________________
२६८
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम
छ:
(४७) गहादिभ्यश्च ।१३७। प०वि०-गह-आदिभ्य: ५।३ च अव्ययपदम्। सo-गह आदिर्येषां ते गहादयः, तेभ्य:-गहादिभ्यः (बहुव्रीहिः) । अनु०-शेषे, देशे, छ इति चानुवर्तते। अन्वय:-यथासम्भव०देशे गहादिभ्यश्च शेषे छः ।
अर्थ:-यथासम्भवविभक्तिसमर्थेभ्यो देशवाचिभ्यो गहादिभ्य प्रातिपदिकेभ्यश्च शेषेष्वर्थेषु छ: प्रत्ययो भवति । अत्र देशाधिकारेषु सम्भवापेक्ष देशाविशेषणं भवति, न सर्वेषाम्।
उदा०-गहे भवो गहीय: । अन्त:स्थे भवोऽन्त:स्थीय:।
गह । अन्त:स्थ । सम । विषम ।। मध्यमध्यमं चाण चरणे । उत्तम अङ्ग । बङ्ग। मगध । पूर्वपक्ष। अपरपक्ष । अधमशाख । उत्तमशाख । समानशाख । एकग्राम। एकवृक्ष । एकपलाश। इष्वग्र। इष्वनीक । अवस्यन्दी। अवस्कन्द । कामप्रस्थ । खाडायनि। खाण्डायनी। कावेरणि। कामवेरणि। शैशिरि। शौगि । आसुरि। आहिँसि। आमित्रि। व्याडि। बैदजि । भौजि। आद्ध्यश्वि। आनृशंसि । सौवि। पारकि । अग्निशर्मन् । देवशर्मन् । श्रौति । आरटंकि । वाल्मीकि । क्षेमवृद्धिन् । उत्तर । अन्तर।। सुपार्श्वतसोर्लोप: ।। जनपरस्य कुक् च ।। देवस्य च ।। वेणुकादिभ्यश्छण् ।। इति गहादयः ।।
आर्यभाषा: अर्थ-यथासम्भव-विभक्ति-समर्थ दिशे) देशवाची (गहादिभ्यः) गह आदि प्रातिपदिकों से (च) भी (शेषे) शेष अर्थों में (छ:) छ प्रत्यय होता है।
उदा०-गहे भवो गहीयः। गहन वन-देश में रहनेवाला-गहीय। अन्तःस्थे भवोऽन्तःस्थीयः । अन्त:स्थ वर्गों में होनेवाला-अन्त:स्थीय (य र ल व)।
सिद्धि-गहीय: । गह+ङि+छ। गह+ईय। गहीय+सु । गहीयः ।
यहां सप्तमी-समर्थ, देशवाची 'गह' शब्द से शेष अर्थों में इस सूत्र से 'छ्' प्रत्यय है। 'आयनेय०' (७।१।२) से 'छ्' के स्थान में 'ईय्' आदेश होता है। ऐसे ही'अन्त:स्थीय:' आदि।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
