________________
चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः
१५१ सिद्ध ही था किन्तु ये वृद्धसंज्ञक शब्द होने से 'वृद्धेत्कोसलाजादाञ्यङ्' (४।१।१६९) से 'व्यङ्' प्रत्यय प्राप्त था । उसका यह पूर्व प्रतिषेध है।
(२) गान्धारः । गान्धारि + ङस् +अञ् । गान्धार् + अ । गान्धार + सु । गान्धारः । पूर्ववत् । विशेष- (१) साल्वेय जनपद, साल्व जनपद की एक शाखा थी। साल्व जनपद वर्तमान अलवर से उत्तरी बीकानेर तक का फैला हुआ प्रदेश था ।
(२) गान्धारि यह गन्धार जनपद का पुराना नाम है । गन्धार जनपद कुन (काश्कर) नदी से तक्षशिला तक फैला हुआ था (पाणिनिकालीन भारतवर्ष पृ० ६२ ) । अण्
(१) द्व्यञ्मगधकलिङ्गसूरमसादण् | १६८ | प०वि० - द्वयच-मगध- कलिङ्ग - सूरमसात् ५ ११ अण् १ । १ ।
स०-द्वावचौ यस्मिन् सः- द्व्यच् । द्व्यच् च मगधश्च कलिङ्गश्च सूरमसश्च एतेषां समाहारः - द्वयच्मगधकलिङ्गसूरमसम् तस्मात्द्व्यच्मगधकलिङ्गसूरमसात् ( बहुव्रीहिगर्भितसमाहारद्वन्द्वः) ।
अनु०-तस्य, अपत्यम्, जनपदशब्दात्, क्षत्रियाद् इति चानुवर्तते । अन्वयः - तस्य क्षत्रियाद् जनपदशब्दाद् द्वयञ्मगधकलिङ्गसूरमसाद् अपत्यम् अण् ।
अर्थ :- तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्य: क्षत्रियवाचिभ्यो जनपदशब्देभ्यो द्व्यञ्मगधकलिङ्गसूरमसेभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽपत्यमित्यस्मिन्नर्थेऽण् प्रत्ययो भवति ।
उदा०- ( द्व्यच्) अङ्गानामपत्यम् - आङ्गः । बङ्गानामपत्यम्बाङ्गः । पुण्ड्राणामपत्यम् - पौण्ड्रः । सुह्मानामपत्याम् - सौह्मः । ( मगध : ) मगधानामपत्यम्-मागधः । ( कलिङ्गः ) कलिङ्गानामपत्यम् - कालिङ्ग: । ( सूरमसः ) सूरमसानामपत्यम् - सौरमसः ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी - समर्थ (क्षत्रियात्) क्षत्रियवाची (जनपदशब्दात्) जनपद शब्द (द्वयञ्मगधकलिङ्गसूरमसात्) दो अचोंवाले शब्द, मगध, कलिङ्ग और सूरमस प्रातिपदिक ये (अपत्यम्) अपत्य अर्थ में (अण्) अण् प्रत्यय होता है।
उदा०-(द्व्यच्) अङ्गानामपत्यम् - आङ्गः । अङ्ग नामक क्षत्रियों का पुत्र- आङ्ग । बङ्गानामपत्यम्-बाङ्गः । बङ्ग नामक क्षत्रियों का पुत्र बाङ्ग । पुण्ड्राणामपत्यम् - पौण्ड्रः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
