________________
अण्
चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः
(१६) जातरूपेभ्यः परिमाणे । १५१ ।
प०वि०-जातरूपेभ्य: ५ । ३ परिमाणे ७ । १ । अनु० - तस्य, विकार इति चानुवर्तते । अन्वयः-तस्य जातरूपेभ्यो विकारोऽण्, परिमाणे ।
अर्थ:- तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्यो जातरूपवाचिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यो विकार इत्यस्मिन्नर्थेऽण् प्रत्ययो भवति, परिमाणेऽभिधेये । जातरूपम् = सुवर्णम्। ‘जातरूपेभ्यः' इति बहुवचननिर्देशात् सुवर्णवाचिनः शब्दा गृह्यन्ते। उदा० - हाटकस्य विकारो हाटकं निष्कम् । हाटकं कार्षापणम् । जातरूपम् । तापनीयम् ।
४४३
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी - समर्थ (जातरूपेभ्यः) जातरूप = सु = सुवर्णवाची प्रातिपदिकों से (विकारः) विकार 'अर्थ में (अण्) अण् प्रत्यय होता है (परिमाणे ) यदि वहां परिमाण अर्थ अभिधेय हो । 'जातरूपेभ्य:' इस बहुवचन - निर्देश से जातरूपवाची (सुवर्णवाची) शब्दों का ग्रहण किया जाता है।
उदा०-हाटक का विकार- हाटक निष्क । निष्क= १६ माशे का सोने का सिक्का हाटक का विकार-हाटक कार्षापण । कार्षापण = १० माशे का सोने का सिक्का । जातरूप का विकार - जातरूप । तपनीय का विकार - तापनीय ।
सिद्धि-हाटकम् | हाटक+ङस् +अण् । हाटक्+अ । हाटक+सु । हाटकम् ।
यहां षष्ठी-समर्थ 'हाटक' शब्द से विकार अर्थ में इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय है। पूर्ववत् अंग को पर्जन्यवत् आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही - जातरूपम्, तापनीयम् | यह 'अण्' प्रत्यय परिमाण अर्थ में होता है, परिमाण अर्थ से अन्यत्र नहीं - यष्टिरियं हाटकमयी (यह सोने की छड़ी है)। यह 'मयट्' आदि प्रत्ययों का अपवाद हैं।
अञ्
Jain Education International
(२०) प्राणिरजतादिभ्योऽञ् । १५२ । प०वि०-प्राणि-रजतादिभ्यः ५ । ३ अञ् १ । १ ।
सo - रजत आदिर्येषां ते रजतादयः । प्राणिनश्च रजतादयश्च ते प्रातिरजतादयः, तेभ्यः प्राणिरजतादिभ्यः (बहुव्रीहिगर्भित इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
