________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
आर्यभाषाः अर्थ- (छन्दसि ) वेदविषय में ( कद्रुकमण्डल्वोः) कद्रु और कमण्डलु प्रातिपदिकों से (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (ऊङ्) ऊङ् प्रत्यय होता है।
६८
उदा०- - (कदुः) कद्रूश्च वै सुपर्णी च । कद्रू का अर्थ सुपर्णी है । (कमण्डलुः) मा स्म कमण्डलूं शूद्राय दद्यात् । अपना जलपात्र किसी अपवित्र जन को न देवें ।
सिद्धि-कद्रूः । कद्रू+ऊङ्। कद्रू+सु। कद्रूः ।
यहां 'कद्रु' शब्द से स्त्रीलिङ्ग में इस सूत्र से 'ऊङ्' प्रत्यय है। ऐसे ही- कमण्डलूः ।
ऊङ्
प०वि० संज्ञायाम् ७ । १ ।
अनु० - ऊङ, कद्रुकमण्डल्वोरिति चानुवर्तते ।
अन्वयः - कद्रुकमण्डलुभ्यां स्त्रियाम् ऊङ् संज्ञायाम् ।
अर्थः- कद्रुकमण्डलुभ्यां प्रातिपदिकाभ्यां स्त्रियाम् ऊङ् प्रत्ययो भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम् ।
उदा०- ( कद्र :) कद्रूः । (कमण्डलुः) कमण्डलूः ।
आर्यभाषाः अर्थ- ( कद्रुकमण्डल्वोः) कद्रु और कमण्डलु प्रातिपदिकों से (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (ऊङ्) ऊङ् प्रत्यय होता है (संज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञा अर्थ की प्रतीति हो । - ( कद्रु) कद्रूः । कश्यप ऋषि की स्त्री का नाम । (कमण्डलुः) कमण्डलूः । के समान कृष्ण वर्ण की स्त्री ।
उदा०
कमण्डलु
(७) संज्ञायाम् । ७२ ।
सिद्धि - (१) कद्रूः । कद्रु+ऊङ् । कद्रू+सु। कद्रूः ।
यहां 'कद्रु' शब्द से स्त्रीलिङ्ग में इस सूत्र से 'ऊङ्' प्रत्यय है।
(२) कमण्डलूः । कमण्डलु+कन् । कमण्डलु+० । कमण्डलु+ऊङ् । कमण्डलु+सु । कमण्डलुः ।
यहां प्रथम 'संज्ञायां च' (५1३1९७ ) से इव - अर्थ में 'कन्' प्रत्यय और 'लुम्मनुष्ये' (५1३।९८) से 'कन्' प्रत्यय का लुप् होता है। स्त्रीलिङ्ग में इस सूत्र से 'ऊङ्' प्रत्यय है। इति ऊङ्प्रत्ययप्रकरणम् ।
ङीन्प्रत्ययप्रकरणम्
ङीन्
(१) शाङ्गर्वाद्यञो ङीन् । ७३ । प०वि०-शार्ङ्गरवादि-अञः ५ ।१ ङीन् १ । १ ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
