' (4 / 1 / 113) se prApta 'aN' pratyaya kA apavAda hai| aise hI-dAtteya: aadi| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanama Dhak (3) itshcaaninyH|122| pa0vi0-ita: 5 / 1 ca avyayapadam, anitra: 5 / 1 / sa0-na iJ iti aniJ, tasmAt-aniJaH (naJtatpuruSaH) / anu0-tasya, apatyama, Dhak, dvayaca iti caanuvrtte| anvaya:-tasya anitra ito vyaco'patyaM Dhak / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd aniantAd ikArAntAd vyaca: prAtipadikAd apatyamityasminnarthe Dhak pratyayo bhavati / udA0-atrerapatyam-Atreya: / nidherapatyam-naidheyaH / AryabhASA artha-(tasya) SaSThI-samartha (anijaH) iJa-pratyayAnta se rahita (ita:) ikArAnta (dvayaca:) do acvAle prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (Dhak) Dhak pratyaya hotA hai| udA0-anerapatyam-Atreya: / atri RSi kA putra-Atreya / nidherapatyam-naidheyaH / nidhi RSi kA putr-naidhey| siddhi-Atreya: / atri+Das+Dhak / aat+ey| aatrey+su| AtreyaH / yahAM SaSThI-samartha iJ pratyayAnta se varjita, ikArAnta, dvi-ajvAn 'atri' zabda se isa sUtra se 'Dhak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-naidheyaH / Dhaka (4) zubhrAdibhyazca / 123 / pa0vi0-zubhrAdibhya: 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-zubhra AdiryeSAM te zubhrAdaya:, tebhya:-zubhrAdibhyaH (bhuvriihiH)| anu0-tasya, apatyam, Dhak iti caanuvrtte| anvaya:-tasya zubhrAdibhyazca apatyaM Dhak / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya: zubhrAdibhyo'pi prAtipadikebhyo'patyamityasminnarthe Dhak pratyayo bhvti|| udaa0-shubhrsyaaptym-shaubhreyH| viSTapurasyApatyam-vaiSTapureyaH, ityaadikm| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH zubhra / viSTapura / brahmakRta / shtdvaar| zatAvara / zalAkA / shaalaacl| zalakAbhrU / lekhaabhuu| vimaatR| vidhvaa| kiNksaa| rohinnii| rukminnii| dishaa| shaaluuk| ajvsti| shkndhi| lkssnnshyaamyorvsisstthe| godhaa| kRkalAsa / aNIva prvaahnn| bharata / bhArata / bhaarm| bhRkaNDu / maghaSTu / makaSTu / karpUra / itr| anyatara / AlIDha / sudatta / sucakSasa / sunaamn| kadru / tuda / akazApa / kumaarikaa| kizorikA / kuveNikA / jihmAzina / paridhi / vaayudt| zakala / khaTvara / ambikaa| azokA / shuddhpingglaa| khddonmttaa| anudRsstti| jrtin| blivrdin| vigrj| biij| shvn| azman / ashv| ajir| sthuul| sRknndduu| ykthu| ymssttu| kaSTu / sRknndd| mRkaNDa / gud| rud| kuzerikA / zakala / zabala / ugr| ajin| iti shubhraadyH| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (zubhrAdibhyaH) zubhra Adi prAtipadikoM se (ca) bhI (apatyam) apatya artha meM (Dhak) Dhak pratyaya hotA hai| udA0-zubhrasyApatyam-zaubhreyaH / zubhra RSi kA putra-zaubhreya / viSTapurasyApatyamvaiSTapureya: / viSTapura RSi kA putr-vaissttpurey| siddhi-zaubhreyaH / zubha+Gas+Dhak / shaubhuu+ey| zaubhreya+su / zaubhreyaH / yahAM SaSThI-samartha 'zubhra' zabda se apatya artha meM Dhak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hii-vaissttpureyH| Dhaka (5) vikarNakuSItakAt kaashype|124 / pa0vi0-vikarNa-kuSItakAt 5 / 1 kAzyape 7 / 1 / sa0-vikarNazca kuSItakazca etayo: samAhAra:-vikarNakuSItakam, tasmAt-vikarNakuSItakAt (smaahaardvndvH)| anu0-tasya, apatyam, Dhak iti caanuvrtte| anvaya:-tasya vikarNakuSItakAd apatyaM Dhak kaashype| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAbhyAM vikarNa-kuSItakAbhyAM prAtipadikAbhyAmapatyamityasminnarthe Dhak pratyayo bhavati, kaashype'bhidheye| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udALa-vikarNasyApatyam-vaikarNeya: kAzyapa: / kuSItakasyApatyamkauSItakeya: kaashypH| AryabhASA8 artha-(tasya) SaSThI-samartha (vikarNakuSItakAt) vikarNa aura kuSItaka prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (Dhak) Dhak pratyaya hotA hai (kAzyape) yadi vahAM kAzyapa artha abhidheya ho| udA0-(vikarNa) vikarNasyApatyama-vaikarNeya: kAzyapaH / vikarNa RSi kA patra-vaikarNeya kaashyp| (kuSItaka) kuSItakasyApatyam-kauSItakeya: kAzyapaH / kuSItaka RSi kA putra-kauSItakeya kaashyp| vikarNa aura kuSItaka kAzyapa vaMza ke RSi haiN| siddhi-vaikarNeyaH / vikrnn+dds+ddhk| vikarNa+eya |vaikrnney+su| vaikarNeyaH / yahAM SaSThI-samartha vikarNa zabda se apatya artha meM tathA kAzyapa' artha abhidheya meM isa sUtra se 'Dhak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-kauSItakeyaH / Dhak (6) dhruvo vuk c|125 / pa0vi0-bhruva: 5 / 1 vuk 11 ca avyayapadam / anu0-tasya, apatyam, Dhak iti caanuvrtte| anvaya:-tasya dhruvo'patyaM Dhak vuk c| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd bhrUzabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe Dhak pratyayo bhavati, vuk cAgamo bhavati / udaa0-dhruvo'ptym-dhrauveyH| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (dhruva:) dhU zabda prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (Dhak) Dhak pratyaya hotA hai (ca) aura (vuk) bhrU zabda ko vuk Agama hotA hai| udA0-dhruvo'patyam-zrauveya: / dhU RSi kA putr-bhrauvey| siddhi-bhrauvey:| bhruu+dds+ddhk| bhruuvuk+ey| dhrauv+ey| dhrauvey+su| shrauveyH| yahAM SaSThI-samartha 'bhrU' zabda se apatya artha meM isa sUtra se Dhak' pratyaya aura bhrU zabda ko 'vuk' Agama hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH Dhak (ina) (7) kalyANyAdInAminaG c|126 / pa0vi0-kalyANI-AdInAm 6 / 3 inaG 1 / 1 ca avyayapadam / sa0-kalyANI AdiryeSAM te-kalyANyAdaya:, teSAm-kalyANyAdInAm (bhuvriihiH)| anu0-tasya, apatyam, Dhak iti caanuvrtte| anvaya:-tasya kalyANAdInAm apatyaM Dhak inaG ca / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya: kalyANyAdibhya: prAtipadikebhyo'patyamityasminnarthe Dhak pratyayo bhavati, inaG cAdezo bhavati / udA0-kalyANyA apatyam-kAlyANineyaH / subhagAyA aptymsaubhaagineyH| klyaannii| subhagA / durbhgaa| bandhakI / anudRSTi / anusRSTi / jrtii| balIvardI / jyesstthaa| knisstthaa| mdhymaa| prstrii| iti kalyANyAdayaH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (kalyANyAdInAm) kalyANI Adi prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (Dhak) Dhak pratyaya hotA hai (ca) aura unheM (inaG) inaG Adeza hotA hai| udA0-kalyANyA aptym-kaalyaannineyH| kalyANI kA putr-kaalyaanniney| subhagAyA apatyam-saubhAgineyaH / subhagA kA putr-saubhaaginey| ___ siddhi-(1) kAlyANineyaH / klyaannii+dds+ddhk| kaalyaann+in+ey| kaalyaannin+ey| kaalyaanniney+su| kAlyANineyaH / yahAM SaSThI-samartha kalyANI' zabda se apatya artha meM isa sUtra se Dhak pratyaya aura kalyANI' zabda ko inaG' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (2) saubhAgineya: / yahAM hRdbhagasindhyanteH' (7 / 3 / 19) se aMga ko ubhayapada-vRddhi hotI hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Dhak-vikalpaH (8) kulaTAyA vaa|127 / pa0vi0-kulaTAyA: 5 / 1 vA avyypdm| anu0-tasya, apatyam, Dhak, inaG iti caanuvrtte| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-tasya kulaTAyA apatyaM Dhak vA inaG / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt kulaTAzabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe Dhak pratyayo bhavati, vikalpena ca inaG Adezo bhvti| udA0-kulaTAyA apatyam-kaulaTineya:, kaulaTeyo vaa| AryabhASA8 artha-(tasya) SaSThI-samartha (kulaTAyA:) kulaTA prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (Dhak) Dhak pratyaya hotA hai aura (vA) vikalpa se (inaG) ina Adeza hotA hai| udA0-kulaTAyA apatyam-kaulaTineyaH, kaulaTeyo vaa| kulaTA vyabhicAriNI strI kA patra-kaulaTineya athavA kaulttey|| siddhi-(1) kaulaTineya: / kulaTA+Das+Dhak / kulaT inng+ey| kaulttin+ey| kaulttiney+su| kaulttineyH| yahAM kulaTA' zabda se apatya artha meM isa sUtra se Dhak' pratyaya aura inaG Adeza hotA hai| kiti ca' (7 / 2 / 112) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| (2) kaulaTeyaH / kulaTA+Das+Dhak / kaultt+ey| kaulttey+su| kaulaTeyaH / yahAM SaSThI-samartha 'kulaTA' zabda se apatya artha meM Dhak' pratyaya aura vikalpa-pakSa meM inaG' Adeza nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vishess-kulaanytttiiti-kulttaa| kul+attaa=kulttaa| yahAM isI sUtrokta nipAtana se pararUpa ekAdeza hotA hai| airak (1) caTakAyA airak / 128 / pa0vi0-caTakAyA: 5 / 1 airak 1 / 1 / anu0-tasya, apatyamiti caanuvrtte| anvaya:-tasya caTakAyA apatyam airak / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAccaTakAzabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe airak pratyayo bhvti| udA0-caTakAyA apatyam-cATakara: / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (caTakAyA:) caTakA prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (eraka) airak pratyaya hotA hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-caTakAyA apatyam-cATakara: / cir3iyA kA baccA-cATakara (ciiklaa)| siddhi-cATakaraH / cttkaa+dds+airk| caattk+air| caakttair+su| cATakaraH / yahAM SaSThI-samartha caTakA' zabda se apatya artha meM isa sUtra se airak' pratyaya hai| kiti ca' (6 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| draka (1) godhAyA drak / 126 / pa0vi0-godhAyA: 5 / 1 ka 1 / 1 / anu0-tasya, apatyamiti cAnuvartate / anvaya:-tasya godhAyA apatyaM drk| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd godhAzabdAt prAtipadikAt apatyamityasminnarthe drak pratyayo bhavati / udA0-godhAyA apatyam-gaudheraH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (godhAyAH) godhA prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (drak) drak pratyaya hotA hai| udA0-godhAyA apatyam-gaudheraH / goha kA baccA-gaudhera (goheraa)| siddhi-gaudheraH / godhaa+dds| drak / gau+ egra / gaudhaera / gaudher+su| gaudheraH / yahAM SaSThI-samartha 'godhA' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'k' pratyaya hai| AyaneyaH' (712) se da' ke sthAna meM ey' Adeza aura lopo vyorvali (6 / 166) se ey ke 'ya' kA lopa hotA hai| 'kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| Araka __ (2) AragudIcAm / 130 / pa0vi0-Arak 1 / 1 udIcAm 6 / 3 / anu0-tasya, apatyam, godhAyA iti caanuvrtte| anvaya:-tasya godhAyA apatyam Arak, udIcAm / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd godhAzabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe Arak pratyayo bhavati, udIcAmAcAryANAM mten| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-godhAyA apatyam-gaudhAraH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (godhAyAH) godhA-zabda prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (Arak) Arak pratyaya hotA hai (udIcAm) uttara-bhArata ke AcAryoM ke mata meN| udA0-godhAyA apatyam-gaudhAraH / goha kA baccA-gaudhAra (goheraa)| siddhi-gaudhAraH / godhA+Das+Arak / gaudh+aar| gaudhaar+su| gaudhAraH / yahAM SaSThI-samartha 'godhA' zabda apatya artha meM tathA uttara bhArata ke AcAryoM ke mata meM isa sUtra se 'Arak' pratyaya hai| kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| draka (3) kSudrAbhyo vA / 131 // pa0vi0-kSudrAbhya: 5 / 3 vA avyypdm| anu0-tasya, apatyam, drak iti cAnuvartate, Arak iti ca naanuvrtte| anvaya:-tasya kSudrAbhyo'patyaM drk|| artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya: kSudrAvAcibhya: prAtipadikebhyo'patyamityasminnarthe vikalpena Drak pratyayo bhavati / aGgahInA: zIlahInAzca striyaH kSudrA ityucynte| udA0-kANAyA apatyam-kANera:, kANeyo vaa| dAsyA apatyamdAsera:, dAseyo vaa| AryabhASA artha-(tasya) SaSThI-samartha (kSudrAbhyaH) kSadrAvAcI prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (vA) vikalpa se (dak) drak pratyaya hotA hai| ahIna athavA caritrahIna striyoM ko kSudrA kahate haiN| udA0- (aGgahIna) kANAyA apatyam-kANera:, kANeyo vaa| kANI strI kA putra kANera athavA kaanney| (zIlahIna) dAsyA apatyam-dAsera:, dAseyo vA / dAsI kA putra dAsera athavA daasey| siddhi-(1) kANeraH / kANA+Das+k / kANa+ey+ra / kAN+ekara / kaanner+su| kaannerH| yahAM SaSThI-samartha kSudrAvAcI 'kANA' zabda se apatya artha meM isa sUtra se drak' pratyaya hai| zeSa kArya 'gaudheraH' (4 / 1 / 129) ke samAna hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH (2) kANeya: / kaannaa+dds+ddhk| kaann+ey| kANeya+su / kANeyaH / yahAM SaSThI-samartha kSudrAvAcI kANA' zabda se apatya artha meM vikalpa pakSa meM dvayaca:' (4 / 1 / 121) se Dhak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI dAsI zabda se-dAsera:, daasey:| chaNa (1) pitRSvasuzchaN / 132 / pa0vi0-pitRSvasu: 5 / 1 chaN 1 / 1 / sa0-pitu: svasA iti pitRSvasA, tasyA:-pitRSvasuH (sssstthiittpurussH)| anu0-tasya, apatyam iti caanuvrtte| anvaya:-tasya pitRSvasurapatyaM chaN / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt pitRsvasRzabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe chaN pratyayo bhvti| udA0-pitRsvasurapatyam-paitRSvasrIyaH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (pitRSvasuH) pitRSvasA prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (chaN) chaN pratyaya hotA hai| udA0-pitRsvasurapatyam-paitRSvastrIya: / pitA kI bahina (bUA) kA beTA-paitRsvastrIya / siddhi-paitRSvastrIya: / pitRSvasR+Das+chaN / paitRSvasR+ iiy| paitRSvastrIya+su / paitRSvastrIyaH / yahAM SaSThI-samartha pitRSvasR' zabda se apatya artha meM isa sUtra se chaN' pratyaya hai| Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'ch' ke sthAna meM 'iy Adeza hotA hai| 'iko yaNaci (6 // 1175) se 'R' ke sthAna meM yaNa (r) Adeza hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| tasyApatyam' (4 / 1 / 92) se sAmAnya 'aN' pratyaya kI prApti thI, yaha usakA apavAda hai| Dhak (antyalopaH) (2) Dhaki lopaH / 133 / pa0vi0-Dhaki 71 lopa: 1 / 1 / / anu0-tasya, apatyam iti caanuvrtte| anvaya:-tasya pitRSvasurapatyam Dhaki lopaH / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt pitRSvasRzabdAd prAtipadikAd apatyamityasminnarthe Dhaki pratyaye parato'ntyasya RvarNasya lopo bhavati / udA0-pitRSvasurapatyam-paitRSvaseyaH / AryabhASA artha- (tasya) SaSThI-samartha (pitRSvasuH) pitRravasA prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (Dhaki) Dhak pratyaya pare hone para (lopa:) pitRsvasa ke antya RvarNa kA lopa hotA hai| udA0-pitRSvasurapatyam-paitRSvaseyaH / pitA kI bahina (bUA) kA bettaa-paitRssvsey| siddhi-paitRSvaseyaH / pitRSvasa+Das+Dhak / paitRssvs+ey| paitRssvsey+su| paitRSvaseyaH / yahAM SaSThI-samartha 'pitRSvasR' zabda se apatya artha meM 'Dhak' pratyaya karane para pitRSvasR' zabda ke antya varNa R' kA isa sUtra se lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa-pitRSvasR zabda se kisI sUtra se Dhak pratyaya kA vidhAna nahIM kiyA gayA hai| yahAM AcArya pANinimuni dvArA Dhak pratyaya pare hone para jo lopa vidhAna kiyA gayA hai isase jJAta hotA hai ki pitRSvasR' zabda se Dhak pratyaya hotA hai| Dhaka+chaN (2) mAtRSvasuzca / 134 / pa0vi0-mAtRSvasu: 5 / 1 ca avyayapadam / sa0-mAtu: svasA iti mAtRSvasA, tasyA:-mAtRSvasuH (sssstthiittpurussH)| anu0-tasya, apatyam, Dhaki lopazchaN c| anvaya:-tasya iti SaSThIsamarthAd mAtRSvasRzabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe Dhaki parato'ntyasya RvarNasya lopo bhavati, chaN ca pratyayo'pi bhvti| udA0- (Dhak) maatRssvsurptym-maatRssvseyH| (chaN) maatRssvsurptym-maatRssvsriiyH| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (mAtRSvasuH) mAtRSvasR prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (Dhaki) Dhak pratyaya pare hone (lopa:) mAtRSvasR zabda ke antya RvarNa kA lopa hotA hai (ca) aura (chaNa) chaN pratyaya bhI hotA hai| udA0- (Dhak) mAtRSvasurapatyam-mAtRSvaseya: / mAtA kI bahina (mA-sI) kA bettaa| (chaN) maatRssvsurptym-maatRssvtriiyH| mAtA kI bahina kA bettaa-maatRssvstriiy| siddhi-mAtRSvaseya: aura mAtRSvatIya: zabdoM kI siddhi pUrvavat (4 / 1 / 132-33) hai| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DhaJ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH (1) catuSpAdbhyo DhaJ / 135 / pa0vi0 - catuSpAdbhyaH 5 / 3 DhaJ 1 / 1 / sa0-catvAraH pAdA yAsAM tA:- catuSpAda:, tAbhyaH-catuSpAdbhyaH ( bahuvrIhi: ) pAdasya lopo'hastyAdibhyaH' (5 / 4 / 138) iti samAsAnto'kAralopaH / , anu0 - tasya apatyam iti cAnuvartate / anvayaH-tasya catuSpAdbhyo'patyaM DhaJ / 123 artha:- tasya iti SaSThIsamarthebhyazcatuSpAdvAcibhyaH prAtipadikebhyo'patyasminnarthe DhaJ pratyayo bhavati / udA0- (kamaNDalU: ) kamaNDalvA apatyam - kAmaNDaleyaH / ( zuntibAhU: ) zuntibAhrA apatyam - zauntibAheya: / ( jambU : ) jambvA apatyam-jAmbveyaH / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI- samartha (catuSpAdbhyaH) caupAyoM ke vAcaka prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (DhaJ ) DhaJ pratyaya hotA hai| udA0- (kamaNDalU:) kamaNDalvA apatyam - kAmaNDaleyaH / kamaNDalU nAmaka pazuvizeSa kA putra - kAmaNDaleya / (zuntibAhU:) zuntibAhA apatyam - zauntibAheyaH / zuntibAhU nAmaka pazuvizeSa kA putra - zauntibAheya / ( jambU) jambA apatyam - jAmbveyaH / gIdar3I kA baccA - jAmbveya / siddhi-kAmaNDaleyaH / kamaNDalU + Gas + DhaJ / kAmaNDal + eya / kAmaNDaleya+su / kAmaNDaleyaH / yahAM SaSThI- samartha catuSpAdvAcI 'kamaNDalU' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'DhaJ' pratyaya hai| Dhai lopo'kavA:' (6 / 4 / 147) se kamaNDalU ke UkAra kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI - zauntibAheya:, jAmbveyaH / DhaJ (2) gRSTyAdibhyazca / 136 / pa0vi0 - gRSTi- AdibhyaH 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-gRSTirAdiryeSAM te-gRSTyAdaya:, tebhya:-gRSTyAdibhyaH (itaretara yogadvandvaH) / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ___ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-tasya, apatyam, DhaJ iti caanuvrtte| anvaya:-tasya gRSTyAdibhyazcApatyaM DhaJ / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyo gRSTyAdibhyo'pi prAtipadikebhyo'patyamityasminnarthe DhaJ pratyayo bhvti| udA0- (gRSTi:) gRSTerapatyam-gArTeya: / (hRSTi:) hRSTerapatyamhArTeya:, ityaadikm| gRsstti| hRsstti| hli| bali / vidhi| kudri| ajvsti| mitrayu / phali / ali / dRsstti| iti gRSTyAdayaH / / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (gRSTyAdibhyaH) gRSTi Adi prAtipadikoM se (ca) bhI (apatyam) apatya artha meM (DhaJ) DhaJ pratyaya hotA hai| udA0- (gRSTi:) gRSTerapatyam-gArTeyaH / gRSTi-pahalI bAra prasUtA strI kA putr-gaannttey| (hRSTi:) hRSTerapatyam-hATeMya: / hRSTi romAMcitA strI kA putr-haarttey| siddhi-gArTeyaH / gRSTi+Das+DhaJ / gArTsa ey| gArTeya+su / gApTeMya: / yahAM SaSThI-samartha 'gRSTi' zabda se apatya artha meM isa sUtra se DhaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-hApTeMya: / vizeSa- gRSTi' zabda prathama bAra prasUtA gau Adi artha meM bhI prayukta hotA hai| catuSpAdvAcI se to catuSpAbhyo Dha' (4 / 1 / 135) se hI DhaJ pratyaya siddha hai| yahAM catuSpAd ko chor3akara prathama bAra prasUtA strI artha kA grahaNa karanA caahie| yat (1) rAjazvazurAd yt|137 / pa0vi0-rAja-zvazurAt 5 / 1 yat 1 / 1 / sa0-rAjA ca zvazurazca etayo: samAhAra:-rAjazvazuram, tasmAtrAjazvazurAt (smaahaardvndv:)| anu0-tasya, apatyamiti caanuvrtte| anvaya:-tasya rAjazvazurAd apatyaM yat / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAbhyAM rAjazvazurAbhyAM prAtipadikAbhyAmapatyamityasminnarthe yat pratyayo bhvti| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 125 udA0-(rAjA) rAjJo'patyam-rAjanyaH / (zvazuraH) shvshursyaaptymshvshuryH| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (rAjazvazurAt) rAjan aura zvazura prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (yat) yat pratyaya hotA hai| udA0- (rAjA) rAjJo'patyam-rAjanyaH / rAjA kA putr-raajny| (zvazura) zvazurasyApatyam-zvazuryaH / zvazura kA putra-zvazurya (saalaa)| siddhi-(1) rAjanya: / raajn+dds+yt| raajn+y| rAjanya+su / rAjanyaH / yahAM SaSThI-samartha rAjan' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'yat' pratyaya hai| ye cAbhAvakarmaNoH' (6 / 4 / 168) se prakRtibhAva hotA hai, nakAra kA lopa nahIM hotA hai| (2) zvazuryaH / zvazura+Das+yat / shvshur+y| shvshury+su| zvazuryaH / pUrvavat / gha: (1) kSatrAd ghH|138 / pa0vi0-kSatrAt 5 / 1 gha: 1 / 1 / anu0-tasya, apatyamiti cAnuvartate / anvaya:-tasya kSatrAd apatyaM ghaH / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt kSatrazabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe gha: pratyayo bhvti| udA0-kSatrasyApatyam-kSatriyaH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (kSatrAt) kSatra prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (gha:) gha pratyaya hotA hai| udA0-kSatrasyApatyam-kSatriyaH / rAjA kA putr-ksstriy| siddhi-kSatriyaH / ksstr+gh| ksstr+iy| kSatriya+su / kSatriyaH / yahAM 'kSatra' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'gha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'gh' ke sthAna meM 'iy' Adeza hotA hai| kha: (1) kulAt khaH / 136 / pa0vi0-kulAt 5 / 1 kha: 1 / 1 / anu0-tasya, apatyamiti cAnuvartate / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-tasya kulAd apatyaM khaH / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt kulAntAt kevalAcca prAtipadikAd apatyamityasminnarthe kha: pratyayo bhavati / udA0-(tadantAt) ADhyakulasyApatyam-ADhyakulInaH / zrotriyakulasyApatyam-zrotriyakulInaH / (kevalAt) kulasyApatyam-kulInaH / uttarasUtre pUrvapadapratiSedhAdatra tadanta: kevalazca kulazabdo gRhyte| AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI-samartha (kulAntAt) kulAnta tathA kevala kula zabda prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (kha:) kha pratyaya hotA hai| udA0- (tadanta) aaddhykulsyaaptym-aaddhykuliin:| dhanI kula kA putraaddhykuliin| zrotriyakulasyApatyam-zrotriyakulInaH / vedapAThI kula kA putr-shrotriykuliin| (kevala) kulasyApatyam-kulInaH / ucca vaMza kA putr-kuliin| AgAmI sUtra (4 / 1 / 140) meM pUrvapadavAle kula' zabda se kha' pratyaya ke pratiSedha se yahAM tadanta aura kevala kula' zabda kA grahaNa kiyA jAtA hai| siddhi-ADhyakulIna: / ADhyakula+Das+kha / ADhyakul+Ina / aaddhykuliin+su| ADhayakulInaH / yahAM SaSThI-samartha 'ADhayakula' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'kha' pratyaya hai| 'AyaneyaH' (7 11 / 2) se khU' ke sthAna meM In' Adeza hotA hai| aise hI-zrotriyakulIna:, kuliinH| yat+DhakaJ (1) apUrvapadAdanyatarasyAM yddddhknyau|140| pa0vi0-apUrvapadAt 5 / 1 anyatarasyAm avyayapadam, yaDDhakau 1 / 2 / sa0-avidyamAnaM pUrvapadaM yasya tad-apUrvapadam, tasmAt-apUrvapadAt (bhuvriihi:)| yacca DhakaJ ca tau-yaDDhakau, (itaretarayogadvandvaH) / anu0-tasya, apatyam, kulAditi caanuvrtte| anvaya:-tasya apUrvapadAt kulAd apatyam anyatarasyAM yaDDhakaJau / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd apUrvapadAt kulazabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe vikalpena yat-DhakaJau pratyayau bhavata: / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 127 udA0- (yat) kulasyApatyam-kulya: / (DhakaJ) kulasyApatyamkauleyaka: / (kha:) kulasyApatyam-kulInaH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (apUrvapadAt) pUrvapada se rahita (kulAt) kula prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (anyatarasyAm) vikalpa se (yaDDhakau) yat aura DhakaJ pratyaya hote haiN| vikalpa-vidhAna se 'kha' pratyaya bhI hotA hai| udA0-(yat) kulasyApatyam-kulya: / (DhakaJ) kalasyApatyam-kauleyakaH / (kha:) kulasyApatyam-kulInaH / ucca vaMza kA putra-kulya, kauleyaka, kuliin| siddhi-(1) kulya: / kula+Das+yat / kul+y| kuly+su| kulyaH / yahAM SaSThI-samartha pUrvapada se rahita 'kula' zabda se apatya artha meM yat' pratyaya hai| (2) kauleyakaH / kula+DhakaJ / kul+eyaka / kol+eyaka / kauleyaka+su / kauleyakaH / yahAM pUrvavat 'kula' zabda se DhakaJ' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'da' ke sthAna meM ey' Adeza hotA hai| (3) kulInaH / yahAM kulAt khaH' (4 / 1 / 139) se vikalpa pakSa meM 'kha' pratyaya hai| pUrvavat 'kha' ke sthAna meM 'In' Adeza hotA hai| aJ+khaJ (1) mahAkulAdachau / 141 / pa0vi0-mahAkulAt 5 / 1 aJ-khaJau 1 / 2 / sa0-aJ ca khaJ ca tau-akhau (itretryogdvndvH)| anu0-tasya, apatyam, anyatarasyAmiti caanuvrtte| anvaya:-tasya mahAkulAd apatyam anyatarasyAm akhaJau / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd mahAkulazabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe vikalpena aJ-khau pratyayau bhvt:| udA0- (aJ) mahAkulasyApatyam-mAhAkula: / (khaJ) mahAkulasyApatyam-mAhAkulInaH / (kha:) mahAkulasyApatyam-mahAkulIna: / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (mahAkulAt) mahAkula prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (anyatarasyAm) vikalpa se (akhau ) aJ aura khaJ pratyaya hote haiN| udA0-(aJ) mahAkulasyApatyam-mAhAkula: / (khaJ) mahAkulasyApatyammAhAkulInaH / (kha:) mahAkulasyApatyam-mahAkulIna: / mahAn vaMza kA putra-mAhAkula, mAhAkulIna. mhaakuliin| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) mAhAkula: / mahAkula+Das+aJ / maahaakul+a| maahaakul+su| maahaakul:| yahAM SaSThIsamartha mahAkula' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| (2) mAhAkulIna: / mahAkuna+khaJ / mAhAkul+Ina / mhaakuliin+su| mahAkulInaH / pUrvavat / (3) mahAkulInaH / mahAkula+kha / mhaakul+iin| mahAkulIna+su / mahAkulInaH / yahAM vikalpa pakSa meM kulAt khaH' (4 / 1 / 139) se 'kha' pratyaya bhI hotA hai| Dhak (1) duSkulADDhak / 142 / pa0vi0-duSkulAt 5 / 1 Dhak 1 / 1 / anu0-tasya, apatyam, anyatarasyAmiti cAnuvartate / anvaya:-tasya duSkulAd apatyamanyatarasyAM Dhak / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd duSkulazabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe vikalpena Dhak pratyayo bhavati / udA0-(Dhak) dusskulsyaaptym-dausskuleyH| (kha:) dusskulsyaaptym-dusskuliinH| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThIsamartha (duSkulAt) duSkula prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (anyatarasyAm) vikalpa se (Dhak) Dhak pratyaya hotA hai| udA0-(Dhak) duSkulasyApatyam-dauSkuleya: / (kha) duSkulasyApatyam-duSkulIna: |dusstt vaMza kA putra-dauSkuleya, dusskuliin| siddhi-(1) dauSkuleya: / duSkula+Gas+Dhak / dausskul+ey| dauSkuleya+su / dausskuleyH| yahAM SaSThI-samartha duSkula' zabda se apatya artha meM isa sUtra se Dhak' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) da' ke sthAna meM ey' Adeza hotA hai| kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| (2) duSkulInaH / yahAM vikalpa pakSa meM kulAta khaH' (4 / 1 / 139) se 'kha' pratyaya hai| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 126 (1) svasuzchaH / 143 pa0vi0-svasu: 5 / 1 cha: 1 / / anu0-tasya, apatyamiti caanuvrtte| anvaya:-tasya svasurapatyaM chaH / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt svasRzabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe cha: pratyayo bhavati / udaa0-svsurptym-svsriiyH| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThIsamartha (svasuH) svasa prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (cha:) cha pratyaya hotA hai| udA0-svasurapatyam-svatIyaH / bahina kA putra-svasrIya (bhaanjaa)| siddhi-svasrIyaH / svsR+dds+ch| svasR+Iy / svstriiy+su| svatrIyaH / yahAM SaSThIsamartha svasR' zabda se apatya artha meM isa sUtra se cha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se cha' ke sthAna meM 'Iy' Adeza hotA hai| 'iko yaNaci' (6 / 1175) se 'svasR' ke 'R' ke sthAna meM yaNa (ra) Adeza hotA hai| vyat+cha: (1) bhraaturvycc|144| pa0vi0-bhrAtu: 5 / 1 vyat 11 ca avyayapadam / anu0-tasya, apatyam cha iti caanuvrtte| anvaya:-tasya bhrAturapatyaM vyat chazca / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd bhrAtRzabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe vyat chazca pratyayo bhavati / udA0-(vyat) bhrAturapatyam-bhrAtRvya: / (cha:) bhrAturapatyam-bhrAtrIyaH / AryabhASA: artha- (tasya) SaSThIsamartha (bhrAtuH) bhrAtR prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (vyat) vyat (ca) aura (cha:) cha pratyaya hote haiN| udA0- (vyat) bhraaturptym-bhraatRvyH| bhAI kA putr-bhraatRvy| (cha:) bhrAturapatyam-bhrAtrIyaH / bhAI kA putra-bhrAtrIya (bhtiijaa)| siddhi-(1) bhrAtRvyaH / bhrAtR+ ngs+vyt| bhraatR+vy| bhraatRvy+su| bhAtRvyaH / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM SaSThI- samartha 'bhrAtR' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'vyat' pratyaya hai| pratyaya kA t' it hone se 'tit svaritam' ( 6 / 1 / 179 ) se svarita svara hotA hai - bhrAtRvyaH / (2) bhrAtrIyaH / bhrAtR+Gas +chaH / bhraatR+iiy| bhrAtrIya+su | bhrAtrIyaH / 130 yahAM SaSThIsamartha 'bhrAtR' zabda se apatya artha meM 'cha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7/1/2) se chU' ke sthAna meM 'Iy' Adeza hotA hai| 'iko yaNaci' (611175) se bhAtR ke 'R' varNa ko yaN (r) Adeza hotA hai| vyan (1) vyan sapatne / 145 / pa0vi0-vyan 1 / 1 sapatne 7 / 1 / anu0 - bhrAturityanuvartate / anvayaH-bhrAturvyan sapatne 1 arthaH-bhrAtRzabdAt prAtipadikAt sapatne'bhidheye vyan pratyayo bhavati / udA0-bhrAtRvyaH kaNTakaH / AryabhASAH artha- (bhrAtuH ) bhAtR prAtipadika se (sapane) pAtru artha abhidheya hone para (vyan ) vyan pratyaya hotA hai| udA0 - bhrAtRvyaH kaNTakaH / kAMTe ke samAna duHkhadAyaka zatru- bhrAtRvya / siddhi - bhAtRvyaH / bhrAtR + Gas + vyan / bhrAtR+vya / bhrAtRvya+su / bhrAtRvyaH / yahAM SaSThIsamartha' 'bhrAtR' zabda se sapatna (zatru) artha meM isa sUtra se 'vyan' pratyaya hai| pratyaya ke nita hone se 'nityAdirnityam' ( 6 / 1 / 191 ) se AdyudAtta svara hotA hai-bhrAtRvyaH / vizeSa-yahAM 'bhrAtRvya' zabda ke bhatIjA aura zatru do artha batAye gaye haiN| bhatIjA artha meM 'bhrAtRvya' zabda antasvarita hotA hai aura zatru artha meM AdyudAtta hotA hai jaisA ki Upara siddhi-sandarbha meM dikhAyA gayA hai| Thak (1) revatyAdibhyaSThak / 146 / pa0vi0-revatI-AdibhyaH 5 / 3 Thak 1 / 1 / sa0- revatI AdiryeSAM te revatyAdayaH, tebhyaH - revatyAdibhyaH (bahuvrIhi: ) / anu0 - tasya apatyamiti cAnuvartate / 1 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 131 anvaya:-tasya revatyAdibhyo'patyaM Thak / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyo revatyAdibhya: prAtipadikebhyo'patyamityasminnarthe Thak pratyayo bhavati / __ udA0-revatyA aptym-raivtikH| azvapAlyA apatyamAzvapAlika:, ityaadikm| revtii| azvapAlI / mnnipaalii| dvArapAlI / vRkavaJcin / vRkagrAha / krnngraah| dnnddgraah| kukkuttaakss| vRkbndhu| caamrgraah| kakudAkSa / iti revatyAdayaH / / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha rivatyAdibhyaH) revatI Adi prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0-revatyA apatyam-raivatika: / revatI nAmaka strI kA putra-raivatika / azvapAlyA apatyam-AzvapAlikaH / azvapAlI nAmaka strI kA putr-aashvpaalik| siddhi-(1) raivatikaH / revatI+Das+Thak / raivt+ik| raivtik+su| raivatikaH / yahAM SaSThI-samartha revatI' zabda se apatya artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| ThasyekaH' (7 / 3 /50) se 'ra' ke sthAna meM 'ik' Adeza hotA hai| 'kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko Adivaddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| (2) AzvapAlikaH / azvapAlI+Das+Thak / AzvapAl+ik / aashvpaalik+su| azvapAlikaH / puurvvt| Na+Thak (1) gotrastriyAH kutsane Na c|147 / pa0vi0-gotrastriyA: 5 / 1 kutsane 7 / 1 Na 1 / 1 (su-luk) ca avyypdm| sa0-gotraM cAsau strIti gotrastrI, tasyA:-gotrastriyA: (karmadhArayaH) / anu0-tasya, apatyam, Thak iti caanuvrtte| anvaya:-taraya gotrastriyA apatyaM NaH, Thak ca kutsne| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd gotravAcina: strIpratyayAntAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe NaH, Thak ca pratyayo bhavati, kutsane gmymaane| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(Na:) gArgyA apatyam - gArge jAlmaH / ( Thak) gArgyA apatyamgArgiko jAlmaH / (NaH ) glucukAyanyA apatyam - glaucukAyanaH / (Thak) glucukAyanyA apatyam - glaucukAyanikaH / 132 AryabhASAH artha- (tasya) SaSThIsamartha (gotrastriyAH ) gotravAcI strIpratyayAnta prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (NaH) Na pratyaya (ca) aura (Thak ) Thak pratyaya hote haiM / udA0 - (Na) gArgyA apatyam - gArgo jAlmaH / ( Thak ) gArgyA apatyam - gArgiko jAlmaH / gArgI kA nIca putra- gArga, gArgika / (Na) glucukAyanyA apatyam - glaucukAyanaH / (Thak) glucukAyanyA apatyam- glaucukAyanika: / glucukAyanI kA nIca putra- glaucukAyana, glaucukAyanika siddhi- (1) gArga: / garga+Gas +yaJ / gArgya + GIS / gaary+ii| gaargii| gArgI+Das+Na / gAgr +a / gArga+su / gArgaH / yahAM prathama SaSThI- samartha 'garga' zabda se gotrApatya artha meM 'gargAdibhyo yaJ' (4 111105) se yaJ' pratyaya aura 'yaJazca' (4 11116 ) se strIliGga meM 'GIp ' pratyaya hai| gotravAcI strIpratyayAnta 'gArgI' zabda se apatya ( nindita ) artha meM isa sUtra se 'Na' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (2) gArgikaH / gArgI + Gas + Thak / gaarg+ik| gArgikaH / yahAM SaSThIsamartha gotravAcI strIpratyayAnta gArgI zabda se apatya ( nindita) artha meM 'Thak' pratyaya hai| 'ThasyekaH' (7 13150) se 'ThU' ke sthAna meM 'ik' Adeza hotA hai| (3) glaucukAyana: / glucuka + Gas + phin / glucuka + aayni| glucukAyani / glucukAyani + GIS / glucukaaynii| glucukAyanI+Gas +nn| glaucukAyan+a / glaucukAyana+su / glaucukAyanaH / yahAM prathama SaSThI - samartha 'glucukAyana' zabda se gotrApatya artha meM 'prAcAmavRddhAt phin bahulam' (4 / 1 / 160) se phin' pratyaya tatpazcAt strIliGga meM 'ito manuSyajAte:' (4/1/65 ) se GIS' pratyaya hai| SaSThIsamartha gotravAcI strIpratyayAnta 'glucukAyanI' zabda se apatya (nindita) artha meM isa sUtra se 'Na' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (4) glaucukAyanika: / glucukAyanI+Thak / glaucukaayn+ik| glaucukAyanika+su / glocukAyanikaH / pUrvavat / vizeSa- yahAM strI- putra hone se nindita nahIM apitu nindita AcaraNa se putra nindita samajhanA cAhiye / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Thak caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH (1) vRddhATThak sauvIreSu bahulam // 148 / pa0vi0 - vRddhAt 5 / 1 / Thak 1 / 1 sauvIreSu 7 / 1 bahulam 1 / 1 / anu0-tasya, apatyam, gotrAt kutsane iti cAnuvartate / anvayaH-tasya sauvIreSu gotrAd vRddhAd apatyaM bahulaM Thak kutsane / artha: tasya iti SaSThIsamarthAt sauvIragotravAcino vRddhasaMjJakAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe bahulaM Thak pratyayo bhavati, kutsane gamyamAne / udA0-bhAgavitterapatyam- bhAgavittiko jAlmaH, bhAgavittAyano vA / tArNabindavasyApatyam-tArNabindaviko jAlmaH, tArNabindavirvA / AkazApeyasyApatyam - AkazApeyiko jAlmaH, AkazApeyirvA / 133 AryabhASAH artha - (tasya) SaSThIsamartha (sauvIreSu - gotrAt) sauvIragotravAcI (vRddhAt) vRddhasaMjJaka prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (bahulam ) prAyaza: (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0- - bhAgavitterapatyam- bhAgavittiko jAlmaH, bhAgavittAyano vA / bhAgavitti kA nIca putra- bhAgavittika athavA bhAgavittAyana / tArNabindavasyApatyam-tArNabindaviko jAlmaH, tArNabindavirvA / tArNabindava kA nIca putra- tArNabindAvika athavA tArNabindavi / AkazApeyasyApatyam-AkazApeyiko jAlmaH, AkazApeyirvA / AkazApeya kA nIca - AkazApeyika athavA AkazApeyi / putra- A bhAgavitt+ siddhi - (1) bhAgavittikaH / bhAgavitta+Gas +iJ / bhAgavitti / bhAgavitti+Gas+Thak / [+ ika / bhAgavittika+su / bhAgavittikaH / yahAM prathama SaSThIsamartha sauvIra gotravAcI 'bhAgavitta' zabda se gotrApatya artha meM 'ata iJ' (419195) se 'iJ' pratyaya, tatpazcAt gotrapratyayAnta vRddhasaMjJaka 'bhAgavitti' zabda se apatya (nindita) artha meM isa sUtra se 'Thak' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / ( 2 ) bhAgavittAyana: / bhAgavitti+phak / bhAgavit + Ayana / bhAgavittAyana+su / bhAgavittAyanaH / yahAM SaSThIsamartha sauvIra gotravAcI vRddhasaMjJaka 'bhAgavitti' zabda se apatya artha meM bahula pakSa meM 'yaJiJozca' (4 | 1 | 101 ) se 'phak' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) tArNabindavikaH / tRNabindu+aN / tArNabindo+a / tArNabindava+su / tArNabindavaH / tArNabindava+ Gas + Thak / taarnnbindv+ik| taarnnbindvik+su| tArNabindavikaH / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM prathama SaSThIsamartha sauvIra gotravAcI 'tRNabindu' zabda se gotrApatya artha meM 'tasyApatyam' (4 / 1 / 92 ) se 'aN' pratyaya hotA hai / 'taddhiteSvacamAde:' ( 7/2/117) se aMga ko AdivRddhi aura 'orguNa:' ( 6 / 4 / 146 ) se aMga ko guNa hotA hai| tatpazcAt SaSThIsamartha gotrapratyayAnta, vRddhasaMjJaka 'tArNabindava' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'Thak' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (4) tArNabindavi: / tArNabindava+iJ / tArNabindav + i / tArNabindavi+su / tArNabindaviH / 134 yahAM sauvIra gotravAcI, vaMddhasaMjJaka 'tArNabindava' zabda se bahula pakSa meM 'ata iJ' (4 11195 ) se 'iJ' pratyaya hotA hai| aise hI - AkazApeyikaH, AkazApeyiH / chaH+Thak (1) phezcha ca / 146 / pa0vi0-phe: 5 / 1 cha 1 / 1 ( su- luk) ca avyayapadam / anu0-tasya, apatyam, gotrAt kutsane, vRddhAt, Thak, sauvIreSu, bahulam iti cAnuvartate / anvayaH - tasya sauvIreSu gotrAd phervRddhAd apatyaM bahulaM cha:, Thak ca kutsane / artha:- tasya iti SaSThIsamarthAt sauvIragotravAcina: phiJpratyayAntAd vRddhasaMjJakAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe chaH, Thak ca pratyayo bhavati, kutsane gmymaane| udA0 - yamundasya gotrApatyam - yAmundAyaniH / yAmundAyanerapatyamyAmundAyanIyo jAlmaH, yAmundAyaniko vA / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI- samartha (sauvIreSu - gotrAt) sauvIra gotravAcI (phe:) phiJ-pratyayAnta (vRddhAt) vRddhasaMjJaka prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (bahulam ) prAyaza: (chaH) cha pratyaya (ca) aura (Thaka) Thak pratyaya hote haiN| udA0-yamundasya gotrApatyam - yAmundAyaniH / yAmundAyanerapatyam - yAmundAyanIyo jAlmaH, yAmundAyaniko vA / yamunda kA pautra yAmundAyani kahAtA hai aura yAmandAyani kA putra yAmundAyanIya athavA yAmundAyanika kahAtA hai| siddhi- (1) yAmundAyanIyaH / yamunda+Gas + phiJ / yaamund+aayni| yAmundAyaniH / yaamundaayni+ngs+ch| yaamundaayn+iiy| yaamundaayniiy+su| yAmundAyanIyaH / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 135 yahAM prathama SaSThIsamartha sauvIra gotravAcI 'yamunda' zabda se gotrApatya artha meM 'tikAdibhya: phiJ' (4 | 1 | 154) se 'phiJ' pratyaya hotA hai| tatpazcAt phiJpratyayAnta, vRddhasaMjJaka 'yAmundAyani' zabda se apatya artha meM isa sUtra se Thak pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / vizeSa- yahAM 'phi' kahane se phiJ - pratyayAnta zabda kA grahaNa kiyA jAtA hai, phin pratyayAnta zabda kA nahIM kyoMki vahAM vRddhasaMjJA kA sambhava nahIM hai| UT:+1 + phiJ - (1) phANTAhRtimimatAbhyAM NaphiJau / 150 / pa0vi0- phANTAhRti- mimatAbhyAm 5 / 2 Na- phiJau 1 / 2 / sa0- phANTAhRtizca mimatazca tau phANTAhRtimimatau tAbhyAmphANTAhRtimimattAbhyAm ( itaretarayogadvandva : ) / Nazca phiJ ca tau NaphiJa (itaretarayogadvandvaH) / anu0-tasya, apatyam, gotrAt, sauvIreSu, bahulamiti cAnuvartate, 'kutsane' iti nivRttam / anvayaH-tasya sauvIreSu gotrAt phANTAhRtimimatAbhyAm apatyaM bahulaM NaphiJau / arthaH tasya iti SaSThIsamarthAbhyAM sauvIragotravAcibhyAM phANTAhRtimimatAbhyAM prAtipadikAbhyAm apatyamityasminnarthe bahulaM phiJau pratyayau bhavataH / 'phANTAhRtimimatAbhyAm' ityatra dvandve samAse'lpActarasyApUrvanipAto lakSaNavyabhicAracihnam, tenAtra yathAsaMkhyaM pratyayavidhirna bhavati / udA0- ( phANTAhRti:) phANTAhRterapatyam - phANTAhRtaH, phANTAhRtAyanirvA / (mimataH ) mimatasyApatyam - maimata:, maimatAyanirvA / AryabhASA: artha - (tasya) SaSThI- samartha (sauvIreSu - gotrAt) sauvIra gotravAcI (phANTAhRtimimatAbhyAm) phANTAhRti aura mimata prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (bahulam ) prAyaza: (NaphiJau ) Na aura phiJ pratyaya hote haiN| 'phANTAhRtimimatAbhyAm' yahAM dvandvasamAsa meM 'alpActaram' (2/2/34) se 'mimata' zabda kA pUrvanipAta na karanA lakSaNa - vyabhicAra kA cihna hai, isaliye yahAM yathAsaMkhya pratyayavidhi nahIM hotI hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- (phANTAhRti:) phANTAhRterapatyam-phANTAhRtaH, phANTAhRtAyanirvA / phANTAhRti kA putra-phANTahRta athavA phaannttaahRtaayni| (mimata:) mimatasyApatyam-maimata:, maimtaaynirvaa| mimata kA putra-maimata athavA maimtaayni| siddhi-(1) phANTAhRta: / phaannttaahRti+dds+nn| phaannttaaht+a| phaannttaahRt+su| phaannttaahRtH| yahAM SaSThIsamartha sauvIra gotravAcI 'phANTAhRti' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'Na' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (2) phATAhatAyani: / phANTAhRti+Das +phiny| phANTAhRt+Ayani / phANTAhatAyani+su / phaannttaahRtaayniH|| yahAM sauvIra gotravAcI phANTAhRti' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'phiJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-maimata:, maimatAyaniH / Nya: (1) kurvAdibhyo NyaH / 151 / pa0vi0-kuru-Adibhya: 5 / 3 Nya: 11 / sa0-kururAdiryeSAM te-kurvAdayaH, tebhya:-kurvAdibhyaH (bahuvrIhiH) / anu0-sauvIreSu, bahulamiti ca nivRttam / tasya, apatyamiti caanuvrtte| anvaya:-tasya kurvAdibhyo'patyaM NyaH / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya: kurvAdibhya: prAtipadikebhyo'patyamityasminnarthe Nya: pratyayo bhavati / udA0-kurorapatyam-kauravya: / gargasyApatyam-gArya:, ityAdikam / kuru| grg| mngguss| ajmaark| rthkaar| vaavduuk| samrAja: kSatriye / kavi / mati / vAk / pitRmat / indrajAli / daamossnniissi| gnnkaari| kaizori kaapinyjlaadi|| kutt| shlaakaa| mur| erk| abhra / drbh| keshinii| venaacchndsi| shuurpnnaay| shyaavnaay| shyaavrth| zyAvaputra / styNkaar| vddbhiikaar| shku| shaak| pthikaarin| muuddh| zakandhu / krtR| hrtR| zAkin / inpinnddii| visphoTaka / kaak| phANTaka / shaakin| ghaatki| dhenuji| buddhikaar| vAmarathasya kaNvAdivat svrvrjm| iti kurvaady:|| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 137 AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (kurvAdibhyaH) kuru Adi prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (NyaH) Nya pratyaya hotA hai| udA0 - kurorapatyam - kauravya: / gargasyApatyam - gArgyaH, ityAdi / siddhi-kauravyaH / kuru+Gas +Nya / kauro+ya / kauravya+su / kauravyaH / yahAM SaSThIsamartha 'kuru' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'Nya' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAdeH' (7/2 / 117 ) se aMga ko AdivRddhi, 'orguNa:' ( 6 / 4 / 146) se aMga ko guNa aura 'vAntoyi pratyaye' (6 11176 ) se vAnta (av ) Adeza hotA hai| aise hI - gArgya: / vizeSa- yahAM 'kuru' zabda se 'Nya' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| Age 'kurunAdibhyo NyaH' (4 / 1 / 172 ) se bhI 'kuru' zabda se 'Nya' pratyaya kA vidhAna kiyA jaayegaa| donoM sthAnoM para pratyaya kI samAnatA se 'kauravya:' pada hI banatA hai| antara yaha hai ki yahAM 'kuru' zabda vyaktivAcI hai aura vahAM janapadavAcI hai| janapadavAcI zabda se vihita ya pratyaya kI 'tadrAja' saMjJA hone se bahuvacana 'drAjasya bahuSu tenaivAstriyAm (2/4/62) se luk ho jAtA hai- kauravyaH, kauravyau, kuravaH / isa Nya pratyaya kA bahuvacana meM luk nahIM hotA hai - kauravyaH, kauravyau, kauravyAH / Nya: (2) senAntalakSaNakAribhyazca / 152 / pa0vi0-senAnta-lakSaNa - kAribhya: 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-senA'nte yasya saH - senAnta: / senAntazca lakSaNazca kArizca te-senAntalakSaNakArayaH, tebhyaH - senAntalakSaNakAribhyaH (bahuvrIhigarbhita itaretarayogadvandvaH ) / anu0-tasya, apatyam, Nya iti cAnuvartate / anvayaH -tasya senAntalakSaNakAribhyazcApatyaM NyaH / artha:- tasya iti SaSThIsamarthAt senAntAllakSaNazabdAt kArivAcinazca prAtipadikAd apatyamityasminnarthe NyaH pratyayo bhavati udA0 - (senAntaH) kAriSeNasyApatyam - kAriSeNyaH / hAriSeNasyApatyam-hAriSeNyaH / (lakSaNa:) lakSaNasyApatyam - lAkSaNyaH / ( kAri: ) kumbhakArasyApatyam-kaumbhakAryaH / tantuvAyasyApatyam- tAntuvAyyaH / nApitasyApatyam - nApityaH / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam AryabhASAH artha- (tasya) SaSThIsamartha (senAntalakSaNakAribhyaH) senAnta, lakSaNa zabda aura kAri (zilpI) vAcI prAtipadikoM se (ca) bhI (apatyam) apatya artha meM (NyaH) ya pratyaya hotA hai| 138 udA0-1 - (senAntaH) kAriSeNasyApatyam- kAriSeNyaH / kAriSeNa kA putra kAriSeNya / hAriSeNasyApatyam - hAriSeNyaH / hAriSeNa kA putra- haarissenny| (lakSaNaH) lakSaNasyApatyamlAkSaNyaH / lakSaNa-sArasa kA baccA-lAkSaNya / ( kAri:) kumbhakArasyApatyam - kaumbhakAryaH / kumbhakAra kA putra - kaumbhakArya / tantuvAyasyApatyam- tAntuvAyyaH / julAhe kA putra-tantuvAyya / nApitasyApatyam-nApitya: / nAyI kA putra - nApitya / siddhi-kAriSeNyaH / kAriSeNa+ Gas + Nya / kaarissenn+y| kAriSeNya+su / kAriSeNyaH / yahAM SaSThIsamartha senAnta 'kAriSeNa' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'Nya' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - hAriSeNyaH, lAkSaNya aura kaumbhakArya : aadi| iJ - (udIcAM mate) (1) udIcAmiJ / 153 / pa0vi0 udIcAm 6 / 3 iJ 1 / 1 / anu0-tasya, apatyam, senAntalakSaNakAribhya iti cAnuvartate / anvayaH - tasya senAntalakSaNakAribhyo'patyamiJ udIcAm / artha: tasya iti SaSThIsamarthAt senAntAllakSaNazabdAt kArivAcinazca prAtipadikAd apatyamityasminnarthe iJ pratyayo bhavati, udIcAmAcAryANAM matena / udA0- (senAntaH) kAriSeNasyApatyam - kAriSeNi: / hAriSeNasyApatyam - hAriSeNi: / ( lakSaNa:) lakSaNasyApatyam - lAkSaNi / ( kAri: ) kumbhakArasyApatyam-kaumbhakAriH / tantuvAyasyApatyam - tAntuvAyi: / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThIsamartha (senAntalakSaNakAribhyaH) senAnta zabda, lakSaNazabda aura kAri (zilpI) vAcI prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (iJ) iJ pratyaya hotA hai (udIcAm ) uttara bhArata ke AcAryoM ke mata meM / udA0- (senAnta) kAriSeNasyApatyam - kAriSeNiH / kAritreNa kA putra- kAriNi / hAriSeNasyApatyam-hAriSeNi: / hAriSeNa kA putra- haarissenni| (lakSaNa) lakSaNasyApatyamlAkSaNiH | lakSaNa=sArasa kA baccA- lAkSaNi / (kAri) kumbhakArasyApatyam - kaumbhakAriH / kumbhakAra kA putra-kaumbhakAri / tantuvAyasyApatyam- tAntuvAyi: / julAhe kA putra- tAntuvAyi / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 136 siddhi - kAriSeNiH / kAriSeNa+ Gas + iJ / kaarissenn+i| kAriSeNi+su / kAriNi / yahAM SaSThIsamartha senAnta, 'kAriSeNa' zabda se apatya artha meM uttara bhArata ke AcAryoM ke mata meM isa sUtra se 'ij' pratyaya hai| aise hI - ' hAriSeNi:' Adi / phiJ (1) tikAdibhya phiJ / 154 / pa0vi0-tikAdibhyaH 5 / 3 phiJ 1 / 1 / sa0-tika AdiryeSAM te-tikAdayaH, tebhya:- tikAdibhyaH ( bahuvrIhi: ) / anu0-tasya, apatyamiti cAnuvartate / anvayaH - tasya tikAdibhyo'patyaM phiJ / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyastikAdibhyaH prAtipadikebhyo'patyamityasminnarthe phiJ pratyayo bhavati / udA0-tikasyApatyam-taikAyaniH / kitavasyApatyam-kaitavAyaniH, 1 ityAdikam / tika / kitava / saMjJA / bAla / zikhA / urasa / zADhya / saindhava / ymund| ruupy| graamy| niil| amitra / gaukakSya / kuru / devaratha / taitila orasa / kauravya / bhauriki / bhauliki / caupayati / caiTayata / zakayata kSaitayata / dhvAjavata / candramasa / zubha / gaGgA / vrenny| suyAman / aarddh| vahyakA / khly| vRss| lomaka / udny| yajJa / RSya / bhiit| jAjala / rs| laavk| dhvajavada / vasu / bandhu / AbandhakA / supAmana iti tikAdayaH / / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI-samartha (tikAdibhyaH ) tika Adi prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (phiJ ) phiJ pratyaya hotA hai| udA0-tikasyApatyam-taikAyaniH / tika kA putra- taikAyani / kitavasyApatyamkaitavAyaniH / kitava= juArI kA putra - kaitavAyani / siddhi-taikAyaniH / tika+ Gas + phiJ / taik+Ayani / taikAyani+su / taikAyaniH / yahAM SaSThI samartha 'tika' zabda se apatya artha meM isa sUtra se phiJ' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 1112) se ph' ke sthAna meM 'Ayan' Adeza hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI - kaitavAyaniH / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) kausalyakAbharyAbhyAM c|155 / pa0vi0-kausalya-kArmAryAbhyAm 5 / 2 ca avyayapadam / sa0-kausalyazca kArmAyazca tau-kausalakArmAryo, tAbhyAmkausalyakAryAibhyAm (itretryogdvndv:)| anu0-tasya, apatyam, phiJ iti caanuvrtte| anvaya:-tasya kausalyakAAryAbhyAM cApatyaM phiny| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAbhyAM kausalyakAryAibhyAM ca prAtipadikAmyAmapatyamityasminnarthe phiJ pratyayo bhavati / udaa0-koslsyaaptym-kauslyaayniH| kArmAryasyApatyamkAryAiyaNiH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (kausalyakAryAibhyAm) kausalya aura kAryi prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (phiJ) phiJ pratyaya hotA hai| udA0-kosalasyApatyam-kausalyAyani: / kosala deza kA putra-kausalyAyani / kosala prAcIna janapada (avdh)| kaarmaarysyaaptym-kaarmaaryaaynniH| kArIgara kA putr-kaaryaaiynni| siddhi-(1) kauslyaayniH| kosl+dds+phiny| kausaly+Ayani / kausalyAyani+su / kausalyAyaniH / yahAM SaSThI-samartha kosala' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'phiJ' pratyaya hotA hai| isa sUtrokta nipAtana se kosala' zabda ke sthAna meM kausalya' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (2) kArmAryAyaNi: / kri+dds+phiny| kaaryi+aayni| kaaryaaiynni+su| kAryAyaNiH / yahAM kAra' zabda se apatya artha meM isa sUtra se phiJ' pratyaya hotA hai| isa sUtrokta nipAtana se karmAra' zabda ke sthAna meM kAryi' Adeza hotA hai| aTkupvAG' (8 / 1 / 2) se Natva hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| phiJ (3) aNo vycH|156| pa0vi0-aNa: 5 / 1 dvi-aca: 5 / 1 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 141 sa0-dvAvacau yasmin saH-dvayac, tasmAt - dvayaca: (bahuvrIhi: ) / anu0-tasya, apatyam, phiJ iti cAnuvartate / anvayaH - tasya aNodvayaco'patyaM phiJ / artha: tasya iti SaSThIsamarthAd aNpratyayAntAd dvyacaH prAtipadikAd apatyamityasminnarthe phiJ pratyayo bhavati / udA0-karturapatyam-kArtraH / kArtrasyApatyam-kArtrAyaNiH / harturapatyamhArtraH / hArtrasyApatyam-hArtrAyaNi: / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (aNa: ) aN-pratyayAnta (dvayacaH ) do acoMvAle prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (phiJ.) phiJ pratyaya hotA hai| - karturapatyam-kArtraH / kArtrasyApatyam - kArtrAyaNiH / kartA kA putra - kArtra / kArtra kA putra - kArtrAyaNi / harturapatyam-hArtraH / hArtrasyApatyam - hArtrAyaNiH / hartA kA putra- hArtra / hArtra kA putra- hArtrAyaNi / udA0 siddhi-kaartraaynniH| kartR + Gas +aN / kArt+a / kaartr| kArtra+Gas+phiJ / kArtr +Ayani / kArtrAyaNi+su / kArtrAyaNiH / yahAM prathama SaSThI-samartha 'kartR' zabda se 'tasyApatyam' ( 4 / 1 / 92 ) se 'aN' pratyaya aura tatpazcAt aN pratyayAnta dvayac 'kArtra' zabda se apatya artha meM isa sUtra se phiJ pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7/1/2) se 'phU' ke sthAna meM 'Ayan' Adeza hotA hai| aise hI - hAyaNi: / phiJ (udIcAM mate) (4) udIcAM vRddhAdagotrAt / 157 / pa0vi0 - udIcAm 6 / 3 vRddhAt 5 / 1 agotrAt 5 / 1 / sa0-na gotramiti ago- . tasmAt - agotrAt ( naJtatpuruSaH) / anu0-tasya, apatyam, phiJ iti cAnuvartate / anvayaH-tasya agotrAd vRddhAd apatyaM phiJ udIcAm / artha:- tasya iti SaSThIsamarthAd gotrabhinnAd vRddhasaMjJakAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe phiJ pratyayo bhavati, udIcAmAcAryANAM matena / udA0 - AmraguptasyApatyam - AmraguptAyaniH / grAmarakSasyApatyamgrAmarakSAyaNiH / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (agotrAt) gotra se bhinna (vRddhAt) vRddhasaMjJaka prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (phiJ) phiJ pratyaya hotA hai (udIcAm) uttara bhArata ke AcAryoM ke mata meN| udA0-AmraguptasyApatyam-AmraguptAyani: / Amragupta kA putra-AmraguptAyaniH / Amragupta AmoM kA rkssk| graamrksssyaaptym-graamrkssaaynniH| grAmarakSa kA putr-graamrkssaaynni| grAmarakSa-grAma kA rkssk| siddhi-aamrguptaayniH| Amragupta+Das+phiJ / aamrgupt+aayni| AmraguptAyani+su / AmraguptAyaniH / yahAM SaSThIsamartha gotra se bhinna vRddhasaMjJaka 'Amragupta' zabda se uttara bhArata ke AcAryo ke mata meM phiJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hii-graamrkssaaynniH| phiJ (kuka) (5) vAkinAdInAM kuk c|158 / pa0vi0-vAkina-AdInAm 6 / 3 kuk 11 ca avyayapadam / sa0-vAkina AdiryeSAM te-vAkinAdayaH, teSAm-vAkinAdInAm (bhuvriihi:)| anu0-tasya, apatyam, phiJ, udIcAm vRddhAt, agotrAt iti caanuvrtte| anvayaH-tasya agotrAd vRddhAt vAkinAdibhyo'patyaM phiJ, kuk ca udiicaam| artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyo gotrabhinnebhyo vRddhasaMjJakebhyo vAkinAdibhyaH prAtipadikebhyo'patyamityasminnarthe phiJ pratyayo bhavati, teSAM ca kuk Agamo bhavati, udIcAmAcAryANAM mten| udaa0-vaakinsyaaptym-vaakinkaayniH| gaaredhsyaaptymgaaredhkaayni:| vAkina / gAredha / kaarktthy| kAka / laGkA / vA0-carmivarmiNornalopazca / iti vAkinAdayaH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThIsamartha (agotrAt) gotra se bhinna (vRddhAt) vRddhasaMjJaka (vAkinAdInAm) vAkina Adi prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (phiJ) Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 543 phiJ pratyaya hotA hai (ca) aura unheM (kuk) kuk Agama hotA hai (udIcAm) uttara bhArata ke AcAryoM ke mata meN| udaa0-vaakinsyaaptym-vaakinkaayniH| vAkina kA putr-vaakinkaayni| gAredharasyApatyam-gAredhakAyani: / gAredha kA putr-gaaredhkaayni| siddhi-vaakinkaayniH| vaakin+dds+phij| vAkina kuk+aayni| vaakink+aayni| vAkinakAyani+su / vAkinakAyani / yahAM SaSThIsamartha vAkina' zabda se apatna artha meM uttara bhArata ke AcAryoM ke mata meM isa sUtra se phija' pratyaya hai aura lakina' zabda ko kuka' Agama bhI hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-gAredhalAyani: aadi| phiJ-vikalpaH (6) putrAntAdanyatarasyAm / 156 / pa0vi0-putrAntAt 5 / 1 anyatarasyAm avyypdm| sa0-putro'nte yasya sa:-putrAnta:, tasmAt-putrAntAt (bhuvriihi:)| anu0-tasya, apatyam, phiJ, udIcAm, vRddhAt, agotrAt kuk ca itynuvrtte| anvaya:-tasya agotrAd vRddhAt putrAntAd apatyam anyatarasyAM phiJ kuk ca udIcAm / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd gotrabhinnAd vRddhasaMjJakAt putrAntAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe phiJ pratyayo bhavati, tasya ca vikalpena kuk Agamo bhavati, udIcAmAcAryANAM mten| udaa0-gaargiiputrsyaaptym-gaargiiputrkaaynniH| gArgIputrAyaNiH, gArgIputrirvA / vAtsIputrasyApatyam-vAtsIputrakAyaNi:, vAtsIputrAyaNi:, vaatsiiputrirvaa| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThIsamartha (agotrAt) gotra se bhinna (vRddhAt) vRddhasaMjJaka (putrAntAt) putrAnta prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (phiJ) phiJ pratyaya hotA hai, (ca) aura (anyatarasyAm) vikalpa se (kuk) kuk Agama hotA hai (udIcAm) uttara bhArata ke AcAryoM ke mata meN| udA0-gArgIputrasyApatyam-gArgIputrakAyaNiH, gArgIputrAyaNiH, gArgIpatrirvA / gArgIpatra kA putra-gArgIputrakAyaNi, gArgIputrAyaNi athavA gArgIputri / vAtsIpusyApatyam-vAtsIputrakAyaNi:, Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vAttIputrAyaNiH, vAtsIputrirvA / vAtsIputra kA putra-vAtsIputrakAyaNi, vAtsIputrAyaNi athavA vaatsiiputri| siddhi-6) gArgIputrakAyaNi: / gArgIputra+Das+phiJ / gArgIputra kuk+aayni| gArgIputrakAyaNi+su / gIputrakAyaNiH / yahAM SaSThI-samartha, gotra se bhinna, vRddhasaMjJaka, putrAnta 'gArgIputra' zabda se apatya artha meM uttara bhArata ke AcAryoM ke mana meM isa sUtra se 'phiJ' pratyaya hai aura use 'kuk' Agama bhI hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (2) gArgIputrAyaNiH / yahAM vikalpa pakSa meM 'kuk' Agama nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) gaargiiputriH| gArgIputra+iJ / gaargiiputr+i| gArgIputri+su / gArgIputriH / yahAM anya AcAryoM ke mata meM 'ata ijha' (4 / 1 / 9) se 'i' pratyaya hai| kuk' Agama 'phiJ' pratyaya pare hone para hotA hai, 'iJ' pratyaya pare hone para nhiiN| phin (bahulaM prAcAM mate) (1) prAcAmavRddhAt phin bahulam / 160 / pa0vi0-prAcAm 6 / 3 avRddhAt 5 / 1 phin 1 / 1 bahulam 1 / 1 / sa0-na vRddhamiti avRddham, tasmAt-avRddhAt (nnyttpuruss:)| anu0-tasya, apatyamiti caanuvrtte| anvaya:-tasya avRddhAd apatyaM bahulaM phin prAcAm / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd avRddhasaMjJakAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe bahulaM phiJ pratyayo bhavati, prAcAmAcAryANAM mten| udA0-glucukasyApatyam-glucukAyani:, glaucukirvA / ahicumbakasyApatyam-ahicumbakAyani: AhicumbakirvA / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThIsamartha (avRddhAt) avRddhasaMjJaka prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (bahulam) prAyaza: (phiJ) phiJ pratyaya hotA hai (prAcAm) pUrva bhArata ke AcAryoM ke mata meN| udA0-glucukasyApatyam-glucukAyani:, glaucukirvA / glucuka cora kA putra-glucukAyani athavA glaucuki / ahicumbakasyApatyam-ahicumbakAyani:, AhicumbakirvA / ahicumbaka sarpaviSa kA cumbana karanevAle (gAraDu) kA putra-ahicumbakAyani athavA aahicumbki| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 145 siddhi - (1) glucukAyani: / glucuka+Gas + phin / glucuk+aayni| glucukAyani+su / glucukAyaniH / yahAM SaSThIsamartha avRddhasaMjJaka 'glucuka' zabda se apatya artha meM pUrva bhArata ke AcAryoM ke mata meM 'phin' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (2) glaucukiH| glucuka+Gas+iJ / glaucuk+i| glaucuki+su / glaucukiH / yahAM pUrvokta 'glucuka' zabda se apatya artha meM anya AcAryoM ke mata meM 'ata iJ (4 11192) se bahula pakSa meM 'iJ' pratyaya hai| aise hI - ahicumbakAyani., AhicumbakiH / aJ +yat ( Suk ) - (1) manorjAtAvaJyatau Suk ca / 161 / pa0vi0-mano: 5 / 1 jAtau 7 / 1 aJ-yatau 1 / 2 Suk 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-tasya, apatyamiti cAnuvartate / anvayaH-tasya manorapatyam aJyatau Suk ca jAtau / arthaH-tasya iti SaSThIsamarthAd manuzabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe'J-yatau pratyayau bhavataH, tasya ca Suk Agamo bhavati, jAtau gamyamAnAyAm / udA0-manorapatyam-mAnuSaH, manuSyazca / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (mano: ) manu zabda prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (ajyatau) aJ aura yat pratyaya hote haiM (ca) aura use (Suk) Suk Agama hotA hai (jAtau) yadi vahAM jAti artha kI pratIti ho / udA0- -manorapatyam-mAnuSaH, manuSyazca / manu kA putra - mAnuSa aura manuSya / siddhi - (1) mAnuSa: / manu+aJ / manu Suk +a / mAnuS+a / mAnuSa+su / mAnuSaH / yahAM manu zabda se apatya artha meM tathA jAti artha abhidheya hone para isa sUtra se 'aJ' pratyaya aura manu zabda ko 'Suk' Agama hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / / (2) manuSyaH / manu+yat / manu ssuk+y| mnuss+y| mnussy+su| manuSyaH / yahAM manu zabda se pUrvavat yat pratyaya aura use Suk Agama hai| vizeSa-yahAM paM0 jayAditya Adi bhASyakAra apatya artha kI anuvRtti nahIM mAnate haiN| guruvara paM0 vizvapriya zAstrI kA mata hai ki yahAM apatya artha kI anuvRtti hai, ataH tadanusAra hI sUtra kI vyAkhyA kI gaI hai| mahAbhASyakAra pataJjali ne yahAM manu zabda se Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam apatya artha meM 'mANava:' zabda kI siddhi kI hai| AcArya yAska likhate haiM-manuSya: kasmAt ? manorapatyaM manuSo vA (nirukta 3 / 2) / gotrasaMjJA (1) apatyaM pautraprabhRti gotram / 162 / pa0vi0-apatyamam 1 / 1 pautraprabhRti 11 gotram 1 / 1 / sa0-pautraM prabhRtiryasya tat-pautraprabhRti (bahuvrIhiH) / anvaya:-pautraprabhRti apatyaM gotram / artha:-pautraprabhRti yadapatyaM tad gotrasaMjJakaM bhavati / udA0-gargasyApatyaM pautraprabhRti-gArya: / vatsasyApatyaM pautraprabhRtivAtsyaH / AryabhASA artha-(pautraprabhati) pautra se lekara jo (apatyam) santAna hai usakI (gotram) gotra saMjJA hotI hai| udA0-gargasyApatyaM pautraprabhRti-gArya: / garga ke pautra se lekara jo apatya santAna hai usako gArya kahate haiN| vatsasyApatyaM pautraprabhRti-vAtsya: / vatsa ke pautra se lekara jo apatya santAna hai, usako vAtsya kahate haiN| siddhi-gArya: / garga+Das+yaj / gaa+y| gAye+su / gAyaH / yahAM SaSThI-samartha garga' zabda se pautraprabhRti apatya arthAt gotrApatya artha meM 'gargAdibhyo yaJ' (4 / 1 / 105 ) se yaj' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-vAtsyaH / yuva-saMjJA (1) jIvati tu vaMzye yuvA / 163 / pa0vi0-jIvati 7 / 1 tu avyayapadam, vaMzye 7 / 1 yuvA 1 / 1 / vaMze bhavo bhavaH, 'digAdibhyo yat' (4 / 3 / 5 / 4) iti bhavArthe yat prtyyH| anu0-apatyam, pautraprabhRti iti caanuvrtte| anvaya:-vaMzye jIvati pautraprabhRterapatyaM yuvA tu| artha:-vaMzye=pitrAdau jIvati sati pautraprabhRteryadapatyaM tad yuvasaMjJakameva bhavanti / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 147 pUrvasUtrAd yad 'pautraprabhRti' ityanuvartate tadatra SaSThyAM vipariNamyate / tena caturthAdapatyAdArabhya yuvasaMjJA vidhIyate / udA0 - gArgyasya yuvApatyam - gArgyAyaNaH / vatsasya yuvApatyam vAtsyAyana: / AryabhASAH artha- (vaMzye) vaMza ke pitA Adi ke (jIvati) jIvita rahane para (pautraprabhRteH ) pautra Adi ke ( apatyam ) santAna kI (yuvA) yuvAsaMjJA (tu) hI hotI hai, gotrasaMjJA nahIM / udA0-gArgyasya yuvApatyam- gArgyAyaNa: / gArgya kA yuvaapty-gaargyaaynn| vAtsyasya yuvApatyam- - vAtsyAyanaH / vAtsya kA yuvApatya- vAtsyAyana / siddhi-gaargyaaynnH| garga + Gas +yaJ / gAgr +ya / gArgya / gArgya + Gas + phak / gaargyN+aayn| gArgyAyaNa+su / gArgyAyaNaH / yahAM prathama SaSThIsamartha 'garga' zabda se gotrApatya artha meM 'gargAdibhyo yaJ' (4 181904) se 'yaJ' pratyaya hai| tatpazcAt 'gotrAd yUnyastriyAm' (4 / 1 / 94) ke niyama se go pratyayAnta SaSThI - samartha 'gArgya' zabda se yuvApatya artha meM 'yaJiJozca' (4 111101) se 'phak' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - vAtsyAyanaH / vizeSa- prathama puruSa 'garga' hai| garga kA putra 'gArgi' kahAtA hai| yahAM 'ata iJ' (4 11195) se apatya artha meM 'iJ' pratyaya hotA hai| 'garga' kA gotrApatya= pautra 'gArgya' kahAtA hai| yahAM 'gargAdibhyo yaJ' (4 / 1 / 105 ) se gotrApatya artha meM 'yaJ' pratyaya hotA hai| gArgya kA yuvApatya 'gArgyAyaNa' kahAtA hai| yahAM 'yaJiJozca' ( 4 / 1 / 101 ) se yuvApatya artha meM 'phak' pratyaya hotA hai| jaba taka vaMzya gArgi Adi jIvita rahate haiM taba taka caturtha putra kI 'gArgyAyaNa' yuva- saMjJA (chorA) hotI hai| 'gArgi' Adi ke jIvita na rahane para caturtha putra kI gotra saMjJA hotI hai- gArgya / yuva-saMjJA (2) bhrAtari ca jyAyasi / 164 | pa0vi0 - bhrAtari 7 / 1 ca avyayapadam, jyAyasi 7 / 1 / anu0 - apatyaM pautraprabhRti jIvati yuvA iti cAnuvartate / anvayaH-jyAyasi bhrAtari jIvati pautraprabhRterapatyaM yuvA / artha:- jyAyasi bhrAtari jIvati sati ca pautraprabhRteryadapatyaM tad yuvasaMjJakaM bhavati / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- gArgyasya yuvApatyam - gArgyAyaNaH kanIyAn bhrAtA, gargyazca jyAyAn bhrAtA bhavati / 148 AryabhASAH artha-(jyAyasi) bar3A (bhrAtari ) bhAI (jIvati) jIvita rahane para (ca) bhI (pautraprabhRteH) pautra Adi kA jo (apatyam) putra hai usakI (yuvA) yuvAsaMjJA hotI hai| udA0-gArgyasya yuvApatyam- gArgyAyaNaH kanIyAn bhrAtA, gargyazca jyAyAn bhrAtA bhavati / gArgya kA putra- choTA bhAI 'gArgyAyaNa' aura bar3A bhAI 'gArgya' kahAtA hai| vizeSa - gArgya ke do putra haiN| eka kA nAma devadatta aura dUsare kA nAma yajJadatta hai| pitA kI mRtyu ho jAne para aura bar3e bhAI devadatta ke jIvita rahane para choTe bhAI yajJadatta kI yuvA saMjJA hotI hai, ata: vaha 'gArgyAyaNa' kahAtA hai aura bar3e bhAI kI gotrasaMjJA hone se vaha 'gArgya' kahAtA hai| bhAratIya saMskRti meM bar3A bhAI pitA ke tulya mAnA jAtA hai| ataH bar3e bhAI ke jIvita rahate choTA bhAI 'gotra' pada prApta nahIM karatA hai, usakI yuvAsaMjJA hI hotI hai| vaha abhI yuvA (lar3akA ) hI hai| yuva-saMjJA (3) vA'nyasmin sapiNDe sthaviratare jIvati / 165 / pa0vi0 - vA avyayapadam anyasmin 7 11 sapiNDe 7 / 1 sthaviratare 7 / 1 jIvati 7 / 1 / saptamapuruSAvadhayaH sapiNDAH smaryante / anu0-apatyam, pautraprabhRti, jIvati, bhrAtari, yuvA iti cAnuvartate / anvayaH-bhrAtari anyasmin sapiNDe sthaviratare jIvati, pautraprabhRterapatyaM jIvati vA yuvA / arthaH-bhrAturanyasmin sapiNDe sthaviratare jIvati sati pautraprabhRteryadapatyaM tad jIvadeva vikalpena yuvasaMjJakaM bhavati / udA0- gargasyApatyam - gArgyAyaNaH, gAryo vA / vatsasyApatyamvAtsyAyano vAtsyo vA / AryabhASAH artha-(bhrAtari) bhAI se (anyasmin) anya (sapiNDe) sAta pIDhI ke (sthaviratare ) pada vA Ayu se vRddha puruSa ke (jIvati) jIvita rahane para (pautraprabhRteH ) pautra Adi ke (apatyam) santAna kI (jIvati) jIvita avasthA meM (vA) vikalpa se (yuvA) yuvA saMjJA hotI hai. 1 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 146 udA0 0 - gargasyApatyam- gArgyAyaNaH, gArgyo vA / garga ke pautra Adi kA putra bhrAtA se bhinna sAta pIDhI meM kisI vRddha ke jIvita rahane para vaha svayaM jIvita avasthA meM 'gArgyAyaNa' athavA 'gArgya' kahAtA hai| aise hI - vAtsyAyana athavA vAtsya / vizeSa- paM0 jayAdibhya ne kAzikAvRtti meM 'vRddhasya ca pUjAyAm' tathA 'yUnazca kutsAyAm' ina donoM vArtikoM ko pANinIya sUtra mAnakara vyAkhyA kI hai / vArtika hone se inakA yahAM pravacana nahIM kiyA jAtA hai| tadrAjasaMjJA aJ (1) janapadazabdAt kSatriyAdaJ / 166 / pa0vi0- janapadazabdAt 5 | 1 kSatriyAt 5 | 1 aJ 1 / 1 / anu0-tasya, apatyamiti cAnuvartate / anvayaH - tasya kSatriyAd janapadazabdAd apatyam aJ / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt kSatriyavAcino janapadazabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe'J pratyayo bhavati / udA0 - paJcAlAnAM nivAso janapada: - paJcAlAH / pnycaalaanaamptympaanycaalH| ikSvAkUNAM nivAso janapada: - ikSvAkavaH / ikSvAkUNAmapatyamaikSvAkaH / videhAnAM nivAso janapadaH - videhAH / videhAnAmapatyam - vaidehaH / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThIsamartha (kSatriyAt) kSatriyavAcI (janapadazabdAt) janapada zabda se (apatyam ) apatya artha meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai| udA0 - paJcAlAnAM nivAso janapada :- paJcAlAH / paJcAlAnAmapatyam- pAJcAlaH / paJcAla nAmaka kSatriyoM kA nivAsa janapada 'paJcAlAH ' kahAtA hai| paJcAla nAmaka kSatriyoM kA putra- 'pAJcAlaH ' kahAtA hai| ikSvAkUNAM nivAso janapada: - ikSvAkavaH / ikSvAkUNAmapatyamaikSvAkaH / ikSvAku nAmaka kSatriyoM kA nivAsa janapada 'ikSvAkavaH' kahAtA hai| ikSvAku kSatriyoM kA putra - 'aikSvAka' kahAtA hai / videhAnAM nivAso janapada: - videhaH / videhAnAmapatyam - vaideha: / videha nAmaka kSatriyoM kA nivAsa janapada videhA: ' kahAtA hai / videha kSatriyoM kA putra - 'vaideha: ' kahAtA hai| siddhi - (1) pAJcAlaH / paJcAla + Gas +aN / paJcAla +0 / paJcAla+aJ / pAJcAl+a / pAJcAla+su / pAJcAlaH / yahAM SaSThIsamartha kSatriyavAcI 'paJcAla' zabda se 'tasya nivAsa:' ( 4 / 2 / 68) se nivAsa artha meM 'aN' pratyaya aura 'janapade lup' (4/2/80) se usakA lopa hotA hai| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 'paJcAla' nAmaka kSatriyoM ke nivAsa se unakA janapada (pradeza) bhI 'paJcAla' kahAtA hai| kSatriyavAcI 'paJcAla' janapada zabda se isa sUtra se apatya artha meM aJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (2) aikSvAkaH / yahAM dANDinAyanahAstinAyana0' (6 / 4 / 174) se 'ikSvAku' zabda ke ukAra' kA lopa nipAtita hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-vaideha: aadi| aJ (2) sAlveyagAndhAribhyAM c|167| pa0vi0-sAlveya-gAndhAribhyAm 5 / 2 ca avyayapadam / sa0-sAlveyazca gAndhArizca tau-sAlveyagAndhArI, tAbhyAmsAlveyagAndhAribhyAm (itretryogdvndvH)| anu0-tasya, apatyam, aJ, janapadazabdAt, kSatriyAt iti caanuvrtte| anvaya:-tasya kSatriyAbhyAM janapadazabdAbhyAM sAlveyagAndhAribhyAM ca apatyam any| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAbhyAM kSatriyavAcibhyAM janapadazabdAbhyAM sAlveyagAndhAribhyAM prAtipadikAbhyAmapi apatyamityasminnarthe'J pratyayo bhvti| udA0- (sAlveya:) saalveyaanaamptym-saalvey:| (gAndhAri:) gAndhArINAmapatyam-gAndhAraH / AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI-samartha (kSatriyAt) kSatriyavAcI (janapadazabdAt) janapada zabda (sAlveyagAndhAribhyAm) sAlveya aura gAndhAri prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai| udA0-(sAlveya) saalveyaanaamptym-saalveyH| sAlveya nAmaka kSatriyoM kA nivAsa janapada sAlveya' kahAtA hai| sAlveyoM ke putra ko sAlveya' kahate haiN| (gAndhAri:) gAndhArINAmapatyam-gAndhAraH / gAndhAri nAmaka kSatriyoM kA nivAsa janapada 'gAndhAri' kahAtA hai| gAndhAri ke putra ko 'gAndhAra' kahate haiN| siddhi-(1) sAlveyaH / sAlveya+Das+aJ / sAlvey +a / sAlveya+su / sAlveyaH / yahAM SaSThIsamartha, kSatriyavAcI, janapada zabda sAlveya' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| yahAM janapadazabdAt kSatriyAda (4 / 1 / 166) se 'aJ' pratyaya Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 151 siddha hI thA kintu ye vRddhasaMjJaka zabda hone se 'vRddhetkosalAjAdAJyaG' (4 / 1 / 169) se 'vyaG' pratyaya prApta thA / usakA yaha pUrva pratiSedha hai| (2) gAndhAraH / gAndhAri + Gas +aJ / gAndhAr + a / gAndhAra + su / gAndhAraH / pUrvavat / vizeSa- (1) sAlveya janapada, sAlva janapada kI eka zAkhA thii| sAlva janapada vartamAna alavara se uttarI bIkAnera taka kA phailA huA pradeza thA / (2) gAndhAri yaha gandhAra janapada kA purAnA nAma hai / gandhAra janapada kuna (kAzkara) nadI se takSazilA taka phailA huA thA (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 62 ) / aN (1) dvyaJmagadhakaliGgasUramasAdaN | 168 | pa0vi0 - dvayaca-magadha- kaliGga - sUramasAt 5 11 aN 1 / 1 / sa0-dvAvacau yasmin saH- dvyac / dvyac ca magadhazca kaliGgazca sUramasazca eteSAM samAhAraH - dvayacmagadhakaliGgasUramasam tasmAtdvyacmagadhakaliGgasUramasAt ( bahuvrIhigarbhitasamAhAradvandvaH) / anu0-tasya, apatyam, janapadazabdAt, kSatriyAd iti cAnuvartate / anvayaH - tasya kSatriyAd janapadazabdAd dvayaJmagadhakaliGgasUramasAd apatyam aN / artha :- tasya iti SaSThIsamarthebhya: kSatriyavAcibhyo janapadazabdebhyo dvyaJmagadhakaliGgasUramasebhyaH prAtipadikebhyo'patyamityasminnarthe'N pratyayo bhavati / udA0- ( dvyac) aGgAnAmapatyam - AGgaH / baGgAnAmapatyambAGgaH / puNDrANAmapatyam - pauNDraH / suhmAnAmapatyAm - sauhmaH / ( magadha : ) magadhAnAmapatyam-mAgadhaH / ( kaliGgaH ) kaliGgAnAmapatyam - kAliGga: / ( sUramasaH ) sUramasAnAmapatyam - sauramasaH / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (kSatriyAt) kSatriyavAcI (janapadazabdAt) janapada zabda (dvayaJmagadhakaliGgasUramasAt) do acoMvAle zabda, magadha, kaliGga aura sUramasa prAtipadika ye (apatyam) apatya artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-(dvyac) aGgAnAmapatyam - AGgaH / aGga nAmaka kSatriyoM kA putra- AGga / baGgAnAmapatyam-bAGgaH / baGga nAmaka kSatriyoM kA putra bAGga / puNDrANAmapatyam - pauNDraH / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam puNDra nAmaka kSatriyoM kA putra - pauNDra / suhmAnAmapatyAm - sauhmaH / suhma nAmaka kSatriyoM kA putra - sauhma / ( magadha ) magadhAnAmapatyam - mAgadhaH / magadha nAmaka kSatriyoM kA putra mAgadha / (kaliGga) kaliGgAnAmapatyam- kAliGga: / kaliGga nAmaka kSatriyoM kA putra- kAliGga / (sUramasa) sUramasAnAmapatyam - sauramasaH / sUramasa nAmaka kSatriyoM kA putra - sauramasa / siddhi-AGgaH / aGga+Gas +ann| AGgGg+a / AGgaH / yahAM kSatriyavAcI janapada zabda aGga prAtipadika se apatya artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| 'taddhiteSvacamAdeH' (7/2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6/4/148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI- 'bAGgaH' Adi / vizeSa- (1) aGga: / yaha eka janapada tathA unake nivAsiyoM kA nAma hai| yaha deza bihAra ke bhAgalapura nagara ke AsapAsa hai| baidyanAtha devaghara se lekara isakI sImA mAnI gaI hai| (zabdArtha - kaustubha ) (2) baGga, puNDra, suhna ye bhAratIya prAcIna janapadoM ke nAma haiM, inake nivAsI kSatriya bhI inhIM nAmoM se kahe jAte haiM / suhya- eka prAcIna janapada, nivAsI / eka yavana jAti / thaa| (3) magadha | gaMgA ke dakSiNa kA pradeza magadha janapada thA, jahAM rAjatantra zAsana (pANinikAlIna bhAratavarSa) (4) kaliGga / kaliGga pANini ke samaya meM janapada rAjya thA, kintu solaha mahAjanapadoM kI sUcI meM usakI ginatI nahIM hai (pANinikAlIna bhAratavarSa) / 'prAcIna bhArata kA eka janapada / vahAM kA nivaasii| vAmamArga meM isakI sImA kA ullekha isa prakAra pAyA jAtA hai ror3ha deza / vahAM kA (zabdArtha - kaustubha ) JyaG (5) sUramasa / yaha nAma kevala aSTAdhyAyI meM AyA hai| jJAta hotA hai ki asama prAnta meM prasiddha sUramA nadI kI dUna aura parvata - upatyakA kA prAcIna nAma sUramasa thA / (pANinikAlIna bhAratavarSa) / jagannAthAtsamArabhya kRSNatIrAntagaH priye / kaliGgadeza: samprokto vAmamArgaparAyaNaH / / ' (zabdArtha- kaustubha ) (1) vRddhetkosalAjAdAJyaG // 166 / pa0vi0-vRddha-it-kosala - ajAdAt 5 / 1 JyaG 1 / 1 / sa0-vRddhaM ca icca kosalazca ajAdazca eteSAM samAhAraHvRddhetkosalAjAdam, tasmAt vRddhetkosalAjAdAt (samAhAradvandva : ) / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 153 anu0-tasya, apatyam, janapadazabdAt, kSatriyAd iti cAnuvartate / anvayaH - tasya kSatriyAd janapadazabdAd vRddhetkosalAjAdAd apatyaM JyaG / artha:- tasya iti SaSThIsamarthAt kSatriyavAcino janapadazabdAd vRddhasaMjJakAd ikArAntAt kosalAd ajAdAcca prAtipadikAd apatyamityasminnarthe JyaG pratyayo bhavati / udA0- (vRddham ) AmbaSThAnAmapatyam - AmbaSThyaH / sauvIrANAmapatyam - sauvIryaH / (it) avantInAmapatyam - AvantyaH / kuntInAmapatyam - kauntya: / (kosala: ) kosalAnAmapatyam - kausalyaH / (ajAda.) ajAdAnAmapatyam-AjAdya: / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (kSatriyAt) kSatriyavAcI (janapadazabdAt) janapada zabda (vRddhetkosalAjAdAt ) vRddhasaMjJaka, ikArAnta, kosala aura ajAda prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM (vyaGa) vyaG pratyaya hotA hai| 1 udA0- - (vRddha) AmbaSThAnAmapatyam - AmbaSThyaH / AmbaSTha nAmaka kSatriyoM kA putra- AmbaSThya / sauvIrAnAmapatyam - sauvIryaH / sauvIra nAmaka kSatriyoM kA putra - sauvIrya / ( it) avantInAmapatyam - AvantyaH / avanti nAmaka kSatriyoM kA putra - Avantya / kuntInAmapatyam - kauntyaH / kunti nAmaka kSatriyoM kA putra kauntyaH / ( kosala) kosalAnAmapatyam-kausalya: / kosala nAmaka kSatriyoM kA putra - kausalya / ( ajAda ) ajAdAnAmapatyam-AjAdya: / ajAda nAmaka kSatriyoM kA putra - AjAdya / siddhi - AmbaSThyaH / ambaSTha + Am + JyaG / AmbaSTh+ya / AmbaSThya+su / AmbaSThyaH / yahAM kSatriyavAcI janapada zabda 'AmbaSTha' prAtipadika se apatya artha meM isa sUtra se 'vyaG' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-sauvIrya Adi / vizeSa- (1) ambaSTha / yaha janapada rAjAdhIna thA aura isake nivAsI AmbaSThya kahalAte the| mahAbhArata ke anusAra AmbaSTha kauravoM kI ora se lar3e the| unakI ginatI audIcyoM meM kI gaI hai| ye atyanta vIra the aura canAba nadI ke nicale bhAga meM base huye the (pANinikAlIna bhAratavarSa) / (2) sauvIra / vartamAnakAla meM sindhu prAnta yA siMdha nada ke nicale kAMThe kA nAma sauvIra janapada thaa| isakI rAjadhAnI roruna (saMskRta-rauruka) vartamAna ror3I hai| (pANinikAlIna bhAratavarSa) / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) kunti / mahAbhArata ke anusAra kunti, avanti janapada kA par3osI thaa| usa rAjya meM se azva nadI bahatI thI jo sambhavata: cambala kI zAkhA kumArI nadI thI (vanaparva 308/7 bRhat saMhitA 10 / 15) / sahadeva ne apanI dakSiNa kI digvijaya meM kunti deza ko jItA thaa| yamunA aura caMbala ke kAMThe meM prAcIna kunti rASTra (vartamAna gvAliyara) rAjya thA jo aba bhI kotavAra kahalAtA hai (pANinikAlIna bhaartvrss)| (4) avnti| yaha madhya bhArata kA prasiddha janapada thA, jisakI rAjadhAnI ujjayinI thI (pANinikAlIna bhaartvrss)| (5) kosala / yaha rAjAdhIna janapada buddhakAlIna SoDaza mahAjanapadoM meM ginA jAtA thaa| pANini ne usase sambandhita sarayU aura ikSvAku kA bhI ullekha kiyA hai (6 / 4 / 174) (pANinikAlIna bhaartvrss)| (6) ajAda / isa janapada kA nAma kevala aSTAdhyAyI meM milatA hai| nAma se jJAta hotA hai ki yaha pradeza bakariyoM ke liye prasiddha rahA hogA (ajaa+d:)| iTAvA kA pradeza Aja taka jamanApArI bakariyoM ke liye prasiddha hai| sambhava hai yahI 'ajAda' ho (pANinikAlIna bhaartvrss)| Nya: (1) kurunAdibhyo NyaH / 170 / pa0vi0-kuru-nAdibhya: 5 / 3 Nya: 1 / 1 / sa0-na AdiryeSAM te-naadyH| kuruzca nAdayazca te-kurunAdayaH, tebhya:-kurunAdibhyaH (bahuvrIhigarbhita itretryogdvndvH)| anu0-tasya, apatyam, janapadazabdAt, kSatriyAd iti caanuvrtte| anvaya:-tasya, kSatriyebhyo janapadazabdebhya: kuru-nAdibhyo'patyaM NyaH / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya: kSatriyavAcibhya: janapadazabdebhya: kuru-zabdAt nakArAdibhyazca prAtipadikebhyo'tyamityasminnarthe Nya: pratyayo bhvti| udA0-(kuru:) kurUNAmapatyam-kauravyaH / (nakArAdi:) niSadhAnAmapatyam-naiSadhyaH / nipathAnAmapatyam-naipathyaH / AryabhASA artha-(tasya) SaSThIsamartha (kSatriyAt) kSatriyavAcI (janapadazabdAt) janapada zabda (kurunAdibhyaH) kuru zabda aura nakArAdi prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (Nya:) Nya pratyaya hotA hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 155 udA0-(kuru) kurUNAmapatyam-kauravyaH / kuru nAmaka kSatriyoM kA putr-kaurvy| (nakArAdi:) niSadhAnAmapatyam-naiSadhyaH / niSadha nAmaka kSatriyoM kA putra-naiSadhya / nipathAnAmapatyam-naipathyaH / nipatha nAmaka kSatriyoM kA putr-naipthy|| siddhi-kaurvyH| kuru+Am+Nya / kauro+y| kaurv+y| kauravya+su / kauravyaH / yahAM pAThIsamartha kSatriyavAcI, janapada zabda kuru' prAtipadika se apatya artha meM isa sUtra se 'Nya' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAde:' (7/2/117) se aMga ko AdivRddhi, orguNaH' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa aura vAntoyi pratyaye' (6 / 1 / 76) se vAnta (ava) Adeza hotA hai| aise hI-naiSadhya: aadi| vizeSa-(1) kuru / kuru rASTra, kurukSetra aura kurujAMgala ye tIna ilAke eka-dUsare se saTe huye the| thAnezvara-hastinApura-hisAra athavA sarasvatI-yamunA-gaMgA ke bIca kA pradeza, ina tIna bhaugolika bhAgoM meM baMTA huA thaa| gaMgA, yamunA ke bIca meM lagabhaga meraTha kamiznarI kA ilAkA asalI kuru-rASTra thaa| isakI rAjadhAnI hastinApura thI (pANinikAlIna bhaartvrss)| (2) niSadha / eka prAcIna deza jahAM ke rAjA nala the (zabdArtha kaustubh)| (3) nipatha / eka prAcIna janapada kA nAma hai| iJ(1) saalvaavyvprtygrthklkuuttaashmkaadi|171| pa0vi0-sAlvAvayava-pratyagratha-kalakUTa-azmakAt 5 / 1 iJ 1 / 1 / sa0-sAlvAnAmavayavA iti sAlvAvayavA: / sAlvAvayavAzca pratyagrathazca kalakUTazca azmakazca eteSAM samAhAra:-sAlvAvayava0azmakam, tasmAtsAlvAvayava0azmakAt (SaSThItatpuruSagarbhita: samAhAradvandvaH) / anu0-tasya, apatyam, kSatriyAd janapadazabdAd iti caanuvrtte| anvaya:-tasya kSatriyAd janapadazabdAt sAlvAyavapratyagrathakAlakUTAzmakAd apatyam iny| artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya: kSatriyavAcibhyo janapadazabdebhya: sAlvAvayavavAcibhya: pratyagrathakalakUTAzmakebhyazca prAtipadikebhyo'patyamityasminnarthe iJ pratyayo bhvti| udA0- (sAlvAvayavA:) udumbarANAmapatyam-audumbari: / tilakhalAnAmapatyam-tailakhaliH / madrakArANAmapatyam-mAdrakAri: / yugandharANAmapatyam Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yaugandhariH / bhuliGgAnAmapatyam-bhauliGgiH / (pratyagratha:) pratyagrathAnAmapatyam-prAtyagrathiH / (kalakUTa:) kalakUTAnAmapatyam-kAlakUTi: / (azmaka:) azmakAnAmapatyam-AzmakiH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (kSatriyAt) kSatriyavAcI (janapadazabdAt) janapadazabda (sAlvAvayava0azmakAt) sAlva ke avayavavAcI, pratyagratha, kalakUTa aura azmaka prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM (iJ) iJ pratyaya hotA hai| ___udA0- (sAlva-avayava) udumbarANAmapatyam-audumbariH / udumbara nAmaka kSatriyoM kA putr-audumbri| vilakhalAnAmapatyam-tailakhali: / tilakhala nAmaka kSatriyoM kA putr-tailkhli| mdrkaaraannaamptym-maadrkaariH| madrakAra nAmaka kSatriyoM kA putr-maadrkaari| yugndhraannaamptym-yaugndhriH| yugandhara nAmaka kSatriyoM kA putr-yaugndhri| bhuliGgAnAmapatyam-bhauliGgiH / bhUliGga nAmaka kSatriyoM kA putr-bhaulinggi| (pratyagratha) pratyagrathAnAmapatyam-prAtyAthi: / pratyagratha nAmaka kSatriyoM kA putr-praatygrthi| (kalakUTa) kalakUTAnAmapatyam-kAlakUTi: / kalakUTa nAmaka kSatriyoM kA putr-kaalkuutti| (azmaka) azmakAnAmapatyam-AzmakiH / azmaka nAmaka kSatriyoM kA putra-AzmakiH / siddhi-audumbariH / udumbara+Am+iJ / audumbr+i| audumbri+su| audumbariH / yahAM SaSThIsamartha kSatriyavAcI, janapada zabda udumbara' prAtipadika se apatya artha meM isa sUtra se 'iJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI- tailakhali:' aadi| vizeSa--(1) sAlvAvaya-sAlva janapada ke avayavoM ke sambandha meM kAzikAkAra paM0 jayAditya ne eka prAcIna zloka uddhata kiyA hai udumbarAstilakhalA madrakArA yugandharAH / bhUliGgA zaradaNDAzca saalvaayvsNjnyitaa:|| ___ artha:-udumbara, tilakhala, madrakAra, yugandhara, bhUliGga aura zaradaNDa ye sAlvAvayava ke rAjatantra ke antargata cha: rajavAr3e the| (1) udumbara-vyAsa ke uttara rAvI ke dakSiNa kI saMkarI ghATI meM hokara trigarta ke praveza-dvAra (vartamAna guradAsapura) meM udumbaroM kA rAjya thA (pANinikAlIna bhaartvrss)| (2) tilakhala-vyAsa nadI ke dakSiNa pradeza (jilA hoziyArapura) meM, jahAM Aja bhI tiloM kI khetI kA pradhAna kSetra hai, tilakhala rAjya kA sthAna jJAta hotA hai| tilakhala kA artha huA tiloM se bhare huye khalihAnoM kA deza (pANinikAlIna bhaartvrss)| (3) madrakAra-madrakAra kA artha hai madroM ke sainikoM dvArA pratiSThApita raajy| madra rAjakumArI sAvitrI aura sAlva rAjakumAra satyavAna ke vivAha dvArA madroM aura sAlvoM kA ghaniSTha sambandha huaa| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH aSTAdhyAyI meM madra aura bhadra donoM paryAyavAcI zabda haiM (2,3,73/5 / 4 / 67) madrakAra kA hI dUsarA nAma bhadrakAra jJAta hotA hai| sambhava hai ghagghara ke taTa para bIkAnera ke uttara-pUrvI kone meM sthita bhadra nAmaka sthAna madrakAroM kI prAcIna rAjadhAnI rahI ho (pANinikAlIna bhaartvrss)| (4) yugandhara-yugandhara kahIM yamunA kA taTavartI (rAjya) thaa| yaha rAjya sambhavata: ambAlA jile meM sarasvatI se yamunA taka phailA huA thA (pANinikAlIna bhaartvrss)| jagAdharI yugandhara kA apabhraMza jJAta hotA hai| (5) bhUliGga-tolemI ne likhA hai ki arAvalI ke uttara-pazcima meM boliMgAI jAti rahatI thii| inakI pahacAna bhUliGgoM se ho sakatI hai (pANinikAlIna bhaartvrss)| (6) pratyagratha-madhyakAlIna kozoM ke anusAra paMcAla kA hI dUsarA nAma pratyagratha thA, jisakI rAjadhAnI ahicchatrA thii| pratyagratha janapada meM bahanevAlI nadI rathasthA (vartamAna rAmagaMgA) thii| (pANinikAlIna bhaartvrss)| (7) kalakUTa-kAlakUTa ThIka ToMsa (tamasA) aura yamunA ke pradeza (deharAdUna, kAlasI) meM par3atA hai| yaha yamunA. kI uparalI dhArA kA yAmuna pradeza thaa| atharvaveda meM himAlaya para utpanna honevAle yAmuna aMjana kA ullekha hai (atharva0 4 / 9 / 10) / aMjana ke kAraNa yAmuna parvata kA nAma kAlakUTa yA kAlA pahAr3a honA svAbhAvika thA (pANinikAlIna bhaartvrss)| (8) azmaka-azmaka janapada kI rAjadhAnI anya granthoM ke anusAra pratiSThAna (godAvarI ke kinAre Adhunika paiThaNa) thii| isase godAvarI ke sahyAdri parvata-zRMkhalA taka azmaka janapada kA vistAra jJAta hotA hai (pANinikAlIna bhaartvrss)| tadrAjasaMjJA (1) te tadrAjAH / 172 / pa0vi0-te 113 tadrAjA: 1 / 3 / anu0-janapadazabdAt, kSatriyAd aJ iti caanuvrtte| artha:-'janapadazabdAt kSatriyAda' (4 / 1 / 166) ityata: prabhRti ye pratyayAvihitAste tadrAjasaMjJakA bhvnti| udA0-pAJcAlaH, pAJcAlau, pnycaalaa:| yahAM 'janapadazabdAt kSatriyAda' (4 / 1 / 166) se apatya artha meM tadrAja saMjJaka aJ pratyaya hai| bahuvacana kI vivakSA meM tadrAjasya bahuSu tenaivAstriyAm (2 / 4 / 62) Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam se tadrAjasaMjJaka 'aJ' pratyaya kA luka ho jAtA hai| aise hI 'agA:' aadi| tadrAjasya luk (2) kambojAlluk / 173 / pa0vi0-kambojAt 5 1 luk 1 / 1 / anu0-tasya, apatyam, janapadazabdAt, kSatriyAt, am, tadrAjasya iti caanuvrtte| anvaya:-tasya kSatriyAd janapadazabdAt kambojAd apatyaM tadrAjasya aJ luk| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt kSatriyavAcino janapadazabdAt kambojAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe vihitasya tadrAjasaMjJakasya aJ pratyayasya lug bhvti| udA0-kambojAnAmapatyam-kamboja: / AryabhASA artha-(tasya) SaSThI-samartha (kSatriyAt) kSatriyavAcI (janapadazabdAt) janapada-zabda (kambojAt) kamboja prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM vihita (tadrAjasya) tadrAjasaMjJaka (aJ) aJ pratyaya kA (luk) luk hotA hai| udA0-kambojAnAmapatyam-kambojaH / kamboja nAmaka kSatriyoM kA putra-kamboja / siddhi-kamboja: / kamboja+Am+aJ / kamboja+0 / kamboja+su / kambojaH / yahAM SaSThIsamartha, kSatriyavAcI, janapada zabda kamboja' prAtipadika se apatya artha meM vihita tadrAjasaMjJaka 'an' pratyaya kA isa sUtra se luk hotA hai| vizeSa-kamboja-hindukuza ke uttara-pUrva meM kamboja, uttara-pazcima meM bAlhIka, dakSiNa-pUrva meM gandhAra aura dakSiNa-pazcima meM kapiza thaa| Adhunika pAmIra' aura 'badakhzA~' kA sammilita prAcIna nAma kamboja' janapada thA (pANinikAlIna bhaartvrss)| tadrAjasya luka (3) striyAmavantikuntikurubhyazca / 174 / pa0vi0-striyAm 7 / 1 avanti-kunti-kurubhya: 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-avantizca kuntizca kuruzca te-avantikuntikuravaH, tebhya:avantikuntikurubhyaH (itretryogdvndvH)| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 156 anu0-tasya, apatyam, janapadazabdAt, kSatriyAt, tadrAjasya luk iti caanuvrtte| anvayaH-tasya kSatriyebhyo janapadazabdebhyo'vantikuntikurubhyazca apatyaM tadrAjasya luk striyAm / artha :- tasya iti SaSThIsamarthebhya: kSatriyavAcibhyo janapadazabdebhyo'vantikuntikurubhyaH prAtipadikebhyo'pi apatyamityasminnarthe vihitasya tadrAjasaMjJakasya pratyayasya lug bhavati, striyAmabhidheyAyAm / udA0- ( avantiH ) avantInAmapatyaM strI - avantI / (kuntiH ) kuntInAmapatyaM strI - kuntI / ( kuru: ) kurUNAmapatyaM strI - kurU: / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThIsamartha (kSatriyAt) kSatriyavAcI (janapadazabdAt) janapada-zabda (avantikuntikurubhyaH ) avanti, kunti, kuru prAtipadikoM se (ca) bhI vihita (tadrAjasya) tadrAja-saMjJaka pratyaya kA ( luk) luk hotA hai (striyAm) yadi vahAM strI- apatya artha abhidheya ho udA0 - ( avanti) avantInAmapatyaM strI - avantI / avanti nAmaka kSatriyoM kI putra - avantI / (kunti) kuntInAmapatyaM strI - kuntI / kunti nAmaka kSatriyoM kI putrI - kuntI / (kuru) kurUNAmapatyaM strI - kurU: / kuru nAmaka kSatriyoM kI putrI - kurU / siddhi - (1) avantI / avanti+Am+JyaG / avanti+0 / avanti+ GIS / avant+I / avantI + su / avantI / yahAM SaSThIsamartha, kSatriyavAcI, janapada zabda 'avanti' prAtipadika se apatya artha meM 'vRddhetkosalAjAdAJyaGg (4 / 1 / 169) se vihita tadrAjasaMjJaka 'tryaG' pratyaya kA strI -apatya kI vivakSA meM isa sUtra se 'luk' hotA hai| tatpazcAt 'ito manuSyajAte:' ( 4 | 1/65 ) se strIliGga meM 'GIS' pratyaya hotA hai| (2) kuntI / kunti + Am + JyaG / kunti +0 / kunti + GIS / kuntI+su / kuntI / pUrvavat / (3) kurU: / kuru+Am+Nya / kuru+0| kuru+UG / kuru+a| kurU+su / kurUH / yahAM SaSThIsamartha, kSatriyavAcI janapada zabda 'kuru' prAtipadika se apatyartha meM 'kurunAdibhyo NyaH' (4 / 1 / 170) se vihita tadrAjasaMjJaka 'Nya' pratyaya kA strI- apatya kI vivakSA meM isa sUtra se 'luk' hotA hai| tatpazcAt 'UDuta:' (4|1|66 ) se strIliGga meM 'UG' pratyaya hotA hai / vizeSa- avanti, kunti aura kuru nAmaka janapadoM kA paricaya sUtrAMka (4 / 1 / 169 ) tathA (4 111170) ke pravacana meM dekha leveM / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tadrAjasya luk -- pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pa0vi0 - ata: 6 |1 ca avyayapadam / anu0-tasya, apatyam, janapadazabdAt, kSatriyAt, tadrAjasya, luk, striyAm iti cAnuvartate / (4) atazca / 175 / anvayaH-tasya kSatriyAd janapadazabdAd apatyaM tadrAjasya atazca luk striyAm / artha :- tasya iti SaSThIsamarthAt kSatriyavAcino janapadazabdAt prAtipadikAd apatyamityasminnarthe vihitasya tadrAjasaMjJakasyA'kArapratyayasyApi lug bhavati, striyAmabhidheyAyAm / udA0 - sUrasenAnAmapatyaM strI - sUrasenI / madrANAmapatyaM strI - madrI / daradAmapatyaM strI-darat / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (kSatriyAt) kSatriyavAcI (janapadazabdAt) janapada- zabda prAtipadika se (apatyam) apatya artha meM vihita (tadrAjasya ) tadrAjasaMjJaka ( ataH ) akAra pratyaya kA (ca) bhI (luka) hotA hai (striyAm) yadi vahAM strI- apatya abhidheya ho / udA0 - sUrasenAnAmapatyaM strii-suursenii| sUrasena nAmaka kSatriyoM kI putrI - sUrasenI / madrANAmapatyaM strI - madrI / madra nAmaka kSatriyoM kI putrI - madrI / daradAmapatyaM strI-darat / darat nAmaka kSatriyoM kI putrI - darat / siddhi - (1) suursenii| sUrasena+Am+aJ / sUrasena + GIS / sUrasen + I / sUrasenI+su / sUrasenI / yahAM SaSThI-samartha kSatriyavAcI janapada zabda sUrasena prAtipadika se apatya artha meM 'janapadazabdAt kSatriyAdaJ' (4 / 1 / 166 ) se 'aJ' pratyaya hai| isa sUtra se strI- apatya kI vivakSA meM usa a- pratyaya ( aJ) kA luk hotA hai / tatpazcAt 'jAterastrIviSayAdayopadhAt' ( 4 11/63 ) se strIliGga meM 'GIS' pratyaya hotA hai| pUrvavat hai| (2) madrI | madra+aN / madra+0 | madra+ GIS / md+ii| madrI+su | madrI | yahAM 'dvyaJmagadha0' (4 / 1 / 166 ) se dvyac - lakSaNa 'aN' pratyaya hai| zeSa kArya (3) darat / darat+aN / darat+0 | darat / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH yahAM vyaJmagadhaH' (4 / 1 / 166) se dvayaca-lakSaNa aN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa-(1) sUrasena-bhAratIya prAcIna janapada kA nAma hai| (2) madra-madra janapada prAcIna bAhIka kA uttarI bhAga thaa| isakI rAjadhAnI zAkala (vartamAna syAlakoTa) thI jo ApagA (vartamAna ayaka) nadI para sthita hai (pANinikAlIna bhaartvrss)| (3) darad-kamboja (pAmIra) ke ThIka dakSiNa huMjA aura gilagita kA pradeza prAcIna darad' janapada thA (pANinikAlIna bhaartvrss)| tadrAjasya lukpratiSedhaH (5) na prAcyabhargAdiyaudheyAdibhyaH / 176 / pa0vi0-na avyayapadam, prAcya-bhargAdi-yaudheyAdibhya: 5 / 3 / sa0-bharga AdiryeSAM te bhargAdaya:, yaudheya AdiryeSAM te-yaudheyAdaya:, prAcyAzca bhargAdayazca yaudheyAdayazca te-prAcyabhargAdiyaudheyAdayaH, tebhya: prAcyabhaIdiyaudheyAdibhyaH (bahuvrIhigarbhita itaretarayogadvandvaH) / anu0-tasya, apatyam, janapadazabdAt. kSatriyAt, tadrAjasya, luk. striyAm iti caanuvrtte| anvayaH-tasya kSatriyebhyo janapadazabdebhyo prAcyabhargAdiyaudheyAdibhyo'patyaM tadrAjasya luG na striyaam| artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya: kSatriyavAcibhyo janapadazabdebhya: prAcyabhargAdi-yaudheyAdibhya: prAtipadikebhyo'patyamityasminnarthe vihitasya tadrAjasaMjJakasya pratyayasya luG na bhavati, striyaambhidheyaayaam|| udA0-(prAcya:) paJcAlAnAmapatyaM strii-paanycaalii| videhAnAmapatyaM strii-vaidehii| aGgAnAmapatyaM strii-aagii| baGgAnAmapatyaM strii-baanggii| magadhAnAmapatyaM strii-maagdhii| (bhargAdi:) bhargANAmapatyaM strI-bhArgI / karUSANAmapatyaM strI-kArUSI / kekayAnAmapatyaM strii-kaikeyii| (yaudheyAdi:) yaudheyAnAmapatyaM strii-yaudheyii| zaubhrayANAmapatyaM strii-shaubhreyii| zaukreyANAmapatyaM strii-shaukreyii| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam bharga / karUSa / kekaya / kazmIra / sAlva / susthAla / urasa / kauravya / iti bhargAdayaH / / yaudheya / zaubhreya / shaukrey| grAvANeya / vArteya / dhaartey| trigarta / bhrt| ushiinr| iti yaudheyAdayaH / / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThIsamartha (kSatriyAt) kSatriyavAcI (janapadazabdAt) janapada-zabda (prAcyabhagadiyaudheyAdibhyaH) prAcya bhagAdi aura yaudheya Adi prAtipadikoM se (apatyam) apatya artha meM vihita (tadrAjasya) tadrAja-saMjJaka pratyaya kA (luk) luka (na) nahIM hotA hai (striyAm) yadi vahAM strI-apatya artha abhidheya ho| udA0-(prAcya:) paJcAlAnAmapatyaM strii-paanycaalii| paJcAla nAmaka kSatriyoM kI putrii-paanycaalii| videhAnAmapatyaM strii-vaidehii| videha nAmaka kSatriyoM kI putrii-vaidehii| aGgAnAmapatyaM strii-aanggii| aGga nAmaka kSatriyoM kI putrii-aanggii| baGgAnAmapatya strii-baanggii| baGga nAmaka kSatriyoM kI putrii-baanggii| magadhAnAmapatyaM strii-maagdhii| magadha nAmaka kSatriyoM kI putrii-maagdhii| (bhargAdiH) bhargANAmapatyaM strii-bhaargii| bharga nAmaka kSatriyoM kI putrii-bhaargii| karUSANAmapatyaM strii-kaaruussii| karUSa nAmaka kSatriyoM kI putrii-kaaruussii| kekayAnAmapatyaM strii-kaikeyii| kekaya nAmaka kSatriyoM kI putrii-kaikeyii| (yaudheyAdi:) yaudheyAnAmapatyaM strii-yaudheyii| yaudheya nAmaka kSatriyoM kI putrii-yaudheyii| zaubhreyANAmapatyaM strI-zaubhreyI / zaubhreya nAmaka kSatriyoM kI putrI-zaubhreyI / zaukreyANAmapatyaM strii-shaukreyii| zaukreya nAmaka kSatriyoM kI putrii-shaukreyii| siddhi-paanycaalii| paJcAla+Am+aJ / paanycaal+a| paanycaal| pAJcAla+DIp / paanycaal+ii| paanycaalii+su| paanycaalii| yahAM SaSThIsamartha kSatriyavAcI janapada zabda 'paJcAla' prAtipadika se janapadazabdAta kSatriyAdaJ' (4 / 1 / 166) se 'aJpratyaya hai| 'atazca' (4 / 1 / 175) se isa a-pratyaya kA luk prApta thaa| isa sUtra se strI-apatya kI vivakSA meM luk kA pratiSedha kiyA gayA hai| aise hI-vaidehI aadi| vizeSa-paJcAla, videha, aGga, baGga aura magadha ye bhAratavarSa ke prAcIna prAcya kSatriya janapada haiN| inakA paricaya nimnalikhita hai (1) paJcAla-yamunA aura gaMgA ke madhya kA bhuu-bhaag| rAjA drupada ke samaya meM yaha dakSiNa meM carmaNvatI (cambala) ke taTa se uttara meM haradvAra taka phailA huA thA (zabdArtha kaustubh)| (2) videha-magadha ke uttara-pUrva sthita deza kA nAma / isakI rAjadhAnI mithilApurI thI jise janakapura bhI kahate haiM (zabdArtha kaustubh)| (3) aGga-zrI gaMgA ke dAhine taTa para sthita prAcIna eka prasiddha raajy| isa rAjya kI rAjadhAnI kA nAma campA nagarI thii| campA kA dUsarA nAma anaMgapurI bhI thaa| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 163 yaha campA nagarI Adhunika bhAgalapura nagara ke samIpa bihAra prAnta meM thI (zabdArtha kaustubha) / 6 (4) baGga- ise samataTa bhI kahate haiN| pUrvI baMgAla kA nAma / kisI samaya isameM TiparA aura gAroM bhI zAmila the (zabdArtha kaustubha ) | (5) magadha - bihAra prAnta meM prAcInakAla meM magadha rAjya kI pazcimI sImA sona-nada thaa| isakI prAcIna rAjadhAnI kA nAma girivraja yA rAjagRha thA / isakI dUsarI rAjadhAnI pATaliputra meM thii| pichale prAcIna sAhitya meM isI kA dUsarA nAma kIkaTa deza likhA milatA hai (zabdArtha kaustubha ) / (6) bharga- bhargAt traigarte (4 / 1 / 111 ) ke anusAra trigarta deza meM 'bharga' eka gotra kA nAma thaa| sUtrAMka 4 / 1 / 178 meM bharga janapada hai| vaha eka rAjya thA athavA gaNa-zAsana yaha aSTAdhyAyI se spaSTa nahIM hotA, kintu bauddha sAhitya meM 'bhagga' eka saMgha thA, jisakI rAjadhAnI zizumAragiri thI (pANinikAlIna bhAratavarSa) / (7) yaudheya - mahAbhArata ke anusAra bahudhAnyaka pradeza meM rohItaka (rohataka) inakI rAjadhAnI thI | suneta (sunetra) yaudheyoM kA pUrA kendra thA jahAM unakI mudrAyeM milI haiN| (pANinikAlIna bhaartvrss)| yaudheya janapada eka gaNarAjya thA, eka rAjya nahIM / gurupravara bhagavAndeva AcArya ne 'yaudheyagaNa ke mudrAGka' Adi uccakoTi ke prAmANika grantha likhe haiM jo gurukula jhajjara (jhajjara) se prakAzita huye haiN| iti apatyArthapratyayaprakaraNam / iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIyASTAdhyAyIpravacane caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH / / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH , raktArthapratyayavidhiH aN (1) tena raktaM raagaat|1| pa0vi0-tena 31 raktam 11 rAgAt 5 / 1 / kRvRtti:0rajyate'nenetirAgaH, tasmAt-rAgAt (karaNe kArake ghprtyyH)| anu0-'prAgdIvyato'N' itynuvrtte| artha:-tena-iti tRtIyAsamarthAd rAgavizeSavAcina: prAtipadikAd raktamityasminnarthe prAgdIvyatIyo'N pratyayo bhvti| udA0-kaSAyeNa raktaM vastram-kASAyam / maJjiSThayA raktaM vstrmmaanyjisstthm| kusumbhena raktaM vastram-kausumbham / AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (rAgAt) raMga-vizeSavAcI prAtipadika se (raktam) raMgA huA artha meM (prAgdIvyata:) prAgdIvyatIya (aNa) aN pratyaya hotA hai| udA0-kaSAyeNa raktaM vastram-kASAyam / kaSAya raMga se raMgA huA kpdd'aa-kaassaay| kaSAya-geruvA (lAla rNg)| mAjiSThayA raktaM vastram-mAjiSTham / majITha se raMgA huA kpdd'aa-maajisstth| kusumbhena raktaM vastram-kausumbham / kusumbha raMga se raMgA huA kpdd'aa-kausumbh| kusumbha kesr| siddhi-kASAyam / kaSAya+TA+aN / kaassaay+a| kaassaay+su| kaassaaym| yahAM tRtIyA-samartha rAgavizeSavAcI kaSAya' zabda se rakta artha meM prAgdIvyato'N' (4 / 1 / 83) se yathAvihita prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAde:' 7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-mAjiSTham, kausumbham / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Thak caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (2) lAkSArocanATThak / 2 / pa0vi0-lAkSA-rocanAt 5 / 1 Thak 1 / 1 / sa0-lAkSA ca rocanA ca etayoH samAhAraH - lAkSArocanam, tasmAt lAkSArocanAt (samAhAradvandvaH ) / anu0 - tena, raktam, rAgAd iti cAnuvartate / anvayaH - tena rAgAt lAkSArocanAbhyAM raktaM Thak / artha: tena iti tRtIyAsamarthAbhyAM rAgavizeSavAcibhyAM lAkSArocanAbhyAM prAtipadikAbhyAM raktamityasminnarthe Thak pratyayo bhavati / udA0- ( lAkSA) lAkSayA raktaM vastram-lAkSikam / (rocanA) rocanayA raktaM vastram-raucanikam / 165 AryabhASAH artha - (tena) tRtIyA-samartha (rAgAt) raMgavizeSavAcI (lAkSArocanAbhyAm) lAkSA aura rocanA prAtipadikoM se (raktam) raMgA huA artha meM (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0 - ( lAkSA) lAkSayA raktaM vastram - lAkSikam / lAkha raMga se raMgA huA kpdd'aa-laakssik| (rocanA) rocanayA raktaM vastram - raucanikam / rocanA raMga se raMgA huA kapar3A - raucanikam / rocanA = anArI raMga | aN siddhi-laakssikm| lAkSA+TA+Thak / lAkS+ika / laakssik+su| laakssikm| yahAM tRtIyA-samartha rAgavizeSavAcI 'lAkSA' zabda se rakta artha meM isa sUtra se 'Thak' pratyaya hai / 'usyekaH' (713150) 'h' ke sthAna meM 'ik' Adeza, 'kiti ca' (7 / 21118) se sUtroM kI parjanyavat pravRtti se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| aise hI - raucanikam / yuktArthapratyayaprakaraNam (1) nakSatreNa yuktaH kAlaH | 3 | pa0vi0 - nakSatreNa 3 / 1 yuktaH 1 / 1 kAla: 1 / 1 / anu0 - 'prAgdIvyato'N' iti cAnuvartate / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-tena nakSatreNa yukta: kAla: prAgdIvyato'N / artha:-tena iti-tRtIyAsamarthAd nakSatravizeSavAcina: prAtipadikAd yukta ityasminnarthe prAgdIvyatIyo'N pratyayo bhavati, yo'sau yukta: kAlazcet sa bhvti| udA0-puSyeNa yukta: kAla iti-pauSI rAtriH, pauSamaha: / maghayA nakSatreNa yukta: kAla iti-mAghI rAtri:, mAghamahaH / AryabhASA: artha-(tena) tRtIyA-samartha (nakSatreNa) nakSatravAcI prAtipadika se (yukta:) jur3A huA artha meM (prAgdIvyata:) prAgdIvyatIya (aN) aN pratyaya hotA hai, (kAla:) jo yukta hai yadi vaha kAla ho| __udA0-puSyeNa yukta: kAla iti-pauSI raatriH| puSya nakSatra se yukta kAla-pauSI raatri| pauSamahaH / puSya nakSatra se yukta-pauSa din| maghayA nakSatreNa yukta: kAla iti-mAghI rAtriH, maaghmhH| maghA nakSatra se yukta kAla-mAghI raatri| mAghamaha:-maghA nakSatra se yukta-mAgha din| siddhi-paussii| pussy+ttaa+ann| pussy+a| pausstth+a| pauss+ddiip| paussii+su| paussii| yahAM nakSatravAcI 'puSya' zabda se yukta (kAla) artha meM isa sUtra se prAgdIvyatIya aN pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| 'sUryatiSyAgastyamatsyAnAM ya upadhAyAH' (6 / 4 / 149) para vidyamAna vA0tiSyapUSyayornakSatrANi yalopa:' se 'puSya' ke 'ya' kA lopa hotA hai| tatpazcAt aN pratyayAnta pauSa' zabda se TiDDhANaja' (4 / 1 / 15) se strIliGga kI vivakSA meM DIya pratyaya hotA hai| aise hI-pauSamahaH, mAghI rAtri:, mAghamahaH / vizeSa-(1) kyA kAla puSya Adi nakSatroM se kaise yukta hotA hai ? jaba candramA puSya Adi nakSatroM ke samIpastha hotA hai taba ye puSya Adi nakSatra kAla se yukta kahe jAte haiN| usa avasthA meM hI 'puSya' Adi nakSatravAcI zabdoM se isa sUtra se 'aN' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| (2) nakSatra-azvinI, bharaNI, kRttikA, rohiNI, mRgazIrSa, ArdrA, punarvasu, puSya, AzleSA, maghA, pUrvA phAlgunI, uttarA phAlgunI, hasta, citrA, svAti, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASADhA, uttarASADhA, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSaj, pUrvAbhAdrapadA, uttarAbhAdrapadA, revatI ye 27 nakSatra haiN| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyayasya lup caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (2) lubavizeSe | 4 | pa0vi0 - lup 1 / 1 avizeSe 7 / 1 / sa0-na vizeSa iti avizeSa:, tasmin - avizeSe ( naJtatpuruSaH ) / anu0 - prAgdIvyato'Nu, tena, nakSatreNa yuktaH, kAla iti cAnuvartate / anvayaH - tena nakSatreNa yuktaH kAlaH prAgdIvyato'N lup, avizeSe / artha:-tena-iti tRtIyAsamarthAd nakSatravAcinaH prAtipadikAdyukta ityasminnarthe pUrvasUtreNa vihitasya prAgdIvyatIyasyAN-pratyayasya lub bhavati, yo'sau yuktaH kAlazcet sa bhavati, kAlAvizeSe'bhidheye / 167 udA0 - puSyeNa yuktaH kAlaH - adya puSyaH / kRttikayA yuktaH kAlaHadya kRttikA / pratyayasya lup AryabhASA: artha- (tena) tRtIyA - samartha (nakSatreNa) nakSatravAcI prAtipadika se ( yukta:) jur3A huA artha meM pUrva sUtra se vihita (prAgdIvyataH ) prAgdIvyatIya (aN) aN pratyaya kA ( lup) lopa hotA hai (kAlaH) jo yukta hai yadi vaha kAla ho ( avizeSe ) kintu vahAM kAlavizeSa artha abhidheya na ho / udA0 - puSyeNa yukta: kAla:- adya puSyaH / puSya nakSatra se yukta kAla-Aja puSya' nakSatra hai. / kRttikayA yukta: kAla:- adya kRttikA / kRttikA nakSatra se yukta kAla-Aja 'kRttikA' nakSatra hai| - siddhi - adya puSyaH / puSya+TA - ann| pussy+0| puSya+su / puSyaH / yahAM nakSatravAcI 'puSya' zabda se yukta artha meM vihita prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya kA, rAtri Adi kAlavizeSa kI avivakSA meM isa sUtra se lopa hotA hai| aise hIadya kRttikA / (3) saMjJAyAM zravaNAzvatthAbhyAm / 5 / pa0vi0 - saMjJAyAm 7 / 1 zravaNa - azvatthAbhyAm 5 / 2 / sao - zravaNazca azvatthazca tau-zravaNAzvatthau, tau-zravaNAzvatthau, tAbhyAmzravaNAzvatthAbhyAm (itaretarayogadvandvaH) / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-prAgdIvyato'Na, tena nakSatreNa, yukta:, kAla:, lup iti caanuvrtte| ___ anvaya:-tena nakSatreNa zravaNAzvatthAbhyAM yukta: kAla: prAgdIvyato'N lup sNjnyaayaam| artha:-tena-iti tRtIyAsamarthAbhyAM nakSatravAcibhyAM prAtipadikAbhyAM yukta ityasminnarthe vihitasya prAgdIvyatIyasyAN-pratyayasya lub bhavati, yo'sau yukta: kAlazcet sa bhavati, saMjJAyAM gmymaanaayaam| udA0-zravaNena yukta: kAla:-zravaNA raatriH| azvatthena yukta: kAla:-azvattho muhUrtaH / ashvtth:-ashvinii| AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (nakSatreNa) nakSatravAcI (zravaNAzvatthAbhyAm) zravaNa aura azvattha prAtipadikoM se (yuktaH) jur3A huA artha meM (prAgdIvyata:) prAgdIvyatIya (aNa) aN pratyaya kA (lup) lopa hotA hai (kAla:) jo yukta hai yadi vaha kAla ho aura (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho| udA0-zravaNena yukta: kAla:-zravaNA raatriH| zravaNa nakSatra se yukta-zravaNA rAtri vizeSa / azvatthena yukta: kAla:-azvattho muhUrtaH / azvattha azvinI nakSatra se yukta-azvattha carAcara muhUrta (cha: nakSatroM kI sNjnyaavishess)| siddhi-shrvnnaa| shrvnn+ttaa+ann| shrvnn+| shrvnn+ttaa| zravaNA+su / shrvnnaa| yahAM nakSatravAcI 'zravaNa' zabda se yukta (kAla) artha meM vihita prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya kA saMjJA artha meM isa sUtra se lupa hotA hai| lubavizeSe (4 / 2 / 4) se avizeSa artha meM pratyaya kA lup kahA gayA thA, yahAM vizeSa artha meM lupa nahIM hotA hai, ata: yaha kathana kiyA gayA hai| 'aN' pratyaya ke lup hone para strIliGga kI vivakSA meM 'ajAdyataSTApa (4 / 1 / 4) se 'TAp' pratyaya hotA hai| aise hI-azvattho muhUrtaH / cha: (4) dvndvaacchH|6| pa0vi0-dvandvAt 5 / 1 cha: 1 / 1 / anu0-tena, nakSatreNa, yuktaH, kAla iti caanuvrtte| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvaya:-tena nakSatreNa dvandvAd yuktazcha: kaal:| artha:-tena-iti tRtIyAsamarthAd nakSatradvandvAt prAtipadikAd yukta ityasminnarthe cha: pratyayo bhavati, yo'sau yukta: kAlazcet sa bhavati, vizeSe cA'vizeSe c| udA0-rAdhAnurAdhAbhyAM yukta: kAla:-rAdhAnurAdhIyA rAtriH / avizeSeadya rAdhAnurAdhIyam / tiSyapunarvasubhyAM yukta: kAla:-tiSyapunarvasavIyamahaH / avizeSe-adya tiSyapunarvasavIyam / - AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (nakSatreNa) nakSatravAcI (dvandvAt) dvandvasamAsa rUpa prAtipadika se (yuktaH) jur3A huA artha meM (cha:) cha pratyaya hotA hai (kAla:) jo yukta hai, yadi vaha kAla ho| udA0-rAdhAnurAdhAbhyAM yukta: kAla:-rAdhAnurAdhIyA raatriH| rAdhA aura anurAdhA nakSatroM se yukta kAla-rAdhAnurAdhIyA raatri| avizeSa meM-adya rAdhAnurAdhIyam / Aja rAdhAnurAdhIya nakSatra hai| tiSyapunarvasubhyAM yukta: kAla:-tiSyapunarvasavIyamahaH / tiSya aura punarvasu nakSatroM se yukta kAla-tiSyapunarvasavIya divasa / avizeSa meM-adya tiSyapunarvasavIyam / Aja tiSyapunarvasu nakSatra hai| siddhi-(1) raadhaanuraadhiiyaa| raadhaanuraadh+ttaa+ch| raadhaanuraadh+iiy| raadhaanuraadhiiym+su| rAdhAnurAdhIyam / yahAM nakSatravAcI dvandvasamAsa meM 'rAdhAnurAdhA' zabda se isa sUtra se cha pratyaya hotA hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'cha' ke sthAna meM 'Iy' Adeza aura 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| (2) tissypunrvsviiym| tissypunrvsu+ttaa+ch| tissypunrvso+iiy| tiSyapunarvasavIya+su / tissypunrvsviiym| yahAM 'orguNaH' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa aura 'eco'yavAyavaH' (6 / 1 / 75) se 'av' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa-(1) 'rAdhAnurAdhIyam' meM 'rAdhA' nakSatra vizAkhA nakSatra kA vAcaka hai| vizAkhA nAmaka do nakSatra haiN| eka kA nAma rAdhA aura dUsare kA nAma anurAdhA hai| (2) tiSyapunarvasu-tiSya eka nakSatra hai aura punarvasu do nakSatra haiN| inake dvandvasamAsa meM bahuvacana kI prApti meM tiSyapunarvasvornakSatradvandve bahuvacanasya dvivacanaM nityam' (1 / 2 / 63) se nitya dvivacana hotA hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 aN pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam dRSTArthapratyayavidhiH (1) dRSTaM sAma / 7 / pa0vi0 - dRSTam 1 / 1 sAma 1 / 1 / anu0 - tena, prAgdIvyato'N iti cAnuvartate / anvayaH - tena prAtipadikAd dRSTaM prAgdIvyato'N sAma / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAd dRSTamityasminnarthe prAgdIvyatIyo'N pratyayo bhavati, yad dRSTaM sAma cet tad bhavati / udA0- kruJcena dRSTam - krauJcaM sAma / vasiSThena dRSTam - vAsiSThaM sAma / vizvAmitreNa dRSTam - vaizvAmitraM sAma / AryabhASAH artha- (tena) tRtIyA-samartha prAtipadika se (dRSTam ) pratyakSa kiyA artha meM (prAgdIvyataH) prAgdIvyatIya (aN ) aN pratyaya hotA hai / udA0- - kruJcena dRSTam - krauJcaM sAma / kruJca RSi ke dvArA pratyakSa kiyA gayA-krauJca sAmagAna / vasiSThena dRSTam - vAsiSThaM sAma / vasiSTha RSi ke dvArA pratyakSa kiyA gayA-vAsiSTha sAmagAna / vizvAmitreNa dRSTam vaizvAmitraM sAma / vizvAmitra RSi ke dvArA pratyakSa kiyA gayA- vaizvAmitra sAmagAna / siddhi-krauJcam / kruJca+TA+aN / krauJc+a / krauJca + su / krauJcam / yahAM 'kruJca' prAtipadika se dRSTa (sAma) artha meM isa sUtra se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - vAsiSTham, vaizvAmitram / vizeSa- yahAM kAzikAkAra paM0 jayAditya ne 'kalek' vArtika ko pANinIya sUtra mAnakara vyAkhyA kI hai| yaha pANinIya sUtra na hone se usakA yahAM 'pravacana' nahIM kiyA gayA hai / Dyat+Dya:-- (2) vAmadevAD DyaDDyau / 8 / pa0vi0 - vAmadevAt 5 / 1 Dyat - Dyau 1 / 2 / sa0-Dyacca Dyazca tau-DyaDDyau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-tena, dRSTam, sAma iti cAnuvartate / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvayaH - tena vAmadevAddRSTaM DyaDDyau saam| artha:-tena-iti tRtIyAsamarthAd vAmadevAt prAtipadikAd dRSTamityasminnarthe DyaDDyau pratyayau bhavataH, yad dRSTaM sAma cet tad bhavati / udA0-vAmadevena dRSTam-vA'ma'de'vyaM sAma (yat) / vAmadevyaM sAma vA (DyaH) / AryabhASAH artha- (tena) tRtIyA - samartha ( vAmadevAt) vAmadeva prAtipadika se (dRSTam ) pratyakSa artha meM (DyaDDyau) Dyat aura Dya pratyaya hote haiM (sAma) jo pratyakSa kiyA hai yadi vaha sAma ho / udA0 0 - vAmadevena 'dRSTam - vAmadevyaM sAma (Dyat ) / vAmadevyaM sAma (DyaH) / vAmadeva RSi ke dvArA pratyakSa kiyA gayA-vAmadevya sAmagAna / siddhi-vAmadevya / vAmadeva+TA+Dyat / vAmadeva+ya / vAmadev+ya / vAmadevya+su / vAmadevyam / yahAM 'vAmadeva' zabda se dRSTa (sAma) artha meM isa sUtra se 'Dyat' pratyaya hai / pratyaya ke Dit hone se 'vA0 - DityabhasyApi TerlopaH' (6 / 4 / 143) se vAmadeva zabda ke Ti-bhAga (a) kA lopa hotA hai / 'Dyat' pratyaya ke tit hone se tita svarita hotA hai aura Dya-pratyaya ke pakSa meM 'AdyudAttazca' (3 / 1 / 3) se 'vAmadevyam' pada antodAtta hotA hai| vizeSa- vAmadevyam 1 2 3 1 ra 2 ra 32 3 132 1 2 oM bhUrbhuva' svaH' / kayA nazcitra A bhuvadUtI sadAvRdhaH sakhA / 2 3 1 2 3 2 kayA zaciSThayA vRtA / / 1 / / 1 2 31 ra 2 ra 3 1 2 3 1 2 oM bhUrbhuva'H svaH' / kastvA satyo madAnAM mahiSTho matsadandhasaH / 1 2 2323 1 2 dRDhA cidAruje vasu / / 2 / / 3 2u 3 1 2 3 1 2 3 2 oM bhUrbhuva'H svaH' / abhI Su NaH sakhInAmavitA jaritRRNAm / I 171 3 1 3 3 12 zataM bhavAsyUtaye / / 3 / / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 2 ra 2 mhaavaamdevym-kaa'5yaa| nazcA3 itrA3 aabhuvaat| uu| ra 21 ra 2 1 tI sadAvRdhaH skhaa| au3hohaai| kayA 23 shcaai| SThayauho3 / hummA2 / vaarlo3'phaai|| (1) / / 2 42 kA'5stvA / satyo3mA3dAnAm / maa| hiSTho mAtsAdandhaH / saa| aurhohaai| dRDhA 23 cidaa| rujauho3 / hummAra / vA'3so375 hAyi / / (2) / / aa'5bhii| Su NA3: sAzkhInAm / aa| vitA jraayitR| nnaam| au23 ho hAyi / zatA 23 mbhvaa| siyoho3 / hummA2 / tA'2 yo3'5hAyi / / 3 / / sAma0 uttarAcike adhyAye 1 / khaM0 4 / maM0 1 / 2 / 3 / / (maharSi dayAnanda sarasvatI kRta saMskAravidhi ke sAmAnyaprakaraNa se uddhRt)| parivRtArthapratyayavidhiH aN (1) parivRto rthH|6| pa0vi0-parivRta: 1 / 1 ratha: 1 / 1 / anu0-prAgdIvyato'Na, tena iti caanuvrtte| anvaya:-tena prAtipadikAt parivRta: prAgdIvyato'N rathaH / artha:-tena-iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAt parivRta ityasminnarthe prAgdIvyatIyo'N pratyayo bhavati, yo'sau parivRto rathazcet sa bhavati / udA0-vastreNa parivRta:-vAstro rathaH / kambalena parivRta:-kAmbalo ratha: / carmaNA parivRta:-cArmaNo rthH| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 173 AryabhASAH