________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
सिद्धि - नाडायन: । नड + ङस् +फक् । नाड्+आयन। नाडायन+सु। नाडायनः । यहां षष्ठी- समर्थ 'नड' शब्द से गोत्रापत्य अर्थ में इस सूत्र से 'फक्' प्रत्यय है। 'आयनेय०' (७।१।२) से 'फ्' के स्थान में 'आयन' आदेश होता है। 'किति च' (७/२1११८) से अंग को आदिवृद्धि होती है। ऐसे ही - चारायण: आदि ।
फक्
६४
(२) हरितादिभ्यो ऽञः । १०० ।
प०वि० - हरितादिभ्यः ५ । ३ अञ: ५ । १ ।
स०- हरित आदिर्येषां ते हरितादय:, तेभ्यः - हरितादिभ्यः ( बहुव्रीहि: ) । अनु०-तस्य, अपत्यम्, फक् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - तस्य अञो हरितादिभ्योऽपत्यं, फक् ।
अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्योऽञन्तेभ्यो हरितादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽपत्यमित्यस्मिन्नर्थे फक् प्रत्ययो भवति ।
उदा० - हरितस्य गोत्रापत्यम् - हारितः, हारितस्य युवापत्यम्हारितायनः । किन्दासस्य गोत्रापत्यम् - कैन्दासः, कैन्दासस्य युवापत्यम् - कैन्दासायनः, इत्यादिकम् ।
हरित। किन्दास। वह्यस्क । अर्कलूष । वध्योष । विष्णुवृद्ध । प्रतिबोध। रथन्तर। रथीतर । गविष्ठिर । निषाद । मठर । मृद । पुनर्भू । पुत्र। दुहितृ। ननान्दृ। 'परस्त्री परशुं च ' । इति बिदाद्यन्तर्गताः ( ४ । १ । १०४ ) हरितादयः । ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी-समर्थ (अञः) अञ्-प्रत्ययान्त (हरितादिभ्यः ) हरित आदि प्रातिपदिकों से (अपत्यम्) अपत्य अर्थ में (फक्) फक् प्रत्यय होता है।
उदा०-हरितस्य गोत्रापत्यम् - हारितः, हारितस्य युवापत्यम् - हारितायन: । हरित का पौत्र 'हरित' कहता है और हारित का युवापत्य हारितायन' कहाता है । किन्दासस्य गोत्रापत्यम् - कैन्दासः, कैन्दासस्य युवापत्यम् - कैन्दासायनः । किन्दास का पौत्र 'कैन्दास' कहता है और कैन्दास का युवापत्य कैन्दासायन' कहाता है, इत्यादि ।
सिद्धि-हारितायन: । हरित + ङस् + अञ् । हारित । हारित+फक् । हारित्+आयन । हारितायन+सु । हारितायनः ।
यहां प्रथम षष्ठी-समर्थ हरित' शब्द से 'अनृष्यानन्तर्ये बिदादिभ्योऽञ्' (४ ।१ ।१०४) से गोत्रापत्य अर्थ में 'अञ्' प्रत्यय है । अञ्-प्रत्ययान्त हारित' शब्द से 'गोत्राद्यून्यस्त्रियाम्'
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
