________________
२५४
देशे
1
पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम्
स०-नड आदिर्येषां ते-नडादय:, तेषाम् - नडादीनाम् (बहुव्रीहि: ) । अनु०-अस्मिन्नादिषु, देशे तन्नाम्नि, छ इति चानुवर्तते । अन्वयः - यथासम्भव० नडादिभ्यो ऽस्मिन्नादिषु छ: कुक् च तन्नाम्नि
अर्थ:-यथासम्भवविभक्तिसमर्थेभ्यो नडादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽ-स्मिन्नादिषु चतुर्ष्वर्थेषु छः प्रत्ययो भवति, कुक् चागमो भवति, तन्नाम्नि देशेऽभिधेये ।
उदा०-नडा अस्मिन् सन्तीति - नडकीयो देश: । प्लक्षकीयो देश:, इत्यादिकम् ।
नड । प्लक्ष । विल्व । वेणु । वतस । तृण । इक्षु । काष्ठ । कपोत । कुञ्चाया ह्रस्वस्वं च । तक्षन्नलोपश्च । इति नडादयः
आर्यभाषाः अर्थ-यथासम्भव विभक्ति-समर्थ (नडादीनाम्) नड आदि प्रातिपदिकों से (अस्मिन्०) अस्मिन् आदि चार अर्थों में (छः) छ प्रत्यय होता है (कुक् च ) और उन्हें कुक् आगम होता है (तन्नाम्नि देशे ) यदि वहां तन्नामक देश अर्थ अभिधेय हो ।
उदा०-नडा अस्मिन् सन्तीति - नडकीयो देश: । नड = सरपत ( सरकण्डा) यहां हैं यह नडकीय देश । प्लक्षकीयो देश: । प्लक्ष= पिलखण यहां हैं यह प्लक्षकीय देश । सिद्धि-नडकीयः । नड+जस्+छ। नड+कुक्+ईय। नङ+क्+ईय। नडकीय+सु । नडकीय: ।
यहां प्रथमा-समर्थ' 'नड' शब्द से अस्मिन् अर्थ में इस सूत्र से 'छ्' प्रत्यय और 'नड' शब्द को 'कुक्' आगम है । 'आयनेय०' (७।१।२) से 'छ्' के स्थान में 'ईय्' आदेश होता है। ऐसे ही प्लक्षकीयो देश: ।
इति चातुरर्थिकप्रत्ययप्रकरणम् ।
पूर्वशेषार्थप्रत्ययप्रकरणम्
शेषार्थ अधिकारः
(१) शेषे । ६१ । प०वि० - शेषे ७ । १ अपत्यादिभ्यश्चतुरर्थपर्यन्तेभ्यो योऽन्योऽर्थः स
शेषः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
