________________
चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः
५१६ रथयुगप्रासङ्गम्' (४ ।४।७६) इति । रथं वहति-रथ्यः । युगं वहतियुग्य: । प्रासङ्गं वहति-प्रासङ्ग्यः ।
आर्यभाषा: अर्थ-(हितात्) तस्मै हितम् (५।१।५) इस सूत्र में जो हित' शब्द पढ़ा है उससे (प्राक्) पहले-पहले (यत्) यत् प्रत्यय होता है। यह अधिकार सूत्र है। जैसे पाणिनि मुनि कहेंगे तद्वहति रथयुगप्रासङ्गम्' (४।४।७६)। रथ को जो वहन करता है वह-रथ्य (बैल)। युग (जुआ) को जो वहन करता है वह-युग्य (बैल)। प्रासङ्ग (जुआ) को जो वहन करता है वह-प्रासङ्ग। इन पदों की सिद्धि आगे यथास्थान लिखी जायेगी।
वहति-अर्थप्रत्ययविधिः यथाविहितम् (यत्)
(१) तद् वहति रथयुगप्रासङ्गम् ।७६ । प०वि०-तद् २।१ वहति क्रियापदम्, रथ-युग-प्रासङ्गम् २१ (पञ्चम्यर्थे)।
स०-रथश्च युगं च प्रासङ्गं च एतेषां समाहारो रथयुगप्रासङ्गम्, तत्-रथयुगप्रासङ्गम् (समाहारद्वन्द्वः) ।
अनु०-यत् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-तद् रथयुगप्रासङ्गेभ्यो वहति यत् ।
अर्थ:-तद् इति द्वितीयासमर्थेभ्यो रथयुगप्रासङ्गेभ्य: प्रातिपदिकेभ्यो वहतीत्यस्मिन्नर्थे यथाविहितं यत् प्रत्ययो भवति । ___ उदा०-(रथम्) रथं वहति-रथ्यो गौः । (युगम्) युगं वहति-युग्यो गौ: । (प्रासङ्गम्) प्रासङ्गं वहति-प्रासङ्ग्यो गौः ।
आर्यभाषा: अर्थ-(तत्) द्वितीया-समर्थ (रथयुगप्रासङ्गम्) रथ, युग, प्रासङ्ग प्रातिपदिकों से (वहति) वहन करता है अर्थ में (यत्) यथाविहित यत् प्रत्यय होता है।
उदा०-(रथ) रथ को जो वहन करता है (जुड़ता है) वह-रथ्य बैल। (युग) जुआ को जो वहन करता है वह-युग्य बैल। (प्रासङ्ग) जुआ को जो वहन करता है वह-प्रासङ्ग्य बैल।
सिद्धि-रथ्यः । रथ+अम्+यत्। रथ्+य। रथ्य+सु। रथ्यः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
