Page Text
________________
चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः
१५६
अनु०-तस्य, अपत्यम्, जनपदशब्दात्, क्षत्रियात्, तद्राजस्य लुक् इति चानुवर्तते।
अन्वयः-तस्य क्षत्रियेभ्यो जनपदशब्देभ्योऽवन्तिकुन्तिकुरुभ्यश्च अपत्यं तद्राजस्य लुक् स्त्रियाम् ।
अर्थ :- तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्य: क्षत्रियवाचिभ्यो जनपदशब्देभ्योऽवन्तिकुन्तिकुरुभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽपि अपत्यमित्यस्मिन्नर्थे विहितस्य तद्राजसंज्ञकस्य प्रत्ययस्य लुग् भवति, स्त्रियामभिधेयायाम् ।
उदा०- ( अवन्तिः ) अवन्तीनामपत्यं स्त्री - अवन्ती । (कुन्तिः ) कुन्तीनामपत्यं स्त्री - कुन्ती । ( कुरु: ) कुरूणामपत्यं स्त्री - कुरू: ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठीसमर्थ (क्षत्रियात्) क्षत्रियवाची (जनपदशब्दात्) जनपद-शब्द (अवन्तिकुन्तिकुरुभ्यः ) अवन्ति, कुन्ति, कुरु प्रातिपदिकों से (च) भी विहित (तद्राजस्य) तद्राज-संज्ञक प्रत्यय का ( लुक्) लुक् होता है (स्त्रियाम्) यदि वहां स्त्री- अपत्य अर्थ अभिधेय हो
उदा०
- ( अवन्ति) अवन्तीनामपत्यं स्त्री - अवन्ती । अवन्ति नामक क्षत्रियों की पुत्र - अवन्ती । (कुन्ति) कुन्तीनामपत्यं स्त्री - कुन्ती । कुन्ति नामक क्षत्रियों की पुत्री - कुन्ती । (कुरु) कुरूणामपत्यं स्त्री - कुरू: । कुरु नामक क्षत्रियों की पुत्री - कुरू ।
सिद्धि - (१) अवन्ती । अवन्ति+आम्+ञ्यङ् । अवन्ति+० । अवन्ति+ ङीष् । अवन्त्+ई । अवन्ती + सु । अवन्ती ।
यहां षष्ठीसमर्थ, क्षत्रियवाची, जनपद शब्द 'अवन्ति' प्रातिपदिक से अपत्य अर्थ में 'वृद्धेत्कोसलाजादाञ्यङ्ग् ́ (४ ।१ ।१६९) से विहित तद्राजसंज्ञक 'त्र्यङ्' प्रत्यय का स्त्री -अपत्य की विवक्षा में इस सूत्र से 'लुक्' होता है। तत्पश्चात् 'इतो मनुष्यजाते:' ( ४ | १/६५ ) से स्त्रीलिङ्ग में 'ङीष्' प्रत्यय होता है।
(२) कुन्ती । कुन्ति + आम् + ञ्यङ् । कुन्ति +० । कुन्ति + ङीष् । कुन्ती+सु । कुन्ती ।
पूर्ववत् ।
(३) कुरू: । कुरु+आम्+ण्य । कुरु+०। कुरु+ऊङ् । कुरु+अ। कुरू+सु । कुरूः । यहां षष्ठीसमर्थ, क्षत्रियवाची जनपद शब्द 'कुरु' प्रातिपदिक से अपत्यर्थ में 'कुरुनादिभ्यो ण्यः' (४।१।१७०) से विहित तद्राजसंज्ञक 'ण्य' प्रत्यय का स्त्री- अपत्य की विवक्षा में इस सूत्र से 'लुक्' होता है। तत्पश्चात् 'ऊडुत:' (४|१|६६ ) से स्त्रीलिङ्ग में 'ऊङ्' प्रत्यय होता है ।
विशेष- अवन्ति, कुन्ति और कुरु नामक जनपदों का परिचय सूत्रांक (४ । १ । १६९ ) तथा (४ 1१1१७०) के प्रवचन में देख लेवें ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 003298 |
| Book Title | Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 03 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sudarshanacharya |
| Publisher | Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar |
| Publication Year | 1998 |
| Total Pages | 624 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 22 MB |