________________
चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः
६६
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी - समर्थ ( बिदादिभ्यः) बिद-आदि प्रातिपदिकों से (गोत्रे, अपत्यम्) गोत्रापत्य अर्थ में (अञ्) अञ् प्रत्यय होता है और यहां बिदादिगण में जो (अनृषिः) अनृषिवाची शब्द पठित हैं उनसे (आनन्तर्ये, अपत्यम् ) अनन्तरापत्य अर्थ में ( अञ्) अञ् प्रत्यय होता है ।
उदा०- ( बिदादिः) बिदस्य गोत्रापत्यम् - बैद: । बिद का पौत्र 'बैद' कहाता 1 उर्वस्य गोत्रापत्यम्-और्व: । उर्व का पौत्र और्व कहाता है। (अनृषिः) पुत्रस्यानन्तरापत्यम्पौत्रः। पुत्र का अनन्तरापत्य 'पौत्र' कहाता है । दुहितुरनन्तरापत्यम् - दौहित्रः । दुहिता (पुत्री) का पुत्र 'दौहित्र' कहाता है।
सिद्धि-(१) बैदः । बिद+ ङस् +अञ् । बैद्+अ । बैद+सु । बैदः ।
यहां षष्ठी-समर्थ, ऋषिवाची 'विद' शब्द से गोत्रापत्य अर्थ में इस सूत्र से 'अञ्' प्रत्यय है। 'तद्धितेष्वचामादे:' (७/२/११७ ) से अंग को आदिवृद्धि होती है। ऐसे ही - और्व: ।
(२) पौत्रः । पुत्र+ङस् +अञ् । पौत्र+अ । पौत्र+सु । पौत्रः ।
यहां षष्ठी-समर्थ अनृषिवाची 'पुत्र' शब्द से अनन्तरापत्य अर्थ में इस सूत्र से 'अञ्' प्रत्यय । पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि होती है।
(३) दौहित्र: । दुहितृ + ङस् +अञ् । दौहित्र + सु । दौहित्रः । पूर्ववत् ।
विशेषः अपत्य-अनन्तरापत्य का अर्थ पुत्र, गोत्रापत्य का अर्थ पौत्र और युवापत्य का अर्थ प्रपौत्र है।
यञ्
( १ ) गर्गादिभ्यो यञ् । १०५ । प०वि०- गर्गादिभ्यः ५ ।३ यञ् १।१ ।
स०-गर्ग आदिर्येषां ते-गर्गादयः, तेभ्य:- गर्गादिभ्यः (बहुव्रीहि: ) । अनु०-तस्य, अपत्यम्, गोत्रे इति चानुवर्तते । अन्वयः-तस्य, गर्गादिभ्यो गोत्रेऽपत्यं यञ् ।
अर्थ: तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्यो गर्गादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यो गोत्रापत्येऽर्थे यञ् प्रत्ययो भवति।
उदा०-गर्गस्य गोत्रापत्यम् - गार्ग्य: । वत्सस्य गोत्रापत्यम्-वात्स्य:, इत्यादिकम् ।
गर्ग। वत्स । वाजाऽसे। संकृति । अज । व्याघ्रपात्। विदभृत्। प्राचीनयोग। अगस्ति। पुलस्ति । रेभ । अग्निवेश । शङ्ख। शठ। धूम।
-
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
