________________
४६७
चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः अञ्
(३) ऋतोऽञ्।४६। प०वि०-ऋत: ५ ।१ अञ्। अनु०-तस्य, धर्म्यम् इति चानुवर्तते । अन्वय:-तस्य ऋतो धर्म्यम् अञ्।
अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थाद् ऋकारान्तात् प्रातिपदिकाद् धर्म्यमित्यस्मिन्नर्थेऽञ् प्रत्ययो भवति ।
उदा०-पोतुर्धर्म्यम्-पौत्रम् । उद्गातुर्धर्म्यम्-औद्गात्रम् ।
आर्यभाषा: अर्थ-(तस्य) षष्ठी-समर्थ (ऋत:) ऋकारान्त प्रातिपदिक से (धर्म्यम्) धर्मयुक्त आचार अर्थ में (अञ्) अञ् प्रत्यय होता है।
उदा०-पोता (ब्रह्मा) का जो धर्म्य=धर्मयुक्त आचार है वह-पौत्र। उद्गाता ऋत्विक् का जो धर्म्य है वह-औद्गात्र।
सिद्धि-पौत्रम् । पोतृ+डस्+अञ्। पौतृ+अ। पौत्र+सु। पौत्रम् ।
यहां षष्ठी-समर्थ, ऋकारान्त पोतृ' शब्द से धर्म्य अर्थ में इस सूत्र से 'अञ्' प्रत्यय है पूर्ववत् अंग को आदिवद्धि और 'इको यणचि' (६।१७६) से अंग के ऋकार को यण्-आदेश (र) होता है। ऐसे ही-औद्गात्रम् ।
अवक्रय-अर्थप्रत्ययविधिः यथाविहितम् (ठक)
(१) अवक्रयः।५०। प०वि०-अवक्रय: ११। अनु०-तस्य, ठक् इति चानुवर्तते । अन्वय:-तस्य प्रातिपदिकाद् अवक्रयष्ठक् ।
अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थात् प्रातिपदिकाद् अवक्रय इत्यस्मिन्नर्थे यथाविहितं ठक् प्रत्ययो भवति । ___“वाणिज्यार्थं तैलधान्यादिकं देशान्तरं नयताऽस्मिन् शुल्कस्थाने प्रतिभारमेतावद् देयमिति तद् देशाधिपतिना यत् कल्पितं सोऽवक्रय: पिण्डक
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