artha- (tana) tRtIyA-samartha prAtipadika se (parivRtaH ) AcchAdita artha meM (prAgdIvyataH) prAgdIvyatIya (aN) aN pratyaya hotA hai ( rathaH) jo AcchAdita kiyA hai yadi vaha ratha ho / udA0 - vastreNa parivRta:- vAstro rathaH / vastra se DhakA huA (maMDhA huA) - vAstraratha / kambalena parivRtaH - kAmbalo ratha: / kambala se DhakA huA-kAmbalaratha / carmaNA parivRta:cArmaNo rathaH / cAma se DhakA huA- cArmaNa rth| siddhi - vAstraH / vastra+TA+aN / vAstra+a / vAstra + su / vAstraH / yahAM 'vastra' zabda se parivRta (ratha) artha meM isa sUtra se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI - kAmbalaH, cArmaNaH / ini: (2) pANDukambalAdiniH | 10 | pa0vi0 pANDukambalAt 5 / 1 iniH 1 / 1 / anu0 - tena parivRtaH, ratha iti cAnuvartate / anvayaH-tena pANDukambalAt parivRta inI ratha: / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt pANDukambalAt prAtipadikAt parivRta ityasminnarthe iniH pratyayo bhavati, yo'sau parivRto rathazcet sa bhavati / udA0 - pANDukambalena parivRtaH pANDukambalI rathaH / AryabhASAH artha - (tana) tRtIyA-samartha (pANDukambalAt) pANDukambala prAtipadika se (parivRtaH) AcchAdita artha meM (ini:) ini pratyaya hotA hai (rathaH) jo AcchAdita kiyA gayA hai yadi vaha ratha ho / udA0 - pANDukambalena parivRtaH - pANDukambalI ratha: / pIle kambala se AcchAdita (maMDhA huA ) - pANDukambalI ratha / pANDukambala+TA+ini / pANDukambal+in / yahAM 'pANDukambala' zabda se parivRta artha meM isa sUtra se 'ini' pratyaya hai| 'sau ca' (6 / 4 / 13) se nakArAnta aMga kI upadhA ko dIrgha, 'halDayAbbhyo0 ' ( 6 / 1 / 66 ) se 'su' kA lopa aura 'nalopaH prAtipadikAntasya' (8 12 17 ) se nakAra kA lopa hotA hai| siddhi-pANDukambalI / pANDukambalin + su / pANDukambalI / vizeSa- vessantara jAtaka meM likhA hai ki pANDukambala gandhAra deza meM banAye jAte the aura bIrabahUTI ke jaise caTakIle va lAla raMga ke hote the| jAtaka kI TIkA ke anusAra ve kambala senA ke kAma ke liye gandhAra deza se anyatra le jAye jAte the| (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 154) / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam aJ ___ (3) dvaipvaiyaaghraad|11| pa0vi0-dvaipa-vaiyAghrAt 5 / 1 aJ 1 / 1 / taddhitavRtti:- dvIpivyAghrazabdAbhyAm 'prANirajatAdibhyo'j' (4 / 3 / 152) iti vikArArthe'J pratyaya: / 'bhasya Terlopa:' (7 / 1188) iti dvIpinaSTerlopo bhvti| sa0-dvaipazca vaiyAghrazca etayo: samAhAra:-dvaipavaiyAghram, tasmAtdvaipavaiyAghrAt (samAhAradvandvaH) / anu0-tena, parivRta:, ratha iti caanuvrtte| anvaya:-tena dvaipavaiyAghrAbhyAM parivRto'J rathaH / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAbhyAM dvaipavaiyAghrAbhyAM prAtipadikAbhyAM parivRta ityasminnarthe'n pratyayo bhavati, yo'sau parivRto rathazcet sa bhvti| udA0- (dvaipa:) dvaipena parivRta:-dvaipo rthH| (vaiyAghraH) vaiyAgheNa parivRta:-vaiyAghro rthH| AryabhASA: artha-(tena) tRtIyA-samartha (dvaipavaiyAghrAbhyAm) dvaipa aura vaiyAghra prAtipadikoM se (parivrata:) AcchAdita artha meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai (rathaH) jo AcchAdita kiyA hai yadi vaha ratha ho| udA0- (dvaipa) dvaipena parivRta:-vaipo rathaH / gaja carma se parivRta (maMDhA huA)-dvaipa rth| (vaiyAghra) vaiyAghraNa parivRta-vaiyAghro ratha: / vyAghra carma se parivRta (maMDhA huA)-vaiyAghra rth| siddhi-dvaipaH / dvaipa TA+aJ / dvaipuu+a| dvaipa+su / dvaipH| yahAM dvaipa' zabda se parivRta artha meM isa sUtra meM 'an' pratyaya hai| parjanyavat sUtra pravRtti hone se taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hii-vaiyaaghrH| vizeSa-yahAM prathama dvIpin tathA vyAghra zabda se 'prANirajatAdibhyo'jJa (4 / 3 / 152) se vikAra artha meM 'aJ' pratyaya hai| dvIpI kA vikAra dvaipa aura vyAghra kA vikAra vaiyAghra kahAtA hai| yahAM ratha-parivRta ke prakaraNavaza dvaipa kA artha gajacarma aura vaiyAghra kA artha vyAghra carma artha grahaNa kiyA jAtA hai| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH / aN (nipAtanam) . (1) kaumaaraapuurvvcne|12| pa0vi0-kaumAra 111 (su-luk) apUrvavacane 7 / 1 / sa0-na pUrva iti apUrva:, apUrvasya vacanamiti apUrvavacanam, tasmin-apUrvavacane (ngrbhitsssstthiittpurussH)| atra pANigrahaNasyApUrvavacanaM veditavyam / ubhayata: striyA apUrvatve nipaatnmett| anvaya:-apUrvavacane kaumAro'N / artha:-apUrvavacane dyotye kaumArazabdo'N pratyayAnto nipaatyte| udA0-apUrvapatiM kumArI patirupapanna iti kaumAra: pati: / athavAapUrvapati: kumArI patimupanneti kaumArI bhAryA / AryabhASA: artha-(apUrvavacane) apUrvatA ke kathana meM (kaumAraH) kaumAre zabda (aNa) aN pratyayAnta nipAtita hai| udA0-apUrvapati kumArI patirupapanna iti kaumAra: pati: / apUrvapativAlI kumArI ko pati prApta hogayA vaha kaumAraH' pati kahAtA hai| athavA-apUrvapatiH kumArI patimupanneti kaumArI bhAryA / apUrvapati kumArI pati ko prApta hogaI vaha kaumArI' bhAryA kahAtI hai| siddhi-(1) kaumAraH / kumaarii+am+ann| kaumaar+a| kaumAra+su / kaumaarH| yahAM dvitIyA-samartha kumArI' zabda se pANigrahaNa ke apUrvavacana meM arthAt apUrvapati kumArI jisa pati ko prApta huI hai vaha kaumAra' pati kahAtA hai| . (2) kaumaarii| kumaarii+su+ann| kaumAr+a / kaumAra+DI / kaumaarii+su| kaumaarii| yahAM prathamA-samartha kumArI' zabda se pANigrahaNa ke apUrvavacana meM arthAt jo apUrvapati kumArI pati ko prApta hogaI vaha kaumArI' bhAryA kahAtI hai| yahAM kumArI ko pati prApta kare athavA kumArI pati ko prApta kare donoM avasthAoM meM kumArI' zabda se 'aNa' pratyaya nipAtita hai| strItva-vivakSA meM TiDDhANa' (4 / 1 / 15) se 'DIp' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| . uddhRtArthapratyayavidhiH aN (1) tatroddhRtamamatrebhyaH / 13 / pa0vi0-tatra avyayapadam, uddhRtam 11 amatrebhya: 5 / 3 / amtrm=paatrm| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 anu0 - 'prAgdIvyato'N' ityanuvartate / anvayaH-tatra amatrebhya uddhRtaM prAgdIvyato'N / artha:-tatra - iti saptamIsamarthebhyo'matravAcibhyaH prAtipadikebhya uddhRtamityasminnarthe prAgdIvyatIyo'N pratyayo bhavati / udA0-zarAveSUddhRtaH-zArAva odanaH / mallikeSUddhRta:- mAllika odanaH / karpareSUddhRta:- kArpara odanaH / pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam AryabhASAH artha- (tatra) saptamI - samartha (amatrebhyaH) pAtravizeSavAcI prAtipadikoM se (uddhRtaH) nikAlA huA artha meM (prAgdIvyataH) prAgdIvyatIya (aN ) aNu pratyaya hotA hai / udA0 - zarAveSUddhRta:-: :- zArAva odanaH / zarAva nAmaka pAtroM meM nikAlA huA-zArAva caavl| shraav=skoraa| mallikeSUddhRta:- mAllika odanaH / mallika nAmaka pAtroM meM nikAlA huA - mAllika cAvala / mallika=haMsAkAra pAtra / karparaSUddhRtaH - kArpara odanaH / karpara nAmaka pAtroM meM nikAlA huA - kArpara cAvala / karpara= kar3AhI, kar3Aha / siddhi - zArAva: / zarAva+sup+aN / zArAv+a / zArAva+su / zArAvaH / yahAM saptamI-samartha' 'zarAva' zabda se uddhRta artha meM isa sUtra se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - mAllika:, kArparaH / vizeSa- yahAM 'uddhRta' zabda kA artha pakAne ke bAda nikAlakara rakhA huA padArtha hai| kAzikAkAra paM0 jayAditya ne ucchiSTa artha kiyA hai| jisakA artha bhojana ke bAda zuddha bacA huA padArtha hai, jhUThA artha nahIM / zayitR-arthapratyayavidhiH aN (1) sthaNDilAcchayitari vrate | 14 | pa0vi0-sthaNDilAt 5 / 1 zayitari 7 / 1 vrate 7 / 1 / anu0 - prAgdIvyato'N, tatra iti cAnuvartate / anvayaH-tatra sthaNDilAt zayitari aN vrate / artha:-tatra - iti saptamI - samarthAt sthaNDilAt prAtipadikAt zayitari (kartari ) arthe prAgdIvyatIyo'N pratyayo bhavati, vrate gamyamAne / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-sthaNDile zayituM vrataM yasya sa:-sthANDilo brhmcaarii| AryabhASA: artha- (tatra) saptamI-samartha (sthaNDilAt) sthaNDila prAtipadika se (zayitari) zayana karanevAlA artha meM (prAgdIvyata:) prAgdIvyatIya (aN) aN pratyaya hotA hai (vrate) yadi vahAM vrata-zAstraniyama artha kI pratIti ho| __. udA0-sthaNDile zayitaM vrataM yasya saH-sthANDilo brhmcaarii| sthaNDila para zayana karanA jisakA vrata hai vaha-sthANDila brhmcaarii| sthaNDila yajJamaNDapa, j'miin| siddhi-sthANDila: / sthaNDila+Di+aN / sthANDil+a / sthaannddil+su| sthANDilaH / yahAM saptamI-samartha sthaNDila' zabda se zayitA artha meM tathA vrata artha kI pratIti meM isa sUtra se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| saMskRtArthapratyayavidhiH aN (1) saMskRtaM bhkssaaH|15| pa0vi0-saMskRtam 1 / 1 bhakSA: 1 / 3 / anu0-prAtipadikAt, tatra, prAgdIvyato'N iti caanuvrtte| anvaya:-tatra prAtipadikAt saMskRtaM prAgdIvyato'N bhakSAH / artha:-tatra-iti saptamIsamarthAt prAtipadikAt saMskRtamityasminnarthe prAgdIvyatIyo'N pratyayo bhavati, yat saMskRtaM bhakSAzcet tA bhvnti| udA0-bhrASTre saMskRtA bhakSA:-bhrASTrA apuupaaH| kalaze saMskRtA bhakSA:-kAlazA odanA: / kumbhe saMskRtA bhakSA:-kaumbhA odanAH / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha (prAtipadikAt) prAtipadika se (saMskRtam) pakA huA artha meM (prAgdIvyata:) prAgdIvyatIya (aN) aN pratyaya hotA hai (bhakSA:) jo pakAyA ho vaha yadi bhakSA bhojana ho| udA0-bhrASTra saMskRtA bhakSA:-bhrASTrA apUpAH / bhrASTra-dAne bhUnane kA pAtra-kar3AhI meM pakAye huye bhakSA-bhojana-bhrASTra maalpuuve| kalaze saMskRtA bhakSA:-kAlazA odnaa:| kalaza ghar3e meM pakAye huye bhakSa bhojn-kaalsh-caavl| kalaza-34 sera kA eka pAtra / kumbhe saMskRtA bhakSA:-kaumbhA odanA: / kumbha-ghar3e meM pakAye huye bhakSA=bhojana-kaumbha caavl| kumbha 5 maNa kA eka paatr| siddhi-bhrASTrAH / bhraassttr+ki+ann| bhraassttr+a| bhraassttr+js| bhrASTrAH / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM saptamI-samartha 'bhrASTra' zabda se saMskRta (bhakSa) pakAne artha meM isa sUtra se prAgdIvyatIya aN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-kAlazAH, kaumbhaaH|| vizeSa-bhakSA:' yahAM 'bhakSa adane' (bhvA0pa0) dhAtu se 'gurozca halaH' (3 / 3 / 103) se bhAva artha meM strIliGga meM 'a' pratyaya hai| bhakSA khaanaa| yat (2) zUlokhAd yt|16| pa0vi0-zUlokhAt 5 / 1 yat 1 / 1 / sa0-zUlaM ca ukhA ca etayo: samAhAra:-zUlokham, tasmAt-zUlokhAt (smaahaardvndvH)| anu0-tatra, saMskRtam, bhakSA iti caanuvrtte| anvaya:-tatra zUlokhAt saMskRtaM yad bhakSAH / artha:-tatra-iti saptamI-samarthAbhyAM zUlokhAbhyAM prAtipadikAbhyAM saMskRtamityasminnarthe yat pratyayo bhavati, yat saMskRtaM bhakSAzcet tA bhvnti| udA0-(zUlam) zUle saMskRtam-zUlyaM mAMsam / (ukhA) ukhAyAM saMskRtam-ukhyaM kssiirm| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI samartha (zUlokhAt) zUla aura ukhA prAtipadika se (saMskRtam) pakAye huye artha meM (yat) yat pratyaya hotA hai (bhakSA:) jo pakAyA ho vaha yadi bhakSA bhojana ho| udA0-(zUlam) zUle saMskRtam-zUlyaM mAMsam / zUla meM pakAyA huA-zUlya maaNs| zUla-kabAba bhUnane kI lohe kI sIMka, jisa para lapeTakara kabAba (mAMsa) bhUnA jAtA hai| (ukhA) ukhAyAM saMskRtam-ukhyaM kSIram / ukhA=baTaloI (DegacI) meM ubAlA huA duudh| siddhi-zUlyam / zUla+Di+yat / shuul+y| shuuly+su| shuulym| yahAM saptamI-samartha 'zUla' zabda se saMskRta artha meM isa sUtra se yat' pratyaya hai| aise hii-ukhym| Thak (3) ddhnssttk|17| pa0vi0-dana: 5 / 1 Thak 1 / 1 / anu0-tatra, saMskRtam, bhakSA iti caanuvrtte| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvaya:-tatra dana: saMskRtaM Thak bhakSAH / artha:-tatra-iti saptamI-samarthAd dana: prAtipadikAt saMskRtamityasminnarthe Thak pratyayo bhavati, yat saMskRtaM bhakSAzcet tA bhavanti / udA0-dadhani saMskRtam-dAdhikaM lvnnaadikm| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha (dana:) dadhi zabda se (saMskRtam) guNAdhAna karane artha meM (Thak) Thak pratyaya hotA hai (bhakSA:) jo guNAdhAyaka ho vaha yadi bhakSA bhojana ho| udA0-dadhani saMskRtam-dAdhikaM lavaNAdikam / dadhi-dahI meM guNAdhAna karanevAlA-dAdhika lavaNa aadi| siddhi-dAdhikam / dadhi+Di+Thak / daadh+ik| daadhik+su| daadhikm| yahAM saptamI-samartha dadhi' zabda se saMskRta artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se ha' ke sthAna meM ik' Adeza aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| vizeSa-yahAM saMskRtam' zabda kA artha prakaraNavaza guNAdhAna karanA hai, pakAnA nhiiN| dadhi-dahI meM guNAdhAna karanevAle lavaNa Adi 'dAdhika' kahAte haiN| jahAM dadhi ke dvArA odana Adi meM guNAdhAna hotA hai vahAM saMskRtam' (4 / 4 / 3) se prAgvahatIya Thak pratyaya hotA hai| Thak-vikalpaH (4) udazvito'nyatarasyAm / 18 / pa0vi0-udazvita: 5 / 1 anyatarasyAm avyayapadam / anu0-tatra, saMskRtam, bhakSA iti caanuvrtte| anvaya:-tatra udazvita: saMskRtam anyatarasyAM Thak bhakSAH / artha:-tatra-iti saptamI-samarthAd udazvita: prAtipadikAt saMskRtamityasminnarthe vikalpena Thak pratyayo bhavati, yat saMskRtaM bhakSAzcet tA bhvnti| udA0-udazviti saMskRtam-audazvitkam, audazvitaM vaa| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha (udazvita:) udazvit prAtipadika se (saMskRtam) guNAdhAna artha meM (anyatarasyAm) vikalpa se (Thak) Thak pratyaya hotA hai (bhakSA:) jo guNAdhAyaka ho yadi vaha bhakSA-bhojana ho| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-udazviti saMskRtam-audazvitkam, audazvitaM vaa| udazvit lassI meM guNAdhAna karanevAlA-audazvitka athavA audazvita lavaNabhAskara cUrNa aadi| siddhi-(1) audazvitkam / udazvit+Di+Thak / audazvit+ka / audazvitaka+su / audoshvitkm| ___ yahAM saptamI-samartha udazvit' zabda se saMskRta artha meM isa sUtra se 'Thaka' pratyaya hai| isusuktAntAt kaH' (7 / 3 / 51) se ' ke sthAna meM k' Adeza hotA hai; ika nhiiN| kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| (2) audazvitam / udazvit+Di+aN / audshvit-a| audshvit+su| audshvitm| yahAM saptamI-samartha udazvit' zabda se saMskRta artha meM vikalpa pakSa meM prAgadIvyato'Na (4 / 1 / 81) se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hotA hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| vizeSa-dadhi kA artha dahI, takra kA artha mathI huI dahI (adha-biloI dahI) aura udazvit kA artha uda-jala se zvit baDhAI huI dahI lassI artha hotA hai| DhaJ (5) kssiiraaddddhny|16| pa0vi0-kSIrAt 5 / 1 DhaJ 1 / 1 / anu0-tatra, saMskRtam, bhakSA iti caanuvrtte| anvayaH-tatra kSIrAt saMskRtaM DhaJ bhakSAH / artha:-tatra-iti saptamIsamarthAt kSIrAt prAtipadikAt saMskRtamityasminnarthe DhaJ pratyayo bhavati, yat saMskRtaM bhakSAzcet tA bhvnti| udA0-kSIre saMskRtam-kSareyI yvaaguuH| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha (kSIrAt) kSIra prAtipadika se (saMskRtam) pakAyA huA artha meM (DhaJ) DhaJ pratyaya hotA hai (bhakSAH) jo pakAyA gayA ho yadi vaha bhakSA bhojana ho| udA0-kSIre saMskRtam-kSareyI yavAgUH / kSIra-dUdha meM pakAI huI-kSareyI yvaaguu| yavAgU jau athavA cAvala kA maaNdd| siddhi-kssreyii| kSIra+Di+DhaJ / kssair+ey| kssrey| kSareya+DIp / kssaireyii+su| jhreyii| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 181 yahAM saptamI-samartha 'kSIra' zabda se saMskRta artha meM isa sUtra se DhaJ' pratyaya hai| 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se 'da' ke sthAna meM 'eya' Adeza hotA hai| strItva kI vivakSA meM TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se DIp pratyaya hotA hai| asmin (paurNamAsI) arthapratyayavidhiH aN (1) sA'smin paurnnmaasiiti|20| pa0vi0-sA 11 asmin 71 paurNamAsI 11 iti avyayapadam / anu0-prAtipadikAt, prAgdIvyato'N iti caanuvrtte| anvayaH-sA prAtipadikAd asmin prAgdIvyato'N paurNamAsI iti / artha:-sA iti prathamAsamarthAt prAtipadikAd asminniti saptamyarthe prAgdIvyatIyo'N pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM paurNamAsI iti cet sA bhavati / itikaraNaM sNjnyaarthm| udA0-pauSI paurNamAsI asmin-pauSo mAsa:, pauSo'rdhamAsa:, pauSa: sNvtsrH| AryabhASA: artha-(sA) prathamA-samartha (prAtipadikAt) prAtipadika se (asmin) saptamI-vibhakti ke artha meM (prAgdIvyata:) prAgdIvyatIya (aN) aN pratyaya hotA hai (paurNamAsI) jo prathamA-samartha hai yadi vaha paurNamAsI (iti) saMjJAvizeSa ho| __ udA0-pauSI paurNamAsI asmin-pauSo mAsa: / pauSI paurNamAsI hai isameM isaliye yaha-pauSa mAsa hai| pauSo'rdhamAsa: / pauSa ardhamAsa (pakSa) hai| pauSa: sNvtsrH| pauSa varSa hai| siddhi-pauSaH / pauSI+su+aN / pauss+a| pauss+su| paussH| ___ yahAM prathamA-samartha 'pauSI' zabda se 'asmin' isa saptamI-vibhakti ke artha meM isa sUtra se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hai| 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke IkAra kA lopa aura taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se parjanyavat sUtrapravRtti hone se aMga ko AdivRddhi hotI hai| yahAM 'itikaraNa' saMjJAvizeSa ke liye hai| ata: yaha mAsa, ardhamAsa aura saMvatsara kI saMjJA hai| vizeSa-paurNamAsI-yahAM 'pUrNo mAso yasyAM tithAviti-pUrNamAsaH / puurnnmaassyeymiti-paurnnmaasii| jisa tithi ko mAsa pUrNa hotA hai usa tithi kA nAma paurNamAsI hai| yahAM isI nipAtana se athavA tasyedam' (4 / 3 / 120) se 'aN' pratyaya hai| strItva-vivakSA meM 'TiDDANaJ' (4 / 1 / 15) se GIp pratyaya hotA hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam athavA-pUrNo mA iti pUrNamA:, pUrNamAsa iyamiti paurNamAsI / mA iti candra: / 'pUrNamA:' zabda kA artha pUrNa candra hai| pUrNa candra kI jo tithi hai use paurNamAsI kahate haiN| Thak 182 (2) AgrahAyaNyazvatthATThak / 21 / pa0vi0-AgrahAyaNI - azvatthAt 5 / 1 Thak 1 / 1 / sa0-AgrahAyaNI ca azvatthA ca etayoH samAhAraH-AgrahAyaNyazvattham, tasmAt-AgrahAyaNyazvatthAt (samAhAradvandvaH) anu0-sA, asmin, paurNamAsI, iti, iti caanuvrtte| anvayaH-sA AgrahAyaNyazvatthAbhyAm asmin Thak paurNamAsI iti / artha:-sA - iti prathamAsamarthAbhyAm AgrahAyaNyazvatthAbhyAM prAtipadikAbhyAm asminniti saptamyarthe Thak pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM paurNamAsI iti cet sA bhavati / udA0- ( AgrahAyaNI) AgrahAyaNI paurNamAsI asmin AgrahAyaNako mAsa:, AgrahAyaNiko'rdhamAsa:, AgrahAyaNikaH saMvatsaraH / ( azvatthA ) azvatthA paurNamAsI asmin Azvasthiko mAsa:, Azvatthiko'rdhamAsaH, AzvatthakaH saMvatsaraH / udA0 AryabhASAH artha- (sA) prathamA - samartha ( AgrahAyaNyazvatthAbhyAm) AgrahAyaNI aura azvatthA prAtipadikoM se (asmin ) saptamI vibhakti ke artha meM (Thaka) Thak pratyaya hotA hai ( paurNamAsI) jo prathamA - samartha hai yadi vaha paurNamAsI (iti) saMjJAvizeSa ho / - ( AgrahAyaNI) AgrahAyaNI paurNamAsI asmin AgrahAyaNiko mAsaH / AgrahAyaNI paurNamAsI isameM hai yaha AgrahAyaNa mAsa / agrahAyaNa = mRgazIrSa nakSatra / AgrahAyaNI=mArgazIrSa mAsa kI paurNamAsI / AgrahAyaNa mAsa = mArgazIrSa mAsa (agahana mAsa ) / AgrahAyaNiko'rdhamAsaH / AgrahAyaNI paurNamAsIvAlA ardhamAsa ( pakSa ) / AgrahAyaNikaH saMvatsaraH / AgrahAyaNI paurNamAsIvAlA varSa / ( azvatthA) azvatthA paurNamAsI asmin - Azvatthako mAsa: / azvatthA paurNamAsIvAlA Azvatthaka mAsa / Azvatyiko'rdhamAsa: / azvatthA paurNamAsIvAlA - ardhamAsa (pakSa) / AzvasthikaH saMvatsaraH / azvatthA paurNamAsIvAlA - Azvatthika varSa / azvattha = azvinI nakSatra / azvatthA paurNamAsI- Azvina mAsa kI paurNamAsI / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 183 siddhi-AgrahAyaNika / AgrahAyaNI+su+Thak / AgrahAyaN+ik AgrahAyaNika+su / AgrahAyaNikaH / yahAM prathamA-samartha 'AgrahAyaNI' zabda se 'asmin' isa saptamI artha meM isa sUtra se 'Thak' pratyaya hai / 'Thasyeka:' ( 713150 ) se 'ThU' ke sthAna meM 'ik' Adeza aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke IkAra kA lopa hotA hai / 'taddhiteSvacAmAdeH' ( 7 / 2 / 117 ) se parjanyavat sUtrapravRtti hone se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI- Azvatthaka: / vizeSa- azvatthA- 'lubavizeSa (4 / 2 / 4) se avizeSa kAla kI vivakSA meM pratyaya kA lup hotA hai kintu yahAM sUtrokta nipAtana se paurNamAsI kAla kI vizeSa vivakSA meM 'aN' pratyaya kA lup hotA hai- azvatthena yuktA paurNamAsI- azvatthA / azvattha = azvinI nakSatra / Thak-aN (3) vibhASA phAlgunIzravaNAkArtikIcaitrIbhyaH / 22 / pa0vi0-vibhASA 1 / 1 phAlgunI - zravaNA - kArtikI - caitrIbhyaH 5 / 3 / sa0-phAlgunI ca zravaNA ca kArtikI ca caitrI ca tAH - phAlgunI0 caitryaH, tAbhyaH-phAlgunI0caitrIbhyaH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-sA, asmin, paurNamAsI, iti, Thak iti cAnuvartate / anvayaH-sA phAlgunIzravaNAkArtikIcaitrIbhyo'smin vibhASA Thak paurNamAsI iti / artha:-sA-iti prathamAsamarthebhyaH phAlgunIzravaNAkArtikIcaitrIbhyaH prAtipadikebhyo'sminniti saptamyarthe vikalpena Thak pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM paurNamAsI iti cet sA bhavati / udA0- ( phAlgunI) phAlgunI paurNamAsI asmin saH - phAlgunika:, phAlguno vA mAsa: / (zravaNA) zravaNA paurNamAsI asmin saH - zrAvaNikaH, zrAvaNo vA mAsa: / ( kArtikI) kArtikI paurNamAsI asmin saH - kArtikika:, kArtiko vA mAsa: / ( caitrI) caitrI paurNamAsI asmin saH - caitrikaH, caitro vA mAsa: Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(sA) prathamA-samartha (phAlgunI0caitrIbhyaH) phAlgunI, zravaNA, kArtikI, caitrI prAtipadikoM se (asmin) saptamI-vibhakti ke artha meM (vibhASA) vikalpa se (Thak) Thak pratyaya hotA hai (paurNamAsI) jo prathamA samartha hai yadi vaha paurNamAsI (iti) saMjJA- vizeSa ho| udA0-(phAlgunI) phAlgunI paurNamAsI asmin sa:-phAlgunikaH, phAlguno vA mAsa: / phAlguna paurNamAsIvAlA-phAlgunika, vA phAlguna maas| (zravaNA) zravaNA paurNamAsI asmin sa:-zrAvRNikaH, zrAvaNo vA mAsa: / zravaNA paurNamAsIvAlA-zrAvaNika vA zrAvaNa maas| (kArtikI) kArtikI paurNamAsI asmin sa:-kArtikika., kArtiko vA mAsaH / kArtikI paurNamAsIvAlA-kArtikika vA kArtika maas| (caitrI) caitrI paurNamAsI asmin sa:-caitrikA, caitro vA mAsa: / caitrI paurNamAsIvAlA-caitrika vA caitra mAsa / siddhi-(1) phAlgunika: / phAlgunI+su+Thak / phaalgun+ik| phaalgunik+su| phaalgunikH| yahAM prathamA-samartha phAlgunI' zabda se saptamI-vibhakti ke artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se 'Tha' ke sthAna meM 'ik' Adeza hotA hai| yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke IkAra kA lopa aura kiti ca' (7 / 2 / 117) se parjanyavat sUtrapravRtti hone se aMga ko AdivRddhi hotI hai| (2) phAlguna: / phAlgunI+su / aN / phaalgun+a| phaalgun+su| phAlgunaH / ____ yahAM pUrvavat phAlgunI zabda se vikalpa pakSa meM prAgdIvyato'N' (4 / 1 / 83) se aN pratyaya hotA hai| pUrvavat IkAra kA lopa aura taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se parjanyavat sUtrapravRtti hone se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-zrAvaNikaH, zrAvaNaH / kArtikika:, kArtikaH / caitrikaH, caitraH / nakSatrapaurNamAsavivaraNam nakSatram paurNamAsI mAsa: citrA caitrika: caitrH| vizAkhA vaizAkhI jyeSThA jyaiSThI jyaisstthH| ASADhA ASADhI aassaaddh:| zravaNa zravaNA zrAvaNikaH, zrAvaNaH bhAdrapadA bhAdrapadI bhaadrpdH| azvinI AzvinI aashvinH| (azvattha) (azvatthA) (Azvatthika:) caitrI vaishaakhH| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. 9. 10. 11. 12. nakSatram kRttikA mArgazIrSa ( AgrahAyaNa) pUSan maghA phalgunI aN caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH paurNamAsI kArtikI mArgazIrSI ( AgrahAyaNI) pauSI mAghI phAlgunI asya (devatA) arthapratyayaprakaraNam mAsa: kArtikikaH, kArtikaH / mArgazIrSaH / ( AgrahAyaNikaH ) pauSaH / 185 ( 1 ) sA'sya devatA | 23 | pa0vi0-sA 1 / 1 asya 6 / 1 devatA 1 / 1 / anu0-prAtipadikAt prAgdIvyataH pratyaya iti cAnuvartate / anvayaH-sA prAtipadikAt asya prAgdIvyataH pratyayo devatA / artha:-sA-iti prathamAsamarthAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe prAgdIvyatIyo yathAvihitaM pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM devatA cet sA bhavati / mAghaH / phAlgunikaH, phAlgunaH / udA0-indro devatA'sya - aindraM haviH / aditirdevatA'sya-AdityaM haviH / bRhaspatirdevatA'sya- bArhaspatyaM haviH / prajApatirdevatA'sya - prAjapatyaM haviH / AryabhASAH artha-(sA) prathamA-samartha (prAtipadikAt ) prAtipadika se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM (prAgdIvyataH ) prAgdIvyatIya (pratyayaH ) yathAvihita pratyaya hotA hai (devatA) jo prathamAsamartha hai yadi vaha devatA ho / udA0 - indro devatA'sya - aindraM haviH / indra devatA hai isakA yaha - aindra havi (Ahuti) / aditirdevatA'sya- AdityaM haviH / aditi devatA hai isakA yaha - Aditya havi / bRhaspatirdevatA'sya- bArhaspatyaM haviH / bRhaspati devatA hai isakA yaha - bArhaspatya havi / prajApatirdevatA'sya-prAjapatyaM haviH / prajApati devatA hai isakA yaha prAjApatya havi / siddhi - (1) aindram / indra+su+aN / aindr +a / aindra+su / aindram / yahAM prathamA-samartha, devatAvAcI 'indra' zabda se apatya artha meM isa sUtra se 'prAgdIvyato'N' (4 / 1 / 83 ) se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 12 1117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) Adityam / aditi+su+Nya | aadit+y| Aditya+su / aaditym| yahAM 'aditi' zabda se dityadityAdityapatyuttarapadANNyaH' (4 / 1 / 85) se prAgdIvyatIya 'Nya' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI 'bRhaspati' zabda se - bArhaspatyam / 'prajApati' zabda se prAjApatyam / 186 vizeSa - (1) devatA / deva+su+tal / devata+TAp / devatA+su / devatA / yahAM deva zabda se devAt tal' (5/4/27) se svArtha meM tal pratyaya hotA hai| 'talanta:' (liGgAnuzAsana 1117 ) se tat pratyayAnta zabda strIliGga hote haiM / ata: 'ajAdyataSTAp' (4|1|4) se TAp' pratyaya hotA hai| saMskRta bhASA meM devatA' zabda strIliGga hai / (2) yahAM devatA zabda se mantra kA pratipAdya viSaya liyA gayA hai| isa viSaya meM niruktakAra ne daivata-kANDa (7 11) meM kahA hai- 'yatkAma RSiryasyAM devatAyAmArthapatyamicchan stutiM prayuGkte taddaivataH sa mantro bhavati' arthAt jisa kAmanA ko lekara RSi jisa devatA kI stuti karate haiM vaha usa devatAvAlA mantra kahAtA hai| RksarvAnukramaNI meM kahA hai- 'yA tenocyate sA devatA' arthAt mantra ke dvArA jo kahA gayA, vaha usa mantra kA devatA hotA hai| ina donoM vacanoM ke AdhAra para mantra ke pratipAdya viSaya ko devatA' kahate haiN| "ye devatA cetana-acetana bheda se do prakAra ke hote haiN| cetana meM AtmA, paramAtmA liye jAyeMge tathA acetana meM bhautika padArtha liye jAte haiM, arthAt jaba agni, indra, vAyu Adi devatAvAcI zabda adhyAtma-prakriyA meM anvita hote haiM taba ye devatA AtmA, paramAtmA ke vAcaka hote haiN| jaba ye Adhidaivika prakriyA meM hote haiM, taba ye acetana devoM ke vAcaka hote haiN|" (paM0 brahmadatta jijJAsu-aSTAdhyAyIbhASya prathamAvRtti 4 / 2 / 240 ) / Ahuti- mantra (1) om indrAya svAhA / idamindrAya - idanna mama / (2) om adityai svAhA / idamidityai - idanna mama / (3) oM bRhaspataye svAhA / idaM bRhaspataye - idanna mama / (4) oM prajApataye svAhA / idaM prajApataye - idanna mama / paramAtmA ke guNoM kA smaraNa karate huye uparilikhita prakAra ke mantroM se yajJa meM havi (Ahuti) pradAna kI jAtI hai| aN (it-AdezaH) (2) kasyet // 24 // pa0vi0 - kasya 6 / 1 it 1 / 1 / anu0 - prAgdIvyatIyo'N sA, asya devatA iti cAnuvartate / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvayaH-sA kasya asya prAgdIvyatIyo'N devtaa| artha:-sA-iti prathamA-samarthAt ka-zabdAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe prAgdIvyatIyo'N pratyayo bhavati, ikArazcAntAdezo bhavati, yat prathamA-samarthaM devatA cet sA bhavati / udA0-ko devatA'sya-kAyaM haviH / AryabhASA: artha-(sA) prathamA-samartha (kasya) ka' prAtipadika se (asya) SaSThIvibhakti ke artha meM (prAgdIvyata:) prAgdIvyatIya (aN) aN pratyaya hotA hai (it) aura ikAra antAdeza hotA hai (devatA) jo prathamAsamartha hai yadi vaha devatA ho| udA0-ko devatA'sya-kAyaM haviH / 'ka' devatA hai isakA yaha-kAya hvi| k-prjaapti| siddhi-kAyam / ka+su+aN / ki+a| kai+a| kAya+a / kAya+su / kaaym| yahAM prathamA samartha devatAvAcI 'ka' zabda se SaSThIvibhakti ke artha meM isa sUtra se prAgdIvyatIya 'aNa' pratyaya aura 'ka' zabda ke antya a-varNa ko ikAra-Adeza hotA hai| 'aco miti' (7 / 2 / 115) se aMga ko vRddhi aura 'eco'yavAyavaH' (6 / 1 / 75) se 'Aya' Adeza hotA hai| vizeSa-(1) devatAvAcI ka' zabda prajApati artha kA vAcaka hai| prajApati-prajA kA pAlaka prmeshvr| (2) Ahuti mantra-oM kAya svAhA / idaM kAya-idanna mm| ghan (3) zukrAd ghn|25| pa0vi0-zukrAt 5 / 1 ghan 1 / 1 / anu0-sA, asya, devatA iti caanuvrtte| anvaya:-sA zukrAd asya ghan devtaa| artha:-sA iti prathamAsamarthAt zukrAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe ghan pratyayo bhavati, yat prathamAsamartha devatA cet sA bhavati / udA0-zukro devatA'sya-zukriyaM haviH / AryabhASA: artha-(sA) prathamA-samartha (zukrAt) zukra prAtipadika se (asya) SaSThI vibhakti ke artha meM (ghan) ghan pratyaya hotA hai (devatA) jo prathamAsamartha hai yadi vaha devatA ho| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam udA0- - zukro devatA'sya- zukriyaM haviH / zukra hai devatA isakA yaha - zukriya havi / zukra= sarvazaktimAn paramezvara / siddhi - zukriyam / zukra+su+ghan / shuk+iy| zukriya+su / zukriyam / yahAM prathamA-samartha, devatAvAcI 'zukra' zabda se SaSThI vibhakti ke artha meM isa sUtra se 'ghan' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'gh' ke sthAna meM 'iy' Adeza hotA hai| Ahuti mantra - oM zukrAya svAhA / idaM zukrAya - idanna mama / 188 ghaH - (3) aponappAMnaptRbhyAM ghaH / 26 / pa0vi0-aponaptR - apAMnaptRbhyAm 5 / 2 gha 1 / 1 / sa0-aponaptR ca apAMnaptR ca tau-aponappAMnaptrau, tAbhyAm aponaptrapAMnaptRbhyAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0-sA, asya, devatA iti cAnuvartate / anvayaH - sA aponaptR - apAMnaptRbhyAm asya gho devatA / - artha :- sA iti prathamAsamarthAbhyAm aponaptR - apAMnaptRbhyAM prAtipadikAbhyAm asyeti SaSThyarthe ghaH pratyayo bhavati yat prathamAsamarthaM devatA cet sA bhvti| udA0-aponaptR devatA'sya aponatriyaM haviH / apAMnapAt devatA'syaapAnastriyaM haviH [ AryabhASAH artha-(sA) prathamA-samartha (aponaptR-apAMnaptRbhyAm) aponaptR, apAMnaptR prAtipadikoM se (asya) SaSThIvibhakti ke artha meM (ghaH ) gha pratyaya hotA hai (devatA) jo prathamA-samartha hai yadi vaha devatA ho to / udA0 - aponaptR devatA'sya - aponaStriyaM haviH / aponapt devatA hai isakA yaha aponatriya havi / apAMnapAt devatA'sya- apAMnatriyaM haviH / apAMnapAt devatA hai isakA yaha - apAMnatriya havi / siddhi-aponptriym| aponaptR+su+gha / aponptR+iy| aponatriya+su / aponatriyam / yahAM prathamA-samartha, devatAvAcI 'aponaptR' zabda se isa sUtra se 'gha' pratyaya hai / 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'gh' ke sthAna meM 'iy' Adeza aura 'iko yaNaci' (6/1/74) se R-varNa ko yaN (r) Adeza hotA hai| 'aponapt' zabda takArAnta hai, isI sUtra se pratyaya - sanniyoga meM use RkArAnta nipAtita kiyA gayA hai| aise hI - apAMnatriyam / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 186 vizeSa-(1) aponapt, apAMnapAt zabda agnidevatA ke vAcaka haiN| jala se saMgharSaNa paidA hotA hai aura usase vidyut utpanna hotI hai| ata: jala kA potA hone se vidyut 'apAMnapAt' kahAtA hai| (2) atra padamaJjaryAM haradattamizra: prAha-evaM ca-aponapAte'nubrUhi, apAMnapAte'nubahi, aponapAtaM yaja, apAMnapAtaM yajeti sampreSaH / vede tu-'aponaptre svAhA' iti chAndasa: pryogH| cha: (4) cha c|27| pa0vi0-cha 1 / 1 (su-luk) ca avyayapadam / anu0-sA, asya, devatA, aponaptR-apAMnapAtRbhyAmiti caanuvrtte| anvaya:-sA aponaptR-apAMnapAtRbhyAm asya chazca devtaa| artha:-sA iti prathamAsamAbhyAm aponaptR-apAMnapAtRbhyAM prAtipadikAbhyAm asyeti SaSThyarthe cha: pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM devatA cet sA bhvti| udA0-aponapt devatA'sya-aponaptrIyaM havi: / apAMnapAt devatAsyaapAnapAtrIyaM hviH| _ AryabhASA: artha-(sA) prathamA-samartha (aponapta-apAMnapAtRbhyAm) aponapta, apAMnapAtR prAtipadikoM se (asya) SaSThIvibhakti ke artha meM (cha:) cha pratyaya (ca) bhI hotA hai (devatA) jo prathamA-samartha hai yadi vaha devatA ho| __udA0-aponapt devatA'sya-aponaptrIyaM hviH| aponapt devatA hai isakA yaha-aponaptrIya hvi| apAMnapAt devatAsya-apAnapAtrIyaM havi: / apAMnapAt devatA hai isakA yaha-apAMnapAtrIya hvi| ___ siddhi-aponaptrIyam aura apAMnapAtrIyam padoM kI siddhi pUrvavat hai 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se 'ch' pratyaya ke sthAna meM Iy' Adeza hotA hai| padoM kA artha pUrvavat hai| ghaH+aN (5) mahendrAd ghANau c|28| pa0vi0-mahendrAt 5 / 1 ghANau 112 ca avyayapadam / sa0-ghazca aN ca tau ghANau (itretryogdvndv:)| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-sA, asya, devatA, cha iti caanuvrtte| anvaya:-sA mahendrAd asya ghANau chazca devatA / artha:-sA iti prathamAsamarthAd mahendrAt prAtipadikAd asya iti SaSThyarthe ghANau chazca pratyayA bhavanti, yat prathamAsamarthaM devatA cet sA bhvti| udA0-(gha:) mahendro devatA'sya-mahendriyaM hvi:| (aN) mahendro devatA'sya-mAhendraM hviH| (cha:) mahendro devatA'sya-mahendrIyaM haviH / AryabhASA: artha-(sA) prathamAsamartha (mahendrAt) mahendra prAtipadika se (asya) SaSThIvibhakti ke artha meM (ghANau) gha, aN (ca) aura (cha:) cha pratyaya hote haiM divatA) jo prathamAsamartha hai yadi vaha devatA ho| udA0-(gha) mahendro devatA'sya-mahendriyaM haviH / mahendra devatA hai isakA yaha-mahendriya hvi| (aNa) mahendro devatA'sya-mAhendraM haviH / mahendra devatA hai isakA yaha-mAhendra hvi| (cha) mahendro devatA'sya-mahendrIyaM haviH / mahendra hai devatA isakA yaha-mahendrIya hvi| siddhi-(1) mahendriyam / yahAM prathamA-samartha, devatAvAcI mahendra' prAtipadika se isa sUtra se 'gha' pratyaya hotA hai| 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se gh' ke sthAna meM 'iy' Adeza hotA hai| (2) mAhendram / yahAM pUrvokta mahendra' prAtipadika se isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| (3) mahendrIyam / yahAM pUrvokta mahendra' prAtipadika se isa sUtra se cha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'ch' ke sthAna meM 'Iy Adeza hotA hai| TyaNa (6) somAT TyaN / 26 / pa0vi0-somAt 5 / 1 TyaN 1 / 1 / anu0-sA, asya, devatA iti caanuvrtte| anvaya:-sA somAd asya TyaNa devtaa| artha:-sA iti prathamAsamarthAt somAt prAtipadikAd asya iti SaSThyarthe TyaN pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM devatA cet sA bhvti| udA0-somo devatA'sya-saumyaM haviH / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 161 AryabhASAH artha- (sA) prathamA-samartha (somAt) soma prAtipadika se (asya) SaSThIvibhakti ke artha meM (TyaN) vyaN pratyaya hotA hai (devatA) jo prathamA - samartha hai yadi vaha devatA ho / udA0 - somo devatA'sya - saumyaM haviH / soma devatA hai isakA yaha-saumya havi / siddhi-saumyam / yahAM prathamA-samartha, devatAvAcI 'soma' prAtipadika se isa sUtra se 'TyaN' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAde:' ( 7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| 'TyaN' pratyaya meM TakAra 'TiDDhANaJ0' (4 11115) se strIliGga meM GIp pratyaya ke liye aura NakAra anubandha AdivRddhi ke liye hai / yat (7) vAyvRtupitruSaso yat / 30 / pa0vi0 - vAyu-Rtu - pitR - uSasaH 5 / 1 yat 1 / 1 / sa0-vAyuzca Rtuzca pitA ca uSAzca eteSAM samAhAraH - vAyvRtupitruSaH, tasmAt - vAyvRtupinuSasaH ( samAhAradvandva : ) / anvayaH - sA vAyvRtupitruSaso'sya yad devatA / artha:-sA iti prathamAsamarthebhyo vAyu Rtu - pitR - uSobhyaH prAtipadikebhyo'sya iti SaSThyarthe yat pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM devatA cet sA bhavati / udA0 - (vAyuH) vAyurdevatA'sya - vAyavyaM haviH / (RtuH ) RtudevatA'sya RtavyaM haviH / (pitA) pitA devatA'sya - pitryaM haviH / (uSA) uSA devatA'sya - uSasyaM haviH / AryabhASAH artha-(sA) prathamA - samartha ( vAyvRtupitruSasaH) vAyu, Rtu, pitR, uSas prAtipadikoM se (asya) SaSThIvibhakti ke artha meM (yat) yat pratyaya hotA hai (devatA) jo prathamA-samartha hai yadi vaha devatA ho / udA0 - (vAyu) vAyurdevatA'sya- vAyavyaM haviH / vAyu hai devatA isakA yaha - vAyavya havi / (Rtu) RturdevatA'sya RtavyaM haviH / Rtu hai devatA isakA yaha Rtavya havi / (pitA) pitA devatA'sya pitryaM haviH / pitA hai devatA isakA yaha pitrya havi / (uSA) uSA devatA'sya - uSasyaM haviH / uSA hai devatA isakA yaha - uSasya havi / siddhi - (1) vAyavyam / vaayu+su+yt| vaayo+y| vAyavya+su / vAyavyam / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM prathamA-samartha, devatAvAcI 'vAyu' prAtipadika se isa sUtra se 'yat' pratyaya hai / 'orguNa:' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa aura 'vAnto yi pratyaye' ( 6 |1| 76 ) se 'av' Adeza hotA hai| aise hI 'Rtu' zabda se Rtavyam / (2) pitryam / pitR+su+yat / pitrIG+ya / pitrI+ya / pitr+ya / pitrya+su / pitryam / 162 yahAM pUrvavat 'pitR' prAtipadika se isa sUtra se 'yat' pratyaya hai| 'rIG Rta: ' (7/4/27) se aMga ko rIG Adeza aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 108) se aMga ke IkAra kA lopa hotA hai| aise hI 'uSas' zabda se- uSasyam / chaH+yat (8) dyAvApRthivIzunAsIramarutvadagnISomavAstoSpatigRhamedhAccha ca / 31 / pa0vi0 dyAvApRthivI - zunAsIra - marutvad-agnISoma-vAstoSpatigRhamedhAt 5 / 1 cha 1 / 1 ( su- luk) ca avyayapadam / sao - - dyauzca pRthivI ca te dyAvApRthivyau / zunazca sIrazca tau zunAsIrau / agnizca somazca tau agnISomau / vAstunaH patiriti vAstoSpatiH / dyAvApRthivyau ca zunAsIrau ca marutvA~zca agnISomau ca vAstoSpatizca gRhamedhazca eteSAM samAhAraH - dyAvApRthivI0gRhamedham, tasmAt dyAvApRthivI0gRhamedhAt ( itaretarayogadvandvaSaSThItatpuruSagarbhita: samAhAradvandva : ) / anvayaH-sA dyAvApRthivI0gRhamedhAd asya cho yacca devatA / artha:-sA iti prathamAsamarthebhyo dyAvApRthivIzanAsIramarutvadagnISomavAstoSpatigRhamedhebhyaH prAtipadikebhyo'sya iti SaSThyarthe cho yacca pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM devatA cet sA bhavati / udA0- ( dyAvApRthivyau ) dyAvApRthivyau devate asya - dyAvApRthivIyaM haviH (cha: ) / dyAvApRthivyaM haviH (yat) / (zunAsIrau ) zunAsIrau devate asya - zunAsIrIyaM haviH ( cha : ) / zunAsIryaM haviH (yat) / ( marutvAn ) marutvAn devatA'sya-marutvatIyaM haviH (cha) / marutvatyaM haviH (yat) / (agnISomo) agniSomau devatA'sya - agnISomIyaM haviH (chaH ) / agniSomyaM Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 163 havi: (yat) / ( vAstoSpatiH) vAstoSpatirdevatA'sya - vAstoSpatIyaM haviH (cha) / vAstoSpatyaM haviH (yat) / (gRhamedhaH ) gRhamedho devatA'sya-gRhamedhIyaM havi: (chaH ) gRhamedhyaM haviH (yat) / AryabhASAH artha-(sA) prathamA-samartha ( dyAvApRthivI0gRhamedhAt) dyAvApRthivI, zunAsIra, marutvAn, agnISoma, vAstoSpati, gRhamedha prAtipadikoM se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM (chaH) cha (ca) aura (yat) yat pratyaya hote haiM (devatA) jo prathamAsamartha hai yadi vaha devatA ho / udA0 - saMskRta bhAga meM dekha leveM / artha isa prakAra hai- ( dyAvApRthivI) dyau aura pRthivI isake devatA haiM yaha dyAvApRthivIya athavA dyAvApRthivya havi / (zunAsIra) zuna aura sIra isake devatA haiM yaha zunAsIrIya athavA zunAsIrya havi / zuna= vAyu / sIra=Aditya / (marutvAn) marutvAn isakA devatA hai yaha marutvatIya athavA marutvatya hadi / marutvAn = indra | (agnISoma) agni aura soma isake devatA haiM yaha - agnISomIya athavA agniSomya havi / ( vAstoSpati) vAstoSpati isake devatA haiM yaha - vAstoSpatIya athavA vAstoSpatya havi / vAstoSpati = dh ne ghara kI rakSA karanevAlA zuddha vAyu / (gRhamedha) gRhamedha isakA devatA hai yaha-gRhamedhIya athavA gRhamedhya havi / gRhamedha = brahmayajJa Adi pAMca mahAyajJa karanevAlA gRhastha / siddhi-(1) dyAvApRthivIyam / yahAM prathamA-samartha, devatAvAcI 'dyAvApRthivI' prAtipadika se isa sUtra se 'cha' pratyaya hai / 'Ayaneya0' (7/1/2 ) se 'ch' ke sthAna meM 'Iy' Adeza hotA hai| (2) dyAvApRthivyam / yahAM pUrvokta 'dyAvApRthivI' zabda se isa sUtra se 'yat' pratyaya hai / 'yasyeti ca' (6 |4 | 148) se aMga ke IkAra kA lopa hotA hai| (3) 'zunAsIrIya' Adi padoM kI siddhi pUrvavat hai / Dhak (6) agnerDhak / 32 / pa0vi0-agneH 5 / 1 Dhak 1 / 1 / anu0-sA, asya, devatA iti cAnuvartate / anvayaH - sA agnerasya Dhak devatA I artha:- sA iti prathamAsamarthAd agni- zabdAt prAtipadikAd asya iti SaSThyarthe Dhak pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM devatA cet sA bhavati / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-agnirdevatA'sya-Agneyo mntrH| tadyathA-agnimILe purohitaM yajJasya devamRtvijam / hotAraM ratnadhAtamam (R0 1 / 1 / 1) / AryabhASA: artha-(sA) prathamA-samartha (agne:) agni prAtipadika se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM (Dhak) Dhak pratyaya hotA hai (devatA) jo prathamA-samartha hai yadi vaha devatA ho| udA0-agnirdevatA'sya-Agneyo mntrH| agni devatA hai isakA yaha-Agneya mntr| siddhi-Agneyam / agni+su+Dhak / aagn+ey| Agneya+su / Agneyam / yahAM prathamA-samartha, devatAvAcI 'agni' prAtipadika se isa sUtra se Dhak' pratyaya hai| pratyaya ke kit hone se 'kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko Adivaddhi hotI hai| Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'da' ke sthAna meM 'ey' Adeza aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga kA ikAra-lopa hotA hai| (10) kAlebhyo bhvvt|33| pa0vi0-kAlebhya: 5 / 3 bhavavat avyypdm| bhave iva bhavavat 'tatra tasyeva' (5 / 1 / 115) iti saptamyarthe vati: pratyayaH / anu0-sA, asya, devatA iti caanuvrtte| anvaya:-sA kAlebhyo'sya bhavavad devtaa| artha:-sA iti prathamAsamarthebhya: kAlavizeSavAcibhya: prAtipadikebhyo'sya iti SaSThyarthe bhavavat pratyayA bhavanti, yat prathamAsamarthaM devatA cet sA bhvti| 'kAlebhyaH' iti bahuvacananirdezAt kAlavizeSavAcino mAsAdayo gRhynte| 'bhavavat' ityasyAyamartha:-'kAlATThaJ (4 / 3 / 11) ityasmin prakaraNe kAlavizeSavAcibhya: prAtipadikebhyo ye pratyayA vihitAste 'sA'sya devatA' ityasminnarthe'pi bhvnti| udAo-mAso devtaa'sy-maasikm| ardhamAso devtaa'sy-aardhmaasikm| saMvatsaro devtaa'sy-saaNvtsrikm| vasanto devatA'syavAsantam / prAvRD devtaa'sy-praavRssennym| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 165 AryabhASA: artha- (sA) prathamA-samartha (kAlebhyaH) kAlavizeSavAcI prAtipadikoM se (asya) SaSThIvibhakti ke artha meM (bhavavat) 'bhava' artha ke samAna pratyaya hote haiM (devatA) jo prathamA - samartha hai yadi vaha devatA ho / 'kAlebhya:' isa bahuvacana - nirdeza se kAlavizeSavAcI 'mAsa' Adi prAtipadikoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| 'bhavavat' kA yaha artha hai ki 'kAlATThaJ' (4 | 3 | 11) isa prakaraNa meM kAlavizeSavAcI prAtipadikoM se jo pratyaya vidhAna kiye gaye haiM, ve 'sAsya devatA' isa artha meM bhI hote haiN| udA0 - mAso devatA'sya- mAsikam / mAsa isakA devatA hai yaha mAsika / ardhamAso devatA'sya-ArdhamAsikam / ardhamAsa (pakSa) isakA devatA hai yaha ArdhamAsika / saMvatsaro devatA'sya- sAMvatsarikam / saMvatsara = varSa isakA devatA hai yaha - sAMvatsarika / vasanto devatA'sya-vAsantam / vasanta isakA devatA hai yaha - vAsanta / prAvRD devatA'sya- prAvRSeNyam / prAvRT=varSA Rtu isakA devatA hai yaha prAvRSeNya / siddhi - (1) mAsikam / mAsa+su+ThaJ / mAs+ika / mAsika+su / mAsikam / yahAM prathamA-samartha, kAlavizeSavAcI 'mAsa' zabda se 'kAlATThaJ' (4 | 3 |11) se vihita ThaJ pratyaya isa sUtra se devatA artha meM hai / 'Thasyeka:' (7 13150) se h' ke sthAna meM 'ik' Adeza hotA hai / (2) ArdhamAsikam / 'ardhamAsa' zabda se pUrvavat / (3) sAMvatsarikam / saMvatsara' zabda se pUrvavat / (4) vaasntm| 'vasanta' zabda se 'sandhivelA dhRtunakSatrebhyo'N' (4 | 3 |16) se 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| (5) prAvRSeNyam / 'prAvRT' zabda se 'prAvRSa eNyaH' (4 / 3 / 17) se 'eNya' pratyaya hai| ThaJ (11) mahArAjaproSThapadATThaJ / 34 / pa0vi0- mahArAja- proSThapadAt 5 / 1 ThaJ 1 / 1 / sa0 - mahArAjazca proSThapade ca etayoH samAhAraH - mahArAjaproSThapadam, tasmAt- mahArAjaproSThapadAt ( samAhAradvandva : ) / anvayaH - sA mahArAjaproSThapadAdasya, ThaJ devatA / artha:-sA iti prathamAsamarthAbhyAM mahArAja - proSThapadAbhyAM prAtipadikAbhyAm asya iti SaSThyarthe ThaJ pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM devatA cet sA bhavati / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(mahArAja:) mahArAjo devatA'sya-mAhArAjikam / (proSThapade) proSThapade devate asy-prausstthpdikm| AryabhASA: artha-(sA) prathamA-samartha (mahArAja-proSThapadAt) mahArAja aura proSThapadA prAtipadikoM se (asya) SaSThIvibhakti ke artha meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai (devatA) jo prathamA-samartha hai yadi vaha devatA ho| udA0-(mahArAja:) mahArAjo devtaa'sy-maahaaraajikm| mahArAja-vaizravaNa (kubera) hai devatA isakA yh-maahaaraajik| (proSThapade) devate asya-prauSThapadikam / prauSThapadA bhAdrapadA, pUrva bhAdrapadA aura uttara bhAdrapadA nakSatra haiM devatA isake yh-prausstthpdik| siddhi-mAhArAjikam / mahArAja+su+ThaJ / maahaaraaj+ik| maahaaraajik+su| maahaaraajikm| yahAM prathamA-samartha, devatAvAcI 'mahArAja' prAtipadika se isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| ThasyekaH' (7 / 3 / 52) se 'ha' ke sthAna meM 'ika' Adeza hotA hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 1 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI prauSThapadA' zabda se-prauSThapadikam / vizeSa-proSThapadA nakSatra pUrva-proSThapadA aura uttara-proSThapadA bheda se do prakAra kA hai| ise pUrva-bhAdrapadA aura uttara bhAdrapadA bhI kahate haiN| 'phAlgunIproSThapadAnAM ca nakSatre (1 / 2 / 60) se 'proSThapadA' ke dvivacana meM vikalpa se bahuvacana hotA hai| nipAtanam (12) pitRvyamAtulamAtAmahapitAmahAH / 35 / pa0vi0-pitRvya-mAtula-mAtAmaha-pitAmahAH 1 / 3 / sa0-pitRvyazca mAtulazca mAtAmahazca pitAmahazca te-pitRvyamAtulamAtAmahapitAmahAH (itaretarayogadvandvaH) / artha:-pitRvyamAtulamAtAmahapitAmahAH zabdA nipaatynte| samarthavibhaktiH, pratyayaH, pratyayArthaH, anubandhazceti sarvaM nipAtanAd veditavyam / udA0-(pitRvya:) piturdhAtA-pitRvya: / (mAtula:) mAturdhAtA-mAtula: / (mAtAmahaH) mAtu: pitA-mAtAmahaH / (pitAmahaH) pitu: pitA-pitAmahaH / AryabhASA: artha-(pitRvya0) pitRvya, mAtula, mAtAmaha, pitAmaha zabda nipAtita kiye jAte haiN| inameM samartha-vibhakti, pratyaya, pratyaya kA artha aura anubandha saba nipAtana se hI jAnanA caahiye| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-(pitRvya:) piturdhAtA-pitRvyaH / pitA kA bhaaii-caacaa| (mAtula:) mAturdhAtA-mAtula: / mAtA kA bhaaii-maamaa| (mAtAmahaH) mAtu: pitA-mAtAmahaH / mAtA kA pitaa-naanaa| (pitAmahaH) pituH pitA-pitAmahaH / pitA kA pitaa-daadaa| siddhi-(1) pitRvyaH / pitR Das+vyat / pitR+vyt| pitRvya+su / pitRvyaH / yahAM 'pitR' zabda se SaSThI-vibhakti ke artha meM vyat' pratyaya hai| (2) mAtula: / mAtR+Das+Dulac / maat+ul| maatul+su| mAtulaH / yahAM mAta' zabda se SaSThI-vibhakti ke artha meM 'Dulac' pratyaya nipAtita hai| pratyaya ke Dit hone se 'vA0-DityabhasyApi Terlopa:' (6 / 4 / 143) se 'mAtR' ke Ti-bhAga (R) kA lopa hotA hai| (3) mAtAmahaH / mAtR+Das+DAmahac / mAt+Amaha / maataamh+su| mAtAmahaH / yahAM 'mAtR' zabda se SaSThI-vibhakti ke artha meM DAmahac' pratyaya hai| pratyaya ke Dit hone se 'mAtR' zabda kA pUrvavat Ti-lopa hotA hai| (4) pitAmahaH / pitR+Das+DAmahac / pit+aamh| pitaamh+su| pitAmahaH / saba kArya pUrvavat hai| vizeSa- 'DAmahac' pratyaya ko pit mAnakara strItva-vivakSA meM SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se DIN pratyaya hotA hai-maataamhii-naanii| pitaamhii-daadii| / / iti devatArthapratyayaprakaraNam / / samUhArthapratyayaprakaraNam yathAvihitaM pratyayaH (1) tasya samUhaH / 36 / pa0vi0-tasya 61 samUha: 1 / 1 / anvaya:-tasya SaSThIsamarthAt samUho yathAvihitaM pratyayaH / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt prAtipadikAt samUha ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhvti| udA0-kAkAnAM samUha:-kAkam / zukAnAM smuuh:-shaukm| bakAnAM smuuh:-baakm| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (prAtipadikAt) prAtipadika se (samUhaH) samUha artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-kAkAnAM samUhaH-kAkam / kauvoM kA samUha - kaak| zukAnAM samUhaH- zaukam / totoM kA samUha - zauka / bakAnAM samUhaH- bAkam / baguloM kA smuuh-baak| 168 siddhi- kAkam / kAka+Am+aN / kaak+a| kaak+su| kaakm| yahAM SaSThI- samartha 'kAka' zabda se samUha artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| 'prAgdIvyato'N' (4 11 / 83) se yahAM yathAvihita pratyaya 'aN' hai| 'aN' pratyaya ke Nit hone se 'taddhiteSvacAmAde:' ( 7 / 2 / 117) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI - zaukam, bAkam / aN (2) bhikSAdibhyo'N / 37 / pa0vi0-bhikSA-AdibhyaH 5 / 3 aN 1 / 1 / sao - bhikSA AdiryeSAM te bhikSAdaya:, tebhya:- bhikSAdibhyaH (bahuvrIhi: ) / anu0 - tasya, samUha iti cAnuvartate / anvayaH-tasya bhikSAdibhyaH samUho'N / artha:- tasya iti SaSThIsamarthebhyo bhikSAdibhyaH prAtipadikebhyaH ityasminnarthe'N pratyayo bhavati / udA0-bhikSANAM samUho bhaikSam / garbhiNInAM samUho gArbhiNam / yuvatInAM samUho yauvatam / bhikssaa| grbhinnii| kssetr| karISa / aGgAra / crmin| dhrmin| carman / dharman / sahasra / yuvati / padAti / pddhti| athrvn| arvn| dkssinn| bhRt| vissy| zrotra / vRkSAdibhyaH khaNDaH / / vRksskhnnddH| vRkss| tru| pAdapa / iti bhikSAdayaH / / samUha AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI - samartha (bhikSAdibhyaH) bhikSA - Adi prAtipadikoM se (samUha: ) samUha artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-bhikSANAM samUho bhaikSam / ziSyoM ke dvArA AcArya ke liye lAI huI bhikSAoM kA samUha - bhaikss| garbhiNInAM samUho gArbhiNam / garbhiNI nAriyoM kA samUha - gArbhiNa / yuvatInAM samUho yauvatam / yuvati janoM kA samUha - yauvata / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH siddhi-(1) bhaikSam / bhikssaa+aam+ann| bhaikss+a| bhaikss+su| bhaikssm| yahAM SaSThI-samartha bhikSA' zabda se samUha artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| (2) gArbhiNam / garbhiNI+Am+aN / grbhin+a| gaarbhin+a| gArbhiNa+su / gaarbhinnm| yahAM SaSThI-samartha garbhiNI' zabda se samUha artha meM isa sUtra se aN pratyaya hai| vA0- 'bhasyADhe taddhite0' (6 / 3 / 35) se puMvadbhAva hone se DIp pratyaya kI nivRtti hotI hai tatpazcAt aN pratyaya pare hone para inaNyanapatye' (6 / 4 / 164) se prakRtibhAva hone se nastaddhite' (6 / 4 / 144) se Ti-bhAga (in) kA lopa nahIM hotA hai| (3) yauvatam / yuvati+Am+aN / yuvti+a| yauvt+a| yauvata+su / yauvtm| yahAM SaSThI-samartha 'yuvati' zabda se samUha artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| 'yuvati' zabda bhikSAdigaNa meM par3hA hai ata: use vA0- 'bhasyADhe taddhite0' (6 / 3 / 35) se puMvadbhAva (yuvan) nahIM hotA hai| vuJ(3) gotrokSoSTrorabhrarAjarAjanyarAjaputravatsamanuSyAjAd vuny|38| pa0vi0- gotra-ukSa-uSTra-urabhra-rAja-rAjanya-rAjaputra-vatsa-manuSyaajAt 5 / 1 vuJ 1 / 1 / sa0-gotraM ca ukSA ca uSTrazca urabhrazca rAjA ca rAjanyazca rAjaputrazca vatsazca manuSyazca ajazca eteSAM samAhAra:-gotra0ajam, tasmAt-gotra0ajAt (smaahaardvndvH)| anu0-tasya, samUha iti caanuvrtte| anvayaH-tasya gotra0ajAt samUho vun / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyo gotrAdibhya: prAtipadikebhya: samUha ityasminnarthe vuJ pratyayo bhavati / ___apatyAdhikArAdanyatra laukikaM gotraM gRhyate'patyamAtram, na tu 'apatyaM pautraprabhRti gotram' (4 / 1 / 162) iti pAribhASikaM gotram / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(gotram) aupagavAnAM samUha aupagavakam / kApaTavAnAM samUhaH kaapttvkm| (ukSA) ukSNAM samUha aukSakam / (uSTraH) uSTrANAM samUha aussttrkm| (urabhraH) urabhrANAM samUha aurabhrakam / (rAjA) rAjJAM samUho rAjakam / (rAjanyaH ) rAjanyAnAM samUho rAjanyakam / (rAjaputraH ) rAjaputrANAM samUho rAjaputrakam / ( vatsaH ) vatsAnAM samUho vAtsakam / (manuSya) manuSyANAM samUho mAnuSyakam / (aja) ajAnAM samUha Ajakam / 200 AryabhASAH artha - (tasya) SaSThI - samartha (gotra0 ajAt) gotra, ukSA, uSTra, urabhra, rAjA, rAjanya, rAjaputra, vatsa, manuSya, aja prAtipadikoM se (samUhaH ) samUha artha meM (vuJa) vuJ pratyaya hotA hai| apatya-adhikAra se anyatra laukika gotra ( apatyamAtra ) kA grahaNa kiyA jAtA hai 'apatyaM pautraprabhRti gotram (4 | 1 | 162 ) isa pAribhASika gotra kA nhiiN| udA0- - saMskRta bhAga meM dekha leveM / artha isa prakAra hai- (gotra) upagu ke putroM kA samUha - aupgvk| kapaTu ke putroM kA samUha - kApaTavaka / (ukSA) bailoM kA samUha - aukSaka / ( urabhra) meSa = bher3oM kA samUha - aurabhraka / (rAjA) rAjAoM kA samUha - raajk| ( rAjanya ) kSatriyoM kA samUha - raajnyk| (rAjaputra) rAjaputroM kA samUha - raajputrk| (vatsa) bachar3oM kA samUha - vaatsk| (manuSya) manuSyoM kA samUha - mAnuSyaka / (aja) bakaroM kA samUha - Ajaka siddhi - (1) aupagavakam / aupagava+Am+ vuJ / aupagava+aka / aupagavaka+su / aupagavakam / yahAM SaSThIsamartha, laukika gotravAcI 'aupagava' zabda se isa sUtra se samUha artha meM 'vuJ' pratyaya hai| 'yuvoranAka' (7 1111) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| 'taddhiteSvacAmAde:' ( 7 / 2 / 117 ) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi hotI hai| ( 2 ) aukSakam / ukSan +Am+vuJ / ukSan+aka / aukS+aka / aukSaka+su / aukSakam / yahAM SaSThIsamartha 'ukSan' zabda se samUha artha meM isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai| 'nastaddhite' (6/4/144) se aMga ke Ti-bhAga (an) kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI 'auSTrakam' Adi pada siddha kareM / yaJ+vuJ (4) kedArAd yaJ ca / 36 / pa0vi0-kedArAt 5 / 1 yaJ 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-tasya, samUha, vuJ iti cAnuvartate / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvayaH-tasya kedArAt samUho yaJ vuJ ca / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt kedArAt prAtipadikAt samUha ityasminnarthe yaJ vuJ ca pratyayo bhavati / udA0-(yaJ) kedArANAM samUhaH- kaidAryam / ( vuJ ) kedArANAM samUhaH-kaidArakam / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (kedArAt ) kedAra prAtipadika se (samUha) samUha artha meM (yaJ) yaJ (ca) aura (vuJ) vuJ pratyaya hote haiN| udA0-(yaJ) kedArANAM smuuhH-kaidaarym| pAnI bhare khetoM athavA cArAgAhoM kA samUha-kaidArya / (vuJ) kedArANAM samUhaH- kaidArakam / kedAroM kA samUha - kaidAraka / 201 siddhi- (1) kaidAryam | kedAra+Gas +yaJ / kaidaar+y| kaidaary+su| kaidaarym| yahAM SaSThIsamartha 'kedAra' zabda se samUha artha meM isa sUtra se 'yaJ' pratyaya hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| (2) kaidArakam / yahAM SaSThI samartha 'kedAra' zabda se samUha 'vuJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / ThaJ (5) ThaJ kavacinazca / 40 / pa0vi0-Thak 1 / 1 kavacinaH 5 / 1 ca avyayapadam / anu0-tasya, samUhaH, kedArAd iti cAnuvartate / anvayaH-tasya kavacinaH kedArAcca samUhaSThaJ / artha:- tasya iti SaSThIsamarthAt kavacinaH kedArAcca prAtipadikAt ityasminnarthe ThaJ pratyayo bhavati / samUha udA0-kavacinAM samUhaH kAvacikam / kedArANAM samUhaH kaidArikam / / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (kavacinaH ) kavacin (ca) aura (kedArAt) kedAra prAtipadika se (samUha: ) samUha artha meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai / artha meM isa sUtra udA0 - kavacinAM samUhaH kAvacikam / kavacadhArI (jirahabakhtaravAle) janoM kA samUha - kAvacika / kedArANAM samUhaH kaidArikam / kedAra = pAnI ke bhare khetoM athavA carAgAhoM kA smuuh-kaidaarik| kAvacikam / siddhi-kAvacikam / kavacin + Am+ThaJ / kAvac+ika / kAvacika+su / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM SaSThI-samartha kavacin' zabda se samUha artha meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se ' ke sthAna meM ik' Adeza hotA hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| 'nastaddhite' (6 / 4 / 114) se aMga ke Ti-bhAga (in) kA lopa hotA hai| aise hI kedAra' zabda se-kaidArikam / yan (6) brAhmaNamANavavADavAd yn|41| pa0vi0-brAhmaNa-mANava-vADavAt 5 1 yan 1 / 1 / sa0-brAhmaNazca mANavazca vADavazca eteSAM samAhAro brAhmaNamANavavADavam, tasmAt-brAhmaNamANavavADavAt (smaahaardvndvH)| anvaya:-tasya brAhmaNamANavavADavAt samUho yn| artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyo brAhmaNamANavavADavebhya: prAtipadikebhyaH samUha ityasminnarthe yan pratyayo bhvti| udA0- (brAhmapA:) brAhmaNAnAM samUho braahmnnym| (mANava:) mANavAnAM samUho maannvym| (vADava:) vADavAnAM samUho vaaddvym| AryabhASA: artha-(asya) SaSThI-samartha (brAhmaNamANavavADavAt) brAhmaNa, mANava, vADava prAtipadikoM se (samUha:) samUha artha meM (yan) yan pratyaya hotA hai| udA0-(brAhmaNa) brAhmaNAnAM samUho brAhmaNyam / brAhmaNoM kA samUha-brAhmaNya / (mANava) mANavAnAM samUho mANavyam / mANava-chokaroM athavA bonoM kA smuuh-maannvk| (vADava) vADavAnAM samUho vADavyam / vADava ghor3oM kA smuuh-vaaddvy| siddhi-brAhmaNyam / braahmnn+aam+yn| braahmnn+y| brAhmaNya+su / braahmnnym| yahAM SaSThI-samartha brAhmaNa' zabda se samUha artha meM isa sUtra se yan' pratyaya hai| yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| yan' pratyaya ke nit' hone se nityAdiniryam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta svara hotA hai-braahmnnym| aise hI-mANavyam, vaaddvym| tal (7) graamjnbndhubhystl|42| pa0vi0-grAma-jana-bandhubhya: 5 / 3 tal 1 / 1 / sa0-grAmazca janazca bandhuzca te-grAmajanabandhavaH, tebhya:grAmajanabandhubhya: (itretryogdvndv:)| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anu0-tasya, samUha iti cAnuvartate / anvayaH-tasya grAmajanabandhubhyaH smuuhstl| artha:- tasya iti SaSThIsamarthebhyo grAmajanabandhubhyaH prAtipadikebhyaH samUha ityasminnarthe tal pratyayo bhavati / udA0-(grAmaH) grAmANAM samUho grAmatA / ( janaH ) janAnAM samUho janatA / (bandhuH ) bandhUnAM samUho bandhutA / 203 AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (grAmajanabandhubhyaH ) grAma, jana, bandhu prAtipadikoM se (samUhaH) samUha artha meM (tal) tal pratyaya hotA hai| udA0- - (grAma) grAmANAM samUho grAmatA / grAmoM kA samUha - grAmatA / (jana ) janAnAM samUho jntaa| janoM kA samUha - janatA / (bandhu) bandhUnAM samUho bandhutA / bandhuoM kA samUha-bandhutA / siddhi - grAmatA / grAma+Am+tal / grAmata+TAp / grAmatA+su / grAmatA / yahAM 'grAma' zabda se samUha artha meM isa sUtra se 'tat' pratyaya hai / 'talanta:' (li0strI0 26 ) se tala pratyayAnta zabda strIliGga meM hote haiM / ataH strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se 'TAp' pratyaya hotA hai| aise hI - janatA, bandhutA / aJ (8) anudAttAderaJ / 43 / pa0vi0 - anudAtteH 5 / 1 aJ 1 / 1 / sao - anudAtta Adiryasya sa: - anudAttAdiH, tasmAt-anudAttAdeH ( bahuvrIhi: ) / anu0-tasya, samUha iti cAnuvartate / anvayaH - tasya anudAttAde: samUho'J / artha :- tasya iti SaSThIsamarthAd anudAttAdeH prAtipadikAt samUha ityasminnarthe'J pratyayo bhavati / udA0-kapotAnAM samUhaH kApotam / mayUrANAM samUho mAyUram / tittirINAM samUhastaittiram / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (anudAttAde: ) anudAtta Adi prAtipadika se (samUha) samUha artha meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- kapotAnAM samUhaH kApotam / kabUtaroM kA samUha-kApota / mayUrANAM samUho maayuurm| moroM kA samUha-mAyUra / tittirINAM samUhastaittiram / tItaroM kA samUha - taittira / siddhi-kApotam / kapota+Am+aJ / kApot+a / kApota+su / kApotam / 204 yahAM SaSThI-samartha, anudAttAdi 'kapota' zabda se samUha artha meM isa sUtra se 'aJ'' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAde:' (7 / 21117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6/4/148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI - mAyUram, taittiram / vizeSa - kapota aura mayUra zabda 'laghAvante dvayorbahaSo guruH' (phiT0 2 / 19 ) se madhyodAtta haiN-k'pot'| mayUre: / ye madhyodAtta hone se anudAttAdi haiM / 'kRgRzR0' (uNA0 4 / 143) yahAM bahuvacana pATha se 'tR' dhAtu se 'i' pratyaya aura vaha kit hai / sanvat kArya aura abhyAsa ko 'ka' Agama hotA hai| pratyaya-svara se 'tittiriH' zabda antodAtta hai, antodAtta hone se anudAttAdi hai / aJ (6) khaNDikAdibhyazca / 44 / pa0vi0-khaNDikA-AdibhyaH 5 / 3 ca avyayapadam / sao - khaNDikA AdiryeSAM te khaNDikAdayaH, tebhyaH khaNDikAdibhyaH ( bahuvrIhi: ) / anu0-tasya, samUha iti cAnuvartate / anvayaH-tasya khaNDikAdibhyaH samUho'J / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya: khaNDikAdibhyaH prAtipadikebhyaH samUha ityasminnarthe'J pratyayo bhavati / - udA0 - khaNDikAnAM samUhaH khANDikam / vaDavAnAM samUho vADaMvam / khnnddikaa| vddvaa|| kssudrkmaalvaatsenaasNjnyaayaam| bhikSuka / zuka / ulUka / zvan / yug| ahan / vrtraa| halabandha / iti khaNDikAdayaH / / AryabhASAH artha - (tasya) SaSThI - samartha (khaNDikAdibhyaH) khaNDikA Adi prAtipadikoM se (ca) bhI (samUha: ) samUha artha meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai| udA0 - khaNDikAnAM samUhaH khANDikam / khaNDikAoM kA samUha - khANDika / khnnddikaa=khaaNddaa| vaDavAnAM samUho vADavam / vaDavA = ghor3iyoM kA samUha - vADava / siddhi-khANDikam / khaNDikA+Am+aJ / khANDik+a / khaannddik+su| khANDikam / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 205 yahAM SaSThIsamartha 'khaNDikA' zabda se samUha artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - vADavam / dharmavat (10) caraNebhyo dharmavat / 45 / pa0vi0-caraNebhya: 5 / 3 dharmavat 1 / 1 / dharme iva iti dharmavat 'tatra tasyeva' (5 / 1 / 1915) iti saptamyarthe vati: pratyayaH / anu0 - tasya, samUha iti cAnuvartate / anvayaH-tasya caraNebhyaH samUho dharmavat / artha :- tasya iti SaSThIsamarthebhyazcaraNavizeSavAcibhyaH prAtipadikebhyaH samUha ityasminnarthe dharmavat pratyayA bhavanti / 'caraNebhya:' iti bahuvacananirdezAccaraNavizeSavAcinaH kaThAdayaH zabdA gRhyante / 'gotracaraNAd vuJ' (4 / 3 / 126) ityArabhya pratyayA vakSyante / tatredamucyate-'caraNAd dharmAmnAyayoH' iti / tenAtra 'dharmavat' ityatidezaH ( tulyatAvidhAnam ) kriyate / udA0-kaThAnAM samUhaH kaatthkm| kAlApAnAM samUhaH kaalaapkm| chandogAnAM samUhazchAndogyam / aukthikAnAM samUha aukthikyam / AtharvaNikAnAM samUha AtharvaNam / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI- samartha (caraNebhyaH) caraNa-vizeSavAcI prAtipadikoM se (samUha) samUha artha meM (dharmavat) dharma- artha ke samAna pratyaya hote haiN| dharma-artha meM jo pratyaya kahe gaye haiM ve caraNa- vizeSavAcI zabdoM se samUha artha meM hote haiM. 1 yahAM 'caraNebhyaH' isa bahuvacana - nirdeza se caraNa-vizeSavAcI 'kaTha' Adi zabdoM kA grahaNa kiyA jAtA hai / 'gotracaraNAd vuJ' ( 4 | 3 | 126) yahAM se lekara pratyayoM kA kathana kiyA jaayegaa| vahAM yaha kahA gayA hai ki vA0- 'caraNAd dharmAmnayayoriSyate (4 |1| 126) arthAt caraNavizeSavAcI zabdoM se dharma aura AmnAya artha meM 'vuJ' pratyaya abhISTa hai| vahAM caraNavizeSavAcI zabdoM se jo dharma artha meM pratyaya kahe gaye haiM ve isa sUtra se samUha artha meM vidhAna kiye gaye haiM / udA0-kaThAnAM samUhaH kAThakam / kaThoM kA samUha - kAThaka / kAlApAnAM samUhaH kAlApakam / kalApoM kA samUha - kAlApaka / chandogAnAM samUhazchAndogyam / chandogoM kA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam smuuh-chaandogy| authikAnAM samUha aukthikyam / aukthikoM kA smuuh-aukthik| AtharvaNikAnAM samUha AtharvaNam / AtharvaNikoM kA smuuh-aathrvnn| siddhi-(1) kAThakam / kaTha+Am+vuJ / kATh+aka / kAThaka+su / kaatthkm| yahAM SaSThIsamartha, caraNavizeSavAcI kaTha' zabda se prathama gotracaraNAd vu (4 / 3 / 126) se dharma artha meM vuJ' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| isa sUtra se caraNavizeSavAcI zabdoM se samUha artha meM 'dharmavat' pratyayoM kA vidhAna kiyA gayA hai, ata: yahAM dharmavat 'vuJ' pratyaya hotA hai|| (2) chAndogyam / chndog+aam+vy| chaandog+y| chAndogya+su / chaandogym| yahAM chandoga' zabda se 'chandogaukthikayAjJikaba canaTAyaH' (4 / 3 / 129) se vya' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hii-aukthikym| (3) AtharvaNam / AtharvaNika+Am+aN / aathrvnn+a| aathrvnn+su| aathrvnnm| yahAM 'AtharvaNika' zabda se 'AtharvaNikasyekalopazca' (kaashikaa-4|3|133) se aN pratyaya aura 'ika' kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa-caraNa zabda vaidika zAkhA ke Adi-pravartaka kA vAcaka hai| usa zAkhA ke adhyetAoM ko bhI usI nAma se kahA jAtA hai| Thak (11) acittahastidhenoSThaka / 46 / pa0vi0-acita-hasti-dheno: 5 / 1 Thak 1 / 1 / sa0-na vidyate cittaM ysmiNstt-acittm| acittaM ca hastI ca dhenuzca eteSAM samAhAra:-acittahastidhenuH, tasmAt-acittahastidheno: (bahuvrIhigarbhita: smaahaardvndvH)| anu0-tasya, samUha iti cAnuvartate / anvaya:-tasya acittahastidheno: samUhaSThak / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd acittavAcinaH prAtipadikAd hastidhenubhyAM ca prAtipadikAbhyAM samUha ityasminnarthe Thak pratyayo bhvti| ___ udA0-(acitam) apUpAnAM samUha ApUpikam / zaSkulInAM samUha: shaasskulikm| (hastI) hastinAM samUho haastikm| (dhenuH) dhenUnAM samUho dhainukm| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 207 AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (acittahastidhenoH) acitta (jar3a) vAcI prAtipadika tathA hastI aura dhenu prAtipadikoM se (samUha:) samUha artha meM (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0-(acittam) apUpAnAM samUha ApUpikam / apUpa-pUDoM kA samUha-ApUpika zaSkulInAM samUha: zASkulikam / zaSkulI-pUriyoM kA smuuh-shaasskulik| (hastI) hastinAM samUho hAstikam / hAthiyoM kA samUha-hAstika / (dhenuH) dhenUnAM samUho dhainukam / dudhArU gAyoM kA smuuh-dhenuk| ___ siddhi-(1) ApUpikam / apuup+aam+tthk| aapuup+ik| aapuupik+su| aapuupikm| yahAM SaSThIsamartha, acitta (jar3a) vAcI apUpa' zabda se samUha artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| 'ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se ha' sthAna meM 'ik' Adeza aura kiti ca (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-zASkulikam / (2) hAstikam / hastin+Am+Thak / hAst+ika / hAstika+su / haastikm| yahAM hastin' zabda se Thak' pratyaya aura nastaddhite' (6 / 4 / 114) se hastin ke Ti-bhAga (in) kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) dhainukam / dhenu+Am+Thak / dhenu+k| dhenuk+su| dhenukm| yahAM dhenu' zabda se Thak' pratyaya aura isusuktAntAt kaH' (7 / 3 / 51) se ' ke sthAna meM 'k' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| yaJ+cha: (12) kezAzvAbhyAM ynychaavnytrsyaam|47| pa0vi0-keza-azvAbhyAm 5 / 2 yaJchau 1 / 2 anyatarasyAm avyypdm| sa0-kezazca azvazca tau kezAzvau, tAbhyAm-kezAzvAbhyAm (itretryogdvndv:)| yaJ ca chazca tau-yaJchau (itretryogdvndv:)| anu0-tasya, samUha iti caanuvrtte|| anvaya:-tasya kezAzvAbhyAM samUho'nyatarasyAM ynychau| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAbhyAM prAtipadikAbhyAM samUha ityasminnarthe yathAsaMkhyaM vikalpena yaJchau pratyayau bhavataH, pakSe ca yathAprAptaM pratyayo bhvti| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(keza:) kezAnAM samUha: kaizyam, kaizikaM vaa| (azva:) azvAnAM samUho'zvIyam, AzvaM vaa| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (kezAzvAbhyAm) keza aura azva prAtipadikoM se (samUha:) samUha artha meM yathAsaMkhya (anyatarasyAm) vikalpa se (yaJchau) yaJ aura cha pratyaya hote haiN| udA0-(keza) kezAnAM samUha: kaizyam, kaizikaM vA / keza bAloM kA samUha-kaizya vA kaishik| (azva) azvAnAM samUho'zvIyam, AzvaM vA / azva-ghor3oM kA samUha-azvIya vA aashv| siddhi-(1) kaizyam / keza+Am+yaJ / kaish+y| kaishy+su| kaizyam / yahAM SaSThIsamartha keza' zabda se samUha artha meM isa sUtra se yaj' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| (2) kaizikam / yahAM keza' zabda se 'acittahastidhenoSThak (4 / 2 / 47) se acitta lakSaNa Thak' pratyaya hai| kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| (3) azvIyam / ashv+aam+ch| ashv+iiy| ashviiy+su| ashviiym| ___ yahAM SaSThIsamartha 'azva' zabda se samUha artha meM isa sUtra se 'cha' pratyaya hai| Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se ch' ke sthAna meM Iy' Adeza hotA hai| (4) Azvam / yahAM SaSThIsamartha 'azva' zabda se prAgdIvyato'N (4 / 1983) se utsarga 'aN' pratyaya hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura akAra kA lopa hotA hai| yaH (13) pAzAdibhyo yH|48| pa0vi0-pAza-Adibhya: 5 / 3 ya: 1 / 1 / sa0-pAza AdiryeSAM te pAzAdaya:, tebhya: pAzAdibhya: (bahuvrIhiH) / anu0-tasya, samUha iti caanuvrtte| anvaya:-tasya pAzAdibhya: samUho yH| artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya: pAzAdibhya: prAtipadikebhya: samUha ityasminnarthe ya: pratyayo bhavati / udA0-pAzAnAM samUha: pAzyA / tRNAnAM samUhastRNyA / vAtAnAM samUho vaatyaa| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 206 paash| tRNa / dhuum| vAta | aGgAra / pota / bAlaka / piTaka / pATaka / zakaTa / hala / naDa / vana / pATalakA / gala / iti pAzAdayaH / / AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI - samartha (pAzAdibhyaH) pAza Adi prAtipadikoM se (samUha) samUha artha meM (yaH) ya pratyaya hotA hai| udA0-pAzAnAM samUhaH pAzyA / pAza- - ber3iyoM kA samUha - pAzyA / tRNAnAM samUhastRNyA / tinakoM kA samUha - tRNyA / vAtAnAM samUho vAtyA / vAta = havAoM kA samUha - vAtyA | AMdhI / siddhi - pAzyA / pAza + aam+y| paash+y| pAzya+TAp / paashy+aa| pAzyA+su / pAzyA / yahAM SaSThIsamartha 'pAza' zabda se samUha artha meM isa sUtra se 'ya: ' pratyaya hai| 'yapratyayAntaM svabhAvata: strIliGgam' ( padamaJjarI) / ya-pratyayAnta zabda svabhAvataH strIliGga hotA hai| yahAM strItva kI vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4|1|4) se 'TAp' pratyaya hotA hai| aise hI - tRNyA, vAtyA Adi / yaH - (14) khalagorathAt / 46 / pa0vi0-khala-go- rathAt 5 / 1 / sao - khalazca gauzca rathazca eteSAM samAhAraH khalagoratham, tasmAt khalagorathAt (samAhAradvandvaH) / anu0-tasya, samUha iti cAnuvartate / anvayaH-tasya khalagorathAt samUho yaH / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya: khalagorarthebhyaH prAtipadikebhya: samUha ityasminnarthe yaH pratyayo bhavati / udA0-(klaH) khalAnAM samUhaH khalyA / (gau: ) gavAM samUho gayA (rathaH ) rathAnAM samUho rathyA / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (khalagorathAt) khala, gau, ratha prAtipadikoM se (samUha) samUha artha meM (yaH) ya pratyaya hotA hai| udA0- (khala) khalAnAM samUhaH khalyA / khala-duSToM athavA khalihAnoM kA samUha - khalyA / (gau) gavAM samUho gvyaa| gauoM kA samUha-gavyA / (ratha) rathAnAM samUho rathyA / ratha kA samUha - rathyA / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 iniH+traH+kaTyac pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (15) initrakaTyacazca / 50 / pa0vi0 - ini-tra-kaTyacaH 1 / 3 ca avyayapadam / sa0-inizca trazca kaTyac ca te - initrakaTyaca: (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - tasya, samUhaH, khalagorathAd iti cAnuvartate / anvayaH-tasya khalagorathAt samUha initrakaTyacazca / arthaH-tasya iti SaSThIsamarthebhya: khalagorathebhyaH prAtipadikebhya: samUha ityasminnarthe yathAsaMkhyam initrakaTyacazca pratyayA bhavanti / udA0-(khalaH) khalAnAM samUhaH khalinI / (gau: ) gavAM samUho gotrA / ( rathaH ) rathAnAM samUho rthkttyaa| AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (khalagorathAt) khala, go, ratha prAtipadikoM se (samUha: ) samUha artha meM yathAsaMkhya ( initrakaTayacaH ) ini, tra, kaTyac pratyaya (ca) bhI hote haiM / udA0- - (khala) khalAnAM samUhaH khalinI / khala-duSToM athavA khalihAnoM kA samUha - khalinI (gau) gavAM samUho gotrA / gAyoM kA samUha - gotrA / (ratha) rathAnAM samUho rathakaTyA / rathoM kA samUha - rathakaTyA / siddhi - (1) khalinI / khl+aam+ini| khal+in / khalin+GIp / khalinI+su / khalinI / 1 yahAM SaSThI samartha 'khala' zabda se samUha artha meM isa sUtra se 'ini' pratyaya haiM 'ete'pi pratyayA: svabhAvata: striyAmeva' ( padamaJjarI) / ye 'ini' Adi pratyaya bhI svabhAvataH strIliGga meM hI hote haiM / ataH yahAM strItva - vivakSA meM 'Rnebhyo GIp' (41914) se GIp pratyaya hotA hai| (2) gotrA / go+Am+tra / gotra+TAp / gotrA+su / gotrA / yahAM SaSThI - samartha 'go' zabda se samUha artha meM 'tra' pratyaya hai / strItva - vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 |114) se 'TAp' pratyaya hotA hai| (3) rathakaTyA / rth+aam+kttyc| rathakaTya+TAp / rthkttyaa+su| rathakaTyA / yahAM SaSThI-samartha 'ratha' zabda se samUha artha meM isa sUtra se 'kaTyac' pratyaya hai| strItva-vivakSA meM pUrvavat 'TAp' pratyaya hotA hai| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH viSayArthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyayaH (1) viSayo deshe|51| pa0vi0-viSaya: 11 deze 71 / anu0-tasya ityanuvartate, samUha iti nivRttm| anvaya:-tasya SaSThIsamarthAd viSayo yathAvihitaM pratyayo deshe| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt prAtipadikAd viSaya ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yo'sau viSayo dezazcet sa bhavati / viSayazabdo'yaM baharthaH / kvacid grAmasamudAye vartate-viSayo labdha iti| kvacindindriyagrAhye vartate-cakSurviSayo rUpamiti / kvacidatyantazIlite jJeye vartate-devadattasya viSayo vyAkaraNamiti / tatra grAmasamudAyapratipattyarthaM sUtre dezagrahaNaM kriyte| udA0-zibInAM viSayo deza: zaiba: / uSTrANAM viSayo deza auSTra: / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha prAtipadika se (viSaya:) viSaya artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (daze) jo viSaya hai yadi vaha deza ho| viSaya zabda bahu-arthaka hai| kahIM grAma-samudAya artha meM hai-viSayo labdha:' apanA deza prApta hogyaa| kahIM indriya-grAhya artha meM hai-cakSurviSayo rUpam cakSu kA viSaya rUpa hai| kahIM atyanta abhyasta jJeya artha meM hai- devadattasya viSayo vyAkaraNam devadatta kA atyanta abhyasta vyAkaraNazAstra hai| unameM se deza-grAma-samudAya artha kA grahaNa karane ke liye sUtra meM deze' pada kA pATha kiyA gayA hai| udA0-zibInAM viSayo deza: zaibaH / zibi-rAjA uzInara ke putra tathA yayAti ke dauhitra kA deza-zaiba / uSTrANAM viSayo deza: auSTra: / UMToM kA deza-auSTra, registaan| siddhi-zaibaH / zibi+Am+aN / shaib+a| zaiba+su / zaivaH / yahAM SaSThI-samartha zibi' zabda se viSaya (deza) artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| yahAM prAgdIvyato'N (4 / 1 / 83) se yathAvihita 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hI uSTra' zabda se-aussttrH| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vuJ (2) rAjanyAdibhyo vuny|52| pa0vi0-rAjanya-Adibhya: 5 / 3 vuJ 1 / 1 / sa0-rAjanya AdiryeSAM te-rAjanyAdayaH, tebhya:-rAjanyAdibhyaH (bhuvriihiH)| anu0-tasya, viSaya:, deze iti caanuvrtte|| anvaya:-tasya rAjanyAdibhyo viSayo vuJ deshe| artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyo rAjanyAdibhya: prAtipadikebhyo viSaya ityasminnarthe vun pratyayo bhavati, yo'sau viSayo dezazcet sa bhavati / udA0-rAjanyAnAM viSayo dezo raajnyk:| devayAnAnAM viSayo dezo daivyaankH| rAjanya / devyaan| zAlakAyana / jaalndhraaynn| AtmakAmeya / ambarISaputra / vasAti / vailvaan| zailUSa / udumbura / bailvabala / ArjunAyana / saMpriya / daakssi| uurnnnaabh| aapriit| avriidd| vaitila / vaatrk| iti rAjanyAdayaH / aakRtignno'ym| AryabhASA artha-(tasya) SaSThI-samartha (rAjanyAdibhyaH) rAjanya Adi prAtipadikoM se (viSaya:) viSaya artha meM (buJ) vuJ pratyaya hotA hai (daze) jo viSaya hai yadi vaha deza ho| udA0-rAjanyAnAM viSayo dezo rAjanyakaH / rAjanya kSatriyoM kA desh-raajnyk| devayAnAnAM viSayo dezo daivayAnakaH / devayAnajanoM kA desh-daivyaank| siddhi-rAjanyakaH / rAjanya Am+vuJ / rAjanya+aka / raajnyk+su| raajnykH| yahAM SaSThIsamartha 'rAjanya' zabda se viSaya diza) artha meM isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai| yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI devayAna' zabda se-daivayAnakaH / vidhal+bhaktal (3) bhaurikyAyaiSukAryAdibhyo vidhlbhktlau|53| pa0vi0-bhaurikyAdi-aiSukAryAdibhya: 5 / 3 vidhal-bhaktalau 1 / 2 / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 213 sa0-bhaurikirAdiryeSAM te-bhaurikyaadyH| aiSukArirAdiryeSAM teaiSukAryAdaya: / bhaurikyAdayazca aiSukAryAdayazca te-bhaurikyAdyaiSukAryAdayaH, tebhya:-bhaurikyAthaiSukAryAdibhyaH (bahuvrIhigarbhita itaretarayogadvandvaH) / vidhal ca bhaktal ca tau-vidhalbhaktalau (itretryogdvndv:)| anu0-tasya, viSaya:, deze iti caanuvrtte| anvayaH-tasya bhaurikyAdyaiSukAryAdibhyo viSayo vidhalbhaktalau deshe| artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyo bhaurikyAdibhya aiSukAryAdibhyazca prAtipadikebhyo viSaya ityasminnarthe yathAsaMkhyaM vidhalbhaktalau pratyayau bhavataH, yo'sau viSayo dezazcet sa bhavati / udA0-(bhaurikyAdiH) bhaurikINAM viSayo dezo bhaurikividhaH / vaipeyAnAM viSayo dezo vaipeyavidhaH / (eSukAryAdi:) aiSukArINAM viSayo deza aiSukAribhakta: / sArasyAyanAnAM viSayo deza: sArasyAyanabhaktaH / bhauriki / bhauliki| vaipey| caiTayata / kANeya / vANijaka / kAlija / vaalijyk| zaikayata / vaikyt| iti bhaurikyAdayaH / / aiSukAri / sArasyAyana / cAndrAyaNa / vyAkSAyaNa / vyAyaNa / auddaayn| jauddaayn| khaaddaayn| sauviir| daasmitri| daasmitraaynn| zaudrAyaNa / dAkSAyaNa / zayaNDa / tAAyaNa / shaubhraaynn| saaynnddi| shaunnddi| vaishvmaannv| vaizvadhenava / nada / tunndddev| alaayt| aulaalaayt| zauNDa / shyaanndd| vaizvadeva / ityaiSukAryAdayaH / / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (bhaurikyAdi-aiSukAryAdibhyaH) bhauriki Adi aura aiSukAri Adi prAtipadikoM se (viSaya:) viSaya artha meM yathAsaMkhya (vidhalbhaktalau) vidhala aura bhaktal pratyaya hote haiM dize) jo viSaya hai yadi vaha deza ho| udA0-(bhaurikyAdiH) bhaurikINAM viSayo dezo bhaurikividhH| bhauriki janoM kA deza-bhaurikividha / vaipeyAnAM viSayo dezo vaipeyavidhaH / vaipAyana janoM kA deza-vaipAyanavidha / (aiSukAryAdi:) aiSukArINAM viSayo deza aissukaaribhkt:| aiSukAri janoM kA deza-aiSukAribhakta / sArasyAyanAnAM viSayo deza: sArasyAyanabhakta: / sArasyAyana janoM kA desh-saarsyaaybhkt| siddhi-bhaurikividhaH / bhauriki+aam+vidhl| bhaurikividh+su| bhaurikividhaH / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM SaSThI-samartha 'bhauriki' zabda se viSaya (daza) artha meM isa sUtra se vidhal' pratyaya hai| aise hI-vaipAyanavidha., aiSukAribhaktaH, sArasyAyanabhaktaH / . vizeSa-(1) vaijayantI koza (pRSTha 37) ke anusAra baMgAla kA samataTa (dakSiNI baMgAla) pradeza 'bhaurika' kahalAtA thA (pANinikAlIna bhAratavarSa, pRSTha 76) / (2) kuru janapada meM isukAra yA iSukAra nAmaka samRddha, sundara aura sphIta nagara thA (bhaNDArakara lekhasUcI, saMkhyA 329) usI prakAra hisAra kA prAcIna nAma aiSukAri' jJAta hotA hai (pANinikAlIna bhAratavarSa, pRSTha 86) / asya (pragAthasya) arthapratyayavidhi: yathAvihitaM pratyayaH (1) so'syAdiriticchandasaH prgaathessu|54 / pa0vi0-sa: 1 / 1 asya 61 Adi: 5 / 1 iti avyayapadam, chandasa: 6 1 pragAtheSu 7 / 3 / anvayaH-sa prathamAsamarthAd asya yathAvihitam, yat prathamAsamarthaM chandasa Adiriti, yadasyeti pragAthazcet / __ artha:-sa iti prathamAsamarthAt prAtipadikAd asya iti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM chandasa Adiriti bhavati, yacca asya iti nirdiSTaM pragAthazcet sa bhavati / itikaraNo vivakSArthaH / pragAthazabda: kriyAnimittakaH, kvacideva mantravizeSe vartate / yatra dve Rcau pragrathanena tisra: kriyante sa pragrathanAt prakarSagAnAd vA pragAtha iti kthyte| udA0-paGktizchanda Adirasya pragAthasya iti-pAGktaH pragAthaH / anuSTup chanda Adirasya pragAthasya iti-AnuSTubhaH pragAtha: / jagatI chanda Adirasya pragAthasya iti-jAgata: pragAthaH / AryabhASA: artha-(sa:) prathamA-samartha prAtipadika se (asya) SaSThI vibhakti ke artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (chandasa AdiH) jo prathamA vibhakti se nirdiSTa pada hai yadi vaha chanda kA Adi ho (pragAtheSu) jo 'asya' SaSThI-vibhakti kA artha kahA hai yadi vaha pragAtha ho (iti) itikaraNa vivakSA ke liye haiM, jahAM aisI vivakSA hotI hai, vahIM yaha pratyaya vidhi kI jAtI hai, sarvatra nhiiN| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 215 jahAM do RcAoM ke pragrathana (gUMthana) se tIna RcAeM banAI jAtI haiM, use 'pragAtha' kahate haiN| prakRSTa gAna ke kAraNa bhI ise 'pragAtha' kahA jAtA hai| udA0-paGktizchanda Adirasya pragAthasya iti-pAGkta: pragAthaH / paMkti chanda hai Adi meM isa pragAtha ke yaha-pAGkta prgaath| anuSTup chanda Adirasya pragAthasya iti-AnuSTubhaH pragAtha: / anuSTup chanda Adi meM hai isa pragAtha ke yaha-AnuSTubha prgaath| jagatI chanda Adirasya pragAthasya iti-jAgata: pragAtha: / jagatI chanda Adi meM hai isake yaha-jAgata prgaath| siddhi-pAGktaH / pngkti+su+ann| pngkt+a| paangkt+su| paangktH|| yahAM prathamA-samartha, chandovAcI paGkti' zabda se SaSThI-vibhakti (pragAtha) ke artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| prAgdIvyato'N (4 / 1483) se yathAvihita 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hI-AnuSTubhaH, jaagt:| asya (saMgrAmasya) arthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyayaH (1) saMgrAme prayojanayoddhRbhyaH / 55 / pa0vi0-saMgrAme 71 prayojana-yoddhRbhya: 5 / 3 / sa0-prayojanaM ca yoddhArazca te-prayojanayoddhAraH, tebhya:-prayojanayoddhRbhyaH (itretryogdvndvH)| anu0-sa, asya iti caanuvrtte| anvaya:-sa prayojanayoddhabhyo'sya yathAvihitaM pratyaya: saMgrAme / artha:-sa itei prathamAsamarthebhya: prayojanavAcibhyo yoddhRvAcibhyazca prAtipadikebhyo'sya iti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, saMgrAme'bhidheye / udA0-(prayojanam) bhadrA prayojanam asya saMgrAmasya iti bhrAdraH saMgrAmaH / subhadrA prayojanam asya saMgrAmasya iti saubhadraH saMgrAma: / gaurimitrI prayojanam asya saMgrAmasya iti gaurimitra: saMgrAma: / (yoddhAraH) ahimAlA yoddhAro'sya saMgrAmasya iti AhimAla: saMgrAma: / syandanAzvA yoddhAro'sya saMgrAmasya iti syAndanAzva: saMgrAmaH / bharatA yoddhAro'sya iti bhArata: sNgraam:| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(sa:) prathamA-samartha (prayojanayoddhRbhyaH) prayojanavAcI aura yoddhavAcI prAtipadikoM se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (saMgrAme) yadi vahAM saMgrAma artha vAcya ho| udA0-(prayojana) bhadrA prayojanam asya saMgrAmasya iti bhrAdraH saMgrAmaH / bhadrA kanyA ko prApta karanA isakA prayojana hai yaha-bhAdra sNgraam| subhadrA prayojanam asya saMgrAmasya iti saubhadraH saMgrAma: / subhadrA kanyA ko prApta isakA prayojana hai yaha-saubhadra sNgraam| gaurimitrI prayojanam asya saMgrAmasya iti gaurimitra: saMgrAmaH / gaurimitrI kanyA ko prApta karanA isakA prayojana hai vaha-gaurimitra sNgraam| (yoddhA) ahimAlA yoddhAro'sya saMgrAmasya iti AhimAla: saMgrAmaH / ahimAla nAmaka yoddhA hai isake yaha-ahimAla sNgraam| syandanAzvA yoddhAro'sya saMgrAmasya iti syAndanAzva: saMgrAmaH / ratha-ghor3e yoddhA haiM isake yaha-syAndanAzva sNgraam| bharatA yoddhAro'sya iti bhArata: saMgrAmaH / bharata loga yoddhA haiM isake vaha-bhArata saMgrAma: (mahAbhArata yuddh)| siddhi-bhAdraH / bhadrA+su+aN / bhaad+a| bhaadr+su| bhAdraH / yahAM prathamA-samartha 'bhadrA' zabda se SaSThI-vibhakti ke artha meM tathA saMgrAma abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| yahAM prAgadIvyato'Na' (4 / 1 / 83) se yathAvihita 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| aise hI-saubhadra: aadi| asyAm (krIDAyAm) arthapratyayavidhiH Na: (1) tadasyAM praharaNamiti krIDAyAM NaH / 56 / pa0vi0-tad 1 / 1 asyAm 71 praharaNam 11 iti avyayapadam, krIDAyAm 71 Na: 1 / 1 / anvaya:-taditi prathamA-samarthAd asyAM NaH, yat taditi praharaNamiti cet, yadasyAmiti krIDA cet| ___ artha:-tad iti prathamAsamarthAt prAtipadikAd asyAmiti saptamyarthe Na: pratyayo bhavati, yat taditi nirdiSTaM praharaNamiti cet, yaccAsyAmiti nirdiSTaM krIDA cet sA bhavati / itikaraNo vivakSArthaH / udA0-daNDa: praharaNam asyAM sA-dANDA kriiddaa| muSTi: praharaNam asyAM sA-mauSTA kriiddaa| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 217 AryabhASA: artha- (tad) prathamA-samartha prAtipadika se (asyAm ) saptamI vibhakti ke artha meM (Na) Na pratyaya hotA hai (praharaNam ) jo prathamA - samartha hai yadi vaha praharaNa ho (krIDAyAm) aura jo saptamI- artha hai yadi vaha krIDA ho (iti) iti - -karaNa vivakSA ke liye hai, jahAM aisI vivakSA hotI hai vahIM yaha pratyayavidhi kI jAtI hai; sarvatra nahIM / udA0-daNDaH praharaNam asyAM sA- dANDA krIDA / isameM daNDa prahAra hotA hai yaha dANDA krIDA (paTTe kA khela ) / muSTiH praharaNam asyAM sA-mauSTA krIDA / isameM muSTi prahAra hotA hai yaha mauSTA krIDA ( juDo-karATe ) / siddhi - dANDA / daNDa+su+Na / dAND+a / dANDa+TAp / dANDA+su / dANDA / yahAM prathamA-samartha, praharaNavAcI 'daNDa' zabda se saptamI vibhakti (krIDA) ke artha meM isa sUtra se 'Na' pratyaya hai / 'taddhiteSvacAmAde:' ( 7 / 2 / 117 ) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6/4/148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| strItva - vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4 ) se 'TAp' pratyaya hotA hai / aisI-mauSTA krIDA / asyAm (kriyAyAm) arthapratyayavidhiH Ja: (1) ghaJaH sA'syAM kriyeti JaH / 57 / pa0vi0-ghaJaH 6 / 1 sA 1 / 1 asyAm 7 / 1 kriyA 1 / 1 iti avyayapadam, Ja: 1 / 1 / anvayaH-sA iti prathamAsamarthAd ghaJo'syAM JaH, yat prathamAsamarthaM kriyA iti / artha:-sA iti prathamAsamarthAd ghaJantAt prAtipadikAd asyAmiti saptamyarthe JaH pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM kriyeti ced bhavati / iti karaNo vivakSArtha: / udA0 - zyenapAto'syAM kriyAyAM vartate sA -3 tailapAto'syAM kriyAyAM vartate sA - tailampAtA kriyA / AryabhASAH artha- (sA) prathamA - samartha ( ghaJaH ) ghaJ-pratyayAnta prAtipadika se (asyAm) saptamI vibhakti ke artha meM (Ja) Ja pratyaya hotA hai (kriyA) jo saptamI - artha hai yadi vaha kriyA ho (iti) itikaraNa vivakSA ke liye hai| jahAM aisI vivakSA hotI vahIM yaha pratyaya vidhi hotI hai, sarvatra nahIM / udA0 - zyenapAto'syAM kriyAyAM vartate sA - zyenampAtA kriyA / isa kriyA meM zyena (bAja ) pakSI kA patana hotA hai yaha zyenampAtA kriyA / zyena pakSI ke patana ke samAna kriyA - zyenampAtA kriyA / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kA zIghra krnaa| tailapAto'syAM kriyAyAM vartate sA-tailampAtA kriyaa| isa kriyA meM taila kA patana hotA hai vaha-tailampAtA kriyaa| tela DAlane ke samAna kriyA kA dhIre-dhIre krnaa| siddhi-shyenmpaataa| shyen+pt+ghny| shyen+paat+a| shyenmpaat+su+| shyen+mum+paat+a| shyen+m+paat+a| zyenampAta+TAp / shyenmpaataa+su| shyenmpaataa| ___ yahAM prathama zyena' upapada patalu gatauM (bhvA0pa0) dhAtu se 'bhAve (3 / 3 / 18) se bhAva artha meM ghaJ' pratyaya hotA hai| tatpazcAt prathamA-samartha ghajanta zyenapAta' zabda se saptamI-vibhakti ke artha meM isa sUtra se 'ja' pratyaya hai| 'zyenatilasya pAte aH' (6 / 3 / 8) se 'mum' Agama hotA hai| strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se 'TAp' pratyaya hai| aise hI-tailampAtA kriyaa| adhIte-veda-arthapratyayaprakaraNam yathAvihitaM pratyayaH (1) tadadhIte tad veda / 58 / pa0vi0-tad 2 / 1 adhIte kriyApadam, tad 21 veda kriyaapdm| anvaya:-tad dvitIyAsamarthAd adhIte, veda yathAvihitaM prtyyH| artha:-tad iti dvitIyAsamarthAt prAtipadikAd adhIte, veda ityetayorarthayoryathAvihitaM pratyayo bhavati / udA0-vyAkaraNamadhIte veda vA vaiyaakrnnH| chando'dhIte veda vA chAndasa: / AryabhASA: artha-(tad) dvitIyA-samartha prAtipadika se (adhIte, veda) par3hatA hai vA jAnatA hai artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| udA0-vyAkaraNamadhIte veda vA vaiyAkaraNa: / jo vyAkaraNa par3hatA hai vA jAnatA hai vh-vaiyaakrnn| chando'dhIte veda vA chAndasa: / jo chanda:zAstra par3hatA hai vA jAnatA hai vh-chaands| siddhi-(1) vaiyAkaraNa: / vyAkaraNa+am+aN / aiyaakrnn+a| vaiyAkaraNa+su / vaiyaakrnnH| yahAM dvitIyA-samartha vyAkaraNa' zabda se adhIte, veda ina do artho meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: prAgdIvyato'N (4 / 1 / 83) se yathAvihita 'aN' pratyaya hai| na yvAbhyAM padAntAbhyAM pUrvI tu tAbhyAmaic (7 / 3 / 3) se prApta Adivaddhi kA pratiSedha aura 'ya' se pUrva e' kA Agama hotA hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 216 (2) chaandsH| yahAM dvitIyA-samartha chAndas' zabda se pUrvavat yathAvihita 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| vizeSa-adhIte aura veda ina donoM arthoM kA nirdeza kyoM kiyA gayA hai ? isa viSaya meM mahAbhASya meM likhA hai-kimarthamimAvubhAvA~ nirdizyete, na yo'dhIte vettyasau, yastu vettyadhIte'pyasau / naitayorAvazyaka: samAveza: / bhavati hi kazcit sampAThaM paThati, na ca vetti, kazcicca vetti na ca sampAThaM paThati' (mahA0 4 / 2 / 59) / artha-adhIte, veda ina donoM kA nirdeza kyoM kiyA hai ? kyA aisA nahIM hai ki jo par3hatA hai vaha jAnatA hai aura jo jAnatA hai vaha par3hatA bhI hai ? ina donoM kA samAveza nahIM hai kyoMki aisA hotA hai ki koI ThIka-ThIka par3hatA hai kintu use samajhatA nahIM hai aura koI samajhatA to hai kintu use ThIka-ThIka par3hatA nahIM hai| ata: yahAM jo ThIka-ThIka par3hatA hai usake liye 'adhIte' aura jo use samajhatA hai usake liye veda' pada kA nirdeza kiyA gayA hai| Thak / (2) kratUkthAdisUtrAntAT Thak / 56 / pa0vi0-Rtu-ukthAdi-sUtrAntAt 5 / 1 Thak 1 / 1 / sa0-uktha AdiryeSAM te ukthAdaya:, sUtramante yeSAM te-sUtrAntAH / kratavazca ukthAdayazca sUtrAntAzca eteSAM samAhAra:-kratUkthAdisUtrAntam, tasmAt-kratUkthAdisUtrAntAt (bahuvrIhigarbhitasamAhAradvandvaH) / anu0-tadadhIte, tadveda iti cAnuvartate / anvaya:-tat-kratUkthAdisUtrAntAd adhIte, veda Thak / artha:-tad iti dvitIyAsamarthebhya: RtuvizeSavAcibhya ukthAdibhyaH sUtrAntebhyazca prAtipadikebhyo'dhIte, veda ityetayorarthayoSThaka pratyayo bhavati / udA0- (kratuH) agniSTomamadhIte veda vA AgniSTomikaH / vAjapeyamadhIte veda vA vaajpeyikH| (ukthAdiH) ukthamadhIte veda vA aukthikH| lokAyatamadhIte veda vA laukaaytikH| (sUtrAnta:) vArtikasUtramadhIte veda vA vaartiksuutrikH| saMgrahasUtramadhIte veda vA saaNgrhsuutrikH| ukth| lokaayt| nyaay| nimitt| punrukt| nirukt| yjny| crcaa| dhrm| krmetr| zlakSaNa / sNhitaa| pd| krm| sNghaat| vRtti| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam saMgraha / gunnaagunn| Ayurveda / dvipadI jyotiSi / anupd| anuklp| anugunn| ityukthAdayaH / / AryabhASAH artha-(tad) dvitIyA-samartha (kratUkthAdisUtrAntAt ) kratu= yajJavizeSavAcI, uktha Adi aura sUtrAnta prAtipadikoM se (adhIte, veda) par3hatA hai vA jAnatA hai artha meM (Thaka) Thak pratyaya hotA hai| udA0- (kratuH) agniSTomamadhIte veda vA AgniSTomikaH / agniSToma nAmaka yajJavizeSa ko jo par3hatA hai vA jAnatA hai vaha AgniSTomika / vAjapeyamadhIte veda vA vAjapeyikaH / vAjapeya nAmaka yajJavizeSa ko jo par3hatA hai vA jAnatA hai vaha vAjapeyika / ( ukthAdiH) ukthamadhIte veda vA aukthikaH / uktha = sAmalakSaNasambandhI prAtizAkhya ko jo par3hatA hai vA jAnatA hai vaha - aukthika / lokAyatamadhIte veda vA laukAyatikaH / lokAyata darzana ko jo par3hatA hai vA jAnatA hai vaha laukaaytik| lokAyata = jo isa loka ke atirikta dUsare loka ko nahIM mAnatA hai arthAt cArvAka darzana ko mAnanevAlA, nAstika / (sUtrAntaH ) vArtikasUtramadhIte veda vA vArtikasUtrikaH / vArtikasUtra ko jo par3hatA hai vA jAnatA hai vaha - vArtikasUtrika / saMgrahasUtramadhIte veda vA sAMgrahasUtrika: / saMgrahasUtra ko jo par3hatA hai vA jAnatA hai vaha sAMgrahasUtrika / agniSToma+am+Thak / agniSTom+ika / siddhi- AgniSTomikaH / AgniSTomika + su / AgniSTomikaH / yahAM dvitIyAsamartha, yajJavizeSavAcI 'agniSToma' zabda se adhIte, veda artha meM isa sUtra se Thak pratyaya hai / 'ThasyekaH' (7 13150) se 'ThU' ke sthAna meM 'ik' Adeza hotA hai aura 'kiti caM' (7 121118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI - vAjapeyikaH Adi / vizeSa-uktha-bhASya ke AdhAra para kaiyaTa kA kathana hai ki sAmaveda ke eka lakSaNa grantha kA nAma 'uktha' thaa| Rgveda kI una RcAoM kA cunAva 'hotA' (Rtvika ) dvArA kisI eka vizeSa avasara para hotA thA, zastra kahalAtA hai| aise hI udgAtA dvArA geya sAmoM ke saMgraha ko 'uktha' kahate the / ukthoM kA nizcaya sAmavedIya caraNoM kI pariSadoM kA karttavya thaa| usake liye jisa grantha kA nirmANa huA vaha 'uktha' huA aura use par3hanevAle loga 'aukthika' kahe gaye (pA0kA0 bhAratavarSa pR0 328 ) / vun (3) kramAdibhyo vun / 60 / pa0vi0-kramAdibhyaH 5 / 3 vun 1 / 1 / sa0-krama AdiryeSAM te-kramAdayaH, tebhyaH - kramAdibhyaH (bahuvrIhi: ) Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anu0-tadadhIte, tadveda iti caanuvrtte| anvaya:-tat kramAdibhyo'dhIte veda vun| artha:-tad iti dvitIyAsamarthebhya: kramAdibhya: prAtipadikebhyo'dhIte, veda ityetayorarthayovun pratyayo bhvti| udA0-kramamadhIte veda vA kramaka: / padapAThamadhIte veda vA padakaH / krama / pada / shikssaa| mImAMsA / saamn| iti kramAdayaH / / AryabhASA: artha-(tad) dvitIyAsamartha (kramAdibhyaH) krama Adi prAtipadikoM se (adhIte, veda) par3hatA hai vA jAnatA hai artha meM (vun) vun pratyaya hotA hai| udA0-kramamadhIte veda vA kramakaH / veda ke kramapATha ko jo par3hatA hai vA jAnatA hai vaha-kramaka / padapAThamadhIte veda vA padakaH / veda ke padapATha ko jo par3hatA hai vaha jAnatA hai vh-pdk| siddhi-kramakaH / krama+am+vun / kram+aka / kramaka+su / kramakaH / yahAM dvitIyA-samartha krama' zabda se adhIte, veda artha meM isa sUtra se vun' pratyaya hai| 'yuvoranAko' (7 / 1 / 1) se vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| vizeSa-mantrasaMhitA ke padaccheda ko 'padapATha' kahate haiM aura do-do padoM ko kramaza: milAkara jo pATha kiyA jAtA hai vaha kramapATha' kahAtA hai| isakA eka udAharaNa yaha haisaMhitApATha- agnimILe purohitaM yajJasya devamatvijam / hotAraM ratnadhAtamam / (R0 1 / 1 / 1) / padapATha- agnim / ILe / puro'hitam / yajJasya / devam / Rtvijam / hotAram / ratnadhAtamam / agnimILe / ILepura:'hitam / pura:'hitaM yajJasya / yajJasya devam / devam Rtvijam / RtvijaM hotAram / hotAraM ratnadhAtamam / iniH (4) anubrAhmaNAdiniH / 61 / pa0vi0-anubrAhmaNAt 5 / 1 ini: 11 / anu0-tadadhIte, tadveda iti caanuvrtte| anvaya:-tad anubrAhmaNAd adhIte veda iniH / kramapATha 10 .. . Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:- tad iti dvitIyAsamarthAd anubrAhmaNAt prAtipadikAdadhIte, veda ityetayorarthayorini: pratyayo bhavati / 222 udA0-anubrAhmaNamadhIte veda vA anubrAhmaNI / AryabhASAH artha- (tad) dvitIyA-samartha (anubrAhmaNAt) anubrAhmaNa prAtipadika se (adhIte, veda) par3hatA hai vA jAnatA hai artha meM (ini:) ini pratyaya hotA hai / udA0 0 - anubrAhmaNamadhIte veda vA anubrAhmaNI / jo anubrAhmaNa nAmaka granthavizeSa ko par3hatA hai vA jAnatA hai vaha anubrAhmaNI / anubrAhmaNa-brAhmaNa ke sadRza grantha / siddhi - anubrAhmaNI / anubrAhmaNa+am+ini / anubrAhmaN+in / abrAhmaNin+su / anubrAhmaNIn+0 / anubrAhmaNI / yahAM dvitIyA-samartha 'anubrAhmaNa' zabda se adhIte, veda artha meM isa sUtra se 'ina' pratyaya hai / 'sau ca' (6 / 4 / 13) se nakArAnta aMga kI upadhA ko dIrgha, 'halDaMyAbbhyo0' (6 / 1 / 66) se su-lopa aura 'nalopaH prAtipadikAntasya' ( 812 17 ) se nakAra kA lopa hotA hai / Thak (5) vasantAdibhyaSThak / 62 / pa0vi0- vasantAdibhyaH 5 / 3 Thak 1 / 1 / sa0- vasanta AdiryeSAM te vasantAdayaH, tebhya:-vasantAdibhyaH ( bahuvrIhi: ) / anu0 - tadadhIte, tad veda iti cAnuvartate / anvayaH-tad vasantAdibhyo'dhIte, veda Thak / artha:- tad iti dvitIyAsamarthebhyo vasantAdibhyaH prAtipadikebhyo'dhIte, veda ityetayorarthayoSThak pratyayo bhavati / udA0-vasantasahacarito'yaM grantho vasanta:, tamadhIte veda vA vAsantika: / varSAmadhIte veda vA vArSikaH / vsnt:| vrssaa| shrd| hemanta / zizira / prathama / guNa / carama / anuguNa / aparvan / atharvan iti vsntaadyH|| AryabhASAH artha - (tad) dvitIyA - samartha ( vasantAdibhyaH ) vasanta Adi prAtipadikoM se (adhIte, veda) par3hatA hai vA jAnatA hai artha meM (Thak ) Thak pratyaya hotA hai| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-vasantamadhIte veda vA vAsantikaH / jisameM vasanta Rtu kA varNana hai athavA jo vasanta Rtu meM paThanIya grantha hai jo usako par3hatA hai vA jAnatA hai vh-vaasntik| varSAmadhIte veda vA vArSika: / jisameM varSARtu kA varNana hai athavA jo varSARtu meM paThanIya hai jo usa grantha ko par3hatA hai vA jAnatA hai vh-vaarssik| pratyayasya luk (6) proktAlluk / 63 / pa0vi0-proktAt 5 1 luk 1 / 1 / anu0-tadadhIte, tadveda iti caanuvrtte| anvaya:-tat proktAdadhIte, veda pratyayasya luk / artha:-tad iti dvitIyAsamarthAt proktapratyayAntAt prAtipadikAdadhIte, veda ityetayorarthayorvihitasya pratyayasya lug bhavati / udA0-pANininA proktaM pANinIyam, tamadhIte veda vA paanniniiyH| apizalinA proktamApizalam, tamadhIte veda vA''pizala: / AryabhASA: artha-(tad) dvitIyA-samartha (proktAt) prokta-pratyayAnta prAtipadika se (adhIte, veda) par3hatA hai vA jAnatA hai artha meM vihita pratyaya kA (luk) lopa hotA hai| udA0-pANininA proktaM pANinIyam, tamadhIte veda vA pANinIyaH / pANini ke dvArA prokta grantha pANinIya kahAtA hai, jo use par3hatA hai vA jAnatA hai vh-paanniniiy| apizalinA proktamApizalam, tamadhIte veda vApizala: / apizali ke dvArA prokta grantha Apizala kahAtA hai, jo use par3hatA hai vA jAnatA hai vaha aapishl| siddhi-(1) pANinIya: / paannini+ttaa+ch| paannin+iiy| pANinIya+am+aN / pANinIya+0 / paanniniiy+su| pANinIyaH / yahAM prathama tRtIyAsamartha pANini' zabda se tena proktam (4 / 3 / 101) se prokta artha meM yathAvihita vRddhAccha:' (4 / 2 / 113) se 'cha' pratyaya hotA hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'cha' ke sthAna meM 'Iy' Adeza hotA hai| proktapratyayAnta 'pANinIya' zabda se tadadhIte tadveda' (4 / 2 / 58) se yathAvihita 'aN' pratyaya hotA hai| isa sUtra se usa yathAvihita pratyaya kA luk ho jAtA hai| (2) Apizala: / apishl+ttaa+ann| aapishl+a| Apizala+am+aN / Apizala+0 / aapishl+su| aapishlm| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM prathama tRtIyAsamartha 'apizali' zabda se 'iJazca' (4 / 2 / 111) se prokta artha meM 'aN' pratyaya hotA hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| tatpazcAt prokta-pratyayAnta 'Apizala' zabda se tadadhIte tadveda' (4 / 2 / 58) se yathAvihita 'aN' pratyaya hotA hai| isa sUtra se usa pratyaya kA luk ho jAtA hai| pratyayasya luk (7) sUtrAcca kopdhaat|64 / pa0vi0-sUtrAt 5 / 1 ca avyayapadam, kopadhAt 5 / 1 / sa0-ka upadhAyAM yasya sa:-kopadhaH, tasmAt-kopadhAt (bhuvriihiH)| anu0-tadadhIte, taveda, luk iti caanuvrtte| anvaya:-tat sUtrAcca kopadhAd adhIte, veda pratyayasya luk / artha:-tad iti dvitIyAsamarthAt sUtravAcina: kakAropadhAt prAtipadikAdadhIte, veda ityetayorarthayorvihitasya pratyayasya lum bhavati / udA0-aSTAvadhyAyA: parimANamasya-aSTakam (pANinIyaM sUtram) / aSTakamadhIyate vidurvaa-assttkaa:| dazAdhyAyA: parimANamasya-dazakam (vaiyAghrapadIyaM suutrm)| dazakamadhIyate vidurvA-dazakA: / trayo'dhyAyA: parimANamasya trikam (kAzakRtsnaM sUtram) trikamadhIyate vidurvA-trikA: / AryabhASA: artha-(tad) dvitIyA-samartha (sUtrAt) sUtravAcI (kopadhAt) kakAra-upadhAvAle prAtipradika se (ca) bhI (adhIte, veda) par3hatA hai, jAnatA hai artha meM vihita pratyaya kA (luk) lopa hotA hai| udA0-aSTAvadhyAyA: parimANamasya-aSTakam (pANinIyaM suutrm)| aSTakamadhIyate vidurvA-aSTakA: / ATha adhyAya haiM parimANa isakA yaha aSTaka (pANinIya sUtra) / aSTaka ko jo par3hate haiM vA jAnate haiM ve-'aSTakAH' / dazAdhyAyA: parimANamasya-dazakam (vaiyAghrapadIyaM suutrm)| dazakamadhIyate vidurvA-dazakA: / daza adhyAya isakA parimANa hai yaha dazaka (vaiyAghrapadIya sUtra) dazaka ko jo par3hate haiM vA jAnate haiM ve-'dshkaaH'| trayo'dhyAyA: parimANamasya trikam (kAzakRtsnaM sUtram) trikamadhIyate vidurvA-trikA: / tIna adhyAya haiM parimANa isake yaha-trika (kAzakRtsna sUtra) jo trika ko par3hate haiM vA jAnate haiM ve-trikaa:'| siddhi-assttkaaH| asstt+js+kn| asstt+k| assttk+ann| aSTaka+0 / aSTaka+jas / aSTakAH / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 225 yahAM prathama prathamA-samartha 'aSTa' zabda se saMkhyAyA atizadantAyA: kan' (5 / 1 / 22) se parimANa artha meM kan pratyaya hai| tatpazcAt dvitIyA-samartha, sUtravAcI, kakAropadha 'aSTaka' zabda se tadadhIte tad veda' (4 / 2 / 59) se yathAvihita 'aN' pratyaya hotA hai, usakA isa sUtra se luk ho jAtA hai| aise hI-dazakAH, trikAH / tadviSayatvam (8) chandobrAhmaNAni ca tdvissyaanni|65 / pa0vi0-chandobrAhmaNAni 1 / 3 ca avyayapadam, tadviSayANi 1 / 3 / sa0-chandAMsi ca brAhmaNAni ca tAni chandobrAhmaNAni (itretryogdvndvH)| sa (adhIte, veda) viSayo yeSAM tAni tadviSayANi (bhuvriihi:)| anu0-proktAd itynuvrtte| artha:-tad iti dvitIyAsamarthAni proktapratyayAntAni chandovAcIni brAhmaNavAcIni ca zabdarUpANi, tadviSayANi-adhIte, veda ityarthaviSayANi bhavanti / anyatrAbhAvakAni bhavantItyarthaH / viSayazabdo'yaM bahvarthaH / tadviSayANItyatrAnyatrAbhAve'rthe vartate / tadyathA-matsyAnAM viSayo jalamiti jalAdanyatra teSAmabhAva ityarthaH, tathA-prokta pratyayAntAni chandobrAhmaNAni adhIte-vedArthaviSayANi, tato'nyatrA bhAvakAnItyarthaH / udA0-(chandAMsi) kaThena proktaM kaThaH / kaThamadhIte veda vA kaThaH / modena proktaM mauda: / maudamadhIte veda vA maudaH / pippalAdena proktaM paiplAda: / paiplAdamadhIte veda vA paiplAda: / RcAbhena proktm-aarcaabhii| ArcAbhinamadhIte veda vaa''rcaabhii| vAjasaneyena proktaM vaajsneyii| vAjasaneyinamadhIte veda vA vaajsneyii| (brAhmaNAni) tANDyena proktaM taannddii| tANDinamadhIte veda vA taannddii| bhAllavinA proktaM bhaallvii| bhAllavinamadhIte veda vA bhaallvii| zATyAyanena proktaM shaattyaaynii| zATyAyanimadhIte veda vA shaattyaaynii| aitareyaNa proktam-aitareyI / aitareyiNamadhIte veda vA aitreyii| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ___ AryabhASA: artha- (tad) dvitIyA-samartha (proktAt) prokta-pratyayAnta (chandobrAhmaNAni) chandovAcI aura brAhmaNavAcI zabda (ca) bhI (tadviSayANi) adhIte, veda artha-viSayaka hote haiN| anya artha meM inakA abhAva hotA hai| viSaya zabda bahu-arthaka hai| tadviSayANi' yahAM viSaya zabda anyatra-abhAva artha meM hai| jaise-machaliyoM kA viSaya jala hai arthAt jala se anyatra unakA abhAva hai| vaise proktapratyayAnta, chandovAcI aura brAhmaNavAcI zabdoM kA adhIte, veda viSaya hai| isase anya artha meM inakA abhAva hotA hai| udA0-saMskRta bhAga meM dekha leveN| artha isa prakAra hai-(chanda) kaTha ke dvArA prokt-ktth| jo kaThasaMhitA ko par3hatA hai vA jAnatA hai vh-ktth| moda ke dvArA prokt-maud| jo maudasaMhitA ko par3hatA hai vA jAnatA hai vh-maud| piplAda ke dvArA prokt-paiplaad| jo paiplAda saMhitA ko par3hatA hai vA jAnatA hai vaha paiplaad| RcAbha ke dvArA prokta-A bhii| jo ArcAbhI saMhitA ko par3hatA hai vA jAnatA hai vaha-A bhii| vAjasaneya ke dvArA prokt-vaajsneyii| jo vAjasaneyI saMhitA ko par3hatA hai vA jAnatA hai vh-vaajsneyii| (brAhmaNa) tANDya ke dvArA prokt-taannddii| jo tANDI brAhmaNa ko par3hatA hai vA jAnatA hai vh-taannddii| bhAllavi ke dvArA prokt-bhaallvii| jo bhAllavI brAhmaNa ko par3hatA hai vA jAnatA hai vh-bhaallvii| zATyAyana ke dvArA prokt-shaattyaaynii| jo zATyAyanI brAhmaNa ko par3hatA hai vA jAnatA hai vaha shaattyaaynii| aitareya ke dvArA prokt-aitreyii| jo aitareyI brAhmaNa ko par3hatA hai vA jAnatA hai vh-aitreyii| siddhi-(1) kaThaH / ktth+ttaa+nnini| kaTha+0 / ktth+ann| ktth+0| ktth+su| ktthH| yahAM tRtIyA-samartha kaTha' zabda se kalApivaizamyAyanAntevAsibhyazca' (4 / 3 / 104) se prokta artha meM 'Nini' pratyaya hotA hai kintu 'kaThacarakAlluk' (4 / 3 / 107) se usakA lopa ho jAtA hai| tatpazcAt prokta-pratyayAnta dvitIyA-samartha 'kaTha' zabda se isa sUtra se tadaviSayatA hokara tadadhIte taveda' (7 / 2 / 117) se yathAvihita 'aN' pratyaya hotA hai aura proktAlluk (4 / 2 / 63) se usa 'aN' pratyaya kA bhI lopa ho jAtA hai| (2) maudaH / mod+ttaa+ann| maud+a| maud+ann| maud+0| maud+su| maudH| yahAM moda' zabda se prokta artha meM kalApino'N' (4 / 3 / 108) se aN pratyaya hotA hai| tatpazcAt prokta-pratyayAnta 'mauda' zabda se pUrvavat 'aN' pratyaya aura usakA lopa hotA hai| (3) aarcaabhii| RcAbha+TA+Nini / ArcAbh+in / aacaabhin+am+ann| ArcAbhin+0 / aabhin+su| A bhii| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH yahAM RcAbha' zabda se 'kalApivaizampAyanAntevAsibhyazca' (4 / 3 / 104) se prokta artha meM Nini' pratyaya aura tatpazcAt prokta-pratyayAnta 'ArcAbhI' zabda se pUrvavat 'aN' pratyaya aura usakA lopa hotA hai| (4) vaajsneyii| vaajsney+ttaa+nnini| vAjasaneya+in / vAjasaneyin+am+aN / vAjasaneyin+0 / vaajsneyin+su| vaajsneyii| yahAM vAjasaneya' zabda se prokta artha meM 'zaunakAdibhyazchandasi (4 / 3 / 106) se Nini pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (5) taannddii| taannddy+ttaa+nnini| tANDya+in / tAND+in / taannddin+am+ann| tANDin+0 / tANDin+su / taannddii| yahAM gargAdi yajanta tRtIyAsamartha, 'tANDya' zabda se 'purANaprokteSu brAhmaNakalpeSu' (4 / 3 / 105) se Nini pratyaya hai| 'Apatyasya ca taddhite'nAti' (6 / 4 / 155) se yakAra kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (6) bhaallvii| bhaallvi+ttaa+nnini| bhaallv+in| bhAllavin+am+aN / bhAllavin+0/ bhaallvin+su| bhaallvii| yahAM iJ-pratyayAnta 'bhAllavi' zabda se pUrvavat Nini pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (7) shaattyaaynii| zaTa+Das+yaJ / zAT+ya / zATya+am+phak / shaatty+aayn| shaattyaayn+ttaa+nnini| zATyAyan+in / zATyAyin+am+aN / zATyAyin+0/ zATyAyin+su / shaattyaaynii| yahAM prathama 'zATya' zabda se 'gadibhyo yaJ' (4 / 1 / 105) se 'yaJ' pratyaya, yajanta 'zATya' zabda se 'yajiJozca' (4 / 1 / 101) se phak pratyaya aura usase prokta artha meM pUrvavat Nini pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (8) aitreyii| itara+Das+Dhak / aitr+ey| aitrey+ttaa+nnini| aitrey+in| aitareyin+am+aN / aitareyin+0 / aitreyin+su| aitreyii| yahAM prathama 'itara' zabda se zubhrAdibhyazca' (4 / 1 / 123) se Dhak' pratyaya, tatpazcAt Dhaganta aitareya' zabda se prokta artha meM pUrvavat Nini' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa-'chandobrAhmaNAni ca tadviSayANi' (4 / 2 / 66) yaha pANinIya sUtra hai| isase bhI spaSTa vihita hotA hai ki veda mantrabhAga aura brAhmaNa vyAkhyA bhAga haiM (satyArthaprakAza samu0 7) / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam cAturarthikapratyayaprakaraNam (1) asminnartha: (1) tadasminnatIti deze tnnaamni|66| pa0vi0-tad 11 asmin 71 asti kriyApadam, iti avyayapadam, deze 71 tannAmni 7 / 1 / sa0-tad nAma yasya sa:-tannAmA, tasmin-tannAmni (bhuvriihiH)| anvayaH-taditi prathamAsamarthAd asminnasti yathAvihitaM pratyayastannAmni deshe| artha:-tad iti prathamAsamarthAt prAtipadikAd asminniti saptamyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthamasti cet, yaccAsminniti nirdiSTaM dezazcet tannAmA bhavati / itikaraNo vivakSArthaH / udA0-udumbarA asmin deze santIti audumbaro deza: / balvajA asmin deze santIti bAlvajo deza: / parvatA asmin deze santIti pArvato desh:| AryabhASA: artha-(tad) prathamA-samartha prAtipadika se (asmin) saptamI-vibhakti ke artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (asti) jo prathamA-samartha hai yadi vaha asti' ho dize tannAmni) aura jo 'asmin' artha hai yadi vaha tannAmaka deza ho| (iti) itikaraNa vivakSA ke liye hai arthAt jahAM prakRti aura pratyaya ke samudAya se kisI deza kA kathana kiyA jAtA ho to vahAM yaha pratyayavidhi hotI hai; anyathA nhiiN| udA0-udambarA asmin deze santIti audambaro deza: / jisa deza meM udumbara-gUlara hai, vaha audumbara desh| balvajA asmin deze santIti bAlvajo deza: / balvaja nAmaka ghAsa jisa deza meM hai vaha-bAlvaja deza / parvatA asmin deze santIti pArvato deza: / pahAr3a jisa deza meM haiM vaha-pArvata desh| siddhi-audumbaraH / udumbara+jas+aN / audumbara+a / audumbr+su| audumbaraH / yahAM prathamA-samartha udumbara' zabda se saptamI vibhakti ke artha meM tathA tannAmaka deza abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: prAgdIvyato'Na (4 / 1483) se yathAvihita 'aN' pratyaya hotA hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 3 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-bAlvajaH, paarvtH| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (2) nirvRttArtha: ___ (2) tena nivRttm|67| pa0vi0-tena 31 nivRttam 1 / 1 / / anu0-deze, tannAmni iti caanuvrtte| anvaya:-tena tRtIyAsamarthAd nirvRttaM yathAvihitaM pratyayastannAmni deshe| artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAd nivRttamityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, tannAmni deshe'bhidheye| udA0- (hatau) sahasreNa nirvRttA sAhasrI prikhaa| (kartari) kuzAmbena nirvRttA kauzAmbI ngrii| AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha prAtipadika se (nivRttam) banavAnA artha meM yathAvihitaM pratyaya hotA hai (tannAmni deze) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho| udA0-hitu) sahasreNa nirvattA sAhasrI prikhaa| hajAra kArSApaNoM se banavAI gaI khaaii-saahsrii| (kartA) kuzAmbena nirvattA kauzAmbI nagarI / kuzAmba nAmaka puruSa ke dvArA banavAI gaI ngrii-kaushaambii| siddhi-saahsrii| shsr+ann| saahsr+a| sAhasra+DIp / sAhasrI+su / saahsrii| yahAM hetuvAcI tRtIyAsamartha sahasra zabda se nivRtta artha meM yathAvihita 'aN' pratyaya hai| strItva vivakSA meM TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se DIp pratyaya hotA hai| aise hI-kartRvAcI kuzAmba' zabda se-kaushaambii| vizeSa-kauzAmbI-vatsa deza kI rAjadhAnI kA prAcIna naam| prayAga nagara se tIna mIla dakSiNa-pazcima kI ora yaha kausama' nAmaka sthAna para thI (zabdArtha kaustubha pR0 1384) / (3) nivAsArthaH (3) tasya nivaasH|68| pa0vi0-tasya 61 nivAsa: 1 / 1 / anu0-deze, tannAmni iti cAnuvartate / anvayaH-tasya SaSThIsamarthAd nivAso yathAvihitaM pratyayastannAmni deshe| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam arthaH tasya iti SaSThIsamarthAt prAtipadikAd nivAsa ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, tannAmni deze'bhidheye / 230 udA0 - RjunAvAM nivAso deza :- ArjunAvo deza: / zibInAM nivAso deza:- zaibo deza: / udA0 AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha prAtipadika se (nivAsaH) nivAsa artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (tannAmni deze ) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho / 0 - RjunAvAM nivAso deza :- ArjunAvo deza: / Rjunau nAmaka logoM kA nivAsa deza - ArjunAva deza / Rjunau sukhada naukAvAlA | zibInAM nivAso deza :- zaibo deza: / zibi janoM kA nivAsa deza- zaiba deza / zibi= rAjA uzInara ke putra tathA yayAti ke dauhitra eka prasiddha dhArmika rAjA kA nAma / siddhi- ArjunAva: / Rjunau+Am+aN / ArjanAv+a / ArjanAva+su / ArjanAva: / yahAM SaSThI-samartha 'Rjunau' zabda se nivAsa artha meM isa sUtra se yathAvihita pUrvavat 'aN' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAde:' ( 7 / 2 / 117 ) se aMga ko AdivRddhi aura 'eco'yavAyAva:' (7/1/75 ) se 'Av' Adeza hotA hai| aise hI 'zibi' zabda se - zaiba: / (4) adUrabhavArtha: deze 1 (4) adUrabhavazca // 66 / pa0vi0 - adUrabhavaH 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-deze, tannAmni tasya iti cAnuvartate / anvayaH-tasya SaSThIsamarthAd adUrabhavazca yathAvihitaM pratyayastannAmni artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt prAtipadikAd adUrabhava ityasminnarthe'pi yathAvihitaM pratyayo bhavati, tannAmni deze'bhidheye / udA0-vidizAyA adUrabhavaM nagaram - vaidizaM nagaram / himavato'dUrabhavaM nagaram - haimavataM nagaram / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha prAtipadika se (adUrabhavaH) samIpa artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (tannAmni deze ) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho udA0-vidizAyA adUrabhavaM nagaram - vaidizaM nagaram / vidizA nAmaka nagara ke samIpa jo nagara hai vaha - vaidiza nagara / madhyadezavartI dazArNa nAmaka deza ke antargata eka Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 231 nagara kA nAma vidizA thaa| usakA vartamAna nAma 'bhelasA' hai| jo vidizA kA hI apabhraMza hai| himavato'dUrabhavaM nagaram-haimavataM nagaram / himAlaya ke samIpa nagara-haimavata ngr| siddhi-vaidizam / vidishaa+dds+ann| vaidish+a| vaidish+su| vaidishm| yahAM SaSThI-samartha vidizA' zabda se adUrabhava (samIpa) artha meM isa sUtra se yathAvihita 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAde: (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI himavat' zabda se-haimvtm| aJ (5) orny|70| pa0vi0-o: 5 / 1 aJ 1 / 1 / anu0-asminnAdayazcatvAro'rthAH, deze, tannAmni iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhavavibhaktisamarthAd orasminnAdiSu aJ tannAmni deshe| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd ukArAntAt prAtipadikAd asminnAdiSu caturvartheSu aJ pratyayo bhavati, tannAmni deshe'bhidheye| udA0-araDavo'smin santIti-ArDavo deza: / kakSatavo'smin santIti-kAkSatavo deza: / kakaTelavo'smin santIti-kAkaTalavo deza: / AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (o:) ukArAnta prAtipadika se (asmin0) asmin Adi cAra arthoM meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai (tannAmni deze) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho| udA0-araDavo'smin santIti-ArDavo desh:.