SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 248
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ २११ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः विषयार्थप्रत्ययविधिः यथाविहितं प्रत्ययः (१) विषयो देशे।५१। प०वि०-विषय: ११ देशे ७१। अनु०-तस्य इत्यनुवर्तते, समूह इति निवृत्तम्। अन्वय:-तस्य षष्ठीसमर्थाद् विषयो यथाविहितं प्रत्ययो देशे। अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थात् प्रातिपदिकाद् विषय इत्यस्मिन्नर्थे यथाविहितं प्रत्ययो भवति, योऽसौ विषयो देशश्चेत् स भवति । विषयशब्दोऽयं बहर्थः । क्वचिद् ग्रामसमुदाये वर्तते-विषयो लब्ध इति। क्वचिन्दिन्द्रियग्राह्ये वर्तते-चक्षुर्विषयो रूपमिति । क्वचिदत्यन्तशीलिते ज्ञेये वर्तते-देवदत्तस्य विषयो व्याकरणमिति । तत्र ग्रामसमुदायप्रतिपत्त्यर्थं सूत्रे देशग्रहणं क्रियते। उदा०-शिबीनां विषयो देश: शैब: । उष्ट्राणां विषयो देश औष्ट्र: । आर्यभाषा: अर्थ-(तस्य) षष्ठी-समर्थ प्रातिपदिक से (विषय:) विषय अर्थ में यथाविहित प्रत्यय होता है (दशे) जो विषय है यदि वह देश हो। विषय शब्द बहु-अर्थक है। कहीं ग्राम-समुदाय अर्थ में है-विषयो लब्ध:' अपना देश प्राप्त होगया। कहीं इन्द्रिय-ग्राह्य अर्थ में है-चक्षुर्विषयो रूपम् चक्षु का विषय रूप है। कहीं अत्यन्त अभ्यस्त ज्ञेय अर्थ में है- देवदत्तस्य विषयो व्याकरणम् देवदत्त का अत्यन्त अभ्यस्त व्याकरणशास्त्र है। उनमें से देश-ग्राम-समुदाय अर्थ का ग्रहण करने के लिये सूत्र में देशे' पद का पाठ किया गया है। उदा०-शिबीनां विषयो देश: शैबः । शिबि-राजा उशीनर के पुत्र तथा ययाति के दौहित्र का देश-शैब । उष्ट्राणां विषयो देश: औष्ट्र: । ऊंटों का देश-औष्ट्र, रेगिस्तान। सिद्धि-शैबः । शिबि+आम्+अण् । शैब्+अ। शैब+सु । शैवः । यहां षष्ठी-समर्थ शिबि' शब्द से विषय (देश) अर्थ में इस सूत्र से यथाविहित प्रत्यय का विधान किया गया है। यहां प्राग्दीव्यतोऽण् (४।१।८३) से यथाविहित 'अण्' प्रत्यय है। तद्धितेष्वचामादेः' (७।२।११७) से अंग को आदिवृद्धि और 'यस्येति च' (६।४।१४८) से अंग के इकार का लोप होता है। ऐसे ही उष्ट्र' शब्द से-औष्ट्रः। Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.003298
Book TitlePaniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 03
Original Sutra AuthorN/A
AuthorSudarshanacharya
PublisherBramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Publication Year1998
Total Pages624
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size22 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy