________________
३५४
अन्वयः - तत्राव्ययीभावाच्च भवो व्य: ।
अर्थः- तत्र इति सप्तमीविभक्तिसमर्थाद् अव्ययीभावसंज्ञकात् प्रातिपदिकाच्च भव इत्यस्मिन्नर्थे ञ्यः प्रत्ययो भवति ।
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
उदा०-परिमुखं भवं पारिमुख्यम् । परिहनु भवं पारिहनव्यम् । वा० - 'ज्यप्रकरणे परिमुखादिभ्य उपसंख्यानम्' ( ४ | ३ |५० ) इति वार्तिकेनाव्ययीभावसंज्ञकेभ्यः परिमुखादिभ्य एव व्यः प्रत्ययो भवति न सर्वेभ्योऽव्ययसंज्ञकेभ्यः ।
परिमुख। परिहनु। पर्योष्ठ । पर्युलू। औपमूल । खल । परिसीर । अनुसीर। उपसीर। उपस्थल । उपकलाप। अनुपथ । अनुखड्ग । अनुतिल । अनुशीत । अनुमाप । अनुयव । अनुयूप । अनुवंश । अनुस्वङ्ग । इति परिमुखादयः । ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तत्र) सप्तमी विभक्ति-समर्थ (अव्ययीभावात्) अत्ययीभावसंज्ञक प्रातिपदिक से (च) भी (भव:) भव अर्थ में (ञ्यः) ञ्य प्रत्यय होता है।
उदा०- - परिमुख-मुख वर्जित प्रदेश में होनेवाला पारिमुख्य । परिहनु हनु = ठोडी वर्जित प्रदेश में होनेवाला - पारिहनव्य ।
वाo - 'व्यप्रकरणे परिमुखादिभ्य उपसंख्यानम्' ( ४ | ३ |५० ) इस वार्तिक से अव्ययीभावसंज्ञक 'परिमुख' आदि शब्दों से ही 'व्य' प्रत्यय होता है, सब से नहीं । परिमुखादिगण संस्कृत-भाग में देख लेवें ।
सिद्धि - पारिमुख्यम् । परिमुख+ङि+व्य । पारिमुख्+य। पारिमुख्य+सु। पारिमुखम् ।
यहां प्रथम 'अपापरिबहिरञ्चवः पञ्चम्या' (२1१1१२ ) से अव्ययीभाव समास होता है । मुखात् परि इति परिमुखम् । मुख को छोड़कर । तत्पश्चात् सप्तमी - समर्थ, अव्ययीभावसंज्ञक 'परिमुख' शब्द से भव अर्थ में इस सूत्र से 'व्य' प्रत्यय है । पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही पारिहनव्यम् ।
ठञ्
(८) अन्तः पूर्वपदाट्ठञ् । ६० । प०वि०-अन्तः-पूर्वपदात् ५ ।१ ठञ् १ । १ ।
स०-अन्त: पूर्वपदं यस्य तद् अन्त: पूर्वपदम्, तस्मात् - अन्त: पूर्वपदात् ( बहुव्रीहि: ) । अत्रान्त: शब्द: सप्तमीविभक्त्यर्थे वर्तते ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
