________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
उदा०-कन्याया अपत्यम् - कानीनः कर्णः । कन्या (कुन्ती) का पुत्र- कानीन (कर्ण) । कानीनो व्यासः । कन्या (सत्यवती) का पुत्र - कानीन (व्यास) ।
सिद्धि-कानीनः । कन्या+ङस् +अण् । कानीन् +अ । कानीन+सु । कानीनः ।
११०
यहां षष्ठी-समर्थ 'कन्या' शब्द से अपत्य अर्थ में इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय है और 'कन्या' शब्द के स्थान में 'कनीन' आदेश भी होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है ।
अण्
(६) विकर्णशुङ्गच्छगलाद् वत्सभरद्वाजात्रिषु । ११७ ।
प०वि० - विकर्ण-शुङ्ग - छगलात् ५ ।१ वत्स भरद्वाज - अत्रिषु ७ । ३ । सo - विकर्णश्च शुङ्गश्च छगलश्च एतेषां समाहार:- विकर्णशुङ्गच्छ्गलम्, तस्मात् - विकर्णशुङ्गच्छ्गलात् (समाहारद्वन्द्वः) । वत्सश्च भरद्वाजश्च अत्रिश्च ते वत्सभरद्वाजात्रय:, तेषु वत्सभरद्वाजात्रिषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु० - तस्य अपत्यम्, अण् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः-तस्य विकर्णशुङ्गच्छ्गलाद् अपत्यम् अण्, वत्सभरद्वाजात्रिषु । अर्थः-तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्यो विकर्णशुङ्गच्छ्गलेभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽपत्यमित्यस्मिन्नर्थेऽण् प्रत्ययो भवति, यथासंख्यं वत्सभरद्वाजात्रिष्वभिधेयेषु ।
उदा०-विकर्णस्यापत्यम्-वैकर्णो वात्स्यः । शुङ्ङ्गस्यापत्यम्-शौगो भारद्वाज:। छगलस्यापत्यम्-छागल आत्रेयः 1
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी- समर्थ (विकर्णशुङ्गच्छगलात्) विकर्ण, शुङ्ग, छगल प्रातिपदिकों से (अपत्यम्) अपत्य अर्थ में (अण्) अण् प्रत्यय होता है (वत्सभरद्वाजात्रिषु) यदि वहां वत्स, भरद्वाज और अत्रि अर्थ अभिधेय हो ।
उदा०- (विकर्ण) विकर्णस्यापत्यम्-वैकर्णो वात्स्यः । विकर्ण ऋषि का पुत्र- वैकर्ण वात्स्य । ( शुङ्ग ) शुङ्गस्यापत्यम् - शौङ्गो भारद्वाज: । शुङ्ग ऋषि का पुत्र - शौङ्ग भारद्वाज । (छगल) छगलस्यापत्यम् - छागल आत्रेयः । छगल ऋषि का पुत्र- छागल आत्रेय । विकर्ण, शुङ्ग और छगल क्रमशः वत्स, भरद्वाज और अत्रि वंश के ऋषि हैं।
सिद्धि-वैकर्णः । विकर्ण+ ङस् +अञ् । वैकर्ण् +अ । वैकर्ण+सु । वैकर्णः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
