________________
७८
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् यह अधिकार सूत्र है। जैसे-'तस्यापत्यम्' (४।१।९२) यहां इस अकिार सूत्र से अपत्य अर्थ में प्रथम समर्थ प्रातिपदिक से अण् प्रत्यय होता है। उपगोरपत्यम्-औपगवः । उपगु का पुत्र । कपटोरपत्यम्-कापटव: । कपटु का पुत्र इत्यादि । अण्
(२) अश्वपत्यादिभ्यश्च ।८४। प०वि०-अश्वपति-आदिभ्य: ५।३ च अव्ययपदम् ।
स०-अश्वपतिरादिर्येषां ते-अश्वपत्यादयः, तेभ्यः अश्वपतिभ्य: (बहुव्रीहि:)।
अनु०-प्राग्दीव्यत:, अण् इति चानुवर्तते । अन्वय:-अश्वपत्यादिभ्यश्च प्राग्दीव्यतोऽण् ।।
अर्थ:-अश्वपत्यादिभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्य: प्राक्-दीव्यतीयेष्वर्थेष्वण् प्रत्ययो भवति।
उदा०-अश्वपतेरपत्यम्-आश्वपतम्। शतपतेरपत्यम्-शातपतम्, इत्यादिकम्।
अश्वपति। शतपति । धनपति। गणपति। राष्ट्रपति। कुलपति । गृहपति। धान्यपति । पशुपति । धर्मपति । सभापति । प्राणपति । क्षेत्रपति। स्थानपति । यज्ञपति । धन्वपति । अधिपति । बन्धुपति । इत्यश्वपत्यादयः ।
आर्यभाषा: अर्थ- (अश्वपत्यादिभ्यः) अश्वपति आदि प्रातिपदिकों से (प्राग्-दीव्यत:) पूर्वदीव्यतीय अर्थों में (अण्) अण् प्रत्यय होता है।
उदा०-अश्वपतेरपत्यम्-आश्वपतम्। अश्वपति का पुत्र-आश्वपतः । शतपतेरपत्यम्- शातपतम् । शतपति का पुत्र-शातपत, इत्यादि।
सिद्धि-आश्वपतम् । अश्वपति+अण्। आश्वपत्+अ। आश्वपत+सु। आश्वपतम् ।
यहां 'अश्वपति' शब्द से तस्यापत्यम्' (४।१।९२) से प्राग्दीव्यतीय अपत्य अर्थ में 'अण्' प्रत्यय है। तद्धितेष्वचामादे:' (७।२।११७) से अंग को आदिवृद्धि और यस्येति च (६।४।१४८) से अंग के इकार का लोप होता है। ऐसे ही-शातपतम् आदि। यहां 'दित्यदितिपत्युत्तरपदाण्ण्यः ' (४।१।८५) से 'ण्य' प्रत्यय प्राप्त था, यह सूत्र उसका पूर्व अपवाद है।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
