________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम्
अर्थः-यथासम्भवविभक्तिसमर्थेभ्यो मध्वादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽस्मिन्नादिषु चतुर्ष्वर्थेषु मतुप् प्रत्ययो भवति, तन्नाम्नि देशेऽभिधेये ।
२५०
I
उदा० - मधु अस्मिन्नस्तीति मधुमान् देशः । विसान्यस्मिन् सन्तीतिविसवान् देशः, इत्यादिकम् ।
मधु । विस । स्थाणु । मुष्टि । हृष्टिं । इक्षु । वेणु । रम्य। ऋक्ष । कर्कन्धु। शमी । किरीर । हिम । किशरा । शर्पणा । मरुत् । मरुव । दार्वाघाट । शर । इष्टका । तक्षशिला । शक्ति | आसन्दी । आसुति । शलाका । आमिधी । खडा । वेटा । इति मध्वादयः । ।
आर्यभाषाः अर्थ-यथासम्भव विभक्ति-समर्थ (मध्वादिभ्यः) मधु आदि प्रातिपदिकों से (अस्मिन्०) अस्मिन् आदि चार अर्थों में (मतुप् ) मतुप् प्रत्यय होता है (तन्नाम्नि देशे ) यदि वहां तन्नामक देश अर्थ अभिधेय हो ।
उदा० - मधु अस्मिन्नस्तीति मधुमान् देशः । मधु (शहद) इसमें है यह - मधुमान् देश । विसान्यस्मिन् सन्तीति-विसवान् देशः । विस:- कमलनाल - तन्तुओंवाला देश, इत्यादि । सिद्धि - मधुमान् । मधु+मतुप् । मधुमत्+सु । मधुमात्+सु। मधुमा+नुम्+त्+सु । मधुमान् । मधुमान्त्+सु । मधुमान्त्+0 । मधुमान्त् ।
यहां मधु शब्द से अस्मिन् आदि चार अर्थों में मतुप् प्रत्यय है । पर और नित्य नुम् - आगम को बाधकर प्रथम 'अत्वसन्तस्य चाधातो:' (६ । ४ । १४) से अतु- अन्त की उपधा को दीर्घ होता है । तत्पश्चात् 'उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातो:' (७ 181७0) से नुम्, आगम, 'हल्ङ्याब्भ्यो० ' ( ६ |१/६६ ) से सु का लोप और संयोगान्तस्य लोप:' ( ८ / २ / २३) से तकार का लोप होता है। ऐसे ही - विसवान् ।
ड्मतुप्
(२१) कुमुदनडवेतसेभ्यो मतुप् । ८६ । प०वि०-कुमुद-नड-वेतसेभ्य: ५ । ३ ड्मतुप् १ । १ ।
सo - कुमुदश्च नडश्च वेतसश्च ते कुमुदनडवेतसाः, तेभ्यःकुमुदनडवेतसेभ्य: ( इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
देशे ।
अनु०-अस्मिन्नादिषु, देशे तन्नाम्नि इति चानुवर्तते। अन्वयः-यथासम्भव०कुमुदनडवेतसेभ्योऽस्मिन्नादिषु ड्मतुप् तन्नाम्नि
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
