________________
चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः
१३७
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी - समर्थ (कुर्वादिभ्यः) कुरु आदि प्रातिपदिकों
से (अपत्यम्) अपत्य अर्थ में (ण्यः) ण्य प्रत्यय होता है।
उदा० - कुरोरपत्यम् - कौरव्य: । गर्गस्यापत्यम् - गार्ग्यः, इत्यादि । सिद्धि-कौरव्यः । कुरु+ङस् +ण्य । कौरो+य । कौरव्य+सु । कौरव्यः ।
यहां षष्ठीसमर्थ 'कुरु' शब्द से अपत्य अर्थ में इस सूत्र से 'ण्य' प्रत्यय है। 'तद्धितेष्वचामादेः' (७/२ । ११७ ) से अंग को आदिवृद्धि, 'ओर्गुण:' ( ६ । ४ ।१४६) से अंग को गुण और 'वान्तोयि प्रत्यये' (६ 1१1७६ ) से वान्त (अव् ) आदेश होता है। ऐसे ही - गार्ग्य: ।
विशेष- यहां 'कुरु' शब्द से 'ण्य' प्रत्यय का विधान किया गया है। आगे 'कुरुनादिभ्यो ण्यः' (४ । १ । १७२ ) से भी 'कुरु' शब्द से 'ण्य' प्रत्यय का विधान किया जायेगा। दोनों स्थानों पर प्रत्यय की समानता से 'कौरव्य:' पद ही बनता है। अन्तर यह है कि यहां 'कुरु' शब्द व्यक्तिवाची है और वहां जनपदवाची है। जनपदवाची शब्द से विहित य प्रत्यय की 'तद्राज' संज्ञा होने से बहुवचन 'द्राजस्य बहुषु तेनैवास्त्रियाम् (२/४/६२) से लुक् हो जाता है- कौरव्यः, कौरव्यौ, कुरवः । इस ण्य प्रत्यय का बहुवचन में लुक् नहीं होता है - कौरव्यः, कौरव्यौ, कौरव्याः ।
ण्य:
(२) सेनान्तलक्षणकारिभ्यश्च । १५२ ।
प०वि०-सेनान्त-लक्षण - कारिभ्य: ५ । ३ च अव्ययपदम् ।
स०-सेनाऽन्ते यस्य सः - सेनान्त: । सेनान्तश्च लक्षणश्च कारिश्च ते-सेनान्तलक्षणकारयः, तेभ्यः - सेनान्तलक्षणकारिभ्यः (बहुव्रीहिगर्भित इतरेतरयोगद्वन्द्वः ) ।
अनु०-तस्य, अपत्यम्, ण्य इति चानुवर्तते ।
अन्वयः -तस्य सेनान्तलक्षणकारिभ्यश्चापत्यं ण्यः ।
अर्थ:- तस्य इति षष्ठीसमर्थात् सेनान्ताल्लक्षणशब्दात् कारिवाचिनश्च प्रातिपदिकाद् अपत्यमित्यस्मिन्नर्थे ण्यः प्रत्ययो भवति
उदा० - (सेनान्तः) कारिषेणस्यापत्यम् - कारिषेण्यः । हारिषेणस्यापत्यम्-हारिषेण्यः । (लक्षण:) लक्षणस्यापत्यम् - लाक्षण्यः । ( कारि: ) कुम्भकारस्यापत्यम्-कौम्भकार्यः ।
तन्तुवायस्यापत्यम्- तान्तुवाय्यः ।
नापितस्यापत्यम् - नापित्यः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
