Page Text
________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम्
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठीसमर्थ (सेनान्तलक्षणकारिभ्यः) सेनान्त, लक्षण शब्द और कारि (शिल्पी) वाची प्रातिपदिकों से (च) भी (अपत्यम्) अपत्य अर्थ में (ण्यः) य प्रत्यय होता है।
१३८
उदा०-1
- (सेनान्तः) कारिषेणस्यापत्यम्- कारिषेण्यः । कारिषेण का पुत्र कारिषेण्य । हारिषेणस्यापत्यम् - हारिषेण्यः । हारिषेण का पुत्र- हारिषेण्य। (लक्षणः) लक्षणस्यापत्यम्लाक्षण्यः । लक्षण-सारस का बच्चा-लाक्षण्य । ( कारि:) कुम्भकारस्यापत्यम् - कौम्भकार्यः । कुम्भकार का पुत्र - कौम्भकार्य । तन्तुवायस्यापत्यम्- तान्तुवाय्यः । जुलाहे का पुत्र-तन्तुवाय्य । नापितस्यापत्यम्-नापित्य: । नायी का पुत्र - नापित्य ।
सिद्धि-कारिषेण्यः । कारिषेण+ ङस् + ण्य । कारिषेण्+य। कारिषेण्य+सु । कारिषेण्यः ।
यहां षष्ठीसमर्थ सेनान्त 'कारिषेण' शब्द से अपत्य अर्थ में इस सूत्र से 'ण्य' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है । ऐसे ही - हारिषेण्यः, लाक्षण्य और कौम्भकार्य : आदि। इञ् - (उदीचां मते)
(१) उदीचामिञ् । १५३ ।
प०वि० उदीचाम् ६ । ३ इञ् १ । १ ।
अनु०-तस्य, अपत्यम्, सेनान्तलक्षणकारिभ्य इति चानुवर्तते । अन्वयः - तस्य सेनान्तलक्षणकारिभ्योऽपत्यमिञ् उदीचाम् । अर्थ: तस्य इति षष्ठीसमर्थात् सेनान्ताल्लक्षणशब्दात् कारिवाचिनश्च प्रातिपदिकाद् अपत्यमित्यस्मिन्नर्थे इञ् प्रत्ययो भवति, उदीचामाचार्याणां मतेन ।
उदा०- (सेनान्तः) कारिषेणस्यापत्यम् - कारिषेणि: । हारिषेणस्यापत्यम् - हारिषेणि: । ( लक्षण:) लक्षणस्यापत्यम् - लाक्षणि । ( कारि: ) कुम्भकारस्यापत्यम्-कौम्भकारिः । तन्तुवायस्यापत्यम् - तान्तुवायि: ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठीसमर्थ (सेनान्तलक्षणकारिभ्यः) सेनान्त शब्द, लक्षणशब्द और कारि (शिल्पी) वाची प्रातिपदिक से (अपत्यम्) अपत्य अर्थ में (इञ्) इञ् प्रत्यय होता है (उदीचाम् ) उत्तर भारत के आचार्यों के मत में ।
उदा०- (सेनान्त) कारिषेणस्यापत्यम् - कारिषेणिः । कारित्रेण का पुत्र- कारिणि । हारिषेणस्यापत्यम्-हारिषेणि: । हारिषेण का पुत्र- हारिषेणि। (लक्षण) लक्षणस्यापत्यम्लाक्षणिः | लक्षण=सारस का बच्चा- लाक्षणि । (कारि) कुम्भकारस्यापत्यम् - कौम्भकारिः । कुम्भकार का पुत्र-कौम्भकारि । तन्तुवायस्यापत्यम्- तान्तुवायि: । जुलाहे का पुत्र- तान्तुवायि ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 003298 |
| Book Title | Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 03 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sudarshanacharya |
| Publisher | Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar |
| Publication Year | 1998 |
| Total Pages | 624 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 22 MB |