________________
चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः
अन्वयः - यथासम्भव०प्रस्थोत्तरपदपलद्यादिकोपधात् शेषेऽण् । अर्थः- यथासम्भवविभक्तिसमर्थेभ्यः प्रस्थोत्तरपदेभ्य: पलद्यादिभ्यः ककारोपधेभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्यः शेषेष्वर्थेषु अण् प्रत्ययो भवति ।
उदा०- (प्रस्थोत्तरपदम् ) माद्रीप्रस्थे भवो माद्रीप्रस्थ: । माहकीप्रस्थे भवो माहकीप्रस्थ: । (पलद्यादि: ) पलद्यां भव: पालदः । परिषदि भवः पारिषदः । (कोपधः ) नीलीनके भवो नैलीनकः । चियातके भवश्चैयातकः ।
पलदी। परिपत्। यकृल्लोमन् । रोमक । कालकूट । पटच्चर । वाहीक । कलकीट । मलकीट । कमलकीट । कमलभिदा । कमलकीर । बाहुकीट । नैतकी । परिखा । शूरसेन । गोमती । उदपान । पक्ष । कललकीट । ककलकीकटा। गोष्ठी। नैधिकी। नैकेती। सकृल्लोमन् । इति पलद्यादयः । ।
1
आर्यभाषाः अर्थ-यथासम्भव विभक्ति-समर्थ (प्रस्थोत्तरपदपलद्यादिकोपधात्) प्रस्थ-उत्तरपदवाले, पलदी आदि तथा ककार- उपधावाले प्रातिपदिकों से (शेष) शेष अर्थों में (अण्) अण् प्रत्यय होता है।
उदा०- (प्रस्थोत्तरपदम् ) माद्रीप्रस्थे भवो माद्रीप्रस्थ: । माद्रीप्रस्थ नामक ग्राम में रहनेवाला - माद्रीप्रस्थ । माहकीप्रस्थे भवो माहकीप्रस्थ: । माहकीप्रस्थ नामक ग्राम में रहनेवाला-माहकीप्रस्थ । ( पलद्यादि) पलद्यां भव: पालद: । पलदी-झोपड़ियों के ग्राम में रहनेवाला - पालद । परिषदि भवः पारिषदः । परिषद् = विद्वत्सभा में रहनेवाला - पारिषद । (कोपध) नीलीनके भवो नैलीनकः । निलीनक=छिपे हुए स्थान में रहनेवाला - नैलीनक । चियातके भवश्चैयातकः । निश्चित स्थान पर रहनेवाला - चैयातक ।
२७१
सिद्धि-माद्रीप्रस्थ: । यहां सप्तमी - समर्थ, प्रस्थ उत्तरपदवाले 'माद्रीप्रस्थ' शब्द से शेष अर्थ में इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय है । 'तद्धितेष्वचामादे:' ( ७ । २ । ११७) से अंग को पर्जन्यवत् आदिवृद्धि होती है । ऐसे ही - माहकीप्रस्थ: आदि ।
अण्
(२०) कण्वादिभ्यो गोत्रे ॥ ११० ॥ प०वि०- कण्व - आदिभ्यः ५ । ३ गोत्रे ७ । १
स०-कण्व आदिर्येषां ते-कण्वादयः, तेभ्यः - कण्वादिभ्यः ( बहुव्रीहि: ) । अनु० - शेषे, अण् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः -- यथासम्भव०गोत्रे कण्वादिभ्यः शेषेऽण् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
