________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
उदा०-काकानां समूहः-काकम् । कौवों का समूह - काक। शुकानां समूहः- शौकम् । तोतों का समूह - शौक । बकानां समूहः- बाकम् । बगुलों का समूह-बाक।
१६८
सिद्धि- काकम् । काक+आम्+अण् । काक्+अ। काक+सु। काकम्।
यहां षष्ठी- समर्थ 'काक' शब्द से समूह अर्थ में इस सूत्र से यथाविहित प्रत्यय का विधान किया गया है। 'प्राग्दीव्यतोऽण्' (४ ११ । ८३) से यहां यथाविहित प्रत्यय 'अण्' है। 'अण्' प्रत्यय के णित् होने से 'तद्धितेष्वचामादे:' ( ७ । २ । ११७) से अंग को पर्जन्यवत् आदिवृद्धि और 'यस्येति च' (६ । ४ । १४८) अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही - शौकम्, बाकम् ।
अण्
(२) भिक्षादिभ्योऽण् । ३७ । प०वि०-भिक्षा-आदिभ्यः ५ ।३ अण् १।१।
सo - भिक्षा आदिर्येषां ते भिक्षादय:, तेभ्य:- भिक्षादिभ्यः (बहुव्रीहि: ) । अनु० - तस्य, समूह इति चानुवर्तते ।
अन्वयः-तस्य भिक्षादिभ्यः समूहोऽण् ।
अर्थ:- तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्यो भिक्षादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः इत्यस्मिन्नर्थेऽण् प्रत्ययो भवति ।
उदा०-भिक्षाणां समूहो भैक्षम् । गर्भिणीनां समूहो गार्भिणम् । युवतीनां समूहो यौवतम् ।
भिक्षा। गर्भिणी। क्षेत्र। करीष । अङ्गार । चर्मिन्। धर्मिन्। चर्मन् । धर्मन् । सहस्र । युवति । पदाति । पद्धति। अथर्वन्। अर्वन्। दक्षिण। भृत। विषय। श्रोत्र । वृक्षादिभ्यः खण्डः ।। वृक्षखण्डः। वृक्ष। तरु। पादप । इति भिक्षादयः । ।
समूह
आर्यभाषा: अर्थ- (तस्य) षष्ठी - समर्थ (भिक्षादिभ्यः) भिक्षा - आदि प्रातिपदिकों से (समूह: ) समूह अर्थ में (अण्) अण् प्रत्यय होता है।
उदा०-भिक्षाणां समूहो भैक्षम् । शिष्यों के द्वारा आचार्य के लिये लाई हुई भिक्षाओं का समूह - भैक्ष। गर्भिणीनां समूहो गार्भिणम् । गर्भिणी नारियों का समूह - गार्भिण । युवतीनां समूहो यौवतम् । युवति जनों का समूह - यौवत ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
