________________
१७०
अण्
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
दृष्टार्थप्रत्ययविधिः
(१) दृष्टं साम । ७ ।
प०वि० - दृष्टम् १ । १ साम १ । १ ।
अनु० - तेन, प्राग्दीव्यतोऽण् इति चानुवर्तते । अन्वयः - तेन प्रातिपदिकाद् दृष्टं प्राग्दीव्यतोऽण् साम । अर्थ:-तेन इति तृतीयासमर्थात् प्रातिपदिकाद् दृष्टमित्यस्मिन्नर्थे प्राग्दीव्यतीयोऽण् प्रत्ययो भवति, यद् दृष्टं साम चेत् तद् भवति ।
उदा०- क्रुञ्चेन दृष्टम् - क्रौञ्चं साम । वसिष्ठेन दृष्टम् - वासिष्ठं साम । विश्वामित्रेण दृष्टम् - वैश्वामित्रं साम ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तेन) तृतीया-समर्थ प्रातिपदिक से (दृष्टम् ) प्रत्यक्ष किया अर्थ में (प्राग्दीव्यतः) प्राग्दीव्यतीय (अण् ) अण् प्रत्यय होता है ।
उदा०- - क्रुञ्चेन दृष्टम् - क्रौञ्चं साम । क्रुञ्च ऋषि के द्वारा प्रत्यक्ष किया गया-क्रौञ्च सामगान । वसिष्ठेन दृष्टम् - वासिष्ठं साम । वसिष्ठ ऋषि के द्वारा प्रत्यक्ष किया गया-वासिष्ठ सामगान । विश्वामित्रेण दृष्टम् वैश्वामित्रं साम । विश्वामित्र ऋषि के द्वारा प्रत्यक्ष किया गया- वैश्वामित्र सामगान ।
सिद्धि-क्रौञ्चम् । क्रुञ्च+टा+अण् । क्रौञ्च्+अ । क्रौञ्च + सु । क्रौञ्चम् ।
यहां 'क्रुञ्च' प्रातिपदिक से दृष्ट (साम) अर्थ में इस सूत्र से प्राग्दीव्यतीय 'अण्’ प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है । ऐसे ही - वासिष्ठम्, वैश्वामित्रम् ।
विशेष- यहां काशिकाकार पं० जयादित्य ने 'कलेक्' वार्तिक को पाणिनीय सूत्र मानकर व्याख्या की है। यह पाणिनीय सूत्र न होने से उसका यहां 'प्रवचन' नहीं किया गया है ।
ड्यत्+ड्य:--
Jain Education International
(२) वामदेवाड् ड्यड्ड्यौ । ८ । प०वि० - वामदेवात् ५ ।१ ड्यत् - ड्यौ १।२ । स०-ड्यच्च ड्यश्च तौ-ड्यड्ड्यौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-तेन, दृष्टम्, साम इति चानुवर्तते ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
