________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
आर्यभाषाः अर्थ-यथासम्भव विभक्ति-समर्थ प्रातिपदिक से (अस्मिन्०) अस्मिन् आदि चार अर्थों में (अञ्) अञ् प्रत्यय होता है (च) और यदि वहां (विपाशः) विपाट् नदी के (उदक) उत्तरदेशीय (कूपेषु) कूएं अर्थ अभिधेय हो ।
२३४
उदा० - दत्तेन निर्वृत्तः कूप:- दात्त: कूपः । दत्त नामक पुरुष के द्वारा बनवाया गया कुआ - दात्त कूआ । गुप्तेन निर्वृत्तः कूप:- गौप्तः कूप: । गुप्त नामक पुरुष के द्वारा बनवाया गया कूआ-गौप्त कूआ।
सिद्धि - दात्तः । दत्त+टा+अञ् । दात्+अ । दात्त+सु । दात्तः ।
यहां तृतीया-समर्थ 'दत्त' शब्द से निर्वृत्त अर्थ में इस सूत्र से 'अञ्' प्रत्यय है। पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही गुप्त शब्द से- गौप्तः ।
विशेष - पंजाब की 'व्यास' नदी का प्राचीन नाम विपाट् अथवा विपाशा है। विपाशा शब्द का अपभ्रंश व्यास है ।
अञ्
(६) सङ्कलादिभ्यश्च ॥७४ |
प०वि० - सङ्कलादिभ्यः ५ | ३ च अव्ययपदम् ।
स०-सङ्कल आदिर्येषां ते सङ्कलादयः, तेभ्यः - सङ्कलादिभ्यः ( बहुव्रीहि: ) ।
अनु०-कूपेषु इति निवृत्तम्, अस्मिन्नादिषु इत्यनुवर्तते । अन्वयः-यथासम्भव० सङ्कलादिभ्यश्चास्मिन् अञ् ।
अर्थ: यथासम्भवविभक्तिसमर्थेभ्य: सङ्कलादिभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्योऽस्मिन्नादिषु चतुर्ष्वर्थेषु अञ् प्रत्ययो भवति ।
उदा० - सङ्कलेन निर्वृत्तः साङ्कलः । पुष्कलेन निर्वृत्तः पौष्कलः । यथासम्भवमर्थसम्बन्ध: कर्त्तव्यः 1
संकल। पुष्कल । उद्वय। उडुप । उत्पुट । कुम्भ । विधान । सुदक्ष । सुदत्त । सुभृत। सुनेत्र । सुपिङ्गल । सिकता । पूतीकी। पूलास। कूलास। पलाश। निवेश। गवेश । गम्भीर । इतर । शर्मन्। अहन्। लोमन्। वेमन्। वरुण। बहुल। सद्योज। अभिषिक्त । गोभृत्। राजभृत्। गृह। भृत । भल्ल । भाल। ( वृत्) इति संकलादय: ।।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
