________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
अर्थः तस्य इति षष्ठीसमर्थात् प्रातिपदिकाद् निवास इत्यस्मिन्नर्थे यथाविहितं प्रत्ययो भवति, तन्नाम्नि देशेऽभिधेये ।
२३०
उदा० - ऋजुनावां निवासो देश :- आर्जुनावो देश: । शिबीनां निवासो देश:- शैबो देश: ।
उदा०
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी - समर्थ प्रातिपदिक से (निवासः) निवास अर्थ में यथाविहित प्रत्यय होता है (तन्नाम्नि देशे ) यदि वहां तन्नामक देश अर्थ अभिधेय हो । ० - ऋजुनावां निवासो देश :- आर्जुनावो देश: । ऋजुनौ नामक लोगों का निवास देश - आर्जुनाव देश । ऋजुनौ सुखद नौकावाला | शिबीनां निवासो देश :- शैबो देश: । शिबि जनों का निवास देश- शैब देश । शिबि= राजा उशीनर के पुत्र तथा ययाति के दौहित्र एक प्रसिद्ध धार्मिक राजा का नाम ।
सिद्धि- आर्जुनाव: । ऋजुनौ+आम्+अण् । आर्जनाव्+अ । आर्जनाव+सु । आर्जनाव: ।
यहां षष्ठी-समर्थ 'ऋजुनौ' शब्द से निवास अर्थ में इस सूत्र से यथाविहित पूर्ववत् 'अण्' प्रत्यय है। 'तद्धितेष्वचामादे:' ( ७ । २ । ११७ ) से अंग को आदिवृद्धि और 'एचोऽयवायाव:' (७/१/७५ ) से 'आव्' आदेश होता है। ऐसे ही 'शिबि' शब्द से - शैब: । (४) अदूरभवार्थ:
देशे
1
(४) अदूरभवश्च ॥ ६६।
प०वि० - अदूरभवः १।१ च अव्ययपदम् । अनु०-देशे, तन्नाम्नि तस्य इति चानुवर्तते ।
अन्वयः-तस्य षष्ठीसमर्थाद् अदूरभवश्च यथाविहितं प्रत्ययस्तन्नाम्नि
अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थात् प्रातिपदिकाद् अदूरभव इत्यस्मिन्नर्थेऽपि यथाविहितं प्रत्ययो भवति, तन्नाम्नि देशेऽभिधेये ।
उदा०-विदिशाया अदूरभवं नगरम् - वैदिशं नगरम् । हिमवतोऽदूरभवं नगरम् - हैमवतं नगरम् ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी - समर्थ प्रातिपदिक से (अदूरभवः) समीप अर्थ में यथाविहित प्रत्यय होता है (तन्नाम्नि देशे ) यदि वहां तन्नामक देश अर्थ अभिधेय हो उदा०-विदिशाया अदूरभवं नगरम् - वैदिशं नगरम् । विदिशा नामक नगर के समीप जो नगर है वह - वैदिश नगर । मध्यदेशवर्ती दशार्ण नामक देश के अन्तर्गत एक
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
