________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) कुन्ती । कुन्ति+ज्यङ् । कुन्ति+० । कुन्ति+डीए । कुन्ती+सु । कुन्ती। पूर्ववत् । (३) दाक्षी। दाक्षि+ङीष् । दाक्षी+सु। दाक्षी। पूर्ववत्। (४) प्लाक्षी। प्लाक्षि+डीए । प्लाक्षी+सु । प्लाक्षी। पूर्ववत् ।
इति ङीष्प्रत्ययप्रकरणम्।
ऊप्रत्ययप्रकरणम् ऊङ्
(१) ऊडुतः ।६६। प०वि०-ऊङ् १।१ उत: ५।१ । अनु०-मनुष्यजातेरित्यनुवर्तते। अन्वय:-मनुष्यजातेरुत: प्रातिपदिकात् स्त्रियाम् ऊ ।
अर्थ:-मनुष्यजातिवाचिन उकारान्तात् प्रातिपदिकात् स्त्रियाम् ऊङ् प्रत्ययो भवति।
उदा०-कुरोरपत्यं स्त्री-कुरू: । ब्रह्म बन्धुर्यस्याः सा-ब्रह्मबन्धूः । वीरो बन्धुर्यस्या: सा-वीरबन्धूः।
आर्यभाषा: अर्थ-(मनुष्यजाते:) मनुष्यजातिवाची (उत:) उकारान्त प्रातिपदिक से (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (ऊङ्) ऊङ् प्रत्यय होता है।
उदा०-कुरोपत्यं स्त्री-कुरूः। कुरु प्रदेश की पुत्री। कुरु-आधुनिक दिल्ली के आस-पास का प्रदेश। ब्रह्मबन्धूः । पतित ब्राह्मणी। वीरबन्धूः । पतित क्षत्रिया।
सिद्धि-कुरू: । कुरु+ण्य। कुरु+० । कुरु+ऊड्। कुरू+सु । कुरूः ।
यहां कुरु' शब्द से अपत्य अर्थ में कुरुनादिभ्यो ण्य:' (४।१।१७०) से 'ण्य' प्रत्यय, स्त्रियामवन्तिकुन्तिकुरुभ्यश्च' (४।१।१७४) से प्रत्यय का लुक् और स्त्रीलिङ्ग में इस सूत्र से ऊङ्' प्रत्यय होता है।
(२) ब्रह्मबन्धूः । ब्रह्मबन्धु+ऊङ् । ब्रह्मबन्धू+सु । ब्रह्मबन्धूः । ऐसे ही-वीरबन्धूः । ऊङ्
(२) बाह्वन्तात् संज्ञायाम्।६७। प०वि०-बाहु-अन्तात् ५।१ संज्ञायाम् ७।१। स०-बाहुरन्ते यस्य तद्-बाहन्तम्, तस्मात्-बाहृन्तात् (बहुव्रीहि:)। अनु०-ऊङ् इत्यनुवर्तते। अन्वयः-बाहन्तात् प्रातिपदिकात् स्त्रियां ऊङ् संज्ञायाम् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
