________________
१०६
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-शिवस्यापत्यम्-शैवः । प्रौष्ठस्यापत्यम्-प्रौष्ठः, इत्यादिकम् ।
शिव। प्रौष्ठ। प्रौष्ठिक। चण्ड। मण्ड। जम्भ। मुनि। सन्धि । भूरि। कुठार। अनभिम्लान। अनभिग्लान। ककुत्स्थ। कहोड। लेख । रोध। खञ्जन । कोहड़। पिष्ट । हेहय । खजार । खञ्जाल । सुरोहिका। पर्ण। कहूष । परिल । वतण्ड । तृण । कर्ण । क्षीरह्रद। जलह्रद । परिषिक । जटिलिक । गोफिलिक । बधिरिका । मञ्जीरक। वृष्णिक । रेख । आलेखन। विश्रवण । खण। वर्तनाक्ष । पिटक। पिटाक । तुक्षाक । नभाक । ऊर्णनाभ । जरत्कारु। उत्क्षिपा। रोहितिक। आर्यश्वेत। सुपिष्ट। खजूरकर्ण । मसूरकर्ण । तूनकर्ण। मयूरकर्ण । खडरक । तक्षन् । ऋष्टिषेण । गङ्गा । विपाशा। यस्क । लह्य । द्रुघ । अय:स्थूण। भलन्दन। विरूपाक्ष। भूमि। इला। सपत्नी। द्वयचो नद्याः। त्रिवेणी त्रिवणं च। कय। कबोध । परल । ग्रीवाक्ष । गोभिलिक । राजल । तडाक। वडाक । इति शिवादयः ।।
आर्यभाषा: अर्थ- (तस्य) षष्ठी-समर्थ (शिवादिभ्यः) शिव आदि प्रातिपदिकों से (अपत्यम्) अपत्य अर्थ में (अण्) अण् प्रत्यय होता है।
उदा०-शिवस्यापत्यम्-शैव: । शिव ऋषि का पुत्र-शैव। प्रौष्ठस्यापत्यम्-प्रौष्ठः । प्रौष्ठ ऋषि का पुत्र-प्रौष्ठ, इत्यादि।
सिद्धि-शैवः । शिव+डस्+अण् । शैक्+अ। शैव+सु । शैवः ।
यहां षष्ठी-समर्थ शिव' शब्द से अपत्य सामान्य अर्थ में इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय है। पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि होती है। ऐसे ही-प्रौष्ठ: आदि। अण्(२) अवृद्धाभ्यो नदीमानुषीभ्यस्तन्नामिकाभ्यः ।११३।
प०वि०-अवृद्धाभ्य: ५।३ नदी-मानुषीभ्य: ५।३ तन्नामिकाभ्य: ५ ।३।
स०-न वृद्धा इति अवृद्धाः, ताभ्य:-अवृद्धाभ्यः (नञ्तत्पुरुषः) । नद्यश्च मानुष्यश्च ता:-नदीमानुष्यः, ताभ्य:-नदीमानुषीभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । तानि नामानि यासां ता:-तन्नामिकाः, ताभ्य:-तन्नामिकाभ्य: (बहुव्रीहि:)।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
