________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
उदा०- कपोतानां समूहः कापोतम् । कबूतरों का समूह-कापोत । मयूराणां समूहो मायूरम्। मोरों का समूह-मायूर । तित्तिरीणां समूहस्तैत्तिरम् । तीतरों का समूह - तैत्तिर । सिद्धि-कापोतम् । कपोत+आम्+अञ् । कापोत्+अ । कापोत+सु । कापोतम् ।
२०४
यहां षष्ठी-समर्थ, अनुदात्तादि 'कपोत' शब्द से समूह अर्थ में इस सूत्र से 'अञ्’' प्रत्यय है। 'तद्धितेष्वचामादे:' (७।२1११७) से अंग को आदिवृद्धि और 'यस्येति च' (६/४/१४८) से अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही - मायूरम्, तैत्तिरम् ।
विशेष - कपोत और मयूर शब्द 'लघावन्ते द्वयोर्बहषो गुरुः' (फिट्० २।१९ ) से मध्योदात्त हैं-क॒पोत॑। मयूरे: । ये मध्योदात्त होने से अनुदात्तादि हैं । 'कृगृशृ०' (उणा० ४।१४३) यहां बहुवचन पाठ से 'तृ' धातु से 'इ' प्रत्यय और वह कित् है । सन्वत् कार्य और अभ्यास को 'क' आगम होता है। प्रत्यय-स्वर से 'तित्तिरिः' शब्द अन्तोदात्त है, अन्तोदात्त होने से अनुदात्तादि है ।
अञ्
(६) खण्डिकादिभ्यश्च । ४४ ।
प०वि०-खण्डिका-आदिभ्यः ५ । ३ च अव्ययपदम् ।
सo - खण्डिका आदिर्येषां ते खण्डिकादयः, तेभ्यः खण्डिकादिभ्यः ( बहुव्रीहि: ) ।
अनु०-तस्य, समूह इति चानुवर्तते ।
अन्वयः-तस्य खण्डिकादिभ्यः समूहोऽञ् ।
अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्य: खण्डिकादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः समूह इत्यस्मिन्नर्थेऽञ् प्रत्ययो भवति ।
-
उदा० - खण्डिकानां समूहः खाण्डिकम् । वडवानां समूहो वाडंवम् । खण्डिका। वडवा।। क्षुद्रकमालवात्सेनासंज्ञायाम्। भिक्षुक । शुक । उलूक । श्वन् । युग। अहन् । वरत्रा। हलबन्ध । इति खण्डिकादयः ।।
आर्यभाषाः अर्थ - (तस्य) षष्ठी - समर्थ (खण्डिकादिभ्यः) खण्डिका आदि प्रातिपदिकों से (च) भी (समूह: ) समूह अर्थ में (अञ्) अञ् प्रत्यय होता है।
उदा० - खण्डिकानां समूहः खाण्डिकम् । खण्डिकाओं का समूह - खाण्डिक । खण्डिका=खांडा। वडवानां समूहो वाडवम् । वडवा = घोड़ियों का समूह - वाडव । सिद्धि-खाण्डिकम् । खण्डिका+आम्+अञ् । खाण्डिक्+अ । खाण्डिक+सु। खाण्डिकम् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
