________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम्
सिद्धि-घटोध्नी । घट+ऊधस् । घटोधस् + ङीप् । घटोध अनङ्+ई । घटोधन्+ई । घटोनी + सु । घटोनी ।
२८
यहां बहुव्रीहि समास में प्रथम 'ऊधसोऽनङ्' (५ / ४ । १३१ ) से समासान्त 'अनङ्' आदेश होता है। 'अतो गुणे (६/४/९४) से पररूप एकादेश और 'अल्लोपोऽन: ' (६ |४|१३४) से 'अ' लोप होता है। यहां 'अनो बहुव्रीहेः ' ( ४ । १ । १२ ) से ङीप् प्रत्यय का प्रतिषेध और 'डाबुभाभ्यामन्यतरस्याम्' (४ । १ । १३) से 'डाप्' प्रत्यय प्राप्त था। यह सूत्र उन दोनों का अपवाद है। ऐसे ही - कुण्डोध्नी ।
ङीप् -
(२२) संख्याव्ययादेर्डीप् । २६ । प०वि०-संख्या-अव्ययादेः ५ ।१ । ङीप् १ । १ ।
स०-संख्या च अव्ययं च ते - संख्याव्यये, संख्याव्यये आदिनी यस्य सः-संख्याव्ययादिः, तस्मात् संख्याव्ययादे: (इतरेतरयोगद्वन्द्वगर्भितबहुव्रीहि: ) । अनु० - बहुव्रीहेः, ऊधस इति चानुवर्तते । अन्वयः-संख्याव्ययादेरुधसो बहुव्रीहेः स्त्रियां ङीप् ।
अर्थ:- संख्यादेरव्ययादेश्च ऊधः शब्दान्ताद् बहुव्रीहिसंज्ञकात् प्रातिपदिकात् स्त्रियां ङीप् प्रत्ययो भवति । पूर्वसूत्रस्यायमपवादः ।
उदा०-(संख्यादिः) द्वे ऊधसी यस्या: सा - द्वयूध्नी गौ: । त्रीणि ऊधांसि यस्याः सा यूध्नी गौ: । (अव्ययादि: ) अभिगतमूधो यस्या: सा-अभ्यूध्नी गौः । निर्गतमूधो यस्या: सा - निरूध्नी गौ: ।
आर्यभाषाः अर्थ- (संख्याव्ययादेः) संख्यावाची तथा अव्ययसंज्ञक शब्द जिसके आदि में हैं उस (बहुव्रीहेः ) बहुव्रीहि समास वाले (ऊधसः) ऊधः शब्दान्तवाले प्रातिपदिक से (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (ङीप् ) ङीप् प्रत्यय होता है । यह पूर्वसूत्र का अपवाद है।
उदा०- - (संख्यादिः) द्वे ऊधसी यस्याः सा-यूध्नी गौः । द्विगुणित ऊधवाली गौ । त्रीणि ऊधांसि यस्या: सा - न्यूध्नी गौ: । त्रिगुणित ऊधवाली गौ। (अव्ययादिः) अभिगतमूधो यस्या: सा - अभ्यूध्नी गौ । अभिमुख=प्रकट ऊधवाली गौ । निर्गतमूधो यस्याः सा-निरूध्नी गौः । ऊधरहित गौ ।
सिद्धि-यूध्नी । द्वि+ऊधस् । द्व्यूध अनङ् + ङीप् । द्वयूधन्+ई। द्वयूनी+सु । द्र्यूजी । यहां सब कार्य 'घटोनी (४/१/२४) के समान है। ऐसे ही - यूध्नी आदि ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
