________________
५६१
चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः
मतुबर्थप्रत्ययप्रकरणम् यथाविहितम् (यत्)- {मासः, तनूः} .
(१) मत्वर्थे मासतन्वोः ।१२८ । प०वि०-मतु-अर्थे ७ १ मास-तन्वोः ७।२।
सo-मतोरर्थ इति मत्वर्थ:, तस्मिन्-मत्वर्थे (षष्ठीतत्पुरुष:)। मासश्च तनूश्च ते मासतन्वौ, तयो:-मासतन्वोः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:) ।
अनु०-यत्, छन्दसि इति चानुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि प्रथमासमर्थाद् मत्वर्थे यत्, मासतन्वोः।
अर्थ:-छन्दसि विषये प्रथमासमर्थात् प्रातिपदिकाद् मत्वर्थे यत् प्रत्ययो भवति, मासतन्वोरभिधेययोः।
उदा०- (मास:) नभांसि सन्त्यस्मिन्-नभस्यो मास: । सहस्यो मास: । तपस्यो मास: । (तनू:) ओजोऽस्यामस्ति-ओजस्या तनूः। रक्षस्या तनूः ।
आर्यभाषा: अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में प्रथमा-समर्थ प्रातिपदिक से (मत्वर्षे) मतुप्-प्रत्यय के अर्थ में (यत्) यत् प्रत्यय होता है (मासतन्वोः) यदि वहां मास और तनू (शरीर) अर्थ अभिधेय हो।
उदा०-(मास) नभ=अभ्र (बादल) हैं इसमें यह-नभस्य मास (वर्षा ऋतु)। नभश्च नभस्यश्च वार्षिकावृतूं (यजु० १४।१५)। सह इसमें है यह-सहस्य मास । (हमन्त ऋतु)। सहश्च सहस्यश्च हैमन्तिकावृतू' (यजु० १४।२७)। तप इंसमें है यह-तपस्य मास (शिशिर ऋतु) 'तपश्च तपस्यश्च शैशिरावृतू' (यजु० १५ १५७)। (तनू) ओज इसमें है यह-ओजस्या तनू (काया)। रक्ष-राक्षसवृत्ति इसमें है यह-रक्षस्या तनू (काया)।
सिद्धि-(१) नभस्यः । नभस्+जस्+यत् । नभस्+य। नभस्य+सु। नभस्यः ।
यहां प्रथमा-समर्थ नभस्' शब्द से मतुप्-अर्थ में तथा मास अर्थ अभिधेय में इस सूत्र से यत् प्रत्यय है। ऐसे ही-सहस्य:, तपस्य:, मधव्य:, रक्षस्या। जः+यत
(२) मधोत्रं च।१२६। प०वि०-मधो: ५ ।१ ञ ११ (सु-लुक्) च अव्ययपदम् । अनु०-यत्, छन्दसि, मत्वर्थे, मासतन्वोरिति चानुवर्तते।
पहा
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
