________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम्
जहां मनुष्य अर्थ अभिधेय होता है वहां पूर्वोक्त 'पर्वताच्च' (४ । २ । १४३) से छ प्रत्यय ही होता है-पर्वतीयो मनुष्यः ।
F:
३०४
(५४) कृकणपर्णाद् भारद्वाजे | १४४ | प०वि०-कृकण-पर्णात् ५।१ भारद्वाजे ७ । १ । स०-कृकणं च पर्णं च एतयोः समाहारः कृकणपर्णम्, तस्मात्कृकणपर्णात् (समाहारद्वन्द्वः) ।
अनु० - शेषे, देशे, छ इति चानुवर्तते ।
अन्वयः-यथासम्भव॰भारद्वाजे देशे कृकणपर्णात् शेषे छ ।
अर्थः- यथासम्भवविभक्तिसमर्थाभ्यां भारद्वाज- देशवाचिभ्यां कृकणपर्णाभ्यां प्रातिपदिकाभ्यां शेषेष्वर्थेषु छः प्रत्ययो भवति । अत्र देशप्रकरणे भारद्वाजशब्दो देशवाचको गृह्यते न तु गोत्रवाचक: ।
उदा०-(कृकणम्) कृकणे जातं कृकणीयम् । (पर्णः) पर्णे जातं
पर्णीयम् ।
आर्यभाषाः अर्थ-यथासम्भवविभक्तिसमर्थ (भारद्वाजे देशे ) भारद्वाज देशवाची (कृकणपर्णात्) कृकण, पर्ण प्रातिपदिकों से (शेषे) शेष अर्थों में (छः) छ प्रत्यय होता है। यहां देश-प्रकरण में देशवाची 'भारद्वाज' शब्द का ग्रहण किया जाता है; गोत्रवाची का नहीं ।
उदा०- (कृकण) कृकणे जातं कृकणीयम् । भारद्वाज देशीय 'कृकण' नगर में उत्पन्न - कृकणीय । (पर्ण) पर्णे जातं पर्णीयम् । भारद्वाज देशीय पर्ण नगर में उत्पन्न- पर्णीय । सिद्धि-कृकणीयम् । यहां सप्तमी समर्थ, भारद्वाज- देशवाची 'कृकण' शब्द से शेष अर्थों में इस सूत्र से 'छ' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है । ऐसे ही - पर्णीयम् ।
विशेष- पारजीटर ने भारद्वाज देश की पहचान गढ़वाल प्रदेश से की है {मार्कण्डेय पुराण का अंग्रेजी अनुवाद पृ० ३२० } (पाणिनिकालीन भारतवर्ष पृ० ७०)।
इति पूर्वशेषार्थप्रत्ययप्रकरणम् ।
इति पण्डितसुदर्शनदेवाचार्यविरचिते पाणिनीयाष्टाध्यायीप्रवचने चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः समाप्तः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
