________________
३७४
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वय:-तत: पितुरागतो यत् ठञ् च ।
अर्थ:-तत इति पञ्चमीसमर्थात् पितृशब्दात् प्रातिपदिकाद् आगत इत्यस्मिन्नर्थे यत् ठञ् च प्रत्ययो भवति।
उदा०-(यत्) पितुरागतं पित्र्यम् । (ठञ्) पैतृकम् (धनम्) ।
आर्यभाषा: अर्थ- (तत:) पञ्चमी-समर्थ (पितुः) पितृ प्रातिपदिक से (आगत:) आगत अर्थ में (यत्) यत् (च) और (ठञ् ) ठञ् प्रत्यय होते हैं।
उदा०-(यत्) पिता से आया हुआ-पित्र्य। (ठ) पिता से आया हुआ-पैतृक
(धन)।
सिद्धि-(१) पित्र्यम् । पितृ ङसि+य। पित्रीङ्+य। पित्री+य। पित्र+य । पित्र्य+सु । पित्र्यम्।
यहां सप्तमी-समर्थ 'पितृ' शब्द से आगत अर्थ में इस सूत्र से यत्' प्रत्यय है। 'रीङ् ऋतः' (७।४।२७) से अंग को रीङ्' आदेश होता है। तत्पश्चात् 'यस्येति च (६।४।१४८) से अंग को अवयवभूत रीङ् के ईकार का लोप होता है।
(२) पैतृकम् । यहां पूर्वोक्त 'पितृ' शब्द से आगत अर्थ में इस सूत्र से ठक्' प्रत्यय है। इसुसुक्तान्तात् कः' (७।३।५१) से '' के स्थान में क्’ आदेश होता है। अङ्कवत् प्रत्ययविधिः
(७) गोत्रादङ्कवत्।८०। प०वि०-गोत्रात् ५।१ अङ्कवत् अव्ययपदम् । अङ्के इव अड्कवत् 'तत्र तस्येव' (५ ।१ ।११५) इति सप्तम्यर्थे वति: प्रत्ययः ।
अनु०-ततः, आगत इति चानुवर्तते। अन्वय:-ततो गोत्राद् आगतोऽङ्कवत् ।
अर्थ:-तत इति पञ्चमी-समर्थाद् गोत्रविशेषवाचिन: प्रातिपदिकाद् आगत इत्यस्मिन्नर्थेऽङ्कवत् प्रत्ययविधिर्भवति ।
व्याकरणशास्त्रेऽपत्याधिकारादन्यत्र लौकिकं गोत्रमपत्यमात्रमेव गृह्यते न तु 'अपत्यं पौत्रप्रभृति गोत्रम्' (४।१।१६२) इति पारिभाषिकं गोत्रम् । अङ्कग्रहणेन च तस्येदम्' (४।३ ।१२०) इत्यर्थसामान्य लक्ष्यते। तस्मात्-'सङ्घाड्कलक्षणेष्वञ्यजिजामण्’ (४।३।१२७) इति अण्-प्रत्ययो नातिदिश्यतेऽपितु- 'गोत्रचरणाद् वुञ्' (४ ॥३।१२६) इति वुञ्प्रत्ययोऽतिदिश्यते।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
