________________
चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः लब्ध-अर्थप्रत्ययविधिः
यथाविहितम् (यत्)—
(१) धनगणं लब्धा । ८४ ।
प०वि०-धन-गणम् २।१ ( पञ्चम्यर्थे ) लब्धा १ । १ ।
स०- धनं च गणश्च एतयोः समाहारो धनगणम्, तत्-धनगणम्
( समाहारद्वन्द्वः) ।
अनु०-तत्, यत् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः-तद् धनगणाभ्यां लब्धा यत् ।
अर्थः-तद् इति द्वितीयासमर्थाभ्यां धनगणाभ्यां प्रातिपदिकाभ्यां लब्धा इत्यस्मिन्नर्थे यथाविहितं यत् प्रत्ययो भवति।
उदा० - (धनम् ) धनं लब्धा - धन्यः । ( गण:) गणं लब्धा-गण्यः । आर्यभाषा: अर्थ- (तत्) द्वितीया-समर्थ (धनगणम्) धन और गण प्रातिपदिकों से ( लब्धा) प्राप्त करनेवाला अर्थ में (यत्) यथाविहित यत् प्रत्यय होता है ।
उदा०- (धन) धन को लब्धा= प्राप्त करनेवाला - धन्य । ( गण ) गण = समूह को
लब्धा-गण्य |
५२५
सिद्धि-धन्यः । धन+अम्+यत् । धन्+य। धन्य+सु । धन्यः ।
यहां द्वितीया-समर्थ 'धन' शब्द से लब्धा अर्थ में इस सूत्र से यथाविहित प्राग्-हितीय 'यत्' प्रत्यय है । 'यस्येति च' (६ । ४ । १४८) से अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही - गण्यः ।
विशेषः 'लब्धा' यहां 'डुलभष् प्राप्तौं' (भ्वा०अ०) धातु से 'तृन्' (३ ।२ । १६५) सेतच्छील आदि अर्थों में 'तृन्' प्रत्यय है; तृच् नहीं । अतः इसके प्रयोग में 'न लोकाव्ययनिष्ठाखलर्थतृनाम्' (२ / ३ /६९ ) से षष्ठी विभक्ति का प्रतिषेध होने से 'कर्मणि द्वितीया' (२1३1२) द्वितीया विभक्ति है- धनगणं लब्धा ।
णः
Jain Education International
(२) अन्नाण्णः । ८५ ।
प०वि०-अन्नात् ५।१ णः १ । १ । अनु०-तत्, लब्धा इति चानुवर्तते ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
