________________
चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः
अर्थः-यथासम्भवविभक्तिसमर्थेभ्य: कुमुदनडवेतसेभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽस्मिन्नादिषु चतुर्ष्वर्थेषु ड्मतुप् प्रत्ययो भवति, तन्नाम्नि देशेऽभिधेये । उदा०- (कुमुदः) कुमुदा अस्मिन् सन्तीति-कुमुद्वान् देश: । ( नड: ) नड्वान् देश: । (वितसः ) वेतसवान् देश: ।
आर्यभाषाः अर्थ-यथासम्भव विभक्ति - समर्थ (कुमुदनडवेतसेभ्यः ) कुमुद, नड, वेतस प्रातिपदिकों से (अस्मिन्०) अस्मिन् आदि चार अर्थों में ( मतुप् ) ड्मतुप् प्रत्यय होता है (तन्नाम्नि देशे ) यदि वहां तन्नामक देश अर्थ अभिधेय हो ।
२५१
उदा०- (कुमुद) कुमुदा अस्मिन् सन्तीति- कुमुद्वान् देशः । कुमुद = सफेद कमल इसमें हैं यह-कुमुद्वान् देश । (नड) नड्वान् देश: । नड = सरपतोंवाला देश । (वितस ) वेतसवान् देश: । बेतोंवाला देश ।
सिद्धि - कुमुद्वान् । कुमुद्+जस्+ड्मतुप् । कुमुद्+मत् । कुमुद्+वत्। कुमुद्वत्+सु । कुमुद्वात्+सु । कुमुद्वा+नुम्+त्+सु । कुमुद्वान्त्+० । कुमुद्वान् ।
यहां प्रथमा-समर्थ 'कुमुद' शब्द से 'अस्मिन्' आदि चार अर्थों में इस सूत्र से 'डुमतुप्' प्रत्यय होता है । प्रत्यय के डित्त्व - सामर्थ्य से वा० - डित्यभस्यापि टेर्लोपः' ( ६ । ४ । १४३) से कुमुद के टि-भाग (अ) का लोप होता है । 'झयः' (५ 1४ 1१११) से 'मतुप् ' के 'म्' को वकार आदेश होता है। शेष कार्य मधुमान् (४/२/८५) के समान है। ऐसे ही - नड्वान्, वेतस्वान् ।
ड्वलच्
(२२) नडशादाड् ड्वलच् । ८७ । प०वि० - नड्-शादात् ५ ।१ ड्वलच् १ । १ । स०-नडश्च शादश्च एतयोः समाहारः- नडशादम्, तस्मात्-नडशादात् ( समाहारद्वन्द्वः) ।
अनु०-अस्मिन्नादिषु देशे तन्नाम्नि इति चानुवर्तते । अन्वयः-यथासम्भव॰नडशादाभ्याम् अस्मिन्नादिषु ड्वलच् तन्नाम्नि
देशे ।
अर्थ: यथासम्भवविभक्तिसमर्थाभ्यां नडशादाभ्यां प्रातिपदिकाभ्याम् अस्मिन्नादिषु चतुर्ष्वर्थेषु ड्लवच् प्रत्ययो भवति, तन्नाम्नि देशेऽभिधेये । उदा०- ( नड) नडा अस्मिन् सन्तीति नड्वलो देश: । (शाद :) शादा अस्मिन् सन्तीति शाद्वलो देश: ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
