________________
मतुप् -
चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः
(१६) नद्यां मतुप् । ८४।
प०वि० - नद्याम् ७१ मतुप् १ । १ । अनु० -अस्मिन्नादिषु देशे तन्नाम्नि इति चानुवर्तते । अन्वयः-यथासम्भव॰प्रातिपदिकाद् अस्मिन्नादिषु मतुप् तन्नाम्नि
२४६
देशे नद्याम्।
अर्थ: यथासम्भवविभक्तिसमर्थात् प्रातिपदिकाद् अस्मिन्नादिषु चतुष्वर्थेषु मतुप् प्रत्ययो भवति, तन्नाम्नि देशे नद्यामभिधेयायाम् । उदा० - उदुम्बरा अस्यां सन्तीति उदुम्बरावती नदी । एवम्मशकावती, वीरणावती, पुष्करावती, इक्षुमती, द्रुमती ।
आर्यभाषाः अर्थ-यथासम्भव विभक्ति-समर्थ प्रातिपदिक से (अस्मिन्०) अस्मिन् आदि चार अर्थों में (मतुप् ) मतुप् प्रत्यय होता है (तन्नाम्नि देशे, नद्याम् ) यदि वहां तन्नामक देशविशेष नदी अर्थ अभिधेय हो ।
उदा०o - उदुम्बरा अस्यां सन्तीति - उदुम्बरावती नदी । उदुम्बर = गूलर इसमें हैं यह उदुम्बरावती नदी । ऐसे ही मशकावती । मछरोंवाली नदी । वीरणावती । वीरण= उशीर, खसवाली नदी । पुष्करावती । पुष्कर = नीलकमलवाली नदी । इक्षुमती । इक्षु-ईखवाली नदी । द्रुमती | द्रु= वृक्षोंवाली नदी ।
सिद्धि - उदुम्बरावती । उदुम्बर + जस् + मतुप् । उदुम्बर+वत्। उदुम्बरावत्+ङीप् । उदुम्बरावती+सु । उदुम्बरावती ।
यहां 'उदुम्बर' शब्द से अस्मिन् आदि चार अर्थों में मतुप् प्रत्यय है। 'मादुपधायाश्च०' (८।२।९) से मतुप् के 'म्' को 'व्' आदेश और दृगदृश्वतुषु' ( ६ । ३ । ८९ ) से दीर्घ होता है। नदी रूप स्त्रीत्व - विवक्षा में 'उगितश्च' (४।१।६ ) से ङीप् प्रत्यय होता है ।
मतुप्
Jain Education International
(२०) मध्वादिभ्यश्च । ८५ ।
प०वि०- मध्वादिभ्यः ५ । ३ च अव्ययपदम् । स०-मधु आदिर्येषां ते-मध्वादयः, आदिर्येषां ते मध्वादयः तेभ्य:- मध्वादिभ्यः । अनु० -अस्मिन्नादिषु, देशे तन्नाम्नि, मतुप् इति चानुवर्तते । अन्वयः-यथासम्भव०मध्वादिभ्योऽस्मिन्नादिषु मतुप् तन्नाम्नि देशे ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
