SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 493
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ ४५६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-हरीतकी आदिर्येषां ते हरीतक्यादयः, तेभ्य:-हरीतक्यादिभ्यः (बहुव्रीहिः)। अनु०-तस्य, विकारः, अवयवे, च, फले इति चानुवर्तते। अन्वय:-तस्य हरीतक्यादिभ्यश्चाऽवयवे विकारे च प्रत्ययस्य लुप् । अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्यो हरीतक्यादिभ्य: प्रातिपदिकेभ्योऽवयवे विकारे चार्थे विहितस्य प्रत्ययस्य लुब् भवति । उदा०-हरीतक्या अवयवो विकारो वा-हरीतकी फलम् । कोशातक्या अवयवो विकारो वा-कोशातकी फलम्, इत्यादिकम्। ___ हरीतकी। कोशातकी। नखररजनी। नखरजनी। शष्कण्डी। शाकण्डी। दाडी। दोडी। दडी। श्वेतपाकी। अर्जुनपाकी । काला । द्राक्षा। ध्वाङ्क्षा । गर्गरिका। कण्टकारिका। शेफालिका । इति हरीतक्यादयः ।। आर्यभाषा: अर्थ-(तस्य) षष्ठी-समर्थ (हरीतक्यादिभ्यः) हरीतकी आदि प्रातिपदिकों से (च) भी (अवयवे) अवयव (च) और (विकारः) विकार अर्थ में यथाविहित प्रत्यय का (लुप्) लुप् होता है। उदा०-हरीतकी (हरड़) का अवयव वा विकार-हरीतकी फल । कोशातकी (तोरी) का अवयव वा फल-कोशातकी फल, इत्यादि। सिद्धि-हरीतकी। हरीतकी+डस्+अञ् । हरीतकी+० । हरीतकी+सु। हरीतकी। यहां षष्ठी-समर्थ हरीतकी' शब्द से अवयव और विकार अर्थ में तथा फल अर्थ अभिधेय में इस सूत्र से यथाविहित प्रत्यय का लुप्-विधान किया गया है। यहां हरीतकी शब्द से पूर्वोक्त अर्थ में अनुदात्तादेश्च (४।३।१३८) से 'अञ्' प्रत्यय होता है और इस सूत्र से उसका लुप् हो जाता है। प्रत्यय के लुप हो जाने पर 'लुपि युक्तवद् व्यक्तिवचने (१।२।५१) से हरीतकी शब्द की व्यक्ति (लिङ्ग) युक्तवत् (पूर्ववत्) रहती है-हरीतकी फलम् । यहां वचन, फल का अनुसरण करता है-हरीतक्य: फलानि । यञ्+अञ् (लुक् च) (३४) कंसीयपरशव्ययोर्यञञौ लुक् च।१६६ । प०वि०-कंसीय-परशव्ययो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे) यौ १।२ लुक् १।१ च अव्ययपदम्। स०-कंसीयश्च परशव्यश्च तौ कंसीयपरशव्ययौ, तयो:- कंसीयपरशव्ययो: (इतरेतयोगद्वन्द्वः) । यञ् च अञ् च तौ यज्ञौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.003298
Book TitlePaniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 03
Original Sutra AuthorN/A
AuthorSudarshanacharya
PublisherBramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Publication Year1998
Total Pages624
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size22 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy