Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 03

SR No.: 003298
Original Sutra Author: N/A
Author: Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Publication Year: 1998
Total Pages: 624
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 22 MB

Page 116

ण्यः
चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः
(३) दित्यदित्यादित्यपत्युत्तरपदाण्ण्यः । ८५ । प०वि०-दिति-अदिति आदित्य पत्युत्तरपदात् ५ ।१ ण्यः १ । १ ।
स०-पतिरुत्तरपदं यस्य तत् - पत्युत्तरपदम् । दितिश्च अदितिश्च आदित्यश्च प्रत्युत्तरपदं च एतेषां समाहारः- दित्यदित्यादित्यपत्युत्तरपदम्, तस्मात्-दित्यदित्यादित्यपत्युत्तरपदात् (बहुव्रीहिगर्भितसमाहारद्वन्द्वः) ।
अनु० - प्राग्, दीव्यत इति चानुवर्तते । अन्वयः-दित्यदित्यादित्यपत्युत्तरपदात् प्राग्दीव्यतो ण्यः । प्रत्युत्तरपदेभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्यः
अर्थः- दित्यदित्यादित्येभ्यः प्राग्दीव्यतीयेष्वर्थेषु ण्यः प्रत्ययो भवति ।
-
७६
उदा०- (दिति:) दितेरपत्यम्-दैत्य: । (अदिति:) अदितेरपत्यम्आदित्यः । (आदित्य) आदित्यस्यापत्यम् - आदित्यः । ( पत्युत्तरपदम् ) प्रजापतेरपत्यम्-प्राजापत्यम् । सेनापतेरपत्यम् - सैनापत्यम् ।
1
आर्यभाषाः अर्थ- (दित्यदित्यादित्यपत्युत्तरपदात्) दिति, अदिति, आदित्य और पति-उत्तरपदवाले प्रातिपदिक से ( प्राग्दीव्यतः ) पूर्व - दीव्यतीय अर्थों में (यः) ण्य प्रत्यय होता है।
उदा०- (दितिः) दितेरपत्यम् - दैत्यः । दिति का पुत्र राक्षस । दिति दक्ष की पुत्री थी, जो कश्यप को ब्याही थी, यह दैत्यों की माता थी। (अदितिः) अदितेरपत्यम् - आदित्यः । अदिति का पुत्र देवता । देवताओं की माता का नाम अदिति है । (आदित्यः ) आदित्यस्यापत्यम्-आदित्यः | आदित्य = देवता का पुत्र । धाता, मित्र, अर्यमा, रुद्र, वरुण, सूर्य, भग, विवस्वान्, पूषा, सविता, त्वष्टा और विष्णु ये १२ आदित्य कहते हैं। (पत्युत्तरपदम् ) प्रजापतेरपत्यम्- प्राजापत्यम् । प्रजापति = ब्रह्मा का पुत्र, विराट् । विराट् का मनु और मनु के मरीचि आदि दश पुत्र थे । सेनापतेरपत्यम् - सैनापत्यम् । सेनापति
का पुत्र ।
सिद्धि- (१) दैत्यः । दिति+ण्य । दैत्+य । दैत्य+सु । दैत्यः ।
यहां 'दिति' शब्द से प्राग्दीव्यतीय अपत्य अर्थ में इस सूत्र से 'ण्य' प्रत्यय है । 'तद्धितेष्वचामादेः' (७ । २ । ११६ ) से अंग को आदिवृद्धि और 'यस्येति च' (६४,१४८) से अंग के इकार का लोप होता है।
(२) आदित्य: । अदिति +ण्य । आदित्यः । पूर्ववत् ।