________________
११४
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम
ढक्
(३) इतश्चानिञः।१२२। प०वि०-इत: ५।१ च अव्ययपदम्, अनित्र: ५।१। स०-न इञ् इति अनिञ्, तस्मात्-अनिञः (नञ्तत्पुरुषः) । अनु०-तस्य, अपत्यम, ढक्, द्वयच इति चानुवर्तते। अन्वय:-तस्य अनित्र इतो व्यचोऽपत्यं ढक् ।
अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थाद् अनिअन्ताद् इकारान्ताद् व्यच: प्रातिपदिकाद् अपत्यमित्यस्मिन्नर्थे ढक् प्रत्ययो भवति ।
उदा०-अत्रेरपत्यम्-आत्रेय: । निधेरपत्यम्-नैधेयः ।
आर्यभाषा अर्थ-(तस्य) षष्ठी-समर्थ (अनिजः) इञ-प्रत्ययान्त से रहित (इत:) इकारान्त (द्वयच:) दो अच्वाले प्रातिपदिक से (अपत्यम्) अपत्य अर्थ में (ढक्) ढक् प्रत्यय होता है।
उदा०-अनेरपत्यम्-आत्रेय: । अत्रि ऋषि का पुत्र-आत्रेय । निधेरपत्यम्-नैधेयः । निधि ऋषि का पुत्र-नैधेय।
सिद्धि-आत्रेय: । अत्रि+डस्+ढक् । आत्+एय। आत्रेय+सु। आत्रेयः ।
यहां षष्ठी-समर्थ इञ् प्रत्ययान्त से वर्जित, इकारान्त, द्वि-अज्वान् ‘अत्रि' शब्द से इस सूत्र से 'ढक्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। ऐसे ही-नैधेयः । ढक
(४) शुभ्रादिभ्यश्च ।१२३। प०वि०-शुभ्रादिभ्य: ५।३ च अव्ययपदम् । स०-शुभ्र आदिर्येषां ते शुभ्रादय:, तेभ्य:-शुभ्रादिभ्यः (बहुव्रीहिः)। अनु०-तस्य, अपत्यम्, ढक् इति चानुवर्तते। अन्वय:-तस्य शुभ्रादिभ्यश्च अपत्यं ढक् ।
अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्य: शुभ्रादिभ्योऽपि प्रातिपदिकेभ्योऽपत्यमित्यस्मिन्नर्थे ढक् प्रत्ययो भवति।।
उदा०-शुभ्रस्यापत्यम्-शौभ्रेयः। विष्टपुरस्यापत्यम्-वैष्टपुरेयः, इत्यादिकम्।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
