________________
चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः
२०५
यहां षष्ठीसमर्थ 'खण्डिका' शब्द से समूह अर्थ में इस सूत्र से 'अञ्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है । ऐसे ही - वाडवम् ।
धर्मवत्
(१०) चरणेभ्यो धर्मवत् । ४५ ।
प०वि०-चरणेभ्य: ५ ।३ धर्मवत् १ । १ । धर्मे इव इति धर्मवत् 'तत्र तस्येव' (५।१।१९१५) इति सप्तम्यर्थे वति: प्रत्ययः । अनु० - तस्य, समूह इति चानुवर्तते । अन्वयः-तस्य चरणेभ्यः समूहो धर्मवत् ।
अर्थ :- तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्यश्चरणविशेषवाचिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः समूह इत्यस्मिन्नर्थे धर्मवत् प्रत्यया भवन्ति ।
‘चरणेभ्य:’ इति बहुवचननिर्देशाच्चरणविशेषवाचिनः कठादयः शब्दा गृह्यन्ते । 'गोत्रचरणाद् वुञ्' (४ । ३ । १२६) इत्यारभ्य प्रत्यया वक्ष्यन्ते । तत्रेदमुच्यते-‘चरणाद् धर्माम्नाययोः' इति । तेनात्र 'धर्मवत्' इत्यतिदेशः ( तुल्यताविधानम् ) क्रियते ।
उदा०-कठानां समूहः काठकम्। कालापानां समूहः कालापकम्। छन्दोगानां समूहश्छान्दोग्यम् । औक्थिकानां समूह औक्थिक्यम् । आथर्वणिकानां समूह आथर्वणम् ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी- समर्थ (चरणेभ्यः) चरण-विशेषवाची प्रातिपदिकों से (समूह) समूह अर्थ में (धर्मवत्) धर्म- अर्थ के समान प्रत्यय होते हैं। धर्म-अर्थ में जो प्रत्यय कहे गये हैं वे चरण- विशेषवाची शब्दों से समूह अर्थ में होते हैं.
1
यहां 'चरणेभ्यः' इस बहुवचन - निर्देश से चरण-विशेषवाची 'कठ' आदि शब्दों का ग्रहण किया जाता है । 'गोत्रचरणाद् वुञ्' ( ४ | ३ | १२६) यहां से लेकर प्रत्ययों का कथन किया जायेगा। वहां यह कहा गया है कि वा०- 'चरणाद् धर्माम्नययोरिष्यते (४ |१| १२६) अर्थात् चरणविशेषवाची शब्दों से धर्म और आम्नाय अर्थ में 'वुञ्' प्रत्यय अभीष्ट है। वहां चरणविशेषवाची शब्दों से जो धर्म अर्थ में प्रत्यय कहे गये हैं वे इस सूत्र से समूह अर्थ में विधान किये गये हैं ।
उदा०-कठानां समूहः काठकम् । कठों का समूह - काठक । कालापानां समूहः कालापकम् । कलापों का समूह - कालापक । छन्दोगानां समूहश्छान्दोग्यम् । छन्दोगों का
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
