________________
२६६
त्यप-विकल्प:
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
(१४) ऐषमोह्यः श्वसोऽन्यतरस्याम् ।१०४ ।
प०वि० - ऐषम:- ह्य:- श्वसः ५ ।१ अन्यतरस्याम् अव्ययपदम्। स०-ऐषमश्च ह्यश्च श्वश्च एतेषां समाहारः - ऐषमोह्यः श्वः, तस्मात् - ऐषमोह्य: श्वस: ( समाहारद्वन्द्व : ) ।
अनु०-शेषे, त्यप् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः-यथासम्भव०ऐषमोह्य: श्वसः शेषेऽन्यतरस्यां त्यप् । अर्थः-यथासम्भवविभक्तिसमर्थेभ्य ऐषमोह्य: श्वोभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः शेषेष्वर्थेषु विकल्पेन त्यप् प्रत्ययो भवति, पक्षे च ट्युट्युलौ प्रत्ययौ
भवतः ।
उदा०-(एषमः) ऐषमसि भवम् ऐषमस्त्यम् (त्यप्) । ऐषमस्तनम् (ट्यु:+ट्युल्) । (ह्यः) ह्यो भवं ह्यस्त्यम् (त्यप्) ह्यस्तनम्। (ट्युः+ट्युल्)। ( श्वः ) श्वो भवं श्वस्त्यम् । श्वस्तनम् (ट्युः+ ट्युल्) ।
आर्यभाषाः अर्थ - यथासम्भव विभक्ति-समर्थ (ऐषमोह्य: श्वस: ) ऐषमस्, ह्यस्, श्वस् प्रातिपदिकों से (शेषे) शेष अर्थों में (अन्यतरस्याम्) विकल्प से (त्यप्) त्यप् प्रत्यय होता है और पक्ष में ट्यु और ट्युल् प्रत्यय होते हैं।
उदा०- (ऐषम:) ऐषमसि भवम् ऐषमस्त्यम् (त्यप्) । ऐषमस्तनम् (ट्युः+ट्युल्) । इस वर्ष में होनेवाला - ऐषमस्त्य वा ऐषमस्तन । ( ह्यः ) ह्यो भवं ह्यस्त्यम् ( त्यप् ) । ह्यस्तनम् (ट्यु: + ट्युल्) । अतीत कल में हुआ - ह्यस्त्य वा ह्यस्तन । ( श्वः) श्वो भवं श्वस्त्यम्। श्वस्तनम् (ट्यु: +ट्युल्) । आगामी कल में होनेवाला - श्वस्त्य वा श्वस्तन ।
सिद्धि - (१) ऐषमस्त्यम् । ऐषमस् + ङि+त्यप् । ऐषमस्+त्य । ऐषमस्त्य+सु । ऐषमस्त्यम् ।
यहां सप्तमी-समर्थ ऐषमस्' शब्द से 'भव' शेष अर्थ में इस सूत्र से 'त्यप्' प्रत्यय है । ऐसे ही - ह्यस्त्यम्, श्वस्त्यम् ।
(२) ऐषमस्तनम् । ऐषमस्+ट्यु । ऐषमस्+तुट्+अन । ऐषमस्+त्+अन । ऐषमस्तन+सु। ऐषमस्तनम् ।
यहां सप्तमी - समर्थ ऐषमस्' शब्द से 'भव' शेष अर्थ में, विकल्प पक्ष में 'सायं चिरंप्राह्णेप्रगेऽव्ययेभ्यष्ट्युट्युलौ तुट् च' (४ । ३ । २३) से 'ट्यु' प्रत्यय और उसे 'तुट्'
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
