SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 295
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ २५८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-कात्त्रेयक: । कत्त्रि+डि+ढकञ् । कात्त्र+एय् अक। कात्त्रेयक+सु । कात्त्रेयकः । यहां सप्तमी-समर्थ कत्त्रि' शब्द से भव-आदि शेष अर्थों में इस सूत्र से ढकञ्' प्रत्यय है। आयनेय०' (७/१२) से 'द' के स्थान में 'एय' आदेश होता है। तद्धितेष्वचामादेः' (७।२।१४८) से अंग को आदिवृद्धि और 'यस्येति च (६।४।१४८) से अंग के इकार का लोप होता है। ऐसे ही-औम्भेयकः । विशेष-कृत्सितास्त्रय इति कत्त्रयः' यहां को: कत तत्पुरुषेऽचि' (६।३।१००) से इस सूत्रोक्त निपातन से 'कु' के स्थान में 'कत्' आदेश होता है। कत्त्रि-तीन कुत्सित । स्वामी विरजानन्द सरस्वती कहा करते थे- सूत्रक्रम तोड़कर अध्ययन मार्ग बिगाड़नेवाले भट्टोजि आदि प्रथम कुत्सित हैं। उनके ग्रन्थ दूसरे कुत्सित ग्रन्थ हैं। उन ग्रन्थों को पढ़ने-पढ़ानेहारे तीसरे कुत्सित हैं। ये तीनों मिलकर कुत्सितत्रय अथवा कत्रि' कहाते हैं।" ढकञ्(५) कुलकुक्षिग्रीवाभ्यः श्वास्थालङ्कारेषु।।६५ ।। प०वि०-कुल-कुक्षि-ग्रीवाभ्य: ५।३ श्व-असि-अलङ्कारेषु ७।३ । स०-कुलं च कुक्षिश्च ग्रीवा च ता:-कुलकुक्षिग्रीवा:, ताभ्य:कुलकुक्षिग्रीवाभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। श्वा च असिश्च अलङ्कारश्च ते-श्वास्यलङ्कारा: तेषु श्वास्यलङ्कारेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-शेषे, ढकञ् इति चानुवर्तते। अन्वय:-यथासम्भव०कुलकुक्षिग्रीवाभ्य: प्रातिपदिकेभ्य: शेषेष्वर्थेषु ढकञ् प्रत्ययो भवति, यथासंख्यं श्वास्यलकारेष्वभिधेयेषु। उदा०- (कुलम्) कुले भव: कौलेयक: श्वा । (कुक्षि:) कुक्षौ भव: कौक्षयकोऽसि: । (ग्रीवा) ग्रीवायां भवो ग्रैवेयकोऽलङ्कारः । आर्यभाषा: अर्थ:-यथासम्भव विभक्ति-समर्थ (कुलकुक्षिग्रीवाभ्य:) कुल, कुक्षि, ग्रीवा प्रातिपदिकों से (शेषे) शेष अर्थों में (ढकञ्) ढकञ् प्रत्यय होता है, (श्वास्यलङ्कारेषु) यदि वहां यथासंख्य श्वा=कुत्ता, असि-तलवार, अलङ्कार जेवर अर्थ अभिधेय हो। उदा०- (कुल) कुले भव: कौलेयक: श्वा । कुल घर में रहनेवाला शिकारी कुत्ता-कौलेयक: । (कुक्षि) कुक्षौ भव: कौक्षेयकोऽसि:। कुक्षि-म्यान में रहनेवाली तलवार-कौक्षेयक । (ग्रीवा) ग्रीवायां भवो प्रैवेयक: । ग्रीवा गर्दन में रहनेवाला अलङ्कार (जेवर) ग्रैवेयक-हार, कंठी आदि। Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.003298
Book TitlePaniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 03
Original Sutra AuthorN/A
AuthorSudarshanacharya
PublisherBramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Publication Year1998
Total Pages624
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size22 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy