________________
चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः
१६१
आर्यभाषाः अर्थ- (सा) प्रथमा-समर्थ (सोमात्) सोम प्रातिपदिक से (अस्य) षष्ठीविभक्ति के अर्थ में (ट्यण्) व्यण् प्रत्यय होता है (देवता) जो प्रथमा - समर्थ है यदि वह देवता हो ।
उदा० - सोमो देवताऽस्य - सौम्यं हविः । सोम देवता है इसका यह-सौम्य हवि । सिद्धि-सौम्यम् । यहां प्रथमा-समर्थ, देवतावाची 'सोम' प्रातिपदिक से इस सूत्र से 'ट्यण्' प्रत्यय है। 'तद्धितेष्वचामादे:' ( ७ । २ । ११८) से अंग को आदिवृद्धि होती है। 'ट्यण्' प्रत्यय में टकार 'टिड्ढाणञ्०' (४ 1१1१५) से स्त्रीलिङ्ग में ङीप् प्रत्यय के लिये और णकार अनुबन्ध आदिवृद्धि के लिये है ।
यत्
(७) वाय्वृतुपित्रुषसो यत् । ३० ।
प०वि० - वायु-ऋतु - पितृ - उषसः ५ ।१ यत् १ । १ ।
स०-वायुश्च ऋतुश्च पिता च उषाश्च एतेषां समाहारः - वाय्वृतुपित्रुषः, तस्मात् - वाय्वृतुपिनुषसः ( समाहारद्वन्द्व : ) ।
अन्वयः - सा वाय्वृतुपित्रुषसोऽस्य यद् देवता ।
अर्थ:-सा इति प्रथमासमर्थेभ्यो वायु ऋतु - पितृ - उषोभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽस्य इति षष्ठ्यर्थे यत् प्रत्ययो भवति, यत् प्रथमासमर्थं देवता चेत् सा भवति ।
उदा० - (वायुः) वायुर्देवताऽस्य - वायव्यं हविः । (ऋतुः ) ऋतुदेवताऽस्य ऋतव्यं हविः । (पिता) पिता देवताऽस्य - पित्र्यं हविः । (उषा) उषा देवताऽस्य - उषस्यं हविः ।
आर्यभाषाः अर्थ-(सा) प्रथमा - समर्थ ( वाय्वृतुपित्रुषसः) वायु, ऋतु, पितृ, उषस् प्रातिपदिकों से (अस्य) षष्ठीविभक्ति के अर्थ में (यत्) यत् प्रत्यय होता है (देवता) जो प्रथमा-समर्थ है यदि वह देवता हो ।
उदा०
- (वायु) वायुर्देवताऽस्य- वायव्यं हविः । वायु है देवता इसका यह - वायव्य हवि । (ऋतु) ऋतुर्देवताऽस्य ऋतव्यं हविः । ऋतु है देवता इसका यह ऋतव्य हवि । (पिता) पिता देवताऽस्य पित्र्यं हविः । पिता है देवता इसका यह पित्र्य हवि । (उषा) उषा देवताऽस्य - उषस्यं हविः । उषा है देवता इसका यह - उषस्य हवि ।
सिद्धि - (१) वायव्यम् । वायु+सु+यत्। वायो+य। वायव्य+सु । वायव्यम् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
