________________
चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः
१३६
सिद्धि - कारिषेणिः । कारिषेण+ ङस् + इञ् । कारिषेण्+इ। कारिषेणि+सु । कारिणि । यहां षष्ठीसमर्थ सेनान्त, 'कारिषेण' शब्द से अपत्य अर्थ में उत्तर भारत के आचार्यों के मत में इस सूत्र से 'इज्' प्रत्यय है। ऐसे ही - ' हारिषेणि:' आदि ।
फिञ्
(१) तिकादिभ्य फिञ् । १५४ । प०वि०-तिकादिभ्यः ५ । ३ फिञ् १।१ ।
स०-तिक आदिर्येषां ते-तिकादयः, तेभ्य:- तिकादिभ्यः ( बहुव्रीहि: ) । अनु०-तस्य, अपत्यमिति चानुवर्तते । अन्वयः - तस्य तिकादिभ्योऽपत्यं फिञ् ।
अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्यस्तिकादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽपत्यमित्यस्मिन्नर्थे फिञ् प्रत्ययो भवति ।
उदा०-तिकस्यापत्यम्-तैकायनिः । कितवस्यापत्यम्-कैतवायनिः,
1
इत्यादिकम् ।
तिक । कितव । संज्ञा । बाल । शिखा । उरस । शाढ्य । सैन्धव । यमुन्द। रूप्य। ग्राम्य। नील। अमित्र । गौकक्ष्य । कुरु । देवरथ । तैतिल ओरस । कौरव्य । भौरिकि । भौलिकि । चौपयति । चैटयत । शकयत क्षैतयत । ध्वाजवत । चन्द्रमस । शुभ । गङ्गा । वरेण्य। सुयामन् । आरद्ध। वह्यका । खल्य। वृष। लोमक । उदन्य। यज्ञ । ऋष्य । भीत। जाजल । रस। लावक। ध्वजवद । वसु । बन्धु । आबन्धका । सुपामन इति तिकादयः । ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी-समर्थ (तिकादिभ्यः ) तिक आदि प्रातिपदिकों से (अपत्यम्) अपत्य अर्थ में (फिञ् ) फिञ् प्रत्यय होता है।
उदा०-तिकस्यापत्यम्-तैकायनिः । तिक का पुत्र- तैकायनि । कितवस्यापत्यम्कैतवायनिः । कितव= जुआरी का पुत्र - कैतवायनि ।
सिद्धि-तैकायनिः । तिक+ ङस् + फिञ् । तैक्+आयनि । तैकायनि+सु । तैकायनिः । यहां षष्ठी समर्थ 'तिक' शब्द से अपत्य अर्थ में इस सूत्र से फिञ्' प्रत्यय है। 'आयनेय०' (७ 1१1२) से फ्' के स्थान में 'आयन्' आदेश होता है। पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही - कैतवायनिः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