| araDu nAmaka kSatriyavizeSa isameM rahate haiM yaha-ArDava deza / kakSatavo'smin santIti-kAkSatavo deza: / kakSatu nAmaka loga isameM haiM yaha-kAkSatava dev| karkaTelavo'smin santIti-kArkaTelavo deza: / kakaTelu nAmaka loga isameM haiM yaha-kAkaTalava desh| siddhi-AraDava: / araDu+jas+aJ / aarddo+a| AraDava+su / AraDavaH / yahAM prathamA-samartha, ukArAnta 'araDu' zabda se 'asmin' artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi, orguNaH' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa aura 'eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 75) se 'av' Adeza hotA hai| aise kakSatu aura kakaTelu zabdoM se-kAkSatava:, kArkaTelavaH / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aJ (6) matozca bahajaGgAt / 71 / pa0vi0-mato: 5 1 ca avyayapadam, bahu-ac-aGgAt 5 / 1 / sa0-bahavo'co yasmin sa:-bahvac, bahac aGgaM yasya sa:-bahvajaGgaH, tasmAt-bahajaGgAt (bhuvriihiH)| anu0-asminnAdiSu, deze tannAmni, aJ iti cAnuvartate / anvaya:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd bahaco matubantAt prAtipadikAd asminnAdiSu caturvartheSu aJ pratyayo bhavati, tannAmni deshe'bhidheye| udA0-iSukA asyAM santIti iSukAvatI ndii| iSukAvatyA adUrabhavaM nagaram-aiSukAvataM ngrm| sidhrakA asmin santIti sidhrakAvad vanam / sidhrakAvato'dUrabhavaM nagaram-saidhrakAvataM ngrm| AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (bahacaH) bahuta acvAle (mato:) matupa-pratyayAnta prAtipadika se (ca) bhI (asmin0) asmin Adi cAra arthoM meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai (tannAmni deze) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho|| udA0-iSukA asyAM santIti iSukAvatI ndii| iSukAvatyA adUrabhavaM nagaram-aiSukAvataM nagaram / iSukA sarakaNDe isameM haiM yaha-iSukAvatI ndii| iSukAvatI ke samIpa jo nagara hai vaha aiSukAvata ngr| sidhakA asmin santIti sidhakAvad vanam / sidhakAvato'dUrabhavaM nagaram-saidhakAvataM nagaram / sidhraka nAmaka vRkSavizeSa haiM isameM yaha-sidhrakAvat vn| sidhakAvat vana ke samIpa jo nagara hai vaha-saindhakAvata ngr| siddhi-aissukaavtm| issukaa+js+mtum| innukaa+vt| iSukAvat+DIp / issukaavtii+dds+ann| aissukaavt+a| aissukaavt+su| aissukaavtm|| yahAM prathama 'iSukA' zabda se tadasyAstyasminniti matum' (5 / 2 / 94) se matupa pratyaya hai| strItva-vivakSA meM ugitazca' (4 / 16) se DIp pratyaya hotA hai| SaSThI-samartha, bahuta acoMvAle, matubanta 'iSukAvatI' zabda se cAturarthika 'adUrabhava' artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 1 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke IkAra kA lopa hotA hai| aise hI-saidhrakAvatam / aJ (7) bahRcaH kuupessu|72| pa0vi0-bahaca: 5 / 1 kUpeSu 7 / 3 / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 233 sa0-bahavo'co yasmin sa: bahac, tasmAt-bahaca: (bhuvriihi:)| anu0-asminnAdiSu, aJ iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd bahaco'sminnAdiSu aJ kuupessu| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd bahaca: prAtipadikAd asminnAdiSu caturvartheSu aJ pratyayo bhavati, kuupessvbhidheyessu| udA0-dIrghavaratreNa nivRtta: kUpa:-dairghavaratra: kUpa: / kapilavaratreNa nirvRtta: kUpa:-kApilavaratra: kuup:| AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (bahaca:) bahuta acoMvAle prAtipadika se (asmin0) asmin Adi cAra arthoM meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai (kUpeSu) yadi vahAM kUpa-kUA artha abhidheya ho| udA0-dIrghavaratreNa nivRtta: kUpa:-dairghavaratra: kUpaH / dIrghavaratra nAmaka puruSa ke dvArA banavAyA gayA kUA-dairdhavaratra kuuaa| dIrghavaratra-lambA tasamA dhAraNa karanevAlA puruSa / vrtr-tsmaa| kapilavaratreNa nirvatta: kUpa:-kApilavaratra: kUpa: / kapilavastra nAmaka puruSa ke dvArA banavAyA huA kUA-kApilavaratra kuuaa| kapilavaratra bhUre raMga kA vastra dhAraNa karanevAlA puruss| siddhi-dairghavaratra: / dIrghavaratra+aJ / dairghvr+a| dairghvrtr+su| dairghvrtrH|| yahAM tRtIyA-samartha dIrghavaratra' zabda se nivRtta' artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| pUrvavat AdivRddhi aura 'akAra' kA lopa hotA hai| aise hii-kaapilvrtrH| aJ (8) udak ca vipAzaH / 73 / pa0vi0-udak 11 ca avyayapadam, vipAza: 5 / 1 / anu0-asminnAdiSu, aJ, kUpeSu iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0 prAtipadikAd asminnAdiSu aJ vipAza udak ca kuupessu| artha:-yathAsaMbhavavibhaktisamarthAt prAtipadikAd asminnAdiSu caturvarthaSu aJ pratyayo bhavati, vipATa uttare kUle ca ye kUpAsteSvabhidheyeSu __udA0-dattena nivRtta: kUpa:-dAtto kUpa: / guptena nivRtta: kUpa:-gaupta: kuupH| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha-yathAsambhava vibhakti-samartha prAtipadika se (asmin0) asmin Adi cAra arthoM meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai (ca) aura yadi vahAM (vipAzaH) vipAT nadI ke (udaka) uttaradezIya (kUpeSu) kUeM artha abhidheya ho / 234 udA0 - dattena nirvRttaH kUpa:- dAtta: kUpaH / datta nAmaka puruSa ke dvArA banavAyA gayA kuA - dAtta kUA / guptena nirvRttaH kUpa:- gauptaH kUpa: / gupta nAmaka puruSa ke dvArA banavAyA gayA kUA-gaupta kuuaa| siddhi - dAttaH / datta+TA+aJ / dAt+a / dAtta+su / dAttaH / yahAM tRtIyA-samartha 'datta' zabda se nirvRtta artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI gupta zabda se- gauptaH / vizeSa - paMjAba kI 'vyAsa' nadI kA prAcIna nAma vipAT athavA vipAzA hai| vipAzA zabda kA apabhraMza vyAsa hai / aJ (6) saGkalAdibhyazca // 74 | pa0vi0 - saGkalAdibhyaH 5 | 3 ca avyayapadam / sa0-saGkala AdiryeSAM te saGkalAdayaH, tebhyaH - saGkalAdibhyaH ( bahuvrIhi: ) / anu0-kUpeSu iti nivRttam, asminnAdiSu ityanuvartate / anvayaH-yathAsambhava0 saGkalAdibhyazcAsmin aJ / artha: yathAsambhavavibhaktisamarthebhya: saGkalAdibhyazca prAtipadikebhyo'sminnAdiSu caturSvartheSu aJ pratyayo bhavati / udA0 - saGkalena nirvRttaH sAGkalaH / puSkalena nirvRttaH pauSkalaH / yathAsambhavamarthasambandha: karttavyaH 1 sNkl| puSkala / udvy| uDupa / utpuTa / kumbha / vidhAna / sudakSa / sudatta / subhRt| sunetra / supiGgala / sikatA / puutiikii| puulaas| kuulaas| plaash| nivesh| gaveza / gambhIra / itara / shrmn| ahn| lomn| vemn| vrunn| bhul| sdyoj| abhiSikta / gobhRt| raajbhRt| gRh| bhRta / bhalla / bhaal| ( vRt) iti saMkalAdaya: / / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AryabhASA artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (saGkalAdibhyaH) saMkala Adi prAtipadikoM se (ca) bhI (asmin) asmin Adi cAra arthoM meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai| udA0-saGkalena nivRtta: sAGkala: / sakala nAmaka puruSa ke dvArA banavAyA gayA sAMkala-(Azrama aadi)| puSkalena nirvatta: pauSkala: / puSkala nAmaka puruSa ke dvArA banavAyA gayA pauSkala (vidyAlaya aadi)| yathAsambhava artha-sambandha kreN| siddhi-sAGkala: / saGkala+TA+aJ / saangkl+a| saakl+su| sAGkalaH / yahAM tRtIyA-samartha saMkala' zabda se nivRtta' artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke 'akAra' kA lopa hotA hai| aJ (10) strISu sauviirsaalvpraakssu|75| pa0vi0-strISu 7 / 3 sauvIra-sAlva-prArDa 73 / sa0-sauvIrazca sAlvazca prAk ca te-sauvIrasAlvaprAJca:, teSusauvIrasAlvaprANu (itretryogdvndvH)| anu0-asminnAdiSu, deze, tannAmni, aJ iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0 prAtipadikAd asminnAdiSu aJ strISu sauvIrasAlvaprASu tannAmasu deshessu| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt prAtipadikAd asminnAdiSu caturvartheSu aJ pratyayo bhavati, strIliGgeSu sauvIrasAlvaprAkkSu tannAmakeSu deshessvbhidheyessu| __udA0-(sauvIra:) dattAmitreNa nirvRtA nagarI-dAttAmitrI ngrii| (sAlva:) vidhUmAgninA nirvRttA nagarI-vaidhUmAgnI ngrii| (prAk) kakandena nirvRttA nagarI-kAkandI ngrii| makandena nirvRttA nagarI-mAkandI ngrii| maNicareNa nirvattA nagarI-mANicarI ngrii| jaruSeNa nirvRttA nagarI-jAruSI ngrii| AryabhASAartha-yathAsambhava vibhakti-samartha prAtipadika se (asmin) asmin Adi cAra arthoM meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai (strISu sauvIrasAlvaprAkakSu) yadi vahAM strIliGga sauvIra, sAlva aura prAkasambandhI (tannAmni) tannAmaka dize) deza artha abhidheya ho| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-saMskRta bhAga meM dekha leveN| artha isa prakAra hai-(sauvIra) dattAmitra ke dvArA banavAI gaI nagarI-dAttAmitrI ngrii| (sAlva) vidhUmAgni ke dvArA banavAI gaI nagarI-vaidhUmAgnI ngrii| (prAk) kakanda ke dvArA banavAI gaI nagarI-kAkandI ngrii| makanda ke dvArA banavAI gaI nagarI-mAkandI ngrii| maNicara ke dvArA banavAI gaI nagarI-mANicarI ngrii| jaruSa ke dvArA banavAI gaI nagarI-jAruSI ngrii| siddhi-daattaamitrii| dttaamitr+ttaa+any| daattaamitr+a| dAttAmitra+DIp / daattaamitrii+su| daattaamitrii| ___ yahAM tRtIyA-samartha, sauvIra dezavAcI 'dattAmitra' zabda se nirvatta artha meM isa sUtra se aJ pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| strItva-vivakSA meM TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se DIp pratyaya hotA hai| aise hI-vaidhUmAgnI Adi zabda siddha kreN| vizeSa-(1) alavara se uttarI bIkAnera taka phailA huA pradeza prAcIna sAlva' pratIta hotA hai (pANini kAlIna bhAratavarSa pR0 71) / (2) isa samaya jo sindha prAnta hai usakA purAnA nAma sauvIra' thA (pANini kAlIna bhAratavarSa pR0 50) / aN (11) suvAstvAdibhyo'N 76 / pa0vi0-suvAstvAdibhya: 5 / 3 aN 1 / 1 / sa0-suvAsturAdiryeSAM te-suvAstvAdayaH, tebhya:-susvAstvAdibhya: (bhuvriihi:)| anu0-asminnAdiSu, deze tannAmni iti cAnuvartate / anvaya:-yathAsambhava0 suvAstvAdibhyo'sminnAdiSu aN tannAmni deshe| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhya: suvAstvAdibhyaH prAtipadikebhyo'sminnAdiSu caturvartheSu aN pratyayo bhavati, tannAmni deshe'bhidheye| udA0-suvAstoradUrabhavaM sauvAstavaM nagaram / varNoradUrabhavaM vArNavaM ngrm| suvaastu| vrgu| bhnnddu| khnnddu| knnddu| secaalin| karpUran / shikhnnddin| gt| krksh| shttiikrnn| kRssnn| krk| krkndhuumtii| gohy| gaahi| ahiskth| (vRt) iti suvAstvAdayaH / / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (suvAstvAdibhyaH) suvAstu Adi prAtipadikoM se (asmin0) asmin Adi cAra arthoM meM (aN) aN pratyaya hotA hai (tannAmni deze) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho| udA0-suvAstoradUrabhavaM nagaram-sauvAstavam / suvAstu ke samIpa jo nagara hai vaha-sauvAstava nagara / varNoradUrabhavaM nagaram-vArNavaM nagaram / varNa ke samIpa jo nagara hai vaha-vArNava ngr| _ siddhi-sauvAstavam / suvaastu+ngs+ann| sauvaastv+a| sauvAstava+su / sauvaastvm| yahAM SaSThI-samartha suvAstu' zabda se 'adUrabhava' artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi, 'orguNa:' (6 / 4 / 146) se guNa aura 'eco'yavAyAvaH' (6 / 1 / 75) se 'av' Adeza hotA hai| aise hI vargu' zabda se-vArNavam / vizeSa-(1) suvAstu vaidika kAla kI nadI thI, yaha Ajakala kI svAta hai| isakI pacchimI zAkhA gaurI nadI (paMjakorA) hai| ina donoM ke bIca meM uDDiyAna thA jo gaMdhAra deza kA eka bhAga mAnA jAtA thaa| yahIM svAta kI ghATI meM prAcInakAla se Aja taka eka vizeSa prakAra ke kambala bune jAte the| pANini ne pANDukambala nAma se unakA ullekha (4 / 2 / 11) kiyA hai (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 50) / (2) varNa-sindhu kI pacchimI sahAyaka nadI kurrama ke kinAre, nicale hisse meM bannU kI dUna (ghATI) thii| isakA vaidika nAma kumu' thaa| isakA UparI pahAr3I pradeza Aja bhI kurrama kahAtA hai aura nicalA maidAnI bhAga bnnuu| pANini ne isI ko vargu nada ke nAma se prasiddha 'vargu' deza kahA hai (4 / 2 / 103) / suvAstvAdigaNa ke anusAra varNa ke pAsa kA pradeza 'vArNava' kahalAtA thA (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 151) / aN (12) roNI 77 / pa0vi0-roNI (luptpnycmii)| anu0-asminnAdiSu, deze, tannAmni iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0 roNyA: asminnAdiSu aN deze tnnaamni| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd roNIzabdAt roNyantAcca prAtipadikAd asminnAdiSu caturvartheSu aN pratyayo bhavati, tannAmni deshe'bhidheye| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-roNyA adUrabhavo deza:-rauNo deza: / ajakaroNyA adUrabhavo deza:-AjakaroNo deza: / siMhikaroNyA adUrabhavo deza:-saihikaroNo deza: / AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (roNI) roNI zabda se aura roNyanta prAtipadika se (asmin) asmin Adi cAra arthoM meM (aN) aN pratyaya hotA hai (tannAmni deza) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho| udA0-roNyA adarabhavo deza:-rauNo deza: / roNI ke samIpa kA deza-rauNa desh| ajakaroNyA adUrabhavo deza:-AjakaroNaH / ajakaroNI ke samIpa kA deza-AjakaroNa desh| siMhikaroNyA adarabhavo deza:-saiMhikaroNo deza: / siMhikaroNI ke samIpa kA desh-saihikronn| siddhi-rauNaH / rogii+dds+ann| raunn+a| raunn+su| rauNaH / yahAM SaSThI-samartha 'roNI' zabda se adUrabhava' artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke IkAra kA lopa hotA hai| aise hI ajakaroNI aura siMhikaroNI zabdoM se-AjakaroNa., saihikaroNaH / vizeSa-(1) yahAM roNI' zabda kA sUtra meM avibhaktika pATha kiyA gayA hai| isase kevala roNI zabda se tathA roNyanta prAtipadika se bhI pratyaya kI utpatti hotI hai| (2) roNI-sambhavata: ror3I (hisAra) jo zairISaka (Adhunika sirasA) ke pAsa hai (pANinikAlIna bhAvatavarSa pR0 86) / aN (13) kopadhAcca 78| pa0vi0-kopadhAt 5 / 1 ca avyypdm| sa0-ka upadhAyAM yasya sa:-kopadhaH, tasmAt-kopadhAt (bhuvriihiH)| anu0-asminnAdiSu, deze, tannAmni, aN iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0 kopadhAcca asminnAdiSu aN tanAmni deshe| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt kakAropadhAcca prAtipadikAd asminnAdiSvartheSu aN pratyayo bhavati, tannAmni deshe'bhidheye| udA0-karNacchidrikayA nirvRtta: kUpa:-kArNacchidrika: kuupH| karNavaSTakena nivRtta:-kAviSTakaH / kRkavAkunA nivRttam-kArkavAkavam / trizaGkunA nivRttm-traishngkvm| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 236 AryabhASAH artha-yathAsambhava-vibhakti - samartha (kopadhAt ) kakAra upadhAvAle prAtipadika se (asmin0 ) asmin Adi cAra arthoM meM (aN) aN pratyaya hotA hai (tamnAmni deze ) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho / udA0 - karNacchidrikayA nirvRttaH kUpa:- kArNacchidrikaH / karNacchidrikA nAmaka nArI ke dvArA banavAyA huA kuA - kArNacchidrika kUA / karNaveSTakena nirvRtta:- kArNaveSTakaH / karNaveSTaka dvArA banavAyAM huaa-kaarnnvssttk| kRkavAkunA nirvRttam- kArkavAkavam / kRkavAku ke dvArA banavAyA gayA nagara- kArkavAkava / trizaGkunA nirvRttam- traizaGkavam / trizaMku ke dvArA banavAyA gayA- traizaGkava nagara / karNacchidrika+TA+aN / kArNacchidrik +a / yahAM tRtIyA-samartha 'karNacchidrikA' zabda se nirvRtta artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| aise hI- 'kArNaveSTaka: ' Adi / siddhi-kArNacchidrikaH / kArNecchadrika+su / kArNIcchadrikaH / vuJAdaya: (14) vuJchaNkaThajilaseniraDhaJJjyaphakphiJiJyakakThako 'rIhaNakRzAzvarzyakumudakAzatRNaprekSAzmasakhisaMkAzabalapakSakarNasutaGgamapragadinvarAhakumudAdibhyaH / 76 / pa0vi0- vuJ-chaN-ka-Thac - ila-sa- ini-ra-DhaJ - Nya-ya-phak-phiJiJ-vya-kak-ThakaH 1 / 3 arIhaNa - kRzAzva - RSya-kumuda-kAza-tRNaprekSa- azma- sakhi - saMkAza-bala-pakSa karNa sutaGgama-pragadin varAhakumudAdibhyaH 5 / 3 / - sa0-vuJ ca chaN ca kazca Thac ca ilazca sazca inizca razca DhaJ ca Nyazca yazca phak ca phiJ ca iJ ca vyazca kak ca Thak ca te - vuJThakaH ( itaretarayogadvandva : ) / arIhaNazca kRzAzvazca Rzyazca kumudazca kAzazca tRNaM ca prekSA ca azmA ca sakhA ca saMkAzazca balaM ca pakSazca karNazca sutaGgamazca pragadI ca varAhazca kumudaM ca tAni - arIhaNa0 kumudAni, aharIhaNa0 kumudAni Adau yeSAM te arIhaNa0 kumudAdayaH, tebhyaH arIhaNa0kumudAdibhyaH (itaretarayogagarbhitabahuvrIhi: ) / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-asminnAdiSu deze tannAmni iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0arIhaNa0kumudAdibhyo'sminnAdiSu, vuJThako deze tnnaamni| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhyo'rIhaNa-kRzAzca-Rzya-kumudakAza-tRNa-prekSA-azma-sakhi-saMkAza-bala-pakSa-karNa-sutaGgama-pragadinvarAha-kumudAdibhya: prAtipadikebhyo'sminnAdiSu caturvarthaSu yathAsaMkhyaM vuJ-chaNka-Thac-ila-sa-ini-ra-DhaJ-Nya-ya-phak-phiJ-jya-kak-Thaka: pratyayA bhavanti, tannAmni deshe'bhidheye| udAharaNamgaNa: pratyaya: udA0 artha: 1. arIharaNAdi: vuJ ArIhaNakam / draughnnkm| arIharaNa ke dvArA banavAyA huaa| 2. kRzAzvAdiH chaN kAzviIya: / AriSTIya: / kRzAzva kA nivAsa / 3. RzyAdiH kaH Rzyaka: / nygrodhkH| Rzya kA nivaas| 4. kumudAdiH Thac kumudikm| shrikm| kumuda ke dvArA banavAyA huaa| 5. kAzAdiH ilaH kAzilam / vaashilm| kAza ke dvArA banavAyA huaa| 6. tRNAdiH za: tRnnshm| nddshm| tRNoM kA desh| 7. prekSAdiH iniH prekssii| hlkii| prekSA kA desh| 8. azmAdiH raH azmaraH / yuuprH| patthara se banavAyA huaa| 9. sakhyAdiH DhaJ saakheym| saakhidtteym| sakhAjanoM kA deza / 10. saMkAzAdiH NyaH sAMkAzyam / kaampilym| sAMkAzya ke dvArA banavAyA huaa| balAdiH yaH blym| kulym| bala ke dvArA banavAyA huaa| 12. pakSAdiH phak pAkSAyaNaH / taussaaynnH| pakSoM kA nivAsa / 13. karNAdiH phiJ kaarnnaayaayni:| taisiSThAyani: / karNa kA nivAsa / 14. sutaGgamAdi: iJ sautamiH / mauncittiH| sutaMgama kA nivAsa / 15. pragadinnAdiH vyaH praagdym| maagdym| pragadI ke dvArA banavAyA huaa| varAhAdi: kak bArAhakam / paalaashkm| barAha ke dvArA banavAyA huaa| 17. kumudAdiH Thak kaumudikm| gaimthikm| kumuda ke dvArA banavAyA huaa| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (1) arIhaNa / drughaNa / khadira / saar| bhagala / ulanda / saaNpraaynn| kraussttraaynn| bhAsrAyaNa / maitrAyaNa / traigartAyana / rAyaspoSa / vipatha / uddnndd| udnycn| khADAyana / khnndd| vIraNa / kAzakRtsna / jAmbavanta / shishpaa| kiraNa / raivata / vailva / vaimatAyana / maimatAyaNa / sausAyana / shaannddilyaayn| zirISa / badhira / vaiga"yaNa / gomatAyaNa / saumatAyaNa / khANDAyaNa / vipAza / suyjny| jambu / sushrm| ityarIhaNAdayaH / / (2) kRshaashv| arisstt| ariishv| veshmn| vishaal| romk| shbl| kuutt| roman / vrvr| sukr| sUkara / prtr| sdRsh| purg| sukh| dhUma / ajin| vintaa| vnitaa| kuvidyaas| arus| avayAsa / ayAvas / maudgly| iti kRzAzvAdayaH / / (3) Rzya / nyagrodha / zirA / nilIna / nivAsa / nidhAna / nivAta / nibddh| vibddh| priguuddh| uttarAzman / sthuulbaahu| khdir| shrkraa| anaDuh / parivaMza / vennu| viirnn| khnndd| parivRtta / kardama / aMzu / iti RzyAdayaH / / (4) kumud| zarkarA / nyagrodha / utkaTa / itkaTa / gata / bIja / azvattha / valvaja / parivApa / zirISa / yavASa / kuup| vikaGkata / kaTaka / saMkaTa / plaash| trik| kata / dazagrAma / iti kumudAdayaH / / (5) kaash| vaash| ashvtth| plaash| piiyuuss| vish| vis| tRNa / nr| caraNa / kardama / krpuur| kaNTaka / gRha / AvAsa / ndd| vn| bdhuul| brbr| iti kAzAdayaH / / (6) tRNa / ndd| vusa / parNa / varNa / caraNa / arNa / jn| bala / lava / vn| iti tRNAdayaH / / (7) prekSA / halakA / phalakA / bandhukA / dhruvakA / kSipakA / nyagrodha / irkutt| budhkaa| sNktt| kuupkaa| krkttaa| sukttaa| mngktt| suk| mhaa| iti prekSAdayaH / / (8) azman / yuup| ruSa / mIna / darbha / vRnda / guDa / khaNDa / ng| shikhaa| yUtha / russ| nada / nakha / kATa / pAma / ityazmAdayaH / / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (9) skhi| skhidt| vAyudatta / gohita / gohil| bhalla / pAla / ckrpaal| cakravAla / chagala / azoka / karavIra / siikr| skr| srs| samala / crk| vkrpaal| usIra / surasa / roha / tamAla / kdl| saptala / iti sakhyAdayaH / / (10) sNkaash| kaampily| smiir| kshmr| sen| supathin / sakthaca / yuup| aMza / rAga / azman / kuutt| malina / tIrtha / agasti / virt| cikaar| viraha / naasikaa| iti sNkaashaady:|| (11) bala / bul| tul| ddl| Dula / kapala / vn| kul| iti balAdayaH / / (12) pakSa / tuss| anndd| kambalika / citra / azman / atisvan / / pathin, panthaca / / kumbh| srij| srik| srk| salaka / srs| samala / roman / loman / haMsakA / lomaka / sakaNDaka / astibala / yamala / hst| siMhaka / iti pakSAdayaH / / (13) karNa / vsisstth| aluza / zala / Dupada / anaDuhya / paanycjny| sthiraa| kulis| kumbhii| jiivntii| jitv| aannddiivt| ark| lUSa / sphik / jJAvat / iti karNAdayaH / / (14) sutnggm| municitta / vipacitta / mahAputra / zveta / gaDika / shukr| vigr| viijvaapin| shvn| arjun| ajir| jiiv| iti sutaGgamAdayaH / / (15) prgdin| mgdin| shrdin| kliv| khddiv| cUDAra / maarjaar| kovidaar| iti prgdinnaadyH|| (16) varAha / palAza / zirISa / pinaddha / sthUNa / vidagdha / vibhagna / bAhu / khdir| zarkarA / vinaddha / nibaddha / viruddha / mUla / iti varAhAdayaH / / (17) kumud| gomatha / rathakAra / dazagrAma / azvattha / shaalmlii| kunnddl| munisthUla / kUTa / mucukarNa / kunda / madhukarNa / zucikarNa / zirISa / iti kumudAdayaH / / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 243 AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhaktisamartha (arIhaNakumudAdibhyaH) arIharaNa, kRzAzva, Rzya, kumuda, kAza, tRNa, prekSA, azma, sakhi, saMkAza, bala, pakSa, karNa, sutaMgama, pragadin, varAha, kumuda Adi prAtipadikoM se (asmin) asmin Adi cAra arthoM meM yathAsaMkhya (vuJTha ka:) vu, chaNa, ka, Thac, ila, za, ini, ra, DhaJ, Nya, ya, phak, phija, ija, jya, kak, Thak pratyaya hote haiM (tannAmni deze) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho| udA0-saMskRta bhAga meM dekha leveN| siddhi isa prakAra hai- . siddhi-(1) ArIhaNakam / yahAM 'arIhaNa' zabda se cAturarthika vuJ pratyaya hai| 'yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| aise hI-draughaNakam / (2) kRzAzvIyaH / yahAM kRzAzva' zabda se cAturarthika chaN' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se cha' ke sthAna meM Iy Adeza aura taddhiteSvacAmAde: (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hii-aarissttiiyH| .. (3) RzyakaH / yahAM Rzya' zabda se cAturarthika ka' pratyaya hai| 'ka' pratyaya ke taddhita hone se lazkvataddhite' (1 / 3 / 8) se kakAra kI it-saMjJA na hokara tasya lopaH' (1 / 3 / 9) se lopa nahIM hotA hai| aise hI-nyagrodhakaH / (4) kumudikam / yahAM kumuda' zabda se cAturarthika Thac' pratyaya hai| 'ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se Th' ke sthAna meM 'ik' Adeza hotA hai| aise hI-zarkarikam / (5) kAzilam / yahAM kAza' zabda se 'cAturarthika' ila pratyaya hai| aise hii-vaashilm| (6) tRNazam / yahAM tRNa' zabda se cAturarthika 'za' pratyaya hai| 'za' ke taddhita hone se lazcataddhite (1 / 3 / 8) se zakAra kI itsaMjJA na hokara 'tasya lopaH' (1 / 3 / 9) se lopa nahIM hotA hai| aise hI-naDazam / (7) prekssii| yahAM prekSA' zabda se cAturarthika 'ini' pratyaya hai| prekssin+su| prekssiin+0| prekssii| sau ca (6 / 4 / 13) se nakArAnta aMga kI upadhA ko dIrgha, halyAbbhyo0' (6 / 1 / 66) se su kA lopa aura nalopa: prAtipadikAntasya (8 / 27) se nakAra kA lopa hotA hai| aise hii-hlkii| (8) azmaraH / yahAM 'azman' zabda se cAturarthika 'ra' pratyaya hai| 'nastaddhite (6 / 4 / 144) se nakAra kA lopa hotA hai| aise hii-yuussrH|| (9) sAkheyam / yahAM sakhi' zabda se cAturarthika DhaJ' pratyaya hai| 'AyaneyaH' (711 / 2) se 'da' ke sthAna meM 'ey' Adeza, taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hii-saakhidtteym| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (10) saaNkaashym| yahAM 'saMkAza' zabda se cAturarthika 'Nya' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAde: (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-kAmpilyam / (11) blym| yahAM 'bala' zabda se cAturarthika ya' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra' kA lopa hotA hai| aise hii-kulym| (12) paakssaaynnH| yahAM 'pakSa' zabda se cAtararthika phaka' pratyaya hai| 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se 'ph' ke sthAna meM Ayan' Adeza aura pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hii-taussaaynnH| (13) kArNAyaniH / yahAM karNa' zabda se cAturarthika phin' pratyaya hai| pUrvavat ph' ke sthAna meM 'Ayan' Adeza aura aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-vAsiSThAyaniH / (14) sautaGgamiH / yahAM sutaGgama' zabda se cAturarthika iJ pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-maunacittiH / (15) pragadyam / yahAM pragadin' zabda se cAturarthika vya' pratyaya hai| 'nastaddhite (6 / 4 / 144) se aMga ke Ti-bhAga (in) kA lopa hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hii-maagdym| (16) vArAhakam / yahAM varAha' zabda se cAturarthika kak' pratyaya hai| kiti ca (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-pAlAzakam / (17) kaumudikam / yahAM kumuda' zabda se cAturarthika Thak' pratyaya hai| Thasyeka:' (7 / 3 / 50) se ' ke sthAna meM 'ik' Adeza aura kiti ca (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| vizeSa-ina arIhaNa Adi 17 gaNoM ke zabdoM se asmin, nirvatta, nivAsa, adUrabhava ina cAra arthoM meM vuJ' Adi 17 pratyayoM kA yathAsaMkhya vidhAna kiyA gayA hai| yahAM kucha zabda cetanavAcI aura kucha zabda acetanavAcI haiN| ata: unakA yathAsambandha tathA prayoga ke anusAra ukta arthoM kI UhA kara lenI caahiye| pratyayasya lup (15) janapade lup|80| pa0vi0-janapade 71 lup 1 / 1 / / anu0-asminnAdiSu deze tannAmni iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0prAtipadikAd asminnAdiSu caturvartheSu vihitasya pratyayasya lup jnpde| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 245 artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt prAtipadikAd asminnAdiSu caturvartheSu vihitasya pratyayasya lub bhavati, tannAmni deze jnpde'bhidheye| grAmasamudAyo jnpd:| udA0-paJcAlAnAM nivAso janapada:-paJcAlA: / evam-kuravaH, matsyA:, aGgA: / baGgA:, magadhA, suhmA:, puNDrA: iti / AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha prAtipadika se (asmin) asmin Adi cAra arthoM meM vihita pratyaya kA (lup) lopa hotA hai (tannAmni deze) yadi vahAM tannAmika deza janapada artha abhidheya ho / grAmoM kA samudAya janapada kahAtA hai aura usa meM eka janavizeSa kA rAjya hotA hai| udA0-paJcAlAnAM nivAso janapada: paJcAlA: / paMcAla nAmaka kSatriyoM kA nivAsa janapada 'paJcAlA:' kahAtA hai| aise hI-kuravaH, matsyA:, aGgAH / baGgAH, magadhAH, suhmAH, punnddraaH| siddhi-paJcAlA: / pnycaal+aam+ann| pnycaal+0| pnycaal+js| paJcAlA: / yahAM kSatriyavAcI 'paJcAla' zabda se tasya nivAsaH' (4 / 2 / 69) se nivAsa artha meM 'aN' pratyaya hai| isa sUtra se usakA lup (lopa) ho jAtA hai| vizeSa-(1) pANini muni ne lub yogAprakhyAnAt (1 / 2 / 54) meM lup-vidhAyaka sUtroM kA pratyAkhyAna kiyA hai| isakA vizeSa pravacana vahAM dekha leveN| (2) paMcAla-eka prasiddha bhUkhaNDa kA nAma jo rAjezvara ke matAnusAra yamunA aura gaMgA ke madhya meM hai| rAjA drupada ke samaya vaha dakSiNa meM carmaNvatI (cambala) ke taTa se uttara meM haridvAra taka phailA huA thaa| (3) kuru-dillI aura meraTha kA prdesh| (4) matsya-virAT desh| jayapura ke Asa-pAsa kA bhUbhAga, isameM alavara bhI zAmila thaa| isakI rAjadhAnI kA nAma berAta' thA jo aba bAraTa ke nAma se prasiddha hai| yaha jayapura se 40 mIla uttara kI ora hai| (5) aGga-gaMgA ke dAhine taTa para avasthita prAcIna eka prasiddha raajy| isa rAjya kI rAjadhAnI kA nAma campA nagarI thaa| yaha campA nagarI Adhunika bhAgalapura nagara ke samIpa bihAra meM thii| (6) baGga-ise samataTa bhI kahate haiN| pUrvI baMgAla kA nAma / kisI samaya isameM TiparA aura gAroM bhI zAmila the| (7) magadha-bihAra prAnta meM prAcInakAla meM magadha rAjya kI pazcimI sImA sona nada thaa| isakI prAcIna rAjadhAnI kA nAma girivraja yA rAjagRha thaa| pichale prAcIna sAhitya meM isI kA dUsarA nAma kIkaTa deza likhA milatA hai| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (8) suhma-baMga deza ke pazcima kA desh| isakI rAjadhAnI tAmralipta thii| isakA Adhunika nAma tAmalUka hai jo kosI nadI ke dakSiNa taTa para basA huA hai (zabdArtha kaustubha 2 / 8) / (9) puNDra-bhArata kA eka prAcIna jnpd| pratyayasya lup (16) varaNAdibhyazca / 81 / pa0vi0-varaNAdibhya: 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-varaNA AdiryeSAM te-varaNAdaya:, tebhya:-varaNAdibhyaH (bahuvrIhiH) / anu0-asminnAdiSu, deze tannAmni, lup iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0varaNAdibhyazca asminnAdiSu caturvartheSu pratyayasya lup, tannAmni deshe| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhyo varaNAdibhya: prAtipadikebhyo'sbhinAdiSu caturvartheSu vihitasya pratyayasya lub bhavati, tannAmni deshe'bhidheye| udA0-varaNAnAmadUrabhavaM nagaram-varaNA: / zirISANAmadUrabhavo graam:shiriissaa:| varaNA: / pUrvI / godau / pUrveNa godau / apareNa godau| aalinggyaayn| prnnii| shRnggii| shlmlyH| sdaapvii| vnniki| vnnik| jaalpd| mathurA / ujjayinI / gyaa| takSazilA / urazA / AkRtyA / iti varaNAdayaH / AkRtigaNo'yam / / ___AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (varaNAdibhyaH) varaNA' Adi prAtipadikoM se (ca) bhI (asmin) Adi cAra arthoM meM vihita pratyaya kA (lup) lopa hotA hai, (tannAmni deza) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho| udA0-varaNAnAmadUrabhavaM nagaram-varaNAH / varaNa (varanA) nAmaka vRkSavizeSa ke samIpa kA ngr-vrnnaa| zirISANAmadarabhavo grAma:-zirISAH / sirisa nAmaka vRkSoM ke samIpavartI graam-shiriissaa| vartamAna sirsaa| rohitakAnAmadUrabhavaM ngrm-rohitkm| rohitaka (rohir3A) nAmaka vRkSoM ke samIpavartI ngr-rohitk| vartamAna rohtk| siddhi-varaNA: / yahAM bahuvacanAnta varaNa' zabda se adUrabhavaM artha meM vihita 'aN' pratyaya kA isa sUtra se lopa hotA hai| aise hI-zirISA:, rohitkm| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 247 pratyayasya lup-vikalpa: (17) zarkarAyA vaa|82| pa0vi0-zarkarAyA: 5 1 vA avyypdm| anu0-asminnAdiSu, deze tannAmni, lup iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0zarkarAyA asminnAdiSu pratyayasya vA lup tannAmni deshe| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd zarkarA-zabdAt prAtipadikAd asminnAdiSu caturvartheSu vihitasya pratyayasya vikalpena lub bhavati, tannAmni deshe'bhidheye| __vA grahaNaM kimarthaM yAvatA zarkarAzabda: kumudAdiSu varAhAdiSu ca (3 / 2 / 80) paThyate, tatra pAThasAmarthyAt pratyayasya pakSe zravaNaM bhaviSyati ? evaM tarhi-etajjJApayatyAcArya: zarkarAzabdAdautsargiko'N bhavati, tasyAyaM lub vikalpyate / gaNapAThAcca tayoH zravaNaM bhavati, uttarasUtre ca vihitau Thakchau pratyayau bhavata: / tadevaM SaDpANi bhavanti udA0-zarkarA asmin deze santIti-zarkarA (ann-lup)| zArkara: (ann)| zarika: (tthc)| zArkaraka: (kk)| zArika: (Thak) / zarkarIya: (ch:)| AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (zarkarAyA:) zarkarA prAtipadika se (asmin0) asmin Adi cAra arthoM meM yathAvihita pratyaya kA (vA) vikalpa se (lup) lopa hotA hai (tannAmni deze) yadi vahA tannAmaka deza artha abhidheya ho| yahAM vA' kA grahaNa kisaliye kiyA hai jabaki 'zarkarA' zabda kumudAdi aura vArAhAdi gaNa (3 / 2 / 80) meM par3hA hai, vahAM pATha hone se vihita pratyaya kA pakSa meM zravaNa hogA hii| vA-grahaNa se AcArya pANini yaha jJApita karate haiM ki 'zarkarA' zabda se jo autsargika 'aN' pratyaya hotA hai usakA yaha lup-vikalpa hai| ukta gaNoM meM pATha hone se una pratyayoM kA bhI zravaNa hotA hai| uttara-sUtra (3 / 2 / 84) se vihita Thak aura cha do pratyaya bhI hote haiN| isa prakAra nimnalikhita cha: rUpa banate haiM ___ udA0-zarkarA asmin deze santIti-zarkarA (lup) / zarkarA ror3I (kaaNkr)| isa deza meM hai yaha-zarkarA (lup), zArkara (aN), zarika (Thac), zArkaraka (kak), zArika (Thak), zarkarIya (ch)| kaMkarIlA desh| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) zarkarA / yahAM zarkarA' zabda se cAturarthika yathAvihita 'aN' pratyaya kA lup hai| (2) zArkaraH / yahAM zarkarA' zabda se vikalpa pakSa meM cAturarthika yathAvihita 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| (3) zarkarikaH / yahAM zarkarA' zabda se vuJchaN0' (4 / 2 / 80) se kumudAdIya Thac' pratyaya hai| ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se ' ke sthAna meM ik' Adeza hotA hai| (4) zArkarakaH / yahAM 'zarkarA' zabda se 'vuJchaNa' (4 / 2 / 80) se varAhAdIya kak pratyaya hotA hai| kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| (5) zArkarikaH / yahAM zarkarA' zabda se Thakchau ca (4 / 284) se Thak pratyaya hai| ha' ke sthAna meM pUrvavat 'ik' Adeza aura pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| (6) shrkriiyH| yahAM zarkarA' zabda se Thakchau ca (4 / 2 / 84) se 'cha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'ch' ke sthAna meM 'Iy' Adeza hotA hai| Thak+cha: (18) Thakchau c|83| pa0vi0-Thak-chau 1 / 2 ca avyypdm| sa0-Thak ca chazca tau-Thakchau (itretryogdvndv:)| anu0-asminnAdiSu deze tannAmni, zarkarAyA iti cAnuvartate / anvaya:-yathAsambhava0zarkarAyA asminnAdiSu Thakchau ca tannAmni deshe| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt zarkarAzabdAt prAtipadikAd asminnAdiSu caturvartheSu Thakchau pratyayau ca bhavataH, tannAmni deshe'bhidheye| udA0-(Thak) zarkarA asmin deze santIti-zAriko deza: / (cha:) zarkarIyo desh:| AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (zarkarAyAH) zarkarA prAtipadika se (asmin0) asmin Adi cAra arthoM meM (Thakchau ) Thak aura cha pratyaya (ca) bhI hote haiM (tannAmni deze) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho| udA0-(Thak) zarkarA asmin deze santIti-zArkariko deza: / (cha:) zarkarIyo deza: / zarkarA ror3I (kAMkara) isameM hai yaha-zArika, zarkarIya desh| kaMkarIlA desh| siddhi-isase prathama sUtra (4 / 2 / 83) meM dekha leveN| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matup - caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (16) nadyAM matup / 84 / pa0vi0 - nadyAm 71 matup 1 / 1 / anu0 -asminnAdiSu deze tannAmni iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhava.prAtipadikAd asminnAdiSu matup tannAmni 246 deze ndyaam| artha: yathAsambhavavibhaktisamarthAt prAtipadikAd asminnAdiSu catuSvartheSu matup pratyayo bhavati, tannAmni deze nadyAmabhidheyAyAm / udA0 - udumbarA asyAM santIti udumbarAvatI nadI / evammazakAvatI, vIraNAvatI, puSkarAvatI, ikSumatI, drumatI / AryabhASAH artha-yathAsambhava vibhakti-samartha prAtipadika se (asmin0) asmin Adi cAra arthoM meM (matup ) matup pratyaya hotA hai (tannAmni deze, nadyAm ) yadi vahAM tannAmaka dezavizeSa nadI artha abhidheya ho / udA0o - udumbarA asyAM santIti - udumbarAvatI nadI / udumbara = gUlara isameM haiM yaha udumbarAvatI nadI / aise hI mazakAvatI / macharoMvAlI nadI / vIraNAvatI / vIraNa= uzIra, khasavAlI nadI / puSkarAvatI / puSkara = nIlakamalavAlI nadI / ikSumatI / ikSu-IkhavAlI nadI / drumatI | dru= vRkSoMvAlI nadI / siddhi - udumbarAvatI / udumbara + jas + matup / udumbr+vt| udumbarAvat+GIp / udumbarAvatI+su / udumbarAvatI / yahAM 'udumbara' zabda se asmin Adi cAra arthoM meM matup pratyaya hai| 'mAdupadhAyAzca0' (8 / 2 / 9) se matup ke 'm' ko 'v' Adeza aura dRgadRzvatuSu' ( 6 / 3 / 89 ) se dIrgha hotA hai| nadI rUpa strItva - vivakSA meM 'ugitazca' (4 / 1 / 6 ) se GIp pratyaya hotA hai / matup (20) madhvAdibhyazca / 85 / pa0vi0- madhvAdibhyaH 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-madhu AdiryeSAM te-madhvAdayaH, AdiryeSAM te madhvAdayaH tebhya:- madhvAdibhyaH / anu0 -asminnAdiSu, deze tannAmni, matup iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhava0madhvAdibhyo'sminnAdiSu matup tannAmni deze / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam arthaH-yathAsambhavavibhaktisamarthebhyo madhvAdibhyaH prAtipadikebhyo'sminnAdiSu caturSvartheSu matup pratyayo bhavati, tannAmni deze'bhidheye / 250 I udA0 - madhu asminnastIti madhumAn dezaH / visAnyasmin santItivisavAn dezaH, ityAdikam / madhu / visa / sthANu / muSTi / hRSTiM / ikSu / veNu / rmy| RkSa / krkndhu| zamI / kirIra / hima / kizarA / zarpaNA / marut / maruva / dArvAghATa / zara / iSTakA / takSazilA / zakti | AsandI / Asuti / zalAkA / AmidhI / khaDA / veTA / iti madhvAdayaH / / AryabhASAH artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (madhvAdibhyaH) madhu Adi prAtipadikoM se (asmin0) asmin Adi cAra arthoM meM (matup ) matup pratyaya hotA hai (tannAmni deze ) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho / udA0 - madhu asminnastIti madhumAn dezaH / madhu (zahada) isameM hai yaha - madhumAn deza / visAnyasmin santIti-visavAn dezaH / visa:- kamalanAla - tantuoMvAlA deza, ityAdi / siddhi - madhumAn / madhu+matup / madhumat+su / mdhumaat+su| madhumA+num+t+su / madhumAn / madhumAnt+su / madhumAnt+0 / madhumAnt / yahAM madhu zabda se asmin Adi cAra arthoM meM matup pratyaya hai / para aura nitya num - Agama ko bAdhakara prathama 'atvasantasya cAdhAto:' (6 / 4 / 14) se atu- anta kI upadhA ko dIrgha hotA hai / tatpazcAt 'ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto:' (7 18170) se num, Agama, 'halGyAbbhyo0 ' ( 6 |1/66 ) se su kA lopa aura saMyogAntasya lopa:' ( 8 / 2 / 23) se takAra kA lopa hotA hai| aise hI - visavAn / Dmatup (21) kumudanaDavetasebhyo matup / 86 / pa0vi0-kumuda-naDa-vetasebhya: 5 / 3 Dmatup 1 / 1 / sao - kumudazca naDazca vetasazca te kumudanaDavetasAH, tebhyaHkumudanaDavetasebhya: ( itaretarayogadvandvaH) / deze / anu0-asminnAdiSu, deze tannAmni iti caanuvrtte| anvayaH-yathAsambhava0kumudanaDavetasebhyo'sminnAdiSu Dmatup tannAmni Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH arthaH-yathAsambhavavibhaktisamarthebhya: kumudanaDavetasebhyaH prAtipadikebhyo'sminnAdiSu caturSvartheSu Dmatup pratyayo bhavati, tannAmni deze'bhidheye / udA0- (kumudaH) kumudA asmin santIti-kumudvAn deza: / ( naDa: ) naDvAn deza: / (vitasaH ) vetasavAn deza: / AryabhASAH artha-yathAsambhava vibhakti - samartha (kumudanaDavetasebhyaH ) kumuda, naDa, vetasa prAtipadikoM se (asmin0) asmin Adi cAra arthoM meM ( matup ) Dmatup pratyaya hotA hai (tannAmni deze ) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho / 251 udA0- (kumuda) kumudA asmin santIti- kumudvAn dezaH / kumuda = sapheda kamala isameM haiM yaha-kumudvAn deza / (naDa) naDvAn deza: / naDa = sarapatoMvAlA deza / (vitasa ) vetasavAn deza: / betoMvAlA deza / siddhi - kumudvAn / kumud+jas+Dmatup / kumud+mat / kumud+vt| kumudvat+su / kumudvAt+su / kumudvA+num+t+su / kumudvAnt+0 / kumudvAn / yahAM prathamA-samartha 'kumuda' zabda se 'asmin' Adi cAra arthoM meM isa sUtra se 'Dumatup' pratyaya hotA hai / pratyaya ke Dittva - sAmarthya se vA0 - DityabhasyApi TerlopaH' ( 6 / 4 / 143) se kumuda ke Ti-bhAga (a) kA lopa hotA hai / 'jhayaH' (5 14 1111) se 'matup ' ke 'm' ko vakAra Adeza hotA hai| zeSa kArya madhumAn (4/2/85) ke samAna hai| aise hI - naDvAn, vetasvAn / Dvalac (22) naDazAdAD Dvalac / 87 / pa0vi0 - naD-zAdAt 5 / 1 Dvalac 1 / 1 / sa0-naDazca zAdazca etayoH samAhAraH- naDazAdam, tasmAt-naDazAdAt ( samAhAradvandvaH) / anu0-asminnAdiSu deze tannAmni iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhava.naDazAdAbhyAm asminnAdiSu Dvalac tannAmni deze / artha: yathAsambhavavibhaktisamarthAbhyAM naDazAdAbhyAM prAtipadikAbhyAm asminnAdiSu caturSvartheSu Dlavac pratyayo bhavati, tannAmni deze'bhidheye / udA0- ( naDa) naDA asmin santIti naDvalo deza: / (zAda :) zAdA asmin santIti zAdvalo deza: / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha-yathAsambhava vibhakti- samartha ( naDazAdAt) naDa, zAda prAtipadikoM se (asmin0) asmin Adi cAra arthoM meM (Dvalac ) Dvalac pratyaya hotA hai ( tannAmni deze) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho / 252 udA0- ( naDa) naDA asmin santIti naDvalo deza: / naDa=sarapata isameM haiM yaha-naDvala deza / (zAda ) zAdA asmin santIti zAdvalo deza: / zAda-choTI ghAsa isameM haiM yaha zAdvala deza / siddhi-naDvala: / naDa+jas+Dvalac / naD+vala / naDvala+su / naDvalaH / yahAM prathamA-samartha 'naDa' zabda se asmin artha meM isa sUtra se 'Dvalac' pratyaya hai| pratyaya ke Dit honeM se 'vA0 - DityabhasyApi TerlopaH' (6 / 4 / 143) se naDa ke Ti-bhAga (a) kA lopa ho jAtA hai| aise hI - zAdvala: / valac (23) zikhAyA valac / 88 / pa0vi0 - zikhAyAH 5 / 1 valac 1 / 1 / anu0 -asminnAdiSu deze tannAmni iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhava0zikhAyA asminnAdiSu valac / arthaH-yathAsambhavavibhaktisamarthAt zikhAzabdAt prAtipadikAd asminnAdiSu caturSvartheSu valac pratyayo bhavati / matupprakaraNe'pi 'dantazikhAt saMjJAyAm (5 / 2 / 113) iti zikhAzabdAd valacpratyayaM vakSyati, ato'dezArthamidaM vacanam / udA0 - zikhayA nirvRttam - zikhAvalaM nagaram / AryabhASAH artha - yathAsambhava vibhakti - samartha (zikhAyAH) zikhA prAtipadika se (asmin0) asmin Adi cAra arthoM meM (valac ) valac pratyaya hotA hai| matup pratyaya ke prakaraNa meM 'dantazikhAt saMjJAyAm' (5111113 ) se 'zikhA' zabda se 'valac' pratyaya kA vidhAna kiyA jaayegaa| ata: yaha vidhAna deza artha meM nahIM apitu nirvRtta Adi arthoM meM hai| udA0 - zikhayA nirvRttam- zikhAvalaM nagaram / zikhA nAmaka nArI ke dvArA banavAyA gayA- zikhAvala nagara / siddhi-zikhAvalam / zikhA +TA+valac / zikhAvala+su / zikhAvalam / yahAM tRtIyA-samartha 'zikhA' zabda se nirvRtta artha meM isa sUtra se valac pratyaya hai| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 253 253 (24) utkraadibhyshchH|86| pa0vi0-utkarAdibhya: 5 / 3 cha: 1 / 1 / sa0-utkara AdiryeSAM te-utkarAdayaH, tebhya:-utkarAdibhyaH (bhuvriihi:)| anu0-asminnAdiSu, deza tannAmni iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0utkarAdibhyo'sminnAdiSu cha:, tannAmni deshe| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhya utkarAdibhya: prAtipadikebhyo'sminnAdiSu caturvarthaSu cha: pratyayo bhavati, tannAmni deshe'bhidheye| udA0-utkaro'sminnastIti-utkarIyo desh:| samphalA asmin santIti-samphalIyo deza:, ityaadikm| utkara / saMphala / sNkr| shphr| pippl| pippalImUla / azman / ark| parNa / suparNa / khlaajin| iddaa| agni| tik| kitava / Atapa / aneka / plaash| tRnnv| picuka / azvattha / zakAkSudra / bhstraa| vizAlA / avrohit| gata / shaal| any| jnyaa| ajin| maJca / carman / kroza / zAnta / khdir| zarpaNAya / zyAvanAya / naiv| baka / panta / vRkSa / indravRkSa / ArdravRkSa / arjunavRkSa / ityutkarAdayaH / / AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (utkarAdibhyaH) utkara Adi prAtipadikoM se (asmin) asmin Adi cAra arthoM (cha:) cha pratyaya hotA hai (tannAmni deze) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho| __udA0-utkaro'sminnastIti-utkarIyo desh:| utkara-kUr3A-karkaTa isameM hai vaha-utkarIya desh| samphalA asmin santIti-samphalIyo deza: / samphala-meDhe (meSa) isameM hai vaha-samphalIya deza, ityaadi| siddhi-utkarIyaH / utkr+js+ch| utkr+iiy| utkriiy+su| utkarIyaH / yahAM prathamA-samartha 'utkara' zabda se 'asmin' artha meM isa sUtra se 'cha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'ch' ke sthAna meM Iy' Adeza hotA hai| aise hI-samphalIyaH / chaH (kuka) (25) naDAdInAM kuk c|60| pa0vi0-naDAdInAm 6 / 3 kuk 11 ca avyayapadam / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 deze 1 pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam sa0-naDa AdiryeSAM te-naDAdaya:, teSAm - naDAdInAm (bahuvrIhi: ) / anu0-asminnAdiSu, deze tannAmni, cha iti cAnuvartate / anvayaH - yathAsambhava0 naDAdibhyo 'sminnAdiSu cha: kuk ca tannAmni artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhyo naDAdibhyaH prAtipadikebhyo'-sminnAdiSu caturSvartheSu chaH pratyayo bhavati, kuk cAgamo bhavati, tannAmni deze'bhidheye / udA0-naDA asmin santIti - naDakIyo deza: / plakSakIyo deza:, ityAdikam / naDa / plakSa / vilva / veNu / vatasa / tRNa / ikSu / kASTha / kapota / kuJcAyA hrasvasvaM ca / takSannalopazca / iti naDAdayaH AryabhASAH artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (naDAdInAm) naDa Adi prAtipadikoM se (asmin0) asmin Adi cAra arthoM meM (chaH) cha pratyaya hotA hai (kuk ca ) aura unheM kuk Agama hotA hai (tannAmni deze ) yadi vahAM tannAmaka deza artha abhidheya ho / udA0-naDA asmin santIti - naDakIyo deza: / naDa = sarapata ( sarakaNDA) yahAM haiM yaha naDakIya deza / plakSakIyo deza: / plakSa= pilakhaNa yahAM haiM yaha plakSakIya deza / siddhi-naDakIyaH / ndd+js+ch| ndd+kuk+iiy| nng+k+iiy| naDakIya+su / naDakIya: / yahAM prathamA-samartha' 'naDa' zabda se asmin artha meM isa sUtra se 'ch' pratyaya aura 'naDa' zabda ko 'kuk' Agama hai / 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'ch' ke sthAna meM 'Iy' Adeza hotA hai| aise hI plakSakIyo deza: / iti cAturarthikapratyayaprakaraNam / pUrvazeSArthapratyayaprakaraNam zeSArtha adhikAraH (1) zeSe / 61 / pa0vi0 - zeSe 7 / 1 apatyAdibhyazcaturarthaparyantebhyo yo'nyo'rthaH sa zeSaH / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH artha:-ito'gre vakSyamANA: pratyayA: zeSeSvartheSu bhvntiitydhikaaro'ym| ita: prabhRti tasyedam' (4 / 3 / 120) iti yAvad ye'rthAsteSu vakSyamANA: pratyayA bhavantItyarthaH / ___vakSyati-'rASTrAvArapArAd ghakhau' (4 / 3 / 93) iti| tatra rASTrazabdAt zeServartheSu gha: pratyayo bhavati / tadyathA-rASTre bhavo rASTriya:, rASTrAdAgato rASTriyaH, rASTrasyoyaM rASTriyaH / AryabhASA: artha-isase Age kahe jAnevAle pratyaya (zeSe) zeSa arthoM meM hote haiM, yaha adhikAra sUtra hai| arthAt yahAM se lekara 'tasyedam' (4 / 3 / 120) taka jo artha haiM unameM vakSyamANa pratyaya hote haiN| jaise 'rASTrAvArapArAd ghakhau' (4 / 3 / 93) se 'rASTra' zabda se kahA 'gha' pratyaya zeSa arthoM meM hotA hai-rASTra bhavo rASTriya: / rASTra meM honevAlA-rASTriya / rASTrAdAgato rASTriya: / rASTra se AyA huA rASTriya / rASTrasyAyaM rASTriya: / rASTra kA yaha-rASTriya / siddhi-rASTriya: / rASTra+Di+gha / raassttr+iy| raassttriy+su| rASTriyaH / yahAM saptamI-samartha rASTra' zabda se vakSyamANa 'rASTrAvArapArAd ghakhau' (4 / 2 / 93) se 'gha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'gh' ke sthAna meM 'iy' Adeza hotA hai| gha:+kha: (2) rASTrAvArapArAd ghkhau|12| pa0vi0-rASTra-avArapArAt 5 / 1 gha-khau 1 / 1 / sa0-avAraM ca pAraM ca etayo: samAhAra:- avArapAram, rASTra ca avArapAraM ca etayo: samAhAra:-rASTrAvArapAram, tasmAt-rASTrAvArapArAt (samAhAradvandvaH) / ghazca khazca tau-ghakhau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-zeSe itynurtte| anvaya:-yathAsambhava0 rASTrAvArapArAt zeSe ghkhau| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAbhyAM rASTravArapArAbhyAM prAtipadikAbhyAM zeSerdhvartheSu yathAsaMkhyaM ghakhau pratyayau bhavataH / udA0-(gha:) rASTra bhavo raassttriy:| (kha:) avArapAre bhavo'vArapArINa: / vigRhiitaadpiissyte-avaarebhvo'vaariinn:| pAre bhava: pArINa: / viparItAcceSyate-pArAvAre bhava: pArAvArINa: / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam __ AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti samartha (rASTrAvArapArAt) rASTra aura avArapAra prAtipadikoM se yathAsaMkhya (ghakhau) gha aura kha pratyaya hote haiN| udA0-(gha) rASTre bhavo rASTriya: / rASTra meM honevAlA rASTriya / (kha) avArapAre bhavo'vArapArINa: / avAra=nikaTavartI taTa aura pAra-dUravartI taTa para honevaalaa-avaarpaariinn| vigRhIta (asamasta) avAra aura pAra zabdoM se bhI kha' pratyaya abhISTa hai-avAre bhavo'vArINaH / nikaTavartI taTa para honevaalaa| pAre bhava: pArINaH / paravartI taTa para honevaalaa| viparIta se bhI pratyaya abhISTa hai-pArAvAre bhava: pArAvArINa: / pAra-paravartI taTa para aura avAra-nikaTavartI taTa para honevaalaa| siddhi-(1) rASTriyaH / isakI siddhi pUrvavat (4 / 2 / 92) hai| (2) avaarpaariinnH| avaarpaar+ddi+kh| avaarpaar+iin| avaarpaariinn+su| avaarpaariinnH| yahAM saptamI-samartha 'avArapAra' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'kha' pratyaya hai| AyaneyaH' (712) se 'kha' ke sthAna meM 'In' Adeza hotA hai| 'aTakupvAG' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| (3) vigRhIta 'avArapAra' zabda se tathA viparIta pArAvAra' zabda se avArINa:, pArINaH, pArAvArINa: pada siddha kreN| vizeSa-'avArapAram' zabda meM 'alpAntaram' (2 / 2 / 34) se alpAntara pAra' zabda kA pUrvanipAta honA cAhiye kintu yahAM bahac 'avAra' zabda kA pUrvanipAta kiyA gayA hai| isa lakSaNa vyabhicAra se vigRhIta 'avArapAra' zabda se tathA viparIta 'pArAvAra' zabda se bhI 'kha' pratyaya kA vidhAna kiyA jAtA hai| yaH+khaJ (3) grAmAd ykhnau|63| pa0vi0-grAmAt 5 / 1 ya-khaJau 1 / 2 / sa0-yazca khaJ ca tau-yakhau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-zeSe itynuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0 grAmAt zeSe yakhau / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd grAmAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu yakhaJau pratyayau bhvtH| udA0-(ya:) grAme jAto grAmya: / (khaJ) grAme jAto graamiinnH| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AryabhASA artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (grAmAt) grAma prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (yakhajau) ya aura khaJ pratyaya hote haiN| udA0-(ya) grAme jAto grAmya: / grAma meM paidA huA-grAmya / (khaJ) grAme jAto grAmINaH / grAma meM paidA huaa-graamiinn| siddhi-(1) grAmya: / graam+ddi+y| graam+y| graamy+su| grAmyaH / yahAM saptamI-samartha 'grAma' zabda se jAta Adi zeSa arthoM meM isa sUtra se ya' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| (2) grAmINa: / grAma+Di+khaJ / grAm+Ina / grAmINa+su / grAmINaH / yahAM saptamI-samartha 'grAma' zabda se jAta Adi zeSa arthoM meM isa sUtra se 'khaJ' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se j' ke sthAna meM In' Adeza aura taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi hotI hai| 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| DhakaJ (4) kalyyAdibhyo ddhkny||64|| pa0vi0-kattryAdibhya: 5 / 3 DhakaJ 11 / sa0-kattrirAdiryeSAM te-kattryAdaya:, tebhya:-kattryAdibhya: (bhuvriihiH)| anu0-zeSe itynuvrtte| anvaya:-yathAsambha0kattryAdibhyaH zeSe DhakaJ / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhya: kattryAdibhyaH, prAtipadikebhya: zeSeSvartheSu DhakaJ pratyayo bhavati / udA0-kattrau bhava: kAtreyaka: / umbhau bhava aumbheyaka:, ityaadikm| kttri| umbhi| pusskr| pusskl| modn| kumbhii| kunnddin| ngr| vjii| bhakti / maahissmtii| crmnnvtii| vrmtii| grAma / ukhyA / kulyAyA yalopazca / iti kattryAdayaH / / AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (kattrAdibhyaH) kattri Adi prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (DhakaJ) DhakaJ pratyaya hotA hai| udA0-katro bhava: kAtreyakaH / tIna kutsita puruSoM meM rhnevaalaa-kaattreyk| umbhau bhava aumbheyakaH / umbhi kaida meM rahanevAlA-aumbheyaka, ityaadi| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-kAttreyaka: / kattri+Di+DhakaJ / kAttra+ey ak| kAttreyaka+su / kAttreyakaH / yahAM saptamI-samartha kattri' zabda se bhava-Adi zeSa arthoM meM isa sUtra se DhakaJ' pratyaya hai| Ayaneya0' (7/12) se 'da' ke sthAna meM 'eya' Adeza hotA hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 148) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hI-aumbheyakaH / vizeSa-kRtsitAstraya iti kattrayaH' yahAM ko: kata tatpuruSe'ci' (6 / 3 / 100) se isa sUtrokta nipAtana se 'ku' ke sthAna meM 'kat' Adeza hotA hai| kattri-tIna kutsita / svAmI virajAnanda sarasvatI kahA karate the- sUtrakrama tor3akara adhyayana mArga bigAr3anevAle bhaTToji Adi prathama kutsita haiN| unake grantha dUsare kutsita grantha haiN| una granthoM ko par3hane-par3hAnehAre tIsare kutsita haiN| ye tInoM milakara kutsitatraya athavA katri' kahAte haiN|" DhakaJ(5) kulakukSigrIvAbhyaH shvaasthaalngkaaressu||65 / / pa0vi0-kula-kukSi-grIvAbhya: 5 / 3 zva-asi-alaGkAreSu 7 / 3 / sa0-kulaM ca kukSizca grIvA ca tA:-kulakukSigrIvA:, tAbhya:kulakukSigrIvAbhyaH (itretryogdvndvH)| zvA ca asizca alaGkArazca te-zvAsyalaGkArA: teSu zvAsyalaGkAreSu (itretryogdvndvH)| anu0-zeSe, DhakaJ iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0kulakukSigrIvAbhya: prAtipadikebhya: zeSeSvartheSu DhakaJ pratyayo bhavati, yathAsaMkhyaM shvaasylkaaressvbhidheyessu| udA0- (kulam) kule bhava: kauleyaka: zvA / (kukSi:) kukSau bhava: kaukSayako'si: / (grIvA) grIvAyAM bhavo graiveyako'laGkAraH / AryabhASA: artha:-yathAsambhava vibhakti-samartha (kulakukSigrIvAbhya:) kula, kukSi, grIvA prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (DhakaJ) DhakaJ pratyaya hotA hai, (zvAsyalaGkAreSu) yadi vahAM yathAsaMkhya zvA=kuttA, asi-talavAra, alaGkAra jevara artha abhidheya ho| udA0- (kula) kule bhava: kauleyaka: zvA / kula ghara meM rahanevAlA zikArI kuttA-kauleyaka: / (kukSi) kukSau bhava: kauksseyko'si:| kukSi-myAna meM rahanevAlI talavAra-kaukSeyaka / (grIvA) grIvAyAM bhavo praiveyaka: / grIvA gardana meM rahanevAlA alaGkAra (jevara) graiveyaka-hAra, kaMThI aadi| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 256 siddhi-kauleykH| kul+ddi+ddhkny| kaula+ey ak| kauleyk+su| kauleykH| yahAM saptamI-samartha 'kula' zabda se 'bhava' Adi zeSa arthoM meM isa sUtra se DhakaJ' pratyaya hai| zeSa kArya kAttreyakaH' (4 / 2 / 94) ke samAna hai| aise hI-kaukSeyaka:, praiveykH| Dhaka (6) nadyAdibhyo ddhk|66| pa0vi0-nadI-Adibhya: 5 / 3 Dhak 1 / 1 / sa0-nadI AdiryeSAM te-nadyAdayaH, tebhya:-nadyAdibhya: (bhuvriihi:)| anu0-zeSe itynuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0 nadyAdibhya: zeSe Dhak / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhyo nadyAdibhya: prAtipadikebhya: zeSeSvartheSu Dhak pratyayo bhvti| udA0-nadyAM bhavaM naadeym| mahyAM bhavaM maaheym| vArANasyAM bhavaM vArANaseyam, ityaadikm| ndii| mhii| vaaraannsii| shraavstii| kaushaambii| nvkaushaambii| kAzapharI / khaadirii| pUrvanagarI / paavaa| maavaa| sAlvA / dArvA / vaasenkii| vaDavAyA vRsse| iti nadyAdayaH / / AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (nadyAdibhyaH) nadI-Adi prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (Dhak) Dhak pratyaya hotA hai| udA0-nadyAM bhavaM nAdeyam / nadI meM rhnevaalaa-naadey| mahyAM bhavaM mAheyam / mahI-pRthvI para rhnevaalaa-maahey| vArANasyAM bhavaM vArANaseyam / vArANasI-banArasa meM rhnevaalaa-vaaraannsey| siddhi-nAdeyam / nadI+Di+Dhak / nAd-ey / naadey+su| nAdeyam / yahAM saptamI-samartha nadI' zabda se zeSa 'bhava' artha meM isa sUtra se Dhak' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (712) se 'da' ke sthAna meM eya' Adeza hotA hai| kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke IkAra kA lopa hotA hai| aise hI-mAheyam, vArANaseyam / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam tyak (7) dkssinnaapshcaatpursstyk||67|| pa0vi0-dakSiNA-pazcAt-purasa: 5 / 1 tyak 1 / 1 / sa0-dakSiNA ca pazcAcca purazca eteSAM samAhAra:-dakSiNApazcAtpura:, tasmAt-dakSiNApazcAtpurasa: (samAhAradvandvaH) / anu0-zeSe itynuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0dakSiNApazcAtpurasa: zeSe tyak / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhyo dakSiNApazcAtpurobhyaH prAtipadikebhya: zeSeSvartheSu tyak pratyayo bhavati / udA0-(dakSiNA) dakSiNA bhavo dAkSiNAtya: / (pazcAt) pazcAd bhava: pAzcAtya: / (puraH) puro bhava: paurastyaH / AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (dakSiNApazcAtpurasa:) dakSiNA, pazcAt, puras prAtipadikoM se (zeSa) zeSa arthoM meM (tyak) tyak pratyaya hotA hai| udA0-(dakSiNA) dakSiNA bhavo dAkSiNAtya: / dakSiNa dizA meM honevaalaa-daakssinnaaty| (pazcAt) pazcAd bhava: pAzcAtya: / pazcima dizA meM honevAlA-pAzcAtya / (pura:) puro bhava: paurastyaH / pUrva dizA meM honevaalaa-paursty| siddhi-dAkSiNAtyaH / dakSiNa+Ac / dakSiNA+Di+tyak / daakssinn+ty| daakssinnaaty+su| daakssinnaatyH| yahAM prathama dakSiNa' zabda se dakSiNAdAc (53 / 36) se Ac pratyaya hotA hai| tatpazcAt avyaya 'dakSiNA' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se tyak pratyaya hai| kiti ca (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi hai| ___ yahAM pazcAt aura puras ina avyaya zabdoM ke sAhacarya se Ac-pratyayAnta avyaya 'dakSiNA' zabda kA grahaNa kiyA jAtA hai, pravINavAcI dakSiNA' zabda kA nhiiN| aise hI-pAzcAtyaH, paurstyH| Sphak (8) kApizyAH ssphk|68| pa0vi0-kApizyA: 5 / 1 Sphak 1 / 1 / anu0-zeSe itynuvrtte| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvayaH-yathAsambhava0kApizyAH zeSe Sphak / arthaH-yathAsambhavavibhaktisamarthAt kApizIzabdAt prAtipadikAt drAkSA / zeSeSvartheSu Sphak pratyayo bhavati / udA0-kApizyAM bhavaM kApizAyanaM madhu / kApizyAM bhavA kApizAyanI 261 AryabhASAH artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (kApizyAH) kApizI prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (Sphak) Sphak pratyaya hotA hai / udA0 - kApizyAM bhavaM kApizAyanaM madhu / kApizI nagarI meM honevAlA - kApizAyana madhu (zahada) / kApiyAM bhavA kApizAyanI drAkSA / kApizI nagarI meM honevAlI - kApizAyanI dAkha (aMgUra) / siddhi-kApizAyanam / kApizI+Gi+Sphak / kApiz + aayn| kApizAyana+su / kApizAyanam / yahAM saptamI-samartha ''kApizI' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se Sphak pratyaya hai / 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se ph' ke sthAna meM 'Ayan' Adeza hotA hai| 'kiti ca' (7 12 1118) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi hotI hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke IkAra kA lopa hotA hai| pratyaya ke Sita hone se strItva-vivakSA meM 'SidgaurAdibhyazca' (4/1/41 ) se GIS pratyaya hotA hai- kApizyAyanI / vizeSa- kApizI - yaha nagarI prAcInakAla meM ati prasiddha rAjadhAnI thii| kAbula se lagabhaga 50 mIla uttara meM isake prAcIna avazeSa mile haiN| yahAM se prApta eka zilAlekha meM ise 'kApizA' kahA gayA hai / Ajakala isakA nAma 'begrAma' hai| (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 40 - 41) / aN+Sphak (6) raGkoramanuSye'N ca / 66 / pa0vi0-raGko: 5 / 1 amanuSye 7 / 1 aN 1 / 1 ca avyypdm| sao-na manuSya iti amanuSyaH, tasmin - amanuSye (naJtatpuruSa: ) / anu0-zeSe, Sphak iti cAnuvartate / anvayaH - yathAsambhava0rakoH zeSe'N Sphak cA'manuSye / arthaH-yathAsambhavavibhaktisamarthAd raGkuzabdAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu aN Sphak ca pratyayo bhavati, amanuSye'bhidheye / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-raGkorAgato rAGkavo gauH (ann)| rAkavAyaNo gau: (ssphk)| AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (rakoH) raGku prAtipadika se (zeSa) zeSa arthoM meM (aN) aN (ca) aura (ephak) Sphak pratyaya hote haiN| udA0-rakorAgato rAGkavo gau: (aN) / rAGkavAyaNo gau: (Sphak) / raku nAmaka janapada se AyA huA prasiddha baila-rAkava vA raaddkvaaynn|| siddhi-(1) rAkava: / rku+ddsi+ann| raakvo+a| raakv+su| rAkavaH / yahAM paJcamI-samartha 'raku' zabda se 'Agata:' zeSa artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi, orgaNaH' (6 / 4 / 146) se guNa aura eco'yavAyavaH' (6 / 1 / 75) se 'av' Adeza hotA hai| (2) rAGkavAyaNaH / rku+ddsi+ssphk| raako+aayn| rADkavAyana+su / rAkavAyaNaH / ___ yahAM paJcamI-samartha 'raku' zabda se pUrvavat 'phak' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se ph' ke sthAna meM 'Ayan-Adeza hotA hai| aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa-(1) raMku janapada kI pahacAna nizcita nhiiN| sambhavata: yaha alakanandA aura piMDara ke pUrva kA pradeza thA, jahAM mallA-juhAra aura mallAdAnapura kI bhASA raMkA' kahAtI hai (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 70) / (2) saMskRta bhASA meM gauH' zabda puMliGga meM baila kA vAcaka aura strIliGga meM gAya kA vAcaka hotA hai| yahAM gauH' zabda baila kA vAcaka hai| (3) yahAM 'amanuSya' kahane se manuSya varjita baila Adi prANI kA grahaNa kiyA jAtA hai| yat (10) dhuprAgapAgudakpratIco yt|100| pa0vi0-dhu-prAk-apAk-udak-pratIca: 5 / 1 yat 1 / 1 / sa0-dyozca prAk ca apAk ca udak ca pratyak ca eteSAM samAhAra:dyuprAgapAgudakpratyak, tasmAt-dhuprAgapAgudakpratIca: (smaahaardvndvH)| anu0-zeSe itynuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0dyuprAgapAgudakpratIca: zeSe yt| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH arthaH-yathAsambhavavibhaktisamarthebhyo ghuprAgapAgudakpratyagbhyaH prAti padikebhyaH zeSeSvartheSu yat pratyayo bhavati / udA0-(div) divi bhavaM divyam / (prAk ) prAci bhavaM prAcyam / ( apAk ) apAci bhavam apAcyam / (udak ) udIci bhavam udIcyam / ( pratyak) pratIci bhavaM pratIcyam / udA0 AryabhASAH artha-yathAsambhava vibhakti - samartha (dhuprAgapAgudakpratIca: ) div, prAk, apAk, udak, pratyak prAtipadikoM se (zeSe ) zeSa arthoM meM (yat) yat pratyaya hotA hai / - (div) divi bhavaM divyam / dyuloka meM honevAlA - divya / (prAk ) prAci bhavaM prAcyam / pUrva dizA meM honevAlA - prAcya / (apAk ) apAci bhavam apAcyam / dakSiNa dizA meM honevAlA-apAcya / (udak) udIci bhavam udIcyam / uttara dizA meM honevaalaa-udiicy| (pratyak) pratIci bhavaM pratIcyam / pazcima dizA meM honevAlA - pratIcyam / siddhi - (1) divyam / div+Gi+yat / divya+su / divyam / yahAM saptamI- samartha 'div' zabda se 'bhava' zeSa artha meM isa sUtra se yat pratyaya hai| sUtra meM 'div' zabda kA 'diva ut' (6 / 1 / 127) se vihita uttva - AdezapUrvaka nirdeza kiyA gayA hai-chu / (2) prAcyam / pr+ac+yt| pr+0c+y| praa+c+y| prAcya+su / prAcyam / yahAM saptamI-samartha 'prAc' zabda se 'bhava' zeSa artha meM isa sUtra se yat pratyaya hai| 'aca:' (6 / 4 / 138) se 'ac' ke akAra kA lopa aura 'cauM' (6 | 3 | 137) se upasarga ko dIrgha hotA hai| aise hI apAcyam, pratIcyam / (3) udIcyam / ud+ac+yat / ud+Ic+ya / udiicy+su| udiicym| yahAM 'uda It' (6 / 4 / 140) se 'ac' ke 'a' ko 'IkAra' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / 'prAk' yahAM pra-upasargapUrvaka 'aJcu gatau' (rudhA0pa0) dhAtu se 'RtvigdadhRk0' (3/2/59) se kvin pratyaya hai| 'prAk' Adi zabdoM kI vizeSa siddhi vahAM dekha leveM / Thak (11) kanyAyASThak / 101 / pa0vi0-kanthAyAH 5 / 1 Thak 1 / 1 / anu0 - zeSe ityanuvartate / anvayaH-yathAsambhava0kanthAyAH zeSe Thak / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam arthaH- yathAsambhavavibhaktisamarthAt kanthAzabdAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu Thak pratyayo bhavati / udA0 - kanthAyAM bhava: kAnthika: / 264 AryabhASAH artha-yathAsambhava vibhakti - samartha ( kanthAyAH ) kanthA prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0-kanthAyAM bhava: kAnthika: / kanthA = gudar3I meM rahanevAlA - kAnthika (tapasvI) / siddhi - kAnyikaH / kanthA + Gi+Thak / kAnth+ika / kAnthika+su / kAnthikaH / yahAM saptamI-samartha 'kanthA' zabda se bhava zeSa artha meM isa sUtra se 'Thak' pratyaya hai| 'ThesyekaH' (713150) se 'ThU' ke sthAna meM 'ik' Adeza, 'kiti ca' (7 / 21118) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca . ( 6 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| vuk ( 12 ) varNo vuk / 102 / pa0vi0 - varNau 7 / 1 vuk 1 / 1 / anu0 - zeSe, kanyAyA iti cAnuvartate / anvayaH - yathAsambhava0varNau kanyAyAH zeSe vuk / arthaH-yathAsambhavavibhaktisamarthAt varNau-varNudezavAcina: kanthAzabdAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu vuk pratyayo bhavati / varNurnAma nadaH, tatsamIpo dezo varNuH / udA0 - kanyAyAM bhava: kAnyakaH / AryabhASAH artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (varNoM) varNu dezavAcI (kanyAyA:) kanthA prAtipadika se (zeSe) zeSa arthI meM (vuka) vuk pratyaya hotA hai| udA0-kanthAyAM bhava: kAnyakaH / varNu deza kI kanthA - gudar3I meM rahanevAlA arthAt use dhAraNa karanevAlA-kAnthaka ! siddhi-kAnthakaH / kanthA + Gi+buk / kAnth+aka / kAnthaka+su / kAnthakaH / yahAM varNudezavAcI 'kanthA' zabda se 'bhava' zeSa artha meM isa sUtra se 'vuk' pratyaya hai ! 'yuvoranAka (7 1818) se 'tu' ke sthAna meM 'aka' Adeza, 'kiti ca' (712/198) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai ! Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH vizeSa-sindhu kI pacchimI sahAyaka nadI kurrama ke kinAre nicale hisse meM 'bannU' kI dUna hai| isakA vaidika nAma krama' thaa| isakA UparI pahAr3I pradeza Aja bhI kurrama kahalAtA hai aura nicalA maidAnI bhAga bnnuu| pANini ne isI ko varNanada ke nAma se prasiddha vargu deza kahA hai (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 51) / tyap (13) avyayAt typ|103| pa0vi0-avyayAt 5 / 1 tyap 1 / 1 / anu0-zeSe itynuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0avyayAt zeSe tyap / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd avyayAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu tyap pratyayo bhvti| "amehakvatasitrebhyastyavidhiryo'vyayAt smRtaH" / udA0-(ama:) amA bhavo'mAtyaH / (iha) iha bhava ihatya: / (kva) kva bhava: kvatyaH / (tasi:) ito bhava itastyaH / (tra:) tatra bhavastatratyaH / patra bhavo yatratya: / AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (avyayAt) avyaya-saMjJaka prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (tyap) tyap pratyaya hotA hai| yahAM avyaya se vidhAna kiyA gayA tyap pratyaya, amA, iha, kva, tasi-pratyayAnta aura tral-pratyayAnta zabdoM se kiyA jAtA hai| udA0-(amA) amA bhavo'mAtyaH / amA-samIpa meM rhnevaalaa-amaaty| (iha) iha bhava ihatyaH / iha-isa jagat meM rhnevaalaa-ihty| (kva) kva bhava: kvatyaH / kva-kahAM rhnevaalaa-kvty| (tasi) ito bhava itastyaH / idhara se honevaalaa-itsty| bila) tatra bhavastatratya: / vahAM honavAlA-tatratya / yatra bhavo yatratyaH / jahAM honevaalaa-ytrty| siddhi-(1) amAtyaH / amA+su+tyam / amA+tya / amaaty+su| amaatyH| yahAM avyaya-saMjJaka 'amA' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se tyam' pratyaya hai| amA' zabda kA svarAdigaNa meM pATha hone se 'svarAdinipAtamavyayam' (1 / 1 / 36) se avyaya saMjJA hai| amA' zabda samIpArthaka hai| (2) ihatya: Adi padoM meM pUrvavat tyap pratyaya hai| iha' Adi zabda taddhita-pratyayAnta hone se taddhitazcAsarvavibhaktiH ' (1137) se inakI avyaya-saMjJA hai| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 tyapa-vikalpa: pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (14) aiSamohyaH zvaso'nyatarasyAm / 104 / pa0vi0 - aiSama:- hya:- zvasaH 5 / 1 anyatarasyAm avyypdm| sa0-aiSamazca hyazca zvazca eteSAM samAhAraH - aiSamohyaH zvaH, tasmAt - aiSamohya: zvasa: ( samAhAradvandva : ) / anu0-zeSe, tyap iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhava0aiSamohya: zvasaH zeSe'nyatarasyAM tyap / arthaH-yathAsambhavavibhaktisamarthebhya aiSamohya: zvobhyaH prAtipadikebhyaH zeSeSvartheSu vikalpena tyap pratyayo bhavati, pakSe ca TyuTyulau pratyayau bhavataH / udA0-(eSamaH) aiSamasi bhavam aiSamastyam (tyap) / aiSamastanam (Tyu:+Tyul) / (hyaH) hyo bhavaM hyastyam (tyap) hystnm| (ttyuH+ttyul)| ( zvaH ) zvo bhavaM zvastyam / zvastanam (TyuH+ Tyul) / AryabhASAH artha - yathAsambhava vibhakti-samartha (aiSamohya: zvasa: ) aiSamas, hyas, zvas prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (anyatarasyAm) vikalpa se (tyap) tyap pratyaya hotA hai aura pakSa meM Tyu aura Tyul pratyaya hote haiN| udA0- (aiSama:) aiSamasi bhavam aiSamastyam (tyap) / aiSamastanam (TyuH+Tyul) / isa varSa meM honevAlA - aiSamastya vA aiSamastana / ( hyaH ) hyo bhavaM hyastyam ( tyap ) / hyastanam (Tyu: + Tyul) / atIta kala meM huA - hyastya vA hyastana / ( zvaH) zvo bhavaM shvstym| zvastanam (Tyu: +Tyul) / AgAmI kala meM honevAlA - zvastya vA zvastana / siddhi - (1) aiSamastyam / aiSamas + Gi+tyap / aiSamas+tya / aiSamastya+su / aiSamastyam / yahAM saptamI-samartha aiSamas' zabda se 'bhava' zeSa artha meM isa sUtra se 'tyap' pratyaya hai / aise hI - hyastyam, zvastyam / (2) aiSamastanam / aiSamas+Tyu / aiSamas+tuT+ana / aiSamas+t+ana / aissmstn+su| aiSamastanam / yahAM saptamI - samartha aiSamas' zabda se 'bhava' zeSa artha meM, vikalpa pakSa meM 'sAyaM ciraMprAhNeprage'vyayebhyaSTyuTyulau tuT ca' (4 / 3 / 23) se 'Tyu' pratyaya aura use 'tuT' Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH Agama hotA hai| yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se 'yu' ke sthAna meM 'ana' Adeza hotA hai| aise hI-hyastanam, zvastanam / vizeSa-Tyu aura Tyut pratyayAnta zabda meM svara meM bhinnatA hotI hai| Tyu' pratyaya 'AdhudAttazca' (3 / 1 / 3) se AdhudAtta hotA hai-aiSamastanam aura Tyul-pratyayAnta pada liti' (6 / 1 / 187) se pratyaya se pUrva ac udAtta svaravAn hotA hai-aiSamastanam / aJ+Ja: (15) tIrarUpyottarapadAdau / 105 / pa0vi0-tIra-rUpyottarapadAt 5 / 1 aau 1 / 2 / sa0-tIraM ca rUpyaM ca etayo: samAhAra:-tIrarUpyam,tIrarUpyamuttarapadaM yasya tat-tIrarUpyottarapadam, tasmAt-tIrarUpyottarapadAt (smaahaardvndvgrbhitbhuvriihiH)| anu0-zeSe itynuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0tIrarUpyottarapadAt zeSe'jaJau / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt tIrottarapadAd rUpyottarapadAcca prAtipadikAt zeSeSvartheSu yathAsaMkhyam aJ-jau pratyayau bhavataH / udA0- (tIram) kAkatIre bhavaM kAkatIram (any)| palvalatIre bhavaM pAlvalatIram (aJ) / (rUpyam) vRkarUpye bhavaM vArkarUpyam (JaH) / zivarUpye bhavaM shaivruupym| AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (tIrarUpyottarapadAt) tIra-uttarapada aura rUpya-uttarapadavAle prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM yathAsaMkhya (ajajau) aJ aura ja pratyaya hote haiN| udA0-(tIra) kAkatIre bhavaM kAkatIram (any)| kAkatIra para rhnevaalaakaaktiir| palvalatIre bhavaM pAlvalatIram (an) / palvala choTe tAlAba ke taTa para rhnevaalaa-paalvltiir| (rUpya) vakarUpye bhavaM vArkarUpyam (j:)| vRka ke sikke para honevAlA cihn-vaarkruupy| zivarUpye bhavaM zaivarUpyam / ziva ke sikke para honevAlA cihn-shaivruupy| siddhi-(1) kAkatIram / kAkatIra+Di+aJ / kaaktii+a| kaaktiir+su| kaaktiirm| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam yahAM saptamI-samartha tIra- uttarapadavAle 'kAkatIra' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 917 ) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi hotI hai| aise hI - pAlvalatIram / (2) vArkarUpyam / vRkarUpa+Gi+Ja / vArkarUpy +a / vArkarUpya+su / vArkarUpyam / yahAM saptamI-samartha, rUpya - uttarapadavAle 'vRkarUpya' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se'' pratyaya hai / 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117 ) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI - zaivarUpyaMm / vizeSa- aJ aura a pratyaya meM vizeSatA yaha hai ki aJ-pratyayAnta zabda se strIliGga meM 'TiTThANaJo' (4 |1|15) se GIp pratyaya hotA hai| jaise- kAkatIrI nArI / Ja - pratyayAnta zabda se strItva - vivakSA meM GIp pratyaya nahIM apitu 'ajAdyataSTAp' (4/1/4) se 'TAp' pratyaya hotA hai / jaise- vArkarUpyA, mudrA / JaH 268 (16) dikpUrvapadAdasaMjJAyAM JaH / 106 / pa0vi0-dik- pUrvapadAt 5 / 1 asaMjJAyAm 7 / 1 JaH 1 / 1 / sao - dikpUrvapadaM yasya tat - dikpUrvapadam tasmAt- dikpUrvapadAt ( bahuvrIhi: ) / na saMjJA iti asaMjJA, tasyAm - asaMjJAyAm ( naJtatpuruSaH) / anu0 - zeSe ityanuvartate / anvayaH-yathAsambhava0asaMjJAyAM dikpUrvapadAt zeSe JaH / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd asaMjJAviSayAd dikpUrvapadAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu JaH pratyayo bhavati / udA0 - pUrvasyAM zAlAyAM bhava: paurvazAla: / dakSiNasyAM zAlAyAM bhavo dAkSiNazAla: / aparasyAM zAlAyAM bhava AparazAla: / AryabhASAH artha - yathAsambhava vibhakti - samartha (asaMjJAyAm ) saMjJAviSaya se rahita (dikpUrvapadAt) dizAvAcI pUrvapadavAle prAtipadika se ( zeSe ) zeSa arthoM meM (Ja) Ja pratyaya hotA hai| udA0 - pUrvasyAM zAlAyAM bhava: paurvazAla: / pUrva dizA kI zAlA meM rahanevAlA- paurvazAla / dakSiNasyAM zAlAyAM bhavo dAkSiNazAla: / dakSiNa dizA meM rahanevAlA- dAkSiNazAla / aparasyAM zAlAyAM bhava aparazAla: / pazcima dizA kI zAlA meM rahanevAlA-AparazAla / siddhi - paurvazAla: / pUrva+zAlA / puurvshaalaa+ngi+ny| paurvshaal+a| paurvazAla+su / paurvazAla: / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 266 yahAM prathama pUrva aura zAlA subantoM kA 'taddhitArthottarapadasamAhAre caM' (211142) se taddhitArtha meM karmadhAraya tatpuruSa samAsa hotA hai / tatpazcAt saptamI - samartha, dizAvAcI pUrvapadavAle 'pUrvazAlA' zabda se 'bhava' zeSa artha meM isa sUtra se 'Ja' pratyaya hotA hai| 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 |4,148) aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| aise hI- dAkSiNazAla:, AparazAla: / aJ (17) madrebhyo'J / 107 / pa0vi0 - madrebhya: 5 / 3 aJ 1 / 1 / anu0 - zeSe, dikpUrvapadAd iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhava0dikpUrvapadebhyo madrebhyaH zeSe'J / arthaH-yathAsambhavavibhaktisamarthAd dikpUrvapadAd madrazabdAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu an pratyayo bhavati / udA0 - pUrvamadreSu bhavaH paurvamadraH / aparamadreSu bhava AparamadraH / AryabhASAH artha - yathAsambhava vibhakti - samartha (dikpUrvapadAt ) dizAvAcI pUrvapadavAle ( madrebhyaH) madra zabda se ( zeSe ) zeSa arthoM meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai / udA0 - pUrvamadreSu bhava: paurvamadra: / pUrva dizA ke madra janapada meM rhnevaalaa-paurvmdr| aparamadreSu bhava AparamadraH / pazcima dizA ke madra meM rahanevAlA - Aparamadra / siddhi - paurvamadra: / pUrva+madra / pUrvamadra+sup+aJ / paurvamadra+a / paurvamadra+su / paurvamadraH / yahAM prathama pUrva aura madra subantoM kA 'taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (2 12 151) se taddhitArtha meM karmadhAraya samAsa hotA hai| tatpazcAt saptamI - samartha, dizAvAcI pUrvapadavAle 'pUrvamadra' zabda se 'bhava' zeSa artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai / 'dizo'madrANAm (7 13 113) se janapadavAcI 'madra' zabda kI uttarapada vRddhi kA pratiSedha hone se pUrvavat 'taddhiteSvacAmAde:' ( 7 / 2 / 117 ) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI - AparamadraH / vizeSa - (1) janapadavAcI zabdoM kA bahuvacana meM prayoga kiyA jAtA hai ataH 'madrebhyaH' yahAM 'madra' zabda kA bahuvacana meM nirdeza kiyA gayA hai| (2) rAvI aura canAva nadI ke bIca kA deza 'madra' janapada kahAtA thaa| aJ (18) udIcyagrAmAcca bahvaco'ntodAttAt / 108 / pa0vi0 - udIcya-grAmAt 5 / 1 ca avyayapadam bahvaca: 5 / 1 antodAttAt 5 | 1 | Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-udIci bhava udIcyaH / udIcyazcAsau grAma iti udIcyagrAma:, tasmAt-udIcyagrAmAt (krmdhaaryttpuruss:)| bahavo'co yasmi~stat-bahac, tasmAt-bahvaca: (bhuvriihi:)| ante udAtto yasya tat-antodAttam, tasmAt-antodAttAt (bhuvriihiH)| anu0-zeSe, aJ iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0antodAttAd bahaca udIcyagrAmAcca zeSe'J / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd antodAttAd bahaca udIcyagrAmavAcina: prAtipadikAcca zeSeSvartheSu aJ pratyayo bhavati / udA0-zivapure bhavaM zaivapuram / mANDavapure bhavaM mANDavapuram / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (antodAttAt) antodAtta (bahaca:) bahuta acoMvAle (udIcyagrAmAt) udIcya-grAmavAcI prAtipadika se (ca) bhI (zeSe) zeSa arthoM meM (ac) ac pratyaya hotA hai| udA0-zivapure bhavaM zaivapuram / zivapura (kAzI) grAma meM rhnevaalaa-shaivpur| mANDavapure bhavaM mANDavapuram / mANDavapura nAmaka grAma meM rhnevaalaa-maannddvpur| siddhi-zaivapuram / zivapura+Di+aJ / shaivpur+a| zaivapura+su / zaivapuram / yahAM saptamI-samartha, antodAtta, bahac udIcya-grAmavAcI 'zivapura' zabda se 'bhava' zeSa arthoM meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-mANDavapuram / zivapuram aura mANDavapuram zabda samAsasya' (6 / 1 / 220) se antodAtta haiN| inameM bahuta ac spaSTa hai| aN (16) prsthottrpdpldyaadikopdhaadnn|106 / pa0vi0-prasthottarapada-paladyAdi-kopadhAt 5 / 1 aN 1 / 1 / sa0-prastha uttarapadaM yasya tat prthsthottrpdm| paladI AdiryeSAM te-paladyAdaya: / ka upadhAyAM yasya tat-kopadham / prasthottarapadaM ca paladyAdayazca kopadhaM ca eteSAM samAhAra:-prasthottarapadapaladyAdikopadham, tasmAt prasthottarapadapaladyAdikopadhAt (bahuvrIhigarbhita-samAhAradvandvaH) / anu0-zeSe itynuvrtte| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvayaH - yathAsambhava0prasthottarapadapaladyAdikopadhAt zeSe'N / arthaH- yathAsambhavavibhaktisamarthebhyaH prasthottarapadebhya: paladyAdibhyaH kakAropadhebhyazca prAtipadikebhyaH zeSeSvartheSu aN pratyayo bhavati / udA0- (prasthottarapadam ) mAdrIprasthe bhavo mAdrIprastha: / mAhakIprasthe bhavo mAhakIprastha: / (paladyAdi: ) paladyAM bhava: pAladaH / pariSadi bhavaH pAriSadaH / (kopadhaH ) nIlInake bhavo nailInakaH / ciyAtake bhavazcaiyAtakaH / pldii| pript| yakRlloman / romaka / kAlakUTa / paTaccara / vAhIka / kalakITa / malakITa / kamalakITa / kamalabhidA / kamalakIra / bAhukITa / naitakI / parikhA / zUrasena / gomatI / udapAna / pakSa / kalalakITa / kklkiikttaa| gosstthii| naidhikii| naiketii| sakRlloman / iti paladyAdayaH / / 1 AryabhASAH artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (prasthottarapadapaladyAdikopadhAt) prastha-uttarapadavAle, paladI Adi tathA kakAra- upadhAvAle prAtipadikoM se (zeSa) zeSa arthoM meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0- (prasthottarapadam ) mAdrIprasthe bhavo mAdrIprastha: / mAdrIprastha nAmaka grAma meM rahanevAlA - mAdrIprastha / mAhakIprasthe bhavo mAhakIprastha: / mAhakIprastha nAmaka grAma meM rahanevAlA-mAhakIprastha / ( paladyAdi) paladyAM bhava: pAlada: / paladI-jhopar3iyoM ke grAma meM rahanevAlA - pAlada / pariSadi bhavaH pAriSadaH / pariSad = vidvatsabhA meM rahanevAlA - pAriSada / (kopadha) nIlInake bhavo nailInakaH / nilInaka=chipe hue sthAna meM rahanevAlA - nailInaka / ciyAtake bhavazcaiyAtakaH / nizcita sthAna para rahanevAlA - caiyAtaka / 271 siddhi-mAdrIprastha: / yahAM saptamI - samartha, prastha uttarapadavAle 'mAdrIprastha' zabda se zeSa artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai / 'taddhiteSvacAmAde:' ( 7 / 2 / 117) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi hotI hai / aise hI - mAhakIprastha: Adi / aN (20) kaNvAdibhyo gotre // 110 // pa0vi0- kaNva - AdibhyaH 5 / 3 gotre 7 / 1 sa0-kaNva AdiryeSAM te-kaNvAdayaH, tebhyaH - kaNvAdibhyaH ( bahuvrIhi: ) / anu0 - zeSe, aN iti cAnuvartate / anvayaH -- yathAsambhava0gotre kaNvAdibhyaH zeSe'N / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhyo gotrapratyayAntebhya: kaNvAdibhya: prAtipadikebhya: zeSeSvartheSu aN pratyayo bhvti| udA0-kaNvasya gotrApatyaM kANvyaH / kANvyasya chAtrA: kANvA: / gokakSasya gotrApatyaM gaukakSyaH / gaukakSyasya chAtrA gaukkssaaH| kaNvAdaya: zabdA: 'gargAdibhyo yaJ' (4 / 1 / 105) ityatra gargAdiSu paThyante te tata eva draSTavyA: / AryabhASA: artha-yathAsambhava vibhakti-samartha (gotre) gotrapratyayAnta (kaNvAdibhyaH) kaNva Adi prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-kaNvasya gotrApatyaM kANvyaH / kANvyasya chAtrA: kANvA: / kaNva RSi kA pautra-kANvya / kANvya ke ziSya-kANva / gokakSasya gotrApatyaM gaukakSyaH / gaukakSyasya chAtrA gaukkssaaH| gokakSa RSi kA pautr-gaukkssy| gaukakSya ke shissy-gaukkss| kaNva Adi zabda gargAdigaNa (4 / 1 / 105) meM paThita haiM, unheM vahAM se dekha leveN| siddhi-kANvA: / knnv+dds+yny| kaannv+y| kaannvy|| kaannvy+dds+any| kaannvy+a| kaannv+a| kANva+jas / kANvAH / yahAM prathama SaSThI-samartha 'kaNva' zabda se gotrApatya artha meM gargAdibhyo yajJa (4 / 1 / 105) se yaJ' pratyaya hotA hai| tatpazcAt SaSThI-samartha gotra pratyayAnta kANvya' zabda se zeSa artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hotA hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko parjanyavat Adivaddhi, yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa aura 'Apatyasya ca taddhitenAti' (6 / 4 / 151) se aMga ke yakAra kA lopa hotA hai| aise hii-gaukkssaaH| aN (21) inyshc|111) pa0vi0-iJa: 5 1 ca avyayapadam / anu0-zeSe, aNa, gotre iti cAnuvartate / anvaya:-yathAsambhavalgotre iJazca zeSe'N / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd gotrApatye'rthe vartamAnAd iJpratyayAntAt prAtipadikAcca zeSeSvartheSu aN pratyayo bhavati / udA0-dakSasya gotrApatyaM dAkSi: / dAkSezchAtrA daakssaa:| plakSasya gotrApatyaM plAkSi: / plAkSezchAtrA: plAkSAH / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (gotre) gotrApatya artha meM vidyamAna (iJaH) iJ-pratyayAnta prAtipadika se (ca) bhI (zeSe) zeSa artho meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-dakSasya gotrApatyaM dAkSiH / dAkSezchAtrA dAkSAH / dakSa RSi kA pautr-daakssi| dAkSi ke ziSya-dAkSa / plakSasya gotrApatyaM plAkSi: / plAkSezchAtrA: plAkSAH / plakSa RSi ke pautr-plaakssi| plAkSi ke ziSya-plAkSa / siddhi-daakssaaH| dkss+dds+iny| daakss+| daakssi+su| dAkSiH / dAkSi+aN / daakss+a| dAkSa+jas / dAkSAH / yahAM prathama SaSThI-samartha 'dakSa' zabda se gotrApatya artha meM 'ata iJ (4 / 1 / 95) se iJ pratyaya hotA hai| tatpazcAt SaSThI-samartha gotra pratyayAnta dAkSi' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se aN pratyaya hotA hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi aura yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hii-plaakssaaH| aN-pratiSedhaH (22) na vyacaH prAcyabharateSu / 112 / pa0vi0-na avyayapadam, dvayaca: 5 / 1 prAcyabharateSu 7 / 3 / sa0-dvAvacau yasmi~stat-vyaca, tasmAt-vyac (bahuvrIhi:) / prAcyAzca bharatAzca te-prAcyabharatA:, teSu prAcyabharateSu (itretryogdvndvH)| anu0-zeSe, aNa, gotre, iJ iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava prAcyabharateSu gotreSu vyac iJa: zeSe'N n| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt prAcyagotre bharatagotre ca vartamAnAd vyaca iJantAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu aN pratyayo na bhavati / udA0-(prAcyagotram) piGgasya gotrApatyaM paiGgi: / paiGgezchAtrA: paiGgIyA: / evam-prauSThIyA:, caidIyA:, pauSkIyA: / (bharatagotram) kAzasya gotrApatyaM kAzi: / kAzezchAtrA: kAzIyA: / evm-paashiiyaa:| AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (prAcyabharateSu, gotre) prAcyagotra aura bharatagotra meM vidyamAna (dvayaca:) do acoMvAle (iJaH) iJ-pratyayAnta prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (aNa) aN pratyaya (na) nahIM hotA hai| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(prAcyagotra) piGgasya gotrApatyaM paiGgiH / paiGgezchAtrA: paiGgIyAH / piGga RSi kA pautr-painggi| paiGgi ke shissy-painggiiy| aise hI-prauSThIya, caidIya, pausskiiy| (bharatagotra) kAzasya gotrApatyaM kaashi:| kAzezchAtrA: kaashiiyaa:| kAza RSi kA pautr-kaashi| kAzi ke shissy-kaashiiy| aise hii-paashiiy| siddhi-paiGgIyA: / piGga+Das+iJ / paig+i| painggi|| painggi+dds+ch| paingg+iiy| paigiiy+js| painggiiyaaH| yahAM prathama SaSThI-samartha prAcya gotravAcI, do acoMvAle 'piGga' zabda se gotrApatya artha meM 'ata i' (4 / 1 / 95) se iJ pratyaya hotA hai| tatpazcAt gotra-pratyayAnta paiGgi' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'aN' pratyaya kA pratiSedha hone se vRddhAccha:' (4 / 2 / 114) se cha' pratyaya hotA hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'ch' ke sthAna meM 'Iy' Adeza aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hI-prauSThIyA:' aadi| vizeSa-(1) bharatagotra prAcyagotra ke hI antargata hai phira yahAM 'bharatagotra' ke grahaNa se yaha jJApita hotA hai ki anyatra prAcya gotra ke grahaNa se bharatagotra kA grahaNa nahIM kiyA jAtA hai| (2) prAcyabharata-dakSiNa-pUrvI paMjAba meM-thAnezvara, kaithala, karanAla, pAnIpata kA bhU-bhAga bharata janapada thaa| isI kA dUsarA nAma prAcyabharata bhI thA kyoMki yahIM se deza ke udIcya aura prAcya ina do khaNDoM kI sImAyeM baMTa jAtI thI (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 41) / cha: ... (23) vRddhaacchH||113| pa0vi0-vRddhAt 5 / 1 cha: 1 / 1 / anu0-'gotre' iti nAnuvartate, zeSe iti cAnuvartate / anvaya:-yathAsambhava0vRddhAt zeSe chH| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd vRddhasaMjJakAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu cha: pratyayo bhvti| udA0-gAThasya chAtro gArgIya: / vAtsyasya chAtro vAtsIya: / zAlAyAM bhava: zAlIya: / mAlAyAM bhavo mAlIyaH / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (vRddhAt) vRddhasaMjJaka prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (cha:) pratyaya hotA hai| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 __ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-gAya'sya chAtro gArgIyaH / gArgya RSi kA shissy-gaargiiy| vAtsyasya chAtro vAtsIya: / vAtsya RSi kA ziSya-vAtsIya / zAlAyAM bhava: zAlIyaH / zAlA ghara meM rahanevAlA-zAlIya (gRhsth)| mAlAyAM bhavo maaliiyH| mAlA meM rahanevAlA-mAlIya (pussp)| siddhi-gArgIya: / gaaye+dds+ch| gaaye+iiy| gaarg+iiy| gArgIya+su / gArgIyaH / yahAM 'gApU' zabda kI vRddhiryasyAcAmAdistavRddham (1 / 1 / 72) se vRddha' saMjJA hai| vRddhasaMjJaka gArya' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se cha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se chu' ke sthAna meM 'Iya' Adeza hotA hai| 'yasyeti ca' (7 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa aura 'Apatyasya ca taddhite'nAti' (6 / 4 / 151) se yakAra kA lopa hotA hai| aise hI- 'vAtsIya:' aadi| Thak+chas (24) bhvtsstthkchsau|114| pa0vi0-bhavata: 5 / 1 chak-chasau 1 / 2 / sa0-Thak ca chas ca tau-Thakchasau (itaretarayogadvandva:) / anu0-zeSe, vRddhAt iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0vRddhAd bhavata: zeSe tthkchsau| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd vRddhasaMjJakAd bhavat-zabdAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu Thakchasau pratyayau bhvtH|| udA0-(Thak) bhavato'yaM bhAvatka: / (chas) bhavata idaM bhavadIyam / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (vRddhAt) vRddhasaMjJaka (bhavataH) bhavat prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (Thakchasau) Thak aura chas pratyaya hote haiN| udA0-(Thak) bhavato'yaM bhAvatka: / ApakA yh-bhaavtk| (chas) bhavata idaM bhavadIyam / ApakA yh-bhvdiiy| siddhi-(1) bhAvatkaH / bhavat+Das+Thak / bhaavt+k| bhaavtk+su| bhAvatkaH / yahAM SaSThI-samartha, vRddhasaMjJaka 'bhavat' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| isusuktAntAtkaH' (7 / 3 / 51) se ' ke sthAna meM 'k' Adeza hotA hai| kiti ca (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| 'bhavat' zabda kA tyadAdigaNa meM pATha hone se tyadAdIni ca' (1 / 1 / 73) se isakI vRddha saMjJA hai| (2) bhavadIyaH / bhavat+Das+chas / bhvt+iiy| bhavad-Iya / bhavadIya+su / bhavadIyaH / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 __ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM SaSThI-samartha, vRddhasaMjJaka 'bhavat' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'chas' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se cha ke sthAna meM 'Iy' Adeza hotA hai| 'chas' pratyaya ke sit hone se siti ca' (1 / 4 / 16) se 'bhavat' zabda kI padasaMjJA hotI hai aura jhalAM jazo'nte (8 / 2 / 39) se padAnta meM vidyamAna t' ko jaz 'd' hotA hai| ThaJ+triThaH (25) kaashyaadibhysstthnitthau|115 / pa0vi0-kAzi-Adibhya: 5 / 3 ThaJ-triThau 1 / 2 / sa0-kAzirAdiryeSAM te-kAzyAdayaH, tebhya:-kAzyAdibhya: (bhuvriihiH)| ThaJ ca jiThazca tau-ThajhiThau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-zeSe, vRddhAt iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0vRddhebhya: kAzyAdibhya: zeSe ThaciThau / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhyo vRddhasaMjJakebhya: kAzyAdibhyaH prAtipadikebhyaH zeSeSvartheSu ThajhiThau pratyayau bhvtH| udA0-(Tha) kAzyAM bhavA kaashikii| (jiThaH) kAzyAM bhavA kaashikaa| (ThaJ) bedyAM bhavA baidikii| (jiThaH) bedyAM bhavA bedikA / . kaashi| cedi / bedi| saMjJA / saMvAha / acyut| mohamAna / zakulAda / hastikaSU / kudAman / kunAma / / hirnny| karaNa / godhAzana / bhauriki / bhauliGgi / arindama / srvmitr| devadatta / sAdhumitra / dAsamitra / dAsagrAma / saudhaavtaan| yuvraaj| upraaj| sindhumitr| devarAja / / ApadAdipUrvapadAntAt kAlAntAt / / ApatkAlikI / aaptkaalikaa| aurdhvkaalikii| aurdhvkaalikaa| tAtkAlikI / taatkaalikaa| iti kAzAdayaH / / AryabhASA artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (vRddhAt) vRddhasaMjJaka (kAzyAdibhyaH) kAzi Adi prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (ThajiThau) ThaJ aura jiTha pratyaya hote haiN| udA0-(Tha) kAzyAM bhavA kaashikii| (niTha) kAzyAM bhavA kAzikA / kAzi meM honevAlI-kAzikI, kaashikaa| (Tha) bedyAM bhavA baidikii| (jiTha) bedyAM bhavA baidikA / bedi meM honevAlI-baidikI, baidikaa| siddhi-(1) kAzikI / kAzi+Di+ThaJ / kaash+ik| kaashik+ddiip| kaashik+ii| kAzikI+su / kaashikii| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 277 yahAM saptamI-samartha, vRddhasaMjJaka kAzi' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| ThasyekaH' (7 / 3 150) se '' ke sthAna meM 'ik' Adeza aura taddhiteSacAmAde:' (7 / 2 / 115) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi hotI hai| yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke IkAra kA lopa hotA hai| strItva-vivakSA meM kI TiTDhANaja' (4 / 1 / 15) se 'DIp' pratyaya hotA hai| aise hii-baidikii| (2) kAzikA / kaashi+ddi+jitth| kaash+ik| kaashik+ttaap| kaashik+aa| kaashikaa+su| kaashikaa| yahAM saptamI-samartha, vRddhasaMjJaka kAzi' zabda se pUrvavat jiTha' pratyaya hai| jiTha' pratyaya meM ikAra uccAraNArtha hai| '' ke sthAna meM pUrvavat ik Adeza tathA pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se TAp pratyaya hotA hai| aise hii-baidikaa| (2) yahAM vRddhAt' pada kI anuvRtti hone se vRddhasaMjJaka kAzi' Adi zabdoM se pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai kintu kAzyAdi gaNa meM jo avRddhasaMjJaka zabda par3he haiM unase vacanaprAmANya se pratyaya hotA hai| ThaJ+miTha: (26) vAhIkagrAmebhyazca / 116 / pa0vi0-vAhIka-grAmebhya: 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-vAhIkAnAM grAmA iti vAhIkagrAmA:, tebhya:-vAhIkagrAmebhya: (sssstthiittpurussH)| anu0-zeSa, vRddhAd iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0vRddhebhyo vAhIkagrAmebhyazca zeSe tthjhitthau| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhyo vRddhasaMjJakebhyo vAhIkagrAmavAcibhya: prAtipadikebhyazca ThaniThau pratyayau bhavataH / udA0-(ThaJ) zAkale bhavA shaaklikii| (jiThaH) zAkale bhavA shaaklikaa| (ThaJ) mAnthave bhavA maanthvikii| (jiThaH) mAnthave bhavA maanthvikaa| AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (vRddhAt) vRddhasaMjJaka (vAhIkagrAmebhyaH) vAhIka-grAmavAcI prAtipadikoM se (ca) bhI (ujiThau) ThaJ aura jiTha pratyaya hote haiN| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam udA0- -(ThaJ) zAkale bhavA zAkalikI / zAkala nAmaka vAhIka-grAma meM rahanevAlI nArI - zAkalikI / (JiTha) zAkale bhavA zAkalikA / zAkalaM nAmaka vAhIka-grAma meM rahanevAlI nArI-zAkalikA / (ThaJ) mAnyave bhavA mAnthavikI / mAnthava nAmaka vAhIka-grAma meM rahanevAlI nArI - mAnthavikI / ( JiTha ) mAnyave bhavA mAnyavikA / mAnthava nAmaka vAhaka- grAma meM rahanevAlI nArI- mAnthavikA / 278 siddhi-zAkalikI / zAkala + Gi+ThaJ / zAkal+ika / zAkalika + GIp / zAkalikI+su / zAkalikI / yahAM saptamI-samartha, vAhIka - grAmavAcI 'zAkala' zabda se isa sUtra se zeSa arthoM meM 'ThaJ' pratyaya hai| 'JiTha' pratyaya karane para - zAkalikA / aise hI mAnthavikI, mAnthavikA / zeSa kArya pUrvavat hai / vizeSa- gaMdhAra aura vAhIka donoM milakara udIcya kahalAte the / sindhu se zatadru taka kA pradeza vAhIka thA jisake antargata madra, uzInara aura trigarta ye tIna mukhya bhAga the (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 42 ) / ThaJiTha-vikalpaH (27) vibhASozInareSu / 117 / pa0vi0-vibhASA 1 / 1 uzInareSu 7 / 3 / anu0-zeSe, vRddhAt, ThaJJiThau, vAhIkagrAmebhya iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhava0uzInareSu vRddhebhyo vAhIkagrAmebhyaH zeSe vibhASA ThaJiThau / artha: yathAsambhavavibhaktisamarthebhya uzInareSu vartamAnebhyo vRddhasaMjJakebhyo vAhIkagrAmavAcibhyaH prAtipadikebhyo vikalpena ThaJJiThau pratyayau bhavataH, pakSe ca chaH pratyayo bhavati / udA0- ( ThaJ ) AhajAle bhavA AhajAlikI / (JiThaH) AhajAle bhavA AhvajAlikA / (cha: ) AhnajAle bhavA AhrajAlIyA / (ThaJ ) saudarzane bhavA saudarzanikI / (JiThaH) saudarzanikA / (chaH) saudarzayanIyA / AryabhASAH artha-yathAsambhava- vibhakti - samartha (uzInareSu) uzInara - bhAga meM vidyamAna (vRddhAt) vRddhasaMjJaka (vAhIkagrAmebhyaH) vAhIka grAmavAcI prAtipadikoM se (vibhASA) vikalpa se (ThaJJiThau) ThaJ aura JiTha pratyaya hote haiN| vikalpa pakSa meM cha pratyaya hotA hai| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-(Tha) AhajAle bhavA aahjaalikii| (jiTha) AhajAlikA / (cha) aahjaaliiyaa| uzInara bhAga meM vidyamAna AhajAla nAmaka vAhIka-grAma meM rahanevAlI nArI-AhajAlikI, AhajAlikA, aahjaaliiyaa| (Tha) saudarzane bhavA saudrshnikii| (miTha) saudarzanikA / (cha) saudrshyniiyaa| uzInara bhAga meM vidyamAna saudarzana nAmaka vAhIkagrAma meM rahanevAlI nArI-saudarzanikI, saudanikA, saudrshniiyaa| siddhi-AhajAlikI Adi padoM kI siddhi pUrvavat hai| vizeSa-pANini ke anusAra uzInara, vAhIka kA janapada thA vibhASozInareSu' (4 / 2 / 118) / aisA jJAta hotA hai ki rAvI aura canAba ke bIca kA bhU-bhAga jo madra ke dakSiNa meM thA, uzInara pradeza kahalAtA thA (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 67-68) / ThaJ (28) ordeze ThaJ / 118 | pa0vi0-o: 5 / 1 deze 71 ThaJ 1 / 1 / anu0-zeSe ityanuvartate, uttarasUtre punarvRddhagrahaNAdasmin sUtre vRddhAt' iti naanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0deze o: zeSe ThaJ / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd dezavAcina ukArAntAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu ThaJ pratyayo bhvti| udA0-niSAdakA bhavo naissaadkrssukH| zabarajambvAM bhava: zAbarajambuka: / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (deze) dezavAcI (o:) ukArAnta prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai| udA0-niSAdakA bhavo naiSAdakarSaka: / niSAdaka: nAmaka deza meM rahanevAlAnaiSAdakarSuka / zabarajambvAM bhava: zAbarajambuka: / zambarajambU nAmaka deza meM rhnevaalaashaabrjmbuk| siddhi-naiSAdakarSaka: / niSAdakarpU+Di+ThaJ / naissaadk'+k| naissaadkrss+k| naiSAdakarSukaH / yahAM saptamI-samartha dezavAcI, UkArAnta niSAdakarpU' zabda se zeSa artha meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| isusuktAntAt kaH' (7 / 3 / 51) se 'ha' ke sthAna meM 'k' Adeza hotA hai aura ke'nn:'(7|4|13) se aMga ko hasva hotA hai| aise hI-zAbarajambukaH / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSa-yahAM ThaJ aura jiTha pratyaya ke prakaraNa meM ThajiThau' pada meM se kevala ThaJ' pratyaya kI anuvRtti sambhava nahIM hai, ata: yahAM puna: ThaJ' pratyaya kA grahaNa kiyA gayA hai| ThaJ (26) vRddhAt prAcAm / 116 / pa0vi0-vRddhAt 5 / 1 prAcAm 6 / 3 / anu0-zeSe, oH, deze, ThaJ iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhavaprAcAM deze vRddhAd o: zeSe ThaJ / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt prAgdezavAcino vRddhasaMjJakAd ukArAntAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu Than pratyayo bhavati / udA0-ADhakajambvAM jAta: ADhakajambuka: / zAkajambvAM jAta: zAkajambuka: / nApitavAstvAM jAto nApitavAstukaH / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (prAcAM deze) prAk-dezavAcI (vRddhAt) vRddhasaMjJaka (o:) ukArAnta prAtipadika se (zeSa) zeSa arthoM meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai| udA0-ADhakajambavAM jAta: ADhakajambuka: / ADhakajambU nAmaka prAg-deza meM utpanna huA-ADhakajambuka / zAkajambvAM jAta: zAkajambukaH / zAkajambU nAmaka prAg-deza meM utpanna-zAkajambuka: / nApitavAstvAM jAto nApitavAstukaH / nApitavAstU nAmaka prAg-deza meM utpnn-naapitvaastuk| siddhi-ADhakajambuka: / ADhakajambU+Di+ThaJ / aaddhkjmbuu+k| aaddhkjmbu+k| aaddhkjmbuk+su| ADhakajambuka: / yahAM saptamI-samartha, prAgadezavAcI, vRddhasaMjJaka ADhakajambU' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| ' ke sthAna meM pUrvavat 'k' Adeza aura pUrvavat aMga ko hrasTa hotA hai| aise hI-zAkajambukaH, nApitavAstukaH / vuJ (30) dhanvayopadhAd vuny|120 / pa0vi0-dhanva-yopadhAt 5 / 1 vuJ 11 / sa0-ya upadhAyAM yasya tt-yopdhm| dhanva ca yopadhaM ca etayo:: samAhAro dhanvayopadham, tasmAt-dhanvayopadhAt (bhuvriihigrbhitsmaahaardvndv:)| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anu0-zeSe, deze, vRddhAd iti cAnuvartate / anvayaH - yathAsambhava0 deze vRddhAd dhanvayopadhAt zeSe vuJ / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd dezavAcino vRddhasaMjJakAd dhanvavizeSavAcino yakAropadhAcca prAtipadikAt zeSeSvartheSu vuJ pratyayo bhavati / dhanvazabdo marudezavAcakaH / 28 1 udA0- (dhanva:) pAredhanvani jAtaH pAredhanvakaH / airAvate jAta: airAvataka: / (yopadhaH ) sAGkAzye jAtaH sAGkAzyakaH / kAmpilye jAta: kAmpilyakaH / AryabhASAH artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (deze) dezavAcI (vRddhAt) vRddhasaMjJaka ( dhanva-yopadhAt) dhanvavizeSavAcI aura yakAra- upadhAvAle prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (vuJa) vuJ pratyaya hotA hai / dhanva= marudeza | udA0- ( dhanva ) pAredhanvani jAtaH pAredhanvakaH / maru deza ke pAra utpanna huA - pAradhanvaka / airAvate jAta: airAvataka: / airAvata nAmaka marudeza meM utpanna huA - airAvataka / (yopadha ) sAkAzye jAta: sAkAzyaka: / sAMkAzya nAmaka nagara meM utpanna - sAMkAzyaka / kAmpilye jAta: kAmpilyakaH / kApilya nAmaka nagara meM utpanna - kAmpilyaka / siddhi - pAredhanvakaH / pAredhanvan + Gi+ vuJ / pAredhanva+aka / pAredhanvaka+su / pAredhanvakaH / yahAM saptamI-samartha, dhanva - vizeSavAcI 'pAredhanva' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'Ja' pratyaya hai| 'yuvoranAko (71318) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza aura 'nastaddhite' ( 6 : 444) se aMga ke Ti-bhAga (an) kA lopa hotA hai| aise hI airAvataka:, sAGkAzyaka:, kAmpilyakaH / vizeSa - (1) pAredhanva - arthAt marubhUmi ke usa pAra kA deza | rAjasthAna kI marubhUmi yA mAravAr3a kA prAcIna nAma dhanva jJAta hotA hai| isa dhanva pradeza ke pAra pacchima meM Aja taka siMdha prAnta kA pUrvI bhAga 'pArakara' kahAtA hai jo pAredhanvaka kA apabhraMza hai| (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 56 ) / ( 2 ) airAvatadhanva - yaha bhAratavarSa kI sImA ke usa pAra madhya eziyA kA gobI registAna jAna par3atA hai (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 56 ) / (3) sAMkAzya-janaka ke bhAI kuzadhvaja kI nagarI kA nAma / isakA vartamAna nAma 'saMkiza' hai (zabdArthakaustubha ) / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) kAmpilya-yaha dakSiNa pAJcAla kI rAjadhAnI kA nagara hai| aba bhI kampilA ke nAma se prasiddha hai aura pharrukhAbAda jile kA eka kasbA hai| draupadI kA janma yahIM huA thA (zabdArthakaustubha pR0 1383) / vuJ (31) prsthpurvhaantaacc|121| pa0vi0-prastha-pura-vahAntAt 5 / 1 ca avyayapadam / sa0-prasthaM ca puraM ca vahaM ca eteSAM samAhAra:-prasthapuravaham, prasthapuravahamante yasya tat-prasthapuravahAntam, tasmAt-prasthapuravahAntAt (smaahaardvndvgrbhitbhuvriihi:)| anu0-zeSe, deze, vRddhAd iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0deze vRddhAt prasthapuravahAntAcca zeSu vuJ / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd dezavAcino vRddhasaMjJakAt prasthAntAt purAntAd vahAntAcca prAtipadikAt zeSeSvartheSu vuJ pratyayo bhvti| udA0-(prastham) mAlAprasthe jAto mAlAprasthaka: / (puram) nAndIpure jAto naandiipurkH| kAntIpure jAta: kaantiipurkH| (vaham) pIluvahe jAta: pailuvahaka: / phalgunIvahe jAta: phAlgunIvahakaH / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (deze) dezavAcI (vRddhAt) vRddhasaMjJaka (prasthapuravahAntAt) prasthAnta, purAnta aura vahAnta prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (vuJ) vuJ pratyaya hotA hai| udA0-(prastha) mAlAprasthe jAto mAlAprasthakaH / mAlAprastha nAmaka deza meM utpnn-maalaaprsthk| (pura) nAndIpure jAto nAndIpurakaH / nAndIpura nAmaka deza meM utpnn-naandiipurk| kAntIpure jAta: kAntIpurakaH / kAntIpura nAmaka deza meM utpnn-kaantiipurk| (vaha) pIluvahe jAta: pailuvahakaH / pIluvaha nAmaka deza meM utpnn-pailuvhk| phalgunIvahe jAta: phaalguniivhkH| phalgunIvaha nAmaka deza meM utpnn-phaalguniivhk| siddhi-mAlAprasthakaH / mAlAprastha+Di+vuJ / mAlAprasth+aka / maalaaprsthk+su| maalaaprsthkH| yahAM dezavAcI, vRddhasaMjJaka 'mAlAprastha' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai| yuvoranAkau (7 / 1 / 1) se vu' ke sthAna meM aka' Adeza hotA hai| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 28 3 'taddhiteSvacAmAdeH' (7/2/117 ) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi hotI hai| aise hI - nAndIpuraka: Adi / vizeSa - phalgunIvaha-ya -yaha Adhunika phagavAr3e ( paMjAba ) kA nAma pratIta hotA hai (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 80) 1 vuJ - (32) ropadhetoH prAcAm // 122 // pa0vi0 - ropadha- Ito : 6 | 2 (paJcamyarthe ) prAcAm 6 | 3 | sa0-ra upadhAyAM yasya tat - ropadham / ropadhaM ca Icca tau-ropadhetau, tayo:-ropadhetoH (bahuvrIhigarbhita itaretarayogadvandvaH) / anu0 - zeSe, deze, vRddhAd, vuJ iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhava.prAcAM deze vRddhAd ropadhAd Itazca vuJ / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd prAgdezavAcino vRddhasaMjJakAd rephopadhAd IkArAntAcca prAtipadikAt zeSeSvartheSu vuJ pratyayo bhavati / udA0- (ropadham ) pATaliputre jAtaH pATaliputrakaH / ekacakre jAta: aikckrk:| (It) kAkandyAM jAtaH kaakndkH| mAkandyAM jAto mAkandakaH / AryabhASAH artha-yathAsambhava- vibhakti - samartha (prAcAM deze ) prAk - dezavAcI (vRddhAt) vRddhasaMjJaka (ropadhetoH) repha upadhAvAn tathA IkArAnta prAtipadika se ( zeSe ) zeSa arthoM meM (vuJ ) vuJ pratyaya hotA hai| udA0 - (rephopadha) pATaliputre jAtaH pATaliputrakaH / pATaliputra = paTanA nagara meM utpanna huA-pATaliputraka / ekacakrAyAM jAtaH aikacakraka: / ekacakrA nAmaka nagarI meM utpanna huaa-aikckrk| ( It) kAkandyAM jAta: kAkandakaH / kAkandI nagarI meM utpanna huA- kAkandaka / mAkandyAM jAto mAkandaka: / mAkandI nagarI meM utpanna huA- mAkandaka / siddhi - (1) pATaliputrakaH / pATaliputra + Di+vuJ / pATaliputra + aka / pATaliputraka+su / pATaliputrakaH / yahAM saptamI-samartha, prAk - dezavAcI, vRddhasaMjJaka tathA repha-upadhAvAn pATaliputra' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se vuJ pratyaya hai / 'yuvoranAka' (71111 ) se vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza aura 'taddhiteSvacAmAde:' ( 7 / 2 / 117 ) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi hotI hai| 'yasyeti ca' (6 141948) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) aikacakrakaH / yahAM ekacakrA' zabda se pUrvavat vuJ' pratyaya hai| 'eG prAcAM deze (1 / 1174) se 'ekacakrA' zabda kI vRddhasaMjJA hotI hai| aise hI-kAkandakaH, maakndkH| vizeSa-(1) pATaliputra-magadha yA dakSiNa bihAra ke eka prasiddha nagara kA naam| yaha gaMgA aura sona nadI ke saMgama para basAyA gayA thaa| isakA dUsarA nAma kusumapura hai (zabdArthakaustubha pR0 1386) / (2) ekacakrA-mahAbhArata meM varNita eka prAcIna nagarI (shbdaarthkaustubh)| (3) kakanda ke dvArA banavAI gaI kAkandI aura makanda ke dvArA banavAI gaI nagarI mAkandI kahAtI hai| vuJ (33) jnpdtdvdhyoshc|123| pa0vi0-janapada-tadavadhyo: 6 / 2 (paJcamyarthe) ca avyayapadam / sa0-sa eva janapado'vadhiriti tadavadhiH / janapadazca tadavadhizca taujanapadatadavadhI, tayo:-janapadatadavadhyo: (karmadhArayagarbhita itaretarayogadvandvaH) / anu0-zeSe, deze, vRddhAd, vuJ iti cAnuvartate / anvaya:-yathAsambhava0vRddhAjjanapadAt tadavadhezca zeSe vun / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd vRddhasaMjJakAd janapadavAcinastadavadhivAcinazca prAtipadikAcca zeSeSvartheSu vuJ pratyayo bhavati / udA0-(janapada:) AbhisAre jAta: AbhisArakaH / Adarza jAta: aadrshk:| (tadavadhi:) aupuSTe jAta: aupuSTaka: / zyAmAyane jAta: shyaamaaynk:| AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (vRddhAt) vRddhasaMjJaka (janapadatadavadhyo:) janapada tathA usake avadhi-sImAvAcI prAtipadika se (ca) bhI (zeSe) zeSa arthoM meM (vuJ) vuJ pratyaya hotA hai| udA0-(janapada) AbhisAre jAta AbhisArakaH / AbhisAra nAmaka janapada meM utpanna huaa-aabhisaark| Adarza jAta aadrshkH| Adarza nAmaka janapada meM utpanna huaa-aadrshk| (tadavadhi) aupuSTe jAta aupuSTakaH / aupuSTa nAmaka janapada-sImA meM utpanna huA-aupuSTaka / zyAmAyane jAta: zyAmAyanakaH / zyAmAyana nAmaka janapada-sImA meM utpanna huaa-shyaamaaynk| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 255 siddhi-AbhisArakaH / aabhisaar+ddi+vuny| aabhisaar+ak| aabhisaark+su| aabhisaarkH| yahAM saptamI-samartha, vRddhasaMjJaka, janapadavAcI AbhisAra' zabda se zeSa artha meM isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai| 'yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza aura taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi hotI hai| aise hI-Adarzaka: aadi| vuJ (34) avRddhAdapi bahuvacanaviSayAt / 124 / pa0vi0-avRddhAt 5 / 1 api avyayapadam, bahuvacanaviSayAt 5 / 1 / sa0-na vRddhamiti avRddham, tasmAt-avRddhAt (nnyttpurussH)| bahuvacanaM viSayo yasya tad bahuvacanaviSayam, tasmAt-bahuvacanaviSayAt (bhuvriihi:)| anu0-zeSe, vRddhAt, vuJ janapadatadavadhyo: iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0bahuvacanaviSayAd avRddhAd vRddhAdapi janapadAt tadavadhezca zeSe vuny| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd bahuvacanaviSayAd avRddhasaMjJakAd vRddhasaMjJakAdapi janapadavAcinastadavadhivAcinazca prAtipadikAt zeSeSvartheSu vuJ pratyayo bhvti| udA0-(avRddhAjjanapadAt) aGgeSu jAta: aanggkH| vaGgeSu jAto vAGgaka: / kaliGgeSu jAta: kAliGgaka: / harayANeSu jAto hArayANaka: / (vRddhAjjanapadAt) dArveSu jAto dArvaka: / jAmbaveSu jAto jaambvkH| ajakrandeSu jAta aajkrndkH| (vRddhAjjanapadAvadhe:) kAlajareSu jAta: kAlajarakaH / vaikulizeSu jAto vaikulizakaH / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (bahuvacanaviSayAt) bahuvacana viSayaka (avRddhAt) avRddha saMjJaka tathA (vRddhAt) vRddhasaMjJaka (api) bhI (janapadatadavadhyo:) janapadavAcI tathA tadavadhivAcI prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (j) vuJ pratyaya hotA hai| udA0-(avRddha janapada) ageSu jAta: AGgakaH / aGga janapada meM utpanna huaa-aanggk| vaGgeSu jAto vAGgakaH / vaGga janapada meM utpanna huA-vAGgaka / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 __ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kaliGgeSu jAta: kAliGgakaH / kaliGga janapada meM utpanna huA-kAliGgaka / harayANeSu jAto hArayANakaH / harayANa janapada meM utpanna huaa-haaryaannk| loka meM bahuvacana meM prayukta hai- 'harayANA:' / (vRddha janapada) dArveSu jAto dArvakaH / dArva janapada meM utpanna huaa-daarvk| jAmbaveSu jAto jAmbavakaH / jAmbava meM utpanna huA-jAmbavaka / (avRddhajanapadAvadhivAcI) ajamIDheSu jAta AjamIDhaka: / ajamIDha janapada-sImA meM utpanna huA-AjamIDhaka / ajakrandeSu jAta aajkrndkH| ajakranda janapada-sImA meM utpanna huaa-aajkrndk| (vaddhajanapadAvadhivAcI) kAlajjareSu jAta: kAlajarakaH / kAlajara janapada-sImA meM utpanna huaa-kaaljrk| vaikulizeSu jAto vaikulizakaH / vaikuliza janapada-sImA meM utpanna huaa-vaikulishk| siddhi-AGgakaH / aGga+sup+vuJ / AGga ak| aanggk+su| AGgakaH / yahAM saptamI-samartha, bahuvacana-viSayaka, avRddhasaMjJaka, janapadavAcI 'aGga' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se vuJ pratyaya hai| yuvoranAkau' (7/11) se vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza aura taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko Adivaddhi hotI hai| aise hI-vAGgaka: aadi| vizeSa-(1) aGga-gaMgA ke dAhine taTa para avasthita prAcIna eka prasiddha rAjya / isa rAjya kI rAjadhAnI kA nAma campA nagarI thaa| campA kA dUsarA nAma anaMgapurI bhI thaa| yaha campA nagarI Adhunika bhAgalapura nagara ke samIpa bihAra prAnta meM thI (zabdArthakaustubha pR0 1381) / (2) vaGga- ise samataTa bhI kahate haiN| pUrva baMgAla kA nAma / kisI samaya isameM TiparA aura gAroM bhI zAmila the| (3) kaliGga-ur3IsA ke dakSiNa kI ora kA pradeza / yaha pradeza godAvarI nadI ke udgama sthAna taka phailA huA thaa| isa rAjya kI prAcIna rAjadhAnI kaliGga nagara samudrataTa se kucha phAsale para thI aura sambhavata: usa sthAna para thI jahAM Adhunika rAjamahendrI nAmaka nagara hai (zabdArthakaustubha pR0 1382) / (4) ajmiiddh| ajakranda-sAlva janapada (jayapura-bIkAnera) ke avayava rAjya (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 74) / vuJ (35) kacchAgnivaktragartottarapadAt / 125 / p0vi0-kcch-agni-vktr-glottrpdaat 5 / 1 / sa0-kacchazca agnizca vaktraM ca gartazca te-kcchaagnivktrgrtaaH| kacchagnivaktragartA uttarapadAni yasya tat-kacchAgnivaktragattottarapadam, tasmAt-kacchAgnivaktragartottarapadAt (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihiH)| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anu0-zeSe, deze, vRddhAt, avRddhAt, vuJ iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0deze vRddhAd, avRddhAt. kcchaagnivktrgtottrpdaat zeSe vuny| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd dezavAcino vRddhasaMjJakAd avRddhasaMjJakAcca kacchAdyuttarapadAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu vuJ pratyayo bhvti| udA0- (kacchottarapadam) dArukacche bhavo dArukacchakaH / pippalIkacche bhava: paipliikcchkH| (agnyuttarapadam) kANDAgnau bhava: kANDAgnakaH / vibhujAgnau bhavo vaibhujAgnakaH / (vaktrottarapadam) indravaktre bhava aindravaktraka: / sindhuvaktre bhava: saindhuvaktraka: / (gartottarapadam) bahugarte bhavo bAhugartaka: / cakragarte bhavazcAkragartakaH / AryabhASA artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (deze) dezavAcI (vRddhAt) vRddhasaMjJaka tathA (avRddhAt) avRddhasaMjJaka (kacchAgnivaktragartottarapadAt) kaccha, agni, vastra, garta uttarapadavAn prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (buJ) vuJ pratyaya hotA hai| udA0- (kaccha-uttarapada) dArukacche bhavo dArukacchakaH / dArukaccha deza meM rhnevaalaa-daarukcchk| pippalIkacche bhava: paipalIkacchakaH / piplIkaccha deza meM rhnevaalaa-paippliikcchk| (agni uttarapada) kANDAgnau bhava: kANDAgnakaH / kANDAgni deza meM rhnevaalaa-kaannddaagnk| vibhujAgnau bhavo vaibhujAgnakaH / vibhujAgni. deza meM rhnevaalaa-vaibhujaagnk| (vaktra uttarapada) indravaktre bhava aindravaktrakaH / indravaktra deza meM rhnevaalaa-aindrvktrk| sindhuvaktre bhava: saindhuvaktrakaH / sindhuvaktra deza meM rhnevaalaa-saindhuvktrkH| (garta-uttarapada) bahugarte bhavo bAhugartakaH / bahugarta deza meM rahanevAlA-bAhugartaka / cakragarte bhavazcAkragartakaH / cakragarta deza meM rahanevAlA-cAkragartaka / siddhi-dArukacchakaH / daarukcch+ddi+vuny| daarukcch+ak| daarukcchk+su| daarukcchkH| yahAM saptamI-samartha, dezavAcI, vRddhasaMjJaka, kaccha-uttarapadavAn dArukaccha' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI- 'paipalIkaccha:' aadi| vizeSa-(1) dArukaccha, pippalIkaccha / dArukaccha kAThiyAvAr3a (dAru kASTha) ke samudra-taTa kA pradeza aura pippalIkaccha revA kA~The kA sUrata se bar3odA taka kA kinArA thA, jisameM pIpalA riyAsata hai aura ThIka samudra-taTa para bhRgukaccha (vartamAna bhar3oMca) hai| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 288 khaMbhAta kI khAr3I ke mastaka para sAbaramatI ( zvabhramatI) kI dhArA samudra meM milI hai usakI dAhinI ora kA samudra-taTa dArukaccha aura bAI ora kA pipalIkaccha ha (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 66-67) / (2) vibhujAgni, kANDAgni-vibhujAgni kaccha pradeza kA bhuja jJAta hotA hai aura kANDAgni kaMDalA bandaragAha ke uttara-pUrva meM tapatA huA registaan| ye donoM nAma kaccha ke choTe ranna aura bar3e ranna (irina) hI ho sakate haiM (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 67 ) / (3) indravaktra, sindhuvaktra - sindha prAnta kA pradeza sindhuvaktra aura balocistAna kA pradeza indravaktra kahalAtA thA / sindhuvaktra pradeza meM khetI sindha nadI para nirbhara thI aura indravaktra meM varSA para / pahalA pradeza nadImAtRka thA aura dUsarA devamAtRka / sabhA - parva meM ina donoM pradezoM kA spaSTa varNana eka sAtha AyA hai : indrakRSyairvartayanti dhAnyairye ca nadImukhaiH / samudraniSkuTe jAtAH pAresindhu ca mAnavA: / 51 / 11 / (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 79 ) (4) bahugarta, cakragarta- ye donoM purAne nAma jAna par3ate haiM / bahugarta sambhavataH sAbaramatI (prAcIna zvabhramatI) ke kAThe kA nAma thA, jisake nAma kA 'zvabhra' zabda gaDDhe kA paryAyavAcI hai / cakragarta saMbhavata: prabhAsakSetra meM sthita cakratIrtha kI saMjJA thI (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 80 ) / vuJ - (36) dhUmAdibhyazca / 126 / pa0vi0 - dhUma - AdibhyaH 5 / 3 ca avyayapadam / sao - dhUma AdiryeSAM te dhUmAdaya:, tebhya: - dhUmAdibhyaH (bahuvrIhi: ) / anu0 - zeSe, deze, vuJ iti cAnuvartate / anvayaH - yathAsambhava0deze dhUmAdibhyaH zeSe vuJ / arthaH-yathAsambhavavibhaktisamarthebhyo dezavAcibhyaH prAtipadikebhyaH zeSeSvartheSu vuJ pratyayo bhavati / udA0 - dhUme jAto dhaumaka: / khaNDe jAta: khANDakaH / dhuum| khnndd| khddnndd| zazAdana / ArjunAda / dANDAyanasthalI / ' maahksthlii| ghoSasthalI / mASasthalI / raajsthlii| raajgRh| straasaah| bhkssaasthlii| bhdrkuul| garttakUla / AJjIkUla / dvayAhAva / tryaahaav| saMhIya / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH varvara / varcagarta / videh| Anata / mAThara / pAtheya / ghoss| ziSya / mitra / bl| aaraajnyii| dhaartraajnyii| avsaat| tIrtha / / kUlAtsauvIreSu / / samudrAnnAvi manuSye ca / / kukssi| antriip| dviip| aruNa / ujjayinI / dakSiNApatha / sAketa / maanvllii| blliisuraajnyii| iti dhUmAdayaH / / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (daze) dezavAcI (dhUmAdibhyaH) dhUma Adi prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (vuJ) vuJ pratyaya hotA hai| udA0-dhUme jAto dhaumakaH / dhUma deza meM utpanna huaa-dhaumk| khaNDe jAta: khANDakaH / khaNDa deza meM utpanna huaa-khaannddk| siddhi-dhaumakaH / dhUma+Di+vuJ / dhaum+ak| dhaumaka+su / dhaumakaH / yahAM saptamI-samartha, dezavAcI 'dhUma' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se vuJ' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (712 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-khANDakaH / vuJ (37) nagarAt kutsnpraaviinnyyoH|127| pa0vi0-nagarAt 5 / 1 kutsana-prAvINyayo: 7 / 2 / sa0-pravINasya bhAva: prAvINyam / kutsanaM ca prAvINyaM te kutsanaprAvINye, tayo:-kutsanaprAvINyayoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-zeSe, vuJ iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0nagarAt zeSe vuJ kutsanaprAvINyayoH / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd nagarAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu vuJ pratyayo bhavati, kutsane prAvINye ca gamyamAne / udA0-nagare bhavo nAgaraka: kutsita:, pravINo vaa| AryabhASAartha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (nagarAt) nagara prAtipadika se (zeSa) zeSa arthoM meM (vuJ) vuJ pratyaya hotA hai (kutsanaprAvINyayoH) yadi vahAM kutsana=nindA aura prAvINya-caturatA artha prakaTa ho| udA0-nagare bhavo nAgaraka: kutsitaH, pravINo vA / nagara meM rahanevAlA-nAgaraka, ninvita athavA catura / prayoga-caurA hi nAgarakA bhavanti, pravINA himAgarama bhvnti| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vuJ (38) araNyAnmanuSye / 128 / / pa0vi0-araNyAt 5 / 1 manuSye 7 / 1 / anu0-zeSe, vuJ iti cAnuvartate / anvaya:-yathAsambhava0araNyAt zeSe vuJ manuSye / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd araNyAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu vuJ pratyayo bhavati, mnussye'bhidheye| udA0-araNye bhava AraNyako manuSyaH / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (araNyAt) araNya prAtipadika se (zeSa) zeSa arthoM meM (vuJ) vuJ pratyaya hotA hai (manuSye) yadi vahAM manuSya artha abhidheya ho| udA0-araNye bhava AraNyako manuSyaH / araNya jaMgala meM rahanevAlA-AraNyaka mnussy| siddhi-AraNyakaH / araNya+Di+vuJ / aarnny+ak| AraNyaka+su / AraNyakaH / yahAM saptamI-samartha 'araNya' zabda se zeSa artha meM tathA manuSya abhidheya meM isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai| 'vu' ke sthAna meM pUrvavat 'aka' Adeza tathA aMga ko AdivRddhi hotI hai| vuJ-vikalpaH (36) vibhASA kuruyugandharAbhyAm / 126 / pa0vi0-vibhASA 11 kuru-yugandharAbhyAm 5 / 2 / sa0-kuruzca yugandharazca tau kuruyugandharau, tAbhyAm-kuruyugandharAbhyAm (itretryogdvndv:)| anu0-zeSe, deze, vuJ iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0deze kuruyugandharAbhyAM zeSe vibhASA vuny| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAbhyAM dezavAcibhyAM kuruyugandharAbhyAM prAtipadikAbhyAM zeSeSvartheSu vikalpena vuJ pratyayo bhavati, pakSe ca aN pratyayo bhvti| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 261 udA0- ( kuru: ) kuruSu bhavaH kauravakaH (vuJ ) / kaurava: (aN ) / ( yugandharaH ) yugandhareSu bhavo yaugandharakaH ( vuJ ) | yaugandharaH (aN ) / AryabhASAH artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (deze) dezavAcI (kuruyundharAbhyAm) kuru, yugandhara prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (vibhASA) vikalpa se (vuJa) vuJ pratyaya hotA hai, pakSa meM aN pratyaya hotA hai / udA0- (kuru) kuruSu bhavaH kauravaka: ( vuJ ) / kaurava: ( aN ) / kuru deza meM rahanevAlA-kauravaka vA kaurava / (yugandhara) yugandhareSu bhavo yaugandharakaH ( vuJ ) 1. yaugandharaH ( aN) / yugandhara ( jagAdharI ) deza meM rahanevAlA - yaugandharaka vA yaugandhara / siddhi - (1) kauravaka: / kuru+Gi+vuJ / kauro+aka / kauravaka+su / kauravakaH / yahAM saptamI-samartha, dezavAcI 'kuru' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai| 'orguNa:' (6 / 4 / 146 ) se aMga ko guNa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (2) kaurava: / kuru+Gi+aN / kauro+a / kaurava+su / kauravaH / yahAM saptamI samartha, dezavAcI zabda se zeSa arthoM meM vikalpa pakSa meM 'kacchAdibhyazca' (4/2/133) se 'aN' pratyaya hai| (3) yaugandharaka: / yahAM 'yugandhara' zabda se pUrvavat vuJ pratyaya hai / (4) yaugandharaH | yahAM yugandhara' zabda se vikalpa pakSa meM 'prAgdIvyato'N' (4/1/83) se autsargika 'aN' pratyaya hai, / vizeSa - (1) kuru - dillI aura meraTha kA pradeza / (2) yugandhara-yaha rAjya sambhavataH ambAlA jile meM sarasvatI se yamunA taka phailA huA thA / deharAdUna jile meM kAlasI ke pAsa jagata grAma meM prApta lekha se jJAta hotA hai ki vaha ilAkA yuga zaila deza thA (yuga nAma pahAr3I pradeza) kahalAtA thA / kan yugezvarasyAzvamedhe yugazailamahIpateH / iSTakA vArSagaNyasya nRpatezzIlavarmaNaH / / (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 73 ) / (3) 'yugandhara' zabda kA apabhraMza 'jagAdharI' hai / (40) madravRjyoH kan / 130 / pa0vi0-madra-vRjyoH 6 / 2 (paJcamyarthe) kan 1 / 1 / sao - madrazca vRjizca tau madravRjI, tayoH madravRjyo: (itaretara yogadvandvaH) / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0 - zeSe deze iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhava0madravRjibhyAM zeSe kan / arthaH-yathAsambhavavibhaktisamarthAbhyAM dezavAcibhyAM madravRjibhyAM prAtipadikAbhyAM zeSeSvartheSu kan pratyayo bhavati / udA0 - ( madraH ) madreSu bhavo madraka: / ( vRji: ) vRjiSu bhavo vRjika: / AryabhASAH artha-yathAsambhava- vibhakti - samartha (deze ) dezavAcI ( madravRjyoH) madra, vRji prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (kan) kan pratyaya hotA hai / 262 udA0 ( madra) madreSu bhavo madraka: / madra deza meM rahanevAlA - mdrk| ( vRji) vRjiSu bhavo vRjika: / vRji deza meM rahanevAlA - vRjika / siddhi - madraka: / madra + Gi+kan / mdr+k| mdrk+su| mdrkH| yahAM 'madra' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'kan' pratyaya hai / aise hI - vRjika: / vizeSa - (1) madra-madra janapada prAcIna vAhIka kA uttarI bhAga thA / isakI rAjadhAnI zAkala (vartamAna- syAlakoTa) thI jo ApagA (vartamAna- ayaka) nadI para sthita hai| yaha choTI nadI jammU kI pahAr3iyoM se nikalakara syAlakoTa ke pAsa se hotI huI varSA Rtu meM canAba se milatI hai (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 67 ) / (2) vRji - bihAra prAnta meM gaMgA ke uttara kA pradeza vRji kahalAtA thA, jahAM videha licchaviyoM kA rAjya thA (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 74) / aN (41) kopadhAdaN | 131 / pa0vi0-ka upadhAt 5 / 1 aN 1 / 1 / sa0-ka upadhAyAM yasya tat kopadham tasmAt - kopadhAt ( bahuvrIhi: ) / anu0 - zeSe, deze iti cAnuvartate / anvayaH - yathAsambhava0deze kopadhAt zeSe'N / arthaH- yathAsambhavavibhaktisamarthAd dezavAcinaH kakAropadhAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu aN pratyayo bhavati / udA0-RSikeSu jAta ArSikaH / mahiSikeSu jAto mAhiSikaH / ikSvAkuSu jAta aikSvAkaH / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha dize) dezavAcI (kopadhAt) kakAra-upadhAvAn prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-RSikeSa jAta ArSika: / RSika deza meM utpanna huaa-aarssik| mahiSikeSu jAto mAhiSika: / mahipika deza meM utpanna huA-mAhiSika / ikSvAkuSu jAta aikSvAkaH / ikSvAku kSatriyoM ke deza meM utpanna huaa-aikssvaak| siddhi-(1) ArSika: / RSika+sup+aN / aarssik+a| aarssik+su| ArSikaH / yahAM saptamI-samartha, dezavAcI RSika' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra 'aNa' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hii-maahissikH| (2) aikssvaakH| yahAM 'ikSvAku' zabda se pUrvavat 'aN' pratyaya hai| 'dANDinAyanahAstinAyana0' (6 / 4 / 174) se ikSvAku' zabda ke ukAra kA lopa nipAtita hai| aN (42) kacchAdibhyazca / 132 / pa0vi0-kaccha-Adibhya: 5 / 3 ca avyypdm| sa0-kaccha AdiryeSAM te kacchAdaya:, tebhya:-kacchAdibhya: (bhuvriihiH)| anu0-zeSe, deze, aN iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0deze kacchAdibhyazca zeSe'N / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhyo dezavAcibhya: kacchAdibhyaH prAtipadikebhyazca zeSeSvartheSu aN pratyayo bhvti| udA0-kacche jAta: kAccha: / sindhau jAta: saindhavaH / varNau jAto vaarnnvH| __kcch| sindhu| vrnn| gandhAra / madhumat / kmboj| kshmiir| sAlva / kuru| raku / annu| anndd| khnndd| dviip| anuup| ajavAha / vijnyaapk| kulUna / iti kacchAdayaH / / AryabhASA artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (deze) dezavAcI (kacchAdibhyaH) kaccha Adi prAtipadikoM se (ca) bhI (zeSe) zeSa arthoM meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-kacche jAta: kaacchH| kaccha deza meM utpanna huaa-kaacch| sindhau jAta: saindhavaH / sindhu deza meM utpanna huA-saindhava / varNI jAto vArNavaH / varNa deza meM utpanna huaa-vaarnnv| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) kAccha: / kaccha+Gi+aN / kAcch+a / kAccha+su / kAcchaH / yahAM saptamI-samartha, dezavAcI 'kaccha' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAde:' ( 7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| 264 (2) saindhavaH | yahAM 'sindhu' zabda se pUrvavat 'aN' pratyaya hai| 'orguNa:' ( 6 / 4 / 146 ) se aMga ko guNa hotA hai| aise hI - vArNavaH / vizeSa- (1) kaccha-sindha ke ThIka dakSiNa meM kaccha janapada hai| (2) sindhu - sindhu nada ke pUrva meM sindha sAgara duAba kA purAnA nAma sindhu thaa| (3) varNu - sindhu kI pazcimI sahAyaka nadI kurrama ke kinAre nicale hisse meM bannU kI dUna hai| isakA vaidika nAma 'krama' thaa| isakA UparI pahAr3I pradeza Aja bhI 'kurrama' kahalAtA hai aura nicalA maidAnI bhAga bannU / pANini ne isI ko varNu nada ke nAma se prasiddha varNu deza kahA hai (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 66, 50, 51) / vuJ - (43) manuSyatatsthayorvuJ / 133 / - munaSya - tatsthayoH 7 / 2 vuJ 1 / 1 / sao - tasmin tiSThatIti tatstham / manuSyazca tatsthaM ca te manuSyatatsthe, tayo:- manuSyatatsthayoH (itaretarayogadvandvaH) / pa0vi0 anu0-zeSe, deze, kacchAdibhya iti cAnuvartate / - anvayaH - yathAsambhava0 deze kacchAdibhyaH zeSe vuJ manuSyatatsthayoH / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhyo dezavAcibhyaH kacchAdibhyaH prAtipadikebhyaH zeSeSvartheSu vuJ pratyayo bhavati, manuSye tatsthe cAbhidheye / udA0-(manuSye) kacche jAta: kAcchako manuSyaH / ( tatsthe) kacche jAtaM kaacchkm| kAcchakamasya hasitam kAcchakamasya jalpitam / kAcchikA cUDA / (manuSye) sindhau jAtaH saindhavako manuSyaH / ( tatsthe) sindhau jAtaM saindhavakam / saindhavakamasya hasitam, saindhavakamasya jalpitam / saindhavikA cuuddaa| AryabhASAH artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (deze ) dezavAcI ( kacchAdibhyaH ) kaccha Adi prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (vuJ) vuJ pratyaya hotA hai (manuSyatatsthayoH) yadi vahAM manuSya aura manuSyastha kriyA Adi artha abhidheya ho / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 265 udA0- (manuSya) kacche jAtaH kAcchako manuSyaH / kaccha deza meM utpanna huA - ka - kAcchaka manuSya / (tatstha) kacche jAtaM kAcchakam / kAcchakamasya hasitam / isa manuSya kA haMsanA kAcchaka hai arthAt kacchadezIya manuSya jaisA hai| kAcchakamasya jalpitam / isa manuSya kA bolanA kAcchaka hai arthAt kacchadezIya manuSya jaisA hai| kAcchikA cUDA / isa nArI kI cUDA (cuNDA) kAcchikA hai arthAt kacchadezIya nArI kI jaisI hai| (manuSya) sindhau jAtaH saindhavako manuSyaH / sindhu deza meM utpanna huA-saindhavaka manuSya / (tatstha ) sindhau jAtaM saindhavakam / saindhavakamasya hasitam / usa manuSya kA haMsanA saindhavaka hai arthAt sindhudezIya manuSya jaisA hai| saindhakamasya jalpitam / isa manuSya kA bolanA saindhavaka hai arthAt sindhudezIya manuSya jaisA hai| saindhavikA cuuddaa| isa nArI kI cUDA saindhavikA hai arthAt sindhudezIya nArI kI jaisI hai| siddhi - (1) kAcchaka: / kaccha+Gi+vuJ / kAcch+aka / kAcchaka+su / kAcchakaH / yahAM saptamI-samartha dezavAcI kaccha zabda se zeSa arthoM meM manuSya tathA tatstha kriyA-Adi abhidheya meM isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai| 'yuvoranAka' (7 1111) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza aura 'taddhiteSvacAmAdeH' (7/21117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| (2) saindhavaka: / yahAM 'sindhu' zabda se pUrvavat 'vuJ' pratyaya hai| 'orguNa:' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / vuJ (44) apadAtau sAlvAt / 134 / pa0vi-apadAtau 7 / 1 sAlvAt 5 / 1 / sa0-na padAtiriti apadAti, tasmin apadAtau ( naJtatpuruSaH ) / anu0 - zeSe, deze, manuSyatatsthayo:, vuJ iti cAnuvartate / anvayaH - yathAsambhava0deze sAlvAt zeSe vuJ apadAtau manuSyatatsthayoH / artha: yathAsambhavavibhaktisamarthAd dezavAcina: sAlvAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu vuJ pratyayau bhavati, manuSye padAtivarjite tatsthe cAbhidheye / udA0- (manuSye) sAlve jAta: sAlvako manuSyaH / sAlva deza meM utpanna huA-sAlvaka manuSya / ( tatsthe) sAlve jAtaM sAlvakam / sAlvakamasya hsitm| sAlvakamasya jalpitam / apadAtAviti kim ? sAlva: padAtirgacchati / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha - yathAsambhava-vibhakti-samartha (deze) dezavAcI (sAlvAt) sAlva prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (vuJ ) vuJ pratyaya hotA hai (apadAtau, manuSyatatsthayoH) yadi vahA~ manuSya aura paidala calanA ko chor3akara manuSyastha kriyA Adi artha abhidheya ho / udA0- - (manuSya) sAlve jAta: sAlvako manuSyaH / sAlva deza meM utpanna huA- sAlvaka manuSya / (tatstha) sAlve jAtaM sAlvakam / sAlvakamasya hasitam / isa manuSya kA haMsanA sAlvaka hai arthAt sAlvadezIya manuSya jaisA hai| sAlvakamasya jalpitam / isa manuSya kA bolanA sAlvaka hai arthAt sAlvadezIya manuSya jaisA hai, 1 'apadAti' kA kathana isaliye hai ki yahAM 'vuJ' pratyaya na ho- sAlvaH padAtirgacchati / yaha sAlva deza meM utpanna huA manuSya paidala jA rahA hai| yahAM sAlva zabda kA kacchAdi gaNa meM pATha hone se 'kacchAdibhyazca' (4/2/133) se 'aN' pratyaya hotA hai / 266 siddhi- sAlvaka: / sAlva+Gi+ vuJ / sAlv+aka / sAlvaka+su / sAlvakaH / yahAM saptamI-samartha, dezavAcI 'sAlva' zabda se zeSa arthoM meM manuSya tathA padAti-varjita manuSyastha kriyA Adi abhidheya meM isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai / 'yuvoranAka' (7 1111) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza aura 'taddhiteSvacAmAde:' ( 7 / 2 / 117) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi hotI hai| vizeSa- sAlva - jayapura-bIkAnera pradeza kA prAcIna nAma 'sAlva' janapada vuJ - yogadvandvaH) / (45) goyavAgvozca / 135 | pa0vi0- go- yavAgvoH 7 / 2 ca avyayapadam / sao - gauzca yavAgUzca te goyavAgvau tayoH - goyavAgvoH (itaretara hai / anu0 - zeSe, deze, vuJ, sAlvAt iti cAnuvartate / anvayaH :- yathAsambhava0 deze sAlvAt zeSe vuJ goyavAgvozca / artha:- yathAsambhavavibhaktisamarthAd dezavAcina: sAlvAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu vuJ pratyayo bhavati, gavi yavAgavi cArthe'bhidheye / udA0- (gau:) sAlve jAta: sAlvako gau: / ( yavAgUH) sAlve jAtA sAlvikA yavAgUH / AryabhASAH artha - yathAsambhava- vibhakti-samartha (deze ) dezavAcI (sAlvAt) sAlva prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (vuJ ) vuJ pratyaya hotA hai (goyavAgvo:) yadi vahAM gau: = baila aura yavAgU = lApasI (rAbar3I) artha (ca) bhI abhidheya ho / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH ra67 udA0-(gau) sAlve jAta. sAlvako gauH| sAlva deza meM utpanna gau-baila sAlvaka / sAlva deza ke baila prasiddha haiN| (yavAgU) sAlve jAtA sAlvikA yavAgU: / sAlva deza meM banI sAlvikA yavAgU lApasI (raabdd'ii)| sAlva deza (jayapura-bIkAnera) kI rAbar3I prasiddha hai| siddhi-(1) sAlvakaH / isa zabda kI siddhi pUrvavat hai| (2) sAlvikA: / yahAM strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se TApa pratyaya aura pratyayasthAtkAt0' (7 / 3 / 44) se itva hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| cha: (46) gtottrpdaacchH|136 | pa0vi0-garta-uttarapadAt 5 / 1 cha: 1 / 1 / sa0-garta uttarapadaM yasya tad gtottrpdm, tsmaat-glottrpdaat (bhuvriihi:)| anu0-zeSe, deze iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0deze gartottarapadAt zeSe chaH / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd dezavAcino gartottarapadAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu cha: pratyayo bhavati / udA0-vRkagarte jAto vRkagIyaH / zRgAlagarte jAta: zRgAlagIyaH / zvAvidgarte jAta: zvAvidgartIyaH / / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha dize) dezavAcI (gttottrpdaat) gata-uttarapadavAn prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (cha:) cha pratyaya hotA hai| udA0-vRkagarte jAto vRkagIyaH / vAhIka deza (paMjAba) ke vRkagata' nAmaka grAma meM utpanna huaa-vkgiiy| zRgAlagateM jAta: zRgAlagIyaH / vAhIka deza ke zRgAlagata nAmaka grAma meM utpanna huA-zRgAlagIya / zvAvidgarte jAta: zvAvidgIyaH / vAhIka deza ke zvAvidgarta nAmaka grAma meM utpanna huaa-pvaavidgiiy| siddhi-vRkagIya: / vRkagata ddi+ch| vRkagata Iya / vRkagIya+su / vRkagIyaH / yahAM saptamI-samartha, dezavAcI, garta-uttarapadavAn vRkagarta' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'cha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'cha' ke sthAna meM Iy Adeza aura 'yasyeti ca (2 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-zRgAlagIyaH, gvAvidgIyaH / zvAvid=kutte maarnevaalaa| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanama cha: (47) gahAdibhyazca / 137 / pa0vi0-gaha-Adibhya: 5 / 3 ca avyypdm| sao-gaha AdiryeSAM te gahAdayaH, tebhya:-gahAdibhyaH (bahuvrIhiH) / anu0-zeSe, deze, cha iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0deze gahAdibhyazca zeSe chaH / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhyo dezavAcibhyo gahAdibhya prAtipadikebhyazca zeSeSvartheSu cha: pratyayo bhavati / atra dezAdhikAreSu sambhavApekSa dezAvizeSaNaM bhavati, na srvessaam| udA0-gahe bhavo gahIya: / anta:sthe bhvo'nt:sthiiy:| gaha / anta:stha / sama / viSama / / madhyamadhyamaM cANa caraNe / uttama aGga / bngg| magadha / puurvpkss| aparapakSa / adhamazAkha / uttamazAkha / samAnazAkha / ekgraam| ekavRkSa / ekplaash| issvgr| iSvanIka / avsyndii| avaskanda / kAmaprastha / khaaddaayni| khaannddaaynii| kaavernni| kaamvernni| shaishiri| zaugi / aasuri| aahiNsi| aamitri| vyaaddi| baidaji / bhauji| aaddhyshvi| AnRzaMsi / sauvi| pAraki / agnizarman / devazarman / zrauti / AraTaMki / vAlmIki / kSemavRddhin / uttara / antr|| supArzvatasorlopa: / / janaparasya kuk ca / / devasya ca / / veNukAdibhyazchaN / / iti gahAdayaH / / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha dize) dezavAcI (gahAdibhyaH) gaha Adi prAtipadikoM se (ca) bhI (zeSe) zeSa arthoM meM (cha:) cha pratyaya hotA hai| udA0-gahe bhavo ghiiyH| gahana vana-deza meM rhnevaalaa-ghiiy| antaHsthe bhavo'ntaHsthIyaH / anta:stha vargoM meM honevAlA-anta:sthIya (ya ra la v)| siddhi-gahIya: / gh+ngi+ch| gh+iiy| gahIya+su / gahIyaH / yahAM saptamI-samartha, dezavAcI 'gaha' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'ch' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'ch' ke sthAna meM 'Iy' Adeza hotA hai| aise hI'anta:sthIya:' aadi| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 266 vizeSa-yahAM gahAdigaNa ke zabdoM ke pratyaya-vidhi meM yathAsambhava deza-artha kA sambandha hotA hai, sabake sAtha nhiiN| cha: (48) prAcAM kaTAdeH / 138 / pa0vi0-prAcAm 6 / 3 kaTa-Ade: 5 / 1 / sa0-kaTa Adiryasya sa kaTAdiH, tasmAt-kaTAde: (bahuvrIhiH) / anu0-zeSe, deze, cha iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0prAcAM deze kaTAde: zeSe chH| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt prAgdezavAcina: kaTAde: prAtipadikati zeSeSvartheSu cha: pratyayo bhvti| udA0-kaTanagare jAta: kaTanagarIya: / kaTaghoSe jAta: kaTaghoSIya: / kaTapalvale jAta: kaTapalvalIya: / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (prAcAM deze) prAkdezavAcI (kaTAde:) kaTa-AdimAn prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (cha:) cha pratyaya hotA hai| udA0-kaTanagare jAta: kttngriiyH| prAk-dezIya kaTanagara meM utpanna huA-kaTanagarIya / kaTaghoSe jAta: kttghossiiyH| prAk-dezIya kaTaghoSa' nAmaka ahIra-gAmar3I meM utpanna huaa-kttghossiiy| kaTapalvale jAta: kaTapalvalIya: / prAk-dezIya kaTapalvala nAmaka grAma meM utpanna huaa-kttplvliiy| siddhi-kttngriiyH| kttngr+ddi+ch| kttngr+iiy| kaTanagarIya+su / kttngriiyH| yahAM saptamI-samartha, prAk-dezavAcI, kaTa-AdimAn 'kaTanagara' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'cha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'chu' ke sthAna meM 'Iy' Adeza aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-kaTaghoSIya:, kttplvliiyH| chaH (ka:) (46) rAjJaH ka c|136 / pa0vi0-rAjJa: 5 / 1 (AdezaviSaye 6 / 1) ka 11 (su-luk) ca avyypdm| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-zeSe, cha iti cAnuvartate / 'daze' iti caarthaasmbhvaannaanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0 rAjJa: zeSe cha: kazca / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd rAjJaH prAtipadikAt zeSeSvartheSu cha:-pratyayo bhavati, kazcAntAdezo bhavati / udA0-rAjJa idaM raajkiiym| AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (rAjJaH) rAjan prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (cha:) pratyaya hotA hai (ca) aura rAjan zabda se antya na ke sthAna meM (ka:) k-Adeza hotA hai| udA0-rAjJa idaM rAjakIyam / jo rAjA kA hai yaha-rAjakIya (srkaarii)| siddhi-rAjakIyam / raajn+dds+ch| raajn+iiy| raajk+iiy| rAjakIya+su / raajkoym| yahAM SaSThI-samartha rAjan' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se cha' pratyaya aura rAjan ke antya n' ke sthAna meM k' Adeza hotA hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se cha' ke sthAna meM 'Iy' Adeza hotA hai| cha: (50) vRddhaadkekaantkhopdhaat|140| pa0vi0-vRddhAt 5 / 1 aka-ikAnta-khopadhAt 5 / 1 / sa0-akazca ikazca tau akeko, akekAvante yasya tat-akekAntam / kha upadhAyAM yasya tat khopdhm| akekAntaM ca khopadhaM ca etayo: samAhAra:-akekAntakhopadham, tasmAt-akekAntakhopadhAt (bahuvrIhigarbhita itretryogdvndvH)| anu0-zeSe, deze, cha iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava deze vRddhAd akekAntakhopadhAt zeSe chH| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd dezavAcino vRddhasaMjJakAd akAntAd ikAntAt khakAropadhAcca prAtipadikAt zeSeSvartheSu cha: pratyayo bhvti| udA0-(akAntAt) ArIhaNake jAtaM aariihnnkiiym| draughaNake jAtaM draughnnkiiym| (ikAntAt) Azvapathike jAtaM AzvapathikIyam / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 301 zAlmalike jAtaM zAlmalikIyam / (khopadhAt ) kauTizikhe jAtaM kauTizikhIyam / Ayomukhe jAtaM AyomukhIyam / AryabhASAH artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (deze) dezavAcI (vRddhAt) vRddhasaMjJaka (akekAntakhopadhAt) akAnta, ikAnta aura khakAra upadhAvAn prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (chaH) cha pratyaya hotA hai| 1 udA0- - ( akAnta) ArIhaNake jAtaM ArIhaNakIyam / ArIhaNaka deza meM utpanna - ArIhaNakIya | draughaNake jAtaM draughaNakIyam / draughaNaka deza meM utpanna - draughaNakIya | ( ikAnta) Azvapathike jAtaM AzvapathikIyam / Azvapathika deza meM utpanna - AzvapathikIya / zAlmalike jAtaM zAlmalikIyam / zAlmalika deza meM utpanna- zAlmalikIya / (khopadha) kauTizikhe jAtaM kauTizikhIyam / kauTizikha deza meM utpanna - kauTizikhIya / Ayomukhe jAtaM AyomukhIyam / Ayomukha deza meM utpanna - - AyomukhIya / siddhi-aariihnnkiiym| yahAM saptamI - samartha, dezavAcI, vRddhasaMjJaka anta 'ArIhaNaka' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'cha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'ch' ke sthAna meM 'Iy' Adeza hotA hai| aise hI - draughaNakIyam Adi / F: (51) kanthApaladanagaragrAmahadottarapadAt | 141 / pa0vi0-kanthA-palada-nagara-grAma-hradottarapadAt 5 / 1 / sa0-kanthA ca paladaM ca nagaraM ca grAmazca hradazca eteSAM samAhAraH kanthA0hradam, kanthA0hradamuttarapadaM yasya tat kanthApaladanagaragrAmahradottarapadam, tasmAt-kanthApaladanagaragrAmahadottarapadAt (samAhAradvandvagarbhitabahuvrIhiH) / anu0-zeSe, deze, vRddhAt, cha iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhava0deze vRddhAt kanthApaladanagaragrAmahradottarapadAt zeSe chaH / arthaH- yathAsambhavavibhaktisamarthAd dezavAcino vRddhasaMjJakAt kanthA-palada-nagara-grAma-hadottarapadAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu chaH pratyayo bhavati / udA0-(kanthA) dAkSikanthe jAtaM daakssiknthiiym| mAhakikanthe jAtaM mAhakikanthIyam / (paladam ) dAkSipalade jAtaM dAkSipaladIyam / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 302 mAhakipalade jAtaM mAhakipaladIyam / ( nagaram ) dAkSinagare jAtaM daakssingriiym| mAhakinagare jAtaM mAhakinagarIyam / ( grAma: ) dAkSigrAme jAtaM dAkSigrAmIyam / mAhakigrAme jAtaM mAhakigrAmIyam / ( hada: ) dAkSihade jAtaM dAkSihradayam / mAhakide jAtaM mAhakihRdIyam / AryabhASAH artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha ( deze) dezavAcI ( vRddhAt) vRddhasaMjJaka (kanthA0 uttarapadAt ) kanthA, palada, nagara, grAma, hRda uttarapadavAn prAtipadikase (zeSe) zeSa arthoM meM (chaH) cha pratyaya hotA hai| udA00 - saMskRta-bhAga meM dekha leveM / artha isa prakAra hai- ( kanthA) dAkSikantha deza meM utpnn-daakssiknthiiy| mAhakikantha deza meM utpanna- mAhakikanthIya / ( palada) dAkSipalada deza meM utpanna-dAkSipaladIya / mAhakipalada meM utpanna- maahkipldiiy| (grAma) dAkSigrAma meM utpanna-dAkSigrAmIya / mAhaki grAma meM utpanna - mAhakigrAmIya / ( hada) dAkSihada meM utpanna - dAkSihadIya / mAhakihada meM utpanna- mAhakihradIya / siddhi-dAkSikanthIya / yahAM saptamI - samartha, dezavAcI vRddhasaMjJaka kanthA - uttarapadavAn 'dAkSikantha' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'cha' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI 'mAhakikanthIya:' Adi / vizeSa - (1) kanthA - mUla meM yaha zaka bhASA kA zabda thA, jisameM 'kantha' kA artha nagara hotA thA (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 80 ) / (2) palada- atharvaveda (91315,71) ke anusAra palada kA artha phUMsa yA payAra hotA thaa| isase jJAta hotA hai ki sarapata ke jhuMDoM ke lie palada zabda loka meM pracalita thA aura jo gAMva unake pAsa basAye jAte the unake nAma meM palada- uttarapada kA prayoga hotA thA (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 80 ) / (3) hada - pAnI kI nIcI daha ke pAsa base huye gAMvoM ke nAmoM meM hRda jur3atA thA, jaise- dAkSihada (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 80 ) / cha : pa0vi0 parvatAt 5 | 1 ca avyayapadam / anu0 - zeSe ityanuvartate / deze iti cAsambhavAnna sambadhyate / anvayaH-yathAsambhava0parvatAcca zeSe chaH / arthaH-yathAsambhavavibhaktisamarthAt parvatAt prAtipadikAcca zeSeSvartheSu - chaH pratyayo bhavati / (52) parvatAcca / 142 / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-parvate bhava: parvatIyo raajaa| parvatIya: puruSaH / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (parvatAt) parvata prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (cha:) cha pratyaya hotA hai| udA0-parvate bhava: parvatIyo rAjA / parvata para rahanevAlA parvatIya rAjA / parvatIya: puruSaH / parvata para rahanevAlA puruss| siddhi-parvatIya / yahAM saptamI-samartha parvata' zabda se zeSa arthoM meM cha' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| cha-vikalpaH (53) vibhASA'manuSye / 143 / pa0vi0-vibhASA 1 / 1 amanuSye 7 / 1 / sa0-na manuSya iti amanuSya:, tasmin-amanuSye (nnyttpurussH)| anu0-zeSe, cha:, parvatAd iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0parvatAt zeSe vibhASA cho'mnussye| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt parvatAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu vikalpena cha: pratyayo bhavati, amnussye'bhidheye| pakSe ca aN pratyayo bhvti| __ udA0-parvate jAtAni parvatIyAni phalAni / parvate jAtaM parvatIyamudakam (ch:)| pArvatAni phalAni / pArvatamudakam (aN) / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (parvatAt) parvata prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (vibhASA) vikalpa se (cha:) cha pratyaya hotA hai (amanuSye) yadi vahAM manuSya artha abhidheya na ho| pakSa meM autsargika aN pratyaya hotA hai| udA0-parvate jAtAni parvatIyAni phlaani| parvata para utpanna huye-parvatIya phl| parvate jAtaM parvatIyamudakam / parvata para utpanna huA-parvatIya jala (ch:)| pArvatAni phaloni / parvata para utpanna huye-pArvata phala / pArvatamudakam / parvata para utpanna huA-pArvata jala (ann)| siddhi (1) parvatIyam / yahAM saptamI-samartha parvata' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'cha' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (2) pArvatam / yahAM saptamI-samartha parvata' zabda se vikalpa pakSa meM prAgadIvyato'Na' (4 / 1483) se autsargika aN pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam jahAM manuSya artha abhidheya hotA hai vahAM pUrvokta 'parvatAcca' (4 / 2 / 143) se cha pratyaya hI hotA hai-parvatIyo manuSyaH / F: 304 (54) kRkaNaparNAd bhAradvAje | 144 | pa0vi0-kRkaNa-parNAt 5 / 1 bhAradvAje 7 / 1 / sa0-kRkaNaM ca parNaM ca etayoH samAhAraH kRkaNaparNam, tasmAtkRkaNaparNAt (samAhAradvandvaH) / anu0 - zeSe, deze, cha iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhava.bhAradvAje deze kRkaNaparNAt zeSe cha / arthaH- yathAsambhavavibhaktisamarthAbhyAM bhAradvAja- dezavAcibhyAM kRkaNaparNAbhyAM prAtipadikAbhyAM zeSeSvartheSu chaH pratyayo bhavati / atra dezaprakaraNe bhAradvAjazabdo dezavAcako gRhyate na tu gotravAcaka: / udA0-(kRkaNam) kRkaNe jAtaM kRkaNIyam / (parNaH) parNe jAtaM parNIyam / AryabhASAH artha-yathAsambhavavibhaktisamartha (bhAradvAje deze ) bhAradvAja dezavAcI (kRkaNaparNAt) kRkaNa, parNa prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (chaH) cha pratyaya hotA hai| yahAM deza-prakaraNa meM dezavAcI 'bhAradvAja' zabda kA grahaNa kiyA jAtA hai; gotravAcI kA nahIM / udA0- (kRkaNa) kRkaNe jAtaM kRkaNIyam / bhAradvAja dezIya 'kRkaNa' nagara meM utpanna - kRkaNIya / (parNa) parNe jAtaM parNIyam / bhAradvAja dezIya parNa nagara meM utpanna- parNIya / siddhi-kRkaNIyam / yahAM saptamI samartha, bhAradvAja- dezavAcI 'kRkaNa' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'cha' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - parNIyam / vizeSa- pArajITara ne bhAradvAja deza kI pahacAna gar3havAla pradeza se kI hai {mArkaNDeya purANa kA aMgrejI anuvAda pR0 320 } (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 70) / iti pUrvazeSArthapratyayaprakaraNam / iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIyASTAdhyAyIpravacane caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH uttarazeSArthapratyayaprakaraNam khaJ+cha-pratyayavikalpaH__(55) yuSmadasmadoranyatarasyAM khaJ c|1| pa0vi0-yuSmad-asmado: 6 / 2 (paJcamyarthe) anyatarasyAm avyayapadam, khaJ 1 / 1 ca avyayapadam / ___ sa0-yuSmacca asmacca tau yuSmadasmadau, tayo:-yuSmadasmado: (itretryogdvndv:)| anu0-zeSe, cha iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0yuSmadasmadbhyAM zeSe'nyatarasyAM khaJ chazca / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAbhyAM yuSmadasmadbhyAM prAtipadikAbhyAM zeSeSvartheSu vikalpena khaJ chazca pratyayo bhavati, pakSe cA'N pratyayo bhvti| udA0-(yusmad) yuSmAsu jAto yauSmAkINa: (khny)| yuSmadIya: (cha:) / yauSmAka: (aN) / (asmad) asmAsu jAta AsmAkIna: (khaJ) / asmadIyaH (ch:)| AsmAka: (aN) / AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (yusmadasmado:) yuSmad, asmad pratipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (anyatarasyAm) vikalpa se (khaJ) khaJ (ca) aura cha pratyaya hote haiM aura vikalpa pakSa meM autsargika aN pratyaya hotA hai| udA0-(yusmad) yuSmAsu jAto yauSmAkINa: (khny)| tuma meM utpanna huaayaussmaakiinn| yuSmadIya: (ch:)| tuma meM utpanna huaa-yussmdiiy| yauSmAka: (ann)| tuma meM utpanna huaa-yaussmaak| (asmad) asmAsu jAta AsmAkIna: (kh)| hama meM utpanna huaa-aasmaakiin| asmadIya: (ch:)| hama meM utpanna huaa-asmdiiy| AsmAka: (ann)| hama meM utpanna huaa-aasmaak| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam siddhi - yauSmAkINaH / yuSmad + sup+khaJ / yauSmAk+Ina / yauSmAkINa+su / yauSmAkINaH / 306 yahAM saptamI-samartha 'yuSmad' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'khaJ' pratyaya hai| tasminnaNi ca yuSmAkAsmAkauM' (4 / 3 / 2) se yuSmad ke sthAna meM 'yuSmAka' Adeza hotA hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'kh' ke sthAna meM In Adeza, taddhiteSvacAmAde:' ( 7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi, 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| ''aTkupvAGnumvyavAye'piM'' (8/4/2) se Natva hotA hai| (2) yuSmadIyaH / yahAM yuSmad' zabda se zeSa arthoM meM 'cha' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) yauSmAkaH / yuSmad+sup+aN / yauSmAk+a / yauSmAka + su / yauSmAkaH / yahAM 'yuSmad' zabda se zeSa arthoM meM vikalpa pakSa meM 'prAgdIvyato'N' (4 / 1 / 83) se autsargika 'aN' pratyaya hai / 'tasminnaNi ca yuSmAkAsmAkauM (4 / 3 / 2) se yuSmad ke sthAna meM 'yuSmAka' Adeza hotA hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI 'asmad' zabda se khaJ, cha aura aN-pratyaya karane para - AsmAkInaH, asmadIyaH, AsmAkaH / khaJ aura aN pratyaya meM 'tasminnaNi ca yuSmAkAsmAkau~ (4/3/2) se asmad ke sthAna meM 'asmAka' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / yuSmAka- asmAkAdezau (56) tasminnaNi ca yuSmAkASmAkau / 2 / pa0vi0 - tasmin 7 / 1 aNi 7 / 1 ca avyayapadam, yuSmAkaasmAkau 1 / 2 / sa0-yuSmAkazca asmAkazca tau- yuSmAkAsmAkau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-yuSmadasmadoH, khaJ iti cAnuvartate / anvayaH-tasminnaNi khaJi ca yuSmadasmadoryuSmAkAsmAkau / artha:-tasminnaNi khaJi ca pratyaye parato yuSmadasmado: sthAne yathAsaMkhyaM yuSmAkAsmAkAvAdezau bhavataH / udA0- (yusmad ) yusmAsu jAto yauSmAka : (aN) / yauSmAkINa : (khaJ) / (asmad ) asmAsu jAta AsmAka : (aN ) / AsmAkIna: (khaJ) / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH AryabhASA: artha-(tasmin) usa (aNi) aN pratyaya (ca) aura khaJ pratyaya ke pare hone para (yusmadasmado:) yuSmad aura asmad ke sthAna meM yathAsaMkhya (yuSmAkAsmAkau) yuSmAka aura asmAka Adeza hote haiN| udA0-(yusmad) yusmAsu jAto yauSpAkaH (aN) / yauSmAkINa: (kh)| tuma meM utpanna huA-yauSmAka, yaussmaakiinn| (asmad) asmAsu jAta AsmAka: (ann)| AsmAkIna: (khny)| hama meM utpanna huA-AsmAka, aasmaakiin| siddhi-yauSmAka:, yauSmAkINaH, AsmAkaH, AsmAkIna: ina padoM kI siddhi pUrva sUtra ke pravacana meM dekha leveN| tavaka-mamakAdezau (57) tvkmmkaavekvcne|3| pa0vi0-tavaka-mamakau 1 / 2 ekavacane 71 / sa0-tavakazca mamakazca tau tavakamamako (itretryogdvndvH)| anu0-yuSmadasmado:, khaJ, tasmin, aNi ca iti caanuvrtte| anvaya:-tasminnaNi ca ekavacane yuSmadasmadostavakamamakau / artha:-tasminnaNi khaJi ca pratyaye parata ekavacanaparayoryuSmadasmado: sthAne yathAsaMkhyaM tavakamamakAvAdezau bhvtH| udA0- (yuSmad) tava idaM tAvakam (ann)| tAvakInam (khaJ) / (asmad) mama idaM mAmakam (ann)| mAmakInam (khaJ) / AryabhASA artha-(tasmina) usa (aNi) aNa (ca) aura (kha) khaJ pratyaya ke pare hone para (ekavacane) ekavacana-paraka (yuSmadasmado:) yuSmad aura asmad ke sthAna meM yathAsaMkhya (tavakamamakau) tavaka aura mamaka Adeza hote haiN| udA0-(yuSmad) tava idaM tAvakam (aNa) / tAvakInam (khA) / terA yh-taavk| terA yh-taavkiin| (asmad) mama idaM mAmakam (ann)| mAmakInam (kh)| merA yaha-mAmaka / merA yh-maamkiin| siddhi-(1) tAvakam / yussmd+dds+ann| taavk+a| taavk-su| taavkm| yahAM SaSThI-samartha 'yuSmad' zabda se zeSa arthoM meM 'yuSmadasmadoranyatarasyAM khaJ ca' (4 / 3 / 1) se 'aN' pratyaya karane para isa sUtra se ekavacana meM, yuSmad' ke sthAna meM tavaka' Adeza hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) tAvakInam / yahAM yuSmad' zabda se pUrvavat 'khaJ' pratyaya aura yuSmad' ke sthAna meM 'sevaka' Adeza hai| pUrvavat kh' ke sthAna meM 'In' Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke 'akAra' kA lopa hotA hai / isa sUtra aise hI- 'asmad' ke sthAna meM 'mamaka' Adeza hokara - mAmakam, mAmakInam / 308 yat pa0vi0 - ardhAt 5 | 1 yat 1 / 1 / anu0-zeSe ityanuvartate / anvayaH-yathAsambhava0ardhAt zeSe yat / artha:- yathAsambhavavibhaktisamarthAd arthAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu yat pratyayo bhvti| - ardhe bhavam (58) ardhAd yat / 4 / udA0 ardhym| AryabhASAH artha - yathAsambhava-vibhakti-samartha (ardhAt) ardha prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (yat) yat pratyaya hotA hai| udA0 - ardhe bhavam ardhyam / Adhe meM rahanevAlA - ardhya / siddhi-ardhym| ardha+Gi+yat / a+y| ardhya+su | ardhyam / yahAM saptamI-samartha' 'ardha' zabda se zeSa artho meM isa sUtra se 'yat' pratyaya hai / 'yasyeti ca' (7 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| yat (56) parAvarAdhamottamapUrvAcca / 5 / pa0vi0-para-avara-adhama- uttamapUrvAt 5 / 1 ca avyayapadam / sa0-parazca avarazca adhamazca uttamazca te parAvarAdhamottamAH, parAvarAdharottamAH pUrve yasya tat parAvarAdhamottamapUrvam, tasmAt parAvarAdhamottamapUrvAt ( itaretarayogadvandvagarbhita bahuvrIhi: ) / anu0-zeSe, ardhAt, yad iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhava.parAvarAdhamottamapUrvAcca ardhAt zeSe yat / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 306 arthaH-yathAsambhavavibhaktisamarthAt para- avara - adhama - uttamapUrvAcca ardhAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu yat pratyayo bhvti| udA0- (paraH) parArdhe bhavaM parArdhyam / (avara: ) avarArdhe bhavam avarArdhyam / (adhama: ) adhamArdhe bhavam adhamArdhyam / (uttamaH) uttamArdhe bhavam uttamArdhyam / AryabhASAH artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha ( parAvarAdhamottamapUrvAt ) para, avara, adhama, uttama pUrvaka (ardhAt) ardha prAtipadika se (ca) bhI (zeSe) zeSa arthoM meM (yat) yat pratyaya hotA hai| udA0- (para) parArdhe bhavaM parArdhyam / paravartI ardha bhAga meM rahanevAlA - parArdhya / (avara) avarArdhe bhavam avarArdhyam / avaravartI ardhabhAga meM rahanevAlA - avarArdhya / (adhama ) adhamArdhe bhavam adhamArthyam / adhovartI ardhabhAga meM rahanevAlA - adhamA / (uttama) uttamArdhe bhavam uttamArdhyam / UrdhvavartI ardhabhAga meM rahanevAlA uttmaardhy| siddhi-parArdhyam / para+ardha+Gi+yat / praardh+y| parArdhya+su / parArdhyam / yahAM saptamI - samartha para-pUrvaka 'ardha' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'yat' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI - avarArdhyam Adi / ThaJ+yat (60) dikpUrvapadATThaJ c|6| pa0vi0-dik-pUrvapadAt 5 / 1 ThaJ 1 / 1 ca avyayapadam / sao - dikpUrvapadaM yasya tad dikpUrvapadam tasmAt - dikpUrvapadAt ( bahuvrIhiH) / anu0 - zeSe, ardhAt, yad iti cAnuvartate / anvayaH - yathAsambhava0dikpUrvapadAd arthAt zeSe ThaJ yacca / arthaH-yathAsambhavavibhaktisamarthAd dikpUrvapadAd arthAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu ThaJ yacca pratyayo bhavati / udA0-pUrvArdhe bhavaM paurvArdhikam (ThaJ ) / pUrvArdhyam (yat) / dakSiNArdhe bhavaM dAkSiNArdhikam (ThaJ ) / dakSiNArdhyam (yat) / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (dikpUrvapadAt) dizAvAcI pUrvapadavAn (ardhAt) ardha prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (ThaJ) ThaJ (ca) aura (yat) yat pratyaya hote haiN| udA0-pUrvArdhe bhavaM paurvArdhikam (tth)| pUrvArdhyam (yat) / pUrva dizA ke ardhabhAga meM rahanevAlA-paurvAdhika vA pUrvArdhya / dakSiNArdhe bhavaM dAkSiNArdhikam (tth)| dakSiNAya'm (yat) / dakSiNa dizA ke ardhabhAga meM rahanevAlA-dAkSiNArdhika vA dkssinnaarthy| siddhi-(1) paurvArdhikam / pUrva+ardha+Di+ThaJ / paurvaa+ik| paurvaadhik+su| pauvaardhikm| ___ yahAM saptamI-samartha, dizAvAcI pUrvapadapUrvaka 'ardha' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| Thasyeka:' (7 / 3 150) se Ta ke sthAna meM 'ik' Adeza hotA hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-dAkSiNArdhikam / (2) pUrvArdhyam / yahAM saptamI-samartha, dizAvAcI 'pUrva' zabda pUrvaka 'ardha' zabda se pUrvavat yat' pratyaya hai| aise hI-dakSiNArthyam / aJ+ThaJ (61) grAmajanapadaikadezAdau / 7 / pa0vi0-grAma-janapadaikadezAt 5 / 1 aJ-Thau 1 / 2 / sa0-grAmazca janapadazca tau grAmajanapadau, tayo:-grAmajanapadayoH, grAmajanapadayorekadeza iti grAmajanapadaikadeza:, tasmAt-grAmajanapadaikadezAt (itaretarayogadvandvagarbhita sssstthiittpuruss:)| aJ ca ThaJ ca tau-aThau (itretryogdvndvH)| anu0-zeSe, ardhAt, dikpUrvapadAd iti caanuvrtte| anvayaH-yathAsambhava0dikpUrvapadAd grAmajanapadaikadezAd ardhAt zeSe'JThau / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd dikpUrvapadAd grAmaikadezavAcino janapadaikadezavAcinazcA'rdhAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu aJ-Thau pratyayau bhvt:| __ udA0-ime khalvasmAkaM grAmasya janapadasya vA paurvArdhA: (aJ) / paurvArdhikA: (tthny)| dAkSiNArdhA: (aJ) / dAkSiNArdhikAH (tth)| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH AryabhASA: artha-yathasambhava-vibhakti-samartha (dikpUrvapadAt) dizAvAcI pUrvapadavAn (grAmajanapadaikadezAt) grAma-ekadezavAcI aura janapada-ekadezavAcI (ardhAt) ardha prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (aJThau ) aJ aura ThaJ pratyaya hote haiN| udA0-ime khalvasmAkaM prAmasya janapadasya vA paurvArdhA: (a) / paurvAdhikA: (tth)| ye loga hamAre gAMva ke vA janapada-rAjya ke pUrva dizA ke ardhabhAga meM rahanevAle-paurvArdha, paurvaadhik| dAkSiNArdhA: (a)| dAkSiNArdhikA: (tth)| ye loga hamAre gAMva ke vA janapada rAjya kI dakSiNa dizA ke ardhabhAga meM rahanevAle-dAkSiNArdha, daakssinnaardhik| siddhi-(1) paurvArdhA: / pUrva+ardha+Di+aJ / paurvArdha+a / pauvArdha+jas / paurvArdhAH / yahAM saptamI-samartha, dizAvAcI pUrva zabda pUrvaka, grAma vA janapada ke vAcaka 'ardha' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'an' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-dAkSiNArdhAH / (2) paurvAdhikAH / yahAM pUrvokta pUrvArdha' zabda se pUrvavat ThaJ' pratyaya hai| ThasyekaH' (7/3 150) se ha' ke sthAna meM 'ik' Adeza tathA pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-dAkSiNArdhikAH / ma: (62) mdhyaanmH|8| pa0vi0-madhyAt 5 / 1 ma: 1 / 1 / anu0-zeSe itynuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0madhyAt zeSe mH| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd madhyAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu ma: pratyayo bhvti| udA0-madhye bhavo mdhymH| AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (madhyAt) madhya prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (ma:) ma pratyaya hotA hai| udA0-madhye bhavo madhyamaH / madhya meM honevaalaa-mdhym| siddhi-madhyamaH / mdhy+ddi+m| mdhym+su| madhyamaH / yahAM saptamI-samartha 'gadhya' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se ma' pratyaya hai| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam a: (63) asaamprtike|6| pa0vi0-a 11 (su-luk) sAmpratike 7 1 / anu0-zeSe, madhyAd iti cAnuvartate / anvaya:-yathAsambhava0madhyAt sAmpratike zeSe a: / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd madhyAt prAtipadikAt sAmpratike jAtAdau zeSe'rthe a: pratyayo bhvti| sAmpratikam nyAyyam, yuktam, ucitam, smmityucyte| udA0-madhye jAtaM mdhym| nAtidIrgha nAtihrasvaM madhyaM kASTham / nAtyutkRSTo nAtyavakRSTo madhyo vaiyAkaraNa: / madhyA naarii| AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (madhyAt) madhya prAtipadika se (sAmpratike) ucita (zeSe) jAtAdi zeSa arthoM meM (a:) apratyaya hotA hai| sAmpratika zabda kA artha nyAyya, yukta, ucita evaM sama hai| __ udA0-madhye jAtaM madhyam / nAtidIrgha nAtihasvaM madhyaM kASTham / na bahuta bar3A aura na bahuta choTA yaha madhya kASTha (lakar3I) hai| nAtyutkRSTo nAtyavakRSTo madhyo vaiyAkaraNa: / na bahuta bar3hiyA aura na bahuta ghaTiyA yaha madhya vaiyAkaraNa hai| madhyA naarii| na bahuta surUpa aura na bahuta kurUpa yaha madhyA nArI hai| siddhi-madhyam / mdhy+ddi+| mdhy+a| madhya+su / madhyam / yahAM saptamI-samartha 'madhya' zabda se sAmpratika jAtAdi zeSa arthoM meM isa sUtra se a' pratyaya hai| yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| yaJ (64) dvIpAdanusamudraM yny|10| pa0vi0-dvIpAt 5 / 1 anusamudram avyayapadam, yaJ 1 / 1 / sa0-samudraM samayA iti anusamudram, anuryatsayA (2 / 1 / 15) ityavyayIbhAvasamAsaH / anu0-zeSe itynuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0anusamudraM dvIpAt zeSe yaJ / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAd anusamudram samudrasamIpe vartamAnAd dvIpAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu yaJ pratyayo bhvti| udA0-dvIpe jAtaM dvaipym| AryabhASA artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (anusamudram) samudra ke samIpavartI (dvIpAt) dvIpa prAtipadika se (zeSa) zeSa arthoM meM (yaJ) yaJ pratyaya hotA hai| udA0-dvIpe jAtaM dvaipyam / samudra ke samIpavartI dvIpa meM utpanna huaa-dvaipy| siddhi-dvaipyam / dvIpa+Di+yaJ / dvaip+y| dvaipy+su| dvaipyam / yahAM saptamI-samartha samudra ke samIpavartI dvIpa' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se yaJ) pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko Adivaddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| vizeSaH dvirgatA Apo yasmiMstad dvIpam' arthAt jisake donoM ora jala ho use dvIpa' kahate haiN| yahAM anusamudra-samudra ke samIpavartI dvIpa' zabda se 'yaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| samudra-samIpatA se anyatra dvIpa' zabda se isakA kacchAdigaNa meM pATha hone se kacchAdibhyazca' (4 / 2 / 133) se 'aN' pratyaya hotA hai| manuSya aura tatstha kI vivakSA meM 'manuSyatatsthayovu (4 / 2 / 134) se 'vuJ' pratyaya hotA hai| dvIpe bhavam dvaipam (aN) / dvaipako manuSya: / dvaipakamasya hasitam (vuny)| ThaJ (65) kaalaabny|11| pa0vi0-kAlAt 5 / 1 ThaJ 1 / 1 / anu0-zeSe itynuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0kAlAt zeSe ThaJ / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt kAlavizeSavAcina: prAtipadikAt zeSeSvartheSu ThaJ pratyayo bhvti| udA0-mAse jAtaM maasikm| ardhamAse jAtaM ArdhamAsikam / saMvatsare jAtaM saaNvtsrikm| AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM ThaJ pratyaya hotA hai| udAo-mAse jAtaM mAsikam / eka mAsa meM utpanna huaa-maasik| ardhamAse jAtaM ArdhamAsikam / ardhamAsa meM utpanna huaa-aardhmaasik| saMvatsare jAtaM sAMvatsarikam / saMvatsara-eka varSa meM utpanna huA-sAMvatsarika / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-mAsikam / mAsa+ki+ThaJ / mAsa+ika / mAsika+su / maasikm| yahAM saptamI-samartha 'mAsa' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se Tha' ke sthAna meM 'ik' Adeza, taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi hotI hai| aise hI-ArdhamAsikam, sAMvatsarikam / ThaJ (66) zrAddhe shrdH|12| pa0vi0-zrAddhe 71 zarada: 5 / 1 / anu0-zeSe, kAlAt, ThaJ iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0kAlAt zarada: zeSe ThaJ zrAddhe / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt kAlavizeSavAcina: zarada: prAtipadikAt zeSeSvartheSu ThaJ pratyayo bhavati, shraaddhe'bhidheye| udA0-zaradi bhavaM zAradikaM shraaddhm| AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (zaradaH) zarad prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai (zrAddhe) yadi yahAM zrAddha-karma artha abhidheya ho| udA0-zaradi bhavaM zAradikaM zrAddham / zarad Rtu meM honevAlA-zAradika shraaddh| siddhi-zAradikam / zarad+Di+ThaJ / shaard+ik| shaardik+su| shaardikm| yahAM saptamI-samartha kAlavizeSavAcI 'zarad' zabda se zeSa arthoM meM tathA zrAddha abhidheya meM isa sUtra se Than' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa: (1) pitRyajJa' arthAt jisameM deva jo vidvAn, RSi jo par3hane-par3hAnehAre, pitara jo mAtA-pitA Adi vRddha, jJAnI aura paramayogiyoM kI sevA krnii| pitRyajJa ke do bheda haiM :- eka zrAddha aura dUsarA trpnn| 'zrAddha' arthAt 'zrat' satya kA nAma hai| 'zrata satyaM dadhAti yayA kriyayA sA zraddhA, zraddhayA yat kriyate tacchrAddham jisa kriyA se satya kA grahaNa kiyA jAye usako 'zraddhA' aura jo 'zraddhA' se karma kiyA jAye usakA nAma zrAddha hai| aura-tRpyanti tarpayanti yena pitRRn tat tarpaNam' jisa-jisa karma se tRpta arthAt vidyamAna mAtA-pitAdi pitara prasanna hoM aura prasanna kiye jAyeM usakA nAma tarpaNa' hai| parantu yaha jIvitoM ke lie hai, mRtakoM ke liye nahIM (satyArthaprakAza samu0 4) / (2) Azvina aura kArtika mAsa ko zarad Rtu kahate haiN| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThaJ-vikalpaH caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (67) vibhASA rogAtapayoH / 13 / pa0vi0 - vibhASA 1 / 1 roga - AtapayoH 7 / 2 / sa0 - rogazca (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - zeSe, kAlAt, ThaJa, zarada:, iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhava.kAlAt zaradaH zeSe vibhASA ThaJ rogAtapayoH / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt kAlavizeSavAcinaH zarada: prAtipadikAt zeSeSvartheSu vikalpena ThaJ pratyayo bhavati, roge Atape cArthe'bhidheye, pakSe cAN pratyayo bhavati / udA0 - zaradi bhava: zAradiko roga: (ThaJ ) / zArado roga: ( aN ) / zaradi bhava: zAradika AtapaH (ThaJ ) / zArada AtapaH (aN) / 315 Atapazca tau rogAtapau, tayo:-rogAtapayoH AryabhASAH artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (zarada: ) zarad prAtipadika se (zeSe) zeSa artho meM (vibhASA) vikalpa se (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai (rogAtapayoH) yadi vahAM roga aura Atapa artha abhidheya ho aura pakSa meM aN pratyaya hotA hai / udA0 - zaradi bhava: zAradiko roga: (ThaJ ) / zArado roga: ( aN ) / zarad Rtu meM honevAlA - zAradika roga athavA zArada roga / zaradi bhavaH zAradika AtapaH ( ThaJ ) 1 zArada Atapa: ( aN ) / zarad Rtu meM honevAlA zAradika Atapa (dhUpa) athavA zArada Atapa / siddhi - (1) zAradika: / zarad + Gi+ThaJ / zArad+ika / zAradika+su / zAradikaH / yahAM saptamI-samartha 'zarad' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se roga aura Atapa artha abhidheya meM 'ThaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (2) zArada: / zarad + Gi+aN / zArad +a / zArad+su / zAradaH / yahAM saptamI - samartha 'zarada' zabda se zeSa arthoM meM vikalpa pakSa meM 'sandhivelAdyUtunakSatrebhyo'N' (4 | 3 | 16) se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| ThaJ-vikalpa: (68) nizApradoSAbhyAM ca |14| pa0vi0-nizA-pradoSAbhyAm 5 / 2 ca avyayapadam / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-nizA ca pradoSazca tau nizApradoSau, tAbhyAm-nizApradoSAbhyAm (itretryogdvndv:)| anu0-zeSe, kAlAt, ThaJ, vibhASA iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0kAlAbhyAM nizApradoSAbhyAM ca zeSe vibhASA ThaJ / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAbhyAM kAlavizeSavAcibhyAM nizApradoSAbhyAM prAtipadikAbhyAM ca zeSeSvartheSu vikalpena ThaJ pratyayo bhavati, pakSe cautsargiko'N pratyayo bhvti| udA0-(nizA) nizAyAM bhavaM naizikam (ThaJ) / naizam (aN) / (pradoSa:) pradoSe bhavaM prAdoSikam (ThaJ) / prAdoSam (aN) / AryabhASA artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (nizApradoSAbhyAm) nizA, pradoSa prAtipadikoM se (ca) bhI (zeSe) zeSa arthoM meM (vibhASA) vikalpa se (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai aura vikalpa pakSa meM autsargika aN pratyaya hotA hai| udA0-(nizA) nizAyAM bhavaM naizikam (tthaa)| naizam (ann)| nizA=rAtri meM honevAlA-naizika athavA naiza / (pradoSa:) pradoSe bhavaM prAdoSikam (tthny)| prAdoSam (ann)| pradoSa=rAtri ke prathama pahara meM honevAlA-prAdoSika athavA praadoss| siddhi-(1) naizikam / nizA+Di+ThaJ / naiz+ika / naishik+su| naishikm| yahAM saptamI-samartha nizA' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (2) naizam / nizA+Di+aN / naish+a| naiza+su / naishm| yahAM saptamI-samartha nizA' zabda se vikalpa pakSa meM prAgdIvyato'N (4 / 1 / 83) se autsargika 'aNa' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-prAdoSikam, praadossm| vizeSa doSA rAtri:, prArambho doSAyA iti pradoSa: (praadismaas:)| pradoSo'stamayAdUrdhvaM ghaTikAdvayamiSyate (sh0ko0)| sUryAsta ke do ghar3I pazcAt 'pradoSa' kAla kahAtA hai| ThaJ-vikalpaH (tuT) (66) zvasastuT c|15| pa0vi0-zvasa: 5 1 tuTa 1 / 1 ca avyypdm| anu0-zeSe, kAlAt, vibhASA ThaJ iti cAnuvartate / anvaya:-yathAsaMbhava0kAlAt zvaso vibhASA ThaJ, tuT c| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt kAlavizeSavAcina: zvasa: prAtipadikAt zeSeSvartheSu vikalpena ThaJ pratyayo bhavati, tasya ca tuDAgamo bhavati / _ 'aiSamohya:zvaso'nyatarasyAm' (4 / 2 / 104) iti zvasa: prAtipadikAd vikalpena tyap pratyayo vihita: / ata: pakSe tyap pratyayo bhavati / so'pi vikalpena vihito'ta: 'sAyaMciraMprANeprage'vyayebhyaSTyuTyulau tuTa ca' (4 / 3 / 23) iti zvasa: prAtipadikasyAvyayatvATa TyuTyulau pratyayAvapi bhvtH| udA0-(ThaJ) zvo bhavaM shauvstikm| (tyap) zvastyam / (TyuH) shvstnm| (Tyul) shvstnm| AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (zvasa:) zvas prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (vibhASA) vikalpa se (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai| eSamodya:zvaso'nyatarasyAma' (4 / 2 / 104) se 'zvas' prAtipadika se vikalpa se tyapa' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai ata: vikalpa pakSa meM tyap' pratyaya hotA hai| vaha bhI vikalpa se vihita hai ata: sAyaMciraMprANepro'vyayebhyaSTyuTyulau tuT ca' (4 / 3 / 23) se 'zvas' prAtipadika ke avyaya hone se usase 'Tyu' aura 'Tyula' pratyaya bhI hote haiN| udA0-(Tha) zvo bhavaM shvauvstikm| (tyap) zvastyam / (TyuH) zvastanam / (Tyula) zvastanam / AgAmI kala honevAlA-zvauvastika, zvastya, zvastana, shvstn| siddhi-(1) zvauvastikam / zvas+Di+ThaJ / shvs+ik| shvauvs+tutt+ik| shvauvstik+su| zvauvastikam / yahAM saptamI-samartha kAlavizeSavAcI 'zvas' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya aura tuT' Agama hai| ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se ha' ke sthAna meM 'ika' Adeza hotA hai| taddhiteSvacAmAde: (7 / 2 / 117) se prApta vRddhi kA dvArAdInAM ca (7 / 3 / 4) se pratiSedha hokara v' se uttara aic (au) Agama hotA hai| (2) zvastyam / shvs+ddi+typ| shvs+ty| shvsty+su| shvstym| .yahAM saptamI-samartha 'zvas' zabda se zeSa arthoM meM vikalpa pakSa meM eSamohyaHzvaso'nyatarasyAm (4 / 2 / 104) se 'tyap' pratyaya hai| (3) zvastanam / shvs+ddi+ttyu| zvas+tuT+ana / zvas+ta+ana / zvasana+su / shvstnm| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM saptamI - samartha 'zvas' zabda se zeSa arthoM meM vikalpa pakSa meM 'sAyaMciraM0' (4/3/23) se 'Tyu' pratyaya aura use 'tuT' Agama hotA hai| 'yuvoranAko (7 1111) se 'yu' ke sthAna meM 'ana' hotA hai| 'AdyudAttazca' (3 1111) se 'Tyu' (ana) pratyaya AdyudAtta hai / 318 (4) zvastanam / yahAM saptamI - samartha 'zvas' zabda se vikalpa pakSa meM pUrvavat 'vyul' pratyaya aura use tuT' Agama hotA hai| 'Tyul' pratyaya ke lit hone se 'liti' (4 111190) se pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hotA hai| isa prakAra se ye cAra rUpa banate haiM / aN ( 70 ) sandhivelAdyUtunakSatrebhyo'N / / 16 / / pa0vi0 - sandhivelAdi Rtu - nakSatrebhyaH 5 / 3 aN 1 / 1 / sao - sandhivelA AdiryeSAM te sandhivelAdayaH / sandhivelAdayazca Rtavazca nakSatrANi ca tAni sandhivelAdyatunakSatrANi, tebhya:- sandhivelAdyUtunakSatrebhyaH (bahuvrIhigarbhita itaretarayogadvandvaH) / anu0 - zeSe, kAlAd iti cAnuvartate / anvayaH-yathAsambhava0kAlebhyaH sandhivelAdyUtunakSatrebhyaH zeSe'N / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhya: kAlavizeSavAcibhyaH sandhivelAdibhya RtuvAcibhyo nakSatravAcibhyazca prAtipadikebhyaH zeSeSvartheSu aN pratyayo bhavati / udA0-(sandhivelAdiH) sandhivelAyAM bhavaM sAndhivelam / sandhyAyAM bhavaM saandhym| (RtavaH ) grISme bhavaM graiSmam / zizire bhavaM shaishirm| ( nakSatrANi) tiSye bhavaM taiSam / puSye bhavaM pauSam / 1 sndhivelaa| sndhyaa| amAvasyA / trayodazI / caturdazI / paJcadazI / paurnnmaasii| prtipt|| saMvatsarAt phalaparvaNoH / / sAMvatsaraM phlm| sAMvatsaraM parva / iti sandhivelAdayaH / / AryabhASAH artha - yathAsambhava- vibhakti-samartha (kAlAt ) kAlavizeSavAcI (sandhivelAdyUtunakSatrebhyaH) sandhivelAdi, RtuvAcI aura nakSatravAcI prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (aN) aN pratyaya hotA hai| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 316 udA0-(sandhivelAdi) sandhivelAyAM bhavaM sAndhivelam / sandhi-velA meM honevAlA-sAdhivela / sandhyAyAM bhavaM sAndhyam / sandhyAkAla meM honevaale-saandhy| (Rta) prISme bhavaM graiSmam / grISma Rtu meM honevAlA-gaiSma / zizire bhavaM zaiziram / zizira Rtu meM honevaalaa-shaishir| (nakSatra) tiSye bhavaM taiSam / tiSya nakSatra meM honevaalaa-taiss| puSye bhavaM pauSam / puSya nakSatra meM honevAlA-pauSa / siddhi-(1) sAndhivelam / sandhivelA+Di+aN / saandhivel+a| saandhivel+su| saandhivelm| yahAM saptamI-samartha sandhivelA' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ke AkAra ko kA lopa hotA hai| aise hI-sAndhyam, graiSmam, zaiziram / (2) taiSam / tiSya+TA+aN / tiSya+0 / tiSya+Di+aN / tissy+a| taiS+a / taiSa+su / taissm| yahAM prathama nakSatravAcI tiSya' zabda se 'nakSatreNa yuktaH kAlaH' (4 / 2 / 3) se 'aN' pratyaya hotA hai aura usakA lubavizeSe (4 / 2 / 4) se lupa ho jAtA hai| tatpazcAt usa tiSya' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hotA hai| pUrvavat aMga ko Adivaddhi aura akAra kA lopa hotA hai| vA0 tiSyapuSyayornakSatrANi yalopa:' (6 / 4 / 149) se y' kA lopa hotA hai| aise hii-paussm|| vizeSa: (1) bhAratavarSa meM ye cha: Rtu hotI haiM-caitra-vaizAkha vasanta / jyesstth-aassaaddh-griissm| shraavnn-bhaadrpd-vrssaa| Azvina-kArtika-zarad / mArgazIrSa-pauSa= hemanta / maagh-phaalgun-shishir| (2) 28 nakSatroM kA vivaraNa 'phalgunIproSThapadAnAM ca nakSatre' (1 / 2 / 60) ke pravacana meM dekha leveN| eNyaH (71) prAvRSa eNyaH / 17 / pa0vi0-prAvRSa: 5 / 1 eNya: 1 / 1 / anu0-zeSe, kAlAd iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0kAlAt prAvRSa: zeSe eNyaH / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt kAlavizeSavAcina: prAvRSa: prAtipadikAt zeSeSvartheSu eNya: pratyayo bhavati / udA0-prAvRSi bhava: prAvRSeNyo balAhakaH / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (prAvRSaH) prAvRT prAtipadika se (zeSa) zeSa arthoM meM (eNya:) eNya pratyaya hotA hai| udA0-prAvRSi bhava: prAvRSeNyo balAhakaH / prAvRT varSA Rtu meM honevAlA-prAvRSeNya baadl| siddhi-prAvRSeNyaH / prAvRS+Di+eNya: / prAvRSeNya+su / prAvRSeNyaH / yahAM saptamI-samartha prAvRT' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'eNya' pratyaya hai| Thak (72) vrssaabhysstthk|18| pa0vi0-varSAbhya: 5 / 3 Thak 1 / 1 / anu0-zeSe, kAlAditi caanuvrtte| anvaya:-yathAsambhava0kAlAd varSAbhya: zeSe Thak / artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAt kAlavizeSavAcino varSAzabdAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu Thak pratyayo bhvti| udA0-varSAsu bhavaM vArSikaM vAsa: / vArSikam anulepnm| AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (varSAbhya:) varSA prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0-varSAsa bhavaM vArSikaM vAsa: / varSA Rtu meM ThIka rahanevAlA-vArSika vstr| vArSikam anulepanam / vArSika anulepana (taila Adi zarIra meM lgaanaa)| siddhi-vArSikam / varSA+sup+Thak / vaarss+ik| vaassik+su| vArSikam / yahAM saptamI--samartha 'varSA' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se Thaka' pratyaya hai| yahAM 'kAlAt sAdhupuSyatpacyamAneSu' (4 / 3 / 43) se kAlavizeSavAcI 'varSA' zabda se zaiSika sAdhu-artha meM Thak' pratyaya kiyA gayA hai| ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se ha' ke sthAna meM ik' Adeza aura 'kiti ca (7/2 / 118) ke aMga ko AdivRddhi hotI hai| vizeSa: (1) varSA zabda se kAlATTha' (4 / 3 / 11) se Tham' pratyaya karane para bhI vArSika' pada banatA hai kintu vaha nityArdinityam' (6 / 1 / 194) se AdhudAtta hogaa| yaha Thak-pratyayAnta vArSika' pada 'AdhudAttazca' (3 / 1 / 3) se pratyaya ko AdhudAtta hokara madhyodAtta hai-vArSikam / (2) varSA zabda 'apsumanassamAsikatAvarSANAM bahutvaM ca' (liGgA0 1 / 29) se bahuvacanAnta aura strIliGga hai| ata: isa sUtra meM varSAbhyaH' pada bahuvacana meM prayukta kiyA hai| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 321 Tha (73) chandasi tthny|16| pa0vi0-chandasi 71 ThaJ 11 / anu0-zeSe, kAlAt, varSAbhya iti cAnuvartate / anvaya:-chandasi yathAsambhava0kAlAd varSAbhya: zeSe ThaJ / artha:-chandasi viSaye yathAsambhavavibhaktisamarthAt kAlavizeSavAcino varSA-zabdAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu ThaJ pratyayo bhvti| udA0-nabhazca nabhasyazca vArSikAvRtU (yaju0 14 / 15) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM yathAsambhava-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (varSAbhyaH) varSA zabda se (zeSe) zeSa arthoM meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai| udA0-nabhazca nabhasyazca vArSikAvRtU (yaju0 14 / 15) / zrAvaNa aura bhAdrapada vArSika Rtu haiN| siddhi-vArSika: / varSA+sup+ThaJ / vaarss+ik| vArSika+su / vArSikaH / yahAM vedaviSaya meM saptamI-samartha varSA' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| nityAdinityam (6 / 1 / 194) se vArSika' pada kA AdhudAtta svara hotA hai-vArSikaH / ThaJ (73) vasantAcca / 20 / pa0vi0-vasantAt 5 / 1 ca avyayapadam / anu0-zeSe, kAlAt, chandasi, ThaJ iti cAnuvartate / anvaya:-chandasi yathAsambhava0kAlAd vasantAcca zeSe ThaJ / artha:-chandasi viSaye yathAsambhavavibhaktisamarthAt kAlavizeSavAcino vasantAt prAtipadikAcca zeSeSvartheSu ThaJ pratyayo bhvti| udA0-madhuzca mAdhavazca vAsantikAvRtU (yaju0 13 / 25) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM yathAsambhava-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (vasantAt) vasanta prAtipadika se (ca) bhI (zeSe) zeSa arthoM meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam udA0 - madhuzca mAdhavazca vAsantikAvRtU (yaju0 13 / 25 ) / caitra aura vaizAkha Rtu hai / vAsantika siddhi-vAsantikaH / vasanta+Gi+ThaJ / vAsant+ika / vAsantika+su / vAsantikaH / yahAM vedaviSaya meM saptamI - samartha 'vasanta' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'ThaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / ThaJ (74) hemantAcca / 21 / pa0vi0 - hemantAt 5 / 1 ca avyayapadam / anu0 - zeSe, kAlAt, chandasi ThaJ iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi yathAsambhava0kAlAd hemantAcca zeSe ThaJ / artha:- chandasi viSaye yathAsambhavavibhaktisamarthAt kAlavizeSavAcino hemantAt prAtipadikAcca zeSeSvartheSu ThaJ pratyayo bhavati / udA0-sahazca sahasyazca haimantikAvRtU (yaju0 14 / 27) / AryabhASAH artha- (chandasi ) vedaviSaya meM yathAsambhava-vibhakti-samartha (hamantAt) hemanta prAtipadika se (ca) bhI (zeSe) zeSa arthoM meM (ThaJ ) ThaJ pratyaya hotA hai| udA0-sahazca sahasyazca haimantikAvRtU (yaju0 14 / 27 ) | mArgazIrSa aura pauSa Rtu haiN| haimantika siddhi-haimntikH| hemanta+Gi+ThaJ / haimanta+ika / haimantika+su / haimantikaH / yahAM vedaviSaya meM saptamI - samartha hemanta' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'ThaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aN+ThaJ (75) sarvatrAN ca talopazca / 22 / pa0vi0-sarvatra avyayapadam, aN 1 / 1 ca avyayapadam, ta - lopa: 1 / 1 ca avyypdm| sao - tasya lopa iti talopaH (SaSThItatpuruSaH ) / anu0 - zeSe, kAlAt, hemantAditi cAnuvartate / anvayaH-sarvatra yathAsambhava0 kAlAd hemantAt zeSe'N ca talopazca I Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 323 artha:-sarvatra chandasi bhASAyAM ca viSaye yathAsambhavavibhaktisamarthAt kAlavizeSavAcino hemantAt prAtipadikAt zeSeSvartheSu aN ca pratyayo bhavati, takArasya ca lopo bhvti| udA0-(aN) hemante sAdhu haimnm| haimanaM vAsa: / haimanamanulepanam / sUtrapAThe-'aN ca' iti cakArAt 'sandhivelAyUtunakSatrebhyo'N' (4 / 3 / 16) iti RtuvAcakAd hemantAdaN prtyymicchnti| tatra takAralopo na bhavati / hemante sAdhu-haimantam / apare 'sarvatra' iti pAThAt bhASAyAmapi ThagaM smrnti-haimntikm| AryabhASA: artha-(sarvatra) veda aura bhASA meM yathAsambhava-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavAcI himantAt) hemanta prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (aN) aNa pratyaya (ca) bhI hotA hai (ca) aura (talopa:) hemanta ke takAra kA lopa hotA hai| udA0-(aN) hemante sAdhu haimnm| haimanaM vAsa: / haimanamanulepanam / hemanta kAla meM upayukta-haimana vastra / hemana-anulopana (taila Adi lgaanaa)| siddhi-(1) haimanam / hemanta+Di+aN / haimnt+a| haimn+a| haimana+su / haimnm| yahAM saptamI-samartha hemanta' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'aN' pratyaya aura hemanta ke takAra kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (2) haimantam / yahAM 'sandhivelAtunakSatrebhyo'N (4 / 3 / 16) se RtuvAcI hemanta' zabda se 'aN' pratyaya hai| yahAM takAra kA lopa nahIM hotA hai| (3) haimantikam / yahAM hemanta' zabda se pUrvavat ThaJ' pratyaya hai| TyuH+Tyul (tuT)(76) sAyaMciramprANeprage'vyayebhyaSTyuTyulau tuT ca / 23 / / ___ pa0vi0-sAyaM-ciraM-prANeM-prage-avyayebhya: 5 / 3 Tyu-Tyulau 1 / 2 tuTa 11 ca avyayapadam / sa0-sAyaM ca ciraM ca prANezca pragezca avyayaM ca tAnisAyaMciraMprANeprage'vyayAniH, tebhya:-sAyaM ciramprANeprage'vyayebhyaH (itretryogdvndvH)| anu0-zeSe kAlAditi cAnuvartate / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam avyaya:-yathAsambhava0kAlebhya: sAyaMciraMprAhNaprage'vyayebhya: zeSe TyuTyulau tuTa c| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthebhya: kAlavizeSavAcibhya: sAyaMciraMprANeprage'vyayebhyaH prAtipadikebhyaH zeSeSvartheSu Tyu-Tyulau pratyayau bhavatastayozca tuDAgamo bhavati / udA0-(sAyam) sAyaM bhavaM saayntnm| (ciram) ciraM bhavaM cirntnm| (prANe) prANe bhavaM praannaitnm| (prage) prage bhavaM pragetanam / (avyayam) divA bhavaM divAtanam / doSA bhavaM dossaatnm| ___ AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (sAyaM0avyayebhya:) sAyam, ciram, prANe, prage, avyaya prAtipadikoM se (zeSe) zeSa arthoM meM (TyuTyulau) Tyu aura Tyut pratyaya hote haiM (ca) aura unheM (tuT) tuT Agama hotA hai| udA0-(sAyam) sAyaM bhavaM sAyantanam / sAyaMkAla honevaalaa-saayNtn| (ciram) ciraM bhavaM cirantanam / cira-dera meM honevaalaa-cirntn| (prANe) prANe bhavaM prANaitanam / dina ke prathama pahara meM honevaalaa-praannetn| (prage) prage bhavaM pragetanam / prage-bar3e tar3ake (bhora) meM honevaalaa-prgetn| (avyaya) divA bhavaM divAtanam / dina meM honevaalaa-divaatn| doSA bhavaM doSAtanam / doSA-rAtri meM honevaalaa-dossaatn| siddhi-sAyaMtanam / saaym+ddi+ttyu| saaym+tutt+an| sAyaM+t+ana / sAyaMtana+su / saayntnm| yahAM saptamI-samartha sAyam' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'Tyu' pratyaya aura usako tuTa' Agama hotA hai| yuvoranAkauM' (7 / 1 / 1) se yu' ke sthAna meM 'ana' Adeza hotA hai| aise hI ciraMtanam' aadi| vizeSa: yahAM 'AdhudAttazca' (3 / 1 / 3) se pratyaya kA AdhudAtta svara hotA hai-sAyantanam / jahAM Tyut pratyaya hotA hai vahAM liti' (6 / 1 / 190) se pratyaya se pUrva ac udAtta hotA hai--sAyantanam / yahI Tyu aura Tyut pratyaya meM antara hai| (2) sAyam aura ciram zabda makarAnta nipAtita haiN| prANe aura prage zabda ekArAnta nipAtita haiN| Tyu-TyulvikalpaH __ (77) vibhASA pUrvANAparAhaNAbhyAm / 24 / pa0vi0-vibhASA 11 pUrvAhNa-aparAhNAbhyAm 5 / 2 / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 325 sa0-pUrvAhNazca aparAhNazca tau pUrvAhNAparANau, tAbhyAmpUrvANAparAhaNAbhyAm (itretryogdvndvH)| anu0-zeSe, TyuTyulau, tuTa, ca iti caanuvrtte| anvaya:-yathAsabhava0kAlAbhyAM pUrvAhNAparAhNAbhyAM zeSe vibhASA TyuTyulau tuT c| artha:-yathAsambhavavibhaktisamarthAbhyAM kAlavizeSavAcibhyAM pUrvAhNAparAhNAbhyAM prAtipadikAbhyAM zeSeSvartheSu vikalpena TyuTyulau pratyayau bhavata:, tayozca tuDAgamo pakSe ca ThaJ pratyayo bhvti| __udA0-(pUrvANa:) pUrvANe bhavaM pUrvAhNatanam (TyuH, ttyul)| paurvAhnikam (ThaJ) / (aparAhaNa:) aparAhNa bhavaM aparAhnatanam (TyuH, Tyul) / AparANikam (tthny)| AryabhASA: artha-yathAsambhava-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (pUrvAhNAparAbhyAm) pUrvAhNa, aparAhNa prAtipadika se (zeSe) zeSa arthoM meM (TyuTyulau) Tyu aura Tyut pratyaya hote haiM (ca) aura unheM (tuT) tuT Agama hotA hai| udA0-(pUrvANa) pUrvANe bhavaM pUrvAhNatanam (TyuH, Tyut) / dina ke pUrva bhAga meM honevaalaa-puurvaahnntn| paurvANikam (tth)| dina ke pUrvabhAga meM honevAlA-paurvAGgika / (aparAhNa) aparANe bhavaM aparAhnatanam (TyuH, ttyul)| dina ke pazcAt bhAga meM honevaalaa-apraahytn| AparANikam (tthny)| dina ke pazcAt bhAga meM honevaalaa-aapraannik| siddhi-(1) pUrvAhNatanam / puurvaahnn+ddi+ttyu| pUrvAhNa+ana / pUrvAhNantuT+ana / pUrvAhNa+t+ana / puurvaahnntn+su| puurvaahnntnm| yahAM saptamI-samartha kAlavizeSavAcI pUrvANa' zabda se zeSa arthoM meM isa sUtra se 'Tyu' pratyaya aura use tuT Agama hotA hai| 'ghakAlataneSu kAlanAmnaH' (6 / 3 / 17) se saptamI-vibhakti kA aluk hotA hai| aise hI-aparAhyatanam / (2) paurvANikam / yahAM saptamI-samartha pUrvANa' zabda se zeSa arthoM meM vikalpa pakSa meM kAlATTha' (4 / 3 / 11) se ThaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hii-aapraannikm| / / iti uttarazeSArthapratyayaprakaraNam / / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam jAtArthapratyayaprakaraNam yathAvihitaM pratyayaH - (1) tatra jAtaH / 25 / pa0vi0-tatra saptamyarthe'vyayapadam jAtaH 1 / 1 / anvayaH -tatra prAtipadikAjjAto yathAvihitaM pratyayaH / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAt prAtipadikAjjAta ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / 'prAgdIvyatIyo'N' (4 / 1 / 83 ) ityANAdayaH, 'rASTre'vArApArAd ghakhauM' (4 / 2 / 93) iti ca ghAdayaH pratyayA vihitA: / itaH prabhRti teSAmarthAH samarthavibhaktayazca vidhIyante / udA0 - srughne jAtaH sraughnaH / mathurAyAM jAto mAthuraH / utse jAtaH autsa: / udapAne jAta audapAna: / rASTre jAto rASTriya ityAdikam / AryabhASAH artha- (tatra) saptamI vibhakti-samartha prAtipadika se (jAta:) jAta artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai / 'prAgdIvyatIyo'N' (4 / 1 / 83) ityAdi se jo 'aN' pratyaya aura 'rASTregvArApArAd ghakha (4/2/93) ityAdi se jo 'gha' Adi pratyaya vidhAna kiye gaye haiM, isase Age unake artha aura unakI samartha-vibhaktiyoM kA vidhAna kiyA jAtA hai| udA0- -srughne jAtaH sraughnaH / sughna nAmaka nagara meM utpanna huA-sraughna / mathurAyAM jAto mAthuraH / mathurA nagarI meM utpanna huA- mAthura / utse jAta: autsaH / utsa-srota meM utpanna huA-autsa / udapAne jAta audapAna: / udapAna = kUpa samIpavartI hoda meM utpanna huA-audapAna | rASTre jAto rASTriya / rASTra meM utpanna huA- rASTriya | siddhi - (1) sraughna: / srughna+Gi + aN / sraughn + a / sraughna+su / saunaH / yahAM saptamI - samartha 'sughna' zabda se isa sUtra se jAta artha meM 'prAgdIvyato'N' (4 / 1 / 83) se yathAvihita aN pratyaya hai / 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 21117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 |4|148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI - mAthura: / (2) autsaH / utsa+Gi+aN / auts+a / autsa+su / autsaH / yahAM saptamI-samartha 'utsa' zabda se jAta artha meM utsAdibhyo'J' (4 / 1 / 83) se yathAvihita 'aJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI audapAna: / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (3) rASTriya: / rASTa+Di+gha / rASTra+iya / rASTriya+su / rASTriyaH / yahAM saptamI-samartha 'rASTra' zabda se jAta artha meM 'rASTrAvArapArAd ghakhau' (4/2/93) se yathAvihita 'gha' pratyaya hai / 'Ayaneya0' (7/1/2) se 'gh' ke sthAna meM 'iy' Adeza hotA hai| vizeSa: srughna- eka janapada kA nAma jo kisI samaya pATaliputra se eka maMjila para thA (vartamAna nAma-sugha hai (za0 kau0 } ) / Thap (2) prAvRSaSThap / 26 / pa0vi0 - prAvRSaH 5 | 1 Thap 1 / 1 / anu0-tatra, jAta iti cAnuvartate / anvayaH- tatra prAvRSo jAtaSThap / arthaH- tatra iti saptamIvibhaktisamarthAt prAvRSaH prAtipadikAjjAta ityasminnarthe Thap pratyayo bhavati / 327 udA0 - prAvRSi jAtaH prAvRSika: / AryabhASAH artha- (tatra) saptamI vibhakti - samartha (prAvRSaH) prAvRT prAtipadika se (jAta:) jAta artha meM Thap pratyaya hotA hai| udA0 0 - prAvRSi jAtaH prAvRSikaH / prAvRT-varSA Rtu meM utpanna huA- prAvRSika / siddhi prAvRSikaH / prAvRS + Gi+Thap / praavRss+ik| prAvRSika+su / prAvRSikaH / yahAM saptamI-samartha 'prAvRS' zabda se isa sUtra se jAta artha meM Thap pratyaya hai| 'ThasyekaH' (713150) se 'ThU' ke sthAna meM 'ik' Adeza hotA hai| yaha 'prAvRSa eNyaH' (4 / 3 / 17 ) kA apavAda hai / prAvRT zabda se bhava- Adi zeSa arthoM meM eNya pratyaya hotA hai aura jAta artha meM isa sUtra se Thap pratyaya hI hotA hai| 'Thap' pratyaya meM pakAra 'anudAttau suppitauM' (3 / 1 / 4) se anudAtta svara ke liye hai- prAvRrSika / vuJ (3) saMjJAyAM zarado vuJ / 27 / pa0vi0 - saMjJAyAm 7 / 1 zarada: 5 / 1 vuJ 1 / 1 / anu0-tatra, jAta iti cAnuvartate / anvayaH -tatra zarado jAto vuJ saMjJAyAm / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAccharada: prAtipadikAjjAta ityasminnarthe vuJ pratyayo bhavati, saMjJAyAM gamyamAnAyAm / udA0-zaradi jAtA: zAradakA drbhaaH| zAradakA mudgAH / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (zaradaH) zarad prAtipadika se (jAta:) jAta artha meM (vuj) vuJ pratyaya hotA hai (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha prakaTa ho| udA0-zaradi jAtA: zAradakA drbhaaH| zarad Rtu meM utpanna huye-zAradaka darbha (ddaabh)| zAradakA mudgA: / zarad Rtu meM utpanna huye-zAradaka muuNg| 'zAradakAH' yaha darbhavizeSa aura mudgavizeSa kI saMjJA hai| siddhi-zAradakA: / shrd+ddi+vuny| shaard+ak| zAradaka+jas / zAradakAH / yahAM saptamI-samartha 'zarad' zabda se jAta artha meM isa sUtra se vug' pratyaya hai| yuvoranAko' (7 / 1 / 1) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza aura taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| vun(4) pUrvAhNAparAhNAmUlapradoSAvaskarAd vun|28| pa0vi0-pUrvANa-aparAhNa-ArdrA-mUla-pradoSa-avaskarAt 5 / 1 vun 11 / sa0-pUrvAhNazca aparAhNazca ArdrA ca mUlaM ca pradoSazca avaskarazca eteSAM samAhAra: pUrvAhNAparANAmA'mUlapradoSAvaskaram, tasmAtpUrvAhNAparAhNAAmUlapradoSAvaskarAt (samAhAradvandvaH) / anu0-tatra, jAta iti caanuvrtte| anvaya:-tatra pUrvAhNa0avaskarAjjAto vun|| artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthebhya: pUrvAhNAparAhNAz2mUlapradoSAvaskarebhya: prAtipadikebhyo jAta ityasminnarthe vun pratyayo bhvti| udA0-(pUrvANa:) pUrvAhna jAta: pUrvAhNakaH / (aparAhna:) aparAhNa jAto'parANaka: / (ArdrA) ArdrAyAM jAta ArdrakaH / (mUlam) mUle jAto muulkH| (pradoSa:) pradoSe jAta: pradoSaka: / (avaskara:) avaskare jAto'vaskarakaH / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 3ra6 AryabhASA8 artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (pUrvAhNaavaskarAt) pUrvANa, aparAhNa, ArdrA, mUla, pradoSa, avaskara prAtipadikoM se (jAta:) jAta artha meM (n) vun pratyaya hotA hai| udA0-(pUrvANa) pUrvAhNa jAta: pUrvAhNakaH / dina ke pUrvabhAga meM utpanna huaa-puurvaahnnk| (aparAhNa) aparANe jAto'parAhNakaH / dina ke pazcima bhAga meM utpanna huaa-apraahnnk| (ArdrA) ArdrAyAM jAta ArdrakaH / ArdrA nakSatra meM utpanna huaa-aardrk| (mUla) mUle jAto mUlakaH / mUla nakSatra meM utpanna huaa-muulk| (pradoSa) pradoSe jAta: pradoSaka: / rAtri ke prathama pahara meM utpanna huaa-prdossk| (avaskara) avaskare jAto'vaskarakaH / avaskara-viSThA (gobara) meM utpanna huaa-avskrk| siddhi-pUrvANaka: / pUrvANa Di kun| pUrvA+aka / pUrvANaka+su / pUrvAhNakaH / ___ yahAM saptamI-samartha pUrvAhNa' zabda se jAta artha meM isa sUtra se vun' pratyaya hai| yuvoranAko' (7 / 1 / 1) se 'vu' ke sthAna meM aka' Adeza hotA hai| aise hI-aparAhNakaH aadi| vun (5) pathaH pantha c|26| pa0vi0-patha: 5 11 (6 1) pantha 1 / 1 (su-luk) ca avyypdm| anu0-tatra, jAtaH, vun iti caanuvrtte| anvaya:-tatra patho jAto vun panthazca / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAt pathin-zabdAt prAtipadikAjjAta ityasminnarthe vun pratyayo bhavati, patha: sthAne ca pantha Adezo bhvti| udA0-pathi jAta: panthakaH / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (patha:) pathin prAtipadika se (jAta:) jAta artha meM (bun) vun pratyaya hotA hai (ca) aura 'pathin' zabda ke sthAna meM (panthaH) 'pantha' Adeza hotA hai| udA0-pathi jAta: panthakaH / panthA mArga meM utpanna huA-panthaka / siddhi-panthakaH / pathin+Di+vun / pnth+ak| pnthk+su| panthakaH / yahAM saptamI-samartha 'pathin' zabda se jAta artha meM isa sUtra se vun' pratyaya hai aura pathin' ke sthAna meM 'pantha' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 vun-vikalpaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (6) amAvAsyAyA vA / 30 / pa0vi0-amAvAsyAyAH 5 / 9 vA avyayapadam / anu0-tatra, jAta:, vun iti cAnuvartate / anvayaH-tatra amAvAsyAyA jAto vA vun / arthaH- tatra iti saptamIvibhaktisamarthAd amAvAsyA zabdAt prAtipadikAjjAta ityasminnarthe vikalpena vun pratyayo bhavati / amAvAsyA-zabdasya sandhivelAdiSu pAThAt 'sandhivelAdyUtunakSatrebhyo'N' (4 / 3 / 16 ) ityasyAyamapavAda: / vA-vacanAt pakSe so'pi bhavati / udA0-amAvAsyAyAM jAto'mAvAsyaka : (vun ) / AmAvAsya: (aNu) / AryabhASAH artha- (tatra) saptamI vibhakti - samartha (amAvAsyAyAH) amAvAsyA prAtipadika se (jAtaH) jAta artha meM (vA) vikalpa se (vun ) pratyaya hotA hai / amAvAsyA zabda kA sandhivelAdigaNa meM pATha hone se yaha 'sandhivelAdyUtunakSatrebhyo'N ( 4 | 3 | 16) kA apavAda hai| vikalpa pakSa meM vaha 'aN' pratyaya bhI hotA hai| siddhi - (1) amAvAsyakaH / amAvAsyA + Gi+ vun / 'amAvAsy+aka / amaavaasyk+su| amAvAsyakaH / yahAM saptamI-samartha 'amAvAsyA' zabda se jAta artha meM isa sUtra se 'vun' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (7 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai / (2) AmAvAsya: / amAvAsyA + Gi+aN / AmAvAsy +a / AmAvAsya+su / AmAvAsyaH / yahAM saptamI - samartha 'amAvAsyA' zabda se jAta artha meM vikalpa pakSa meM 'sandhivelA o' (4 | 3 |16 ) se 'aN' pratyaya hai / 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura pUrvavat aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| a: (7) a ca / 31 / pa0vi0-a 1 / 1 (su-luk) ca avyypdm| anu0-tatra, jAta:, amAvAsyAyA iti cAnuvartate / anvayaH - tatra amAvAsyAyA jAto'zca / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAd amAvAsyA-zabdAt prAtipadikAjjAta ityasminnarthe azca pratyayo bhavati / udA0-amAvAsyAyAM jAta:-amAvAsyaH / AryabhASA artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (amAvAsyAyAH) amAvAsyA prAtipadika se (jAta:) jAta artha meM (a:) a pratyaya (ca) bhI hotA hai| udA0-amAvAsyAyAM jAta:-amAvAsyaH / amAvAsyA meM utpanna huaa-amaavaasy| siddhi-amAvAsyaH / amaavaasyaa+ddi+a| amaavaasy+a| amAvAsya+su / amaavaasyH| yahAM saptamI-samartha 'amAvAsyA' zabda se jAta artha meM isa sUtra se 'a' pratyaya hai| pUrvavat aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| vizeSa: 'ekadezavikRtamananyavad bhavati arthAt kisI kA eka aMga vikRta ho jAye to vaha koI anya nahIM bana jaataa| yadi kutte kI pUcha kaTa jAye to vaha gadhA vA ghor3A nahIM bana jAtA apitu kuttA hI rahatA hai| isa vyAkaraNa-paribhASA ke Azraya se amAvAsyA' zabda ke samAna 'amAvasyA' zabda se bhI vun, aN aura a pratyaya hote haiN| amAvasyaka: (vun) / AmAvasya: (ann)| amAvasya: (a.)| kan (8) sindhvapakarAbhyAM kn|32| pa0vi0-sindhu-apakarAbhyAm 5 / 2 kan 1 / 1 / sa0-sindhuzca apakarazca tau sindhvapakarau, tAbhyAm-sindhvapakarAbhyAm (itretryogdvndvH)| anu0-tatra, jAta iti caanuvrtte| anvaya:-tatra sindhvapakarAbhyAM jAta: kn| artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAbhyAM sindhvapakarAbhyAM prAtipadikAbhyAM jAta ityasminnarthe kan pratyayo bhvti| udA0-(sindhuH) sindhau jAta: sindhukH| (apakara:) apakare jaato'pkrkH| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (sindhvapakarAbhyAm) sindhu aura apakara prAtipadikoM se (jAta:) jAta artha meM (kan) kan pratyaya hotA hai| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(sindhu) sindhau jAta: sindhukaH / sindhu janapada meM utpanna huaa-sindhuk| (apakara) apakare jAto'pakarakaH / apakara meM utpanna huaa-apkrk| siddhi-sindhukaH / sindhu+ddi+kn| sindhu+k| sindhuka+su / sindhukaH / yahAM saptamI-samartha sindhu' zabda se jAta artha meM isa sUtra se kan' pratyaya hai| aise hii-apkrkH| vizeSa: (1) sindhu-prAcIna sindhu nada Ajakala kI sindha hai| sindhu ke nAma se usake pUrvI kinAre kI tarapha paMjAba meM phailA huA prAcIna sindhu janapada (sindhu sAgara duAba) thaa| sindhu nadI kailAsa ke pazcimI taTAnta se nikalakara kAzmIra ko do bhAgoM meM bAMTatI huI gilagiTa-cilAsa (prAcIna darad deza) meM ghusakara dakSiNavAhinI hotI huI darad ke caraNoM meM pahalI bAra maidAna meM utaratI hai (pANinIkAlIna bhAratavarSa pR0 50) / (2) apakara-bahuta sambhava hai, miyAMvAlI jile kA bhakhara ho| sindhu janapada meM yaha dakkhinI rAste kA nAkA thA, jahAM sindhu nadI pAra karake prAcIna gomatI (Adhunika-gomala) ke kinAre gomala darre se gajanI ko rAstA jAtA thaa| vyApArika aura sAmarika dRSTi se bhakhara yA bhakkhara mahattvapUrNa ghATA thA (pANinIkAlIna bhAratavarSa pR0 50) / aN+aJ (6) aNau c|33| pa0vi0-aN-aau 1 / 2 ca avyypdm| sa0-aN ca aJ ca tau-aNau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-tatra, jAta:, sindhvapakarAbhyAmiti cAnuvartate / anvaya:-tatra sindhvapakarAbhyAM jAto'Nau ca / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAbhyAM sindhvapakarAbhyAM prAtipadikAbhyAM jAta ityasminnarthe'Najau ca pratyayau bhavata: / - udA0-(sindhuH) sindhau jAta: saindhavaH (aN) / saindhava: (aJ) / (apakara:) apakare jAta Apakara (aN) / Apakara: (aJ) / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (sindhvapakarAbhyAm) sindhu aura apakara prAtipadikoM se (jAta:) jAta artha meM (aNau) aN aura aJ pratyaya (ca) bhI hote haiN| udA0-(sindhu) sindhau jAta: saindhavaH (ann)| saindhavaH (aJ) / sindhu janapada meM utpanna huaa-saindhv| (apakara) apakare jAta Apakara (ann)| Apakara: (a)| apakara meM utpanna huaa-aapkr| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 333 siddhi-(1) saindhavaH / sindhu+Di+aN / saindho+a| saindhv+su| saindhavaH / / yahAM saptamI-samartha 'sindhu' zabda se jAta artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAde: (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi tathA 'orguNaH' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa hotA hai| yahAM 'AdhudAttazca' (3 / 1 / 3) se 'aN' pratyaya AdhudAtta hone se saindhava pada kA antodAtta svara hotA hai| (2) saindhava:-yahAM 'sindhu' zabda se pUrvavat 'aJ' pratyaya hai| pratyaya ke jit hone se jityAdinityam' (6 / 1 / 194) se aJ-pratyayAnta saindhava pada kA AdhudAtta svara hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-ApakaraH (ann)| ApakaraH (any)| pratyayasya luk(10) zraviSThAphalgunyanurAdhAsvAtitiSyapunarvasu hstvishaakhaassaaddhaabhulaalluk|34| pa0vi0-zraviSThA-phalgunI-anurAdhA-svAti-tiSya-punarvasu-hastavizAkhA-aSADhA- bahulAt 5 / 1 luk 11 / sao-zraviSThA ca phalgunI ca anurAdhA ca svAtizca tiSyazca punarvasuzca hastazca vizAkhA ca bahulA ca eteSAM samAhAra: zraviSThA0bahulam, tasmAt-zraviSThA0bahulAt (samAhAradvandvaH) / anu0-tatra zraviSThA0bahulAjjAto yathAvihitaM pratyayasya luk / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthebhya: zraviSThAdibhya: prAtipadikebhyo jAta ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayasya lug bhavati / udA0-(zraviSThA) zraviSThAyAM jAta: shrvisstthH| (phalgunI) phalgunyorjAta: phalguna: / (anurAdhA) anurAdhAyAM jAto'nurAdha: / (svAti:) svAtyAM jAta: svAti: / (tiSya:) tiSye jaatstissyH| (punarvasuH) punarvasvorjAta: punarvasuH / (hasta:) haste jAto hst:| (vizAkhA) vizAkhayorjAto vizAkha: / (aSADhA) aSADhAyAM jAto'SADhaH / (bahulA) bahulAyAM jAto bhul:| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (zraviSThA0bahulAt) zraviSThA, phalgunI, anurAdhA, svAti, tiSya, punarvasu, hasta, vizAkhA, ASADhA, bahulA prAtipadikoM se (jAta:) jAta artha meM yathAvihita pratyaya kA (luk) lopa hotA hai| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam udA0 - saMskRta bhAga meM dekha leveM / artha isa prakAra hai- zraviSThA nakSatra meM utpanna huA - zraviSTha / phalgunI nakSatra meM utpanna huA- phalguna / anurAdhA nakSatra meM utpanna huA- anurAdha | svAti nakSatra meM utpanna huA-svAti / tiSya nakSatra meM utpanna huA-tiSya / punarvasu nakSatra meM utpanna huA - punarvasu / hasta nakSatra meM utpanna huA- hasta / vizAkhA nakSatra meM utpanna huA- vizAkha / aSADhA nakSatra meM utpanna huA- aSADha / bahulA nakSatra meM utpanna huA-bahula / siddhi-zraviSThaH / zraviSThA+Di+aN / zraviSThA+a / zraviSTha +0 / zraviSTha+su / zraviSThaH / yahAM saptamI samartha 'zraviSThA' zabda se jAta artha meM 'prAgdIvyato'N' (4/1/83 ) se yathAvihita 'aN' pratyaya hotA hai| isase usa 'aN' pratyaya kA luk ho jAtA hai| 'luk taddhitalukiM' (1 / 2 / 49) se taddhita 'aN' pratyaya kA luk hone para zraviSThA meM vidyamAna strIpratyaya 'TAp' kA bhI luk ho jAtA hai| aise hI 'phalguna:' Adi / 334 vizeSaH (1) 28 nakSatroM kA vivaraNa phalgunIproSThapadAnAM ca nakSatre ( 1/2/60) ke pravacana meM dekha leveM / (2) 'tiSya' zabda 'puSya' nakSatra kA paryAyavAcI hai / (3) bahulA' zabda 'kRttikA' nakSatra kA paryAyavAcI hai / 'kRttikAparyAyasya bahulAzabdasyAtra dvandvaikavadbhAvena napuMsakahasvatvena nirdeza:' ( padamaJjaryaM paNDitaharadattamizraH) / (4) phalgunI, punarvasu aura vizAkhA nAmaka do-do nakSatra haiN| ataH inakA dvivacana meM prayoga kiyA jAtA hai| phalgunIproSThapadAnAM nakSatre' (1/2/60 ) se 'phalgunI' meM bahuvacana bhI hotA hai| pratyayasya luk - (11) sthAnAntagozAlakharazAlAcca / 35 / pa0vi0-sthAnAnta-gozAla - kharazAlAt 5 / 1 ca avyayapadam / sa0 sthAnamante yasya tat sthAnAntam / gavAM zAleti gozAlam / kharANAM zAleti kharazAlam / vibhASA senAsurAcchAyAzAlAnizAnAm' (2 / 4 / 25) iti zAlAntasya vibhaSA napuMsakatvam / sthAnAntaM ca gozAlaM ca kharazAlaM ca eteSAM samahAraH sthAnAntagozAlakharazAlam, tasmAtsthAnAntagozAlakharazAlAt ( samAhAradvandvaH ) / anu0 - tatra, jAtaH, lugiti cAnuvartate / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 335 anvaya:-tatra sthanAntagozAlakharazAlAcca yathAvihitaM pratyayasya luk| artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthebhya: sthAnAntagozAlakharazAlebhya: prAtipadikebhyazca jAta ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayasya lug bhavati / __udA0-(sthAnAntam ) gosthAne jAto gosthaanH| azvasthAne jaato'shvsthaan:| (gozAlam) gozAle jAto goshaal:| (kharazAlam) kharazAle jAta: khrshaalH| AryabhASA artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (sthAnAntagozAlakharazAlAt) sthAnAnta, gozAla, kharazAla prAtipadikoM se (ca) bhI yathAvihita pratyaya kA (luk) lopa ho jAtA hai| udA0-(sthAnAnta) gosthAne jAto gosthAnaH / gosthAna meM utpanna huA-gosthAna / azvasthAne jAto'zvasthAnaH / azvasthAna meM utpanna huA-azvasthAna / (gozAla) gozAle jAto gozAla: / gozAlA meM utpanna huaa-goshaal| (kharazAla) kharazAle jAta: kharazAla: / kharazAlA-gardabhazAlA meM utpanna huaa-khrshaal| siddhi-gosthAna: / gosthAna+Di+aN / gosthAna+0 gosthaan+su| gosthAnaH / yahAM saptamI-samartha sthAnAnta gosthAna' zabda se jAta artha meM isa se prAgdIvyato'N (4 / 1 / 83) se yathAvihita 'aN' pratyaya kA isa sUtra se luk hotA hai| aise hI-azvasthAna:, gozAla:, khrshaal:| pratyayasya luk-vikalpaH(12) vatsazAlAbhijidazvayukzatabhiSajo vaa|36| pa0vi0-vatsazAla-abhijit-azvayuk-zatabhiSaja: 5 / 1 vA avyypdm| sa0-vatsAnAM zAleti vatsazAlam vibhASA senAsurAcchAyA0' (2 / 4 / 25) iti zAlAntasya vibhASA npuNsktvm| vatsazAlaM ca, abhijicca, azvayuk ca zatabhiSak ca eteSAM samAhAro vatsazAlAbhijidazvayukzatabhiSak, tasmAt-vatsazAlAbhijidazvayukzatabhiSaja: (SaSThItatpuruSagarbhitasamAhAradvandvaH) / anu0-tatra, jAta:, lugiti cAnuvartate / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-tatra vatsazAlAbhijidazvayukzatabhiSajo jAto vA luk / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthebhyo vatsazAlAbhijidazvayubhiSagbhya: prAtipadikebhyo jAta ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayasya vikalpena lug bhvti| udA0-(vatsazAlam) vatsazAle jAto vatsazAla: (luk) / vAtsazAla: (any)| (abhijit) abhijiti jAto'bhijit (luk) / Abhijita: (aN) / (azvayuk) azvayuji jAto'zvayuk (luk) / Azvayuja: (aN) / (zatabhiSak) zatabhiSaji jAta: zatabhiSak (luk) / zAtabhiSajaH (ann)| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (vatsazAla0zatabhiSaja:) vatsazAla, abhijit, azvayuk, zatabhiSak prAtipadikoM se (jAta:) jAta artha meM yathAvihita pratyaya kA (vA) vikalpa se (luk) lopa hotA hai| udA0-(vatsazAla) vatsazAle jAto vatsazAla: (luk)| bachar3oM kI zAlA meM utpanna huA-vatsazAla / vAtsazAla: (aj)| bachar3oM kI zAlA meM utpanna huaa-vaatsshaal| (abhijit) abhijiti jAto'bhijit (luk) / abhijit nakSatra meM utpanna huaa-abhijit| Abhijita: (aN) / abhijit nakSatra meM utpanna huaa-aabhijit| (azvayuk) azvayuji jAto'zvayuk (luk) / azvayuk=azvinI nakSatra meM utpanna huA-azvayuk / Azvayuja: (aN) / azvayuk azvinI nakSatra meM utpanna huA-Azvayuna / (zatabhiSak) zatabhiSaji jAta: zatabhiSak (luk)| zatabhiSak nakSatra meM utpanna huA-zatabhiSak / zAtabhiSaja: (aN) / zatabhiSak nakSatra meM utpanna huaa-shaatbhissj| siddhi-(1) vatsazAla: / vtsshaal+ddi+ann| vatsazAla+0 / vtsshaal+su| vtsshaalH| yahAM saptamI-samartha vatsazAla' zabda se jAta artha meM prAgdIvyato'Na' (4 / 1 / 83) se yathAvihita 'aN' pratyaya hai aura isa sUtra se usakA luk hotA hai| (2) vAtsazAla: / vatsazAla+Di+aN / vaatsshaal+a| vAtsazAla+su / vaatsshaalH| yahAM saptamI-samartha 'vatsazAla' zabda se pUrvavat 'aN' pratyaya hai| usakA vikalpa pakSa meM luk nahIM hai| ata: taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 14) se akAra kA lopa hotA hai| aise hI-abhijita, abhijita: aadi| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH pratyayasya bahulaM luk (13) nakSatrebhyo bahulam / 37 / pa0vi0-nakSatrebhya: 5 / 3 bahulam 1 / 1 / anu0-tatra, jAta:, lugiti caanuvrtte| anvaya:-tatra nakSatrebhyo jAto bahulaM luk / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthebhyo nakSatravAcibhya: prAtipadikebhyo jAta ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayasya bahulaM lug bhavati / udA0-rohiNyAM jAto rohiNa: (luk) / rauhiNa: (aN) / mRgazirasi jAto mRgazirA: (luk) / mArgazIrSaH (aN) / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (nakSatrebhyaH) nakSatravAcI prAtipadikoM se (jAta:) jAta artha meM yathAvihita pratyaya kA (bahulam) prAya: (luk) lopa hotA hai| udA0-rohiNyAM jAto rohiNa: (luk) / rohiNI nakSatra meM utpanna huaa-rohinn| rauhiNa: (ann)| rohiNI nakSatra meM utpanna huaa-rauhinn| mRgazirasi jAto mRgazirA: (luk) / mRgazirA nakSatra meM utpanna huaa-mRgshiraa| mArgazIrSaH (ann)| mRgazirA nakSatra meM utpanna huaa-maargshiirss| siddhi-(1) rohinnH| rohinnii+ddi+ann| rauhinn+0| rauhiNa+su / rohiNaH / yahAM saptamI-samartha, nakSatravAcI 'rohiNI' zabda se jAta artha meM prAgdIvyato'Na (4 / 1 / 83) se yathAvihita aN pratyaya hai| isa sUtra se usakA luk hotA hai| taddhita pratyaya kA luk ho jAne para luktaddhitaluki' (1 / 2 / 49) se rohiNI meM vidyamAna strIpratyaya kA bhI luka ho jAtA hai| (2) rauhinn:| yahAM saptamI-samartha nakSatravAcI 'rohiNI' zabda se jAta artha meM pUrvavat 'aN' pratyaya hai| yahAM vikalpa pakSa meM 'aN' pratyaya kA luka nahIM hotA hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke IkAra kA lopa hotA hai| (3) mRgazirA: / mRgaziras+su / mRgshiraaH| yahAM 'atvasantasya cAdhAto:' (6 / 4 / 14) se aMga ko dIrgha hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) mArgazIrSa: / yahAM 'aci zIrSaH' (6 / 1162) se ziras' ke sthAna meM zIrSa Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kRtAdipratyayArthavidhiH yathAvihitaM pratyayaH (1) kRtalabdhakrItakuzalAH / 38 / pa0vi0-kRta-labdha-krIta-kuzalA: 1 / 3 / sa0-kRtazca labdhazca krItazca kuzalazca te-kRtalabdhakrItakuzalA: (itretryogdvndv:)| anu0-tatra itynuvrtte| anvaya:-tatra prAtipadikAt kRtalabdhakrItakuzaleSu yathAvihitaM pratyayaH / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAt prAtipadikAt kRtalabdhakrItakuzaleSvartheSu yathAvihitaM pratyayo bhavati / udA0-sune kRto vA labdho vA krIto vA kuzalo vA-sraughnaH / maathurH| rauhitaka: / rASTriya: / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha prAtipadika se (kRtalabdhakrItakuzalAH) kRta, labdha, krIta, kuzala arthoM meM yathAvihita pratyaya hotA hai| udA0-trughna nagara meM kRta, labdha, krIta, vA kushl-sraun| mathurA nagarI meM kRta aadi-maathur| rohitaka nagara meM kRta aadi-rauhitk| rASTra meM kRta aadi-raassttriy| siddhi-(1) srona: / trughna+Di+aN / sraun+a| sraun+su| saunaH / yahAM saptamI-samartha sughna' zabda se kRta, labdha, krIta, kuzala arthoM meM prAgdIvyato'N' (4 / 1 / 83) se yathAvihita 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-mAthura, rauhitkH| rASTriya: / yahAM rASTra' zabda se rASTrAvArapArAd ghakhau (42 / 93) se yathAvihita 'gha' pratyaya hai| kRta=banA huaa| labdha prApta huaa| krIta kharIdA huaa| kushl-ctur| prAyabhavArthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyayaH (1) prAyabhavaH / 36 / pa0vi0-prAyabhava: 1 / 1 / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 336 anu0-tatra itynuvrtte| anvaya:-tatra prAtipadikAt prAyabhavo yathAvihitaM prtyyH| artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAt prAtipadikAt prAyabhava ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhvti| udA0-sune prAyabhava:=prAyeNa-bAhulyena bhavatIti-srauna: / mAthuraH / rauhitaka: / rASTriyaH / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha prAtipadika se (prAyabhava:) adhikatara vidyamAna artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| udA0-sughna nagara meM prAyabhava-adhikatara rhnevaalaa-sraun| mathurAnagarI meM praaybhv-maathur| rohataka nagara meM praaybhv-rauhitk| rASTra meM prAyabhava-rASTriya / siddhi-srota: Adi padoM kI siddhi pUrvavat hai| vizeSaH kisI nagara Adi meM nitya rahanevAlA 'bhavaH' aura adhikatara rahanevAlA prAyabhavaH' kahAtA hai| Thak (2) upjaanuupkrnnopniivesstthk|40| pa0vi0-upajAnu-upakarNa-upanIve: 5 / 1 Thak 11 / sa0-jAnuna: samIpamiti upajAnu / karNasya samIpamiti upakarNam / nIvyA: samIpamiti upniivi| 'avyayaM vibhaktisamIpa0' (2 / 16) ityvyyiibhaavH| upajAnu ca upakarNaM ca upanIvi ca eteSAM samAhAra upajAnUpakarNopanIvi, tasmAt-upajAnUpakarNopanIve: (avyybhaavgrbhitsmaahaardvndv:)| anu0-tatra, prAyabhava iti caanuvrtte| anvaya:-tatra upajAnUpakarNopanIve: prAyabhavaSThak / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthebhya: upajAnUpakarNopanIvibhya: prAtipadikebhya: prAyabhava ityasminnarthe Thak pratyayo bhvti| udA0-(upajAnu) upajAnu prAyabhava aupajAnukaH / (upakarNam) upakarNaM prAyabhava aupakarNikaH / (upanIvi) upanIvi prAyabhava aupanIvikaH / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (upajAnUpakarNopanIve:) upajAnu, upakarNa, upanIvi prAtipadikoM se (prAyabhava:) prAyabhava artha meM (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0-(upajAnu) upajAnu-ghuTane ke adhobhAga meM prAya: dhAraNa kiyA jAnevAlA AbhUSaNa aadi-aupjaanuk| (upakarNa) upakarNa-kAna ke adhobhAga meM prAya: dhAraNa kiyA jAnevAlA AbhUSaNa aadi-aupkrnnik| (upanIvi) upanIvi-kaTibhAga meM prAya: dhAraNa kiyA jAnevAlA AbhUSaNa evaM paTabandha aadi-aupniivik| siddhi-(1) aupajAnukaH / upajAnu+Di+Thak / aupjaanu+k| aupajAnukaH / yahAM saptamI-samartha 'upajAnu' zabda se prAyabhava artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| isuktAntAt kaH' (7 / 351) se ha' ke sthAna meM k' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-aupakarNikaH, aupanIvikaH / vizeSa: upajAnu' Adi padoM meM pUrvokta avyayIbhAva samAsa hai| 'avyayIbhAvazca (1 / 1 / 41) se avyayIbhAva samAsa ke avyaya hone se 'avyayAdApsupaH' (2 / 4 / 82) se sup' pratyaya kA luka ho jAtA hai ata: yahAM saptamI-vibhakti kA darzana nahIM hotA hai| sambhUtArthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyaya: (1) smbhuute|41| pa0vi0-sambhUte 71 / anu0-tatra itynuvrtte| anvaya:-tatra prAtipadikAt sambhUte yathAvihitaM pratyayaH / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAt prAtipadikAt sambhUte'rthe yathAvihitaM pratyayo bhvti| udA0-june sambhavatIti sraunaH / mAthuraH / rauhitaka: / rASTriyaH / avaktRpti: pramANAnatirekazca sambhavatyartho'tra gRhyate, notpatti:, sattA vA jAtabhavAbhyAmarthAbhyAM gatArthatvAt / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha prAtipadika se (sambhUte) sambhava artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| - udA0-jo sughna meM sambhava hai vh-saun| mathurA meM jo sambhava hai vh-maadhur| rohitaka meM jo sambhava hai vh-rohitk| rASTra meM jo sambhava hai vh-raassttriy| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH siddhi-launaH' Adi padoM kI siddhi pUrvavat hai| vizeSa: yahAM sambhUta zabda kA artha sambhava ho sakanA artha hai, utpatti vA sattA artha nahIM kyoMki jAta aura bhava artha se utpatti vA sattA artha kA kathana kiyA gayA hai| DhaJ (2) koshaaddddhny|42| pa0vi0-kozAt 5 / 1 DhaJ 1 / 1 / anu0-tatra, sambhUte iti caanuvrtte| anvayaH-tatra kozAt sambhUte DhaJ / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAt kozAt prAtipadikAt sambhUte'rthe DhaJ pratyayo bhvti| udA0-koze sambhUtaM kauzeyaM vstrm| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (kozAt) koza prAtipadika se (sambhUte) sambhUta artha meM (Dha) DhaJ pratyaya hotA hai| udA0-koza (kholavizeSa) meM sambhUta kauzeyarezama / kauzeya vastra rezamI kpdd'aa| siddhi-kauzeyam / koza+ki+Dhan / kaush+ey| kaushey+su| kauzeyam / yahAM saptamI-samartha koza' zabda se sambhUta artha meM isa sUtra se DhaJ' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'da' ke sthAna meM 'ey' Adeza hotA hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| vizeSa: koza (kholavizeSa) meM kRmivizeSa sambhUta hotA hai, vastra nahIM kintu rUDhivaza kauzeya' pada rezamIvastra artha kA vAcaka hai, kRmi artha kA nhiiN| sAdhvAdyarthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyayaH (1) kAlAt saadhupusspytpcymaanessu|43| pa0vi0-kAlAt 5 / 1 sAdhu-puSpyat-pacyamAneSu 7 / 3 / sa0-sAdhuzca puSpyazca pacyamAnazca te sAdhupuSpyatpacyamAnA:, teSu-sAdhupuSpyatpacyamAneSu (itretryogdvndv:)| anu0-tatra itynuvrtte| anvaya:-tatra kAlAt sAdhupuSpyatpacyamAneSu yathAvihitaM pratyayaH / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthebhya: kAlavizeSavAcibhya: prAtipadikebhya: sAdhupuSpyatpacyamAneSvartheSu yathAvihitaM pratyayo bhavati / udA0-(sAdhuH) hemante sAdhu:-haimana: praakaarH| zizire sAdhu: shaishirmnulepnm| (puSyan) vasante puSpyantIti vAsantya: kundalatAH / grISme puSpyantIti graiSamya: pATalA: / (pacyamAna:) zaradi pacyante iti zAradA: zAlaya: / grISme pacyante iti graiSmA yvaaH| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI prAtipadikoM se (sAdhupuSpyatpacyamAneSu) sAdhu, puSpyan, pacyamAna arthoM meM yathAvihita pratyaya hotA hai| udA0-(sAdhu) hemanta Rtu meM sAdhu-ThIka-haimana prAkAra parakoTA (cAra diivaarii)| zizira Rtu meM sAdhu-ThIka-zaizira anulopana (taila-mardana aadi)| (puSyan) vasanta Rtu meM puSpita honevAlI-vAsantI kundalatAyeM (cmelii)| grISma Rtu meM puSpita honevAlI-graiSmI pATalA (pADhara kA vRkss)| (pacyamAna) zarad Rtu meM pakanevAle-zArada zAli (caavl)| grISma Rtu meM pakanevAle-gRSma yava (jau)| siddhi-(1) haimanaH / yahAM saptamI-samartha kAlavizeSavAcI hamanta' zabda se sAdhu artha meM sarvatrANa ca talopazca' (4 / 3 / 22) se yathAvihita 'aN' pratyaya aura takAra kA lopa hotA hai| siddhi pUrvavat hai| (2) zaiziram / yahAM saptamI-samartha kAlavizeSavAcI 'zizira' zabda se sandhi artha meM sandhivelAvRtunakSatrebhyo'N (4 / 3 / 16) se yathAvihita aN' pratyaya hai| siddhi pUrvavat hai| (3) vaasntii| yahAM saptamI-samartha, kAlavizeSavAcI vasanta' zabda se puSpyan artha meM pUrvavat yathAvihita Rtu-aN' pratyaya hai| strItva-vivakSA meM 'TiDDhANa' (4 / 1 / 15) se DIp pratyaya hotA hai| aise hI 'grISma' zabda se-praissmii| (4) zArada: / yahAM saptamI-samartha, kAlavizeSavAcI 'zarad' zabda se pacyamAna artha meM pUrvavat yathAvihita Rtu-aN' pratyaya hai| aise hI grISma' zabda se graiSmaH / uptArthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyayaH (1) upte ca 44 / pa0vi0-upte 71 ca avyypdm| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0-tatra, kAlAditi caanuvrtte| anvaya:-tatra kAlAd upte ca yathAvihitaM prtyyH| artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAt kAlavizeSavAcina: prAtipadikAd upte cArthe yathAvihitaM pratyayo bhvti| udA0-hemante upyante haimantA yavA: / grISme upyante graiSmA vrIhayaH / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI prAtipadika se (upte) upta-boyA gayA artha meM (ca) bhI yathAvihita pratyaya hotA hai| udA0-hemanta Rtu meM upta boyA gayA-haimanta yava (jau)| grISma Rtu meM upta=boyA gayA-graiSma vrIhi (dhaany=caavl)| siddhi-(1) haimantaH / yahAM saptamI-samartha, kAlavizeSavAcI hemanta' zabda se upta artha meM sandhivelAyatunakSatrebhyo'N (4 / 3 / 16) se yathAvihita 'aN' pratyaya hai| aise hI grISma' zabda se-gRssmH| vuJ (2) AzvayujyA vuny|45| pa0vi0-AzvayujyA: 5 / 1 vuJ 1 / 1 / anu0-tatra, kAlAt, upte iti cAnuvartate / anvaya:-tatra kAlAdAzvayujyA upte vuny| artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAt kAlavizeSavAcina: AzvayujI-zabdAt prAtipadikAd upte'rthe vuJ pratyayo bhavati / udA0-AzvayujyAmuptA AzvayujakA mASA: / azvinIbhyAM yuktA paurNamAsI AzvayujIti kathyate / azvayuk zabdo hi AzvinIparyAyo vrtte| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (AzvayujyA:) AzvayujI prAtipadika se (upte) upta boyA gayA artha meM (vuJ) vuJ pratyaya hotI hai| udAo-AzvayujI Asauja kI paurNamAsI ke dina boye gaye-Azvayujaka mASa (udd'd)| azvinI nakSatra se yukta paurNamAsI AzvayujI kahAtI hai| azvayuk zabda azvinI kA paryAyavAcI hai| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-AzvayujakA: / AzvayujI+Di+vuJ / aashvyuj+ak| aashvyujk+js| aashvyujkaaH| yahAM saptamI-samartha 'azvayujI' zabda se upta artha meM isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai| yuvoranAko (7 / 11) se '' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke IkAra kA lopa hotA hai| vuJ-vikalpa: (3) griissmvsntaadnytrsyaam|46| pa0vi0-grISma-vasantAt 5 / 1 anyatarasyAm avyayapadam / sa0-grISmazca vasantazca etayoH samAhAro grISmavasantam, tasmAt-grISmavasantAt (samAhAradvandvaH) / anu0-tatra, kAlAt, upte, vuJ iti caanuvrtte| anvaya:-tatra kAlAbhyAM grISmavasantAbhyAmupte'nyatarasyAM vun / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAbhyAM kAlavizeSavAcibhyAM grISmavasantAbhyAM prAtipadikAbhyAm upte'rthe vikalpena vuJ pratyayo bhavati, pakSe cA'N pratyayo bhvti| udA0-(grISmaH) grISme uptaM gRSmakaM sasyam (vuJ) / graiSmaM sasyam (ann)| (vasanta:) vasante uptam-vAsantakaM sasyam (vuny)| vAsantaM sasyam (ann)| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (grISmavasantAbhyAm) grISma, vasanta prAtipadikoM se (upte) upta boyA gayA artha meM (anyatarasyAm) vikalpa se (vuJ) kuJ pratyaya hotA hai aura pakSa meM aN pratyaya hotA hai| udA0-(grISma) grISma Rtu meM boI gaI khetI-graiSmaka (vuny)| graiSma (aN) / (vasanta) vasanta Rtu meM boI gaI khetI-vAsantaka (vuJ) / vAsanta (ann)| siddhi-(1) gRSmakam / grISma+Di+aN / graiSm+aka / graiSmaka+su / gRssmkm| yahAM saptamI-samartha, kAlavizeSavAcI grISma' zabda se upta artha meM isa sUtra se vuJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 345 (2) praiSmam / grISma+Di+aN / graissm+a| graissm+su| graissmm| yahAM saptamI-samartha, kAlavizeSavAcI 'grISma' zabda se vikalpa pakSa meM 'sandhivelAtunakSatrebhyo'N (4 / 3 / 16) se 'Rtu-aN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-vAsantakam, vAsantam / deyArthapratyayaprakaraNam yathAvihitaM pratyaya: (1) deymRnne|47| pa0vi0-deyam 11 RNe 7 / 1 / anu0-tatra, kAlAd iti caanuvrtte| anvaya:-tatra kAlAd deyaM yathAvihitaM pratyaya Rnne| artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAt kAlavizeSavAcina: prAtipadikAd deyamityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yad deyamRNaM cet tad bhvti| ___udA0-mAse deyamRNaM mAsikam / ardhamAse deyamRNam aardhmaasikm| saMvatsare deyamRNaM sAMvatsarikam / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI prAtipadika se diyam) deya artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (RNe) yadi jo deya hai, vaha RNa ho| udA0-eka mAsa meM deya Rnn-maasik| ardhamAsa meM deya Rnn-aardhmaasik| saMvatsara meM deya RNa-sAMvatsarika (vaarssik)| siddhi-mAsikam / mAsa+Di+ThaJ / maas+ik| maasik+su| maasikm| yahAM saptamI-samartha, kAlavizeSavAcI 'mAsa' zabda se deya (RNa) artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| yahAM kAlAThThaJ (4 / 3 / 11) se yathAvihita ThaJ' pratyaya hotA hai| ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se 'ha' ke sthAna meM ik' Adeza aura pUrvavat aMga ko AdivRddhi tathA aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-ArdhamAsikam, sAMvatsarikam / vun (2) kalApyazvatthayavabusAd vun|48| pa0vi0-kalApi-azvattha-yavabusAt 5 / 1 vun 1 / 1 / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-kalApizca azvatthazca yavabusaM ca eteSAM samAhAra: kalApyazvatthayavabusam, tasmAt-kalApyazvatthayavabusAt (smaahaardvndv:)| anu0-tatra, kAlAt, deyam, RNe iti cAnuvartate / anvaya:-tatra kAlebhya: kalApyazvatthayavabusebhyo deyaM vun Rnne| artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthebhya: kAlavizeSavAcibhya: kalApyazvatthayavabusebhya: prAtipadikebhyo deyamityasminnarthe vun pratyayo bhavati, yad deyamRNaM cet tad bhvti| udA0-(kalApina:) kalApiSu deymRnnm-klaapkm| (azvatthaH) azvattheSu deymRnnm-ashvtthkm| (yavabusam) yavabuse deymRnnmyvbuskm| yasmin kAle mayUrA: kalApino bhavanti sa kAla: kalApIti kthyte| yasmin kAle'zvatthA: phalanti sa kAlo'zvattha itybhidhiiyte| yasmin kAle yavabusaM sampadyate sa kAlo yavabusamityucyate / ata ime kaalvishessvaacin:| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (kalApyazvatthayavabusAt) kalApI, azvattha, yavabusa prAtipadikoM se diyam) deya artha meM (vun) vun pratyaya hotA hai (RNe) yadi jo deya hai, vaha RNa ho| udA0-(kalApI) kalApI-kAla meM deya Rnn-klaapk| (azvattha) azvattha phalavAn pIpala-kAla meM deya Rnn-ashvtthk| (yavabusa) yavabusa-kAla meM deya Rnn-yvbusk| jisa kAla meM mayUra kalApI (pucchavAn) hote haiM vaha kAla tatsAhacarya se kalApI kahAtA hai| jisa kAla meM azvattha (pIpala) phalavAna hote haiM vaha kAla tatsAhacarya se azvattha kahAtA hai| jisa kAla meM yavabusa (jau kA bhUsA) taiyAra ho jAtA hai tatsAhacarya se usa kAla ko yavabusa kahate haiN| isaliye ye zabda kAlavizeSavAcI haiN| siddhi-kalApakam / kalApin+sup+vun / kalAp+aka / klaapk+su| klaapkm| yahAM saptamI-samartha kalApin' zabda se deya-RNa artha meM isa sUtra se vun' pratyaya hai| pUrvavat vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza aura nastaddhite (6 / 4 / 144) se nakArAnta aMga ke Ti-bhAga (in) kA lopa hotA hai| aise hI-azvatthakam, yavabusakam / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 347 vuJ (3) grISmAvarasamAd vu|46| pa0vi0-grISma-avarasamAt 5 / 1 vuJ 1 / 1 / sa0-grISmazca avarasamA ca etayo: samAhAro grISmAvarasamam, tasmAtgrISmAvarasamAt (samAhAradvandvaH) / anu0-tatra, kAlAt, deyam, RNe caanuvrtte| anvaya:-tatra kAlAbhyAM grISmAvarasamAbhyAM deyaM vuJ Rnne| artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAbhyAM kAlavizeSavAcibhyAM grISmAvarasamAbhyAM prAtipadikAbhyAM deyamityasminnarthe vuJ pratyayo bhavati, yad deyamRNaM cet tad bhvti| __ udA0- (grISma:) grISme deymRnnm-gRssmkm| (avarasamA) avarasamAyAM deyamRNam Avarasamam / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (grISmAvarasamAt) grISma, avarasamA prAtipadikoM se diyam) deya artha meM (vuJ) vuJ pratyaya hotA hai (RNe) yadi jo deya hai vaha RNa ho| udA0-(grISma) grISma Rtu meM deya Rnn-graissmk| (avarasamA) avarasamA avaravartI varSa meM deya Rnn-aavrsmk| "Avarasamakam-AgAminAM saMvatsarANAmAdyasaMvatsare deyamityarthaH / apara Aha-atIte vatsare deyaM yadadyApi na dattaM tadAvarasakamiti" (iti padamaJjaryA hrdttmishrH)| AgAmI varSoM ke Adima varSa meM deya RNa 'Avarasamaka' kahAtA hai| dUsarA mata yaha hai ki gatavarSa meM deya RNa jo Aja taka bhI nahIM diyA use 'Avarasamaka' kahate haiM (pdmnyjrii-hrdttmishr)| siddhi-gRSmakam / grISma+Di+vuJ / graissm+ak| graissmk+su| graissmkm| yahAM saptamI-samartha, kAlavizeSavAcI grISma' zabda se deya (RNa) artha meM isa sUtra se vuJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-Avarasamakam / Tha+vuJ (4) saMvatsarAgrahAyaNIbhyAM ThaJ ca / 50 / pa0vi0-saMvatsara-AgrahAyaNIbhyAm 5 / 2 ThaJ 11 ca avyayapadam / sa0-saMvatsarazca AgrahAyaNI ca te saMvatsarAgrahAyaNyau, tAbhyAmsaMvatsarAgrahAyaNIbhyAm (itretryogdvndv:)| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0 - tatra, kAlAt, deyam, RNe, vuJ iti cAnuvartate / anvayaH-tatra kAlAbhyAM saMvatsarAgrahAyaNIbhyAM deyaM ThaJ vuJ ca RNe / artha :- tatra iti saptamIvibhaktisamarthAbhyAM kAlavizeSavAcibhyAM saMvatsarAgrahAyaNIbhyAM prAtipadikAbhyAM deyamityasminnarthe ThaJ vuJ ca pratyayo bhavati, yad deyamRNaM cet tad bhavati / 348 udA0 - (saMvatsaraH ) saMvatsare deyamRNaM sAMvatsarikam (ThaJ ) / sAMvatsarakam (vuny)| (AgrahAyaNI) AgrahAyaNyAM deyamRNam-AgrahAyaNikam ( ThaJ ) / AgrahAyaNakam (vuJ) / AryabhASA: artha - (tatra) saptamI vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI (saMvatsarAgrahAyaNIbhyAm) saMvatsara, AgrahAyaNI prAtipadikoM se ( dayam ) deya artha meM (ThaJ ) ThaJ (ca) aura vuJ pratyaya hote haiM / udA0- - (saMvatsara) saMvatsara = varSa meM deya RNi sAMvatsarika ( ThaJ ) / sAMvatsaraka (vuJ) / ( AgrahAyaNI) AgrahAyaNI = mArgazIrSa mAsa kI pUrNimA ke dina deya RNa- AgrahAyaNika (ThaJ) / AgrahAyaNaka (vuJ) / siddhi - (1) sAMvatsarikam / saMvatsara+Gi+ThaJ / sAMvatsar+ika / sAMvatsarika+su / sAMvatsarikam / yahAM saptamI-samartha kAlavAcI 'saMvatsara' zabda se deya (RNa) artha meM isa sUtra se 'ThaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (2) sAMvatsarakam / yahAM pUrvokta 'saMvatsara' zabda se deya (RNa) artha meM isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - AgrahAyaNikam, AgrahAyaNakam / 'vyAharati mRgaH' ityarthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyayaH (1) vyAharati mRgaH / 51 / pa0vi0 - vyAharati kriyApadam, mRgaH 1 / 1 / anu0 - tatra, kAlAditi cAnuvartate / anvayaH-tatra kAlAd vyAharati mRgo yathAvihitaM pratyayaH / arthaH- tatra iti saptamIvibhaktisamarthAt kAlavizeSavAcinaH prAtipadikAd vyAharati mRga ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 346 udA0-nizAyAM vyAharati mRgo naizaH (aN) naizika: (ThaJ) / pradoSe vyAharati mRga: prAdoSa: (aN) prAdoSika: (ThaJ) / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI prAtipadika se (vyAharati-mRga:) mRga bolatA hai artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| udA0-jo mRga nizA-rAtri meM bolatA hai vaha-naiza (aN) / naizika (tthny)| jo mRga pradoSa=rAtri ke prathama prahara meM bolatA hai vaha-prAdoSa (ann)| prAdoSika (tthny|| siddhi-naiza Adi padoM kI siddha nizApradoSAbhyAM ca' (4 / 3 / 14) ke pravacana meM dekha leveN| asya (SaSThI) arthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyayaH (1) tadasya soddhm|52| pa0vi0-tad 1 / 1 asya 6 / 1 soDham 1 / 1 / anu0-kaalaaditynuvrtte| anvaya:-tat kAlAd asya yathAvihitaM pratyaya: soDham / artha:-taditi prathamAsamarthAt kAlavizeSavAcina: prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yatprathamAsamarthaM soDhaM cet tad bhavati / udA0-nizAsahacaritasoDhamadhyayanaM nizA / nizA soDhA'sya chAtrasyanaizazchAtra: (ann)| naizikazchAtra: (ThaJ) / pradoSasahacaritasoDhamadhyayanaM pradoSaH / pradoSa: soDho'sya chAtrasya prAdoSazchAtra: (aN) / prAdoSikazchAtra: (tthny)| AryabhASA: artha-(tat) prathamA-vibhakti-samartha (kAlAt) kAlavizeSavAcI prAtipadika se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (soDham) jo prathamA-samartha hai yadi vaha soDha sahana kiyA huA ho| udA0-nizA sahita sahana kiyA huA adhyayana nizA' kahAtA hai| vaha nizA' jisa chAtra ne sahana kI hai vaha-naiza chAtra (aN) naizika chAtra (ThaJ) / pradoSa sahita sahana kiyA huA adhyayana pradoSa' kahAtA hai| vaha pradoSa' (rAtri kA prathama pahara) jisa chAtra ne sahana kiyA hai vaha-prAdoSa chAtra (ann)| prAdoSika chAtra (tthny)| siddhi-naiza' Adi padoM kI siddhi nizApradoSAbhyAM ca (4314)ke pravacana meM dekha leveN| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350. pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam bhavArthapratyayaprakaraNam yathAvihitaM pratyayaH (1) tatra bhavaH / 53 / pa0vi0-tatra saptamyarthe avyayapadam bhava: 1 / 1 / anvayaH-tatra prAtipadikAd bhavo yathAvihitaM pratyayaH / arthaH- tatra iti saptamIvibhaktisamarthAt prAtipadikAd bhava ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / udA0 - sughne bhavaH sraughnaH / mAthuraH / rauhitakaH / rASTriyaH / AryabhASAH artha- (tatra) saptamI vibhakti - samartha prAtipadika se ( bhava) bhava artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai / udA0 - sughna nagara meM honevAlA - straughna / mathurA meM honevAlA - mAthura / rohitaka meM honevAlA - rauhitk| rASTra meM honevAlA - rASTriya / siddhi-sraughnH| yahAM saptamI samartha 'srughna' zabda se bhava (honevAlA) artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai ata: 'prAgdIvyato'N' (4 / 1 / 83) se yathAvihita 'aN' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - mAthura, rauhitaka:, rASTriyaH / yat (2) digAdibhyo yat / 54 / pa0vi0 - dik- AdibhyaH 5 / 3 yat 1 / 1 / sa0-dik AdiryeSAM te digAdaya:, tebhya:- digAdibhyaH (bahuvrIhi: ) / anu0 - tatra, bhava iti cAnuvartate / anvayaH-tatra digAdibhyo bhavo yat / arthaH- tatra iti saptamIvibhaktisamarthebhyo digAdibhyaH prAtipadibhyo bhava ityasminnarthe yat pratyayo bhavati / udA0 - dizi bhavaM dizyam / varge bhavaM vargyam, ityAdikam / dish| vrg| puug| gnn| pakSa / dhAyyA / mitra / antr| pathin / rhs| aliik| ukhaa| sAkSin / aadi| anta / mukha / jaghana / meSa / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 351 yUtha / udkaatsNjnyaayaam|| nyaay| vNsh| anuvNsh| vish| kaal| ap| aakaash| iti digAdayaH / / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (digAdibhyaH) dik-- di prAtipadikoM se (bhava:) bhava artha meM (yat) yat pratyaya hotA hai| udA0-dik-dizA meM honevAlA-dizya / varga meM honevaalaa-vry| varga=pArTI, ityaadi| siddhi-dizyam / dizA+Di+yat / diz+ya / dishy+su| dishym| yahAM saptamI-samartha diz' zabda se bhava artha meM isa sUtra se yat' pratyaya hai| aise hii-vrym| yat (3) shriiraavyvaacc|55 / / pa0vi0-zarIra-avayavAt 5 / 1 ca avyypdm| sa0-zarIrasya avayavamiti zarIrAvayavam, tasmAt-zarIrAvayavAt (sssstthiittpurussH)| anu0-tatra, bhava:, yaditi caanuvrtte| anvaya:-tatra zarIrAvayavAcca bhavo yt| artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAccharIrAvayavavAcina: prAtipadikAcca bhava ityasminnarthe yat pratyayo bhvti| udA0-danteSu bhavaM dantyam / karNayorbhavaM karNyam / oSThayorbhavam oSThya m| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (zarIrAvayavAta) zarIraavayavavAcI prAtipadika se (ca) bhI (bhava:) bhava artha meM (yat) yat pratyaya hotA hai| udA0-dAMtoM meM honevaalaa-dnty| kAnoM meM honevaalaa-krnny| oSThoM para honevaalaa-osstthy| siddhi-dantyam / danta+sup+yat / dant+ya / dnty+su| dntym| yahAM saptamI-samartha, zarIra avayavavAcI 'danta' zabda se bhava artha meM isa sUtra se 'yat' pratyaya hai| aise hI-karNyam, oSThyam / Dhaz (4) dRtikukssiklshivstystyhe|56| pa0vi0-dRti-kukSi-kalazi-vasti-asti-ahe: 5 / 1 Dhan 1 / 1 / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam sa0 - dRtizca kukSizca kalazizca vastizca astizca ahizca eteSAM samAhAro dRti0ahi, tasmAt dRti0 ahe: ( samAhAradvandvaH ) / anu0 - tatra bhava iti cAnuvartate / anvayaH - tatra dRti0aherbhavo DhaJ / arthaH- tatra iti saptamIvibhaktisamarthebhyo dRtikukSikalazivastyastyahibhyaH prAtipadikebhyo bhava ityasminnarthe DhaJ pratyayo bhavati / udA0-(dRtiH) dRtau bhavaM dArteyam / (kukSiH) kukSau bhavaM kaukSeyam / ( kalazi : ) kalazau bhavaM kAlazeyam / ( vastiH ) vastau bhavaM vAAsteyam / (asti:) astau bhavam aasteym| (ahiH) ahau bhavam aaheym| AheyamajaraM viSam / 352 AryabhASAH artha - (tatra) saptamI vibhakti - samartha (vRti0 ahe :) dRti, kukSi, kalazi, vasti, asti, ahi prAtipadikoM se (bhava:) bhava artha meM (DhaJ ) DhaJ pratyaya hotA hai| udA0- - (dRti) dRti-mazaka meM honevAlA dArteya (jala) / (kukSi) kukSi= myAna meM honevAlA-kaukSeya (talavAra) / (kalazi) kalazi= gagarI meM honevAlA - kAlazeya (takra Adi) / (vasti) vasti=nAbhi ke nIce ke bhAga (peDU) meM honevAlA - vAsteya / (asti) asti=sattA meM honevaalaa-aastey| (ahi) ahi= sarpa meM honevAlA - Aheya (viSa) / siddhi-daarteym| dRti+Gi+DhaJ / dArt+eya / dArteya+su / dArteyam / yahAM saptamI-samartha 'dRti' zabda se bhava artha meM isa sUtra se 'DhaJ' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 148) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca ' ( 6 |41948) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hI- kaukSeyam Adi / vizeSaH yahAM 'asti' zabda prAtipadika hai kintu tiGanta ke samAnArthaka hai| jaise- astikSIrA gau: / aN+DhaJ (5) grIvAbhyo'N ca / 57 / pa0vi0- grIvAbhya: 5 / 1 aN 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-tatra, bhava:, DhaJ iti cAnuvartate / anvayaH - tatra grIvAbhyo bhavo'N DhaJ ca / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAd grIvA - zabdAt prAtipadikAd bhava ityasminnarthe'N DhaJ ca pratyayo bhavati / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-grIvAsu bhavaM graivam (aN ) / graiveyam (DhaJ) / AryabhASAH artha- (tatra) saptamI vibhakti-samartha (grIvAbhya:) grIvA prAtipadika se (bhavaH) bhava artha meM (aN) aN (ca) aura DhaJ pratyaya hotA hai / udA0 - grIvA = dhamaniyoM meM honevAlA - graiva (aN) / graiveya (DhaJ) / siddhi - (1) graivam / grIvA+sup+aN / graiv+a| graiv +a / graiva+su / graivam / yahAM saptamI - samartha 'grIvA' zabda se bhava artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai / zeSa kArya pUrvavat hai / (2) graiveyam / grIvA+sup+DhaJ / graiv+eya / graiveya+su / graiveyam / yahAM pUrvokta 'grIvA' zabda se bhava artha meM isa sUtra se 'DhaJ' pratyaya hai / 'd' ke sthAna meM pUrvavat 'ey' Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| vizeSa: yahAM 'grIvAbhya:' zabda meM bahuvacana ke pATha se grIvA meM vidyamAna dhamaniyoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| JyaH (6) gambhIrAJJyaH / 58 / pa0vi0- gambhIrAt 5 / 1 JyaH 1 / 1 / anu0 - tatra bhava iti cAnuvartate / anvayaH-tatra gambhIrAd bhavo JyaH / , artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAd gambhIrAt prAtipadikAd bhava ityasminnarthe JyaH pratyayo bhavati / udA0 - gambhIre bhavaM gAmbhIryam / AryabhASA: artha - (tatra) saptamI vibhakti - samartha (gambhIrAt) gambhIra prAtipadika se (bhava:) bhava artha meM (JyaH) vya pratyaya hotA hai| udA0- gambhIra meM honevAlA - gAmbhIrya / gambhIra = zAnta evaM mahAzaya puruSa / siddhi-gAmbhIryam / gambhIra+Gi+jya / gAmbhIr+ya / gAmbhIrya + su / gAmbhIryam / yahAM saptamI-samartha 'gambhIra' zabda se bhava artha meM isa sUtra se vya' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| JyaH (7) avyayIbhAvAcca / 56 / pa0vi0-avyayIbhAvAt 5 / 1 ca avyayapadam / anu0 - tatra, bhavaH, Jya iti cAnuvartate / 353 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 anvayaH - tatrAvyayIbhAvAcca bhavo vya: / arthaH- tatra iti saptamIvibhaktisamarthAd avyayIbhAvasaMjJakAt prAtipadikAcca bhava ityasminnarthe JyaH pratyayo bhavati / pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-parimukhaM bhavaM pArimukhyam / parihanu bhavaM pArihanavyam / vA0 - 'jyaprakaraNe parimukhAdibhya upasaMkhyAnam' ( 4 | 3 |50 ) iti vArtikenAvyayIbhAvasaMjJakebhyaH parimukhAdibhya eva vyaH pratyayo bhavati na sarvebhyo'vyayasaMjJakebhyaH / primukh| prihnu| paryoSTha / pryuluu| aupamUla / khala / parisIra / anusiir| upsiir| upasthala / upklaap| anupatha / anukhaDga / anutila / anuzIta / anumApa / anuyava / anuyUpa / anuvaMza / anusvaGga / iti parimukhAdayaH / / AryabhASAH artha- (tatra) saptamI vibhakti-samartha (avyayIbhAvAt) atyayIbhAvasaMjJaka prAtipadika se (ca) bhI (bhava:) bhava artha meM (JyaH) Jya pratyaya hotA hai| udA0- - parimukha-mukha varjita pradeza meM honevAlA pArimukhya / parihanu hanu = ThoDI varjita pradeza meM honevAlA - pArihanavya / vAo - 'vyaprakaraNe parimukhAdibhya upasaMkhyAnam' ( 4 | 3 |50 ) isa vArtika se avyayIbhAvasaMjJaka 'parimukha' Adi zabdoM se hI 'vya' pratyaya hotA hai, saba se nahIM / parimukhAdigaNa saMskRta-bhAga meM dekha leveM / siddhi - pArimukhyam / parimukha+Gi+vya / paarimukh+y| paarimukhy+su| pArimukham / yahAM prathama 'apAparibahiraJcavaH paJcamyA' (211112 ) se avyayIbhAva samAsa hotA hai / mukhAt pari iti parimukham / mukha ko chor3akara / tatpazcAt saptamI - samartha, avyayIbhAvasaMjJaka 'parimukha' zabda se bhava artha meM isa sUtra se 'vya' pratyaya hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI pArihanavyam / ThaJ (8) antaH pUrvapadATThaJ / 60 / pa0vi0-antaH-pUrvapadAt 5 / 1 ThaJ 1 / 1 / sa0-anta: pUrvapadaM yasya tad anta: pUrvapadam, tasmAt - anta: pUrvapadAt ( bahuvrIhi: ) / atrAnta: zabda: saptamIvibhaktyarthe vartate / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0-tatra, bhava, avyayIbhAvAd iti caanuvrtte| anvaya:-tatrAvyayIbhAvAd anta:pUrvapadAd bhavaSThaJ / artha:-tatra iti saptamI-vibhaktisamarthAd avyayIbhAvasaMjJakAd anta:pUrvapadAt prAtipadikAd bhava ityasminnarthe ThaJ pratyayo bhavati / udA0-antarvezma bhavam Antazmikam / antargahe bhavam Anta hikm| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (avyayIbhAvAt) avyayIbhAvasaMjJaka (anta: pUrvapadAt) anta:pUrvapadavAle prAtipadika se (bhava:) bhava artha meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai| udA0-antarvezma ghara meM honevaalaa-aantshmik| antargeha=ghara meM honevaalaaaantrgehik| siddhi-Antarvezmikam / antr+veshmn| antarvezmana+Tac / antrveshm+a| antarvezma+Di+ThaJ / aantrveshm+ik| aantshmik+su| Antarvaizmikam / yahAM prathama 'avvayaM vibhakti0' (2 / 1 / 6) se saptamI-vibhakti ke artha meM antar aura vezman zabda kA avyayIbhAva samAsa, 'anazca' (4 / 5 / 108) se samAsAnta 'Tac' pratyaya aura nastaddhite' (6 / 4 / 144) se Ti-bhAga (an) kA lopa hotA hai| tatpazcAt avyayIbhAvasaMjJaka, anta:pUrvapadavAn, 'antarveSma' zabda se bhava artha meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| ha' ke sthAna meM pUrvavat ika' Adeza, aMga ko Adivaddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-Anta hikam / Tham (6) grAmAt prynupuurvaat|61| pa0vi0-grAmAt 5 / 1 pari-anupUrvAt 5 / 1 / sa0-parizca anuzca etayo: samAhAra: prynu| paryanu pUrvaM yasya tat paryanupUrvam, tasmAt-paryanupUrvAt (samAhAradvandvagarbhitabahuvrIhiH) / anu0-tatra, bhava:, avyayIbhAva, ThaJ iti caanuvrtte| anvaya:-tatra paryanupUrvAd grAmAd bhavaSThaJ / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAd avyayIbhAvasaMjJakAt pari-anupUrvAd grAmAt prAtipadikAd bhava itayasminnarthe ThaJ pratyayo bhavati / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(pariH) parigrAmaM bhava: pArigrAmika: / (anuH) anugrAmaM bhava aanugraamikH| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (avyayIbhAvAt) avyayIbhAvasaMjJaka (paryanupUrvAt) pari aura anu pUrvavAn (grAmAt) grAma prAtipadika se (bhava:) bhava artha meM (ThaJ) aJ pratyaya hotA hai| udA0-(pari) parigrAma grAma varjita pradeza meM honevaalaa-paarigraamik| (anu) anugrAma grAma ke samIpavartI pradeza meM honevaalaa-aangraamik| siddhi-(1) pArigrAmikaH / pari+grAma+Dasi / parigrAma+Di+ThaJ / prigraam+ik| paarigraamik+su| paarigraamikH|| __yahAM prathama pari aura grAma zabdoM kA 'apaparibahiraJcava: paJcamyA' (2 / 1 / 12) se avyayIbhAva samAsa hotA hai| tatpazcAt saptamI-samartha, avyayIbhAvasaMjJaka 'pArigrAma' zabda se bhava artha meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hotA hai| pUrvavat ' ke sthAna meM ik Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| (2) AnugrAmikaH / yahAM prathama anu aura grAma zabdoM meM anuryatsamayA' (2 / 1 / 15) se avyayIbhAva samAsa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| cha: (10) jihvAmUlAgulezchaH / 62 / pa0vi0-jihvAmUla-aGgule: 5 / 1 cha: 1 / 1 / sa0-jihvAmUlaM ca aGgulizca etayo: samAhAro jihvAmUlAGguli:, tasmAt-jihvAmUlAgule: (smaahaardvndv:)| anu0-tatra, bhava iti caanuvrtte| artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAbhyAM jihvAmUlAgulibhyAM prAtipadikAbhyAM bhava ityasminnarthe cha: pratyayo bhvti| udA0-(jihAmUlam) jihvAmUle bhavaM jihvaamuuliiym| (aGguli:) agulau bhavaM angguliiym| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (jihAmUlAmule:) jihvAmUla, aGguli prAtipadikoM se (bhava:) bhava artha meM (cha:) cha pratyaya hotA hai| udA0-(jihAmUla) jihvAmUla meM honevAlA-jihvAmUlIya akssr| (ali) ali meM honevAlA-aGgulIya aabhuussnn| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH siddhi-jihAmUlIyam / jihaamuul+ddi+ch| jihvaamuul+iiy| jihvaamuuliiy+su| jihvaamuuliiym| yahAM saptamI-samartha jihAmUla' zabda se bhava artha meM isa sUtra se cha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'cha' ke sthAna meM 'Iy' Adeza hotA hai| kupvoHkapau ca (7 / 3 / 37) se ka, kha varNa pare hone para visarjanIya ke sthAna meM jihvAmUlIya Adeza hotA hai| jaise-deva kroti| deva khaadti| cha: (11) vrgaantaacc|63| pa0vi0-varga-antAt 5 / 1 ca avyayapadam / sa0-vargo'nte yasya tad vargAntam, tasmAt-vargAntAt (bhuvriihi:)| anu0-tatra, bhava:, cha iti caanuvrtte| anvaya:-tatra vargAntAcca bhavazchaH / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAd vargAntAt prAtipadikAcca bhava ityasminnarthe cha: pratyayo bhvti| udA0-kavarge bhavaM kavargIyam / cavarge bhavaM cavargIyam / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (vargAntAt) varga antavAle prAtipadika se (ca) bhI (bhava:) bhava artha meM (cha:) cha pratyaya hotA hai| udA0-kavarga meM honevaalaa-kvrgiiy| cavarga meM honevAlA cavargIya / siddhi-kavargIyam / kvrg+ddi+ch| kvrg+iiy| kavargIya+su / kvrgiiym| yahAM saptamI-samartha, vargAnta kavarga' zabda se bhava artha meM isa sUtra se 'cha' pratyaya hai| pUrvavat 'ch' ke sthAna meM 'Iy' Adeza hotA hai| aise hii-cvrgiiym| vizeSa: saMskRta-bhASA kI varNamAlA meM kavarga, cavarga, Tavarga, tavarga, pavarga ye pAMca varga hai| inake uparilikhita vidhi se pAMca rUpa banate haiN| yat+khaH+cha: (12) azabde yatkhAvanyatarasyAm / 64 / pa0vi0-azabde 71 yat-khau 1 / 2 anyatarasyAm avyypdm| sa0-na zabda iti azabda:, tasmin-azabde (nnyttpurussH)| yacca khazca tau yatkhau (itretryogdvndv:)| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-tatra, bhava:, vargAntAditi caanuvrtte| anvaya:-tatra vargAntAd azabde bhavo'nyatarasyAM yatkhau / artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAd vargAntAt prAtipadikAcchabdavarjite bhava ityasminnarthe vikalpena yatkhau pratyayau bhavataH, pakSe ca cha: pratyayo bhvti| udA0-(yat) vAsudevavarge bhavo vaasudevvry:| (kha:) vAdevavargINa: / (cha:) vAsudevavargIya: / (yat) yudhiSThiravarge bhavo yudhiSThiravaryaH / (kha:) yudhiSThiravargINa: / (cha:) yudhiSThiravargIya: / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (vargAntAt) varga-antavAle prAtipadika se (azabde) zabda-varjita (bhavaH) bhava artha meM (anyatarasyAm) vikalpa se (yatkhau ) yat aura kha pratyaya hote haiM aura pakSa meM cha pratyaya hotA hai| udA0-(yat) vAsudeva kRSNA ke varga (pakSa) meM honevaalaa-vaasudevvry| (kha) vaasudevvrgiinn| (cha) vaasudevvrgiiy| (yat) yudhiSThira ke varga meM honevaalaa-yudhisstthirvry| (kha) yudhisstthirvrgiinn| (cha) yudhisstthirvrgiiy| siddhi-(1) vAsudevavarya: / yahAM saptamI-samartha, vargAnta vAsudevavarga' zabda se bhava artha meM isa sUtra se yat' pratyaya hai| (2) vaasudevvrgiinnH| yahAM pUrvAkta vAsudeva' zabda se bhava artha meM isa satra se 'kha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se kh' ke sthAna meM 'In' Adeza aura 'aTkupvA' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| (3) vAsudevavargIya:-yahAM pUrvokta vAsudeva' zabda se bhava artha meM vikalpa pakSa meM isa sUtra se cha' pratyaya hai| pUrvavat cha' ke sthAna meM 'Iy' Adeza hotA hai| aise hI yudhiSThiravarya:' aadi| yahAM zabda-artha kA pratiSedha kiyA gayA hai ata: zabda-artha meM pUrva sUtra se 'cha' pratyaya hI hotA hai-kavargIyo varNa: ityaadi| kan (13) karNalalATAt knlngkaare|65 / pa0vi0-karNa-lalATAt 5 / 1 kan 11 alaGkAre 7 / 1 / sa0-karNazca lalATaM ca etayo: samAhAra: karNalalATam, tasmAtkarNalalATAt (smaahaardvndvH)| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 6 anu0-tatra, bhava iti caanuvrtte| anvaya:-tatra karNalalATAd bhava: kan alngkaare| artha:-tatra iti saptamIvibhaktisamarthAbhyAM karNalalATAbhyAM prAtipadikAbhyAM bhava ityasminnarthe kan pratyayo bhavati, alngkaare'bhidheye| udA0-(karNa:) karNe bhavA krnnikaa| (lalATam) lalATe bhavA llaattikaa| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-vibhakti-samartha (karNalalATAt) karNa, lalATa prAtipadikoM se (bhava:) bhava artha meM (kan) kan pratyaya hotA hai (alakAre) yadi vahAM alaMkAra AbhUSaNa artha abhidheya ho| udA0-(karNa) karNa meM honevAlA alaMkAra-karNikA (kAnoM kI baalii)| (lalATa) lalATa mAthe para honevAlA alaMkAra-lalATikA (mAthe kA AbhUSaNa-boralA aadi)| siddhi-karNikA / karNa+Di+kan / krnn+k| karNaka+TAp / krnnik+aa| krnnikaa+su| krnnikaa| yahAM saptamI-samartha 'karNa' zabda se bhava artha meM tathA alaMkAra abhidheya meM isa sUtra se kan' pratyaya hai| strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTA (4 / 1 / 4) se TAp' pratyaya aura pratyayasthAta0' (7 / 3 / 44) se 'ka' se pUrvavartI 'a' ko ikAra Adeza hotA hai| aise hii-llaattikaa| bhava-vyAkhyAnArthapratyayaprakaraNama yathApihitaM pratyayaH(1) tasya vyAkhyAna iti ca vyaakhyaatvynaamnH|66| pa0vi0-tasya 61 vyAkhyAne 71 iti avyayapadam, ca avyayapadam, vyAkhyAtavyanAmna: 5 / 1 / sa0-vyAkhyAtavyasya nAma iti vyAkhyAtavyanAma, tasmAtvyAkhyAtavyanAmna: (sssstthiittpurussH)| anu0-tatra, bhava iti caanuvrtte| anvaya:-tasya, tatra vyAkhyAtavyanAmno vyAkhyAne bhava iti ca yathAvihitaM prtyyH| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt, tatra iti ca saptamIsamarthAd vyAkhyAtavya-nAmavAcina: prAtipadikAd yathAsaMkhyaM vyAkhyAne bhava iti cArthe yathAvihitaM pratyayo bhvti| __ udA0-(SaSThI) supAM vyAkhyAno grantha: saupH| tiDAM vyAkhyAno granthastaiGaH / kRtAM vyAkhyAno grantha: kaartH| (saptamI) supsu bhavaM saupaM kaarym| tikSu bhavaM taiDaM kaarym| kRtsu bhavaM kArtaM kaarym| ___ AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha aura (tatra) saptamI-samartha (vyAkhyAtavyanAmnaH) vyAkhyatavya-nAmavAcI prAtipadika se (vyAkhyAne) vyAkhyAna (ca) aura (bhava:) bhava (iti) isa artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| udA0-(SaSThI) supoM kA vyAkhyAna grnth-saup| tiDoM kA vyAkhyAna grnth-taing| kRtoM kA vyAkhyAna grnth-kaart| (saptanI) supoM meM honevAlA-saupa kaary| tiDoM meM honevAlA-taiGa kaary| kRt-pratyayoM meM honevAlA kArta kaary| siddhi-saupaH / yahAM SaSThI tathA saptamI-samartha vyAkhyAtavya nAmavAcI sup' zabda se vyAkhyAna aura bhava artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai ata: prAgadIvyato'Na' (4 / 3 / 83) se yathAvihita 'aN' pratyaya hotA hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-taiGa, kArtaH / ThaJ (2) bhco'ntodaattaany|67| pa0vi0-bahu-aca: 5 / 1 antodAttAt 5 / 1 ThaJ 1 / 1 / sa0-bahavo'co yasmi~stad bac, tasmAt-bahaca: (bhuvriihiH)| ante udAtto yasya tad antodAttam, tasmAt-antodAttAt (bahuvrIhiH) / anu0-tatra, bhava:, tasya, vyAkhyAne, iti ca vyAkhyatavyanAmna iti caanuvrtte| anvaya:-tasya tatra cAntodAttAd baco vyAkhyAtavyanAmno vyAkhyAne bhava iti ca ThaJ / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt, tatra iti ca saptamI-samarthAd antodAttAd bahaco vyAkhyatavyanAmavAcina: prAtipadikAd yathAsaMkhyaM vyAkhyAne bhava iti cArthe ThaJ pratyayo bhavati / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 361 udA0-(SaSThI) SatvaNatvayorvyAkhyAno grantha:-SAtvaNatvikaH / (saptamI) natAnatayorbhavaM nAtAnatika kAryam / __AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha aura (tatra) saptamI-samartha (antodAttAt) antodAtta (bahaca:) bahuta acvAle (vyAkhyAtavyanAmna:) vyAkhyAtavya-nAmavAcI prAtipadika se yathAsaMkhya (vyAkhyAne) vyAkhyAna (ca) aura (bhava:) bhava (iti) isa artha meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai| udA0-(SaSThI) SatvaNatva kA vyAkhyAna grantha-SAtvaNatvika / (saptamI) nata-anata meM honevAlA-nAtAnatika kaary| nata=anudAtta svr| anata-udAtta svr| siddhi-SAtvaNatvikaH / SatvaNatva+os+ThaJ / pAlvaNatv+ika / ssaatvnntvik+su| ssaatvnntvikH| yahAM saptamI-samartha, antodAtta, bahuta acvAle, vyAkhyAtavyavAcI SatvaNatva' zabda se vyAkhyAna artha meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| yaha zabda samAsasya' (6 / 1 / 220) se antodAtta svaravAn hai| pUrvavat ' ke sthAna meM 'ik' Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-nAtAnatikam / ThaJ (3) kratuyajJebhyazca / 68 / pa0vi0-kratu-yajJebhya: 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-kratavazca yajJAzca te kratuyajJAH, tebhya:-kratuyajJebhya: (itretryogdvndvH)| anu0-tatra, bhava:, tasya, vyAkhyAne, iti, ca, vyAkhyAtavyanAmna:, ThaJ iti caanuvrtte| __ anvaya:-tasya, tatra ca vyAkhyAtavyanAmabhya: kratuyajJebhyazca vyAkhyAne bhava iti ca ThaJ / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyaH, tatra iti ca saptamIsamarthebhyo vyAkhyAtavyanAmavAcibhyaH kratuvizeSavAcibhyo yajJavizeSavAcibhya: prAtipadikebhyazca yathAsaMkhyaM vyAkhyAne bhava iti cArthe ThaJ pratyayo bhavati / udA0-(kratuH) SaSThI-agniSTomasya vyAkhyAno grantha AgniSTomikaH / vAjapeyika: / rAjasUyika: / saptamI-agniSTome bhavam AgniSTomikaM krm| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vAjapeyikaM krm| rAjasUyikaM krm| (yajJa:) SaSThI-pAkayajJasya vyAkhyAno grantha: pAkayajJika: / navayajJasya vyAkhyAno grantho nAvayajJikaH / saptamIpAkayajJe bhavaM pAkayajJikaM krm| navayajJe bhavaM nAvayajJikaM krm| AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI-samartha aura (tatra) saptamI-samartha (vyAkhyAtavyanAmna:) vyAkhyAtavya-nAmavAcI (kratuyajJebhya:) kratuvizeSa aura yajJavizeSavAcI prAtipadikoM se (ca) bhI yathAsaMkhya (vyAkhyAne) vyAkhyAna (ca) aura (bhava:) bhava (iti) isa artha meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai| udA0-(kratu) SaSThI-agniSToma kA vyAkhyAna grantha-AgniSTomika / vAjapeya kA vyAkhyAna grnth-vaajpeyik| rAjasUya kA vyAkhyAna grnth-raajsuuyik| saptamI-agniSToma meM honevAlA-AgniSTomika krm| vAjapeya meM honevAlA-vAjapeyika krm| rAjasUya meM honevAlA-rAjasUyika krm| (yajJa) SaSThI-pAkayajJa kA vyAkhyAna grantha-pAkayajJika / navayajJa kA vyAkhyAna grantha-nAvayajJika / saptamI-pAkayajJa meM honevAlA-pAkayajJika krm| navayajJa meM honevAlA-nAvayajJika krm| siddhi-AgniSTomikaH / agniSToma+Das+ThaJ / aagnissttom+ik| AgniSTomika+su / AgniSTomikaH / yahAM SaSThI-samartha, vyAkhyAtavya-nAma, RtuvizeSavAcI 'agniSToma' zabda se vyAkhyAna artha meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| pUrvavat ' ke sthAna meM ik Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI vAjapeyikaH' aadi| vizeSa: (1) Rtu aura yajJa donoM hI zabda yAga ke vAcaka haiM kintu jisa yAga meM somapAna kiyA jAtA hai use 'kratu' kahate haiM aura somapAna rahita yAga ko yajJa' kahA jAtA hai| ata: sUtrapATha meM kratu' aura yajJa' donoM zabdoM kA pATha kiyA gayA hai| (2) agniSToma-jisa kratu-somayAga meM agnidevatA kI stuti (stoma) kiyA jAtA hai use 'agniSToma' yAga kahate haiN| (3) vAjapeya-jisa Rtu meM vAjayavAgUvizeSa kA pAna kiyA jAtA hai use 'vAjapeya' yAga kahate haiN| (4) rAjasUya-jisa Rtu meM rAjA kA cayana kiyA jAtA hai use 'rAjasUya' yAga kahate haiN| suuy-utptti| (5) pAkayajJa-yahAM pAka zabda alpa kA paryAyavAcI hai| laghu yajJa ko 'pAkayajJa' kahate haiN| (6) navayajJa-navIna vrIhi (dhAnya) se jo yajJa kiyA jAtA hai use navayajJa' kahate haiN| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH ThaJ (4) adhyAyeSvevarSeH / 66 / pa0vi0-adhyAyeSu 7 / 3 eva avyayapadam, RSe: 5 / 1 / anu0-tatra, bhava:, tasya, vyAkhyAne, iti ca, vyAkhyatavyanAmna:, ThaJ iti caanuvrtte| anvaya:-tasya, tatra ca vyAkhyAtavyanAmna RServyAkhyAne bhava iti ThaJ adhyaayessu| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt, tatra iti ca saptamIsamarthAd vyAkhyAtavyanAmavAcina RSivizeSavAcina: prAtipadikAd yathAsaMkhyaM vyAkhyAne bhava iti cArthe ThaJ pratyayo bhavati, adhyaayessvbhidheyessu| atra sAhacaryAd RSizabdena tatprokto grantha ucyte|| udA0-(SaSThI) vasiSThena prokto grantho vsisstthH| vasiSThasya vyaakhyaano'dhyaay:-vaasisstthikH| (saptamI) vasiSThe bhvo'dhyaay:vaasisstthikH| AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI-samartha (tasya) aura (tatra) saptamI-samartha (vyAkhyAtavyanAmna:) vyAkhyatavya-nAmavAcI (RSe:) RSivizeSa vAcaka prAtipadika se yathAsaMkhya (vyAkhyAne) vyAkhyAna (ca) aura (bhava:) bhava (iti) isa artha meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai (adhyAyeSu) yadi vahAM adhyAya artha abhidheya ho| yahAM sAhacarya se RSi zabda se usake dvArA prokta grantha usI RSi ke nAma se kahA jAtA hai| udA0-(SaSThI) vasiSTha RSi ke dvArA prokta grnth-vsisstth| vasiSTha grantha kA vyAkhyAna Atmaka adhyaay-vaasisstthik| (saptamI) vasiSTha grantha meM honevAlA adhyaay-vaasisstthik| aise hI-vaizvAmitrika, dAyAnandika Adi padoM kI pravRtti smjheN| siddhi-vAsiSThikaH / vasiSTha+ Gas/Di+ThaJ / vAsiSTha+ika / vAsiSThika+su / vaasisstthikH| yahAM SaSThI/saptamI-samartha, vyAkhyAtavya-nAma, RSi granthavAcI vasiSTha' zabda se vyAkhyAna/bhava artha meM isa sUtra ThaJ' pratyaya hai| pUrvavat ' ke sthAna meM ik' Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-vaizvAmitrikaH, daayaanndikH| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam SThan (5) pauroDAzapuroDAzAt sstthn|70| pa0vi0-pauroDAza-puroDAzAt 5 / 1 SThan 1 / 1 / sa0-pauroDAzazca puroDAzazca etayo: samAhAra: pauroDAzapuroDAzam, tasmAt-pauroDAzapuroDAzAt (smaahaardvndv:)| ___ anu0-tatra, bhava:, tasya, vyAkhyAne, iti, ca, vyAkhyAtavyanAmna iti caanuvrtte| anvayaH-tasya tatra ca vyAkhyatavyanAmna: pauroDAzapuroDazAd yathAsaMkhyaM vyAkhyAne bhava iti ca sstthn| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAbhyAM tatra iti ca saptamIsamarthAbhyAM vyAkhyAtavyanAmabhyAM pauroDAzapuroDAzAbhyAM prAtipadikAbhyAM yathAsaMkhyaM vyAkhyAne bhava iti cArthe SThan pratyayo bhavati / udA0-(pauroDAza:) SaSThI-piSTapiNDA: puroDAzA: / puroDAzAnAM saMskArako mantra: pauroDAza:, pauroDazasya vyAkhyAno grantha: pauroDAzika: / (saptamI) paurADaze bhava: pauroDAzika updesh:| (puroDAza:) SaSThIpuroDAza-sahacarito granthaH puroDAzaH, puroDAzasya vyAkhyAno grantha: puroDAzika: / (saptamI) puroDAze bhava: puroDAzika upadeza: / atra SakAro DISartha:- puroDAzikI shikssaa| AryabhASA8 artha- (tasya) SaSThI-samartha aura (tatra) saptamI-samartha (vyAkhyAtavyanAmna:) vyAkhyAtavya-nAmavAcI (pauroDAza-puroDAzAt) pauroDAza, purADAza prAtipadikoM se yathAsaMkhya (vyAkhyAne) vyAkhyAna (ca) aura (bhava:) bhava (iti) isa artha meM (SThan) SThan pratyaya hotA hai| udA0-(pauroDAza) SaSThI-piSTa (cUna) ke piNDavizeSa puroDAza kahAte haiN| puroDAzoM ke saMskAraka mantra ko pauroDAza kahate haiN| pauroDAza (mantra) kA vyAkhyAna grantha-paurADizaka / saptamI-pauroDAza (mantra) meM honevAlA-pauroDAzika upadeza / (puroDAza) SaSThI-puroDAza kA sahacarita grantha puroDAza kahAtA hai| puroDAza grantha kA vyAkhyAna grantha puroddaashik| saptamI-puroDAza (grantha) meM honevAlA-pauroDAzika updesh| yahAM pThan' Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 365 pratyaya meM SakAra 'SidgaurAdibhyazca' (4 / 1141) se strItva-vivakSA meM DIS pratyaya ke liye hai-puroDAzikI shikssaa| siddhi-pauroDAzika: / pauroddaash+dds/ddi+chn| pauroDAz+ika / pauroDAzika+su / pauroddaashikH| yahAM SaSThI/saptamI-samartha, vyAkhyatavya-nAmavAcI paurADAza' zabda se vyAkhyAna/bhava artha meM isa sUtra se 'chan' pratyaya hai| pUrvavat ThU' ke sthAna meM 'ik' Adeza aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-puroDAzikaH / vizeSaH puroDAza-cAvala ke ATe kI banI huI TikiyA jo kapAla meM pakAI jAtI thI aura mantra par3hakara devatAoM ke uddezya se isakI Ahuti dI jAtI thI (sh0ko0)| yat+aNa (6) chandaso ydnnau|71| pa0vi0-chandasa: 5 / 1 yat-aNau 1 / 2 / sa0-yacca aN ca yadaNau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-tatra, bhava, tasya, vyAkhyAne, iti, ca, vyAkhyAtavyanAmna iti caanuvrtte| anvaya:-tasya, tatra vyAkhyAtavyanAmnazchandaso vyAkhyAne bhava iti ca ydnnau| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt, tatra iti ca saptamIsamarthAd vyAkhyAtavyanAmavAcinazchandasa: prAtipadikAd yathAsaMkhyaM vyAkhyAne bhava iti cArthe yadaNau pratyayau bhvt:| udA0-(yat) SaSThI-chandaso vyAkhyAno grnthshchndsy:| (aN) chaands:| (yat) saptamI-chandasi bhavazchandasya updeshH| (aN) chAndasa updeshH| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha aura (tatra) saptamI-samartha (chandasa:) chandas prAtipadika se yathAsaMkhya (vyAkhyAne) vyAkhyAna (ca) aura (bhava:) bhava (iti) isa artha meM (yadaNau) yat aura aN pratyaya hote haiN| udA0-(yat) SaSThI-chanda-veda kA vyAkhyAna grnth-chndsy| (aN) chaands| (yat) saptamI-chanda-veda meM honevAlA-chandasya updesh| (aNa) chAndasa updesh| siddhi-(1) chandasyaH / chandas+Das/Di yat / chndsy+su| chandasyaH / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM SaSThI/saptamI-samartha, vyAkhyAtavya-nAmavAcI 'chandas' zabda se vyAkhyAna/bhava artha meM isa sUtra se 'yat' pratyaya hai| (2) chAndasaH / yahAM pUrvokta chandas' zabda se vyAkhyAna aura bhava artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| Thak(7) vyajRdbrAhmaNaprathamAdhvarapurazcaraNa naamaakhyaataay'k|72| pa0vi0-dvi+ac-Rt-brAhmaNa-Rk-prathama-adhvara-purazcaraNanAma-AkhyAtAt 5 / 1 Thak 1 / 1 / sa0-dvAvacau yasmi~stad vyac / dvayac ca Rcca brAhmaNazca Rk ca prathamazca adhvarazca purazcaraNaM ca nAma ca AkhyAtaM ca eteSAM samAhAro vyacAkhyAtam, tasmAt-dvyacAkhyAtAt (bhuvriihigrbhitsmaahaardvndv:)| , anu0-tatra, bhava:, tasya, vyAkhyAne, iti, ca vyAkhyAtavyanAmna iti yaanuvrtte| anvayaH-tasya tatra iti ca vyAkhyatavyanAmno vyacAkhyAtAd vyAkhyAne bhava iti ca Thak / / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyaH, tatra iti ca saptamIsamarthebhyo vyAkhyAtavyanAmabhyo vyajAdibhyaH prAtipadikebhyo vyAkhyAne bhava iti cArthe Thak pratyayo bhavati / udAharaNam1. vyac SaSThI-iSTInAM vyAkhyAno iSTiyoM kA vyAkhyAna grantha grantha aissttikH| aiSTikA pazUnAM vyAkhyAno granthaH pazuoM kA vyAkhyAna grantha paashukH| paashuk| saptamI-iSTiSu bhavam aiSTikam / iSTiyoM meM honevAlA aissttik| pazuSu bhavaM paashukm| pazuoM meM honevAlA pAzuka / 2. Rt SaSThI-caturhotRRNAM vyAkhyAno caturhotAoM kA vyAkhyAna grantha (RkArAnta:) grnthshcaaturhotRk:| caaturhotRk| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH saptamI-caturhotRSu bhavaM caturhotAoM meM honevAlA caaturhortRkm| caaturhotRk| SaSThI-paJcahotRRNAM vyAkhyAno pAMca hotAoM kA vyAkhyAna granthaH paanychotRk:| grantha-pAMcahotRka (krm)| saptamI-paJcahotRSu bhavaM pAMca hotAoM meM honevAlA paanychotRkm| pAMcahotRka (krm)| 3. brAhmaNa: SaSThI-brAhmaNasya vyAkhyAno brAhmaNa kA vyAkhyAna grantha grantho braahmnnikH| braahmnnik| saptamI-brAhmaNe bhavo brAhmaNa meM honevAlA braahmnnik:| brAhmaNika updesh| 4. Rk SaSThI-RcAM vyAkhyAno RcAoM kA vyAkhyAna grantha grantha aarcikH| aarcik| saptamI-RkSu bhava aarcikH| RcAoM meM honevAlA aarcik| SaSThI-prathamasya vyAkhyAno prathama kA vyAkhyAna granthagrantha: praathmikH| praathmik| saptamI-prathame bhava: praathmikH| prathama meM honevAlA prAthamika / 6. adhvaraH SaSThI-adhvarasya vyAkhyAno adhvara kA vyAkhyAna grantha grantha aadhvrik:| aadhvrik| saptamI-adhvare bhavam adhvara meM honevaalaaaadhvrikm| Adhvarika (krm)| 7. purazcaraNam SaSThI-purazcaraNasya vyAkhyAno purazcaraNa kA vyAkhyAna grantha granthaH paurshcrnnikH| paurshcrnnik| saptamI-purazcaraNe bhavaM purazcaraNa meM honevAlA paurshcrnnikm| paurazcaraNika (krm)| 8. nAma SaSThI-nAmnAM vyAkhyAno nAmoM kA vyAkhyAna grantha grantho naamikH| naamik| saptamI-nAmasu bhavaM naamikm| nAmoM meM honevAlA-nAmika (kaary)| prathama: Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 9. AkhyAtam SaSThI-AkhyAtasya vyAkhyAno AkhyAta kA vyAkhyAna grantha grantha aakhyaatikH| aakhyaatik| saptamI-AkhyAte bhavam AkhyAta meM honevaalaaaakhyaatikm| AkhyAtika (kaary)| 10. nAmAkhyAtam SaSThI-nAmAkhyAtayorvyAkhyAno nAma-AkhyAtoM kA vyAkhyAna grantho naamaakhyaatikH| grnth-naamaakhyaatik| saptamI-nAmAkhyAteSu bhavaM nAma-AkhyAtoM meM honevAlA naamaakhyaatikm| nAmAkhyAtika (kaary)| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha aura (tatra) saptamI-samartha (vyAkhyAtavyanAmnaH) vyAkhyAtavya-nAmavAcI (vayacAkhyAtAt) dvi-ac vAle, RkArAnta, brAhmaNa, Rk, prathama, adhvara, purazcaraNa, nAma, AkhyAta (nAmAkhyAta) prAtipadikoM se (vyAkhyAne) vyAkhyAna (ca) aura (bhava:) bhava (iti) isa artha meM (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRta-bhAga meM dekha leveN| siddhi-aiSTikaH / iSTi+Das/Di+Thak / aiST+ika / aiSTika+su / aiSTikaH / yahAM SaSThI/saptamI samartha, vyAkhyatavyanAmavAcI 'iSTi' zabda se vyAkhyAna/bhava artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| pUrvavat ' ke sthAna meM 'ik' Adeza aura aMga ko AdivRddhi aura aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| vizeSa: (1) iSTi-pakSeSTi Adi yajJa 'iSTi' kahAte haiN| (2) Rk, yaju, sAma, atharva ina cAra vedoM ke yathAsaMkhya aitareya, zatapatha, sAma aura gopatha ye cAra brAhmaNa grantha haiN| (3) prathama' zabda kA artha Izvara hai| "saba kAryoM se pahale vartamAna aura sabakA mukhya kAraNa" {Izvara) (maharSidayAnandakRta AryAbhivinaya 1 / 40) / (4) AcArya yAska ne adhvara ke nirvacana meM likhA hai-'dhvarati hiMsAkarmA tatpratiSedhaH' adhvara zabda yajJa kA vAcaka hai aura yaha zabda yajJoM meM svayaM hI pazu-hiMsA kA pratiSedhaka hai| (5) purazcaraNa-kisI devatA ke nAma kA japa aura usake uddezya se yajJa karanA purazcaraNa' kahAtA hai| (6) nAma aura AkhyAta prAtipadikoM se vigRhIta tathA samasta donoM avasthAoM meM yaha pratyaya vidhi kI jAtI hai| maharSi dayAnanda ne nAmoM ke vyAkhyAna meM nAmika' aura AkhyAtoM ke vyAkhyAna meM 'AkhyAtika' nAmaka granthoM kI racanA kI hai| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 366 aNa (8) azRgayanAdibhyaH / 73 / pa0vi0-aN 11 RgayanAdibhya: 5 / 3 / sa0-Rgayanam AdiryeSAM te RgayanAdayaH, tebhya:-RgayanAdibhyaH (bhuvriihiH)| anu0-tatra, bhava:, tasya, vyAkhyAne, iti, ca, vyAkhyAtavyanAmna iti caanuvrtte| anvaya:-tasya, tatra iti ca vyAkhyAtavyanAmabhya RgayanAdibhyo vyAkhyAne bhava iti cA'N / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyaH, tatra iti ca saptamIsamarthebhyo vyAkhyAtavyanAmavAcibhya RgayanAdibhya: prAtipadikebhyo yathAsaMkhyaM vyAkhyAne bhava iti cArthe'N pratyayo bhavati / udA0-(SaSThI) Rgayanasya vyAkhyAno grantha Argayana: / (saptamI) Rgayane bhavaM Argayanam / (SaSThI) padavyAkhyAnasya vyAkhyAno grantha: pAdavyAkhyAna: / (saptamI) padavyAkhyAne bhavaM pAdavyAkhyAnam, ityAdikam / Rgyn| padavyAkhyAna chndomaan| chndobhaassaa| chndoviciti| nyAya / punrukt| vyAkaraNa / nigm| vaastuvidyaa| ksstrvidyaa| utpAta / utpAda / saMvatsara / muhuurt| nimitta / upaniSad / shikssaa| chndovijinii| nyaay| nirukt| vidyA / udyAva / bhikssaa| iti RgayanAdayaH / / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha aura (tatra) saptamI-samartha (vyakhyAtavyanAmna:) vyAkhyAtavya-nAmavAcI (RgayanAdibhyaH) Rgayana Adi prAtipadikoM se yathAsaMkhya (vyAkhyAne) vyAkhyAna (ca) aura (bhava:) bhava (iti) isa artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-(SaSThI) Rgayana kA vyAkhyAna grnth-aargyn| (saptamI) Rgayana meM honevAlA-Argayana (kaary)| (SaSThI) padavyAkhyAna kA vyAkhyAna grnth-paadvyaakhyaan| (saptamI) padavyAkhyAna meM honevAlA-pAdavyAkhyAna (kaary)| siddhi-ArgayanaH / Rgayana+si/Di+aN / aargyn+a| aargyn+su| ArgayanaH / wwani Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM SaSThI/saptamI-samartha vyAkhyAtavya-nAmavAcI 'Rgayana' zabda se vyAkhyAna aura bhava artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-pAdavyAkhyAna: aadi| AgatArthapratyayaprakaraNam yathAvihitaM pratyayaH (1) tata aagtH74| pa0vi0-tata: paJcamyarthe'vyayapadam, Agata: 1 / 1 / anvaya:-tata: prAtipadikAd Agato yathAvihitaM pratyayaH / artha:- tata iti paJcamI-samarthAt prAtipadikAd Agata ityasminnarthe yathavihitaM pratyayo bhvti| udA0-srughnAdAgata: srauna: / maathur:| rauhitaka: / rASTriyaH / AryabhASA: artha-(tata:) paJcamI-samartha prAtipadika se (Agata:) Agata artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| udA0-trughna nagara se AyA huaa-sraun| mathurA nagarI se AyA huA-mAthura / rohitaka nagara se AyA huaa-rauhitk| rASTra se AyA huA-rASTriya / siddhi-saunaH / yahAM paJcamI-samartha trughna' zabda se Agata artha meM prAgdIvyato'N (4 / 1 / 83) se yathAvihita aN pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI mAthuraH' aadi| Thaka (2) ThagAyasthAnebhyaH / 75 | pa0vi0-Thaka 11 Aya-sthAnebhya: 5 / 3 / sa0-Ayasya sthAnAnIti AyasthAnAni, tebhya:-AyasthAnebhya: (sssstthiittpurussH)| anu0-tata:, Agata iti cAnuvartate / anvaya:-tata AyasthAnebhya aagtsstthk| artha:-tata iti paJcamIsamarthebhya AyasthAnavAcibhya: prAtipadikebhya Agata ityasminnarthe Thak pratyayo bhavati / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH _ Aya iti svAmigrAhyo bhAga ucyate / sa yasminnutpadyate tadA''yasthAnamiti kthyte| udA0-zulkazAlAyA Agata: shaulkshaalik:| AkarAdAgatamAkarika drvym| AryabhASA: artha-(tata:) saptamI-samartha (AyasthAnebhyaH) AyasthAnavAcI prAtipadikoM se (AgataH) Agata artha meM (Thak) Thak pratyaya hotA hai| svAmI ke dvArA grahaNa karane yogya bhAga ko 'Aya' kahate haiN| usa Aya kA jisa sthAna para utpAdana hotA hai use 'AyasthAna' kahate haiN| . udA0-zulkazAlA (cuMgI Adi) se AyA huA bhAga-zaulkazAlika / Akara (khAna) se AyA huA-Akarika dravya (maal)| siddhi-zaulkazAlikaH / zulkazAlA+Dasi+Thak / shaulkshaal+ik| shaulkshaalik+su| shaulkshaalikH| yahAM paJcamI-samartha 'zulkazAlA' zabda se Agata artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| ThasyekaH' (7 / 3 / 50) ' ke sthAna meM ik' Adeza, taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| aise hI-AkarikaH / aN (3)zuNDikAbhyo'N / 76 / pa0vi0-zuNDika-Adibhya: 5 / 3 aN 1 / 1 / sa0-zuNDika AdiryeSAM te zuNDikAdaya:, tebhya:-zuNDikAdibhya: (bhuvriihiH)| anu0-tata: Agata iti cAnuvartate / anvaya:-tata: zuNDikAdibhya Agato'N / artha:-tata iti paJcamIsamarthebhya: zuNDikAdibhyaH prAtipadikebhya Agata ityasminnarthe'N pratyayo bhvti| udA0-zuNDikAd Agata: zauNDikaH, kRkaNAd Agata: kArkaNaH / udapAnAd Agata audapAna:, ityAdikam / shunnddik| kRknn| sthnnddil| udpaan| upl| tiirth| bhuumi| tRnn| prnn| iti zuNDikAdayaH / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam __AryabhASA: artha-(tata:) paJcamI-samartha (zuNDikAdibhyaH) zuNDika Adi prAtipadikoM se (Agata:) Agata artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-zuNDika kalAla (zarAba banAnevAlA) se AyA huA bhAga-zauNDika / kRkaNa (bhAradvAja deza) se AyA huA bhaag-kaarknn| udapAna (kUpasamIpavartI hoda) se AyA huA bhAga-audapAna, ityaadi| siddhi-zauNDikaH / zuNDika+Dasi+aN / zauNDik+a / shaunnddik+su| zauNDikaH / yahAM paJcamI-samartha 'zuNDika' zabda se Agata artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-kArkaNa aadi| vuJ (4) vidyAyonisambandhebhyo vuny|77| pa0vi0-vidyA-yonisambandhebhya: 5 / 3 vuJ 1 / 1 / sa0-vidyA ca yonizca te vidyAyonI, tAbhyAm-vidyAyonibhyAm, vidyAyonibhyAM kRta: sambandha eSAM te vidyAyonisambandhAH, tebhya:vidyAyonisambandhebhya: (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| anu0-tata:, Agata iti caanuvrtte| anvaya:-tato vidyAyonisambandhebhya Agato vuny| artha:-tata iti paJcamIsamarthebhyo vidyAsambandhavAcibhyo yonisambandhavAcibhyazca prAtipadikebhya Agata ityasminnarthe vuJ pratyayo bhvti| udA0-(vidyAsambandha:) upAdhyAyAdAgatam aupAdhyAyakam / AcAryAdAgatam aacaarykm| ziSyAdAgataM shaissykm| (yonisambandha:) mAtAmahAdAgataM maataamhkm| mAtulAdAgataM maatulkm| pitAmahAdAgataM paitaamhkm| AryabhASA: artha-(tata:) paJcamI-samartha (vidyAyonisambandhebhya:) vidyAsambandhavAcI aura yonisambandhavAcI prAtipadikoM se (Agata:) Agata artha meM (vuJ) vuJ pratyaya hotA hai| udA0-(vidyAsambandha) upAdhyAya se AyA huA-aupAdhyAyaka (drvy)| AcArya se AyA huA-AcAryaka (drvy)| ziSya se AyA huA-zaiSyaka (drvy)| (yonisambandha) mAtAmaha (nAnA) se AyA huA-mAtAmahaka (drvy)| mAtula (mAmA) se AyA huA-mAtulaka (vy)| pitAmaha (dAdA) se AyA huA-paitAmahaka (vy)| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 373 siddhi-aupAdhyAyakam / upAdhyAya+Gasi+vuJ / aupaadhyaay+ak| aupAdhyAyaka+su / aupAdhyAyakam / yahAM paJcamI-samartha 'upAdhyAya' zabda se Agata artha meM isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai / yuvoranAko (7 1818) se vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI 'AcAryakam' Adi / ThaJ (5) RtaSThaJ / 78 / pa0vi0 - Rta: 5 / 1 ThaJ 1 / 1 / " anu0 - tataH Agata, vidyAyonisambandhebhya iti cAnuvartate / anvayaH - tato vidyAyonisambandhebhya Rta AgataSThaJ / artha:-tata iti paJcamIsamarthebhyo vidyAsambandhavAcibhyo yonisambandhavAcibhyazca RkArAntebhyaH prAtipadikebhya Agata ityasminnarthe ThaJ pratyayo bhavati / udA0- (vidyAsambandha:) hoturagataM hotRkam / poturAgataM pautRkam / (yonisambandhaH ) mAturAgataM mAtRkam / bhrAturAgataM bhrAtRkam / svasurAgataM svAsRkam / AryabhASA: artha- (tataH) paJcamI - samartha (vidyAyonisambandhebhyaH) vidyAsambandhavAcI aura yonisambandhavAcI (Rta:) RkArAnta prAtipadikoM se (AgataH) Agata artha meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai| udA0-1 - (vidyAsambandha ) hotA (Rtvika) se AyA huA - hautRka ( dravya ) / potA (brahmA) se AyA huA - pautRka / (yonisambandha ) mAtA se AyA huA - mAtRka / bhrAtA se AyA huA-bhrAtRka / svasA = bahina se AyA huA svAsRka / siddhi-hautRkm| hotR+Gasi+ThaJ / hautR+k| hautRka+su / hotRkam / yahAM paJcamI-samartha, vidyAsambandhavAcI RkArAnta hotR' zabda se Agata artha meM isa sUtra se 'ThaJ' pratyaya hai / 'isusuktAntAt ka:' (7/3/51) se ThU' ke sthAna meM 'k' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI pautRkam' Adi / yat+ThaJ- (6) pituryacca / 76 / pa0vi0-pituH 5 / 1 yat 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-tata:, Agata:, ThaJ iti cAnuvartate / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-tata: piturAgato yat ThaJ ca / artha:-tata iti paJcamIsamarthAt pitRzabdAt prAtipadikAd Agata ityasminnarthe yat ThaJ ca pratyayo bhvti| udA0-(yat) piturAgataM pitryam / (ThaJ) paitRkam (dhanam) / AryabhASA: artha- (tata:) paJcamI-samartha (pituH) pitR prAtipadika se (Agata:) Agata artha meM (yat) yat (ca) aura (ThaJ ) ThaJ pratyaya hote haiN| udA0-(yat) pitA se AyA huaa-pitry| (Tha) pitA se AyA huA-paitRka (dhn)| siddhi-(1) pitryam / pitR ngsi+y| pitriing+y| pitrii+y| pitra+ya / pitrya+su / pitrym| yahAM saptamI-samartha 'pitR' zabda se Agata artha meM isa sUtra se yat' pratyaya hai| 'rIG RtaH' (7 / 4 / 27) se aMga ko rIG' Adeza hotA hai| tatpazcAt 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ko avayavabhUta rIG ke IkAra kA lopa hotA hai| (2) paitRkam / yahAM pUrvokta 'pitR' zabda se Agata artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| isusuktAntAt kaH' (7 / 3 / 51) se '' ke sthAna meM k' Adeza hotA hai| aGkavat pratyayavidhiH (7) gotraadngkvt|80| pa0vi0-gotrAt 5 / 1 aGkavat avyayapadam / aGke iva aDkavat 'tatra tasyeva' (5 / 1 / 115) iti saptamyarthe vati: pratyayaH / anu0-tataH, Agata iti caanuvrtte| anvaya:-tato gotrAd Agato'Gkavat / artha:-tata iti paJcamI-samarthAd gotravizeSavAcina: prAtipadikAd Agata ityasminnarthe'Gkavat pratyayavidhirbhavati / vyAkaraNazAstre'patyAdhikArAdanyatra laukikaM gotramapatyamAtrameva gRhyate na tu 'apatyaM pautraprabhRti gotram' (4 / 1 / 162) iti pAribhASikaM gotram / aGkagrahaNena ca tasyedam' (4 / 3 / 120) ityarthasAmAnya lkssyte| tasmAt-'saGghADkalakSaNeSvaJyajijAmaN' (4 / 3 / 127) iti aN-pratyayo nAtidizyate'pitu- 'gotracaraNAd vuJ' (4 // 3 / 126) iti vunyprtyyo'tidishyte| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 375 udA0 0- aupagavAnAmaGka:- aupagavakaH / kApaTavakaH / nADAyanakaH / caaraaynnkH| evam-aupagavebhya Agatam - aupagavakam / kApaTavakam / nADAyanakam / cArAyaNakam / AryabhASAH artha- (tataH) paJcamI - samartha (gotrAt) gotravizeSavAcI prAtipadika se (Agata:) Agata artha meM (aGkavat ) aGka artha ke samAna pratyaya hotA hai| vyAkaraNazAstra meM apatya-adhikAra se anyatra laukika gotra arthAt apatyamAtra kA hI grahaNa kiyA jAtA hai 'apatyaM pautraprabhRti gotram' (4 / 1 / 162 ) isa pAribhASika gotra kA nahIM aura yahAM 'aGkavat' kathana 'tasyedam' ( 4 | 3 | 120 ) isa sAmAnya artha lakSita karatA hai na ki 'saGghAGkalakSaNeSvaJyaJiJAmaN' (4 | 3 | 127 ) se aGka artha meM vihita 'aN' pratyaya ko; kyoMki yaha 'aN' pratyaya gotravAcI se vihita nahIM kiyA gayA hai / 'gotracaraNAd vuJ' (4 | 3 | 126 ) se gotravAcI prAtipadika se 'tasya idam' artha meM 'vuJ' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai, ataH yahAM aGkavat kahane se 'vuJ' pratyaya kA hI grahaNa kiyA jAtA hai| udA0-aupagava-upagu ke putroM kA aGka (cihna) - aupgvk| kApaTava= kapaTu ke putroM kA aGka-kApaTavaka / nADAyana=naDa ke putroM kA aGka- naaddaaynk| cArAyaNa=cara ke putroM kA aGka- caaraaynnk| isI prakAra - aupagava-upagu ke putroM se AyA huA - aupagavaka / kApaTava= kapaTu ke putroM se AyA huA - kApaTavaka / nADAyana=naDa ke putroM se AyA huA- naaddaaynk| cArAyaNa = cara ke putroM se AyA huA cArAyaNaka / siddhi - aupagavaka: / aupagava + Gasi + vuJ / aupagav +aka / aupagavaka+su / aupagavakaH / yahAM paJcamI-samartha, gotravAcI 'aupagava' zabda se Agata artha meM isa sUtra se aGkavat pratyayavidhi kA kathana kiyA gayA hai| ataH 'gotracaraNAd vuJ ' ( 4 | 3 | 126 ) se aGkavat 'vuJ' pratyaya hotA hai| yuvoranAka' (7 1111) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 12 1117) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi aura 'yasyeti ca ' (6/4/148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI 'kApaTavaka' Adi / rUpya: (8) hetumanuSyebhyo'nyatarasyAM rUpyaH / 81 / pa0vi0 - hetu manuSyebhyaH 5 / 3 anyatarasyAm avyayapadam rUpyaH 1 / 1 / sa0-hetavazca manuSyAzca te hetumanuSyAH, tebhyaH - hetumanuSyebhyaH (itaretarayogadvandvaH) / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-tata:, Agata iti cAnuvartate / anvaya:-tato hetumanuSyebhya Agato'nyatarasyAM rUpya: / artha:-tata iti paJcamIsamarthebhyo hetuvAcibhyo manuSyavizeSavAcibhyazca prAtipadikebhya Agata ityasminnarthe vikalpena rUpya: pratyayo bhavati, pakSe ca yathAvihitaM pratyayo bhvti| udA0-hituH) samAdAgataM samarUpyam (ruupy:)| samIyaM dhanam (ch:)| viSamAdAgataM viSamarUpyam (ruupy:)| viSamIyaM dhanam (ch:)| (manuSya:) devadattAdAgataM devadattarUpyam (ruupy:)| devadattaM dhanam (aN) yajJadattAdAgataM yajJadattarUpyam (ruupy:)| yAjJadattaM dhanam (aN) / AryabhASA: artha-(tataH) paJcamI-samartha hitumanuSyebhya:) hetuvAcI aura manuSyavizeSavAcI prAtipadikoM se (AgataH) Agata artha meM (anyatarasyAm) vikalpa se (rUpya:) rUpya pratyaya hotA hai aura pakSa meM yathAvihita pratyaya hotA hai| udA0-hita) sama-upayukta hetu se AyA huA-samarUpya (ruupy)| samIya dhana (ch)| viSama anupayukta hetu se AyA huA-viSamarUpya (ruupy)| viSamIya dhana (ch)| (manuSya) devadatta se AyA huA-devadattarUpya (ruupy)| devadatta dhana (ann)| yajJadatta se AyA huA-yajJadattarUpya (ruupy)| yAjJadatta dhana (ann)| siddhi-(1) samarUpyam / sm+ddsi+ruupy| sm+ruupy| smruupy+su| smruupym| yahAM paJcamI-samartha, hetuvAcI 'sama' zabda se Agata artha meM isa sUtra se 'rUpya' pratyaya hai| aise hI-devadattarUpyam, yajJadattarUpyam / (2) samIyam / sm+ddsi+ch| sm+iiy| samIya+su / smiiym| yahAM pUrvokta 'sama' zabda se Agata artha meM vikalpa pakSa meM gahAdibhyazca (4 / 2 / 138) se yathAvihita 'cha' pratyaya hotA hai| Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'cha' ke sthAna meM 'Iy' Adeza aura 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI viSama' zabda se-viSamIyam / (3) daivadattam / devdtt+ddsi+ann| daivdtt+a| devdtt+a| daivdtt+su| devdttm| yahAM paJcamI-samartha, manuSyavizeSavAcI devadatta' zabda se Agata artha meM vikalpa pakSa meM yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: prAgdIvyato'N (4 / 1183) se yathAvihita prAgadIvyatIya 'aNa' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI yajJadatta' zabda se-yaajnydttm| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH mayaTa (6) mayaT caa82| pa0vi0-mayaT 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-tata:, Agata:, hetumanuSyebhya iti caanuvrtte| anvaya:-tato hetumanuSyebhya Agato mayaT c| artha:-tata iti paJcamIsamarthebhyo hetuvAcibhyo manuSyavizeSavAcibhyazca prAtipadikebhya Agata ityasminnarthe mayaT ca pratyayo bhvti| udA0-(hatuH) samAdAgataM smmym| viSamAdAgataM viSamamayaM dhnm| (manuSya:) devadattAdAgataM devdttmym| yajJadattAdAgataM yajJadattamayaM dhnm| AryabhASA: artha-(tataH) paJcamI-samartha hitumanuSyebhya:) hetuvAcI aura manuSyavizeSavAcI prAtipadikoM se (Agata:) Agata artha meM (mayaTa) mayaT pratyaya (ca) bhI hotA hai| __udA0-hitu) sama-upayukta hetu se AyA huaa-smmy| viSama=anupayukta hetu se AyA huA-viSamamaya dhn| (manuSya) devadatta se AyA huaa-devdttmy| yajJadatta se AyA huA-yajJadattamaya dhn| siddhi-samamayam / sama+Dasi+mayaT / sm+my| samamaya+su / smmym| yahAM paJcamI-samartha, hetuvAcI 'sama' zabda se Agata artha meM isa sUtra se 'mayaTa' pratyaya hai| aise hI viSamamayam' aadi| mayaT pratyaya ke Tit hone se strItva-vivakSA meM 'TiTDhANaJ' (4 / 1 / 15) se DIp pratyaya hotA hai 'samamayI bhUmi' ityaadi| / / iti AgatArthapratyayaprakaraNam / / prabhavati-arthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyayaH (1) prbhvti|83| pa0vi0-prabhavati kriyaapdm| anu0-tata itynuvrtte| anvaya:-tata: prAtipadikAt prabhavati yathAvihitaM pratyayaH / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam artha:-tata iti paJcamIsamarthAt prAtipadikAt prabhavatItyasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / prabhavati = prakAzate, prathamata upalabhyate ityarthaH / udA0-himavataH prabhavati haimavatI gaGgA / daradaH prabhavati dAradI sindhuH / 378 AryabhASAH artha- (tataH) paJcamI - samartha prAtipadika se (prabhavati) 'prathama se upalabdha hotA hai' isa artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| udA0 - himavAn (himAlaya) se jo prathamataH upalabdha hotI hai (nikalatI hai) vaha haimavatI gaMgA / darad se jo prathamataH upalabdha hotI hai (nikalatI hai) vaha dAradI sindhu nadI / siddhi-haimvtii| himavat + Gasi + aN / haimavat +a / haimavata+ GIp / hemvt+ii| haimavatI + su / haimavatI / yahAM paJcamI - samartha 'himavat' zabda se prabhavati artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai, ata: 'prAgdIvyato'N' (4 / 1 / 83) se yathAvihita prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hotA hai| 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 21117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai / strItva - vivakSA meM 'TiDhANaJ0' (4 / 1 / 15) se GIp pratyaya hotA hai / aise hI 'darad' zabda se - dAradI / vizeSa: siMdhu nadI kailAsa ke pazcimI taTAnta se nikalakara kAzmIra ko do bhAgoM meM bAMTatI huI gilagiTacilAsa (prAcIna darad deza) meM ghusakara dakSiNavAhinI hotI huI darad ke caraNoM se pahalI bAra maidAna meM utaratI hai| isa bhaugolika saccAI ko jAnakara bhAratavAsI sindhu ko 'dAradI sindhu: ' kahate the (pANinIkAlIna bhAratavarSa pR0 50) / JyaH (2) vidUrAJyaH / 84 / pa0vi0-vidUrAt 5 / 1 JyaH 1 / 1 / anu0 - tataH prabhavatIti cAnuvartate / anvayaH- tato vidUrAt prabhavati JyaH / arthaH-tata iti paJcamIsamarthAd vidUrAt prAtipadikAt prabhavatItya sminnarthe JyaH pratyayo bhavati / udA0 - vidUrAt prabhavatIti vaidUryo maNiH / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 376 AryabhASAH artha- (tataH) paJcamI - samartha (vidUrAt) vidUra prAtipadika se ( prabhavati) nikalatA hai, artha meM (JyaH) Jya pratyaya hotA hai| - vidUra se jo nikalatA hai vaha - vaidUryamaNi / siddhi-vaiduuryH| vidUra+Gasi+vya / vaidUr+ya / vaidUrya+su / vaidUryaH / yahAM paMcamI- samartha 'vidUra' zabda se prabhavati artha meM isa sUtra se 'trya' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| udA0 vizeSa: (1) vidUra - yaha vaidUrya maNi kA utpatti sthAna thA / mArkaNDeya purANa kI vyAkhyA meM pArajiTara ne vaidUrya kI pahicAna sAtapur3A se kI hai| pataMjali ke mata meM vaidUrya maNi kI khAne vAlavAya parvata meM thii| vahAM se lAkara vidUra ke begar3I (saMskRtavaikaTika = ratnatarAza) use ghATa pahaloM para kATate aura bIMdhate the, isase isakA nAma vaidUrya pdd'aa| sambhava hai ki dakSiNa kA bIdara 'vidUra' ho (pANinIkAlIna bhAratavarSa pR0 45) / (2) jaise vaNik loga maMgalArtha vArANasI ko jitvarI kahate haiM vaise vaiyAkaraNa loga vAlavA parvata ko vidUra kahate haiM :- " vaNija eva maGgalArthaM vArANasIM jitvarIti vyavaharanti evaM vaiyAkaraNA vAlavAyaM vidUramupAcaranti" iti padamaJjaryAM paNDitaharadattamizra: ) / (3) vaidUrya maNi vAlavAya parvata se paidA hotA hai, vidUra se nahIM, vidUra meM to use saMskRta kiyA jAtA hai| "vAlavAyAdasau prabhavati, na tu vidUrAt, tatra tu saMskriyate" iti paNDitajayAdityaH kAzikAyAm / gacchati arthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyayaH (1) tad gacchati pathidUtayoH / 85 / pa0vi0 - tat 2 / 1 gacchati kriyApadam pathi - dUtayoH 7 / 2 / dUtazca tau pathidUtau tayoH pathidUtayoH sao - panthAzca (itaretarayogadvandvaH) anvayaH-tat prAtipadikAd gacchati yathAvihitaM pratyayaH pathidUtayoH / arthaH-tad iti dvitIyAsamarthAt prAtipadikAd gacchatItyasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yo'sau gacchati panthA dUto vA cet sa bhavati / udA0 - srughnaM gacchati - sraughnaH panthA dUto vA / mAthuraH / rauhitakaH / " Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha- (tat) dvitIyA-samartha prAtipadika se (gacchati) 'jAtA hai' artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (pathidUtayoH) jo yaha jAtA hai vaha yadi panthA=mArga vA dUta ho / 380 udA0 - srughna nagara ko jo jAtA hai vaha sraughna panthA (mArga) vA dUta / mathurA nagarI ko jo jAtA hai vaha mAthura panthA vA dUta / rohitaka nagara ko jo jAtA hai vaha - rauhitaka panthA vA dUta / siddhi-sraughnaH / srughna+am+aN / sraughn +a / sraughna+su / sraughnaH / yahAM dvitIyA-samartha' 'srughna' prAtipadika se gacchati artha meM tathA panthA evaM dUta artha abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai ata: 'prAgdIvyato'N' (4 |1 / 83) se yathAvihita prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - mAthura, rauhitaka: / vizeSaH sughna nagara ko devadatta Adi puruSa jAtA hai, panthA (mArga) nahIM kintu upacAra se yaha kahA jAtA hai yaha panthA srughna nagara ko jAtA hai| athavA- 'gamlR gatau~' (bhvA0pa0) dhAtu se yahAM prApti- arthaka hai| yaha panthA srughna ko prApta karAtA hai| abhiniSkrAmati- arthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyayaH (1) abhiniSkrAmati dvAram / 86 / pa0vi0-abhiniSkrAmati kriyApadam, dvAram 1 / 1 / anu0 - tadityanuvartate / anvayaH- tat prAtipadikAd abhiniSkrAmati yathAvihitaM pratyayo dvAram / artha:-tad iti dvitIyAsamarthAt prAtipadikAd abhiniSkrAmatItyasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yad abhiniSkrAmati dvAraM cet tad bhavati / abhimukhyena niSkrAmati = abhiniSkrAmati / udA0 - srughnamabhiniSkrAmati kAnyakubjadvAram - sraughnam / mathurAmabhiniSkrAmati dillInagaradvAram - mAthuram / rohitakamabhiniSkrAmati prANiprasthadvAram - rauhitakam / AryabhASA: artha- (tat) dvitIyA-samartha prAtipadika se (abhiniSkrAmati) 'abhimukha nikalatA hai' artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (dvAram ) jo abhimukha nikalatA hai yadi vaha dvAra ho / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-jo kAnyakubja (kannauja) kA dvAra juna nagara ke abhimukha nikalatA hai vaha-srauna (dvaar)| jo dillI nagara kA dvAra mathurA nagarI ke abhimukha nikalatA hai vaha-mAthura (dvaarN)| jo prANiprastha (pAnIpata) nagara kA dvAra rohitaka nagara ke abhimukha nikalatA hai vaha-rauhitaka (dvaar)| jaise dillI nagara ke Adhunika kazmIrI geTa, ajamerI geTa Adi dvAra haiN| siddhi-sraughnam / yahAM dvitIyA-samartha trughna' zabda se abhiniSkrAmati artha meM tathA dvAra artha abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: yahAM pUrvavat yathAvihita prAgdIvyatIya aN' pratyaya hotA hai| aise hI-mAthuram, rauhitakam / adhikRtya-kRtArthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyayaH (1) adhikRtya kRte grnthe|87| pa0vi0-adhikRtya avyayapadam, kRte 7 / 1 granthe 7 / 1 / anu0-tditynuvrtte| anvaya:-tat prAtipadikAd adhikRtya kRta yathAvihitaM pratyayo grnthe| artha:-tad iti dvitIyAsamarthAt prAtipadikAd adhikRtya kRta ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yo'sau kRto granthazcet sa bhavati / adhikRtya prastutya ityarthaH / udA0-subhadrAmadhikRtya kRto grantha:-saubhadraH / gaurimitra: / yAyAtaH / AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha prAtipadika se (adhikRtyakRta:) prastuta karake banAyA' artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (granthe) jo banAyA hai yadi vaha grantha ho| udA0-subhadrA ko prastuta karake banAyA grnth-saubhdr| gaurimitra ko prastuta karake banAyA grantha-gaurimitra / yayAti (rAjA) ko prastuta karake banAyA grantha-yAyAta / siddhi-saubhadraH / subhadrA+am+aN / saubhd+a| saubhdr+su| saubhadrAH / yahAM dvitIyA-samartha 'subhadrA' zabda se adhikRtya-kRta (grantha) artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: prAgdIvyato'N (4 / 1 / 83) se yathAvihita prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| subhadrA zrIkRSNa kI bahina jo vIra arjuna ko byAhI thii| aise hI-gaurimitra:, yaayaatH| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 chaH pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam (2) zizukrandayamasabhadvandvendrajananAdibhyazchaH | 88 pa0vi0 - zizukranda-yamasabha - dvandva - indrajananAdibhyaH 5 / 3 cha: 1 / 1 / sa0-indrajananam AdiryeSAM te indrajananAdayaH / zizukrandazca yamasabhaM ca dvandvazca indrajananAdayazca te zizukranda0 indrajananAdayaH, tebhya:zizukranda0 indrajananAdibhyaH (bahuvrIhigarbhita itaretarayogadvandvaH) / anu0-tat, adhikRtya, kRte, granthe iti cAnuvartate / anvayaH-tat zizukranda0indrajananAdibhyo 'dhikRtya kRtazcho granthe / arthaH-tad iti dvitIyAsamarthebhya: zizukrandayamasabhadvandvendrajananAdibhyaH prAtipadikebhyo'dhikRtya kRta ityasminnarthe cha: pratyayo bhavati, yo'sau kRto granthazcet sa bhavati / udA0- ( zizukrandaH) zizUnAM kranda iti zizukrandaH / zizukrandamadhikRtya kRto granthaH zizukrandIya: / ( yamasabham ) yamasya sabheti ymsbhm| yamasabhamadhikRtya kRto grantho yamasabhIyaH / (dvandvaH ) agnizca kAzyapazca etayoH samAhAro'gnikAzyapam / agnikAzyapamadhikRtya kRto grantho'gnakAzyapIyaH / zyenakapotIyaH / zabdArthasambandhIyaM prakaraNam / vAkyapadIyam / ( indrajananAdiH ) indrajananamadhikRtya kRtaM prakaraNam indrajananIyam / pradyumnAgamanIyam / I indrajananAdirAkRtigaNaH sa prayogata evAnusartavya:, yato hi sa pANinIyagaNapAThe prAtipadikeSu na paThyate / AryabhASAH artha- (tat) dvitIyA-samartha (zizukranda0 indrajananAdibhyaH ) zizukranda, yamasabha, dvandva, indrajananAdi prAtipadikoM se (adhikRtya kRtaH ) 'prastuta karake banAyA' artha meM (chaH) chaH pratyaya hotA hai (granthe) jo banAyA hai yadi vaha grantha ho / udA0- - ( zizukranda) zizukranda (baccoM kA ronA) ko prastuta karake banAyA gayA grantha- shishukrndiiy| (yamasabhA) yamasabha ( rAjA yama kI sabhA) ko prastuta karake banAyA huA grantha- yamasabhIya | ( dvandva ) agni aura kazyapa RSi ko prastuta karake banAyA gayA grantha-agnikAzyapIya / zyenakapota = zyena (bAja ) kapota (kabUtara ) ko prastuta karake banAyA huA grantha- zyenakapotIya / (zabdArthasambandha) zabda - arthasambandha = zabda aura arthasambandha Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH ko prastuta karake banAyA gayA prkrnn-shbdaarthsmbndhiiy| (vAkyapada) vAkya aura pada ko prastuta karake banAyA gayA prkrnn-vaakypdiiy| (indrajananAdi) indrajanana (indra kI utpatti) ko prastuta karake banAyA gayA prkrnn-indrjnniiy| pradyumnAgamana-pradyumna ke Agamana ko prastuta karake banAyA gayA prkrnn-prdyumnaagmniiy|| indrajananAdi AkRtigaNa hai, usakA ziSTaprayoga se hI anusaraNa kiyA jAtA hai kyoMki vaha pANinIya-gaNapATha meM prAtipadika rUpa meM nahIM par3hA gayA hai| siddhi-zizukrandIyaH / shishukrnd+am+ch| shishukrnd'iiy| zizukrandIya+su / shishukrndiiyH| yahAM dvitIyA-samartha zizukranda' zabda se adhikRtya-kRta (grantha) artha meM isa sUtra se cha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'cha' ke sthAna meM Iy' Adeza aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-'yamasabhIya:' aadi| asya (SaSThI) arthapratyayaprakaraNam yathAvihitaM pratyayaH (1) so'sya nivAsaH / 86 / pa0vi0-sa: 11 asya 6 / 1 nivAsa: 1 / 1 / anvaya:-sa prAtipadikAd asya yathAvihitaM pratyayo nivAsaH / artha:-sa iti prathamAsamarthAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM nivAsazcet sa bhavati / nivasantyasminniti nivAsa:-deza ucyte| udA0-sujo nivAso'sya-srauna: / mAthura: / rauhitaka: / rASTriya: / AryabhASA: artha-(sa:) prathamA-samartha prAtipadika se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (nivAsa:) jo prathamA-samartha hai yadi vaha nivAsa (daza) ho| udA0-trughna nagara isakA nivAsa hai yh-saun| mathurA nagarI isakA nivAsa hai yh-maathur| rohitaka nagara isakA nivAsa hai yh-rauhitk| rASTra isakA nivAsa hai yh-raassttriy| yahAM nivAsa zabda kA artha deza' hai| siddhi-sraunaH / suna+su+aN / sraun+a| sroja+su / sraunaH / yahAM prathamA-samartha nivAsavAcI 'trughna' zabda se isakA' artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: prAgdIvyato'N (4 / 1 / 83) se Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yathAvihita prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - mAthura, rauhitakaH, rASTriyaH / yathAvihitaM pratyayaH {abhijanaH } (2) abhijanazca // 60 / - pa0vi0 - abhijana: 1 / 1 ca avyayapadam / anu0 - sa:, asya iti cAnuvartate / anvayaH-sa prAtipadikAd asya yathAvihitaM pratyayo'bhijanazca / artha:- iti prathamAsamarthAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthamabhijanazca sa bhavati / abhijana:= pUrvabAndhavo bhavati, tasya sambandhAd dezo'pyabhijana ityucyate / yasmin deze pUrvabAndhavairuSitaM so'bhijana iti kthyte| tasmAdiha dezavAcinaH prAtipadikAt pratyayo vidhIyate, na bandhuvAcibhyaH / yatra sAmpratamuSyate sa nivAsa ityucyate yatra ca pUrvairuSitaM so'bhijano'bhidhIyate / udA0 - srughno'bhijano'sya - straughnaH / mAthuraH / rauhitakaH / rASTriyaH / AryabhASAH artha-(saH) prathamA-samartha prAtipadika se (asya) SaSThI vibhakti ke artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (ca) aura (abhijana) jo prathamA-samartha yadi vaha abhijana ho / 'abhijana' kA artha pUrvabAndhava hai| usake sambandha se deza ko bhI 'abhijana' kahate haiN| jisa deza meM pUrvabAndhava rahe hoM use 'abhijana' kahate haiN| isaliye yahAM dezavAcI prAtipadika se pratyaya hotA hai, bandhuvAcI se nahIM / nivAsa aura abhijana meM yaha bheda hai ki jahAM vartamAna meM rahate haiM use 'nivAsa' kahate haiM aura jahAM pUrvaja rahate the use 'abhijana' kahate haiM / udA0 - srughna nagara abhijana hai isakA yaha sraughna / mathurA nagarI abhijana hai isakA yaha - mAthura / rohitaka nagara hai abhijana isakA yaha - rauhitk| rASTra hai abhijana isakA yaha - rASTriya / siddhi-sraughnH| srughna+su+aN / sraughn+a / sraughna+su / sraughnaH / yahAM prathamA-samartha, abhijanavAcI 'sughna' zabda se asya - artha meM yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: 'prAgdIvyato'N' (4 / 1 / 83) se yathAvihita prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI- mAthura: rohitaka:, rASTriyaH / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 cha: caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 385 {abhijanaH} (3) AyudhajIvibhyazchaH prvte|61| pa0vi0-Ayudha-jIvibhya: 4 / 3 cha: 1 / 1 parvate 7 / 1 (paJcamyarthe) / anu0-sa:, asya, abhijana iti caanuvrtte| anvaya:-sa parvatAd asya cho'bhijana AyudhajIvibhyaH / artha:-sa iti prathamAsamarthAt parvatavAcina: prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe cha: pratyayo bhavati, AyudhajIvibhya: aayujiivino'bhidhaatum| udA0-hRdgola: parvato'bhijana eSAmAyudhajIvinAmete-hRdgolIyA: / andhakavartIyA: / rohitagirIyA: / AryabhASA: artha-(sa:) prathamA-samartha (parvate) parvatavAcI prAtipadika se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM (cha:) cha pratyaya hotA hai (abhijana:) jo prathamA-samartha hai yadi vaha abhijana ho (AyujIvibhya:) yaha pratyayavidhi AyujIvI logoM ke kathana ke liye hai| udA0-hRdgola nAmaka parvata hai abhijana ina AyudhajIvI logoM kA ye-hRdgoliiy| andhakavarta nAmaka parvata hai abhijana ina AyudhajIvI logoM kA ye-andhkvrtiiy| rohitagiri nAmaka parvata hai abhijana ina AyudhajIvI logoM kA ye-rohitgiriiy| siddhi-hRdgolIya: / hRdgol+su+ch| hRdgol+iiy| hRdgolIya+su / hRdgolIyaH / yahAM prathamA-samartha abhijana evaM parvatavAcI hRdgola' zabda se asya (isakA) artha meM tathA AyudhajIvI logoM ke kathana ke liye isa sUtra se cha: pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se chu' ke sthAna meM Iya' Adeza aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-andhakavartIyAH, rohitagirIyAH / vizeSa: AyudhajIvI ve loga hote haiM jo vetana lekara kisI ke lie bhI lar3ane ko taiyAra rahate haiM, jaise gorakhe (A0bhA0 prathamAvRtti Ti0pR0 164) / jya: {abhijanaH (4) zaNDikAdibhyo tryaH / 62 / pa0vi0-zaNDika-Adibhya: 5 / 3 jya: 11 / sa0-zaNDika AdiryeSAM te zaNDikAdayaH, tebhya:-zaNDikAdibhyaH (bhuvriihiH)| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0 sa:, asya, abhijana iti cAnuvartate / anvayaH - sa zaNDikAdibhyo'sya vyo'bhijanaH / artha:-sa iti prathamAsamarthebhya: zaNDikAdibhyaH prAtipadikebhyo'syeti SaSThyarthe JyaH pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthamabhijanazcet sa bhavati / udA0 - zaNDiko'bhijano'sya - zANDikyaH / sArvakezyaH / sArvasenyaH / shnnddik| srvkesh| sarvasena / zaka / saTa / rk| zaGkha / bodha 1 iti zaNDikAdaya: / / AryabhASA: artha- (saH) prathamA-samartha (zaNDikAdibhyaH) zaNDika Adi prAtipadikoM se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM (JyaH) Jya pratyaya hotA hai (abhijana: ) jo prathamA - samartha hai yadi vaha abhijana' abhidheya ho / udA0- zaNDika hai abhijana isakA yaha zANDikya / sarvakeza hai abhijana isakA yaha sArvakezya / sarvasena hai abhijana isakA yaha sArvasenya / siddhi - zANDikya: / zaNDika + su + Jya / zANDik+ya / zANDikya+su / zANDikyaH / yahAM prathamA-samartha, abhijanavAcI 'zaNDika' zabda se asya ( isakA ) artha meM isa sUtra se vya' pratyaya hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI - sArvakezya, sArvasenya Adi / aN+aJ {abhijanaH } (5) sindhutakSazilAdibhyo 'NaJau / 63 / pa0vi0-sindhu-takSazilAdibhyaH 5 / 3 aN-atrau 1 / 1 / Ro- sindhuzca takSazilA ca te sindhutakSazile, sindhutakSazile Adau yeSAM te sindhutakSazilAdayaH, tebhyaH - sindhutakSazilAdibhyaH (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhi: ) / anu0 - sa:, asya, abhijana iti cAnuvartate / anvayaH -sa sindhutakSazilAdibhyo'syANaJa, abhijanaH / artha :- sa iti prathamAsamarthebhya: sindhvAdibhyastakSazilAdibhyazca prAtipadikebhyo'syeti SaSThyarthe yathAsaMkhyam aNaJau pratyayau bhavataH, yat prathamAsamartham abhijanazcet sa bhavati / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-(sindhvAdiH) sindhurabhijano'sya-saindhavaH / varNurabhijano'syavArNavaH (aN) / ( takSazilAdi: ) takSazilA'bhijano'sya-tAkSazilaH / vatsoddharaNo'bhijano'sya vAtsoddharaNa: ( aJ) / (1) sindhu / vrnnu| gandhAra / madhumat / kamboja / kazmIra / sAlva / kisskindhaa| gbdikaa| urasa / darat / kulUna / dirasA / iti sindhvAdayaH / / 387 (2) tkssshilaa| vtsoddhrnn| kaumedura / kANDadhAraNa / grAmaNI / sraalk| kNs| kinnara / saMkucita / siMhakoSTha / karNakoSTha / barbara / avasAna / iti takSazilAdayaH / / AryabhASAH artha - ( sa ) prathamA - samartha (sindhutakSazilAdibhyaH ) sindhu - Adi aura takSazilA-Adi prAtipadikoM se (asya) SaSThI vibhakti ke artha meM yathAsaMkhya (aNaJau ) aN aura aJ pratyaya hote haiM / udA0- - (sindhvAdi) sindhu hai abhijana isakA yaha saindhava / varNu hai abhijana isakA yaha-vArNava (aN) / (takSazilAdiH) takSazilA hai abhijana isakA yaha-tAkSazila / vatsoddharaNa hai abhijana isakA yaha - vaatsoddhrnn| siddhi - (1) saindhava: / sindhu + su + aN / saindhav + a / saindhava+su / saindhavaH / yahAM prathamA-samartha, abhijanavAcI 'sindhu' zabda se asya (isakA ) artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI - vArNavaH / (2) tAkSazila: / takSazilA+su aJ / tAkSazil+a / tAkSazila+su / tAkSazilaH / yahAM prathamA-samartha, abhijanavAcI 'takSazilA' zabda se 'isakA' artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| aise hI - vAtsoddharaNa: / vizeSa: (1) sindhu - prAcIna sindhu nada Ajakala kI sindhu hai / sindhu ke nAma se usake pUrvI kinAre kI tarapha paMjAba meM phailA huA prAcIna sindhu janapada {sindhu-sAgara duAba thA} (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 50 ) / (2) varNu - sindhu kI pazcimI sahAyaka nadI kurrama ke kinAre nicale hisse meM bannU kI dUna (ghATa) hai| isakA vaidika nAma kramu thaa| isakA UparI pahAr3I pradeza Aja bhI kurrama kahalAtA hai aura nicalA maidAnI bhAga bnnuu| pANini ne isI ko varNu nada ke nAma se prasiddha varNu deza kahA hai (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 51) / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) takSazilA-yaha pUrvI gaMdhAra kI prasiddha rAjadhAnI thI aura sindhu aura vipAzA ke bIca ke saba nagaroM meM bar3I aura samRddha thii| pATaliputra, mathurA aura zAkala ko-puSkalAvatI, kApizI aura bAlhIka se milAnevAlI uttarapatha nAmaka rAjamArga para takSazilA mukhya vyApArika nagarI thii| pANinikAla se hUNoM ke samaya taka takSazilA kA prAdhAnya banA rahA (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 85) / Dhak+chaN+Dham+yaka- {abhijanaH} (6) tUdIzalAturavarmatIkUcavArADDhakchaNDhagyakaH / 64 / pa0vi0-tUdI-zalAtura-varmatI-kUcavArAta 5 / 1 Dhak-chaN-DhaJyaka: 1 / 3 / sa0-tUdI ca zalAturazca varmatI ca kUcavArazca eteSAM samAhAra:tUdIzalAturavarmatIkUcavAram, tasmAt- tUdIzalAturavarmatIkUcavArAt (samAhAradvandva:) / Dhak ca chaN ca DhaJ ca yak ca te DhakchaNDhaJyaka: (itretryogdvndvH)| anu0-sa:, asya, abhijana iti cAnuvartate / anvaya:-sa tUdIzalAturavarmatIkUcavArAd asya ddhkchnnddhgyko'bhijn:| artha:-sa iti prathamAsamarthebhyastUdIzalAturavarmatIkUcavArebhya: prAtipadikebhyo'syeti SaSThyarthe yathAsaMkhyaM DhakchaNDhaJyaka: pratyayA bhavanti, yat prathamAsamarthamabhijanazcet sa bhvti| udA0-(tUdI) tUdI abhijano'sya-taudeya: (ddhk)| (zalAturaH) zalAturo'bhijano'sya-zAlAturIya: (chaN) / (varmatI) varmatI abhijano'syavArmatayaH (ddhny)| (kUcavAra:) kUcavAro'bhijano'sya-kaucavAryaH / AryabhASA: artha- (sa:) prathamA-samartha (tUdI0kUcavArAt) tUdI, zalAtura, varmatI, kUcavAra prAtipadikoM se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM yathAsaMkhya (DhakchaNDhavyaka:) Dhak, chaNa, DhaJ, yak pratyaya hote haiM (abhijana:) jo prathamA-samartha hai yadi vaha abhijana ho| udA0-(tUdI) tUdI abhijana hai isakA yaha-taudeya (ddhk)| (zalAtura) zalAtura abhijana hai isakA yaha-zAlAturIya (chnn)| (varmatI) varmatI abhijana hai isakA yaha-vAmataya (ddhny)| (kUcavAra) kUcavAra abhijana hai isakA yh-kaucvaary| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH rU:6 siddhi-(1) taudeya: / tUdI+su+Dhak / taud+ey| taudey+su| taudeyH| yahAM prathamA-samartha, abhijanavAcI tUdI' zabda se asya=isakA artha meM isa sUtra se Dhak' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7/12) se 'da' ke sthAna meM ey Adeza hotA kiti ca (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke IkAra kA lopa hotA hai| (2) zAlAturIyaH / yahAM 'zalAtura' zabda se pUrvavat 'chaN' pratyaya hai| (3) vArmateyaH / yahAM varmatI' zabda se pUrvavat 'DhaJ' pratyaya hai| (4) kaucavArya: / yahAM kUcavAra' zabda se pUrvavat jya' pratyaya hai| vizeSa: (1) tUdI-pahacAna anizcita hai| (2) zalAtura-pANini kA janmasthAna, jo sindhu-kumbhA saMgama ke kone meM ohiMda se cAra mIla pazcima meM thaa| yaha sthAna isa samaya lahura kahalAtA hai| (3) varmatI-isakI ThIka pahacAna jJAta nhiiN| ho sakatA hai yaha bInarAna kA purAnA nAma ho| (4) kUcavAra-yaha cInI turkistAna meM uttarI tarima upatyakA kA nAma thA, jisakA arvAcIna nAma kUcA hai| cInI bhASA meM Ajakala ise kUcI kahate haiM (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 85) / yathAvihitaM pratyayaH- {bhaktiH } (7) bhaktiH / 65 / pa0vi0-bhakti: 1 / 1 / anu0-sa:, asyeti caanuvrtte| anvaya:-sa prAtipadikAd asya yathAvihitaM pratyayo bhktiH| artha:-sa iti prathamAsamarthAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM bhaktizcet tad bhvti| bhajyate sevyata iti bhakti: 'striyAM ktin' (3 / 3 / 94) iti karmaNi ktin prtyy:| udA0-srughno bhaktirasya-sauja: / mAthuraH / rauhitaka: / rASTriyaH / AryabhASA: artha-(sa:) prathamA-samartha prAtipadika se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (bhaktiH) jo prathamA-samartha hai yadi vaha bhakti (sevya) ho| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam bhajyate sevyate iti bhakti: / yahAM 'bhaja sevAyAm (bhvA0u0) dhAtu se striyAM ktin' (3 / 3 / 94) se karma kAraka meM ktin' pratyaya hai jisakI sevA kI jAye use 'bhakti' kahate haiN| udA0-juna hai bhakti (sevya) isakI yh-sraun| mathurA hai bhakti isakI yh-maathur| rohitaka hai bhakti isakI yh-rauhitk| rASTra hai bhakti isakI yh-raassttriy| siddhi-sraunaH / yahAM prathamA-samartha, bhaktivAcI 'khUna' zabda se asya isakI artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: prAgdIvyato'N (4 / 1 / 83) se yathAvihita prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-mAthuraH, rauhitaka, raassttriyH| ThaJ {bhaktiH (8) acittaaddeshkaalaatttthaa|66| pa0vi0-acittAt 5 / 1 adezakAlAt 5 / 1 Thak 1 / 1 / sa0-na vidyate cittaM yasmiMstat-acittam, tasmAt-acittAt (bhuvriihiH)| dezazca kAlazca etayo: samAhAra:-dezakAlam, na dezakAlamiti adezakAlam, tasmAt-adezakAlAt (samAhAradvandvagarbhitanaJtatpuruSaH) / anu0-sa:, asya, bhaktiriti cAnuvartate / anvaya:-so'dezakAlAd acittAd asya Thag bhaktiH / artha:-sa iti prathamAsamarthAd dezakAlavarjitAd acittavAcina: prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe Thak pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM bhaktizcet tad bhvti| udA0-apUpA bhktirsy-aapuupikH| zaSkulyo bhaktirasyazASkulikaH / pAyasaM bhktirsy-paaysik:|| AryabhASAartha-(sa:) prathamA-samartha (adezakAlAt) deza, kAla se rahita (acittAt) acitta (jar3a) vAcI prAtipadika se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM (Thak) Thak pratyaya hotA hai (bhaktiH) jo prathamA samartha hai yadi vaha bhakti (sevanIya padArtha) ho| udA0-apUpa haiM bhakti (sevanIya) hai isake yh-aapuupik| apUpa maalpuuaa| zaSkuliyA~ bhakti haiM isakI. yh-shaasskulik| shsskulii-puurii| pAyasa hai bhakti isakI yh-paaysik| paays-khiir| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH siddhi-ApUpikaH / apUpa+jas+Thak / apuup+ik| aapuupik+su| aapuupik| yahAM prathamA-samartha, deza-kAla se rahita, acitta (jar3a) vAcaka evaM bhaktivAcI 'apUpa' zabda se asya-isakA artha meM isa sUtra Thak' pratyaya hai| ThasyekaH' (7 / 350) se ha' ke sthAna meM ik' Adeza, kiti ca' (7 / 2 / 118) aMga ko AdivRddhi aura pUrvavat aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-zASkulika, pAyasikaH / ThaJ {bhaktiH (6) mahArAjATThaJ / 67 / pa0vi0-mahArAjAt 5 / 1 ThaJ 1 / 1 / anu0-sa:, asya, bhaktiriti cAnuvartate / anvaya:-sa mahArAjAd asya ThaJ bhaktiH / artha:-sa iti prathamAsamarthAd mahArAjAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe ThaJ pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM bhaktizcet tad bhvti| udA0-mahArAjo bhktirsy-maahaaraajikH| AryabhASA: artha-(sa:) prathamA-samartha (mahArAjAt) mahArAja prAtipadika se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai (bhaktiH ) jo prathamA-samartha hai yadi vaha bhakti ho| udA0-mahArAja hai bhakti isakI yh-maahaaraajik| mahArAja-kubera / siddhi-mAhArAjikaH / mahArAja+su+ThaJ / mAhArAja+ika / maahaaraajik+su| maahaaraajikH| yahAM prathamA-samartha, bhaktivAcI 'mahArAja' zabda se asya isakA artha meM isa sUtra se Tham' pratyaya hai| pUrvavat ' ke sthAna meM 'ik' Adeza, taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko Adivaddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| vizeSa: mahArAja-devatA vaizravaNa yA kubera kI saMjJA thii| atiprAcInakAla meM rAjA kA eka artha yakSa thaa| yakSoM ke rAjA hone ke kAraNa kubera mahArAja khlaaye| inheM hI kAlidAsa (meghadUta 1 / 3) ne rAjarAja kahA hai (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 355) / vun {bhaktiH (10) vAsudevArjunAbhyAM vun|68| pa0vi0-vAsudeva-arjunAbhyAm 5 / 2 vun 11 / sa0-vAsudevazca arjunazca tau vAsudevArjunau, tAbhyAm-vAsudevArjunAbhyAm (itretryogdvndv:)| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-sa:, asya, bhaktiriti caanuvrtte| anvaya:-sa vAsudevArjunAbhyAm asya vun bhaktiH / artha:-sa iti prathamAsamarthAbhyAM vAsudevArjunAbhyAM prAtipadikAbhyAm asyeti SaSThyarthe vun pratyayo bhavati, yat prathamAsamartha bhaktizcet tad bhvti| udA0-(vAsudeva:) vAsudevo bhaktirasya-vAsudevakaH / (arjuna:) arjuno bhktirsy-arjunkH| AryabhASA: artha-(sa:) prathamA-samartha (vAsudevArjunAbhyAm) vAsudeva, arjuna prAtipadikoM se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM (vun) vun pratyaya hotA hai (bhakti:) jo prathamA-samartha hai yadi vaha bhakti ho| udA0-(vAsudeva) vAsudeva zrIkRSNa bhakti hai isakI yh-vaasudevk| (arjuna) arjuna hai bhakti isakI yaha-arjunaka / siddhi-vAsudevakaH / vaasudev+su+vun| vaasudev+ak| vAsudevaka+su / vAsudevakaH / yahAM prathamA-samartha, bhaktivAcI vAsudeva' zabda se asya isakI artha meM isa sUtra se vun' pratyaya hai| yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se 'vu' ke sthAna meM ak' Adeza hotA hai| yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-arjunakaH / vizeSa: vAsudeva-yahAM vasudeva zabda se apatya artha meM RSyandhakavRSNikurubhyazca' (4 / 1 / 114) se 'aN' pratyaya hai| vasudeva kA putra vAsudeva kahAtA hai| zrIkRSNa ke pitA kA nAma vasudeva thaa| mahAbhArata yuddha meM zrIkRSNa vIra arjuna kA sArathi thaa| bahulaM vuJ- bhaktiH (11) gotrakSatriyAkhyebhyo bahulaM vuny|66 / pa0vi0-gotra-kSatriyAkhyebhya: 5 / 3 bahulam 1 / 1 vuJ 1 / 1 / sa0-gotraM ca kSatriyazca tau gotrksstriyau| gotrakSatriyAvA''khyA yeSAM te-gotrakSatriyAkhyA:, tebhya:-gotrakSatriyAkhyebhyaH (itaretaradvandvagarbhitabahuvrIhiH) / anu0-sa:, asya, bhaktiriti caanuvrtte| anvaya:-sa gotrakSatriyAkhyebhyo'sya bahulaM vuJ, bhakti: / artha:-sa iti prathamAsamarthebhyo gotrAkhyebhyaH kSatriyAkhyebhyazca prAtipadikebhyo'syeti SaSThyarthe bahulaM vuJ pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM bhaktizcet tad bhvti| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0- (gotrAkhya:) glucukAyanirbhaktirasya-glaucukAyanakaH / aupagavakaH / kApaTavakaH / (kSatriyAkhya:) nakulo bhaktirasya nAkulakaH / sAhadevakaH / saambkH| bahulavacanAdatra vuJ na bhavati-pANino bhaktirasya-pANinIya: / pauravo bhaktirasya-pauravIyaH / atra 'vRddhAccha:' (4 / 2 / 114) iti cha: pratyayo bhvti| __ AryabhASA: artha-(sa:) prathamA-samartha (gotrakSatriyAkhyebhya:) gotravAcI aura kSatriyavAcI prAtipadikoM se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM (bahulam) prAyaza: (vuJ) vuJ pratyaya hotA hai (bhaktiH) jo prathamA-samartha hai yadi vaha bhakti ho| udA0-(gotra) glucukAyani bhakti hai isakI yaha-glaucukAyanaka / aupagava bhakti hai isakI yaha-aupagavaka / kApaTava bhakti hai isakI yh-kaapttvk| (kSatriya) nakula bhakti hai isakI yh-naakulk| sahadeva hai bhakti isakI yh-saahdevk| sAmba bhakti hai isakI yh-saambk| bahula-vacana se yahAM vuJ pratyaya nahIM hotA hai- (gotra) pANina hai bhakti isakI yh-paanniniiy| (kSatriya) paurava rAjA hai bhakti isakI yh-paurviiy| yahAM vRddhAccha:' (4 / 2 / 114) se cha' pratyaya hotA hai| siddhi-(1) glaucukaaynkH| yahAM prathamA-samartha, gotravAcI evaM bhaktivAcI 'glucukAyani' zabda se asya-isakI artha meM isa sUtra se buJ' pratyaya hai| yuvoranAkauM' (7 / 1 / 1) se vu' ke sthAna meM aka Adeza, pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hI 'aupagavaka:' aadi| (2) pANinIyaH / yahAM bahula-vacana se prathamA-samartha, gotravAcaka evaM bhaktivAcI 'pANina' zabda se SaSThI-vibhakti ke artha meM isa sUtra se vuJ' pratyaya nahIM hotA hai apitu vRddhAccha:' (4 / 2 / 114) se zeSa-artha kI vivakSA meM 'cha' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-pauravIyaH / janapadavatpratyayavidhiH- {bhaktiH} (12) janapadinAM janapadavat sarvaM janapadena samAnazabdAnAM bhuvcne|100| pa0vi0-janapadinAm 6 / 3 / janapadavat avyayapadam, sarvam 11 janapadena 31 samAna-zabdAnAm 6 / 3 bahuvacane 7 / 1 / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam janapada eSAmastIti janapadina: / 'ata iniThanau' (5 / 2 / 115) iti matubarthe ini: pratyaya: / janapadina: janapadasvAmina: kSatriyA ucyante / janapade iva janapadavat 'tatra tasyeva (5 / 1 / 116) iti saptamyarthe vati: prtyyH| sa0-samAnA: zabdA yeSAM te samAnazabdA:, teSAm-samAnazabdAnAm (bhuvriihi:)| anu0-sa:, asya, bhaktiriti caanuvrtte| anvayaH-sa janapadena samAnazabdebhyo bahuvacane janapadibhyo'sya sarvaM janapadavad bhaktiH / artha:-sa iti prathamAsamarthebhyo janapadena samAnazabdebhyo bahuvacane vartamAnebhyo janapadivAcibhya: prAtipadikebhyo'syeti SaSThyarthe sarvaM janapadavat pratyayavidhirbhavati, yat prathamAsamarthaM bhaktizcet tad bhvti| ayamabhiprAya:-'janapadatadavadhyozca' (4 / 1 / 124) ityasmin prakaraNe ye pratyayA vihitAste janapadibhyo'sminnarthe'tidizyante / udA0-aGgA janapado bhaktirasya-AGgakaH / vAGgaka: / sauhmakaH / pauNDrakaH / tadvat-aGgA kSatriyA bhktirsy-aanggkH| vAGgakaH / sauhmakaH / paunnddrkH| AryabhASA: artha-(sa:) prathamA-samartha (janapadena-samAnazabdAnAm) janapada ke sadRza zabdavAle (bahuvacane) bahuvacana meM vidyamAna (janapadibhyaH) janapada-svAmI kSatriyavAcI prAtipadikoM se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM (sarvam) saba (janapadavat) janapada ke samAna pratyayavidhi hotI hai (bhakti:) jo prathamA-samartha hai yadi vaha bhakti ho| abhiprAya yaha hai- 'janapadatadavadhyozca' (4 / 2 / 124) isa prakaraNa meM jo pratyaya vihita haiM ve janapadI janapada ke svAmI kSatriyavAcI prAtipadikoM se bhI isa prakRta artha meM atidiSTa kiye gaye haiN| udA0-aGga janapada hai bhakti isakI yh-aagk| vaGga janapada hai bhakti isakI yaha-vAGgaka / suhma janapada janapada hai bhakti isakI yh-sauhmk| puNDra janapada hai bhakti isakI yaha-pauNDraka / unake samAna-aDga nAmaka kSatriya haiM bhakti isakI yh-aanggk| vaga nAmaka kSatriya haiM bhakti isakI yaha-vAGgaka / suhma nAmaka kSatriya haiM bhakti isakI yh-sauhmk| puNDra nAmaka kSatriya haiM bhakti isakI yh-paunnddrk| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 365 siddhi-AGgakaH / aga+jas+vuJ / aanggr+ak| aanggk+su| AgakaH / yahAM 'aGga' zabda bahuvacanAnta evaM janapadavAcI hai| janapadatadavadhyozca' (4 / 2 / 123) ke prakaraNa meM avaddhAdapi bahuvacanaviSayAt' (4 / 2 / 124) se zeSa artha meM 'vuJ' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai-aGgA janapado bhaktirasya-AGgakaH / yaha vuJ' pratyaya, isa sUtra se bhaktivAcI, janapadI (janapada ke rAjA kSatriya) vAcaka prAtipadikoM se asya SaSThI-vibhakti ke artha meM hotA hai| aGgA kSatriyA bhaktirasya-AGgakaH / aise hI 'vAGgakaH' aadi| proktArthapratyayaprakaraNam yathAvihitaM pratyayaH (1) tena proktam / 101 / pa0vi0-tena 3 / 1 proktam 1 / 1 / anvaya:-tena prAtipadikAt proktaM yathAvihitaM pratyayaH / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAt proktamityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhvti| udA0-pANininA proktm-paanniniiym| ApizalinA proktmaapishlm| kAzakRtsninA proktm-kaashkRtsnm| AryabhASA8 artha-tina) tRtIyA-samartha prAtipadika se (proktam) prokta artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| prokta atizaya vyAkhyAta vA adhyaapit| udA0-pANini ke dvArA prokt-paanniniiy| Apizali ke dvArA prokt-aapishl| kAzakRtsni ke dvArA prokt-kaashkRtsn| siddhi-(1) pANinIyam / paannini+ttaa+ch| paannin+iiy| pANinIya+su / paanniniiym| yahAM tRtIyA-samartha prAtipadika se prokta artha meM yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA hai| ata: yahAM 'pANini' zabda se 'vRddhAccha:' (4 / 2 / 114) se yathAvihita 'cha' pratyaya hotA hai| 'paNin' zabda se gotrApatya artha meM tasyApatyam' (4 / 1 / 92) se 'aN' pratyaya karane para tathA 'gAthividathikezigaNipaNinazca' (46 / 4 / 165) se prakRtibhAva hone se 'pANina' zabda siddha hotA hai| pANina' zabda se anantarApatya artha meM 'ata iJ (4 / 1 / 95) se 'iJ' pratyaya karane para 'pANini' zabda siddha hotA hai| pANini' zabda se prokta artha meM 'cha' pratyaya karane para pANinIya' zabda siddha hotA hai| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) Apizalam / Apizali+TA+aN / Apizal+a / aapishl+su| aapishlm| ___ yahAM tRtIyA-samartha prAtipadika se prokta artha meM yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA hai| ata: gotrapratyayAnta 'Apizali' zabda 'izca' (4 / 2 / 111) se 'aN' pratyaya hotA hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi aura 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hI-kAzakRtsnam / chaNa (2) tittirivaratantukhaNDikokhAcchaN / 102 / pa0vi0-tittiri-varatantu-khaNDikA-ukhAt 5 / 1 chaN 1 / 1 / sa0-tittirizca varatantuzca khaNDikazca ukhazca eteSAM samAhAra:-tittirivaratantukhaNDikokham, tasmAt-tittirivaratantukhaNDikokhAt (smaahaardvndvH)| anu0-tena proktamiti caanuvrtte| anvaya:-tena tittirivaratantukhaNDikokhAt proktaM chaN / artha:-tena iti tRtIyAsamarthebhyastittiryAdibhyaH prAtipadikebhya: proktamityasminnarthe chaN pratyayo bhvti| ___ zaunakAdibhyazchandasi' (4 / 3 / 106) ityatra proktArthasyAnuvRtte: 'chandobrAhmaNAni ca tadviSayANi' (4 / 2 / 62) ityanena ca chandasAM brAhmaNAnAM ca tadviSayatayA adhyetRveditRviSayatayA'trAdhyetRviSaye pratyayavidhirbhavati, na proktaarthmaatre| udA0-(tittiriH) tittiriNA proktamadhIyate-taittirIyA: / (varatantuH) vAratantavIyA: / (khaNDikA:) khANDikIyA: / (ukhA:) aukhIyA: / AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (tittiri0ukhAt) tittiri, varatantu, khaNDika, ukha prAtipadikoM se (proktam) prokta artha meM (chaN) chaN pratyaya hotA hai| zaunakAdibhyazchandasi' (4 / 3 / 106) sUtra se prokta artha kI anuvRtti hone se aura 'chandobrAhmaNAni ca tadviSayANi (4 / 2 / 62) se chanda aura brAhmaNavAcI zabdoM se pratyayavidhi meM tadviSayatA adhyetA, veditA artha ke vidhAna se yahAM tittiri Adi AcAryoM dvArA prokta chandoM ke adhyetA artha meM pratyaya vidhi hotI hai; prokta artha meM nhiiN| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 367 udA0-(tittiri) tittira AcArya ke dvArA prokta chanda (zAkhA grantha) ke adhyetA (chaatr)-taittiriiy| (varatantu) varatantu AcArya ke dvArA prokta chandoM ke adhyetA (chaatr)-vaartntviiy| (khaNDika) khaNDika AcArya ke dvArA prokta chandoM ke adhyetA (chaatr)-khaannddikiiy| (ukha) ukha AcArya ke dvArA prokta chandoM ke adhyetA (chaatr)aukhiiy| siddhi-(1) taittirIyAH / tittiri+TA+chaN / taittir+iiy| taittirIya+jas / taittiriiyaa:| yahAM tRtIyA-samartha tittiri' zabda se prokta artha meM evaM 'chandobrAhmaNAni ca tadviSayANi' (4 / 2 / 62) se adhyetA-veditA artha meM isa sUtra se 'chaNa' pratyaya hai| Ayaneya0' 'ch' ke sthAna meM 'Iy' Adeza, pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura ikAra kA lopa hotA hai| (2) vaartntviiyaaH| yahAM 'orgaNaH' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-khANDikIyAH, aukhIyA: / vizeSa: (1) caraNoM (vaidika vidyApITha) ke antargata bhinna-bhinna chanda yA zAkhA-grantha par3hAye jAte the| unake adhyetA chAtroM kA nAma una chanda-granthoM ke nAma se rakhA jAtA thaa| jaise tittiri AcArya se prokta taittirIya zAkhA ke vidyArthI taittirIya' kahalAte the (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 280) / (2) taittirIya, vAratantavIya, khANDikIya, aukhIya ye kRSNa yajurveda ke zAkhAgrantha haiM (vyAkaraNazAstra kA itihAsa pR0 172) / (3) tittiri, varatantu, khaNDika, ukha, kaTha aura kalApa kRSNayajurveda ke caraNa-saMsthApaka AcArya the| ina sabake guru vaizampAyana the| ye vidvAn vaizampAyana ke prasiddha antevAsI the| pratyeka ne svayaM eka-eka zAkhA kA pravacana kiyA aura caraNa kI sthApanA kii| (4) taittirIya- taittirIya caraNa ke saMsthApaka AcArya tittiri the| taittirIya brAhmaNa ke antima bhAga kA nAma kAThaka hai| isase taittirIya aura kaThoM kA nikaTa sambandha jJAta hotA hai| (5) aukhIya-taittirIya caraNa ke do upavibhAga huye-aukhIya, khaannddikiiy| (6) vAratantavIya-pANini ke samaya isa caraNa kA pRthak astitva thaa| pANini ke ziSya kautsa, varatantu ke bhI ziSya hone se vAratantavIya caraNa ke sAtha sambandhita the (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 316, 17) / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 Nini: pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (3) kAzyapakauzikAbhyAmRSibhyAM NiniH / 103 / pa0vi0 - kAzyapa - kauzikAbhyAm 5 / 2 RSibhyAm 5 / 2 NiniH 1 / 1 / sa0-kAzyapazca kauzikazca tau kAzyapakauzikau, tAbhyAmkAzyapakauzikAbhyAm ( itaretarayogadvandva : ) / anu0 - tena, proktamiti cAnuvartate / anvayaH - tena RSibhyAM kAzyapakauzikAbhyAM proktaM NiniH / artha: tena iti tRtIyAsamarthAbhyAm RSivAcibhyAM kAzyapakauzikAbhyAM prAtipadikAbhyAM proktamityasminnarthe NiniH pratyayo bhavati / udA0- (kAzyapaH) kAzyapena proktaM kalpamadhIyate - kAzyapinaH / kauzikena proktaM kalpamadhIyate - kauzikinaH / AryabhASAH artha- (tena) tRtIyA - samartha (RSibhyAm) RSivAcI (kAzyapakauzikAbhyAm) kAzyapa, kauzika prAtipadikoM se (proktam ) prokta artha meM ( NiniH) Nini pratyaya hotA hai| udA0- ( kAzyapa) kAzyapa RSi ke dvArA prokta kalpa ke adhyetA - kAzyapI / (kauzika) kauzika RSi ke dvArA prokta kalpa ke adhyetA-kauzikI / siddhi-kaashypinH| kAzyapa +TA+Nini / kAzyap+in / kAzyapin+jas / kAzyapinaH / yahAM tRtIyA - samartha, RSivAcI 'kAzyapa' zabda se prokta artha meM tathA pUrvavat tadviSayatA hone se adhyetA - veditA artha meM isa sUtra se Nini pratyaya hai / 'taddhiteSvacAmAdeH' (7/2 / 117) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI- kauzikinaH / Nini: (4) kalApivaizampAyanAntevAsibhyazca // 104 // pa0vi0-kalApi-vaizampAyanAntevAsibhyaH 5 / 3 ca avyayapadam / sao - kalApI ca vaizampAyanazca tau kalApivaizampAyanau tayo:kalApivaizampAyanayoH / kalApivaizampAyanayorantevAsinaH kalApivaizampAyanAntevAsinaH, tebhya:- kalApivaizampAyanAntevAsibhyaH (itaretarayogadvandvagarbhitaSaSThItatpuruSaH) / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0-tena, proktam, Niniriti cAnutarvate / - anvayaH - tena kalApivaizampAyanAntevAsibhyazca proktaM NiniH / artha: tena iti tRtIyAsamarthebhya: kalApyantevAsivAcibhyo vaizampAya - nAntevAsivAcibhyazca prAtipadikebhyaH proktamityasminnarthe NiniH pratyayo bhavati / udA0- ( kalApyantevAsinaH ) kalApyantevAsinazcatvAraH santi - hariduH, chagalI, tumburuH, ulapa iti / haridruNA proktamadhIyate-hAridraviNaH / taumburaviNa: / aulapinaH / chagalinastu DhinukaM vakSyati ( 4 | 3 | 109 ) / (vaizampAyanAntevAsinaH ) vaizampAyanAntevAsino nava santi - AlambiH, palaGga:, kamala:, RcAbha:, aruNi:, tANDyaH, zyAmAyana:, kaThaH, kalApI ceti / AlambinA proktamadhIyate - AlambinaH / pAlaGginaH / kAmalinaH / aarcaabhinH| AruNinaH / tANDinaH / zyAmAyaninaH / kaThAllukaM vakSyati ( 4 / 3 / 107 ) / kalApinazcANaM vakSyati ( 4 | 3 | 3 | 108 ) / 366 AryabhASA: artha- (tina) tRtIyA-samartha (kalApivaizampAyanAntevAsibhyaH) kalApI AcArya ke antevAsI (ziSya) aura vaizampAyana AcArya ke antevAsI vAcI prAtipadikoM se (ca) bhI (proktam ) prokta artha meM (NiniH) Nini pratyaya hotA hai / udA0- - (kalApI - antevAsI) kalApI AcArya ke cAra antevAsI haiM - haridru, chagalI, tumburu, ulapa / haridru ke dvArA prokta zAkhA - grantha ke adhyetA -hAridravI / taumburavI / aulapI / chagalI se Dhinuk pratyaya kA vidhAna kiyA jAyegA ( 4 / 3 / 109) / ( vaizampAyana - antevAsI) vaizampAyana AcArya ke nau antevAsI haiM- Alambi, palaGga, kamala, RcAbha, aruNi, tANDya, zyAmAyana, kaTha, kalApI / Alambi ke dvArA prokta zAkhA-grantha ke adhyetA - AlambI / pAlaGgI / kaamlii| ArcAbhI / aarunnii| tANDI / zyAmAyanI / 'kaTha' se pratyaya kA luk kahA jAyegA ( 4 | 3 | 107 ) / 'kalApI' se aN pratyaya kA vidhAna kiyA jAyegA (4 | 3 |108) 1 siddhi-hAridraviNaH / haridru+TA + Nini / hAridro+in / hAridravin+ jas / hAridraviNaH / yahAM tRtIyA-samartha kalApI AcArya ke antevAsI haridu' zabda se prokta artha meM evaM pUrvavat adhyetA - veditA viSaya meM isa sUtra se Nini' pratyaya hai / 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 12 1117) se aMga ko AdivRddhi aura 'orguNa:' ( 6 / 4 / 146 ) se aMga ko guNa hotA hai| aise hI - taumburaviNaH, AruNina: Adi / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam NiniH (5) purANaprokteSu braahmnnklpessu|105 / pa0vi0-purANa-prokteSu 7 / 3 brAhmaNa-kalpeSu 7 / 3 / sa0-purANai: (prAcInai:) proktA iti purANaproktA:, teSu-purANaprokteSu (tRtiiyaattpuruss:)| brAhmaNAni ca kalpAzca te brAhmaNakalpA:, teSubrAhmaNakalpeSu (itretryogdvndvH)| anu0-tena, proktam, Niniriti cAnuvartate / anvaya:-tena prAtipadikAt proktaM Nini: purANaprokteSu braahmnnklpessu| artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAt proktamityasminnarthe Nini: pratyayo bhavati, yat proktaM purANaproktA brAhmaNakalpAzcet te bhvnti| udA0-(brAhmaNAni) bhallunA proktaM brAhmaNamadhIyate-bhAllavinaH / shaattyaayninH| aitareyiNaH / (kalpA:) piGgena proktaM kalpamadhIyatepaiGgina: / aarunnpraajinH| AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha prAtipadika se (proktam) prokta artha meM (Nini:) Nini pratyaya hotA hai (purANa-prokteSu, brAhmaNa-kalpeSu) vahAM jo prokta zAkhA grantha haiM yadi ve brAhmaNagrantha aura kalpagrantha hoN| udA0-(brAhmaNa) bhalla (bhAlava) prAcIna mani ke dvArA prokta brAhmaNagrantha ke adhyetaa-bhaallvii| zATyAyana prAcIna muni ke dvArA prokta brAhmaNagrantha ke adhyetaa-shaattyaaynii| aitareya prAcIna muni ke dvArA prokta brAhmaNagrantha ke adhyetaa-aitreyii| (kalpa) piGga muni ke dvArA prokta kalpa vedAGga ke adhyetaa-paigii| aruNaparAja muni ke dvArA prokta kalpa vedAga ke adhyetaa-aarunnpraajii| siddhi-bhAllavina: / bhllu+ttaa+nnini| bhaallo+in| bhAllavin+jas / bhAllavinaH / yahAM tRtIyA-samartha, prAcIna munivAcI 'bhallu' zabda se prokta (brAhmaNagrantha) artha meM isa sUtra se Nini pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura 'orguNaH' (6 / 5 / 146) se aMga ko guNa hotA hai| aise hI-zATyAyaninaH, paiGgina: aadi| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 401 vizeSa prAcIna RSiyoM ne vedoM kI vyAkhyA meM brAhmaNa-granthoM kI racanA kI thii| Rk, yaju, sAma aura atharvaveda ke aitareya, zatapatha, sAma aura gopatha ye cAra brAhmaNagrantha prasiddha haiN| yahAM bhallu (bhAlava) tathA zATyAyana brAhmaNa kA bhI ullekha kiyA gayA hai| vedoM kI vyAkhyA meM hI zikSA, kalpa, vyAkaraNa, nirukta, chanda, jyautiSa ina cha: vedAMgoM kI racanA kI gii| yahAM paiGga tathA aruNaparAja nAmaka kalpa vedAMga kA bhI ullekha kiyA gayA hai| NiniH (6) shaunkaadibhyshchndsi|106 / pa0vi0-zaunaka-Adibhya: 5 / 3 chandasi 7 / 1 / sa0-zaunaka AdiryeSAM te zaunakAdaya:, tebhya:-zaunakAdibhya: (bhuvriihiH)| anu0-tena, proktam, Niniriti caanuvrtte|| anvaya:-tena zaunakAdibhya: proktaM Ninizchandasi / artha:-tena iti tRtIyAsamarthebhya: zaunakAdibhya: prAtipadikebhya: proktamityasminnarthe Nini: pratyayo bhavati, yat proktaM chandazcet tadbhavati / udA0-zaunakena proktaM chndo'dhiiyte-shaunkinH| vAjasaneyinaH / shaunk| vaajsney| saangghrv| shaalrv| saaNpey| shaakhey| khADAyana / skanda / skandha / devdttshtth| rjjuknntth| rajjubhAra / ktthshaadd| kazAya / talavakAra / puruSAsaka / azvapeya / skambha / iti zaunakAdayaH / / AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (zaunakAdibhyaH) zaunaka Adi prAtipadikoM se (proktam) prokta artha meM (Nini:) Nini pratyaya hotA hai (chandasi) jo prokta hai yadi vaha chanda ho| udA0-zaunaka muni ke dvArA prokta (chanda) ke adhyetaa-shaunkii| vAjasaneya muni ke dvArA prokta (chanda) ke adhyetaa-vaajsneyii| siddhi-zaunakinaH / zaunaka+TA+Nini / zaunaka+in / zaunakin+jas / zaunakinaH / yahAM tRtIyA-samartha zaunaka' zabda se prokta artha meM, adhyetA-veditA viSaya meM evaM chanda abhidheya meM isa sUtra se Nini' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-vAjasaneyina: aadi| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSaH (1) zaunaka-Rgveda ke zAkala Adi aneka caraNa (vaidika-vidyApITha) haiN| unameM eka zaunaka caraNa prasiddha hai| "zaunake caraNa ke chanda-grantha kA adhyayana karanevAle 'zaunakinaH' kahalAte the| isa caraNa kA zAkaloM (zAkala caraNavAloM) ke sAtha ghaniSTha sambandha thaa| Rgveda ke sambandha meM zaunakoM ne bahuta-kucha sAhityika kArya kiyaa| Rgveda prAtizAkhya bhI mukhyata: isI caraNa kA (grantha) hai (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 316) / (2) vartamAna meM upalabdha zukla yajurveda vAjasaneya' caraNa kA grantha hai| isake adhyetA vAjasaneyinaH' kahalAte the| proktArthapratyayasya luka (7) kaThacarakAlluk / 107 / pa0vi0-kaTha-carakAt 5 1 luk 1 / 1 / sa0-kaThazca carakazca etayo: samAhAra: kaThacarakam, tasmAtkaThacarakAt (smaahaardvndv:)| anu0-tena, proktam, chandasIti caanuvrtte| anvaya:-tena kaThacarakAt proktaM pratyayasya luk chndsi| artha:-tena iti tRtIyAsamarthAbhyAM kaThacarakAbhyAM prAtipadikAbhyAM proktamityasminnarthe vihitasya pratyayasya lug bhavati, yat proktaM chandazcet tad bhavati / udA0-(kaThaH) kaThena proktaM chando'dhIyate-kaThA: / (carakaH) carakeNa proktaM chando'dhIyate-carakA: / AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (kaThacarakAt) kaTha, caraka prAtipadikoM se (proktam) prokta artha meM vihita pratyaya kA (luk) lopa hotA hai (chandasi) jo prokta hai yadi vaha chanda ho| udA0-(kaTha) kaTha AcArya ke dvArA prokta (chanda-grantha) ke adhyetaa-ktth| (caraka) caraka AcArya ke dvArA prokta (chanda-grantha) ke adhyetaa-crk| siddhi-(1) kaThA: / ktth+ttaa+nnini| ktth+0| kaTha+jas / kaThAH / yahAM tRtIyA-samartha kaTha' zabda se prokta artha meM adhyetA-veditA viSaya meM evaM chanda abhidheya meM vihita pratyaya kA luk-vidhAna kiyA gayA hai| yahAM kaTha' ke vaizampAyana AcArya ke antevAsI (ziSya) hone se kalApivaizampAyanAntevAsibhyazca' (4 / 3 / 104) se Nini' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| isa sUtra se usakA luka hotA hai| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (2) carakA: / caraka+TA+aN / caraka+0 / caraka+jas / carakAH / yahAM tRtIyA-samartha 'caraka' zabda se tena proktam' (4 / 3 / 101) se yathAvihita prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hai| isa sUtra se usakA luk hotA hai| vizeSa: (1) kaTha-'kaTha' vaizampAyana AcArya ke nau ziSyoM meM se eka the tathA ve kaTha' nAmaka caraNa (vaidika-vidyApITha) ke saMsthApaka AcArya the| yaha carakoM kA ati prasiddha caraNa thA jisake anuyAyI gAMva-gAMva meM phaila gaye the (mahAbhASya 4 / 3 / 101) / (2) caraka-pANini ke anusAra caraka-caraNa ke vidvAn caraka' nAma se prasiddha the| kAzikA ke anusAra vaizampAyana kI saMjJA caraka thI "caraka iti vaizampAyanasyAkhyA, tatsambandhena sarve tadantevAsinazcarakA ityucyante" (4 / 3 / 104) / caraka kA mUla artha jJAnopArjana ke lie vicaraNa karanevAlA vidvAn thaa| vaizampAyana vaidika AcAryoM meM pramukha the| zabara svAmI ne likhA hai ki kRSNa yajurveda kI samasta zAkhAoM ke adhyApana kA zreya vaizampAyana ko thA "smaryate ca vaizampAyana: sarvazAkhAdhyAyI" (mI0bhA0 111 / 30) / vaizampAyana ke antevAsI ziSyoM dvArA sthApita caraNa dUra-dUra taka kaI dizAoM meM phaile huye the| pataMjali ke anusAra tIna madhya deza meM, tIna uttara meM aura tIna prAcya deza meM nivAsa karate the (4 / 2 / 138) / Alambi, palama aura kamala dvArA sthApita AlambI, pAlaGgI aura kAmalI carakoM ke ye tIna caraNa prAcya deza meM the| RcAbha, AruNi, tANDya ina tIna AcAryoM ke dvArA sthApita ArcAbhI, AruNI aura tANDI ye tIna caraNa madhyadeza meM the| zyAmAyana, kaTha aura kalApI AcAryoM ke caraNa zyAmAyanI, kaTha, kAlApa ye udIcya deza meM the| Alambizcaraka: prAcAM plnggkmlaavubhau| RcAbhAruNitANDyAzca mdhymiiyaastryo'pre|| zyAmAyana udIcyeSu ukta: ktthklaapinoH|| (kAzikA 4 / 3 / 104) aN (8) kalApino'N / 108 / pa0vi0-kalApina: 5 / 1 aN 1 / 1 / anu0-tena, proktam, chandasIti cAnuvartate / anvaya:-tena kalApina: proktam aN chndsi| artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt kalApina: prAtipadikAt proktamityasminnarthe'N pratyayo bhavati, yat proktaM chandazcet tada bhavati / udA0-kalApinA proktaM chando'dhIyate-kAlApAH / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (kalApina:) kalApin prAtipadika se (proktam) prokta artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai (chandasi) jo prokta hai yadi vaha chanda ho| udA0-kalApI AcArya ke dvArA prokta (chanda-grantha) ke adhyetaa-kaalaap| siddhi-kAlApA: / klaapin+ttaa+ann| kaalaap+a| kAlApa+jas / kaalaapaaH| yahAM tRtIyA-samartha, kalApin prAtipadika se, adhyetA-veditA viSaya meM evaM chanda artha abhidheya meM isa sUtra se 'aNa' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| inaNyanapatye' (6 / 4 / 164) se prakRtibhAva prApta hone para vA0-'nAntasya Tilope sabrahmacAripIThasarpikalApi....."suparvaNAmupasaMkhyAnam (6 / 4 / 144) se aMga ke Ti-bhAga (in) kA lopa hotA hai| yahAM prAgdIvyato'N (4 / 1 / 83) ke adhikAra meM yathAvihita 'aN' pratyaya siddha hI thA puna: 'aN' pratyaya kA kathana adhika-vidhAna ke liye kiyA gayA hai ki yadi abhISTa ho to anya prAtipadika se bhI 'aNa' pratyaya ho jaaye| jaise-mAthurI vRtti:, saulabhAni braahmnnaani| vizeSa: kalApI-kAlApa' yaha carakoM kA udIcya caraNa thaa| vaizampAyana AcArya ke antevAsiyoM meM kalApI AcArya svayaM bahuta uccakoTi ke vidvAn the| unhoMne kevala naye caraNa kI hI sthApanA nahIM kI apitu unake haridu, chagalI, tumburu aura ulapa ye cAra ziSya aise utkRSTa vidvAn huye jo eka-eka caraNa ke saMsthApaka the| Dhinuk (6) chagalino Dhinuk / 106 | pa0vi0-chagalina: 5 / 1 Dhinuk 11 / anu0-tena, proktam, chandasIti cAnuvartate / anvaya:-tena chagalina: proktaM Dhinuk chndsi| artha:-tena iti tRtIyAsamarthAcchagalina: prAtipadikAt proktamityasminnarthe dinuk pratyayo bhavati, yat proktaM chandazcet tad bhvti| udA0-chagalinA proktaM chando'dhIyate-chAgaleyinaH / AryabhASA: artha-(tena) tRtIyA-samartha (chagalina:) chagalin prAtipadika se (proktam) prokta artha meM (Dinuk) Dhinuk pratyaya hotA hai (chandasi) jo prokta hai yadi vaha chanda ho| udA0-chagalI AcArya ke dvArA prokta (chanda-grantha) ke adhyetaa-chaagleyii| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 405 siddhi-chAgaleyinaH / chagalin+TA+Dhinuk / chAgalin em in / chaagl+eyin| chAgaleyin+jas / chAgaleyinaH / yahAM tRtIyA-samartha 'chagalin' prAtipadika se prokta artha meM tathA adhyetA-veditA viSaya meM evaM chanda abhidheya meM isa sUtra se dinuk' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se da' ke sthAna meM 'ey' Adeza aura 'kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| 'nastaddhite' (6 / 4 / 144) se aMga ke Ti-bhAga (in) kA lopa hotA hai| vizeSa: chagalI-ye vaizampAyana AcArya ke antevAsI kalApI nAmaka AcArya ke cAra ziSyoM meM se eka the| ye uccakoTi ke vidvAn aura eka caraNa (vaidika vidyApITha) ke saMsthApaka the| NiniH (10) pArAzaryazilAlibhyAM bhikssunttsuutryoH|110| pa0vi0-pArAzarya-zilAlibhyAm 5 / 2 bhikSu-naTasUtrayoH 7 / 2 / sa0-pArAzaryazca zilAlI ca tau pArAzaryazilAlinau, tAbhyAmpArAzaryazilAlibhyAm (itaretarayogadvandva:) / bhikSuzca naTazca tau bhikSunaTau, tayo:-bhikSunaTayo: / bhikSunaTayo: sUtre iti bhikSunaTasUtre, tayo:-bhikSunaTasUtrayo: (itretryogdvndvgrbhitsssstthiittpurussH)| ___ anu0-tena, proktam chandasi iti cAnuvartate, tathA prayogabalANNinirityanuvartate na ddhinuk| anvaya:-tena pArAzaryazilAlibhyAM proktaM nninirbhikssunttsuutryoshchndsi| artha:-tena iti tRtIyAsamarthAbhyAM pArAzaryazilAlibhyAM prAtipadikAbhyAM proktamityasminnarthe Nini: pratyayo bhavati yathAsaMkhyaM bhikSunaTasUtrayorabhidheyayo:, yat proktaM chandazcet tdbhvti| udA0-(pArAzarya:) pArAzaryeNa proktaM bhikSusUtramadhIyate-pArAzariNo bhikssvH| (zilAlI) zilAlinA proktaM nttsuutrmdhiiyte-shaulaalinH| AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (pArAzaryazilAlibhyAm) pArAzarya, zilAlin prAtipadikoM se (proktam) prokta artha meM (Nini:) Nini pratyaya hotA hai (bhikSunaTasUtrayoH) yathAsaMkhya bhikSusUtra aura naTasUtra artha meM, (chandasi) jo prokta hai yadi vaha chanda ho| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-1 - (pArAzarya) pArAzarya AcArya ke dvArA prokta bhikSu-sUtra ke adhyetA-pArAzarI bhikSu / (zilAlI) zilAlI AcArya ke dvArA prokta naTasUtra ke adhyetA - zailAlI naTa / siddhi-(1) pArAzariNaH / pArAzarya+TA+Nini / paaraashry+in| paaraashr+in| pArAzarin+jas / pArAzariNaH / 406 yahAM tRtIyA-samartha, 'pArAzarya' prAtipadika se prokta ( bhikSusUtra ) artha meM tathA adhyetA - veditA viSaya meM aura chanda abhidheya meM isa sUtra se 'Nini' pratyaya hai| 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117 ) se aMga ko parjanyavat AdivRddhi aura 'Apatyasya ca taddhite'nAti' (6 / 4 / 151) se aMga ke yakAra kA lopa hotA hai| (2) zailAlinaH / zilAlin + TA+ Nini / zailAlin +in / zailAl+in / shailaalin+js| zailAlinaH / yahAM 'nastaddhiteM' (6 / 4 / 144 ) se aMga ke Ti-bhAga (in) kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / vizeSa: (1) bhikSusUtra aura naTasUtra chanda (vida) nahIM haiM kintu " chandovat sUtrANi bhavanti" ( mahAbhASya ) isa vacana - pramANa se unheM isa chando'dhikAra meM chandovat mAnakara unase tadviSayatA=adhyetA - veditA viSaya meM yaha pratyayavidhi kI jAtI hai| (2) pArAzarya-mUla bhikSusUtroM kI racanA vaidika caraNa ke antargata huI / vyaktivizeSa kA unake sAtha sambandha AnuSaGgika thA / mUlataH Rgveda kI vASkala zAkhA ke antargata pArAzarya caraNa kI sthiti thii| isI caraNa ke kalpasUtra kA adhyayana karanevAle 'pArAzara-kalpika' yA 'pArAzarA: ' aura bhikSusUtroM ke adhyetA 'pArAzariNaH' kahalAte the ( pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 330 ) / (3) zilAlI / pANini muni ne zilAlI AcArya ko naTa-sUtroM kA pravacanakartA kahA hai- 'zailAlino nttaaH'| inakA eka vaidika caraNa thA jisameM mukhyata: nATyazAstra kA adhyayana kiyA jAtA thaa| mUlataH zailAlaka Rgveda kA caraNa thA jinhoMne eka brAhmaNa grantha kA bhI vikAsa kiyA thaa| isa caraNa meM naTa- sUtra jaise laukika viSaya kA vikAsa karake vaidika adhyayana ke kSetra meM eka naye mArga kA pravartana kiyA gayA (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 315) / ini: (11) karmandakRzAzvAdiniH / 111 / pa0vi0-karmanda- kRzAzvAt 5 / 1 iniH 1 / 1 / sa0-karmandazca kRzAzvazca tau karmandakRzAzvau, tAbhyAm - karmandakRzAzvAbhyAm (itaretarayogandvaH) / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0-tena, proktam, chandasi, bhikSunaTasUtrayoriti caanuvrtte| anvaya:-tena karmandakRzAzvAt proktam ini:, bhikssunttsuutrthoshchndsi| artha:-tena iti tRtIyAsamarthAbhyAM karmandakRzAzvAbhyAM prAtipadikAbhyAM proktamityasminnarthe ini: pratyayo bhavati, yathAsaMkhyaM bhikSunaTasUtrayorabhidheyayo:, yat proktaM chandazcet tad bhvti| udA0-(karmandaH) karmandena proktaM bhikSusUtramadhIyate-karmandino bhikssvH| (kRzAzva:) kRzAzvena proktaM naTasUtramadhIyate kRshaashvinH| AryabhASA: artha- (tena) tRtIyA-samartha (karmandakRzAzvAt) karmanda, kRzAzva prAtipadikoM se (proktam) prokta artha meM (ini:) ini pratyaya hotA (bhikSunaTasUtrayoH) yathAsaMkhya bhikSusUtra aura naTasUtra artha meM (chandasi) jo prokta hai yadi vaha chanda ho| ___udA0- (karmanda) karmanda AcArya ke dvArA prokta bhikSusUtra ke adhyetA-karmandI bhikSu / (kRzAzva) kRzAzva AcArya ke dvArA prokta naTa-sUtra ke adhyetA-kRzAzvI ntt| siddhi-karmandinaH / karmanda+TA+ini / karmand+in / karmendin+jas / kamandinaH / yahAM tRtIyA-samartha karmanda' zabda se prokta (bhikSusUtra) artha meM tathA adhyetA-veditA viSaya meM aura chanda abhidheya meM isa sUtra se 'ini' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-kRzAzvinaH / vizeSa: karmanda AcArya pArAzarya AcArya ke samAna bhikSu-sUtroM ke pravaktA the| kRzAzva AcArya zilAlI AcArya ke samAna naTa-sUtroM ke pravaktA the| bhikSu-sUtroM meM bhikSu-sAdhujanoM ke AcAra-vyavahAra ke niyamoM kA vidhAna hotA thA aura naTasUtra bharatamunikRta nATyazAstra jaise grantha the| ekadigarthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyayaH (1) tenaikadik / 112 / pa0vi0-tena 31 ekadik 1 / 1 / sa0-ekA dig yasya tat-ekadik (bhuvriihiH)| ekadik= samAnadigityarthaH / anvaya:-tena prAtipadikAd ekadig yathAvihitaM pratyayaH / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAd ekadigityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / udA0-sudAmnA ekadik saudAmanI vidyut / haimvtii| traikkudii| pailumuulii| 'tena' ityanuvartamAne puna: tana' iti samarthavibhaktigrahaNaM chando'dhikAranivRttyarthaM kriyate yato hi pUrvatra chando'dhikArAt 'chandobrAhmaNAni ca tadviSayANi' (4 / 2 / 66) ityanena tadviSayatA=adhyetRveditRviSayatA sNsaadhyte| AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha prAtipadika se (ekadik) samAnadizAvAlA artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| udA0-sudAmA nAmaka parvata kI ekadik-samAna dizAvAlI vidyut-saudaamnii| himavAn parvata kI ekadikvAlI vidyut-haimvtii| trikakut parvataM kI eka dikvAlI vidyut-traikkudii| pIlu nAmaka vRkSa ke mUla kI ekadikvAlI vidyut-pailumuulii| pIlu-jAlavRkSa / ____ "pIlau guDaphala: laMsI'tyamaraH / tasya pAkamUle pIlvAdikarNAdibhya: kuNabjAhacau (a0 5 / 2 / 24) / siddhi-saudAmanI / sudAman+TA+aN / sudAman+a / saudAmana+DIm / saudaamnii-su| saudaamnii| yahAM tRtIyA-samartha 'sudAman' zabda se ekadik (samAnadizAvAlA) artha meM yakSavihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai, ata: prAgdIvyato'N (4 / 1183) se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) aMga ko AdivRddhi hotI hai| an (6 / 4 / 167) se 'sumadAn' zabda prakRtibhAva se rahatA hai| strItva-vivakSA meM TiDDhANaJ0' (4 / 1 / 15) se 'DIp' pratyaya hotA hai| aise hI-haimavatI aadi| vizeSa: yahAM tena' pada kI anuvatti hone para puna: tena' pada kA grahaNa chando'dhikAra kI nivRtti ke liye hai| isase pUrva prakaraNa meM chando'dhikAra hone se chandobrAhmaNAni ca tadviSayANi' (4 / 2 / 66) se tadviSayatA=adhyetA-veditA viSayatA siddha kI jAtI hai| tasi : (2) tsishc|113| pa0vi0-tasi: 1 / 1 ca avyypdm| anu0-tena, ekadigati caanuvrtte| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anvayaH-tena prAtipadikAt ekadik tasizca / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAd ekadigityasminnarthe tasi: pratyayazca bhavati / udA0- sudAmnA ekadik sudAmata: / haimavatta: / pIlumUlata: / AryabhASAH artha-tRtIyA - samartha prAtipadika se (ekadik) ekadik = samAna dizAvAlA artha meM (tasiH) tasi pratyaya (ca) bhI hotA hai| udA0-sudAmA nAmaka parvata kI ekadik- samAna dizAvAlA - sudAmataH / himavAn parvata kI samAna dizAvAlA - himavattaH / pIlumUla vRkSa kI samAna dizAvAlA - pIlumUlataH / siddhi-sudAmataH / sudaamn+ttaa+tsi| sudaam+ts| sudaam+ts| sudAmatas+su / sukAmataH / yahAM tRtIyA-samartha 'sudAman' prAtipadika se ekadik artha meM isa sUtra se 'tasi' pratyaya hai| 'tasi' pratyaya ke pare hone para svAdiSvasarvanAmasthAne 21/4/17) se 'sudAman' kI padasaMjJA hokara nalopaH prAtipadikAntasya' (8 12 17) se usake nakAra kA lopa hotA hai| 'tasi' pratyaya kA svarAdigaNa meM pATha hone se 'svarAdinipAtamavyayam' (111137) se avyaya saMjJA aura 'avyayAdApsupaH' (2 / 4 / 82 ) se 'sup' pratyaya kA luk hotA hai. 1 yat+tasi: 406 (3) uraso yacca / 114 / pa0vi0 - urasa: 5 | 1 yat 1 / 1 ca avyypdm| anu0 - tena, ekadigiti cAnuvartate / anvayaH - tena uraso yat tasizca / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAd urasaH prAtipadikAd ekadigityasminnarthe yat tasizca pratyayo bhavati / udA0-(yat) urasA ekadik UrasyaH / (tasiH) urasta: / AryabhASAH artha- (ta) tRtIyA-samartha (urasaH) uras prAtipadika se (ekadik) 'ekadika artha meM (yat) yat (ca) aura (tasi:) tasi pratyaya hotA hai| udA0 - (yat) uras = vakSasthala (chAtI) kA ekadik = samAna dizAvAlA- urasya: (putra) / uras kI ekadik = samAna dizAvAlA - urastaH / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam upajJAtArthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyaya: (1) upjnyaate|115| vi0-upajJAte 7 / 1 / anu0-tena itynuvrtte| anvaya:-tena prAtipadikAd upajJAte yathAvihitaM pratyayaH / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAd upajJAte ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, vinopadezena jJAtam-upajJAtam svymbhismbddhmityrthH| udA0-pANininA upajJAtam-pANinIyamakAlakaM vyAkaraNam / kAzakRtsninA upajJAtam-kAzakRtsnaM gurulAghavam (arthazAstram) / ApizalinA upajJAtam-ApizalaM dusskrnnm| AryabhASA: artha- (tena) tRtIyA-samartha prAtipadika se (upajJAte) upajJAta artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| vinA upadeza ke jJAta, svayaM sambaddha viSaya ko upajJAta' kahate haiN| udA0-pANini ke dvArA upajJAta-pANinIya kAla paribhASA se rahita vyAkaraNazAstra (assttaadhyaayii)| kAzakRtsni ke dvArA upajJAta-kAzakRtsna gurulAghava nAmaka arthshaastr| jisameM upAyoM ke gaurava-lAghava kA cintana kiyA gayA hai| Apizali ke dvArA upajJAta-Apizala dusskrnn| pANinIya vyAkaraNazAstra ke vat-karaNa ke samAna samApti-sUcaka duS-karaNavAlA vyaakrnn| kinhIM ke mata meM duSkaraNa' kA artha kAmazAstra hai| siddhi-(1) pANinIyam / paannini+ttaa+ch| paannin+iiy| pANinIya+su / paanniniiym| yahAM tRtIyA-samartha pANini' zabda se upajJAta artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: 'pANini' zabda ke vRddhasaMjJaka hone se vRddhAccha:' (4 / 2 / 114) se yathAvihita cha' pratyayaM hotA hai| 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se 'cha' ke sthAna meM 'Iy' Adeza aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| (2) kAzakRtsnam/Apizalam padoM kI siddhi tena proktam (4 / 3 / 101) ke pravacana meM dekha leveN| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH kRtArthapratyayavidhiH yathAvihitaM pratyayaH (1) kRte granthe | 116 | pa0vi0 - kRte 7 / 1 granthe 7 / 1 / anu0 - tena ityanuvartate / anvayaH - tena prAtipadikAt kRte yathAvihitaM pratyayo granthe / artha: tena iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAt kRta ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yo'sau kRto granthazcet sa bhavati / udA0-vararucinA kRtA:-vArarucAH zlokA: / haikupAdo grantha :- bhaikurATo grantha: / dAyAnando granthaH / / AryabhASAH artha- (tena) tRtIyA - samartha prAtipadika se (kRte) kRta = banAyA gayA artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai (granthe) jo kRta hai yadi vaha grantha ho / udA0 - vararuci ke dvArA banAye gaye - vAraruca zloka / hIkupAda ke dvArA banAyA gayA haikupAda grantha / bhIkurATa ke dvArA banAyA gayA - bhaikurATa grantha / dayAnanda ke dvArA banAyA gayA-dAyAnanda grantha ( satyArthaprakAza ) / 411 siddhi-vArarucA: / vararuci+TA+aN / vAraruc+a / vAraruca+jas / vaarrucaaH| yahAM tRtIyA-samartha 'vararuci' zabda se kRta (grantha) artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: 'prAgdIvyato'N' (4 / 1 / 83) se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hI - haikupAda:, bhaikurATaH, dAyAnandaH / vizeSaH vararuMcikRta zloka nizcaya hI pANini se arvAcIna haiN| yaha vararuci vArtikakAra kAtyAyana hai| pataJjali ne mahAbhASya (4 / 3 / 101) meM vAraruca kAvya kA nirdeza kiyA hai (paM0 yudhiSThira mImAMsakakRta saMskRtavyAkaraNazAstra kA itihAsa pR0 188-89) / yathAvihitaM pratyayaH (2) (ka) saMjJAyAm // 117 // vi0-saMjJAyAm 7 / 1 / anu0-tena, kRte, iti cAnuvartate / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam anvayaH - tena prAtipadikAt kRte yathAvihitaM pratyayaH saMjJAyAm / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAt kRta ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, saMjJAyAM gamyamAnAyAm / udA0-makSikAbhiH kRtam-mAkSikam / sAragham / pauttikam / madhunaH saMjJA etA: / 412 AryabhASAH artha- (tena) tRtIyA - samartha prAtipadika se (kRte) banAyA gayA artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai, (saMjJAyAm ) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho / udA0 - makSikAoM ke dvArA banAyA gayA- mAkSika (madhu) / saraghAoM ke dvArA banAyA gayA- sAragha (madhu) / puttikAoM ke dvArA banAyA gayA-pauttika (madhu) / saraghA aura puttikA nAmaka vizeSa kAra kI makkhiyAM haiM jo madhu banAtI haiN| siddhi-maakssikm| makSikA+bhis+aN / mAkSik +a / mAkSika+su / mAkSikam / yahAM tRtIyA - samartha 'makSikA' zabda se kRta artha meM tathA saMjJA artha kI gamyamAnatA meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| " vizeSaH mahAbhASya ke pATha se vidita hotA hai ki 'saMjJAyAM kulAlAdibhyo vuJ eka sUtra hai| vahAM 'mAkSikam ' Adi padoM kI siddhi ke liye yoga-vibhAga kA vidhAna kiyA hai| ataH yahAM yogavibhAga pUrvaka sUtra kA pravacana kiyA gayA hai| vuJ - (3) (kha) kulAlAdibhyo vuJ / 118 / pa0vi0 - kulAla- AdibhyaH 5 / 3 vuJ 1 / 1 / sa0-kulAla AdiryeSAM te kulAlAdayaH, tebhyaH - kulAlAdibhyaH ( bahuvrIhi: ) / anu0-tena, kRte, saMjJAyAmiti cAnuvartate / anvayaH-tena kulAlAdibhyaH kRte kun sNjnyaayaam| artha:- tena iti tRtIyAsamarthebhya: kulAlAdibhyaH prAtipadikebhyaH kRta ityasminnarthe vuJ pratyayo bhavati, saMjJAyAM gmymaanaayaam| udA0-kulAlena kRtam-kaulAlakam / varuDena kRtam-vAruDakam, ityaadikm| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH kulaal| vrudd| cnnddaal| nissaad| krmaar| senaa| siridhra / sendriy| devraaj| pariSat / vdhuu| ruru| dhruva / rudra / andduh| brahman / kumbhakAra / zvapAka / iti kulaalaady:|| AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (kulAlAdibhyaH) kulAla Adi prAtipadikoM se (kRte) banAyA gayA artha meM (vuJ) vuJ pratyaya hotA hai (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho| udA0-kulAla (kumhAra) ke dvArA banAyA gayA kaulAlaka (ghdd'aa)| varuDa (jAtivizeSa) ke dvArA banAyA gyaa-vaaruddk| vastuvizeSa / siddhi-kaulAlakam / kulAla+TA+vuJ / kaulAla+aka / kaulAlaka+su / kaulAlakam / yahAM tRtIyA-samartha 'kulAla' zabda se kRta artha meM isa sUtra se vuJ' pratyaya hai| yuvoranAko' (7 / 1 / 1) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-vAruDakam aadi| aJ (4) kssudraabhrmrvttrpaadpaad|116 / pa0vi0-kSudrA-bhramara-vaTara-pAdapAt 5 / 1 aJ 1 / 1 / sa0-kSudrA ca bhramarazca vaTarazca pAdapazca eteSAM samAhAra: kSudrAbhramaravaTarapAdapam, tasmAt-kSudrAbhramaravaTarapAdapAt (samAhAradvandvaH) / anu0-tena, kRte, saMjJAyAmiti caanuvrtte| ... anvaya:-tena kSudrAbhramaravaTarapAdapAt kRte'J saMjJAyAm / artha:-tena iti tRtIyAsamarthebhya: kSudrAbhramaravaTarapAdapebhya: prAtipadikebhya: kRta ityasminnarthe'J pratyayo bhavati, saMjJAyAM gmymaanaayaam| udA0-kSudrAbhiH kRtam-kSaudram / bhraamrm| vaattrm| paadpm| AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (kSudrAbhramaravaTarapAdapAt) kSudrA, bhramara, vaTara, pAdapa prAtipadikoM se (kRte) banAyA gayA artha meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho|| udA0-(kSudrA) kSudrA (choTI makkhI) ke dvArA banAyA gayA-kSaudra (mdhu)| (bhramara) bhramara (bar3I makkhI) dvArA banAyA gayA-bhrAmara (mdhu)| (vaTara) vaTara (baTera pakSI) dvArA banAyA gayA-vATara (ghauMsalA aadi)| (pAdapa) pAdapa prANivizeSa se banAyA gayA-pAdapa (pdaarthvishess)| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-kSaudram / kSudrA+bhis+aJ / kSaudra+a / kSaudra+su / kSaudram / yahAM tRtIyA-samartha 'kSudrA' zabda se kRta artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| aise hI - bhrAmaram Adi / idamarthapratyayaprakaraNam 414 yathAvihitaM pratyayaH (1) tasyedam // 120 / pa0vi0 tasya 6 / 1 idam 1 / 1 / anvayaH-tasya prAtipadikAd idaM yathAvihitaM pratyayaH / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt prAtipadikAd idamityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / udA0-upagoridam-aupagavam / kpttoridm-kaapttvm| rASTrasyedam rASTriyam / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha prAtipadika se (idam) 'yaha' artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| udA0 - upagu kA yaha - aupgv| kapaTu kA yaha - kaapttv| rASTra kA yaha - rASTriya / siddhi - (1) aupagavam / upagu+Gas +aN / aupago+a / aupagav+a / aupagava+su / aupagavam / yahAM SaSThI-samartha 'upaMgu' zabda se idam (yaha ) artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai, ata: 'prAgdIvyato'N' (4 / 1 / 83) se yathAvihita prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hotA hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi tathA 'orguNa:' ( 6 / 4 / 146) se aMga ko guNa hotA hai| aise hI - kApaTavam / (2) rASTriyam / yahAM SaSThI - samartha 'rASTra' zabda se idam artha meM 'rASTrAvArapArAd ghakhau~' (4/2/93) se yathAvihita 'gha' pratyaya hai / 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'gh' ke sthAna meM 'iy' Adeza aura pUrvavat aMga ke akAra kA lopa hotA hai| yat (2) rathAd yat / 121 / pa0vi0-rathAt 5 / 1 yat 1 / 1 / anu0-tasya, idamiti cAnuvartate / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anvaya:-tasya rathAd idaM yat / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd rathAt prAtipadikAd idamityasminnarthe yat pratyayo bhvti| udA0-rathasyedam-rathyam, cakraM vA yugaM vA / AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI-samartha (rathAt) ratha prAtipadika se (idam) yaha artha meM (yat) yat pratyaya hotA hai| udA0- ratha kA yaha (aNg)-rthy| ratha kA aMga pahiyA vA juuvaa| siddhi-rathyam / ratha+Das+yat / rth+y| rthy+su| rthym| yahAM SaSThI-samartha 'ratha' zabda se idam artha meM isa sUtra se yat' pratyaya hai| yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| 'ratha' se 'yat' pratyaya usake avayava artha meM hI abhISTa hai, anyatra nhiiN| aJ (3) ptrpuurvaadny|122| pa0vi0-patra-pUrvAt 5 / 1 aJ 1 / 1 / sa0-patraM pUrvaM yasya tat patrapUrvam, tasmAt-patrapUrvAt (bhuvriihiH)| patanti=gacchanti yena iti patram, azvAdikaM vaahnmucyte| anu0-tasya, idam, rathAditi caanuvrtte| anvaya:-tasya patrapUrvAd rathAd idam aJ / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt patrapUrvAd rathAt prAtipadikAd idamityasminnarthe'J pratyayo bhavati / __ udA0-azvarathasyedam-AzvarathaM cakram / auSTrarathaM cakram / gArdabharathaM ckrm| __ AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI-samartha (patrapUrvAt) patra-vAhana pUrvapadavAle (rathAt) ratha prAtipadika se (idam) yaha artha meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai| udA0-azvaratha (ghoDAgAr3I) kA yaha-Azvaratha phiyaa| uSTraratha (UMTagAr3I) kA yaha-auSTraratha phiyaa| gardabharatha (gadhAgAr3I) kA yaha-gArdabharatha phiyaa| siddhi-Azvaratham / ashvrth+dds+any| aashvrth+a| Azvaratha+su / aashvrthm| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM SaSThI- samartha, patrapUrvapadavAle 'azvaratha' zabda se idam artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-auSTraratham, gArdabharatham / yahAM bhI 'azvaratha' Adi zabdoM se 'yat' pratyaya usake avayava artha meM abhISTa hai, anyatra nahIM / aJ 416 (4) patrAdhvaryupariSadazca / 123 / pa0vi0-patra-adhvaryu-pariSadaH 5 / 1 ca avyayapadam / sao - patraM ca adhvaryuzca pariSacca eteSAM samAhAra: pAtrAdhvaryupariSad, tasmAt-patrAdhvaryupariSadaH ( samAhAradvandvaH) / anu0-tasya, idam, aJ iti cAnuvartate / anvayaH-tasya patrAdhvaryupariSadazca idam aJ / arthaH-tasya iti SaSThIsamarthAt patravAcinaH prAtipadikAt, adhvaryupariSaddbhyAM ca prAtipadikAbhyAm idamityasminnarthe'J pratyayo bhavati / udA0-(patram) azvasyedam (vahanIyam ) - Azvam / auSTram / gaardbhm| (adhvaryuH) adhvayo'ridam - Adhvaryavam / ( pariSad) pariSada idampAriSadam / AryabhASAH artha-(tasya) SaSThI - samartha (patrAdhvaryupariSadaH ) patravAcI {azva Adi} prAtipadika se evaM adhvaryu, pariSad prAtipadikoM se (ca) bhI (idam) yaha artha meM ( aJ) aJ pratyaya hotA hai / udA0- (patra) azva kA yaha - ( voDhavya ) - a - Azva (ghur3asavAra Adi) / uSTra kA yaha (voDhavya)- auSTra / gardabha kA yaha ( voDhavya ) - gArdabha ( bhAra Adi) / (adhvaryu) adhvaryu nAmaka Rtvik (yajurvedI vidvAn ) kA yaha - Adhvaryava karma / ( pariSad ) pariSad kA yaha - pAriSada (kArya) / siddhi - (1) Azvam / azva+ Gas +aJ / Azv +a / Azva+su / aashvm| yahAM SaSThI-samartha 'azva' zabda se idam (voDhavya ) artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai / vA0- 'patrAd vAdye' patravAcI (azva Adi) zabda se vAhya = vahanIya artha meM hI 'yat' pratyaya hotA hai| aise hI - pAriSadam / (2) Adhvaryavam / yahAM 'adhvaryu' zabda se 'aJ' pratyaya hai / 'orguNa:' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH vizeSa: pariSad-pANini ne tIna prakAra kI pariSadoM kA ullekha kiyA hai (1) zikSA-sambandhI (2) samAja meM goSThI-sambandhI (3) rAja-zAsana smbndhii| pahale prakAra kI pariSad caraNa ke antargata eka prakAra kI vidvatsabhA thI jo uccAraNa aura vyAkaraNa-sambandhI niyamoM kA nizcaya karatI thI aura zAkhA ke pATha Adi ke viSaya meM bhI jisameM vicAra hotA thaa| sUtra (4 / 3 / 123) meM caraNa-pariSad kA hI ullekha hai (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 291) / Thak (5) halasIrAk / 124 / pa0vi0-hala-sIrAt 5 / 1 Thak 1 / 1 / sa0-halaM ca sIrazca etayo: samAhAro halasIram, tasmAt-halasIrAt (smaahaardvndv:)| anu0-tasya, idamiti caanuvrtte| anvaya:-tasya halasIrAd idaM tthk| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAbhyAM halasIrAbhyAM prAtipadikAbhyAM idamityasminnarthe Thak pratyayo bhvti| udA0-(halam) hlsyedm-haalikm| (sIraH) siirsyedm-sairikm| AryabhASA: artha-(taspa) SaSThI-samartha (halasIrAt) hala, sIra prAtipadikoM se (idam) yaha artha meM (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0-(hala) hala kA yaha-hAlika baila aadi| (sIra) sIra-halavizeSa kA yaha-sairika (bail)| hala meM jur3anevAlA baila aadi| siddhi-hAlikam / hala+Thak / haal+ik| haalik+su| hAlikam / yahAM SaSThI-samartha hala' zabda se idam artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi aura pUrvavat aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-sairikam / vun (5) dvandvAd vun vairamaithunikayoH / 125 / pa0vi0-dvandvAt 5 / 1 vaira-maithunikayo: 7 / 2 / sa0-mithunam dmptii| mithunasya karma iti maithunikaa| karma= kriyaanisspaadnm| 'dvandvamanojJAdibhyazca (5 / 1 / 133) iti manojJAditvAd Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam 418 vuJ pratyayaH / vairaM ca maithunikA ca te vairamaithunike, tayoH vairamaithunikayo: ( itaretarayogadvandvaH) / anu0 - tasya, idamityanuvartate / anvayaH-tasya dvandvAd idaM vun vairamaithunikayoH / artha :- tasya iti SaSThIsamarthAd dvandvasaMjJakAt prAtipadikAd idamityasminnarthe vun pratyayo bhavati yad idamiti vairaM maithunikA cet tad bhavati / 1 udA0-(vairam) bAbhravyazca zAlaGkAyanazca tau bAbhravyazAlaGkAyanau, tayo:-bAbhravyazAlaGkAyanayoH / bAbhravyazAlaGkAyanayoridaM vairam-bAbhravyazAlaGkAyanikA / kAkazca ulUkazca tau kAkolUkau, tayo: - kAkolUkayo: / kAkolUkayoridaM vairam-kAkolUkikA / ( maithunikA) atrizca bharadvAjazca tau atribharadvAjau, tayo:-atribharadvAjayoH / atribharadvAjayoriyaM maithunikAatribharadvAjikA / kutsazca kuzikazca tau kutsakuzikau tayo:kutsakuzikayoH / kutsakuzikayoriyaM maithunikA- kutsakuzikikA / vunnantaM svabhAvata: striyAM vartate / AryabhASA: artha - ( tasya) SaSThI - samartha (dvandvAt) dvandvasaMjJaka prAtipadika se (idam) yaha artha meM (vun) vun pratyaya hotA hai (vairamudhinakayoH) jo (idam) yaha pratyayArtha hai yadi vaha vaira aura maithunikA ho / mithuna = dampatI / dampatI kA karma ( kriyAvizeSa) maithunikA kahatI hai / udA0- - (vaira) bAbhravya aura zAlaGkAyana logoM kA yaha vaira - bAbhravyazAlaGkAyanikA / kAka aura ulUka kA yaha vaira - kAkolUkikA / ( maithunikA) atri aura bharadvAja logoM kI yaha maithunikA (vivAha sambandha ) - atribharadvAjikA / kutsa aura kuzika logoM kI yaha maithunikA ( vivAha sambandha ) - kutsakuzikikA / siddhi-bAbhravyazAlaGkAyanikA / bAbhravyazAlaGkAyana +os + vun / bAbhravyabAbhravyazAlaGkAyanaka+TAp / bAbhravyazAlaGkAyanika+a / zAlaGkAyan+aka / bAbhravyazAlaGkAyanikA+su / bAbhravyazAlaGkAyanikA / yahAM SaSThI-samartha, dvandvasaMjJaka 'bAbhavya - zAlaGkAyana' zabda se idam (vaira) artha meM isa sUtra se 'vun' pratyaya hai| yuvoranAka (7 1111) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH hotA hai| vun' pratyayAnta zabda svabhAvata: strIliGga meM hote haiM, ata: strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se TAp' pratyaya aura pratyayasthAt kAt' (7/3/44) se aMga ke kakAra se pUrvavartI akAra ko ittva hotA hai| aise hI-kAkolakikA aadi| vuJ (6) gotracaraNAd vuny|126 / pa0vi0-gotra-caraNAt 5 / 1 vuJ 11 / sa0-gotraM ca caraNaM ca etayo: samAhAro gotracaraNam, tasmAtgotracaraNAt (smaahaardvndvH)| anu0-tasya idamiti caanuvrtte| anvaya:-tasya gotracaraNAd idaM vuny| artha:-tasya iti SaSThI-samarthAd gotravAcinazcaraNavAcinazca prAtipadikAd idamityasminnarthe vuJ pratyayo bhavati / udA0- (gotram) glucukAyaneridam-glaucukAyanakam / upgoridmaupgvkm| kAlApakam / maudakam / paiplaadkm| (caraNam) caraNAd dhrmaamnaayyorissyte| AryabhASA artha-(tasya) SaSThI-samartha (gotracaraNAd) gotravAcI aura caraNavAcI prAtipadikoM se (idam) yaha artha meM (vuJ) vuJ pratyaya hotA hai| udA0-(gotra) glucukAyani kA yaha-galaucukAyana (kaary)| upagu kA yaha-aupagavaka (kaary)| (caraNa) kaTha kA yaha (dharma/AmnAya) kaatthk| kalApa kA yh-kaalaapk| muda kA yh-maudk| piplAda kA yh-paiplaadk| siddhi-galaucukAyanakam / glucukaayni+ngs+vuny| glaucukaayn+ak| glaucukAyanaka+su / glaucukAyanakam / yahAM SaSThI-samartha, gotravAcI 'glucukAyani' zabda se idam artha meM isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai| pUrvavat 'vu' ke sthAna meM aka' Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hI-aupagavakam aadi| vizeSa: caraNavAcI prAtipadika se vAo- 'caraNAd dharmAmnAyayoriSyate (4 / 3 / 126) se dharma aura AmnAya (pAThyagrantha) artha meM pratyayavidhi hotI hai| vaidika vidyApITha kA prAcIna nAma caraNa' hai| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam aN (7) sngghaangklkssnnessvnyynyinyaamnn|127| pa0vi0-saGgha-aDka-lakSaNeSu 7 / 3 aJyaJiJAm 6 / 3 (paJcamyarthe) aN / 1 / 1 / sa0-saGghazca akazca lakSaNaM ca tAni saGghAGkalakSaNAni, teSu-saGghAGkalakSaNeSu (itretryogdvndv:)| aJ ca yaJ ca iJ ca te aJyaJiJaH, teSAm-aJyajinAm (itretryogdvndv:)| anu0-tasya, idamiti caanuvrtte| anvaya:-tasya aJyajinAm idam aN sngghaangklkssnnessu| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd anantAd yajantAd iJantAcca prAtipadikAd idamityasminnarthe'N pratyayo bhavati, yad idamiti saMgho'Gko lakSaNaM cet tad bhavati, yathAsaMkhyamatra prtyyaarthvidhirnessyte| udA0-(aJ) bidasya gotrApatyaM baida: / bidAnAnAmayam-saMgha:, aGka:, lakSaNaM vaa-baidH| (yaJ) gargasya gotrApatyaM gArgya: / gArgANAmayam-saMgha:, aGka:, lakSaNaM vA-gArga: / (iJ) dakSasyApatyaM dAkSi: / dAkSINAmayam-saMgha:, aGkaH, lakSaNaM vaa-daakssH| AryabhASA artha-(tasya) SaSThI-samartha (aJyajijAm) ajanta, yajanta, iJanta prAtipadika se (idam) yaha artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai (saGghAkalakSaNeSu) jo idam' pratyayArtha hai, yadi vaha saMgha, aMka, lakSaNa ho| udA0-(a) bida kA gotraapty-baid| baida logoM kA saMgha, aMka vA lkssnn-baid| (yaja) garga kA gotraapty-gaaye| garga logoM kA saMgha, aMka vA lkssnn-gaarg| (iz2a) dAkSi logoM kA saMgha, aMka vA lakSaNa-dAkSa / siddhi-(1) baidA: / bida+aJ / bida+0 / bida+Am+aN / bida+a / baid+a| baida jas / baidaaH| yahAM prathama bida' zabda se 'anuSyAnantarye bidAdibhyo'J (4 / 1 / 104) se gotrApatya artha meM 'aJ' pratyaya hotA hai| aJ-luganta bida' zabda se isa sUtra se idam yaha (saMgha, aMka, lakSaNa) artha meM isa sUtra se 'aNa' pratyaya hai 'yaJiJozca' (2 / 4 / 64) se bahutva-vivakSA meM 'aJ' pratyaya kA luka ho jAtA hai| tatpazcAt 'bida' zabda se yaha aN-pratyayavidhi hotI hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 421 (2) gArga: / garga+yaJ / garga+0 / garga+Am+aN / garga+a / gArga+a / gArga+jas / gaargaaH| yahAM prathama 'gargAdibhyo yas' (4 / 1 / 105) se gotrApatya artha meM yaJ' pratyaya hotA hai| yaj-luganta garga' zabda se isa sUtra se pUrvokta artha meM 'aN' pratyaya hai| bahutva-vivakSA meM pUrvavat 'yaJ' pratyaya kA luk hotA hai| tatpazcAt garga' zabda se 'aNa' pratyayavidhi hotI hai| pUrvavat aMga ko Adivaddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| (3) dAkSAH / dakSa+iJ / daakssi| dAkSi+Am+aN / dAkS+a / dAkSa+jas / dAkSAH / yahAM prathama dakSa' zabda se 'ata iJa (4 / 1 / 95) se 'i' pratyaya hotA hai| ijanta dAkSi' zabda se pUrvokta artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko parjanyavat AdivRddhi aura aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| vizeSa: (1) aMka aura lakSaNa zabda paryAyavAcI rUpa meM prayukta hote haiM kintu yahAM donoM padoM kA grahaNa kiyA gayA hai| ata: yahAM aMka aura lakSaNa meM yaha antara hai ki aDka (cihna) gau Adi pazuoM meM avasthita hotA huA unakA sva (AtmIya) nahIM hotA hai kintu lakSaNabhUta padArtha kA cihnabhUta sva (AtmIya) hotA hai| jaise bida logoM kA vidyArUpa cihna sva-AtmIya lakSaNa hai| (2) yahAM aJ, yaj, iJ pratyayAnta tIna prAtipadika haiM aura saMgha, aMka, lakSaNa ye tIna pratyayArtha haiM, ata: yathAsaMkhyamanudeza: samAnAm (1 / 3 / 10) se yathAsaMkhya pratyayavidhi honI cAhiye kintu yahAM yathAsaMkhyatA abhISTa nahIM hai| yathAsaMkhyatA ke nivAraNa ke liye vaiyAkaraNa yahAM ghoSa' zabda kA grahaNa karate haiM-vA0- 'ghoSagrahaNamatra kartavyam / ghoSa graam| aNapratyaya-vikalpaH (8) zAkalAd vA / 128 / pa0vi0-zAkalAt 5 / 1 vA avyypdm| anu0-tasya, idam, aN, saGghAGkalakSaNeSu iti caanuvrtte| anvaya:-tasya zAkalAd idaM vA'N saGghAkalakSaNeSu / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt zAkalAt prAtipadikAd idamityasminnarthe vikalpena aN pratyayo bhavati, yad idamiti saGgho'ko lakSaNaM cet tad bhavati, pakSe ca vuJ pratyayo bhvti| udA0-zakalasya gotrApatyam-zAkalya:, zAkalyena proktam-zAkalam / zAkalam adhIyate-zAkalA: / zAkalAnAM saGgha:, aGka:, lakSaNaM vA-zAkalam, zAkalakaM vaa| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (zAkalAt) zAkala prAtipadika se (idam) yaha artha meM (vA) vikalpa se (aN) aN pratyaya hotA hai (saGghAkalakSaNeSu) jo idam= yaha' hai yadi vaha saMgha, aMka vA lakSaNa ho| udA0-zakala kA gotrApatya-zAkalya, zAkalya AcArya ke dvArA prokta grnth-shaakl| zAkalya AcArya ke dvArA prokta grantha ke adhyetA (chaatr)-shaakl| zAkalajanoM kA saMgha, aMka vA lakSaNa-zAkala vA zAkalaka kahAtA hai| siddhi-(1) zAkalam / zakala+yaJ / shaakl+y| shaakly|| zAkalya+aN / shaakl+a| shaakl|| zAkala+aN / zAkala+0 / shaakl|| zAkala+aN / shaakl+a| zAkala+jas / shaaklaaH| yahAM prathama 'zakala' zabda se gargAdibhyo yajJa (41105) se gotrApatya artha meM yaJ' pratyaya karane para 'zAkalya' zabda siddha hotA hai| zAkalya' zabda se kaNvAdibhyo gotre (4 / 1 / 111) se prokta artha meM 'aN' pratyaya karane para tathA 'Apatyasya ca taddhite'nAti (6 / 4 / 151) se yakAra kA lopa hone para zAkala' zabda banatA hai| zAkala' zabda se tadadhIte taveda (4 // 2 // 59) se adhyetA-veditA artha meM 'aNa' pratyaya hotA hai aura usake proktArthaka hone se proktAlluka' (4 / 2 / 111) se 'aN' pratyaya kA lopa ho jAtA hai| tatpazcAt usa SaSThI-samartha, caraNavAcI 'zAkala' zabda se idam (saMgha, aMka, lakSaNa) artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hotA hai| pUrvavat aMga ko parjanyavat AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| (2) zAkalakam / yahAM SaSThI-samartha caraNavAcI 'zAkala' zabda se idam (saMgha, aMka, lakSaNa) artha meM vikalpa pakSa meM gotracaraNAd vu' (4 / 3 / 126) se 'vuJ' pratyaya hai| pUrvavat vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa: zAkala-zAkalya AcArya ne Rgveda kA padapATha banAyA thA jisakA pANini meM ullekha hai (sambuddhau zAkalyasyetAvanArSe 1 / 1 / 16) / zAkala prokta zAkhA kA adhyayana karanevAle vidvAnoM kA bhI (4 / 3 / 128) sUtra meM ullekha hai| ise zAkala caraNa kahate the, zAkalena proktamadhIyate-zAkalA: RksaMhitA kA vartamAna saMskaraNa zAkala zAkhA kA hai (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 314) / jya: (6) chndogaukthikyaajnyikbcnttaanyyH|12| pa0vi0-chandoga-aukthika-yAjJika-baDhaca-naTAt 5 / 1 jya: 1 / 1 / sa0-chandogazca aukthikazca yAjJikazca baDhacazca naTazca eteSAM samAhAra:-chandogaukthikayAjJikabaDhcanaTam, tasmAt-chandogaukthikayAjJikabaDhcanaTAt (samAhAradvandvaH) / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 423 anu0-tasya, idamiti caanuvrtte| anvaya:-tasya chandogaukthikayAjJikabaDhacanaTAd idaM vyaH / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyazchandogaukthikayAjJikabahRcanaTebhya: prAtipadikebhya ityasminnarthe jya: pratyayo bhavati / udA0-(chandoga:) chandogAnAM dharma AmnAyo vaa-chaandogym| (aukthika:) authikAnAM dharma AmnAyo vaa-aukthikym| (yAjJika:) yAjJikAnAM dharma AmnAyo vaa-yaajnyikym| ( baca:) baDhacAnAM dharma AmnAyo vaa-baay'cym| (naTa:) naTAnAM dharma AmnAyo vA-nATyam / caraNAddharmAmnAyayorarthayo: pratyayo vidhIyate / tatsAhacaryAnnaTazabdAdapi dharmAmnAyayorevArthayo: pratyayo bhavati / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (chandogAnaTAt) chandoga, austhika, yAjJika, baDhaca, naTa prAtipadiko se (idam) yaha' artha meM (jya:) vya pratyaya hotA hai| udA0-(chandoga) chandogoM kA yaha (dharma/AmnAya) chaandogy| (aukthika) austhikoM kA yaha (dharma/AmnAya) aukthikya / (yAjJika) yAjJikoM kA yaha (dharma/AmnAya) yaajnyik| (naTa) naToM kA yaha (dharma/AmnAya) naatty| caraNa (vaidika vidyApITha) vAcI zabdoM se dharma aura AmnAya (pAThyagrantha) artha meM pratyaya hotA hai| yahAM naTa' zabda kA caraNavAcI zabdoM ke sAtha pATha hone se naTa' zabda se bhI dharma aura AmnAya artha meM pratyaya hotA hai| siddhi-chAndogyam / chandoga+Am+vya / chaagyog+y| chAgyogya+su / chAndogyam / yahAM SaSThI-samartha chandoga' zabda se idam (dharma/AmnAya) artha meM isa sUtra meM jya' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-aukthikyam, aadi| vizeSa: (1) chandoga-sAmaveda kA gAna karanevAle sAmavedI brAhmaNoM ko chandoga' kahate haiN| chandoga nAmaka caraNa kA dharma evaM AmnAya chAndogya kahAtA hai| (2) aukthika-udgAtA dvArA geya sAmoM ke saMgraha ko uktha kahate the| ukthoM kA nizcaya sAmavedIya caraNoM kI pariSadoM kA kartavya thaa| usake lie jisa grantha kA nirmANa huA vaha uktha' aura use par3hane-par3hAnevAle loga 'aukthika' kahe gaye (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 328) / (3) yAjJika-yajJIya karmakANDa kA adhyayana karanevAle yAjJika kahalAte the| yAjJika caraNa kA dharma/AmnAya yAjJikya kahalAtA thaa| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) baDhaca-baDhaca Rgveda kA atyanta prasiddha caraNa thaa| pataJjali ke 'ekaviMzatidhA bADhacyam' vacana se vidita hotA hai ki baDhcoM ke 21 bheda vA zAkhAyeM thiiN| (5) naTasUtra-yaha naToM se sambandhita koI grantha thaa| yahAM usakA caraNavAcI chandoga' Adi ke sAtha pATha hone se vidita hotA hai ki usa nATyagrantha kI AmnAya (chandograntha) ke samAna pratiSThA thii| vuJ-pratiSedhaH (10) na dnnddmaannvaantevaasissu|130| pa0vi0-na avyayapadam, daNDamANavAntevAsiSu 7 / 3 / sa0-daNDapradhAnA mANavA dnnddmaannvaa:| 'mayUravyaMsakAdayazca' (2 / 1 / 72) iti madhyamapadalopisamAsa: / daNDamANavAzca antevAsinazca te daNDamANavAntevAsinaH, teSu-daNDamANavAntevAsiSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-'gotracaraNAd vuJ' (4 / 3 / 126) ityato gotrgrhnnmihaanuvrtte| anvaya:-tasya gotrAd idaM vuJ na dnnddmaannvaantevaasissu| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd gotravAcina: prAtipadikAd ityasminnarthe vuJ pratyayo na bhvti| dnnddmaannvaantevaasissvbhidheyessu|| udA0-gokakSasya gotraaptym-gaukkssyH| gaukakSyeNa proktmgaukkssm| gaukakSam adhIyate-gaukakSA daNDamANavA:, antevAsino vaa| dAkSakA: / maahkaaH| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (gotrAt) gotravAcI prAtipadika se (idam) yaha artha meM (vuJ) vuJ pratyaya nahIM hotA hai (daNDamANavAntevAsiSu) yadi vahAM daNDamANava aura antevAsI artha abhidheya ho| udA0-gokakSa kA gotrApatya-gaukakSya kahAtA hai| gaukakSya AcArya ke dvArA prokta grnth-gaukkss| gaukakSa ke adhyetA (chAtra)-gaukakSa, daNDamANava/antevAsI (shissy)| dakSa kA gotraapty-daakssi| dAkSi AcArya ke dvArA prokta grnth-daakss| dAkSa grantha ke adhyetA-dAkSa, dnnddmaannv/antevaasii| mahaka kA gotraapty-maahki| mAhaki AcArya ke dvArA prokta grnth-maahk| mAhaka grantha ke adhyetA-mAhaka, dnnddmaannv/antevaasii| Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 425 siddhi-gaukkssaaH| gokkss+dds+yny| gaukkss+y| gaukakSya / / gaukakSya+aN / gaukaz+a / gaukakSa+su / gaukakSa: / gaukakSa+aN gaukakSa+0 / gaukakSaH / __yahAM prathama gokakSa' zabda se 'gargAdibhyo yajJa (4 / 1 / 105) se gotrApatya artha meM yaJ pratyaya hotA hai| phira gotrapratyayAnta gaukakSya' zabda se kaNvAdibhyo gotre (4 / 2 / 111) se prokta artha meM 'aN' pratyaya karane para 'Apatyasya ca taddhite'nAti' (6 / 4 / 151) se pakAra kA lopa hotA hai| 'gokakSa' zabda se tadadhIte tadveda' (4 / 2 / 59) se adhyetA-veditA artha meM 'aNa' pratyaya hotA hai kintu proktAlluk' se usa 'aN' pratyaya kA lopa ho jAtA hai| gaukakSya' zabda se gotrapratyayAnta hone se gotracaraNAd vu (4 / 3 / 126) se prApta 'vuJ' pratyaya kA pratiSedha hone para kaNvAdibhyo gotre (4 / 2 / 111) se vihita 'aN' pratyaya avaziSTa raha jAtA hai| (2) dAkSAH / dakSa+iJ / daakss+i| dAkSi+aN / daakss+a| dAkSa+jas / dAkSAH / yahAM prathama dakSa' zabda se gotrApatya artha meM 'ata iJ' (4 / 1 / 95) se 'iJ' pratyaya hotA hai| 'gotracaraNAd vu' (4 / 3 / 126) se prApta vuJ pratyaya kA isa sUtra se pratiSedha hone para inazca' (4 / 2 / 112) se 'aN' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hii-maahkaaH| vizeSa: (1) dnnddmaannv| choTI zreNiyoM ke chAtroM ko daNDamANava kahate the| tattvabodhinI ke anusAra daNDamANava' vaha kahalAtA thA jisakA abhI upanayana saMskAra na huA ho| kAzikA ke anusAra palAza Adi kA daNDa dhAraNa karanevAle chAtroM ko 'daNDamANava' kahate the (daNDapradhAnA mANavA: dnnddmaannvaa:-kaashikaa)| ve apanA DaMDA liye huye Azrama meM idhara se udhara phirate dikhAI dete the| (2) antevAsI-jaba veda par3hane kA samaya AtA to AcArya usa 'mANava' kA upanayana-saMskAra karate the| isa saMskAra ke bAda vaha 'mANava' sacce arthoM meM AcArya kA sAmIpya prApta karatA thaa| manasA, vAcA, karmaNA AcArya ke samIpa pahuMcA huA brahmacArI 'antevAsI' isa anvitArtha padavI ko dhAraNa karatA thA (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 276) / cha: (11) raivatikAdibhyazchaH / 131 / pa0vi0-raivatika-Adibhya: 5 / 3 cha: 1 / 1 / sa0-raivatika AdiryeSAM te raivatikAdayaH, tebhya:-raivatikAdibhyaH (bhuvriihi:)| Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-tasya, idmitynuvrtte| anvaya:-tasya raivatikAdibhya idaM chH| artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyo raivatikAdibhyaH prAtipadikebhya idamityasminnarthe cha: pratyayo bhavati / udA0-revatyA apatyam-raivatika: / raivatikasyedam-raivatakIyam / svapizasyApatyam-svApizi: / svApizeridam-svApizIyam / _raivatika / svApizi / kssemvRddhi| gaurgriivi| audameyi / audvaahi| baijvaapi| iti revatikAdayaH / / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (raivatikAdibhyaH) raivatika Adi prAtipadikoM se (idam) 'yaha' artha meM (cha:) cha pratyaya hotA hai| udA0- revatI kA putr-raivtik| raivatika kA yh-raivtkiiy| svapiza kA putr-svaapishi| svApizikA yaha-svApizIya / siddhi-(1) raivtkiiym| revatI+ThaJ / raivt+ik| raivtik|| raivtk+ch| raivtk+iiy| raivtkiiy+su| raivtkiiym| ___ yahAM prathama revatI zabda se apatya artha meM revatyAdibhyaSTha (4 / 1 / 146) se 'ThaJ' pratyaya hotA hai| puna: SaSThI-samartha gotrapratyayAnta raivatika' zabda se 'idam' artha meM isa sUtra se 'cha' pratyaya hotA hai| yahAM 'gotracaraNAd vujJa (4 / 2 / 111) se 'vuJ' pratyaya prApta thA, ata: usake bAdhaka cha' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| (2) svApizIyam / svpish+iny| svaapish+i| svaapishi|| svaapishi+ch| svpish+iiy| svApizIya+su / svApizIyam / yahAM prathama svapiza' zabda se apatya artha 'ata itra (4 / 1 / 95) se iJ pratyaya hai| puna: SaSThI-samartha gotrapratyayAnta svApizi' zabda se 'idam' artha meM isa sUtra se cha' pratyaya hotA hai| yahAM 'iJazca' (4 / 2 / 112) se 'aN' pratyaya prApta thA ata: yaha usake bAdhaka cha' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| vizeSa: kAzikAvRttikAra paM0 jayAditya ne kaupiJjalahAstipadAdaNa, AtharvaNikasyekalopazca' ina donoM ko pANinIya sUtra mAnakara inakI vyAkhyA kI hai| mahAbhASya ke anusAra ye donoM vArtikasUtra haiN| ata: inakA yahAM pravacana nahIM kiyA jAtA hai| / / iti zeSArthapratyayaprakaraNam / / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 427 vikArAvayavArthapratyayaprakaraNam yathAvihitaM pratyayaH (1) tasya vikAraH / 132 / pa0vi0-tasya 6 / 1 vikAra: 1 / 1 / anvaya:-tasya prAtipadikAd vikAro yathAvihitaM pratyUyaH / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt prAtipadikAd vikAra ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, itydhikaaroym| prakRteravasthAntaraM vikAra iti kthyte| udA0-azmano vikAra:-Azma:, Azmano vaa| bhasmano vikaar:bhaasmnH| mRttikAyA vikAra:-mArtikaH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha prAtipadika se (vikAraH) vikAra artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| udA0-azmA (patthara) kA vikAra-Azma, vA Azmana / bhasma kA vikaar-bhaasmn| mRttikA (miTTI) kA vikaar-maartik| siddhi-Azma: / azman+Das+aN / aashmn+a| Azm+a / AzmaH / yahAM SaSThI-samartha 'azman' zabda se idam artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: prAgadIvyato'N (4 / 1 / 83) se yathAvihita prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura vA0-'azmano vikAra upasaMkhyAnam (6 / 4 / 144) se 'azman' zabda ke Ti-bhAga (an) kA vikalpa se lopa hotA hai| jahAM Ti-bhAga kA lopa nahIM hotA vahAM-AzmanaH / aise hI-bhAsmanaH, mArtika: aadi| vizeSa: tasya' isa SaSThI-samartha vibhakti kI anuvRtti hone para puna: isa sUtra meM tasya' pada kA grahaNa 'zeSe' (4 / 2 / 92) isa zeSa-adhikAra kI nivRtti ke liye hai| yathAvihitaM pratyayaH (2) avayave ca prANyoSadhivRkSebhyaH / 133 / pa0vi0-avayave 71 ca avyayapadam, prANi-oSadhi-vRkSebhya: 5 / 3 / sa0-prANI ca oSadhizca vRkSazca te prANyoSadhivRkSAH, teSuprANyoSadhivRkSeSu (itaretarayogadvandvaH) / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-tasya, vikAra iti caanuvrtte| anvaya:-tasya prANyoSadhivRkSebhyo'vayave vikAre ca yathAvihitaM prtyy:| ___ artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyaH prANi-oSadhi-vRkSavAcibhyaH prAtipadikebhyo'vayave vikAre cArthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, itydhikaaro'ym| udA0-(prANI) kapotasyAvayavo vikAro vaa-kaapot:| mAyUraH / taittirH| (oSadhi:) mULayA avayavo maurvaM kaannddm| mULayA vikAro maurvaM bhasma / (vRkSaH) karIrasyAvayava: kArIraM kANDam / karIrasya vikAra: kArIraM bhsm| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (prANyoSadhivRkSebhya:) prANI, oSadhi aura vRkSavAcI prAtipadikoM se (avayave) avayava aMga (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM yathAvihita pratyaya hotA hai| udA0-(prANI) kapota-kabUtara kA avayava vA vikaar-kaapot| mayUra-mora kA avayava vA vikaar-maayuur| tittiri tItara kA avayava vA vikaar-taittir| (oSadhi) mUrvA maror3aphalI kA avayava-maurva kANDa (tnaa)| mUrvA kA vikAra-maurva bhsm| (vRkSa) karIra kaira kA avayava-kArIra kANDa (tnaa)| karIra kA vikAra kArIra bhsm|| siddhi-(1) kapota: / kapota+Gas+aJ / kaapot+a| kApota+su / kaapot:| yahAM SaSThI-samartha, prANIvAcI kapota' zabda se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: isa adhikAra meM vakSyamANa prANirajatAdibhyo'jJa (4 / 3 / 152) se yathAvihita 'an' pratyaya hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-mAyUraH, taittirH| (2) maurvam / mUrvA+Das+aN / mau+a / maurva+su / maurvm| yahAM SaSThI-samartha, oSadhivAcI mUrvA' zabda se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: prAgadIvyato'Na' (411483) se yathAvihita prAgadIvyatIya 'aNa' pratyaya hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| aise hI-kArIram / vizeSaH (1) mUrvA-maror3aphalI nAma kI bela jisake reze nikAlakara dhanuSa ke rode kI DorI aura kSatriya kA kaTisUtra banAyA jAtA hai (sh0ko0)| Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 426 (2) oSadhi aura vRkSa meM yaha antara hai ki oSadhiyAM phala-pAka ke pazcAt naSTa ho jAtI haiM, vRkSa nahIM / vRkSa puSpavAn aura phalavAn hote haiN| vanaspatiyAM kevala phalavAn hotI haiN| vRkSa meM vanaspatiyoM kA bhI antarbhAva ho jAtA hai| (3) isa prakaraNa meM vidhIyamAna pratyaya prANI, oSadhi aura vRkSavAcI prAtipadikoM se avayava aura vikAra artha meM hote haiN| anya prAtipadikoM se kevala vikAra artha meM hote haiM kyoMki yaha vikAra aura avayava artha kA eka sAtha adhikAra isa apavAda ke vidhAna ke liye kiyA gayA hai| aN (2) bilvAdibhyo'N | 134 | pa0vi0- bilva-AdibhyaH 5 / 3 aN 1 / 1 / sa0-bilva AdiryeSAM te bilvAdayaH, tebhya:- bilvAdibhyaH ( bahuvrIhi: ) / anu0 - tasya vikAra:, avayave ca iti cAnuvartate / , anvayaH-tasya bilvAdibhyo'vayave vikAre cA'N / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyo bilvAdibhyaH prAtipadikebhyo'vayave vikAre cArthe'N pratyayo bhavati / udA0-bilvasyAvayavo vikAro vA bailvaH / gavedhukAyA avayavo vikAro vA gAvedhukaH / bilv| vriihi| kaanndd| mudga / ikSu / veNu / gavedhukA / karpAsI 1 paattlii| karkandhU / kuTIra / iti bilvAdayaH / / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI-samartha (bilvAdibhyaH) bilva Adi prAtipadikoM se (avayave) avayava (ca) aura (vikAra) vikAra artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-bilva-belagirI kA avayava vA vikAra - bailva / gavedhukA = (gau Adi pazuoM ke khAne kA ghAsa) kA avayava vA vikAra - gAvedhuka / siddhi - (1) bailvaH / bilva + Gas +aN / bailv+a / bailva+su / bailvaH / yahAM SaSThI- samartha 'bilva' zabda se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| 'bilvatiSyayoH svarito vA' (phiT0 1 / 23) se 'bilva' zabda antaH svarita vA antodAtta hone se anudAttAdi hai-biralve, balvaH / ataH 'anudAttAdezca' ( 4 | 3 | 140 ) se 'aJ' pratyaya prApta thaa| yaha 'aN' pratyaya usakA apavAda hai / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam (2) gAvedhukaH / gavedhukA + Gas +aN / gAvedhuk + a / gAvedhuka+su / gAvedhukaH / yahAM SaSThI - samartha 'gavedhukA' zabda se pUrvavat 'aN' pratyaya hai| yahAM 'kopadhAcca' (4 / 3 / 137) se hI 'aN' pratyaya siddha thA kintu 'mayaDvaitayorbhASAyAmabhakSyAcchAdanayo:' (4 | 3 | 143) se 'mayaT' pratyaya bhI prApta hotA hai / ata: yaha 'aN' pratyaya usa 'mayaT ' pratyaya kA apavAda hai| aN 430 (3) kopadhAcca / 135 / pa0vi0-kopadhAt 5 / 1 ca avyayapadam / sa0-ka upadhA yasya tat kopadham, tasmAt - kopadhAt ( bahuvrIhi: ) / anu0 - tasya, vikAra:, avayave ca iti cAnuvartate / " anvayaH-tasya kopadhAcca avayave vikAre cA'N / artha: tasya iti SaSThIsamarthAt kakAropadhAt prAtipadikAcca yathAyogam avayave vikAre cArthe'N pratyayo bhavati / udA0 - tarkorvikArastArkavam / tittiDIkasyAvayavo vikAro vA taittiddiikm| maNDUkasyAvayavo vikAro vA mANDUkam / dardurUkasyAvayavo vikAro vA daarduruukm| madhUkasyAvayavo vikAro vA mAdhUkam / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (kopadhAt) kakAra upadhAvAn prAtipadika se (ca) bhI (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0 - tarka ( tAkU jisa para carkhe meM sUta lipaTatA jAtA hai) kA vikAra - tArkava ( sUta) / tittiDIka = imalI ke vRkSa kA avayava vA vikAra- taittiDIka / maNDUka-meMDhaka kA avayava vA vikaar-maanndduuk| dardurUka = meMDhaka kA avayava vA vikAra-dArUka / madhUka = mahue ke vRkSa kA avayava vA vikAra- mAdhUka / siddhi-tArkavam / tarku+Gas +aN / tArko+a / tArkava+su / tArkavam / yahAM SaSThI-samartha, kakAropadha 'tarka' zabda se vikAra artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| yaha 'oraJ' ( 4 | 3 | 39 ) se prApta 'aJ' pratyaya kA apavAda hai| 'taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117 ) se aMga ko AdivRddhi tathA 'orguNa:' (6 / 4 / 146) aMga ko guNa hotA hai| aise hI- 'taittiDIkam' Adi / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH tittiDIka Adi zabda 'laghAvante0' (phiTa0 2 / 19) se madhyodAtta hone se anudAttAdi haiM, ata: yaha 'anudAttAdezca' (4 / 3 / 140) se prApta 'aJ' pratyaya kA apavAda hai| vizeSa: yahAM tarku' zabda se kevala vikAra artha meM aura tittiDIka (vRkSa), maNDUka (meMDhaka) dardurUka (meMDhaka) madhUka (vRkSa) ina prANIvAcI aura vRkSavAcI zabdoM se avayave ca prANyoSadhivRkSebhyaH (4 / 3 / 135) isa niyama-sUtra se vikAra aura avayava artha meM 'aN' pratyaya hotA hai| aN (Suka) (4) pujatunoH ssuk|136| pa0vi0-trapu-jatuno: 6 / 2 Suk 1 / 1 / sa0-trapu ca jatu ca te trapujatunI, tayo:-trapujatuno: (itretryogdvndv:)| anu0-tasya, vikAra iti caanuvrtte| anvaya:-tasya vapujatubhyAM vikAro'N tayozca Suk / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAbhyAM vapujatubhyAM prAtipadikAbhyAM vikAra ityasminnarthe'N pratyayo bhavati, tayozca Suk-Agamo bhavati / udA0-(pu) trapuNo vikaar:-traapussm| (jatu) jatuno vikaar:jaatussm| AryabhASA artha-(tasya) SaSThI-samartha (pujatunoH) trapu, jatu prAtipadikoM se (vikAra:) vikAra artha meM (aNa) pratyaya hotA hai (Suk) aura unheM Suk Agama hotA hai| udA0-(pu) vapu sIsA/rAMga kA vikAra-trApuSa / jatu-goMda/lAkha kA vikaar-jaatuss| siddhi-trApuSam / trapu+Das+aN / trApuSuk+a / trApuS+a / trApuSa+su / trApuSam / ___ yahAM SaSThI-samartha 'pu' zabda se vikAra artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya aura pu' zabda ko 'puk' Agama hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hii-jaatussm| aJ (5) orny|136| pa0vi0-o: 5 / 1 aJ 11 / anu0-tasya, vikAra:, avayave, ca iti caanuvrtte| Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-tasya oravayave vikAre cA'N / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd o:-ukArAntAt prAtipadikAd avayave vikAre cArthe'J pratyayo bhvti| udA0-devadAroravayavo vikAro vA daivdaarvm| bhadradAroravayavo vikAro vA bhAdradAravam / AryabhASA artha-(tasya) SaSThI-samartha (o:) ukArAnta prAtipadika se (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai| udA0-devadAru kA avayava vikaar-daivdaarv| devadAru devadAra eka pahAr3I per3a hai jisakI lakar3I kar3I, halkI aura pIle raMga kI hotI hai| bhadradAru kA avayava vA vikaar-bhaadrdaarv| 'bhadradAru' zabda devadAru' kA paryAyavAcI hai| siddhi-daivadAravam / devadAru+Das+aN / daivdaaro+a| daivadArava+su / daivadAravam / yahAM SaSThI-samartha, ukArAnta devadAru' zabda se isake vRkSavAcI hone se pUrvokta niyama se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| taddhiteSvacAmAde:' (7/2/117) se aMga ko AdivRddhi tathA 'orguNaH' (4 / 4 / 146) se aMga ko guNa hotA hai| devadAru aura bhadradAru zabda 'pItavarthAnAm' (phiTa0 2 / 14) se AdhudAtta haiN| ata: anudAttAdezca' (4 / 3 / 138) kA yahAM avakAza nahIM hai ata: ye isa sUtra ke udAharaNa hai| pItadru-sarala vnspti| aJ (6) anudAttAdezca / 138 / pa0vi0-anudAtta-Ade: 5 / 1 ca avyayapadam / anu0-tasya, vikAra:, avayave, ca iti caanuvrtte| anvaya:-tasyA'nudAttAderavayave vikAre cA'J / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd anudAttAde: prAtipadikAcca avayave vikAre cArthe'J pratyayo bhavati / udA0-dadhitthasyAvayavo vikAro vA daadhitthm| kapitthasya vikAro'vayavo vA kaapitthm| mahitthasyAvayavo vikAro vA mAhittham / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (anudAttAde:) anudAttAdi prAtipadika se (ca) bhI (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai| Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-dadhittha-kaithA vRkSa kA avayava vA vikaar-daadhitth| kapittha-kaithA vRkSa kA avayava vA vikaar-kaapitth| mahittha vRkSa kA avayava vA vikaar-maahitth| siddhi-dAdhittham / yahAM SaSThI-samartha, anudAttAdi prAtipadika se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| dani tiSThatIti dadhitthaH / yahAM supi sthaH' (3 / 2 / 4) se ka' pratyaya, Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se sthA' AkAra kA lopa pRSodarAdIni yathopadiSTam (6 / 3 / 109) se sthA' ke s' ko t' Adeza hotA hai| yahAM upapada samAsa hai ata: samAsasya' (6 / 1 / 220) se AntodAtta svara hone se dadhittha' zabda anudAttAdi hai-dadhitthaH / ___yahAM pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-kApittham, maahitthm| kapittha' zabda 'dadhittha' zabda kA payArcAvAcI hai| isa vRkSa ke phala kapi vAnaroM ko priya hote haiM, ata: ise kapittha' kahate haiN| aJ-vikalpaH (7) palAzAdibhyo vaa|136 / pa0vi0-palAza-Adibhya: 5 / 3 vA avyayapadam / anu0-tasya, vikAra:, avayave, ca iti cAnuvartate / anvaya:-tasya palAzAdibhyo'vayave vikAre ca vA'J / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya: palAzAdibhya: prAtipadikebhyo'vayave vikAre cArthe vikalpenA'J pratyayo bhavati, pakSe cA'N pratyayo bhavati / udA0-palAzasyAvayavo vikAro vA pAlAzam / khAdiram / plaash| khdir| shishpaa| syndn| kriir| shiriiss| yvaas| vikkt| iti palAzAdaya: / / _ AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (palAzAdibhyaH) palAza Adi prAtipadikoM se (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM (vA) vikalpa se (aJ) aJ pratyaya hotA hai aura pakSa meM autsargika aN pratyaya hotA hai| udA0-palAza (DhAka) vRkSa kA avayava vA vikAra-pAlAza / khadira (katthA) vRkSa kA avayava vA vikaar-khaadir| siddhi-(1) pAlazam / palAza+Das+aJ / paalaash+a| paalaash+su| pAlAzam / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM SaSThI-samartha 'palAza' zabda se avayava vA vikAra artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-khAdiram / yahAM nityAdinityam (6 / 4 / 94) se AdhudAtta svara hotA hai-paaloshm| aise hI-khAdiram / (2) pAlazam / yahAM vikalpa pakSa meM prAgdIvyato'N (4 / 1 / 83) se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya karane para bhI pAlAzam' pada siddha hotA hai kintu yahAM AdhudAttazca (3 / 113) se 'aN' pratyaya ke AdhudAtta svara hone se pada kA antodAtta svara hotA hai-pAlAzam / aise hii-khaadirm| TlaJ (8) zamyASTla ny|140| pa0vi0-zamyA: 5 / 1 TlaJ 1 / 1 / anu0-tasya, vikAra:, avayave ca iti cAnuvartate / anvaya:-tasya zamyA avayave vikAre ca TlaJ / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAcchamI-zabdAt prAtipadikAd avayave vikAre cArthe TlaJ pratyayo bhvti| udA0-zamyA avayavo vikAro vA zAmIlaM bhasma / zAmIlI suk| 'cAturmAsye varuNapraghAseSu zamImayya: sruco bhavantIti zrutam' iti padamaJjaryAM pnnddithrdttmishrH| AryabhASA artha-(tasya) SaSThI-samartha (zamyA:) zamI prAtipadika se (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM (TlaJ) pratyaya hotA hai| udA0-zamI (jAMTI) vRkSa kA avayava vA vikAra-zAmila bhsm| zAmIlI suka (Ahuti kI cms)| siddhi-(1) zAmilam / zamI+Das+TlaJ / shaamii+l| shaamiil+su| zAmIlam / yahAM SaSThI-samartha 'zamI' zabda se avayava vA vikAra artha meM isa sUtra se TlaJ' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| zamI' zabda SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se GIS-pratyayAnta hai| 'AyudAttazca (3 / 1 / 3) se pratyaya ke AdhudAtta hone se zamI' zabda anudAttAdi hai| 'anudAtterazca' (4 / 3 / 138) se yahAM 'aJ' pratyaya prApta thaa| yaha sUtra usakA apavAda hai| (2) shaamiilii| yahAM strItva-vivakSA meM 'TiTDhANa (4 / 1 / 15) se DIp pratyaya hotA hai| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH mayaT (6) mayaDvaitayorbhASAyAmabhakSyAcchAdanayoH / 141 / pa0vi0-mayaTa 1 / 1 vA avyayapadam, etayo: 7 / 2 bhASAyAm 71 abhakSya-AcchAdanayo: 7 / 2 / sa0-bhakSyaM ca AcchAdanaM ca te bhakSyAcchAdane, na bhakSyAcchAdane abhakSyAcchAdane, tayo:-abhakSyAcchAdanayoH (itaretarayogadvandvagarbhita nnyttpurussH)| anu0-tasya, vikAra:, avayave, ca iti caanuvrtte| anvaya:-tasya prAtipadikAd etayorabhakSyAcchAdanayorvikArAvayavayorbhASAyAM vA mayaT / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt prAtipadikAd etayorabhakSyAcchAdanayovikArAvayavayorarthayorbhASAyAM vikalpena mayaTa pratyayo bhavati, pakSe ca yathAprAptaM pratyayA bhvnti| udA0-azmano'vayavo vikAro vA'zmamayam, aashmnm| mUrvAyA avayavo vikAro vA mUrvAmayam, maurvam / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha prAtipadika se (etayoH) ina (abhakSyaAcchAdanayo:) bhakSya aura AcchAdana artha se rahita (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM (bhASAyAm) laukika bhASA viSaya meM (vA) vikalpa se (mayaTa) mayaT pratyaya hotA hai aura pakSa meM yathAprApta pratyaya hote haiN| udA0-azmA (patthara) kA avayava vA vikAra-azmamaya, aashmn| mUrvA (maror3aphalI) kA avayava vA vikAra-mUrvAmaya, maurv| siddhi-(1) azmamayam / azman+Das+mayaT / ashm+my| azmamaya+su / ashmmym| yahAM SaSThI-samartha 'azman' zabda se bhakSya aura AcchAdana (vastra) se rahita avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se 'mayaT' pratyaya hai| nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 27) se aMga ke nakAra kA lopa hotA hai| (2) aashmnm| yahAM 'azman' zabda se vikalpa pakSa meM prAgdIvyato'N' (4 / 1 / 83) se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat (4 / 3 / 132) hai| aise hI-mUrvAmayam, maurvam / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSaH yahAM etayo:' pada ke pATha se vikAra aura avayava ina donoM arthoM meM jinase pratyaya-vidhAna kiyA gayA hai unase laukika bhASA meM bhakSya aura AcchAdana ko chor3akara 'mayaT' pratyaya bhI hotA hai| jaise- kapotamayam, mAyUram ityAdi / nityaM mayaT 436 (10) nityaM vRddhazarAdibhyaH / 142 / pa0vi0-nityam 1 / 1 vRddha-zarAdibhyaH 5 / 3 / sa0-zara AdiryeSAM te zarAdayaH, vRddhaM ca zarAdayazca te vRddhazarAdayaH, tebhya:- vRddhazarAdibhyaH (bahuvrIhigarbhita itaretarayogadvandvaH) / anu0 - tasya, vikAra:, avayave, ca, bhASAyAm, abhakSyAcchAdanayoH mayaT iti cAnuvartate / anvayaH-tasya vRddhazarAdibhyo'bhakSyAcchAdanayorvikArAvayavayorbhASAyAM nityaM mayaT / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyo vRddhasaMjJakebhyaH zarAdibhyazca prAtipadikebhyo'bhakSyAcchAdanayorvikArAvayavayorarthayorbhASAyAM viSaye nityaM mayaT pratyayo bhavati / udA0-(vRddham) AmrasyAvayavo vikAro vA aamrmym| shaalmym| shaakmym| (zarAdiH) zarasyAvayavo vikAro vaa-shrmym| darbhamayam mRNmayam / zara / drbh| mRt| kuttii| tRNa / soma / balvaja / iti zarAdayaH / / AryabhASAH artha-(tasya) SaSThI - samartha (vRddha - zarAdibhyaH) vRddhasaMjJaka aura zara Adi prAtipadikoM se (abhakSyAcchAdanayoH) bhakSya aura AcchAdana artha se rahita (avayave) avayava (ca) aura (vikAraH) vikAra artha meM (bhASAyAm ) laukika bhASA meM (nityam) sadA ( mayaT ) mayaT pratyaya hotA hai| udA0- (vRddha) AmravRkSa kA avayava vA vikAra-Amramaya / zAla (sALa) vRkSa kA avayava vA vikAra - zAlamaya / zAka (sAga) kA avayava vA vikAra - zAkamaya / (zarAdi ) zara (sarapata = sarakaMDA ) kA avayava vA vikAra - zaramaya / darbha ( DAbha ) kA ava vikAra-darbhamaya / mRt (miTTI) kA avayava vA vikAra - mRNmaya / Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH siddhi-(1) Amramayam / Amra+Das+mayaT / aamr+my| Amramaya+su / aamrmym| yahAM SaSThI-samartha, vRddhasaMjJaka 'Amra' zabda se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se nitya 'mayaT' pratyaya hai| aise hI-zAlamayam, zAkamayam, zaramayam aadi| (2) mRNmayam / mRt+Das+mayaT / mRt+maya / mRd+my| mRn+my| mRnn+my| mRnnmy+su| mRnnmym| yahAM SaSThI-samartha mRt' zabda se pUrvavat 'mayaTa' pratyaya hai| jhalAM jazo'nte (8 / 2 / 39) se t' ko jaz' dya ro'nunAsikenunAsiko vA' (8 / 4 / 45) se 'd' ko anunAsika n' aura vA0-'RvarNAcceti vaktavyam' (8141) se n' ko Natva hotA hai| mayaT (11) gozca puriisse|143| pa0vi0-go: 5 / 1 ca avyayapadam, purISe 7 / 1 / anu0-tasya itynuvrtte| anvaya:-tasya gozca purISe mayaTa / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd go-zabdAt prAtipadikAcca purISe'rthe mayaT pratyayo bhvti| udA0-go: puriissm-gomym| AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI-samartha (go:) 'go' prAtipadika se (purISe) purISa=mala artha meM (mayaT) mayaT pratyaya hotA hai| udA0-gau (gAya) kA purISa (mala)-gomaya (gobr)| siddhi-gomayam / go+Das+mayaT / go+my| gomaya+su / gomym| yahAM SaSThI-samartha 'go' zabda se purISa (mala) artha meM isa sUtra se 'mayaT' pratyaya hai| vizeSa: yahAM 'go' zabda se vikAra-avayava ke prakaraNa meM purISa (mala) artha meM mayaT pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| purISa gau kA avayava aura vikAra nahIM hai ata: gau' ke sambandhamAtra (tasya-idam) meM mayaT pratyaya hotA hai| mayaTa (12) pissttaacc|144| pa0vi0-piSTAt 5 / 1 ca avyayapadam / anu0-tasya, vikAra iti caanuvrtte| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH - tasya piSTAcca vikAro mayaT / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt piSTAt prAtipadikAcca vikAra ityasminnarthe mayaT pratyayo bhavati / udA0-piSTasya vikAra:- piSTamayaM bhasma / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (piSTAt) piSTa prAtipadika se (ca) bhI ( vikAra:) vikAra artha meM (mayaT ) mayaT pratyaya hotA hai| 0- piSTa (cUrNa) kA vikAra- piSTamaya bhasma / 438 udA0 siddhi-piSTamayam / piSTa+Gas + mayaT / pisstt+my| piSTamaya+su / piSTamayam / yahAM SaSThI-samartha 'piSTa' zabda se vikAra artha meM isa sUtra se 'mayaT' pratyaya hai| yaha prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya kA apavAda hai / kan (13) saMjJAyAM kan / 145 / pa0vi0-saMjJAyAm 7 / 1 kan 1 / 1 / anu0 - tasya, vikAraH iti cAnuvartate / anvayaH - tasya piSTAd vikAraH kan saMjJAyAm / artha :- tasya iti SaSThIsamarthAt piSTAt prAtipadikAd vikAra ityasminnarthe kan pratyayo bhavati, saMjJAyAM gmymaanaayaam| udA0-piSTasya vikAra:- piSTamayaH / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI- samartha (piSTAt) piSTa prAtipadika se (vikAra:) vikAra artha meM (kan) kan pratyaya hotA hai (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho / udA0-piSTa (cUrNa) kA vikAra - piSTaka (pUr3I, roTI Adi) / siddhi-piSTakaH / piSTaka+ Gas +kan / pisstt+k| piSTaka+su / piSTakaH / yahAM SaSThI- samartha 'piSTa' zabda se vikAra artha meM aura saMjJA viSaya meM isa sUtra se 'kan' pratyaya hai| yaha pUrvokta 'mayaT' pratyaya kA apavAda hai| mayaT - (14) vrIheH purADAze / 146 / pa0vi0 - vrIheH 5 / 1 puroDAze 7 / 1 / anu0 - tasya vikAra iti cAnuvartate / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anvaya:-tasya vrIhervikAro mayaTa puroDAze / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd vrIhi-zabdAt prAtipadikAd vikAra ityasminnarthe mayaT pratyayo bhavati, puroddaashe'bhidheye| udA0-vrIhervikAro vrIhimaya: puroDAza: / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (vrIhe:) vrIhi zabda se (vikAraH) vikAra artha meM (mayaT) mayaT pratyaya hotA hai (puroDAze) yadi vahAM vikArAtmaka purADAza artha abhidheya ho| udA0-vrIhi (cAvala) kA vikAra-vrIhimaya puroddaash| siddhi-vrIhimayaH / vrIhi+Das+mayaT / vrIhi+maya / vriihimy+su| vrIhimayaH / yahAM SaSThI-samartha vrIhi' zabda se vikAra artha meM aura puroDAza artha abhidheya meM isa sUtra se 'mayaT' pratyaya hai| vizeSaH puroDAza-cAvala ke ATe kI banI huI TikiyA jo kapAla meM pakAI jAtI thii| yajJa meM isake Tukar3e kATakara aura mantra par3hakara devatAoM ke uddezya se isakI Ahuti dI jAtI thI (sh0ko0)| mayaTa (15) asaMjJAyAM tilayavAbhyAm / 147 / pa0vi0-asaMjJAyAm 71 tila-yavAbhyAm 5 / 2 / sa0-na saMjJA iti asaMjJA, tasyAm-asaMjJAyAm (naJtatpuruSaH) / tilaM ca yavazca tau tilayavau, tAbhyAm-tilayavAbhyAm (itretryogdvndv:)| anu0-tasya, vikAra:, avayave, ca, mayaT iti caanuvrtte| anvaya:-tasya tilayavAbhyAm avayave vikAre ca mayaT asNjnyaayaam| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAbhyAM tilayavAbhyAM prAtipadikAbhyAm avayave vikAre cArthe mayaT pratyayo bhavati, asaMjJAyAM gamyamAnAyAm / udA0-(tilam) tilasyAvayavo vikAro vaa-tilmym| (yava:) yavasyAvayavo vikAro vA-yavamayam / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (tilayavAbhyAm) tila, yava prAtipadikoM se (vikAra:) vikAra artha meM (mayaTa) mayaT pratyaya hotA hai (asaMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti na ho| Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(tila) tila kA avayava vA vikAra-tilamaya / (yava) yava-jau kA avayava vA vikaar-yvmy| siddhi-tilamayam / tila+Das+mayaT / til+my| tilmy+su| tilmym| yahAM SaSThI-samartha, tila' zabda se vikAra artha meM aura asaMjJA artha kI pratIti meM isa sUtra se 'mayaTa' pratyaya hai| aise hii-yvmym| saMjJAviSaya meM to 'avayave ca prANyauSadhivRkSebhyaH' (4 / 3 / 133) se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hotA hai-tailam / mayaT (16) vycshchndsi|148| pa0vi0-dvayaca: 5 / 1 chandasi 71 / sa0-dvAvacau yasmi~stad vyac, tasmAt-vyaca: (bhuvriihiH)| anu0-tasya, vikAraH, avayave, ca iti cAnuvartate / anvaya:-chandasi tasya vyaco'vayave vikAre ca mayaT / artha:-chandasi viSaye tasya iti SaSThIsamarthAd dvi-aca: prAtipadikAd avayave vikAre cArthe mayaT pratyayo bhavati / udA0-yasya parNamayI juhUrbhavati (tai0saM0 3 / 5 / 7 / 1) / darbhamayaM vAso bhavati (mai0saM0 1 / 11 / 8) / zaramayaM barhirbhavati (Aozrau0 9.17 / 5) / AryabhASA: artha-chindasi) vedaviSaya meM (tasya) SaSThI-samartha (dvi-aca:) do acoMvAle prAtipadika se (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM (mayaT) mayaT pratyaya hotA hai| udA0-saMskRta bhAga meM dekha leveN| artha isa prakAra hai-jisakI parNamayI (parNa kA vikAra) juhU (Ahuti camasa) hotI hai| darbhamaya (darbha kA vikAra) vAsa AcchAdana hotA hai| zaramaya (sarakaMDe kA vikAra) barhiH Asana hotA hai| siddhi-prnnmyii| parNa+Das+mayaT / prnn+my| prnnmy+ddiip| parNamayI+su / prnnmyii| yahAM SaSThI-samartha, do acoMvAle 'parNa' zabda se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se 'mayaT' pratyaya hai| 'mayaT' pratyaya ke Tit hone se strItva-vivakSA meM TiDDhANaJ (4 / 1 / 15) se DIp pratyaya hotA hai| aise hI-darbhamayam, zaramayam / ya Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH mayaT-pratiSedhaH (17) notvdvrdhbilvaat|146 / pa0vi0-na avyayapadam, utvad-vardha-bilvAt 5 / 1 / sa0-ud astyasmi~stad utvt| utvacca vardhazca bilvazca eteSAM samAhAra utvadvardhabilvam, tasmAt-utvavardhabilvAt (smaahaardvndv:)| anu0-tasya, vikAra:, avayave, ca, mayaTa, chandasi iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi tasya utvavardhabilvAd avayave vikAre ca mayaT na / artha:-chandasi viSaye tasya iti SaSThIsamarthAd utvato vardhabilvAbhyAM ca prAtipadikAbhyAmavayave vikAre cArthe mayaT pratyayo na bhvti| udA0-(utvat) mauje zikyam (tai0saM0 5 / 1 / 10 / 5) / gArmutaM carum (tai0saM0 2 / 4 / 4 / 1) / (vardham) dArthI bAlagrathitA bhavati (A0zrau0 18 / 10 / 23) / (bilva:) bailvo brahmavarcakAmena kArya: (mai0saM0 3 / 9 / 3) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tasya) SaSThI-samartha (utvadvardhabilvAt) utvat-ukAravAn, vardha aura bilva prAtipadikoM se (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM (mayaTa) mayaT pratyaya (na) nahIM hotA hai| udA0-(utvat) mauje zikyam / muJja kA vikAra-mauja zikya (chiiNkaa)| gArmutaM caru / garmut kA vikAra-gArmuta caru / garmut kA banA huA caru / garmut-ghAsavizeSa / caru hvy-ann| (vardha) vardha kA vikaar-vaardhii| camar3e kA tasamA (baadhii)| bailvo brahmavarcasakAmena kArya: / bailva=vilva (bala-giri) kA vikaar| brahmateja ke icchuka brahmacArI ko bailva daNDa dhAraNa karanA caahiye| siddhi-(1) maujam / muJja+Das+aN / mauj+a| mauj+su| maujm| yahAM SaSThI-samartha, utvat-ukAravAn muJja' zabda se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se 'mayaTa' pratyaya kA pratiSedha hai| vyacazchandasi' (4 / 3 / 150) se 'mayaT' pratyaya prApta hotA thaa| usakA pratiSedha hone para prAgdIvyato'N (4 / 1 / 83) se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| (2) gArmutam / yahAM SaSThI-samartha ukAravAn 'garmut' zabda se isa sUtra se mayaT' pratyaya kA pratiSedha hone se 'anudAttAdezca' (4 / 3 / 138) se 'aJ' pratyaya hotA hai| 'grormuT' (uNA0 1 / 95) se 'gR' dhAtu se 'ati' pratyaya aura 'muT' Agama hone para garmut' zabda siddha hotA hai| garmut' zabda pratyaya-svara se antodAtta hone se anudAttAdi hai-garmut / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) vArdhI / vardha+Das+aN / vaardh+a| vArdha+DIp / vaardhii+su| vArdhI / yahAM SaSThI-samartha 'vardha' zabda se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se mayaT' pratyaya kA pratiSedha hone para pUrvavat prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| strItva-vivakSA meM 'DDhiANaJ' (4 / 1 / 15) se 'DIp' pratyaya hotA hai| (4) bailva: / yahAM SaSThI-samartha bilva' zabda se isa sUtra se 'mayaTa' pratyaya kA pratiSedha hone para bilvAdibhyo'N (4 / 3 / 134) se 'aNa' pratyaya hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aN (18) tAlAdibhyo'N / 150 / pa0vi0-tAla-Adibhya: 5 / 3 aN 1 / 1 / sa0-tAla AdiryeSAM te tAlAdayaH, tebhya:-tAlAdibhyaH (bhuvriihi:)| anu0-tasya, vikAra:, avayave, ca iti cAnuvartate / anvaya:-tasya tAlAdibhyo'vayave vikAre cA'N / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyastAlAdibhya: prAtipadikebhyo'vayave vikAre cArthe'N pratyayo bhvti| __udA0-tAlasyAvayavo vikAro vA-tAlaM dhanuH / bArhiNaM candrakam, ityaadikm| tAlAd dhanuSi / bAhiNi / indrAliza / indrAdRza / indrAyudha / cApa / zyAmAko piiyukssaa| iti tAlAdayaH / / AryabhASAartha-(tasya) SaSThI-samartha (tAlAdibhyaH) tAla Adi prAtipadikoM se (avayave) avayava (ca) aura (vikAraH) vikAra artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-tAla (tAr3a) vRkSa kA avayava vA vikAra-tAla (dhanuSa) / bArhiNa (mayUra) kA avayava vA vikAra-bArhiNa candA ityaadi| siddhi-tAlam / tAla+Das+aN / taal+a| tAla+su / taalm| yahAM SaSThI-samartha tAla' zabda se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko parjanyavat AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| 'tAlAd dhanuSi' isa gaNa-sUtra se dhanuSa artha meM hI 'aN' pratyaya hotA hai| yaha mayaT' Adi pratyayoM kA apavAda hai| aise hI-bArhiNam aadi| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aN caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (16) jAtarUpebhyaH parimANe / 151 / pa0vi0-jAtarUpebhya: 5 / 3 parimANe 7 / 1 / anu0 - tasya, vikAra iti cAnuvartate / anvayaH-tasya jAtarUpebhyo vikAro'N, parimANe / artha:- tasya iti SaSThIsamarthebhyo jAtarUpavAcibhyaH prAtipadikebhyo vikAra ityasminnarthe'N pratyayo bhavati, parimANe'bhidheye / jAtarUpam = suvrnnm| 'jAtarUpebhyaH' iti bahuvacananirdezAt suvarNavAcinaH zabdA gRhynte| udA0 - hATakasya vikAro hATakaM niSkam / hATakaM kArSApaNam / jAtarUpam / tApanIyam / 443 AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (jAtarUpebhyaH) jAtarUpa = su = suvarNavAcI prAtipadikoM se (vikAraH) vikAra 'artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai (parimANe ) yadi vahAM parimANa artha abhidheya ho / 'jAtarUpebhya:' isa bahuvacana - nirdeza se jAtarUpavAcI (suvarNavAcI) zabdoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| udA0-hATaka kA vikAra- hATaka niSka / niSka= 16 mAze kA sone kA sikkA hATaka kA vikAra-hATaka kArSApaNa / kArSApaNa = 10 mAze kA sone kA sikkA / jAtarUpa kA vikAra - jAtarUpa / tapanIya kA vikAra - tApanIya / siddhi-hATakam | hATaka+Gas +aN / hATak+a / hATaka+su / hATakam / yahAM SaSThI-samartha 'hATaka' zabda se vikAra artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko parjanyavat AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI - jAtarUpam, tApanIyam | yaha 'aN' pratyaya parimANa artha meM hotA hai, parimANa artha se anyatra nahIM - yaSTiriyaM hATakamayI (yaha sone kI char3I hai)| yaha 'mayaT' Adi pratyayoM kA apavAda haiN| aJ (20) prANirajatAdibhyo'J / 152 / pa0vi0-prANi-rajatAdibhyaH 5 / 3 aJ 1 / 1 / sao - rajata AdiryeSAM te rajatAdayaH / prANinazca rajatAdayazca te prAtirajatAdayaH, tebhyaH prANirajatAdibhyaH (bahuvrIhigarbhita itaretarayogadvandvaH) / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam __ anu0-tasya, vikAra:, avayave, ca iti cAnuvartate / anvaya:-tasya prANirajatAdibhyo'vayave vikAre caa'ny| artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya: prANivAcibhyo rajatAdibhyazca prAtipadikebhyo'vayave vikAre cArthe'J pratyayo bhavati / udA0-(prANI) kapotasyAvayavo vikAro vA kApotam / mAyUram / taittiram / (rajatAdi:) rajatasya vikAro rAjatam / saisam / lauhm| rajata / sIsa / loh| udumbara / niildaaru| rohitk| bibhiitk| piitdaaru| tiivrdaaru| triknnttk| knnttkaar| iti rajatAdayaH / / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (prANirajatAdibhyaH) prANIvAcI aura rajata-Adi prAtipadikoM se (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai| udA0-(prANI) kapota kabUtara kA avayava vA vikaar-kaapot| mayUra-mora kA avayava vA vikaar-maayuur| tittiri tItara kA avayava vA vikaar-taittir| (rajatAdi) rajata=cAMdI kA vikaar-raajt| sIsa sIse kA vikAra-saisa / loha kA vikAra-lauha / siddhi-kApotam / kpot+dds+ann| kaapot+a| kaapot+su| kaapotm| yahAM SaSThI-samartha, prANIvAcI kapota' zabda se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai yaha 'aN' Adi pratyayoM kA apavAda hai| aise hI-mAyUram aadi| aJ (21) pritazca ttprtyyaat|153| pa0vi0-jita: 5 / 1 ca avyayapadam, tatpratyayAt 5 / 1 / sa0-Ja id yasya tad jit, tasmAt-Jita: (bhuvriihiH)| tayoH (vikArAvayavayo:) pratyaya iti tatpratyaya:, tasmAt-tatpratyayAt (sptmiittpurussH)| anu0-tasya, vikAraH, avayave, ca, aJ iti caanuvrtte| anvaya:-tasya jitazca tatpratyayAd avayave vikAre cA'J / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt tayorvikArAvayavayorarthayorvidyamAno yo nitpratyayastadantAt prAtipadikAccAvayave vikAre cArthe'J pratyayo bhvti| atra-'oraj' (4 / 3 / 139) 'anudAttAdezaca' (4 / 3 / 140) 'palAzAdibhyo vA' (4 / 3 / 141) 'zamyASTlaj' (4 / 3 / 142) 'prANirajatAdibhyo'J' (4 / 3 / 154) uSTrAd vuJ' (4 / 3 / 157) 'eNyA DhaJ' (4 / 3 / 159) 'kaMsIyaparazavyayoryajaJau luk ca' (4 / 3 / 168) ityete jitpratyayA gRhynte| udA0- (aJ) daivadAravasyAvayavo vikAro vA daivadAravam / dAdhitthasyAvayavo vikAro vA dAdhittham / pAlAzasyAvayavo vikAro vA paalshm| (TlaJ) zAmIlasyAvayavo vikAro vA zAmIlam / (aJ) kApotasyAvayavo vikAro kaapotm| (vuJ) auSTrakasyAvayavo vikAro vA auSTrakam / (DhaJ) aiNeyasyAvayavo vikAro vA ainneym| (yaJ) kAMsyasyAvayavo vikAro vA kaaNsym| (aJ) pArazavasyAvayavo vikAro vA paarshvm| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (jita:, tatpratyayAt) una vikAra aura avayava arthoM meM vidyamAna jo jit pratyaya haiM, tadanta prAtipadikoM se (ca) bhI (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai| yahAM saMskRta bhAga meM uparilikhita jit-pratyayoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| yaha 'an' pratyaya-avayava ke avayava aura vikAra ke vikAra artha meM vidhAna kiyA gayA hai| udA0-(a) daivadArava kA avayava vA vikaar-daivdaarv| dAdhittha kA avayava vA vikaar-daadhitth| pAlAza kA avayava vA vikaar-paalaash| (Tla) zAmIla kA avayava vA vikaar-shaamiil| (aJa) kApota kA avayava vA vikaar-kaapot| (Ja) auSTraka kA avayava vA vikaar-aussttrk| (DhA) aiNeya kA avayava vA vikaar-ainney| (ya) kAMsya kA avayava vA vikaar-kaaNsy| (a) pArazava kA avayava vA vikAra-pArazava / siddhi-(1) daivadAravam / devdaaru+dds+any| daivdaaro+a| devdaarv|| daivadArava+Das+aJ / daivdaarv+a| daivdaarv+su| daivdaarvm| yahAM prathama SaSThI-samartha, ukArAnta devadAru' zabda se avayava aura artha meM 'oraja (4 / 3 / 139) se 'an' pratyaya hai| tatpazcAt usa jit aJ pratyayAnta daivadArava' zabda se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hotA hai| devadAru vRkSa kA avayava Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vA vikAra (lakar3I) daivadArava kahAtA hai| usa daivadArava lakar3I kA avayava vA vikAra (AsandikA, pITha) Adi bhI daivadArava hI kahAtA hai| yaha avayava ke avayava aura vikAra ke vikAra artha meM pratyaya hai| (2) dAdhittham / yahAM prathama dadhittha' zabda se 'anudAttAdezca' (4 / 3 / 138) se 'aJ' pratyaya hotA hai| zeSa pUrvavat hai| (3) pAlAzam / yahAM prathama palAza' zabda se palAzAdibhyo vA' (4 / 3 / 140) se 'aJ' pratyaya hotA hai| zeSa pUrvavat hai| (4) zAmIlam / yahAM prathama 'zamI' zabda se 'zamyASTla' (4 / 3 / 142) se 'Tlaj' pratyaya hotA hai| zeSa pUrvavat hai| (5) kApotam / yahAM kapota' zabda se 'prANirajatAdibhyo'jJa (4 / 3 / 154) se 'aJ' pratyaya hotA hai| zeSa pUrvavat hai| (6) auSTrakam / yahAM prathama uSTra' zabda se 'uSTrAd vu' (4 / 3 / 157) se 'vuJ' pratyaya hotA hai| zeSa pUrvavat hai| (7) aiNeyam / yahAM prathama 'eNI' zabda se 'eNyA DhagaM (4 / 3 / 159) se DhaJ' pratyaya hotA hai| zeSa pUrvavat hai|| (8) kAMsyam / yahAM prathama kaMsIya' zabda se kaMsIyaparazavyayoryajaJau luk' (4 / 3 / 168) se yaJ' pratyaya hotA hai| zeSa pUrvavat hai| (9) parazavyam / yahAM prathama 'parazavya' zabda se pUrvavat 'aJ' pratyaya hotA hai| tatpazcAt isa zabda se isa sUtra se 'aJ' pratyaya kiyA jAtA hai| krItavat pratyayavidhiH (22) krItavat primaannaat|154| pa0vi0-krItavat avyayapadam, parimANAt 5 / 1 / krIte iva krItavAt 'tatra tasyeva' (5 / 1 / 116) iti saptamyarthe vati: pratyayaH / anu0-tasya, vikAra iti caanuvrtte| anvaya:-tasya parimANAd vikAra: krItavat pratyayAH / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt parimANavAcina: prAtipadikAd vikAra ityasminnarthe krItavat pratyayA bhvnti| 'prAgvateSThaJ (5 / 1 / 18) ityata: prArabhya krItArthe ye pratyayA: parimANavAcina: zabdAd vihitAste vikAre'rthe'pi bhavanti / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 447 udA0-niSkeNa krItaM naiSkikam, evam-niSkasya vikAro naiSkikaH / zatena krItaM zatyam, zatikam / evam-zatasya vikAra: zatya:, zatikaH / sahasreNa krItaM saahsrm| evam-sahasrasya vikAra: sAhasra: / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (parimANAt) parimANavAcI prAtipadika se (vikAra:) vikAra artha meM (krItavat) krIta artha ke samAna pratyaya hote haiN| arthAt-prAgvateSTha (5 1118) se lekara krIta' artha meM jo pratyaya parimANavAcI zabda se vidhAna kiye gaye haiM ve ukta zabda se vikAra artha meM bhI hote haiN| udA0-niSka ke dvArA krIta (kharIdA huA) naisskik| aise hI-niSka kA vikaar-naisskik| zata (mudrA) se krIta-zatya, shtik| zata kA vikAra-zatya, shtik| sahasra (mudrA) se krIta-sAhasra / sahasra kA vikaar-saahsr| siddhi-(1) naiSkikam / niSka+TA+ThaJ / naiSk+ika / naisskik+su| naisskikm| __ yahAM tRtIyA-samartha niSka' zabda se prAgvateSTha (5 / 1 / 18) ke adhikAra meM tena krItam (5 / 1 / 37) se ThaJ' pratyaya hai| yaha ThaJ' pratyaya parimANavAcI zabda se isa sUtra se vikAra artha meM bhI hotA hai| 'ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se ' ke sthAna meM 'ik' Adeza hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| (2) zatyaH / zata+TA+yat / yt+y| zatya+su / shtyH| yahAM 'zata' zabda se krIta artha meM 'zatAcca ThanyatAvazate' (5 / 1 / 21) se 'yat' pratyaya hotA hai| vaha isa sUtra se vikAra artha meM vihita kiyA gayA hai| 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| (3) zatikaH / zata+TA+Than / sht+ik| shtik+su| zatikaH / yahAM 'zata' zabda se pUrvavat Than' pratyaya hai aura vaha isa sUtra se vikAra artha meM bhI vihita hai| (4) sAhasraH / sahasra+TA+aN / saahsr+a| sAhasra+su / saahsrH| yahAM sahasra' zabda se krIta artha meM 'zatamAnaviMzatisahasravasanAdaN' (5 / 1 / 27) se 'aN' pratyaya hai, vaha isa sUtra se vikAra artha meM bhI vihita kiyA gayA hai| zata aura sahasra saMkhyAvAcI zabda bhI parimANa artha ke vAcaka haiN| vizeSa: niSka (16 mAze kA sone kA sikkA) se kharIdA huA padArtha-naiSkika kahAtA hai| niSka kA vikAra arthAt niSka nAmaka sikkoM ko tur3avAkara jo AbhUSaNa Adi banavAyA gayA hai vaha naiSkika kahAtA hai| aise hI-zata aura sahasra rUpya artha meM samajha leveN| pANinikAla meM kAgajI rUpya kA vyavahAra nahIM thaa| dhAtu-rUpya kA hI pracalana thaa| yahAM usake vikAra kA varNana kiyA gayA hai| Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 vuJ - pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (23) uSTrAd vuJ / 155 / pa0vi0 uSTrAt 5 / 1 vuJ 1 / 1 / 1 anu0 - tasya vikAra:, avayave ca iti cAnuvartate / anvayaH-tasya uSTrAd avayave vikAre ca vuJ / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd uSTra-zabdAt prAtipadikAd avayave vikAre cArthe vuJ pratyayo bhavati / udA0-uSTrasyAvayavo vikAro vA auSTraka: / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI - samartha (uSTAt) uSTra prAtipadika se (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM (vuJ ) vuJ pratyaya hotA hai| udA0-uSTra (UMTa) kA avayava vA vikAra - aussttrk| uSTra kA mukha Adi avayava aura keza vikAra haiM / siddhi-auSTrakaH / uSTra+Gas + vuJ / auSTra+aka / auSTraka+su / auSTrakaH / yahAM SaSThI-samartha 'uSTra' zabda se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se 'vuJ ' pratyaya hai| 'ghuvoranAka' (7 1111) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai / vuJ-vikalpaH (24) umorNayorvA / 156 / pa0vi0 - umA - UrNayoH 6 / 2 (paJcamyarthe) vA avyayapadam / sa0-umA ca UrNA ca te umorNe, tayo:-umorNayoH (itaretara yogadvandvaH) / anu0 - tasya vikAra:, avayave ca iti cAnuvartate / anvayaH-tasya umorNAbhyAm avayave vikAre ca vA vuJ / artha: tasya iti SaSThIsamarthAbhyAm umorNAbhyAM prAtipadikAbhyAm avayave vikAre cArthe vikalpena vuJ pratyayo bhavati / udA0- (umA) umAyA avayavo vikAro vA - aumakam (vuJ ) / aumam (aN) / UrNAyA avayavo vikAro vA - aurNakam (vuny)| aurNam (aJ) / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 446 AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI-samartha (umorNayoH) umA aura UrNA prAtipadikoM se (avayave ) avayava (ca) aura (vikAraH) vikAra artha meM (vA) vikalpa se (vuJ) vuJ pratyaya hotA hai| udA0- - (umA) umA- haldI kA avayava vA vikAra - aumaka (vuJ) / auma (aN) / (UrNA) UrNA = Una kA avayava vA vikAra- aurNaka (vuJ) / aurNa (aJ) / siddhi - (1) aumakam / umA+Gas + vuJ / aum+aka / aumaka+su / aumakam / yahAM SaSThI-samartha 'umA' zabda se avayava vA vikAra artha meM isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai| 'yuvoranAka' (7 1111) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI aurNakam / (2) aumam / umA+Gas+aN / aum+aM| auma+su / aumam / yahAM SaSThI-samartha' 'umA' zabda se vikalpa pakSa meM 'prAgdIvyato'N' (4 / 1 / 83) se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya hai / 'umA' zabda 'tRNadhAnyAnAnAM ca dvyaSAm' (phiT0 2/4) AdyudAtta hai| (3) aurNam / UrNA+Gas +aJ / aurN +a / aurNa+su / aurNam / yahAM SaSThI- samartha 'UrNA' zabda se avayava vA vikAra artha meM vikalpa pakSa meM 'anudAttAdezca' ( 4 | 3 | 138) se 'aJ' pratyaya hai / 'UrNA' zabda phiSo'ntodAttaH' (phiT0 111) se vihita prAtipadika svara se antodAtta hone se anudAttAdi hai- UrNA / vizeSa: umA (haldI) oSadhivAcI aura UrNA kITavizeSa (prANI) kA vikAra hone se 'avayave ca prANyoSadhivRkSebhyaH' (4 | 3 |133) ke niyama se avayava aura vikAra artha meM pratyayavidhi hotI hai| DhaJ - (25) eNyA DhaJ / 157 / pa0vi0 - eNyAH 5 / 1 DhaJ 1 / 1 / , anu0-tasya, vikAraH, avayave ca iti cAnuvartate / anvayaH-tasya eNyA avayave vikAre ca DhaJ / artha:- tasya iti SaSThIsamarthAd eNI - zabdAt prAtipadikAd avayave vikAre cArthe DhaJ pratyayo bhavati / udA0-eNyA avayavo vikAro vA - aiNeyaM mAMsam / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI-samartha (eNyAH) eNI prAtipadika se (avayave) avayava (ca) aura (vikAra) vikAra artha meM (DhaJ) DhaJ pratyaya hotA hai| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0 - eNI-kAlI hariNI kA avayava vA vikAra - aiNeya mAMsa / siddhi - aiNeyam / eNI+Gas + DhaJ / aiN+eya / aiNeya+su / aiNeyam / yahAM SaSThI-samartha 'eNI' zabda se avayava vA vikAra artha meM isa sUtra se 'DhaJ' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7/1/2) se d' ke sthAna meM 'ey' Adeza hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga IkAra kA lopa hotA hai / 'eNI' zabda ke prANIvAcI hone se 'prANirajatAdibhyo'J' (3 / 4 / 154) se aJ pratyaya prApta thA, usakA yaha apavAda hai| 450 vizeSaH yahI 'eNa' zabda kA puMliGga meM nirdeza karane para 'prAtipadikagrahaNe liviziSTasyApi grahaNam' isa paribhASA se strIliGga 'eNI' zabda kA bhI grahaNa kiyA jA sakatA thA puna: yahAM 'eNI' zabda ko strIliGga meM nirdeza karane se vidita hotA hai ki puMliGga 'eNa' zabda se 'prANirajatAdibhyo'J' (4 | 3 | 152 ) se 'aJ' pratyaya hI hotA hai- eNa= kAle hariNa kA avayava vA vikAra- aiNa' kahAtA hai| hariNa ke mukha Adi aMga avayava aura keza tathA zrRMga vikAra kahAte haiN| yat (26) gopayasoryat | 158 / pa0vi0-go-payasoH 6 / 2 ( paJcamyarthe ) yat 1 / 1 / sa0-gauzca payazca te gopayasI, tayo:- gopayaso: (itaretayogadvandvaH) / anu0 - tasya, vikAra:, avayave ca iti cAnuvartate / anvayaH-tasya gopayobhyAm avayave vikAre ca yat / artha: tasya iti SaSThIsamarthAbhyAM go- payobhyAM prAtipadikAbhyAm avayave vikAre cArthe yat pratyayo bhavati / udA0- (go.) goravayavo vikAro vA - gavyam / ( payaH ) payaso vikAra: payasyam / AryabhASA: artha- (tasya) SaSThI - samartha (go-payasoH) go aura payas prAtipadikoM se (avayave) avayava (ca) aura (vikAraH) vikAra artha meM (yat) yat pratyaya hotA hai| 1- (go) gau kA avayava vA vikAra- gavya / (payas) paya: = dUdha kA vikAra-payasya, dahI Adi / udA0 siddhi-(1) gavyam / go+ Gas +yat / go+y| gv+y| gvy+su| gvym| yahAM SaSThI samartha 'go' zabda se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se 'yat' hai| 'vipratyaye' (611178) se 'mo' zabda ko bAnta (av) Aveza hotA Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 451 hai| yahAM 'mayaDvaitayorbhASAyAmabhakSyAcchAdanayoH' (4 / 3 / 141) se mayaT pratyaya prApta thaa| isa sUtra se yat' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| (2) payasyam / pys+dds+yt| pys+y| payasya+su / payasyam / yahAM SaSThI-samartha payas' zabda se vikAra artha meM isa sUtra se yat' pratyaya hai| vizeSa: (1) yahAM gau' zabda ke prANIvAcI hone se 'avayave ca prANyoSadhivakSebhyaH' (4 / 3 / 133) ke niyama se usase avayava aura vikAra artha meM yat' pratyaya hotA hai| yaha 'mayaT' pratyaya kA apavAda hone se bhakSya aura AcchAdana arthavAle avayava aura vikAra artha meM yat pratyaya hotA hai| gau kA bhakSya-vikAra dugdha Adi 'gavya' kahAtA hai, abhakSya mAMsa Adi nhiiN| (2) 'payas' zabda ke prANI, oSadhi aura vRkSavAcI na hone se pUrvokta niyama se vikAra' artha meM hI 'yat' pratyaya hotA hai, avayava artha meM nhiiN| yat (27) drozca / 156 / pa0vi0-dro: 5 1 ca avyypdm| anu0-tasya, vikAra:, avayave, ca, yat iti caanuvrtte| anvaya:-tasya droravayave vikAre ca yat / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd dru-zabdAt prAtipadikAccA'vayave vikAre cArthe yat pratyayo bhavati / udA0-droravayavo vikAro vaa-drvym| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (dro:) dru prAtipadika se (ca) bhI (avayave) avayava (ca) aura (vikAraH) vikAra artha meM (yat) yat pratyaya hotA hai| udA0-dru (lakar3I) kA avayava vA vikaar-drvy| siddhi-dravyam / dru+Das+yat / dro+y| drv+y| drvy+su| dravyam / yahAM SaSThI-samartha 'dra' zabda se avayava aura vikAra artha meM isa sUtra se yat' pratyaya hai| 'orguNaH' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa aura vAnto yi pratyaye' (6 / 1 / 78) se vAnta (av) Adeza hotA hai| vayaH (28) mAne vayaH / 160 / pa0vi0-mAne 71 vaya: 11 / anu0-tasya, vikAraH, droriti caanuvrtte| Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-tasya drorvikAro vayo maane| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd dru-zabdAt prAtipadikAd vikAre'rthe vaya: pratyayo bhavati, maane'bhidheye| udA0-drorvikAro druvayaM mAnam (primaannm)| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (dro:) cha prAtipadika se (vikAra:) vikAra artha meM (vaya:) vaya pratyaya hotA hai (mAne) yadi vahAM parimANa artha abhidheya ho| udA0-du=(lakar3I) kA vikAra-druvaya (parimANa) anna Adi mAMpane ke liye lakar3I kA banA huA paatrvishess| siddhi-druvayam / dru+dds+vy| druvy+su| duvym| yahAM SaSThI-samartha dru' zabda se vikAra artha meM aura mAna (parimANa) abhidheya meM isa sUtra se vaya' pratyaya hai| pratyayasya luka (26) phale luk / 161 / pa0vi0-phale 71 luk 1 / 1 / anu0-tasya, vikAraH, avayave, ca iti cAnuvartate / anvaya:-tasya prAtipadikAd avayave vikAre ca pratyayasya luk, phle| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt prAtipadikAd avayave vikAre cArthe vihitasya pratyayasya lum bhavati, phle'bhidheye| udA0-AmalakyA avayavo vikAro vA AmalakaM phlm| kuvalyA avayavo vikAro vA kuvalaM phalam / badaryA avayavo vikAro vA bdrm| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha prAtipadika se (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM vihita pratyaya kA (luk) lopa hotA hai (phale) yadi vahAM phala artha abhidheya ho| udA0-AmalakI (AMvalA) kA avayava vA vikAra-Amalaka (phl)| kuvalI (kuI) kA avayava vA vikAra-kuvala (phl)| badarI (berI) kA avayava vA vikAra-badara bir)| siddhi-(1) Amalakam / AmalakI+Das+mayaT / AmalakI+0 / Amalaka+0 / aamlk+su| aamlkm| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 453 yahAM SaSThI-samartha 'AmalakI' zabda se avayava aura vikAra artha meM phala artha abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA luk-vidhAna kiyA gayA hai| yahAM nityaM vRddhazarAdibhyaH' (4 / 3 / 142) se AmalakI zabda se ukta artha meM 'mayaT' pratyaya hai| isa sUtra se usakA luk ho jAtA hai aura 'luk taddhitaluki' (1 / 2 / 49) se taddhita pratyaya ke luk ho jAne para strIpratyaya kA bhI luk ho jAtA hai| (2) kavalam badaram / yahAM 'anudAttAdezca (4 / 3 / 138) se vihita 'aJ' pratyaya kA luk hotA hai| vizeSa: phalita vRkSa kA phala usakA avayava aura vikAra bhI mAnA jAtA hai jaise ki pallavita vRkSa kA pallava (pattA) usa vRkSa kA avayava aura vikAra donoM hotA hai| aN (30) plkssaadibhyo'nn|162| pa0vi0-plakSa-Adibhya: 5 / 3 aN 1 / 1 / sa0-plakSa AdiryeSAM te plakSAdayaH, tebhya:-plakSAdibhyaH (bhuvriihi:)| anu0-tasya, vikAraH, avayave, ca, phale iti cAnuvartate / anvaya:-tasya plakSAdibhyo'vayave vikAre cA'Na, phle| artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhya: plakSAdibhyaH prAtipadikebhyo'vayave vikAre cArthe'N pratyayo bhavati, phale'bhidheye / udA0-plakSasyAvayavo vikAro vaa-plaakssm| nyogrodhasyAvayavo vikAro vA-naiyagrodham / plakSa / nygrodh| ashvtth| igudii| shigru| karkandhu / bRhtii| iti plakSAdayaH / / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (plAkSAdibhyaH) plakSa Adi prAtipadikoM se (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai (phale) yadi vahAM phala artha abhidheya ho| udA0-plakSa (pilakhaNa) kA avayava vA vikAra-plAkSa (phl)| nyogrodha (bar3a) kA avayava vA vikAra-naiyagrodha (phl)| siddhi-(1) plAkSam / plakSa+Das+aN / plaash+a| plaakss+su| plaakssm| yahAM SaSThI-samartha 'plakSa' zabda se avayava aura vikAra artha meM tathA phala artha abhidheya meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kA lopa hotA hai| vidhAna-sAmarthya se 'phale luk' (4 / 3 / 163) se 'aN' pratyaya kA luk nahIM hotA hai| (2) naiyagrodham / nyagrodha+Das+aN / na ai yagrodha+a / naiyagrodha+su / naiyagrodham / yahAM nyagrodha' zabda se pUrvavat 'aN' pratyaya hai kintu yahAM taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko Adivaddhi na hokara nyagrodhasya ca kevalasya' (4 / 3 / 5) se aMga ke akAra se pUrva aic-Agama hotA hai| yaha 'aN' pratyaya plakSAdigaNa meM paThita ukArAnta zabdoM se 'orajJa (6 / 4 / 146) se prApta 'aJ' pratyaya kA tathA zeSa zabdoM se 'anudAttAdezca' (4 / 3 / 138) se prApta 'aJ' pratyaya kA apavAda hai| aN-pratyayavikalpaH (31) jambvA vA / 163 / pa0vi0-jambvA : 5 / 1 vA avyayapadam / anu0-tasya, vikAra:, avayave, ca, phale iti caanuvrtte| anvaya:-tasya jambvA avayave vikAre vA'Na, phale / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt jambU-zabdAt prAtipadikAd avayave vikAre cArthe vikalpenA'N pratyayo bhavati, phale'bhidheye, pakSe cAJ pratyayo bhvti| udA0-jambvA avayavo vikAro vA jAmbavaM phalam (aN) / jambu phalaM vA (any)| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (jambvAH ) jambU prAtipadika se (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM (vA) vikalpa se (aN) aN pratyaya hotA hai (phale) yadi vahAM phala artha abhidheya ho aura pakSa meM 'aN' pratyaya hotA hai| udA0-jambU (jAmuna) kA avayava vA vikAra-jAmbava phala (aN) jambu phala (aJ) jaamun| siddhi-(1) jAmbavam / jambU+Das+aN / jaambo+a| jAmbava+su / jAmbavam / yahAM SaSThI-samartha jambU' zabda se avayava aura vikAra artha meM tathA phala artha abhidheya meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi tathA 'orguNa:' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa hotA hai| (2) jambu / jambU+Das+aJ / jambU+0 | jmbu+su| jmbu| yahAM SaSThI-samartha jambU' zabda se pUrvokta artha meM vikalpa pakSa meM 'ora (4 / 3 / 137) se 'aJ' pratyaya hotA hai aura 'phale luka' (4 / 3 / 161) se usakA luk Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 455 ho jAtA hai| tatpazcAt strIliGga jambU zabda kA phala-abhidheya ke anusAra napuMsaka liGga hotA hai / ata: 'hrasvo napuMsake prAtipadikasya' (1/2/47 ) se 'jambU' zabda ko hrasva hotA hai- jambu / 'svamornapuMsakAt' (7/1/23) se 'su' pratyaya kA lopa ho jAtA hai| pratyayasya lup-vikalpaH (32) lup ca / 164 | pa0vi0 - lup 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-tasya, vikAra:, avayave, ca, phale, jambvA, vA iti cAnuvartate / anvayaH-tasya jambvA avayave vikAre ca pratyayasya vA lup ca, phale / arthaH tasya iti SaSThIsamarthAj jambU - zabdAt prAtipadikAd avayave vikAre cArthe vihitapratyayasya vikalpena lubapi bhavati, phale'bhidheye / udA0-jambvA avayavo vikAro vA - jAmbavaM phalam (aN) / jambU phalam ( aJ - luk ) / jambUH phalam ( aJ - lup) / AryabhASAH artha- (tasya) SaSThI-samartha (jambvA:) jambU prAtipadika se (avayave) avayava (ca) aura (vikAra:) vikAra artha meM yathAvihita pratyaya kA (vA) vikalpa se (lup) lup (ca) bhI hotA hai (phale) yadi vahAM phala artha abhidheya ho / udA0-jambU (jAmuna) kA avayava vA vikAra - jAmbava phala (aN ) / jambU phala ( aJ pratyaya kA luk) / jambU phala ( aJ-pratyaya kA lup) / siddhi - jambU : ( phalam ) / jambU+Gas +aJ / jambU+0 | jambU+su / jambUH / yahAM SaSThI - samartha 'jambU' zabda se avayava aura vikAra artha meM tathA phala artha abhidheya meM isa sUtra se vikalpa se pratyaya kA lup-vidhAna kiyA gayA hai| yahAM 'oraJ' (6 / 4 / 146) se prApta 'aJ' pratyaya kA lup hotA hai| pratyaya kA lup ho jAne para lupi yuktavad vyaktivacane (112151) se 'jambU' zabda se vyakti (liGga) aura vacana yuktavat (pUrvavat ) rahate haiM / ataH lup-pakSa meM jambU' zabda strIliGga hI rahatA hai, phala- abhidheya kA anusaraNa nahIM karatA hai / 'jAmbavaM phalam' aura 'jambU phalam' kI siddhi pUrvavat (4 / 3 / 163 ) hai / pratyayasya lup (33) harItakyAdibhyazca // 165 // pa0vi0- harItaki- AdibhyaH 5 / 3 ca avyayapadam / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-harItakI AdiryeSAM te harItakyAdayaH, tebhya:-harItakyAdibhyaH (bhuvriihiH)| anu0-tasya, vikAraH, avayave, ca, phale iti caanuvrtte| anvaya:-tasya harItakyAdibhyazcA'vayave vikAre ca pratyayasya lup / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyo harItakyAdibhya: prAtipadikebhyo'vayave vikAre cArthe vihitasya pratyayasya lub bhavati / udA0-harItakyA avayavo vikAro vA-harItakI phalam / kozAtakyA avayavo vikAro vA-kozAtakI phalam, ityaadikm| ___ hriitkii| koshaatkii| nkhrrjnii| nkhrjnii| shssknnddii| shaaknnddii| daaddii| doddii| dddii| shvetpaakii| arjunapAkI / kAlA / draakssaa| dhvAGkSA / grgrikaa| knnttkaarikaa| zephAlikA / iti harItakyAdayaH / / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (harItakyAdibhyaH) harItakI Adi prAtipadikoM se (ca) bhI (avayave) avayava (ca) aura (vikAraH) vikAra artha meM yathAvihita pratyaya kA (lup) lup hotA hai| udA0-harItakI (harar3a) kA avayava vA vikAra-harItakI phala / kozAtakI (torI) kA avayava vA phala-kozAtakI phala, ityaadi| siddhi-hriitkii| harItakI+Das+aJ / harItakI+0 / hriitkii+su| hriitkii| yahAM SaSThI-samartha harItakI' zabda se avayava aura vikAra artha meM tathA phala artha abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA lup-vidhAna kiyA gayA hai| yahAM harItakI zabda se pUrvokta artha meM anudAttAdezca (4 / 3 / 138) se 'aJ' pratyaya hotA hai aura isa sUtra se usakA lup ho jAtA hai| pratyaya ke lupa ho jAne para 'lupi yuktavad vyaktivacane (1 / 2 / 51) se harItakI zabda kI vyakti (liGga) yuktavat (pUrvavat) rahatI hai-harItakI phalam / yahAM vacana, phala kA anusaraNa karatA hai-harItakya: phalAni / yaJ+aJ (luk ca) (34) kaMsIyaparazavyayoryaJaJau luk c|166 / pa0vi0-kaMsIya-parazavyayo: 6 / 2 (paJcamyarthe) yau 1 / 2 luk 1 / 1 ca avyypdm| sa0-kaMsIyazca parazavyazca tau kaMsIyaparazavyayau, tayo:- kaMsIyaparazavyayo: (itaretayogadvandvaH) / yaJ ca aJ ca tau yajJau (itretryogdvndvH)| Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0-tasya, vikAra iti caanuvrtte| anvaya:-tasya kaMsIyaparazavyAbhyAM vikAro yatro luk ca / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAbhyAM kaMsIyaparazavyAbhyAM prAtipadikAbhyAM vikAra ityasminnarthe yathAsaMkhyaM yajaJau pratyayau bhavataH, tatsanniyogena ca tayorvartamAnasya pratyayasya lugapi bhavati / udA0- (kaMsIya:) kaMsIyasya vikaar:-kaaNsym| (parazavya:) parazavyasya vikAra:-pArazavam / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (kaMsIyaparazavyayo:) kaMsIya aura parazavya prAtipadikoM se (vikAra:) vikAra artha meM yathAsaMkhya (yajau) yaJ aura aJ pratyaya hote haiM aura unake sanniyoga se kaMsIya aura parazavya zabdoM meM vidyamAna pratyaya (cha, yat) kA (luk) luk (ca) bhI hotA hai| udA0-kaMsIya (kaMsa-gilAsa ke liye hitakArI dhAtu) kA vikaar-kaaNsy| (parazavya) parazavya (parazu-kuThAra ke liye hitakArI dhAtu) kA vikaar-paarshv| siddhi-(1) kAMsyam / kNs+dde+ch| kNs+iiy+kNsiiy|| kNsiiy+dds+yny| kNsiiy+y| kNs+y| kaaNs+y| kaaNsy+su| kaaNsym| yahAM prathama kaMsa' zabda se prAkkrItAccha:' (5 / 11) ke adhikAra meM tasmai hitam (5 / 1 / 5) se cha' pratyaya hotA hai| cha-pratyayAnta kaMsIya' zabda se vikAra artha meM isa sUtra se yaj' pratyaya aura usa cha' pratyaya kA luka hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| (2) pArazavam / prshu+dde+yt| prsho+y| parazavya / / parazavya+Das+aJ / paarsho+a| paarshv+a| paarshv+su| pArazavaH / yahAM prathama parazu' zabda se 'ugavAdibhyo yat' (5 / 1 / 2) se hita artha meM yat' pratyaya hotA hai| yat-pratyayAnta parazavya' zabda se vikAra artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hotA hai aura usa yat' pratyaya kA luk hotA hai| pUrvavat aMga ko Adivaddhi tathA 'orguNaH' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa hotA hai| / / iti vikArAvayavapratyayArthaprakaraNam prAgdIvyatIyapratyayArthaprakaraNaM ca sampUrNam / / iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIyASTAdhyAyIpravacane caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH smaaptH|| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH prAgvahatIyapratyayArthaprakaraNam Thaka-adhikAra: (1) praagvhtesstthk|1| pa0vi0-prAk 11 vahate: 5 / 1 Thak 1 / 1 / anvaya:-vahate: prAk tthk| artha:-'tadvahati rathayugaprAsaGgam' (4 / 4 76) iti vakSyati, tasmAd vahati-zabdAt prAk Thak pratyayo bhvtiitydhikaaro'ym| vakSyati 'tena dIvyati khanati jayati jitam' (4 / 4 / 2) iti| akSairdIvyati AkSika ityaadikm| AryabhASA: artha-(vahate:) tadvahati rathayugaprAsaGgam' (4 / 4 176) isa sUtra meM jo 'vahati' zabda par3hA hai (prAk) usase pahale-pahale (Thak) Thak pratyaya hotA hai| yaha adhikAra sUtra hai| jaise-tena dIvyati sanati jayati jitam' (4 / 4 / 2) / akSa=pAsoM se jo khelatA hai vaha-AkSika ityaadi| siddhi-AkSika: / akSa+bhis+Thak / AkSa+ika / aakssik+su| AkSikaH / yahAM tRtIyA-samartha 'akSa' zabda se tana dIvyati khanati jayati jitam (4 / 4 / 2) se 'Thak' pratyaya hai| ThasyekaH' (7 / 3/50) se ' ke sthAna meM 'ik' Adeza aura kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| dIvyati-Adyarthapratyayavidhi: yathAvihitam (Thaka) (1) tena dIvyati khanati jayati jitm|2| pa0vi0-tena 31 dIvyati kriyApadam, khanati kriyApadam, jayati kriyApadam, jitam 11 // anu0-Thak itynuvrtte| Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 456 anvayaH - tena prAtipadikAd dIvyati, khanati, jayati, jitaM Thak / artha: tena iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAd dIvyati, khanati, jayati, jitamityeteSvartheSu Thak pratyayo bhavati / udA0- ( dIvyati ) akSairdIvyati - AkSikaH / zalAkAbhirdIvyatizAlAMkikaH / ( khanati) abhrayA khanati - AbhrikaH / kuddAlena khanatikauddAlikaH / ( jayati ) akSairjayati - AkSikaH / zalAkAbhirjayatizAlAkikaH / (jitam ) akSairjitam - AkSikam / zalAkAbhirjitamzAlAkikam / AryabhASAH artha - (tena) tRtIyA - samartha prAtipadika se ( dIvyati0) dIvyati, khanati, jayati, jitam ina arthoM meM ( Thak ) Thak pratyaya hotA hai / udA0- - ( dIvyati) akSa= pAsoM se jo khelatA hai vaha AkSika / zalAkAoM se jo khelatA hai vaha zAlAkika / ( khanati) abhi ( kudAlI) se jo khodatA hai vaha - Azrika / kuddAla (kassI) se jo khodatA hai vaha - kauddAlika / (jayati) akSa=pAsoM se jo jItatA hai vaha AkSika / zalAkAoM se jo jItatA hai vaha zAlAkika / (jitam) akSa-pAsoM se jItA huA- AkSika (dhana) / zalAkAoM se jItA huA - zAlAkika (dhana) / siddhi-'AkSika:' Adi padoM kI siddhi pUrvavat (4/1/1) hai| vizeSa: dyUtakrIDA meM akSAkAra (gola) aura zalAkAkAra (lambe ) do prakAra ke pAsoM kA prayoga kiyA jAtA hai| jo akSoM se khelane / jItane meM catura hotA hai use AkSika aura jo zalAkAoM se khelane / jItane meM catura hotA hai usa khilAr3I ko zAlAkika kahate haiN| akSarAja, kRta, tretA, dvApara, kali nAmaka ye pAMca pAMse / zalAkAyeM hotI haiN| saMskRtArthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) - (1) saMskRtam / 3 / vi0-saMskRtam 1 / 1 / anu0-tena, Thak iti cAnuvartate / anvayaH-tena prAtipadikAt saMskRtaM Thak / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAt saMskRtamityasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / sata utkarSAdhAnaM saMskAra ityucyate / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-dadhnA saMskRtaM dAdhikam odnm| zRGgavereNa saMskRtaM zAGgaverikam / maricikayA saMskRtaM maaricikm|| AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha prAtipadika se (saMskRtam) saMskRtaguNAdhAna artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| vidyamAna padArtha meM guNoM kA AdhAna karanA saMskAra kahAtA hai| udA0-dadhi (dahI) se saMskRta-dAdhika odana (bhaat)| zRgavera (adaraka) se saMskRta-zAvirika / maricikA (mirca) se sNskRt-maaricik| siddhi-dAkSikam / dadhi+TA+Thak / dAdh+ika / dAdhika+su / dAdhikam / yahAM tRtIyA-samartha dadhi' zabda se saMskRta artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| zeSa kArya 'AkSika:' (4 / 1 / 1) ke samAna hai| aise hI-zAGgaverikam, mAricikam / aN (2) kultthkopdhaadnn|4| pa0vi0-kulattha-kopadhAt 5 / 1 aN 1 / 1 / / sa0-ka upadhA yasya tat kopadham, kulatthazca kopadhaM ca etayo: samAhAra: kulatthakopadham, tasmAt-kulatthakopadhAt (bhuvriihigrbhitsmaahaardvndv:)| anu0-tena, saMskRtamiti caanuvrtte| anvaya:-tena kulatthakopadhAt saMskRtam ann| artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt kulatthazabdAt kakAropadhAcca prAtipadikAt saMskRtamityasminnarthe'N pratyayo bhavati / udA0-(kulattham) kulatthaiH saMskRtam-kaulattham / (kopadham) tittiDikena saMskRtam-taittiDikam / dRdabhakena sNskRtm-daadbhkm| AryabhASA artha-(tena) tRtIyA-samartha (kulatthakopadhAt) kulattha zabda aura kakAra upadhAvAn prAtipadika se (saMskRtam) saMskRta artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-kulattha (annavizeSa) se sNskRt-kaultth| tittiDika (imalI) se sNskRt-taittiddik| dRdabhaka (vyaJjana-vizeSa) se sNskRt-daardbhk| siddhi-kaulattham / kulattha+bhis+aN / kaulatth+a / kaultth+su| kaultthm| Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH yahAM tRtIyA-samartha kulattha' zabda se saMskRta artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| yaha Thak' pratyaya kA apavAda hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-taittiDikam, dArdabhakam / tarati-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) trti|5| vi0-tarati kriyaapdm| anu0-tena, Thak iti caanuvrtte| anvaya:-tena prAtipadikAt tarati Thak / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAt taratItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / tarati=plavate ityarthaH / udA0-kANDaplavena tarati-kANDaplavika: / uDupena tarati-auDupika: / AryabhASA: artha-(tena) tRtIyA-samartha prAtipadika se (tarati) tarati artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| tarati-vaha tairatA hai| udA0-kANDaplava (vRkSa ke tanoM kA ber3A) se jo tairatA hai vh-kaannddplvik| uDupa (eka prakAra kI nAva) se jo tairatA hai vh-auddupik| siddhi-kANDaplavikaH / kANDaplava+TA+Thak / kANDaplav+ika / kANDaplavika+su / kaannddplvikH| yahAM tatIyA-samartha kANDaplava' zabda se tarati artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se '' ke sthAna meM 'ik' Adeza, 'kiti ca' (7 / 2 / 118) se parjanyavat aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-auDupikaH / ThaJ (2) gopucchATThaJ / 6 / pa0vi0-gopucchAt 5 / 1 ThaJ 1 / 1 / anu0-tena, tarati iti cAnuvartate / anvaya:-tena gopucchAt tarati ThaJ / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-tena iti tRtIyAsamarthAd gopucchazabdAt prAtipadikAt taratItyasminnarthe ThaJ pratyayo bhvti| udA0-gopucchena tarati-gaupucchikaH / AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (gopucchAt) gopuccha prAtipadika se (tarati) tarati artha meM (Thak) ThaJ pratyaya hotA hai| udA0-gopuccha (gau kI pUMcha/vAnara-vizeSa) se jo tairatA hai vaha-gaupucchika / siddhi-gaupucchikaH / gopuccha+TA+ThaJ / gaupucch+ika / gaupucchika su| gaupucchikaH / yahAM tRtIyA-samartha gopuccha' zabda se tarati artha meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hotA hai| yaha Thak' pratyaya kA apavAda hai| pUrvavat ' ke sthAna meM ik' Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| nityAdirnityam' (6 / 4 / 94) se pada kA AyudAtta svara hotA hai-gaupucchikaH / Than (3) nauvycsstthn|7| pa0vi0-nau-dvyaca: 5 / 1 Than 11 / sa0-dvAvacau yasmi~stat vyac / nauzca vyac ca etayo: samAhAro naudyac, tasmAt-naudyaca: (bhuvriihigrbhitsmaahaardvndv:)| anu0-tena, tarati iti caanuvrtte| anvaya:-tena naudyacastarati tthn| artha:-tena iti tRtIyAsamarthAd nauzabdAd vyacazca prAtipadikAt taratItyasminnarthe Than pratyayo bhavati / udA0-(nau:) nAvA tarati-nAvikaH / (vyaca) ghaTena tarati-ghaTikaH / plavena tarati-plavika: / bAhubhyAM tarati-bAhukaH / AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (naudvayaca:) nau zabda aura do acoMvAle prAtipadika se (tarati) tarati artha meM (un) Than pratyaya hotA hai| udA0-(nau) nau (naukA) se jo tairatA hai vh-naavik| (vyaca) ghaTa (ghar3A) se jo tairatA hai vh-ghttik| plava (nAva) se jo tairatA hai vaha-plavika / bAhu (bhujAoM) se jo tairatA hai vh-baahuk| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH siddhi-(1) nAvikaH / nau+TA+Than / nA+ika / nAvika+su / nAvikaH / yahAM tRtIyA-samartha nau' zabda se tarati artha meM isa sUtra se Than' pratyaya hai| pUrvavat ha' ke sthAna meM 'ika' Adeza hotA hai| pada kA pUrvavat AdhudAtta svara hotA hai-nAvikaH / aise hI-ghaTikaH, plvikH| (2) baahukH| yahAM tRtIyA-samartha 'bAhu' zabda se pUrvavat Than' pratyaya hai| 'isusuktAntAt kaH' (7 / 3 / 51) se 'Ta' ke sthAna meM k' Adeza hotA hai| carati-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) crti|| vi0-carati kriyaapdm| anu0-tena, Thak iti caanuvrtte| anvaya:-tena prAtipadikAccarati tthk| artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAccaratItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / caratirbhakSaNe gatau cArthe vrtte| udA0-danA carati-dAdhika: / hastinA carati-hAstikaH / zakaTena crti-shaakttikH| __AryabhASA artha-tina) tRtIyA-samartha prAtipadika se (carati) carati khAtA hai vA calatA hai, artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| udA0-dadhi (dahI) se jo carati khAtA hai vaha daadhik| hastI (hAthI) se jo carati-calatA hai vh-haastik| zakaTa (gAr3I) se jo carati calatA hai vh-shaakttik| siddhi-(1) dAdhika / dadhi+TA+Thak / daadh+ik| daadhik+su| dAdhikaH / yahAM tRtIyA-samartha dadhi' zabda se carati (khAtA hai) artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| pUrvavat ha' ke sthAna meM 'ika' Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| (2) hAstikaH / hastin+TA+Thak / hAst+ika / hAstika+su / hAstikaH / yahAM tRtIyA-samartha hastin' zabda se carati (calatA hai) artha meM isa sUtra se Thaka' pratyaya hai| nastaddhite (6 / 4 / 144) se hastin' ke Ti-bhAga (in) kA lopa hotA hai| aise hii-shaakttikH| Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam SThala (2) AkarSAt sstthl|6| pa0vi0-AkarSAt 5 / 1 SThal 1 / 1 / anu0-tena, carati iti caanuvrtte| anvaya:-tena AkarSAtaccarati sstthl| artha:-tena iti tRtIyAsamarthAd AkarSazabdAt prAtipadikAccaratItyasminnarthe SThal pratyayo bhvti| udA0-AkarSeNa carati AkarSika: / strI cet-aakrssikii| AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (AkarSAt) AkarSa prAtipadika se (carati) carati-ghUmatA hai artha meM (SThal) SThal pratyaya hotA hai| udA0-AkarSa (suvarNa-kasauTI) lekara jo ghUmatA hai vh-aakrssik| yadi strI hai to-aakrssikii| siddhi-AkarSika: / AkarSa+TA+SThal / AkarSa+ika / aakrssik+su| AkarSikaH / yahAM tRtIyA-samartha 'AkarSa' zabda se carati (ghUmatA hai) artha meM isa sUtra se 'SThala' pratyaya hai| pUrvavat ha' ke sthAna meM 'ik' Adeza aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| pratyaya ke Sit hone se strItva-vivakSA meM SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se DIp pratyaya hotA hai-aakrssikii| pratyaya ke lit hone se liti' (6 / 1 / 190) se pratyaya kA pUrvavartI ac udAtta hotA hai-AkarSikaH / vizeSa: suvarNa kI parIkSA ke liye jo nikaSa-upala (kasauTI) hotA hai use 'AkarSa' kahate haiN| AkRSyate svarNa yatreti AkarSaH / jo use lekara suvarNa Adi kharIdane ke lie ghara-ghara ghUmatA hai use akarSika kahate haiN| yadi strI hai to vaha AkarSikI' kahAtI hai| yaha pANini-kAlIna samAja kA eka citraNa hai| SThan (3) parpAdibhyaH sstthn|10| pa0vi0-parpa-Adibhya: 5 / 3 SThan 1 / 1 / sa0-parpa AdiryeSAM te paryAdayaH, tebhya:-parpAdibhyaH (bahuvrIhi:) anu0-tena, carati iti caanuvrtte| anvaya:-tena parpAdibhyazcarati sstthn| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 465 artha:-tena iti tRtIyAsamarthebhya: parpAdibhyaH prAtipadikebhyazcaratItyasminnarthe SThan pratyayo bhvti| udA0-parpaNa carati-parpika: / strI cet-prpikii| azvena caratiazvikaH / strI cet-ashvikii| prp| azva / azvattha / ratha / jaal| nyAsa / vyAla / paad| pcc| pathika / iti parpAdayaH / / AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (pAdibhyaH) parpa Adi prAtipadikoM se (carati) carati artha meM (SThan) SThan pratyaya hotA hai| udA0-parpa (paMgupITha/paMgu ke calane ke liye eka pahiye kI gAr3I) se jo calatA hai vaha-parpika / yadi strI hai to-prpikii| azva (ghor3A) se jo calatA hai vaha-azvika / yadi strI hai to-ashvikii| siddhi-parpikaH / parpa+TA+SThan / pp+ik| prpik+su| parpikaH / yahAM tRtIyA-samartha 'parpa' zabda se carati (calatA hai) artha meM isa sUtra se pThan' pratyaya hai| ThasyekaH' (7 / 3 150) se ha' ke sthAna meM 'ik' Adeza aura 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| pratyaya ke Sita hone se strItva-vivakSA meM 'SidgaurAdibhyazca (4 / 1 / 41) 'DIe' pratyaya hotA hai-prpikii| pratyaya meM nakAra jityAdinityam' (6 / 1 / 94) se AdhudAtta svara ke liye hai-parpikaH / Tha+STan (4) zvagaNATThaJ c|11| pa0vi0-zvagaNAt 5 / 1 ThaJ 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-tena, carati iti caanuvrtte| anvaya:-tena zvagaNAccarati ThaJ SThan c| artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt zvagaNazabdAt prAtipadikAccaratItyasminnarthe ThaJ SThan ca pratyayo bhavati / udA0-(ThaJ ) zvagaNena carati-zvAgaNika: / strI cet-shvaagnnikii| (SThan) zvagaNena carati-zvagaNika: / strI cet-shvgnnikii| AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (zvagaNAt) zvagaNa prAtipadika se (carati) carati artha meM (ThaJ) ThaJ (ca) aura (SThan) SThan pratyaya hote haiN| Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(Tha) zvagaNa (kuttoM kA jhuNDa) ko sAtha lekara jo ghUmatA hai vaha-zvAgaNika (shikaarii)| yadi strI ho to-shvaagnnikii| (SThan) zvagaNa ko sAtha lekara jo ghUmatA hai vaha-zvagaNika (shikaarii)| yadi strI ho to-shvgnnikii| siddhi-(1) zvAgaNikaH / zvagaNa+TA+ThaJ / shvaagnn+ik| shvaagnnik+su| zvAgaNikaH / yahAM tRtIyA-samartha 'zvagaNa' zabda se carati artha meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| pUrvavat ' ke sthAna meM 'ik' Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| strItva-vivakSA meM 'TiDDhANaJ0' (4 / 1 / 15) se DIp pratyaya hotA hai-shvaagnnikii| zvAderitri' (7 / 3 18) isa sUtra para vA0-'ikArAdigrahaNaM kartavyaM zvAgaNikAdyartham isa vArtika-sUtra se dvArAdInAM ca' (7/3 / 4) se prApta AdivRddhi kA pratiSedha evaM aica Agama nahIM hotA hai| (2) zvagaNikaH / yahAM tRtIya-samartha zvagaNa' zabda se carati artha meM SThan pratyaya hai| pratyaya ke 'Sit' hone se strI-vivakSA meM SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se DIe' pratyaya hotA hai-shvgnnikii| ThaJ-pakSa meM DIp' kA 'anudAtau supitau' (3 / 1 / 3) se anudAna svara hotA hai-zvAgaNikI aura SThan-pakSa meM DIe pratyaya kA 'AdhudAttazca (3 / 13) se AdhudAtta svara hotA hai-shvgnnikii| jIvati-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) vetanAdibhyo jiivti|12| pa0vi0-vetana-Adibhya: 5 / 3 jIvati kriyApadam / sa0-vetana AdiryeSAM te vetanAdaya:, tebhya:-vetanAdibhya: (bhuvriihiH)| anu0-tena, Thak iti caanuvrtte| anvaya:-tena vetanAdibhyo jIvati tthk| artha:-tena iti tRtIyAsamarthebhyo vetanAdibhyaH prAtipadikebhyo jIvatItyasminnarthe Thak pratyayo bhvti| udA0-vetanena jiivti-vaitnikH| vAhena jIvati-vAhika: ityaadikm| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 T caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH vetn| vaah| arddhvaah| dhanurdaNDa / jAla / vesa / upavesa / preSaNa / upasti / sukha / zayyA / zakti / upaniSat / upaveSa / srak / pAda / upasthAna / iti vetanAdayaH / / AryabhASA: artha- (tana) tRtIyA-samartha ( vatanAdibhyaH ) vetana Adi prAtipadikoM se (jIvati) 'jItA hai' artha meM (Thaka) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai / udA0 - vetana ( tanakhAha ) se jo jItA hai vaha - vaitanika / vAha (bojha DhonevAlA jAnavara baila / bhaiMsA Adi) se jo jItA hai vaha vAhika / siddhi-vaitanikaH / vetana+TA+Thak / vaitn+ik| vaitanika+su / vaitanikaH / yahAM tRtIyA-samartha 'vetana' zabda se jIvati artha meM isa sUtra 'Thak' pratyaya hai| pUrvavat D' ke sthAna meM 'ik' Adeza, 'kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi aura pUrvavat aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI - vAhika: Adi / Than (2) vasnakrayavikrayATThan / 13 / pa0vi0 - vasna krayavikrayAt 5 / 1 Than 1 / 1 / sa0- krayazca vikrayazca etayoH samAhAraH kryvikrym| vasnaM ca krayavikrayaM ca etayoH samAhAro vasnakrayavikrayam, tasmAt-vasnakrayavikrayAt ( samAhAradvandvaH) / anu0 - tena, jIvati iti cAnuvartate / anvayaH - tena vasnakrayavikrayAjjIvati Than / artha: tena iti tRtIyAsamarthAbhyAM vasna krayavikrayAbhyAM prAtipadikAbhyAM jIvatItyasminnarthe Than pratyayo bhavati / udA0- ( vasnam ) vasnena jIvati vasnikaH / ( krayavikrayaH ) krayavikrayeNa jIvati-krayavikrayikaH / vigRhItAdapi pratyaya iSyate-yeNa jIvati - krayikaH / vikrayeNa jIvati - vikrayikaH / AryabhASA: artha - (tana) tRtIyA - samartha ( vasna- krayavikrayAt) vasna aura krayavikraya prAtipadikoM se (jIvati) jIvati artha meM (Than) Than pratyaya hotA hai / udA0- ( vasnam ) vasna (bhAr3A, mUlya) se jo jItA hai vaha vasnika / (krayavikrayam ) kraya-vikraya (kharIdanA-becanA) se jo jItA hai vaha kryvikryik| vigRhIta se bhI pratyayavidhi Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam abhISTa hai-kraya (kharIdanA) se jo jItA hai vh-kryik| vikraya (bacanA) se jo jItA hai vh-vikryik| siddhi-vasnikaH / vasna+TA+Than / vsn+ik| vsnik+su| vasnikaH / yahAM tRtIyA-samartha vasna' zabda se jIvati artha meM isa sUtra se un' pratyaya hai| pUrvavat '' ke sthAna meM 'ik' Adeza aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-krayavikrayikaH, krayikaH, vikrayikaH / 'cha:+Than (3) AyudhAccha c|14| pa0vi0-AyudhAt 5 1 cha 11 (su-luk) ca avyayapadam / anu0-tena, jIvati iti caanuvrtte| anvaya:-tena AyudhAjjIvati cha:, Thazca / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAd AyudhazabdAt prAtipadikAjjIvatItyasminnarthe cha:, Than ca pratyayo bhvti| udA0-(cha:) Ayudhena jiivti-aayudhiiyH| (Than) AyudhikaH / AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (AyudhAt) Ayudha prAtipadika se (jIvati) jIvati artha meM (cha:) cha (ca) aura (Than) Than pratyaya hote haiN| udA0-(cha:) Ayudha (hathiyAra) se jo jItA hai vaha-AyudhIya (yoddhaa)| (Than) Ayudhika: (yoddhaa)| siddhi-(1) AyudhIya: / aayudh+ttaa+ch| Ayudh+ Iya / AyudhIya+su / AyudhIyaH / yahAM tRtIyA-samartha 'Ayudha' zabda se jIvati artha meM 'cha' pratyaya hai| 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se 'ch' ke sthAna meM 'Iy' Adeza aura pUrvavat aMga ke akAra kA lopa hotA hai| harati-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) hrtyutsnggaadibhyH|15| pa0vi0-harati kriyApadam, utsaGgAdibhya: 5 / 3 / sa0-utsaGga AdiryeSAM te utsaGgAdaya:, tebhya:-utsaGgAdibhyaH (bhuvriihiH)| Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0-tena, Thak iti caanuvrtte| anvaya:-tena utsaGgAdibhyo harati tthk| artha:-tena iti tRtIyAsamarthebhya utsaGgAdibhyaH prAtipadikebhyo haratItyasminnarthe Thak pratyayo bhavati / atra haratirdezAntaraprApaNe'rthe vartate / udA0-utsaGgena harati-autsaGgikaH / uDupena harati-auDupika: ityaadikm| utsaGga / uddup| utpata / pittk| ityutsaGgAdayaH / / AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (utsaGgAdibhyaH) utsaGga prAtipadikoM (harati) harati-dezAntara meM pahuMcAtA hai, artha meM (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0-utsaGga (goda) se jo haraNa karatA hai vaha-autsaGgika / uDupa (nAva) se jo haraNa karatA hai vh-auddupik| siddhi-autsaGgikaH / utsngg+ttaa+tthk| autsngg+ik| autsnggik+su| autsnggikH| yahAM tRtIyA-samartha utsaGga' zabda se harati artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| pUrvavat ' ke sthAna meM ik' Adeza, kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-auDupika: aadi| SThan (2) bhastrAdibhyaH sstthn|16| pa0vi0-bhastrA-Adibhya: 5 / 3 SThan 1 / 1 / sa0-bhastrA AdiryeSAM te bhastrAdayaH, tebhya:-bhastrAdibhyaH (bhuvriihiH)| anu0-tena, harati iti caanuvrtte| anvaya:-tena bhastrAdibhyo harati sstthn| artha:-tena iti tRtIyAsamarthebhyo bhastrAdibhyaH prAtipadikebhyo haratItyasminnarthe SThan pratyayo bhvti| udA0-bhastrayA harati-bhastrikaH / strI cet-bhstrikii| bharaTena harati-bharaTika: / strI cet-bharaTikI ityaadikm| Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam bhstraa| bharaTa / bharaNa / zIrSabhAra / shiirssebhaar| aMsabhAra / aNsebhaar| iti bhstraadyH|| AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (bhastrAdibhyaH) bhastrA-Adi prAtipadikoM se (harati) harati artha meM (SThan) SThan pratyaya hotA hai| udA0-bhastrA (mazaka) se jo jala-haraNa karatA hai vh-bhstrik| yadi strI ho to-bhstrikii| bharaTa (naukara) se jo koI vastu dezAntara meM pahuMcAtA hai vh-bhrttik| yadi strI ho to-bhrttikii| siddhi-bhastrikaH / bhstraa+ttaa+sstthn| bhstr+ik| bhastrika+su / bhastrikaH / yahAM tRtIyA-samartha 'bhastrA' zabda se harati artha meM SThan' pratyaya hai| Thasyeka:' (7 / 3 / 50) se Tha' ke sthAna meM 'ika' Adeza aura 'yasyeti (6 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| pratyaya ke Sita hone se strItva-vivakSA meM SidgaurAdibhyazca (4 / 1141) se 'DI' pratyaya hotA hai-bhstrikii| aise hI-bharaTikaH, bharaTikI ityaadi| SThan-vikalpaH (3) vibhASA vivadhAt / 17 / pa0vi0-vibhASA 1 / 1 vivadhAt 5 / 1 / anu0-tena, harati iti cAnuvartate / anvaya:-tena vivadhAd harati vibhASA Than / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAd vivadhAt prAtipadikAd haratItyasminnarthe vikalpena SThan pratyayo bhavati, pakSe ca Thak pratyayo bhavati / udA0-(SThan) vivadhena harati-vivadhikaH / strI cet-vivdhikii| (Thak) vaivadhika: / strI cet-vaivdhikii| AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (vivadhAt) vivadha prAtipadika se (harati) harati artha meM (vibhASA) vikalpa se (pchan) SThan pratyaya hotA hai| pakSa meM autsargika Thak' pratyaya hotA hai| udA0-(pThan) vivadha (bahaMgI) se jo jala Adi haraNa karatA, hai vaha-vivadhika (khaar)| yadi strI ho to-vivdhikii| (Thak) vaivadhika / yadi strI ho to-vaivdhikii| siddhi-(1) vivadhikaH / vivadha+TA+SThan / vivdh+ik| vivdhik+su| vivadhikaH / Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH yahAM tRtIyA-samartha vivadha' zabda se harati-artha meM isa sUtra se pThan' pratyaya hai| pUrvavat ' ke sthAna meM 'ik' Adeza aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| pratyaya ke Sit hone se strItva-vivakSA meM SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se DIe pratyaya hotA haivivdhikii| (2) vaivadhikaH / yahAM tRtIyA-samartha vivadha' zabda se harati-artha meM vikalpa pakSa meM prAgvahateSThak (4 / 4 / 1) se prAgvahatIya Thak' pratyaya hotA hai| pUrvavat ' ke sthAna meM 'ik' Adeza, kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi aura pUrvavat aMga ke akAra kA lopa hotA hai| strItva-vivakSA meM 'TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se 'DIp' pratyaya hotA hai| aN (4) aN kuttilikaayaaH|18| pa0vi0-aN 11 kuTilikAyA: 5 / 1 / anu0-tena, harati ityanuvartate / anvaya:-tena kuTilikAyA harati aN / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt kuTilikAzabdAt prAtipadikAd haratItyasminnarthe'N pratyayo bhavati / udA0-kuTilikayA harati-mRgo vyAdham-kauTiliko mRga: / kuTilikayA haratyaGgArAn-kauTilika: krmaarH| kuTilikA vakragatiH, karmArANAmAyudhakarSaNI lohamayI yaSTizca kthyte| AryabhASAartha-(tena) tRtIyA-samartha (kuTilikAyA:) kuTilikA prAtipadika se (harati) harati-artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-kuTilikA (vakragati) se dezAntara meM jo mRga zikArI ko haraNa karatA hai vaha-kauTilika mRg| kuTilikA (bhaTThI se AyudhoM ko khIMcanevAlI loha kI char3I) se AyudhoM ko jo haraNa karatA hai vaha-kauTilika kAra (lohaar)| kuTilikA zabda ke vakragati aura Ter3hI loha kI char3I ye do artha haiN| __siddhi-kauTilikaH / kuTilikA+TA+aN / kauttilik+a| kauTilika+su / kauTilikaH / yahAM tRtIyA-samartha kuTilikA' zabda se harati-artha meM isa sUtra se 'aNa' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam nirvRttArthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) - (1) nirvRtte'kSadyUtAdibhyaH | 16 | pa0vi0-nirvRtte 7 / 1 akSadyUta-AdibhyaH 5 | 3 | sao - akSadyUta AdiryeSAM te akSadyUtAdayaH, tebhyaH - akSadyUtAdibhyaH (bahuvrIhi: ) / anu0 - tena, Thak iti cAnuvartate / anvayaH - tena akSadyUtAdibhyo nirvRtte Thak / artha:-tena iti tRtIyAsamarthebhyo'kSadyUtAdibhyaH prAtipadikebhyo nirvRtta ityasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / udA0-akSadyUtena nirvRttam-AkSadyUtikaM vairam / jAnuprahRtena nirvRttamjAnuprahRtikaM vairam ityAdikam / akssdyuut| jAnuprahRta / jaGghAprahRta / pAdasvedana | kaNTakamardana / gtaagt| yAtopayAta / anugata / iti akSadyUtAdayaH / / AryabhASAH artha- (tena) tRtIyA - samartha (akSadyUtAdibhyaH ) akSadyUta-Adi prAtipadikoM se (nirvRtte) nirvRtta = banA huA artha meM (Thaka) yathAvihita 'Thak' pratyaya hotA hai / udA0-akSadyUta (akSa nAmaka pAsoM se khelI gaI dyUtakrIDA) se nirvRtta = banA huA AkSadyUtika vaira / jAnuprahRta (gor3A prahAra ) se nirvRtta = banA huA jAnuprahatika vaira / siddhi- AkSadyUtikam | akSadyUta+TA+Thak / AkSadyUt+ika / AkSadyUtika+su / AkSadyUtikam / yahAM tRtIyA-samartha 'akSadyUta' zabda se nirvRtta- artha meM isa sUtra se 'prAgvahateSThak' (4|4|1) se yathAvihita prAgvahatIya 'Thak' pratyaya / pUrvavat ThU' ke sthAna meM 'ik' Adeza, 'kiti ca' (7/2 / 118) se aMga ko AdivRddhiM aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai / aise hI - jAnuprahRtikam Adi / map (2) trermam nityam | 20 | pa0vi0-treH 5 / 1 map 1 / 1 nityam 1 / 1 / anu0 - tena nirvRtte iti cAnuvartate / 1 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH anvayaH - tena trernirvRtte nityaM map / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAt tri - antAt prAtipadikAd nirvRtta ityasminnarthe nityaM map pratyayo bhavati / atra tri - zabdena 'vita: ktri: ' (3 / 3 / 88) iti vitra - pratyayo gRhyate / udA0-paktriNA nirvRttam-paktrimaM phalam / uptriNA nirvRttam-uptrimam annm| kRtriNA nirvRttam-kRtrimaM citram / AryabhASAH artha-(tina) tRtIyA - samartha (traH ) ktri- pratyayAnta prAtipadika se (nirvRtte) nirvRtta= banA huA artha meM (nityam ) sadA (map) map pratyaya hotA nitya-vacana se kevala ktri- pratyayAnta zabda kA prayoga nahIM hotA hai| 473 udA0 - paktri ( pakAnA ) se nirvRtta = banA huA - paktrima phala / uptri (bonA) se nirvRta- uptrima anna / kRtri (banAnA) se nirvRtta - kRtrima (banAvaTI) citra / siddhi - (1) paktrimam / pac+ktri / pak+tri / pavitra / / paktri+TA+map / paktri+ma / paktrima + su / paktrimam / yahAM prathama 'DupacaS pAke' (bhvA030) dhAtu se 'vita: ktri:' ( 3 | 3188) se 'ktri' pratyaya hotA hai| tatpazcAt ktri- pratyayAnta 'pavitra' zabda se nirvRtta- artha meM isa sUtra se nitya 'map' pratyaya hotA hai / kak+kan (2) uptrimam / Duvapa bIjasantAne chedane ca' (bhvA0 u0 ) / 'vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 11115) se samprasAraNa hotA hai| (3) kRtrimam / DukRJ karaNe' (tanA0 u0 ) pUrvavat / (2) apamityayAcitAbhyAM kakkanau / 21 / pa0vi0-apamitya-yAcitAbhyAm 5 / 2 kak- kanau 1 / 2 / sa0-apamityaM ca yAcitaM ca te apamityayAcite, tAbhyAmapamityayAcitAbhyAm (itaretarayogadvandvaH) / kak ca kan ca tau kakkanau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-tena, nirvRtte iti cAnuvartate / anvayaH-tena apamityayAcitAbhyAM nirvRtte kakkanau / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 070 474 LLbbkalbipi.bibislik pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-tena iti tRtIyAsamarthAbhyAm apamitya-yAcitAbhyAM prAtipadikAbhyAM nirvRtta ityasminnarthe yathAsaMkhyaM kak- kanau pratyayau bhavataH / udA0-(apamitya) apamitya nirvRttam- Apamityakam (kak) / ( yAcitam) yAcitena nirvRttam-yAcitakam (kan) / AryabhASAH artha- (tena) tRtIyA-samartha (apamityayAcitAbhyAm) apamitya aura yAcita zabdoM se (nirvRtte) nirvRtta artha meM yathAsaMkhya (kakkanau) kak aura kan pratyaya hote haiM / udA0- - (apamitya) apamitya = pratidAna ( badalanA) se nirvRtta - Apamityaka badale meM pAyA huaa| (yAcita) yAcita (mAMgane) se nirvRtta - yaacitk| mAMga se pAyA huaa| siddhi - (1) Apamityakam / apamitya+TA+kak / apamitya +0+ka | Apamityaka+su / Apamityakam / yahAM tRtIyA-samartha 'apamitya' zabda se nirvRtta artha isa sUtra se ''kak' pratyaya hai| 'kiti ca' (7 121118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| 'apamitya' zabda meM 'maiG pratidAne' (bhvA0pa0) dhAtu se 'udIcAM mAGo vyatIhAre' (3 / 4 / 19) se ktvA pratyaya hai 'samAse'naJpUrve ktvo lyap' (7 / 1 / 37 ) se ktvA ko lyap Adeza hotA hai| ktvA pratyayAnta zabda kI 'ktvAtosunkasunaH' (111140) se avyaya saMjJA hone se 'avyayAdApsupaH' (2 / 4 / 82 ) se tRtIyA vibhakti 'TA' kA lopa ho jAtA hai| (2) yaacitkm| yahAM tRtIyA-samartha 'yAcita' zabda se nirvRtta artha meM isa sUtra se 'kan' pratyaya hai| saMsRSTArthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) saMsRSTe | 22 | vi0-saMsRSTe 7 / 1 / anu0-tena, Thak iti cAnuvartate / anvayaH-tena prAtipadikAt saMsRSTe Thak / arthaH-tena iti tRtIyAsamarthAt prAtipadikAt saMsRSTa ityasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / saMsRSTam =ekIbhUtam, abhinnamityarthaH / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH udA0-danA sNsRssttm-daadhikm| mAricikam / zAvirikam / paipplikm| AryabhASA: artha-(tena) tRtIyA-samartha prAtipadika se (saMsRSTe) mizrita artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| udA0-dadhi (dahI) se sNsRsstt-mishrit-daadhik| maricikA (mirca) se sNsRsstt-maaricik| zRGgavera (adaraka) se sNsRsstt-shaavirik| pippala (pIpala) se sNsRsstt-paipplik| siddhi-dAdhikam / dadhi+TA+Thak / daadh+ik| dAdhika+su / daadhikm| yahAM tRtIyA-samartha dadhi' zabda se saMsRSTa artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa: saMsRSTa artha ke kathana meM jo padArtha milAyA jAtA hai vaha gauNa hotA hai| jaise dahI lagAkara pUrI-parAThA khAne meM dahI gauNa aura parAThA pradhAna hai| saMskRta artha meM padArtha meM utkarSatA kA AdhAna hotA hai, saMsRSTa artha meM nhiiN| jaise dadhi se saMskRta-dAdhika odn| iniH (2) cuurnnaadiniH|23|| pa0vi0-cUrNAt 5 / 1 ini: 1 / 1 / anu0-tena, saMsRSTe iti cAnuvartate / anvaya:-tena cUrNAt saMsRSTe iniH| artha:-tena iti tRtIyAsamarthAccUrNAt prAtipadikAt saMsRSTa ityasminnarthe ini: pratyayo bhvti| udA0-cUrNaiH saMsRSTA:-cUrNino'pUpA: / cUrNino dhAnAH / AryabhASA artha-tina) tRtIyA-samartha (cUrNAt) cUrNa prAtipadika se (saMsRSTe) saMsRSTa artha meM (ini:) ini pratyaya hotA hai| udA0-cUrNa (kasAra) se saMsRSTa-cUrNI apuup| cUna se bhare huye gujhe| cUrNa se saMsRSTa-cUrNI dhaan| siddhi-cUrNina: / cUrNa+bhis+in / cUrNa+in / cUrNin+jas / cUrNinaH / yahAM tRtIyA-samartha cUrNa' zabda se saMsRSTa artha meM isa sUtra se 'ini' pratyaya hai| yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 gaNinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pratyayasya luka (3) lavaNAlluk / 24 / pa0vi0-lavaNAt 5 / 1 luk 11 / anu0-tena, saMsRSTe iti caanuvrtte| anvaya:-tena lavaNAt saMsRSTe pratyayasya luk| artha:-tena iti tRtIyAsamAllavaNa-zabdAt prAtipadikAt saMsRSTa ityasminnarthe vihitasya pratyayasya lug bhavati / atra dravyavAcI lavaNazabdo gRhyate na tu gunnvaacii| udA0-lavaNena saMsRSTa:-lavaNa: sUpa: / lavaNaM zAkam / lavaNA yavAgUH / AryabhASA artha-(tena) tRtIyA-samartha (lavaNa) lavaNa prAtipadika se (saMsRSTe) saMsRSTa artha meM yathAvihita Thak pratyaya kA luk hotA hai| yahAM dravyavAcI lavaNa' zabda kA grahaNa hai, guNavAcI kA nhiiN| udA0-lavaNa se saMsRSTa-lavaNa sUpa (namakIna daal)| lavaNa se saMsRSTa-lavaNa zAka (namakIna saag)| lavaNa se saMsRSTa-lavaNA yavAgU (namakIna raabdd'ii)| siddhi-lavaNaH / lavaNa+TA+Thak / lavaNa+0 / lvnn+su| lavaNaH / yahAM tRtIyA-samartha lavaNa' zabda se saMsRSTa artha meM isa sUtra se yathAvihita pratyaya kA luk-vidhAna kiyA gayA hai| prAgvahateSThak' (4 / 4 / 1) se prAgvahatIya Thak' pratyaya prApta hai| usakA luk ho jAtA hai| aise hI-lavaNaM zAkam, lavaNA yavAgUH / aN (4) mudgAdaN / 25 / pa0vi0-mudgAt 5 / 1 aN 1 / 1 / anu0-tena, saMsRSTe iti cAnuvartate / anvaya:-tena mudgAt saMsRSTe'N / artha:-tena iti tRtIyAsamarthAd mudga-zabdAt prAtipadikAt saMsRSTa ityasminnarthe'N pratyayo bhvti| udA0-mudgena saMsRSTa:-maudga odana: / maudgI yavAgUH / AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (mudgAt) mudga prAtipadika se (saMsRSTe) saMsRSTa artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai| Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 477 udA0-mudga (mUMga) se saMsRSTa- maudga odana (bhAta) / mudga se saMsRSTa-maudgI yavAgU (lApasI / rAbar3I) / siddhi-maudgaH / mudga+TA+aN / maudg+a / maudga+su / maudgaH / yahAM tRtIyA - samartha 'mudga' zabda se saMsRSTa artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| strItva-vivakSA meM 'TiDDhANaJ0' (4 / 1 / 15 ) se 'GIp' pratyaya hotA hai- maudgI yavAgUH / upasiktArthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) - (1) vyaJjanairupasikte / 26 / pa0vi0 - vyaJjanaiH 3 | 3 ( paJcamyarthe ) upasikte 7 / 1 / anu0 - tena, Thak iti cAnuvartate / anvayaH - tena vyaJjanaiH = vyaJjanavAcibhya upasikte Thak / artha: tena iti tRtIyAsamarthebhyo vyaJjanavAcibhyaH prAtipadikebhya upasikta ityasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / udA0 - dadhnA upasikta-dAdhika odanaH / saupika odanaH / AryabhASA: artha- (tina) tRtIyA-samartha (vyaJjanaiH) vyaJjanavAcI prAtipadikoM se (upasikte) upasikta artha meM yathAvihita (Thak ) Thak pratyaya hotA hai| udA0 - dadhi (dahI) se upasikta = secana se mRdUkRta-dAdhika odana (bhAta) / sUpa (dAla) se upasikta-saupika odana / siddhi-dAdhikaH / dadhi+TA+Thak / dAdh+ika / dAdhika+su / dAdhikaH / yahAM tRtIyA-samartha 'dadhi' zabda se upasikta artha meM isa sUtra se yathAvihita 'Thak' pratyaya hai / pUrvavat ThU' ke sthAna meM 'ik' Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| vartate'rthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) - (1) ojaH saho'mbhasA vartate / 27 / pa0vi0-ojaH-saha:-ambhasA 3 / 1 ( paJcamyarthe) vartate kriyApadam / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-ojazca sahazca ambhazca eteSAM samAhAra: oja:saho'mbhaH, ten-oj:sho'mbhsaa| anu0-tena, Thak iti cAnuvartate / anvaya:-tena oja:saho'mbhobhyo vartate Thak / artha:-tena iti tRtIyAsamarthebhya oja:saho'mbhobhya: prAtipadikebhyo vartate ityasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / udA0-(ojaH) ojasA vartate-aujasika: shuurH| (sahaH) sahasA vrtte-saahsikshcaurH| (ambhaH) ambhasA vartate-Ambhasiko mtsyH| AryabhASA: artha-tina) tRtIyA-samartha (oja:saho'mbhasA) ojas, sahas, ambhas prAtipadikoM se (vartate) vartata= hai' artha meM yathAvihita (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0-(oja:) jo oja (bala) ke sahita hai vaha-aujasika shuur| (saha:) jo saha: (marSaNa-zakti) ke sahita hai vaha-sAhasika caur| (ambhaH) jo ambhaH (jala) ke sahita hai vaha-Ambhasika matsya (mchlii)| siddhi-aujasikaH / ojas+TA+Thak / aujas+ika / aujasika+su / aujasikaH / yahAM tRtIyA-samartha 'ojasa' zabda se vartate (hai) artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| pUrvavat ' ke sthAna meM 'ik' Adeza aura aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-sAhasika., AmbhasikaH / yathAvihitam (Thaka) (2) tat pratyanupUrvamIpalogakUlam / 28 / pa0vi0-tat 2 / 1 prati-anupUrvam 21 IpalomakUlam 21 (pnycmyrthe)| sa0-pratizca anuzca etayo: samAhAra: prtynu| pratyanupUrvaM yasya tat pratyanupUrvam, tat-pratyanupUrvam (smaahaardvndvgrbhitbhuvriihiH)| IpaM ca loma ca kUlaM ca eteSAM samAhAra IpalomakUlam, tat-IpalomakUlam (smaahaardvndv:)| anu0-vartate, Thak iti caanuvrtte| anvaya:-tat pratyanupUrvAd IpalomakUlAd vartate Thak / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH artha:-tad iti tRtIyAsamarthebhya prati-anupUrvebhya IpalomakUlebhya: prAtipadikebhyo vartate ityasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / __ udA0-(prati+Ipam) pratIpaM vartata-prAtIpika: / (anu+Ipam) anvIpaM vrtte-aanviipikH| (prati+loma) pratilomaM vartate-prAtilomikaH / (anu+loma) anulomaM vartate-AnulomikaH / (prati+kUlam) pratikUlaM vartate-prAtikUlika: / (anu+kUlam) anukUlaM vartate-AnukUlikaH / _ AryabhASA8 artha-(tat) dvitIyA-samartha (prati-anupUrvam) prati aura anu pUrvaka (Ipa-loma-kUlam) Ipa, loma aura kUla prAtipadikoM se (vartate) vartata= hai' artha meM yathAvihita (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0-(prati+Ipa) jo pratIpa viruddha hai vh-praatiipik| (anu+Ipa) jo anvIpa=jala ke samAna hai vh-aanviipik| (prati+loma) jo pratiloma viruddha hai vh-praatilomik| (anu+loma) jo anuloma-aviruddha hai vaha-Anulomika / (prati+kUla) jo pratikUla viruddha hai vaha-prAtikUlam / (anu+kUla) jo anukUla aviruddha hai vh-aanukuulik| siddhi-prAtIpikaH / prati+Ipa+am+Thak / prAtIp+ika / prAtIpika+su / prAtipikaH / yahAM dvitIyA-samartha prati-pUrvaka 'Ipa' zabda se vartate artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| pUrvavat ' ke sthAna meM 'ik' Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-anvIpam aadi| pratIpam / yahAM 'pratigatA Apo'sminniti-pratIpam' bahuvrIhi samAsa hai| vyantarupasargebhyo'pa It' (6 / 3 / 97) se 'apa' ke akAra ko It-Adeza hotA hai| RkpUrandhUHpathAmAnakSe' (5 / 4 / 74) se samAsAnta 'a' pratyaya hotA hai| prti+ap+a| prti+iip+a| prtiip+su| prtiipm| pratilomam / yahAM pratigatAni lomAnyasya pratilomam bahuvrIhi samAsa hai| 'ac pratyanupUrvAt sAmalomnaH' (5 / 4 / 75) se samAsAnta 'ac' pratyaya hotA hai-prati loman+ac / prtilom+a| prtilom+su| prtilomm| 'nastaddhite (6 / 4 / 144) se Ti-bhAga (an) kA lopa ho jAtA hai| vizeSaH vartate' zabda meM vRtu vartane' (bhvA0A0) dhAtu akarmaka hai| usakA karma (dvitIyA-vibhakti) ke sAtha sambandha kaise ho sakatA hai ? "kriyAvizeSaNamakarmakANAM karma bhavati" arthAt kriyAvizeSaNa akarmaka dhAtuoM kA karma hotA hai| isa paribhASA se akarmaka vRtu' dhAtu kA karma ke sAtha sambandha hotA hai| pratIpam' Adi kriyAvizeSaNa akarmaka vata' ke karma haiN| Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yathAvihitam (Thaka) (3) parimukhaM c|26| pa0vi0-parimukham 2 / 1 (paJcamyarthe) ca avyayapadam / anu0-tat, vartate, Thak iti caanuvrtte| anvaya:-tat parimukhAcca vartate tthk| artha:-tad iti dvitIyAsamarthAt parimukhazabdAt prAtipadikAcca vartate ityasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / udA0-parimukhaM vartate-pArimukhikaH / AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (parimukham) parimukha prAtipadika se (ca) bhI (vartate) vartate hai' artha meM yathAvihita (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0-jo sevaka parimukha svAmI ke mukha ke sAmane vartamAna rahatA hai vhpaarimukhik| siddhi-pArimukhika: / parimukha+am+Thak / paarimukhik| pArimukhika+su / pArimukhikaH / yahAM dvitIyA-samartha 'parimukha' zabda se vartate artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak pratyaya hai| pUrvavat ThU' ke sthAna meM 'ik' Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| parimukham / yahAM parito mukhamiti parimukham kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAdi-samAsa hai| pri+mukh| parimukha+su / parimukham-mukha ke saamne| prayacchati-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) prayacchati ghm|30| pa0vi0-prayacchati kriyApadam, gadyam 21 / anu0-tat, Thak iti caanuvrtte| anvaya:-tat prAtipadikAt prayacchati Thak gadyam / artha:-taditi dvitIyAsamarthAt prAtipadikAt prayacchatItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati, yad dvitIyAsamarthaM gaDaM cet tad bhavati / Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH udA0-dviguNaM pracchati-dvaiguNika: / dviguNArthaM prayacchatItyartha: / triguNaM prayacchati-traiguNika: / dviguNArthaM triguNArthaM ca dhanapradAnaM gaDaM mnyte| AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha prAtipadika se (prayacchati) prayacchati pradAna karatA hai artha meM yathAvihita (Thak) Thak pratyaya hotA hai (garyam) jo dvitIyA-samartha hai yadi vaha garya=nindanIya ho|| . udA0-jo dviguNa (duganA) karane ke liye dhana pradAna karatA hai vaha-dvaiguNika / jo triguNa (tigunA) karane ke liye dhana pradAna karatA hai vh-traigunnik| yahAM dviguNa, triguNa zabda dviguNa tathA triguNa ke liye artha meM haiN| dviguNa (dugunA) aura triguNa (tigunA) karane ke liye dhana pradAna karanA gardA nindanIya mAnA jAtA hai| siddhi-dvaiguNikaH / dviguNa+am+Thak / dvaiguN+ika / dvaigunnik+su| dvaiguNikaH / yahAM dvitIyA-samartha 'dviguNa' zabda se prayacchati pradAna karatA hai artha meM tathA gardA artha abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| pUrvavat ' ke sthAna meM 'ik' Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| SThan+SThac (2) kusIdadazaikAdazAt SThanSTacau / 31 / pa0vi0-kusIda-dazaikAdazAt 5 / 1 SThan-SThacau 1 / 2 / sa0-ekAdazArthA daza iti dazaikAdazA: / kusIdaM ca dazaikAdazAzca eteSAM samAhAra: kusIdadazaikAdazam, tasmAt-kusIdadazaikAdazAt (karmadhArayagarbhitasamAhAradvandvaH) / SThan ca SThac ca tau SThanSThacau (itretryogdvndv:)| anu0-tat, prayacchati, gadyam iti caanuvrtte| anvaya:-tat kusIdadazaikAdazAbhyAM prayacchati SThanSThacau gdym| artha:-tad iti dvitIyAsamarthAbhyAM kusIda-dazaikAdazAbhyAM prAtipadikAbhyAM prayacchatItyasminnarthe yathAsaMkhyaM SThan-SThacau pratyayau bhavata:, yad dvitIyAsamarthaM gaDaM cet tad bhvti| kusIdam=vRddhiH / kusIdArtha dravyaM kusiidmityucyte| 'ekAdazArthA daza iti dazaikAdazA:' iti smaanaadhikrnnttpurussH| 'saMkhyAyA alpIyasyA0' iti dazazabdasya puurvnipaat:| 'dazaikAdazAt' iti sUtre nirdezAdevAkAra: Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 482 samAsAnto bhvti| ato vAkyamapi akArAntameva bhavati - dazaikAdazAn prayacchati / udA0- ( kusIdam) kusIdaM prayacchati - kusIdikaH / strI cetkusIdikI / (dazaikAdazA:) dazaikAdazAn prayacchati-dazaikAdazikaH / strI cet - dazaikAdazikI | AryabhASAH artha- (tat) dvitIyA-samartha (kusIda - dazaikAdazAt) kusIda aura dazaikAdaza prAtipadikoM se (prayacchati) pradAna karatA hai' artha meM yathAsaMkhya (SThan -SThacau) SThan aura SThac pratyaya hote haiN| (garhyam) jo dvitIyA - samartha hai yadi vaha garhya = nindanIya ho / kusIda kA artha vRddhi hai / kusIda ke liye jo dravya hai, use kusIda kahate haiN| yaha tadartha meM tat zabda kA prayoga hai| ekAdaza ( 11 ) ke liye jo daza (10) mudrAyeM haiM unheM 'dazaikAdaza' kahate haiM / udA0- - (kusIda) kusIda = vyAja ke liye jo dhana detA hai vaha - kusIdika ( sUdakhora ) / yadi strI ho to - kusiidikii| (dazaikAdaza) jo ekAdaza mudrAoM ke liye daza mudrAyeM detA hai vaha - dazaikAdazika / yadi strI ho to - dazaikAdazikI / siddhi - (1) kusIdika: / kusIda+am+SThan / kusIda + ika / kusIdika+su / kusIdikaH / yahAM dvitIyA-samartha 'kusIda' zabda se prayacchati artha meM isa sUtra se 'SThan' pratyaya hai / pUrvavat '' ke sthAna meM 'ik' Adeza aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai / pratyaya ke Sita hone se 'SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41 ) se strItva - vivakSA meM GIS pratyaya hotA hai - kusIdikI / pratyaya ke nit hone se 'jnityAdirnityam' ( 6 |1| 94 ) se AdyudAtta svara hotA hai- kursIdaka: / (2) dazaikAdazika: / yahAM dvitIyA - samartha 'dazaikAdaza' zabda se prayacchati artha meM 'SThac' pratyaya hai / strItva-vivakSA meM pUrvavat GIS pratyaya hotA hai- dazaikAdazikI / pratyaya ke cit hone se 'cita:' ( 6 / 1 / 160 ) se antodAtta svara hotA hai- dazaikAdazikaH / vizeSaH kusIda ( vyAja) para dhana denA tathA 11) ru0 ke liye 10) ru0 denA pANini ke kAla meM garhya - nindanIya thA / uJchati- arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) --- (1) uJchati / 32 / pa0vi0 uJchati kriyApadam / anu0 - tat, Thak iti cAnuvartate / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH anvaya:-tat prAtipadikAd uJchati Thak / artha:-tad iti dvitIyAsamarthAt prAtipadikAd uJchatItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhvti| bhUmau patitasyaikaikasya kaNasyopAdAnamuJcha ityucyte| udA0-badarANyuJchati-bAdarika: / zyAmAkikaH / AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha prAtipadika se (ucchati) ucchati='bhUmi para par3e huye eka-eka kaNa ko cugatA hai' artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| udA0-jo badara-beroM ko cugatA hai vaha-bAdarika / jo zyAmAka-sAmaka annavizeSa ko cugatA hai vh-shyaamaakik| siddhi-bAdarikaH / badara+zas+Thak / baadr+ik| baadrik+su| bAdarikaH / yahAM dvitIyA-samartha badara' zabda se uJchati artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| pUrvavat ThU' ke sthAna meM 'ik' Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-zyAmAkikaH / rakSati-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) __(1) rkssti|33| vi0-rakSati kriyaapdm| anu0-tat, Thak iti caanuvrtte| anvayaH-tat prAtipadikAd rakSati Thak / artha:-tad iti dvitIyAsamarthAt prAtipadikAd rakSatItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / udA0-samAjaM rakSati-sAmAjika: / sAnnivezikaH / AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha prAtipadika se (rakSati) rakSati rakSA karatA hai artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| udA0-jo samAja-mAnava samUha kI rakSA karatA hai vh-saamaajik| jo sanniveza samudAya kI rakSA karatA hai vaha-sAnnivezika / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-sAmAjikaH / samAja+am+Thak / sAmA+ik / sAmAjika su| sAmAjikaH / yahAM dvitIyA-samartha 'samAja' zabda se rakSati artha meM yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| karoti-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) zabdada1raM kroti|34| pa0vi0-zabda-durduram 2 / 1 (pnycmyrthe)| karoti kriyApadam / anu0-tat, Thak iti caanuvrtte| anvya:-tat zabdadardurAbhyAM karoti Thak / artha:-tad iti dvitIyAsamarthAbhyAM zabdadardurAbhyAM prAtipadikAbhyAM karotItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhvti| udA0-(zabda:) zabdaM karoti-zAbdiko vaiyaakrnn:| (durduram) daIraM karoti-dadurika: kumbhakAra: / AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (zabdadarduram) zabda aura dardara prAtipadikoM se karoti karatA hai/ banAtA hai artha meM yathAvihita (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0-(zabda) jo zabda banAtA hai vaha-zAbdika vaiyaakrnn| jo durdura ghar3A banAtA hai vaha-dArika kumbhkaar| siddhi-zAbdikaH / zabda+am+Thak / zAbda+ika / shaabdik+su| zAbdikaH / yahAM dvitIyA-samartha 'zabda' prAtipadika se karoti-artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-dAIrikaH / hanti-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) pakSimatsyamRgAn hanti / 35 / pa0vi0-pakSi-matsya-mRgAn 2 / 3 (paJcamyarthe) hanti kriyApadam / sa0-pakSI ca matsyazca mRgazca te pakSimatsyamRgAH, tAnpakSimatsyamRgAn (itretryogdvndvH)| Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0-tat, Thak iti caanuvrtte| anvayaH-tat pakSimatsyamRgebhyo hanti Thak / artha:-tad iti dvitIyAsamarthebhya: pakSimatsyamRgebhya: prAtipadikebhyo hantItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / atra svarUpasya paryAyavAcinAM tadvizeSavAcinAM ca grhnnmissyte| udA0-(1) pkssii| pakSiNo hnti-paakssikH| (paryAya:) zakunIn hanti-zAkunika: (tavizeSa) mayUrAn hnti-maayuurikH| tittirAn hnti-taittiriikH| (2) mtsy:| matsyAn hnti-maatsyikH| (paryAya:) mInAn hnti-mainik:| (tadvizeSa:) zapharAn hnti-shaaphrikH| zakulAn hnti-shaakulikH| (3) mRga: / mRgAn hanti-mArgikaH / (paryAya:) hariNAn hantihAriNikaH / (tavizeSa:) sUkarAn hanti-saukarikaH / sAraGgAn hantisAraGgika: / AraNyAzcatuSpAdo mRgA ucynte| AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (pakSimatsyamRgAn) pakSI, matsya, mRga prAtipadikoM se (hanti) hanti mAratA hai artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| yahAM svarUpa, paryAyavAcI aura tadvizeSavAcI zabdoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| udA0-(1) pkssii| jo pakSiyoM ko mAratA hai vaha-pAkSika (cidd'iimaar)| (paryAya) jo zakuniyoM ko mAratA hai vaha-zAkunika (cidd'iimaar)| (tadvizeSa) jo mayUra-mora ko mAratA hai vaha-mAyUrika (mormaar)| jo tittira=tItaroM ko mAratA hai vaha-taittirika (tiitrmaar)| (2) matsya / jo matsya machaliyoM ko mAratA hai vaha-mAtsyika (mchliimaar)| (paryAya) jo mIna ko mAratA hai vaha-mainika (mchliimaar)| (tadvizeSa) jo zaphara choTI camakIlI machaliyoM ko mAratA hai vh-shaaphrik| jo zakula-sorA machaliyoM ko mAratA hai vh-shaakulik| (3) mRg| jo mRgoM ko mAratA hai vaha-mArgika / (paryAya) jo hariNoM ko mAratA hai vaha-hAriNika (hrinnmaar)| (tadvizeSa) jo sUkara-sUaroM ko mAratA hai vaha-saukarika (suuarmaar)| jo sAraGga citakabare hariNoM ko mAratA hai vh-saarnggik| caupAye jaMgalI jAnavara mRga' kahAte haiN| Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-pAkSikaH / pakSin+zas+Thak / pAz+ika / pAkSika+su / pAkSikaH / yahAM dvitIyA-samartha pakSin' ke zabda se hanti-artha meM yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| pUrvavat ' ke sthAna meM 'ik' Adeza, aMga ke AdivRddhi aura nastaddhite (6 / 4 / 144) se aMga ke Ti-bhaga (in) kA lopa hotA hai| aise hI-mainika: aadi| tiSThati-hanti-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) paripanthaM ca tisstthti|36 / pa0vi0-paripantham 2 1 ca avyayapadam, tiSThati kriyApadam / anu0-tat, Thak, hanti iti caanuvrtte| anvaya:-tat paripanthaM tiSThati hanti ca Thak / artha:-tad iti dvitIyAsamarthAt paripantha-zabdAt prAtipadikAt tiSThati hantIti cArthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / udA0-paripanthaM tisstthti-paarpnthikshcaurH| paripanthaM hntipaaripnthikshcaurH| AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (paripantham) paripantha zabda se (tiSThati) ThaharatA hai (ca) aura (hanti) mAratA hai artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| udA0-jo paripantha (mArga ko gherakara) baiThA rahatA hai vaha-pAripanthika caur| jo paripantha (mArga para calanevAle ko) mAratA hai vaha-pAripanthika caur| siddhi-pAripanthikaH / paripantha+am+Thak / paaripnth+ik| paaripnthik+su| paaripnthikH| yahAM dvitIyA-samartha 'paripantha' zabda se tiSThati aura hanti artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa: (1) paripantha' zabda meM 'apaparibahiraJcava: paJcamyA' (2 / 1 / 12) se avyayIbhAva samAsa hai-patha: pari iti-paripantham / 'avyayIbhAvazca' (1 / 1 / 41) se 'paripantha' zabda avyaya hai| yahAM pari' zabda 'apaparI varjane (1 / 4 / 88) se varjanArthaka hai| jo panthA (mArga) ko chor3akara baiThA rahatA hai vaha-'pAripanthika' kahAtA hai| Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 457 (2) paripantha' zabda meM kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAdi-samAsa bhI ho sakatA hai| panthAnaM pari iti paripantham / jo panthA (mArga) ko saba ora se gherakara baiThA rahatA hai vaha-'pAripanthika' kahAtA hai| athavA jo paripantha-panthA ko taya karanevAle logoM ko mAratA hai vaha-pAripanthika (cora) hotA hai| . dhAvati-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) mAthottarapadapadavyanupadaM dhaavti|37| pa0vi0-mAthottarapada-padavI-anupadam 2 / 1 (paJcamyarthe) dhAvati kriyaapdm| sa0-mAtha uttarapadaM yasya tad mAthottarapadam, mAthottarapadaM ca padavI ca anupadaM ca eteSAM samAhAro mAthottarapadapadavyanupadam, tatmAthottarapadapadavyanupadam (bhuvriihigrbhitsmaahaardvndv:)| anvaya:-tad mAthottarapadAt padavyanupadAbhyAM dhAvati tthk| artha:-tad iti dvitIyAsamarthAd mAthottarapadAt prAtipadikAt padavI-anupadAbhyAM ca prAtipadikAbhyAM dhAvatItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhvti| udA0-(mAthottarapadam) daNDamAthaM dhAvati-dANDamAthika: / zulkamAthaM dhAvati-zaulkamAthikaH / (padavI) padavI dhAvati-pAdavikaH / (anupadam) anupadaM dhAvati-AnupadikaH / mAthazabda: pathi-paryAyaH / AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (mAthottarapadapadavyanupadam) mAtha zabda uttarapadavAle prAtipadika se tathA padavI aura anupada prAtipadikoM se (dhAvati) 'daur3atA hai' artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| udA0-(mAthottarapada) jo daNDamAtha (sarala patha) para daur3atA hai vh-daannddmaathik| jo zulkamAtha (zulka ke patha) para daur3atA hai vh-shaulkmaathik| (padavI) jo padavI=mArga para daur3atA hai vh-paadvik| (anupada) jo anupada-pIche-pIche daur3atA hai vaha-Anupadika / siddhi-dANDamAthikaH / daNDamAtha+am+Thak / dANDamAth+ika / daannddmaathik+su| daannddmaathikH| Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM dvitIyA-samartha 'daNDamAtha' zabda se dhAvati artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya 'Thaka' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-zaulkamAthika: aadi| vizeSa: (1) daNDamAtha-yahAM mAtha zabda 'pathin' kA paryAyavAcI hai| mathyate= viloDyate gantRbhiriti mAtha: / daNDAkAro mAtha iti daNDamAtha: / daNDa ke samAna jo sarala mAtha (mArga) hai vaha 'daNDamAtha' kahAtA hai| zulkasya mAtha iti zulkamAthaH / zulka (bhAr3e) kA jo mAtha (mArga) hai vaha 'zulkamAtha' hotA hai arthAt jisa para gAr3I Adi kA bhAr3A dekara calanA par3atA hai| (2) anupadam-padasya pazcAta-anupadam / pada-paira kA nishaan| paira ke nizAna ke pIche-pIche anupd| yahAM 'avyayaM vibhakti0' (2 / 1 / 6) se pazcAt artha meM avyayIbhAva samAsa hai| 'avyayIbhAvazca' (1 / 1 / 41) se 'anupadam' zabda avyaya hai| Tha+Tha (2) AkrandATThaJ c|38 / pa0vi0-AkrandAt 5 / 1 ThaJ 11 ca avyypdm|| anu0-tat, Thaka, dhAvati iti caanuvrtte| anvaya:-tad AkrandAd dhAvati ThaJ Thak c| artha:-tad iti dvitIyAsamarthAd AkrandazabdAt prAtipadikAd dhAvatItyasminnarthe ThaJ Thak ca pratyayo bhvti| Akrandyate-AterAhayate iti Akranda:, AtanAmayanam (zaraNam) ucyte|| . udA0-AkrandaM dhAvati-Akrandika: (ThaJ) / Akrandika: (Thak) / strI cet-aakrndikii| AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (AkrandAt) Akranda prAtipadika se (dhAvati) daur3atA hai artha meM (ThaJ) ThaJ (ca) aura (Thak) Thak pratyaya hote haiN| Artta-duHkhIjana jise zaraNa ke liye pukArate usa sthAna ko 'Akranda' kahate haiN| udA0-jo Akranda (ArtAlaya) kI ora daur3atA hai vaha-Akrandika (ThaJ) / Akrandika (tthk)| yadi strI ho to-aakrndikii| siddhi-(1) AkrandikaH / Akranda+am+ThaJ / aakrnd+ik| aakrndik+su| aakrndikH| ___ yahAM dvitIyA-samartha 'Akranda' zabda se dhAvati artha meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko parjanyavat AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| yahAM nityAdinityam' (6 / 1 / 94) se AdhudAtta svara hotA hai-AkrandikaH / Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 486 (2) Akrandika: / yahAM Akranda' zabda se pUrvavat Thak' pratyaya hai| yahAM kita:' (6 / 1 / 162) se antodAtta svara hotA hai-AnandikaH / strItva-vivakSA meM 'TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se 'DIp' pratyaya hotA hai-aakrndikii| gRhNAti-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Taka) (1) padottarapadaM gRhnnaati|36| pa0vi0-padottarapadam 2 / 1 (paJcamyarthe) / gRhNAti kriyApadam / sa0-padam uttarapadaM yasya tat padottarapadam, tat-padottarapadam (bhuvriihi:)| anu0-tat, Thak iti cAnuvartate / anvaya:-tat padottarapadAd gRhNAti Thak / artha:-tad iti dvitIyAsamarthAt padottarapadAt prAtipadikAd gRhNAtItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / udA0-pUrvapadaM gRhnnaati-paurvpdikH| uttarapadaM gRhnnaatiauttrpdikH| AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (padottarapadam) pada zabda uttara meM hai jisake usa prAtipadika se (gRhNAti) grahaNa karatA hai artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| udA0-jo pUrvapada ko grahaNa karatA hai vh-paurvpdik| jo uttarapada ko grahaNa karatA hai vh-auttrpdik| siddhi-paurvapadikaH / pUrvapada+am+Thak / paurvapad+ika / paurvpdik+su| paurvapadikaH / yahAM dvitIyA-samartha 'pada' zabda uttarapadavAle pUrvapada' zabda se gRhNAti artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| pUrvavat Th' ke sthAna meM ik' Adeza, aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-auttarapadikaH / yathAvihitam (Thaka) (2) pratikaNThArthalalAmaM c|40| pa0vi0-pratikaNTha-artha-lalAmam 2 / 1 (paJcamyarthe) ca avyypdm| Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-kaNThaM kaNThaM prati iti pratikaNTham / pratikaNThaM ca arthazca lalAmazca eteSAM samAhAraH pratikaNThArthalalAmam, tat-pratikaNThArthalalAmam (avyayIbhAvagarbhitasamAhAradvandvaH) / anu0-tat, Thak, gRhNAti iti cAnuvartate / anvayaH - tat pratikaNThArthalalAmebhyazca gRhNAti Thak / artha:-tad iti dvitIyAsamarthebhyaH pratikaNThArthalalAmebhyaH prAtipadikebhyazca gRhNAtItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / udA0- (pratikaNTham ) pratikaNThaM gRhNAti - prAtikaNThikaH / (artha: ) arthaM gRhNAti - Arthika: / ( lalAma: ) lalAmaM gRhNAti - lAlAmikaH / AryabhASAH artha- (tat) dvitIyA-samartha (pratikaNThArthalalAmam) pratikaNTha, artha, lalAma prAtipadikoM se (ca) bhI (gRhNAti ) grahaNa karatA hai artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| 460 udA0-1 -(pratikaNTha) jo pratikaNTha-samasta kaNTha ko grahaNa karatA hai vaha prAtikaNThika / (artha) jo artha = dhana ko grahaNa karatA hai vaha - Arthika / (lalAma ) jo lalAmabhUSaNa ko grahaNa karatA hai vaha - lAlAmika / siddhi prAtikaNThikaH / pratikaNTha+am+Thak / prAtikaNTh+ika / prAtikaNThika+su / prAtikaNThikaH / yahAM dvitIyA-samartha 'pratikaNTha' prAtipadika se gRhNAti artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya 'ka' pratyaya hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI - Arthika:, lAlAmikaH / carati - arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) dharmaM carati / 41 / pa0vi0 - dharmam 2 / 1 ( paJcamyarthe ) carati kriyApadam / anu0 - tat, Thak iti cAnuvartate / anvayaH - tad dharmAccarati Thak / artha:- tad iti dvitIyAsamarthAd dharmazabdAt prAtipadikAccaratItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / atra caratirAsevA (paunaHpunyam) gRhyate, naanusstthaanmaatrm| Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH udA0-dharmaM carati-dhArmikaH / AryabhASA artha-(tat) dvitIyA-samartha (dharmam) dharma prAtipadika se (carati) bAra-bAra AcaraNa karatA hai artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| udA0-jo dharma kA puna:-puna: AcaraNa karatA hai vaha-dhArmika / siddhi-dhArmika: / dharma+am+Thak / dhaarm+ik| dhaarmik+su| dhArmikaH / yahAM dvitIyA-samartha 'dharma' zabda se carati artha meM yathAvihita prAgavahatIya 'Thaka' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| eti-arthapratyayavidhiH Than+Thak (1) pratipathameti Thuzca / 42 / pa0vi0-pratipatham avyayapadam (dvitIyArthe), eti kriyApadam, Than 11 ca avyypdm| sa0-panthAnaM panthAnaM prati iti pratipatham (avyyiibhaav:)| anu0-tat, Thak iti cAnuvartate / anvaya:-tat pratipatham eti Than Thak c| artha:-tad iti dvitIyAsamarthAt pratipathazabdAt prAtipadikAd etItyasminnarthe Than Thak ca pratyayo bhavati / udA0-pratipatham eti-pratipathika: (Than) / prAtipathika: (Thak) / AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (pratipatham) pratipatha prAtipadika se (eti) prApta karatA hai artha meM (Than) chan (ca) aura (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| udA0-jo pratipatha pratyeka mArga (jala, sthala, AkAza) ko prApta karatA hai vaha-pratipathika (Than) / prAtipathika (Thak) / siddhi-(1) pratipathikaH / pratipatha+am+chan / prtipth+ik| prtipthik+su| prtipthikH| yahAM dvitIyA-samartha pratipatha' zabda se eti artha meM isa sUtra se Than' pratyaya hai| pUrvavat ha' ke sthAna meM 'ika' Adeza aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| pratyaya ke nit hone se jityAdinityam' (6 / 194) se AdhudAtta svara hotA hai-pratipathikaH / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) prAtipathika: / yahAM pUrvavat 'pratipatha' zabda se 'Thak' pratyaya hai / 'kiti ca' (7 121118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| pratyaya ke 'kit' hone se 'kita: ' (6 / 1 / 162) se antodAtta svara hotA hai- prAtipathikaH / samavaiti arthapratyayavidhiH 462 yathAvihitam (Thaka) - (1) samavAyAn samavaiti / 43 / pa0vi0 - samavAyAn 2 / 3 ( paJcamyarthe ) samavaiti kriyApadam / anu0-tat, Thak iti cAnuvartate / anvayaH-tat samavAyebhyaH samavaiti Thak / artha:-tad iti dvitIyAsamarthebhya: samavAyavAcibhyaH prAtipadikebhyaH samavaitItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / 'samavAyAn' iti bahuvacananirdezAt tadvAcinaH zabdA gRhyante / smvaayH=smuuhH| samavaiti = Agatya samavAyasyaikadezI bhavatItyarthaH / udA0-samavAyaM samavaiti - sAmavAyikaH / sAmAjika: / sAmUhikaH / sAnnivezikaH / AryabhASAH artha - (tat) dvitIyA - samartha (samavAyAn ) samavAya = samUhavAcI prAtipadikoM se (samavaiti) Akara samavAya kA eka aMga banatA hai artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| udA0-jo samavAya kA Akara ekadeza (eka bhAga) banatA hai vaha sAmavAyika / jo samAja=mAnava saMgha kA Akara eka deza banatA hai vaha sAmAjika / jo samUha kA Akara eka deza banatA hai vaha sAmUhika / jo sanniveza = samudAya kA Akara ekadeza banatA hai vaha - sAnnivezika / siddhi-sAmavAyikaH / samavAya +am+Thak / sAmAvAy +ika | sAmavAyika+su / sAmavAyikaH / yahAM dvitIyA-samartha 'samavAya' zabda se samavaiti artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya 'Thak' pratyaya hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA haiN| aise hI - sAmAjika: Adi / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Nya: caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH (2) pariSado NyaH / 44 / pa0vi0 - pariSadaH 5 / 1 NyaH 1 / 1 / anu0-tat, Thak, samavAyAn samavaiti iti cAnuvartate / anvayaH-tat samavAyAt pariSadaH samavaiti NyaH / artha:-tad iti dvitIyAsamarthAt samavAyavAcinaH pariSat-zabdAt prAtipadikAt samavaitItyasminnarthe NyaH pratyayo bhavati / udA0 - pariSadaM samavaiti - pAriSadyaH / AryabhASAH artha- (tat) dvitIyA-samartha (samavAyAn) samavAyavAcI ( pariSadaH ) pariSad prAtipadika se (samavaiti ) Akara usakA ekadeza (bhAga) banatA hai artha meM (NyaH) pratyaya hotA hai| udA0-jo pariSad-vidvat-sabhA kA Akara ekadeza banatA hai vaha pAriSadyaH / siddhi - pAriSadyaH / pariSad +am + Nya / pAriSada +ya / pAriSadya+su / pAriSadyaH / yahAM dvitIyA-samartha, samavAyavAcI 'pariSat' zabda se samavaiti artha meM isa sUtra se 'Nya' pratyaya hai / 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117 ) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| vizeSaH pariSada- caraNa (vaidika vidyApITha) ke antargata eka prakAra kI vidvatsabhA jo uccAraNa aura vyAkaraNa sambandhI niyamoM kA nizcaya karatI thI aura jisameM zAkhA ke pATha Adi ke viSaya meM bhI vicAra hotA thA (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 291 ) / Nya-vikalpaH (3) senAyA vA / 45 / pa0vi0-senAyAH 5 / 1 vA avyayapadam / anu0-tat, samavAyAn, samavaiti Nya iti cAnuvartate / anvayaH- tat senAyA samavaiti vA NyaH / 463 artha:-tad iti dvitIyAsamarthAt senA - zabdAt prAtipadikAt samavaitItyasminnarthe vikalpena NyaH pratyayo bhavati, pakSe ca yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / udA0 - senAM samavaiti - sainyaH (NyaH) / sainikaH ( Thak ) / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (senAyAH) senA prAtipadika se (samavaiti) Akara usakA ekadeza banatA hai artha meM (vA) vikalpa se (Nya:) pratyaya hotA hai aura pakSa meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| udA0-jo senA meM Akara usakA ekadeza banatA hai vaha-sainya (nny)| sainika (tthk)| siddhi-(1) sainyaH / senaa+am+nny| sain+y| sainya+su / sainyaH / yahAM dvitIyA-samartha 'senA' zabda se samavaiti artha meM isa sUtra se 'Nya' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| (2) sainika: / yahAM pUrvokta senA' zabda se vikalpa-pakSa meM Thak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| pazyati-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) saMjJAyAM lalATakukkuTyau pshyti|46| pa0vi0-saMjJAyAm 7 / 1 lalATa-kukkuTyau 2 / 2 (pnycmyrthe)| pazyati kriyaapdm| sa0-lalATaM ca kukkuTI ca te lalATakukkuTyau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-tat, Thak iti caanuvrtte| anvaya:-tat lalATakukkuTIbhyAM pazyati Thak saMjJAyAm / artha:-tad iti dvitIyAsamarthAbhyAM lalATakukkuTIbhyAM prAtipadikAbhyAM pazyatItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati, saMjJAyAM gamyamAnAyAm / atra saMjJAgrahaNaM sevakavizeSe bhikSuvizeSe cArthe niyamArthaM kriyte| udA0-(lalATam) lalATaM pazyati-lAlATika: sevakaH / (kukkuTI) kukkuTIM pazyati-kaukkuTiko bhikSuH (sNnyaasii)| AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (lalATakukkuTyau) lalATa aura kukkuTI prAtipadikoM se (pazyati) dekhatA hai artha meM (Thaka) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho| yahAM sevaka-vizeSa aura bhikSu-vizeSa (saMnyAsI) artha meM saMjJA-grahaNa kiyA gayA hai, rUDha artha meM nhiiN| udA0-(lalATa) jo svAmI ke lalATa ko dekhatA hai vaha-lAlATika sevaka / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya dhaturthaH pAdaH 465 saba aMgoM meM se dUra se lalATa (mAthA) dikhAI detA hai| yahAM lalATa-darzana se sevaka kA svAmI ke kAryoM meM upasthita na honA lakSita kiyA gayA hai| jo sevaka svAmI ke kAryoM meM upasthita nahIM hotA hai, dUra se svAmI ke lalATa ko dekhakara idhara-udhara ho jAtA hai vaha 'lAlATika' sevaka kahAtA hai| (kukkuTI) jo kakkuTI (murgI) ko dekhatA hai vaha-kaukkuTika bhikSu (sNnyaasii)| yahAM kukkuTI zabda se kukkuTI kA baiThanA abhipreta hai, arthAt jitane sthAna meM kukkuTI baiThatI hai utane sthAna para hI calate samaya jo apanI dRSTi ko saMyamita rakhatA hai, idhara-udhara nahIM dekhatA hai vaha kaukkuTika saMnyAsI kahAtA hai| siddhi-lAlATikaH / lalATa+am+Thak / lalAT+ika / lalATika+su / lAlATikaH / yahAM dvitIyA-samartha lalATa' zabda se saMjJAvizeSa (sevaka) artha abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-kaukkuTikaH / dharmya-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) tasya dharmyam / 47 / pa0vi0-tasya 61 dharmyam 11 / anu0-Thak itynuvrtte| anvaya:-tasya prAtipadikAd dhana' Thak / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt prAtipadikAd dharmyamityasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhvti| dharma:=anuvRtta AcAra: / dharmAdanapetam dharmyam / nyAyyam, AcArayuktamityarthaH / 'dharmapathyarthanyAyAdanapete' (4 / 4 / 92) iti yat pratyayaH / udA0-zulkazAlAyA dhrmym-shaulkshaalikm| Akarikam / ApaNikam / gaulmikm| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha prAtipadika se (dharmyam) nyAyya artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| dharma-anuvRtta aacaar| dharma se jo pRthak na ho vaha dharmya-nyAyya, aacaaryukt| 'dharmya' zabda meM 'dharmapathyarthanyAyAdanapete (4 / 4 / 92) se anapeta (adUra) artha meM yat' pratyaya hai| Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-zulkazAlA kA jo dharmya hai vh-shaulkshaalik| Akara (khajAnA) kA jo dharmya hai vaha-Akarika / ApaNa (dukAna) kA jo dharmya hai vaha-ApaNika / gulma (jaMgala) kA jo dharmya vh-gaulmik| siddhi-zaulkazAlikam / zulkazAlA+Das+Thak / shaulkshaal+ik| zaulkazAlika+su / shaulkshaalikm| yahAM SaSThI-samartha 'zulkazAlA' zabda se dharmya-nyAyya (ucita deya) hai artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-Akarikam aadi| aN (2) aN mahiSyAdibhyaH / 48 / pa0vi0-aN 11 mahiSI-Adibhya: 5 / 3 / sa0-mahiSI AdiryeSAM te mahiSyAdayaH, tebhya:-mahiSyAdibhyaH (bhuvriihiH)| anu0-tasya, dharmyam iti cAnuvartate / anvaya:-tasya mahiSyAdibhyo dharmyam aN / artha:-tasya iti SaSThIsamarthebhyo mahiSyAdibhyaH prAtipadikebhyo dharmyamityasminnarthe'N pratyayo bhavati / udA0-mahiSyA dharmyam-mAhiSam / prAjAvatam ityAdikam / mhissii| prjaavtii| prlepikaa| vilepikA / anulepikA / purohita / mnnipaalii| anucaark| hotR| yjmaan| iti mahiSyAdayaH / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (mahiSyAdibhyaH) mahiSI Adi prAtipadikoM se (dharmyam) dharmayukta AcAra artha meM (aNa) aN pratyaya hotA hai| udA0-mahiSI (rAnI) kA jo dharmya=dharmayukta AcAra hai vh-maahiss| prajAvatI kA jo dharmya hai vaha-prAjAvata ityaadi| siddhi-mAhiSam / mahiSI+Das+aN / maahiss+a| maahiss+su| mAhiSam / yahAM SaSThI-samartha 'mahiSI' zabda se dharmya artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke IkAra kA lopa hotA hai| aise hI-prAjAvatam aadi| Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH aJ (3) Rto'ny|46| pa0vi0-Rta: 5 / 1 any| anu0-tasya, dharmyam iti cAnuvartate / anvaya:-tasya Rto dharmyam any| artha:-tasya iti SaSThIsamarthAd RkArAntAt prAtipadikAd dharmyamityasminnarthe'J pratyayo bhavati / udA0-poturdharmyam-pautram / udgAturdharmyam-audgAtram / AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha (Rta:) RkArAnta prAtipadika se (dharmyam) dharmayukta AcAra artha meM (aJ) aJ pratyaya hotA hai| udA0-potA (brahmA) kA jo dharmya=dharmayukta AcAra hai vh-pautr| udgAtA Rtvik kA jo dharmya hai vh-audgaatr| siddhi-pautram / potR+dds+any| pautR+a| pautr+su| pautram / yahAM SaSThI-samartha, RkArAnta potR' zabda se dharmya artha meM isa sUtra se 'aJ' pratyaya hai pUrvavat aMga ko Adivaddhi aura 'iko yaNaci' (6 / 176) se aMga ke RkAra ko yaN-Adeza (ra) hotA hai| aise hI-audgAtram / avakraya-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) avkryH|50| pa0vi0-avakraya: 11 / anu0-tasya, Thak iti cAnuvartate / anvaya:-tasya prAtipadikAd avakrayaSThak / artha:-tasya iti SaSThIsamarthAt prAtipadikAd avakraya ityasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / ___"vANijyArthaM tailadhAnyAdikaM dezAntaraM nayatA'smin zulkasthAne pratibhArametAvad deyamiti tad dezAdhipatinA yat kalpitaM so'vakraya: piNDaka Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 __ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ityucyate" (padamaJjarI) / nanu avakrayo'pi dharnAmeva ? naitadasti-lokapIDayA dharmAtikrameNApi avakrayo bhavati / udA0-zulkazAlAyA avkry:-shaulkshaalikH| AkarikaH / Aparika: / gaulmikH| AryabhASA: artha-(tasya) SaSThI-samartha prAtipadika se (avakrayaH) kara-pradAna artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| vANijya ke liye taila, dhAnya Adi dravya dezAntara meM le jAnevAle vyApArI ko isa zulka-sthAna (cuMgI) meM prati-maNa itanA kara (Taiksa) denA hai, jo ki usa deza ke rAjA dvArA nizcita kiyA gayA hai vaha rAzi avakraya (piNDaka) kahAtI hai| yahAM apanA dravya dekara hI apanA dravya svIkArya hotA hai, isaliye yaha avakraya' kahAtA hai| avakraya bhI dharmya hI hai ? nahIM loka-pIDA kI bhAvanA se evaM dharma ke atikramaNa se bhI 'avakraya' hotA hai ata: avakraya aura dharmya artha pRthak-pRthak haiN| udA0-zulkazAlA kA jo avakraya hai vaha-zaulkazAlika / Akara (khaz2AnA) ko jo avakraya hai vh-aakrik| ApaNa (dukAna) kA jo avakraya hai vh-aapnnik| gulma (jaMgala) kA jo avakraya hai vh-gaulmik| siddhi-zaulkazAlikaH / yahAM SaSThI-samartha 'zulkazAlA' zabda se avakraya artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-Akarika: aadi| asya (SaSThI) arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka)- {paNyam __(1) tadasya pnnym|51| pa0vi0-tat 1 / 1 asya 6 / 1 paNyam 1 / 1 / anu0-Thak itynuvrtte| anvaya:-tat prAtipadikAt asya Thak paNyam / artha:-tad iti prathamAsamarthAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM paNyaM cet tad bhavati / pnnitumrhm-pnnym| udA0-apUpA: paNyamasya-ApUpika: / zASkulikaH / maudakika: / Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 466 AryabhASAH artha- (tat) prathamA - samartha prAtipadika se (asya) isakA artha meM ( Thak ) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai ( paNyam ) jo prathamA - samartha hai yadi paNya= koI vyavahArya dravya ho / udA0 - apUpa (mAlapUye) haiM paNya isake yaha- ApUpika / zaSkuli (pUrI ) haiM paNya isakI yaha - zASkulika / modaka (laDDU) haiM paNya isake yaha maudakika / siddhi-aapuupikH| apUpa+jas+Thak / aapuup+ik| ApUpika+su / ApUpikaH / yahAM prathamA-samartha (paNyavAcI) 'apUpa' zabda se asya ( isakA ) artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya 'Thak' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| ThaJ {paNyam} (2) lavaNATThaJ / 52 / pa0vi0-lavaNAt 5 / 1 ThaJ 1 / 1 / anu0-tad, asya, paNyam iti cAnuvartate / anvayaH-tad lavaNAd asya ThaJ paNyam / arthaH-tad iti prathamAsamarthAllavaNa-zabdAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe ThaJ pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM paNyaM cet tad bhavati I udA0-lavaNaM paNyamasya- lAvaNikaH / AryabhASA: artha- (tat) prathamA-samartha (lavaNAt) lavaNa prAtipadika se (asya) isakA artha meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai (paNyam) jo prathamA - samartha hai yadi vaha paNya ho / udA0 - lavaNa (namaka) hai paNya isakA yaha - lAvaNika (namaka kA vyApArI) / siddhi - lAvaNikaH / lavaNa+su+ThaJ / laavnn+ik| lAvaNika+su / lAvaNikaH / yahAM prathamA-samartha, paNyavAcI 'lavaNa' zabda se asya (isakA) artha meM isa sUtra se 'ThaJ' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai / pratyaya ke Jit hone se 'nityAdirnityam' ( 6 / 1 / 94 ) se AdyudAtta svara hotA hai - lAvaNikaH / yaha 'Thak' pratyaya kA apavAda hai| SThan {paNyam } (3) kizarAdibhyaSThan / 53 / pa0vi0-kizara-AdibhyaH 5 / 3 SThan 1 / 1 / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-kizara AdiryeSAM te kizarAdayaH, tebhya:-kizarAdibhyaH (bhuvriihiH)| anu0-tat, asya, paNyam iti caanuvrtte| anvaya:-tat kizarAdibhyo'sya SThan pnnym| artha:-tad iti prathamAsamarthebhya: kizarAdibhya: prAtipadikebhyo'syeti SaSThyarthe SThan pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM paNyaM cet tad bhavati / kizarAdayaH zabdA gandhavizeSavAcakA: snti| udA0-kizaraM paNyamasya-kizarika: / strI cet-kishrikii| naradaM paNyamasya-naradika: / strI cet-naradikI ityAdikam / kishr| nrd| nld| sumnggl| tgr| guggulu / uzIra / hridraa| hridraaynnii| iti kizArAdayaH / / AryabhASA: artha-(tat) prathamA-samartha (kizarAdibhyaH) kizara-Adi prAtipadikoM se (asya) isakA artha meM (SThan) SThan pratyaya hotA hai (paNyam) jo prathamAsamartha hai yadi vaha paNya ho| kizara Adi zabda gandhavizeSa ke vAcaka haiN| udA0-kizara (gandhavizeSa) hai paNya isakA yh-kishrik| yadi strI ho to-kishrikii| narada (gandhavizeSa) hai paNya isakA yaha-naradika / yadi strI ho to-nrdikii| siddhi-kizarikaH / kishr+su+sstthn| kiza+ika / kishrik+su| kizarikaH / yahAM prathamA-samartha, paNyavAcI 'kizara' zabda se asya (isakA) artha meM isa sUtra se 'SThan' pratyaya hai| 'ThasyekaH' (7 / 3 / 50) se T' ke sthAna meM 'ik' Adeza aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| pratyaya ke Sita hone se SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se strItva-vivakSA meM 'DIe' pratyaya hotA hai-kishrikii| pratyaya ke nit hone se nityAdirnityam' (6 / 1 / 94) se AdhudAtta svara hotA hai-kizarikaH / aise hI-naradikaH, naradikI Adi / vizeSa: kizara Adi gandhadravyoM ke vyApArI mahAjanoM ko 'gAndhI' kahate haiN| SThan-vikalpa:- {paNyam) (4) zalAluno'nyatarasyAm / 54 / pa0vi0-zalAluna: 5 / 1 anyatarasyAm avyayapadam / anu0-tat, asya, paNyam iti caanuvrtte| Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 501 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH anvayaH-tat zalAluno'syAnyatarasyAM SThan paNyam / artha:-tad iti prathamAsamarthAt zalAlu-zabdAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe vikalpena SThan pratyayo bhavati, pakSe ca Thak pratyayo bhavati, pakSe ca Thak pratyayo bhvti| yat prathamAsamarthaM paNyaM cet tad bhavati / udA0-zalAlu paNyamasya-zalAluka: (SThan) / strI cet-shlaalukii| zAlAluka: (Thak) / strI cet-shlaalukii| AryabhASA: artha-(tat) prathamA-samartha (zalAluna:) zalAlu prAtipadika se (asya) isakA artha meM (anyatarasyAm) vikalpa se (SThan) SThan pratyaya hotA hai aura pakSa meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai (paNyam) jo prathamA-samartha hai yadi vaha paNya ho| udA0-zalAlu divadAra kA sugandhita puSpa) hai paNya isakA yaha-zalAluka (sstthn)| yadi strI ho to shlaalukii| Thak-pakSa meN-shlaaluk| yadi strI ho to shlaalukii| siddhi-(1) zalAlukaH / zalAlu+su+SThan / zalAlu+ka / zalAluka+su / zalAlukaH / yahAM prathamA-samartha, paNyavAcI 'zalAlu' zabda se asya (isakA) artha meM isa sUtra se SThan' pratyaya hai| isusuktAntAt kaH' (7/3/51) se ' ke sthAna ka' Adeza hotA hai| pratyaya ke pit hone se 'SidgaurAdibhyazca' (4 / 1141) se strItva-vivakSA meM 'DI' pratyaya hotA hai-shlaalukii| (2) zalAlukaH / yahAM 'zalAlu' zabda se vikalpa pakSa meM yathAvihita prAgavahatIya Thak' pratyaya hai| strItva-vivakSA meM 'TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se 'DIp' pratyaya hotA hai-shlaalukii| yathAvihitam (Thaka)- {zilpam kauzalam} (5) zilpam / 55! vi0-zilpam 11! anu0-tat, asya, Thak iti caanuvrtte| anvaya:-tat prAtipadikAd asya Thak, zilpam / artha:-tat prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM zilpaM cet tad bhavati / zilpam kauzalamityarthaH / udA0--mRdaGgavAdanaM zilpamasya-mArdagikaH / pANavika: / vaiNikaH / Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(tat) prathamA-samartha prAtipadika se (asya) isakA artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai (zilpam) jo prathamA-samartha hai yadi vaha zilpa= kauzala ho| udA0-mRdaGga (muraja) bajAnA zilpa kauzala hai isakA yaha-mAdIGgaka / paNava (choTA Dhola) bajAnA zilpa hai isakA yaha-pANavika / vINA (bIna) bajAnA zilpa hai isakA yh-vainnik| siddhi-mArdaGgikaH / mRdaGga-su+Thak / mArda+ika / mArdaGgika+su / mArdaGgikaH / yahAM prathamA-samartha, zilpavAcI mRdaGga' zabda se asya (isakA) artha meM yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-pANavikaH, vainnikH|| aN-vikalpa:- {zilpam kauzalam} (6) mddddukjhrjhraadnnnytrsyaam|56| pa0vi0-maDDuka-jharjharAt 5 / 1 aN 1 / 1 anyatarasyAm avyayapadam / sa0-maDDukaM ca jharjharaM ca etayo: samAhAro maDDukajharjharam, tasmAt-maDDukajharjharAt (samAhAradvandvaH) / anu0-tat asya, zilpam iti caanuvrtte| anvaya:-tad maDDukajharjharAbhyAm asyAntarasyAm aN / artha:-tad iti prathamAsamarthAbhyAM maDDukajharjharAbhyAm asyeti SaSThyarthe vikalpenA'N pratyayo bhavati, pakSe ca yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM zilpaM cet tad bhavati / udA0- (maDDukam) maDDukavAdanaM zilpamasya-mADDuka: (aN) / mADDukika: (tthk)| (jharjharam) jharjharavAdanaM zilpamasya-jhAjhara: (aN) / jhAjharika: (tthk)| AryabhASA: artha-(tat) prathamA-samartha (maDDukajharjharAbhyAm) maDDuka, jharjhara prAtipadikoM se (asya) isakA artha meM (anyatarasyAm) vikalpa se (aN) aN pratyaya hotA hai aura pakSa meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai (zilpam) jo prathamA-samartha hai yadi vaha zilpa ho| udA0-(maDDuka) maDDuka (DamarU) bajAnA zilpa hai isakA yaha-mADDuka (ann)| mADDukika (Thak) / (jharjhara) jharjhara (jhAMjha) bajAnA zilpa hai isakA yaha-jhAjhara (ann)| jhAjhIraka (tthk)| Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 503 siddhi-(1) mADuDuka: / maDDuka+su+aN / maaddudduk+a| mADDuka+su / mADDukaH / yahAM prathamA-samartha, zilpavAcI 'maDDuka' zabda asya (isakA) artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| (2) mADDukikaH / yahAM pUrvokta maDDuka' zabda se vikalpa pakSa meM yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-jhArjharaH, jhAjharikaH / yathAvihitam (Thaka)- {praharaNam-zastram} .. (7) prhrnnm|57| vi0-praharaNam 1 / 1 / anu0-tat, asya, Thak iti cAnuvartate / anvaya:-tat prAtipadikAd asya Thak praharaNam / artha:-tad iti prathamAsamarthAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe yathavihitaM Thak pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM praharaNaM cet tad bhavati, prahriyate'neneti praharaNam aayudhmucyte| udA0-asi: praharaNamasya-Asika: / prAsikaH / cAkrika: / dhAnuSkaH / AryabhASA: artha-(tat) prathamA-samartha prAtipadika se (asya) isakA artha meM (Thaka) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai (praharaNam) jo prathamA-samartha hai yadi vaha praharaNa= zastra ho| udA0-asi (talavAra) hai praharaNa isakA yh-aasik| prAsa (bhAlA) hai praharaNa isakA yh-praasik| cakra hai praharaNa isakA yh-caakrik| dhanuS hai praharaNa isakA yhdhaanussk| siddhi-(1) AsikaH / asi+su+Thak / aas+ik| aasik+su| AsikaH / yahAM prathamA-samartha, praharaNavAcI 'asi' zabda se asya (usakA) artha meM yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hI-prAsikaH, cAkrikaH / (2) dhAnuSkaH / dhanur+su+Thak / dhaanu:+k| dhaanuss+k| dhAnuSkaH / yahAM prathamA-samartha, praharaNa vizeSavAcI 'dhanuH' zabda se asya (isakA) artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| isusuktAntAt kaH' (7 / 3 151) se ' ke sthAna meM 'k' Adeza hotA hai| iNa: Sa:' (8 / 3 / 39) se visarjanIya ko Satva hotA hai| Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam Tha+Thak- {praharaNam-zastram} (8) parazvadhATThaJ c|58 / pa0vi0-parazvadhAt 5 / 1 ThaJ 11 ca avyayapadam / anu0-tat, asya, Thaka, praharaNam iti caanuvrtte| anvaya:-tat parazvadhAd asya ThaJ Thak ca praharaNam / artha:-tad iti prathamAsamarthAt parazvadha-zabdAt prAtipadikAd asyeti SaSThya rthe ThaJ Thak ca pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM praharaNaM cet tad bhvti| udA0-parazvadha: praharaNamasya-pArazvadhika: (tthny)| pArazvadhika: AryabhASA: artha-(tat) prathamA-samartha (parazvadhAt) parazvadha prAtipadika (asya) isakA artha meM (ThaJ) ThaJ (ca) aura (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| udA0-parazvadha (kuThAra) hai praharaNa harithayAra isakA yaha-pArazvadhika (ThaJ) / pArazvadhika (tthk)| siddhi-pArazvadhikaH / parazvadha+su+ThaJ / paarshvdh+ik| pArazvadhika+su / paarshvdhikH| yahAM prathamA-samartha, praharaNa-vizeSavAcI parazvadha' zabda se asya (isakA) artha meM ThaJ' pratyaya hai| pratyaya ke jit hone se jityAdirnityam' (6 / 1494) se AdhudAtta svara hotA hai-pAraMvadhikaH / Thak-pratyaya ke pakSa meM kita:' (6 / 3 / 163) se antodAtta svara hotA hai-pArazvadhikaH / ThaJ aura Thak pratyayAnta pada meM kevala uparyukta svara kA antara hotA hai| Ikak {praharaNam-zastram} (6) shktiyssttyoriikk|56| pa0vi0-zakti-yaSTyo : 6 / 2 (paJcamyarthe) Ikak 1 / 1 / sa0-zaktizca yaSTizca te zaktiyaSTI, tayo:-zaktiyaSTyo: (itretryogdvndv:)| anu0-tat, asya, praharaNam iti caanuvrtte| Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH anvayaH-tat zaktiyaSTibhyAm asya Ikak praharaNam / artha:-tad iti prathamAsamarthAbhyAM zaktiyaSTibhyAM prAtipadikAbhyAm asyeti SaSThyarthe Ikak pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM praharaNaM cet tad bhavati / udA0- ( zakti:) zaktiH praharaNamasya zAktIkaH / (yaSTiH ) yaSTiH praharaNamasya - yASTIkaH / AryabhASAH artha - (tat) prathamA-samartha (zaktiyaSTyoH) zakti aura yaSTi prAtipadikoM se (asya) isakA artha meM (Ikak ) Ikak pratyaya hotA hai (praharaNam) jo prathamA-samartha hai yadi vaha praharaNa=hathiyAra ho / 505 udA0- (zakti) zakti-bhAlA hai praharaNa isakA yaha - zAktIka / (yaSTi) yaSTi = lAThI hai praharaNa isakA yaha-yASTIka / siddhi-zAktIkaH / zakti+su+Ikak / zAkt+Ika / zAktIka+su / zAktIkaH / yahAM prathamA-samartha, praharaNavizeSavAcI 'zakti' zabda se asya (isakA ) artha meM isa sUtra se 'Ikak' pratyaya hai / 'kiti ca' (7/2 / 118 ) se aMga ko AdivRddhi aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hI - yASTIkaH / (matiH = buddhiH } (10) astinAstidiSTam matiH / 60 / pa0vi0-asti-nAsti-diSTam 1 | 1 ( paJcamyarthe ) mati: 1 / 1 / sa0- astizca nAstizca diSTaM ca eteSAM samahAro'stinAstidiSTam ( samAhAradvandvaH) / anu0 - tat asya, Thak iti cAnuvartate / anvayaH-tad astinAstidiSTebhyo'sya Thak matiH / artha: tad iti prathamAsamarthebhyo'stinAstidiSTebhyaH prAtipadikebhyo'syeti SaSThyarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM matizcet tad bhavati / yathAvihitam (Thaka ) - udA0- ( asti ) paraloko'stIti matirasya - Astika: / ( nAsti ) paraloko nAstIti matirasya - nAstika: / (diSTam ) diSTam = daivamastIti matirasya daiSTikaH / atra astinAstizabdau nipAtau vartete, na kriyApade / Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(tat) prathamA-samartha (astinAstidiSTam) asti, nAsti, diSTa prAtipadikoM se (asya) isakI artha meM (Thak) yathA vihita Thak pratyaya hotA hai (mati:) jo prathamA-samartha hai yadi vaha mati-buddhi ho| udA0-(asti) paraloka hai, aisI mati hai, isakI yh-aastik| (nAsti) paraloka nahIM hai, aisI mati hai isakI yh-naastik| (diSTa) daiva=bhAgya hai aisI mati hai isakI yh-daissttik| yahAM asti, nAsti nipAta haiM, tiGanta pada nhiiN| siddhi-asti+su+Thak / aast+ik| aastik+su| AstikaH / yahAM prathamA-samartha, 'asti' zabda se asya artha meM tathA mati artha abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke ikAra kA lopa hotA hai| aise hI-nAstikaH, daiSTikaH / yathAvihitam (Thak)- {zIlam svabhAvaH} (11) shiilm|61| vi0-zIlam 1 / 1 / anu0-tat, asya, Thak iti caanuvrtte| anvaya:-tat prAtipadikAd asya Thak shiilm| artha:-tad iti prathamAsamarthAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM zIlaM cet tad bhavati / zIlam svabhAvaH / udA0-apUpabhakSaNaM zIlamasya-ApUpika: / zASkulikaH / maudakika: / bhakSaNakriyA tadvizeSaNaM ca zIlaM tddhitvRttaavntrbhvti| AryabhASA: artha- (tat) prathamA-samartha prAtipadika se (asya) isakA artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai (zIlam) jo prathamA-samartha hai yadi vaha zIla= svabhAva ho| udA0-apUpabhakSaNa (pUr3e khAnA) zIla hai isakA yh-aapuupik| zaSkuli-bhakSaNa (pUrI khAnA) zIla hai isakA yaha-zASkulika / modaka-bhakSaNa (laDDU khAnA) zIla hai isakA yaha-maudakika / bhakSaNa-kriyA aura usake vizeSaNa zIla' kA taddhitavRtti meM antarbhAva ho jAtA hai| siddhi-ApUpikaH / apUpa+su+Thak / aapuup+ik| aapuupik+su| ApUpikaH / yahAM prathamA-samartha 'apUpa' zabda se asya artha meM tathA zIla artha abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-zASkulikaH, maudakikaH / Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 507 Na: caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH {zIlam svabhAvaH} (12) chatrAdibhyo NaH / 62 / pa0vi0-chatrAdibhya: 5 / 3 Na: 1 / 1 / sa0-chatram AdiryeSAM te chatrAdaya:, tebhya:-chatrAdibhyaH (bhuvriihi:)| anu0-tat, asya, zIlam iti caanuvrtte| anvaya:-tat chatrAdibhyo'sya Na: zIlam / artha:-tad iti prathamAsamarthebhyazchatrAdibhyaH prAtipadikebhyo'syeti SaSThyarthe Na: pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM zIlaM cet tad bhvti| udA0-chatramiva shiilmsy-chaatrH| bubhukSA zIlamasya-baubhukSa:, ityaadikm| chtr| bubhukssaa| shikssaa| puroh| sthaa| curaa| upsthaan| RSi / krmn| vizvadhA / tapas / satya / anRt| shibikaa| iti chatrAdayaH / / AryabhASA: artha-(tat) prathamA-samartha (chatrAdibhyaH) chatra-Adi prAtipadikoM se (asya) isakA artha meM (Na:) Na pratyaya hotA hai (zIlam) jo prathamA-samartha hai yadi vaha zIla ho| udA0-chatra (guru) ke samAna zIla hai isakA yaha-chAtra (shissy)| bubhukSA-khAne kI icchA hai svabhAva isakA yh-baubhukss| siddhi-chaatrH| chtr+su+nn| chaatr+a| chaatr+su| chAtraH / yahAM prathamA-samartha chatra' zabda se asya artha meM tathA zIla artha abhidheya meM isa sUtra se 'Na' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-baubhukSa: aadi| vizeSa: (1) kAzikAkAra paM0 jayAditya ne yahAM chAtra' zabda kI vyAkhyA meM likhA hai- "chAdanAdAvaraNAcchatram gurukAryeSvavahitastacchidrAvaraNapravRttazchatrazIla: ziSyazchAtra: / " arthAt chatra' chAdanA (AvaraNa) ke kAraNa chatra kahAtA hai| gurujana ke kAryoM meM lagA huA hai evaM usake chidroM (doSa) ke AvaraNa meM pravRtta huA chatrazIla ziSya chAtra' kahAtA hai| (2) mahAbhASyakAra pataJjali yahAM 'chAtra' zabda kI vyAkhyA meM likhate haiM- "kiM yasyacchatradhAraNaM zIlaM sa chAtra: ? kiJcAta: ? rAjapuruSe prApnoti / evaM taryuttarapadalopo'tra draSTavyaH / chatramiva chatram / guruzchatram / guruNA ziSyazchatravacchAdya: / ziSyeNa ca Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam guruzchatravat pripaalyH|" arthAt kyA chatra dhAraNa karanA jisakA zIla (svabhAva) hai vaha-chAtra kahAtA hai ? isase kyA doSa AtA hai ? rAjapuruSa artha meM yaha pratyaya prApta hai| acchA to yahAM uttarapada kA lopa samajhanA cAhiye / chatra ke samAna jo hai vaha chatra / guru chatra= chatra ke samAna hotA hai| guru apane ziSya ko chatra ke samAna AcchAdita rakhe aura ziSya guru kA chatra ke samAna paripAlana kare / yahAM mahAbhASyakAra pataJjali kA ukta artha zreSTha hone se grAhya hai| 508 yathAvihitam (Thaka) - (13) karmAdhyayane vRttam / 63 / pa0vi0-karma 1 / 1 adhyayane 7 / 1 vRttam 1 / 1 / anu0 - tat asya, Thak iti cAnuvartate / anvayaH-tat prAtipadikAd asya Thak adhyayane vRttaM karma / artha:- tad iti prathamAsamarthAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati, yat prathamAsamartham adhyayane vRttam anyat karma cet tad bhavati / udA0-ekamanyad adhyayane vRttaM karmAsya - aikAnyikaH / dvaiyanyikaH / traiyanyikaH / AryabhASAH artha - (tat) prathamA-samartha prAtipadika se (asya) isakA artha meM ( Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai ( adhyayane vRttaM karma ) jo prathamA-samartha hai yadi vaha vedAdi ke adhyayana meM vRtta = utpanna huA anya karma (kriyA) ho / udA0 - jisa chAtra kA parIkSAkAla meM pATha karate samaya ekAnya-anya= eka apapATha rUpa skhalana (galatI) ho gayA hai vaha aikaanyik| yahAM anya zabda anIpsita artha kA dyotaka hai| dvayanya-do anya = apapATha rUpa skhalana ho gaye haiM isake yaha-dvaiyanyika / tryanya-anya= apapATha rUpa skhalana ho gaye haiM isake yaha traiyanyika / siddhi-(1) aikAnyikaH / ekAnya+su+Thak / aikAny + ika / aikAnyika+su / aikAnyikaH / yahAM prathamA-samartha ekAnya' zabda se asya artha meM adhyayana meM utpanna apapATha rUpa karma abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya 'Thak' pratyaya hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai / (2) dvaiyanyikaH | yahAM 'na yvAbhyAM padAntAbhyAM pUrvau tu tAbhyAmaic' (7/3/3) se 'aic' Agama hotA hai, AdivRddhi nahIM hotI hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI - traiyanyikaH / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 506 Thac (2) bahacapUrvapadAc / 64 / pa0vi0-baha-pUrvapadAt 5 / 1 Thac 1 / 1 / sa0-bahavo'co yasmi~stad bac, bahvac pUrvapadaM yasya tad bahacpUrvapadam, tasmAt-bahacpUrvapadAt (bhuvriihi:)| anu0-tat, asya, karma, adhyayane, vRttam iti caanuvrtte| anvaya:-tad bahacapUrvapadAd asya Thac adhyayane vRttaM karma / artha:-tad iti prathamAsamarthAd baha-pUrvapadAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe Thac pratyayo bhavati, yat prathamAsamartham adhyayane vRttam anyat karma cet tad bhvti| udA0-dvAdazAnyAni karmANyadhyayane vRttAnyasya-dvAdazAnyikaH / trayodazAnyika: / caturdazAnyika: / AryabhASA: artha-(tat) prathamA-samartha (bahUc-pUrvapadAt) bahuta ac haiM jisameM usa pUrvapadavAle prAtipadika se (asya) isakA artha meM (Thac) Thac pratyaya hotA hai (adhyayane vRttaM karma) jo prathamA-samartha hai yadi vaha vedAdi ke adhyayana meM vRtta utpanna huA anya karma (kriyA) ho| udA0-dvAdazAnya bAraha anya apapATha rUpa skhalana haiM isake yh-dvaadshaanyik| trayodazAnya teraha anya apapATha rUpa skhalana haiM isake yaha-trayodazAnyika / caturdazAnya-caudaha anya apapATha rUpa skhalana haiM isake yh-cturdshaanyik| siddhi-dvAdazAnyika: / dvAdazAnya+jas+Thac / dvAdazAnya+ik / dvaadshaanyik+su| dvaadshaanyikH| ___ yahAM prathamA-samartha, bahac pUrvapadavAle dvAdazAnya' zabda se asya artha meM adhyayana meM utpanna apapATha rUpa karma abhidheya meM isa sUtra se Thac' pratyaya hai| pUrvavat ha' ke sthAna meM 'ik' Adi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-trayodazAnyika,, cturdshaanyikH| asmai (caturthI) arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka)- {hitaM bhakSaNam} (1) hitaM bhakSAH / 65 / pa0vi0-hitam 11 bhakSA: 1 / 3 / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-Thak ityanuvartate / tad asmai iti caagrimsuutraadnukRssyte| anvaya:-tat prAtipadikAd hitam asmai Thaka, bhakSAH / artha:-tad iti prathamAsamarthAt prAtipadikAd asmai iti caturthyarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM hitaM cet, yacca hitaM bhakSAzcet tad bhvti| udA0-apUpabhakSaNaM hitamasmai-ApUpika: / zASkulikika: / maudakikaH / hitArtho bhakSaNakriyA ca taddhitavRttAvantarbhavati / AryabhASA: artha- (tat) prathamA-samartha prAtipadika se (asmai) isake liye artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai (hitam) jo prathamA-samartha hai vaha hita=hitakArI ho (bhakSAH) aura jo hitakArI hai bhakSa=khAnA ho| udA0-apUpabhakSaNa (par3e khAnA) isake liye hitakArI hai yaha-ApUpika / zakulibhakSaNa (pUrI khAnA) isake liye hitakArI hai yaha-zASkulika / modakabhakSaNa (laDDU khAnA) isake liye hitakArI hai yaha-maudakika: / hita-artha aura bhakSaNakriyA kA taddhitavRtti meM antarbhAva ho jAtA hai| siddhi-ApUpika: / apUpa+su+Thak / ApUp+ika / ApUpika+su / ApUpikaH / yahAM prathamA-samartha, 'apUpa' zabda se asmai artha meM tathA hita (bhakSaNa) abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita prAgdIvyatIya Thak' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-zASkulikaH, maudkikH| vizeSa: (1) yahAM kAzikAkAra paM0 jayAditya ne tad, asya' padoM kI pUrvavat anuvRtti mAnakara sUtrArtha kiyA hai| vA0-hitayoge caturthI vaktavyA' (2 / 3 / 13) se hita' zabda ke yoga meM caturthI vibhakti hotI hai| ata: unhoMne 'asya' isa SaSThI-vibhakti kA 'asmai' isa caturthI vibhakti meM vipariNAma svIkAra kiyA hai| (2) mahAbhASyakAra pataJjali ne yahAM isa prakAra se sUtrapATha svIkAra kiyA haihitaM bhakSAstadasmai' tatpazcAt- 'dIyate niyuktam (4 / 4 / 66) / aisA sUtrapATha karane para ukta vibhakti-vipariNAma kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| ata: yahAM mahAbhASyakAra ko pramANa mAnakara isa sUtra kA artha kiyA gayA hai| yathAvihitam (Thaka)- {niyuktaM dIyate) (1) tadasmai dIyate niyuktam / 66 / pa0vi0-tat 1 / 1 asmai 4 / 1 dIyate kriyApadam, niyuktam 2 / 1 (kriyaavishessnnm)| Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 511 the the te caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0-Thak itynuvrtte| anvaya:-tad asmai Thak, niyuktaM diiyte| artha:-tad iti prathamAsamarthAt prAtipadikAd asmai iti caturthyarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM niyuktaM dIyate cet tad bhvti| niyogena=avyabhicAreNa dIyate ityarthaH / udA0-agre bhojanamasmai niyuktaM dIyate-Agrabhojanika: / ApUpikaH / shaasskulik:| AryabhASA: artha-(tat) prathamA-samartha prAtipadika se (asmai) isake liye artha meM (Thaka) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai (niyuktaM dIyate) jo prathamA-samartha hai yadi vaha niyukta (avazya) diyA jAtA hai, ho| ___ udA0-agra bhojana (sarvaprathama bhojana) isake liye avazya diyA jAtA hai yh-aagrbhojnik| apUpa bhojana (pUr3oM kA bhojana) isake liye avazya diyA jAtA hai yh-aapuupik| zaSkuli bhojana (pUriyoM kA bhojana) isake liye avazya diyA jAtA hai yh-shaasskulik| jaba-jaba ghara meM uttama bhojana banatA hai taba-taba jisa zreSTha vidvAn ko agrabhojana karAyA jAtA hai vaha Agrabhojanika kahAtA hai| aise hI-ApUpika Adi kA bhI abhiprAya smjheN| siddhi-AprabhojanikaH / Agrabhojana+su+Thak / Agbhoj+ika / aagrbhojnik+su| aagrbhojnikH| yahAM prathamA-samartha 'agrabhojana' zabda se 'asmai' artha meM tathA niyuktaM dIyate' 'avazya diyA jAtA hai' isa abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-ApUpika:, zASkulikaH / TiThan- niyuktaM dIyate (2) shraannaamaaNsaudnaattitthn|67 / pa0vi0-zrANA-mAMsaudanAt 5 / 1 TiThan 1 / 1 / sa0-mAMsaM ca odanazca etayo: samAhAro mAMsaudanam / zrANA ca mAMsaudanaM ca etayo: samAhAra: zrANAmAMsaudanam, tasmAt-zrANAmAMsaudanAt (smaahaardvndv:)| Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-tat, asmai, dIyate, niyuktam iti cAnuvartate / anvaya:-tat zrANAmAMsaudanAbhyAm asmai TiThan, niyuktaM diiyte| artha:-tad iti prathamAsamarthAbhyAM zrANAmAMsaudanAbhyAM prAtipadikAbhyAm asmai iti caturthyarthe TiThan pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM niyuktaM dIyate cet tad bhvti| udA0-(zrANA) zrANA'smai niyuktaM dIyate-zrANikaH / strI cet-shraannikii| (mAMsaudanam ) mAMsaudanamasmai niyuktaM dIyate-mAMsaudanikaH / kecid vigRhItAdapi pratyayamicchanti-mAMsika: / odanikaH / AryabhASA: artha-(tat) prathamA-samartha (zrANAmAMsaudanAbhyAm) zrANA, mAMsaudana prAtipadikoM se (asmai) isake liye artha meM (TiThan) TiThan pratyaya hotA hai (niyuktaM dIyate) jo prathamA-samartha hai yadi vaha niyukta (avazya) diyA jAtA hai, ho| udA0-(zrANA) zrANA (bhAjI) isake liye avazya dI jAtI hai yaha-zrANika / yadi strI ho to-shraannikii| (mAMsaudana) mAMsa aura odana (bhAta) ise avazya diyA jAtA hai yh-maaNsaudnik| yadi strI ho to-maaNsaudnikii| kaI vaiyAkaraNa yahAM vigRhIta se bhI pratyaya cAhate haiM-mAMsa ise avazya diyA jAtA hai yh-maasik| odana ise avazya diyA jAtA hai yh-odnik| siddhi-zrANikaH / zrANA+su+TiThan / zrANa+ika / zrANika+su / zrANikaH / yahAM prathamA-samartha 'zrANA' zabda se asmai artha meM tathA 'niyuktaM dIyate' abhidheya meM isa sUtra se TiThan pratyaya hai| pratyaya meM ikAra uccAraNArtha hai| pratyaya ke 'Tit' hone se strItva-vivakSA meM TiDDhANa' (4 / 1 / 15) se DIp pratyaya hotA hai-shraannikii| aise hI-mAMsaudanikaH, mAMsaudanikI aadi| aN-vikalpa: (3) bhktaadnnnytrsyaam|68| pa0vi0-bhaktAt 5 / 1 aN 1 / 1 anyatarasyAm avyypdm| anu0-tat, asmai, dIyate, niyuktam iti caanuvrtte| anvayaH-tad bhaktAd asmai anyatarasyAm aN niyuktaM dIyate / artha:-tad iti prathamAsamarthAd bhakta-zabdAt prAtipadikAd asmai iti caturthyartha vikalpenA'N pratyayo bhavati, pakSe ca Thak pratyayo bhvti| yat prathamAsamarthaM niyuktaM dIyate cet tad bhavati / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 513 udA0-bhaktam asmai niyuktaM dIyate-bhAktaM gurukulam (aN) / bhAktikaM gurukulam (tthk)| AryabhASA: artha-(tat) prathamA-samartha (bhaktAt) bhakta prAtipadika se (asmai) isake liye artha meM (anyatarasyAm) vikalpa se (aN) aN pratyaya hotA hai aura pakSa meM (Thak) Thak pratyaya hotA hai (niyuktaM dIyate) jo prathamA-samartha hai yadi vaha niyukta (avazya) diyA jAtA hai, ho| udA0-bhakta (anna) isake liye niyukta (avazya) diyA jAtA hai yaha-bhAkta gurukula (ann)| bhAktika gurukula (Thak) / abhiprAya yaha hai ki jaba bhakta (anna) kA dAna kiyA jAtA hai taba gurukula ko avazya diyA jAtA hai| siddhi-(1) bhAktam / bhakta+su+aN / bhAkt+a / bhAkta+su / bhaaktm| yahAM prathamA-samartha 'bhakta' zabda se asmai artha meM tathA niyuktaM dIyate' abhidheya meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| (2) bhAktikam / yahAM pUrvokta 'bhakta' zabda se vikalpa pakSa meM yathavihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| niyukta-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) tatra niyuktaH / 66 / pa0vi0-tatra avyayapadam, niyukta: 1 / 1 / anu0-Thak itynuvrtte| anvaya:-tatra prAtipadikAd niyuktsstthk| artha:-tatra iti saptamIsamarthAt prAtipadikAd niyukta ityasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / niyukta:=adhikRta:, vyApArita ityarthaH / / udA0-zulkazAlAyAM niyukt:-shaulkshaalikH| AkarikaH / ApaNika: / gaulmika: / dauvArikaH / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha prAtipadika se (niyuktaH) adhikRta/ lagAyA huA artha meM (Thaka) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0 - zulkazAlA (cuMgI) meM lagAyA huA - zaulkazAlika / Akara (khajAnA) meM lagAyA huaa-aakrik| ApaNa (dukAna) meM lagAyA huA - ApaNika / gulma (jaMgala) meM lagAyA huA - - gaulmika / dvAra para lagAyA huA-dauvArika / siddhi-(1) zaulkazAlikaH / zulkazAlA + Di+Thak / zaulkazAl+ika / shaulkshaalik+su| zaulkazAlikaH / 514 yahAM saptamI-samartha 'zulkazAlA' zabda se niyukta artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya 'Thak' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke AkAra kA lopa hotA hai / aise hI AkarikaH Adi / (2) dauvArika: / yahAM dvAra' zabda se pUrvavat 'Thak' pratyaya aura dvArAdInAM ca' (7 / 3 / 4) se aMga ko AdivRddhi kA pratiSedha tathA aic Agama hotA hai| yathAvihitam (Thaka) - pa0vi0-agArAntAt 5 / 1 Than 1 / 1 / sa0-agAram ante yasya tad agArAntAm, tasmAt-agArAntAt ( bahuvrIhi: ) / anu0-tatra, niyukta iti cAnuvartate / anvayaH-tatra agArAntAd niyuktaSThan / arthaH- tatra iti saptamIsamarthAd agArAntAt prAtipadikAd niyukta ityasminnarthe Than pratyayo bhavati / udA0 devAgAre niyukta:- devAgArikaH / koSThAgArikaH / bhANDAgArikaH / AryabhASA: artha- (tatra) saptamI - samartha ( agArAntAt) agAra jisake anta meM hai usa prAtipadika se ( niyukta:) lagAyA huA artha meM (Than ) Than pratyaya hotA hai| udA0-devAgAra=devAlaya meM niyukta kiyA huA - devAgArika (purohita) / koSThAgAra ( mAlagodAma ) meM niyukta kiyA huA koSThAgArika / bhANDAgAra (mAlagodAma) meM niyukta kiyA huA - bhANDAgArika (bhaNDArI) / siddhi- devAgArikaH / devAgAra + Gi+Than / devAgAr + ika / devAgArika+su / devAgArikaH / - (2) agArAntATThan / 70 / yahAM saptamI-samartha agArAnta devAgAra' zabda se niyukta artha meM isa sUtra se 'Than' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI- koSThAgArikaH, bhANDAgArikaH / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 515 adhyAyi-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) adhyAyinyadezakAlAt / 71 / pa0vi0-adhyAyini 7 / 1 adezakAlAt 5 / 1 / sa0-dezazca kAlazca etayo: samAhAro dezakAlam, na dezakAlamiti adezakAlam, tasmAt-adezakAlAt (samAhAradvandvagarbhitanaJtatpuruSaH) / anu0-tatra, Thak iti caanuvrtte| anvaya:-tatra adezakAlAd yathAvihitaM Thak adhyAyini / artha:-tatra iti saptamIsamarthAd adezavAcino'kAlavAcinazca prAtipadikATa Thak pratyayo bhavati, adhyAyini abhidheye| adhyayanasya yau dezakAlau zAstreNa pratiSiddhau tAvatrAdezakAlAvityucyete, tAbhyAmidaM pratyayavidhAnaM kriyte| udA0-(adeza:) zmazAne'dhIte-zmAzAnikaH / catuSpathe'dhItecAtuSpathika: / (akAla:) caturdazyAmadhIte-cAturdazika: / amaavaasyaayaamdhiiteaamaavaasyikH| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha (adezakAlAt) adezavAcI aura akAlavAcI prAtipadika se (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai (adhyAyini) yadi vahAM adhyAyI (pAThaka) artha abhidheya ho| udA0-(adeza) zmazAna meM adhyayana krnevaalaa-shmaashaanik| catuSpatha (caurAhA) meM adhyayana krnevaalaa-caatusspthik| (akAla) caturdazI meM adhyayana karanevAlA-cAturdazika / amAvasyA meM adhyayana krnevaalaa-aamaavaasyik| adhyayana ke jo deza aura kAla zAstra ke dvArA pratiSiddha haiM, unheM yahAM adeza aura akAla nAma se kahA gayA hai, unase yaha pratyayavidhi hotI hai| siddhi-mAzAnikaH / zmazAna+Di+Thak / shmaashaan+ik| zmAzAnika+su / shmaashaanikH| yahAM saptamI-samartha, adezavAcI 'zmazAna' zabda se adhyAyI (pAThaka) abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-cAtuSpadika: aadi| Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vyavaharati-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thak) (1) kaThinAntaprastArasaMsthAneSu vyvhrti|72| pa0vi0-kaThinAnta-prastAra-saMsthAneSu 7 / 3 (paJcamyarthe) vyavaharati kriyaapdm| sa0-kaThinam ante yasya tat kaThinAntam, kaThinAntaJca, prastArazca, saMsthAnaM ca tAni kaThinAntaprastArasaMsthAnAni, teSu-kaThinAntaprastArasaMsthAneSu (bhuvriihigrbhititretryogdvndv:)| anu0-tatra, Thak iti caanuvrtti| anvaya:-tatra kaThinAntaprastArasaMsthAnebhyo vyavaharati Thak / artha:-tatra iti saptamIsamarthebhya: kaThinAnta-prastAra-saMsthAnebhya: prAtipadikebhyo vyavaharatItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhvti| vyavaharatiriti sambhavati-paNinA samAnArtha:, yathA''ha 'vyavahRpaNo: samarthayo:' (2 / 3 / 57) iti / asti vivAde-vyavahAre parAjita iti / asti vikSepe-zalAkAM vyvhrtiiti| asti kriyAtattve / atra kriyAtattvAtmakasya vyavahArasya grahaNaM kriyte| udA0-(kaThinAntam) vaMzakaThine vyavaharati-vAMzakaThinikazcakracaraH / vArdhakaThinikaH / (prastAraH) prastAre vyavaharati-prAstArikaH / (saMsthAnam) saMsthAne vyavaharati-sAMsthAnikaH / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha (kaThinAntaprastArasaMsthAneSu) kaThina zabda jisake anta meM hai usa prAtipadika se, prastAra aura saMsthAna prAtipadikoM se (vyavaharati) ucita vyavahAra karatA hai artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| udA0-(kaThinAnta) vaMzakaThina-kaThina vaMza (bAMsa) vAle deza meM jo yathocita vyavahAra karatA hai, apanI gAr3I ko ThIka-ThIka calAtA hai vaha-vAMzakaThinika cakracara (cakrayukta gAr3I se ghuumnevaalaa)| vardhakaThina kaThina vardhA (tasamA, bAdhI) vAle sthAna meM jo yathocita vyavahAra karatA hai vaha-vArdhakaThinikaH / (prastAra) phUla-pattoM se saMvArI seja (zayyA) para jo yathocita vyavahAra karatA hai vh-praastaarik| (saMsthAna) zikSaNa saMsthAna meM jo yathocita vyavahAra karatA hai vaha-sAMsthAnika / Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 517 siddhi-vAMzakaThinikaH / vaMzakaThina+Di+Thak / vAMzakaThin+ika / vaaNshktthinik+su| vaaNshktthinikH| yahAM saptamI-samartha, kaThinanta vaMzakaThina' zabda se vyavaharati' artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa: 'vyavaharati' zabda anekArtha hai jaise-vyApAra karatA hai, vivAda karatA hai, jUA khelatA hai kintu yahAM vyavaharati' zabda kriyAtattva (yathocita vyavahAra) artha meM grahaNa kiyA gayA hai| vasati-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (Thaka) (1) nikaTe vsti|73| pa0vi0-nikaTe 7 / 1 (paJcamyarthe) vasati kriyApadam / anu0-tatra, Thak iti caanuvrtte| anvaya:-tatra nikaTAd vasati Thak / artha:-tatra iti saptamIsamarthAd nikaTa-zabdAt prAtipadikAd vasatItyasminnarthe yathAvihitaM Thak pratyayo bhavati / yasya zAstreNa nikaTavAso vihitastatrAyaM pratyayavidhirbhavati yathA'AraNyakena bhikSuNA grAmAt kroze vastavyam' iti shaastrm| udA0-nikaTe vasati naikaTiko bhikSuH (sNnyaasii)| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha (nikaTe) nikaTa prAtipadika se (vasati) basatA hai artha meM (Thak) yathAvihita Thak pratyaya hotA hai| jisakA zAstra ke dvArA nikaTa-vAsa vidhAna kiyA gayA hai vahAM yaha pratyayavidhi hotI hai jaise ki "araNyavAsI bhikSuka ko grAma se eka kosa dUra basanA cAhiye" aisA zAstra kA vidhAna hai| udA0-jo zAstrokta vidhi se grAma ke nikaTa basatA hai vaha-naikaTika bhikSu (sNnyaasii)| siddhi-naikaTikaH / yahAM saptamI-samartha nikaTa' zabda se vasati-artha meM isa sUtra se yathAvihita prAgvahatIya Thak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 SThal (2) AvasathAt SThal // 74 / pa0vi0-AvasathAt 5 / 1 SThal 1 / 1 / anu0 - tatra vasati iti cAnuvartate / anvayaH-tatra AvasathAd vasati SThal / arthaH- tatra iti saptamIsamarthAd Avasatha - zabdAt prAtipadikAd vasatItyasminnarthe SThal pratyaya bhavati / udA0 - Avasathe vasati AvasathikaH / strI cet - AvasathikI / pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha- (tatra) saptamI - samartha ( AvasathAt) Avasatha prAtipadika se ( vasati) basatA hai artha meM (SThal) SThal pratyaya hotA hai| udA0 - jo Avasatha (ghara) meM basatA hai vaha - Avasathika (gRhastha ) / yadi strI ho to- aavsthikii| siddhi-aavsthikH| Avasatha + Gi+SThal / Avasatha + ik| Avasathika+su / AvasathikaH / yahAM saptamI-samartha 'Avasatha' zabda se vasati- artha meM isa sUtra se 'SThal' pratyaya hai| 'Thasyeka:' (713150) se h' ke sthAna meM 'ik' Adeza aura aMga ke akAra kA pUrvavat lopa hotA hai| pratyaya ke Sita hone se strItva-vivakSA meM 'SidgaurAdibhyazca' (4/1/41) se 'GIS' pratyaya hotA hai- AvasayikI / pratyaya ke lit hone se 'liti' (6 111190) se pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hotA hai - AvasarthikaH / / / iti prAgvahatIyapratyayArthaprakaraNaM ThagadhikArazca samAptaH / / prAg-hitIyapratyayArthaprakaraNam (1) prAgghitAd yat / 75 / pa0vi0 - prAk 1 / 1 hitAt 5 / 1 yat 1 / 1 / yat-adhikAraH anvayaH - hitAt prAg yat / artha:- 'tasmai hitam' (5 / 1 / 5 ) iti vakSyati, tasmAd hita- zabdAt prAg yat pratyayo bhavatItyadhikAro'yam / vakSyati tad vahati Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 516 rathayugaprAsaGgam' (4 / 4 / 76) iti / rathaM vahati-rathyaH / yugaM vahatiyugya: / prAsaGgaM vahati-prAsaGgyaH / AryabhASA: artha-(hitAt) tasmai hitam (5 / 1 / 5) isa sUtra meM jo hita' zabda par3hA hai usase (prAk) pahale-pahale (yat) yat pratyaya hotA hai| yaha adhikAra sUtra hai| jaise pANini muni kaheMge tadvahati rathayugaprAsaGgam' (4 / 4 / 76) / ratha ko jo vahana karatA hai vaha-rathya (bail)| yuga (juA) ko jo vahana karatA hai vaha-yugya (bail)| prAsaGga (juA) ko jo vahana karatA hai vh-praasngg| ina padoM kI siddhi Age yathAsthAna likhI jaayegii| vahati-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) (1) tad vahati rathayugaprAsaGgam / 76 / pa0vi0-tad 2 / 1 vahati kriyApadam, ratha-yuga-prAsaGgam 21 (pnycmyrthe)| sa0-rathazca yugaM ca prAsaGgaM ca eteSAM samAhAro rathayugaprAsaGgam, tat-rathayugaprAsaGgam (samAhAradvandvaH) / anu0-yat itynuvrtte| anvaya:-tad rathayugaprAsaGgebhyo vahati yat / artha:-tad iti dvitIyAsamarthebhyo rathayugaprAsaGgebhya: prAtipadikebhyo vahatItyasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati / ___ udA0-(ratham) rathaM vahati-rathyo gauH / (yugam) yugaM vahati-yugyo gau: / (prAsaGgam) prAsaGgaM vahati-prAsaGgyo gauH / AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (rathayugaprAsaGgam) ratha, yuga, prAsaGga prAtipadikoM se (vahati) vahana karatA hai artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| udA0-(ratha) ratha ko jo vahana karatA hai (jur3atA hai) vaha-rathya bail| (yuga) juA ko jo vahana karatA hai vaha-yugya bail| (prAsaGga) juA ko jo vahana karatA hai vaha-prAsaGgya bail| siddhi-rathyaH / rth+am+yt| rth+y| rthy+su| rathyaH / Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM dvitIya-samartha 'ratha' zabda se vahati artha meM isa sUtra se yathAvihita prAga-hitIya yat' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-yugya:, prAsaGgyaH / yat+Dhak (2) dhuro yaDDhakau / 77 / pa0vi0-dhura: 5 / 1 yat-Dhakau 1 / 2 / sa0-yacca Dhak ca tau yaDDhakau (itretryogdvndvH)| anu0-tad, vahati iti cAnuvartate / anvaya:-tad dhuro vahati yddddhkau| artha:-tad iti dvitIyAsamarthAd dhur-zabdAt prAtipadikAd vahatItyasminnarthe yaDDhako pratyayau bhvtH| udA0- (yat) dhuraM vahati-dhurya: / (Dhak) dhuraM vahati-dhaureyaH / AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (dhuraH) dhur prAtipadika se (vahati) vahana karatA hai artha meM (yaDDhakau) yat aura Dhak pratyaya hote haiN| udA0-(yat) dhur (juA) ko jo vahana karatA hai (jur3atA hai) vh-dhury| (Dhak) dhaureya / bojha DhonevAlA bail| siddhi-(1) dhuryaH / dhur+am+yat / dhur+y| dhury+su| dhuryaH / / yahAM dvitIyA-samartha 'dhur' zabda se vahati artha meM isa sUtra se yat' pratyaya hai| (2) dhaureyaH / dhur+Dhak / dhu+ey| dhaur+ey| dhaureya+su / dhaureyaH / yahAM pUrvokta dvitIyA-samartha 'dhura' zabda se isa sUtra se Dhak' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se da' ke sthAna meM 'ey' Adeza aura kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| kha: (3) khaH srvdhuraat|78 | pa0vi0-kha: 5 / 1 sarvadhurAt 5 / 1 / sa0-sarvA cAsau dhUriti iti sarvadhuram, tasmAt-sarvadhurAt (krmdhaaryH)| atra dhur-zabdAt 'RkpUrapdhUpathAmanakSe' (5 / 4 174) iti samAsAnto'kArapratyayaH / Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 521 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0-tad, vahati iti caanuvrtte| anvaya:-tat sarvadhurAd vahati khaH / artha:-tad iti dvitIyAsamarthAt sarvadhurAt prAtipadikAd vahatItyasminnarthe kha: pratyayo bhvti| udA0-sarvadhurAM vahati-sarvadhurINo gauH / AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (sarvadhurAt) sarvadhura prAtipadika se (vahati) vahana karatA hai artha meM (kha:) kha pratyaya hotA hai| udA0-sarvadhura ko jo vahana karatA hai (jur3atA hai) vaha-sarvadhurINa bail| jo baila jue ke donoM ora jur3a sakatA hai vaha-'sarvadhurINa' kahAtA hai| siddhi-sarvadhurINaH / srvdhur+am+kh| sarvadhu+Ina / sarvadhurINa+su / sarvadhurINaH / yahAM dvitIyA-samartha sarvadhurA' zabda se vahati artha meM isa sUtra se 'kha' pratyaya hai| 'Ayaneya0 (7 / 1 / 2) se 'kha' ke sthAna meM 'in' Adeza aura 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| AryabhASA: 'dhur' zabda ke strIliGga hone se 'sarvadharAyA:' aisA sUtrapATha honA cAhiye kintu sarvadhurAt' aisA puMliGga nirdeza prAtipadika mAtra kI apekSA se kiyA gayA hai| pratyayasya luk+khaH (4) ekadhurAlluk c|76 / pa0vi0-ekadhurAt 5 / 1 luk 11 ca avyypdm| sa0-ekA cAsau dhUriti ekadhuram, tasmAt-ekadhurAt (krmdhaary:)| atra pUrvavat samAsAnto'kArapratyaya: napuMsakanirdezazca / anu0-tat, vahati, kha iti caanuvrtte| anvaya:-tad vahati kho luk c|| artha:-tad iti dvitIyAsamarthAd ekadhurAt prAtipadikAd vahatItyasminnarthe kha: pratyayo bhavati, tasya ca lug bhavati / udA0-(kha:) ekadhurAM vahati-ekadhurINo gauH / (luk) edhuro gauH / AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (ekadhurAt) ekadhura prAtipadika se (vahati) vahana karatA hai artha meM (kha:) kha pratyaya hotA hai aura usakA (luk) lopa (ca) bhI hotA hai| Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(kha) ekadhurA ko jo vahana karatA hai vaha-ekadhurINa (bail)| (luk) ekadhura bail| jo jUe ke eka hI ora jur3a sakatA hai vaha baila ekadhurINa/ekadhura kahAtA hai| siddhi-(1) ekadhurINaH / ekdhur+am+kh| ekdhur+iin| ekdhuriinn+su| ekadhurINaH / yahAM prathama ekadhura' zabda se pUrvavat samAsAnta 'a' pratyaya hotA hai, tatpazcAt dvitIyA-samartha 'ekadhura' zabda se vahati-artha meM isa sUtra se 'kha' pratayaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (2) ekadhuraH / yahAM 'kha' pratyaya kA luk hai| aN (5) shkttaadnn|80| pa0vi0-zakaTAt 5 / 1 aN 1 / 1 / anu0-tat, vahati iti caanuvrtte| anvaya:-tat zakaTAd vahati aN / artha:-tad iti dvitIyAsamarthAcchakaTAt prAtipadikAd vahatItyasminnarthe'N pratyayo bhvti| udA0-zakaTaM vahati-zAkaTo gauH|| AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (zakaTAt) zakaTa prAtipadika se (vahati) vahana karatA hai artha meM (aNa) aN pratyaya hotA hai| udA0-jo zakaTa (chakar3A) ko vahana karatA hai arthAt chakar3e meM jur3atA hai vaha-zAkaTa bail| siddhi-zAkaTa: / zakaTa+am+aN / shaaktt+a| shaaktt+su| zAkaTa: / yahAM dvitIya-samartha 'zakaTa' zabda se vahati artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| Thaka (6) halasIrAk / 81 / pa0vi0-hala-sIrAt 5 / 1 Thak 1 / 1 / sa0-halaM ca sIrazca etayo: samAhAro halasIram, tasmAt-halasIrAt (smaahaardvndvH)| Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0-tat, vahati iti caanuvrtte| anvaya:-tad halasIrAd vahati Thak / artha:-tad iti dvitIyAsamarthAbhyAM halasIrAbhyAM prAtipadikAbhyAM vahatItyasminnarthe Thak pratyayo bhvti| udA0- (halam) halaM vahati-hAliko gauH| (sIra:) sIraM vahati-sairiko gauH| AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (halasIrAt) hala aura sIra prAtipadikoM se (vahati) vahana karatA hai artha meM (Thaka) Thak pratyaya hotA hai| udA0- (hala) jo hala ko vahana karatA hai vaha-hAlika bail| (sIra) jo sIra halavizeSa ko vahana karatA hai vaha-sairika bail| siddhi-hAlikaH / hala+am+Thak / haal+ik| hAlika+su / hAlikaH / yahAM dvitIyA-samartha hala' zabda se vahati artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi aura pUrvavat aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-sairikaH / yathAvihitam (yat) (7) saMjJAyAM janyAH / 82 / pa0vi0-saMjJAyAm 7 / 1 janyA: / 5 / 1 / anu0-tat, vahati, yat iti caanuvrtte| anvaya:-tad janyA vahati yat, sNjnyaayaam| artha:-tad iti dvitIyAsamarthAjjanI-zabdAt prAtipadikAd vahatItyasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati, saMjJAyAM gmymaanaayaam| udA0-janIM vahati-janyA jAmAturvayasyA, sA hi janIm (vadhUm) vivAhAdiSu jAmAtRsamIpaM prApayati / AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (janyAH) janI prAtipadika se (vahati) prApta karAtI hai artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho| udA0-jo janI (vadhU) ko vivAha Adi ke samaya jAmAtA ke pAsa prApta karAtI hai vh-jnyaa| jAmAtA kI skhii| Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam siddhi-janyA / jnii+am+yt| jn+y| janya+TAp / janyA+su / jnyaa| yahAM dvitIyA-samartha 'janI' zabda se vahati artha meM aura saMjJA artha kI pratIti meM isa sUtra se yathAvihita prAg-hitIya 'yat' pratyaya hai / 'yasyeti ca' (7 / 4 / 148) se aMga ke IkAra kA lopa hotA hai| strItva - vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' ( 4 1114 ) se 'TAp' pratyaya hotA hai| 524 vidhyati - arthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) - (1) vidhyatyadhanuSA / 83 / pa0vi0 - vidhyati kriyApadam, adhanuSA 3 / 1 / sao - na dhanuriti adhanu:, tena - adhanuSA ( naJtatpuruSaH ) / anu0 - tat yat iti cAnuvartate / anvayaH-tat prAtipadikAd vidhyati yat, adhanuSA / arthaH-tad iti dvitIyAsamarthAt prAtipadikAd vidhyatItyasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati yad vidhyati tad dhanuSkaraNaM na bhavati / udA0 - pAdau vidhyanti - pAdyAH zarkarAH / UrU vidhyanti - UravyAH kaNTakA: / 1 AryabhASAH artha - (tat) dvitIyA-samartha prAtipadika se (vidhyati ) bIMdhatA hai artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai ( adhanuSA) jo bIMdhatA hai vaha yadi dhanuSa karaNa = sAdhana na ho / udA0 - pAdoM (pAMva) ko jo bIdhatI haiM ve -pAdya zarkarA ( kAMkara) / Uru (jaMghA) ko jo bIMdhate haiM ve Uravya kaNTaka (kAMTe ) / siddhi - (1) pAdyA: / pAda+au+yat / pAd+ya / pAdya+TAp / paadyaa+js| pAdyAH / yahAM dvitIyA-samartha 'pAda' zabda se vidhyati - artha meM tathA dhanuSa karaNa ko chor3akara isa sUtra se yathAvihita prAg-hitIya 'yat' pratyaya hai / 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| strItva - vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4|1|4) se 'TAp' pratyaya hotA hai| (2) UravyA: / yahAM 'UrU' zabda se pUrvavat 'yat' pratyaya aura 'orguNa: ' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa aura 'vAnto yi pratyaye (6 / 1 / 78) se vAnta (av ) Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH labdha-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat)-- (1) dhanagaNaM labdhA / 84 / pa0vi0-dhana-gaNam 2 / 1 ( paJcamyarthe ) labdhA 1 / 1 / sa0- dhanaM ca gaNazca etayoH samAhAro dhanagaNam, tat-dhanagaNam ( samAhAradvandvaH) / anu0-tat, yat iti cAnuvartate / anvayaH-tad dhanagaNAbhyAM labdhA yat / arthaH-tad iti dvitIyAsamarthAbhyAM dhanagaNAbhyAM prAtipadikAbhyAM labdhA ityasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhvti| udA0 - (dhanam ) dhanaM labdhA - dhanyaH / ( gaNa:) gaNaM labdhA-gaNyaH / AryabhASA: artha- (tat) dvitIyA-samartha (dhanagaNam) dhana aura gaNa prAtipadikoM se ( labdhA) prApta karanevAlA artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai / udA0- (dhana) dhana ko labdhA= prApta karanevAlA - dhanya / ( gaNa ) gaNa = samUha ko labdhA-gaNya | 525 siddhi-dhanyaH / dhana+am+yat / dhn+y| dhanya+su / dhanyaH / yahAM dvitIyA-samartha 'dhana' zabda se labdhA artha meM isa sUtra se yathAvihita prAg-hitIya 'yat' pratyaya hai / 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI - gaNyaH / vizeSaH 'labdhA' yahAM 'DulabhaS prAptauM' (bhvA0a0) dhAtu se 'tRn' (3 / 2 / 165) setacchIla Adi arthoM meM 'tRn' pratyaya hai; tRc nahIM / ataH isake prayoga meM 'na lokAvyayaniSThAkhalarthatRnAm' (2 / 3 /69 ) se SaSThI vibhakti kA pratiSedha hone se 'karmaNi dvitIyA' (21312) dvitIyA vibhakti hai- dhanagaNaM labdhA / NaH (2) annANNaH / 85 / pa0vi0-annAt 5 / 1 NaH 1 / 1 / anu0-tat, labdhA iti cAnuvartate / Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-tad annAllabdhA NaH / artha:-tad iti dvitIyAsamarthAd anna-zabdAt prAtipadikAllabdhA ityasminnarthe Na: pratyayo bhavati / udA0-annaM lbdhaa-aann:| AryabhASA: artha-(tat) dvitIyA-samartha (annAt) anna prAtipadika se (labdhA) prApta karanevAlA artha meM (Na:) Na pratyaya hotA hai| udA0-anna ko labdhA prApta krnevaalaa-aann| siddhi-Anna: / ann+am+nn| aann+a| aann+su| aannH| yahAM dvitIyA-samartha 'anna' zabda se labdhA artha meM isa sUtra se 'Na' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| gatArthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) (1) vazaM gtH|86| pa0vi0-vazam 2 / 1 (paJcamyarthe) gata: 1 / 1 / anu0-tat, yat iti cAnuvartate / anvaya:-tad vazAd gato yt| artha:-tad iti dvitIyAsamarthAd vaza-zabdAt prAtipadikAd gata ityasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhvti| udA0-vazaM gata:-vazya: kAmaprApto vidheya ityarthaH / AryabhASA: artha- (tat) dvitIyA-samartha (vazam) vaza prAtipadika se (gataH) prApta huA artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| udA0-vaza (icchA) ko prApta huaa-vshy| dUsare kI icchA ko prApta huA para-icchAnugAmI (sevk)| siddhi-vazya: / vaza+am+yat / vsh+y| vazya+su / vazyaH / yahAM dvitIyA-samartha 'vaza' zabda se gata (prApta) artha meM isa sUtra se yathAvihita prAga-hitIya yat' pratyaya hai| yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 527 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH asmin (saptamI) arthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat)- {dRzyam) (1) padamasmin dRshym|87| pa0vi0-padam 1 / 1 asmin 1 / 1 dRzyam 1 / 1 / anu0-yat ityanuvartate, 'padam' iti prathamAnirdezAdeva prathamAsamartha vibhktirgRhyte| anvaya:-prathamAsamarthAt padAd yat dRshym| artha:-prathamAsamarthAt pada-zabdAt prAtipadikAd asminniti saptamyarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthaM dRzyaM cet tad bhvti| udA0-padaM dRzyam=draSTuM zakyamasmin-padya: kardama: / padyA: pAMsavaH / AryabhASA: artha-prathamA-samartha (padam) pada prAtipadika se (asmin) saptamIvibhakti ke artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai (dRSTam) jo prathamA-samartha hai yadi vaha dRzya ho| udA0-pada (pAMva kA cihna) hai dRzya dikhA jA sakane yogya) isameM yaha-padya kiicdd'| padya dhuul| siddhi-padya: / pd+su+yt| pd+y| pdy+su| padyaH / yahAM prathamA-samartha 'pada' zabda se asmin artha meM tathA dRzya artha abhidheya meM isa sUtra se yat' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| vizeSa: yahAM padam' zabda kA prathamA-vibhakti meM nirdeza hone se prathamA-samartha vibhakti kA grahaNa kiyA jAtA hai| asya (SaSThI) arthapratyayavidhiH yathavihitam (yat)- {Avarhi utpATi} (1) muulmsyaavhi|88| pa0vi0-mUlam 1 / 1 asya 6 / 1 avarhi 1 / 1 / anu0--yat itynuvrtte| anvayaH-prathamAsamarthAd mUlAd asya yat Avahi / Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 525 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-prathamAsamarthAd mUla-zabdAt prAtipadikAd asyeti SaSThyarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati, yat prathamAsamartham Avarhi (utpATi) cet tad bhvti| udA0-mUlameSAmAvarhi (utpATi) te-mUlyA mASA: / mUlyA mudgAH / AryabhASA: artha-prathamA-samartha (mUlam) mUla prAtipadika se (asya) SaSThI-vibhakti ke artha meM (yat) yat pratyaya hotA hai (Avarhi) jo prathamA-samartha yadi vaha AvahIM (utpATI) ho| udA0-mUla inakA AvardI phAr3ane yogya hai ve mUlya mASa (udd'd)| mUlya mudga (muuNg)| bahuta pake huye ur3ada aura mUMga Adi 'mUlya' kahAte haiM kyoMki inake mUla (jar3a) ko ukhAr3e binA unheM grahaNa nahIM kiyA jA sktaa| kATane se inakI phaliyoM kI bhUmi para girane kI sambhAvanA hotI hai| ___ siddhi-mUlya: / mUla+su+yat / mUl+ya / mUlya+su / mUlyaH / yahAM prathamA-samartha 'mUla' zabda se asya artha meM tathA AvahIM abhidheya meM isa sUtra se yathAvihita prAga-hitIya yat' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| vizeSa: AvahIM-yahAM AG upasarga pUrvaka vaha udyamane (tu0pa0) dhAtu se 'bhAve' (3 / 3 / 18) se bhAva artha meM ghaJ pratyaya hai| A+vRha+ghaJ / aa+vh+a| Avaha+su / AvarhaH (ukhaadd'naa)| aavrho'syaastiiti-aavrtii| yahAM 'ata iniThanau' (5 / 2 / 115) se 'asyAsti' artha meM 'ini' pratyaya hai-AvIM / yaha sUtrapATha meM 'mUlam' (napuMsakaliGga) kA vizeSa hone se hrasvo napuMsake prAtipadikasya' (1 / 2 / 47) se ise hrasva ho jAtA hai-aavhi| yapratyayAntaM nipAtanam (1) saMjJAyAM dhenussyaa|86| pa0vi0-saMjJAyAm 71 dhenuSyA 1 / 1 / artha:-dhenuSyA iti ya-pratyayAntaM nipAtyate, saMjJAyAM vissye| udA0-dhenuSyA gauH / dhenuSyAM bhavate ddaami| AryabhASAartha-(dhanuSyA) dhenuSyA zabda ya-pratyayAnta nipAtita hai (saMjJAyAm) saMjJA viSaya meN| Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 526 udA0 - dhenuSyA gau / jo gAya uttamarNa ( sAhUkAra ) ko RNa cukAne ke liye dI - dhenuSyA kahAtI hai| yaha pItadugdhA (bAkhar3I) gAya 'dhenuSyA' saMjJA se prasiddha hai / siddhi - dhenuSyA / dhenu+su+y| dhenu+ssuk+y| dhenu+ss+y| dhenuSya+TAp / dhenuSyA+su / dhenuSyA / jAtI hai vaha yahAM prathamA-samartha 'dhenu' zabda se saMjJA artha meM isa sUtra se 'ya' pratyaya nipAtita hai, aura k Agama bhI hotA hai / 'yat' pratyaya ke prakaraNa meM ya' pratyaya kA nipAtana isaliye kiyA gayA hai ki 'tit svastim' ( 6 / 1 / 182 ) se yahAM svarita svara na ho| yahAM antodAnta svara abhISTa hai ataH 'ya' pratyaya nipAtita kiyA gayA hai- dhenuSyA / yadi prakaraNavaza 'yat' pratyaya hI mAnA jAye to nipAtana se antodAtta svara mAnanA cAhiye / saMyuktArthapratyayavidhiH JyaH --- (1) gRhapatinA saMyukte yaH / 60 / pa0vi0 - gRhapatinA 3 / 1 saMyukte 7 / 1 JyaH 1 / 1 / anu0-saMjJAyAm ityanuvartate / atra 'gRhapatinA' iti tRtIyAvibhaktinirdezAt tRtIyAsamarthavibhaktirgRhyate / anvayaH - tRtIyAsamarthAd gRhapateH saMyukte yaH saMjJAyAm / " artha:- tRtIyAsamarthAd gRhapatizabdAt prAtipadikAt saMyukta ityasminnarthe JyaH pratyayo bhavati, saMjJAyAM gmymaanaayaam| udA0-gRhapatinA saMyuktaH - gArhapatyo'gniH / AryabhASAH artha-tRtIyA-samartha (gRhapatinA) gRhapati prAtipadika se (saMyukte) sambaddha artha meM (JyaH) Jya pratyaya hotA hai (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho / udA0- -gRhapati se saMyukta- gArhapatya agni / siddhi-gArhapatyaH / gRhapati+TrA+vyaH / gArhapat+ya / grhpty+su| gArhapatyaH / yahaM tRtIyA-samartha 'gRhapati' zabda se saMyukta artha meM tathA saMjJA artha kI pratIti meM isa sUtra se 'trya' pratyaya hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| vizeSa: zrauta - yajJa kI agni, manthana se utpanna kI jAtI hai| use gRhapati (yajamAna) gArhapatya nAmaka vedI meM 'gArhapatyAgni' ke rUpa meM sadA surakSita rakhatA hai| vahAM Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AhavanIya aura dakSiNAgni nAmaka do vediyAM aura hotI haiN| yajamAna gArhapatya nAmaka vedI meM se agni lekara una donoM vediyoM meM agni kA AdhAna karatA hai| AvahanIyAgni aura dakSiNAgni bhI yajamAna se saMyukta haiM kintu unakI gArhapatya agni saMjJA nahIM hai| tAryAdyarthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat)(1) nauvayodharmaviSamUlamUlasItAtulAbhyastAryatulya praapyvdhyaanaamysmsmitsmmitessu|61| pa0vi0-nau-vaya:-dharma-viSa-mUla-mUla-sItA-tulAbhya: 5 13 tAryatulya-prApya-vadhya-AnAmya-sama-samita-sammiteSu 7 / 3 / sa0-nauzca vayazya dharmazca viSaM ca mUlaM ca mUlaM ca sItA ca tulA ca tA:-nau0tulA:, tAbhya:-nau0tulyAbhya: (itretryogdvndvH)| tAryaM ca tulyazca prApyaM ca vadhyazca AnAmyaM ca samazca samitaM ca sammitaM ca tAni-tAryasammitAni, teSu-tAryasammiteSu (itretryogdvndvH)| __ anu0-yat ityanuvartate / atra pratyayArthadvAreNa tRtiiyaasmrthvibhktiguNhyte| ___ anvayaH-tRtIyAsamarthebhyo nauvayodharmaviSamUlamUlasItAtulAbhyo tAryatulyaprApyavadhyAnAmyasamasamitasammiteSu yt| artha:-tRtIyAsamarthebhyo nauvayodharmaviSamUlamUlasItAtulAbhyaH prAtipadikebhyo yathAsaMkhyaM tAryatulyaprApyavadhyAnAmyasamasamitasammiteSvartheSu yathAvihitaM yat pratyayo bhvti| udAharaNamprAtipadikam artha: zabdarUpam (1) nauH tAryam nAvA tAryam-nAvyamudakam / nAvyA ndii| (2) vayaH tulyam vayasA tulya:-vayasya: skhaa| (3) dharmaH prApyam dharmeNa prApyam-dharmya sukham / (4) viSam vadhyaH viSeNa vadhya:-viSyaH shtruH| Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 535 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH prAtipadikam artha: zabdarUpam (5) mUlam AnAmyam mUlenA''nAmyam (abhibhavanIyam) mUlyam (lbhym)| (6) mUlam samam mUlana sama. mUlena sama:-mUlya: pttH| . (7) sItA samitam sItayA samitam-sItyaM kssetrm| (8) tulA sammitam tulayA sammitam-tulyaM ghRtm| AryabhASA: artha-tRtIyA-samartha (nau0tulAbhyaH) nau, vayaH, dharma, viSa, mUla, mUla, sItA, tulA ina ATha prAtipadikoM se yathAsaMkhya (tAryasammiteSu) tArya, tulya, prApya, vadhya, AnAmya, sama, samita, sammita ina ATha arthoM meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| yahAM pratyayArtha ke dvAra se tRtIyA-samartha vibhakti kA grahaNa kiyA jAtA hai| udA0-(nau) nau-naukA se jo tArya=tarane yogya hai vaha-nAvya jala / nAvyA ndii| (vaya:) vaya Ayu se jo tulya hai vaha-vayasya sakhA (mitr)| (dharma) dharma se jo prApya hai vaha-dharmya sukh| (viSa) viSa jahara se jo vadhya hai vaha-viSya zatru / (mUla) mUla (suvarNa Adi) se jo AmnAya (Alabhya) hai vaha-mUlya (laabh)| paTa Adi kI utpatti kA kAraNa suvarNa Adi mUla hai| usase paTa Adi kA utpAdana karake jo lAbha prApta kiyA jAtA hai vaha-mUlya kahAtA hai| (mUla) mUla ke jo sama (samAna phalavAlA) hai vaha-mUlya paTa (vstr)| (sItA) hala calAne se sama barAbara kiyA huA-sItya kSetra (khet)| (tulA) takhar3I se sammita-tolA huA-tulya ghii| siddhi-nAvyam / nau+TA+yat / naav+y| nAvya+su / naavym| yahAM tRtIyA-samartha nau' zabda se tArya-artha meM isa sUtra se yathAvihita prAg-hitIya yat' pratyaya hai| 'vAnto yi pratyaye (6 / 1 / 78) se vAnta (Ava) Adeza hotA hai| aise hI-vayasya: aadi| anapetArthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) (1) dhrmpthyrthnyaayaadnpete|12| pa0vi0-dharma-pathi-artha-nyAyAt 5 / 1 anapete 7 / 1 / sa0-dharmazca panthAzca arthazca nyAyazca eteSAM samAhAro dharmapathyarthanyAyam, tasmAt-dharmapathyarthanyAyAt (smaahaardvndv:)| apetam-dUram / na apetamiti anapetam, tasmin-anapete (naJtatpuruSaH) / Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-yat, saMjJAyAm cAnuvartate / atra 'dharmapathyarthanyAyAt' iti paJcamInirdezAdeva pnycmiismrthvibhktirgRhyte| anvaya:-paJcamIsamarthAd dharmapathyarthanyAyAd anapete yat, saMjJAyAm / artha:-paJcamIsamarthebhyo dharmapathyarthanyAyebhya: prAtipadikebhyo'napeta ityasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati, saMjJayAyAM gamyamAnAyAm / udA0-(dharma:) dharmAdanapetam-dharmyam / (panthA:) patho'napetam-pathyam / (artha:) arthaadnpetm-arthym| (nyAya:) nyAyAdanapetam-nyAyyam / __ AryabhASAartha-paJcamI-samartha (dharmapathyarthanyAyAt) dharma, pathin, artha, nyAya prAtipadikoM se (anapete) adUra-samIpa artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho| udA0-(dharma) dharma ne anapeta adUra (samIpa) dhrmy| (pathin) panthA se anpet-pthy| (artha) artha se anpet-arthy| (nyAya) nyAya se anapeta-nyAyya / siddhi-(1) dharmyam / dharma Dasi+yat / dhrmy| dharmya+su / dhrmym| yahAM paJcamI-samartha 'dharma' zabda se anapeta-artha meM isa sUtra se yathAvihita prAga-hitIya 'yat' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai|| (2) pathyam / yahAM nastaddhite (6 / 4 / 144) se pathin' ke Ti-bhAga (in) kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-arthyam, nyAyyam / nirmitArthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) (1) chandaso nirmite|63| pa0vi0-chandasa: 5 / 1 nirmite 7 / 1 / / anu0-yat itynuvrtte| atra pratyayArthasAmarthyAt tRtiiyaasmrthvibhktirgRhyte| anvaya:-tRtIyAsamarthAcchandaso nirmita yat / artha:-tRtIyAsamarthAcchanda:zabdAt prAtipadikAd nirmita ityasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhvti| udA0-chandasA (svecchayA) nirmitazchandasya putraH / svecchayA kRta ityarthaH / atra chanda:zabda icchAparyAyo gRhyte| Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH AryabhASA: artha-(chandasa:) chandaH prAtipadika se (nirmita) banAyA huA artha meM (yat) yathavihita yat pratyaya hotA hai| udA0-chanda (svecchA) se banAyA huA-chandasya putr| apanI icchA se jise putra mAna liyA hai vaha 'chandasya' putra kahAtA hai| siddhi-chndsy:| chandas+TA+yat / chnds+y| chndsy+su| chndsyH| yahAM tRtIyA-samartha chandas' zabda se nirmita-artha meM isa sUtra se yathAvihita prAg-hitIya yat' pratyaya hai| yat+aN (2) uraso'N c|64| pa0vi0-urasa: 5 / 1 aN 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-yat, saMjJAyAm nirmita iti cAnuvartate / pUrvavat tRtiiyaasmrthvibhktirvrtte| anvayaH-tRtIyAsamarthAd uraso nirmita'N yacca saMjJAyAm / artha:-tRtIyAsamarthAd ura:zabdAt prAtipadikAd nirmita ityasminnarthe'N yacca pratyayo bhavati, saMjJAyAM gamyamAnAyAm / udA0-urasA nirmita:-aurasa: putra: (aN) / urasya: putra: (yat) / AryabhASA: artha-tRtIyA-samartha (urasa:) uras prAtipadika se (nirmita) banAyA huA artha meM (aN) aN (ca) aura (yat) yathAvihita yat pratyaya hote haiN| . udA0-ura:=AtmA se banAyA huA-aurasa putra khuda beTA (ann)| urasya putra (yat) artha pUrvavat hai| siddhi-(1) aurasaH / urs+ttaa+ann| aurs+a| aurs+su| aursH| yahAM tRtIyA-samartha 'uras' zabda se nirmita artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| (2) urasya: / yahAM uras' zabda se pUrvavat yat' pratyaya hai| priyArthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) (1) hRdayasya priyH|65| pa0vi0-hRdayasya 6 / 1 priya: 1 / 1 / Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-yat, saMjJAyAm iti cAnuvartate / atra 'hRdayasya' iti nirdezAt sssstthiismrthvibhktirgRhyte| anvaya:-SaSThIsamarthAd hRdayAt priyo yathAvihitaM yat sNjnyaayaam|| artha:-SaSThIsamarthAd hRdaya-zabdAt prAtipadikAt priya ityasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati, saMjJAyAM gamyamAnAyAm / udA0-hRdayasya priya:-hRdyo deza: / hRdyaM vanam / AryabhASA: artha-SaSThI-samartha (hRdayasya) hRdaya prAtipadika se (priya:) pyArA artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| udA0-hRdaya (antaHkaraNa) ko priya laganevAlA-hRdya apanA desh| hRdaya ko priya laganevAlA-hRdya vana (jNgl)| siddhi-hRdyaH / hRdaya+Das+yat / hRd+y| hRdya+su / hRdyaH / yahAM SaSThI-samartha hRdaya' zabda se priya artha meM isa sUtra se yathAvihita prAg-hitIya yat' pratyaya hai| hRdayasya hRllekhayadaNlAseSu' (6 / 3 / 50) se hRdaya ke sthAna meM hat' Adeza hotA hai| bandhanArthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) (1) bandhane carSoM / 66 / pa0vi0-bandhane 71 ca avyayapadam, RSau 7 / 1 / anu0-yat, hRdayasya iti cAnuvartate / atrApi pUrvavat sssstthiismrthvibhktirgRhyte| anvaya:-SaSThIsamarthAd hRdayAd bandhane ca yat Rssau| artha:-SaSThIsamarthAd hRdaya-zabdAt prAtipadikAd bandhane cArthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati, yad bandhanam RSi: vedamantrazcet tad bhvti| udA0-hRdayasya bandhana:-hRdya: RSiH (vdmntrH)| AryabhASA: artha-SaSThI-samartha (hRdayasya) hRdaya prAtipadika se (bandhane) bandhana artha meM (ca) bhI (yat) yat pratyaya hotA hai (RSau) jo bandhana bAMdhane kA sAdhana hai vaha yadi vaha RSi-vedamantra ho| Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 535 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH udA0-hRdaya (anta:karaNa) kA bandhana ekAgra karane kA sAdhana-hRdya RSi vedamantra (praNava o3m kA japa aura usake artha kA bhAvana) tathA gAyatrI mahAmantra aadi| siddhi-hRdya:' pada kI siddhi pUrvavat (4 / 4 / 95) hai| karaNAdyarthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) (1) matajanahalAt krnnjlpkrssessu|67| pa0vi0-mata-jana-halAt 5 / 1 karaNa-jalpa-karSeSu 7 / 3 / sa0-mataM ca janazca halazca eteSAM samAhAro matajanahalam, tasmAt-matajanahalAt (smaahaardvndv:)| karaNaM ca jalpazca karSazca te karaNajalpakarSAH, teSu-karaNajalpakarSeSu (itretryogdvndv:)| anu0-yat itynuvrtte| atra pratyayArthasAmarthyAt sssstthiismrthvibhktirgRhyte| anvaya:-SaSThIsamarthAd matajanahalAd yathAsaMkhyaM karaNajalpakarSeSu yat / artha:-SaSThIsamarthebhyo matajanahalebhyaH prAtipadikebhyo yathAsaMkhyaM karaNajalpakarSeSvartheSu yathAvihitaM yat pratyayo bhvti| udA0-(matam) matasya (jJAnasya) karaNam-matyaM vedacatuSTayam / (jana:) janasya jlp:-jnyH| (hala:) halasya karSa:-halyaH / AryabhASA artha-SaSThI-samartha (matajanahalAt) mata, jana, hala prAtipadikoM se yathAsaMkhya (karaNajalpakarSeSu) karaNa, jalpa, karSa arthoM meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| yahAM pratyayArtha ke sAmarthya se SaSThI-samartha vibhakti kA grahaNa kiyA jAtA hai| udA0-(mata) mata (jJAna) kA karaNa (sAdhana)-matya (cAra ved)| (jana) jana (vyakti) kA jalpa (prlaap-bkvaad)-jny| (hala) hala kA karSa (claanaa)-hly| siddhi-matyam / mata+Das+yat / mt+y| mty+su| mtym| yahAM SaSThI-samartha 'mata' zabda se karaNa-artha meM isa sUtra yathAvihita prAga-hitIya yat' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-janya:, hly:| Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSa: yahAM karaNa, jalpa, karSa ye kRdanta pada haiN| 'kartakarmaNoH kRti (2 / 3 / 65) se inake yoga meM SaSThI-vibhakti hotI hai| ata: pratyayArtha ke sAmarthya se yahAM SaSThI-vibhakti kA grahaNa kiyA jAtA hai| 'matasya karaNam' aura 'halasya karSaH' yahAM karma meM SaSThI-vibhakti hai| 'janasya jalpa:' yahAM kartA meM SaSThI-vibhakti hai| sAdha-arthapratyayaprakaraNam yathAvihitam (yat) (1) tatra sAdhuH / 68/ pa0vi0-tatra avyayapadam, sAdhu: 11 / anu0-yat itynuvrtte| anvaya:-tatra prAtipadikAt sAdhuryat / artha:-tatra iti saptamIsamarthAt prAtipadikAt sAdhurityasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati / sAdhu: pravINo yogyo vetyarthaH / udA0-sAmasu saadhu:-saamnyH| vemani saadhu:-vemnyH| karmaNi sAdhu:-karmaNya: / zaraNe sAdhu:-zaraNyaH / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha prAtipadika se (sAdhuH) nipuNa/yogya artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| udA0-sAmagAna meM jo sAdhu yogya hai vh-saamny| vema (karaghA) calAne meM jo nipuNa hai vh-vemny| karma (kArya) karane meM jo sAdhu-nipuNa hai vaha-karmaNya / zaraNa pradAna karane meM jo sAdhu yogya vaha-zaraNya (iishvr)| siddhi-sAmanya: / sAman+Di+yat / saamn+y| sAmanya+su / sAmanyaH / yahAM saptamI-samartha 'sAman' zabda se sAdhu-artha meM isa sUtra se yathAvihita prAg-hitIya 'yat' pratyaya hai| ye cAbhAvakarmaNoH' (6 / 4 / 168) se prakRtibhAva hotA hai| aise hI-vemanyaH, karmaNya:, shrnnyH| khaJ (2) pratijanAdibhyaH khny|66 / pa0vi0-pratijana-Adibhya: 5 / 3 khaJ 11 / sa0-pratijana AdiryeSAM te pratijanAdaya:, tebhya:-pratijanAdibhyaH (bhuvriihi:)| Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 537 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0-tatra, sAdhuriti caanuvrtte| anvaya:-tatra pratijanAdibhya: sAdhu: khaJ / artha:-tatra iti saptamIsamarthebhya: pratijanAdibhyaH prAtipadikebhya: sAdhurityasminnarthe khaJ pratyayo bhvti| udA0-pratijane sAdhu:-prAtijanIna: / jane jane sAdhurityarthaH / idaMyuge sAdhu:-aidaMyugIna: / saMyuge sAdhu:-sAMyugIna:, ityaadikm| pratijana / idaMyuga / sNyug| smyug| parayuga / parakUla / parasyakula / amuSyakula / sarvajana / vizvajana / pnycjn| mahAjana / iti pratijanAdayaH / / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha (pratijanAdibhyaH) pratijana Adi prAtipadikoM se (sAdhuH) nipuNa/yogya artha meM (khaJ) khaJ pratyaya hotA hai| udA0-pratijana pratyeka jana meM jo sAdhu-nipuNa/yogya hai vh-praatijniin| idaM yuga-isa jamAne meM jo sAdhu hai vh-aidNyugiin| saMyuga-yuddha meM jo sAdhu hai vh-saaNyugiin| siddhi-prAtijanInaH / pratijana+Di+khaJ / praatijn+iin| praatijniin+su| praatijniinH| yahAM saptamI-samartha 'pratijana' zabda se sAdhu artha meM isa sUtra se 'khaJ' pratyaya hai| Ayaneya0' (71112) se 'kha' ke sthAna meM 'In' Adeza hotA hai| pUrvavat aMga ko Adivaddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| pratijana' zabda se 'avyayaM vibhakti0' (2 / 115) se yathA-artha (vIpsA) artha meM avyayIbhAva samAsa hai| tRtIyAsaptamyorbahulam (2 / 2 / 84) se saptamI-vibhakti kA luk nahIM hotA hai| aise hI-aidaMyugIna:, sAMyugIna: aadi| Na: (3) bhaktANNaH / 100 / pa0vi0-bhaktAt 5 / 1 Na: 1 / 1 / anu0-tatra, sAdhuriti caanuvrtte| anvaya:-tatra bhaktAt sAdhurNaH / artha:-tatra iti saptamIsamarthAd bhakta-zabdAt prAtipadikAt sAdhurityasminnarthe Na: pratyayo bhvti| Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-bhakte sAdhuH-bhAktaH zAli: / bhAktAstaNDulAH / AryabhASAH artha- (tatra) saptamI - samartha (bhaktAt) bhakta prAtipadika se (sAdhuH ) yogya artha meM (NaH) Na pratyaya hotA hai| 538 udA0-bhakta=bhAta meM jo sAdhu-yogya hai vaha bhAkta zAli (tuSa sahita cAvala ) / bhakta = bhAta ke jo yogya haiM ve bhAkta taNDula (tuSa rahita cAvala ) / siddhi - bhAkta: / bhakta+Gi+Na / bhAkt+a / bhaakt+su| bhaktaH / yahAM saptamI-samartha 'bhakta' zabda se sAdhu artha meM isa sUtra se 'Na' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| NyaH (4) pariSado NyaH / 101 / pa0vi0-pariSada: 5 / 1 NyaH 1 / 1 anu0 - tatra, sAdhuriti cAnuvartate / anvayaH- tatra pariSadaH sAdhurNyaH / artha:-tatra iti saptamIsamarthAt pariSad-zabdAt prAtipadikAt sAdhurityasminnarthe yaH pratyayo bhavati / udA0-pariSadi sAdhu::-pAriSadyaH / AryabhASA: artha - (tatra) saptamI - samartha ( pariSadaH) pariSad prAtipadika se (sAdhuH) nipuNa / yogya artha meM (NyaH) Nya pratyaya hotA hai / udA0 - pariSad = vidvatsabhA meM jo sAdhu = nipuNa / yogya hai vaha pAriSadya / siddhi-pAriSadyaH / pariSad + Gi+Nya / pAriSad +ya / pAriSadya+su / pAriSadyaH / yahAM saptamI - samartha 'pariSad' zabda se sAdhu artha meM isa sUtra se 'Nya' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| vizeSa: prAcIna caraNa (vaidika vidyApITha) ke antargata eka prakAra kI vidvatsabhA kA nAma 'pariSad' hai, jo uccAraNa aura vyAkaraNa - sambandhI niyamoM kA vicAra karatI thI / pariSad zabda goSThI (samAja) aura rAjA kI mantri-pariSad kA bhI vAcaka hai / Thak (5) kathAdibhyaSThak / 102 / pa0vi0-kathA-AdibhyaH 5 / 3 Thak 1 / 1 / sa0-kathA AdiryeSAM te kathAdaya:, tebhyaH - kathAdibhyaH ( bahuvrIhi: ) / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0-tatra, sAdhuriti caanuvrtte| anvaya:-tatra kathAdibhya: sAdhuSThak / artha:-tatra iti saptamIsamarthebhya: kathAdibhyaH prAtipadikebhya: sAdhurityasminnarthe Thak pratyayo bhavati / udA0-kathAyAM saadhu:-kaathikH| vikathAyAM sAdhu:-vaikathikaH / vitaNDAyAM saadhu:-vaitnnddikH| ____kathA / vikthaa| vitaNDA / kaSTacit / janavAda / jnevaad| vRtti| sadgRha / guNa / gaNa / Ayurveda / iti kathAdayaH / / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha (kathAdibhyaH) kathA Adi prAtipadikoM se (sAdhuH) nipuNa/yogya artha meM (Thak) Thak pratyaya hotA hai| udA0-kathA (vRttAnta-varNana) meM jo sAdhu-nipuNa hai vaha-kAthika / vikathA (vividha vRttAnta varNana) meM jo sAdhu hai vh-vaikthik| vitaNDA meM jo sAdhu hai vh-vaitnnddik| siddhi-kAthikaH / kathA+Di+Thak / kAth+ika / kaadhik+su| kAthikaH / yahAM saptamI-samartha kathA' zabda se sAdhu artha meM isa sUtra se Thak' pratyaya hai| 'kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko adivRddhi aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| aise hI-vaikathikaH, vaitaNDika: aadi| ThaJ (6) guDAdibhyaSThaJ / 103 / pa0vi0-guDa-Adibhya: 5 / 3 ThaJ 1 / 1 / sa0-guDam AdiryeSAM te guDAdaya:, tebhya:-guDAdibhyaH (bhuvriihiH)| anu0-tatra, sAdhuriti caanuvrtte| anvaya:-tatra guDAdibhya: sAdhuSThaJ / artha:-tatra iti saptamIsamarthebhyo guDadibhyaH prAtipadikebhya: sAdhurityasminnarthe ThaJ pratyayo bhavati / udA0-guDe sAdhu:-gauDika ikSuH / kulmASe sAdhu:-kaulmASiko mudga: / saktau sAdhu:-sAktuko yavaH, ityAdikam / Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam gudd| kulmASa / sktu| apuup| maaNsaudn| ikssu| vennu| saMgrAma / saMghAta / prvaas| nivAsa / iti guDAdayaH / / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha (guDAdibhyaH) guDa Adi prAtipadikoM se (sAdhu) yogya artha meM (ThaJ) ThaJ pratyaya hotA hai| udA0-guDa meM jo sAdhu-yogya hai vaha-gauDika ikSu (iikh)| vaha Ikha jisakA gur3a bar3hiyA banatA hai| kulmASa (dAla) meM jo sAdhu hai vaha-kaulmASika mudga (muuNg)| jisakI dAla acchI banatI hai| saktu (sattU) meM jo sAdhu hai vaha-sAktuka yava (jau)| jisakA sattU bar3hiyA banatA hai, ityaadi| siddhi-(1) gauDikaH / guDa+Di+ThaJ / gauD+ika / gauDika+su / gauDikaH / yahAM saptamI-samartha 'guDa' zabda se sAdhu artha meM isa sUtra se ThaJ' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-kolmASikaH / (2) sAktuka: / yahAM isusuktAntAt kaH' (7 / 3 / 51) se '' ke sthAna meM 'k' Adeza hotA hai, ika nhiiN| Dha (7) pthytithivstisvpteddhny|104| pa0vi0-pathi-atithi-vasati-svapate: 5 / 1 / DhaJ 1 / 1 / sa0-panthAzca atithizca vasatizca svapatizca eteSAM samAhAra: pathyatithivasatisvapati, tasmAt-pathyatithivasatisvapate: (samAhAradvandvaH) / anu0-tatra, sAdhuriti caanuvrtte| anvaya:-tatra pathyatithivasatisvapate: sAdhun / artha:-tatra iti saptamIsamarthebhyaH pathyatithivasatisvapatibhyaH prAtipadikebhya: sAdhurityasminnarthe DhaJ pratyayo bhavati / udA0- (panthA:) pathi saadhu:-paatheym| (atithi:) atithau sAdhu:-Atitheyam / (vasati:) vasatau sAdhu:-vAsateyam / (svapati:) svapatau saadhu:-svaapteym| AryabhASAartha-(tatra) saptamI-samartha (pathyatithivasatisvapate:) pathin, atithi, vasati, svapati prAtipadikoM se (sAdhuH) sAdhu-yogya artha meM (DhaJ) DhaJ pratyaya hotA hai| Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 541 udA0-(panthA) panthA mArga meM jo sAdhu yogya hai vaha-pAtheya (cUrmA aadi)| (atithi) atithi-satkAra meM jo sAdhu yogya hai vaha-Atitheya (dugdhapAna aadi)| (vasati) vasati=nivAsa (ghara) meM jo sAdhu yogya hai vaha-vAsateya (ghara kA saamaan)| (svapati) svapati (sonA) meM jo sAdhu yogya hai vaha-svApateya (khATa-bistarA aadi)| siddhi-pAtheyam / pathin+Di+DhaJ / paath+ey| paathey+su| paatheym| yahAM saptamI-samartha 'pathin' zabda se sAdhu artha meM isa sUtra se DhaJ' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'ya' ke sthAna meM ey' Adeza aura 'nastaddhite (6 / 4 / 144) se 'pathin' ke Ti-bhAga (in) kA lopa hotA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-Atithyam aadi| yaH (C) sabhAyA yH|105 / pa0vi0-sabhAyA: 5 / 1 ya: 1 / 1 / anu0-tatra, sAdhuriti cAnuvartate / anvaya:-tatra sabhAyA: sAdhuryaH / artha:-tatra iti saptamIsamarthAt sabhA-zabdAt prAtipadikAt sAdhurityasminnarthe ya: pratyayo bhavati / udA0-sabhAyAM sAdhu:-sabhyaH / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha (sabhAyAH) sabhA prAtipadika se (sAdhuH) nipuNa/yogya artha meM (ya:) ya pratyaya hotA hai| udA0-sabhA (samudAya) meM jo sAdhu-nipuNa/yogya hai vh-sbhy| siddhi-sabhyaH / sbhaa+ddi+y| sbhy| sabhya+su / sabhyaH / yahAM saptamI-samartha 'sabhA' zabda se sAdhu artha meM isa sUtra se 'ya' pratyaya hai| yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| 'ya' aura 'yat' pratyaya meM yaha bheda hai ki 'ya' pratyaya 'AdhudAttazca' (3 / 1 / 3) se AdhudAtta aura 'yat' pratyaya tit svaritam' (6 / 1 / 182) se svarita hotA hai| DhaH (chAndasaH) (6) ddhshchndsi|106 / pa0vi0-Dha: 1 / 1 chandasi 7 / 1 / anu0-tatra, sAdhuH, sabhAyA iti cAnuvartate / Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 542 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-chandasi tatra sabhAyA: sAdhuDhaH / artha:-chandasi viSaye tatra iti saptamIsamarthAt sabhA-zabdAt prAtipadikAt sAdhurityasminnarthe Dha: pratyayo bhavati / udA0-sabhAyAM sAdhu:-sabheya: / 'sabheyo yuvA'sya yajamAnasya vIro jAyatAm' (yaju0 22 / 22) / AryabhASA: artha- (chandasi) vedaviSaya meM (tatra) saptamI-samartha (sabhAyA:) sabhA prAtipadika se (sAdhu) nipuNa/yogya artha meM (da:) Dha pratyaya hotA hai| udA0-sabhAyAM sAdhuH-sabheyaH / sabhA meM jo nipuNa/ yogya hai vh-sbhey| sabheyo yuvA'sya yajamAnasya vIro jAyatAm' (yaju0 22 122) / isa yajamAna kA vIra yuvA sabheya (sabhA meM nipuNa/yogya) ho| .. vAsi-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) (1) samAnatIrthe vaasii|107| pa0vi0-samAna-tIrthe 7 / 1 vAsI 11 / sa0-samAnaM ca tat tIrtham-samAnatIrtham, tasmin-samAnatIrthe (krmdhaaryH)| anu0-tatra itynuvrtte| anvaya:-tatra samAnatIrthAd vAsI yt| artha:-tatra iti saptamIsamarthAt samAnatIrtha-zabdAt prAtipadikAd vAsItyasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati / __ udA0-samAnatIrthe vAsIti-satIrthya: / samAnopAdhyAya ityarthaH / tIrthazabdo'tra guruvacano gRhyte| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha (samAnatIrthe) samAnatIrtha prAtipadika se (vAsI) rahanevAlA artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| udA0-samAna (eka) tIrtha para rhnevaalaa-stiirthy| samAna-upAdhyAyavAlA (shpaatthii)| yahAM tIrtha' zabda guru-vAcaka hai| Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 543 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH siddhi-satIrthya: / samAnatIrtha+Di+yat / s-tiirth+y| stiirthy+su| satIrthya: / yahAM saptamI-samartha samAna-tIrtha' zabda se vAsI artha meM isa sUtra se yathAvihita prAga-hitIya yat pratyaya hai| 'tIrthe ye' (6 / 3 / 87) se 'samAna' ke sthAna meM 'sa' Adeza hotA hai| zayitArthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) (1) samAnodare zayita o codaattH|108 / pa0vi0-samAna-udare 71 zayita: 11 o 11 (su-luk) ca avyayapadam, udAtta: 1 / 1 / sa0-samAnaM ca tad udaram-samAnodaram, tasmin-samAnodare (krmdhaary:)| anu0-tatra, yat iti caanuvrtte| anvaya:-tatra samAnodarAcchayito yad oshcodaattH| artha:-tatra iti saptamIsamarthAt samAnodara-zabdAt prAtipadikAcchayita ityasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati, okArazcodAtto bhavati / udA0-samAnodare zayita:-samAnodaryo bhrAtA / zayita: sthita ityarthaH / AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha (samAnodare) samAnodara prAtipadika se (zayita) sthita artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai (ca) aura usakA (o) okAra (udAtta:) udAtta hotA hai| udA0-samAna (eka) udara meM jo zayita-sthita rahA hai vaha-samAnodarya bhrAtA (sagA bhaaii)| siddhi-samAnodaryaH / samAnodara+Di+yat / smaanodr+y| samAnodarya+su / smaanodryH| yahAM saptamI-samartha samAnodara' zabda se zayita (sthita) artha meM isa sUtra se yat' pratyaya hai aura samAnodara' zabda kA okAra udAtta hai| yat' pratyaya ke tit hone se tit svaritam' (6 / 1 / 185) se svarita svara prApta thA, ata: okAra kA udAtta svara vidhAna kiyA gayA hai-samAnodayaH / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yaH (2) sodarAd yaH / 106 / pa0vi0-sodarAt 5 / 1 ya: 11 / anu0-tatra, zayita iti cAnuvartate / anvaya:-tatra sodarAcchayito y:| artha:-tatra iti saptamIsamarthAt sodara-zabdAt prAtipadikAcchayita ityasminnarthe yaH pratyayo bhvti| udA0-samAnodare zayita:-sodaryo bhraataa| AryabhASA: artha-(tatra) saptamI-samartha (sodarAt) sodara prAtipadika se (zayita:) sthita artha meM (ya:) ya pratyaya hotA hai| udA0-samAna (eka) udara jo zayita-sthita rahA hai vaha-sodarya bhrAtA (sagA bhaaii)| siddhi-sodarya: / smaan-udr+ddi+y| s-udr+y| sodarya+su / sodaryaH / yahAM samAnodara' zabda se zayita artha meM isa sUtra se 'ya' pratyaya hai| vibhASodare' (6 / 3 / 88) se samAna ke sthAna meM 'sa' Adeza hotA hai| yahAM yakArAdi pratyaya ke vivakSita hone para prathama hI ukta sUtra se samAna ke sthAna meM 'sa' Adeza ho jAtA hai ata: sUtrapATha meM 'sodarAt' kahA gayA hai| ApAdAntaM chando'dhikAraH bhavArthapratyayaprakaraNam yathAvihitam (yat) (1) bhave chndsi|110| pa0vi0-bhave 71 chandasi 7 / 1 / anvaya:-chandasi tatra prAtipadikAd bhave yt| artha:-chandasi viSaye tatra iti saptamIsamarthAt prAtipadikAd bhava ityasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhvti| udA0-medhAyAM bhavo medhyaH / vidyuti bhavo vidyutyaH / namo medhyAya vidyutyAya ca nama:' (tai0saM0 4 / 5 / 7 / 2) / Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 545 AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tatra) saptamI-samartha prAtipadika se (bhave) honevAlA artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| udA0-medhA meM honevAlA-medhya / vidyut meM honevaalaa-vidyuty| 'namo medhyAya ca vidyutyAya ca namaH' (tai0saM0 4 / 5 / 7 / 2) / siddhi-madhya: / medhA+Di+yat / medh+y| medhy+su| medhyaH / yahAM vedaviSaya meM saptamI-samartha medhA' zabda se bhava-artha meM isa sUtra se yathAvihita prAga-hitIya 'yat' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| aise hii-vidyutyH| vizeSa: chandasi pada kA adhikAra pAda-samApti paryanta hai aura 'bhave' pada kA adhikAra samudrAbhrAd ghaH' (4 / 4 / 118) taka hai| DyaNa (2) pAthonadIbhyAM ddynn|111| pa0vi0-pAtha:-nadIbhyAm 5 / 2 DyaN 1 / 1 / sa0-pAthazca nadI ca te pAthonadyau, tAbhyAm-pAthonadIbhyAm (itretryogdvndvH)| anu0-tatra, bhave, chandasi iti caanuvrtte| artha:-tatra iti saptamIsamarthAbhyAM pAthonadIbhyAM prAtipadikAbhyAM bhava / ityasminnarthe DyaN pratyayo bhavati / udA0-(pAtha:) pAthasi bhv:-paathyH| pAthyo vRSA (R0 6 / 16 / 15) / (nadI) nadyAM bhavo nAdya: / 'cano dadhIta nAdyo giro meM (R0 2 / 35 1) / pAtha: antarikSam / AryabhASA artha-(tatra) saptamI-samartha (pAthonadIbhyAm) pAthas, nadI prAtipadikoM se (bhave) honevAlA artha meM (DyaNa) jyaN pratyaya hotA hai| udA0-pAtha (antarikSa) meM honevAlA paathy| 'pAthyo vRSA' (R0 6 / 16 / 15) / (nadI) nadI dariyA meM honevaalaa-naady| 'ca no dadhIta nAdyo giro meM (2 / 35 / 1) / siddhi-pAthya: / pAthas+Di+DyaN / paath+y| paathy+su| pAthyaH / yahAM saptamI-samartha 'pAthas' prAtipadika se bhava artha meM isa sUtra se 'DyaNa' pratyaya hai| pratyaya ke 'Dit' hone se vA0-'DityabhasyApi Terlopa:' (6 / 4 / 143) se pAthas ke Ti-bhAga (as) kA lopa hotA hai| aise hI-nAdyaH / Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 aN pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) vezantahimavadbhyAmaN // 112 // pa0vi0-vezanta - himavadbhyAm 5 / 2 aN 1 / 1 / sa0-vezantazca himavA~zca tau vezantahimavantau tAbhyAm vezantahimavadbhyAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0 -tatra bhave, chandasi iti cAnuvartate / anvayaH - chandasi tatra vezantahimavadbhyAM bhave'N / artha :- chandasi viSaye tatra iti saptamIsamarthAbhyAM vezantahimavadbhyAM prAtipadikAbhyAM bhava ityasminnarthe'N pratyayo bhavati / udA0 . ( vazantaH ) vezante bhavA vaizantya Apa: / vaizantIbhyaH svAhA ( tai0saM0 7 / 4 / 13 / 9) / (himavAn ) himavati bhavA haimavatya ApaH / haimavatIbhyaH svAhA (tu0zau0 saM0 19 / 2 / 1) / AryabhASA: artha- (chandasi ) vedaviSaya meM (tatra ) saptamI - samartha (vizavantahimavadbhyAm) vezanta aura himavAn prAtipadikoM se (bhave) honevAlA artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0- (vizanta) palvala = tAlAba meM honevAle - vaizantI Apa (jala) / vaizantIbhyaH svAhA / (himavAn ) himAlaya meM honevAle - haimavatI Apa (jl)| himavatIbhya svAhA / siddhi-vaishntii| vishnt+ngi+ann| vaizant+a / vaizanta + GIp / vaizantI+su / vaizantI / yahAM saptamI-samartha vaizanta' zabda se bhava- artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| strItva - vivakSA meM 'TiDDhANaJ0' (4 / 1 / 15) se GIp pratyaya hotA hai| aise hI haimavatI / Dyat-Dya-vikalpaH (4) strotaso vibhASA ddyddddyau| 113 / pa0vi0-srotasa: 5 / 1 vibhASA 1 / 1 Dyat - Dyau 1 / 2 / sa0 - Dyacca Dyazca tau DyaDDyau (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - tatra bhave, chandasi iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi tatra srotaso bhave vibhASA DyaDDyau / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 547 artha:-chandasi viSaye tatra iti saptamIsamarthAt srota:zabdAt prAtipadikAd bhava ityasminnarthe vikalpena Dyat-Dyau pratyayau bhavata:, yato'pavAda:, pakSe ca so'pi bhvti| udA0-(Dyat) srotasi bhv:-srotyH| (Dya:) srotya: (R0 10 / 104 / 8) / (yat) srotasya: (zau0saM0 19 / 2 / 4) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tatra) saptamI-samartha (srotasa:) srotas prAtipadika se (bhave) honevAlA artha meM (vibhASA) vikalpa se (Dyat-Dyau) Dyat aura Dya pratyaya hote haiM, pakSa meM yat' pratyaya hotA hai| __ udA0-(Dyat) srota (udaka) meM honevaalaa-sroty| (Dya) srota meM honevAlA-srotya (R0 10 1104 / 8) / (yat) srota meM honevAlA-srotasya (zau0saM0 19 / 2 / 4) / siddhi-(1) srotya: / srotas+Dyat / srot+y| srotya+su / srotyaH / yahAM saptamI-samartha 'srotasa' zabda se bhava artha meM isa sUtra se 'Dyat' pratyaya hai| pratyaya ke Dit hone se vAo-'DityabhasyApi Terlopa:' (6 / 4 / 143) se srotas ke Ti-bhAga (as) kA lopa hotA hai| pratyaya ke tit hone se tit svaritam (6 / 1 / 182) se svarita svara hotA hai-srotyH| (2) srotyaH / yahAM 'srotas' zabda se pUrvavat Dya' pratyaya hai| 'AyudAttazca (3 / 1 / 3) se pratyaya kA udAtta svara hotA hai-srotyaH / (3) srotsyH| yahAM srotas' zabda se vikalpa pakSa meM yathAvihita prAg-hitIya yat' pratyaya hai| pratyaya ke tit hone se pUrvavat svarita svara hotA hai-srotasyaH / vizeSa: 'srota:' zabda yAskIya nighaNTu (vaidika-koSa) meM udaka-nAmoM (1 / 12) meM paThita hai| yan (5) sagarbhasayUthasanutAd yn|114| pa0vi0-sagarbha-sayUtha-sanutAt 5 / 1 yan 11 / sa0-sagarbha ca sayUthaM ca sanutaM eteSAM samAhAra: sagarbhasayUthasanutam, tasmAt-sagarbhasayUthasanutAt (smaahaardvndv:)| anu0-tatra, bhave chandasi iti cAnuvartate / anvaya:-chandasi tatra sagarbhasayUthasanutAd bhave yn| Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-chandasi viSaye tatra iti saptamIsamarthebhya: sagarbhasayUthasanutebhya: prAtipadikebhyo bhava ityasminnarthe yan pratyayo bhavati / udA0-(sagarbham) samAnagarbhe bhava:-sagarya: / 'anu bhrAtA sagarthya:' (yaju0 4 / 20) / (sayUtham) samAnayUthe bhava:-sayUthya: / 'anu sakhA sayUthya:' (tai0saM0 1 / 2 / 4 / 2) / (sanutam) samAnanute bhava:-sanutya: / 'yo na: sanutyaH' (R0 2 / 30 / 9) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tatra) saptamI-samartha (sagarbhasayUtha sanutAt) sagarbha, sayUtha, sanuta prAtipadikoM se (bhave) honevAlA artha meM (yan) yan pratyaya hotA hai| udA0-(sagarbha) samAna (eka) garbha meM honevaalaa-sgrthy| 'anu bhrAtA sagarthya:' (yaju0 4 / 20) / (sayUtha) samAna yUtha (saMgha) meM honevaalaa-syuuthy| 'anu sakhA sayUthya:' (tai0saM0 1 / 2 / 4 / 2) / (sanuta) samAna nuta (nirNIta/antarhita) meM honevAlA-sanutya / yo na: sanutyaH ' (R0 2 / 30 / 9) / siddhi-sagarthya: / smaan-grbh+ddi+yn| s-grbh+y| sgbhy+su| sagarthyaH / yahAM saptamI-samartha samAnagarbha' zabda se bhava-artha meM isa sUtra se yan' pratyaya hai| 'samAnasya chandasyamUrdhaprabhRtyudarkeSu' (63184) se 'samAna' ke sthAna meM 'sa' Adeza hotA hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-sayUthyaH, sanutyaH / vizeSa: sanuta' zabda yAskIya nighaNTu vaidika koSa meM nirNIta-antarhita nAmoM (3 / 25) meM paThita hai| ghan (6) tugrAd ghan / 115 / pa0vi0-tugrAt 5 / 1 ghan 1 / 1 / anu0-tatra, bhave, chandasi iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi tatra tugrAd bhave ghan / artha:-chandasi viSaye tatra iti saptamIsamarthAt tugra-zabdAt prAtipadikAd bhava ityasminnarthe ghan pratyayo bhavati / Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH udA0-tugre bhava:-tugriya: / tvamagne vRssbhstugriyaannaam| anna-AkAzayajJa-variSTheSu tugrazabdo vrtte| AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tatra) saptamI-samartha (tugrAt) tugra prAtipadika se (bhave) honevAlA artha meM (ghan) ghan pratyaya hotA hai| udA0-tugre bhava:-tugriya: / tugra=anna, AkAza, yajJa, variSTha meM honevaalaa-tugriy| tvamagne vRssbhstugriyaannaam| siddhi-tugriyaH / tugra+Di+ghan / tu+iy| tugriy+su| tugriyaH / yahAM saptamI-samartha tugra' zabda se bhava-artha meM isa sUtra se 'ghan' pratyaya hai| 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se 'gh' ke sthAna meM 'iy' Adeza hotA hai| 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| yathAvihitam (yat) (7) agrAd yt|116 / pa0vi0-agrAt 5 / 1 yat 1 / 1 / anu0-tatra, bhave, chandasi iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi tatra agrAd bhave yt| artha:-chandasi viSaye tatra iti saptamIsamarthAd agra-zabdAt prAtipadikAd bhava ityasminnarthe yat pratyayo bhvti| udA0-agre bhvm-agrym| AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tatra) saptamI-samartha (agrAt) agra prAtipadika se (bhave) honevAlA vidyamAna artha meM (yat) yat pratyaya hotA hai| udA0-agre=agrabhAga meM honevAlA (vidymaan)-agry| siddhi-azyam / agra+Di+yat / agr+y| agraya+su / agrym| yahAM saptamI-samartha 'agre' zabda se bhava-artha meM isa sUtra se yat' pratyaya hai| yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| vizeSa: 'agra' zabda se prAgaghitAd yat (4 / 4 / 75) se yathAvihita prAg-hitIya yat' pratyaya siddha thA puna: yahAM yat' pratyaya kA vidhAna isaliye kiyA gayA hai ki 'ghacchau ca' (4 / 4 / 117) se vidhIyamAna 'gha' aura 'cha' pratyaya yat' pratyaya meM bAdhaka na hoN| Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanama 550 gha:+cha: (8) ghacchau c|117| pa0vi0-gha-chau 11 ca avyayapadam / sa0-ghazca chazca tI ghacchau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-tatra, bhave, chandasi, agrAd, ghan iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi tatra agrAd bhave ghacchau ghan ca / artha:-chandasi viSaye tatra iti saptamIsamarthAd agra-zabdAt prAtipadikAd bhava ityasminnarthe ghacchau ghan ca pratyayA bhvnti| cakAro ghn-prtyysyaanukrssnnaarthH| udA0- (gha:) agre bhvm-agriym| (cha:) agre bhvm-agriiym| (ghan) agre bhavam-agriyam, svare vizeSaH / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tatra) saptamI-samartha (agrAt) agra prAtipadika se (bhave) honevAlA vidyamAna artha meM (ghacchau) gha, cha (ca) aura (ghan) ghan pratyaya hote haiN| udA0-(gha) agra-bhAga meM honevAlA (vidymaan)-agriy| (cha) agriiy| (ghan) agriy| svara meM bheda hai| siddhi-(1) agriyaH / agra+Di+gha / agr+iy| agriy+su| agriyaH / yahAM saptamI-samartha 'agra' zabda se bhava artha meM isa sUtra se 'gha' pratyaya hai| 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se gh' ke sthAna meM 'iy' Adeza hotA hai| 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| 'AdhudAttazca' (3 / 1 / 3) se pratyaya ke AdhudAtta hone se pada kA antodAtta svara hotA hai-agriym| (2) agriiyH| yahAM 'agra' zabda se cha' pratyaya hai| 'AyaneyaH' (7 / 112) se 'cha' ke sthAna meM 'Iya' Adeza hotA hai| (3) agriyH| yahAM 'agra' zabda se ghan' pratyaya hai| pUrvavat 'gha' ke sthAna meM 'iy' Adeza hotA hai aura nityAdinityam' (6 / 1 / 94) se AdhudAtta svara hotA hai-amriyaH / gha: (6) samudrAbhAd ghH|118 / pa0vi0-samudra-abhrAt 5 / 1 gha: 1 / 1 / Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 551 sa0-samudrazca abhraM ca etayo: samAhAra: samudrAbhram, tasmAt-samudrAbhrAt (smaahaardvndvH)| anu0-tatra, bhave, chandasi iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi tatra samudrAbhrAd bhave ghH| artha:-chandasi viSaye tatra iti saptamI-samarthAbhyAM samudrAbhrAbhyAM prAtipadikAbhyAM bhava ityasminnarthe gha: pratyayo bhavati / udA0-(samudraH) samudre bhava:-samudriya: / 'samudriyA nadInAm' (R0 7 / 871) / abhre bhava:-abhriyaH / 'abhiyasyeva ghoSA:' (R0 10 / 68 / 1) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tatra) saptamI-samartha (samudrAbhrAt) samudra aura abhra prAtipadikoM (bhave) honevaalaa-smudriy| samudriyA nadInAm (R0 7 / 87 / 1) / (abhra) abhra-megha (bAdala) meM honevaalaa-abhriy| 'abhiyasyeva ghoSA:' (10 / 68 / 1) / siddhi-samudriyaH / smudr+ddi+gh| smudr+iy| smudriy+su| samudriyaH / yahAM saptamI-samartha samudra' zabda se bhava-artha meM isa sUtra se 'gha' pratyaya hai| 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se 'gha' ke sthAna meM 'iy' Adeza hotA hai| yasyeti ca (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-abhriyaH / vizeSa: 'samudra' zabda yAskIya nighaNTu (vaidika koSa) meM antarikSa-nAmoM (13) meM paThita hai| abhra' zabda nighaNTu meM megha-nAmoM (1 / 10) meM paThita hai| dattArthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) (1) barhiSi dattam / 116 / pa0vi0-barhiSi 7 / 1 dattam 1 / 1 / / anu0-tatra, chandasi, yat, iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi tatra barhi:-zabdAd dattaM yt| artha:-chandasi viSaye tatra iti saptamIsamarthAd barhi:-zabdAt prAtipadikAd dattamityasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhvti| Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-barhiSi dttm-brhissym| 'barhiSyeSu nidhiSu priyeSu' (R0 10 / 15 / 5) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tatra) saptamI-samartha (barhiSi) barhiS prAtipadika se (dattam) diyA huA artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| udA0-barhi antarikSa/jala meM diyA huaa-brhissy| 'barhiSyeSu nidhiSu priyeSu (R0 10 115 15) / siddhi-barhiSyam / barhiS+Di+yat / barhiS+ya / brhissy+su| barhiSyam / yahAM saptamI-samartha 'barhiS' prAtipadika se datta-artha meM isa sUtra se yathAvihita prAga-hitIya yat' pratyaya hai| vizeSaH barhiH' zabda yAskI nighaNTu (vaidika koSa) meM antarikSa-nAmoM (13) meM tathA udaka nAmoM (1 / 12) meM bhI paThita hai| bhAga-karmArthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) (1) dUtasya bhaagkrmnnii|120 / pa0vi0-dUtasya 61 bhAga-karmaNI 1 / 2 / sa0-bhAgazca karma ca te bhAgakarmaNI (itaretarayogadvandvaH) / anu0-yat, chandasi iti cAnuvartate / atra 'dUtasya' iti SaSThInirdezAt sssstthiismrthvibhktirgRhyte| anvaya:-chandasi SaSThIsamarthAd dUtAd bhAgakarmaNI yat / artha:-chandasi viSaye SaSThIsamarthAd dUta-zabdAt prAtipadikAd bhAge karmaNi cArthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati / bhAga:-aMza: / krm=kriyaa| udA0-dUtasya bhAga: karma vaa-duutym| 'yadAne yAsi dUtyam' (R0 1 / 12 / 4) / AryabhASA artha-chindasi) vedaviSaya meM SaSThI-samartha (dUtasya) duta prAtipadika se (bhAga-karmaNI) bhAga aura karma artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| bhAga aNsh| krm-kriyaa| Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 553 udA0-dUta kA bhAga vA krm-duuty| 'yadagne yAsi dUtyam (R0 1 / 12 / 4) / he Ane ! tU dUta-karma ko prApta hotA hai| siddhi-dUtyam / dUta+Das+yat / duut+y| duuty+su| duutym| yahAM SaSThI-samartha 'dUta' zabda se bhAga aura karma artha meM isa sUtra se yathAvihita prAg-hitIya yat' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| vizeSa dUta' zabda yAskIya nighaNTu (vaidika koSa) meM pada-nAmoM (4 / 2/4 / 3) meM paThita hai| pd=gtishiil| hananI-arthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) (1) rakSoyAtUnAM hnnii|121| pa0vi0-rakSa:-yAtUnAm 6 / 3 hananI 11 / sa0-rakSasazca yAtavazca te-rakSoyAtavaH, teSAm-rakSoyAtUnAm (itretryogdvndv:)| hanyate'nayA iti hananI 'karaNAdhikaraNayozca' (3 / 3 / 117) iti karaNe kArake lyuT prtyyH| anu0-yat, chandasi iti caanuvrtte| 'rakSoyAtUnAm' iti SaSThInirdezAt sssstthiismrthvibhktirgRhyte| anvaya:-chandasi rakSoyAtubhyAM hananI yt| artha:-chandasi viSaye SaSThIsamarthAbhyAM rakSoyAtubhyAM prAtipadikAbhyAM hananItyasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati / udA0-(rakSasa:) rakSasAM hnnii-rksssyaa| 'yA vAM mitrAvaruNau rakSasyA tanUH' (mai0saM0 2 / 31) / (yAtava:) yAtUnAM hnnii-yaatvyaa| 'yAtavyA' (mai0saM0 2 / 3 / 1) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM, SaSThI-samartha (rakSoyAtUnAm) rakSas aura yAtu prAtipadikoM se (hananI) hanana karanevAlA artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- (rakSa:) rakSa: rAkSasoM kI hnnii-rksssyaa| yA vAM mitrAvaruNau rakSasyA tanUH' (mai0saM0 2 / 3 / 1) he mitra aura varuNa ! jo tumhArI tanU (kAyA) rAkSasoM kA hanana karanevAlI hai| (yAtu) yAtu-rAkSasoM kI hnnii-yaatvyaa| 'yAtavyA' (mai0saM0 2 / 3 / 1) / siddhi-(1) rksssyaa| rakSas+Am+yat / rksss+y| rakSasya+TAp / rksssyaa+su| rksssyaa| yahAM SaSThI-samartha rakSas' zabda se hananI-artha meM isa sUtra se yathAvihita prAg-hitIya 'yat' pratyaya hai| strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se 'TAp' pratyaya hotA hai| (2) yAtavyA / yahAM yAtu' zabda se pUrvavat yat' pratyaya hai| orguNaH' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa tathA vAnto yi pratyaye' (6 / 1 / 78) se vAnta (av) Adeza hotA hai| prazasyArthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) (1) revatIjagatIhaviSyAbhyaH prshsye|122 / pa0vi0-revatI-jagatI-haviSyAbhya: 5 / 3 prazasye 71 / sa0-revatI ca jagatI ca haviSyA ca tA:-revatIjagatIhaviSyA:, tAbhya:-revatIjagatIhaviSyAbhya: (itaretarayogadvandva:) / prshNsnm=prshsym| atra 'kRtyalyuTo bahulam' (3 / 3 / 113) iti bhAve'rthe kyap prtyyH| anu0-yat, chandasi iti caanuvrtte| atra pratyayArthasAmarthyAt sssstthiismrthvibhktirgRhyte| anvayaH-chandasi SaSThIsamarthAbhyo revatIjagatIhaviSyAbhya: prazasye yt| artha:-chandasi viSaye SaSThIsamarthebhya: revatIjagatIhaviSyAzabdebhya: prAtipadikebhya: prazasya ityasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati / __udA0- (revatI) revatyA: prazasyam-revatyam / yad vo revatI revatyam (kA0saM0 18) / (jagatI) jagatyA: prshsym-jgtym| 'yad vo jagatI jagatyam' (kA0saM0 1 / 8) / (haviSyA) haviSyAyA: prazasyam-haviSyam / 'yad vo haviSyA haviSyam' (kA0saM0 1 / 8) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM, SaSThI-samartha (revatIjagatIhaviSyAbhya:) revatI, jagatI, haviSyA prAtipadikoM se (prazasye) prazaMsA karane artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH udA0-rivatI) revatI (nadI) kI prazaMsA krnaa-revty| yad vo revatI revatyam (kaa0sN018)| (jagatI) jagatI (gau) kI prazaMsA krnaa-jgty| yad vo jagatI jagatyam' (kA0saM0 18) / (haviSyA) haviSyA havi (jala) ke liye hitakAriNI kI prazaMsA krnaa-hvissyaa| yad vo haviSyA haviSyam' (kA0saM0 198) / siddhi-(1) revatyam / revatI+Das+yat / revt+y| revatyama+su / revtym| yahAM SaSThI-samartha revatI' zabda se prazasya (prazaMsA karanA) artha meM isa sUtra se yathAvihita prAg-hitIya yat' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke IkAra kAlopa hotA hai| aise hI-jagatyam / (2) haviSyam / haviN+De+yat / haviS+ya / hvissy+ttaap| hvissyaa|| hvissyaa+dds+yt| hvissy+y| haviS+ya / hvissy+su| hvissym|| yahAM prathama haviS' zabda se tasmai hitam (5 / 15) se hita artha meM yat' pratyaya aura strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se TAp' pratyaya karane para haviSyA' zabda siddha hotA hai| tatpazcAt SaSThI-samartha haviSyA' zabda se prazasya artha meM isa sUtra se yathAvihita prAga-hitIya yat' pratyaya hai| yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hone para halo yamAM yami lopa:' (8 / 4 / 64) se yakAra kA bhI lopa ho jAtA hai| vizeSa: revatI' zabda yAskIya nighaNTu (vaidika-koSa) meM nadI nAmoM (1 / 13) meM 'jagatI' zabda go-nAmoM (2 / 11) meM aura havi:' zabda udaka-nAmoM (1 / 12) meM paThita hai| svam-arthapratyayavidhiH yathAvihita (yat) (1) asurasya svm|123 / pa0vi0-asurasya 6 1 svam 1 / 1 / anu0-yat, chandasi iti cAnuvartate / 'asurasya' iti SaSThI-nirdezAt sssstthiismrthvibhktigRhyte| anvaya:-chandasi SaSThIsamarthAd asurAt svaM yat / artha:-chandasi viSaye SaSThIsamarthAd asura-zabdAt prAtipadikAt svamityasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhvti| Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-asurasya svam-asuryam / 'asuryaM vA etat pAtraM yat kulAlakRtaM cakravRttam' (mai0saM0 1 / 8 / 3) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM, SaSThI-samartha (asurasya) asura prAtipadika se (svam) apanA artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| udA0-asura kA sva (apnaa)-asury| 'asurya vA etat pAtraM yat kulAlakRtaM cakravRttam' (mai0saM0 1 / 8 / 3) / siddhi-asuryam / asura+Das+yat / asur+y| asury+su| asurym| ___ yahAM SaSThI-samartha 'asura' zabda se sva-artha meM isa sUtra se yathAvihita prAg-hitIya yat' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| vizeSa: 'asura' zabda yAskIya nighaNTu (vaidika-koSa) meM megha-nAmoM (1 / 10) meM paThita hai| aN (2) maayaayaamnn|124| pa0vi0-mAyAyAm 71 aN 1 / 1 / anu0-chandasi, asurasya iti cAnuvartate / atra pUrvavat sssstthiismrthvibhktirgRhyte| anvaya:-chandasi SaSThIsamarthAd asurAt svam aN, maayaayaam| artha:-chandasi viSaye SaSThIsamarthAd asura-zabdAt prAtipadikAd svamityasminnarthe'N pratyayo bhavati, yat svaM mAyA cet tad bhavati / udA0-asurasya svam (maayaa)-aasurii| 'AsurI mAyA svadhayA kRtAsi' (yaju0 11 / 69) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM, SaSThI-samartha (asurasya) asura prAtipadika se (svam) apanA artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai (mAyAyAm) jo sva hai yadi vaha mAyA (zaktivizeSa) ho| udA0-asura kA sva (apanI maayaa)-aasurii| 'AsurI mAyA svadhayA kRtAsi (yaju0 11 169) / siddhi-AsurI / asura+Das+aN / aasur+a| aasur+ddiip| aasurii+su| aasurii| Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 557 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH yahAM SaSThI-samartha 'asura' zabda se sva (mAyA) artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi aura aMga ke akAra kA lopa hotA hai| strItva-vivakSA meM TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se 'DIp' pratyaya hotA hai| vizeSa: 'mAyA' zabda yAskIya nighaNTu (vaidika-koSa) meM prajJA-nAmoM meM (3 / 9) meM paThita hai| AsurI mAyA-asura kI apanI prajJA (buddhi)| AsAm (SaSThI) arthapratyayavidhi: yathAvihitam (yat) matozca luk- {iSTakAH} (1) tadvAnAsAmupadhAno mantra itISTakAsu luk ca mtoH|125| pa0vi0-tadvAn 1 / 1 AsAm 6 / 3 upadhAna: 11 mantra: 11 iti avyayapadam, iSTakAsu 7 / 3 luk 1 / 1 ca avyayapadam, mato: 6 / 1 / tad asminnastIti tadvAn 'tadasyAstyasminniti matup' (5 / 2 / 94) iti matup-pratyayaH / upadhIyante sthApyante iSTakA yena sa:-upadhAna:, 'karaNAdhikaraNayozca' (3 / 3 / 117) iti karaNe kArake lyuT pratyaya: / 'tadvAn' iti prathamA-nirdezAt prthmaasmrthvibhktirgRhyte| anu0-yat, chandasi iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi prathamAsamarthAd tadvata: (matupa:) AsAM yat, upadhAno mantraH, iSTakAsu, matozca luk / artha:-chandasi viSaye prathamAsamarthAd matubantAt prAtipadikAd AsAmiti SaSThyarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhavati, yat prathamAsamarthamupadhAno mantrazcet, yad AsAmiti SaSThInirdiSTam iSTakAzcet tA bhavanti, matozca lug bhvti| udA0-varca:zabdo'sminnastIti-varcasvAn mantra: / varcasvAn upadhAno mantra AsAmiSTakAnAmiti-varcasyA iSTakA: / varcasyA upadadhAti' (taibrA0 1 / 8 / 9 / 1) / tejasyA upadadhAti' (tai0brA0 1 / 8 / 9 / 1) / 'payasyA upadadhAti' (tai0saM0 2 / 3 / 13 / 2) / ratasyA upadadhAti (Sa0vi0 2 / 1) / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM, prathamA-samartha (tadvAn) matup-pratyayAnta prAtipadika se (AsAm) SaSThI-vibhakti ke artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai (upadhAno mantraH) jo prathamA-samartha hai yadi vaha upadhAna (sthApana) mantra ho (iSTakAsu) jo 'AsAm' yaha SaSThI-artha hai yadi ve iSTakA (IMTa) hoM (ca) aura (mato:) matup pratyaya kA (luk) lopa hotA hai| udA0-varcaH' zabda isameM hai yaha-varcasvAn mntr| varcasvAn upadhAna-mantra hai inakA ye-varcasyA iSTakA (iitt)| 'varcasyA upadadhAti' (taibrA0 1 / 8 / 9 / 1) ityAdi udAharaNa saMskRta-bhAga meM dekha leveN| siddhi-varcasyA: / varcasvAn+Am+yat / varcas+ya / varcasya+TAp / vrcsyaa+js| vrcsyaaH| ___yahAM prathamA-samartha, matubanta upadhAna-mantravAcaka varcasvAn' zabda se ina IMToM kA' artha meM isa sUtra se yathAvihita prAg-hitIya yat' pratyaya hai| yat' pratyaya karane para 'matupa' pratyaya kA luka ho jAtA hai| strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTA (4 / 114) se 'TAp' pratyaya hotA hai| aise hI-tejasyA aadi| vizeSa: yajJavedI kI bhUmi para zyenacit (bAja-AkAra) tathA kaMkacit (cimaTA- AkAra) Adi bheda se aneka prakAra ke yajJakuNDa banAye jAte haiN| unake nirmANa meM vizeSa prakAra kI iSTakAoM (IMToM) kA mantroM se upadhAna kiyA jAtA hai| varca:' zabda jisa upadhAna-mantra meM hai vaha 'varcasvAn' upadhAna-mantra kahAtA hai| usa mantra se jina iSTakAoM kA upadhAna (sthApana) kiyA jAtA hai ve varcasyA' nAmaka iSTakA kahAtI hai| aise hI-tejasyA aura payasyA Adi smjheN| sUtra meM 'iti' zabda niyamArtha hai| mantra meM aneka padoM ke sambhava hone para kisI eka pada-vizeSa se hI vaha mantra tadvAn (varcasvAn Adi) kahAtA hai; saba padoM se nhiiN| aN (2) azvimAnaN / 126 / pa0vi0-azvimAn 1 / 1 aN 1 / 1 / anu0-chandasi, tadvAn, AsAm, upadhAnaH, mantraH, iSTakAsu, luk, ca, matoriti caanuvrtte| anvayaH-chandasi prathamAsamarthAd azvimAn iti tadvata AsAmaNa, upadhAno mantra:, iSTakAsu, matozca luk / Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH artha:-chandasi viSaye prathamAsamarthAd azvimAniti matubantAt prAtipadikAd AsAmiti SaSThyarthe'N pratyayo bhavati, yat prathamAsamartham upadhAno mantrazcet, yad AsAmiti SaSThInirdiSTam iSTakAzcet tA bhavanti, matozca lug bhvti| udA0-azvizabdo'sminnastIti-azvimAn / azvimAn upadhAno mantra AsAm iSTakAnAmiti-Azvinya iSTakA: / 'AzvinIrupadadhAti (zabrA0 8 / 2 / 1 / 1) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM, prathamA-samartha (azvimAn) azvimAn isa (tadvAn) matubanta prAtipadika se (AsAm) inakA artha meM (aN) aN pratyaya hotA hai (upadhAno mantra:) jo prathamA-samartha hai yadi vaha upadhAna (sthApana) mantra ho (iSTakAsu) jo AsAm' yaha SaSThyartha hai yadi ve iSTakA (IMTa) hoM (ca) aura (mato:) matup pratyaya kA (luk) lopa hotA hai| udA0-azvI zabda isameM hai yaha-azvimAn mntr| azvimAn upadhAna-mantra hai inakA ye-AzvinI iSTakA (iitt)| AzvinIrupadadhAti' (zabrA0 8 / 2 / 1 / 1) / siddhi-aashvinii| ashvin+mtup+ann| aashvin+o+a| Azvina+su / Azvina+DIp / aashvinii+su| aashvinii| yahAM prathamA-samartha, matubanta azvimAn' zabda se ina IMToM kA' artha meM isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| aN' pratyaya karane para matup' pratyaya kA luk ho jAtA hai| pUrvavat aMga ko AdivRddhi hotI hai| inaNyanapatye (6 / 4 / 164) se prakRtibhAva hotA hai arthAt 'nastaddhite' (6 / 4 / 144) se Ti-bhAga kA lopa nahIM hotA hai| strItva-vivakSA meM 'TiDDhANaJ0' (4 / 1 / 15) se DIp pratyaya hotA hai| vizeSa: 'azvimAn' zabdavAle mantra se yajJakuNDa nirmANa meM jina iSTakAoM kA upadhAna (sthApana) kiyA jAtA hai una iSTakAoM ko 'AzvinI' iSTakA kahate haiN| yajJa-kuNDa nirmANa kA vizeSa vidhAna zulva-sUtroM meM kiyA gayA hai, vahAM dekha leveN| matup __ (3) vayasyAsu mUrno mtup|127| pa0vi0-vayasyAsu 7 / 3 mUrdhna: 5 / 1 matup 1 / 1 / anu0-chandasi, tadvAn, upadhAna:, mantraH, iSTakAsu, luk, ca, matoriti caanuvrtte| Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH-chandasi viSaye tadvato mUrdhna AsAM matup upadhAno mantraH, vayasyAsu iSTakAsu, matozca luk / 560 artha:-chandasi viSaye matubantAd mUrdhan - zabdAt prAtipadikAd AsAmiti SaSThyarthe matup pratyayo bhavati, yat prathamAsamartham upadhAno mantrazcet, yad AsAmiti nirdiSTaM vayasyA iSTakAzcet tA bhavanti, matozca lug bhavati / udA0 - mUrdhanvAn upadhAno mantra AsAm iSTakAnAm ( vayasyAnAm ) iti - mUrdhanvatya: / 'mUrdhanvatIrbhavanti' ( tai0saM0 5 / 3 / 8 / 2 ) / vayasyA eva mUrdhanvatya iSTakA bhavanti / AryabhASAH artha-(chandasi ) vedaviSaya meM (tadvAn ) matub-pratyayAnta (mUrdhnaH) mUrdhan prAtipadika se (AsAm ) SaSThI vibhakti ke artha meM (matup ) matup pratyaya hotA hai ( upadhAno mantraH ) jo prathamA - samartha hai yadi vaha upadhAna (sthApana ) mantra ho ( vayasyAsu iSTakAsu) jo 'AsAm' SaSThI - artha hai yadi ve 'vayasya' zabdavAlI iSTakA (ITa) ho arthAt jinheM 'vayasvAn' upadhAna- mantra se sthApita kiyA gayA ho (ca) aura (matoH) matup kA (luk) lopa hotA hai| udA0 - mUrdhA zabda isameM hai yaha mUrdhanvAn / mUrdhanvAn upadhAna- mantra hai inakA ye - mUrdhanvatI iSTakA (IMTa) / siddhi-mUrdhanvatyaH / mUrdhanvAn + su + matup / mUrdhan0 + mat / mUrdhanvat + GIp / mUrdhanvatI + jas / mUrdhanvatyaH / yahAM prathamA-samartha 'mUrdhanvAn' zabda se 'AsAm' (ina vayasya IMToM kA) artha meM isa sUtra se matup pratyaya hai / prAtipadika meM vidyamAna 'matup' pratyaya kA luk ho jAtA hai| strItva - vivakSA meM 'ugitazca' (4 | 1 | 6 ) se 'GIp' pratyaya hotA hai| vizeSaH (1) yahAM 'vayasyAsu' pada kA yaha abhiprAya hai ki jisa upadhAna-mantra meM 'vayas' aura 'mUrdhan' donoM zabda vidyamAna haiM usI mantra se iSTakA upadhAna meM 'mUrdhan' zabda se matup pratyaya hotA hai, jisa mantra meM kevala 'mUrdhan' zabda hai vahAM yaha 'matup' pratyaya nahIM hotA hai| jaise- 'mUrdhA vaya: prajApatizchanda:' (yaju0 1419 ) / (2) yahAM 'mUrdhanvata:' aisA pATha na karake 'mUrdhnaH' aisA pATha bhAvI matup-luk ko citta meM rakhakara kiyA gayA hai| Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 561 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH matubarthapratyayaprakaraNam yathAvihitam (yat)- {mAsaH, tanUH} . (1) matvarthe mAsatanvoH / 128 / pa0vi0-matu-arthe 7 1 mAsa-tanvoH 7 / 2 / sao-matorartha iti matvartha:, tasmin-matvarthe (sssstthiittpuruss:)| mAsazca tanUzca te mAsatanvau, tayo:-mAsatanvoH (itaretarayogadvandva:) / anu0-yat, chandasi iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi prathamAsamarthAd matvarthe yat, maastnvoH| artha:-chandasi viSaye prathamAsamarthAt prAtipadikAd matvarthe yat pratyayo bhavati, maastnvorbhidheyyoH| udA0- (mAsa:) nabhAMsi santyasmin-nabhasyo mAsa: / sahasyo mAsa: / tapasyo mAsa: / (tanU:) ojo'syAmasti-ojasyA tnuuH| rakSasyA tanUH / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM prathamA-samartha prAtipadika se (matvarSe) matup-pratyaya ke artha meM (yat) yat pratyaya hotA hai (mAsatanvoH) yadi vahAM mAsa aura tanU (zarIra) artha abhidheya ho| udA0-(mAsa) nabha=abhra (bAdala) haiM isameM yaha-nabhasya mAsa (varSA Rtu)| nabhazca nabhasyazca vArSikAvRtUM (yaju0 14 / 15) / saha isameM hai yaha-sahasya mAsa / (hamanta Rtu)| sahazca sahasyazca haimantikAvRtU' (yaju0 14 / 27) / tapa iMsameM hai yaha-tapasya mAsa (zizira Rtu) 'tapazca tapasyazca zaizirAvRtU' (yaju0 15 157) / (tanU) oja isameM hai yaha-ojasyA tanU (kaayaa)| rakSa-rAkSasavRtti isameM hai yaha-rakSasyA tanU (kaayaa)| siddhi-(1) nabhasyaH / nabhas+jas+yat / nbhs+y| nbhsy+su| nabhasyaH / yahAM prathamA-samartha nabhas' zabda se matup-artha meM tathA mAsa artha abhidheya meM isa sUtra se yat pratyaya hai| aise hI-sahasya:, tapasya:, madhavya:, rksssyaa| jaH+yata (2) madhotraM c|126| pa0vi0-madho: 5 / 1 Ja 11 (su-luk) ca avyayapadam / anu0-yat, chandasi, matvarthe, mAsatanvoriti caanuvrtte| pahA Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH-chandasi prathamAsamarthAd madhorje yacca mAsatanvoH / artha:- chandasi viSaye prathamAsamarthAd madhu-zabdAt prAtipadikAd matvarthe jo yacca pratyayo bhavati / 562 udA0- - (mAsa: ) madhu asminnastIti - mAdhavo mAsa: ( JaH ) | madhavyaH mAsa: (yat) / AryabhASAH artha- (chandasi ) vedaviSaya meM, prathamA-samartha (madhoH) madhu prAtipadika se (matvarthe) matup pratyaya ke artha meM (Ja) Ja (ca) aura (yat) yat pratyaya hote haiN| udA0- - (mAsa) madhu isameM hai yaha - mAdhava mAsa (vasanta Rtu) 'madhuzca mAdhavazca vAsantikAvRtU' (yaju0 13 / 25) / (yat) madhu isameM hai yaha - madhavya mAsa ( vasanta Rtu) / ( tanU) madhu isameM hai yaha - mAdhavA tanU (kAyA) / mAdhavyA tanU (kAyA) priya zarIra / siddhi - (1) mAdhava: / madhu+su+Ja | mAdho+a / mAdhava+su / mAdhavaH / yahAM prathamA-samartha ''madhu' zabda se matup pratyaya ke artha meM isa sUtra se 'Ja' pratyaya hai / pUrvavat aMga ko AdivRddhi tathA 'orguNa:' ( 6 / 4 / 146 ) se aMga ko guNa hotA hai| (2) madhavya: / yahAM 'madhu' zabda se 'yat' pratyaya pUrvavat aMga ko guNa aura 'vAnto yi pratyaye' (6 11178) se vAnta (av) Adeza hotA hai| tanU (kAyA) artha abhidheya meM strItva - vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4/1/4) se 'TAp' pratyaya hotA hai- mAdhavA, madhavyA ( tanU: ) / yat+khaH (3) ojaso'hani yatkhau | 130 / pa0vi0-ojasaH 5 / 1 ahani 7 / 1 yat-khau 1 / 2 / sao - yacca khazca tau yatkhau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-chandasi, matvarthe iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi prathamAsamarthAd ojaso matvarthe yatkhAvahani / artha:- chandasi viSaye prathamAsamarthAd ojaH zabdAt prAtipadikAd matvarthe yatkhau pratyayau bhavato'hanyabhidheye / udA0- (yat) ojo'sminnastIti - ojasyamahaH / ( khaH ) ojasInamahaH / Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 563 AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM, prathamA-samartha (ojasaH) ojas prAtipadika se (matvarthe) matup-pratyaya ke artha meM (yatkhau) yat aura kha pratyaya hote haiM (ahani) yadi vahAM aha: (dina) artha abhidheya ho| udA0-(yat) oja isameM hai yaha-ojasya aha: (din)| (kha) oja isameM hai yaha-ojasIna ahaH (din)| siddhi-(1) ojasyam / ojas+su+yat / ojs+y| ojsy+su| ojsym| yahAM prathamA-samartha 'ojas' prAtipadika se matup-pratyaya ke artha meM tathA ahaH dina abhidheya meM isa sUtra se yat' pratyaya hai| (2) ojasInam / yahAM 'ojas' zabda se pUrvavat 'kha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'kha' ke sthAna meM In' Adeza hotA hai| yal (4) vezoyazAderbhagAd yl|131|| pa0vi0-veza:-yaza:-Ade: 5 / 1 bhagAt 5 / 1 yal 1 / 1 / sa0-vezazca yazazca te vezoyazasI, vezoyazasI Adau yasya sa vezoyaza AdiH, tasmAt-vezoyazaAde: (itaretarayogadvandvagarbhito bhuvriihiH)| anu0-chandasi, matvarthe iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi vezoyazaAderbhagAd matvarthe yal / artha:-chandasi viSaye prathamAsamarthAd vezoAderyazaAdezca bhagAt prAtipadikAd matvarthe yal pratyayo bhavati / veza iti balamucyate / bhagazabda: zrI-kAma-prayatna-mAhAtmya-vIrya-yazasvartheSu vrtte|| udA0- vizobhaga:) vezazcAsau bhaga iti vezobhagaH, veshobhgo'syaastiiti-veshobhgyH| (yazobhaga:) yazazcAsau bhaga iti yazobhagaH, yazobhago'syAstIti-yazobhagyaH / __ AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM, prathamA-samartha vizoyazaAde:) vezAdi aura yazAdi (bhagAt) bhaga prAtipadika se (matvarthe) matup-pratyaya ke artha meM (yal) yal pratyaya hotA hai| vesh-bl| bhaga-zrI, kAma, prayatna, mAhAtmya, vIrya, ysh| udA0-vizobhaga) veza balarUpa bhaga-zrI Adi haiM isake yh-veshobhgy| (yazobhaga) yazarUpa bhaga=zrI Adi haiM isake yaha-yazobhagya / Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-vezobhagyaH / veshobhg+su+yt| veshobhg+y| veshobhgy+su| vezobhagyaH / yahAM prathamA-samartha vezobhaga' zabda se matup-pratyaya ke artha meM isa sUtra se yal' 'pratyaya hotA hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| pratyaya ke lit hone se liti' (6 / 4 / 190) se pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hotA hai-vezobhAya: / aise hii-yshobhgyH| kha: (5) kha c|132| pa0vi0-kha 1 / 1 (su-luk) ca avyypdm|| anu0-chandasi, matvarthe, vezoyazaAde:, bhagAd iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi prathamAsamarthAd vezoyazaAderbhagAd matvarthe kho ycc| artha:-chandasi viSaye prathamAsamarthAd vezaAderyazaAdezca bhagAt prAtipadikAd matvarthe kho yacca pratyayo bhavati / udA0-(vezobhaga:) vezobhago'syAstIti-vezobhagIna: (kh:)| vezobhagya: (yat) / (yazobhaga:) yazobhago'syAstIti-yazobhagIna: (kh)| yazobhagya: (yt)| AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM, prathamA-samartha vizoyazaAde:) vezAdi aura yazAdi (bhagAt) bhaga prAtipadika se (matvarthe) matup-pratyaya ke artha meM (kha:) kha (ca) aura (yat) yat pratyaya hote haiN| udA0-vizobhaga) veza-balarUpa bhaga-zrI Adi haiM isake yaha-vezobhagIna (kh)| vezobhaNya (yt)| (yazobhaga) yazarUpa hai bhaga-zrI Adi isake yaha-yazobhagIna (kh)| yazobhagya (yt)| siddhi-(1) vezobhagIna: / veshebhg+su+kh| veshobhg+iin| vezobhagIna+su / veshobhgiin:| yahAM prathamA-samartha vezobhaga' zabda se matup-pratyaya ke artha meM isa sUtra se 'kha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'kh' ke sthAna meM 'Ina' Adeza aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| aise hI-yazobhagInaH / (2) vezobhagyaH / yahAM vezobhaga' zabda se yathAvihita prAga-hitIya yat' pratyaya hai| yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| pratyaya ke tit hone se 'tit svaritam' (6 / 1 / 182) se svarita svara hotA hai-veshobhgyH| aise hiiyshobhgy:| Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH kRtArthapratyayavidhiH inaH+yaH+kha: (1) pUrvaiH kRtaminayau c|133| pa0vi0-pU: 3 / 3 kRtam 11 ina-yau 1 / 2 ca avyayapadam / sa0-inazca yazca tau-inayau (itaretarayogadvandva:) / anu0-chandasi, kha iti cAnuvartate / atra pUrvaiH' iti tRtIyAnirdezAt tRtiiyaasmrthvibhktirgRhyte| anvaya:-chandasi tRtIyAsamarthAt pUrva-zabdAt kRtam inayau khazca / artha:-chandasi viSaye tRtIyAsamarthAt pUrvazabdAt prAtipadikAt kRtamityasminnarthe inayau khazca pratyayA bhavanti / udA0- (ina:) pUrvaiH kRt:-puurvinn:| (ya:) pUrvyaH / (kha:) pUrvINa: / 'gambhIrebhiH pathibhiH pUrviNebhiH' (kA0saM0 9 / 6 / 19) / 'pUrvyaH' (tai0saM0 1 / 8 / 5 / 2) / _atra pUrvaiH' iti bahuvacanAntanirdezena pUrvapuruSA ucyante / taiH kRtA: panthAna: prazastA: santIti teSAM pathAM prazaMsA kriyte| AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM, tatIyA-samartha, (pUrvaiH) pUrva prAtipadika se (kRtam) banAyA huA artha meM (ina-yau) ina, ya (ca) aura (kha:) kha pratyaya hote haiN| udA0-(ina) pUrva-pUrvajoM ke dvArA kRta-banAyA huA panthA (maarg)-puurvinn| (ya) puurvy| (kha) puurviinn| 'gambhIrebhiH pathibhiH pUrviNebhiH' (kA0saM 9 / 6 / 19) / pUrvyaH' (tai0saM0 1 / 8 / 5 / 2) / yahAM 'pUrvaiH' isa bahuvacanAnta nirdeza se pUrvajoM kA kathana kiyA gayA hai| unake dvArA kRta banAye huye patha (mArga) prazaMsanIya haiM, isa prakAra unake pathoM kI prazaMsA kI jAtI hai| siddhi-(1) pUrviNaH / pUrva+bhis+ina / puurv+inn| puurvinn+su| pUrviNaH / yahAM tRtIyA-samartha pUrva' zabda se kRta-artha meM isa sUtra se 'ina' pratyaya hai| yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| (2) pUrvya: / yahAM pUrva' zabda se pUrvavat 'ya' pratyaya hai| (3) pUrvINa: / yahAM pUrva' zabda se 'kha' pratyaya hai| 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se 'kha' ke sthAna meM 'In' Adeza aura pUrvavat Natva hotA hai| Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam saMskRtArthapratyayavidhiH yathAvihitam (yat) (1) adbhiH saMskRtam / 134 / pa0vi0-adbhiH 3 / 3 saMskRtam 1 / 1 / anu0-yat, chandasi iti caanuvrtte| atra 'adbhiH ' iti tRtIyAnirdezAt tRtiiyaasmrthvibhktirgRhyte| anvaya:-chandasi tRtIyAsamarthAbhyo'dbhya: saMskRtaM yat / artha:-chandasi viSaye tRtIyAsamarthAbhyo'dbhyaH prAtipadikebhya: saMskRtamityasminnarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhvti| udA0-adbhiH saMskRtam-apyam / 'yasyedamapyaM havi:' (R0 10 / 86 / 12) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM, tRtIyA-samartha (adbhiH) 'apa' prAtipadika se (saMskRtam) zuddha kiyA huA artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| udA0-ap-jalaM se zuddha kI huI-apya hvi| 'yasyedamapyaM haviH' (R0 10 / 86 // 12) / siddhi-apyam / ap+bhis+yat / ap+y| apya+su / apyam / yahAM tRtIyA-samartha am' zabda se saMskRta artha meM isa sUtra se yathAvihita prAg-hitIya 'yat' pratyaya hai| vizeSa: (1) 'apa' zabda 'apasumanassamAsikatAvarSANAM bahutvaM ca' (liGgA0 1 / 29) se nitya-bahuvacanAnta aura strIliGga hai| ata: sUtrapATha meM 'adbhiH' aisA bahuvacanAnta prayoga kiyA gayA hai| (2). 'apa:' zabda yAskIya nighaNTu (vaidika koSa) meM udaka-nAmoM (1 / 12) tathA karma-nAmoM (2 / 1) meM paThita hai| sammityarthapratyayavidhiH ghaH (1) sahasreNa sammitau ghH|135 / pa0vi0-sahasreNa 3 / 1 sammitau 7 / 1 gha: 1 / 1 / Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 567 anu0-chandasi ityanuvartate / atra 'sahasreNa' iti tRtIyAnirdezAt tRtIyAsamarthavibhaktirgRhyate / anvayaH-chandasi tRtIyAsamarthAt sahasrAt sammitau ghaH / artha:- chandasi viSaye tRtIyAsamarthAt sahasra-zabdAt prAtipadikAt sammitAvityasminnarthe ghaH pratyayo bhavati / udA0-sahasreNa sammitiH- sahastriyaH / sammitiH=sammitaH, tulyaH, sadRza ityrthH| sahasriya: = sahasratulya ityartha: / 'ayamagniH sahasriyaH' ( tai0saM0 4 / 7 / 13 / 4 ) / AryabhASAH artha-(chandasi ) vedaviSaya meM, tRtIyA - samartha (sahasreNa ) sahasra prAtipadika se (sammitau) tulyatA artha meM (gha) gha pratyaya hotA hai / udA0 - sahasra = bahutoM ke sammiti = tulya- sahasriyaH / 'ayamagniH sahasriya:' ( tai0saM0 4 / 7 / 13 / 4) / siddhi-sahasriyaH / sahasra+TA+gha / shtr+iy| shstriy+su| sahastriyaH / yahAM tRtIyA-samartha 'sahasra' zabda se sammiti=tulya artha meM isa sUtra se 'gha' pratyaya hai | 'Ayaneya0' (7/1/2 ) se 'gh' ke sthAna meM 'iy' Adeza hotA hai / 'yasyeti ca' (6/4/148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| vizeSaH 'sahasra' zabda yAskIya nighaNTu (vaidika-koSa) meM bahu-nAmoM (3 / 1) meM paThita hai| matvarthapratyayavidhiH ghaH (1) matau ca / 136 / pa0vi0 - matau 7 / 1 ca avyayapadam / anu0-chandasi, sahasreNa, gha iti cAnuvartate / atra pratyayArthasAmarthyena prathamAsamarthavibhaktirgRhyate / anvayaH-chandasi prathamAsamarthAt sahasrAd matau ca ghaH / artha:-chandasi viSaye prathamAsamarthAt sahasra - zabdAt prAtipadikAd matu- arthe ca ghaH pratyayo bhavati / udA0-sahasramasyAstIti - sahasriyaH / Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM prathamA-samartha (sahasreNa) sahasra prAtipadika se (matau) matup-pratyaya ke artha meM (gha:) gha pratyaya hotA hai| udA0-sahasra (bahuta) isake haiM yh-shstriy| siddhi-sahastriyaH / shsr+su+gh| shsr+iy| shsriy+su| sahastriyaH / yahAM prathamA-samartha 'sahasra' zabda se matupa-pratyaya ke artha meM isa sUtra se 'gha' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| sahasra' zabda se matvartha meM tapa:sahasrAbhyAM vinInI (5 / 2 / 102) se vini aura ini pratyaya tathA 'aN ca' (5 / 2 / 103) se 'aN' pratyaya kA vidhAna kiyA jaayegaa| yaha usakA chandobhASA meM apavAda hai| arhati-arthapratyayavidhiH yaH (1) somamarhati yaH / 137 / pa0vi0-somam 2 / 1 arhati kriyApadam, ya: 1 / 1 / anu0-chandasi itynuvrtte| atra 'somam' iti dvitIyAnirdezAd dvitiiyaasmvibhktirgRhyte| anvaya:-chandasi dvitIyAsamarthAt somAd arhati yaH / artha:-chandasi viSaye soma-zabdAt prAtipadikAd arhatItyasminnarthe ya: pratyayo bhavati / udA0-somamarhati-somya: / 'somyA brAhmaNA:' (kA0saM0 5 / 2) / somyA: yajJArhA ityarthaH / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM, dvitIyA-samartha (somam) soma prAtipadika se (arhati) sakatA hai artha meM (ya:) ya pratyaya hotA hai| udA0-jo somapAna kara sakatA hai vh-somy| somyA brAhmaNA:' (kA0saM0 5 / 2) somya yajJa meM somapAna karane yogya brAhmaNa (vedajJa vidvaan)| siddhi-somya: / soma+am+ya / som+y| somy+su| somyaH / yahAM dvitIyA-samartha soma' zabda se arhati-artha meM isa sUtra se 'ya' pratyaya hai| yasyeti ca' (7 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| yahAM prAg-hitIya yat' pratyaya ke prakaraNa meM 'ya' pratyaya kA vidhAna svara-bheda ke liye kiyA gayA hai| 'ya' pratyaya AdhudAttazca' (3 / 1 / 3) se AdhudAtta hai-somyaH / Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH vizeSa: 'soma' zabda yAskIya nighaNTu (vaidika-koSa) meM pada-nAmoM (5 15) meM paThita hai| pada-jJAna, gamana, prApti kA hetu| mayaT-samUhArthapratyayavidhiH yaH (mayaTrthe) (1) maye c|138 / pa0vi0-maye 71 ca avyypdm| anu0-chandasi, somam, ya iti caanuvrtte| atra pratyayArthabalena yathAyogaM smrthvibhktirgRhyte| anvaya:-chandasi yathAyogaM vibhaktisamarthAt somAd maye ca yaH / artha:-chandasi viSaye yathAyogaM vibhaktisamarthAt soma-zabdAt prAtipadikAd mayaTa-arthe ca ya: pratyayo bhavati / udA0-somasya vikAra:-somya: / 'pibAti somyaM madhu' (R0 8 / 24 / 13) / somyam=somamayamityarthaH / / Agata-vikAra-avayava-prakRtA mayaDarthA vrtnte| hatumanuSyebhyo'nyatarasyAM rUpya:' (4 / 3 / 81) 'mayaT ca' (4 / 3 / 82) / 'mayaD vaitayorbhASAyAmabhakSyAcchAdanayo:' (4 / 3 / 143) 'tatprakRtavacane mayaT (5 / 4 / 21) iti / tatra yathAyogaM smrthvibhktirbhvti| AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM yathAyoga vibhakti-samartha (somam) soma prAtipadika se (maye) mayaT-pratyaya ke artha meM (ca) bhI (ya:) ya pratyaya hotA hai| udA0-soma kA vikaar-somy| 'pibAti somyaM madhu' (8 / 24 / 13) / somya (somamaya) madhu kA pAna karatA hai| siddhi-somyam / som+dds+y| som+y| somy+su| somym| yahAM SaSThI-samartha soma' zabda se mayaT-pratyaya ke artha meM isa sUtra se 'ya' pratyaya hai| pUrvavat aMga ke akAra kA lopa hotA hai| vizeSa: Agata, vikAra, avayava aura prakRta artha meM mayaT-pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: yahAM tadanusAra samartha-vibhakti grahaNa kI jAtI hai| Agata artha meM paMcamI, vikAra-avayava artha meM SaSThI aura prakRta artha meM prathamAvibhakti hotI hai| Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yathAvihitam (yat) mayaDarthe (2) madhoH / 136 / vi0-madho: 5 / 1 / anu0-yat, chandasi, maye iti caanuvrtte| atra pUrvavad yathAyogaM smrthvibhktirgRhyte| anvaya:-chandasi yathAyogaM vibhaktisamarthAd madhomaye yat / artha:-chandasi viSaye yathAyogaM vibhaktisamarthAd madhu-zabdAt prAtipadikAd mayaDarthe yathAvihitaM yat pratyayo bhvti| __ udA0-madhuno vikAro'vayavo vA-madhavyaH / 'madhavyAn stokAn (pai0saM0 1 / 88 / 2) madhumayAnityarthaH / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM yathAyoga vibhakti-samartha (madho:) madhu prAtipadika se (maye) mayaT-pratyaya ke artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| udA0-madhu kA vikAra vA avyv-mdhvy| madhavyAn stokAn (pai0saM0 1188 / 2) / siddhi-madhavyam / madhu+su+yat / mto+y| mdhvy+su| madhavyaH / yahAM prathamA-samartha 'madhu' zabda se mayaT-pratyaya ke artha (prakRta) meM isa sUtra se 'yat' pratyaya hai| 'orguNaH' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa aura vAnto yi pratyaye (7 / 1 / 78) se vAnta (av) Adeza hotA hai| ___ 'madhu' zabda se vyacazchandasi' (4 / 3 / 150) se vikAra-avayava artha meM 'mayaT' pratyaya prApta thA usakA notvadvardhavilvAd (4 / 3 / 151) se pratiSedha hone para 'prAgdIvyato'Na' (4 / 1 / 83) se 'aN' pratyaya hotA hai kintu yahAM chandobhASA meM usakA apavAda yat' pratyaya vidhAna kiyA gayA hai| vizeSa: 'madhu' zabda yAskIya nighaNTu (vaidika-koSa) meM udaka-nAmoM (1 / 12) meM paThita hai| ata: chandobhASA meM madhu zabda kA yathAyoga artha hotA hai| yathAvihitam (yat) mayaDarthe samUhe ca (3) vasoH samUhe caa140| pa0vi0-vaso: 5 / 1 samUhe 71 ca avyayapadam / anu0-yat, chandasi, maye iti caanuvrtte| atra pratyayArthabalena yathAyogaM smrthvibhktirgRhyte| Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yat / caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 571 anvayaH-chandasi yathAyogaM vibhaktisamarthAd vasoH samUhe maye ca arthaH-chandasi viSaye yathAyogaM vibhaktisamarthAd vasu-zabdAt prAtipadikAt samUhe mayaT - arthe ca yathAvihitaM yat pratyayo bhavati / udA0- (samUhaH ) vasUnAM samUhaH- vasavya: / (mayaDarthaH ) vasubhyaH Agata: - vasavyaH / AryabhASAH artha - (chandasi ) vedaviSaya meM, yathAyoga vibhakti - samartha ( vasoH) vasu prAtipadikase (samUha) samUha (ca) aura (maye) mayaT pratyaya ke artha meM (yat) yathAvihita yat pratyaya hotA hai| udA0- (samUhaH) vasu = devatA / dhanoM kA samUha - vsvy| ( mayaT - artha ) vasu-devatA / dhana se Agata ( prApta) - vasavya / siddhi-vasavyaH / vasu + aam+yt| vso+y| vsvy+su| vasavyaH / yahAM SaSThI- samartha 'vasu' zabda se samUha artha meM isa sUtra se yathAvihita prAg-hitIya yat pratyaya hai| 'orguNa:' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa aura 'vAnto ya pratyaye (6 11178) se vAnta (av) Adeza hotA hai| 'vasu' zabda devatAvAcaka aura dhanavAcaka hai / devatAvAcI 'vasu' zabda se samUha artha 'tasya samUha:' ( 4 /2/37 ) se prAgdIvyatIya 'aN' pratyaya prApta hai aura dhanavAcI 'vasu' zabda se 'acittahastidhenoSThak' (4/2/47 ) se 'Thak' pratyaya prApta hai kintu yahAM chandobhASA meM 'yat' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| 'vasu' zabda se hetumanuSyebhyo'nyatarasyAM rUpyaH' (4/3/81) se rUpyaM aura 'mayaT ca' (4 / 3 / 82 ) se mayaT pratyaya prApta hai kintu yahAM chandobhASA meM yat pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| vizeSaH 'vasu' zabda yAskIya nighaNTu (vaidika - koSa) meM rAtri - nAma (117) tathA dhana-nAmoM ( 2 120 ) meM paThita hai / svArthapratyayavidhiH ghaH (1) nakSatrAd ghaH / 141 / pa0vi0-nakSatrAt 5 / 1 ghaH 1 / 1 / anu0-chandasi ityanuvartate / 'samUhe' iti ca nAnuvartate / Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-chandasi nakSatrAt svArthe gha: / artha:-chandasi viSaye nakSatra-zabdAt prAtipadikAt svArthe gha: pratyayo bhavati / arthavizeSasyAvidhAnAtsvArthe pratyayo vidhiiyte| udaa0-nksstrmev-nksstriym| 'nakSatriyebhya: svAhA' (yaju0 22 / 28) / AryabhASA: artha-chindasi) vedaviSaya meM (nakSatrAt) nakSatra prAtipadika se svArtha meM (gha:) gha pratyaya hotA hai| artha-vizeSa kA vidhAna na karane se yahAM svArtha meM pratyaya hotA hai| udA0-nakSatra hii-nksstriy| nakSatriyebhya: svAhA' (yaju0 22 / 28) / chandobhASA meM nakSatra' ko hI nakSatriya' kahA jAtA hai| nakSatra-tArA, grh| siddhi-nakSatriyam / nakSatra+su+gha / nksstr+iy| nakSatriya+su / nakSatriyam / yahAM prathamA-samartha nakSatra' zabda se svArtha meM evaM vaidika bhASA meM 'gha' pratyaya hai| 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se gh' ke sthAna meM iy' Adeza aura 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| tAtil (2) sarvadevAt taatil|142| pa0vi0-sarva-devAt 5 / 1 tAtil 1 / 1 / sa0-sarvazca devazca etayo: samAhAra: sarvadevam, tasmAt-sarvadevAt (smaahaardvndv:)| anu0-chandasi itynuvrtte| anvaya:-chandasi sarvadevAbhyAM svArthe taatil| artha:-chandasi viSaye sarvadevAbhyAM prAtipadikAbhyAM svArthe tAtil pratyayo bhvti| udA0- (sarva:) sarva ev-srvtaatiH| 'sarvatAtim' (R0 10 / 36 / 14) / (dava:) deva eva-devatAti: / 'devatAtim' (R0 3 / 19 / 2) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (sarvadevAt) sarva aura deva prAtipadikoM se svArtha meM (tAtil) tAtil pratyaya hotA hai| Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 573 udA0- (sarva) sarva hI- sarvatAti / 'sarvatAtim' (R0 10 / 36 / 14) / (deva) deva hI- devatAti / 'devatAtim' (R0 3 / 19 / 2 ) / siddhi-devatAtiH / deva+su+tAtil / deva+tAti / devtaati+su| devtaatiH| yahAM prathamA-samartha 'deva' zabda se svArtha meM 'tAtil' pratyaya hai| pratyaya ke lit hone se 'liti' (6 111190) se pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hotA hai - devatAti: / aise hI - sarvatAtiH / vizeSaH 'sarva' zabda yAskIya nighaNTu (vaidika-koSa) meM udaka-nAmoM (1 / 12) meM paThita hai| 'deva' zabda yAskIya nighaNTu meM pada nAmoM (5/6 ) meM paThita hai / pada = jJAna, gama, prApti karanevAlA (vidvAn ) / karArthapratyayavidhiH tAtil-- (1) zivazamariSTasya kare | 143 pa0vi0 - ziva-zam-ariSTasya 6 / 1 kare 7 / 1 / sa0-zivazca zam ca ariSTaM ca eteSAM samAhAraH zivazamariSTam, tsy-shivshmrissttsy| karotIti kara:, atra 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0 ) ityasmAd dhAto:. 'nandrigrahipacAdibhyo lyuNinyaca: ' ( 3 | 1 | 134) iti kartari ac pratyaya: / anu0-chandasi, tAtil iti cAnuvartate / atra pratyayArthabalena SaSThIsamarthavibhaktirgRhyate / anvayaH-chandasi SaSThIsamarthebhya: zivazamariSTebhyaH kare tAtil / artha:- chandasi viSaye SaSThIsamarthebhya: zivazamariSTebhyaH prAtipadikebhyaH kare ityasminnarthe tAtil pratyayo bhavati / udA0- (ziva) zivasya kara:- zivatAti: (pai0saM0 5 / 36) / (zam ) zaMkara:- zaMntAti: (R0 8 / 18 / 7) / (ariSTam ) ariSTasya kara:- ariSTatAti: ( R0 10 160 18 ) / AryabhASAH artha- (chandasi ) vedaviSaya meM SaSThI - samartha (zivazamariSTasya ) ziva, zam, ariSTa prAtipadikoM se (karaH) karanevAlA artha meM (tAtil ) tAtil pratyaya hotA hai / Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(ziva) ziva (sukha) ko kara krnevaalaa-shivtaati| (zam) zam=sukha ko kara-karanevAlA-zantAti / (ariSTa) ariSTa-azubha ko kara krnevaalaa-arisstttaati| siddhi-shivtaatiH| shiv+dds+taatil| shiv+taati| shivtaati:| yahAM SaSThI-samartha 'ziva' zabda se kara-artha meM isa sUtra se tAtila' pratyaya hai| aise hI-zantAti:, ariSTatAtiH / vizeSa: 'ziva' aura 'zam' zabda yAskIya-nighaNTu (vaidika-koSa) meM sukha-nAmoM (316) meM paThita haiN| bhAvArthapratyayavidhiH tAtil (1) bhAve c|144| pa0vi0-bhAve 71 ca avyayapadam / anu0-chandasi, tAtil, zivazamariSTasya iti cAnuvartate / atrApi pUrvavat sssstthiismvibhktirgRhyte| anvaya:-chandasi SaSThIsamarthebhya: zivazamariSTebhyo bhAve ca tAtila / artha:-chandasi viSaye SaSThIsamarthebhya: zivazamariSTebhya: prAtipadikebhyo bhAve ityasminnarthe tAtil pratyayo bhavati / udA0-(ziva:) zivasya bhAva:-zivatAti: (pai0saM0 5 / 36 / 1) / (zam) zaM bhAva:-zantAti: (R0 8 / 18 / 7) / (ariSTam) ariSTasya bhAva:-ariSTatAti: (R0 10 160 18) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM SaSThI-samartha (zivazamariSTebhya:) ziva, zam, ariSTa prAtipadikoM se (bhAve) bhAva honA artha meM (tAtil) tAtil pratyaya hotA hai| udA0-(ziva) ziva sukha kA bhAva (honaa)-shivtaati| (zam) zam-sukha kA bhAva (honaa)-shntaati| (ariSTa) ariSTa-azubha kA (honaa)-arisstttaati| siddhi-zivatAti Adi padoM kI siddhi pUrvavat hai| / / iti prAg-hitIyapratyayArthaprakaraNaM chando'dhikArazca sampUrNaH / / iti zrIyutaparivrAjakAcAryANAm omAnandasarasvatIsvAminAM mahAviduSAM paNDita vizvapriyazAstriNAM ca ziSyeNa paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIyASTAdhyAyIpravacane caturthAdhyAyasya caturthaH paadH| samAptazcAyaM cturtho'dhyaayH| iti tRtIyo bhaagH|| Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam tRtIyabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA pRSThAGkAH sUtram 4 / 1 / 156 514 agArAntAn 193 AneDhek 546 agrAdyat 330 a ca 206 acittahastidheno0 390 acittAdadezakAlA0 7 ajAdyataSTAp 332 aNau ca 140 aNo vyaca: 471 aN kuTilikAyAH 72 aNioranArSayo0 369 azagayanAdibhyaH 496 aNmahiSyAdibhyaH 89 ata iJ 160 atazca 230 adUrabhavazca 566 adbhiH saMskRtam 381 adhikRtyakRte granthe 515 adhyAyinyadezakAlAt 363 adhyAyeSvevarSeH 30 ana upadhAlopino0 525 annANNa: 203 anudAttAderaJ 432 anudadAttAdezca 15 anupasarjanAt 221 anubrAhmaNAdiniH sUtrasaMkhyA | pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA | 98 anuSyAnantarye0 4 / 1 / 104 4 / 4 / 70 13 ano bahuvrIhe: 4 / 1 / 12 4 / 2 / 32 354 anta:pUrvapadAr3ha 4 // 360 4 / 4 / 116 ___35 antarvatpativatornuk 4 / 1 / 32 4 / 3 / 31 __ 41 anyato DIe 4 / 1 / 40 4 / 2 / 46 146 apatyaM pautraprabhRti0 4 / 1 / 162 4 / 3 / 96 295 apadAtau sAlvAt 4 / 2 / 134 4 / 1 / 4 473 apamityayAcitAbhyAM0 4 / 4 / 21 4 / 3 / 33 23 aparimANavistAcita0 4 / 1 / 22 126 apUrvapadAdanyatarasyAM0 4 / 1 / 140 4 / 4 / 18 188 aponaptrapAnnaptRbhyAM ghaH 4 / 2 / 26 4178 384 abhijanazca 4390 4 / 373 380 abhiniSkrAmatiH 4 / 3 / 86 4 / 4 / 48 330 amAvasyAyA vA 4 / 3 / 30 4195 290 araNyAnmanuSye 4 / 2 / 129 4 / 1 / 175 4 / 2 / 69 308 ardhAdyat 4 / 3 / 4 497 avakrayaH 4 / 4 / 50 4 / 4 / 134 4 / 3 / 87 427 avayave ca prANyoSadhi0 4 / 3 / 133 4 / 4 / 71 285 avRddhAdapi bahu0 412124 4 / 3 / 69 106 avRddhAbhyo nadI0 4 / 1 / 113 4128 265 avyayAttyap 4 / 2 / 13 4 / 4 / 85 353 avyayIbhAvAcca 4 / 3159 4 / 2 / 43 357 azabde yattAvanyatarasyAm 4 / 3 / 64 4 / 3 / 138, 78 azvapatyAdibhyazca 4184 4 / 1 / 14 | 103 azvAdibhyaH phaJ 41 / 110 4 / 2 / 61 / 558 azvimAnaN . 4 / 4 / 126 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 464 AkarSAtSThal 488 AkrandrATThaJ ca pRSThAGkAH sUtram 439 asaMjJAyAM tilayavAbhyAm 4 / 3 / 149 312 a sAmpratike 4 13 // 9 555 asurasya svam 505 asti nAsti diSTaM mati: 52 asvAGgapUrvapadAdvA0 (A) 182 AgrahAyaNyazvatthATThak 385 AyudhajIvibhyazcha:0 468 AyudhAccha ca 119 AragudIcAm 71 AvaTyAvacca 518 AvasathAtSThal 343 AzvayujyA vuJ (i) pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 262 iJazca 114 itazcAniJaH 63 ito manuSyajAteH 210 initrakaTayacazca 48 indravaruNabhavasarvarudra0 (u) sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 339 upajAnUpakarNopanIveSThak 4 / 3 / 40 410 upajJAte 4 / 3 / 115 342 upte ca 4 / 3 / 44 448 umorNayorvA 4 / 3 / 156 533 uraso'N ca 4 / 4 / 94 409 uraso yacca 4 / 3 / 114 448 uSTrAdvuJ 4 / 3 / 155 4 / 4 / 123 4 / 4 / 60 4 / 1 / 53 4 / 4 19 4 / 4 / 38 4 / 2 / 22 4 / 3 / 91 4 / 4 / 14 373 RtaSThaJ 4 / 1 / 130 4 / 1 / 75 497 Rto'J 4/4/75 4 / 3 / 45 (U) 64 UDutaH 54 UrUttarapadAdaupamye (R) 4 / 3 / 78 4 / 4 / 49 8 Rnnebhyo GIp 4 / 1 / 5 107 RSyandhakavRSNikurubhyazca 4 / 1 / 114 (e) 4 / 2 / 112 521 ekadhurAlluk ca * / 1 / 122 88 eko gotre 4 / 1 / 65 | 449 eNyA DhaJ 4 / 2 / 50 (e) 4 / 1 / 40 266 aiSamohyaH zvaso0 (o) 9 ugitazca 482 uJchati 4 / 1 / 6 477 ojaH saho'mbhasA0 4 / 4 / 32 562 ojaso'hani yatkhau 4 / 2189 253 utkarAdibhyazchaH 231 oraJ 80 utsAdibhyo'J 4 11 186 431 oraJ 4 / 2 / 73 279 ordeze ThaJ 233 udak ca vipAza: 179 udazvito'nyatarasyAm 141 udIcAM vRddhAdagotrAt 4 / 1 / 157 4 / 2 / 29 138 udIcAmiJ 4 / 1 / 153 4 / 2 / 108 269 udIcyagrAmAcca0 456 kaMsIyaparazavyayo0 286 kacchAgnivastra0 293 kacchAdibhyazca 4 / 1 / 66 4 / 1 / 69 4 / 4179 4 / 1 / 93 4 / 3 / 157 4 / 2 / 104 4 / 4 / 27 4 / 4 / 130 4 // 2 // 70 4 / 3 / 137 4 / 2 / 118 4 / 3 / 166 4 / 2 / 125 4 / 2 / 132 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 577 pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 402 kaThacarakAlluk 4 / 3 / 107 460 kulatyakopadhAdaN 4 / 4 / 4 516 kaThinAntaprastAra0 4 / 472 | 125 kulAtkhaH 4 / 1 / 139 271 kaNvAdibhyo gotre 4 / 2 / 110 412 kulAlAdibhyo vuJ 4 / 3 / 118 257 katryAdibhyo DhakaJ 4 / 2 / 94 481 kusIdadazaikAdazAt0 4 / 4 / 31 538 kathAdibhyaSThaka 4 / 4 / 102 304 kRkaNaparNAdbhAradvAje 4 / 2 / 144 67 kadrukamaNDalvozchandasi . 4 / 1 / 71 338 kRtalabdhakrItakuzalAH 4 / 3 / 38 301 kanthApaladanagara04 / 2 / 143 411 kRte granthe 4 / 3 / 116 263 kanthAyASThaka 4 / 2 / 102 200 kedArAdyaJca 4 / 2 / 39 109 kanyAyA: kanIna ca 41116 32 kevalAmAmakabhAgadheya0 4 / 1 / 30 101 kapibodhAdAgirase 41107 207 kezAzvAbhyAM 4 / 2 / 47 158 kambojAlluka 4 / 1 / 173 238 kopadhAcca 4278 358 karNalalATAtkana04 / 3 / 65 | 430 kopadhAcca 4 / 3 / 135 406 karmandakRzAzvAdini: 4 / 3 / 111 / 292 kopadhAdaN 4 / 2 / 132 508 karmAdhyayane vRttam 4 / 4 / 63 / 341 kozADDhaJ 4 / 3 / 42 403 kAlApino'N 4 / 3 / 102 | 175 kaumArApUrvavacane 4 / 2 / 13 398 kalApivaizampAyanA0 4 / 3 / 104 ___21 kauravyAmANDUkAbhyAM ca 4 / 1 / 19 117 kalyANyAdInAminaG ca 4 / 1 / 126 140 kausalyakAryAibhyAM ca 4 / 1 / 155 186 kasyet 4 / 2 / 24 50 ktAdalpAkhyAyAm 4151 25 kANDAntAt kSetre 4 / 1 / 23 361 kratuyajJebhyazca 4 / 3 / 62 260 kApizyA: Sphak 4 / 2 / 98 219 kratUsthAdisUtrAntAk 4 / 2 / 59 313 kAlA 4 / 3 / 11 220 kramAdibhyo vun 4 / 2 / 60 341 kAlAtsAdhupuSyat 4 / 3 / 43 / 446 krItavatparimANAt 4 / 3 / 154 194 kAlebhyo bhavavat 4 / 2 / 32 50 krItAtkaraNapUrvAt 4 / 1 / 50 398 kAzyapakauzikAbhyAm0 4 / 3 / 103 / 75 krauDyAdibhyazca / 4180 276 kAzyAdibhyaSThaThiau 4 / 2 / 115 125 kSAtrAd gha: 4 / 1 / 138 499 kizarAdibhya: SThan / 4 / 4 / 53 180 kSIrADhaJ 4 / 2 / 19 250 kumudana'Davetasebhyo0 4 / 2 / 86 120 kSudrAbhyo vA 4 / 1 / 131 154 kurunAdibhyo Nya: 4 / 1 / 170/ 413 kSudrAbhramaravaTara0 4 / 3 / 119 136 kurvAdibhyo Nya:0 4 / 1 / 151 258 kulakukSigrIvAbhyaH 4 / 295 564 kha ca 4 / 41132 117 kulaTAyA vA 4 / 1 / 127 520 kha: sarvadhurAt 4 / 478 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 pRSThAGkAH sUtram 204 khaNDikAdibhyazca 209 khalagorathAt (ga) 353 gambhIrALyaH 99 gargAdibhyo yaJ 297 garttottarapadAcchaH 298 gahAdibhyazca 539 guDAdibhyaSThaJ 123 gRSTyAdibhyazca 529 gRhapatinA saMyukte JyaH 392 gotrakSatriyAkhyebhyo0 419 gotracaraNAd vuJ 131 gotrastriyA: kutsane0 374 gotrAdaGkavat 88 gotrAdyUnyastriyAm 74 gotrAvayavAt 92 gotre kuJjAdibhya0 82 gotre'lugaci 199 gotrokSoSTrorabhra0 199 godhAyA drak 450 gopasoryat 461 gopucchATThaJ 296 goyavAgvozca 437 gozca purISe 310 grAmajanapadaikadezAda0 202 grAmajanabandhubhyastal 355 grAmAtparyanupUrvAt 256 grAmAdyakhaJau 352 grIvAbhyo'N ca 344 grISmavasantAda0 347 grISmAvarasamAdvuJ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram 4 / 2 / 44 (gha) 4 12 149 4 / 3 / 58 4 // 1 // 105 4 / 2 / 136 4 / 2 / 137 4 / 4 / 103 4 / 1 / 136 4 / 4 / 100 4 / 3 / 99 4 / 3 / 126 4 / 1 / 147 413 180 550 ghacchau ca 217 ghaJaH sAsyAM kriyeti0 (Ga) 1 GayApprAtipadikAt (ca) 118 caTakAyA airak 123 catuSpAdbhyo DhaJ 205 caraNebhyo dharmavat 463 carati 475 cUrNAdiniH (cha) 404 chagalino Dhinuk 189 cha ca 4 / 1 / 94 507 chatrAdibhyo NaH 4 / 1 / 79 321 chandasi ThaJ 532 chandaso nirmite 4 / 1 / 98 4 / 1 189 365 chandaso yadaNau 4 / 2 / 39 4 / 1 / 129 4 / 3 / 158 4 / 4 / 6 4 / 2 / 135 4 / 3 / 142 422 chandogaukthika0 225 chandobrAhmaNAni ca (ja) 284 janapadatadavadhyozca 149 janapadazabdAt0 393 janapadinAM janapadavat 4 / 3 / 7 244 janapade lup 4 / 2142 / 454 jambvA vA 4 / 3 / 61 443 jAtarUpebhyaH parimANe 4 / 2 / 93 4 / 3 / 57 4 / 3 / 46 4 / 3 / 49 61 jAterastrIviSayAda0 43 jAnapadakuNDagoNa0 356 jihvAmUlAGgulezcha: 146 jIvati tu vaMzye yuvA sUtrasaMkhyA 4 / 4 / 117 4 / 2157 4 / 1 / 1 4 / 1 / 128 4 / 1 / 135 4 / 2 / 45 4 14 18 4 / 4 / 23 4 / 3 / 109 4 / 2 / 27 4 / 4 / 62 4 / 3 / 19 4 / 4 / 93 4 / 3 / 71 4 / 3 / 129 41265 4 / 2 / 123 4 / 1 / 166 4 / 3 / 100 4 / 2 / 180 4 / 3 / 163 4 / 3 / 151 4 / 1 / 63 4 / 1 / 42 4 / 3 / 62 4 / 1 / 163 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 (Ta) tRtIyabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA | pRSThAGkAH sUtram sadhyA pRSThAGkAH sUtram 519 tadvahati rathayugaprAsaMgam 444 jitazca tatpratyayAt 4 / 3 / 153 | 557 tadvAnAsAmupadhAno0 461 tarati 11 TAbRci 4 / 19 307 tavakamamakAvekavacane 16 TiDDhANaJ dvayasa0 . 4 / 1 / 15 | 408 tasizca () 306 tasminnaNi ca0 248 Thakchau ca 4 / 2 / 83 495 tasya dharmyam 360 ThagAyasthAnebhyaH 4 / 3 / 75 229 tasya nivAsa: 201 ThaJ kavacinazca 4 / 2 / 40 427 tasya vikAra: 359 tasya vyAkhyAna iti0 14 DAvubhAbhyAmanyatarasyAm 4113 197 tasya samUha: 86 tasyApatyam 121 Dhaki lopaH 4 / 1 / 133 414 tasyedam 111 Dhak ca maNDUkAt 4 / 1 / 119 442 tAlAdibhyo'N 541 Dhazchandasi 4 / 4 / 106 139 tikAdibhyaH phiJ 396 tittirivaratantu0 370 tata Agata: 4 / 3 / 74 267 tIrarUpyottaspadAda0 478 tatpratyanupUrvamIpa0 4 / 4 / 28 | 548 tugrAdghan 326 tatra jAtaH 4 / 3 / 25 388 tUdIzalAturavarmatI0 513 tatra niyuktaH 4 / 4 / 69 157 te tadrAjAH 350 tatra bhava: 4 / 3 / 53 459 tena dIvyati khanatika 536 tatra sAdhuH 4 / 4 / 89 229 tena nivRttam 175 tatroddhRtamatrebhyaH 4 / 2 / 14 395 tena proktam 218 tadadhIte taveda 4 / 2 / 58 164 tena raktaM rAgAt 228 tadasminnastItika 4 / 2 / 66 407 tenaikadik 510 tadasmai dIyate niyuktam 4 / 4 / 66 431 pujatunoH Suk 498 tadasya paNyam 4 / 4 / 51 / 472 vermanityam 349 tadasya soDham 41352 216 tadasyAM praharaNamiti0 4 / 2 / 57 260 dakSiNApazcAtpurastyak 379 tadgacchati pathidUtayoH 4 / 3 / 85 / 178 daNDAdibhyo yat 71 taddhitA: 4 / 1 / 76 29 dAmahAyanAntAcca sUtrasaMkhyA 4 / 4 / 76 4 / 4 / 125 41415 4 / 3 / 3 4 / 3 / 113 4 / 3 / 2 4 / 4 / 47 4 / 268 4 / 3 / 132 4 / 3 / 66 4 / 2 / 37 4 / 1 / 92 4 / 3 / 120 4 / 3 / 150 4 / 1 / 154 4 / 3 / 102 4 / 2 / 105 4 / 4 / 115 4 / 3 / 94 4 / 1 / 172 4 / 4 / 2 4 / 2 / 67 4 / 3 / 101 7 / 21 4 / 3 / 112 4 / 3 / 136 4 / 4 / 20 4 / 2 / 97 5 / 1 / 66 4 / 1 / 27 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 pRSThAGkAH sUtram 268 dikpUrvapadAdasaMjJAyAM0 309 dikpUrvapadATThaJca 59 dikpUrvapadAn GIp 350 digAdibhyo yat 79 dityadityAditya0 58 dIrghajIvI ca cchandasi 128 duSkulADDhak 552 dUtasya bhAvakarmaNI 351 dRtikukSikalazi0 170 dRSTaM sAma 345 deyamRNe 75 daivayajJizaucivRkSi0 193 dyAvApRthivIzunAzIra0 262 dyuprAgapAgudakpratIco0 97 droNaparvatajIvantAda0 451 drozca 168 dvandvAcchaH 417 dvandvAdvunvairamaithunikayoH 23 dvigo: 82 dvigorluganapatye 312 dvIpAdanusamudraM yaJ 174 dvaipavaiyAghrAdaJ 193 dvyacaH 440 dvayacazchandasi 366 dvyajRdbrAhmaNark 151 dvyaJmagadhakaliGga0 (dha) 525 dhanagaNaM labdhA 280 dhanvayopadhAd vuJ 490 dharmaM carati 531 dharmapathyarthanyAyAda0 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram 4 / 2 / 16 520 dhuro yaDDhakau 4 / 3 / 6 288 dhUmAdibhyazca 4 / 1 / 60 4 / 3 / 54 4 / 1 / 84 4 / 1 / 59 4 / 1 / 142 4 / 4 / 120 4 / 3 / 56 4 / 2 // 7 251 naDazAdAD DUvalac 4 / 3 / 47 93 naDAdibhyaH phak 4 / 1 / 81 253 naDAdInAM kuk ca 4 / 2 / 31 424 4 / 2 / 100 259 nadyAdibhyo Dhak 4 / 1 / 103 4 / 3 / 159 4 / 2 / 6 4 / 3 / 125 4 / 1 / 21 4 / 1 / 88 4 / 3 / 10 4 / 2 / 12 4 / 1 / 121 4 / 3 / 148 4 / 3 / 71 4 / 1 / 168 (na) 55 na kroDAdibahvacaH 571 nakSatrAddhaH 165 nakSatreNa yuktaH kAlaH 337 nakSatrebhyo bahulam 57 nakhamukhAtsaMjJAyAm 286 nagarAtkutsana0 na daNDamANavAntevAsiSu 4 / 4 184 4 / 2 / 120 4 / 4 / 41 4 / 4 / 92 484 pakSimatsyamRgAn hanti sUtrasaMkhyA 414 // 77 4 / 2 / 126 249 nadyAM matup 4 / 2 / 84 273 na dvyacaH prAcyabharateSu 4 / 2 / 112 161 na prAcyabhargAdi0 4 / 1 / 176 12 na SaTsvastrAdibhyaH 4 // 1 // 10 54 nAsikodarauSTha0 517 nikaTe vasati 46 nityaM chandasi 436 nityaM vRddhazarAdibhyaH 31 nityaM saMjJAchandasoH 37 nityaM sapatnyAdiSu 472 nirvRtte'kSadyUtAdibhyaH 315 nizApradoSAbhyAM ca 441 notvadvardhrabilvAt 462 nau dvyacaSThan 530 nauvayodharmaviSamUla0 (pa) 4 / 1 / 56 4 / 4 / 141 4 / 2 / 3 4 / 3 / 37 4 / 1 / 58 4 / 2 / 127 4 / 2 / 87 4 / 1 / 99 4 / 2 / 90 4 / 3 / 130 4 / 2 / 96 4 / 1 / 55 4 / 4 / 73 4 / 1 / 46 4 / 3 / 142 4 / 1 / 29 4 / 2 / 35 4 / 4 / 10 4 / 3 / 14 4 / 3 / 149 4 / 4 // 7 4 / 4 / 91 4 / 4 / 35 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGkAH sUtram 65 pagozca 35 patyurno yajJasaMyoge 415 patrapUrvAdaJ 416 patrAdhvaryupariSadazca 329 patha: pantha ca 540 pathyatithivasati0 527 padamasmindRzyam 489 padottarapadaM gRhNAti tRtIyabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 504 parazvadhATThaJ ca 308 parAvarAdhamottamapUrvAcca 486 paripanthaM ca tiSThati 480 parimukhaM ca 172 parivRto rathaH 493 pariSado NyaH 538 pariSado NyaH 464 parpAdibhya: SThan 302 parvatAcca 433 palAzAdibhyo vA 62 pAkakarNaparNapuSpaphalamUla0 173 pANDukamalAdini: 545 pAthonadIbhyAM DyaN 11 pAdo'nyatarasyAm 405 pArAzaryazilAlibhyAM0 208 pAzAdibhyo yaH 373 pituryacca 196 pitRvyamAtulamAtAmaha0 121 pitRSvasuzchaN 437 piSTAcca 111 pIlAyA vA `47 puMyogAdAkhyAyAm 143 putrAntAdanyatarasyAm sUtrasaMkhyA | pRSThAGkAH sUtram 4 / 1 / 68 4 / 1 / 33 4 / 2 / 122 4 / 3 / 123 4 / 3 / 29 4 / 4 / 104 4 / 4 / 87 4 / 4 / 39 4 / 4 / 58 4 / 3 / 5 377 prabhavati 4 / 4 / 36 4 / 4 / 29 4 / 2 / 10 4 14 144 4 / 4 / 101 4 14 10 4 / 2 / 142 4 / 3 / 139 4 / 1 / 64 4 / 2 / 11 4 / 4 / 111 400 purANaprokteSu brAhmaNa0 26 puruSAtpramANe'nyatarasyAm 38 pUtakratorai ca 328 pUrvAhNAparAhNArdrAmUla0 4 / 1 / 8 4 / 3 / 110 4 / 2 / 48 565 pUrvaiH kRtaminiyau ca 364 pauroDAzapuroDAzAt 489 pratikaNThArthalalAmaM ca 536 pratijanAdibhyaH khaJ 491 pratipathameti ThaMzca 480 prayacchati garhyam 282 prasthapuravAhAntAcca 270 prasthottarapadapaladyAdi0 503 praharaNam 518 prAgghitAdyat 77 prAgdIvyato'N 459 prAgvahateSThak 19 prAcAM Spha taddhitaH 299 prAcAM kaTAdeH 144 prAcAmavRddhAtphin0 443 prANirajatAdibhyo'J 338 prAyabhavaH 319 prAvRSa eNyaH 327 prAvRSaSThap 4 / 3 / 79 223 proktAlluk 4 / 2 / 35 453 plakSAdibhyo'N 4 / 1 / 132 4 / 3 / 144 4 / 1 / 118 4 / 1 / 48 4 / 1 / 159 (pha) 85 phakphiJoranyatarasyAm 452 phale luk 135 phANTAhRtimimatAbhyAM0 134 phezcha ca 581 sUtrasaMkhyA 4 / 2 / 105 4 / 1 / 24 4 / 1 / 36 4 / 3 / 28 4 / 4 / 133 4 | 3 // 70 4 / 4 / 40 4 / 4 199 4 / 4 / 42 4 13 183 4 14 130 4 / 2 / 121 4 / 2 / 109 414157 4 / 4 / 75 4 / 1 / 83 4 / 4 / 1 4 / 1 / 17 4 / 2 / 138 4 / 1 / 160 4 / 3 / 152 4 / 3 / 39 4 / 3 / 17 4 / 3 / 26 4 / 2 / 63 4 / 3 / 162 4 / 1 / 91 4 / 3 / 161 `4 / 1 / 150 4 / 1 / 150 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa. paSu 582 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA (ba) 232 matozca bahajagAt 4 / 2 / 72 534 bandhane carSI 4 / 4 / 96 / 567 matau ca / 4 / 4 / 136 551 barhiSi dattam 4 / 4 / 119 / 561 matvarthe mAsatanvo: 4 / 4 / 128 27 bahuvrIherUdhaso GIS .41 / 15 | 291 madravRjyo: kan 4 / 2 / 130 51 bahuvrIhezcAntodAttAt 4 / 1 / 52 269 madrebhyo'J 4 / 2 / 107 232 bahaca: kUpeSu .4 / 2 / 72 | 100 madhubadhdorbrAhmaNa 41106 360 bahaco'ntodAttATThaJ 4 / 3 / 97 | 570 madho: 4 / 4 / 139 509 bahacpUrvapadATThaJ 4 / 4 / 64 / 571 madhorja ca 4 / 4 / 129 46 bAdibhyazca 4 / 1 / 45 311 madhyAnma: 4 / 3 / 8 64 bAhantAtsaMjJAyAm 4 / 1 / 67 / 249 madhvAdibhyazca 4285 90 bAhAdibhyazca 4 / 1 / 96 13 manaH / 4 / 2 / 11 429 bilvAdibhyo'N 4 / 3 / 134 | 294 manuSyatatsthayorduJ 4 / 2 / 133 202 brAhmaNamANavavADavA0 4 / 2 / 42 39 manorau vA 41138 145 manorjAtavajyatau zuk ca 4 / 1 / 61 512 bhaktAdaNanyatarasyAm 4 / 4 / 68 377 mayaTa ca 4 / 3 / 82 537 bhaktANNaH 4 / 4 / 10 435 mayaDvaitayorbhASAyAma0 4 / 3 / 141 389 bhaktiH 4 / 3 / 95/ 569 maye ca 4 / 41138 104 bhargAtgarte 4 / 1 / 111 127 mahAkulAdakhajau 4 / 1 / 141 275 bhavataSThakchasau 4 / 2 / 114 195 mahArAjaproSThapadA0 4 / 2 / 34 544 bhave chandasi 4 / 4 / 100 391 mahArAjAJ 4397 469 bhatrAdibhya: SThan 4 / 4 / 16 189 mahendrAd ghANau ca 4 / 2 / 28 574 bhAgAdyacca 4 / 4 / 144 108 mAturutsaMkhyAsaMbhadra0 4 / 1 / 115 198 bhikSAdibhyo'N 4 / 2 / 37 122 mAtRSvasuzca 4 / 1 / 134 47 bhuvazca 4 / 1 / 47 487 mAthottarapadapadavyanupadaM0 4 / 4 / 37 212 bhaurikyaadyaisskaaryaadi04|2|53 / 453 mAne vaya: 4 / 3 / 162 147 bhrAtari ca jyAyasi 4 / 1 / 164 556 mAyAyAmaNa 4 / 4 / 124 129 bhrAturvyacca 4 / 1 / 144 | 476 mudrAdaN / 4 / 4 / 25 116 bhuvo vukca 4 / 1 / 125 | 527 mUlamasyAbarhi 41488 41174 502 maDDukajharjharAdaNanyatarasyAm 4 / 4 / 56 | 535 matajanahalAt karaNa0 4 / 4 / 97 | 70 yazcAp 19 yAzca 4 / 1 / 16 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGkAH sUtram 95 yaJiJozca 305 yuSmadasmadoranyatarasyAm 72 yUnasti 85 yUni luk 483 rakSati tRtIyabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 553 rakSoyAtUnAM hananI 261 raGkoramanuSye'N ca 4 / 1 / 101 4 / 3 / 1 4 / 1 / 77 4 / 1 / 91 4 / 4 / 33 4 / 4 / 121 4 12 199 4 / 3 / 121 414 rathAdyat 212 rAjanyAdibhyo vuJ 4 / 2 / 52 124 rAjazvasurAdyat 4 / 1 / 137 4 / 2 / 139 299 rAjJaH ka ca 34 rAtrezcAjasau 4 / 1 / 31 4 / 2 / 92 255 rASTrAvArapArAd ghakhau 554 revatIjagatIhaviSyAbhyo0 4 / 4 / 122 130 revatyAdibhyaSThak 425 raivatikAdibhyazchaH 237 roNI 282 ropadhetoH prAcAm (la) 499 lavaNATThaJ 476 lavaNAlluk 165 lAkSArocanATThak 103 luk striyAm 455 lup ca 167 lubavizeSe (va) 102 vataNDAcca 335 vatsazAlAbhijida 10 vanora ca 22 vayasi prathame 559 vayasyAsu mUrdhno matup sUtrasaMkhyA | pRSThAGkAH sUtram 246 varaNAdibhyazca 357 vargAntAcca 40 varNAdanudAttAttopadhAt0 264 varNau vuk 320 varSAbhyaSThak 526 vazaM gataH 321 vasantAcca 222 vasantAdibhyaSThak 574 vasoH samUhe ca 467 vasnakrayavikrayATThan 142 vAkinAdInAM kuk ca 148 vAnyasmin sapiNDe0 170 vAmadevADDayaDDayau 191 vAyvRtupitruSaso yat 391 vAsudevArjunAbhyAM vun 60 vAha: 4 | 3 120 4 / 2 / 65 4 / 4 / 140 4 / 4 / 13 4 / 1 / 158 4 / 1 / 165 4 / 2 / 9 4 / 2 / 30 4 | 3 198 4 / 1 / 61 4 / 2 / 116 / 1 / 124 110 vikarNazuGgacchagalAd0 4 / 1 / 117 413 184 583 sUtrasaMkhyA 4 / 2181 4 / 3 / 63 4 / 1 / 39 4 / 2 / 102 4 / 3 / 18 4 14 186 4 / 1 / 146 4 / 3 / 131 4 / 2177 277 vAhIkagrAmebhyazca 4 / 2 / 122 115 vikarNakuSItkAtkAzyape 4 414152 378 vidUrAvyaH 4 / 4 / 24 372 vidyAyonisambandhebhyo0 4 / 2 / 2 524 vidhyatyadhanuSA 4 / 1 / 109 290 vibhASA kuruyugandharAbhyAm 4 / 2 / 129 4 / 3 / 164 324 vibhASA pUrvAhNAparANA0 4 / 3 / 24 4 / 2 / 4 183 vibhASA phAlgunIzravaNA0 303 vibhASA'manuSye 315 vibhASA rogAtapayoH vibhASA vivadhAt 4 / 1 // 7 36 vibhASA sapUrvasya 4 // 1 // 20 278 vibhASozInareSu 211 viSayo deze 4 / 4 / 127 4 / 1 / 108 4 / 3 / 36 470 4 | 3 // 77 4 / 4 / 83 4 // 2 // 22 4 / 2 / 143 4 / 3 / 13 4 / 4 / 17 4 / 1 / 34 4 / 2 / 117 4 / 2 / 51 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA | pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 239 vuJchaNkaThajilaseni0 4 / 2 / 79 | 382 zizukrandayamasabha0 4 / 3 / 88 274 vRddhAccha: 4 / 2 / 113 | 506 zIlam 4 / 4 / 61 133 vRddhAhraksauvIreSu0 4 / 1 / 148 187 zakrAdghan 4 / 2 / 25 300 vRddhAdakekAntakhopadhAt 4 / 2 / 140 / 371 zuNDikAdibhyo'N 4 / 3 / 76 280 vRddhAt prAcAm 4 / 2 / 119 | 114 zubhrAdibhyazca 4 / 1 / 123 152 vRddhatkosalAjAdAJ0 4 / 1 / 169 | 178 zUlokhAdyat 4 / 2 / 17 38 vRSAkapyagnikusita0 4 / 1 / 37 | 254 zeSe 4 / 2 / 91 466 vetanAdibhyo jIvati 4 / 4 / 13, 44 zoNAtprAcAm 4 / 1 / 43 546 vezantahimavadbhyAmaNa 4 / 4 / 112 401 zaunakAdibhyazchandasi 4 / 3 / 106 563 vezoyazaAderbhagAd0 4 / 4 / 131 | 333 zraviSThAphalagunya04 / 3 / 34 45 voto guNavacanAt 41 / 44 511 zrANAmAMsaudanATTiThan / 4 / 4 / 67 477 vyaJjanairupasikte 4 / 4 / 26 314 zrAddhe zaradaH 4 / 3 / 12 130 vyan sapatne 4 / 1 / 145 | 465 zvagaNADhaJca 4 / 4 / 11 348 vyAharati mRgaH 4 / 3 / 51 316 zvasastuT ca 4 / 3 / 15 438 vrIhe: puroDAze 4 / 2 / 146 41 SidgaurAdibhyazca 4 / 1 / 41 (sa) 522 zakaTAdaN 4 / 4 / 80/ 347 saMvatsarAgrahAyaNIbhyAM ca 4 / 3 / 50 504 zaktiyaSTyorIkak 4 / 4 / 59 474 saMsRSTe 4 / 4 / 22 385 zaNDikAdibhyo jya: 4 / 3 / 92 460 saMskRtam / 4 / 4 / 3 484 zabdadaIraM karoti 4 / 4 / 34 / 177 saMskRtaM bhakSA: 4 / 2 / 16 434 zamyASTala 4 / 3 / 140 66 saMhitazaphalalakSaNa0 4 / 170 96 zaradvacchanakadarbhAd0 4 / 1 / 102 60 sakhyazizvIti bhASAyAm 4 / 1 / 62 351 zarIrAvayavAcca 4 / 3 / 55/ 547 sagarbhasayUthasanutAda0 4 / 4 / 114 247 zarkarAyA vA 4 / 2 / 82 | 234 saMkalAdibhyazca 4 / 2 / 74 500 zalAluno'nyatarasyAm 4 / 4 / 54 | 28 saMkhyAvyayAderDIp 4 / 1 / 26 421 zAkalAdvA 4 / 3 / 128 | 215 saMgrAme prayojana0 4 / 2 / 55 68 zAGgravAdyaJo GIn 4 / 1 / 73 / 420 saMghAMkalakSaNeSvaJ0 4 / 3 / 127 253 zikhAyA valac 4 / 2 / 88 68 saMjJAyAm 4 / 1 / 72 501 zilpam 4 / 4 / 55 411 saMjJAyAm 4 / 3 / 117 573 zivazamariSTasya kare 4 / 4 / 143 | 494 saMjJAyAM lalATakukkuTyau0 4 / 4 / 46 105 zivAdibhyo'Na 4 / 1 / 112 | 167 saMjJAyAM zravaNAzvatthAbhyAm 4 / 2 / 5 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 585 pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA | pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 438 saMjJAyAM kan 4 / 3 / 145 493 senAyA vA 4 / 4 / 45 523 saMjJAyAM janyA: 4 / 4 / 82 544 sodarAdya: 4 / 4 / 109 528 saMjJAyAM dhenuSyA 4 / 4 / 89 / 568 somamarhati yaH 4 / 4 / 137 327 saMjJAyAM zarado vuJ 4 / 3 / 27 | 190 somATyaN 4 / 2 / 29 318 sandhivelAtu0 ......4 / 3 / 16 | 383 so'sya nivAsa: 4 / 3 / 89 541 sabhAyA ya: 4 / 1 / 105 / 214 so'syAdiriti0 4 / 2155 77 samarthAnAM prathamAdvA 4182 7 striyAm 4 / 13 492 samavAyAnsamavaiti 4 / 4 / 43 158 striyAmavantikunti0 41174 542 samAnatIrthe vAsI 4 / 4 / 107 ___81 strIpuMsAbhyAM naJ0 4187 543 samAnodare zayita0 4 / 4 / 108 112 strIbhyo Dhak 4 / 1 / 120 550 samudrAbhrAdghaH 4 / 4 / 118 235 strISu sauvIrasAlva0 4 / 275 340 saMbhUte 4 / 3 / 41 176 sthaNDilAcchayitari0 4 / 215 20 sarvatra lohitAdi0 4 / 1 / 18 334 sthAnAntagozAla0 4 / 3 / 35 322 sarvatrANa ca talopazca 4 / 3 / 22 | 546 srotaso vibhASA0 4 / 4 / 113 572 sarvadevAttAtila 4 / 4 / 142 129 svasuzchaH 4 / 1 / 143 56 sahanavidyamAnapUrvAcca 4 / 1 / 57 53 svAMgAccopasarjanAd 4154 566 sahasreNa saMmitau gha: 4 / 4 / 135 323 sAyaMciraMprANeprage0 4 / 1 / 2 1 svaujasamauTchaSTAbhyAM0 4 / 3 / 13 155 sAlvAvayavapratyagratha0 41171 / 150 sAlveyagAndhAribhyAM ca 4 / 1 / 167 468 haratyutsaMgAdibhyaH 4 / 4 / 15 181 sAsmin paurNamAsIti 4 / 2 / 20 _94 haritAdibhyo'JaH 4 / 1 / 100 185 sAsya devatA 4 / 2 / 23 45. harItakyAdibhyazca 4 / 3 / 165 386 sindhutakSazilAdibhyo0 4 / 3 / 93 417 halasIrATThak 4 / 3 / 124 331 sindhvapakarAbhyAM kan 4 / 3 / 32/ 522 halasIrATThak 4 / 4 / 81 91 sudhAturakaG ca 41 / 97, 509 hitaM bhakSAH / / 4 / 4 / 65 236 suvAstvAdibhyo'N 4 / 2176 | 533 hRdayasya priyaH 4 / 4 / 95 224 sUtrAcca kopadhAt 4 / 2 / 64 | | 375 hetumanuSyebhyo 4 / 3 / 81 137 senAntalakSaNakAribhyazca 41152/ 322 hemantAcca 4 / 3 / 21 / iti tRtIyabhAgasya suutrvrnnaanukrmnnikaa| Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 2. R0 saMkSepa-vivaraNam 1. uNA0 unnaadikossH| RgvedH| 3. kA0saM0 kaatthksNhitaa| 4. te0saM0 taittiriiysNhitaa| 5. pai0saM0 paipplaadsNhitaa| 6. phi0 phittsuutrm| 7. mai0saM0 maitraaynniisNhitaa| 8. yaju0 yjurvedH| 9. liGgA0 linggaanushaasnm| 10. za0ko0 zabdArthakaustubha (koSa:) shtpthbraahmnnm| 12. zau0saM0 shaunksNhitaa| saamvedH| haalaa sAma0 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- _