________________
ठञ्-विकल्पः
चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः
(६७) विभाषा रोगातपयोः । १३ ।
प०वि० - विभाषा १ । १ रोग - आतपयोः ७ । २ ।
स० - रोगश्च
(इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु० - शेषे, कालात्, ठञ, शरद:, इति चानुवर्तते । अन्वयः-यथासम्भव॰कालात् शरदः शेषे विभाषा ठञ् रोगातपयोः । अर्थ:-यथासम्भवविभक्तिसमर्थात् कालविशेषवाचिनः शरद: प्रातिपदिकात् शेषेष्वर्थेषु विकल्पेन ठञ् प्रत्ययो भवति, रोगे आतपे चार्थेऽभिधेये, पक्षे चाण् प्रत्ययो भवति ।
उदा० - शरदि भव: शारदिको रोग: (ठञ् ) । शारदो रोग: ( अण् ) । शरदि भव: शारदिक आतपः (ठञ् ) । शारद आतपः (अण्) ।
३१५
आतपश्च तौ रोगातपौ, तयो:-रोगातपयोः
आर्यभाषाः अर्थ-यथासम्भव-विभक्ति-समर्थ (कालात्) कालविशेषवाची (शरद: ) शरद् प्रातिपदिक से (शेषे) शेष अर्थो में (विभाषा) विकल्प से (ठञ्) ठञ् प्रत्यय होता है (रोगातपयोः) यदि वहां रोग और आतप अर्थ अभिधेय हो और पक्ष में अण् प्रत्यय होता है ।
उदा० - शरदि भव: शारदिको रोग: (ठञ् ) । शारदो रोग: ( अण् ) । शरद् ऋतु में होनेवाला - शारदिक रोग अथवा शारद रोग । शरदि भवः शारदिक आतपः ( ठञ् ) 1 शारद आतप: ( अण् ) । शरद् ऋतु में होनेवाला शारदिक आतप (धूप) अथवा शारद आतप ।
सिद्धि - (१) शारदिक: । शरद् + ङि+ठञ् । शारद्+इक । शारदिक+सु । शारदिकः । यहां सप्तमी-समर्थ 'शरद्' शब्द से शेष अर्थों में इस सूत्र से रोग और आतप अर्थ अभिधेय में 'ठञ्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है ।
Jain Education International
(२) शारद: । शरद् + ङि+अण् । शारद् +अ । शारद्+सु । शारदः ।
यहां सप्तमी - समर्थ 'शरद' शब्द से शेष अर्थों में विकल्प पक्ष में 'सन्धिवेलाद्यूतुनक्षत्रेभ्योऽण्' (४ | ३ | १६) से 'अण्' प्रत्यय है। पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि होती है। ठञ्-विकल्प:
(६८) निशाप्रदोषाभ्यां च |१४| प०वि०-निशा-प्रदोषाभ्याम् ५ । २ च अव्ययपदम् ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
